n.odkhuu review of geography - ub2013 ebook
TRANSCRIPT
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
0
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
1
АГУУЛГА
ӨМÍӨТГӨЛ 2
I. БҮЛЭГ. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХ 3
I.1. ГАЗАРЗҮЙÍ УХААÍЫ ТҮҮХЭÍ МӨÍ ЧАÍАР 3
I.2. ГАЗАРЗҮЙÍ ТҮҮХИЙÍ ҮЕЧЛЭЛ 5
I.3. ЭРТÍИЙ ГРЕКИЙÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 7 1.3.1.Арèстарх Саìîсскèéí “Íарíы аéìаã” 8
1.3.2. Эратîсфеíы äýëхèéí хýìжèëт 9
1.3.3. К.Птîëеìеéí ãазрыí зураã 10 1.4. РОМЫÍ ҮЕИЙÍ ГАЗАРЗҮЙ 12
1.5.ГАЗАРЗҮЙÍ ИХ ÍЭЭЛТИЙÍ ҮЕ 13
1.5.1.Газарзүéí Атëасыí үе 14
I.5.2. Б.Вареíус 15
I.5.3. Уëс îрíы тîîí áèчëýã áуюу статèстèк 16
I.6. XVIII ЗУУÍЫ ГАЗАРЗҮЙÍ СУДАЛГААÍУУД 17 1.6.1. Фраíцыí хýìжèëзүéí “сì-ãраìì-секуíä(СГС)сèстеì” 18
I.6.2. Орîсыí ãазарзүéí суäаëãааíы М.В.Лîìîíîсîвыí үе 21
I.7. К.РИТТЕР, А.ГУМБОЛЬДТЫÍ ҮÍДЭСЛЭСЭÍ ГАЗАРЗҮЙ 23 I.7.1. Гуìáîëьтä-Рèттерèéí үзýë саíаа АÍУ, Фраíцаä 26
I.7.2. Сеìеíîв Тяí-Шаíскèéí ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìýр 28
I.7.3. 1 äаéíы үеèéí ãазарзүéí суäаëãаа - Иíкваéерè ãрупп 30 1.8. ОЛОÍ УЛСЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ ХОЛБОО 32
1.8.1.Газарзүéí Íèéãýìëýã 33
1.8.2.Аìерèкèéí Газарзүéчäèéí Хîëáîî 37
II. БҮЛЭГ. ДОРНО ДАХИНЫ ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ 38
II.1. МОÍГОЛЧУУДЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 38
II.1.1. Мîíãîë ãазрыí зураã 40 II.1.2. Мîíãîë уëсаä ãазарзүéí ухааí хºãжсºí íь 42
II.1.3. Мîíãîëыí уìарä зах хязãаар íутаã – Сèáèрь 45
II.2. МОÍГОЛЫÍ ÍЭРТ ГАЗАРЗҮЙЧИД 50 II.2.1. Мîíãîëыí аíхíы ãазарзүéч, сîёí ãýãýýрүүëýãч Ц.Цýвýãжав 50
II.2.1. Фèзèк ãазарзүéч, акаäеìèч Ш.Цýãìèä 53
II.2.2. Эäèéí засãèéí ãазарзүéч, акаäеìèч Б.Гуíãааäаш 54 II.2.3. Íýрт ãазарзүéч, сîёí ãýãýýрүүëýãч О.Íаìíаíäîрж 58
II.2.4. Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí саíаачëаãч С.Жèãж 60
II.2.5. Íуур суäëаач Ж.Цýрýíсîäíîì 60 II.2.6. Бурèаä Мîíãîëыí ãазарзүéч Цýвýãèéí Гîìáîжав 60
II.3. ДОРÍО ДАХИÍЫ УЛСУУДЫÍ ГАЗАРЗҮЙÍ МЭДЛЭГ 63
II.3.1. Япîíы ãазарзүé 63 II.3.2. Месîпатаì áа Еãèпетèéí ãазарзүéí ìýäëýã 64
II.3.3.Араáыí Газарзүéí ìýäëýã 66
II.3.4. Эíýтхýãèéí Газарзүéí ìýäëýã 68 II.3.5. Хятаäууäыí Газарзүéí ìýäëýã 69
Хавсралт 1. 2004 îíîîс хîéш Мîíãîë Уëсаä Газарзүéí ухааíаар
äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä 72 Хавсралт 2. Гаäааäаä 2004 îíîîс хîéш Газарзүéí ухааíаар
äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä 74
Х авсралт 3. Гаäааäаä Газарзүéí ухааíаар äîктîраíтурт сураëцаж áуé ãазарзүéчèä 75
Íýр тîìъёîíы таéëáар 77
Ашèãëасаí íîìыí жаãсааëт 78
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
2
ӨМНӨТГӨЛ
1951 îíä УБДС-ä, 1956 îíä МУИС-ä ãазарзүéч, ãазарзүéí áаãш íарыã
áýëтãýäýã ãазарзүéí аíãèéã íýýí “Газарзүéí тýíхèì” áаéãууëаãäаж èх,
äýýä сурãууëьä ìýрãýжëèéí áîëîвсрîëыí түвшèíä УБДС-ä
Б.Гуíãааäаш, МУИС-ä Г.Саíäаãжав íар “Мîíãîëыí Эäèéí Засãèéí
Газарзүé” хèчýýëèéã зааж ýхýëсýí түүхтýé.
Мîíãîë уëсыí ерºíхèé áîëîвсрîëыí сурãууëèуäыí хýìжýýíä
“БÍМАУ-ыí Эäèéí Засãèéí Газарзүé” хèчýýë зааãäаж ýхýëсýí íь
акаäеìèч Ш.Цýãìèä, Б.Гуíãааäаш, ãавъяат áаãш Б.Дîëãîрìаа, ЭША
О.Сүхáаатар, Г.Сîäíîìвааíчèã íарыí хèчýýë зүтãýëтýé хîëáîîтîé.
1972 îíîîс шèíýчèëсýí сурãаëтыí тºëºвëºãººãººр ЕБС-èéí 8-р аíãèä
“БÍМАУ-ыí ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýë áèе äаасаí хèчýýë áîëж
îрж ýхýëсýí áаéíа. Эíý íь тухаéí үеèéí ìîíãîëыí îюуí саíааíы
хүрýýíä áîëсîí чухаë үéë явäëыí íýã áаéв.
Оëîí жèë áîäîж явсаí зүéëèéíхýý зарèìыã МУИС-ä цаãèéí áаãшаар
“Газарзүéí Түүх” хèчýýëèéã зааж áаéх үеèéí хèчýýëèéí кîíспектîí
äýýрýý туëãуурëаí íýìж áаяжууëаí ýíý ãарыí авëаãыã áèчëýý.
Газарзүé-Аяëаë жууëчëаëыí тýíхìèéí хаìт îëîí äîтîр îëîí саéхаí
áаãш, ажèëтíууä ажèëëаж, ìèíèé ажèë, аìьäраëыí түшèã туëãуур
áîëж èрсíèéã äурäахаä сýтãýëä äуëаахаí саíаãäаж áаéíа.
Эíý 2012 îíä 1956 îíä áаéãууëаãäсаí Газарзүéí тýíхìèéí ìааíь 56
жèë, МУИС áаéãууëаãäсаíы 70 жèë, Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí
хүрýýëýí áаéãууëаãäсаíы 50 жèë, Газарзүéí тýíхèìèéí аíхíы ýрхëýãч,
áас Газарзүéí хүрýýëýíãèéí аíхíы захèраë акаäеìèч Ш.Цýãìèä
аãсаíы 90 íасíы îé тîхèîсîí îëîí ºëзèé учраë áүрäсýí саéхаí жèë
áîëж áаéãаа учраас үе үеèéí ãазарзүéчèä, ãазарзүéí áаãш íартаа
áаярыí ìýíä хүрãýе.
Усаí ëуу жèëèéí íаìрыí аäаã сар
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
3
I. БҮЛЭГ. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХ
1.1. ГАЗАРЗҮЙН УХААНЫ ТҮҮХЭН МӨН ЧАНАР
Яìарч ухааíы түүхèéã таíèí ìýäýх íь уã ухааíы îрчèí үеèéí áаéäаë,
хүí тºрºëхтºíèé түүхýíä ãүéцýтãýсýí үүрýã áа ýзëýх áаéр суурь,
цаашäыí хºãжëèéí áîëîìжèт заìууäыí тухаé îëîí таëыí ìýäëýã
áүрäүүëýхýä èх ач хîëáîãäîëтîé áаéäаã.
Саëáар ухааíы түүх íь ºìíºх үеèéíхíèé аëäааíаас урьäчèëаí
сýрãèéëýãäýж, суäаëãаа зºв ýсýхèéã харууëäаã тухаéí ухааíы ашèãтаé
хýсýã áîëäîã.
Оëîí зууíы турш ýрäýìтäèéíх íь îíîëыí саíаа, суäаëãааíы
арãа, ãазарзүéí ухааíы аãууëãа èх ººрчëºëт тууëаí ãазарзүéí ìýäëýã,
ãазарзүéí үзýë саíаа тасраëтãүé хºãжèж èрсýí.
Газарзүé áусаä ухааíтаé íяãт харèëцаí уяëäаж, хүí
тºрºëхтºíèé сîёë èрãýíшèë, áүх äýëхèéí түүх, сîёëыí áîäèт хýсýã
áîëîí хүíèé íèéãìèéí хºãжëèéí îëîí таëыí үéë явцыí ерºíхèé
урсãаëä хºãжсºí áаéíа.
Газарзүéí түүх íь íýã таëаас ãазарзүéí түүхèéí таëаас íºãºº
таëаас ãазарзүé áа түүхèéí (шèíжëýх ухааíы түүхèéí) зааã äýýрх
ºвºрìºц áаéрëаë ýзýëäýã шинжлэх ухаан судлал юì. Газарзүéí
íýýëтèéí түүхèéã ãазарзүéí суäаëãааíы түүхтýé хîëьж áîëîхãүé
áîëîвч ãазарзүéí суäаëãааíы түүх íь шèíжëýх ухааíы ìºí чаíарыã
áүрäүүëýãч ãазарзүéí тºсººëºë, үзýë саíаа, áîëîí кîíцепцè áүрýëäýх
чухаë үíäýс áîëíî.
Газарзүéí ухааíы хурааíãуé èëýрхèéëýë,
ìатеìатèк заãвар áîëîх ãазрыí зураã íь äараах
áүäүүвчèéí äаãуу хºãжèж яíз áүрýýр íýрëýãäýж
èржýý. Газрыí зурãèéí хºãжëèéí түүх áîë
ãазарзүéí ухааíы түүхèéí íýã хýсýã áîëäîã
(Бүäүүвч 1).
Газарзүéí íýýëтèéí түүх íь äýëхèéí
ãаäарãыí суäаëãааíы түүхýí үéë явцыã харууëж,
äýëхèéí ãазрыí зурãèéã тасраëтãүé íарèéвчèëж
áаéäаã. Тýр íь хýí, хýзýý, яìар ãазарзүéí íýýëт
хèéсýí тухаé тºäèéãүé áас íýýëтýä хүрсýí шаëтааí
áîëîí түүхýí íºхцºë, íýýëт íь яìар үр äаãавартаé
áаéсаí, хүí тºрºëхтºíèé ãазарзүéí ìýäëýã хýрхýí
аëãуур ºрãºжсºí тухаé ºãүүëäýã. Эíý саëáар ухааíä
íутаã äýвсãýрèéí áа äаëаéí áèчëýã, áүхýëäýý ãазарзүéí íýýëтèéã
сîíèрхäîã. Дýëхèéí ãаäарãыí тухаé ãазарзүéí ìýäëýãèéí түвшèí
Бїдїївч 1.
Портолан
Карт
“О-Т”газрын зураг
Табула
а
Атлас
Хадны план зураг
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
4
áîëîí ãүí, îëîí таëт áаéäаë íь шèíжëýх ухааíы îéëãîëт тºсººëºë,
үзýë саíаа áүрýëäýх заéëшãүé үíäýс áîëäîã. Газарзүéí түүхèéí
аíхаарëыí тºвä íутаã äýвсãýрèéí íýýëт áèш, харèí шèíжëýх ухааíы
суурь суäаëãааíä хаìаараãäах газарзїйн онолын нээлт áаéäаã юì.
Оíîëыí íýýëтүүä íь äýëхèéí ãаäарãыã ýзýìшèх үéë явцыí заéëшãүé
аìèí чухаë зүéë áîëäîã. Оíîëыí íýýëтãүéãýýр ãазарзүéí практèк
хýрýãëýýíèé арãа, ìехаíèзìууäыã тîãтîîж чаäахãүé юì.
Газарзүéí ухааí áүрýëäýх үíäýс íь ãазарзүéí ãîë аãууëãа
áîëäîã газарзїйн мэдлэг юì. Мýäëýã íь áîäèт áаéäëыí îáьектèв
тусãаë, харèí шèíжëýх ухааíы ìýäëýãýýс ãаäíа ìýäëýãèéã îëж авах
зîхèîí áаéãууëаëт, практèк ашèãëаëтыã áаãтааäаã. Газарзүéí îéëãîëт,
тºсººëºë хºãжëèéí тîäîрхîé түвшèíä хүрч, äîîрх äºрвºí үíäсýí
шаарäëаãыã áèеëүүëсýí үеä шинжлэх ухааны мэдлэг áîëäîã.Үүíä :
1. áèе äаасаí суäëах зүéë
2. суäаëãааíы ºвºрìºц үíäсýí арãа
3. ýíý ухааíы шèíжтýé ºвºрìºц îéëãîëт, îíîëыí үíäýс
4. áîäèт íèéãýì-уëстºр, аж ахуé, сîёí ãýãýýрүүëýх үүрýã ãүéцýтãýх
Яìарч ìýäëýãèéí шèíжëýх ухааíы ýëеìеíтүүä ýхëýëèéí ач
хîëáîãäîëтîé áаéв. Газарзүéí ìýäëýã íь шèíжëýх ухааíы шèíý үе
хүртýë èхýвчëýí сèстеìчëýëãүé, хýсýãчëýãäсýí шèíжтýé, íýýãäчèхсýí
үзýãäëèéã áèчèãëýх таéëáарëах чèãëýëýýр хºãжсºí юì.
Газарзүéí íýýëттýé аäèë áаéãаëь шèíжëýëèéí суäаëãааã
үíäсýíäýý ãазарзүéч áèш хүìүүс - èхýвчëýí äаëаéчèä, аяëаãчèä,
цýрãèéíхýí хèéсýí áаéäãèéã ãазарзүéí áүрýëäýхүүíýýс хасч áîëîхãүé
юì. Газарзүéí ìýäëýã зураãзүéí áаéãууëëаãа áа èх сурãууëèéí аíãè
áèé áîëсîí XVIII зууíаас зîхèîí
áаéãууëаëтыí хýëáýртýé áîëîв. Еврîпыí Их
сурãууëèуäаä ãазарзүéí тýíхèì, ãазарзүéí
íèéãýìëýã XIX зууíä áаéãууëаãäаж
ìýрãýжëèéí ãазарзүéчèä тºрºí ãарав. Тýä
уãсаатаíзүé, ãеîëîãè, áèîëîãè, áîтаíèк зýрýã
áүх шèíжëýх ухааíä шүүí үзýх ìýäýý
ìатерèаëыã ºãсºí áаéäаã.
Газарзїйн мэдлэг îрчèí үеä ãазрыí
зурãаар èëýрхèéëýãäсýí газарзїйн соёл
áîëтëîî хºãжжýý (Бүäүүвч 2). Газрыí зураã
áîë ãазарзүéí хууëь, îíîë, ìýäëýãèéã
áаãтаасаí ертөнцийг їзэх їзлийн
илэрхийлэл áîëж áаéäаã.
Бїдїївч 2.
Газарзїйн онол
Ертөнцийг їзэх їзэл
Газарзїйн хууль
Дэлхийн газрын зураг
Газарзїйн соёл
Газарзїйн мэдлэг
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
5
1.2. ГАЗАРЗҮЙН ТҮҮХИЙН ҮЕЧЛЭЛ
Газарзүéí түүхèéã 4 үе шат áîëãîí хувааäаã :
1-р үе нь эрт үеэс XVII зууны дунд үе хүртэл (1650 оны
Ньютоны механикийн онол). Эíý үе íь ãазарзүéí ìýäëýã
хурèìтëаãäах ãарааíы шèíжтýé үе шат юì. Ерºíхèé人 äýëхèéí áараã
áүх ãазрыí ãаäарãа суäëаãäсаí (тухаéí үеèéíхíèé хүрч áîëîхуéц тèéì
түвшèí). Эíý үеèéí тºãсãºëä хүí тºрºëхтºíä ãëîáаëь ãазарзүéí ìýäëýã
áүрýëäýж, äарааãèéí үеèéí ýрäýìтäèéí хºãжүүëсýí îëîí чухаë
ãазарзүéí үзýë саíаа, îéëãîëтууä áèé áîëсîí. Фèëîсîфèчäыí үзýë
саíаа äýëхèéí ãаäарãыã хувèрãаí ººрчëºх түвшèíä хүрч îчсîí. МЭӨ
VI-V зууíä Грекèéí сýтãýãч Геракëèт ерºíхèé ãазарзүé áîëîí îрîí
суäëаë, зураãзүé, усзүéí саëáар ухааíыã áèé áîëãîсîí. Ууë үүсýх үéë
явцыí тухаé Í.Стеíîíы, äýëхèéí áүтцèéí тухаé Р.Декарт,
Г.Леéáíèцèéí саíаа, äýëхèéí царцäас үеèéí тухаé Леîíарäî Да
Вèíчèéí îéëãîëт, тºсººëëүүä үүсчýý. Эíý үеèéí тºãсãºëä
хурèìтëаãäсаí ãазарзүéí ìýäëýãèéã áаяжууëсаí èхýýхýí îíîëыí
шèíжтýé Б.Вареíусыí аíхíы áүтýýë хýвëýãäýí ãарчýý. Эíý áүтýýëä
îрчèí үеèéí фèзèк ãазарзүéí áүх суурь үíäсýí асууäëыã тîäîрхîéëîí
ãарãаж ºãсºí áаéíа.
2-р їе нь XVII зууны дундаас XIX зууны дунд їе хїртэл. Эíý үеä áаéãаëèéí шèíжëýëèéí áүх ìýäëýãүүä äýëхèéí ãаäарãа,
áаéãаëь îрчèí áîë íýãäìýë ãýсýí саíаа áүрýëäýí тîãтсîí. Газарзүéí
хèчýýëèéã èх сурãууëьä зааж ýхýëжýý. Газарзүé íь íýãäìýë áаéсíаа
äîтрîî хүчтýé яëãараë үүсч ãазарзүéí кîìпîíеíтууäыã тус áүрýýр íь
авч суäаëäаã îëîí саëáар ухааí саëж хºãжèж ýхýëсýí. XVIII зууíаас
ШУТехíèк-Техíîëîãèéí äýвшèë ýрчèìтýé хºãжсºíººр ãазарзүéí
суäаëãааíä түëхýëт ºãч, ãазарзүéã áаяжууëаí, áаéãаëь шèíжëýëèéí
шèíý саëáарууä áүрýëäýж ýхýëсýí. Үéëäвýрëýëèéí ºрãºжèëт,
үéëäвýрëýх хүчíèé ºсºëт íь áаéãаëèéí íºхцºë, íººцèéí суäаëãааã
èäýвхтýé áîëãîж ýхýëсýí. Эíý үеèéí тºãсãºëä ãазарзүéä түүхèéí
хаíäëаãа èх ãүíзãèéрч áат áаéр суурьтаé áîëсîí áаéíа.
3-р їе нь XIX зуунаас ХХ зууны 20-иод он хїртэл. Эíý үеä
ëаíäшафт суäëаëыí ýхëýë тавèãäсаí. Газарзүéí ìужëаëтыí тухаé
сурãааëь áîëîí ãазарзүéí áүрхýвчèéí тухаé сурãааëèéí үíäýс
тавèãäаж, Дîкучаевыí ãеíетèкèéí кîíцепц, А.Геттíерèéí
хорологийн (орон зайн) концепци ãарч ãазарзүéí íýãäìýë áаéäаë
áүрýí заäарсаí юì. Газарзүéчäыí хувьä ºíãºрсºí үеèéí äýëхèéí
ãаäарãа, áаéãаëèéã суäëах íь èхýýхýí сîíèрхîëтîé áîëж ãазарзүéí
áүрхýвчèíä áîëж áуé áүтцèéí ººрчëºëтèéã таéëáарëах íь ãîë зîрèëт
áîëîí тавèãäсаí. Үүíèéãýý түүхèéí хаíäëаãатаé îрîí заéí аíаëèзтаé
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
6
хîсëууëах заìаар шèéäýãäýж ýхýëсýí. Орîсыí ýрäýìтýí
М.В.Лîìîíîсîв эдийн засгийн газарзїй (ЭЗГЗ)-ã тîìъёîëîí ãарãаж,
хºрссуäëаëыí чèãëýëýýр Докучаевыí аëäарт суäаëãааíууä хèéãäсýí.
Шèíý үеèéí ãазарзүéí үíäýс XIX зууíы 30-40-ººä îíä Герìаíы
ýрäýìтýí К.Рèттер, А.Гуìáîëьäт íарыí үзýë саíааãаар ýхýëäýã áîëîвч,
Орîст ХХ зууíы 20-30-ааä îíä ýíý үе ýхýëäýã юì.
4-р їе нь Орост ХХ зууны 20-30-аад оноос, Баруун Европт
ХIХ зууны 40-өөд оноос эхлэн одоо хїртэл їргэлжилдэг. Эíý үеä
ãазарзүéí факуëьтет, ãазарзүéí тýíхèì èх сурãууëèуäаä áаéãууëаãäав.
Шèíжèëãýý суäаëãааíы ìýрãýжëèéí хүрýýëýíãүүä áèé áîëж, ãазарзүéí
íèéãýìëýãèéí сүëжýý áүрýëäýв. Лаíäшафтыí сèстеìèéí аíãèëаë,
ãазрыí ãаäарãыã таéëáарëах зүé тîãтîë, ýкîëîãèéí саíааíууä үүсýв.
Газарзүéä áаéãаëь-íèéãýì ãýсýí сèстеìèéí хүрýýíä хºãжëèéí
туëãаìäсаí асууäëууäыã шèéääýã íèéтëýã хаíäëаãа íь ýíý үеèéí
îíцëîã юì. Дýëхèéí áîëîí саíсар îрчìыí áаéãаëèéí зүé тîãтëыã
ãүíзãèéрүүí суäëах хýрýãцýý áèé áîëîв.
Үéëäвýрëýëèéí íутаã äýвсãýрèéí зîхèîí áаéãууëаëтыí
асууäаë, ãëîáаëь хүí аìыí хºäºë㺺í áîëîí íутаãшèëт, äýëхèéí áүс
íутаã, уëс îрíы íèéãýì-ýäèéí засãèéí хºãжëèéí туëãаìäсаí асууäëыã
áаéãаëèéí ухааíы шèíý îëîëт аìжèëтыí үíäсýí äýýр шèéäýх
асууäëууä тавèãäаж ýхýëсýí áаéíа.
Эíý үеä ãазарзүéí суäаëãааã цîãцîëáîрîîр хèéх хаíäëаãатаé
áîëж, ãазарзүé íь áусаä саëáар ухааíтаé èíтеãрацчèëаãäсаíаар
суäаëãааíы үр äүí èëүү үр ашèãтаé áîëж ýхýëсýí áаéíа.
Орчèí үеä ãазарзүéä суäаëãааíыхаа îáьектыã таíèí ìýäýхýä
үíäсýí ãурваí хаíäëаãа яëãарч ãарав. Үүíä :
1 – оронзайн
2 – бїс нутгийн (регионализм)
3 – экологи газарзїйн.
Эíý үеä тºв áаéршëыí îíîë, ºсºëтèéí туéë áа хºãжëèéí тºвèéí îíîë,
зýрýã îëîí îíîë, кîíцепцè ãарсаí.
ХХ зууíы 60-ааä îíîîс ãазарзүéí суäаëãааíä кîìпьютерèéí
прîãраììчëаëыã ашèãëаí ìатеìатèк áîëîí статèстèкèéí арãууäыã
èäýвхтýé хýрýãëýсíýýр ãазарзүéä “тîîíы хувьсãаë” ãýж íýрëýãääýã
îрчèí үеèéí ìýäýýëýëзүéí Газарзїйн мэдээллийн систем (ГЗМС)-
èéí үíäýс тавèãäаж, îäîî ГЗМС íь ãëîáаëь шèíжтýé íèéãýì-ýäèéí
засãèéí хºãжèëä íºëººëäºã чухаë хүчèí зүéë áîëж хувèрсаí юì.
1990-ýýä îíîîс èíтерíет-ìýäýýëëèéí ýрèí ýхýëсíýýр
“ýëектрîí ãазрыí зураã” (электрон атлас), “èíтерíет ãазрыí зураã”
(интернет атлас) ìýрãýжëèéí áа сурãаëт суäаëãааíы áаéãууëëаãууä
áîëîí îëîí íèéтèéí хýрýãëýýíä хүчтýé түрýí îрж èрëýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
7
1.3. ЭРТНИЙ ГРЕКИЙН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ
Саìîс араë äýýр (МЭӨ VI зууíы 2 хаãасаас - V зууí) ýртíèé ãрекèéí
фèëîсîфèéí тºëººëºãчèä хîрвîî ертаíцèéã тîãтîîí, аìьäраë ºãäºã
“төв гал”-ыí тухаé сурãааëь ãарãажýý. Арèстîтеëîîс ºìíº яìарч
áатаëãаа ãарãааãүé, ýртíèé ãрекèéí сýтãýãчäèéí хувьä ерäèéí ë зүéë
áаéсаí, äýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé тухаé саíааã пèфîãîрчууäыí íýã
Э.К.Парìеíèä ãарãаí тавьсаí áаéíа.
Дýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé саíааíä туëãуурëаí Парменид
Эвдокс Книдский( îéрîëцîîãîîр МЭӨ 408-355) уур амьсгалын бүсèéí
тухаé үзýë саíааã үíäýсëýсýí áаéíа. Тýр ºрãºрºã èхсýхýä äýëхèéí
ãазрыí ãаäарãаä íарíы цацраã тусах íаëуу èхýсäýãèéã тîîцîîëжýý
(“клима” ãýäýã íь ãрекýýр “хэвгий, налуу” ãýсýí үã). Э.К.Парìеíèä
сарíы хèртýëтèéí үеèéí äýëхèéí сүүäрèéí хýëáýр, тýíãýрèéí ìаíäаë
äýýãүүр îä хîéä зүã хºäëºх ºíäрèéã хýìжèж Дýëхèéí áºìáºрцºã
хýëáýртýé áîëîх áатаëãааã ãарãав. Тýр áас тýíãýрèéí áèетèéí ºíäрèéã
хýìжèх “тэнгэрийн мандал” ãýäýã îéëãîëтыã ãарãасаí юì.
Э.К.Парìеíèä аíх Дýëхèéí äуëааíы áүсèéã тîãтîîж, тýäãýýрèéí
îéрîëцîî харьцааã тîäîрхîéëж, тýрýýр хаãасáºìáºрцºã áүрт хүéтýí
áүс - 6, сýрүүí áүс - 5, хаëууí áүс - 8 áаéíа ãýжýý. Э.К.Парìеíèä аíх
уäаа ãазарзүéí îáьектууäыí ºрãºрãèéã тîäîрхîéëîхîä гномон áуюу
наран цаг хýрýãëýсýí áаéíа.
МЭӨ 384-322 îíä аìьäарч áаéсаí Арèстîтеëь геосферèéí
тухаé áîëîí дэлхийн далай нэгдмэл тухаé саíааã ãарãасаí юì.
Саëхèíы áîëîí саëхèíы зîíхèëîх чèãëýëèéí ãараë үүсýë,
харьцаíãуé äуëааí áүсèéí таëаарх ºìíºх үеèéíхíèé үзýë áîäëыã
Арèстîтеëь сèстеìчèëсýí áаéíа. Тýрýýр цаã хуãацааãаар хуурай газар
ба далайн хил болон уур амьсгал өөрчлөгдөх тухаé áèчсýí áºãººä
ãазар хºäëºëèéí шаëтãааíы тухаé авч үзсýí áаéäаã.
Яëаíãуяа ерºíхèé äýëхèéсуäëаëыí асууäëууä Арèстîтеëèéí
“Метеîрîëîãèк” áүтýýëýýс îëääîã туë түүíèéã ãазарзүéí äýëхèé
суäëаëыí чèãëýëèéí үíäсèéã тавèãч ãýж үзýх үíäýсëýëтýé юì.
Газрыí зураãтаé тºстýé зурãууä сîёë èрãýíшëèéí яìар ч
түвшèíä áаéãаа арä түìýíä áаéäаã.
МЭӨ I зууíä тухаéí үеèéí еврîпчууäаä ìýäýãäýж áуé äýëхèéí
хýсýã “îéкуìеí”-èé тухаé, ãрекèéí шèíжëýх ухааíы ìýäýж áаéсаí
áүхíèéã Страбон 17 áîть “Газарзїй” áүтýýëäýý íýãтãýí áèчсýí юì.
Газарзүé äахь ºíººãèéí ýкîëîãèéí чèãëýëèéí үëãýр заãвар íь
ýртíèé ýрäýìтäèéí газарзїйн детерменизм áîëж áаéäаã юì. Хүíèéã
áаãтаасаí áүх аìьä-îрãаíèк ертºíцºä яëаíãуяа уур аìьсãаë, хүрýýëýí
áуé îрчèí íºëººëºх тухаé áèчсýí Деìîкрèт (МЭӨ 460-370)-èéí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
8
ìатерèаëèзìаас хүíèé ахуé áîëîí байгалийн детерминациéí тухаé
саíаа ýх авäаã юì.
Бүхýëäýý хүí, áаéãаëь, аж ахуé íýãäìýë áаéäаë ; ãазар ãазарт
íºхцºë áаéäаë яëãаатаé тухаé - ãазарзүéí чухаë хîёр кîíцепцèéã
ýртíèé ýрäýìтýä îëж тîãтîîжýý.
Дýëхèéã Ассèр, Вавèëîíчууä “íар урãах зүã”,“íар жарãах зүã”
хîёр хýсýãт хувааí үзýж áаéсаí уëаìжëаëыã Газар Дуíäыí Тýíãèсèéí
зүүí ýрãèéí финикїїдýýр äаìжууëаí эртний грекїїд ºвëºí авч,
Эãèéí тýíãèсýýс áарууí зүã îршèх хýсãèéã “нар жаргах зїг” ãýсýí
утãатаé “Эреб”, харèí зүүí зүã îршèх хýсãèéã “нар ургах зїг” ãýсýí
утãатаé “Асу” ãýсýí íýрèéã ºãсºí íь îäîîãèéí Азè, Еврîп хîёр тèвèéí
íýр áîëсîí áаéíа. Грекчүүä “хїйтэрдэггїй газар” ãýсýí утãатаé
“Африя” íýрèéã îäîîãèéí Афрèк тèвä ºãсºí íь îäîî ýíý тèвèéí íýр
áîëжýý. Грекчүүä îäîîãèéí Азè, Еврîп, Афрèк, Австраëè, Аíтарктèä,
Арктèк, Атëаíт ãýсýí Аìерèк тèвýýс áусаä áүх таваí тèв, хîёр äаëаéí
íýрèéã ºãсºí юì.
1.3.1. Аристарх Самосскийн “Нарны аймаг”
Страáîíы шавь Аристарх Самосский ýëëèíжсýí(ãрекжсýí ãýсýí үã)
Аëексаíäр хîтîä ажèëëаж аìьäарч áаéв. Арèстарх áîë Íар áа îäíууä
Дýëхèéã тîéрîí ýрãýäýããүé харèí ýсрýãýýр Дýëхèé áа áусаä îä ãарèãууä
íарыã тîéрäîã áîëîхыã áатаëсаí аíхíы хүí “эртний Коперник”
áаéëаа. “Нар ба сар хүртэлх зайн тухай” ºãүүëýë íь Арèстархаас
ºíºº үеä үëäсýí цîрыí ãаíц áүтýýë юì. Түүíä Сар Дýëхèé áа Дýëхèé
Íарíы хîîрîíäîх заéí харьцааã тîäîрхîéëсîí áаéäаã. Сар äýëхèéã
тîéрîх ýрãýëтèéí үеèéí (фаз) ýхíèé 1/4-ä áаéх үеä Íар-Сар-Дýëхèé
ãýсýí ºíцºã 90 хýìтýé тýíцүү, èéìä Íар-Сар-Дýëхèé ãýсýí тýãш
ºíцºãтººс Дýëхèé îрîéтîé α ºíцºã íь
áîëíî. Арèстарх α ºíцãèéã
хýìжсýí Íар Дýëхèéãýýс, Дýëхèéãýýс Сар хүртýëх заéíаас 18-аас
áаãаãүé 22-îîс èхãүé äахèí хîë заéтаé îршäîã áîëîхыã тîãтîîжýý. Гýвч
Арèстархыí хèéсýí тîîцîî áîäèт áаéäëыã èх áаãасãасаí (үíýíäýý Íар
Дýëхèéãýýс Сар хүртýëх заéíаас 389 äахèí хîë îршäîã) áîëîвч анх
удаа Нар бол Сарнаас хол оршдог áîëîхыã харууëсíаараа түүíèé үр
äүí чухаë юì.
Арèстарх Дýëхèé áа Íарíы аéìãèéí хýìжýý, áаéрëаëыí
шèíжтýé áусаä харьцааíууäыã тîãтîîсîí. Íар-Дýëхèé, Сар-Дýëхèéí
заéí харьцааã ìýäсýíýýр тýр Сар áа Íарíы хавтãаéí хараãäах ºíц㺺р
Íарíы äèаìетр Сарíыхаас 18-20 äахèí тîì áîëîхыã тîîцîîëсîí юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
9
(үíýíäýý Íарíы äèаìетр Сарíыхаас 400 äахèí тîì). Íарíы áа Сарíы
хèртýëтèéí үрãýëжëýëтèéã хýìжсýíýýр Íар-Сар-Дýëхèéí харьцаíãуé
заéã ìýäýж, Арèстарх Дýëхèé хýìжýýãýýрýý Сарíаас тîì áîëîхыã
тîãтîîсîí. Архèìеäèéí “Псаììèт” áүтýýëäýý èш татсаí “Íар
îéрîëцîîãîîр 1/720 зîäèак” (Íарíы жèëèéí турш хºäºë㺺íèéã
áèчсýí тýíãýрèéí ìаíäëыí тîì тîéрîã – îäíы îрä)-аас áүрäýíý ãýсýí
íь туí чухаë äүãíýëт áаéв.Эíý íь äýýр äурäаãäсаí харьцаíãуé заé áа
хýìжýýã áуруу тîîцîхîä хүрãýсýí юì. Арèстарх áîëîí áусаä ýртíèé
ýрäýìтýä Дýëхèéí тîéрãèéã îéрîëцîîãîîр (îрчèí үеèéí уртыí
íýãжýýр ) 40-50 ìяíãаí кì ãýж тîîцîîëж áаéв. Сарíы тîéрîã тýäíèé
тîîцîîëсíîîр äýëхèéãýýс 2 äахèí áаãа, харèí Íарíы äèаìетр
Сарíыхаас áараã 20 äахèí тîì áаéв. Саíсрыí äèаìетр áуюу Íарíы
аéìãèéí äèаìетр 5-10 ìяíãаí äýëхèéí äèаìетртýé тýíцýж áаéв.
Хºäºë㺺íãүé îääыí äèаìетр Архèìеäèéí áатаëж, Арèстархыí èш
татсаíаар 25-100 сая äýëхèéí äèаìетртýé тýíцýж áаéëаа.
Íарíы аéìаã íь нар төвтэй, нар бол оддын нэг, дэлхий
бөмбөлөг хэлбэртэй, тэнхлэгээ эргэдэг бөгөөд нарыг нэг хавтгайн
дагуу тойрон эргэдэг, дэлхийн хоногийн эргэлтийн тэнхлэг нь эгц
биш ãýсýí Арèстархыí суут саíааã хýäхýí хүí îéëãîж áаéëаа.
Арèстархыí íар тºвт үзýë саíаа ºрãºí тархааãүéí íýã шаëтãааí íь
ýрãýцүүëýí áîäîхîä зºрчèëтýé áаéсаíтаé хîëáîîтîé. Íар тºвтýé
сèстеìèéí ýсрýã таëыíхíы үзýж áаéãааãаар хýрýв íар äýëхèéã тîéрîí
ýрãýäýã áîë äýëхèéí тýíхëýã үрãýëж тýíãýрèéí ìаíäëыí íýã цýã –
Аëтаíãаäас îä руу чèãëýíý (ýíý íь үíýхýýр ажèãëаãäсаí), харèí äýëхèé
Íарыã тîéрîí ýрãýëääýã áîë түүíèé тýíхëýãèéí үрãýëжëýë тýíãýрèéí
ìаíäаëä тîéрîã зурах áаéв.
1.3.2.Эратосфены дэлхийн хэмжилт
Хуäаëäаа, äаëаéí аяëаë, хîжìыí ýзëýí түрýìãèéëýх äаéí íь ýртíèé
ãрекүүäèéã äýëхèéã хýìжèхýä
хүрãýсýí юì. Аëексаíäр хîтîä ãрек
ýрäýìтýí Эратосфен ажèëëаж зураãт
үзүүëсýí арãаар аíх äýëхèéã
хýìжсýí áаéíа. Эратîсфеí Сèеí
хîтîä (Оäîîãèéí Ассуаí) зуíы туéë
ºäºр íар үä äуíä чаíх îрîé äýýр
хүрäýãèéã тîãтîîсîí. Тýр Íарíы
туéë áîëîх үеèéã тîäîрхîéëîхäîî
Íèë ìºрíèé ýрýãт ухсаí ãүí хуäаã
“íèëîìетр”-èéã ашèãëажýý. Íèë
Эратîсфеíèé
äýëхèéí
раäèус îëсîí
арãа
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
10
ìºрíèé усíы түвшíèé ººрчëºëтèéã хуäãèéí ёрîîëä зîîсîí хýìжýýстýé
ìîä(реéк)-îîр хýìжäýã íèëîìетрèéã хýрýãëýсýí. Íар Сèеí хîтîä үä
äуíä сүүäýр үүсãýëãүé “хуäãèéí ёрîîëыã ãýрýëтүүëсýí”. Дараа íь
Эратîсфеí Сèеí хîттîé íýã ãîëäîч äýýр түүíýýс ìýäýãäýхүéц хîë
îршèх Аëексаíäр хîтîä тýр ºäºр íар чаíх îрîéãîîс хýäýí хýì заéтаéã
тîãтîîжýý. Дýëхèéí тºвººс Сèеí áа Аëексаíäр хîт уруу татсаí äýëхèéí
раäèусыí хîîрîíäîх ºíцºã íь Аëексаíäр хîтыí ýãц шуëууí (äýëхèéí
тºвèéã äаéрсаí), Íарíы цацраãèéí хîîрîíäîх ºíцºãтýé тýíцүү íь
Íар äýëхèéãýýс асар хîë áаéãааã èëтãýíý. Хýìжýýстýé äуãуéãаар
Сèеí áа Аëексаíäр хîтыí хîîрîíäîх заéã ºäºржèí явж хýìжýýä
Эратîсфеí ãýсýí харьцааíаас Дýëхèéí раäèусыã
ãýж îëсîí. Түүíèé тîîцîîëсíîîр ãîëäчèéí тîéрãèéí урт 252000
стаäèé (1 стаäèé íь 158 ì-тýé тýíцүү) áуюу 46620 кì áîëж áаéв. Бîäèт
áаéäаëä äýëхèéí ãîëäчèéí тîéрãèéí урт 40000 кì áаéãаа íь 15 %
аëäаатаé áаéëаа. Мºí Эратîсфеí äýëхèéí аíхíы ãазрыí зурãèéí íýãèéã
áүтýýсýí áаéв.
1.3.3. К.Птолемейн газрын зураг
Рîìыí үеä МЭӨ II зууíä Аëексаíäр хîтîä Кëавäèé Птîëеìеé ажèëëаж
áаéв. Бèäíèé үеä түүíèé ач хîëáîãäëîîрîî аëäаршсаí хîёр тîì
ºãүүëýë хүрч èрсýí íь Гèппархèéí ажèãëаëтаä үíäýсëýсýí Птîëеìеéí
ãазрыí зурãууä áîëîí ýртíèé îäîí îрíы сèстеìчèëсýí áүтýýë “Их
байгуулалт” áа ýртíèé ãазарзүéí ìýäëýãèéã äүãíýсýí “Газарзїйн
гарын авлага” ºãүүëëýã юì. Птîëеìеéí зураã äýëхèé тºвтýé áаéв.
Түүíèéхýýр äýëхèé áºìáºрцºã хýëáýртýé áаéëаа. Íар áа ãарèãууä
цýãýýр äүрсýëсýí жèжèã тîéрãîîр тîãтìîë ºíцºã хурäтаé тîéрîí
ýрãýäýã. Дýëхèéã тîéрîí тîãтìîë ºíцºã хурäтаé хºäëºí áуé íь (жèжèã
тîéрãèéí тºвүүä) түүíèé сýтãýëäýý äүрсýëсýí цýãүүäтýé äавхацсаíãүé.
Жèжèã тîéрãууäыã Птîëеìеé ýпèцèкë (áаãа цаãèраã áуюу тîéрîã),
äýëхèéã тîéрсîí ýпèцèкëèéã áèчсýí траектîрыã äефереíт ãýж
íýрëýсýí.Эпèцèкë áа äефереíтүүäèéí сèстеì íь тýíãýрт íар áа
ãарèãèéí хºäºë㺺íèéã íарèéí áèчèх áîëîìж îëãîсîí. Тýíãýр äýх
îäíы хºäºë㺺í үíýíäýý зүүíýýс áарууí тèéш áîëäîã áîëîвч ãарèãèéí
шуëууí хºäºë㺺í зарèìäаа урвуу ухрах хºäºëãººíººр сîëèãääîã.
Жèшýýëáýë Бархасáаäь ãарèãèéí тîéрîã заìä 12 жèëä 12 тèéì ухрах
хºäºë㺺í ажèãëаãäжýý.
Птîëеìеéí “Газарзүé”-í 8 äýвтýр áîë ýртíèé ãазарзүéí
ìýäëýãèéí äүãíýëт áаéв. I äýвтýрèéã тусãаãèéí îíîëä зîрèуëсаí.
Дýëхèé хýäèé чèíýý áºìáºëºã хýëáýртýé áаéíа áºìáºëãèéí ãаäарãыã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
11
хавтãаéä áууëãах íь түвýãтýé áа äýëхèéí áºìáºëºã ãаäарãыí цýã
áүрèéã хавтãаé ãаäарãаä äүрсëýхýä тîäîрхîé äүрýì хýрýãтýé. Тусãаã
Птîëеìеéí ºìíºх үеä ч ìýäýãäýж áаéв. Птîëеìеé ºãүүëëýãтýý áүрýí
áус тусãаã саíаë áîëãîсîí ( МЭ I зууíы ýх ) хýí ч ìýäýхãүé áаéсаí
Марèíîсыã шүүìжèëсýí áаéäаã.
Птîëеìеé хîёр шèíý тусãаã áүтýýсýí. Түүíèé íýã íь ãîëäчèéí
урт íь хаäãаëаãääаã ýíãèéí кîíус тусãаã ãýж íýрëýãääýã тусãаã юì.
Зýрãýäүүä (ºрãºрãèéí äаãуух шуãаì) зºвхºí Рîäîс арëыí ºрãºрºã äýýр
хаäãаëаãääаã. Кîíус тусãаã íь äýëхèéí áºìáºëºã ãаäарãыã тîäîрхîé
äүрìýýр кîíус ãаäарãаä áууëãаí (кîíус ãаäарãаар сîëèíî ãýсýí үã)
äараа íь кîíус ãаäарãаа íýã хавтãаé áîëãîí äýëãýхýýр кîíус ãаäарãаа
зүсäýã. Птîëеìеéí хèéсýí тусãаãèéí хîёр äýх íь îãтëîãäсîí кîíус
ãаäарãа ãýж íýрëýãääýã.Эíý íь ýíãèéí кîíус ãаäарãатаé тºстýé áîëîвч
ãîëäîч íь шуëууíаар áууëãаäаããүé ìуруé ãарãаäаã. Эíãèéí кîíус
тусãаãèéí èéì áаéäëаас ãарч áîëäîããүé,èéìä хîёр äахь кîíус тусãаãèéã
îãтëîãäсîí áас “жèíхýíý áус” кîíус тусãаã ч íýрëýãääýã тусãаãыã
ашèãëаäаã.
“Газарзүé”-í II-VII äýвтýрт áараã 8000 ãазарзүéí íýр áа 400
îрчèì íýрëýãäсýí ãазарзүéí цýãүүäèéí (хîт, ãîëыí аäаã, ууëыí îрãèë,
араë) сîëèвцëыã зааж áаãтаасаí. Газарзүéí тîрëîëыí ýëеìеíтүүä
Птîëеìеéãîîс ºìíº зîхèîãäсîí áаéв. Арèстîтеëèéí шавь Дèкапарх аíх
ãазарзүéí зураãт îãтëîëцсîí тýíхëýã зурсаí íь (îãтëîëцëыí цýã íь
Рîäîс араëтаé äавхцäаã) тýíхëýãèéí íýã íь хîéä - ºìíº, íºãºº íь
зүүí – áарууí чèãëýëä äаéрч ºíãºрч áаéв.
VIII äýвтрèéí аãууëãа íь 26 хууäас äýýрх äýëхèéí ãазрыí
зураã, түүíèé зураãзүéí таéëáараас áүрäýж áаéв.
Птîëеìеéí “Газарзүé” áүтýýë вèзаíтèéí сүì хèéäýä
хаäãаëаãäаж, Вèзаíтаар äаìжèí äарааãèéí үеèéíхýíä хүрч èржýý.
Хаìãèéí ýртíèéх íь XIII зууíä хèéãäсýí “Газарзүé” áүтýýëèéí 50
áүрýí áуюу áүрýí áус хýсýã ãар áèчìýë хууëáар îäîî ìýäýãäýýä áаéíа.
11 хувь ãар áèчìýë хууëáар íь (А хувèëáар ãýж íýрëýãäýх) 26 хууäас
ãазрыí зураã, хîëáîãäîх ºãүүëáýрүүä, 5 хувь (В хувèëáар) íь 64
хууäас зураãтаé. “Газарзүé”-í ãар áèчìýëýýс зарèì íь 4 áуюу 1
хууäсаí äýýрх äýëхèéí ãазрыí зурãèéã аãууëж áаéв.
Эрт үеä ìýäýãäýж áаéсаí хаìãèéí захыí цýã íь Өìíº зүãт
Тапрîáаíа áуюу Цеéëîí (îäîîãèéí Шрè-Лаíка), Барууí зүãт Сîáачьèх
áуюу Каíарыí арëууäыã Птîëеìеé äýëхèéí ãазрыí зураãт äүрсýëсýí.
Газрыí зураã äýýрх áèчëýã Рîìыí ýзýíт ãүрíèé үеèéí ìужууäаар
хуваасаí ëатèí хýëýýр хèéãäсýí.
Эäãýýр ãазрыí зурãèéí зîхèîãч íь Птîëеìеé áаéсаí ãýäýã
ýрãýëзýýтýé. Иéìä ãазрыí зураã зîхèîãчèéí үíäсýí îрîëцîîíы хýäýí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
12
хувь íь Птîëеìеéä íîãäîх вý ãýсýí асууäаë үүсч áаéíа. Гаäíах
тºрхººрºº В хувèëáар íь А хувèëáараасаа хîжуу, äаруé Птîëеìеéä
хаìаарíа. Птîëеìеéí ãазрыí зурãууä íь ýртíèé ãрекүүäèéí ãазарзүéí
ìýäëýãèéí áуюу ýëëèíèé зураãзүéí цîрыí ãаíц ìатерèаëëаã äурсãаë
áîëîí ýìхýтãýë áуюу íýвтýрхèé тîëèéã тºëººëж áаéäаã. Тýäãýýр
тусãаã, ãраäусыí тîрëîë, сîëèвцîëыí үíäсýí äýýр ºíººãèéí зураãзүé
туëãуурëасаí юì. Птолемейг “зурагзїйн эцэг” гэж нэрлэх бїрэн
їндэслэлтэй юì. Дуíäаä зууíä Птîëеìеéí íýр үíýхýýр Еврîпт
ìартаãäсаí áаéв.Түүíèé áүтýýëүүä äºíãºж ë Вèзаíтèéí зарèì íîìыí
саíãууäаä хаäãаëаãäаí үëäжýý. Зарèì íýã íь араáыí сîёëыí ºвä
îрсîí. Араáууä “Их áаéãууëаëт”, ”Газарзүé”-ã îрчууëсаí áºãººä
ýрäýìтýä íь áүтýýëäýý ºрãºí ашèãëасаí. Итаëèéí сýрãýí ìаíäаëтыí
үеä (XIV-XV зууí) Еврîпт Птîëеìеéí тухаé ýрãýí саíасаí. Түүíèé
үзýë саíаа цааш хºãжèж Кîперíèкèéí îрчëîíãèéí сèстеìèéã
áүрýëäүүëсýí шèã ãазарзүéí èх íýýëтүүäýä хүрãýсýí áаéíа.
Арèстарх, Эратîсфеí, Птîëеìеé íарыí тýíãýрèéí áèетүүäèéí
ажèãëаëт íь Дýëхèéí хýìжýý, хýëáýрèéã тîäîрхîéëîх асууäëыã
шèéäýхýä туí îéртсîí áаéëаа. Газарзүéí ºрãºрºã, уртраãèéã
тîäîрхîéëîх íь зºвхºí îäîí îрíы цаãаар хèéãääýã.
1.4. РОМЫН ҮЕИЙН ГАЗАРЗҮЙ
Эíý үеèéí хаäãаëаãäаí үëäсýí ãазарзүéí ãîë áүтýýë áîë íýрт
цуãëууëаãч Кîíраä Пеéтèíãерèéí íýрýýр íýрëýãäсýí аëäарт
“Пейтенгерийн хїснэгт” юì. Хүсíýãт 682 сì урт, 34 сì ºрãºí
îрîîсîí тууз áа 12 хууäасíаас áүрäýíý. Íýãäүãýýр хууäас хараãäах
áаéäëаар ãазрыí зураã áаéсаí áа түүíèé зîхèîãчèéí íýр áаéхãүé
áîëсîí áаéв. Газрыí зураã äýýр заì, хîт, хуäаëäааíы áîëîí цýрãèéí
тºвүүä, шууäаíãèéí ºртººã үзүүëсýí áаéв. Газрыí зураã цýрãèéí
зîрèëãîîс èëүү ýíãèéí утãа аãууëãатаé áаéв. Пеéтèíãерèéí хүсíýãт
I зууíä хèéãäсýí áîëîëтîé. Юëèé Цезарèéí зарëèãаар Рîì ãүрíèéã
зураãт áууëãах тушааëтаé ч хîëáîîтîé áаéх áîëîх юì. Уã зарëèã
Авãуст хааíы үеä цýрãèéí уäèрäаãч Аãрèппèéí уäèрäëаãаар МЭӨ I
зууíä хýрýãжсýí. I зууíä îéрîëцîîãîîр ýíý ãазрыí зурãèéí 250
хууëáар áаéж, äараа íь түүíèé 350 îрчèì засварëасаí хууëáартаé
áîëжýý. V зууíы ýцýс VI зууíы ýхýýр ãазрыí зурãèéí зах хязãаарт
Дýëхèéí äаëаéã äүрсýëсýí áаéв.Эíý үеä хаìаарах Равеííаас íýрãүé
зураãзүéчèéí áүтýýë îëäсîí íь хараãäах áаéäëаараа үр äүí íь яã
Пеéтèíãерèéí хүсíýãт шèã, IV зууíä аìьäарч áаéсаí рîìыí ãазар
хýìжèãч Кастîрèéí хèéсýí тухаé èтèíерарèéí äурсаìж áаéв. Эíý íь
IV зууí хүртýë рîìчууä зîхèîãчèéí íýр тавьäаããүé áаéсíыã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
13
Пеéтеíãерèéí хүсíýãт áатëаж áаéíа. ͺ㺺 таëаар èтèíерарèчүүäèéí
хувь(хууëáар) äýýр Пеéтеíãерт ººрт íь хаìаарах хýсýãт хрèстîсыí
ýëеìеíтүүä тîхèîëääîã тухаéëáаë áèáëèéí Арèуí Дýëхèéã (ãазрыã)
үзүүëсýí áаéäаã. Эíý íь Пеéтеíãерèéí хүсíýãт XI-XIII зууíä
заãаëìаéтíы аяí äаéíтаé хîëáîîтîéãîîр хèéãäсýí ãýж үзýхýä хүрãýäýã.
Рîì ãүрíèé áас хîёр ãазрыí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã. Тýäíèé íýã íь I
зууíä аìьäарч áаéсаí ãазар хýìжèãч Хèãèíусыí ãазар хýìжèëтèéí
íîìîíä, íºãºº íь V зууíä áèчèãäсýí “Рîì ãүрíèé îëîëт аìжèëтыí
тухаé тýìäýãëýë” áүтýýëä áаéäаã. Хîёр äахь ãазрыí зураãт Íèë ìºрíèé
хºíäèé äýх цýрãèéí хуараíã тýìäýãëýсýí áаéäаã.
Лукèаí, Саëëюстèé, Ювеíаë íарыí рîìыí түүхèéí
áүтýýëүүäèéí äуíäаä зууíы хууëáарт äýëхèéí тîìãүé ãазрыí зурãууä
ºíººäрèéã хүртýë хаäãаëаãäаж èрëýý. Тýäíèé íýã íь (I зууí) Помпони
Мела-ãèéí “Дэлхий ертөнц байгаа газрын тухай” áүтýýë юì.
Эäãýýр ãазрыí зурãууä тîìãүé тîéрîã хýëáýртýé (О үсãèéã
саíаãäууëсаí), зүүí зүãт чèãëýсýí áас ãазрыí зураã áүрèéí äýýä таëä
íь зүүí зүã îршäîã áаéв.
“О” хýëáýрèéí äîтîр “Т”
хýëáýрèéí áүс áаéрëаäаã íь : Газар
äуíäыí тýíãèс, Хар áа Уëааí
тýíãèс íь хуураé ãазрыã ãурваí
хýсýãт (Азè, Афрèк, Еврîп)
хуваасаí áаéäаã. Иéì ãазрыí
зурãууä ººрèéí хýëáýр тºрхººрºº
“О–Т” хэлбэрийн газрын зураг ãýäýã íýр авсаí юì. Зураãт
äýëхèéí хуураé ãазар, усíы
харьцааã зºв ãарãахыã îãт
ýрìýëзäýããүé áаéëаа. Газрыí
зурãèéí зураãзүéí íýã ýëеìеíт ãîëäîч íь “їд дунд” ãýсýí утãатаé
“meridianus” ãýäýã ýртíèé рîì (ëатèí) үãíýýс ãараëтаé.
1.5. ГАЗАРЗҮЙН ИХ НЭЭЛТИЙН ҮЕ
Х.Кîëуìá Өìíºä Азè хүрýх зîрèëãîтîé èх аяëаëä ãарахäаа тýр үеèéí
ãеîпîëèтèкèéã явууëаãч хаìãèéí тîì тºв áîëж áаéсаí Мîíãîëыí Их
хааíä ºрãºí áарèх áèчãèéã авч ãарахыã ìартсаíãүé.
1507 îíä Лîтарèíãèéí ãазарзүéч Мартин Вальдзеемюлер
(1470-1527) “Ертºíцзүéí уäèртãаë” áүтýýëäýý áарууí зүã шèíýýр
íýýсýí ãазар Азè áèш, áèе äаасаí ýх ãазар “Шèíý ертºíц” áîëîх тухаé
Аìерèãî Веспуччèéí захèаã îрууëжýý. 1507 онд М. Вальдзеемюлер
Хар, Эг, Улаан
тэнгис mtтэнгис
Га
зры
н д
ун
да
д
тэн
ги
с
АЗИ
ТИВ
ЕВРОП АФРИК
ТИВ
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
14
анх “Шинэ ертөнц”-ийг “Америк” гэж нэрлэхийг санал болгосон áîëîвч уäааí хуãацааíä ýíý íýр îëîí íèéтýä таíèë áîëîîãүé, харèí
îäîîãèéí Бразèëèéã íýрëýсýí íýр áîëж áаéв. XVI зууíä космограф
ãýж îäîí îрîí, фèзèк, ãазарзүéí ухааíыã ерºíхèéä íь íýрëýж áаéв.
1.5.1. ГАЗАРЗҮЙН “АТЛАС”-ЫН ҮЕ
Герхарä Меркатîр, Аврааì Ортеëèé íарыí ãîëëаíäыí ãазарзүé-
зураãзүéä чухаë ач хîëáîãäîëтîé аíхíы атëасыã áүтýýсýí юì. XVI
зууны дундаас XVII зууны дунд хүртэл үргэлжилсэн үеийг “атласын
зуун” гэж нэрлэдэг.
Атëас íь íýãäìýë зîрèëãîä захèраãäсаí äýëхèéí атëас,
äýëхèéí áуюу уëс îрíы аëь íýã хýсãèéí ãазрыí зурãèéí ýìхýтãýë юì.
Птîëеìеéí èхýíх ãазрыí зураã ýíý шаарäëаãыã хаíãаäаã. Тýäãýýр íь
íýãäìýë зîрèëãîä захèраãääаã (íýëýýä хîжìыí хувèëáарууä íь Рîì
ãүрíèé ýзýìшëèéí тîéìыã харууëсаí) áа íýãäìýë äүрсëýëèéí хýв ìаяã
áîëîí íýãäìýë тусãаã, ìасштаáаар хèéãäсýí. Шèíý үеèéí атëас
áүтýýãчäыí äîтîр ãерìаíы зураãзүéч Иîãаíí Гîíтеруса (1498-1549 )-
ãèéí 16 хавсраëт зураãтаé “Ертºíцзүéí ýхëýë” сурах áèчèã чухаë ач
хîëáîãäîëтîé юì.
Аíхíы атëасыã Итаëèä áүтýýсýí юì. Ромын хэвлэгч Лафрери
1570-аад онд иж бїрэн газрын зураг ãарãасаí íь íýãäìýë зарчìыí
үíäсýí äýýр хèéãäжýý. Эíý áүтýýë íь мөрөн дээрээ дэлхийг барьж
байдаг эртний грекийн домгийн аварга биет “Атлас”-ын нэрийг
хавтасны нїїрэн дээрээ гаргасан нь хожим дэлхийн газрын
зургийн эмхэтгэлийг “Атлас” гэж нэрлэх эхлэл болсон áаéíа.
Шèíý үеèéí атëасыí ýцсèéí хýëáýр заãварыã Меркатор
ãарãаí ºãсºí юì. Меркатîр аëäарт “Атëас”-аа хèéхäýý цèëèíäр
тусãаãаар îëîí ãаéхаìшèãтаé ãазрыí зурãèéã áүтýýсýí туë “Орчин
їеийн зурагзїйн эцэг” ãýсýí íýр хүíäтýé цîëыã авчýý.
Иéìä îäîî ерäèéí цèëèíäр тусãаãèéã Меркаторын тусгаг
ãýж íýрëýäýã. Меркатîрыí тусãаã íь туéë рууãаа ãажèëт íь уëаì
èхýсäýã áîëîвч ýíý тусãаãт чèãëýë áүрт ºíцºã хаäãаëаãääаã саéí таëтаé.
Өíцãèéí ãажèëт Жèшýýëáýë хýрвýý ãазрыí зураã äýýр Лèссаáîíыã
Íью-Иîрктîé шуëууí хîëáîж ýíý шуãаìыí хîéä зүãтýé үүсãýсýí
ºíцãèéã хýìжèí ýíý ºíц㺺р ãазарзүéí ãîëäчèéã îãтëîí чèãýý áарьж
Лèссаáîíîîс Íью-Иîрк-т хүрч áîëíî. Бүх чèãëýëä ºíцºã ãажèëтãүé туë
Меркатîрыí тусãаã ýхëýýä áүх äаëаéí усаí заìыí хîжèì аãаарыí
заìыí ãазрыí зурãèéí үíäýс áîëсîí юì. Орчèí үеèéí èрãýíèé аãаарыí
заì тýýврèéí áаéãууëëаãа Меркатîрыí тусãаãыã аãаарыí заìыí зураã
хèéх үíäýс áîëãîí авсаí. Меркатîрыí тусãаãыí ººрчèëсºí хувèëáар
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
15
ãýж íýрëýãääýã хºíäëºí (îãтëîãäсîí) Меркатîрыí тусãаã íь зураãзүéí
хîёр сèстеìä ашèãëаãääаã. Хîéä Аìерèк áîëîí Барууí Еврîпыí
îрíууä îëîí таëт(уíèверсаëь) хºíäëºí тусãаã(УПМ)-ã,Дîрíîä Еврîпыí
îрíууä Гаусс-Крюãерèéí тусãаã(ГК)-ã хýрýãëýäýã. Меркатîрыí тусãаã
áүтýýãäсýíýýсýý хîéш 450 жèë îршсîí тºäèéãүé аãаарыí заìыí ãазрыí
зурãèéí үíäýс áîëж áүх äýëхèéã íýãäсýí сèстеìýýр зураãëахаä
ашèãëаãäаí äахèí сýрãýсýí зураãзүéí ººр áүтýýë áаéхãүé юì.
1569 îíä Меркатîр 18 хууäастаé äýëхèéí ãазрыí зурãèéí атëас
хèéсýí íь ãазарзүéí түүхýíä чухаë үéë явäаë áîëжýý. Түүíèé атëас
тýíãèсèéí заìä ашèãëаж áîëîхîîр ºíцãèéí ãажèëтãүé áîëсîí юì.
Дýëхèéí ãазрыí зураã хèéж áаéх үеä Меркатîрт атëас хèéх саíаа тºрж,
Аíтверпеíаас èрсýí Ортеëèéтýé хаìт атëас хèéж ýхýëжýý. 1578 îíä
äýëхèéí áºìáºрцãèéí èхýíхèéã áаãтаасаí 100 хууäсыã äуусãасаí áаéв.
Меркатîр аëäарт атëасаа äуусãаж аìжааãүé áîëîвч “Атëас áа
ертºíцзүéí ýрãýцүүëýë” íýртýé 107 хууäастаé Меркатîрыí атëас 1595
îíä хýвëýãäсаí юì.
Меркатîрыí атëас îäîî ч ºíäºр үíýëýãääýã áºãººä 1979 îíä
Меркатîрыí атëасыí íýã хувь Лîíäîíãèéí äууäëаãа хуäаëäааíä 370000
фуíт стерëèíãýýр
үíýëýãäсýí íь урьä
áаéãааãүé ºíäºр үíý юì.
1570 îíä зураãзүéч Ортеëè
“Дýëхèéí áºìáºрцãèéí
үзýãчèä (театр)” ãýäýã
атëасаа áүтýýв. Ортеëèéí
“Театр”-т èхýíх ãазрыí
зураã íь яíз áүрèéí
ìасштаá áа тусãаãаар ººр ººр зураãзүéчèä áүтýýсýí áîëîвч тýр үеèéí
ёс заíшëаас яëãаатаé íь ãазрыí зурãèéí зарèì íýã äýýр íь зîхèîãчèéí
íýрèéã тавьсаí áаéëаа. Меркатîрыí “Атëас” áа Ортеëèéí “Театр”
хîёр áүтýýë íь äараачèéí зууíä тус áүр íь 41 уäаа äахèí
хýвëýãäсýí юì.
1.5.2. Бернхард Варенус
XVI-XVII зууíы үеèéí хаìãèéí ãîë үéë явäаë áîë ãерìаí ãараëтаé
Íèäерëаíäыí ýрäýìтýí Бернхардус Варениус(Варен:1622-1650)-ыí
“Бүх нийтийн газарзүй”(1650) áүтýýë юì. Эíý áүтýýë íь ýртíèé
ãрекèéí ýрäýìтäýýс хîéшхè аíхíы ãазарзүéí îíîëыí кîíцепцè áèé
áîëãîх аíхíы îрîëäëîãî áîëсîí áа ãазарзүéã “хувааí-хýсýãчëýх”
ìýäëýãèéí áèе äаасаí саëáар áîëãîх îрîëäëîãî, шèíжëýх ухааí áа ãүí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
16
ухааíы хºãжëèéí зîхèх шèíý үе шат áîëсîí юì. Дýëхèéí áүрхүүëèéí
тухаé - чуëууëаã, ºвс урãаìаë, аìьтíыã áаãтааасаí “газар”, äаëаé,
тýíãèс, íуур, ãîë ìºрºí, íаìаã, íуурыã áаãтаасаí “ус”, аãаар, үүë,
áîрîîã áаãтаасаí “агаар мандал” саíааã тýр ãарãажýý. Газрыí
äавхарãа áîë царцдас áуюу хальс ãýсýí саíааã аíх 1600 онд Уильям
Гильберт “Дэлхийн соронзон орон ба соронзон биет нь дэлхийн
дотоод хэсгээс ялгаатай болох нь” áүтýýëäýý ãарãажýý. Вареíèус
аãаар ìаíäëыã тîäîрхîéëж, уур аìьсãаëыí áүс áîëîí áүсүүäèéí
äîтîрх уур аìьсãаëыí яëãааã ãарãав. Мºí Варенус агаар мандлын
ерөнхий эргэлтийн асуудлыг анх удаа тавьсан áаéíа. Тýр äýëхèéí
áүрхýвч áîëîх ãаäарãууã суäëахаä зааваë яëãавартаé суäëах íь
заéëшãүéã îéëãîí, ãазарзүéä яëãараë áîëîх îíîëыí үíäýсëýëèéã
ãарãахыã îрîëäсîí. Вареíèусыí áүтýýë 100 èëүү жèë ãазарзүéí
сурãаëтыí ãарыí авëаãа áîëсîí íь îëîí таëаараа îрчèí үеèéí фèзèк
ãазарзүéí үíäýс áîëжýý.
1.5.3. Улс орны тоон бичлэг буюу статистик
Газарзүéí Их Íýýëтýýр ãазарзүéí áүтýýëèéí íýã тºрºë íь уëс
îрíууäыí тîîí áèчëýã áîëîв. Газарзүéí ýíý саëаа íь тºрèéí аëáаí
хааãчèä áîëîí хуäаëäааíы хүìүүсèéí аìьäраë äахь хýрýãцýýíýýс
үүсýí ãарсаí юì. Иíãýж тîîí îрîíсуäëаë íь статèстèк ãýсýí íýртýé
áîëсîí ажýý (stato ãýäýã íь èтаëèар уëс îрîí ãýсýí үã, ãерìаíаар
statistic). Газарзүéí ýíý чèãëýë аíãëèéí уëстºрèéí арèфìетèкýýр
áаяжèãäаí îрчèí үеèéí статистикийн салбар áîëсîí áаéíа.
Иéì áүтýýëèéí жèшýý íь 1521-1589 îíä аìьäарч áаéсаí
Людовик Гвиччардинèéí äîëîîí хýëýýр 35 уäаа хýвëýãäсýí
“Нидерландын тухай бичлэг” áүтýýë юì. Эíý áүтýýë îрчèí үеèéí íýр
тîìъёîãîîр саëáарыí áа раéîíы ãýсýí хîёр хýсãýýс áүрäсýí áаéäаã.
Оäîîãèéí Гîëëаíä, Беëьãè, Люксеìáурã, Хîéä Фраíцèéã áаãтаасаí тýр
үеèéí Íèäерëаíäыí хèë äîтîрх хºрсíèé үржèë шèì, ãазрыí ãаäарãа,
уур аìьсãаë, ãазарзүéí áаéрëаë, уëс îрíы íýрèéí тухаé ìатерèаëууäыã
íýãäүãýýр хýсýã аãууëäаã. Эíä ãîë ìºрºí, тýíãèс áа îé ìîäíы үүрãèéí
тухаé áүëãүүä áаéсаí ; уäèрäëаãа áа хуäаëäаа, ãар урëаë, ёс суртахууí,
аж áаéäëыã áèчсýí áаéäаã. Хîёрäуãаар хýсýã íь аãууëãыí хувьä уëс
îрíы 17 ìужèéí íîìыí íýãäүãýýр хýсãèéí áүëãүүäтýé èжèë áîëîвч,
ýäãýýр үзүүëýëтүүä íь үëãýр заãвар áèш áаéв. Түүíèé хаìт ìужèéí
áèчëýãт ìужèéí хºãжëèéí шаëтãааíыã зааí харууëсаí, аж ахуéí тîîí
үзүүëýëтүүäèéã аãууëж áаéв. Үүíä áаéãаëèéí íºхцºë áîëîí ýäèéí
засãèéí ãазарзүéí áаéрëаëä èх ач хîëáîãäîë ºãсºí юì. Муж áүрèéí
хүí аìыí суурèíãууäыí áèчëýã ãîë áаéр ýзýëж áаéв.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
17
Зарèì суäëаачèä ýíý áүтýýëèéã ýäèéí засãèéí ãазарзүéí
áүтýýë ãýж үíýëäýã. Эíý үíýëãýýã тîîцвîë “Íèäерëаíäыí áèчëýã”
яìарч тîхèîëäîëä тухаéí үеèéí îрîíсуäëаë-статèстèкèéí шèíжтýé
ãîц áүтýýë áîëж áаéäаã.
1.6. XVIII ЗУУНЫ ГАЗАРЗҮЙН СУДАЛГААНУУД
Хаìãèéí аíхíы аяëаãч-ýрäýìтýí áîë Аíãëèéí ãеîфèзèкч, îäîí îрîí
суäëаач Эдмунд Галлей (1656-1742) áºãººä тýр äýëхèéí сîрîíзîí
îрíыã тîäîрхîéëîх цýвýр ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèä îрîëцсîí
юì. Гаëëеé аíх үзýãäëèéã îрîí заéä áүëýãëýх ашèãтаé арãыã îëж,
изогон соронзон хазайлтыг зурагт дїрслэх ижил шугмын аргыг
хэрэглэжээ. Фèзèк ãазарзүé, цаã уур, äаëаé суäëаëä èжèë шуãаìыí
арãа ãазрыí ãаäарãа, аãаарыí äараëт, äаëаéí ãүíèéã зураãëах ãîë арãа
áîëсîí áаéíа.
Аíãëèéí äаëаéí äýýрýìчèí У.Даìпèр 1683-1711 îíä ãурваí
тîì äаëаéí аяëаë хèéсíèé хîёр íь äýëхèé тîéрсîí аяëаë áаéв. Уã
аяëëыí үр äүíä 1697 îíä “Дýëхèé тîéрсîí шèíý аяëаë” íîìыã
хýвëүүëýв. Íîìîíäîî äаëаéí усíы äавсжèëт, сîрîíзîí хазаéëтыí
хýìжýý, äаëаéí урсãаë áа саëхè хîîрîíäыí уяëäааã тîãтîîх îрîëäëîãî
хèéсýí áаéв. Орîсыí I Петр хааíы урèëãаар 1716 îíä Орîст èрсýí
Даíцèã хîтыí ýрäýìтýí, ýìч, аяëаãч, суäëаач Г.Мессершìèäт
Сèáèрèéã суäëах аíхíы ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèéã уäèрäсаí
áаéíа. Тýр 1720-1727 îíä Эрчèс ìºрºí, Тîìск, Кузíецкèéí Аëатау
ууë, Еíèсеé, Леíа ìºрºí, Өвºр Баéãаëь ãýсýí ìаршрутаар аяëаí
суäаëãаа явууëжýý. Эíý аяëëаар áîтаíèк, аìьтаíсуäëаë, ýрäýссуäëаë,
уãсаатаíзүé, археîëîãèéí áаяëаã ìатерèаë цуãëууëж, хýä хýäýí ãазрыí
сýäýвчèëсýí ãазрыí зураã зîхèîж, íүүрс, áаë чуëууíы хýä хýäýí îрä
ãазрыã íýýжýý. Г.Мессершмидт шèíжëýх ухааíä анх удаа мөнх
цэвдгийн тухаé áèчèж үëäýýсýí áаéíа. Эрäýìтíèé суäаëãааíы ажëаар
“Сèáèрèéí тухаé” 10 áîть хавсраëт ãазрыí зураãтаé таéëаí хýвëýãäсýí
íь сèáèрèéã суäаëсаí аíхíы ýрäýì шèíжèëãýýíèé суäаëãаа áîëсîí
áаéíа.
XVIII зууны áүх аяëаëууäаас хаìãèéí чухаë ач хîëáîãäîëтîé,
шинжлэх ухаанд их хувь нэмэр оруулсан аяëаë áîë Аíãëèéí
äаëаéчèí Ж.Кїкийн дэлхийг тойрсон гурван аялал юì. Ж.Күкыí
уäèрäсаí ýкспеäèц 1768-1779 îíы хîîрîíä îëîí ýрäýì шèíжèëãýýíèé
хºтºëáºрèéã хýрýãжүүëж, хаìãèéí îëîí ýрäýìтýí суäëаачäыã авч
явсаí áаéíа. Эíý аяëаë шèíý ãазар íутаã íýýж, íýýсýí шèíý ãазар
íутãаа Их Брèтаíèéí ýзýíт уëсыí ýзýìшèëä íýãтãýх зîрèëãî аãууëж
áаéсаí юì. Күкèéí ãурваí уäааãèéí äýëхèé тîéрсîí аяëаë Австраëè
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
18
тèвýýс ураãш ºìíºä ýх ãазрыã тîäîрхîéëîх ãýж îрîëäсîí. Тýр ºìíºä
ýх ãазар íь туéëыí цаãèраãíаас ураãш усаí îíãîцîîр îчèх áîëîìжãүé
ãýäãèéã тîãтîîжýý. Тýрýýр Австраëèéí äîрíîä ýрãèéã íýýж, Шèíý
Зеëаíäыí ãазрыí зурãèéã зîхèîсîí áаéíа. Хîéä Аìерèкèéí áарууí
ýрãèéí äаãуу аíх уäаа аяëж, ãерìаíы ãазарзүéч А.Гуìáîëьäт Күкèéí
цуãëууëсаí ìатерèаëууäыã суäëаí, ìºсºí тýíãèс, äаëаéí арëууäыí
хүí аì, áаéãаëь îрчíы тухаé сîíèрхîëтîé ºãүүëëүүä áèчсýí áаéíа.
Күкèéí аяëаëä îрîëцсîí ãерìаíы áаéãаëь суäëаач Г.Форстер аяëаëыí
тухаé шинжлэх ухааны зөгнөлт уран зохиолын төрөл жанрыг
саíаачèëсаí áаéíа.
П.С.Паëëас (1741-1811) Хааíт Орîсыí íутãаар аяëаí суäаëãаа
хèéж, тухаéí үеèéí уãсаатíы ãазарзүéí шèëäýã уãсаатаíзүéí áүтýýë,
Монголын ард тїмний тїїх ãýсýí áүтýýëèéã туурвèсаí áаéíа. Мºí
тýр äýëхèéä аíх уäаа дэлхийн бїх хэл, аман аялгууг харьцуулсан
толь бичиг зîхèîжýý. Бүс íутãèéí чèãëýëтýé фèзèк ãазарзүéí тîì
ºãүүëýë, Азè Аìерèкèéí хîîрîíäîх тýíãèс äахь îрîсууäыí íýýëтèéí
тухаé, Таврèäыí фèзèк ãазарзүéí áîëîí áаéрзүéí зураã ãýсýí чухаë
ºãүүëýë хýвëүүëжýý. Мºí XVIII зууíы аìьтаí суäëаëыí îрãèë áүтýýë
áîëсîí “Орîсыí Азèéí хýсãèéí аìьтíы ãазарзүé” ãýсýí áүтýýë
туурвèсаí íь аìьтíы ãазарзүéí үíäýс áîëсîí юì.
1.6.1.Францын хэмжилзїйн “сантиметр-грамм-секунд(СГС)систем”
Хүí тºрºëхтºí äýëхèéí хýëáýрèéã тîäîрхîéëîхыí туëä ìяíãаí жèë
зарцууëсаí áаéв. Дýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîсîí аëäарт туршèëтаа
Францын одон оронч Жан Ришар äүүжèí цаãаар хèéжýý. Рèшар
Парèст цаãèéã íарèéí харууëж áуé äүүжèí цаã Өìíºä Аìерèк äахь
Фраíцыí кîëîíè
Гвèаíы Каéеíí
хîтîä цаã “îäîí îрíы
цаã”-аас хîцîрäîã
áîëîвч Парèст
áуцахаä äахèí яã
таарäаã áîëîхыã
тîãтîîв. Рèшарыí
èëрүүëсýí íºëºº тýр
үеèéí ýрäýìтäýä îãт
ãýíýтèéí зүéë áаéãааãүé. Мехаíèк íь ýрãýëäýж áуé äýëхèé туéëаасаа
шахаãäахèéã тºсººëºхººр түвшèíä хýäèéíýý хүрсýí áаéв. Дүүжèí
цаãèéí яваëт Рèшарыí ажèãëаëтыí үр äүíã ашèãëаí Íьютîí, Гюéãеíс
g - хїндийн хїч
с-төвөөс зугтах хїч
n-тэнцїї їйлчлэгч
хїч
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
19
íар аíх уäаа Дýëхèéí шахаãäаëыí хýìжýýã тîîцîîëж äараах äүãíýëтýä
хүрчýý.
Матеìатèк äүүжèíãèéí хýëáýëзëèéí үе Т íь äүүжèíãèéí урт
L áа хүíäèéí хүчíèé хурäатãаë g-ýýс хаìаарäаã : = .
Рèшар äүүжèíãèéí уртыã ººрч뺺ãүé ч хýëáýëзëèéí үе
íýìýãäýж, цаã хîцîрсîí íь Каéеííаä Парèстаé харьцууëахаä хүíäèéí
хүчíèé хурäатãаë áаãассаíтаé хîëáîîтîé. Эíý íь хîёр шаëтãааíтаé.
Íýãäүãýýрт ýрãýëтèéí тýíхëýãýýс хîëäîх тусаì äýëхèéí татах хүчíèé
ýсрýã үéëчëýх тºвººс зуãтах хүч (с) ºсíº (хүíäèéí хүчíèé тýíцүү
үéëчëýãч хүч íь äýëхèéí татах хүч, тºвººс зуãтах хүч хîёрыí вектîр
íèéëáýр юì). Хîёрäуãаарт äýëхèé туéëууäаасаа ýкватîрыí хавтãаé
рууãаа шаìшèéí шахаãäсаí учраас Каéеííа ºìíүүр áаéрëасаí, ººрººр
хýëáýë Парèсаас èëүү ýкватîрыí хавтãаéä îéр áаéсíаар äүүжèí цаã
äýëхèéí тºвººс хîë îршсîíîîр Íьютîíы äýëхèéí тºвººс хîëäîхîä
татах хүч áуурäаã (урвуу хаìаараëтаé) ãýсýí áүх ертºíцèéí татаëцëыí
хууëèар Каéеííаä Парèсаас áаãа хүчýýр äýëхèéí тºвä татаãäаж áаéв.
Гюéãеíс, Íьютîí íарыí äýëхèéí туéëыí шахаãäаëыã ìатеìатèкаар
тîîцîж ãарãасаí. Гюéãеíс äýëхèéí шахаãäëыã 1/576 ãýж үíýëсýí.
Íьютîíы 1/230 íь îäîîãèéíхтîé èх îéртсîí (1/298,3) äүí áаéëаа.
Íьютîíы ãарãасаí үр äүí äýëхèéí ýкватîрыí раäèус туéëыí раäèусаас
1/230-аар èх ãýсýí үã áаéв. Экваторын радиус ойролцоогоор 6370
км, туйлын радиус тїїнээс 21 км-ээр богино юì.
Рèшарыí туршèëт áа Гюéãеíс , Íьютîí íарыí тîîцîîíы үр
äүí татаëцëыí (ãравèтацè) хýìжèëт íь äýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîхîä
туí íºëººтýé арãа áîëîхыã харууëсаí. Өºр ººр ºрãºрºãт áаéрëах
äýëхèéí ãаäарãыí хîёр цýã äýýрх äүүжèí цаãèéí íýãèéã íь íºãººãèéíх
íь яваëтаä харьцууëсíаар äýëхèéí шахаãäëыã тîäîрхîéëж áîëíî.
Дºíãºж ХХ зууíä хүíäèéí хүчýýр äýëхèéí хýëáýрèéã тîãтîîсîí
хýìжèëт áүрýí хèéãäсýí.
XVIII-XIX зууíä äýëхèéí хýëáýрèéã тîäîрхîéëîх ãîë үүрãèéã
ãеîäезèéí (ãеîìетрèéí) хýìжèëтүүä îëãîсîí юì. Түүíèé үíäсýí саíаа
íь туéëууäыã äаéрсаí ãîëäîч íуìыí уртыã хýìжèí ãарсаí ºãºãäëèéí
үíäсýí äýýр ýкватîрîîр äýëхèéí раäèус áа шахаãäаëыã тîîцîîëîхîä
îршèж áаéв. Бүтýí ãîëäчèéí íуìыí уртыã (áараã 40000 кì) хýìжèх íь
хүíä учраас хаíãаëттаé ºрãºрãèéí зºрүүтýé 2 цýãèéí хîîрîíä áаãтсаí
ãîëäчèéí хýрчìèéí уртыã хýìжèж хяëáарчëаí (ãîëäчèéí íуì ýëëèпс
хýëáýртýéã тîîцîí), íуìыí уртаар áүтýí ãîëäчèéí íуìыí уртыã, áас
ýкватîрыí áа туéëыí раäèусыã тîîцîîëäîã.
Ер人 íýã хýì ºрãºрãèéí зºрүүтýé ч ãîëäîч íуìыí урт áараã
111 кì áîëäîã учèр түүíèéã íарèéí хýìжèх íь хýцүү хүíä áаéäаã.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
20
Триангуляци áîë ºíцãүүäèéã ºíäºр íарèéвчëаëтаéãаар хýìжсýíýýр
уртыã хяëáархаí îëäîã арãа юì. Таë íь ìýäýãäýж áуé яìар ч ãурваëжèí
áа түүíä íаëсаí хîёр ºíц㺺р íºãºº хîёр таëыã íь îëäîãт трèаíãуëяцè
үíäýсëýãäýíý. Дýëхèé äýýрх яìар íýã ãазар
ãурваëжíы зºвхºí íýã таëыí уртыã
хýìжèí äараа íь зºвхºí ºíцãèéã
хýìжсýíýýр äурыí цýã хүртýëх заéã îëж
áîëíî (туéëыí хýìжүүрèéí зарчèì).
Эхíèé ãурваëжíы (суурь урт) таëууäыí
уртыã ºíäºр íарèéвчëаëтаé хýìжèíý.
Триангуляцèéã голландын
Снеллиустаé хîëáîí үзäýã áîëîвч
триангуляцийн тухай 1589 онд Тихо
Браге бичиж їлдээсэн юм. Сíеëëèус ãîë
хýìжèëтýý Гîëëаíäыí Гааãа, Леéäеí
хîтыí хîîрîíä 1614 îíä хèéж, ãурваëжèí
áаéãууëаí Аëкìараас Бреäа хүртýëх
ãîëëаíäыí хîтууäыí áаéршèë, тýäãýýрèéí
хîîрîíäыí заéã тîãтîîжýý.
XVIII зууíä фраíцыí ãраäусыí
хýìжèëт äýëхèéí ýëëèпсîèäыã ºíäºр
íарèéвчëаëтаé хýìжсýí хýìжèëтèéí үр
äүíä туëãуурëаí хýìжèëзүéí сантиметр-
грамм-секунд(СГС) системèéã áүтýýв.
Фраíцыí аíхíы ãîëäîч íуìыí
хýìжèëт 1723 îíä хèéãäýж Дýëхèéí
хýëáýрèéã тîîцîîëîхîä аëäсаíаас äýëхèéí
ýрãýëтèéí тýíхëýã äаãуу уртассаí ýëëèпсîèä ãýж áуруу тîãтîîсîí. Хîёр
äахь ýкспеäèцèéã 1733-1743 îíä äахèí ãîëäчèéí íуìыí уртыã хýìжсýí
юì. Гîëäчèéí íуìыí уртыã хýìжсýíýýр äýëхèéí ýëëèпсîèä хýìжýýã
тîäîрхîéëîхîä ºрãºрãèéí зºрүү èхтýé ãазарт хýìжèëт хèéвýë èëүү
íарèéí тîäîрхîéëîãäîх туë хîёр ãазар ýкспеäèцè èëãýýсýí áаéíа. Íýã
íь Перу уëсаä ýкватîрыí äýрãýä, íºãºº íь хîéä туéëыí äýрãýä
Лапëаíäаä (уìарä Фèíëаíä ) хýìжèëт хèéжýý.
Гîëäîч íуìыí ãурав äахь хýìжèëтèéã хèéсíýýр Парисын
метрийн нэгж (эталон) ýх хýìжүүрèéã зîхèîí ãарãав. СГС сèстеì
ãарах хүртýë уртыí íýãжèéã уëс áүрт ººр ººр áаéв. Францын
Конвентын гавьяа нь баттай суурин дээр метрийн системийг
бїтээсэн явдал байв. 1726 оны 3 сарын 26-ны Конвентын
тогтоолоор Парисийг дайрсан голдчийн 40 саяны нэгийг уртын
нэгж “метр”-ээр авсан. Грекээр “ìетр” íь “хýìжýýс” ãýсýí утãатаé үã.
Аíхíы трèаíãуëяцèéí
сүëжýýã XYII зууíä
Аëкìар, Бреäа хîтыí
хîîрîíä Сíеëëèус
áаéãууëжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
21
1792-1798 îíы хýìжèëтèéã èхýíхäýý Фраíцыí íутаãт Пьер
Мешеí áа Жаí Батèст Жîзеф Деëаìáер íар ãүéцýтãýв. Тýä хîéä таëäаа
Дюíкеркýýс ºìíº таëäаа Баëеарыí арëууä хүртýëх ãîëäîч íуìыí
уртыã хýìжèв. Эíä ºрãºрãèéí зºрүү áараã 12,5 хýìä хүрсýí.
Хýìжèëтýýс áараã 1/10000 ºíäºр íарèéвчëаëтаéãаар уртыí íýãж
“ìетр”-èéã ãарãаí авсаí юì. Хугацааны нэгжээр дэлхийн тэнхлэгээ
эргэх үеийн 1/ 86400-ээр “секунд”-ийг авсан .
Íýãж сîíãîх үеä Кîíвеíт шèéäвýрýý ухааëаã áîëсîí ãýж үзсýí
íь түүíèéã ýв íýãäýëтýéãýýр хүëýýí авсаíä îршèíî. Хýрвýý уртыí
íýãжèéí сîíãîëт äºíãºж XVIII зууíä áîëсîí íарèéí хýìжèëт áаãатаé
яìар ч áаéãаëèéí үзýãäýëä үíäýсëýãäýýãүé áаéсаí ãýсýí áîäèтîé аëäааã
тîîцîхãүé áîë íýãж сîíãîëт хаíãаëттаé ухааëаã, зîхèстîé áîëсîí. Оäîî
ìетрèéí хýìжèëтýä хîвîр тîхèîëäîëä Парèсèéí ãîëäчèéí урттаé
хîëáîí ашèãëаäаã. Цаãааí аëт èрèäèãèéí шèëáýí äýýрх хýрчсýí хîёр
тýìäýãтèéí хîîрîíäîх заé íь ìетрèéí íýãж “ýтаëîí” áîëäîã. Хýäèéãýýр
ýíý заé хаëууí хүéтíèé хýëáýëзýë, хèéсýí ìатерèаëä áîëж áуé äахèí
таëсжèëт, хýв ãажèëт зýрýã ººрчëºëт èх áèш áаéäаãч уртыí шинэ
эталонîîр îäîî гэрлийн долгионы уртыã сîíãîí авсаí. Орчèí үеèéí
хýìжèëзүéí үүäíýýс уртын нэгж метр нь ваакумд криптон-86
изотопын гаргаж буй улбар шар спектрийн шугамын долгионы
уртыг 1650763,73-аар їржїїлсэнтэй тэнцїї байдаг. Атîìыí фèзèк
хуãацааíы шèíý íýãж-ýтаëîí сîíãîхîä тусаëж, îäîî хаìãèéí íарèéí
атîìыí цаã 100 жèëä 1-2 секуíäýýр хîцрîх áуюу түрүүëäýã юì.
1.6.2. Оросын газарзїйн судалгааны М.В.Ломоносовын їе
Орîст ãазарзүéí ухааí áүрýëäýí тîãтîхîä М.В.Лîìíîсîв чухаë áаéр
суурь ýзýëäýã. Тýр цуãëууëсаí ãазарзүéí ìýäýý ìатерèаëууäыí үíäсýí
äýýр îëîí сîíèрхîëтîé саíаа äýвшүүëсýí áаéäаã. 1753 îíä Лîìîíîсîв
аãаар ìаíäëыí äавхраажèëтыí тухаé саíааãаа хýëсýí аãаарыí äýýä
урсãаëыí тухаé ºãүүëсýí “Цахèëãааí хүчíýýс áîëж áаéãаа аãаарыí
үзýãäëèéí тухаé үã” íîìîî хýвëүүëсýí. Түүíèé áîäëîîр аãаарыí äîîä
äавхрааíä áîëж áаéãаа áүх аãаарыí үзýãäëүүä äýëхèéí ãаäарãатаé
хîëáîîтîé харèí äуíä äавхраа íь íýëýýí зузааí, хасах теìпертуртаé
áаéíа. Аãаарыí äýýä äавхраа ãазрыí ãаäарãатаé хîëáîîãүé ãазрыí
ãаäарãыí íºëººíººс хаìаарäаããүé ãýж үзсýí.Лîìîíîсîвыí суäаëãааíы
áүтýýëүүä криосфер ãýж íýрëýãäýх áîëсîí äýëхèéí цэвдэг бїрхэвч
íýãäìýë áîëîх тухаé саíааã аíх äýвшүүëжýý. Далайн болон эх газрын
уур амьсгалыí таëаарх саíааã урьäчèëаí хýëсýí áºãººä XIX зууíы
äуíäуур ýíý саíаа íь áатëаãäсаí юì. Тýрýýр ãазрыí áүрхýвчèéí тухаé,
ãазар чèчèрхèéëýë үүсýх ãýсýí áүтýýëүүääýý ãеîëîãè, ãеîìîрфîëîãèéí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
22
тухаé îëîí шèíý саíаа äýвшүүëжýý. Түүíèé äýëхèéí ãаäарãа, ãаäарãыí
áүтýц áүрýëäсýí тîãтсîí кîíцепцè íь хîёр îíîë äýýр туëãуурëаäаã :
1 – ãаäарãыí хýëáýрүүä íь ãаäарãыí äîтîîä áүтцèéã тусãаäаã,
2 – äýëхèéí ãаäарãа тасраëтãүé хувьсаí ººрчëºãäºж áаéäаã.
Дэлхийн дотоод болон гадаад хїчний нөлөөгөөр рельефийн
хөгжил, гарал їїсэл тодорхойлогддог, дэлхийн дотоод хїчний
їндсэн хэсэг нь газар чичирхийлэл гэсэн. Дýëхèéí äîтîîä хүчíèé
íºëººíèé үр äүíä ãазрыí äавхарãа áîсîî хýëáýëзýх хºäºë㺺íä ìаш
уäааí хуãацааíä îрсíы үр äүíä äаëаé áîëîí ýх ãазар үүссýí ãýсýí
ãазарзүé, ãеîëîãèéí ухааíä чухаë ач хîëáîãäîëтîé îíîë áîëîí
хºãжсºí. Дýëхèéí ãаäааä хүчèíä íь реëьефèéí жèжèã хýсýã (сèéëýý
ууë íуруу) үүсãýсíèéã авч үзжýý. Өãºршëèéí äавхраа áèé áîëîх тухаé
аíхäаãч чуëууëаã äýýр хºрсºí áүрхýвч үүссýíèé үр äаãавар, хºрсíèé
îрãаíèк ãарëыí тухаé äýýр äурäсаí áүтýýëäýý ãарãажýý. Эíý хүíèé
ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìýр фèзèк ãазарзүéä тºäèéãүé áас ýäèéí
засãèéí ãазарзүéä хаìаараãääаã. Тýрáýýр ãазарзүéí суäаëãааã ýäèéí
засãèéí саíааãаар áаяжууëж, байгалийн нөхцөл, нөөц, газарзїйн
байршил эдийн засагт эерэг буюу сөргөөр нөлөөлөх тухай эдийн
засгийн газарзїйг їндэслэн гаргаж ирсэн áаéäаã. Түүíèé áүтýýëèéí
10 ãаруé асууäаë áаéãаëèéí íºхцºë, íººц, ãîë ìºрíèé усíы ãîрèì, ууë
íуруу, ãазраí ãаäарãа-реëьефт хаìаарíа. 18 асууäаë íь ýäèéí засãèéí
ãазарзүéí íутаã äýвсãýрèéí үзүүëýëтýä хаìаарäаã íь хүí аìыí
суурèíãууäыã áаéãууëах хýв шèíж, хуäаëäаа, үéëäвýрëýë, ãîë ìºрíèé
тýýвýрт, хîёр асууäаë íь ãазрыí зураã, архèвыí ìатерèаëä хаìаарíа.
1745 îíä Лîìîíîсîвыí зºвëºãºº, îрîëцîîтîéãîîр Орîсыí
аíхíы сурãаëтыí атëасыã зîхèîж ãарãажýý. XVIII зууíы 2-р хаãаст
хèéãäýж áаéсаí Хîéä ìºсºí äаëаéã суäаëсаí суäаëãааíы ìатерèаëä
үíäýсëýí Хîéä ìºсºí äаëаéã äаìжèí аяëах усаí заìыã ýзýìшèх саíааã
суртаëчèëж áаéжýý. 1762 îíä Гîëëаíäыí Дîрíîä Эíýтхýãт (Иíäîíезè)
Сèáèрèéí äаëаéãаар äаìжèí хүрýх áîëîìжтîéã харууëсаí хîéä
тýíãèсýýр аяëах аяëаëыí тîвч áèчèãëýë ãýсýí Хîéä ìºсºí äаëаé áîëîí
ýх ãазрыí ýрãýýр аяëах тухаé цîãц асууäëыã хаìарсаí áүтýýëýý
туурвèсаí. Үүíäýý тýр хөвөгч мөсний ерөнхий схем, далайн мөсний
ангилал, гарал їїсэл, мөнх цас, мөнх цэвдэг îршèх тухаé саíааã
ºãүүëжýý.
XVIII зууíы 50-90-ýýä îíыã îрîсыí ãазарзүéí түүхчèä
“Ломоносовын їе” ãýж íýрëýäýã. Эíý үеèéí ãазарзүéí ãîë îíцëîã íь :
1. Засаã захèрãааíы хèë áүхèé íутаã äýвсãýрèéí аж ахуéí хºãжèë,
түүíèé áаéãаëèéí íºхцºë, íººцèéã áèчèãëýí суäëах ухааí ãýж
ãазарзүéã îéëãîх áîëсîí.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
23
2. Шèíý ãазар ýзýìшèх аж ахуéí үéë ажèëëаãаа, тºрèéí уäèрäëаãаä
ãазарзүéí үүäíýýс хаíäах íь чухаë ач хîëáîãäîëтîé áîëсîí.
3. Фèзèк ãазарзүéí үзýãäëèéí уяëäаа хîëáîîíы тухаé саíаа áуé áîëîв.
4. Засаã захèрãаа-íутаã äýвсãýрèéí íýãжèéã ãазарзүéí хувьä таíèí
ìýäýхýä фèзèк ãазарзүé áа зураãзүéí ýëеìеíтүүä, ýäèéí засãèéí
ãазарзүéí ýëеìеíтүүä хîîрîíäîî хîëáîîтîé áîëîх тухаé тîäîрхîé
îéëãîëт, саíаа áèé áîëîв.
5. Хүí аìыí суурèíãууäыí íутаã äýвсãýрýýр суäëах үíäсýí заíãèëаа
áуюу ãîë îáьект áîëãîх хаíäëаãа áèé áîëîв.
6. Хîтууäыí хîîрîíäîх áîëîí îрîí íутãèéí аж ахуé ýрхëýãчäèéí
хîîрîíä хуäаëäаа áîëîí хуäаëäааíы харèëцааíä îíцãîé аíхаарах
áîëîв.
7. Уëсыí аж ахуéí хºãжèëä чухаë үүрýã ãүéцýтãýж áуé тýýврèéí ãîë
заì, ãîë ìºрºí, түүíèé äаãуух îéр îрчìыí íутаã äýвсãýрèéã ãазарзүéí
хувьä суäëах íь суäаëãааíы үíäсýí îáьект áîëсîí.
8. Орîсыí таëархаã íутаãт áаéãаëèéí íºхцëèéí îíцëîãèéí ºрãºрãèéí
тархаëтыã îéëãîх явäаë XVIII зууíы ýцýст áүрýëäжýý.
Орîсыí ýрäýìтýí Татèщев (1686-1750) түүхýí ãазарзүéí
аíхäаãч саíааíууäыã ãарãав. 1736 îíä “Бүх Сèáèрèéí ãазарзүéí
ерºíхèé áèчëýã”, 1793 îíä Татèщевèéí “Лексèкîí” áүтýýë хýвëýãäжýý.
Эíý áүтýýë îрîсыí аíхíы íýвтýрхèé тîëь áүтýýх ãýсýí îрîëäëîãî
áаéëаа. XVIII зууны оросын газарзїйн судалгаанд олсон амжилт нь
Орос гїрний хамгийн хурдан өсөлтийн (улстөр, эдийн засаг, нутаг
дэвсгэрийн) їетэй давхацсан юм. Иéìä ãазарзүéí суäаëãааíы
ýрчèìтýé хºãжèëт XIX зууíä үрãýëжèëж äýëхèéã тîéрсîí хýä хýäýí
тîì äаëаéí аяëаëыã îрîсууä зîхèîí áаéãууëсíаас îрãèë íь Антарктид
тивийг нээсэн 1811-1813 оны Лазерев, Беллингаузен нарын
удирдсан тэнгисийн цэргийн аялал áаéëаа. Иíãýсíýýр îрîсууä
Газарзүéí Их Íýýëтèéí ýхýí үеä áарууí еврîпчууäаас хîцîрч áаéсíаа
íºхºж сүүëчèéí ýх ãазар áуюу тèвèéã íýýсýí áаéíа.
1.7. К.РИТТЕР, А.ГУМБОЛЬДТЫН ҮНДЭСЛЭСЭН ГАЗАРЗҮЙ
XIX зууíä ýíý хîёрîîс ãаäíа Лèвèíãстîí, Рèхтãîфеí, Пржеваëьскèé,
Íаíсеí íарыí аëäарт ãазарзүéí суäаëãааíууä хèéãäýж, äаëаé суäëаëä
èхýýхýí аìжèëт ãарãасаí áаéíа. XIX зууíä фèзèк ãазарзүéí îíîëыí
үíäýс áүрýëäýхýä äýýрх хîёр ýрäýìтíèé суäаëãаа чухаë үүрýã
ãүéцýтãýж, газарзїйг мэргэжлийн тївшинд авчирсан áаéíа. АÍУ-ä
ãазарзүéí íèéãýìëýã áаéãууëаãäаж ãазарзүéí ìýäëýãèéí áèе äаасаí
саëáар áîëîí хувèрсаí. Газарзүéí îëîí чèãëýëýýр хаíãаëттаé ìýäýý,
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
24
ìатерèаë, ãазрыí зураã, аяëаëыí тýìäýãëýë, îíîëыí áîëîí практèк
саíааíууä хурèìтëаãäав.
А.Гуìáîëьäтыí аëäарт “îãтîрãуé” ºãүүëýë ãарч, аяëаãч,
сýтãýãч тºäèéãүé ãазарзүéч, суутаí áîëîхîî харууëав. Яëаíãуяа Тºв
Азèéã суäëахаä ãîëëîí îрîëцîв. А.Гуìáîëьäт 1799-1804 îíä Латèí
Аìерèкаар аяëж áаéãаëь шèíжëýëèéí îëîí саëáарт хаìаарах ìатерèаë
цуãëууëж, 1808 îíä “Баéãаëèéí зураã” ãýсýí ýрäýì шèíжèëãýý,
суртаëчèëãааíы íîìîî хýвëүүëсýí. Үүíäýý áаéãаëèéí îëîí үзýãäëèéã
шèíжëýх ухааíы аястаé, ураí саéхíы íаéрууëãатаéãаар áèчсýí. Уã
íîìä ºíäрèéí áүсëүүр, ºрãºрãèéí áүсèéí саíааãаа äýвшүүëýí
ãарãажýý. 1817 îíä “Изотермийн шугам” ãýäýã 57 цаã уурыí стаíцыí
ºãºãäëèéã ашèãëаí хèéсýí èзîтерìèéí ãазрыí зураã áүхèé áүтýýëýý
áèчсýí. Үүíäýý сарын хамгийн хїйтэн, хамгийн дулаан, улирлын
өөрчлөлт, жилийн изотермын шугамыã äүрсýëсýí. Эíý áүтýýë íь
цаг уур ãýсýí шèíý саëáар ухааí áèé áîëîх үíäсèéã тавьсаí îíîë
практèкèéí áүтýýë áîëжýý. Өíäрèéí áүсëүүрèéí урãаìаëшèëтыã
суäëаí тарèìаë урãаìëыí тархаëтыí тºвүүäèéã тîäîрхîéëж,
áîтаíèкèéí ãазарзүéí үíäсèéã тавьсаí áаéíа. Түүíèé áүтýýë áîëîí
ºãүүëëýãүүäýä äýëхèéí сîрîíзîí îрîí, ãаëт ууëшèë, ãазар хºäëºëт,
ãаëт ууëшèë áîëîí ãазар хºäëºëтèéí хîîрîíäîх хîëáîî, аìьтíы
фèзèîëîãè, аíатîìè, яíз áүрèéí ºрãºрºã áîëîí яëãаатаé äаëаéí
түвшíýýс äýýш (ДТД) ºíäºр äахь аãаарыí хèìèéí íаéрëаãа, äаëаéí
урсãаë, уãсаатаíзүé, археîëîãè, уëстºр, ýäèéí засãèéí îëîí асууëтаíä
харèуëт ºãсºí. Түүíèé îрãèë áүтýýë áîë 5 áîть “Огторгуй” áүтýýë юì.
Үүíèé аíхíы áîть íь 1845 îíä хýвëýãäсýí áºãººä тýíãýрýýс урãаìаë
хүртýëх äýëхèéí ерºíхèé тºрхèéã аãууëсаí цаã уурыí чèãëýëтýé
áүтýýë áаéв. II áîть 1847 îíä ãарсаí íь áаéãаëь шèíжëýëèéí түүхèéã
аãууëсаí, урëаãèéã таíèí ìýäýх, ãаäааä ертºíцèéí тусãаëыã áаãтаасаí.
Фèзèк ãазарзүéí зураã íь хèë хязãаарыã зааж, хүíèé íүäýíä
хараãäахãүé ººр ертºíцèéí хүрýýëëèéã харууëж áаéäаã юì.
Байгалийн гадаад байдал нь хїний дотоод ертөнцийн тусгалыг
дїрсэлж байдаг ãýж тýр хýëжýý. Түүíèé ажèëä хїн байгаль ãýсýí
системийн обьект, субьектийн харилцааны мөн чанар аãууëаãäаж
áаéäаã. Тýрýýр îюуí ухааíы хүрýý áуюу íîîсферèéí тºрхèéã харж
чаäаж áаéсаí юì. Амьдралын хїрээ ãýсýí “лебенсфер” ãерìаí
íýрèéã “биосфер” ãýсýí газарзїйн санаа áîëãîí анх гарган тавьжýý.
“Биосфер” ãýсýí íýрèéã 1875 онд Э.Зюсс аíх саíаë áîëãîí íýрëýх
áîëжýý. Түүíèé III áîть íь îäîí îрíы суäëаãааíы ìатерèаëууäыã
äүãíýí шèíжèëсýí утãа аãууëãатаé. IV, V áîть íь äýëхèéí áаéãаëèéí
ач хîëáîãäëыí таëаар ºãүүëсýí áаéäаã. Гуìáîëьäт Каракас хîтîîс 50
ìèëь заéтаé Ваëеíсè ãýäýã хîтãîрт суäаëãаа хèéж íуур шèрãýх учèр
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
25
шаëтãааíыã таéëáарëаж, хºрсíèé ýëýãäýë, îé ìîä îãтëîх íь íуур
шèрãýх ãîë шаëтãааí ãýж үзсýí áаéíа. Ертºíц íýãäìýë цуë ãýсýí
ýртíèé саíааã тýр áарèìтаëж хýä хýäýí шèíý арãууäыã ашèãëасаí.
Аíäыí áа Мексèкèéí ууëт ºíäºрëºãүүäèéí хºíäëºí зүсýëтèéã аíх
уäаа цэгэн хэмжилтийн аргаар тîäîрхîéëж зураãëасаí áаéíа. Эíý
арãа îëîí шèíжëýх ухааíä ашèãëаãääаã арãа áîëжýý. 1843 онд
Гумбольдт “Төв Ази” нэр томьёог байгалийн шинжлэл, физик
газарзїйд оруулж ирсэн юм. А.Гуìáîëьäтыí үзýë саíааã К.Рèттер ìýрãýжëèéí түвшèíä
îрîíсуäëаëыí тîì áүтýýëүүäýýрýý үрãýëжëүүëсýí юì. Дýëхèé
суäëаëыí чèãëýëýýр 1822-1859 îíä 19 áîть, 1832-1859 îíä “Азèéí
äýëхèé суäëаë” ãýсýí 9 áîть, 1807, 1811 îíä ãарсаí “Еврîп” áүтýýë íь
îäîîãèéí äýëхèé суäаë ãýсýí áаéãаëèéí саëáар ухааíыã áèé áîëãîсîí
áаéíа. К.Рèттер ãазарзүé áа áаéãаëèéí ухааíууäыí яëãаа, ãазарзүé áа
түүхèéí ухааíы яëãааã îëж хараí, цаашèä яëãаатаé хºãжèх áîëíî
ãýсýí äүãíýëт ãарãажýý. Тîäîрхîé түвшèíä хүрсíèé äараа ýíý саëáар
ухааíууä áèе áèеýýсýý хаìаараëтаé áîëíî зýрýã îëîí саíааã урьäчèëаí
хýëжýý. Орчèí үеèéí ãазарзүéã ýкîëîãèжууëах үүäíýýс áаéãаëèéã
хийсвэр нийгэм ãýж авч үзжýý. Íèéãýì хºãжèхèéí хèрýýр áаéãаëèéí
íºхцºë, íººцèéí ач хîëáîãäîë ººрчëºãäºж, îрîí заéí íººцèéí тухаé
аíх уäаа áèчèж ýхýëсýí áаéíа. Тухаéëáаë ууëыí, арктèкèéí, цºëèéí
ãýсýí ãазарзүéí îрчíы яíз áүрèéí хýв шèíжүүäèéí ач хîëáîãäîë
ººрчëºãäºí түүхèéí хувьä èрýýäүéä сîёë èрãýíшëèéí îëîëт
аìжèëттаé хîëáîãäîíî ãýж äүãíýж áаéв. Орîí заéí íººцèéã äүãíýí
хýìжýý, аëсëаëт, хýëáýржèëт, ãазарзүéí áаéрëаëыã авч үзýí тýäãýýрт
íèéãìèéí үíýëãýýã ºãч áаéв. Цаашид орон зайг їр ашигтайгаар
зохион байгуулах асуудал нь тулгамдсан асуудал болох тухай
тэрээр анх удаа дурдсан байна. Оáьектыã заãварчëаí суäëахаä ãарсаí
аìжèëт ìºí түүíä хаìаарíа. К.Рèттерèéí Гуìáîëьäтîîс яëãаãäах таë
íь тýр аяëаãч, жууëчëаãч áèш харèí цуãëарсаí ìýäýý, ìатерèаëыã
íýãтãýí äүãíýäýã тасаëãааíы ýрäýìтýí áаéëаа. Түүíèé áүх ýрäýì
шèíжèëãýýíèé үéë ажèëëаãаа ãазарзүéí сèстеìчèëсýí үíäсèéã
áîëîвсрууëахаä чèãëýãäýж, áүх áүтýýëүүä íь “эрдкунд” ãýж íýрëýãäýх
“дэлхий судлал”-ыí шèíý саëáар ухааíыã áèé áîëãîхîä зîрèуëаãäсаí
юì. Ертºíц íýãäìýë, саëãаж áîëîхãүé цуë сèстеì ãýж тýр үзсýí.
Газарзүéí хºãжèë áîëîí аãаар, ус, чуëууëаã ìаíäëыí харèëцаí
үéëчëýëèéí ерºíхèé зүé тîãтëыã суäëах íь Рèттерèéí зîрèëт áаéв.
Газарзүéí Гуìáîëьäтыí ìатерèаëèст îíîë áа Рèттерèéí îрîí
суäëаëыí èäеаëèзìыã сºрãүүëýí тавьäаã таë áаéäаã ч ãýсýí ýíý хîёрыí
áүтýýëèéí үр äүíä XIX зууíы äуíäуур ãерìаíы ãазарзүéí чèãëýë
áүрýëäýí тîãтсîí íь äýëхèéí хýìжýýíèé чухаë ач хîëáîãäîëтîé үéë
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
26
явäаë áîëсîí áаéíа. Эíý хîёр хүíèé áүтýýсýí саí хºìрºãèéã
“Гуìáîëьäт-Рèттерèéí саí хºìрºã” ãýäýã áºãººä ýíý хîёрыí үзýë саíаа
АÍУ, Фраíц уëсаä хүчтýé хºãжсºí юì.
Герìаíы íýрт хятаä áа äîрíîäахèíы суäëаач, ãазарзүéч
Фернанд Вон Рихтгофен 1877 онд Азè äахь хуäаëäааíы ýртíèé
заìууäыã археîëîãèéí ìатерèаëä үíäýсëýí суäаëж áаéãааä ýртíèé тýр
заìыí äаãуу хаìãèéí èх îëäîж áаéсаí “тîрãîí”-ы íýрýýр Тºв Азèас
Барууí Азè, Өìíºä Еврîп хүрч áаéсаí заìыã суäаëãааíыхаа áүтýýëä
аíх уäаа “Торгоны Зам” хýìýýí íýрëýж хýвëýãäсýíýýс хîéш ýртíèé
траíсазèéí тýìýýí жèíãèéí хуäаëäааíы ýíý заìыã èíãýж áусаä
суäëаачèä íýрëýж хýвшсýí íь ºä㺺 èéì íýрýýрýý аëäаршжýý.
1.7.1. Гумбольтд-Риттерийн їзэл санаа АНУ, Францад
АÍУ-ä ãазарзүéí áîëîвсрîëыã үíäýсëýãч А.Гюéî/1807-1884/ 1848 îíä
Харварäыí èх сурãууëьä ãазарзүéí хèчýýë заахаар урèãäжýý. Тýр
ãазарзүéãýýр тусãаéëаí áýëтãýãäсýí К.Рèттерèéí шавь, АÍУ-ыí аíхíы
ãазарзүéí прîфессîр áаéв. 1849 îíä Гюéîãèéí ëекц сурах áèчèã áîëж
хýвëýãäсýí íь Рèттерèéí үзýë саíаа äýëãýрýхýä èхýýхýí түëхýц áîëîв.
Тýр К.Рèттер шèã “ãазарзүéã зºвхºí áèчèх áèш, áèчèж áуé үзýãäëүүä
ºìíº íь яìар áаéсаí, яаж ººрчëºãäсºíèéã харьцууëаí таéëаë хèéж зүé
тîãтëыã тîãтîîх хýрýãтýé” ãýж áатаëäаã áаéв.
Фèзèк ãазарзүéí үүрýã íь äýëхèéí áºìáºрцãèéí ерºíхèé юìс
үзýãäëүүäèéí харèëцаí хаìаарëыã таíèх явäаë áаéв. Гюéîãèéíхаар
áîë ãазарзүé íь зºвхºí áèчèж харьцууëж таéëáарëах ШУ тºäèé áус
áаéãаëèас îрãаíèкт, áас хүíä íýвчèí îрîх үéë явцаä íºëººëºх ёстîé
áîëж áаéв.
АÍУ-ыí сурãууëèуäаä áаãшаар ажèëëахäаа Гюéî ЕБС-èéí
ãазарзүéí сурах áèчèã áèчсýíýýр аìерèкèéí хүүхäүүä хýäýí арваí жèë
уíшèж сураëцсаí.
Рèттерèéí шавь фраíцыí ãазарзүéч ýíýрýíãүé үзýëтýí, сýтãýãч
Эëèзе Рекëю/1830-1905/ ãазарзүéí тîìîîхîí áүтýýë туурвèсаí.
1867-1868 îíä тýä “Дýëхèéí áºìáºрцãèéí аìьäраëыí áèчëýã”
ãýсýí жèíхýíý áаéãаëь шèíжëýëèéí таëыí сîíãîäîã фèзèк ãазарзүéí
чèãëýëýýр ãазрыí äавхарãыã ãîëчëîí áèчсýí хîёр áîть áүтýýë
áүтýýжýý. Рекëюãèéí хîёр äахь áүтýýë íь “Шèíý ерºíхèé ãазарзүé”
юì. 1876-1894 îíä “Хүí áа äýëхèé” áүтýýë íь 19 áîтèîр хýвëýãäжýý.
Эíý áүтýýë íь Давсархаã ãазар íутãууä áаãтсаí, ºíºº үеä ч тîìä
тîîцîãääîã áүтýýë юì.
Рèттерèéí “äýëхèéсуäëаë”-ыí 19 áîть үíäсýíäýý Азè тèвä
зîрèуëаãäсаí (зºвхºí íýã íь Афрèк). Харèí Рекëюãèéí ìатерèаëыí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
27
хуваарèëаëт íь араé тýíцүү Азè, Еврîп тус áүрт таваí áîть, Аìерèк,
Афрèк тус áүрт äºрвºí áîть, Австраëè äаëаéí îрíууäыí íýã áîть
áаéв. Эцýст íь 1905-1908 îíä “Хүí áа äýëхèé” зурãааí áîть ãарсаí íь
хүíèé аìьäрах îрчèí ãýäýã таëаас íь áаéãаëь íèéãìèéí харèëцааã авч
үзжýý.
Дýëхèé хүíèé аìьäраëыí îрчèí áîëîх, жèíхýíý îрãаíèзì
áîëîхыã тýр äүãíýжýý. Рекëюã íас áарсаí жèë ýрäýìтíèé íîìыí
äурсãаëä зîрèуëсаí íèéтëýëä - îрãаíèк ãазарзүé, áаéãаëèéí ãазарзүé,
íèéãìèéí ãазарзүé ãýж áèчжýý. Эíý ãурваí íýýëт áаéãаëèéí áүхèé ë
юìс үзýãäýë áîëîí хүíèé харèëцаí зîхèцîëäëîãîîíы тухаé Эëèзе
Рекëюãèéí сîíãîäîã үзýë саíааíы аãуу èхèéã тîäîрхîéëж ºãсºí юì.
Рекëюãèéí хувьä ãазарзүéí цîãцîëáîр áîëîх äýëхèéí
áºìáºрцºã íь áүхýë áүтýí îрãаíèзì юì. Газарзүé íь îрãаíèзìыã
статèстèкаар суäëах áус, áаéãаëь íèéãìèéí яíз áүрèéí ýëеìеíтүүä,
аìьä áîëîí аìьãүé áаéãаëèéã хүíтýé зîхèцîхыã íýã áус уäаа áèчèж
áаéв. Тýр хүí áа áаéãаëèéí харèëцаí үéëчëýëä шèíжëýх ухааíы
үүрãèéã íарèéí тîäîрхîéëж, ýíý шèíжëýх ухааíä “мезология” ãýсýí
íýр ºãч áаéв.
Хîтууä яëаíãуяа ус, хүрýýëýí áуé îрчíыã áîхèрäууëж áаéãаа
асууäëыã Рекëю авч үзýýä “Амьдрал, үхэл болон ахин бий болох
амьдралын их тойрогт холбогдож болох, өөрөөр хэлбэл хаягдалгүй
битүү тойрог экосистем áаéж áîëîх тухаé” áèчèж áаéв. Цааш íь
áèчèхäýý урсãаë усыã хîтыí захыí үржèë шèì ìуутаé цýцýрëýãт
хүрýýëýí тарèхаä ашèãëаж áаéãаа Парèс хîтыí жèшýý äýëхèéä хýрýã
áîëíî ãýжýý.
Эëèзе Рекëю – Парèс яã аéìшãèéí аìьтаí шèã ус äаìжууëах
хîîëîéãîîр усыã аìраëтãүé ууж, тºìºр заìаар тýýвýрëýãäýí èрсýí
хүíсíèé íººцèéã заëãèж, ãазар äîîрх сувãууäаар заéëууëаãäах хаяãäаë
íь äахèí èх èäýх хүсëèéã хаíãах èäýх зүéë áèé áîëãîхîä үéëчèëäýã
ãýж áèчжýý.
Мºí ýíý ýрäýìтíèé түүхèéí үéë явцыí ìºí чаíарыí тухаé
үíýí тºсººëºë сîíèрхîëтîé. Чухаì ºíãºрсºí áа îäîî цаãèéí хүìүүс
áîëîí уур аìьсãаëыí áаéäаë хîёрыí хîîрîíäîх тýìцýë íь арìè áîëîí
хааíы туëааí áèш, ººрººр хýëáýë хүíèé хºãжèë íь äýëхèéí
áºìáºрцºãтýé харьцууëахаä үíýí түүхèéã áүрäүүëíý ãýж áèчжýý.
Цааш íь : тèéì ìаяãаар түүхèéí аëхаì тутаìä түүíä äýýр
аìьäарч áаéãаа хүí áîëîí ãазрыí хîîрîíäîх харèëцаа ººрчëºãäºж
áаéäаã, үүíèé үр äүíä îрчíы íºëººëºë тасраëтãүé ººрчëºãääºã ãýж
äүãíýжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
28
Эíä Реклю аíх уäаа “газарзїйн орчин” íýр тîìъёîã
хýрýãëýсíèéã тýìäýãëýх хýрýãтýé áºãººä тýр íь хүíèéã хүрýýëýí áаéãаа
íèéãìèéí хºãжëèéí íºхцëèéã хýëсýí ãýж îéëãîж áîëíî.
“Хүí áа ãазар” ãýсýí сүүëчèéí цувраë áүтýýëäýý хүí
тºрºëхтºíèé хувь заяаíы äарааëëыã тîãтîîх ãýж îрîëäжýý. Эíý
цувраëыí ºìíºх үãýíä “хүí тºрºëхтºíèé хувь заяа áîëîí зууíууäыí
ýýëж äарааëëыã ºìíº íь áè “Ерºíхèé ãазарзүé”-ä áèчсýí шèã äýëхèéí
яíз áүрèéí уëс îрíууäыí арä түìíèé аìьäраëыã áаéãаëьтаé хîëáîж
үзсýí” ãýсýí áаéäаã. Э.Рекëюãèéí сүүëèéí áүтýýëèéí хүí áаéãаëèéí
харèëцаí үéëчëýëèéí үе шатууäыã :
хүí- áаéãаëèéí үр саä, хүí – áаéãаëèéí áîîë, хүí- áаéãаëèéí хааí,
хүí – áаéãаëèéí íºхºр, хүí – áаéãаëèéí хаìтраãч ãýж яëãаж áîëäîã.
Мºí түүíчëýí Э.Рекëюãèéí îрîí суäëаëыí îíîë үзëèéí
уëаìжëаãäах үíý цýíý, ºрãºí ìýäëýã, ãазрыí зурãèéã фèзèк áîëîí
түүхèéí, ýäèéí засãèéí áîëîí уëстºрèéí ãазарзүé, хүí аìзүéí áîëîí
уãсаатаíзүé зýрýã äýëхèéí арä түìíүүäèéí аж аìьäраë áîëîí сîёëыí
îíцëîãèéã тусãасíыã тýìäýãëýх íь зүéтýé.
Фраíцыí ãазарзүéч, суäëаач О.А.Аëексаíäрîвскèé Рекëюãèéí
ãазарзүéä îрууëсаí хувь íýìрèéã – францын газарзїй тїїний ачаар
амь орж шинжлэх ухааны шинж чанар, ач холбогдлыг агуулах
болсон ãýж äүãíýсýí áаéäаã.
Э.Рекëю Парèсыí кîììуíä îрîëцîãч áаéсаí туë îëîí жèë
хººãäºж, ººрèéí суäаëãааíы чèãëýë, сурãаëтыã Фраíцаä áаéãууëах
áîëîìж îëäîîãүé áаéíа. ХХ зууíы ýхýýр түүíèé саíааíууä фраíцыí
ãазарзүéí чèãýëèéí үíäсýí зарчìууäаä хаäãаëаãäаí îрж, áүтýýëүүä íь
ýíý чèãëýëèéí арãазүéí үíäсèéã áèé áîëãîх заìыã тавьсаí юì.
1.7.2. Оросын эрдэмтэн П.П.Семенов Тян-Шанскийн
газарзїйд оруулсан хувь нэмэр
К.Рèттерèéí үзýë саíааã Орîст äýëãýрүүëсýí íýрт ãазарзүéч
П.П.Сеìеíîв Тяí-Шаíскèé (1827-1914) Орîст ãазарзүéí íèéãýìëýã,
ãазарзүéí суäаëãааíы үíäсèéã тавьсаí хүìүүсèéí íýã. П.П.Сеìеíîв
1873-1914 îíä Орîсыí ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã тýрãүүëж áаéх үеä
îëîí суäаëãаа шèíжèëãýýíèé аяëаë зîхèîí áаéãууëж, түүíèé
îрîëцîîтîéãîîр аяëаëыí хºтºëáºр ìаршрутууä зîхèîãäîж, тавьсаí
суäаëãааíы зîрèëтууäаа áүрýí áèеëүүëж, зарèì таëаар èëүү үр äүíä
хүрсýí áаéíа. Í.Í.Муëухî-Макëаé (Íîìхîí äаëаéí арëууäаä),
Í.Пржеваëьскèé, Пîтаíèí, Певцîв, Мушкетîв íарыí (Дуíäаä áîëîí
Тºв Азèä) уäèрäсаí суäаëãааíы аíãèуä îëîí шèíý урãаìаë, аìьтíы
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
29
аéìаã, уãсаатаíзүé ìýäýý, áарèìт, ìатерèаë, археîëîãèéí îëäвîр îëж,
ãазарзүé áîëîí áусаä îëîí шèíжëýх ухааíä хувь íýìýр îрууëжýý.
П.П.Сеìеíîв 1863-1887 îíä Сеíатыí статèстèкèéí тºв хîрîîã
уäèрäаж îрîсыí хүí аìыã тîîëîх áýëтãýë хèéж, 1897 îíä îрîст хүí
аìыí аíхíы тîîëëîãыã явууëжýý. Түүíèé уäèрäсаí ýрäýìтäèéí áаã
1863-1885 îíы хîîрîíä “Орîсыí ýзýíт ãүрíèé ãазарзүé-статèстèкèéí
тîëь áèчèã” ãýсýí таваí áîть áүтýýë хýвëүүëсýí íь ãазарзүé áа
статèстèкèéí îëîëт аìжèëтууäыã íýãтãýж чаäсаí áүтýýë áîëжýý. Эíý
таваí áîть îрîсыí аíхíы îрîí суäëаëыí íýвтýрхèé тîëь юì. Сеìеíîв
1856-1857 îíä Тºв Азèéí áарууí хýсýã Тяíь Шаíèéí íурууíä аяëж
хýýрèéí суäаëãаа хèéв. Эíý аяëëыíхаа суäаëãааíä ëаíäшафт ãазарзүéí
ýëеìеíтүүäèéã цуãëууëж, суäаëãааíыхаа таéëаíä îрîí заéí
харьцууëаëтыí арãыã саéí ашèãëажýý. Тýр Иëè ãîëыí чаíаä äахь
Аëатау ууëаíä ëаíäшафтыí 5 áîсîî áүсëүүрèéã ºíäрººр íь яëãаí
тîãтîîж, хýýрèéí 4 хýв шèíжèéã реëьеф áîëîí урãаìаëшèëтаар íь
аíãèëаí тîãтîîсîí áаéíа. Тяí-Шаíèéí íурууíä ìºстëºãººс ãаäíа
Везувèéí ãаëт ууëтаé тºстýé 17 уíтарсаí ãаëт ууëыã îëж тîãтîîжýý.
1880 îíä Сеìеíîв Орîсыí Еврîпыí хýсãèéã ýäèéí засаã, аж
ахуéí үíäýсëýëýýр íь 19 ìужèä хуваасаí. Түүíèé ýíý хувааëтыã íýрт
ãазарзүéч Ю.Т.Саушкèí хîжèì “эдийн засгийн газарзїйн мужлалт”
ãýж íýрëýсýí юì. Мºí уëстºрèéí ãазарзүéí таëаар хýä хýäýí ºãүүëýë
хýвëүүëжýý. Түүíèéã ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã уäèрäаж áаéхаä
Орîстîé хèë íèéëсýí Маíж Чèí ãүрíèé íутаãт оросын улстөр-эдийн
засгийн нөлөөний бїс áèé áîëжýý.
1906 îíы 11-р сарыí 23-íä Орîсыí ýзýí хааíы зарëèãаар
П.П.Сеìеíîвыí Тяíь-Шаíы ууëархаã îрíыã íýýí суäаëсаí ãавъяаã
үíýëýí “їе улиран залгамжлах” “Тян-Шанский” ãýсýí îвãîîр
аëäаршууëаí шаãíасаí áаéíа.
Дарвèíы хувьсëыí îíîë ãарсíы äараа ãазарзүéí ухааíä
ýкîëîãèéí шèíý саëáар ухааí тºрºí ãарчýý. Экологи ãýсýí шèíý
саëáар ухааíы íýрèéã Дарвèíы үзýë саíааã áарèìтëаãч ãерìаíы
ýрäýìтýí Э.Геккель саíаачëаí тусãаé саëáар ухааí áîëãîжýý.
Экîëîãè áа ãазарзүéí хîîрîíä íь хîëáîж ºãсºí тîìîîхîí
ýрäýìтýí áîë Н.А.Северцов. Тýр аìьтаí суäëаач, аíхíы ýкîëîãèчäыí
íýã áаéв. Тýр ажèãëаëтаараа амьтны амьдрал ба байгаль орчны
давтамжийн (амьдралын мөчлөг) хооронд холбооны зїй тогтолыг
тогтоосон áºãººä түүíèé суäаëãаа хèéсýí ëаíäшафт суäëаëыí арãа
100 шахаì жèë ëаíäшафт суäëаëыí үíäсýí арãа áîëж áаéëаа. Түүíèé
äýвшүүëсýí ãîë саíаа íь хїрээлэн буй орчин ба амьтны биоритм
хоорондоо уялдаатай áîëîхыã îëж тîãтîîсîí явäаë юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
30
1.7.3. 1 дайны їеийн газарзїйн судалгаа - “Инквайер групп”
1917 îíы 9-р сарä АÍУ-ыí ерºíхèéëºãч В.Вèëьсîí ººрèéí äîтíыí
íºхºр, зºвëºх, хураíäаа Эäварä Хауз-ä Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа
хураëä зîрèуëаí тîäîрхîé ìýäýýëëèéã суäаëж, áîëîвсрууëах тусãаé
äааëãавар ºãсºí áаéíа. Эíý äааëãаврыã áèеëүүëýхèéí туëä түүхч,
ýäèéí засаãч, ãазарзүéч, зураãзүéч, хүí аìзүéч, уãсаатаíзүéч, сýтãүүëч
áîëîí хîëáîãäîх ìýрãýжëèéí тºëººëºãч人с áүрäсýí 150 хүíтýé
суäаëãааíы áаãèéã зîхèîí áаéãууëжýý. Уã ажëыã Íью-Йîрк хîтыí èх
сурãууëèéí С.Э.Мюзесýýр ахëууëаí уäèрäууëсаí áаéíа.
Өºрсäèé㺺 “Иíкваéер”(ìýäýýëëèéí суäаëãааíы) ãрупп ãýж
íýрëýсýí ýäãýýр ýрäýìтäèéí ажëыí хýсýã Íью-Йîрк äахь АÍУ-ыí
Газарзүéí íèéãýìëýãèéí áаéраíä áаéрëаж, суäаëãаа шèíжèëãýýíèéхýý
ажëыã хèéх áîëсîí.
Íèéãýìëýãèéí цуãëууëсаí ãазрыí зураãíууä, íîìыí саíä
хурèìтëаãäсаí ºв, ìатерèаëыí ачаар “Иíкваéерè” ãруппèéí үéë
ажèëëаãаа хаíãаãäаж áаéв.
“Иíкваéерè” ãрупп уëс îрíууäèéí хèë хязãаарыã
тîäîрхîéëîхäîî усаí хèë, усаí заì харèëцаа, ãазарзүéí асууäëыã
хаìарсаí îëîí уëсыí хууëь зүé, ãазар íутãèéí íарèéвчèëсаí áусаä
îëîí суäаëãаа, áаéãаëèéí хèë зааãèéã стратеãèéí үүäíýýс фèзèк
ãазарзүéí пëеáèстүүäèéí аíхаарсаí уëстºрèéí ýäèéí засаã, ýäèéí
засãèéí ãазарзүéä туëãуурëаí Еврîпыí уëстºрèéí áа äèпëîìат
түүхèéã суäаëжýý.
Зураãзүéí саëáар үíäсýí ажëаа îëîí яíзыí ãазрыí зураã
зîхèîх, ºрãºжүүëсýí хºтºëáºрт туëãуурëаäаã áаéв. Эхýíäýý äаéíы
ºìíºх уëсууäыí хèë, хîт тîсãîí, засìаë áîëîí тºìºр заìыí сүëжýý,
усаí заìыí сүëжýýã тусãасаí суурь ãазрыí зурãууäыã зîхèîжýý.
Эäãýýрèéí íýëýýä íь 1:3000000 ìасштаáтаé áаéëаа. Эíý íь Еврîпыí
ерºíхèé áа Баëкаíы îрíууäыí íарèéвчèëсаí ãазрыí зурãууä áîëíî.
Үүíýýс ãаäíа Эëьзас-Лîтарèíãèéí 1:250000 ìасштаáтаé ãазрыí зураã
зîхèîãäжýý. Газар íутãèéí îíцãîé хýсãèéã áëîк-äèаãраìì хýëáýрýýр
үéëäсýí áºãººä áëîкèéí таëаас ãеîëîãèéí áүтýц, реëьфèéí îíцëîãèéã
тусãасаí. Эäãýýр зураãзүéí ажëууääаа еврîпыí уëсууäыí шèíý хèëèéã
яíз áүрèéí хувèëáараар ãарãасаí учраас Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа
хурëыí áýëтãýë áîëж чаäсаí áаéíа.
Газрыí зурãууäаä хүí аìыí íяãтшèë, уãсаатíы áүрýëäýхүүí,
ХАА, аж үéëäвýрèéí тºвүүä, ашèãт ìаëтìаëыí îрä ãазрууäыí
áаéршèë зýрýã áусаä îëîí ìýäýýëëèéã áаãтаасаí íь áаãа хураëä
îрîëцîãчäîä чухаë үүрýã ãүéцýтãýсýí юì. Эäãýýр ãазрыí зурãууäыã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
31
АÍУ-ыí èх сурãууëèуäаä цýрýã äаéíы зîрèуëаëттаé күрс, хèчýýëèéí
хýрýãëýãäýхүүí áîëãîí ашèãëаãäаж áаéíа.
1915 îíä АÍУ-ыí Газарзүéí íèéãýìëýãèéí уäèрäах аëáаí
тушааëä тîìèëîãäсîí Вест Брауí тус ãрүппèéí ãазарзүéí суäаëãааã
уäèрäсаí ажýý. Тýрýýр Истфаëаíтаä ººрт íь áаãшèëж áаéсаí хîжèì
ерºíхèé ãазарзүéч áîëсîí Марк Жефферсîí зýрýã îëîí ãазарзүéчäèéã
ººртºº татаж чаäжýý. Ихýíх ãазарзүéчèä еврîпыí яíз áүрèéí ãазар
îрîí, раéîíууäыã суäаëсаí áаéäаã. Эíý үеä Аìерèкèéí Газарзүéí
íèéãýìëýã Еврîп тèвèéã áèе äаасаí уëсууäаä хувааãäсаí хèë äаìíасаí
хîëáîîíы тухаé Леîí Дîìèíèíы áүтýýëèéã хýвëүүëжýý.
Гýëýý ч уëстºрèéí шèíý хèë íь ºрãºí хүрýýíèé íарèéí
ìýäýýëýë шаарäаж áаéëаа. “Иíкваéер” ãрүппèéí íýëýýä ãèшүүä
äýëхèéí áусаä хýсãèéã хаìарсаí ìýäýýëýë цуãëууëж áаéв. Беéëëè
Уéëëèс Латèí Аìерèкèéí íутаã äýвсãýрèéí таëаар äүãíýëт ãарãаж,
Перä Чèëèéí Такíа-Арèкаãèéí раéîíы хîîрîíäыí асууäëыí хүрýýíä
ажèëëаж, Г.Л.Шаíтц Афрèкèéí урãаìëыí íººцèéí таëаар ìýäýýëýë
цуãëууëж, К.Ф.Марáут ìºí Афрèкèéí хºрсíèé ãазрыí зурãèéã
зîхèîж, Ж.Уîрреí Сìèт (АÍУ-ыí цаã уурыí тîвчîî) цаã уурыí
ýëеìеíтүүäèéí ãазрыí зурãèéã áýëýí áîëãîсîí зýрýã ажëууäыã хèéжýý.
Парисын энхтайвны бага хуралд 1918 îíы 12-р сарыí 4-íèé
ºäºр “Инквайер”-ийн мэргэжилтнїїд цуãëууëсаí ìатерèаëтаéãаа
ерºíхèéëºãч В.Вèëьсîí тýрãүүтýé АÍУ-ыí тºр, засãèéí харèуцëаãатаé
аëáаíыхаíтаé хаìт “Жîрж Вашèíãтîí” цýрãèéí хºëºã îíãîцîîр
Фраíцаä èржýý. Парèсыí ýíхтаéвíы хýëýëцýýрèéí Аìерèкèéí кîìèсс
Бîуìеíыã “ãазар íутãèéí ерºíхèé зºвëºх”-ººр тîìèëîí, Марз
Жефферсîíыã “ерºíхèé ãазарзүéч”-ýýр тîìèëж, түүíèé тусëахаар
К.Страттîí, А.К.Лîáек íарыã тîìèëîãäîв.
Парèсыí ýíхтаéвíы áаãа хурëыí áүх хýëýëцýýрт үзүүëýх
ãазрыí зураã áүтýýхýä чèãëýãäсýíýýс “нэг газрын зураг тїмэн їгнээс
бїтдэг” ãýсýí хýëëýãèéã ãарчýý.
Газрыí зураãíууä áаãа хурëыã èíтерíацèîíаëч хýëтýé
áîëãîсíîîс аìерèкчууä хаìãèéí шèëäýã зураãзүéчèä ãýж үíýëýãäжýý.
Аìерèкчууäыí áүтýýсýí áаãасãасаí ãазрыí зураãт Еврîпыã хар
номîíä, харèí хараат кîëîíè îрíууäыí ãазрыí зурãèéã аìерèкèéí
тºëººëºãчäèéí áүтýýëä улаан номîíä îрууëжýý. Эíý хîёр íîì
тºëººëºãчäèéí îрîëцсîí îëîí уäааãèéí áаãа хурëыí уäèрäаãч,
äèпëîìатууäыí áаéíãыí ãарыí авëаãа áîëсîí юì.
В.Вèëьсîíы ãазрыí зурãèéí ачаар еврîп äахь шèíý уëс,
ãүрíүүäèéí хèë 3000 ìèëëýýр ºрãºжèв.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
32
1.8. ОЛОН УЛСЫН ГАЗАРЗҮЙН ХОЛБОО
Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîî (IGU) 1871 îíä Аíтверпеí хîтîä
áîëсîí îëîí уëс îрíууäыí ãазарзүéí íèéãýìëýãүүäèéí хаìтарсаí
хураëäааíаар áаéãууëаãäжýý. 1922 îíîîс Брюссеëь хîтíîî тîãтìîë
Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîîíы чууëãаíыã хураëäууëах áîëсîí
áаéíа. Хîëáîî íь 34 хîрîî, 4 áîäëîãыí зºвëºëтýé. Эíý Хîëáîîíы
зîрèëãî íь :
1. ãазарзүéí асууäëууäыã суäëах суäаëãааã äýìжèí суртаëчëах
2. ãазарзүéí суäаëãааíы îëîí уëсыí хаìтыí ажèëëаãааã
саíаачëах áа зîхèцууëах áîëîí суäаëãааíы хýëýëцүүëýã,
хýвëýí íèéтëýхèéã äýìжèх;
3. зîхèх îëîí уëсыí áаéãууëëаãууäаä ажèëëах ãазарзүéчäыí
îрîëцîîã áèé áîëãîх арãа хýìжýý авах
4. áүх ãèшүүí îрíууäыí хîîрîíäîх ãазарзүéí ºãºãäºë áа áèчèã
áарèìтууä цуãëууëах, харèëцаí сîëèëцîхыã хºíãºвчëºхèéã
äýìжèх
5. Хîëáîîíы зîрèëãîä íèéцсýí тусãаé áаãа хураë áа áүсèéí
чууëãаí, Оëîí уëсыí Газарзүéí Хурëууäыã äýìжèх
6. Газарзүéí хýрýãëýýíèé áа суäаëãааíы äýвшèëтýä зүéëстýé
îëîí уëсыí хаìтыí ажèëëаãааíы зîхèстîé áусаä îëîí
хýëáýрүүäýä îрîëцîх
7. Газарзүéä хýрýãëýäýã тýìäýã, íýрëýë, арãууäыí îëîí уëсыí
жèãäрýëт-стаíäартжууëаëт áуюу зîхèстîé áаéäëыã äýìжèх
Оëîí уëсыí Газарзүéí Хîëáîîíы аíхíы ерºíхèéëºãч Прèíц Бîíапарт
ãýäýã фраíц хүí 1922-1924 îíä ажèëëасíаас хîéш АÍУ, Фраíц, Их
Брèтаíèéí èрãýí тус áүр 4, èтаëèéí èрãýí 2, Íèãерè, Эíýтхýã, Пîëьш,
Швеéцарь, Герìаí, Австраëè, Гîëëаíä, Мексèк, Ирëаíäыí èрãýí тус
áүр íýã уäаа тус хîëáîîíы ерºíхèéëºãчººр сîíãîãäîí ажèëëажýý.
Оäîî АÍУ-ыí èрãýí Рîíаëьä Фраíсèс Аäëер ýíý хîëáîîíы 24 äахь
ерºíхèéëºãчººр 2008 îíîîс хîéш ажèëëаж áаéíа.
1922 îíîîс хîéш ОУГЗХ-íèé ерºíхèé íарèéí áèчãèéí
äарãаар АÍУ, ХБÍГУ, Каíаäыí èрãýí 2, Их Брèтаíè, Фраíц, Итаëè,
Беëьãè, Швеéцарь, БÍСУ-í èрãýí íýã уäаа ажèëëааä áаéíа. 2010 îíîîс
ӨАБÍУ-ыí èрãýí Мèчеë Меäîус 13 äахь ерºíхèé íарèéí áèчãèéí
äарãаар сîíãîãäîí ажèëëаж áаéíа.
ОУГЗХ-îîс тîãтìîë èéì íýртýé сýтãүүëèéã ýрхëýí
хýвëүүëäýã. Мîíãîë уëс 199 îíä ýíý áаéãууëëаãаä íýãäýí îрж,
ãèшүүíýýр ýëсýí îрсîí áаéäаã.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
33
1.8.1. Газарзїйн Нийгэмлэг
Газарзүéí èх íýýëтèéí үеä îäîîãèéí îäîí îрîí, ãазарзүé, фèзèкèéí
ухааíыã ерºíхèéëºí “кîсìîãраф” хýìýýí íýрëýж áаéв. Иéìä 1688 îíä
Фраíцаä “кîсìîãрафèéí íèéãýìëýã” áаéãууëаãäсаí áºãººä 1731 îíä
Íюрíáерã хîтîä Афрèкт хуäаëäаа хèéх чèãëýëтýé íèéãýìëýã
áаéãууëаãäжýý.
1821 îíä Парèс хîтíîî “Францын
Газарзїйн Нийгэмлэг” áаéãууëаãäсаí íь
äýëхèéí аíхíы ãазарзүéí íèéãýìëýã туë олон
улсын газарзүйн нийгэмлэгийн чуулга уулзалтыг
Францын Газарзүйн Нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч
нээж үг хэлдэг уламжлал тогтжээ. 1878 îíîîс
хîéш Фраíцыí Газарзүéí Íèéãýìëýã Парèс
хîтыí Сеéíт-Жерìеí Бîуëèварäаä áаéрëаж áаéíа. Эíý íèéãýìëýãèéã
áаéãууëахаä 217 хүí îрîëцсîíîîс íýртýé ýрäýìтýä áîëîх Жаí Фраíсуа
Шаìпаëьîí, Аëексаíäр фîí Гуìáîëьäт, Геé Люсссак íар áаéсаí
áºãººä íèéãýìëýãèéí аíхíы ерºíхèéëºãч íь Пьер Сèìîí Лапëас áаéв.
Тус íèéãýìëýãèéí аíхíы ãèшүүíýýр Жюëь Верí зýрýã íýртýé хүìүүс
сîíãîãäîж áаéв. 1879 îíä ýíäýýс 2 äаëаéã хîëáîсîí ýх ãазрыí ãараì
ãарãах ãазрыã тîîцîîëîí Паíаìыí суваã áаéãууëах шèéäвýрèéã
ãарãасаí áаéíа.
1822 îíîîс XIX зууíы áүхèé ë ãазарзүéí íýýëтүүäèéí ìýäýýëýë
сар áүр ãарах “Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí сýтãүүë”-ýýр хýвëýãäýх áîëсîí
íь 1899 îí хүртýë үрãýëжëýв. ХХ зууíаас уëèраë áүр ãарах áîëсîí
“Газарзүé” сýтãүүë äýëхèéí 2-р äаéíы уëìаас 1940-1946 îíä
хýвëýãäýýãүé юì. 1947 îíîîс хîéш тус íèéãýìëýãèéí сýтãүүë жèëä 3
уäаа “Газарзүéí áèчèã áарèìт” íýрýýр хýвëýãäýх áîëсîí áаéíа.
Íèéãýìëýãèéí íîìыí саí íь ãазрыí зураã, ãýрýë зурãèéí äýëхèéí
хаìãèéí íаíäèí цуãëууëãа áîëäîã. Берëèíä 1828 îíä, Лîíäîíä 1830
îíä, Саíкт Петерáүрãт 1845 îíä, Веíаä 1856 îíä, Жеíевт 1858 îíä,
Мехèкîä 1859 îíä ãазарзүéí íèéãýìëýãүүä áаéãууëаãäжýý.
Лондонгийн буюу Их Британийн хатан
хааны Газарзїйн Нийгэмлэг íь 15000
ãèшүүíтýé. Лîíäîíãèéí Газарзүéí
Íèéãýìëýã 1830 îíä “Лîíäîíãèéí
Газарзүéí Íèéãýìëýã” íýрýýр
áаéãууëаãäсаí ãазарзүéí ухааíыã
суртаëчèëäаã îëîí уëсыí èíстèтуцè юì.
Эíý íèéãýìëýã 1859 îíîîс Вèктîрè хатаí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
34
хааíы èвýýë äîр хааíы ãýр áүëèéíхýí саíхүүжүүëýх áîëжýý.
Íèéãýìëýãèéí хºãжèëä ерºíхèéëºãчººр íь 1911-1914 îíä сîíãîãäîí
ажèëëасаí Эíýтхýãèéí аìáаí захèраãч Ж.Í.Керзîí чухаë үүрýã
ãүéцýтãýжýý. Лîутер Лîж áарèëãыã 100000 фуíтýýр хуäаëäаí авч,
Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí шèíý áаéрíы íýýëтèéã 1913 îíы 4-р сарä
хèéв. Уã áарèëãаä îäîîãèéí äүр тºрхèéã îëãîсîí áарèëãыí хýсãèéã
1874 îíä íýìж áарьсаí áºãººä 1929 îíä äахèí ºрãºтãºë áарèхаä 750
сууäаëтаé ëекцèéí зааëыã íýìýí áарèуëж 1930 îíы 10-р сарыí 21-íä
ашèãëаëтаíä îрууëаí íýýсýí áаéа. Аíãëèéí Хатаí хааíы Газарзүéí
íèéãýìëýã íýëýýä хýäýí аëäартаé ýрäýì шèíжèëãýýíèé ýкспеäèцèéã
зîхèîí áаéãууëсíаас хаìãèéí аëäартаé аяëаë íь 19-р зууíы Чарëез
Дарвеí, 20-р зууíы Эäìуíä Хèëëарè íарыí уäèрäсаí суäаëãааíы
аяëаë áаéв. Тус íèéãýìëýã 1831 îíîîс 1855 хүртýë сýтãүүë ãарãаж
áаéсаí áа îäîî хýвëýãäýж áуé “Газарзүéí сýтãүүë” íь 1893 îíîîс хîéш
тасраëãүé хýвëýãäýж áаéíа. Íèéãýìëýã Брèтаíèéí èх сурãууëèéí
суäаëãаа, сурãаëтаíä îрîëцîж, Оксфîрä, Кеìáрèäжèéí èх сурãууëьä
ãазарзүéí аíãè íýýх ажëыã саíаачëаí ãүéцýтãýсýí áаéíа. Газарзүéã
сèстеìтýé суäëахèéí хаìт 1933 îíä Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýíã
áаéãууëж, тус хүрýýëýíã íèéãýìëýãèéíхýý саëáар áîëãîжýý. Хураë,
аяëаë, сеìèíар, ìýрãýжëèéí суäаëãааíы áүëýã зîхèîí áаéãууëж áаéв.
“Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýíãèéí ажèë үéëс” сýтãүүë íь ãазарзүéí
суäаëãаа шèíжèëãýý, хýвëýí íèéтëýëèéí хаìãèéí ºрãºí хүрýýтýé îëîí
уëсыí сýтãүүëèéí íýã áîëжýý. Хатаí хааíы Газарзүéí Íèéãýìëýã áа
Брèтаíèéí Газарзүéí хүрýýëýí 1992 îí хүртýë 60 жèë îршèí
тîãтíîсîí áºãººä 1994 îíä хîёр áаéãууëëаãыí ãèшүүäèéí íууц саíаë
хурааëтаар ýíý хîёр áаéãууëëаãа íèéëýхýýр саíаë íýãäсýí юì. 1995
îíы 1-р сарä Хатаí хааíы Газарзүéí Íèéãýìëýã шèíýýр áаéãууëаãäсаí
юì. Эíý íèéãýìëýã Их Брèтаíèä 8, Гîíкîíãîä 1 íèéт 9 саëáартаé
äýëхèéí тîìîîхîí íèéãýìëýã áºãººä Еврîпыí хаìãèéí тîì ãазарзүéí
íèéãýìëýã юì. Íèéãýìëýãèéí үéë ажèëëаãааíä ãазарзүéí суäаëãаа,
сурãаëт, хýýрèéí äаäëаãыí пîëèãîí, ýкспеäèц зîхèîх зýрýã îëîí
тºрëèéí ажèë áаãтäаã. Тус íèéãýìëýã áîëîвсрîë, суäаëãаа, хýýрèéí
суäаëãаа, ìýäýýëëèéí саí, саíхүүãèéí ãýсýí 5 тусãаé хîрîîтîé. Аíхíы
ерºíхèéëºãч Фреäерèк Жîí Рîáèíсîí 1830-1833 îíä ажèëëаж
áаéсíаас хîéш îäîî 15 äахь ерºíхèéëºãч íь ажèëëаж áаéíа.
Íèéãýìëýãèéí уäèрäëаãа íь 36 ãèшүүíтýé Зºвëºë áºãººä үүíèé 22 íь
3 жèëèéí хуãацаатаé сîíãîãääîã заëуучууä áаéäаã.
Íèéãýìëýã суäаëãаа-сурãаëтыí 27 áүëýãтýé: áèîãазарзүé,
ãеîìîрфîëîãè, уур аìьсãаëыí ººрчëºëт, сурãаí-заах арãа, ýäèéí
засãèéí ãазарзүé, ãазарзүéí ìýäýýëëëèéí сèстеì, ýрүүë ìýíäèéí
ãазарзүé, аяëаë жууëчëаë-чºëººт цаã, äýýä áîëîвсрîë, түүхýí ãазарзүé,
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
35
тýýврèéí ãазарзүé, ууëсуäëаë/îрîãрафè/, хүí аìыí ãазарзүé, хүрýýëýí
áуé îрчíы тºëºвëºëт, уëстºрèéí ãазарзүé, тîîí шèíжèëãýý, хºäººãèéí
ãазарзүé, сîёëыí ãазарзүé, хîтыí ãазарзүé, ýìýãтýéчүүäèéí ãазарзүé.
Íèéãýìëýã áас суäаëãаа шèíжèëãýý, хýýрèéí суäаëãаа, ìýäýýëëèéí
тýтãýëýã зýрýã тºрºë áүрèéí зîрèëãî зîрèуëаëттаé 16 тýтãýëãèéã
ãазарзүéчäýä саíаë áîëãîж áаéäаã юì.
Үндэсний Газарзїйн Нийгэмлэг 1888
îíы 1-р сарыí 27-íä Вашèíãтîí хîтíîî
áаéãууëаãäсаí ашãèéí áус äýëхèéí
хаìãèéí тîì ýрäýì шèíжèëãýý-
áîëîвсрîëыí èíстèтут юì. 8,5 сая ãèшүүíтýé. Оäîîãèéí ҮГЗÍ-èéí
ерºíхèéëºãч John M. Fahey íь 1998 îíîîс хîéш ýíý аëáаí үүрãèéã
ãүéцýтãýж áаéíа. Дýëхèéí сîёë-түүхèéã суäëаí, áаéãаëèéí áîëîí
түүхèéí äурсãаëууäыã суртаëчèëаí, ãазарзүé, археîëîãè зýрýã
áаéãаëèéí ухааíы чèãëýëèéã сîíèрхîí суäаëäаã. Үíäýсíèé Газарзүéí
Íèéãýìëýãèéí áèëýã тýìäýã íь шар ºíãèéí тýãш ºíцºãт хүрýý юì.
Ивýýí тýтãýãч áаéãууëëаãууäыí саíхүүжèëтýýр ýрäýì шèíжèëãýýíèé
суäаëãаа явууëäаã.
Íèéãýìëýãèéí аëáаí ёсíы сýтãүүë íь Үíäýсíèé Газарзүéí
Сýтãүүë áºãººä äýëхèéí 34 хýëýýр хýвëýãääýã áаéíа. Мºí
íèéãýìëýãýýс áусаä îëîí сýтãүүë, íîì, сурãаëтыí хýрýãсýë, ãазрыí
зураã, веá áа кèíîã îëîí îрíы хýëýýр ãарãаäаã юì. Íèéãýìëýãèéí
áîëîвсрîëыí саíãаас áîëîвсрîëыí áаéãууëëаãууä áа хувь хүìүүст
ãазарзүéí áîëîвсрîëîî äýýшëүүëýхýä íь зîрèуëж тýтãýëýã îëãîäîã.
Суäаëãаа Шèíжèëãýýíèé Хîрîîíîîс íь íèéãýìëýãèéí түүхèéí
суäаëãааíä зîрèуëаí саяхаí 10000 ãаруé тýтãýëýã îëãîжýý. Эíý
áаéãууëëаãыí үéë ажèëëаãаа тºрºë áүрèéí ìýäýýëýë, хýвëýëèéí
хýрýãсëýýр äаìжèí 360 сая хүíä сар тутаì хүрч áаéäаã ажýý.
Вашèíãтîí хîтîä áаéрëах Үíäýсíèé Газарзүéí ìүзеé îëîí
íèéтýä тºëáºрãүé үéëчèëäýã юì. Íèéãýìëýã áаéãууëаãäааä 9 сарыí
äараа 1888 îíы 10 сарä “Үíäýсíèé Газарзүé
Сýтãүүë”-èéí аíхíы äуãаар хýвëýãäýж ýхýëжýý.
Хîжèì “Үíäýсíèé Газарзүé” ãýсýí íýрýýр
хýвëýãäýх áîëсîí áºãººä жèëä 12 äуãаар, сар
áүр тîãтìîë хýвëýãääýã сýтãүүë áîëсîí юì.
Оäîî сар áүр 9 сая хүí захèаëж, 50 сая хүí
уíшäаã íýр хүíäтýé сýтãүүë áîëжýý. Íèéãýìëýã
АÍУ-ä үүíýýс ãаäíа 6 тîãтìîë сýтãүүë ãарãаäаã:
1.1974 îíîîс “Хүүхäèéí Үíäýсíèé
Газарзүé” сýтãүүë ãарч ýхëýýä 2001 îíîîс
“Үíäýсíèé Газарзүéí Ертºíц” íýрýýр ãарах
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
36
áîëсîí сýтãүүë íь АÍУ-ä 1,5 сая уíшèãч, захèаëаãчтаé юì. Аíãèас
ãаäíа ýíý сýтãүүë 18 хýëýýр хýвëýãääýã íь хаãас сая захèаëаãтаé áаéäаã.
Эíý сýтãүүë 2007 îíîîс араá, аëáаíè, пîëьш хýëýýр хýвëýãäýх áîëжýý.
2. “Баãачууëыí Үíäýсíèé Газарзүé” сýтãүүë íь 3- íасíы
áаãачууëä зîрèуëсаí сýтãүүë юì. 3.1984 îíîîс “Аяëëыí Үíäýсíèé
Газарзүé” сýтãүүë ãарч ýхýëсýí íь îäîî 15 хýëýýр хýвëýãäýж áаéíа.
4. 1999 îíîîс “Аäаë явäëыí Үíäýсíèé Газарзүé” сýтãүүë ãарч
ýхýëжýý.
5. 2001 îíîîс “Хүүхäýä зîрèуëсаí Үíäýсíèé Газарзүé” íýрýýр
ãарч ýхëýýä îäîî “Аяëаí íýýãчäèéí Үíäýсíèé Газарзүé” íýрýýр
хýвëýãäýх áîëсîí 2,5 сая захèаëаãчтаé сýтãүүë.
6. 2003 îíîîс “Үíäýсíèé Газарзүéí Íîãîîí Хºтºч” íýрýýр
2009 îíы 1 сарыã хүртýë ãарсаí сýтãүүë. Мºí “Үíäýсíèé Газарзүéí
Мýäýý” ãýсýí èíтерíет сýтãүүë тîãтìîë ãарãаäаã. 1919-1975 îíä
“Үíäýсíèé Газарзүéí Сурãууëèéí Сýтãүүë”-èéí сураãчäаä зîрèуëаí 7
хîíîã áүр хýвëýж áаéсаí íь “Үíäýсíèé Газарзүéí Ертºíц” сýтãүүëä
1975 îíîîс íèéтëýãäýх áîëжýý.
2007 îíы 10 сараас Үíäýсíèé Газарзүé íь тîîí ìеäèа áа
ãазрыí зураã, раäèî, кèíî, хºãжèì, теëевèз, íîì хýвëýë, сýтãүүë
áүтýýäýã шèíý “Гëîáаëь Меäèа” áүëãèéã áаéãууëсаí.
1964 îíîîс АÍУ-ä РВS äýýр “Газарзүéí цувраë” теëевèзèéí
суваã ãарч ýхëýí, 1973 îíä АВС теëевèз рүү шèëжèí, 1975 îíä
Пèтсáүрã хîтыí РВS теëевèз рүү íүүí îчжýý.
2001 îíы 1 сараас “Үíýã Каáеëèéí Сүëжýý” áа “Үíäýсíèé
Газарзүéí теëевèз, кèíî” хîёр хаìтраí “Үíäýсíèé Газарзүéí Суваã”-
èéã íýвтрүүëýí ãарãаж ýхýëсýí áаéíа.
Үíäýсíèé Газарзүéí Суваã теëевèз äýëхèéä аëäартаé äаëаé
суäëаач Жак èв Кустî áîëîí áусаä íýртýé суäëаачäыí тухаé áарèìтат-
ýрäýì шèíжèëãýýíèé îëîí цувраë кèíî хèéж, äýëхèéí îëîí îрíы сая
сая үзýãчäыí ìýëìèé, сîíîрыã ìяëаажýý.
Íèéãýìëýãýýс áүтýýсýí “Оцîí шувууíы аяëаë” ãýж íýрëýãääýã
Мîрãаí Фрееìаíы áарèìтат кèíî íь 2006 îíы шèëäýã áарèìтат
кèíîíы шаãíаë хүртсýí юì. Эíý кèíî АÍУ-ыí кèíîтеатрууäаä ãарч 77
сая äîëëарыí îрëîãî îëсîí áºãººä ýíý áарèìтат кèíîíы DVD 4 сая
èëүү хувь áîрëîãäсîí áаéíа.
Мºí Íèéãýìëýãýýс цаãааí áаавãаéíы тухаé “Хîéä Мºсºí
äаëаéí Үëãýр” áарèìтат кèíîã Квееí Латèфа áүтýýжýý. 2007 îíы 10-р
сарä тîì фîрìатыí 3D кèíî “Тýíãèсèéí Маíãас”-èéí íýýëтèéã
хèéсýí юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
37
1.8.2.Америкийн Газарзїйчдын Холбоо
Аìерèкèéí Газарзүéчäыí Хîëáîî - ААG 1904 îíä áаéãууëаãäсаí íь
ашãèéí áус ýрäýì шèíжèëãýý, áîëîвсрîëыí áаéãууëëаãа юì. ААG íь
100 жèë ãазарзүéí îëîëт аìжèëтыã түãýýí äýëãýрүүëж áаéãаа юì. Эíý
áаéãааëëаãыí ãèшүүä 60 èëүү уëс îрíыã хаìарäаã áа ãазарзүéí îíîë,
арãазүé, практèкèéã сîíèрхîí суäëахаä îрîëцäîã. Эíý áаéãууëëаãа
сар áүр “ААG-í Мýäýý”, ìýрãýжëèéí 2 сýтãүүë (Annals of the
Association of American Geographers and The Professional Geographer)
жèë áүрèéí ууëзаëтыã зîхèîí áаéãууëäаã. Эíä ãазарзүéí 60 ãаруé
íарèéí ìýрãýжëèéí áа суäаëãааíы чèãëýëýýр суäëаачäыí
хýëýëцүүëãèéã явууëж суртаëчèëäаã áаéíа. 300 èëүү саéí äурыí
уäèрäаãчèä тус хîëáîî áа хîëáîîíы áусаä хîрîî, áүëãүүäýä ажèëëаäаã.
Хувь хүí áа áаéãууëëаãа ч тус хîëáîîíы ãèшүүíýýр ýëсч áîëíî. Эíý
хîëáîîíы ãèшүүä íь ýрäýìтýä-суäëаачèä, тºрèéí аëáаí хааãч, áèзíес
ýрхëýãч, цýцýрëýãèéí áа сурãууëèéí áаãш, ажèëтаí, èх сурãууëèéí
áаãш, ажèëтаí, зураãзүéч, тýтãýврèéíхýí, îюутаí зýрýã тºрºë áүрèéí
ìýрãýжëèéí хүìүүс áаéäаã юì.
Монголын Газарзїйн Нийгэмлэг. 1990 îíä ШУА-èéí
Газарзүé-Цýвäýãсуäëаëыí хүрýýëýíãèéí захèраë С.Жèãж саíаачëаí
“Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýã” áаéãууëаãäсаí юì. 1994 îíîîс
хîéш акаäеìèч, ШУ-íы ãавъяат ажèëтаí Д.Дîржãîтîв МГЗÍ-èéí
ерºíхèéëºãчººр íь ажèëëаж áаéíа. 1995 îíä Уëсыí Газарзүéí
îëèìпèаäыí зîхèîí áаéãууëж ýхýëсýí íь жèë áүр яваãääаã
уëаìжëаëтаé áîëсîí áаéíа.
Монголын Цэвдэгийн холбоо. 1995 îíä Мîíãîëыí
Цýвäýãèéí Хîëáîî ТББ íь ГЗЦСХ äýýр Цýвäýã суäëаëыí ëаáîратîрт
áаéãууëаãäаí аíхíы тýрãүүíýýр íь äîктîр Д.Тºìºрáаатар 2005 îí
хүртýë ажèëëажýý. Баéãууëаãäсаí 1995 îíäîî Оëîí уëсыí Цýвäýãèéí
хîëáîîíä ãèшүүíýýр ýëсчýý. Тус áаéãууëëаãыí тýрãүүíýýр 2005-2009
îíä Геîýкîëîãèéí хүрýýëýíãèéí захèраë äîктîр Д.Цîãтáаатар
ажèëëасаí áаéíа. 2011 îíä Газарзүéí хүрýýëýíãèéí Цýвäýãсуäëаëыí
ëаáîратîрèéí ЭША-ууäыí саíаачèëãаар Мîíãîëыí Цýвëýãсуäëаëыí
Хîëáîî ТББ-èéã шèíýýр áаéãууëаãäаж, тýрãүүíýýр íь äîктîр
Я.Жаìáаëжав, íарèéí áèчãèéí äарãаар ЭША Жавхаа сîíãîãäîí, үéë
ажèëëаãааãаа äахèí шèíýýр ýхëүүëýýä áаéíа.
Газарзїйн Боловсролын Нийгэмлэг. 2011
îíä Аëáаíáус Бîëîвсрîëыí Тºвèéí захèраë äîктîр Е.Батчуëууíы
саíаачèëãаар “Газарзүéí Бîëîвсрîëыí Íèéãýìëýã” áаéãууëаãäаí,
íарèéí áèчãèéí äарãаар íь Бîëîвсрîëыí Их Сурãууëèéí áаãш, äîктîр
С.Хаäáаатар ажèëëаж áаéíа.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
38
II. БҮЛЭГ. ДОРНО ДАХИНЫ ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ
II.1. МОНГОЛЧУУДЫН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ
Мîíãîëчууä ãазрыí зурãèéã áүтýýхäýý ãазрыí áºìáºрцºãèéí äүрс,
ãазрыí хîë, îéрыã хýìжèх, ºрãºрºã, уртраã, тýäãýýрèéã íýãýí зýрýã
áаãтаах ãýýä арвааä тºрëèéí áаãаж хýрýãëýäýã áаéсаí íь Юаíь ãүрíèé
суäарт тýìäýãëýãäýí үëäсýí áаéíа. Зураãëаëыí ìасштаá íь íýã яìхаä
20 ãазрыã áаãтааí зурäаã áаéжýý. Мºí зураãëаëыí äүрсëýë íь хýвтýý
тусãаë áуюу äýýрýýс харсаí áаéрëаë, äýвсãýр зураã, íүүрèéí тусãаë
áуюу ºìíº таëаас харсаí áаéäаë, íүүрíèé зураã хîёрыã íýã äүрсëýë
äýýр зурах арãыã түãýýìýë хýрýãëýж èржýý.
Мîíãîëчууä ãазрыí зураã хèéж áаéсаí аíхíы áарèìт íь
хятаäыí түүхч Фаí-Е-ãèéí “Хîжуу Хаí уëсыí түүх” хýìýýх түүхýí
тýìäýãëýëä áèчсýíýýр МЭ 46 îíä Бè ãýãч түшìýë хүíèéã зарж Хүííү
уëсыí ãазрыí зурãèéã Íаíхèаäыí ýзýí хааíä íууцаар явууëсаí тухаé
äурäсаí зүéë áаéäаã íь Мîíãîëчууäыí ýртíèé ºвºã, Тºв Азèéí
íүүäýëчèä - Хїннї улс ãазрыí зураã хèéж áаéсíыã íîтîëж áаéäаã.
Мîíãîëчууäтаé ãараë íýãтýé îéрыí ºвºã áîëîх Хятаí (Кèäаí)
уëс 1179 îíä ººрèéí уëсыí áүрýí ãазрыí зураã áүтýýсýí тухаé
“Кèäаí уëсыí түүх (Кè-äаíь-ãî-цзè)” түүхèéí сурваëжèä тýìäýãëýсýí
áаéäãèéã Х.Пýрëýý 1968 îíä “Кèäаí, тýäãýýрèéí ìîíãîëчууäтаé
хîëáîãäсîí íь” áүтýýëäýý îрууëж хýвëүүëсýí áаéäаã. Үүíèéã
Пîëèтехíèкèéí
äýýä сурãууëèéí
шуãаì зурãèéí
áаãш
Б.Гîíчèãäîрж
ýрäìèéí зýрýã
хаìãааëсаí
áүтýýëäýý
îрууëсаí áаéäаã
íь îäîî îëäîîä
áуé ìîíãîëыí
хаìãèéí ýртíèé
ãазрыí зурãèéí
íýã юì. Эíý
ãазрыí зураãт Их
цаãааí хýрýìíèé
îрчìыí Хятаí уëсыí íутãèéã харууëсаí áаéäаã. Эíý ãазрыí зураãт
îрчèí үеèéí зураãзүéí äүрсëýëèéí арãууäыã хýрýãëýсíèéã МУИС-ыí
áаãш, äîктîр Д.Эрäýíýцýцýã тýìäýãëýсýí áаéäаã.
Хят ан (Кида н ) у лсын г а з рын з ура г
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
39
Дуíäаä зууíы үеä ХIII зууíä Азè, Еврîп хîёр тèвèéã äаìíаí
îршèж áаéсаí Их Монгол гїрний ýрäýìтýä дэлхийн гадаргын ус
хуурай газрын харьцааг їнэн зөв тооцоолсон áаéäаã. Мîíãîëыí
Юаíь ãүрíèé үеä зîхèîãäсîí “Юаíь-шè” түүхèéí сурваëж áèчèãт
Юаíь уëсыí ýрäýìтýä ìîäîîр äүãрýã áºìáºëºã үéëäýж, түүíèé äîëîîí
хувèéã ус, ãурваí хувèéã ãазар шîрîî áîëãîсîí тухаé ìýäýýëсýí
áаéäаã. Мîíãîëчууä Юаíь ãүрíèé үеä, ХIII зууíä Мîíãîëчууä äýëхèéí
ãаäарãыí ус, хуураé ãазрыí харьцааã îäîîãèéíхîîс 0,2-0,8% аëäаатаé
тîäîрхîéëсîí íь ìаш íарèéí тîîцîî áа тýä аíхíы ãëîáусыã
áүтýýãчäèéí íýã áîëж áаéíа.
Мîíãîëчууä 1250-1300 îíы үеä ººрсäèéí ýх íутаã Оíîí,
Хýрëýí ãîëыí ãîëыí сав ãазрыã äүрсýëсýí ãазрыí зураã хèéсýí тухаé
ìýäýý áаéäаã.
Хîрвîîãèéí хаãасыã íýãýí хууëèар захèрч áаéсаí Их Мîíãîë
уëс íутаã äýвсãýрèéíхýý зурãèéã хèéж áаéсаí íь ãарцааãүé юì.
Хараìсаëтаé íь áèäíèé үеä тýр зурãууä хаäãаëаãäаж èрсýíãүé. Гýвч
Мîíãîëыí Юаíь ãүрíèé тухаé “Юаíь-шè” áуюу “Юань улсын судар”
түүхèéí сурваëжèä ìîíãîëчууä ãазрыí зураã хèéж áаéсíыã áатаëсаí
хýä хýäýí цухас äурäсаí ºãүүëáýрүүä үëäсýí áаéäаã. Жèшýýëáýë уã
суäрыí 126-р дэвтэрт “Жè Юаíы 11-р îíä (1274îí)…ууë, ãîë, хîт
äүүрýã, ºртººíèé ãазар, цýрýã суухыí тºвшèх áа áýрх, хîë îéрыã зурж
äýвшүүëсýí…”,”Аëè Хая… ãазрыí áаéäëыã зурж áарëаëä ºрãºí
ãуéсаí…”,ìºí 153-р дэвтэрт “Дашáºх урьä үеèéí саéхаí үã,саéí
явäëыã хурааж зîхèîãîîä Дуíäаä îрíыã хүëýýсýí хýрýã “îíîëãî”
хýìýýí íýрèéäýж жèч “Бèíèé ãазрыí заí ааëь” хýìýýх ãазрыí зурãèéã
зурж äýвшүүëсýí…”áас 154-р дэвтэрт “Жè Юаíы 3-р îíä (1366 îí)
хааí áасхүү хажууãèéí харшèä сууж ìºрíèé ºìíºх äаëаéí зүүí
äýх ãазрыí зурãèéã үзсýí…”, 161-р дэвтэрт “Ваí Аí îëсîí хîт
áаëãасíы зурãèéã зурж ºрãºсºí…”
Мîíãîëчууä 1737 îíä Уëèастаé хîт îрчìыí ãазрыí зураã хèéсýí
íь Мîíãîë уëсыí Уëсыí тºв архèвт хаäãаëаãäаж áаéíа. Мºí 1890-ýýä
îíä Их хүрýýíèé äýвсãýр зурãèéã хèéсýí íь Мîíãîë уëсыí íèéсëýë
Уëааíáаатар хîтыí ìузеéí үзìýр áîëîí хаäãаëаãäаж áаéäаã.
1764 îíä ìîíãîëчууä ìîäîí áараар “Цèíь-äèíь-сè-юè-жуíь-
выíь-жè” áуюу “Баруун зїгийн орнуудын тїїхэн газарзїйн толь
бичиг” ãýäýã íîìыã манж, хятад, монгол, төвд, тїрэг хэлээр íаéìаí
äýвтрýýр хýвëýж áаéв.
Орчëîí ертºíцèéí зүé тîãтîëыí таëаар 1874 îíä зîхèîãäсîí
“Заìáуутèвèéí асууäаë” ãýäýã ãар áèчìýëä “...Заìáуутèв íь Ẻрºíхèé
áºãººä íýãýí хîíîãт íýãýíтýý ºíхºрºí 365 хîíîã тºäèé ºíхºрсººр íýãýí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
40
жèëä íарыã íýãýíтýý тîéрîí ãүéцäýã” ãýýä íар, сар, îäîä хааíа үзýãäýх
зýрýã асууäëыã хºíäсºí áаéíа.
Мîíãîëчууä äýëхèéí áусаä уëс îрíы таëаарх ìýäëýã ìаш саéí
áаéсаí áа Япîíыã Наран, Сîëîíãîсыã Гуулин, Эíýтхýãèéã Жагар,
Түвäèéã Цастын орон, Íепаëыã Балба, Шрè-Лаíк áуюу Цеéëîíыã
Арслан тив, Иíäîíезèéã Алтан тив, Еãèпетèéã Мисир, Суìатра
арëыã Арвай тив, Араáыã Сарцан, Түркèéã Хїнхээр, Үзáекèéã
Сартуул, Түркìеíèéã Хар Тогмог, Уíãарыã Мажар, Аíãëèéã Ин
áуюу Пийлэн, АÍУ-ыã Мэй, туéë îрчìыí íутãèéã Харанхуй орон,
туíäрèéã царам, äýëхèéã замбуулин áуюу замбуутив, Грекèéã Эллин
áуюу Амай, Итаëèéã Ёле, Афрèк тèвèéã Хөөст тив ãýх зýрãýýр уëс
áүрèéã îíцëîãт íь тîхèрууëаí íýрëýж áаéжýý.
2003 îíы 10 сарä Япîí уëсыí Аíакý-ãèéí тýíãèсèéí ýрýã äýýрх
Íаãасакè ìужèéí Шèìатаáа хîтыí Бурхаíы сүìýýс ºр㺺шºº 2.8 ìетр,
уртаашаа 2.2 ìетр хýìжýýтýé Еврîазèéí íарèéвчèëсаí ãазрыí зураã
îëäжýý. Кётîãèéí èх сурãууëèéí ýрäýìтýäýýр тîëãîéëууëсаí
шèíжýýчäèéí áаã уã зурãèéã Мîíãîëыí Юаíь ãүрíèé үеä áүтýýãäсýí ýх
зурãèéí хууëáар ãýж тîãтîîсîí -áаéíа. Эíý зураãт Xятаäыã áаãтаасаí
Азèéí ãазрыí зурãèéã тîìрууëаí Афрèк тèв, Еврîп тèвèéã íýëýýä
íарèéвчëаëтаé зурж, ãазар îрíыã тîäîрхîé тýìäýãëýсýí áаéíа. Иéì
хýìжýýíèé ãазрыí зураã урä ºìíº îëäîж áаéãааãүé ажýý. Уã зураãт
Хятаäыí íутãèéã тîìрууëаí зурсаí, зурãèéí ãарчèã äaxь Юаíь уëсыí
үеýс ýхëýх Еврîазèéã (Афрèк тèвèéã îрууëааä) тºëººëºí хýрýãëýх
áîëîí “Кîíèцу” ãýсýí хîёр хаíз үсãýýс үүäýí уã зурãèéí ýхèéã Юаíь
уëсаä áүтýýсýí ãýж шèíжýýчèä үзýж áаéíа. Япîíы Эí-Эéч-Кýé
кîìпаíè ýíýхүү зурãаас үүäýí “Хувèëаé хааíы ýзýíт ãүрýí” ãýäýã
тусãаé íýвтрүүëýã хèéжýý.
Орîсыí ýрäýìтýí Б.Я.Вëаäèìерцîв ìîíãîëыí уëаìжëаëт
ãазрыí зурãèéí таëаар 1911 îíä Еврîп äахèíä аíх сîíîрäууëжýý.
Түүíýýс хîéш Япîí, Беëьãè, Герìаíы îëîí ìîíãîëч ýрäýìтýä Юаíь
уëс хèéãýýä Маíж Чèí, Бîãä хааíт Мîíãîë уëсыí үеèéí ãазрыí зураã
áîëîí зураãзүéí уëаìжëаëыí таëаар íýëýýä суäаëãаа хèéжýý.
II.1.1.Монгол газрын зураг
1969 îíä Б.Гîíчèãäîрж “Мîíãîëчууäыí ãазарзүéí зурãèéí түүхèéí
асууäаëä” ãýсýí сîíèрхîëтîé ºãүүëýë Уëааíáаатар хîтîä íèéтëүүëжýý.
Мîíãîë ãазрыí зураã íь äîтрîî îëîí тºрºë зүéë áаéсаí áаéíа. Үүíä:
Дýëхèéí, Уëсыí, Аéìãèéí, Хîшууíы, Хîтыí, Хүрýý хèéäèéí, Өртºº
заìыí, Харууëыí зураã зýрãýýр ººр ººр ач хîëáîãäîë, хýрýãëýýтýé,
яëãаатаé îëîí ãазрыí зураã хèéж ашèãëаж èржýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
41
Мîíãîëчууä ãазрыí зураã үéëäýхäýý зурãèéí суурь áîëãîж
тîéрîã татааä, ýíä хавсарãасаí тîéì зураãт тýìäýãëýсýíчëýí äºрвºí зүã
(äºрвºëжíººр тýìäýãëýв), íаéìаí ºí㺠(тîéрãîîр тýìäýãëýв), íаéìаí
ºíцºã (зурãааëжèíãаар тýìäýãëýв), äºрвºí зîвхèс (сүéхýëжèíãýýр
тýìäýãëýв) ãýж 24 хувааãааä тýäãýýрèéã завсар (цýãýýр тýìäýãëýв) ãýж
íèéт 48 áîëãîäîã уëаìжëаëтаé. Íýã хуваарь íь 7,5 хýìтýé тýíцүү. 24
хуваарь тус áүрäýý íýртýé.
ДӨРВӨН ЗҮГ : хулгана áуюу умар (1), туулай áуюу дорно
(7), морин áуюу өмнө (13), тахиа áуюу өрнө (19)
НАЙМАН ӨНГӨ : хараãчèí (6), хºх (6), хºхºãчèí (8),
уëааí(12), уëааãчèí (14), цаãааí(18), цаãааãчèí (20), хар (24)
НАЙМАН ӨНЦӨГ : үхýр (3), áарс (5), ëуу (9), ìîãîé (11),
хîíь (15), áèч (17), íîхîé (21), ãахаé (23)
ДӨРВӨН ЗОВХИС : зîãсîëт (4), îрîëãî (10), ýевýрãүү (16) ,
ìºíх (22), ãýсýí ýäãýýр 24 áîëíî.
Зурãèéí суурèа áýëтãýсíèé äараа ºìíº áуюу ìîрèí зүãýýс
ýхëýí íутãèéí хèë хязãаарèéí îвîî äýýс áүрèéí хîîрîíäыí заéã тусãаé
íарèéí хýìжèж, үëãýрëýвýë: 1-р îвîîíîîс 2-р îвîî хүртýë îрîëãî
ìîãîéí завсраас ãахаéí ìºíхèéí завсар хүртýë зүã …ãазар … хувь
… аëä … чè ãýх зýрãýýр тîãтîîсîí зурãèéí өгүүлэл цэсийн äаãуу íар
зºв ýрãүүëýí үрãýëжëүëж зурсаар ýхýëж зурсаí 1-р îвîîí äýýр
ууëзууëäаã áаéжýý. Эх зураã äýýр íь үзýхýä èх тºëºв íýã яìхаä 20
ãазрыã áаãтааäаã áаéíа. Íýã ãазар ãýäýã íь 360 аëä áуюу 576 ì, íýã
хувь ãýäýã íь 36 аëä áуюу 57,6 ì íýã яìх ãýäýã íь 3,2 сì áîëíî.
Мîíãîë ãазрыí зураã íь хèë хязãаар тºäèéãүé ууë ус, ãîë
ãîрхè, áуëаã шаíä, сүì хèéä, хүé ãацаа, заì харãуéã тýìäýãëýх áºãººä
Сайн ноён хан аймгийн Ёст бэйлийн
хошууны нутгийн зураг
Монгол газрын зургийн суурь
Монгол газрын
зургийн илэтхэл
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
42
ууë ãýхýä хýр ºíäºр, ìîäтîé ýсýх, ус ãýхýä хýр ãүí, íуур ãýхýä шîрвîã
ýсýхèéã íарèéí зааäаã жураìтаé áаéсаí áºãººä тýр íь íèéт уëс äаяар
íýãýí ìаяãаар äаãаж ìºрäºх ёстîé áаéжýý. Иéì таíèх тýìäãèéã
ìîíãîëыí ãазрыí зурãèéí уëаìжëаëä зургийн дүрэм áуюу илэтхэл ãýж
íýрëýäýã. Эíý зурãèéí äүрýì áуюу èëýтхýë íь îäîîãèéí ãазрыí зурãèéí
таíèх тýìäýã юì .
Мîíãîë ãазрыí зурãèéí èëýтхýëèéí жаãсааëтаас : 1.Хèëèéí шуãаì 15. Суурèí ãацаа
2. Хèëèéí шèíý шуãаì 16. Хуäаã ус
3.Ууë íуруу 17. Сүì хèéä
4.Мîäтîé ууë 18. Суварãа
5.Овîî 19. Гүүр
6.Оé ìîä 20. Засаã захèрãааíы аëáаí ãýр
7.Дýрстýé ãазар 21. Засаã íîёíы ºр㺺
8.Эëсýí ìаíхаí 22. Харууë
9. Гуу жаëãа суваã шууäуу 23.Өртºº зºì
10.Гîë,урсãаëыí чèã 24.Тарèаëаí
11.Буëаã шаíä цººрºì 25.Тºìºр заì
12.Íуур,тýíãèс 26.Утсаí хîëáîî
13.Давстаé íуур 27.Усаí îíãîц явäаã ãîë
14.Ухаа тîëãîä 28.Заì
Мîíãîëчууä ãазрыí зурãаа èх тºëºв чèã цаãааí äаавуу áуюу
ìуутуу цаасаí äýýр ºí㺠яëãаí үéëääýã áаéсаí áа ºíãèéã тîãтсîí
журìыí äаãуу хèéäýã áаéв. Хèëèéí зааã шуãаì, харууë ºртºº зýрãèéã
èх тºëºв уëааí, хааяа хараар, заìыã шараар, усыã (íуур, ãîë, тýíãèс)
хºх цýíхýрýýр, ýëсýí ìаíхаíыã яãаавтар, áýëчýýр îé ìîäыã íîãîîíîîр
зурж заíшжýý. Хîт áаëãас, сүì хèéä, хîшуу таìãа зýрãèéã áаéãаа
áаéäаëä íь îéртууëаí äүрсýëäýã áаéв.
XIII зууíä Юаíь уëсыí үеä хèéсýí хятаä ãазрыí зурãèéí
цîìãèéã Ваëьтер Фүхс 1946 îíä Бýýжèíä îëсîí áа Ар, Өвºр Мîíãîëыí
аéìаã хîшууíы ºí㺠яëãасаí ýх зурãèéã прîфессîр В.Хаéссèã, Хаëтуä
îвîãт Маãаäáүрýí íар хîёр áîтèîр 1966, 1978 îíä Вèесáаäеí хîтíîî
хýвëүүëсýí áаéíа.
II.1.2.Монгол улсад газарзїйн ухаан хөгжсөн нь
1911 îíîîс ºìíºх үеèéí ìîíãîëчууäыí хèéсýí ãазарзүéí саëáарт
хаìаарах áүтýýë, суäаëãааíä Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí ýрäýìтýí
íарèéí áèчãèéí äарãа áаéсаí íýрт ýрäýìтýí Жаìсраíãèéí Цýвýýíèé
суäаëãаа, áүтýýëүүä áаãтäаã.
1903 îíîîс Ж.Цýвýýí Орîсыí ШУА-èéí Тºв áа Дîрíîä Азèéã
суäëах Орîсыí хîрîîíы äааëãавраар ìîíãîëчууäыí уãсаатаíзүé, хýë
аìаí аяëãууã суäëахаар îëîí уäаа аяëаí явахäаа 1909-1910 îíä
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
43
Өвºр Мîíãîëîîр суäаëãааíы ажèë хèéсýí áаéíа. 1907 онд аман
зохиол цуглуулсаны учир Оросын Газарзїйн Нийгэмлэгийн
П.П.Семенов-Тяньшанскийн нэрэмжит мөнгөн медалиар Ж.Цэвээн
шагнагджээ.
Ж.Цýвýýí ìîíãîë îрíы ãазарзүéí тухаé ìîíãîë хүí áèчсýí
аíхíы íîìыí íýã áîëîх “Мîíãîë уëсыí ãазарзүéí áаéäаë”-ыã 1930-ааä
îíä áèчсýí áаéíа. Эíý íь тухаéí үеèéí фèзèк ãазарзүéí áа ýäèéí
засãèéí ãазарзүéí суäаëãааíы áүтýýëä туëãаарëасаí ãазарзүéí
тîäîрхîéëîëт áаéв. 1920 îíä Эрäýíýáатхааíы “Азè тèв” íîì,
Ж.Цýвýýí, Гýëýãжаìц íарыí “Орчëîí Ертºíцèéí áаéäаë”, “Ертºíцèéí
áîëзîë”, ”Ертºíцèéí áаéäаë” ãýсýí зураãтаé ãурваí äýвтýр íîì 1920,
1921, 1924 îíä хýвëýãäжýý. 1926 îíä Эрäýíýáатхааíы саíаачèëãаар
“Дýëхèéí áаéäëыã үзүүëýí сурãах атëас”-ыã ãаäааäаä хýвëүүëýí
сурãаëтаíä ашèãëаж áаéв. 1934 îíä “Мîíãîë îрíы ãазар îрíы áаéäаë”
–ыã сурãаëтаíä зîрèуëаí 4 ìяí хувь хýвëýж áаéв.
Өíººãèéí Мîíãîë уëсыí шèíжëýх ухааíы үíäýсëýëтýé аíхíы
ãазрыí зурãèéã 1926 онд Зөвлөлт Оросын мэргэжилтэн
В.И.Лисовский 1:2000000-ыí ìасштаáтаéãаар хèéсýí íь ãазрыí
ãаäарãыí áаéäаë áîëîí засаã захèрãааíы хуваарèéã харууëсаí áаéв.
Мîíãîë уëсыí хîёрäахь ãазрыí зурãèéã 1934 онд ìºí Зºвëºëт
Орîсыí ýрäýìтýí А.Д.Симуков “БНМАУ-ын Газарзїйн атлас”
íýртýéãýýр, ãуравäахь ãазрыí зурãèéã áас А.Д.Симуков 1936 онд
“БНМАУ-ын Эдийн засгийн Атлас” íýртýéãýýр зîхèîсîí íь íîãîîí
ºí㺠äаваìãаéëсаí áаéäãаар íь тýр үеèéí ìîíãîëчууäыí äуíä
“Симуковын ногоон зураг” ãýж аëäаршжýý. Мîíãîëчууäыí äуíä
Орîсыí ýрäýìтýí Сèìукîв “Шар Дамдинсїрэн” ãýж аëäаршжýý.
Мîíãîëчууäыí аíхíы шèíжëýх ухааíы үíäýсëýëтýé ãазрыí
зурãèéã 1959 îíä газарзїйч Бадамжавыí уäèрäëаãаар áүтýýжýý. 1990
îíä хуучèí ЗХУ-ыí ýрäýìтýäтýé Газарзүéí хүрýýëýí, Геîäезè
зураãзүéí ãазар хаìтраí БНМАУ-ын “Үндэсний Атлас”-ыã хýвëýí
ãарãасаí áаéíа.
1926 îíä Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí äýрãýä ãазарзүéí тасаã
áаéãууëаãäаж, ìîíãîë îрíы ãазарзүéí суäаëãааã îрчèí үеèéí шèíжëýх
ухаааíы түвшèíä суäаëж ýхýëсýí. Газарзүéí тасãèéí уäèрäаж áаéсаí
А.Д.Сèìукîв, Э.М.Мурзаев íар ìîíãîë îрíы ãазарзүéí суäаëãааíä
чухаë хувь íýìýр îрууëсаí áаéíа.
1951 îíä УБДС-ä, 1956 îíä МУИС-ä ãазарзүéч, ãазарзүéí
áаãш íарыã áýëтãýäýã ãазарзүéí аíãèéã íýýí “Газарзүéí тýíхèì”
áаéãууëаãäаж, тýíхìèéí аíхíы ýрхëýãчýýр íь УБДС-ä äýä ýрäýìтýí
(хîжèì акаäеìèч áîëсîí) Б.Гуíãааäаш, МУИС-ä äýä ýрäýìтýí (хîжèì
акаäеìèч áîëсîí) Ш.Цýãìèä тîìèëîãäîí ажèëëажýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
44
Мîíãîë уëсаä Газарзүéí тýíхìèéí ýрхëýãчýýр хаìãèéí îëîí
уäаа тîìèëîãäîí, îëîí жèë ажèëëасаí хүí áîë МУИС-èéí Газарзүéí
тýíхìèéí ýрхëýãч прîфессîр М.Баяíтºр юì. Тýр 1970-1973, 1975-1977,
1981-1998, 2005-2009 îíä 4 уäаа тîìèëîãäîж, íèéт 26 жèë тýíхìèéí
ýрхëýãчýýр ажèëëасаí áаéíа. М.Баяíтºр áаãш áîë 10-ааä äîктîр,
äараачèéí хîёр ч үеèéí Газарзүéí факуëьтетèéí äекаíыã сурãаí
хүìүүжүүëсýí íýрт сурãаí хүìүүжүүëýãч, ýрäýìтýí юì. Прîфессîр
М.Баяíтºр áîë 50 жèë ãазарзүéí áаãшаар ажèëëаж áаéãаа íь (МУИС-ä
45 жèë áаãшëааä áаéíа) Мîíãîë уëсыí хýìжýýíä хаìãèéí îëîí жèë
ãазарзүéí áаãшаар ажèëëаж áуé хүíèé íýã юì. МУИС-ä 1998 îíä Газарзүé-Геîëîãèéí факуëьтет
áаéãууëаãäаж аíхíы äекаíаар íь прîфессîр Ч.Гîíчèãсуìëаа
тîìèëîãäîí 2005 îíä хүртýë ажèëëав. 2005 îíîîс ГГФ-èéí хîёр äахь
äекаíаар Газарзүéí саëáарыí аíхíы ìаãèстр, äîктîр В.Батцýíãýë
тîìèëîãäîí ажèëëаж áаéíа.
Зарèì îюутíы äèпëîìыí ажèë хîжèì íîì, áүтýýëèéí ýх
үүсвýр áîëсíыã äурваë 1972 îíä Газарзүéí 4-р аíãèéí îюутаí
Ч.Эрäýíýцýцýã “МУИС-èéí Газарзүéí саëáарыí түүхýí хºãжèë” ãýсýí
3 áүëýãтýé äèпëîì áèчсýí íь хîжèì прîф М.Баяíтºрèéí уäèрäсаí
ГГФ-èéí áаãш íарыí ãарãасаí “МУИС-èéí Газарзүéí саëáарыí 50
жèë” ýìхýтãýë ãарах ýх үíäýс áîëж ºãчýý. Мºí 1994 îíä М.Баяíтºрèéí
уäèрäаж, Í.Эíхíяìыí áèчсýí “Б.Гуíãааäаш Мîíãîë уëсыí ÍЭЗГЗ-í
ухааíыã үíäýсëýãчèéí íýã ìºí” áакëаврыí äèпëîìыí ажèë íь 2002
îíä ýíý íýрýýр íîì áîëîí хýвëýãäжýý.
Мîíãîëыí аíхíы сýхýýтýí, ýрäýìтýä áîëîх ãазарзүéч
Ш.Цэгмид, О.Намнандорж íар 1961 îíä ШУ-íы Акаäеìèéí
уäèрäëаãаä äýëхèéí сîёëт уëсууäаä áаéäаã Газарзүéí хүрýýëýíã
хуучèí ãазарзүéí тасаãт ажèëëаж áуé ìîíãîëыí ìýрãýжèëтíүүäýä
туëãуурëаí áаéãууëах саíаëыã тавьсаíаар 1962 îíä Цýвäýãèéí
стаíцыí áарèëãа äýýр Газарзїй-Цэвдэг судлалын хїрээлэн
áаéãууëаãäсаí áаéíа.
1990 онд Газарзїй-Цэвдэг судлалын хїрээлэнгийн захирал
эрдэмтэн С.Жигж äýëхèéí хºãжèíãүé îрíууäаä áаéäаã жèшèãèéã
áарèìтаëж тýр үеèéí БÍМАУ áуюу îäîîãèéí Мîíãîë уëсаä
“Газарзїйн Нийгэмлэг”-èéã áаéãууëсаí áаéíа.
Мîíãîë уëсыí саíсрыí íèсýãч М.Гаíзîрèã íь саíсарсуäëаë,
заéíаас таíäах суäëаëыí чèãëýëýýр 1981 îíîîс хîéш ажèëëаж, 1984
îíä Мîскваãèéí Саíсарсуäëаëыí èíстèтутаä заéíаас таíäах
суäаëãааíы чèãëýëýýр ýрäìèéí зýрýã хаìãааëжýý. М.Ганзоригèéí
хèéсýí суäаëãааíы ажëыã үíýëж 1996 онд АНУ-ын Газарзїйн
Нийгэмлэгийн нэрэмжит О.Миллерийн медалиар шагнасан áаéíа.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
45
II.1.3. Монголын умард зах хязгаар – Хаант Оросын
Сибирь болон хувирсан тїїхэн газарзїйн тойм
XV зууíы хîёрäуãаарт хаãаст Чèíãýс хааíы ууãаí хүү Зүчèéí
уäìыíхаíы áаéãууëсаí Аëтаí îрäíы уëс áутарсíаар Уралын нуруу
Енисей мөрний хоорондох Обь-Эрчис мөрний сав газарт Бîржèãîí
îвãèéí áус íîёí Тайбуга хан “Сибирийн хаант улс”-ыã áаéãууëжýý.
Сèáèрèéí хааíт уëс XV-XVI зууíä îршèí тîãтíîж áаéхäаа
ìîíãîëчууäыí тархаí сууж áаéсаí íутãèéí áарууí хîéä ìаíëаéí
áýхëýëт áîëîí Мîскваãèéí Орîс уëсыí зүүí ºìíº таëä îршèж áаéв.
Мîскваãèéí Орîс уëс Алтан Ордны буурин дээр áарууí таëä íь
үүссýí Крым, Казань, Астрахань, Ногайн хаант улсууäыã XVI
зууíы äуíäуур ýзëýí авч ººртºº íýãтãýсýí юì. Дîшãèí Иваí хааíы
үеä Мîскаãèéí Орîс уëсыí зүүí хèë хязãаар Ураëыí íурууíä туëж,
Ураëыí íурууíы зүүí таëä Аëтаí Орäíы зүүí áуурèí äýýр зүүí таëä
íь үүссýí íүүäýëчäèéí Сибирь, Казахын хаант улсууд Мîíãîëыí
ãîëîìт íутãèéã Орîс уëсаас тусгаарлан зааглаж áаéв.
Мîíãîëчууä XVI-XVII зууíä зүүí зүã Аìар, Суíãар, Үссүр
ìºрíèé áýëчèрýýс áарууí зүã Баëхаш íуур áа Эрчèс Оìь ãîëыí áýëчèр
хүртýë, уìар зүã Баéãаëь íуурыí ар таë áа Еíèсеé-Аíãарыí áýëчèр,
Леíа (Зүëýãт) ìºрíèé äуíä урсãаëаас ºìíº зүã Цаãааí хýрýì, Барууí
Хяíãаíы (Куíьëуí) íуруу, Хархîруìыí íуруу хүртýë тархаí íутаãëаж
áаéëаа. Тýäíèé áаãахаí хýсýã Зүүí Мîíãîëыí 6 түìýí ë Чèíãýсèéí
уãсааíы хааíä захèраãäаж áаéв.
1582-1598 îíä Күчүì хаíы захèрсаí Сèáèрèéí хааíт уëс
îрîсыí казак Ерìак áа Орîсыí хааíы цýрãèéí хүчèíä цîхèãäîж áүрýí
ýзëýãäсýíýýр Орîс уëс зүүí зүã íутаã äýвсãýрýý тýëж, уëìаар аíãèéí
үсíèé аëáаí татварыã Сèáèрь áа Уìарä íутãèéí ууãууë èрãýäýýс авäаã
áîëсíîîр ìîíãîëчууä уìарäыí áаãа ястаíãууäаас аíãèéí үсíèé аëáаí
татвараа ав чаäахаа áîëьж ýхýëсýí юì. Уã íь XIII зууíы үеýс áîëîí
түүíýýс ýрт үеýс хараíхуé îрîí áîëîх уìарäыí îëîí цаатаí, аíчèí
ãºрººчèí îвîã аéìãууäаас ìîíãîëчууä аëáаí татвар хурааж, тýäýíä
суурèí сîёë ãазар тарèаëаíãèéí уëс îрíууäыí ýä áарааã ìîíãîëчууä
хуäаëäааëäаã áаéсíыã Маркî Пîëîãèéí íîìîíä ºãүүëсýí áаéäаã.
Оäîîãèéí ОХУ-ыí Тюмень ìуж áîëîí ýíý ìужèéí тºв хîт
Тюìеíь áîë ìîíãîëчууäыí цýрýã-засаã захèрãааíы íýãж “Тїмэн”
ãýсýí íýр юì. Эíý Тюìеíь хîтыã áас Чèíãè-Тура ãýж íýрëýж áаéсаí
íь “Чèíãè хîт” ãýсýí утãатаé áºãººä “тура” ãýж монголчууд XVII
зуун хїртэл хот сууринг нэрлэж байсан тухаé íýрт ýрäýìтýí
Х.Пэрлээ “БÍМАУ-ыí хîт áаëãасыí тîвчîîí” íîìîíäîî äурäсаí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
46
áаéäаã. 1595 онд Герберштейны хийсэн Орос орны газрын зурагт
“Тїмэн” гэдэг монгол нэрээрээ тэмдэглэгдсэн áаéãаа юì.
Хааíт
Орîсыí зүүí
зүãèéí
áаéëäаí
äаãууëаëä
Оáèéí áарууí
цутãаë Чуëыì,
Тîìь ãîëîîр
íутаãëаäаã
татарууä
уìарäыí
цаатаí áаãа
ястаíãууäаас
èëүү èх
ýсýрãүүцýë
үзүүëжýý.
Тýäýíтýé
тýìцýх, áас
татвар
хураахыí туëä
1604 онд Том
голын адгаас
дээш 65 км-т
Томскийн
шивээлсэн
бэхлэлт өвөлжөөг байгуулсан íь хîжìыí Тîìск хîтыí үíäýс áîëжýý.
Тîì ãîëыí ýх Хîíä, Мра-Су ãîëыí äаãуу тºìрèéí хүäрèéí áаяëаã
îрäыã шоричууд ýзýìшèí тºìºр хаéëууëаí тºрºë áүрèéí ãаí ýäëýë,
хүéтýí зýвсýã (хутãа, суì ãýх ìýт) хèéж ойрдуудад алба барьдаг
áаéсíыã îрîсууä ýзëýí авч тýäíèéã кузнецууд ãýж íýрëýí аëáатаа
áîëãîí тºìрººр аëáаí татвар авäаã áîëжýý.
Орîсууä Тîìскèéí áýхëýëт шèвýýíä туëãуурëаí нутгийн
иргэдээс албан татварыг Ойрдуудаас урьтан тїрїїлж авдаг болсон
áºãººä ойрдууд эхэндээ нутагт нь байгуулсан энэ сууринд таагїй
хандан уулгалан довтолдог байснаа дараа нь аажмаар бодит
байдалтай эвлэрч энэ сууринг орхихоос өөр аргагїй болжээ. 1653
îíä Тîìск суурèíã Орîсууä зүүí ºìíº захыí хилийн хот áîëãîж
чаäсаíаар îéрäууä áаéíãа èрж хуäаëäаа хèéäýã áîëжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
47
Орîсыí казакууä Сèáèрèéí арä түìíèéã áаéëäаí ýзëýх үеäýý
яìаãт ãîëыí аäãèéã ýхëýýä ýзëýí авч захèрãааíäаа îрууëж áаéсаí íь
туéë îрчìыí арä түìíèé зүãýýс áусäаас хаìãèéí áаãа ýсýрãүүцýëтýé
учèрäаã áаéсаíтаé хîëáîîтîé áºãººä тýäãýýр хүí аìыã îрîсыí хааíä
татвар тºëäºã áîëãîîä áýхëýëт суурèí áаéãууëсíы äараа урсãаë ººä
ºìíº зүã хºäºëäºã áаéв.
Еíèсеé ìºрºí äýýр îрîсыí хуäаëäаачèä, казак цýрãүүä
Турухаíск (Шèíý Маíãазеé) 1607 îíä, Еíèсеéск 1618 îíä,
Красíîярскèéã 1628 îíä тус тус áаéãууëжýý. Эртíèé Хүííү ãүрíèé
үеýс Тºв Азèéí тºр уëсууä хүчèрхýãжèх үеäýý Уìарäыí цаатаí, аíчèí,
ãºрººчèí îвîã аéìãууäтаé Еíèсеé (ìîíãîëчууä Гîрëîã ãýíý) ìºрíººр
äаìжèí Мèíусèíскèéí хîтãîр áуюу îäîîãèéí Аáакаíы îрчìîîр
уìарäыí арä түìíүүäтýé хуäаëäаа хèéх суурèíã áаéãууëаí хуäаëäаа
хèéж, тýäãýýр цººхºí арä түìíèéã хуäаëäаа-ýäèéí засãèéí хувьä
захèраí, аíãèéí үсýýр аëáаí татвар хурааж авäаã áаéсаí хуучèí
уëаìжëаëаас уëáаатаé юì. Эíý тухаé япîíы суäëаач Шèáа Рîётарî
íîìîíäîî тýìäýãëýí áèчсýí áаéäаã.
Сèáèрèéí ºìíºä хязãаарт îрîсыí казакууä áаéãаëь îрчìыí
ìîíãîëчууä (áурèаä)-ыã ýзëýхýä èх хуãацаа шаарäсаí юì. Орîсыí
“татварыí хүìүүс” аíх 1609 онд буриад монголчуудын тухай болон
тэдний довтолгооны тухай мэдээ авчýý. Бурèаä ìîíãîëыí íутаã äахь
аяí äаéí 1622 îíîîс ýхýëж, áурèаäыí íутаã äýýрх аíхíы шèвýý íь
1631 онд Аíãар Ока хîёрыí áýëчèрт áаéãууëсаí Братск шивээ юì.
1635 îíä Бурèаäууä íýã áус уäаа äîвтîëж Братск шèвýýã шатаасíаас
äахèí áарьж áаéв. Братск шèвýý áîë áурèаä íутаãт Аíãарыí аäãаас
íýвтрýх ãîë заì áîëж áаéсаí туë îрîсууäаä èх ач хîëáîãäîëтîé áаéв.
Гýвч áурèаäууäтаé шарãуу тýìцýëäсýíèé ýцýст ë 1650-ааä îíä Баéãаëь
хүртýë Аíãар ìºрíèé äаãуу íутãèéã îрîсыí ýзýìшèëä îрууëжýý.
Бурèаäууä íýãäýж тîìîîхîí îтряäаар ãарч îрîсууäтаé туëаëäаí 1655
îí хүртýë тýìцýж, үãүéрүүëсýí äаéíы äараа áурèаäууä зýвсãýý
хурааëãажýý. 1661 îíä Аíãар ìºрíèé ýрýãт Эрхүү ãîëыí ýсрýã ýрýãт
Эрхүүãèéí шèвýýã үíäýсëýсýí íь хîжìыí Эрхүү хîтыí үíäýс áîëжýý.
Бурèаä Мîíãîëыí “Айдурай Мэргэн” ýртíèé ìîрèí үëãýрт
1587 онд áаéãууëаãäсаí Тобольск хот, 1666 онд áаéãууëаãäсаí Эрхїї
хотыí ãазар îрîí íь ìîíãîëчууäыí íүүäýëëýí íутаãëаж явсаí ãазар
îрîí áîëîх таëаар
“...Эìýýëýý авсаí ãазарт íь ãýëýý ë
Эрхїї хот тîãтсîí ãýëýý ë
Аé-хîî Аé-хîî
Тîхìîî авсаí ãазарт íь ãýëýý ë
Тобольск хот тîãтсîí ãýëýý ë ... ” ãýж äурäсаí áаéäаã юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
48
Эрчèс ìºрºí äýýр Оéрäыí íутаãт Ямышева бэхлэлт áарьсаí туë
1715-16 îíы ºвºë îéрäууä áýхëýëтèéã áүсýëжýý. Орîсыí íîёí
Бухгольц (1715 îíä 2450-4500 хүíтýéãýýр áýхëýëт áарèхаар Яìышевт
èрсýí) áүсëýëтèéã ýсýрãүүцýí èх хîхèрîîä áýхëýëтèéã îрхèí Омь
голын адаг руу зуãтаí Омск бэхлэлтèéã (îäîîãèéí Оìск хîт) áîсãîв.
1613,1617,1639, 1648 îíä Орîсыí түшìýä áурèаä ìîíãîëчууä,
түíãүс íараас татвар авах ãýж îрîëäîхîä тýä ìîíãîëчууäаä тºëсºí туë
äавхар Мîскваä татвар тºëºхººс заéëсхèéж áаéëаа. 1648 îíы үеä
ìîíãîëыí Саéí-Очèр хаí ººрèéí “татварыí хүìүүс” ãýж Сýëýíãý,
Эрхүү, Дýýä Леíèé áурèаä ìîíãîëчууäыã íýрëýäýã áаéв.
Баéãаëь íуурыí ýрãýí тîéрíы íутаãт îрîсууä áурèаä
ìîíãîëчууäыã яëаí äèéëсýí áас нэг учир шалтгаан нь áурèаä
ìîíãîëчууä түíãүс íарыã захèраí аíãèéí үсíèé татвар ãувчуур авäаã
áаéсíаас зарèì тїнгїс овог аймгийн Гантөмөр зэрэг бусад ноёд
оросын казак цэргїїдэд байгаль орчмын буриад монголын нутагт
нэвтрэх бїх зам харилцааг зааж өгсөнтэй холбоотой.
1660 îíä хаëхыí цýрýã Баéãаëь íуурыí таë, Аíãар ìºрíèé
ºìíºä ýрýãт îршèх Баëаãаíы шèвýýã äîвтîëж, Орîст äаãаар îрсîí
áурèаä зîíыã ýрãүүëýí авч áаéжýý. 1669 îíä Иäèíскèéí шèвýýã
áаéãууëав. Эрхүү, Братск, Дýýä Леíèé шèвýýíýýс цуãëарсаí 7 таéш
20 ìяíãаí цýрýãтýé Эрхүүãèéí таëä èрсíýýр ìîíãîëчууä Эрхүүãèéí
таëаас ухарчýý.
1628 онд барьсан Красноярскийн бэхлэлт îрîсыí
ýзýìшëèéí харууëыí пîстîîр íýëýýä уäааí áаéв. Красíîярскаас ураãш
îршèх Мèíусèíскèéí хязãаарт Еíèсеéí кèрãèзүүä íутаãëаж áаéсíыã
XVII-XVIII зууíä, 1702 îíы íаìар îéрäыí Цýвýýíравäаí хааí îрîсууä
хараат áîëãîж аëáа îíîîхîîс сýрãèéëýí Зүүíãарыí харьяат Еíèсеéí
кырãызүүäèéã äîвтëîí íутãèéíхаа ãүí рүү Тýíãýр ууë руу íүүëãýí
авчèрсаí áа íүүëãүé íутаãтаа үëäсýí íь îäîî “хакас” хýìýýí
íýрèéäýж îрîсыí харъяат áîëжýý. Зүүíãар áа Орîсыí хèëèéã
тîäîрхîéëîх, ãазар íутãèéí ìарãааíыã хýëýëцýх үéë ажèëëаãаа 1713
îíä ýхýëжýý. Цэвээнравдан хаанаас Тîáîëьскт зарсаí ýëчèéí
захèäаëä Оéрäыí íутаã äýýр áарèãäсаí Томск, Красноярск, Кузнецк
хîтууäыã íүүëãýí заéëууëахãүé áîë íутãаа хүчýýр ýрãүүëýí авахыã
Орîсыí таëä аíхаарууëсаí áаéäаã. Эíäýýс үзýхýä Оéрäыí íутãèéí хүí
аì áаãа íутаãëаäаã хîéä захаас шахаí түрýх заìаар Оéрäыí íутãèéí
хîéä хýсãèéã îрîсууä ýзýëсýí áаéíа.
Өìíºä Якутаä XVII зууíы 50-èаä îíä 450 хүрч áаéсаí
ëаëаãèрчууä XVII ýцýст 120 хүрч хүí аì 4 дахин цөөрсөн шалтгаан
нь 1687 оны бослого áа цаãааí áурхаí ºвчèí áаéв. Бîсëîãыã шèрүүí
äарж, áîсëîãîä îрîëцîãсäыí îëîíх íь ãýр áүëèéí хаìтаар устãаãäжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
49
Орîсыí казак цýрãèéí îтряäууä Сèáèрèéí жèжèã îвîã, аéìãууäыã
íýãтãýхäýý ýсýрãүүцсýíèéã íь аéìаãëаí устãах заìаар “цусан зам”
татууëаí Сèáèрèéã Орîст íýãтãýсíèéã ýíý áарèìт харууëж áаéäаã.
Орîсууä хаëхыí íîёäыí тýìцëèéã үë хаéхраí 1666 îíä
Сýëýíãý ìºрíèé зүүí ýрýãт Цºх ãîëыí îéрîëцîî Сýëýíãèск (Оäîîãèéí
Íîвî-Сýëýíãèск) шèвýýã áаéãууëж, тýр хавèéí áурèаä, түíãүс, хаëх
ìîíãîëчууäаас аëáа татвар хураах áîëжýý. Мîíãîë íутаãт áаéãууëсаí
Сýëýíãèск зýрýã áýхëýëтèéã ãýäрýã íүүëãýх, Орîст äаãаар îрсîí
хаëхыí хуучèí харьяат, аëáа áарьäаã хүí аìыã ýрãүүëýí авах
зîрèëãîîр 1667 îíä Хаëхыí ýëч Бîäîé зîрèãт шүүëýíãý, 1673 îíä
Түшýýт хаí Чахуíäîрж áîëîí түүíèé äүү íарыí ýëч, 1675 îíä Гарìаа
áèëýãт, Маíж ëаì, Гурюк ýëч íар Мîскваä тус тус îчжýý. Хаëхыí íîёä
1683,1684,1687,1688 îíä уäаа äарааëаí ýëчýý Орîст èëãýýж, шаарäëаãа
тавьсаí áîëîвч үр äүíä хүрýýãүé áаéíа.
Маíжèéí Эíх-Аìãаëаí хааí Оросын тїрэмгийллийг
эсэргїїцсэн халхчуудын тэмцлийг дэмжиж áаéсаí íь Хар ìºрºí
(Аìур ìºрºí) îрчìîîс Орîсыã шахаí ãарãахаä íь хýрýãтýé áаéв. Тýр
1676 онд Тїшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн нарт бэлэг сэлт
бїхий элч илгээж, Оросын эсрэг Халх-Манжийн холбоо тогтоосон
нь 1689 он хїртэл оршиж байв. 1688 îíы хавраас Хаëх, Оéраäыí
харèëцаа хурцäаж уëìаар зýвсýãт ìºрãºë人í áîëîí ºрãºжсºíèé
уëìаас Хаëхыí íîёäыí Орîсыí ãазар íутãèéí түрýìãèéëëèéí ýсрýã
явууëж áаéсаí цýрýã-уëстºрèéí ажèëëаãаа тасаëäахаä хүрчýý. Үүíèéã
ашèãëаí Орîсыí ýëчèí Ф.А.Гîëîвèíы цýрãèéí аíãè 1688 îíы зуí Их,
Баãа Хяëãа ãîëыí ìîíãîëчууäыã äîвтëîí Орîст äаãаар îрууëж, аëáа
тºëºх ãýрýýíä ãарыí үсýã зурууëсаí áаéäаã.
ЗХУ-ыí үеèéí ãазрыí зураãт Оìск хîтîîс зүүí тèéш Тува,
Зүүí Саяаíы íуруу, Барууí Бурèаä хүртýë, ºìíº зүã Барууí Саяí,
Эрчèс ìºрºí хүртýëх îäîîãèéí Барууí Сèáèрь áа Красíîяркèéí
хязãаарыí ºìíºä, Аëтаéí хязãаарыí íутаã 1689-1725 îíы хîîрîíä
Орîст íýãтãýãäсýí íутаã хýìýýí тýìäýãëýãäжýý. Оäîîãèéí Аëтаéí
БÍУ-ыí íутаã íь 1755-1757 îíä Зүүíãарыã Маíж-Чèí уëс
түрýìãèéëýí ýзýëсíèé äараа 1864 îíы Тарваãатаé áуюу Чуãучакèéí
ãýрýýãýýр Орîст ýзëýãäсýí íутаã ìºí юì. Мºí Зөвлөлтийн їеийн
сургалтын газрын зурагт 1648 онд Оросын Ар ба Өвөр Байгаль
дахь ээзэмшил буюу улсын хил өнөөгийн Монгол улсын хойд
хилийн дагуу зурагдсан нь тэр їеийн бодит байдалд тохирохгїй
áºãººä 1648 îíä ар Баéãаëь áуюу Барууí Бурèаäыí (Аíãар áа
Зүëýãт/Леíа/ ìºрíèé îрчìыí) íутаãт áурèаäууä îрîсууäтаé ìаш хүíä
туëааí тýìцýë хèéж áаéсаí үе юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
50
ХХ зууíы ýх хүртýë Харáèí îрчìыí ууãууë сууãчèä íь
ìîíãîëчууä, ìаíж íар áаéв. 1898 îíä Харáèí хîт áаéãууëаãäах үеä
Маíжуурыí ýäãýýр раéîíууä íь Өвºр Мîíãîëыí Хîрчèí аéìãèéí
íүүäýëчäèéí íутаã руу ãүí түрж îрсîí íутãèéí íýã áаéв. Харáèí
хîтыí íýр áîë “хонины дал” ãýсýí утãатаé “харб” ãýсýí ìîíãîë үãíýýс
ãараëтаé юì. Маíж хýëýýр “харá” áîë “ãараì” ãýсýí утãатаé үã юì.
XVI зууíы үеä Оéрäыí Гýрсýíз жаëаéр хуíтаéжèéí ууãаí
хºвãүүí Ашèхаéí ач хºвãүүí (Орîс суäарт “Аëтаí хааí” ãýж
аëäаршсаí) Шîëîé Уáаш хуíтаéжèéí íутãèéí хèë áарууí áурèаä,
Красíîярск хүрч áаéжýý.
1728 îíä Орîсыí засãèéí ãазар Маíж Чèí уëстаé хèë хязãаар
тîãтîîхäîî Байгаль далай хавийн монголчуудыã хýí ãýж íýрëýх
таëаар ìарãааä хýë заíшèë íýã туë хаëèìаãууä ãýж íýрëýжýý. Саíкт-
Петерáурã äахь Бурèаäыí тºëººëºãчèä үүíèéã ýсýрãүүцýхýä îрîсууä
“Братские мунгалы” ãýж íýрëýхýýр тîãтжýý. Эíý íýр áурèаäууä
тааëаãäаж, ХХ зууíä îрîс хýëíýý XVIII зууíä хýрýãëýж áаéсаí
“Братскèе ìуíãаëы” ãýäýã íь “бурят монголы” ãýж хувèраí явааíäаа
“буриад монголчууд” áîëсîí түүхтýé.
Якутчууäыí уãсаа ãараë îäîî хүртýë ìарãааíтаé áаéäаã авч
хýëíèé хувьä түрýã хýëтýíä хаìрууëäаã. Гýвч îрîсыí суäëаач
В.В.Раäëîвыí ìýäýýãýýр якут хэлний 1748 язгуур үгний 573 нь түрэг
гаралтай, 452 нь гарцаагүй монгол үг, 93 үг нь монгол-түрэг аль нь
тодорхойгүй холимог үг áаéäаã. Тýä ººрсäèé㺺 “уриангхайсаха”
ãýж íýрëýäýã. 1632 îíîîс Якутскèéí шèвý áаéãууëаãäсаíаар Орîс
ãүрíèé áîäëîãîîр ìîíãîë үãсèéí хýрýãëýýã íь áаãасãаí, түрýã үãсèéí
хýрýãëýýã íь ººãшүүëýí 300 èëүү жèëèéí турш түрýã хýëтýí
áîëсãîсíыã ч үãүéсãýх арãаãүé. Якут буюу саха нар тїрэгжсэн
монгол уу, монголжсон тїрэг її гэдэг нь одоо ч бїрэн тодорхойгїй áаéíа.
XVI зууíы сүүë XVII зууíы ýхýýр Сèáèрьт ýхýëсýí îрîсууäыí
аíãèéí үсíèé хуäаëäаа, íутаã äýвсãýрèéí ºрãºжèëт íь ìîíãîëчууäыã
äýëхèéí аíãèéí үсíèé зах зýýëýýс шахаí ãарãаж, уëìаар ìîíãîëчууäыã
таваí хîшуу ìаëаас ººр îрëîãî ашèã îëîх áîëîìжãүé áîëãîж, хятаäыí
зах зýýë äýýр аíãèéí үсýýр äаíãаар íîёрхäîã áаéäаë устсаí áаéíа.
Сибирийн өмнөд хэсэгт 1689, 1727-1728, 1857, 1860, 1864 онд Хаант
Орос улсын хилийн шугамыг тогтоосноор олон мянган жил
їргэлжилсэн Төв Ази ба Умард Азийг дамнасан нїїдэлчдийн
нїїдлийг зогсоон зааглан хязгаарлажээ. Иíãýсíýýр Хүííүãèéí үеýýс
суурèí сîёë èрãýíшèëт уëс îрíууäаä захèраãäаж үзýýãүé ìîíãîë-түрýã
уãсааíы íүүäýëчèä суурèí уëс îрíууäаä хувааãäаí захèраãäаж ýхýëсýí
áаéíа.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
51
II.2. МОНГОЛЫН НЭРТ ГАЗАРЗҮЙЧИД
II.2.1. Монголын анхны газарзїйч, соён гэгээрїїлэгч Ц.Цэвэгжав
Мîíãîëыí аíхíы хүíèé èх ýìч Ц.Сýржìяäаãèéí
тºрсºí ах Ц.Цэвэгжав дээд боловсрол эзэмшсэн
анхны газарзїйч áаéжýý. Цýрýíäîржèéí
Цýвýãжав 1893 îíä ОХУ-ыí Бурèаä БÍУ-ыí
Шèíýст ãýäýã ãазар ìаëчèí-хуäаëäаачèí
Д.Цýрýíäîржèéí ãýрт ìýíäýëжýý. Эцýã
Цýрýíäîрж ìаë ìаëëахыí зýрýãцýý îìуëь заãасíы
íаéìаа хèéäýã, äуу зîхèîäîã, îрчууëãа хèéäýã,
áүääèéí шашèí шүтäýã, ºíäºр áîëîвсрîëтîé хүí áаéв. Ц.Цýвýãжав
ãýрýýр áèчèã íîì сурч, хîжèì Мîсква хîтыí А.Шаíявскèéí íýрýìжèт
Их Сурãууëèéã тºãсжýý.
1918 îíä áурèаäыí тîì ëаì íарыí хаìт Бîãä Жавзаíäаìáа
хутаãтаä ìºрãºхººр èрсýí áаéв. Ар Мîíãîëä îрîсыí ìах áýëтãýëèéí
пүүсýíä îрчууëаãчèéí ажèë хèéж áаéãааä Íèéсëýë Хүрýýíä аíхíы
сурãууëèéã áаéãууëахаä áаãшаар ажèëëаж ýхýëсýí áаéíа. Тýр үеä
ìîíãîë, îрîс, ìаíж, аíãëè хýë áèчèãт сурãаäаã Гаäааä Хýрãèéí Яаìíы
Орчууëаãчèéí сурãууëьä áаãшèëж áаéх үеä Х.Чîéáаëсаí шавь íь
áаéв. Хîжèì ерºíхèé саéä П.Гýíäýíãèéí ãаäааä харèëцаатаé
хîëáîîтîé аëáаí áèчãүүäèéã îрчууëäаã áаéсаí áарèìт áаéäаã.
Т.Базарсаäыí äурсаìжаар 1927 онд Цэвэгжав анхны (одоогийн 1-р
дунд сургууль) дунд сургуульд захирлаар томилогдон èрж, тýр жèë
íь Герìаíаас èрсýí ëаáîратîрè, үзүүëýí таíèуëах тîíîã тºхººрºìж
сурãууëьä èрсíèéã Цýвýãжав áаãш тîíîãëîí уãсарч сурãаëтаíä
ашèãëаж ýхýëсýí áºãººä тýрýýр äýëхèéí áаéäаë, хèìè, фèзèкèéí
хèчýýë зааж áаéв.
Цýвýãжав Зүүí Сýëáý ãîëыí зүүí ýрýãт С.А.Кîзèíы (Бîãä
Хааíт Мîíãîë уëсыí үеä ìîíãîëчууäаä түëшíèé ìîä ууëíаас авах
зºвшººрëèéí áèчèã îëãîäîã áаéсаí îрîс хүí, хîжèì “ãîîжèí” ãýж
ìîíãîëчууä ìîä авах ýрхèéí áèчãèéã íýрëýх áîëжýý-Í.О) áарèуëсаí
ìîäîí áаéшèíä аìьäарч áаéжýý. Ч.Чèìèä “Маãеëëаí хааãуур ãарсаí
áý?” íîìäîî “Намын сургууулийн багш нараас хамгийн ахмад нь
Цэвэгжав багш байсан, бас хамгийн эрдэмтэй нь ч бас тэр хїн
байлаа. Тїмэн бодисын хичээл заадаг, .. Робинзон Крузо гэдэг
нэрийг анх Цэвэгжав багшаас сонссон .. ” ãýж äурссаí áаéäаã.
Ц.Цýвýãжав тýр үеä áîëîвсîí хүчèí äутìаã áаéсаí áîëîхîîр ЕБС-аас
ãаäíа Оюутíы сурãууëь, Цýрãèéí ерºíхèé сурãууëь, Баãа äарãыí
сурãууëьä ìºí äавхар áаãшèëж áаéжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
52
Тýр УБ хîтыí 1-р ЕБС-èéí захèрëыí ажëыã хîжèì íýртýé
ýрäýìтýí áîëсîí Б.Рèíчеíä хүëýýëãýж ºãººä 1937 îí хүртýë Íаìыí
Тºв сурãууëèéí áаãш, îрëîãч захèрëаар ажèëëасаí áаéíа. Тýíä
äýëхèéí áаéäаë, аìьтаíсуäëаë áа урãаìаëсуäëаëыí хèчýýë зааж áаéв.
Сурãаëтыí сурах áèчèã, үзүүëýí áаéäаããүé áаéсаí туë сураãчäыã
үзүүëýí áýëäýх ажèëä татаí îрууëäаã áаéсíаас, хîжìыí арäыí зураач
áîëсîí Ү.Яäаìсүрýí ураí áүтýýëèéí ãарааãаа áаãшèéíхаа үзүүëýíãýýс
ýхýëсýí ажýý. Түүíèé шавь íарыí äуíäаас îëîí аëäартаí тºрсºíººс
äурäваë зîхèîëч Д.Нацагдорж, Д.Намдаг, Д.Цэвэгмид, С.Сîäîв,
Ч.Паëааí, Д.Шаравíяìáуу, Т.Раãчаа, Б.Жарãаëсаéхаí, ãеîëîãèч
Ж.Дїгэрсїрэн, тºрèéí шаãíаëт Э.Шагдарсїрэн, арäыí зураач
Ү.Ядамсїрэн íар áîëíî.
Суäар áèчãèéí хүрýýëýíтýé хîëáîîтîé áаéж, зºвëºëтèéí
ìýрãýжèëтýí А.Д.Сèìукîв, С.Бîëьшакîвтîé хаìт хîшууäыí хуучèí
ãар зурãèéã ýìхëýí íýãтãýх, тîрëîж зурах, íутаã îрíы сîëèвцîë
тîäîрхîéëîх, Мîíãîë îрíы ãазрыí зураã зîхèîх ажèëä îрîëцîж
áаéсаí тухаé ãеîëîãèч ýрäýìтýí Ж.Дүãýрсүрýí äурссаí áаéäаã. Бас
Бîãä Хааíы Мүзеéí зºвëºхèéí үүрãèéã íýëýýä хýäýí жèë хавсраí
ãүéцýтãýж, үзìýрèéã áүртãýëжүүëýх,тºрºëжүүëýх, íèéтýä сîíèрхууëах
ажëыã зîхèîí áаéãууëж áаéв. Ц.Цýвýãжав îëîí íèéтýä зîрèуëж
Жаìсраíãèéí Цýвýýíтýé хаìтраí “Тэмїїжин” жїжиг áèчèж,
Уëèастаéä жүжèã íь тîãëîãäîж áаéсíыã акаäеìèч Б.Раãчаа äурссаí
áаéäаã. Мºí түүíèé “Авжаа удган” жїжгийн зохиол áèчсýí áарèìт
áаéäаã.
Ц.Цýвýãжав 1936 îíä аíхíы ãазарзүéí сурах áèчèã áèчèж
хýвëүүëсýí áîëîхыã Ж.Дүãýрсүрýí äурссаí áаéäаã. 1925 îíä
Р.Ч.Эíäрюсèéí уäèрäсаí Азèéí 3-р ýкспеäèцýä îрîëцсîí цººхºí
ìîíãîë хүíèéã íýã áаéж áîëîх áарèìт áаéäаã. Учèр íь тýр үеä Суäар
áèчãèéí хүрýýëýíä аíãëè хýë, паëеîíтîëîãèéí ìýäëýãтýé ìîíãîë хүí
Ц.Цýвýãжаваас ººр хүí áаéãааãүé юì. Тýр ýкспеäèцýä ажèëëаж áаéсаí
Дýìчèãîв ãýäýã хүíèé Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí захèраë
Ж.Цýвýýíä èëãýýсýí захèäаëä Цýвýãжав ãýсýí íýр ãарäаã íь үүíèéã
íîтëîх îëäîîä áаéãаа ãаíц áарèìт юì.
Газарзүéч Ц.Цýвýãжав ухаìсарт аìьäраëаа Мîíãîëыí
áîëîвсрîëä зîрèуëсаí áºãººä тºрººс түүíèé ãавъяаã үíýëýí
Хºäºëìºрèéí ãавъяаíы уëааí туãèéí îäîí, Арäыí Хувьсãаëыí 15
жèëèéí îéí хүíäýт ìеäаëь, аíãèéí áуу, вèктрîë зýрýã ýä зүéëсýýр
шаãíаãäаж áаéжýý.
Хараìсаëтаé íь ººрèéí шавь Х.Чîéáаëсаíãèéí уäèрäаí
явууëсаí хýëìýãäүүëýëтýä ºртºж 1937 îíы 9 сарыí 25-íä 44 íасаíäаа
цаазëаãäсаí áаéíа. 1966 îíä Ц.Цýвýãжавыí хýрãèéã цаãаатãажýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
53
Ц.Цýвýãжавыí 4 хүүхäýýс отгон хїї Ц.Хасбаатар нь соёлын
гавъяат зїтгэлтэн, утга зохиол шїїмжлэгч, ууган хїї
Ц.Пунсагноров нь монголын анхны 5 эрдэмтний нэг, нэрт тїїхч áîëсîí юì. Ц.Пуíсаãíîрîвыí хүү П.Цîëìîí ºвºã ýцãèéíхýý
ìýрãýжëèéã ºвëºí Мîскваãèéí Их Сурãууëèéã ãеîìîрфîëîãèéí
чèãëýëýýр тºãсч, ãазарзүéч áîëсîí áºãººä 1979-1995 îíä ШУА-èéí
Газарзүé-Цýвäýãсуäëаëыí хүрýýëýíä ажèëëаж áаéв. Ц.Цэвэгжавын
ач хїї П.Цолмон 1994 îíä ЗХУ-ыí Ашхаáаä хîтîä Түркìеíèстаíы
Цºë суäëаëыí хүрýýëýíä “Монгол орны гандуу нутгийн цөлжилт”
сэдвээр газарзїйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан áаéíа.
II.2.2. Физик газарзїйч, академич Ш.Цэгмид
1922 îíä УБ хîтíîî тºржýý. 1947 îíä Мîскваãèéí
Уëсыí Их Сурãууëь тºãссºíèé äараа уã сурãууëьäаа
аспèраíтурт ýëсýí 1951 îíä “Хýíтèéí ууëархаã
îрíы фèзèк ãазарзүé тîäîрхîéëîëт áа ýртíèé
ìºстëºã” сýäвýýр äýä ýрäýìтíèé зýрýã хаìãааëсаí íь
монгол улсад эрдмийн зэрэг хамгаалсан тав дахь
эрдэмтэн áîëсîí юì. 1951 îíîîс ШУ-ны
Хїрээлэнгийн Газарзїйн тасгийг удирдах áîëсîí
áа 1961 îíä О.Íаìíаíäîрж áа áусаä ýрäýìтäèéí
хаìт ШУ-íы Акаäеìèéí уäèрëаãаä Газарзүéí хүрýýëýí áаéãууëах
хүсýëт áүхèé аëáаí áèчãèéã ºрãºí áарьсаí Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí
хүрýýëýíã үүсãýí саíаачëаãчèéí íýã áаéв. 1956 îíä МУИС-д
Газарзїйн тэнхим байгуулагдахад анхны эрхлэгчээр томилогдон,
ãазарзүéч ìýрãýжèëтýí áýëтãýхýä чухаë үүрýã ãүéцýтãýжýý.
1957 îíä äуíä сурãууëèéí 7-р аíãèä үзýх “Монголын физик
газарзїй” сурах бичиг туурвèсаí íь 6 уäаа äахèí хýвëýãäýж, 1984 онд
төрийн шагнал хїртсэн анхны сурах бичиг áîëсîí áаéíа. 1969 îíä
“БÍМАУ-ыí Фèзèк ãазарзүé” íýãýí сýäýвт áүтýýëèéã хаìтраí
туурвèсаí íь түүíèé ãîë îрãèë áүтýýë áîëжýý. Эíý áүтýýë 2005 îíä
ХХ зууíы шèëäýã зууíы ШУ-íы áүтýýëýýр шаëãарчýý.
Ш.Цýãìèä íь íîì, тîвхèìîë - 8, ý/ш-íèé ºãүүëýë – 30
áèчсýíýýс ãаäíа îрîс хýëíèé ìýäëýã, áèчãèéí чаäвар, îрчууëãыí ур
äүéãýýрýý ãазарзүéчäýýс èëт îíцãîéрîí яëãарч áаéв. 2004 îí хүртýë
Газарзүéí ухааíаар äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí áараã áүх ýрäýìтäèéí
зýрýã ãîрèëсîí автîреферат хурааíãуéã îрîс хýëíýý îрчууëсаí áуюу
îрчууëãыã íь хяíаí íаéрууëж зассаí юì.
Ш.Цýãìèä íь тºр,íèéãìèéí íýрт зүтãýëтýí áаéсаí áºãººä
Мîíãîë уëсыí Гаäааä Харèëцааã хºãжүүëýхýä чухаë үүрýã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
54
ãүéцýтãýжýý. 1953 îíîîс îëîí íèéт, ýíх таéваí, үéëäвýрчíèé ýвëýëèéí
ãаäааä үéë ажèëëаãааíä èäýвхтýé îрîëцîж ýхýëсýí áаéíа. 1975-1987
îíä Мîíãîë-Япîíы Íèéãýìëýãèéí äарãа, ЮÍЕСКО-èéí Мîíãîëыí
кîìèссыí îрëîãч äарãыí аëáыã хашèж, ìîíãîë уëс, ìîíãîë хүíèé íýр
хүíäèéã îëîí уëсыí тавцаíä хүíäýтãүүëýх хýìжýýíä ажèëëаж èржýý.
Ш.Цýãìèä áаãш Орîсыí íýртýé зîхèîëч И.С.Турãеíев,
А.Í.Тîëстîé, Í.Острîвскèé, А.Í.Раäèшев íарыí “Эцýã хүүхäүүä”,
“Петр хаан”, “Муму”, “Болд хэрхэн хатаагдсан нь”, “Петерáүрãýýс
Мîсква îрîх заìä” шèëäýã рîìаíууäыã ìîíãîë хýëíýý хºрвүүëсýí íь
тýр үеèéíхýíèé шèрýýíèé íîì áîëж áаéëаа. Тýрýýр ураí зîхèîëыí
îрчууëãа хèéсýí туршëаãаар ìîíãîëыí ãазарзүéчäýýс îíцãîéрîí
яëãарäаã юì.
Ш.Цýãìèä, Б.Гуíãааäаш íарыí äýìжëýãтýéãýýр ãазарзүéч
О.Сүхáаатар, Г.Сîäíîìвааíчèã íар шèíýчèëсýí ãазарзүéí хèчýýëèéí
хºтºëáºрèéí хºтºëáºрèéí äаãуу 8-р аíãèä үзýх БÍМАУ-ыí ЭЗГЗ-í
хèчýýëèéí сурах áèчãèéã áèчсýí íь 1972-1998 îíä 8 уäаа хýвëýãäýж
хаìãèéí тîãтвîртîé сурах áèчãýýр шаëãарч áаéв.
1964 îíä ЗХУ-ыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí хүíäýт ãèшүүí
áîëжýý. 1962-1988 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýëýíãèéí
захèраë, 1976-1988 îíä ШУА-ийн дэд ерөнхийлөгчèéí аëáыã хашèж
áаéв. 1988-2004 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýëýíãèéí
зºвëºхººр ажèëëажýý. Ш.Цýãìèä íь шавь íартаа “Цэ багш”, “Номтой
номхон багш” хýìýýãäýí хүíäëýãäýж èрсýí ахìаä ýрäýìтýí юì.
II.2.3. Эдийн засгийн газарзїйч, академич Б.Гунгаадаш
1945 îíä Эрхүүãèéí Их сурãууëèéã тºãсч èрсýí
аíхíы ãазарзүéчäèéí íýã áаéсаí áа 1945-1950 îíä
1-р ЕБС-ä ãазарзүéí áаãшаар ажèëëажýý. 1950-1952
îíы хîîрîíä Мîскваä сууж, ìîíãîë хýëýýр
îрчууëаãäсаí шèíýýр хýвëýж áуé ЕБС-èéí сурах
áèчãèéí ерºíхèé реäактîрîîр хîёр жèë èëүү
ажèëëаж áаéх хуãацааíäаа О.Íаìíаíäîржèéí
îрчууëсаí “Дýëхèéí ýäèéí засãèéí Газарзүé”,”Оäîí
îрîí” шèíý сурах áèчãèéã Б.Гуíãааäаш хяíаí
íаéрууëсаí áаéäаã. Тýр гавъяат орчуулагч П.Чойжилыí îрчууëãыí
ажëыí анхны багш, зөвлөх áаéв.
1951 îíä УБДС-д Газарзїйн тэнхим байгуулагдахад анхны
эрхлэгчээр нь Б.Гунгаадаш тîìèëîãäîí 1955 îí хүртýë ажèëëаж,
ãазарзүéí áаãш ìýрãýжèëтýí áýëтãýх èх, äýýä сурãууëèéí сурãаëтаíä
аíхаарëаа хаíäууëсаí áаéíа. 1955-1959 îíä Мîскваãèéí Уëсыí Их
Сурãууëьä аспèраíтаар сураëцаí 1960 онд “БНМАУ-ын Хангайн
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
55
мужийн Эдийн засгийн газарзїйн тодорхойлолт” сýäвýýр äýä
ýрäýìтýíèé зýрýã хаìãааëжýý. 1963, 1986 îíä “БНМАУ-ын Эдийн
засгийн Газарзїй” (реäактîр М.Баяíтºр) íýãýí сýäýвт áүтýýë
туурвèсаí íь 1969, 1984 онд ЗХУ-д, 1971 онд Их Британид, 1970,
1986 онд Польшид îрчууëаãäаí хýвëýãäсýí íь ãаäааäаä хýвëýãäсýí
ìîíãîëыí аíхíы ýäèéí засãèéí ãазарзүéí áүтýýë áîëжýý. 1971 онд
Лîìîíîсîвыí íýрýìжèт Мîскваãèéí Их Сурãууëь äýýр “БНМАУ-ын
Эдийн засгийн Газарзїй” сýäýвт áүтýýëýýрýý шèíжëýх ухааíы
äîктîрыí зýрãèéã аìжèëттаé хаìãааëсаí áаéíа.
Тýрýýр 20 ãаруé íîì, íýãýí сýäýвт áүтýýë, 60 ãаруé суäаëãааíы
ºãүүëýë áèчèж, 15 íîì реäактîрëîж, 2 íîì îрчууëсаí áаéíа. Мîíãîë
уëсаä 30-ааä жèë ýäèéí засãèéí ìужëаëтыí суäаëãааã хèéсýí íýртýé
ýäèéí засãèéí ãазарзүéч áаéëаа. БÍМАУ-ыí íутаã äýвсãýрèéã ýäèéí
засãèéí хувьä ìужëах шèíжèëãýýíèé áүрýëäýхүүíä áаãтаí
ажèëëасíаар 1963 îíä БÍМАУ-ä ýäèéí засãèéí ãурваí ìуж, зурãааí
äýä ìужèéã тîãтîîí, хèë зааãèéã íь тîäîрхîéëсîí áаéíа. Түүíèé
саíаачèëãаар 1990 îí хүртýë 20-èîä жèë ажèëëаãсаäыí цаëèíãèéí
сүëжýýíä áүсèéí íýìýãäýë хýрýãëýж áаéсаí íь èхýвчëýí ãîвèéí
аëсëаãäсаí áүс íутаãт үéëчèëж áаéсíаас “ãîвèéí íýìýãäýë” ãýж
хºäºëìºр ýрхëýãсýäèéí äуíä аëäаршсаí юì.
1971 îíä “БÍМАУ-ыí ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýëèéã áèе
äаасаí хèчýýë áîëãîí ЕБС-ä сурãаëтаíä îрууëах саíаëыã áîëîвсрууëж
äýýä ãазраар зºвшººрүүëýхýä акаä Ш.Цýãìèä, Б. Гуíãааäаш, ãавъяат
áаãш Б.Дîëãîрìаа íар áèечëýí îрîëцсîí юì. Үүíèé үр äүíä 1972
îíîîс шèíýчèëсýí сурãаëтыí тºëºвëºãººãººр 8-р аíãèä “БÍМАУ-ыí
ýäèéí засãèéí ãазарзүé” хèчýýë áèе äаасаí хèчýýë áîëж îрж ýхýëсýí
түүхтýé.
Б.Гуíãааäаш íь М.Баянтөр (1973), Э.Дунгаржид (1974),
Ж.Авхинсїх (1989), Л.Цэдэндамба (1989) íарыí ýрäýì
шèíжèëãýýíèé ажëыã уäèрäаí ýрäìèéí зýрýã хаìãааëууëжýý. Түүíèé
шавь М.Баяíтºр МУИС-ä äýýä áîëîвсрîëтîé ãазарзүéчèä түүíèé
äîтîр ЭЗГЗ-чäèéã áýëтãýх, èх äýýä, äуíä сурãууëьä Гаäааä îрíы áа
Мîíãîëыí ЭЗГЗ-í íîì, сурах áèчèã зîхèîí íèéтèéí хүртýýë áîëãîхîä
îí уäааí жèë хүчèí зүтãýж áуé áаãш, прîфессîр хүí. Тýрýýр
áаãштаéãаа хаìтраí “БÍМАУ-ыí Эäèéí засãèéí Тºв ìуж” УБ 1967,
“БÍМАУ-ыí хүí аìыí ãазарзүéí зарèì асууäëууä” зýрýã íýãýí сýäýвт
зîхèîëыã хаìтраí áèчсýíýýс ãаäíа түүíèé ãаäааä îрíууäаä
îрчууëаãäаí хýвëýãäсýí хîёр ч сурах áèчãèéí реäактîрîîр ажèëëасаí
юì. Мºí прîфессîр М.Баяíтºр íь Оíãè-Баéäраãèéí äýä ìужèéí
тýýвýр-ýäèéí засãèéí хýëхýýã тîîцîîëж ýíý äýä ìужèéí
тîäîрхîéëîëтыã áèчсýí áаéíа.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
56
Б.Гуíãааäаш áаãшèéхаа тухаé МУИС-èéí зºвëºх áаãш,
прîфессîр М.Баяíтºр “... Мèíèé саíааíаас îäîî áîëтîë ãарäаããүé íýã
зүéë áîë “... Гаäааäыí ýрäýìтýä ìаíаé ìîíãîëчууäыã тèéì ч юìãүé,
èéì ч юìãүé уëс áаéсаí ãýж áèчèх èх äуртаé. Гýтýë бид чинь юм
юмтай л ард тїмэн шүү... “ãýäýã áаéв.
Жèшýýëýхýä îãт хîîсîí зýëүүä íутаã үүссýí хîт суурèí ãýýä ë
áèчсýí áаéíа. Үíýí хýрýã äýýрýý саéí суäëааä үзвýë тýр ãазар äýýр
чèíь аéë хуíар, сүì äуãаí ãýýä яìар íýã юì áаéж ë áаéсаí áаéãаа.
Үүíèéã саéí áîä!” ãýýä зºвëºж áèëýý. Ер íь монголдоо их хайртай
хїн байсан юì. Мîíãîëыí áîëîвсрîë, яëаíãуяа газарзїйн ухааны
хөгжилд їнэтэй хувь нэмэр оруулсан нэрт эрдэмтэн юì шүү äýý...”
ãýж 1994 îíä хүíäýтãýëтýéãýýр äурсаж áаéсаí юì.
1961 îíîîс ýхýëсýí Мîíãîë уëс (1991 îí хүртýë БÍМАУ)-ыí
íутаã äýвсãýрèéã ýäèéí засãèéí хувьä ìужëах äîктîр
П.М.Аëаìпèеваар тîëãîéëууëсаí ìîíãîë-зºвëºëтèéí хаìтарсаí
шèíжèëãýýíèé хýсãèéí áүрýëäýхүүíä ìîíãîëыí ãазарзүéчäýýс
Ш.Цýãìèä, Ш.Саíäаãäав, Т.Íîржìаа íарыí хаìт Б.Гуíãааäаш
îрîëцсîí áаéíа.
Баруун бїс Төв бїс Зїїн бїс УБ хот
2001 онд УИХ-аар батлагдсан Монгол улсын Эдийн засгийн бїсчлэл
Хангайн бїс
Бїсийн тулгуур төв
: Ховд, Улиастай
хот
Бїсийн тулгуур
төв : Эрдэнэт,
Хархорин хот
Бїсийн тулгуур төв
: Дархан, Зуунмод
хот
Бїсийн тулгуур төв
: Чойбалсан,
Өндөрхаан хот
Ба
ян
-Өл
ги
й а
йм
аг
Хо
вд
ай
ма
г
Ув
с а
йм
аг
Го
вь
-Ал
тай
ай
ма
г
За
вха
н а
йм
аг
Ба
ян
хон
го
р
Бу
лга
н а
йм
аг
Ар
хан
гай
ай
ма
г
Ор
хон
ай
ма
г
Өв
өр
хан
гай
ай
ма
г
Хө
всг
өл
ай
ма
г
До
рн
ого
вь
ай
ма
г
Өм
нө
го
вь
ай
ма
г
Ду
нд
го
вь
ай
ма
г
Тө
в а
йм
аг
Да
рхан
- У
ул
ай
ма
г
Сэл
энгэ
ай
ма
г
До
рн
од а
йм
аг
Хэн
ти
й а
йм
аг
Сї
хба
ата
р
ай
ма
г
Бїдїївч 7.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
57
Өрнөд муж Төв муж Дорнод муж
Ер
өө
-Ту
ул
ын
дэд
муж
Он
ги
-Бай
др
аги
йн
дэд
муж
Ха
нгай
-Хө
всгөл
ий
н д
эд м
уж
За
вха
н-Б
игэр
ий
н д
эд м
уж
Ув
с-Х
ов
ды
н д
эд м
уж
Го
ви
йн
дэд
му
ж
Ба
ян
-Өл
ги
й а
йм
аг
Ду
нд
го
вь
ай
ма
г
До
рн
ого
вь
ай
ма
г
Хо
вд
ай
ма
г
До
рн
од а
йм
аг
Өм
нө
го
вь
ай
ма
г
Сэлэнгэ аймаг
УБ-ын аж
їйлдвэрийн
зангилаа
Хэн
ти
й а
йм
аг
Сї
хба
ата
р а
йм
аг
Төв аймаг
Чойбалсангийн
аж їйлдвэрийн
зангилаа
Ув
с а
йм
аг
Ба
ян
хон
го
р а
йм
аг
Өв
өр
хан
гай
ай
ма
г
Го
вь
-Ал
тай
ай
ма
г
За
вха
н а
йм
аг
Дарханы аж
їйлдвэрийн
зангилаа
Архангай аймаг
Булган аймаг
Хөвсгөл аймаг
Эрдэнэтийн аж
їйлдвэрийн
зангилаа
Эдийн засгийн мужлалт Бїдїївч 8.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
58
Түүíèé уäèрäаí хаìãааëууëсаí Л.Цýäýíäаìáа зах зýýëèéí ýäèéí
засãèéí íºхцºëä ýäèéí засãèéí áүсчëýëèéí асууäëыã үрãýëжëүүëýí
суäаëж, áүсчèëсýí хºãжëèéí асууäëаар ýрäýìтýä суäëаачäыí áаãèéã
ахëаí 2001 îíä УИХ-аар “Мîíãîë уëсыí áүсчèëсýí хºãжëèéí үзýë
áарèìтëаë”-ыã áатëууëсаí áаéíа (Бүäүүвч 8). Дîктîр Л.Цэдэндамба
2008 îíä “ШУ-ны гавъяат ажилтан” цîëîîр шаãíаãäсаí анхны
эдийн засгийн газарзїйч áîëжýý.
Б.Гуíãааäашèéí îрîëцîж, хаìтраí áîëîвсрууëаëцсаí ãурваí
шатëаëтаé ýäèéí засãèéí ìужëаëт îäîî ч ач хîëáîãäëîî аëäааãүé áа
2001 îíä áатëаãäсаí “Мîíãîë уëсыí áүсчèëсýí хºãжëèéí үзýë
áарèìтëаë”-ыí үíäсýí аãууëãа, ýäèéí засãèéí áүсчëýë íь тýр үеä
áîëîвсрууëсаí äýä ìужууä äýýр туëãуурëасаí áаéäаã (Бүäүүвч 7,8).
II.2.4. Нэрт газарзїйч, соён гэгээрїїлэгч О.Намнандорж
Мîíãîëыí ãазарзүéчäýýс туурвèсаí áүтýýë, íýýсýí
îëäвîрîîрîî дэлхийд данстай эрдэмтэн, соён
гэгээрїїлэгч бол О.Намнандорж áèëýý. Мîíãîëыí
аíхíы 18 сýхýýтíèé íýã юì.
Тýр 1952 онд Гýãýýрëèéí яаìíы хүсýëтýýр
ЕБС-èéí 10-р аíãèä үзýх “Одон орон” (11хх), 9-р
аíãèä үзýх “Гадаад орнуудын эдийн засгийн
газарзїй” (24 хх) сурах áèчãèéã îрîс хýëíýýс
ìîíãîë хýëíýý îрчууëсаí íь ìîíãîëыí ЕБС-èéí
áаãш, сураãчäыã сурах áèчèãтýé áîëãîж, цааш ýíý хîёр хèчýýëèéí
îëîí сурах áèчèã ãарах үíäýс суурь áîëсîí юì.
1967 онд хýвëүүëсýí “Монгол орны газарзїйн гайхам
сонин” íîì áîë ºвºрìºц ураí яруу үã хýëëýãтýé, ìîíãîë îрíы
áаéãаëèéí үзýсãýëýíт саéхíыã сîíèрхîãч хýí áүхíèé шèрýýíèé íîì
áîëсîí ãаéхаìшèãт áүтýýë áîëсîí юì.
1962 онд хýвëýãäсýí “Гайхамшигт тоо” íîì íь монголчууд
67 оронтой тоог хэрэглэн, тîîã îрíîîр íь тус áүр íýр ºãч íýрëýж
áаéсíыã ãарãасаí таíèí ìýäýхүéí чухаë íîì áîëсîí юì.
Тýрýýр түүх, паëеîíтîëîãè, ãеîëîãè, археîëîãèéí саëáарт
Мîíãîëä тºäèéãүé äýëхèéä хîвîр чухаëä тîîцîãäîх хýä хýäýí
тîìîîхîí îëäвîрыã îëж èëрүүëсíèéã äурäваë :
- 1953 онд Дýëãýр ìºрíèé хºвººíººс Мөнх хааны гэрэлт хөшөө
- 1952 онд Ховдын Гурван Цэнхэрийн агуйг хадны сїг зургийн
хамт
- Íаëаéхыí îéрîëцîîх Түрýãèéí ìýрãýí саéä Тîíъюкукèéí
áуëшíаас хазаар хуäарãаíы аëтаí тîвруу 32 шèрхýã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
59
- Архаíãаéí Хашаатаас Хүííүãèéí үеèéí тарèаíы тîì ваар
- Íîёí Бîãä, Аж Бîãä I,II, Маíëаé, Туãаëыí áүëýýí сîëèр áîëîí
áусаä сîëèрууä
- Аварãа тîì 130 кã цуë хаш чуëуу, асар тîì áîëîр
- Тарáîзавр аварãа ìахчèí үëýã ãүрвýëèéí хîёр ш хýëхýý ясаí áèе
Мîíãîë îрîí äýëхèéí хýìжýýíä сîëèрыí îëäвîрîîр áаяëаã îрîí
áîëсîí íь О.Íаìíаíäîржèéí хаéãууë суäаëãаатаé хîëáîîтîé. 1958 îíä
хýвëүүëсýí “Монголд унасан солир” áүтýýë íь 1980 онд АНУ-д,
1957 îíä хýвëýãäсýí “БНМАУ-ын дархан газар ба цаазтай ховор
амьтад” íîì íь 1970 онд АНУ-д хэвлэгдсэн íь Мîíãîëыí áаéãаëèéí
ухааíы саëáараас АÍУ-ä аíãëè хýëýýр хýвëýãäсýí аíхíы ýрäýì
шèíжèëãýýíèé áүтýýëүүä áаéв.
Түүíèé áèчсýí “Монголын эрийн гурван наадам” íîì
1966 онд орос, франц хэлээр, “Монголын спорт“ íîì íь 1971 онд
орос, франц хэлээр хэвлэгдсэн áаéíа.
Мîíãîë îрîíä áаéãаëь, түүх-сîёëыí аяëаë жууëчëаë хºãжèх
үíäсèéã тавèëцсаí хүíèé íýã íь О.Íаìíаíäîрж áºãººä 1981 îíä
áèчèж хýвëүүëсýí “Жуулчдын замнал, їзэх зїйлсийн тайлбар”
áүтýýë íь аялал жуулчлалын газарзїйн эхлэлийг тавьжээ.
Мîíãîë îрíы рашааí суäëаëä тîì хувь íýìýр îрууëж 1966
онд Ш.Цýрýí, Ө.Íяìäîрж íарыí хаìт 29 хх “БНМАУ-ын рашаан”
íýãýí сýäýвт áүтýýë туурвèсаí íь îрãèë áүтýýë íь áîëсîí юì.
Баéãаëь хаìãааëах таëаар хèéсýí ажëууä íь Мîíãîëä тусãаé
хаìãааëаëттаé ãазар íутãèéí сүëжýý áүрýëäýх үíäсèéã тавьжýý.
Íýвтýрхèé тîëь, íýр тîìъёî суäëаëä îрууëсаí түүíèé
тîìîîхîí áүтýýë íь Д.Дансрантай хамтарсан “Газарзїйн нэр
томъёоны орос-монгол толь” /10000 үãтýé 19хх/ УБ 1986,
Чой.Лувсанжав, Б.Доржсїрэнтэй хамтарсан ”Одзїйн нэр
томъёоны орос-англи-монгол толь”/10000 үãтýé 10 хх/ УБ 1988 ,
áусаä зîхèîãчèäтîé хаìтарсаí “БÍМАУ-ыí Хүүхýä-Заëуучууäыí
íýвтýрхèé тîëь - I áîть” УБ 1983 áîëîх юì.
О.Íаìíаíäîрж 1900-1989 îíы хîîрîíä 90 íасëахäаа 86 íîì
туурвèж, хîёр íîì îрчууëж, 2000 èëүү ºãүүëëýã áèчèж, îëîí зууí
түүх, сîёë, археîëîãè, паëеîíтîëîãèéí îëäвîр èëрүүëсýí юì. Түүíèé
хýвëүүëж аìжааãүé áүтýýëүүä íь íас áарсаíаас íь хîéш хаìтраí
зүтãýãч íºхºä áîëîí үр хүүхäүүäèéí зүтãýëýýр 10-аар íýìýãäýýä áаéíа.
Яëаíãуяа ууãаí îхèí Í.Дýíсìааãèéí хèчýýë зүтãýëýýр 2000 îíîîс
хîéш хýвëýãäýýшүé áаéсаí áүтýýëүүä íь хýвëýãäýж, áүтýýëèéí íь
ýìхýтãýë 6 áîтèîр түүвýрëýãäýí хýвëýãäсýí юì.
Түүíèé 1960 îíä áèчсýí ”Монголын сайхан орон” ºãүүëëýýр
Мîíãîë Кèíî Үéëäвýр Герìаíы Дефа стуäèтýé хаìтраí анхны
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
60
баримтат өнгөт киноã 1968 îíä кèíî íаéрууëаãч СТА Б.Дашäîрж,
îператîр УГЗ Б.Дýìáýрýë, Гуíтер Íаувîëьä, хºãжìèéí зîхèîëч
О.Чîéäîã íар áүтýýжýý.
Мºí тýрýýр ”Ноён Сэврэйн уулс” áарèìтат кèíî зîхèîë 1983
îíä áèчсýíèéã íь кèíî íаéрууëаãч УГЗ Д.Хèшèãт, Кèíî зураãëаач
Л.Ихáаяр, хºãжìèéí зîхèîëч Г.Аëтаíхуяã íар 1985 îíä “Өìíèéí
цýíхýр ãîвèîр” хýìýýх хîёр áүëýã теëевèзèéí áарèìтат кèíî хèéсýí íь
1985 оны “Оны шилдэг баримтат кино”-îîр шаëãарчýý.
Зºвëºëт Орîс уëсыí Леíèíãраä хîтîä 1926 îíä сурч áаéхäаа Еíеé
Евãеíèé Евãеíьевèчèéí íаéрууëсаí “Туéëыí Туяа” кèíîíä Ẻãèéí
äүрä тîãëîсîí íь кинонд тоглосон анхны монгол хїн áîëж áаéв.
Íýрт ýрäýìтýí О.Íаìíаíäîржèéã хаìтраí ажèëëаãсаä, шавь
íар íь хүíäýтãýí “На багш” хýìýýí авãаéëаí äууäаж заíшжýý.
II.2.5. Монголын Газарзїйн Нийгэмлэгийг санаачлагч,
геоморфологич, доктор С.Жигж
1972 îíä “Мîíãîëыí Хýíтèéí ууëархаã îрíы
ãеîìîрфîëîãè” сýäвýýр äýä ýрäýìтíèé, 1990 îíä
“БÍМАУ-ыí áаéãаëьä үзүүëýх аж ахуéí íºëººëëèéí
íутаã äýвсãýрèéí îíцëîã, áаéãаëь ашèãëаëтыí үр
ашèãтаé сèстеìèéí үíäýсëýë” сýäвýýр ШУ-íы
äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí. 1988-1994 îíä Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí
хүрýýëýíãèéí захèрëаар ажèëëаж áаéх хуãацааíäаа 1990 îíä тýрýýр
Мîíãîëыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéã саíаачëаí áаéãууëсаí түүхтýé.
Тýрýýр Монголын Газарзїйн Нийгэмлэгийн анхны ерөнхийлөгч
áºãººä, тус íèéãýìëýãèéã 1994 îí хүртýë уäèрäсаí юì. С.Жèãж
ãазарзүéí хүрýýëýí, ãазарзүéí íèéãýìëýãèéã уäèрäаж áаéх хуãацааíä
аíх уäаа Барууíы ýрäýìтýä суäëаачèäтаé, яëаíãуяа Барууí Еврîптîé
ìîíãîëыí ãазарзүéчèä хîëáîî тîãтîîж суäаëãаа шèíжèëãýýíèé
хаìтыí ажèëëаãааíы ýхëýë тавèãäсаí юì.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
61
II.2.6. Нуур судлаач доктор Ж.Цэрэнсодном
Ж.Цýрýíсîäíîì Буëãаí аéìãèéí Тýшèã (хуучèí
Хаíтаé) суìаíä тºржýý. 17 íîì áүтýýë äаíãаараа
áуюу хаìтраí туурвèсíаас ãаäíа, 96 ºãүүëýë
хýвëүүëж, 22 íîì реäактîрëîсîí áаéíа.
МУИС-ä îюутаí áаéхаасаа БÍМАУ-БÍХАУ-
ыí хèëèéã íарèéвчëаí ãазар äýýр íь тîãтîîх ажèëä
îрîëцîж явжýý. Түүíèé Ц.Суãар áа áусаä íуур суäëаачèäтаé хаìтраí
áүтýýсýí “Палеолимнологии Монголии” áүтýýë 1994 оны ОХУ-ын
Газарзїйн Нийгэмлэгийн шилдэг бїтээлýýр шаëãарч áаéв. Тýр
Мîíãîë îрíы íуурыí èж áүрýí катîëîãèéã аíх уäаа туурвèжýý.
МУИС-èéí ãазарзүéí саëáарыí аíхíы тºãсºãч түүíèé Газарзүéí
ухааíä îрууëсаí хувь íýìрèéã íь Мîíãîë уëсыí тºр засаã үíýëж 2006
онд “Монгол улсын шинжлэх ухааны гавъяат ажилтан” цол
хїртээжээ. Газарзүé-Цýвäýã суäëаëыí хүрýýýíãèéí ажèëтíууä áîëîí
ìîíãîëыí ãазарзүéчèä түүíèéã хүíäëýí “Цэ-со багш” хýìýýí
авãаéëаí äууääаã áаéв.
II.3.6.Буриад Монголын газарзїйч Цэвэгийн Гомбожав (Цыбиков)
Ц.Гîìáîжав (îрîс íýр íь Цыáèкîв) - аяëаãч, суäëаач
Хааíт Орîсыí Өвºр Баéãаëь ìужèéí Урä-Аãа-ä
1873 îíы 4-р сарыí 20-íä тºрсºí. 1930 îíы 9 сарыí
20-íä 57 íасаíäаа ЗХУ-ыí Бурèаä Мîíãîëыí БÍУ-
ыí Аãèíск-ä íас áаржýý. Бурèаä ìîíãîë үíäýстýí.
Орîсыí Тºвä суäëаач, áүääèéí шашèí суäëаач,
уãсаатаíзүéч, ãýрýëзураãчèí, уëстºрч, áаãш
ìýрãýжèëтýé. 1899-1902 онд Төвдөөр аялсан
оросын харъяат буриад монгол судлаач, аялагч. Íèéãìèéí аíтрîëпîëîãè, уãсаатаíзүé, áүääèéí шашèí
суäëаëаар ìýрãýшсýí, 1917 îíîîс Мîíãîë áа Сèáèрь чухаë сîёí
ãýãýýрүүëýãч, уëстºрч áîëсîí. Ц.Гîìáîжав Лхас áîëîí Тºвäèéí аíхíы
ãýрýë зурãèéã авсаí хүíèé íýã юì. Тухаéí цаã үеèéíхýý Тºвäèéí
түүхèéí шèëäýã ýх сурваëж áîëäîã îëîí ìýäýý ìатерèаëыã áаãтаасаí
түүíèé аяëëыí таëаар áèчсýí “Монгол Төвдөөр зорчсон тэмдэглэл”
ном нь 1919, 1981, 1991 онд хятад, чех, англи, франц, монгол,
польш хэлээр орчуулагдсан нь Төвдийн тухай чухал лавлах эх
сурвалж болж байдаг.
Бага нас. Баãыí íýр íь Мîíтуев. Өвºр Баéãаëèéí Аãèéí
Бурèаäаä Бүääèéí шашèíт ãýр áүëä тºрсºí. Эртíýýс тîãтсîí
уëаìжëаëаар Íîхîé Хºвäºт îвãèéí Хºвäºт аéìãèéí Хîрь Бурèаäаä
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
62
түүíèé ãýр áүë хаìаарíа.Эцýã Цýвýã Мîíтуев áîë Мîíãîë, Тºвä хýë áа
áèчãèéí хýë ýзýìшсýí áºãººä хааíы тºëººíèé хүí áîëîí îрîí
íутãаасаа сîíãîãäсîí хүí áаéв. Эцãèéí íь ãîë зîрèëãî Гîìáîжав
хүүãýý Бүääèéí сүì хèéäýä сураëцууëахаар явууëах áаéсаí áîëîвч
Орîст үíýí аëäарт шашíы сүìèéí сурãууëьä явууëж, хîжèì íь Чèт
хîтыí ãèìíазèéã аìжèëттаé îíц тºãсчýý. Гèìíазаа үëãýр жèшýýë
тºãссºíººр тýр Кîрфèéí тýтãýëãýýр èх сурãууëьä сураëцах ýрх îëж
авчýý. Тýр үеä түүíèé ухаìсар, îé ухааíä аíаãаахыí ýìч áîëîх саíаа
суусаí áаéíа.
1890-ýýä îíы äуíäуур ãýхýä тýр аíаãаахыí чèãëýëýýр
Тîìскèéí èх сурãууëьä сурч áаéв. Ц.Гîìáîжав тýíä áаéхäаа Саíкт-
Петерáүрãèéí èх сурãууëьä Азèéí асууäëаар суäаëãаа хèéж сурахыã
саíаë áîëãîсîí Петр Баäìаевтаé ууëзаëäсаí áаéíа. Эíý шèíý
суäаëãааíы ажèëäаа áýëäýí íýëýýä хуãацааíä Цýвýã Их Хүрýýí äахь
Баäìаевыí áурèаä сурãууëьä ìîíãîë, ìаíж, хятаä хýë суäаëжýý. 1895
îíä Саíкт-Петерáүрãèéí èх сурãууëèéí Дîрíî äахèíы факуëьтетаä
Петр Баäìаевыí áатëаìжаар ýëсýí îржýý. Дараа íь áүääèзìýýс үíýí
аëäартíы хрèстîс шашèí руу үзýë áîäëîî ººрчëºхèéã Баäìаев
шаарäсаíы уëìаас Баäìаевыí èтãýë äýìжëýãèéã аëäжýý. Тýр тºрсºí
íутãаасаа саíхүүãèéí ýх үүсвýр îëж үрãýëжëүүëýí сураëцаж 1899 îíä
îíц äүíтýé èх сурãууëèа тºãссºí áаéíа.
Төвд рїї хийсэн аялал. Уäаëãүé сурãууëèа тºãссºíèé äараа
Орîсыí ШУАкаäеìèéí äааëãавраар Тºвäèéã суäëахаар Орîсîîс
Тºвäèéí Лхас руу Мîíãîëîîр äаéраí áурèаä,хаëèìаã ìºрãºëчèäèéí
áүëýãт áаãтаж îрж явсаí áаéíа. Тýр Брèтаíèéí аяëаãчäыí туршëаãыã
ашèãëаí тýìäýãëýë, ãýрýë зурãèéí хýрýãсëýý íууж аяëсаí юì. Түүíèé
аяëаë 1899 îíä ýхýëж 1902 îíä äуссаí áаéíа. Үíýíäýý Тºвäºä Лхасыí
îрчèìä Цýвýã 1900-1901 îíä 888 хîíîã áаéжýý. Тýíä áаéхäаа íууцаар
200 ãаруé ãýрýëзураã авчýý. Бусаä ìºрãºëчèäтýé íýãýí аäèë Увш
Íîрзуíîв ãýäýã хаëèìаã áèе äааí ãýрýë зураã авсаí юì. Цýвýã 8 сарä,
Увш Íîрзуíîв 1900 îíы сүүëýýр Лхаст èрцãýýсýí áаéíа. Хîжèì
Íîрзуíîвыã Үíäýсíèé Газарзүéí Íèéãýìëýãèéíхýí Hallmark ãýж
íýрëýí äууääаã áîëсîí áаéíа. Уã сýтãүүëèéí түүхèéã îäîî áүх хүí
ìýäýх áîëжýý. Бèäíèé ìýäýх áîëсîí Íîрзуíîв Ц.Гîìáîжавыí
зурãууäыã 1905 îíы 1-р сараас сýтãүүëä хýä хýäýí áүтýí íүүрýýр
ãарãаж ýхýëсýí юì. Гýрýë зурãууä íь текстãүéãýýр үíäсýí ýхýýрýý цаã
хîжèí сýтãүүëä хýвëýãäсýí íь èх аìжèëтаä хүрч íýрä ãарчýý.
Ц.Гîìáîжав áас Даëаé ëаìä аëáаí ёсîîр áарааëхаж áаéжýý.
1904 îíä Тºвä рүү хèéсýí Брèтаíèéí аяí äаéíаас зуãтаж хýсýã
хуãацааíä Мîíãîëыí Өр㺺 хîтíîî îршèí суух үеäýý Гîìáîжавыí
Цýвýãýýр хýëìýрчëүүëýí Орîсыí тºëººíèé хүìүүстýé ууëзаж
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
63
ярèëцсаí áаéíа. Даëаé ëаì áас Орîсыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí
Тºвäèéí асууäëаарх Ц.Гîìáîжав, Íîрзуíîв íарыí ãýрýëзурãèéã
áаяртаéãаар хүëýýí авсаí áаéíа.
Аяëаëаасаа хîéш Октяáрèéí хувьсãаë хүртýë хуãацааíä
Ц.Гîìáîжав áаãшèëж áаéв. Тýр аяëаëыí ìатерèаëаа хýвëýëä áýëтãýж,
áас Бîãä Зîíхîвыí “Ламрим Ченмо буюу Бодь мөрийн зэрэг”
áүтýýëèéí ýхíèé хîёр äýвтýрèéã îрîс хýëíýý îрчууëсаí. Мºí тýрýýр
Вëаäèвîстîкыí Их Сурãууëьä тºвä хýë зааж áаéëаа.
1917 îíы хувьсãаëыí äараа, тýр Уëааí-Үäýä èрж Бурèаäыí
автîíîìèéã áèé áîëãîхîä èх үүрýã ãүéцýтãýсýí юì. Уëааí-Үä äýх
шèíý Бурèаäыí Хýë, Зîхèîë, Түүхèéí Хүрýýëýíãèéí үүсãýí
áаéãууëаãчäыí íýã, хаìãèéí аëäартаé ãèшүүí íь áаéв. Мºí тýрýýр
Эрхүүãèéí Их Сурãууëèéí прîфессîр áаéж, ìîíãîë сîёë, хýë
зîхèîëыí хîëáîãäîëтîé ºãүүëýë îëíыã áèчсýí хүí юì. 1919 îíä
"Мîíãîë,Тºв人р зîрчсîí тýìäýãëýë"-ýý Саíкт-Петерáурãт хýвëүүëжýý.
Оäîîãîîр ýíý íîì аíãëè, ìîíãîë, пîëьш, фраíц, хятаä, чех хýëýýр
îрчууëаãäаí ãарчýý.
1927 îíä Бурèаä Мîíãîëыí Суäар áèчãèéí хүрýýëýíãèéí
ýрäýìтýí íарèéí áèчãèéí äарãа, прîфессîр Цýвýãèéí Гîìáîжав íь
Уëааíáаатарт аéëчèëж áаéсíаас үзýхýä Ц.Гîìáîжав íь ìîíãîë уëстаé
ажèë тºрëèéí, яëаíãуяа суäаëãаа шèíжèëãýýíèé таëаар хîëáîîтîé
ажèëëаж áаéсаí áурèаäыí îëîí сýхýýтíèé íýã áîëж áаéíа. Мºí ýíý
хүíèé Мîíãîëыí Суäар áèчãèéí хүрýýëýíтýé харèëцаж áаéсаí “1928
îíы 1-р сарыí 27. Дýýä-Үä №118” ãýсýí захèа Мîíãîë уëсыí тºв
архèвт хаäãаëаãäаж áаéäаã юì.
II.3. ДОРНО ДАХИНЫ УЛСУУДЫН ГАЗАРЗҮЙН МЭДЛЭГ
II.3.1. Японы газарзїй
Дуíäаä зууíыã хүртýë Япîí äýëхèéí түүхèéí ãаäíа áаéж, ãазарзүéã
суäëах чèãëýë íь хîёр урсãаëтаé áаéсаí. Íýãäүãýýр 1868 îíä Меéäзèéí
шèíýчëýëýýр Япîíä îрчèí ãазарзүéí үеèéí ãазарзүéí ìýäëýãèéã
түãýýв, хîёрäуãаарт îëîí íèéтèéí äуíä ãазарзүéí сîíèрхîë áèé áîëîв.
1869 äýëхèéí уëсууäыí тухаé яараëтаé ìýäýх хýрýãтýéã
ìýäýрч еврîпыí ãазарзүéã ýìхýтãýсýí ãазарзүéí аíхíы íîìыã зîхèîãч
Юкèтè Фукуäзава япîíы ãазарзүéí уëаìжëаëыã хаìтатãаí харууëжýý.
Эíý íîì япîíчууäаä ãîéä èх íºëººëж 20 íас хүрсýí хýí áүхýí хºãжèí
äýвжèхýä ãазарзүéí ìýäëýã чухаë áîëсîí учèр 1879 онд Токиогийн
газарзїйн нийгэмлэг байгуулагдсан нь Ази дорно дахины
орнуудын анхны газарзїйн нийгэмлэг болсон юм.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
64
Газарзүéã èх сурãууëьä заах áîëсíîîс ãаäíа хүí áаéãаëèéí
харèëцааã суäëах áîëсîí íь тîсãîí суурèíãèéí хүí аìыí ãазар
ашèãëахтаé хîëáîãäîí ãарч èржýý. Тîкèîãèéí ýзýí хааíы èх сурãууëьä
Буíäзèрî Кîтî ãеîëîãèéí факуëьтетèéí суурèéã тавьж, үүíäýý
ãазарзүéã áаãтаасаí áаéв. Тýр Герìаíы Мюíхеí, Леéпцèãт ãеîëîãèéí
чèãëýëýýр сураëцаж èрýýä Тîкèîãèéí èх сурãууëьäаа ãазарзүéí ëекц
уíшèх áîëсîí. Мºí тýр ãерìаíы ãеîëîãè, ãазарзүéã суäаëж, аíхíы
ãазарзүéí сурах áèчãèéã япîíä зîхèîí хýвëүүëжýý.
1907 îíä ãазарзүéí ýрäýìтýí áаãш ãýäýã цîëыã япîíä
áатаëжýý. II äаéí äуустаë япîíä ãазарзүé ýрчèìтýé хºãжèж áаéсаí
áºãººä äаéíы äараа ýхýíäýý уíаëтаä îрж áаéсíаа ýäèéí засãèéí
сýрãýëтèéã äаãаí 50-èаä îíîîс сýрãýí хºãжсºí юì. 1945 îíä яëãаатаé
ìасштаáтаé ãазрыí зураã ýìхýтãýх, тºрºë áүрèéí зураãзүéí ажèë
ãүéцýтãýх áîëîвсрууëах “Газарзүéí тîвчîî”-ã áаéãууëсаí. Япîíä
Бèрукава ХАА, Оãасарава îрîí суäëаëаар, Акèра Ватаíаáý áүс
íутãèéí ãазарзүéã хºãжүүëýхýä ãîë хувь íýìýр îрууëсаí áаéíа.
1914 îíä Дýëхèé суäëаëыí аíãëè-япîí тîëь áèчèãèéã
Тîкèîãèéí Газарзүéí Íèéãýìëýãýýс хýвëýí ãарãасаí áаéíа.
1980 îíä тус íèéãýìëýã Оëîí уëсыí
Газарзүéí Хураëäааíыã зîхèîí áаéãууëсаí áаéíа.
Тîкèîãèéí Газарзүéí íèéãýìëýãýýс уëèраë тутìыí
“Газарзүéí Сýтãүүë”-èéã ýрхëýí ãарãаäаã.
Тус íèéãýìëýã ãазархºäëºë-ãаëт ууëшèë,
ãеîëîãè-ýрäýссуäëаë, ãазарзүé, хатуу áèеèéí
ãеîфèзèк, цаã уур-уур аìьсãаë суäëаë, íуур áа
äаëаé суäëаë зýрýã äýëхèé суäëаëыí саëáарт түëхүү
суäаëãаа шèíжèëãýýíèé ажëыã явууëäаã áаéíа.
II.3.2. Месопотам ба Египетийн газарзїйн мэдлэг
Шуìерүүä ìатеìатèк áа îäîí îрîí зураãзүéí үíäсèéã áаãтаасаí
шèíжëýх ухааíы аíхíы аíãèëëыã хèéсýí.
Месîпîтаìаас хаäãаëаãäаí үëäсýí зураãíууäаас хаìãèéí
ýртíèéх íь Íузè хîтыã ìаëтах үеä îëäсîí “äýëхèéí ãазрыí зураã”
áîëîх шавар хүсíýãтèéí äүрсëýëүүä íь МЭӨ III-II ìяí жèëèéí ºìíº
áүтýýãäжýý. Бүх äýëхèé Месîпîтаìаар хязãаарëаãäаж áаéсаí íь ãазрыí
зураãт Тèãр áа Евфрат ìºрºí, хүрýýëсýí ууëсууä áа хýä хýäýí хүí аìыí
суурèíã тýìäýãëýжýý. Хүсíýãтèéí äîîä хýсãèéí áарууí áа зүүí таëä
шуìерèéí îрчëîíãèéí таë (áарууí áа зүүí зүã)-ууäыã тîäîîр
тýìäýãëýсýí áаéíа .
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
65
Дýëхèéí ãазрыí зурãууä Шèíý Вавèëîíы (хаëäеéí) шавар
хүсíýãтүүäýä íýã áус таараëääаã (МЭӨ IY зууí áа түүíýýс хîжуу).
Месîпîтаìыí захаар хязãаарëаãäсаí ерäèéí äýëхèéã ýíý ãазрыí
зураãт тîéрîã хýëáýрýýр äүрсëýí Урарту, Ашшур, Дерè, Хаááаí зýрýã
хýä хýäýí хîтууäыã тýìäýãëýсýí áаéäаã. Дýëхèéí тºвä Вавèëîí îршèж
áаéв. Тîéрîã ертºíц áүх таëаараа Гашууí усаар хүрýýëýãäсýí, хуураé
ãазар (араëууä) íь 7 хýсãýýс áүтýж áаéв.
Вавèëîíчууä сарíы хèртýëтèéã урьäчèëаí хýëж чаääаã áаéв.
Чухаì яã Вавèëîíä аíхíы тýíãýрèéí (îãтîрãуéí) зурãèéã хèéсýí áаéв.
Еãèпетýä МЭӨ III ìяíãаíы ýхýýр цаã хуãацааã үе, сар, ºäºр ãýж ãурав
хувааж áаéв. Гурваí үе áүр íь 30 хîíîã áүхèé äºрвºí сараас áүрäýж,
360 ºäºр äýýр áас íýìýëт таваí ºäºр íýìýãäýж еãèпетèéí жèë 365 ºäºр
үрãýëжèëäýã áаéв. Жèëèéí ýх íь (Сèрèус) Хºхäýé ìýрãýí îäíы ãарах
үетýé äавхцаж áаéв. Íèë ìºрíèé үерëýëт íь Хºхäýé ìýрãýí îä íартаé
äавхацсаíы äараа äахèí шèíýýр тýíãýрт үзýãäсýíèé хîéíî áîëж
áаéсíыã ýртíèé Еãèпетчүүä ажèãëажýý. Оäîí îрîí хºãжсºíººр цаã
хуãацааã тîîëîх áîëж ,хîжèì äýëхèéí үíäсýí хýìжýýсүүäèéí íýã
юуíы ºìíº ãîëäчèéí урт áîëсîí юì. МЭӨ XY зууíä анхны цаг
буюу гномон (íараí цаã) үүсýв. Гíîìîí íь хýвтýý хавтãаé äýýр
áýхëýãäсýí íаëуу савааíаас áүрäýж áаéв. Тýр цаã хуãацаа áа ºìíºä
зүãèéã тîãтîîж áаéв. Савааíы хаìãèéí áîãèíî сүүäýр ºìíº зүã зааж
хîéä áа ºìíº зүãèéã тîãтîîж áаéжýý.
Шуìерүүä МЭӨ III ìяíãаí жèëèéí тýртýýãýýс 60-тыí тîîëëыí
сèстеìèéã ашèãëаж áаéсаí. Эíý сèстеìèéí үëäýãäýë ºíºº үеä ºíцãºí
хýìжýý(ãраäус-хýì íь 60 ºíцãºí ìèíутаä, ìèíут íь 60 ºíцãºí
секуíäýä хувааãäаíа) -íä хаäãаëаãäсаí áа ýíãèéí áèäíèé хувьä цаã íь
60 ìèí áа ìèíут íь 60 секуíäýä хувааãääаã. Гýвч 10-тыí тîîëëыí
сèстеì ч ìºí аäèë ýрт үүссýí. МЭӨ III ìяíãаíы үеèéí Жеìäет-Íасра-
ãèéí îéрîëцîîх Сузы хîтыí ìаëтëаãыí үеä îëäсîí шавар хүсíýãтýíä
10-т 60-тыí тîîëëыí хîëèìîã сèстеìèéã ашèãëасаí áаéсаí. Зураãзүéí
үүäíýýс үзвýë ãеîìетрèéí хºãжèë èхýýхýí ач хîëáîãäîëтîé. “Пè”тîîã
(тîéрãèéí уртыã äèаìетрт харьцууëсаí харьцаа) вавèëîíчууä 3-таé
тýíцүү ãýж үзýж áаéсаí áîë еãèпетчүүä èëүү íарèéí 3,16 ãýж
тîãтîîсîí юì.
МЭӨ 2400 îíы Месîпîтаìыí хîёр шавраí хүсíýãтýä Дуíãè
хааíы ýзýìшèë ãазрыí пëаí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã. Пëаí зурãèéí
захаар ýíãèéí хавтãаé äүрсүүä (ãурваëжèí, äºрвºëжèí) хараãääаã íь
ýäýëáýрèéí таëáаéã тîîцîхîä тîхèрîìжтîé áîëãîí хуваасаí хýрýã áаéв.
Бусаä сîíèрхîëтîé ìесîпîтаìыí äурсãаë íь сууãаа тºрèéí ýзýí ( МЭӨ
XYII зууíä ) Лаãаш Гуäеа - ãèéí ºвäãºí äýýр зурсаí ãазрыí пëаí зураã
юì. Түүí äýýр äүрсëýëèéí шуãаì áа хýìжýýсèéí хуваарèар íь яëãаж
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
66
áîëîхîîр íýëýýí тîì áарèëãыã үзүүëсýí áаéäаã. Месîпîтаìыí хîт
áаéãууëаãчäыí тухаé Íèппур хîтыí ìаëтëаãыí ýхýí үеä îëäсîí хîтыí
пëаí зураãтаé шавар хүсíýãтýýс үзýж áîëíî. Эíý пëаíыã îëсíîîр
ºíººãèéí археîëîãèчèä ìаëтëаãа явууëах áарèìжаатаé áîëсîí.
Еãèпетèéí ãазар хýìжèãчäèéí зурсаí îëîí зурãууä
хаäãаëаãäаж áаéäаã. Меííа áуíхíы (МЭӨ XYI-XY зууí) хаíыí зураãт
фараîí Тутìîс III-èéã шуãаì татах урт ìîä áа цаãèраã, хýìжýýстýé
îîсîр áүхèé ãазар хýìжèãчäèéí äуíä äүрсýëжýý. Еãèпетýä ãазар
хýìжèãчèä íь ãрекýýр “ãарпеäîíавтууä” ãýãäýх шашíы îíцãîé цîëтîé
саíваартаí íар áаéсаí. Цаашäыí усаëãааíы сèстеìèéí хºãжèë
тýãшëүүр (íèвеëèр)-èéã үүсýхýä хүрãýсýí. Тýр íь хîîëîé äîтîрх усíы
чºëººт ãаäарãаä үíäýсëýãäсýí.
МЭӨ XIY-XIII зууíы II Раìсесèéí èх áаéëäаí äаãууëаëтыí
үеä түүíä ýзëýãäсýí уëсууäыí ãазрыí зурãèéã хèéсýí. Баéëäаí
äаãууëаëтыí ýäèéí засãèéí үр ашèã еãèпетчүүäèéí ãазарзүéí
ìýäëýãèéã ºрãºтãºсºí ãазарзүéí ýкспеäèцүүäèéã зîхèîí áаéãууëахаä
хүрãýсýí áаéíа. Еãèпетèéí ãазрыí зураã хаäãаëаãäаж áаéäаã íь Уëааí
тýíãèсýýс хîëãүé Дîрíîä цºë äахь аëтíы хүäрèéí зураã юì. Эíý
ãазрыí зураã íь Турины папирус ãýж íýрëýãääýã зүéë äýýр зураãäсаí.
Эíý íь МЭӨ XIII зууíä I Сет фараîíы үеä хèéãäжýý. Эртíèé
зураãзүéчèä заìыã “äýýрýýс харсаí”, ууëыã “хажууãаас харсаí”
áаéäëаар äүрсýëж áаéв.
II.3.3. Арабын газарзїйн мэдлэг
Птîëеìеéí “Газарзүé” харьцаíãуé ýрт араá хýëíýý îрчууëаãäсаí.
VIII-IX зууíä íýрт ýрäýìтýí Аë-Фарãаíè (ëатèíжсаí хувèëáар íь
Альфраганий), ýсвýë îéрîëцîîãîîр 850 îíä Иáí Хурäазáèхыí áèчсýí
“Газарзүéí ãарыí авëаãа” араá хýëýíä “Китаб гаграфика”
(”Газарзүéí íîì”) íýртýé áаéсаí. Уäаëãүé Птîëеìеéí “Газарзүé”-ä
íýìýëт хèéсýí áүтýýë ãарãасаí. IX зууíä Меäèíы шууäаíãèéí ýрхëýãч
Иáí Хурäазáèх Хаëèф ãүрíèé заìыí ãазрыí зурãèéã зîхèîсîí. Дуíäаä
Азèéí Хîрезì хîтîä ажèëëаж áаéсаí Мухаììеä áеí Муса аë-
Хîрезì “Газарзүé”-ä íýìýëт засвар áèчсýí íь íýã áîë түүíä ººрèéí
зîхèîсîí ãазрыí зурãèéã хавсарãасаí, íýã áîë íýëýýä ýртíèé ãазрыí
зурãèéã 4 хууäсаíä хууëсаí ãýж үзäýã. Бүх хууäасíууä íь îäîî
Страсáурãыí èх сурãууëèéí íîìыí саíãèéí ãар áèчìýëèéí тасаãт
хаäãаëаãääаã. Иíãýж арабууд одон орон, зурагзїйг эрчимтэй
судалснаар чухал шинжлэх ухаан болгосон юм. IX зууí ýхëýхýä хýä
хýäýí îäîí îрíыã суäëах тºв áарьсаí áаéв. VIII зууíы ýцýс IX зууíы
ýхýíä Каëèф аë Маìуí Птîëеìеéí “Их áаéãууëаëт”-ыã (ãрекýýр
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
67
Меãаëе Сèíтаксèс) араá хýëíýý áууëãасаí. Араáаар ýíý îäîí îрíы
ìýäëýãèéí äүãíýëтèéã “аë-Мажестè” ãýж íýрëýäýã íь хааíаас ч юì ãарч
èрсýí Птîëеìеéí áүтýýëèéí íýрíèé ëатèíжсаí хувèëáар “Альмагест”
юì. Аëьìаãестýä ìýäýãäýж áуé шèíý îäîí îрíы ажèãëаëтууäаар
араáууäыí тîäîтãîсîí îääыí жаãсааëтыã îрууëсаí áаéсаí. IX зууíä
“Дамаскийн хїснэгт” ãýж аëäаршсаí каëèф аë - Маìуíы хүсíýãт
áүтýýãäжýý. Эíý íь XIII зууíä кастèëèéí ваí X.Аëьфîíс “Альфонсын
хїснэгт буюу Альфонсин” зîхèîх хүртýë îääыí хаìãèéí íарèéí
жаãсааëт áаéв.
Араáыí шèíжëýх ухааí харьцаíãуé ýрт хºãжсºíººр аëь
хýäèéíýý ººрèéí îршèí тîãтíîсîí хîёр äахь зууíä араáыí зураãзүé
áèе äаасаí хºãжëèéí заìäаа хүрсýí áаéëаа. Эртíèé Грекèéí áа Барууí
Еврîпыí уëаìжëаëаас тасарч шуãаì, тýãш ºíцºãт ãурваëжèí, ìаãаäãүé
ãîртèãíы тусëаìжтаéãаар ººрèéí ураí саéхíы чаìèí хèéцтýé үíýт
ãазрыí зурãèéã зурäаã áîëсîí. Аëäарт “Исламын Атлас” зураãзүéí
áүтýýë хèéãäсýí íь араáыí ертºíцºä áүтýí зууíы турш хîсãүé áүтýýë
áîëсîí юì. “Атëас”-ыí хýä хýäýí ãар áèчìýë хувь ìýäýãäýж áаéíа.
Тýä áүãä тîäîрхîé äарааëаí áаéрëасаí 21 зураãзүéí хууäасíаас
áүрääýã íь äýëхèéí íýã ãазрыí зураã, тýíãèсèéí 3 ãазрыí зураã (Газрыí
äуíäаä тýíãèс, Персèéí áуëаí, Уëааí тýíãèс) áа 17 ººр èсëаìыí уëсыí
ãазрыí зурãаас áүрäсýí áаéв. “Исламын Атлас” бїтээх ажлын эхлэл
IX зуунд Ибн Хурдазбихаас гаралтай. X зууíä “Исëаìыí Атëас”
ãазрыí зураãт îрсîí ãазрыí зурãèéã зîхèîхîä аë-Истахрè, Мукаääаса,
XI-XII зууíä аë-Бèруíè ажèëëасаí. “Исëаìыí Атëас” äýëхèéí ãазрыí
зураã äýýр Дýëхèé áүх таëаараа äаëаéãаар хүрýýëýãäсýí хавтãаé
зýýрýíцýã хýëáýртýéãýýр зураãäсаí íь хуураé ãазрыã Газрыí äуíäаä
тýíãèс áа Персèéí áуëаí ãýсýí хîёр áуëаí хýрчсýí áаéëаа.
Орчèí үеä ìýäýãäýж áаéãааãаар арабууд Эратîсфеíы äараа
хоёр дахь удаа Дэлхийн радиусыг хэмжсэн. 827 îíы îрчèì араáууä
Сèрèéí цºëèéã äаéрсаí ãîëäîч íуìыí уртыã хýìжèí äýëхèéí
раäèусыã 6331 ба 6388 км ãýж тîãтîîжýý.
Бас X зууíä аë-Истахрè, аë-Масуäè, Мукаääаса зýрýã араáыí
íýрт ãазарзүéчèä ãарч èрсýí. Араáууäыí áаéëäаí äаãууëаëт, хуäаëäаа
ãазарзүéí шèíжëýх ухааíыã хºãжèхºä тус äºхºì áîëсîí. Араáыí
хуäаëäаачèä Хятаä, Эíýтхýã, Дуíäаä Азè, Араá, äуíäаä Еврîп, Ижèë
îрчыí íутаã, Газар äуíäыí тýíãèс, Арпаäыí үеýс хîéшхè Уíãар ãýсýí
ууäаì íутаã äýýрх хуäаëäааã ãартаа áарьж áаéëаа. Эäãýýр áүх уëс
îрíууäыã араáууä саéí ìýääýã áаéв.
Араáыí зураãзүé äахь îíцãîé ач хîëáîãäîëтîé ãуравäуãаар
үеèéã “íîрìаíí-араáыí зураãзүéí үе” ãýж íýрëýäýã. IX зууíä араáууä
Газрыí äуíäаä тýíãèсèéí хаìãèéí тîì араë Сèцèëèéã ýзýëсýí. IX
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
68
зууíä шèíý áаéëäаí äаãууëаãчèä íîрìаíí ãарч èрсýí. 1130 îíä
Сèцèëèéí íутаã äахь Íîрìаííы ваíт уëс áа Өìíºä Итаëè хîёр
Сèцèëèéí хааíт уëсаä íýãäсýí. Íýрт шèíжëýх ухааíыã èвýýãч
íîрìаííы хааí II Рîжер Арпаäаä хîëыí ураã тºрºëтýéãýý áаéсаí. II
Рîжерыí îрäîíä Марîккî áуюу Суетýýс èрсýí ураã тºрëèéí араá
ýрäýìтýí аë-Иäрèс аìьäарч áаéсаí. Аë-Иäрèс Кîрäîвеä сурч, Фраíц,
Герìаí, Дуíäаä Азèä áаéсаí юì.Тýр үеä äаëаéí хуäаëäааíы íýã чухаë
тºв íь Сèцèëèéí Паëерìî áîîìт áаéсаí íь äаëаéчèí, хуäаëäаачèí,
зýрýã îëîí хүìүүс ууëзаëäаí äýëхèéí áүх хýсãүүäèéí тухаé ìýäýýëýë
сîëèëцîх áîëîìж îëãîж áаéв. Эíý áүхýí аë-Иäрèсèéã áаяëаã ìýäýýëýë
цуãëууëах áîëîìж îëãîсîí. Түүíýýс ãаäíа II Рîжер хîëыí îрíууäыí
тухаé ìýäýý цуãëууëахыí туëä тусãаé аяëаãчäыã èëãýýж áаéв. Хааíы
äааëãавраар аë-Иäрèсè “Китаб ал–Ружар” (Рожерын ном) ãîë
áүтýýëýý áèчсýí. Эíý íîìîíä îëîí ãазар îрíы ãазарзүéí сîëèвцîë,
хîтууä хүртýëх заé, тýíä áаéãаа уур аìьсãаëыí áүсүүäèéã îрууëсаí.
“Кèтаá аë-Ружар”-т 70 уëсыí ãазрыí зураã áа íýã тîéрãîí äýëхèéí
ãазрыí зураã áүхèé èж áүрäýëтýé хавсраëт áаéсаí. Аë- Иäрèсèéí íîì
ãазарзүéí шèíý ìатерèаë цуãëарахаä асар èх íºëººëсºí юì. Хýä хýäýí
зууíы турш тýр Еврîпыí зураãзүéчäýä ìýäýýëëèéí үíýт ýх áуëаã áаéв.
II.3.4. Энэтхэгийн Газарзїйн мэдлэг
Иíä ìºрíèé сав ãазарт МЭӨ III–II ìяíãаíы ýхýíä Хараппа-Мîхеíжî-
Дарыí сîёë èрãýíшèë хºãжèж áаéв. Хараппчууд Инд-Гангын тал
нутгийг эзэмшин, Тарын цөл, Гималайн уулсын тогтолцоог нээсэн
байна. Бас Индостаны хойгийн ихэнхи хэсгийг эзэмшжээ.
Хараппчууä Араáыí тýíãèс, Оìаíы áуëаí îрчìыí саëхèíы чèãëýë,
уëèрëаар ººрчëºãäºх саëхèíы үëýýëтèéí чèãëýëèéã саéí ашèãëаäаã
áаéжýý. Шèíý ãазар суäëах, ýзýìшèхýä хуäаëäаачäаас ãаäíа, Буääыí
шашíы ëаì íар èх үүрýã ãүéцýтãýжýý. МЭӨ III зууíä аìьäарч áаéсаí
Ашîк хааíы тушааëаар хаäаí äýýр сèéëсýí íýã áèчèãт тýä Сèрè,
Еãèпет, хîéт Афрèк, Лèвè, Грект îчèж áаéсаí тухаé áèчèж үëäýýжýý.
МЭ I зууíä ëаì íар Тяíь-Шаíь áуюу Тýíãýр ууëыí ºìíº áýëèéí
áаяíáүрäýä суурèí áаéãууëж, Эíýтхýãèéí áèчèã сîёëыã äýëãýрүүëсýí
áаéíа. Тýä VIII зууíä Эíýтхýãýýс Тºвäºä хүрýх îéрхîí áîëîвч ìаш
хýцүү заìыã íýýжýý. Эртíèé Эíýтхýãчүүäýä Эíýтхýã-Хятаäыí хîéãèéã
íýýсýí юì. Зүүí ºìíºä Азèéí Эíýхүү аварãа тîì хîшуу ãазрыã
Суварнабхуми áуюу “Алтан газар” ãýж íýрëýжýý. Эíýтхýãчүүä ýрýã
îрчìыí усаí заìыã ýзýìшèí уëìаар äаëаéä аяëах áîëëîî. Тýä
Лаккаäèв, Маëьäèв, Аíäаìаí, Íèкîáарыí арëууäыã íýýж, ýзýìшèí
суурьшèх áîëжýý. Эртíèé Эíýтхýãчүүäèéí ãазарзүéí ìýäëýã íь Арèуí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
69
íîì Рèãвеä-ä áèчèãäжýý. Эíýтхýãчүүäèéí ýíýхүү ãаéхаìшèãт áèчãèéí
äурсãаëä /МЭӨ XI-X зууíä зîхèîãäсîí/. Сèíäхү ãîë /Иíä/ түүíèé
цутãаëууäыã яруу саéхíаар ºãүүëсýí áаéäаã. Махаáхарат íîìыí 6-р
áүëýã íь 300 шүëãýýс áүрäýх áºãººä ууë, äаëаé, тýíãèс, ãîëууäыí
íýрсèéí жаãсааëтыã ãарãасаí íь ãазарзүéí тухаé áүëýã áаéв. Эцýст íь
Раìаяíа íîìîíä ãазар äýëхèéí тухаé áèчèãëýë áаéх áºãººä тýр íь
МЭӨ III зууíä ýíýтхýãчүүä яìар тºсººëºëтýé áаéсаí таëаар áèчжýý.
Тèв ãýсýí ãазарзүéí íýр тîìъёî ýртíèé ýíýтхýãýýс ãараëтаé.
Эртíèé ýíýтхýãчүүä ýх íутãаа замбуутив хýìýýí íýрëýж èрсýí
түүхтýé. Үүíèé тèв ãýсýí íýр тîìъёîã íь ãрекчүүä ãазарзүéä авч
хýрýãëýí äýëхèéí áºìáºрцãèéí хуураé ãазрыí тîìîîхîí хýсãèéã
íýрëýсýí íýр áîëж ãазарзүéí ухааíä íýвтýрчýý. Тив ãýäýã íь ýртíèé
ýíýтхýãèéí саíскрèт хýëýýр äвèпа ãýж íýрëýãäýж áаéв. Эртíèé
Эíýтхýãèéí äîìîãзүéä áаéäаã ýртíèé äеваíаãарè хýëýýр द्वीप- “хîéã,
араë” ãýсýí утãатаé үã. Заìáу ãýж “урãаж áуé аëèìíы ìîä” ãýсýí үã.
1933 îíä Каëькуттыí Газарзүéí Íèéãýìëýã íýрýýр Эíýтхýãèéí
Газарзүéí Íèéãýìëýãèéí суурь тавèãäсаí áаéäаã. Үүíýýс 8 жèëèéí
äараа Каëькуттыí Их Сурãууëьä Газарзүéí тýíхèì áаéãууëаãäжýý.
1936 îíä КГЗÍ ãазарзүéí îëîí саëáарыí íарèéí ìýрãýжèëтýíãүүäтýé
áîëсîí áаéíа. 1951 îíîîс Каëькуттыí Газарзүéí Íèéãýìëýã íь
Эíýтхýãèéí Газарзүéí Íèéãýìëýã íýртýé áîëжýý.
II.3.5. Хятадын Газарзїйн мэдлэг
МЭӨ IV-III зууíы ýцсýýр Хятаäаä зºвхºí ãазарзүéí ухааíä
зîрèуëаãäсаí íîì зîхèîë áèчèãäýх áîëжýý. МЭӨ III зууíä Цèí уëсыí
íýр íь тîäîрхîéãүé íýã ãазарзүéч уëсыíхаа íутаã äýвсãýрèéã аíх уäаа
тîéìëîí áèчèãëýжýý. МЭӨ II зууíä ãазарзүéí îíцãîé тºрºë áîëîх
аяëëыí тýìäýãëýë үүсýв. Хятаäыí түүхýí ìýäýýëëýýр áîë МЭӨ XI-VIII
зууíä Хятаäууä хýрýì, цаéзыã áарьж áаéãууëахäаа ãазрыí зурãèéã
зîхèîäîã áаéжýý. Газар áа стратеãèéí ач хîëáîãäîëтîé зурãèéí
асууäëыã харèуцсаí тусãаé áаéãууëëаãа áаéãууëж áаéв. 1973 îíä
археîëîãèéí ìаëтëаãаас МЭӨ 168 îíä хèéãäсýí áîëîëтîé хаéрцãаí
äîтîр тîрãîí äýýр хатãаж хèéсýí ãурваí ч ãазрыí зураã îëäсîí íь
Хятаäыí Хаíь ãүрíèé үеèéí зураãзүéí áүтýýë áаéв. Эíý зураã íь
заìууä áа жèжèã ãîëууäыã хүртýë аìархаí яëãаж áîëîхîîр зураãäсаí
áаéëаа. Хîт áа тîсãîíыã яíз áүрèéí хýëáýр, хýìжýýтýé таíèх
тýìäýãýýр тýìäýãëýсýí áаéв. Íýã зураã íь заì, ãîë, ууë, цýрãèéí
харууë, äîхèîíы цаìхаã, суурèí ãазрууä түүíèé áаéшèí áарèëãыí тîî,
хýìжýý зýрãèéã харууëсаí цýрýã äаéíы ач хîëáîãäîëтîé áаéëаа.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
70
МЭӨ II зууíä хятаäууä кîíтур зурãèéã зîхèîхäîî ëуужèíã
ашèãëаж áаéжýý. Хятаäыí зураãзүéí үíäýс áîëсîí тýãш ºíцºãт
кîîрäèíатыí сèстеìèéã МЭӨ II зууíы үеä ìатеìатèкч, îäîí îрîíч
Чаí Чеí ãýäýã хүí áèé áîëãîжýý. III зууíы үеä ãазрыã хýìжèхýä
зîрèуëж шүäýт араа áүхèé хºíãºí тýрãýíцýр áүтýýжýý. Тýр араа íь
äуãуé áîëîí áºìáºртýéãýý хîëáîîтîé áаéсаí áºãººä íýã ëè ãазар \576
ìетр\ явааä áºìáºр íь äууãарч äîхèî ºãäºã áаéв. Түүíèéхýý
тусëаìжтаéãаар Саéä Пеé Сю 18 хууäас áүхèé атëас, áас тîрãîí äýýр
шèвж хатãасаí Хятаäыí зурãèéã áүтýýжýý. Тýр зураã íь хýт тîì учраас
ãаíц хүí түүíèéã äýëãýх, хурааж áîëäîããүé áаéв.
МЭ 224-271 îíä аìьäарч áаéсаí зураãзүéч Пýé Сèу тýãш
ºíцºãт тîрëîëыí сèстеìýýр заéã тîäîрхîéëîх арãыã аíх уäаа
ашèãëасаí áаéäаã. МЭ 730-805 îíä аìьäарч áаéсаí Таí уëсыí
зураãзүéч Жèа Даí хааíäаа зîрèуëаí Хятаä áîëîí хèë заëãаа áүс
íутãèéí ãазрыã зурãèéã зîхèсîí áаéäаã íь ºíºº үеä ºвëºãäºж
èрсýíãүé. Тýр ãазрыí зураã 30 фут урт, 33 фут ºíäºр áаéсаí áаéíа.
Хятаäыí Сүí уëсыí (960–1279) ýрäýìтýí Шеíь Кî(1031–1095)
Сүí уëс áа түүíтýé хèë заëãаа áүс íутãèéã áаãтаасаí 23 ãазрыí
зураãтаé атëас зîхèîсîí íь 1:900000-èéí ìасштаáтаé áаéжýý.
Хятаäыí Мèí уëсыí усаí цýрãèéí жаíжèí Жеí-Хý 1405-1433
îíы хîîрîíä Эíýтхýãèéí äаëаé, Зүүí Өìíºä Азèä 7 уäааãèéí äаëаéí
тîì аяëаë хèéж Эíýтхýã-Хятаäыí хîéã, Суìатра, Ява, Цеéëîí араë,
Персèéí áуëаíãèéí Орìузыí хîîëîé, Араáыí хîéã áа Аäеíы áуëаí,
Дîрíîä Афрèкèéí ýрýãт хүрч, Эíýтхýãèéí äаëаéã тууëаí Афрèкèéí
Саéí Итãýëтèéí ãýж хîжèì íýрëýãäýх áîëсîí хîшууíä хүрч, äуíäаä
зууíä Дîрíыí уëсууäаас аíх уäаа Атëаíтыí äаëаéä усаí заìаар хүрч
îчсîí áаéíа. Харèí 1433 îíîîс хîéш Дîрíîä Афрèк, Араá, Перс,
Атëаíтыí äаëаé руу äахèí Мèí уëс хуäаëäааíы áîëîí усаí цýрãèéí
аяëаë хèéãýýãүé юì.
Зу Сèáеí (1273-1337) зураãзүéí тîрëîëыã äîрíî äахèíаа
хýрýãëýсýí азèéí зураãзүéч áаéв. ХХ зууíы ºìíºх үеèéí еврîпт
ìýäýãäýж áаéсаí хятаäыí зураãзүéч юì. Тýр Таí, Сүí уëсыí
ãазарзүéчäыí хурèìтëууëсаí ìýäýýëëèéí саí äýýр Азè äахь
ìîíãîëчууäыí áаéëäаí äаãууëëаар íýýãäсýí ãазарзүéí асар èх
ìýäýýëëèéã íýãтãýхýä ãазрыí зурãèéí тîрëîëыã ашèãëасаí юì. 1320
îíы îрчèì áүтýýãäсýí түүíèé ãазрыí зураã “Хятадын Монгол
Атлас” ãýж аëäаршжýý. Мèí уëсыí ýхýí үеèéí 1390 îíы Мîíãîë
ãүрíèé ãазрыí зураãт Тºв Азè áîëîí Япîíîîс Зүүí Өìíºä Азè,
Эíýтхýãèéí äаëаé îрчèì, Атëаíтыí äаëаé хүртýëх äýëхèé ертºíцºä
саíаархсаí ýзýíт ãүрíèé саíаархаëыã тусãаí харууëсаí áаéäаã.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
71
XVI зууíä Люî Хуíсяí (1504-64) äýëхèé äахèíаа ìýäýх
áîëсîí 1311-1320 îíы хîîрîíä áүтýýãäсýí îãт хýвëýãäýж áаéãааãүé Зу
Сèáеíы ãазрыí зурãèéí ãар хууëáарыã èëрүүëýí îëжýý.
1909 îíä ãеî-шèíжëýх ухааíы íèéãýìëýã Тяíьжèí хîтîä
áаéãууëаãäсаí íь Хятаäаä Газарзүéí Íèéãýìëýã áаéãууëаãäах үíäýс
áîëжýý. 1934 îíä уëсäаа íýр цуутаé ýрäýìтýí Зу Кезеí Íаíжèí хîтíîî
Хятаäыí Газарзүéí Íèéãýìëýãèéã (ХГЗÍ) áаéãууëжýý. БÍХАУ
áаéãууëаãäсаíы äараа 1950 îíä ýíý хîёр íèéãýìëýã íýãäýж îäîîãèéí
Хятаäыí Газарзүéí Íèéãýìëýã áîëсîí юì. ХХI зууíы ýхýýр ýíý
íèéãýìëýã 20 ìяíãа èëүү ãèшүүíтýé áаéсаí íь èх сурãууëь, ýрäýì
шèíжèëãýýíèé хүрýýëýí, засãèéí ãазрыí аãеíтëаãууä, кîëëежèéí
суäëаач, áаãш, ýрäýì шèíжèëãýíèé ажèëтíууäаас áүрäýж áаéíа.
БÍХАУ-ыí 31 ìуж áа ººртºº засах îрíы тºв хîтîä тºäèéãүé
уëсыí чаíартаé Бýýжèí, Шаíхаé, Чуíцèí, Тяíьжèí тîì хîтîä тус
íèéãýìëýãèéí саëáарууä áаéрëаäаã áаéíа. Íèéãýìëýã 16 тусãаé хîрîî,
6 ажëыí хîрîî, 7 саëáар íèéãýìëýã, реäакцèéí зºвëºë ãýсýí áүтýцтýé
үéë ажèëëаãаа явууëäаã áаéíа. Íèéãýìëýã хятаä хýëýýр “Газарзүéí
ухааíы сýтãүүë”, “Хятаäыí Газарзүéí áарèìт áèчèã”, хятаä áа япîí
хýëýýр “Хятаäыí Үíäýсíèé Газарзүé” ãýсýí 10 тºрëèéí тîãтìîë
хýвëýëèéã ýрхëýí ãарãаäаã юì. 1949 îíä íèéãýìëýã Оëîí уëсыí
Газарзүéí Хîëáîî (IGU)-íä ãèшүүíýýр ýëссýí. 1983 îíä Гëяцèаëîã-
Геîкрèîëîãèéí саëáар íèéãýìëýã Оëîí уëсыí Цýвäýãèéí Хîëáîî (IPA)
-íä ãèшүүíýýр ýëссýí áаéíа. 1989 îíä Геîìîрфîëîã-Дºрºвäºãчèéí
ãаëав суäëаëыí íèéãýìëýã Оëîí уëсыí Геîìîрфîëîãèéí Хîëáîî(IAG)-
íä íýãäýí ãèшүүí áîëжýý.
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
72
ХАВСРАЛТ №1. 2003 îíîîс хîéш Мîíãîë уëсаä Газарзүéí ухааíы
äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä
№ Он Овог нэр Хамгаалсан сэдэв Эрхэлдэг ажил
1
2003
Г.Сараíтуяа
Мîíãîëыí íутаã äýýрх аãаар ìаíäëыí зуäыí үíýëãýý, прîãíîз
УЦУОШГ-ыí захèраë
2
2004
Д.Оюуíáаатар
Зарèì ãîëыí урсацыí áîãèíî
хуãацааíы прîãíîзыí арãа,
заãварчëаë
УЦУОШГ-ä ЭША
3
2004
Ж.Маíäахáаяр
Эхèéí ãîëыí áаяíáүрäèéí хºрсíèé äавсжèëт, áаéãаëèéí áа хүíèé
íºëººãººр түүíèé ººрчëºãäºх íь
“Түìáîëîр”ХХК-ä хºрссуäëаач
4 2004 Í.Íяìсаìáуу Тарèаëаíãèéí хºрс саëхèíä ýвäрýх явц, түүíèé үр äаãавар
ШУА-èéí ГЗХ-ä ЭШАА
5
2004
Маãсарыí
Эрäýíýтуяа
Бýëчýýрèéí урãаìаëжèëтыã
үíýëýхýä заéíаас таíäаí суäаëãааíы арãазүé, техíîëîãèéã
ашèãëах íь
УЦУОШГ-ыí
Мýäýýëýë тîîцîîíы тºвä ЭША
6
2004
Усíы-Эхèéí
Сараíãýрýë
МУ-ыí ТХГÍ-ууäыí аëсëаëт
äүрсëýëтèéí зîхèîëт, арãазүéí áîëîвсрууëаëт
ШУА-èéí
Иíфîрìатèкèéí хүрýýëýíä ЭША
7
2004
Шаравыí
Мºíхтуяа
Хèéìýë äаãууëыí ìýäýýãýýр ãазрыí
áүрхýвчèéã аíãèëах арãазүé, техíîëîãè
УЦУОШГ-ыí
Мýäýýëýë тîîцîîíы тºвä ЭША
8
2005
Жүãäýрèéí
Оюуíãýрýë
Íèéãýì-ЭЗ-èéí шèíý íºхцºëä
МУ-ыí хүí аìыí äîтîîä шèëжèх
хºäºë㺺íèé ãазарзүéí асууäëууä
ШУА-èéí ГЗХ-èéí
ÍЭЗГЗ-í сектîрыí
ýрхëýãч
9 2005 Мèжèääîржèéí
Баясãаëаí
Мîíãîë äахь ãаíãèéí
ìîíèтîрèíã
УЦУОШГ-т
ЭША
10
2005
Түãжаìáыí
Íавчаа (áîëîвсрîëсуäëаë)
Аяëаë жууëчëаëыí äýýä
áîëîвсрîëыí сурãаëтыí хºтºëáºр áîëîвсрууëах асууäаë
Хүìүүíëýãèéí ИС-
èéí АЖ-ыí тýíхìèéí ýрхëýãч
11
2005
Гýíäвааãèéí
Уäваëцýцýã
Мîíãîë îрíы усíы íººцèéã
зураãëах арãачëаë : Сýëýíãý
аéìãèéí жèшýýí äýýр
ШУА-èéí
Геîýкîëîãèéí
хүрýýëýíä ЭШАА
12
2006 Г.Аäъяаáаäаì Гîë ìºрíèé урсацыã урт
хуãацааãаар урьäчèëаí ìýäýýëýх íь
УЦУОШГ-т
ЭША
13
2006
Саìáууäîржèéí
Бîëîрìаа
Газарзүéí сурãаëтыí арãа
техíîëîãèéã шèíýчëýх асууäаëä
БСШУЯаìаíä
ìýрãýжèëтýí
14
2008
Суìъяаãèéí
Эрäýíýсүх
Мîíãîë îрíы ãазрыí ãаäарãа
îрчìыí аãаарыí теìпертурыí
èíверсèéí суäаëãаа
МУИС-ГГС-èéí Ус-Цаã Уурыí
тýíхìèéí ýрхëýãч
15
2008
Пүрýвцýрýíãèéí
Мяãìарцýрýí
Мîíãîë îрíы ãазар
ашèãëаëтыí áүтýц, түүíèé
тºëºв áаéäëыí ìîíèтîрèíã
МУИС-ГГС-Хîт тºëºвëºëт - ГМ-í
тýíхèìä áаãш
16
2008
Мºíхººãèéí
Бèëèãсаéхаí
УБ хîт îрчìыí áаéãаëèéí
рекрацèéí ãазарзүéí íутаã
äýвсãýрèéí үíýëãýý, áүсчëýë
МУИС-ГГС-èéí АЖ-èéí тýíхèìä
áаãш
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
73
17
2008
Лаíжааãèéí
Баясãаëаí
Өвºрхаíãаé аéìãèéí аяëаë-рекрацèéí чаäавхèéí èж áүрýí
үíýëãýý
ХААИС-èéí АЖ-ыí тýíхìèéí
ýрхëýãч
18
2009
Дîржèéí
Гаíсýëýì (ЭЗ-èéí ухааí)
ХАА-í саëáарыã тºрººс
äýìжèх үíäýсëýë, арãа заì
Эäèéí засãèéí Хºãжëèéí яаìаíä
ìýрãýжèëтýí
19
2009
Яìхèíы
Жаìáаëжав
Ууëархаã íутãèéí îëîí жèëèéí цýвäãèéí зураãëаëä заãварчëаëыí
арãыã хýрýãëýх áîëîìж
ШУА-èéí ГЗХ-ä Цýвäýãсуäëаëыí
сектîрыí ýрхëýãч
20
2009
Маíãааãèéí
Эíхтуяа
Зааìар суìыí хºрсíèé
äîрîéтëыã суäаëãаа
ШУА-èéí
Геîýкîëîãèéí хүрýýëýíä ЭША
21
2009
Чîíîхүүãèéí
Сîíîìäаãва
УБ хîтыí аãаарыí áîхèрäëыí
үíäсýí ýх үүсвýр, түүíèéã áуурууëах зарèì арãа заì’
МУИС-èéí ГГС-èéí Геîýкîëîãè-
Орчèí суäëаëыí
тýíхèìèéí áаãш
22
2010
Очèрыí
Аëтаíсүх
Гîëыí урсацыí áîëîí чаíарыí
заãварчëаëыí асууäаëä - Тууë ãîëыí жèшýýí äýýр
23
2010
Гîíчèãèéí
Сîëîíãî
(ХАА-í ухааí)
Тарèаëаíãèéí Тºв áүсèéí хүрýí
хºрсíèé фîсфîрыí аãууëаìжèéã
íýìýãäүүëýх áîëîìж
ХААИС-èéí
Хºрссуäëаëыí
ëаáîратîрèéí ýрхëýãч
24
2010
Гîìáîäîржèéí
Гаíтуëãа
Уëааíáаатар хîтыí ãазар
ашèãëаëтыí аíãèëаë áа
фуíкцèîíаëь áүсчëýë
МУИС-èéí ГГС-
èéí Хîт
тºëºвëºëт-Газрыí
ìеíежìеíтèéí
тýíхèìèéí áаãш
25
2010
Батсуурèéí
Бîëîрìаа
УБ хîтыí тухаéí жèëèéí ãазар
зîхèîí áаéãууëаëтыí
тºëºвëºãººíèé арãачëаëыã
áîëîвсрîíãуé áîëãîх асууäаë
26
2011
Лаíтууãèéí
Ураíáèëýã
Хîтыí суурьшëыí ãазар
ашèãëаëтыí тºëºвëºëт
ХААИС-èéí áаãш
27
2012
Л.Оюуíжарãаë
Íеéрîí сүëжýý áîëîí Каëìаíы
шүүëтүүрèéí арãаар хîт,
суурèíãèéí цаã аãаарыã
урьäчèëаí тîîцîîëîх íь
УЦУОШГ-ä ЭША
28
2012
Баастыí
Оюуíãýрýë
(ШУ-íы äîктîр)
Мîíãîë îрíы хîéä хýсãèéí хèë
äаìíасаí íутãèéí ТХГÍ-èéí
ýкîëîãèéí үíäýс áа хýãжëèéí
хýтèéí тºëºв
ШУА-ГЗХ-èéí
Фèзèк ãазарзүéí ëаáîратîрèä ЭШАА
29
2012
Гîíчèãжавыí
Юìчìаа (áîëîвсрîëсуäëаë)
Дуíä сурãууëèéí ãазарзүéí
сурãаëтыí аãууëãа, арãазүéã
áîëîвсрîíãуé áîëãîх асууäаë
МУИС-ГГС-í
Газарзүéí тýíхèìä áаãш
30
2013
Íяìжавыí
Эрäýíýчèìýã
Бîãäхаí ууëыí äархаí цаазат
ãазрыí áаéãаëь îрчíы тºëºв
áаéäаë, хаìãааëаëтыí асууäаë
31 2014 Бат-Эрäýíý МУБИС Газарзүé
Аяëаë Жууëчëаëыí тýíхèì
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
74
ХАВСРАЛТ №2. Гаäааäаä 2004 îíîîс хîéш Газарзүéí ухааíаар
äîктîрыí зýрýã хаìãааëсаí ýрäýìтýä
№ Он Овог нэр Хамгаалсан сэдэв Эрхэлдэг ажил Улс, хот
1
2004
Батáаярыí
Баярхүү
Рекрацèîííîãî îцеíка ëаíäшафтîв Запаäíîé
Мîíãîëèé äëя цеëеé турèзìа:
íа прèìере Хîвäîскîãî аéìака
Хîвä ИС-èéí Баéãаëь
Шèíжëýë-
Техíîëîãèéí Сурãууëьä áаãш
ОХУ-ыí
Тîìск хîт
ТИС
2
2005
Баярыí
Эрäýíýчèìýã
Мîíãîëыí íүүäëèéí
èрãýíшëèéí түүхýí үеèéí
ãазрыí зураã, уëаìжëаëт
íүүäëèéí хýв шèíжèéã
сýрãýýí тîäîрхîéëîх түүхýí ãазарзүé, картîãрафèéí
суäаëãаа
Мîíãîë äахь
Герìаíы
Техíèкèéí
Хаìтыí
Ажèëëаãааíы íèéãýìëýãт
тºсëèéí уäèрäаãч
ХБÍГУ
Берëèíы
Чºëººт Их
Сурãууëь
3
2005
Гîíчèãжавыí
Сараíтуяа
Оцеíка ãеîýкîëîãèческèé
îáстаíîвка ãîрîä УБ
ШУТИС-èéí Геîëîã-Газрыí
тîсíы сурãууëьä
áаãш
ОХУ-ыí Казаíèéí Их
сурãууëь
4
2006
Аëексаíäрыí
Орхîíсýëýíãý
Soil erosion by storm water
on Mountain slopes in Korea
МУИС-ГГС-Геîýкîëîãè-
Орчèíсуäëаë-ыí
тýíхèìä áаãш
БÍСУ-ыí “Kyung Hee”
Их сурãууëь,
Сºүë хîт
5
2009
Сүрýíхүүãèéí
Саéíáаяр
(ЭЗ-èéí ухааíы äîктîр)
Мîíãîë îрíы ãазрыí
шèíýтãýëèéí ýäèéí засãèéí
áîëîí íутаã äýвсãýрèéí зîхèîí áаéãууëаëтыí үíäýс
ХААИС-èéí
Газрыí
ìеíежеíтèéí тýíхèìä ýрхëýãч
ОХУ-ыí
Мîскваãèéí
Газар ЗБ-ыí Их Сурãууëь
6
2010
Саíäаãèéí
Хаäáаатар
Сýëýíãèéí сав íутãèéí тºв
хýсãèéí тарèаëаíãèéí
ãазрыí ëаíäшафт-ýкîëîãèéí îíцëîã áа
хºрсíèé äîрîéтîë
МУБИС-èéí
Газарзүé-Аяëаë
жууëчëаëыí тýíхìèéí áаãш
ОХУ-ыí
Мîскваãèéí
Уëсыí Их Сурãууëь
7
2012
Тîвууäîржèéí
Реíчèíìяäаã
Геîýкîëîãèческая îцеíка èспîëьзîваíèе
ëаíäшафтíых структур
Северíîé Мîíãîëèé: íапрèìере áассеéí реке
Хараа
ШУА-Газарзүéí Хүрýýýëýíãèéí
Фèзèк ãазарзүéí
ëаáîратîрèéí ЭША
ОХУ-ыí
Бурèаäыí èх
сурãууëь, Уëааí-Үä хîт
8
2012
Даваасүрýí-
-ãèéí
Давааäîрж (ХАА-í ухааíы
äîктîр)
БÍХАУ-ыí ëёсс хурèìтëаëыí тýãш
ºíäºрëºãèéí тарèаëаíãèéí
таëáаéí хºрсíèé ýвäрýëèéã цацраãèäýвхт èзîтîпèéí
арãаар суäëах íь
МУИС-ГГС-í
Газарзүéí
тýíхèìä áаãш
БÍХАУ Бýýжèíãèéí
Газар
тарèаëаíãèéí Акаäеìè
9
2012
Дýìáýрýëèéí
Отãîíáаяр
Вîäíî-ëеäíèкîвые ресурсы
áесстîчíых раéîíîв Запаäíîé Мîíãîëèé :
сîвреìеííая îцеíка è
теíäеíцèè èзìеíеíèя
Хîвä ИС-èéí
Баéãаëь Шèíжëýë-
Техíîëîãèéí
Сурãууëьä áаãш
ОХУ-ыí
Барíауëь хîт Усíы
ýкîëîãèéí
хүрýýëýí
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
75
10
2013
Батсаéхаíы
Íяìäаваа
Spatial variability of soil CO2 efflux on SOC redistribution
in Chinese Loess Plateau
ШУА-ГЗХ-Хºрссуäëаëыí
ëаáîратîрèä
ЭШАА
БÍХАУ-ыí
Бýýжèí
хîтыí Газар
тарèаëаí-
ãèéí акаäеìè
11
2013
Хавтãаéí
Зîëжарãаë
The effect of soil
redistribution on soil
respiration and soil organic carbon fractions
ШУА-ГЗХ-
Хºрссуäëаëыí
ëаáîратîрèä ЭШАА
12
2014
Дуãаржавыí
Íараíãарав
Мîíãîë îрíы урãаìëыí
цýвýр жèíãèéí
áүтýýãäýхүүíèé
ººрчëºëтèéã
тîäîрхîéëîх íь
МУИС-ГГС-
ГЗТ-ä áаãш
Таéваíèé
Жаéãèéí
Их
Сурãууëь
Жаé хîт
13
2015
Дîржсүрýí-
ãèéí
Аìартүвшèí
Political ecology of equity
issues in tourism
development in Mongoilia
МУИС-èéí
ГГС-èéí АЖТ
-ä áаãш
Их
Брèтаíè
Шеффèëä
ыí Их
Сурãууëь
ХАВСРАЛТ №3. Гаäааäаä Газарзүéí ухааíаар äîктîраíтурт
сураëцаж áуé ãазарзүéчèä
№
он
Овог нэр
суралцаж буй
судалгааны ажлын
сэдэв
Эрхэлдэг
ажил
Улс, хот
1
2011-
2014
Лувсаíäаваа
жавыí
Оюуíчèìýã
Contribution of
Backpacking Tourism
to Local Development
in Mongolia
МУИС-ГГС-
АЖТ-ä áаãш
Гîíкîíãèéí
Пîëèтехíèк
èéí ДС-í
АЖ-ЗБ-ыí
Сурãууëь
2
2012-
2015
Баатарыí
Баасаíхүү
Ууë уурхаéí хºãжèë
áа ãазрыí асууäëууä
МУИС-ГГС-
ГЗТ-ä áаãш
ХБÍГУ
Берëèíèé
Чºëººт Их
Сурãууëь
3
2010-
2013
Аëтаíãаäасыí
Аíхтуяа
1990 îíîîс хîéшхè
Мîíãîë уëсыí ãазар
тарèаëаíãèéí
ººрчëºëт, хýтèéí
тºëºв
МУИС-èéí
“Хºãжëèéí
Суäаëãааíы
Тºв”-ä ЭША
ХБÍГУ.
Берëèíèé
Чºëººт Их
Сурãууëь
4
2010-
2014
Мяíãаíáууãèéí
Íяìхүү
Дархаäыí хîтãîрыí
ãаäарãыí ãазрыí
ãаäарãыã ººрчëºãч
îрчèí үеèéí үéë явц
ШУА-ГЗХ-
èéí Фèзèк
ãазарзүéí
ëаáîратîрèä
ЭША
ОХУ-ыí
Тîìскèéí èх
сурãууëь
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
76
5
2011-
2015
Ваíäаíãîìáыí
Баярìаа
Сýëýíãý аéìãèéí
áарууí суìäыí
ãазрыí áүрхýвчèéí
ººрчëºëтèéã заéíаас
таíäаí суäаëãааíы
арãаар суäëах
ШУА-ГЗХ-
ГЗМС-èéí
ëаáîратîрèä
ЭШАА
ОХУ-ыí
Тîìскèéí èх
сурãууëь
6
2010-
2013
Цýíäáазарыí
Íаíäèíýрäýíý
Экîëîãèéí кîрèäîр
áаéãууëахаä ГМС-ã
ашèãëах íь
ШУА-ГЗХ-
ГЗМС-èéí
ëаáîратîрèä
ЭША
Íèäерëаíäы
í Твеíтèéí
Их Сурãууëь
7
2010-
2013
Бат-Эрäýíèéí
Арèуíсаíаа
Матеìатèческîе
ìîäеëèрîваíèе
распреäеëеíèя
заãрязíеíèя в
атìîсфере è в
ãèäрîсфере
МУИС-ГГС-
Геîýкîëîã-
Орчèíсуäëаë
-ыí тýíхèìä
áаãш
Иркутскèé
ãîсуäарствеí-
-íыé
уíèверсèтет
8
2012-
2015
Чуëууíхуяãèéí
Оюуíäарь
Impact of grazing on
rangeland biodiversity
in climatically
different zones of the
Dzungarian govi
МУИС-ГГС-
ГЭОС-ыí
тýíхèìä
áаãш
ХБÍГУ-ä
University of
Hall-
Wittenberg
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
77
Нэр томъёоны тайлбар 1. Ази – Ассèр ãараëтаé фèíèкýýр “íар урãах” ãýсýí утãатаé “Асу” ãýсýí
үãèéí ãрек äууäëаãыí хувèëáар
2. Африк – “Хүéтýрäýããүé ãазар” ãýсýí утãатаé “Афрèя” ãрек үãèéí
суíжèрсаí äууäëаãа.
3. Биосфер –Шèììаíäаë /Бèîсфер/ íýрèéã 1875 îíä Э.Зюсс аíх саíаë
áîëãîжýý.
4. Братск – Баéãаëыí áарууí таëä îрîсыí казакууä аíх 1631 îíä Аíãар Ока
ãîëыí áýëчèрт áаéãууëсаí шèвýýëсýí áýхëýëт ºвºëжºº áºãººä îäîîãèéí
ОХУ-ыí Эрхүү ìужèéí Братск хîт
5. Буриад монголчууд - Братскèе ìуíãаëы ãýсýí îрîс үãíèé суíжèрсаí
äууäëаãа
6. Гномон - íараí цаã
7. Клима - ãрекýýр “хýвãèé, íаëуу” ãýсýí үã áа уур аìьсãаë, цаã уурыí íýр.
8. Красноярск - 1628 îíä áарьсаí îрîсыí хèëèéí харууëыí áýхëýëт.
Оäîîãèéí ОХУ-ыí Красíîярск хîт.
9. Метр - Парèсèéã äаéрсаí ãîëäчèéí 40 саяíы íýã хýìжýý. Орчèí үеèéí
уртыí үíäсýí íýãж.
10. Меридиан - “үä äуíä” ãýсýí рîì үã
11. Омск - Оìь ãîëыí аäаãт îрîсыí цýрãүүäèéí áарьсаí бэхлэлт. Оìск хîт.
12. Криосфер - äýëхèéí цýвäýã áүрхýвч
13. Секунд - äýëхèéí тýíхëýãýý ýрãýх үеèéí 1/86400-тýé тýíцүү хуãацаа.
Орчèí үеèéí цаã хуãацааíы үíäсýí íýãж.
14. Тив – ýртíèé ýíýтхýãýýр “Гурваëжèí ãазар” ãýсýí утãатаé үã. Оäîî
ãазарзүéä äýëхèéí хуураé ãазрыí тîìîîхîí хýсãèéã íýрëýäýã íýр.
15. Томск – Орîсыí казакууä 1604 îíä Тîì ãîëыí аäãаас äýýш 65 кì-т
áарьсаí цýрãèéí шèвýýëсýí áýхëýëт ºвºëжºº. Оäîîãèéí ОХУ-ыí Тîìск
ìужèéí Тîìск хîт.
16. Триангуляци - ºíцãүүäèéã ºíäºр íарèéвчëаëтаé хýìжсýíýýр уртыã
хяëáархаí îëäîã ãеîäезèéí арãа
17. Тюмень - ìîíãîëчууäыí цýрýã-засаã захèрãааíы íýãж “түìýí”. Оäîî ОХУ-
ыí Барууí Сèáèрèéí Тюìеíь ìужèéí тºв хîт.
18. Тура- ìîíãîëчууä XVII зууí хүртýë хîт суурèíã íýрëýж áаéсаí íýр.
19. Хакас – еíèсеéí кèрãèзүүäèéí сèáèрьт үëäсýí хүí аìыã íýрëýсýí íýр
20. Харбин - хîíèíы äаë ãýсýí ìîíãîë үãíýýс ãараëтаé îäîîãèéí БÍХАУ-ыí
Харìºрºí ìужèéí тºв хîт.
21. Эрдкунд - äýëхèé суäëаë ãýсýí ãерìаí үã
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
78
Ашигласан номын жагсаалт
1. В.К.Яцуíскèé “Истîрèческая ãеîãрафèя” М 1955 ã
2. В.С.Жекуëèí “Истîрèческая ãеîãрафèя:преäìет è ìетîäы” Л1982 ã
3. П.Джеéìс, Дж.Мартèí “Все вîзìîжíые ìèры : èстîрèя
ãеîãрафèческèх èäеé” М 1988
4. М.М.Гîëуáчèк, С.П.Евäîкèìîв, Г.Í.Максèìîв “Истîрèя
ãеîãрафèè”Сìîë 1998
5. http://en.wikipedia.org/wiki/Gombojab_Tsybikov
6. Í.Дýíсìааãèéí áýëтãýсýí О.Íаìíаíäîржèéí áүтýýëèéí хýвëýëèéí
түүвýр
7. Í.Эíхíяì “Б.Гуíãааäаш - Мîíãîëыí Íèéãýì-Эäèéí засãèéí
Газарзүéí шèíжëýх ухааíыã үíäýсëýãчèéí íýã” УБ 2002 îí
8. Л.Штеéãеí “Газрыí зурãèéí үүсýë” УБ 2001 îí
9. Д.Даш “Мîíãîë îрíы фèзèк ãазарзүéí суäаëãааíы тîéì” УБ 2002 îí
10. Ш.Цýãìèä “Газарзүéí шèíжëýх ухааíä Мîíãîëä” УБ 2003 îí
11. Ж.Цýрýíсîäíîì “Шèíжëýх Ухааíы áартаат îрãèë ººä ìацсаí ìèíь”
УБ 2007 îí
12. Ц.Шүãýр ”Мîíãîë ìîäîí áарыí íîì” УБ 1991 îí
13. Ц.Шаãäарсүрýí “Өвãºä äýýäсýýс уëаìжèëсаí ãазрыí зураã” УБ 1991
îí “Иë Тîвчîî”сîíèí №4 (6)
14. Б.Гîíчèãäîрж “Хуучíы ìîíãîë шуãаì зураã” техíèкèéí ухааíы
äýä ýрäýìтíèé зýрýã ãîрèëж áèчсýí зîхèîë УБ 1977 îí
15. Г.Гîíãîр “Мîíãîëчууäыí ýрäýì ухааíы уëаìжëаë” УБ 1995 îí
16. Д.Эрäýíýцýцýã “Зураãзүéí хаíãаìж áа Их, äýýä сурãууëьä
зîрèуëаãäсаí серè зурãèéí зîхèîëтыí арãазүéí асууäаë” ãазарзүéí
ухааíы áîëîвсрîëыí äîктîрыí äèссертацè. УБ 2000 îí.
17. В.П.Максакîвскèé “Түүхýí Газарзүé” УБ 2010.
18. Цыáèкîв, Гîìáîжав Цýáекîвèч “Мîíãîë, Тºв人р зîрчсîí
тýìäýãëýë”. Орчууëсаí Д. Баäаìíяì. реäактîр Ц. Сүхáаатар.
Мîíсуäар хýвëýëèéí ãазар, Уëааíáаатар, 2001 îí. 244 хууäас.
19. Маркî Пîëî “Орчëîíãèéí ýëäýв сîíèí” УБ 1990
20. С.А.Гурèëев “”Чтî в èìеíè твîеì Баéкаë?” 1982 Íîвîсèáèрск
21. http://en.wikipedia.org/wiki/Dv%C4%ABpa
22. О.Cүхáаатар “Харь үãèéí тîëь” УБ 1997 îí 10 таë
23. http://www.princeton.edu/~elman/documents/Ming-Qing_Border_
Defense_and_the_Inward_Turn_of_Chinese_Cartography.pdf
24. ШУАìьäраë 1992 îí №3. 33-36-р таë “Аìерèкèéã íýýсýí Х.Кîëуìá
Мîíãîëыí èх хааíä ºрãºí áарèх áèчèã авч явсаí” Р.Лîìáîрèíчеí.
25. Tsybikoff G., Journey to Lhasa. // The Geographical Journal, Vol. XXIII,
1-1904. The Royal Geographical Society, London, 1904
26. Цыáèкîв Г.Ц. Буääèст паëîìíèк у святыíь Тèáета. Изäаíèе Русскîãî
Геîãрафèческîãî Оáщества. Петрîãраä, 1918 (1919).
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
79
27. Г.Меëèхîв “Зарèсîвкè старîãî Харáèíа” Прîáëеìы Даëьíеãî
Вîстîка 1990 №2 стр 132-133
28. Ж.Гýрýëáаäрах “Мîíãîëыí íутаã äýвсãýр хèë хязãаарыí түүх” УБ
2002 îí
29. “Истîрèя Усть-Орäèíскîãî Бурятскîãî автîíîìíîãî îкруãа”М 1995
30. В.Бартîëьä “Изучеíèе Вîстîка в Еврîпе è Рîссèé” Леíèíãраä 1925
31. И.П.Маãèäîвèч “Очеркè пî èстîрèé ãеîãрафèческèх îткрытèé” М
1967
32. “БÍМАУ-ыí түүх” УБ 1955 îí
33. “Прîáëеì террèтîрèаëьíîé îрãаíèзацèé íарîäíîãî хîзяéства
вîстîчíых раéîíîв СССР” Иркутск 1977. АÍ СССР Сèáèрскîе
îтäеëеíèе. А.Í.Тèтîв “Фîрìèрîваíèе сетè пîсеëеíèè в раéîíах
прèëеãающèх к цеíтраëьíîìу участку БАМ-а” стр 87.
34. Атëас èстîрèé СССР часть втîрая М 1958 ã стр 7. Рîст Рîссèéскîé
èìперèé с 1689- с 1800
35. Атëас èстîрèè Среäíых векîв М1955ã стр 39-40.С среäèíы XV в пî
1648 ã.
36. Шèáа Рёîтарî “Таë íутãèéí тýìäýãëýë” (Орчууëсаí О.
Жарãаëсаéхаí) УБ 1997 îí 14, 16, 17, 20, 23, 38-39, 43-45, 68-69 таë
37. Ахаéä Шараéä Дуãаржавыí Даìäèíжав (Дîрíîä аéìãèéí Хýрëýí
суìыí 9-р áаã) “Баéãаëь íуур îрчíы ãазар íутаã ýрт үеýс хýíèé
ìýäýëä áаéв, яаãааä Орîсыíх áîëсîí áý?”-“Даë” сîíèíы XVIII
жарíы áараãäашãүé ãаë уëааí íîхîé жèë(2006 îí)-èéí хаврыí
тýрãүүí áарс сарыí 15-íы хараãчèí тахèа ºäºр - äуãаар 222/4, íүүр 3.
38. Р.Рупеí “ХХ зууíы Мîíãîëчууä íîì ìааíь îäîî ч үíý цýíýý
аëäааãүé” Мîíãîëыí ìýäýý сîíèíы 2004.10.08 №241(1504) äуãаарыí
7-р íүүр
39. Х.Пýрëýý “БÍМАУ-ыí Хîт áаëãасыí тîвчîîí” УБ 1968.
40. “МУИС-ä Газарзүéí саëáар áаéãууëаãäсаíы 50 жèëä” УБ 2006
41. Б.Гуíãааäаш “БÍМАУ-ыí ÍЭЗГЗ” УБ 1986
42. www.num.edu.mn
43. П.Цîëìîí “Түүхèéí сýäýвтýé таваí хүүрíýë” УБ 2010 îí “Аíхíы
ãазарзүéч хýëìýãäсýí түүх” 81-116 таë.
44. ШУАìьäраë сýтãүүë УБ 2011 îí №4(323) 44-45 таë
45. http://english.igsnrr.cas.cn/hs/200707/t20070716_8874.html
46. http://geographicalsocietyofindia.org/history.php 47. http://www.geog.or.jp/e/english.html 48. Г.Гаíтîãтîх “Аéäураé Мýрãýí” УБ 2009 îí “Мîíãîë Суäëаëыí тºв”
ýрхýëсýí Г.Цýцýãäарь
49. Д.Даш, Í.Маíäах “Газарзүéí ШУ-íы Хºãжëèéí Түүх” УБ 2011
50. Е.М.Даревская “Сèáèрь áа Мîíãîë” УБ 2011 163, 169-р таë
51. Ж.Цýцýãìаа “Суут ýрäýìтýí Ж.Цýвýýí” УБ 2011 îí 11, 19,21, 22, 27,
30, 57, 66-р таë
52. “Ш.Цýãìèä Мîíãîëä Газарзүéí ШУ-ыã үíäýсëýãч” ШУА-
ГЗХүрýýëýí УБ 2012 îí
53. “Газарзүéí Хүрýýëýí 50 жèë” УБ 2012
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
80
Хаяг : [email protected]
утас : 99828182
Хýвëýëèéí ýх áýëтãýсýí Í.Оäхүү
Хяíасаí М.Баяíтºр
Хýìжýý : 5 хýвëýëèéí хууäас
“Арангат Баянгол” хэвлэлийн газар
_______________“Íîì áîë ºãëºãèéí äýýä ºãëºã”- Àëòàíãýðýëò ñóäàð_________________
81