ه﴿ ت وإل ه توك عل لل فيقي إال ب تط وما ت لح ما إ أريد إال ي�إ ي� ي� �� ه ٱ ي � ه ي� ي ٱ ي� ي� ٱ ي�﴾أنيب

»من قصدى جز اصالح ]جامعه [ تا آنجا كه بتوانم، ندارم، و توفيق من جز به ]يارى [ خدا نيست. بر او توكل كرده ام و به سوى او

[88]هود: بازمى گردم.«قهار﴿ وحد ه لل ر أم قون خ با متفر ي�ءأ ٱ ي� ٱ ٱ ي� ب� ﴾ ي�

»آیا معبودان متعدد و متفرق بهتر است یا خدای یگانة مقتدر؟«[39]یوسف:

توحید عبادت«یکتا پرستی»

تأليف: مصلح كبیر و عالمه ی شهیر

الله شریعت سنگلجیتیآ هـ۱۳۲۷

ا

بسم الله الرحمن الرحیم

فهرست مطالب

1...................مقدمه ی مجموعه کتاب های موحدین5...............................................مقدمه ی ناشر

9....................مختصری درباره ی شریعت سنگلجی12.......ريشه هاي تفكر اصالح طلبي و نوگرايي ديني شريعت

13.............................گفتگوي شريعت سنگلجي با تاگور14......................................سفر حج و تابش نور توحيد

15.........................................دیدگاه ها و عقاید شریعت16......................... امام دوازدهم و غیبت و ظهور آن117.................... شفاعت و تصور نادرست عوام شیعه217................ رد شریعت سنگلجی بر عقیدۀl »رجعت«318...‡. نفی حیات جاوید حضرت عیسى و خضر و الیاس4 . تقلید و اطاعت از بزرگان و پیروی از احبار و رهبان،5

19.......................مهم ترین عامل گمراهی و عدم تعقل20......كتاب توحيد عبادت و دعوت به ترک تمام انواع شرك

عكس العمyyyل علمyyyاي سyyyنتي شyyyيعة اماميyyyه در مقابyyyل22..............................................اصالح طلبي سنگلجي

23...................................................وفات مصلح كبير24.............................آثار و نوشته هاي شريعت سنگلجي

25......................مشهورترين شاگردان شريعت سنگلجي27...........................................سخن ویراستار

28...........]مقدمه ی پسر مولف بر چاپ سوم کتاب[29........................................مقدمه ی طبع دوم

35.............................................دیباچه ی کتاب43......................... تفسیر توحید و یکتا پرستی1

43...............اصل اول: آنچه در قرآن نازل شده حق است اصyyل دوم: غyyرض از بعث انبیyyا و رسyyل، خوانyyدن خالیyyق بyyه

44...................................................خدای واحد است

ب

45...........................اصل سوم: توحید بر دو قسم است:45..................................................-توحید ربوبیت147.....................................- توحید الوهیت و عبادت2

48....................................الف- توحید در علم و گفتار49.....................................ب- توحید در اراده و عمل

53......................................................حقیقت عبادت53.... استاصل چهارم: در حقیقت عبادت و معنی پرستش

61.......................... در بیان عبودیت و بندگی 264..................................................الف- عبودیت عام64..................................................ب- عبودیت خاص

پرسyyتش حق تعyyالی تyyا وقت مyyرگ واجب اسyyت و سyyاقط65........................................................نخواهد گردید

67... در بیان افضل عبادات و اختالف مردم در آن3 آن طریقة محققین اسالم در افضل اعمال و عبادات، و

70.........................طریقة ابراهیمیه محمدیه ختمیه است73............................................ انواع شرک4

73.........شرک بر دو قسم است: شرک اکبر و شرک اصغر75...............................................اقسام شرک اصغر:

نخ یا امثال آنهyyا بyyرای- به دست کردن حلقه یا انگشتر یا175.................................................رفع بال یا دفع آن

84.....................- تبرک به درخت یا سنگ و امثال آنها287................................- ذبح و قربانی برای غیر خدا3

89..............................علت پیدایش قربانی حیوانات90..............................................قربانی در اسالم

94............................................- نذر برای غیر خدا497..................................- دعا و استغاثه به غیر خدا5100.........................................................- تنجیم6

100................................................عقاید صابئین103......................صابئه بر چهار فرقه منقسم است

106................ با صابئینمناظرة امام حنفاء ابراهیمر و تشائم7 121..............................................- تطyی

استاز چیزهایی که در جاهلیت شوم می گرفتند عطسه.................................................................128

129..........................تفأل مستحسن و ممدوح است

فهرست

ج

... سبب کفر بنی آدم، غلو در انبیا و صالحین است5133

. در بیان حقیقت واسطه و وسیله بین حق و خلق6 .139

147.........................]وساطت وزیران در محضر پادشاه[148................اقسام وساطت وزیران در محضر پادشاه

153...................................[﴾وسيلةيلٱه يا إليتغويبٱو﴿]آیه ی . وسیله به معنی طاعت و عمل صالح است[]شاهد بر اینکه .

154159...........................ریاء، از اقسام شرک اصغر

ــافع اســت که ــرای کســی ن ــد از اوشــفاعت ب خداون162..............................................راضی باشد

165...................نتیجه آیات و تحقیق در مسئلة شفاعت در معنی و حقیقت سببیت و اشتباه مردم در7

..... عدم توجه مشرکین به مسبب األسباباسباب و171

177............................ آغاز بت پرستی در بشر8179..................................................پرستش مردگان

وضyyعاسالم برای حفظ توحید و سد راه قبرپرستی احكyyامی180...............................................................فرمود

183..............................................زیارت قبور مؤمنین187.......................‡زیارت قبر رسول اکرم و ائمة هادین

190...............................سبب پیدایش بت و پرستش آن191.....................................................سنگ پرستی

191...................................................درخت پرستی192برای حمایت توحید مجسمه سازی و نقاشی حرام گردید

195.......................... توحید مبدأ فضایل است9 در بیان سبب پیدایش شرک و خرافات در اسالم10

203209.........................مصادر در کتاب توحید عبادت

.:تصویر عالمه شهیر و مصلح کبیر شریعت سنگلجی .211

توحیدعبادت

د

213..................................................واژه نامه

1

fمقدمه ی مجموعه کتاب های موحدین

حمد و سپاس خداونyyدی کyyه نعمت اسyyالم را بyyر بنyyدگان خyyود ارزانی داشت و از میyان آنyyان، بهyترین و پyاک ترین را بyyرای ابالغ پیام آزادی و آزادگی برگزید؛ و درود و سالم پروردگار یکتا بر اهل بیت بزرگوار، صحابه کyyرام و تyyابعین گران قyyدر پیyyامبر دوسyyتی و

رحمت. دینی که امروز مفتخر بyyه آن هسyyتیم، ثمyyره مجاهyyدت ها و از جان گذشتگی های مردان خداست؛ آنانی که در راه حفظ و نشر پیام الهی، خالصyyانه مهyyر حyyق در دل و مهyyر نyyام پyyاکش بyyر لب داشتند و در راه صیانت از سخن خداوند سبحان و سyyنت پیyyامبر مهربان، جان و مال و عرض بر کف نهادند و جز خشیت و خوف

آفریدگار، ترسی به دل راه نداند. آری، اسالم عزیyyز این گونyyه رشyyد کyyرد و بالیyyد و بyyر بلنyyدای آسمان بانyگ یکتاپرسyyتی و برابyری سyyر داد. در این میyyان امyyا،yyک و دست تطاول دشyyمنان قسyyم خyyورده و جyyور عالمyyان متهت جاهالن متنسک، بر قامت رعنyyای دین حyyق نشسyyت و شyyرک و غلو و گزافه و دروغ، چنان طوفانی بر پا کرد کyyه چهyyره زیبyyای آیین حق، در پس دروغ پردازی هyای غوغyyا سyاالران دین فyروش در محاق افتyyاد. این رونyyد دوری از حقyyایق دین و سyyنت حسyyنة رسول الله، به ویژه پس از روی کار آمدن پادشاهان صyyفوی در قرن نهم هجری و زمامداران جمهوری اسالمی در عصر حاضر، سیر صعودی گرفت؛ تا جyyایی کyyه امyyروز، مسyyاجد محyyل سyyینه زنی و عزاداری است و صدای قرآن بر نمی خیزد مگر بر مyyزار مردگان؛ روایات شاذ و خودساخته، جایگزین سنت پیامبر شyyده است و مداحان جاهل و عyyوام فریب، تبyyدیل بyyه فرهنyyگ نyyاطق دین شده اند؛ تفسیر به رأی و روایات مجعول، مستمسکی شyyد برای جدایی انداختن بین شیعه و سنی؛ و دریغ کyyه ندانسyyتند از

این تفرقه و خصومت، بهره و منفعت از آن کیست؟

2

آنچه امyyروز بyyه نyyام تقyyریب مyyذاهب اسyyالمی در ایyyران سyyر می دهند، چyyیزی نیسyyت مگyyر هیyyاهوی تبلیغyyاتی و گyyرد و خyyاک سیاسyyی کyه در سyyایة پوشyش رسyyانه ای گسyyترده، مقصyyودش جلب توجyyه سیاسyyی و ترسyyیم چهyyره ای مناسyyب از حکyyومت شیعی ایران در جهان است. نگاهی بyyه عملکyyرد سyyردمداران و روحانیون و مراجع شیعة ایران، خyود گویyای این حقیقت اسyت کyyه تقyyریب مyyذاهب و دوسyyتی و بyyرادری دیyyنی بyyه شyyیوة زمامداران ایران، خواب و خیالی بیش نیست و »دو صyyد گفتyyه

چون نیم کردار نیست«. در این میyyان، موحyyدان مسyyلمانی در ایyyران، از دل جامعyyه خرافه زدة شyyیعة امامیyyه برخاسyyتند و کمyyر بyyه بیyyداری جامعyyة غفلت زده خود بر بستند؛ سyyراپا شyور و شyyهامت شyyدند و قلم فرسودند و سخن دردادند و زنگار شرک را بyyه صyyیقل توحیyyد و

سنت زدودند و بی پروا فریاد برآوردند که: برخیز تا یکسو نهیم این دلyyقازرق فyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyام را هyyر سyyاعت از مyyا قبله ای بyyابت پرسyyyyyyyyyyyyyyyyyتی می رود

بر باد قالشی دهیم این شرکتقyyyyyyyyyyyyyوا نyyyyyyyyyyyyyام را توحیyyد بyyر مyyا عرضyyه کن تyyا

بشکنیم اصنام را

حیدر علی قلمداران قمی -که از زمyyرة این بزرگyyواران بyyود- در کتاب ارزشمند شyyاهراه اتحyyاد، علت این تفرقyyه را در جهyyل مسلمین نسبت به کتاب خyyدا و سyyیره پیyyامبرش می دانسyyت و کوشید تا بyyا ریشyyةابی دیگyyر علyyل جyyدایی فرقه هyyای اسyyالمی، گامی حقیقی و موثر در جهت تقyyریب مyyذاهب بyyردارد. تالش و جدیت دیگر علمyyا و دلسyyوزان اسyyالم، همچyyون آیت اللyyه سyyید ابوالفضل برقعی قمی، سید مصطفی حسینی طباطبyyایی، آیت الله شyyریعت سyyنگلجی، یوسyyف شyyعار و بسyyیاری دیگyyر از این مجاهدان راه حق، بدون شک، الگویی ست بyyرای حق پژوهyyان و جویندگان گوهر دین، تyyا بyyا تأسyyی از شyyیوة دین پyyژوهی و عیyyار سنجی مدعیان دینی و در سایة آموزه های ناب قyyرآن و سyyنت، در جهت پژوهش هyyای یکتاپرسyyتانه گام هyyای مyyوثری بردارنyyد و گم گشتگان را مدد رسانند تyyا ره بyyه سyyاحل سyyالمت برنyyد و از

گرداب شرک و توهم رهایی یابند. تالش های خستگی ناپذیر این رادمyyردان عرصyyه یکتاپرسyyتی، رسالتی را بر دوش دیگرانی می گذارد کyyه شyyاهد گرفتاری هyyای

مقدمه ی مجموعهکتاب های موحدین

3

دینی جامعه و جدایی مسلمانان از تعالیم حیات بخش اسالم، بهویژه در ایران هستند.

الزم به ذکر است که اصالح گرانی که امروز کتاب هایشyyان را منتشyyر می کyyنیم در خالل تغیyyیر مyyذهب شyyیعه امyyامی کyyه در گذشyyته پyyیرو آن بوده انyyد، مرحله هyyای متعyyددی را پشyyت سyyر گذاشته اند و باطل بودن عقاید شیعة امامی را مانند امyyامت از دیyyدگاه شyyیعه، عصyyمت، رجعت و غیبت و اختالفyyاتی کyyه میyyان صحابه رخ داده و غیره، را به صورتی تدریجی و در چند مرحلyyه کشف کرده اند؛ به همین دلیل عجیب نیسyyت کyyه در تعyyدادی از کتاب هایی که در ابتدای امر تyyألیف کرده انyyد بyyرخی از اثyyرات و بازمانده های عقاید گذشته به چشم بخورد ولی کتاب های بعyyدی آنها از این عقاید غلو آمیز رها شده، بلکه کامال از آن پاک شده اسyyت، بyyه هyyدف نزدیyyک شyyده و بلکyyه عقیyyدة پyyاک اسyyالمی،

توحیدی و بی آالیش را در آغوش کشیده اند.***

اهداف آنچه امروز در اختیار دارید، تالشی در جهت نشر معارف دین و ادای احترام به مجاهدت های خسyyتگی ناپyyذیر مyyردان خداسyyت.

هدف از انتشار این مجموعه، این است که: - امکان تنظیم و نشر آثyyار موحyyدین، بyyه صyyورت اینترنyyتی،1

الکyyترونیکی، لyyوح فشyyرده و چyyاپی مهیyyا شyyود، تyyا زمینyyه آشنایی جامعyyه بyyا اندیشyyه و آراء توحیyyدی آنyyان فyyراهم و

ارزش های راستین دین، به نسل های بعد منتقل گردد. - بyyا معyyرفی آثyyار و اندیشyyه های این دانشyyمندان موحyyد،2

چراغی فرا راه پژوهش های توحیدی و حقیقت جویانه قرار گیرد و الگویی شایسته به جامعه اندیشمند ایران معyyرفی

شود. - جامعyyة مقلyyد، روحyyانی گرا، مرجyyع محyyور و مداح دوسyyت3

ایyyران را بyyه تفکyyر در اندیشyyه های خyyود وادارد و ضyyمن جایگزین کyyردن فرهنyyگ تحقیyyق بyyه جyyای تقلیyyد، بyyه آنyyان نشان دهد که چگونه از دل شیعة غyyالی خyyرافی، مyyردانی برخاستند که با تکیه بر کالم خyyدا و سyyنت رسyyول، ره بyyه

روشنایی توحید بردند.

توحیدعبادت

4

- بyyyا نشyyyر آثyyyار و افکyyyار این موحyyyدین پاک نهyyyاد، ثمyyyرة4 پژوهش های بی شائبة آنان را از تیغ سانسور و محاق جهل و تعصب زمامداران دین و فرهنگ ایyyران بyyه در آورد و بyyا ترجمه این کتاب ها به دیگyyر زبان هyyا، زمینyyه آشyyنایی امت بyyزگ اسyyالم در دیگyyر کشyyورها را بyyا آرا و اندیشyyه های

یکتاپرستان مسلمان در ایران فراهم کند.***

چشم انداز تردیدی نیست که دستیابی به جامعه ای عاری از خرافه و

بدعت و رسیدن به مدینة فاضله ای که آرامش در جوار رضایت حضرت حق را به همراه دارد، مگر با پیروی از آموزه های

مقدورصاصیل و ناب قرآن و سنت پاک پیامبر مهر و رحمت نخواهد بود. هدف غایی دست اندر کاران مجموعة موحدین، آن است که با معرفی آثار این بزرگان جهاد علمی، الگوی مناسبی

برای دین پژوهان و جویندگان راه حق فراهم آورند، تا شناخت و بهره گیری از فضایل دینی و علمی این عزیزان، بستر

مناسبی برای رشد و تقویت جامعه توحیدی و قرآنی در ایران ونیل به رضایت خالق و سعادت مخلوق باشد.

باشد که خداوند، این مختصر را وسیله علو درجات آن عزیزانقرار دهد و بر گناهان ما، قلم عفو کشد.

5

aمقدمه ی ناشر

سپاس خداوند بزرگی را که نعمت بندگی اش را بر ما عرضه کyرد و درود و سyyالم خداونyyد بyyر پyyاک ترین خلyyق خyدا و آخyyرین فرستاده پروردگار - محمد مصطفی- و خاندان و اصyyحاب پyyاک

نهادش. مسلمانان در طyyول قرن هyyای گذشyyته، بyyه بyyرکت و مyyوهبت اسyyالم عزیyyز و پyyیروی از کالم گهربyyار رسyyول خyyدا، در دانش اندوزی و علم آموزی، گوی سبقت از دیگران ربودند، چنان کyyه در پایان خالفت عباسyyی، دانشyyمندان مسyyلمان، سyyرآمد دوران خود شدند و نیمة دوم قرن دوم هجری قمyyری، بیتالحکمyyه، كyyه در دورة خالفت هارونالرشyyید عباسyyی در بغyyداد تأسyyیس شyyده بود، به بزرگ ترین نهاد آموزشی و پژوهشی جهان تبدیل شyyد و به دلیل فعالیتهای فyyرهنگی و علمی اش در عرصyyههای مختلyyف تyyألیف، ترجمyyه، استنسyyاخ و پyyژوهش در دانشهای گونyyاگون پزشكی، انسانی و مهندسی، هنوز به عنوان نماد تمدن اسالمی

شناخته می شود. بyyدون شyyک، چyyنین توانمنyyدی و شyyکوهی همچyyون خyyاری در چشم، دشمنان اسالم را می آزرد؛ پس بر آن شدند تyyا بyyا ایجyyاد زمینه های اختالف و تفرقه افکنی در میان مسلمین، این شyyکوه و عظمت را، که ناشی از اتحاد و یکyyدلی و بyyرادری میyyان آنyyان بود، از بین ببرند و تفرقه را طوفانی بال خیز کنند، تا چشم ها را بر زیبایی حق ببندد و خورشید دین را در پس ابر هyyای بyyدعت و

خرافه پنهان کنند و چنان که شیخ سعدی می گوید: حقیقت، سرایی است

آراسته نبینی که هر جا که

برخاست گرد

هوا و هوس، گرد برخاستهنبیند نظر، گرچه بیناست مرد

6

تالش هyyای برنyyامه ریزی شyyده و بلنyyد مyyدت مغرضyyان اسyyالم برای بستن چشم مسلمانان به حقیقت دین، سسyyتی و کyyاهلی مسلمین در فراگیری و نشر معyyارف دین و دوری جسyyتن آنyyان از سنت ناب و هدایتگر رسول خدا، منجر به بروز چنان شکاف و اختالف عمیقی در امت اسالم شد که تبعات شوم آن، امyyروز

نیز دامنگیر آنان است. بyyرایصبه موازات تالش های خصمانه دشمنان پیyyامبر خyyدا

به انحراف کشیدن آموزه هyyای اسyyالم و وارد کyyردن بyyدعت های گونyyاگون در دین، مؤمنیyyنی پاک نهyyاد و دلسyyوز، این خطyyر را دریافتند و در جهادی مستمر برای احیای اسالم و سyyنت نبyyوی، به پا خاستند و با شجاعتی کم نظیر، قلم در دست گرفتنyyد و در دل شیعیان خرافه پرست، به اشاعه فرهنگ و اعتقyyادات اصyyیل اسالم پرداختند؛ فریاد توحید سر دادند و خyyواب دین فروشyyان و بدعت گyyذاران را آشyyفته نمودنyyد. این موحyyدین حقیقت جyyو، بyyه تأسی از پیامبر شریف اسالم، حقیقت را فدای مصلحت نکردند و در این راه، جyyان را تحفyyة بارگyyاه حyyق تعyyالی نمودنyyد، و بyyه

yyyون ﴿راسyyyتی: زن ه وال ه ي ف عل ه ال خ لل yyyاء لي ي�أال إن أ ي� ي� ي� ي ٱ ﴾٦٢ي.[٦٢]يونس:

آنچyyه در این مجموعyyه آمyyده اسyyت، جرعه ای سyyت از دریyyای معرفت الهی و گزیده ای ست از آثار موحyدین خyداجویی کyه در آغاز از طایفه شیعیان بودند، نور خدا در دلشان تابیدن گرفت و توحید را سرلوحه حیات با برکتشان قرار دادند. این افyyراد، کyyه همگی از علما و نویسنگان و محققین طراز اول جهان تشیع در ایyyران بyyوده و هسyyتند، در سyyیر تحyyول فکyyری )و بyyالطبع، در آثارشان( حرکتی گام به گام داشتند؛ به این معنا که نگرششان به مسایل مختلف اعتقادی، به یکباره متحول نشده است؛ بلکه بyyyا گذشyyyت زمyyyان، مطالعyyyات گسyyyترده و تعامyyyل بyyyا دیگyyyر همفکرانشان، به مسyyیری نyyو گyyام نهاده انyyد. لyyذا، ممکن اسyyت برخی از اظهار نظرها یا نتیجه گیری ها در آثار این افراد، که در این مجموعه آمده است، کامال منطبyyق بyyا رویکرد هyyای دیyyنی و اعتقادی اهل سyyنت و جمyyاعت نباشyyد؛ بyyا این وجyyود، بyyه دلیyyل اهمیت این آثار در هدایت شیعیان ایران و دیگyyر اقyyوام پارسyyی زبان، به انتشار آن اقدام نمودیم. همچنین، دیyyدگاه ها و مواضyyع فکری مطرح شده در این کتاب هyyا، الزامyyا دیyyدگاه های ناشyyر و دسyyت انyyدر کاران انتشyyار این مجموعyyه نیسyyت، امyyا بی تردیyyد،

مقدمه یناشر

7

نفحه ای است از نفحات حyyق و نyyوری اسyyت از جyyانب پرودگyyار بyyرای هyyدایت آنyyانی کyyه بyyه دور از تعصyyبات و گمانyyه زنی هyyای

تاریخی، فرقه ای و مذهبی، جویای حقیقت هستند. نکته قابل تأمل این است که برای آگyyاهی از دیyyدگاه های این افراد نمی توان تنها به مطالعه یک جلد از آثارشان بسنده کyyرد؛ بلکه نیاز است که زندگی آنان به طور کامل مطالعyyه گyyردد، تyyا چگyyyونگی انقالب فکریشyyyان و انگیزه هyyyا و عوامyyyل آن کyyyامال شناخته شود. برای مثال، آیت الله سید ابوالفضل برقعی قمی،

کyyه آن را در اوایyyل دوراندرسی از والیتکتابی دارد با عنوان تکامyyل فکyyری اش بyyه رشyyته تحریyyر در آورده اسyyت. او در این کتyyاب بyyه بحث دربyyاره ائمyyه و ادعyyای شyyیعه دربyyاره والیت و امامت بالفصل ایشان پس از پیامبر خدا پرداخته است. او عدد ائمه را دوازده نفر دانسته و بر وجود و حیات محمyyد بن حسyyن عسyyگری، بyyه عنyyوان دوازدهمین امyyام، صyyحه گذاشyyته و آن را

تحقیyyق علمی درپذیرفته است. اما چند سال بعد، کتابی با نyyام می نویسyyد و نتyyایج پژوهش هyyایش را در اختیyyاراحyyادیث مهyyدی

خواننده قرار می دهyyد، کyyه حyyاکی از جعلی و دروغ بyyودن تمyyام احادیث، اخبyyار و گزاره هyyای تyyاریخی مرتبyyط بyyا والدت و وجyyود امyyام زمyyان اسyyت. از این مثyyال و مyyوارد مشyyابه دیگyyر، چyyنین برمی آید که اطالع از حyyوادث و رویyyدادهای زنyyدگی موحyyدین و مطالعه مجموعyyه آثyyار آنyyان، بyyا در نظyyر گyyرفتن تقyyدم و تyyأخر نگارش آنها، بهترین راه بyyرای آگyyاهی از سyyیر تحyyول اندیشyyه و

آثار ایشان است. امید است آثار این بزرگواران و تالش هyyای متولیyyان نشyyر آنهyyا، زمینه ای برای بازگشت به مسyyیر امن الهی و عبyyادت خالصyyانه خyyالق باشyyد. تyyا اینکyyه خداونyyد بyyزرگ، این مختصyyر را مyyوجب بخشش گناهان و لغزش های ما قرار دهد و روح آن عزیyyزان را

در جوار مهر و بخشش خود گیرد.

9

مختصری درباره ی شریعت سنگلجی

هجyyری قمyyری،1310آیت الله شyyريعت سyyنگلجی در سyyال در تهyyyران در خانyyyدان علم و(1) هجyyyرى شمسی1271برابyyyر

دانش تولد و پرورش يافت. پدرش حاج شيخ حسyyن سyyنگلجى، پسر عموی شيخ فضل الله نوری، است و جدش حاج رضاقلى، از اعاظم فقها و روحانيون دانشمند و شجاع عصر خود بودند و

.(2)آثyyار و احوالشyyان نyyزد اهyyل دانش و فضyyليت معyyروف است حاج رضاقلی از شاگردان آيت الله حyyاج شyyيخ حسyyن جyyواهری

.(3)بود شyyريعت فرزنyyد ارشyyد )از پسyyران( شyyيخ حسyyن بyyود. شyyيخ حسyyن در ابتyyدا نyyام پyyدرش- رضyyاقلی- را بyyر فرزنyyد ارشyyدش گذاشت، ولی هنگامی كه رضاقلی نوجوان همراه پyyدرش شyyيخ حسن به نجف رفت و كتابی از آثارش را بyyه حyyاج سyyيد محمyyد

- الyyوثقىةمرجع بزرگ شيعه و صاحب كتاب عyyروكاظم يزدی - داد، يزدی روی وی لقب شريعت گذاشت، كه از اين به بعyد بyyه

.(4)اين نام معروف شد حاج شيخ حسن سنگلجی بعyyد از شyyريعت دو فرزنyyد ديگyyری بنام محمد مهدی و محمد داشت. شيخ حسن در تربيت و تعليم پسران خود جديت و اهتمام بسيار كرد بطورى كyyه هyyر سyyه در آغاز جوانی مقدمات را بyه پايyان رسyاندند و بyه تحصyyيل علyوم عاليyyyه پرداختنyyyد. شyyyريعت در تهyyyران در محضyyyر بزرگyyyترين دانشمندان عصر خyود درس خوانyد: خyارج فقyه را نyزد مجتهyد

- بعضی منابع تyyاریخ تولyد ایشyyان را دو سyال قبyyل از این، یعyنی سyال1 ش ذكyyر كرده انyyد. )نyyک: رسyyول جعفریyyان،1269ق مطyyابق بyyا 1308

-1320جریان هــا و ســازمان های مــذهبی- سیاســی ایــران » ش، ص1389، تهyyران، علم، چyyاپ سyyیزدهم، زمسyyتان ش«13571016.)

، تهران، شyyرکت چاپخانyyه تابyyان،محو الموهوم- حسینقلی مستعان، 2.4ش، مقدمه، ص 1323

نگــاهى تحلیلی بــه تکاپوهــاى- نyyک: سyyید مقyyداد نبyyوی رضyyوی، 3 ، ص4، ش 1، سyyال فصلنامۀr امامت پژوهى، شریعت سنگلجى

250. جریانها وسازمان های مــذهبی-سیاســی- نک: رسول جعفریان، 4

ــران )متن و1016ش، ص 1389، تهyyران، علم، چyyاپ سyyیزدهم، ای(.73، ص3، ش 12حاشیه(، به نقل از مجلۀl »آینده« )سال

10

معyyروف تهyyران مرحyyوم حyyاج شyyيخ عبyyد النyyبی مجتهyyد نyyوری آموخت؛ در حكمت از ميرزا حسن كرمانشاهی، در كالم از حاج شيخ علی متكلم نyyوری، و در عرفyyان از مرحyyوم مyyيزرا هاشyyم اشكوری و نyyيز در علyyوم و رشyyته های ديگyyر از اسyyتادان بyyزرگ

.(1)استفاده كرد م( یعyyyنی دو1916ق/1334ش )1295شyyyريعت، از سyyyال

سyyال24سال قبل از رفتن به نجف، با اينكه عمyyرش هنyyوز از نگذشته بود، به تدريس و تبليغ مشغول شyyد. در ابتyyدا در مyyنزل مسكونی پدری خود در محله سنگلج كه دارای حياط بزرگ بyyود صندلی گذارده و خود بر روی صفحۀl چوبی بر روی يک صyندلی می نشست و همه هفته، شب های پنجشنبه سyyخنرانی می كyyرد.

كارمنyyyدان دولتحاضyyyران مجلس، اكyyyثرا افسyyyران ارتش و ، و در هنگام وعظ، سكوتی محض بر مجلس حكمفرمyyا(2)بودندبود.

ش و در سyyyن بيسyyyت و شyyyش1297شyyyريعت در سyyyال سyyالگی، باتفyyاق بyyرادر خyyود شyyيخ محمyyد سyyنگلجی، جهت تحصيالت علمی سyyطح بyyاال، بyyه نجyyف رفت. در نجyyف فضyyل و احاطyyۀl علمی شyyريعت مyyورد تحسyyين و اعجyyاب اسyyتادان و

. او نyyزد سyyيد(3)مدرسين بزرگ حوزۀl علميۀl نجف قyyرار گyyرفت ابو الحسyن اصyفهانی و ضyياء الyدين عyراقی - كyه نامyدارترين علمای شيعۀl آن دوران به شمار می رفتند - درس های خyyارج را

فرا گرفت. ، تهyyران، شyyرکت محو الموهــوم- حسینقلی مستعان، مقدمۀl کتyyاب1

.4ش، ص 1323چاپخانه تابان، آن، سازمان چاپ ووهابیت وریشه هاى- نک: نور الدین چهاردهی، 2

1984 ق/ 1404 ش )1363انتشyyارات فتحی، چyyاپ اول، پyyاییز سyyال .159م(، ص

، مرتضى مدرسى183 و 182، سیماى بزرگان- مدرسى، مرتضى، 3 چهاردهى از شyyاگردان و همفکyyران شyyریعت سyyنگلجى بyyود، از این؛ از این روست که آگاهى هایى که در کتاب خyyود دسyyت داده، از اهمیت بyyر خور دار است، یک نمونه از اهمیت گفتار او نام شyyریعت اسyyت کyyه در بسیارى از آثار به اشتباه »محمد حسن« یا »غالم رضا« نگاشyyته شyyده است، یکی از منسوبان نزدیک شریعت نیز نام او را »میرزا رضyyاقلى« ثبت کyyرده اسyyت، وى همچyyنین نوشyyته کyyه لقب »شyyریعت« را مرجyyع بزرگ شیعیان، آقا سید محمد کاظم طباطبایى یزدى، به شیخ رضاقلى

نام و نســبجوان داده بود )محمد حسyyن شyyریف الyyدین مشyyکور، » ( ص1363، )فروردین – خرداد 12«، مجله آینده، شریعت سنگلجى

73 .)

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

11

او پس از اينكyyه چهyyار سyyال و انyyدی را در نجyyف گذرانyyد، تصميم گرفت به وطن خويش بازگردد تا وظيفۀl تبليغی خyyود را

در تهران ادامه دهد. شريعت پس از بازگشت به تهران، به مطالعۀl دقيyyق كتاب هyyا و آثyyار فالسyyفه و متخصصyyان منطyyق و كالم غyyرب پyyرداخت، بyyا دانشمندان بزرگ ممالک اسالمی و عyyربی تمyyاس حاصyyل كyyرد، دامنۀl معلوماتش با اين دروس و مطالعات وسعت بسyyيار يyyافت و به مرحلۀl جامعيت بی نظيری رسyyيد؛ بyyه طyyورى كyyه در علyyوم ماوراء الطبيعه و همچنين در فقyyه و شyyرايع صyyاحبنظر گرديyyد و فريد عصر خود شد. گفتگوها و مباحثات او با بعضی دانشyyمندان بزرگ شرق و غرب و نمايندگان مسyyيحيت و بعضyyی از رجyyال و جهyyانگردان اروپyyایی و امريكyyایی نyyزد اهyyل اطالع، معyyروف و

.(1)موجب شگفتی و تحسين است« بالفاصله پس از بازگشت سنگلجی از نجyyف، مجلس خطابyyه و تyyدريس وی تشyyكيل يyyافت و بyyا سyyرعت گسyyترش یyyافت. شنوندگان اين خطابات، كه از آغاز امر شب های پنجشنبه ايyyراد می شد، به قدری زياد شدند كyه مسyجد گنجyايش نداشyyت و بyا همت شريعت و كمک دوسyyتان و اهyyل خyyير و احسyyان، مسyyجد دارالتبليyyغ اسyyالمی در محyyل همyyان مسyyجد در گyyذر تقى خyyان سyyاخته شyyد، سyyپس در نتيجyyۀl خyyرابی سyyنگلج بyyاز هم همت و پشتكار و عالقه مندى استاد بزرگ موجب بنای مسجد دارالتبليغ

ش تyyا1319در خيابان فرهنyyگ تهyyران گرديyyد. از اوايyyل سyyال ش، دار التبليyyyغ1322زمyyyان در گذشyyyت شyyyريعت در سyyyال

.(2)شريعت پذيرای عالقه مندان ديدگاه های او بود در مقاله ای که برای بزرگداشت آن مصلح موحد نوشته شyyد

چنین می خوانیم: »امروز شايد بتوانيم متجاوز از ده هزار نفر را نشان دهيم كه در سايۀl تربيت اين مرد بزرگ ]و[ متدين به دين حنيف اسالم بyyا اطالع از حقيقت اين دين ]شده اند[ و متخلق به اخالق حسنه بyyا اعتقاد به لزوم اخالق نيک برای سعادتمند بودن هستند، مرحyyوم شريعت سنگلجی با شجاعتى بی نظyyير و بyyدون بيم و هyyراس از غوغای عوام، خرافاتی را كه قرن هyyا گyyوهر تابنyyاک اسyyالم را در ميان گرفته و نهان ساخته بود به دور ريخت و بطالن بسياری از عقايyد سyوء و بyدعت های زيyان بخش و افسyانه ها و خرافyات و احyyاديث و اخبyyار دروغى را بyyا داليyyل علمی و كتyyابی بyyه اثبyyات

.5، ص محو الموهوم- حسینقلی مستعان، مقدمۀl کتاب1. 185 و 184، ص سیمای بزرگان- مرتضى مدرسى چهاردهی، 2

توحیدعبادت

12

رسانيده، و در چند مورد كه بطالن اين خرافات به زبان يک عده از متظاهرين به ديانت تمام می شد، با اين دانشyyمند بyyزرگ گyyاه گاهى ابراز مخالفت می كردند؛ ولی آن مرد شجاع و توانا به هيچ وجه نترسيد و سخنان و انديشyه های بyزرگ خyود را بyا صyراحت بيشترى دنبال كyyرد. ولی اين مبyyارزه و تالش دايمی اثyyر خyyود را بخشيد، در عين حال كه روح توانای اين مyyرد از آسyyيب های يyyک مبارزه و مجاهدۀl طوالنی رونyyق و توانyyايی بيشyyتری می گyyرفت، جسم نحيف او آسيب می ديد و سالمت از مزاجش دور می شyyد؛ به طوری كه در ده سyyال اخyyير كyyه مبyyارزات او پيوسyyته قyyدرت يافت، پيرى زودرس و بی موقع، با سرعت بسيار گyyل جyyوانی او را پژمرده ساخت و باالخره در سال اخير انحراف سالمت مزاج آن مرحوم به جايی رسيد كه غالبا بيمار بود، مع هذا؛ منyyبر خyyود را ترک نمی گفت و غالبا با داشتن تب به منبر می رفت و مبارزه

. (1)و مجاهدۀl خود را دنبال می كرد«ريشه هاي تفكر اصالح طلبي و نوگرايي ديني شريعت

شyyريعت سyyنگلجی از فكyyر دو تن از مyyردان اصyyالح طلب و پرچمداران نوگرایی قبل از خود سرمشق گyyرفت: يكی از آنهyyا پyyدرش شyyيخ حسyyن سyyنگلجی، و ديگyyری آيت اللyyه اسyyدالله خرقانی بود، و هر دو از شاگردان و ياران حاج شيخ هyyادی نجم آبyyادی -يكی از اركyyان داعيyyان فكyyر اصyyالح ديyyنی دورۀl قاجyyار-

بودند. سيد اسد الله خرقاني- كه شريعت سنگلجی از درس تفسير قyyرآن او بهyyره گرفتyyه بyyود - نyyيز از نزديكyyان شyyيخ هyyادی نجم

و از طالب فاضyyyل و خyyyواص درس وی بyyyه شyyyمار(2)آبyyyادی . زمyyانی كyyه سyyيد جمyyال الyyدين در تهyyران اقyyامت(3)می رفت

دى17«، اطالعات، )ضایعۀr بزرگ اسالمى- بیگدلى، ابو الحسن، »1. 28(، ص 1322

- سید مقداد نبوی رضوی در پاورقی می نویسد: ]سرهنگ سید ابyyراهیم2 سخایی در گفتگو با نگارنده از درس آموزی شریعت سنگلجی نزد سید اسد الله خرقانی یاد کرد، همچنین از قول دکyyتر محمyyد جyyواد مشyyکور )خyyواهر زاده و شyyاگرد شyyریعت( نقyyل شده اسyyت کyyه وی از مجyyالس تفسیر خرقانی بهره برده بود[. سyyپس منبyyع این اطالعyyات چyyنین ذکyyر

جریانهــا و ســازمانهای مــذهبیمی کنyyyد: )رسyyyول جعفریyyyان، ــیروزی ــا پ سیاسی ایران از روى کار آمدن محمد رضا شاه ت

(. 882، ص انقالب.60 و 59، ص حیات یحیى- یحیى دولت آبادی، 3

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

13

. (1)داشت، خرقانی هم با وی ارتباط داشت بنابر آنچه گفته شد، شريعت سنگلجی با يک واسطه شyyاگرد فكری شيخ هادی نجم آبyyادی و بعyد سyyيد جمyyال الyyدين افغyyانی بوده اسyyت، و دانسyyتن رويكyyرد اصyyالح ديyyنی اين دو اسyyتاد،

.(2)خاستگاه فكری شريعت سنگلجی را نشان خواهد داد« ناگفتyyه نمانyyد كyyه سyyيد اسyyد اللyyه خرقyyانی، كyyه شyyريعت در درس های تفسير قرآن وی حاضر می شد، از علمyyای روشyyنفكر و تجyyددگرای ايyyران بyyوده، و از فعyyاالن نهضyyت مشyyروطه بyyود، و مخصوصا در بحث نظام سياسyyی اسyyالم، آرای جديyyدی داشyyته و معتقد بود كه دوران خلفای راشدين عصر طالیی اسالم به شyمار می رفتyyه، زيyyرا نظyyام حكومyyتی مسyyلمانان عادالنyyه، مyyردمی، شyyورایی، انتخyyابی و نزديyyک بyyه مردم سyyاالری اسyyالمی بyyود، وlصدر اسالم را سرمشقی برای خود در ادارۀ lمسلمانان بايد دورۀ

امور سياسی قرار بدهند.گفتگوي شريعت سنگلجي با تاگور

در(3)شyyyاعر و فیلسyyyوف شyyyهیر هندوسyyyتان دكyyyتر تyyyاگور م( بنyyا بyyه دعyyوت دولت۱۹۳۲ش )بهyyار ۱۳۱۱اردیبهشyyت سyyال

ایران به این کشور سyyفر کyyرد، و قyyرار شyyد بyyا یكی از علمyyای ایران گفتگو و مناظره ادبی كند كه شریعت سنگلجی برای این امر برگزیده شد. موضوع مناظره مربوط به ادعyای تyاگور بyود مبنی بر اینكه همۀl ادیان یكسانند، و سعادت هر انسان بسته به

، صتاریخ بیــداری ایرانیــان- ناظم االسالم کرمانى، میرزا محمyyد، 1ــدین و ؛ مدرسyyی چهyyاردهی، مرتضyyى، 80 و 79 ــال ال ــید جم س

؛ محیyyط طباطبyyایی، سyyید محمyyد،116 و 115، ص اندیشــه های او. 95، ص سید جمال الدین اسد آبادی و بیداری مشرق زمین

نگاهى تحلیلى بــه تکاپوهــاى فکــرى- سید مقداد نبyyوی رضyyوی، 2ــژوهى«، فصyyلنامه »شــریعت ســنگلجى «، سyyال اول،امــامت پ

l260 ، ص 4شمارۀ. م( شyyاعر، فیلسyyوف، موسyyیقیدان و۱۹۴۱-۱۸۶۱- رابینyyدرانات تyyاگور )3

چهره پyyرداز اهyل بنگyال هنyد بyود. نyyام آوریش بیشyتر از بyyرای شyاعری اوست. وی نخسyتین آسyیایی برنyده جyایزه نوبyل بyود. تyاگور در شyهر کلکتyyه پyyایتخت اسyyتان بنگyyال هنyyد بyyه دنیyyا آمyyد، زبyyان سنسyyکریتی و

را در ادبیyyات جyyایزه نوبyyل م۱۹۱۳انگلیسyyی را فراخوانyyد، و در سyyال دریافت کرد. تاگور بزرگترین شاعر ایالت بنگyyال بyyود کyyه بyyه دو زبyyان هندی و بنگالی شعر می سرود و اشعار خود را به انگلیسی نyyیز ترجمyyه می کرد. هم سرود ملی هند و هم سرود ملی بنگالدش از تصنیفات وی

است. )ویکی پدیا، دانشنامۀl آزاد(.

توحیدعبادت

14

پyyیروی او از دین آبyyا و اجyyدادش اسyyت، و در نتیجyyه- در نظyyر تاگور- نیازی بyyه جسyyتجوی دین حyyق و پyyیروی از پیغمyyبر ختمی

و دین اسالم وجود ندارد. اینمرتبت حضرت محمد مصطفى مناظره در انجمن ادبیات در باغ نیر الدوله صورت گرفت و یک

صبح( و دكتر تاگور10 تا 9ساعت به طول انجامید )از ساعت قبل از انتهای مناظره از ادامۀl آن عذرخواهی كyyرد و جلسyyه را

و منyyاظره در عمyyل، بyyه نفyyع شyyریعت نیمyyه تمyyام تyyرک گفتسنگلجی ختم شد.

سفر حج و تابش نور توحيد به مكه مشرف گشyyته و(1)»شریعت پنج سال قبل از فوتش

در غیاب خود ادارۀl امور دار التبلیغ را به عهدۀl بyyرادرش محمyyد . حسyyینقلی مسyyتعان می گویyyد: »اسyyتاد(2)سyyنگلجی گذاشyyت«

بزرگ به كعبه مشرف شد و عالوه بر ادای مراسم دینی تماس بیشتری با دانشمندان حجاز و مصر و غyyیره یyyافت و بyyه تهyyران بازگشت و بyyا حyyرارت و مجاهyyدت بیشyyتری بyyه تبلیyyغ و تyyربیت

.(3)پرداخت« به نقل از دكتر محمد جyyواد مشyyكور - خyyواهر زادۀl شyyریعت

- وی ]یعyyنی شyyریعت[ زمyyانی از(4 )سyyنگلجی و از شyyاگردان او طرف مyyیرزا حسyyین خyyان مؤتمن الملyyک بyyه حج رفت و همyyان سال با مطالعۀl آثار وهابی ها به این روش مذهبی گyyرایش پیyyدا

.(5)كرد در واقع نوشتن كتاب »توحیyyد عبyyادت« پس از مyyراجعت وی از حج، و همسانی قسyyمت زیyyادی از این كتyyاب بyyا كتyyاب شyyیخ

»كتyyاب التوحيyyد،ق( موسyyوم بyyه 1206محمد بن عبد الوهاب ) - هم از لحyyاظ عنyyاوین فصyyل ها و هم ازحق الله على العبيyyد«

- از آنجاییکه تاریخ فوت شریعت - همانطوریکه مریدش حسینقلی ذکر1 م( است، پس تاریخ مشyyرف شyyدنش بyyه مکyyه1944ش )1322کرد -

م( باید باشد.1939 ش )1317برای حج: .162، ص وهابیت و ریشه هاى آن- نور الدین چهاردهی، 2.6، ص مقدمۀr کتاب محو الموهوم- حسینقلی مستعان، 3سyyی چهyyاردهی، 4 ــادی و- نyyک: مرتضyyى مدر ــادی نجم آب شــیخ ه

، مyyyyؤرخ19«، ش وحید، مجلyyyyه »داســـتانهایی از زنـــدگی او ؛ همچنین نگyyاه کنیyyد:59م(، ص 1973ق/1393ش )1352اردیبهشت

، انجمن آثارزندگینامه درگذشتگان مشاهیر ایرانگلزار مشاهیر، .216و مفاخر فرهنگی، ص

جریانهــا وســازمان های مــذهبی- سیاســی- رسyyول جعفریyyان، 5.1017، ص ایران

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

15

لحاظ متن - این تأثیرپذیری را ثابت می كند. عالوه بر این، خود شریعت در همین كتاب خود - یعyyنی فصyyل »پوشyyیدن حلقyyه یyyا انگشتر یا نخ یا امثال آنهyyا بyyرای رفyyع بال یyyا دفyyع آن« - تصyyریح می كند كه هنگام مسافرتش از مدینه به مكه، كتابی را خوانyyده كه چنان تاثیر عمیقی در روح وی كyyرد كyyه انگشyتری كyyه بyyرایتبرک در دست کرده بود از دستش درآورد و در بیابان انداخت.

دیدگاه ها و عقاید شریعت شریعت توحید را اسyyاس دین می دانسyyت و هرچyyیزی را كyyه مغyyایر بyyا توحیyyد و آلyyوده بyyه شyyرک و خرافyyه و خالف عقyyل می دانست، نادرست و محكوم می كرد. لذا بسیاری از عقاید را نادرسyyت و افسyyانه و بyyدعت می خوانyyد و پyyاره ای از اخبyyار و احادیث را كه برخی از اعتقادات عوام بر اساس آنهyا بنyا شyyده بyyود رد می كyyرد و دروغ می شyyمرد و خشyyم مخالفyyانش را بyyر

می انگیخت. شریعت تاكید می كرد كه در بیان عقاید و آرای خود بر قyyرآن تكیه دارد و همواره به قرآن اسyyتناد می كyyرد. او معتقyyد بyyود در كتyyاب خyyدا آیه ای یyyافت نمی شyyود كyyه خالیyyق از فهم آن عyyاجز

ترین نكته ای كyyهباشند و تمامی آن قابل تدبر و فهم است. مهم از آرا و عقاید شریعت در تحكیم پایه های نوگرایی دینی و راه و

تواند مؤثر واقع شده باشyyد، همینروش روشنفكران مذهبی می رجوع مستقیم به قyyرآن و تyyدبر و تفكyyر در آن بyyود ه اسyyت. بyyه طور كلی اصلی ترین ویژگی روشنفكران مyذهبی، بازگشyت بyه

. (1)قرآن بوده است

و غیبت و ظهور آن. امام دوازدهم1 دكتر صاحب الزمانی نگyyاه شyyریعت بyyه مهyyدویت را اینچyyنین

توصیف می كند: »در ایران سال های اخyyیر شyyریعت سyyنگلجی كyyه آموزه هyyا و »تyyز« اساسyyی وی را در كتyyاب ]هyyای[ اسyyالم و رجعت و كلیyyد فهم قرآن می یابیم، با كوششی خستگی ناپذیر تyا هنگyام مyرگ خود سعى داشت كه بدون نسخ اسالم با نقد پاره ای از احادیث و اخبار مربوط به ظهور مهدی موعود، عنصر قیام بyyه سyyیف و

درآمدی بر نوگرایی دیــنی در ایــران- نک: محمود طاهر احمدی، 1 )مقاله ایست در شبکۀl انترنت ، ویب سyyایت گنجینyyۀl اسyyناد، نشyyر شyyده

بود(. با تصرف.

توحیدعبادت

16

ظهور مسyyلحانه و مایyyۀl جنyyگ و انتقyyام جویی را از آن بزدایyyد و جنبۀl رهبری شخصyyی را نyyیز از آن حyyذف نمایyyد و بyyدان بیشyyتر صورت یک نهضت ترقی خyواه دسyyته جمعی و اجتمyyاعی بدهyyد و

.(1)آن را جهان بینی مقبول نسل نو قرار دهد« متفكyyر ایyyرانی معyyروف احسyyان طyyبری در این مyyورد نyyیز

می گوید: »یکی از مطالب عمده بحث های شyyریعت در مجyyالس منظم خyyود در اطyyراف »ظهyyور قyyائم موعyyود« بyyود. شyyریعت مبyyانی اسالمی و شیعی را در این بحث اکیدا مراعyyات می کyyرد و تنهyyا کاری که بدان دسyyت زد، انکyyار بyyرخی »خرافyyات« مربyyوط بyyه ظهور بود؛ مانند »رجعت«، »پیدایش دجال«، »قیام به سyyیف« یعنی اینکه مهدی حتی از خون سادات منکر وجyyود خyyود نهرهyyا به راه می اندازد، و لذا تفسیر مسئلۀl ظهور به مثابه غلبۀl دین و

.(2)عدالت بر کفر و ظلم بود ال غیر« خالصه اینكه شریعت با جرأت بی سابقه میyyان علمyyای شyyیعه موضyyوع ظهyyور مهyyدی موعyyود را بyyه شyyكل نقyyدآمیزی مطyyرح كرده، و روایات شyyیعی كyه متضyمن خyروج مسyلح امyام بyرای نابودی مخالفان )كه در آثار شyyیعی منظyyور از آنهyyا اهyyل سyyنت است( می كند، كامال رد می كند، و برای ظهور تصور جدیyyدی را مطyyرح می كنyyد و جنبyyۀl یyyک نهضyyت ترقی خyyواه اجتمyyاعی كyyه متناسب با دیyyدۀl عمyyومی اسyyالم اسyyت، بyyرای آن می دهyyد؛ بyyر خالف آن تصور شیعی سنتی كyyه مهyyدی را مyyردی شمشyyیر بyyه

دست معرفی می كند كه هیچ كاری جز قتل و انتقام ندارد.. شفاعت و تصور نادرست عوام شیعه2

نور الدین چهاردهی می نویسد: »شریعت سنگلجی در منابر خود به تفصیل دربyyارۀl شyyفاعت سyyخن رانyyده و شyyفاعت را بyyه هyyر نحyyوی از انحyyاء رد كyyرده و مردود دانسته است، و آنچه این ناچیز مشاهده كرده، شyyریعت در پایان سخنرانی های خود هیچگاه ذكر مصبیت ائمه اطهار )ع( را تقریyyر نمی كyyرد. امyyا در این مبحث شyyریعت سyyنگلجی سyyه

و133، صدیباچه ای بـر رهـبری- صyyاحب الزمyyانی، ناصyyر الyyدین، 1134 .

2 :lۀyyبری، مقالyyان طyyــران در دوران- احس ــه ای ــوده - جامع راه ت، که در شبکۀl اینترنت در آدرس ذیل منتشر شده است:رضاشاه

http://www.rahetudeh.com/rahetude/Tabari/iran-rezashah/html/ jameehiran-11.html

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

17

مبحث اساسyyی از عقایyyد شyyیعه را بyyا هم و در مطyyاوی چنyyد صفحه شفاعت و عزاداری حسین بن علی )ع( و زیارت امyyاكن متبركه را با هم در یک جا مورد بحث به كوتاهی یاد كرده و هyyر

. (1)سه مطلب را مردود شناخته است« رابطۀl نفی شفاعت با نفی مجالس عزاداری و روضyyه خوانی و زیارت قبور إمامان این است كه عوام شyyیعه معتقدنyyد انجyyام این امور دلیل بر این است كه آنها مستحق حتمی شفاعت ائمه )ع( قyyرار می گیرنyyد و در نتیجyyه، تمyyام گناهyyان آنهyyا آمرزیyyده

به همین سبب،.می شود و به بهشت های برین وارد خواهند شد شریعت تمام این امور را به این عنوان نفی می كند نه به طyyور

مطلق.. رد شریعت سنگلجی بر عقیدۀr »رجعت«3

رجعت یكى از اصول اعتقyyادى شyyیعه اسyyت. بyyر اسyyاس این اعتقاد، پیش از برپایى قیامت، گروهى از مؤمنyyان پاك سرشyyت و كافران زشت طینت پس از مرگ زنده شده و بار دیگر به دنیا برمی گردنyyد تyyا سyyرانجام اعمyyال نیyyک و بyyد خyyود را دریابنyyد و

حاكمیت نهایى دولت حق را مشاهده كنند. « را جyyزو عقایyyد غالیyyان شyyیعهرجعتشyyریعت سyyنگلجی »

می شyyمارد، و این عقیyyده را در درس هyyا و سyyخنرانی هایش بyyا دالیل روشن و متین رد می كرد، همانطوریكه شyyاگردش- شyyیخ عبد الوهاب فرید تنكابنی- در مقدمۀl كتابش »اسyyالم و رجعت«

به این امر اشاره كرده و می نویسد: »گرچyyه مصyyلح معظم و دانشyyمند محyyترم آقyyای شyyریعت سنگلجی، كه از سyyال های متمyyادی بyyا یyyک ایمyyان كامyyل و عyyزمlۀyyام را وجهyyات و اوهyyخراف lۀyyالم و ازالyyراسخ تشریح حقایق اس همت خyyود قyyرار داده انyyد چنyyدی پیش در )دار التبلیyyغ( خyyود این موضوع )رجعت( را با بیاناتی بس شیرین و دلچسب ملغی كرده و اساس آن را از هم پاشیده اند، ولی چون دیدم مطلب روشyyن نگردیده و كامال سوء تفاهم شده است و حتی نسyyبت بyyه جمعی بر خالف انتظار تأثیر سوئی بخشیده بیش از پیش این عقیده در آنyyان راسyyخ گردیyyده اسyyت، و از طyyرفی هم بyyرخی از مردمyyان

از جهاتی كه همyyه می دانیم- این امyyر را بوالهوس و ابن الوقت- كyyه از دیyyر زمyyانی در میyyان یyyک سلسyyله كتاب هyyای غبyyار آلyyوده مستور بوده برمال ساخته اند و در بین تودۀl عوام وی را از مبانی متقنۀl اسالم و مقومات فرقۀl امامیyyه معyyرفی كرده انyyد؛ خالصyyه

.188، ص ، وهابیت و ریشه هاى آن- نور الدین چهاردهی1

توحیدعبادت

18

چون دیدم این لبyyاس را بyyا صyyورتی بس ننگین تyyر بyyه تن اسyyالم پوشانده اند، عالوه بر اینكه برادران عزیز مصری و دیگر ممالyyک اسالمی ما و آنانی كه فرقۀl امامیه را بyyه مناسyyبت این مقالyyه و

( مورد حمالت خود قyyرار داده انyyد، بداننyyد كyyهةغالدیگر مقاالت ) امامیyyه از این گونyyه مقyyاالت مyyبری و منزهنyyد، لyyذا نگارنyyده این موضyyyوع را بیش از همyyyه مyyyورد دقت قyyyرار داده و مyyyدتی در اطرافش مطالعۀl عمیق نمyyوده و در نتیجyyه این مجموعyyه را، آن انyyدازه ای كyyه فكyyر ضyyعیفم اجyyازه می داد، تنظیم كyyرده و در

.(1)دسترس مطالعۀl برادران دینی خویش می گذارم« . نفی حیـات جاویـد حضـرت عیسـى و خضـر و4

‡الیاس شریعت در کتاب »محyyو الموهyyوم« بyyرای ثyyابت كyyردن فyyوت

و تمyyام‡حضyyرت عیسyyى و حضyyرت الیyyاس وحضyyرت خضر بدنیا آمyyده بودنyyد،پیغمبرانی كه قبل از حضرت ختمی مرتبت

تعدادی از آیات قرآنی را آورده كه داللت صریح و قاطع بر فوت دارد، و اینكه هیچ یyyک از آنهyyاتمام خالیق قبل از پیغمبر اسالم

او بسyyیار عالمانyyه و هوشyyیارانه این آیyyات جyyاودان نمانده انyyد. شریفه را تفسیر كرد و با نهایت زیركی و فهم از آنها بyyر مطلب مورد نظر استدالل نمود، كه داللت بر تبحyyر و دقت نظyyر و فهم عمیق وی به معانی قرآن و مسyyلط بyyودنش بyyر زبyyان و ادبیyyات

عربی است. او تاكید می كند كه خداوند تبyyارک و تعyyالى واژۀl »تyyوفى« را در جاهای مختلف قرآن به معنی میراندن استعمال كرده اسyyت،

نمونه از آیات قرآن ذكر می كند، وبعyyد از بررسyyی بسyyیار19و دقیق در مورد معانی »توفى« در قرآن و در حyyدیث و در زبyyان

« lۀyyنی كلمyyربی، معyyتنيع yyوف سyyورۀl مباركyyۀ117l« در آیyyۀl ي�ت آمyyده،مائده با معنی همین كلمه كه در حدیث مشهور پیغمبر

مقایسه كرده، و از این راه خیلی زیبا ثابت می كنyyد كyyه پیغبمyyر جyyز معyyنی میرانyyدن از آن كلمyyه در آن آیyyۀl شyyریفهاكyyرم

استفاده نمی كرد. خالصه، این كتاب یک تحقیق علمی ارزنده ای است كyyه گyyرایش قyyرآنی شyyیخ شyyریعت سyyنگلجی و اسyyتقالل

. سید مقدادy- 8 7، ص اسالم و رجعت- عبد الوهاب فرید تنکابنی، 1 از259نبyyوی رضyyوی - )بyyه نقyyل از سyyید عبyyد الحجت البالغی در ص

«( می نویسyyد کyyه تyyاریخ نوشyyتن این مقدمyyهتذکره عرفـاءکتyyابش » ق )1358 ق اسyyت؛ امyyا تyyاریخ چyyاپ کتyyاب اسyyالم و رجعت: 1355 ش( می باشد.1318

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

19

فكریش و جرأتش در بیان هر مطلyyبی كyyه بyyه نظyyرش درسyyت باشyyyد - و لyyyو اینكyyyه این مطلب مخyyyالف عقیyyyدۀl رایج میyyyان

مسلمانان باشد - را كامال روشن می كند. . تقلید و اطاعت از بزرگان و پــیروی از احبــار5

و رهبان، مهم ترین عامل گمراهی و عدم تعقل تقلید كوركورانه مهمترین مانعی است كyyه مyyردم را از علم و تعقyyل و هyyدایت دور نگyyه می دارد. شyyریعت این مطلب را در

تقلیــد از موانــع« تحت عنyyوان »كلید فهم قرآنكتابش » « به طور مفصل بحث می كند. آشyyكار اسyyت كyyهتعقل است

شریعت بyyا این بیانyyات اصyyل تقلیyyد و مyyرجعیت را كyyه اكyyثریت علمای سنتی شیعه - مخصوصا در دوران اخyyیر- مطyyرح و رواج می كننyyد رد می كنyyد. همyyانطوری كyyه می دانیم، اكyyثریت مراجyyع كنونی شیعه می گویند هر انسان مكلفی یا باید مجتهد باشyyد یyyا مقلد، اگر به درجۀl اجتهاد نرسyyیده باشyyد یعyyنی عyyامی اسyyت و تكلیفش تقلید محض از مراجع است. در واقyyع این تفكyyر غلyyط همیشه از بزرگترین موانع راه یافتن و هدایت شدن بسyyیاری از شyyیعیان بyyه حقyyایق مسyyائل اختالفی بین المسyyلمین می باشyyد،وباعث می شود در همان انحراف ها و گمراهی هایشان بمانند.

كتاب توحيد عبادت و دعوت به ترک تمام انواع شرك كتاب »توحید عبادت« مشهورترین كتب شریعت سنگلجی به شمار می رود. این كتاب در دوران زندگی شریعت دو بار چyyاپ شد، بدلیل اینكه خود شریعت برای چyyاپ دوم كتyyاب مقyyدمه ای

ق نوشت، یعنی یک سال قبل درگذشتش. البتyyه بعyyد1362در از وفات وی این كتاب چندین بار چاپ شد.

پیام كتاب و انگیزۀr تالیف آن شyyریعت سyyنگلجی در این کتyyاب آن دسyyته از اعمyyال شyyرک آلودی را که به گونۀl مبالغه آمیزی در نyyزد عyyوام مyyردم مسyyلمان منتشر شده بود، مورد بررسی قرار داد؛ یعنی همان اعمالی کyyه آنها را با توحیyyد در عبyyادت- کyyه مyyردم بyyه زبانشyyان بyyدان اقyyرار داشyyyتند- در تنyyyاقض فyyyاحش می دیyyyد. از این رو، از عقایyyyد و عملکردهyyایی کyyه در میyyان مسyyلمانان، بyyه ویyyژه عyyوام مyyردم و هموطنانش از گروه شیعۀl امامیه، رایج شyده بyود، بسyیار انتقyاد

و‡نمود؛ اعمالی از قبیل گردش بyyه دور مراقyyد ائمyyۀl اهyyل بیت فرزنyyدان و نوادگyyان ایشyyان، سyyجده و نمyyاز و دعyyا در برابyyر آرامگاه هyyا و قبyyور آنyyان، طyyواف نمyyودن در اطyyراف ضyyریح های

توحیدعبادت

20

ایشyان در حyالی کyه از مyدفون شyدگان در آنهyا می خواهنyد کyه گرفتاری های شان برطرف و حاجاتشyyان را بyyرآورده سyyازند و در عین حال، به نام و برای آن حضرات نذر و قربانی هم می کننyyد و به ایشان متوسل می شوند تyyا آن صyyاحب قyyبر نyyزد خyyدا آنyyان را شفاعت کند؛ بلکه برخی از ایشان چنان می پندارند که آن ولی و شخص صالح می تواند بعد از مرگش کارهای خارق العyyاده انجyyام دهد و شخصا در عالم هستی تصرف نمایyد. وی همچyنین توسyل مردم عوام را به سنگ و درخت و اعتقادشان بyyه ستاره شناسyyی و خرافات، فال زدن و آویختن وسیله ای به گردن فرزندان بyyرای جلوگیری از چشم زخم را به نقد می کشyد. سyپس هریyک از این اعمyyال را فصyyل بندی نمyyوده و بیyyان می کنyyد کyyه اینهyyا اعمyyالی شرک آلود هستند و با توحیyyد عبyyادت- کyyه اسyyاس اسyyالم اسyyت- منافات دارند و دالیلی از قرآن و سنت نبوی بر مدعای خود ارائه

می کند. در آخر كتاب »توحید عبادت« شریعت فهرست منابع خود را

مصyyدر اسyyت، و جyyالب57در تالیف این كتاب ذكر می كند، كه اینكyyه بیشyyتر این منyyابع )دو سyyوم آنهyyا( كتاب هyyای اهyyل سyyنت می باشند؛ اعم از تفسیرهای قرآن )ماننyyد تفسyyیر طyyبری و ابن

ماننyyدكثیر و فخر رازی وبیضاوی و آلوسی و...( یyyا كتب فyyرق )ل في yyتانی و الفصyyل شهرسyyفرق بین فرق بغدادی و ملل و نح

( یyyا منyyابع حyyدیث اهyyلالملل واألهواء والنحyyل تyyالیف ابن حyyزمأ مالك و سنن ابی داود سننسنت ) مانند صحیح بخاری و موط

(. شریعت هم هیچ ابای ندارد كه در این فهرسyyتابن ماجه و... فتحبyyه صyyراحت ذكyyر كنyyد كyyه یكی از منyyابع كتyyابش كتyyاب »

« تالیف شyyیخ عبyyد الyyرحمن بن الحسyyن اسyyت، كyyه درالمجید « شyyیخ محمyyد بن عبyyدتوحیدواقyyع شyyرحی اسyyت بyyر كتyyاب »

الوهاب نجدی، كه بوسیلۀl نوه اش شیخ عبد الyyرحمن بن حسyyن بن محمد بن عبد الوهاب نوشته شده است، عالوه بر سه كتاب

مyyدارجاز آثyyار ابن قیم جوزیyyه شyyاگرد ابن تیمیyyه )یعyyنی كتب: ( و كتاب سyyبلةالسالكین، إعالم الموقعین، و مفتاح دار السعاد

السالم صyyنعانی، و آنهyyا همyyه پyyیروان مشyyرب اهyyل حyyدیث كyyه بمخالفت شدید با شیعه معروفند. بنظرم بهتر است کyyه گفتyyه

شود: و آنها همه از علمای بزرگ اهل سنت هستند. در واقyyع هركسyyی كyyه كتyyاب شyyیخ محمyyد بن عبyyد الوهyyاب

ــه على العبيد»موسyyوم بyyه ــد حــق الل ــاب التوحي را«كتyyرد كyyه »شyyریعت« قسyyمت مطالعه كند به طور واضح پی می ب زیادی از كتاب خود را از همین كتاب اخذ كرده، زیyyرا نyyه فقyyط

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

21

عنyyاوین خیلی از فصyyلهای دو كتyyاب یكی هسyyتند، بلكyyه متن و.(1)صحبت هایی كه تحت آن عناوین شده هم یكی است

ــنتي شــيعة اماميــه در مقابــل عكس العمــل علمــاي سسنگلجياصالح طلبي

پس از اینكه شریعت اصالح طلبی دینی خود را شروع كyyرد و با كمال جرأت عقاید خرافی رایج بین مردم كه با تعyyالیم قyyرآن منافات داشت، رد می كرد، آخوندهای خyyرافی و روحانی نمایyyان متعصب در جواب آن چیزی جز آزار و اذیت و متهم كردنش بyyه

« نداشyyتند. در واقyyع شyyریعت سyyنگلجی خyyود آزار ووهابیت» اذیت و تهمت هایی كه تعدادی از روحyyانیون سyyنتی متعصyyب در

«توحیــد عبــادتحق او روا داشتند در مقدمۀl خود بر كتyyاب »ــد فهمو همچنین در مقدمۀl كتابش » برایمان بازگو كرده، كلی

« نوشت:قرآن »از ابناى زمان رنج فراوان كشyyیدم و سyyبب آن این بyyود كyyه اوال محسود اقران واقع شدم به واسطه اینكه مyyورد بعضyyى از نعمت هyyاى الهى بyyوده از علم حظى داشyyتم و از عمyyل صyyالح نصیبى؛ از این جهت همه قسم به آزارم كوشیدند و هر افyyترا و توهیyyنی كyyه بyyه یزیyyد و شyyمر زده نشyyده بyyود بالنسyyبه بyyه من مرتكب شدند؛ حتى دو بار قصد كشتن مرا كردنyyد لكن خداونyyد مرا حفظ فرمود؛ خیال می كردند خداوند بندگانش را بyyه دسyyت حسyyاد می دهyyد؛ ندانسyyتند كyyه قلب هyyا بدسyyت مقلب القلyyوب و

عزت و ذلت و حیات و مرگ به ید قدرت اوست:yyك﴿ yyزع المل اء وتن yyك من تشyy هم مالك الملك تؤتي المل قل الل

ك على yyر إن ممن تشاء وتعز من تشاء وتذل من تشاء بيدك الخي .(2)[26 ]آل عمران/ ﴾كل شيء قدير

و جهت دیگر دشمنى اقران و ابنای زمان این بود كه خداونyyد - به عنوان نمونه، فصyyل »یکی از اقسyyام شyyرکت تyyبرک بyyه درخت یyyا1

سنگ و امثال آنهاست« و فصyyل »پوشyyیدن حلقyyه یyyا انگشyyتر یyyا نخ یyyا امثال آنهاست از برای رفع بال یyyا دفyyع آن« و سyyخن شyyریعت در آن در مورد تمائم و توله، و فصل »دیگر از اقسام شyyرک نyyذر از بyyرای غyyیر

غلyyو در انبیyyا و صyyالحینسبب کفــر بــنی آدم خداسyyت« و فصyyل »است« در کتاب »توحید عبادت« سنگلجی را مالحظه کنید.

- ترجمۀl آیه: »بگو: بار خدایا، اى مالک فرمانروایى، هر که را بخواهى،2 فرمyyانروایى بخشyyى و از هyyر کyyه بخyyواهى، بازسyyتانى، و هyyر کyyه را بخواهى، اقتدار بخشى و هر که را بخواهى، ذلیل مىکنى خوبیها همه به

دست توست، که براستى بر هر کار توانایى«.

توحیدعبادت

22

متعyyال مyyرا هyyدایت بyyه شyyناختن دین فرمyyود, دیyyدم در دین خرافاتى پیدا شده است و به قرآن اباطیل و موهومyyاتى نسyyبت می دهند و در جامعه ما بyyه جyyاى دین اسyyالم از ادیyyان باطلyyه و خرافات امم خالیه اصولى و احكامى جایگزین شyyده اسyyت كyyه امتیاز میان اسالم و خرافات داده نمی شود؛ هزارگونه شyyرک و بت پرستى به اسم دین توحیyyد رونyyق پیyyدا كyyرده و هyyزار قسyyم بدعت و خرافت به نyyام سyyنت پیغمyyبر رایج شyyده اسyyت و اگyyر مسلمین به همین طریyyق پیش برونyyد و امتیyyاز میyyان حقیقت و مجاز داده نشود هیچ عاقل و درس خوانده ای در دین نمی مانyyد،

ــدع في» كه فرمyyود: بنا بر امر رسول اكرم إذا ظهرت البــه فعليه لعنة الل .(1)«الدين فللعالم أن يظهر علمه وإال

بر خود الزم دانسyyتم كyyه معلومyyات خyyود را در دین بیyyان كنم و خرافات را از قرآن دور گyyردانم و دین حقیقى را به مسyyلمانان معرفى كنم، و در این كار جز رضyyاى حضyyرت رحمyyان و حفyyظ قرآن و متابعت از سلف صالح و تأدیه امانت اسالف به اعقاب،

مقصد دیگری نداشتم و از مالمت مالمت كننده نترسیدم. أجد المالمة في هواك

لذيذة فليلمنيكحبا لذكر

وم الل

باز طرفyyداران خyyرافت و جهyyالت چyyون از راه دلیyyل و برهyyان نتوانستند درآیند، بهانه گرفتند؛ عوام را بyyر من شyyوراندند؛ از هیچ گونه افترا و توهین كوتاهى نكردند؛ مرا به مذاهبی نسبت دادند و آرای بyyyاطلی بyyyرای من درسyyyت كردنyyyد؛ حyyyتى سyyyخن چینى و سعایت هایى كردند كه اگر خداوند حافظ نبود، بyyراى نyyابود كyyردن

من و خانمانم كافی بود. خالصه آنچه می خواستند بكنند كردنyyد؛ در تمyyامى این شyyئون

ل على اللyyه﴿غیر از خداونyyد مyyددى نداشyyتم و نyyدارم ومن يتوك.(3)[«3 ]الطالق/(2)﴾فهو حسبه

وفات مصلح كبير روایت شyده کyyه فرمودنyyد:ص( از پیyyامبر1/54- در کتاب کافی کلینی)1

»هنگامی که بدعت ها و نوآوریها در میyyان امت من پدیyyدار گشyyت، پس عالم و دانشمند باید )پرده از علمش بردارد و( علمش را نمایان سازد. کسyyی کyyه چyyنین نکyyرد، لعنت خyyدا بyyر او بyyاد«. و همچyyنین نگyyا: کتyyاب

(.271-16/269الوسائل )- ترجمۀl آیه »هر که بر خدا توکل کند، خدا برایش کافى است«.2ــراهین القــرآن- شریعت سنگلجی، 3 ،کلید فهم قرآن بانضمام ب

.7 - 6مقدمه، ص

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

23

هجyyری1322شyyریعت روز پنجشyyنبه پyyانزدهم دیمyyاه سyyال شمسی جانش از دست روبyyه صyyفتان و دشyyمنان دین و ایمyyان آسوده شد و در نتیجۀl چند روز ابتال به بیمyyاری تیفyyوس روحش به عالم باال پرواز، و شمع وجودش افyyول كyyرد، و در زیyyر زمین »دارالتبلیyyغ اسyyالمی« واقyyع در خیابyyان فرهنyyگ- از خیابان هyyای فرعی خیابان شاهپور سyyابق )حافyyظ( و امیریyyه- مyyدفون شyyد. روز وفات دانشمند شهیر شyyریعت سyyنگلجی برابyyر نهم محyyرم

هجری قمری بود، و چهyyارده روز در بسyyتر بیمyyاری1363سنه . (1)بسر برد و در وقت وفات سنش پنجاه و سه سال بود

شاگرد نزدیک شریعت آقای حسینقلی مستعان می نویسد: »زنyyدگى اسyyتاد فقیyyد را در كلمyyۀl »تقyyوى و علم و افاضyyه و مجاهده« خالصه می توان كرد و با نهایت تأسف از این چهار كلمه یک كالم دیگر نیز حاصل شد كه در دوران ما می توان تأسف آنyyرا نتیجۀl منطقى و معقyyول آن كلمyyات شyyمرد و آن »رنج و مالمت« بود ولى دل به این نكته خوش باید داشت كه نصیب همه بزرگyyان دانشyyمند و متقى و مجاهyyد در زنyyدگى چyyیزی جyyز رنج و مالل نبوده است، بدبختانه یک اثر بزرگ این رنجyورى و ماللت بى پایyان،

سyyال53مرگ نابهنگام استاد بزرگ بود كه هنگام رحلت بیش از .(2)نداشت«

سنگلجيآثار و نوشته هاي شريعت ش به بعد، به فعالیت هyyای1309شریعت از حوالی سال های

تبلیغی پرداخته و در آن سال سلسله مباحثی دربارۀl حرمت ربا داشyyت، كyyه یكی از مریyyدانش بyyا نyyام رویین مبشyyری آن را گردآوری كرده و به عنوان یک رساله بنyyام »رسyyاله در حyyرمت ربyyا« منتشyyر كyyرد. همین طyyور رسyyاله ای بyyا عنyyوان »اسyyالم و موسیقی. بیانات شyyریعت سyyنگلجی بyyه قلم اسyyد اللyyه روئین« توسyyط همین آقyyای مبشyyری از درس هyyای شyyب های پنج شyyنبه

م[1930ق/1349ش ]مطyyyابق بyyyا 1309شyyyریعت در سyyyال

- نور الدین چهاردهی، وهابیت و ریشه های آن، تحت عنyyوان »شyyریعت1 ؛ تیمسyyyار سyyyرتپ159سyyyنگلجی و اعمyyyال و گفتyyyار وآثyyyار او«، ص

جهyyانبگلو، مقالyyه »سyyخنی چنyyد دربyyارۀl مرحyyوم آیت اللyyه شyyریعت lمارۀyyفرهنگ و هنر »مهر«، ش lیزدهم،1سنگلجی«، نشریۀyyس lاز دورۀ

. 74م(، ص 1968ق/1387ش )1346تهران مؤرخ مقدمۀr کتاب محــو الموهــوم عالمــۀr شــیخ- حسینقلی مستعان، 2

.4، ص شریعت سنگلجی

توحیدعبادت

24

.(1)گردآوری و چاپ شده است عالوه بر كتاب هایی كه معرفی شد، دیگر آثار شریعت كyyه در

زمان حیات وی به چاپ رسیده است به شرح زیر می باشد:1 y-:»صفحه از قطع174 در توحید عبادت »یكتاپرستی

كوچك. این كتاب دو بار در مدت زندگی خود شریعت چاپ شد و شریعت بر هر دو چاپ مقدمه ای نوشت. البته بعد از

رحلت شریعت كتاب چندین بار تجدید چاپ شد.2 y-صفحه از قطع كوچك، كه به249: در كلید فهم قرآن

انضمام كتاب »براهین القyyرآن« در زمyyان حیyyات شyyریعتچاپ شد، و بعد از رحلت او چندین بار تجدید چاپ شد.

3 yy-داسالم و رجعتyyدالوهاب فریyyیخ عبyyاب را شyyاین كت : تنكابنی، شاگرد شریعت، با استفاده از بیانyyات و دروس او

در این زمینه به رشتۀl تحریر درآورده است.4 y-ال41: در محو الموهومyصفحه قطع كوچك، كه در س

ش در تهyyران بyyه كوشyyش »حسyyینقلی مسyyتعان«،1323 شyyاگرد شyyریعت و یكی از مریyyدان نyyزدیكش چyyاپ شyyد. شریعت در این كتاب ثyyابت نمyyود كyyه عیسyyى ]و همچyyنین خضyyر و الیyاس[ مرده انyد و این مطلب از آیyات قyرآن بyه

دست می آید.

5 yy-میمهبراهین القرآنyyرآن« ضyyد فهم قyyاب »كلیyyبه كت : شد.

آثار چاپ نشدۀl او نیز به شرح زیر است:متعابسات در مسائل فلسفه به زبان عربی.-1یک دوره كامل فلسفه به زبان عربی.-2 به زبان عربی.تلخيص الفلسفة-3علم القرآن به زبان عربی.-4البدع والخرافات به زبان عربی.-5

.(2)و چند كتاب ناتمام دیگرمشهورترين شاگردان شريعت سنگلجي

سید مقداد نبوی رضوی می نویسد: جریانهــا وســازمان های مــذهبی- سیاســی- رسyyول جعفریyyان، 1

.1016، ص ایران ، به نقyyل از165، ص وهابیت و ریشه های آن- نور الدین چهاردهی، 2

شمسyی کyه بضyمیمۀl کتyاب1309از بیانyات شyب های پنج شyنبه سyال »بمناسبت یکمین سال رحلت شریعت« وسیلۀl ابyو الحسyن بیگyدلی بyه

چاپ رسید.

مختصری درباره یشریعت سنگلجی

25

در سالهایی كه شریعت سنگلجی بyyه تبلیغyyات اصyyالح دیyyنی» خود مشغول بود، افراد بسیاری در محفyyل او حضyyور یافتنyyد یyyا تحت تأثیر آثار وی قyyرار گرفتنyyد كyyه البتyyه بyyرخی از ایشyyان در تاریخ فكر دینی معاصر ایران نyyیز تأثیرگyyذار بوده انyyد؛ بyyرخی از

مهتمرین آنها عبارتند از: فضyyل اللyyه صyyبحی مهتyyدی، شyyیخ محمyyد سyyنگلجی، حسyyین مطیعی، عبyyد الحسyyین آیyyتی )آواره سyyابق(، عبyyدالرحمن بyyدیع الزمانی كردستانی، حاج سید محمود طالقانی، مهنyyدس مهyyدی بارزگyyyان، حyyyاج مyyyیزرا یوسyyyف شyyyعار تyyyبریزی، علی اكyyyبر

، دكyyتر عبyyاس زریyyاب(1)حكمی زاده، دكتر محمد جyyواد مشyyكور

-yy 1297- دکyyتر محمyyد جyyواد مشyyکور )1 ش(، مyyورخ، ادیب و1374 زبانشyyناس معاصyyر ایyyرانی اسyyت. وی پس از اخyyذ لیسyyانس ادبیyyات

ش به اخyyذ درجyyه دکyyترا در1335فارسی از دانشگاه تهران، در سال تyyاریخ اسyyالم از دانشyyگاه سyyوربن نائyyل گشyyت و پس از مyyراجعت بyyه ایران، به تدریس در دانشگاه تبریز و سپس، دانشگاه تهyyران پyyرداخت.

ش بyyه عنyyوان رایyyزن فyyرهنگی1353دکتر مشکور همچyyنین در سyyال ایران به دمشق اعyyزام شyyد و ضyyمن تyyدریس در دانشyyگاه دمشyyق، دو کرسی زبان و ادبیات فارسyyی را در دانشyyگاه دمشyyق و حلب تأسyyیس کرد. وی با تسلط به زبانهای عربی، فرانسه و انگلیسی و نyyیز آشyyنایی با زبانهای تyyرکی اسyالمبولی، التین و آلمyyانی و زبانهyyای باسyتانی، کتب معتبری در زمینه فyyرق و مyyذاهب، ادیyyان و عرفyyان، زبانهyyای آریyyایی و

عنوان کتاب47سامی به نگارش در آورده است. استاد مشکور دارای و بیش از یکصد مقاله میباشyyد کyyه تyyاریخ ایyyران زمین، تyyاریخ اسyyالم و

ایران و... از آن جملهاند.

توحیدعبادت

26

، دكتر سید صادق تقyyوی، مرتضyyی مدرسyyی چهyyاردهی،(1)خویی.(4)«(3 )، و حیدر علی قلمداران(2)مهندس عزت الله سحابی

-yy 1298- دکyyتر عبyyاس زریyyاب خyyویی )1 ش(، مyyورخ، ادیب،۱۳۷۳ نسخه شناس، نویسنده و مترجم ایyyرانی معyyروفی اسyyت. وی در سyyال

۱۳۱۶lۀyyعلمی lوزۀyyراز اول حyyش به قم رفت و شش سال نزد علمای ت قم به تحصیل مشyyغول بyyود. دورۀl لیسyyانس را در دانشyyکده معقyyول و منقول )الهیات( دانشگاه تهران گذرانyyد، و بyyه کyyار در کتابخانyyۀl مجلس

ش از دانشyyگاه یوهyyانس۱۳۳۹ شyyورای ملی مشyyغول شyyد. در سyyال گوتنبرگ شهر ماینز آلمان در رشyyته های تyyاریخ وفلسyyفه درجyyۀl دکyyتری

گرفت. - سید مقداد نبوی رضوی در پاورقی می نویسد: مرحوم مهنyyدس عyyزت2

الله سحابی- آنگونه که خyyود بyyرای نگارنyyده نقyyل کyyرد- تنهyyا یyyک بyyار در مجالس شریعت حاضر شده بyyود؛ امyا در سyال های نوجyyوانی بyyا آثyyار او حشر و نشyyر داشyت و آنهyا را تبلیyyغ می کyyرد، آقyyای سyحابی در بyرخی

موارد، - و نه در اصول اعتقادی – با شریعت همراه بود. - آقای حیدر علی قلمداران نیز با اینکه شریعت سنگلجی را ندیده بود،3

با مطالعه آثار او و سید اسد الله خرقانی به این مسyyیر وارد شyyد و آنرا با جدیت دنبال کرد.

نگاهى تحلیلی به تکاپوهــاى شــریعت- سید مقداد نبوی رضوی، 4. 270، ص 4، ش 1، فصلنامۀl امامت پژوهى، سال سنگلجى

27

سخن ویراستار

شyyاید اغyyراق نباشyyد اگyyر کتyyاب توحیyyد عبyyادت را یکی از ادبی ترین آثار روشنگر سده حاضر بدانیم. در عصری کyyه هنyyوز بسیاری از- به اصyyطالح- آیyyات عظyyام و علمyyای شyyیعه در ادای برخی کلمات مشکل دارند و جمع کثیری از آنها حتی نمازشyyان را نمی تواننyyد بyyدون غلyyط بخواننyyد، عyyالم برجسyyته ای همچyyونlردۀyyشریعت سنگلجی چنین ادیبانه و فخیم می نگارد و بی پروا پ خرافyyه از چهyyرۀl زیبyyای دین بyyرمی دارد و همین امyyر، ویyyرایش

چنین اثری را دشوار می سازد. برای حفظ نثر ادبی متن، بیشyyتر ترکیب هyyای را بyyدون تغیyyیر رهyyا کyyردم و بyyه اعمyyال تغیyyیرات جyyزیی و رسyyم الخطی اکتفyyا کردم؛ هر کجyyا واژه ای را بyyرای خواننyyدۀl محyyترم دشyyوار یyyافتم معنyyای آن را درون دو قالب ] [ گذاشyyتم و از شyyیوه رایج، کyyه آوردن معyyنی در پyyاورقی اسyyت، امتنyyاع کyyردم؛ بyyدین صyyورت، رشyyته کالم حفyyظ می شyyود و یyyافتن معنyyای یyyک واژه بسyyیار آسان تر است. به عالوه، تمام واژه ها و معنyyای آنهyyا را در بخش پایyyانی کتyyاب نyyیز آورده ام تyyا در صyyورت لyyزوم، نیyyازی بyyه

جست وجو کردن آن در متن کتاب نباشد. این اثر را محققی ارجمنyyد و دوسyyتی فاضyyل مستندسyyازی و تصyyyحیح کyyرده اسyyت و در هyyر جyyا کyyه نیyyyاز بyyه توضyyیح و شفاف سازی بوده در پاورقی نگاشته شده است. به خوانندگان عزیز توصyyیه می کنم حتمyyا در زمyyان مطالعyyۀl این کتyyاب پربyyار،

یادداشت های مصصح را نیز از نظر بگذرانند. خداوند روح نویسندۀl بزرگوار و مصلح فرزانyyۀl این اثyyر را در جyوار مهyر و بخشyایش خyویش قyرار دهyد و مyا را از رهyروان

قرار دهد. جپیامبر رحمت و بخشش حضرت محمد مصطفی

]مقدمه ی پسر مولف بر چاپ سوم کتاب[

28

)یکتا پرسyyتی(پنج سال از انتشار چاپ دوم کتاب توحید عبyyادت سال است که نسyyخه های می گذرد و چهار:تألیف پدر بزرگوارم

خواسyyتاران حyyق وآن رو بyyه کم یyyابی نهyyاده تyyا بyyه حyyدی که به جسyyتجوی آن پرداخته انyyدشیفتگان حقیقت، که از هر سوی دست آورده انyyد، و بسyyیاریبه قیمت های بسیار گزاف آن را به

شyyده اند. لyyذا دوسyyتان از هyyرهم از یافتن آن ناامیyyد و محyyروم چyه از شهرسyتانها بyه من بنyدهگوشه و کنار، چyه از تهyران، و

سوم آن کتاب چاپ و منتشر گyyردد،تکلیف نمودند که برای بار باشد که جویندگان حق و حقیقت به سرچشمة مقصyyود رسyyند.

حسyyین دانش صyyاحب و مؤسyyسچyyون چyyنین دیyyدم، بyyا آقyyای دربارة چاپ آن مذاکره نمودم. ایشانکتابخانه و چاپخانه دانش

استقبال کردند و همyyه گونyyه زحمت و نفقyyةهم با رویی گشاده عهده گرفته و چاپ را به پایان رساندند.کتاب را بر

كر»اینyyک خyyود را بyyه مفyyاد yyمخلوق لم يشyyyكر ال yyمن لم يش موظف به اظهار تشکر و امتنان دانسته از جانب خود«الyخالق

و بyyرادران ایمyyانیم از ایشyyان سپاسyyگزاری نمyyوده، سyyالمتی و امیyyدوارمموفقیت ایشان را از درگاه ایزد متعyyال خواسyyتارم و

محمyyود گردانyyد، وکه خداوند عاقبت او و خاندان محyyترمش را ضyyمنا از هدایت فرمایyyد.جامعة ما را به صراط مستقیم توحید

کمک های آقای ابراهیم حاجیابراهیمی تشکر می نمایم.

محمد باقرسنگلجی)شهاب الدین(

29

مقدمه ی طبع دوم

بسم الله الرحمن الرحیمي�����حميلٱ﴿ ل yyه وس yyاده م علىد لل ذين ٱ عب �طفىيصyyٱل � ه خي ءا ر أماي�����لل

yyل: . ﴾ركونييشyyالنم[59 yy] ﴿هي إاليإن yyميبءماي أس yyي أنتمتموهاي س لٱ أنyزل ؤكم ماوءابا yا من سyه به بعyون إال هنطيلل لظن ومyاٱ إن يت

هم جاي ولقدأنفسيلٱوى ي���ته ب إن﴿ [٢٣]النجم : ﴾٢٣ هyyدىيلٱءهم من رٱ ه ومل ون على ۥئكتهلل ل yyبيٱ يص هلن هyyا ي وا عليٱأي ل yyوا صyy ذين ءامن هي���ل

موا تس [.٥٦]األحزاب : ﴾٥٦ليما يوسل گردیyyدچون چاپ اول این کتاب مورد توجه أولو األلبyyاب واقع

و نسyyخةو مردمان موحد دانشمند، عنایت تyyامی بyyه آن نمودند رفت دیyyدم اینآن کمیاب گشته حتی به بهای ده برابyyر فyyروش از طyyرف دیگyyرقیمت بر ارباب خyyرد اجحyyافی بyyزرگ اسyyت، و

بyyه نگارنyyده مراجعyyهعدة کثیری از بالد دیگر بyyرای تحصyyیل آن بر چاپ جدید گرفتهمی کردند، لذا به حول و قوة الyهی تصمیم

شد. اسyyتغاثهدر این چاپ مسائلی بر آن افزوده گردید، از قبیyyل:

بت پرسyyتی، اینکyyهبه غیر خدا، پیدایش قربانی در بشر، سyyببتوحید مبدأ فضایل است و امثال آن. دیگر آنکه چون مردم نوعا

آیyyات و احyyادیث در چyyاپ اولبyyه زبyyان عyyربی آشyyنا نیسyyتند و بyyود، در اینمعرب نبyyود ]اعyyراب نداشyyت[ و قyyرائتش مشyyکل

خواننده را در قyyرائتچاپ تمامی آیات و احادیث معرب شد تاآن اشکالی دست ندهد.

قyyرآن« واگرچه تألیف و نشر این کتاب و کتyyاب »کلیyyد فهم گyyران تمyyام شyyد، بyyه»محاضرات در شب پنجشنبه« بyyرای من مyyردم و کسyyانی کyyهاین معyyنی کyyه بعضyyی از اراذل و جهلة

استشمام رایحه توحیyyد ننمyyوده حمله هyyای شyyدیدی بyyه نگارنyyده کردند و از هیچ گونه افترا کوتاهی ننمودند، و آنچyyه نفس امyyاره به سوء آنان امر کرد اطاعت کردند. البته خالف عقاید و آراء و

کyyاری بسyyیار مشyyکل و خطرنyyاکموهومات توده سyyخن گفتن، سال اسyyت کyyه بyyدان مبتال هسyyتم، واست، و من قریب پانزده هر عصری هر کس مختصر امتیyyازیاین امر تازه ای نیست؛ در

دیگران فهمید، و برای مردم گفت، مبتال بyyهداشت، و بیشتر از

30

نفرت اهل بدعت و ضالل شد، نبایyyد متوقyyع بyyودهو و جنجال وyyره﴿که هر حرف حسابی را تمام مردم بفهمند: ث أ ب د لل ي�ح �ي ي� �� ه ي� ي� ٱ

لمyyون سyyپاس خyyداى راسyyت ]نyyه[ بلكyyه بيشترشyyان» ﴾ي�ال ي همیشه اکثریت با جهال بوده است؛ اگر[.y 75 ]النحل: «نمى دانند

اینقدر بدبخت نمی شدند و سال ها در منجالب جهلمی فهمیدند، باقی نمی ماندند.و نادانی

باطلبه عقیدة من این افتضاحات که مردم جاهل و مدعیان نyyاچیزبه جهت اصالحاتی که نموده ام به سyyرم می آورنyyد، کم و

محاضyyرات،اسyyت، زیyyرا در این کتyyاب و سyyایر نوشyyته جات و در نتیجyyه تیشyyهاسالم سلف صحیح به آنان معرفی می شyyود، و

می شود، مردمی که بهبه ریشة خرافات زده و بتخانه ها خراب قرآن نمودند، و توحید اسyyالماین مقاالت آشنا گشتند و تدبر در

باطل و طرفداران خرافyyات وقعیرا دریافتند، دیگر به مدعیاننگyyذارده و پایبنyyد باطyyل و موهومyyات نخواهنyyد شyyد، مسyyلما

آواز شان بلند می شود،مرتزقین ]روزی خورندگان[ از موهومات می بینید با هر حربه ای کyyه ممکنو چون منافع خود را در خطر

باید دانسyyت جنyyگ اینyyان جنyyگ دیyyنیباشد با ما می جنگند، ولی اقتصادی می باشد. ای کاش بyyه آنچyyهنیست، بلکه جنگ مادی و

زیyyرا دفyyاع از عقیyyده، کyyاری پسyyندیدهمی گفتند معتقyyد بودنyyد، اسyyت. اگyyر واقعyyا متدیننyyد و بyyرای دین خyyدمت می کننyyد، چyyرا پیوسته به من حمله می کنند، من که مردم را به خدای جهان و

و روز بازپسyyین و علم و تقyyوی دعyyوتص سیدالمرسلینختمیت می کنم. در جامعyyة مyyا هyyزار منکyyر و بyyدعت شyyایع اسyyت، و بسyyیاری از مyyردم بyyه عنyyاوین مختلyyف بyyر ضyyد قyyرآن و اسyyالم

رابرخواسته و مشغول به هزار خرابکyyاری هسyyتند؛ چyyرا اینyyان بyyهمyyورد تعقیب خyyود قyyرار نمی دهنyyد؟ چyyرا مyyردم را از رفتن

رقاص خانه ها و شراب خانه ها و ربا خواری و احتکyyار و امثyyال آن نهی نمی کننyyد؟ و از قyyرائت کتب ضyyاله و مقyyاالت ضyyاره کyyه

برباد رفتن دین و عرض ]آبرو[ و ناموس مسلمین استموجب جلوگیری نمی کنند؟ چرا مyyردم را از خوانyyدن این کتyyاب و کلیyyد

و شنیدن کلمات من منع می کنند؟ پyyر واضyyح اسyyت؛فهم قرآنسبب آن: حسدی است که امثال و اقyyران نسyyبت بyyه من دارنyyد،اوال:

چyون حسyود نتوانyد خyود را بyه مرتبyة محسyود برسyyاند، همت بدانyyدگماشته تا محسود را نزد مردم کوچک قلمداد کند، و باید

مقدمه ی طبعدوم

31

حسود، هیچ گاه سید و آقا نخواهد شد« و »الحسود ال یسود:که حسyyد حسyyاد مyyؤثراگر شخص برای رضyyای خداونyyد کyyاری کند

نخواهد گردید. آن یکی با شیخ خود گفتا که

من لیک می ترسم که از اهل

حسد گفت اگر این کار بهر حق

کنی

نهی منکر می کنم اندرزمن

آفتی بر روزگار من رسداز بالهای دو عالم ایمنی

چون مکتوبات و محاضyyرات مyyا بyyه حyyول و قyyوة الهیثانیا: آشyyناتأثیر زیادی در مردم روشنفکر نموده، و مردم را به قرآن

دیگر اعتنyyاییکرده، مسلم است شخصی که آشنا به قرآن شد به مyyدعیان باطyyل نyyدارد، اطyyاعت شyyیادان و شyyیاطین انس را

خطر می بینند باید بyyراینمی کند، لذا حسودان منافع خود را در گyyاهی مyyرا وسیله ای متوسل شوند.حفظ آن بکوشند، و به هر

به كشتن تهدید می کنند، و توده را بر من می شورانند:﴿ ك ب نت من ر بي ه وق جyyاءكم ب لل ي تلون رجال أن يقyyول رب ي�أت ي� ٱ �ي ٱ ي�

ذي ل ض كم ب yyادقا يص yyك صyy yyذبه وإن ي ه ك yyذبا فعل yyك ك ٱوإن ي �ي ي� ۥ ي�ا ر كذ دي م هو م ه ال ي لل إن ب�يعدك ب ي ي� ي� ٱ [28]غافر: ﴾ي�

»آیا مردی را می كشید که می گوید پروردگار من خداست و حyyال مدعایش برای شyyما آوردهآنکه براهین متقنی از طرف پروردگار بر

وبال آن بر ضyyرر او خواهyyد بyyود، و اگyyراست، اگر دروغگوست وزر از آنچه وعyyده می دهyyد از عyyذاب الهی بyyه شyyماراستگوست پاره ای

، خداوند اسرافکار و دروغگو را هدایت نخواهد فرمود«می رسد و هنگامی به مفتریات و اکyyاذیب، صyyورت باطyyل بyyه مقyاالتوه ینمyyو« می دهند و نمی دانند من »هyyر کyyاری کyyه»ما كyyان لyyyل

رضای خyyدا باشyyد، حق متعyyال او را نمyyو می دهyyد« خداوندبرایمی فرماید:

ه مثل﴿ لل ف ضرب تر ك ٱأل ي� بةا كلمةي� لها كشجرة طي yyة أ ب ي����� طيماء لس عها في وف ٱثاب ي� [24]إبراهیم: ﴾٢٤ب"

خداوند مثل زد، کلمة پyyاکیزه ]را کyyه توحیyyد یyyا»آیا ندیدی چگونهyyبی کyyه بیخ آن در زمین دعyyوت بyyه اسyyالم اسyyت[ ماننyyد درخت طی

آن در آسمان است؟«استوار و شاخ باید بدانند به هیاهو و جنجال نمی شyyود کلمyyة حyyق را پایمyyال

توحیدعبادت

32

کرد، همیشه غلبه و دولت ]سعادت[ با حق است، و باطل چنyyد جولت ]تاخت و تاز[ دارد، نباید از آشوب زمyyان و انقالبروزی

دوران اسyyتفادة سyyوء کyyرد. همیشyyه در انقالب و برهم خyyوردن استفادة سوء می کنند، خیال می کننyyد کyyه همیشyyهاوضاع اراذل

منوال است. روزی می آید کyyه این آتش عالم سyyوز ودنیا بر یک جنگ های خونین فروکش خواهyyد نمyyود. آن روز، روز بyyدبختی و

مفسدین است، تمام حyyوادث جهyyان بyyه خصyyوص درپشیمانی که تاریخ چنین انقالبی یاد ندارد، امتحyyان الهی اسyyت،این عصر

ملتفت شد که بد امتحان نyyدهیم. بدبختانyyه می بیyyنیم مyyردمباید زمان ما خیلی بد امتحان می دهند، گویا اهyyریمن جهyyل و رذایyyل اخالق فرمانفرمای تام است. از هیچ رذیله ای کوتاهی نمی کنند، گویا فضیلت و تقوی از اصل نبوده است. چنانکه می بینید نفyyاق و قتل و غارت و هتک اعراض و نوامیس و احتکار و بی رحمی و

امثال آن، به اندازه ای شyyایع اسyyت کyyهظلم و دشنام و افترا و باید فyرار بyه خyدا کyرد، دشyمنان خیyال نکننyد همیشyه اینطyور

مقابل حقyyایق قyyرآن قyyد علم کyyرده و بyyهاست، یا می توانند در مفتریات و اکاذیب، حرف خدای را پایمال کنند. باید بداننyyد خyyدا

بyyه حyyول و قyyوة الهی حقyyایق را می گyyوییم وبyyا ماسyyت، وفلهمی نویسyyیم و از yyة اراذل و سyyده، و حملyyمالمت مالمت کنن

و از خداونyyد متعyyال تyyأثیر می خyyواهیم.]پست[ ترسyyی نداشyyته خyyوفترس از مردم، یا از روی طمع در اموال خلyyق اسyyت، یا

امیرالمؤمyyyنیناز آنyyyان، و عالج این دو مyyyرض را از شyyyفاخانةیافتیم که می فرماید:

yyان من أجyyل ب هی عن المنكر ال یقر »وإن األمر بالمعروف والنان من رزق« yyل( 1)وال ینقصyyر اجyyروف و نهی از منکyyه معyyر بyyام«

. نمی کند، و روزی مقرر را کم نمی گرداند«مقدر را نزدیک هرگز غم نان و ترس جان، ما را مانع از اظهار غیرت ایمyyان نخواهyyد شyyد. سyyعدی می گویyyد: »نصyyیحت پادشyyاهان کسyyی را

.مسلم است که بیم سر ندارد و امید زر« به کم چyyربی طعyyام بایyyد قنyyاعت کyyرد، و کهنهایت آن است

فجرة لئام ]بدکاران فرومایه[ باید نمود، هyyر کسقطع الفت از ، در شyyجاعت، احتیاج از مزاج کyyردقطع آفت طمع و رفع علت

است. دلیر،شیر، و در اقامة دینرائر yyوم تبلی السyyرای یyyقات را بyyات و مشyyام این زحمyyتم

]مصحح[. 374- نهج البالغه/ حکمت 1

مقدمه ی طبعدوم

33

تهیه نموده، و در محضyyر ختمی مyyرتبت]اشاره به روز قیامت[ الهی با دشمنان خود محاکمyyه کyyرده و آنyyان راپای میزان عدل

به منتقم حقیقی واگذار می کنیم. بذر سخنی که امروز کاشتیم، مسyyلما روزی بyyه ثمyyر خواهyyد

من کyامال بyا رسید، و امید اسyyت جوانyان تحصyyیلکرده کyه نظر پyyرچم توحیyyدآنyyان اسyyت، هyyدایت شyyده و اجتمyyاع آتیyyه در زیر

فاضله گردند.سعادتمند گردیده، موفق به تشکیل مدینة

yyyه على ى الل ل yyه العلي العظیم، وصyyy وال حول وال قyyوة إال بالل.سیدنا محمد وآله الطاهرین

شریعتسنگلجی

قمری1362 خورشیدی[1322 ]

35

ه ی کتابدیباچ

حيم حمن الر ه الر بسم الل

ة، وأحمyyد من موات واألرض بالعبودي سبحان من دانت له السة، وأشهد بوبي شهدت له جميع الخالئق على اختالف ألسنتهم بالرل yyمخلوقات وأفضyمجتبى، أشرف الyأن محمدا عبده ورسوله ال ل yyه أفضyy yyه هyyو ومالئكت لى علي yyا صyyي عليه وآله كم ة، وأصل البري

ة. صالة وأكمل تحي می فرماید:صرسول اکرم

yyاء yyدأ، فطyyوبى للغرب yyا كمyyا ب يعود غريب yبدأ اإلسالم غريبا وس« ة« ن اس من الس ذین یصلحون ما أفسده الن (1)ال

و ناآشنا بود و دوباره(2)»اسالم هنگامی ظهور کرد که غریب غریب خواهد شد، همان طور که در ابتدا غریب بود. پس خوشا به حال غریبانی که آنچه را که مyردم از سyyنت فاسyyد کرده انyyد،

اصالح می کنند«. مردم آن زمyyان، آن سyyنخ کلمyyات را نشyyنیده بودنyyد، مقاصyyد

بلکyه همyةاسالم و دسyتورالعمل مقyدس آن در میyان اعyراب،

فرمود: »اسالم غریبانه آغازاز ابوبصیر روایت شده که امام صادق -1 شد و دوباره غریب خواهد شد همچنانکyyه در ابتyyدا بyyود، پس خوشyا بyyه

(. همچyyنین ترمyyذی از194 ص13حال غریبان«. )نگyyا: بحyyار األنyyوار ج فرمودنyyد:»همانyا دینصعمرو بن عyوف روایت کyرده کyه رسyول الله

غریبانه شروع شد و به غربت بyyاز خواهyyد گشyyت، پس خوشyyا بyyه حyyال غریبانی که اصالح می گردانند هرآنچyyه مردمyyان پس از من، از سyyنت و روش من به افساد و نابودی کشیده اند«.)جyyامع ترمyyذی/ کتyyاب ایمyyان

( از145(. مسلم نیز در صحیحش، کتاب ایمyyان، حyyدیث )2630حدیث فرمودنyyد: »همانyyا اسyالمصابوهریره روایت می کنyد کyه رسyول اللyه

غریبانه شروع گشت و دوباره غریب خواهد شد همچنyyان کyyه بyyود، پس. ]مصحح[خوشا به حال غریبان«

- راغب اصفهانی می گوید: »گفته شده: هر آنچه )از دیدگان و افکyyار(2 دور باشد غریب است، و هر چیزی که در بین همجنس هایش بی همتyyا و

بر این اسyyاس اسyyتصبی نظیر باشد غریب است، و سخن رسول الله . و همچنان گفته شده:»بدأ اإلسالم غریبا وسیعود كما بدأ«که می فرماید:

العلماء غرباء، چون علمyyا و دانشyyمندان تعyyداد شyyان در میyyان جهyyال و(364نادانان کم و اندک است«. )مفردات، ص

36

زیyyرا همگیبشر، سخنی تازه و مخyyالف عقایyyد و عyyادات بyyود، آتشمنهمک ]کوشنده[ در پرستش بت، و عبادت سyنگ، قyبر و

بودند، و انبیا و مالئکه را عبادت می کردند:د﴿ ر ب ك مركم ب أي باب ن أ ب لن yyة و ملئك خذوا أن تت مرك ي�وال ي ي ي� ٱ #$ ي # ي� ي'‍% ٱ ي� ٱ ي� #$ ي

لمون أنتم م ي إ [80عمران: ]آل﴾٨٠ي( و ]نyyيز[ شyما را فرمyyان نخواهyyد داد كyyه فرشyتگان و پيyyامبران را بyyه»

خدايى بگيريد؛ آيا پس از آنكه سر به فرمان ]خدا[ نهادهايد ]بyyاز[ شyyما را«به كفر وامىدارد؟

چنان که نصyyاری عیسyyی را عبyyادت می کردنyyد و صyyدوقیه از پسyyر خyyدا می دانسyyتند. خالصyyه همyyه چyyیز مyyوردیهود، عزیر را

پرستش بود، جyyز خyyدای رب العyyالمین، و مقصyyد مقyyدس ختمی خواندن مردم به پرستش خدای واحد بود، و چyyون اینصمرتبت

دعyyوت بyyه خyyدای واحyyد و برانyyداختن بت هyyا بyyر خالف عقایyyد وعyادات بyود، از ایyنرو سyyخنان پیغمyبر عجیب بyه نظyر می آمyد،

چنانکه قرآن از قول مشرکین می فرماید:ء عجا ﴿ ألهة إلها وحد إن هذا لش ب�أجعل ي� # ي� [5]ص: ﴾٥ٱ

گردانیyyد؟ این چyyیزی بس عجیب»آیyyا خyyدایان را، خyyدای واحد«.است

الله فرمود: »بگویید: صزمانی که پیغمبر تا رستگارال إله إال شگفت شدند، و گفتند: »چگونه مyyا خyyدایشوید« مشرکین در کyyنیم؟ این شyyخص قصyyد دارد کyyه مyyا را ازواحyyد را پرسyyتش

باز داشته و عبادت را به خyyالق جهyyان منحصyyرپرستش خدایانکند«.

به زودی اسالم غریب می شود، چنانکyyه»وسیعود غریبا«: اول ظهورش غریب بyyود. توحیyyد حقیقی و فضyyائل اخالقی ودر

از میyyان مسyyلمانان می رود، و بyyه جyyایصسنت مسلم پیغمyyبر آنها شرک و رذائل و بدعت جایگزین می شود، به طوری که اگرکسی دعوت به توحیyyد حقیقی کنyyد، سyyخنان او عجیب بyyه نظر

می آید. سyyبحان اللyyه! طyyوری اسyyالم و مقاصyyد مقyyدس پیغمyyبر

بyyا از میان مسلمانان رفتyyه و گم شyyده اسyyت، کهصآخرالزمان تyyاریکیهیچ مشعل و چراغی نمی توان آن را پیyyدا کyyرد. چنyyان

غبyار بyyدعتجهل و بت پرستی عyالم اسyyالم را احاطyه کyرده و نمی شyyود، و بyyا هیچروی قرآن را گرفته که با هیچ آبی شسyyته کyyرد، و بyyه واسyyطةزبانی نمی توان مقاصyyد مقدسyyش را بیyyان

دیباچه

37

بی خyyyبر بyyyودن مyyyردم از قyyyرآن و دین، و گم شyyyدن مقاصyyyد و غyyوالن ضyyال بyyه از هر طرفی مدعیان باطلصسیدالمرسلین

را هادی و راهنما نامجان یک عده مسلمان جاهل افتاده و خود افکنده انyyد، و این مyyردم نyyاداننهyyاده، و نفyyاق بین مسyyلمانان

وحشتناک گمyyراهی می کشyyانند؛ بyyهبیچاره را به بیابان تاریک و هالک دنیا و آخرت چیزی نخواهد بود.ناچار سرانجام آن جز

هدة أنت﴿ yyلش ب و غ ض علم أ موت و yyلس هم فاطر لل ٱقل ي� ي� ٱ ي� ي� ٱ ٱ ٱتلفون ن عبادك في ما كانوا فيه ي كم ب ي*ت ي� [46]الزمر: ﴾٤٦ي�

»بگو بار الها، اى پديدآورندة آسمان ها و زمين، ]اى[ داناى نهان و آشكار، تو خود در ميان بندگانت بر سر آنچه اختالف مىكردند داورى

مىكنى«. وباید خون گریست؛ چنان اسyyالم تحریyyف شyyده، و خرافyyات

اباطیل جای حقایق دین را گرفته که اگر کسyyی دین حقیقی را معyyرفی کنyyد، مyyردمی کyyه از علyyوم دین سyyطری نخوانyyده و از

هیچ وجyه بyyا خyyبر و به‡ و آثار ائمة دینصقرآن و سنت پیغمبر دسyyتور ختمیمستحضyyر نیسyyتند، بلکyyه از معyyارف یقیyyنی و

کفyyر و خرافyyات فرسyyنگ ها دور و بyyه سالسyyل و اغاللصمرتبت شyyyریعت سyyyیدمقیyyyد، و تحقیقyyyا خyyyارج از دین، و کyyyافر به

حقیقت دین را تکفyیر هستند، این بیچارة واقyف بهصالمرسلین می كنyyد کyyه اینyyان حملyyةمی کننyyد، و آن عyyامی نyyادان خیyyال

می باشyyند )وایص]حامالن[ دین و مروج شریعت خیرالمرسلیناگر از پس امروز بود فردایی(.

قرآن راالبته جمعی که دستور آسمانی را فراموش کرده، و پشت سر انداخته انyد، و هyزاران افyتراء بyه آن زده و می گوینyد قyyرآن محyyرف ]تحریف شyyده[ و غyyیر قابyyل فهم اسyyت و هفتyyاد

معنی دارد، چگونه می توانند هدایت شوند؟ خداوندا، چرا دین تو را خyyراب می کننyyد؟ پروردگyyارا، چyyرا بyyا

می کنند؟دستور تو این گونه بازی فyyریبمسلمانان، چشم باز کنید تا این قبیل کلمات شyyما را

یyyزالندهد و از قرآن دورتان نکند. از شر این غوالن به خدای ال پنyyاه ببریyyد. این مقyyاالت زنادقyyة ]کyyافران[ اسyyالم اسyyت کyyه می گوینyyد: »قyyرآن محyyرف و غyyیر قابyyل فهم اسyyت«. آنyyان

بyyدعتمی خواستند مصادر دینی را از شما بگیرند و به جای آن و خرافات را جایگزین کنند.

برصچه شد آن تyyاج افتخyyار توحیyyدی کyyه پیغمyyبر آخرالزمyyان

توحیدعبادت

38

فرق امت خyyود بگذاشyyت؟ امyyروزه این تyyاج، لگyyد مال اوهyyام و پیyyداخرافات شده و بت پرستی ها به نام دین اسالم رونق تمyyام روزکyyرده اسyyت. اسyyالم حقیقی امyyروزه غریب تyyر اسyyت تا

وظهyyورش، و همچyyنین مسyyلمان واقعی میyyان مyyردم غyyریب وتنهاست؛ و چگونه غریب نباشد در حالی کyyه مyyردم در عقاید

گyyروهیعادات، هفتاد و دو فرقه، بلکه بیشتر شyyده اند، کyyه هر بyyدعتی بyyرتyyابع شخصyyی اسyyت، و او مyyذهبی احyyداث کyyرده و

پیکyyر مقyyدسبدعت ها افزوده است. هریک از مدعیان باطل بر اسالم لباس های گوناگون پوشانیده، از هر کyyوی آوازی سyyاز، و

خدایی می کند، دیگyyریاز هر ناحیة نغمه بلند است، یکی دعوی والیت و امyامت، و هyر یyکدعوی نبوت، بیچارة دیگyری دعyوی

عyyyوام را بyyyه دست بوسyyyی ومریyyyدان و اتبyyyاع دارنyyyد، و عمر پای بوسی و سجدة غیر خدا بر باد می دهند. رونق بازار هyyر یyyک

است، چه قرآن بر ضد مقاصyyد وصدر مخالفت با خدا و رسول قرآن غیر از اطاعت خدا و اصyyالح نفسهوس های اینان است.

و تقyyوا و فضyyیلت مقصyyد دیگyyری نyyدارد، بنyyابراین بyyرای تyyرویج بyازار خyود، بایyد قyرآن را از حجیت بیندازنyد تyامقاصد و رونق

بyyدعت و ضyاللت خyyود را رونyق دهنyyد، و اوهyyام وبتوانند دکyان بر دماغ ]فکر[ مyyردم بyyاز کننyyد. از اینyyان اسyyت کyyهخرافات را

در مقابyyل عyyدل الهی شyyکایتص رسyyول اکرمفyyردای قیyyامتخواهد کرد:

جyyور﴿ ءان م ق خذوا هذا ت مي سول يرب إن ق لر ي�وقال ي� ي� ٱ ٱ ي ﴾٣٠ا ٱ[30]الفرقان:

»و پیyyyامبر گفت: بyyyار خyyyدایا، پyyyیروان من این قyyyرآن را کنyyyارگذاشتند«.

دي من﴿اگر شخصyyی را کyyه خداونyyد متعyyال بyyه مفyyاد ه ي لل ي�و ٱتقي �يشاء إلى صر م ي بینایی در دین [٤٦ و النور : 213]البقرة: (1)﴾+

و فهم و تدبر در کتاب مyyبینصو آگاهی بر سنت سیدالمرسلین روزی فرموده و بر بدعت ها و خرافات آشنایش سyyاخته اسyyت،

قyyوة الهی راه راسyyت و صyyراطارادة آن کنyyد کyyه بyyه حyyول و بایستی خود را مهیای قyyدح ]بyyدگویی[مستقیم قرآن را بپیماید،

ضyyالل و نفyyرت مyyردم سyyازد. پسجهال و توهین اهل بدعت و این شخص، در دین غریب است، از آن جهت که همyyراه بyyا دین

غyyریب در تمسyyک بyyه سyyنت اسyyت، چyyونباطل مردم نیسyyت..و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت مىکند- 1

دیباچه

39

است. غریب در اعتقاد است، چون شyyرکبدعت جای آن شایع و خرافات رواج دارد. غریب در معاشرت است، چون بyyا هyyوای

نیست. رونق بازار ندارد، چون متاعش که توحیyyدمردم موافق است، بی مشتری است.و اخالق

عشاق تو جز دیدة خونبارنخواهند

ای بلهوسان دور شوید ازمن مسكین

غیر از دل آزردة افكارنخواهند

مردان رهش رونق بازارنخواهند

این شخص بایyyد بدانyyد كyه غyyیر از خداونyyد رفیقی نyyدارد و از مردمش باكی نیست، زیرا جyyز او كسyyی كyافی نخواهyد بyyود؛ و

فرار به خدا كند و از خلق نترسد و صبر بر اذیت مردم كند. موحد چو زر ریزی اندر

بـyyرش زامید و هراسش نباشد

کس

چو شمشیر هندی نهیبرسرش

بر این است مبنای توحید وبس

کسyyی بyyااگرچه ظاهرا در این راه تنهاست و از مردم زمyyان زیyyرا رونyyدگاناو مساعد نیست، ولی باید بداند که تنها نیست،

این راه، نوح نجیاین راه بزرگانند که سادات بشر بوده اند؛ در مشyyعل دار÷ است؛ در این راه، شیخ االنبیاء ابراهیم خلیل÷ الله

راه روانyyyد؛ در این راه÷ و عیسی÷اسyyyت، در این راه موسی اسyyت؛ این راهیص مخلوقyyات خyyاتم النبیینقافله ساالر اشyyرف

آن شهید شyyده اسyyت؛ این راهی اسyyت در÷است که مرتضی خون جگر خورده است؛ این راهی است که در آن÷که مجتبی

در آن فyyداکاری ها کyyرده اسyyت؛ در این راه÷حسyyین مظلyyوم ÷ اسیر شده است؛ در این راه موسyyی بن جعفر÷زین العابدین

بyyه حبس رفتyyه اسyyت؛ در این راه حکمyyا و دانشyyمندان جyyانداده اند.

می فرماید:÷علیة أهله« »ال (1)تستوحشوا في طریق الهدى لقل

. نباشید«»در راه هدایت به واسطة کمی اهل آن متوحش(، و»الغyyyyارات«، إبyyyyراهیم بن هالل الثقفی، )2/181- نهج البالغyyyyه )1

(. ]مصحح[2/398

توحیدعبادت

40

در این راه انبیا چونساربانند

وز ایشان سید ما گشتهساالر

راهبر او ختم آمده پایان این درشده او پیش دل ها جمله

پی

دلیل و رهنمای کاروانند اینهم او اول هم او آخر در

کار الی اللهبدو منزل شده ادعو

ویگرفته دست جانها دامن

نبایدصپس بyyا بyyودن انبیyyا و قافلyyه سyyاالری ختمی مyyرتبتترسyyید، خyyدا را دارد و همyyراه رسyyل کyyرام اسyyت، و هیچ وقت

گرفتار غوالن نخواهد شد.به﴿ ه فهو ح لل على ۥ�ومن يتوك ي ٱ [3]الطالق: ﴾ ي�

»هر که توکل بر خدا کند او برایش کافی است«، ورسلي﴿ لبن أن ه أل لل ا#كتب ي- [21]الyمجادلة: ﴾ٱ

خواهیم کرد«.»خداوند مقرر فرمود: من و پیغمبرانم غلبهة«، ن yyاس من الس ذین یصلحون ما أفسده الن »فطوبى للغرباء ال

می فهمنyyد وپس خوشا به حال غربا، کسانی که مقاصyyد دین را می تواننyyد توحیyyد و شyyرک را از هم تمیyyیز دهنyyد و بyyدعت را از

فاسyyد شyyده صسنت تفکیک کنند، و آنچه را که از سنت پیغمبراست اصالح کنند.

مطالعyyاتاین بندة ضعیف فانی که سال ها در علوم اسالمی فلسyyفه و فقyyه وعمیyyق کyyرده و در تفسyyیر و حyyدیث و کالم و

تحyyyریاصyyyول و تyyyاریخ بyyyه ا نyyyدازة طyyyاقت بشyyyری خyyyود ]حقیقت جyyویی[ و اجتهyyاد کyyرده ام، و در ملyyل و نحyyل و دیyyانت

ه﴿کامل نموده و بyyه مفyyاد: مطالعاتی دين yyا لن هyyدوا فين ذين ج ل ي�و ي� ٱ هدایت به قرآن شده ام، و تحقیق در[y 69]العنكبوت: (1)﴾سبلنا...

و به اندازة استعداد خود تمییز بین حقدین حنیف اسالم کرده، بار های شyyرک و اوهyyام را ریختyyه، و سالسyyلو باطل داده ام، و اباطیل را پاره کyرده، و از سرچشyمة قyرآنخرافات و اغالل و

به نورش هدایت یافته ام، چyyون دیyyدم مطyyالبیسیراب شده، و و بyyه حقyyانیتش دو شyyاهد عyyادل عقyyل و شyyرعرا که فهمیده ام

است، اگر برای تشنگان حقیقت اظهار نکنم، بنا بر گواهی دادهyyدع في الyyدين فعلى العyyالم أن شyyریف: حدیث »إذا ظهyyرت الب

خyyود هyyاى- »کسانى که در راه ما مجاهدت کنند، به یقین آنها را به راه 1کنیم«. مى هدایت

دیباچه

41

فعليه لعنة الله« خyyواهمص مورد لعن رسول(1)يظهر علمه، وإال دست به کار زدم، و نخست اقyyدام بyyه امyyرگردید، از این جهت توحیyyد اسyyالم اسyyت کyyه رکن رکین دین واهم نمyyودم، و آن

دنیا و آخرت است، و بدبختانyه در میyyان مyردمسرمایة سعادت معنی دیگر پیدا کرده، و هزار شرک به نام توحیyyد تyyرویج شyyده

خداوند توفیق و تأیید می خyyواهم کyyه بتyyوانم این امyyراست. از مقصد اسنی ]مهم تر[ را که دعyyوت رسyyل بyyر آن مبتyyنیاهم و

کلمyه بyرای بyرادران فارسyی زبyان معyرفی کنم.بوده، در چند ذخیرة روز بازپسین باشد.امید است که

شریعتسنگلجی

شوال المکرم1361

1321آبانماه

روایت شyده کyyه فرمودنyyد:ص( از پیyyامبر1/54- در کتاب کافی کلینی)1 »هنگامی که بدعت ها و نوآوری ها در میان امت من پدیدار گشyyت، پس عالم و دانشمند باید ]پرده از علمش بردارد و[ علمش را نمایان سازد؛ کسyyی کyyه چyyنین نکyyرد، لعنت خyyدا بyyر او بyyاد«. و همچyyنین نگyyا: کتyyاب

(. ]مصحح[ 271-16/269الوسائل )

43

1

(1)تفسیر توحید و یکتا پرستی

قرآن، گم گشتگان و تشنگان بیابان شرک و بت پرستی را بyyه کوثر توحید و منزل تفرید ]به یگانگی پذیرفتن[ دعyyوت می کنyyد،

yyنیت ]بت پرسyyتی[ و ثنyyویت را بyyه وسyyیلةافتادگyyان در چyyاه وث می دهد.ریسمان محکم توحید نجات

قرآناز چاه شور این جهان بر حبلزن دو دست

دلوای یوسف، آخر بهر توست ایندر چاه آمده

اسyyت،فهم و دقت در توحید عبyyادت، کyyه قطب رحی قyyرآنمبتنی بر تمهید چند اصل است:

اصل اول: آنچه در قرآن نازل شده حق است از ضروریات دین مبین اسالم است که آنچyyه در قyyرآن نyyازل

نمی شyyود، صyدق محضشyyده حyyق اسyyت، باطyyل در آن تصyyور اسyyت، دروغ در آن راه نyyدارد، حقیقت هyyدایت و جyyوهر علم و

متین است.عروةالوثقی درایت، لب و لباب یقین وفه﴿ ه وال م خ ن يد بطل م ب تيه ۦال ي ي� ي� ي� ي� ن� ي� ٱ #$ [42]فصلت: ﴾ي

»هيچ گونه باطلى نه از پيش رو و نه از پشت سyyر ]نyyه در حyyال ونه در آينده [ به آن ]= قرآن کریم[ راه ندارد«.

مگyyر بyyه تصyyدیق و اعyyترافاسالم شخص محقق نمی شyyود، یقینی به این اصل.

اصل دوم: غرض از بعث انبیا و رسل، خوانــدن خالیــق بــهخدای واحد است

برخی از عنــاوین کتــاب جهت فهم بهــتر، ســلیس و روان-1 گردیده است. شماره گذاری عناوین اصلی نیز توسط مصحح

]مصحح[صورت گرفته است.

44

یکتyyا وادارنyyد، و توحیyyدانبیا آمدند تا مردم را به پرستش خدای گوشزدشان کنند، زیyyرا بشyyر بyyادر پرستش و تفرید در عبادت را

، خyyالقی قائyyل اسyyت و او را عبyyادت واینکه بالفطره برای عyyالم پرستش می کند، ولی به واسyطة عللی از تقالیyد و تyربیت آبyاء و

خارج می شود، و غیر از خالق جهyyان خyyدایانیغیر آن، از فطرت و بت هایی می تراشد:توهم می کند،

انه yyه أو یمجسyy »كل مولود یولد إال على الفطرة فأبواه یهودان(1)أو ینصرانه«

پyyدر و»هyyر مولyyودی بyyه فطyyرت توحیyyد متولyyد می شyyود، سyyپس«.می گرداند مادرش او را یهودی یا مجوسی یا نصرانی

انبیا و رسل آمدند تا مردم را به فطرت اولیة خود برگرداننyyدو به توحید در پرستش، و تفرید در عبادت دعوت کنند.

هر پیغمبری اول چیزی که به گوش مردم خواند این بود:ره﴿ ه ما لكم م إله غ لل بدوا م ۥ�يق ي� ي� ٱ �ي ٱ [59]األعراف: ﴾ي

»ای مردم، خدا را بپرستید شما را خداوندی جز او نیست«،بدون ﴿ إنس إال لي جن و ت ي�وما خل ي� ٱ ي� ٱ [56]الذاریات: ﴾٥٦ي�

»جyن و انس را جز بyرای آنکه عبادت من کنند نیافریyدم«،yyyل أمة﴿ yyyا في ك ن ي0ولق بع �ي yyyوا تنب ه و لل yyyدوا ب وال أن yyyس ي1 ر ٱ ٱ �ي ٱ

[36]النحل: ﴾ٱلطغوت »در هر امتی پیغمبری را مبعوث کردیم که ]بگويد:[ خyyدای واحyyد

بپرهیزد«،(2)را بپرستید و از طاغوتاه﴿ بدوا إال إي ك أال ت [23]اإلسراء: ﴾ي�وقضى رب

او را نپرستید«،»خداوند تو مقرر کرد که جزركوا به ش﴿ ه وال ت لل بدوا $%و ي' ۦ ي2 ٱ �ي [36]النساء: ﴾اٱ

را بپرستید و چیزی را شریک او نگردانید«،»خداه﴿ لل بدوا إال ٱأن ال ت �[26]هود: ﴾ي

»که نپرستید جyز خدا را«،قوه وأطيعون ﴿ ت ه و لل بدوا ٱأن ٱ �ي [3]نوح: ﴾٣ٱ

(، و بحyyار11/96(، وسyyائل الشyyیعة، )2/50- من ال یحضyyره الفقیyyه، )1(، صحیح مسلم، )y/97 2(. صحیح بخاری )y/22( ،)100/ 65 3األنوار، )

(. ]مصحح[52/ 8 راغب در مفردات می گوید: طاغوت، عبادت هر متعدی و هر معبودی -2

از خداست از این جهت است که ساحر و کاهن و صارف از طریقغیر طyاغوت می نامنyyد، و سyیوطی در اتقyان می گویyyد: طyاغوت بyyهخیر را

لغت حبشه کاهنست.

تفسیر توحید ویکتاپرستی

45

کنید«.»خدا را بپرستید و از او بپرهیزید و مرا اطاعتyyهتمام این آیات، در حقیقت، دعوت به معyyنی و جyyوهر » ال إل

ه الل « و متحقق شدن به حقیقت پرستش واحد قیyyوم اسyyت،إالهنه صرف سخن و لقلقة زبyyان، و معyyنی » الل yyه إال « افyyرادال إل

حق است به الوهیت، و عبادت و نفی پرستش غیر پروردگyyار وبیزاری جستن از غیر خداست.

جز الف قامتش در دلدرویش نیست

خانyyة تنyyگ اسyyت دل، جyyای یکینیست بیش

‡مسyyلمان واقyyف بyyه کتyyاب و سyyنت و آثyyار ائمyyة طyyاهریننمی تواند در این اصل کمترین تردیدی به خود راه دهد.

اصل سوم: توحید بر دو قسم است:توحید ربوبیت-1

اقyyرار و اعyyتراف بyyه این اسyyت کyyه حق تعyyالی، خyyالق همyyهموجودات و پروردگار جهان است. مشرکین به این توحید کyامال

خyyyداوند در قyyرآن مجیyyدش ازاقyyرار و اعyyتراف دارنyyد، چنانکهقyول مشرکین می فرماید:

ه﴿ لل ض ليقولن أ موت و لس تهم م خلق ٱولئن سأ ي� ي� ٱ ٱ ي� ]لقمyyان:﴾ ي�25]

»اگر از ایشان بپرسی آسمان ها و زمین را چه کسی خلق کyyرده،حتما می گویند: الله«،

ركون﴿ ه إال وهم م لل ثرهم ب من أ ي2وما ي ٱ �ي [106 ]یوسف: ﴾ي3،»بیشتر شان ایمان به خدا نمی آورند، جز اینکه آنان مشرکند«

عزيyyز﴿ ض ليقyyولن خلقهن أ موت و لس تهم م خلق ي�ولئن سأ ٱ ي� ي� ٱ ٱ ي� ي�ي�عليم [9]الزخرف: ﴾ٱ

و زمین را چه کسی خلق کyyرده،»اگر از ایشان بپرسی آسمان ها آفریده است«.می گویند آنها را عزیز علیم

روزی ده،همچنین مشرکین مقر و معترفنyyد بyه اینکyyه خداوند زنده کننده، میراننده، مدبر آسyyمان ها و زمین، و مالyyک چشyyم و

می فرماید:گوش و قلب است، چنانکهر﴿ yyص أ ع و لس لك ض أمن ي أ ماء و لس زقكم من ي�ق من ي ي� ٱ ي� ٱ ي� ي� ي� ٱ ٱ ي� ي�

ر yyyyدب حي ومن ي ت من مي رج ت وي مي حي من رج ي�ومن ي ٱ ي� ٱ ي* ي� ٱ ي� ٱ ي*قون فق أفال تت لل فسيقولون ي�أ �� ه ٱ 45 ه ي6 ي� [31]یونس: ﴾٣١ٱ

شما از آسyyمان و زمین روزی می دهyyد؟ مالyyک»بگو چه كسی به گوش ها کیست؟ چه كسی زنده را از مyyرده و مyyرده را ازچشم ها و

توحیدعبادت

46

زنده در می آورد؟ چه كسyyی مyyدبر کار هاسyyت؟ خواهنyyد گفت: خyyدا؛پس بگو آیا نمی پرهیزید؟«،

لمyون ﴿ ت ض ومن فيهyا إن كنت أ من ي�قyل ل ي� ي� ي� ٨٤ٱ يقولون لل yyس �� هرون [85-84]المؤمنون: ﴾ي�ق أفال تذك

»بگو اگر ]چنان که ادعا می کنید[ می دانید، ]بگویید[ زمین و آنچyyه آن کیسyyت؟ خواهنyyد گفت از آن خداسyyت؛ بگyyو آیyyادر آن اسyyت از

متذکر نمی شوید؟«،عظيم ﴿ ش ع ع ورب yyyyyyلس موت yyyyyyلس ب ي�ق من ر ٱ ي� ي� ٱ ي� ٱ ٱ ٨٦ي�

قون ق أفال تت ي�سيقولون لل �� [87]المؤمنون: ﴾٨٧ه آسyyمان، و خداونyyد عyyرش بyyزرگ کیسyyت؟»بگyyو: خداونyyد هفت

خداست؛ بگو: آیا نمی پرهیزید؟«،خواهند گفت:﴿ ه إن كنت ي�ق م بيده ملكوت كل ش وهو يجير وال يجار عل ي� ي�7 ۦ ن� ي�

لمون حرون ٨٨ي�ت ى ت ق فyyأن ي��� سيقولون لل ي� �� -88]المؤمنyyون: ﴾٨٩ه89]

کیسyyت؟ کyyه او زینهyyار دهyyد و»بگyyو: ملکyyوت هyyر چyyیز در دست می دانید؟ خواهند گفت: خداست. بگو: اگر(1)زینهار داده نشود بر او

]شیطان[ می شوید؟«.پس چرا مسحور پس هر مشرکی معترف است به اینکه خداوند آفرینندة او و همyyة جهyyان اسyyت و همچyyنین اقyyرار می کنyyد کyyه حق تعyyالی روزی دهنده، زنده کننده و میرانندة اوست. از این جهت بود که

می آورند:انبیا و رسل از گفتة مشرکین بر ضد ایشان دلیللق﴿ لق كمن ال ي ي*أفمن ي [17]النحل: ﴾ي*

»آیا آنکه خلق می کند مانند آن است که خلق نمی کند؟«،تمعوا له﴿ لقوا ذبابا ولو ه لن ي لل عون من دون ذين ت ل ۥإن ي1 ٱ ي* ٱ �ي ﴾ٱ

[73]الحج: می کنیyyد اگyyر هم اجتمyyاع کننyyد نتواننyyد»آنانکه جز خدا عبادتشyyان

مگسی بیافرینند«.- توحید الوهیت و عبادت2

ربوبی را پرستش كنند، بyyه اقسyyامآن است که ذات مقدس تفصیل ذکر خواهد شد- و در این توحیyyد چنانکه به–پرستش ها

عبادت و یکتاپرستی اسyyت کyyه بشyyر بyyرای خyyدا شyyریکی قائyyل اسyyت، و خyyود لفyyظ شyyریک، داللت بyyر این می کنyyد کyyه شyyده

به وجود خالق موجودات، اعتراف می کنند.مشرکین1 yy-اهیyyد و در پنyyذاب او ایمن گردانyyعنی: کسی نتواند که دیگری را از ع

آرد.

تفسیر توحید ویکتاپرستی

47

انبیا و رسل بyyر تقریyyر و اثبyyات توحیyyد بyyه معyyنی اول- یعyyنی اینتوحید ربوبیت- موظفند، چنانکه قyyرآن مجیyyد ادلyyة متقن بر

توجه قرآن،توحید می آورد. ولی مورد نظر پیغمبران، عموما، و عبyyادت اسyyت، وخصوصا، بر توحید به معنی دوم، یعyyنی توحید

یکتاپرسyyتی اسyyت کyyهقطب رحی قرآن و اساس دعوت همینه«قرآن بر آن دور می زند، و معنی و حقیقت الل است. »ال إله إال

خداوند در قرآن می فرماید:لطغوت﴿ تنبوا ه و لل بدوا سوال أن نا في كل أم ر ٱولق بع ي1 ٱ ٱ �ي ٱ 8 ي0 � ﴾ي

پس[، 36]النحل: بعث انبیا برای دعوت به پرستش خدای واحد است، و در هر

رسyyولی مبعyyوث شyyد، و امyyر بyyه پرسyyتش خyyدای واحyyدامyyتی yyل أم﴿ چنانکyyه در کلمyyة فرمود، داللت صyyریح اسyyت بyyر﴾8في ك

بعث رسyyل در میyyان همyyة امم، بyyرای توحیyyد در عبyyادتاینکه است، نه برای اثبات خالق جهyyان؛ زیyyرا همyyة مشyyرکین بyyه این

معنی معترفند. و نیز بyyه علت اعyyتراف مشyyرکین بyyه خyyالق جهyyان اسyyت که

(1)بعضی از آیات راجع به آفریدگار بyyه صyyیغة اسyyتفهام تقریyyری

وارد شده مانند:ه﴿ لل ر ٱه م خلق غ ي� ي� [3]فاطر: ﴾ي�

»آیا آفریننده ای جز خدا هست؟«،لق﴿ لق كمن ال ي ي*أفمن ي [17]النحل: ﴾ي*

نمی آفریند؟«،»آیا آنکه می آفریند مانند آنست کهض﴿ أ موت و لس ه ش فاطر لل ي�أفي ي� ٱ ٱ �ب9 [10]إبراهیم: ﴾ٱ

خدا، آفرینندة آسمان ها و زمین شکی هست؟«،»آیا درض﴿ أ موت و لس خذ وليا فاطر ه أت لل ر ي�ق أغ ي� ٱ ٱ ٱ ي� [14]األنعام: ﴾ي�

»بگو: آیyا جyز خyدا آفرینندة آسمان ها و زمین را ولی بگیرم؟«،ض﴿ أ ي�أروني ماذا خلقوا من ي� [40]فاطر: ﴾ٱ

»نشانم بدهید، آنyyان را کyyه عبyyادت می کنیyyد از زمین چyyه چyyیز راآفریدند«.

مشyyرکین بت هyyا رااز این بیانyyات کyyامال روشyyن می شyyود که زمین نگردانیدنyyد، وشyyریک خداونyyد در آفyyرینش آسyyمان ها و

همچنین نصاری مسیح و مریم را، و ستاره پرسyyتان، سyyتاره ها و زنده کننده و میراننyyده نگرفتyyه،مالئکه را آفریدگار و روزی ده و

ذکyyر کyyرده اسyت اسyتفهامات انکyyاری اسyت نyyه:- آیاتی را که مولف 1تقریری. ]مصحح[

توحیدعبادت

48

کردنyyد و شفیعشyyان قyyرار دادنyyد وبلکyyه شyyریک در عبادتشyyان:گفتنده﴿ لل [18]یونس: ﴾ٱهؤالء شفعؤنا عند

»اينها نزد خدا شفاعتگران ما هستند«.این توحید بر دو قسم است:

الف- توحید در علم و گفتار آن است کyyه ذات حyyق را بسyyیط الحقیقه و مyyنزه از تyyرکیب

صورت است، و ترکیب عقلی کyyه مyyاهیت وخارجی که ماده ووجود است، خالصه منزه از صفات ممکن بداند:

له ش﴿ س كم ب7ل ي� ۦ ي0 [11]الشورى: ﴾ي�»مانند او چیزی نیست«.

توحید نهایت تنزیه و غایت تقدیس را بyyرای ذاتسورة مبارکهاثبات می کند: ربوبیه أحyyد ﴿ لل ٱق هyyو مد ١ي� yyلص ه لل ٱ ٢ٱ يول ول يل ي� ل ي� �ي ه٣ي� يكن ل ۥ ول ي�

�كفوا أح � [4-1]اإلخالص: ﴾٤ن و مyyنزه، نزاییyyده اسyyت و»بگو: ]ای پیامبر[ او خدای یگانyyه است

و مانندی نیست«.زاییده نه شده؛ و برای او همتا ای منزه از زن و فرزند و

جفت کی توانم شکر نعمت هات

گفت

ب- توحید در اراده و عمل ذات پyyاک احyyدیت را اراده نکنyyد، وآن است که شخص جز

مراد قرار ندهد:جز حقیقت قیومی راحا فملقيه ﴿ ك ك ك كادح إلى رب ن إن إنس ها ي�يأي ي� [6]االنشقاق: ﴾٦ٱ

کوشyyش»ای انسyyان، تyyو تyyا مالقyyات خداونyyدت در دنیyyا سyyعی ومی کنی و در هر حال او را مالقات می کنی«.

سورة مبارکه جحد مثبت )كyyافرون( و محقyyق توحیyyد ارادهواست:كفرون ﴿ ها ي�ق يأي ٱ yyدون ١ي� ب yyد مyyا ت ب ي� ال أ �yyدون مyyا٢ي عب ي� وال أنت

بد ٣ي�أ ما عبدت عاب ي� وال أن �ب yyد ٤ا# ب yyدون مyyا أ عب ي� وال أنت ٥ي� دينك ي� لك ي�[6-1]الكافرون: ﴾٦ولي دين

»بگو: ]ای پیغمبر[ ای کافران، آنچه را که می پرستید نمی پرستم، و شyyما هم آنچyyه را کyyه می پرسyyتم نمی پرسyyتید، من آنچyyه را کyyه پرستیدید نپرستیدم، و شyyما هم آنچyyه را کyyه می پرسyyتم نپرسyyتیدید.

تفسیر توحید ویکتاپرستی

49

.(1) است«دین شما برای شما، و دین من برای مندعوت قرآن مبتنی بر توحیyyد، اراده، و وحyyدت، مyyراد اسyyت؛ زیyyرا آنچyyه کyyه سyyبب اختالف بشyyر اسyyت، اختالف مyyراد و

سyyاخته، وپراکندگی اراده است که هر کس برای خود مyyرادی می خوانyyد، واز او حاجت می خواهد، و مردم را به مراد خویش

مراد غیر خود را باطل می داند. البتyyهوقتی که مراد های مختلف و اراده های گوناگون پیدا شyyد،

در میان مریدان اختالف و نزاع تولیyد می گyردد، و تyا زمyانی کyه مردم به صyyلحاین مراد ها در میانند، نزاع برطرف نخواهد شد، و

و سداد ]درست و راست[ موفق نخواهنyyد گردیyyد، زیyyرا سyyعادت بشyyر وقyyتی تyyأمین خواهyyد شyyد کyyه مyyراد را یکی کننyyد، و دارای

مرام و اراده گردند.وحدت بدبختانyyه دیyyده می شyyود کyyه مراد هyyای مختلyyف، و در نتیجه

بت پرسyyتاناراده هyyای گونyyاگون در بشyyر حکمفرمyyا اسyyت؛ از ربی بyyرای خyyودگرفته که هر یک بتی را مراد خود قرار داده، و

بyyودا می دانyyد و دیگyyریتراشyyیده اند، تyyا کسyyی کyyه مyyرادش را و جمعیتی عیسی:(2)برهما؛ قوم دیگر موسی

د﴿ ر ب ك مركم أي باب ن أ ب لن yyة و ملئك خyyذوا أن تت مرك ي�وال ي ي ي� ٱ #$ ي # ي� ي'‍% ٱ ي� ٱ ي� #$ يلمون أنتم م ي إ [80عمران: ]آل ﴾٨٠ي(

و پیغمyyبران را خyyدایان خyyود»امر نمی کند شما را کyyه فرشyyتگان قرار دهید، آیا شyyما را امyyر بyyه کفyyر می کنyyد، پس از آنکyyه مسyyلمان

گردیدید«. عالوه بyyر برانyyداختن بت هyyا و خyدایان،صدعوت ختمی مرتبت

مبتنی بر وحدت بشر و اتحاد مرام و مراد بyyود. امم مختلyyف رابه خyyدای واحyyد و مyyراد واحyyد دعyyوت کyyرد، و فضyyیلت و علم و تقوی را برای ایشان قبلة آمال قرار داد، تyyا بyyه سyyعادت کyyبری

- ابومسلم بحر اصفهانی در تفسیر این آیه می نویسد که مقصyyود از دو1 اولی معبود است، و »ما« به معنای »الyyذی« آمyyده اسyyت، مثyyل جمله

عبادت نمی کنم و شما خدا را، و در دو جملهاین که بگوید من بت ها را اسyyت، یعyyنی عبyyادت من چyyونآخری »مyyا« بyyا فعyyل در تأویyyل مصyyدر

عبyyادت شyyما همعبادت شما مبتنی بyyر شyyرک و تyyرک نظyyر نیسyyت، ومانند عبادت من مبتنی بر یقین نیست.

- ثابت نشده اسyyت کyyه قyyوم موسyyی، همچنyyان کyyه مسyyیحیان در حyyق2 انجام دادند، او را خدا دانسته یا بپرستند. هرچند که بعضyyی ازعیسی

بنی اسرائیل گوساله ای را عبادت کرده و بعضyyی دیگyyر از دایyyره توحیyyدخارج گشته و گفتند که عزیر پسر الله است. ]مصحح[

توحیدعبادت

50

نائل شوند.ه﴿ لل yyد إال ب أال ن نك yyا وب نن ا إلى كلم سوآ ب كتب تعال ل ٱيأ �ي ي� ي� ي� 7� ن 8 ي ي� ٱ ي�

ه لل yyا من دون باب ا أ yyض نا ب yyض خyyذ ب ا وال يت yyرك به ش ٱوال ن ي� �ي �ي %$‍ ي' ۦ ﴾...ي2[64عمران: ]آل

بگو اى اهل كتاب بياييد بر سر سخنى ]کلمه ای[ كyyه ميyyان مyyا و» شما يكسان است بايستيم كه جز خدا را نپرستيم و چيزى را شريك او نگردانيم و بعضى از ما بعضyyى ديگyyر را بyyه جyyاى خyyدا بyyه خyyدايى

«نگيرد ... است:و اینجا منظور از کلمه سه چیز

یکی آنکyyه نپرسyyتیم مگyyر خyyدای را و آن تعyyریض ]بyyه کنایyyهیهود و نصاری است در عبادت عزیر و عیسی؛ گفتن[ به

شرک نیاوریم به خyyدا چyyیزی را از جمیyyع اقسyyامو دوم آنکهشرک؛

اینکه قرار ندهند بعضی از مyyا بعضyyی دیگyyر را خyyدایانسوم جز خدای تعyyالی، و اتخyyاذ اربyyاب در نصyyاری آن بyyود کyyه احبyyار ]روحyyانیون[ خyyود را سyyجده می کردنyyد و می گفتنyyد از کمyyال

حلyyول الهyyوت ]عyyالم غیب[ در ذات ایشyyان ظyyاهرریاضت، اثر یهود آن بود که احبار شyyان را در تحلیyyلاست، و اتخاذ ارباب در

.(1) می کردندو تحریم ]حالل و حرام کردن[ اطاعت

روایت شده این اسyyت کyyهص- آنچه در کتب تفسیر و حدیث از پیامبر1 آنحضرت، به خyyدایی گyyرفتن احبyyار و رهبyyان توسyyط پیروانشyyان را بyyه اطاعت بی چون و چرا از آنها در مورد حرام کردن و حالل کyyردن امyyور

روایت اسyyyت کyyyه گفت: پیشتفسyyyیر می کنyyyد. از عyyyدی بن حyyyاتمyyاره﴿ : آمyyدم، شyنیدم این آیyyه را تالوت می فرمyyودصپیyyامبر ب خyyذوا أ ي�ت ي� ٱ

ه لل بابا من دون بنه أ ٱور ي� ي� گفتم: یا رسول اللyyه، آنهyyا را [.31]التوبة: ﴾...ي�م اللyyه:عبyyادت نمی کردنyyد. فرمyyود ون لهم مyyا حyyر »أجyyل، ولكن یحل

مونه، فتلك عبادتهم لهم« مون علیهم ما أحل الله، فیحر ونه، ویحر .فیستحل »بله، اما آنچه خداوند حرام کرده را برای آنها حالل می کردند و آنها نیز قبول می کردند و آنچه خداونyyد آن را حالل گردانیyyده، بyyرای آنهyyا حyyرام می گردانیدند و آنها نyyیز آن را قبyyول می کردنyyد. پس این فرمyyانبرداری،

( و بیهقی در سyyنن3095عبادت آنهاست«. ]ترمذی در سنن خyyود، ح ) ( آن را روایت کرده انyyد[. طبرسyyی در تفسyyیرش20847الكyyبرى، ح )

»مجمع البیان«، در توضیح آیyyه مyyذکور این روایت را آورده اسyyت: »از ابوعبدالله روایت است که گفت: ]یهود و نصاری[ به غyyیر از خyyدا، آنهyyا ]= احبار و رهبان[ را عبادت نمی کردند اما آنها حالل را برای اتباع خود حرام، و حرام را برای آنها حالل می کردند. پس این همان معبyyود قyyرار

دادن آنها به غیر از خداوند است«. ]مصحح[

تفسیر توحید ویکتاپرستی

51

و علت اینکه مyyراد واحyyد بشyyر، بایyyد ذات ربyyوبیت باشyyد ایناست که اگر مراد بشر، موجود ممکن و حyyادث باشyyد، مسyyلما

موجود حادث در معرض زوال و فناست و بقا نyyدارد، وقyyتی هم می مyyیرد و دگرگyyونکه مراد فانی شyyد و نیسyyت گردیyyد، اراده

مyyرادی را مyyورد عyyزم خyyودمی شود. اراده ای که بایyyد هyyر روز قوی نخواهد شyyد؛ سyyعادت دنیyyا وقرار دهد، آن اراده هیچ وقت

صاحب ارادة قوی است.آخرت نصیب مردمان ارادهدعوت اسالم و تربیت قرآن، به تحصyyیل علم و تقyyویت مyyراداسyyت، و راه تقyyویت اراده، منحصyyر بyyر این اسyyت که

انسyyان، موجyyود حی الیمyyوت باشyyد، کyyه زوال و فنyyا بyyر او راهندارد:ه مyyا في﴿ ل وال ن ن yyذه سyyخ و ال ت قي حي ه ال إله إال هو ۥلل ب� ه ي ب8 ۥ #$ ي �� ه ي� ٱ ي� ٱ ٱ

ض أ موت وما في ي�لس ي� ٱ [255]البقرة: ﴾ٱ »خyyدایی کyyه جyyز او خyyدایی نیسyyت، بذاتyyه حی، و بذاتyyه قyyائم و

نمی گyyیرد، آنچyyه در موجyyود اسyyت، او را نعاسyyی ]چyyرت[ و خyyوابیآسمان و زمین است از آن او است«.

اسyyتخداوند متعال مردمانی را که مقصدشان حی ال یموتمدح می فرماید:

هه﴿ ي يريyyدون و yyعش غدوة و هم ب عون رب ذين ي ل رد ۥوال ت ي1 ي� ٱ ي� ٱ �ي ٱ ﴾ي+[52]األنعام:

»کسانی را که خواستار رضای خدا بوده صبح و عصر خدای خود رامی خوانند طرد نکن«،

می فرماید:ص جای دیگر در حق پیغمبر اکرمو درزى ﴿ م ت ي1وما ألحد عنyyده من ن 8 �ي لى١٩ۥ أ ه ه رب تغyyاء و ي� إال ي� ٱ ي1 ي� ٱضى ٢٠ ف ي ي� ولس [21-19]اللیل: ﴾٢١ي

، فقyyط(1)»او در مالی که به کسی می دهyyد قصyyد مکافyyاتی نyyدارد راضyyیرضyyای خداونyyد بyyزرگ خyyود را می خواهyyد و او بyyه زودی

می شود«. خالصyyة کالم اینکyyه اگyyر اراده، بyyه مyyراد حقیقی، کyyه خyyدای الیزال است، تعلق بگyyیرد و جyyز او مقصyyد و مقصyyودی نباشyyد،

همyyوارهالبته این اراده، کوه را از جای بر می کنyyد و دارنyyدة آن این اراده،در آغyyوش سyyعادت و خوشyyبختی می آرامyyد، و الزمة

اخالص دین برای رب العالمین است: - یعنی: كسی بر گردن او حقی ندارد تا مقصyyود او از دادن مyyال، ادای1

حق مردم باشد.

توحیدعبادت

52

لدين﴿ لصين له ه م لل بدوا ٱوما أمروا إال لي ي* ٱ �[5]البینة: ﴾ي»و مأمور نشدند مگر آنکه بپرستند خدای را از روی اخالص«.

حقیقت عبادت استاصل چهارم: در حقیقت عبادت و معنی پرستش

زمخشyyری در کشyyاف می گویyyد: »عبyyادت منتهyyای خضyyوع و تذلل و اظهار عجز و خواری در مقابyyل رب العyyالمین اسyyت«. و محققین سyyلف می گوینyyد: »عبyyادت منتهyyای حب و دوسyyتی بyyا

خyyواری در مقابyyلشyyدت خضyyوع و غyyایت تyyذلل ]فروتyyنی[ و عاشقان مجازی نسyyبت بyyهحق تعالی است«. ولی این معنی را

دوستی و منتهای تذلل و خyyواری رامعشوق نیز دارند، و نهایتاز خود نشان می دهند.

پس آنچyyه می تyyوان تحقیyyق کyyرد، چنانکyyه بعضyyی از محققین گفته اند معنی عبادت و پرستش آن است که با غyyایت محبت و دوستی و نهایت ذل و خواری در پیشگاه ربوبی اعتقاد و شyyعور داشته باشد، با اینکه برای معبود حقیقی سلطنتی است غیyyبی، و حکومتی است فyyوق اسyyباب، و عللی کyyه بyyا این سyyلطنت و قدرت تامه اش بر نفع و ضyyرر و تغیyyیر اسyyباب و خلyyق اسyyباب دیگر قyyادر اسyyت، مسyyبب األسyyباب ]سبب سyyاز[ و آسyyان کنندة

دهنyyده او سyyت، مشکالت اسyyت، زنده کننyyده و میراننyyده و روزی رحمyyةغیyyاث الyyyمستغیثین و ،شyyافی اوسyyت، و کyyافی اوست

اوست.للعالyمین بنابراین، هر دعایی و ثنایی که این نحyyو اعتقyyاد را بyyا شyyعور

تام به این معنی در بر داشته باشد، آن را عبادت می دانیم.خالصة کالم:

حقیقت عبyyادت، حب و ذل اسyyت، بyyا این معyyنی دقیyyق کyyه سبب تراش اوسyyت، فyyوق سyyبب اوسyyت، صyyاحب قyدرت تامyyه

اوست: خلفyyاء﴿ علك وء وي yyلس شف طر إذا دعاه وي م ي�أمن يجيب ي1 ٱ �ي ي; ي� ٱ

رون قليال ما تذك لل مع أءل ��أ ه ٱ ب� ;� ي� ي� [62]النمل: ﴾٦٢ٱ قرار می دهید بهتر است[ یا آن کسی»]آیا آنچه را شریک خداوند

را هر گاه بخواند او را، و بدی را برمی دارد، وکه اجابت کند بیچاره شما را خلیفه در زمین می گرداند، آیا خدایانی غیر از خدای ]جهان[

متyyذکرهستند ]که این امور از ایشان صادر شود[؟ چه بسیار انyyدکمی شوند ]و از این جهت مشرک می گردند[«.

تفسیر توحید ویکتاپرستی

53

اللهرأس عبادت و اساس توحید » « است زمانی کyyهال إله إال اللyyه تفلحyyوا« فرمود: صرسول اکرم yyه إال yyوا: ال إل »بگویید »قول

اهyyل. مشرکین چyyونخدایی به حق نیست جز او تا رستگار شوید« زبان بودند هنگامی که این کلمه را شنیدند چyyون دیدنyyد کyyه اگyyر این سخن را بپذیرند باید از هر معبودی جز خدا بیزاری جوینyyد و خضوع و تذلل در مقابل احدی جز خدا نکنند و حاجت از غیر خدا

نخواهند، فریادشان بلند شد:ء عجyyا ﴿ yyذا لشyyألهة إلها وحد إن ه ب�أجعل ي� # ي� ٥ٱ مأل yyق نطل ي� و ٱ ٱ

yyراد إن هyyذا لشyy ي بروا على ءالهتك وا و yyش ه أن ب7م ي� ي� ي� ٱ ي� ٱ ي� مyyا٦ي�تلق هذآ إال أخرة إ ة مل نا بهذا في ي*سم ٱ ي� ي� ٱ ي� ٱ �[7-5]ص: ﴾ ٧ي

عجیبی است!»آیا خدایان را خدای واحد گردانید؟... این چیز بس ... جماعتی از آنان ]از مجلس درآمدند و گفتند:[ بروید صبر کنید بyyر

]مخyالفت محمyد[ حyyادثه ای اسyت کyه]پرستش[ خyyدایان خyود، این ما[، چنین چیزی در ملت بازپسyyین ]یعyyنیخواسته شده است ]برای

دین عیسی[ نشنیدیم! این جز چیزی ساختگی نتواند بود«.نتیجه:

اکنون که این چهار اصل معلوم شد، باید دانست که سلسلة انبیyyا و رسyyل، بyyرای خوانyyدن بنyyدگان بyyه سyyوی خyyدای واحyyد و دعوت بر افراد ]یگانه کردن[ حق در عبادت مبعyyوث شyyدند، نyyه برای اینکه ثابت کنند خداوند خالق موجyyودات اسyyت زیyyرا همyyة

مشرکین معترف بودند که: جهان را صانعى باشد خدا

نامكز او آشفته دریا گیرد آرام

و از این جهت بود که مشرکین می گفتند:ده﴿ ه و لل بد تنا لن ۥأج ي� ٱ �ي [70]األعراف: ﴾ي>

»)ای محمد( آمده ای تا تنها خدا را عبادت کنیم؟« و بyyه هیچ وجyyه منکyyر خyyدا و پرسyyتش او نبودنyyد، بلکyyه او را سزاوار پرستش می دانستند، منتهyyا در اینجyyا بyyرای او قائyyل بyyه

شریک می شدند خداوند می فرماید:لمون﴿ ت ه أندادا وأنت علوا لل ي�فال ت ي� [22]البقرة: ﴾ي1

»امثالی برای خدا قرار ندهید در صورتی که می دانید«.yyك الو مشyyرکین در تلبیyyة ]لبیyyک گفتن[ حج می گفتنyyد: » ي لب

yyك »لبیyyک، شyyریکی«. شريك لك إال شريكا هو لك تملكه ومyyا مل برای تو نیست مگر شریکی که از آن تو است؛ مالک او و مایملک او

.هستی«

توحیدعبادت

54

وقتی این تلیبه را از مشرکین شyyنید فرمyyود:صرسول اکرم . پس(1)را ترک کنند»إال شريكا هو لك« اینها موحدند، اگر کلمة

الزمyyه شyyرک اقyyرار و اعyyتراف بyyه خداسyyت. نyyیز خداونyyدمی فرماید:

عمون﴿ ت ذين كنت ل ن شركاؤكم ي=أ ي� ٱ [22]األنعام: ﴾ي�»کجا هستند شرکایتان که گمان می کردید؟«

ثم كيدون فال تنظرون﴿ عوا شركاءك ي�قل �ي [195]األعراف: ﴾ٱ »بگyyو بخوانیyyد شyyرکایتان را، بعyyد بyyرای من حیلyyه کنیyyد و مهلتم

ندهید«. خالصه، مشرکین با خضوع و خشyyوعی کyyه عبyyادت بت هyyا را

معتقد بودند کyyهمی کردند و نذر و نحر و قربانی که می نمودند، بت ها ایشyyان را فقyyط بyyه خyyدا نزدیyyک کyyرده و فyyردای قیyyامت

.(2)شفاعت می کنندیyyك» روایت است که می گفت: مشرکین می گفتنyyد: بابن عباس- از 1 لب

yyك. ریك ل yyو نیستال شyyرای تyyریکی بyyک، شyyدالبیyyامبر خyyص«. پی می فرمودند: هالک شyوید! همینقyدر کyافی اسyت. )یعyنی دنبyاله اش را

إال شریكا هو لك، تملكه وما ملك، یقولyyوننگویید، اما آنها( می گفتند: » = مگر شریکی که از آن تو اسyت؛ مالyyک او وهذا وهم یطوفون بالبیت

. و این سخن را در هنگyyام طyyواف کعبyyه می گفتنyyد.«مایملک او هستی ([.1185]صحیح مسلم، کتyyاب الحج، بyyاب التلبیyyة وصyyفتها ووقتهyyا، ح)

]مصحح[ - واقعیت این است که مشرکین به روز قیyyامت ایمyyان نداشyyتند، بلکyyه2

امیدی که به شyyفاعت بت هyyا داشyyتند، تنهyyا بyyرای تسyyهیل و رواج امyyور روزمره و حاجات دنیوی خویش بyyود. انکyyار قیyyامت توسyyط مشyyرکین، بسیار معروف و مشهور است، و آیات متعددی از قyyرآن کyyریم بyyر این

تyyا35موضع داللت و تأکید می کنند. همانند قyyول اللyyه متعyyال در آیyyات كم﴿ سyyyوره مومنyyyون: 37 yyyا وعظمyyyا أن تراب وكنت إذا مت ك أن ي�أيعyyyدك ي� ي� ي�

رجون هyyات لمyyا توعyyدون ٣٥ي*م هات ه ه ي� ي� يا٣٦۞ لyyد yyا هي إال حياتن ي� إ ٱ ي�عوثين ن بم يا وما ن ي�نموت ون ي� »آیا )او( به شما وعده می دهد: که﴾٣٧ي�

همانا شما چون مردید و خاک و اسyyتخوان هایی )پوسyyیده( شyyدید، )بyyار دیگر از گور( بیرون آورده می شوید؟! * هیهات، هیهات )= دور اسyyت، دور است( آنچه به شما وعده داده می شyyود. * جyyز زنyyدگی دنیyyوی مyyا چیزی نیست، می میریم و زنده می شویم، و هرگyyز برانگیختyyه نخyyواهیم

ي﴿ سyyوره یس: 79 تا 78شد«. و همچنین آیات yyا مثال ونسyy رب لن yyوض عظم وهي رمي ي قه قال من ي ب�خ ي� ٱ ي� ۥ ذي أنشأها أول مyyر٧٨ي� ل ييها 8 ق ي ٱ ي� ي�

ق عليم yyل خ »و بyyرای مyyا مثلی زد، و آفyyرینش خyyود را﴾٧٩ي�وهyyو بك فراموش کرد، گفت: »چyه کسyی )این( اسyتخوان ها را )دوبyاره( زنyyده می کند در حالی که پوسیده است؟!«. بگو: »)همان( کسی آن را زنده

تفسیر توحید ویکتاپرستی

55

ه﴿ لل [18]یونس: ﴾ٱويقولون هؤالء شفعؤنا عند »و می گویند: اینان شفیعان ما در نزد خداوند هستند«.

از اینجا فهمیده می شود که توحیدی که انبیا و رسل آورده اندتوحید عبادت است.

یک دسyyته پرسyyتش مالئکهمشرکین بر چند قسم بودنـد: می کردنyyد؛ جمعی از سyyتارگان و آفتyyاب حyyاجت می خواسyyتند؛ بyyرخی پرسyyتش بت هyyا می کردنyyد؛ گyyروهی سyyنگ ها را مقyyدس می دانستند و همگی در شدائد و سختی ها دسyyت بyyه دامن اینهyyا

را برانگیخت کyyهصمی زدند. در این هنگامه خداوند ختمی مرتبت چنانکه در ربوبیت، خدای را واحد می دانید، در الوهیت هم جز او

»ال و معتقyyد بyyه حقیقت را نپرستید، و از غیر او حاجت نخواهید، عمل کنید:شوید، و به مقتضای آنإله إال الله«

تجيبون لهم﴿ عون من دونه ال ي ذين ي ل ح و وة ي����������������� له د ۦ �ي ٱ ي� ه ي� ٱ �ي ﴾ۥ[14]الرعد:

»مر او راست سزاوار بودن آنکه مردمان را به عبادت او خواننyyد،.(1)و آنان که جز از خدا را می خوانند مستجاب نمی شوند«

منين﴿ لوا إن كنتم م ه فتوك لل ي3وعلى [23]المائدة: ﴾ٱ»به خدا توکل کنید اگر ایمان آورده اید«.

عyyyزت، ذلت، بی نیyyyازی، فقyyyر، سyyyلطنت و ملyyyک، همyyyه ازخداست.

ك﴿ م yyنزع اء وت yyك من تش م تي ك ت م yyك هم مل لل ي�قyyل ي� ٱ ي� ي� ٱ ي3 ي� ي� ٱ ٱك على خ إن yyدك ا بي yذل من تشy اء وت y4ممن تشاء وتعز من تش� ي' ي� ٱ 7�

ب�كل ش قدي [26عمران: ]آل ﴾٢٦ي�7 »بگو: ای خدای مالک ملک، ملک را به هر که خyyواهی می دهی، و

می خyyواهی عزیyyزاز هyyر کyyه می خyyواهی می سyyتانی، هyyر کyyه را می گردانی، و هyyر کyyه را می خyyواهی ذلیyyل می کyyنی، خyyیر در دسyyت

.توست، و بر هر چیزی توانا هستی«و بندگان را فرمود تا بگویند:

تعين ﴿ اك ن بد وإي اك ن ي إي �[5]الفاتحة: ﴾٥ي»یعنی تنها تو را عبادت می کنیم، و تنها از تو یاری می جوییم«.

می کند که نخستین بار آن را پدید آورد، و او به هر آفرینشی دانا ست«.و همانند این آیات که بسیار زیاد هستند. ]مصحح[

- ترجمه روان تر معنyyای آیyyه کریمyyه: »دعyyوت حyyق ]کyyه اجyyابتش مایyyه1 سyyعادت دنیyyا و آخyyرت اسyyت[ فقyyط ویyyژه خداسyyت. و کسyyانی را کyyه ]مشyyyرکان[ بyyyه جyyyای خyyyدا می خواننyyyد، چyyyیزی ]از درخواسyyyت ها و

نیازهایشان را[ برای آنان برآورده نمی کنند«. ]مصحح[

توحیدعبادت

56

مسyyلما مشyyرکبنابراین، اگر کسی از غیر خyyدا یyyاری بجویداست.

افراد خدا در عبادت، وقتی کامل می گردد که دعا و پرسyyتش تنها برای خدا باشد، و در شدت و آسودگی جز خدا را نخواننyyد،

جyyز بyyرای خyyدا و جز به او پنyyاه نبرنyyد، و نyyذر و نحyyر و قربyyانی نکنند، و باید جمیع اقسام عبادت: از رکوع و سجود و قیام تذلل

باشyyد. هyyر کسyیyyو طواف و غیره فقط برای ذات الیyزال حق این اعمال را برای مخلوقی اعم از زنده و مyyرده و بت و ملyyک و جن و سyyنگ و درخت و قyyبر و غyyیره بyyه جyyای آورد مشyyرک اسyyت، و چنانکyyه اقyرار مشyyرکین بyه خداونyد جهyان، از شyyرک

وص همچyyنین اعyyتراف بyyه خyyدا و ختمی مyyرتبتبیرونشان نکرد، مادامی که این اعمال شرک آمیز در میان باشyyد،ائمه طاهرین،

فرمyyود کyyهص شرک خyyارج نمی کنyyد. رسyyول اکرمشخص را ازخدایم گفت:

yyه» رك. ال یقبل الله عمال شورك فی ركاء عن الش أنا أغنى الش(1)«غیره. وال یؤمن به من عبد معه غیره

- این روایت در کتب اهyyل سyyنت و شyyیعیان مشyyهور اسyyت کyyه رسyyول1yyا أغنى» در حدیث قدسی از خداوند متعyyال روایت می کنyyد کyyه:صخدا أن

yه بyریء فهyو yا من رك فیyه غyیری فأن yرك، فمن عمل عمال أش ركاء عن الش الشذی أشرك«. »من بی نیازترین شرکاء از شyyرک هسyyتم. پس کسyyی کyyه لل

کاری انجام دهد که در آن، دیگری را با من شyریک سyازد، پس من از او بyyیزار هسyyتم و عملش بyyرای کسyyی اسyyت کyyه شyyریک آورده اسyyت«.

( و طبرسyی و دیگyyر مفسyyرین282، ص69مجلسی در بحyyار األنyyوار )ج شیعه آن را ذکر کرده انyyد. این حyyدیث در مصyyادر اهyyل سyyنت هم روایت

، بyyاب منشده اسyyت، همچyyون صyyحیح مسyyلم کتyyاب الزهyyد و الرقyyائقركاء( بyyا لفyظ: 2985، حyدیث )أشرك فی عمله غیر الله yyا أغنى الشyy »أن

ركه«. yyه وشyy رك، من عمل عمال أشرك فیه معی غyyیری، تركت »من عن الش بی نیازترین شرکاء از شرک می باشم. آنکه عملی انجام دهد کyyه دیگyyری را در آن بyyا من شyyریک نمyyود، خyyودش و شyyرکش را فyyرو می گyyذارم«.

( و سyyنن ابن ماجyyه حyyدیث )3154همچyyنین در سyyنن ترمyyذی حyyدیث ) ( و دیگر مصادر ذکر شyده اسyت. امyا آنچyه مولyف آن را در متن4220

ذکر کرده، بنده نه در مصادر أهل سنت و نه در مصادر شیعه، حدیثی را با این لفyyظ نیyyافتم. واحyyدی در کتyyاب اسyyباب نyyزول، و دیگyyر مفسyyرین

yyلقسمت دوم حدیث را بدون سند و با لفظ: ه تعyyالى طیب ال یقب »إن الل آورده اند. هرچند که، نصی را که مولyyفإال طیبا، وال یقبل ما شورك فیه«

]مصحح[ آورده است از نظر معنا صحیح می باشد. والله اعلم.

تفسیر توحید ویکتاپرستی

57

»من غنی ترین شرکاء از شرک هستم، خداوند عملی را که در آن دیگری را شریک کنند نمی پذیرد و هر که با او دیگری را عبادت کyyرد

.به او ایمان نیاورده است« کسyyی کyyه پرسyyتش غyyیر خyyدا می کنyyد، اعyyتراف او بyyه حyyق

فایyyده اسyyت، زیyyرا مخلyyوق را بyyا خyyالق در حب و عبyyادت و بی جهyyات دیگyyر مسyyاوی گرفتyyه اسyyت، چنانكyyه خداونyyد از قyyول

مشرکین می فرماید: مبين ﴿ ا لفي ضل ه إن كن لل �ت علمين ٩٧ٱ yyرب نسويكم ب ي� إ ٱ ﴾٩٨ي(

[98-97]الشعراء: »]گفتند[ به خدا قسم در مساوی گرفتن شما با رب العالمین، جyyز

نبودیم«.در گمراهی واضحی با اینکه مشرکین در جمیع جهyyات و حیثیyyات، رب را بyyا خلyyق مساوی ندانستند و بت ها را خyyالق جهyyان نگرفتنyyد، بلکyyه فقyyط پرستششان کردند و شفیعانشان قرار دادند، برای آنهyyا سyyجده و نذر و قربyyانی کردنyyد، و از آنهyyا شyyفاعت و بyyرکت خواسyyتند،

خداوند می فرماید:ركون ﴿ ه إال وهم م لل ثرهم ب من أ ي2وما ي ٱ �ي [106]یوسف: ﴾١٠٦ي3

»بیشتر شyyان ایمyyان بyyه خyyدا نمی آورنyyد، مگyyر اینکyyه ایشyyانمشرکانند«.

مراد از این گروه مشرکین مکه اند که گفتند »ربنا اللyyه« امyyا مالئکه را »بنات اللyه« خواندنyد، و یهوداننyد کyه ایمyان بyه خyدا داشتند، اما می گفتند عزیر پسر خداست، و نصاری هسyyتند کyyه

گفتند عیسی پسر خداست.به خدای گرویدند و ریا کننyyدهخداوند متعال ریا را در طاعات نیز شرک قرار داد،

را مشرک نامید، و حال آنکه ریاکار پرستش غیر خyyدا نمی کنyyد، بلکه می خواهد به طاعت و عمل در قلوب مردم جاه و مyyنزلت پیدا کند، که بگویند فالنی متدین اسyyت. پس درآمیختن عبyyادات

با تحصیل جاه و عظمت در قلوب نیز شرک است:ين ﴿ ل yyyمص ي�فو ل ب? اهون ٤ي' yyyالته س yyyذين ه عن ص ل ي� ي� ذين ه٥ٱ ل ي� ٱ

[6-4]الماعون: ﴾٦يرآءون »وای بر نمازگزارانی که از نماز خود غافل و بی خبر هستند، ]و یا

آنکه کاهلی می کنند تا وقت آن فوت شود و[ آنها كه ریا می کنند«. عبyادتبا این حال و با این اهمیتی که قرآن بyه یکتا پرسyyتی و

است که نادانان بی ریا داده است، جای بسی تعجب و افسوس ملت اسالم و امت توحید، تمامی اقسام شرک را به نام اسyyالم

و رسyyما از مشyyرکتyyرویج می کننyyد، اسyyما موحyyد و مسyyلم،

توحیدعبادت

58

پست ترند: چشم باز و گوش باز و این

عمیحیرتم از چشم بندی خدا

تعلیمyyات چه شد؟‡ و أئمه دینصسبحان الله، زحمات پیغمبر سیدالمرسلین کجا رفت؟ خون هyyا ریختyyه شyyد تyyا توحیyyد حقیقی برقرار گردید؛ چرا مسلمانان توجهی به حفظ آن توحید ندارنyyد؟

نمی خوانند؟ همان شرکی که راصچرا کتاب خدا و سیرة رسول قرآن و سنت نهی کرده در میان بسیاری از مسلمانان بyyه طyyور بارزتری منتشر است: قبر پرستی، سنگ پرسyyتی، درخت پرسyyتی،

تyyبرک بyyه سyyنگ قyyدمگاه، سyyقاخانه ها و هyyزارانمرشد پرسyyتی، للعالمین، ای اهل »ال اله االرحمةچیز ها از این قبیل. ای پیغمبر

ای بدریون، ای احدیون، ای شyyهدای راه توحیyyد، ای ائمyyةالله«، دین، و ای حملة ]حامالن[ قرآن، سر از خاک بردارید و نظری به حال مسلمانان کنید؛ ببینید چقدر عالم اسyyالم انحطyyاط یافتyyه، و کار توحید به کجا کشیده اسyyت. جهyل و نyادانی، پسyتی اخالق و پیyyدایش بyyدعت ها و خرافyyات کyyاری کyyرده کyyه »گyyر تyyو ببیyyنی

نشناسیش باز«.فتحين﴿ ر حق وأنت خ منا ب ن ق ننا وب ب ت نا ي�رب ٱ ي� ي� ٱ ي ي� ي� ي� ي ]األعراف: ﴾ٱ

89] »پروردگارا ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين

داورانى«.

59

2

در بیان عبودیت و بندگی

بزرگ ترینحق متعال عبودیت و بندگی را صفت اکمل خلق ومردم به خودش قرار داد.

فرمود:÷خداوند در حق مسیحبو﴿ مقر ملئكة ه وال ل دا ل مسيح أن يكون ع تنكف �5لن ي ه ي� ٱ ي� ٱ ي� ي� ٱ ي

ه جميعyyا ره إل yyش فسي ب ت yyادته وي تنك ع عب ي�ومن ي ي� ي� ي� �ي ي ۦ ي� ي ﴾١٧٢ي[172]النساء:

مقyyرب از اینکyyه بنyyدة خyyدا باشyyند اسyyتنکاف»مسyyیح و مالئکة نمی کنند، هر كه از عبادت او سرپیچی کند و تکبر نماید آنان را ]برای

رسانیدن به کیفر[ هر آینه به طرف خود جمع و حشر می کند«. همچنین در آیة دیگر تعظیما تصریح به بندگی او فرمود:وه...﴿ نا عل ع د أ هو إال ع ي�إ ي� ي� ي� [59]الزخرف: ﴾ي�

[ که ما به او ]نبوت[ انعام کردیم بنده ای بیش نیست«.»عیسی]نیز در حق مالئکه فرمود:

حونه وله﴿ ب yyادته ويسyy برون ع عب ت ك ال ي ذين عنyyد رب ل ۥإن ۥ ۦ ي� �ي ي ٱجدو ن�5۩ي [206]األعراف: ﴾٢٠٦ي

»آنان که نزد خداوند تو هستند، سyyرپیچی از عبyyادت او نمی کننyyد، تنزیه کرده به او سجده می نمایند«،او را تسبیح و

و در حق مؤمنان فرمود:نا﴿ ض ه أ شون على ذين ي ل من لر يوعباد ي� ي� ٱ ي� ٱ ي� [63]الفرقان: ﴾ٱ

وقار راه می روند«،»بندگان خدا آنانند که روی زمین با سکون وو نیز:

جيرا ﴿ ه يفجرونها ت لل رب بها عباد نا ي ي ع ٱ ي2 [6]اإلنسان: ﴾٦ي� »بندگان خدا از سرچشمه ای می نوشند که به هر کجا که بخواهند

جاری کنند«،و دربارة انبیا فرمود:

د﴿ دنا داو ع ك ۥو ي� ي� ي( ،[17]ص: ﴾ٱوب﴿ دنا أي ع ك ي�و ي� ي( ،[41]ص: ﴾ٱحق...﴿ هيم وإ ر عبدنا إ ك ي و ي� ي� ي( .[45]ص: ﴾ٱ

در این آیات انبیا را به صفت بندگی خود سyyتوده اسyyت، و دربارة سلیمان فرمود:

60

ه أواب﴿ د إن ع م ۥ�ن ي� ي� ٱ � اسyyyت؛ او »چyyyه بنyyyدة نیکیyyy] [30ص: ﴾يمتوجه خداست«.

را در اشyyرف مقامyyات وصمحyyترم ترین بنyyدگان خyyاتم النبیینارفع منازل بندة خود خواند:

ب﴿ في ر ي�وإن كنت دناي� نا على ع ي� مما نز [23: ة]البقر ﴾ي� »اگyyر در آنچyyه کyyه بyyر بنyyدة خyyود فرسyyتادیم شyyکی داشyyته

،باشید...«ده﴿ قان على ع ف ل ذي نز ل ۦتبارك ي� ي� ي� ٱ [1]الفرقان: ﴾...ٱ

،« خدایی که قرآن را بر بندة خود فرو فرستاد»مبارک شدكتب﴿ ده ذي أنزل على ع ل ه د لل ي�ح ٱ ي� ٱ ي� ي� [1]الكهف: ﴾...ٱ

»حمد خدایی را که کتاب بر بندة خود فرستاد«، و در مقام دعوت شدن مردم به دین مبین اسyyالم، از طyyرف

نام عبد بر او نهاده:صرسول اکرمyyدا ﴿ ه لب yyون عل yyادوا يكون عوه ك ه ي لل د ه لما قyyام ع ي�وأن �ي ٱ ي� ﴾١٩ۥ

[19]الجن: [ برخاسته ]و[ عبادت خدا می کyyرد،ص»وقتی که بندة خدا ]محمد

در اطراف او ازدحام می کردند«. همچyyنین در مقyyام وصyyف شyyب اسyyراء مشyyرف بyyه شyyرف

بندگیش فرمود:﴿ حyyyyyرام جد م ال من ده ل رى بع ذي أ ل حن yyyyyي�س ٱ ي ي� ٱ ي� ۦ ي� ي ٱ ﴾...ي�

[1]اإلسراء: »منزه است خداوندی که بندة خود را شب از مسجد الحرام سیر

داد«، فرمود: مأثور است کهصو در حدیث صحیح از پیغمبر اکرم

yد اللyه، yyا عب مyا أن يح، فإن yyصارى المس »ال تطروني كما أطرت الن(1)فقولوا عبد الله ورسوله«

هyyy(،1306 عبقات األنوار«، اثر سید حامد نقyyوی )وفyyاتخالصة- نگا: »1 . و این حyyدیث در مصyyادر301/ ص3هyyy( ج1405 البعثة موسسyyة )قم،

(، و مسyyند3261اهل سنت: در صحیح بخاری، کتاب أحادیث األنبیyyاء، ح) بyyه صyyورت مرفyyوع روایت شyده( از عمyyر بن الخطyyاب1/241احمyyد)

هy( در کتابش »األشyyعثیات«4است، و محمد بن محمد بن اشعث )قرن ( بyyا اسyyناد خyyودش از جعفyyر بن محمyyد از181)یyyا الجعفریyyات( )ص

فرمyyود: »جایگyyاه مyyرا ازصپدرانش روایت کرده است کyyه رسyyول الله آنچه هستم باالتر نبرید، زیرا خداونyyد متعyyال مyyرا بنyyده ای آفریyyد قبyyل از

هyyy(573اینکه مرا پیامبری عطا فرماید«. همچنین قطب راوندی )وفات 25( این را روایت کرده، و مجلسی در بحyyار األنyyوار ج16در النوادر )ص

از او نقل کرده است. ]مصحح[265/ص

در بیان عبودیت وبندگی

61

»مرا مدح زیاد نکنید، ]و از حقیقت قدم فراتر نگذارید، و به دروغ صفاتی برای من نسازید[، چنانکه نصyyاری عیسyyی را بyyه دروغ مyyدح کردند و غلو در حق او نمودند. من بندة خدا هستم، مرا بنyyدة خyyدا و

.رسول او بخوانید«و در حدیث دیگر مأثور است که فرمود:

yyد، وأجلس كمyyا یجلس yyل العبي yyل كمyyا یأك yyد، آك yyا عب مyyyا أن »إن(1)العبيد«

»من بنyyدة هسyyتم کyyه ماننyyد بنyyدگان می خyyورم و مثyyل آنهyyامی نشینم«.

همچنین حق تعالی امن مطلق را مخصوص بنyyدگان حقیقیشکرده است:

زنون ﴿ ت م وال أنت ي كم ف عل ي�يعباد ال خ ي� ي ي� ٱ ي� [68]الزخرف: ﴾٦٨ي محyyزون»ای بنyyدگان من، امyyروز ترسyyی بyyر شyyyما نیسyyyت و

نمی شوید«و سلطنت شیطان را از قلوب عباد برداشته است:

غyyاوين﴿ بعك من ت طن إال من ه س س لك عل ي�إن عبادي ل ٱ ٱ ي� ي� ي� ي�[42]الحجر: ﴾٤٢

»بندگان من، تو را بر ایشyyان تسyyلطی نیسyyت، جyyز از گمراهyyان،کسی که پیروی تو کند«.

:عبودیت بر دو قسم استالف- عبودیت عام

عبودیت همة اهyyل آسyyمان و زمین اسyyت، اعم از نیکو کyyار و عبyودیت قهyر می نامنyد.بد کار؛ مؤمن و کافر، و این عبودیت را

خداوند می فرماید:من ولدا ﴿ لر خذ ت ي�وقالوا ٱ ا إدا ٨٨ٱ ش ت ق ج ‍$% ل ي' ي� ي> �موت٨٩ي لس ٱ تكاد

جبال هدا ض وتخر أ ه وتنشق ن م ي�يتفط ٱ ي� ي� ٱ ي� من٩٠ي� ا للyyر ي� أن دع يyyدا yyدا ٩١ول خyyذ ول من أن يت بغي للyyر ي� ومyyا ي yyل من في٩٢ن� إن ك

- »دعائم اإلسالم« اثر قاضyی ابوحنیفyه النعمyان الyتیمی الشyیعی)وفyات1363( )yyy2/118ه( یyyوار، مجلسyyار األنyyو بح ،)تدرک16/242yyو مس ،)

(،yy/228 16هyyy( )1320الوسyائل، مyیرزا حسyyین نyyوری طبرسyی)وفyات (،3769(. و در مصyyادر اهyyل سyyنت: ابyyوداوود، حyyدیث )19674حyyدیث )

( و دارمی، حyyدیث )3262( و ابن ماجyyه، حyyدیث )1830ترمذی، حدیث ) ( آن را روایت کرده انyyyد.309 و4/308( و احمyyyد در مسyyyندش )2077

]مصحح[

توحیدعبادت

62

دا من ع لر ض إال ءاتي أ موت و ي�لس ي� ٱ ي� ي� ٱ [93-88]مریم: ﴾٩٣ٱ خداوند متعال فرزند اتخاذ کرد. چه چیزی بدی آوردید! به»گفتند:

شyyکافته وعلت این اسناد نزدیک به آن شد که آسمان ها پاره، زمین کوه ها ویران گردند. سزاوار نیست که خداوند فرزند اتخاذ کند. همة

بندگان خدا نیستند«.آنچه که در آسمان ها و زمین اند جز همگیپس در این عبودیت مؤمن و کافر و نیکو کyyار و بyyد کار

داخلند:﴿ ت ل أ ه فيقyyول ءأنت لل yyدون من دون ب ره ومyyا ي yyش م ي ي�وي ي� ي; ي� ٱ �ي ي� ي� ي

»روزی که خدا آنان و معبودهایشان را[y 17]الفرقان: ﴾عبادي هؤالء می کند، پس می گوید: آیا شyما این بنyدگان مyرا گمyراهحشر و جمع

کردید؟«. خود خواندهدر این آیة مبارکه حق متعال گمراهان را نیز بندة

است، مانند اینکه در جای دیگر گناهکاران را به این نام خطyyابمی کند:

مyyة﴿ yyوا من ر نط ه ال ت yyرفوا على أنفس ذين أ ل yyادي ي�ق يعب ي� ي� ي ٱ ي�ه [53]الزمر: ﴾ٱلل

خود، از رحمت خدا نا»بگو: ای بندگان اسراف کننده بر نفس هایامید نشوید«.

ب- عبودیت خاص عبyyارت از طyyاعت و محبت ارادی و پyyیروی اوامyyر حق تعyالی

است، و دربارة صاحبان آن آن است که خداوند می فرماید:زنون ﴿ ت م وال أنت ي كم ف عل ي�يعباد ال خ ي� ي ي� ٱ ي� [68]الزخرف: ﴾٦٨ي ای بنyyدگان من، امyyروز ترسyyی بyyر شyyما نیسyyت و محyyزون»

و نیز از زبان ابلیس دربارة آنان می فرماید:نمی شوید«.معين ﴿ ه أ وين ي1أل ي� ين ٨٢ي- yyyلص م هم yyyادك م ي* إال عب ي� ٱ ]ص:﴾٨٣ي�82-83]

»همه مردم را جز آنان که بنyyدگان مخلص تyyو انyyد گمyyراه خyyواهمکرد«.

و در آیه دیگر بشyyارت و مyyژدة مطلyyق را مخصyyوص بنyyدگانحقیقی و عاقل خود گردانیده است:

سنه١٧ي�فبش عباد ﴿ بعون أ ل فيت ق تمعون ذين ي ل ۥ ي� ي ي� ٱ ي ]الزمyyر: ﴾ٱ18]

»بشارت بده بندگان مرا کyyه سyyخن را می شyyنوند و نیکyyو ترش راپیروی می کنند«.

در بیان عبودیت وبندگی

63

خالصه، همة مخلوقات بندگان قهyyر و عبیyyد ربyyوبیت حق انyyد،اما اهل خدا و اهل اطاعت بندگان الوهیتش هستند.

جهت تقسیم عبyyودیت بyyه خyyاص و عyyام و قهyyر و ارادی، این است که اصل لفظ عبyyادت، بyyه معyyنی »ذل و خضyyوع« اسyyت. هنگامی کyه راه زیyر گام هyای مyردم خyوار و مسyتوی ]همyوار[yyد«، و می گویyyد: »فالن شده باشد، عرب می گوید »طریyyق معب

الحب« وقتی که بالنسبه به دوست خوار و ذلیل باشyyد، وعبده این معنی اعم از ارادی و غیر ارادی اسyyت؛ ولی دوسyyتان خyyدا در مقابyyل او بyyه اختیyyار و ارادة خyyود خاضyyع و خوارنyyد و مطیyyع کامyyل اوامyyر او هسyyتند؛ در حالیکyyه دشyyمنان خyyدا خضyyوع و

خواریشان بر خالف میل و ارادة ایشان است. پرستش حق تعالی تا وقت مرگ واجب است و ساقط

نخواهد گردید عبادت تا وقت مyyرگ واجب اسyyت، و بyyه هیچ وجyyه تکلیyyف از بندگان برداشته نخواهد شد. چنانکه نص صریح قرآن شyyاهد بyyر

این امر است:يقين ﴿ تيك ى ي ك حت رب ب ي�و ٱ #$ ي �ي �ي [99]الحجر: ﴾٩٩ٱ

،»پروردگارت را تا اینکه مرگ به سراغ تو بیاید عبادت کن« در این مورد به معنی مرگ است به اجماع مسyyلمین،و یقین

و به دلیل این آیه که خداوند از قول اهل آتش می فرماید:لدين ﴿ م ا نكذب بي ٱوكن يقين ٤٦ي yyا ى أتىن ي� حت -46]المyyدثر: ﴾٤٧ٱ47]

»روز جزا را تا هنگامی که مرگ آمد تکذیب می کردیم«. کyyهصدلیل دیگر حدیث شریفی است منقول از رسول اکرم

وقت مرگ عثمان بن مظعون فرمود:دره« ( 1)»أما عثمان، فقد جاءه اليقين من رب

»اما عثمان، مرگ برای او از طرف پروردگارش آمد«.حyyتی پس از مyyرگ هم در بyyرزخ عبyyودیت دیگyyری اسyyت: هنگامی که دو فرشته از عقاید سئوال می کننyyد، شyyخص در آن

مورد، مکلف به جواب است. خالیyyق راعبودیت دیگری هم در روز قیامت است که خداوند

امر به سجود می فرماید؛ مؤمنین سجده می کننyyد و کفyyار قyyادر - نگا: صحیح بخyyاری، کتyyاب، جنyyائز بyyاب دخyyول بyyر میت بعyyد از مyyرگ1

( و مسyyند احمyyد )1186هنگامی کyه در کفنش پوشyیده شyد، حyyدیث )(. ]مصحح[6/436

توحیدعبادت

64

بر سجده نمی شوند:تطيعون ﴿ جود فال ي yyلس ن إلى ع ا وي yyشف عن س م ي ي��� ي ٱ ي �ي � �ي ٤٢ي

جود وه yyyلس ن إلى ع yyyانوا ي وق ك هقه ذل ره ت yyyص عة أ yyyي�خش ٱ ي �ي �ي ب8 ي� ي� ي� ي�لمون [43-42]القلم: ﴾٤٣س

»روزى كه كار زار ]و رهايى دشوار[ شود و به سجده فرا خوانده ( ديدگانشان به زير افتyyاده خyyوارى42شوند و در خود توانايى نيابند)

آنyان را فyرو مىگyيرد در حyالى كyه ]پيش از اين[ بyyه سyجده دعyوتمىشدند و تندرست بودند«.

اما هنگامی که بنyyدگان در دارالثyyواب، و کفyyار در دارالعقyyاب داخل شدند، تکلیyyف منقطyyع می شyyود. و عبyyودیت اهyyل ثyyواب، تسبیح و تقدیس است، کyyه مقyyرون ]پیوسyyته[ بyyا نفس هایشyyان

است و رنج و تعبی نخواهند دید. با این حال اگر کسی گمان کند که به مقامی رسیده کyه از او

... بلیتعبد و بندگی ساقط شده است، مسلما کافر می باشyyد. می توان گفت که به منزل کفر به خدا و انسالخ ]بyyیرون آمyyدن[

انسانیت رسیده است، که تکلیف از او ساقط شده.از

.نعوذ بالله من غضب الله

65

3

در بیان افضل عبادات و اختالف مردم در آن

جمعی می گویند افضل اعمال و عبyyادات و انفyyع پرسyyتش ها، آن عبادت و عملی است که مشقت و زحمتش بیشتر باشد، به دلیل اینکه چون در اعمال شاقه هوای نفس کمتر خواهد بود، و مزد هم به قyدر مشyقت می دهنyyد؛ از این جهت، هyر چyه عمyل سخت تر باشد، فضیلتش بیشتر خواهyyد بyyود. همچyyنین اسyyتدالل

کرده اند به حدیثی که اصل صحیحی ندارد:»أفضل األعمال أحمزها«

.»افضل اعمال سخت ترین آن است« این جماعت، اهل مجاهده و جور بر نفسyyند و گفتنyyد: »چyyون

اسyyت، و انسyyانی کامyyل طبعyyا نفyyوس مایyyل بyyه خمyyود و تنبلی نمی گردد مگر به تحمyyل شyyدائد ]سyyختی ها[ و مشyyقات، از این

افضل است«.جهت هر عملی که مشقتش بیشتر است، زهyد جمعی دیگر می گویند افضل اعمyال و عبyادات، تجyرد و

در دنیاست؛ باید توجه به دنیا نکرد، و به زخارف ]زیبایی هyyا[ آن مغرور و فریفته نشد. این جماعت دو قسمند: عامی ها و جهال. این دسته چون گمان کردند که غایت عبyyادت و خلقت انسyyانی، همین زهد و اعراض ]رویگردانyyدن[ اسyyت، کمyyر همت بسyyته و عمل بر این رویه کردند و مردم را به این راه دعyyوت نمودنyyد و گفتنyyد: »زهyyد و تجyyرد، از تحصyyیل علم و عبyyادت بهyyتر و بyyاال تر است« و زهد در دنیا را غایت هر عبادت و علم قرار دادند. امyyا دانشyyمندان این گyyروه گفتنyyد: »زهyyد در دنیyyا مقصyyود بالyyذات

توکyyلنیست، بلکه مقصود، توجه قلب به خدا و انابت ]توبyyه[ و بyyه اوسyyت«، پس افضyyل عبyyادت را در جمعیت بyyا حyyق تصyyور کردند، و متوجه به ذکر مداوم به قلب و زبان شدند، و از هرچه که سالک را از جمعیت با حق باز دارد، دوری جستند. این دسته هم دو قسمند: یک دسته عارف و تابع رسولند، و هر جا که امر خداسyyت، پیشyyی می جوینyyد، و از نyyواهی و منکyyرات اجتنyyاب و دوری می ورزند. دستة دیگر منحرفینند که می گویند: »اکنون که مقصyود از زهyد، جمعیت قلب اسyyت بyا خyدا، پس آنچyyه سyyبب

66

اسyyت نبایyyد بyyه آن اعتنyyا پراکندگی خاطر و بر هم خوردن همت کرد، اگرچه از واجبات شرع باشد« و این شyyعر متعلyyق بyyه این

دسته است: فکیف بقلب کل أوقاته ورد؟یطالب باألوراد من کان غافال

یعنی: اوراد از کسی طلب می شود کyه غافyyل باشyyد، پس قلyyبی کyههمیشه اوقاتش ورد است چه احتیاج به ورد دارد؟.

جمعی دیگر هم می گویند: »افضل عبyyادات و انفyyع اعمyyال، عمyyل و عبyyاداتی اسyyت کyyه در آن نفعی بyyه غyyیر رسyyد« و نفyyع متعyyدی را افضyyل از نفyyع قاصyyر می داننyyد. آنyyان می گوینyyد: »اشتغال به مصالح ناس و قضای حyyوایج مyyردم و مسyyاعدت و همراه به عباد به مال و جاه، افضyyل عبyyادات و اشyyرف قربyyات

را که فرمود:ص می آورند قول رسول اکرماست« و دلیلهم إلیه أنفعهم لعیاله» ه، فأحب هم عیال الل (1)«الخلق كل

»مyyyردم همگی عیyyyال خداینyyyد، و محبyyyوب ترین آنyyyان نyyyزد او،.نافع ترینشان به عیالش است«

نیز استدالل می کنند کyه عمyyل عابyyد، منحصyyر بyyه خyودش، و مفید برای روح اوست، اما از عمل صاحب نفع و عالم، دیگران

بyه خyود نیز استفاده می کنند؛ پس نیکی بyه غyیر، بهyتر از نیکی است، و فضل عالم بر عابد، مثل برتری ماه بر دیگyر سyyتارگان

فرمود:÷ به امیرالمؤمنینصاست؛ چنانکه نبی اکرم

1« y-یعةyyائل الشyyروسyyه بن جعفyyد اللyyل از عبyyه نقyyاملی بyyر عyyر حyyاث » بyyا سyندش از جعفyر بن محمyyد از«قyyرب اإلسyناد»الحمیری در کتyyاب

فرمود... تا آخyyرصپدرش از اجدادش علیهم السالم گفت: رسول خدا بیهقی در کتاب شyyعبو در مصادر اهل سنت:(.yy 16/345حدیث )

اإلیمyyان و ابyyونعیم در الحلیyyه آن را روایت کرده انyyد و هیثمی در مجمyyع ( ذکر کرده و آن را بyyه أبی یعلی و بyyزاز نسyyبت1376الزوائد از انس )

داده اسyyت کyyه آن دو در مسندشyyان این حyyدیث را روایت نموده انyyد، و ( ذکر کyyرده و آن را بyyه13707همچنان هیثمی از عبدالله بن مسعود )

معجم الکبyyیر و اوسyyط طyyبرانی نسyyبت داده اسyyت. و هیثمی هyyر دو روایت را ضعیف دانسته است، چرا کyyه در هyyردو سyyند، فyyرد مyyتروکی

وجود دارد. ]مصحح[

در بیان افضل عبادات و اختالفمردم در آن

67

عم» (2)«(1)ألن یهدي الله بك رجال واحدا خیر لك من حمر الن

خداونyyد مyyردمی را بyyه وسyyیلة تyyو هyyدایت کنyyد بyyرای تyyو از»اگر،شتران قرمز بهتر است«

من دعا إلى هدي كان له من األجر مثل أجyyورو نیز فرمود: »(3)«من تبعه من غير أن ينقص من أجورهم شيئا

»هر کسی به راه راسyyتی دعyyوت کنyyد، درسyyت ماننyyد کسyyی کyyه تبعیت آن راه را کرد، اجر می برد، بى آن که از اجر او چیزى کاسyyته

،شود«و فرمود:

اس الخير«» م الن ون على معل ه ومالئكته يصل (4)إن الل

»خداونyyyد و فرشyyyتگان او بyyyه نیکی آمyyyوزان مyyyردم صyyyلواتمی فرستند«

فرمود:صو نیز پیغمبر اکرمموات ومن في األرض yyه من في السyy تغفر ل yyالم ليسyyإن الع«

ملة في جحرها« ى الن ى الحيتان في البحر وحت (5)حت

می گویyyد:([yy 499]در المفردات فی غریب القرآن )ص - راغب اصفهانی 1 سyyمیه شyyتر بyyه نعمو ت»نعم مختص به شتر است و جمعش انعام اسyت

شتر است، لکن نعمکه عرب داردبرای آنست که بزرگ ترین نعمت هائی گفته می شود به شتر و گاو و گوسفند و بر آن هyyا انعyyام اطالق نمی شyyود،

مگر وقتی شتر داخل آن ها باشد«.(. ]مصحح[12 / 39(، و )3/ 21- نگا: بحار األنوار مجلسی )23« y-انی صمنیة المرید فی أدب المفید والمستفیدyyهید ثyyو102« از ش .

الفاظ این حدیث بyyه الفyyاظ حyyدیثی کyyه در مصyyادر اهل سyyنت همچyyون صحیح مسلم وسنن أبی داود والترمذی والنسyائی ومسyند أحمyد آمyده

]مصحح[است، بسیار نزدیک است. 4 y-وفات عوالی الآللی از ابن ابی جمهور اإلحسائی( 910( )y1/359ه،)

( بyyا101 از شyyهید ثyyانی )صمنیة المریyyد فی أدب المفیyyد والمسyyتفیدو لفظ »برتری عالم بر عابد عبادت پیشه همانند برتyyری من بyyر کمyyترین

فرمyyود: »همانyyاصفرد از شما از نظر درجه است. سپس رسyyول الله خداوند متعال و فرشتگان او و أهالی آسمانها و زمین، حتی مورچyyه در النه اش و ماهی، بر معلمی که به مردم مسائل خیر ونیک یyyاد می دهyyد، درود می فرستند«. این حدیث در مصادر اهyyل سyyنت، در سyyنن ترمyyذی

]مصحح[ از ابی امامه باهلی روایت شده است. 26855 yy-تفیدyyد والمسyyص منیة المرید فی أدب المفی( انیyyهید ثyy107، از ش،)

بدون جمله »حتی مورچه در سوراخش«. و محمyyد بن حسyyن الصyyفار، (، همانند این را با سند خودش از امام بyyاقر4( )صبصائر الدرجاتدر )

روایت می کنyyد کyyه فرمyyود: »همانyyا همyyۀl موجyyودات روی زمین، حyyتی

توحیدعبادت

68

آسمان ها و زمین اسyت، حyyتی ماهی هyا در»برای عالم، هرچه در.دریا، و مور ها در النه، طلب آمرزش می کنند«

ذکر می کنند اینست که صاحب دلیل دیگری که بر این مدعی عبادت وقتی مرد عملش منقطع می گyyردد، امyyا عمyyل صyyاحب، نفع مادامی کyه مyyردم از آن منتفyyع می شyyوند، منقطyع نخواهyد

شد. دلیل دیگری هم می آورند که غyyایت بعثت رسyyل، احسyyان بyyه خلق و راهنمایی مردم به طریق خیر و ارشاد در معاش و معاد

دعyyوت آنyyان بyyه گوشه نشyyینی و عyyزلت و خلyyوت واسyyت، نه انقطاع ]جyدایی[ از خلyق و رهبyانیت، و از این جهت اسyyت کyه

صرسول اکرم قومی را که عزلت اختیار کyyرده بودنyyد، و صyyرفا بدنیه از نماز و روزه بودند، سرزنش فرمود.به عبادت مشغول

تا این جا طرق مختلفه بود، اینک طریق حق را گوشزد می کنیم:ــادات، و آن طریقة محققین اسالم در افضل اعمــال و عب

طریقة ابراهیمیه محمدیه ختمیه است امyyا افضyyل اعمyyال و عبyyادات در نyyزد محققین از موحyyدین

اسالم، آن است که در آن سه شرط موجود باشد:- در آن عمل، رضای خداوند مالحظه شود؛1- مقتضایات و مناسبات وقت در نظر گرفته شود؛2- شخص، وظیفة خود را نسبت به عمل تشخیص دهد.3

بyyا این شyyرایط، عمyyل و عبyyادتی کyyه از شyyخص عامyyل سر افضyyل اعمyyالمی زند، افضل اعمال و عبادات خواهد بود؛ مثال:

است، اگرچyyه منتهی بyyهو عبادات در وقت هجوم دشمن، دفاع ترک بعضی واجبات گردد؛ در وقت حضور ، قیام به حق مهمان

از اعمال مسyyتحبه؛ ادای حyyق زن و فرزنyyد، ماننyyدافضل است زوجیت و تربیت و انفاق، افضل از بعضyyی عبyyادات دیگرحقوق

است؛ در وقت سحر، افضل اعمyyال، اسyyتغفار و قyyرائت قyyرآن اسyyت؛ هنگyyامی کyyه جyyاهلی مراجعyyه بyyه عyyالم کنyyد و مyyورد

، بیyyان معyyارف و مسyyائل حالل و حyyرام باشyyد، در آناحتیاجش شyyخص عyyالم و تعلیم جاهyyل افضyyل اسyyت از بعضyyیزمyyان بر

در وقت عبyyادت پنجگانyyه، افضyyل اعمyyال و اکمyyل دیگر؛اعمال ماهی هyyyا در دریyyyا بyyyر کسyyyی کyyyه بyyyه دنبyyyال دانش می رود، درود می فرستند«. و در مصادر اهل سنت با لفظ دیگر و بyyا کمی اختالف در کتاب األوسط طبرانی و کتyyاب الثyyواب اثyyر أبوالشyyیخ ابن حبyyان روایت

شده و اسناد آن قوی نیست. ]مصحح[

در بیان افضل عبادات و اختالفمردم در آن

69

ادای آنهاسyyت؛ هنگyyامی کyyهقربات ]اسyyباب نyyزدیکی بyyه خyyدا[ معنyyوی دارد،محتyyاجی بyyه تyyو روی آورد و حاجت هyyای مyyادی یا

افضل اعمال در آن مورد، رفع حyاجت اوسyyت؛ افضyل در وقت در آیات است؛ افضلقرائت قرآن، جمعیت قلب و تفکر و تدبر

تضرع و زاری، ودر وقت وقوف در عرفه، اجتهاد و کوشش در نبایyyد روزه گyyرفت؛مناجات با رب العyyالمین اسyyت، و آن روز را

«[]در دهة اول ذی الحجyyه، کyyثرت تهلیyyل وهللاگفتن »ال الyyه اال ا است؛ در دهة سyyوم رمضyyان، اعتكyyاف درتکبیر و تمجید افضل

مسyyجد افضyyل اسyyت؛ در وقت بیمyyاری بyyرادر مyyؤمن، افضyyل مساعدت اوسyyت؛ هنگyyام مyyرگ بyyرادر مyyؤمن، تشyyییععبادات،

بازمانyyدگانش افضyyل اسyyت؛ در وقت غوغyyایجنyyازه و تسyyلیت ایشان، صبر کyyردن و تyyرکمردم بر علیه تو و بد گویی و توهین

است از ترک معاشyyرت و فyyرارمخالطه با مردم نکردن افضلاز مردم.

آناز این بیانات واضح شyyد کyyه افضyyل اعمyyال در هyyر وقت، است که رضای خدا را در آن عمل مالحظه کند، و وظیفة خyyود و مقتضی وقت را تشyyخیص دهyyد. این جمyyاعت، یعyyنی محققین

توحید محض هستند و همیشه خyyدا رااسالم، اهل تعبد مطلق ودر نظر دارند و همه وقت به افضل اعمال موفقند.

ازاما اقسام و اصناف سابق الذکر اهل تعبد مقیدند: دسته ای از افضلآنان در وقت زهد عابدند و همینکه از زهد خارج شدند

احمز ]سخت تر[اعمال بیرونند. دستة دیگر که افضل اعمال را آن پنداشyyyتند، وقyyyتی کyyyه عمyyyل مشyyyقتی نداشyyyت، خyyyود را

بyyهناقص العمل می بینند، و جمعیتی که افضل اعمال را خyyدمتخلق می دانند، وقتی که نفع خلق در عملی نباشyyد، آن عمyyل راناقص می دانند؛ پس تمyامی این گروه هyا خyدای را بyر یyک وجه

عبادت می کنند. محمyyدیاما صاحب عبادت مطلقه و تyyابع طریقyyة ابyyراهیمی تعبyyد بyyهختمی، همیشه خدای را عبادت می کند، و از یک منزل در مجلسمنزل تعبد دیگری روان است. صاحب تعبد مطلق را

می یyyابی؛ درعلمyyا می بیyyنی؛ در وقت جهyyاد در صyyف مجاهyyدین مyyریض و تشyyییعوقت خدا با ذاکرین می بینی؛ در وقت عیyyادت

جنازه بyyا مشyyیعین ]تشyyییع کنندگان[ و عیادت کننyyدگان می یyyابی. خالصه در هر مشyyهد از مشyyاهد عبyyادت و هyyر مyyنزل از منyyازل

طاعت، حاضر و مشغول عمل و وظیفة خویش است.

توحیدعبادت

70

شyyیخ االنبیابندة مطلق خدا، صyyاحب این عبyyادت اسyyت؛ تyyابع صyyاحب فضyyیلت اوسyyت؛اوست؛ امت محمد مصطفی اوست؛

نی ]جاه و موحد حقیقی که مقید به قیدی نیست و ساکن در تعیاك﴿ حقیقتمقام[ نخواهد شد اوست؛ متحقyyق به yyد وإي ب اك ن ي�إي

تعين این شخص است.[5: الفاتحة] ﴾٥ي ن

71

4

انواع شرک

شرک بر دو قسم است: شرک اکبر و شرک اصغرشرک اکبر آن است که مخلyyوقی مخلyyوق دیگyyر را عبyyادت و پرستش کند، و شرک اصغر عبارت از اثبات افعالی کyyه مختص

خداوندی است به غیر او؛ مثل اینکه غیر خyyدا را شyyافیبه ذات رازق تصyyور کنyyد، یyyا غyyیر خyyدا را دافyyع بال و رافyyعبدانyyد، یا

شقاء بداند.ها و بدبختی شرک اکبر چنانکه مکرر اشاره شد آن است که برای خدا در عبادت شریکی قائyyل شyyود، و معبyyود غyyیر حyyق را مثyyل حyyق یا بیشyyتر دوسyyت بyyدارد؛ و این عبyyارت اسyyت از تسyyویة خلyyق با رب العالمین؛ چنانکه فردای قیامت مشyyرکین در آتش جهنم بyyه

خدایان خود خطاب می کنند: مبين ﴿ ا لفي ضل ه إن كن لل �ت علمين ٩٧ٱ yyرب نسويكم ب ي� إ ٱ ﴾٩٨ي(

[98]الشعراء: گمyyراهی بyyودیم کyyه شyyما خyyدایان را بyyا»قسyyم بyyه خyyدا مyyا در

. گرفتیم«رب العالمین مساوی با اینکه مشرکین مقرند که خالق جهان و جهانیyyان خداسyyت،

نمی کننyyد وو خداونyyدان خیyyالی آنهyyا روزی نمی دهنyyد، زنyyدهنمی میرانند، پس مراد از تسویه چیست؟

دوسyyتیمقصود از تسویة خداوندان با خدای جهان، تسویه در خدایانشyyانو محبت و تعظیم و عبادت است، چنانکyyه مشyyرکین

را بیش از پروردگار جهانیان دوست دارند:ه﴿ لل ونه كحب ٱيحب .[165: ة]البقر ﴾ي�

در این آیyyه خداونyyد تصyyریح می فرمایyyد کyyه مشyyرکین بyyه جهان محبت دارند، و به هنگام ذکرخداوندان باطل مانند خدای

ذکر خدا خوشحال و فرحنyyاک می شyyوند،معبودهایشان بیش ازبلکه در موقع ذکر خدای واحد مشمئز و بد حال هم می گردند:

أخر وإذا﴿ منون ب ذين ال ي ل مأز قلوب ده ه و لل �8وإذا ذكر ي� ٱ ي3 ٱ ي" ي2 ٱ ي� ٱشرون ت ذين من دونه إذا ه ي ل ي�ذكر ي ي� ۦ� [45]الزمر: ﴾٤٥ٱ

نyyام خyyدای واحyyد بyyرده شyyود برمyyد دل هyyای آنyyان کyyه»و چyyون

72

به روز بازپسین، و چون یاد کرده شyyوند آنyyان کyyه از غyyیرنمی گرونداویند آنگاه ایشان فرحناک شوند«.

چنانکyyه اگyyر تyyوهین کyyوچکی بyyه خyyدایان باطلyyه، و تخفف نسبت به مشایخ و اولیا من دون الله بشود،]بی احترامی[ کمی

مثyyل سyyگ حملyyه می کننyyد، و می خواهنyyد آن شyyخص موحyyد را وقتی توهین به حرمات الهیه شود یا نوامیس احکyyامبدرند؛ اما

کند، هیچ تکان نمی خورند؛ خصوصا اگر آن شyyخص مyyوهنتغییر مطمyyع ]طمعکyyار[صبه دین و تغییردهندة سyyنت خیرالمرسyyلین

امید مال و جاهی نزد او توهم شود.باشد، و یyyا للعجب! اگyyر بگyyویی اولیyyاء من دون اللyyه، قاضyyی الحاجات

خداست،نیستند، باب الحوائج و شافی نیستند، برآورندة حاجات اوست، ضyyارقبول کنندة توبه ها و بخشندة گناهان اوست، نافع

خواسyyت، در ایناوست، قادر اوست، و نباید از بشری حyyاجت شyyyیادانهنگyyyام پyyyیراهن می درنyyyد، و داد و وادینyyyا می زننyyyد،

شyyرکیه جهyyال،دین فروش هم محمyyل و توجیهyyاتی بyyرای عقاید رؤسyyایسنخ ]از جنس[ توجیهyyات و محمل هyyایی کyyه کاهنyyان و

این توجیهyyاتمشرکین می کردند، پیدا می کنند. مسلم اسyyت با باز نخواهد شyyد، و شیادان و جهل مردم به قرآن، روزنة فالحی

خواهد گردید.روز به روز بر عدد مشرکین افزودهلمyyون ﴿ ف ي أم فس ههم عوا وي كلوا ويتمت ه ي ي�ذ ي �� ي� ٱ ي� #$ ي ي� ]الحجyyر: ﴾٣ي�

٣] »بگذارشان تا بخورند و ]با لذایذ مادی و زودگذر[ کyyامرانی کننyyد،

و آرزوها سرگرمشان كند، ولى به زودى خواهند دانست«. اگر بگویی که امامزاده کyور را شyyفا نمی دهyد، بی بیشyهربانو

برآورنyyدةچشyyم زائyyرین قyyبرش را کyyور نمی کنyyد، دیyyگ سyyمنو ولی مyyا اینهyyا راحاجات نیست، جواب می دهند بلی چنین است

جوابی کyyه مشyyرکینشفیع و واسطه قرار می دهیم. عینا همان می دادند:صبه ختمی مرتبت

ه﴿ لل [18]یونس: ﴾ٱهؤالء شفعؤنا عند »اينها نزد خدا شفاعتگران ما هستند«،

و خداوند این جواب را رد می کند:ه﴿ لل yyا إلى بون yyده إال ليقر ب لياء ما ن خذوا من دونه أ ت ذين ل ٱو ي� �ي ي ۦ� ٱ ٱ

تلفون نه في ما ه فيه ي كم ب ه ي لل فى إن ي*ز ي� ي� ي� ي� ٱ [٣]الزمر: ﴾ي� »و كسانى كه به جاى او دوسyyتانى بyyراى خyyود گرفتهانyyد ]بyyه اين بهانه كه[ ما آنها را جز براى اينكه ما را هر چه بيشتر به خدا نزديyyك

انواع شرک

73

گردانند نمىپرستيم البته خدا ميان آنان در باره آنچyyه كyyه بyyر سyyر آن.اختالف دارند داورى خواهد كرد«

جای دیگر می فرماید:خyyذ﴿ ت yyوت عنكب لياء كمثل ه أ لل خذوا من دون ت ذين ل ي"مثل ٱ ي� ٱ ي ٱ ٱ ٱ

لمyyyون yyyانوا ي ك yyyو ل عنكب ت yyyوت لب بي هن وإن أ ت ي�ب ي "� ه ي� ٱ ي� ي� ٱ ي # ﴾٤١ي�[١٤]العنكبوت:

»و به راستى نyyوح را بyyه سyyوى قyyومش فرسyyتاديم پس در ميyyان آنان نهصد و پنجاه سال درنگ كyyرد تyyا طوفyyان آنهyyا را در حyyالى كyyه

.ستمكار بودند فرا گرفت«ا﴿ yyا إن لي yyادي من دوني أ خyyذوا عب ذين كفyyروا أن يت ل ب yy75أفحس ه ي ٱ

كفرين نزال م ل نا جهن ت ي�أ �ي �[102]الكهف: ﴾ ١٠٢ي »آيا كسانى كه كفر ورزيدهاند پنداشتهاند كyyه ]مىتواننyyد[ بyyه جyyاى من بندگانم را سرپرست بگيرند ما جهنم را آماده كردهايم تا جايگاه

.پذيرايى كافران باشد« مصyyادیقما برای راهنمایی برادران مسلمان، موارد شرک و

آن را بیان می کنیم، تyyا شyyاید گمyyراهی هyyدایت شyyود و آشyyنا بهموازین دین گردد.

:اقسام شرک اصغر نخ یــا امثــال- به دست کردن حلقــه یــا انگشــتر یا1

آنها برای رفع بال یا دفع آنخداوند متعال می فرماید:

ر ه﴿ yyyه بض لل أرادني ه إ لل عون من دون تم ما ت ي�ق أفyyyرء ٱ ي� ٱ �ي ي� ي�مته ق كت ر yyس مyyة ه هن م أرادني بر ه أ ر yyي�هن كشفت ض ۦه ي� ي� ي� ي� ي ۦ�

لون متوك ل ه يتوك عل لل بي ي�ح ٱ ي� �� ٱ [38]الزمر: ﴾ي »بگو ]هان[ چه تصور مىكنيyyد اگyyر خyyدا بخواهyyد صyyدمهاى بyyه من برسyyاند آيyyا آنچyyه را بyyه جyyاى خyyدا مىخوانيyyد مىتواننyyد صyyدمه او را برطرف كنند يا اگر او رحمتى بyراى من اراده كنyد آيyا آنهyا مىتواننyyد رحمتش را بازدارند بگو خyدا مyرا بس اسyت اهyل توكyل تنهyا بyر او

توكل مىكنند«. یyyااز این آیة مبارکه معلوم می شود کyyه هیچ موجyyودی ضyyرر

کسyyینفعی نمی تواند برساند مگyyر بyyه اذن خyyدای تعالی، و اگر شyyرک محضضار و نافعی غیر از پروردگار جهانیان تصور کند،

است.عمران بن حصین می گوید:

yyة: وفي بي رأى رجال في یده حلقة من صفر )وفي روای أن الن

توحیدعبادت

74

yyة. قyyال: یده خاتم من صفر(. فقال: »ما هذه«. قال: من الواهنyك مyا yو مت وهي علی ك ل yyا، فإن وهن هyyا ال تزیyyدك إال »انزعها، فإن

(1)أفلحت أبدا«

مردی را دید کyyه حلقه ای از جنس روی در دسyyتص »رسول خدا داشت )و به روایتی انگشتری از مس(. بyه او فرمyود: این چیسyت؟ او گفت: ]برای درمان[ درد بازوست. ایشان فرمود: بیندازش، همانا جز سستی بر تو نمی افزاید؛ پس اگر بمیری و این ]حلقه[ همyyراهت

باشد، هرگز رستگار نمی گردی«. دردی اسyyت کyyه در دوش و بyyازو پیyyدا می شyyود و ازواهنه:

دردبرای عالجش مهره هایی بyyه رشyyته درمی آورنyyد و در موضعآویزان می کردند، و به این مهره ها »حرز واهنه« می گفتند.

فلyyزی رسم مشرکین این بyyود کyyه حلقه ای از روی یاحلقه: چشم زخم و جندیگر بر بازو می بستند و گمان می کردند که از

حفظشان می کند. شده: روایتصدر حدیث صریح و صحیح دیگر از نبی اکرم

ق ودعyyة فال ودع yyه، ومن تعل ه ل ق تمیمyyة فال أتم الل »من تعله له« .(2)الل

تمyyام نمی کنyyد ]زیyyرا»کسی که تمیمه آویyyزان کنyyد خyyدا بyyرای او معتقد بودند که تمیمه همۀl دارو ها و شyyفاها را در بyyر دارد[ و کسyyی

درو النهایة اثر ابن األثیر. (، به نقل از 59/121- بحار األنوار مجلسی )1 سنن ابن ماجه، كتاب الطب، باب تعلیق التمائم،مصادر أهل سنت:

(،4/445(، آلبانی آن را ضعیف دانسته، و مسyyند أحمyyد )3531حدیث ) شعیب أرنؤوط می گوید: حدیث حسن اسyyت، و امyyا این إسyyناد بخyyاطر

مجهول بودن خالد بن عبید المعافری ضعیف است. ]مصحح[ - در مصyyادر حyyدیثی شyyیعه آن را نیyyافتم، و نزدیک تyyرین حyyدیث بyyه آن،2

النعمyyان التمیمی الشyyیعی )وفyyاتابوحنیفهحyyدیثی اسyyت کyyه قاضyyی ( بyyه صyyورت مرسyyل2/142هyyy( در کتyyابش »دعyyائم اإلسyyالم«، )363

(، والنوری الطبرسیy/18 60روایت کرده، و مجلسی در بحار األنوار، ) ( از او نقل کرده اند.4664(، حدیث )317/ 4در »مستدرك الوسائل« ) روایت است که ایشان از تمyyائم و تyyول -صولفظ آن: »از رسول الله

التمائم: آنچه از نوشته ها و مهره به ادعای رفع بال و چشم زخم آویزان می شود. و التول: روشهایی همانند جادوگری و مانند آن، که زنان خyyود را برای شوهرانشان محبyyوب می گرداننyyد- و سyyحر نهی کردنyyد«. امyyامتنی که مولف آن را ذکر کرده است، با همین الفاظ در مسند احمد )

4 yy/154ؤوطyyاز مصادر اهل سنت- روایت شده است. شعیب األرن - ) محقق آن می گوید: حyyدیث حسyyن اسyyت. بیهقی نyyیز در سyyنن کyyبری )

( روایت کرده است. ]مصحح[20090(، حدیث )9/350

انواع شرک

75

در ودعه و سyyکون قyyرار نمی دهyyد ]یyyاکه ودعه بردارد، خداوند او را او می ترسید زایل نمی کند[«.آنچه را که از

گyyردن مهره هایی بود که به رشته در می آوردند و برتمیمه: محفyyوظبچه هyyا آویyyزان می کردنyyد و می گفتنyyد از چشyyم زخممی دارد، و در اصطالح عامه »نظر قربانی« می گویند.

چyyیز سyyفیدی اسyyت کyyه از دریyyا بyyر آورنyyد و دارایودعــه: شyyکافی ماننyyد شyyکاف هسyyتة خرماسyyت و بyyه فارسyyی مورچه

خوانند و جهت دفع چشم زخم بر گردن کودکان اندازند.ابن ابی حاتم از حذیفه روایت می کند:

yyه yyط من الحمى فقطعyyه، وتال قول yyده خي ه رأى رجال في ي »أنركون﴿ تعyyالى: ه إال وهم م لل yyرهم ب ث من أ ي�����2ومyyا ي ٱ �ي ]یوسyyyف: ﴾ي3

106]»(1)

تب بyyود )بyyه مyyردی را دیyyد کyyه در دسyyتش نخی بyyرای»حذیفه را تالوت کyyرد:اصyyطالح عامyyه تب بنyyد(؛ آن را پyyاره کyyرد و این آیه

. مشرکانی بیش نیستند«بیشتر مردم به خدا ایمان نمی آورند، آنان روایت است:در حدیث صحیح از أبی بشیر انصاری

ه ه كان مع رسول الل »أن وال yyل رس yyفي بعض أسفاره فأرس .(2)أن ال یبقین فی رقبة بعیر قالدة من وتر أو قالدة إال قطعت«

ص سyyفرها بyyا رسyyول خyyدا بyyودیم؛ پیغمyyبر اکyyرم»در بعضyyی از فرستاد ]زید بن حارثه[ و فرمود تمام قالده و وتر شتر هاشخصی را

کن«. را پاره کهنهوقyyتی کyyه زه کمyyان در جyyاهلیت چyyنین رسyyم بyyود وتر:

می شyyد عyyوض می کردنyyد و بyyه گyyردن شyyتر و اسyyب و گyyاو و مکاره وگوسفند می بستند و عقیده بر این داشتند که آنها را از

چشم زخم حفظ می کند.از ابن مسعود مرویست که گفت:

، چyyاپ. أسyyعد الطیب(، بyyا لفyyظ: از7/2208- تفسyyیر ابن أبی حyyاتم )1 عزره روایت است کyyه گفت: »حذیفyyه بyyر مریضyyی داخyyل گشyت و در بازویش بندی را دید، پس آن را برید یا بyyیرون آورد. سyyپس این آیyyه را

ركون ﴿تالوت کyyرد: ه إال وهم م لل yyرهم ب ث من أ ي���2ومyyا ي ٱ �ي ]یوسyyف: ﴾١٠٦ي3 »و بیشتر آن ها به خدا ایمyyان نمی آورنyyد؛ مگyyر اینکyyه آنyyان )بyyه .[١٠٥

نوعی( مشرک اند«. ]مصحح[ - در مصyyادر حyyدیثی شyyیعه آن را نیyyافتم، امyyا در مصyyادر حyyدیثی اهyyل2

( و مسyyلم ح)2843سyyنت، حyyدیثی متفyyق علیyyه اسyyت کyyه بخyyاری ح) ( آن را روایت1677( در صحیحشyyyyان، و مالyyyyک در موطyyyyأ ح)2115

کرده اند. ]مصحح[

توحیدعبادت

76

ه ول الل yyسمعت رس«ةyy ول مـائم والت قى والت یقyyول: »إن الyyر.(1)شرك«

تمیمه هyyا و تولyyه شyyرکشنیدم از رسول خدا که فرمود: رقی و»است«.

است. جمع رقیه، معنی افسون و تعویذرقی: دوسyyتی و مهyyرة افسyyون کyyه جادو و تعویذ و افسyyونتوله:

شیفته کنند.زنان شوهران خود را بداناز عبدالله بن عکیم مرفوعا مروی است:

ق شیئا وكل إلیه« (2)»من تعل

را واگyyذار بyyه آن»کسی که چیزی به خود آویزان کنyyد خداونyyد او.چیز می کند«

از رویفع مروی است که گفت: : یا رویفع لعل الحیاة ستطول بك بعyyدي،»قال رسول الله

تنجى برجیyyع yyد وترا أو اس ه من عقد لحیته أو تقل اس أن فأخبر النة أو عظم فإن محمدا منه بريء« .(3)داب

زندگانی تو طوالنیرسول خدا به من فرمود: »ای رویفع، شاید» مردم را آگاه کن کسی که ریششود یعنی مدتی پس از من بمانی.

به گردن بیندازد، یا با سرگین حیوانی استنجاخود را گره بزند یا وتر او بیزار است«.از صکند محمد

کyyه دو معنی در آن ذکر شده یکی آنکه کاری کندعقد لحیته: و آن،مویش مجعد گردد؛ دوم آنکه در جنyyگ ریش را گyyره بزند

( روایت7824( ح )6/237- حyyر عyyاملی در کتyyاب وسyyائل الشyyیعه )1 کyyرده: »از احمyyد بن محمyyد بن محمyyد بن مسyyلم گفت: از ابyyوجعفر

سوال کردم: آیا به چیزی از این تعویذها پناه ببریم؟ فرمودند: نyyه مگyyر می فرمyyود: بدرسyyتی بسyyیاری از ایناینکyyه قyyرآن باشyyد. همانyyا علی

نوشته ها و تعویذها شرک هستند«. مجلسی هم این را در بحار األنوار ) ( روایت کرده است. نوری طبرسی نیز در مستدرک الوسyyائل از92/5

علی بن ابی طyyالب نقyyل کyyرده کyyه فرمودنyyد: »بسyyیاری از تعویyyذها و آویزان کردن نوشته ها، جyyزئی از شyyرک اسyyت«. )مسyyتدرک الوسyyائل

4/318 y،13/110اما متنی که مولف آن را ذکر کرده، آن در مصادر .) ( در سyyنن3530( و ابن ماجyyه ح)3885سنت وجyyود دارد، ابyyوداوود ح)

خود روایت کرده اند، و آلبانی آن را صحیح دانسته است. ]مصحح[ ( و شyعیب أرنyؤوط،4/310(، ومسyند أحمyد: )2072- سنن ترمذی ح)2

حکم آن را »حسن لغیره« ذکر کرده است. همچنyyان بیهقی در السyyنن( روایت کرده است. ]مصحح[20096الكبرى ح)

(، و آلبyyانی می گویyyد:5067(، و سنن نسائی ح)36- سنن أبی داود ح)3صحیح. ]مصحح[

انواع شرک

77

امر بyyه ارسyyال ]رهyyا کyyردن[صنوعی تکبر بوده و پیغمبر اکرم فرمود.ریش

از سعید بن جبیر رسیده است که گفت:(1)«من قطع تميمة من إنسان كان كعدل رقبة»

یyyک بنyyده»کسی که تمیمه از انسانی پاره کند مثل این اسyyت که.آزاد کرده باشد«

اسyyتمداداز این اخبار صحاح و نص آیة مبارکه روشن شد که قربانی و حلقهغیبی و استعانة معنوی جستن از انگشتر و نظر

در دکان هyyا وو نخ تب بنyyد و امثyyال اینهyyا از قبیyyل: نعyyل اسب صyyرف اسyyت، واتومبیل ها و خانه هyyا، شyyرک محض و خرافyyات

نباید بدانها تبرک جست، و از آنها رفع فقر و فاقه و دفyyع آفyyاتو بالیا خواست.

انگشyyتراگر بگویند اخباری وارد شده که پیغمyyبر و ائمyyة دین انگشyyتردر دسyyت می کردنyyد و اخبyyار دیگyyری در خاصyyیت نگین

اسyyت، یyyا فالنوارد شده کyyه فالن نگین بyyرای دفyyع فقyyر مفید فالن نگین آدمینگین نماز در آن چندین برابyyر ثyyواب دارد، و یا

جواب می گوییم:را از بال محفوظ می کند، و غیر این ها،در ÷ بنا به روایت صحیح که در وسائل از حضyyرت صyyادقاوال:

ى منقول است که فرمyyود: یرا حت yyه إال یس ول الل yyم رس »مyyا تخت(2)تركه«

دسyyت نکyyرد و بعyyد تyyرک»رسول خدا جز زمان کمی انگشyyتر در.فرمود«

در سyyال های آخyyر در دستص خاتمی که رسyyول خyyداثانیا: کرد، برای تبرک و غلبه بر دشمن و رفع فقر و فاقه نبود، بلکyyه

خواسyyت بyyرای پادشyyاهان جهyyانصهنگyyامی کyyه رسyyول اکyرم کyyهدعوتنامه بفرستد و آنان را دعوت به اسالم کند، عرض شد

نامyyة بyyدون مهyyر تyyأثیری نyyدارد و کسyyی آن را نخواهyyد خوانyyد؛ نقش فرمود تا انگشتری از نقره تهیyyه کردنyyد وصرسول اکرم

دوم:آن را در سه سyyطر قyyرار دادنyyد. سyyطر اول: اللyyه سyyطر رسول، سطر سوم: محمد، که از زیyر بyه بyاال قyرائت می شyد.

در انگشyyت زنyyده بودنyyد،صاین انگشتر تا زمانی که آن حضyyرت ابyyابکر آن را درصمبارکشyyان بyyود. پس از رحلت رسyyول اکرم

(. ]مصحح[23473(، ح )36 / 5- مصنف ابن أبی شیبة، )1(، »الكافی« كلینی، باب الخواتیم، ح )y/ 77 76 )وسائل الشیعة- نگا: 2

]مصحح[(. 16/123(، بحار األنوار )6/469(، )10

توحیدعبادت

78

پس از او عثمان وانگشتر خود قرار داد و بعد از ابابکر، عمر و در چyyاه اریس افتyyاد ودر سالی که عثمان كشyyته شyyد انگشyyتر

سه روز تجسس کردند و نیافتند. مهyyر اسyyم بyyود،صاز این بیان معلوم شد که انگشتر پیغمبر

به نگین انگشتر تبرک جسته باشد.صنه اینکه رسول اکرم نمی جسyyتند، بلکyyه بyyه هم بyyه احجyyار تyyبرک‡ائمyyة طyyاهرین

اسماء الله الحسنی تیمن می کردند، و نقش انگشترشان مبتyyنی بyyyود، چنانکyyyه نقش نگینبyyyر توسyyyل بyyyه حyyyق و اسyyyماء الله

yyyه الواحyyد القهار«: امیرالمؤمyyنین ، نقش خyyاتم»الyyyملك للمتي«: لحضرت زهyyرا yyه ولي عصyyy :، نقش خyyاتم مجتyyبی»اللyه« ة لل yه بالغ أمره«: نقش خاتم حسین شهید،»العز ،»إن الل

yyyه«: نقش نگین سید سجاد بي الل yyاتم»لكل غم حسyyنقش خ ، yه: حضرت صادق، نقش نگین«أملي بالله»: باقرالعلوم »الل

متي من خلقyyyه« yyyی بن جعفر، ولي عصyyyاتم موسyyyنقش خ: yyyه« yyyه ال: نقش نگین حضyyرت رضا، »حسبي الل اء الل yyا شyyم« yyyه« yyyه: تقی نقش خyyاتم امyyام محمد، قyyوة إال بالل بي الل yyحس«

yyyه الواحyyد: نقش خاتم امام علی النقی، حافظي« »الyyyملك لله« »:يو نقش خyyاتم امyyام حسyyن عسyyکر، القهار« الغyyنى لyyyل

بود. و سyyیرة ائمهصاز این مقدمات معلوم شد که عمyyل پیyyامبر

انگشyyتر دفyyع بال، بر تبرک به احجار نبود، و نه توسط‡طاهرین از نص قرآن کyyریم ویا رفع بیماری و گرفتاری نمی کردند. و نیز

برمی آید که تyyبرک بyyه احجyyارهمچنین اخبار صحیح که بیان شدشرک به خداست.

ولی شyyگفتی این جyyا اسyyت کyyه چyyرا کتyyاب خyyدا و سyyنت زیر پای گyyذارده شyyده؟ چyyرا مسyyلمانان از آن خyبریصپیغمبر

ندارند؟ چرا فکر نمی کنند، آخر تبرک به سنگ چyyه معyyنی دارد؟ چyyراپروردگارا، چyyرا دین تyyو بازیچyyة جهyyال گردیyyده؟ خداونyyدا،

سنت پیغمبرت فراموش شده است؟ می گوینyyدسبحان الله، متدینین انگشترها در دست می کننyyد و

خداونyyد نزدیyyکفالن نگین خاصیتش این است که انسyyان را به می کند، و فالن سنگ در آن نماز چند برابر ثواب دارد؛ آخyyر این

که انسان سنگ بyyزرگ راسنگ پرستی نیست؟ چه فرق می کندعبادت کند و به آن تبرک بجوید یا سنگ کوچک را؟

تقدیس احجار و تبرک به آنها از یادبود های دوره هyyای ابتyyدایی

انواع شرک

79

و جهyyالت بشyyر اسyyت کyyه در عصyyر باسyyتان آنهyyا را مقyyدس می شمردند، ولی مشکل اینجاست که می گویند تبرک به احجار از شرع رسyyیده، در صyyورتی کyyه اخبyyاری کyه در این بyyاب نقyyل

شده همگی موضوع ]جعلی[ و بی اصل می باشند. و أئمyyةص این اخبار چنانکه معارض با قرآن و سنت پیغمyyبر

می باشyyد، این اخبyyار مخyyالف اصyyول توحیyyد اسyyت؛ این‡طاهر اخبار مخالف مذاق اسالم است؛ باید آنها را دور انyyداخت، زیyyرا به ما امر رسیده اگر خبری مخالف کتاب خدا باشد، با آن چنین

رفتار کنیم. آنمن خود انگشتری داشتم از حدید صینی که در کتب بyyرای

در دسyyتخواصی دیده بودم، از آن جمله اینکه اگر این انگشyyتر می کنyyد. ازباشد در بیابان ها و دریا هyyا شyyخص را از آفyyات حفظ

کyyردم آناین جهت زمانی کyyه عyyازم مسyyافرت حج بیت الحyyرام مکه می رفتمانگشتر را همراه خود برداشتم. از مدینة منوره به

می کردم. یك دفعyyهو کتاب حدیثی داشتم که در اتومبیل مطالعه وقyyتی دقت کامyyل نمyyودمبه این اخبار که نقل کردم برخyyوردم،

جاهyyل و بی اطالع از توحیyyدگفتم ای داد، و وای بyyر من! چقyyدر سyyفر بyyه سyyوی خانyyة خyyدا می کنماسالمم، من محرم و حاجی، خدای جهان را حافyyظ خyyود نyyدانم؟ولی بت در دست دارم. چرا

دانم، در حyyالی کyyه من نگهبyyان اویم؟چرا سنگی را نگهبان خود دست داد که شرحش محال است. مشغولانقالبی چنان به من

انگشتر را از انگشت خyyود درآورده و در بیابyyاناستغفار شدم و عالم خودش یعنی به ریگ بیابyyان ملحyyق کyyردم و اینانداختم به

»رسyyم عاشyyق نیسyyت بyyا یکyyدل دو دلyyبر را خوانyyدم:مصyyرع الyحمد للyyه رب دل را از بت انگشتر پاک کردم. داشتن« و کعبة

العالyمین.در اینجا مطلبی هسyyت و آن اینکyyه مyyا منکyyر خyyواص احجyyار

ونیستیم، البته هر سنگی خاصیتی دارد، مثyyل عقیyyق و فyyیروزه غyyیره. امyyا تحقیyyق در خاصyیت احجyyار در رشyتة علyyوم طyyبیعی

اسyyت، نyyهاسyyت. اسyyالم خاصyyیت روحی و غیyyبی آنهyyا را منکر خاصyyیت طyyبیعی آنهyyا را. اگyyر بگوینyyد کسyyی کyyه مثال انگشyyتر

بایyد تجربyهفیروزه در دست باشد در دریyا غyرق نخواهyد شyد، در دست داشتهکرد، و کسی را که شنا نداند و انگشتر فیروزه

صحیح است.باشد در استخری انداخت اگر غرق نشد، حکyyومتدر تحقیق عبادت گفتیم که اگر از چیزی اثر غیبی و

توحیدعبادت

80

است. این قاعyyدهمعنوی بخواهی این کار عبادت کردن آن چیز موجyyودی غyyیر حyyق، اثyyررا نبایyyد فرامyyوش کyyرد: »اگyyر از هر

معنyyوی از قبیyyل حفyyظ حیyyات و رزق، دفyyع بال، رفyyع بyyدبختی، مشرکی؛ زیرا اینها از شئونهدایت، آمرزش و نجات بخواهی،

حق است«.اگر گفته شود در خبر از امام وارد شده است که فرمود:

م بالیمین« ایمyyان»عالمات»عالمات اإلیمان خمس: ... التخت پنج تاست، از آن جمله، انگشتر به دست راست کyyردن اسyyت«

(1).جyyواب می گyyوییم: مyyراد از مyyؤمن، شyyیعه اسyyت؛ و یکی ازشyyعایر و مشخصyyات شyyیعه از سyyایرین، تختم بyyه یمین اسyyت،چون در آن زمان رسم بود که غyyیر شyیعه انگشyتر را بyه دست

درچپ می کرد، و شیعیان بالنسبه به سایرین جمعیتشyyان کم و شyyعار درتقیه بوده و همدیگر را نمی شناختند؛ از این جهت این

میانشان مقyyرر شyyد تyyا یکyyدیگر را بشناسyyند و محتyyاج بyyه تقیyyه انگشyyتر تyyبرکنباشyyند. این حyyدیث داللت نمی کنyyد کyyه بایyyد به

بایyyد شyyیعه آن راجست، بلکه می گوید انگشتر که زینت است، و از شواهد بر ایناز دست چپ درآورد و به دست راست کند،

نیز برای امتیاز موحدینمعنی انداختن تحت الحنک است، که آن موحد در اسالم لباسشان یyyکاز مشرکین بوده، زیرا مشرک و

عمامه بyyر سyyر می گذاشyyتند؛ بyyرایشکل بود، و هر دو یک جور مسلمان تحت الحنyyک بیانyyدازد تyyاامتیاز ]جداشدن[ قرار شد که

شناخته شود؛ چنانکه محقق ثانی در کتاب »جامع المقاصyyد« در:باب لباس مصلی ]نمازگزار[ می گوید

( ذکyyر6/52 به روایتی که شیخ طوسی در تهyyذیب األحکyyام )/- مولف 1 کyyرده، اشyyاره می کنyyد کyyه می گویyyد: از ابومحمyyد الحسyyن العسyyکری

روایت شده که فرمودند: نشانه های مومن پنج چیز است: نماز پنجyyاهم و زیارت چهلم و انگشتر به دست راست کردن و تیرگی پیشانی و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم«. این روایت ضعیف می باشد و روایyyتی

( آن را روایت کyyرده، آن را نقض و باطyyل6/469که کلیyyنی در کyyافی ) می کند. وی با سند خودش از ابان از یحیی بن أبی العالء از ابوعبداللyyه که درمورد پوشیدن انگشتر در دست راسyyت از ایشyyان سyyوال کyyرد، و گفت: من بنی هاشم را دیدم که انگشتر را بyyه دسyyت راسyyت می کننyyد. ابوعبدالله فرمود: »همانا پدرم انگشتر را در دست چپ می کرد و بهتر

و داناترین آنها بود«. ]مصحح[

انواع شرک

81

لحي«: صقال النبی (2)»الفرق بین الyمسلمین والyمشركین الت

تحت الحنyyک»امتیyyاز مشyyرک و موحدفرمyyود: صرسyyول اکyyرم.انداختن است«

راخدایا، به رحمت رحمانیت قسم می دهم بنyyدگان موحyyدت از شر مشرکین حفyyظ فرمyyا. پروردگyyارا، تyyربیت مسyyلمانان از

شرک را ازمیزان قرآن و سنت بیرون شده؛ هدایتشان فرما و ایشان دور گردان.

تبرک به درخت یا سنگ و امثال آنها- 2خداوند می فرماید:

ى ﴿ عyyز ت و لل تم ي�أفرء ٱ ٱ رى ١٩ي� أ yyة الث لث yyوة ي* ومن ي� ٱ ]النجم: ﴾٢٠ٱ19 -20]

)و»به من خبر دهيد از الت و عزى و منyyات آن سyومين ديگyر «. پست(. صفت ذم است، یعنی متأخر و»أخری«لفظ

نقش به گفتة ابن کثیر، سنگی بود سفید و بر آن بیتی الت: مغyyیره بنصکرده بودند و در شهر طایف بود، و رسyyول اکyyرم

بتخانه را آتش زد.شعبه را مأمور فرمود آن بت را شکست و بتکyyده ای درختی بود که پرده هایی بyyر آن پوشyyانیده و عزی:

به نخلyyه میyyانبرایش ساخته بودند و این بت در محلی موسوم مأمور فرمود خالد بن ولید راصمکه و طایف بود. رسول اکرم

بعضی گویند: سهتا آن درخت را از ریشه بر کند و آتش زند؛ ودرخت خرما بود.

بتی بود میان مکه و مدینyyه کyyه در سyyال فتح رسyyولمنات: خyyرابو بتکyyده را را فرستاد تا آن را شکسyyت ÷ علیصاکرمنمود.

ابو واقد لیثی می گوید: إلى حنين ونحن حدثاء عهyyد بكفyyر،ص»خرجنا مع رسول الله

لحتهم يقyyال yyا أسyyوللمشركين سدرة يعكفون عندها، وينوطون به لها: ذات أنواط، قال: فمررنا بسدرة، فقلنا: يا رسول الله! اجعل

yyه ول الل yال رسyهصلنا ذات أنواط كما لهم ذات أنواط، فقyالل : yyده كمyyyا قyyالت بنyyو ي بي yyنن، قلتم والذي نفس yyا السyyه yyر، إن أكب

yyون ﴿ إسرائيل: هل ق ت ك نا إلهyyا كمyyا له ءاله قyyال إن ي1عل ل ب� ي ي� ب8 ه ي� ي1 ﴾١٣٨ٱ.(2)لتركبن سنن من كان قبلكم« [،138]األعراف:

بyyه حyyنین می رفyyتیم و همگی مyyردمی تyyازهص»بyyا رسyyول اکyyرم

(. ]مصحح[266/ 1- »من ال یحضره الفقیه« شیخ صدوق، )2

توحیدعبادت

82

داشyyتند کyyه پyyیرامون آنمسyyلمان بyyودیم. مشyyرکین درخت سyyدری خود را به قصد تyyبرک و تعظیماعتکاف و عبادت می کردند و اسلحة

درخت را »ذات انواط« می گفتند. سyyپس ازبه آن می آویختند، و آن عرض کردیم برای مyyا همصجلو درخت سدری گذشتیم و به پیغمبر

فرمود: الله اکyyبر، ]مyyرادص انواطی معین فرما. حضرت رسولذات این بyyودصتعظیم خداوند و تنزیه اوست از شرک، عادت نبی اکyyرم

ربوبیت و الyyوهیت بyyه سyyمعکه هر گاه که کلمات نامناسب به مقام می فرمyyود: سyyبحان اللyyه، یyyا اللyyهمبارکش می رسید در حال تعجب

گذشتگان مشرک است. قسم بyyه کسyyی کyyهاکبر[ این راه و طریقة قبضة قyyدرت اوسyyت سyyخنی گفتیyyد کyyه عین آن را بyyنیروح من در موسی گفتند که برای ما خدایی قرار بyyده، چنانکyyه آنyyان اسرائیل به

رسولخدایانی دارند. موسی گفت: شما قومی جاهل هستید. و بعد.« خواهید کرد فرمود: شما طریقة اقوام گذشته را متابعتصاکرم

امت خود را آگyyاه فرمyyوده اسyyتصدر این خبر رسول اکرم کyyرد. اگyyرکه شما هم از طریقة گذشتگان خود متابعت خواهید

را بyyرمال گذشyyتگان درسyyت دقت کنیyyد تبعیت مسyyلمانان سyyنن محله سyyنگی یyyا درخyyتی یyyامی بینی؛ چنانکه در هر شهر و ده و حyyاجت می خواهنyyد، و صyyد هاسقاخانه ای است که مyyردم از آن

این موهومyyات هسyyتند و ازمانند این. آیا مردمی کyyه معتقyyد به می خواهنyyد، می تyyوان اسyyم مسyyلمان واین قبیل چیزها حyyاجت

گذاشت؟ آیا اینان مشرک نیستند؟موحد بر آنان

2 y- مجمع»( و طبرسی در 1/400 )«التبیان»شیخ طوسی در تفسیرش ( حدیث فوق را در تفسیر این آیه کریمه نقل کرده اند:3/351 )«البیان

ر﴿ ك yyدل ى من ق ومن يتب yyئل موس yyا سyyكم ولك yyلوا رس تريyyدون أن ت ي أ ي� ٱ ?� Dي ي� %$5Eي ي�بيل yyلس وآء yyإيمن فق ضل س ٱب �ي ي� »آیyyا می خواهیyyد از .[١٠٨]البقyyرة: . ﴾١٠٨ٱ

پیامبر خود، )همان چیزی را( درخواست کنید که پیش از این از موسی خواسته شد؟ و کسی که کفر را به )جای( ایمyyان برگزینyyد، مسyyلما راه

طyyبرانی دردر مصادر اهــل ســنت؛راست را گم کرده است«. اما ( این حدیث را با همین لفظ و احمد3/ 244(،y )3291معجم الکبیر ح)

( بyyا لفyyظ بسyyیار نزدیyyک بyyه آن، روایت کرده انyyد.5/218در مسندش ) شعیب األرنؤوط می گوید: اسyyناد آن بyyر شyyرط شyyیخین صyyحیح اسyyت.

( و مسyyند طیالسyyی ح)11185همچyyنین در سyنن النسyyائی الكyبرى ح) ( روایت شyyده و ترمyyذی آن را بyyا6702( وصyyحیح ابن حبyyان ح)1346

( روایت کyyرده کyyه این واقعyyه2180اختالف انyyدکی در سyyنن خyyود ح) هنگام رفتن به سوی خیبر رخ داده است و سپس می گوید: این حyyدیث حسن صحیح می باشد ... و از ابوسعید و ابوهریره روایت شyyده اسyyت.

]مصحح[

انواع شرک

83

عجب این است که می گوینyyد درخت یyyا سyyنگ یyyا سyyقاخانه یا می خواهیم، بyهقدمگاه یا دیگ سمنو و غیره که ما از آنها حاجت

واسطة این است که نظرکردة امyyامزاده هسyyتند. بyyا این سyyخن را بپوشyyانند. مگyyرجاهالنه می خواهند با شرکی روی شرک دیگر

درخت، درخت راامامزاده قاضی الحاجات اسyyت تyyا توجyyه او بههم قاضی الحاجات کند؟

من خود »درخت مال چغنyyدر« را کyyه در پشyyت مدرسyyة سyyید بودنyyد وناصرالدین بود دیدم که جمعی از زنان دور درخت جمع حyyyاجتشخصyyyی روضyyyه می خوانyyyد و این زنyyyان از درخت

بودنyyد کyyه بyyهمی خواستند و به اندازه ای کهنه و نخ به آن بسته شمار در نمی آمد؛ چشم هایی از نقره بر درخت کوبیده بودنyyد و

گذاشته شده بود بyyهبه واسطة شمع زیادی که روی این درخت گردیyyده بyyود. عجب تyyریک چyyوب خشyyک سyyوختة متعفن مبyyدل

که قریب صyyد نفyyر طلبyyهاینکه این بت در پشت مدرسه ای بود در آن تحصیل علوم دینی می کردنyyد، و یکی از آنهyyا جyyرأت نهی

حyyوادث روزگyyار خیابyyانی احyyداث کyyرد و بyyهاز منکyyر نمی کyyرد. میان رفت. امyyا صyyد افسyyوس کyyه مدرسyyةحمدالله این بت از

دست رفت.زیبایی هم از همچyyنین چنyyاری بyyود در قصyyر سyyلطنتی کyyه آن را »چنyyارعباسعلی« می گفتند و مورد توجyyه سyyاکنان آن مکyyان بyyود و به

آن تبرک می جستند، و به حمد الله از بیخ کنده شد. چنyyانخاتم انبیا آنچه الزمة تبلیغ رسالت بود بyyه جyyای آورد، و

همyyه تعصyyب درمسلمانان را از شرک بیزار کرد که عمyyر بyyا آن بت پرستی که زمان جاهلیت داشت، در ایyyام خالفتش وقyyتی بyyه

بyyه آن خطyyاب کyردهزیارت کعبه رفت و بyه حجراألسyود رسyyیدگفت:

نیسyyتی، اگyyر ندیyyده بyyودم کyyه»ای سyyنگ، تyyو جمyyادی بیش احyyترام می فرمyyود ابyyدا بyyه تyyوپیغمبر به تو اسyyتالم می نمyyود و

.(1)اعتنایی نمی کردم«

( و1520- این خبر در مصادر اهل سنت روایت شده است، بخyyاری ح)1 روایت( در صحیحشان، و دیگران از عمر بن خطاب1270مسلم ح)

کرده اند که ایشان بyyه سyyوی حجyyر األسyyود آمyyده و بyyر آن بوسyyه زد و فرمود: »قسم به الله که برتو بوسyyه می زنم و می دانم کyyه تyyو سyyنگی هستی که نفع و ضرری نمی رسانی و اگر نمی دیدم که رسyyول اللyyه تyyو

را می بوسید، بر تو بوسه نمی زدم«. ]مصحح[

توحیدعبادت

84

ره از کجاست تا به کجا!ببین تفاوت عبyyادتاین نکته را باید متوجyyه بyyود کyyه حجراألسyyود را نباید

اسyyت. وضyyعکرد و استالم ]لمس کردن[ آن هم فقط مستحب اسyyت، و بyyهاین سyyنگ بyyرای تعyyیین نقطyyة شyyروع بyyه طyyواف

حاجی باید شروعاصطالح سنگ مره است؛ به عبارت واضح تر، بyyyه طyyyواف از محyyyاذات ]مقابyyyل[ این سyyyنگ کنyyyد. زیyyyرا

ازطواف کنندگان باید از یک جهت حyyرکت کننyyد، و اگyyر طyyواف واقyyعجهات مختلف شروع شyyود طyyائفین بyyه محyyاذات یکyyدیگر

می شوند، و طyyواف مشyyکل می گyyردد؛ لyyذا تشyyریع شyyد کyyه در نمایند.محاذات سنگ نیت کنند و از آنجا شروع به طواف

؛ ولی هyyزار افسyyوس کyyه پس ازصاین بyyود تyyربیت پیغمyyبرمدت کمی بسyyیار از امت گرفتyyار شyyرک شyyدند و چنyyان در آن فyyرو رفتنyyد کyyه بعضyyی از این عyyادات سyyاختگی شyyرک آمیز از

گردید.صضروریات دین و مسلمات شریعت سیدالمرسلین راسyyتی ببینیyyد چگونyyه جyyاهلیت را از نyyو شyyروع کردنyyد! چyyهخواب ها دیدند، و چه رقعه هyyای بyyر درختyyان آویyyزان کردنyyد! چه

چyهقدمگاه ها بر پا کردند و در سقا خانه ها، حyتی در روز روشنشمع ها روشن کردند!

بس که ببستند بر او برگو ساز

گر تو ببینی نشناسیش باز

- ذبح و قربانی برای غیر خدا3 قربانی یعنی آنچه به وسیلة آن تقرب بyyه خyyدا پیyyدا می کنyyد.

ذبیحyyه،اعم از خونی و غyyیر آن؛ و در عyyرف اسyyم اسyyت بyyرای چنانکه در تاریخ بنی اسرائیل مذکور است کyyه قربyyانی قابیyyل از

بود.نوباوه و ثمرة زمین، و قربانی هابیل از حیوانات آنجyyادر زمان نوح مذبحی ساخته شده بود که حیوانات را در

می کشتند و می سyyوزاندند، و در زمyان ابyراهیم، قربyانی مyردم نyyان و شyyراب و آدمی بyyود، کyyه بyyرای بت هyyای خyyود قربyyانیمی کردنyyد. حضyyرت ابyyراهیم ذبح و قربyyانی بشyyر را منyyع نمyyود]قضیة ذبح اسمعیل و آمدن فدیه اشاره به همین معنی است[.

قربانی دو قسم بود: دموی ]خونی[ و غyyیردر زمان موسی دموی ]غیر خونی[، قربانی دموی را می کشتند و غyyیر دمyyوی را

رها می کردند.در بیابان

انواع شرک

85

این عادت را عyyرب جyyاهلی از قyyوم موسyyی آمyyوخت کyyه بyyه جهت تقرب به اصنام، حیوانات را رها می کردند که قرآن آن را

به اسم »بحیره« و »سائبه« می نامد، چنانکه می فرماید:ذين﴿ ل وال حyyا ولكن وال وصيل ه م بحير وال سائب لل ٱما جعل � 8 8 8 ن� ٱ

قلون ثره ال ي كذ وأ ه لل ترون على ي�كفروا ي ي� �ي �5 ي� ٱ ٱ ]المائyyدة: ﴾١٠٣ي 103]

»خدا ]چيزهاى ممنوعى از قبيل[ بحيره و سyyائبه و وصyyيله و حام قرار نداده اسyyت، ولى كسyانى كyه كفyر ورزيدنyد بyyر خyدا

دروغ مىبندند و بيشترشان تعقل نمىكنند«. : عرب را رسم چنان بود که چون شتری از آن ایشانبحیره

می شyyکافتند وپنج بطن می زاد و آخرین آن نر بود، گوش آن را ممنyyوع می شyyد، ولیرها می کردند، و کشتن و سوار شyyدن آناز آب و گیاه آن را ممانعت نمی نمودند.

: عyyرب در جyyاهلیت نyyذر می کyyرد کyyه اگyyر مسyyافرشسائبه کنyyدمراجعت کند، یا مریض بهبودی حاصل کنyyد، شyyتری را آزاد

به مثابه اینکه شخصی بنده ای را آزاد کند.: آن گوسyyفندی اسyyت کyyه هفت بطن بزایyyد و اگروصــیله

هفتمین آن نر بyود، بکشyند و قربyانی بتyان کننyد، و اگyر بyه یک ]پیوست به برادرش[وصلت أخاهاشکم نر و ماده بزاید گویند:

و نر را برای خاطر خواهرش نمی کشتند. : فحلی اسyyت کyyه هفت بچyyه از نتyyایج آن قابyyل سyyواریحام

شyyود و بعضyyی دیگyyر گفته انyyد کyyه چyyون فرزنyyد فرزنyyد او قابل سواری ]یعنی پشت خود را ازحمى ظهرهسواری شود گویند:

منع نکنند.حمایت و منع کرد[ و او را آزاد کنند، و از آب و گیاه این رویة مشرکین در میان بعضی از مسلمین حکمفرماست

صyyالحی آزادکه بز یا گوسفند یا شتر را برای سyyقاخانه یyyا قyyبر گوساله امام رضامی کنند، و از امثال سایره است که می گویند

در زمان شyyاه سyyلطانرا تا چاشت نمی رسانند، و این گوساله زینت داده بودنyyد و در کوچyyهحسین صفوی بود و با طال و آیینه

تقرب و تبرک می جستند و خyyودو بازار آزاد بود، و مردم به آن دیدم که بزی را برای سقاخانه سائبه نموده بودند و شyyاخش را

آن تبرک می جستند.طال کرده و بهبنی اسyyرائیل ذبyyایح دمyyوی را سyyه قسyyمت می کردنyyد: ذبیحه محرمyyه، ذبیحyyه کفyyارة گناهyyان، ذبیحyyه سyyالمه. ذبیحyyة اول جزپوسyyتش تمyyامی آن را می سyyوزاندند، و دومی را دو قسyyمت

توحیدعبادت

86

رامی کردند: یکی از آن را به کاهن می دادند و قسمت دیگرش می سوزاندند، و ذبیحة سومی گوشتش را می خوردند.

بyyهقربانی در نزد مسیحیان منحصر به نان و شyyراب بyyود کهنام گوشت مسیح و خون مسیح می خواندند.

بعضی از امم مثل مصری ها، رومی هyyا، فنیقی هyyا و کنعانی ها در امر قربانی مبالغه می نمودند؛ حتی بشر را قربانی می کردند

اروپyyا جyyاریو این عادت مشئوم تا قyyرن هفتم میالد مسyyیح دربود.

علت پیدایش قربانی حیوانات آن مهمyyانی بyyود کyyه بعضyyی از اممبعضی گفته انyyد کyyه اصل

جمyyع می شyyدند و حیوانyyات رادر بتکدهبرای خدایان می کردند؛ همچنین اسyyیرانی کyyه در جنyyگ گرفتyyه بودنyyدذبح می نمودند، و

قربانی می کردند و گوشتش را می خوردند.برای بتان - هدیyyه و1بعضyyی گفته انyyد کyyه قربyyانی دو سyyبب داشyyت:

راضی- کفارة گناهان که خدایان را2تشریف برای خدایان بود. کنند و غضبشان را تسکین دهند.

: وحشی ها سه سبب داشتقربانی نزد می کردند، چون می گفتنyyد میت- قربانی را برای روح میت1

محتاج بyyه غذاسyyت؛ حyyتی اسyyب ودر قبر گرسنه می ماند غلمان میت را قربانی می کردند تا در قyyبر بyyyرای مردگyyان

معاون و مدد باشند؛ قربانی برای خدایان می کردند تا از آنان راضی شوند؛-2

بyyرای کفyyارة گناهyyان خyyود و قبیلyyه قربyyانی می کردنyyد، و-3 اصل در این قربانی این بyود کyه معتقyد بودنyد بyه قربyانیحیوان، مرض از شخص مریض منتقل به حیوان ذبح شyyدهمی شود، و از اعتقاد به نقyyل مyyرض از مyyریض بyyه حیyyوان مذبوح اعتقاد دیگری پیدا شد که گناه امت منتقل می شود به حیyyوان مyyذبوح؛ چنانکyyه بعضyyی از قبایyyل آفریقyyایی هyyر

مyyرد و زن را قربyyانی می کننyyد و می گوینyyد گنyyاهسyyال یک به این دو نفر می شyyود، و قبیلyyه از گنyyاه پyyاکقبیله منتقل عyyام یyyا بالیyyای عمyyومی ازا وقت وبyyای آتنی هyyمی گردد، و

یyyک نفyyر از بشyyر را قربyyانی می کردنyyد وقحyyط و غال، می گفتند از قربانی این شخص بالیا مرتفع می شود و امت

نجات می یابند.

انواع شرک

87

عقیده مبنی و منشأ عقیدة نصyyاری اسyyت کyyه می گویند این اراذلعیسی فدا گردید تا مردم از گناه پاک شوند، و چنانکه در شyyهیدو جهلyyه از شyyیعه مشyyهور اسyyت کyyه »حسyyین بن علی

گردید و شیعیان را از گناه پاک فرمود«.قربانی در اسالم

برداشyyت واسالم تمام این موهومyyات و خرافyyات را از بشر را نهی اکیyyدقربyyانی حیوانyyات را امضyyا فرمyyود و قربyyانی بشر

زیبyyا را درنمود، چنانکه مصری ها هر سال یک مرتبه یyyک دخyyتر رود نیyyل غyyرق می کردنyyد و اسyyمش را »عyyروس نیyyل« نهyyاده

غلبyyة اسyyالم بyyربودند، و در زمyyان حکyyومت عمyyرو بن عyاص ومصر، این امر فظیع ]بسیار زشyyت[ بyyه بyyرکت اسyyالم موقyyوف

گردید. اسالم قربانی حیوانات را تقریر ]برقرار[ نمود، امyyا حکمتش

فرمود که برای خشنودی بتان یا تغذیة مردگان یyyا تفدیهرا بیان مقصyyودزندگان نیست، بلکه بخششی است از اغنیا به فقyyرا و

می فرماید:از قربانی، اطعام گرسنگان و بینوایان است چنانکهم﴿ كروا فيهyyا خ ف ه لك لل عئر yyا لكم من شyyنه ن جع ب ي���� و ٱ ي( ٱ ب4 ي' ي� ٱ ي� �ي ي� ٱ

قyyانع عمyyوا هyyا وأ yyوا م جنوبها فكل ها صوآ فإذا وجب ه عل ي�لل ٱ ي+ ي� ي" 95 ي� ٱكرون ت ك لعل نها لك كذلك سخ ت م ي2و ي� ي� ي� �9 5 ه �ي ي� ه لحومهyyا٣٦ٱ لل ٱ لن ينال

ه لل روا لتكب كذلك سخرها لك وى منك لت ٱوال دماؤها ولكن يناله ي� هي� ي� ٱسنين م ر وبش ي�على ما هدىك ي� ٱ [36-37]الحج: ﴾ ي�

»و شتران فربه را براى شما از ]جمله[ شعاير خدا قرار داديم در آنها براى شما خير است پس نام خدا را بر آنها در حyyالى كyyه برپyyاى ايسyyتاده اند ببريyyد و چyyون بyyه پهلyyو درغلتيدنyyد از آنهyyا بخوريyyد و بyyه تنگدست ]سائل[ و به بينوا]ى غير سائل[ بخورانيد اين گونyyه آنهyyا را بyyراى شyyما رام كyyرديم اميyyد كyyه شyyكرگزار باشyyيد. هرگyyز ]نyyه[ گوشت هاى آنها و نه خون هايشان بyyه خyyدا نخواهyyد رسyyيد ولى ]اين[ تقواى شماست كه به او مى رسyد اين گونyyه ]خداونyyد[ آنهyyا را بyyراى شما رام كرد تا خدا را به پاس آنكه شما را هدايت نموده به بyyزرگى

ياد كنيد و نيكوكاران را مژده ده«. در این آیة مبارکه تصyyریح اسyyت کyyه قربyyانی لذاتyyه مطلyyوب

ه غني﴿نبوده و بyرای ذات حق تعyالی مفیyد نیسyت، چyون لل ٱإن علمين ي�عن ،و رکنی از ارکان دین نخواهد بود[،y 97عمران: ]آل﴾ ٱ

اسyyت، وولکن به اعتبار صدقه و توسعه بر فقراء و تنگدسyyتان خyyدا درباید ذبح و قربانی برای خداوند متعال باشد، و نyyام غyyیر

توحیدعبادت

88

می فرماید:وقت ذبح و نحر ذکر نشود، چنانکه خداوند متعالعلمين﴿ ه رب yyاي وممyyاتي لل ي كي وم yyالتي ونس yyي�ق إن ص ٱ ي� ي�[162]األنعام: ﴾ ١٦٢ »بگو در حقيقت نماز من و ]ساير[ عبادات من و زنyyدگى و

مرگ من براى خدا پروردگار جهانيان است«. نسyyکمجاهد و سعید بن جبیر و قتاده و ضحاک می گویند که

قربانی در حج و عمره است. در این آیة مبارکه تصریح شده است به اینکه قربانی فقط از

گرفت.برای ذات حق باشد و غیر او را نباید در این کار شریکنیز می فرماید:

ح ﴿ ك و ي�فصل لرب ي� [2]الكوثر: ﴾٢ٱ عبادت را برای خدایت به جای آور و شتر را برای او نحر»نماز و

کن«.و نیز می فرماید:

خyyنزير ومyyا أهyyل به﴿ م لyyدم ول yyة و ت م كم م عل ما حر ۦإن ي� ٱ ي� ٱ ي� ي� ٱ ي�ه لل ر ٱلغ [173]البقرة: ﴾ي�

بر شما مرده و خyyون و گوشyyت خyyوک و آنچyyه را کyyه در»خداوند قربانی بر آن برای غیر خدا آواز بردارند حرام کرد«.وقت

ه﴿و مراد از لل ر ٱما أهل به لغ ي� آن بود کyyه بyyه نyyام بت هyyا و﴾ۦ معبود هyyyای غyyyیر خyyyدا قربyyyانی می کردنyyyد، در وقت قربyyyانی

بت، این گوسفند را از بهر تو قربانی می کyyنیم ومی گفتند: »ای تقرب به خدا می جوییم«.به واسطة تو

فرمود:امیرالمؤمنین علی لعن الله من ذبح لغیر الله، كلمات: الله بأربع »حدثنی رسول

ولعن الله من لعن والدیه، ولعن الله من آوى محدثا، ولعن اللyyهر منار األرض« (1)من غی

کسی را که مرا چهار کلمه فرمود: خدا لعنت کندص»رسول خدا کسی را که پyدر و مyادرشبرای غیر خدا قربانی کند؛ خدا لعنت کند

را لعن کند؛ خدا لعنت کند کسی را که محدثی را پنyyاه دهyyد ]محyyدث به دو وجه قرائت شده است بyyه کسyyر دال یعyyنی بدعت گyyذار، و بyyه فتح دال به معنی بدعت[؛ خدا لعنت کنyyد کسyyی را عالمyyات و حyyدود

. تغییر دهد ]تا زمین همسایه را غصب کند[«زمین را حضyyرتابوعبیyyد در کتyyاب امyyوال و بیهقی از زهyyری و او از

- در هیچ یک از مصادر حدیثی امامیه آن را نیyyافتم، امyyا در مصyادر اهyل1(، با کمی تقدیم و تأخیر. ]مصحح[1978سنت، صحیح مسلم ح)

انواع شرک

89

روایت کرده است:صختمی مرتبتجyyل ، وقال: وذبائح الجن أن یشتري الر »نهى عن ذبائح الجنyyرة، الدار أو یستخرج العین وما أشبه ذلك فیذبح لها ذبیحة للطی، ر أهلهyyا الجن yyك لن يضyy ة يقولون إذا فعل ذل وكانوا في الجاهلي

(1) ذلك، ونهى عنه«صفأبطل

قربyyانی جن از قربانی های جن نهی فرمود، و مyyراد ازص»پیغمبر احyyداث می کنyyد واین است که کسی خانه ای می خyyرد یyyا چشyyمه ای جاهلیت می گفتنyyدبرای رفع تشائم ]بدیمنی[ گوسفندی بکشد. و در

احyyداث چشyyمه ای قربyyانیاگyyر گوسyyفندی در وقت خریyyدن خانyyه یا آزار جن در امyyان خواهنyyد مانyyد.شyyود، اهyyل آن خانyyه و چشyyمه، از

باطل کرده و نهی فرمود«. این کار راصحضرت رسول گردیyyداز این آیات مبارکه و احادیث نبوی که ذکر شد، واضح

آن حyyرامکyyه قربyyانی بyyرای غyyیر خyyدا شyyرک اسyyت، و گوشتخواهد بود.

فقها- رضوان الله علیهم- می گوینyد: »هyyر قربyانی کyه بyر اوم ]پیوسyت[ yدا را هم منضyاسم غیر خدا ذکر شود اگرچه نام خ

گوشت آن قربانی حرام و آن عمyyل شyyرک اسyyت. از اینکنند،قبیyyل اسyyت آنچyyه امyyروز بyyه اسyyم امامزادگyyان، یyyا حضyyرت

عامی قربانی می کنند. چنانکه شخص‡ یا ائمة هدیابوالفضل می گوید: »ای امامزاده، این گوسفند را در راه تyyو كشyyتم«، یyyا

قربyyانیمی گویyyد: »یyyا ابوالفضyyل، این گوسyyفند را بyyه نyyام تومی کنم که مثال بیمارم را شفا بدهی«.

پروردگارا، شyyرک بyyه نyyام توحیyyد حکyyومت دارد، اکyyثر مyyردم نهنyyداعمال شرکیه را به نام اسالم مرتکب می شوند؛ بyyرعکس

نام زنگی کافور. شyyیادانواقعا مشکل غریبی است! مسلما گناهش به گردن

است که هزار گونه توجیه برای اعمال شyyرکیة عyyوام می کننyyد، عوامند؛ نه عyyوام مقلyyدزیرا می خواهند نان بخورند. اینان مقلد

نyyیز گوسyyاله وار می رونyyد.اینان. هر جا که عوام می روند اینyyان موافق هyyوا و امیyyال تyyودة نyyاداناین شیادان دین فروش، چون جاهل که قوة تشخیص ندارند خیالعوام سخن می رانند، مردم

(. أبyyو عبیyyد القاسyyم بن سyyالم بن9/527- السنن الكبرى اثyyر بیهقی، )1هy( در كتابش، غریب الحدیث، )224عبد الله الهروی البغدادی )وفات:

نیافتم.«األموال»( آن را ذکر کرده است، اما آن را در کتابش 221 /2 ( آن11 y/ 507(،y )15386، ح )وسائل الشیعةهمچنین حرعاملی، در

را ذکر کرده است. ]مصحح[.

توحیدعبادت

90

دین مطyyاع ]اطاعت شyyده[ هسyyتند از این جهتمی کنند آنان در متبyyوع هyyر دو وارد جهنماطاعت کامل از آنان می کنند تا تابع و

شوند:yyا﴿ ن ه وأط لل yyا ن yyا أط تن ار يقولون يل لن ب وجوهه في م تقل ي�ي ٱ �ي ي� ٱ ي� ي

yسوال ا#لر بيال٦٦yٱ لس ونا نا سادتنا وكبرآءنا فأضل ا أط نا إن ا# وقالوا رب ٱ � يyyyيرا ٦٧ yyyا كب ن ه ل ع عyyyذاب و ن من ف yyyا ءاته ضyyy ن ي� رب ي� ي� ي� ٱ ي� ٱ ي� �ي ﴾٦٨ي�

[66-68]األحزاب: »روزى كyه چهرههايشyان را در آتش زيyyرورو مىكننyد مىگوينyد اى كyyاش مyyا خyyدا را فرمyyان مىبرديم و پيyyامبر را اطyyاعت مىكyyرديم، و مىگويند پروردگارا ما رؤسا و بزرگتران خyyويش را اطyyاعت كyyرديم و ما را از راه بyyه در كردنyyد، پروردگyyارا آنyyان را دوچنyyدان عyyذاب ده و

لعنتشان كن لعنتى بزرگ«.راسyyتی اگyyر ایمyyان بyyه خyyدا و رسyyول داشyyتند و از قیyyامت

بدبختانه:می ترسیدند همین یک آیه برای ایشان کافی بود، امازولون ﴿ ع لم لس ه عن ي�إن ي� ٱ [212]الشعراء: ﴾٢١٢ي�«.در حقيقت آنها از شنيدن معزول ]و محروم[اند»ا- نذر برای غیر خد4

خداوند متعال در ستایش بندگان حقیقی خود می فرماید:ر﴿ لن ي(يوفون ب [7]اإلنسان: ﴾ٱ

»به نذر خود وفا مىكردند« این آیة مبارکه داللت بر وجوب وفای به نyyذر دارد و فyyاعلش

عبyyادات اسyyت و در عبyyادترا مدح می کند. پس نyyذر، از جملة نگرفت؛ همچنانکه نماز و روزهباید کسی را جز از حق در نظر

فقط برای خداست و برای غیر خدا باطل است؛ نyyذر هم چyyون بyyرای غyyیر خyدا باشyyد باطyyل اسyyت. از اینعبادت است اگر از

فقهyyا- رضyyوان الله علیهم- می گوینyyد نyyذر کyyافرجهت اسyyت که نمی شود.منعقد

خداوند می فرماید:لمه﴿ ه ي لل فإن تم من ن نذ فقة أ تم من ن ۥوما أنف �ي ٱ ي(� ي� ي ]البقyyرة: ﴾ي�270]

»و هر نفقه اي را كه انفاق، يا نyyذري را كyyه عهyyد كرده ا يyyد، قطعyyاخداوند آن را مي داند«

من عمyyلدر این آیyyة مبارکyyه خداونyyد خyyبر داده اسyyت که نyyذر، و خداونyyدعاملین دنیا را عالم و دانا هستم، انفاق باشد یا

خیر مرحمت کند. است که نیکوکاران را جزایشدهعهده دار

انواع شرک

91

روایت شده:در کافی از جعفر بن محمدجل: علي الyمشي إلى بیت الله وهو محرم »قال: إذا قال الره علي ى یقyyول: لل بحجة أو علي هدي كذا وكذا فلیس بشيء حته علي أن أحyyرم بحجة أو یقyyول: yyه أو یقyyول: لل الyمشي إلى بیت

ه علي هدي كذا وكذا إن لyم أفعل كذا وكذا« .(1)لل فالنخالصه اش اینست: که اگyر کسyی بگویyد بyر گyردن من

خدا بر گردنعمل است، واقع نمی شود، مگر بگوید اینکه برایمن فالن امر است.

در کافی از کنانی روایت شده:yyذر؟ قyyال: لیس ه عن رجyyل قyyال: علي ن yyد الل yyا عب »سألت أبدقة أو هyyدیا أو yyیاما أو ص yyه ص ى یسyمي شیئا لyل ذر بشيء حت الن

.(2)حجا« بگوید: بر من فالن نذر در خصوص مردی که»از حضرت صادق

اگyyر نyyام خyyدا را نyyبرد نyyذر است، سئوال کyyردم، حضyرت فرمودنyyد: صحیح نخواهد بود«.

در کافی از ابی عبدالله روایت شده:yyف علیهyyا تي حل yyه ال yyه في یمین ت ذر ونی yyف بالن جل یحل »عن الر

ه فلیس بشيء« . قال: إذا لyم یجعل لل .(3)درهم أو أقل قسم به نذر می خورد و قصدش در قسم یک درهم یyyا»مردی که

]یعyyنی است، اگر آن را برای خداوند قرار ندهyyد چyyیزی نیستکمترباطل است[«.

بنyyابراین مقyyدمات، از آیyyات و اخبyyار و اجمyyاع علمyyا معلyyوم ماننyyدمی شود که نذر برای غیر خدا جائز نیست و باطل است؛

می گوینyyد:نذرهایی که برای قبور صالحین می کننyyد. مثyyل اینکه گوسفند را نyyذر»ای امامزاده، این فرش یا چراغ یا شمعدان یا

قضای حyyاجت ازتو کردیم«؛ همة این نذرها باطل است، و اگر خداونyyد متعyyالصyyاحب قyyبر بخواهyyد مسyyلما شyyرک اسyyت.

می فرماید:ه﴿ عم نصيبا فقyyالوا هyyذا لل أ ث و ح ه مما ذرأ من ي�وجعلوا لل ي� ٱ ي� ي� ٱ

ومyyا لل ل إلى yyركائه فال يص yyان لشyy فما ك مه وهذا لشركائن ��بز ٱ ي� # ي� � يكمyyون ه فهو يصل إلى شركائه ساء مyyا ي ي�كان لل ]األنعyyام: ﴾١٣٦ي�

136]

]مصحح[(.454/ 7(، )1- الكافی، اثر كلینی، باب نذور، حدیث )1(. ]مصحح[7/455(، )2- الكافی، كلینی، باب نذور، حدیث )2(. ]مصحح[458/ 7(، )22- الكافی، كلینی، باب نذور، حدیث )3

توحیدعبادت

92

»و ]مشركان[ بyراى خyyدا از آنچyyه از كشyت و دام هyا كyه آفريyyده است سهمى گذاشتند و به پندار خودشان گفتند اين ويژه خداست و اين ويژه بتان مyyا، پس آنچyyه خyyاص بتانشyyان بyyود بyyه خyyدا نمىرسyyيد و]لى[ آنچyyه خyyاص خyyدا بyyود بyyه بتانشyyان مىرسyyيد؛ چyyه بyyد داورى

مىكنند«.قبیلة بنی خوالن را بتی بود که »عمیانس« می نامیدنyyد و اینقبیلyyه را چyyنین رسyyم بyyود کyyه از زرع و کشyyت و چارپایyyانی که داشتند یک نیمه برای خداوند و نیمه ای برای بت هyyای خyyود جyyدا

می دادندمی کردند؛ آنچه نصیب خدا بود به درویشان و مهمانان قسyyمت بتکyyدهو آنچه را که بهرة بتان بyyود میyyان خyyدمتگزاران

می کردند، و اگر حصة ]سهم[ خدا بهتر بود آن را به حصة بت ها میyyان نصyyیبتبدیل می کردند، ولی اگر چیزی از نصیب خyyدا در

.(1) تyyوانگر استبتyyان می افتyyاد برنمی داشyyتند و می گفتنyyد خyyدا می کند.حق تعالی در آیة شریفه به این قسمت اشاره

باطyyل اسyyت واز این بیانات واضح شد که نذر برای غیر خدا شخص زنده؛ زیراخود حرام می باشد؛ چه برای قبر باشد، چه

خواندن برای غیر خداست،: نذر برای مخلوق، مثل نمازاوال عبادت فقط برای خدا باشد؛هر دو عبادت است و باید

: نذر برای مرده تصویر نمی شود، زیyyرا میت بyyه اجمyyاعثانیا باشد؛ و ضرورت عقل، نمی تواند مالکصامت خیرالمرسلین

: شyyخص نذرکننyyده فyyرض می کنyyد کyyه صyyاحب قyyبر درثالثا صyyراحتتصرف امور در مقابل حق تعالی مستقل است، و این

در شرک و کفر دارد. خyyودبعد از فهمیدن این مطالب اگر کسی متوجه بyyه شyyرک

برده بایدشد و فهمید که عمری از روی غفلت در شرک به سر آن را انجyyامتوبه کند، و پس از آن اگر نذر کyyرد، بyyه این طریق

دهد: خداوندا، این قربyyانی را بyyرای تyyو نyyذر کyyردم و ثyyواب این یyyا یyyا ائمه÷قربانی را هدیة روح مقدس حضyyرت سید الشyyهداء

ائمyyهاولیا دیگر کردم، و مورد و مصyyرفش را فقyyرا و دوسyyتان :- تفسyyیر مجمyyع البیyyان طبرسyyی در تفسyyیر فرمyyوده خداونyyد متعyyال 1

مه وهyyذا﴿ yyز ه ب يبا فقyyالوا هyyذا لل yyعم نص أ ث و ح ه مما ذرأ من yyوا لل ي�وجعل �ي ي� ي� ٱ ي� ي� ٱ و چهارپایyyان آفریyyده »و )مشرکان( از آنچyyه اللyyه از زراعت﴾...لشركائنا

است، بهره ای برای او قyyرار دادنyyد )و نyyیز بهyyره ای بyyرای بت هyyا( و بyyه گمان خود گفتند: »این برای الله است، و این )هم( بyyرای شyyریکان مyyا

(1/53 اثر ابن هشyyام )السیرة النبویةنگا: )= بت ها( است... تا آخر«. ]مصحح[(.4/158و معجم البلدان حموی، )

انواع شرک

93

نyyذر تyyوهدی قرار دادم، یا اینکه این فرش یا چراغ یا ظyyرف را این طyyرزکردم و مصرفش را حرم یا مسجد قرار دادم. اگر با

.(1) بودکه ذکر شد نذر کرد، صحیح است و مأجور خواهد حکمبسyyیاری از گمراهی هyyای مyyردم از این جهت اسyyت که

خواهند شد.شرع را نمی دانند، اگر آگاهشان نمودی البته عاملا- دعا و استغاثه به غیر خد5

نمودن طلب غوث و فریاد خواستن برای برطرفاستغاثه، شدت است، طلب عون و یاری جستن است. بعضyyی گفته انyyد:

اسyyتعمال شyyدهاسyyتغاثه بyyرای مکyyروب و غمyyزده و انyyدوهناک میyyان دعyyا واسyyت، و دعyyا اعم از آن و غyyیر آن می باشyyد، و

اسyyتغاثه ایاسyyتغاثه عمyyوم و خصyyوص مطلyyق اسyyت؛ پس هردعاست، ولی هر دعایی استغاثه نیست.

دعyyای دعا بر دو قسyyم اسyyت: دعyyای عبyyادت و پرسyyتش، و مسئلت و خواهش. دعای مسئلت آن است که داعی آنچyyه نفyع خویش از جلب نفع یا کشف ضر است طلب کنyyد، و حق متعyyال در قرآن کریمش کسی که احyyدی غyyیر خyyدا را در جلب نفyyع یyyا

: می فرمایدکشف ضر بخواند، تخطئه می کند؛ چنانکهه﴿ لل ع و ا وال ن ر yyض yyك لك ل ه مyyا ال ي لل yyدون من دون ب ٱق أت ه# ي ي� ي� ٱ �ي ي�

عليم ميع لس ي�هو ٱ [76]المائدة: ﴾ٱ »بگو آيا غير از خدا چيزى را كه اختيار زيان و سود شما را نyyدارد

مىپرستيد و حال آنكه خداوند شنواى داناست«، - اشyyاره بyyه نکته ای بسyyیار مهم در اینجyyا ضyyروری اسyyت: کسyyی کyyه1

می خواهد برای خدا نذر کند، نباید در جایی كه برای غیر خدا ماننyyد بت، شود، نذرش را به جا آورده یا قربانی کنyyد؛ چyyونقبر و غیره قربانی می

این عمل، موافقت ظاهری با مشركان است، و چyyه بسyyا كyyه شyyیطان نیت بدی را در دل انسان بیافكند و اعتقاد پیدا كنyyد كyyه قربyyانی در این مكان بهتر است، و چنین عقیده ای برای ایمان مؤمن خطرنyyاک اسyyت.

از ذبح در همچyyون جyyایی منyyع فرموده انyyد، چنانچyyه درصرسyyول خyyدا نقل شده كه فرمود: »مردی نذر كyyرد كyyهحدیثی از ثابت بن ضحاك

از او سئوال كرد: آیyyا در آنجyyاصشتری را در بوانه قربانی كند، پیامبر بتی از بت های جاهلیت بود كه پرستش شود؟ گفتند: خyyیر. فرمyyود: آیyyا

صدر آنجا یكی از اعیاد آنها برگزار شده است؟ گفتند: خیر. رسول الله فرمود: پس نذرت را ادا كن، چون ادای نذر در معصیت خداوند درست نیست، و در آنچه كyyه انسyyان مالyyك آن نیسyyت، نyyذر درسyyت نیسyyت«.)سyyنن ابyyوداود، كتyyاب النyyذور، بyyاب مyyا یyyؤمر بyyه من الوفyyاء بالنyyذر، )

((. ]مصحح[3/607

توحیدعبادت

94

yyyرد على﴿ نا ون ر yyyا وال يضyyy ه مyyyا ال ينفعن لل عوا من دون ٱق أن �ي ي�ه لل هدىنا د إ قابنا ب ٱأ ي( �ي �[71]األنعام: ﴾ي

»بگyyو آيyyا بyyه جyاى خyyدا چyيزى را بخyوانيم كyه نyyه سyودى بyyه مyا مىرساند و نه زيyانى و آيyyا پس از اينكyه خyyدا مyا را هyدايت كyرده از

عقيده خود بازگرديم«،ك﴿ ت فإن ر فyyإن فع yyه ما ال ينفعك وال يض لل ع من دون ي�وال ت �5 ٱ � ي

لظلمين [106]یونس: ﴾ٱإذا من »و به جاى خدا چيزى را كه سود و زيانى به تو نمىرساند مخyyوان

كه اگر چنين كنى در آن صورت قطعا از جمله ستمكارانى«. دعایو هر دعای عبادتی مستلزم دعای مسئلت است، و هر

می فرماید: مسئلتی مستلزم دعای عبادت؛ چنانکه خداوندتدين ﴿ م ه ال يحب إن ي عا وخ تضر ك ي�عوا رب ي� ٱ ۥ 8‍ ه ي ي� �ي ]األعyyراف: ﴾٥٥ٱ55]

زاری و»بخوانیyyد )و پرسyyتش کنیyyد( پروردگyyار خyyود را از رویپنهانی، همانا او دوست ندارد از حد گذرندگان را«،

ه﴿ لل ر اعة أغ yyyyلس كم أت ه أ لل عyyyyذاب أتىك إ تك ٱق أرء ي� ٱ ي" ي ٱ ي� ي� ي� ي� ي� صدقين عون إن كنت ي�ت �ه٤٠ي عون إل شف مyyا ت عون في اه ت إي ي� ب �ي �ي �ي ي�

ركون ن ما ت ي2إن شاء وتنس [41-40]األنعام: ﴾٤١ي به ایشان که چه می بینید اگر عذاب خدا بر شما فرود آیyyد یا»بگو

شما بyyردارد،قیامت شود آیا غیر خدای را می خوانید که آن عذاب از خواهyyد بyyبرد و دفyyعاگر راستگویانید، بلکه او را می خوانیyyد، پس اگر

آن می خوانیyد و فرامyوشکند از شما ]در دنیا[ آنچه او را بyه کشفمی کنید آنچه را شریک حق تعالی قرار داده بودید«،

ه أحدا ﴿ لل عوا مع ه فال ت جد لل مس ٱوأن �ي ي� [18]الجن: ﴾١٨ٱ»و اینکه مساجد مر خدا راست پس دیگری را با خدا مخوانید«.

امثyyال این آیyyات در قyyرآن بسyyیار اسyyت کyyه دعyyای مسyyئلت سyyئوالشمستلزم دعای عبادت است به جهت اینکه سائل باید

را خالص برای خدای تعالی قرار بدهد. مثyyلاستغاثه در اسباب ظاهری از امور حسyyی جyyایز اسyyت؛ وقyyتیاینکه در جنگ بگویی: »ای فالن، به فریاد من بyyرس«، یا

درنده ای متوجه شyyود بگyyویی: » ای بهمyyان، بyyه دادم بyyرس«، یا یyyامصیبت دیگری متوجه شود مثyyل اینکyyه خyyانه ات آتش بگyyیرد

دشyyمن سyyرت بریyyزد فریyyاد بyyزنی و اسyyتغاثه کyyنی کyyه: »ای مسyyلمانان، بyyه دادم برسyyید«. تمyyامی اینهyyا بyyه اجمyyاع امت

شرک نخواهد بود.صسیدالمرسلیناما استغاثه به قوت و تأثیر در امور معنوی و اموری کyه غyیر

انواع شرک

95

واز حق تعالی کسی قادر بر آن نیست، مثل اینکه شفاء مyyرض غفرانیا وفای دین از غیر جهت معین یا طلب رزق یا هدایت و

گناه و دخول بهشت و موفق شدن به علم و امثال آن؛ این نحو شyyرکاز اسyyتغاثه مختص بyyه ذات ربyyوبی اسyyت و بyyه غyyیر او

است، و جایز نیست استغاثه به نبی یا ولی کyyنی و بگyyویی مyyراyyكشفا ده، گناهم را ببخش، یا بگویی: » تغیث ب yyا فالنأسyy ، یyyا ی

المستغیثین«. »أغثني یا غیاث؛ بلکه باید بگویی: أغثني یا فالن«طبرانی روایت می کند:

بي yyان في زمن الن ه ك yyؤذي المyyؤمنين، فقyyالغ »أن yyافق ي منه ول الل yyتغيث برس yyا نسyy هم: قومyyوا بن yyافق،غبعضyy من هyyذا المن

بي ه«: غفقال الن ما يستغاث بالل ه ال يستغاث بي، إن »إن ]مسyyمى بyyه عبداللyyه بن أبی[در زمان رسول اکرم منافقی بود»

. بعضyyی از مؤمyyنین بyyا یکyyدیگر گفتنyyدکyyه مؤمyyنین را اذیت می کyyرد پیغمبر فرمyyود: »بyyه من رسول خدا کنیم.برخیزید برویم استغاثه به

. استغاثه نمود«نباید استغاثه شود باید به خداوند از استغاثه بyyه او در امyyور حسyyیه اگرچهصنهی رسول اکرم

قرقجایز بود، اما جهت نهی، حمایت توحید و تحذیر از شرک و ]عادت[ از توسل به غیر حق تعالی بود که مردم عyyادت نکننyyد و

استغاثه به غیر خدا کنند. - تنجیم6 وچون اعتقاد به تنجیم و تyyأثیر وهمی سyyتارگان و خورشyyید

آنهyyاماه در این عالم از عقاید دیرینه فرقة صyyابئین اسyyت و از جهتسyyرایت کyyرده و وارد عقایyyد مسyyلمانان شyyده؛ از این مطلبناچاریم شyyمه ای از احyyوال این امت را پیش از ورود به

بیان کنیم:عقاید صابئین

پیروان »صاب بنبنابر عقیدة بعضی از دانشمندان، این قوم خواندنyyد و مؤیyyدشیث« بودنyyد و از این جهت اینyyان را صyyابئین معلم مyyا در ایناین قyyول کالم خyyود آنyyان اسyyت کyyه می گویند

مذهب، عازیمون یعنی شیث و هرمس یعyyنی ادریس می باشyyد. صyyبأ بyyه معyyنی بyyیرونصاحب صحاح می گوید اشتقاق صابی از ص جاهلی رسyyول اکyyرمرفتن از دینی به دین دیگر است. عرب

قریش کyyه بت پرسyyتی بyyودرا »صابی« می نامیدند، زیرا از دین مسلمان می شyyد می گفتنyyد: »صyyبأخارج گشته بود و هر که را

توحیدعبادت

96

می نامیدند.«صباة الرجل«، و مسلمانان را » « اسyyت، و حyyنیف در لغت،حنفــاءدر مقابyyل صyyابئه ملت »

»اعراض از گمyyراهی و میyyل بyyه هyyدایت« اسyyت. امyyام حنفyyاء- چنانکyyه بyyه تفصyyیل بیایyyد- شyyیخ األنبیاء ابyyراهیم خلیل الyyرحمن

است.صاست، و خاتم حنفاء سیداألنبیاء حضرت ختمی مرتبت قرار مکه را بنا کرد، آنجا را مرکز دین حنیف÷چون ابراهیم

داد. پyyدران و سyyلف اهyل مکyه تyyابع حضyyرت ابyyراهیم بودنyyد، و حنفاء نامیده می شدند و جدا بر ضد صابئین بودند، ولی خلف و

آن همyyه بودنyد باصپسyران آنyان هم کyه معاصyر ختمی مyرتبت حنفyyاء انyyد وبت پرستی ها باز هم خیال می کردند که بyyر طریقة

می پنداشyyتند ومخالفت با بتان را خروج از دین حyyنیف ابyyراهیم و مسلمانان را صابی می نامیدند؛ چنانکه سyyلفصرسول اکرم

حقyyه و توحیyyد کامyyلو پدران ما نyyیز مسyyلمانان بودنyyد و عقاید داشتند، بعyyد بyyه واسyyطة دوری عهyyد و ملyyل، دیگyyر عقایyyد غyyیر

توحیyyد، جyyایگزیناسالمی و شرک های زیyyادی بyyه نyyام اسyyالم و عقایyyد خالفعقایyyد سyyابق شyyد، و حyyتی بسyyیاری از اعمyyال و

حقیقت اسyyالم،اسالم شایع گردیyyد، ولی مسyyلمانان بی خyyبر از دارند اسyyالم اسyyت، وخیال می کنند که این عقاید و اعمالی که

سyyلف کنyyد او را کyyافرهyyرکس دعyyوت بyyه اسyyالم حقیقی ومی دانند.

بنیان مذهب صابئه، بyyر پرسyyتش روحyانیون و مالئکyyه اسyت، تفصیلولی بنیاد مذهب حنفاء، بر پرستش خدای واحد است، و

مyyامطلب بعyyدا بیyyان خواهyyد شyyد. صyyابئه می گوینyyد: »مyyذهباکتسابی است«، ولی حنفyyاء می گوینyyد: »طریقyyة مyyا مبتyyنی برفطرت است«، مراد از اکتسyyاب این اسyyت کyyه دین را بایyyد به

قyyائمدلیل فهمید؛ مثال در بارة مبدأ و معاد و فضیلت اگر دلیلی فطyyرتشد، صحیح است، وگرنه فاسد؛ حنفاء می گویند: »دین

اسyyت و عقایyyد دیyyنی را بایyyد فطyyرت تصyyدیق کنyyد و هرچyyه از:فطرت خارج شد دین بشمار نمی آید«؛ به فرمودة خداوند

ه ال﴿ اس عل لن yyر تي فط ل ه لل رت هك للyyدين حنيف ف ه#فأق و ي� ٱ ٱ ٱ ي+ ه# ي1 ي�لمyyون اس ال ي لن yyر ث م ولكن أ قي لyyدين yyك ذل لل ق ديل لخ ي�ت ٱ �ي ي� ٱ ٱ �� ه ٱ ي� ي�

[30]الروم: ﴾٣٠ »پس روى خود را با گرايش تمام به حق به سوى اين دين كن؛ با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است؛ آفرينش خداى تغييرپyyذير نيسyyت اين اسyyت همyyان دين پايyyدار ولى بيشyyتر مyyردم

انواع شرک

97

نمىدانند«. فطره به معنی خلقت است، و مقصود از فطyyرت، قyyابلیت بyyرای

درک حقyyایق اسyyت بyyدون امتنyyاع و انکyyار. فطyyرتی کyyه اینتوحید وديل﴿صفت را دارد مردم بر آن مفطوراند، اسyyتکلمة ال، نهی ﴾ي�الت

این آیه صریح است که انسان به فطyyرت توحیدبه صورت نفی. منتهیو درک حقایق آفریده شده است و سyyاختمان انسyyان در

مرتبة تبدیل و استقامت خلق شده است:وي ﴿ سن ت ن في أ إنس نا �لق خل ي� ي� ي� ٱ ي� �[4]التین: ﴾٤ي

بهترین تعدیلی خلق کردیم «.»به تحقیق انسان را در زیyyادی اسyyت از تyyربیتو خروج از فطyyرت بyyه واسyyطة علل

امثyyال آن، کyyه این عوامyyلمعلمین و تقلید آباء و تأثیر محیط و انسyyانیت خyyارج نمyyوده اسyyت، ومردم را از فطرت و شریعت

مyyردم را بyyه فطyyرت اولیyyهبعث رسyyل بyyرای این اسyyت که فطyyرت بشyyر پیyyدا شyyده مرتفyyعبرگردانند و موانعی کyyه بyyرای

سازند.بعضی از بزرگان می گوینyyد: »هyyر آدمی کyyه باشyyد او را البتهسه مذهب باشد؛ یکی: مذهب پyyدر و مyyادر و عyyوام شyyهر بyyود،دوم: مذهب پادشاه والیت، که اگر پادشyyاه عyyادل باشyyد بیشyyتر اهل والیت عادل شyyوند و اگyyر ظyyالم باشyyد ظyyالم شyyوند و اگر زاهyyد باشyyد زاهyyد شyyوند و اگyyر حکیم باشyyد حکیم شyyوند و اگر سنی باشد سyyنی شyyوند و اگyyر شyyیعی باشyyد شyyیعی شyyوند؛ از

کسجهت آنکه همه کس را قرب پادشاه مطلyyوب باشyyد و همهاسطالب ارادت و محبت پادشاه باشند. این است معyyنی: »الن

هسyyتند«. »مyyردم بyyر دین پادشyyاهان خyyودعلى دین ملوكهم«. سوم: مذهب یار بود با هر که صحبت دوستی می ورزد هر آینyyه

صyyحبت مشyyابهتمذهب او گیرد، و این اسyyت معyنی: »شyyرط الyyyمرء على» بیرون و مyyوافقت انyyدرون« و این اسyyت معyyنی

.(1)«دین خلیله - این متن حدیثی است که شیخ الطائفه، أبو جعفyyر محمyyد بن الحسyyن1

هy( در األمالی، )چاپ قم، انتشارات دار الثقافyyه،460الطوسی )وفات ذکر کرده است. و در مصادر أهyyل سyyنت، ترمyyذی518هy(، ص 1414

( روایت کyyرده و می گویyyد: حyyدیث حسyyن2378آن را در سنن خyyود ح) ( آن را آورده4835غyyریب می باشyyد، همچyyنین أبyyو داود در سyyننش ح)

است. آلبانی می گوید: درجۀl حدیث حسن می باشد، أحمد در مسyyندش ( نیز روایت کرده و شعیب أرنؤوط می گوید که سند آن334 و2/303)

جید، یعنی خوب است. همگی آنها بyyا سyند خودشyان از أبyyو هریyyره بyyه

توحیدعبادت

98

عن الyمرء ال تسأل وأبصyرقرينه

(2)فكل قرين بالyمقارن يقتدي

بر حذر باش از لقای خبیثنفس از همنفس بگیرد خوی

خبیثبوی بد گیرد از هوایباد چون بر فضای بد گذرد

صابئه بر چهار فرقه منقسم است: : »مبyyدأاصحاب روحانیونند. این فرقه می گویندفرقة اول:

حyyدوثعالم، ذات ربوبی و حقیقت قیومی است که مقyyدس از این ذات اعلی و اجyل اسyت کyه او را عبyادت وو زوال اسyت.

کنیم. به عبارت دیگر، خداوند از بندگانش دور اسyyت وپرستش بنyyدگان بyyه واسyyطة فyyرو رفتن در عyyالم طyyبیعت و شyyهوات نمی توانند تحصیل تقرب و زلفی به او کنند، پس ناچyyار بایسyyتیوسائطی ]واسyyطه هایی[ میyyان رب و خلyyق باشyyد. این وسyyائط موجyyوداتی هسyyتند در وضyyع ربyyوبی و عyyالم بyyاال کyyه روحyyانی

حرکyyاتصرفند، و مقدس از مواد جرمانیه و قوای جسyyمانیه و مکانیyyه و تغیyyیرات زمانیyyه می باشyyند، و در جyyوار رب العyyالمین مجبyyول ]سرشyyته شyyده[ بyyر تقyyدیس و تمجیyyد و تعظیم دائم و

این واسطه- چنانکه بیyyان خواهyyد شyyد- غyyیر ازتسبیح سرمدند. کyyه حنفyyاء قائلنyyد و انبیyyا را واسyyطة هyyدایتواسyyطه ای است

می دانند. می گفتند که روحانیون خدایان و ارباب ما هستند و میyyاننیز

و خدای جهان وسیله اند به توسط اینان بایyyد تقyyرب بyyه خyyداما اینانجست و رزق و حیات و صحت و سایر چیزهای دیگر را از

انجمنyyد،باید خواست. روحانیون مدبر کواکبنyyد، محyyرم افالک و نباتyyات وحرکyyات کyyواکب بyyر تyyرتیب مخصyyوص علت پیyyدایش

نسyyبتجمادات و حیوانات است، کyyواکب هیکyyل روحانیوننyyد، و انسyyان اسyyت،روحانیون به کواکب، مثل نسyyبت نفس بyyه بyyدن

»المyyرء على دین خلیلyyه،صورت مرفوع بyyا این الفyyاظ روایت نموده انyyد: است پس هر کدام از »فرد بر دین دوستشفلینظر أحدكم من یخالل«.

شما بنگرد با چه کسی پیوند دوستی برقرار می کند«. ]مصحح[ 2 yy-«،)تyyه کیسyyخود شخص سوال مکن بلکه به دوستش بنگر)ک lدربارۀ

]مصحح[چرا که هر دوست، به دوست خود اقتدا می کند«.

انواع شرک

99

و بyرای هyر هیکلیبرای هyر روحyانی هیکلی مخصyyوص اسyت، هyyرمس بنyyای علم هyyیئت رافلکی است، می گویند عyyازیمون و

و تقسyyیم بyyروج از این دوگذاشyyتند و اسyyماء کyyواکب سyyیارهشخص است.

، این فرقه می گفتنyyد انسyyانفرقة دوم: اصحاب هیاکلند محتاج بyه واسyyطه اسyت، مالئكyyه و روحyانیون بyyه چشyyم دیyده

تyyانمی شوند، و ما محتاج به واسطه هایی هستیم که دیده شوند تحصyyیلبتوانیم متوجه به آنها شویم و اسباب تقرب به مبyyدأ را

می شyyوند وسyyیلهکنیم. پس باید ستارگان را که به چشم دیyyده قرار دهیم و آنها را بپرستیم. برای پرستش سyyتارگان اوال خانyyه

ثانیا مطالع و مغاربشان را، ثالثyyا اتصyyاالت وو منزل هر یک را، مخالفت به ترتیب طبایعشان را، رابعا تقسیم ایام وموافقت و

لیالی و ساعات بر آنها را، و خامسyyا تقyyدیر صyyور و اشyyخاص و اقالیم ]سرزمین ها[ و امصار ]شهرها[ بر آنها را بایyyد دانسyyت و

آنچyyه مyyذکور شyyد، بyyه نقش خyyواتیمشyyناخت؛ بعyyد از معyyرفت باید متوجه شد.]انگشترها[ و خواندن عزائم و دعوات ]دعاها[ داده بودنyyد، و درمثال: بyyرای زحyyل روز شyyنبه را اختصyyاص

زحyyل در دسyyت ساعت اول آن روز انگشتر مصyyور بyyه صyyورت می پوشyyیدند، و بخyyورمی کردنyyد، و لبyyاس مخصyyوص بyyه آن را

حاجتی کyyه بyyرآوردن آن ازمناسب آن می سوزاندند، و به طلب می پرداختنyyد. همچyyنین سyyایرافعyyال و آثyyار مختصyyة زحyyل بyyود مشyyخص و بخyyور و لبyyاس وکyyواکب، نyyیز روز معین و سyyاعت

داشتند. اگر شخص مسلمان چشمخاتم مخصوص و کار معلوم تyyyبرک بyyyه انگشyyyتر از یادگاری هyyyایبyyyاز کنyyyد می فهمyyyد که

بدبختانه از شعار اهل تقوی شده است.ستاره پرستان بوده و بyyراین فرقه چون به وسیلة وسائط به مطلوب می رسyyیدند،

آنها اطالق اسم »إله« و »رب« می نمودند. و خداوند متعyyال را»رب األرباب« و »إله االلهه« می گفتند؛ بعضی هم إله االلهه رانام آفتاب می دانستند؛ می گفتنyyد تقyyرب بyyه این هیاکyyل مyyوجب نyyزدیکی بyyه روحyyانیون اسyyت، و تقyyرب بyyدانها مyyؤدی قyyرب

نسبتباری تعالی است، زیرا که هیاکل ابدان روحانیون است و چون زنده بهآنها مثل نسبت اجساد است به ارواح؛ پس هیاکل

و جزئیyyاتحیyyات روحyyانیون صyyاحب حیyyات، و مyyدرک کلیyyات مyyا متصyyرفمی باشند و روحانیون متصرف در هیاکلنyyد، چنانکه

نyyزدیکی بyyه شyyخص،در ابدان خود هستیم، و شyyکی نیسyyت که

توحیدعبادت

100

خyyارج آثyyاری مyyترتبتقرب به روح اوسyyت و بyyر این عقایyyد در کهyyyانت کyyyه هنyyyوز و تنجیم و تعyyyزیم و. طلسyyyماتمی کردند

دیگyyران بyyه خصyyوصنمونه ای از آنها باقی اسyyت و جyyزو عقاید علوم ایشان می باشند.بعضی از مسلمانان شده است از

عشره، که فالسفه بyyر آناز این مطلب می فهمیم که عقول می گوینyyد، و متفلسyyفهرفته انyyد، همین روحانیوننyyد کyyه صyyابئه

اسالم بyyه آن معتقyyد شyyده این عقیyyدة شyyرکی از صyyابئین وارد اسyyالم این عقیyyدة شyyرکیه رافلسفه شده، بدبختانه متفلسفین

خداپرسyyتی و توحیyyد این اسyyت وقبyyول کردنyyد و خیyyال نمودند آیاتی که در قرآن نفی شyyفاعت مالئكyyه می کنyyد اشyyاره بyyه این

عقیده ستاره پرستی است؛ چنانکه خداوند می فرماید:ا﴿ ني شفعته ش موت ال ت لس في ‍$%وكم من مل ي' ي� ي- ٱ �[26]النجم: ﴾

که شفاعتشyyان بyyه هیچ وجyyه»بسا فرشتگان در آسمان ها هستنداثری ندارد«.

، این فرقyyه می گفتنyyد کهفرقة سوم: اصحاب اشخاصندهیاکل روحانیون در همه اوقyyات دیyyده نمی شyyوند، زیyyرا گyyاهی

پس بهطالع و گاهی آفل، زمانی ظاهر و زمانی مخفی هستند. در مقyyامازاء هر هیکلی از هیاکل سیارات و در حضرت ایشyyان

بyyه هیاکyyل وحyyاجت معتکyyف شyyد تyyا از بyyرکت اشyyخاص، توجه حاصل شyyود وتقرب به روحانیات و در نتیجه، تقرب باری تعالی

در این آیه اشاره به این معنی:فى﴿ ه ز لل بونا إلى بده إال ليقر ي�ما ن ٱ ي� �[3 ]الزمر: ﴾ي

مگر اینکه نزدیک گرداننyyد مyyا را بyyه سyyوی»نمی پرستم ایشان راه﴿، گردانیدنی«خدا نزدیک لل [18]یونس: ﴾ٱهؤالء شفعؤنا عند

. در آستان پروردگارند«»اینان شفیعان ما مقابلدر پیروی این عقاید بتخانه ای بنا کردند و هر بتی را در

اضyyافاتهیکلی نهادنyyد. در اسyyتدعای حاجyyات، مالحظyyة جمیع روزنجومی می کردند؛ مانند وقت و ساعت و درجyyه و دقیقyyه و

انگشyتر وو ساعت مخصyyوص بyyه هyyر یyyک از هیاکyyل و بخyyور ولباس و عزائم مناسب آنها.

هیyاکلی کyه بنyا نهادنyد بyه اسyyامی جyواهر علقیyه روحانیyه و عقلاشکال کواکب سماویه بود؛ مانند هیکل علت اولی، هیکل

بود، هیکyyلضرورت، هیکل نفس که تمامی اینها به شکل دایره هیکyyل مyyریخزحyyل شyyش ضyyلعی بyyود، هیکyyل مشyyتری مثلث،

عطyyارد مسyyتطیل درمستطیل، هیکل آفتاب چهارضلعی، هیکل

انواع شرک

101

ضلعی در میان چهار ضلعی ومیان سه ضلعی، هیکل زهره سههیکل ماه هشت ضلعی.

، ابن بطوطyyه و سyyایر مyyورخینفرقة چهارم: حلولیه اند نام نهاده اند، این فرقه می گفتند کyyه خyyدای»حرانیه«اینان را

معبyyود یکى اسyyت و او اجyyرام و افالک و سyyتارگان را آفریyyده،ستارگان هم مyyدبر عyyالم سyyفلی هسyyتند، سyyتارگان هفتگانyyه رازنyyده و نyyاطق و پyyدران موالیyyد ثلثyyة جمyyاد و نبyyات و حیyyوانمی دانسyyتند، و عناصyyر چهارگانyyة آب و خyyاک و آتش و بyyاد را

تعالی در مادران موالید ثلثه فرض می کردند و می گفتند: خyyدای اشyyyخاصکyyواکب سyyبعه ظهyyور و جلyyوه نمyyود، و متشyyخص به

کواکب گردیyyyده اسyyت، بyyدون اینکyyه تعyyددی در ذات او حاصyyل می کنyyد و اینچنانکه گyyاهی خداونyyد ظهyyور در اشyyخاص- شyود

موجyyودات پسyyتشخص خدای بشر می شود- شرور و قبyyایح و اتصاالت سyyتارگان نحسرا خداوند خلق نفرموده بلکه این ها از

کثیف پیدا می شود.و سعد و اجتماع عناصر پاک و عبyyادتاین بود خالصة عقاید صابئین که سyyتارگان و بت هyyا را

ایyام سyعد ومی کردند، ستارگان را مؤثر تام می دانسyتند، بyرای تأثیرات روحی ونحسی قائل بودند و نگین ها و سنگ ها را دارای

معنویyyات می دانسyyتند،معنyyوی می پنداشyyتند و آنهyyا را مyyؤثر در را بyyرای÷ ابyyراهیم خلیلخداونyyد تبyyارک و تعyyالی شyyیخ األنبیاء بyyرانگیخت و او بyyا فرقyyههyyدایت قyyوم خyyود کyyه صyyابئین بودند

هیکل پرستان و بت پرسyyتان مناظره هyyا و مباحثه هyyا فرمyyود و مyyا بyyه طyyور مختصyyر بyyه نظyyر را بyyا صyyابئینمنyyاظرة ابyyراهیم

خوانندگان می رسانیم: با صابئینمناظرة امام حنفاء ابراهیم

خداوند می فرماید: فع درجت﴿ مه ن هيم على ق ر نها إ تنا ءات ك حج ي�وت ۦه ي ي� ي� شاي� �7 من ن

ك حكيم علي [83]األنعام: ﴾٨٣ب�إن رب »این حجت ماست که به ابراهیم دادیم تا بر ضد قyyوم خyyود ایyyراد

به درجyyات بلنyyد می کyنیم. خداونyyد تyyو حکیم وکند، هرکه را بخواهیم.داناست«

آزر نخست با اصحاب اشخاص اقامyyة حجت نمyyود.÷ابراهیم شمارکه پدر و به قولی عموی آن جناب بود، اعلم این فرقه به

کار هyyای بتخانyyهمی رفت و تمام آداب و مراسم عبادت اصنام و

توحیدعبادت

102

اوقات با او منyyاظرهدر دست او بود. بدین جهت ابراهیم بیشترمی کرد خداوند می فرماید:

yyك﴿ ي أرى ناما ءالهyyة إن خyyذ أ هيم ألبيyyه ءازر أتت ر قyyال إ ي����وإ ي� ي( مبي مك في ضل �وق � [74]األنعام: ﴾ي

»وقyyتی کyyه ابyyراهیم بyyه پyyدر خyyود آزر گفت: آیyyا بتyyان را خyyدا می گیری؟ به درستی که من تyyو و قyyوم تyyو را در گمyyراهی آشyyکاری

،می بینم«و در سورة مریم می فرماید:

ني عنك ش﴿ صر وال ي مع وال ي بد ما ال ي قال ألبيه يأبت لم ت ‍$%إ ي' ي- ي� ي �ي ي([42]مریم: ﴾ا

خyyyود را گفت: ای پyyyدر من، چyyyرا»وقyyyتی کyyyه )ابyyyراهیم( پyyyدر و نه می بیند و دفع نمی کنyyد از تyyومی پرستی آنچه را که نه می شنود

چیزی را؟«. خود خطاب به پدر فرمود که ای پدر اگر به خلقت÷ابراهیم

اشyyرفبه دیدة بصیرت بنگری می بینی که فطyyرت و خلقت تو اسyyرارتمام مخلوقyyات اسyyت و آثyyار سyyماویه و انyyوار علویyyه و

بصیر و نyyافعملکوتیه در تو اظهر است، در صورتی که سمیع و گوش شنوا دارد وو ضاری، جسمی که مصنوع خود توست، نه

تصرف کنyyد، نفعی یyا ضyررینه دیدة بینا چگونه می تواند در تو بی نیاز کند:به تو برساند و یا تو را از چیزی

yyyون ﴿ حت yyyدون مyyyا ت ب ي�أت �yyyون ٩٥ي مل ومyyyا ت ه خلقك لل ي� و ي� ﴾٩٦ٱ[96-95]الصافات:

خداونyyد آفریyyد»آیا می پرستید آنچه را که خود تyyان می تراشyyید؟ و تواند معطی ]عطا و فاقد چیزی چگونهشما را و آنچه می کنید«.کننده[ همان چیز شود؟

ذات نایافته از هستی بخش کهنه ابری که شد از آب

تهی

هستی چون تواند که شودبخش

دهیناید از وی صفت آب

و چون با دالئل روشن و حجج المع ]تابنده[ بر او مدلل داشت شyyفیعکه این بت ها که آفریده و مخلوق خود تو است واسyyطه و

تو در نزد رب األرباب نتوانند بود فرمود:طا﴿ دك صر ني أ ب ت تك ف ي م ما ل ع ي ق جاءني من ي�يأبت إن �ي ٱ #$ ي ي� ي� ي� ٱ � ي

يا٤٣سويا yyمن عص yان للyyر طن ك لش ط إن لش بد ي� يأبت ال ت ي� ٱ �5 ي� ٱ � ي[44-43]مریم: ﴾٤٤

من کرده است که به تyyو»ای پدر من، حق تعالی افاضة علمی به

انواع شرک

103

راست هدایت کنم، ای پyyدر من،نداده، مرا پیروی کن تا تو را به راه به درستی کyyه او از اوامyyر خyyدای بخشyyنده سyyرشیطان را مپرست

پیچیده است«. آزر، این کلمyyات حقیقت و آیyyات پسyyر را بyyه هیچ وجyyه مyyورد

قبول قرار نداد و گفت:ني مليا﴿ ج و جمن تنته أل هي لئن ل ر ي�أراغب أنت ع ءالهتي يإ ي� ٱ �5 ي� ي� �� ي� ﴾ي�

[46]مریم: بyyاز نایسyyتی تyyو را»آیyyا از خداونyyدان من روبyyر می گyyردانی؟ اگر

سنگسار می کنم، دور شو از من زمانی دراز«. حضyyرتچyyون حجت علمی در آزر و اتبyyاع او اثyyری نبخشyyید

بت هyyا قیyyام اقامة برهان عملی فرمود و به شکسyyتنابراهیمنمود. خداوند می فرماید:

هيم ﴿ ر yyإ yyا ي الهتن ت هyyذا ب ي�قyyالوا ءأنت فع فعله٦٢ي� ۥ قyyال ب ي�لوه إن كانوا ينطقون ي�كبيره هذا ف %$5Eي [63-62]األنبیاء: ﴾٦٣ي�

ابراهیم، آیا این کار را تو به خyyدایان مyا کyردی؟ گفت:»گفتند: ای این کار را کرده است! از خود شان بپرسید اگر توانندبلکه بت بزرگ

حرف زد«. اطرافیان آزر را ملزم کرد همان طوربدین ترتیب، ابراهیم

شyyدند.که در پاسخ به زبان فروماندند، در جواب دلیل هم ذلیل از سyyنتناچار دست تعدی دراز و یاوه سyرایی آغyاز نمودنyد که سلسyyلةجاهالن اسyyت، کyyه چyyون بyyه حجت از خصyyم فرومانند

جyyواب حجتخصومت بجنبانند، همچو آزر بت تyyراش کyyه چyyونپسر نداشت، به جنگش برخاست که:

ك﴿ جمن تنته أل ي�لئن ل [46]مریم: ﴾ي� تو را سنگسار کنم«.»اگر باز نایستی هر آینه

کyyه باری تعyyالی او را بyyر ملکyyوت کyyونین و÷حضرت ابراهیماسرار عالمین مطلع ساخته بود، چنانکه می فرماید:

yyون من﴿ ض وليك أ موت و yyلس yyوت هيم ملك ر yyري إ yyذلك ن ي�وك ي� ٱ ٱ ي�ي�موقنين [75]األنعام: ﴾ٱ

»این طور نمودیم ابراهیم را ملکوت آسمان و زمین ها را تyا اینکyه یقین دارندگان باشد«.از

، و بyyه طریyyق الyyزام ومناظره ای هم با اصyyحاب هیاکyyل کyyرد و اتم، نخسyyتمماشyyات بyyا خصyyم و مجادلyyه بyyه نحyyو احسن

ستاره ای را معبود خود گرفت: فلما أفyyل قyyال ال﴿ قال هyyذا رب كب ل رءا ك ل ه �فلما جن عل # ي ي� ٱ ي�

أفلين ي�أحب [76]األنعام: ﴾ٱ

توحیدعبادت

104

من»چyyون شyyب فyyرا رسyyید کوکyyبی را دیyyد و گفت: این خyyدای دوست ندارم«است، و چون غایب شد گفت: من غایب شدگان را

اطالق صyyفتو آنچه که تغییر و انتقال بyyر آن عyyارض گyyردد، تغییر می کننyyد محتyyاجخداوندی بر او شایسته نیست، زیرا چون

صفت شفیع نیز بyyر آنبه تغییر دهنده ای است. همچنین اطالق را از حyد کمyال بyیرونجایز نیسyت زیyرا کyه افyول و زوال، او

برده است. حالو نظر به اینکه جمعی از صابئه منتقل شده بودند که در

اشخاصyyی راافول، توجه ستارگان ممتنyyع اسyyت، پس بنyyابراین گذشyyت. حضyyرتقائم هیاکل قرار داده بودند، چنانکه مشروحا

فی الجمله بعضyyی بyyدان استدالل بر آنها نمود به آنچه÷ابراهیم معترف بودند، و این ابلغ در احتجاج است که مسلمات خصم را

همانها او را محکوم نمایند. مدرک قرار داده و با مyyاه از ستاره رویگردان شد÷بالجمله چون حضرت ابراهیم

را دید در منتهای درخشندگی، گفت: این خدای من است:ي﴿ قمر بازغا قال هذا رب ي�فلما رءا [77]األنعام: ﴾ٱ

که برآمد گفت: این پروردگار من است«،»پس چون دید ماه راين﴿ ال yyلض م ق yyونن من ي ألك دني رب ي ٱفلما أفل قyyال لئن ل ي ي� ٱ ي� ﴾ي�

[ 77]األنعام: اگر خدای من مyyرا رهنمyyایی نکنyyد از»پس چون غایب شد گفت:

،گمراهان خواهم بود« قyyال﴿ فلما أفل ب ي هذآ أ س بازغة قال هذا رب لش ي"فلما رءا �� �ي ي� ٱ

ركون ي بري مما ت م إن ي2يق ب7 [78]األنعام: ﴾ي کyyه بزرگyyتر از»پس خورشید را دید گفت: این خyyدای من اسyyت،

ای قوم، من بیزارم از:گفت دیگران نیز هست. پس چون غایب شد شوید«.آنچه برای خدا انباز قائل

ایشyانآخراألمر چون آن حضرت همه در های عذر را به رویبست فرمود:

﴿ ض حنيف ومyyا أن أ موت و yyلس yyر ذي فط هي لل ت و ي وج ا#إن # ي� ي� ٱ ٱ ي1 ي�ركين م ي2من ي� [79]األنعام: ﴾٧٩ٱ

به طرف آنچنان»به درستی که من متوجه می کنم روی خودم را حyyنیفم و مشyyرککسی که آفریyyد آسyyمان ها و زمین را در حyyالی که

نیستم«. پیش بی حد هر چه محدود

است الست کل شیء غیر وجه الله

فناست

انواع شرک

105

* * * رامی پرستید آفتاب چرخ

آفتاب، از امر حق طباخماست

کنیآفتابت گر بگیرد چون صداع؟نی به درگاه خدا آری

گر کشندت نیمه شب،خورشید کو؟

واقعحادثات اغلب به شبشود

خمسوی حق، گر ز آستانهشوی

خوار کرده جان عالی نرخ را

ابلهی باشد، که گوییم اوخداست

آن سیاهی زو، تو چونبیرون کنی؟

شعاعکه سیاهی را ببر، واده اوتا بنالی، یا امان خواهی از

غایبو آن زمان معبود توبود

وارهی از اختران محرم(1)شوی

داشyyت توحید حقیقی را مسyyلم÷بدین ترتیب، ابراهیم خلیل سyyماویه وو بیان فرمود که فطرت، دین حنیف اسyyت، معyyدات

است و جyyز اوارضیه فاعل حقیقی نیستند؛ بخشنده، وجود حقمؤثری در آفرینش نیست.

، قوم ابyyراهیم بyyا آنکه«حب الشيء یعمي ویصم»ولی چون در جواب عاجز ماندند و اقرار به عدم نطق بت های خود کردند

بردارند:نتوانستند از عادات مذمومة چندین سالة خود دستت مyyا هyyؤالء ينطقyyون ﴿ ه لق عل yyوا على رءوس yyي�ثم نكس �ي ﴾٦٥ي�

[65]األنبیاء: نگونسار کرده شدند بyyر سyyرهای خyyود ]یعyyنی سyر در پیش»پس

بت هyاافکندنyyد از خجyالت و حyیرت و گفتنyد[ تyyو دانسyته ای کyه اینسخن نگویند، ]پس چرا ما را امر به پرسش می کنی[(«،

و پس از شنیدن سرزنش ها و توبیخات حضرت که فرمود:﴿ ك ر yyا وال يض yyش ه مyyا ال ينفعك لل yyدون من دون ب ي�قال أفت %$‍ ي' ي� ٱ � ٦٦ي

yyون قل أفال ت لل yyدون من دون ب ولمyyا ت ك ل ي�أ �� ه ٱ �ي ي� 9 -66]األنبیyyاء: ﴾٦٧67]

خyyدای تعالی آنچyyه سyyود»ابراهیم گفت: آیا پرسyyتش می کننyyد جز شما را از زشتی، و ناخوشی بادندهد شما را چیزی، و زیان نرساند

که می پرستید به جز خدای تعالی، آیا تعقyلشما را و مر آن چیزی را هدیهۀl- مثنوی معنوی موالنا جالل الدین رومی بلخی، دفتر چهارم، قص1

فرستادن بلقیس از شهر سبا سوی سلیمان علیه السالم، بyyه اسyyتثنای]مصحح[بیت اول که آن در دفتر دوم مثنوی است.

توحیدعبادت

106

کردار خود را؟(«.نمی کنید )قباحت جyyاهالن،چyyون مجyyال سyyخن برایشyyان نمانyyد بنyyا بyyر شyyیوة

جyyزای او راروحyyانیون قyyوم حکم تکفyyیر ابyyراهیم را نوشyyتند، و این سyyر بyyیرونسوزانیدن قرار دادن که مبyyادا مریyyدان سyyر از

آرند: فعلين ﴿ إن كنت نصروا ءالهتك قوه و ي�قالوا حر ي� [68]األنبیاء: ﴾٦٨ٱ

هسyyتید»گفتند: بسوزانید او را و یyyاری کنیyyد خyyدایان خyyود را اگرنصرت کنندگان«.

نمyyرود موافyyق حکم قضyyات فرمyyان داد تyyا آتش افروختنyyد و خyyود راپیغمبر خدا را در آتش انداختند ولی ایزد منان فرستادةدر آن دریای آتش فرونگذاشت و بر خلیل گلستان کرد:

هيم ﴿ ر لما على إ yyدا وس نا ينار كوني ب ي�ق ي� دا٦٩ي� ي� وأرادوا به ك ۦسرين أ نهم ي*فجع ي� ٱ نا فيها٧٠ي� تي بر ل ض أ نه ولوطا إلى ي� ونج ٱ ي� ي� ٱ ي�

علمين »گفتیم: ای آتش، بر ابراهیم سرد و [71-69]األنبیاء: ﴾٧١ي�ل ابراهیم مکری در سyyوختنسالمت باش. و اراده کردند نمرودیان به

زیان کyyار تر گردانیyyدیم و ابyyراهیم و لyyوط را ]ازاو، پس ما ایشyyان را منزل نمرود و قوم او بود[ به زمینی نجات دادیم که در آنعراق که

مر جهانیان را برکت دادیم ]که شام است[«.آتش ابراهیم را دندان نزد آتش ابراهیم را نی قلعه

بودزيان آتش ابراهیم را نبود

جان ابراهیم باید تا بنور پایه پایه بر رود بر ماه و

خور چون خلیل از آسمان

هفتمین دود ای خلیل اینجا شرار و

نیست چون خلیل حق اگر

ای فرزانه

چون گزیده حق بود چونشگزد

دود؟تا برآورد از دل نمرود گو میترسهرکه نمرودیست

از آن قصوربیند اندر نار فردوس و درتا نماند همچو حلقه بند

أفلين﴿بگذرد که ي�ال أحب .﴾ٱ نمرودجز که سحر و خدعة

نیست آتش آب توست و تو

(1)ای پروانه

- ابیات فوق برگرفته از دفاتر مختلyyف مثنyyوی موالنyyا می باشyyد کyyه بyyه1 دلیل اشتراک موضوعاتشyyان، مولyف آنهyyا را در یکجyyا و پشyyت سyرهم

آورده است. ]مصحح[

انواع شرک

107

چنyyد سyyخنی اسyyت کyyه می بایددر قضyyیة منyyاظره ابyyراهیمگفت: یکی آنکه آنجا که فرمود:

لوه إن كانوا ينطقون﴿ فعله كبيره هذا ف ي�ب %$5Eي ي� ۥ [63]األنبیاء: ﴾ي� ایشyyان )از روی خشyyم( پس»بلکه کرده اسyyت این را بت بyyزرگ

سئوال کنید«اگر بتان سخن گو هستند از ایشان ظyyاهرا این کالم دروغ اسyyت و این عمyyل بت بyyزرگ نبyyوده

است و زیبندة جناب ابراهیم نیست که:ا ﴿ بي ه كان صديقا ن هي إن ر كتب إ في ك ۥو �5 ه ي� ي� ٱ ي� ي( [41]مریم: ﴾٤١ٱ

»و یاد کن در قرآن ابراهیم را به درستی کyyه پیغمyyبر راسyyت گویبود«.

خود فرموده بود:جواب آن است که جناب ابراهیمبرين ﴿ وا م د أن تول نمكم ب ه ألكيدن أ لل ي�وت �ي ي� [57]األنبیاء: ﴾٥٧ٱ

تyyدبیری کنم در بyyاب بتyyان شyyما بعyyد از»و قسم به خدا که هر آینه پس از ایشان ]بروید به خارج شهر و عیدگاه[«.آنکه روی بگردانید از

تهدید جای انکار نبود چنانکه قوم گفتند:اینلظلمين ﴿ ه لمن الهتنا إن ٱقالوا من فعل هذا ب نا٥٩ۥ م yyالوا سyyق � ي

هيم ر كره يقال له إ ي�فتى ي ۥ� ي� اس٦٠ي( لن ين توا به على أ ٱ قyyالوا ف �ي ۦ #$ يهدون ه ي ي����2لعل »گفتنyyد کyyه این کyyار را با.yy [61-59]األنبیyyاء: ﴾٦١ي�

خدایان ما کرده است؟ ]و این ها را در هم شکسته؟[ به درسyتی کyه ستمکاران است، گفتند: شنیدیم جوانی کyyه ]بyyه بyyدی[ بتyyان رااو از

چنان می کرد و او را ابراهیم می نامند، گفتند: پس بیاورید او را ویاد اینسyyت بتyyان راکنید که مyyردم او را ببیننyyد شyyاید گyyواهی دهنyyد ]که

نکوهش می کند[«. به اقرار آوردنyyد بyyه طyyور اسyyتفهامو محض اینکه ابراهیم را

تقریری سئوال کردند:هيم﴿ ر الهتنا يإ ت هذا ب ي�قالوا ءأنت فع [62]األنبیاء: ﴾ي�

را ]از شکسyتن و خyyورد نمyyودن[ بyا»گفتند: ابراهیم آیا تو این کار بyyرای اتمyyام حجت و تنبیyyه ایشyyانآن جنابخدایان ما کyyردی؟«.

فرمود:لوه إن كانوا ينطقون﴿ فعله كبيره هذا ف ي�ب %$5Eي ي� ۥ [63]األنبیاء: ﴾ي�

نطyyق آنهyyا بyyه گyyردن و شکستن بت های کوچک را به شرط بت بزرگ انداخت، و این سyخن انyدکی در نفس قyوم اثyر کyرد

چنانکه می فرماید:لظلمyyون ﴿ أنتم ك ٱفرجعوا إلى أنفسه فقyyالوا إن ي� ]األنبیyyاء: ﴾٦٤ي�64]

»پس بازگشyyتند و مراجعyyه کردنyyد بyyه عقyyول خyyود و گفتنyyد شyyما

توحیدعبادت

108

نگوید(«.ستمکارانید )به پرستش چیزی که نشنود و فرمyyود: در مواضع سyyه گانهسخن دیگر اینکه جناب ابراهیم

ي﴿ و اعتقyyاد گفت الزم. این را اگyyر بyyه طyyور حقیقت﴾هyyذا رب داشyyته و هنyyوز در تحقیyyق ومی آید فی الجمله مذهب صابئه را

توحیyyد و یقین نگردیyyده باشyyد. دراجتهاد بوده و واصل به مقام است مرتبة رسالت را داشته قyyوم رااین صورت چگونه ممکن روی اعتقاد گفت موهوم کذب است.هدایت نماید؟ و گرنه از

انکyyاری بyyر طریyyق اسyyتفهام÷جواب: گوییم سyyخن ابyyراهیم تحقیyyق آناست که رب حقیقی بودن ستارگان را انکار کyyرد؛ و

دخول در دیناست که گفته شود برای مماشات با قوم، اظهار نزدیک تyyر بyyا انصyyافآنها نمود و بعد استدالل بyyه افyyول کyyرد، تا

باشد؛ چنانکه خداوند می فرماید:مه﴿ هيم على ق ر نها إ تنا ءات ك حج يوت ي� ي� [83]األنعام: ﴾ي�

. دادیم ابراهیم بر قومش اقامه فرماید«»این حجت ما است کهاین دلیل راه، رهرو را بود

چشمواصالن را نیست جزو چراغ

گر دلیلی گفت آن مردوصال

بهر طفلی نو، پدر تی تی کند

طفالنپس همه خلقان چوویند

کو بهر دم در بیابان گم شود از دلیل و راهشان باشدج

فراغ جدالگفت بهر فهم اصحاب گیتیگرچه فهمش هندسه

کند وقتالزمست این پیر را در

(1)پند

سyyعداز این مقدمات معلوم شد که قول به تأثیر ستارگان و چون خyyاتمصو نحس ایام از ملت صابئین است و ختمی مرتبت

ایمان به تنجیم راحنفاء است از این عقیده منع اکید فرموده وحرام و شرک به خدای تعالی قرار داده است.

مروی است:ص ]اثر محقق حلی[ از نبی اکرم«معتبر»در (2)»من صدق كاهنا أو منجما فقد كفر بما أنزل على محمد«

- مثنوی معنوی، موالنا جالل الدین رومی، دفتر دوم. ]مصحح[12 yy-یعة2/688، اثر محقق حلی المعتبر فی شرح المختصرyyوسائل الش ،

(، ح )17/144 )«عدم جyyواز تعلم النجyyوم والعمyyل به»حر عاملی باب ( که آن را از مولف المعتبر روایت کرده است. در مصادر اهل22205

(.8/135(، بیهقی در السyyنن الكyyبرى، )2/429سyyنت: مسyyند أحمyyد )

انواع شرک

109

کاهنی را تصدیق کند، بر آنچه که محمد آورده»کسی که منجمی یا. شده است«است کافر

روایت کرده:نضر بن قابوس از حضرت صادقاحر ملعون...« .(1)»الyمنجم ملعون والكاهن ملعون والس

منجم و کاهن و ساحر همگی ملعونند،:و در نهج البالغه

ه » لما أراد المسير إلى بعض أسفاره، فقيل له: يا أميرإن المؤمنين! إن سرت في هذا الوقت خشيت أن ال تظفر بمرادك

جوم فقyyال اعةمن طريق علم الن yyدي إلى السyyك ته yyزعم أن : أتتي اعة ال yyوف من السyyوء وتخ تي من سار فیها صرف عنه الس الyyذب القyyرآن من سار فیها حاق به الضر فمن صدقك بهذا فقد كyyyyوب ودفyyyyع ه في نیyyyyل المحب تعانة بالل yyyyتغنى عن االس yyyyواس مyyا جyyوم إال م الن اكم وتعل اس إی المكروه. .. إلى أن قال: أیهyyا النyyاهن yyة... والك yyدعو إلى الكهان هyyا ت yyر أو بحyyر فإن yyه فی ب yyدى ب یهت

ار احر كالكافر والكافر فی الن احر والس .(2)«كالس سyyفری رود هنگامی که خواست به»حضرت امیرالمؤمنین

گفتند: یا امیرالمؤمنین، اگر در این هنگyyام حyyرکت كyyنی از روی نرسyی. گفت: گمyانعلم نجوم ترس آن است که به مراد خود

می کنی که شخص را هدایت به ساعتی می نمایی که اگر در آن و نyyیز از سyyاعتی کyyه اگyyرسفر کند از خطر محفyyوظ می مانyyد،

مصیبت می گردد می ترسyyانی؟شخص در آن حرکت کند گرفتار تyyو را تصyyدیق کنyyد قyyرآن راکسی کyyه بyyه واسyyطة این سyyخن،

تکyyذیب کyyرده، و خyyود را در نیyyل بyyه مyyراد، و دفyyع مکyyروه از اسyyت؛ تyyا اینکyyه گفت: ایاسyyتعانت خداونyyد مسyyتغنی دانسyyته

آنچyyه کyyه در خشyyکی و دریyyا راهمردم، از یاد گرفتن نجyyوم جز این علم بyyه کهyyانت می کشyyاند، ونشان دهد حذر کنید زیyyرا که ماننyد كyافر اسyت، و کyافر هم درکاهن مانند ساحر، و سyاحر

آتش است«. وبین منجم آخyyر وقع بعینه بینه»وقریب من هذا الحدیث ما

ة أذكر أم نهى عن الyمسیر، فقال: أتدري ما فی بطن هذه الدابدقك بهyذا القyول yال: فمن صyبت علمت! ق yأنثى؟ قال: إن حس

]مصحح[ (، ومنهyyاج الفقاهyyة، محمyyد22201(، ح )yy/143 17- وسائل الشyyیعة، )1

]مصحح[(. 1/315صادق روحانی )]مصحح[ )ط. مؤسسة المعارف(. 202، ص79- نهج البالغة، خطبه ی 2

توحیدعبادت

110

yه تعالى: اعة﴿�فقد كذب بالقرآن، قال الل yyلس م ه عنده ع لل ٱإن ي� ۥ ٱسب غyyد ماذا ت ري ن حا وما ت أ لم ما في ث وي غ ل #وينز �ي Fب Gي �ي �� ي� ي� ٱ �ي ي� ي� ٱ

yyي ه عليم خب لل تمyyو إن بأي أ ري ن ��وما ت ن ٱ "� ه ي�; F� ن Gي � .[34]لقمyyان: ﴾�٣٤يyyان محمد ك تهyyدي إلىصومyyا ك yyزعم أن یyyدعي مyyا ادعیت. أت

تي من اعة ال yyوء والس تي من سار فیها صرف عنه الس اعة ال الستعانة yyصر. من صدقك بهذا استغنى عن االس سار فیها حاق به النyyة إلیyyك فی غب ه عز وجل فی هذا الوجه، وكان أحوج إلى الر بالل

.(1)دفع الyمكروه عنه« او و»و نزدیک این حدیث شریف است، حدیث دیگyyری کyyه میyyان

کyyرد، پس علیمنجم دیگری رخ داد: منجم او را از سفر ممyyانعت حیوان اسyyت نyyر اسyyت یyyافرمود: آیا می دانی آنچه که در شکم این

می دانم، فرمود: هyرکس تyو را بyyه اینماده؟ گفت: اگر حساب کنم قyyرآن را تکyذیب کyرده اسyyت. قyyرآن می گویyyد:سخن تصyدیق کنyyد،

»علم بyyه قیyyامت و فyyرود آمyyدن بyyاران و آنچyyه در ارحyyام اسyyت مخصوص به خداوند می باشyyد و هیچ کس فyyردای خyyود را نمی دانyyد و هیچ کس سرزمین مرگ خودرا نمی داند، همانا خداوند آگyyاه اسyyت«.

همچyyنین ادعyyایی نکyyرده اسyyت. آیyyا گمyyان می کyyنیصپیغمبر اکyyرم ساعتی را می دانی که هرکس در آن سفر کند نصyyرت و یyyاری بyyا او می رسد. کسی که تو را تصدیق کند بایyyد خyyود را از خداونyyد بی نیyyاز

. چون تویی نیازمند باشد«بداند و برای رفع شرور بهعبدالملک بن أعین روایت کرده:

ی قد ابتلیت بهذا العلم فأریyyد الحاجyyة »قلت ألبي عبد الله: إنر جلست ولyyyم أذهب فإذا نظرت إلى الطالع ورأیت الطالع الش فیهyyyا وإذا رأیت الطالع الخyyyیر ذهبت فی الحاجyyyة. فقyyyال لي:

(2)تقضي؟ قلت: نعم! قال: أحرق كتبك«

این علم شده ام،به حضرت ابی عبدالله گفتم: که من مبتلی به» هر وقت حاجتی می خواهم به طالع نگاه می کنم، اگر طالع شر دیدم

نمی کنم، و اگر طالع را خیر یافتم ازمی نشینم و در آن وقت حرکت فرمyyyود: آیyyyا حکم هم می کyyyنی؟ گفتم: بلی.پس حyyyاجت می روم، بسوزان«.فرمود: کتاب هایت را

تنجیم،از این احادیث صyyحیح معلyyوم می شyyود کyyه اعتقyyاد به و مyyردمشرک و کفر است، و چون مطلب بسyyیار دقیyyق است

؛ »وسyائل الشyیعة«، )415، ص 16- »األمالی«، شyیخ صyدوق، روایت 1]مصحح[(. 15044(، ح )11/371-372

(؛ وسائل2402(، ح )267/ 2- »من ال یحضره الفقیه«، شیخ صدوق، )2(. ]مصحح[11/370الشیعة، )

انواع شرک

111

بyyyدبختی ها وکyyyامال مبتالی این شyyyرکند. و این عقیyyyده سyyyبب اسyyت بایyyدناامیدی ها و ترس از غyyیر خyyدا و امیyyد بyyه غyyیر حق

روشن تر گردد.تفصیلی در این امر شرکی دهیم تا مطلب

حسابیاتنجوم شامل چند قسمت است: طبیعیات،و وهمیات.

، عبyyارت اسyyت از تyyأثیر طyyبیعی آفتyyاب وطبیعیات نجــوم ستارگان در روی زمین و موالید این عالم. این چیزی اسyyت که

آفتاب تأثیربه هیچ وجه انکار نمی شود؛ چنانکه مشهود است که شyyهر ها و طyyبیعتدر روییدن نبات و در تربیت حیوان دارد و در نyyاحیه ای کم باشyyداهالی آن نیز مؤثر است. چنانکه اگر عyyرض

زرد اسyyت؛ ماننyyدمزاج اهل آن ضyyعیف و رنگ هایشyyان سyyیاه و باشyyد رنگ هyyای مyyردمنوبه و حبشه، و اگر عرض ناحیه ای زیyyاد

است؛ مانند ترکستان. پسآن نواحی سفید و موهایشان اشقر ستارگان امری است محقق و قyyولتأثیر طبیعی آفتاب و ماه و

مورد بحث ما نیسyت و اعتقyاد بyه آنبه تأثیر طبیع به هیچ وجهشرک نخواهد بود؛

حسابیات نجوم منجم حساب می کنyyد و، این است که مثال کسوف و خسyوف خyبر می دهyد و غyالب اوقyات اشyتباه هماز

نمی کند؛ اعتقاد و ایمyyان بyyه این محاسyyبات نyyیز مyyوجب شyyرکنمی باشد.

قائyyل، آنست که تأثیر وهمی برای ستارگانوهمیات نجوم شوند؛ مثل اینکه بگویند بyyه حکم سyyتارگان فالنی عمyyرش فالن

فقyyیر می شyyود، یyyاقدر است، یا اینکه ثروتش زیاد می شyyود، یا زن است خوشبخت یyyاوزیر می شود، یا بچه ای که در شکم این

جاهل، یا اینکه فالن روز برایبدبخت است، عالم خواهد شد یا یyyا فالن سyyاعت بyرای ازدواجمالقyyات پادشyyاهان خyوب اسyyت،

دوا خyوردن خyوب اسyت، فالنمبارک است، یا فالن روز بyرای روز برای قصد کردن خوبست، فالن روز برای خضاب کردن یyyا حمام رفتن یا کرسی گذاشyyتن و تغیyyیر مyyنزل مبyyارک اسyyت، و

، ماننyyد روز سyyفر کyyردن و یyyا بنyyا کyyردن وامثال این موهومات غیره.

شyyرک نهی و حرام شyyده وصآنچه که در شرع ختمی مرتبت چنانکyyه دربه خدا محسوب گردیده همین وهمیات نجوم اسyyت.

اخبار صحیحه که ذکر شد، این معنی مراد است.

توحیدعبادت

112

عقyyل هم این معyyنی را کyyامال تصyyدیق می کنyyد، زیyyرا ممتنyyع اسyyت کyyه بشyyر بتوانyyد بyyه احyyوال جمیyyع سyyتارگان و]محyyال[

راه پیدا کند، زیرا که ستارگان نامحدودنyyد و علم بyyهتأثیراتشان نامحyyدود، ممتنyyع اسyyت. امyyروزه بyyا وجyyود تلسyyکوپ های قyyوی علمyyyای رصyyyد می گوینyyyد کyyyه فyyyوق کهکشyyyان محسyyyوس،کهکشان هایی هسyyت کyyه بyyا این ادوات بصyyری فعلی نمی تyyوان

بyyاآنها را به خوبی دید. عجیب اسyyت چگونyyه می شyyود کyyه بشر چنyyداینکه به احوال همه سyyتارگان راه نyyدارد، بyyا دیyyدن و رصد

»مyyا هyyذا ستاره حکم به آیندة عالم و افراد موجود در آن کنyyد؟ ضالل مبین«. إال

عقyyلاز طرف دیگر، علم تنجیم مشتمل بر اصولی است که می کنyyد کyyه دربر آن می خندد؛ مانند اینکه بyyداهت عقالنی حکم

کلب و تنیyyنیآسyyمان حمyyل و ثyyور و حیyyه و عقyyرب و دب و قسyyمت تقسyyیمنیسyyت، و متقyyدمین چyyون فلyyک را بyyه دوازده

کردند و خواستند برای هyyر یyyک عالمyyاتی معین کننyyد آنهyyا را بyyه این شyyباهت خیلی بعیyدصورت حیوانی تشyبیه کردنyد، بyا اینکه

و عالمyyyات موهyyyوم،بyyyود. ولی علمyyyای نجyyyوم از این اسyyyماء صyyورت های سyyفلی ]زمیyyنی[تفریعyyاتی متفyyرع کردنyyد و گفتند

عقرب هyyا را تyyابعمطیع صyyورت های علyyوی ]بyyاال[ هسyyتند؛ پس مطیyyع صyyورت تyyنینصورت عقرب فلکی گرفتند، و افعی ها را

دانستند؛ لیکن کسی کyyهفلکی، و شیر را تابع شیر موهوم فلک این احکyyام می خنyyدد وچگyyونگی وضyyع این اسyyماء را بدانyyد بر

می گردد.دروغگویی علمای نجوم بر او روشنبyyه عالوه، این علم روش خاصyyی نداشyyته، مبتyyنی بyyر تقلید

مقyyاله ایمحض است، و این تقلید هم منظم نیست: هر طایفه مyyذهب خاصyyیدارد مخالف مقالة طایفة دیگر؛ چنانکyyه بابلی ها

احکyyام نجyyومداشتن،د و فرس هم مذهب دیگری، هنyyدی ها هم مyyذاهب بسyyیاررا به قسم ثالثی بیyyان می کردنyyد و غyyیر از اینها

دیگری نیز بود. اگر به تاریخ مراجعyyه کyyنیم می بیyyنیم کyyه منجمyyان در زمyyانیپیش گویی هyyایی کرده انyyد ولی بyyه زودی دروغ گوییشyyان واضح

شده است: شyyام برای محاربه با اهل هجری، امیرالمؤمنین73در سنة

کشyته در این جنگحyرکت فرمyود. همyة منجمین گفتنyد علی روشن شدمی شود و شکست سختی بر او وارد آید. دروغشان

انواع شرک

113

به حیلة عمyyرو بن بر اهالی شام غلبه کرد و جزو لشکر علی سر نیزه کردند.عاص خالصی نتوانستند جست که قرآن ها بر

همچنین در جنyyگ خyyوارج منجمyyان گفتنyyد: ای امیرالمؤمyyنین،چyyون قمyyر در بyyرج عقyyرب اسyyت، اگyyر حyyرکت کyyنی شکست

فرمyyود: »متyyوکال علی اللyyه حyyرکتخواهی خورد. آن حضرت حضرتشمی کنم«. حرکت فرمود و فتح و فیروزی کامل نصیب

گردید. بyyا هجری منجمان به عبیدالله زیاد گفتند کyyه اگر76در سال

زیyyاد بyyامختار جنگ کنی فتح و پیروزی نصیب تو گردد. عبیدالله بyyا هyyزارهشتاد هزار نفر حرکت کرد و ابراهیم پسyyر مالyyک هم

زمینمyyyرد جنگی از طyyyرف مختyyyار پیش آمyyyد. دو لشyyyکر در »نصبین« بyyه هم رسyyیدند. هفتyyاد و سyyه هyyزار نفyyر از اصyyحاب

صyyدعبیدالله کشته شد ولی از لشکریان پسر مالک کشته ها ازتجاوز نکرد و پسر مالک عبیدالله را در معرکه کشت.

هجyyری کyه بنyyای بغyداد پایyyان رسyید، منجمyyان۱۴۶در سyyال ایناتفاق کردند که طالع این بنyyا حکم می کنyyد کyyه خلیفه ای در

کyyه شyyعراشهر نخواهد مرد. این عقیده به اندازه ای شyyیوع یافت چون منصوربه منصور، بانی بغداد، تهنیت و تبریک گفتند. اتفاقا

عسyyاباد، و رشyyید دردر راه مکه، مهدی در ماسبدان، هyyادی در کyyامال مyyؤثر و مؤکyyدطوس درگذشyyتند، این عقیyyده رفتyyه رفته

بدست طyyاهر ذوالمیyyنینگردید، ولی هنگامی که امین در بغداد به قتل رسید، این اصyyل باطyyل شyyد و دروغگyyویی نجyyوم ظyyاهر

مانند واثق و متوکل و معتضدگردید. پس از آن، جمعی از خلفا مردنyyد. از این قبیyyل دالیyyل وو مکتفی و ناصyyر هم در بغyyداد

بسیار است.شواهد بر کذب منجمان آناگر گفته شود که استدالل کرده اند اهل تنجیم بyyر صyyحت

به آیة مبارکه:تم ﴿ م م ن صرا في ي ه ريحا ص نا عل س ا أ �9إن ي FHي ي ي� ي� ي� ي� ]القمyyر: ﴾١٩ي�19]

»ما بر ]سر[ آنyyان در روز شyyومى بyyه طyyور مyyداوم تنyyدبادىتوفنده فرستاديم«،

و آیة شریفه:

حسا﴿ ا ن صرا في أي ه ريحا ص نا عل س "فأ � ي� ي� ي� ي� [16]فصلت: ﴾ي�»پس بر آنان تندبادى توفنده در روزهايى شوم فرستاديم«،

توحیدعبادت

114

این دو آیyyه بyyه روز نحس اشyyاره شyyده اسyyت، پسکyyه در می شyyود ایyyام سyyعد و نحس واقعیت دارد، در جyyوابمعلyyوم

:می گوییم روز نحس به معنی روزی است کyyه سyyرمایش سyyختاوال:

باشد چنانکه راغب اصyyفهانی در مفyyردات تصyyریح می کنyyد کyyه:»ایام نحسات یعنی شدیدات البرد«؛

او زمان، معلول حرکت و موجودی اسyyت کyyه در ذاتثانیا: تصرم ]به سر آمدن[ و انقضاء ]سپری شدن[ مأخوذ اسyت؛ بyه

سیال و غیر باقی، و این موجود غیربیان واضح، موجودی است باقی را در آن قطعاتی فرض کرده اند از آن، و دقیقه و سyyاعت

هفته و ماه و سال و قرن و دهر و هر قطعه ازو روز و شب و از رفتن و منقضی شyyدن آن، دیگyyر موجyyود نخواهyyدزمان، پس

برنمی گردد.شد و ما فات مضyى وما سیأتیك

فأین؟قم فاغتنم الفرصة بین العدمین

نخواهyyدتا قطعة اول زمان معدوم نشود قطعة ثانی موجyyود موجود نخواهyyدشد، مثال تا روز شنبه معدوم نشود روز یکشنبه

، نحس و سyyعدشyyد، و در ذات زمyyان کyyه حقیقت سyyیال است است و این قطعyyهتصویر نمی شود که بگوییم این قطعه نحس

سعد یا مبارک و نامبارک. می شyyوداما اجزاء زمان به واسطة حادثه ای کyyه در آن واقع

مبyyارک و سyyعدسعد و نحس می گردد، مثل اینکه مyyاه رمضyyانشد به واسطة نزول قرآن.

حyyوادث چyyون گyyاهی سyyعد و زمyyانیخالصyyه، موجyyودات و موجودات زمانی، در افق زمyyان واقعنyyد؛ از ایننحسند، و البته نحس آنهyyا را بyyه زمyyان نسyyبت می دهنyyد، و ذاتجهت سyyعد و

برای خوبی یا بدی نیست و نمی توان گفت کyyه روززمان علتی »مyyاخاصی نحس یا سعد است، و ایyyام تyyأثیر در حyyوادث دارد.

ضالل مبین« .هذا إال رسyyل، این نحوسyyت همیشyyه مالزم مکyyذبدر آیyyة مبارکه

گمyyاناگرتمر صفت نحس است، نه صyyفت روز، و، و مساست چهارشyyنبه آخyyر صyyفرکند نحوست صyyفت روز اسyyت و آن روز

در فهم قرآن خطyا رفتyyهاست، و این روز همیشه نحس است،است.

انواع شرک

115

نحوست آنپس سعود ایام و نحوس آن به سعادت اعمال و نحس دراسyyت. و اعمyyال سyyعد در مyyوافقت رسyyل، و اعمyyال

انسyyان صyyادرمخالفت آنان است. آن روز که عمل شایسyyته از نحس خواهد بyyود؛شود سعد است، و اگر اعمال رذیله سر زند

مشرکین نحس.چنانکه روز بدر بر مؤمنین سعد بود، و بر سyyعد اسyyت،روزی کyyه عمyyل صyyالح از انسyyان صyyادر شyyود

روزی که صفر باشد.اگرچه روز سیزدهم یا روز چهارشنبه آخر اسyyت، اگرچyyه عیyyدعمل بد از انسان صادر شود آن روز نحس

أنفسنا.أعاذنا الله من شرورنوروز باشد. و تشائم(1)- تطـیر7

، ابن اثیر در نهایه می گوید: طیره، به کسyره طyyاء و فتح یyاء تشائم به چیزی اسyت )یعyنی شyوم گyرفتن و زدن فyال بyد(، و

طیره مصدر تطیر است مثل تخیر و خیره. سyyفر یyyااصل تطیر این بود که در جاهلیت وقتی کسی ارادة

از مyyنزلشتجارت یا کار دیگر داشت مرغ یا حیوانی وحشی را آن را »سانح«می راند، اگر آن حیوان به سوی راست می رفت

روی بyyهو اگyyر بyyه سyyوی چپ می رفت »بyyارح« می گفتنyyد. اگر آنyyان می کyyرد »نyyاطح«، و اگyyر از پشyyت آنyyان می آمyyد »قعیyyد«

تyبرکمی نامیدند. بعضی از اعراب بارح را شyyوم می گرفتنyد، و چنانکyyه دربه سانح می جستند، و بعضی دیگر بر خالف این بyyود؛

جغد می جوینyyد،میان ما نیز مردمانی هستند که تبرك به قهقهةر در اسyyyتعمالو وای وای او را بyyyه فyyyال بyyyد می گیرنyyyد. تطی بعyyدها در همyyهاولیه اش در تشائم به پرنده وضyyع شyyده بyyود، و

حوادثی که شوم می گیرند استعمال شد. چنانکyyه امyyراض اجتمyyاعی و خلقی بشyyر راصرسyyول اکyyرم

بشyyرمعالجه فرمود، همچنین این مرض مهم تطیر را که بیشتر عالج کyyرد.مبتلی به آن هستند و روز بyyه روز زیyyادتر می گyyردد،

ر فرمود: چنانکه در جواب سئوال از تطی چیزیست که بعضی از شyyما بyyدان گرفتاریyyد ولی نبایyyد»این

.(2) را از کار تان باز دارد«شمار را به فارسی سره مرغوا می گویند.1 - تطی، )كتاب الصyyالة، بyyاب تحyyریم الكالم فی الصyyالة- مسلم در صحیحش، 2

(، با لفظ خyyودش از39/181( وأحمد فی مسندش، )537(، ح)1/381 السلمی روایت کرده است؛ حدیث دیگری وجود داردمعاویة بن الحكم

توحیدعبادت

116

در حدیث دیگر است که فرمود: »هنگامی که فyyال بyyد زدیyyد، آن کyyار را تyyرک نکنیyyد، برویyyد و

ر .(1) شما را از کار بازندارد«تطیر فقط به کسی ضرر می زنyyد کyyه از آن باید دانست که تطی

بyyرود ضyyرر نمی بینyyد، بyyهبترسد، ولی کسی کyyه اعتنyyاء نکنyyد و:خصوص اگر این دعا را بخواند

yyه غyyیرك خیرك، وال إل طیرك، وال خیر إال هم ال طیر إال .(2)»اللهم ال أنت وال الل نات إال yyأتي بالحسyyأنت وال ی ئات إال ی yyدفع السyy ی

که معنی آن بسیار نزدیک به این حدیث است، مجلسی در بحار األنyyوار(55 y/320 :به صورت مرسل و با این لفظ ذکر کرده است ،)ثالث ال«

نع؟ قyyال: إذا تطyyیرت yyا نصyyل: فمyyقی . یسلم منها أحد: الطیرة والحسد والظنyyغ وإذا ظننت فال تحقق«. دت فال تب yyامض وإذا حسyyهفyyت كyyیز اسyyه چyyس«

هیچكس از آن در امyyyان نمى مانyyyد )و وسوسyyyه هاى آن در درون قلب غالب اشخاص پیدا مى شود(: فال بد و حسد و سوء ظن است، عyyرض كردند: پس چه كنیم؟ فرمyyود: هنگyyامى كyyه فyyال بyyد زدى اعتنyyا مكن و بگذر و هنگامى كه حسد در دلت پیدا شد عمال كارى بر طبق آن انجyyام مده و هنگامى كه سوء ظن پیدا كyyردى آنyyرا نادیyyده بگyyیر«. این روایت مجلسی، برگرفته از مصادر أهل سنت می باشد، بطوری کyyه حyyدیث را

( از حسyyن بyyه صyورت43789متقی الهندی در كyyنز العمyyال، شyماره )ته )عبyyد الyyرحمن بن عمyyر أبی yyمرسل نقل کرده و آن را به حافظ رس

( از28563الحسن الزهری األصبهانی( در كتابش »اإلیمان«، شyyماره ) أبوهریره بصورت مرفوع نسبت داده اسyyت. همچyyنین آن را بyyه حافyyظ

بیهقی در »شعب اإلیمان« منسوب کرده است. ]مصحح[ - حدیث را با این لفظ نیافتم، اما حدیث دیگری که از نظر معنyyا بyyه آن1

آداب السفر از کتyyاب "الوسyyائل"،نزدیک است را حر عاملی در ابواب ( روایت کرده که چنین اسyyت: از حسyyن بن علی بن شyyعبه15023ح ) »إذا تطyyیرت فyyامض وإذا کyyه فرمyyود: ص»تحف العقول« از پیyyامبر در

. »هنگامى كyyه فyyال بyyد زدى اعتنyyا مكن و بگyyذر و هyyرظننت فال تقض« زمyyان گمyyان بyyد کyyردی پس حکم و داوری نکن«. امyyا در مصyyادر اهyyل سنت، در ضمن حدیث طوالنی که سیوطی در جامع الصغیر به صyyورت

»إذا ظننتم فال تحققyyوا روایت می کند، آمyyده اسyت کyه مرفوع از جابر وإذا حسدتم فال تبغوا وإذا تطیرتم فامضyyوا وعلى اللyyه فتوكلyyوا وإذا وزنتم

با وجودی که ابن ماجه در سyyننش تنهyyا جملyyه آخyyر را آوردهفأرجحوا«. است اما سیوطی آن را به طور کامل بyyه ایشyyان نسyyبت داده اسyyت و

(، آن را ضyyعیف588آلبانی در کتاب ضyyعیف الجyyامع الصyyغیر وزیادتyyه )دانسته است. ]مصحح[.

، از أمyyیر416- شyyیخ صyyدوق علی بن بابویyyه قمی در »األمyyالی«، ص 2 روایت کرده که آن حضyyرت در جyyوابشالمؤمنین علی بن أبی طالب

به شخص منجم پیشگو که ایشان را از رفتن به نهروان ترسانده بyyود،

انواع شرک

117

بك« .(1)حول وال قوة إال »طyyیره« و »تشyyئوم« از اقسyyام شyyرک و القyyاء شyyیطان ووسوسyyة اوسyyت، و هرچyyه انسyyان بyyه آن بیشyyتر اهمیت بدهد مyyؤثرتر و بزرگ تyyر می شyyود، و اگyyر بی اعتنyyایی کنyyد، بی اثyyر و

ومضمحل می گردد، و مyادامی کyه قلب را مشyغول آن نکyرده.(2) بودفکرش را متوجه ننموده باشد، به هیچ وجه مؤثر نخواهد

مثyyلاگر کسی در زندگانی متشائم و بدبین باشد، بyyدبختی ها می شyyود،سیل به او هجوم می کنند، و در های وسوسه بر او باز

می زند؛ مثال صبح کyyهو هرچه می بیند، یا می شنود به آن تشئوم از خانه بیرون بیاید اگر کوری یyyا شyyلی یyyا صyyاحب آفyyتی ببینyyد،

غیر مناسب ببینyyد، بyyهتشائم می زند، یا هر کلمه ای که بشنود و

یرك وال yyیر إال ض yyیرك وال ضyyیر إال طyyهم ال ط اینگونه دعا کرده انyyد: »الل خیر إال خیرك وال إله غyyیرك«. »بارالهyyا، هیچ چyyیز شyyومی وجyyود نyyدارد مگر اینکه تو بخواهی و هیچ ضرری واقع نمی شود مگyyر اینکyyه تقyyدیر و باشد، و خیر و خوبی وجود ندارد مگyر اینکyه از طyرف تyyو باشyد و هیچ

خدایی جز تو نیست«. (29872اما در مصادر اهل سنت؛ ابوبكر ابن ابی شyyیبه در المصyyنف )

از ابن عباس روایت کyyرده کyyه هنگyyام شyyنیدن صyyدای کالغ، این دعyyا را ( از عبyyyد اللyyyه بن عمyyyرو از2/220می خوانyyyد. احمyyyد در مسyyyندش )

yyه الطیرة من حاجyyة فقyyد روایت کyyرده کyyه فرمyyود: صپیyyامبر »من ردتهم ه! ما كفارة ذلك ؟ قال: أن یقول أحyyدهم: الل أشرك. قالوا: یا رسول الل

»کسی کyyه فyyال بyyد اوال خیر إال خیرك وال طیر إال طیرك وال إله غیرك«. را از انجام حاجتش برگردانyyد، یقینyyا شyyرک ورزیyyده اسyyت، گفتنyyد: ای رسول خدا، کفاره آن چیست؟ فرمود: اینکه بگویyyد: خyyدایا، هیچ خyyیری جز خیر و خوبی تو نیست و هیچ شومی جز با ارادۀl تو نیست و خدایی

جز تو وجود ندارد«. ]مصحح[ (، بهy/2 y-3 92(، در خالل دعای طوالنی، و )91/302- »بحار األنوار« )1

نقل از »مكارم األخالق« طبرسی. ابن ابی الحدید نیز آن را به صورت ( ذکر کرده است. و عبyyدالرزاق19/374مرسل در شرح نهج البالغه، )

(، و بیهقی در »السyyنن19512بن همام الصyyنعانی در »المصyyنف«، ح) (، با سند خودشان از عروه بن عyyامر بyyه صyyورت16962الكبرى«، ح)

مرفوع روایت کرده اند. ]مصحح[ ( با سند خودش از عمرو بن حریث198-8/187- کلینی در »الكافی« )2

yyyه »الطیرة على مyyا تجعلهyyا فرمودنyyد: روایت کرده که گفت: أبو عبداللیئا«. yyیئا لم تكن ش yyإن هونتها تهونت وإن شددتها تشددت، وإن لم تجعلها ش »فال بد، اثرش به همان انyyدازه اسyت كyyه آنyyرا مى پyyذیرى ، اگyyر آن را سبك بگیرى كم اثر و اگر آنرا محكم بگیرى پر اثر خواهد بود ، و اگر بyyه

آن اعتنا نكنى ، هیچ اثرى نخواهد داشت«. ]مصحح[

توحیدعبادت

118

می پنyyدارد. حyyال این شyyخصفال بد می گیرد، و خود را بدبخت است کyyه التفyyات بyyر علم و ناصyyح مانند حال یک نفر وسواسی

بر حق نیست، بلکه برهنه از اعتمyyاد وندارد، و هیچ وقت متوکل جهان است، و همیشه متمسک به اسباب موهوماتکاء به خالق

می باشد. هyyر کس بyyه این جyا برسyyد بال هyای گونyyاگونو ضعیف مصائب چرخ بوقلمون كامال متوجه او می شود؛ ماننyyدروزگار و

کسی که دمل دارد و مرهم نمی گذارد، و بyyه جyyای آن نمyyک بyyرر ]فال گیرنyyده[ همیشyyهآن می پاشyyد، شyyخص بyyد بین و متطی

است، و زندگانیش تنگ می باشد. از هر امyyریمحزون و متحیر می کند، در هر کاری وسواس دارد. هر موهومی را مyyؤثردوری

می پندارد، و چه بسیار از حظوظ ]لذت ها[ و منافعی کyyه از آنهامحروم می ماند.

ر و بدبینی کار دشمنان انبیا و رسل اسyyت، و خداونyyد درتطی:قرآن از قول منکرین رسل بیان می فرماید

ا عyyذاب ألي﴿ كم من ن وليمس ك جمن تنتهوا لن لئن ل نا بك ا تطي ب�إن ي� ي� ي� ي� ي�رفون ١٨ ق م أنت ب ت أئن ذك ي������ قyyyالوا طئركم معك ب� ي ي� ي� ه� ي� ]یس:﴾١٩ي�18-19]

به این سyyخنان خyyود خاتمyyه ندهیyyد»ما شما را شوم گرفتیم، اگر و از ما به شyyما عyyذاب سyyختی می رسyyد،شما را سنگسار می کنیم،

شومی شما با خودتان است، بلکه شyyما قyyومیگفتند: اگر فکر کنید حد تجاوز نموده اید«.هستید که از

می فرماید:همچنین از قول قوم فرعون﴿ روا ي يط ئ ي yyه س حسنة قالوا لنا هذه وإن تص هم ب8فإذا جاء ي� ي� ۦ ي� ٱ ي"

yyyره ال ث ه ولكن أ لل مyyyا طئره عنyyyد ى ومن معه أال إن yyyي�بموس �ي ٱ ي� � ۥلمون [131]األعراف: ﴾١٣١ي�ي

عyافیت»اگر به قوم موسyی ارزانی و وسyعت رزق و فyراوانی و نعمت ها هسyyتیم، ومی رسید، می گفتند: حق با ماست و سزاوار این

می گفتنyد: از شyومی موسyی واگر قحyط و بال و مرضyyی می رسyید اصحاب او و بد قدمی ایشان است. پس خدا خبر داد کyyه شومیشyyان

خداست، نه به سبب موسی، ولی ایشان نمی دانند«.از جانب می فرماید:صهمچنین دربارة دشمنان رسول اکرم

﴿ ئ ي yyه س yyوإن تص لل يقولوا هyyذه م عنyyد ه حسن ب8وإن تص ي� ي� �� ٱ ي� ۦ ب8 ي� ي�ه لل م عند ٱيقولوا هذه م عند ق ك ي� �9 ب ي� �5 ه ي� [78]النساء: ﴾ۦ

»و اگyyر ]پيشyyامد[ خyyوبى بyyه آنyyان برسyyد مىگوينyyد اين از جyyانب خداست و چyyون صyyدمهاى بyه ايشyان برسyyد مىگوينyد اين از طyyرف

توست؛ بگو همه از جانب خداست«،

انواع شرک

119

ر را به دشمنان رسلپس در این سه جای قرآن، خداوند تطیر شان بyyه موسی او و قyyوممنسوب می فرماید، در جواب تطی

می فرماید:ه﴿ لل ما طئره عند ٱأال إن [131]األعراف: ﴾ي�

»آگyyاه باشyyيد كyyه ]سرچشyyمه[ بدشyyگونى آنyyان تنهyyا نyyزدخداست«،

ر شان به رسول اکرم می فرماید:صدر جواب تطیه﴿ لل م عند ٱق ك ي� �9 ب [78]النساء: ﴾ي�

»بگو همه از جانب خداست«،رشان به رسل می فرماید: و در جواب تطی

﴿ [19]یس: ﴾ي�طئركم معك»شومى شما با خود شماست«.

قضا و قدر شان نزد خداست، و درابن عباس می گوید: یعنی روایت دیگر یعنی شومیشان از نزد خداست. و به واسطة کفyyر

و رسل خyyدا، نتیجyyة عمل کyyه شyyومی و بyyدبختیو تکذیب آیات خدا خواهد بود، و این، شومی ای است کyyه در دنیyyااست از نزد

واسطة اعمال بد حاصل شده است.به:این معنی، نظیر قول خداست که می فرماید

نه طئره في عنقه﴿ ز ن أ ۦوكل إنس ۥ ي� [13]اإلسراء: ﴾...ي�ر می زنند بر .(1) گردن خود شان است«»آنچه از خیر و شر تطی

، من الخyyیر والشرجyyرى لyyه الطyyائر بكyyذاعyyرب می گویyyد: معyyنی حyyظ اسyyت کyyه بyyهابوعبیده می گوید: طائر نزد عyyرب به

هذا یطیر لفالن. می گوید: فارسی بخت می گویند. عربه﴿بعضی هم گفته اند که: لل ما طئره عنyyد ٱأال إن یعyyنی: سyyبب﴾ي�

شومیشان نزد خداسyyت، و آن اعمyyالی اسyyت کyyه در نامyyة عملایشان نوشته شده و خدا آنها جزا می دهد.

﴿این معنی متناقض با سخن رسyyل کyyه گفتنyyد: ﴾ي�طئركم معك می رسد بyyانیست، یعنی حظ شما و آنچه به شما از خیر و شر بyyا ناصyyحینشماست، و بyyه سyyبب اعمyyال و کفyyر و مخالفتتyyان

ه﴿- بعضی گفته اند: در 1 لل ما طئره عند ٱأال إن طyyائر [.131]األعyyراف: ﴾ي� معنی عمل است و گردن به عمل اختصاص داده شyyده بyyه جهت اینبه

طوقی است كه به آن می اندازند و قدرت برداشyyتن آنکه گردن محل می گویند گناه فالن بر گردن فالن است، یا مثال: فالنرا ندارند. چنانکه

گردن من.کار را بکن گناهش به

توحیدعبادت

120

انبیا و رسل نیسyyتگرفتار آنها می گردید. پس اینها از طرف ما سرکشyyی و دشyyمنیو ما مسببشان نیستیم، بلکyyه بyyه واسyyطة

خودش اسyyت و آن هم نyyزدشماها با انبیاست، و طائر ظالم با می فرماید:خدا مکتوب است، چنانکه

﴿ لل م عنyyد yyوا هyyذه م عنyyد ق ك يقول ئ ي yyه س yyوإن تص�� ٱ ي� �9 ب ي� �5 ه ي� ۦ ب8 ي� ي�قهون حديثا م ال يكادون ي ق ي فمال هؤالء ي ي� [78]النساء: ﴾ٱ

»اگر بدی به کفار برسد می گویند: ]ای محمد[ از طyyرف توسyyت. همyyyه از نyyyزد خداسyyyت. چyyyرا این قyyyوم حyyyرف ]خyyyود[ رابگyyyو:

نمی فهمند؟« تyو ازیعyنی: اگyر تفقyه می کردنyد و می فهمیدنyد آنچyه را که

طرف حق آورده ای به فال بد نمی گرفتند. چyyون هرچyyه رسyyول نمی شyyود، صyyالحخدا آورده خیر محض است، شر در آن تصور حقیقت حکمت وحyyال امت اسyyت، و فسyyاد در آن راه نyyدارد،

رحمت صyyرف اسyyت.عقل است، عبث و بیهوده در آن نیست، این قوم اهل فهم و درایتجور در آن تصور نمی شود، پس اگر

ر نمی زدنyد.بودند، بyه خyیر محض و وجyودی سyyراپا رحمت تطی بشر است به سبب کفyyر و ظلم وزیرا که شومی فقط از خود

افعال زشت که در آنان راسخ شyyده، وشرک و اعمال شرک و محفوظ است؛ مانند سایر حظوظ دیگری کyyه بyyهاینها نزد خدا

خود تهیه کرده اند.اعمال فرمود:صاز جابر روایت شده است که رسول اکرم

(1)شؤم« »ال غول وال طیرة وال

.« حقیقتی ندارد و هیچ چیز شوم نیستغولی نیست و طیره»از عبدالله بن مسعود که گفت:

yyyyه :صالله قyyyyال رسyyyyول ه یذهب رك، ولكن الل yyyyالطیرة ش«

1 y-( 234»الكافی« اثر کلینی، باب حدیث قوم صالح، ح( y،)8/196و ،) ول قyyال »ثم لفyyظ آن – در خالل حyyدیثی طyyوالنی تر: yyه رسyyال: ص الل

ؤم وال هامyyة وال طyyیرة وال عyyدوى yyفر وال ش yyدیث«. ... صyyپسالحyyس« فرمود: عyyدوی )سyyرایت بیمyyاری بyyه دیگyyری بyyدون ارادهصرسول الله

( و بدفالی و شوم بودن جغد و ماه صفر )یا موجودی در شکم(أخداوند صحیح نیست..«. اما در مصادر أهل سنت، مسلم در صحیحش ]كتyyاب

( با سyyند خودشyyان3/293([، و أحمد فی مسندش )2222السالم، ح ) : »ال عyyدوى وال فرمyyودصاز جابر روایت کرده اند که گفت: رسول الله

یعنی: »عدوی )سرایت بیماری به دیگyyری بyyدون ارادهطیرة وال غول«. ( و بدفالی و غول وجود ندارد«. ]مصحح[أخداوند

انواع شرک

121

ل« وك (1)بالت

توکyyل بyyهطیره شرک اسyyت، و لکن با فرمود: ص»رسول اکرم.«خدا اثرش محو می شود

در روایت دیگر است که:(2)»من ردته الطیرة فقد قارن الشرك«

شyyرک نزدیyyککسی که شومی کاری او را از عمyyل بyyاز دارد به» .«شده است

و در روایت دیگر:ول yyا رسyyالوا: یyyرك. ق yyد أشyyة فقyyمن ردته الطیرة من حاج« هم ال خyyیر إال yyك؟ قyyال: أن یقyyول أحyyدهم: الل ه! مyyا كفارة ذل الل

طیرك وال إله غیرك« خیرك وال (3)طیر إال

حاجتی که دارد باز دارد مشرک اسyyت.»کسی که او را تشائم ازyyر آن چیست؟ فرمود: این دعا را بخواند: »عرض کردند کفارة ال طی

طیرك . که سابقا ذکر کردیم. ...«إالر و تشائم کارپس بنا بر نص آیات و اخبار معلوم شد که تطی

نخواهد بود.مشرکین است و به هیچ وجه علت برای امری

)236- کلینی در »الكافی« باب حyدیث قyyوم صyالح، ح )1 y،)8/198اyyب ) ه سند خودش از أبو عبد الله)ع( ول الل yyه گفت: رسyyرده کyyصروایت ک

ل«. فرمود: وك أ»کفاره فال بد زدن، توکل بyyر خداوند »كفارة الطیرة الت (، و3912 سyyنن أبyyو داود ح)مصادر أهــل ســنت،می باشد«. اما در ه ( با لفظ:3538سنن ابن ماجه ح) ا إال ولكن الل رك ومyyا من yyالطیرة ش«

ل« وك امyyا »فال بد زدن شرک اسyyت و از مyyا نیستعز وجل یذهبه بالت الله متعال بوسیله توکل بyyر او، آن را از بین می بyyرد«. و أحمyyد نyyیز در

»الطیرة شyyرك«( آن را روایت کرده و در آن جمله 1/440مسندش )دو بار تکرار شده است. ]مصحح[

- با این لفظ، آن را در هیچ مصدر معتبری نیافتم و چه بسا کyyه خطyyای2yyهچاپی صyyورت گرفتyyه باشyد و صyحیح آن اینگونyyه می باشyد: »من ردترك«. yyارف الشyyد قyyد او را ازالطیرة عن شیء فقyyال بyyه فyyی کyyکس«

کاری باز دارد همانا در معرض شرک قرار گرفته است«. بزار آن را در )السyyنة، وأبyyوبكر بن الخالل در ( از رویفع بن ثابت6/300مسندش )

( از656، ح)743(، و ابن وهب در الجyyyyyyyyyامع، ص1300(، ح)4/116اری yyد األنصyyالة بن عبی yyفض انی آن را درyyد. آلبyyلة روایت کرده انyyسلس

(جyyزو احyyادیث صyyحیح ذکyyر کyyرده اسyyت.1065ح)األحادیث الصyyحیحة ]مصحح[

( از عبد الله بن عمرو بصورت7045( ح )2/220- احمد در مسندش )3 مرفوع روایت کرده است. محقق شعیب أرنؤوط آن را حسyyن دانسyyته

است. ]مصحح[

توحیدعبادت

122

ــد از چیزهــایی کــه در جــاهلیت شــوم می گرفتن استعطسه

اهyyل جyyاهلیت اگyyر عطسyyه ای می شyyنیدند دسyyت از کyyار بyyاز شدنمی داشتند؛ روزی که قصد شکار می کردند، پیش از بیدار

صادر شyyودمردم حرکت می کردند که مبادا از کسی عطسه ایو مانع از رفتن به شکار گردد.

اگyyر عطسyyه از کسyyی کyyه او را دوسyyت می داشyyتند صyyادر ]باعث عمر و جوانی باشد[»عمرا و شبابا« می شد، می گفتند:

بغض ایشyyان بyyود عطسyyه می کyyردو اگyyر شخصyyی کyyه مyyورد]مبتال بyyه درد کبyyد و سyyرفه شyyوی[.»وريا وقحابyyا«، می گفتند:

می گyyرفتوقتی کسی عطسه ای از شخصی می شyyنید و شyyوم باشyyد؛ آنهyyا بyyهمی گفت: خدا کند شومی عطسه ات بyyر خyyودت

عطسة شدید بیشتر فال بد می زدند. خداونyyدهنگامی که آفتاب نبوت از افق عربستان طالع شyyد، باطyyل ومتعال به واسطة پیغمبرش این موهومyyات جyyاهلیت را

ر بyyه عطسyyه نهی صyyریح فرمyyوده ومyyردم را از تشyyائم و تطی عطسyyه کننyyده می کردنyyدتشریع کرد که به جای نفرینی کyyه به

بگوینyyد، و چyyون نفyyرین بyyربرای او طلب رحمت کننyyد و تبریک به لفظ رحمت تشریع شد،عطسه کننده نوعی از ظلم بود دعا

و امر شد کyyه شyyنوندة عطسyyه، بyyرای عطسyyه کننyyده تشyyمیت تشyyمیت]دعای عطسه گفتن[ و طلب مغفyyرت کنyyد و مyyراد از

«. بعضyyی تشyyمیت را بyyا سyyین مهملyyه»یرحمyyك اللyyهگفتن: »تسمیت« خوانده اند، یعنی: تکریم و احترام.

دورةخالصه، شوم گرفتن عطسه که شایع است، از کار های ص نyبی اکyرمجاهلیت بوده که اسالم آن را باطل کyرده اسyت.

دارد:فرمود که خداوند عطسه کننده را دوستyyاءب أحyyدكم ثاؤب. فyyإذا تث ه یحب العطاس، ویكره الت »إن اللyyه حك من yyال آه آه، ضyyه إن فتح فاه فق فلیستره ما استطاع، فإن

یطان« (1)الش

1 y-9746ح )«، نوری طبرسی در »مستدرك الوسائل( y،)8 y/384اyتنه ) روایت کرده اسyت. »الجعفریyات« دو جملۀl اول آن را بyه نقyل از كتyyاب

حدثنی موسى حدثنا أبی عن أبیyه عن جyده جعفyر بن محمد عن: ولفظ آنه ول الل yyال رسyyأبیه عن جده علی بن الحسین عن أبیه عن علی )ع( قال: ق

ثyyاؤب«. ص ه عyyز وجyyل یحب العطyyاس ویكyyره الت یعyyنی: رسyyول: »إن الل فرمود: »همانا الله متعال عطسyyه را دوسyyت دارد و از خمیyyازهصالله

انواع شرک

123

خمیyyازه را مکyyروه می دارد، پسخداونyyد عطسyyه را دوسyyت و» خمیازه می کشد، باید هر قدر ممکن است مخفیوقتی یکی از شما

وقyyتی کyyه دهyانش را بyyاز کyyرده و آه آه گفت، شyyیطانبyyدارد، زیyyرا.«می خندد

سسyyتیچون عطسه باعث نشاط، و خمیازه عالمت کسالت واست.

مستحسن و ممدوح است(1)تفأل اعتمyyادانسان باید در زندگانی متفأل بوده و نسبت به آینده

به خداوند داشته باشد. می فرماید:صرسول اکرم

(2)»ال طیرة وأحب الفأل الصالح«

ری نیست، و فال نیکو را دوست می دارم» .«تطی فyyال نیکyyو را دوسyyتص شبهه ای نیست کyyه پیغمyyبرشکی و

ر، و فال بد مقارن فرمود؛می داشت و مدح آن را با ابطال تطی ص حyyyدیث صyyyحیح دیگyyyر اسyyyت کyyyه رسyyyول خداچنانکyyyه درمی فرماید:

ه؟ ول الل yyا رسyأل یyا الفyالوا: ومyأل. قyال طیرة، وخیرها الف« (3)قال: الكلمة الصالحة یسمعها أحدكم«

ر حقیقت ندارد و بهترین اقسام آن فال نیyyک اسyyت. عyyرض» تطی کردند که آن چیست؟ فرمود: کلمه و سخن خوبی است کyyه یکی از

.«شما می شنود تشائم و طیره را باطل فرمود تا تصور طیره بهپس نخست

نشود، و پس از آن فال نیکو را تأیید کرد.ص اکرمرسول شyyرکدر اعجاب به فال نیکو و تفأل زدن به هیچ وجه تصyyور

بدش می آید«. حدیث به طور کامyyل در مصyyادر أهyyل سyyنت و بyyا الفyyاظبسیار نزدیک به آنچه مولف ذکر کرده وجود دارد. نگyyا: صyyحیح بخyyاری )

(، و صyyحیح ابن2746( و سنن ترمذی )5030( و سنن أبی داود )5869 (، همۀl آنها، این حدیث را با سند خودشان از ابyyوهریره 2/62خزیمه )

روایت کرده اند. ]مصحح[- تفأل را به فارسی سره »مروا« می نامند.12 yy-یyyن الطبرسyyل بن الحسyyدین الفضyyمكارم األخالق«، شیخ رضی ال«

، و مجلسyyی در350هyyy(، ص1312، قم، انتشارات شریف رضی، 4)ط ( بصورت مرسل و بyyدون سyyند از وی نقyyلyy/2 yy-3 92»بحار األنوار« )

کرده است. و اصل در مصادر أهل سنت می باشد، نگا: صyyحیح مسyyلم( به روایت أبوهریره. ]مصحح[ 507( مسند احمد ح)5936ح)

(. ]مصحح[2223( و صحیح مسلم، ح)5422صحیح بخاری، ح )- 3

توحیدعبادت

124

است که بyyهنمی شود بلکه از طبیعت انسانی و فطرت آدمیزاد تمایل دارد؛ چنانکyyهآنچه مالیم طبیعت و موافق فطرت اوست

شکوفة حنا و حلyyوا و ازصدر بعضی آثار است که رسول اکرم می آمyyد. قyyرآن را بyyا صyyوتعسل و آب شیرین سyyرد خوشش

می داد، و معyyالی ]بزرگyyواری[نیکو دوست می داشyyت و گyyوش خyیراخالق و مکyارم شyیم ]اخالق نیyک[ و خالصyه هyر کمyال و

می داشت.آنچه که انسان را به آن برساند دوست شنیدنحق تعالی در غرایز بشر به ودیعه گذارده است که به

نیکوکyyاری واسم نیکو خوشحال و مسرور می گردد، مانند اسم و تyyوانگری ورسyyتگاری و ظفyyر و کامیyyابی و شyyادمانی و کمک

انسyyانی برخyyورد،امثال آنهyyا. وقyyتی کyyه این اسyyم ها بyyه گyyوش می گردد، اراده اش قyyوتقلبش روشن می شود، روحش خوش را شyyنید، متyyأثر و محyyزونپیدا می کنyyد، ولی وقyyتی اضyyداد آنها

ر پyyر می گردد، در او ترس و گرفتگی پیدا می کند. بنyyابراین، تطی ایمان به خدا و در نتیجه، مyyوجباز ضرر دنیوی و سبب نقصان

شرک به او خواهد بود. زیبااین خوش آمدن مردم از اسماء مبارک و نیکو و سخنان درنظیر همان حس غریزی آنان است که به اعجاب و تحسین ومقابل مناظر زیبای طبیعت، باغ های قشنگ، آب های صاف

وادار شانگوارا و رنگ های زیبا، بوی های خوش و غذاهای لذیذ منزجر و منصرفمی کند، و ممتنع است که نفوس بشر از آنها

مفید است، نفس راگردد. پس تفأل برای شخص، نافع و می دهد، و به توحید همخوشحال می کند، و روح را نشاط

اگرچه فال و طیره مأخذ شان یکى است،ضرری نمی رساند. مقاصد شان مختلف است و فرقشان هم از این لحاظاما

خوداست: یعنی به آنچه محبوب و نیکوست تفأل می زنند و ممدوح و مستحسن است، ولی به آنچه که تنفرآور مکروه و

است.قبیح و مشئوم است، تشائم می زنند و خود مکروه بyyهعرب را چنین مرسوم بyyود کyyه اسyyماء را تغیyyیر می داد و میجای اسم بد، اسمی خوب می گذاشت و آن را به فال نیکو

سyyالمت گرفت؛ مثال مارگزیده را »سلیم« می نامیyyد و تفyyأل به می زد، تشyyنه را »ناهyyل« می گفت بyyه تفائyyل اینکyyه بyyه زودی

اینکyyهسیراب می شود، بیابyyان را »مفyyازه« می نامیyyد بyyه تفyyألامید است به فوز و رستگاری برسد.

واضح می گردد که تفyyأل و تیمن از عناصyyرپس از این بیانات

انواع شرک

125

شخصیت انسانی است؛ باید به همه چیز خyyوش بینمهم تکوین را به دیدة مبارک نگاه کرد.بود و دنیا

م م از آنم كه جهان خر به جهان خراز اوست

عاشقم بر همه عالم كه همه عالماز اوست

دنیا ماننyyد آیینه ای اسyyت کyyه اگyyر در آن عبyyوس نظyyر کyyردی عبوس جلوه خواهyyد کyyرد، و اگyyر بyyه دیyyدة خyyوش نگyyاه کyyردی

خوش و خرم جلوه خواهد کرد. پیش ترک آیینه را خوش

رنگی است پیش زنگی آینه هم زنگی

(1)است

کyyهباید در هر پیشامد زنyyدگی فyyال نیکyyو زده و عyyادت کyyنیم رحمتهمیشه نظر مان به امور و کار ها بyyه چشyyم امیyyدواری و

باشد، نه به چشم ناامیدی و یأس. اسyyت،شخص متفأل نسبت به گذشتة خود راضی و خشyyنود

چه خیر باشد، و چه شر، وثوق ]اعتماد[ به خyyدا دارد، بyyه آینyyدة خyyود امیyyدوار اسyyت، ادای واجب می کنyyد، دنبyyال وظیفyyة خyyود می رود، تسبیب ]سyبب سyyاختن[ اسyباب می کنyyد و نتیجyyه را از

می خواهد.خداوند متعال سسyyتیتشائم ناشی از ضعف نشاط و ضعف قوة عصyyبی و پسyyت وقوة عقلی اسyyت، در این حyyالت شyyخص در زمین هyyای وسyyاوسبلنyyد از اوهyyام و خرافyyات حyyرکت و در جyyو تاریک

]وسوسه ها[ جوالن می کند، تا به جایی می رسyyد کyه در آسyyمانر و تشyyائم و عقلش ابرهyyای تاریyyک و دودهyyای مyyتراکم از تطی بyyدبینی پیyyدا می شyyود کyyه روح را خyyاموش می کنyyد، نفس راکسالت می بخشد، اراده را ضعیف می کند و افکyyار را دگرگyyون

می سازد. و او رااما تفأل عقل را بیدار می کند، به آدم نشاط می دهyyد،

در کارها شجاع می گرداند، نفس را از بدبختی ها نجات می دهد،و روح را از زنجیرهای وساوس و بدبینی آزاد می کند.

امتدر خاتمة کالم، درود بر روان پاک خاتم پیغمبران باد که- مثنوی معنوی موالنا.1

توحیدعبادت

126

خوشyyبختیمرحومه را از بدبختی ها نجات داد، لباس سyyعادت و کyyرد وبyyر انyyدام مسyyلمانان پوشyyانید، خرافyyات را ریشyyه کن

موهومات را از دماغ مردم خارج نمود.

yه على سیدنا محمد وآله الطاهرین ى الل .وصل

127

5

سبب کفر بنی آدم، غلو در انبیا و صالحیناست

خداوند می فرماید: ﴿ لوا في دينك كتب ال ت ل ي�يأ ي- ي� ٱ [171]النساء: ﴾ي�

»اى اهل كتاب در دين خود غلو مكنيد«. به معنی تجاوز از حد است مثال: غال السعر )یغلyyو غلyyوا(غلو

یعنی بهای متاع باال رفت و گران شد و از حد تجاوز کرد. غلyyوخداوند تبارک و تعالی در این آیة مبارکه اهل کتاب را از ملyyلنهی فرموده؛ در این میyyان غلyyو نصyyاری نسyyبت بyyه سyyایر

نبyyوت بyyهشدیدتر است، چنانکه عیسی را از مرتبyyة عبyyودیت و حyyتی در حyyقرتبة الوهیت و خدایی رساندند و پرستش کردنyyد،

باشyyند غلyyو کردنyyد و کyyه علمyyا و احبyyاربعضی از اتباع عیسی سخنانشان را از حyyق و باطyyلعصمت در حقشان قائل شده و

﴿ کردنyyد. خداونyyد می فرمایyyد: و صyyدق و کyyذب اطyyاعت خyyذوا ٱته لل بابا من دون بنه أ باره ور ٱأ ي� ي� ي� ي� [31]التوبة: ﴾ي�

»اينان دانشمندان و راهبان خود و مسيح پسر مريم را بyyه جyyاىخدا به الوهيت گرفتند«،

صدوقیه از یهود نیز در حyق عزیyر غلyyو کردنyد و بyه خyدایش معترف شدند. می فرماید:صرسول اکرم

yyا مyyا أن صارى المسيح بن مyyريم، إن »ال تطروني كما أطرت الن(1)عبد، فقولوا: عبد الله ورسوله«

1 yy-:ات نگاyyوف( ویyyد نقyy1306 »خالصة عبقات األنوار«، سید حام،)yyyه (. وأصل آن در مصyyادر أهyyل3/301) هy(، 1405)قم: مؤسسة البعثة،

(،3261سنت می باشد، نگا: صحیح بخاری، كتاب أحyyادیث األنبیyyاء، ح ) بصورت مرفyyوع.( به روایت عمر بن الخطاب1/124و مسند أحمد )

و محمyyyد بن محمyyyد بن األشyyyعث فی كتyyyاب »األشyyyعثیات« ]كyyyه (: از جعفyyر بن محمyyد از181»الجعفریات« هم نامیده می شyyود[ )ص

»ال ترفعyyونی فyyوق فرمودنyyد:صپدرانش روایت کرده که رسول اللyyه خyyذنی نبیyyا« خذنی عبدا قبل أن یت ه تعالى ات »مyyرا از آنچyyه. حقی فإن الل

حقم است باالتر نبرید، همانا خداوند متعyyال قبyyل از اینکyyه مyyرا پیyyامبر

128

نگوییyyد چنانکyyه نصyyاری در»مدح بی حد در حق من نکنید و گزاف بyyه مقyyام خyyداییشحyyق عیسyyی پسyyر مyyریم گزاف گyyویی کردنyyد ]و

. خدا، و رسول او بخوانید«رسانیدند[؛ من بندة خدا هستم، مرا بندة بعضyyی در حyyق حضyyرتش غلyyو کردنyyد وصدر زمyyان پیغمyyبر

گفتنyد: »یyyا رسyyول الله، اذن بyده تyyو را سyyجده کyنیم«، رسyyول به سختی از این کyار نهی کyرد، و حyدیث مyذکور را درصاکرم

حال فرموده است، زیرا سجده منحصyyر بyyرای ذات ربyyوبیتآنه﴿است. جدوا لل ي و . سyyجده بyyه غyyیر خyدا شyyرک[37]فصyyلت: ﴾ٱ

است، خواه بyyرای شyyخص باشyyد، خyyواه بyyرای قyyبر. ولی عجب می کننyyد، واست که جهال وقتی به قبر اولیyyا می رسyyند سyyجده

خود نیز سجدهحتی بعضی از نادانان متصوفه به مرشد و شیخمی نمایند.

ابن عباس می گوید:yyان قبلكم yyك من ك مyyyا أهل yyو فإن اكم والغل »قال رسول الله: إی

(1)الغلو«

بجویید، زیرا فرمود: از غلو اجتناب کنید و دوریص»رسول اکرم .اقوام سابقه را غلو هالک کرد«

از ابن مسعود نقل است که:ه قال: هلك الyمتنطعون. قالها ثالثا« (2)»إن رسول الل

»غلوکننyyدگان و سyyه مرتبyyه پشyyت سyyر هم فرمyyود:صپیغمyyبر».کسانی که از حدود تجاوز کردند هالک شدند«

روایت شده:÷در عیون اخبار الرضا ا: بلغني أن قوما يغلون فيكم ويتجاوزون»قال المأمون للرض

]مصحح[بگرداند، مرا بنده ای قرار داده است«. ( از ابو محمyyد از پyyدرانش)ع( روایت4/303- مجلسی در بحار األنوار )1

yyا العبودیyyة ثممی کند که گفت: امیرالمومنین)ع( فرمود: »ال تتجyyاوزوا بنyyریء من ی ب ارى فyyإن yyص yyو الن yyو كغل yyوا وإیyyاكم والغل ئتم وال تغل yyا شyyقولوا م

»ما را از درجه بندگی باالتر نبرید و سپس هرچyyه خواسyyتیدالغالین..«. بگویید و همانند غلو نصاری، غلyو نکنیyyد، همانyyا من از کسyyانی کyyه غلyyو می کنند بری و بیزار هستم«. و در مصادر أهل سنت، ابن ماجه هماننyyد

( و أحمyyyد در مسyyyندش )3029( ح)2/1008آن را در سyyyنن خyyyود )ول( روایت کرده اند و لفظ حدیث: 1/347 yyاس قال: قال رس عن ابن عب

ه ى«... )إلى قولyyه:( ثمصالل yyغداة العقبة وهو على ناقته »القط لى حص yyان قبلكم yyك من ك مyyا أهل yyو فى الyyدین، فإن اس إیyyاكم والغل قال: »یا أیها الن

]مصحح[الغلو فى الدین«.( ومسyyند أحمyyد )4610( وسyyنن أبی داود )2670- صyyحیح مسyyلم )2

(. ]مصحح[1/386

سبب کفر بنی آدم غلو در انبیا وصالحین است

129

ضا ى بن جعفyyر عنفيكم الحد؟! فقال الر yyدثني أبي موسyyح : أبيyyه جعفyyر بن محمد عن أبيyyه محمد بن علي عن أبيyyه علي بن الحسين عن أبيه الحسين بن علي عن أبيyه علي بن أبي طyالب

ه : قال ول الل yyال رسyyإن اللهص قyyوق حقي فyyوني فyyال ترفع : yyارك ه تب خذني نبيا. قyyال الل خذني عبدا قبل أن يت تبارك وتعالى ات

yyوة ثم﴿ وتعالى: ب لن م و ح كتب و ه لل yyه تي ر أن ي yyان لبشyy ٱمyyا ك �ي ي� ٱ ي� ٱ ٱ ي3ن بمyyا ن yyوا رب ه ولكن كون لل اس كونوا عبادا لي من دون ي'‍%يقول للن ٱ

ون yyرس ت كتب وبمyyا كنت مyyون تعل ي�كنت ي� ي� ٱ ٧٩ي� خyyذوا أن تت مرك ي� وال ي #$ يلمون أنتم م د إ ر ب ك مركم ب أي باب ن أ ب لن ي ملئكة و ي( �ي ي ي� ٱ #$ ي # ي� ي'‍% ٱ ي� ]آل ﴾٨٠ٱ

yyان وال ذنب لي،وقyyال علي [yy 80-79عمyyران: yyك في اثن : »يهله عyyز وجyyل ممن ا لنبرأ إلى الل محب مفرط ومبغض مفرط، وإن

ى ابن مyyريم yyراءة عيسyy yyا فyyوق حyyدنا كب yyا فيرفعن منيغلو فين: ه عyyز وجyyل ارى«. قyyال الل yyص ت﴿ الن يم ءأنت ق ن م ى yyي�يعيس ي� ي� ٱ

yyون حنك ما يك قال س لل ن من دون خذوني وأمي إله ت اس ي�للن �� ٱ ي� ٱلم مyyا ته ت ته فق عل س لي بح إن كنت ق أقyyول مyyا ل ي�لي أ ۥه ي� �ي ۥ ي� �I ه ي� ي�

غيوب م ك أنت عل س إن لم ما في ن سي وال أ ي�في ن ٱ �5 ه ي �ي مyyا١١٦ي ه وكنت عل ك ي ورب ه رب لل yyدوا ب تني به أن ت له إال ما أم ي�ق ي� هي� ٱ �ي ٱ ۦ� ي� ي� ي�ه وأنت قيب عل لyyر تني كنت أنت ت فيه فلما توف هي�شهيدا ما د ي� ٱ ي� ي� ي�

:[116-115]المائyyدة: ﴾١١٧ي�7على كل ش شهيد وقyyال عyyز وجyyلyyون﴿ ب مقر ملئكة ه وال ل دا ل مسيح أن يكون ع تنكف ي�لن ي ٱ ي� ٱ ي� ي� ٱ ﴾ي

: [172]النساء: يم إال رسو ق﴿، وقال عز وجل ن م مسيح ي�ما ب� ي� ي� ٱ ي� ٱلطعyyام كالن yyا ي سل وأمه صديق كان لر له من ق ٱخل #$ ي ب8 ۥ ٱ ي� ]المائyyدة: ﴾ي"

ة أو [.75 yاء ربوبي yا يتغوطyان. فمن ادعى لألنبي همyا كان ومعناه أنyyراء yyه ب ة أو نبوة أو لغير األئمة إمامة فنحن من ادعى لألئمة ربوبي

.(1)«في الدنيا واالخرة!... رسyyیده اسyyت کyyه عرض کyyرد: بyyه من»مأمون به حضرت رضا

(، و بحyyار األنyyوار،201 – 2/200- عیون أخبار الرضا، شیخ صyyدوق، )1(. 25/135مجلسی )

در مستدرک حاکم از یحیی بن سyعید روایت شyده کyه گفت: نyزد علی یyyا أهyyلبن حسین بودیم که قومی از اهل کوفه آمدند، علی فرمودنyyد:

ه صلى اللyyه ونا حب اإلسالم، سمعت أبی یقول: قال رسول الل العراق أحبخذنی عبدا ه ات اس، ال ترفعونی فوق قدری، فإن الل م: »یا أیها الن علیه وسل

خذنی نبیا« »ای اهyل عyراق، آن طyور كyه اسyالم را دوسyت.قبل أن یت دارید، ما را نیز دوست داشته باشید. شنیدم که پدرم می گفت، رسول

فرمود: »ای مردم، مرا از جایگاهم باالتر نبریyyد، همانyyا خداونyyدصالله متعال قبل از اینکyyه مyyرا پیyyامبر بگردانyyد، مyyرا بنyyدۀl ]خyود[ قyyرار داده

]مصحح[(. 3/179)المستدرك است«.

توحیدعبادت

130

قومی در حق شما غلو کرده و از حد تجاوز می نمایند، فرمود: پyyدرم از پyyدرش علی بن از پyyدرش محمyyد بن علیموسyyی بن جعفر

از پyyدرش علی بن ابی طyyالب پدرش حسین بن علی ازالحسین خyyود فرمود: »مرا از مرتبةص روایت کرد که گفت: رسول خدامرا

خyyود قyyرار داد وباالتر نبرید زیرا که خداوند متعال نخست مرا بنyyدة بشyyری را" می فرمایyyد: آنگyyاه بyyه مقyyام پیغمyyبری رسyyانید، خداوند

و حکم نبوت مرحمت فرمایyyد،سزاوار نیست که خداوند به او کتاب باشید، و مرا غیر از خدا بپرسyyتید، لکنو او به مردم بگوید بندة من

علم و عمل کامل باشyyید زیyyرا کyyه شyyما متعلمین وباید بگوید که در کتابید، و به شما امر نمی کنyyد کyyه فرشyyتگان و پیغمyyبران رادارسین

خyyدایان خyyود قyyرار دهیyyد. آیyyا بعyyد از اسyyالم شyyما را بyyه کفyyر امر دربyyارة مندو طایفه فرمyyود: حضرت علی بن ابی طالب"می کند؟

مردمی که در دوستیهالک می شوند و مرا گناهی نیست: یک دسته آنyyانی کyyه در دشyyمنی من افyyراطمن غلyyو می کننyyد، و دسyyتة دیگر

کسانی که غلو کرده ما را مانند عیسی از حدمی نمایند. ما از دست ای" می برنyyد بyyیزاری می جyyوییم، خداونyyد می فرمایyyد: خودمان باالتر

عیسی، آیا تو، به مردم گفتی کyyه مyyرا و مyyادر مyyرا خyyدایانی غyyیر از نسyyزد کyyهخدای جهان بگیرید؟ گفت: تو از شرک منزه هستی، مyyرا

دانسته ای. آنچه را کyyه درآنچه سزاوار نباشد بگویم و اگر گفته ام تو من آنچه را که پنهان داری نمی دانم.ضمیرم پنهان است می دانی، و

به مردم جز آنچه را که امر کyyردی نگفتم کyyهتو دانای پوشیده هایی. پروردگار من و خودتان را بپرستید، مادامی کyyه در میانشyyانخداوند

آنyyانبودم شاهد حالشان بودم، و وقyyتی کyyه در گذشyyتم تyyو مyyراقب عیسyyی و" . خداونyyد می فرمایyyد:"بyyودی، تyyو هyyر چyyیز را می بیyyنی

ندارنyyد و اسyyتنکاففرشتگان مقرب از اینکه بنyyدة خyyدا باشyyند عyyار عیسyی بن مyریم جyyز رسyولی" و نیز خداونyyد می فرمایyد:"نمی کنند

رسوالنی رفتند و مادر او نیکوکار بyyود و هyyربیش نبود که پیش از او برای یعنی قضای حاجت می کردند. پس هر که از"دو غذا می خورند

بyyرای غyyیر ائمyyهانبیا ربوبیتی و یا نبyyوتی یyyا بyyرای ائمyyه نبyyوتی یyyا از . بیزاریم«امامتی دعوی کند ما در دنیا و آخرت از او

131

6

در بیان حقیقت واسطه و وسیله بین حق وخلق

اسyyتیکی از مسلمات عقل و ضروریات دین عبyyارت از این حقنyyد، و بشyyر ناچyyار از واسyyطة بین خلyyق و‡کyyه انبیyyا و رسل

و آخرت او خراب خواهدداشتن وسائط است، و بدون آنان دنیابود.

چyyون این مبحث از مسyyایل مشyyکله اسyyت و گyyاهی صyyورت شرک به خود می گیرد و بسیاری از مسلمین بyyه واسyyطة عyyدم

جهتدقت در این معنی جزو گروه مشرکین می گردنyyد، از این کyyه مطyyابقمحتاج به تحقیق در این مسئله می باشیم و آنچه را

بyyرادران اسyyت بyyه عyyرضصکتاب خyyدا و سyyنت رسyyول اکyyرمایمانی می رسانم:

اگyر مyراد از واسyطه این اسyyت کyه بایyد شخصyyی از جyانب البتyyه اینخداوند برای هدایت و راهنمایی بندگان مبعوث شyyود،

نمی داننyyد خداونyyدمطلب حق و عین حقیقت است. زیرا مyyردم بدش می آید یا بyyه چyyهچه عملی را دوست دارد، و از چه کاری

بyyاز می دارد، و همچyyنین مyyردمچیز امyyر می کنyyد و از چyyه چyyیز واقف نیستند چه عمل و قولی به آنان سعادت نشأتین می دهyyد

آخرتشyyان می گردانyyد. نyyیزو چه کاری، شyyقی ]بyyدبخت[ دنیyyا و اسyyت و نمی دانyyد کyyدام صyyفتعقل بشر از وصف خyyدا عyyاجز

الیق جالل اوست و به چyyه نyyامی بایyyدش خوانyyد و همچyyنین بyyه اجساد عقل بشر راه ندارد.کیفیت معاد و حشر

به واسطه ای است که او را به راهپس مسلما انسان محتاج مطyyالبی را کyyه گفتyyه شyyد بyyرای او بیyyانراست هyyدایت کنyyد و

نماید. چون که حق غیب است و ناید

در عیان پیغمبراننایب حقند این

و چون احتیاج به رسل مسلم شد، بر خدای جهyyان اسyyت کهیک دسته هادیان و راهنمایان بفرستد.

132

ایمان بyyه رسyyل جyyوهر هyyدایت و حقیقت رسyyتگاری اسyyت و بyyدوننافرمانی از ایشان، اصل گمراهی و دوری از حق است.

اطyyاعت پیغمyyبران و متyyابعت انبیyyا نجyyات بyyرای کسyyی میسyyرنخواهد بود: گر نبی نیستی ز امت باش:

﴿ yyوبك ذن ف لك ه وي لل كم ب بعوني ي ت ه ف لل ون تحب هي�ق إن كنت ي� ي� ي- ٱ ي� ي� ٱ ٱ ي� ي�حي ه غفو ر لل ب�و ب� [31عمران: ]آل ﴾٣١ٱ

]ای پیغمبر[ اگر خدا را دوست دارید پیرویم کنید تyyا خداوند»بگو: آمرزنyyyدةشyyyما را دوسyyyت بyyyدارد و گناهانتyyyان را ببخشyyyد؛ خداوند

مهربانست«. بyyرای هدایتنyyد و سyyرپیچیپس انبیا و رسل واسطه و وسیله

بدبختی است.از فرمان آنان مایة گمراهی وخداوند می فرماید:

ءايتي فمن﴿ ك ون عل yyyيقص رسyyy منك ك تين ي�يبني ءادم إما ي ي� ي� ب� ي� #$ يزنون ه وال ه ي ف عل لح فال خ قى وأ ي�ت ي� ي� ي� ي ي� ايتنا ٣٥ٱ ذين كذبوا ب ل ٱو

yدون ل ا ه فيهyا خ لن حب ها أولئك أ بروا ع ت ي�و �� ٱ ي� ي� �ي ي ]األعyyراف:﴾٣٦ٱ35]

خود تyyان»ای بنی آدم، هنگامی کyyه بyyرای شyyما رسyyوالنی از میyyان از خدا پرهیز کردآمده، و آیات مرا برای شما بیان می کند، کسی که نیسyyت و محyyزونو ]اعمyyال خyyود را[ اصyyالح نمyyود ترسyyی بyyر او

]ایمان بyyه[ آنهyyا خyyوددارینمی گردد. آنان که آیات ما را تکذیب و از جاودان می باشند«.کردند، آنان اهل آتشند و در آن

نیز خداوند می فرماید:قى﴿ ل وال ي yyداي فال يضyyع هyy ب ت ي هyyدى فمن كم من تين ي���2فإما ي ٱ #$ يم١٢٣ ره ي yyش نكا ون yyة ض yyإن له معيشyyري ف رض عن ذ ي وم أ ۥ ي� ۥ �ي �ي ي�

مى ي�قيمyyة أ ي� يرا١٢٤ٱ yyمى وق كنت بص تني أ yyال رب لم حشyyق �ي �ي ي�ى ١٢٥ yyم تنس ي yyذلك يته وك yyا فنسyy ك ءايتن yyذلك أت ي قال ك ي� ٱ # ﴾١٢٦ي"

[126-123]طه: بیایyyد، کسyyی کyyه»هنگامی که راهنمyyایی از طyyرف من نyزد شyyما

در زحمت نمی افتyyد. وپیروی راهنمای مرا بکند گمyyراه نمی شyyود، و زندگی او سyyخت گyyردد، و او را درکسی که از ذکر من اعراض کند

می انگyyیزیم. می گویyyد: خyyدایا، من ]در دنیyyا[ بینyyاروز قیامت کyyور بر کور برانگیختی؟! ]خداوند[ می گوید: وقyyتی معجyyزاتبودم، چرا مرا آنها را فراموش کردی همچنyyان تyyو امyyروز فرامyyوشما برای تو آمد

می شوی!«.خداوند از زبان اهل آتش می فرماید:

نذي ﴿ تك ي قي فيها ف سأله خزنتها أل ما أ ب�كل ي� #$ ي ي� ي� ب1 ي ي� قyyالوا بلى ق٨ي�

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

133

ل yإال في ض أنت ء إ yyه من ش لل ل نا ما نز نا وق �جاءنا نذي فكذ ي� ي� ي� ٱ ي� ي� ب�[9]الملك: ﴾٩�كبي

به جهنم انداختyyه می شyyوند پاسyyبانان»هر بار که دسته ای از کفار می پرسند: آیا برای شyyما بیم دهنyyدة نیامyyد ]تyyا از ایندوزخ از ایشان

بترساند[ ؟ می گویند: بلی آمد و او را تکذیب کردیم و گفyyتیم:عذابخداوند چیزی نازل نکرده است، و شما در گمراهی بزرگی هستید«.

فرماید: و نیز میى إذا جاءوهyyا فتح﴿ م زمyyر حت ذين كفyyروا إلى جهن ل يق yyي"وس # ٱ

ءايت ك yyون عل ل ي رسyy منك تك ي وبها وقyyال له خزنتهyyا أل ي�أ ي� ي" ي� ب� ي� #$ ي ي� ي� ي�عyyذاب حق كلمyة قالوا بلى ولك هذ مك لقاء ي وينذرونك ك ي�رب ٱ ي" ي� ه# ي� ي ي� ي�

كفرين ي�على [71]الزمر: ﴾٧١ٱ و وقyyتی بyyدانجا»و کفyyار دسyyته دسyyته بyyه جهنم رانyyده می شyyوند

دوزخ به کفار می گویند: آیyyارسیدند در هایش باز می گردد و پاسبانان نیامد تا آیات خداوند را بر شما تالوتبرای شما رسوالنی از خود تان

مالقات این روز بترساند؟ گفتند: بلی آمد لکن کلمةکند و شما را از بر کفار واجب شده بود«.عذاب

فرماید: نیز خداوند میلح﴿ رين ومنyyذري فم ءامن وأ yyسلين إال مبش م سل ي����وما ن ي� �5 ي� ي� ٱ ي�

yyون زن ه وال ه ي ف عل ي�فال خ ي� ي� ي� هم ٤٨ي yyا يمسyy ايتن yyذبوا ب ذين ك ل ٱوسقون ي عذاب بما كانوا ي ي� [48]األنعام: ﴾٤٩ٱ

ترسyyانیدن ]از عyyذاب[»و پیغمبران را جز برای بشارت ]ثواب[ و ]خود را[ اصالح کند ترسی بyyرنمی فرستیم. پس آنکه ایمان بیاورد و

و آنان که آیات ما را تکذیب کردند بyyهاو نیست و محزون نمی گردد، عذاب می گردند«.علت فسقشان دچارفرماید: و نیز خداوند می

yyا﴿ ن ح ده وأ ن م ب ب لن yyو و نا إلى ن ح ك كما أ نا إل ح ا أ ي�إن ي ۦه �ي ن� ي'‍% ٱ � ي� ي ي� ي� يى yyyyباط وعيس أ قyyyyوب و حق وي معيل وإ هيم وإ ر ي�������� إلى إ ي� ٱ �ي ي ي ي�

yyورا د زب yyا داو ن م وءات وب ويونس وهرون وسل ۥوأي ي� �5 ه ال١٦٣ي� yyورس ه لل م وكل ه عل ص ن ال ل yyyyyyل ورس ك من ق نه عل ٱق قص J5 ه ي' ي� ي� ي� ي� ي� ي� ي� ي� � ي

ليمyyا ى ت yyموس�اس١٦٤ي yyون للن رين ومنyyذرين لئال يك yyال مبش yyس رسل لر د ه حج ب لل ٱعلى �ي 8� ن [165-163]النساء: ﴾...ٱ

او وحی کyyردیم، بyyر تyyو نyyیز،»همچنانکه بر نوح و پیغمبران بعyyد از ابyyراهیم و اسyyماعیل و یعقyyوب و]ای محمyyد[ وحی فرسyyتادیم، به یyyونس و هyyارون و سyyلیمان وحینوادگyyان ]او[ و عیسyyی و ایyyوب و دادیم. رسyyyوالنی کyyyه پیش از اینفرسyyyتادیم، و بyyyه داود زبyyyور را

کردیم و رسوالنی که نیز قصة آنهyyا را بyyرسرگذشتشان را بر تو نقل

توحیدعبادت

134

و خداوند متعال با موسی تکلم فرمyyود. بyyرای اینکyyهتو نقل نکرده ایم اوضyyاع در حجتی بر خداوند نداشyyته باشyyند ]خyyود را بی خyyبر ازمردم

آخyyyر کyyyار قلمyyyداد نکننyyyد[ رسyyyوالن بشyyyارت دهنده و ترسyyyاننده ای.فرستادیم«

حyyالنظیر این آیات در قرآن بسیار اسyyت کyyه خداونyyد متعyyال است، که بyه واسyطة تکyذیب رسyل مکذبین رسل را بیان نموده

خداوند در همههالک شدند، و آیات دیگری هم دلیل بر اینست کهفرماید: است؛ چنانکه می حال یار و پشتیبان پیغمبران خود بوده

سلين ﴿ م ي�ولق سبق كلمتنا لعبادنا ي� ٱ ي" �منصورون١٧١ي ه لهم ي� إن ٱ ي�غلبون ١٧٢ ي� وإن جندنا لهم [173-171]الصافات: ﴾١٧٣ٱ

»محققا کلمة ما به بندگان پیغمبر ما: که آنان منصور خواهند شد غلبه خواهد کرد، در علم ازلی ما گذشت«،و لشکر ما

م يقyyوم﴿ يا وي لyyد yyوة حي yyوا في ذين ءامن ل ا لننصر رسلنا و يإن ي� ٱ ي� ٱ ٱهد ي2أ ي� »ما پیغمبران خود و مؤمنین را در حیات دنیا [51]غافر: ﴾٥١ٱ

و روز آخرت کمک می کنیم«. در آیات دیگر خداوند به صراحت امyyر بyyه اطyyاعت پیغمyyبران

فرموده است:ه﴿ لل ن سول إال ليطاع بإ نا من ر س ٱوما أ ي( ي� [64]النساء: ﴾ي�

»پیغمyyبری را نفرسyyتادیم جyyز بyyرای اینکyyه بyyه اذن خyyدا اطyyاعتشود«،ه﴿ لل سول فق أطاع لر ٱمن يطع �ي [80]النساء: ﴾ٱ

پیغمبر را اطاعت کند خدا را پیروی کرده است«،»کسی کهه﴿ لل كم ب بعوني ي ت ه ف لل ون تحب ٱق إن كنت ي� ي� ٱ ٱ ي� [31عمران: ]آل ﴾ي�

خدا را دوست دارید مرا پیروی کنید تا خyyدا»بگو: )ای محمد(، اگر بدارد«،شما را دوست

ذي أنyyزل﴿ ل ور لن بعyyوا ت روه و yyروه ونص ذين ءامنوا به وعyyز ل ٱف ٱ ٱ ۦ ٱلحون م ي معه أولئك هم ي� ٱ [157]األعراف: ﴾ۥ�

»آنان که بر رسول خدا ایمان آوردند و او را بزرگ داشyyتند و ]بyyر نyyازل شyyده بyyودضد دشمنانش[ کمکش کردند و نوری را کyyه بyyه او

]قرآن[ پیروی نمودند، آنان رستگارند«،ه﴿ لل جyyوا yyان ي من ك ل ن yyوة حس ه أ لل في رسول ق كان لك ٱل ي� ب8 ي ٱ ي� � ي

ه كثيرا لل أخر وذكر م ي ٱو ي� ٱ ي ي� [21]األحزاب: ﴾٢١ٱ »برای کسانی که امیدوار به لقای خyyدا و روز بازپسyyین هسyyتند و

هستند در ]کyyار[ رسyyول خyyدا اقتyyدای پسyyندیده وهمیشه به یاد خداخوبی است«،

یعنی از هر حیث اقتدای به او سزاوار است.

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

135

واسطهولی اگر مراد از واسطه این باشد که انبیا و رسل را و وسیله برای جلب نفع یyyا دفyyع ضyyرر قyyرار بyyدهی مثyyل اینکyyه

در شyyفای مرضyyند، وبگویی: انبیا، واسyyطة در رزق، و واسyyطة بعyyد، از این وسyyایط حyyاجت بخyyواهی و رسyyل را بyyاب الحyyوائج

غyyیر خyدا رابدانی، این بزرگترین اقسام شرک اسyyت؛ زیyyرا کهای. کردهولی قرار داده و توسط او جلب یا دفع ضرر

فرماید: خداوند میا ثم﴿ ة أي ت yyا في سyyنهم ض وما ب أ موت و لس ذي خلق ل ه �لل ي� ي� ي� ٱ ٱ ٱ ٱ

في أفال yyyyyوال ش ع مyyyyyا لكم من دونه من ول �توى على K ه �9 ۦ 2� ي� ي� ٱ ي ٱرون [4]السجدة: ﴾٤تتذك

»خدایی کyyه آسyyمان ها و زمین و آنچyyه را کyyه مyyا بین آنهاسyyت در آفرید و بعد بر عرش مستولی شد، جyyز او شyyما را ولی وشش روز

.(1)شفیعی نیست. آیا متذکر نمی شوید؟«فرماید: نیز می

﴿ ر عنك yyلض ف لكون ك تم من دونه فال ي ذين زع ل عوا ي�قل ٱ ي2 ي� ۦ ي� ٱ �ي ٱويال ه٥٦ي�وال ت يلة أي yyوس هم تغون إلى رب عون ي ذين ي ل ي� أولئك ي� ٱ ي� �ي ٱ

yyان ك ك مته ويخyyافون عyyذابه إن عyyذاب رب جyyون ر رب وي �أ ۥه ۥ ي� ي� ي�ذورا [56]اإلسراء: ﴾٥٧ي�م

خداوندشان[ می پنداشتید، بخوانیyyد؛] »بگو: آنان را که جز از خدا، از شما یا تحویل آن نمی باشyyند. آنهyyایی کyyهآنان قادر به دفع ضرری

می کنید نیز وسیلة تقyyرب بyyه خyyدا می جوینyyد کyyه کyyدام ازعبادتشان نزدیک تyyر اسyyت، و امیyyد بyyه رحمت خyyدا دارنyyد و از عyyذابشاینها

می ترسند و محققا عذاب خدای تو حذر کردنی است«.فرماید: نیز می

قال ذر في﴿ لكون م ه ال ي لل تم من دون ذين زع ل عوا 8قل ي0 ي� ٱ ي� ٱ �ي ٱهم من ض وما له فيهما من ش ومyyا له م أ موت وال في ي�لس ۥ �ي� ي� ي� ي� ٱ ٱ

ع عن٢٢�ظهي ى إذا فyyز فعة عنده إال لم أذن له حت لش ۥه وال تنفع ي� ۥ� ٱ[23-22]سبأ: ﴾ي�قلوبه

»بگyو كسyانى را كyه جyyز خyدا ]معبyود خyyود[ پنداشyتهايد بخوانيyد هموزن ذرهاى نه در آسمانها و نه در زمين مالك نيسyyتند و در آن دو شyyركتى ندارنyyد و بyyراى وى از ميyyان آنyyان هيچ پشyyتيبانى نيسyyت، و شفاعتگرى در پيشگاه او سود نمىبخشد مگyyر بyyراى آن كس كyyه بyyه

»خدایی کyه آسyمان ها و زمین و - ترجمه آیه بدین شکل صحیح است: 1 آفرید و بعد بر عرش استقرارآنچه را که ما بین آنهاست در شش روز

شyyفیعی نیسyyت. آیyyا متyyذکر نمی شyyوید؟«یافت، جز او شyyما را ولی و]مصحح[.

توحیدعبادت

136

وى اجازه دهد تا چون هراس از دل هايشان برطyyرف شyyود مىگوينyyد پروردگارتyyان چyyه فرمyyود مى گوينyyد حقيقت و هموسyyت بلندمرتبyyه و

.بزرگ« نyyزول این آیyyه این بyyود کyyه گyyروهی در کشyyف کربyyاتسبب

yyyات ]برطyyyرف کyyyردن غم هyyyا[ و دفع ، مسyyyیح و مالئکyyyه رابلی خواسyyتند، خداونyyد در جyyواب این میخواندند و از آنان یاری می

مالئکه و انبیا قادر بyyه زائyyل کyyردن ضyyرر وفرماید که گروه میفرماید: تغییر در آن نیستند، و نیز می

yyوة ثم يقyyول﴿ ب لن م و ح كتب و ه لل yyه تي ر أن ي yyان لبشyy ٱما ك �ي ي� ٱ ي� ٱ ٱ ي3 ن بمyyا كنت ن yyوا رب ه ولكن كون لل yyادا لي من دون yyوا عب اس كون ي�للن ي'‍% ٱ

ون yyyرس ت كتب وبمyyyا كنت مyyyون ي�تعل ي� ي� ٧٩ٱ خyyyذوا أن تت مرك ي� وال ي #$ يلمون أنتم م د إ ر ب ك مركم ب أي باب ن أ ب لن yyyة و ي�������� ملئك ي( �ي ي ي� ٱ #$ ي # ي� ي'‍% ٱ ي� ﴾٨٠ٱ

[80- 79عمران: ]آل »هيچ بشرى را نسزد كه خدا به او كتاب و حكم و پيyyامبرى بدهyyد سپس او به مردم بگويد به جاى خyyدا بنyyدگان من باشyyيد بلكyyه ]بايyyد بگويد[ به سبب آنكه كتyyاب ]آسyyمانى[ تعليم مىداديyyد و از آن رو كyyه درس مىخوانديد علماى دين باشيد، و ]نyيز[ شyما را فرمyان نخواهyد داد كه فرشتگان و پيامبران را به خدايى بگيريد آيا پس از آنكyyه سyyر

به فرمان ]خدا[ نهادهايد ]باز[ شما را به كفر وامىدارد«. داده پس هر که انبیا و مالئکه و ائمه هyyدی را واسyyطه قyyرار

از آنها رزق و حیات بخواهد و توکل بر آنهyyا کنyyد و از آنyyان جلبمنفعت و دفyyع مضyyرت بخواهyyد، ماننyyد آمyyرزش گنyyاه و رفع

بyyهبدبختی ها و سد حاجyyات و دفعت فقyyر و فاقyyه، این شyyخص کافر است.صنص قرآن کریم و اجماع امت سیدالمرسلین

فرماید: خداوند میرمyyون ﴿ yyا م عب نه ب ح yyد سyy من ول لyyر خyyذ ت ي�وقyyالوا �ب ي� ۥه ي� # ي� ٱ ال٢٦ٱ

ملون ره ي ل وهم بأ ق بقونه ب ي�ي ۦ ي� ي ي� ٱ ۥ ديه ومyyا٢٧ي ن أ لم مyyا ب ي� ي ي� ي� � يفقون يته م ى وهم م خ yyتض فعون إال لمن فه وال ي ي����2خ ۦ ي2 ي� ي� ٱ ي2 ي� ٢٨ي�

زي yذلك ن ك زيyه جهن من دونه فذلك ن ي إل ه إن ي1ومن يق م �5 ه ي1 ۦ ب� ي� ي� ي� ۞ [26]األنبیاء: ﴾٢٩ٱلظلمين

از»بعضی گفتند: خداوند فرزندی ]از مالئکه[ اتخyyاذ کyyرد، خداوند در کالم بyyراین منزه است، بلکه ]مالئکه[ بندگان مکرم او هستند. و

رفتyyار می کننyyد،خداوند متعال پیشyyی نمی گیرنyyد و بyyر طبyyق امyyر او ایشان است می داند، فقطخداوند آنچه را که در پیش رو و پس سر

برای کسی که خداوند راضی است شفاعت می کننyyد، و از تyyرس او می لرزند و اگر یکی از آنان بگوید: من جز او خداوندی هستم جyyزای

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

137

می دهیم؛ ظالمان را چنین مجازات می کنیم«.او را جهنمفرماید: نیز می

بو﴿ مقر ملئكة ه وال ل دا ل مسيح أن يكون ع تنكف �5لن ي ه ي� ٱ ي� ٱ ي� ي� ٱ يه جميعyyا ره إل yyش فسي ب ت yyادته وي تنك ع عب ي�ومن ي ي� ي� ي� �ي ي ۦ ي� ي ﴾١٧٢ي

[172]النساء: بنyyدة خyyدا باشyyند اسyyتنکاف»مسyyیح و مالئکyyه مقyyرب از اینکه

سرپچی کند و تکبر نمایyyد، آنyyان رانمی کنند، و هر کس از عبادت او مجازات[ حشر می کند«.جمیعا به سوی خود ]برای

فرماید: و نیز میyyدا ﴿ من ول لyyر خyyذ ت ي�وقyyالوا ٱ ا إدا ٨٨ٱ yyش ت ق ج ‍$% ل ي' ي� ي> �yyاد٨٩ي تك

yyال هyyدا جب ض وتخyyر أ ق yyه وتنش ن م موت يتفط yyي�لس ٱ ي� ي� ٱ ي� ي� أن٩٠ٱمن ولدا ا للر ي�دع yyدا ٩١ي خyyذ ول من أن يت بغي للyyر ي� ومyyا ي إن٩٢ن�

دا من ع لyyyر ض إال ءاتي أ موت و yyyلس yyyل من في ي�ك ي� ٱ ي� ي� ٱ ق٩٣ٱ ي� لصىه وعyyده عyyدا ي�أ ي� دا ٩٤ي� قيمyyة ف م ه ءاتيyyه ي ي� وكل ي� ٱ ي ]مyyریم: ﴾٩٥ي�

88-95] »و گفتند ]خداى[ رحمان فرزندى اختيار كرده اسyyت؛ واقعyyا چyyيز زشتى را ]بر زبان[ آورديد؛ چيزى نمانyyده اسyyت كyyه آسyyمانها از اين ]سخن[ بشكافند و زمين چاك خورد و كوهها به شدت فرو ريزند؛ از اينكه براى ]خداى[ رحمان فرزندى قايل شyyدند؛ ]خyyداى[ رحمyyان را نسزد كه فرزندى اختيار كند؛ هر كyyه در آسyyمانها و زمين اسyyت جyyز بندهوار به سوى ]خداى[ رحمان نمى آيد؛ و يقينyyا آنهyyا را بyyه حسyyاب آورده و به دقت شماره كرده است؛ و روز قيامت همه آنهyyا تنهyyا بyyه

سوى او خواهند آمد«.فرماید: و نیز می

ه وال ينفعه ويقولون هyyؤالء﴿ ه ما ال يضر لل بدون من دون ي�وي ي� ٱ � يموت وال في yyلس لم في ه بمyyا ال ي لل ون ق أتنب لل ٱشفعؤنا عنyyد �ي ٱ ي� �� ه ٱ

ركون نه وتعلى عما ي ح س ي2أ ۥ ي� ;� ه ي� ي� [18]یونس: ﴾١٨ٱ »آنyyان جyyز از خyyدا چیزهyyایی کyyه بyyه آنyyان نyyه ضyyرر و نyyه نفعی

می نمایند، و می گویند: اینان شفاعت کنندگان ما درمی رساند عبادت خداینyyد. بگyyو: آیyyا چyyیزی را کyyه در آسyyمان ها و زمین خداوندنyyزد

برتyyرنمی دانyyد بyyه او خyyبر می دهیyyد؟ خداونyyد از این شyyرک مyyنزه واست«.

فرمایند: نیز مید أن﴿ ا إال م ب yyني شفعته ش موت ال ت لس في ي�وكم من مل ن� %$‍ ي' ي� ي- ٱ �

ضى ه لمن يشاء وي لل ذن ي�ي ٱ #$ »و چقyyدر مالئکyyه در [.26 ]النجم: ﴾٢٦ي آسمان ها هستند که شفاعت آنها اندک فایده ای نمی دهد، مگر بعد از

توحیدعبادت

138

آنکه خداوند به کسی که می خواهد و از او راضی اسyyت اجyyازه دهyyد]تا مورد شفاعت واقع شود[«.

فرماید: و نیز میك بخ فال﴿ yyر ف له إال ه وإن ي yyه بض فال كاش لل ك س ي'4وإن ي �ي 5 ۥ� �9 ٱ ي ي�

له ۦرآد لف [107]یونس: ﴾ي; تو رساند زائل کننyyده ای بyyرای»]ای محمد[ اگر خداوند ضرری به

نیکی به تyyو کنyyد کسyyی نمی توانyyدآن جز خود او نیست، و اگر ارادة بشود«.مانع بخشش کردن او

فرماید: نیز میسyyy فال﴿ ك له ومyyyا ي yyyس م فال م اس من ر ه للن لل تح ي�ما ي ي� # ي� 8 ي� ٱ ي

ده سل له م ب ۦم �ي ن� ۥ [2]فاطر: ﴾ي� خداوند بyyه مyyردم می فرسyyتد»کسی نمی تواند جلو رحمتی را که

می گyیرد کسyی جyز او نمی توانyد آن رابگیرد، و آنچه را که از مردمبفرستد و رها سازد«.

]وساطت وزیران در محضر پادشاه[ دهیم، میممکن است بگyyویی انبیyyا و اولیyyا را واسyyطه قyyرار

چنانکه وزرا واسyyطه میyyان پادشyyاه و رعیتنyyد، یعyyنی همچنانکyyه رسyyانند و از پادشyyاه میوزرا حyyوایج مyyردم را بyyه عyyرض شyyاه

همچyyنین انبیyyا و اولیyyا نyyیزخواهنyyد، قضای حyyوایج ایشyyان را می رسyyانند؛ و خداونyyد رزق و میعرایض بندگان را به عyyرض خyyدا

جاه را به وسyyیلة انبیyyا بyyه بنyyدگانحیات و شفا و یاری و مال و ترنyyد و اولیا به درگyyاه الهی نزدیککند، زیرا که انبیا مرحمت می

ترنyyد، و مyyردم دور از او، پادشyyاه نزدیکهمچنانکyyه وزیyyران به ادب و تواضyyع حyyاجت خyyود را از وزرا ومyyردم بایyyد بyyه طyyرز

بخواهنyyد و حyyاجت خواسyyتن آنyyان از وزیyyراندربانyyان پادشyyاه مستقیم از پادشاه هست.نافع تر از سئوال

قyyراراگر انبیا و اولیا را بدین نحو واسyyطة میyyان خلyyق و رب خyyود را ازبدهی، محض کفر و شرک است، و جز با توبه نتوان

ناپاکی آن نجات داد. کنارداند، از گوشه و ای بیچارة نادان، پادشاه جزئیات را نمی

کسyyی اوخبر است و آشنا به احوال رعیت نیسyyت، پس باید بی عالم به همهرا از حال ایشان مستحضر نماید؛ ولی آیا خداوند،

جزئیات و قلوب مردم نیست؟

فه﴿ ديه وما خ ن أ لم ما ب ي�ي ي� ي� ي� ي� �[255]البقرة: ﴾ي

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

139

»آنچه را که در پیش رو و پس سر آنهاست می داند«،لمها﴿ قط من ورقة إال ي ي�وما ت [59]األنعام: ﴾...ي

درختی نمی افتد مگر آنکه بدان آگاه است«.»و برگی از مردم از پادشاه و پادشاه از مردم دور است، ولی خداوند به

بندگان از رگ گردن نزدیک تر است:وريد﴿ ل ه م ح رب إل ن أ ي�ون ٱ ي� ي� ي� ي� [16]ق: ﴾ي�

»ما از رگ گردن به او نزدیک تر هستیم«،لداع إذا دعا﴿ وة ي قري أجيب د ي فإن ��وإذا سألك عبادي عن ٱ �ي �L

شدون ه ي منوا بي لعل ي تجيبوا لي و ي ي�ف ي� ي3 ي� ي [186]البقرة: ﴾١٨٦ي� در بyyاره من سyyئوال کننyyد، بگyyو: من نزدیyyک»اگyyر بنyyدگان از تو

دعوت کنندگان را اجابت می کنم، پس آنان نیز اجابت دعyyا راهستم، گردند«.از من بخواهند و به من ایمان بیاورند تا شاید نایل به رشد

اقسام وساطت وزیران در محضر پادشاه بیرونوساطت وزیران در محضر پادشاه از سه قسم

نیست: نیست، آنکه چون پادشاه واقف به جزئیات حال رعیتاول:

پادشyyاه ازوزرا او را از این جزئیات آگyyاه می کننyyد، و وقyyتی که بyرآوردن حyاجتاوضاع باخبر شد اقدام به اصالح حال رعیت و

اگر برای انبیا وساطتی از این نyyوع تصyyور کyyنی، آنان می نماید.نعوذ بالله حق تعالی را جاهل به حال بندگان دانسته ای و مسلما

این عقیده مخالف بyyا اصyyول یکتا پرسyyتی و توحیyyد بyyوده و خyyودکفر صریح است؛

رعیت آنکه چون پادشاه نمی تواند مستقیما به کارهایدوم: محتyyاج بyyهرسیدگی کرده و از دشمنان دفاع نماید، بyyدین جهت

کyyyه او را در تقyyyویم امyyyوراستوسyyyائط و اعyyوانی ]یyyyاران[ اگyyر انبیyyا را بyyدین نحyyو قyyرار ملک یاری کنند.]رسیدگی کارها[

که کفر و شرک محض است، زیرابدهی، مسلم و بدیهی استخداوند محتاج به معاون و ظهیری ]پشتیبان[ نیست:

هم من ظهي﴿ �وما له فيهما من ش وما له م ي� ۥ �ي� [22]سبأ: ﴾ي� »و در آن دو شyyyركتى ندارنyyyد و بyyyراى وى از ميyyyان آنyyyان هيچ

پشتيبانى نيست«. خداوند می فرماید:

ك﴿ م ه شري في يكن ل خ ولدا ول يت ذي ل ل ه د لل ح ي�وقل ي� ٱ �ب ۥ ي� ي( ي� ٱ ي� ي� ٱا بي ه ت لذ وكب من ه ول يكن ل �5ول ن �ي ي� ي� ٱ ب�9 ۥ [111]اإلسراء: ﴾١١١ي�

»و بگو ستايش خدايى را كه نه فرزندى گرفته و نه در جهانyyدارى

توحیدعبادت

140

شريكى دارد و نه خوار بوده كه ]نياز به[ دوسyyتى داشyyته باشyyد و اورا بسيار بزرگ شمار«.

متعyyالهرچه در عالم وجود از اسباب دیده می شyyود، خداوند بی نیاز است وخالق و رب و مالک اوست پس حق تعالی غنی و

ملyyوک کyه بyyه خyادم وما سوی الله فقیر درگاه اویند، به خالف دقت کنی لشکر و خدم ولشگر و حشم محتاجند و اگر درست

ملک و فرمانفرمyyایی هسyyتند؛ امyyاوزیران با سالطین شریک درحق تعالی:

ح وهو على كل ش قدير﴿ ك وله م ي�7له M� ي6 ي� ٱ ي� ي� [1]التغابن: ﴾ٱ »او راسyyت فرمyyانروايى و او راسyyت سyyپاس و او بyyر هyyر چyyيزى

تواناست«؛ این اسyyت کyyه تصyyور شyyود پادشyyاه بyyر رعیتقسم سوم:

اورااحسان و رحمت نمی کند و محرکی خارجی الزم اسyyت که پادشyyاهنصیحت و وعظ کند و پند دهد تا به واسطة وعظ او در

ورهبتی ]ترس[ از ستمکاری و رغبتی بyه نیکوکyاری پیyدا شyودمشفوع له را مورد عنایت شاهانة خود قرار دهد.

محتyyاج اگر وساطت انبیا را به این نحو تصور کyyنی بطالنش و شyyرکبه برهان نیست و بدیهی است که این اعتقاد نyyیز کفر

موجودات اسyyت و بyyهصریح است، زیرا که حق تعالی پروردگار می باشد؛ همyyه چیزهyyا تyyابعبندگانش مهربان تر از مادر به طفل

اء اللyyهمشیت الهى است: yyا شyyأ لم یكن«»م yyا لم یشyyان ومyy ك ]آنچه که خدا خواست صورت گرفت و آنچه کyه خyدا نخواسyyت

رحمت و؛ چگونه ممکن اسyyت خyyدای جهانیyyانصورت نگرفت[شفقت نداشته و به پنددهنده محتاج باشد؟

نه وتعلى عما يقولون علوا كبيرا ﴿ ح ۥس [43]اإلسراء: ﴾ ٤٣ي� »خداونyyد از آنچyyه آنyyان ]دربyyارۀl او بyyه هم می بافنyyد و از نyyاروا و نقایصی که در حق او[ می گویند، بسیار به دور و ]از اندیشۀl ایشان[

خیلی واالتر و باالتر است«، مگر آنکه از مقام محترم رسل و ائمyyه اسyyتدعا و خyyواهش و

بyyه این معyنی در مقyyام رسyyل و ائمyyه عyرضالتماس دعا کنی، کنی: »ای پیغمبر، ای امام، از تو می خواهم که دعا کنی در حق

مریضم را خداوند شفا دهد یا مرا غنی کند، یا موفق بهمن، که راهعلم کند و غیر اینها؛ به این وجyyه شyyرک نخواهyyد شyyد، بلکه

راسyyyyت و درسyyyyت اسyyyyت. و چyyyyون البتyyyyه انبیyyyyا و ائمه قبولمستجاب الدعوه هستند و دعایشان در درگاه ربوبی مورد

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

141

.(1)است، مسلما حاجت برآورده خواهد شد متعyyال خواهyyانم کyyه امت مرحومyyه را موفyyق بyyهاز خداوند

و دعای پیغمبر و ائمه را در حyyق همyyه مسyyتجابتوحید گرداند،فرماید.

واسطهپس حاصل مطلب این شد که هر کس انبیا و اولیا را رعیت اسyyتمیان خدا و خلق، سنخ وسایطی کyyه میyyان شyyاه و حyyنیف اسyyالمقyyرار دهyyد، این شyyخص مشyyرک و خyyارج از دین

مذمتاست. خداوند تبارک و تعالی نصاری را به این نحو شرک - درخواست دعا از پیامبران و صالحین بایستی در حیات و زنyyدگی آنهyyا1

باشد نه بعد از مرگ و از دنیا رفتنشان. کسی که پیyyامبری از پیyyامبران و یا بندۀl نیکی از بندگان را فرا بخواند، مثال بگویyyد: ای پیyyامبر خyyدا، ای رسول خدا، ای امام، ای ولی خدا، ای...، )بعد وفات آنها( از خدا بyyرای من طلب استغفار کن، از خدا بخواه مرا هدایت کند یyyا مyyرا ببخشyyد یyyا مرا یyyاری کنyyد و هماننyyد اینهyyا، این عمyyل او بyyدعت و حyyرام و مخyyالف شریعت خداوند متعyyال بyyوده و سyyبب و ذریعه ای بyyرای واقyyع شyyدن در

شرک می باشد به چندین دالیل از جمله: خداونyyد متعyyال آن را در دین مشyyروع و تجyyویز نکyyرده و هیچ پیyyامبری-1

چنین سخنی را بیان ننموده است، و در هیچ یک از کتابهای آسمانی نyyیز بدان سفارش نشده است. یاران پیامبر و تابعین آنها کyyه طبyyق حyyدیث پیامبر بهترین افراد و در بهترین قرون زنyyدگی می کردنyyد، هرگyyز چyyنینlۀyyامی از ائمyyد. هیچ امyyام نداده انyyان انجyyدگی پربرکتشyyعملی را در زن

مسلمین نیز چنین عملی را مرتکب نشده و بدان دستور نداده است؛ همانا دعا عبادت است، و عبادت خداوند باید بyyه همyyان طyریقی کyه در-2

کتابش و بر زبان رسولش امر و سفارش شده، انجام شود؛ ، بعد از وفات ایشان به انyواعصصحابه و تابعین و صالحین بعد از پیامبر-3

بالها و مصیبت ها دچyyار شyyده و مyyورد آزمyyایش قyyرار گرفتنyyد، گyyاهی بyyا کمبود روزی، گاهی با ترس و قدرت دشمن، اما هرگز یکی از آنهyyا پیش

یا قبر یکی از پیyامبران بyا نیکمyyردان نیامyده کyyه از کمبyودصقبر پیامبر رزق و روزی یا قدرت دشمن یا... شکایت بکند و بگوید: یا رسyyول اللyyه، برای ما یا برای امت خyودت دعyای رزق و روزی یyا نصyرت یyا مغفyرت

بکن؛ این عمل به مرور زمان، منجyyر بyyه شyyرک و طلب مسyyتقیم حاجyyات از-4

مرده می گردد. حاجاتی کyyه هیچ کس بyyه غyyیر از خداونyyد متعyyال بyyر آن قادر و توانا نیست. اصل شرک در میان بشر نیز به همین طریyyق رواج یافت و آنها در دعاها، خدا را از میyان برداشyته و مسyتقیما از مردگyyان

طلب کردند؛ إذا مyyات» همانا عمل میت بعد از مرگ او قطع می گردد بدلیل حدیث :-5

yyد yyه، أو ول العبد انقطع عنه عمله إال من ثالث: صدقة جاریة، أو علم ینتفع ب یعyyنی: »هرگyyاه بنyyده ای بمyyیرد، عملش قطyyع می گyردد. «صالح یدعو له

توحیدعبادت

142

فرموده:يم﴿ ن م يح yyمس ه و لل yyا من دون باب بنه أ باره ور خذوا أ ي�ت ي� ٱ ي� ٱ ٱ ي� ي� ي� ي� ي� ٱ

ركون حنه عما ي بدوا إلها وحد ال إله إال ه س ي2وما أمروا إال لي ۥ ي� 5 ه # � ي[31]التوبة: ﴾٣١

مریم را خداوندانی غیر از خyyدا»احبار و علمای خود، و مسیح بن شده بودند فقط خدای واحyyد را بپرسyyتندگرفتند، در صورتي که امر

نیسyyت، مyyنزه اسyyت از آنچyyه کyyه شyyریک اوجز او خداوندی بyyه حقمی گردانند«،

وء﴿ لس شف طر إذا دعاه وي م ٱأمن يجيب �ي ي; ي� [62]النمل: ﴾ٱ وکند»کیست کyyه درمانyده را - چyون وی را بخوانyد - اجyyابت می

د؟«،گردانگرفتاری]اش[ را برطرف می ﴿ yyyو في شyyyم ه yyyل ي ك أ موت و yyyلس له من في $#�ي ي ي ;� ه ي� ي� ٱ ٱ ۥ %$5E٢٩ي﴾

[29]الرحمن: »هyyر كyyه در آسyyمانها و زمين اسyyت از او درخواسyyت مىكنyyد هyyر

زمان او در كارى است«. قyyرآن این تyyاج توحیyyد را بyyر سyyر مyyردم گyyذارد و شyyرک و

مگر از سه چیز: صدقه ای که استمرار داشته باشد یyyا علمی کyyه از آن سود برده شود یا فرزند صالحی کyه بyرای )آمyرزش( او دعyا کنyyد«. از این حدیث بر می آید که مرده خود محتاج است که بyyرای او دعyyا کننyyد

نه اینکه زندگان محتاج به او باشند؛ این نوع از دعا با فرمودۀl خداونyyد متعyyال تعyyارض دارد کyyه می فرمایyyد:-6

برين﴿ ا م لyyدعاء إذا ول لصم مع تى وال ت م مع ك ال ت ي�إن ي ٱ ٱ ي ي ي� ٱ . »و بی گمان تyyو﴾ي نمی توانی )سخنت را( به )گوش( مردگان بشنوانی، و نمی توانی کyyرانyyدای خyyود را( را هنگyyامی کyyه پشyyت کنان روی می گرداننyyد؛ سyyخن )و ن

م من﴿ وفرمyyودۀl خداونyyد متعyyال:[.80]النمل: بشنوانی« �ومyyا أنت بم يyyور قب ي�في . »و تyyو )ای پیyyامبر!( نمی تyyوانی )سyyخنت را( بyyه درگyyور﴾ٱ

[؛٢٢]فاطر: خفتگان بشنوانی« آیا معقول است که همۀl مردم، پیامبر یا امام مرده یا غایبی را بخواننyyد-7

که برای آنها دعا کند؟ آیا این امکان برای او وجyyود دارد کyyه بyyه صyyدای همۀl آنها گوش فرا دهد؟ آیyyا آنهyyا در همyyه جyyا حاضyyر هسyyتند؟ آیyyا آنهyyا قدرت تشyyخیص صyyداها را دارنyyد و می تواننyyد آنهyyا را از یکyyدیگر تمیyyیز دهند؟ و آیا صوت آن یکی مانع از صوت شyyخص دیگyyری نیسyyت؟ مگyyر آنها دارای صفات خدایی هستند یا اینکه با او در وجود، شریک هسyyتند؟

مجبورنyyد کyyه هyyر کس صدایشyyان کyyرد بشyyنوند وآیا آن پیyyامبر و امyyامفوری اطاعت کنند، و برای همه کس واسطه شوند؟

بyyه این دالیyyل و دالیلی کyyه امکyyان ذکyyر آنهyyا در اینجyyا وجyyود نyyدارد، درخواست از نیک مردانی که رخت از جهان بر بسته اند، بyyدعت جدیyyدیاست که جایی در شرع ندارد، بلکه منجر به شرک می گردد. ]مصحح[

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

143

وبت پرستی را از ریشه برانداخت تا اینکه جyyز از خyyدا نترسyyندجز بر او توکل ننمایند.خداوند می فرماید:

yyyا قليال﴿ ايتي ثمن تروا ب ن وال ت yyyش اس و لن وا yyyش ي�������2فال ت ي ي* ٱ ٱ ﴾ي*[44]المائدة:

قیمت کمی»از مyyردم نترسyyید و از من بترسyyید و آیyyات مyyرا بهنخرید«،

yاءه فال تخyافوه وخyافون إن﴿ لي طن يخyوف أ لش ما ذلكم ي�إن ۥ ي ي� ٱمنين [175عمران: ]آل ﴾١٧٥ي3كنتم م

آنyyان نترسyyید و»همانا شیطان دوستداران خود را می ترسyyاند، ازاگر ایمان آورده اید از من بترسید«،

فرماید: نیز میأخyyر وأقyyام﴿ م ي ه و لل ه م ءامن ب لل جد yyر مسyyم مyyا ي ي�إن ٱ ي ي� ٱ ٱ ي� ٱ � ي

ه لل ش إال ي كوة ول لز ٱلصلوة وءاتى ي* ي� ٱ [18: التوبة] ﴾ٱ ایمان به خدا و روز آخyyرت»مساجد خدا را کسی بر پا می کند که

بدهد و جز از خدا نترسد«،داشته، اقامة نماز کند و زکاته﴿فرمایyyد: و نیز می ه ويت لل ش وله وي yyه ورس لل yyع ي�ومن يط ٱ ي* ۥ ٱ

فائزون ي�فأولئك هم [52]النور: ﴾٥٢ٱ بکنند و از خyyدا بترسyyند و»کسانی که اطاعت خدا و رسول او را

از او بپرهیزند، آنان رستگارانند«،فرماید: نیز می

ه﴿ لل بنا وله وقyyyالوا ح yyyه ورس لل وا مyyyا ءاتىهم yyyه رض أن ٱول ي ۥ ٱ ي� يله ورسوله ه من ف لل تينا ۥ�سي ۦ ي; ٱ [59]التوبة: ﴾...ي3

»اگyyر بyyه آنچyyه خداونyyد و رسyyول او بyyه آنyyان داده اسyyت راضyyی می گفتند: خدا برای ما کافى است، بyyه زودی خداونyyد ازمی شدند و

خود و فرستادة او نیز ]که رسول اکرم است[ به ما ]غyyنیمت[فضل داد«،خواهد

فرماید: نیز میه فزاده﴿ ش ف اس ق جمعوا لك لن اس إن لن ذين قال لهم ي�ل ي� ي ي* ٱ ي� �ي ٱ ٱ ٱ

وكيل م ه ون لل بنا ي�إيمنا وقالوا ح ٱ �ي ٱ [173عمران: ]آل ﴾١٧٣ي »مؤمنین کسانی هستند که وقتی مشرکین به آنان گفتنyyد: مyyردم

جمع شدند از آنان بترسید، گفتند: در حالی که ایمانشانبر ضد شما است«.زیادتر شد: خداوند برای ما کافى است و وکیل خوبى

***

[﴾وسيلةلٱه ا إليتغوبٱو﴿]آیه ی

توحیدعبادت

144

هyyدایتاگر بگویی به جواز توسل به انبیا و اولیا در غیر امور بyyه این آیyyةو امور تکوینی مانند رزق و حیات و شفا و غیر اینها

اند که: مبارکه استدالل کردهوسيلة وجهدوا في﴿ ه تغوا إل ه و لل قوا ت ذين ءامنوا ل ها ي�يأي ٱ ي� ي� ٱ ٱ ٱ ٱ

لحون ت ك ي سبيله لعل ي� [35: ة]المائد ﴾٣٥ۦ تقyyرب بyyه او»ای مؤمyyنین، از خyyدا بپرهیزیyyد و در طلب وسyyیله

شوید«؛باشید و در راه او جهاد نمایید شاید رستگار قyyرارو مyyا کyyه انبیyyا و اولیyyا را وسyyیله بyyرای حاجyyات خyyود

کنیم، زیرا در این آیة مبارکه که دهیم اطاعت امر خدا را می می انبیyyا و اولیyyا واست، پس اسyyتغاثه به امر به اتخاذ وسیله شده

و حyyق در امyyورصyyالحین و وسyyیله قyyرار دادن آنهyyا میyyان خلقتکوینی، مشروع و صحیح است.

آویز قyyرار گyyوییم: مyyراد از طلب وسyyیله، دست میدر جواب عمل برای نyyزدیکی بyyه خداسyyت، زیyyرا کyyه حقیقتدادن علم و

تقرب به خدا داشتن عقاید درست و اعمال نیک است،زلفی و باید علم و عمل را وسیله قyyرار داد. شyyخص رسyyل چنانکهپس

ذکر شد واسطه در هدایتنyyد و اطyyاعت آنyyان، وسyyیلة تقyyرب به صyyالحخداست؛ هر که اطاعت پیغمبران را بکنyyد و علم و عمل

شyyریعتداشته باشد به خدا نزدیک است و هر که عyyالم تر و به چنانکyyه نyyزدیکیعالم تر باشد نزدیکی او به خyyدا بیشyyتر اسyyت؛ او جلyyوه کنyyد، ومتعلم به معلم آن اسyyت کyyه کمyyاالت معلم در

بیشتر استفاده کند به اوهرچه شاگرد فاضل تر باشد و از استادنزدیک تر است.

وسـیله بـه معـنی طـاعت و عمـل صــالح]شـاهد بـر اینکه[است نص مفسرین و لغویین اسyyت کyyه وسyyیله را بyyه معyyنیاوال:

ل بyyه من الطاعyyات والعلم« yyنی»ما یتوسyyد ]یعyyیر کرده انyyتفس اصفهانی درآنچه طاعات و علم که بدانها توسل بکنند[ و راغب

»مفردات« بدین معنی تصریح کرده است؛ نص کتاب کریم است:شاهد دوم:

﴿ ر عنك yyلض ف لكون ك تم من دونه فال ي ذين زع ل عوا ي�قل ٱ ي2 ي� ۦ ي� ٱ �ي ٱويال ه٥٦ي�وال ت يلة أي yyوس هم تغون إلى رب عون ي ذين ي ل ي� أولئك ي� ٱ ي� �ي ٱ

yyان ك ك مته ويخyyافون عyyذابه إن عyyذاب رب جyyون ر رب وي �أ ۥه ۥ ي� ي� ي�ذورا [.56]اإلسراء: ﴾٥٧ي�م

»بگو كسyانى را كyه بyyه جyyاى او ]معبyود خyyود[ پنداشyتيد بخوانيyد

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

145

]آنها[ نه اختيارى دارند كه از شما دفع زيان كنند و نه ]آنكyyه باليى را آن كسانى را كه ايشان مىخوانند ]خود[ بyyه سyyوى از شما[ بگردانند.

پروردگارشان تقرب مىجوينyyد ]تyyا بداننyyد[ كyyدام يyyك از آنهyyا ]بyyه او[ نزديكترند و به رحمت وى اميدوارند و از عذابش مىترسyyند چyyرا كyyه

عذاب پروردگارت همواره در خور پرهيز است«. قحط و غال مبتال شدند؛ خداونyد تبyارک و تعyالی اینقریش به

یعنی: اینان کyه مقربyان درگyاه خyدا؛ پیغمبرش فرستادآیه را بر مسyyیح و مالئکyyه و جن، توسyyل بyyه حyyق سyyبحانهسyyتند، مانند

پس معلyyوم شyد کyه اینyان امید بخشش دارند.می جویند و از او دارند، و نباید از آنها کشyyف ضyyرر ومثل سایر بندگان بیم و امید

نتیجyyه روشyyن می گyyردد کyyه مyyراد ازحyyاجت خواسyyت، و در انبیyyا و اولیyyا نمی توانyyد باشyyد؛ زیyyرا- بyyه»وسیله« در آیة مبارکه

آن صyyفت را از گذشyyت- خداونyyد در این آیyyة اخyyیراستداللی کهایشان سلب کرده است.

صحیفة سyyجادیه در درسیدالساجدین، حضرت زین العابدین می کند:دعای دفع مکر دشمنان چنین عرض

یئا، yyك شyy رك ب yyي لم أش وحیyyد، وذریعتي أن »ووسیلتي إلیك التخذ معك إلها...« ولyم أت

یکتاپرسyyتی اسyyت، و دسyyت آویز من این»خدایا، وسیلة من به تو شریک تو نگرفتم و معبودی با تو اتخاذ نکردم«.است که چیزی را

پس از این آیyyة مبارکyyه و دعyyای صyyحیفة سyyجادیه و تحقیق مفسرین معلوم شد که وسyyیله بyyه معyyنی شyyخص نyyبی یyyا ولی

وسyyیلهاستعمال نشده، و شخص را نباید وسیله قرار داد، بلکه و نزدیyyکمنحصر به علم و عمل صالح و اطyyاعت رسyyول است

کنندة عبد به رب، عقاید صحیحه و اعمال فاضله است. مبyyانییکی از مصائب و بyyدبختی های مسyyلمانان بی اطالع از

‡ و هر یyyک از أئمyyه هyyادینصدین این است که در زمان پیغمبر زنادقه بر ایشان دروغ بستند و دربارةجماعتی از دروغگویان و

صyyفت خyyدایی قائyyل شyyدند و خyyود را بyyه‡ و اولیاصپیغمyyبر پیغمyyبری معyyرفی می کردنyyد، آن بزرگyyواران از ایشyyان بyyیزاری

آنها لعنت و نفرین می کردند.می جستند و بر قائلنyyد.که همگی به بطالن شرایع غالت در اصل نه فرقه اند

yyق ظyyاهرفرقه ای از ایشان می گویند که خداوند بyyه صyyورت خل می گyyردد و شyyناختنمی شود، و از صyyورتی بyyه صyyورتی منتقل

است. فرقة دیگر می گوینyyدچنین خلقی موجب سقوط تکالیف

توحیدعبادت

146

زنده کننده و میراننده هستند، و مراد ازکه ائمه خالق و رازق و اشyyخاص خوبنyyد، و مقصyyود از شyyراب ونمyyاز و روزه و زکyyات

بyyد می باشyyند، و هyyر کس اینهyyا را شyyناختقمار و زنا، مردمان مالحظه کنید چگونه غلyyو در میyyان؛ می شودتکلیف از او ساقط

چyyیزی کyyه در این قسyyمت محyyرک و. کyyردمسلمانان رواج پیدا جهال شد، وجود صفات عالی و علم وافyyریدست آمیز عوام و افتضاح این وجود داشت.‡ و ائمه طاهرینصبود که در پیغمبر

اراذل خلyق، در حyقاست که در حق امامزادگyان، و بعضyی از نادانی اند، نیز آثyyار ربyyوبیت ومرشدان خود، که سر تا پا جهل و

کربات قائل شدند و کار جهل وخالقیت و قضای حاجات و رفع صورت مرشد را در موقع ذکyyر خyyدا وشرک به جایی رسید که

yyد﴿ گفتنyyد بایyyد مخyyاطب عبyyادت در نظyyر گرفتنyyد و ب اك ن را﴾ي�إي مرشyyد قyyرار داد، و حyyتی مرشyyد را سyyجده کردنyyد و عبyyادت

الضالل ومن حمق األراذل والجهال.نعوذ بالله مننمودند: ما در این جا تتمیما للكالم و تبصyyره لألنyyام ]بyyه عنyyوان پایyyان کالم و آگاهی بخشی به مyyردم[ چنyyد حyyدیث از »کشyyی« کyyه از

علماء مهم امامیه است نقل می کنیم: عن أبي حمزة الثمالي، قال: قال علي بن الحسين سالم الله

بأ،عليه: yyه بن سyyد اللyy yyرت عب ي ذك »لعن الله من كذب علينا، إنyyه فقامت كل شعرة في جسدي، لقد ادعى أمyyرا عظيمyyا ]مyyا ل

والله عبدا لله صالحا، أخو رسول اللyyه،لعنه الله؟[، كان عليول yyبطاعته لله ورسوله، وما نال رس ما نال الكرامة من الله إال

بطاعته«صالله .(1) الكرامة من الله إال الحسین»از ابو حمزه ثمالی روایت می کند که حضرت علی بن

بنyyدد. بyyه خyyاطرمفرمود: خدا لعنت کنyyد کسyyی را کyyه بyyه مyyا دروغ من برخاست، خدا عبداللهعبدالله سباء یهودی آمد و تمام موی بدن

دعوی کرد. والله علی بنده خدا بyyود ورا لعنت کند که امر مهمی را به اطاعت خدا و رسول او به بزرگی و کyyرامتبرادر رسول، او جز

به کرامت و بزرگی جyyز بyyه اطyyاعتص همچنین رسول اکرمنرسید، نرسید«،خدا

ه yد الل yا عب مع أب yyه س ام بن الحكم أن yعن هش :ولyان يقy »كحابه، yyذ كتب أصyyالمغيرة بن سعيد يتعمد الكذب على أبي، ويأخ حاب أبي يأخyyذون الكتب من yyتترون بأص yyحابه المس yyان أصyy وكyyدس فيهyyا الكفyyر yyان ي yyدفعونها إلى المغyyيرة فك حاب أبي في yyأص

(. ]مصحح[25/287(، و بحار األنوار )108- رجال كشی، )ص 1

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

147

yyأمرهم حابه، في yyدفعها إلى أصyy ندقة ]ويسندها إلى أبي[ ثم ي والزحاب أبي من yyان في كتب أصyy yyل مyyا ك يعة، فك وها في الش أن يبث

ه المغيرة بن سعيد في كتبهم« .(1)الغلو فذاك مما دسدر حyyyدیث صyyyحیح از هشyyyام بن حکم روایت کyyyرده کyyyه از

»مغyyیره بن سyyعید شyyنیدم کyyه می فرمyyود: حضyyرت صyyادق اصyyحابطریقه اش این بود که بر پدرم دروغ می بسyyت و کتاب هyyای

اصyyحاب پyyدرم پنهyyانپدرم را می گرفت. اصحاب مغیره که در میان می گرفتند و به مغیره می دادند،بودند، به تزویر، کتاب های ایشان را

آنهyyا می کyyرد کyyه آنهyyا را میyyان شyyیعه شyyایعو او کفر و زندقه داخل گردانند. پس هرچه در کتاب های پدرم از غلو هست همان است کyyه

، سعید داخل کرده است«مغیره بنه yyد الل yyو عب yyير قyyال: قyyال أب حمن بن كث yyد الyyر عن عب يومyyا

حابه: yyانألصyy ة ك ه يهودي عيد و لعن الل yyيرة بن سyyه المغ »لعن اللعبذة و المخyyاريق. إن yyحر و الش yyا السyyم منه yyف إليهyyا يتعل يختل

yyذبواالمغيرة كذب على أبي ه اإليمyyان، وإن قومyyا ك فسلبه اللyyد ه مyyا نحن إال عبي ه حر الحديyyد[ فyyو الل علي ]ما لهم أذاقهم اللyyا ر و ال نفyyع وإن رحمن yyدر على ضyyا نقyyطفانا م yyا واصyy ذي خلقن اله من حجة وال yyا على الل ه مyyا لن بنا فبذنوبنا. والل فبرحمته وإن عذyyون تون ومقبورون ومنشرون ومبعوث ا لمي ه براءة وإن معنا من الله ه لقyyد آذوا الل ئولون ويلهم مyyا لهم لعنهم الل yyون ومسyyوموقوف ن yyة والحسyyؤمنين وفاطمyyير المyyره وأمyy وله في قب yyوآذوا رس ين ومحمد بن علي ... إلى آخyyyyر yyyyين وعلي بن الحس yyyyوالحس

.(2)الحديث« روایت کyyرده اسyyت کyyه:÷یعنی: نیز کشی از حضرت صادق

حضyyرت روزی بyyه اصyyحاب خyyود فرمyyود: خyyدا مغyyیره و آن زن»آن یهyyودی را کyyه بyyا او آمyyد و شyyد داشyyت و از او سyyحر و شyyعبده

ایمyyان را ازمی آموخت، لعنت کند؛ به پدرم دروغ می بست و خداوند می بندنyyد، واللyyه مyyا بنyyدةاو گرفت. قومی هسyyتند کyyه بyyر من دروغ

ضرر و نفع نداریم، اگر خدا بyyر مyyاخدایی بیش نیستیم، ما قدرت بر رحم کند به رحمت خود کرده است، و اگر ما را عذاب کنyyد در ازای

والله ما را حجتی نیست، و مyyا بyyرائت آزادی از خyyداگناهان ماست؛ (225( )برگرفته از چyyاپ قyyدیمی( یyyا در )ص 196- رجال كشی، )ص 1

)از چyyyاپ مشyyyهد الحدیثyyyه، انتشyyyارات مؤسسyyyة النشyyyر دانشyyyگاه(. ]مصحح[25/250 هy(، وبحار األنوار )1348مشهد/إیران،

–225، )برگرفته از چاپ قyyدیمی(، یyyا در ص 196- رجال كشی، ص 2 الرجyyال طوسyyی )معرفة، )از چyyاپ مشyyهد الحدیثyyه(، و اختیyyار 226

(. ]مصحح[2/419

توحیدعبادت

148

ما نیز می مyyیریم و بyyه قyyبر می رویم، و مyyا را از قyyبر بyyیروننداریم، می کنند، وایمی آورند و در صحرای قیامت می دارند و از ما سئوال

و علی و حسyyن و حسyyین و علی بنصبyyر آنyyانی کyyه رسyyول اکyyرم. اذیت می کنند« را در قبر‡حسین و محمد بن علی

ن ]أي اإلمyyامعن ابن المغyyيرة قyyال: yyد أبي الحسyy كنت عنه بن yyyد الل yyyا ويحيى بن عب موسyyyى الكyyyاظم عليyyyه السyyyالم[ أنك تعلم هم يزعمyyون أن ين، فقyyال يحيى: جعلت فyyداك! إن yyالحس ه مyyا ه! ضع يدك على رأسي فyyو الل الغيب؟! فقال: »سبحان الل بقيت في جسدي شعرة وال في رأسي إال قامت. قال: ثم قyyال:

ه ه ما هي إال رواية عن رسول الل .(1)«صال، والل نیز کشی به سند صحیح روایت می کند که عبدالله بن مغyyیره

عبدالله بن حسن نزد امام موسی کyyاظمگفت: من با یحیی بنو بودم، یحیی گفتyyد تyyفدایت شوم، این جماعت گمان می کنن« :

می دانی«. حضرت فرمود: »سبحان اللyه، سyبحان اللyه، دستغیب باشyدبر سر من بگyyذار واللyyه در تن و سyyرم مyyویی كyه برنخواسyyته

ص روایت از رسyyولنماند« و فرمود: »والله اینکه ما می دانیم جز به،نیست«

ه عن أبي بصير قال: هم يقولون ]قyyال:قلت ألبي عبد الل : إن جyyوم yyون[ يعلم قطyyر المطyyر وعyyدد الن yyون؟ قلت: يقول ومyyا يقولyده إلى راب؟ فرفyع ي جر ووزن ما في البحyر وعyدد الت وورق الشه مyyا يعلم هyyذا ه! ال والل بحان الل yyه س ماء! فقال: »سبحان الل الس

.(2)إال الله!« »و نیز کشی به سند صyyحیح از ابوبصyyیر روایت می کنyد کهیعنی:

می گوینyyد: عyyرض کyyردم کyyه این جمyyاعتگفت: به حضرت صادق درختyyان و آنچyyه درشما به قطره های باران و عدد ستارگان و بyyرگ

سر خود را به آسمان بلنyyد کyyرددریاهاست عالم هستید. آن حضرت سyyبحان الله، واللyyه این را کسyyی جyyز خyyداو فرمyyود: »سyyبحان الله،

.نمی داند«

]مصحح[(. 293/ 25، و بحار األنوار، )298- رجال كشی، ص 1 اختیyyار معرفyyة(، و yy/294 25، و بحyyار األنyyوار، )299- رجال كشی، ص2

(. ]مصحح[2/588) طوسی الرجال

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

149

ریاء، از اقسام شرک اصغر

خداوند می فرماید:ين ﴿ ل yyyمص ي�فو ل ب? اهون ٤ي' yyyالته س yyyذين ه عن ص ل ي� ي� ذين ه٥ٱ ل ي� ٱ

[6-4]الماعون: ﴾٦يرآءون مسyامحه و سyهل انگاریوای بyر نماز گyذاران کyه در نمyاز خyyود»

طyyاعت خyyود را بyyه جهت ثنyyا یyyامی کنند و کسانی که ریا می کنند ]و جای می آورند[«.فایدة دیگر از فوائد دنیا به

:حق متعال در مقام مذمت جمع ریاکار می فرمایده إال قليال﴿ لل كرون اس وال ي لن ٱيرآءون ي( [142]النساء: ﴾ٱ

می نمایانند و یاد نمی کنند خدا را مگر اندکی«،»اعمال خود را می فرماید:صرسول اکرم

غر. قyyالوا: ومyyا yyرك األص yyاف علیكم الشyyا أخyyوف مyyإن أخ« یاء. یقyول اللهأل لهم یyوم رك األصغر یا رسول الله؟ قال: الر الشyyوا إلى اس )العبyyاد( بأعمyyالهم: اذهب القیامyyة إذا جyyزی )جyyاز( النyyدهم yyراءون فی الyyدنیا فyyانظروا هyyل تجyyدون عن الذین كنتم ت

(1)جزاء؟!«

است،»بدترین چیزی که بر شما از آن می ترسم آن شرک اصغر ریyyا اسyyت؛ وقyyتی کyyهعرض کردند که شرک اصغر چیست؟ فرمود:

جyyزا می دهyyد می فرمایyyد:خداوند روز بازپسین کردار های بنyyدگان را شما ای اهل ریا، بروید نزد کسانی که برای آنها ریا می کردید در دنیyyا

آنها است یا نه؟«.ببینید آیا جزای شما نزد ریyyا مشyyتق از رؤیت اسyyت، و مyyراد از ریyyا طلب مyyنزلت و

ازاعتبار است در دل های مردم به نشان دادن خصلت های نیکو کنyyد،قبیل عبادات و عادات و یا آثاری که داللت بر صyyفات نیک

پی بyyهو مراد از آن آن است که فعل خیر نباشد، و لیکن از آن جهت آنکyyهامور خیر توان برد، مثل اظهار ضعف و بیچارگی به

راه رفتنبفهمانyyد کم خyyوراکی را، یyyا بیyyداری شyyب، و یyyا در ، و»مسyyتدرك الوسyyائل«،304 و303(، وص69/266- بحyyار األنyyوار، )1

، همةمنیة الyمرید(، به نقل از شهید ثانی در y/106 1نوری طبرسی، ) بyyدون سyyند روایت کرده انyyد. و اصyyل آن در مصyyادرص آنهyyا از پیyyامبر

(. ]مصحح[5/428حدیثی اهل سنت وجود دارد مانند مسند أحمد )

توحیدعبادت

150

متماوت باشد، یعنی خyyود را بyyه مyyردگی و بی حyyالی بزنyyد، و یyyا از اعمyyاللباسyyی کyyثیف در بyyر کنyyد، و امثyyال آن کyyه این سyyنخ

نادان.کاشف از زهد و اعراض از دنیا است نزد عامة ریyyyا در عبyyyادت از گناهyyyان بyyyزرگ و صyyyاحب آن مغضyyyوب پروردگار و ممنوع از رسyyیدن بyyه سyyعادت اسyyت، عالوه بyyر آن

درموجب بطالن عبادت است، خواه در اصyyل عبyyادت باشyyد، یا ؛وصyyyف الزم آن، و در بطالن عبyyyادت ریاکyyyار فyyyرقی نیست

یyyاقصدش ریای محض باشد و هیچ نیت قyyربت نداشyyته باشyyد، عمyلاینکyyه هyyر دو بyا هم منظم باشyyد، و باالشyyتراک بyyاعث بر از ریyyاباشند؛ بلکه اگر قصد قربت هم راجح باشyyد، و شyyائبه ای عهyyدةدر آن باشyyد بyyاز عبyyادت فاسyyد اسyyت، و صyyاحب آن از

کسی است کهتکلیف خود برنیامده است، بلکه حال او بدتر ازعبادت را ترک نموده باشد.کلید در دوزخ است آن نماز

اگر جز به حق می رودجاده ات

که در چشم مردم گذاریدراز

در آتyش فشyانندسyجاده ات

میyyانو همچنین فرقی نیست در فسyاد عبyادت بyه قصyyد ریاآنکه در ابتدای عبادت باشد، یا در اثناء عارض شود.

اشک ریای زاهدان ریخت بهخانة خدا

قحبه به مسجد آورد طفلحرامزاده را

یک قسم از ریا جایز اسyyت، و آن ریyyا در معاصyyی اسyyت؛ بyyه کyyراهت ازاین معنی که گناهان خود را از مردم پنهان کردن، و بلکyه اظهyاراطالع آنان داشتن است، و این قسyم از ریyا جyایز

مقتضyyای اخالصمعاصی قبیح و حرام است، و آنچه گفته اند که در ظهور آن قyyبیحیآن است که باطن انسانی طوری باشد که

اکابر ]بزرگان[ گفتyyه کyyهنباشد، و این است معنی آنچه یکی از ظاهر گردد شرمبر تو باد به عمل عالنیه، یعنی عملی که چون

فضyyیلت، مقyyامی اسyyتو خجالت نداشته باشی؛ این مرتبyyه از نمی رسyyyد، مگyyyربس ارجمنyyyد، و هyyyر کس بyyyه این مyyyنزل

قyyرب رب العyyالمین، و کمی از برگزیyyدگان محفل(1)معصyyومین - تردیدی نیست که هیچ کس معصوم و بری از خطyyا و اشyتباه نیسyت.1

تنها حضرت رسول اکرم در ابالغ وحی عاری از خطyyا و اشyyتباه بودنyyد،

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

151

باطنی خالی نمی باشyyند، بyyهسایر اشخاص از گناهان ظاهری و وساوس شyyیطانیه و آرزو هyyای دروغ،خصوص از افکار باطله و

مطلع و تمامی آن از مyyردم پنهyyان اسyyت،که حق تعالی بر همه پنهان کردن واجب و اظهارش حرام است.پس کوشش در

روایت شده:صاز رسول اکرم اعمyyال ناشایسyyته گyyردد آن را از»هر کyyه مyyرتکب چyyیزی از.«(1) را بپوشاندمردمان بپوشاند تا خدا نیز او

ي أعوذ بك من خyyزي الyyدنیا وعyyذاب االخyyرة وأعyyوذ هم إن »اللyyرام وقyyدرتك تي ال ت تك ال بوجهك الكریم وسلطانك العظیم وعزر األوجyyاع yyرة وشyyدنیا واالخyyر ال yyتي ال یمتنع منها شیء من ش ال

ه العلي العظیم«. ها. وال حول وال قوة إال بالل كل

آن هم نه با ارادۀl شخصی، بلکyyه بyyا تأییyyدات الهی. بyyه عالوه، معصyyوم بودن فرد امتیاز و هyyنری بyyرای وی محسyyوب نمی شyود، زیyyرا بyyه بyyاور شیعه، این حالت یک امر اکتسابی و در نتیجه زهد و تهجد نیست، بلکyyه حالتی خداداد است که تنها به چهارده نفر عطا شyyده و ایشyyان مصyyون از گناه و خطا هستند. این مانند آن است که چشمان شخصyyی را کyyور کنند و بعد به دلیل آنکه او به نامحرم نگاه نمی کند، تقدیسش کنند و او

را به خاطر این خداترسی و پارسایی گرامی بدارند. )ویراستار( ( آن را بیyyان2/296- شیخ محمyyد مهyyدی نyyراقی در جyyامع السyyعادات )1

کرده، و آن را به منبع حدیثی معینی نسyyبت نyyداده اسyyت، اصyyل آن در من أصاب»( با این لفظ روایت شده است: 2/8258موطأ إمام مالك )

ه »هر کسی دچار چyyیزی از«. من هذه القاذورات شیئا. فلیستتر بستر اللاین پلیدی ها گشت، آن را با پوشش خداوند بپوشاند«. ]مصحح[

توحیدعبادت

152

خداوند ازشفاعت برای کسی نافع است کهاو راضی باشد

مسyyئلة شyyفاعت، یکی از مسyyائل مهم دیyyنی اسyyت و از مسلمات دین مبین اسالم اسyyت. امyyا در کیفیت و چگyyونگی آن

در میان فرق اسالم اختالف وجود دارد: عقyyاب در اسyyقاطصجمهور اشاعره و امامیه بyyرای پیغمyyبر

]لغو کردن مجyyازات[ از اهyyل عقyyاب اثبyyات شyyفاعت کرده انyyد، تyyأثیری در اسyyقاطصولی معتزلyyه گفتنyyد کyyه شyyفاعت پیغمyyبر

عقاب ندارد، بلکه در ایصال ]رساندن[ ثواب به اهل ثواب مؤثر گناهکار مورد عفوص به بیان واضح تر، با شفاعت پیغمبراست.

بر علyyوص نخواهد شد، ولیکن درستکار به شفاعت پیغمبرواقع ادلة فریقین در کتب کالمیyyه و منزلتش افزوده خواهد شد.رتبه

مسطور است. اختالف معلوم شد که مسyyئلة شyyفاعت مسyyلم فyyرقاز بیان اختالف در کیفیت و حقیقت شفاعت است.است، و

دربارةما پیش از همه چیز مراجعه به قرآن می کنیم تا ببینیمشفاعت چه می گوید. در قرآن آیاتی هست که مطلقا و صyyریحا

شفاعت را رد می کند:وه من﴿ yyذين نس ل ويله يقyyول تي ت م ي ويله ي ٱه ينظyyرون إال ت ۥ #$ ي #$ ي ي ۥه #$ ي ي�

yyا فعوا لن نا من شفعاء في حق فهل ل نا ب ل ق جاء رسل رب ي���2ق ي� ٱ ي" �ي ي�هم ل ع yه وض yم ق خسروا أنفس ا ن ذي كن ل ر مل غ نرد فن ي�أ ي� �ي �� ه �ي ٱ ي� �ي ي

ترون [53]األعراف: ﴾٥٣ي ما كانوا ي »آيا ]آنان[ جز در انتظار تاويل آنند روزى كyyه تyyاويلش فyyرا رسyyد كسانى كه آن را پيش از آن بyyه فراموشyyى سyyپردهاند مىگوينyyد حقyyا فرسyyتادگان پروردگyyار مyyا حyyق را آوردنyyد پس آيyyا ]امyyروز[ مyyا را شفاعتگرانى هست كه براى مyا شyفاعت كننyد يyyا ]ممكن اسyت بyه دنيا[ بازگردانيده شويم تا غير از آنچه انجام مىداديم انجyyام دهيم بyyه راستى كه ]آنان[ به خويشتن زيان زدند و آنچه را به دروغ مىساختند

«،از كف دادند مبين ﴿ ا لفي ضل ه إن كن لل �ت علمين ٩٧ٱ yyرب ويكم ب yyنس ي� إ ٱ ٩٨ي(

رمون م نا إال ي1وما أضل ي� فعين ٩٩ٱ yyا من شyy ديق١٠٠ فما لن yyوال ص

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

153

[101 -97]الشعراء: ﴾ ١٠١�حمي »]در جهنم مشرکین به معبودهای خود خطاب می کنند که[ قسyyم

گyyرفتن شyyما بyyا رب العyyالمین جyyز در گمyyراهیبyyه خyyدا در مسyyاوی ما را مجرمین گمراه کردند. برای ما شyyفاعت کنندهآشکاری نبودیم؛

دوست دلسوزی نیست«،ولyyدين ﴿ م yyذب بي ا نك ٱوكن يقين ٤٦ي yyا ى أتىن ي� حت ي�فمyyا تنفعه ٤٧ٱ

فعين لش [48-46]المدثر: ﴾٤٨ٱشفعة »و روز جyyزا را دروغ مي شyyمرديم، تyyا مyyرگ مyyا در رسyyيد، و

شفاعت شفاعتگران آنها را سود نبخشد«،س لهم من﴿ ه ل روا إلى رب yyش ذين يخyyافون أن ي ل yyه ي�وأنyyذ ب ي� ي� ٱ ي�

وال شفي ب�دونه ول ب�9 [51]األنعام: ﴾ۦ »آن کسانی را کyyه از حشyyر بyyه سyyوی خyyدا می ترسyyند، بترسyyان،

برای آنان جز او ولی و شفیعی نیست«،﴿ وذك ي لyد yوة حي هم وا وغyر خذوا دينه لعبا ول ت ذين ل ي�وذر ه# ي� ٱ ي� ٱ ي" ي� ي� ٱ ٱ

وال ه ول لل س لهyyا من دون ل ب yyا كسyyبم ل ن yyس ب�9به أن ت ٱ ي� ي" F� ن Gي ي� ۦ�[70 ]األنعام: ﴾ب�شفي

كه دین خود را لهو و لعب کردند و مغرور به»ترک کن کسانی را شدند، و با قرآن به آنان یادآوری کن تyyا نفسyyی بyyه سyyببحیات دنیا

شyyفیعیگناهان خود، به هالک تسلیم نشود، برای او جز خyyدا ولی ونیست«،

رمyyون ﴿ م لس اعة ي yyلس م تقyyوم ي1وي ي� ٱ ي� ٱ هم من ١٢ي يكن ل ي�ولي�شركائه شفعؤا وكانوا بشركائه كفرين [13- 12]الروم: ﴾ ١٣ي�

می گردند»روزی که قیامت می شود، گناه کاران خاموش و ناامید بودند شفیعانی پیداو برای ایشان از شرکایی که به خدا نسبت داده

نمی شوند و به آنان کافر می گردند«،ا وال﴿ yyلكون ش كانوا ال ي ه شفعا ق أول لل خذوا من دون ت ‍$%أم ي' ي� ي ي� 75 ه ٱ ٱ

قلون [43]الزمر: ﴾ ٤٣ي�ي ، شفیعانی اتخاذ کردند؟ بگو: آنyyان کyyه چyyیزی از»آیا غیر از خدای

عقل ندارند؛ چگونه می توانند شفاعت کنند؟«دستشان بر نمی آید وجعون﴿ ه ت ثم إل أ موت و لس ك فعة جميع له م لش ي�قل لله ي� ;� ي� ي� ٱ ٱ ي� ۥ # ٱ[٤٤]الزمر: ﴾٤٤

مخصوص خداست، مالک آسمان ها و زمین اسyyت»بگو: شفاعتو همگی به طرف او رجوع می کنید«،

فع﴿ yyا شyyه yyل م ب ا وال ي yyش س عن ن زي ن ما ال ت قوا ي ت ب8و ي� ي� %$‍ ي' FGي ي ي1 ي ٱها ع وال ه ينصرون خذ م ي�وال ي ب� �ي ي� [48]البقرة: ﴾ ٤٨ي3

نفس دیگyyری نخواهyyد توانسyyت»بپرهیزید از روزی که نفسی بyyرای

توحیدعبادت

154

چیزی بپردازد، و از او فدیه ای پذیرفته نخواهد شد، و برای او شyyفاعتی نخواهد داد، و به آنان کمکی نخواهد شد«،فایده ال﴿ تي ي ل أن ي نكم من ق ذين ءامنوا أنفقyyوا مما رز ل ها ب�يأي ي #$ ي ي� ي� ٱ

لظلمyyون كفyyرون هم فع و yyوال ش فيه وال خل ٱب ي� ٱ ب8 ب8 Nب ]البقyyرة: ﴾٢٥٤ي'254]

آنچyyه کyyه بyyر شyyما روزی»ای کسyyانی کyyه ایمyyان آورده ایyyد، از خریyyد و کرده ایم صyyدقه دهیyyد، قبyyل از اینکyyه روزی بیایyyد کyyه در آن

ظالمانند«،و دوستی و شفاعتی نیست، و کافرانفروش ي﴿ ن عن من بضyy ال ت لyyر ن yyر خyyذ من دونه ءالهyyة إن ي ي-ءأت �9 ي� ٱ �ي ۦ�

ا وال ينقذون ‍$%شفعته ش ي' [23]یس: ﴾ ٢٣ي� خداونyyد»آیا جز از خدا چیز دیگyyری را معبyyود اتخyyاذ کنم، کyyه اگر

دفع نکند و نتواندارادة ضرری به من کند شفاعت آنان چیزی از منمرا نجات دهد؟«،

ا﴿ ني شفعته ش موت ال ت لس في ‍$%وكم من مل ي' ي� ي- ٱ �[26 ]النجم: ﴾ فرشتگان که در آسمان ها هستند و شفاعت آنهyyا چyyیزیو چقدر»

دفع نمی کند«.را ولی بyyهآیyyات دیگyyری هم هسyyت کyyه شyyفاعت را ثyyابت می کند

شرط رضایت خداوند از مشفوع له ]کسی که برایش شyyفاعت شفاعت کننده؛ مانند:می شود[ و اذن او به

نه﴿ فع عنده إال بإ ذي ي ل ي(من ذا ۥ� ي2 [255]البقرة: ﴾ٱ»اگر اذن او نباشد کیست که در نزد او شفاعت کند؟«،

ا ثم﴿ ة أي ت yyض في س أ موت و yyلس yyق ذي خل ل ه لل كم �إن رب ي� ي� ٱ ٱ ٱ ٱنه ذلكم د إ فيع إال م ب yyا من شyyم أ ر yyدب ع ي ۦهتوى على ي( �ي ن� 45 ي6 ي� ٱ 2� ي� ي� ٱ ي ٱ

رون بدو أفال تذك ف ك ه رب ��لل ه �ي ٱ ي� [3]یونس: ﴾ٱ خداوندی است که آسyyمان ها و زمین را در شyyش»پروردگار شما

همyyه کار هyyا را او اداره(1) بعد بر عyyرش مسyyتولی شyyد،روز آفرید و اگyyر اذن او نباشyد شyفاعت کننyyده ای بyyرای کسyی نیسyت،می کنyد.

نمی شوید؟«،خداوند شما چنین است او را پرستش کنید آیا متذکرال﴿ ي له ق yyمن ورض لyyر yyه فعة إال م أذن ل yyلش ال تنفyyع مئ يي ۥ ي� ٱ ي� ٱ ) ي[109 ]طه: ﴾١٠٩

را»در آن روز مادامی که خدای متعال اذن ندهد و از شyyفاعت اوراضی نشود، شفاعتی فایده نمی دهد«،

فعة عنده إال لم أذن له﴿ لش ي�وال تنفع ۥ� [23]سبأ: ﴾ ٱ خداوندی اسyyت»پروردگار شما - ترجمه آیه بدین شکل صحیح است: 1

بعyyد بyyر عyyرش اسyyتقرارکه آسمان ها و زمین را در شش روز آفریyyد ویافت، همه کار ها را او اداره می کند ...« ]مصحح[.

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

155

شفاعتی نافع نمی گyyردد، مگyyر بyyرای کسyyانی کyyه»در نزد خداوند شود«،اذن بدهد مفید

دا ﴿ من ع لyyر خذ عنyyد ت فعة إال من لش لكون ي�ال ي ي� ٱ ٱ ٱ ]مyyریم: ﴾٨٧ي�87]

فقط کسی که عهدی نزد خداوند متعال داشته باشyyد»در آن روز می تواند شفاعت بکند«،– یعنی مأذون باشد –

حق﴿ هد ب yyفعة إال من ش yyلش yyه عون من دون ذين ي ل yyك ل ي�وال ي ٱ ٱ �ي ٱ ي�لمون ي�وه ي [86]الزخرف: ﴾ ٨٦ي�

»آنهyyایی کyyه غyyیر از خyyدا عبادتشyyان می کننyyد، قyyادر بyyه شyyفاعت آننیستند. فقط برای کسانی که علم به وحyyدانیت خyyدا داشyyته و با

شهادت می دهند می توان شفاعت کرد«.***

نتیجه آیات و تحقیق در مسئلة شفاعت نتیجه گرفتن از آیات باال و تحقیق در مسئلة شفاعت محتyyاج

به مقدمه ایست. انسyyانیکی از تعلیمات عالی و مسyyلم اسyyالم این اسyyت که

از اوباید بyyه غyyیر از حق تعyyالی متکی بyyه کسyyی نباشyyد، و غyyیر سعادت مyyادیموجودی را مؤثر نداند، و چون از جهت دیگر در

و معنوی انسان گرو بند اعمالش هست: رهينة ﴿ بما كسب ي"كل ن F� ن G[38]المدثر: ﴾٣٨ي

گرو عمل خویش است«،»هر کسی در تحصیل اعمyyال نیyyک و افعyyالپس باید با توکل و اتکا به حق،

تکامل کرد:پسندیده و طی مراحل ترقی و عاقبت جوینده یابنده بودسایة حق بر سر بنده بود

فلها﴿ ت أس وإ ألنفسك سنت أ سنت أ ي�إ #$ ي ي� ي� ي� ي� ي� ي� [7]اإلسراء: ﴾ي�.»هر نیک و بدی که کردید به خودتان برمی گردد«

اسyyت، عمyyل و کyyردار نیyyک بyyا تسyyلیمانسان فرزنyyد عملش سعادت و رستگاری است:شدن به حق اصل

ه وال﴿ ره عنyyد رب سyy فله أ ه وهyyو م هه لل لم و م أ ۦبل ۥ ي1 ۥ� ب� ي� ۥ ي1 ي ي� O� هزنون ه وال ه ي ف عل ي�خ ي� ي� ي� [112 ]البقرة: ﴾١١٢ي

»آری، کسی که خود را به خدا تسyلیم کنyد و نیکوکyار باشyد مyزد پروردگارش می یابد و ترس و غمی ندارد«.خود را نزد

نجyyات از بyدبختی ها و نکبyyات، فقyط بyه وسyیلة عمyل صyالح میسر است، و هر بدبختی كه به بشyyر روی می آورد بyyه واسyyطة

توحیدعبادت

156

اعمال بد آنها است:yyرد إلیكم مyyا هي أعمyyالكم ت »اعمyyال شyyما بyyه خودتyyان( 1)«»إن

.برمی گردد«خداوند می فرماید:

ز به وال﴿ م سوءا ي من ي كت ل وال أماني أ ك س بأماني ۦل ي1 ي� �ي �� ي� ٱ ي� ي� ي�ه وليا وال نصيرا لل ٱيج له من دون ۥ �[123]النساء: ﴾١٢٣ي

»]پاداش و كيفر[ به دلخواه شما و به دلخواه اهل كتyyاب نيسyyت؛ هر كس بدى كند در برابر آن كيفر مىبيند و جز خدا براى خyyود يyyار و

مددكارى نمىيابد« در شأن نزول این آیyه چyنین ذکyر کرده انyyد کyه مسyyلمانان با

اسyyتداللاهل کتاب مجادله و مخاصمه کردند و بر ضyyد یکyyدیگر بهyyتر و بyyاالتر ونمودند. اهل کتاب به مسلمین گفتند ما از شما

مyyا پیش از پیغمyyبر وبه خداوند نزدیک تریم چون پیغمبر و کتاب شما بهتریم چون پیغمyyبرکتاب شما بود؛ مسلمانان گفتند ما از

ما بهترین پیغمبران و خاتم انبیاسyyت و شyyرع مyyا ناسyyخ شyyرایع گردید.می باشد، این آیة مبارکه نازل امت خیرالمرسyyyلین یyyyا شyyyیعةیعyyyنی صyyyرف اینکyyyه ما

امیرالمؤمنین هستیم کافی نمی باشد؛ و همچنین به آرزوی اهyyلة إال من كان هودا﴿ کتاب نخواهد بود که می گویند: جن خل ي�لن ي ٱ � ي

نصرى [111: ة]البقر ﴾يأ نصyyرانی»هرگز داخل نمی شود بهشت را مگر کسی که یهودی یا

باشد«. شد، بلکyyه سyyعادتخالصه، هیچ کاری با آرزو درست نخواهداخروی موکول به علم و عمل صالح است.

به آروز و هوس بر نیاید اینمعنی

تواند به آب دیده و خون جگربود

ناصyyرهر کس کار بد بکند جزا داده خواهد شد و جyyز خداوندو ولی ای نمی یابد.

دهندمنازل به اعمال نیکوقیامت که بازار مینو نهند

( وجyyود دارد. و در3/90- متن حدیث نبوی، آنگونه که در بحار األنوار، )1 مصادر أهل سنت، جمله در ضمن حدیث قدسی معروف آمyyده و لفyyظ

یها لكم ثم أوفیكم إیاهyyا« آن: yyالكم أحصyyا هى أعمyyم »اینهyyا اعمyyال»إن شماست که برایتان حساب می کنم سyyپس جyyزای)خyyوب یyyا بyyد( آن را

(. ]مصحح[6737می دهم«. نگا: مثال: صحیح مسلم، ح)

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

157

بضاعت به چندان که آریبری

کسی را که حسن عملبیشتر

بریاگر مفلسی شرمساریبه درگاه حق منزلت پیشتر

سعدی فرمود: روایت شده کهدر حدیث شریف از حضرت باقر

يص»قال رسول الله : یا بني هاشم! یا بني عبدالyyyمطلب! إني شفیق علیكم وإن لي عملي ولكل رجyyل ه إلیكم وإن رسول الل

ه ما منكم عمله ال ا وسندخل مدخله فال والل تقولوا إن محمدا منقون، أولیائي منكم وال من غیركم یyyا بني عبدالyyyمطلب إال الyyyمتyون الyدنیا على ظهyوركم أال فال أعرفكم یوم القیامة تأتون تحملي قyyد أعyyذرت إلیكم فیمyyا yyون االخyyرة. أال إن اس یحمل ویأتون الن

ه عز وجل اسyمه فیكم« .(1)بیني وبینكم وفیما بیني وبین الل »ای بyyنی هاشyyم، ای بنی عبyyدالمطلب، فرمyyود: صرسول خدا»

بyyرای منمن رسول خدا بر شما هستم، و بyyر شyyما مهربyyانم، همانا را دارد، نگویید کyyهعمل من است و هر مردی از شما نیز عمل خود

داخل شود ما نیز داخل خyyواهیممحمد از ماست و بدان جایی که او من از شyyما و غyyیر شyyما فقyyط کسyyانیشد؛ نه، قسم به خدا اولیای

بپرهیزند. هان! نشناسم شما را در روز قیyyامت درهستند که از خدا دنیا را در پشتتان حمل می کنیyyد و دیگyyران آخyyرت را. آگyyاهحالی که

اسyyتباشyyید من در آنچyyه میyyان من و شyyما و میyyان شyyما و خداوند.معذور هستم و رفع تکلیف از خود نمودم«

بودالبته کسی که از جانب خداوند مبعوث برای تربیت مردم دعyyوت بyyهمی بایست همین طریقه را داشته باشد که مردم را

اعمyyال مyyردمعمل کند و سعادت و شقاوت را نتیجyyة مسyyتقیمقرار دهد.

اکنون ببینیم شyyفاعت چیسyyت؟ شyyفاعت سyyئوال از گذشyyتنگناه گناهکار است، و در اصطالح دینی عبارت است از سyyئوال

گناه کاران وبعضی از صالحین از خداوند برای گذشتن از عقابمورد عفو قرار دادن گناهکاران.

اعتقyyاد کyyه ضyyرر بسyyیار بyyه اهyyل دیانyyات وارد آورده،این اسyyت از تعلیمyات کاهنyyان کyه بyرای اینکyه نyyزد مyردم تحریفی

(. ]مصحح[8/182- الكافی )1

توحیدعبادت

158

شأنی داشته باشند این معنی را درسyyت کردنyyد و این مقyyام رابرای خود قائل شدند.

اسyyت کyyه مشyyرکین قائyyل بودند این همان شyyفاعت شyyرکیه گوینyyد میچنانکه در نزد عامه و جاهلین امت معروف اسyyت که

فرمودنyyد کyyه ای گناه کyyاران‡ و ائمهص- العیyyاذ باللyyه- پیغمyyبر فردای قیامتامت، شما با ما محبت داشته باشید و ما شما را

کنیم. شفاعت می و بااین معنی با دعوت انبیا، مخالف، و با اصول اسالم، ضد، بعثقyyوانین تعلیم و تyyربیت منyyافی اسyyت، و الزم می آیyyد که

رسل لغو و بیهوده گردد، و بدان ماند کyyه بyyه طفلی بگyyویی: در از معلممدرسyyه بایyyد درس بخyyوانی، ولی اگyyر هم نخوانyyدی

کنم. نترس من می آیم و وساطت می از نواهی و اوامyyریصشود تصور کرد که پیغمبر اکرم آیا می

نyyواهیطرف خداوند بیاورد و بگوید باید اوامر را بجای آوری و شyyفاعترا تyyرک کyyنی، ولی اگyyر چyyنین نکyyردی من از شyyما

کنم؟ این مخالف تربیت و منافی با بعث رسل است. اسالم می عملهر سببی را قطع کرده و وسیلة فوز و رستگاری را فقط

اینکyyهاسyyت. شyyفاعت بyyه این معyyنی، عالوه بر نیک قyyرار داده است.کند، شرک محض را نیز متضمن مردم را مغرور می

کند، شyyفاعتی اسyyت اما شفاعتی که کتاب و سنت ثابت میکه به اذن خدا برای کسی صادر شود که موحد بوده و رضyyایت

، بایyyد موحyyد بyyود وتر خدا را جلب کرده باشد. به عبارت روشن شyyد بyyرای خyدا قائyyلشرکا و شyyفیعانی بyه این معyنی کyه ذکر

شخص شفاعت کند.نگردید، تا پیغمبر به اذن خدا از سyyyئوال شyyyد کyyyه »یyyyا رسyyyول اللyyyه،صاز رسyyyول اکyyyرم

:سزاوارترین مردم به شفاعت شما چه کسی اسyyت؟« فرمyyود »سزاوارترین مردم به شفاعت من کسی اسyyت کyyه از صyyمیم

.«(1)قلب ال إله إال الله بگوید بزرگ ترین اسباب نیل به شyyفاعت راصپس حضرت محمد

تجرید توحید قرار داد، و این درسyت بyرعکس چyیزی اسyyت که انبیyyاگyyردی که گویند: »وقتی نائل به شyyفاعت می مشرکین می

داشته باشی«. را شفیع بگیری و غیر از خدا به آنان هم مواالت اعتقyyادیتر، عقیyyدة شyyرکیه در شyyفاعت همین بyyه بیyyان واضح

کننyد و در میاست کyه عyوام دارنyد، کyه انبیyا و اولیyyا را عبyادت(. ]مصحح[2/373(، و مسند أحمد )99- صحیح بخاری، ح )1

در بیان حقیقیت واسطه ووسیله بین حق و خلق

159

عزاداری ایشان گریyyه ومقابلشان خضوع و خشوع و در مجالس کننyyد، و در دل جyyایگزین مینماینyyد و محبتشyyان را در زاری می

کنند کند، و خیال می ایشان بروز میعوض هزاران عمل فاسد از شyوند؛ این عقیyدة شyفاعت آنyان واقyع میفردای قیyامت مyورد

وجه اتکا به عمل صالح نداشتند. به هیچمشرکین است که نبیگویند: »اگر از نادانی های عوام یکی هم این است که می

مyyرحمتو امام را دوست بداری و شفیع قرار دهی مورد عفو و محبت بyا مقyربینخدا واقع خواهی گردید، چنانکه اگyر رابطyه و

دهی مyyورد لطyyف وپادشاه داشته باشی و آنyyان را شyyفیع قyyرار دانند که شفاعت بدون اذن خدا مرحمت واقع خواهی شد«؛ نمی

محال است:نه﴿ فع عنده إال بإ ذي ي ل ي(من ذا ۥ� ي2 [255]البقرة: ﴾ٱ

»كيست آن كس كه جز به اذن او در پيشگاهش شفاعت كند؟« کسyyی شyyفاعت از‡ وائمهصو بعyyد از اذن خداونyyد، پیغمyyبر

کنند که خداوند از او راضی باشد: میتضى﴿ فعون إال لمن ي�وال ي ٱ [28]األنبیاء: ﴾ي2

کسی که خداوند راضی باشد«.»و شفاعت نمی کنند مگر برای اى اگر خداى نباشد ز بنده

خوشنود شفاعت همه پیغمبران ندارد

سود

سعدی شyyفاعتخالصه، برای نجات یافتن از عقاید شرکیه راجyyع به

باید سه اصل را در نظر گرفت: بدون اذن خدا محال است؛: شفاعتاوال

: خداوند اذن شفاعت نمی دهد مگر آنکه قوال و عمال ازثانیاشخص مشفوع له راضی باشد؛

مجyyرد از: قول و عملی که راضی کنندة خداسyyت توحیدثالثا و سنت سنیة اوست.صعقاید شرکیه و متابعت رسول

بی فایyyدهپس اگر شرایط باال جمع نشyyود شyyفاعت شyyافعیناست.

گفت پیغمبر که جنت از اله مرچون نخواهی تو شفیعم

تو را

چیزیگر همی خواهی ز کسمخواه

جنت المأوی و دیدار خدا

مثنوی

توحیدعبادت

160

ی الله على سیدنا محمد وآله الطاهرین .وصل

161

7

در معنی و حقیقت سببیت و اشتباه مردم دراسباب

عدم توجه مشرکین به مسبب األسبابو

مرتبyyهخداوند تبyyارک و تعyyالی در آفyyرینش موجyyودات منتهyyای اتقان ]استواری[ و حکمت را در نظyر گرفتyه، و بنyا بyه مقتضyای

سyببحکمت برای هر موجyودی سyببی قyرار داده کyه بyدون آن تن پوشyyد.ممکن نیسyyت در ملکش موجyyودی پyyیراهن هسyyتی بر

نیسyyت زیyyرا قyyرآنشخص مسلم قرآنی، هیچ وقت منکر اسyyبابتصریح به اسباب کرده است:

ماء من ماء﴿ لس ه من لل ٱوما أنزل تهyyاٱ د م ض ب أ yyه yyا ب ي ي فأ �ي ي� ي� ٱ ي�ة . [164: ة]البقر ﴾وبث فيها من كل دآب

»و ]همچنين[ آبى كه خدا از آسمان فyyرو فرسyyتاده و بyyا آن زمين را پس از مردنش زنده گردانيده و در آن هر گونه جنبندهاى پراكنده

كرده«، هر چیزی سببی دارد و بدون سyyبب، نظyyام عyyالم منظمپس

نخواهد گردید:yه أن یجري األمور إال بأسبابها« (1)»أبى الل

»خدا خوددارى و امتناع فرموده كه كارها را بدون اسباب فyyراهمآورى نماید«،

پایة آفرینش بر روی این سنت است:وويال﴿... ه ت لل ت ن yyد لسyyولن تج yديال ه ت لل ت ن yyد لسyyي�فلن تج ٱ # ي� ﴾ٱ

[43]فاطر: »پس سنت خداى را هرگز دگرگون و تغييرپذير نخواهى يافت«؛

لکن باید دانست که: اسyyyباب عyyyالم، علیت تyyyام و فyyyاعلیت حقیقی بyyyرایاوال:

ه(، بyyا لفyyظ: yy/183 1- أصول الكافی، كلینی )1 ه )ع( أن yyد الل »عن أبی عبببا...«. yyیء س yyل شyy باب فجعyyل لك yyیاء إال بأس yyه أن یجری األش قال: أبى الل یعنی: »خدا خوددارى و امتناع فرموده كه كارها را بدون اسباب فراهم آورى نماید، پس براى هر چیز سبب و وسyyیلهاى قyyرار داده اسyyت...«.

]مصحح[

162

مسyyببات ندارنyyد؛ هyyر سyyببی کyyه می بیyyنی مقتضyyی و معyyد و فyyرق میyyان علت و معyyد این اسyyت کyyه]آماده کننyyده[ اسyyت،

وجود می کند، یعنی وقتی علت پیدا شyyدعلت، اعطای هستی و موجyyود می گyyیرد، و بyyه رفتن و نیسyyت شyyدنمسyyلما معلyyول،

معدوم و نیست می شود، اما معد آن است که بهعلت، معلول، معلyyول موجyyود نمی شyyود، و بyyه عyyدمش معyyدوموجyyودش مثل وجود پدر بyرای پسyر: وجyود پyدر علت تامyyه درنمی گردد؛

پسر نیسyyت، بلکyyه بایyyد شyyرایط دیگyyر هم جمyyع بشyyودپیدایش موانyyع بودن مادر، و سالمت نطفة پدر، رحم مادر، نبyyودنمانند

غذایی كه مادردیگر، و پیدایش شرایطی مانند هوا و آب و مواد موانع مفقود گردیyyد،باید بخورد؛ وقتی که این شرایط موجود و

نیست، بلکه سبب و معداوالد پیدا می شود. پس پدر علت تامه معدوم نمی شود:است و به رفتن پدر نیز پسر

yyون ﴿ ن تم ما ت ي�أفyyرء خلقyyون ٥٨ي� ن ن لقyyونه أ ت ي� ءأنت ٱ ي� ي� ۥ� ي* ﴾٥٩ي�[59-58]الواقعة:

»آيا آنچه را ]كه به صورت نطفه[ فرو مىريزيد ديدهايyyد؟آيyyا شyyماآن را خلق مىكنيد يا ما آفرينندهايم؟«،

yyون ﴿ رث تم ما ت ي�أفyyرء رعyyون ٦٣ي� لز ن ن رعyyونه أ ت ٱ ءأنت ي� ي� ۥ� ي= ﴾٦٤ي�[64-63]الواقعة:

»آيyyا آنچyyه را كشyyت مىكنيyyد مالحظyyه كردهايyyد؟ آيyyا شyyما آن را]بىيارى ما[ زراعت مىكنيد يا ماييم كه زراعت مىكنيم؟«،

ربون ﴿ ذي ت ل مyyاء تم ي���2أفرء ٱ ي� ٱ ٦٨ي� ن أ م تمyyوه من أنز ي� ءأنت ي= ي� ٱ ي� ي�منزلون ن ي�ن ٱ [69- 68]الواقعة: ﴾٦٩ي�

»آيا آبى را كه مىنوشيد ديدهايد؟ آيا شما آن را از ]دل[ ابر سyyپيدفرود آوردهايد يا ما فرودآورندهايم؟«،

yyورون ﴿ تي ت ل ار لن تم ٱأفyyرء ٱ ن٧١ي� ن جرتها أ yyش ت yyأنش ي� ءأنت ي� ي� #$ ي ي�ي�منش ون [ 72-71]الواقعة: ﴾٧٢ٱ

»آيyyا آن آتشyyى را كyyه برمىافروزيyyد مالحظyyه كردهايyyد؟ آيyyا شyyما]چوب[ درخت آن را پديدار كردهايد، يا ما پديدآورندهايم؟«. بر دارد،علت حقیقی خداوند است و اگر توجهش را از عالم

عالم به نیستی ازلی خود برمی گردد:﴿ وال ن خذه سن ب�ال ت ي ب8 ۥ #$ [255]البقرة: ﴾ي

»نه خوابى سبك او را فرو مىگيرد و نه خوابى گران«. ندارد، بلکهبنابراین سبب معین، استقالل در حصول مطلوب

بشyyود تyاباید ضم ]پیوست[ اسباب دیگر شود، و رفع موانع هممطلوب حاصل گردد.

در معنی و حقیقت سببیت و اشتباهمردم در اسباب و ...

163

شyyخص موحyyد نبایyyد اسyyباب را مسyyتقل بدانyyد، و نبایyyد هم تعطیyyل در اسyyباب روا دارد، بلکyyه بایyyد بyyا تمسyyک بyyه اسyyباب،

مسبب األسباب را کارگزار بداند. اسyyباب و خلyyع اسyyباب؛ موحyyد خلyyعفرق است میان تعطیل

را مسبب األسyyباب می دانyyد و بyyه قyyدراسباب می کند و خداوند می کند، اما مشرک چشم به سyyبب داردمقدور هم تهیة اسباب

فراموش می کند؛ خداوند تبارک و تعالی اسyyباب راو مسبب را متقن خلق فرموده کyyه مyyردم چشyyم از مسyyبب األسyyبابچنان

پوشیده اند. درپس اینکه در قرآن در بعضی آیات اثبات سبب می کنyyد، و

اسyyباببعضی دیگر نفی سبب، اشاره بyyه این معyyنی اسyyت کهمستقل نیستند.

نyyیزمردم عالوه بر شرک هایی که دارند مبتال به شرک سyyبب می دانند.می باشند، و هر سبب ضعیف را قاضی الحاجات

از سبب سyازیت منسyوداییم

دیده ای خواهم سببسوراخ كن

تا مسyبب بیyند اندر المكان

از مسبب می رسد هر خیرو شyر

و ز سبب سوزیتسوفسطاییم

تا سyبب را بركند از بیخ و بyن

هرزه بیند جهد و اكساب دكان

نیست اسباب و وسایط را(1)اثyر

ب مناسyyبت خاصyyی اسyyت و هرثانیا: ب yyمیان سبب و مس چیزی سبب هر چیزی نمی شود.

باشyyد.باید خصوصیتی میان علت و معلول و سبب و مسبب مسبب نشyyویماگر قائل به خصوصیت و مناسبت میان سبب و

آیyyد کyyه هyyر چyyیز بایyyد هرج و مرج در علل و معلyyوالت الزم می بدون مناسبت علت چyyیزی شyyود؛ مثال میyyان آتش و سyyوزانیدنمناسبتی است، نمی شود آتش سبب تyyری گyyردد و بyyه واسyyطة

توانyyد میاین رابطة خاص در میان موجودات است کyyه انسyyان- مثنوی معنوی موالنا با اندک تغییر. ]مصحح[1

توحیدعبادت

164

وقyyتی ربyyط وعلم به موجودات پیدا کند و تحقیق حقایق نماید؛ ممتنع خواهد بyyود.مناسبت میان اشیاء نباشد، تعلیل و استدالل

چیز دیگری باشد و تاتواند علت پس بدون مناسبت، چیزی نمی نباید حکم به سببیت کرد. یافته نشود راه مناسب و خصوصیت

راه موجود است:برای حکم به سببیت چیزی، دوــه:1 مثال وقyyyتی کyyyه تجربyyyه کyyyردی و مکyyyرر آتش- تجرب

اینکهکنی بر سوزاند، حکم می برافروختی و دیدی که اغلب می راه تجربه، راهی است صحیح، و ترقی و است. آتش سوزاننده است؛ مادیات از این راه به دست آمدهتکامل بشر در

گyyاهی تجربyyه بyyه کشyyف سyyبب راه نyyدارد، و باید- وحی:2 اعمالاتکای وحی کرد تا وحی سببیت را بیان کند؛ مثل سببیت بyyرایصyyالحه بyyرای سyyعادت اخyyروی و سyyببیت اعمyyال رذیله

شقاوت اخروی.پس برای کشف سببیت دو راه هست: تجربه و وحی.

دچار بشر در تشخیص سببیت بعضی اشیا برای بعضی دیگر گyyردد: بعضyyی را بyyرای بعضyyی دیگyyر سyyبب قyyرار اشyyتباه می

از وحیدهد، حال آنکه سبب نیسyyت؛ نyyه تجربyyه کyyرده و نه می صبر است یاگویند عطسه عالمت شاهدی دارد؛ مانند اینکه می

باشد. عدد سیزده نحس می* * *

، در مسئلة سببیت دو اشتباه پیدا می شود:خالصه آنکه بشر خیال می کند اسباب عyyالم، علتاشتباه نخست:

است و متوجyyه نمی گyyردد کyyه تyyا خداونyyد مشyyیتش عالقyyهتامه هیچ سببی کارگزار نیست؛نگیرد

خواجه پندارد كه روزی دهدهد

او نپندارد كه روزی ده دهد

یک سلسله بی دینی ها از این جا پیدا می شود: معلمین جاهyyل اسyyت،می گویند فالن دعا یا فالن نyyذر، علت تامyyة فالن حyyاجت

نمی رسyyد و در اوشخص مشغول به عمل می شyyود و بyyه نتیجه و نyyذر دروغ اسyyت وعقیدة باطلی پیدا می شود که مطلقyyا دعا

نyyذر، علت تامyyه نیسyyت،هیچ اثری ندارد؛ بی خبر از اینکه دعا وبلکه معد است.

در فهم سyyyببیت و مناسyyyبت میyyyان علت واشـــتباه دوم: می کنند هرمعلول به میان می آید که مردم غفلت ورزیده خیال

در معنی و حقیقت سببیت و اشتباهمردم در اسباب و ...

165

چیزی علت هر چیزی می تواند باشد.این اشتباه، علت پیدایش خرافات است، مثال: نعyyل اسyyب را سبب توسعة رزق می گیرد، انگشتر عقیق را رافع بدبختی قرار

عالمت سعدمی دهد، دیگ سمنو را شافی می داند، فالن چیز را نحو عقایyyد عالوهو چیز دیگر را عالمت نحوست می پندارد. این عقyyل و پریشyyانیبر اینکه شرک بyyه خداسyyت، سyyبب انحطyyاط می ترسyyد، بyyه هyyرفکر هم می گردد. این بیچyyاره از هyyر چyyیزی

ک yyه متمسyyهموهومی امیدوار است، همیشyyباب موهومyyه اسyyب شyyده، سyyرگردان واسyyت، راه اسyyتدالل عقلی بyyر او بسyyته

ببرد، با هر بادی لyyرزان وحیران، نمی داند چه کند و به کجا پناهم﴿ بyyه کسyyی معتقyyد: با هر ناحقی همراهست و هyyر روز ي�صyy ب �9� ن

جعون ي�ع فه ال ي ي� Pب [18: ة]البقر ﴾١٨ي6»كرند، اللند، كورند، بنابراين به راه نمىايند«.

167

8

آغاز بت پرستی در بشر

سyyبب بت پرسyyتی و اتخyyاذ اصyyنام دو چyyیز اسyyت: پرسyyتش ستارگان، چنانکه در باب حyyرمت تنجیم بیyyان کyyردیم، و عبyyادت

مقدمه ای است.مردگان، اما پرستش مردگان محتاج به تقدیم مyyرده ایاز مراسم تدفین پیشینیان چنین بر می آید که چyyون

زنده نیز بyyا ویرا به خاک می سپردند گمان می کردند که چیزی مyyرده ای را بyyه خyyاکمyyدفون می شyyود. یونانیyyان قyyدیم چyyون

می خواندند و دعا می کردندمی سپردند سه بار روح او را به نام کyyه در زیyyر خyyاک بyyه نیک بخyyتی زنyyدگی کنyyد و سyyه بyyار بyyه او

جyyانت از رنج فyyارغ بyyاد«.می گفتند کyyه »سyyعادت بyyا تyyو یyyار و زیر خاک بدان پایه بyyود کyyهعقیدة آنان به بقای وجود انسان در

لyyذات و آالم را احسyyاس خواهyyدگمان داشتند کyyه در آنجyyا نyyیزکرد.

خyاکاسالم می گوید کyyه روح در عyالم دیگyyری غyyیر از عyالم قyyبرموسوم به »برزخ«، معذب یا متنعم خواهد بyyود و بyyر روی پسمی نوشتند: »اینجا آرامگاه فالن اسyyت«. و این عبyyارت که

یادگyyاری ازاز قرن ها به ما رسیده، و اکنون نیز متداول اسyyت، فی الحقیقyه- هیچعقاید دیرینه آنهاست، در صورتی که امyروز-

مسلمانی گور را آرامگاه وجyyود جyyاودانی نمی شyyمرد. مردمyyان خyاک معتقyد بودنyد همیشyyهقدیم چنان به حیات انسyان در زیر آالت حyyرب را چyyون مyyورداشyyیایی ماننyyد البسyyه و ظyyروف و

انسان به خاک می سپردند، حyyتیاحتیاج مردگان می پنداشتند با بyyر گyyور او شyyراب می ریختنyyد وبyyرای رفyyع تشyyنگی مyyرده و

گرسyyنگی بیاسyyاید، و اسyyبان وخوردنی هyyا می نهادنyyد تyyا از رنج می بریدنyyد و بyyا مyyرده بyyه خyyاکغلمyyان شyyخص متyyوفی را سر به وی خدمت کنند.می سپردند تا مانند ایام حیات

زیyyرادر اثyyر این عقیyyده، دفن مردگyyان را واجب می شyyمردند روح وابستة تن بود، و زمانی در آرامگاه خاکی خویشyyتن متمکن و از حیات دیگر بهره مند می شد. روحی کyyه گyyور معین نداشyyت

پس از مشyyyقات و آالمبی مکyyyان و سyyyرگردان بyyyود، و اگرچه

168

می داشyت، ولی هرگyز بyدانزندگانی آسyایش جاویyد را دوست اشyyباح سرگشyyته و از آسyyایشنمی رسyyید و پیوسyyته بyyه شyyکل

بی نصیب بود، و از هدایا و اغذیه ای که احتیاج داشyyت برخyyوردار بیچyyارگی او را زشyyت خوی و بyyد انyyدیشنمی شyyد، و عyyاقبت

زندگان پرداخته ایشyyان را امyyراض گونyyاگونمی کرد، لذا به آزار تبyyاه کyردن کشyyت، و زرع آنyyان برخواسyته درمی فرسyتاد، و به

مردم را می ترسyاند، تyا آنکyyه شyاید جسyدش راهیاکل سهمناک از سرگردانی برهانند، و معتقد بودند کyyه هرگyyاهدفن کرده او را

مدفون نشود روح او شقی، و چون مدفون گyyردد سyyعیدجسدیخواهد بود، و روح شریر را جن و شیطان می گفتند.

تyyدفینچنانکه گفتیم بشر در ادوار سyyابق بyyه آداب و مراسم بyyود کyyهعقیده ای کامل داشت، و نyyیز پیوسyyته از آن اندیشyyناک

بجا نیاورنyyدمبادا پس از مرگش مراسم معموله را در بارة وی می شyyمردند،و بی گور مانyyدن را بyه مyراتب از مyyرگ دشyyوارتر

جاوید بود.زیرا گور در نظر آنان برای آسایش و سعادت مyردم آتن چنyدین سyردار را کyه در جنگ هyای دریyایی کyه از

بودنyyدتدفین کشتگان دریغ کرده و اجساد آنان را به آب افکنده هالک ساختند، و بنا بر آنچه گذشت از این کار تعجب نباید کyyرد،

روح را اززیyyرا سyyرداران مزبyyور شyyاگردان فالسyyفه بودنyyد، و یکyyدیگرجسyyم ممتyyاز می دانسyyتند و چyyون آن دو را وابسyyته به تفyyاوتینمی دانسyyتند در نظر شyyان فنyyای جسyyد در آب بyyا خyyاک

نداشت از این رو کشتگان سپاه را به امyyواج دریyyا می سyyپردند، خyyویشولی مردم یونان که حتی در آتن نیز پایبنyyد عقایyyد کهنة

سyyاختند، و حyyال دیyyنی متهم و مقتyyول بودند سرداران را بyyه بی نگاه داشته بود، لذااینکه فتوحات آنان، آتن را از آسیب دشمن

دیyyوان عyyدالت خواهyyاناقوام کشتگان، جامyyة عyyزا پوشyyیده ازشدند. انتقام می

تyyدفینهای قدیم گاهی قانون مقصرین بyyزرگ را از در مدینه ترین سyyyyختسyyyyاخت، و این از و مراسyyyyم آن محyyyyروم می

به جyyزای خyyودسیاست ها بود، زیرا بدین وسیله روح مقصر نیزگشت. رسید، و به عذاب ابدی منتهی می می

زیyyرنخستین تصور آدمی دربارة مرگ این بود کyyه انسyyان در خاک زندگی کyyرده و روح وی هرگyyز از جسyyدش دوری نخواهyyد جست و در همان خyyاکی بyyاقی خواهyyد مانyyد کyyه اسyyتخوان های

زیست چنان از می مدفون است. وجودی که در زیر خاکمرده

سبب پیدایش بت وپرستش آن

169

محتyyاج نباشyyد و از اینطyyبیعت اولی دور نبyyود کyyه بyyه خyyوردن جهت در ظyyرف سyyال روزهyyای معیyyنی بyyرای مردگyyان طعyyام

بردند. میپرستش مردگان

دیری نپایید که بر عقاید مذکور تکالیفی نیز مترتب شد چyyون زنyyدگانمردگان را پیوسته به خyyوردن و آشyyامیدن حyyاجت بyyود

از آنجyyا آیینرفع این حاجت را از وظایف خویش می شمردند وپرستش اموات پیدا شد.

برترینمردگان از زمرة مقدسات بودند و پیشینیان بهترین و نیکوکار و منزهصفات را به آنان منسوب می نمودند، اموات را

و نیک بخت می خواندند، و تمyyام احتراماتی کyyه از جyyانب آدمیyyان مبذول و مراعی بyyود دربyyارةنسبت به خداوندی محبوب و توانا

احترامyyات، اختصyyاص بyyه مyyردمآنان اجyyرا می گردیyyد. این گونه تفاوتی در بین نبود.بزرگ نداشت و مردگان را

پرستشگاهیونانیان اموات را خدایان زیر خاک می خواندند، و ماننyyد روم وآنان قبyyور مردگyyان بyyود. این روش در هندوسyyتان

خyویش طعyامییونان مرسوم بود، هندوان نyیز بyyرای مردگyان خyyانه ایموسyyوم بyyه »سyyرادها« می سyyاختند و هyyر صyyاحب

می بایستی سرادها را از برنج و شیر و ریشة درختان و میوه هyyا وحشیان افریقyyا و هنyyدفراهم سازد تا ارواح بدو مهربان شوند.

و یونyyyان امyyyوات خyyyویش را خyyyدایانی خوشyyyبخت و شyyyادکام مشروط بدان می دانسyyتندمی پنداشتند، ولی خوشبختی آنان را تقصyyیر و کوتyyاهی نکننyyد، وکه زندگان در کار خیرات و مyyبرات

برای مرده ای مهیا نشyyود روحگمان می کردند که چون سرادها سyyرگردان و مایyyة آزار زنyyدگانوی از آرامگاه خود خارج شyyده

بود خواهد گشت، بنا بر این خدای ارواح تا زمانی مسلم خواهدكه زندگان آداب معمولة مذهب را در بارة آنان به جای آرند.

بشyyرظاهرا آیین پرستش اموات از قyyدیم ترین مyyذاهب نyyوع بود كyyهاست. ابتدای معبد و پرستشگاه مردم منحصر به قبرها

امثyyال آنانواع پرسyyتش ها را از قبیyyل نyyذر و نحyyر و قربyyانی و رفع كربات را برای مردگان بجای می آوردند و قضای حاجات و

از صاحب قبر می خواستند.اسالم برای حفــظ توحیــد و ســد راه قبرپرســتی احكــامی

:وضع فرمود

توحیدعبادت

170

از- امر به تسطیح قبور نمود. شهید اول در كتاب ذكyyری1 ابوالهیاج روایت می كند كه گفت:

أن الص»أبعثك على ما بعثني عليه رسyyول اللyyه :يعلقال طمسته« تدع قبرا مشرفا إال سویته وال (1)تمثاال إال

مyyرا مبعyyوث فرمyyود:صکyyه پیغمyyبر»مبعوث می کنم تو را بر آنچه بلندتر است تسویه کyyنی و بyyا سyyطح زمیناینکه هر قبری که از زمین

. تمثال و صورتی را محو گردانی«برابر سازی، و هر قyyبرصو نyyیز شyyهید در ذکyyری می گویyyد کyyه رسyyول اکyyرم

فرزندش ابراهیم را تسطیح فرمود: و نyyیز می گویyyد: قاسyyم بن مسطح بود، و شیخین را کهصمحمد گفت: دیدم قبر نبی اکرم

منyyوره مسyyطحو نیز می گوید: قبر مهاجرین و انصyyار در مدینة؛(2)بود

- از جابر نقل شده است که:2 أن یجصص القبر أو یبنى علیه أو أن یقعدنهى رسول الله»(3)«علیه

بر قyyبر یyyا نشسyyتن بyyر آن را نهی گچ کاری و بنایص»رسول خدافرمود«؛

:في الفقیه عن الكاظم- 3 »إذا دخلت الyمقابر فطأ القبور، فمن كان مؤمنا استروح إلى

(4)ذلك ومن كان منافقا وجد ألyمه«

گورسyyتان داخyyل»هنگامی كyyه در می فرمایyyد: حضرت كyyاظم–yyy 1/706- شyyyیخ طوسyyyی در »الخالف«، )1 (، و کلیyyyنی فی707

»الكافی« با سند خودش از أبی عبyyد اللyyه )ع( روایت کyyرده کyyه گفت: »بعثنی رسول الله )صلى الله علیه وآلyyه( إلىأمیر المؤمنین )ع( فرمود:

یعyyنی:المدینyyة فقyyال: ال تyyدع صyyورة إال محوتهyyا، وال قyyبرا إال سyyویته«. »رسول الله مرا به مدینه فرسyyتاد و فرمyyود: هیچ عکسyyی را رهyyا نکن مگر اینکه آن را پاک کنی و هیچ قبری را فرو نگذار مگر اینکه آن را بyyا

/yy 3 حyyر عyاملی، )»وسyائل الشyyیعة«زمین یکسان کنی«. نگا: 209– (. وحدیث أبی الهیاج األسدی در مصادر أهل سنت، صحیح مسلم،210

( وسyyنن1049(، ح)3/366(، وسyyنن ترمyyذی، )969كتyyاب جنyyائز/ ح )(. ]مصحح[.1/96(، ومسند أحمد )2031(، ح)4/88نسائی، )

- نگا: الذكرى، نوشته شهید اول، شمس الدین محمyyد بن مكى العyyاملی2. ]مصحح[67/ ص1النبطی الجزینى، ج

(127/ص1- نوری طبرسی در»مستدرك الوسائل«، ]چyyاپ حجریyyه[، )3با لفظ نزدیyyک بyyه آن روایت کyرده، و حرعyاملی در وسyائل الشyیعه )

( آن را ذکر کرده اسyyت، و در مصyyادر اهyyل سyyنت، در صyyحیح2/869(. ]مصحح[970مسلم، كتاب جنائز، ح )

سبب پیدایش بت وپرستش آن

171

اگyyر مyyدفون قyyبر مyyؤمنشدی زیر گام خود قرار دهید قبور را، پس؛ منافق است متألم می گردد« است لذت و راحت می یابد و اگر

4 yy-د كهيعلyyر روایت می كنyyی بن جعفyyر از موسyyبن جعف فرمود:

(1)یصلح البناء علیه« »ال

»صالحیت ندارد بنای بر قبر«؛ قبyyور- قبری كه خراب شد نباید تجدید كرد و نyyیز گچ كyyاری5

روایت÷نباید بشود؛ چنان كyyه اصyyبغ بن نباتyyه از امیرالمومyyنین:می كند كه فرمود

ل مثاال، فقد خرج من اإلسالم« (2)»من جدد قبرا أو مث

»كسی كه قبری را تجدید کند یا تصویری بکشyyد از اسyyالم تحقیقyyا.خارج است«

yyورص عن النyyبيوعن الصyyادق yyوا على القب yyه قyyال: »ال تبن أن(3)تصوروا سقوف البیوت« وال

روایت می کند که فرمود:ص از رسول اکرم÷حضرت صادق؛»بنایی بر گورها نسازید و سقف خانه ها را تصویر نکنید«

- اسالم از عبادت و نمyاز بyر قبyور نهی فرمyود، چنانکyه در6 حyyدیث صyyحیح محقyyق و مسyyلم نyyزد جمیyyع اهyyل اسyyالم کyyه به

فرمود:صهیچ وجه شک در آن راه نمی یابد، رسول اکرمخذوا قبري قبلة وال ه تعyyالى لعن الیهyyود »ال تت مسجدا فإن الل

خذوا قبور أنبیائهم مساجد« (4)حین ات

(،2/37) ذكyyرى الشyyیعة(،y 1/115- من ال یحضره الفقیه، اثر صyyدوق )4(. ]مصحح[2/885 )وسائل الشیعة

»وسyyyائل(،yyy 148(، ح )1/461- تهyyyذیب األحكyyyام، شyyyیخ طوسyyyی، )1(. ]مصحح[3426، ح )الشیعة«

،2هyyy(، )ط280 یا 274- المحاسن، اثر أحمد بن محمد البرقی )وفات 2 (. »من ال33(، ح )yyy/612 2هyyyy(، )1371قم، دار الكتب اإلسyyyالمیه،

(، و شیخ طوسی579(، ح )1/189یحضره الفقیه« اثر شیخ صدوق، ) »وسyyائل(، وحyyر عyyاملی فی 142(، ح )1/459در »تهذیب األحكام«، )

( آن را نقل کرده اند. ]مصحح[6617، ح )الشیعة« (،1/461(، »تهذیب األحكام«، طوسی، )32(، ح )2/612- المحاسن، )3

(.2/315(، مختلف الشyyیعة حلی )3428(، وسائل الشیعه، ح )150ح )]مصحح[

(. وسyyائل532(، ح )1/178- من ال یحضره الفقیه، اثر شیخ صyyدوق، )4)3497الشyyyیعه، ح ) yy،)3/235( رحلیyyyمنتهى المطلب اث ،)1/468،)

( ومناهج األحكام اثyyر4/435(، ومسند الشیعه )2/358وعلل الشرائع )

توحیدعبادت

172

ندهیyyد، خداونyyد یهyyود را لعنت کyyرد»قبر مرا قبله و مسجد قyyرار. مساجد قرار دادند«چون قبور پیغمبران خود را

روایت می کند کyyه(1)و نیز شهید در ذکری از حضرت صادقفرمود:

وا إلیها« (2)»ال تجلسوا على القبور وال تصل

. نخوانید«»بر قبور منشینید و نماز به طرف قبراجدوعن سماعة قyال: yاء المسy yyور وبن yارة القب ألته عن زي yyس

yyدها،فيها yyأس بهyyا وال تبنى عن yyور فال ب yyارة القب فقyyال: »أما زي(3)المساجد«

سyyئوال کyyردم از زیyyارت و÷ صادقاز حضرتسماعه می گوید: قبور بأسی در آن نیست اما نبایyyد بyyربنای بر قبور. فرمود: »زیارت

.قبر بنا کرد« فقهyyا نمyyاز بyyه سyyوی قyyبر و بyyر روی قyyبر را مکyyروهاجمyyاع ابن بابویه نماز بر روی قبر را حرام می داند. محقyyقمی دانند و

ثانی در »جامع المقاصد« می گوید: شیخ مفیyد و شyیخ طوسyی ÷ نماز در قبور را مکyyروه می داننyyد، اگyyر چyyه قyyبر امyyاممطلقا

.(4)باشدزیارت قبور مؤمنین

مyyردماخباری که ذکر شد برای سد راه بت پرستی اسyyت که قبور را عبادت و پرستش نکنند، اما زیارت قبور مؤمyyنین در آن

. ]مصحح[102میرزا قمی ص اینگونه ذکر کرده است، و این خطای ناآگاهانه ایشان اسyyت،/- مؤلف 1

برای آنکه آنچyyه در كتyyاب »الyyذكرى« اثyyر شyyهید أول ذکyyر شyyده، نقyyل می باشyyد، و از امyyام صyyادق نیسyyت. جyyا داردصحدیث از رسول اللyyه

اشاره کنیم که شهید اول بیان کyyرده کyyه این حyyدیث را از كتب حyyدیثیاهل سنت نقل کرده است. ]مصحح[

المعyyyyادة(، وذخyyyyیر1/468، ومنتهى المطلب )69- »الyyyyذكرى«، ص 2(، و در مصyyادر اهyyل سyyنت در صyyحیح مسyyلم، ح )1/343سyyبزواری )

(، و سyyنن1050(، و سyyنن ترمyyذی )3231(، و سنن ابو داود، ح )972 ( همه آنهyyا بyyا سyyند خودشyyان از4/135(، و مسند أحمد )760نسائی )

أبى مرثد الغنوى به صورت مرفوع روایت کرده اند. ]مصحح[(، ح )1/178(، من ال یحضره الفقیه صدوق، )2(، ح )3/228- كافی، )3

(. ]مصحح[79/20(، بحار األنوار )531 - نگا: »جامع المقاصد فی شyyرح القواعyyد«، المحقyyق الكyyركی )وفyyات4

هyyy(، )قم، مؤسسyyة آل الyyبیت علیهم السyyالم إلحیyyاء الyyتراث،9401408( ،)yمصحح[2/135ه[ .)

سبب پیدایش بت وپرستش آن

173

اسyyت، چنانکyyهحyرجی نیسyت، بلکyه زائyر نyزد خداونyد مyأجور شyyده اسyyت،احyyادیث بسyyیاری در فضyyیلت زیyyارت قبyyور وارد

خصوصا قبر پدر و مادر؛ در این زیارت دو فایده است: نفعی اسyyت کyyه بyyه میت و زائyyر می رسyyد، و آن این:اول

شخص زائر بر میت سالم کند و بyرای صyاحب قyبر ازاست که بخواهد، وخداوند متعال طلب آمرزش و رفع درجه و منزلت را

می باشyyد، واین دعا و استغفار بyyه منزلyة نمyyاز بyyر جنyyازة میتزیارت شرعی این است:

به اصحابش فرمyyود کyyه هyyر وقت بyyه زیyyارتصرسول اکرماقبور رفتید بگویید: »السالم علیكم أهل دیار قyyوم مyyؤمنین، وإن

ا ه الyyyyyمستقدمین من ه بكم الحقyyyyون. یyyyyرحم الل اء الل yyyyإن ش yyا هم ال تحرمن yyة، الل yyا ولكم العافي أل اللyyه لن yyمستأخرین، نسyyyوال

ا بعدهم« .(1)أجرهم وال تفتن روایت است که:صاز رسول اکرم

مؤمyنی کyه او را در دنیyyا می شyناخت»هیچ شخصی بyر قyبر اینکه روح مؤمن متوجه به بyyدنش می شyyودسالم نمی کند، مگر

/3- این روایت از امام صادق می باشد، همچنان که در کافی کلیyyنی )1 /1( و در »من ال یحضره الفقیه« شyyیخ صyyدوق، )229 (، ح178-179

ه )ع(: كیyyف(. ولفظ آن: 533رقم ) yyد الل yyا عب اح المyyدائنی أب أل جyyر yyوس« الم على أهل الyyدیار من سلیم على أهل القبور؟ فقال: تقف وتقول: الس التا إن تأخرین وإن yyا والمس تقدمین من yyه المس لمین، رحم الل yyؤمنین والمسyyالم ه صyyلى اللyyه علیyyه ول الل yyان رسyy ه بكم الحقون. وقال الصدوق: وك شاء اللالم علیكم من دیyyار قyyوم مyyؤمنین yyوآله وسلم إذا مر على القبور قال: الس

ه بكم الحقون« ا إن شاء الل . یعنی: »جراح المyyدائنی از ابyyو عبyyد اللyyهوإن سyyوال کyyرد: سyyالم کyyردن بyyر اهyyل قبyyور چگونyyه اسyyت؟ فرمودنyyد: می ایستی و می گویی: سالم بر شما ای مومنین و مسلمینی که سyyاکن این سرزمین هستید. خداوند کسانی از ما را به جلو رفتند و کسانی که در آینده به آنها ملحق می شوند را مورد مرحمت خyyودش قyyرار دهyyد و ما هم إن شاءالله به شما خواهیم پیوست«. صدوق می گویyyد: هنگyyامی که رسول الله از قبرستان گذر می کردند می فرمودند: »سالم بر شyyما

از سرزمین مسلمانان و ما إن شاءالله به شما ملحق خواهیم شد«. ( و)1546ابن ماجه آن را در سنن خود و در ضمن دو حدیث شyyماره )

( کyyه هyyر کyyدام قسyyمت هایی از جمله هyyای ذکyyر شyyده را بیyyان1547lۀyyدام از آن دو جملyyت. در هیچ کyyام آن را، آورده اسyyه تمyyد و نyyمی کنن

ا والمستأخرین« ه المستقدمین من وجود ندارد. و سنن أبو داود »یرحم الل ( با سند خyyودش از عائشyه از6/111 و 6/71(، و مسند أحمد )3239)

روایت کرده که ایشان هنگام زیyyارت اهyyل بقیyyع هماننyyدصرسول الله آن فرمودند. ]مصحح[

توحیدعبادت

174

«،(1) جواب می دهدو سالم او را می دهyyد، چنانكyyهو خداوند مؤمنی را که بر میت دعا كند اجر

كنyyد، و از این جهتاجر می دهد هنگامی كه نماز بyyر جنyyازه آن نهی فرمyyود چنانکyyهاست کyyه خداونyyد زیyyارت قyyبر منyyافقین را

می فرماید:ه﴿ ره إن yyyدا وال تق على ق هم مات أب ل على أح م yyyي�وال تص � ۦ ي� ي� ي� �

ه ورسوله وماتوا وه فسقون لل ي�كفروا ب ۦ [84]التوبة: ﴾٨٤ٱ ایشyyان نمyyاز نگyyذار و بyyر سyyر قبرشyyان»هیچ وقت بyyر احyyدی از

به خدا و رسول و مردمی فاسقند«.نایست، ایشان كافر نباید از مردگان حاجت خواست و توسلپس در زیارت قبور

طلب مغفرت و ترحیم بر آنyyان کyرد کyه فیضyyینمود، بلکه باید بر صاحب قبر؛است از زایر

: از فواید زیارت قبور تذکر و پندی است بyyرای زائyyر کهدوم پرافتخyyار،مشاهده کند در این گورستان، جوانان زیبا، مردمyyان

مالداران ممسyyک، اشyyخاص ظyyالم، علمyyا، فالسyyفه و سyyالطین آمyyال و آرزوهyyایی را بyyهمدفونند، که هر یک دعاوی ای داشته و

جاهل و شاه و گyyدا همyyه راخاک بردند و غنی و فقیر و عالم و نظرش به مردگان افتاد و حyyالخاک یکسان کرده، هنگامی که

گyyرفت می یابyyد کyyه دنیyyا بyyه کسyyی وفyyاکنونی آنyyان را در نظر عروس هزار دامyyاد اسyyت، هم و غمش کمنکرده، و این عجوز

می شود، خیyyالش راحت می گyyردد، و هوس هyyایش را فرامyyوش سكینه و صبر در او ایجاد می گردد، و می گوید: ایمی کند، روح

نه محسود بماند نه حسود.برادر کهخواجه عبدالله می گوید:

مباش چون مستان، تyyا ببیyyنی»نظر کن به گورستان و غافل خفته داران نازنینyyان گلعyyذار، صyyد هyyزارچندین مقابر و مyyزار و کوشyyyیدند، و در آتش حyyyرص و هyyyوسهمyyyه جهyyyد کردنyyyد، و

جواهر پوشیدند، مائده ها پyyر نعیم کردنyyد، وجوشیدند، و کاله از سیم، سودها بردند، و حیله ها نمودنyyد، تyyا نقyyدهاسبوها پر زر و

عyyاقبت مردنyyد، و حسyyرت ها بردنyyد، انبارخانه هyyاربودنyyد، وهyyy( در كتyyابش »االسyyتذكار« )463- حافyyظ ابن عبyyد الyyبر قرطyyبی )1

( ]بyyیروت، دار الكتب العلمیyyه[، بyyا سyyندش از ابن عبyyاس و بyyا1/185 الفاظ نزدیک به آن روایت کرده است، و حافظ ابن كثیر در تفسyyیرش

( بyyا همین لفyyظ ذکyyر کyyرده و آن را بyyه حافyyظ ابن عبyyد الyyبر6/325)نسبت داده و صحیحش دانسته است. ]مصحح[

سبب پیدایش بت وپرستش آن

175

محبت دنیا در زمین دل کاشتند، و آخر رفتند، وانباشتند، و تخم ناگاه همه را به در مرگ کشانیدند، و شربت مyyرگ ازبگذاشتند

ای عزیز، از مyyوت بینyyدیش، عمل ساقی اجل چشانیدند.دست بردار از پیش، وگرنه وای بر تو، دوزخ بود مyyأوای تyyو، بyyدان که

کyyه:دوستان خاک دعای تو را جویانند، و بyyه زبyyان حyyال گویانند درای جوانyyان غافyyل و پyyیران بی حاصyyل، مگyyر دیوانه ایyyد که

نقyyاب کفننمی یابید که ما در خاک و خون خفته ایم، و چهره در ایم، ما شما رفتهنهفته، و هر یک ماه، دو هفته، و به هفته از یاد

ایم، و نشyyاط و نیز پیش از شما بر بساط دنیا و کyyامرانی بyyوده بسyyتر راحت و اسyyتراحتایم، و بر انبساط جهyyان فyyانی نمyyوده

ایم، عyyاقبت پیموده قدم مراد میایم، و بر فرش کمال به نموده چشyyیدیم، و از دنیyyا و زنyyدگانی دنیyyا وفyyاشyyربت نyyاگوار مyyرگ

شدیم خود را دیدیم، بر باد فنا داده و بر خاکندیدیم، تا خبردار ]مشyyyقت[ افتyyyاده، نyyyه از اهyyyل و عیyyyال دیyyyدیممحنت و عنا

و منال یافتیم منفعتی، هم قانعیم بyyه این مرحمتی، و نه از مال قیامت، اکنون ما را نه دور باشی نهندامت، اگر در پیش نبودی

فراشی، نه نقدی و نه قماشی، نه سامان خطاب و ندایی، و نه صدایی، همه هستیم مشتی گدایی، حyyظ از دنیyyاامکان صوت و و گوشyyت و پوسyyت مyyا نصyyیب كرمyyان اسyyت.حرمyyان اسyyت،

امكان بود، و گوهر مراد در دكان نكردیم تمyyیزی،وقتی كه ما را عاقبت در پریشانی افتادیم، و در همان جا جانو نجستیم چیزی

نداریyyد جنyyون، در مyyا نگریyyد اكنون كyyه مyyا هyyر یyyكبyyدادیم، اگر اشyyك حسyyرت از دیyyده می بyyاریم، و مyyاتم خyyود می زاریم، و

می داریم، حال نابینایی هاست، و بyyر كyyردة پشیمانی هاسyyت. ای عزیزان، روی آورید به راه، و در حال ما كنید نگاه، كه نه از نام

خyyبری، و نyyه از اجسyyام ماسyyت اثyyری، همyyه ابyyدان مyyاماست و اشخاص ما پوسیده، خانمان ما خراب، منزل و دكyyانریزیده،

بر روی آب، بر بستر مyyا دیگyyری نyyایب، و یتیمyyان مyyا غyyایب،ما گyyردرخسارة ما را خاك خورده، و گل روی ما پژمرده، لبان ما فyyروآمیخته، و در دنyyدان های مyyا در لحyyد فyyرو ریختyyه، زبyyان ما

بسته، و دهان ما درهم شكسته، تمام اعضای ما برهم خyyورده، سر پریده، و سبزةو آتش حرص ما افسرده، و مرغ روح ما از

تyیره، و شyما در خyاكحسyرت از گyل مyا دمیyده، مyا در خyاك إن في ذلك لعبرة ألولي األلباب.غفلت«.

خالصة كالم اینكه زیارت قبyyور موعظyyة بyyزرگی اسyyت بyyرای

توحیدعبادت

176

انسان:yyyور، أال:صقyyyال رسyyyول الله »كنت نهیتكم عن زیyyyارة القب

ر االخرة« ها تذك .(1)فزوروها فإن »شما را از زیارت قبور منع می کردم،فرماید: میصپیغمبر اکرم

. کنید قبور را به جهت اینکه مذکر آخرت است«زیارت بyyرای این بyyود کyyه مyyردم را ازصنهی اولی رسyyول اکyyرم

دارد و توحید را حفظ فرماید، هنگامی که مyyردمقبرپرستی باز که نبایyyد از قبyyور حyyاجت خواسyyت و آن را پرسyyتشآگاه شدند

موحد کامل گردیدند، امر به زیارت فرمود و حکمتش رانمود و اسyyت.بیان نمود، که غرض از زیارت قبور، تذکر روز بازپسyyین

ایشان فرمودند:(2)ور، فإنها تذكر الموت«زوروا القب»

است«.»زیارت کنید مردگان را كه آن یادآور موت‡زیارت قبر رسول اکرم و ائمة هادین

ائمه اخبار بسیار در فضیلت زیyyارت آنyyان در کتب فyyریقین از در آنرسyyیده و پyyر از نفyyع دو جهyyان اسyyت و اسyyرار زیyyادی

مyyامی باشyyد، کyyه این رسyyاله گنجyyایش ذکyyر آن را نyyدارد ومختصری از آن را ذکر می کنیم.

در حال حیاتشان برای‡ و ائمهصچنانکه زیارت پیغمبر اکرم داشyyت، همچyyنین زیyyارت آنyyان بعyyد اززائرین اجر جyyزیلی دربر فراوان خواهد بود، چنانکه بنا بر روایتمرگشان متضمن ثواب

فرمود: کهصاز رسول اکرم متوجyه»بر قبور مؤمنین سالم کنید و خداونyد روح مyؤمن را

بدنش می گرداند و سالم شما را جواب می دهد«،هنگامی که میت مؤمن سالم زائر را جyyواب می دهyyد، چگونه

(، و وسائل الشیعه، حر عاملی، )2/439- علل الشرائع، شیخ صدوق )1ر االخyyرة«(، بyyدون جمله اخyyیر 14/170 yyذك هyyا ت ، بحyyار األنyyوار )»فإن63/498 :lۀyyذكرة«، ( با جملyyا تyyفزیارته«( ر حلیyyبر اثyy1/339و المعت،)

(. و در مصادر اهyyل سyyنت، مسyyلم10/21والحدائق الناضره، بحرانی ) ( روایت کyyرده اسyyت، و ترمyyذی در1977همانند آن را در صحیحش ح)

( و دیگyران آن1571( و ابن ماجه در سنن خyyود خ)1054سنن خود ح)]مصحح[را آورده اند.

( بyyه صyyورت طyyوالنی، و حyyاكم در976- مسلم در کتاب صحیحش )ح 2 ( آن را روایت کرده اند. نگا: ذكyyرى الشyیعه376-1/375»مستدرك«، )

]مصحح[(. 2/62)

سبب پیدایش بت وپرستش آن

177

می شود تصور کرد زائر قyyبر پیغمyyبر و ائمyyة هyyادیین سالمشyyانك تسمع سالمي وترد جوابي.بی جواب بماند؟ أشهد أن

دیگر آنکه بقاع متبركه محل توجyyه حق تعyyالى و مكyyان نyyزول رحمت است و دعyyای داعی سyyریعا بyyه هyyدف اجyyابت می رسyyد

تهخصوصا قبر حضرت أبی عبدالله . (1)و إجابة الدعاء تحت قب این است که‡ و ائمة هادینصو از اسرار زیارت قبور پیغمبر

متبرکه گردید یک سلسله فضایلهنگامی که انسان وارد بقاع می ریزد، چون شخص زائر با خودو مکارم اخالق بر دل وی

این بزرگان چه فداکاری ها و خدمت ها حدیث نفس می کند که نمودند، و در محاذات قبر یک دوره تاریخبه جامعة بشری

را از صاحب قبر می آموزد، البته این تذكر وروشن پر افتخاری صاحب قبر یك روح اسوه اى به زائرش می دهد،تدبر در سیرة

زائرش می گوید من كسى بودم موحد و یكتاپرستو گویا به به حق تعالى را قاضی الحاجات و رافع الکربات ندانستم، و جز

شجاعت وکسی از بندگانش متوسل نشدم، دارای عفت و مالمت کنندهتقوی و فداکاری و حق گویی بودم از مالمت

کردم، زیارت تو وقتینترسیدم، امر به معروف و نهی از منکر

- اصل بyyر این اسyت کyه خاصyیت اسyتجابت دعyا را بyyرای هیچ مکyyانی1 اثبات نکنیم مگر اینکه دلیل شرعی صحیحی داشته باشیم، چرا که این امر از امور توقیفی می باشد کyyه بوسyyیلۀl عقyyل نمی تyyوان آن را اثبyyات کرد. دالیلی بر اینکyyه دعyyا در بعضyyی از امyyاکن و اوقyyات بyyه اسyyتجابتنزدیکتر است اثبات گردیده است همانند: یک سوم آخر شب، ملyyتزم – بین حجر االسود و کعبه- و غیره، اما هیچ دلیل ثyyابتی از قyyرآن و سyyنت صحیح وجود ندارد که قبری را به عنyyوان جایگyyاه اسyyتجابت دعyyا تعyyیین

کند. برای توضیح این امر می گوییم: برخی اوقyyات، دعyyا نyyزد قبyyور نیکyyان و صالحین بدون قصد و نیت قبلی اتفاق می افتد، هماننyyد کسyyی کyyه قyyبر مسلمانی را زیارت می کند و بر او سالم می کند و برای خودش و میت دعا می کند، پس این جایز است، اما گاهی اوقyyات، شyyخص بyyا قصyyد و هدف قبلی، تصyyمیم دارد پیش قyyبر معیyyنی بyyرود و نyyزد آن دعyyا کنyyد و حاجاتش را از خداوند بخواهد، با این اعتقاد که آنجا مبارک بوده و دعyyا مسyyتجاب می گyyردد؛ در این مyyورد هیچ نص شyyرعی و معتyyبری وارد نشده، بلکه از آن نهی نیز شده است، چرا که این امر ممکن است بyyه عبادت صاحب قبر منجر شود، همچنانکه نوعی از قyyرار دادن قبyyور بyyه عنyyوان مسyyاجد بyyه حسyyاب می آیyyد. و امyyروزه بyyه سyyبب این نyyوع از زیارت ها و اعتقادها، پرستش قبyyور و درخواسyyت حاجyyات از آنهyyا رواج

یافته است. ]مصحح[

توحیدعبادت

178

صاحب صفات کامل وقبول است که به من تأسی کنی، و دقت شود که هر یک ازملکات فاضل گردی که اگر درست

تربیت است، و لب زیارت همبقاع متبرکه مدرسه تعلیم و مردم تصور می کنند.همین می باشد نه این طور که عامة

به و موفقصخود هنگامی که مشرف به روضة رسول اکرم ضریحزیارت آن عتبة عرش مرتبه گردیدم و خود را محاذی با

عظمتمقدس دیدم، یک سلسله افکار به من هجوم آورد و مقدس به چنان مرا گرفت، و کهربایی از قبرصرسول اکرم

با آنقلب من خورد تو گویی دیدم حضرت رسول است دورهصورت زیبا و لحن شیرین تالوت قرآن می کند، و یک

یاد آوردمتاریخ زندگانی این شخص بزرگ مثل برق بر ذهنم، مردم آن روز بی کسی و تنهایی و ظلم و جسارت های آن حضرتش راوحشی را، و آن حالت صبر و بردباری وبزرگواری

متشنج گردید که هرچهچنان انقالب به من دست داد و اعصابمyه السالم عليك ياخواستم بگویم: »السالم عليك يا رسول الل « نتوانستم بگویم؛ زبانم بند آمده و قلبم شروعصاحب السكينة

پیدا کردم که شرحش ممتنع است؛ دیدمبه ضربان کرد؛ حالی مأمور قبر شریف بود از حالم آگاه شد دستمآن شخصی که

»شیخنا تفضل«. گوشه ای نشانید و گفت: گرفته به خالصة کالم، در زیارت قبور پیغمبر و ائمه خواصی هست که

مردم کمی از آن واقفند.ك واألئمة اللهم ارزقنا حج بیتك الحرام، وزیارة قبر نبی

احمین. الطاهرین، برحمتك یا أرحم الر***

سبب پیدایش بت وپرستش آن

179

سبب پیدایش بت و پرستش آن مقابر بودچنانکه بیان شد ابتدا معبد و پرستشگاه منحصر به

تحنیط ]مومیایی[و پس از آن بت پیدا شد، و آن در اصل مردة امعyyای میت را درآوردهشده ای بود. تحنیط این بود که احشyyا و

زیyyره، مشyyک، عنyyبر، كyyافور،شyyکمش را پyyر از ادویه ای مانند تyyا از کهنه شyyدن و پوسyyیدنقصyyب هنyyدى، و صyyندل می کردند

چشم آنان سyyنگی درخشyان ماننyدمحفوظ بماند، و نیز به جای دیدنyد کyه تحنیyط کyامال مyرده را ازیyاقوت می گذاردنyد. چyون

نمی دارد، بر آن شدند که مجسyyمة مyyردهپوسیده شدن محفوظ تراشیده پرستش کنند، یyyا بyyر تyyابوت و قyyبررا از سنگ یا چوب نقش کرده عبادت کنند، و خداونyyد تبyyارک ومرده صورت آن را

از این مسئله خبر می دهد:تعالی در قرآنواعا وال يغyyوث﴿ yyذرن ودا وال سyy وال ت yyذرن ءالهتك ي�وقyyالوا ال ت

را [23]نوح: ﴾٢٣ي ويعوق ون گفتند دست بر»روحانیون و کاهنان بتکده به عوام و سفله

مدهید ود و سواع ومدارید از پرستش خدایان خود، و از دستیغوث و یعوق و نسر را«.

سلف گفتند که اینها اسامی پنج مرد صالح بود پیشمحققین نوح، و مردم به ایشان اعتقادی تمام داشتند، و بعد از مyyرگاز

آنان به صورت ایشان از چوب و سنگ پیکرها سyyاختند، و آن راتعظیم می نمودنyyد، بyyه مyyرور زمyyان بyyه پرسyyتش آنهyyا مشyyغول

. از این آیyyة مبارکyyه معلyyوم شyyد کyyه مبyyدأ بت پرسyyتی،(1)شyyدندمرده پرستی بوده است.

(، وتفسیر قمی اثر علی بنy– 4 1/3- نگا: علل الشرائع شیخ صدوق، )1 (، »تفسیر مجمع البیان« شیخ طبرسیy/ 387– 388 2إبراهیم قمی، )

(10/137 y–138( و در صحیح بخاری .)از ابن عباس روایت6/160 :) شده که فرمودند: ».... أسماء رجال صالحین من قوم نوح، فلما هلكواyyانوا تی ك هم ال yyبوا إلى مجالس yyومهم، أن انصyyیطان إلى ق yyأوحى الش yك ى إذا هل yد، حت yوا، فلم تعب مائهم، ففعل yموها بأس yابا وس yیجلسون أنص خ العلم عبدت«. یعنی: »اینها نامهای مردان نیک و صyyالحی أولئك وتنس است که در میان قوم نوح بودند، هنگامی که از دنیا رفتند، شیطان بyyه قyyوم آنهyyا وسوسyyه کyyرد تyyا تمثالهyyایی را از آنهyyا درسyyت کyyرده و در جایگاهی که آنها حضور داشتند قرار دهند و این تمثالها را به نام همyyان بزرگان صدا بزنند. قوم نیز چنان کردند اما آنها را نپرستیدند تا اینکه از میان رفتند و آگاهی به این تمثالها نیز از بین رفت، پس تمثالها ]توسط

نسل های بعدی[ مورد پرستش قرار گرفتند«. ]مصحح[

توحیدعبادت

180

سنگ پرستی برهyyانچون عقاید و آراء مردم وحشی بyyر اسyyاس منطyyق و

می کyyرد و بyyداننبود، هر خاطره ای که بر نفس ایشyyان خطyyور آنان می گردید، و اگyyرمدتی عمل می نمودند، جزو دین و عقیدة

می کردنyyyد، بyyyه هیچ وجyyyهخالف و بطالن آن را هم مشyyyاهده و بعyyد زمyyان و تکyyرار درنمی توانسyyتند از آن منصyyرف گردنyyد،

می پوشانید.عمل، آن موهوم را جامة قدس چنانكه بیyyان شyyد انسyyان وحشyyی، شyyخص میت را پرسyyتش

را درمی كرد و طعام برایش پیشكش می نمود، و بسا كه مرده خانة خود دفن می كرد تا آن را پرستش كند، و چyyون قyyبر را بyyا

می نهاد، این عyyادتسنگ می پوشاند و خوردنی ها را بر روی آن بازمانyyدگان میت خیyyال كردنyyدبه تدریج سنگ را مقدس كرد، و

و ندانستند كه سنگ به مجyyاورتكه خصوصیتی در سنگ است، تقyyدس را بyyرای سyyنگ قائyyل شyyدند، ومرده مقدس است؛ این

پیدا شد، و منات و الت دو سنگ بود كyyهپرستش سنگ از اینجاپرستید. عرب آن را می

درخت پرستی اولی بyyهاصل پرستش درختان عبادت قبور بود. چون انسان

و حیوانyyاتزراعت آشنا نبود، معاش او منحصر به صyyید مyyاهی بذری اسyyت، و از آنبود، و نمی دانست كه زراعت و درخت را

طرف چون معتقد بyyود کyyه مyyرده در قyyبر گرسyyنه می شyyود، از میوه ها و حبوبات برایش غyyذا می گذاردنyyد، چyyون پس از مyyدتی

و نمyyو می کyyرد، تعلیyyل می نمودنyyد کyyهاین حبوبات سبز می شد شyyده و در عyyوض آن تجلیyyل، درخت وروح مرده از او راضyyی اسyyت، و بyyدین جهت تقyyدیس درخت ومیyyوه بyyه زنyyدگان داده

پیدا شد.پرستش آن در بشر

حرام گردید برای حمایت توحید مجسمه سازی و نقاشی نقاشyyی از صyyنایعی كه اسyyالم نهی فرمyyود، مجسمه سyyازی و

این مدعیاست و احادیثی كه در فصل سابق ذكر شد شاهد براست از قبیل:

سبب پیدایش بت وپرستش آن

181

(1)تمثاال إال طمسته..« »... وال

حدیث دیگر:ول مثاال فقد خرج من اإلسالم« (2)»من مث

حدیث:و نیز مثلاس عذابا یوم القیامة الyمصورون« (3)»أشد الن

»معذب ترین مردم فردای قیامت مصورانند«و مثل حدیث:

(4)»كل مصور في النار«

»هر تصویركننده ای در آتش است«. سyyبب نهی از این عمyyل این بyyود: چنانكyyه بیyyان كyyردیم مبyyدأ

می كردند تابت پرستی، پرستش مردگان بود، و مرده را تحنیط مدتی بyyاقی بمانyyد و آن را پرسyyتش كننyyد. چyyون دیدنyyد تحنیyyط مرده را همیشه نگاه نمی دارد آمدند به صورت آن مرده سنگی

صورت مرده را بyyر سyyنگ نقش كردنyyد و پسرا تراشیدند، و یا پرستش نمودند و به آن تبرك جستند، و چنانكyyه در عقایداز آن

سyyاختندصابئین ذكر شد كه صوری برای روحانیون و سyyتارگانو آنها را عبادت كردند.

توحید برای جلوگیری از بت پرستی و حمایتصپیامبر اسالم مجسمه سyyازی و نقاشyyی را منyyع فرمyyود. پسو یكتاپرسyyتی،

خداپرسyتیحرمت این عمل ذاتی نیست و بلکyه بyرای حمyyایتاست.

(، در صفحات گذشته تخریج آن به طور مفصل79/18- بحار األنوار، )1بیان شد. ]مصحح[

(، بحyyار16/430، وسyyائل الشyyیعه )181- معyyانی األخبyyار اثyyر صyyدوق 2(. ]مصحح[69/220األنوار )

- در مصادر حyyدیثی شyyیعه، حyyدیثی را بyyا این لفyyظ نیyyافتم. نزدیکyyترین3 ( از ابوجعفر2/616حدیث به آن آنچیزی است که برقی در المحاسن )

وله همبyyyاقر روایت کyyyرده کyyyه فرمyyyود: yyyه ورس ذین یyyyؤذون الل »إن الوح«. فون یyyوم القیامyyة أن ینفخyyوا فیهyyا الyyر یعنی: »همانyyاالمصورون یكل

کسانی خدا و رسول او را آذار و اذیت می رسانند که تصویر می کشyyند. آنهyyا در روز قیyyامت وادار می شyyوند تyyا در این تصyyاویر روح بدمنyyد«. و

( و صyحیح5606حدیث در مصادر أهyل سyyنت، مثyyل صyحیح بخyyاری ح) ( و غyyیر از آن دو از عبyyد اللyyه بن مسyyعود بyyه صyyورت2109مسyyلم ح)

مرفوع روایت شده است. ]مصحح[(. و در مصyyادر اهyyل سyyنت، صyyحیح مسyyلم )80/245- بحyyار األنyyوار )4

(. ]مصحح[2809(، ح)5/23(، و مسند أحمد )2110(، ح)3/1670

توحیدعبادت

182

عجب اینکyyه مyyا کyyه ملت توحیyyد هسyyتیم تمyyامی اعمyyال بت پرسyyتان را اسyyتقبال نمyyوده، زحمyyات اسyyالم را منظyyور

کامyyلنداشتیم، و فطرت توحیدی را فرامyyوش کyyردیم، افتخyyار چyyوبییکتا پرستی را بyyرای خyyود نگذاشyyتیم، بyyرای هyyر سyyنگ و

اسyyت بyyه قرب و منزلت قایل شدیم، و برای »نخyyل« کyyه بyyتی »عالمت« کyyهصورت جنازه، و به شکل مهیبی ساخته شyyده، و

به شکل صلیب نصاری است، نyyذر و قربyyانی کyyردیم، و بyyه هyyر دادنyyد، تعظیم و تجلیyyلصورت جعلی که به بزرگان دین نسبت

پشت پا زدیم، در صورتی کهکردیم، و بالنتیجه بر حقایق اسالم وشyyمایل بزرگyyان دین هم تعظیم وصبه تصویر حضرت رسyyول

مقصyyود شyyارع در تحyyریم این دو، همینتyyبرک حyyرام اسyyت، وموارد بوده است.

ولی صyyد افسyyوس، بسyyیاری از مردمyyان بyyه هyyر تصyyویر اخyyتراعی کyyه بyyه یکی از بزرگyyان دین نسyyبت می دهنyyد تyyبرک

خyyودمی جویند؛ حتی بعضyyی از مyyردم این تصyyاویر را در اطyyاق عالوه برمی آویزند، و نسبت به آن به ادبی تمام رفتار می کنند.

آن مyyترتبآنکه این کار بت پرستی اسyyت، هیچ فایyyده ای هم بر آیه ای چند ازنمی باشد، در صورتی که اگر به جای این عکس ها

اسyyالم در اطyyاقپندها و مواعظ قرآن، یا از گفته های پیشوایان برتری دارد، و هر دم کهخویش آویزیم به مراتب بر آن تصاویر

یyyک پyyردة اخالق از نظyyرشبیننده را بر آن کلمات چشم افتyyد،می گذرد.

پس مyyyا بyyyا بت پرسyyyتان و نصyyyرانیان چyyyه فyyyرقی داریم؟ وبت پرستان به چوب و سنگ تyyبرک می جوینyyد، مyا هم بyه نخل

صyyورتسنگ قدم گاه و امثال آن تyyبرک می جyyوییم؛ نصyyاری به مسیح و مریم تبرک می جویند، ما به تصyyویرهای جعلی بزرگyyان

دین تبرک می جوییم. را هyyر‡ و ائمهصافتضاح این است که صورت رسyyول اکyyرم

بyyه خیyyال خyyویش گyyاهی بyyه صyyورت جyyوان زیبyyا، گyyاهی بهیک صyyورتصورت قلندر، گاهی به صورت عyyرب بyyدوی، گyyاهی به

بزرگyyان دین را.شyyیخ زاهyyد تصyyویر می کننyyد، و همچyyنین سyyایر رسوایی دیگر کyyه دلیyyل بyyر حمyyاقت و نyyادانی ماسyyت و رسyyوا

تصyyویر دسyyت علیباشyyد، ذوالفقyyاری کyyه در کننyyدة همyyه می اسyyت، و آن دو شyyقهکننyyد بyyه صyyورت شمشyyیری کyyه سر می

فهمند فایدة شمشیر دو شyyقه چیسyyت، آیyyا در جنyyگ اثyyری نمی

سبب پیدایش بت وپرستش آن

183

رود؟ شمشyyyیر در غالف میدارد؟ و دیگyyyر آنکyyyه چگونyyyه این بود که در جنyyگ بyyدر کشyyتهبن منبه« ذوالفقار شمشیر »عاص

تصرف فرمyyود و بyyه امیرالمؤمyyنینشد و آن شمشیر را پیغمبر شمشیر دانه نشان ]جواهرنشان[ است.داد؛ معنی ذوالفقار

خواهنyyد می پروردگارا، این مردم شمشیر علی را نشناختند؛ تو را بشناسند و معرفت به حال پیغمبر و ائمyyة دین پیyyدا کyyرده

آیyyد کyyه این میبه حقایق دین آشنا شyyوند؟ خداونyyدا، آیyyا روزی مردمی که نyyه ازمردم به قرآن و سنت رسول آشنا گردند؟ از اند، نyyه را شyyناختهتوحیyyد خyyبر دارنyyد، نyyه پیغمyyبر و علی و ائمه

اخالق و آداب انسانیتشود دیگر منتظر فهمند، می قرآن را میشد؟

ای کyyه بyyرای سyyتایش و نتیجة کالم، پردة نقاشی یyyا مجسyyمه ازعبودیت به کار رود، پایة توحید را مyyتزلزل گردانyyد و بشyyر را

نهیراه خداپرسyyتی دور نمایyyد، حضyyرت ختمی مyyرتبت آن رادنا محمد وآله الطاهرين. فرمود. yه على سي ى الل وصل

185

9

توحید مبدأ فضایل است

قال الله تعالى ]في الحديث القدسي[:ني أمن من yyل حصyyني فمن دخ yyه حص yyه إال الل »كلمyyة ال إل

.(1)عذابي«چyyون مسyyطورات این کتyyاب را بyyه دقت مطالعyyه کردیyyد، درمی یابید کyyه حقیقت توحیyyد و یکتاپرسyyتی اعyyراض و دوری از

نخواستن وغیر خداست، و ادراک می کنید که لب توحید حاجت غyyیر خداسyyت، وقربانی و نحر و سجده و رکوع ننمyyودن بyyرای

نیز می فهمید که مقصود از توحید این است که حتی برای ایyyام وسyyیله ای جyز علم وسعدی و نحسyyی قایyyل نباشyyید، و بyyه هیچ

عمyyل صyyالح توسyyل نجوییyyد و خالصyyة کالم، توحیyyد تفطن ]بyyا الله« هشیاری فهمیدن[ به حقیقت کلمة است.»ال إله إال

مسyyلمانان این زمyyان بyyا مشyyرکین جyyاهلیت چنyyدان فyyرقی ال معنی ندارند، جز آنکه مشرکین عصر نبی اهل لسان بودند، و

yه الل فارسyyی زبyyان چyyونرا می فهمیدنyyد، امyyا مشyyرکین إله إال کلمyyه را نمی فهمنyyد، وواقف به لغت عربی نیسyyتند معyyنی این

فرمyyود:ص رسyyول اکyyرمدلیyyل آن این اسyyت کyyه هنگyyامی که yyه إال الله: بگوییدإله إال اللyyه تفلحyyوا« ] »قولوا: ال تyyا رسyyتگار ال إل

این کلمyه دیدنyد اگyر آن را مyردم آن زمyان بyه شyyنیدنشyyوید[ دور کyرده پyیرامون بت هyاتصدیق کنند باید غیر خyدا را از خyود

نکننyد، عیسyی را پسyر خyدا ونگردند، و مالئكه را نیز پرسyتش را باب الحوائج نشمرند، و سعد وقاضی الحاجات ندانند، و مریم

باطلی بداننyyد، بyاالخره ملyزم می شyyدندنحس کواکب را عقیدة

، ح)195- صدوق در اکثر تألیفات حدیثی خود همچyyون »األمyyالی«: ص1 (، و همچنین در کتاب »التوحید« و»معانی األخبار« و»إكمyyال الyyدین«8

، ح )279آن را ذکر کرده است. طوسی نیز در کتابش »األمالی«، ص ( آن را روایت کرده است. در مصادر اهل سyyنت، متقی هنyyدی در536

کنز العمال آن را ذکر کرده و آن را به ابن عساكر در »تyyاریخ دمشyyق« نسبت داده انyyد.و ابن نجار در »تاریخ بغداد« با سند خودشان به علی

(. ]مصحح[1769( و)235( و)158نگا: کنز العمال ح )

186

گyyذارده سyyنگ هایی را کyyه مyyردم در آنجyyا ذبحکه بت ها را کنyyار مقدس می شمردند بشکنند و به دور افکننyyد، دیدنyyدمی کردند و

بایyyد درخت هyyایی را کyyه بyyرای آنهyyا نyyذر و نحyyر می کردندکه بسyyوزانند، و احبyyار و رهبyyان را کyyه تقyyرب بyyه آنyyان را زلفی ]نزدیکی[ به خدا می دانستند پشت پای زنند، و بyyه طyyاغوت کyyه

جهyyانکاهن و متولی بتکده بود کافر شوند. خالصه، جyyز خyyالق مؤثر دیگری قایل نشوند. مسلما هر یک از این بت ها و سyyنگ ها

نyyذور ومتولیyyانی داشyyت کyyه از آن اسyyتفاده می کردنyyد و از بسyته بyهصدقات مردم امyرار معyاش می نمودنyد؛ عyزت آنyان

بت ها بود، چه کنند؟ نانشyyان قطyyع می شyyد و اسyyاس حیyyثیت و از این جهتزندگانیشان بyyه هم می خyyورد و بیچyyاره می شyyدند.

پیغمyyبر حاضyyرگفتنyyد: »مyyا بyyه گفتن کلمyyة توحیyyد و تصyyدیق فرمود:صنیستیم«. رسول اکرم ال إله إال شما مقاتله کنم تا قایل به کلمة »من مأمورم که با

گردید«.الله خرافyyاتدر واقع تصدیق به این کلمه، سبب ریشه کن شyyدن و عقایyyدو خyyراب شyyدن بتکyyده ها و بyyرهم خyyوردن موهومyyات

معyنی شyyوندشرکیه بyود لyذا مشyرکین نتوانسyتند متحمyyل اینگفتند:ء عجا ﴿ ألهة إلها وحد إن هذا لش ب�أجعل ي� # ي� [5]ص: ﴾٥ٱ

چyyیز عجیyyبی»آیyyا خyyدایان را یyyک خyyدا کyyرده اسyyت؟ این محققyyااست«.

مyyردم زمyyان جyyاهلیت دو دسyyته بودنyyد: یyyک دسyyته عyyوام و رعاع«توده ای که در هیچ زمانی رأی و اندیشه نداشته و »همج

]مردم پست و احمق[ بودند. به هر بyyادی حyyرکت می کردنyyد، و شیادی در آن نفوذ کامل داشت.هر کاهن و

نصاریدستة دیگر کاهنان و متولیان بتکده ها و علمای یهود و اسyyتفادهکyه همیشyyه و در هyyر دوره ای از وهم و نyyادانی مyyردم

ضyyعف تyyوده بyyودمی کردند، و استرزاق آنان موکول به جهyyل و بیچارگyyان راکyyه بyyه اشyyکال و اسyyامی گونyyاگون خyyون این

می مکیدند. ابن رشد قرطبی، دستة اخیر را جنات ]جانیان[ بر عقول نام نهyyاده، می گویyyد: مyyردم جنایتکyyاران را منحصyyر بyyه دزدان وآدمکشyyان و سyyالطین جyyابر می داننyyد؛ حyyال اینکyyه جنyyایت این گyyروه، بالنسyyبه بyyه جنyyایت دسyyتة اول قلیyyل اسyyت. این گyyروه

توحید مبدأفضایل است

187

جنایت به اموال و ابدان مyyردم می کننyyد کyyه منحصyyر بyyه زمyyان خودشان می باشد، در صورتی که جنایت علمای سوء نسبت بyyه

بyyه آنyyانعقول و ارواح مردم است، که عقاید و آراء سخیفه را این جهyyل وسyyازند. تزریق کرده منحط از عالم انسانیتشان می مسyyتحکم گردیyyد ونادانی و حمق و سyyرگردانی چyyون در آنyyان

کنyyد، آنyyان سyyرایت میریشه دوانید به وراثت بyyه اخالف و اوالد نبوده، بلکه در قرون بعدپس جنایت اینان منحصر به قرن خود

هم ساید و حکمفرما خواهد بود. این دسyته کاهنyان و متولیyان بتکyده ها مخyyالفت شyدیدی بyا

می کردنyyد، حyyال اینکyyه مخyyالفت آنyyان از جهتصرسول اکyyرم دانسyyyyyتند کyyyyyه این بت ها عقیyyyyyده و دین نبyyyyyود، زیyyyyyرا می

وباشyyند، ولی چyyون حیyyثیت الحاجات و رافع کربyyات نمی قاضی لذانانشان بستگی به این بت ها و موهومات و خرافات داشت،

نمودنyyyد، و جنگشyyyان جنگ میصمخyyyالفت بyyyا رسyyyول اکyyyرماقتصادی بود، نه جنگ دینی.

توحید متولیان بت و کاهنان را دعوت بهصابتدا رسول اکرم چyyونو یکتاپرسyyتی فرمyyود، و حجت را بyyر آنyyان تمyyام نمyyود،

برنyyد می دانسyyت مyyادامی کyyه این گyyروه اسyyتفاده از عyyوام می صورت آنانهیچ گاه تصدیق پیغمبر را نخواهند کرد، زیرا در این

خود سبب تکذیب خود، و برباد دادن زنyyدگانی مyyادی و ریاسyyت نسyyبت بyyه رسyyولشدند، لذا بyyه حملyyه و افyyترا روحانیشان می

کاهنyyان و چyyون دیدص متوسyyل شyyدند. پیغمyyبر اکyyرمصاکyyرم تربیت توده شد،تواند از مردم بگیرد متوجه متولیان بت را نمی

بyه خصyyوص جوانyان راو در این راه کوشyش فyراوان نمyود، و ÷ جوانان امیرالمؤمyyنین علیمورد عنایت خود قرار داد. رئیس

بود؛ تدریجا دعyyوتصاولین مصدق ]تصدیق کننده[ رسول اکرم از مجاهyyدات بعدصبه توحید در توده مؤثر افتاد. رسyyول اکyyرم استوار نمyyود، بت هyyازیاد آخراألمر پرچم توحید را بر باالی کعبه

نمود و تاج توحید را بyyرها را خراب را سرنگون ساخت و بتکده بر فرق فرقدان فلک قyyرارفرق مسلمین گذارده، پای موحد را

داد:yyان زهوق﴿ yyل ك بط إن بط حyyق وزهyyق ي�وق جyyاء ٱ �� ه ي� ٱ ي� ٱ ﴾٨١ا yyي�

[81]اإلسراء: یعyyنی شyyرک[، بyyه درسyyتی کyyه] »بگو: آمد حق، و ناچیز شد باطل

باطل معدوم و ناچیز است«.

توحیدعبادت

188

کردنyد، بyرای ایyام سyyعد و نحس مردمی که پرستش بت می متوسyyلترسyyیدند، بyyه هyyر چyyیزی قائyyل بودنyyد، از هyyر چyyه می

در زندگانی و درخواستند و متزلزل شدند، از آن حاجت می می پس از تصدیق به کلمةعین تزلزل به جان یکدیگر افتاده بودند،

yه« در آنان تحقق پیدا کرد. تمامی فضایل اخالق»ال إله إال الله»پس چگونه مبدأ فضایل نباشد؟ شخصyyی که«ال إله إال الل

غیر از خداوند رحمان و رحیم مؤثری دیگر قایل نباشد، مسyyلما جهان موجyyودیشجاع خواهد بود، زیرا متکای خود را جز خالق

داند: نمیزنون ﴿ ه وال ه ي ف عل ه ال خ لل لياء ي�أال إن أ ي� ي� ي� ي ٱ [62]یونس: ﴾٦٢ي

»دوستان خدا ترس ندارند و اندوهی بر ایشان نیست«، زیرا پس از مyyرگهراسد بلکه بدان عالقه دارد، از مرگ نمی

سعادت کبری رسyyیده ازگردد، و به به مالقات خدایش نایل مییابد. رنج جهانی رهایی می

نباشyyد؟چگونه تصدیق به کلمة طیبه، مبدأ سخاوت در نفس دانyyد، مطلyyق میپرستد، و او را توانyyای آنکه خداوند قادر را می

ترسد: انفاق در راه او کرده و از فقر نمیفyyرة﴿ ه يعدكم م لل شا و ف مركم ب ر وي ف طن يعدكم ي-لش ٱ 7� ي� ي� ٱ #$ ي ي� ي� ٱ ي� ٱ

ال ه وف ي;م [268 ]البقرة: ﴾ي� را به فقر و مسکنت وعده می دهyyد، و بyyه فحشyyاء»شیطان شما

می کند، و خداوند متعال شما را وعده به آمرزش می دهد«.امرچگونه توحید مبدأ عفت نباشyyد و حyال آنکyyه موحyد خyدای را

داند: دانا به هر پنهان و آشکاری، و هر جزیی و کلی می

لمها﴿ قط من ورقة إال ي ي�وما ت [59]األنعام: ﴾ي مگر آنکه خداوند به آن عالم است«،»برگی از درخت نمی ریزد

فه﴿ ديه وما خ ن أ لم ما ب ي�ي ي� ي� ي� ي� �[255]البقرة: ﴾ي خلف مردم است«.»خداوند عالم است به آنچه بین ایدی و

واقف بر ضyyمایر قلyyوب وپس موحد عفیف است و خدای را دانyyد، ریسمان گردن به خyyودش میتر از اعمال جوارح و نزدیک شناسyyد و تصyyدیق می کنyyد کyه جyyزایی مو او را حکیم و عyادل دست اوسyyت؛ بنyyا بyyراین در این منتهyyایاعمال نیک و بدش به زیسyyت کyyرده، تخطی از حyyدود اخالق رادرجة عفت و طهارت

چyyون عفت و شyyجاعت و سyyخاوت در دارد. نمی بyyه خyyود روا جایگزین گردید، عقلش مسyyتقیم گشyyته و نفسyyشنفس موحد

گردد، و به مفاد: متقی می

توحید مبدأفضایل است

189

قانا﴿ ف ك عل ل ه ي لل قوا ي�إن تت ي� ي1 [29]األنفال: ﴾ٱ »اگyyر از اللyyه بترسyyید بyyرای شyyما راه نجyyات ]و وسyyیله ای بyyرای

جدایی حق از باطل[ قرار می دهد«ماند. دیگر در تمیز حق و باطل معطل نمی

ه»دانسyyتیم کyyه پس yyه إال الل چنانکyyه عقyyل را تyyرقی«ال إل گردانyyد، می کن دهد و درخت خرافyyات و موهومyyات را ریشه می

سازد.ی مهمچنین تمامی فضایل را در نفس متمرکز کلمة طیبه توحید اصل فالح و رستگاری و مبدأ كتاب تعلیم و

مبyyدأ رذایyyل وتربیت و مرقی انسان اسyyت، و بyyالعکس شyyرک مرتبyyة انسyyانیتمنجالب ضyyعف عقyyل و اراده و انحطyyاط از

وسواس است، به هراست. مشرک پیوسته منقلب و مبتلی به می ترسyyد. خالصyyه، متکی بyyهبرد و از هر چyyیزی چیزی پناه می

نقطة معینی نیست؛ قاعدة متقنی در دست نداشyyته، ملبس بyyه است؛ لذا عقلش کج است، حyرف حyق رالباس تقوی نگردیده

تواند تصدیق کند، العوبة ]بازیچه[ حوادث و بازیچة شyyیادان نمی گردد؛ زیرا ملتجی ]پناهجو[ به رکن وثیق میو دستخوش غوالن اللyyه« الوثقی ة عروتوحید و متمسک به yyه إال نیسyyت، بyyه »ال إل

ترسد: می کند و از هر چیزی میهر بادی حرکت﴿ ر أ لط طفyyه ماء فت yyلس مyyا خyyر من ه فكأن لل ر ب يومن ي ي� ٱ ي* ٱ ٱ �ي ي2

يح في مكا سحي لر وي به �ت � ٱ [31]الحج: ﴾ي� شرك آورد پس چنان ماند که از آسمان»هر كس به خداى جهان

بyyyه زمین افتyyyاد و هالک گردیyyyد پس در می ربایyyyد او را مرغyyyان زمین، و اجزای او را پاره و متفرق می گردانyyد[،]مردارخوار از روی

می اندازد به جاهyyایی کyyه دور ]از فریyyادرس و دسyyتگیریا او را بادهااست[«.

این کلمات از تشابهات مرکبه است، یعنی هyyر کسyyی از اوج توحید و یکتاپرستی به حضیض ]پسyyتی[ شyyرک و پرسyyتش غyyیر

افتد، هواهای نفس او را پریشان و پایمال سازند و بادهyyایخدا شyyقاوت وضاللت و وساوس شیطانی او را در وادی بدبختی و

سرگردانی افکنده و نابودش سازد. کسی که دائما فکرش مشوش باشد مسلما خوش عمل

نخواهد بود، زیرا فکر مبدأ عمل است، و چون میزانی در بدانزند که اگر واقف اعمال ندارد، اعمال بدی از او سر می

کرده وگردد و بخواهد کردار بد خود را اصالح کند، راه را گم نخواهد بود؛شود که هیچ گاه مصلح عمل متوسل به اسبابی می

توحیدعبادت

190

به دامانشود و مصلح آن را توسل مثال فحشاء مرتکب می کند، خدا میپندارد، قربانی برای بت و سجدة غیر مردگان می

مقداری از آن مالخورد و مصلح آن را دادن مال مردم را می کند و برای رباخواری میپندارد، به کاهن یا متولیان بت می

شود، و به این یک سیر نبات میاصالح آن متوسل به مصالحهکند. از معصیت پاک میطریق به خیال خود، خود را همینیابیم که علت خyyرابی مyyردم اگر درست دقت کنیم می

واسyyطةاست که دارنyyد. انحطyyاط اخالق جامعyyة مyyا به شرکی جامعyهتوسل افراد آن است به غیر خyدا. سyبب رذایلی کyه در

حکم فرماست، خداناشناسی است.فرماید: خداوند می

ني أمن من» yyل حصyyني فمن دخ yyه حصyyه إال اللyy كلمyyة ال إل«عذابي

محکم من اسyت، هyر کyه»کلمة ال إله إال الله حصyyار و قلعة خواهد بود«.داخل شود ایمن از عذاب من

yyyه«خالصة کالم، معتقد بyyه الل yyه إال در ذات خyyود آداب »ال إل ولی بایابد، بزرگی حس کرده و در نفسش اخالق فاضله را می

عفیyyف، حکیم،فهمyyد: شyyجاع، این همه اصطالح فضیلت را نمی هیچ یyyک از این صyyفاتسخی، و عادل است، حال اینکه تعریف

داند. را نمیyyتی کyyه آرزوی بشyyر اسyyت و فلسyyفه از آن دم زننyyد، میحری

غضyyب آزادمختص شyyخص موحyyد اسyyت. موحyyد از شyyهوت و را بنyyده خyyوداسyyت؛ چyyون بنyyدة خداسyyت و شyyهوت و غضب

موهومyyات را بyyهداند، از موهومات آزاد است؛ چون درخت می خرافyyات و سyyعد و نحسکن کرده، بار گران تیشة توحید ریشه

دوش انداختyyه و بنyyدگیایyyام و پرسyyتش سyyنگ و چyyوب را از نمی دهد. خالصه کالم، حرکند و به کسی سواری بشری را نمی

فالسفه، صاحب حکمت]آزاد[ است و خر نیست، و به اصطالحو حریت است.

ای که از این سنخ مردم موحد تشکیل شود یا اکyyثریت جامعهای است که انبیyyا مبعyyوث بر موحد باشد، همان مدینة فاضلهآن

اسyyت. واضح تشyyکیل آن شyyده و آرزوی فالسyyفة جهyyان بyyوده بyyاگاه روی بyyدبختی ندیyyده و پیوسyyته است که این جمعیت هیچ

باشند. آغوش می شاهد سعادت هم ای مسyyلمانان، از خyyواب غفلت بیyyدار شyyوید؛ بyyار شyyرک و

توحید مبدأفضایل است

191

خرافات از دوش به دور افکنید؛ آزاد شyyوید تyyا رسyyتگار گردیyyد: الله تفلحوا«.» قولوا ال إله إال

ى الله على سیدنا محمد وآله الطاهرین. وصل

193

10

در بیان سبب پیدایش شرک و خرافات در اسالم

چyyون اسyyالم بyyا منطyyق صyyحیح و برهyyان محکم بyyر بیشyyتر معمورة ]قسمت های آباد[ عالم سلطنت کرد و امم بسیاری در

اسالم واقع شدند و سلطنت و عظمت آنها محyyوتحت حکومت عظمت اسالم گردید، مسyyلم اسyyت کyyه بغض و دشyyمنی دردر

بودند تادل بعضی از آنان پیدا شد، اینان همیشه منتظر فرصت شyyوکت اسyyالمحمله ای به اسالم کنند، ولی بyyا وجyyود قyyدرت و و حیلyyه متوسyyلممکن نبود که با شمشیر بجنگند. لyyذا بyyه مکر

کردند و در باطن مشغولشدند، یعنی در ظاهر عالقه به اسالم »حyyزب منyyافقین« تشyyکیلبyyه تخyyریب آن شyyدند. بyyه اصyyطالح

بن ابی« اسyyت کyyه دریyyافت. سر سلسyyلة منyyافقین »عبدالله می زیست.صزمان پیغمبر

مقyyاالتمنافقین حیله و تدبیری کردند، و آن حیله این بود که سyyابق]گفته ها[ فاسده و خرافات و اباطیلی را کyyه در مyyذاهب

کردنyyد، و بyyهبود و بعضی را خودشان می ساختند، داخل اسالمساحت مقدس شارع آن را نسبت دادند.

این دستة منافق ثقافت ]فرهنگ[ اسالم را در دست گرفتند: الحyyبرجمعی به اسم راوی حدیث به کار پرداختند، مثyyل »کعب بyyرخیابواألحبار یهودی«، بعضی مفسر شyyدند، بyyرخی واعyyظ،عالم و گروهی مyyورخ، و همگی اینهyyا مسyyلح بyyه اسyyلحة علyyوم اسyyالمتفسیر و حدیث و فقه و تاریخ شده و حملة شyyدیدی به

دادنyyد و آنچyyهکردند، سخن های زشت و نامعقول به آن نسyyبتنمی بایست بکنند کردند.

yyر غرض مهم منافقین این بyyود کyه اسyالم را بyyه صyyورت منک و غyyیرمعقولی جلyyوه دهنyyد، و تyyا انyyدازه ای هم موفyyق]زشyyت[ امتیازی را که اسyyالم از سyyایر دیانyyات داشyyت از میyyانشدند و

برداشتند. توحیyyد واسyyالم دین عقyyل و منطyyق و فطyyرت بyyود، دین

فضyyیلت و اخالق بyyود،یکتا پرستی و برانداختن بت هyyا بyyود، دین

194

دین علم و عمل صyyالح بyyود، شyyریعتدین صبر و شجاعت بود، بود، به بشر حریت نفس و علم و عقل داد، بشر را ازانسانیت

ت ]بندگی[ کاهنان نجات داد، قائل به واسطة میyyان خلyyق ورقی عبyyادت غyyیر خyyدا راخyyالق نبyyود، قبرپرسyyتی و سنگ پرسyyتی و

می شyyد و پنyyاه بyyه قyyرآنملغی کرد، وقتی که شخص مسyلمان میان خود و خدا نداشت، اسالممی آورد دیگر احتیاج به واسطة

کرد و عمل به ظن را نهی فرمود.تقلید کورکورانه را حرام بyyهمسلم است با این تعالیم عالیه، شyyیادانی کyyه می بایست

می شد،اسم دین دکان باز کرده و استفاده کنند دکانشان بسته دیرین خود راو از استفاده باز می ماندند ناچار برای اینکه پیشة

مقصyyد اسyyالم،ترک نکنند شروع به کار کردند، و در مقابyyل هر عالم اسالم کردند.حدیثی چند بر خالف آن ساختند و منتشر در

صyyابئین و مجyyوس واردیک دسته از مقyyاالت یهyyود و نصyyاری و دهیم، خود کتyyاب مفصyyلیاسالم گردید که اگر بخواهیم تفصیل

حقایق دین با مyyذاهب باطلyyهخواهد شد. چنان مقاصد اسالم و اسyyالم از میyyان رفت و آن دینمخلوط شد که امتیyyاز جyyوهری

کرد.پاک به صورت دیگری جلوه بyyااکنون اگر درست نگاه کنی، مسyyلمان در اعمyyال و عقاید

صابئین ستاره ها را مقدس می دانستند،امم باطله فرقی ندارد: سعد و نحس قائyyل بودنyyد. همچyyنین در مسyyلمانانو برای ایام،

به طور اشد ]شyyدیدترین حyyالت[ جلyyوه کyyرده و هyyراین عقیده و نحس ایام می کنyyد در میyyانسال چندین تقویم که تعیین سعد اگyyر دقت کyyنی رسyyالة عملیyyةمسyyلمانان منتشyyر می گyyردد که

yyyیح و مریمyyyاری از مسyyyت؛ نصyyyابئین اسyyyة صyyyاجتإفرقyyyح و اولیyyا حyyاجت‡ وائمهص هم از پیغمyyبرمی خواهنyyد، مسyyلمانان

خواهنyyد؛ یهyyود و نصyyاری، احبyyار و رهبyyان را رب گرفتنyyد، می است؛ مشyyركین بyyرای ولی و مرشد را رب گرفتهمسلمان نیز

كردند، مسلمانان نیز برای امامزاده قربانی غیر خدا قربانی می کردنyyyد، كننyyyد؛ مشyyyرکین درخت و سyyyنگ را عبyyyادت می می

جویند. نیز به درخت و سنگ تبرک میمسلماناندشمنی دیگyyر منyyافقین کyyه بایyyد خyyون گریسyyت، این بyyود که

نسyyبت‡ و ائمة هادینصکلمات سست و غیرمعقول به پیغمبر اسyyالمدادند، تا کسyyی را کyyه انyyدک عقلی داشyyته باشyyد از دین

را بyyهخyyارج کننyyد. در این دشyyمنی کyyاری کردنyyد و دین اسyyالم تمیyyیزقدری خرافی و لغو جلyyوه دادنyyد کyyه اگyyر کسyyی رشyyد و

در سبب پیدایش شرک وخرافات در اسالم

195

می کنyyد؛ ماننyyدداشته باشد، اسالم را در نخستین نظر حتمyyا رد نسبت دادند که فرمود:صاینکه به پیغمبر

سید انبیا هستم، آب، سید مشروبات اسyyت و بادمجyyان»من سبزیجات است«،سید

و در خصایص نبی در کتب نوشتند که: این بود که به هر زنی کهص مختصات ]ویژگی ها[ پیغمبر»از

آمد، آن زن بyyر شyyوهرش از آن زن خوشش میکرد و نظر می می شد«،حرام

نوشتند که:ص و از معجزات پیغمبر متولد شد تا هفت روز از پستان ابوطالب»وقتی آن حضرت

این جهت میان او و علی اخوت است«،شیر خورد، و از نوشتند که فرمود:صو از کلمات پیغمبر

بyyر پشyyت مyyاهی»زمین بر روی شyyاخ گyyاو اسyyت، و آن گyyاو گyyاو سyyر خyyود راکنyyد، و هyyر وقت است که در دریا حyyرکت می

افتد«. تکان دهد زلزله اتفاق می ائمyyة طyyاهرین افتراهyyایی زدنyyد از قبیyyل اینکyyههمچyyنین بر فرمود:حضرت صادق

خyyونگویند- »این قرمزی آسمان در اول شب- که شفق می است«.علی اصغر حسین

ضیاء عیون»تر کتابی است موسوم به و از همه اینها مفتضحاسyyت. این کتyyاب را که در عصر صفویه تألیف شده«الناظرین

تمyyامیاند و مدخل بعضی از قرآن های مطبوع تهران قرار داده اسyyالم اسyyت؛آن، کفر و مخالف تعلیمات قرآن و ضyyد بyyا اصل اشyyکالی کyyه ازمحتویات آن خواص مهر نبوت و نعyل مبyyارک و

غریyyبی بyyرای اینمجعyyوالت یهyyود اسyyت، و خyyواص عجیب و بyyyاعثکنyyyد که نقyyyل می‡ و ائمyyyة دینصاشyyyکال از پیغمyyyبر

خاصyyیتآبروریyyزی اسyyالم و مسyyلمانی اسyyت؛ مثyyل اینکyyه درگوید از امیر المؤمنین منقول است: نقشی می

کس این نقش مکرم را یک بار ببینند گناهان هفتاد سالة»هرشود، و اگر دو بار نگyyاه کنyyد خداونyyد کyyریم عفو آمرزیده میاو

کسyyیجرایم پدر و مادر او را فرماید، و به کرم خود بیامرزد، و امتنیyyاز همة کyyه سyyه بyyار ببینyyد از بyyرکت این نقش، غفyyار بی

حضرت رسالت پناه را بیامرزد«. یابی که این حدیث را شخصyyی کyyه اگر درست توجه کنی می

کساسyyت، و هر دشمن دین و امیر المؤمنین بوده جعل کyyرده

توحیدعبادت

196

می خندد. آخر چyyهای عقل داشته باشد به این حدیث مثقال ذره نقشی نگyyاه کنyyد و خدوانyyدمناسبت دارد شخصی سه مرتبه به

گناه امت مرحومه را بیامرزد؟ و نیز طلسم و نقشی دیگر دارد و در فضyyیلت آن از حضyyرت

کنند: امیرالمؤمنین روایت می صyyبح بyyه این نقش مبyyارک نظyyر کنyyد،»هر کس بعد از نمyyاز گذارده باشد، مانند حج حضرت آدم، وچنان است که پنجاه حج

ظهر نظر کنyyد چنyyان باشyyد کyyه سیصyyد حجهر کس بعد از نماز ادا کرده باشد، و هyyرکس بعyyد از نمyyاز عصyyرمانند حج ابراهیم

باشد کyyه هفتصyyد حج ماننyyد حج حضyyرت یyyونسنظر کند چنان هر کس بعد از نماز مغرب نظر کند چنyyان باشyyدکرده باشد، و

حضرت موسی به جا آورده باشد، و هر کسکه هزار حج مانند نظر کند چنان باشyyد کyyه هyyزار حج ماننyyد حجبعد از نماز عشاء

حضرت ختمی مرتبت به جا آورده باشد«. در این کتاب بسyyیار اسyyت،از این قبیل موهومات و کفریات

فاسقی به نقشی نگyyاه کنyyد وآخر چه معنی دارد شخص جاهل انبیا به آن اجر دهد.خداوند هزار برابر حج سید

راویاز این قبیل اخبار موضyوع و موهyوم، کyه کاشyyف کفyر اسyyت کyyهای زیyyاد حدیث و دشمنی او با اسالم است، به اندازه

خجyyالتاگyyر بنویسyyم، مثنyyوی هفتyyاد من کاغyyذ شyyود و انسyyان قyyرآن وکشد که نقyyل کنyyد. مسyyلما غyyرض اینyyان اسyyتهزای می

شریعت سید المرسلین بوده است:مهون ﴿ ينه ي زئ به ويمده في ط ت ه ي ي�لل ي� ي- ي� ي� ي� ي [15]البقرة: ﴾١٥ٱ

»خyyدا ]اسyyت كyyه[ ريشخندشyyان مىكنyyد و آنyyان را در طغيانشyyانفرومىگذارد تا سرگردان شوند«.

وحال مالحظه کنید بyyه این اخبyyار موهومyyه و عقایyyد فاسyyدهماند؟ اعمال رذیله؛ آیا عاقلی در دین اسالم می

شyyوید.ای مسلمانان، چشم باز کنید و از خواب غفلت بیyyدار فرق دهید تادین حقیقی اسالم را بشناسید و میان حق و باطل

گردد.اسالم از میان نرود و به رونق نخستینش باز وچرا مردم خارج از دین نشوند؟ دینی کyyه پyyر از موهومyyات

از چهخرافات شده و از آن جز نامی بیش نمانده است؟ مردم راهزنyyانی کyyه درراه وارد حقیقت دین شوند؟ با این شyyیادان و

مروج خرافاتنyyد، مyyردمترین حامی و اسالم هست و خود بزرگ شyyریعت سیدالمرسyyلینبه چyyه وسyyیله آشyyنا بyyه حقyyایق دین و

در سبب پیدایش شرک وخرافات در اسالم

197

گردند؟صراه نجات پناه بردن به کتyyاب خyyدا و سyyنت ختمی پیغمyyبر

بگیرند،است. اگر مسلمانان این دو مشعل نورانی را در دست کyyرده بyyهتواننyyد طی منyyازل در این بیابان ظلمانی طyyبیعت می

خواهنyyد شyyد وسعادت برسند، وگرنه گرفتار غyyوالن و شyyیادانعاقبت هالك خواهند گردید.

دنا محمد وآله الطاهرين. yه على سي ى الل وصل

توحیدعبادت

198

می كنیم كتاب را به دعاى شریف صحیفة ملكوتیهو ختمسجادیه:

الم بخواتيم الخير: وكان من دعائه عليه الساكرین، yyوز للشyyكره ف yyیا من ذكره شرف للذاكرین، ویا من ش« غل yyه، واشyyل على محمد وآل yyاة للمطیعین، صyyه نجyy ویyyا من طاعتكر، yyل شyy كرك عن ك yyنتنا بش yyر، وألسyy yyل ذك yyذكرك عن ك yyا ب قلوبنغل yyا من شyyوجوارحنا بطاعتك عن كل طاعة. فإن قدرت لنا فراغ ى أمة، حت yyفاجعله فراغ سالمة ال تدركنا فیه تبعة، وال تلحقنا فیه س ى یئات بصحیفة خالیة من ذكر سیئاتنا، ویتول اب الس ا كت ینصرف عنا مسرورین بمyا كتبوا من حسناتنا. وإذا انقضت اب الحسنات عن كتتي ال بد مت مدد أعمyارنا، واستحضرتنا دعوتك ال أیام حیاتنا، وتصری yyا تحصyyمنها ومن إجابتها، فصل على محمد وآله، واجعل ختام م علینا كتبة أعمyالنا توبة مقبولة ال توقفنا بعدها على ذنب اجترحناه،

ترته على رءوس وال yyترا س yyا س ف عن yyا. وال تكشyyیة اقترفناه yyمعص تجیب yyاك، ومسyyك رحیم بمن دع األشهاد، یوم تبلو أخبار عبادك. إن

.(1)لyمن ناداك«

(. 11، دعای )62)( صحیفه ی سجادیه، ص 1 »نیایش آن حضرت در طلب فرجام نیك: »اى كyyه یyyادت یادكننyyدگان راكرت شyyكرگزاران را كyyامروایى اسyyت، و اى كyyه yyت، و شyyرف اسyyش فرمانبرداریت براى فرمyyانبرداران نجyyات و رهyyایى اسyyت، بyyر محمyyد و خاندانش درود فرست؛ و با یاد خود، دل های ما را از هر یyyاد دیگyyری؛ و با سپاس خود، زبان های ما را از هyyر سyyپاس دیگyyر، و بyyا فرمyyانبرداری خود، اعضای ما را از فرمانبرداری دیگران بازدار. اگر برای ما فراغyyتی مقدر كرده ای، آن را فراغتی بی گزند و سالم قرار ده كه وبال نیاورد و دل هایمان را نمیرانyد، تyyا فرشyتگانی كyyه گناهyان مyا را می نویسyند، بyا كارنyyامه ای سyyفید و تهی از تیرگی هyyای گنyyاه از نyyزد مyyا برگردانyyد، و فرشyyتگانی كyyه كارهyyای نیyyك مyyا را می نویسyyند، شyyادمان از آنچyyه در كارنامة ما نوشته اند، از نزد ما برگردند. چون روزهای زندگی ما سپری شود و مدت عمر ما به سر آید و فراخوان تو ما را فرا خواند yyy همyyان كه از اجابت آن چyyاره و گریyyزی نیسyyت yyy بyyر محمyyد و خانyyدانش درود فرست و چنان كن كه آنچه فرشتگان نویسنده بyyرای مyyا رقم می زننyد، به توبه ای مقبول خاتمه یابد، تyyا پس از آن مyyا را بyyه سyyبب گنyyاهی كyyه كرده ایم و نافرمانی ای كه بyyدان آلyyوده گشyyته ایم، بyyاز نyyداری. و در آن روز كه از رازهای پنهان بندگانت پرده بر می داری، پیش چشم همگان، پرده از گناهان ما بر نداری. تنها تویی كه با هر كس تو را بخونyyد، مهyyر

می ورزی، و به هر كس كه تو را ندا دهد، جواب می گویی«.

199

مصادر در کتاب توحید عبادت

تفسیر كشاف زمخشری تفسیر روح البیانیتفسیر فخر رازیتفسیر طبر

تفسیر مجمع البیانتفسیر آلوسیتفسیر صافیتفسیر ابوالفتوح رازی

تفسیر بیضاویتفسیر مال حسین کاشفیتفسیر شیخ محمد عبدهتفسیر ابن کثیركافی کلینیاتقان سیوطی

شرح نهج البالغه: ابن ابی الحدیدوافی فیض كاشانیوسایل الشیعة: شیخ حر عاملیشرح نهج البالغه: ابن میثم

صحیح بخاریجواهر كالم: شیخ محمد حسنمفتاح دار السعاده: ابن قیمموطأ: مالک

من ال یحضره الفقیه: ابن بابویهذكرى: شهید اول مثنوی مال محمدقاموس مقدس: مسترهاکس آمریکایی

بلخیصحیفة سجادیةكلیات سعدی

مقدمۀl تفسیر: فرید وجدیأسباب النزول: واحدی بلوغ األدب:الصابئة قدیما وحدیثا: سید عبدالرزاق حسنی

ابن االلوسیطرایق الحقایق: نایب الصدرملل ونحل: شهرستانی

شتاب: میرزای قمیرجال: کشیسیره ابن هشامفصل: ابن حزم

مفردات: راغب اصفهانیسیره: حلبیالفهرست: ابن ندیمنهایه: ابن اثیر

احیاء علوم الدین: غزالیفرق الفرق: بغدادیاعالم الموقعین: ابن قیممدارج السالکین: ابن قیم

سبل السالم: محمد بن اسماعیلشرح مواقف: میر سید شریفصنعانی

سنن: ابی داودسنن: ابن ماجه معتبر: محققمکاسب: شیخ مرتضی

جنات الخلود: آقا محمد رضا: صدوق÷عیون اخبار الرضا: شیخ عبدالرحمنفتح المجیدنشو فکرة الله: سالمه موسیدائرة المعارف: فرید وجدیمناجات خواجه عبدالله انصاری

ترجمۀl نصر الله فلسفی تمدن قدیم: فوستل دوکوالنژ فرانسوی

201

تصویر عالمه شهیر و مصلح کبیر شریعت :سنگلجی

آن فقیــد ســعید در ذیــل همین عکس خــود ربــاعیمرقوم داشته اند:

چون عود نبود چوب بیددمورآ

تو خود گفتی که نا امیدیکفر است

روی سیه و موی سپیدآوردم

بر قول تو رفتم و امیدآوردم

203

واژه نامه

اتقان: استواری: روحانیوناحبار

احمز: سخت تر، قوی تراستالم: لمس کردن

: عقاب لغو کردناسقاطمجازات

اعراض: رویگرداندناعوان: یاران

افراد: یگانه کردناقالیم: سرزمین ها

امتیاز: جداشدنامصار: شهرها

انابت: توبهانسالخ: بیرون آمدن

انقطاع: جداییایصال: رساندن

تحلیل و تحریم: حالل و حرامکردن

تحنیط: مومیاییتخفف: بی احترامی

تذلل: فروتنیتسبیب: سبب ساختن

تشائم: بدیمنیتعریض: به کنایه گفتن

ن: جاه و مقام تعیتفطن: با هشیاری فهمیدنتقریر نمودن: برقرار کردن

تلبیه: لبیک گفتن در حج » هللاتهلیل: گفتن »ال اله اال ا

ثقافت: فرهنگجنات: جانیان

حر: آزادحصه: سهم

حضیض: پستیخواتیم: انگشترها

دعوات: دعاهارحی: اصلی و اساسی

ت: بندگی رقیرهبت: ترس

زخارف: زیبایی های دنیازلفی: نزدیکی

سداد: درست، راستشدائد: سختی ها

شقی: بدبختضم: پیوست

ظهیری: پشتیبان: مشقتعنا

العوبه: بازیچهفظیع بسیار زشت

قربات: اسباب نزدیکی به خدا)جمع قربة(قیوم: پاینده

کشف کرب: برطرف کردن غم واندوه

الهوت: عالم غیبمجبول: سرشته شدهمحاذات: مقابل، برابر

مختصات: ویژگی هامسبب األسباب: سبب ساز

مستوی: هموار مشفوع له: کسی که برایش

شفاعت می شود

204

مشیعین: تشییع کنندگانمصلی: نمازگزار

مطاع: اطاعت شدهمطمع: طمعکارمعد: آماده کننده

معطی: عطا کنندهمعموره: قسمت های آباد

مقاالت: گفته ها

مقرون: پیوسته، نزدیکملتجی: پناهجو

منضم: پیوست، ضمیمهمنکر: زشت

وثوق: اعتمادوساوس: وسوسه ها

رعاع مردم پست و احمقهمج