فرهیختگان تاریخ معاصر - islam land · web viewتهیه شده در: سایت...

معاصر تاریخ فرهیختگان

در: شده تهیهعقیده سایت

این کتاب از سایت کتابخانه عقیده دانلود شده است.

[email protected] :آدرس ايميل

www.nourtv.netسايت هاى مفيدwww.sadaislam.comwww.islamhouse.comwww.bidary.netwww.tabesh.netwww.farsi.sunnionline.uswww.sunni-news.net www.mohtadeen.comwww.ijtehadat.comwww.islam411.comwww.videofarsi.comwww.aqeedeh.comwww.islamtxt.comwww.ahlesonnat.comwww.isl.org.ukwww.islamtape.comwww.blestfamily.comwww.islamworldnews.comwww.islamage.comwww.islamwebpedia.comwww.islampp.comwww.videofarda.com

بسم الله الرحمن الرحیم

مطالب فهرست7..................................................یدوسر عبدالرحمن دکتر

8................................................................................دعوت دوران9..............................................هیسعود در یدرس یها برنامه رییتغ13...............................................:یدوسر استاد مشهور سخنان از16...........................................:یدوسر استاد یعلم آثار و فاتیتأل

17.....................................................................:یدوسر استاد آثار17..................................................................:یدوسر استاد وفات19.......................دانشمند امام... نیجبر بن عبدالله

19..................................................................................:لقب و نام19.....................................................................:نیجبر ابن خانواده

21................................................:نیجبر عبدالله ییشکوفا و رشد22.........................................................................:یاجتماع احوال

23....................................................................................:او دهیعق24..............................................................................نیجبر دیاسات

29...............................................:نیجبر استاد یها تیفعال و کارها36.........................................................:نیجبر خیش استاد فاتیتأل

44.........مبتدعين كننده سركوب... ظهير یإله احسان52................................یحکم حافظ... نابغه عالمه

58.......................مخلص یداع س،یباد بن دیعبدالحم58................................................................................:یو پرورش

61...........................:مجدد یاصالح آغاز و وطن به حج از بازگشت65.......................................................:باديس ابن ترور براي تالش

66..........................................:میتعل عرصه در سیباد ابن یتالشها68.......................................................:التیتشک نیا یتالشها ریتأث

68.................................................................:سیباد ابن درگذشت69..........................................................................................:منابع70..............................................یجهن مانع دکتر

71........................................................:یجهن استاد لیتحص دوران

72.............................................................:یجهن دکتر فاتیتأل اهم81................................................................:یجهن دکتر سخنان از

82.......................................................................:یجهن دکتر وفات83.............................مجاهد یمهاجر... داتید احمد83....................................................................:داتید احمد گاهیجا

83......................................................................:یزندگ آغاز و تولد85.......................................................................:یدعوتگر یزندگ87.............................داتید احمد شده لیتکم یها پروژه از یبعض

88..........................................................داتید احمد استاد یماریب89...............................................................داتید احمد گذشت در

91.........................یقرعاو عبدالله... جنوب ی عالمه91..........................................................:شانیا یهایژگیو از یبرخ

94................................................................:علم کسب یبرا سفر95.......................................:هیسعود جنوب منطقه به استاد انتقال

96.............................:یقرعاو خیش مدارس به حکومت یعالقمند97..................................:یقرعاو استاد یدعوت یها تیفعال حاصل101................................................................::قرعاوي شيخ وفات102...............یندو ابوالحسن... نیزم مشرق دعوتگر

102..................................................................قتیحق راه- یژهیو102.............................................................:ماتیتعل و رشد نسب،

104.............................................:یعمل و یعلم و یغاتیتبل یزندگ106..................................................................:یستیژورنال یزندگ

107..................................................................:یدعوتگر یسفرها113...........................................................یادب و یعلم یها نوشته118...............................................یماندن ادی به یموقفها و موضع121........................................................................................وفات

122...................فرهيخته یدانشمند... یدكترمصطف122........................................................ییشکوفا و یكودك دوران125.......................................................یسباع دكتر نشاط و شور

128.....................................................................:یفکر یها نوشته130.......................................................................:یشعر ی قهیسل

3مطالب فهرست130.......................................................................................:وفات

131......................یمودود یاألعل ابو... مبارز یداع131..............................................................:یزندگ آغاز و خانواده

132................................................یمطبوعات بعد در یمودود امام134............................................اقبال محمد اسالم شاعر با همراه

135...........................................:الهور در یاسالم جماعت سیتأس135............................................................:یمودود امام بازداشت

صدور 137..............................................:یمودود امام اعدام حکم138.................................:مردم یتوده بر یمودود راتیتأث و نقش

139..............................................................:یمودود امام فاتیتأل141.....................................:گرددی م خاموش درخشان، چراغ نیا

142..................ماهر و اديب دعوتگري طنطاوي علي143...............................................یطنطاو استاد عمل و فراگيري

145......................................................:سنت ی سايه غير در تربيت145............................................................:طنطاوي دفاع و قدرت146..............................................................بایز اریبس یریگ موضع147............................................................................:زحمات نتايج

148.......................................................................................:وفات

دوسری عبدالرحمن دکتر

ی بیداری استاد عبدالرحمن دوسری یکی از مشاهیر عرصه اسالمی جدید در مملکت عربی سعودی است، این تجربه را دارد که امروز در مجامع علمای متدین سؤاالت مشکل را حل کند؛ چه

که در میان عموم مردم دارای جایگاه ویژه و مقام رسد به اینعلم باشد.

ی ایشان این نکته نامه در اثنای خواندن سیره و بخشهای زندگی شود که بزرگترین عامل این تیره سازی- عالوه بر دیگر آشکار می

عوامل- به طور اختصار این است که آن مرد از زمان خویش صورت که یک متفکر یا دانشمند، یا حتی یک جلوتر بود! بدین

کند با زمان خود هماهنگ مخترع نابغه چیزهایی را که مطرح می گیرد، مانند )امام نیست، در نتیجه یا مورد انکار مردم قرار می

کنند مانند )ابن تیمیه(، یا حد اقل با او بخاری( یا او را اذیت می کنند، مانند: استاد ما دوسری. کاری می تجاهل و ندانم

استاد عبدالرحمن بن محمد بن خلف بن عبدالله دوسری؛ در هـ( در بحرین دیده به جهان گشود، زیرا والدین او بعد1332سال )

جا سکونت گزیدند، پدرش از سرزمین از مهاجرت از کویت در آن جا آمده بود، ولی چند ماه بعد از والدت قصیم نجد به آن

عبدالرحمن بار دیگر پدرش به کویت برگشت، بنابراین در ناحیه ی ساکنان آن از )مرقاب( رشد و شکوفایی یافت که بخش عمده

اهالی نجد بودند. های فقه، حدیث، توحید، فرائض، نحو و ادبیات ایشان درس

ی مبارکه« شروع کرد، ولی نکته قابل تعجب عربی را در »مدسه که کل قرآن کریم را در مدت چند هفته معدود حفظ کرد، این

گوید: »قرآن را در مدت دو ماه حفظ کردم، گونه که خود می همان ام را بر خویش بستم و جز از مردم فاصله گرفتم و اتاق کتابخانه

برای نماز بیرون نیامدم«. فضل و كرمونعمت ای استثنایی، بدون شک این حافظه

، و ایشان به حدیخداست، آن را به هر كس كه بخواهد مي بخشد روی حفظیات تمرین کرد که خیلی آسان هر چه از شعر و نثر

کرد، و بدون استفاده از کتاب و یادداشت خواست حفظ می می

کرد. بیان میدوران دعوت

ی علم و دانش بود، او در میان استاد دوسری بسیار شیفته کرد، و به جویان و عالقمندان به تحصیل علم؛ نشر دانش می دانش

نمود. صورت مجانی کتاب را توزیع می از فراست و درایت و زیرکی و دور اندیشی بسیار:ایشان

قوی ای برخوردار بود، به عنوان مثال وقتی که جمال عبدالناصر در م( رهبری مصر را به دست گرفت و با صدای بلند1954سال )

شعار آزادی ملت عرب از یوغ استعمار را سر داد، و نیز آزادی فلسطین و دیگر وعد و وعیدهای باطل خود را بر منبرها و در مجالس و محافل مطرح ساخت؛ ایشان در مجالس و بر روی

های آن مرد هشدار داد، لذا از سوی بسیاری منبرها نسبت به حیله از مردم مورد دشمنی قرار گرفت، و یکی از خویشانش در صدد ضربه زدن به ایشان، و حتی کشتنش بر آمد، ولی بعد از آشکار

شدن ماهیت و حقیقت او بعد از دگرگونی او در )حزیران=تیر ماه( مردم و شخصا کسی که تصمیم به قتل او گرفته بود، از او

خواهی کردند. معذرت هـ( در دانشگاه1399 در یک سخنرانی که در سال ):دوسری

علمی ریاض ایراد کرد، گفت: »قطعا در صورت جنگ با اسرائیل؛ های باختری رود اردن، امت اسالم شکست خواهد خورد، و کرانه

جوالن و سینا از دست خواهد رفت؛ و بعد از آن برای گرفتن کنند و از مصر اعتراف به )حقانیت اسرائیل( شروع به گفتگو می

شود«. شروع می بینی کرده، اتفاق افتاد، همان صورت که استاد بزرگوار پیش

گرای عرب؛ صحنه را ترک کردند، و رئیس خود را های ملی طاغوت دچار ننگ و رسوایی کردند، که این، نتیجه ی انحراف از راه نور و

قرآن است. استاد دوسری در ابراز سخن حق صریح و دارای موضعگیری

شناسد، او مالی و سازش را نمی شجاعانه است، تردید یا ماست دهد، بلکه آشکارا در مقابل تهدید یا وعد و وعید نرمش نشان نمی

7دوسری عبدالرحمن دکتر کند، و با لحن شدید در مقابل امر به معروف و نهی از منکر می

اند، یا نسبت به حق ی تجارت قرار داده کسانی که دین را وسیله ساکت هستند و سالمتی و مصلحت طلبی را بر موضع مردانه و

ایستاده و مبارزه دهند؛ صالبت و استواری در دعوت ترجیح میکند. می

های درسی در سعودیه تغییر برنامه های قبل از آمدن استاد دوسری به عربستان سعودی روش

ی اعتقاد ها بود، از ناحیه ی دست ماسیون آمورش و پرورش بازیچه رفت، ولی نشینی می و ادب اوضاع رو به سوی انحراف و عقب

های آموزش نظر به برنامه وقتی ایشان آمد و با نگاه فهیم و دقت و پرورش نگاه کرد، شروع به حذف برخی مواد درسی که جهت

بودند، کرد، و در روز جمعه ریزی شده دسیسه علیه اسالم برنامه به مسجد جامع بزرگ ریاض رفت که در آن موقع نماز جمعه از

که از شد؛ و بعد از انجام نماز بدون این سوی ملک فیصل اداء می گفتن حق بیم داشته باشد، خارج شد، و با تمام توان و قدرتی که

ی فاسد و تخریب درسی را بر عهده در اختیار داشت تغییر برنامه ها( و وسایل و گرفت، و درباره خطرات و نتایج ناگوار )ماسونی

امکاناتی که با در دست گرفتن نظام آموزش و پرورش آن را اند، و نیز خطر ایشان بر جهان اسالم بازیچه دست خود قرار داده

گرفت، به ایراد سخن با کلماتی که از عمق قلبش سر چشمه می ریزی آموزشی و بازیچه پرداخت، و با نهایت دقت به تشریح برنامه

راه خداکه در قرار گرفتنشان توسط دیگران، پرداخت؛ بدون این دهد، ملکراه دل راس به هاز سرزنش هيچ سرزنش كننده اي

داد و از جرأت و شجاعت هایش گوش می فیصل همچنان به حرف کرد، و بعد از تمام شدن سخنانش به او سالم کرد و او تعجب می

برای موفقیتش دعا کرد، و شخصا او را به ریاست تغییر های درسی و آموزشی منصوب کرد، و به محض رسیدن برنامه

های ملک فیصل به قصر، دستور داد هیئتی برای پژوهش برنامه درسی و تغییر آن به روش اسالمی به ریاست عبدالرحمن دوسری

تشکیل شود، بنابراین، به فضل الهی و با بزرگواری این استاد، و های آموزش و پرورش ملک فیصل - رحمت خدا بر آن دو- برنامه

در نواحی سعودیه تغییر یافت و اصالح گردید.

دوسری در طول هفته، در بخش عمده مساجد کویت درس و سخنرانی داشت و حقیقت اسالم و مسئولیت مسلمان در قبال

کرد، آنان را از بدعت، دین و ملتش را برای مردم تشرح می داشت و برای تمسک به خرافات، گناه و نافرمانی بر حذر می

چه مورد اجماع و اتفاق سلف صالح )اصحاب و قرآن و سنت و آن ، گونه که آن ها را نسبت به نقشه کرد، همان تابعین( بود، دعوت می

ساخت، و بین می های دشمنان اسالم آگاه و روشن نیرنگ و دسیسه گری همچون سوسیالیستی ماسونی، های ویران نسبت به جنبش

داشت. الئیک و ... مردم را به شدت بر حذر می های عصر که قبل از همه جمال ایشان در مبارزه با طاغوت

باک بود، در عبدالناصر جلو آن ها قرار داشت، بسیار شجاع و بی ای طوالنی که در وصف او سروده، ماهیتش را آشکار و قصیده

را از او و از نیروهای شرق و غرب افشاء ساخت، و پرده ای برای جنگ با اسالم و برداشت، آنان که عبدالناصر را وسیله

دعوتگران و تقویت یهود و استعمارگران در سرزمین مسلمانانبرگزیدند.

گران همچنین استاد دوسری به یاری و پشتیبانی از دعوت مجاهد که برای رضای خدا و برپایی شریعت الهی در روی زمین

آورد، و کنند، رویی آورد و به آنان ضرب المثل می جهاد و تالش می کرد، جوانان و پیران این امت را به مقاومت و مردانگی دعوت می تا مانند کسانی باشند که جان و مال خویش را فدای پیروزی

در پيماني كه با خدای »الله« کردند؛ و اسالم و اعالی کلمه برخي پيمان خود را بسر برده اند )و،بسته اند راست بوده اند

شربت شهادت سركشيده اند( و برخي نيز در انتظارند )تا كي توفيق رفيق مي گردد و جان را به جان آفرين تسليم خواهند كرد(.

.گونه تغيير و تبديلي در عهد و پيمان خود نداده اند آنان هيچ استاد دوسری هزاران بیت شعر را برای اهداف و مقاصد

گوناگون در علوم شرعی سرود تا حفظ آن مطالب برای و سخنرانی و جویان آسان باشد، عالوه بر مواعظ و مناظره علم

هایش نسبت به دعوت بسوی حق، اگر چه در برخی از سروده های متعددی انگاری شده، و نیز قصیده قواعد لغت و عروض سهل

9دوسری عبدالرحمن دکتر گرایان آن زمان به در موضوع فلسطین و قضایای آن، و در رد ملی

ی تحریر در آورده است. رشته استاد دوسری مرد دعوت بود، او با بیان ساده و بدون تکلف

کرد و به ها را بیدار می داد، قلب ها را مورد خطاب قرار می عقل داد. ایشان همراه دوستانش استاد احمد حمید غافالن هشدار می

خلف، حاج عبدالرزاق صالح مطوع و شیخ عبدالله نوری در مبارزه ی الئیک برای نشر و زده های غرب زاده با قوانینی که مسلمان

کردند، نقش بزرگی را ایفا کردند. ترویج آن تبلیغ می ی اسالم خارج استاد دوسری بر سخنرانانی که از برنامه

کشید و سخنان و ادعاهایشان را با دالیل قاطع شدند، فریاد می می های کرد؛ طوری که طرف از گفته های روشن باطل می و برهان

طلبید و از شد و از اشتباه حاصله، پوزش می خود پشیمنان می داد بعد از کرد، و وعده می استاد به خاطر راهنمایش تشکر می

شناخت و درک حقیقت، دیگر اشتباه خود را تکرار نکند. او از جمله کسانی بود که پیرامون ضرورت اهتمام به تأسیس

کرد، و نیز برای مدارس اسالمی و نشر علوم اسالمی دعوت می ی سمعی و بصری، و ترویج اهتمام به مطبوعات و رسانه کرد، مردم را به تالش و فعالیت هوشیاری عمومی، تبلیغ می

پرستی که منبع پیوسته و کنارگذاشتن ترسویی و خسیسی و مال خواست تا برای کرد، از همه می بال و شرارت هستند، تشویق می

به درون اسالم هایی که ممکن است دشمن از آن بستن شکاف های دشمن و توطئه رخنه کند، تالش کنند، و برای مبارزه با نقشه

و خنثی کردن آثار شوم آن، و انتخاب عناصر و عوامل شایسته و ساالری، و نصب و انتخاب انسان مناسب برای محل شایسته

ها عوامل تحقق اهداف و مناسب، اقدام کنند، زیرا همه ی اینپیروز شدن بر دشمن هستند.

در یک مسابقه که وزارت صدا و سیمای سعودی تحت عنوان »تفسیر قرآن کریم« جهت پخش تفسیر قرآن از رادیوی ریاض و

ی اول مسابقه را رادیو قرآن برگذار کرد؛ استاد دوسری رتبه ای را تحت کسب نمود، و به دنبال آن، رادیو ریاض هر روز برنامه

کرد، و استاد دوسری از عنوان »همراه با تفسیر قرآن« پخش می ی مائده را تفسیر کرد که اگر چاپ ابتدای فاتحه تا آخر سوره

شد. شد فقط همین مقدار بالغ بر بیست جلد می می

تاریخ فرهیختگان10معاصر

ها و ها، دبیرستان مرحوم دوسری در دانشگاه ها، دانشکده های محافل کرد و فعالیت مدارس راهنمایی سخنرانی می

های صهیونی ایشان را ها و برنامه )ماسونری( و آراء و دسیسه کرد، و سؤاالت متعدد برای اساتید و دانشجویان تبیین و تشریح می

ایشان را برخی شفاهی، و برخی از طریق مطبوعات از جملهداد. « پاسخ میعکاظ و المدینة و البالدمجله »

ی عرب به های جزیره استاد مرحوم در همه ی نقاط سرزمین پرداخت و در شهرهای مهمی چون طائف، مکه، گشت و سفر می

کرد. همچنین استاد برای وعظ، مدینه، برید و ریاض سخنرانی می ارشاد، تبلیغ و بیدار کردن مسلمین نسبت به مسیونرهای جهانی

های اسالمی یهود به اردن و بحرین سفر کرد، و در نشر مجله سعودیه ازجمله »البعث االسالمی« هندی، »المجتمع« کویتی و

ها، خانه »الدعوه« مصری نقش به سزایی ایفا کرد، او وزارت ها و نیروهای مسلح سعودی، از افراد عادی تا فرماندهان دانشگاه

کرد. و نیروها را برای اشتراک تشویق می ی همه ی ی حج سفر کرد به خیمه وقتی که برای انجام فریضه

کرد و زد، برایشان سخنرانی می های مخلف سرمی حجاج از ملت داد و برایشان فتوا صادر به سؤاالت مربوط به حج پاسخ می

کرد، و آن ها را برای تمسک به اعتقاد اسالمی و پرهیز از آثار مینمود. های خود تشویق و ترغیب می استعمار در سرزمین

از سخنان مشهور استاد دوسری: اند، اگر فلسطین را ساخته»از فلسطین پیراهن عثمان

که کنند؟ با این برگردانند؛ در آن با چه چیزی حکومت می برگرداندن فلسطین بدون رسالت امکان ندارد، یهود فلسطین را

ی اسالمی از دست مسلمانان در آوردند که جز با همراه با عقیده آید، پیوسته به جای تر از آن، از دستشان در نمی ای صحیح عقیده

زنند، چون اسالمی بودن قدس از عرب بودن آن دم میخواهند با اسالم بر آن حکومت کنند«. نمی

ها را با پرستان و دیگر جنبش های عرب، میهن ها، بعثی ناصری آن شعارها و هیاهوها ترک نکرد که امت اسالمی را متفرق

11دوسری عبدالرحمن دکتر های شصت در مقابل همه ی غوغاهای ساختند، بلکه در سال

گوید: وارداتی فریاد کشیده و می گویند: گو هستند، آنجا که می گرایان چقدر دروغ »شگفتا ملی

دین برای خدا و میهن برای همه؛ دین برای خدا: در مسجد برای خدا نماز و رکوع به جای آورید، ولی میهن برای همه : اعم از

هایی که به قوانین غیر یهودی، نصرانی، دروزی، مجوسی و الئیک گرایان و هواخواهان رغم میل ملی کنند. علی شرعی حکم می

هایشان در صلح با اسرائیل به خوبی اسرائیل، و کسانی که خیانت روشن است، و آخرین میخ را بر پیکر فلسطین زدند، و سی سال

با دریافت کمک به نام فلسطین و شعارهای پوچ و توخالی ها؛ دین از مسلمانان را به بازی گرفتند، آری بر خالف همه ی این

آن خداست و میهن هم از آن خداست نه کسی دیگر، و باید حکم و شریعت خدا بر آن حاکم باشد، و شریعت الهی در آن اجرا

پرستی ای است که یهود آن را با رنگ گردد، غیر از آن بت آمیزی کرده است«. خواهی رنگ میهن

استاد مرحوم؛ نه حکام و سردمداران عصر خود را رها کرد، نه نمود و نه به منصب و با سازش و چاپلوسی با آن ها برخود می

کرد، او حقوق چشم دوخت، بلکه با صراحت کامل حق را بیان می گوید: »کسی که ناصح و ی )دین نصیحت است( می در خطبه

خیرخواه خداست؛ در محبت و دوستی خدا، صادق و راستگو است های کافر دارد که با حکم الئیک کدام از حکامی را دوست نمی و هیچ

کنند و از پخش مشروبات الکلی، فحشا، بر کشورش حکومت می کنند، و زنا، رقاصی، رباخواری، لختی و بی حجابی جلوگیری نمی

گردانند، و با شریعت و های خدا را حالل و آزاد می همه ی حرام کنند، برای مسلمان جایز نیست قوانین غیر خدا بر آن حکومت می

چنین حکام و رؤسایی را دوست داشته باشد، با آن ها همکاریگویند«. نماید و حتی اگر با اسرائیل هم وارد جنگ شوند، دروغ می

استاد دوسری پیامی را با خط خود نوشت و برای استاد محمد شناسم« مجذوب فرستاد تا در کتابش: »علما و متفکرینی که می

گوید: منتشر کند، که در آن می کنند قدرت بسی جای تأسف است که بسیاری از مردم فکر می

این است به تجهیزات جنگی، صنعت، محصوالت و معادن دست یابند، ولی حقیقت بر خالف این است، زیرا قدرتی که مغلوب


گردد؛ اخالق درست و پسندیده و آن دین صحیح و خالصی نمی است که در بندگی خدا با معانی و مبانی متبلور شود، عاشق

ی زندگی چه دشمن شیفته شهادت در راه خدا باشند و بیش از آنکردن است برای مرگ )و مالقات با خدا( حریص باشند«.

استاد دوسری نگذاشت شخصیت جوانان عصر او بر اثر نظامی، سقوط کنند؛ بلکه برای باال بردن روح معنویت در شکست

آن ها وارد عمل شد، و گفت: ها پر شده، این )تبلیغات و جنگ »مغز جوانان از تبلیغات طاغوت

ها، خصوصا ملت عرب، روانی( سالح دشمن است، در ماورای آن اند، شکست روحی را در آن ها های لعنتی متأثر شده از این واژه

بوجود آورده، حکام طاغوت را در صلح و سازش با اسرائیل به دانند،... امداد که سالح کافی در اختیار ندارند، معذور می حجت این

های زمین و و کمک شما از جانب کسی است که همه ی قدرت آسمان در برابر او ناتوان هستند، پس با خدا ارتباط خوب بر قرار

کنید تا به تمامی کمک و پیروزی ها دست یابید.« هـ( در1399استاد مرحوم در یک سخنرانی که در سال )

دانشگاه علمی ریاض ایراد کرد با صراحت گفت: »اگر جنگ )اعراب با اسرائیل( واقع گردد، موجب شکست مسلمانان و از

ی باختری و جوالن و سینا خواهد شد، و بعد از دست دادن کناره شوند که مصر شروع به آن برای گرفتن اعتراف وارد مذاکره می

بینی استاد بزرگوار درست از آب در آمد و کند«. پیش این امر می گرای عربی، سر خود را در مقابل این ننگ و های ملی طاغوت

ی انحراف از راه نور و قرآن حکیم شکست خم کردند، و این نتیجهاست.

تألیفات و آثار علمی استاد دوسری: ایشان در نویسندگی مهارت باالیی داشته و تألیفات و آثارش بــه

لمهم[ات المفي[[دة ألجوبة)رسد، از جمله: حدود سی کتاب می الفقهي[[ة( المس[[ائل نظم في البهية والج[[واهر ، العقيدة

علم من الغ[[وامض إيض[[اع)(، و استدوازده هـــزار بیت كـــه الغن[[[اء بين الف[[[رق في المفيد الج[[[واب)، (الف[[[رائض

،(ال[[دين حقيقة فهم إلى المس[[لمين إرش[[اد) ،(والتجويد

13دوسری عبدالرحمن دکتر على التنوير مشكاة) ،(األصول علم إلى الوصول معارج)

في المف[[اهيم و اآلث[[ار ص[[فوة) ،(المن[[ير الك[[وكب ش[[رح و الش[[ريف العامل اإلنس[[ان) ،(العظيم الق[[رآن تفس[[ير مس[[لم) ،(يتبع أن أحق الحق) ،(المخيف الناطق الحيوان في المنكي الس[[يف) ( وش[[لتوت على ال[[رد في الثب[[وت

و....(مكي حسين على الرد درازی، اطناب و سبک و روش دوسری در تألیف غالبا روده

ی فاتحه مالحظه گونه که در تفسیر سوره اطاله گویی است، همان صد صفحه را در بر گرفته است، و گردد، زیرا تفسیر آن سی می

و احادیثی در رادیو ریاض و کویت داشت که شنوندگان درس گونه که برای ایراد سخنرانی کردند، همان زیادی از آن استفاده می

های علمی و ادبی به بسیاری از کشورها و و شرکت در انجمن ها سفر کرد، و تا دوران شهرهای مسلمان و دانشگاه و دانشکده

کهولت که چند بیماری بر او یورش آوردند به این روش ادامه داد، کرد، و و در آن دوران هم بسیار بردبار بود و کمتر اظهار شکوا می

کرد، بلکه در پاسخ دادن به درخواست درس و سخنرانی تردید نمی کرد، و حتی بسیاری اوقات به تنهایی برای بال فاصله اجابت می

ی دعوت اسالمی و تبلیغ برای خاص و عام مردم انجام وظیفهکرد. اقدام می

همچنین استاد دارای نوارهای متعدد ضبط شده و منتشره شده ی با ارزشی از آن ها روی در اماکن متعدد است، و مجموعه

شبکه ی انترنت است. بحث پیرامون استاد دوسری و فعالیت او در دعوت مردم بسوی

خدا، و مبارزه با دشمنان اسالم در داخل و خارج با این مختصر یابد، اما تالش ناچیزی شود، و در چند صفحه پایان نمی بیان نمی

حقیر برای اظهار وفاداری به چیزهای زیادی بود که از ایشانام. آموخته

آثار استاد دوسری: استاد دوسری در عربستان سعودی و کویت آثار ارزشمندی از

پژوهان متعددی برای خود به جای گذاشته، و مردم زیاد و دانش های ایشان حاضر بودند، ، بیانات و سخنرانی شرکت در درس

قدر از خود به جا ای انبوه از تألیفات گران گونه سرمایه همان


پژوهان آموزهای عالی با تأمل و رود دانش گذاشته که انتظار می هایش آن ها را به سطحی نزدیک کنند که برای استخراج گنجینه

عموم مردم قابل درک و استفاده باشد. دکتر محمد ثویبی اهل نامه دکترای انصاف بوده که پیرامون استاد دوسری نوشته و پایان

ترین و بهترین بیانات در مورد او نوشته است. خود را با جامعوفات استاد دوسری: های متمادی به بیماری داخلی مبتال شده بود استاد مرحوم سال

که دچار بیماری قند خون بود و برد، عالوه بر این و از آن رنج می کرد؛ ولی کار دعوت دینی برای معالجه به پزشک هم مراجعه می

بیشتر اوقاتش را در بر گرفته بود؛ به طوری که بعد از چند ماه، آورد. و در ده روز آخر تاریخ مراجعه بعدی به پزشک را به یاد می

هـ( در مکه دیده شد که از خستگی بسیار شدید1399رمضان ) برد، و در همان سال برای تبلیغ و دعوت به لندن سفر رنج می

فرسایی روبه رو شد و پزشک کرد، و در این سفر با خستگی طاقت انگلیسی او را به استراحت توصیه کرد، ولی او سخنرانی کردن را

ای ایراد بر استراحت ترجیح داد، و در مرکز اسالمی لندن خطبه زده کرد، و در این اواخر نمود که جمعیت نمازگزاران را شگفت

هجری برابر1399القعده بیماریش تشدید شد و در تاریخ دهم ذی اش را ببه میالدی اجل قطعی ایشان فرار رسید، و جنازه1979با

ریاض عربستان برگرداندند، محبت و عالقه مردم نسبت به او بسیار شدید بود و جوانان بسیار برایش متأثر بودند، که در مراسم

ی او این به خوبی نمایان بود، و جمعیتی بالغ بر دوازده تشیع جنازه هزار نفر حضور یافتند، و مسجد جامع بزرگ ریاض مملو از

ها گفتند: بعد از او چه کسی با ماسونی جمعیت شد، و برخی می مبارزه کند، و به خاطر از دست دادن ارشاد و مواعظش برایش

کردند. گریه می گر جلیل القدر عبدالرحمن درود خدا بر استاد بزرگوار و دعوت

دوسری، و خداوند ما و او را مورد عفو و گذشت و فیض کرانش قرار دهد، و ما و او را در زمره صالحین و شایستگان بی

های او را مورد برکت و فزونی قرار دهد، آمین. درآورد، و تالش

15دوسری عبدالرحمن دکتر ای از منابع تهیه شده است**. **از مجموعه

دانشمند جبرین... امام بن عبدالله

های ممتاز و برجسته امروز لحظاتی را با یکی از شخصیت کنیم امت... و یکی از پیشوایان و رهبران علم و دانش سپری می

که جوانی خویش را در تحصیل علم و دانش و همنشینی و مجالسه با علماء، و بقیه عمر خویش را در تعلیم و آموزش دادن دیگران و ارشاد و افتاء صرف نموده است، جمع بسیار زیادی از

پژوهان و علم جویان نزد ایشان زانوی شاگردی را بر زمین دانش نهاده اند،... و روی حوادث و اتفاقات جدید و معاصر تأثیر

گیری داشته است،....اینک شما و این هم بیوگرافی مبارک چشمآن بزرگوار:نام و لقب:

او عبدالله بن عبدالرحمن بن عبدالله بن ابراهیم بن فهد بن ی ای از قبیله حمد بن جبرین از آل رشید است؛ آل رشید شاخه

عطیه بن زید هستند که پسران زید در نجد عربستان، قبیله مشهوری می باشند، وطن و محل سکونتشان شهر شقراء بود، سپس برخی از آن ها به قویعیه در قلب نجد عزیمت کردند و در

آنجا صاحب متملکات شدند.خانواده ابن جبرین:

ها شهرت در میان آن خانواده افرادی بودند که بر سر زبان دارند و به علت عدم اهتمام به این گونه اخبار در زمان ایشان در

اند؛ جد چهارم او حمد بن جبرین در اواسط کتب تاریخ ثبت نشده قرن سیزدهم از شهرت خاصی برخوردار بوده است، به طوری که امر قضاوت، والیت و امارت شهر قویعیه به او واگذار شده است، و در میان قوم خویش از جایگاه و مقام واالیی برخوردار بوده، و

علمکه سخنران و سرور و قاضی آن ها بوده، خداوند عالوه بر این و دانش وافر و ثروت و زمین و اموال غیر منقول فراوانی به

گونه که از اسناد و مدارک با نام او و ایشان ارزانی داده بود، همان کند، و آثار علمی زیادی فرزندانش بعد از او بر این امر داللت می

هایی را جهت از او به جای مانده است، زیرا نویسندگان و کاتب

های خود با پرداخت ثبت و پاک نویس و نسخه برداری از نوشته

هایش تاکنون هم نزد برخی از مزد گرفته بود، لذا کتاب دست اش ابراهیم بن شوند. سپس بعد از او نوه داری می نوادگانش نگه

فهد شهرت یافت، علم و دانش اندوخت، و به حضور شیخ شیخ و شیخ عبدالله ابابطین و شیخ حمد عبدالرحمن بن حسن آل

بن معمر رسید، و درس خواند و علم آموخت و معلومات زیادی های خطی فراوانی از خود به ارث گذاشت، آوری کرد و کتاب جمع

هایش نوشته که با دست خود و نامش را روی آن دسته از کتاب نوشته است، و قسمتی دیگر را به تملک خویش درآورده است.

ی امامت و موعظه و افتاء و تدریس و آموزش قرآن و وظیفه حدیث را بر عهده گرفته بود. ایشان در قرن سیزدهم هجری وفات

یافت، و پس از او پسرش عبدالله در مقام او قرار گرفت که قرآن را نزد پدرش و برخی از علمای آن شهر و غیره یاد گرفته و

حفظ کرده بود، بنابراین امامت و خطبه و تعلیم و تدریس را در روستای )مزعل( تابع )قویقیه( بر عهده گرفت، و چند کتاب را با

دست خود بازنویسی کرد و در راه خدا وقف کرد، و در سال) هـ( وفات یافت، و پسرش محمد بن عبدالله انجام وظایف1344

امامت و خطبه و ...را بر عهده گرفت که نزد پدرش درس خوانده بود، و به دنبال کسب علم و دانش به اطراف سفر کرده بود، و

برداری متون زیادی را حفظ داشت، و با دست خود نوشته و نسخه هـ( وفات یافت. زمانی که شیخ1355کرد، و او هم در سال )

بود پدرش قرآن را به او حفظ کرد، او در سال ) جبرین طلبه هـ( پس از برادرش امامت را بر عهده گرفت، سپس برای1321

کسب علم و دانش به شهر )رین( منتقل شد، و نزد قاضی آن ی ابوحبیب مشغول یادگیری شد، و تا شهر عبدالعزیز شثری با کنیه

زمان وفات شیخ ابوحبیب همچنان مقیم آن شهر بود، سپس بههـ( وفات یافت.1387ریاض رفت و در سال )

رشد و شکوفایی عبدالله جبرین: هـ( در یکی از روستاهای شهر1352عبدالله جبرین در سال )

)قویعیه( دیده به جهان گشود، ولی بعدا به شهر )رین( مهاجرت هـ( تعلم و یادگیری را1359کردند و در آنجا رشد یافت و سال )

جا مدارس همیشگی موجود نبود کامل شروع کرد، و چون در آن

امام... بن عبدالله 19دانشمند جبرین کردن تحصیالتش به تأخیر افتاد، ولی در اثنای ده سال قرآن و

قواعد امال و نوشتن ابتدایی را به خوبی یادگرفت، سپس شروع به هـ( تکمیل کرد، و قبل از1367حفظ قرآن کرد و آن را در سال )

آن تاریخ علوم ابتدایی را هم یادگرفته بود، مثال در علم نحو اربعین( و در حدیث )رحبیه( و در علم فرائض متن )آجرومیه)

( با حفظ قسمتی از آن را نزد پدرشعمدة األحکام( و )نووی خوانده بود. و بعد از حفظ کامل قرآن، نزد استاد دوم خود بعد از پدرش درس خواندن را شروع کرد که شیخ عبدالعزیز بن محمد

شثری معروف به ابوحبیب بود، و قمست عمده خواندنش در خدمت ایشان بود. ابتدا از صحیح مسلم شروع کرد، سپس صحیح

با (سنن ترمذياز ) يبعض و(مختصر سنن أبى داودبعد )بخاری و ( وسبل السالم شرح بلوغ المرام)کل و(تحفة األحوذيآن )شرح

در (جامع العلوم والحكمکه مشهور به ) (اربعين)شرح ابن رجب بر (نيل األوطاربرخی از ) و (جوامع الكلمپنجاه حدیث از )شرح

وهحاديث مسندكه سرشار از ارير جتفسير ابن و(منتقى األخبار) كتاب ) و،تفسير ابن كثير همچنین ه است را خواند.ثار موصولآ

ايل آن رادل ثار و آحاديث و ا و(التوحيد الذي هو حق الله على العبيد فقهدر و های آن را خواند، شرحيبعضبه خوبی حفظ کرد، و

کرد، و درحفظ و قسمت عمده شرح آن را (متن الزاد)حنبلي کتاب نامه زندگی ريخ و تادب وا علماء هم ی را دیگری های

هـ( بدین روال ادامه داد، سپس1374، و تا ابتدای سال )یادگرفت همراه با استادش ابوحبیب به ریاض نقل مکان کرد، و در

دانشسرای علمی امام دعوت در سطح دوم تحصیالتش را ادامه داد، و در مدت چهار سال موفق به دریافت مدرک و گواهی پایه دوم شد، که همراهان او که به سطح باالتر صعود کردند چهارده

نفر بودند، سپس در سطح عالی همان دانشسرا ثبت نام کرد و در هـ( موفق به دریافت1381جا در سال ) مدت سال تحصیل در آن

نامه سطح دانشگاه عالی گردید که معادل مدرک لیسانس پایانجویان موفق این دوره هم یازده نفر بودند. بود و دانش هـ( در دانشگاه قضای عالی پذیرفته شد، و بعد1388در سال )

ی ی عالی نائل به دریافت درجه هـ( با رتبه1390از سه سال در ) فوق لیسانس گردید، و پس از بیست سال در دانشگاه اسالمی

نامه ی ممتاز گواهی هـ( با رتبه1407ریاض پذیرفته شد، و در )


ی درس دکتورا را دریافت کرد، و در خالل و قبل از آن هم در حلقه علمای بزرگ برای مناظره و سؤال و استفاده و شرکت در

کرد، های علمی و سفرها کسب فیض می مجالس عادی و همایشی بیشتر در تکاپو بود. و برای تحصیل فائده

احوال اجتماعی: هـ( با دختر عموی خود1370استاد جبرین در اواخر سال )

ازدواج کرد که عالوه بر خویشاوندی متدین و شایسته و دلسوز و خیرخواه و اهل بذل و تالش در انجام وظایف و ایفای حقوق

هـ( دار فانی1414پروردگار و نیز همسر خویش بود، و در سال ) را وداع گفت، و در طول آن مدت زندگی صاحب دوازده پسر و دختر از ایشان شد، که برخی در سن کودکی فوت کردند و تنها سه پسر و شش دخترش باقی ماندند که همه ازدواج کردند، و

غالبا صاحب فرزند شدند، و همواره در اطراف پدر خود بودند، و پایبند به انجام وظایف شرعی و آداب دینی بودند. اما از لحاظ

امور خانوادگی و منزل؛ ابتدا تحت تکفل پدر بزرگوارش بود، و در کرد، و نسبت به حقوق حد توان برای رفع نیازهایش تالش می

ورزید، و او را وادار به کسب و کار مالی و تربیتی دریغ نمی هایش را کرد، و در تمام دوران تحصیل در دانشسرا هزینه نمی گردانید، و بعد پرداخت، ولی مازاد بر نیازش را به پدرش برمی می

از سه سال ناچار شد همسرش را به نزد خود منتقل کند، و منزل کوچکی را اجاره کند، و علی رغم درآمد کم؛ چون تنها به بر آوردن

کرد؛ توانست با آن وضع به تحصیل نیازهای ضروری اکتفاء می ادامه دهد و در مدت هشت سال پیوسته از منزلی به منزل دیگر

داد، و پس از آن با یاری خداوند توانست منزلی را تغییر مکان می خریداری کند، و مدت هیفده سال با وضعیتی متوسط و بدون

بضاعتی اسراف و خسیسی در آن زندگی کردند، ولی به علت کمبه رفاهیت و کامل کردن نیازها دست نیافتند، سپس در سال )

هـ( به منزل کنونی منتقل شد که به کمک )بانک رفاه و1402 توسعه( ساخته شده، و مانند امثال خود در این زمانه زندگی

کند. می

امام... بن عبدالله 21دانشمند جبرینعقیده او:

از لحاظ عقیده هم بر معتقدات سالم و درستی که از آباء و اجداد و اساتید و علمای مخلص برگرفت پرورش یافت، بنابراین

هایی چون عقیده اهل سنت و جماعت و سلف صالح را از کتاب با درس و تعلم یادگرفت، و:الواسطیه شیخ محمد بن عبدالوهاب

های آن را از اساتید علوم شرعی فراگرفت، و الفاظ غریب شرح دادند، و کردند، و معانی را توضیح می را برایش تفسیر می

کردند، و ایشان هم های نصوص را برایش تبیین و تشریح می داللت های عقیده سلف روش اساتید خود را در پیش در تدریس کتاب

گرفت، و شاگردان زیادی منابع مختصر و مفصل عقیده امثال شرح الواسطیه خلیل هراس و ابن سلمان و ابن رشید، و شرح

های )کتاب التوحید(، و ( و شرحلمعة االعتقاد)عقیده طحاویه( و ) و ابن القیم و حافظ:های مفصل شیخ االسالم ابن تیمیه نیز کتاب

حکمی و غیره را نزد ایشان خواندند، و در موقع درس در مورد پرداخت. ایشان در دانشگاه ی بحث می ها به مناقشه و توسعه دلیل

اسالمی امام محمد بن سعود مدرس قسمت عقیده و مذاهب معاصر بود، و بر رسایلی که در این بخش به دانشگاه تقدیم

های نامه شدند اشراف داشت، و در مناقشه و مناظره پایان می جویان را به منابع کرد، و دانش سطح لیسانس و دکترا شرکت می

کرد، و تاکنون هم بر بسیاری از مفید در موضوع راهنمایی می جویان عالقمند کند، و عالوه بر دانش ها نظارت می نامه پایان

دانشگاه هم ارتباط زیادی با او دارند. اما در مورد مذهب و دیدگاه فقهی در فروع باید گفت که اکثر

اند، و غالبا از آن خارج اساتید او در مذهب حنبلی متخصص بوده ها را خوانده است، و معلوم های حنبلی شوند، و بیشتر کتاب نمی

ترین مذهب است چون روایات است که مذهب امام احمد وسیع زیادی در آن هست که موجب شده با دیگر مذاهب موافق باشد، و هر کس این مذهب را به خوبی بخواند و بر آن مسلط باشد جز در

فرضیات و مسائل نادر و کمیاب که بررسی و تحقیق در آن ها اهمیت چندانی ندارد با اکثر مذاهب احاطه خواهد داشت، و هرگاه

ی مشابه ترین مسأله توان به نزدیک چنین مواردی پیش آید میملحق گردد.


اساتید جبرین اساتید و علمایی که نزدشان زانوی تلمذ و شاگردی زده از

پدرش شروع شده که آموزش قرآن و نوشتن را از سال ) هـ( نزد ایشان آغاز کرد، سپس در زادگاهش آن را تکمیل1359

کرد که مرحوم پدرش عالقمند به علم و دانش و دلسوز و خیرخواه و مخلص و دوست و اهل محبت بود، و با حسن تربیت و

جدیت کار برای شاگردانش تا علم و عمل را به هم توأم یاد بگیرند هـ(1377که در سال ) به افراد زیادی استفاده رسانید، تا این

دعوت حق را اجابت کرد و دیده از جهان فرو بست. از بزرگترین اساتیدی که بسیار تحت تأثیر او قرار گرفتند

عبدالعزیز بن محمد ابوحبیب شثری است که بخش عمده منابع حدیث و تفسیر و توحید و عقیده و فقه و ادب و نحو و فرائض را

نزد ایشان فراگرفت، و نیز متون زیادی را در شاگردی او حفظ و تعلیقات روی آن ها را نزد ایشان خوانده است، و از کرد و شرح

( که در شهر ریاض وفات یافت همواره1387هـ( تا )1367سال ) شاگرد او بود، اما بعد از اشتغال به تدریس کمتر نزد او بود. و از جمله علمایی که ابن جبرین نزدشان درس خواند و از همنشینی ایشان استفاده برد، شیخ صالح بن مطلق امام و خطیب یکی از

روستاهای )رین( بود، سپس به قاضی حفرالباطن انتخاب گردید وبعد از آن بازنشست شد و در ریاض سکونت یافت و در سال )

هـ(. 1381 که نابینا بود؛ اما خداوند حافظه سرشار و هوش بسیار او با این

قوی به ایشان عطا فرموده بود، و کمتر اتفاق اتفاده که انسان کوچک یا بزرگی با او نشسته و از او استفاده نکرده باشد، و

ی زمان بود، کرد، و خالصه او اعجوبه کارهای عجیب و غریبی می رحمت و ارکام خدا بر او. و از جمله مشهورترین اساتید ایشان که

های درسشان بوده شیخ محمد بن ابراهیم آل شیخ بود تابع حلقه که نیازی به معرفی و شناساندن ندارد، و هنگامی که دانشسرای

هـ( افتتاح گردید همراه با1374امام دعوت در ماه صفر سال ) ریزی شده مشغول دیگر شاگردانش بصورت منظم و برنامه

یادگیری شدند، و ایشان تدریس آن قسمت را به خوبی بر عهده گرفت که به وی واگذار شده بود، و بنده نیز در اغلب مواد درس

امام... بن عبدالله 23دانشمند جبرین شرعی همراه ایشان بودم، مانند توحید و فقه و حدیث و عقیده

( دربلوغ المرامکرد، در حدیث دو دفعه ) که آن ها را تدریس می متن زادکرد، و در فقه ) سطح دوم و سطح عالی تدریس می

( را هم غالبا به صورتالروض المربع( و شرح آن )المستقنع کرد، و طالب نکات گسترده و با شرح هر جمله دو بار تدریس می

کردند. و فوائد مهم الزم را یادداشت می (فتح المجیدو در علم توحید و عقیده کتاب التوحیــد و شــرح آن )

ةحمویال ةعقید و نیز متن ):( شیخ االسالم ابن تیمیهکتاب االیمانو ) ( و غــیره را تــدریس ابی العــزة، و شــرح طحاویــةواســطیال ةو عقید

داد تا قسم آخر را بـه اتمـام رسـاند، و در کرد، و به تدریس می می هـ( از تدریس باز ایستاد و به افتاء و ریاســت قضــایی1381سال )

ــافت، رحمت1389که در رمضان ) اشتغال یافت، تا این هـ( وفات یخدا بر ایشان.

هــ( در مـدت سـه سـال تـا پایـان دوره1375همچنین از ســال ) دانشسرا نزد علمایی همچون شیخ اسماعیل انصــاری در تفســیر و حدیث و نحو و صرف و اصول فقه، و نزد شیخ عبدالعزیز بن ناصر

ــنین در دوره ــت. همچ ــرده اس ــیل ک ــرائض تحص ــید در ف ی بن رشــد، و1388لیسانس هم در سال ) هـ( ماده فقه را نزد ایشــان خوان

عــدةایشان یکی از فقفهای شــهر بــود، و دارای تألیفــات همچــون )ــوارث ــام الت ــاحث بأحک ــات الســنیة( و )الب ــوده کــه یکی ازالتنبیه ( ب

های وافی این عقیده است. شرح های متعدد شاگر شیح حماد بن مجد ها در رشته عالوه بر این

انصاری و شیخ محمد بیحانی و شیخ عبدالحمید عمار جزایری بوده است. و در مرحله لیسانس نزد بسیاری دیگر از علمای بزرگ

چون استاد شیخ عبدالله بن محمد بن حمید متوفای سال ) هـ( در فقه طرق قضاء بوده، و از ابتدای ورود به ریاض در1402

شد، و در مورد موضوعات احکام جلسات درس ایشان حاضر می های زیادی از ایشان کسب کرد، و قصه و موعظه و تاریخ استفاده

و نیز در محضر استاد عبدالرزاق عفیفی که از علمای مشهور است، و تعداد زیادی از قضات و مدرسین و دعوتگران و غیره در

اند و از جمله کسانی بود که خداوند محضرشان شاگردی کرده علومی را بر او فتح و به او الهام کرد که بر بسیاری از علمای این

زمان تفوق یافت، و در تفسیر و استنباط از قرآن بسیار عمیق


فرو رفته بود، و نیز در حدیث و شناخت غریب الحدیث و علومجدید شایستگی داشت.

همچنین شیخ )مناع خلیل قطان( که در این مرحله به صورت جا داد، و از آن وسیع و روشن مواد تفسیر را به ایشان درس می

کرد؛ از مجالس و که فوائد، نکات و دالئل فراوانی استنباط می های کردند، و در رشته های زیادی می های ایشان استفاده سخنرانی

که از:متنوع تألیفات متعدد دارد. همچنین شیخ عمر بن متروک نخستین افرادی است که دارای مدرک دکترا در سعودیه بود؛ و مواد فقه و حدیث و تفسیر را نزد ایشان خواند، و در رابطه با

داد و شناخت معامالت جدید به دلیل و تعلیل اهتمام زیاد می داد، و افراد متعددی کاملی داشت، و به صورت وسیع توضیح می

کردند، از جمله ایشان شیخ محمد از ایشان استفاده می عبدالوهاب بحیری بود که در اصل - مصری بود- و تدریس حدیث

کرد، و را بر عهده گرفت، و مسائل را بطور گسترده تشریح می به ذکر مسائل مورد خالف و جمع و ترجیح آراء برتر اهتمام ویژه

هایش استفاده داد، و در موارد مهم افراد زیادی از درس می کردند، از جمله محمد جندی مصری، ولی کارش را فقط در

که بیمار شد، و به مصر برگشت و بخشی از سال ادامه داد تا اینجا وفات یافت، رحمت خدا بر او باد. آن

همچنین از جمله آن افراد محمد حجازی صاحب تفسیر )الواضح( بود، و )طه دسوقی( عرب مصری که دارای معلومات

گسترده و اطالع و حفظ و فصاحت و زبان بود، و افراد دیگرغیر ازها. این

های غیر رسمی را از عالوه بر تعدادی که ذکر شدند، درس آنان استاد عبدالعزیز بن دارترین اساتید دیگری فراگرفته که نام

ها که بعد از نماز عصر و صبح های درس بود، و در اغلب حلقه:باز شد حاضر بود و و مغرب در مسجد جامع ریاض برگزار می

داد، و موارد های مختلف از متون و شروح مؤلفات درس می رشته داد، و نسبت به خطاها اعالم هشدار و مسائل مجمل توضیح می

د. همچنین از جمله اساتید ایشان )محمد بن ابراهیم مهیزع( کر می هایی دایر مدرس و قاضی بود، که در مسجد و در منزل خود درس

کرد، و تعدادی از جمله شیخ )عبدالرحمن بن محمد بن هویمل( می

امام... بن عبدالله 25دانشمند جبرین کردند، و در مسجد و منزل پیش او از قضات ریاض استفاده می

داد، اما خطا و خواند، اگر چه توضیحات زیادی نمی درس می کرد، و برخی مسائل ریز را تشریح اشباهات را مشخص می

کرد، و در آخر عمر حیات شنوایی او ضعیف شد و بیماریش می آفرین تسلیم هـ( جان به جان1415شدت یافت، سپس در سال )

کرد، رحمت خدا بر او باد. همچنین از دوستان و رفیقان و همنشینان وقت درس استفاده های امتحان را با آن ها سپری کند، کرد، و موفق شد اغلب شب می

و:که )شیخ فهد بن حمین الفهد و شیخ عبدالرحمن محمد المقرن شیخ عبدالرحمن بن عبدالله بن فرسان و شیخ محمد بن جابر

و ...( از آن جمله دوستان بودند که همه در شاگردی اساتید سبقت داشتند، و بسیاری از نکات را که در وقت درس از دست

گرفت، و روش دور و مرور ی ایشان یاد می داده بود به واسطه ها بدین صورت بود که استاد شرح درس را بر ایشان درس

کرد، و مسائل خواند، و اشتباهات لغوی را خود اصالح می می های داد، چون با کتاب اختالفی را مورد بحث و بررسی قرار می

های نزدیک به هم مفید و چگونگی آگاه شدن بر هر مسأله در کتاب در فقه حنبلی در رابطه با موضوع آشنا بود، همچنین روش

های لغت، و اختصاص هر کتاب به نوعی چگونگی استفاده از کتاب کرد، که هر کس به تنهایی درس ها و... را تشریح می از موضوع

نصیب است، برای همین به طالب تازه ها بی بهره بخواند از این بی بحث و مذاکره کنند، و از کرد که با افراد با سابقه وارد توصیه می

ترین این افراد تجارب ایشان استفاده نماید، قبال هم گفتیم قدیم ( بود که بسیار او را ستوده، و هنگامی که:شیخ )عبدالعزیز شثری

هـ( به ریاض منتقل شد همراه او بود، و برخی از1374در سال ) هایی را که او خواند ذکر شد، و عواملی هم ذکر شد که کتاب

موجب شد استاد در وقت تقسیم ساالنه )دانشسرای علمی امام دعوت( شاگرد اول باشد، و یکی از آثار و تعجب او بر این بود که

دار قضاوت شود، ولی در آن سال از ایشان درخواست کرد عهده خواهی کرد، و او هم عذرش با ادامه تحصیل و عالقه به آن معذرت

را پذیرفت.


های استاد جبرین: کارها و فعالیت هـ( به دستور پادشاه1380که در ابتدای سال ) نخست این

ی استاد شیخ محمد بن ابراهیم و عربستان سعودی و توصیه گران به مدت چهار ریاست شیخ عبدالعزیز شثری همراه دعوت

ماه راهی مرزهای شمالی شد، و از مزر کویت در امتداد مرز عراق و اردن و شمال و جنوب عربستان و بسیاری دیگر از

در مفید چه هایمناطق شروع به دعوت و تعلیم و توزیع و نشر کتاب نشینان در کردند، زیرا اکثریت بادیه اسالم ارکان و عقیده زمینه ی

زیستند، و از اسالم جز نام آن، و نماز و روزه جهل عمیق می دانستند، و در انواع وسایل شرک گرفتار بودند، و این و ...را نمی

های فراوانی هیئت اعزامی در راه تعلیم و آموزش مردم تالش مبذول داشتند، و خداوند تعداد زیادی از کسانی را که خداوند

ور ساخت. خواست به ایشان خیر برساند از آن ها بهره هـ ق( در1395- 1381سپس )استاد جبرین( در شعبان سال )

)دانشسرای امام دعوت( به عنوان مدرس انتخاب شد، و به تدریس دروس مختلفی همچون حدیث، فقه، توحید، تفسیر،

های نکات و یادداشت بر احادیث مصطلح، نحو، تاریخ و کتاب ( با ذکر موضوع و معنای مختصر و شرح الفاظحکامأعمدة ال)

غریب، و ذکر فوائد و نکات پرداخت. همچنین روی ذکر فوائد و های فقه و توحید و مصطلح حدیث نکات قابل توجه، و روی درس

مطالب نزد طالب یا داد که تاکنون هم بسیاری از آن یادداشت می هـ(1385در دانشسراهای علمی محفوظ است، سپس در سال )

ی توحید ی شرعی ریاض منتقل شد و تدریس رشته به دانشکده هایی که روی آن ها تعلیقه ( و کتابةالتدمیریی اول کتاب ) پایه

ها را برعهده گرفت، نوشته شده مانند فهرست عنوان بحث کرد، سپس در ( را تدریس مییة طحاو ةشرح عقیدهمچنین اول )

های علمی و فتوا و دعوت و هـ( به ریاست پژوهش1402سال) ارشاد برگشت به نام عضو افتاء و سرپرستی شفاهی و تلفنی و

نوشتن روی برخی فتواهای شرعی و قسمت مسائل فرضی و تحقیق بر فتاوای هیئت دائمی که برای نشر در مجله مناسب بود،

ی خدمت او در داراالفتاء شود، و دوره و تا کنون هم منتشر می پایان یافت. اما در مورد کارهای دیگرش باید گفت در ماه شوال

امام... بن عبدالله 27دانشمند جبرین هـ ق( به امامت مسجد آل حماد ریاض منصوب شد تا1389سال )

( منهدم و1397ی آن در سال ) آن که که آن مسجد و کل محله تخریب شد، و بعد از دو سال به عنوان خطیب احتیاطی برای

زمان ضرورت برگزیده شد که تا کنون هم در بسیاری از مسجد ها در وقت عدم حضور خطیب یا قبل از انتخاب خطیب دائم جامع

مساجد برای مدت چند خواند، که گاهی در برخی از آن خطبه می دار ها هم عهده دهد، و در برخی از مناسبت ماه کارش را ادامه می

شود. همچنین به عنوان تبرع و بدون مزد در ی نماز عید می اقامه هـ( از تدریس1387کند، که در سال ) برخی مساجد تدریس می

های توحید و )فرائض( به افرادی اندک شروع کرد، سپس درس اصول ثالثه، و کشف شبهات و عقیده واسطیه و امثال آن را در

هـ( به آن1389حماد را ادامه داد و تعداد زیادی )سال مسجد آل دوستان که از های درس از سوی اغلب دانش افزود، و آن حلقه

شدند مورد جا می جنوب مملکت عربی جهت یادگیری راهی آن ها بعد از نماز صبح در گرفتند. این درس استقبال شدید قرار می

صورت، و مدت یک تا دو ساعت، و بعد از نماز ظهر هم به همان غالبا بعد از نماز عصر و مغرب تا عشاء برپا بودند، و این کار تا

زمان انهدام مسجد به همین روال ادامه یافت، سپس در سال ) باز عالقمند شد هـ( استاد بزرگوار عبدالعزیز بن عبدالله بن1398

که در زمان عدم حضور خود شیخ جبرین بعنوان امام مسجد جامع ی نمازهای پنجگانه حضور یابد، بنابراین جز وقت بزرگ برای اقامه

ها به انجام نماز جمعه برای همه نمازها حاضر بود، لذا درس مسجد جامع بزرگ انتقال یافت که بعد از آن به جامع امام ترکی

معروف شد، و در حالت حضور استاد بن باز ایشان:بن عبدالله کرد، و در آن فاصله و خود نماز مغرب و عشاء را خود اقامه می

کرد، و بعد از عصر و بعد از عصر و در بقیه اوقات تدریس می که در داد، تا این مغرب و صبح غالبا در مسجد حمادی درس می

هـ( تعدادی از جوانان با شوق و عالقه از او1398سال ) درخواست کردند که بعد از نماز عشاء در منزل یک درس عقیده

به ایشان بدهد، او هم درخواستشان را اجابت کرد، و از کتاب ی آن کتاب ی استاد ابن سعدی شروع کرد که در مقدمه عقیده

آموزان افزایش )القول السدید( چاپ شده، سپس تعداد دانش ها دایر هستند، یافت، و از نقاط دور هم آمدند، و تا کنون هم کالس


هـ( کالس درس به منزل کنونی ایشان در1402و در سال ) داد، و در این )سویدی( منتقل شد، و در هر هفته دو بار درس می

( در دو جلد ومعارج القبول( و شرح آن )سلم الوصولمدت نظم ) ( در علم مواریث، ویةالرحب( وادعی، و نظم )الشفاعةی ) رساله

( ابن ضویان را -الحمد لله- تا آخرالدلیل( شرح )منار السبیل) تدریس کرد است، و وقتی که در منزل جا تنگ شد و تعداد افراد

ی استاد منتقل افزایش یافتند؛ درس را به مسجد مجاور خانه های هفتگی بعد کردند که معروف به مسجد )برغش(بود، و درس

شد، یعنی بعد از تخریب مسجد از نماز صبح و مغرب برگزار می هـ(، و در این مدت بسیاری از متون مرجع1408بزرگ در سال )

(، وةشرح طحاوی( و )صحیح بخاری و مسلمرا تدریس کرد، مانند ) زاد( ابن سلمان و ابن رشید، و قسمتی از )ةشرح الواسطی)

سنن( و بعضی از )زاد المستنقع( و )بلوغ المرام(، و تمام )المعاد (، وریاض الصالحین( امام مالک، و )ابی داود و ترمذی و موطأ

سنن( و برخی از )منتقی األخبار( شرح )نیل األوطاربرخی از ) (منتقی األخبار( و شرح کامل )ترتیب مسند طیالسی( و )دارمیال

( صدیق حسن خان(، و درالدین الخالصابن البرکات، و کتاب ) (، و در نحوالبیقونیه( و متن )نخبة الفکرعلم مصطلح الحدیث متن )

(، و در علم اصول فقهالفیه ابن مالک( و برخی از )اآلجرومیهمتن)( و دیگر متون و شروح زیاد دیگر.الورقاتمتن )

ای هـ( تعدادی از خیرین مدرسه ساز مدرسه1382و در سال ) به نام )دار العلم( تأسیس کردند، و تعداد زیادی از علم پژوهان

بزرگ و کوچک بدان روی آوردند، و استاد مورد بحث ما تدریس و آموزش مواد درس دینی را بر حسب سطح علمی خود برعهده

گرفت، مانند حدیث و توحید و فقه، و جوانان جلساتی هفتانه در های جمعه تا دو ساعت بعد از نماز کردند که در شب آن برگزار می

ها در آن جلسه ایراد دادند، و برخی سخنرانی عشاء ادامه می شد، در آن شد، و به سؤاالت دینی و اجتماعی پاسخ داده می می

هـ( یک کالس هفتگی دایر کرد که1398شدند. در سال ) حاضر می کردند، و تا آن سال ادامه داشت که جمع زیادی در آن شرکت می

ترین مسجد اطراف منتقل شد، و هنوز هم ادامه دارد، و به نزدیک تدریس صحیحین را کامل کردند، و از سنن ترمذی شروع کردند، و

امام... بن عبدالله 29دانشمند جبرین استاد )شیخ ابراهیم بن عبدالله بن غیث( در ابتدای کار خواندن کتاب را بر عهده داشت، و از همان ابتدا شیخ )دکتر محمد بن

که به دانشگاه اسالمی مدینه ناصر سحیبانی( آن را ترک کرد تا این انتقال یافت، سپس شیخ دکتر فهد سلمه جانشین او شد که در

صورت که متن ی ملک فهد مشغول تدریس شود، به این دانشکده داد و بطور عام خواند، سپس مقصود نویسنده را شرح می را می

کرد. داللت حدیث را بیان می ی علیا با هـ( برخی از جوانان از سکان محله1403در سال )

عالقه درخواست درسی در عقیده در طول هفته کردند. ابتدا کالس برای مدت چند ماه درس در مسجدی متوسط در محله

شد، سپس برای مدتی طوالنی کالس را به مسجد برگزار می جا به ملوحی، و بعد از آن به مسجد ملک عبدالعزیز، و از آن

لمعةمسجد جامع ملک خالد انتقال داد، و در این مدت متن کتاب ) (التدمیریة( و متن )کتاب التوحید( و )العقیدة الواسطیه( و )اإلعتقاد

(عمدة الفقه( و شرح )بلوغ المرادرا کامل کردند، و بخشی از ) ( با خواندن و شرح وروض المربعلاربخش عبادات و بعضی از )

هـ( جمعی از برادران با1409توضیح تمام کردند، و در سال ) ی عالقه درخواست کردند که در مسجد سلیمان راجحی در محله

( هر هفته درسی در قرائت و شرح برایشان دایر کند، زیراالربوة) ی گشترده آن را احاطه کرده آن مسجد مشهور بود و چند محله

بودند، و جمعیتی زیاد از دوستداران علم و دانش بدان روی آوردند، بنابراین درخواست ایشان را لبیک گفت، و شرح می

( را شروع کرد و تا آخر آن را ادامه داد. همچنینعقیدة الطحاویه) ( قرائت و خواندن آن را هم کامل کرد،عمدة األحکامدر حدیث )

( عبدالله بنالسنة( خالل، و بعد از آن کتاب )السنةسپس کتاب ) احمد، و غالبا امام مسجد )صالح بن سلیمان الهبدان( یا مؤذن

خواند، و با پاسخ دادن به سؤاالت قبلی مسجد متن درس را می داد. حاضران در نزدیک قامت گفتن برای نماز درس را خاتمه می

شد، کنندگان در این درس افزوده می پیوسته بر تعداد شرکت بطوری که گاهی بیش از پانصد نفر بودند، و جز در روزهای

شد، سپس بعد از پایان امتحانات دوباره از امتحانات متوقف نمیشد. سر گرفته می


از او خواهش کرد که:هـ( استاد بزرگوار ابن باز1409در سال ) درسی را در مسجد بازار خضار در عتیقه دایر کند، چون جمعی

زیادی نمازگذار داشت، بنابراین )شیخ جبرین( هم درخواستش را کرد، جا کالس برگزار می اجابت کرد، و در طول هفته یک بار در آن

کننده جا که مردم در بازار مشغول معامله بودند، شرکت اما از آن کم بودند، و این کالس با درس فقه و توحید ادامه یافت،

ها در مساجد نقاط دور ها اغلب هفته گونه که در این سال همان پرداخت که مسلمانان ریاض به ایراد سخنرانی و موعظه می

های داد، بلکه در سخنرانی جا هستند، ولی درس نمی زیادی در آن مربوط به عبادات و معامالت و دیگر مسائل مورد نیاز مردم بحث

کرد، و غالبا جمعیت انبوهی آماده شرکت در آن جلسات بودند، می های مسجد جامع بزرگ معروف به جامع امام همچنین در انجمن کرد که بیش از بیست سال بود دایر بود؛ شرکت ترکی شرکت می

داد، و اکنون استاد توضیحات می:کرد که غالبا شیخ ابن باز میگذارد. عبدالعزیز آل الشیخ حاشیه و تعلیقه می

های دیگری هم چه ذکر شد ایشان کار و فعالیت عالوه بر آن هـ( دانشسرای قضایی تابع1408داشته است، از جمله در سال )

دانشگاه اسالمی امام محمد بن سعود بود، چون درس فقه سال گویند، و جا به او واگذار شد که آن را سیاست شرعی می اول آن

مربوط به معامالت و احکام و تبادل است، و در هفته دو بار درس می داد، و در آخر سال هم سؤاالت امتحانی را طرح، و بعدا

کرد، سپس سال بعد همراه همچون عادت همه آن ها را تصحیح می کرد که با آن درس؛ درس سال دوم دانشسرا هم تدرس می

موضوع آن احوال شخصی بود، و در هفته سه سهم داشت، و صورت بود که چند جمله را از کتاب مورد روش تدریس هم بدین

کرد، و اختالفات موجود بر سر آن مسائل را نظر انتخاب می کرد. ها و ترجیح و توجیه بیان می همراه با دلیل هر کدام از طرف

و در سال بعد فقط سیاست شرعی را تدریس کرد، سپس ازتدریس باز ایستاد.

ی همچنین استاد )جبرین( بعد از انتقال از دانشگاه تا دوره های فوق لیسانس و های علمی بر رساله انتقال به ریاست پژوهش

کردکه از سوی دانشجویان دانشگاه مذکور ارائه دکترا نظارت می

امام... بن عبدالله 31دانشمند جبرین گونه که بحث آن گذشت، و هرگز از دانشگاه فاصله شد؛ همان می

کرد، و نگرفت، و هر سال بر سه تا چهار رساله نظارت می جویان را بر حسب آگاهی خود به منابع و مراجع راهنمایی دانش

کرد، و هر ماه آن قسمت از بحث و پژوهشی را که تقدیم می کرد، و بررسی، و نقص و اشتباهات ایشان را بیان می شد می

تقریبا هر هفته با آن ها جلسه داشت، و کار و موانع موجود را به داد، و در پایان نظر خویش را در رابطه با دانشگاه گزارش می

ی نوشت، و در جلسه میزان صالحیت رساله برای تقدیم کردن می گونه که در کرد، همان بررسی و ارزیابی و مناظره شرکت می

مورد بعضی از رسائل قبلی دانشگاه بعنوان عضویت در دانشگاه کرد و مانند کرد، و مالحظات خویش را بیان می اظهار نظر می

شد. روال همیشه در موقع ارزیابی رساله حاضر می های استاد )جبرین( دعوت دینی در داخل یکی دیگر از فعالیت

کشور بود با ایراد سخنرانی و برپایی جلسات پرسش و پاسخ در که به نقاط نزدیک بار، عالوه بر آن مدت هر ماه یا دو ماه یک

های تابستانی کرد و در دانشسراها و مراکز فعالیت ریاض سفر می کرد، و پیرامون مشکالت و مساجد جامع با مردم و اهالی دیدار می

پرداخت، و معضل به بحث و رایزنی می کارهای رفع منطقه و راه گاهی سفرهایش به نقاط دور افتاده و بازدید از نهادهای حکومتی جهت مناصحه و ارشاد و تشویق و ترغیب و دلگرمی برای ادامه

انجامید، و گاهی مثبت و... یک هفته یا بیشتر به طول می فعالیت هم دیدارش رسمی بود و از طرف مرکز یا اداره دعوت داخل

شد. مدت سفر تعیین می رسانی و های ایشان مشارکت در اطالع یکی دیگر از فعالیت

آوردهای حج و عمره و هوشیاری دادن و یادآوری منافع و دست توضیح اهداف این عبادت به حجاج بیت الله، و پاسخ به سؤاالت در طول یک ماه کامل بود که در آن زمانی بود که تابع دانشگاه

بود، ولی زمانی که به ریاست دانشگاه ملحق شد به علت ضرورت ماندن او در دفتر کار چنین فعالیتی برایش مشکل و

های اخیر همراه برخی از علمای بزرگ ناممکن بود. و در سال کرد و هر روز به سؤاالت شدند حج می داخلی که از ریاض جمع می

پرداخت، داد، و یک یا دو بار به ایراد سخن و توجیهات می پاسخ می


کرد و با بعضی از مشاهیر دیگر در موسم حج دیدار و گفتگو میشدند. که با آن کار خوشحال می

تألیفات استاد شیخ جبرین: ی فوق لیسانس اولین تألیف او تحقیقاتی بود که برای أخذ درجه

هـ( در موضوع »اخبار آحاد در حدیث نبوی«1390در سال ) که آن را در مدتی کوتاه نوشت و تقدیم نمود، و علی رغم این

ی ممتاز نوشت و به منابع مطلوب دسترسی نداشت؛ به نمره هـ( در چاپخانه )دار طیبه( به چاپ1408دست یافت، و در سال )

رسید، و تا کنون هم تجدید چاپ شده، و اکنون موجود و مشهور جا که قبل از چاپ نیاز به مراجعه و بازنگری داشت؛ است، و از آن

نتوانست آن را توسعه دهد. به حدیث نبوی، و ی او از انتخاب آن موضوع عالقه انگیزه

های اصول فقه و علم کالم نسبت به خبر انتقادات موجود در کتاب هستند حدیث آحاد از اعتبار و الزم برخوردا واحد بود، که مدعی

نیست، خصوصا وقتی که مربوط به عقیده باشد، ولی او قبولدهد. حدیث آحاد را در اصول هم مانند فروع ترجیح می

التدخین مادته وهـ( نوشتن کتابی تحت عنوان )1398و در سال ) ( یعنی )اســتعمال دخانیــات و حکم آن در اســالم(حکمه فی االسالم

در موضوع »مشروبات الکلی و دخانیــات و مــواد مخــدر« را بــرای ای کــه از ســوی دانشــگاه اســالمی برگــذار شــد بــر ارائه در کنگره

عهده گرفت، و بصورت تحقیقی متوسط و مفید، و با احکامی زائد چه دیگران نوشته بودنــد، اســاتیدی کــه در موضــوع دخانیــات بر آن

بودند زیاد تحت تأثیر و اعجــاب قــرار گرفتنــد و او را مطالب نوشته ســتودند، و بــرای چنــدین مرتبــه در چاپخانــه )دار طیبــه( بــه چــاپ رسید، و اکنــون هم مشــهور و متــداول اســت، و اگــر چــه مختصــر است؛ ولی برای کسی که خدا به او اراده خیر و نیکی داشته باشد

هـ( از سوی یکی از علمای مصــر در1402مفید است، و در سال ) مورد اثبات صفات خداوند مورد انتقاد قرار گـرفت، کـه بـه وهم اوــه مخلوقــات شــده، ولی ــد ب اســتاد جــبرین مــرتکب تشــبیه خداون خودشان به شرک قبور و ستایش صوفیه تمایل داشتند، که یکی ازــرای بررســی و ــرادران آن را در چهــار صــفحه خالصــه کــرد، و ب ب

امام... بن عبدالله 33دانشمند جبرین های او و توضیح و بیان اشتباهات بــا مناظره و پاسخ دادن به شبهه

ی ی نهم مجله هــای آرام ارســال شــد، و آن بحث در شــماره عبارتــان آن را بــهالبحــوث االســالمیة) ( چــاپ شــد، ســپس یکی از جوان

الجواب الفائق فی الــردصورت جداگانه و مستقل آن را به عنوان ) ( چاپ کرد، که اکنون موجود و متــداول اسـت وعلی مبدل الحقائق

ــوان مؤسسه ــه عن ــنین آن را ب ــرد، همچ ــر ک ــام( آن را نش ی )آس ی مربوط به معنی شــهادتین و لــوازم هرکــدام نوشــت، و در مقالهــاپ شــد. ســپس یکی از ی )البحــوث( شــماره مجله ــدهم چ ی هیف

( صفحه کوچک جداگانه90هـ( آن را در )1410شاگردان در تاریخ ) ی ( در چاپخانهالشهادتان معناهما و ما تستلزمه کل منهمابه عنوان )

)دار طیبه( به چاپ رســانید، و در آن نســبت اســتدالل بــه احــادیث ی و مرجع آن را با اختصار بیان کرده عنایت خاصی نموده، و درجه

است. لمعةهـ( در دانشسرای علمی اقدام به تدریس )1381در سال )

هایی متناسب با قدرت و ( ابن قدامه کرد، و سؤال و جواباالعتقاد نوشــت، بــا ی متوســط روی آن می سطح آن دانشجویان در مرحله

این وجــود مفیــد اســت، و بــرخی از جوانــان عالقمنــد بــه چــاپ آن ( درالتعلیقــات علی متن اللمعةبودند، بنــابراین آن را تحت عنــوان )

سفیر و الناشر دار العمیعی للنشــر وی ) هـ( در چاپخانه1412سال ) ( چاپ گردیده، و تعدادی اشتباه در آن هست که ظــاهر متنالتوزیع

و دالیل تابع آن اســت، و در آن هم اشــتباه رخ داده اســت. ســپس همراه با تصحیح خطاها تجدید چاپ شده اســت، و تخــریج احــادیث

ــورد اســتفاده ــر حســب درک م ــه صــورت متوســط و ب ی آن هم ب هـــ( در دانشــگاه بــرای1399آموزان بیان شده، و در ســال ) دانش ی دکترا ثبت شد، و )تحقیق شرح زرکلی بر مختصــر خــرفی( درجه

های آن بعد از )المغــنی( ابن قدامــه در میــان که مشهورترین شرح سیصد شرح است، و در آن ابتدای شرح تا بحث نکاح برای تحقیــق

گونــه کــه گذشــت آن رســاله و بررسی انتخاب شده است، و همان مورد مناظره و ارزیابی قرار گرفت، سپس تحقیق کتاب کامل شد

های شرکت علبیکان در هفت جلــد چــاپ گردیــد، و در و در چاپخانهــون خانه اغلب کتاب های داخلی توزیع شد و به فروش رســید، و اکن

هم الحمدلله موجود است.


ی احادیث و آثار در این شرح به تخریج و ذکر منبع و شماره ( شماره رسیده، مورد عنایت و3936فراوانی که تعدادشان به )

توجه خاص قرار گرفته است، هرچند تعداد کمی از آن روایات های مسندی که برایش اند، و با مراجعه به منابع و کتاب تکرار شده

ممکن شده تالش زیادی مبذول داشته است، که این کار مراجعه به منابع اصلی که غالبا چاپ شده هستند را آسان ساخته است،

ی حدیث و جلد و صفحه و بیان اختالف لفظ حدیث همچنین شماره چه شارح ذکر کرده موجود باشد مشخص شده اگر اختالفی با آن

ی صحت و است، همچنین افرادی از متقدمین را که در مورد درجه اند ذکر کرده است، مانند ترمذی و حاکم و ضعف حدیث نظر داده

جا که احادیث صحیحین ذهبی و ابن حاج و هیثمی...، ولی از آن )بخاری و مسلم( معتمد هستند؛ اگر روایت در یکی از آن ها ذکر

جا که او شده باشد تنها به ذکر منبع اکتفاء کرده است. و از آن های حدیث را از کوچکی آغاز کرد، این امر شوق و تحقیق در کتاب

ی زیادی به نوشتن حدیث در او بوجود آورده، و نسبت به عالقه کنندگانشان به احادیث نبوی های قدیمی که تألیف دستیابی کتاب

دادند، حریص بود، عالوه بر همراه با اسانید متصله اهتمام می که کل موضوعات مربوط به حدیث از قبیل مصطلح و علل آن

های جرح و تعدیل را دوست داشت، زیرا حدیث الحدیث و کتاب منبع و دلیل دوم شریعت اسالم بعد از قرآن است، و نیز نسبت به

اند، بطوری که بعضی تفسیر آن عنایت کامل مبذول نموده قدر پخته اند: »علم حدیث از آن دسته علومی است که آن گفته

شده به حد کمال رسیده است«. و نیز کسانی با روایت غیر صحیح چیزهایی به نام حدیث که اصل و اساس ندارند وارد آن

با فراهم ساختن علمای منتقد که از موهباند، اما خداوند کرده الهی درایت و تشخیص صحیح و ضعیف برخوردارند؛ صحیح را از

دانیم که آن ها چقدر کوشا و جدی اند، و می غیر صحیح جدا کرده فرسا و سفرهای طوالنی و خستگی طاقت اند، و سختی بوده

اند، و این های سنگین را تحمل کرده و صبر و بردباری کرده هزینه مایه و عوامل موجب شده ]که حاصل دستاورد ایشان بسی گران

و پاالیش کردن آنبا ارزش باشد و[ بر محافظت از سنت پیامبراز چیزهایی که با آن آمیخته؛ بسیار حریص باشند. الحمدلله خداوند

امام... بن عبدالله 35دانشمند جبریندر این زمان ]که دوره تکنولوژی است[ امکان چاپ و

ها را فراهم ساخته و گذاری و نزدیک کردن این کتاب فهرست یابی و آگاهی از محل جستجوی های آن کاهش یافته، و دست هزینه

آن به آسانی ممکن است. هــا؛ اســتاد جــبرین در جاهــای متعــدد بــه ایــراد عالوه بر همه این

اند، سپس شــاگردانش سخنرانی پرداخته که روی نوار ضبط شده نسبت به نوشتن و آماده کردن بــرای چــاپ اهتمــام زیــادی مبــذول

االســـالم بین الفـــراط وهـــای ) اند، و دو رســـاله بـــه عنوان داشـــته (51( در )طلب العلم و فضــل العلمــاء( صفحه، و )59( در )التفریط

ــال ) ــفحه در س ــارات دار1413ص ــفیر و انتش ــه س ــ( در چاپخان هـ اند، و شاگردانش عنایت زیادی بــه حفــظ و صمیعی به چاپ رسیده

اند، از جملــه ی ایشــان در نــوار داشــته نگهداری سخنان ضبط شدهــات(، و شــرح )بلوغ المرام( و شرح )زاد المستقنعشرح ) ( درالورق

منــار( در مصــطلح الحــدیث، و شــرح )شــرح بیقونیهاصول فقه، و )ــبیل ــذی و )السـ ــرح ترمـ ــه، و شـ ــول( در فقـ ــة األصـ (، و متنثالثـ

( و تعدادی دیگر از ایشان ضبط در )تســجیالت اســالمی(یةالتدمیر)در ریاض و غیره موجود است.

که پاسخ کنند بر این همچنین تعدادی از طالب پافشاری می دهند سؤاالت و فتوای مسائل مشکل را که به ایشان ارجاع می

سریع بدست آورند، و بعد از نوشتن جواب و امضای از ایشان کنند، ها و مدارس پخش می خانه بالفاصله آن را در مساجد و کتاب

و چون نویسنده مورد اعتماد مردم است مورد استقبال قرار گونه که بسیاری برند، همان ی چشمگیری از آن می گیرد و بهره می

ای بنویسد از جوانانی که از موهبت علم برخوردارند؛ وقتی رساله و از ایشان درخوست کند که برایش مقدمه یا تقریظ بنویسد؛

ی مردم از همراه با تصریح به اسم خود موجب استقبال و استفاده شود، و جمعی از علماء در نشر و توزیع اعالمیه و آن نوشته می

ها در هایی که مسائل مورد نیاز مبرم از قبیل برخی مخالفت کتابچه نماز و حاالت اقتداء به امام، و چیزهای مخالف شریعت در روزه و

الحجه، و چگونگی تیمم و حج و کارهای مربوط به ده روز ذی هستند، و بعد از چاپ؛ کنند سهیم داشتن رخصت و ...را تبیین می

هزاران نسخه در آن روزها که مورد نیاز هستند از آن ها نشر وگردد تا مورد استفاده قرار گیرند. توزیع می


ی هرچه بیشتر ها را جهت استفاده بعضی از علماء هم آن نشریه های استاد )جبرین( چاپ و منتشر کرده اند، در ضمن یکی از کتاب

( و غیره. همچنین جمعی از علمای:مانند شیخ )عبدالله بن جارالله( در سال )أخبار اآلحادی ) بزرگوار بعد از مناظره و ارزیابی رساله

هـ( او تأییداتی مفید بر آن نوشته اند که در دانشسرای1390 مذکور قابل دسترسی است. و نیز اساتیدی چون شیخ )صالح

لحیدان و شیخ عبدالعزیز عبدالله آل شیخ و دکتر عبدالله بن علی رکبان( که شرح کتاب )زرکلی( را از اول تا موضوع )نکاح( مورد

ارزیابی و مناظره قرار دادند؛ مطالب را در رابطه با تأیید صالحیت جهت نشر و حریص شدن خواننده به آن قبل از چاپ نوشتند، و از

سوی علمای بزرگی امثال استاد ارجمند )شیخ عبدالعزیز بن ( و سایر اعضای هیئت مورد قبول و پذیرش قرار:عبدالله بن باز

توان به آن مالحظات مراجعه نمود، گرفت، و برای ارزیابی آن می و معروف نیست که در مورد این کتاب حدیث و مصطلح انتقاد

داشته باشد. ی موجود در مقدمه را اما در مورد تحقیق زرکشی او همان رویه

پیموده که بسیار روی جستجوی احادیث حریص بوده، بطوری که آن ها را با منابع برابر کرده است، همچنین تالش کرده هر حدیثی

ای مورد اختالف که نیاز به توضیح از نقل داشته باشد، یا در مسألهباشد؛ همه را در جای خود بیان کند.

بیقونیة وی قدیم و ) (اللمعةهای دیگر همچون شرح ) اما شرح ( را به صورتی مستقل انجام.. والورقات و بلوغ المرام و المنتقی

دهد، و اختالفات مشهور داده، و جمالت متن را با مثال توضیح می را یادآوری نموده، و جهت جلو گیری حیرت و سرگشتگی طالب

رأی برتر از دیدگاه خود را بیان کرده است، و گاهی با ذکر مسائل متعلق به حدیث به صورتی گسترده آن را تشریح نموده است.

واضح عبارت هاهای بارز این شروح و کتاب یکی از جمله ویژگی شدید قرار گرفت استقبال مورد بنابراین است، مثال ذکر با همراه

منارو طالب تعداد زیادی از آن نوارهای صوتی ایشان در شرح ) ( را کپی کردند که به صورت کتابی بالغ بر چندین جلد درالسبیل

حلهای فراوانی جا حاوی مسائلی متعدد، و راه آمده است، و از آن هایی برای مشکالت موجود در جامعه، و هشدار نسبت به حیله

امام... بن عبدالله 37دانشمند جبرین شوند، جمعی زیادی است که برخی مسلمانان مرتکب می

خواهند آن کاست را به خط و تصویر در آورند، عالوه بر آن میهای بسیاری دارند. ویژگی

اما در رابطه با فهرست معلومات در وقت نوشتن، باید گفت ها در شروح مستقل مانند شرح احادیث )مسلم، ترمذی و که این

منتقی االخبار(، و در نوشتن احادیث غالبا به مقدار مطلوب در ی در جواب، در مورد سؤال اقتصار شده ، بدون تفاصیل و توسعه

ی مطالب هم وقتی که جواب مستقل و بدون ارتباط به بقیه دیکته حوارباشد بر همین روال عمل شده، مانند سؤاالتی که بعنوان )

(28هـ( در )1412ی آسام در سال ) ( توسط مؤسسهرمضانی ( چاپ و منتشر شد. و نیز مانند سؤاالتA5صفحه با قطع وزیری )

داری و دعای ختم قرآن و ...انتشار زنده مربوط به رمضان و شب ( سؤال را به صورت کتبی به36یافت که جمعی از جوانان )

محضر ایشان تقدیم داشته بودند و او هم به صورتی متوسط ها را روی آن نوشته بود، سپس سؤال کننده اقدام به تحقیق پاسخ

ها کرد، و تخریج منابع مربوط به آیات و احادیث ذکر شده در پاسخ( در سال )االجابات البهیة فی المسائل الرمضانیةو تحت عنوان )

( صفحه منتشر103( در )نشر دار العاصمةهـ( بود که در )1413 های مختلف باعث نوشتن شده شد. به هر حال عوامل و انگیزه

است، اما در مورد مشکالت و نواقص آن باید گفت که چون ی اول )أخبار آحاد( را در زمانی کوتاه نوشت، و منابع کمی رساله

برای مراجعه در دسترس داشت، در نتیجه در جستجوی مطالب و های زیادی مواجه شده، و ناچار شده مسائل با مشکالت و سختی

های که از او شد به اختصار عمل کند. با علی رغم در خواست همچنین در مورد شرح زرکشی به علت وسعت کتاب، و نقل و روایات متعدد و نایاب بودن، یا عدم دستیابی به منابع مورد نیاز با

ی فقهایی که ای روبرو گردید، و با اعتماد به گفته مشکالت عدیده اند؛ همان منابع را از قول ایشان معرفی منابع احادیث را ذکر کرده

ها کار مشکلی بوده، و کرده، بنابراین تحقیق و جستجوی فهرست فقط برای بررسی برخی دالیل نادر و کمیاب به منابع مراجعه

کرده، نه برای آن دسته که از شهرت زیاد عام برخوردارند، اما توفیق را رفیق ساخته و کمک زیادی به او کرده، بطوریخداوند

یافتنی نبود که به آن دسته روایات هم که منابع و اصول آن ها دست


مطلع شد، مانند اول )سنن سعید بن منصور، و سنن أثرم و مسند اسحاق( و ...، اگر چه کسانی آن ها را با اختصار و ناقص نقل

کردند، ولی منابع علم مصطلح الحدیث فراوان است، و غالبا با می شود، های خاصی یافت می هم موافق هستند جز در مواردی زیاده

و ممکن هم هست آن ها را با اختصار ذکر کرد، و ممکن هم هست ی بیقونیه( را با ذکر مثال به آن ها توسعه داد، اما جز )منظومه

سازی برای چاپ است که ننوشته که اکنون در حال تحقیق و آماده های موجود در متن منظوم توضیح داده شده است. تنها تعریف

های موضوع مصطلح الحدیث از جمله مشکالتی ولی کثرت کتاب است هر کس در آن موضوع کتاب بنویسد با آن مواجه است، و الزم است بر حسب آراء مختلف؛ تعاریف زیادی نوشته شود، و

گزیند، اما ها را بر می نویسنده به تناسب مقام یکی از روش های اصطالحی ی تعریف محدثین ارجمند به مناظره و مجادله

ها اند، اما مطالعه همه این و به انتقادات وارده پاسخ داده پرداخته طلبد، و اگر طالب به یکی از آن متون مختصر وقت زیادی می

نخبة و بیقونیة واند؛ مانند ) نوشته اکتفاء کنند که علمای آن رشته (، و سیوطی معتقد است که چنین مختصرهایی کافیالفیة العراقی هایشان به کار جا که علماء این نص را زیاد در کتاب است. از آن

اند؛ مشهورترین کتابی که حاوی توضیح و بیان معنای آن باشد برده ( امامتدریب الراوی شرح تقریب نوویمنابع گسترده مانند )

( یکی از علمای الجزایر، وتوجیه النظرسیوطی است، و نیز ) (، اگر چه برخی از یکدیگر نقل کالمتوضیح األفکار امیر عسفانی)

علوماند. و از معاصرین )د. صبحی صالح( کتابی به نام ) کرده ( تألیف نموده که به علت دسترسی به منابعالحدیث و مصطلحه

دالیل بیشتر برای استدالل چیزهایی زائد بر کتب متقدمین ذکر نموده است، به هر حال پژوهشگر در این موضوع ابتدا احساس

گذاری کند به منابع متقدمین نیاز دارد که این اصطالحات را پایه میها. اند، سپس به علمای بعد از آن کرده

مبتدعين كننده ظهير... سركوب إلهی احسان

احسان إلهی ظهير یکی از دانشمندان پاكستان بودند، كه پرچم جنگ و جدال عليه فرقه های منحرف را بر افراشتند، و با تحقيقات

و بررسی های ريشه ای خود پرده از مسافت انحراف آنان از شاهراه هدايت و سنت نبوی برداشتند، هرچند که ادعای

اسالم گرایی را سر زنند و درونشان را مملو از نفاق و تقيه نموده باشند، به همين خاطر تأليفات، نوشته ها و مناظراتشان اثر

چشمگيری در متزلزل ساختن سايبان باطل و بر انگيخته شدن ترس و وحشت منحرفين ايفا نمودند.

احسان إلهی ظهير بيش از بيست سال از زندگانی خويش را درــه راستای حقيقت گويی، دنباله روی از حقيقت، غمخوار ملت، زمزم

ــده ــبی اكــرم یكنن ــار ن ال[[دين نص[[يحة، ال[[دين» هميشــگی گفت ولكتابه ق[[ال: " لله " ق[[الوا: لمن؟ نص[[يحة الدين نصيحة،

و روشــنگری در«1وع[[امتهم المس[[لمين واألئمة ولرس[[وله زمينه ی خبـــاثت و خبیث صـــفتان ســـپری نمـــود. او در کنـــار حـــق ایســتادگی نمــود، به یــاری آن شــتافت و از برپــایی آن کوتــاهی به عمل نیاورد و در راه انتشار آن، توجهی به سرزنش سرزنش گران،

سروصدای نادانان، ناله ی ترسویان و تهدیدات دشمنان ننمود. ایشان استاد عالمه و دعوتگر كوشا، احسان إلهی ظهير بن

ظهور إلهی بن احمد الدين بن نظام الدين می باشد که از هـ. در1364م برابر با 1945خانواده ای )سيتي( در سال

شهر)سيالكوت( پاكستان ديده به جهان گشود. شهری كه به مهد دانشمندان، انديشمندان و شعرای اسالمی شهرت داشت، و در

خانواده ای متدين، با تقوا، اهل صالح و عالوه بر اينها ثروتمند پرورش يافت، والدين، خواهر، برادر، نزديكان شيخ احسان همگی

سلفی مسلك و پيرو مذهب اهل حديث بودند. پدر و مادرش از همان اوايل كودكی پافشاری زيادی بر تربيت و پرورش نمودن

فرمود: كسانى؟ چه براى است.گفتيم نصيحت و سفارش اش همه دين -1 حكام و فرمانداران و پيشوايان و پيغمبرش، براى و قرآن، براى و خدا، براى

مسلمانان. یهمه براى و مسلمين،

ايشان بر مبنای استمداد از آموزه های قرآن و سنت نبوی و

انتخاب همنشينان خوب و با ايمان داشتند. سالگی حافظ كل قرآن شد و در همان9شيخ احسان در سن

دوران كودكی به زيركی، هوشمندی، دوستدار علم و دانش، دعوت در راه خدا و متقاعد نمودن خصمان خويش شهرت گرفت، و بعد

از گذراندن دوره ی متوسطه جهت ادامه تحصيل در دانشگاه اسالمی كه به )دانشگاه محمدی( شهرت داشت و از بزرگترين دانشگاههای سلفی پاكستان به شمار می رفت، به طرف شهر

( راه سفر در پيش گرفت، و در آنجا به يادگيری علومججرانوالة) قرآن، حديث، قواعد علم حديث، فقه، اصول، تفسير، صرف و

سال در آنجا8نحو و بسياری از علوم ديگر پرداختند، او به مدت ماندگار شدند و در خدمت اساتید برجسته ای مانند استاد محدث احمد ابوالبركات كسب علم نمودند، بعد از اتمام اين دوره جهت ادامه تحصيل به يكی ازدانشگاههای سلفی ديگر به شهر )فيصل

آباد( عزيمت نمودند، و در آنجا به كسب علم در زمينه ی علم حديث پرداخت و كتاب صحيح بخاری را بر شيخ محمد جندلوی دارای درجه حافظ در علم حديث قرائت نمودند، سپس بعد از فارغ التحصيل شدن در اين دانشگاه برای كسب علم به سوی

م به دانشگاه اسالمی1963مدينه ی منوره به راه افتاد، و در سال پيوست، و در خدمت مجموعه ای از اساتيد دانشگاه و بيرون

دانشگاه به دانش آموزی رویی آورد، از جمله در خدمت: استاد »عقيدةباز كه در خدمت ايشان كتاب شيخ عبدالعزيز بن

و حضرت شيخ ناصرالدين البانی كه مدرس دانشگاهالطحاوية« نيز بودند، و علم تفسير را در خدمت جناب شيخ محمد امين شنقيطی صاحب تفسير »أضواء البيان« و علم حديث را در

خدمت استاد حماد بن محمد انصاری و بسياری ديگر از علماء كهدر خدمت آنان علم بي شماری را كسب كردند.

دكتر محمد لقمان سلفی در مجله »الدعوه« درباره ايشانفرمايند: می

به مدت چهار سال در كنار ایشان بودم، در طول اين چهار سال به زيركی، تفوق و برتری ايشان در زمينه های تدریس، تحقيقات و مناظرات پی بردم، و متوجه شدم كه بسياری از احاديث نبوی را

سركوب... إلهی احسان مبتدعين كننده ظهير41

حفظ هستند و يكی از بر جسته ترين هواداران مجتهد سرزمين شام، شيخ ناصر الدين البانی به شمار می روند كه بر روی

سنگريزه های عرصه ی دانشگاه در زمينه حديث شناسی از ايشان سؤال می نمودند و به مناقشه می پرداختند، و به بياناتشان گوش

فرا می دادند، استاد ناصرالدين البانی نيز با سعه ی صدری كهداشتند گوش می دادند و سؤاالتشان را پاسخ می گفتند.

شيخ احسان در ايام حج با اندیشمندان و دعوتگران اسالمی كه از اقصی نقاط جهان برای زيارت بدان ديار روی می آوردند، آشنا

می شد، مشكالت و موضوعات اساسی كه در ميان مسلمانان متداول بود با آنان در ميان می گذاشتند، سپس شيخ احسان در

م از دانشگاه فارغ التحصيل شد، روش ايشان در1967سال پرورش فكری، خفظ متون، يادگيری علوم و فنون مختلف، بر

مبنای منهج سلف و تبعيت از روش علمايان گذشته بوده است، او نخبةدر علم نحو »الفيه ابن مالك«، در علم حديث شناسی كتاب »

«، در علم تفسير » كتاب: الفوز الكبير« تأليف شيخ شاهالفكر ولی الله دهلوی، در علم معانی، بيان، بديع »تلخيص المفتاح« و بسياری از احاديث نبوی، و همچنين مجموعه ای از اشعار عربی، فارسی، اردی را نيز حفظ داشتند؛ زمانی كه شيخ احسان فارغ التحصيل شدند با توجه به جايگاه علمی ای كه داشتند، پيشنهاد

تدريس به ايشان داده شد، اما ايشان رد نمودند و گفتند كه وطنمنيازمند من است....

و در طول حياتشان شش بار موفق به اخذ مدرك فوق ليسانسدر رشته های قانون، لغت و شريعت نايل گرديده است.

استاد راهی وطنش شد و در راه دعوت به سوی خدا گام نهاد، او به مدیریت خود در شهر الهور تحت عنوان »ترجمان الحديث«

مجله ای را تأسيس نمود، كه در آن از دعوت اسالمی، دفاع از حق، رد باطل، رد شبهات فرقه های منحرف از قبيل قاديانیه و

منكرين سنت و... و امر به معروف و نهی از منكر بحث می راند، ايشان به عنوان خطیب در بزرگترين مساجد اهل حديث برگزیده شدند و مسؤليت دبيركل هيأت اهل حديث الهور را نيز عهده دار

شدند، اتحاديه ی مذكور از بزرگترين اتحاديه های سلفی پاكستان به شاخه بود و به مراكز فرقه های750شمار می رفت كه مشتمل بر


منحرفین مانند: قاديانه، بهائيه و رافضيه می رفتند و آنان را بهمناظره و مناقشه فرا می خواندند.

برادرش فضل الهی در خصوص سمينارهای ايشان چنين نقل قول می كند: »استاد احسان جهت تشكيل انجمن و سمينارها به

شهر های مختلف سفر می كردند، شب كه بر می گشتند تا فرا رسیدن نماز صبح به نوشتن و مطالعه می پرداختند، سپس نماز را

می خواندند و به خواب می رفتند. كه این بر قدرت و توانايی ايشان داللت دارد«. و همچنين به سوی بسياری از كشورهای مختلف

جهت دعوت و تبليغ عزيمت نمود. كشورهایی از قبيل: عربستان، امارات، كويت، ايران، فرانسه، امريكا، لندن و بسياری ديگر از

كشورها. زحمات ايشان را مورد نفع قرار داد، بسياری ازخداوند

قاديانيها، شيعه ها و بهائيها بر اثر سخنرانيهای ايشان ايمان آوردند. ايشان در رد گروهای منحرف، تأليفات بی شماری را به رشته یتحريف درآورده اند، از جمله تألیفات ایشان موارد ذیل می باشند:

هـ(.1393الشيعة والسنة )-1( چاپ سوم.ـه1403الشيعة وأهل البيت )-2الشيعة والتشيع فرق وتاريخ.-3(.ـه1405ا إلسماعيلية تاريخ وعقائد )-4البابية عرض ونقد.-5.(ـه1376القاديانية )-6.(ـه1403البريلوية عقائد وتاريخ )-7.م(1975البهائية نقد وتحليل )-8الــرد الكــافي على مغالطــات الــدكتور علي عبدالواحــد وافي )-9

.(ـه1404(.ـه1406التصوف،المنشأ والمصادر الجزء األول )-10جلد دوم از: دراسات في التصوف.-11(.ـه1403الشيعة والقرآن ) -12الباطنية بفرقها المشهورة. -13القارة الهندية ومعتقداتها. فرق شبه -14النصرانية. -15به زبان انگلیسی.»القاديانية« -16به زبان فارسی.»شيعه و سنی« -17


به زبان انگلیسی و اردی.»الوسيلة« -18كتاب التوحيد.-19.به زبان اردی»کفر و إسالم« -20ــنة« -21 به زبـــان فارســـی، انگلیســـی و»الشيعةوالسـ

.تایلندی استاد در البه الی این کتاب ها پرده از عیب و ننگ های آن فرقه ها

برداشت و همین باعث شد که آن فرقه ها به دنبال راه فراری جهت نجات از ايشان شوند، لذا در مواقع مختلفی به تهديد ايشان تمسك جستند، حتی چيزی نمانده بود كه در امريكا به قتل برسد،

و به صورت های متفاوتی از قبيل نامه و تلفنی مورد تهديد قرار می گرفت، مهمتر اينكه امام خمينی ـ رهبر ايران فانی ـ خون ايشان را مهدور الدم اعالم كرد، و گفت: هر كس بتواند سر

احسان الهی را برايم بياورد، دويست هزار دالر پاداش می گيرد، بسياری مواقع در معرض مرگ قرار می گرفت، چه بسا به ايشان شليك می شد، شيخ عبدالقادر شيبه حمد درباره ی ايشان می گوید:

يك بار ايشان را در پاكستان زيارت نمودم و متوجه شدم كه چندين بار از طرف فرقهأهای ضاله مورد تهديد قرار گرفته، فهميدم كه در ميان انديشمندان معاصر بعد از محب الدين

خطيب، كسی نيرومندتر از ايشان يافت نمی شود. از پژوهشگران عربستانی خواست تا كتابهای شيخ/ملك فيصل

احسان را از حساب خودش خريداری نموده و در كشورهای آفريقا، آسيا و اروپا در ميان مردم انتشار نمايند و شيخ

عبدالعزيزبن باز رئيس مجمع فتوی، قانون گذاری و دعوت و ارشاد و رئيس دانشگاه اسالمی مدينه منوره وشيخ ابراهيم بن محمد بن ابراهيم آل شيخ وزير دادگستری عربستان سعودی و

شيخ محمد بن علی حركان دبير كل انجمن ارتباطات جهان اسالم و شيخ محمد عبدالله مطلق، سفير عربستان سعودی در پاكستان

و محسن شربتلی استاد در مكه مكرمه، بر اين نظر بودند كه كتابهای ايشان را در مكه مكرمه و تمام مراكزهای اسالمی در

شهرهای جهان و كتابخانه های عمومی و تجاری پخش شوند. همچنان در راه جهادشيخ احسان تا فرا رسيدن تقدير خداوند

در راه خدا و مبارزه با منحرفين و انتشار علم می كوشيد. آنگاه كه


در انجمن علمايان الهور كه از طرف هيأت محدثين برگزار شده هـ در صدد ارائه ی23/7/1407بود، شركت كرد و در تاریخ

مقاله ی خود بود، گلدانی كه مملو از مواد شميايی و خطرناك بود از طرف يكی از افراد دست به دست داده شد تا اينكه بر سر ميز

دقيقه از سخنان ايشان گلدان مذكور22گذاشته شد و بعد از منفجر گشت و شيخ را به مسافت بيست تا سی متر دور انداخت

و بر اثر اين حادثه، نه نفر در حال جان باختند. شيخ احسان که يك سوم بدنش را از دست داده بود، طوری كه به كلی طرف چپش را از دست داد، اما با اين حال نيز آگاهی خود را از دست نداد، بلكه مدام داد می زد كه مرا رها كنيد و ديگران را

مداوا نمائيد، و اطرافيانش را به صبر در راه اين دعوت و به بلند نگه داشتن پرچم قرآن و سنت نبوی تشويق می كرد، در اين

نفر از ايشان18سميتار دو هزار مسلمان حضور داشتند، كه نفر نيز زخمی شدند؛ شيخ114قربانيان اين حادثه شدند و

احسان به بيمارستان مركزی شهر الهور انتقال يافت، و با توجه به درخواست شيخ ابن باز که در خصوص وی با خادم حرمین حرف

زده بود، به بيمارستان نظامی رياض انتقال یافت؛ اطبا به وی گفتند باید پایش قطع گردد، ولی شیخ موافقت ننمودند و در تاریخ

م در ساعت چهار بامداد روز1987 هـ برابر با 1/8/1407 دوشنبه به ملکوت اعلی پیوست، و در آنجا غسل گردید و شیخ بن

باز در جامع کبیر ریاض بر جنازه ی وی نماز گذارد، سپس به مدینه ی منوره منتقل شد و در مسجد نبوی بر او نماز گذاردند و

منین تسلیم به در بقیع در کنار اصحاب، اهل بیت و امهات المؤخاک گردید.

شیخ بن باز در مورد او می گوید: فضیلت استاد احسان الهی برای همگان معروف می باشد، ایشان از عقیده ای پاک/ظهیر

برخوردار بودند، بنده برخی از کتاب های ایشان را مطالعه نمودم و و رداز نصایح و سفارشهای خالصانه ی او به بندگان خداوند

شبهات و دسیسه های دشمنان اسالم لذت بردم. و استاد لحیدان –حفظه الله - می گوید: با مرحوم ارتباطی عمیق

داشتم، بنده از او بسیار اصرار می نمودم که خود را از اعمال خطرناک به دور نگه دارد و توانایی های خود را در زمینه های


مختلف صرف ننماید تا دشمنانش بسیار نگردند و عملی شیطانانه /را برایش در نظر گیرند... اما طبیعت و سرشت پویای ایشان

نسبت به حق، به او اجازه نداد که به رسوا سازی طرفداران ظلم و فساد نپردازد، و با توجه این که از اهداف خبیث آنان اطالع یافته

بود هرگز به گوشه نشینی گوشه نشینان و ... متأثر نمی شد. خواهانیم که رحمت وسیع خود را شامل حال اواز خداوند

نماید و همه ی ما را در فردوس اعلی گرد آورد.

** به نقل از چندین منابع..

حکمی نابغه... حافظ عالمه

حافظ بن احمد بن علی بن احمد بن علی حکمی،، عالمهاستاد که به عشیرت حکم بن سعد از قبیله مذحج منتسب هستند. استاد

هـ( در روستای »السالم« از توابع شهر1342حافظ در سال ) »مضایا« واقع در جنوب شرقی شهر »جازان« دیده به جهان

گشود، سپس همراه پدرش به روستای »جاضع« تابع شهر »صامطه« معروف نقل مکان کرد.

حافظ حکمی در کنار پدر و مادرش پرورش یافت، و طبق ی زیرکی و چرانید. او نمونه ی آن وقت گوسفند می عادت جامعه

حفظ سریع بود، در همان اوان کودکی که چوپان بود و از سن دوازده سالگی تجاوز نکرده بود، قرآن را حفظ کرد، چون شیخ

به نزد او و برادرش محمد بن احمد در آن روستا:عبدالله قرعاوی داد؛ زیرا پدرشان حاضر رفت و آمد داشت و به آن ها درس می

نبود آن ها را به مدرسه بفرستد. حافظ از هوش سرشار و درایت دادند به سرعت مند بود و هر درسی به او می فراوان بهره

هـ( که پدرش از دنیا رفت به 1360فهمید، ایشان تا سال ) می سره وقت همان حال باقی ماند، و بعد از آن تصمیم گرفت یک

خود را صرف تحصیل کند، و همراه و مالزم همیشگی استادش هایش موفق بود و از )عبدالله قرعاوی( باشد، بنابراین در درس

گونه که استادش ی فراوانی کسب کرد، همان شعر و نثر بهرهگفت:

»در آن وقت در تحصیل و تألیف و تعلیم و اداره امور نظیریبرای حافظ حکمی یافت نمی شد..«

حافظ با دختری ازدواج کرد و از او صاحب چند فرزند صالح شد هـ( شیخ1362که بعدا در پی تحصیل علم بر آمدند، و در سال )

عبدالله قرعاوی از شاگردش خواست کتابی را با نظم و شعر در ی سلف صالح باشد، موضوع توحید تألیف کند که شامل عقیده

هدف او امتحان و آزمودن شاگردش بود، لذا کتاب خود را به نام « تألیف کرد. همچنین درأرجوزة سلم الوصول إلى علم األصول»

ی نبوی، مصطلح موضوع فقه و اصول فقه، توحید و سیره

نوشت، که تألیفات الحدیث، فرائض و غیره با شعر و نثر کتاب می

چاپ شده و غیر چاپ شده او بیش از پانزده کتاب به شرح ذیلاست:

ی سلف ( بیت شعر است در بیان عقیده270، )سلم الوصول- 1صالح که در سن نوزده سالگی آن را سروده است.

: شرح وسیعی است برایمعارج القبول بشرح سلم الوصولـ- 2 کتــاب ســابق کــه بســیاری از نصــوص شــرعی )قــرآن و حــدیث( و سخنان زیادی از علما را در رابطه با موضوع آن منظومه از ایمــان

و توحید در شرح آن یادآور شده، و این کتاب دو جلد است.3« « وأعالم السنة المنشورة العتقاد الطائفة الناجية المنصــورةـ-

آن کتابی است در بیان توحید به روش سؤال و پاسخ.4« ای « آن هم منظــومهالجــوهرة الفريــدة في تحقيــق العقيــدةـ-

است در علم توحید که برای تمسک و چنگ زدن به قــرآن و ســنت کند، و به پایبنــدی بــه توبــه و و اهل آن دعوت می و پرهیز از بدعت

ــیز از مجله ــردم را بســوی و نشــریه شــروط آن و پره ــه م هایی ک خوانند، تشویق بند و باری فرا می رزایل اخالق و عادات فاسد و بی

نماید. می5« « و آن کتابیالمتــون اللؤلؤ المكنــون في أحــوال األســانيد وـ-

( بیت، که یکی از340است منظــوم در بیــان مصــطلح حــدیث در ) نزدیکان استاد حکمی به شرح آن پرداخته، و نــیز شــیخ عبــدالکریم خضیر در دوره دهم علمی دانشگاه شیخ االسالم ابن تیمیه - ریاض اقدام به شرح آن کرد که کامــل نشــده و بــه یــاری خــدا در دوره ی

یازدهم علمی همان دانشگاه تکمیل خواهد شد.6« ای است که آخر همــه ابیــات « و آن منظومهالمیة المنسوخـ-

آن حرف الم است و آن را در مورد احکام نسخ نوشته است. « آن را هم در مورددليل أرباب الفالح لتحقيق فن االصطالح- »7

مصطلح حدیث نوشته، با یک مقدمه در تعریف موضوع آغاز شــده، هــای آن پرداختــه اســت، بعــد در ضــمن هــا و باب سپس به ذکر نوع

ــه ــوی را ب ــاب آداب و روش طلب و تحصــیل حــدیث نب مطــالب کتصورت سؤال و جواب بیان کرده است.

حافظ... عالمه 49حکمی نابغه «: این کتاب هم در حدودالسبل السوية لفقه السنن المروية- »8

هــای ( بیت شعر است، در مورد فقه بر حســب تــرتیب باب2500)فقه نزد فقهاء.

9« األصول-ـ مهمات إلى الحصول هم «وسيلة کتاب ایندر ) است .640منظومه ای فقه( اصول موضوع در بیت

نیز« صنيل السؤل من تاريخ األمم وسيرة الرسول- »10 کتاب اینبا ) منظومه است .950ای تاریخ( و سیره مورد در شعر بیت

« النور الفائض من شمس الوحي- »11 رساله فرائض علم ای فی. ارث تقسیم و فرائض علم بیان در نثر با

العلمية - »12 واآلداب الوصايا في الميمية رساله« المنظومة این( از بیش در شعر صورت به علم طالب برای است مفید نصایحی

260: است( چنین آن بیت یک جمله از بیت، تبغي ال العلم طالب يا به بدال

اللوح ورب ظفرت فقدوالقلم

به: سوگند مکن، عوض علم با را چیزی علم طالب ای یعنییافته ظفر عالی ای هدف به قلم، و لوح اید. پروردگار

.شرح الورقات- »13 فقه« اصول موضوع در جوینی ابوالمعالی« درباره ی معنای شهادتین.مفتاح دار السالم- »14

ها بسیار با ارزش هستند و برای بیان اهمیتشان باید این کتاب گفت که برخی از آن ها را بر عالمه شیخ محمد بن ابراهیم آل

)مفتی وقت سعودیه( عرضه نمودند، بسیار مورد پسند او:شیخ بودند و از حکومت درخواست کرد که چاپ و توزیع شوند تا خاص

و عام مردم به طور یکسان از آن ها استفاده کنند، زیرا حاوی فوائد و نصایحی هستند که برای عموم مردم در امور دین و دنیا مفید و قابل استفاده هستند، و همه را به تمسک به کتاب الله و

، و پیروی از سلف صالح و ائمه و علمای نامیصسنت رسول امینخواند. مسلمین فرا می

حافظ حکمی با وجود مشغلت زیاد به تدریس و مراقبت از دیگر هـ( به1363مدارس، آثار فوق الذکر را تألیف کرد، زیرا در سال )

مدیر مدرسه سلفیه شهر »صامطه« منصوب شد و عالوه بر آن هـ(1373کرد...و در ) بر مدارس روستاهای مجاور نظارت می


ای را در »جازان« افتتاح نمود و وزارت معارف سعودی، مدرسهحافظ به عنوان نخستین مدیر آن تعیین شد.

سپس دانش سرای علمی وابسته به اداره عام دانشگاه و هـ( افتتاح شد، و1374دانش سراهای علمی »صامطه« در سال )

ی این بار هم مدیریت به او واگذار شد و به خوبی از عهدهمسئولیت کارش برآمد.

و آخرین مسئولیت که بدان مشغول شد، مدیریت دانش سرایعلمی صامطه بود.

از لحاظ ورع، عفت، تقوا، پرهیزگاری، قوت:حافظ حکمی ایمان و پایبندی شدید، و بیان حق در سطح واالیی قرار داشت،

داد، از منکر و بدی کرد و خود هم انجام می امر به معروف می کرد و خود هم از آن دور بود، در راه رضای خدا لوم و نهی می

ای بر او تأثیر گذار نبود. در مجالس او سرزنش هیچ سرزنش کننده همیشه سخن از درس و بحث و تحصیل علم بود، سخنانش برای

ی تدریس آور نبود. بیشتر اوقات به اضافه همنشین و شنونده مالل های علمی و بحث ومذاکره؛ مشغول تالوت قرآن و مطالعه کتاب

بود. ها و از آثار علمی مرحوم حکمی به خوبی معلوم است که کتاب

تألیفات علمای سلف صالح اهل سنت؛ در علوم اسالمی، از تفسیر گیری بر روش و منهج علمی او و حدیث و فقه و اصول تأثیر چشم

و:داشته است، ولی در عقیده به شدت از شیخ االسالم ابن تیمیه تأثیر گرفته است، و از مؤلفات ایشان زیاد:شاگردش ابن القیم

استفاده کرده و از آن ها چیزهایی برگرفته، عالوه بر استفاده همه جانبه از منابع تاریخ، ادب، لغت، نحو و بیان که در عصرهای

اند. مختلف اسالم تألیف شدهیکی از شعرهای حافظ حکمی چنین است:

التبغي العلم طالب ياب[دال ب[ه

واعرف العلم وقدسحرمته قدر

ال قوي بعزم واجهدل[ه انثناء

اللوح ورب ظفرت فقدوالقل[م

والفعل القول فيفالتزم واآلادب

العلم قدر المرء يعلم لوين[م لم

حافظ... عالمه 51حکمی نابغه الله لوجه اجعل والنية

خالص[ة لم األصل بدون البناء إن

يق[م

! به» سوگند مکن، عوض دانش و علم با را چیزی علم طالب ایقلم و لوح یافته ،پروردگار ظفر عالی ای هدف اید. به

علم را گرامی بدار، و با کردار و گفتار قدر و احترامش را بدان،و به ادب پایبند باش.

و با عزم و جزم قاطع برای شکوفایی و رشد آن تالش کن، اگرکند. انسان قدر دانش را بداند وقتش را صرف خوابیدن نمی

نیت و هدف خود را برای خدا خالص گردان، زیرا ساختمانماند«. بدون اساس پایدار نمی

ی هـ( بعد از انجام رکن حج خانه1377حافظ حکمی در سال ) الحجه در سن سی و پنج سالگی در مکه خدا در هیجدهم ذی

مکرمه جان به جان آفرین تقدیم کرد و دار فانی را وداع گفت، او در همان شهر مبارک دفن گردید، رحمت خدا بر او باد و در بهشت

برین او را مقیم گرداند، آمین. وفات ایشان تأثیر شدیدی بر قلب دوستان و شاگردانش

گذاشت، زیرا رادمردی را از دست دادند که به جای چند مرد بود، شناختند. بسیاری از دوستان و و همتای او را در منطقه نمیهای زیبایی سرودند. شاگردانش در سوگ او مرثیه

نهایت خدا بر روان پاکش باد، و جایش فردوس اعالء رحمت بی باد، راهش پر طرفدار، و علم و دانش او موجب نفع و سود عام

باشد، آمین.

مخلص داعی ،بادیس بن عبدالحمید

امام عبدالحمید یکی از دانشمندان جنبش عربی اسالمی معاصر گواهی می دهند و علماءش بر توانایی و زیرکیاو اعمال کهاست،

دکتر،مالک بن نبی، و متفکران اسالمی از جمله: امام حسن البناء اسالمیی دیگری از علماگروهدکتر محمد عماره و ، محمود قاسم

اندری جولیان، شارل: غیر اسالمی امثالیاز علماگروهی و شارل روبیر اجیرون، جاک بیرک و عده ای دیگر به بزرگی و

مجاهدت وی اعتراف کرده اند. پرورش وی:

هجری1307شیخ عبدالحمید بن بادیس در ماه ربیع الثانی سال میالدی در قسنطینه پایتخت شرق1889 دیسمبر 4موافق با

الجزایر دیده به جهان گشود. وی در آغوش پر از نوازش خانواده ای ریشه دار در علم و بزرگی پرورش یافت، پدرش به

تربیت اسالمی وی بسیار اهتمام می ورزید، و او را همچون سایر پسران خانواده های مستمند به مدارس فرانسه نفرستاد و در سن پنج سالگی وی را مانند همه ی بچه های محل باهمان شیوه ی رایج و معروف، به کالس قرآن فرستاد، در حالی که سنش سیزده سال

بود، در خدمت شیخ قاری محمد بن مداسی قرآن را حفظ و تجوید آن را فرا گرفت. در همان روزهای کودکی در گستره قرآن پرورش یافت و بر پایه عشق و عالقه بدان بزرگ شد و به اخالق

قرآنی متخلق گشت. بخاطر توانایی شگفت انگیز وی در تیز هوشی و نیک رفتاری در ماه مبارک رمضان در مسجد بزرگ جامع امامت نماز تراویح را در سن یانزده سالگی به عهده گرفت تا بر تحمل مسئولیت و مشکالت عادت کند. با وجود آنکه از چنان سن و سالی بر خوردار نبود، نماز گذاران امامت وی را قبول کرده و

مدت سه سال عهده دار این وظیفه شد. مبادی علوم عربی و اسالمی را نزد مشهورترین اساتید زمان

نزد شیخ احمد ابوحمدان1903خود فراگرفت، که ابتدا در سال »ونیسی« - که وی را عاشق علم کرده و سیمایش اثر بزرگی در

وی ایجاد کرد-، شروع نمود. آری او از اولین استادانی بود که

اثرات مثبتی بر گرایشهای دینی وی ایجاد کرد. که پدرش متوجه شد که عبدالحمید دارای استعداد زمانی

سرشاری است و می خواهد از تمامی پله های ترقی باال رود، وی را به دانشگاه »زیتونیه« در تونس فرستاد تا بر علوم ومعارفش

همان سالی که استاد بزرگوارش ونیسی1908بیفزاید. در سال به مشرق مهاجرت نموده وزن و بچه هایش را ترک کرد،

عبدالحمید هم در سن نوزده سالگی، به تونس رفت و بعد از سه دست یافت.1سال تالش وکوشش به مدرک و گواهی تطویع

در خالل مدتی که در تونس بود به خدمت علمای بزرگ و مشهور آن دیار رسید و فرهنگ عربی و اسالمی و شیوه بحث و دیالوگ را در تاریخ و زندگی اجتماعی از آنان فراگرفت. وی در

خدمت شیخ محمد طاهر بن عاشور ملقب به شیخ االسالم، دیوان حماسی بحتری، در خدمت عالمه محمد نخلی قیراوانی تفسیر، در

خدمت شیخ خضر بن حسین درسهایی از تفسیر بیضاوی، نزد عالمه خضر بن حسین طولقی جزایری تونسی در علم منطق

کتاب»التهذیب « نزد بزرگانی همچون محمد بلحسین نجار پسر شیخ مفتی محمد نجار و شیخ محمد صادق نیفر قاضی جماعت

علم فقه را آموخت و خدمت بشیر صفر که یکی از چهره های درخشان در بین مورخین و مصلحان تونسی در قرن بیست هجری

بود، زانوی تلمذ بر زمین زد. »عبدالحمید« بعد از بازگشت از تونس همه استعداد و بالندگی خود را در آموزش آموزه های دینی و دایر نمودن کالس های درس در مسجد بزرگ جامع قسنطینه همچون کالس هایی که در تونس

مشاهده کرده بود، سپری کرد. وی به برخی از دانشجویان کتاب »الشفاء« قاضی عیاض را می آموخت، اما برای توده ی مردم

درس هایی از وعظ و ارشاد را تقدیم می نمود، ولی متاسفانه مدت تعلیم وی زیاد طول نکشید که به دلیل مشورت نکردن با مفتی

شهر، استاد مولد بن موهوب، امام و خطیب این مسجد با

خود التحصیالن فارغ به را آن تونس مسجد که است ای شهادتنامه تطویع -1 داد. مترجم می

مخلص داعی ،بادیس بن عبدالحمید 55

مخالفت شدید وی مواجه شد و این امر باعث حساسیت نشاندادن نامبرده گشت، و او را از تدریس در مسجد مزبور منع کرد.

از این رو ابن موهوب با آن معلم جوانی که هدفی جز نشر تعالیم الهی وخدمتی به مردم دیارش نداشت، به مخالفت بر

خاست. زیرا درس هایش شورشی در مقابل بدعت وخرافات بوده و تعصباتی که عقل های مردم را تحریک می کرد دور انداخت، و همچنین عاملی برای بیداری مردم از حالت اشغال و جهل بود.

مفتی مزبور مدتهای مدیدی سعی کرد آن معلم جوان را از تدریس منع کند، و در مقابل وی آشوب به را ه انداخت و هنگام

درس چراغهای مسجد را خاموش می کرد. اما معلم جوان با عهدی که با خدای خود بسته بود تسلیم هیچ یک از آشوبهای ابن

موهوب نشد و به شاگردانش دستور داد که در وقت آمدن به کالسهای درس شمع هایی را با خود بیاورند تا در زیر روشنایی

آن ها به درس هایشان ادامه دهند. ولی مفتی مزبور دشمنی خویش را با این معلم جوان از راههای دیگری ادامه داد، وبه یکی

از پیروانش بنام حاج قریشی دستور داد که با آن معلم جوان برخورد کرده و از برگزاری کالس های درس ایشان ممانعت به

عمل آورد، حاج قریشی آمد، کتاب را در پیش امام مدرس بست و شمع ها را خاموش کرد و نزدیک بود که فتنه ای بین وی و

دانشجویان در داخل مسجد رخ دهد، اما این معلم مودب و وارسته آتش فتنه را خاموش و شاگردانش را راهنمایی نمود که

کالس را ترک نمایند.بازگشت از حج به وطن و آغاز اصالحی مجدد:

گریهای فرانسه ابن بادیس دانست که گام اول در برابر اشغال آموزش است، لذا همه توانایی هایش را در زمینه گسترش تعلیم و تربیت به کار بست، و همچنین روش باز گشت به اسالم از منابع اصیل و اولیه آن، مبارزه در مقابل اباطیل و خرافات و دشمنی با گروه های متصوفه گمراه - که استعمارگان را یاری می دادند -، را

به خوبی می دانست. زمانیکه از سفر حجاز باز گشت فورا همان خطوط مشروعی

کرد و کار دینی در خالل نشر تعلیمرا که قبل از حج بر آن کار می


و تربیت نسلها بر آن استوار است، به مرحله اجرا در آورد. بخاطر اینکه آنچه را که قبال در بین وی و ابن موهوب روی داده تکرار نشود، پدرش از نماینده قسنطینه اجازه رسمی را برای وی صادر کرد که اجازه داشت به شیوه ای مجانی در )الجامع

االخضر( - یکی از سه مسجدی که حکومت آن ها را سرپرستی . می کرد -، جلسات دینی داشته باشد

وی همچون گذشته تدریس را با اجازه رسمی دولت، آغاز نمود و درس را برای عموم مردم تنظیم کرده و کالس های دیگری ویژه دانشجویان علوم دینی که گروهی از )الجامع الخضر ( و جماعتی

در مسجد سیدی قموش بودند، ادامه داد، در حالی که نه از مردم ونه از حکومت اجره ای نمی گرفت .

دروس عمومی وی تفسیر قرآن بود که مدت بیست و پنج سال 1357 ربیع الثانی سال 13طول کشید، و به مناسبت ختم آن در

میالدی، کشور الجزایر مراسم1938 جوئن 12هجری برابر با جشنی برگزارکرد. یکی دیگر از درس های عمومی وی حدیث نبوی

شریف در کتاب الموطا بود که در میانه ماه ربیع الثانی سال میالدی پایان یافت. اما1938 هجری مطابق با جوالی 1358

درس های خصوصی دانشجویان به سطح فکری و علمی آن ها ارتباط داشت که در آن علوم دینی، لغت، تاریخ اسالمی، منطق،

توحید و تمامی علومی که در ساختار طالب نقش داشتند، تدریسمی شد.

جنبه های آموزشی و تربیتی نزد ابن بادیس از بارز ترین مشارکت و همکاریها بود که در آن نسبت به بزرگان تقصیر و

کوتاهی نمی کرد و حتی به کودکانی هم که قادر بر یاد گرفتن بودند - اما در مدارس حکومت مکانی را نمی یافتند، یا در مدارس

حکومتی می خواندند ولی به یادگیری لغت، شناخت دین و تاریخشان به شدت نیاز داشتند -، خدمت می کرد.

میالدی نخستین مدرسه تعالیم آزاد ابتدایی1926در سال تاسیس شد. که جماعتی از عالمان برجسته مثل سید عربی وسید عمر بن مغسوله وی را همکاری کرده و مسجد» سیدی بو معزه«

و ساختمان متصل به آن را خریداری کردند و اسم »المکتب العربی« را برایش انتخاب کردند. اداره این مکتب عربی در اوایل


به عهده یکی از دانشجویان ابن بادیس بود، اما بعدها بخاطر هجری1336وسعت آن )الجمعیه الخیریه االسالمیه( که در سال

میالدی تاسیس شد، اداره آن را به عهده گرفت.1917مطابق با میالدی این مکتب به1930هجری مطابق با 1349در سال

از1)مدرسه جمعیه التربیه والتعلیم االسالمیه( تغییر کرد، این گروه ده نفر که شیخ عبدالحمید بن بادیس ریاست آن را به عهده داشت

تشکیل شد. هدف این گروه نشر اخالق فاضله، معارف دینی عربی، و ترویج صنایع دستی در بین فرزندان آن دیار بود. شایان

ذکر است که از جمله نصوص قانون این انجمن این بود که از پسرانی که توانایی مالی داشتند، هزینه های تعلیم گرفته شود. ولی دختران هزینه هایی پرداخت نمی کردند، و تمامی مراحل تعلیم آنان

مجانی بود. بعدها »ابن بادیس« برای توجه به دانشجویان و مراقبت از

رفتارشان و تاسیس صندوق خیریه ای ویژه آنان، کمیته ای را ازاعضای »انجمن تعلیم و تربیت اسالمی« تشکیل داد.

ایشان از مردم جزایر خواستند که امثال این کمیته ها را تاسیس و یا شاخه هایی را در مناطق مختلف سرزمین جزایر تاسیس کنند.

در واقع این زحمتهای طاقت فرسا که در عرصه تعلیم در این مدارس آزاد در قسنطینه صرف می شد از خیلی جهات موثر واقع

شد، زیرا در آنجا مخلصانی بر خاسته و در این مدت زمان، مدارسی را برای آموزشهای ملی ایجاد کردند که از مهمترین آنها،

1927مدرسه ی) الشبیبه االسالمیه( در شهر جزایر در سال میالدی بود که نقش مهمی را ایفا می کرد و بعدها استعمار گران

بر آن چیره و مسلط شدند . ابن بادیس جزایریان را بر تعلیم زنان و هوشیاری آنان و تربیت

بر اساس عفت و دور اندیشی و مهربانی بر فرزندان تشویق می کرد، ایشان را به سمت درس هایی تعلیمی و پرورشی در

مدرسه هر هفته یک بار سوق داد و پنج سال آخر زندگی خود را بدان اختصاص داد، همچنان دوستان دانشمند خود در شهر و

گروه همان به اشاره مقاله همه در تشکیالت و جماعت و گروه لفظ تکرار -1داشت. عهده به را آن ریاست بادیس ابن که است نفره ده


روستاها را به این کار تشویق کرد، و به ایشان سفارش کرد کهاین روش را ادامه دهند.

زمانی که مدارس مملو از دختران شد و مراحل آموزش ابتدایی به پایان رسید وفاتش فرا رسید و جان به جان آفرین تسلیم نمود

و پروژه پربار ایشان تعطیل شد. اما پسران را بر حسب استعدادها و سطحهای فکری و علمی

بر چهار گروه تقسیم کرد، کسانی که تحصیل خود را نزد او به اتمام می رساندند؛ در صورتی که توانایی داشتند جهت اتمام

تحصیالت راهی دانشگاه )زیتونیه( تونس می شدند. از چهره های درخشان و برجسته در بین دانشجویان می توان به: مبارک میلی، سعید زاهری، هادی سنوسی، محمد بن عابد، سعید

زموشی، ابن عتیق، فضیل و رتالنی اشاره کرد. بسیاری از دانشجویان به آنچه را که نزد وی فرا گرفته بودند اکتفا کرده و عده ای هم در مدرسه )الزیتونیه( تا نائل شدن به سطح گواهی

عبدالحمید بن بادیس بهتطویع درسهایشان را ادامه می دادند. درس هایی که ارائه می داد، بسنده نمی کرد، بلکه در تعطیالت

سیر و سفرهایتابستان و روزهای تعطیلی هفته در قطر، به که در آن به احوال و اوضاع شهر واطالع یابی نیز می پرداخت،

ساکنانش آشنا می شد. هر زمانی که برایش میسر بود و یا عالقه داشت در مساجد درس هایی را القاء می کرد، و از دروس علمی که دانشجویان در قسنطینه آن را یاد می گرفتند و از آن استفاده

می کردند، شرکت برای تمامی کسانی که می خواستند به آن ها ملحق شوند آزاد بود. ابن بادیس از عالمانی که در کالس های

درس و سخنرانیهایش حاضر می شدند، در خواست کرد که پسران و دانشجویانشان را برای یادگیری علوم اسالمی به قسنطینه

بفرستند، و بدین ترتیب از جای جای کشور، به ویژه در قسنطینه، جوانانی در کالسهای درسش حضور پیدا کرده و روز به روز بر

.تعداد دانشجویانش افزوده می شد ابن بادیس در جلسه ای که پیرامون اصالح تعلیم در دانشگاه

زیتونیه تونس برگزار شد، شرکت کرد، و با پیشنهادات خود در این میالدی( آن را1931 هـ /1350جلسه که حاکم تونس در سال )

تشکیل داد، چارچوب روشهای اصالح و تربیت را از نو زنده کرد،


که خالصه پیشنهادات و دیدگاه هایش این بود که دانشگاه زیتونیه تونس در دو مرحله کار می کرد، مرحله اول که به آن بخش

مشارکت می گفتند، درس خواندن در آنجا مدت هشت سال طول می کشید، و مرحله دوم که به آن بخش تخصص می گفتند مدت دو

سال طول می کشید، این دانشگاه )عالوه بر این دو مرحله( شامل سه شاخه فرعی: که یکی برای قضاوت و فتوی، یکی برای وعظ و ارشاد و دیگری که برای پرورش استادانی مجرب و کارآمد

بود، تشکیل شد.:ابن باديستالش براي ترور

حمالت در روزنامه های اصالحی خصوصا در روزنامه شهاب در مقابل اباطیل و خرافات و اهل بدعت و گمراهان مانند جماعت

در آن زمان، پشت سر هم می آمد و ابن بادیس یک رساله1علویه علمی در رد عقاید ابن علویه )صاحب طریقه علوی( بخاطر اسائه

و برخی از سر گردانیهاصادبشان به ساحت رسول الله که منافی عقیده صحیح اسالمی بود، تالیف2وخیالبافیهای حلولیه

کرد، این رساله از چنان اهمیتی بر خوردار بود که دانشمندانیبزرگوار در جزایر، تونس و مغرب وی را تحلیل وبررسی کردند. نوشتن این رساله خشم علویان را بر انگیخت، اجتماعی را در »مستغانم« ترتیب داده و بر از بین بردن و کشتن شیخ مصلح و مجاهد اتفاق کرده و در نهایت جاسوسی را که در آن محل نفوذ

داشت، بدآنجا فرستادند، آن شخص در قسنطینه با بعضی از جمادی9همکارانش منزل و اوقات وی را شناسایی نمود، در روز

میالدی در نیمه14/12/1926 هجری موافق با 1341الثانی سال شب بعد از اتمام دروس و باز گشت از مسجد به سوی خانه این جانی گناهکار هنگامی که این ابر مرد نستوه به وی نزدیک شد با باتوم بر وی پرید و چند ضربه را بر سرش وارد کرد و سرش را

شکست. اما شیخ وی را گرفت و تقاضای کمک کرد، به فضل خدا امروزی اصطالح در اما آمده، بزرگواری و ارجمندی بمعنی لغت علوی: در -1

وادعای داده نسبت علی حضرت به را خود که شود می گفته هایی شیعه بهدارند. مترجم را وی از پیروی

در خدا حلول به معتقد که هستند تصوف اهل از گمراهی حلولیه: فرقه -2هستند. کائنات


ابن بادیس نجات پیدا کرد و اطرافیان، آن مجرم را دستگیر کرده و خواستند وی را به قتل برسانند، ولی شیخ ابن بادیس آن ها را از

این کار منع کرد، بعدا او را تحویل اداره پلیس داده و بعد از تفتیش و پرس و جوهایی از چگونگی این اقدام و تاریخ آمدن از »مستغانم« به قسنطینه وی را زندانی کرده و دادگاه حکم پنج سال زندانی را برای وی صادر کرد، ولی ابن بادیس در دادگاه

گفت: این مرد تحریک شده است، وگرنه هیچ شناختی بر یکدیگر نداشته و عداوتی با همدیگر نداریم، و او را بخشید. بعد از این

حادثه محمد العید آل خلیفه در بیان منزلت شیخ ابن بادیس اینقصیده را سرود:

حمتك يد المولى و كنتبها أولى

فيا لو ضيع النفس كيفتطاولت

فوافتك بالنص[ر العزيزط[الئع

وإن أنس ال أنسى الذينتظافروا

ته يد فيالك من شيخ حمالم[ولى

به نفسه حتى أسر لكالق[ت[ال

مباركة تترى من ال[م[ألاألعلى

على الفتك بالجانيفقلت لهم مهال

»دست مولی از تو محافظت کرد و تو شایستگی این محافظت را داشتی، عجب استادی هستی که دست مولی از تو حفاظت

نمود. ای کسی که اگر نفست را از دست می دادی! نفست چنان جرأتی به تو می داد که کشته شدن را هم برایت مسرت آور

می کرد. آثار با برکت و پی در پی از جانب ملکوت اعلی پیروزی باعزتی

را برایت به ارمغان آورد. اگر اتحاد جنایتکاران را نیز فراموش کنم، این را از یاد نمی برم

که تو به ایشان گفتی: بر وی سخت نگیرید«.


تالشهای ابن بادیس در عرصه تعلیم: این تشکیالت در نه سال اول پس از پیدایش آن توانست

تعدادی مدارس، مساجد و باشگاه را در مهمترین شهر و روستاهای الجزایر که دعوتش بدانها رسیده بود، تاسیس کند. فعالیتهای این گروه به فرانسه هم رسید تا جایی که مهاجران

الجزایری زیادی در آنجا مقیم شدند، این مهاجران نیازمند بودند که تشکیالت مزبور بدانها اهتمام ورزیده و وسایلی را به کار گیرد که

آن ها را در فهم دین و فاصله نگرفتن از روحیه عربی و اسالمی یاری دهد، این فعالیتها در فرانسه از سوی دانشمند آگاه شیخ

»فضیل ورتالنی« - یکی از شخصیتهای بارز در میان دانشمندان الجزایری – صورت پذیرفت، زیرا بر زبان فرانسه و گویشهای

قبایل آنان تسلط کافی داشت. زحمات شیخ فضیل و دانشمندانی که با وی به فرانسه رفته بودند در قالب سخنرانیهای روشمند و

درسهایی در زمینه وعظ و ارشاد، راهنمایی و آموزش زبان عربی، دین وتاریخ اسالم والجزایر به پسران این الجزایریها، پدیدار

شد. فرانسه که متوجه شد این گروه از دانشمندانی که دنباله رو

شوند سیاستهای الجزایر هستند خطری جدی برایش محسوب می و از انتشار بیداری اسالمی هم می ترسید، مدارس را تعطیل و

مدرسان را به زور زندانی کرد. این گروه پس از آنکه پسرانشان را برای دوره دبیرستان به

تونس می فرستادند، توجه ویژه ای به درست کردن دبیرستانهاییدر الجزایر معطوف کردند، و لذا دانشگاه ابن بادیس در سال )

میالدی ( تاسیس شد. این دانشگاه در سایه1947 هجری /1367 فراهم بودن بستری مناسب در قسنطینه الجزایر و تلمسان،

هسته ای برای پیدایش سه دانشگاه دیگر گردید. دانشگاه مزبور در جذب دانشجویان به جایی رسید که در سال

معلم در275 دانشجو داشت و حدود 913 م(1955هـ = 1375) این تشکیالت برای اینکه معلمان،آنجا مشغول تدریس بودند.

سپس، کارایی و نیکرفتاری را برگزینند، ایشان را زیر نظر داشت در انتخاب شرایط شایستگی و احراز چنین مقامی برای آن ها


سخت گیری کرد و معلمان تازه وارد را ملزم به اخذ شایستگی هایعلمی از جمله گواهی تحصیل در دانشگاه زیتونیه، کرد.

دو مرحله ابتدایی واستراتژی این جماعت به فعالیت در دبیرستانی منحصر نشد، بلکه دانشجویان دختر و پسر خود را به آموزش گاهها و دانشگاههای مصر، عراق، سوریه و دیگر مناطق

109( حدود م1955هـ = 1375فرستاد، تا جایی که در سال ) دانشجو را به این کشورها فرستاد، که این تعداد پس از پیروزی

انقالب فرانسه خیلی بیشتر شد.تأثیر تالشهای این تشکیالت:

بر جزایر نسلهای گیری شکل گروه، این آموزشی تالشهای و انتساب آن و هویت فرهنگ از و حفاظت اسالم به آوردن ایمان

تاکنون آن از بعد. را به دنبال داشت و اسالمی، عربی جهان به آن منابع به تا متمرکز جزایر روی را تالشهایش فرانسه استعمار در دانشجو هزاران که را و مدارسی دهد پایانآن اسالمی فرهنگ حفظ جز به هم جدید تحصیل می کردند تعطیل نماید، مدارسآن ها به قرآن تفسیر از و حتی نداشته فعالیت دیگری هیچگونه قرآن،

ظالمان برابر در و مقاومت جهاد به را مسلمانان که ویژه آیاتی تاریخ بر یافتن عالوه بر آن آگاهی منع شده بودند، خواند، می فرا

. کرد سلب آن ها از نیز را عربی و ادبیات جزایر تالش این گروه در رنگ آمیزی جبهه آزادی بخش به رنگ و بوی

اسالمی تاثیر بسزایی داشت، که این تاثیر متوسل شدن تشکیالت مزبور به عده ی زیادی از علمای خود در کسب تأیید برای انقالب

جزایر در دو عرصه عربی و اسالمی تا پیروزی واقعی و رسیدن بهاستقالل را به دنبال داشت.

درگذشت ابن بادیس: شیخ عبدالحمید بن بادیس زندگی پر افتخار خویش را با پایبندی به اصول و مبانی دعوت به دین خدا سپری و تا آخر در این مسیر

گام برداشت، وی در بستر مرگ فریاد می کشید که: آخرینفریادهایم سالمی بر مردم عرب و الجزایر است.

این بزرگ مرد توانا تا آخرین روزهای زندگیش ذره ای از فکر و اصول اسالمی خود کوتاه نیامد، در دو سال اخیر حیاتش توجه


چندانی به صحت و سالمتی جسم خویش نمی کرد. این بود ابن بادیس، کسی که مردم الجزایر وی را به عنوان دانشمندی فرزانه،

اهل عمل، فقیه و مجتهد، مربی مخلص، مصلح، سیاست مدار و پیشوایی که شب و روز زندگی را در خدمت به دین و زبان و

دیارش سپری کرد، شناخته است. او قلب تپنده، روح جهنده، دل بیدار، فکر فهمیده و زبان گویا و روشنگر الجزایر است. او در برابر هجومهای پی در پی استعمار گران خم به ابرو نیاورد و

حیله ها، فریبها و تهدیداتشان نگشت، و همواره بر اصول و تسلیم مبانی خود همچون کوهی استوار تا آخرین لحظات زندگیش ثابت

قدم ماند . هجری،1359 ربیع االول سال 8بعد از ظهر روز سه شنبه

میالدی ساعت دو و نیم، ابن بادیس1940 آبریل سال 16برابر با بر اثر همان ضربه ای بود که در قسنطینه بر وی وارد شد، جان به

جان آفرین تسلیم کرد و به دیار باقی شتافت. ربیع االول سال9جنازه وی در عصر روز چهارشنبه تاریخ

میالدی در میان جمع1940 ابریل 17 هجری مطابق با 1359 مردم که حدود صد هزاردانشجویان خود و سایر اقشار کثیری از

نفر بوده و از اطراف و اکناف کشور حضور به هم رسانده بودند – زیرا در آن زمان ساکنان قسنطینه از پنجاه هزار نفر تجاوز

نمی کرد-، به خاک سپرده شد. منابع:

سایت ابن بادیس-1برخی مقالت موجود در این زمینه-2

جهنی مانع دکتر

هـ( در1363دکتر مانع بن حماد بن محمد جهنی در سال ) ی جهینه »بلی« بین )عیص و عال( دیده به جهان گشود. او از قبیله

ی منوره و ینبع قرار دارد. ی مدینه است که زادگاهشان در فاصلهوی در چهار سالگی همراه پدرش به اردن سفر کرد و تا سال )

باقی ماند،،هـ( در همان جا که پدرش برای معالجه رفته بود1377 ی )الموجب( اردن بود، وارد و در خالل آن مدت که در منطقه

ی مدرسه شد و بعد از بازگشت به عربستان سعودی در مدسه ی ابتدائی را به اتمام رسانید، و دوران )راهنمایی و ثقیف دوره

دبیرستان( را هم در )طائف( طی کرد. دکتر جهنی در شهر طائف ازدواج کرد، سپس به شهر ریاض

منتقل شد و به دانشگاه ملک سعود ملحق گردید، و موفق به دریافت مدرک )بکالوریوس( زبان انگلیسی شد و برای تکمیل تحصیالت و دریافت فوق لیسانس و دکترا در دانشگاه )اندیانا(

راهی ایاالت متحده آمریکا شد. مانع جهنی از چوپانی در بیابان اردن، زندگی در عیص و طائف و

شهر نشین شدن در ریاض برای تحصیل در دانشگاه )اندیا( دروسط ایاالت متحده به آمریکا تغییر مکان داد.

آوری دانشجویان در یک در آمریکا فعالیت خود را برای جمع جا را اجاره نمود، و بعد از آن، تا ایجاد مکان آغاز کرد، سپس آن

جا به مرکزی برای مرکز اسالمی در )بلومنجتون( پیش رفت، و آندعوت اسالمی دانشجویان مسلمان تبدیل گشت.

جا جهنی نه سال عمر خود را در آمریکا سپری کرد، و در آن جویان و ای از نشاط و پویایی و فعالیت در میان تجمع دانش شعله

تالش و فعالیت برای نشر اسالم بود، سپس در تأسیس بسیاری از ی آمریکا سهیم مساجد و مراکز اسالمی در سطح ایاالت متحده

ای از بود، زیرا )انجمن جوانان مسلمان عرب( بعنوان شاخه ی دانشجویان مسلمان( در آمریکا و کانادا تشکیل شد، و )اتحادیه

جویان )مانع جهنی( به ریاست آن اتحادیه برگزیده شد، و دانش اطرافش را گرفتند، و او را استاد و رهبر خود قرار دادند،

گوید: »علی رغم علم و دانش گونه که در مورد خود می همان

اندکی که در عربستان از اساتیدم عبدالرئوف حقاری و عبدالله بن بودم ناگهان دیدم استاد یا مفتی سرزمین آمریکا جبرین یادگرفته

ام«. شده ها، و جویان مسلمان خصوصا عرب استاد جهنی در محیط دانش

جا سفر رفته بودند از باالخص آن ها که از عربستان سعودی به آن و گیری برخوردار بود، و در تنظیم درس نشاط و فعالیت چشم

ها ها و مالقات های جمعه، و همایش و جشنواره سخنرانی و خطبه از جلوگیری و اخالقی ارزش های و دین به و ایجاد احساس عزت

سهم باالیی ایفا کرد، و به آن ها یاد اطراف محیط در شدن ذوب که هویت و شخصیت خود را ازدست دهند، یا داد که ، بدون این می

های غیر قابل تغییر کوتاهی ورزند، برای استفاده نسبت به ارزشاز پیشرفت علم و تکنولوژی غرب فرصت را غنیمت شمارند.

دوران تحصیل استاد جهنی:هـ()1402بعد از بازگشت به عربستان سعودی در سال )

م( به عنوان استادیار، سپس به استاد مشارک در بخش1982 زبان انگلیسی دانشگاه ملک سعود مشعول به کار شد، عالوه بر

که داوطلبانه در انجمن اسالمی جهانی جوانان فعالیت داشت، آن و در خالل مشارکت در )اردوگاه( »ابها« که آن انجمن برپا کرده

ی داوطلبی به معاون، سپس بودند با آن ها آشنا شد، و بعد از دوره هـ( به1417به ریاست کل آن انجمن انتخاب شد. در سال )

عضویت مجلس شورا برگزیده گردید، سپس بار دیگر به انتخابدر به شورا برگردانیده شد.

های اسالمی متعدد در دکتر جهنی در مؤسسات و انجمن ی دعوت و امداد و جوانان عضویت داشت، ازجمله عضویت عرصه

در هیئت خیریه اسالمی جهانی کویت، عضویت در هیئت جهانی دعوت و امداد قاهره، انجمن علیای شؤون اسالمی در مملکت

ی ی مؤسسه عربی سعودی در ریاض، عضویت در مجلس اداره ی ائتالف خیر، عضویت انجمن قدس، عضویت در مجلس اداره

علیا برای مساعدت مسلمانان بوسنی و هرزگوین، عضویت در که اهتمام دانشگاه اسالمی »شیتاکوغ« بنگالدش. عالوه بر این

های ادبیات و تاریخ و دعوت اسالمی داشت، و فراوانی به درس

67جهنی مانع دکتر های گوناگون ای بزرگ با هزاران جلد کتاب در موضوع خانه کتاب

ها هم به زبان انگلیسی در اختیار داشت که بخشی از آن کتاببودند.

با توجه به مهارت دکتر جهنی در زبان انگلیسی از جهت نوشتن و تلفظ و تألیف کردن او را »بدوی انگلیسی«.... لقب داده بودند،

زیرا مدرک »بکاریوس« در ادبیات انگیسی دانشگاه ریاض و دکتورای دانشگاه »اندیانا« زبان او ادبیات انگلیسی را به دست

آورد که در جهان عرب کمتر کسی به دریافت چنین مدرک ممتازاند. نایل شده

اهم تألیفات دکتر جهنی: ی دعوت اسالمی ها؛ خصوصا در عرصه او در بسیاری از پژوهش

و ترجمه سهم بسزایی داشته، و اهم تألیفاتش عبارتند از: مشکالت، نگاهی به آینده، اسالمیبیداری ، مسیححقیقت

(- ابن عثیمین-،عقیدة االسالمیةی ) ، ترجمهگر ت و دعوتدعو االربعون( و )الفکرة و التأریخ( و )التضامن االسالمیةی ) ترجمه

(، بازنگری ترجمه معانی قرآن کریم با زبان انگلیسی،الشاملة نویسی، )مبادی المعارف مقالهةالمعارف قصه(، دائرة)دائر

المعارف مذاهب و ادیان، تقدیم اسالم برای غیر ةاسالم(، دائر ی اسالم در غرب، مذاهب فقهی و تأثیر آن بر مسلمانان، آیدنده

های فعالیت در میان جوانان در غرب، زندگی مسلمانان، اولویت های سمبلیک برای هشیاری حاجی در شهر خود، نظارت و روش

ها(، تریج اهداف بازنگری کتاب )جوان و رویارویی با مبارزه طلبی ی اسالمی، نقش مؤسسات خیریه در سرزمین عربستان، آینده

گرایان، بیابان نشینی که انگلیسی شد، بیابان نشینی که به اصول ها به زبان آمریکا رفت، بیابان نشینی که آمریکایی شد، همه این

اند. عالوه بر تحقیقات و مقاالت و انگلیسی نوشته شده های رادیو و تلفزیون عربستان و ها و بحث در برنامه سخنرانی

ی خلیج فارس و غیره. کشورهای حوزهاند: در رابطه با او گفته

ام با برادرم دکتر مستشار عبدالله عقیل می گوید: »آغاز آشنایی مانع جهنی مالقاتی بود که در بازدیدهای اواخر هفته با او داشتم. در آن موقع استاد در میان دانشجویان مسلمان خصوصا در میان


جا سفر ها، و باالخص کسانی که از سرزمین عربستان به آن عرب بودند بسیار فعال ببود. ایشان برای درس و سخنرانی و کرده کرد، ریزی می ها برنامه ی جمعه و جلسات و دیدار و مالقات خطبه

های آن کرد که به دین اسالم و ارزش جویان را توجیه می و دانش احساس غزت و سربلندی کنند، و دچار حس حقارت و خودباختگی

و ذوب شدن در محیط زندگی نشوند، و برای استفاده از های علمی و تکنولوژی غرب فرصت را غنیمت شمارند، پیشرفت

های غیر که شخصیت اسالمی را رها کنند و نسبت به ارزش نه این گشادی و صبر و قابل تغییر کوتاهی ورزند. خداوند متعال سینه

بود، بردباری در برابر خصوم و مجادله کنندگان را به او ارزانی دادهداد. هایشان با حجت و برهان پاسخ رد می و به شبهه

همچنین مسلک علمی ایشان یک مسلمان پایبند به راستگویی و ی که نمونه کشید، چه رسد به این داری را به تصویر می امانت

تواضع و فروتنی بود، و بال مهربانی را برای کوچک و بزرگ بود در میان همگان محبوب گسترانید، که این امر موجب شده می

و عزیز باشد و برای امور متعدد مرجع و مشاور حل معضالت و مشکالتی باشد که در کشورهای غربی بر سر راهشان پدید

آید. می ی جهانی و جمعیت اصالح اجتماعی، و همچنین در هیئت خیریه

ایم، ولی همه آن دیدار در منزل برادران کویت با هم مالقات داشتهها در راه اسالم و مسلمین بود. و مالقات

ی مکرمه پیوستم؛ هنگامی که با انجمن اسالمی جهانی در مکه در خالل همایش و جلسات انجمن و در موسم حج و

کردم. های اسالمی بیشتر دکتر مانع جهنی مالقات می گردهمایی های اسالمی جوانان در ریاض و جده و در سپس در دفتر انجمن

ام، و هرچه کنفرانس اردن و دیگر دیدارها با او برخورد کرده شدم محبتش بیشتر در قلبم جای بیشتر به او نزدیک می

می گرفت، و خداوند می سپاس در را مسلمان جوانان که کردمتالش و پایبندی و شکوفایی و درک و فهم در سعودی عربستان

قرار سطحی چنین در مسلمین و اسالم به خدمت برای مستمرداشتند.

و مسئولین با برخورد در او درست اسلوب و حکیمانه روش

توسعه عوامل از یکی خیرین و شاخه بازرگانان و فعالیت های یانجمن دفاتر . فرعی بود کشور خارج و داخل در

پتانسل و انرژی کارگیری به او سیاست و و روش فکری هایسازمان و برنامه دعوت و طراحی و خالل دهی در را ریزی

بزرگ تمرین دادن مشارکت و همیشگی، کار های نیروی بخش ترینعرصه - در - و دعوت عملی تمرین برای جوانان خصوصا اسالمی ی

توسعه روش و نشر کار های به مسلمانان غیر میان در اسالمی یانداخت«. می

می قعید ابراهیم دکتر جهنی: » و مانع دکتر است سال سی گویندمی بهار ) را در او با دیدار نخستین زمان از و تا( 1972شناسم م

این خالل در داشتم، نزدیک ارتباط در او با یافت وفات که زمانیعمده بخش که دعوتگران ما بین پیمان سه تالش مدت و وقت ی

می اسالم دین خدمت صرف را اهل خویش و متفکر بین و کردیم،بارزترین از یکی او علمی، روش به پایبند که آکادمی و پژوهش

پیش و بوجود رهبران محکم ارتباط بود؛ تربیت و دعوت کار قروالنآمد.

دهه آغاز در اول کنفرانس بار یک در میالدی هفتاد و هجری نود یشدم؛ آشنا جهنی دکتر با شد برگزار سعودی پادشاه دانشگاه در که

شعله واقعا به که و بود، دانشگاه محیط در دعوت فعاالن از ایبرای جهانی نشستی سال همان در که کنفرانس این من اعتقاد

لیسانس فوق بخش در جهنی استاد مرحوم و کرد، برگزار جوانانمی تدریس دانشگاه انگلیسی زبان دوم ادبیات سال در بنده و کرد،

در انگلیسی زبان به عالقه که بودم انگلیسی زبان پرورش بخشمی نزدیک هم به را ما مانند دانشگاه بلند ریش با که مرد آن و کرد،

می صحبت انگلیسی زبان به اصل انگلیسی خود یک به مرا توجه کردمایه بسی من برای این و کرد، و جلب بود، شگفتی و تعجب ی

راه از و شد، او با ارتباط برقراری به نسبت اعتمادم افزایش موجبو اهداف و جوانان جهانی اسالمی همایش با ایشان با آشنایی

. فعالیت شدم آشنا ایشان هایمتحده ایاالت در وطن از خارج در ما دوستی و رفاقت ی سپس

دوره کردن تکمیل برای که به آمریکا دکترا و ارشد کارشناسی ی


فعالیت آن رهبری در مشارکت همچنین کردیم، سفر اسالمی جا هایاتحادیه « در انجمن » در سپس ، اندیا دانشگاه در مسلمان طالب ی

اتحادیه و عرب مسلمان جوانان شمالی اسالمی آمریکای اسالمی ی » رابطه» بیش از بیش . إسنا کرد نزدیک هم به را ما ی

نشان را جدی و فعال دعوتگر مسلمان یک واقعی صورت ایشانگران می رسالت که می داد حمل دوش بر را توحید و قدر کرد،

می شعله سخنرانی بود، فعالیت و پویایی از و ای همایش کرد،برنامه گردهمایی اسالم معرفی منظور به را می ها کتاب ریزی نمود،می نشریه می و سر کلیساها به حتی و مسلمان نوشت، جوانان و زد

می جمع مناظره را در و می کرد شرکت و ها بحث جلسات و کرد،می تشکیل را مسلمین و اسالم پیرامون از رایزنی و داد،

آتشین جمله سخنرانی آن شود فراموش نیست ممکن که او کارهای » معرفی » بر مبنی کرد ایراد اندیا دانشگاه مسجد در که بود

عقیده و دین با ارتباط ضرورت و مسلمان، انسان شخصیتانگیزه برابر در نشدن تسلیم و آن، از دفاع و غرور اسالمی های

و مادی، رفاه و غربی، جوامع در شدن ذوب و غربی تمدنشبهه مقابل در فریب و منجالب خودباختگی در فرورفتن و ها،

.» داد هشدار شهواتمی وهیبی صالح دکتر شخصیتی: » همچنین جهنی مانع دکتر گوید

اولیه مراحل در هنوز که زمانی از او نبود، تحصیالت عادی یبین در اسالمی دعوت سنگین مسئولیت حمل برای بود دانشگاهی

که جایی تا داشت، آمادگی ایشان به خدمت و مسلمان دانشجویاناتحادیه رئیس به را او اوایل همان مسلمان در دانشجویان ی

. » برگزیدند » آمریکا در اندیا دانشگاهشیفته بسیار خود او زندگی و وقت و بود، اسالمی فعالیت و کار ی

نمود، آن فدای را خود و بود عالقمند کار این به کرد، آن فدای راروشن وفات دلیلی بزرگی اجتماع مسیر در که نیست هم این از تر

. بود اسالمی فعالیت و کار به نربوط که یافتشناخته متواضع و فروتن انسانی را ویژگی او بارزترین این و ام،

می شکل را او خدمت شخصیت خود به خودش داشت دوست داد،بی و ساده بسیار رفتار در و . کند، بود آالیش

71جهنی مانع دکتر مساعدت و یاری برای تالش وفاتش از قبل روز در او کار آخرین

برای خیریه امور مسئولین نزد شفاعت و خواهش و پیرزن، یکاولی بود، کتبی درخواست و نامه چهار با نفر چهار ساماندهی

حدود ) مبلغی به بدهکار شخصی( 175000شخصی دومی سعودی،حدود ) در صلحی غرامت با سومی( 250000یمنی و سعودی، ریال

سیاه هزینه زن پرداخت و تهیه به نسبت که بود تحصیل پوستی هایحدود ) در مبلغی که دانشگاه درمانده( 250000در بود سودانی دینار

قرض بار زیر که بود اردنی یک نفر چهارمین و بود، ناتوان بالغ و هاییشده( 60000بر ) گرفتار سعودی مانده ریال عاجز آن پرداخت از و ،

شگف! ترکیب این از الله سبحان چهار بود از نفر چهار انگیز،رفع نقطه برای جهنی دکتر بود این بر الهی تقدیر که مختلف ی

این بدون شود، عمل وارد روز یک در آن ها انتخاب مشکل در کهاز این و باشد، گرفته تصمیمی ایشان اوضاع و حاالت یا کشورها

ریاست که مردی است، بزرگ مرد آن بودن جهانی مهم اسرارمردی چون پس گرفت، عهده بر را مسلمان جوانان جهانی انجمن

. است داشته عهده بر را جهانی انجمنی ریاست بود جهانیممتاز: » می عايض الرداديو دکتر ویژگی از جهنی مانع دکتر گوید

بهره شرعی علوم و انگلیسی زبان با کمتر آشنایی که است منداز دعوت بسیاری با که ارتباطی خالل در بنده داراست، گریداشته دعوت کشور خارج و داخل در اسالمی پی گران نکته این به ام

بر برده برخی چون هستند، ویژگی دو این تقویت نیازمند همه که امزبان از شرعی یکی معلومات لحاظ از ولی دارند تسلط اجنبی هایاشتباه ضعیف سنت و مستحب با را واجب مسائل که طوری به اند

می می زندگی غرب در که آن ها خصوصا آن گیرند، یا درس کردند، جابهره خوانده خوب شرعی معلومات از هم برخی اما اند، هستند مند

فرهنگی زبان به رسیدن تا و ضعیفند، خارجی زبان با رابطه ها دردعوت فاصله میان در پدیده این و دارند، زیادی آشکار ی داخل گراناست.

می مانع دکتر با سپس داخل در دعوت قواعد و اصول که دانستتأکید احکام معرفی روی بیشتر داخل در دارد، تفاوت بسیار خارج

اندیشه می نقل بر اسالمی غیر کشورهای و خارج در ولی ی شود،که شوند آشنا اسالم نور با مسلمانان غیر تا شود تأکید باید اسالمی


را آن از شده مخلوط یا شده تحریف معلوماتی جز موقع آن تانداشتند.

موجودیتی و هستی آوردن بوجود بر مانع دکتر تأکید بیشترینآن در مسلمین اجتماع و مسجد تأسیس از که بود آمریکا در اسالمی

می پیشرفت شروع از ایشان اما شگفت شود، دهان آمریکا و زدهآن نشد می گشوده سفر بدانجا که کسانی از بسیاری که کنند گونه

می خود در حقارت احساس و باختگی خود بنابراین. گرفتار شوندو علم با سپس برد، کار به را جامعه آن با مناسب روش و اسلوببه سربلند مسلمان و اسالم و عرب عزت و شهامت و غرب دانش

. دعوت که مدتی خالل در جهنی دکتر بازگشت خود دیار و شهرعرصه در را و اسالمی مسلمان جوانان جهانی اسالمی انجمن ی

اسلوب با داشتند؛ مشارکت آن در که مؤسسات سخناندیگرزيبا و نيكو اندرزهاي و بجا و می ؛استوار اجرا و را مهارت، کرد

بودجه که بطوری داد، نشان را خود فعالیت فرهیختگی یک ی هایبه سال یک مدت در مسلمان جوانان انجمن فعاالن از نفر ملیونرا انجمن آن رهبری که زمانی در که حالی در رسید، ملیون هفتاد

نمی تجاوز ملیون شش از گرفت خیرین تحویل توسط همه که کرد،می گشت. تأمین

برنامه مراقب که شدم آشنا ایشان با رادیو زمانی دینی هایمراقبت آن از بیشتر چه هر دقت با و بود، انگلیسی زبان با ریاض

ترجمه می با رابطه در خصوصا . کرد، انگیسی با کریم قرآن معنای یو تواضع ممتاز ویژگی از دیگران با برخورد و رفتار در مانع دکتر

میانه و دعوت، در اخالص و پیروی، و انتساب در و راستگویی رویبا فراخوانی و دعوت و نيكو اعتدال اندرزهاي و بجا و استوار سخنان

زيبا گفتگو ، و بهتر یو و نيكوتر هرچه شيوه «. بهره ؛با بود مند

گوید: »مردانی هستند که و استاد لطفی عبداللطیف می سازند، و مردانی هم هستند که حوادث آن ها را حوادث را می

کنند جایشان سازد، ...برخی از رجال وقتی به جایی سفر می می توانند آن خأل را پر شود که تعداد زیادی هم نمی چنان خالی می

کنند.

73جهنی مانع دکتر ی دعوت همچنین دکتر مانع حماد جهنی، شهسوار عرصه

اسالمی، و مرد خروشان و با تحرک بود که در فضای دعوت با گری بود که اندیش شناخته شده است، و دعوت متفکر ژرف

اسباب و عوامل تأثیرگذار برای پیشرفت در کارش را در اختیار داشت، و مدبری کارآزموده و با درایت، و خطیب سخنور و بلیغ

زیست، و اهل بود، مرد دعوت بود نه قدرت، مانند مردم ساده می تکلف و تصنع نبود، مرد خودسر و خودجوش بود و بر فطرت و

زیست. سرشت می گونه که نزدیکان و واقعا دکتر مانع »غیر مانع« بود - همان

گفتند- چون هر ورقه یا درخواستی به دوستانش او را المانع می نوشت، لذا او را شد روی آن عبارت »المانع« می ایشان تقدیم می

گفتند«. به جای مانع »المانع« می مردی که زندگی خویش را فدای خدمت به دعوت دینی کرد، و

ی وقتش را صرف خطبه و سخنرانی و رفع مشکالت بخش عمده هایشان وارد زنان و یتیمان نمود، و به قلب فقراء و محتاجین و بیوه

یابی شد، منصب و مقام او را تغییر نداد، و یک روز هم برای دست به آن تالش نکرد، بلکه با زهد و پارسایی بین خانواده و دیوارهای

ی ساده متواضعانه زیست. خانه کتاب ی )انجمن جهانی ی مشهور خزانه دکتر مانع پس از حادثه

اسالمی جوانان( رحلت کرد، زمانی که آن خزانه مورد دستبرد ای قرار گرفت، و پس از شکستن و تخریب همه دزدان حرفه

های آن را به یغما بردند، و در صدد قتل نگهبان آن هم دارایی برآمدند. وقتی او را دیدم غم و اندوه را در چشمانش مشاهده

ها سهم یتیمان و فقرا و مساکین بود، و او کردم، زیرا آن ثروت خواست، و در روز دوم حادثه که به پاداش خود را از خدا می

طرف فرودگاه حرکت کرد ماشینش چپ شد و چند مرتبه غلطید و با خشنودی به دیدار پروردگار شتافت، و انشاء الله مورد

خشنودی خداوند هم بود. ( سالگی درگذشت، عمری ماالمال60دکتر مانع جهنی در سن )

از دعوت دینی و عطاء و بخشش و عمل خیر«. گوید: »دکتر مانع همسر دکتر مانع جهنی )دکتوره هدی( می

ترسید...، ای از خدا می پرهیزگار بود و در مورد هر صغیره و کبیره نماز خواندن در مسجد به نسبت ایشان امری اساسی بود، و حتی


که نماز را به موقع ادا نماید، زمانی که بیمار بود حریص بود بر این گشت، و در هر جا بود برای ادای نماز به جماعت دنبال مسجد می

کرد نمازش را در فرودگاه و حتی زمانی هم که به خارج سفر می کرد، یا مجتمع تجاری یا بیمارستان به موقع و در اول وقت اداء می

احساسکرد، بلکه با اطاعت خداوند به نگاه عابرین توجه نمی کرد، و خطاب به من می فخر و سر بلندی می گفت: مردم علنا

کنند؛ ما از انجام عبادت خدا در جلو آن ها کنند شرم نمی گناه می حیا کنیم؟. نخستین چیزی که در سفر بعد از پیاده شدن در

ی بیدار شدن برای مسافرخانه برایش مهم بود پیدا کردن وسیله نماز صبح بود. همچنین بر قرائت و فهم قرآن کریم و خواندن

ی ایشان برای قرآن کریم همراه تفسیر آن حریص بود، و ترجمه یکی از مسلمانان آمریکایی بزرگترین دلیل بر اهتمام او به قرآن

است«. همچنین دکترها عبدالوهاب نور ولی، حسن سفر، ناصر زهرانی،

گونه که رئیس مجلس اند، همان و سلیمان أبا الخلیل او را ستودهاند. شورا دکتر صالح بن حمید و جمع بسیار زیاد دیگر او را ستوده

از سخنان دکتر جهنی: که با انجمن ارتباط داشته باشم فکر آن را داشتم، »قبل از این

شد برای جا زیاد پیشنهاد می حقیقت آن اندیشه این بود که آن همسو کردن و هماهنگ ساختن جوانان مسلمان در همه گوشه و

ی پیشنهادها طرح نظریه کنار جهان کاری انجام شود. در بین آن سوم »قذافی« بود، که برای تشکیل کنفرانس در طرابلس غرب

دعوت نمود، و شرکت کنندگان آمریکایی و بسیاری دیگر از ی کشورها از جمله عربستان سعودی در آن حضور یافتند؛ و قضیه

شد خوب ی سوم( مطرح گردید که اگر به خوبی اجرا می )نظریه ی این نظریه مبنی بر این بود که و شجاعانه بود، و خالصه

داری و کمونیست و راه و روش سوسیالیستی، و سرمایه های هر دو شکست خورده هستند، و تنها نظام درست و روش

سالم اسالم است، که این مورد اتفاق همه مسلمانان است، اما ها مرتبط )قذافی( آن را به )کتاب سبز( خود و برخی فعالیت

اش را از بین برد، عالوه بر حمله و ساخت که ارزش نظریه

75جهنی مانع دکتر بود. هایی که بر ضد جوانان مسلمان در لیبی انجام داده دستگیری

کنفرانس بسیار جدی بود، لذا به او گفتند: »تو برای اسالم و کنی در حالی که بر راه و روش اسالم ی سوم فراخوانی می نظریه

ات که در نظریه خواهی ما را اقناع کنی به این نیستی، اگر می راست و جدی هستی مسلمانان زندانی لیبی را آزاد کن«. سپس

ای به کار خود پایان داد، و شرکت کنفرانس بدون هیچ نتیجه کنندگان با شیخ حسن آل شیخ مصاحبه کردند و گفتند: قذافی

خواهد برای جوانان سازمانی بوجود پیماید و می هدف راه می بی آورد، ولی عربستان سعودی برای ایفای این نقش سزاوارتر

است. آل شیخ گفت: در این باره با ملک فیصل گفتگو خواهیم کرد، و درخواست را برای ملک فیصل فرستادند و قضیه را بر او

عرضه کردند که در آن موقع در سفرهایش به آفریقا و آسیا و کرد، و ی »همبستگی اسالمی« را به شدت مطرح می غیره قضیه

به اهمیت آن قناعت کامل داشت، و قبل از آن هم برخی ها از جمله »رابطه جهان اسالم« را برای تقویت مفهوم سازمان

های مسلمان همبستگی بین جمعیات و مراکز اسالمی و اقلیت بود؛ و در سطح ساکن در کشورهای غیر مسلمان تأسیس کرده

تر )سازمان کنفرانس اسالمی( را به منظور ایجاد وحدت رسمی بیشتر در بین کشورهای اسالمی بوجود آورد. در خالل سؤاالتی

تکمیل نشود تا انجمن اسالمی سازمان که چرا این مبنی بر این جوانان هم بوجود آید، و همبستگی بیشتر شود، و این جنبه تا زمان

ی همبستگی اسالمی فعال باشد؟ این اندیشه کامل شدن منظومهتقدیم شد و آن پیشنهاد خوب و زیبا تلقی گشت، و در سال )

هـ( کنفرانس اسالمی تشکیل شد، سپس از سوی اعضاء1393 پیشنهاداتی مبنی بر ایجاد سازمان به نام »انجمن جهانی اسالمی

برای جوانان« مطرح گردید، و از آن موقع تشکیل شد«.وفات دکتر جهنی:

دکتر مانع حماد جهنی رئیس انجمن اسالمی جهانی جوانان در م( در مسیر4/8/2002هـ( برابر با )25/51425روز یکشنبه )

ی رانندگی که ماشینش چند مرتبه فرودگاه بر اثر یک حادثه غلطید، در حضور اجتماعی مهم در جده از پژوهشگران شؤون

اسالمی و امور دعوت وفات یافت.


درود و رحمت بیکران خدا بر روان برادرمان، و از خداوند مسألت دارم او را در بهشت برین همراه با پیامبران و راستان و

؛ محشورخوب هستندبسی دوستان شهداء و شایستگان که ...شكر و سپاس پروردگار جهانيان را سزا استگرداند، و

مجاهد دیدات... مهاجری احمد

جایگاه احمد دیدات: به عنوان مردی باجرأت، شجاع، مدافع دین/شیخ احمد دیدات

مقدس اسالم و پاسخگو به اباطیل و خرافاتی که دشمنان اسالم تا به حال آن را توزیعصاز جمله نصاری که در زمان پیامبر

و این کار با دسترسی وی به کتاب، شناخته شده استمی کردند، »اظهارالحق« میسر شد. در واقع احمد دیدات به وسیله ی خواندن این کتاب به عنوان پاسخ گویی به شبهات نصاری و بحث و دیالوگ

با اهل کتاب، در دنیا مشهور و معروف گشت. ایشان با روشی کامال شرعی و موافق با شیوه ی قرآنی به دعوت اهل کتاب به

گفتگو پرداخت و از آنان خواست تا از البه الی کتاب تحریف شده ی خود به عرضه ی دلیل و برهان بپردازند؛ که در نهایت تاثیر بسیاری

را بر جای گذاشت و شهسوار ویکه تاز این میدان گشت. تولد و آغاز زندگی:

م در »تادکهار فار«1918استاد احمد حسین دیدات سال منطقه ای در سراط هند از پدر و مادری مسلمان )حسین کاظم دیدات و فاطمه( متولد شد، شغل اصلی پدرش کشاورزی بود و

مادرش نیز او را یاری می داد و مدت نه سال در آنجا ماندند، سپس به جنوب آفریقا رفته و در »دیربان« ساکن شدند و در آنجا

شغل کشاوری را به خیاطی تغییر دادند. گفتنی است که استاد از همان دوران کودکی بر عقیده ی اهل

سنت و جماعت پرورش یافتند و برای آموزش و یادگیری قرآن و علوم قرآنی و احکام اسالمی به مرکز اسالمی در دیربان پیوست،

مرحله ششم ابتدایی را به پایان رساند، سپس1934و در سال جهت یاری رسانی به پدرش، در یک مغازه نمک فروشی مشغول به کار شد، سپس برای کار کردن به یک کارخانه ی وسایل سازی

»اثاثیه منزل« نقل مکان کرد و دوازده سال در آنجا ماند، و چون در وظیفه ای که در این کارخانه داشت، صحیح و سالم کار می کرد،

-اعتماد کارفرما و صاحب کارخانه را به خود جلب کرد– و از رانندگی به فروشندگی و در آخر ایشان را به عنوان مدیر کارخانه

الفنیةمنصوب کردند. در این اثناء احمد دیدات به دانشگاه »

« پیوست که در آن رشته های ریاضی و مدیریت تدریسالسلطانیةمی شد.

گفتنی است که در دهه ی چهارم همان قرن بود که نقطه ی تحول حقیقی در استاد دیدات به وجود آمد و سبب این تغییر

دیداری بود که با هیئتی از مسیحیان در مغازه ای که احمد دیدات در آن مشغول کار بود، صورت گرفت، آنجا که نسبت به اسالم

سؤاالتی مطرح شد، اما استاد توانایی جواب به آن ها را نداشت. احمد دیدات تصمیم گرفت که انجیل را با تمامی چاپهای

انگلیسی بخواند و حتی کوشش کرد که کسی را بیابد تا نسخه ی انجیل عربی را نزد او یاد بگیرد، سپس به بررسی و تطبیق کردن

بین انجیلهای متفاوت پرداخت و آنگاه که قدرت کاملی را برای کار دعوت اسالمی و بر خورد با مبشران مسیحی در خود مشاهده

کرد کار بازرگانی را ترک و تمامی وقت خود را صرف دعوتاسالمی نمود.

در وقت فعالیتهای احمد دیدات در پاکستان، عامل موثر دیگری که تاثیرش برتغییر زندگی احمد دیدات از دیدار با گروه نمایندگان

کمتر نبود، وجود داشت، زیرا وی در وقت مرتب کردن مسیحی انبارهای کارخانه، با کتاب »اظهار الحق« نوشته ی استاد رحمت

الله هندی برخورد نمود. این کتاب شامل مجموعه ای از حمله هایی بود که مسیحیان بر هند که وطن اصلی استاد بود، وارد کرده بودند، زیرا بریتانیاییها

زمانیکه هند را شکست دادند بر این باور بودند، هر مشکلی را که در آینده آنان را تهدید کند، فقط از جانب مسلمانان هند است،

از مسلمانان غصب شده بود وزیرا حاکمیت، سیادت و بزرگی چون آنان مدتهایی صاحب قدرت و حکومت بودند به آن آشنایی کافی داشتند و در فکر بودند که بار دیگری اقتدار و حکومت از

دست رفته را باز یابند و مشهور است که مسلمانان امتی مبارز بوده، به خالف هندوسها که تسلیم شده و مسیحیان هراسی از

آنان نداشتند.

مهاجری... احمد 79مجاهد دیدات زندگی دعوتگری:

استاد احمد دیدات آنچه را از این کتاب آموخته بود در روبرو شدن و برخورد با مسیحیان به کار بست، او با مسیحیان قرار

گذاشت که هر روز در منازلشان با یکی از آن ها دیدار و گفتگو کند و مسیحیان هم بعد از بازگشت از کلیسا با وی مصاحبه می کردند،

سپس استاد به شهر دیربان نقل مکان کرده و با جماعت دیگری با آنان انجاممتعددی از مبشران مسیحی روبرو شد و مناظرا ت

داد. برای کار کردن و به دست1949استاد احمد دیدات در سال

آوردن ثروتی، جهت نفقه خانواده اش و صرف دعوت اسالمی به در خالل مدتی که به پاکستان مهاجرتپاکستان مسافرت کرد،

و به مدت سهنمود در یک کارخانه بافندگی مشغول به کار شد، سپس الزم بود که به جنوب آفریقا باز گردد، درسال در آنجا ماند؛

غیر این صورت حق اقامت در آن کشور را از دست می داد، زیرااو از متولدین جنوب آفریقا نبود.

هنگامی که به دیربان بازگشت، به عنوان رئیس همان کارخانه بافندگی که قبل از سفرش در آن کار می کرد، منصوب شد و تا

در آنجا ماند و خود را برای دعوت اسالمی آماده 1956سال می کرد.

در دهه ی پنجم آن قرن، درفضل و بخشش پروردگار،استاد، به تالشهای جدید دیگری را ادامه داد؛ ایشان در قبل ازشهر دیربان

ظهر روزهای یکشنبه سخنرانیهای دعوتگرانه خود را ارائه می داد که حدود دویست تا سیصد نفر در آن شرکت می کردند و هر روز

به تعداد مخاطبان و شنوندگان افزوده می شد. بعد از آنکه در طی چند ماه، در این زمینه تجربه کافی و وافی را کسب کرد، یک فرد انگلیسی زبان به نام »فیر فاکس« که به اسالم متدین شده و عالقه و آمادگی را برای خواندن درسی نزد

»المقارنة بيناستاد نشان می داد، از وی در خواست کرد که را به وی آموزش دهد، و نام این درس راالديانات المختلفة«

.Bible Class .. »فصل کتاب مقدس« گذاشت »فیر فاکس« می گفت: می خواهد بداند که چگونه کتاب مقدس را در دعوت به اسالم به کار گیرد، و در بین آن دویست تا سیصد نفری که در سخنرانی روز یکشنبه شرکت می کردند، فیر فاکس


حدود پانزده تا بیست نفر را در بین آنان -که از استعداد سرشاری برخوردار بوده و توانایی فهم بیشتری از دین داشتند- انتخاب کرد،

تا بعد از جلسات باقی بمانند و بر علوم و معارف دینی شانبیفزایند.

چندها هفته و یا»فیر فاکس« درسهای استاد فرهیخته و ارجمند به مدت دو ماه ادامه داشت، اما متأسفانه زیاد طول نکشید که

ناپدید گشت و حاصل کار و تالشش بی نتیجه»فیر فاکس« سید ماند، و ناامیدی و ناکامی بر پیشانی شاگردانش نقش بست.

سه هفته بعد از ناپدید گشتن »فیرفاکس«، احمد دیدات در روز یکشنبه به شاگردان وی دستور داد که جای خالی شده استاد گم گشته شان را پر کنند و درسهایشان را از جایی که نزد استادشان خوانده اند - به بعد- ادامه دهند، زیرا آنان خود را برای آگاهی و

شناخت بیشتر در این عرصه آماده می کردند، و حضور در درسهای استاد فیرفاکس تنها جهت باال بردن روحیه معنوی شان صورت

می گرفت. احمد دیدات به مدت سه سال، تمامی روزهای یکشنبه با آنان

صحبت می کرد و این مدت را به دوره ای بسیار طالیی که از آنچیزهای بسیاری را فرا گرفت، توصیف می کرد.

بزرگترین عاملی که وی را در تعلیم و تربیت دیگران تشویق می کرد، همین حدیث گهربار نبی اکرم اسالم بود که می فرماید:

آية«. ولو عني بلغوا»باشد » آيه يك چه اگر كنيد، ابالغ مردم به من طرف .«از

پس بر ما هم واجب است که رسالت الهی را در حد توان تبلیغکنیم، اگرچه تنها آیه ای هم باشد.

استاد احمد دیدات بخاطر جرأت و شجاعتی که داشت به عنوان مدافعی برای اسالم و پاسخگویی به اباطیل و خرافاتی که

تا به صدشمنان اسالم از جمله نصاری که از زمان رسول الله حال به نشر آن پرداخته اند، شناخته شده بود. نتیجه کار و تالش

ایشان این بود که چندها هزار نفر از پیروان دین مسیح از گوشه و کناره های جهان به اسالم گرویده و بعضی از آن ها به داعیان

بزرگی برای اسالم تبدیل شدند.

مهاجری... احمد 81مجاهد دیدات از ادامه کار و فعالیت روزانه خود دست1959استاد در سال

کشید، تا در صورت ممکن تمامی وقت و زندگی خود را صرف مناظرات ثمر بخش، سخنرانیهایی روشمند و تشکیل دادن جلسات دینی نماید. ایشان در تالش بی وقفه اش برای ادای این کار بزرگ، به کشورهای زیادی سفر کرد، و جهت پرورش دعوتگرانی کوشا،

دانشگاه »السالم« را تأسیس کرد که به عنوان مرکزی دولتیبرای دعوت اسالمی در شهر دیربان در جنوب آفریقا قرار گرفت.

بعضی از پروژه های تکمیل شده احمد دیدات استاد احمد دیدات مؤسسه »السالم« را برای آموزش و

پرورش دعوت گران ایجاد کرد، وی و خانواده اش توانستند که منشأ ایجاد مؤسسه ی بزرگی باشند که آثارش تا به امروز ماندگار

دعوت اسالمی در جهان را که است. همچنین وی بزرگترین نهاد آن را »المرکز العالمی لنشر االسالم« نام نهاد، تأسیس کرد،

Islamic Propagation Center International و تا موقعی که بر بستر مرگ افتاد، خود عهده دار ریاست آن شد.

احمد دیدات بیش از بیست کتاب را تالیف کرد که صدها مجلد از آن را چاپ و به شیوه مجانی در اختیار مردم قرار می داد، آثار

وی به زبانهای متعددی از جمله: عربی، اردو، روسی، چینی، اندونزیایی، هندی، نرویژی، فرنسی و چندها زبان دیگر جهان

ترجمه شده اند و مشهورترین آثارش عبارتند از: چه می گوید؟ صکتاب مقدس درباره محمد *آیا کتاب مقدس کالم خداست؟ *آیا انجیل کلمه خداست؟ *قران معجزه تمامی معجزات *مسیح در اسالم * که یک مجلد و دارای جزئهایThe Choic* کتاب اختیار *

متعددی است.* مسئله اعراب و اسرائیل به سوی سازش یا کشمکش؟

* به دار آویختن مسیح بین حقیقت و افتراء * چه کسی سنگ را به حرکت در آورد؟

* خدایی که وجود ندارد


اضافه بر این تألیفات پر ثمر، صدها سخنرانی ارزشمند و روشمند را در گوشه و کناره های این جهان ارائه داد. آری به سبب همین زحمات بزرگ و بی وقفه بود که شیخ احمد دیدات در سال

در خدمت به اسالم جایزه جهانی ملک فیصل را از آن خود1986کرد و به درجه ی استادی نائل آمد.

بیماری استاد احمد دیدات م بعد از بازگشت از سفر شگفت آور تبلیغی1996در سال

استرالیا، آن شهسوار و سلحشور و قهرمان اسالم، با بیماری مزمنی مواجه گشت، که مدت نه سال وی را خانه نشین کرد؛ دامادش »عصام مدیر« راجع به اوایل رویارویی با این بیماری،

می گوید: م استاد به سبب عواملی به خون بستگی1996در ماه آبریل

سرخرگ مبتال شد، عالوه بر این، وی مدت زمان زیادی بود که به بیماری قند گرفتار بود، اما در طی این مدت، طبق عادت قبلی به

دعوت دینی خود ادامه داد، ولی در این ماه به طور ویژه ، سفرهای دوره ای برای دعوت اسالمی را از سر گرفت و نهایت

تالش خود را ارائه داد، به ویژه در مسافرت اولش به استرالیا که روزنامه نگاران نیز خبر آن را در روزنامه هایشان منتشر کردند، زیرا

ایشان برای عرضه ی آموزه های اسالمی به استرالیا رفته و جماعتی از مسیحیان استرالیایی را که نسبت به اسالم بی ادبی

کرده بودند، به مبارزه طلبید. تنها با مسیحیانی گفتگو کرد که اسالم را استاد در سفرش

تهدید می کردند و علیه اسالم بگومگوهایی را سر داده بودند؛ آن ها را به مناظره و دیالوگ فرا خواند، و سپس آراء و نظرات و

انتقاداتشان را با دالیل قوی رد می کرد. به همین سبب بود که به استرالیا سفر کرده و گشت و

گذارهایی را همراه با سخنرانی های گرانبها و مناظرات علمی و قوی ارائه داد. در موقع بازگشت از استرالیا آنچه را که گفته شد

برای وی پیش آمد و به بیماری خون بستگی مغز مبتال گشت.

مهاجری... احمد 83مجاهد دیداتدر گذشت احمد دیدات

م مطابق با سوم2005صبح روز دوشنبه نهم ماه اغسطس هـ امت اسالمی، داعی مسلمان و دلسوزی را از1426رجب سال

بر او باد. خداوند دست داد، درود و رحمت وبرکاتــاد گــرفته ایم کــه فرمــود: صما از پیامبر الجزاء أعظم »ان ی

و عظم مع فمن قوما أحب اذا الله أن البالء, ابتالهم, .1«السخط فله سخط الرضا, ومن فله رضى

پاداش بزرگ در گرو مصائب بزرگ قرار دارد، و اگر خداوند» قومی را دوست داشته باشد آن ها را مورد امتحان و آزمایش قرار می دهد، کسی که به آن راضی باشد به رضایت خدا نایل می گردد و کسی که به آن ناراضی و ناراحت باشد، خشم خدا را از آن خود

کرده است«. صما احمد دیدات را از جمله ی کسانی می دانیم که رسول الله

در مورد آنان خبر داده است. رحمت خدا بر تو باد ای شهسوار اسالم! براستی که تو در حال

خواستاریم نصف آنچه را کهحیات و مرگ پاک هستید، از خداوندبه تو داده بود، بر ما ارزانی دارد. آمین.

ترمذی. و ماجه ابن امام روایت به -1

قرعاوی جنوب... عبدالله عالمه ی

ایشان دانشمندی بزرگوار و ارجمند، پیشوایی مصلح و واالمقام، استاد عبدالله بن محمد بن،گو، پرهیزگار، پارسای باتقوا حقیقت

الحجه حمد بن محمد بن عثمان قرعاوی است، که در یازدهم ذی هـ( دو ماه بعد از وفات پدرش در شهر عنیزه1315سال )

عربستان سعودی دیده به جهان گشود. دوران کودکی را با یتیمی و تحت سرپرستی عمویش عبدالعزیز قرعاوی سپری کرد، هر چند مادرش با مرگ پدر بیوه شد، اما نسبت به او دلسوز و مهربان بود ودوشا دوش عمویش به بهترین وجه پرورش و تربیتش را برعهده

گرفت. هـ( همراه عمویش اشتغال به تجارت در1328در سال )

سرزمین غربت از جمله سفر به شام را برگزید و برای تجارت ی کرد، سپس به زادگاهش برگشت و جنبه شتر و پوشاک سفر می

ی کوچکی یافت، و مغازه اش رشد و شکوفایی می تربیتی و ادبی را برای خرید و فروش گشود، او در معامله راستگو بود و شب و

ی زندگی هم روز مالزم و همنشین اساتید بزرگوار بود، این رویه ی ی ادامه نتیجه ماند و انگیزه ای بود که ادامه نیافت و بی تجربه

ی عمیق او به علم و دانش، تجارت در او تقویت نشد، زیرا عالقهاو را از این کار رویگردان ساخت.

برخی از ویژگیهای ایشان: هر انسانی از نظر جسمی و اخالقی دارای ویژگیهای منحصر به

یابد و او را از فردی است که در شخصیت و رفتار او انعکاس می هم دارای صفات:سازد، شیخ عبدالله قرعاوی دیگران متمایز می

و ویژگیهای خود بود. که از اعضای هيئت علمای سابق است در:استاد عبدالله بسام

گوید: ایشان امر به معروف و نهی از منکر مورد ایشان می ازکرد و در این راستا کرد و حق را به روشنی بیان می می

نداشت، و در بازار وسرزنش هيچ سرزنش كننده اي هراسي ای که اگر مردی از پرداخت، به گونه های عنیزه به تبلیغ می خیابان

چه خانمی زیورآالت کرد، یا چنان رفت و آمد به مسجد سستی می

گذاشت، بال فاصله پوشید یا زیبائیش را به نمایش می خود را نمی کرد و او را با زبان از آن کار زشت عصای دستش را بر او بلند می

کرد، تا جایی که در میان مردم داشت و او را نکوهش می باز می انگار هم از ایشان حساب ابهتی یافت، و افراد تنبل و سهل

بردند و از او بیم داشتند. بارها برای رضای خدا آموزشگاه می قرآن و نوشتن و ریاضی را به صورت رایگان برای کودکان و

گونه که داد، همان کرد و ایشان را آموزش می نوجوانان دایر داد که بنده هم از جمله کودکانی بزرگان را نیز علوم مبادی یاد می

ی بودم که در کالس درس ایشان شرکت داشتم، او به ما اجازه گفت و به دقت به که مؤذن اذان می داد تا این بیرون رفتن نمی کرد که در نماز بازی و شوخی نکینم، سپس برای نماز ما نگاه می

شد. ی نماز خارج می اقامه ی نامه اما عالم بزرگوار استاد محمد قاضی در بیان زندگی

گوید: او ستاید؛ از جمله می قرعاوی او را با اوصاف متعدد می قدر، مرشد و پیشوای مصلح و نخبه، مردی که عالمی عالی

که او کند و پارسا و پرهیزگار بود. عالوه بر این حقیقت را بیان می نشین و تالوت قرآن و تسلط بر قواعد را به داشتن صوت دل

تجوید و تالوت دقیق قرآن، و نیکی با پدر و مادر و عالقمندی به اصالح روابط مردم و فرمان به نیکی و بازداشتن از بدی و

هـ( بر اثر پیری، بینایی1386ناهنجاری توصیف نمود. در سال ) دیدگانش را از دست داد و ضعف و ناتوانی و پیری بر او چیره

شد. استاد عمر احمد جردی مدخلی- که از شاگردان ممتاز اوست-

افزاید: جسم و هیکل بعد از ذکر صفات و ویژگیهای جسمی او می قوی و درشت و با نشاط و محاسنی بلند داشت، در حال تدریس

توانست دارای بسیار با نشاط بود و هيچ کدام از شاگردانش نمی فراست و هوشیاریفعالیت علمی و عملی او باشد، خداوند

خارق العاده و باالیی به او ارزانی بخشیده بود، با درایت و حکمت خواند، دانشمندی فرا میو مهربانی مردم را به سوی خداوند

وارع، پرهیزگار، وارسته و بردبار بود و به امید پاداش الهی مردم ی خواند. همچنین آن بزرگوار دارای عقیده را بسوی او فرا می

عبدالله... عالمه ی 87قرعاوی جنوب بود، و در فروع و مسائل– عقیده اهل سنت و جماعت–سلفی

احکام عملی دین به هیچ کدام از مذاهب چهارگانه پایبند و وابسته کرد، هر جا حدیث نبود، بلکه مذهب سلف صالح را دنبال می

جا بود. ایشان با وجود خستگی شد، مذهب او آن صحیح یافت می زیاد بر اثر تدریس در روز، بخشی از شب را با عبادت سپری

خوابید. فقراء و نمود، گاهی اوقات در مسجد روی حصیری می می گذاشت و نسبت داشت، به آن ها احترام می مساکین را دوست می

کرد، زنان مهربان بود و ایشان را کمک می به یتیمان و بیوه همچنین طالبان علوم دینی را به خاطر رضای خدا دوست

داند چقدر مورد اذیت و دسیسه و داشت، و فقط خدا می می در مقابل دشمنانش با صبر:حسادت قرار گرفت، ولی آن بزرگوار

کرد، و در ادامه در رابطه با شخصیت و بردباری مقاومت می شماری مسجد های اخیر تعداد بی گوید: در سال استاد قرعاوی می

را در جهات مختلف ساخته یا تعمیر نمود که بشمار نمی آید، و های متعدد آب شرب را حفر نموده و تالش زیادی را نزد چاه

جویان و اساتید قبائل حکومت در راستای استخدام بعضی از دانش مبذول داشته است، بنابراین به فضل خدا سپس به سبب استاد

قرعاوی نعمت دین و دنیا توأما در آن منطقه جمع شد، عالوه داشت، نیکوکار و خیر بزرگواری بود و اهل سخاوت را دوست می

و قبل از وفات یک سوم اموالش را در جهات خیری از قبیل بنای ی عموم و دیگر اعمال خیری مساجد و حفر چاه آب برای استفاده

به وصیت گذاشت، و بر اثر حسن نیت ایشان و حسن تدبیر و مدیریت پسر ارشدش که اجرای وصیتش را به او واگذار کرده

بود- خدا او را محفوظ کند و امثالش را زیاد نماید- الحمدلله بخشعمده و بیشتر وصیتش به اجراء در آمده است.

سفر برای کسب علم: ی حالل، مشاغل ی لقمه در راه کسب و تهیه:استاد قرعاوی

بدست گرفته و رنج زیاد تحمل نموده و جز در سن میان سالی برای کسب فارغ نشد، بنابراین ایشان از جمله کسانی بود که

ی خلوص علم ایشان را مبارک گردانید، و این هم نتیجهخداوند نیت و صادق بودنش با خداوند بود، همچنین خداوند راههایی بر او گشود، و سختیها را برایش آسان ساخت و سریع نتایج کارش را


عنفوان جوانی را در عنیزه پشت سر:بدست داد، از آنجا که استاد گذاشت از همان اوایل به اخالص و دعوت و نصح و خیرخواهی

ای را در زادگاهش عادت گرفته بود، و همراه شاگردانش مدرسه گوید: برای خواندن و نوشتن افتتاح کرد. ایشان درباره خود می

هـ( از هندوستان برگشتم1375 رمضان سال )22هنگامی که در و به شهر ریاض آمدم نزد استاد بزرگوارم عالمه: محمد بن

ابراهیم بن عبدالطیف آل شیخ برای سومین بار درس خواندم، و براي بار چهارم مستمع درس ایشان بودم، ولي بار پنجم ایشان را

نیافتم، زیرا به مكه رفته بودند، سپس بسعادت حضور استاد بزرگوار شیخ عبدالعزیز بن بشر نصیبم شد که در احساء زندگی

کرد، و نزد استاد بزرگوار محمد بن مانع که در قطر بودند به میخواندن حدیث مشغول شدم.

همچنین نزد شیخ عبدالله بن محمد آل مانع درس خوانده، و نیز به بریده سفر کرد و نزد عبدالله بن سلیم و استاد عمر بن سلیم

که در بریده اقامت داشتند زانوی شاگردی زده و برای کسب علم هـ(1334تجارت و بازرگانی را رها نمود، بدین خاطر در سال )

ی»رحمانیه برای کسب علم به هندوستان سفر کرده، و به مدرسه بدلهی« پیوسته و علم حدیث را از علمای اهل سنت برگرفته

است، اما هنگامی که بعد از یک سال خبر بیماری مادرش عزم بازگشت به عنیزه کرد، اما قبل از رسیدن به مقصد مادرش وفات یافت. سپس تحصیل علم را دنبال كرده و كوله بار سفر را به نزد

علمای بزرگوار در دیار خویش بست، و بعضی اوقات به عنیزه زد، و بعد از مدتی به هند برگشت و علم حدیث را نزد شیخ سرمی

عبدالله بن امیر قریشی دهلوی به اتمام رسانید، که نهایتا در سال ای مفصل مفتخر شد، سپس هـ( در کتب حدیث به اجازه1355)

هـ( به زادگاهش برگشت، همچنین برای کسب1357در سال ) علم به کشورهایی مانند مصر، فلسطین، سوریه، اردن و اخیرا بهعراق و کویت سفر کرده است، سپس به وطنش برگشته است.

انتقال استاد به منطقه جنوب سعودیه: - که:استاد بزرگوار مالزم شیخ محمد بن ابراهیم آل الشیخ

ی خدا سابقا مفتی مملکت سعودیه بوده و همراه ایشان حج خانه

عبدالله... عالمه ی 89قرعاوی جنوب بجا آورده، و بعد از اداء مناسک حج ملک عبد العزیز از او

درخواست نمود که جهت ارشاد و تعلیم دین به جنوب سعودیه به دعوتش لبیک گفته و او را به اخالص در:برود و استاد قرعاوی

دعوت و به پرهیزگاری در همه احوال و مکان توصیه کرد. و گفته شده استاد خود این در خواست را کرده، اکنون از خودش بشنویم

گوید: »در بیستم ماه صفر به شهر جازان رفتم و مقداری که مي کاال با خود برداشتم و متوجه شهر صامطه شدم، سپس همه شهر

را جستجو کردم، بعد در دکانی کاالهای را که همراه داشتم گذاشتم، و اولین کاری که انجام دادم تعلیم قرآن، اربعین نووی،

21اصول ثالثه، تجوید، فرایض و آداب رفتن به نماز بود، که به گردد. پس این مغازه اولین هـ( برمی1358ربیع االول سال )

ی یمن بنا نهادم، و در آخر جمادی ای بود که در تهامه مدرسه جا هم االولی در همین سال به شهر فرسان رفتم و در آن

–حکامیه–ای بنا کردم، و در آبادی مزهر شهر حکمیین مدرسه جا را تعمیر کردم ای بازکردم و در اول رجب هم مسجد آن مدرسه

شد، سپس در اوایل ماه که اولین مسجدی بود در تهامه تعمیر می شعبان به صامطه برگشتم و در منزل ناصر خلوفه که از برجسته ترین و گرامی ترین شاگردان آنجا بود و توان آمد و رفت نداشت

خواتستم او را به تکلف و مشقت وادارم دومین مدرسه را و نمیام. جا مستقر شده دایر کردم و تا کنون هم در آن

عالقمندی حکومت به مدارس شیخ قرعاوی: با مشکالت زیادی مواجه که به:که شیخ قرعاوی علی رغم این

سبب افراد حسود و تلبیس افراد مغرض به وجود آمد، اما در حقیقت حکومت-خداوند توفیق خیرش دهد- از او غافل نماند بلکه هیئتی را ارسال نمود تا از نزدیک ماجرا را بررسی نمایند، اما جهد

زده کرد و و کوشش استاد قرعاوی هیئت بازرس را شگفت داد ی ایشان خبر می گزارشی که تهیه کردند از از دعوت شجاعانه

که که متکی بر کار و فعالیت و خلوص نیت و سالمت هدف بود، این گزارش تأثیر زیادی بر مسئولین نسبت به او گذاشت ...،

هــ( نسبت به کار و1367 در سال ):بنابراین ملک عبد العزیز هـ( دستور1367فعالیت استاد قرعاوی خوشحال شد و در سال )

های جهت پیشبرد کار ایشان در نظر گرفته داد حقوق و هزینه


هـ( کمکهایی برای1363 در سال ):عهد ملک سعود شود، و ولی استاد فرستاد و به کارگراران و قضات هم سفارش کرد که به

صورت ساالنه ادامه داشته باشد. قبل از انتقال »امیر خالد گری کرد که هـ( واسطه1362سدیری« از امارت جازان در سال )

(ریال300ی مالی کند، لذا ) حکومت طالب علوم دینی را مساعده حقوق ماهیانه از سوی حکومت جهت ایشان تعیین شد، و از

گونه که شد، همان ( نفر طلبه خرج می30دارایی صامطه برای ) های دفتر و ادوات مدرسه را بر عهده گرفت، امیر خالد کل هزینه

( به1364و هنگامی که امیر محمد بن احمد سدیری در سال) جازان آمد، از خط مشی برادرش خالد پیروی کرد و تاکید نمودند

که تمامی قضات و کارگزاران حکومتی از هیچ کمکی نسبت به شیخ قرعاوی دریغ نکنند. سپس شیخ عبدالله قرعاوی در منطقه

هـ( به عنوان معتمد1373جازان در بخش معارف در سال ) منصوب شد، اما در همان سال از منصب خود استعفاء کرد، و در

های حکومت به مدارس خود مشغول تدریس شد، و همچنان کمک ی زیادی را در برگرفته بود، و مدارس استاد ادامه یافت که منطقه

هـ( فرمان صادر کرد1374 در سال ):از طرف دیگر ملک سعود که این مدارس دارای توازن مستقل باشند و پشتیبانی از این

واگذار کردد، اما ایشان:مدارس را به شیخ محمد بن ابراهیم بعلت کثرت مشاغل از قبول این مسنولیت پوزش طلبید.بنابراین

رفت؛ در مجلس با: هنگامي كه به ديدار پدر استاد:ملك سعود شكوهي افزود: » من بر مدارس شيخ قرعاوي نظارت كامل دارم، و استاد قرعاوی در نزديكي آن جایگاهی برای سکونت

برگذيد تا از مدرسه و اقتصادی و دارایی وادارات دولتي مربوطه ای را جهت نزديك باشد، زیرا وزارت اقتصادی و دارایی نمایندهبود. در سال ) خرج بر طالب و مدرسین و کارمندان منصوب کرده

عهد براي بازسازی مدرسه و مسجد جامع شهر هــ( ولي1371 صامطه هزينه كالني از درآمد شهر جازان پرداخت كرد. و پیروی

مدارس و امر ملك سعود در این رابطه و هماهنگي او با شيخ گردد. همچنان كه وزارت معارف اسالمی اولين قرعاوي نقل می

– در آن زمان–هـ( از طرف امير فهد 1373وزير خود را در سال) جا كرد اعزام داشت تا مدارس شيخ قرعاوي را زير نظر به آن

عبدالله... عالمه ی 91قرعاوی جنوب بگیرد و با عنايت خاص و اهتمام ویژه و سطح آن را تعیین کند، مدارس شيخ قرعاوي كه حكومت دستور داد مورد عنایت مالی

رسید، زیرا قرار گیرند در آن وقت به حدود پنج ملیون ريال می های كوشش شيخ قرعاوي توسعه یافته بود و تالش و فعالیت ای گسترده و بزرگ را در برگرفت و هایش در منطقه کوشش

همانگونه كه تأثیر آن تا یمن ادامه یافت و طالب یمنی او با تالش و کوشش خود در شهرهای خود مانند استاد خود مدارسی را دایر

کردند.حاصل فعالیت های دعوتی استاد قرعاوی:

ی مدارسی که شيخ قرعاوي در گوشه و ممکن است خالصه كنار مملكت سعودی گشوده بود بر اساس آمارهای بدست آمده

ی ایشان و فعالیتهایش در نامه هایی که پیرامون زندگي از نوشتهمنطقه به شرح است:

- شيخ موسي سهلي در كتابش در مورد شيخ قرعاوي و1 گويد: طبق گزارشي كه دعوت ايشان در جنوب مملكت چنين مي

در دست است تعداد این مدارس بر حسب اطالع بنده در اوج چه استادمان ذکر کرده هزار و ی است و بر اساس آن توسعه

سیصد و ده مدرسه بودند. السمط - اما شيخ علي بن قاسم فيفي در كتابش به نام »2

« در رابطه با روش استاد قرعاوی درالحاوي ألسلوب القرعاويمورد نشر تعلیم در جنوب سعودیه دو رأی را آورده:

اول: نظر شيخ احمد بن يحيي نجمي كه مدارس ايشان در سال طلبه و1100( مدرسه رسيد، داراي و 1200هـ( به )1376)

خواندند، وو به طالب ابتدایی با دو ریال دانشجو در آن ها درس می گرفت. شدند، و بر هر ختم قرآن در ماه ده ريال مي کمک می

دوم: نظر شيخ ابراهيم بن عبدالله زكري است كه از معاونین و گويد: تعداد مدارس در اوج شکوفایی در نزديكان شيخ بود و می

مدرسه رسيد، ولی بعد از آن این رقم2800 به 1376/ 75سال هـ( براي7/1375 / 16اي كه در تاريخ) پایین آمد، سپس در رساله

شيخ ارسال کردهیادآور شده که ايشان در شهرهاي أبها و قنفذه و مدرسه ديگر را بنا كرد. 900طايف و توابع آن


- شيخ عمر احمد جردي معتقد است نخستین بار که در سال)3 هـ( که به فرمان پادشاه عربستان سعودی مدارس در1376

مدرسه بود،2200نجران بازگشایی شدند تعدادشان یالغ بر حدود دانشجوی دختر مشغول15000 هزار دانشجوی پسر و 5000كه

كردند. استاد مرد و زن در آنجا تدريس مي3000تحصیل شدند و - و در جاي ديگري از شيخ قرعاوي نقل شده که در سال )4

گري كه براي بررسي مدارس آمده بودند هـ( هيئت گزارش1376 ی ديگر مانده مدرسه750 مدرسه مطلع نشدند، و 1500جز بر

بود كه به آن ها رسیدگی کنند که آن ها را ندیدند، زیرا در روز ) هـ( سفر را از شهر صامطه آغاز كردند، و شيخ1376 / 8 /17

قرعاوي در این رابطه توصیح داده که آن مناطق ذکر شده در گزارش شامل فعالیت تعلیم و دعوت دینی استاد قرعاوی در آن ها

بیشتر متمرکز بوده، و به شرح ذیل است: مدرسه که غالبا در الجبال بودند.220- جازان1 مدرسه.200 - منطقه عسير و تهامه2 مدرسه.140 - در منطقه قنفذه 3 مدرسه.95ی تهامه غامد و زهران – منطقه4 مدرسه.50ی ليث - در منطقه5ی شبانه بودند. مدرسه كه اغلب مدرسه30 - شهر جده 6 مدرسه.10 - مكه مكرمه 7 مدرسه كه اغلب دخترانه25 – اطراف قصيم عنيزه و بريده 8

مدرسه و مجموع کل770بودند، و مجموعا همه مدارس هزار نفر بودند که در75000 پسر و دختر-بالغ بر –دانشجويان

هزار دختر و پسر در مدارس علميه تحصيل ميان آن ها دهكردند. مي - اما شاگردانش در يمن بر نشر علم در شهرهای آنجا حريص5

هـ( در شهر حرض و حومه آن بيست1373بودند، و در سال ) هـ( انحاء يمن تعداد این1375مدرسه را بنا نمود، كه در سال )

ی بانوان بود. در مدرسه رسيد که پنج مدرسه ويژه86مدارس به شود كه استاد اين شرح مختصر براي هر خواننده عزيز آشكار مي

شيخ قرعاوي در ميدان دعوت و تعليم در جنوب مناطق جازان و حومه آن منحصر به فرد بوده است، زيرا جمع زيادي از

عبدالله... عالمه ی 93قرعاوی جنوب شاگردانش به فضل و علم و فعالیت ايشان، و بيدار ساختن فكر و

ی منطقه، و رهانيدن مردم از چنگال جهل و های خوابيده اندیشه در:گونه كه ایشان ها و منكرات معترفند، همان گرداب بدعت

ها، و تشويق مردم به ی تعليم زنان و افزودن كتابخانه عرصه مطالعه و تأليف كتاب و فراهم ساختن مسكن براي دانشجويان غریب پیشتاز بود تا طالب همه توان خود را برای کسب علم و

ی نوین خود را در راستای دانش بذل نمایند،.زیرا ایشان اندیشه ی مدارس از هندستان برگرفته بود که خود در آن درس توسعه

ی »الرحمانیه« بود، مانند مدرسه خوانده بود یا از آن ها دیدن کرده دهلی. همچنین ایشان در تواضع و بخشش و حسن متابعه و

نظیر الگوی نمونه بود، زیرا برخی از شاگردانش شكيبایی بی روش او را پذیرفته بودند و در راه کسب علم و دانش، و براي كسب علم به هر سوي سفر نموده و تحمل سختی و زحمات

جاي كه به عنوان استاد یک كرد. همچنین آن یادگیری و یاد دادن مي شد با رفق و مهربانی همراه با نسل و داعي جديد محسوب می

کرد، اين اخالق و آداب علمای شكيبایی و حكیمانه دعوت می اسالم است که به خیر و نیکی و همکاری و مساعدت بسیار

عالقمند هستند، و نیز برای دعوت مردم بسوی خدا و اهتمام بهکرد. تعلیم و آموزش دادن امور دین بسیار تالش می

ی جنوب سال از عمر خویش را در منطقه31 :شيخ قرعاوي اش حرکت و تالش مستمر بود، او در راه سپري نمود که همه

تعلیم و دعوت، آثار برجسته و زیبایی از خود برجای گذاشت و مردم زيادي را از خواب جهالت و سراب هوای نفسانی بيدار

ساخت، منطقه ای که عموما در خواب عميق فرو رفته بود و در گذاشتند، و تاریکی فراگیر و سیاه شرك و بدعت قدم کورانه می

بخش عمده ای به گورپرستی و سحر و افسون وابسته، و به گناهان ناشی از آن گرفتار بودند. در واقع استاد قرعاوی در اين

شكيبايي ورزيدداند، راه رنج زيادي را تحمل کرد که فقط خدا می كرد، و درون و نفوسو ) در مقابل دشمنان( استقامت و پايداري

طالب و همنشینان اطراف خود را از )شرک و خرافات و بدعت( كه ثمره کارش آشکار و نتایج زحماتش پاک و تصفیه نمود، تا اين

گرانی که در وجود شاگردان نجیب و مدرسین و قضات و دعوت کنند هویدا شد، عالوه بر سایر امر به معروف و نهی از منکر می


ثمرات شکوفای دیگر کارش که تا امروز هم به خوبی قابل لمسوحسوس هستند.

::وفات شيخ قرعاوي هـ( استاد1389روز پنج شنبه بیست و هفتم ماه صفر سال )

ی جازان بيمار شد، و بدنبال آن به شهر ریاض قرعاوی در منطقه منتقل و وارد بيمارستان مركزي شميسي شد، همه علماء و طالب

علم و مسئولین از جریان مطلع شدند و به عيادت او رفتند و ازخداوند متعال برايش درخواست شفا و بهبودي نمودند.

1389سرانجام در روز سه شنبه هشتم جمادي األولي سال ) سالگي دار فاني را وداع گفت، و در مغرب همان74هـ( در سن

روز در مسجد جامع رياض بر او نماز ميت خوانده شد، و در قبرستان »العود« شهر رياض مدفون گردید، و حدود پنج ماه بعد

جا به خاک سپرده شد.تعدادی از شیح محمد بن ابراهیم نیز آن شاگردانش در سوگ او قصایدی سرودند. استاد در بیماری وفاتش

های خیر انفاق کنند. اش را در راه وصیت کرد که یک سوم داراییشيخ محمد قاضي معتقد است كه شيخ قرعاوي در سال )

هـ( چشمانش را از دست داد و ضعف و ناتوانی و پیری بر1386 1387او چیره شد، لذا درخواست بازنشستگي كرد، و در سال )

اش به رياض برگشت، و و تا زمان وفات در بین هـ( همراه خانوادهعنیزه و حجاز برای ادای حج و عمره در گشت و سفر بود.

** با كمي تصرف و اختصار و اعاده ترتيب از بحث دكتر محمد :بن سعد شويعر در رابطه با شيخ عبدالله بن محمد قرعاوي

)مجدد نوين دعوت در جنوب( نقل شده است.

ندوی زمین... ابوالحسن مشرق دعوتگر

ی- راه حقیقتویژه یاایشان، دانشمندی ربانی، دعوتگری مجاهد و مؤلف فرهیخته

بودند که به دلیل حسن سبک نویسندگی و صدق در گفتار، تمایز و برتری را بر دیگران از آن خود کرده بود، ایشان صاحب

مشهورترین کتاب قرن بیستم در کتابخانه ی اسالمی یعنی کتابباشد. « میماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین»

امام ابوالحسن از آنجایی که توسط قلم رسای خود، افکار و « که دارای سه جزء وفی مسیرة الحیاةاندیشه هایش را در کتاب »

ی تمام مراحل زندگی او از ابتدای کودکی تاشامل و دربرگیرنده پایان عمر پر برکتش می باشد، بیان داشته است. همچنین

قسمتهایی از زندگی دعوتگری خویش را در کتابهای دیگری مانند « که آن را بعد از سفر بهمذکرات سائح فی الشرق العربیکتاب »

م1951حجاز، مصر، سوریه و سایر کشورهای عربی در سال ی کتابهایی که بعد ازنوشته، به تصویر کشیده است. و در بقیه

سفر به سایر کشورها به رشته تحریر در آورده است، راه را برای ی او بنویسند، سهل وکسانی که می خواهند در رابطه با سیره

هموار نموده است.نسب، رشد و تعلیمات:

هویت ایشان، ابوالحسن علی بن عبد الحی بن فخر الدین هـ در روستای تکیه از1332حسنی است، که در ماه محرم سال

ی هشتاد کیلومتری شهر لکهنویتوابع شهر رای بریلی در فاصله یهندوستان متولد شده است. گفتنی است که اصالتا خانواده

تبارند، و با وجود اینکه قرنها است که در هندوستانایشان عرب نمایند.کنند همواره از نسب و نژاد خویش محافظت میزندگی می

ی محترم از حیث تمسک به شریعت اسالمی، بذلآن خانواده کوشش برای نشر علوم، خدمت به اسالم و فعالیت برای

گردند. ها متمایز میمسلمانان از سایر خانواده

ی او به »محمدبن عبدالله حسنی مثنی بنهمانا نسب خانواده

شود، و از این رو به منتهی میامام حسن بن علی بن طالباند.حسنی شهرت یافته

پدر ابوالحسن یکی از بزرگترین دانشمندان و مؤرخین هندوستان بود و مادرش از جمله بزرگوارانی بود که نامش درتاریخ می درخشد، چون حافظ کل قرآن و شاعره و مؤلفه بود.

مادرش در حالی وفات یافت که ندوی کمتر از ده سال عمر داشت، سپس برادر بزرگترش )دکتر عبد العلی حسنی( متعهد و

متولی تربیتی او گردید، او با وجود اینکه دوازده سال از عمر ی المنارای را نوشت و مجلهگرانبهایش سپری نشده بودو مقاله

مصری که محمد رشید رضا مدیریت آن را به عهده داشت، منتشرکرد.

وی در سنین نونهالی قرآن را حفظ و زبانهای اردویی، انگلیسی م در هند به دار العلوم1929و عربی را یاد گرفت و در سال

ی »شیخ احمد علی«« و سپس به مدرسهندوة العلماءمشهور » در الهور پیوست و در آنجا علوم حدیث، تفسیر و فقه آموخت و

در علم تفسیر متخصص گردید. همچنین در جلسات درسهای شد، و قسمتحدیث دانشمند محدث حیدر حسن خان حاضر می

کتاب جهاد از صحیح امام مسلم را نزد استاد بزرگوارش )خلیل انصاری( آموخته و دو سال مداوم در خدمت وی زانوی تلمذ زده

وکسب فیض کرده و در نزد او همه ی کتابهای صحیح بخاری، مسلم، سنن ابی داود، سنن ترمذی و قسمتی از بیضاوی را

آموخت. او نزد مفتی شبلی جیراجوری اعظمی، برخی از کتابهای فقه

ی انتخابی از قرآن را نزد استاد خلیلرا آموخت و چند سوره انصاری خواند و درسهایی هم از تفسیر را نزد شیخ عبد الحی

فاروقی یاد گرفت و در حلقات درسهای تفسیر بیضاوی که محدث استاد حیدر حسن خان آن را ارائه می داد، شرکت می کرد. طبق

دستور خاص فارغ التحصیالن مدارس اسالمی نزد عالمه ی مفسرهـ/1351احمد علی الهوری در شهر الهور پاکستان در سال

م مجددا تمام قرآن را بصورت درس خواند. 1932

ابوالحسن... مشرق دعوتگر ندوی زمین97

ی دار العلوم دیوبند، پیشم در دانشکده1932و در سال دانشمند مجاهد احمد مدنی به مدت شش ماه به تحصیالت خود

ادامه داد و همیشه در درسهایش که شامل کتابهای صحیح بخاری و سنن ترمذی بود، حضور داشت و برای بار دوم نزد ایشان

ی فراوانی را از تفسیر و علوم قرآنی کسب کرد،هااستفاده همانگونه که فقه را در خدمت فقیه و ادیب )اعزام علی( و تجوید

قرآن به روایت حفص را نزد شیخ مقرئ )اصغر علی( آموخت.زندگی تبلیغاتی و علمی و عملی:

« بهندوة العلماءم در دار العلوم موسوم به »1934در سال یعنوان مدرس انتخاب شد و در اثنای آن به تحقیقات درباره

ی فرهنگ و ادبیاتسایر علوم دینی به منظور افزایش و توسعه م در هند شروع1939عربی می پرداخت. شیخ ابوالحسن در سال

م برای1943به سفرهای دعوتگری خود کرد، سپس در سال علوم اسالمی مرکزی را تأسیس و بنا نهاد. و همچنین او از حجاز، مصر، مغرب، شام، ترکیا، امریکا، و برخی از کشوهای اروپائی و

بیشتر پایتختهای اسالمی زیارت و دیدار به عمل آورد. م به عنوان عضوی در مجلس انتظامی مجلس1948در سال

م به عنوان امین و مدیر1961علمای هند انتخاب گردید و در سال «رسالة االنسانیةم حرکت »1951کل آن منتخب شد؛ او در سال

م مجمع اسالمی علمی را در لکنوی1959و پس از آن در سال هند تأسیس و ایجاد کرد. ومجددا خواستار تأسیس و تشکیل

ی فرهنگ اسالمی جهانی« گردید. گفتنی استی رابطه»مؤسسه ای به جهت ابداع و اکتشاف از جمله مهمترینکه چنین مؤسسه

ورزد، ومؤسساتی است که به تمدن و فرهنگ اسالمی اهتمام میم به عنوان رئیس آن برگزیده شد.1986شیخ ابوالحسن در سال

هـ به عنوان رئیس هیئت آموزش دینی در والیت1377در سال هـ به عنوان عضوی در1380شمالی هند انتخاب شد. در سال

ی جهان اسالمی در مکه انتخاب گردید، ومجلس مؤسسه ی رابطه همچنین به عنوان یکی از اعضای مجلس شورای عالی دانشگاه

ی ازای منوره منصوب شد. و همانطور با مجموعهاسالمی مدینه های تعلیم و تربیت در دانشگاهعلماء که مکلف به کارگزاری پایه


ی منوره شده بودند، انتخاب گردید، و در سالاسالمی مدینه هـ به عنوان دبیر کل مجمع علماء انتخاب شد. باید گفت که1380

اعم از مجامع و مؤسساتی از سازمانهااشیخ در بخش عمده تبلیغی و علمی در سطح جهانی به شکل مدیریت و یا عضویت در

ی جهان اسالمی« و: »رابطهکردو از جملهآن ها فعالیت می »مجلس أعالی دعوت اسالمی« در قاهره، و ریاست مرکز

ی دانشگاهای اسالمی و کارمندأکسفورد تحقیقات اسالمی، رابطه مجمع زبان عربی هر کدام از شهرهای دمشق، قاهره و عمان

یبوده است. و به پاس فعالیت و کارهای ارزشمندش برنده یی جهانی ملک فیصل گردید، همانگونه که قبال جایزهجائزه

سلطان برونای را به دست آورده بود. م از سوی دانشگاه دمشق در حالی که مسافر1956سال در

بود به عنوان استاد مهمان از او دعوت به عمل آمد، و در آنجا هایی را تحت عنوان »مدرن و نوسازی« و »مصلحان وسخنرانی

رجالنوآوران« تقدیم نمود، که بعدا به کتاب بزرگش به نام » م در1963« ضمیمه گردید. و در سال الفکر و الدعوة فی االسالم

ی منوره بنا به درخواست نائب رئیس آندانشگاه اسالمی مدینه جناب استاد عبدالعزیز بن عبدالله بن بازدانشگاه عالی

سخنرانی هایی را تقدیم حضار کرد، که به صورت کتابی در آمد وتحت عنوان »النبوة و االنبیاء فی ضوء القرآن« به چاپ رسید.

از او،م مبنی بر دعوت وزیر معارف سعودی1968و در سال یی دانشکدهجهت مشارکت در موضوع بررسی طرح و برنامه

شریعت به ریاض عزیمت کرد، و در آنجا هم در دانشگاه و هم در ی آموزش عالی معلمین چندین سخنرانی را تقدیم کرد کهمؤسسه

الحکومات الحرة فیاالسالمیةنحو التربیة برخی از آن ها به کتاب »« ضمیمه شد. و البالد االسالمیة

زندگی ژورنالیستی: دو مجله را منتشر می کرد که امام»ندوة العلما«همانا دانشگاه

م به عنوان عضوی از اعضای مجله ی »الضیاء« در1932در سال م همچون1940آمد که به زبان عربی منتشر می شد و در سال

« شرکت نمود که به زبان اردویی به الندوةعضوی در مجله ی »


رام شخصا مجله ی »التعمیر«1948و در سال چاپ می رسیدمنتشر کرد.

م مدیریت افتتاح1958 - 59ی میانی سالهای در فاصلهاستاد ی »المسلمون« را به عهده داشت که از دمشق منتشرمجله

-« منتشر ردة و ال أبابکر لهامی شد، که در سالهای اخیر به نام » ی »الفتح« به مدیریت استاد محبشد، همانگونه که در مجله

الدین خطیب، مقاالتی را عرضه نمود. ی »ندای ملت« که به زبانم بر روزنامه1962استاد در سال کرد، وی همچنان ناظرشد، اشراف و نظارت میاردویی منتشر می

های ذیل بود که از دانشگاه و روزنامهو مدیر کل هر یک از مجله« صادر می شدند: ندوة العلما»

م به عربی1955- مجله ی »البعث االسالمی« که در سال 1منتشر شد.

م به عربی منتشر1959ی »الرائد« که در سال - روزنامه2 شد. م به اردویی1963ی »تعمیر حیات« که در سال - روزنامه3

منتشر شد. م1998سال که در The Fragrance ی انگلیسی- مجله4

شروع به کار نمود.های ذیل نیز بودند:کل هر یک از مجله و همچنین ناظر و مدیر

مجله ی »معارف« که دارالمصنفین در أعظم کره آن را به -1زبان اردویی منتشر می کرد.

ی تمدنی »األدب االسالمی« که از سوی رابطهمجله-2اسالمی و جهانی مکتب کشورهای عربی منتشر می شد.

ی تمدن اسالمی و جهانیی »کاروان ادب« که رابطهمجله-3ی هندوستان آن را منتشر می کرد.مکتب کشورهای شبه قاره

سفرهای دعوتگری: م به منظور دعوت کردن دکتر1935امام ندوی در سال

ی نجس هند( است،أمبیدکر به دین اسالم، که رئیس پاریاها )طبقهعازم بمبئی گردید.


م به یک گشت و سفر تحقیقی و مطالعاتی به 1939در سال مراکز دینی هند اقدام نمود.

م به سفر حج رفت که این، اولین سفر استاد به1947در سال خارج از هند بود؛ او شش ماه در حجاز ماندگار شد و در این فاصله توانست که رساله و پیام سفارشی خود به نمایندگان

کشورهای اسالمی را به چاپ برساند که به عنوان بهترین معرفو شناسنامه ی نویسنده در حجاز قلمداد می شود.

م برای بار دوم به سفر حج مشرف گردید و در1951در سال آنجا به شکل خاصی با فرهنگیان و نویسندگان آشنا گردید و در

ی جهان ورادیو جده حلقاتی از احادیث را تحت عنوان »فاصله جزیره العرب« پخش و تقدیم نمود، و با همان روال به کرات از

سرزمین و کشورهای عربی دیدار به عمل آورد. م برای بار اول عازم مصر شد که قبل از1951در سال

رسیدنش، کتاب »ما ذا خسر العالم بانحطاط المسلمین« به دست محافل و طبقات علمی، دینی، تبلیغی و فرهنگی رسیده

ی شناخت ایشان بهبود، که آن نیز بهترین شناسنامه و وسیله آید. استاد حدود شش ماه در قاهره اقامت گزید، وحساب می ها، مجامع و محافل در کانون ای أحادیث و سخنرانی رامجموعه

مختلف علمی تقدیم کرد، طوری که با جوانان و طوایف و اقشار مختلف جدید و قدیم مصر به خوبی آشنا شد، و توجه و نظر آن ها

را به خود جلب کرد، و در آنجا با علمای اعالم مالقات و دیدار هایش که در قالب سخنرانیداشت. و از جمله مهم ترین حدیث

باشد: تقدیم نموده است به شرح ذیل می - سخنرانی دار الشبان مسلمین تحت عنوان »االسالم علی1

مفترق الطرق«. ای که دبیرکل جمعیات جوانان- سخنرانی در جشنواره2

مسلمین به منظور تجلیل و اکرام از او آن را برگزار کرد، تحت«. و تطوراتها فی الهندةالدعوة االسالمیعنوان »

ی: »شعر اقبال و رسالتش« که در دانشگاه- سخنرانی درباره3دارالعلوم تقدیم کرد.

- سخنرانی بعنوان: »االنسان الکامل فی نظر الدکتور محمد4 اقبال« که در دانشگاه »الفؤاد االول« تقدیم نمود، اضافه بر


چندین سخنرانی دیگر که در شماری از مراکز تبلیغی و مجامع-مختلف تقدیم کرده است. و در همان سفر مصر یکی از رساله

هایش به عنوان »اسمعی یا مصر« منتشر گردید، که شهید اسالم ی آن بر عنوانش چنین افزود و گفت: بعد از مطالعه/سید قطب

-کتاب »اسمعی یا مصر« را خواندم و ای کاش اهل مصر آن را میشنیدند.

استاد ابوالحسن ندوی سپس اقدام به یک دوره گشت و گزار ای از روستاها دیدار به عمل آورد که ازنمود و از بخش عمده

ی آن ها روستاهای قناطر الخیریه، طنطا، بنها، حامول،جمله حلوان، سنتریس، محله الکبری، نکله، عزیزیه، قویسنا و نبروه

می باشند. ای از کشورهای سودان، شام، قدس ودر همان سفر دوره

اردن دیدار به عمل آورد؛ او در سودان با شماری از شخصیتها و 24 روز ماندگار شد که 48مشاهیر آنجا مالقات داشت. در شام

روز آن را در دمشق گذراند- و در بقیه از حمص، حماه، معرة النعمان، حلب و حارم دیدار به عمل آورد؛ آری چنین سفری

رخصت و فرصتی بود برای اتصال و پیوند امام ندوی از نزدیک با اصناف و اقشار مختلف علمی، دینی و فرهنگی آنجا، بویژه دیدار و مقابله با شخصیتهای بزرگ و تبادل آراء با آنها، از مؤسسات و مراکز مهم علمی و فرهنگی شام دیدار به عمل آورد. و در محل دانشگاه دمشق یک سخنرانی تحت عنوان »شهادت علم و تاریخ

ی فلسطین« تقدیم کرد. در قضیه در فلسطین به زیارت بیت المقدس رفت و به زیارت مسجد

االقصی نایل آمد، که روزهای پایانی رمضان و نماز عید فطر را در آنجا به سر برد، و همچنین به مهمانی شهر الخلیل و بیت اللحم

هایش در آن سفر طوالنی زیری خاطرات و یاداشت رفت، که همه عنوان »مذکرات سائح فی الشرق االوسط« به چاپ رسیده

است. م برای بار دوم به عنوان استاد1956امام ندوی در سال

مهمان در دانشگاه شریعت دمشق از شام دیدار به عمل آورد، و در آنجا سه ماه ماندگار شد که پیوسته در این مدت عالقه و ارتباط خود را با دانشمندان، نویسندگان، متفکران و رهبران


حرکتها، منظمات و تشکلهای اسالمی دمشقی نگسست، و همچنین او به استثنای سخنرانیهای اساسی و مهمی که در

دانشگاه در حول و حوش »اصالح و نوسازی« و »مصلحین و نوسازان«، تقدیم کرد، نیز حلقاتی از احادیث و مواعظ عبرت انگیز دیگر از طریق امواج رادیو سوریه به گوش مردم جهان

رسانید، که اولین حدیثش از طریق آن رادیو تحت عنوان: »بشنو ای سوریه!« و دیگر سخنرانیش در حلب با عنوان: »نیازمندی ما

به ایمان جدید« و نیز خطابی در کنفرانس اسالمی دمشق با ی فلسطین با بیداری اسالمی« و خطابعنوان: »ارتباط قضیه

دیگرش در برابر مدرسین دینی در دانشگاه دمشق تقدیم کرد. و م برای بار1973م برای بار سوم و نیز سال 1964در سال

ی نصفی از شب به شام سفر کرد. در سفرچهارم فقط به اندازه م به لبنان از بیروت، قلمون، طرابلس نیز دیدار به1956سال

عمل آورد، همانطور که در آن سفر با شخصیتهای دینی و علمی و رهبران حرکتهای دینی مالقات و دیدار داشت، و در بیروت از

ی شریعت دیدار كرد، و همچین درمرکز عباد الرحمان و دانشکده فضای ییالقی و صحرایی ملک سعود- که محل اجتماعات و

ها است- یک سخنرانی را تحت عنوان: »ممکن نیست کههمایش ملتها بر اساس و مبنای فرهنگ و قوانین دنیوی با خرمی زندگی

ی آن ها بر اساس و مبنای رسالتکنند، بلکه زندگی سعادتمندانه و همین رسالت است که روح و ویژگیهای آن ها باشد آسمانی می

را تحکیم می بخشد«، عرضه نمود. امام ندوی در طرابلس از یی غزالی، مدرسهی آموزش عالی، مرکز مولویه، مدرسهمدرسه

ابن خلدون و... دیدار به عمل آورد. م( مهمان ترکیه شد و دو1956استاد در همان سفر )سال

هفته در آنجا ماندگار شد که یادداشت ها و خاطراتش را تحت « به چاپ رسید، و سپس برایأسبوعان فی ترکیا الحبیبةعنوان: »

م1996 و 1993، 1989 ، 1986، 1964چندمین بار در سالهای برای سفر به ترکیه موفق گردید، و این چهار سفر اخیر او بدانجا

ی فرهنگ اسالمی و جهانی بههای رابطهبخاطر حضور در کنفرانسوقوع پیوست.


م به کویت سفر کرد و سخنرانی رسا و1962استاد در سال زیبایش را در آنجا تحت عنوان: »گوش بده ای گل صحراء« تقدیم

م باز موفق به1987 و 1983، 1968کرد، و سپس در سالهای م بنا به دعوت حاکم شارقه1974سفر کویت گردید، و در سال

امیر سلطان بن محمد قاسمی، مهمان امارات عربی متحده شد و م نیز به آنجا سفر1993 و 1988، 1983، 1976بعدا در سالهای

ی نبوی بهی سیرهم برای حضوریابی در کنگره1990کرد، و سال قطر رفت و مهمترین سخنرانی هایی که امام ندوی در خلیج عربی

»احادیث صریحة معتقدیم نمود در یک مجموعه مقاله تحت عنوان به چاپ رسید.اخواننا المسلمین«

ی عالم اسالمیم به همراه هیئتی از رابطه1973و در سال راهی کشورهای افغانستان، ایران، لبنان، سوریه ، اردن و عراق

م به عراق سفر کرد- و1956گردید- که برای اولین بار در سال ؛در هر کدام از این کشورها سخنرانی و گفتار و احادیثی داشت

خاطرات این سفر نیز به صورت کتابی تحتگفتنی است که عنوان »من نهر کابل الی نهر الیرموک« به چاپ رسیده است.

ی آل بیت راهی اردنم بنا به دعوت مؤسسه1984در سال شد و در دانشگاه یرموک و دانشکده ی علوم عربی و...

بنا به دعوت وزیر–سخنرانیهایی را تقدیم نمودند. و در همان سال آموزش و پرورش یمن- از صنعاء دیدار به عمل آورد، و در

ی هوایی و مرکز زرهی و برخی ازدانشگاه صنعاء و دانشکده ترین سخنرانیهایش درجوامع، سخنرانیهایی را تقدیم کرد، که مهم

این دو سفر تحت عنوان »نفحات االیمان صنعاء و عمان« به چاپ.ه استرسید

ی دانشگاه هایم بنا به دعوت مجمع رابطه1976در سال اسالمی به مغرب اقصی سفر کرد و خاطراتش در این سفر به

د. وانیتحت عنوان »اسبوعان فی المغرب االقصی« به چاپ رس م برای حضور در مجمع فکر اسالمی1986 و سپس 1982سال

راهی جزایر گردید. م بنا به1978 و سپس 1964 به برما و سال 1960در سال

ی جهان اسالمی برای حضور در اولینی رابطهدعوت مؤسسه و1980راهی پاکستان شد، و سپس در سالهای ی آسیائیکنگره


م دوباره به پاکستان رفت -که احادیث و سخنرانیهایش در1986 دو مجموعه به زبان اردویی تحت عنوان »أحادیث پاکستان« و

م به1982»تحفه پاکستان« به چاپ رسیده است، و سال به بنگالدش سفر کرد، و سخنرانیهای او در1984سریالنکا و سال

آنجا به زبان اردویی تحت عنوان »تحفه مشرق« به چاپ رسید. م به وقوع پیوست، که در1963اولین سفرش به اروپا در سال

این سفر از ژنیف، لوزان، برن، پاریس، لندن، کیمرچ، آکسفورد، های گالسگو و إیدامیرا دیدار به عمل آورد، و در هر یک از دانشگاه

إیدامیرا و لندن و گردهماییهای مربوط به مسلمانان رهنمونی و های را تقدیم کرد، و در همین سفر از برخی شهرهایسخنرانی

اسپانیا از جمله مادرید، طلیطله، اشبیلیه، قرطبه، غرناطه دیدار بهعمل آورد.

م به وقوع پیوست، که در آن1964سفر دومش به اروپا سال سفر از شهرهای لندن، برلین، آخن و میونگ و بون دیدار به عمل

م بنا به1969آورد، و سفر سوم امام ندوی به اروپا در سال دعوت مرکز اسالمی ژنیف از او صورت گرفت، که در آن سفر از

شهرهای ژنیف، لندن، برمنگهم، مانچستر، بلیک و برن شیفلد، دیوزبری، لیدس و گالسگو دیدار به عمل آورد و در هر یک از آن ها

سخنرانی نمود، یکی از این سخنرانیها در دانشگاه برمنگهم و دیگری در دانشگاه لیدس ارائه داده شد، که أحادیث و

سخنرانیایش در اروپا تحت عنوان »حدیث مع الغرب« به چاپ.ه استرسید

م برای بار چهارم به لندن سفر کرد که به1983در سال مناسبت تأسیس مرکز تحقیقات اسالمی در آکسفورد به وقوع

ی ارزشمند و ماندگاری تحت عنوانپیوست، و در آنجا مقاله »اسالم و غرب« تقدیم نمودند، سپس چندین بار به انگلیس رفت

م بنا به1977م عازم بلژیک گردید، و سال 1985و در سال دعوت دانشجویان مسلمان آمریکا و کاندا به این دو کشور سفر

هاتن،کرد، و از شهرهای نیویورک، اندیانابولس، بلومنگتن، مین نیویورک ستی، شیکاگو، جرسی ستی، فالدلفیا، بالتیمور، بوستن،

إنجلس،جوزی، لوسفرانسسکو، ساندترایت، سالت لیک ستی، سان مونتریال، تورنتو و واشنطن دیدار به عمل آورد، و نیز در هر یک از


دانشگاه های کلومبیا، هارورد، دترایت، جنوب کالیفرنیا و دانشگاه ی سازمان ملل متحد و در همایشهایأوتا، همچنین در نمازخانه

-مخصوص به مسلمانان حدیث و سخنرانی تقدیم نمودند، که مهم ترین سخنرانیهایش در این سفر در کتابی تحت عنوان »احادیث

م1993، و بار دیگر در سال ه صریحه فی أمریکا« به چاپ رسیدبه أمریکا سفر کرد.

حرکت جوانانکه م بنا به دعوت حرکت »أبیم« -1987در سال مسلمان بود- به مالیزیا سفر کرد، و از کواالالمپور و کواالترنکانو

دیدار به عمل آورد، و در دانشگاه وطنی، دانشگاه تکنولوژی، دانشگاه مالزی و دانشگاه اسالمی جهانی، مرکز حرکت »أبیم«، مرکز حزب اسالمی، آموزشگاه تربیت اسالمی و در اجتماعات و

هایی را تقدیم کرد وجوامع عمومی مسلمانان، مقاله و سخنرانیآن ها را از فیوضات علمی خود بهرمند ساخت.

م به تاشکند، سمرقند، خرتنک و بخاری به1993و در سال مناسبت تأسیس مرکز علمی به عنوان یادبود امام بخاری، سفر

نمود.نوشته های علمی و ادبی

از قلم روان و رسایی برخوردار بود، ایشان حدود دویست/امام نوشته ، رساله و مقاله را به رشته ی تحریر درآوردند که تعدادی از آن ها به زبان های دیگر ترجمه شدند، مشهورترین کتاب های ایشان

عبارتند از: وه ترجم، تأليفانجمن ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمين-- 1

سپس چاپ دومم.. 1950 برابر باهـ1369قاهرة- مصر در نشر «تأليف شر وبرای ن أزهر تجماع»آن به بازار آمد که از جانب

سپس چاپ های متوالی آن به ، به چاپ رسید م1951هـ 1370 شکل گسترده ای به بازار آمد و به زبان انگلیسی ترجمه شد که در

همان گونه که چاپ، منتشر شداكستان پ الهور-در بنجاب ه یجامع. به چاپ رسید طبعة لكهنؤ هنداردویی آن نیز در

الدعويــة والتربويــةص- صورتان متضادتان لنتــائج جهــود الرســول2 وسيرة الجيل المثالي األول عند أهل السنة والشيعة اإلماميــة- مجمــع

إسالمي علمي- هند.


الرسالة- بيروت- لبنان. مؤسسه–- أحاديث صريحة في أمريكا 3 دار عرفـات–- أحاديث صـريحة مـع إخواننـا العـرب والمسـلمين 4

قـاهرة-– و نشر و توزيع- راي بريلي- هند- دار الصــحوة مرکز ترجمهم.1985-1405مصر الرسالة- بيروت- لبنان. مؤسسه–- إذا هبت ريح اإليمان 5- األركان األربعة في ضوء الكتاب والسنة- دار القلم- كويت.6- أريد أن أتحدث إلى اإلخوان- مجمع اسالمي علمي- هند.7 انتشــارات الرســالة- ربــاط-–- أســبوعان في المغــرب األقصــى 8

مغرب. - اإلسالم أثره في الحضارة وضله على اإلنسانية- مجمع اســالمي9

علمي- هند. بحــوث إســالمية قيمــة- انتشــارات:–- اإلسالم في عــالم متغــير 10

الحياة- بيروت- لبنان.مجمع اسالمي علمي- هند.–- اإلسالم والمستشرقون 11دار القلم- دمشق- سوريا.–- إلى اإلسالم من جديد 12 - اإلمام الذي لم يوف حقه من اإلنصــاف واالعــتراف بــه )أحمــد13

بن عرفان الشهيد( - مجمع اسالمي عالمي- هند. الرسالة- دمشق- سوريا. - بين الدين والمدينة- مؤسسه14 )األســتاذ أبي–- التفســير السياســي لإلســالم في مــرآة كتابــات 15

األعلى المودودي وســيد قطب( - مجمــع اســالمي علمي- راي بريــل-هند.

ــالمي 16 ــع إس ــحيحة ومجم ــة ص ــرية إلى معرف ــة البش دار–- حاجالصحوة- قاهرة- مصر.

- الحضارة الغربية الوافدة وأثرها في الجيل المثقــف كمــا يــراه17–شاعر الند الكبير لســان العصــر )الســيد أكــبر حســين اإللــه آبــادي(

رابطة األدب اإلسالمي العالمية- لكهنؤ- هند.–- الداعيــة الكبــير الشــيخ محمــد إليــاس الكانــدهلوي ودعوتــه 18

المركز العالمي العربي للكتاب- الشارقة اإلمارات العربية المتحدة. رابطــة العــالم اإلســالمي-–- الدعوة والداعية مســئولية وتــاريخ 19

مكة المكرمة.–- دور اإلسالم اإلصالحي الجذري في مجــال العلــوم اإلنســانية 20

م.1988هـ- 1408دار الصحوة- قاهرة مجمع اسالمي علمي- هند.– ربانية ال رهبانية 21-


دار القلم-كويت.–- رجال الفكر والدعوة في اإلسالم 22 هفتــاد رســاله می باشــد که متعلــق به پنجــاه) - رسائل اإلعالم23

نویسنده است و برای حضرت استاد ابوالحسن ندوی ارسال شــده - مصــره مجمــع اســالمي علمي- هنــد- دار الصــحوة- قــاهراست( -

.م1985هـ 1405 مؤسسة الصحافة والنشــر في نــدوة العلمـاء-–- رسالة التوحيد 24

هند.دار القلم- كويت.–- روائع إقبال 25ــة26 -روائع من أدب الدعوة في القرآن والسيرة- كلية اللغة العربي

لكهنؤ- هند- دار القلم- كويت- چــاپ ســوم–بدار العلوم لندوة العلماء م.1985هـ-1405- سيرة خاتم النبيين )لألطفال(- مؤسسة الرسالة- بيروت.27مؤسسة الرسالة- بيروت- لبنان.–- قصص النبيين )لألطفال( 28دار الشروق- جدة.–- السيرة النبوية 29ــال 30 ــد إقب ــدكتور محم ــاب–- شــاعر اإلســالم ال ــة دار الكت مطبع

العربي.دار القلم- دمشق.–-شخصيات وكتب 31دار القلم- كويت.–- الصراع بين اإليمان والمادية 32 - الصراع بين الفكــرة اإلســالمية والفكــرة الغربيــة في األقطــار33

لبنــان- چــاپ دوم–دار القلم- كــويت- دار النــدوة للتوزيــع –اإلســالمية م.1968هـ- 1388ــوبي 34 ــدين األي ــالح ال ــر –- ص ــة والنش ــات للترجم راي–دار عرف

م.1991- مصر برايلي- هند- دار الصحوة- قاهره - الطريق إلى السعادة والقيادة للــدول والمجتمعــات اإلســالمية35مؤسسة الرسالة- بيروت لبنان.–الحرة - الطريق إلى المدينة المنورة- مجمع اسالمي علمي- هند.36 - عاصــفة يواجههــا العــالم اإلســالمي والعــربي- مجمــع اســالمي37

علمي- هند.مجمع اسالمي علمي- هند.–- العرب واإلسالم 38مجمع اسالمي- هند.–- العقيدة والعبادة والسلوك 39 دار القلم- دمشق- سوريا.– أجزاء (3- في مسيرة الحياة ) 40 الدار السعدية للنشر- جدة- سعودية.–- القادياني والقاديانية 41


- القراءة الراشدة )لألطفال(- مؤسسة الصــحافة والنشــر بــدار42العلوم لندوة العلماء- هند.

- القرن الخامس عشر الهجري الجديد في ضوء التاريخ والواقع43مجمع اسالمي علمي- هند.–

- قصص من التاريخ اإلسالمي )لألطفال(- من منشورات رابطــة44 هـــ-1418دار البشـــير- عمـــان ، أردن- –األدب اإلســالمي العالميــة

م.1997ــئون45 ــاف والش ــالمية بين األمم- وزارة األوق ــة اإلس ــة األم - قيم

اإلسالمية بدولة قطر.ــة 46 ــرة العربي دار–- كيــف ينظــر المســلمون إلى الحجــاز والجزي

- مصر. االعتصام- قاهره - محمد رســول اللــه صــلى اللــه عليــه وســلم الرســول األعظم47

وصـــاحب المنـــة الكـــبرى على العـــالم، ومســـئولية العالم المتمـــدن راي–المنصف األدبية والخلقيــة نحــوه- دار عرفــات للترجمــة والنشــر

بريلي- هند.. -مختارات من أدب العرب-دار الشروق- جدة- سعوديه48- المدخل إلى دراسات الحديث- مجمع اسالمي علمي- هند.49 - المدخل إلى الدراسات القرآنية- مجمــع اسـالمي علمي- هنــد-50

م.1986هـ- 1406- مصر دار الصحوة- قاهره - مذكرات سائح في الشرق العربي- مؤسسة الرسالة- بيروت-51لبنان. - المرتضى )سيرة أمير المؤمنين علي بن أبي طالب رضي الله52دار القلم- دمشق- سوريا.–عنه( - المســـلمون تجـــاه الحضـــارة الغربيـــة- دار المجتمـــع للنشـــر53

. والتوزيع- جدة- سعوديه- المسلمون في الهند- المجمع اإلسالمي العلمي- هند.54 مكتبة األمل- كويت.–- المسلمون ودورهم 55 - المسلمون وقضية فلسطين- الدار الكويتية للطباعــة والنشــر-56كويت. - المعهد العــالي للــدعوة والفكــر اإلســالمي- دار العلــوم لنــدوة57

العلماء- هند.- من نفحات القرن األول- مكتبة اإلسالم- لكهنؤ- هند.58


مؤسســة الرســالة- بــيروت-–- من نهر كابل إلى نهــر الــيرموك 59لبنان. - موقف العالم اإلسالمي تجاه الحضارة الغربية- مجمع اســالمي60

علمي- هند.- النبوة واألنبياء في ضوء القرآن-دار القلم- دمشق-سوريا.61- النبي الخاتم-المجمع اإلسالمي- هند.62 - نظـــرات في األدب-من منشـــورات رابطـــة األدب اإلســـالمي63

م.1990هـ-1411العالمية-دار البشير- عمان- أردن- - نفحات اإليمــان بين صــنعاء وعمــان- مجمــع اســالمي عــالمي-64

م.1985هـ- 1405 مصر هند- دار الصحوة- قاهره - واقــع العــالم اإلســالمي ومــا هــو الطريــق الســديد لمواجهتــه65

وإصالحه- دار عرفات للترجمة والنشر- راي برايلي- هند.موضع و موقفهای به یاد ماندنی

که هندوستان می خواست قانونی را برای أحوال شخصیزمانی تعمیم و صادر نماید و بر تمام شهروندان هندی حتی مسلمانان

فراگیر کند، به رغم اینکه آن قانون متضمن موادی بود که با برخی از احکام شرعی اسالم متناقض و متضاد بود؛ امام ندوی برای منع

ای را برای گاندی نوشت،صدور آن قانون خردمندانه کوشید و نامه ولی قبل از اینکه گاندی نامه را بخواند، کشته شد و امام ندوی

تصمیم گرفت که با راجییف گاندی دیدار و گفتگو نماید که به-عنوان قائم مقام گاندی منصوب شده بود، و با او به مقابله و گفت

گو پرداخت و با منطق و حکمت خویش او را برای درخواست مسلمانان قانع و راضی نمود، گاندی طبق مطالب و در خواست

مسلمانان پاسخ داد و اعضای حزبش را به عزل از عضویت حزب تهدید کرد که اگر به قانونی که مسلمانان می خواهند رأی ندهند،

در نتیجته رأی گیری بر آن قانون بر حسب میل و رغبت مسلمانانصورت پذیرفت.

در زندگانی امام ندوی موضع و موقفهایی هست که حاوی درس آنکه و عبرت زیادی برای مبلغان و دعوتگران می باشد، از جمله

گوید: به یاد دارم کهکند و میرا نقل میشیخ یوسف قرضاوی آن امام ندوی سی سال قبل در قطر مهمان ما شد، که از کمبود منبع

« گله و شکایتندوة العلماءدرآمد و واردات »دار العلوم« در »


داشت، یکی از برادران حاضر در آنجا چنین پیشنهاد کرد و گفت: حل مشکل این است که پیش برخی از بزرگ مردان و تاجران

کالن برویم و شرایط و اوضاع »دار العلوم« را برای آن ها توضیح دهیم و از آن ها درخواست کمک نمائیم، امام ندوی گفت:

توانم چنین کاری را بکنم! از او پرسیدیم چرا نمی توانی؟ نمی شان دنیا پرستی و محبتگفت: این مردم مریض هستند و بیماری

آن است، و ما دکتر و معالج آن ها هستیم از این رو ممکن نیست که دست یاری را بهکه دکتری بیمارش را مداوا کند در حالی

سوی او دراز نموده است! بدون پرده یعنی گرفتن مادیات از است!بیماری که مبتال بدان

ها را برای خود نمی خواهید، بلکه برایما گفتیم که شما آن کمک دانشگاه، معلمان و متعلمان می خواهید که به بقاء و دوام آنان

کمک نمایید. امام ندوی گفت: آن ها فرق قائل نیستند میان اینکه برای خود بخواهی یا برای دیگران، مادامی که شما جوینده و

گیرنده باشید!! و به یاد دارم که ما در ماه مبارک رمضان قرار ی آخر رمضان میان ماگرفته بودیم و در آن موقع بدو گفتیم تا دهه

بمان، ما به جای تو به کار دشوار التماس و درخواست از مردم ی آخر رمضان قرار ومی پردازیم. گفت: راستی من در دهه

را بشکنم و از آنای دارم که به هیچ وجه نمی خواهم آنبرنامه ی آخر فرصتی است برای من تاتخلف نمایم، او افزود: آن دهه

ی ارتباط روحی و معنوی را محکممیان خود و پروردگارم رشته هیئت و کیفیتیسازم. و ما دریافتیم که آن مرد در قبال خداوند

دارد که هیچ کار و مشغلتی نمی تواند او را از آن باز دارد، پس او آنکهرا برای پرداختن به خواست خویش آزاد گذاشتیم، حال

کوشیدیم که از او تقلید نمائیم، ولی نتوانستیم، زیرا هر کسموفق به أنجام کارهایی می شود که برای آن آفریده شده است.

دکتر عبدالقدوس ابو صالح )جانشین امام ندوی در ریاست- هم/گوید: من چون با عالیجناب امام ندویی اسالمی( میرابطه

مرا بر آن نهاد که تمام عمر خود را وقف تمدن،موقف بودم ی جهانی آن کنم، کار به آنجا رسید که رابطهاسالمی و رابطه

اسالمی، کنفرانس هیئت عام سوم را در شهر استانبول تشکیل داد در حالی که من برای ارضاء برخی از اعضای رابطه با صعوبت


و سختی مواجه شده بودم و از امام ندوی درخواست کردم که یک گفتگوی دو جانبه و خصوصی را داشته باشیم تا او را از رنج و

هایی که من در پست ریاستی مکتب کشورهای عربی بهمشقت شوم، آگاه کنم، لذا از او خواهش کردمعنوان نائب او متحمل می

ی صدرشکه استعفای مرا بپذیرد. اما او از آنجا که متانت و سعه زد خاص و عام بود، از شنیدن چنین سخنی جا جستمشهور و زبان

و برخواست و به من گفت: اگر به منزل من می آمدید، خواهی دید اش بیش از پنجا متر نیست،که برای رفتن به مسجدی که فاصله

-به خاطر نداشتن وقت کافی از موتور عقب ماندگان استفاده می ام از رویکنم، و حاال که از شهر خویش به )استانبول( آمده

-اعتماد به شما و برادرانت.. مصافت صدها کیلومتر را طی کرده دهی.. اما اینکهدهی.. استعفاء نمیام، به خدا سوگند استعفاء نمی

شما از پست ریاستی مکتب کشورهای اسالمی به دلیل مشکالت زیاد در رنج و عذاب هستی آن ها را هدف خود قرار ده و از آن ها

نزدیکی کن. از این رو در برابر خشم و اعتماد بلند و واالی امام ی نداشتم جز آنکه با او تجدید پیمان کنم و تعهد نمایماندوی چاره

ی اسالمی خواهم بود.که تا در حال حیات باشم، کارمند رابطهوفات

هـ در اثنای1420 در روز جمعه ماه مبارک رمضان /امام ندوی باریلی«اعتکافش در مسجد روستای خویش )تکیه( در والیت »رای

روز تسلیم بهواقع در شمال هند وفات فرمود و در شامگاه همان خاک شد و در مسجدالحرام مکه نیز نماز میت به صورت غایب

برای او خوانده شد. سال عمر داشت و آن عمر پر خیر90او زمانی وفات یافت که

را صرف علم و دانش و دعوت و تبلیغ دین نمود، باید گفت که او مرد به معنای واقعی روزگار خود بود، او به همراه مشکالت و هم

ی عقل و درایت وکرد، او به وسیلهو غم مسلمانان زندگی می هایدورنگریش توانست که در شرایط طوفانی مهیب و زلزله

( اسالمی در هند، حفاظت وی تازهی )شاخهسیاسی از جوانه نگهداری کند. که برخی از آن ظروف و شرایط سخت و دشوار

عبارت بود از جداسازی پاکستان از هند و معانات و رنجی که


کشیدند از جمله امتیاز دهی و جانبداری ازمسلمانان در هند میمخالفین مسلمانها که بسیار رایج بود.

منبع..20**گرد آمده از بیش از

فرهيخته دكترمصطفی... دانشمندی

عالمی برجسته و يكی از مشهورترين و/شيخ مصطفی سباعی كم نظيرترين داعيان و مصلحان در عرصه دعوت و اصالح جامعه

به شمار می رفت، او عالوه بر اينها در زمينه های سياسی و اجتماعی نيز تالشهای چشمگيری را ايفا كرده اند، که اين

شايستگی را دارند كه مسلمانان در هر عصر و زمانی امثال ايشان را الگو و پيشوای خود قرار داده و قدم به قدم راه آنان را

دنبال كنند. دوران كودكی و شکوفایی

م در شهر حمص1915دكتر مصطفى حسينى سباعى در سال از توابع سوريه در میان خانواده اى عالم و اصيل ديده به جهان

گشود، پدر و مادرش، مسؤليت برگزارى مراسم دانشگاه حمص را عهده دار بودند، دكتر سباعی از همان اوايل زندگى از پدر

فرزانه خود، امام مجاهد شيخ حسن سباعى متأثر و او را الگو و پيشوای خويش قرار داد، و چون پدرش در درگيريهاى مسلحانه

عليه فرانسوی ها شركت جست و قيادت نيروهاى مجاهدين انتقام گير از استعمار، طاغوتيان و ستمگران را نيز بر عهده

داشت، در میان جامعه از جايگاه وااليى بر خوردار بود. دكتر مصطفى به همراه پدرش در نشستهاى علمى فقهاء

حمص شركت مى كرد؛ ایشان در همان اوايل كودكى به حفظ قرآن و يادگيرى اصول اساسى شريعت عالقه مند گرديد و براى

گذراندن دوره ی ابتدايى به مدرسه »السعوديه« رفت، پس از م1930گذراندن دوره ابتدايى به دوره متوسطه رفت و در سال

با موفقيت چشمگيری اين مرحله را نيز به پایان رسانيد، ايشان در اين دوران از زكاوت، هوشياری، پرشور و شوق و نشاط بااليی بر

خوردار بودند كه تمامی اساتيد وآشنايان را به اعجاب واداشته بود. دكتر مصطفی با توجه به عالقه وافری كه داشتند، تصميم خود را در زمينه ادامه تحصيل در رشته علوم شرعی نهايی كردند، اوكوله بار سفر را بسته و به سوی مصر به راه افتادند و در سال

م به رشته فقه دانشكده األزهر پيوستند، سپس به دانشگاه1233

اصول الدين رفته و اجازه نامه افتا ء و تدريس خود را با موفقيت از آنجا دريافت نمودند، و جهت كسب درجه گواهی در زمينه های

تاريخ و قانون گذاری اسالمی به مرحله دكترا پيوستند، و پايان نامه « را درالسنة و مكانتها في التشريع االسالمیعلمی خود به نام »

م با ارائه اين مقاله به مقام1949آنجا ارائه دادند، او در سال شامخی دست يافت، چون مقاله مذكور مشتمل بر واالترين

ريزه كاريهای علمی دقيق و در برگيرندگی جامع و شامل تمام موضوعات كتاب همراه بود، تا آنجا که بزرگترين علماء االزهر را

به دهشت وا داشت، سپس اين كتاب ارزشمند در رديف مهمترين منابع محققين و دانش پژوهان در زمينه قانون گذاری اسالمی

قرار گرفت. دكتر مصطفی با توجه به انگيزه هایی كه در زمينه انتشار علم و تربيت نمودن دانش پژوهان بر مبنای اخالقيات و سنبلهای اسالمی را در نظر داشتند، تصميم خود را جهت كار تدريس و تربيت نسلی پاك و با اخالق با دارا بودن باالترين اخالقيات اسالمی و انسانی را سرلوحه زندگی خويش قرار داد، و چون عالقه شديدی به تدريس علوم شرعی داشتند به جمع مدرسين پيوست، و به تدريس زبان

عربی و پرورش دينی در مرحله متوسطه مدرسه حمص پرداختند. سپس به دمشق راه يافت، و با برادران دينی اش در صدد

تأسيس يك مدرسه دينی جهت تحقق بخشيدن به اهداف تربيت و تعليم بر آمدند، تا اينكه موفق شدند »المعهد العربي اإلسالمي« را در دمشق تأسيس كنند، او اولين كسی بودند كه مديريت مدرسه

را بعهده گرفتند، سپس از طرف دانشكده حقوق در دانشگاه م به1950دمشق به ايشان پيشنهاد تدريس داده شد، و در سال

سمت مدرس در این دانشكده منصوب شد، ایشان از كسانی بودند كه در زمينه دانش آموختگی و بارور كردن فرآورده های

علمی استادان دانشگاه جرقه مؤثری را ايجاد نمودند. دكتر سباعى در انديشه بنيانگذارى دانشكده اى مستقل در علوم شريعت بودند، تا کارشناسانی كه داراى باالترين مستواى علمى و

فكرى هستند در آنجا مشغول تعليم و تربيت باشند، و با وجود دشواريها و موانعى كه سر راهشان بود، اقداماتش با موفقيت

دانشمندی... 115فرهيخته دكترمصطفی م به پايان رسيد، و با1955متحقق گرديد، و تأسيس آن در سال

وجود اينكه استاد دانشكده حقوق در دانشگاه حمص و مسئوليتهاى ديگرى نيز در زمينه دعوت و همفكرى به عهده

داشت، شخصا رياست آن را بعهده گرفت. در واقع دكتر سباعى داراى توانايى بيش از حدى بود، كه براى فعاليت و كوششها حد و مرزى را نمى شناختند، و به فعاليت در

يك زمينه نيز اكتفا نمى كردند، بلكه ايشان شخصیتی سرحال، پرحركت و پر نشاطی بودند، كه بسوى بزرگترين اهداف و

واالترين ارزش ها در پرواز بودند و آرزوى حركت در راستاى زنده نگه داشتن گرانبهاترين ميراث فقهى مسلمانان را در سر

مى پروراند، سپس با همكارى برادران ديني اش كه وی را در بنيان دانشكده علوم شريعت ياری نمودند، آستين همت را باال زد و

جهت ايجاد يك نوع دايرة المعارف فقه اسالمی با ساختار و روشی نوين بر آمد، و طولی نكشيد كه پروژه مذكور را به مرحله اجرا

گذاشت، و به عنوان نخستین مدیر و رئیس آن پروژه قرار گرفت. دكتر سباعی عالوه بر آن، رئيس بخش فقه و مذاهب اسالمی

دانشگاه دمشق نيز بود، و با توجه به اینكه احساس می كرد نياز شديدی به تربيت و توجيه دانش پژوهان در راستای برنامه های

« را درقاعة البحثاسالمی است، جلسه ای هفتگی به نام » راستای تحقق بخشيدن به اين هدف واال بنياد نهاد، و اداره آن را

حتی در زمان مريضی اش نيز به عهده خود گرفته بود، و وقتی كه دانش پژوهان استراحت ايشان را خواستار می شدند، در جواب

می فرمودند: بهترين خير در اين است كه من در حالی كه مشغول بازگردم نه اينكه بر رویانجام وظيفه هستم، به پيش خداوند

رختخواب دراز کشیده باشم و به پيش خداوند متعال بروم، مرگ است، اما در نظر من درد و ألم محروميت ازدر تقدير خداوند

درس توجيه و ارشاد دانش پژوهان شديدتر و سخت تر از آالمجسمی می باشد كه بدان گرفتارم »وحسبی الله ونعم الوكيل«.

شور و نشاط دكتر سباعی دكتر سباعی در واقع توانايی نيرومندی در شعله ور ساختن

نشاطی كه هيچگونه سستی و ناراحتی را نمی شناسد، داشت، ايشان از كسانی نبودند كه به طور تصادفی در عرصه های


گوناگون نبرد غوطه ور شده، و در جبهه های متعدد تالش كرده باشند، سپس در همه ی اين عرصه ها پيروزی و موفقيت را بدست

آورده باشند. - مبارزات ملی: دوران كودكی دكتر سباعی موافق با1

روزگاری بود كه شقاوت و سنگدلی بر اثر سايه افكندن آثار استعمار، فساد، تخلف، نادانی و ظلم، بر آن حكم فرما شده بود،

دكتر سباعی از نزديك اين آفات را لمس و با آنان دست و پنجه نرم می كرد، او به دنبال راه چاره فرار از اين بحران و واقع

ناهموار بود و اولين گامی كه در اين راه برداشت، تشكيل يك گروه سری جهت مقاومت در برابر مدارس مبلغين يهودی بود، كه

در يك سخنرانی جانانه بر روی منبر، مردم را جهت رويارويی با استعمار و ستمگری هايشان تحريك نمود، و تظاهرات پر غوغايی

را كه موجب برانگيخته شدن خشم و ناراحتی رهبران استعمارگر را در پی داشت، به راه انداخت، به همين خاطر برای اولين بار در

م به تهمت توزيع نشريات ضد فرانسوی دستگير و1931سال روانه زندان شد، و با توجه به جنجالهایی كه در پی دستگيری

ايشان به راه افتاد، هر چه زودتر از زندان آزادش كردند. برای بار م ظرف چند ماهی روانه زندان شد، اين بار1932دوم در سال م از زندان آزاد گرديد، بسوی مصر به راه افتاد1933كه در سال

و برای ادامه مطالعاتش به دانشكده االزهر پيوست، و جهت همكاری با برادران دينی اش در مسايل داخلی دخالت نمود و طالب االزهر را تشجيع نمود و رهبری تظاهرتهای ضد اشغال

بريتانيای را به عهده گرفت، تا اينكه مستعمرین انگليسی را به م از طرف1934واكنش متقابالنه وا داشت، و در سال

م1940انگليسي ها روانه زندان گرديد، برای بار دوم نيز در سال روانه زندان گرديد و از مصر تبعيدش كردند، او قبل از اينكه به سوريه برسد، فرانسويها از ترس اينكه مبادا مردم را عليه آنان

م ايشان را زندانی و به مدت دو سال و1941بشوراند، در سال نيم در زندانهای حمص و لبنان بازداشتش کردند. اما قضيه

فلسطين از ديدگاه دكتر سباعی قضيه ای است عقيدتی كه به هدف به ورطه نابودی كشاندن مسلمانان و مقدساتشان پی ريزی شده است. هنگامی كه طرح تقسيم فلسطين مطرح گرديد، دكتر

دانشمندی... 117فرهيخته دكترمصطفی سباعی سراسر جهان را به هدف برانگيختن و شعله ور ساختن

م در خط مقدم1948روحيه جهادی مسلمانان پيمود، و در سال دسته سواره نظام جوانان مسلمانان قرار گرفت، و در نبردهای سنگينی كه در اطراف شهر قدس به وقوع پيوست، دليرانه وارد

نبرد شد، و در عرصه نبرد با شجاعت و بي باكی كم نظيری به روياروی با دشمنان ادامه داد، تا اينكه بر مبنای اجرای هدنه )عقب

نشينی اضطراری( دستور صادر گرديد. - مبارزات سياسی: دكتر سباعی در شمار كسانی كه سياست2

را يك مهارت دروغين و نوعی زيبندگی در حيله گری مي پندارند، نيست، بلكه ايشان سياست را نوعی اهتمام انسان مسلمان به

روبه راه كردن مشكالت همكيشانش تفسير می كند و معتقد است كه موفق ترين سياست آن است كه بر پايه عدالت، پرهيزگاری و

روشنفكری استوار باشد، دكتر سباعی شخصيتی بودند كه تنها متعلق به يك شهر يا يك ملت نبودند، بلكه ايشان يك شخصيت جهانی و فراگير بودند كه جامعه اسالمی بدان می باليد. به این

م دولت دمشق او را به عنوان نائب خود در1949منظور در سال انجمن تاسیسیه انتخاب کرد، چه زود ستاره ایشان به عنوان یک نائب ملی متفوق درخشید، زیرا ایشان برای جلب امنیت و دفع

مشکات ملتش به حقیقت تشنه بود، و به فریاد مداومی که حقیقت را جلوه می داد، تداوم می بخشید و آن را خفه نمی کرد، او آراء باطل را مسخره ودرهم می شکست، و خود را از مکاسب و

مغانم باالتر می گرفت و به چانه زنی نمی پرداخت، بدین خاطر سیالب قلوب مردم که سرشار از مهر و محبت بود به او روی

آورد، و به عنوان نائب مجلس منتخب شد و از جمله کسانی که در نوشتن قانون اساسی مسئول بودند، قرار گرفت، وبرای اینکه در

سازمان کیفری وجزائی که بر ملت ستمدیده فرض شده بود، نقش خود را ایفا نماید، از هیچ تالش و کوششی دریغ ننمودند تا با

مشکالت مردم زندگی کند. - مبارزات: دكتر سباعی در راستای دعوت و گرايشهای3

اسالمی در تشكيل و رهبری جمعی از تشكلهای اسالم گرا در حمص و شهرهای ديگر نقش مؤثری را ايفا كرده اند، او زمانی كه

م به مصر سفر كرد، با دعوتگر بزرگ )امام حسن1933در سال البنا( ديدار به عمل آورد و به هدف خود رسيد، و اين بار كه برای


مسافرت عازم سوريه شد، با جنب و جوش و شور و نشاط م1945بيشتری در راه دعوت و تبليغ گام نهاد، تا اينكه در سال

علنا تشكيل جماعت »اخوان المسلمين« اعالم كرد، و حكيمانه رهبری آن را در سوريه به عهده گرفت و در پی جذب نخبگان

جوانان بر آمد. - مبارزات در زمينه ژورناليستی: دكتر سباعی به اين واقعيت4

پی برد كه روزنامه ها نقش چشمگيری در هدايت جامعه ها دارند و می توان از آن ها به مثابه بزرگترين سالح در جهت توجيه آراء عمومی و بيداری مردم از اهداف و مسلكها استفاده كرد، به همين خاطر عزم خود را جزم و اولين گامی كه در اين زمينه

برداشت، تصميم به تأسيس مجله ای تحت عنوان »مجله المنار« م به طول1949م تا سال 1947بود كه تأسيس آن از سال

انجاميد و از طريق آن در صدد پرداختن به مهم ترين مشكالت جامعه با بيانی روشن، روشی جذاب و جرأتی كم نظير جهت

م نيز با برادران دينی خود1955معالجه آنان بر آمد، و در سال م استمرار يافت، بنيان1958روزنامه »الشهاب« را كه تا سال

م مجله »المسلمون« را نيز بنيان1955نهاد، و در همان سال نهاد، و بر اثر تالش و زحمات بی وقفانه ای كه در اين مسير

متحمل شدند، توانستند مجله فوق را به مدرسه ای تبديل كنند كه انعكاسی از يك تفكر اصيل اسالمی و منبری جهت دفاع از قضايای

عالم اسالمی به شمار آيد، و فصل جداگانه ای را نيز در آن به نام « به قضيه فلسطين اختصاص دادند. بدين گونهالدرة المعتصبة»

زندگانی دكتر سباعی صفحات تاريخی پر ارزشی را رقم می زد كه مملو از ايثار، افتخارات، جان فدايی، شجاعت، نيكوكاری و غيره بود، ايشان از دعوتگران بی همتايی بودند كه ذره ذره زندگانی و

تك تك اعضای خويش را در خدمت اين دعوت اسالمی بسيج كرده بود، حتی روزهای آخر عمرش را كه بر اثر مريضی با درد وآالم

رنج آوری همراه بود، بيشتر از تمام اوقات ديگر در خدمت به اين دعوت اسالمی صرف می شد، تا حدی كه اين مرحله از زندگيش

به طالئی ترين دوران زندگي ايشان در زمينه های فكری، اجتماعیو ادبی نام آور گرديد.

دانشمندی... 119فرهيخته دكترمصطفینوشته های فکری:

دکتر سباعی به عنوان یک پروژه ی فقهی و عقالنی درخشانی محسوب می شد که صدها مبحث و در موضوعات گوناگون فقهی و فکری ده ها کتاب را به رشته ی تحریر درآورد، ایشان کتابخانه ی اسالمی را با ثروتی عظیم و انتشاراتی ممتاز مواجه نمود که از

جمله ی مهمترین نوشته های ایشان موارد ذیل می باشد:أحكام الزواج.-1أحكام األهلية والوصية.-2أحكام المواريث.-3الوصايا والفرائض.-4 چاپ نخست چاپ رسید که به أخالقنا االجتماعية. چندین مرتبه-5

وقوع پیوست. هـ به1375آن در سال ــرتبه شد و سه م نوشته1959اشتراكية اإلسالم. در سال -6 به م

چاپ رسید. چاپ رسید به السنة ومكانتها في التشريع اإلسالمي، دو مرتبه-7

م بود.1960 چاپ اول آن در سال کهأحكام الصيام وفلسفته.-8نظام السلم والحرب في اإلسالم.-9

الدين والدولة في اإلسالم.-10مشروعية اإلرث وأحكامه في اإلسالم.-11المرونة والتطور في التشريع اإلسالمي.-12 چاپ رسید. م به1962القالئد من فرائد الفوائد، در سال -13 چــاپ رســید و دو م به1962هكذا علمتني الحيــاة، در ســال -14 است. چاپ شده مرتبه چاپ که چاپ رسیده به المرأة بين الفقه والقانون، دو مرتبه-15

ــال ــت آن در س ــال 1962نخس ــاپ دوم آن در س م به1966م، و چ است. شده انجام رسانیده

چاپ نخست که چاپ رسیده به من روائع حضارتنا، دو مرتبه-16ــال ــال 1959آن در سـ ــاپ دوم آن در سـ ــام م به1968م، و چـ انجـ

است. شده رسانیدهاألحوال الشخصية.-17السيرة النبوية.-18


سلیقه ی شعری: مردم در تمام مراحل زندگانی دكتر سباعی، ايشان را رهبری

جان فدا، پيشوايی پرورنده، دانشمندی فرهيخته، سخنوری برجسته، متفكری دانا، سياست مداری درستكار و... می پنداشتند، اما در خصوص اشعار تنها در سالهای آخر عمرش شعرهای بچشم

می خورد، روزهای كه همه اش را در رنج و محنت مريضی سپری نمود، اشعار ايشان در اين فتره انعكاسی از روحيه دعوتگرانی را جلوه می نمايد كه با سختی های روزگار دست و پنجه نرم كرده و

مزه آن را چشيده اند، چون همه اشعار اين فتره اش با ظرافت های بی نظيری در قالب مناجات )زاری نمودن( و دعاهای آن دوران جلوه گر می شد. در واقع دكتر سباعی از همان دوران جوانی به سرودن اشعار در زمينه های دعوت اسالمی و حوادث سياسی و زاد و بوم خويش پرداخت، اما فعاليت های بی وقفانه ايشان در

زمينه های جهاد، پرورش، تعليم، تفقه و همچنين عرصه های گوناگون زندگی ايشان را در رديف شاعران گمنامی قرار داد كه

نامی از ايشان به چشم نمی خورد.وفات:

م سنبل شعله های1964روز شنبه سوم ماه تشرين االول سال 49فروزان رو به افول نهاد و دكتر سباعی در سنی كه هنوز به

سالگی نرسيده بود به جوار حق پيوست، و صدها هزار نفر از مردم سوريه و دمشق در تشييع جنازه سباعی جهت خداحافظی با

رهبر خود، شركت نمودند.

مودودی األعلی مبارز... ابو داعی

اسالم أون الین در میان دعوتگران اسالمی، امام مودودی به عنو ان سمبل و

به حساب می آید، آن شخصیتی که عمر و زندگانیالگوی یگانه خود را وقف تبلیغ و دعوت به اسالم کرد؛ ایشان رسالت زندگی

سازی اسالم در دلی حق و تثبیت و محکمخویش را اعالی کلمه پیروانش قرار داد و توجه به آن را قبل از گزینه ی وطنش گذاشت.

ی دعوت و تبلیغ و اجتهادهمانا صداقت و اخالص او در زمینه مضاعف او در راستای رسالتش، بیشترین نقش را در راستای

گردآمدن مردم در پیرامونش ایفا کرد، و همچنین تأثیر زیادی در گردآوری مردم تحت پرچم ایده ی خود داشت، چرا که او از حدود-قومیت و مرزهای جغرافیائی تخطی و عبور کرده بود، تا در همه

جا به عنوان یک سرپرست و ناظر جهانی برای اسالم شناخته شود، بلکه اعمال و تألیفات ایشان از مرزهای بومی و محلی و

فراتر رفتند، و به همین خاطر به بیشتر اسارت لغت و زبان ی تازه و تجددگرا باشدازبانهای رایج جهان ترجمه شدند تا چشمه

ی دعوت به زبان وبرای افکار و بیانات دعوی ایشان که از مرحله قیاس فکری به میدان تطبیق عملی برای قانون اسالمی در ابعاد

ی حکمی، فرمانده هی و رفتاری قدم نهاده بود.سه گانهخانواده و آغاز زندگی:

ای چشم به جهان گشود که اصولامام مودودی از میان خانواده ی اوهایش به شبه جزیره عرب برمی گردد؛ آری خانوادهو ریشه

بیش از هزار سال قبل به منطقه ی »جشت« در نزدیکی شهر »هرات« هجرت نمود، سپس جد بزرگش »ضواجه مودود« در

اواخر قرن نوزدهم هجری به هند هجرت نمود. هـ برابر با1266پدرش سید احمد حسن مودود که در سال

م در دهلی هند متولد شد، یکی از دانشجویان دانشگاه1850 س به عنوان مدرس شروع به تدریس نمود وپ»علیکره« بود، س

پس از مدتی کار وکیل دفاعی را به عهده گرفت، و در سوم رجب

ابواألعلی مودودیم خداوند1903 سبتامبر 25هـ برابر با 1321

را نصیب او گردانید. بعد از تولد ابواالعلی به مقدار یک سال گیری کرد و به زهد و تقوی رغبت وپدرش از مردم دوری و کناره

گریمیل پیدا کرد، پس امام مودودی در آن محیط و فضای صوفی یابد، و در محیطی چشمانش به جهان گشود که لبریز ازپرورش می

زهد، ورع و تقوی بود. امام مودودی مرحله ی کودکی خود را در محل تولدش در شهر »أورنگ آباد الدکن« واقع در ایالت حیدر آباد سپری کرد و پدرش اولین مربی و معلم او بود، پدرش شدیدا حریص و آزمند بود که

مودودی تربیت و پرورشی دینی داشته باشد، از این رو پدرش مشغول به تلقین و تفهیم نمودن داستان پیامبران و تاریخ اسالمی

برد؛ بهبه او گردید، او را با خود به مجالس علماء و افراد دینی می این جهت استعداد و ویژگیهای فطری او باز و شکوفا شدند، و

نبوغ و ذکاوت او در سنین نونهالی ظاهر شد، و رضائیت و تشویق مربی و استادانش را در سالهای نخست تحصیلی خود کسب کرد.

مند بود که عالوه بر تعلیم فقه وو همچنین پدرش بسیار عالقه حدیث، زبانهای عربی و فارسی را هم به او یاد بدهد، و مودودی با

اهتمام و قاطعیت به درس و تعلیم روی آورد تا این که امتحان مولوی را که معادل لیسانس است، با موفقیت پشت سر

گذاشت.امام مودودی در بعد مطبوعاتی

در این اثنا با مرض فلجی دچارالزم به ذکر است که پدر امام نشین شد، لذا راههایگیر و خانهگردید و بدون هیچ حرکتی زمین

معیشت و زندگی بر اهل آن خانواده تنگ و محدود گشت، ی معیشت،بنابراین، مودودی ناچار شد برای به دست آوردن لقمه

دست و پنجه را با کار نرم کند؛ و چون خداوند استعداد نوشتن را بدو داده بود که آن را از روی خواندن و مطالعه کردن زیاد،

آراسته و پیراسته بود، مودودی تصمیم گرفت که قلمش را هم به اش قرار دهد. گفتنیی برای امرار معاش خانوادهاعنوان وسیله

است که برادر بزرگترش )سید ابوالخیر( مدیر مجله ی شهر بجنور ی روزنامه در آنجا به کاربود، و امام مودودی را به عنوان نویسنده

گرفت، اما او مدت زیادی در آنجا ماندگار نشد، که دولت آن

ابو... داعی 123مودودی األعلی مبارز روزنامه را توقیف نمود، و بعد از آن در هفته نامه ی »تاج« در شهر

شد.جلبور ادامه به کار نوشتن داد که هر روز منتشر می های مطبوعاتی امام مودودی اینی فعالیتهمانا برخی از نتیجه

بود که سعی کرد تا به خوبی زبان انگلیسی را یاد بگیرد، به این جهت برای او سهل و آسان بود که اطالع و آگاهی را از کتابهای

ی أدیان در انگلیسی بدونتاریخی، فلسفی، اجتماعی و مقارنه مواجه شدن با هر گونه صعوبت و مشکلی در فهم و درک کامل

آن، داشته باشد. الزم به یاداوری است که طولی نکشید که حکومت آن روزنامه

را نیز توقیف و پلمپ کرد؛ لذا مودودی به "دهلی" بازگشت و با ی »مسلم« شریک شد،مدیر مجمع علمای هند در انتشار روزنامه

که در و به مدت سه سال مدیر تحریر و نوشتن آن گردید، تا این م به بهوبال انتقال یافت، سپس بار1922هـ برابر با 1341سال

م به دهلی بازگشت و در1923هـ برابر با 1342دیگر در سال به عهدهرا « الجمعیةی »آنجا سرپرستی نظارت بر انتشار مجله

گرفت که مجمع علمای هند آن را صادر می کردند، و شخصا هـ1347خستگی ناپذیرانه مسئولیت سنگین نشر آن ر ا تا سال

م متحمل گردید.1928برابر با همراه با شاعر اسالم محمد اقبال

رساند، آنپایاندر آن سال کتاب »الجهاد فی االسالم« را به کتابی که شهرت جهانی را به او بخشید، حال آنکه امام مودودی آن را به عنوان ردی بر اظهارات گاندی نوشته بود، که مدعی بود

ی شمشیر انتشار یافته است.ی لبهاسالم به وسیله م( کتاب »ترجمان القرآن«1932هـ برابر با 1351و در سال )

را از حیدر آباد الرکن صادر کرد، که شعارش همین جمله بود: ای مسلمانان! بلند شوید و دعوت قرآن را به دوش بگیرید و در

آسمان جهان پرواز کنید. آری نقش و تأثیر امام مودودی از طریق کتاب »ترجمان

القرآن« از جمله ی مهمترین عواملی بود که به انتشار جریان یاسالمی در هند و تقویت آن کمک کرد که در پیکر حزب رابطه

هـ1356اسالمی متبلور گردید، و ضمن کنفرانسی که در سال ) م( در لنکو برگزار شد بر این مسئله تأکید گذاشت1937برابر با


که باید والیت هایی که دارای اغلبیت اسالمی هستند، مستقل وخودمختار باشند.

ی تأثیرآری به جهت بازدهی شهرت مودودی و وسعت دایره فکری او در عالم اسالمی، مفکر و فیلسوفی همچون محمد اقبال

م( او را به الهور دعوت نمود تا1937هـ برابر با 1356در سال ) اسلوب شور و شکوفایی اسالمی او را بیازماید و به کار بندد، امام

مودودی نیز به دعوت اقبال لبیک گفت. م(1938هـ برابر با 1357هنگامی که اقبال در سال بعدی )

که خالء بزرگی را در مجال فکر و دعوت جاوفات یافت، درحالی گذاشته بود، دیدگان و أنظار عموم متوجه امام مودودی شدند تا

چنین خألی که بعد از رحلت اقبال به وجود آمده است، پر کند.تأسیس جماعت اسالمی در الهور:

امام مودودی حرکت اسالمی خویش را شروع کرد، حرکتی که ی مفکرین اسالمی و دعوت کردنکاویدن عمق اسالم را نزد طبقه

به اسالم را هدف قرار داد، تا اینکه جماعت اسالمی را در الهور اغسطس26هـ برابر با 1360تشکیل داد، و در )سوم شعبان

م( به عنوان رئیس آن جماعت منتخب گردید. 1941 هـ برابر با1362بعد از گذشت دو سال، یعنی در سال )

م( جماعت اسالمی مرکز اصلی خود را در الهور به دار1943 السالم که یکی از روستاهای بتهانکوت است، انتقال داد، باید گفت

که امام مودودی در طول این مدت از تألیفات و نوشتن دست برنداشت، و کتاب هایی را به چاپ رساند که مهمترین آن ها عبارت

المصطلحات األربعة األساسية في القرآن،بودند از: واإلسالم والجاهلية، ودين الحق، واألسس األخالقية

. و...اإلسالمية هـ1366 شوال 11و همزمان با اعالن قیام دولت پاکستان در)

م(، امام مودودی به همراه1947اغسطس 28برابر با شاگردانش به الهور رفتند، و در آنجا دفتر جماعت اسالمی را بنا

1367نهاد، و شش ماه بعد از قیام پاکستان، یعنی در ماه )صفر م(، امام مودودی اولین سخنرانیش را در1948هـ برابر با ینایر

ابو... داعی 125مودودی األعلی مبارز ی حقوق، تقدیم کرد، و از دولتمداران خواست که نظامدانشکده

پاکستانی را مطابق با قانون اسالمی تشکیل بدهند. همانا امام مودودی مصرانه بر چنین درخواستی از دولت

هـ برابر با مارس1367کرد، و در تاریخ )ربیع اآلخر پافشاری م( سخنرانی دیگری را در یک همایش عمومی در کراتچی1948

پاکستان تحت عنوان »درخواستی اسالمی برای نظام اسالمی«تقدیم نمود

بازداشت امام مودودی: جماعت اسالمی به منظور موافقت کردن هیئت حاکمه با

درخواستی که امام مودودوی تقدیم کرده بود، مبنی بر قرار دادن شریعت اسالمی به عنوان قانون اساسی پاکستان و مبنی بر اینکه

ی قدرتحکومت، مطابق با حدود و مرزهای شرع اسالم از حوزه خود بکاهد، شروع به فشار بر حکومت و مجلس قانون گزاری

کردند. با توجه به این که حکومت در برابر چنین مطالب و درخواستی

هـ1367ی الحجهعاجز و ناتوان مانده بود، در )نخستین روزهای ذی م( اقدام به دستگیری و بازداشت امام1948 اکتبر 4برابر با

مودودی و شماری از مسئوالن جماعت اسالمی کرد، اما چنین ای امام مودودی و سایر اعضای آنموقفی از طرف دولت، لحظه

حرکت را از استمرار و پافشاری بر درخواست خود، مبنی بر تطبیق نظام پاکستان با شریعت اسالم، منحرف و منصرف

نگرداند، و ملت شریف پاکستان نیز همکاری کامل خود را با هایشان اظهار داشتند، تا اینکه حکومتجماعت اسالمی در خواسته

ناگزیرم( 1949مارس12برابر با هـ 1368 جمادى األولى 13در ) به قبول قراردادی گردید که سمت و مسیر صحیح اسالمی را برای

پاکستان تعین و مشخص نماید. هـ برابر1369 شعبان 11آری در حدود یک سال بعد از آن، در )

م( حکومت ناچار به آزاد کردن امام مودودی و1950 مایو 28با یارانش گردید.

-پس از آن، جماعت اسالمی شروع به بررسی قرار داد خواسته ی اجراء کار گذاشته شده بود، نمود،هایش که در محدوده و حوزه

های ملت به هراسو همزمان حکومت که از مطالب و خواسته


-ی پیشنهادهای دستوری بسیار کوشش میآمده بود، برای إرائه نمود، و دولت به منظور تسلط بر مردم، قدرت و اختیارات زیادی

1370 محرم 3را به خود اختصاص داده بود؛ و امام مودودی در ) م( در یک گردهمایی عمومی بزرگ در1950 اکتبر 14هـ برابر با

الهور اقدام به سخنرانی نمود، که در اثنای سخنانش انتقاد خود را متوجه چنین پیشنهادهایی نمود که زمینه را برای استبداد و

سازند؛ او افکار و آراء عمومی را تحریک نموددیکتاتوری فراهم می تا آنجا که دولت را ناچار به بازگشت از گنجانیدن چنین اختیاراتی

علمای جماعت اسالمی را به برای خود در قانون گردید، و دولت ی یک طرح پیشنویسیمبارزه طلبید، برای اینکه بر تنظیم و تهیه

ی دولتمردان ایندستور اسالمی متحد و هماهنگ شوند، زیرا بهانه بود که اسالم، فقه و مذاهب مختلفی دارد و یک فقه مشترک ندارند تا قوانین دولت بر آن مبتنی باشد؛ علمای اسالمی نیز

ربیع13ای را قبول کردند؛ از این رو در )دعوت به چنین مبارزه دانشمند بلندپایه به31م( 1951 ینایر 21 هـ برابر با 1370اآلخر

نمایندگی گروه و طوایف مختلف اسالمی در شهر کراچی گرد هم آمدند، و امام مودودی هم در ترتیب و شکل دهی نکات دستوری

که بر آن اتفاق داشتند، شرکت داشت، ولی حکومت در برابر ی اسالمی با استفاده از سکوت بهپیشنهادهای دستوری جبهه

مقابله برخواست، و حرکت اسالمی در مقابل آن، اقدام به برپایی جمادی اآلخر20چندین اجتماع ملی نمود، و سپس حکومت در )

هـ1372 رجب 13م( و در)1953 مارس 6 هـ برابر با 1372 م( در الهور حکومت نظامی را اعالن1953 مارس 28برابر با

کرد و برای بار دوم امام مودودی و دو تن از شاگردانش را بدون شعبان23دلیل، بازداشت کرد، و تقریبا بعد از یک ماه و نیم در )

م( آزاد شدند، اما طولی نکشید1953 مایو 7 هـ برابر با 1372که در روز بعدی برای بار سوم دستگیر شدند.

صدور حکم اعدام امام مودودی: آری فقط با گذشت چهار روز از بازداشت، حکم اعدام را برای امام صادر کردند و آن چیزی بود که باعث به وجود آمدن شورش قهر و غضب شدید در اکثر نقاط جهان اسالمی گردید و پشت سر

ابو... داعی 127مودودی األعلی مبارز های زیادی مبنی بر محکومیت و مردودیت چنین حکمهم نامه

ی ناعادالنه برای دستگاه دولت ارسال می شد، تا اینکهخودسرانه دولت مجبور به تخفیف حکم اعدام به حکم حبس ابدی او شد، اما

ی در برابر چنین حکمی نیز بههای رد کنندهعکس العمل و واکنش م( برای1955 هـ برابر با 1374صدور حکم عفو در سال )

مودودی أنجامید. م( حکومت با صادر کردن1956هـ برابر با 1375با آغاز سال )

هایدستور و قانون اسالمی برای سراسر کشور، تن به خواسته هـ برابر با1382ملت داد، اما زیاد طول نکشید که در سال )

م( دستور جدید دیگری را اعالن نمود. سپس دولت1963 قراردادی را مبنی بر منع فعالیت و تالش جماعت اسالمی صادر

نفر از همکارانش بازداشت63کرد، از این رو امام مودودی و شدند، اما دستگاه قضائی حکمی را مبنی بر بطالن قرار منع فعالیت و بازداشت جماعت اسالمی صادر کرد، و باری دیگر

هـ برابر با اکتبر1384مودودی و همکارانش در )جمادی اآلخر م( از زندان آزاد شدند.1984

ی مردم:نقش و تأثیرات مودودی بر توده م(1965هـ برابر با سبتمبر 1385که در )جمادی االولی آنگاه

میان پاکستان و هند جنگ درگرفت، امام مودودی و جماعت اسالمی نقش بارز و بسزائی را در تقویت روحی و معنوی ملت و مساعدت و همکاری آوارگان جنگ ایفاء کرد، همانطور که جماعت

رسانی طبی دریغ نورزید، کهاسالمی به شکل ایجابی در بعد کمک-تقریبا حدود بیست مرکز امداد طبی را در آزار کشمیر راه

-انداخت، و امام مودودی در میان مردم چندین سخنرانی را دربارهی جهاد تقدیم کرد.

م( حکومت به مدت دو1967هـ برابر با ینایر 1386در )رمضان ماه امام مودودی را بازداشت کرد، و بعد از اینکه از زندان آزاد

شد، پیوسته با شجاعت و ایمان به کار دعوت مشغول گشت، که منادیآید هایی به حساب میترین شخصیتایشان یکی از برجسته

آزادی، اتحاد و یکپارچگی ملت بودند، و مردم را از همکاری و داشت تا منجرطلب بر حظر میهمیاری گروه و جماعتهای جدایی


به تقسیم و تجزیه وطن نگردد و وطن را دچار جنگ داخلی نکنندشد.دانست که چه میکه حجم زیان و عاقبت وخیمش فقط خدا می

م( بعد از سی سال1972هـ برابر با نوامبر 1332در )رمضان ی طوالنی، امام مودودی به خاطر مسایلی چند خواستارمبارزه

انفصال از منصب خود گردید و استعفاء داد، و به تحقیق و نوشتن و تألیف روی آورد؛ و کتاب »تفهیم القرآن« را به پایان رساند و

« نمود.صشروع به نوشتن کتاب »زندگانی پیامبر م( به خاطر1979هـ برابر با 1399امام مودودی در سال )

ی جهانی ملکی جایزهاش به اسالم برندهخدمت خستگی ناپذیرانه فیصل گردید؛ و به جهت تقدیر و تشکر از زحمات و تالش مستمر

ی او در میدان خدمت به اسالم و مسلمین اولین، کسیو مخلصانهای را به دست بیاورد. بود که چنین جایزه

گفتنی است که ایشان صاحب ایده ی طرح تأسیس دانشگاه ی آن، بهی منوره بود، که بعد از پایان پروژهاسالمی در مدینه

عنوان کارمند مجلس دانشگاه شروع به فعالیت نمود. و همچنین ی جهاناو یکی از أعضای مؤسس در مجلس تأسیس رابطه

اسالمی بود.تألیفات امام مودودی:

- تألیف می70تعداد تألیفات مودودی اعم از کتاب و رساله به رسند، که از جمله بارزترین آن ها موارد ذیل می باشند:

هـ1347: که مودودی آن را در سال )الجهاد فی سبیل االسالم- 1م( تألیف نموده است.1928برابر با

1350) تألیف در سال(: )اصولها و مبادئهاةالحضارة االسالمیـ- 2 م(.1932هـ برابر با

هـــ برابــر بــا1358) تألیف در سال: ة االسالم السیاسیةنظری-ــ 3م(.1939

ــ 4 ــدين- ــاء ال ــد وإحي ــألیف در ســال :تجدي ــا1359 )ت ــر ب ــ براب هـ.(م1940

)تألیف در ســال : االصطالحات األربعة األساسية في القــرآن-ــ 5م(.1940 هـ برابر با 1360

ابو... داعی 129مودودی األعلی مبارز هـــ برابــر بــا1360 )تــألیف در ســال : اإلســالم والجاهلية-ــ 6

(.م1941 هـ1364 )تألیف در سال : األسس األخالقية للحركة اإلسالمية- 7

(.م1945برابر با .(م1947 هـ برابر با 1366 )تألیف در سال :الدين الحق- 8 هـــ برابــر بــا1367 )تــألیف در ســال :نظام الحياة اإلســالمي-ــ 9

(.م1948ــ 10 ــل الذمة- ــوق أه ــألیف در ســال :حق ــا1367 )ت ــر ب ــ براب هـ.(م1948 )تـألیف در ســال: مطــالب اإلســالم تجــاه المــرأة المســلمة-ـ 11(.م1953 هـ برابر با 1372 (م1953 هـ برابر با 1372 )تألیف در سال :قضية القاديانيةـ- 12

.نوشته است که متشکل از چهار جــزء اســت، و در :تفسير تفهيم القرآن-ــ 13 رد و ،دن نموآ شروع بــه نوشــتن م(1941 هـ برابر با 1360) سالرا به پایان رساند.آن م(1972هـ برابر با 1392 )سال

م(1972 هـــ برابــر بــا 1392) ســال دركــه : صسيرة النــبي-ــ 14 به پایان رساند وفاتش آن را ز و كمي قبل ادام به تألیف آن کرداق

که این آخرین تألیف او می باشد. همانا کتابهای مودودی در تمام نقاط جهان از نام و شهرت

ای برخوردار گردید؛ آری به صورت گسترده در دلگسترده مسلمانان مناطق مختلف دنیا مورد قبول و پذیرش قرار گرفت؛

قسمت عمده ای از این کتابها به بسیاری از زبانهای دیگر دنیا که کتابهای مودودیترجمه شدند، تا آنجا که مجموع زبان هایی

زبان می رسند که می توان زبان های:16بدان ترجمه شدند به انگلیسی، عربی، المانی، فرنسی، هندی، بنگالی، ترکی، سندی

ی آن ها معرفی نمود. نکته ی قابل توجه این که و... را از جمله علی رغم اختالف مستوای فکری و دیدگاهی، کتاب های مودودی

ی آن مسلمانان قرار گرفت.مورد تحسین و رضائیت همهاین چراغ درخشان، خاموش می گردد:

سبتامبر22هـ برابر با 1399در )ابتدای ماه ذی القعده ی آتشی که راه دین را برای ارشاد و هدایتم( چنین پاره1979


بسیاری از مسلمین روشنی بخشیده بود، دار فانی را به سوی ها وی پروردگارش وداع گفت، لیکن او با افکار، آموزهگستره

اش هنوز زنده و ماندگار است، تا اینکه با رغمکتابهای ارزنده ای برای داعیان و مبلغان قرارگذشت زمان به عنوان الگو و اسوه

های اسالم پاکی روشنی از چشمهگیرد، و به مانند چشمه باقی بماند.وعقیده ی خالص

ماهر و اديب دعوتگري طنطاوي علي

كيست كه شيخ اديب و زیرک و خطيب و سخنور نامور محمد را نشناسد، کسی که با جان و مال و ثروت و:علي طنطاوي

خانواده برای خدمت این اسالم مجاهدت کرد، ايشان براي كوشيدند چراغ مجاهدين و كساني كه در جهت نشر دين سخت مي

فقيه ادباء و أديب فقهاء است. در ادب و وقار و:هدايت است، او نزاكت بر نفس و هواهای نفسانی خود مسلط بود و نفس خود را

کرد و در این راستا الگو و جهت واداشتن به پذیرش حق تحقیر مینهایت خداوند متعال بر او باد نمونه است، رحمت فراوان و بی

زادگاه و محل پرورش و شکوفایی شيخ علي طنطاوي شهر هـ( ) برابر با1327 جمادي االولي سال )23دمشق است، او در

ی اهل علم و و فضل و دين ديده م ( در خانواده1909 يونيو 12 گردد، به جهان گشود، اصالتش به شهر طنطا از توابع مصر بر مي جا نقل چون در اوائل قرن نوزدهم جدش محمد بن مصطفي به آن

مکان کرد. ايشان از علمای طرار اول و برجسته االزهر مصر بود که علم و دانش خود را به سرزمین شام منتقل کرد و اهتمام به

جا زنده گردانید. پدرش شیخ مصطفی علوم عقلی را در آن طنطاوی اهل علم و جدش شیخ محمد طنطاوی عالمی بزرگ بود،

نگار ای بزرگ و روزنامه اش محب الدین خطیب نویسند و دائیمشهور است.

هوش سرشار و آگاهي خود را در برابر بمب متفقين كه پايتخت ها بر كوبيد گشود در حالي كه باز مانده ترك امويان را درهم مي

را بعد از– سوريه–ی شام راندند و منطق ظلم مي– بغداد –شهر حاصل و متروكه تبديل كردند، بطوری بحران اقتصادي به جایی بی

گرم ( به ريال مجيدي براي يك جشن200كه يك اوقيه شكر )كرد. ازدواج باشكوهي كفایت مي

آموز بود كه هوش و هنوز در مدرسه دانش:استاد طنطاوی بيداري اندیشه بر سن و سال او سبقت گرفته بود، و چون در

اش درخواست مشاركت براي راهپیمایی استقبال باشكوه مدرسه از ژنرال جديد غورو اعالن گردید آن را رد كرد و يك نطق حماسي

ها دشمنان دين و وطن ما را ايراد كرد و افزود: همانا فرانسوي

هستند نبايد به استقبال رهبر آنان برويم. فراگيري و عمل استاد طنطاوی

طنطاوي دوران اوليه مدرسه را در عهد عثماني سپري كرد، خواند، سپس در مدرسه ايشان در مدرسه تجاريه درس مي

سلطانيه دوم و بعدها در مدرسه جقمقيه سپس در مدرسه م( كه مدرسه عنبر1923حكوميه مشغول تحصیل شد تا سال )

افتتاح شد كه اولين دبيرستان دمشق بود که ایشان بدان وارد شد، جا به بكالوريا دست يافت. سپس به مصر از آن1928و در سال

اما یک سال طول نکشید كه به،رفت و وارد دارالعلوم عليا شد (1933دمشق برگشت و وارد دانشگاه حقوق گردید، و در سال )

موفق به دریافت مدرك ليسانس شد، بعد در عراق مشغول تدریس شد، اما هنگامي كه به دمشق برگشت، منصب قضاوت

( به1936شرعی دادگاه را بعهده گرفت، و دوباره در سال ) منظور تدريس به عراق سفر کرد، سپس به زادگاهش برگشت و پس از مدتي دوباره به سمت قضاوت شرع نائل گشت، و تدريجا از منصب قضاوت به باالترین درجه صعود کرد. علي طنطاوي از

جمله كساني است که دو روش یادگیری نزد اساتید و علما و تحصیل در مدارس رسمی و غیر سنتی را با هم جمع کرد و تا

وقتی که از دانشگاه فارغ التحصیل شد به تحصیل ادامه داد، او علوم عربي و ديني را در محضر علماء به روش قدیمی فرا

گرفت. می هنگامي كه علي طنطاوي به شام برگشت خواستار تشکیل

شد،– بر اساس آنچه در مصر دیده بود–انجمني براي طالب بنابراین انجمنی به نام »انجمن علیای طالب سوریه« تشکیل

گردید و و خود بعنوان رئیس آن انتخاب گردید و حدود سه سال كرد اين انجمن به سرپرستی آن را برعهده گرفت. در واقع عمل

های میهنی بود كه سرپرست مبارزه با مثابه انجمن اجرایی تشکلاستعمار فرانسه بر سوريه بود.

م(بعد از انقالب هشتم که در1963طنطاوي در سال ) فروردین ماه اعالن حالت فوق العاده در سوريه شد به عربستان سعوديه ملحق شد تا در دانشگاه شريعت و لغت عربي در رياض

ماهر و اديب دعوتگري طنطاوي علي 133

سال از35جا به مكه مكرمه منتقل شد، و مدرس شود، و از آن عمر خویش را در جده بسر برد. طنطاوي با تدريس در دانشگاه

تربيتي مكه وارد مرحله جديد زندگي خود شد و هنوز چندي سپري اي برای بيداري اسالمي شد، نشده بود كه مكلف به برنامه

ها و مدارس به و آموزشگاه دانشگاه را ترك کرد و به اتحاديه هدف القاء درس و سخنرانی روي آورد، و نهایت سعی خویش را

کرد به جا دایر می برای فتوا دادن در حرم مکه - در مجلسی که آن ی خود چند ساعت فرصت پاسخ دادن به کار بست، يا در خانه

های )مسائل و سؤاالت مردم را به دست آورد، سپس برنامه مشکالت( رادیو و ) نور و هدايت( تلفزيون را در صدا و سیما آغاز

کرد که طوالنی ترین برنامه در تاریخ رادیو و تلفزیون عربستانبودند.

پردازان رادیو در جهان عرب به ترين سخن طنطاوي از قديمي ي سي ام در بخش رسانه و آید، زیرا در اوائل دهه حساب می

تبلیغات از راديوی شرق نزدیک در يافا، در راديو بغداد در سال ) م( شروع به سخنرانی1942م( و در راديو دمشق در سال )1937

کرد و بيش از دو دهه بطور پیوسته کارش را ادامه داد، و اخيرا در صدا و سیمای عربستان حدود یک ربع قرن پشت سرهم به

فعاليت خود ادامه داد.تربيت در غير سايه ی سنت:

گوید: »به علت اين كه پدرم از مريدان در مورد خود می:استاد نقشبندي بود مثل ساير بزرگان مشايخ من هم مسلك صوفيه را

كه تيميه و وهابيه متنفر بودم؛ تا اين در پيش گرفتم و نسبت به ابن ام )استاد مرحوم محب رهسپار مصر شدم و شرف صحبت با دايي

ای در من ایجاد کرد الدين خطيب( را یافتم و رفاقت با او انگیزه ی آن قوم تجدید نظر کنم، اما این که با روح جدیدی در مسأله

مسأله سبب استقرار و ثبات شخصیت من نشد، مگر بعد از اين كه با شيخ بهجت بيطار ارتباط پيدا كردم، از همين جا استقامت و

اي متأثر شدم كه باعث ی مستقیم یافتم، و بگونه ثبات بر جاده گرديد،...«. :تألیف دو كتاب در مورد زندگي محمد بن عبدالوهاب


گفتنی است که استاد اين استقرار را مجانی به دست نیاورد، گوید- او و برادرش را گونه که خود می بلکه عبدالغنی- همان

واداشت که با شیخ بهجت بحث کنند -خدا او و ما را بيامرزد- زیرا ی سختی شدند، بطوری که او را به خشم با هم وارد مجادله

آوردند، در حالی که به وقار و آرامی و سینه گشادی و پرهیز از تعصب معروف است، حتي براي آنان دليلي تکرار نکرد که

های حق را به شیواترین روش روشن نمود. به نقل از کتاب نشانه«. 192 / 3ام، اثر محمد مجذوب »علما و متفكرينی که شناخته

قدرت و دفاع طنطاوي: ی زاللی ی امت اسالم و چشمه شيخ طنطاوي قدرت اندیشه

کنند، است که دوستداران ادب و دانش همه جا از آن استفاده می ی صاف و قلم او مانند شمشیر بران مسلط، و همچون چشمه

گرفت، صورتش زیبا و زالل برای همه مورد استفاده قرار می گويد: من از مي–طنطاوي–بیانش درخشان بود، در اين مورد

ی آن ها شنيده ايد؟ من جنگاوران قدیم هستم، آيا تا به حال در باره ها غوطه ور سالحي در دست دارم كه با آن در همه و آشوب

زنم، آن سالح شوم، و بر سوارکارن چابک در ميدان ضربه مي مي ام، و با آن وارد های طوالنی حمل کرده هم قلمي است که سال

شوم، بعضي اوقات پيروز و خوشحال جنگ با مردان قهرمانان مي در آمده و گاهي اوقات گرد و غبار شكست را از پيشانيم

اي از او بخواهم گل را نثار و زدايم، قلمي است اگر هديه مي ی خشونت كنم صخره را نمايد و اگر اراده عطرافشاني مي

سوزاند، خالصه قلمي است نزد بعضي شكافته و سنگ را میشيرين و نزد بعضي ديگر مغوض است.

موضع گیری بسیار زیبا های ادبی است، های ايشان مملو از اندیشه طول و عرض نوشته

هایی که نسبت فریفتن به عقاید و افکار باطل و از صدور نامه ورزید و یکی از خاطرات زیبایی که در داد دریغ نمی هشیاری می

کند این خاطره است که هایش خودنمایی می یکی او نوشته گوید: »روزي نزد كتابخانه عرفه بوديم يك دفعه مردي خود را می

هاي عجيب و غريبي را شروع کرد، در ميان ما جا زد و حرف

ماهر و اديب دعوتگري طنطاوي علي 135

فهميديم كه به يكي از فرقه هاي باطله وابسته است، و برای آن کند، با وي به خشونت و مسخره درگير شدند، به آنان دعوت می

که او بفهمد، شروع اشاره کردم که او را به من بسپاريد بدون این به گفتگو وجدال كرديم تا اين كه خود را به او نزديك کردم ، و

هاي او قانعم، ولی گفتم توانستم به او بفهمانم که من به حرف این دعوت شما باید حجت داشته باشد، خوشحال شد و گفت: آن

اشاره–حجت چيست؟ دو انگشت ابهام و سبابه را بر هم سایید گفت آماده است و دو ليره طالیی را بیرون آورد، آن–به پول کرد

ی طالیی چیز خيلي با ارزشی بود، من جلو حاضرين ليرها روز ليره را گرفتم و بعد از معرفي اسمش خدا حافظی کرد و رفت، هنوز

دور نشده بود كه همه به خنده افتادند و شروع به شوخی کردن با گفت: برادر مرا شریک کن، و یکی دیگر من کردند، یکی مي

گفت: در گفت: يك جشن با شكوهي مهيا كن، دیگری می می ها کنیم، گفتم خواهید دید چكار پارکی آن را صرف خوراکی

های كنم. نوشتن کتابی را شروع کردم پیرامون افکار و اندیشه مي الحاد و ضد دینی بعنوان »شمشير اسالم« و روی آن نوشتم با

شود و نام كسي را كه ليرها را داده بود ی فالن چاپ می هزینه دانست آميز شده و نمي نوشتم، پس از مدتي شنيدم كه جنون

افرادی شاهد چكار كند، و قدرت انكار آن را نداشت زيرا مجموعهبودند، و بعدها گروهش او را اخراج كرده بودند«.

نتايج زحمات: های تشريعي، سياسي و استاد طنطاوی در همه عرصه

ها و کشید، و در نوشته اجتماعي پرچم اصالح را بر دوش می های هایش بر خرافات و تقاليد كوركورانه و روش سخنرانی

داد، و به شد و آن ها را مورد انتقاد قرار می ور می وارداتی حمله گونه پرداخت، همان تصحیح عقايد مردم، و اصالح اخالق ایشان می

اندرکاران قدرت که با سالح منطق حق ظلم و ستم حکام و دست داد، و بر اثر روش استوار و حاکمه را مورد انتقاد شدید قرار می

ی مردم پذیرای انتقاداتش بودند، بیانات شیرین و شیوایش عامهاگر چه در همان موقع مخالفین زیادی هم داشت.


ها شرکت کرد، از جمله طنطاوي در بسياري از کنفرانس ی کشورهای همایش بررسی مسائل اجتماعی که از سوی جامعه

عربی در دمشق سوریه در زمان شیشکلی برگزار شد، و نیز های عرب برای یاری الجزایر و کنفرانس تأسیس کنفرانس ملت

ی انجمن های ساالنه انجمن اسالمی، و دو بار در کنفران آن دانشجویان مسلمان در اروپا و غیره شرکت کرده که مهمترین

م( است که سفرهای1953کنفرانس اسالمی ملی قدس سال ) ی فلسطین انجام طوالنی خویش را جهت فراخوانی برای مسأله

داد، و پاکستان و هند و مالدیو و اندونزی درخواستش را اجابتکردند.

های هاي زیادی با گرایش های مختلف اصالح كتاب و در عرصه ی و داشتن متعدد از خود به جای گذاشت که بر عمق اندیشه

دهند و در طرح دست باال، و سالمت روش ایشان گواهی می های قانون، سیاست و اجتماع از زمان خود جلوتر اصالح در زمینه

اندیشید. میاز: عبارتند طنطاوی آثار از برخي

رســائل االصــالح / بشــار بن بــرد / رســائل ســيف االســالم /ــاب ــ ــاب / كت ــ ــر بن خط ــ ــل االدبي / عم ــ ــات / في التحلي ــ الهيثميــوبكر ــالمي / أب ــاريخ االس ــرب/، من الت ــات / في بالد الع المحفوظ الصديق / قصص من التأريخ / رجال من التأريخ / صور و خــواطر / في سبيل االصالح / دمشق / مقاالت في كلمــات / جــامع االمــوي /

في اندونيسيا / ذكريات )خاطرات(علي الطنطاوي. وفات:

م( در1999 ماه حزيران سال )18استاد علي طنطاوي در شهر جده در بيمارستان ملك دار فاني را وداع گفت، و بعد از آن كه در حرم مكه بر ايشان نماز ميت خوانده شد در مكه مكرمه

گذر باد( دفن شد. )راهش آباد و پر ره

** بر گرفته از چند منبع **

فرهیختگان تاریخ معاصر - islam land · web viewتهیه شده در: سایت...

Documents