صصی تخ

دو فصلناهم

مطالعات فقه معاصر

95 پاییز و زمستان/ دوم ة/ شمار اولسال

***

مؤسسه فرهنگی و هنری مفتاح کرامت: صاحب امتیاز

سیدجواد راثی ورعی: و سردبیر مدیر مسؤول

رادهادى توحیدى: مدیر داخلى

مهدی محمدی: ویراستار

***

نسخه 500 شمارگان: اعتمادچاپ:

ريال 60000: بها

***

11، بعد از چهار راه، پالک15صفائیه، کوچه ،قم نشانى:

025 - 37836534تلفكس:

info http://mag.keramat.نشانى روى اینترنت:

M.feghemoaser@yahoo.com پست الكترونیك:

***

(الفبا ترتیب حروفاعضای هیأت تحریریه )به

)مدرس حوزه و استاديار دانشگاه تهران( محمدجواد ارسطا

استاديار دانشگاه آزاد اسالمی واحد قم() مهدی پورحسین

دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمی(مدرس حوزه و ) اهلل صرامیسیف

)دانشیار دانشگاه قم( پورابراهیم عبدی

نشیار دانشگاه تهران(دامدرس حوزه و ) سیدعلی علوی قزوینی

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و انديشه(مدرس حوزه و ) ابوالقاسم علیدوست

استاديار واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسالمی(مدرس حوزه و ) زادهکاظم قاضی

)استاديار دانشگاه قم( الدین قیاسیجالل

)محقق و مدرس حوزه( رضا مختاری

ر واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسالمی()استاديا مهدی مهریزی

)مدرس حوزه و دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه( سیدجواد ورعی

(ترتیب حروف الفبا)به داوران علمی این شماره

(عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمیمدرس حوزه و ) اهلل صرامیسیف

ی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمی()مدرس حوزه و عضو هیأت علم اکبریانحسنعلی علی

دانشگاه قم( عضو هیأت علمی) الدین قیاسیجالل

مدرس حوزه(محقق و ) رضا مختاری

(عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمیمدرس حوزه و ) سیدضیاء مرتضوی

(علمیه قم مدرس حوزه) هاشمی اصدرسید

راهنماى تنظيم و ارسال مقاالت

نكات زير در تنظيم مقاله رعايت شود:نويسنده عزيز لطفا ؛بپعردادد هاى جديد پژوهشى يا ارائه نظريات جديد در حل مسائل و توسعهه لمع مقاالت ارسالى بايد به ارائه يافته الف( لممى آن را پژوهشى تمقى كند. ةاى كه جامهگونهبه

«مطالعات فقه معاصر» فصلنامهدوبه يب( شرايط مقاله ارسال اى تجاود نكند.كممه 300صفحه 25له اد مقا -1

آن به دفتر مجمه ارسال شود. فايلتايپ و همراه با wordمقاله در محيط -2

كممه( باشد. 150)حداكثر در و لربی االمكان انگميسى و حتى ، لربیمقاله داراى چكيده فارسى -3

ا ذكر شود.آنهو لربی االمكان مهادل انگيسى واژگان كميدى فارسى و حتى -4

مقاله درج شود. تماس و پست الكترونيك در پاورقى صفحه نخست ةشمار ،لممى نويسنده ةرتب -5

، ضرورى است.پاورقیدرج التين اسامى و اصطالحات مهجور در -6

شعده ههعا فرسعتاد دمان به ساير مجالت يا مجمولعه يا ه و خارجى چاپ داخمى يا ةهيچ نشري ارسالى نبايد در مقاله -7 باشد.

ج( شيوه ارجاع به منابع ، در معتن ، مرجع معورد نظعر مستقي يا غيرمستقي به جاى ذكر منابع در پاورقى يا پايان هر مقاله در پايان هر نقل قول -1

بدين صورت ذكر شود:

(.25، ص1ق، ج1325شماره صفحه(، مثال: )نراقى، ،)نام خانوادگى نويسنده، سال انتشار، شماره جمد اگر اد يك نويسنده، بيش اد يك اثر استفاده شده، ذكر منبع بدين شكل صورت گيرد: -2

صفحه(. ةشمار ،جمد ةصفحه و سال انتشار اثر دوم، شمار ةشمار ،جمد ة)نام خانوادگى، سال انتشار اثر اول، شمار

آيه(.ةسوره(: شمار ة)شماربدين صورت آدرس داده شود: )نام سوره ،اى اد قرآن استناد شده استاگر به آيه -3

بعه « و ديگعران »فقعط نعام خعانوادگى يعك نفعر را آورده و بعا ذكعر واژه ،اگر مؤلفان يك اثر بيش اد سه نفر باشعند -4 سايرمؤلفان اشاره شود.

نظعي ت الفبا )نام خانوادگى( به صعورت ديعر حروف اى جداگانه و به ترتيبدر صفحه و پايان مقاله منابع در فهرست -5 گردد:

كتاب يالف ـ برا .چاپ( )در صورت تجديد ، نام كتاب، نام مترج يا مصحح، محل انتشار، نام ناشر، نوبت چاپ(سال انتشار) نام خانوادگى، نام

مقاله يب ـ برا ، نام نشريه يا مجموله، شماره نشريه يا مجموله.«لنوان مقاله»، (سال انتشار) نام خانوادگى، نام

، (العف )در صورت تهدد آثار منتشر شده اد يك مؤلف در سال واحد، جهت نماياندن ترتيب انتشار، بعا حعروف تذكر: متمايز شوند. و... (ج)، (ب)

.موارد ارجالی در پاورقی، ذكر شود -6 د( مشخصات نويسنده

اى جداگانه به مقاله ضميمه گردد:اين مشخصات در برگه

، سمت كنونى، آدرس محل اقامت، نشانى مركز لممعى، پسعت الكترونيكعى، (لممى ةبقساردومه )نام و نام خانوادگى، همراه، منزل و محل كار. شماره تماس

باشد.ديدگاههاي ارائه شده در مقاالت، لزوما مورد تأييد مجله نمي( ه و( دوفصلنامه در ويرايش مقاالت آزاد است.

اهداف انتشار دو فصلنامه

رمطالعات فقه معاص

هقیی جیدقیی را شقیو رای ادقن اهقو هقن تأسیس جمهوری اسالمی بر محور فقه شیعه افق

گشو . موضوعیت ا مسیئل جیدی اجتمیعی، سییسی ا حکومتی، هییزمنی تالش مضقیع عممقی

ر ا اره مطمقو جیمعقه، ا ر را گشو ه شیه ا تواهیدی فققه اهقل بیق هیی شیوبو تی گره

ییه جهین معیصر همیدین گر . حسیسی ا اهمیق ادقن مقطقب، بقی توجقه بقه مواجهه بی مسیئل شیچ

تقوجهی بقه ن اهقو فققه را بقه تحوالت سردب زهیگی ر هییی معیصر، اقتضیئیتی ار ه بقی

محیق خواهی بر .

بنیین ههی ه شی تقی ققیمی و قر ر ادقن مسقیر بقر ار . ۱۳۸۶ ر سیل « مفتیح رام »مؤسسه

یی مرتبط، برگزاری جمسیت تخصصی فقهقی بقرای بقال ا فضقالی هه ا اهوشژاهو ر فق

حوزه، ارتبیط بی مرا ز عممی ا ههی هیی اسیسی هظقی ا رفقب هییزهقیی شژاهشقی هقین، برگقزاری

از جممقه فعیییق هقیی مؤسسقه اسق . اهتشقیر ا « موضوع شنیسقی فقهقی »هیی تخصصی هشس

هیاف ذدل، ر همین راستی قیبل ارزدیبی اس .هیز بی ا« مطییعیت فقه معیصر»فصمنیمه

. ارائه هتیدج تحقیقیت جیدی اسیتیی ا محققین عرصه فقه.۱

هققیی مختمقق عممققی، بققرای شنیسققیهین . اسققتفی ه از تحقیقققیت عممققی صققیحر هظققران رشققته ۲

موضوعیت تخصصی به شژاهشگران فقه )موضوع شنیسی فقهی(.

ر اره جیدی تیردخ فقه، قه محقور قیهوهگقیاری ا ا اره . هشین ا ن ظرفی بیالی اهو فقه۳

جیمعه اس .

ای فققه بقی حققوق، اخقالق، راان شنیسقی، هقی ر موضقوعیت میقین رشقته . اهتشیر هتیجه شژاهو۴

اقتصی ا ... .

هیی مرتبط ر مقطب تحصیالت تکمیمی.. تغیده عممی بال ا اهشجودین فقه ا رشته۵

هیی گوهیگون فرهنگقی، اجتمقیعی، سییسقی ا ههی ر زمینبرای گشو ن گرههیدی . ارائه راه حل۶

ردزی.گیاری ا برهیمهحقوقی جیمعه اسالمی ا دیری مسئوالن شور ر عرصه قیهون

2 ت

دوفصلناهم خ

صصی مطالعات فقه معاصر

95 پاییز و زمستان/ دوم ة/ شمار اولسال

***

فهرست مطالب 7 ............................................................................................................................. سرمقاله سردبیر

9 ................................................................................... حكومت اراتیو اخت ریقلمرو تعز

اهلل صافی گلپایگانیلطف

21 ......................................... دولت تیولؤکارکنان و مس انباریثبوت ضمان در اعمال ز سیدضیاء مرتضوی

53 ....................................................................... گاهها در علوم عقلیفقیهان و برخی دید

رضا غفوریانمحمد

79 .................................................................................................. تعیشر یفریمقاصد ک یابهر یاحمد یدمحمدعلیس

105 ............................. قرآن اتیبر آ دیتأک باذبائح اهل کتاب تیدر حل یفقه یپژوهش سیدرضی قادری

125 .................................................. یبهبهان دیوح یو داللت فعل معصوم در آرا تیحج

اکبریانحسنعلی علی

143 ................................................................................... «آستانة تجدد»بر ینگاه و نقد سیدجواد ورعی ـداود فیرحی

173 .................................................................................................................. یعرب ةچكید

اسعد کعبی

190 ............................................................................................................. انگلیسی ةچكید مهدی غالمی

***

سرمقاله

بسم اهلل الرحمن الرحیم

باا اتاتهلاص ااحظ ننارا و « مطالعاا فهاه معا ار »شماره دو فصلنامه نیانتشار نخست

دانا فهاه و یارشاته ا یا مجلاه هاه باه ملاحا م نیا آنا به ادامه راه روبرو شا. ا قیتشو

موضاوعا ناو پردازد، به شانات یم یعیو علوم طل یدر حوزه علوم انسان گرید یهادان

حیهنا. دانا فهاه با.و شانات ا یدر علوم مختلف و ارتلاط آنها با فهاه همام ما

فهاه در اعصاار ییایا ن.ارد پو شرف یگوناگو ، امکا رش. و پ یهانهیموضوعا نو در زم

اتا یبشار یهاا باا دانا ییدر دوره معا ار در گارو اهتماام باه آشانا ژهیگذشته، به و

باه منناور فاراهم شامن.ا ، دان یو تاش علما ،یعهل و تجربه بشرهه م صوص ییهادان

انسانهات یزن.گ یمناتلتر برا طیتاتتن شرا

باه عهال و گار، ید یو آتاما اتصااص دارد و از تاو یتو، به وح میدان فهه هه از

باا قیا دق ییاز آشنا یزیگر ،یویدن ا یدر ح ا یآدم ینید فیتکال نییتع یبرا ،یتجربه بشر

یزنا.گ شارف یهه نتوان. با ت اوال زماا و رشا. و پ یبشر ن.ارد دانش ی زن.گت وال

افا یهمم هن.، دوام نخواها. ایانسا در دن یعاقشنه و اله یبشر همراه شود، و به زن.گ

حی ا ریمان. فهه هاه مسا ینم یدر حره رو به رش. تود منتنر هس یعلم و دان بشر

گاردد، بلکاه ینما یبشر یهاهن.، نه تنها مانع رش. دان یم میانسا را ترت یویدن یزن.گ

رتان. یم یاریبشر یعلم یبه دتتاوردها . یدر معنا بخش

یفاروزا بارا یارتلااط دارد و نها مشاعل یاز علاوم بشار یارینگاه، فهه باا بسا نیبا ا

هنا.، یما نییانسانها را تع فیهن. فهه گرچه تکالیم فایرا ا یانسان حی ریحره در مس

شاناتته، یاو باه رتام یبشار بارا عا یفطار و طل یرا هه ت.اون. به مهتضاا یاما حهوق

نیا از مهاال ا یهن. تع.ادیم نییبه حهوق انسا را تع متجاوزا نموده و مجازا نیتضم

شود یم یابیراتتا ارز نیشماره در هم

ریتردب

8

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پي

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

9-20فحات ص /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

1حکومت اراتیو اخت ریقلمرو تعز

*یگانیگلپا یلطف اهلل صاف

دهچکی

حوام اراتیو گنهکوارا اتت ریو مختلف در موضوو عز یهادگاهید ،مقاله نیدر ا

حوام اراتیرا ر ا از اتت یهر گنهکار ریعز ،ها یاز فق یشود. برتیم یبررس یاسالم

به یسخن ریعز ایحد یآ گناه از اجرا یبرا یاسالم زتیهر چند در شر ؛دانندیم یاسالم

ریو عز گور ید یبرت شمارندیرا مجاز م رهیگناها مب ریز عنها ع یبرت ،باشد میا نیامده

نقد ،فوق یهادگاهید ،مقاله نیدانند. در ایم حیصح را مردم شده ذاءیمه موجب ا یگناهان

،«یاجتمواع اتتالل در نظام عام»مجاز شمرده شده مه موجب یگناهان ریشده عز ی بررس

« موردم بور ارعکوان گنواه افتنی جرأت یهتک محرمات اله» ای «یاجتماع تیامن دیعهد»

یامود یپ نیموه چنو یدر مورد گناهان ریعز شود مهدر پایا ، این نتیجه حاصل میگردد.

.ستیاست، مجاز ن دیمورد عرددر آنها ریجواز عز اید نندار

واژگان كلیدي

.(یبه گناه )عجر افتنیاتتالل نظام، جرأت ره،یگناها مب ،یحام اسالم ر،یحد، عز

قهیی میو ن نزیجز عجمایه ا یسمی ا یس ایه ا ی جن محقی اي از یک بحث تخصصی ف. این موضوع، نمونه1بیه منویو « مطجلاجت فقیه ماجصیر »اي فقهی بدان پرناخ ه فصلنجمه ن جله اهلل صجفی گلپجیگجنییةحضرت آ

ا فجنه عسقمندان آن ا برگزیده، تنوزم تد ین ارنه ا س. موشكجفی نقز ن فهم ایجت، ن مقجم ا نبجط هجي ن س تخصصی خج ج فقه آثج فقهی فقزهجن برعس ه ا س. ضمن تقیدیم عمله یژگی حكم شرعی از

این بحث به خوانندگجن گرامی، از ابهجمجت نواقصی اه ممكن ا یس ن ترعمیه، تید ین تنویزم د نانه (.مطجلاجت فقه ماجصرطلبزم )بجشد، پوزش می

4/7/1395تأیزد: 20/6/1395ن یجفس: . ) ه(ینزامجم خم ينگهبجن ن زمجن هبر يشو ا رزقم نب هزن حوزه علم دزاوم تقلمع از مراع *

10

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

طرح بحث و تأسیس اصلمقدمه:

آیا جاا تاه ار ککای کاه اا ای ا ارا یا راجای ا »پرسش اصلی بحث آن است که

با ککار «که برای آن جا تا ی د شرع عیین نشاه،، جاا ت اسات یا ناه صو یجر کب شود، د

پرداتیم:جی بحث جو د شرح به نشه،، عیین جا تا ی آن برای شریعت د که خلف ه جوا دی ات

به ک ی که د پرداخت به ی خود کو ی کنه، به کم شرع ادا باه پرداخات •

آیا اجا اوان ا ا جاا تاه کارد تی برای اداشتن ی د صو ه لز م جی ،شودآن جی

جا تاه عزیر کرد وان جی أخیر د پرداخت به ی نیز س ببه ک ا به

اقعی وصیف نمود،، به کم شارع ا غیر خود ای که ک الیفر شنه، ا یی که د •

وانه ات خی خلف شرط استف د، کرد، آن ا ب تگردانه ل آی ا کم جشتری جی

وانه صرف نظر ات اینکه جشتری ک ال ا پس به ه ی باه جع جلاه یا یت داد، کا ال ا جی

اه کنه برنگردانه، فر شنه، ا جا ت

واناه لی به جشتری نگفته، جشتری جای ،عیب ک الیش اقف بود، رای که بفر شنه، •

التفا ه کا الی سا لم جعیاو ا د ی فات کارد، باه جع جلاه یا ج باه کنهجع جله ا فکخ

تی اگر ؛این خلف عزیر نم یه دلیل وانه فر شنه، ا به آی کم جی ل ی یت د ه؛

جط ل ه نم یه ا التف ه جک جحه کرد،، نه جع جله ا فکخ کنه نه ج بهجشتری خود

جوااب دیاه یا ق ا د گردیاه، دیاه ا پرداخات آی ککی ا که جر کب ان یت •

وان عزیر نمود کرد، ی جانی علیه ق د کرد، ی بخشیه،، جی

ی عیاین نشاه، ساخنی د ه نمونه دیگر ات این ق یل که د شریعت برای آنه جا تا

ات عزیر م به جی ن نی جه، است

گنا ی کاه »، ی جی ن «گن ، صغیر، ک یر،»آنکه جی ن وان د مه جوا د فوق بیآی جی

جیا ن ککای »، ی «جواب اختالل نظ م شه، ب شه ی نه»، ی «دیگران شه، ی نشه، ایذاءجواب

، «ه اگر نهی م شاود، ارا نخوا اه کارد که اگر نهی شود، را خوا ه کرد ککی ک

ق ئل شه ، ف ی اود داشته ب شه، برای کم ق عزیر

جقتض ی اصل ا لی آن است که عزیر گنهک ا یز ن شه، جگر گنا ی کاه دلیال خا د

داشته د شرع برای آن جا تاه ه ی عزیر جشخص شه، ب شه لی ظا ر ع ا اه فقهای

د مه جوا د است « اطالق اوات جا تاه»براکته ش یه جشهو فقیه ن گر ی ات فقیه ن

11

عزو ت

مرقل

ریخت

و ای

تارا

ت

ومحک

/ ف

لطی

گانپای

گلی

صافهلل

ا

«تعزیر»مفهوم

ویای جن ساب اسات له نظری ه فقهی دالیل ر کاهام، أق ل ات بر سی پیشینه جک

ا ائه گردد د ب ، اژ، عزیر یجخت ر

کارد، جعنا « أدیاب » « عظایم بز گهاشات » عزیار ا « للغة صاح ح ا »د او ری

، ق1410ااو ری، ال)« اناه کمتر ات اه ا عزیار ن جیاه، بر اس س جعن ی د م، ن یه»افز د،:

اناه جعن کرد،« کمتر ات ه تدن شهیه ن یه» عزیر ا ،فیر تآب دی طریحی (744، د2ج

ابان جنظاو نیاز با (400، د3، جش1375طریحی، ؛ 164، د2ج ق،1415 ،فیر تآب دی)

« الوگیری ا نی ات ب تگشت به ان یت ب تداشتن ا ات گن ،» مین جعن ، دلیل آن ا کرا

تدن ن یاه کمتار ات ،شمرد، که به مین دلیال ،دانکته است مچنین اصل عزیر ا أدیب

« جنا د »اصل عزیر ا ،ابن اثیر (562، د4، جق1414، ابن جنظو ه ا عزیر گوینه )

تیارا اا نی ا ات ؛گویناه به این اهت به تدن ن یه کمتار ات اه، عزیار جای جعن کرد،

(228د، 3ج، ابن اثیر، بیدا د )ب تگشت به گن ، ب ت جی

آن است که جعن ی قیقی شرعی عزیار ات ما ن ،ای که او ری بهان واه کرد،نکته

ا ی شاه، اسات شا یه اژ، جنتقال « ن یه کمتار ات اه »شهن جعن ی قیقی لغوی ب یمیمه

، تک ه ج ننه آن که م ن جعن ی لغوی باه عاال ، نکا ی اهیاه باه جعنا ی شارعی ةصال

د ه که ات نظر آن ن عزیار د نش ن جی ،انتق ل پیها کرد، است اکتاو د کلم ه ا ل لغت

،کاردن ی ، تناهان است اتایان « تدن ن یه کمتر ات ه»لک ن ق نونگذا عرف جتشرع ن

غیار « تدن ن یه»شود: عزیر جعن یی اعم ات ، ب این ل گفته جیشودجحکو نمی عزیر

دا د « وبیخ» « دشن م»آن، تی

افز ن بر آن، د خ ود جا تاه گنهک ان جارج ن د ا دیاث، د با ، جاا تاه

« یضار یارب ش شاهیهاش » « یضار یا یالاه د ن الحاه » ع ا ه کمتر ات ه عزیر ات

چن نکه اژ، عزیر د ا دیث ع ا اه فقیها ن ؛استف د، شه، است« ةشهیه ب یع قب عقو»

1د مین جعن به ک فته است

. گف نی ا س ا جن ماوم ن مقجم بزجن این مسأله بونه اه اصل ن تازیر، تنبزه بدنی مجنند آن ا س، لی زندانی ارنن، عریمیه 1اح رام مجل عدم عواز اخذ آن »، «حرمس زندانی ارنن»ل مجلی مجر ح ارنن شخص به عنوان تازیر خسف اصل بونه اص

(.مطجلاجت فقه ماجصرا س. لذا قهرا تازیر مجرم به غزر از تنبزه زنن، نزجزمند نلزل خواهد بون )« بد ن ضجیس مجلک

12

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

بررسی عبارات فقهی

سه نقل ع اه فقهی التم به نظر جی ،لهأشهن جکبرای شن

: گویهجی شیخ طوسیمن غيرر ا الحد فإنه یعزر مثل أن سرق نصاباكل من اتى معصية الیجب به»

حرز أو أقل من نصاب من حرز أو وطئ أجنبية فيما دون الفرج أو قبلهرا أو

و هكذا إذا نشزت امررأ فلره ضرربها أو ضربه فإن اإلمام یعزره. شتم إنسانا

و هكذا یضرب الرجل ولده و كذلك الجد و أمين الحاكم و اال تعزیر تأدیبا

و یكون التعزیر یؤدب اليتيم، و كذلك المعلم یؤدب الصبيان إجماعاالوصي

:و روى أبوبرد بن نهرار أن النبري عليره و لره السرلم قرا بما دون الحد.

، ق1387طو یی، )« اليجلد فوق عشر جلدات إال في حد من حددد ال

.(290 281، ص3ج ق،1400 ،همو؛ 69، ص8ج

رد، که جا تاه عزیری دا د، نه باه عناوان جلا ل آنچه شیخ طوسی ات جحرج ه نقل ک

کمتر ات جاا تاه عزیاری ،شهه جا تاه أدی ی»چن نکه ات ع یر ی ج نی بر اینکه ؛است

آیه بر جیچنین چیزی « است

: جعتقه است ابن اد یس لله سبحانه به لردع المعزر و غيره مرن المكلفرين، و هرو و التعزیر تأدیب تعبدا»

بكل إخل بواجب، و إتيان كل قبيح لم یرد الشرع بتوظيف الحد عليره مستحق

و حكمه یلزم باإلقرار مررتين، أو شرهاد عردلين، فمرن ذلرك ان یعرل بربع

العقلية، كرد الودیعة و قضرا الردین، أو الفرراا الشررعية، كالصورل و الواجبات

فراا المبتردأ أو المسربوبة الزكا و الصوم و الحج الى غير ذلك من الواجبات، و ال

و المشترطة فيلزم سلطان اإلسلم أو ناابه تأدیبه بما یردعره و غيرره عرن اإلخرل

.(534، ص3جق، 1410، ابن ان یس) «بالواجب و یحمله و سواه على فعله

جوا دی ات جا تاه عزیری ا برشمرد، جلل ککی که اخاتالس کارد، یا ، ی د اداجه

: افزایهجی،، ی فریب داد، ی کم فر شی کرد، ب شه، سپس دیگری ا جکت نمودو یعزر من أكل، أو شرب، أو باع، أو ابتراع، أو تعلرم أو علرم، أو ن رر، أو »

سعى، أو بطش، أو أصغى، أو أجر، أو استأجر، أو أمر، أو نهرى، علرى وجره

(.535همجن، ص) «یقبح

ویه: گ د بحلی دیگر جی

13

عزو ت

مرقل

ریخت

و ای

تارا

ت

ومحک

/ ف

لطیگ

لپا گ

یصاف

هلل ا

یان

منها وم القاتلة مح ور ، و وجب على من اتجر في شيو التجار في السم»

)همجن، « العقاب و التعزیر، فان استمر على ذلك و لم ینته، وجب عليه القتل

.(478ص

: د این خ ود چنین است شیخ جفیهنظر حتى یتروب ،و من أكل الربا بعد الحجة عليه في تحریمه عوقب على ذلك»

بت عنقه... و یعزر كل الجري و المارمراهي منه فإن استحله و أقام عليه ضر

مسروخ البرر و سرباع الطيرر و كرل و الزمار و مسوخ السمك كلها و كرل

.(801ص ق،1413مفزد، )« الطحا من األنعام و القضيب و األنثيين

آنچه ا برشمرد،، به عنوان جل ل است ات ماین ، د پ یا ن با بعاهی کاه ات ظ راش

اجوال جردم ا گرفته فری کا ی د اجاوال ک ال ا ی ،ب جکر خهعهجا تاه ککی که

دیلمای ام ( ات ع ا ه سال 805) ما ن، د ، مین جوا د ا نقل کرد، استنمود، جردم

(259 255، دق1404سل ، ) شود مین جعن استف د، جی

ابوال الح ل ی:دیهگ ، گنهكیج مجیرم تأنیی الهیی ا یس بیراي بجزناشی ن شیخص ،تازیر»

حیدیي بیراي آن ،نیگران. هر اسی اه اع یج حرامی ا ایه ن شیریاس

مازن نشده، ترک اند یج انججم نهد، ا حقجق تازیر نا ن... بر حجام ا سمی

الزم ا س تج بج شی اه موع ترغز شخص بیه انجیجم نانن اعی

.(416ص ،تجحلبی، بی)« شون، ا ا تأنی نمجیدترک حرام می

: ، ق ئل استجحقق لی تازییره بمیج الیبلیل الحید فلإلمجم أ ترک اعبج ال من فال محرمج»

.(221ص ق،1418همو، ؛ 155، ص4، جق1408حلی، )« تقدیره إلى اإلمجم

: نوشته است ابن ت ر، اعلم أن ال ازیر یج بفال القبزح، أ اإلخسل بجلواعی الیذي لیم ییرن »

زف حد علزه، أ ن بذلک فزیه لیم ت كجمیل شیر ط إقجم یه، الشرع ب وظ

.(435، صق1417حلبی، )« فزاز ...

: نویکهجی عالجه لیالتعزیر یجب في كل جنایة ال حدو فيها، كرالوء فري الحري للزوجرة، و »

من غيرر حررز، كوء األجنبيوة فيما دون الفرج، و سرقة ما دون النصاب، أو

14

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

غصب، أو الشتم بما ليس بقرذ،، و أشرباه ذلرك، و تقردیره، أو النهب، أو ال

.(410، ص5، جق1420حلی، )« بحسب ما یراه اإلمام

بر ایان با اسات کاه ا « اوا ر الکالم»ص ب ا به ایت شیخ کن نافی ،ف یل نهی

سات عزیر د ر ان یتی که ه نها د، چن نکه به نهی وبیخ ج ننه آن جنتهی نشود، اااب ا

اج اگر به نهی وبیخ، آن م به ن یر شتم جنتهی گردد، دلیل بار چناین عزیاری، ااز د

(544، د10، جق1416 ناهی، که نص بر أدیب عزیر دا یام، ااود ناها د ) خ دجوا د

د کاالم ی فقیها ن دیگار ا باه « عزیار »جعتقه است که ش یه بتاوان عناوان « اوا ر»ص ب

(448، د41، ج نافی، بیداد ) عمیمجرا ب انک که به یر شتم نی نا جه، جاموعه

: گفته است « ی ض»ص ب ؛سیهعلی ط ط ئیثمی عوب ال ازیر فی ال محرم مین فایل أ تیرک إن لیم یحصیل االن هیج »

بجلنهی ال وبزخ نحوهمج فهو ظجهر؛ لوعوب إنكج المنكر. أمیج مع االن هیج

.(63، ص16، جق1418حجئري طبجطبجئی، )« همج، فس نلزل على ال ازیر مطلقجب

مشهور ةدالیل نظری

روایات

مجازات تجاوز از آن و تعیین حدالف( دسته اول:

: ایت یکم، علی بن ب ط ات اج م ص دق جزل علو ء حداإ الله ع جل جزل لکل شی»: قجل ول اهلل

من عزدى حدا من حد د الله ع جل حودا جزول موا د الربزو

، ابیواب 15، ص28، جق1414عیجملی، ) «الشهداء مستورا عل المسولمین

.(1؛ نزز حدیث2، ح2مقدمجت الحد ن احكجمهج، بجب

: قیس ات اج م ص دق ایت د م، عمر بنیا عمر بن قیس! أ شزرت أ الله أرسل رسولا أنو ل علیوه متابوا »

أن ل فی الکتان مل ما یحتاج إلیه جزل له دلیلا یودل علیوه جزول

قلیس:: ايزفیف ع ا یلي لم ین « ن جا ز الحد حودا ... ء حدا لملکل شی

إ الله حد فی الموال أ لا عؤتذ إلا من حلهوا، » ع ج ز الح د ح دیا؟ قيیجل:

15

عزو ت

مرقل

ریخت

و ای

تارا

ت

ومحک

/ ف

لطیگ

لپا گ

یصاف

هلل ا

یان

، إ الله حود فمن أتذها من غیر حلها قطزت یده حدا لمجا زة الحد

فزل غیر ذلک إ ما ع بوا حود أ لا ینکح النکاح إلا من حله من

.(3)همجن، ح «إ ما محصنا رج لمجا زعه الحد

: ایت سوم، عمر بن قیس ات اج م ب قربارك عزال ل ید شیئا عحتاج إلیه الم إل یوم القیام إلوا إ الله ع»

ء حدا جزل علیه دلیلوا أن له فی متابه بینه لرسوله ) جزل لکل شی

.(5، ح16)همجن، ص «زدى الحد حدایدل علیه( جزل عل من ع

: ایت چه م، سم عه ات اج م ص دق، 17)همیجن، ص «ء حدا من عزدى ذلک الحد ما له حدإ لکل شی»

.(2، ح3بجب

نقد و بررسی

ی کاه جاا تاه استهالل به ای ه فوق برای اث ه اوات جشر عیت عزیر ر گنا

جنح ر د اه عزیار ج اطل ، هی نها د، د صو ی صحی است که ه ر گن ی

وانه بر ککی اطالق شود که ات ه الهی ب شه، اج اگر جنح ر د ه عزیر ن شه، جی

ق ا د اه ا ککی که فردی ا به قتال برسا نه، جلالش ؛غیر ات ه عزیر ا ا ت نم یه ا

ککی که بر دیگری ان یتی جر کب شود، ان یتی که جواب ق د ی دیاه گاردد، است

دیه است ککی که ج ل دیگری ا غ اب کناه، اهش آن اسات ی هش م ن ق د

ا لف کنه، هش آن است کاه «قیمی بودن»که ی جن است اگر آن ج ل ا ا د صو ه

تج نی یوم الغ ب یوم التلف یا یاوم ةد ب ت ءین به به ی یوم التلف ی یوم االداء ی ب ال ر

ای است، جللش ا بپرداتد به طو کلی ر کاه جع ایت ک یار، «جللی»االداء ا بپرداتد اگر

شود جر کب شود که ن ی بر ه ی عزیرش ا د نشه،، ف سق شه، شه د ش پذیرفته نمی

ای کاه ار باه گوناه ؛هنا د کم ل دین دا ای ه فوق، ر چنه صرا ت ،به ر قهیر

شود که ه ککی که باه چیزی که جو د نی ت ب شه د دین کت، اج ات ای ه استف د، نمی

د « اه » ه د الهی ا ت کرد،، ه عزیر است الغیر، م نگونه کاه جاراد ات کلماه

عزیر ی اعام ات آن د نیکات ه ،«ان اهلل عز ال اعل لکل شیئ هاش»امله ا ل یعنی

مین گونه است نیز «اعل علی جن عهی الحه هاش»د امله د م یعنی

16

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

اشکال:

شاود، ااما ل دا د ب یاه علماش ا باه آنکه ظ راش ش جل ر چیزی جی س ب هیث به

برگردانه خود ا ل بیت

پاسخ:

به هیث نیکت د استهالل جناوط ش جل ر چیزی جی شود، ج ن استهالل ،اینکه هیث

د ؛به آن است که ج بهانیم که خهای جتع ل برای بعضای ات اشای ء اهی جعاین نکارد، اسات

فرج یه:خها نه جی لی که ج چنین علمی نک ت به اه ن کوین شری نها یم

(21: (15)) ار ال بقدر مزلوم إ من شیء إال عندنا ت ائنه ما نن له إ •

الیوم أمملت لک دینک أعممت علیک نزمتی رضیت لک اإلسالم دینوا •

(3: (5))ج ئه،

اگر ایت اام ل م داشته ب شه، ات آن اهت که ج گفتایم ااما ل دا د، ناه ،د نتیاه

گویه که جکتشکل جیات آن اهت

ب( دسته دوم: مجازات ارتکاب گناهان کبیره

: ایت یونس ات ابی الحکن الم یی

عیجملی، ) «قتلدوا فدي الاالاد أصحاب الكبائر كلها إذا أقيم عليهم الحدد مدريين »

.(3، ح20، ابواب حدی الزنج، بجب 117، ص28، جق1414

نیکتنه، جعلاوم « عزیر»ج طل د برابر « ه»دا ای ،ب واه به اینکه مه گن ن ک یر،

دا د « عزیر»جعن یی اعم ات ،د ایت« ه»شود جی

نقد و بررسی

« اه » وان کلماه ن شی ات عهم د ا صحی جعن ی هیث است نمی ،چنین برداشتی

ار جر کاب ،ر ا ام شا جل شاود کاه د نتیااه د ایت ا بر جعن یی مل کرد که عزی

ای که د جر ه عزیر شه، ب شه، د جر ه سوم کشته شاود چارا نتاوان اهیث ا بار ک یر،

جا نعی « کلها »ککی مل کرد که جر کب ک یر، شه، ه بر ا ا ی گشته اسات اژ،

« عزیار »ا د کاه د برابار اصاطال ی ظهاو د « ه»د « ه»چن نکه اژ، ؛بر این جعن نیکت

17

عزو ت

مرقل

ریخت

و ای

تارا

ت

ومحک

/ ف

لطیگ

لپا گ

یصاف

هلل ا

یان

شاود کاه جر کاب ک یار، ات این هیث بیش ات این جعن استف د، نمی ،گیرد خالصهقرا جی

هیث د جقا م بیا ن شود اصوالشکه د جر ه ه بر ا ا ی شه،، د جر ه سوم کشته جی

شود، نیکت جعرفی خ وصی ه فردی که ه بر ا ا ی جی

شودیر گناهانی که موجب آزار مردم میج( دسته سوم: تعز

شود که ر فعلی که باه نا ق جوااب آتا جاردم شاود، ات جاموع ای ه استف د، جی

آیاه کاه بلکه ات ای ه بر جای ،(156-160د، 13، جق1403 عزیر دا د )جحقق ا دبیلی،

ر گن ی که جواب ه ن شه، عزیر دا د

نقد و بررسی

د:این سخن د بخش دا

بخش ا ل، داللت جاموع ای ه د جوا د خ د ات طریق الغ ی خ وصیت ات جاو د،

بر عزیر ر گن ی که ه جعین نها د

اگر گن ن ات نظر ه یکک ن بودنه، جمکن بود چنین استهاللی جوااه ب شاه، اجا :ا الش

ه نیکتنه گن ن م

ار ؛جی ن گن ن ک یر، گن ن صاغیر، ن شاه التجه این استهالل آن است که فرقی :ث نی ش

ن شاریف اساتف د، آکنه با اینکاه ات قار چنه جر کب صغیر، ککی ب شه که ک ئر ا را جی

اش پوشا نه، شاه، با ا جع جلاه شود که ککی که ک ا ئر ا ارا کناه، گن ا ن صاغیر، جی

ن عنه نكفدر عدنكم يدياتايكم دنددكلكم إن يجتنبوا كبآئر ما ينهو»شود شخص ع دل جی

خالصه آنکه استف د، عموم ات ای ه بکی دشوا است (31: (4))نک ء «م دكال كريما

بخش د م، عزیر ر فعلی که جواب ایذاء جکلم ن شود

د جا ارای ا ات ایتی اسات کاه قضا ه اجیرجاجنا ن علای این برداشت ا تم الش

، اباوا 204، د18، جق1414عا جلی، )« فیه التعزیر»نقل کرد، که ضره فرجود: « او»

(5، ح19 ه القذف، ب

جان »به شخ ی گفت: کلینی نقل کرد، که جردی د تج ن خالفت اجیرجاجن ن علی

18

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

مات کاه ایان جارد باه جا د جان ه برد ا نیز شک یت نزد ضره 1 «ات ج د و جحتلم شهم

عرض کرد: گم ن کرد، که ات ج د جن جحاتلم « جگر به و چه گفت »تد،، ضره فرجود:

اش ع دالنه آن اسات کاه او ا ا د آفتا نگا ، دا ی باه سا یه »شه،، ضره فرجود:

کنم ا ب عاث جلل س یه است لی جن ا ا ن یه جی ، تی نه بزنی، چون ا تالم به ن ا ط

یربه د دن کی بار ا ا د ، د ایت دیگری نقل شه، که ضره« نشود جکلم ن ن ایذاء

(19، ح263، د7، جق1429کرد )کلینی،

ایت دیگر د ب ، جردی نقل شه، که به دیگری گفت: ای شرابخوا ! ی ای ککی کاه

لی چنه یربه تی ناه باه ا ،خو ی! د ایت آجه، که ه نها دگوشت خوا جی

2 (10، ح19، ابوا ه القذف، ب 205، د28، جق1414ع جلی، )تننه جی

مختار ةنظری

اسالم باه فان نظا م ااتما عی جم نعات ات بار ت نازاع دشامنی، تان آبار ناواجیس

چن نکه کت سنت بر این جعنا داللات دا ناه حقاق چناین ؛شهن خون ا تم م اهی دا د یخته

عزیراه د جوا د جن اود، نی تجناه عزیار ار ارجای اسات کاه افز ن بر اارای ه د ،اجری

اجنیت ااتم عی ا ههیه کرد، جواب اری جردم بر ا کا گن ا ن تان جحرجا ه الهای

شود کوجت اگر ق ب تخواست جا تاه کک نی ا که جوااب اخاالل د نظا م ااتما عی جی

وانه به ا هاف خاود دسات ی باه ات یلیات شه، نمیگذا نه، نهاشته ب قوانین ا تیرپ جی شه،

چه کوجت ع دل جشر ع چه ظ لم ن جشر ع ؛شود اودش ثمری نها داعت س قط جی

اجیرجاجنا ن ب واه به آی ه قارآن ا دیاث ایا ه سایر، پیا ج ر اکارم ،د نتیاه

« جوااب آتا جاردم شاه، » عزیر کک نی ا که ،ت وان ب قطعی فت ای فقیه ن براکته جی علی

« اجاو ا ف ساه کارد، » « جوااب تان جحرجا ه شاه، » « کنناه نظ م ااتم عی ا جختل جی»

، ات اختی اه کم ا جعه دانکت «س تنهاجنیت اعتم د جردم به یکهیگر ا جخه ش جی»

د برابار فت ا ی خاالف دبه ع ه دیگر، د ر جو دی که ات کم انتظا جای

لوا حود علیوه لکون »ی ج آالي الخنزییر، قيیجل: فی ع:ل قيجلي لريع:ل ی ج شيج ب الخيمفر، م:ح مد ع ن أيبزهع ن ع اففيربفن. 1 .«یضرن أسواطا

مح لم شده بون این مطل ا بیراي ا بیجزگو ایرنه ،گویج بج تصو مبجشرت یج ن عجلم خواب از مجن شجای. 2 موع ایذا ا شده، نزن امجم شكجیس ارن.

19

عزو ت

مرقل

ریخت

و ای

تارا

ت

ومحک

/ ف

لطیگ

لپا گ

یصاف

هلل ا

یان

با ایان ویای کاه اگار د ال تاه وانه جر ک ن ارائم ا عزیر نم یاه شرع اقهام کنه، جی

است « عهم اوات»جو دی شن داشته ب شه که عزیر جا ت است ی نه اصل

ن گفته نم نه اگذا ی چنین اختی ی به کم ا جعه ات آن ست کاه ا ماه اواناب

نه جرا ب گن ،، ی جارم شهه یعف قوای بهنی ا ، کان یا ساوء سا بقه له ج نأجک

آنچه ا د فن ج ا ل عماوجی نظا م ی ا د خفیف ی شهه عزیر د نظر بگیرد

شاود، باه د ات ار ااتم عی أثیر دا د جواب ارأه نی فتن جردم بر ا کا گنا ، جای

جه نظر داشته ب شه ،گونه غرض شخ ی

گیرینتیجه

اعام ات گن ا ن ؛اوات عزیر ر گنهک ی که اا ی ا را ی راجای ا جر کاب شاود

اعم ات گن ی که جواب آتا جردم ب شه ی ناه، دلیال جاواهی ناها د ایا ی ک یر، صغیر،

زیار گن ا نی جو د استن د قرا گرفته ات اث ه این جعن ن وان اسات اصال د ع د این جکأله، که

« عاهم ااوات »که برای جر ک ن آنه هی جعین نشه، ات عزیر آن ن نیز سخنی باه جیا ن نی جاه،،

است ا تم م اسالم به فن نظ م ع م ااتما عی، ع یات رجات جحرجا ه الهای فان دجا ء،

ظا م کنه که کوجت بتوانه ات ر گنا ی کاه باه اخاتالل ن نفوس آبر ی جکلم ن ن، ایا جی

تن جحرج ه الهی ارأه ی فتن جردم باه ا کا گنا ، ا د ی شود، ع م ااتم عی جنار جی

شاکنه، الاوگیری کارد، جر ک ا ن آنها ا ی رجت ا ن، ج ل نواجیس جردم جی پی دا د

ر چنه د شریعت برای آنه هی جعین نشه، ب شه د ب ، آنها ات عزیار ساخنی ؛ عزیر نم یه

چن نکه اگذا ی چنین اختی ی به کم اسالجی به جعن ی لز م ع یت ماه ؛به جی ن نی جه، ب شه

جلل جرا ب گن ، خ وصی ه جر ک ن استف د، ات شه ی جاثر ب تدا نه، است ،اوانب

منابع .قرآ مری .1 مؤ سه ا مجعزلزجن. :، قمفی غریب الحدیث االثر يالنها، تج()بیمحمدبنابن اثزر، مبج ک .2 :، تصحزح: احمد فج س، بزر تلسا الزرن، ق(1414) مكرمابن منوو ، عمجل الدین محمدبن .3

.3، چنا صجن نا الفكر ، تحقزی تصیحزح: اشی هج ني، البرهوا ةمجمع الفائد، ق(1403) محمدا نبزلی، احمدبن .4

النشر اال سمی. ةسسمؤ :عراقی، یزني اصفهجنی، قم

20

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

:، تصیحزح: احمید عبیدالرفو عطیج ، بزیر ت صوحاح ، ق(1410) حمجنبن، ا مجعزلجوهريال .5

نا الالم للمسیزن.

.مؤ سه آل البزس :، قمریاض المسائل، ق(1418) محمدبن، زدعلىطبجطبجئی حجئرى .6

.بو جن ا جب :، تحقز : ضج ا جني، قمالکافی فی الفقه، تج()بی حلبی، ابوالصسح .7

، الن إل علمی األصوول الفور غني ، ق(1417) على حسزنىبن مزحلبى، ابن زهره ح .8

.مؤ سه امجم صجنق :قم

ةسسر میؤ :، قیم السرائر الحا ی لتحریر الفتوا ی ، ق(1410) منصو حلی، ابن ان یس محمدبن .9

.2، چالنشر اال سمی

مذهب عل عي عحریر األحکام الشر، ق(1420) مطهر ا دىبنیو فبنحلى )عسمه(، حسن .10 .مؤ سه امجم صجنق :، قممي اإلما

:، قیم ميد المختصر النافع فی فقوه االموا ، ق(1418) حسنحلى )محق (، نجم الدین عافربن .11

.6چ المطبوعجت الدینزه، ةسسمؤ

شرائع اإلسوالم فوی مسوائل الحوالل ، ق(1408) --------------------------- .12 .2، چمؤ سه ا مجعزلزجن :، قمالحرام

، 2، چالسرائر الحا ی لتحریور الفتوا ى ، ق(1410) احمدمنصو بنابن ان یس، محمدبنحلى، .13

.2، چالنشر اال سمى ةسسمؤ :قم

، تصیحزح: يد االحکوام النبوو يالمراس االزلو، ق(1404) عبدالازیزبن س نیلمی، حمزه .14

.محمون بس جنی، قم، منشو ات الحرمزن

احمد حسزنی اشكو ي، زد، تصحزح: مجمع البحرین، ش(1375) محمدبنطریحی، فخرالدین .15

. 3، چمرتضوي :تهران

المكتبرة :، تهیران ميد المبسوو فوی فقوه اإلموا ، ق(1387) حسین طو ى، ابوعافر محمدبن .16

.المرتضویة إلحيا اآلثار الجعفریة

نا الك جب :، بزر تفی مجرد الفقه الفتوی يالنها ،ق(1400) --------------------- .17

.2چی، الارب

.مؤ سه آل البزس :، قم سائل الشیزه، ق(1414) عجملی، شزخ حر .18 .ةبينا الك الار :، بزر تالقاموس المحیط، ق(1415) یاقوبفزر زآبجني، محمدبن .19

.نا الحدیث :، قممافی، ق(1429) ا حجقبنیاقوبمحمدبنالزنی، .20 .هجنى هزا ه شزخ مفزدانگره ع :، قملمقنع ا، ق(1413) نامجنمحمدبنمفزد، محمیدبن .21

نا احزج :شزخ عبجس قوچجنی، بزر ت :، تحقز جواهر الکالم، تج()بی نجفی، شزخ محمدحسن .22

.7چال راث الاربی،

ةسسر میؤ :، قیم مشف اللثام االبهام عن قواعد االحکام، ق(1416) الحسین هندي، محمدبن .23

النشر اال سمی.

21-52فحات ص /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

کارکنان انباریثبوت ضمان در اعمال ز

دولت تیولؤو مس *یمرتضو ءایدضیس

چکیده

از سهال رهو و رسهاننا یکارکنان آن به شهرروناان ه ایکه دولت یانیدر برابر ز «ضمان»

تیه است که در فقه به صورت خاص چناان ورد توجه قرار نگرفته است. آنچه بر اهم یاپردا نه

گسهترش دا نهه دخالهت ،جهه یسو گسترش قلمهرو خها ات و در نت کی وضوع افزوده از نیا

یحرکهت جوا هب بهه سهو ،گهر ید یافراد جا عه و از سو یو اجتماع یدفر یها در زناگدولت

سهته یشا گرانیاز د شیب یجوا ب اسال ایتردیو ب باشایها دولت ییپاسخگو تیگسترش و تقو

نیه اسهت. پرسهش نخسهت در ا ییهاانیز نیها از جمله در برابر چندولت ییاهتمام به پاسخگو

در یچهه کسه نکهیا گرینه؟ و د ایضمان هست وجب ،ییهاانیز نیچن ایکه آ است نی وضوع ا

،گسهترده یدولهت؟ نگارنهاه در پهوه ه ای انیز ول است؛ عا باشرؤ س ییهاانیز نیبرابر چن

بهر ییانرها یز نیجبهران چنه وی سهتق تیولؤاست که افزون بر اص ثبوت ضمان، س اثبات کرده

. سهت ین انیه رجوع دولت به عا ز حق یناف ،تیولؤ س نیالبته اعراه دولت و حکو ت است و

ضهمان یادله عمو یلیتفص یدولت و بررس یهاهینظر یافزون بر شرح و تحل ،در اص پهوهش

که دولهت ینوع رابطه و نسبت نییتب زیدولت در برابر اعمال کارکنان و ن تیولؤ س یکل ی بان زیو ن

قالهه آ هاه نیه است. آنچه در ا پرداخته زینقا ادله خالف ضمان ن و یابیبا کارکنان دارد، به ارز

است که به صورت خهاص بهر ثبهوت اصه ضهمان د لهت یاادله نیتر رو ی حاود به بررس

1.است ییهاانیز نیحاکو در برابر چن ایدولت تیولؤافزون بر آن، شاها س زین یو بخ کنای

واژگان کلیدي

.حاکو یخطا ،یقاض یمان دولت، خطاکارکنان دولت، ضمان، ض

30/9/1395تأیید: 2/9/1395دریافت: .(mortazavi@isca.ac.ir: )یپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالم اریدانشمدرس دروس خارج حوزه و *

کارکناان اسات کاه در انباار یوهش نگارنده در موضوع ضمان دولت در برابر اقدامات زاز پژ یادهیگز ،مقاله نیا. 1 .گذراندیخود را م یانیمراحل پا ،یپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالم

22

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

ل

او

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

مقدمه

در منابع حدیثی و فقهی، در کنار قواعد عمومی و عمومات و اطالقات ادله ضمان،

شاهد ادله و شواهدی نقلی هستیم کهه بهه رهورت ،هار، در قلمهوو ضمهوت ضهمان در

شهود، بایهد مهورد وارد مهی بهو شههووندان هایی که از سوی دولت یا کارکنان آن زیان

کیدی بو مفاد قواعدی عمومی أجه و بورسی قوار گیود. مفاد کلی این ادله، در واقع تتو

افزون بو داللهت بهو ،قابل استناد است. بخشی از این ادله ،است که در اضمات این ضمان

بو عهده دولهت دهد که پودا،ت ،سارت نیز اجماالولیت و ضمان، نشان میؤارل مس

ارهل ،ای کهه بهه رهورت ،هار بو بورسی ادله عالوه ،لهالمال است. در این مقاو بیت

رساند، همزمان به بخشهی از ادلهه اضمهات های موضوع بحث را میضموت ضمان در زیان

های ناشی از اقدامات کارکنان نیز پودا،ته شده ولیت حاکم یا دولت در بوابو زیانؤمس

ست و از جمله مسهتند بهه محدود به اینها نی ،ولیت دولتؤاست؛ با این توجه که ادله مس

ای است که از نگاه فقهی و حقوقی میان دولت و کارکنان آن وجود نوع نسمت و رابطه

نهافی حه ایم؛ چنانکهه لزومها دارد و ما در ارل پژوهش ،ود به تفصیل به آن پودا،ته

باشد.رجوع دولت به عامل زیان نمی

دلیل یکم: ضمان خطای قاضی

( ههو دو 203، ر10ق، ج1407( و شیخ طوسهی ) 354ر ،7ق، ج1429جناب کلینی )

ان ما اخطأت القضاة قضی امیرالمومنین»انهد ، نقل کودهبه یک سند از امام باقو

حکم کهود آنههه را قاضهیان منینؤ؛ امیوالم«فی دم او قطع فعلی بیت مال المسلمین

ال مسلمین است. همین روایهت المکودند بو عهده بیت ء،طا ،در ،ون )اعدام( یا قطع عضو

، 3ق، ج1413رهدوق، اسهت ) روایهت کهوده «ارمغ بن نماته»را شیخ ردوق با سند ،ود از

، «دم»؛ چنانکه شیخ طوسی نیز از ارمغ به رورت موسل روایت کوده و به جای لفه (7ر

(.203، ر10جق، 1407طوسی، آورده است )« یةد»

،ه چنانکه ،واهد آمد ه فقهاستدالل به آن در ه این روایت ک الف( اعتبار فقری دلی :

المال نیست، بارهها مهورد توجهه و اسهتناد قهوار محدود به ضموت ضمان ،طای قاضی بو بیت

فتوای ارهحاب را منطمه بهو آن و بهه اسهتناد آن شهموده ،گوفته است؛ چنانکه مجلسی دوم

23

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ی

ضومرت

اء ضی

یدس

و افههزون بههو (421، ر16ق، ج1406؛ همههو، 174، ر24ق، ج1404)مجلسههی دوم، اسههت

موضقی ماننهد »اعتمار راویان حدیث که به نظو ما رحیح یا موض است و به تعمیو مجلسی اول

از نگاه عمل فقهاء نیز حهدیثی معتمهو (،465، ر10ق، ج1406)مجلسی اول، است« رحیح

عمهوو بهن »وضاقهت ،اما روایت ارمغ اگو هم بتوان در سند رهدوق بهه وی . رودبه شمار می

، 13ق، ج1418اهلل ،هویی ) ةی چنانکه بو،ی مانند آ ه« المقدامابیعمووبن»به عووفم «ضابت

، ضابت شهمود و مجمهوع شهواهد ه اندگفته 1النور( یةافزار درا( و استاد معظم )نوم72-75ر

که از عامه است و شاهدی بهو وضاقهت «علوانبنحسین»دهد، اما وجود نیز همین را نشان می

اندازد و ظاهوا به دلیل همهین ضهعس سهندی اسهت سند را از اعتمار می وی در دست نیست،

دهد اعتماد الزم بهه سهند نداشهته نشان می« تةنمابنروی عن االرمغ»که شیخ ردوق با تعمیو

مجلسهی اول، موض شموده اسهت ) ،مجلسی اول روایت را در نقل ردوق ،است. با این حال

تی است. وی نقل موسل شیخ طوسهی از ارهمغ را نیهز ( و این مایه شگف25، ر6ق، ج1406

این در حالی است که شیخ طوسی در بخش مشیخه، سند ،هود .دانسته است )همان(« قوی»

نیههز تنههها سههند ،ههود بههه وی در نقههل عهدنامههه « فهوسههت»را بههه ارههمغ نیههاورده و در کتههاب

، تها بهی وسهی، طنامه حضوت را ذکو کهوده اسهت ) به مالک اشتو و وریت امیوالمومنین

شمودن سهند بو،اسهته از ایهن نکتهه اسهت کهه شهیخ (. شاید نظو مجلسی در قوی89-90ر

دهد، روایهت را بهه رهورت جزمهی بهه ارهمغ های موجود نشان میطوسی آن گونه که نقل

(؛ مانند آنهه درباره روایات موسله جزمهی 315، ر6ق، ج1407طوسی، نسمت داده است )

بوای ما روشهن نیسهت، امها اول وجه نظو مجلسی ،به هو حال 2.شیخ ردوق گفته شده است

روایتی معتمو است؛ چنانکه مفاد آن به عنوان یهک ،کم بو پایه نقل نخستاین روایت دست

رهاح 3.روایت مورد اتفاق و اجماع، به محهدضان و فقیههان شهیعه نسهمت داده شهده اسهت

( و فقههاء در 79، ر40ق، ج1404، )نجفهی جواهو نیز در مفاد روایت ا،تالفی ندیده است

افزار، به گفته استادزاده محترم، جناب سیدجواد شبیری به نگارنده، بر پایه دیدگاههای کلی یاا ماوردی . این نرم1 همین است. اهلل شبیری زنجانی فراهم آمده است و از این رو نظر استاد در این مورد ظاهراةیآ ،استاد معظم

، الرساالل ؛ هماو، 255ص ؛ هماو، 628، ص2، جالبیا ؛ امام خمینای، 142، ص8، ججواهر الکالم ،ی: نجفر.ک. 2 .288، ص1ج

؛ 560، ص2، جالسالف ئمةة المؤتلف من المختلف بین ا؛ طبرسی، 290، ص6، جتهذیب االحکامطوسی، :ر.ک. 3 .546، صالجام الشرال ابن سعید حلی،

24

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

و 60، ر7ق، ج1387، حد یک قاعده و حتی مقتضای مذه به مفاد آن نگویسته )طوسی

کشس فسه شههود، بهه المال در موارد( و در مواردی مانند ضموت ضمان بو بیت63، ر8ج

1.اندآن استناد کوده

توجه است مورد ،قلموو داللت این روایت از چند جهت ب( قلمرو د لت:

المال در ظاهو لفظی این روایت، ،سارت جانی )دم( و بدنی )قطع( قلموو ضمان بیت .1

، 17ق، ج1413ناشی از ،طای قاضی است، اما بو ،الف تودید فقیهانی مانند محق نواقهی )

ق، 1359) و محمدحسهین کاشهس الاطهاء (29، ر2ق، ج1414) ، طماطمایی یهزدی (88ر

قتهل یها قطهع ه اندچنانکه فقیهان نیز گفته ه ر فهم عوفی روایت(، به نظو ما د194، ر2ج

عضو ،صوریت ندارد و آنهه مالک ارلی در ضموت ضمان است، ورود زیهان بهو شهخ

کهه فههم همانگونهه کند این زیان بو جان و بدن شخ باشد یا بو مال او؛ است و فوقی نمی

قطهع عضهو و ریهو آن نیسهت و از فوقی میان ،عوف از روایت این است که در زیان جسمی

،اگهو بها ،طهای قاضهی ،روشدن عضو نیز همهین حکهم را دارد. ازایهن کار افتادن یا معیوب

میهان تفهاوتی ،زیانی مالی وارد شد به دلیل همین روایت ضمان ضابت اسهت؛ چنانکهه عهوف

بینهد. مهی بیند و هوگونه زیان قابل جموان را در قلمهوو ایهن روایهت زیان مادی و معنوی نمی

المهال در ،طهای قاضهی را بهه رهورت کلهی و در ضمان بیت ،اگو فقهایی مانند عالمه حلی

2.بهو همهین پایهه اسهت ،انهد آداب کلی قضاوت آورده و آن را محدود به زیان جانی نکهوده

تصویح کوده است که از نظهو ،ای در شوح وظایس قاضیهیچ دردرهراح جواهو نیز بی

ی نیست که اگو قاضی با ،طای در حکم، مایه تلس مالی یا جانی یا مانند ،الف یو فتو ن

المهال است و جموان زیان بو عهده بیهت « محسن»زیوا ؛آن شود و مقصو نماشد، ضامن نیست

(.79، ر40ق، ج1404است و سپس روایت ارمغ را شاهد گوفته است )نجفی،

و حکم « تعیین»نه ،است« مثال»ز باب ا« قطع»و « دم»محق داماد با تصویح به اینکه ذکو

شود، فلسفۀ ایهن حکهم را شهاهد عهدم ،صورهیت زیهان جهانی و جسهمی شامل مال نیز می

، لشةعةة ا مختلاف ؛ عالمه حلی، 479، ص3، جالسرالر ؛ ابن ادریس،249-250، ص8، جالمبسوططوسی، : ر.ک. 1؛ اصافهانی، 109، ص2، جمفااتی الشارال ؛ کاشاانی، 474، ص14، جمسالک االفهاام ، ؛ شهید ثانی552، ص3ج

.481، ص2، جسعلةتحریر الو؛ امام خمینی، 378-379ص، 10، جکشف اللثام

االنااوار ؛ بحرانای، 40، ص10، جکشاف اللثاام ؛ اصاافهانی، 428، ص3، جلشةعةة ا مختلاف ر.ک: عالماه حلای، . 2 .39، ص14، جاللوام

25

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

آیهد ایهن اسهت کهه حقهوق شموده و ،اطونشان کوده است که آنهه از سیاق روایت بومهی

مهال النگهه داشهته شهود و از بیهت ،شدن و بو بهاد رفهتن مسلمانان و جان و جسم آنان از تلس

. پیش از وی محق نایینی نیز در داللهت (801، ر3ق، ج1401)محق داماد، جموان گودد

فوقهی میهان جهان و مهال ندیهده و مهالک آن را یکهی ،روایت بو عدم ضمان شخ حاکم

ای کهه رهدقه داده و از میهان رفتهه شهده حهاکم را ضهامن مهال گهم ،روازایهن .شموده است

المال را نیز محدود بهه زیهان جهانی دیهده کهه در ان از بیتداند؛ هوچند وی پودا،ت زینمی

ه محق ،ویی ه (. اما شاگود او26، ر1ق، ج1373)نائینی، این روایت ذکو شده است

المال را نیز محدود بهه مهورد ذکهو شهده ندیهده و روایهت را حکمهی کلهی پودا،ت از بیت

ای کهه حهاکم آن را رهدقه شهده های جانی و مالی، از جمله جموان مال گمدرباره همۀ زیان

(.528، ر1، جتابی،ویی، شموده است ) ،داده

اند کهه پودا،هت مهال مجههول بهه فقیهو بهه گیوی کودهبو،ی بو این گستوش ،وده

باشهد و شده در دسهت او مهی بلکه به عنوان کسی است که مال گم ،عنوان حاکم نیست

( و ایهن 158، ر5ق، ج1412نی، المال جمهوان کهود )روحها ز بیتآن را اتوان نمی لذا

های موبوط بهه منصه وی اسهت؛ دهنده پذیوش ارل ضمان حاکم در زیان،ود نشان

اند که به ررم ورود روایت درباره زیهان جهانی، فقههای مها چنانکه بو،ی تصویح کوده

و ذکو زیان (274، ر1ق، ج1423اند )موسوی اردبیلی، میان جان و مال فوق نگذاشته

زیوا در مسهائل مهالی ؛ی ظاهوا از باب مثال است یا ذکو مورد رال استجانی و جسم

امکهان پهس شود، اگو ،طای حکم آشکار شهود، نوعها به سود کسی حکم می که نوعا

انهد، مهال گهذاری ،اطونشهان شهده گوفتن مال هست و چنانکه بو،ی فقهاء نیز در فهوق

ی از تعهدی نماشهد، مایهه ضهمان وقتی به ناح در دست کسی قوار گیود، حتی اگو ناش

های مالی، اعم گستوش حکم به زیان ،(. به هو حال291، ر14، جتااست )بحوانی، بی

از آن است که حکم نادرست به سود کسی رادر شده باشد یا نه؛ بها ایهن فهوق کهه در

، 8ق، ج1387انههد )طوسههی، فههون نخسههت، چنانکههه بو،ههی فقهههاء ،اطونشههان کههوده

له است.تقوار آن بو عهده محکوم(، ضمان یا اس250ر

ای ههای نا،واسهته اضمات ضمان در قلموو کهار قضهات و زیهان ،ظاهو اولیه این روایت .2

آیهد. بها ایهن حهال در محهدوده امهور قضهایی است که از ،طای در احکام قضایی پدید می

26

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

محهدود سها،ت و عهوف ،توان حکم روایت را به روف ردور حکم قضایی نادرستنمی

موران و ضهابطان اجوایهی، فوقههی أههم مفههوم روایهت میهان ،طهای قاضهی و ،طهای مه در ف

ناشی از ،طای مجوی حکم در ارل یها ،در نگاه عوف اگو زیان موجود ،روبیند. ازایننمی

چگونگی اجوای حکم باشد نیز مشمول روایت است. به عمارت دیگو، گوچه نقطه محهوری

ماننهد احضهار و ؛شهامل سهایو امهور قضهایی امها روایهت ،امور قضهایی رهدور حکهم اسهت

گودد. بهه عنهوان بازداشت متهم یا اجوای حکم که لزوما به دست ،ود قاضی نیست، نیز می

هوچنهد از سهوی ه گنهاهی مثال، اگو به ررم رحت حکم قضایی، در اجوای حکم، فود بی

چنانکهه مجازات شود، موجه ضهمان اسهت و جمهوان زیهان، ءبه ،طا ه فودی ریو از قاضی

باشد. المال می(، بو عهده بیت62ر )همان، اندبو،ی تصویح کوده

تههوان حکههم روایههت را بههه امههور ریههو قضههایی نیههز گسههتوش داد و بهها الاههای امهها آیهها مههی

شهود هایی را که از سوی دولت و کارکنان آن به شهووندان وارد میسایو زیان ،،صوریت

ن بو ارل ضمهوت ضهمان، جمهوان آن نیهز بهو دانست که افزو منینؤمشمول سخن امیوالم

عهده دولت باشد؟

رسد عوف در اینجا نیز با توجه به مناسمات میهان حکهم و موضهوع و حکمهت به نظو می

فوقهی ،ههای قضهایی، میهان امهور قضهایی و ریهو قضهایی تشویع ضموت ضمان دولت در زیان

دهد؛ به ویژه اگو بهه یون دولت و حکومت گستوش مؤبیند و حکم ضمان را به سایو شنمی

،ههای حقهوقی و سیاسهی این نکته توجه شود که موضوع تفکیک قهوا کهه امهووزه در نظهام

امهوی فواگیهو نمهوده اسهت و چنانکهه ،اموی پذیوفته و رایج است، در دوره رهدور روایهت

رهدور روایهت، رسهیدگی بهه کم در محیطون زمامداران، دستؤتنها یکی از شدانیم نهمی

بلکه این جایگاه در ارل موبوط بهه حهاکم بهوده اسهت کهه گهاه همهه یها ،ضایی بودهامور ق

کوده است. در چنهین فضهایی وقتهی حکهم بهه ضمهوت بخشی از آن را به دیگوی واگذار می

بیند و آن را به سهایو ،صوریتی نمی قضاوتشود، عوف بوای ضمان ،طای قاضی داده می

دههد. یهک ولت و کارگزاران آن است گسهتوش مهی هایی که ناشی از سایو اقدامات دزیان

شده را که حاکم بهه فقیهو داده و مصهوف شاهد، گفته بو،ی فقیهان است که ضمان مال گم

شده و مالک ،واهان جموان آن است، به دلیل ضمهوت مفهاد روایهت مهورد بحهث، بهو عههده

مصهادی آن اسهت شهده از اند که ضمان مال گهم اند و بو،ی تصویح کودهالمال دانستهبیت

27

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

المال در زیان ناشهی از ،طهای در ضمان بیت ،فاضل ارفهانی .(528، ر1، جتا)،ویی، بی

(. محقهه 273، ر11ق، ج1416نههی از منکههو را از همهین بههاب شهموده اسههت )ارهفهانی،

،طای حاکم در اذن تحویل مال رهنی به ریو مالهک را از مصهادی ،طهای حهاکم ،کوکی

( و رهاح جهواهو 114، ر5ق، ج1414کوکی، دانسته ) ،لمال استاکه جموان آن بو بیت

(. یک شاهد نیز اسهتدالل بهه 186، ر25ق، ج1404 نیز با آن همواهی کوده است )نجفی،

در سخن بو،ی فقهاء آمده اسهت؛ منینؤاست که افزون بو سخن امیوالم «قاعده احسان»

کار شموده که چیزی جز ارالح مانند فاضل ارفهانی که دلیل نخست را انگیزه قاضی ،طا

،( و چنانکههه در جهای دیگهو تصهویح کههوده 40، ر10ق، ج1416ارهفهانی، نمهوده اسهت )

( و نیز راح جواهو که در فهون 564و 379ر مقصود همان قاعده احسان است )همان،

بهودن قاضهی بهو عههده ،طای قاضی در حکم به قصار و مانند آن، دیه را به دلیهل محسهن

ق، 1422لنکوانهی، ؛241، ر41و ج 79، ر40ق، ج1404است )نجفهی، انستهدالمال بیت

انهد کهه المال را بهه ایهن دلیهل دیهده ولیت بیتؤ(. بو،ی هم عدم ضمان قاضی و مس487ر

، 1ق، ج1427المال هم مال آنان است )موسوی اردبیلی، کارگزار عموم مودم و بیت ،قاضی

ی ،صوریت از این روایت، ضمان را بهو عههده حتی اگو نتوان با الاا ،(. به هو حال679ر

اما کسی در ارل ضمان تودید نکوده است. ،المال ضابت دانستبیت

آنهه موضوع روایت است ،طای قاضهی و در معنهایی عهام، ،طهای حهاکم اسهت و .3

ولیت از شخ و حمل آن بو دولت، تنها همهین فهون را ؤروایت در مقام رفع ضمان و مس

ههایی کهه از سهوی دهد که ارهل ضهمان در زیهان این به ،وبی نشان میبیان کوده است و

عنهه اسهت و در ارهل ضمهوت ضهمان، شود امهوی ضابهت و مفهوو دولت و کارکنان وارد می

دارد، را ح رجهوع بهه چهه کسهی ،دیدهروف نظو از اینکه بو عهده چه کسی است و زیان

ارهل ضهمان ،ءدر زیان ناشی از ،طاو عمد و قصور و تقصیو نیست. وقتی ءفوقی میان ،طا

چنانکهه در قلمهوو ؛ضابت است، در تقصیو و عمد، ارل ضمان بهه طویه اولهی ضابهت اسهت

انهد )مجلسهی اول، کهه بو،هی فقههاء تصهویح کهوده همانگونهه ، عموم لفظی روایهت، ء،طا

اعهم از اشهتماه، فواموشهی و ،طهای در اجتههاد ؛ء(، شامل هو نوع ،طها 25، ر6ق، ج1406

،به این ،اطو است که ههدف ارهلی روایهت ءشود. محدودشدن موضوع روایت به ،طامی

ولیت دولت در بوابو زیهان اسهت؛ امهوی کهه فلسهفه آن ؤبیان مصونیت قاضی و حاکم و مس

28

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

مصهون از ضهمان ،انهد کهه اگهو قاضهی مورد توجه بو،ی فقیهان قوار گوفته و اشهاره کهوده

از میان ،واهد رفت یا کهم ،واههد شهد؛ در حهالی ءنماشد، انگیزه افواد در پذیوش کار قضا

المال نیز باید در جهت منافع و مصالح مهودم هزینهه که جامعۀ اسالمی به آن نیاز دارد و بیت

ح رجوع ،(. با این حال67، رتا؛ تمویزی، بی241، ر41ق، ج1404شود )همان؛ نجفی،

قابل بورسی و دفاع است و در ارهل المال در فون عمد و تقصیو نیز اموی دیده به بیتزیان

را تواند ح رجوع ،ود به عامهل زیهان پژوهش به آن پودا،ته شده است؛ چنانکه دولت می

حتی در موارد ،طای روف، اگو دلیلهی ماننهد مصهونیت قاضهی بهو ،هالف آن نماشهد، در

بینی کند.روابط ،ود با کارکنان پیش

آمهده و ممکهن اسهت گمهان رود « قضهی »از سوی دیگو این روایت گوچهه بها تعمیهو .4

فومانی حکومتی است و نه حکم کلی؛ اما همانگونه که فقهاء آن را همانند موارد مشهابه، در

انهد انهد و حتهی در شهمار قواعهد مهذه شهموده داده یشمار ادله کلهی دیهده و بهه آن فتهو

(، در ردد بیهان حکهم شهوعی کلهی اسهت و نقهل آن از 63-64، ر8ق، ج1387)طوسی،

تنههها بههه هههدف ذکههو یههک نکتههه تههاریخی دربههاره ،یهها حتههی ارههمغ سههوی امههام بههاقو

چنانکه منابع روایی یادشهده نیهز آن را بهه عنهوان دلیهل حکهم ؛نموده است منینؤامیوالم

اموی رایج بهوای بیهان ،اند و در روایات ما تعمیو یادشدهشوعی و ذیل عنوانی کلی قوار داده

بو،ی از احکام کلی است.

پایه قواعد باب ضمان، در موارد ،طای حکم، قاضی ،ود به دلیل مماشوت یا سهممیت بو

بهو عههده ءانهد کهه زیهان ،طها در زیان ضامن است، اما فقهاء به دلیل همین روایت پذیوفتهه

المال و به تعمیو دیگو بو عهده دولت اسهت و حه رجهوع دولهت بهه قاضهی نیهز وجهود بیت

اضی یا حاکم که راح جواهو آن را در آسی جهانی بهه فون ،طای ق کما اینکه ؛ندارد

و در (473، ر41ق، ج1404)نجفهی، دانهد درستی اعم از ،طای محه و شهمه عمهد مهی

های ناشهی تو، فون ،طای کارکنان در این روایت، مانع گستوش ضمان به زیانمعنایی عام

حف ح رجهوع دولهت المته با ،نیست ه هو چند به رورت تضامنی ه از تقصیو و حتی عمد

سهل ارهل ضهمان از قاضهی و قهواردادن آن بهو ،زیوا موضوع این روایت ؛به قاضی مقصو

دانسهتن دولهت ولؤالمال و دولت بدون ح رجوع به قاضی است و این امو با مسه عهده بیت

ناسهازگاری ،در فون تقصیو و حتی عمد در زیان همواه با ح رجوع دولت به عامل زیهان

29

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

انکه با فون محدودبودن مصونیت یادشده به قاضی و امور قضایی، مانع مصونیت ندارد؛ چن

ولیت دولهت بها حه رجهوع بهه آنهان در فهون زیهان ؤیا مس ءسایو کارکنان در فون ،طا

باشد.عمدی یا از سو تقصیو نمی

ولیت کلی در فهون ،طاسهت، ؤبا توجه به اینکه مفاد روایت سل مس ،به عمارت دیگو

یهد و بلکهه ؤولیتی ندارد. مؤندارد که در فون تقصیو و عمد، دولت هیچ مس چنین مفهومی

شاهد این سخن، گفته بو،ی فقهاء در فون ،طای قاضی در امور مالی و حکم نادرست بهه

سود یکی از دو طوف نزاع است؛ چنانکه شیخ طوسی در فوضی که قاضی به دلیل شههادت

از میهان رفتهه باشهد و تهوان « لهمحکوم»دست فود نارالح به سود کسی حکم کند و مال در

را جموان کنهد « علیهمحکوم»جموان آن را نداشته باشد، حاکم را ضامن شموده است تا زیان

. (250، ر8ق، ج1387طوسهی، )از او بهاز سهتاند « لهه محکهوم »و در وقت حصول توانهایی

اسهت ، نقهل کهوده تهه گوف طوسهی از شهیخ ادریس نیز همین سخن را که معلوم است عیناابن

انهد کهه . حتی بو،ی تمایل ،هود را بهه ایهن نشهان داده (150، ر2ق، ج1410ابن ادریس، )

زیهوا ؛المهال اسهت بهو عههده بیهت « لهمحکوم»استقوار نهایی ضمان در فون تلس در دست

،روقاضی با حکم نابجای ،ود سم تلس شده است؛ سممی که اقوای از مماشو اسهت. ازایهن

قاعده »اما ح رجوع به حاکم را از باب ،له در بوابو راح مال ضامن استمگوچه محکو

تهوان ایهن حکهم را از روایهت . بلکه می(460-461، ر2جق، 1418)سمحانی، دارد «روور

زیوا ذکو قتل و قطع از باب نمونه است و مصهونیت قاضهی و ؛مورد بحث نیز به دست آورد

گودد؛ با این هدف که قاضی در معهون زیهان نیز می شامل امور مالی ،المالولیت بیتؤمس

. بو،هی فقههای اههل سهنت نیهز مشهابه شهیخ (461ر )همان، را رها نکند ءنماشد و کار قضا

؛ با ایهن (128، ر12، جتا، بیهمو؛ 143، ر12ق، ج1405)ابن قدامه، اند طوسی نظو داده

و عالمهه حلهی (134ر ،4ق، ج1408) حال بو،ی فقهاء مانند محق حلی، با کمهی تودیهد

تودید، ضمان بی (392، ر10ق، ج1416) ( و فاضل ارفهانی514-515، ر3ق، ج1413)

اند.له شمودهرا بو عهده محکوم

دلیل دوم: ضمان خطای حکم

است. در ضمان ،طای قاضی، سخن پیاممو اکوم منینؤنزدیک به سخن امیوالم

30

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

و او از «حکهم بنهشام»ه ،واهیم گفت از این روایت را جناب کلینی به شوح سندی معتمو ک

نقل کوده است و ایشان نیز از پیاممو روایت کوده امام رادقإنما أقضی بینكم بالبینات و الأيمان و بعضكم ألحن بحجته منن بعن »

شیئا فإنما قطعت لنه بنه قطعنم منن فأيما رجل قطعت له من مال أخیه

هاا و سوگندهاسات کاه تنها با بیناه ؛(414، ص7ق، ج1407)کلینی، «النار

تار و کنم و برخی از شاما در بیاان دلیال خاود زیارک میان شما داوری می

تر است، پس هر کسی که از مال برادرش برای او حکمی بریدم با ایان آگاه

ام! ای آتش بریدهی او پارهکار برا

،ه ولیت دولتؤو نه مس ه آن استناد کودتوان به این روایت را که تنها در ارل ضمان می

ما را بو آن داشت کهه ،اما تمایز در بو،ی نکات ،توان در ذیل و ادامه روایت پیش آوردمی

ات حهاکم از جملهه دههد اقهدام به عنوان دلیلی مستقل بیاوریم. روایت به روشهنی نشهان مهی

قاضی، حتی اگو بوابو موازین کلی باشد و وجوب اطاعت نیز داشته باشد، اگو در متن واقهع

درست نماشد و مایه زیان یا تضییع ح گودد، واقعیت را تاییو نخواهد داد و بهه شهوحی کهه

ضهامن اسهت. آنههه از ظهاهو روایهت ،آوریم، ح مالک واقعهی پابوجاسهت و گیونهده می

ناظو بهه ،طهایی اسهت کهه الزمهه طمیعهی ،هود مهوازین ،آید این است که این روایتمیبو

مانند نسیان و ،طای در اجتهاد. ؛قضایی و آیین دادرسی است و نه قصور قاضی و حاکم

این روایت را کلینی از چند طوی آورده اسهت؛ یکهی از طویه الف( اعتبار فقری دلی :

و «اسهماعیل محمهدبن » دیگو از طوی و« هاشمبنابواهیم» ؛رشو او از پد «ابواهیم قمیبنعلی»

و او از «عمیهو ابهی محمهدبن »، و ابهواهیم و فضهل ههو دو از «شهاذان نیشهابوری بنفضل»او از

سهعد عهن یها حکهم بهن هشهام سعدبنها در بو،ی نسخهه «حکمبنهشام»و «،لسابیسعدبن»

شهیخ .انهد روایهت کهوده و از امام رادقو این د ه آمده که نادرست است حکمبنهشام

،کهه در سهند کلینهی آمهده «ابهواهیم بهن علهی »طوسی نیز روایت را به نقل از کلینی از طوی

. سند روایت بنا بو هو چهار طوی ،هود (229، ر6ق، ج1407طوسی، روایت کوده است )

«ابهواهیم بهن علهی »کم این است که سهند کلینهی از طویه معتمو و بلکه رحیح است و دست

اند و منابع دیگهوی نیهز نام بوده« رحیح»رحیح است و فقهای ما نیز از آن به عنوان روایت

(.232، ر27، جق1409حو عاملی، ؛ 518، ر2ق، ج1385، دارد )ماوبی

31

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

گانه نیز بارهها و مفاد همین نقل در منابع حدیثی و فقهی اهل سنت از جمله رحاح شش

نقهل شهده اسهت. در نقهل ایهن منهابع نیهز انهدکی همسو پیاممو ؛«هسلمام»از بارها و نوعا

اضهوی در ،دهد ناشی از نقل مضهمون اسهت و بهه ههو حهال ا،تالف وجود دارد که نشان می

نیهز روایهت «ابهوهویوه »و «عایشهه »آنهان ایهن سهخن را از طویه 1.ارل اسهتدالل مها نهدارد

اعتمهار ،،ود بهازگو کهودیم و در مجمهوع ید دو روایتی است که از منابعؤاند و همه مکوده

.دهدسندی روایت را نشان می

است که گفته شده با فون علم به ،طای قاضی نیهز «ابوحنیفه»در میان مخالفان نیز تنها

، 41ق، ج1404)نجفهی، از آن کسی شموده کهه بهه سهود او حکهم داده شهده اسهت را مال

روایات در عدم تاییو واقع به رهوف حکهم مفاد این ،؛ در حالی که محق اردبیلی(179ر

که واقعیت ملکیت با حکهم نادرسهت داندمیحاکم را مقتضای داللت عقل دانسته و واضح

. (513، ر12ق، ج1403اردبیلهی، ) شهود ، عهون نمهی ءچه به عمد و چهه بهه ،طها ؛حاکم

ی دچهار انهد کهه در داور را بوتهو از آن شهموده بو،ی فقهاء نیز که جایگاه پیاممو اکهوم

اند، بو ارل مفاد آن کهه را کنار گذاشته «حکمبنهشام»شود و از این رو ظاهو روایت ء،طا

2.کید دارندأعدم تاییو واقع به دلیل ،طای حاکم است، ت

انهد، ایهن چنانکه بو،ی فقهاء نیهز ذکهو کهوده مفاد سخن پیاممو ب( قلمرو د لت:

موازین کلی قضایی عمل کنهد و احتمهال است که حاکم در مقام داوری باید در چارچوب

وگونه پیداست مایه ا،هتالل ،تواند مانع کار داوری باشدعدم انطماق نتیجه حکم با واقع نمی

در این نیاز اجتماعی ،واهد شد. این است که به عنوان مثال، شهود وقتی شوایط شههادت را

ای جز عمل بو طم آن نهدارد هچار ،داشته باشند، به ررم احتمال قصور یا تقصیو آنان حاکم

،دادن به حکم نداردای جز تنچاره ،و کسی که به نادرستی، به زیان او حکم و داوری شده

اما این لزوم ظاهوی مانع از ضمان واقعی شهود یا کسی که بهه سهود او حکهم شهده نیسهت.

ست که نگارنده دیده بوای دریافت ح ،ود راهی مانند تقار دارد یا نه، اموی ااینکه زیان

، 5، جصاحی مسالم ،یشاابور ی؛ ن952، ص2ج، صاحی ،ی؛ بخار777، ص2، جسننماجه، : ابنر.ک از جمله. 1 .328، ص3ج، سنن ابی داود ،ین؛ سجستا128ص

الفقاه، ؛ شایرازی، 247، ص40، ججاواهر الکاالم ؛ نجفی، 309، ص10، جمةمفتاح الکرا ،یعامل دجوادیر.ک: س. 2 .236-241، صالقانون

32

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

کیهد دارد و محقه أامها آنههه ایهن روایهت بهو آن ت 1،در جای دیگهو بهه آن پودا،تهه اسهت

ولیت ضمهوتی و شهوعی و ضهمان بونهده ؤدلیل ارلی آن را حکهم عقهل شهمود، مسه ،اردبیلی

و احقهاق حه ءولیت حاکم در فون کشس ،طها ؤولیت، مسؤداوری است و الزمه این مس

ت دیگهو و چنانکهه بو،هی فقههای مها بهه عنهوان یهک قاعهده کلهی دیده است. به عمهار زیان

حکم حهاکم ههیچ چیهزی را از رهفت و حکهم واقعهی ،هود تاییهو ،در فقه شیعه»اند آورده

)ارهفهانی، « نه اینکه واقعا نیز قابلیت اجوا داشته باشد ،شوددهد و تنها در ظاهو اجوا مینمی

( و دلیل آن نیز سخن یادشده پیهاممو 179، ر41ق، ج1404نجفی، ؛77، ر10ق، ج1416

است. این است که با فون وجود دلیل بو بطالن حکهم حهاکم قملهی، حتهی اگهو اسالم

ق، 1416در،واست نکند، حاکم کنونی بایهد آن حکهم را باطهل کنهد )ارهفهانی، ،مستح

(.77، ر10ج

در آن ههم ؛، ،طهای در امهور قضهایی ینمورد این روایهت گوچهه هماننهد روایهت پیشه

اما بوداشت عوفی از آن محدود به ،صور ایهن امهور ،محدوده دعاوی مدنی و مالی است

نقطهه ارهلی دسهتور پیهاممو را ،گودد و همانگونه که در شوح دلیل پیش آوردیم عهوف نمی

اگهو در ،روازایهن .دانهد ضیو حکم قضایی در تاییو واقعیهت مهی أریانت از ح افواد و عدم ت

المهال بو عهده بیت زیان او جموان ،سی نا،واسته و به ناروا زیان بمیندقلموو احکام کیفوی ک

است؛ چنانکه در سایو دستورات و تدابیو حاکم یا دولت نیز اگهو نا،واسهته زیهانی نهاروا بهو

، باید جموان گودد.شودکسی وارد

دلیل سوم: ضمان سقط جنین

اند این اسهت کهه اگهو ودهبارها مطوح ک ،یکی از مسائل فوعی که فقهای گذشته و حال

حاکم، زن بارداری را بوای بازجویی یا اجوای حد احضار کند و زن از تهو،، سهقط جنهین

کند، موج ضمان است و بیشتو آنان آن را از مصادی ،طای حاکم شهموده و ضهمان آن

ق،1413؛ شهید ضهانی، 158، ر4ق، ج1408اند )محق حلی، المال گذاشتهرا بو عهده بیت

(. 403-404، ر2ق، ج1412؛ گلپایگههانی، 472، ر41ق، ج1404؛ نجفههی، 474ر ،14ج

جمهوان ( از آنجا که قتل ،طهائی اسهت، 480، ر3ق، ج1410) «ادریسابن»بو،ی نیز مانند

.1393، زمستان82، شفصلنامه فقه، «یو عموم یتقاص در اموال دولت» ،یمرتضور.ک: سیدضیاء . 1

33

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

له در منابع فقهی کهه یکهی از أاند. طوح ،صور این مسبو عهده عاقله حاکم دانستهرا

ته از موضوع احضار زنی بهاردار از سهوی رود، بو،اسشمار میمصادی ،طای حاکم به

بهه در،واسهت منینؤ،لیفه دوم است که منجهو بهه سهقط جنهین وی شهد و امیوالمه

ادریهس اسهت و بهو آن نظو داد؛ نظوی که طم یک نقل، شاهد گفته ابن ة،لیفه، دربار

دانند که بهو عههده ،الف نظو بیشتو فقهاء که آن را از مصادی ضمان ،طای حاکم می

المال است.بیت

ارل موضوع روایت در منابع شیعی و سنی هو دو آمده است و نقل منابع ما نیهز یکسهان

نیست. آنهه با سند معتمو آمده روایتی است که جناب کلینی و شیخ طوسی بها یهک سهند از

محمد العارهمی احمدبن»اند. سند کلینی و شیخ طوسی این است نقل کوده امام رادق

مفهاد روایهت چنهین «. سهالم بهن اسماط عن عمه یعقوببنحسن المیثمی عن علیالبنعن علی

رسهید و در «عمهو »رفتند. این موضوع بهه است که زنی در مدینه بود که سوا رابطه با او می

پی او فوستاد و او را توساند و دستور داد پیش او بهوده شهود. زن دچهار وحشهت شهد و درد

ت و پسوی زایید؛ سپس کودک مهود. عمهو از وحشهت زن و ای رفزایمان گوفت و به ،انه

مودن کودک ،یلی ناراحت شد. بو،ی از اطوافیان گفتند به ،اطو ایهن کهار چیهزی بهو تهو

بهه آنهان گونه نیست. گفت از ابوالحسهن بپوسهید. ابوالحسهن نیست و بو،ی گفتند این

و اگهو از پهیش ،ودتهان ایهد کهه )اجتهادتهان( مطهاب واقهع نیسهت گفت اگو اجتهاد کهوده

دیهه پسهوبهه بهو عههده تهو اسهت )کلینهی، فومهود هبه عموه اید. سپس کوده ءاید ،طاگفته

، 29ق، ج1409؛ حههههو عههههاملی، 312، ر10ج ،ق1407؛ طوسههههی، 374، ر7ق، ج1407

(. در استدالل به این روایت نیز چند نکته مورد توجه است 267ر

سهالم احمهو، ههو دو بنمحمد عارمی و یعقوبنزیوا احمدب ؛سند روایت معتمو است .1

(، امهامی و ضقهه هسهتند. 449و 93ق، ر1407نجاشی، گفته است ) «نجاشی»چنانکه جناب

اسهماط نیهز گوچهه بهن فضهال و علهی یعنهی ابهن ؛ حسن میثمهی یها تیملهی بنکه علی طورهمان

زرگهان مهورد توجهه و فضهال کهه از فقههاء و ب اما مورد وضوق هستند؛ به ویژه ابهن ،اندفطحی

بهودن بوگشهته اسهت اسماط نیز گفته شهده کهه از فطحهی باشد. درباره ابناحتوام ارحاب می

همهین قضهیه را روایت در شمار روایات موضه قهوار دارد. ،رو(. ازاین257و252، ر)همان

جناب شیخ مفید به رورت موسل نقل کوده است؛ از جمله با این فهوق کهه بنها بهو نقهل وی

34

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

دیه مجهوم اسهت عمهل کهوده أارحاب با این استدالل که ،لیفه به وظیفه ،ود کهه ت سایو

که ،ود در جلسه حاضو بود، در پاسخ منینؤاما امیوالم ،ولیتی را متوجه او ندانستندؤمس

کشهته شهده ءدیه را بو عهده عاقله او دانست؛ با این اسهتدالل کهه کهودک بهه ،طها ،به عمو

عمو نیز پهذیوفت و اجهوای . «تعلق بک ءألن قتل الصبی خطأالديم على عاقلتک »است

بگیهود و ، دیهه را که قوم عمو بودنهد «عدیبنی»فوری آن را بو عهده حضوت گذاشت تا از

، 29ق، ج1409؛ حههو عههاملی، 204-205، ر1ق، ج1413ایشههان نیههز چنههین کههود )مفیههد،

طوسی، ن را به رورت موسل نقل کوده )(. این نقل که شیخ طوسی نیز نزدیک به آ268ر

(، بوابهو نقلهی اسهت کهه در منهابع حهدیثی و 276، ر5ج ،ق1407همو، ؛159ق، ر1387

، 15ق، ج1415؛ طحهاوی، 322، ر8ق، ج1414فقهی اهل سنت نیز آمده اسهت )بیهقهی،

محمههدتقی شههیخ»( و احتمههال دارد مصههدر ارههلی آن همههان منههابع باشههد؛ چنانکههه 245ر

نمع هو دو نقل شیخ مفید و شیخ طوسی را نقل اهل سنت دانسته و ارل در نقهل م ،«شوشتوی

)شوشهتوی، نقهل بهه معنها کهوده اسهت ،که شهیخ مفیهد را نیز همان نقل شیخ طوسی شموده

.(148، ر11ق، ج1406

باشد؛ یکی نقهل رو میله با دو نقل مختلس روبهأچگونگی ضمان در این مس ،به هو حال

و دیگهو نقهل ریهو «علیک دينم الصنبی »که آمده است «سالمبنیعقوب»معتمو در روایت

معتمو که دیه را به عنوان قتل ،طائی به روشنی بو عههده عاقلهه گذاشهته اسهت؛ ولهی در ههو

،ولیت ،لیفهه ؤشاهدی روشن بو ارل ضموت ضمان و عدم مصونیت حاکم است و مسه ،حال

وای حیثیهت قضهایی حهاکم ،صورهیتی اما عوف ب ،بودن وی باشدحتی اگو از حیث قاضی

بینهد؛ چنانکهه ایهن حکهم را در شهخ ون وی مهی ؤبیند و مالک آن را شامل سایو شه نمی

دهد.می نیز تسویبیند و به سایو قاضیان و کارگزاران محدود نمی ،،لیفه یا حاکم

آنهه مدعای ما در استناد به این ادله از جمله این روایت است ارهل ضمهوت ضهمان و .2

آن با دیگوان اسهت و ایهن بها نفهی کارگزاراننفی فوق میان زیان ناشی از اقدامات دولت و

له أضمان در موارد ،ار به دلیل ،ار، سازگار است؛ چنانکه شهیخ طوسهی در همهین مسه

حهاکم را ضهامن ،فهوق گذاشهته اسهت و در فهون دوم ،میان مهو جنهین و مهو مهادر

میهود. پیداسهت نفهی گسال نوعا به روف احضار نمیندانسته؛ با این استدالل که شخ بزر

ایشهان آن را ماننهد فهوق میهان ،روازایهن .ا،تصهار بهه حهاکم نهدارد ،ضمان در این فون

35

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

زدن بهو فهود بزرگسهال در همهان حهال، دفویادزدن بو سو کودک که ل بام ایستاده با فویها

گهودد مهی موجه ضهمان ،دانسته است که سقوط و مو شخ ، تنها در فهون نخسهت

(.64، ر8ق، ج1387)طوسی،

،را جویا شد، طم نقلهی ریهو معتمهو منینؤنظو امیوالم ،در این روایت وقتی ،لیفه .3

المهال؛ بها ایهن اسهتدالل کهه کهودک بهه دیه را بو عهده عاقلۀ عمو دانست و نه بیت حضوت

بهو امها بنها . «لق بکتع ءالديم على عاقلتک ألن قتل الصبی خطأ»کشته شده است ء،طا

« علینک دينم الصنبی دیه بو عهده تو اسهت؛ »پاسخ حضوت این بوده است که ،نقل معتمو

ق، 1409؛ حههو عههاملی، 312، ر10ج ،ق1407؛ طوسههی، 374، ر7ق، ج1407)کلینههی،

،«،الف»(. همین تعمیو در نقل دیگو شیخ طوسی به رورت موسل در کتاب 267، ر29ج

،واسهته اسهت دای آن را متوجه عاقله ،ود دانسته و از حضوتا ،دهد که عمونشان می

ررم اینکه نقل (. اما به276، ر5ج ،ق1407که پودا،ت آن را بو آنان توزیع کند )طوسی،

المال نیسهت و بوداشهت دهد که دیه جنین بو عهده بیتاول و سوم قضیه به روشنی نشان می

کثو قاطع فقهاء، با این استدالل که این فهون از ا ، ولیفقهاء از نقل دوم نیز همین بوده است

باشد، ضهمان آن را بهو عههده المال میبو عهده بیت ،رومصادی ،طای حاکم است و ازاین

انهد. بهه عنهوان نپذیوفتهه ،ادریس که عاقله را ضامن شهموده اند و سخن ابنالمال گذاشتهبیت

کهه مقتضهای قضهیه یادشهده در داوری ررم اشاره بهه این نمونه، محق حلی و عالمه حلی، به

این است که دیه بو عهده عاقله است، ضمان آن را همانند رورت اجهوای منینؤامیوالم

حد بو پایه شهادت شهاهدانی کهه فسه آنهان پهس از اجهوای حهد آشهکار شهود، بهو عههده

، 5ق، ج1420؛ عالمههه حلههی، 158، ر4ق، ج1408انههد )محقهه حلههی، المههال شههمودهبیههت

له را أالمهال در ایهن مسه (. شهید ضهانی نیهز ضهمان بیهت 191، ر2ق، ج1410مو، ؛ ه347ر

ق، 1416(. فاضل ارهفهانی ) 474، ر14ق، ج1413مطاب قواعد فقهای شیعه دانسته است )

اند. ( نیز همین را بوگزیده472، ر41ق، ج1404( و راح جواهو )نجفی، 564، ر10ج

همانگونه که فقهای دیگهو از نیزشیخ طوسی 1.اندبو همین نظو عمل کوده همفقهای معارو

دانهد و آن را المال مهی اند، دیه را بو عهده بیتجمله محق حلی و عالمه حلی تصویح کوده

،ی؛ سابزوار 403-405، ص2، جالادر المنضاود ،یگانی، گلپا481، ص2ج ،الوسیله تحریر ،ینیخمامام: از جمله. 1 .58-59، ص28، جمهذب االحکام

36

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

نیز اشهاره شمارد و اگو به قضیه سقط جنین زن و قضاوت علیمقتضای مذه شیعه می

را در شمار مصادی ،طهای اما ادای آن ،کوده، تنها ارل ضمان را مستند به آن کوده است

مطوح سا،ته و ضهمان آنهها را بهو ،حاکم و موارد مشابه دیگوی شموده که پیش از این فوع

، 8ق، ج1387طوسهی، المال دانسته است و بهه ذیهل روایهت عمهل نکهوده اسهت ) عهده بیت

در بیهان محهل پودا،هت دیهه در عمارت ایشان، « علی ما مضی»جمله ،رو(. ازاین63-64ر

المال را مقتضای مهذه شهموده ولیت بیتؤین، اشاره به چند فوع پیش است که وی مسجن

است.

ادریس سوا داریم کهه عاقلهه حهاکم را ضهامن شهموده و به جز آنهه از ابن ،بنابواین .4

(، سهایو 480، ر3ق، ج1410ابهن ادریهس، حتی آن را مقتضای ارول مذه دیده است )

دهد ضمان بو عههده ه سقط جنین که بو ،الف قاعده نشان میهایی از قضیفقهاء به ررم نقل

اند؛ در حالی که اگو تنها بو ظاهو نقل معتمهو دوم المال دانستهعاقله است، آن را بو عهده بیت

دیه را بو عهده ،لیفه گذاشته و سخنی از عاقله نیست، مطاب قواعهد ،عمل شود که حضوت

ل روایت نخواهد بود. از جملهه ایهن توجیهه کهه منشهأ ،واهد بود و نیازی به توجیه یا رد ار

او حهاکم ،دانسهت و در واقهع حکم حضوت این بوده که ایشان ،لیفه را حاکم مشووع نمی

توجیهی که شهید ضانی آن را شایسته ایهن قضهیه ندیهده 1؛نمود تا مشمول قاعده یادشده باشد

،لیفه را آشکارا بیان کند و این نمود که وضع شوعی منینؤامیوالمو افزوده است روش

پاسهخ بهه ایهن توجیهه در (. بو،هی نیهز 475-476، ر14ق، ج1413پذیوفتند )از او هم نمی

با قضهاوت آنهان بهه مثابهه حاکمهان واقعهی اسهالمی و اند که حضوت رالما،اطونشان کوده

، 2ق، ج1412کهود و بهو قضهاوت آنهان اشهواف داشهت )گلپایگهانی، والیان ح عمهل مهی

انهد کهه احضهار زن و سهقط جنهین او پهیش از (. بو،ی نیز منشأ حکم را این دانسهته 404ر

؛ مجلسهی دوم، 208، ر9ق، ج1413ضموت جوم و به روف اتهام بوده است )عالمه حلهی،

المهال در بوابهو ،طهای ( و پاسخ روشن آن این است که ضمان بیت683، ر16ق، ج1406

؛ نجفهی، 475، ر14ق، ج1413)شهید ضهانی، ا،تصار به پس از ضموت جوم ندارد ،حاکم

انهد کهه قتهل جنهین از مصهادی (. حتی بو،ی دلیل آن را این دانسته473، ر41ق، ج1404

کشاف ،ی؛ اصافهان 208، ص9ج ،الشةعةة مختلاف هماو، ؛347، ص5، جتحریر االحکام ،یعالمه حل از جمله. 1 .473، ص41، ججواهر الکالم ،ی؛ نجف564، ص10، جاللثام

37

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

در حالی که این امو مانع از آن نیست کهه مشهمول حکهم ؛شمه عمد بوده و نه ،طای مح

مهی در (. بو،ی نیز با این عنوان کهه حک 473، ر41ق، ج1404،طای حکام باشد )نجفی،

(. 58-59، ر28ق، ج1413انهد )سهمزواری، ای ،ار است، آن را قابل استناد ندانستهقضیه

این است که شهید ضانی راه بهتو را این دیده که به این روایت به دلیل ضعس سهندی اعتمهاد

(؛ اموی که درباره دو نقل اول و سوم چنانکه گفتهیم درسهت 476، ر14ق، ج1413نشود )

ولیت عاقلهه ؤای به مسه معتمو است و در آن نه تنها اشاره ،ینی و شیخ طوسیاما نقل کل ،است

المهال بو عهده ،لیفه گذاشته شده است و هوچند رهواحت در ضهمان بیهت دیه بلکه ،نیست

ندارد اما با آن سازگار است. فی کاشانی نیز به این نکته توجه داده است که ضهمان عاقلهه

ن اسهت و آنههه از طویه ،هود مها آمهده ایهن اسهت کهه در این قضیه بهو پایهه نقهل دیگهوا

(.110، ر2، جتابیکاشانی، مو گذاشت )دیه را بو عهده ع حضوت

جذیمه های بنیدلیل چهارم: دستور جبران زیان

«عهامو بهن یم ة جهذ »کشتن گووهی از طایفه ،انگیز در تاریخ ردر اسالمیکی از رویدادهای رم

را به واکهنش است؛ رویدادی مشهور که پیاممو اکوم «ولید،الدبن»به دستور ،ودسوانه

. این رویداد که در منابع تاریخی اندا،تشدید واداشت و حتی ایشان را بنا بو نقلی به گویه

آوردن پهس از فهتح مکهه و روی 1،و روایی بسیاری از شیعه و سنی به اجمال و تفصیل آمده

رخ «یلملهم »های مکهه، در منطقهه در نزدیکی مودم حجاز به اسالم، در سال هشتم هجوت و

را با سپاهی سیصد و پنجاه نفهوه از افهواد «ولید،الدبن»که هنوز در مکه بود، داد. پیاممو

جذیمهه بهه اسهالم موریتی تملیاهی، بهوای دعهوت بنهی أسلیم، در ممهاجو و انصار و طایفه بنی

عموی ،الد را کشته بودند و نگوان ،جذیمه که در روزگار جاهلیتگسیل داشت. افواد بنی

کیهد أرو شهدند، امها اعهالم کودنهد و ت گیوی وی بودند، به رهورت مسهلح بها او روبهه انتقام

ورزیدند که اینک مسلمان و اهل نماز و مسجد هستند و آن اموی نادرست در دوره جاهلی

ینکهه پیهاممو آوردن و بهه ررهم ا کیهد آنهان بهو اسهالم أبوده است. ،الد با وجهود تصهویح و ت

پذیوفت، از سپاه را بوای جنگ و جهاد گسیل نکوده بود و باید اسالم آنان را می ،اکوم

کتااب ،ی؛ واقاد 428-430، ص2، جالسةعة البوییةة هشاام، ؛ ابن 55-56، ص1، جاالرشاد د،یاز جمله ر.ک: مف. 1 .66-69، ص3، جتاریخ طبری ،ی؛ طبر875 -882، ص3، جالمغازی

38

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

امها ،آنان ،واست به نشانه اضمات راستگویی ،ود سالح را کنار بگذارند و آنان چنین کودند

،الد آنان را به اسارت گوفت و در فورت دیگو به سپاهیان فومان داد هو کسی اسهیو ،هود

ا بکشد. گووهی چنین کودند و گووهی سو باز زدند.ر

رسید، ایشان بسی ولید که به رسول ،دابار ،الدبن،مو اقدام ناجوانمودانه و جنایت

های ممارک ،ود را باال بود و دو یا سه بهار عهون کهود درنگ دستاندوهناک شده و بی

بهو سپس مهال فواوانهی را کهه بنها « جویم.،دایا به درگاه تو از آنهه ،الد کوده بیزاری می»

( 381، ر1ق، ج1959؛ بهالذری، 882، ر3، ج1409 نقلی آن را قون گوفهت )واقهدی،

جذیمهه بهوود و بهه گذاشت و دسهتور داد پهیش طایفهه بنهی طال در ا،تیار علی بن ابی

شهدگان را بههای کشهته اند رسیدگی کند و ضمن دلجویی از آنان، ،هون هایی که دیدهزیان

مایهه ،موریتأنیز که این م های مالی را جموان و همه را راضی کند. علیزد و زیانبپودا

چنانکه ،ود نیز بازگو کهوده، ؛شادی ،اطو وی شد و آن را در شمار افتخارات ،ود آورده

های مالی را جمهوان کهود؛ حتهی زیهان کاسهۀ شدگان را داد و همه زیانبهای همه کشته،ون

کیهد فهواوان کهود و حتهی أتن پای شتو را جموان کهود. ایشهان ت آبخوری سگ و ریسمان بس

آنان را سوگند داد اگو ،سارتی مانده که جموان نشده بگویند و وقتی چیهز مشخصهی بهاقی

مانده مال را از باب احتیهاط بهه آنهان داد و ،اطونشهان نماند که جموان نشده باشد، همۀ باقی

های احتمالی دیگوی اسهت و در بوابو زیان کود این افزوده نیز به ،اطو ذمه رسول ،دا

ایهن جملهه در نقهل شهیخ رهدوق .(430، ر2، جتها هشام، بیکه هست و ،مو ندارند! )ابن

بوای جمهوان تهو، »و نیز با این افزوده « بوای چیزهایی که ،مو دارید و ندارید»چنین است

وع را از زبههان وی همههین بخههش از موضهه .در ایههن رویههداد « و نگوانههی زنههان و کودکههان

بهودن ،هود نفهوه در شهمار امتیهازات و دالیهل بهو حه که در شورای شش منینؤامیوالم

بازگو کوده، چنین آورده است های آنان را پرداختم، سپس آنان را به خداوند سوگند دادم که رفتم و زیان»

گوییم که ظار آیا چیزی مانده است؟ گفتند: چون ما را سوگند دادی، می

ها و ریسمان پای شتران ما مانده است. بابت ایان دو نیاز باه ی سگآبخور

آنان پرداخت کردم و طالی زیادی پیش من ماند؛ آن را نیز باه آناان دادم و

و برای آنچه خبر دارید و خبر نداریاد گفتم: این برای ذمه رسول خدا

39

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

، 2ق، ج1403)صادوق، « و برای ترس و وحشات زناان و کودکاان اسات

.(562ص

گههزارش کههار ،ههود را بههه ،پههس از بازگشههت انکههه در همههین منههابع آمههده، علههیچن

نیز شادمانی ،ود را از چگونگی کار ایشان نشان داد و آن را سهتایش پیامموداد و پیاممو

کود.

کید بو جموان زیان و چگهونگی رفتهار أچگونگی واکنش پیاممو اکوم به جنایت ،الد و ت

لذمنم »بهو نقهل دیگهو یها بنها «احتیاطا لرسول اهلل»ند و بو،ی تعابیو ایشان مان علی

دهد این اقدام به عنوان عمهل بهه یهک وظیفهه الزامهی ، در مجموع نشان می«رسول اهلل

شههوعی و جمههوان ،سههارت بههوده اسههت و نههه یههک کههار مسههتح و بههه عنههوان کمههک بههه

اکهوم در ایهن واقعهه، رسد در استدالل به کار پیاممو دیدگان. با این توضیح به نظو میآسی

ظهور لفظی نهدارد حضوت« عمل»ماند که گفته شود جایی بوای این شمهه نیز باقی نمی

و معلوم نیست اقدام ایشان به جموان زیان به دلیل ضموت ضهمان بهوده یها بهه دلیهل دیگهو؟ از

توسط عاقلهه کهه در قتهل ءبهااز باب پودا،ت ،ون سوی دیگو پیداست اقدام حضوت

باشهد، نمهوده اسهت. بهه عمهارت دیگهو چگهونگی واکهنش و اقهدام بو عهده آنان می،طائی

هایی کهه از سهوی دولهت و افهواد نه تنها بو ضموت ضمان در زیان ،در این رویداد پیاممو

ولیت اول در جمهوان زیهان بهو ؤبلکه گویای آن است که مسه ،داردداللت شود آن وارد می

عهده دولت یا حاکم است.

آید ایهن به ،وبی بومی« احتیاط»و « ذمه»مجموع قضیه و به ویژه تعمیوهایی مانند آنهه از

به ررم اقدام ،ودسوانه ،الد و مقصو است که افزون بو ارل ضموت ضمان، پیاممو اکوم

افهزون بهو اعهالن علنهی ،رودانست و ازاینها میبودن او، ،ود را موظس به جموان این زیان

توین و معتمدتوین فود نزد ایشان بود، بها امهوالی را که نزدیک لیبوائت از کار ،الد، ع

فواوان فوستاد تا هیچ زیانی بدون جموان نماند و حتی زیان روحهی تهو، و نگوانهی زنهان و

،ها گوچه به منمع مالی جموان ،سارت اشاره نشده اسهت کودکان را جموان کند. در این نقل

المال که ا،تیار آن به دست ایشان بهود موال عمومی و بیترسد پیاممو از محل ااما به نظو می

دارای ایهن مقهدار امهوال شخصهی بهوده ،زیوا بعید است که حضهوت ؛پودا،ت کوده است

ولیتی شخصهی ؤپیداسهت مسه ؛ چهوا کهه . المته این امو در ارل استدالل د،الهت نهدارد باشد

40

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

شخصی ،ود پودا،ته باشد، متوجه حضوت نموده است و اگو با فون بعید هم ایشان از مال

ولیت ،ود در رهموی جامعه و فومان اعزام ،الد و سهپاهیان بهوده ؤاما به عنوان جایگاه و مس

است.

کهه در مسهیو عمهور یشای از کارگزاران ،هو در نامه ،ود به دسته منینؤاگو امیوالم

ازان اعهالن سوبازان اعزامی حضوت بودند، پیشاپیش از سهتم و رفتهار زیانمهار احتمهالی سهوب

دههد ههو سهوبازی کهه موتکه تعهدی شهد و بهه مهالی کند و به آنهان فومهان مهی بوائت می

تواننهد جلهوگیوی کننهد، بهه درازی کود، او را تنمیه کنند و در مواردی که ،هود نمهی دست

)سهید رضهی، ،ود حضهوت ارجهاع دهنهد، در سهیاق و راسهتای همهین اقهدام پیهاممو اسهت

شکایت بود کهه سهپاه «عمدالعزیزعموبن» نزدنانکه وقتی کسی . چ(60ۀ، نام388ق، ر1414

انهد و عمهو ده ههزار درههم بهه او ،سهارت داد شام با عمور ،ود زراعهت او را از میهان بهوده

اشهخار بوابو زیان ،ولیت حکومتؤدهد ارل مس، نشان می(119ق، ر1382)ابویوسس،

ولیت حهاکم در ؤته از ارل کلی مسشده بوده است و این امو بو،اساموی پذیوفته ،حکومت

عمهدالعزیز در اسهتدالل بهو بوابو اعمال کارکنان و کهارگزاران ،هود اسهت؛ چنانکهه عمهوبن

ول ؤان الواعی مسه »کند که ولیت ،ود در موضوعی دیگو به همین ارل کلی اشاره میؤمس

ول است.ؤ؛ حاکم در بوابو مودم ،ود مس)همان(« عن رعیته

در عهدنامه منینؤامیرالم دلیل پنجم: فرمان

حهار اشهتو بهن مالهک »عمل ،ود به جنهاب الدر بخشی از دستور منین علیؤامیوالم

، هنگام فوستادن وی به حکموانی مصهو، پهس از آنکهه دربهاره ،هونویزی بهه نهاح ، «نخعی

کنهد کیهد مهی أشهمارد و ت دهد و آن را دارای بدتوین و بزرگتوین پیامد میهشدار شدید می

افزاید ه هیچ رو بوای تقویت زمامداری ،ود ،ون ناروایی نویزد، میکه بچاون قصااص ؛نه پیش خداوند و نه پیش من عذری نداری ،در قتل عمد»

ات یاا دساتت در شادی و تازیاناه ءنفس خواهد داشت و اگر گرفتار خطا

روی کرد، که گاه یک مشت یا بیشاتر کیفر دادن، ناخواسته نافرمانی و زیاده

تو را از اینکه حق بازماندگان ،شود، زنهار که غرور حکومتکشتن می ةمای

.(53ة، نام382-383ق، ص1414)سید رضی، «شده را بدهی باز بداردکشته

41

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

مجموع شواهد متنی و سندی این عهدنامهه شهویس و اعتنهای فهواوان بهه آن از گذشهته،

دانیم چنانکه می ؛دهدمی نوعی اطمینان را درباره ارل ردور و حجیت سندی آن به دست

افزون بو نقل آن به وسیله جناب سید رضی، کسان دیگوی پیش و پس از وی نیز ارل مهتن

سهند ،هود ،جناب نجاشی و شیخ طوسی کما اینکه ؛اندآن را هوچند با تفاوت روایت کوده

و و راوی عهدنامهه اسهت، ذکه منینؤکهه از یهاران نزدیهک امیوالمه «نماتهه بهن ارمغ»را به

روایتی بها سهند ،متن نامه لذاو (89-90، رتا؛ طوسی، بی8ق، ر1407)نجاشی، اندکوده

رود و نه آن گونه که در نهج المالرهه بهه رهورت موسهل آمهده اسهت و بو،هی به شمار می

، 4ق، ج1409)منتظهوی، انهد اساتید مها بهه تفصهیل دربهاره جایگهاه سهندی آن سهخن گفتهه

.(303-305ر

امهوی آشهکار اسهت و ه چنانکه در این دستور نیز آمده ه م قتل عمدحک ،از سوی دیگو

داللت این فومان بو ضموت دیه در جایی که حاکم در مقام انجام وظیفه، نا،واسته دچار قتهل

شده نیز آشکار است، اما قتل به ررم اهمیتی که دارد، پیداست ،صوریتی ندارد و عوف بها

گهودد و در دستور شامل هو نهوع زیهان جهانی مهی کند که اینالاای ،صوریت تودید نمی

بینهد گستوش آن به جنایت بو اعضاء و ضموت قصار یا دیه نیازی به شاهد و دلیل دیگو نمی

ههای ضهمان در زیهان ،بیند. اما آیا این دسهتور و ذکو ،صور قتل را به دلیل اهمیت آن می

کند؟مالی نا،واسته را نیز ضابت می

ای مالی گوچهه بهه آشهکاری گسهتوش آن بهه جنایهت بهو اعضهاء هگستوش حکم به زیان

ههای جهانی چنهان رسد عوف از ایهن نظهو نیهز در ایهن فومهان بهوای زیهان اما به نظو می ،نیست

بیند که حکم ضمان را محدود به لف مفههوم قتهل یها قطهع عضهو و جواحهت ،صوریتی نمی

وف نظو از دستور یادشده، در ارهل سازد. عوف همانگونه که از نگاه ،ود، به عنوان منمع و ر

یهک گنهاه یها ضموت ضمان به دلیل زیان ناشی از ،طای فوود شمشیو بهو جهان یهک انسهان بهی

بیند، در شهنا،ت معنها گذاشتن را نیازمند شاهد و دلیل جداگانه میبیند و فوقحیوان فوقی نمی

فوقهی میهان زیهان وابه عنوان موجع فههم الفهان نیهز ظهاه منینؤو مقصود این سخن امیوالم

کیهد بهو أشمارد و ذکو قتل را از باب تبیند و مناط حکم را یکی مینا،واسته مالی و جانی نمی

امهوی فواتهو از امهور ،شمارد؛ چنانکهه قلمهوو ایهن فومهان حکم آن به دلیل اهمیت موضوع می

گیود.میبو دیمی حاکم را نیز در أدیمی و ریو تأهای تولیتؤ،ار قضایی است و سایو مس

42

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

الحدید معتزلی آورده است کهه گووههی از فقههای امامیهه بهه او ابیابن ،با این حال

ایهن مخهالس »اند که در مذه امامیه، حاکم ضامن دیه نیست و او افزوده اسهت گفته

ی به دفهاع ئ. شارح ،و(113، ر17ق، ج1404معتزلی، ) «است منینؤسخن امیوالم

شهموده « ضوب»قصود حضوت را بیان حکم اولی ذاتی از سازگاری این دو بوآمده و م

ی، ئ)هاشمی ،هو ناسازگار نیست ،که با سقوط دیه به عنوانی دیگو مانند تأدی و دفاع

الحدیهد بهه نقهل از فقههای مها آورده واضهح ابی. اما آنهه ابن(313، ر20ج ش،1358

قلهه او؟ نیست که مقصود نفی ارل دیه است یا نفهی آن از عههدة شهخ حهاکم یها عا

تو دیدیم که کسی از فقهای ما ارل دیهه را نفهی نکهوده اسهت و بیشهتو بهه عنهوان پیش

احتمهال بیشهتو ایهن اسهت کهه ،روازایهن .انهد المهال گذاشهته ،طای حاکم بو عهده بیت

سهازگاری سهخن فقههاء بها ظهاهو سهخن ،مقصود او رورت دوم است. در این رورت

ضموت دیه بو حاکم به عنوان شخ ،حضوتدر این است که مقصود منینؤامیوالم

بلکه ضموت بو وی به عنوان حاکم و به عمهارت دیگهو بهو ،مالک اشتو یا مانند آن نیست

در این دستور گوچه تصویح نشده است که زیان بو توضیح اینکه المال است.عهده بیت

بهه زیهان المال است، اما افزون بو داللت بو ارل ضمان و عدم ا،تصار آن عهده بیت

به تناس حکم و موضوع که ،طاب به یهک رسد مقصود حضوتجانی به نظو می

مانع جموان زیان نشهود، ایهن ،دهد که جایگاه و روور حکومتحاکم است و تذکو می

المال پودا،تهه شهود و شهاهد آنکهه اگهو مقصهود شهخ حهاکم و نهه است که از بیت

ههد شهد و ایهن بهو ،هالف ظهاهو سهخن المال باشد، تنها شامل قتهل شهمه عمهد ،وا بیت

حضوت است که فون ،طاء را پس از بیان حکم عمد آورده است؛ مگو اینکهه گفتهه

دی که در سهخن حضهوت بهه آن اشهاره أشود فون قتل نا،واسته در مثل ،طای در ت

تنها همین رورت اسهت و ایشهان در مقهام شده، تنها شمه عمد است و مقصود امام

با این حال چنانکه راح جواهو ،اطونشان کهوده، .نموده استبیان حکم فون دیگو

المهال اسهت شمه عمد بودن قتل، آن را از حکم ضمان ،طای حاکم که بهو عههده بیهت

مجاز شده،منجو به زیان نا،واسته که میبود و مالک این است که ارل اقدابیوون نمی

تو نیاز دارد و از این منظو مل بیشأ( و این نکته به ت473، ر41ق، ج1404باشد )نجفی،

نهداریم؛ چنانکهه از نظهو داللهت، کیدی بو استدالل به این سهخن حضهوت أاینک ت

43

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

بهو نقهل معتمهو در قضیه احضار زن باردار از سوی عمو، بنا منینؤمانند تعمیو امیوالم

که شوح آن گذشت. باشدمیآن

«الخراج بالضمان»دلیل ششم: روایت

استای ضموت ضمان، از جمله ضمان دولت یا اشخار آن، یکی از قواعدی که در ر

ههایی کهه در معنهای است که با توجه به احتمال« الخواج بالضمان»کاربود دارد، قاعدة

«الهتالزم بهین النمهاء و الهدرک »یها « من لهه الاهنم فعلیهه الاهوم »آن وجود دارد، با تعمیو

( نیهز بیهان 18ق، ر1422)روحهانی، «الاهنم بهالاوم »( یها 284ق، ر1421)مصطفوی،

تهالزم دارد و شهخ در بوابهو ،شود. مفاد ارلی قاعده این است که درآمد و زیانمی

بود، اگو زیانی هم در همان زمینه پدید آمد، بو عهده درآمدی که دارد و سودی که می

، 2ق، ج1423انهد )حهائوی، او ،واهد بود. بو،ی به عکهس ایهن قاعهده نیهز توجهه داده

. درباره مفاد ایهن قاعهده بهه ویهژه در اسهتناد بهه (258، ر8ق، ج1420، ؛ ردر460ر

نگهاه یکسهانی نیسهت و بو،هی پهذیوش آن را از نظهو سهند یها « الخواج بالضمان»جملۀ

اند.مواجه با اشکال دیده ،داللت

در مجمهوع « الخهواج بالضهمان »در استدالل بو قاعهده الف( اعتبار فقری قاعاه:

از وجدانی و عقلهی شهمودن قاعهده ؛ای چندی استناد شده استهسخن فقهاء به دلیل

( 194ر ،12، جتها بهی ؛ شیوازی،258، ر8ق، ج1420؛ ردر، 565، ر1ق، ج1409)منتظوی،

ق، 1425من قمهی، ؤ؛ مه 235، ر2، جتادانستن آن )،مینی، بیتا عقالیی و ارتکازی

؛ 238، ر5ق، ج1415( و از استقواء موارد آن در میان نصور )انصاری، 54، ر2ج

(، 488، ر3ق، ج1375( تا بو،ی روایات )شههیدی، 488، ر3ق، ج1375شهیدی،

)عالمهه حلهی، « الخهواج بالضهمان »کهه شهدة از پیهاممو اکهوم از جمله سهخن نقهل

(؛ سههخنی کههه 285ق، ر1421؛ مصههطفوی، 200، ر14ج و 249، ر7ق، ج1412

ر قواعد ریهو ارهطیادی قهوار عنوان همین قاعده است و قاعده با استناد به آن در شما

استناد شده و حتی مفاد آن ،گیود. در موارد زیادی نیز به عنوان دلیل به این قاعدهمی

(. فقههای اههل 351ق، ر1423فقهاء شموده شده است )مصهطفوی، نزداموی مسلم

سنت نیز بو مفاد کلی این قاعده که در منابع آنان با تعمیوهای مختلس، از جمله همین

44

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

یو شایع آمده، اتفهاق نظهو دارنهد و بهو آن اسهتدالل و فهووع زیهادی را بهو آن بهار تعم

1اند.کوده

را منابع حدیثی اهل سنت به روایهت عایشهه، بارهها نقهل « الخواج بالضمان»روایت نموی

ای معیهوب ،ویهد ها این افزوده نیز آمده است که کسی بودهدر بو،ی از این نقل 2.اندکوده

هی نداشت. مدتی از او کار کشید و سپس به عیه آن پهی بهود و آن را پهس و به عی آگا

شکایت بود که ،ویدار مدتی از آن کار کشیده و درآمد داشهته داد. فووشنده به پیاممو

و این معنا با دو گونه تعمیو نقهل شهده «درآمد در بوابو ضمان است»فومود است. پیاممو

؛ اسههفواینی، 422، ر5ق، ج1414)بیهقههی، « بالضههمان ةلغل ا»و « الخههواج بالضههمان»اسههت

« قضهی »های دیگو نیز که بدون ذکو این افهزوده و بها تعمیهو (. در نقل404، ر3ق، ج1362

در آن قضهیه حکهم و لهو دهد پیهاممو آمده، ظاهوا اشاره به همین قضیه است و نشان می

ای کلی بوده است.اما بو پایه قاعده ،کوده باشد

،مینهی، انهد )امهام بو،ی فقهاء اعتمار روایت و استناد به آن را محل ،دشه دانسته ،البا این ح

بودن مفهاد پایه( و حتی گاه تصویح به بی133، ر3، جتا؛ ،ویی، بی468، ر1ق، ج1421

اهلل ،هویی در مهواردی ةی امها ظهاهو سهخن آ (؛251، ر6، جتاقاعده شده است )،ویی، بی

رهوف نظهو از ادلهه و (.575و 516 ،43، ر7، جه اسهت )همهان پذیوش اعتمار قاعد ،دیگو

امهوی ،شود که تالزم میان سود و زیهان یدهای دیگو که به آنها اشاره شد، ،اطونشان میؤم

بهو منینؤتهو در سهخن امیوالمه ای عقالیی است؛ چنانکه در معنایی عامارتکازی و قاعده

(. 251ق، ر1414اسهت )سهید رضهی، کیهد شهده أت« تکلیس»و « ح »تناس و تالزم میان

درست باشد، در واقع امضای همین امهو ارتکهازی اگو نقل سخن یادشده از پیاممو اکوم

بودن ایهن امهو ارتکازی ،به وضوح «عماربناسحاق»که روایت معتمو کما این ؛و عقالیی است

ه اگو آسهیمی بهه درباره مال رهنی، مانند رالم و ،ان رساند. وی وقتی از امام کاظمرا می

فومهود بهو عههده رهاح آن. سهپس امهام پوسهید آن بوسد بو عهده چه کسهی اسهت،

،توجه اسحاق را به همین امو ارتکازی جل کود؛ با این پوسش که اگو رهالم حضوت

ر.ک: « الغارم هیا مان لاه الغانم فعل » زیو ن« الخراج بالضمان»اهل سنت درباره قاعده یدگاههایاز د یآگاه یبرا. 1 .201-222ص ،1ج ،یالضمان المال یف هیلفقهالقواعد و الضوابط ا ،یهاجر

، سانن ماجاه، ؛ ابان 304-305، ص3، جسنن ابی داود ،ی؛ سجستان11، ص4، جالسنن الکبری ،یاز جمله: نسال. 2 .581-582، ص3، جالجام الصحی ،ی؛ ترمذ753-754، ص2ج

45

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

کسی را بکشد بو عهده کیست و یا اگو بهای رالم افزایش یابد مال کیست؟ این بود که

کاز، سود و زیان را در ههو دو پوسهش متوجهه مالهک شهمود و اسحاق بو پایه همین ارت

ق، 1407)کلینهی، « کذلک یکون علیه ما یکهون لهه »نیز در پایان نتیجه گوفت امام

(. امهام 121، ر3ق، ج1390؛ همو، 172، ر7ج ،ق1407؛ طوسی، 234-235، ر5ج

،اطونشهان نیهز «میسهوه بنیةمعاو»مشابه این امو ارتکازی را در روایت معتمو رادق

تهوان ایهن سهخن مکهور (. این اسهت کهه مهی 177، ر7ق، ج1407 شده است )طوسی،

که هو کسی پس از ،ود مالی )بدون وار ( گهذارد، بهوای مهن و ههو پیاممو اکوم

؛ رهدوق، 211، ر6ج ،ق1407ای بگذارد، بو عههده مهن اسهت )طوسهی، کسی بدهی

چنانکه در بو،ی ؛ید آن شمودؤ( را در راستای همین ارتکاز یا م351، ر4ق، ج1413

ق، 1386تصویح شده اسهت )رهدوق، روایات به گستوش آن به امام پس از پیاممو

(. المته این امو 391، ر2ق، ج1385؛ ماوبی، 52ق)الس(، ر1403؛ همو، 127، ر1ج

تلهس ممیهع پهیش از »مانع تخصی قاعده در مواردی که دلیل بو آن باشد، مانند قاعده

نیست.« قم

ههای چنهدی ذکهو احتمهال ،«الخواج بالضمان»درباره مدلول روایت ( قلمرو قاعاه:ب

شده است که بو پایه بو،ی از آنها مفاد روایت از قاعده بودن یها اضمهات تهالزم میهان سهود و

( و همین 617-618، ر4ج و 468-472، ر1ق، ج1421،مینی، رود )امامزیان بیوون می

، استناد به آن بوای اضمات قاعده را مواجه بها ،مینیانند اماممایه این شده که بو،ی م ،امو

،مینی ،ود، آن را به لحان لف روایت توجیح داده ها که اماماشکال بمینند. یکی از احتمال

مانند زکهات و ،مهس و جزیهه، در ؛گیوداین است که درآمدهایی که زمامدار اسالمی می

که نسمت به مسلمانان در اداره امور آنان دارد. ایشان های متقابلی استبوابو تعهدها و ضمان

ها آمده و موضوع روایت را در شهمار که در بو،ی از نقل« قضی»،اطونشان کوده که تعمیو

تواند شاهد این معنا باشد و به عمارت دیگو این حکهم قوار داده، می های پیامموقضاوت

باشهد مهی ولیت حهاکم و حه مهودم ؤننده مسه کو بیان بوده« احکام سلطانی»پیاممو در شمار

(.617، ر4ج و 468، ر1، ج)همان

شود که عالوه بو نگاهی که بسیاری از فقههاء بهه در ارزیابی اجمالی این سخن اشاره می

های موجود در منهابع حهدیثی اههل سهنت و اند، نقلمفاد قاعده به عنوان یک امو کلی داشته

46

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

دههد از عمهدالعزیز بهه روشهنی نشهان مهی د داوری عمهوبن استناد به آن، از جمله در یک مور

، 3ق، ج1386ای کلی بوده است )دارقطنهی، قاعده همان زمان، بوداشت از سخن پیاممو

چنانکه شیخ طوسهی نیهز کهه در منهابع فقههی شهیعه ؛(421، ر5ق، ج1414؛ بیهقی، 53ر

ق، 1407طوسهی، است )بار به این حدیث استناد کوده، آن را یک قاعدة کلی دیده نخستین

(. امههین االسههالم طموسههی نیههز 126و125، ر2ق، ج1387 همههو، ؛257و108 ،107 ، ر3ج

( و ایهن بوداشهتی اسهت 495، ر1ق، ج1410طموسی، بودن آن کوده است )تصویح به عام

که هم به قوینه شأن ردور سخن که درباره فووش بهوده بهود و اشهاره شهد و ههم بهه لحهان

را آن گونهه کهه « الخواج بالضهمان »رسد. اگو روایت رست به نظو مید «،واج» شناسیواژه

،مینی توجیح داده، موبوط به تعههدات و حقهوق متقابهل حکومهت و زمامهدار اسهالمی امام

ولیت و ضمان دولت در بوابو حقوق و اموالی اسهت کهه از ؤبدانیم، ،ود دلیلی مستقل بو مس

عمومی که در ا،تیار دارد. هایکند یا اموال و سومایهمودم دریافت می

ولیت و ؤیا تالزم میان درآمد و زیان یها مسه « الخواج بالضمان»قاعده ج( د لت قاعاه:

رسهاند ح ، به هو یک از دو معنای گستوده یا محدود که باشد، تنها ارل تالزم کلی را مهی

عهووف در کند دولت یا اشخار آن به عنوان یک مصداق بنا بهو نظهو م و اجماال داللت می

، بهه تناسه حقهوق و ا،تیهارات مهالی، دارای قاعده یها بهو پایهه حکهم سهلطانی پیهاممو

ههای مهورد باشند، اما داللت آن بو ضمهوت ضهمان در ،صهور زیهان ولیت مالی نیز میؤمس

نیازمند توضیح است. ،بحث

رسهد شهمول ایهن قاعهده نسهمت بهه ضهمان دولهت یها اشهخار آن در بوابهو به نظو مهی

توان از دو منظو مورد توجهه و پهذیوش قهوار کنند را مییی که به شهووندان وارد میهازیان

یکهون علیهه مها »و حتهی جملهه « الخواج بالضمان»هایی مانند داد؛ یکی عموم یا اطالق جمله

و عمار و الاای ،صوریت از مورد آن که مهال رهنهی اسهت بندر روایت اسحاق« یکون له

،ییهد شهارع رسهیده اسهت. در ایهن دلیهل أوه عقالیی است که به تدیگوی قلموو ارتکاز و سی

شود و اگو دولت به تناس درآمهدها و امکانهات و فوقی میان دولت و ریو دولت دیده نمی

ولیت دارد، یکی از وظایس نیز جمهوان زیهانی ،واههد بهود کهه ،هود یها ؤا،تیارات ،ود مس

قاعهدة تهالزم عقالیهی و ،د. بنهابواین کننه کارکنان آن بو اشخار حقیقی یا حقوقی وارد می

کیهد أهای ضموت ضمان حکومهت و ت توان در شمار دلیلشوعی میان درآمد و زیان را نیز می

47

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

بو این پایه اگو بو آن شمود؛ هو چند ممکن است به قوت و روشنی داللت ادله دیگو نماشد.

ادی را در تنظیم مناسمات ای بنیاما قاعده ،ای کلی و عام به دست ندهدهم این روایت قاعده

دهد.میان دولت و مودم و حقوق متقابل آنان به دست می

گیرینتیجه

هایی که از سوی دسهتگاهها و کارکنهان دولهت بهو اشهخار وارد ضموت ضمان در زیان

ای است که بخشی از آنهها افهزون مستند به ادله ،شود، افزون بو عمومات و اطالقات ادلهمی

کنهد. بخشهی از اسهتدالل های ضابت میولیت دولت را نیز در بوابو چنین زیانؤبو ارل ضمان، مس

گودد که میان دولهت و کارکنهان آن وجهود ولیت دولت به تمیین نوع رابطه و نسمتی بو میؤبو مس

دههد حهاکم یها دولهت در بوابهو اقهدامات ای نقلی است که نشان مهی دارد و بخش دیگو آن ادله

ول و ضامن است. آنههه در ایهن مقالهه آمهد شهش دلیهل بهود کهه در ؤمسبار کارکنان ،ود زیان

دههد و از نگهاه داللهت نیهز به دست میرا اطمینان به حجیت و اعتمار آنها ،مجموع از نگاه سندی

گهودد؛ ا،تصار به ،طای قاضهی نهدارد و شهامل سهایو کارکنهان نیهز مهی ،دهد ضماننشان می

قابهل دفهاع اسهت ،از تقصیو و عمد کارکنان نیز اموی چنانکه گستوش حکم ضمان به زیان ناشی

و نگارنده در ارل پژوهش ،ود به بورسی آن پودا،ته است.

منابع ، قم: 3ج، السرالر الحاوی لتحریر الفتاوى، ق(1410) احمدمنصوربنادریس، حلی، محمدبنابن .1

.2چدفتر انتشارات اسالمى، .سیدالشهداء العلمیه سسة، قم: مؤرالبالجا ب لل ، ق(1405) سعید، حلی، یحییابن .2

،12ج ،ال هرح الکبیهر ، تاا( )بی قدامه حنبلیاحمدبنمحمدبنبنقدامه، مقدسی، عبدالرحمنابن .3

.بیروت: دارالکتاب العربیحنبه بهن المغنی فی فقه ا هام احمها ،ق(1405) قدامهاحمدبنبنقدامه، مقدسی، عبداهللابن .4

.الفکربیروت: دار ،10ج ،ال یبانیتحقیاق: محماد فاؤاد عبادالباقی، بیاروت: ،2ج ، اجهسنن ابن، تا()بی یزیدماجه، محمدبنابن .5

.دارالفکر .ةف، بیروت: دارالمعر2ج ،مالسیرة النبوي، تا()بی ایوب حمیریبنهشام، عبدالملکابن .6 .3چ، ةالمطوةة السلفع، قاهره: الخراج، ق(1382) ابراهیمبنابویوسف، قاضی، یعقوب .7

48

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

، 14ج، و البرهان فی شرح إرشهاد اذهههان ة جمب الفالا، ق(1403) محمداردبیلى، احمدبن .8

قم: دفتر انتشارات اسالمى.

.ةف، بیروت: دارالمعر5ج، عوانه سنا ابی، ق(1362) اسحاقبنعوانه، یعقوباسفراینی، ابو .9، 11ج، عا اذحکهام ک ف اللثام و اإلبرام عن قوا، ق(1416) حسنبناصفهانی، فاضل، محمد .10

.قم: دفتر انتشارات اسالمى دارالعلم. ی، قم: مؤسسه مطبوعات2، جسیلهوتحریرال ،تا()بی اهللخمینى، موسوی، سیدروحامام .11

، قاام: مؤسسااه تنظاایم و نشاار آثااار 5ج ،البیههب ،ق(1421) ---------------------- .12

.)ره(خمینىامام، قاام: 2ج، تحقیااق: مجتباای تهراناای، الرسههال، ق(1375) ---------------------- .13

اسماعیلیان.سسه تنظیم و نشار ؤتهران: م ،22ج ،صحیفه ا ام ،ش(1378) ---------------------- .14

.)ره(خمینیآثار امام ، قم: چاپخانه مهر.ةکتاب الخل فی الصال، تا()بی ---------------------- .15، قم: کنگره جهانى بزرگداشت 6ج ،سبکتاب المکا، ق(1415) امین محمدبنانصارى، مرتضى .16

.)ره(شیخ اعظم انصارى

، قم: دفتر انتشارات اسالمی.2ج ،فرالا اذصول، ق(1416) -------------------- .17)از 6ج ،اذنوار اللوا ب فی شرح فاتیح ال هرالب ، تا()بی محمدبنبحرانى، آل عصفور، حسین .18

.ةلةلمعجلد دهم(، قم: مجم البحوث ا، تحقیق: مصطفی دیاب بغاا، بیاروت: دار صحیح بخاری، ق(1407) اسماعیلمحمدبنبخاری، .19

.3چکثر، ابندر عطاا، قاتحقیق: محمد عبادال ،10ج، السنن الکبری، ق(1414) علیبنحسیناحمدبن ،قیبیه .20

.مکه: دارالباز .، قم: دفتر مؤلفةأسس القضاء و ال راد، تا()بی علىتبریزى، جوادبن .21 . الشهید یقة، قم: دارالصد7ج ،ةصراط النجا، ق(1427) -------------- .22، تحقیاق: احماد محماد 5، جسنن تر ذی )الجا ب الصهحیح( ، تا()بی عیسیترمذی، محمدبن .23

.شاکر و دیگران، بیروت: دار احیاء التراث العربی .2چ، قم: مجم اندیشه اسالمى، 2ج ،فقه العقود، ق(1423) حالرى حسینى، سیدکاظم .24 .آل البیت ةسس، قم: مؤ30ج، ملشیعوسال ا، ق(1409) حسنلى، محمدبنعامحر .25، تهران: مؤسسه تنظیم و نشار 2، جمالوسیل ستنا تحریر ، تا()بی خمینى، موسوی، سیدمصطفى .26

.)ره(خمینىآثار امام

قام: ،7ج، جا ب الماارك فی شرح ختصر النافب، ق(1405) یوسفخوانسارى، سیداحمدبن .27

.2چیان، مؤسسه اسماعیل

49

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

جاا، ، تقریر: محمدعلی توحیدی، بی7ج، مه صباح الفقا، تا()بی خویى، موسوی، سیدابوالقاسم .28

نا.بی، ة عجو رجال الحایث و تفصهی ببقهات الهروا ، ش(1369) -------------------- .29

.4مرکز نشر آثار الشیعه، چ

هلل هاشام یماانی مادنی، ، تحقیق: سیدعبدا4ج، سنن دارقطنی، ق(1386) عمربندارقطنی، علی .30

.ةفبیروت: دارالمعر، تقریر: (کتاب الخمس)، المرتقی الی الفقه ا رقی، ق(1422) روحانی قمی، سیدمحمد حسینی .31

سسه مولود الکعبه.ؤسیدعبدالصاحب حکیم، قم: م، قام: 2ج، نظام القضاء و الشهادة فی الشنريعم اسسنیمیم الانراء ، ق(1418) جعفر ،سبحانی .32

.صادق مؤسسه امامتحقیاق: ، رذب اذحکام فهی بیهان الحهالل و الحهرام ،ق(1413) األعلىعبدسبزوارى، سید .33

.اهلل سبزواریةیقم: دفتر آ ،المنار ةسسمؤ .ی، بیروت: دارالکتاب العرب4ج ،داودسنن ابی، تا()بی اشعثبنسلیمان ،سجستانی، ابوداود .34اهلل عطااردی، قام: تصحی : عزیز ،البالغهنرج ، ق(1414) حسینسید رضى، موسوی، محمدبن .35

البالغه.مؤسسه نهج پرداز.ىأقم: مؤسسه پژوهشى ر، 25ج، کتاب نکاح، ق(1419) زنجانى، سیدموسىشبیری .36، سالک اذفرام إلى تنقهیح شهرالب اإلسهالم ، ق(1413) علاى بنالدینشهید ثانى، عاملى، زین .37

.ةمعالمعار اإلسال سسةقم: مؤ ،15و14ج

، تبریز: چاپخانه 3ج ،الطالب إلی أسرار المکاسب يمهاا، ق(1375) ی تبریزى، میرزافتاحشهید .38

اطالعات. ، تهران: کتابفروشى صدوق.11ج ،للمعهفی شرح االنجعم ، ق(1406) شوشترى، محمدتقى .39

.2چ، ، بیروت: مرکز الرسول األعظمالفقه، القانون، ق(1419) سیدمحمد، سینیشیرازى، ح .40تهاران: منشاورات ،16ج، إیصال الطالب إلى المکاسب ،تاا( )بی ------------------- .41

.اعلمى .و النشر و التوزی عة، بیروت: داراألضواء للطبا10ج، اوراء الفقه، ق(1420) صدر، سیدمحمد .42 .، قم: کتابفروشى داورى2ج ،عل ال رالب، ق(1386) بابویهبنعلىصدوق، محمدبن .43 .، قم: دفتر انتشارات اسالمى عانی اذخبار، ق)الف((3140) -------------------- .44مجلاد(، قاام: دفتار انتشااارات 1) 2ج ،لخصهال ا، ق)ب((1403) -------------------- .45

.اسالمی

قاام: دفتاار انتشااارات ،4ج، ههن یحضههره الفقیههه، ق(1413) -------------------- .46

.2چ اسالمى، .، قم: کتابفروشى داورى2ج ،وة الوثقىتكملم العر، ق(1414) سیدمحمد، یزدی طباطبایی .47

50

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

، 2ج ،السلف ئممالمؤتلف ن المختلف بین أ، ق(1410) حسنبناإلسالم، فضلطبرسى، امین .48

.ةمعمشهد: مجم البحوث اإلسال

، تحقیاق: محماد تاریخ ا و و الملهوك )تهاریخ ببهری( ، ق(1387) جریار طبری، محمدبن .49

.2چابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث، ، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت: 16ج، شرح ک اآلثار، ق(1415) محمدطحاوی، احمدبن .50

.ةلالرسا سسةؤم، تهاران: 4ج ،ا ستبصار فیما اختلف هن اذخبهار ، ق(1390) حسنطوسى، محمدبن .51

.ةمعالکتب اإلسالردا

.، قم: دفتر انتشارات اسالمى6ج، الخالف، ق(1407) --------------- .52المكتوةة المةضوةییة ، تهران: 8ج، المبسوط فی فقه اإل ا یه، ق(1387) --------------- .53

.3چإلحیاء اآلثار الجعفریه،

.4، چمعة، تهران: دارالکتب اإلسال10ج، ترذیب اذحکام ،ق(1407) --------------- .54 .ةالمكتوة المةضویی، نجف اشر : الفررست، تا()بی --------------- .55، قام: دفتار فهی شهرح قواعها العال هه منم فتاح الکرا، ق(1419) حمدمعاملى، سیدجوادبن .56

.انتشارات اسالمى، 2ج، إرشاد اذههان إلى أحکام اإلیمان، ق(1410) مطهر اسدىبنیوسفبنعالمه حلی، حسن .57

.قم: دفتر انتشارات اسالمى

علهى هذهب عیمتحریر اذحکام ال ر، ق(1420) ---------------------------- .58 .، قم: مؤسسه امام صادق6ج، ممی ااإل

، 9ج ،ميعفی أحکام ال ر لشیعم ختلف ا، ق(1413) ---------------------------- .59 .2چقم: دفتر انتشارات اسالمى،

، نترى المطلب فهی تحقیهق المهذهب ، ق(1412) ---------------------------- .60

.ةمع، مشهد: مجم البحوث اإلسال15جاهلل ةیة ، قام: کتابخاناه آ 3ج ، فاتیح ال هرالب ، تا()بی مرتضىشاهبنحسنکاشانى، فیض، محمدم .61

.مرعشى نجفی لمكتوةة ، نجاف اشار : ا 5ج ،تحریهر المجلهه ، ق(1359) حساین کاشف الغطاء، محماد .62

.ةیالمرتضو

، قام: 13ج ،جا ب المقاصا فهی شهرح القواعها ، ق(1414) حسینبنکرکی، محقق ثانی، على .63

.2چ، آل البیت ةسسمؤ .، قم: دارالحدیث15ج ،الکافی، ق(1429) یعقوبکلینى، محمدبن .64

، قام: 3ج ،الارالمنضود فهی أحکهام الحهاود ، ق(1412) گلپایگانى، موسوی، سیدمحمدرضا .65

.دارالقرآن الکریم

51

ل زما

اعدر

ن ما

ضت

بوث

یار

انب

سو م

ن نا

رککا

یولؤ ت

تدول

/ ض

رتء م

ضیاید

سی

و

سنیله فهی شهرح تحریهر الهو يعنم تفصی ال هر ، ق(1422) محمد فاضل، حدیلنکرانى، مو .66 .، قم: مرکز فقهى المه اطهار(الحاود)، قام: 13ج ،المتقین فی شرح ن یحضره الفقیه ضمرو، ق(1406) مجلسى اول، محمدتقى .67

.2چمؤسسه فرهنگى اسالمى کوشانپور،

، قم: کتابخاناه 16ج، اله اذخیار فی فرو ترذیب اذخبار، ق(1406) مجلسى دوم، محمدباقر .68

.اهلل مرعشى نجفىةیآ، تحقیاق: 26ج ،شرح اخبهار آل الرسهول قول فی عال ة رآ، ق(1404) --------------- .69

.2چ، ةمعسیدهاشم رسولی، تهران: دارالکتب االسال

.، تقریر: عبداهلل جوادی آملی، قم: چاپخانه مهر3ج، کتاب الحج، ق(1401) محقق داماد، سیدمحمد .70، قام: 4ج، شرالب اإلسالم فی سال الحالل و الحهرام ، ق(1408) حسنبنمحقق حلی، جعفر .71

.2چعیلیان، مؤسسه اسمافصلنا ه فقهه، کاوشهی نهو در فقهه ، «تقاص در اموال دولتی و عمومی»مرتضوی سیدضیاء، .72

.1393، زمستان 82، شاسال ی

.، قم: دفتر انتشارات اسالمىفقه المعا الت، ق(1423) مصطفوى سیدمحمدکاظم .73

.4، قم: دفتر انتشارات اسالمی، چفقریهمأة قاعدة ، ق(1421) ----------------- .74مجلاد(، قام: 10) 20ج، شهرح نرهج البالغهه ، ق(1404) ، عبدالحمیاد الحدیدابیمعتزلی، ابن .75

.اهلل مرعشی نجفیةیکتابخانه آ .2چ، البیتآل ةسس، قم: مؤ2ج ،دعالو اإلسالم، ق(1385) محمدبنمغربى، ابوحنیفه، نعمان .76 2ج، اهلل علی العباد حجج فما رشاد فی عر، ق(1413) نعمانمحمدبنمفید، عکبری، محمدبن .77

.)یک مجلد(، قم: کنگره بزرگداشت هزارمین سال وفات شیخ مفید، قام: 4ج ،ميم الفقیه و فقه الدولنم اسسنیمی دراسات فی و ، ق(1409) علىحسین ،منتظرى .78

.2چنشر تفکر، .2چ، قم: دانشگاه مفید، 4ج ،فقه الحاود و التعزیرات، ق(1427) موسوی اردبیلى، سیدعبدالکریم .79

.نا، قم: بی2ج، فقه القضاء، ق(1423) --------------------- .80، قم: دفتار 2ج ،مالواليم اسلهیم اسسیمیم أو الحكومم اسسیمی، ق(1425) من، قمی، محمدؤم .81

.انتشارات اسالمى، تهاران: 2ج ،المکاسهب منیم الطالب فی حاشیم، ق(1373) نالینى، غروی، میرزامحمدحساین .82

.ةدیالمكتوة المحم، قم: فررست اسماء صنفی ال یعه )رجال النجاشی(، ق(1407) احمدبنعلینجاشی، احمدبن .83

دفتر انتشارات اسالمی. ،تحقیق: عباس قوچانی ،جواهر الکالم فی شرح شرالب اإلسالم ،ق(1404) حسننجفى، محمد .84

.3چ، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 43ج

52

ت لعا مطا

صر معا فقه

لسا

او ل

رةما

ش /

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

، قام: مالشیعم فی احكنام الشنريع ستنا ، ق به بعد(1415) محمدمهدینراقی، مولی احمدبن .85

.آل البیت ةسسؤم، تحقیق: عبدالغفار سلیمان 6ج، سنن نسالی )السنن الکبری(، ق(1411) شعیبنسالی، احمدبن .86

.بنداری و سید کسروی حسن، بیروت: دارالکتب العلمیه داراآلفاقا روت: دارالجیل مجلد(، بی4) 8ج ،صحیح سلو، تا()بی حجاجبننیشابوری، مسلم .87

. الجدید، 2، جالقواعا و الضوابط الفقریه فی الضمان المهالی ق(، 1429محمدالجابر )هاجری، حمدبن .88

ریاض: دار کنوز اشبیلیا.، تصحی : 21ج، فی شرح نرج البالغه عم نراج البرا، ش(1358) اهللی، میرزاحبیبلهاشمی خو .89

.4چ، ةاالسالمعالمكتوة سیدابراهیم میانجی، تهران: سسةة ؤ، تحقیق مارسدن جونز، بیروت: م3ج، کتاب المغازی، ق(1409) عمرواقدی، محمدبن .90

.3چاالعلمی،

53-78فحات ص /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

فقيهان و برخي ديدگاهها در علوم عقلي

*غفوریانمحمدرضا

چکيده

هاا گننااگنن نيار و ر اي ل آن باا ررهاه ئگستردگي دانش فقه و ارتباط مساا

ها ديگر سبب شده كه فقيهان ما گاهي به مطالبي ديگر به رننان مقدماه ياا تنقاي دانش

فقاه ي از رياضيات، نجنم، منطق، ف ساهه، ررفاان و... ه اناره در ئمسا ؛منضنع بپردازند

تبحر و ميزان اطاعع هار فقياه از آن ر انم در ،است. در اين ميان مطرح و پركاربرد بنده

ا است برا بررساي مقدمه مقاله،گير او بسيار مؤثر است. اين چگننگي بررسي و نتيجه

چند مبحث فقهي و اهنلي و چگننگي پرداختن و استنتاج فقيهان در آن مباحث. ننيسانده

آن ر انم اسات و اين مباحث، اطعع و تس ط برشرط الزم ورود در :بر آن است كه اوال

هاا مارتبط باا يا ها مشترك از رشتهشينة مط نب و درست آن است كه هيئت :ثانيا

ه ان روشي كه اماروز در تنلياد ؛مبحث، كار پژوهشي ه اهنگ و ج عي را سامان دهند

.شندبسيار از دستاوردها مشترك ر نم بدان ر ل مي

واژگان كليدي

.و اهنل فقه، ر نم رق ي، پژوهش مشترك فقه

13/7/1395تأیید: 6/3/1395دریافت: . (mrghafoorian@yahoo.com) ت علمی گروه معارف اسالمی و علوم انسانی دانشگاه امیرکبیر:أعضو هیمدرس حوزه و *

54

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

مقدمه

لي در فقه و اصول فقه كه باا للاو ئنوشتة حاضر درآمدي است بر چند مقاله دربارة مسا

هااي للاو لقلاي، ارتباط دارند. در اين نوشته، كلياتي را در ضرورت توجه به رشاته ،لقلي

ه موضاولات ييييادة لقلاي و ل آن لرصه، نوع نگاه برخي فقيهاان با ئبراي استنباط در مسا

داوريهاي فقهي در آنها و تفاوت روش بررسي در دانشي چون فقه يا اصاول فقاه و ايان هار

در مقاالت مساتقل هر چند در آيندهكنيم. هايي چون فلسفه يا لرفان، مطرح ميدو با دانشي

؛يرداخات ل لقلي و ديدگاههاي برخي فقيهان در آنهاا خاواهيم ئديگري، به مواردي از مسا

لي چون تحليل للماي اصول فقه از طلب و اراده و بحث مهم و گستردة جبر و اختياار، ئمسا

و هاايي چاون نماو لي در فقه كه با رشتهئارزيابي فقهي ديدگاه وحدت وجود، بررسي مسا

هااي است كه در نگاه باه هار ياز از لرصاه اينارتباط تنگاتنگي دارند. تالش ما مانند آن

يژوهش چناد »هاي و فقه، به ضوابط و روشهاي همان للم وفادار بمانيم و بايستهللو لقلي

درستي دريابيم و بنمايانيم.هاي متفاوت، بهرا در رشته« وجهي

درآمدي کوتاه بر پيشينة تاريخي

و فلسفه، دانش ديرياي بشر در تاريخ يرفراز و نشيب خود همواره با اديان گونااگون داد

دهناد، فيلساوفان، چاه در نگاران للام ماي برابر گزارشهايي كه تاريخ .است ستدهايي داشته

اناد. طرف باراي باورهااي ديناي نباوده گاه تماشاگراني بيگذشته و چه در روزگار ما، هيچ

سخن ما از اين هام فراتار اسات؛ چارا كاه بالنادگي فلسافه در گذشاتة تااريخ، وامادار البته

جوش للمي بشار در وآنگاه كه درخشش و جنب .است همراهي و همداستاني با اديان بوده

رفت، ييدايش دين يهاود و تاالش دانشامندان «اسکندريه»به اوج رسيد و از آنما به «يونان»

و ديگران، براي شاکوفايي خاردورزي بشار در بساتر باورهااي 1«فيلون»اسکندراني چون

يمسايحيت، گوياا كاار للما ديني، بسيار سودمند بود؛ چنانکه يس از آن نيز باا ييادايش

هااي لقلاي، باه خادمت باورهااي ديناي در آماد. در دانشمندان بيشاتر در گساترة داناش

هااي هاي نخستين ييدايش مسيحيت تا اندكي ييش از اسال ، انبوه انديشامندان رشاته سده

گوناگون دانش بشر، همان يدران بزرگ كليسا و برخي هم از دانشمندان يهاودي بودناد.

1. Philon.

55

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

دادهاي نااگواري چاون شاکاف در امتراتاوري بازرگ رو و آصااز ليار تااريکي رخا در يي

(Dark Ageكه با زندان، شکنمه و تبعيد انديشمندان و بستن مدرسه ) ها و خاموشي جنب و

جوش للمي همراه بود، تالشاهاي ساردمداران ديان و داناش، دچاار دشاواريهاي ساخت و

هااي ميااني ساده در اريکي و ياس از آن اندوهباري گرديد. در همان روزگاري كه لير تا

تاريخ دانش بشر در سرزمين خشز و گمناامي باا مردماي بسايار دور از كااروان انديشاه و

ياروري آن، ساازي و داناش آوازة فرهنگ ،دانش، آييني درخشيد كه در كمتر از يز سده

مان چناان دانشامندان مسال ،داد. در مدتي كمتر از دو سدهنويد آصاز روزگاري ديگر را مي

جنابش »درخشيدند كه انبوهي از آثار مهم للمي يونان را باه زباان لرباي برگرداندناد و در

باازگويي ،تااز لربي به زبانهاي ارويايي برده شد. هدف ماا از ياادآوري ايان نکا « ترجمه

هاي الز براي بياان ايان اسات كاه داناش بشار در هماة تاريخ للم نيست، بلکه چيدن زمينه

ييش از لير نوزايي در بستر تالشهاي ديني و باورمندان و سران اديان باليد. حتاي ها تارشته

اسات. ا همداساتان باوده يهاي للم با اديان، همراه ها و گسترهيس از نوزايي نيز برخي رشته

تار آن براي آگاهي بيشتر به آنيه گفتيم و اين نوشته را گنمايش و تناساب طارح گساترده

«تااريخ فلسافه كايلساتون »و «تاريخ تمدن ويال دورانات »كتابهايي چون توان ازنيست، مي

بهره جست.

روند خردگرايي در مسيحيت

با اينکه تا ييش از لير ناوزايي، بالنادگي و گساتردگي داناش، باا ادياان هماراه باود و

زد، از آن روزگار تا كناون در بااختر اي ييوند ميهاي لقلي را با دين، هماهنگي ويژهدانش

اند. اينز در ميان بسياري يژوهي را از كاوشهاي دانش جدا كردهرفته رفته دين ،كرة خاک

هاي ديني را با معيارهاي للم سنميد، باه شناسان صربي اين كه نبايد آموزشها و انگارهاز دين

است. بررسي مسائلي چون خدا، صيب، رساتاخيز و لنوان يايه و مبناي استواري يذيرفته شده

تاوان باا اساتداللهاي هااي فراطبيعاي را نماي را نبايد با روشهاي لقلي انما داد. مقولاه روح

خردمدار اثبات كرد، بلکه دين و خدا و مانند آنها را بايد با معيارهاي ديگري سانميد.

، ايان باود مسايحي باورمناد ياز فيلسوف توانمند و هام يز كه هم « كانت»ترين ييا مهم

هااي بيرون برد و براي بررسي آن، مايه« لقل محض»ز گسترة كاوش است كه دين را بايد ا

56

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

دار ديان و اند تاا درگيريهااي دشاوار و دامناه گونه كوشيدهبدين !ديگري فراهم نمود. آري

اي فاردي للم را در صرب مسيحي يايان بخشند و دين را در چارچوب امور شخيي و رابطه

هااي شناساي و رشاته گيري فلسفه، دينها شکلشيوهميان انسان و خدايش بگنمانند. ييامد اين

اي در ميان صربيان گرديده كه برخي از دستاوردهاي آن ديگر دانش بشري و روشهاي ويژه

دانند.نياز از بازنگري نيز ميرا حتي بي

روند خردگرايي در ميان مسلمانان

اسات. در مياان اي ديگار ستد للام و ديان در خااور مسالمان باه گوناه و اما داستان داد

فشاردند كاه ايان دو، انديشمندان مسلمان، از آصاز تا كنون، همواره بار ايان نکتاه يااي ماي

تاوان باا ديان و رساتاخيز را ماي ،هاي جدا و با معيارهاي بيگاناه از هام نيساتند. خادا گستره

هاي مورد مطالعة للو ، همگي آيات يروردگار و نشاانة كاوشهاي دانش نيز شناخت. يديده

باشند. نر و توانمندي خداوند ميه

خرد را جايگاه وااليي است كه به كار بستن آن، هم ما را به شاناخت درسات و ممکان

افزاياد. رساند و هم در انما دستورهاي دين، بر ارزش همة كارهااي ديناي ماي خداوند مي

شناخت و توان هم مي« لقل محض»در نگاه انديشمندان مسلمان، خدا را با كاوشهاي !آري

تاوان اثباات كارد. رستاخيز و صيب و روح و مانند آنها را با اساتداللهاي خرديساند نياز ماي

گويند، ولي اين به معناي نادرست شامردن راه خارد گرچه از فطرت و راه دل نيز سخن مي

هاي لارفان نيز معناي بلند ديگري دارد و هرگاز باه هاي لقل در گفتهنيست. حتي نکوهش

هااي تااريخ انديشاة ساان در گاذر ساده يژوهاي نيسات. بادين راه خرد در دين معناي بستن

كاردن باورهااي ديناي، خاود ارزش اند و لقلاي همواره همراه بوده «خرد»و «دين»اسالمي،

است. وااليي داشته

البته راز اينکه چرا ارتباط دين ولقل در خاور و باختر باا يکاديگر متفااوت باوده خاود

هاي آموزشهاي موجود مسايحيت، گنمد. ويژگيد كه در اين نوشته نميسخني گسترده دار

هااي ساتد بااختر و خااور در انديشاه و گونة برخورد يدران كليسا با روند دانش، ييشينة داد

مهمي هستند كه در بررسي اين مسالله باياد شاکافته تلقلي و مانند آنها همگي از موضولا

شود، تفاوتهاي يار مهم است و گاهي ناديده انگاشته ميما بس شوند. به هر روي آنيه به باور

57

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

اي است كه ميان مسايحيت و ييامهااي اصاولي و فرلاي آن و آموزشاهاي بنيادين و گسترده

شاماري ادياان در هماة تاوان يافات. يکساان اسال و معارف التقادي و مسائل لملي آن مي

ژوهاان و فيلساوفان، باه وياژه باا يها، اشتباهي است كه بساياري از ديان ها و فرهنگسرزمين

در حالي كه گونة حضور، كااركرد و محتاواي ييامهاا و ؛باشندگرايش صربي، دچار آن مي

هااي كارة خااک، بساي متفااوت باوده معارف اديان گوناگون در گسترة تاريخ و سارزمين

گوناه روندة دانش بشاري آن است. اگر واكنش مسيحيت در گذر تاريخ در برابر روند ييش

ايم، به چه دليل هماة ادياان و ماذاهب در هماه جاا و هميشاه همانگوناه ياساخ بود كه ديده

و روا كااردهبينااي خواهنااد داد تااا بااراي همااة آنهااا يااز تحلياال و يااز سرنوشاات را ياايش

بشماريم؟

ايم، روند كلاي و متفااوت ارتبااط خارد و آياين در بااختر و ناگفته نماند كه آنيه گفته

ر دو سوي زمين و در گسترة هر دو انديشة خاوري و باختري، بودناد و خاور است. اما در ه

اند. با اينکاه همراهي نداشته ،هستند كساني كه با شيوه و روند صالب سرزمين و آيين خويش

يژوهشي صربي، جداسازي لقل از ديان و گنمانادن آموزشاهاي ديناي انديشة صالب در دين

توان يافت كه گذشتة خردگراياي ان اندكي را مياي ديگر است، هنوز هم فيلسوفدر گستره

باشاد كاه در ماي 1«اتاين ييلساون »گزينند. يز نمونة روشن از اين دسات مسيحيت را برمي

از ايماان خردمادار و « روح فلسفة قارون وساطي »و « نقد تفکر فلسفي صرب»كتابهايي چون

2«توماس آكويينااس »ني چون كند. در نگاه او بزرگاهاي مياني دفاع جدي ميفيلسوفانة سده

در شکل و رنگ مسيحي آن اسات، هناوز « فلسفة مشائي»اي از كه نمايندة روشن و برجسته

هم از جايگاه وااليي برخوردارند و بر آن است كه بايد شيوة او را دوباره زنده كرد.

شناساان باه در اين سوي زماين و در مياان مسالمانان نياز باا اينکاه گارايش صالاب ديان

،خردگرايي و هماهنگي ميان آموزشهاي دين و معيارها و استداللهاي لقلاي باوده و هسات

هايي چون اخباري در شايعه، دارند. گرايش يتوان يافت كه سخن ديگرشمار اندكي را مي

يژوهشاي هااي صالاب ديان ، باا رهيافات سانت يا ظاهري و برخي آموزشهاي حنبلي در اهل

لقل در استدالل و دريافت آموزشهاي ديان، ارزش چناداني و براي تندمسلمانان همراه نيس

1. Etienne Gilson.

2. Thomas Aquinas.

58

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ساتد و يژوهاان در خااور و بااختر زماين در داد سخن اينکه رهيافت ديان شناسند. كوتاهنمي

اسات؛ در صارب كم يس از ليار ناوزايي تاا كناون همساان نباوده ميان خرد و دين، دست

اند و در شرق مسلمان، خرد هاي لقل محض بيرون راندهمسيحي، دين را از گسترة يژوهش

هااي ديناي دانساته و تارين راه باراي دريافات و اساتدالل بار ييامهاا و گازاره را تنها يا مهام

ستد ميان خرد و آيين چه در مسايحيت و چاه در اساال ، ساري و مسللة داد !دانند. آريمي

يدهايي است كه همة دراز دارد و انباشته از داستانهاي تلخ و شيرين و آموزنده و بايدها و نبا

ها و ييامادهاي يژوهان، چه فقيهان و چه فيلسوفان، نبايد آن را دست كم گيرند. آزمودهدين

باشد.يدران مسيحي نيز در اين باره بسيار يندآموز مي

تعامل فقه و فلسفه

با اين همه، داستان چگونگي برخورد فقيهان باا دساتاوردهاي خاردورزان و فيلساوفان،

شناساي كاار گسترة بنيادهاي باور ديني، شايستة بررسي بيشاتري باوده و در روش آن هم در

جانباة ايان موضاوع از گنماايش نوشاتة ماا فقيهان نيز داراي اهميت است. البته بررسي هماه

رو، نگاه ما تنها باه فقيهاان شايعه و بررساي اي است. ازاينبيرون و در خور نگارش جداگانه

فلسفي خواهد بود كه آن هم از سوي شمار بساياري از فيلساوفان هايي از ديدگاههاي نمونه

اي هم اين است كه جايگااه بررساي چنين مقدمه ذكراست. هدف ما از شيعه برگزيده شده

تر بنماياانيم تاا اگار اي كه خواهيم آورد، در يز كاوش گستردهديدگاه فقيهان را در نمونه

تاري بتاردازيم. باه به بررسي بيشاتر و شايساته فرصت و توفيقي با لطف خداوند فراهم شود،

كاريهاي كااوش شدن در ريزهتواند براي كساني كه با صرقگونه ميهايي اينگمان ما نوشته

هااي فقهاي بااز ماندناد، ساودمند افتاد. بررساي و نگاري باه روناد ياژوهش در فقه، از كلي

ين ساده و گساترش هاي كااوش فقهاي، آن هام از ياس فاراز و نشايب چناد بازنگري شيوه

هااي شگفت اين رشته، ضرورتي است كه گزير و گريزي از آن نيست و جاي آن در برنامه

رود كاه باا صفلات از چناين هاا تهاي اسات. بايم آن ماي هاي فقهاي حاوزه درسي و يژوهش

هاايي ساخت ببيناد و آن هماه هايي چون فقاه، آسايب ضرورتهايي، جايگاه كاربردي دانش

ر زندگي واقعي و همگاني نيايد. گرچه داستان برخورد للم و ديان در تالش دلسوزانه به كا

است، صرب مسيحي با شرق مسلمان و سرانمامي كه در آنما و اينما رخ داده، يکسان نبوده

59

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

ولي بررسي تاريخي آن براي فقيهان ما، هام بسايار ينادآموز باوده و هام در بازشناساي

باشد.هاي كارآمدتر يژوهش فقهي سودمند ميشيوه

گستردگي و درونگرايي فقه

يکي از فرازهاي مهم و شايسته در بررسي روند كار فقهي، هم در شيعه و هام در ديگار

هاي بزرگ و شناخته شدة اسال ، بازشناسي چگونگي گستردگي دامنة فقه و ييامادهاي فرقه

ران نياز كام و ياردازد، ولاي ديگا به فقه شيعه ميبيشتر آن است. البته سخن ما در اين نوشته

هاااي دور كااه دامنااة دانااش فقااه از انااد. در گذشااتهرو بااودهباايش بااا همااين دشااواريها روبااه

هاي فرهنگ معارف ديناي، ستد آن با ديگر بخش و گستردگي چنداني برخوردار نبود، داد

بيشتر مطرح بود. جايگاه فقاه را در مممولاة انادامهاي ياز ييکار ساازمند و هماهناگ در

هااي روشاني از ايان دسات، توان ديد و ارزيابي كرد. نمونهي ييشين بهتر ميهابرخي نوشته

ها چهار و ينمم ماست كاه در آصااز، انادكي هام باه كتابهاي بر جاي مانده از فقيهان سده

بنيادهاي اصلي باور ديني از خداشناسي تا ييامبري و رساتاخيز يرداختناد و آنگااه فقاه را در

شد، ولي بسيار هاي وايسين نيز دنبال ميگرچه در سده ،ين شيوها .گنماندندآن ممموله مي

است. كم و كمتر گرديد و امروز گويا يکسره از ميان رفته

هااي مهام چناين رونادي هماان گساتردگي شاگفت فقاه و به گماان ماا يکاي از للات

هااي داناش فقاه، از دار بخاش درونگرايي روزافزون ايان داناش اسات. گونااگوني و دامناه

ارت تا ديات و ييدايش فروع بسايار انباوه، آن هام در برخاي از بابهااي فقاه و نياز للال طه

اند تا فقه، دانشي يکه ديگري كه بدانها نيز خواهيم يرداخت، همگي دست به دست هم داده

هااي جنباي دستي و آگاهي بر مباني، مقدمات، مساائل و داناش و تنها و درونگرا شود. چيره

خواهاد كاه جاايي و تاواني باراي ان وقت و نيرويي از يز كاوشگر ماي الز براي فقه، چن

گذارد. بر اين نکته اين را هم بيفزاييم كاه آساودگي يارداختن باه ها بر جاي نميديگر رشته

سازي دو گستره و دو دانش و يز دانش و رهايي از يراكندگي و رنج يژوهش و هماهنگ

تاوان يرشمار، تنهاا باه فقاه بتردازناد. گرچاه ماي اي شد كه گروهي يا بيشتر نيز خود انگيزه

يژوهان بر شامرد كاه در ياي يارداختن هاي ديگر اجتمالي و مانند آن را نيز براي فقهانگيزه

بدانها در اين نوشته نيستيم.

60

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

دورماندن از گسترة سياست و اجتماع

دورمانادن ايز للت بسيار مهم ديگر در ييدايش چنين روندي در فقه ا به ويژه فقه شيعه

آن از گسترة سياسي و اجتمالي در گذر تاريخ است. زندگي سياسي و اجتماالي مسالمانان

اي بوده كه همواره شيعه را از حضور كارآماد در گذر تاريخ ير فراز و نشيب اسال به گونه

دار شايعه در داشتند. داساتان انادوهبار و دامناه در لرصة حکومت، سياست و اجتماع باز مي

موضوع سخن ما نيست. تنهاا اكنون اند و باره سوگنامة بلندي است كه بسيار از آن گفتهاين

هااي ديگار نياز در اساال باا ناكاامي و تبعياد از شويم كه برخي فرقهرا يادآور مي اين نکته

ند، ولاي انباوه منااب و ميارار ساترگ معاارف شايعه كاه از اهرو بودسياست و اجتماع روبه

است از يز ساوي و نيروهااي هوشامند و انباوه يياروان و برجاي مانده معيو امامان

دار و فرهيخته در دامن تشي ، به ويژه آنکاه ايان مکتاب در داماان ملتاي نموناه خاندان ريشه

هااي يياروان ايان از سوي ديگر، توان شاگفت و يرفاي باه ياژوهش است چون ايران باليده

ت شيعه در ميان مسلمانان، حادود ياز يانمم و ياا با اينکه ميانگين جمعي .است مکتب داده

هااي اساالمي و بلکاه سازي و ساردمداري آناان در گساترة داناش كمتر بوده، ولي فرهنگ

هااي است. باه راساتي كادا لرصاه و زميناه در داناش لا و خاصروشن و زبانزد ،بشري

هااي از گساترة داناش اناد؟ افکن آن نباوده ييشتاز و يي ،توان يافت كه شيعيانميرا مسلمان

شامار، در انحياار شايعه و اياران تاوان آن را جاز در ماواردي كام لقلي كه در ممموع مي

اي شمرد، تا تفسير و حديث و فقه و نيز هنر و معماري، همه جا ميرار ير ارج آنان باه گوناه

كند.چشمگير با دستاوردهاي ديگران هماوردي مي

بود، هرگز آرا نگرفت و باه ة سياست رانده شدهچنين توان انبوه و شگفتي كه از گستر

سازي يرداخت، ولي سوگمندانه بايد گفت كه فقه شايعه از روناد زايناده و يوياا در فرهنگ

نه تنها براي ياسخ باه ،مانان بازمانده و فقيهان شيعهلهاي زندگي اجتمالي و سياسي مسزمينه

شادند، بلکاه سياست فراخوانده نمي هاي موجود و دشواريهاي لرصة اجتماع وانبوه يرسش

اي نيز به بهاي جانشان بود. مگار شاهيد شد كه حتي آشکارسازي آيين و باور فرقهبسيار مي

خاود گاواهي اسات بار آنياه «لمعاه دمشاقيه »اول و ثاني را براي چه كشتند؟ مقدمة كتاب

تار شاد و حتاي هاي فردي و لبادي فقه شيعه روز به روز گساترده گفتيم. به هر روي، بخش

هاي معامالت نيز با نگاهي فردي گسترش يافت. در اينما در يي آن نيستيم كاه نقاش بخش

61

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

گوييم كاه يياماد چناين لاواملي را بکاويم، تنها اين را مي لو اندازة تلثير هر يز از اين لل

ر بار هاي بسيار ياست كه با داشتن مايه اي در فقه شيعه شدهييدايش سازوكارها و روند ويژه

اي هماهناگ و كارآماد در و مناب فراوان و شگرف، براي تدوين درخور به لنوان ممموله

لرصة سياسي و اجتمالي، هنوز راه درازي را بايد بتيمايد.

پيامد گستردگي و درونگرايي نامتوازن

روند درونگرايي و گسترش ناموزن فقه، ييامد ناخوشايند ديگري را نيز با خود به هماراه

است كه همان دوري از كاوشهاي لقلي در بخش معارف بنيادين بااور ديناي اسات. دهآور

ستدي باا آن دارناد، و هايي كه دادبه راستي مممولة بزرگ فرهنگ معارف ديني و دانش

اند، ولي نگاه بسياري از فقيهان ما به همة اين ممموله هماان نگااهي بسي گسترده و يردامنه

شود كه اگر بخواهند باه سائل و روشهاي آن دارند. بسيار ديده مياست كه به دانش فقه و م

هاي كاوش فقهي بهاره اي در اخالق يا تفسير و مانند آن بتردازند، باز هم از همان مايهمسلله

كليادي اسات كاه هار گاره ،يژوهاي الاد، ساازوكارها و ابزارهااي فقاه وگوياا ق .جويندمي

كند. ناگفته ييداسات كاه هادف از ايان را آسان ميگشايد و هر دشواري اي را ميناگشوده

چارا كاه ؛ها و ابزارهاي يژوهش فقهي نيستسخن، دست كم گرفتن و كم بها دادن به مايه

تاوان اي را ماي تواند، كارآمد و يربار باشد. اما آيا هر در بستهاين سازوكارها در جاي خود مي

با اين ابزارها باز كرد؟

دهد كه لامال هاي فقه، آشکارا نشان ميدن نامتوازن برخي بخشش، گستردهبه هر حال

است؛ زيرا بيشتر اين گساتردگي در دوربودن از سياست و اجتماع چه اندازه تلثيرگذار بوده

جايي رخ نموده كه برخورد كمتري با مسائل حکومتي و سياسي دارد. ييدايش برخي فاروع

هاا و ند هزار تن يز بار هم رخ ندهاد، بحاث ها كه شايد در هر سده و براي هر چو يرسش

هاي بسياري را در كاوش فقهي بلعيد.مايه

هاي ديگاري، همااهنگي فقهاي چناين گساترده، باا اين در حالي است كه در بخش

شاوندة انساانها باه يکبااره رهاا شاده و بحاث معيناي در آن ناداريم. زندگي دگرگاون

هاايي چاون جنابش مشاروطه، يدياده دست و بازرگ در برابار درگيريهاي فقيهان چيره

اي ديدني در اين باره است. اين درگيريها كاه گااهي باه تنادترين شايوه هام رخ نمونه

62

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ها تا چاه انادازه دهد كه كاوش ناموزون فقهي در اين لرصهنمود به خوبي نشان ميمي

اي در برخي مساائل جنماالي آن آنکه خود داوري ويژهنارساست. هر بينندة بيروني بي

يابد كه هر دو سوي درگيري تا چه اندازه نايخته و روزگار داشته باشد به روشني درمي

جايگااه »، «برابري»، «آزادي»هايي چون يرداختند. وايهسطحي به بحث و اظهار نظر مي

شاد و باورمنادان باه آن را ديناي شامرده ماي و... از يز سو، برابر با كفار و باي « مرد

خواندند و اين در حالي اسات كاه باا گذشات كمتار از مي« رتداحکا اربعة م»شايستة

تار در ساالهاي آصاازين اي بسايار يررناگ و جادي هاا باه گوناه هشتاد سال، همين وايه

هاا را بار نيانگيخات. از ديگار ساوي، انقالب اسالمي مطرح گرديده و آن نوع واكنش

هااي گساترده و ناوي در ايان موافقان و همراهان با اين وايها و مفاهيم تازه نيز بررساي

تارين كردند و اين هماه در حاالي باوده و هسات كاه باراي كميااب ها لرضه نميزمينه

بينايم. بااز هام ياادآور هاا را ماي اي در ابواب طهارت و نماز، انبوهي از ياژوهش مسلله

ها يا كم بهادادن بدانها نيست، بلکه شويم كه هدف ما نادرست شمردن اين يژوهشمي

هاي آن است.نماياندن ناموزوني كاوش فقهي و ييگيري برخي للتمقيود

اي فراتر از مرزهاي خودشيوه

اسات. باه انادكي باه داراز كشايده ،باري، سخن در سامانمندي و توازن يژوهش فقهاي

يژوهاي را باه باازبيني و تاوان يافات كاه نيااز فقاه گمان ما امروز ديگار كمتار كساي را ماي

گستر، نتاذيرد. آنياه كاه اينماا بار آن ي گوناگون اين دانش دامنهاسازي بخشهماهنگ

هااي گونااگون آن يژوهاي در جنباه فشاريم، اهميت هماهنگي و همسازي ميان دينياي مي

هااي ديگار فرهناگ است. به راستي آيا شيوة كاوش در دانش فقاه را باياد در هماة گساتره

توان با سازوكارهايي چون لمو ، ز ميمعارف ديني كارآمد شمرد؟ آيا اصول التقادي را ني

ما گرچه فقيهاان، اطالق، ظهور، اشتغال، استيحاب، حکومت و ورود بررسي كرد؟ به باور

دهند، ولي كام نيساتند فقيهااني كاه در لمال به اين يرسش به صورت جدا، ياسخ منفي مي

جويند.فقهي نيز از همين ابزارها بهره مي هاي صيربراي ياسخ به يرسش

صاحب حدائق اسات كاه در مساللة هاالل ؛سخن مرحو بحراني ،اي از اين دستمونهن

شمارد. بودن زمين را نيز نادرست ميماه، با استناد به روايات، كروي

63

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

بودن يا نبودن زمين را از روايات آن هم به شيوة بررساي فقهاي به راستي آيا بايد كروي

برگرفت؟

نويسد:او در اين باره مييبطل القول بالکروية أنهم جعلوا من فروع ذلک أن يکون يوم واحد و مما»

خميسا عن قوم و جمعة عن آخرين و سبتا عن قوم و هکداا و هداا ممدا

ترده األخبار المستفيضة في جملة من المواضع؛ فإن المستفاد منها علي وجه

هر من شدهور اليزاحمه الريب و الشک أن کل يوم من أيام االسبوع و کل ش

السنة أزمنة معينة معلومة نفس أمرية

و بالجملة فبطالن هاا القول بالنظر إلي األدلة السمعية و األخبار النبوية أظهر

من أن يخفي و عسي إن ساع التوفيق أن أکتب رسالة شافية مشتملة علي

رانیی )بح «األخبار الصحيحة الصريحة في دفع هاا القول إن شاء اهلل تعدالي

.(266-267 ص13ج

هیاي کند آنکه از شاخصهبودن زمین را رد میاز چیزهایی که دیدگاه کروي

این دیدگاه نزد باورمندان ایین اسیت کیه ییز روز معیین بیراي گروهیی

اي جمعه و براي شماري از میردم شینبها ایین پنجشنبه باشد و براي دسته

شیمارد. از ایین نادرست میچیزي است که روایات انبوه در چند جا آن را

آید که هیر در آن راه ندارد برمی ايشبههاي که هیچ شز و گونهروایات به

یز از روزهاي هفته و هر کدام از ماههاي سال زمانهاي معینی هستند کیه

در جایگاه خود مشخص است.

تر روشن نقلی و روایات پیامبر ادلهباري نادرستی این سخن با نگاه به

ن است که ناشناخته باشد. امید است به خواست خداوند اگر توفیق یار از آ

اي شایسیته و گوییا در نادرسیتی ایین دییدگاه بنگیارم کیه در باشد رساله

بردارندة روایات روشن باشد.

هاا گونه برداشتي را بتذيرند، ولي آيا در مقولاه شمارند كساني كه اينگمان بسيار كمبي

اي را در برخاي دچار چنين روشهايي نيستيم؟ سخنان نايختاه ،اجتماليهاي لقلي و و يديده

بينيم كه بسي نابهنمارتر از ديدگاه صاحب حادائق اسات. مباحث لقلي دانش اصول فقه مي

طلاب و »اهلل خاويي در بحاث ةيتوان از ديدگاه مرحو صاحب كفايه و نيز آبراي نمونه مي

در اصول فقه نا برد.« اراده

64

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

هايش در دانش اصاول، ساخن بسايار ضرورت اصل بررسي آن بحث و دنبالهگرچه در

دسات، شود، ايان دو فقياه چياره است، ولي آنگاه كه بحث به مسللة اختيار انسان كشيده مي

رسند و آشکارا ييداسات كاه مي يدر اين مسللة لقلي به ديدگاههايي بسيار سست و نادرست

جويناد. جالاب اينماسات كاه شايساته بهاره نماي براي بررسي آن از روشها و سازوكارهاي

دهند كه روش درست در يژوهش فقه آن است كاه آن بسياري از فقيهان همواره هشدار مي

هااي لقلاي نيااميزيم و بگاذاريم تاا نگااه لرفاي و توجاه باه هاي نامناسب داناش را با شيوه

و و باه روشاها ساازد، دسات نخاورده ماناده ي كه بنياد كاار فقاه را ماي نظهورهاي وايگا

دهند، در بررسي ها دچار نشود. همين فقيهاني كه چنين يندي را ميمعيارهاي ديگر دانش

كوشاند تاا آن را باه روشاي فقهي مانند آنيه در بحث طلاب و اراده آماده، ماي مسائل صير

رسند.فقيهانه بکاوند و ييداست كه به چه فرجامي هم مي

ني:اهلل سيد ميطفي خميةيبه قول مرحو آو العجب أن األعالم أوقعوا أنفسهم في مسدللة عويصدة أجنبيدة عدن هداه »

المسائل و بعي ة عن أفهام المحققين فضال عن المشتغلين بالعلوم االعتبارية

و کان ذلک لمجرد المساس و لتناسب بعي ج ا فإن من کون األمر بمعندي

رادة سافر إدراکهم إلي الطلب ذهب ذهنهم إلي الطلب و اإلرادة و من لغة اإل

اإلرادة التکوينية و التشريعية و من تلک الصفة إلي اختياريتها و الاختياريتهدا

(؛ 232ق ص1407)خمینیی « و من ذلک إلدي مسدللة الجبدر و التفدوي

انید کیه خود را در مسألة دشواري افکنیده شگفت آنکه بزرگان علم اصول

چه رسید بیه ی ذهن محققان بیگانه و هم از هم با مسائل اصول فقه

دور است. علت این امر هم ارتباطی انید ی پژوهندگان این علوم اعتباري

و تناسبی بسیار دور است؛ زیرا از این مطلب که امر به معناي طلب اسیت

ذهن ایشان به طلب و اراده رفته و از واژة اراده به ارادة تکوینی و تشیریعی

اختیاري بودن آن و از آنجا به تیاري و غیرسفر کرده و از صفت اراده به اخ

استا مسألة جبر و اختیار کوچ کرده

فقه و اخالق

تاوان تنهاا باا شايوة فقهاي به باور ما حتي بسياري از آيات و روايات اخالقي را هم نمي

65

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

تاوان بررسي كرد؛ چرا كه اخالق هم براي خود گستره و روشاي وياژه دارد و هميشاه نماي

قي را با لمو و اطاالق فقهاي سانميد. باراي نموناه، چيزهاايي چاون رياا و هاي اخالگزاره

تنهاا باه ،شاوند، ولاي در فقاه هم در فقه و هم در اخاالق بررساي ماي ؛حضور قلب در نماز

گذارناد؛ چارا كاه را باه اخاالق واماي تكنند و سخن اصلي در اين مقوالاندكي بسنده مي

هاي فقهي با آن همخاوان كشيشده و معيارها و خط لمو و اطالق آنها با زبان اخالقي بيان

كه در روايات نکوهش ريا آمده، نازد « كفر»و « شرک»هايي چون و همداستان نيست. وايه

گرفتاه نشاده ،شامردن رياكاار هيچ فقيهي به معناي شرک فقهي و ستس نامسلمان و نايااک

جهات تما و فقهي را نبايد از است. اين همه تنها از آن روست كه زبان بيان مسائل اخالقي

ت آنگاه كه كلي و بيرون از يز مسللة معين گفتاه اهمسان دانست. به گمان ما اين نک

شامارند، ولاي بساياري شود، بسي روشن و يذيرفتني بوده و فقيهان نيز آن را درست ماي مي

مانند.بند نميدر كشاكش كاوش فقهي بدان ياي

هااي در هي كه در يشت درهااي بساته و دور از واقعيات هاي فقاي ديگر از بررسينمونه

انما يافته و ييامد شگفت و ناهنماري را نيز در ياي داشاته، ساخن برخاي گذشاتگان ،خور

نويسد:در اين باره مي« جواهر»دربارة مالياتهايي چون خمس است. مرحو صاحب ل القائدل قيل من أنه يجب أن ي فن تمام الخمس؛ اذ هو مع أنده مجهدو ... »

مناف لالحتياط و االعتبار و الکتاب و السنة و فتاوي األصدحاب و االصدول

العقلية و الشرعية، لم نقف له علي دليل سوي ما ارسدل مدن ظهدور الکندوز

عن قيام القائم)عج( و هو مع أنه ليس بحجة في نفسه

تص بده و اما ما قيل من أنه يصرف النصف إلي مستحقيه و يحفد مدا يخد

بالوصاية أو ال فن، فهو جي ج ا بالنسبة للشق األول و أما الشق الثاني منه

لکن في الد فن «النهاية»و اختاره في «المقنعة»فهو و إن کان مال إليه في

6م ج1981)نجفییی «...الدداي هددو أحدد فددردي التخييددر مندده مددا عرفدد

(؛167-169ص

را باید زیر خا پنهان کرد. ]این سیخن افیزون اند که همة خمس ... گفته

اش شناخته شده نیست با احتیاط و اعتبار و کتاب و سینت بر آنکه گوینده

و فتواهاي فقیهان ما و نیز اصول عقلی و شرعی نیز ناسازگار اسیت. دلیلیی

)عج(گوید: به هنگام قیام قائمجز روایت مرسلی که می ایمهم بر آن نیافته

66

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

آشکار خواهند شد. این رواییت افیزون بیر اینکیه خیودش حجیت ها گنج

نیست...

اند نیمی از خمس را به صاحبانش باید داد و آنچیه را کیه از اما اینکه گفته

آن امام است باید یا وصیت کرد و به دیگري سپرد و یا به زیر خا پنهیان

ولیی بخیش دوم کرد چنین دیدگاهی دربارة بخش نخست خوب است...

آن « نهایه»بدان گرایش نشان داده و در کتاب « مقنعه» هر چند در کتاب آن

باشید همیان هاي آن که دفن میی ولی در یکی از گزینه است... را پذیرفته

. اید...سخنی است که دانسته

شامردن دادن اين نکته است كه درسات هدف ما بررسي فقهي اين مسلله نيست، بلکه نشان

شناساي باه لناوان ياز ها و لناصر ديگر دينتواند با بخشه اندازه ميچنين ديدگاهي تا چ

، گونة مالکيات او ممموله، ناسازگار باشد. به راستي كاركرد دين، جايگاه اما معيو

ريزيهااي شاارع باراي دوران حضاور و صيبات در مساللة بر خمس و مانند آن، شايوة برناماه

ياذيرد، چگوناه تحليال و بررساي ناني را ميمالياتها و... در ديدگاه كسي كه چنين سخ

شناسي در همين مسائل را چگونه هاي دينسازي ميان فقه و ديگر بخششود و هماهنگمي

ا فقهاي در نيفتايم و با توان به انما رساند؟ به گمان ما اگر در فراز و نشيب بررسي درونمي

اندک نگاهي از بيرون و فراتر باه چناين ديادگاههايي بنگاريم، هرگاز آنهاا را باا باورهااي

يابيم.شناسي هماهنگ نميبنيادين تشي در دين و اما

جاااي گسااتردن بيشااتر سااخن در اياان باااره را ناادارد و ،يكوتاااه چنااين نوشااته !آري

ريت فقهاي را در هماة اماور به ويژه يس از آنکه دين در كشور ما مدي ؛يژوهشگران دردمند

است، بدين واقعيت تلخ و نارسايي آزاردهنده در شيوة كاوش فقاه حکومت به دست گرفته

هاي اين نارسايي نيز موضوع سخن نوشاتة ماا نيسات. آنياه در آگاهي دارند. البته همة جنبه

يسات، باا تنها نماياندن ناهماهنگي ميان نگاه برخي فقيهان كه شمارشاان هام كام ن ،يي آنيم

گااهي باه ،بااره رهااي ديناي اسات. در ايان وهاي لقلي، آن هم در حوزة معارف و بادانش

هاي يژوهش فقهي است كاه خوريم كه راه چارة آن، بازنگري و بهسازي شيوهمسائلي برمي

هاا دار، در ارزيابي نقادانه تاريخ فقه و فراز و نشيب آن در گاذر ساده خود سخني دراز و دامنه

گذشااته از ضاارورت بااازنگري در روشااهاي يااژوهش فقهااي، گاااهي هاام بااه مسااائلي دارد.

توان به ييامدهايي رسيد كاه برخاي فقيهاان هاي گذشته نيز نميخوريم كه حتي با شيوهبرمي

67

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

هاي لقلي و شايوة گونه مسائل، دوري اين دسته از فقيهان از يژوهشاند. در اينبدان رسيده

،گشاايي از چناين دشاواريهايي ست. باري، يافتن چاره و گرهبيان فلسفي به روشني آشکار ا

هم ضرورت گريزنايذير روزگار ماست و هم كاري است دشوار و راهي ناهموار؛ چارا كاه

اي دارناد و اي چناد ساده اند كه ييشاينه اي خو كردههاي ما با روشهاي جاافتادهاكنون حوزه

ايد از دشواري راه هراساي باه دل راه ببته نآساني نيست. ال گونه، كارهايي اينشکستن قالب

داد و تالشها را هر چند اندک، بايد ارج نهاد و گرامي داشت. نمونة برجساتة ساخن فقيهاان

دربارة يکي از مسائل ييييده و ير اهميت فلسفي و لرفاني، ديدگاه برخي از آنان در مساللة

گاوييم. باه آن ساخن ماي است كه به ياري يروردگاار در هماين نوشاته از « وحدت وجود»

اي بسي فراتر از توان بسياري از فقيهان بيگانه با گمان ما، جداي از اينکه بررسي چنين مسلله

توان به ديادگاههايي هاي خالص فقهي نيز ميهاي لقلي است، با همان ابزارها و شيوهدانش

ديادگاههاي شامردن «شارک »و « كفار »بينايم. هاي برخاي از فقيهاان ماي رسيد كه در نوشته

فلسفي و لرفاني كه داراي يشتوانة يرفي از انبوه كاوشهاي لقلاي اسات و شامار بساياري از

انديشمندان بزرگ مسلمان و به ويژه شيعه آن را برگزيده و توحيد ناب را تنها به همين معناا

گيرد.سرچشمه مي ،جانبه و آگاهي در خوراند، بيشتر از نبود نگاهي همهيذيرفته

اي ناخوشايندپيامده

هااي اي از اين دست، يکاي از للات سوگمندانه بايد يذيرفت كه برخوردهاي ناسنميده

هاسات. بار يژوهاان حاوزه هاي لقلي در ميان بسياري از داناش وض كنوني و جايگاه دانش

اي كاه در ها يوشيده نيست كه هناوز هام باا هماة تالشاهاي شايساته حوزه فضاي آشنايان به

جايگااه شايساته و ،هاا انماا گرفتاه فلسافه هاي لقلي در حاوزه يج دانشبزرگداشت و ترو

هاا يژوهان حوزههاي ما ندارد. به راستي در ميان انبوه دانشكاربردي درخورش را در حوزه

ستارند چند درصد و به چه اندازه به كااوش در يژوهي ميكه اين همه از توان خود را به فقه

تاري باه نگااه باس ناشايساته كاه تر هاي كوچزز برخي حوزهيردازند؟ بگذريم افلسفه مي

!يرهيزناد اصل للو لقلي دارند و يادگيري فلسفه در آنها چونان ننگي است كاه از آن ماي

هاا گر چه با تالش انديشمندان و مدرسان واال، دگرگوني چشمگيري در جايگاه اين داناش

هدفهاي بلند شايسته بر نخيل!ها رخ داده، ولي باز هم دست ما كوتاه و در حوزه

68

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

بينايم كاه ناولي درد اهلل سيد ميطفي خميني را ميةيباز هم لبارت ديگري از مرحو آ

دل در اين زمينه است:و ما تري في بع کتب فضالء العصر في غاية التلسف و نهاية التدرحم و »

ق سة لعمري، إن ع م تعرضهم لمثل هاه المسائل کان أولي إلي ديانتهم الم

و ماهبهم المنزه، و لکن التعرض لما اليعلمون و الغور فيما هم جاهلون بده

ج ا و حقيقة، يدور جدواز تفسديقهم بدل و أحياندا تکفيدرهم؛ فدإن هداه

االعتقادات الفاس ة الکاس ة من المتفقهين فدي الشدريعة المق سدة، يسدتلزم

لدي الظلمدة و اهلل هدو انحراف جماعة من الحق إلي الضدالل و مدن الندور إ

يآنچیه در برخیی کتابهیاي فضیال (؛ 239ق ص1407)خمینی « المستعان

بینید در غایت تأسف و موجب منتهاي تیرحم بیر ایشیان اسیت. معاصر می

سوگند که نپرداختن آنان به ایین مسیائل بیراي دیانیت مقیدس و میذهب

ا نچه که جید دانند و بررسی آچه نمیپاکشان بهتر است ولی پرداختن به آن

شمردن و حتی گاهی تکفیرشیان را در آن جهل دارند جواز فاسق و حقیقتا

از سیوي پوینیدگان یرونقی در پی دارد؛ زیرا چنین اعتقادات نادرست و کم

راه فقه در شریعت مقدس انحراف گروهی از اهل حیق بیه گمراهیی و از

اور است.تنها ی نور به ظلمت را در پی دارد. باري خداوند بزرگ

هاا در ساالهاي شاکوفايي و يرنشااط يژوهان جاوان حاوزه ، هنگامي كه دانشبه هر حال

اميادي باه تاوان ماي ، آياا بندناد يادگيري، همة توان خود را در بخشي از فقه باه كاار ماي

داشت؟ اينان در شارايطي كاه تاوان داوري مياان ساره و ناسارة فقاه و فلسافه را دگرگوني

شاود؛ يياا خورند كه از سوي برخي فقيهان بيگانه با فلسفه تبليغ ماي يندارند، به فضايي برم

شامردن بساياري از دساتاوردهاي فلسافي اسات كاه رناج آشکار و ينهان اين فضا، نادرست

بسياري براي شکوفايي آن بر انبوهي از بزرگان تاريخ دانش اسالمي ما رفته و هرگز شايسته

كام و كوتااه يرونادة آن هماه تاالش و كااوش را هاايي نيست كه با آشنايي اندک و گفته

هااي لقلاي كمتار ها سبب شاده كاه روي آوردن باه داناش همين للت ،ببنديم. به هر روي

به ويژه آنکه باورهاا و ارزشاهاي مقدساي را نياز در مممولاة مساائل ديناي، تنهاا در ؛باشد

د فقهاي، كااري كااربر ع يييياده و كام وكنند. بررساي و ييگياري فار كاوش فقهي تبليغ مي

اي اخبارگراياناه باه شود و اگار در اصاول ديان هام باه شايوه مي مقدس و ارزشمند شمرده

69

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

آيند، ولي كاوشهاي لقلاي كااري اسات بررسي بتردازند، باز هم شايستة ياداش به شمار مي

گويناد: هاي بشري يوناني با آموزشهاي ناب ديني! يا اينکه مينکوهيده و درآميختن انديشه

ياذير ن خردمند و فروتن كسي است كه خرد واالي معيو را بر انديشة كوتاه و لغازش انسا

يونان و فيلسوفان ديگر، برگزيند. به راستي آيا همين سخنان نيستند كه جايگااه فلسافه را در

ها با شانيدن است؟ آيا بسياري از يژوهندگان جوان حوزه جا كشاندهآموزشهاي حوزه بدين

هااي ان و فضايي نيست كه گرايش و انگيازة باااليي در آماوختن داناش و ديدن چنين سخن

؟بينندلقلي و لرفان در خود نمي

هرگز در يي آن نيست كه ناسازگاري شماري از انديشمندان دين را باا فلسافه ،نگارنده

اي كژي در ها، فلسفه و لرفان را گونهكم بگيرد. به هر روي، گروهي از لالمان حوزهدست

گرايش دارند. به گمان ما ارزيابي ،«مکتب تفکيز»دانند و به گفتة برخي به وهي مييژدين

اي ويژه در ميان باورمنادان فرهيختاه و گونهاي ديگر و بهاين ديدگاهها بايد در سطح و اليه

اي زيانباار بار توانمند هر دو گرايش انما گيرد، نه اينکه ييامدهاي ياز گارايش باه شايوه

شانيديم كاه انادک دياديم و ماي ها تلثير گذارد، چنانکه در گذشته ميوزهشيوة آموزش ح

هااي لقلاي درياغ كمز مالي را آن هم از بودجة بيت المال، از يژوهشگران گساترة داناش

داشتند!مي

هاااي دينااي در گذشااتة ياار ارج خااويش نااا يادمااان باشااد كااه تاااريخ اسااال و حااوزه

ن را دارد كاه حتاي ناساازگاران باا فلسافه ولرفاان، انديشمندان بزرگي از فيلسوفان و لارفا

باز زدن از ديدگاهها و جايگاه آنان را ندارد. سخن ما اين اسات كاه يارداختن باه ياراي سر

هاي فلسفي و تفکيز، بسيار ساودمند و كااربردي اسات، ولاي ارزيابي سره و ناسرة مکتب

رة فلسافه و لرفاان از مياان مهاري را از فضااي آماوزش و تبلياغ درباا نخست بايد ستم و بي

برداريم و آنگاه انديشمندان يخته و آگاه از هر دو سوي، به كاوش و ارزيابي بتردازناد. آياا

اي اسات و باه ايان شمردن برخي ديدگاهها در راساتاي چناين شايوه به راستي كفر و شرک

گفت اينکاه است؟ ش اي گرفته شدهرساند؟ و آيا تا كنون از اين روشها بهرههدف ياري مي

گاهي برخي ديدگاههاي فلسفي و لرفاني در مسائل التقادي، نادرست و حتاي ،از يز سو

كفاار شاامرده شااده، ولااي از انديشاامندان و بزرگاااني كااه دارنااده و گاااهي نااوآوران همااان

اي از ايان دسات را در داوريهااي اناد. نموناه ديدگاهها بودند، به نيکي و احتارا يااد كارده

70

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

، 1؛ ج205، ص8ج ، 1981)مملساي، تاوان دياد ماي « بحار االنوار»مرحو مملسي در

ديادگاههايي را در مبااح ي ،. از يز سوي(130، ص106؛ ج272، ص6؛ ج21و42ص

داناد و از ساويي ديگار كسااني چاون چون توحيد و معاد، همسااية كفار و شارک ماي

باه د.شامار مرحو خواجه نيير الدين طوسي و صدرالمتللهين را بازرگ و محتار ماي

هااي ري چاون ايان دو و انباوهي ديگار در ساتهر تااريخ داناش گمان ما فيلسوفان نامو

ثي را توان آن نيسات كاه ايشاان را از لرصاة و محد درخشند كه هيچ فقيهاسالمي چنان مي

حلاي، ماه ستي آيا كساني چاون محقاق طوساي، لال هاي اسالمي بيرون شمارد. به راانديشه

آلود دانست و آيا فقياه و ن داراي باورهاي كفراتوو ... را ميصدرا، فيض مالميرداماد،

دارد؟ با اينکه اينان بر باورهايي ياي اي چنين نسبتي را بدانها روا ميشدهر شناختهمحد

شود. البته اين را مي فشارند كه در برخي داوريهاي فقهي و حدي ي، نادرست شمردهمي

ما، اي بسيار كمياب در روزگارگونهشته و شايد بهنيز بايد به ياد داشته باشيم كه درگذ

اي سطحي و نايخته از سوي كساني گونهبرخي از همين ديدگاههاي فلسفي و لرفاني به

بودناد و !بند نيستند. آريشود كه به باورها و احکا ديني چندان يايلرضه و گفته مي

كنند ها را بازگو ميها و گفتههكه همان واي ايمايههنوز هم هستند صوفيان نايخته و كم

بنادي ندارناد. و در شيوة زندگي خويش هم به دستورها و بايدها و نبايدهاي ديني ياي

اي كارسااز افتااده و چهاره ،ثانانگيختن ذهن و زباان فقيهاان و محاد چنين چيزي در بر

اماا اگار باه تااريخ ،اسات نايسند و دور از شرع در نگااه فقهاي و حادي ي رخ گشاوده

يابيم كاه هاي فلسفي و لرفاني در جهان اسال بنگريم، درميييدايش و بالندگي انديشه

مدار ما راه نيافتاه و در گاذر كژيهاي صوفيان نادان به جرگة انديشمندان بزرگ و دين

بينيم كه بر استوارسازي بنياد باورهااي ثان نامدار و معتبري را ميها، فقيهان و محدسده

مرحو .اندهاي لقلي و ديدگاههاي فلسفي و لرفاني سخت كوشيدهانشابزار د با ديني

شهيد مطهري در اين باره سخن سودمندي دارد. او يس از آوردن تاريخية كوتااهي از

گويد:لرفان و لارفان تا يايان سدة نهم، چنين ميکنید تیا ایین از این به بعد به نظر ما عرفان شکل و وضع دیگري پیدا میی »

هاي علمی و فرهنگی عرفانی همه جیز سالسیل رسیمی شخصیتتاریخ

هاي بزرگ فرهنگی عرفان محسوب تصوفند و اقطاب صوفیه شخصیت

71

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

شوند و آثار بزرگ عرفانی از آنهاست. از ایین بیه بعید شیکل و وضیع می

کند.دیگري پیدا می

دیگر اقطاب متصوفه همه یا غالبا آن برجستگی علمی و فرهنگیی کیه :اوال

شاید بشود گفت که تصوف رسمی از این به بعد .اند ندارندینیان داشتهپیش

شود.می است هایی که ایجاد کردهغرق آداب و ظواهر و احیانا بدعت

اي که داخل در هیچ ییز از سالسیل تصیوف نیسیتند در عرفیان عده :ثانیا

نظییر شوند که در مییان متصیوفه رسیمی نظري محی الدینی متخصص می

و 1050میالال صیدرالمتألهین شییرازي متوفیا در سیال ؛شیود پیدا نمی آنها

و شاگرد شاگردش قاضی سعید قمی 1091شاگردش فیض کاشانی متوفاي

آگاهیشان از عرفان نظري محی الدینی بیش از اقطیاب زمیان 1103متوفاي

اند. این است با اینکه جز هیچ یز از سالسل تصوف نبوده خودشان بوده

اي و مالال مرحوم آقا محمدرضیا قمشیه ؛است ن تا زمان ما ادامه داشتهجریا

متخصیص مرحوم آقا میرزا هاشم رشتی از علما و حکماي صد سال اخیر

ند بدون آنکه خود عمال جز سالسل متصوفه باشند.ادر عرفان نظري

گذاري شید به طور کلی از زمان محی الدین و قونوي که عرفان نظري پایه

میالال ؛شید شکل فلسفی به خود گرفت بذر این جرییان پاشییده عرفانو

محمد بن حمزه فناري شاید از این گروه باشد ولی از قرن دهم به بعد این

یعنی پدیدآمدن قشري متخصص در عرفان نظري که ییا اصیال اهیل ؛وضع

و بییش و غالبا کم ی انداند و یا اگر بودهو سلو نبوده عرفان عملی و سیر

اند کامال مشخص است. از سالسل صوفیة رسمی برکنار بودهی اندبوده

خوریم که اهل سییر و از قرن دهم به بعد ما به افراد و گروههایی برمی :ثالالا

اند و مقامات عرفیانی را بیه بهتیرین وجیه طیی سلو و عرفان عملی بوده

و تصوف وارد باشیند اند بدون آنکه در یکی از سالسل رسمی عرفان کرده

انید. از کیرده و بلکه اعتنایی به آنها نداشته و آنها را کال یا بعضا تخطئه میی

انید وفیاق و انطبیاق خصوصیات این گروه که ضمنا اهل فقاهت هم بیوده

.(224ش ص1360)مطهري « کامل میان آداب سلو و آداب فقهیه است

دست هم داده و نگاه بساياري از فقيهاان را ها كه برشمرديم دست بهباري همة اين نکته

ندانه بايد گفات ماند و سوگايم بر گرداندهبه كاوشهاي فلسفي و لرفاني بدان گونه كه گفته

72

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

هاي لقلي، اين نگااه بدبيناناه را در يژوهشاگران با همة شکوفايي كاوش و رايزني در دانش

د نباريم كاه شاکوفايي و بالنادگي تاوان يافات. از ياا اي تفساير ماي فقه و حديث و تا اندازه

هااي بازرگ ديناي ماا، وامادار تالشاهاي يار باار و هاي فلسفي و تفسيري در حوزهيژوهش

و مرحاو لالماه آور در نيم قرن گذشته است. مرحو اماا خميناي گستردة دو استاد نا

را باه ساز بوده، همت واالياي در فرازي از تاريخ معاصر كه به راستي سرنوشت طباطبايي

هااي يرباار و اناد و ييامادش شاکوفايي بخاش كار بسته و به يرورش جانهاي شيفته يرداختاه

است. آمرزش و رحمت يروردگاار بار روان يرفتاوح ايان دو هاي ديني بودهمتروک دانش

استاد تالشگر، هماره ارزاني باد.

هاانديشيسخني در چاره

هااي ثيرگاذار در گساترة ياژوهش بازخواني يز دشواري تل بيان شدآنيه تا كنون

گونااگون را دسات كام دچاار مشاکل كه هماهنگي و سااماندهي كاوشاهاي هاستحوزه

تاوان اي براي يرهيز از ييامدهاي نايسند اين دشواري ميسازد. با اين همه آيا چارهي ميجد

ته باه جست؟ اين خامة ناتوان هرگز چنين ادلايي ندارد، ولي اميد دارد كه يادآوري چند نک

ياري يروردگار، سودمند افتد.

شدن پژوهش در فقهتخصصي

خاوريم، ولاي هناوز هام نيازمناد ها كم و بيش به ايان ييشانهاد برماي ها و نوشتهدر گفته

توضيح است. به هر روي و به هر دليل، فقاه ماا در گاذر تااريخ يرفاراز و نشايب خاود

راستي همين وض و ييکره را باياد چيازي است. آيا به گونه سامان يافته و به ما رسيدهبدين

هااي مقدس و دگرگوني نايذير دانست؟ نگاهي به شيوة نگارشهاي ييشاينيان و حتاي نوشاته

هاايي دهد كه اين دانش ديرياي همواره دستخوش دگرگونيسده مياني تاريخ فقه نشان مي

ترش چشامگير و هام هاي اخير، هم گساست. البته در سده بنديهايش بودهدر روشها و دسته

شناساي بينايم كاه از ديادگاه روش بندي معيني را در اين دانش ميجاافتادگي روش و دسته

هااي زنادگي اي است بسيار گساترده كاه هماة لرصاه ممموله ،جاي سخن بسيار دارد. فقه

از مسائل بهداشتي تا يرستش و از اقتيااد تاا رواباط ؛گيردفردي و همگاني بشر را در بر مي

73

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

الملل و از حقوق خيوصي و كيفري تا حقوق خاانواده و نياز خاوراک و يوشااک و... بين

هاايي گونااگون ها خود به تنهايي در بر دارندة رشتهآيا در روزگار ما هر يز از اين لرصه

فشاريم كه فقه ما از ياز و ريز در دانشگاهها نيستند؟ چرا ما از يز سو بر اين ادلا ياي مي

آمااده ياذيرش ،هاي زندگي را دارد و از ساوي ديگار يزي براي همة جنبهرتوان برنامه ،سو

هاا باه تنهاايي، بسايار دشاوار و ريزي در هر يز از ايان لرصاه اين واقعيت نيستيم كه برنامه

اسات؟ آياا باياد تنگناهاا و ضارورتهاي ييييده گشته و نيازمند آگاهي و ابزارهااي شايساته

ها وادارد؟گونه از واقعيتلملي، همواره ما را به يذيرش اين

هاي اجتهااد اي هم به فقه بنگريم، آيا سازوكارها و شيوهحتي اگر با نگاه سنتي و مدرسه

هاا باه گماان ماا يابيم؟ ياسخ ايان يرساش هاي لبادي و قضايي يکسان ميفقهي را در بخش

كااري خواهد كه چارچوبهاي ايستاي گذشاته را بشاکند و روشن است، ولي همتي واال مي

ها براي ماديريت جامعاه، كاافي باشاد. باه يقاين حوزه« اجتهاد ميطلح»كند كه از اين يس

شادن آن اسات. يکي از راهکارهاي ساودمند باراي كارآماد كاردن فقاه، هماين تخيياي

گنماد، هايي چند كه بررسي تاريخي آنها در اين نوشته نميدرست يا نادرست به دليل للت

ايان .كردن آن به تالشي گسترده نياز استامان يافته و براي جمعياي فردي سگونهفقه ما به

سخنان براي يژوهشگران نوانديش فقه، آشنا و شايد تکراري است و ماا در ياي بررساي آن

نيستيم.

هاي درخور براي برخورد تخييي با فقه و اصول سخن ما اين است كه يکي از گستره

ل فلسافي و لرفااني اسات. باه يااري يروردگاار در ستدهاي اين دو دانش با مسائ و فقه، داد

دنبالة اين نوشته، سخن برخي از فقيهان بزرگ را خاواهيم آورد كاه آشاکارا از دشاواري و

اي اند. آيا بهتر نيست كه چنين التاراف فروتناناه نامعلومي مقيود فيلسوفان و لارفان ياد كرده

ين باديه گاا بار ناداريم؟ باه راساتي آياا ا يروا دريژوهان كنيم و بيرا سرمشق كار همة فقه

بااا « طلااب و اراده»بررسااي مسااائل يييياادة لقلااي چااون آزادي ارادة انسااان در بحااث

اسات؟ بااز هام اي داشتهشدني است و تا كنون ييامد شايسته ،سازوكارهاي فقهي و اصولي

سافي را در ها و روشهاي لقلاي و فل شويم كه بسياري از فقيهان، درآميختن بحثيادآور مي

گويند، ولي گروهي از آناان خاود از باه كاار كنند و سخن درستي هم مينکوهش مي ،فقه

تواناد هماين در زمينة مسللة ما يکي از راهکارها ماي !زنند. آريباز مي بستن چنين يندي سر

74

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ها هماواره برخاوردي تخيياي نمايناد و تاا نکته باشد كه فقيهان با قلمروهاي ديگر دانش

اند به بررسي و گزينش ديدگاهي معين نتردازند. باه ان درخور آن را فراهم نکردهتوش و تو

كنيم كه خودداري از بررسي يز مسلله به دليل ييييادگي راستي در روزگاري زندگي مي

آيد، بلکاه آن را نه تنها كاستي به شمار نمي ،بودن براي كاوشگران للومي ديگرو تخييي

معقاول و »دانند. باور كنيم كاه روزگاار داناياان وي يسنديده ميفروتني شايستة لالمانه و خ

توانناد، يژوهان ما كام است؛ نه از آن روي كه دانش ستري شده« همه فن حريف»و « منقول

هااي تر از آن است كه همة گسترهبلکه از آن روي كه للم، بسي ييييده و يرف و گسترده

آن را يز تن بتواند به چنگ آرد.

ر پژوهش فقهيهمسازي د

تواناد كارآماد راهکار ديگري كه در از ميان برداشتن ناهنماريهاي ياژوهش فقهاي ماي

هاي گونااگون داناش ديناي اسات. باراي سازي كاوش در گسترهباشد، همساز و همداستان

كردن ياژوهش فقهاي، از كردن تفاوت ميان اين راهکار و تخيييتوضيح شايسته و روشن

هاي فناي و مهندساي و تواناايي جوييم. با ييشرفت دانشتي بهره ميم الي در كاوشهاي صنع

هاي ييييدة صنعتي، اين مسلله رخ نماود كاه تولياد چناين وردهآبشر در ساختن ابزارها و فر

باشاد. باراي نموناه تولياد خاودرو نيازمناد هااي گونااگوني نيازمناد ماي چيزهايي باه رشاته

فيزيز، يليمر، متالوريي و مانند آنهاست.وردهاي گوناگون مکانيز، برق، شيمي، آدست

توانند به تنهايي و در يشت درهاي بسته، تنهاا ها نميروشن است كه هر يز از اين رشته

انادركاران ناگزيرناد در تولياد ياز به نيازهاي بخش خود بتردازند، بلکه هماة ايان دسات

يد كه كدا بخش را بايد توان يرسورده با يکديگر همسازي و همداستاني كنند. البته ميآفر

ز هااي هار رشاته، ا هاا و ضاابطه تر از ديگري شمرد و در موارد درگيري مياان خواساته ييش

تواناد برخاي ورده، چگوناه ماي آي و ياياني يز فار يز بايد دست كشيد و هدف كلكدا

هاا، گونه يرسشيناتر يز تخيص را به كناري نهد؟ براي ياسخ به اهميتهاي كمخواسته

هاايي چاون مهندساي اناد؛ رشاته هاي مهندسي انديشيدهاي را در دانشها و حتي رشتهبحث

صناي و مباح ي چون هماهنگي تولياد و ماديريت و كنتارل يارويه. بااز هام باراي توضايح

شاويم كاه باراي نموناه چرخهاا، از ياز ساو باياد در مطلب، در م ال خاودرو ياادآور ماي

75

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

يردازناد و از ساويي كه به جنس و مقاومت آن ماي هاي شيمي و يليمر بررسي شود يژوهش

ديگر، شکل و جايگاه آن در ييکرة خورد بايد در فيزيز و مکانياز و مانناد آنهاا روشان

تار الکترونياز، هااي ريزتار و يييياده وردهآگردد. اين هماهنگي و همسازي در ساختن فر

آفارين شاگفتي هااي تر است. اماروز باراي سااختن برخاي از بخاش بسي دشوارتر و حساس

هااي هاي يزشکي چون تخياص هاي مهندسي و رياضي، از برخي رشتهها، افزون بر دانشرايانه

جويناد. در مغز و الياب و مباحث چگونگي كاركرد و يردازش ذهن انسان نياز يااري ماي

هااي هاا از ياژوهش اند و براي ييشرفت و توليد راياناه حتي به سراغ فلسفه نيز رفته ،اين زمينه

شوند.مند ميشناسي فلسفي نيز بهرهذهن شناسي وشناخت

هااي هاا و داناش شود و با چه ابزارهايي رشتهها چگونه انما ميبه راستي اين هماهنگي

كنناد؟ آياا در ورده، همداساتان ماي آجدا و داراي روشهاي گوناگون را در ساختن يز فر

تاوان هااي للاو انسااني نماي لرصه ها هيچ راهکار و رهنمودي براي يژوهشگراناين نمونه

هايي از كاوشهاي للو انسااني نياز راه سازيها در بخشيافت؟ ناگفته نماند كه اين هماهنگ

هاايي ناگزير از همراهي و همداستاني رشته ،ريزيهاي اجتمالياست. امروز براي برنامه يافته

وهشاي باا همکااري چون حقوق، للاو سياساي، جامعاه شناساي و... هساتيم. گروههااي يژ

اند كه تنهاا درنگاي هايي ساختهدر روزگار ما شگفتي ،هايي نه چندان نزديزنزديز رشته

كرد. ما را به اين همراهي و همکاري آشنا خواهد ،اندک در تالشهاي للمي دانشمندان

هااي توان يرسايد كاه آياا در ياژوهش هاي ياد شده مياكنون با درنگ شايسته در نمونه

توان چنين كرد؟ درست است كاه شايوة ياژوهش هاي ديني نبايد و نميامن دانشدگسترده

تواند وضا هاي ديني با هم يکي نيستند، ولي آيا اين بهانه ميهاي گوناگون دانشدر بخش

يژوهي ما را توجيه كند؟ گسيختگي و انماا ياژوهش در يشات درهااي بساته و كنوني دين

ا كار سزاوار و سودمند است؟ به راستي كه در ايان بااره تنه ،تنها با سازوكارهاي يز دانش

هم سخن انبوه است و هم درد دل بسيار. آيا همين شيوه را بايد درست شمرد كاه فقاه ماا از

هاايي چاون ادبياات، فلسفه و كال و لرفان و تفسير، بيگانه و جدا بماند؟ مگر فقه باا داناش

شاود ايان همراهاي را باه دارد؟ آياا نماي ساتدهايي ساودمند نا و اصول، رجال و منطق، داد

هاي ديگر نياز گساترش داد؟ باه بااور ماا يوياايي و بالنادگي فقاه نيازمناد همراهاي و دانش

هاي للو ديني است و چاون گساترش چشامگير و روزافازون هماة همسازي با ديگر شاخه

76

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ني و همراهاي ماند كه ايان همداساتا اي جز اين نميهاي دانش ديني را نيز داريم، چارهرشته

هااي ديگار همانگوناه كاه در گساتره ؛را در گروههاي يژوهشي و رايزني به انماا رساانيم

اند.دانش بشري چنين كرده

هااي شويم كه آنيه دربارة هماهنگي يادشاده گفتاه و آن را در مياان داناش يادآور مي

اسات، ولاي ههاي بشري نيز گاره خاورد هايي از ديگر دانشايم، به بخشديني توضيح داده

هاا و ديادگاههاي لقلاي در فلسافه و لرفاان تنها دربارة فقه و داناش ،سخن ما در اين نوشته

خواهاد، تر كه بررسي شايستة آن نوشته و كاوشاي ديگار ماي باشد. در گامي فراتر و گستردهمي

و هااي اجتماالي ييوناد داد و همداساتاني هاي ديگار، باه وياژه در جنباه فقه را بايد با دانش

هااي گونااگون و يرشاماري در همسازي در يژوهش را ميان آنها بر يا ساخت. امروز رشاته

دساتي و حقوق و للو قضايي، اقتياد و... يدياد آماده و هرگاز هايچ انسااني يااراي چياره

اگار فقاه و فقيهاان ماا خواهاان ،روآگاهي بر همه و يا حتي برخي از آنهاا را نادارد. ازايان

مداراناه باراي زنادگي بشار در هاا و لرضاة راهکارهااي ديان يرساش ويي باه انباوه ياسخگ

اي كاه اي جز همگرايي يژوهشاي از آن گوناه ارتباطات ييييدة اجتمالي امروز باشند، چاره

ايم ندارند. اما اين سخن بگذار تا وقت دگر.گفته

گاهي سرنوشت يز مسالله را در فقاه ،ايم كه برخي ديدگاههاي فلسفي و كالميگفته

افازاييم. آوريم و ستس توضيحي بر آن مياي را ميسازد. براي اين گفته نمونهگرگون ميد

هايي كالمي اشاره كارده و بار ياياة آن در برخي مسائل فقهي به نکته مرحو اما خميني

است و روايات معتبري را هم در همان مسلله رها كرده و حتي ديدگاهي را در فقه برگزيده

هر چه شمار اين روايات بيشتر و سندشان هم معتبر باشاد، جاز بار سساتي آن است كه گفته

روايااتي نقال افزايد و بايد از آن دست كشيد. او در مسللة راههاي گريز از رباا ياس از نمي

است: شود چنين آوردهكه براي گريز از رباي در وا بدان استناد مي المعصدوم فرضا اليرتکبهو أن خبير بلن بع األعمال و إن کان مباحا»

المنزه عن ارتکاب ما هو موجب لتنفدر الطبداع، کتحصديل النفدع بالحيلدة و

يرتکبه اإلمامکإتيان النساء من الخلف، فهاا و أشباهه لو کان مباحة لم

و مقتضي تلک الروايات أنه کان تحصيل النفع کدالک عمدال لعد ة مدن

و أندا الأرضدي صادق و الکاظم و الرضدا المعصومين و هم الباقر و ال

77

یقل

عوم

علدر

ها اه

دگدی

ی رخ

و بن

هاقی

ف /

ضا در

حمم

انوری

غف

بالک، فهاه الروايات نظير روايات بيع العندب لمدن يعلدم أنده يجعلده خمدرا

ةيفعلون ذلک، فمثل هاه الروايات غير قابل حيث اشتمل علي أن االئمة

(؛313-314 ص2ق ج1391امام خمینی )« للعمل، الشتمالها علي أمر منکر

برخی از کارها را هر چند بتیوان آن را روا شیمرد مدانید که معصومی

دهد؛ چرا که او از انجام کارهایی که سبب بیزاري درونیی میردم انجام نمی

کند؛ کارهایی چون به کاربستن ترفندي بیراي بیه چنی شود پرهیز میمی

این کارها را اگیر هیم آوردن سود و برخی کارهاي جنسی ناپسند. امام

دهد.م نمیروا باشد انجا

آید که به دست آوردن سود از این راه کار چند تن از از این روایات بر می

و مین است؛ مانند امامان بیاقر صیادق کیاظم و رضیا معصومان بوده

پسندم. این رواییات هماننید رواییاتی اسیت کیه هرگز چنین چیزي را نمی

آمیده کیه اسیت. در احادیی سیاز رسییده دربارة فروش انگور بیه شیراب

تیوان عمیل کیرد؛ گونه روایات نمیی کردند. به ایناین کار را می امامان

چرا که دربردارندة چیز ناپسند و نادرستی است.

خاورد و بسيار به چشم مي ،اما حضرتها و شيوة اجتهاد هايي از اين دست در نوشتهنمونه

دادن روش ايان ت، بلکه نشاان هدف ما نماياندن ديدگاه ايشان در يز يا چند مسللة فقهي نيس

اي است. ايان نکتاه از فقيه سترگ در همسازي ميان فقه و كال و ييامهاي نهفته در چنين شيوه

شناسي بسيار مهم است كه ما با استناد به يز مسللة كالماي، روايات ياا روايااتي را نگاه روش

ها دست بکشايم. اكناون باياد در فقه ارزيابي كنيم و با آنکه داراي سندهاي معبتري باشند از آن

يرسيد آيا مسائل و روايات فقهي كه به مسلله ياا ديادگاهي كالماي و فلسافي وابساته باشاد از

شده و معين است يا بايد با بررسي و بحث و استدالل، روشن كرد كه كدا مسالله ييش شناخته

؟ اگر چنين است، بهتار اي فلسفي يا كالمي، ارتباط و يا درگيري دارديا ديدگاه فقهي با مسلله

هاي كالمي و فلسفي و لرفاني را باا فقاه، همسااز و همداساتان و منطقي آن نيست كه يژوهش

از هنار و توانمنادي شخياي خاويش و كنيم؟ در مسللة فقهي ياد شده مرحو اما خميني

ياا اسات. آ هاي لقلي و فقه بهره جسته و چنين ديادگاهي را برگزياده اش بر دانشدستيچيره

رساد؟ باشد به همين ديدگاه ماي هاي لقلي آگاهي داشتههر فقيهي كه از فلسفه و ديگر دانش

م بت داد.جا ياسخ توان در همهروشن است كه نمي

78

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

گيرينتيجه

شاويم كاه مقياود ماا بياان در يايان اين نوشته كه كمي به درازا كشيد، باز ياادآور ماي

هااي لقلاي بحث فقهاي و اصاولي كاه باا داناش اي است براي بررسي و تدوين چند مقدمه

ل، وابسااته بااه نااوع بررسااي و ئگيااري و نظااردادن در اياان مساااارتباااط نزديکااي دارد. نتيمااه

ديدگاههاي موجود در للو لقلي است. باه بااور ماا بادون مالحظاه و تبحار در آن مبااني،

اي در فقه و اصول نيز دست يافت.توان به بررسي و استنباط يختهنمي

اي است كه مياان شناسانهها نيازمند كاوش روشگونه بحثيابيم كه اينسان در ميدينب

،شود. اين نياز اي روشمند به بررسي يرداختهگونههاي مسائل آنها بهفقه و فلسفه و وابستگي

هاي اجتمالي نيز هسات و چاه بساا هاي دانشنه تنها در فلسفه و كال كه در برخي از رشته

هاي لقلي است. يس اگر بخواهيم فقاه را باشد، ولي سخن اين نوشته دربارة دانش بيشتر هم

هاي ييکارة اي كارآمد و زنده و همراه با نيازهاي زندگي بشر و هماهنگ با همة جنبهگونهبه

ارتبااط باا ديگار فرهنگ ديني بکاويم و آن را در چارچوب روشهاي دربستة يز للم و بي

هااي فقهاي را باا هماة شهند زنداني نکنيم؛ ناگزيريم كه ياژو هاي يز فرهنگ سازمبخش

كاوشهاي اصلي و فرلي ديني، هماهنگ و همداستان سازيم.

منابعشیاد انتشیارات وزارت ار تهیران: تحريرات في االهانل ق(1407) اهللامام خمینی سیدروح .1

اسالمی.

.داباآل مطبعة نجف اشرف: كتاب البيع ق(1391) ---------------- .2

می حیوزه افزار فقه مرکز تحقیقات کامپیوتري علوم اسالنرم ةالحدائق الناضربحرانی یوسف .3

.علمیه قم

.بیروت: دار صادر بحار االننار م(1981) تقیمجلسی محمد .4

امعیه انتشارات اسالمی وابسته به ج قم: آشنايي با ر نم اسعمي ش(1360) مطهري مرتضی .5

.مدرسین

.احیا التراث العربی دار بیروت: کعمالجناهر م(1981) حسننجفی محمد .6

79-104فحات ص /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

عتیشر یفریک مقاصد *یابهر یاحمد یدمحمدعلیس

چکیده

را از خواسا و یگرفتن احکاام شارع هیزاو ،یدر استنباط احکام شرع یر به راستاگ

و برکاا یآسامان یهاا نع نزول رحما او م یموجب غضب و سخط اله ،یغرض مول

و ع یشر ینیقی اهداف دیبا ا دهندمی هشدار صادق امام که گونههمان ا میبدان ینیزم

و همان تاش و میدر اجتهاد بدان یمل کنترلو عوا یتهادشارع را از ادلة اج یمقاصد قطع

در م،باری مای کاار اجتهاد و علوم مرتبط باا فقاه باه گرید هاینهیرا که در زم یدق علم

از شیبدان معناس کاه با نی. امیمعمول دار زین ع یشناخ اغراض شارع و مقاصد شر

الزم را یارهاساازوک کارد،، یهادا ریمس نیا دررا شیخو استعدادهای و هاتوان ،شیپ

. مقالاة میو موارد آن بپارداز قیو به کنکا و پژوهش در شناخ مقاصد، مصاد میشیندیب

شاناخ رینهادن در مسگام یتش برا ؛اس ریمس نیدر ا ییهرچند ابتدا یرو تشش شیپ

.یفریدر امور ک ع یشر یمقاصد قطع

واژگان کلیدی

.یزمان، روزآمد ا یاد، مقتضاجتهمقاصد کیفری، ،یقطع مقاصد ،یفقه مقاصد

2/11/1395تأیید: 1/10/1395دریافت: ه مجلسکتابخان یو معاون پژوهش یشناسحقوق جزا و جرم یقم و تهران، دکتر هیعلم هایدانش آموخته حوزه *

. (ahmadiabhari@yahoo.com) :شورای اسالمی

80

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

مقدمه

پردازيم، اهداف و مقاصدي است كهه در سااسهت كایهري و آنچه در اين مقاله بدان مي

ر تأكاد كنام كه: وجا بايد بر اين امبراي احكام جزائي در شرع اسالم مطرح هستند. همان

گیت از مجمهوع توانتنها مي .بودن اين اهداف و مقاصد ناستاممدعي قطعي و يقاني .1

بهه عنهوان شهاعه آيات قرآن كريم، روايهات و بریهي دي هر از آنچهه در آفهار قههاي ؛ادله

جزء ،آيد كه اين امورشود، چنان برميذكر مي« راههاي شنایت اهداف و مقاصد شريعت»

ههاي شهرعي و كامه مجمهوع ادلهه، آمهوز انهد. بررسهي دقاه و اهداف و مقاصد شهريعت

ي بايد در زمان بررسي اجتهادي انجام گارد و روشن شود كه آيا ايهن مهوارد هاي عقلتحلا

به صورت قطعي از اهداف شريعت هستند يا نه؟

گارنهد و بها دي هر ادلهه در اجتههاد مقاصد شريعت در صورتي در شمار ادله قرار مهي .2

موجب يقهان كنند كه براي مجتهد يا قانون ذار به شك نوعي و نه شخصي، ايیاي نقش مي

داراي حجات ذاتي یواهند بود. بنهابراين، حتهي اگهر ،اين صورت و علم گردند كه تنها در

ههم چنهدان تیهاوتي حاصه مدعي حصول قطع بر موارد مقاصد بهوديم، بهاز ،در اين نوشته

كارساز است حصول علم و قطهع نهوعي بهراي قههاء و قانون هذاران در چهگرديد و آننمي

تقنان است. ضمن اجتهاد و

چنانكهه مهوارد ؛ناها تني ناسهت امري صهعب و دسهت ،رسادن به قطع در مقاصد شرع .3

. استمشاهد ، قاب متعددي در كلمات و مكتوبات قهاء

كایهري دريها تام، اهداف و مقاصد شهارع مقهدر را در سااسهت ،طور قطعحال اگر به

گهرو از روعهات بهه حسها طبعا اين اهداف كهه تیصها اههداف اساسهي شهارع در ايهن

سازي، كشف جرم، تعقاب و تحقاه ، تها رسهادگي قيهائي و آيند، از اولان مراح جرممي

تمامي اجهزاء و مراحه سااسهت كه در اگارند؛ بدين معنصدور و اجراي حكم را در بر مي

جزئي شارع مهورد توجهه قهرار گارنهد؛ چهه در اجتههاد از كایري بايد تمامي اهداف كلي و

چهه در اجهرا از سهوي قاضهي. همهان توجهه سوي قاه، چه در تقنهان از سهوي قانون هذار و

مثابه چهارچوبي مسهتحكم در روزآمهدي شهريعت اسهت كهه آن را بهه اههداف و مقاصهد به

نشهاند و نقهش وا ي آن را آشهكار سااست كایري درجاي ها ر اهع و واقعهي یهويش مهي

سازد.مي

81

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

اهداف و مقاصد دین

د: دادر دو سطح مورد بحث قرار را بايد اصد دين اهداف و مق

یداونهد از اعهزام رسه و ابهال اف اساسي و كلي كهه اهدبه معناي ،مقاصد دين ،اول

دگهار پروربودن ا عهال است. در اين زمانه آيات قرآن كريم مكررا بر حكامانه شرايع داشته

اي لطهف و رحمهت آ ريهدگار و بها دار و بهر مبنه كند و اعزام انبااء را ههدف عالم تأكاد مي

نمايهد. هدف هدايت جامع بشري و در راستاي تأمان مصالح آنان در دناا وآیرت تباان مي

يي اسهت: در آي شريیه آمد ؛(16 (:21)انباهاء) وما خلقنا السماء والأرض وما بينهما لااب

و درمهورد دلاه بعثهت و است به بازيچه ناا ريديمآنچه را كه ماان آن د زمان و آسمان و و

تهو و؛ (107(: 21)انبااء) وما أرسلناك إيلارحمة للعالمبي است: رمود اكرم پاامبر

.هاناان نیرستاديمج رحمتى براى را جز

ارسهال رسه باهان علهت ادلهه كهه بهه بسهااري مهوارد دي هر از نصهو و اين آيهات و

،واسط حكمهت یهود هیداوند حكام ب آن اينكه اشار به يك حقاقت دارند واند، پردایته

را از مسار گمراهي و ظلمت به سوي نهور و تا او پاامبران را براي هدايت بشر مبعوث رمود

، سهطوح متیهاوت در هدايت رهنمون شوند. دين الهي كهه متناسهب بها تكامه روحهي بشهر

. ابال گرديهد با همان هدف براي انسانها وضع و، اان عرضه شدط سیاران عرش به رشتوس

روش زنهدگي ههردي و مثابه بهتهرين بهه حكههام داونهدي ديهن كامه آسهماني از جانهب ی

ترين درجات كمال، پاشر ت و ر ا دست به نوع بشر اعطاء شد تا در دناا به عالياجتماعي

مادي و معنوي استیاد كنهد و بهه درجهات استعداد یود براي تكام يا ته، از تمامي توان و

عالي قر الهي برسهد. در تعباهرات دانشهمندان و قههاي مهذاهب گونهاگون از ايهن امهر بها

تنهها ،شرايع»ترين آنها را چنان نق نمود: توان جامعاست كه مي عبارات مختلیي تعبار شد

ههاي دي هر مشهاهد ديهدگا )براي .«اندآج بشر ه با هم ه وضع شد براي مصالح عاج و

( همان اهداف، مقاصد كلي دين هستند.170، 1376ر.ك: ريسوني،

.كام شرعييكايك اح مقاصد و اهداف مورد نظر شارع مقدر در ،دوم

، سهالمتي ، مان ر ا ، عهدالت أپي ت تمامي احكام و تعالام ديني به تبع هدف كلي دين در

انهد و هم هي وسهاله جوامع بشري وضع گرديهد پاشر ت ا راد و تكام و، سعادت، امنات

. تحصا اهداف اصلي دين هستند

82

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

شهود، بهه ي كهه از ديهن مهي يها و اسهتنباطها ها، اجتهادنكت اساسي اين است كه برداشت

يا اهداف شارع در يكايهك احكهام شهريعت متنهاق هاچ روي نبايد با اهداف كلي دين و

قابه پهذيرش و از مصهادي روشهن نقه غهر غاهر اي منطقها باشد؛ چرا كه چنان نتاجهه

تهوائي كهه بها اههداف مقاب حكهم يها یواهد بود. به همان جهت است كه بزرگان دين در

بندي شديد به ظهواهر نصهو و گونه پاياين اصلي دين ناسازگار است، به یروش آمد و

ارند؛ آنچنهان شهم گر تن از اغرا شارع مقدر را موجب نزول بالهاي آسهماني مهي اصله

فی مثل هااا القضااو و شابهه ت اب » رمود: «و دابي»در حديث كه امام صادق

(.25، ح215، 7، جش1364طوسي، ) «السماو ماوها و تمنع األرض برکاتها

مقاصد کیفری شریعتدر جستجوی مصادیقی از

ایهري ترتاب مراح كاربردي سااسهت ك بررسي اين اهداف از در كه مناسبت ناستبي

پاروي كنام. بعيي از مقاصد كایري شارع مقدر عبارتند از:

حفظ كرامت انسانی افراد جامعه .1

بهه همهان جههت در .اسهت در تعالام اسالم، انسان جانشان یداوند در زمان معر ي شد

ه به اين غر مههم شهارع است. توج ي شد زيادشريعت اسالمي به حیظ كرامت او توجه

سااسهت كایهري دارد كهه در ءوجه به شهأن و كرامهت انسهاني ا هراد، اقتيها يعني ت ؛مقدر

اموري همچون موارد زير به دقت رعايت گردد: ،اسالم

مهدعي كه هم براي شاكي و بریورداري اصحا دعوي از روند دادرسي عاد نه. 1-1

كي يها دادرسهي منصهیانه، شها متيمن حقوقي یواههد بهود. در ،یصوصي و هم براي متهم

دههد و حه یهود را مهورد مطالبهه قهرار وارد بهر بايد بتواند ضرر و زيهان یصوصي مدعي

. در داشهته باشهد را حكهم برائهت منهع تعقاهب و ، اعترا نسبت به قرارهاى موقو ى تعقاب

منهو بهه شهكايت ، م قاب گذشهت ئتعقاب جراصورت توجه واقعي به كرامت انسانها، بايد

گذشت. به همان صورت بايد و گذشت او سبب موقو ى تعقاب گرددمتيرر از جرم باشد

. یهه بهه شهمار آيهد قابه گذشهت از كایاهات مخی م غاهر ئشاكى يا مدعى یصوصى در جرا

قرار تعلا تعقاهب ، شرايط اعطاى آزادى مشرو یصوصى از زيان مدعى پردایت ضرر و

83

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

ننهد تیههام از بايد از حقهوقي، ما . از سوي دي ر، متهم نحكم مجازات تعلاقى شنایته شود و

مهوارد ضهروري وكاه داشهتن متهرجم، وكاه و در اتهام در اسرع وقت، حه د هاع، حه

نظریهواهي تجديهد هاي غاهابي و رسادگي بودن دادرسي، ح وایواهي درتسخاري، علني

ان بهودن جهرائم و مجازاتهها و تیسهار قهوان موارد، توجه به اص برائت، اص قانوني سايردر

، 1، ش1388 آیونهدي، ر.ك: تر)براي مطالع تیصالي كایري به نیع متهم بریوردار گردد

99-92).

همچون رعايت تساوي هم ان در برابر قانون و دادگاهها، ریورد انساني با مردم؛. ب2-1

عدم توس به آزار و شكنجه متهم جهت ایذ اقرار، عهدم تجسهد در زنهدگي مهردم و ههر

داراي اهمات است. ،ه در حیظ شأن و كرامت انسانيمورد دي ر ك

جامعه دافرا جان و فظ سالمت جسمح. 2

منهد دانسهت. مجموعه توان ا راد و جوامهع را سهعادت جسمي نميتصور سالمت بدون

هاي اجتمهاعي و ... ها و تعاان و إعمال واكنشان اريتدابار مورد نظر شارع مقدر در جرم

اسالمي يكي از اههداف و مقاصهد در جامع ناز جان ا راد جسم و متدهد كه سالنشان مي

ماننهد ؛و حرمهت آنهها تن انسان هاي مير براي جسم ومنع عالاتاست. مقدر بود شارع

هاي ورزشي مير يا استیاد از بریي مواد براي اكه و شهر كهه بهه حرمت بریي عالات

ز اين ديدگا قاب توجاهه اسهت. عهالو بهر آن، كند، اسالمتي انسان صدمه و ضرر وارد مي

باني مجازات قصا ، ديه يا ارش براي كساني كه به امنات جاني دي ران آسهاب وارد پاش

در تمامي مراحه اجتههاد و تقنهان و دادرسهي ايهن ،كنند ناز از همان با است. بنابراينمي

1نظر باشد. هدف مهم شريعت بايد مد

افراد و جامعه کری و معنویروانی، ف حفظ سالمت .3

جامعهه ناهز در و كهري ه معنهوي ا هراد حیاظت از سالمت روحهي ه روانهي و تأمان و

نظهر عنهوان ههد ي ارزشهمند، جاي ها ويهد یهود را داراسهت. بهه اسالم، به كایري سااست

، تحا اشعقاو ؛ حرانای، 33و 26، 25، 17، 16، 7، باا وساال اششایعه ؛ حر عااملی، 157(: 7ر.ک: اعراف) .1 .333ص

84

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ي را كهه ايهن بخهش از يهااقدامات و عالات رسد كه به همان سبب شارع مقدر تماميمي

دهند، ممنوع سایته و با آن بریهورد نمهود مت انساني را مورد صدمه و آساب قرار ميسال

توان موارد زير را برشمرد:است. از اين گرو مي

)انصاري، روش كتب ضالل یريد و بار كرى مانند تولاد وهاى زيان عالاتمنع .1-3

و (25اسههب، المك شيي ؛ ايروانههي، حهها56، 22، ج ش1362؛ نجیههي، 30، ق1420

، 1، جتها توحاهدي، بهي ) شهرك نوع وساله تقويهت كیهر و هر مواد داراي محتواي یرا ي و

254).

.دينى اتباور و اعتقاد، ايمان، نع تيعاف معنويتم .2-3

مانند تجارت ؛انجامدسترش سادهاي ایالقي ميگهاى اقتصادى كه بهمنع عالات .3-3

.(3ح ،19، با 94، 12ج ،ق1414 ،ر عامليحمستهجن )تصاوير و ء حشا

مصرف مشروبات الكلي )براي بحثهي تیصهالي در ايهن منع تولاد، یريد، روش و .4-3

.(260-183، 32و31ش، 1381آذرآبادگان، زمانه ر. ك:

بریورد شديد با هرگونه عالات بر ضد اعتقادات ديني رد و جامعه از قبا ارتداد .5-3

.(252، 4جق، 1392 ،ي المقارنالیقه ا سالم ع موسو)

معنوي جامعه و زا براي سالمت كري وچ ون ي بریورد شارع مقدر با موارد آساب

حرمهت مسهتوجب تعزيهر و در »تها « بطالن معامالت مشتم بر اين مهوارد »ا راد، از حكم به

تمهام دهند شهدت اه در مورد بعيي از جرائم اين حوز ، به یوبي نشان« نهايت حكم اعدام

اسهالمي جامعه معنهوي ا هراد و ه كهري روانهي و ه سالمت روحي شارع براي حیاظت از

هاي گونهاگون سااسهت كایهري جنبه چنان اهتمامي يقانا اقتيائات یا یود را در ؛است

قيات قرار گارد. دارد و بايد مورد توجه قهاء، قانون ذاران و

حفظ سالمت مالی و اقتصادی جامعه .4

منهد باشهد، اي كه از امنات كام اقتصادي بریوردار و از سالمت مالي بهر جامعه ايجاد

احاديهث نصهو قرآنهي و تهوان در اغرا شارع است. اين را مهي يكي دي ر از اهداف و

كننهد، مسائ مالي و اقتصادي ترسهام مهي وارد از معصومان كه یطو قرمز روشني را در

و ؛ (188(: 2)بقهر ) وال تأکلوا أموالکم بیانکم قرآني مشاهد نمود. قاعد كلي و جامع

85

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

أحل الله البیع وحارم الربباا يا ضابط روشن . اموالتان را ماان یودتان به ناروا مخوريد

در كنهار بايهدها و ، دادوستد را حالل و ربها را حهرام گرداناهد اسهت ،یدا ؛(275(: 2)بقر )

هاي وارد در نصو روايات كه بعيا همرا با مواعاد غالظ و شداد اسهت، بهه تباهان نبايد

یها ، اهتمهامي نظهر داشهته و پردازد كه شارع مقدر اين حهوز را ناهز مهد اين گزار مي

اجتمهاعي، بهدان مبهذول داشهته اقتصادي در زنهدگي هردي و متناسب با نقش برجست امور

هاي اقتصهادي اسهتثمارگرانه، ماننهد ربها كهه گهرو عالات ،رعاست. در جامع مورد نظر شا

سازد و اكثريت جامعه مند ميعنوان طبق بریوردار از هم امكانات ر اهي بهر اندكي را به

گونهه همهان جههت بها ايهن ي ندارنهد و بهه ينمايهد، جها بختي مهي را دچار قر و الكت و بد

ود.شبریورد مي ،هاي اقتصادي مخر عالات

ماننهد سهرقت، كالهبهرداري، ؛شهد شهنایته اقتصادي مجرمان و عالو بر اقدامات مالي

گاهري هرگونهه جههت اسهالم از كایهري سااسهت ارتشهاء، در یاانت در امانت، ایهتالر و

ههاي اقتصهادي و گونهه عالاهت است. ايهن هاي اقتصادي جلوگاري شد زا در عالاتآساب

هها گونهه عالاهت اند. ايهن مورد بحث قرار گر ته« مكاسب محرمه»ن مالي، در قه تحت عنوا

حرام شنایته شد و با توجه به مازان آسابي كهه در شهرايط گونهاگون زمهاني بهراي جامعهه

ههاي اجتمهاعي از قباه سازي قرار گارند و براي آنان واكنشتوانند موضوع جرمدارند، مي

صد شرع در مسائ اقتصادي بهه ماهزان مصهالح جامعهه انواع تعزير يا حد در نظر گر ت. مقا

ههاى اقتصهادى كهه موجهب تبهاهى و سهاد عقه و یهرد جلوگارى از عالاهت متعدد است.

مانند تولاد، یريد و روش مسكرات، كتب ضاله و... در همان راستاست.؛ رددگمي

اههداف و مقاصهد اى پويا و سالم ازد و ايجاد جامعها راجانب حیظ سالمت كام و همه

اصلى شريعت است. گرچه انسانها به حكم طهرت و طباعهت از واردآوردن زيهان بهه یهود

هاى نیسانى و سودجويي بر ايشهان غالهب ولى در بساارى از موارد یواهش ،كننددورى مى

سهازد. بهدون بهار اسهت وادار مهى آنان را به اقداماتى كه براى جسم و روحشان زيهان شد و

بخهش ههاى زيهان عرصهه كسب منا ع اقتصهادى در دادوستد و راههاى تولاد و مسدودكردن

اي سهالم و پويها ناتمهام و گونه تالش بهراي ايجهاد جامعهه هر ،براى كر، جسم و جان آدمى

ههاى اقتصهادى كهه محصهو ت و فمر یواهد بود. اسالم با تحريم تمامى اشكال عالاهت كم

گهذارد و روابهط سهالم انسهانى را فار منیهي مهي أته كر و روان انسهان ، متعلقات آن بر جسم

86

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

كهار هسازي جامع بشهري به اى را در را سالمبانانهبار حكامانه و واقعاتد، سازدمخدوش مى

آفهار اساسهي در ابعهاد توانهد اهتمام به تأمان اين مقصهد مههم شهريعت يقانها مهي است. بسته

نقش نمايد. ءوين و اجراي آن ايیاگوناگون سااست كایري داشته و در تمامي مراح تد

لوازم تأمین سالمت مالی و اقتصادی جامعه

از جمله: ؛مستلزم توجه به موارد بسااري است ،تأمان سالمت مالي و اقتصادي جامعه

، عهاملي حهر ) مانند ربایواري ؛كندهايي كه روابط سالم اجتماعي را تهديد مي عالاتمنع از .1

ق، 1409 ؛ نهوري، 275، 5، جق1414، باهقى؛ 21و19 ،12با، ح ، ابوا الر12ج ،ق1414

، 1382پاينهد ، ؛ 728 ،2ج، تها ، بهي قزوينهي ) احتكهار (،14، ح1، ابوا الربها، بها 13ج

.یواريو رشو (432

)مقابلهه بها سهرقت، كالهبهرداري، آن احترام به اصه مالكاهت مشهروع وحمايهت از .2

گارد؛ميي را دربريمناسبات اجتماعي دائما موارد نوپادا كه در تحول ...(امانت و یاانت در

ي و...؛ يهاي گوناگون پولشوهمچون حمايت از حقوق پديدآورند و مقابله با شاو

وسهال ها هراد ضهعاف جامعهه، به اضهرار بهه تعهدى و مقابله ساستم عدالت كایهري بها .3

؛ها و...(، با بردن قامتبازي)در قالب معامالت صوري، د ل هاى اقتصادى عالات

هرگونههه سوءاسههتیاد از جههه و ناآشههنايى دي ههران و منههع هرگونههه جلههوگاري از .4

شك غبن، غرر، تدلاد و...(؛)به هاى اقتصادى ريبكارى و نارنگ در عالات

؛(... روشي و)گران سوء استیاد از اضطرار دي ران مقابله با .5

)در قالههب جرائمههي همچههون شههرايط بحرانههى جامعهههنیههى سوءاسههتیاد اقتصههادى از .6

؛احتكار(

دي ههران اجتمههاعى بههه ضههرر هههاى برتههر موقعاههت نیههى سوءاسههتیاد اقتصههادى از .7

؛یواري، ارتشاء و...()ويد

،ايهن جهرم .(156 تها، است )شهعاري، بهي دانسته شد یرك ارتشاء هماننددر روايات،

تيااع حقهوق دي هران و در راستايبرتر اجتماعى استیاد از موقعات و قدرت ناشي از سوء

ارتبها یها بها سهالطان جهور و نهوعى ي په در، است. استیاد از جوائز و هداياى سلطان

.ال آنان ناز به همان دلا مجاز ناستعم

87

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

نااز از فروتهاى طباعى كه منجر به تيهااع حقهوق دي هران و باش از حد نیى استیاد .8

؛ها، منابع آبزي درياها و...()همچون نابودكردن جن دشوهاى آيند مىنس

)در قالههب با ههاري، دي ههران ظالمانههه از كشههى بالعههو و بهههر و نیههى اسههتثمار .9

؛چون ح بامه و...(همي يقانوني و عدم پردایت مزايا كارگاري كودكان و مهاجران غاربه

بهازي، انحصهارگري بهورر ) ههاى اقتصهادى عالاهت وسهال هستم ران ب نیى تقويت .10

و...(؛

پردایهت بهدهي بها قالب عهدم )در مالي و تعهدات اقتصادى مقابله با هرگونه نق .11

؛(...پردایت نیقه ووجود توان ري، عدم

)مقابلهه بها سهاد اداري و طور مسهاوى هامكان عالات اقتصادى براى هم ان بايجاد .12

؛یواري(رشو

؛یدمات عمومى جامعه امكانات و م انى ازه عاد نه و استیاد .13

؛هاى كوچكنیى سااست تمركز فروتهاى بزرگ در دست اقلات .14

؛منا ع توان ران بخشي ازاز مح ناتوان، ناازمندان تأمان حداقلي از امكانات براي .15

؛و مصرف هاى الهى و نیى اسراف در تولادبردارى از منابع و نعمتاعتدال در بهر .16

و...(. مث ربایوارى)عاد نه هاى اقتصادى غارنیى عالات .17

دور از تبعايههات نههارواي اقتصههادي و جههرائم مههالي اي بهههدر جهههت برقههراري جامعههه

گارد كه از حكهم بهه بطهالن بر مي اي را درطاف گسترد ،برانداز، تدابار شارع مقدربناان

تعزير در بسهااري دي هر و حتهي مجهازاتي بریي از اين اقدامات آغاز شد ، حكم حرمت و

گهردد. گیتنهي اسهت كهه در ايهن بخهش در صهدد چون قطع دست را در سرقت شام مهي

،شمارش مقاصد شريعت در احكام شرعي هستام و نه الزاما احكام شهرعي جزائهي. بنهابراين

يهن باشهد و البتهه ا ممكن است بریي از اين اهداف تهاكنون مشهمول احكهام كایهري نشهد

احتمال وجود دارد كه با اقتياء شرايط زماني، از سوي قههاء و قانون هذاران جههت تهأمان

گردد. ايهن نكتهه را ناهز نبايهد از مورد آنها ناز ضمانت اجرائي مقرر غر شارع مقدر در

كایهري و در تواند از طرق غارنظر دور داشت كه تأمان اين مقاصد در بسااري از موارد مي

تذكر اين نكته است كهه در ا تهاء ،جنائي انجام گارد و ذكر آن در اين مبحث قالب سااست

صهورت اجتمهاع بقاه شهرايط و اقتيهاي نظر قاه و قانون هذار باشهند و در و تقنان بايد مد

88

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

گاري از اههرم سااسهت كایهري ناهز ناازهاي جامعه و انحصار بریورد در شك جزائي، بهر

ممكن و معقول است.

منیت قضائی و حقوقی برای افراد و جامعهتأمین ا .5

يكي از لوازم اساسي زندگي در جوامع بشهري، وجهود امناهت قيهائي و حقهوقي بهراي

شود كه اين امر ناز از اهداف و مقاصد ا راد و جامعه است. با بررسي احكام شرع روشن مي

شريعت است. بریي از مصادي اين امر عبارتند از:

بهه حقهوق قدرتمنهدان ظلم و تعهدى جلوگاري ازماعى انسانها و أمان حقوق اجتت .5-1

؛دي ران

بر اسار عدل و ايجهاد سهازگاري ماهان حقهوق ،تأمان و حیظ حقوق همه انسانها .5-2

؛ رد و اجتماع

تيهااع جلهوگارى از بدون تبعها و طور مساوى ود اع از حقوق آحاد جامعه به .5-3

؛آن توسط دي ران

اسار حه به احقاق حقوقشان بر مانان در مردم و ر ع ن رانى آنها نسبتايجاد اط .5-4

؛و عدالت

م بها ئحقاقهت در ایتال هات و جهرا ى توانمنهد بهراى كشهف ئگذارى نظام قياپايه .5-5

. اق اشتبا حد

ئيقيها ايجهاد دسهت ا جههت شهريعت، در ف مهم اهدا اين بخش ازاسالم براى نا به

و «قاضهى نقهش، جاي ها و شهرايط »، «آئهان دادرسهى »يعنى ؛اصلي سه مولیمحور، تالدع

اى را در آنها تشهريع نمهود را مورد توجه قرار داد و احكام ويد «ى و حقوقىئقوانان جزا»

اسهار مصهالح اجتمهاعى و ههايي كهه اسهالم در ايهن سهه بخهش بهر اصول و سااست. است

: ند ازعبارت ،منظور تحق مقاصد وق تشريع نمود هب

عهادل و و مجتهد و به عبارت دي ر متخصص، ا راد باتقواز سوى ا ءتصدى مقام قيا. 1

؛ستهراو

؛قرارنداشتن آنان در مظان اتهامتوجه به شهود و در تاشترا عدال. 2

؛شرعى و يا قاام بان بزهكاراقرار هافبات جرم ب. اعطاي نقش عمد در 3

89

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

؛نه در موضوعات مهمتعدد با. 4

يها معمول است وموارد كه احتمال اشتبا در شهادت باش از د شهود در موارديتعد. 5

. آن با شهادتهاى دي ر تكما

؛ا راد مطلعآن از سوي حرمت كتمان وجو اداء شهادت و. 6

؛براي جلوگاري از رار بزهكار از كایر تشريع قسامه. 7

يعنهى جلهوگارى از گريهز ؛تدي ر شريع اسالم، براى تحق هدفنظام عدالت كایري

راههى اسهتنثنايى و ، افبهات جنايهات بزرگهى همچهون قته مورد در ويد ، بهمجرمان از كایر

نهه تمام دعاوى اگر مدعى براى افبات ادعاى یود با در. است بانى نمود رد پاشمنحصر به

قته و بهه هلأدلا اهماهت مسه هب شود؛ ولىیوردن تبرئه مىبا قسم «علاهيعمد» ،باشد نداشته

هرار كسهى كهه بهه چنهان جنهايتى دسهت هدرر تن یون ريخته شهد و منظور جلوگارى از

يعنهى شههادت همهرا بها سهوگند ؛ «قسهامه » ايزند، شريعت اسالمى بر اسار قانون ويد مى

. است تهمقرر داشپنجا نیر را براى افبات مجرمات متهم

د: مي رماي امام هشتمه نى؛ ألليه و اليمي لى المد ىم لى المدفى الد ةنصارت الي و... »

مسلم و ليكون ذلك زاجارا ءيطل دم امر اللئ، يحتاط به المسلمون وطح

ه شهد لى انا يم الن، ليه دوجحلى ال ةنة اقامة اليللقاتل لشد و ناهيا

فلما فى ذلك م خمسي رجال ان جعلت لة القسامة و اما. لم يفعل قليل

عااملی، )حار «مسالم شديد واالحتياط لائال يهادر دم امارء غليظ و التالت

(.6، ح235، ص27، جق1414

مصهالح پايه ى اسهالم بهر ئي احكهام قيها ابن، ه نظار روايات مشابه دي ره در اين روايت

نشهدن مصهالحى چهون پايمهال ، ترواي اين در ت تشريع قسامهعل. است ياد شد أاجتماعى ت

مطهرح هرار قاته جسهورى جلهوگارى از وى و احقاق حقوق یانواد مسلمان و رد یون

یهود ،حقاقهت، ايهن روش گهذارد و در اى نمهى جه پهايى از یهود بر رد، مهارت است كه با

. شهود تهر مهى سختبساار عدالت امكان رار از ،وجود قسامه اقدامى پاش ارانه است؛ زيرا با

تواند با اتكاء به طراحى دقا یود به رار از كایر اطمانان يابهد پد از سويى هاچ قاتلى نمى

بهر را احتمهال تبهانى ايهن تعهداد ،نیهر 50و از سوى دي ر ا زايش تعداد شهود مورد ناهاز تها

90

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

شهادت آنان علاه كسهى كهه از اقامه كاهش داد و نوعى اطمانان به صحتدرو به شدت

.نمايدیود ناتوان است، ايجاد مى لى بر تبرئهرگونه دلا

؛ایالقي و جنسي جرائمدر ءو جلوگاري از اشاع حشات فباگارى در اسخت. 8

متوقف بر چهاربهار اقهرار يها شههادت تعهداد ، مائجر دي ربریالف جرائم جنسيافبات

ر شهد ذكه گاهري سهخت دو مصلحت و منا براى ايهن ،در رواياتاست. شهودباشتري از

جلهوگارى از گونه جرائم؛ چهرا كهه مقصهود ، عدم امكان افبات موارد زياد از ايناول: است

وجعال ... ». در روايهت آمهد اسهت: مانهدن آن اسهت و گنا و سعى در مخیى ساد اشاع

گاهرى سخت (.2، ح15، 28)همان، ج «المسلمي لى هداء مستورا شالربعة االمادون

شهاهد همزمهان بها دي هران در محه شههادت ت كه اگر يكى از چههار در اين امر تا آنجاس

گونهه ا شهاى ايهن ؛ زيهرا یورندتازيانه مىو قاذف عنوان میترى ههر سه شاهد ب، حاضر نشود

گرم كانونهاى آن به عالو بر كند وآن كمك مى به اشاع محرك است ویود ،انگناه

حكهم آن اسهت كهه قهط دي هر منصهو لسهیه و منها . ندرساآساب مى نازیانوادگى

اعتنهائي بهه بها بهي كهرد و گستایى به حريم ایالقى جامعه تعهر وجسارت كسانى كه با

ايهن كایهر ه كننهد، به نمهى ينمهودن گنها یهود اقهدام براى مخیىارزشهاي حاكم بر جامعه

بههراى علههى و تههالش پاههامبراكرم دي ازروايههات متعههد گر تههار شههوند. سههن ان

گونه گناهان حكايت دارد. گر تن اعترا ات مرتكبان اينيد ناد

،المحصا دة حاد لشا ...»: مرقوم نمودند «سنانمحمدبن» درجوا نام امام رضا

يعني (؛2، ح238، 27)همان، ج «...ظةهادة مضافة مغلالشفيه فجعل ،القتله فيهالن

كه باتوجه به كایهر قته در است محصنه آن شهادت زناى گارى درعلت سخت مصلحت و

علت پرهاز شهارع از . گناهكاران به اين كایر شديد گر تار شوند اين گنا ، تعداد كمترى از

ى تقلاه محكومهان بهه رعايهت مصهلحت كله سهو از يهك ،ا زايش محكومان بهه ايهن كایهر

ر قته در كای ءبه حداق رساندن احتمال یطا از سوي دي رشرعى است و كایرهاى سخت

. مدعى ندارد ،در جايى است كه جرم و گنا

. كردن جامعه براى مجرمان و بستن را گريز بر آنهاناامن. 9

. اسهت و بزهكهاران كردن جامعه براى جاناان ناامن عمومي، تأمان امناتيكي از راههاي

ايهن ههدف را حهدود زيهادي تا قصا اي همچون حدود وگارانهمجازاتهاي سختتشريع

91

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

بانهد و در . بزهكار در جرائم حدي، یود را با مجازاتهاي شهديدي روبهرو مهي كندتأمان مى

واقهع، ا هراد مسهتعد بانهد. در جرائم مستوجب قصا ، دست اولااء دم را در قصا باز مهي

حهدود امهر تها همهان و ديهد نهاامن ،جامعه براي ارتكا جهرم جرم، شرايط را در ارتكا

در تباهان آيهه گردد. اد بسااري، موجب یودداري از ارتكا جرم ميمورد ا ر زيادي و در

چنهان نقه شهد از امهام سهجاد (،179: (2))بقهر ولكم فبي القبصاصي حياةشريیه:

است:

. كشهد دست از قت مى ،كسى كه تصمام به قت دي رى دارد، با وجود حكم قصا ...»

دي ران ههم بها . يابند قتلش را داشت از مرگ نجات مىهم او و هم كسى كه اراد ،بنابراين

، 53، 29، جق1414عهاملي، )حهر «ا تنهد به كر چنان جنايتى نمى وجود اين حكم اصال

ت درآنجا كهه ههدف، ايجهاد امناه از ،از سوي دي ر(. 319، 2، جق1421؛ طبرسي، 6ح

، دي ر چنهدان يابدتحق مى ،اجاز قصا به اولااء مقتولاعطاء با است و اين هدف جامعه

وجود نهدارد. بهه همهان دلاه اسهت كهه در تعهالام موارد اجراى آن در هم رايبضرورتي

لاهاى است كه توصهاه بهه عیهو نمايهد و او قاضي موظف شد و عیو برتر دانسته شد اسالم،

اند.گرديد تشوي ،به عیو و گذشتناز مقتول

ئمواكنش به جرامقاصد شریعت در .6

تهر، تعبار دقاه توان مقاصد اساسي شارع را در مجازاتها و بهعالو بر آنچه گذشت، مي

ها، به ترتاب زير برشمرد: واكنش به بزهكاري

. تطهیر بزهکار6-1

موجهب ایهالل در ،نظهر اجتمهاعي اينكه از عالو بر ،تعالام اسالمي، ارتكا جرائم در

موجهب نظر ردي ناز گنا تلقي شهد و است، ازمستوجب مجازات امنات عمومي و نظم و

بزرگهان ديهن، ارتكها ههر روايهات وارد از طرت پهاك انسهاني اسهت. در دوري رد از

، 273، 2ج، ش1363)كلانهي، اي تاريك در قلب انسان مؤمن تشباه شهد گناهي به نقطه

و ارتكها نهاروا گرديهد ، تكهرار آن ( كه در صورت تداوم، موجب زوال قبح عمه 20ح

آفار تخريبهي گنها اسهت كهه توصهاه بهه نمايد. با همان تلقي ازتر ميگناهان بعدي را آسان

92

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

مكاني متعدد، تها هاي زماني واز مناسبت ؛بانامبساار پررنگ مي ، رهنگ اسالمي توبه را در

اسهت. بهه ايهن وسهاله، روح و جهان هرد باني شد نقشي كه براي آن در الغاء مجازات پاش

شود و او بار دي ر به جامعه بازگشته و زنهدگي سهالمي را بزهكار از آلودگي گنا پاك مي

كند.آغاز مي

فما تاا مبا بعادب ملمباهب ...اين امر تأكاد شد است؛ مثال: آيات متعددي بر در

اما آن كد كهه پهد (؛ 39(: 5ئد ))ما وأصلح فإين الله يتو ليهب إين الله غفور رحبيم

زيهرا یداونهد آمرزنهد و ؛پهذيرد جبران نمايد یداونهد توبهه او را مهي كردن، توبه واز ستم

أنه م مبل مبنكم سوءا بيجهالة ثم تا مب بعدبهب وأصالح ...و آي شريی مهربان است

هر كد از شما كار بدي از روي ناداني كند سپد توبهه ؛ (54(: 6)انعام) فأنه غفور رحبيم

...فإين تاباا وأصالحا فأريواوا ناهز « و اصالح )و جبران( نمايد او آمرزند مهربان است

و اگهر توبهه كننهد و )یهود را( اصهالح (؛16(: 4)نسهاء) ا رحبيما نهما إين الله كان توابا

پهذير و مهربهان زيهرا یداونهد، توبهه ؛از آنها درگذريد ،نمايند )و به جبران گذشته بپردازند(

.است

گهردد و در مهوارد مهي نقشهي تعريهف چنان نازاست كه براي مجازاتها با همان ديدگا

دریواسهت «طهرنهي »بها تعباهر مراجعه و يا امارالمؤمنان پاامبر متعددي بزهكاران به

؛ 1، ح185، 7، جش1363، )كلانهي نماينهد اند، مياي گناهي كه مرتكب شد مجازات بر

شناسههان تعباههر جههرمايههن كههاركرد، مجازاتههها، بههه ( در23، ح9، 10، جش1364طوسههي،

هاي مجرمانه را برعهد دارند.امروزي، نقش مقابله با برچسب

يابهد و گي نجهات مهي مجازات از آلهود نكته كه بزهكار پد از اين تعالام اسالمي بر در

نقه اسهت كهه وقتهي پاهامبر .اسهت دي ر مستح عذا ایروي نخواههد بهود تأكاهد شهد

ي ياو اجرا نمود، ياران یهود را از بهدگو مجازات رجم را بر ،«ماعز»در افر اصرار اكرم

شت مشغول ذكر و تسهباح یداونهد هم اكنون در به ،ماعز»در مورد وي باز داشت و رمود:

(.27، ح120، 9، جق1409نوري، )« است

بالكوفاة صعد اميرالمؤمني »كنهد: در جاي دي ري نق مي «حمادبنعبدالرحمن»

المنر ... قال: ... اما الذنب المغفور فعد اقه اهلل لي ذنه في الادنيا فااهلل احلام و

گنهاهي كهه اما (؛1، ح443، 2، جش1363)كلاني، «اكرم م ان يعاقب ده مرتي ...

93

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

دناها مجهازات گنها در یاطر ارتكها آن را به اي است كه یداوند اوبند بخشود است از

.اش را دو بار مجازات كندتر از آن است كه بند یداوند بردبارتر و كريم .است كرد است. نق شد همان ميمون از امام باقر قريبدر روايت دي ري

در مورد كسي كهه در دناها حهد بهر او جهاري شهد باقر از امام»گويد: مي «حمران»

اهلل اكارم ما »شود؟ آن حيهرت رمهود: سؤال كردم كه آيا در آیرت بازهم عذا مي

.تر از اين استكريم ،یداوند ؛(2ح)همان، «ذلك

بنا بر آنچه گذشت، قوانان جزائي اسهالم در بخهش مهمهي از اههداف یهود بهه تقويهت

احسهار تعههد مقاب قهانون و پاكدامني، تسلام در دت، بندگي، پاكي وروحا اطاعت، عبا

ايهن مسهار منحهرف شهد و حتهي آنهان را كهه از انديشد وامنات عمومي مي برابر نظم و در

اعالم پهذيرش آن، كند. با توصاه به توبه واند، به حال یود رها نميشكني گشتهدچار قانون

و بسااري از مجازاتهها در صهورت توبه بزهكهار، تلقهان مكرر آن، لغصورت نق حتي در

است و اعهالم اش مانند كسي است كه از مادر متولد شد از قبولي توبه كنند پداينكه توبه

جامعه بازگردد، سعي و تالش تواند بهپاك شد و مي ،اجراي مجازات اينكه بزهكار پد از

امكان بازگشهت بهه مسهار صهحاح را باابنهد و كه بزهكاران و منحر ان بار دي ر جدي دارد

جهرم بايهد تها آیهر عمهر برچسهب یود را مجرمي آلود كه راهي براي بازگشت ندارد و

انحراف و بزهكاري را تحم كند، نپندارند.

. بازدارندگی از ارتکاب جرم 6-2

،ايهن جههت ي و از( معر 30 :(2)زمان )بقر عنوان یلای یداوند درتعالام اسالم، انسان به در

كرامهت (. جنبه الههي و 70 :(17)اسهت )اسهراء اي دانسته شهد العاد كرامت وق داراي ارزش و

آرامههش، بههه دور از اي سرشههار از امناههت وجامعههه دارد كههه در ءايههن ن هها ، اقتيهها ذاتههي او، در

مه مهادي و محاطهي مسهاعد، مسهار تكا هها، در دغدغه ها ودلهر ها، ار ازانحرا ات وكدروي

اي اسهت معنوي را طي كند. به همان جهت است كه يكي از اهداف اساسي شارع ايجهاد جامعهه

عهالو بهر تهأمان مسهتلزمات ،باشد. در اين راستا كه جرم و ساد در آن تا حد امكان كاهش يا ته

رعها گردد كه يكي از ابعهاد آن ا چنان مقصودي به مجازاتها ناز كاركردي متناسب واگذار مي

دي ران یواهد بود. توسطچه توسط بزهكار و چه ؛و پاش اري از تكرار جرائم

94

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

( 179(: 2)بقهر ) ...ولكم فباي القبصااصي حيااة در تیسار آي شريی امام سجاد

رمايد: ميفي القصاص حيوة؛ الن م هم بالقتال يعار لكم يا امة محمد و»

القتل الذي كان حياوة للاذي كاان هام انه يقتص منه، فكف لذلك

حيوة لغيرهما م الناس، حيوة لهذا الجاني الذي اراد ان يقتل و بقتله، و

لي القتل مخافة القصااص ياا اليجرؤوناذ لموا ان القصاص واجب

، ش1370)عروسای حاویزی، «اولي االلا ، اولي العقول، لعلكم تتقاون

دو نقا از: ؛ هر417، ص1، جق1407ی قمی، ؛ مشهد522، ح158، ص1ج

برای شما در قصاص، ای امت محمد ؛(319، ص2، جق1421طبرسی،

زندگی است؛ زیرا آن کس که تصمیم به قت دیگری دارد، چون بداناد کاه

این موجب گرفتار قصاص خواهد شد از ارتكا آن دست خواهد کشید و

باود و نیاز موجاب رفتاه ماندن کسی است کاه تصامیم باه قتا او گ زنده

نیاز مایاح ح ا خواست دیگری را بكشاد و ماندن کسی است که میزنده

از حكم وجو قصاص بااخبر اگرزندگی دیگر افراد جامعه است؛ چرا که

ای !اندیشاه شاوند. ای اااحبان شوند، از ترس قصاص مرتكب قت نمای

.باشد که رستگار شوید !دارندگان عق

اسهت نآدهنهد اين تیسهار نشهان ر بازدارندگي حكم قصا درب تأكاد امام سجاد

است. بود كه هدف از وضع مجازات قصا ، بازدارندگي آن نسبت به دي ر ا راد جامعه

وضهع قصها بهراي جلهوگاري از امهام رضها ناهز بهه نقه از «الرضها قه»در كتا

هلل زوجال جعال فاي ان ا»: شهد اسهت ارتكا جنايات و محرمات توسط مردم تباهان

ق، 1406) قهه الرضها، «رحمة لئال يتعدي الناس حادوداهلل القصاص حيوة طوال منه و

یداوند عزوج از روي لطف و رحمت یود قصا را ماي حاهات قهرار داد تها (؛ 311

.حدود الهي تعدي نكنند مردم به

السااريقة فااقطعوا والسااري و اسهت: مورد حكم سرقت در قهرآن كهريم آمهد در

و مهرد و زن (؛ 38(: 5)مائهد ) أيدبيهما جزاء بيما كسا نكاال م اللهب والله زييز حكبايم

و قطهع كناهد انهد دستشهان را بهه عنهوان كایهرى از جانهب یهدا دزد را به سزاى آنچه كرد

.حكام است یداوند توانا و

95

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

اند: به اين مطلب اشار دارد كه اين كایهر، آورد «جزاء بما كسا...»و در تیسار جمل

اند. ههدف از آن ناهز، پاشه اري و نتاج كار آنان است و چازي است كه براي یود یريد

، 11، جتها بهي )رازي، بهه معنهاي عهذا اسهت «نكال »بازگشت به ح و عدالت است؛ زيرا

مكهههارم ؛202، 1، جق1428غهههي، ؛ بال332، 3، جق1409، طوسهههي ؛229و223

امها در اصه ،(119، ق1427سهبزواري نجیهي، ؛475-476، 4، جش1385 ،شارازي

كهاري كهه از انحهراف لجهام و ا سهار اسهت و سهپد بهه تهرر و ههر ،به معناي قاهد «نك »

؛ حسههاني واسههطي، 1835، 5، جق1407اسههت )جههوهري، جلههوگاري كنههد، گیتههه شههد

معنههاي بههه ( در اينجهها ناههز 677، 11، جش1363منظههور، ؛ ابههن 754، 15، جق1414

)طوسهي، شهود مجازاتي است كه با هدف بازدارندگي و پاش اري و تهرك گنها اجهرا مهي

(.337، 5و ج198، 1، جق1417؛ طباطبائي، 258، 10و ج 518، 3، جق1409

اجرا و احیاي عدالت .6-3

اسهت. آمد امع بشري به حسا ميرين ارزشها در جوتعدالت از ديرزمان يكي از بزرگ

است تها آنجها كهه بهه عنهوان اي بریوردار بود جاي ا ويد اديان الهي ناز اين ارزش از در

ناهز مواردي (. در25 :(57))حديد است يكي از اهداف مهم بعثت پاامبران الهي شمرد شد

؛ (90(: 16)نحه ) عادلي وايحسااني إين الله ياأمر بيال كند:صراحتا مردم را بدان امر مي

.دهدمي یداوند رمان به عدل و احسان

،مقصهد شهارع مقهدر تهرين غهر و مجازات قصها ، مههم ويد درمجازاتها و به در

است. از همهان روسهت كهه در قهرآن كهريم عدالتيبي جلوگاري از ظلم و عدالت و ياحاا

ويستعجيلونك بيالسايئةي قال الحسانةي اسهت: برد كار را براي مجازاتها به «مثالت»تعبار

شتابزد از تهو عهذا ، و پاش از رحمت(؛ 6(: 13)رعد) وقد خلت مب قلبهيم المثالت...

.ها ر ته استطلبند و حال آنكه پاش از آنان ]بر كا ران[ عقوبتمى

مبناي مقابله به مث و همسهاني مجهازات اد آن برهمه، استن در مجازات قصا ، باش از

شهود كهه مقصهد اصهلي شهارع در آن وضهوح آشهكار مهي كند و به جلب توجه مي ،با جرم

. در تاريخچههه تشههريع قصهها (200-207 ، 1380یسروشههاهي، )اجههراي عههدالت اسههت

پهي انتقهام رمجنهي علاهه د قبال مقتهول يها عشار و ،جنايتي قت و وقوع هر یوانام كه بامي

96

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

صهورت متقابه هها بهه گهر تن قات ، بلكه از طايیه و قبال او و اين انتقام تنها ازآمدند؛ نهبرمي

تمهام ناشهدني تبهدي ههاي طهو ني و ها و برادركشيها، یونريزييا ت و به جنگادامه مي

شرايطي تشريع شهد تها عهدالت را جهاي زين تعهدي و چنان گرديد. مجازات قصا درمي

وكتناا مكررا بر اين امر تأكاد و تصهريح نمهود: ، یداوندا را گرداند و به همان جهت

ليهيم فبيها أن النفس بيالنفسي والعي بيالعي ي واألناف بيااألنفب واألذن بيااألذني والسا

)تهورات( آن )بنهي اسهرائا ( در آنهها بهر و ؛(45 (:5)مائهد ) ...بيالس والجروح قبصاص

گهوش در باني و برابر باني در مقاب چشم و چشم در مقاب جان و مقرر داشتام كه جان در

.دباشد و هر زیمي قصا داربرابر دندان مي دندان در مقاب گوش و

از و نمهود ءآماهز اكتیها است كه بايد به ر تار و عملكهردي عهدالت و گا تأكاد نمود

ا جعلنا لبولبيهب سلطان ...وم قتبل مظلوما فقد اسراف در كشتن اين و آن یودداري نمهود.

آن كد كه مظلوم كشهته شهد (؛ 33(: 17)اسراء) ا كان منصور فال يسري في القتلي إينه

چهرا كهه او مهورد ؛ر قته اسهراف نكنهد ش سلطه )ح قصا ( قرار داديهم، امها د براي ولا

.حمايت است

متوجهه عامه ،تأكاد و اصرار شارع مقدر بهر اجهراي عهدالت، عهالو بهر مهوارد هوق

اساسي دي ري براي حیظ امنات و نظم عمومي در تمامي جوامع بشري است؛ عاملي كه بها

مي بهه شهك اجراي عدالت و مجازات بزهكاران و متجاوزان به حهريم نظهم و امناهت عمهو

هها طلبهي ها و زياد گارد و ان از وصول به یواستهاحسار عدالت هم اني در جامعه پا مي

طلهب در جامعهه، كنهد. بریهورد بها بزهكهاران رصهت از مسارهاي مجرمانه را سركو مهي

كند و آنهان آمد را ینثي مياحسار عدم امنات حاصله از جرم و عدم تعادل و توازن پاش

دارد و بهه رف روغلطادن به سراشهابي سهقو و انحرا نهد، از كهدروي بهاز مهي را كه در ش

نقهش مهمهي در احتهرام بهه قهانون و حیهظ نظهم و امناهت ،عنوان عاملي توانمند و بازدارند

كند. مي ءعمومي ايیا

علیه يا بازماندگان اوتشفی خاطر مجنی .6-4

ههم دي هري ناهز مهورد توجهه صورت ويد در قصها ، ههدف م در غالب مجازاتها و به

دم بهراي يها اولاهاء ديهد و تشهیي یهاطر بهز »توان از آن بهه است كه مي شارع مقدر بود

97

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

كنهد كهه هرد ديد مالحظه مهي تعبار كرد. آن ا كه بز «جلوگاري از ارتكا جرائم بعدي

ود، ايهن شه يا در قصا ، وقتي ح قصا به اولااءدم داد مهي شود ومجازات مي ،متجاوز

ي آنان را به مساري منطقهي، قهانوني يجوروح انتقام گردد وآنان مي امر موجب تشیي یاطر

شد بر رد بزهكار را توسهط دسهت ا عهدالت كند. آنان عواقب تحما و معقول هدايت مي

كنتهرل قهانون مشهاهد شد یود را با انتخها یهود و تحهت يا احقاق ح تيااع كایري و

یونريزيهها و توانهد بهه مهي سهبعانه كهه كهور و ههاي ييجهو شهاوع انتقهام امر از اين كنند.مي

مهورد ،نمايد. در قصها ايهن امهر گردد، پاش اري مي هاي دورانهاي اولاه منجربرادركشي

است. توجه شارع مقدر بود

نهه ، اسهت نظر داشت كه ح مجني علاه يا اولااءدم حقي قاب اسهقا در اين را ناز بايد

ناپذير. اگرچه چنان حقي با چنان آفار ارزشهمندي بهراي پاشه اري تكلایي قطعي و انعطاف

اما چند مهورد مههم در ،است ديدگان به سمت انتقام شخصي به ايشان داد شد از سوق بز

كنار آن قاب توجه است:

روي شهود. تعباهر تنها متناسب و مساوي با جرم است و نبايد در آن زياد ،ه ح قصا

شاهد اين مدعاست. فال يسري في القتلي قرآني

مكررا به آنان ،تعالام اسالمي دم درديد يا وليه با وجود اعطاء چنان حقي به بز

يعني عیو بانديشند. در قرآن كريم آمهد ؛است به ارزشي با تر از انتقام توصاه شد

يئة است: نه لا يحبب وجزاء س لها فم فا وأصلح فأجره لى اللهب إي يئة مث س

هركد عیو آن است و مجازاتي همانند ،و كایر بدي(؛ 40(: 42)شوري) الظالبمبي

جاي در و .یداوند ظالمان را دوست ندارد ،پاداش او بایداست و اصالح كند اجر و

فم فبي له مب أخبيهب نمايد: يني ديه را باان و آن را توصاه ميدي ر امكان جاي ز

ليهب بيإيحسان ذلبك تخفبيف م ربكم ورحماة شيء فاتاع بيالمعرو ب وأداء إي

)و گاهرد )ديني( یود مورد عیهو قهرار پد اگر كسي از ناحاه برادر(؛ 178(: 2)بقر )

بها گردد( بايد از را پسنديد پاروي كند )و در طهرز حكم قصا او تبدي به یون

ناكي ديه را به ولهي قات ناز به كنند را در نظر ب ارد( وپردایت ديه، حال پردایت

رحمتههي اسههت از ناحاههه ايههن تخیاههف و ؛(مقتههول بپههردازد )و در آن مسههامحه نكنههد

.پروردگار شما

98

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

قاال » انهد: عیهو نمهود ناهز در مهوارد متعهددي توصهاه بهه هديپاامبر اكرم و ائم

«: ليكم بالعفو، فان العفو اليزياد العاد اال ازا ، فتعاافوا يعازكم اهلل اهللرسول

چاهزي بهه ،؛ بر شما باد كه عیو كناد؛ عیو جهز عهزت (5، ح108، 2ش، ج1363)كلاني،

امام باقر .یداوند شما را عزيز گرداند ا زايد. پد يكدي ر را عیو كناد تابند یدا نمي

؛ (6)همهان، ح «الندامة لي العفو افضل و ايسر م النداماة لاي العقوباة » رمود: ناز

روايهت مههم «مالهك بهن انهد » .تر از پشاماني بر مجازات استپشاماني بر عیو بهتر و آسان

حنبه ، احمهدبن ) «بالعفوامر فيه القصاص اال امر فيه مارفع الي رسول اهلل»كند: مي

مطرح نشد؛ گا امري كه دربردارند قصا باشد، نزد پاامبر؛ هاچ(213، 3، جتابي

.صاحب ح را امر به عیو نمود ،م ر اينكه آن حيرت

ایتاهار اجهراي قصها را ،شود كه اگرچه شارع مقهدر بر آنچه گذشت آشكار مي بنا

اسهت كهه داد ؛ ولي غر شارع مقدر اين نبود قراردم او ي ديد و يا اولااایتاار بز در

ي چوبه دار و اجهراي قصها باشهام؛ بلكهه مكهررا در تعهالام قهرآن و يروز شاهد برپا هر

اسهت و حتهي قاضهي و حهاكم ناهز توصا به عیو وارد شهد ،و ائم هدي باانات پاامبر

توصاه به عیو كنند. ،موظیند در چنان مواردي

كیان جامعه و شها. حفظ ارز6-5

اي هسهتند كهه از سهوي شهارع مقهدر تشهريع گارانهه مجازاتهاي شديد و سخت ،حدود

انهد كهه اند. اين مجازاتها داراي تعهداد محهدودي هسهتند و بهراي جرائمهي وضهع شهد شد

مهثال قطهع ؛دههد ارزشهاي اساسي جامعه و نهادهاي مهم آن را مورد تجاوز و تعدي قرار مي

جامعهه ي تهديد اصه مالكاهت در اجرم سرقت است كه ارتكا آن به معندست، مجازات

اسهت. اين حد براي محا ظت از آن نهاد اساسي جامعه وضع و تشهريع شهد ،واقع است. در

رجم و قت براي حیاظت از ارزش اساسي عیهت و پاكهدامني و در جههت ،مجازات تازيانه

اسهت. حمايت از نهاد یانواد وضع شهد نف و درعتجاوز به مقابله با ارتباطات نامشروع و

حمايت از قهو تعقه و تیكهر ا هراد جامعهه و د هاع از آن ،هدف اساسي از حد شر یمر

حهد ،حد محاربه و بغهي و در د هاع از ديهن ،است. در د اع از امنات عمومي و نظام اسالمي

كنام.مشاهد ميحد قذف را ،ارتداد و در حمايت از عر و آبروي مردم

99

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

بههه جاي ها حههدود در حمايهت از ارزشههها و نهادههاي اساسههي جامعههه امارالمهؤمنان

فرض اهلل... و القصاص حقنا للدماء و اقامة الحدود اظاماا » رمايهد: تصريح كرد ، مي

؛ یداوند قصا را براي حیظ یونهها و حهدود را (244)نهج البالغه، حكمت «للمحارم...

.ها مقرر رمودشت حرمتبراي بزرگدا

قاطعاهت آنهاسهت ناپهذيري و هاي مجازاتهاي حدود، شدت، وريت، تعطاه از ويدگي

نظر شارع هاي اساسي جامعه دردهند اهمات وق العاد ارزشها و نهادكه به نوب یود نشان

است.

اصالح و بازپروري بزهکار .6-6

شان داد و در موارد و مراحلي، توب بزهكهار اي به توبه نالعاد تماي وق ،شارع مقدر

حاضر بهه ،نهايت آن ا كه بزهكار است. البته در را موجب معا ات از مجازات، مقرر نمود

احترام بهه هنجارهها و ارزشههاي جامعهه ناسهت، نوبهت بهه توبه و بازگشت به مسار صحاح و

يدترين مجازاتها، مث حهدود و باني اسالمي، حتي شدرسد. مطاب جهانإعمال مجازاتها مي

شهوند. در بزهكهار، ارزيهابي مهي بهراي هم هم براي جامعه و ؛عنوان رحمت الهيقصا ، به

ي يهها اتیاق مجازاتها )تعزيرات(، سااسهت كایهري اسهالم بهه اعمهال واكهنش غالب قريب به

ي از يبها گرايش دارد كه بتواند بزهكار را اصالح، تأديب و بازپروري نمايد. درصد بسهاار

دهند كه تعاان نهوع اقدامات كایري حقوق جزاي اسالمي را مجازاتهاي تعزيري تشكا مي

شهد اسهت. طبعها امهام المسهلمان و و مازان آن بر عهد امام مسلمان و حهاكم شهرع نههاد

آيند، بايهد دار روزآمدكردن احكام شرع مقدر به حسا ميمجلد قانون ذاري كه عهد

ها را با توجه به مقتياات زمان به طريقي مقهرر نماينهد كهه گونه از مجازاتايننوع و مازان

در راستاي وصول به غر شارع مقدر، موجبهات بهازپروري و اصهالح بزهكهار را هراهم

نمايد.

جبران خسارات ناشی از جرم. 6-7

ه، گر ته حقهوق جهزاي مهدرن قهرار شناسهي و توجه جرم ديدگاهي كه ایارا بساار مورد

گنها تواند ا راد بيتوجهي بدان ميديد از جرم است؛ عاملي كه بيديد و زيانتوجه به بز

100

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

آمد از جرم، گر تار عواقبي ناهنجار نمايهد و آنهان پذير جامعه را در گردا حاص و قانون

اي كهه يكهي از گريزانهه سهوق دههد. یهانواد قهانوني و يها قهانون غاهر سوي ر تارهاي را به

در نتاجهه سههرقت، دهههد، يهها كسههاني كهههاي مجرمانههه از دسههت مههيعزيههزانش را در واقعههه

گردنهد، اگهر ناپهذير مهادي مهي كالهبرداري، یاانت در امانت و... متحم صهدمات جبهران

مهري جامعه قرار گارند، ممكن است به سهادگي بهه ورطه بزهكهاري بي توجهي ومورد بي

جويانهه، جهرائم مهالي يها ههاي انتقهام جديدي، همچون یشهونت بغلطند و جامعه را با جرائم

اي به اين امر مبذول شهد ويد عنايت ،اسالم كایريایالقي متعدد روبرو كنند. در سااست

ديهد يها رسهادگي بهه بهز است. هدف و مقصد بسهااري از احكهام جزائهي اسهالم توجهه و

قهدر از سهپردن ایتاهار قصها بهه ديد از جرم است. يكهي از اههداف مههم شهارع م زيان

آماز بعدي بها ان اهز تشیي یاطر آنان و جلوگاري از جرائم یشونت ،علاه و اولااءدممجني

ههاي غاهر توان در حكم به وجو پردایت ديه در قت ي است. همان هدف را مييجوانتقام

،يهات اسهت كهه غهر اساسهي شهارع در تشهريع د روشني آشكار عمدي مشاهد نمود. به

است تا آنجا كه وقتي قت به صهورت كهامال ديد بود جرم بر بز توجه به صدمات ناشي از

احتاهاطي يها حهد بهي تهوان قاته را، حتهي در شهود و نمهي تصاد ي و یطاي مح واقع مي

در چنهان دانست و او را مالمت نمهود، مقصر ،مبا تي يا عدم توجه به مقررات و نظاماتبي

عههد كند و پردایهت ديهه را بهر توجهي نميديد بيم به شرايط حاصله براي بز موردي ه

صورتي كه عاقله توان پردایت ديه را نداشته باشهند، پردایهت ديهه بهر گذارد. درعاقله مي

مورد دي هر ناهز كهه مسهؤول هر در وه هم از پردایت ديه عاجز باشد عهد جاني و اگر او

است المال مسلمان نهاد ، اين امر را بر عهد بات ه ایت آن باشدعاجز از پرد ،پردایت ديه

از ابهوا عاقلهه، 4؛ همهان، بها 1ح ،از ابوا قصها 25، با 19، جق1414)حر عاملي،

حهدودي، جبهران يها حهداق تها ديهد را كهامال و صدم وارد بهر بهز ،صورت به هر .(1ح

نانچه كسي اقرار به قت كند و بعد دي ري بهه نمايد. توجه به اين هدف تا آنجاست كه چمي

هردي در افهر ازدحهام (، يها 1از ابوا دعوي القته ، ح 4)همان، با نمايدهمان قت اقرار

، با 4، جش1363؛ صدوق، 5و3، 2، 1از ابوا دعوي القت ، ح 6كشته شود )همان، با

بهراي يها تن قاته بهه نتاجهه و يا در هر موردي كه تهالش (427زحام ا عااد، حمن مات ي

، ش1363)صدوق، «اليطل دم امرؤ مسلم»مبناي عدم جواز هدرر تن یون ا راد نرسد، بر

101

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

دار پردایهت ديهه شهنایته (، بات المال عههد 14، ح26، 3، جش1363؛ طوسي، 101

است. شد

م ديهد ناهز از مقاصهد مهه بر آنچه گذشهت، جبهران یسهارت و صهدم وارد بهر بهز بنا

گردد. اين امر هموار بايد مورد توجه قاهان و قانون ذاران و اربها محسو مي ،شريعت

قرار داشته باشد؛ چه بسا بر مبناي همان غر و مقصد مهم شارع، بتوان آنچهه را كهه ءقيا

ديهد از سهوي امروز در قوانان بریي كشورها، به صهورت جبهران یسهارات وارد بهر بهز

اسهت در سااسهت كایهري اسهالم مقهرر نمهود تها طرح و معمهول شهد دولت و حكومت، م

دوش دي هر بهر نشد ، یهود بهاري ديدگان به مسارهاي نامطلو كشاد وساله، هم بز بدين

امناهت عمهومي اسهت، در دار حیظ نظهم و حاكمات كه عهد جامعه ن ردند و هم دولت و

د. نگردزير به پردایت یسارت وارد ناگ مقاب قصور يا تقصار یود مسؤول شنایته شد و

وظايف اجتماعي دي ر، به عنوان روزآمدسازي توان همچون بسااري ازچنان حكمي را مي

عههد اسالم در قالب حكم حكهومتي و مصهوبات مجلهد قانون هذاري بهر كایري سااست

المال نهاد.بات

گیرینتیجه

،سااسهت كایهري ي مهرتبط بها در احكهام شهرع در اين مقاله اين نتاجه حاصه شهد كهه

مسار روزآمدي سااست كایهري اسهالم، دائمها در اند و بايد دراي مورد توجهاهداف عمد

و تقنان قانون ذاران مورد نظر باشند. البته غالب آنها منشأ احكهام جزائهي قهرار ءاجتهاد قها

نااز شرايط زماني وصورت اقتياي اند و مواردي ناز داراي اين ويدگي هستند كه درگر ته

ان هاري شهد ، آنها جهرم حیاظت از قانون ذاران در جهت تأمان يا سوي قاهان و جامعه از

اههداف باني گردد. گیتني است كهه مقاصهد و اعمال واكنش اجتماعي پاش مراح تعاان و

توانند در چنان رونهدي ايیهاي نقهش نماينهد كهه بهه صهورت قطعهي و بهه شريعت آن ا مي

ادراك گردند. ،وعيصورت ن

102

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

منابعآستان قدس رضوی، شرکت :دهشم ،(1385) اهلل مكارم شیرازیية، ترجمح فارسی آدیجم رآنق .1

. 5، چنشربه االسااالم، گااردآوری: سااید رضاای، ترجمااه و شاارح : سااید علینقاای فاای نهااا البشغااه .2

. 2چ ا،نا، بیج، بیش(1351/ق1392)

، کشمی اهای فلسفی ژوهشپ ،«مندی از محاکمه عادالنهحق بهره»(، 1388خوندی، محمود )آ .3

.1378پاییز، 1ش

.1381، بهار32و31، شفقه(، 1381علی )آذر آبادگان، حسین .4

اد اشحوزه. :قم، 11و 5ج، لسان العرب، (1363) ، ابواش ض جما اشدینن منظوراب .5

.اادردار :بیروت، 3ج، مسنداحمد، تا()بی (أبو عبداهلل اششیبانیحنب )احمدبن .6

:، قام عان آل الرساول العقولت ف، (1363) شعبهبنحسینبنعلیبنابومحمدحسن ،حرانیاش .7

. 2نشر اسالمی، چ سسةمؤ

.3چ االسالمی، مجمع اش كر :قم، 5و3ج، لمکاسبکتاب ا، ق(1420) مرتضی، اریصان .8

اد ، تهران: وزارت فرهنگ و ارشحاشية المكاسبق(، 1406عبداشحسین نج ی)بنایروانی، علی .9

1اسالمی، چ

پژوهشاگاه علاوم و :قام ، 1ج، آالوالرحمن فای تفسایرالقرآن ، ق(1428) بالغی، محمدجواد .10

.1چ فرهنگ اسالمی،

، دمشق: دار اشقلم.5، جالسنن الکبری ق(،1414حسین )بیهقی، احمدبن .11

.4، تهران: دنیای دانش، چنهج الفصاحة(، 1382پاینده، ابواشقاسم ) .12

خاولی، اهلل سیدابواشقاسمية، تقریرات دروس فقه آمصباح الفقاهه، تا()بی توحیدی، محمدعلی .13

.نا، بیجابی

،5، ج(اح العربياة تاج اللغة و صاح ) الص اح، (م1987/ق1407) حمااد بنجوهری، اسماعی .14

.4داراشعلم شلمالیین، چ :بیروت

، وسائل الشيعة الي تحصايل مساائل الشاريعة تفصيل ق(، 1414حسن )عاملی، محمدبن حر .15

، 18، 17، 16، 15، 13، 12، 11، 9، 8، 6، 3، 2، 1آ اشبیات الحیااا اشتاراج، ج سسةمؤتحقیق:

. 2چ ج،آ اشبیت الحیاا اشترا سسةمؤ ، قم:29و28، 27، 24، 19

تاا ، (م1994/ق1414) حسینی واسطی زبیدی حن ی، محب اشدین ابوفی سیدمحمدمرتضی .16 داراش كر. :، بیروتالعروس من جواهر القاموس

.1بوستان کتا ، چ :، قمفلسفة قصاص از دیدگا، اسشم، (1380) اهللخسروشاهی، قدرت .17

،کبیار مفاتیح الغیب )تفسایر تا(، )بیاشحسین اشقرشی )فخر رازی( عمربنبنرازی، فخراشدین محمد .18

. ناجا، بی، بی22و20،11ج

103

د کص

قام

یفر

ییشر

تع

یس / دعل

حمدم

یمد

اح ی

هراب

ی

، ترجماه سیدحسان اساالمی و اهاداف دیان از دیادگا، شاا بی (، 1376ریسونی، احماد ) .19

سیدمحمدعلی احمدی ابهری، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسالمی.

:، بیاروت نتفسایرالقرآ االذهاان الای ارشااد ، م(2006/ق1427) سبزواری نج ی، شیخ محمد .20

. 1چ شلمطبوعات، داراشتعارف

.1حیدریه، چمطبعة ، نج : جامع االخبارتا(، محمد )بییری، محمدبنعش .21

، 2ج، مان الی ضار، الفقیاه ، (1363) یمقاش هویاببنبنیسحاشنبیلعندبمحر م عجواب ادوق، .22

.2چ ،دفتر انتشارات اسالمی :قم، 4و3

اعلمی، :بیروت، 5و1ج، تفسیرالقرآنالمیزان فی، م(1997ق/1417) محمدحسینطباطبالی، سید .23

.1چ

، تحقیق خرسان، 2ج، االحتجا ، م(2000ق/1421) طاشبابیبنعلیاحمدبن ابومنصورطبرسی، .24

. 3چ اعلمی، :بیروت

، القارآن تفسیر البیان فی مجمع ،م(1995ق/1415) حسنبنفض االسالم ابوعلی امینطبرسی، .25

. 1چ اعلمی، :بیروت، 8و 5ج

تحقیاق و ، 10و7، 3ج، التبیان فی تفسایر القارآن ، ق(1409) حسنمحمدبنطوسی، ابوجع ر .26

.1چدار إحیاا اشتراج اشعربی، بیروت: احمد حبیب قصیر اشعاملی، تصحیح:

تعلیق: تحقیق و، اختلف من االخبار االستبصار فیما، (1363) حسنمحمدبنطوسی، ابوجع ر .27

. 4چ داراشكتب االسالمیه، :ن اشموسوی اشخرسان، تهرانسیدحس

،10و7، 6، جفای شارح المقنعاه االحکاام تهایب، (1364) --------------------- .28

داراشكتاب ، تهاران: تحقیق: سیدحسن اشموساوی اشخرساان، تصاحیح: شایخ محماد آخونادی

.3چاالسالمیه،

.4چ ،اسماعیلیان :قم ،1ج، ثقلیننورالتفسیر ، (1370) جمعهبنعلی عروسی حویزی، عبد .29

مشاهد: ،آ اشبیات سسۀة ماؤ ، ق(1406) اش قه اشمنسو اشی االماام اشرضاا ؛فقه الرضا .30

. 1، چاشمؤتمر اشعاشمی شالمام اشرضا

، تحقیاق: محماد فاؤاد عباداشباقی، 2، جسنن ابن ماجاه تا(، ماجه )بییزیدبنقزوینی، محمدبن .31

بیروت: داراش كر.

تصاحیح و تعلیاق: ، 7و 5، 2، 1ج، کافیال ،(1363) اسحاقبنیعقو ر محمدبنأبو جع ، کلینی .32

.5چ، داراشكتب االسالمیه :تهراناکبر غ اری، علی

دفتار :قام ، 1ج، ب رالغراقاب الادققاقق و کناز تفسایر ، ق(1407) مشهدی قمی، میرزامحماد .33

. 1چ انتشارات اسالمی جامعح مدرسین حوزۀ علمیح قم،

داراشكتاب االساالمیه، :تهاران ، 11و1ج، نمونه تفسیر، (1385) دیگران و اارن مكارم شیرازی، .34

. 32چ

104

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

، 9و4ج ،ق(1392) (جماا عبداشنااار عۀة مشهور به موساو ) الفقه االسشمی المقارن ةموسو .35

. میةاالعلی شلشؤون االسال اشمجلس :هقاهر

، 27، 21 ،14، 5ج، ع االساشم قفای شارح شارا واهر الکاشم ج، (1362) نج ی، محمدحسن .36

.3چ شكتب االسالمیه،دارا :هرانت ی،قوچان : عباستحقیق، 41و40

و مساتنبط لقمستدرک الوسا، م(1988ق/1409) )محدج نوری( طبرسی، میرزا حسین نوری .37 . 2، چالحیاا اشتراج اشبیتآ سسةمؤ :قم، 18و17، 13، 9، 3ج، المساقل

. 1382، بهار35، ش10، سا فقه .38

105-124صفحات /2، پیاپی1395، پاییز و زمستان دوم ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

ذبائح اهل کتاب تیدر حل یفقه یپژوهش

قرآن اتیبر آ دیکأبا ت *سیدرضی قادری

چکیده

له ذباائ أماا مسا یامروز ۀجامع یاز مسائل مهم و مورد ابتال یکیکه ستین یدیترد

است که یاست. البته مراد ذبائح یفراوان یو عمل یثمرات علم یاهل کتاب است که دارا

اسالم ذب کارد باشا.د. از جن اا کاه اماروز ، ارتبا اات و شرایطمطابق با ،اهل کتاب

مضاعف جلو ،بحث نیا تیاهم ،کرد دایپ یشتریب توسعت و کثر ،مسافرتها و معامالت

باه نیو معاصار نیخرأمت ء،اعم از قدما ؛فقهاءک.د. نگارند با استقصاء کامل در اقوال یم

،عمد لیدر حرمت ذبائ اهل کتاب وجود ندارد. دل یکه اجماع و تسلم د یرس هینت نیا

مائاد اسات ةسور 5ۀ یو ج انعام ةسور 121ۀ یجن ج نیتراست که مهم یاله اتیاز ج یبرخ

اسالم در ذاب ندارد تیبر شر یداللت چیک.د و هیم هیداللت بر وجوب تسم یاول هیکه ج

نیا در ک.اار ا .ک.اد ی عام اهل کتاب از جمله ذبائ جنها م تیدوم هم داللت بر حل هیو ج

. اسات هماورد توجاه قارار ترفتا ،بحث نیکه در اوارد شد زین یمتعدد اتیروا ،اتیج

قول را از متانت نیاقامه شد است که ا تیحل نیبر ا زین یشواهد و قرائن متعدد همچ.ین

هودی ،بحث نیاز اهل کتاب در ا قنیک.د. الزم به ذکر است قدر متیبرخوردار م تیو حقان

.اندحکم دانسته نیشامل انیز م وس را فقهاءاز یهر چ.د برخ ؛است یو نصار

واژگان کلیدي

.حهیذب ، اهل کتاب، اسالم، ذاب ، ذب

27/10/1395تأیید: 1/8/1395دریافت: .(ghaderi1@chmail.ir) سطح چهار و استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم *

106

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

مقدمه

میانسان را از گهواره تا گوور تظ و یانسان و جامعه است و برنامه زندگ ۀادار یتئور ،فقه

یاسالم یهااز دانش یکمتر دانش یبرا ریو فراگ یجد نیچظ یحضور دیکظد. بدون تردیم

و یمباحو فقهو تیو نکتوه اسوت کوه اهم نیاسوا همو رفوت. بور سراغ گ توانمی یو انسان

.نمایدمی یضرور اریحول مسائل آن بس ینگرژرف

و تیو از حاکم شوه یهم ،خیدر طوول توار عهیتوجه داشت که فقوه شو دیبا ،گرید یسو از

میع و یفقهوا است کوه نیدر ا هیداشته شده است. اعجاب و اعجاز قضجامعه دور نگه ۀادار

و آن هوم بوا قیو ژرف و عم اریرا بسو یناخواسته مباح فقه یانزوا و دور نیال ادنبهن بأالش

نیکورده و بوه تودو یبررسو یاسالم لیبر مظابع اص هیبا تک یابواب فقه یدر تمام یگستردگ

کوه ارتباطواد در رفوت و آمودها یاند. لکن در جامعه امروزدهیازیدست یکتب ارزشمظد

کامول و یبا تتبعو یاز مباح فقه کیهر نمایدمیزم کرده ال دایپ یشتریوسعت و کثرد ب

مظود بهوره یفقهو قواد یتحق نیاز ا زین یاقه قرار گرفته تا جامعه و جهان امروزواسع مورد مد

در وارداد ذبوائ زیو و ن یخوارج یسوررها نیو کوه در ا ءاز مسوائل موورد ابوتال یکیشوند.

مت ذبائ اهل کتاب اسوت. نگارنوده حر ای تیحل کظدمیمهم جلوه اریبس گانهیب یکشورها

یکوه بورا ءدر اقووال قودما ژهیو وهباز فقهاء نیمعاصر و نیخرأبا استقصاء در اقوال قدماء، مت

بوه مسوأله یفقهو ۀکامل در ادلو یو با بررس شودمیاجماع به آنها مراجعه ایشهرد لیتحص

ذبوائ تیه قول به حلک دهیرس جهینت نیبه ا نیمعصوم ادیروا زیو ن یاله ادیدر آ ژهیو

بوا بتوه ال ؛سوازگار اسوت یاله ادیبرخوردار است و با آ یشتریاهل کتاب از قود و متانت ب

ذبائ اهل کتواب آن اسوت کوه تیذب شود. مراد از حل یاسالم عتیکه مطابق شر دیق نیا

.ستین تیمانع از حل ،بودناهل کتاب ظکهیو ا ستیشرط ن ،بودن در ذب مسلمان

مسألهظرات در ن یبررس

نکتوه ایون است ضروری میبپرداز« اسالم در ذاب تیشرط» هلأمس یاز آنکه به بررس قبل

بوه کلمواد قیو توجه کامول و دق یالزم است هر محقق یدر مباح فقه که میرا متذکر شو

قابل توجه است: ،توجه به کلماد و عباراد آنان از چظد جهت رایز ؛داشته باشد فقهاء

یقوو یو شوهرتها دهوا، اجماعوا ، تسوالم ءخصوصا قدما فقهاءاجعه به کلماد با مر :اوال

107

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

یدر

قای

رضید

س

،یزنجوان یریشوود ششوب یبه حکم شرع ظانیاطم ایکه ممکن است موجب علم شودمیمشخص

.(86ص ،14، ج1382

اسوا نیو ابر حجت یا سظدی، نری یا اثباد گردد. ممکن است فقهاءبا تتبع در کلماد :ایثان

،یشواهرود یشهاشوم شودمیمشخص ییفتوا ایو تیعمل آنها نسبت به روا ای فقهاءراض عکه ا

.(26، ص1392

یحتو ایو و تیو تقو یتو یروا ای هیاز آ هیممکن است است هار فق فقهاءبا مراجعه به کلماد :ثالثا

.شهمان( قابل استراده است اریکظظد که بسیم یفهم خود را از ادله تشر فقهاء رایز ؛شود جادیا

ءقدما یدگاههاید

یفتوو حایاست که صر «یعمان لیعق یابن اب»شده مسأله نیکه متذکر ا یعیش هیفق نیاول

؛«و ذبوائحم یو الظصوار هوود یال دیال بوا بصو »: دیفرمایاهل کتاب داده و م یذبا تیبه حل

.(296، ص8، جق1418 ،یشحل ستیبر آن ن یاشکال چیه انیحیو مس انیهودیشکار و ذب

کراهوت » :دیو فرمایمو یول ،ذبائ اهل کتاب دارد تیهم حکم به حل ،یاسکاف دیظابن ج

.شهمان( «دارد

و یو النصللنا یهلل یال ةحللیتاکللذ أل»: فرمایوودمووی «المقظووع»در کتوواب ،صوودوق خیشوو

شصودوق، «کلهلا أس أفلا ا کلن اسل اهلل فل ل هلا یاهلل عل ذکنونیل اال ا ا سلمتهه یالمج س

اسوم دیبشوظو ظکوه یمگور ا ،را نخور انیو مجوس انیحیو مس انیهودیتار کش ؛(410، صق1401

.ستیکل آن نأاند اشکال در ذب و دهخدا بر ذبائحشان برده باشظد. پس اگر اسم خدا را بر

بلکوه ،دانود یذبو نمو تیو که اسوالم را شورط در حل شودمیصدوق استراده خیعبارد ش از

،شورط را اهول کتواب مراعواد کظظود نیو کوه اگور ا بردن اسم خداوند هظگام ذب اسوت ،مالک

داند.یذبائ نم تیحل یبودن را مانع برااهل کتاب گرید ریاست. به تعب یبر ذب آنها جار تیحل

شوود موی عبوارد را متوذکر نیهمو زین «ةیالهدا»خود گرید یکتاب فقه رصدوق د خیش

.(291، صق1405 شصدوق،

هظگام ذب را هیتسم ن،یو صابئ انیحیو مس انیهودیکه از آنجا»: فرمایدمی زین دیمر خیش

د،یو شمر «لذا ذبائ آنها حرام است .برندیدانظد و نه مستحب، پس نام خدا را نمینه واجب م

.(579، صق1410

108

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

بلکوه آنهوه را ،دانود یبودن نمو ذاب یبودن را مانع برااهل کتاب هم دیمر خیش ،نیبظابرا

است. «هیتسم»داند یشرط در ذب م

ان لاح اللذ کهلا ةیل و مما ا فن ت ل االمام »: یدگومینیز یعلم الهد یمرتض دیس

و انمه هیم اسم ا لل ذکریم کلوا مما لم أو ال ت :یاالجماع و ق ل تتلال لنایمحنم ل

انود داده یبوه آن فتوو هیو کوه تظهوا امام یاز مسوائل ؛(188، صق1417 ،یشعلم الهد «لفسق

.قرآن است هیما اجماع و آ لیهل کتاب است. دلحرمت ذبائ ا

یتووجه ،که چون اهل کتواب هظگوام ذبو ظیبه ا کظدمیاستدالل بر حرمت ،یمرتض دیس سپس

.ذبائ آنها حرام است شهمان( پس ،باب ندارند نیبه خداوند در ا یو معرفت شتهبه اسم خداوند ندا

بوه یفتوو «ةیل الظهوا »در کتاب حایقدماست که صر نیدر ب یعیش هیفق نیاول ،یطوس خیش

: فرمایدمیحرمت ذبائ اهل کتاب داده و کاان او ایهودیتوالها اجناس الکفار یفمت نیالمسلم ریغ توالهایان جوزیال»

تاا )طوسای بای «حهیکل ذبأ جوزیفال سمیاو لم یسم ایاو مجوس اینصران

از یاه فردگهر .ودعهده دار ذبح ش ر مسلمانیغ ستین زیجا ؛(90 ص3ج

باشاد یمجوس ای ینصران ای یهودیخواه ؛دار ذبح شوداجناس کافران عهده

.ستین زیجا حهینبرد خوردن آن ذب ایاسم خداوند را هنگام ذبح ببرد

،اهول کتواب داده حهیبا صراحت حکم به حرمت ذب هیچظد در کتاب الظها هربا این حال

حکوم بوه حرموت ذبوائ اهول عهیشو یفقهااز نیمحقق»: فرمایدمی «الخالف»لکن در کتاب

سوپس در اسوتدالل بوه حرموت . «انود آن شوده تیو قائول بوه حل یاعوده یولو ،نداهکتاب داد

عارف بوا هظگوام چرا که ؛برندیاسم خدا را نم ،ذب نیچون اهل کتاب در ح»: فرمایدمی

.(249ص ،3ج، ق1416 ،یطوسش «لذا ذبائ آنها حرام است ،ستظدیذب ن

؛ ذابو واجوب «حکموه یمومظوا او فو کوون یان حبیوالذاب »: فرمایدمینیز ابن حمزه

.(179ص ق،1408ابن حمزه، ش «است عهیباشد که در حکم ش یکس ای عهیاست ش

الوذب یتولیان جوزیال»: نویسدمی حایاست صر یطوس خیابن براج که شاگرد ش یقاض

.(439ص ،2ج ق،1406ابن براج، ش «اال من کان مسلما من اهل الحق

نوام خودا را ظهوا یچوون ا ؛سوت یحوالل ن ،ذبائ اهل کتاب»: فرمایدمیابن زهره همهظین

.(397ص ق،1417ابن زهره، ش «برندیهظگام ذب نم

109

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

.(105ص ،3ج، ق1428 ،یعبارد را دارد شحل نیهم «سرائر»در هم سیابن ادر

هیف شرطیاما الذاب ف»: آورده است «شرائع»که آخر القدماء است، در کتاب حلی محقق

.(204ص ،3ج، ش1373 ،یحلو ش «اشوهرهما المظوع توان یروا یالکتواب یاالسالم او حکمه و فو

بوا آنکوه در ابتودا . محقوق (59ص توا، بی ،یدارد شحل «مختصر الظافع»مطلب را در نیهم یو

قوول اشوهر بور »: رمایود فموی لکن در مورد ذب اهول کتواب ،داندیاسالم را شرط در ذب م

هوم شوهرد ؛مراد از اشوهر »اند: فرموده فقهاءاز یهمانطور که برخ ؛«حرمت و مظع آن است

.(84ص ،12، جق1410 ،ییشطباطبا «ییاست و هم شهرد فتوا ییروا

نوه تظهوا در ،که حرمت ذبائ اهل کتاب شودمیمشخص فقهای متقدم،اقوال یبررس با

سوت یبرخوردار ن زین یاز شهرد قو یبلکه حت ،ستیجماع برخوردار نا ایم از تسل ءنزد قدما

یابوه گونوه بووده؛ مورد اخوتالف گرته است،حرمت همانطور که مرحوم محقق نیبلکه ا و

که قائل به حرمت ذبوائ اهول کتواب ییفقهااز یالبته برخ .تاشهر با حرمت اس تیکه روا

نوام خودا را ،که اهول کتواب ظیمستظد است به ا حرمت نیا :اندکردهاستدالل حایصر اندشده

ط ذب باشد.یدر شرا تیبودن مانع حلکه اهل کتابظی، نه ابرندمیهظگام ذب ن

نیخرأمت دیدگاههای

: فرموووده اسووت «عهیمختلووا الشوو»اسووت در کتوواب نیخرأ متووأکووه در ر یحلوو عالمووه

و یو الظصوار هودیکوال ةملاهل الذبائ الکرار مطلقا سواء کان میالمشهور عظد علمائظا تحر»

.(295ص ،8ج ق،1418 ،یحلش «ال المجو او

خوود گور ید یعالمه در کتوب فقهو .دهدمیقرار تیقول مشهور را مورد تقو سپسوی

ق،1410 ،یحلو ش «ارشواد االذهوان »( و 318ص ،3ج ق،1419 ،یحلو ش «قواعد االحکوام »مثل

نیو ا یسوه قوول بورا «االحکوام ریو حرت»در کتاب یول ،عباراد را دارد نی( هم106ص ،2ج

ق،1421 ،یحلو شدانود یرا مظع و حرمت ذبائ اهل کتاب مو اص و قول کردهمطرح مسأله

.(622ص ،4ج

اول، دیشووهش« الووذاب االسووالم او حکمووه یفوو شوورطیو »: گویوودمووی حایاول صوور دیشووه

.(99، صق1410

قورآن یفقهو ادیو آ یسو کوه برر «کظز العرفان»اول در کتاب دیشاگرد شه ؛مقداد فاضل

110

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

موتقن بور حرموت ذبوائ اهول کتواب یلو یپردازد دلیذب م ادیآ نییاست بعد از آنکه به تب

لوذا ،کظود میبر حرمت ذبائ اهل کتاب استدالل عهیش یفقهاقول مشهور بر لکن ،ابدیینم

بواز اوبورای یگوره فقهو نیو طلبد که ایو از خداوند م شودمی مسألهدر نیدر انتها از متوقر

.(312ص ،2ج، ق1343فاضل مقداد، ش شود

و منشلا نیالکهلا ةحل یحکل یاخهلل االحلحا فل »: فرمایود موی ابتدا زین یثان دیشه

ق،1421، یثوان دیششوه «نیملن الرلنف ةنیل کث ی لک و لل یف اتیاخه ف النوا ،االخه ف

نیو ا أظشو نود و م اهاخوتالف کورد ،اهول کتواب حوه یدر حکم ذب عهیش یفقها ؛(452ص ،11ج

بعود ،سوپس .هستظد ادیدو طرف ز هراز ادیروا نیاست که ا ادیاختالف، اختالف در روا

بلکوه بور ،بر حرمت ندارنود ینه تظها داللت ،ادیروا نیا»: یدگومی حایصر ادیروا یاز بررس

مع وم یچون مطوابق بوا فتووا ؛میریپذیلکن ما قول به حرمت را م ،بودن داللت دارندحالل

عه شومرده شوود مضوافا یمذهب ش ادیجزء ضرور است کیکه نزد یست به حداصحاب ا

.همان(ش «هم هست اطیکه مطابق با احت

ذبوائ تیو بوه حل مسوأله نیو ا یبعد از بررس ،«و البرهان ةمجمع الرائد»در یلیاردبمحقق

،عام و مطلق هستظد ،دالئل حرمت ذبائ اهل کتاب»: گویدتمایل پیدا کرده، میاهل کتاب

،یلو یاردبش «ذبائ آنها حالل اسوت ظدیبگو هیتسم ،اگر اهل کتاب ظکهیشوند به ا یم دیلذا مق

.(78ص ،11ج ق،1421

یفقهوا بعد از آنکه اقوال و ادلوه « ذبائ اهل الکتاب»به نام یمستقل ۀدر رسال ییبها خیش

.(89، صق1428 ،یبهائش ردیپذیرا م تیکرده در انتها قول به حل یرا بررس یو سظ عهیش

،یاصورهان ش «اهل الکتاب وفاقوا للمشوهور ةحی حلیال»: هم معتقد است «اللثام کاشا»

.(212ص ،9ج ق،1422

قائول بوه حرموت ذبوائ اهول ،مستوفا بح کرده اریبس مسأله نیجواهر که در ا صاحب

.(29ص ،36ج، ش1365 ،ینجرشکتاب شده است

موورد مسوأله زیو آنوان ن نیکوه در بو شودمی مشخص نیخرأن راد مت یبا بررس ،نیبظابرا

یدر بررسو نکه( با آ465ص ،11ج ق،1421 ،یثان دیشهش فقهاء نیاز ا یاختالف بوده و برخ

قائل بوه فقهاء ییلکن با استدالل به شهرد فتوا ،نداهنکرد دایپ یمتقظ لیدل ،حرمت یادله برا

( و 78ص ،11ج ق،1421 ،یلوویشاردب یلو یمثول محقووق اردب گوورید یو برخو انوودشوده حرموت

111

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

یرا بررسو مسوأله ادیو ( بعود از آنکوه روا 89ص، 12، جق1415 ،ییطباطبوا شاضیصاحب ر

دانسوته و اهول هیشده و علت حرمت را عدم تسوم تیقائل به حل ،هیتسم ورد، در صکظدمی

اند.ندانسته تیحل یبودن را مانع براکتاب

نیمعاصر نظرات

،یظو یاموام خم ش یظی(، امام خم291ص ،2ج، ق1410 ،ییشخو ییخو ا یةآ ،نیمعاصر از

دی( و سووو292ص ،2ج توووا،بوووی ،یگوووانیشگلپا یگوووانیگلپا ا یلللةآ(، 199ص ،2ج، ق1403

حای(، صور 185ص ،22ج ق،1417 ،یسوبزوار ش «مهوذب االحکوام »در یسوبزوار یعبداالعل

.اندشدهقائل به حرمت ذبائ اهل کتاب

اسوالم در ذابو را تیبعود از آنکوه شورط «لهیلوسرایتحر»در یظیمام خماعظوان نمونه به

یعلل یالکهلا یحهل ،نهیل کان ام غ الکافن مشنکا ةحیف تحذ »: فرمایدمی ،کظدمیمطرح

همان(.ش «یاالق

مسألهادله یبررس

یکوه برخو ایگونوه به ؛است یاختالف اریبس مسألهمشخص شد که فقهاءاقوال یبررس با

قائول بوه یو برخو تیو قائول بوه حل گور ید یذبائ اهل کتاب و برخو قائل به حرمت فقهاءاز

کتواب درقائل به حرموت و حایصر یدر کتاب یطوس خیش همهون یو برخ مسألهتوقا در

و یثوان دیکوه شوه ر چظود . لکن هداندمیبه هظگام ذب هیحرمت را به خاطر عدم تسم گرید

نیعمده در ا لیدل ، اماانددانسته ادیااختالف را اختالف در ادله و رو أمظش ،صاحب جواهر

در ادیو از روا یبرخو کرد، و لو یبررس دیرا هم با ادیروااگر چه .قرآن است ادیآ مسأله

،کورده یرا بررسو ادیو ابتدا آبظابراین، مطرح شده است. ادیهمان آ ریو در ترس ادیآ لیذ

.میپردازیم ادیروا لیسپس به تحل

یقرآن ۀادل .1

یفقهوا ذب در قورآن مطورح شوده و بوا ن ور بوه اسوتدالل مسألهکه در یاتیتوجه به آ با

مورد استظاد واقع شده است. هیکه سه آ شودمیمشخص مسأله نیدر ا عهین شأالشمیع

112

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

نحل ةسور 115و 114 یۀآ .1-1

نم ن یما فكلوا مما رزقك الله حالال طیبا واشكروا نعمم اللمه ن ك ک

( ن نما حرم للیك المیة والدم ولح الخنز یر ومآ أهل لغیر 114)تعبدوك

از پا ؛(115الله ب ه فمن اضطر غیر باغ وال لاد فإ ك الله غفور رحی )

خادا حالل ]و[ پاکیزه بخورید و نعمت آنچه خدا شما را روزى کرده است

جز این نیسات کاه ]خادا[ (11۴پرستید شکر گزارید )را اگر تنها او را مى

خوك و آنچه را که نام غیر خدا بر آن بارده شاده مردار و خون و گوشت

[ ناگزیر شاود احرام گردانیده است ]با این همه[ هر ک که ]به خوردن آنه

.(115خدا آمرزنده مهربان است ) نباشد قطعاخواه و سرکش و زیاده

مورد استدالل قورار گرفتوه عمودتا نواهر بوه ،هیدو آ نیدر مورد ا یفقه یهادر بح آنهه

هیشوب .(96، ص2، جق1405 ،یمطرح شده است شراوند« انما»دوم است که با اداد حصر هیآ

نیبو زیکه در تموا یاتظها نکتهمطرح شده است. زین 173و 172 ادیآ ،در سوره بقره هیآ نیهم

سوره بقره است کوه ادیبودن آیو مدن لسوره نح ادیبودن آیقابل ذکر است مک آیاد نیا

.(14ص ،3ج، ش1374 ،یینازل شده است شطباطبا ظهیبه مد امبریهجرد پ یدر ابتدا

ورد مو دیو کوه نبا کظود موی یتعوال یبارو عظایت داللت بر توجه زین ادیآ نیتکرار ا البته

نشوان از کظود موی انیو ب «انما»را با شیحرمت خو انیخداوند متعال ب ظکهی. اردیغرلت قرار گ

صوورد، نیو ا در غیور ؛ینوه حصور اضواف ،کظود موی مووارد چهارگانوه نیو در ا یقیحصر حق

.(59، صق1428 ،ییبهاش شودمیوجه یب ،و حصر صیتخص

یولو ، (91، صق1432مظ وور، ابنش ردیخود بمهاست که خود ب یوانیح ،در لغت «ةهیم»

ذب شده باشد ،یشرع ریوجه غ که بر یوانیح یاعم است و حت ،یو قرآن یدر اصطالح فقه

.(313ص ق،1421 ،یراغب اصرهانش شودمیشامل زیرا ن

یوانیو ح ؛اسوت « ا ریما اهل لغ»حرام شمرده شده ،هیآ نیکه در ا یااز موارد چهارگانه یکی

لکون ،اسوت توه یم قیاز مصواد « ا ریو ما اهول لغ » ظکهیبا ا .خدا برده شود ریغ آن نام ذب که هظگام

بووده مرسووم مشورکان نینووع ذبو در بو نیو چون ا ؛قرار داده است تهیم میشارع متعال آن را قس

یبورا یوانیدانستظد اگر حیاز مردم نم یاریاز آنجا که بس .(202ص ،8ج، ش1378 ب،یطش است

.همان(ش شده استتصری است بر حرمت آن تهیق مخدا ذب شود مصدا ریغ

احتمال دارد »: یدگومی «ا ریما اهل لغ» ریدر ترس «انیمجمع الب»در یمرحوم طبرس البته

113

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

باشود کوه یوانیو احتمال دارد موراد ح حتی خدا ذب شود و ریغ یباشد که برا یوانیح ،مراد

،یطبرسو ش «بور آن بورده شوود داخو ریو اسوم غ ،لکون هظگوام ذبو ،خدا ذب نشوود ریغ یبرا

. البتوه ردیو گیهور دو احتموال را در بور مو یحرموت الهو تیومعم .(297ص ،1ج، ش1372

احتموال »: فرمایود میو دهدمی یخود احتمال دوم را ترج ریدر ترس ییمرحوم عالمه طباطبا

لکن ،(14، ص3، جش1374 ،ییطباطباش «ستین یخاص اله انیبه ب ازیاست و ن یهیبد ،اول

تیو قابل تقو ،است احتمال اول گرته «عهیالش لئوسا»در یحر عامل خیهمانطور که مرحوم ش

.(489، ص3، جش1373 ،یحر عاملش است

را « ا ریو موا اهول لغ » ریترسو از امام جواد یآمده که راو ادیاز روا یدر برخ چون

کمما حمرم ما ذبح لصن او وثن او شجر حمرم ا ذلم »حضرد فرموود: ،پرسد یم

.(585ص، 1، جق1415 ،یزیحوش «ةیالم

بوه صوراحت هیو آ نیو است کوه ا نیاستظباط کرد ا توانمی هیآ نیا یفقه لیدر تحل آنهه

خدا بر آن برده شوود رینام غ ایخدا ذب شود ریغ یکه برا یوانیبر حرمت ح کظدمیداللت

ندارد. حرمت ذبائ اهل کتاب ایاسالم در ذب تیبر شرط یداللت چیو ه

سوره انعام 121-118 اتیآ. 2-1

( وما لك أال 118كلوا مما ذکر اس الله للیه ن ك کن ب آیاته مؤمنین )ف

تأکلوا مما ذکر اس الله للیه وقد فصل لكم مما حمرم للمیك ن ال مما

رت ن لیه ون ك کثیرا لیضلوك ب أهوائه ب غیر لل ن ك ربم همو أللم اضطر

( وذروا ظاهر اإل ث وباطنمه ن ك المذین یكسمبوك اإل ثم 119ب المعدین )

تأکلوا مما ل یذکر اس الله للیه ( وال120سیجزوك ب ما کانوا یقر فوك )

ون نممه لفسممقإ ون ك الاممیاطین لیوحمموك ن لممآ أولیممآئه لیجممادلوک ون ك

اگر به آیاا او ایماان داریاد از پ ؛(121أطعموه ن نك لمار کوك )

( و شاما را چاه شاده 118بخوریاد ) برده شده اسات آنچه نام خدا بر آن

خورید با اینکاه ]خادا[ است که از آنچه نام خدا بر آن برده شده است نمى

ایاد باراى شاما باه جز آنچه بدان ناچاار شاده آنچه را بر شما حرام کرده

بسیارى ]از ماردم دیگاران را[ از روى تىتفصیل بیان نموده است و به راس

پروردگاار تاو باه ]حاال[ !آرى .کنناد ى خاود گماراه ماى نادانى باا هوساها

114

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

زیرا کسانى ؛( و گناه آشکار و پنهان را رها کنید119تجاوزکاران داناتر است )

کیفار آوردناد شوند به زودى در برابر آنچه به دست ماى که مرتکب گناه مى

چارا ؛( و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده است مخورید120خواهند یافت )

کنناد شیطانها به دوستان خود وسوسه مىنافرمانى است و در خفا ه آن قطعاک

.(121شما هم مشرکید ) تا با شما ستیزه نمایند و اگر اطاعتشان کنید قطعا

متوذکر آن ،عهیشو یفقهااز یاریاست که بس یاتیآ نیترسوره انعام از مهم 121 تا 118 ادیآ

ییهمانطور که مرحووم عالموه طباطبوا ؛اندکردهآن مطرح را از شیخو یفقه یشده و استداللها

اسوت و جموالد « کلواأالتو » و « کلووا »بوه ادیو آ نیشارع متعال در ا تیعظا یفرموده است تمام

نیو چون محوور بحو در ا ؛(401ص ،5جش، 1374 ،ییطباطباشبه تتبع آن ذکر شده است گرید

که نام خدا بور آن بورده شوده حوالل و در یاهحیذب»: فرمایدمینکته استوار است که نیبر ا ادیآ

.میبپرداز ادیآ نیا لیبه تحل یشتریبا دقت ب دیلذا با. «صورد عدم ذکر، حرام است

ادیو در سلسوله آ هیاسوت و حکوم وجووب تسوم یمک ،ادیآ نینکته آن است که ا نیاول

یوانوات یححرام کرده بود خوردن گوشت ،شده است. همانطور که خداوند متعال عیتشر یمک

سووره 115و 114 هیآشخدا بر آن برده شده است ریاسم غ ای اندشدهخدا ذب ریغ یکه برارا

عیرا هظگوام ذبو تشور هیخداوند متعال حکم وجوب تسم ،ادیآ نیال اهر مطابق ا یعل ،نحل(

میتحور نیو علوت ا انیب ،در واقع« انه لرسق» جمله اندشدهاز مرسران قائل یفرموده است. برخ

و لیو حرموت موذکوره را تعل زیو ن« وانوه لرسوق »: جمله فرمایدمی ییاست. مرحوم عالمه طباطبا

کوه یو گوشوت توه ی: خوردن از گوشت مشودمی نیچظ قتیجمله در حق ریو تقد کظدمی تیتثب

اجتظوابش واجوب اسوت. پوس یفسق اسوت و هور فسوق ،اسم خدا بر آن برده نشده ،هظگام ذب

در « واو»آن اسوت کوه مسوأله واجب است. لکون حوق در زین یگوشت نیاجتظاب از خوردن چظ

« وانوه لرسوق »صوورد نیو ا رد میریعاطره بگرا چون اگر واو ؛میریبگ هیرا واو حال« وانه لرسق»

هیانشوائ ۀبور جملو هیو خبر ۀو عطا جمل شودمی «هیاسم ا عل ذکریکلوا مما لم أال ت»عطا بر

.(76ص ق،1428 ،ییبها خیش ؛455ص ،11ج ق،1421 ،یثان دیشهشممظوع است

فکلوا مما ذکر اسم الله علیاه هیآ لیدر ذ حایصر ،انیدر مجمع الب یطبرس مرحوم

داللوت نینام خدا هظگام ذب واجب است و همهظ ایظکهداللت دارد بر هیآ نیا»: فرمایدمی

خوود اسوم خودا را حوه یکروار بور ذب چوون ؛سوت ین زیکروار جوا ائ خوردن ذبو ظکهیدارد به ا

115

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

یبه خودا یاصال اعتقاد ایندارند هیبه وجوب تسم یاد خدا کظظد اعتقادیو اگر هم برندمین

.(357ص ،4ج ش،1372 ،یطبرسش «آنها حرام است ۀحیندارند پس ذب یقیحق

است که در استدالل بوه حرموت ذبوائ اهول یعیش هیفق نیاول دیمر خیش ،یاز طبرس قبل

.(579، صق1410 د،یاستدالل کرده است شمر هیآ نیب به اکتا

،یشحلو نیخرأاز متو ی( و عالمه حل188ص ق،1417 ،یشعلم الهد ءاز قدما یمرتض دیس

را مطرح دیمر خیاستدالل ش نیهم ،حرمت ذبائ اهل کتاب انی( در ب296، ص8ج ق،1418

یبه خودا یقیمعرفت حق ،اهل کتاب ایظکهبه انددهنمومطرح یگریسپس استدالل د ،کرده

متعال ندارند.

که قائول بوه حرموت ذبوائ اهول نیو معاصر نیخرأتا مت ءاز قدما عهیش یفقهااز یاریبس

ذکور فرمووده اسوت یکوه طبرسو یلو یو تحل اندکردهاستدالل را مطرح نیهم اندشدهکتاب

از یه طبرسو البت ؛استداللهاست نی( در واقع برگرفته از هم355، ص 4، جش1372 ،یشطبرس

سوره انعوام( هور 121و 118 ۀیآش هیدو آ نیا مییبگو دیلکن با ،شودمیمحسوب زیقدماء ن

؛اسوالم در ذابو ندارنود تیبر شورط یداللت چیه یول ،دارند هیچظد صراحت بر وجوب تسم

مشوخص « ذکریو ذکور و لوم »از مجهوول آوردن اندشدهمتذکر فقهاءاز یهمانطور که برخ

.(312، ص2، جش1343فاضل مقداد، ش ودنبنه مسلمان ،بردن نام خداست اریکه مع شودمی

دهود موی یفتوو حایاست که صور یعیش هیفق نیاول ،یعلم الهد یمرتض دیآنکه س گرید نکته

ندارنود. یتعوال یبه بوار یقیچون معرفت حق ؛ستین یباز صح ظدیهم بگو هیتسم ،اگر اهل کتاب

نوه مقوام ،قابل استظباط است مقام اثبواد اسوت یآنهه در مباح فقهگرت دیبا شانیدر جواب ا

ابوواب ایو بواب نیو در ا نیمسولم یهوا از فرقه یاشکال به برخ نیثبود هم مقامثبود. چه بسا در

به آن نباشد. یراض شانیخود ا دیدنبال دارد که شابه را یآن لوازم رشیشود که پذ گرید

از گور ید ی( و برخو 454ص ،1ج ق،1421 ،یثوان دیهششو «مسالک االفهام»در یثان دیشه

بور حرموت یداللتو ،هیدو آ نیاکه اندشده( قائل 61ص ق،1428 ،یبهائ خیشش عهیش یفقها

د. نذبائ اهل کتاب ندار

شوود موی آنهه اسوتراده ؛ بلکهشودمین دهیاسالم در ذب فهم تیشرط ،ادیآ نیاز ا پس

خودا بور آن بورده شوود ریو نام غ ای ترک شود است که ذکر خدا هظگام ذب یحرمت ذبائح

ظجوا یدر ا ؛ زیورا (86ص ،12، جق1415 ،ییطباطبوا ؛457ص ،11ج ق،1421 ،یثان دیششه

116

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ظکوه یخواطر ا ه بو ؛خدا ذب شوود ریاست که با نام غ یزیاست و فسق آن چ هیحال« لرسق انه»

فسوق را بوه حایصر گرید یهاو سوره [انعام]سوره نیدر هم یگرید ادیخداوند متعال در آ

معظا کرده است.« ا به ریما اهل لغ»

هسوره مائد 5-3آیات .3-1

حرم للیك المیة والدم ولح الخنز یر وما أهل لغیر الله ب مه والمنخنقمة

أکل السبع ن ال ما ذکیم ومما ذب مح للمآ والموقوذة والمردیة والنطیحة وما

النصب وأك تسقسموا ب األزالم ذلك فسقإ الیوم یئس الذین کفروا من دینك

لمیك نعمم فال تخاوه واخاوك الیوم أکمل لك دیمنك وأتممم ل

ورضی لك اإل سالم دینا فمن اضطر ف مخمصة غیر مجمان لمإ ث فمإ ك

( یسألون ماذا أحل له قل أحمل لكم الطیبماو ومما 3الله غفور رحی )

مكلب ین تعلمونهن مما للمك الله فكلموا ممما أمسمكن للم من الجوار ح

( الیموم 4للیك واذکروا اس الله للیه واتقوا الله ن ك الله سمر یع الحسما )

الكا حل لك وطعامك حمل لهم أحل لك الطیباو وطعام الذین أوتوا

والمحصناو من المؤمناو والمحصناو من الذین أوتوا الكا ممن قمبلك

یكفر ن ذا آتیموهن أجورهن محصنین غیر مسافحین وال مخذي أخداك ومن

شاما حارام بار ؛ (5) اآلخرة من الخاسر ین ب اإل یماك فقد حب ط لمله وهو ف

خوك و آنچه به نام غیار خادا کشاته شاده شده است مردار و خون و گوشت

باشد و ]حیوان حالل گوشت[ خفه شده و به چوب مرده و از بلنادى افتااده و

مگار آنچاه را ]کاه زناده درنده از آن خورده باشد به ضرب شاخ مرده و آنچه

ساربریده شاده و ]نیاز[ اندریافته و خود[ سر ببرید و ]همچنین[ آنچه براى بتا

کردن شما ]چیزى را[ به وسیله تیرهاى قرعه این ]کارها هماه[ نافرماانى قسمت

آنکه به گناه متمایل باشاد ]اگار ]خدا[ست ... و هر ک دچار گرسنگى شود بى

از تاو ( 3تردید خدا آمرزنده مهرباان اسات ) ز آنچه منع شده است بخورد[ بىا

حالل شده است بگو چیزهاى پاکیزه باراى شاما انپرسند چه چیزى براى آنمى

هااى عنوان مربیان سگهحالل گردیده و ]نیز صید[ حیوانا شکارگر که شما ب

]باراى شاما حاالل شاده اید شکارى از آنچه خدایتان آموخته به آنها تعلیم داده

اند بخورید و ناام خادا را پ از آنچه آنها براى شما گرفته و نگاه داشته .است[

117

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

اماروز چیزهااى ( ۴آن ببرید و پرواى خدا بدارید که خدا زودشامار اسات ) رب

پاکیزه براى شما حالل شده و طعام کسانى کاه اهال کتابناد باراى شاما حاالل و

و ]بر شما حالل است ازدواج با[ زناان پاکادامن طعام شما براى آنان حالل است

]آسمانى[ باه آناان داده باز مسلمان و زنان پاکدامن از کسانى که پیش از شما کتا

در حاالى کاه خاود پاکادامن شده به شرط آنکه مهرهایشان را به ایشاان بدهیاد

در خاود بگیریاد و هار کا نه زناکار و نه آنکه زنان را در پنهانى دوست باشید

.(5عملش تباه شده و در آخر از زیانکاران است ) ایمان خود شك کند قطعا

در اواخور عمور ن،ینخسوت ادیو آ نیو ا ژهیو سوره مائده بوه و که اتراق دارند ،یو سظ عهیش

جصوواص، ؛191، ص2ج ،ق1410نووازل شووده اسووت شمعرفووت، اسووالم امبریوومبووارک پ

بوه یشوتر یبوا دقوت ب دیو پس با .باشد یقبل ادید ناسخ آتوانمیلذا ،(319ص ،3، جق1405

آن پرداخت. لیتحل

،گوردد و خداونود متعوال یبور مو هیو به همه موارد مطرح شوده در آ هیدر آ« فسق ذلکم»

لوذا ،(29، ص5، جش1372 ،یطبرسش موارد ذکر شده را فسق و گظاه بر شمرده است یتمام

یسوازگار هیو آ اقیگردد با سو یبر م «ازالم»به «استقسام»به خصوص مییاحتمال که بگو نیا

.(320، ص3، جق1405جصاص، ؛29، ص10، جش1374 ،طباطباییندارد ش

اسوت از ینوع امتظان بور اموت اسوالم کی انیدر مقام ب «ومیال»با کلمه هیآ نیکه ا مضافا

به جامعوه یخاص دلگرم ۀکرده و به نحو أیکافران را ملحق به دیام ،باب که خداوند نیا

اسوالم و یجهوان نیو مبظاست که د نیبر هم .شهمان( دهدمیآنها ۀطریو س یروزیو پ یاسالم

امتظوان توجوه داده کوه طعوام اهول نیها به املت گریرا در ارتباط با د لمانانمس میع ۀجامع

حالل است. ،مسلمانان یکتاب برا

توه قورار گرف فقهواء و نیاز مرسور یاریمورد بح بسو ،مطرح شده هیطعام که در آ ۀواژ

.ردیقرار بگ قیمورد توجه دق نمایدمیاست الزم

،یخووردن زیو چ عبارد است از غوذا و هور ،طعام»: سدینویم «ةللغصحاح ا»در یجوهر

لسوان »در .(1974، ص5، جق1427 ،یجووهر ش «رودیبوه کوار مو زیدر مورد گظدم ن یگاه

لسان اهول حجواز در یول ،شودمیاست که خورده یزیطعام هر آن چ»آمده است: «العرب

، ق1432ابون مظ وور، ش «گظودم اسوت یمعظوا هو شرط آورده شود غالبا ب دیاگر طعام بدون ق

.(363، ص12ج

118

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

ابون فوار ، ش «اسوت یخووردن زیطعام چ»: سدینویم «ةللغا سیمعجم مقائ»فار در ابن

.(413، ص3، جق1404

،یطوسو ش یطوسو خیشو مانظود ی. برخو اندشدهدچار اختالف ،طعام ریدر ترس زین مرسران

انود شده( قائل 13ص ،2، جق1415 ،یکاشان ضیفش یکاشان ضیف و( 202، ص2، جق1411

جا حبوباد مثل گظدم، جو، عد و مانظود آن اسوت کوه مرحووم عالموه ظیمراد از طعام در ا

.(29، ص10، جش1374 ،ییطباطباش دهدمیرش قرار یقول را مورد پذ نیا زین ییطباطبا

ی( و بحرانوو215، ص5، جش1372 ،یشطبرسوو یسووران مانظوود طبرسوو از مر یبرخوو لکوون

عام است و شوامل هور نووع ،هیآ نیطعام در ا اندشده( قائل 118، ص2، جق1405 ،یشبحران

.شودمی یخوردن

؛75(: 5ششمائووده میاز قوورآن کوور یمتعوودد ادیووطعووام در آ ۀدر واژ قیووبووا تحق نگارنووده

نیو ( بوه ا 53 (:33شاحوزاب ؛7 (:25شفرقوان ؛259و 61 (:2شبقره ؛19 (:18شکها ؛8(: 76شدهر

،و شورط دیو است. اگر طعام به طوور مطلوق و بودون ق یقول حق ،که قول دوم دهیرس جهینت

عد و امثال ،جو ،دمهاست و حمل آن بر حبوباد مانظد گظیذکر شود مراد مطلق خوردن

است. یقرائن و شواهد ازمظدیآن ن

نوازل شوده و لسوان امبریاست که بر پ یاتیآ نیخرجزء آ ،ادیآ نیاز آنجا که ا لذا

را با شیخواهد امتظان خویدارد و خداوند متعال م یامتظان بر امت اسالم ینشان از نوع ،هیآ

طعام اهل کتواب تیحل ۀوعد ،مسلمانان کظد میع ۀمتذکر جامع ،و اتمام نعمت نیاکمال د

نیا لیدر ذ «هیمحمدجواد مغظ»است که اسا نیبر هم .فرمایدمیمطرح نیرا به تمام مسلم

القورآن و ةحل کول البعود عون فصوا دیو فبع ةحل الطعام بالحبوب الخا ریاما ترس»: یدگومی هیآ

طعام اهول کتواب را مظحصور بوه تیحل ایظکهبظابراین، .(19، ص3، جق1425 ه،یشمغظ «بالغه

د. ممکون اسوت باشو یو بالغوت قورآن دور مو حتاست و از فصوا دیکامال بع میحبوباد کظ

بوه حبووب و ریوارد شده که طعوام را ترسو ،ادیآ نیا لیدر ذ یریترس ادیروا دیبگو یکس

وجوود ظجوا یدر ا یریترس تیسه روا مجموع،گرت در دیامثال آن کرده است. در جواب با

ابوواب 16، جش1373 ،یعوامل حور شسوظد معتبور اسوت از ن ور موورد آن کیکه فقط دارد

ست؟یچ هیآ نیمراد از طعام در ا شودمیال ؤس که از امام صادق (1ح ،26باب ،الذبائ

.«الحبو و اشباهها»: فرمایدمی امام

119

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

انیو نوه ب ،بووده اسوت قیذکر مصاد اند: مراد امامفرموده فقهاءاز یهمانطور که برخ لکن

چوون ؛اهول کتواب نودارد ریو کرار از غ گرینسبت به د یوجه چیه صیتخص نیا رایز ؛یصیتخص

.(61، صق1428 ،یبهوائ شبرخووردار اسوت تیو از حل زیو اهول کتواب ن ریبوب و اشباه آن از غح

.(19، ص3، جق1425 ه،یمغظشباشد یو فصاحت و بالغت قرآن به دور م هیآ اقیمضافا که از س

: فرمایدمی ییعالمه طباطبا مرحوماهال که در مورد معاشر با یکامل یهایریگمسلمانان پ از آن همه سخت»

و اضاطراب دیا آنهاا باه ترد یغذا تیحل ۀدربار اندکردهکتاب از شرع مشاهده

مهیرا ضام باا یباودن ط حالل اضطراب نیرفع ا یخداوند متعال برا .اندافتاده

.(31 ص10 جش137۴ یی)طباطبا «را کامال رفع کند دهایکرد تا آن ترد

أحل لك الطیباو وطعمام المذین الیوم تیحل نیا اندگرته یهمانطور که برخ لکن

حوالل کظود کوه ،حالل نبوود نیاز ا شیرا که پ یدیجد زیچ دیبا أوتوا الكا حل لك

شوود موی عام است و شامل ذبائ هم ،تیحل نیا ایمظحصر در ذبائ اهل کتاب است ایآن

اهول یهوا یاز خووراک یاریکه حبوبواد و بسو مضافا .(61، صق1428، ییبها خیشهمان؛ ش

است کوه یطعام تیحل انیدر صدد ب هیاز حرمت برخوردار نبوده و آ نیکتاب در نزد مسلم

نیو طعام در ا صیتخص»: فرمایدمی حایصر یثان دیمربوط به اهل کتاب است. لذا مرحوم شه

.(454، ص11ج ،ق1421 ،یثوان دیشوه ش «اسوت بر حبوباد خالف فهم و عورف یامتظان ،هیآ

ۀاسوت کوه مرورد مضواف، افواد نیا اندکردهبه آن استدالل فقهاءاز یکه برخ یگرید ۀنکت

و شوامل هموه کظود موی عمووم ۀکه مررد مضاف است افواد هیآ نیو طعام در ا کظدمیعموم

.(16ص، ش1375 ،یجظاتش شودمی زیذبائ آنها ن یحت ،هایخوردن

اتیروا .2

دیسو د،یو مر خیمثل مرحوم شو اندشدهبه حرمت ذبائ اهل کتاب که قائل ییفقها غالب

کوه وجووب اسوت یاتیو استظادشوان بوه آ گور ید یفقهوا و یعالمه حل ،یطوس خیش ،یمرتض

اسوالم در ذابو نداشوتظد و بوه تیبر شورط یداللت چیه ،ادیآ نید و اظظکیرا مطرح م هیتسم

شوود موی سوره مائده اسوتراده 5 ۀیه از آبلک ،دانظدینم نعبودن را مااهل کتاب گر،یعبارد د

یوۀ بر حرمت استدالل استراده کرد و آ توانمی ادیاز روا ایحالل است. آ ،ذبائ اهل کتاب

120

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

؟خیر ایزد صیتخص ادیقرآن را با روا

یافوت تیو از چهول و چهوار روا شیبو ،وارد شوده مسوأله نیو کوه در ا یاتیروا یبررس با

دی( و مرحووم شوه 81-86ص ،36ج، ش1365 ،یرو نجشکه مرحوم صواحب جوواهر شودمی

کوه در یو اختالفو تیو هموه روا نیو ( از کثورد ا 453ص ،11ج ق،1421 ،یثوان دیششه یثان

یافرصت جداگانه ادیروا نیا کی کی انیب .اندشدهداللت آنها وجود دارد دچار تعجب

.نمود ءآن اکترا جهیبه نت یبظدجمع کیدر دیلکن با ،طلبدیم

یکرده و مورد بررس یبظدمیرا در دوازده طائره تقس ادیروا نیا یتمام ،جواهر صاحب

را در چهوار طائروه ادیروا توانمیلکن ،(81-86، ص36ج، ش1365 ،یشنجر دهدمیقرار

قرار داد. لیمورد تحل

کظود موی مظوع ،است که به طور مطلق از خوردن ذبائ اهل کتواب یاتیاول: روا طائره

.(27باب ،ابواب الذبائ ،341، ص16ج، ش1373 ،یحر عاملش

.(26همان، بابکظد شمی کتاب را مطرح ذبائ اهل تیحل ،مطلق طور به که یاتیروا دوم: طائره

آنها نام خودا ایظکهبه کظدمیذبائ اهل کتاب را مشروط تیکه حل یاتیسوم: روا طائره

.(27و26باب ،همانش ظدیرا هظگام ذب بگو

؛اهول کتواب ایو از طوا یاز خوردن ذبوائ برخو کظدمیکه مظع یاتیچهارم: روا طائره

.(28و27همان، بابش «تغلب ينصار ةحیکل ذبأال ت»: فرمایدمیمثال

:مییبگو دیبا ادیروا نیا یتمام یبررس در

ذبوائ اهول تیو دال بر حل ادیروا میتوانمیاند فرموده فقهاءاز یهمانطور که برخ :اوال

که حرمت را مطرح یاتیلذا روا .میشویکه مرجحاد آن را متذکر م میده یکتاب را ترج

،ییطباطبوا ش ظود ینوام خودا را هظگوام ذبو نگو ،که اهل کتاب ییبه جا میکظیم دیمق کظدمی

ادیو روا ،جموع نی( و شاهد بر ا454ص ،11ج ق،1421 ،یثان دیشه ؛85ص ،12، جق1415

و برنود موی چوون اسوم خودا را ن ؛دیو نخور ذبائ آنها را فرمایدمی حایاست که صر یمتعدد

لیو از قب ادیو روا نیو ا .کظود موی از اهل کتواب یطائره چهارم که مظع از ذبائ طوائا خاص

استراده کرد. هااز آن رابر حرمت یحکم کل توانمیاست و ن هیخارج یایقضا

هوم از کثورد و شوهرد ؛کظود موی ذبائ اهول کتواب را مطورح تیکه حل یاتی: رواایثان

در آن آمده است. یصحاح متعدد یبرخوردار بوده و هم احاد یشتریب

121

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

ژهیو بوه و یالهو ادیو آ میدارند که قبال گرتو یسازگار ،یاله ادیبا آ تیحل ادیروا :ثالثا

ذبائ اهل کتاب دارد. تیداللت بر حل ،سوره مائده 5 هیآ

ر،یو ابون اث ش خیاردر تو یو سوظ عهیموافق است. شو امبریبا عمل پ تیحل ادی: روارابعا

،یظووویشکل یوووی( و در مظوووابع روا302، ص2، جش1357 ،یطبووور ؛221، ص2، جش1385

امبریو کوه پ اندکرده( نقل 179ص ،4ج، ق1398مسلم، یصح ؛108ص ،2ج ،ش1374

آن هم با چظود تیروا نیکه نقل ا گردیدو مسموم میل فرمود انیهودی ۀاز گوشت ذب شد

مطرح شده است. یسظد صح

اءاستثن

لکون در ذبو حوه کوه از ،مورد بح است ،حرمت ذبائ اهل کتاب ای تیچظد حل هر

،یشحلو وجوود دارد اجماع و تسولم ،عهیش یفقها نیب شودمی «هیاضح» ای «یهد»به ریآن تعب

( 37و36، 34(: 22شحهش ادیمسلمان باشد و آ دیذاب در آن با ظکهی( بر ا418ص ،3ج تا،بی

که با سوظد میهم دار ی( متعدد212ص ،ی، ابواب الهد9، جش1374 ،یشحر عامل ادیو روا

مسلمان باشد. دیحه با یذاب در قربان ظکهیو به صراحت داللت دارند بر ا یصح

یفقه داتیؤم

عهیشو یفقهوا بوه اترواق بیو از فقه مطرح شده و موورد قبوول قر یدر ابواب متعدد یمسائل

انود داده یفتو عهیش یفقها مثال؛ استمداد جستبح نیدر ا زین توانمیاست که از آن مسائل

را که از آن مظواطق یاهل ذمه را ملزم ساخت تا چظد روز مسلمانان توانمی هیدر ضمن عقد جز

.(422ص، 3ج ق،1411 ،یمظت رش کظظد و به آنان غذا بدهظد همانیکظظد میعبور م

یظود زنودگ توانموی شود از دو مسولمان یکو یاهول کتواب بودنود و نیمثال اگور زوجو ای

.(50ص ،30ج، ش1365 ،ینجرش دظخود را تا آخر عمر ادامه ده ییزناشو

خوود ۀبهو ردادنیپورورش و شو یرا بورا ینصوران ایو یهودید زن توانمیمثال مسلمان ای

.(341، ص2، جق1410 ،یزدی ییطباطباش انتخاب کظد

آنهوا یو خووردن از غوذا که معاشرد با اهول کتواب دهدمینشان گریموارد متعدد د و

حالل است.

122

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

گیریجهینت

اجمواع بور یادعوا شوود موی مشوخص نیو معاصور نیخرأمتو ،ءاز قودما فقهاءاقوال یبررس با

؛ سوت یشهرد در آن از قوود برخووردار ن یادعا یو حت ستین یصح ،حرمت ذبائ اهل کتاب

اهول ظکوه یبوه ا انود کورده حرمت را مشوروط نیا اندشدهکه قائل به حرمت ءاز قدما یاریبس بلکه

یشوتر یب لیو مل و تحلأشده ت یادله سع ی. در بررسبرندمینام خدا را ن وانادیهظگام ذب ح ،کتاب

نیو مسوتظد بوه ا ،بور حرموت فقهواء از یاریبسو لیو چون دل ؛باب شود نیدر ا قرآن کریم ادیدر آ

فقهواء در اسوتدالل یاسهم عمده ،هیدو آ شودمیمشخص شریره ادیآ ی. با بررسباشدمی ادیآ

داللوت بور وجووب توا ینها هیآ نیا شودمیسوره انعام مشخص 121 هیدر آ قیمل و تحقأدارد. با ت

در موورد ذبوائ اهول میریاسالم در ذاب نودارد و اگور بپوذ تیبر شرط یداللت چیدارد و ه هیتسم

بوا توجوه بوه اامو ،رسواند یمو و هیدر صورد ترک تسمو آن را حرمت ،یکتاب به داللت مرهوم

کوه از ...الیوم أحل لك الطیباو وطعام الذین أوتوا الكا حمل لكم مائده ۀسور 5ۀیآ

بوه هیو آ نیو کوه ا شوود موی مطلب استراده نیباشد ایم اکرم امبرینازل شده بر پ ادیآ نیآخر

شود خب تیرا مشوروع دیو جد یتو یخواهد حلیداده و مقرار رن را مد یامتظان بر امت اسالم نوعی

عوام اسوت و شوامل هور ،از مرسوران یریو به قول کث هیآ نیکه قبال نبوده است و مراد از طعام در ا

اسوتدالل نیو هوم بور ا یو قرائظو ردیو گیدر بر مو زیکه ذبائ اهل کتاب را ن شودمی یخوردننوع

ذبوائ اهول کتواب از تیحل ادیکه روا یدگردهم مشخص ییروا ۀادل یمطرح شده و در بررس

دارد. یشوتر یتطوابق ب ،ادیمضافا که با هاهر آ .برخوردار هستظد یشتریشهرد و صحت ب ،کثرد

اسوالم طیمطوابق بوا شورا ،وانیو است کوه ح یذبائ اهل کتاب در صورت تیذکر است حل انیشا

اسوتثظاء ،یمتعودد ادیو روادر باب حوه بوه اجمواع و یگرت قربان دیذب شده باشد و در آخر با

.ستین رفتهیمسلمان پذ ریذاب مسلمان باشد و از غ دیشده که حتما با

منابع .قرجن کریم .1 .دار صادربیرو : خیالتار یالکامل ف (1385) یعل نیعزالد ر یابن اث .2

.یسسه نشر اسالمؤمقم: المهذب، ق(1۴06) زیعبدالعز یابن براج قاض .3

مکتاب االعاالم تهاران: ةاللغم سیمع ام مقاائ ق(1۴0۴) حمدا نیابن فارس ابوالحس .۴

.یاالسالم

123

شوه

پژ ی

قهف

یحل

در ی

تا ت

ب بتا

ل کاه

ح بائ

ذ دیکأ

ر آب

یت

ا

نرآ

ق /

در قا

یرض

یدس

ی

.سسه امام صادقؤمقم: ال.زوع ةیغن ق(1۴17) یعلبنةابن زهره حمز .5

آیةالل انتشاارا کتابخاناه قام: ةلیلفضا لین یال ةلیسالو ق(1۴08) یعلابن حمزه محمدبن .6

.ینجف یمرعش

.للمطبوعا یاالعلم اسسؤمبیرو : لسان العرب ق(1۴32) مکرمابن منظور محمدبن .7

.یدفتر انتشارا اسالمقم: و البرهان ةم مع الفائد ق(1۴21) مال احمد یلیاردب .8

.یدفتر انتشارا اسالمقم: کشف اللثام ق(1۴22) محمد یاصفهان .9

.االعتماد امکتبتهرلن: لهیالوس ریتحر (ق1۴03) اهللروحسید ینیامام خم .10

.یدفتر انتشارا اسالمقم: برهان ریتفس ق(1۴05) هاشمدیس یانبحر .11

.انتشارا وفاقم: ذبائ اهل الکتاب ق(1۴28) نیحسمحمدبن یبهائ خیش .12

.التراث اءیداراحبیرو : احکام القرجن ق(1۴05) یعلجصاص احمدبن .13

.مطبوعا لل یاالعلم اسسؤمبیرو : الصحاح ق(1۴27) حمادبنلیاسماع یجوهر .1۴

.هانیانتشارا کقم: ذبائ اهل کتاب تیحل (1375) میابراه یجنات .15

.هیانتشارا اسالمتهران: عهیوسائل الش (1373) الحسنمحمدبن یحر عامل .16

.یدفتر انتشارا اسالمقم: السرائر ق(1۴28) یادرمحمدبن یحل .17

.دیرا امانتشاقم: االسالم عئشرا (1373) الحسنجعفربن یحل .18

.یالعربمصر: دارالکتاب هیفقه االمام یمختصر ال.افع ف (تابی) -------------- .19

.یدفتر انتشارا اسالمقم: قواعد االحکام ق(1۴19) مطهربنوسفیبنحسن یحل .20

.سسه امام صادقؤمقم: ةیلاالحکام الشر ریتحر (ق1۴21) -------------------- .21

.هیالمرتضو امکتبانتشارا تهران: فقهاءال ةتذکر (تابی) -------------------- .22

.یدفتر انتشارا اسالمقم: ارشاد االذهان (ق1۴10) -------------------- .23

.یدفتر انتشارا اسالمقم: عهیمختلف الش (ق1۴18) -------------------- .2۴

.هیمسسه علؤمقم: عئال امع للشرا ق(1۴05) دیسعبنییحی یحل .25

.انیلیانتشارا اسماعقم: نینورالثقل ریتفس ق(1۴15) جمعهبنیعل یزیحو .26

.ءدارالزهرابیرو : نیم.هاج الصالح ق(1۴10) ابوالقاسمسید ییخو .27

.دارالعلمبیرو : الفاظ القرجن یالمفردات ف ق(1۴12) محمدبننیحس یراغب اصفهان .28

انتشاارا قام: االحکاام اتیا شارح ج یقرجن ففقه ال ق(1۴05) دیسع نیالدقطب یراوند .29

.ینجف یمرعش

.یانتشارا الهادقم: مهذب االحکام ق(1۴17) یعبداالعلدیس یسبزوار .30

.دارالتراثبیرو : هیالمراسم العلو ق(1۴10) زیعبدالعزبنةحمز یلمیسالر د .31

.پرداز یأسسه رؤ مبحث ال.کاح راتیتقر (1382) یموسسید یزنجان یریشب .32

.عهیفقه الش اسسؤمبیرو : ةیماقالد ةللمعا ق(1۴10) یمکاول محمدبن دیشه .33

.یسسه معارف اسالمؤمقم: مسالک االفهام ق(1۴21) یعلنیالدنیز یثان دیشه .3۴

124

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

رةما

ش /

همجد

هل

سا

رمها

چ/

9پ

انتشاارا قام: ةیالدماق ةشرح اللمع ف ةیالبه ةالروض ق(1۴08) ---------------- .35

.ینجف یمرعش آیاللکتابخانه

.ایمدارالکتب االسالتهران: المق.ع ق(1۴01) یعل محمدبنصدوق .36

.یانتشارا مرتضوتهران: هیالهدا (ق1۴05) -------------- .37

.یدفتر انتشارا اسالمقم: المسائل اضیر ق(1۴15) یدعلیس ییطباطبا .38

.ادؤف اسسؤمبیرو : یالوثق ةعرو ق(1۴10) محمدکاظمدیس یزدی ییطباطبا .39

.یدفتر انتشارا اسالمقم: زانیالم ریتفس (137۴) نیمحمدحسسید طباطبایی .۴0

.هیانتشارا مرتضوتهران: انیم مع الب (1372) حسنبنفضل یطبرس .۴1

.اممطبعه االستقامصر: ی بر خیتار (1357) ریجرمحمدبن یطبر .۴2

.یتضوالمر امکتبتهران: ةیمفقه االما یالمبسوط ف (1387) الحسنمحمدبن یطوس .۴3

.یانتشارا قدس محمد قم: یم رد الفقه و الفتاو یف ةیال.ها (تابی) ---------------- .۴۴

.التراث ءایداراالحبیرو : انیتب ریتفس (ق1۴11) ---------------- .۴5

.یدفتر انتشارا اسالمقم: الخالف (ق1۴16) ---------------- .۴6

.انتشارا اسالمتهران: القرجن ریتفس یف انیالب بیا (1378) نیعبدالحس ب یط .۴7

.یسسه الهدؤمقم: االنتصار ق(1۴17) یمرتضدیس یعلم الهد .۴8

.هیمکتب المرتضوتهران: ک.زالعرفان ق(13۴3) محمدبنیفاضل مقداد عل .۴9

.دارالتعارفقم: عهیالشر لیتفص ق(1۴18) محمدیفاضل لنکران .50

.انتشارا صدرتهران: یصاف ریتفس ق(1۴15) مال محسن یکاشان ضیف .51

.دارالفکربیرو : مسلم یصح (ق1398) حجاجبنمسلم یشابورین یریقش .52

.هیرالکتب االسالمادتهران: یالکاف ق(1۴07) عقوبیمحمدبن ینیکل .53

.انتشارا عبادقم: جامع المسائل (تابی) محمدرضاسید یگانیگلپا .5۴

.یدفتر انتشارا اسالمقم: مرجع زد یسالمسائل یتوض (138۴) دیمراجع معظم تقل .55

.3حوزه چ تیریمرکز مدقم: علوم القرجن یف دیالتمه ق(1۴10) یمعرفت محمدهاد .56

.هیدارالکتب االسالمتهران: الکاشف ریتفس ق(1۴25) محمدجواد ه یمغن .57

.یدفتر انتشارا اسالمقم: المق.عه ق(1۴10) نعمانمحمدبن د یمف .58

قام: ةیاالسمالم ةو فقمه الدولم همه یقفال ةیم وال یدراسات فا ق(1۴11) ینعلیحس یمنتظر .59

.یعلوم اسالم یانتشارا مرکز جهان

.یدفتر نشر اسالمقم: یرجال ال. اش ق(1۴27) ابوالعباس احمد ینجاش .60

.هیدارالکتب االسالمتهران: جواهر الکالم (1365) محمدحسن ینجف .61

.تیانتشارا فقه اهل بقم: جزو مدخل فقه (1392) محموددیس یشاهرود یهاشم .62

125-142صفحات /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

و داللت فعل معصوم تیحج یبهبهان دیوح یدر آرا

*انیاکبریعل یحسنعل

چکیده

در فقه است، اما در اصول بردو داللت فعل معصوم از موضوعات مهم و پرکار تیحج

؛«یبهبه ان دی وح». اب د یبرا تشی اهم ۀستیشا گاهیجا ،نتوانستهآن گونه که باید هیفقه امام

موض و پرداخت ه اس ت. نیاست که به ا یانیاز اصول ان،یاصول فقه پس از اخبار اگریاح

و دوم از یس هدی مختصر خ ود در فا اریموضو ، طبق آنچه او در عبارات بس نیسائل ام

. حکم مستفاد 2فعل معصوم؛ تی. حج1است: مسألهآورده، عبارت از پنج «ةیفوائد حائر»

. صور مختلف شک در وج و 5و یانی. آثار فعل ب4 ؛یانی. قرائن فعل ب3از فعل معصوم؛

عل و خروج آن. و استحبا و شک در دخول ف

ینق د و بررس را و داللت فع ل معص وم تیرا در حج وی یمبانکوشد میمقاله نیا

شده اس ت از جادیا «یانصار خیش» اتیکه در ادب یتکامل یهانهیزم ،یبررس نی. در انماید

خواهد شد. انینما ،دیوح یمبان

فع ل معص وم، از ۀردرب ا یاصول همسألپنج نیعالوه بر ا ده،یفا نیدر ا یبهبهان دیوح

بح ک رده زین دهیکه مکلف در خوا از معصوم د یمعصوم و اعتبار حکم ریاعتبار تقر

.است امدهینوشتار ن نیخروج آنها از موضو فعل معصوم، در ا لیاست که به دل

واژگان كلیدی

ه.شک در مکلف ب ف،یشک در تکل ن،یمجمل و مب ،یفعل معصوم، اصل اول

24/7/1395تأیید: 8/2/1395دریافت: . (ha.aliakbarian@isca.ac.ir): یپژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالم یعلم أتیعضو ه *

126

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سا

لاو

رة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

مقدمه

.دب فقو زسوت ءداللت فعل معصوم ز مموومت ا زس سو و مومبد ز و حجیت و

کورد و زیوو ممووم ءگری دزنش زصمل بز زحیو هبه ن ک پس ز جری ن زخب بی وحید

پیرزممن زیوو ممووم محور زی کرده و دب یک ز آث ب زصمل خمد پنج مسأل تمج ویژه

ی دب زیو مین تبییو نقود و ربسو آنهو ومو نقل دیدگ ه و نممده زست. دب زیو مق ل

پردزخ شده زست.

. حجیت افعال معصوم1

زولیو سؤزل ک دب و ب تمسوب و فعول معصوم ورزی زسو نب ر حکوط شورت محور

سؤزل حجت زست؟ زگر پ سخ زیو سؤزل مثبت نب شد شمد زیو زست ک آی فعل معصم م

ودون یوی بسود. وحیود هبهو ن مسو لل عودی نمو شمد و نم ت و ز داللت آن لغم م

ق 1415وحیود هبهو ن ( تفعول معصوم بز حجوت دزنسو زسو زس دالل یو نقول خ فو

1.(315ص

نقد و بررسی

محلب زول: ش ید تلت زینک زو یی زس دالل ور حجیوت فعول معصوم نیو وبده زسوت

ل نیست.نی مند زس دال وروبی مذیب مدن آن شد. ن رزیو

محلب دو : آی صرف تصریح حجیوت فعول معصوم دب پ سوخ و پرسوش یو د شوده

قضوی «حجة فعول زلمعصوم »یعنو ؛کند؟ خیر. ظ یر تعبیر وحیود هبهو ن کف یت م

ن حجیت تم زفعو ل معصوم دزبد حجیت ر حجیت فعل معصم زلجمل ف مهمل زست و

زب ز پ سخ زسوت کو م ول زتفو ق میو ن تلمو ی زسو صمبا لجمل و فقط یمیو مقد

نزز وجمد دزبد: شد؛ یرز دب دو دس ز زفع ل معصم م

م ننود خومبدن و ؛دیود زفع ل ک ز بوی طبیعت شوری خومد زنجو مو دس ۀ نخست

و زفع ل ک ز بوی تجر شمد. دس ۀ دو آش میدن ک آنه زفع ل ت دی ی جبل گف م

نقول شوده م نند دزس ن ک دب ب تلقیح نخل ز پی مبر ؛دیدو دب زممب دنیمی زنج م

.«حجة فعل المعصوم». 1

127

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

پس ز کشو خحو ی خومدر دب تود نیو نخول و تلقویح زست. دب زیو نقل آن حضرا

رخو مع قدنود 1.(95 ص7ج تو )مسلط نیس مبی . «أنتم أعلم بشؤون دنیاکم» :فرممد

ز زفع ل م نند دیگر زنس نه ست و فعل زو ر دیگرزن حجت نیست.معصم دب زیو دو دس

دزبد: ور «تصومت »یعنو ؛بیش دب نزز دب رخ مب ن حجیت فعل معصم نزز دو

زس س زت ق د ت لط م دود تصمت معصم زفع ل ک مشممل تصومت نیسو ند ز ت وت

شومند کو معصوم دب آنهو مو حجوت شمند و فقوط زفعو ل ز معصوم حجیت خ بج م

تصمت دزبد. زگر کس ق لل شد ک معصم دب یمۀ زفع ل خمد تصومت دزبد یموۀ زفعو ل

دزند و زگر تصمت زو بز دب رخ ز زفع ل نپذیرفت آن زفع ل بز حجوت نیوز زو بز حجت م

مومب نخمزید دزنست. ر زیو زس س زگر کس تصمت بز فقط دب زمومب دینو دزنود و موث ز

دنیمی بز خ بج ز قلمرو دیو دزند زفع ل معصم دب زممب دنیمی بز حجت نخمزیود دزنسوت

.(221ص ق 1418)حکیط

نزز نیز مب ن ر زن ص ب زت ب ب فعل معصم زفع ل یو ن و خوروج زفعو ل تو دی ز زیو

ی نیوت دب دب ح ل ک زگر زیو زن ص ب مل ز نب شیط ح پوذیر تود ؛ ی نیت زست

تومزنیط ز زفعو ل تو دی زفع ل ت دی معصم و ر زس س مبن ی تصومت دب محلوا زفعو ل مو

معصم نیز حکط شرت الزقل جمز بز زس نب ر کنیط.

سوؤزل زیوو وحید مرحم محلب سم : پس ز ی ن زیو دو نزز و تبییو زجم ل دب تب با

بز رطورف کورد و مقصومد زو زیش نل تب با زجم تمزن ز قرزلن آی م شمد ک محر م

بز کمو هبهو ن تمزن ز قورزلو یور مقصومد وحیود بز ز زیو تب با دبی فت؟ دب پ سخ م

نممد.تر بوشو

شومد دو فعول بز ز مومزبد چه بم ک دب زیو مق ل یو ن مو مسألزول زینک وحید دب

زنج فعل معصم نیوز ومده و معصوم یک فعل ک قبل ز ؛شم بدمشکمک دب ی نیت م

م نند پمشش دب نم و دیگری مقدمۀ خ بج جزء وزجب ؛زآلن فقط آن بز زدزم دزده زست

دب ج ی ک جزلیت آن جزء معلم شد؛ م نند سرز یرشدن رزی سوجده و لندشودن ورزی

طع آن بز ز بکعت. یر دو ممبد فعل معصم ز سنخ زفع ل ت دی زست و وحید وورس قو

خ بج نکرده زست و زلب آن دو بز دزخل فعول حجوت نیوز نکورده زسوت. دزیر فعل حجت

فعل نیز همین حکم را دارد. ؛. این مثال برای قول تجربی در امور دنیوی است1

128

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

شو ید آن زسوت کو زفعو ل مدن خ بج نکورده یمیو ک زو چنیو زفع ل بز ز زمک ن حجت

دزند و فقوط و دلیول تلقو تورف ز آنهو زصول دب آنهو بز تود ت دی بز ق ل حجیت م

ت.حجیت دزنس زس

م نند زممب دنیمی زگر و قرینوۀ نخسوت ؛دو زینک تفکیب می ن زفع ل دین و غیر دین

وحیود ق لل چنیو تقییدی نیست ) نگردد تقیید تصمت معصم زست و وحید هبه ن

تموویح آنکو دب نوزز تصومت ز .(12 ص1ج ق 1424و یموم 5ص ق 1419 هبه ن

زنود. ور زیوو زسو س ک می ن زمومب دینو و غیور دینو نکورده خح ق للیو تصمت تفکی

تمزن ز تب با وحید زط ق بز ردزشت کرد.م

. حکم مستفاد از فعل معصوم2

پس ز فرزغ ز حجیت فعل معصم نم ت ربس داللت فعل معصم ر حکط شرت

داللوت ور وجوم تریو پرسش دب داللت فعل زیو زست ک آی فعل معصم مهط .بسدم

فعول خومد بز و دزبد ی زس ب ی ز ح ؟ مقصمد ز زیو پرسش زیوو نیسوت کو معصوم

زیوو زسوت کو مو ز فعول معصوم چو مقصومد لک کدز یب ز زیو س وج زنج دزده

شب زگر قرزلو خ ص دب ک ب شد م ل ث و نزز نخمزیود کنیط. حکم زس نب ر م

م ل یب ث زصمل فقه زست ربس زصل زول دب داللت فعل معصوم پس آنچ . مد

زی دب ک ب نبمد زصل زول دب آن چیست؟یعن زگر یی قرین ؛زست

کند: ی ن م زیو مین دب نظری س وحید هبه ن

ف ن یعن زگر تنه چیزی ک م بسیده زیو شد ک معصم وجوب. :اول نظریه .1-2

زمور و زتبو ز نظریو نج دزده زنج آن فعل ر م وزجب خمزید مد. دلیل زیوو فعل بز ز

وحید هبهو ن زیوو قومل بز 1.(315ص ق 1415معصم زست طمب محلا )وحید هبه ن

پذیرد و دب بد دلیل آن دو پ سخ نقل کرده زست: نم

جو فعول و یمو ن وجهو کو تمج معن ی زتب زست. زتبو یعنو زن پ سخ نخست

معصم زنج دزده؛ پس زگر مکل آنچ بز معصم و تنومزن ز حو زنجو دزده و تنومزن

فعول خومد دزنیط معصم پیروی نکرده زست و م نم وجم زنج دید دب وزقع ز معصم

.«اع مطلقامر باالتبفقیل باألول لما ورد من األ». 1

129

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

مب دید بز چ وجه زنج دزده زست پس ش ید آنچ مکل قصد وجم زنج م

1. مده زست )یم ن(

وزجوب پ سخ دو وجم زتب تمج دزبد. دیو ی ن ک یقین رخ ز زفع ل معصم

تمزن تمم وجم زتب بز زیو گمن زفع ل تخصوی زالتب نیس ند؛ پس یم نگمن ک م

کو و حلوا طلوب تمزن زمر زتب بز نیوز ور م د و زتب بز طمب محلا وزجب ندزنست م

حمل کرد و ی وجم زتب بز دیو معن دزنسوت کو یود و ش مل وجم و زس ب زست

2.زنج دزد )یم ن( یر فعل بز وجه ک معصم زنج دزده

کند.وحید پس ز ذکر یر یب ز زیو دو پ سخ زمر تأمل م

نقد و بررسی

وزیو ی م عوددی دزبد کو وحیود صوم محلب نخست: ث ز زصل زولو دب فعول مع

تریو آنه پردزخ زست. ز دیگر وزی ی کو خو بج ز وث وحیود هبه ن یک ز مهط

زشو به تمزن زصل زول دب مق شب دب زخ ص ص و تد زخ صو ص و معصوم زست م

ک زصل زول دب آن تد زخ ص ص معصم زست. کرد

زش به زشک الا یر شد: و ز تأمل دب پ سخ دو محلب دو : ش ید مرزد ز

وجم زتب بز معن ی وجوم فعول و وجهو کو معصوم ». دب پ سخ دو زینک 1

شمد. یم ن پ سخ نخست زست و پ سخ جدیدی م سم نم «زنج دزده دزنیط

نخسوت ور زم زگر مرزد ز تأمل زیو شد زشک ل ص ی نیسوت؛ یورز تمرکوز پ سوخ

فعل بز زنجو دزده معن ی زتب زست و آن بز معن ی زنج فعل یم ن وجه ک معصم

دزنس زست؛ ول تمرکز پ سخ دو ر معن ی وجم زتب زست و وجم زتب بز معنو ی

دزنس زست. وجم زنج یر فعل وجه ک معصم زنج دزده

معن ی وجم زنج یر فعل وجه ک معصم زنج دزده وجم زتب بز ». زینک 2

ک ش مل مسو ب و یب مشکل ممزج زست و آن زینک تمل مب معن ی زتط « دزنیط

، ففعلهه بعنهوان الوجهو حةفالذی یفعله بعنوان اإلبا ؛بأن االتباع هو فعل ما فعل، على الوجه الذی فعله :وأجیب». 1 .«فتأمل ،فالذی یفعله المکلف بقصد الوجو لعله كان مباحا .بعةیکون متاال أو أن ، فکما یجوز التخصیص كهذا یجهوز حمهل االمهر علهى الطلهب، كثیر من أفعاله الیجب متابعته قطعا وأیضا». 2

.«یفعل كل فعله على الوجه الذی فعله، فتأمل

130

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

زص وزجب نیست ت ر مکل وزجوب شود آن بز و شمدمکروه و مب معن ی زخ م

؛زنج دید ک معصم زنجو دزده زسوت نم ت زیو رسد ک آن بز ر وجه وزنج دید

پنیر بز وج ز ح خمبده شد زص ر مکل وزجب نیست پنیر خومبد مث زگر معصم

تر زست. مشکل دب م رم ا مسأل ت نم ت زیو رسد ک آن بز ر وج ز ح خمبد.

دبسوت و م رمو ا تمزن وجم زتبو بز ح و دب مب حو ا دب یب صمبا م آبیر

نودی تملو و آن آن زینک وجم زتب بز معن ی وجم زل زز زت قو دی و پو ی کرد و

تمل بز وج وجم زنج دزد مکل زوال آن بز وزجب دزنود یعن زگر معصم ؛ دزنیط

آن تمل بز وج حرز ترک کورد مکلو و ث نی مل ز زنج آن شد و زگر معصم

بز حرز دزند و مل ز ترک آن شد و زگر معصم آن بز وج ز ح زنجو دزد مکلو

آن بز مب دزند و آ زدزن آن بز زنج دید ی ترک کند. تمج شمد ک دب زیوو یو ن زصو

ال دزنس نشده زست ت زشک ل تد وجم آن محر شمد. دب ینگ تمل «قصد وج »

بو و رخو ز ز پ سخ دو زدت شده مد کو زگور تخصوی وجوم زت . دب خش3

پس حمل زمر زتب ر محلا طلب نیوز جو یز خمزیود ومد. ممکوو زسوت زفع ل ج یز شد

ودیو یو ن کو تخصوی دب وجوم ؛تأمل وحید هبه ن یمیو فرز ز پ سخ دو شود

تجوم یو تغییوری دب معنو ی ظو یری آن زیجو د دیود و یوی معن ی زمر بز تغییور نمو ب زت

کند پس چگمن تث تغییر دب معن ی زمر شومد؟ر ز نظور نمیسونده زیوو مورزد ز تأمول نم

آید.ص یح و من سب زست و زشک ل وزبدی ر پ سخ شم ب م

ح صل آنک : دو وج ص یح رزی تأمل دب پ سخ دو وجمد دزبد.

بو بز هبهو ن ز تأمول دب پ سوخ زول چیسوت؟ آیو معنو ی زت محلب سم : مرزد وحیود

بو دب نمیسنده دلیل ص ت معن ی زت ؟دزندچیزی غیر ز آنچ دب پ سخ زول گف شده م

دید وج تأمل وحید دب آن بز نک ۀ دیگوری گردزنود و آن زینکو زیو پ سخ ترجیح م

ز معصوم بز کو زحورز کنویط وزجوب نیسوت زگر زدلۀ وجم زتب بز محلا دزنیط زفعو ل

کنیط و معنو ی وجوم زتبو دب آنهو و معنو ی وجوم زنجو آنهو حکط ز حۀ آنه م

ول زفع ل ک شب کنیط معصم آنه بز ر زس س وجم زنج دزده ی ز حو نخمزید مد

دلیل ر خروجش ز زط ق زدلۀ وجم زتب ندزبیط.

یرز شبهۀ یو د شوده ز سونخ ؛مرزد ز تأمل چنیو زشک ل شد زشک ل وزبد نیستزم زگر

131

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

دزنویط ور فعلو کو مو و قصود وجوم زنجو نم ؛ چمنشبهۀ مصدزق دب خمد ت زست

ور آن کند ی ن و زیو دقیق یم ن چیزی زسوت کو پ سوخ نخسوت صدق م دییط زتب م

دزبد.تأکید

وج ص ی رزی تأمل دب پ سخ نخست مع قد نیست. ح صل آنک : نمیسنده

محلب چه ب : آی زینک وحید هبه ن پس ز نقل یر دو پ سخ زمر تأمل کرده ودیو

پذیرد؟ پ سوخ منفو معن ست ک یی یب ز دو پ سخ بز قبمل ندزبد و قمل وجم بز م

و تم یل خمد آن بز نش ن دزده زست؛ یرز زو دب ج ی دیگری قمل دو بز مشهمب نسبت

1.(70ص 8ج ق 1424 وحید هبه ن زست )

یعنوو زگوور معصووم فعلوو بز زنجوو دزد و موو وجوو آن بز اسههباباب. :دوم نظریههه. 2-2

دو دلیل دزبد: نظری دزنس یط ر م مس ب زست آن فعل بز زنج دییط. زیو نم

م و غیور وجوم زسوت. دلیول تود وبزن ویو وجو دلیول زول: زسو ب زح یو ر دب د

2.(316ص ق 1415وجم زح ی ر نیز زص لت رزلت زست )وحید هبه ن

3.)یم ن( زست دلیل دو : حسو زق دزی معصم دب یر ح ل

نقد و بررسی

نظریو یی زشک ل زدلوۀ زیوو ر خ ف زدلۀ دو قمل دیگر محلب زول: وحید هبه ن

دزبد. نظری ذیر زیو کند و زیو نش ن ز پنم

مصوب زسو ب قورزب گرف و آنچ ک دب وزقعدیدگ همحلب دو : دب دلیل زول زیو

ن زنج فعل معصوم کو مق ضو ی زح یو ر زسوت. پوس زگور ور زسو س خمد زح ی ر زست

لکو مسو ب آن فعل مس ب نشده زسوت زح ی ر زنج آن فعل زس ب دزبد دب وزقع

ی ط آن فعل زنجو شومد. زیوو چیوزی زسوت کو دب زد یو ا فقهو ی مع صور و زست ک زح

چنویو زصوح ح موأنمس معروف زست و ش ید دب م ن وحیود هبهو ن « زح ی ر مس ب»

نبمده و ش ید مرزد زو ز زس ب یمیو معن شد.

.«استحبا متابعته وعلى ذلك مدارهم وحقق فی محلهإذا لم یعلم وجهه، فالمشهور فعل المعصوم». 1 .«كما مرلة البراءة غیره واالحتیاط عندهم مستحب، ألصا وقیل بالثانی: لالحتیاط لدورانه بین الوجو و». 2 .«االقتداء بهم حسن على كل حال وأیضا». 3

132

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

پ سوخ بو شود محلب سم : مرزد ز حسو زق دزء چیست؟ زگور مورزد ز آن زسو ب زت

دزنسو و فعول و یو مسو ب معلم نیسوت کند؛ یرز زول آن بز مخدو م دیدگ هنخست

چرزک ش ید معصم آن فعل بز ور وجو وجوم یو ؛زنج فعل قصد زس ب زتب شد

ز ح معن ی زخ و ی ح ن ر رخ مب ن دب تصومت ور وجو کرزیوت زنجو

ح و دب فورم مبو و زس ب زنج زفع ل معصم ز حسو زق دزء دزده شد. زگر مرزد

چنویو مدن آن ) ن ر مبن ی ی د شده( شد مدن آن و ی ح دب فرم مکروهمعن ی زخ

زس ب زنجو فعول معصوم دب صومبا زس ب ث ت نیست و زگر مرزد ز حسو زق دزء

ن حسو زح ی ر زست و وج دیگوری و حسو شب یو وجم و غیر حرز شد زیو یم

آید. نم

یعنو زگور فعلو ز معصوم صو دب شود کو مو وجو آن بز اباحه. :سوم نظریه .3-2

شومد ز حوۀ آن زسوت. دلیول زیوو حدزکثر حکم ک ز آن رزی م زثبو ا مو دزنس یطنم

و آنچو قوب گف و زص لت رزلت زست. وحید هبه ن پ سخ زیو دلیل بز زبج دیدگ ه

1.دزده زست )یم ن(

نقد و بررسی

زسو ب نظری دب پ سخ زص لت رزلت زدلۀ « م ترفت»محلب نخست: ظ یرز مرزد ز

زی ور حکوط وجومد ندزشو وق ج بی زست ک زمو به زست. زیو ی ن ک زص لت رزلت

شمد.ج بی نم زم به یست زصل رزلت شد و م زم به ر زس ب دزبیط و دب ج ی ک

زس ب بز ک ز سونخ زمو به نظری زم زیو ی ن وق ص یح زست ک م فقط دلیل دو

شود حسوو زح یو ر و شوده زست زبزده کنیط؛ ول زگر دلیول زول کو زح یو ر زسوت زبزده

من ف ت ندزبد و یر دو ج بی خمزیند مد. زص لت رزلت

چیست؟ زگر ز ح معن ی زخ و و تنومزن دیدگ هرزد ز ز ح دب زیو محلب دو : م

یک ز زحک خمس و شد دو زشک ل دزبد: زول زینک زثب ا ز حو و معنو ی زخو دلیول

لکو فقوط وجوم و حرموت بز تمزنود آن بز زثبو ا کنود خمزید و زص لت رزلوت نمو م

دو زینکو زگور زثبو ا حکوط یوط .مثب یت زصل زستدزبد و زثب ا حکط ز آن مس لز رم

.«وفیه ما عرفت ةئلة البراوقیل باألخیر، ألصا». 1

133

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

زس ب مگر ن ر زیو مبن ک زص لت رزلت کند کند ز ح معن ی زخ بز زثب ا نم

ث ت نیست. زگر مرزد ز آن ز ح معنو ی زتوط و کرزیت بز نیز نف کند ک چنیو مبن ی

موت آن بز کنود پ سوخ وحیود هبهو ن شد و تب با دیگر زگر فقط نفو وجوم و حر

من فو ت و زدلوۀ زسو ب ح و و زمو به ور شمد؛ یرز جریو ن زصو لت رزلوت م معن

زس ب ندزبد.

شومد زیوو زسوت کو وزبد مو ز ح و زجرزی زص لت رزلوت نظری رزشک ل ک آبیر

یو نو ور مخ و ب زیوو و ب پس ز نف وجم ید زدلۀ زس یمچن نک مل نیست و نظری

بز ی وبد. و نمش ب زدلۀ زح ی ر مس ب

فعل معصم زس ب فعول مشوکمک و چگمنگ ح صل نه ی بأی وحید هبه ن دب

ی ن ر ت لیل زیو نمش ب زح ی ر مس ب دب زنج فعل مشکمک زست.

. قرائن فعل بیانی3

شومد زیوو زسوت کو و چو قرزلنو مو دوم ک دب داللت فعل معصوم محور مسأل

تمزنود مبی و دیو و تعبیور دیگور فعول یو ن زسوت و مو تمزن زحرز کرد فعل معصم م

زقس فعل ی ن بز ن برد ذکور یکو ز ک دون زین مس ند ف مز قرزب گیرد. وحید هبه ن

گر مجملو دب کو معصوم آنه سنده کرده و آن فعل زست ک مبی و یب مجمل شد. ز

وجمد دزشت و پس ز آن فعل ز زو ص دب شد ک مبیو آن مجمل مد ید مشخصو ا آن

زحورز زم زینکو ز چو بزیو 1 مدن رزی آن مجمل بت یت شمد )یم ن(فعل زق ض ی ی ن

م شمد ک فعل ی ن یب مجمل زست وحید دو بزه بز ذکر کرده زست: یک تصریح معص

«صلوا کما رأیتمونی أصلی» :م نند سخو نب زکور ؛ زینک فعلش ی ن مجمل زست

2.و دیگری قرزلو )یم ن(

نقد و بررسی

ندی دزبزی زقس م زست: ی ن ز دزی ی ن تقریور محلب زول: فعل ی ن دب یب تقسط

.«نيةللمجمل، فیجب مراعاته فی تحقق المجمل والبیا لهم ربما یکون بیاناثم اعلم أن فع». 1 .«أو بالقرائن «صلوا کما رأیتمونی أصلی»: ربما یظهر من القول مثل قوله و». 2

134

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

مجمول کو دب فعل مبی و .(98 ص1ج ق 1417 ی ن تفسیر ی ن تغییر و ی ن تبدیل )زألشقر

زست. « ی ن تفسیر»ک وحید آمده

تمزند دزشو شود محلب دو : فعل دیگری نیز م نند فعل ی ن زست ک یم ن آث ب بز م

و آن فعل زم ث ل زست. زگر مجمل وجمد دزش شود و معصوم آن بز زم ثو ل کورده شود

گر چ معصوم قصود ی نیوت دب زنجو آن ؛ شدبزفع زجم ل آن دتمزنکیفیت زم ث ل آن م

ندزش شد. رخ زصح فعل ی ن بز زتط ز آنچ قصود یو ن زنجو شوده و آنچو و

زند. زح م ال مورزد وحیود هبهو ن ز ی نیوت دزنس زستشده قصد زم ث ل و دون قصد ی ن

زصح زتط زست.

مبیو یوب مجمول زسوت زحرز شمد ک فعل ع بریمحلب سم : زگر دلیل ی قرینۀ م

یعن صرف ق لیوت ؛تمزنست مبیو یب مجمل شدم ل ث وحید زست؛ زم زگر فعل م

زیو بز دزشت ک مبیو یب مجمل شد ول دلیل و قرینۀ خ ص ور یو ن ومدن آن وجومد

آن مجمل قمل نیز ق لیوت تمزن آن بز حمل ر ی نیت کرد؟ زگر پس ز ندزشت آی م

منمر تود قومل تمزن ی ن دزنست ی ی ن مدن فعل ی ن مدن بز دزشت آی فعل بز م

تمزن قبل ز وقت ح جت نیوز زست؟ آی بسیدن وقت ح جت دب ی نیت دخ لت دزبد و ی م

ت و دب کو محور زسو فعل بز ی ن دزنست؟ زینه مس لل زست ک دب زحرز ی نیوت فعول

وحید هیه ن نی مده زست.

تصریح قمل و قرزلو بز مثبوت ی نیوت دزنسو زسوت. زیوو محلب چه ب : وحید هبه ن

.(287ص زند )یم نقرزلو دب ک وحید ی ن نشده زست. قرزلو یر دب زیو به محر شده

. ی ن آن مبی و زست زجم ر زینک زیو فعل. 1

وزبد شمد و وقت تمل آن نیز فرز بسد و معصم فعلو زنجو دیود زینک مجمل . 2

ی د ک آن فعل ی ن زسوت و زلب و ص دبم دب زیو ح لت .ک ق لیت تبییو آن بز دزبد

رزی م ک دب م ن حضمب معصم نیس یط بسیدن وقت ح جت دب آن شرر نیست.

زینک س لل ز حکم سؤزل کند و معصوم دب پ سوخ زو آن حکوط بز زم ثو ل کنود یو . 3

فعل زنج دید ک معلم شد پ سخ زو زست.

زینک مجمل وزبد شده شد و فعل نیز وجمد دزش شد ک ی ن آن م سم شمد. 4

و پ یو ن بسویده زی ر ی ن مدن وجمد ندزش شد و دوبزن حضمب معصوم ول یی قرین

135

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

زال یمیو فعل. شد و یی چیز دیگری ک مزند ی ن آن رزی آن مجمل شد م ر نب شد

1شمد.دب زیو ح لت آن فعل حمل ر ی نیت م

. آثار فعل بیانی4

شمد ک آیو تمو م زجوززء و کیفیو ا آن پس ز زحرز ی نیت فعل زیو سؤزل محر م

دزخل دب زجززء و کیفیوت مبوی و یسو ند؟ ورزی مثو ل وق و نم خمزنودن فعل ی ن و تبع

شمد آی تم زجززء و کیفیت ج آوبدن آنه دزبزی ویژگو ی نیوت معصم رزی م نقل م

زست ی ممکو زست رخ ز زجززء آن غیر ی ن و تبوع خو بج ز زجوززء و کیفیوت مبوی و

شند؟

ت زجززل ز تمل ک فعل جدید یس ند دزخول دب کیفیوت مع قد زس وحید هبه ن

( و دو چیز دزخل نیست: یک آنچو 316ص ق 1415تمل مبی و یس ند )وحید هبه ن

م ننود لبو س دب نمو و دیگوری آنچو مقدموۀ چیوزی زسوت کو ؛قبل ز تمل یط ومده

رزی م ننود سرز یرشودن ورزی سوجده و لندشودن و ؛دزنیط جزء شورت تمول زسوت م

و دخومل آنهو نی منود دلیول ومده بکعت. زصل دب زیو دو خروج ز زجززء تمل مبی و

2.خ ص زست )یم ن(

شومند: زجززء جدید نیز خمد دزبزی کیفی ت یس ند. زیو کیفی ا و دو دسو تقسویط مو

زی کگمن م نند تندی ی کندی زندک ؛دزخل دب کیفیت تمل مبی و نیس ند دس ۀ نخست

یرز تعلا تکلی خصمصی ک ترف تفو وت نودزبد م و ل ؛نشمد ءنزد ترف آن زت ن

م ننود ؛کیفی ا مردد یو دخمل و خوروج دب کیفیوت مبوی و زسوت دس ۀ دو 3.زست )یم ن(

زینک معصم وق ز جزل ز ووم ف بغ شد ف صل وزبد جزء دیگور شومد )مومزالا( و

دزنویط زیوو دسو ز و صمبا و دست بز ز ال پ ییو زنج دید. مو نمو م نند زینک شس

اختالف است و ادعا شده كه برخی از احکام در زمان حضهور امهام زمهان)عب( بیهان خواههد مسأله. البته در این 1 ده دلیل معتبری بر این ادعا نیافته و آنچه موجود است بر این مدعا داللت ندارد.ولی نویسن ؛شد

وما كانوا عليه قبل يتبادر إلى ذهننا أنه ليس بداخل إال بدليل مثل الستر في الصالة وكذاا مذا يتوقذل علذى فعلذه ». 2 .«ل من جز إلى جز آخر للصالةالنهوض للركعة وأمثالهما من االنتقا شئ آخر من أجزأ المطلوب كالهوي للسجدة و

، مذا بحيذال ال يعتذد بذه عرفذا ئمذا أو بطذ ثم المستحدث قد يصدر بكيفيات: منها: ما يحكم بخروجه، مثل سرعة». 3 «.الستحالة التكليل بالخصوصية بحيال اليتفاوت أصال

136

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

ی یک ز مص دیا تمل و ی دزخول دب کیفیوت تمول مبوی و زندکیفی ا مجرد زتف ق مده

1.یس ند )یم ن(

نقد و بررسی

محلب نخست: دلیل وحید هبه ن دب زینک فعل جدید بز دزخل دزنسو و فعول قودیط بز

یعن وق ن ظر دزند فعل معصم یو ن یوب ؛ بج فهط ترف ز فعل جدید و قدیط زستخ

بز ول وق فعل مجمل زست و بیند ک فعل بز زنج دزد آن فعل بز ی ن خمزید دزنست

لک ر فعل قبل ز تمل خمد ق م ند دب وزقع فعل بز مش یده نکرده زسوت و زنج ندزد

پس نزد زو فعل نیست ت آن بز ی ن دزند. دزندبز مر مر قبل م آن زس دزم

کند ک سخو ی د شده دب ج ی ک زس دزمۀ فعول قبلو زیو محلب بز زو ف م نمیسنده

سخو ک م م ین زست ول زگر زسو دزم فعول قبول ور ر زس س ح لت طبیع زنس ن شد

زن ظ ب ترک فعل قبول بز دزبد یرز ترف ؛ص یح شد تمزندخ ف طبیعت زنس ن شد نم

و وق مش یده کند ک معصم ر خ ف زن ظ ب زو ر فعل قبل ق م ند زیوو زسو دزم ورزی

م نند زینک معصم دب بو ه قبل ز زذزن صبح چیوزی ؛زو حکط فعل جدید بز خمزید دزشت

زی زسوت کو نوزد . زیوو صورف زسو دزم نخمبده شد و ت س ت ت ز صبح نیز چیزی نخومبد

چیوزی نخومبد زیوو دیگور آید. زم زگر تو ظهور و لکو تو تصور طبیع شم ب م ترف

ینود. نو رزیو بو ترف آن بز م ننود فعول جدیود دزخول مو زس دزمۀ طبیع نیست و ز زیو

ظ بی زسوت کو لک زن تمزن گفت معی ب زصل صرف جدید و قدیط مدن تمل نیستم

ترف ز فعل جدید و قدیط دزبد.

ومدن دب زفع ل ک مقدمۀ جزء محلم یس ند نیز دلیل خوروج آنهو ز کیفیوت طبیعو

زگر سرز یرشدن رزی سجده ی لندشدن رزی بکعت دزبزی کیفیت غیر آنه ست. ن رزیو

و صو دب شومد ت معوی طبیع مد و ی صمبا غیر طبیع یممزبه ز معصم یوب کیفیو

ترف آن بز دزخل خمزید دید.

أنذه آخذر، و ءا فذي جذز ومنها: ما يتردد في دخوله وخروجه، مثل أنهم متى ما فرغوا من جز في الوضذوء شذرعو ». 1أنه أحد أفراد الكلذي، أو أنذه ابتدأ في الغسل من أعلى الوجه واليدين إلى األسفل، فإنا ال ندري أنه بمجرد االتفاق و

«.داخل في الكيفية

137

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

حکط خوروج آنهو ز کیفیوت مبوی و کورد دقیقو محلب دو : دب دو قسم ک وحید

مرزد زو چیست؟ آی زیو زست ک دلیل ر دخمل آنهو نیسوت؟ یو زیوو زسوت کو دلیلو ور

زصومل مو دب جوزء یو شمد ک مبنو ی خروج آنه وجمد دزبد؟ ثمر آن دب ج ی ظ یر م

شرر مشکمک رزی یب وزجب لزو زح ی ر دب زنج آن جوزء و شورر شود. دب چنویو

مبن ی زگر مرزد وحید وجمد دلیل ر خروج زیو دو قسط شود زنجو آن جوزء یو کیفیوت

ال خمزید مد. مق ض ی تع یر ال نیست و زگر مرزد زو تد دلیل ر دخمل شد زح ی ر

وجمد زصل زولو دب «... وکذز م ی مق ... ی ب دب إل ذینن أن لیس دزخل إال دلیل »حید و

ال نخمزید مد. خروج زست. پس زح ی ر

کیفیت فعل جدید بز دو قسط: م کم و خوروج و موردد تقسویط محلب سم : وحید

و آن کیفی زست کو کرده زست. قسط سم ن ر مبن ی وحید ید م کم دخمل شد

دزند کیفیوت جدیود بز یم نگمن ک فهط ترف فعل جدید بز دزخل م ؛خمد جدید شد

لک زن ظ بی زسوت نیز دزخل خمزید دزنست. دب زینج نیز معی ب زصل جدید و قدیط نیست

زگر کیفیت فعول غیور م عو بف شود و یو یمومزبه یکسو ن شود ک ترف دزبد. ن رزیو

ترف آن بز دزخل خمزید دزنست.

دزخل زست ینم ج ی یب محلب چه ب : پس ز آنک زحرز شد فعل و ی کیفی

مسألول حکط آن ز پرسش ق زست؛ پرسش ک وحید صرزحت آن نپردزخ

شدن زسوت و آن زینکو آیو جوزء و کیفیوت دزخول مسو ب زسوت یو عد ق ل بوشو

ز زیو بو محر زست ک زجززء و کیفیو ا مسو ب نیوز دزخول دب وزجب؟ زیو پرسش

فعل مبی و یس ند و چ س معصم آن جزء و کیفیوت بز و قصود زسو ب زنجو دزده

شد.

. صور مختلف شک در وجوب و استحباب و شک در دخول فعل و خروج آن5

دو ح لت دزبد: ی ن یب حکط مجمل شد آن حکط مجمل دب ج ی ک فعل معصم

مبوینو دزنیط فعول معصوم . آن مجمل محلم شد ک فقط مصدزق وزجب دزبد و لذز م 1

. آن مجمل محلم شود کو 2یب تمل وزجب زست و دب زیو ح لت ث وجمد ندزبد؛

یط مصدزق وزجب دزبد و یط مصدزق مسو ب و و تعبیور دیگور دب وجوم و زسو ب ش

138

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

شمد ک فعول معصوم دزخول دب وزجوب زسوت یو گ ه شب م لت دو زجم ل دزبد. دب ح

شمد ی زص لت زش غ ل؟ مقصومد زص لت تد ج بی م دزخل دب مس ب. آی دب زیو ح لت

ل لزو غز زص لت تد زص لت تد دخمل ی زص لت تد وجم و مقصمد ز زص لت زش

ت؛ یورز زوال زصول آن زسوت کو بت یت زجززء و کیفی ا فعل معصم دب ت قا محلم زس

رزلوت ذموۀ ذموۀ یقینو زشو غ ل فعل دون آن زجززء و کیفی ا یم ن محلم نیست؛ ث نیو

م م یول و جریو ن زصو لت زشو غ ل دب زینجو کند. وحید هبهو ن یقین ی ترف بز طلب م

1.(316-317ص زست )یم ن

گمید کرده زست. دب زشک ل م زو نسبت زصل ح لت دو زشک ل و پ سخ بز محر

پوس دب .تعلوا گیورد تعلا تکلی مجمل ممکو نیست؛ یرز تکلی ید شئ معلوم

شومد. دب زصو لت رزلوت جو بی مو تکلی ث ت زست و نسبت غیر معلم مقدزب معلم

.زیوو شوک نیسوت تعلا گرف زسوت و دب گمید تکلی و خح قحع مجملپ سخ م

یرز زم ث ل مجمل ممکو زست ولم زنج رخ مقدم ا ؛م نع نیز رزی آن وجمد ندزبد

2.(317ص )یم ن

نقد و بررسی

شدن م مب زصل سخو وحید ید مح لب یر تمج کرد و سوپس پ سوخ رزی بوشو

تأم ت دب پ سخ زو وجمد خمزید دزشت: زو بز دبی فت. دون تمج زیو زممب

حلب زول: زمک ن زم ث ل مجمل زنج مقودم ا زلود فقوط دب شوب دب زقول و زکثور م

بود؛ زمو دب م نند شب دب جزء زلدی ک زح مو ل مبحلیوت آن نمو ؛زس ق ل ممکو زست

: منذه واجذو ومنذه فقذ أو مطلوبذا له: إمذا أن يكذون واجبذا ثم نفس المطلوب الاي كان الفعل مبينا ». 1قد يتردد في الدخول في الواجو، أو المستحو. ثم المتردد هل يجري فيه أصل العذد؟ مستحو والثاني

بأن يقال : األصل عد؟ الدخول، أو عد؟ الوجوب، أو ال، بل البد من اعتباره لتحقق المطلوب، الن األصذل قد مر اإلشارة عد؟ كون ما بقي هو المطلوب، وألن شغل الامة اليقيني يستدعي البراءة اليقينية أو العرفية.

.«إلى ذلك

ن التكليل إنما يكون بالشئ المعلذو؟، فالقذدر الذاي علذم أنذه علق التكليل بالمجمل كيل يمكن ألفإن قلت: ت». 2، مكلل به ثبت التكليل به خاصة ألصالة البراءة عما لم يعلم. قلت: التكليل والخطاب إنما يتعلذق بالمجمذل قطعذا

فال مانع من التكليل: كناسي فريضة واحدة لم يعرفها بشخصذها وغيذر ذارتكاب مقدمة ولو ب ذوبعد إمكان االمتثال . «ذلك، فالمقتضي موجود، والمانع مفقود

139

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

زح ی ر دب تکرزب زست. زقل و زکثر زبتبو ط نیوز م ننود م بو ینیو زسوت. دب شب دب م ب ینیو

شومد کو دب سو یر زی دب زمک ن زح ی ر محور مو شبه زب زستممزبدی ک زح ی ر تکر

گر چ زیو شبه وزبد نیست. ؛ممزبد محر نیست

فقط دب ج ی ص یح زست ک زصل وجم )یعن تکلی ( محلب دو : سخو وحید

شد؛ ول دب ج ی ک زجم ل دب زصل تکلی زسوت زشوک ل ث ت و زجم ل دب مکل

زکثور و یعنو دب جو ی کو شوب دب زصول تکلیو و ویو زقول ؛تف زلجملو وزبد زسو

زصو لت رزلوت دب چنیو ممبدی تکلی دب زقول یقینو زسوت و دب زلود زس ق ل شد

شمد. ج بی م

زکثر زس ق ل دزنس زسوت و ن یج زینک زشک ل م ل ث بز شب دب تکلی دب زقل

دب ج ی فرم شده زست ک تعلا تکلیو أل مسپ سخ وحید زیو زست ک و نک ۀ م مبی

. دب چنویو فروو زصو م ول شود و و شوب دب مکلو مدهتن فعل یقین و مفروغ

جری ن زص لت رزلت نیست.

زی ک دب محلب دو ذکر گردید ت شود کو وحیود و محلب سم : دب ن یج

زیوو دب محلوب سوم .گردد تفکیب ص یح و شف ف دب مجرزی رزلت و زش غ ل تبییو

شمد ک مجرزی زص لت زش غ ل دب فعل مشکمک نزد وحید هبه ن فقوط محلب ی ن م

نو دب محلوا فعول معصوم . و دب ج ی زست ک فعل معصم ی ن یوب مجمول شود

تمزن صمبا بوشو وحید هبه ن نسبت دزد زیو زست کو تب با دیگر آنچ م

دزند و دب س یر ممزبد فعول معصوم جمل زص لت زش غ ل بز ج بی م زو دب فعل مبیو م

تمزن چنیو مبن ی بز زو نسبت دزد لک زن س تد وجم بت یت فعل معصم نم

دب س یر ممزبد زو عید نیست و زیو دلیل تد شف فیت ک ف می ن مج بی رزلوت و

زش غ ل دب م ن زوست.

کنیط. زو دب ذیل بوزی و کو سخو دیگری ز وحید بز نقل م رزی زس شه د یش ر

گمیود: بز دب مسح سر و پ بطم ت ق م نده دب دست نقل کرده م فعل پی مبر

حقیقوت دب گور چو نو ور زقومی یورز فعول معصوم ؛داللت بوزیت بوشو زست

ن نیسوت؛ وجم نیست ول زگر ی ن یب مجمل شد خ فو دب وجوم مرزتو ا آ

مردد یو دخمل آن فعل ندچ یر ؛م مق ر آن زست یرز رزلت یقین و زم ث ل ترف

140

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

1.(322ص 3ج ق 1424 هبه ن وحیدو خروج شد )

شمد ک تفکیب می ن مجرزی رزلت و زش غ ل نوزد وحیود ز زیو سخو چنیو ردزشت م

ی ی پیودزیش ول ز بیش بمده زستچندزن شف ف ن و تر دب دوبزن وحیدو تب با دقیاو

زست. )به(تصمیر شف ف زیو دو مجرز دب زد ی ا شیخ زنص بی

کنیط: رزی تمویح زیو نک دو تب با بز یکدیگر مق یس م

تد وجم زست؛ ول دب ج ی ک فعل زو ی ن مجمل شود زصل دب فعل معصم . »1

.«بت یت فعل معصم وزجب زست

شب دب زصول تکلیو تود وجوم زسوت؛ ولو دب ینگ فعل معصم زصل دب. »2

«.بت یت فعل معصم ز زح ی ر وزجب زست شب دب مکل

س تف وا یکدیگر دزبند: زیو دو تب با

صو حیت تف وا زول: دب تب با نخست گمی مجرزی زص لت تد وجوم ) رزلوت(

ول فعل مبیو مجمل ز آن خ بج شوده زسوت. زیوو جری ن دب محلا زفع ل معصم بز دزبد

مجرزی زصو لت تود وجوم و زصو لت زشو غ ل کو م دب ح ل زست ک دب تب با دو

م ب یو و صمبا شف ف ز یکدیگر م م یز یس ند.

ور و فعول مبویو مجمول یعنو و تف وا دو : مجرزی زص لت زش غ ل دب تب با نخسوت

ور م مبیوت نوم و یعن شب دب مکل و دب تب با دو ول م مبیت نم فعل زست

زم ی تعبیر دو نسبت تعبیر زول زیو زست کو شو مل مومزبد دیگوری ز فعول .شب زست

و قورزب دزده شمد. تعبیر دو ک مجرزی زصو لت زشو غ ل بز شوب دب مکلو معصم نیز م

تعبیور نو رزیو .دلیل ی تع بم زدلو زجم ل شد ی فقدزن زست ک بی ندزبد ک منشأ شب

تر ی ن کرده زست.مجرز بز گس رده دو

تف وا سم : تب با دو تصریح دزبد ک بت یت فعل معصوم ز و زح یو ر وزجوب

گر چو بو زح یو ر ؛ول دب تب با زول چنیو تصری زح ی ط مدن آن نیست زست

دب آن وجمد دزبد.

وإن لم يكذن حقيقذة فذي الوجذوب علذى األقذو ، لكذن إذا كذان بيانذا ألن فعل المعصو؟ والداللة واضحة،». 1اليقينية واالمتثال العرفي عليه، وإن كان مما يتذردد فذي دخولذه للمجمل الخالف في وجوب مراعاته، لتوقل البراءة

.«وخروجه

141

یحج ت

آرادر

م صو

معل

فعت

الل د

و ی

دیوحهان

هبب

/ یی

علی

علسن

حان

ریکب

ا

وحید نیز وجمد دزبد کو دب تفکیوب میو ن مجو بی رزلوت و م مرحتب با دیگری ز

ف صولۀ یو دی ول ینم ز شف فیت دب زد ی ا شیخ زنصو بی ووم یش ری دزبد زش غ ل

1.(70ص 8ج آید )یم نی ی آن شم ب م دزبد و ز بیش

شومد ن مو زح م ل جدیدی دب تع یر ی د شده ز وحید یو محلب چه ب : دب زیو محلب

خمزید و ق تود زشو غ ل تمسوب وحید نم ک ش ید مرزد وحید شد و آن زینک دب وزقع

لکو و فعول معصوم و دزبد« رزلت یقین دب زشو غ ل یقینو » گر چ تع یری م نند ؛کند

کند. یمیو دلیل زست کو زسوم ز زح یو ر نیو وبده زسوت تنمزن یب زم به تمسب م

تصریح کرده زست. م وجم لک مس قی

مردد یو دخمل و خروج زسوت و ز زیوو حیوث تمویح آنک فعل معصم ف حد نفس

ومدن تعلوا دزبزی زجم ل زست؛ ول تمج ی ن مدن آن رزی یوب مجمول و مفوروم

آیود کو زجمو ل خومد فعول بز رطورف تکلی آن مجمل ظهمبی دب آن فعل پدید مو

کنود لکو و یوب ن رزیو فقی دب م ل ث خمد زصل زش غ ل تمسوب نمو کند.م

وجوم کند و معلم زست ک مس ف د ز زم بهزم به و ک یم ن فعل معصم زست و تمل م

ن وجم زح ی ر دب آن. فعل زست

گیرینتیجه

یة د حو لر د سو و دو ز فمزلو یوحید هبه ن دب حجیت و داللت فعل معصم دب ف

. 3. حکوط مسو ف د ز فعول معصوم ؛ 2. حجیت فعل معصم ؛ 1محر کرده زست: مسأل پنج

. صمب مخ ل شب دب وجم و زسو ب و شوب 5. آث ب فعل ی ن و 4قرزلو فعل ی ن ؛

ردزشوت تومزن ن و یج یور بز مو ز ربس تب بزا مخ صور زو .دب دخمل فعل و خروج آن

کرد:

ولو دب زفعو ل تو دی معصوم زصول ست ق لل حجیت محلا زسوت نخ مسألۀ. دب 1

.دزندزول بز دب تد حجیت م

إذا لم يعلم وجهه، فالمشهور استحباب متابعته، وعلى ذلك مذدارهم، وحقذق وأما األولى، فألن فعل المعصوم». 1لونه على الوجوب من باب مقدمذة في محله. وإذا وقع في مقا؟ العبادة التوقيفية التي لم يظهر ماهيتها من نص، فيحم

.«الواجو، ألن تحصيل اليقين بالبراءة، واالمتثال العرفي في مقا؟ اإلطاعة واجو عندهم، كما أشرنا

142

صر معا فقه ت لعا مطا

ل

سااو

لرة

ماش

/

ومد

/ پی

یاپ

2

ارشم

/ هم

جد ه

لسا

ةرم

هاچ

/ 9پ

.دو م م یل زصل زول داللت فعل معصم ر زس ب زست مسألۀ. دب 2

زست. سم تصریح معصم ی ن مدن و قرزلو خ ص بز محر کرده مسألۀ. دب 3

زیو پرسش ک آی تم م زجززء و کیفیو ا فعول دزخول چه ب دب پ سخ مسألۀ. دب 4

دب زجززء و کیفیت مبی و یس ند مع قد دخمل فعل جدید زست و زصل زولو دب دو چیوز بز

دزنیط جزء . آنچ مقدمۀ چیزی زست ک م 2 و . آنچ قبل ز تمل یط مده1دزند: خ بج م

.شرت تمل زست

می ن وزجب و مسو ب زصول تعلوا تکلیو بز بی وپنجط دب زجم ل فعل م مسأل . دب5

ق لول و لوزو زنجو زکثر زسو ق ل و دب زقلدزند و فرم شب دب مکل ممکو م

دزند. زح ی ر بز تکرزب م زکثر زبتب ط و جزء زلد زست زم دب شب می ن م ب ینیو و زقل

ن دب محلا لل زست ک مبیو یب مجمل شدزلب وحید زص لت زح ی ر بز فقط دب فعل ق

فعل معصم و لک عید نیست بأی زو دب س یر زفع ل معصوم رزلوت شود. یمچنویو عیود

لکو ق لل زح ی ر زست زصل تمسب نکرده نیست زو دب ممزبدی ک دب فعل معصم

. شد فعل معصم تنمزن یب زم به زس ن د کرده

ی ی تکو مل کو دب زد یو ا شویخ زنصو بی زیجو د شوده ز مبو ن بس مین دب زیو ر

وحید نم ی ن شده زست.

منابعبیروت: ، 1، جعیةأفعال الرسول و داللتها علی األحکام الشر، ق(1417) األشقر، محمدسلیمان .1

.5چ، سسة الرسالةمؤ

، یتبمع جهانی اهل مجقم: ، األصول العامة فی الفقه المقارن، ق(1418) حکیم، محمدتقی .2

.2چ

.دارالفکربیروت: ، 7، جصحیح مسلم، تا()بی نیسابوری، مسلم .3

المجدد مةمؤسسة العال: و نشر تحقیق، الرسائل الفقهیة، ق(1419) وحید بهبهانى، محمدباقر .4

.1، چ)ره(الوحید البهبهانی

.1چ ،مجمع الفکر االسالمیقم: ، الفوائد الحائریة، ق(1415) ----------------- .5

، 8و3 ،1ج ،مصابیح الظالم فی شرح مفاتیح الشرائع، ق(1424) ----------------- .6

.1چ )ره(،المجدد الوحید البهبهانی سسة العالمة: مؤو نشرتحقیق

143-174فحات ص /2، پیاپی1395دوم، پاییز و زمستان ةسال اول، شمار« / مطالعات فقه معاصر»دوفصلنامه تخصصی Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

«آستانة تجدد»نگاه و نقدی بر

داود فیرحی *

**ورعی ناقد: سیدجواد

***تنظیم و تدوین: سیدامین ورعی

چکیده

؛یرح یدکتر داود ف نیاالسالم و المسلمةحجنوشته « تجدد ةآستان»نقد کتاب ینشست علم

؛یجواد ورع دیس نیاالس الم و المس لم ةحج دانشگاه تهران توسط یاسیاستاد گروه علوم س

کت اب نی برگزار شد. ا میسه فهگروه فقه و حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مؤس اریدانش

است. ینینائ نیمحمدحس خیاثر عالمه ش« ةالمل هیو تنز ةاالم هیتنب» کتابمبسوط بر یشرح

برگزار شد، ابتدا نگارنده ب ه انینشست که با حضور پژوهشگران، طالب و دانشجو نیا در

ق ا یب ا تحق س ه یش رح را در مقا نیا یهایژگیروش خود در شرح کتاب پرداخته و و نییتب

یشرح از چاپ س وم کت اب ب ا حواش نیاثر برشمرد. به گفته نگارنده در ا نیدرباره ا نیشیپ

ب رده یادی به ره ز ،یجواد ورع دیس قیو تحق حیتصحچاپ بوستان کتاب با و یاهلل طالقانآیة

و یاش ااال آن از نر ر ش ال نیشرح، همچن نیا ازا یامت انیشده است. سپس ناقد اثر به ب

و مط رح ش ده ییو محت وا یشال ینقدها رامونیشارح و ناقد پ حا یپرداخت. توض ییتوامح

.است یگزارش علم نیا گریبخش د ،ضرانحا یهابه پرسش دیپاسخ اساتنیز

واژگان كلیدی

،ینین ائ عالمه ،یینقد محتوا ،ی، شرح کتاب، نقد کتاب، نقد شالةالمل هیو تنز ةاالم هیتنب

.یاهلل طالقانآیة

2/9/1395تأیید: 3/7/1395دریافت:

.دانشگاه تهران یاسیاستاد علوم س *

. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه دانشیارمدرس حوزه و ** . یاسیارشد فقه س یکارشناس یحوزه و دانشجو 3طلبه و پژوهشگر سطح **

144

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او

رةما

ش/

وم

د/

پیی

اپ2

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

مقدمه

مطرح بوده، آنانیکی از مسائلی که از گذشته در بین شیعیان و به خصوص علمای

کردن احکام دین مبین اسالم بوده است. علما مبارزه و نبرد با استبداد و استعمار و پیاده

و فقهااای بساایاری در ایاان راه ااادم گذاشااتلد و در بااوی ناااری، بااا بیااان، الاا ، نبلیاا و

کردن و یا حداال کاستن از استعمار بیگانگاان و کندر ریشه های خود سعیروشلگری

اند. یکای از ایان فقیهاان ایاوهی کاه در نرا اشار ااامات استبداد پادشاهان داشته

است. این عاه جلیل اهقدر در بوی حیات با برکات «میرزا محمدحسین نائیلی»داشت،

های علمیاه یوی به حوزهخود، آثار علمی گرانسلگ و شاگردان گرانقدری در فقه و ا

نقدی کرده است. یکی از نأهیفات مشهور و ارزشاملد او در موواود دفااد از انقاال

اسات. از آن جاایی کاه او از بترگتارین « ةو تنزی ه امل ةتنبیه االم »مشروبیت، کتا

آمد، این کتاا را باا بیاان حامیان مشروبه و در وااع یکی از رهبران آن به حسا می

تقن و مستحک عقلی و نقلی در نأیید حکومت سلطلتی مشروبه و در پاس، باه دالیل م

شای، »ایرادات و شبهات عاهمان مخاه مشروبه و ملادیان مشروبه مشروعه، باه ویا ه

در میااان گاااربااه نگااارآ درآورده کااه در شاارایآ دشااوار آن روز «فضاال ان نااوری

به خصوص کاه دو نان از ؛آمدیای نظری برای مشروبه به حسا مپشتوانه ،مسلمانان

باا نگاارآ «ملاا عبادان مازنادرانی »و «آخوناد خراساانی »بترگان عل و فقاهت یعلای

نقریظ، کتا وی را نأیید کردند.

اائل به نظریه والیت عاماه فقیاه اسات و نعادادی از ،نائیلی با ایلکه به هحاظ مبلای فقهی

اند؛ اماا در های نائیلی نیت این مطلب را گفتهشهشاگردان ایشان و بسیاری از پ وهشگران اندی

مشای کارده و کتاا ،«حسابه »یعلی نظریاه ؛بر اساس نظریه مشهور فقهای امامیه ةمنلبیه اال

خود را بر این اساس نوشته است.

هاای دیلای او در این اثر اثبات کرده که نظاام سیاسای مشاروبه و ارکاان آن باا آماوزه

مشروط و مقید باه ااانون ،ان داده است که ادرت سیاسی در اسالمانطباق دارد. همچلین نش

مقیاد اوال: نیت ایشانو جانشیلان معصوم ای که حتی رسوی خداگونهبه ؛و شریعت است

دانساتلد. او در نلبیاه خود را موظ به مشورت باا ماردم مای ثانیا: به موازین شریعت بوده و

مردم دارای حا نظاارت، سا ای و استیضااح ،سی اسالملد که در نظام سیاکاالمه اثبات می

145

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ی

رعن و

میدا

سی

باه معلاای « مسااوات »دوهتمردان هستلد. سخن نازه دیگر این کتا ، اثبات وجاود دو ایال

باه معلاای « آزادی»و «ااانون »نساوی همگان )شهروندان و دوهتمردان( با یکدیگر در برابار

نارین ردم در اسالم است. از مها های اجتماعی و سیاسی مفقدان هرگونه مانع در راه آزادی

آن ها در شارایآ آن روز جواماع ،«نفای اساتبداد دیلای و سیاسای »مطاهب دیگار کتاا ،

اسالمی است.

عاهمان دیلی در دفاد از مشاروبه نوشاته از سویاثر نائیلی در مقایسه با آثار دیگری که

، «نظاارت ماردم »، «نحدیاد اادرت »بیشاتری دارد و ها مباانی دیلای « جامعیات »شده، ها

را با اادرت علمای بیاان کارده و باه خاوبی از عهاده پاساخگویی باه « مساوات»و « آزادی»

شبهات مخاهفان مشروبه برآمده است.

هاای ثاابتی اسات علایر و م هفه ای ازمرموعهبه بور خالیه این نأهی ، در یدد بیان

کومات معصاوم، اه که در نظام سیاسای اساالم نیییرناپذیرناد. هار نظاام سیاسای ا اه ح

هاایی را دارا های اسالمی دیگر ا بایاد لاین علایار و م هفاه حکومت فقیه و ه حکومت

باشد.

کاه اندشرحی بر این کتا نوشته و ملتشر کرده ،آاای دکتر داود فیرحی ۱۳۹۴در سای

با حضور م ها محتارم و آن، جلسه نقد و بررسی «فهی »به همت م سسه علمی و فرهلگی

سیدجواد ورعی به علوان نااد برگتار شد. نااد محترم که خود در و اهمسلمین االسالم ةحج

همت گماشته و کتابی مستقل نیت دربااره ،«ةمنلبیه اال»به نصحیح و نحقی کتا ۱۳۸۱سای

اندیشه سیاسی نائیلی نگاشته است در این جلسه، پس از بیان نقاط اوت و امتیااز ایان شارح،

پردازد. م ها نیات در دفااد از ز نکات و اشکاالت شکلی و محتوایی آن میبه بیان بعضی ا

شرح خود، ومن بیان سیر نحقی و گونگی نگارآ ایان اثار، نووایحانی ارائاه داده کاه

گذرد.مشروح این جلسه علمی از نظر خوانلدگان محترم می

شاما بحثی کاه امشاب در م سساه فهای در خادمت االسالم نخبه(:ةحجدبیر جلسه )

فیرحی است کاه در داود اثر دکتر « نردد ةآستان»حضار محترم هستی ، نقد و بررسی کتا

میرزای نائیلی به رشته نحریار درآماده اسات. مرحاوم « ةو تنزیه امل ةتنبیه االم»شرح کتا

هرری شمسی است کتابی را به نام ۱۲۸6 هرری امری که حدود سای ۱۳۲۷نائیلی در سای

و ةاملنتخبه متق یل امظ م ع ی فف راا االم ةامدوم ةفی مزوم مشروطی ةو تنزیه امل ةتنبیه االم»

146

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

وجاو حکوماات ،نوشاته اساات. او در ایان کتاا باا اسااتدالههای شایعی «املجتل ةترقی

مشروبه را اثبات کرده و همچلین مفاسد استبداد را بیان نموده است. یکی از اناواد اساتبداد

کلاد کاه ایان ناود از نصریح مای ،کلد، استبداد دیلی است. او در ادامهلی مطرح میکه نائی

سایدمحمد »، «میارزا حسان شایرازی »استبداد، بسیار ابیح است. میرزای ناائیلی از شااگردان

بوده است. «آخوند خراسانی»و «فشارکی

انماه اسات کاه دارای یک مقدمه، پلج فصل و یاک خ ،«تنبیه االمة و تنزیه امل ة»کتا

به زبان فارسی نوشته شده و بعد از آن به اپهای مختلفای رسایده و باه مریا۱۳۲۷در سای

جلا استاد ورعی ایان کتاا را بررسای مسیش۱۳۸۲عربی نیت نرجمه شده است. در سای

اناد و باه اند، مطاهبی را نیت به علاوان مقدماه و پااورای باه آن افاتوده کرده و نصحیح نموده

اند. جلاا دکتار فیرحای ها بوستان کتا اپ کردهم سسه بسیار خو نوسآ یورنی

اند. مبلای کتابشان را همین اپ نصحیح شده، ارار داده

کلی : نائیلی نقل می« تنبیه االمة و تنزیه امل ة»در ایلرا لد جمله از بترگان درباره کتا

«این کتاا اجال از نمریاد اسات »: فرمایددرباره این کتا می ،آخوند خراسانی (اه

.(ةم)نقریظ آخوند بر نلبیه اال

)نقاریظ « نماام مباانی آن ماأخوز از اساالم اسات »گویاد: ملا عبدان مازندرانی مای (

.(ةممازندرانی بر نلبیه اال

این کتا با حرارت و استدالی محک نوشاته »گوید: باهقانی میسیدمحمود ان ةیآ (ج

۱.(۱6، صةمباهقانی بر نلبیه االحوم مر)مقدمه «شده

انصاا ایان اسات کاه نفسایر دایا از نوحیاد عملای، »گویاد: شهید مطهری نیت می (د

مرحاوم ؛اجتماعی و سیاسی اسالم را هیچ کس باه خاوبی عالماه باترم و مرتهاد ساترم

غاه نوأم با استدالهها و استشهادهای ماتقن از اارآن و نهاج اهبال میرزا محمدحسین نائیلی

، ۲۴، ج۱۳۷۸مطهاری، )« بیاان نکارده اسات تنبی ه االم ة و تنزی ه امل ة در کتا زی ایمت

.(۵۱ص

کلای نووایحانی در خصاوص شارحی کاه بار ابتدا از آاای دکتر فیرحی خواهش مای

کننلد کله ایلن کتلا از کراملاب مئتل ا مله زنجان نقل ملی اسبق امام جمعه ؛اهلل عالمهةیایشان همچنین از آ .1 .(17باشد )همان، صمی هدی

147

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

آااای ورعای جلاا سپس برای نقد و بررسی کتا ، در خادمت ،اند بفرمایلدکتا نوشته

خواهی بود.

بس ان اهرحمن اهرحی . خادمت ناک ناک دوساتان ارجملاد، اساانید و فیرحی:دکتر

کل . از استاد ارجملد جلا حاج آاای ورعی، حاج آاای محققان بترگوار سالم عرض می

کال . بلاده امشاب و دوستانی که این جلسه را برگتار کردند، سپاساگتاری مای 1ااوی زاده

ام را بدان و نقادهایش را بشالوم. که نوشتهبیشتر دوست دارم شلونده باش و معایب شرحی

به علوان مقدمه این بحث، اشاره مختصری به انگیته شرود این کاار و سابک شارح خاود

کل و بعد از آن ملتظرم که سخلان حاج آاای ورعی را بشلوم.می

یعلای یاک ساای و نای بعاد از انقاال ؛شمسای ۱۲۸6حدود ساای ،ةمکتا نلبیه اال

شدن مرلس اوی نوشته شده است. وی گای خااص ایان کتاا آن از بسته مشروبه و پس

مرتهدی که نام و ؛است که برای اوهین بار یک متفکر و مرتهد بترم آن را نوشته است

یک متفکر ایوهی و فقیه برجستهدر وااع، های علمیه دارد. نشان و آثار فراوانی در حوزه

دوهتای کاه مبتلای بار ؛مدرن ارائه کرده است نبییلی از دوهت ملی و دوهت در این کتا ،

مرزهای ملی، اوانین موووعه، نظام انتخابانی و حقوق عمومی است. مواعیت ایان کتاا

را که آن را لین شخصیت بترگی آن ه در شرایطی خاص نوشاته ؛بسیار جاهب است

فااد از آن اناد و ها باه د ها از ایان کتاا انتقااد کارده ؛و علمای برجسته آن زمان نیات

ساخن جادی داشاته اسات. واند. این کتا از ابتدا در مووع بحث و جدی بوده پرداخته

مان یاتی باه علاوان و این کتا دارای محاسن زیادی است. همه کتا نوآوری اسات

بیل . نکرار در آن نمی

تبیین دولت مدرن بر مبنای کتاب و سنت

یعلای ؛ی سلتی ما استلباط شده اسات وی گی عمده کتا این است که از دی دستگاهها

و به همین واسطه از درون کتا و سلت استلباط شاده شیعهاز درون ادبیات فقهی و ایوهی

وهای ،اسات یو مباحث دوهت را نوویح داده است. از این جهات، کتاا بسایار ارزشاملد

دارای یک پیچیادگی اسات و آن ایلکاه کتاا را یاک فقیاه ایاوهی نوشاته کاه ادبیاانش

مدیر محترم مؤسسه علمی ل فرهنگی فهیم.مؤسس و .1

148

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

اتباه باوری کاه نماماا دارای ایاطالح ؛کتاا بسایار فشارده اسات ایان نخصصی است.

نه ایلکه هیات مشکل داشته باشد. فارق هیات باا ایاطالح ایان اسات کاه هیات را ،باشدمی

بلکاه بایاد آن را ،شود نرجماه کارد وهی ایطالح را نمی ،شود با لد کلمه نرجمه کردمی

دارای اون ؛ناپاذیر اسات نرجماه ،تا فارسای اسات ککه به همین دهیل پس نوویح داد.

کاردم، دوساتان بلباه و دانشارو کاه یاحبت مای و ایطالحات زیادی است. مان باا اساانید

بلکاه احتیااج باه شاروحی ،نه نلها یک شرح ،احساس کردم این کتا احتیاج به شرح دارد

کاار خاود را دارد. بر روی این کتا کار و ناالآ بسایاری انراام شاده اسات. مان مبلاای

را که بهتارین نصاحیح نلبیاه االماه را ایشاان انراام ؛امزحمت حاج آاای ورعی ارار داده

با نصاحیح آااای ورعای در ساای ةمام. کتا نلبیه االمن آن را لدین بار خوانده واند داده

اپ شده و پس از آن نردید اپ نیت شده است. ۱۳۸۲

یک مقدمه، یک متن و یک پیوست داشاته « نردد ةآستان»سعی بلده این بوده که کتا

گونه بوده است که به ام. سبک کار من اینباشد. در مقدمه نوویحی درباره سبک کار داده

بین نصحیح آاای . امام و آن را نگه داشتهمتن نصحیح شده نوسآ آاای ورعی اعتماد کرده

ی نصحیح ایشان گذاشات . بعاد ها، بلده نود درید کار خود را بر روورعی و دیگر نصحیح

وری کتا را شارح کال کاه بخواست ام. اوی ایلکه میاز این کار لد عملیات انرام داده

ناالآ کاردم کاه ،یعلی متن گ نشود. به همین دهیال ؛ایل متن و پیوستگی آن حفظ شود

ایل متن با حرو جدا در اسمت باالی یفحه ارار بگیارد کاه اگار کسای عالااه داشات

د متن را دنبای کلد، متن د ار گسست نشود. در کلار متن ایالی، هیاات دشاوار ماتن را خو

ان باهقاانی را حفاظ ةی ام. کار دوم من این بوده که احساس کردم باید کاار آ نرجمه کرده

، ایاران د اار ۱۳۳۲اناد. بعاد از کودناای اسافلد زحمت خوبی کشیده ۱۳۳۴کل . ایشان در سای

باهقاانی باا انةی . آشداحساس می ،ادبیات دموکرانیک در مقابل اپوزیسیون بحران شد و نیاز به

هاا در واااع یک سری پاورای به این کتا کردند. ایان پااورای نوجه به این نیاز به نگارآ

اناد ون مرحوم باهقانی ه متوجه این نکتاه باوده ؛بلکه بیشتر نلخیص هستلد ،شرح نیستلد

هایی از متن را با ادبیاات اسمت ،نیست. به همین دهیل در پاورایاابل نرجمه ،که این کتا

هایی زده کاه انساان احسااس اما برخی موااع ه ایشان پاورای ،اندخالیه کرده ۱۳۳۴سای

یعلای آااای باهقاانی ؛اسات ۱۳۳۴ها نا حدودی روایات ناائیلی در ساای کلد این پاورایمی

149

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

رده و کتا را کمی به کتابهای انقالبی به معلای بعضی موااع، از روح ادبیات نائیلی عبور ک

هاای مرحاوم باهقاانی بماناد ناا نتدیک کرده است. من خواسات کاه بحاث ۳۰خاص دهه

خواند، ساه مرحلاه کلاار ها در دساتش باشاد؛ یکای خوانلده امروز که کتا نائیلی را می

ان باهقاانی و ةی آ ۱۳۳۴هاای ساای نوشته، دوم پااورای ۱۲۸6کتابی که خود نائیلی در سای

باه ۱۳۹۴سوم شرحی که من بعد از گذشت شصت سای از پاورای آاای باهقاانی، در ساای

ام. آن اوافه کرده

فعاهیت دیگر من این بود که هار حلقه برای شرح ایاطالحات ناائیلی درسات کاردم.

فقهای و ایاوهی ای را که نائیلی به کار برده بود، در ادبیاات اوهین حلقه این بود که هر واژه

خود او جست و جو کردم نا ببیل ملظور خاود ناائیلی از ایان واژه یساتال ماثال یاک جاا

و هماین را « ببیعت نمادن »برد، جایی دیگر کلمه را به کار می« حقیقت دوهت»نائیلی کلمه

ش نووایح ایان واژه و ی. حلقه دوم این بود که اگر نائیلی در ادبیات خاو کلمات دیگر بور

ن دوره مشاروبه و بعاد از آن، از ایان یو ایاوهی ءح را نداشت، به دنبای برداشت فقهاایطال

نائیلی از ایطالحانی استفاده کرده کاه مخصاوص فالسافه ،ایطالحات بودم. بعضی موااع

و ایوهیون ابل و بعاد از او و حتای در آثاار خاود او ءماست و در آثار فقهی و ایوهی فقها

سعی کردم این ایطالحات را در ادبیاات فلسافی مشااء و باه ،وجود نداشت. در حلقه سوم

جست و جو کل و اما حلقه هارم، نوویح این مطلب است کاه ناائیلی در «ملایدرا»وی ه

ه شرایآ ناریخی و در مواجهه با ه کسانی این مطاهب را بیان کارده اسات و مشخصاات

آن افراد یستال

رنیب اوهویت، به سراغ نوویح دیدگاههای نائیلی رفت .با استفاده از این هار حلقه به ن

سه پیوست ها دارد کاه وامیمه شاده اسات. اوهاین پیوسات، نظار خاود ،این کتا

مرحوم نائیلی درباره والیت فقیه و والیت عدوی م ملین اسات. نظارات ناائیلی را دو نفار

میارزا »و دیگاری «اهطاهاب ةمنی »در کتا «شی، موسی خوانساری»اند. یکی نقریر کرده

مبلای کاار ، ون نقریر مرحوم خوانساری«. اهمکاسب و اهبیع»در کتا «محمدنقی آملی

ان خوئی بوده است، مان ساعی کاردم بخاش والیات فقیاه و ةیبسیاری از علما از جمله آ

والیت عدوی م ملین را از نقریرات مرحوم خوانساری نرجمه کرده و در پیوست بیااورم.

ایلراا خواست مباحثی در ماورد والیات در اوی ایلکه می ؛ی این کار خود داشت دو دهیل برا

150

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

را « ةم اال نلبیاه »گویلد نائیلی دو فصل انتهایی همین کتا مطرح شود و دوم ایلکه بسیاری می

حاذ ایان دو ،احسااس کاردم بلاده حذ کرده که مربوط به والیت فقیه بوده اسات.

را که در جای دیگری بحاث والیات فقیاه را مطارح ؛زندای به کتا نمییدمه ،فصل

نا خوانلاده از ایان بحاث مدداپیوست ،«ةمنلبیه اال»این بحث را به انتهای ، هذاکرده است

نیت ابالد پیدا کلد.

ای نیمه استدالهی و فتوایی است کاه متعلا باه پیوست دوم یک متن ده ا دوازده یفحه

ردن این پیوست نیت این بوده که خوانلده بداند نائیلی شی، فضل ان نوری است. هد از آو

ها و ایطالحانی را به کار برده که به همین ماتن شای، واژه موارد،در بعضی « ةمنلبیه اال»در

فضل ان نوری اشاره دارد.

را ۱۳۳۴است کاه حاای و هاوای ساای مةان باهقانی بر نلبیه االیةمقدمه آ ،پیوست سوم

و « ةم نلبیاه اال »آوردم نا خوانلده بتواند فایله شصت سااهه باین مانا شاارح دارد. آن را ه

مرحوم باهقانی را به اضاوت بلشیلد.

هکن نمام کار من اعتماادی اسات کاه بار روی ،اماین نمام کاری بود که من انرام داده

ام. حاای ملتظاری کاه دیادگاههای ایشاان را نالآ و زحمت نصحیحی آاای ورعی داشاته

ماتن ها ه راجع باه ادبیاات ناائیلی نظار دارناد و ،اندلوی که ه متن را نصحیح کردهبش

اند.کتا بلده را نیت مطاهعه کرده

هایشان بار که نوویحی درباره فعاهیتخیلی متشکری از آاای دکتر فیرحی :دبیر جلسه

کلی . اگار آااای کتا ارائه کردند. اکلون از بیانات حاج آاای ورعی استفاده میاین روی

ورعی یالح و الزم بدانلد در حین نقد کتا ، به برخی از فرازهای کتا ه اشاره کللد نا

اند نا حدودی در جریان ارار بگیرند.بعضی که این کتا را نخوانده

اهحماد ن ر اهعااهمین و یالی ان علای سایدنا .بس ان اهرحمن اهرحی ورعی:استاد

طاهرین.محمد و آهه اه

بلده ه به سه خود از برگاتاری ایان جلساه و برگتارکللادگان آن باه خصاوص از

کل . نقد جلا آاای ااوی زاده که همت کرده و این جلسه را برگتار کردند، نشکر می

نشانه اهمیت آن کتا نتد اهل فن است. بلده لد روزی کاه ایان کتاا را ،یک کتا

و به عبارت دیگر در این لد روز با آن زندگی کردم. ناا در اختیار داشت ، مطاهعه کردم

151

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

ماأنوس نباشاد، اهمیات کاار آااای دکتار فیرحای را در « م ة نلبیاه اال »کسی با کتاا

کلد. نمی

، ساپس نکاانی دربااره ایان کتاا را کاه باه نظارم کرده لد نکته مقدمانی عرض

نواناد مفیاد ل کتا مای نقاط اوت و نقابی که در جهت نکمی ؛ ازکل رسیده، بیان می

. باشد

سیاسای ناائیلی بارای مرکات ةاوائل دهه هشتاد که بلا شاد بلاده پ وهشای دربااره اندیشا

نحقیقات علمی دبیرخانه مرلس خبرگان انرام بده ، برخی از دوساتان پیشالهاد کردناد باا

« م ة نلبیاه اال »نرین اثر میرزای ناائیلی در موواود سیاسات هماین کتاا نوجه به ایلکه مه

،نرین کتابی است که در عصر مشاروبه نوساآ یاک فقیاه نوشاته شاده است، همچلین مه

به وی ه با نوجه به ایلکه اپهاایی کاه ناا آن زماان از ؛شود ءخو است این کتا ه احیا

این کتا شده بود، اغالط فراوان و فاحشی داشت.

که در بیداد ااپ شاده است مریا۱۳۲۷اوهین نسخه موجود این کتا مربوط به سای

در نهران به اپ سالگی رسایده مریا۱۳۲۸یعلی در سای ؛بود. دومین اپ یک سای بعد

ان باهقانی ه همین اپها را محور اپ مردد ارار داده و بار آن شارح و حاشایه یةبود. آ

،اهقاانی دارای اغالط فراوانی بود. مرحوم آااای ب « مةنلبیه اال»نوشته بود. نمام اپهای ابلی

عبارات متعددی را که خوانا نبوده، به یورت اجتهادی نصحیح کرده باود، یاا فرازهاایی از

کتا را هر لد کوناه به خابر ناخوانا و مبه بودن حذ کرده بود. به عالوه کاه ادبیاات

هاا باه من اپ اوی و دوم کتا را از کتابخاناه ،است. بلابراین ینویسلده ه ادبیانی دشوار

ت آوردم و بر اساس همان اپ اوی که علی اهقاعده به رؤیت خاود ناائیلی ها رسایده دس

ای کاه بود ا ون در همان سای نگارآ، این کتا در بیداد اپ شده بود و ااعدنا نساخه

اپ نهران یک سای بعاد انفااق افتااد ا کتاا را ودر دسترس بوده همین اپ اوی بوده

زمانی رخ داده کاه ببا گتارشاات، مرحاوم ، در نهراننصحیح کردم. نردید اپ کتا

نائیلی به دهیل سرنوشتی که مشروبه پیدا کرد، روایت لدانی به انتشاار کتاابش در ساطح

نلبیاه »کلاد. انصاافا کتاا وسیعی نداشته است. اما این مطلب از اهمیت این کتا ک نمای

نظیار نااری، نشایع ست ک از کتب کا نظیر، دمووود فقه سیاسی اگر نگویی بیدر « مةاال

اماا بسایاری از آنچاه کاه ،است. درست است که این کتا در دفاد از مشروبه نوشته شده

152

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

یعلی ایشان در این کتاا از ؛در این کتا آمده فارغ از نظام سیاسی مشروبه سلطلتی است

هه در مساأ هاای ایالی کاه علایار و م هفاه ؛مقومات حکومت دیلای یاحبت کارده اسات

آنهاا مورد نظر اسالم هست را با ال فقیهانه خودآ نبیین کرده است و بسیاری ازحکومت،

کلد که اهمیت کتا ایرا می ،با مدههای دیگر نظام سیاسی ه اابل نطبی است. بلابراین

فرمودند، شروح متعددی بر این کتا نوشته شاود. اهبتاه سابکی آاای فیرحی بور که همان

یاک سابکی اسات. در جایگاه خودآ برای شرح این کتا انتخا کردند که آاای دکتر

مشیوی هساتلد، را شرحی بر این کتا نگارآ از آن جایی که شلیده بودم ایشان مدنهاست

داشت . بلده معتقدم شارح دیگاری بار ایان کتاا ، باا «ةمنلبیه اال»نصور دیگری از شرح بر

آستین همات بااال بتناد و ایان ،که یک متفکرسبک و سیاق دیگری نیت الزم است و آن ایل

بدون ایلکه یاتی از آن بکاهاد یاا یاتی بار آن ؛کتا را به ادبیات امروز بازنویسی کلد

ی که مرحوم نائیلی امروز بخواهد این کتاا را باا ادبیاات اماروز بلویساد. یگو ؛اوافه کلد

نویسای دو یاا حتای ساه اهبته کار بسیار مشکلی است و ممکن است حر کتاا در ایان باز

ایرااز، ایاطالحات فلای زیاادی ، عالوه بار را که در سبک نگارآ این کتا ؛برابر شود

ه به کار رفته است.

«تجدد ةآستان»کتاب امتیازات

شاود، بعد از بیان این مقدمه، لد نقطه اوت را کاه از امتیاازات ایان شارح شامرده مای

خدمت شما عرض کل .

نلبیاه »های دشاوار کتاا را در حاشایه ماتن ونه که اشاره کردند، واژهگاوی ایلکه همان

هاای کتاا ناا باه کتاا هیات مراجعاه ون معلای بسایاری از واژه ؛اندنوویح داده« ةماال

نشود، در بدو امر روشن نیست.

استفاده از آثار فقهی و ایاوهی امتیاز دیگر این شرح، بور که اشاره نمودند، دوم، همان

و بیاان مباانی فقهای یاا « ةم نلبیاه اال »دادن مقصود و مراد خود او در کتا لی برای نشاننائی

اند.ایوهی آنچه که ایشان در این کتا گفته

سوم، استفاده از ملابع وسیع دیگر فقهی و ایوهی در نبیین مبانی فکری فقهای شایعه، ناا

د.خوانلده کتا بتواند بهتر مقصود و مراد نائیلی را دریاب

153

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

. اسات « عبداهرحمن کواکبی»وی گی هارم، بررسی دای از میتان نأثیرپذیری نائیلی از

؛مورد بحث و ایل و ااای اسات اند، بین کسانی که درباره نائیلی کتا نوشته ،ههأاهبته این مس

؛«م ة نلبیاه اال »آیا نائیلی نحت نأثیر کواکبی بوده استال آاای دکتر فیرحی در خانمه کتا

اناد ناا نشاان دهلاد خش استبداد، دایقا فرازهایی را از کواکبی به نفصایل نقال کارده یعلی ب

کاواکبی باوده « ببایع االساتبداد »نائیلی در این فراز از بحث، نحت نأثیر فالن فراز از کتا

است.

پلر که باز اشاره فرمودند، نائیلی ایان کتاا را در دفااد از مشاروبه و نااظر باه مورد

هاا، پاسا، باه خواه نوشته و ایال ایان کتاا پاسا، باه آن نوشاته علمای مشروعههای نوشته

و کتب دیگری است که نا آن زمان نوشاته « اهیافل ةنذکر» و احیانا« حرمت مشروبه»کتا

همچلاین بسایاری از عباارات کتاا مساتقیما در جاوا باه .شاد شده و به نر ارسای می

نگاشاته شاده اسات. نویسالده « حرمات مشاروبه »کتا ان نوری دراستدالههای شی، فضل

دهاد، محترم در این کتا در جایی که نائیلی پاس، یکای از شابهات شای، فضال ان را مای

اند نا خوانلده نیاازی نبیلاد کاه باه ملباع ایالی را نقل کرده« حرمت مشروبه»عبارت کتا

در پیوست به بور کامال نقال اگر ه آن رساهه را نیت ؛مراجعه کلد ،حرمت مشروبه ةرساه

اند.کرده

نوان زکر کرد ایان اسات کاه ای که به علوان امتیاز این شرح میششمین و آخرین نکته

را مالحظه کرده و نشاخیص دادناد کاه در باین آنهاا ااپ «مةنلبیه اال»ایشان همه اپهای

د. نصاور مان هاست و همین را مبلای کار خاود اارار دادنا نرین نسخهیحیح ،بوستان کتا

است. ناگفته نماند که بعد از به نصحیح بلده نشانه حسن ظن ایشان این اهبته ؛ه همین است

های دیگاری ها و نحقی نصحیح ؛ اپهای دیگری ه شده «مةنلبیه اال» اپ بوستان کتا ،

ه بر روی آن یورت گرفته است، ومن ایلکه از اپ بوستان کتاا بهاره گرفتاه شاده،

صی در آن اپها وجود دارد. مقابله دایقی که در این اپ یاورت گرفتاه در آن نوااوهی

خورد. اپها به ش نمی

«ةمشرح تنبیه اال»مالحظاتی بر

نوشاته شاده، « مةنلبیه اال»اوهین شرحی است که با این سبک و سیاق بر ،این کتا

154

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

أکید بر ایلکه بیاان اما نکات و مالحظانی ه به نظرم رسیده که عرض خواه کرد، با ن

ن نیست که احیانا نسبت به ارزشی که این شرح دارد آکدام از این نکات، به معلای هیچ

،و زحمتی که کشایده شاده خللای ایرااد کلاد، وهای باا خره در جلساات نقاد کتاا

ص و ایرادهایی به نظر نااد رسیده، مطرح شود. برخای از یمتعار این است که اگر نقا

نگاه و نفسیری باشد کاه از یاک ماتن ،به اختال سلیقهمربوط ن است این نکات ممک

گیرد. برخی ه ایرادات شاکلی اسات کاه بخشای از آن ها ممکان اسات یورت می

ای باشد. سلیقه

اشکاالت شکلی و صوری .1

کلاد اوهین اشکای این است که خوانلده با نوجه به شواهدی که وجاود دارد نصاور مای

در باال آمده و غاهاب نووایحانی کاه در ااپ بوساتان اثر کیب که متن این شرح با این نر

های ایشاان در پایاان هار بلدیکتا هست و نوویحات مرحوم باهقانی و به خصوص جمع

نیاز کردن خوانلده از مراجعاه باه ایال کتاا فصل که در پاورای آورده شده، با هد بی

در حاهی که به نظر این بور آورده شده؛هقانی ان بایةو یا شرح و نوویحات آ« مةنلبیه اال»

کلد. گاهی متن در این این هد را نأمین نمی« مةنلبیه اال»آرایی در شرح من سبک یفحه

یفحه است و نوویحانش در لد یفحه ابل و یا لد یفحه بعد آمده که خوانلده باید با

از عباارت بگاردد؛ یاا شمارگانی که در متن درج شده، مرنب باه دنباای شارح ایان اسامت

گاهی متن در این یفحه است و لدین یفحه شرح داده شده، خوانلده بارای دیادن اداماه

ای انراام آرایی به گونهاین یفحه بهتر بودمتن باید مثال ده یفحه ورق بتند نا متن را بیابد.

شاارح محتارم شد که خوانلده به راحتی بتواند ه متن را دنبای کلد و ه نوویحانی که می

اند. خالیه، سهوهتی که خوانلده باید هلگام خواندن متن هماراه باا شارح و درباره متن داده

آرایای کتابهاایی از اهبته ابوی دارم که یفحه نیست؛ دمشهونوویحات شارح احساس کلد،

های خاص خودآ را دارد.دشواری ،این دست

، همچلاین نووایحات نکته دوم این است کاه اگار نووایحات ااپ بوساتان کتاا

اهبته نسبت به نوویحات مرحوم باهقانی زکار ا ان باهقانی که در پاورای آورده شده یةآ

متفااوت از نووایحات و ال . با استفاده از حرو ا شده که ایلها نوویحات ایشان است

155

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

نوانست نوویحات خاهص شاارح کتاا را شد، خوانلده بهتر میمی ، متمایتشارح محترم

به وی ه که در مواردی در داخل پرانتت نوشاته شاده کاه ایان نووایح از آنا ؛ظه کلدمالح

مصحح اپ بوستان کتا است، وهی در بسیاری از موارد این مطلب زکر نشده است. به

، دارد عالوه، در موارد فراوانی شارح محترم نوویحانی را اوافه کردند که جلبه ایضاحی

یک از نووایحات مرباوط باه مشخص نیست که کدام نه شرح. در ووعیت کلونی کتا

ای است که نویسلده محترم کار نازه ،یک از نوویحات اپ بوستان کتا است و کدام

اند. انرام داده

بارای مواردی ه اغالط نایپی و سهواهقل است که ا ن ورورنی ندارد وات جلساه را

در اپهای بعدی ااعادنا ایاالح کل که بگیرم. بعدا خدمت آاای دکتر نقدی میآن

شود.می

اشکاالت محتوایی .2

کل . وات اجازه دهد مطرح می ،اما نسبت به محتوا نکانی به نظرم رسیده که هر مقدار

دیدگاه نائینی در موضوع والیت فقیه

ای که در این کتا وجود دارد و نوجه من را باه خاود جلاب کارد، ایان نرین نکتهمه

اه ، ه نقریر مرحوم خوانساری ؛ت شارح محترم از نقریرات مرحوم نائیلیاست که برداش

،ایان اسات کاه ناائیلی « م ة نلبیاه اال »نقریرات مرحوم شی، محمدنقی آملی و ه در کتا

در حاهی که این برداشت، بر خال برداشت مشاهور ؛والیت عامه فقیه را ابوی نداشته است

ادهاه روایای و حاداال مقبوهاه ؛ئل به والیت فقیه اسات اا ،گویلد: مرحوم نائیلیاست که می

نسته اسات. باه عاالوه در دارا در اثبات والیت عامه فقیه ابوی داشته و نمام می 1حلظلهعمربن

موارد متعددی وجود دارد که ایشان نصریح دارد کاه آن دو فصالی کاه « ةماال هتنبی»کتا

وهی ه به علت ایلکاه ایان کتاا بارای ،ستنوشته شده، در اثبات والیت عامه فقیه بوده ا

حلالنا و حرامنا و عرف أحكامن ا فلر اا ه فيینظران إلى من كان منكم ممن قد روى حدیثنا و نظر ...». 1 هحك م الل و علن ا رو و حكما فإني قد جعلت علكم حاكما فإذا حكم هحكمنا فلم یقبل من فإنما استخف

(.۶7، ص1، جکافی)کلینی، «ا الراو على الل و ها على حد الشرك هالل ...الراو علن

156

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

جلبه نخصصی داشته و اابل اساتفاده بارای عماوم نباوده و ،عموم نوشته شده و آن دو فصل

، ۱۳۸۲، ناائیلی ه به دهیل خاوابی کاه ایشاان دیاده، آن دو فصال را حاذ کارده اسات )

ر ادهاه روایای اگر ایشان در نقریرانشان ها مالحظاات و ملااشاانی د مضافا ایلکه .(۱۷۵ص

اائل به والیت فقیه ،«مةنلبیه اال»والیت فقیه داشته باشلد، ملافانی ندارد که در مواع نگارآ

اناد، بوده باشلد، وهی در نقریرات نخصصی بحث مکاسب و بیع که ساهها بعد مطارح کارده

ن ادهه روایی والیات فقیاه را بررسای کارده و ملااشاه کارده باشالد. بگاذری از ایلکاه در آ

بلکاه ،ایان نلهاا عارض بلاده نیسات ۱اناد. نقریرات ه ایشان والیات عاماه فقیاه را پذیرفتاه

هماین بسیاری از بترگان همین برداشت را از نظرات نائیلی دارند. حضرت اماام خمیلای

۳دهلاد. هماین نسابت را باه ناائیلی مای نیات ان خاوئی یةمرحوم آ ۲دهلد.نسبت را به نائیلی می

گوید: والیت فقیه در عصر غیبت تنها در مرتبه دوم یعنی والیت تشریعیه مطلر اسلت در ابتدا میرزای نا ینی می. 1ی اکرم و امیرالمؤمنین تمسک کرده و در اسلتدالل و نه والیت در مرتبه اول یعنی والیت تئوینیه. سپس به سیره نب

پلردازد. بعلد از آن بله روایلاتی کند. سپس به بیان تفاوب منص والیت و منص قضلاوب ملی به آنها مناقشه میداند. باآلخره به لئن داللت تمام آنها را بیشتر از اثباب وظیفه تبلیغ احئام به مردم و مقام تبلیغ نمی ،کندتمسک می

پذیرد. عبارب نا ینی از این قرار اسلت: رسد و داللت آن بر والیت عامه فقیه را میحنظله مییت مقبوله عمربنرواف انى جعلت قهال حنظلة، و فيه انهه [ هو مقبولة عمربنةالعامه للفقي ةفالعمدة فيما یدل على هذا القول ]والی»

تين بل الیبعد ظهور لفه الحهاكف فهيمن یت هدا لمها ههو فإن الحكومة بإطالقها یشمل كلتا الوظيف علكم حاكماوظيفة الوالة، و الینافيه كون مورد الروایة مسئلة القضاء فهإن ص ويهية المهورد ال بوتهص ب هيم العمهو فه

فهان لفه « جعلت علكم قاا» الجواب )نعف( ربما یوهن الظهور المذكور بما ف روایة أب صدیجة من قوله)ولكنه یجاب عنه( بعهد يهرظ ظههور المقبولهه یجعل قرینة على ارادة القضاء من لف الحاكف أیضاالقاض ربما

)و هالجملة( فروایة اهن حنظلة أحس ن م ا بواسطة روایة ابى صدیجة بعد كونهما روایتين مستقلتين كما ال ی فى، مج ار ء فهإن ملهل قولهه ا المدعى بشه و اما ما عداه فال یدل على هذ یتمسك ه إلثبات الاالیة العامة للفق ،

بقرینة ذیله ال یدل على أزید من إثبات من هص التبليهل لههف فه األمار هد العلماء االمناء لل في حالل و حرام .(33۶، ص2، مقرر محمدتقی آملی، جالمئاس و البیعنا ینی، ) «بيان االحكا من الحالل و الحرا

حسل بله علادل فقهلاى اینئله در. اوسلت وصلى یا پیغمبر با ءقضا منص تصدى که آیدمى بر روایت از. 2 اختالفلى اسلت، علادل فقهلاى مناصل از ءقضلا منص و هستند دارا را( دادرسى) ءقضا منص ا مه تعیین ونؤشل و مناص تمام نا ینی، مرحوم متأخرین از و نراقى مانند مرحوم بعضى که «والیت» مسأله خالف بر. نیست

(.7۶، صوالیت فقیهامام خمینی، دانند )نمى بعضى و دانندمى ثابت فقیه براى را امام عتبارىا آقلاى مرحوم و دانندمى ثابت ءفقها براى را الله رسول ونؤش همه نراقى مرحوم متأخرین، از که کردم عرض»

(.125شود )همان، صمى استفاده «حنظلهعمربن» مقبوله از مطل این که فرمایندمى نیز نا ینىعن رتلين من أيحابنا بنازعا ف دین أو ميراث، فتحاكما الهى السهلطان و أما المقبولة قال فسألت أباعبدالله». 3

ینظر م ن ك ان م نكم ق د روى و ف ذیلهه قد جعلت علكم حاكماأو الى القاض أیحل ذلك؟ ه الى أن قال ه و قهد إله. فانى قد جعلت علكم حاكم ا رف أحكامنا فراا ه حكماحدیثنا و نظر في حاللنا و حرامنا و ع

ف األمور العامة بدعوا ان الظاهر من الحكومة ه استدل بها شي نا األستاذ على المدعى و كون الفقيه وليا

157

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

اند، همین نسابت را ها نوشتهققان و نویسلدگانی ه که کتابهایی در این زمیلهبرخی از مح

آوری را جماع ءکاه دیادگاههای فقهاا خاود در کتاا «کدیور»دهلد. آاای به نائیلی می

و « م ة نلبیه اال»داند که اائل به والیت فقیه است. به همین کسانی می ءکرده، نائیلی را جت

دیان و »کاه اخیارا کتاا «علای اکبار ثباوت »آااای ۱دهلد.میهمین نقریرات ه استلاد

«شی، آاا باترم بهرانای »را نوشته و مباحثه نائیلی و آخوند خراسانی را از اوی « فرهلگ

مشاهور ایان اسات کاه مرحاوم ،بلابراین ۲دهلد.نقل کرده، نیت همین نسبت را به نائیلی می

دهاد و ها ها نقریرانشاان ایان را نشاان مای ؛اائل به والیت عامه فقیه بوده است ،نائیلی

«.مةنلبیه اال»کتا

شاید این نلقی بوده که اگر ما نائیلی را اائل به والیت فقیه بدانی ، نظریه والیات فقیاه باا

به علوان حکومات در اساالم ارائاه کارده، ساازگاری « مةنلبیه اال»مدهی که ایشان در کتا

در حااهی ؛سی یکدیگرند که با یکدیگر اابال جماع نیساتلد اهگوهایا ا ،ندارد. گویا این دو

که من لین نصوری ندارم. شاید آنچه که ملشأ این نصور شده برخی از نفسیرها یا به ااوی

ای اسات کاه از نظریاه والیات فقیاه شاده و برخای از هاای ااتدارگرایاناه ها ارائات امروزی

ناا آنچاه را کاه مرحاوم ناائیلی در عملکردها ه به این نفسیرها کمک کرده و سبب شاده

متباین المداد شده و غیر اابل جمع با یکادیگر نلقای ،گفته با نظریه والیت فقیه« مةنلبیه اال»

های ثاابتی را زکار کارده کاه باه نعبیار علایر و م هفه ،شود. به نظر من نائیلی در این کتا

، 5مئاسل (، ج )ال مصبا الفقاههخو ی، ) «فإن الحاكف هو الذي یحكف بين الناس بالسيف و السوط الوالیة العامة، (.۴5صهملو، ؛ 33۴، ص2، جالمئاسل و البیلع مرحوم نا ینی با اینئه خود از قا لین به والیت عامه فقیه بود، )نلا ینی، . »1

چرا که در آن زملان ؛تجویز کرد ءاما حئومت مشروطه را با اذن و نظارب فقها ،(98و 70، ۴1، 15، صةمتنبیه اال .«دیدنمی جامعه را مهیای پذیرش والیت فقیه

. وی بله 1، ص«گفتگوی میرزای نا ینی با آخوند خراسانی پیرامون تشئی حئومت دینی»ثبوب، جزوه اکبر، . 2دهد که این گفتگو را از این دو عالم عصر مشلروطه نقل نسبت می« ةیعالذر»نگارنده ؛شیخ آقا بزرگ طهرانیآخوند خراسانی بود پیشنهاد کرد برای رفع اختالف نا ینی که عضو ارشد مجلس استفتای»کرده و اظهار داشته:

نظلر کننلد و بله جلای آن موجود میان وی و سیدمحمدکاظم یزدی، ایشان از تأیید حئومت مشلروطه صلرف برپایی حئومت اسالمی را وجهه همت خود قرار دهند و اداره حئومت را خود برعهده گیرند... مرحوم نا ینی

قبول پیشنهاد خود، موضوع والیت فقیه را پیش کشید و چون خلود از معتقلدان برای ترغی مرحوم آخوند بهشناخت، بله تفصلی جدی نظریه والیت فقیه بود، دالی متعدد عقلی و نقلی و نصوصی را که در این مورد می

.«بیان کرد

158

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

عطاا و غیار اابال نیییار در یعلی علایر غیار اابال ان ؛است «دگ »در اسالم «شهید بهشتی»

ا نظام سیاسی اسالم است. هر نظام سیاسی ا حتی حکومت معصوم، ه رسد به حکومت فقیاه

هایی را دارا باشاد. اگر بخواهد به نام حکومت اسالم نشکیل شود، باید لین علایر و م هفه

ماده اسات، از ها که شرح و بسآ آنها عمدنا در شرح دکتر فیرحی نیات آ این علایر و م هفه

این ارارند:

عناصر ثابت در نظام سیاسی اسالم

حکومت امانتداری است، نه مالکیت

«. ماهکیت و ااهریت»نه از سل، ،است« والیت و امانت»حکومت در اسالم از سل، :اوال

حتی حکومت معصاوم ایان م هفاه بایاد محفاوظ باشاد. بارای ،در هر حکومتی به نام اسالم

ندابیر و اهتامانی اندیشیده شده است. مرحاوم ناائیلی ،نظام سیاسی اسالم حفظ این م هفه در

کلاد. سه مووود عصمت، عداهت و نظارت را به علوان ندابیر و اهتامات این م هفه زکر مای

ملافااانی ها بااا هاا ندارناد. از آنرااای کااه ایشاان شااواهد متعااددی را از ،ایان مووااوعات

آورد که ماردم بار فای بعد از پیامبر اکرم میحکومت نبوی، حکومت علوی و حکومت خل

« نظاارت ماردم »را باا « عصمت»هه أشود که ایال مساند، روشن میها نظارت داشتهحکومت

حتی اگر معصوم ه در رأساش اارار ،بیللد. از نظر نائیلی در حکومت اسالمیدر نلافی نمی

مین کاه ماهیات حکومات از یعلی ه ؛داشته باشد، مردم ح س ای، اعتراض و نظارت دارند

کلد که برای حفظ ایان امانات و جلاوگیری از نیییار هویات و می ءسل، امانت است، ااتضا

. رودباه شامار مای نبدیلش به ماهکیت و ااهریت، نظارت مردم الزم باوده و از اهتاماات آن

کلد، حکومت فقیه و حکومت مشروبه گونه نصویر میواتی ایشان حکومت معصوم را این

بری اوهی باید این وی گی را داشته باشلد. به

بودن حکومتشورویه

یعلی ماردم باه باور ؛بودن حکومت استبه معلای شورایی« بودنشورویه» ،وی گی دوم

اطع در حکومت دخیل و زمامداران ملتم به مشورنلد. در این زمیله ه بااز شاواهد فراوانای

159

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

و خلفای راشدین در یادر اساالم نقال ، امیراهم ملینرا از حکومت پیامبر اکرم

دهلده آن اسات کاه ایشاان ایان علصار را ها از مقوماات اساسای کلد. این مطلب نشانمی

داند. میا ه در عصر حضور و ه در عصر غیبت ا حکومت در اسالم

های اجتماعی و سیاسیآزادی

وجاود »سومین مقوم از مقومات ایلی حکومات در اساالم از نظار مرحاوم ناائیلی،

؛نفای هرگوناه اساتبداد »، «نفی رایت و بردگای »، «های اجتماعی و سیاسی شهروندانآزادی

است. « ه استبداد سیاسی و ه استبداد دیلی

مساوات در برابر قانون

م هفاه دیگار ،«از زمامدار و افراد عادی در برابار ااانون ؛مساوات همه شهروندان»مسأهه

ست. حکومت اسالمی از نظر نائیلی ا

ها و علایار ایالی حکومات در اساالم نصور من این است که این هار م هفه از م هفه

حکومتی که مقدور بوده و امکان نحقا داشاته و باه نعبیار ،وهی در زمان خود نائیلی ،است

خواهاد اادرت مطلقاه ساالبین را باوده، حکاومتی باوده کاه مای « ادر مقدور»خود ایشان

ملافاانی نادارد کاه در زماانی دیگار کاه مادی ،لد. این مطلاب محدود و مشروط به اانون ک

گردد، آن نظام جمهوری ه شود و مثال یک نظام جمهوری نأسیس میسلطلتی بر یده می

کلد که آن ها در آن رعایت شود، نفاونی نمیاگر بخواهد به نام اسالم باشد، باید این م هفه

محور دیگری. بلابراین، به نظر مان از ر هرحکومت جمهوری بر محور والیت فقیه باشد یا ب

هاای نگاه نائیلی باید از حکومت مبتلی بر والیت فقیه ارائت و نفسیری شود که با این م هفه

های هارگانه فوق سااخت، دیگار حکومات اگر با م هفه سازگاری داشته باشد. ، هارگانه

باه ایان .کلاد با آن پیدا نمای اسی حکومت مشروبه نخواهد بود و ملافانی ه ،والیت فقیه

معلا که دیگر نگران نخواهی بود اگر نائیلی را اائال باه والیات فقیاه دانساتی ، نتاوانی او را

بلکه کامال باا ها اابال جماع ،های اجتماعی و ود استبداد بشماری مدافع حقوق و آزادی

ن نحقا دارد. وهی در زمان دیگاری امکاا ،هکن در یک زمان امکان نحققش نیست ،هستلد

برداشت بلده باشد کاه ماثال نفسایرهای نایاوا از والیات فقیاه ایان این اهبته ممکن است

160

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

اابل جمع باا آنچاه کاه ناائیلی در ،زهلیت را ایراد کرده است که نظام مبتلی بر والیت فقیه

نرسی کرده، نیست. «ةمنلبیه اال»

شکای ایشان در محتاوا ایان باود نرین ااز جلا آاای ورعی متشکری . مه :دبیر جلسه

اائل به والیت عامه فقیاه نباوده اسات. برداشات ایشاان ،که گویا حضرنعاهی فرمودید نائیلی

« م ة نلبیاه اال »کردید که سبک ارائه شاده در کتاا ی حضرنعاهی فکر مییاین است که گو

ن فکر و نصور گویلد علت ایاابل جمع نیست. ایشان می ،نوسآ نائیلی با اوی به والیت فقیه

شاود اائال باه شود حکومت کرد، با ایلکه میکلی نلها یک مدی میاین است که گمان می

حکومات معصاوم اائال بودناد، شاد و ها برای حتی ،والیت فقیه با این اهتامانی که نائیلی

سبک مدرن حکومت را داشت. یک نکته ه بعضی از حضار از مان خواساتلد کاه از شاما

ایدال این کتا اشکای و نقدی ه بر نائیلی کرده که درایلبپرس

زیااد شاود، « م ة نلبیاه اال »هاای کل اگر نعداد شارح عرض می من ابتدائا فیرحی:دکتر

شاید مرحوم نائیلی خیلی بیشتر کش شود.

کل . ما باا ناشار خیلای دو جمله عرض میا های شکلی، فقآ یکی درباره نکات و بحث

رنگای که به ه شکل این مطاهب را بچیلی . یک راه این باود کاه ایاال زیاد کللرار رفتی

ایمت کتا خیلای ،اما دیدی در آن یورت ،های مختل استفاده کلی بشود و ما از رنگ

شود. یک راه دیگر این بود که ما ماتن ایالی کللده کارآ سخت میرود و مصر باال می

شد. اما دست ضی موااع متن ایلی یک کلمه مینگه داری که بع ،هر شرح را باالی یفحه

نکمیل کالم بدهی و هار ،آخر به این نتیره رسیدی که اوهویت را به انمام جمله یا در وااع

یعلی برای ایلکه کالم ناائیلی را اطاع نکلای ؛نیتر یا ایطالحی را در زیر یفحه شرح بدهی

ی کردی نا به ایلرا رسایدی و شااید از های زیادی را بمربور شدی با اعداد برگردی . راه

های بهتری مطرح شود. این پس ایده

، مان شخصاا معتقاد نیسات کاه بازنویسای مفیاد اسات. «م ة نلبیه اال»در مورد بازنویسی

ایان کاار را کارده و «محسان هراری »گیرد. آاای روح کالم نائیلی را از آن می ،بازنویسی

ان باهقاانی را ی ة آاای هرری متن آ ،است. در وااع انتشارات یمدیه ه آن را اپ کرده

یافحه بازنویسای کارده اسات. ۱۲۰اآ را به همان اندازه حدود نگه داشته است و بعد بقیه

من احساس کردم که این دیگر نائیلی نیست.

161

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

ضرورت تفسیر فرازمانی نائینی

راجع به بحث والیت عامه فقیه، من هر قدر مطاهعه کردم انصاافا احساسا ایان

کاردم خاودم را از شارایآ اائل به والیت عامه فقیه باشاد. ساعی مای ،نبود که نائیلی

های یعلی در رؤیای به دوره مشروبه بروم. آن مواعی که من اندیشه ؛امروز دور کل

خوانادم. او کاه را مای «ماکیااوهی » کتابهاای کردم، یک بار داشات غر را دنبای می

گفات مان را بلویسد، ون نبعیدی بود می «نیتوس ایلیوس»خواست کتا ناری، می

حماام رفتاه و کاردم، باه آمدم هباس کارم را عوض میبعد می ،کردمرفت کار میمی

یلی نشا و امثاای او شاب «افالباون »رفات و باا گرفت و بعد باه کتابخاناه مای دوآ می

خواست دایقا ایان بردم. من در این کتا مییعلی خودم را به آن دوره می ؛کردممی

کردم در نخیل خودم در شرایآ امروز را شرح می« مةنلبیه اال»کار را بکل . واتی که

نعلیا ا باه ایاطالح ا خواست به هحاظ رابطه زمانه یک ناود یعلی عمدا می ؛نبودم

را بیشاتر در کال . وااعیاتش ایان اسات کاه مان احسااس داشته باش ناا آن دوره

در مورد ادبیات بحث مربوط به والیت « ال ایل هها ةر شهر»کل این جمله که می

های دیگر بیشتر بتواند این را نقد و حاک و فقیه نائیلی بیشتر یادق است. شاید شرح

؛رون دو غبار خوابیاده اسات را که ا ن نائیلی در د ؛ایالح کللد نا نائیلی باال بیاید

ای سای از نائیلی خره ید و خردهدیگری غبار نیییر ایدئوهوژی. باألیکی غبار زمان و

عبور کرده و به نفکر جدیدی بعد ،گذشته است و ایال جامعه ایران از نفکر مشروبه

به بعد بود، وارد شده است. انفااا در ۱۳۲۰اآ در سایاز انقال اسالمی که زمیله

دهلاد، های والیات فقیاه اارار مای من این بود که دوستانی که نائیلی را در زیل بحث

کللاد ناائیلی یاک یعلای نصاور مای ؛شاود ناخواسته شرایآ جدید برایشان نحمیل می

اگر نباود ،به این شکل که اوی حکومت معصوم باشد .نرنب درون زهلش بوده است

کرد که نبود استبداد و بعد سعی می حکومت فقیه، اگر نبود حکومت مشروبه و اگر

عباور کلاد و باه مشاروبه برساد. مان ،ادر مقدورآ این باشد که از سلطلت مطلقاه

کاری با رژی سلطلتی و مشروبه نداشته است. انفااا مرحاوم ،کل نائیلیاحساس می

او ،کلد و بلاابراین یحبت می« ادرت»کلد از یحبت می« سلطلت»نائیلی هر کرا از

کلد و این عدم کلد. نائیلی هیچ جا به پادشاه اشاره نمیقا از جمهوری یحبت میدای

162

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

دارای مقصاودی اسات. او ایاال نظاام سالطلتی را حکومات ،اشاره از جاناب ناائیلی

امانات و والیات ،فرمایاد: حقیقات حکومات داند. همچلین آنرایی که ایشان مینمی

یات بار امانات اسات و از ایاطالح یک ناود وال ،ملظورآ از والیت در وااع .است

نظر نائیلی معلای عمومی والیت است که در یعلی مد ؛خاص والیت فقیه فایله دارد

فقه ما وجود دارد. مفهوم امانت و والیت در ادبیات مرحوم ناائیلی آنقادر کلاار ها

از جلس والیات ا و جاد و امثاای ؛کلدآید که با آن والیت در نصر فرق میمی

ن ماورد بحاث ماسات، نیسات. ارا یست، حتی از جلس والیت فقیه ه که ا ایلها ن

کلدال یحبت می ءمیرزای نائیلی از والیت بر اضا

نقدی دارید یاا خیارال بایاد بگاوی نفکار ناائیلی در ،اما ایلکه فرمودید بر نفکر نائیلی

و محکمانی هایش را با نوجه به ایوی و احتیاج است که اندیشه بودهنااص ،بعضی موااع

باور کاه حااج آااای ورعای فرمودناد باا نوجاه باه وری به ها بافات. هماان بکه دارد،

کمی هایی که به نعبیر مرحوم شهید بهشتی دارد، ایلها را به ه بافت و ایرادهایش را دگ

من دوست دارم حاج آااای ورعای بیشاتر ا کل . بربر کرد. آخرین جمله را عرض می

. اساسا همان مشکلی را که مشروبه داشت ناائیلی ها ا فاده کل یحبت کللد و بلده است

ون فکار مشاروبه کامال نباود و جاهاب ؛یعلی نظام مشروبه کامل شکل نگرفت ؛دارد

یعلی جاهایی دارد که ایلها را ؛است که مرحوم نائیلی ه در آن مواوع خلل و فرج دارد

ناائیلی را باا نررباه مسایحیت مقایساه کللاد، باید پر کرد. اگر دوستان بتوانلد این نررباه

خو است. آنها ه از درون نفکر مسیحی به نفکری شبیه به نائیلی رسیده بودند که ایان

خورد. با ایلکه ایلها مساتقل هساتلد و ایاال بعیاد به ش می «جان ال »هه در کتا أمس

سد در ادیاان ابراهیمای رکتا جان ال را دیده باشد. به نظر میمرحوم نائیلی است که

شادن باه یک وجه مشتر وجود دارد که متفکرانشان در بعضی موااع در حاای نتدیاک

یکدیگرند.

یعلای ؛خیلی متشکری . آاای دکتر فیرحی ظاهرا این اشکای را ابوی ندارند :دبیر جلسه

مسائل روز ها اائل به والیت فقیه به این معلا نبوده است و ،ایشان به جد معتقدند که نائیلی

او را وادار به پذیرآ این نظریاه نکارده اسات. علای اهقاعاده آااای ورعای بایاد اساتلادانی

بیاورند و به رد این ادعا پاس، دهلد.

163

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

هه أ. اهبتاه مسا کال نشاکر مای از نوویحانی که آااای دکتار ارائاه کردناد ورعی:استاد

ریرات ناائیلی در دساترس هسات و ه نق ؛هه پلهانی نیستأنائیلی، مساز دیدگاه والیت فقیه

،این اختال ، دو برداشت متفاوت است. دوستان خودشان اهل فان هساتلد «. مةنلبیه اال»ه

دادن این بحث را ندارم و اداماه آن را ها خیلای مها نوانلد مراجعه کللد. من بلای ادامهمی

مطارح کارده و از دان . به عالوه، موارد دیگری در نقد محتوایی کتا هست که مایلنمی

بسالده « م ة نلبیاه اال »دو عباارت از ا محضر آاای دکتر استفاده کل ، هذا نلها به نقل یکی

اناد، کل . اهبته این بور نیست که بسیاری از کسانی که نائیلی را اائل به والیت فقیاه دانساته می

حضارت اماام ثیر شرایآ و جو امروز مطرح کرده باشالد. أآن را در فضای کلونی و نحت ن

زنای که بحث والیت فقیه را مطرح کردند، فرمودناد: حرفهاایی کاه ماا مای ۱۳۴۸در سای

باور مرحاوم آااای خاوئی گفته، نائیلی گفته. همین «کاش اهیطاء»نازگی ندارد. ابل از ما

اائال باه والیات فقیاه ،گوید: مرحوم ناائیلی کرده، نیت میکه در فضای دیگری یحبت می

ار نظرها مربوط به فضای بعاد از انقاال و بحاث والیات فقیاه در جامعاه ماا است. این اظه

نیست.

خاوان . ایشاان در پایاان مقدماه کاه فهرساتی از اما دو عبارت از نائیلی را خادمتتان مای

فصل دوم آنکه در این عصار غیبات کاه »گویلد: دهلد، میگانه کتا را ارائه میفصوی پلج

اه و مقاام والیات و نیابات ناوا عاام در اااماه وظاای دست امت از دامان عصامت کونا

مذکوره ه میصو و انتتاعش غیر مقدور است، آیا ارجاعش از نحوه اوهی که ظلا زائاد

یعلای مشاروبه و نحدیاد ؛یعلی سالطلت مطلقاه باه نحاوه ثانیاه ؛و غصب اندر غصب است

وجاب ساقوط ایان م ،ممکن واجب است و یا آنکه میصاوبیت مقاام استیالی جوری به ادر

ایال علوان فصل دوم کتا این است. « نکلی استال

کللاد لد مقدمه زکر مای ،دهلدکه فصل دوم را نوویح می ۷۵عبارت دوم: در یفحه

دوم آنکه از جمله اطعیات ماذهب ماا بائفاه »نا نتیره بگیرند. مقدمه دوم از این ارار است:

ز والیاات نوعیاه را کاه عادم رواای شاارد امامیه این است که در این عصر غیبات آنچاه ا

مقدس به اهمای آن حتی در این زمیله ه معلوم باشد وظای حسبیه نامیاده، نیابات فقهاای

حتی با عادم ثباوت نیابات عاماه در جمیاع ،عصر غیبت را در آن ادر متیقن و ثابت دانستی

«. ملایب

164

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

را بار مبلاای ااوم نوشاته م ة اال مرحوم نائیلی خودآ اائل به والیت فقیه بوده، وهی نلبیه

در ءیعلی المارو والیات فقهاا ؛ای که همه فقهای امامیه ابوی دارندبر مبلای آن نظریه ؛است

در حااهی ؛کلد که این از اطعیات ماذهب امامیاه اسات محدوده امور حسبیه. ایشان نعبیر می

جاتء ،فقیاه نصادی اماور حسابیه نوساآ ؛که والیت فقیه از اطعیاات ماذهب امامیاه نیسات

اطعیات مذهب است، نه والیت عامه فقیاه. پاس ایشاان روی مبلاای خاودآ ایان کتاا را

بلکاه بار دیادگاه ،مبتلای نکارده اسات ،نلوشته و استدالههایش را بر نظریه والیت عامه فقیه

مبتلی کرده و در مواوع مختلا کتاا باه ایان مطلاب اشااره نماوده ،نصدی امور حسبیه

است.

گویاد: بلدی کرده، مای جایی که بحث را جمع ؛ر یفحه آخر کتا دارندعبارنی ه د

عالوه بر همین فصوی خمسه، دو فصل دیگر ه در اثباات ،اوی شرود در نوشتن این رساهه»

نیابت فقهای عدوی عصر غیبت در ااامه وظای راجعه به سیاست امور امات و فارود مرنباه

سپس باه آن رؤیاایی «. رساهه هفت فصل بود بر وجوه و کیفیات آن مرنب و مرمود فصوی

ملاساب ،بار اسااس آن رؤیاا ایان دو فصال »گویاد: کلد و میکه ابال نقل کردی اشاره می

. «استفاده عموم نبود، هذا حذ کردی

توضیحات غیر الزم

غیار الزم و غیار را مطاهاب ایان از کاه برخای باود محتارم اساتاد شارح در نووایحات ایپاره

دان . با نوجه به ایلکاه حرا کتاا ها حرا اابال ناوجهی اسات، باه نظارم ایان می یورور

کل :اشاره می دست این از مواردی به کلد.نمی وارد کتا این به خللی نبودآ و است زیاد نوویحات

اهمعاار جهاان ةدائار »ملصاب شای، االساالمی از کتاا ةیک یفحه کامل دربار .۱

اند. آورده مةدر نلبیه اال« اسالمیه اسالمبویمشیخه »به نلاسب عبارت « اسالم

انکاار واروری، ةدربار «نراای»هشت یفحه از مرحوم ا نقل عبارنی در حدود هفت. ۲

یستال انکاارآ «وروری»به ملاسبت نعری وروری دین. این مقدار نوویح و شرح که

ای تن رسااهه وهای نقال ما ، یستال و ه عواابی داردال و در پاورای زکر شده، مفیاد اسات

اگار ؛کلاد ای وارد نمیای ورورنی ندارد و نبودنش به هد این کتا هطمههشت یفحه

ه به خودی خود مفید است.

165

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

،«وحدت وجود و واجاب اهوجاود »و درباره ۲۸۸در یفحه « میاهطه»همچلین درباره . ۳

در این کتا ورورنی ندارد. وجودآ رسد لدین یفحه بحث شده که به نظر می

نقل نفاوت ماهیات شرعی و غیر شرعی )ماهیات مدرن( از کتاا دیگاری کاه آااای . ۴

کلد.خللی ایراد نمی ،اند که نبودنش در این کتا دکتر اخیرا اپ کرده

همچلین نوویح مفصل درباره فقه مشروبه که به نظرم باز نبودآ وارری باه کتاا . ۵

کلد. وارد نمی

اسالمیتفاوت نهضت مشروطه و انقالب

باا « انقاال اساالمی »در نفااوت 6۱ناا ۵۹مطلب دیگری را در یفحه ،نویسلده محترم

واد اساتبدادی »اند کاه وجهاه غاهاب در نهضات مشاروبه، مطرح کرده« نهضت مشروبه»

آن است. ساپس « ود استعماری بودن»وجهه غاهب ،وهی در انقال اسالمی ،آن بود« بودن

شاواهدی را ۵۸در ساای « خبرگاان ااانون اساسای مشروح مذاکرات مرلاس »از کتا

ساخن « نقادم اساتقالی بار آزادی »اند، مثل ایلکه بعضی از نمایلادگان آن مرلاس از آورده

اند. اند. همچلین هوازم هر کدام از این رویکردها را نوویح دادهگفته

دهیلش ها روشان اسات. در نهضات ،درست است و من آن را ابوی دارم ،ایل مطلب

وجود نداشت؛ حداال باه میاتان پررنگای کاه بعادها « استعمار»مشکلی به نام وبه ایالمشر

یعلی آن معضل ایلی که مردم باا آن رو باه رو بودناد، اساتبداد ؛مطرح شد، وجود نداشت

های مطلقه. اما آنچه کاه در انقاال اساالمی انفااق افتااد، یات آن ه استبداد سلطلت ؛بود

یعلای ؛اآ به اساتعمار باود ای از وابستگیرشحه ،ادی رژی پهلویدیگری بود. وجهه استبد

از نار آن نفوزی که استعمار بعد از مشروبه در کشورهای اسالمی پیدا کرد به مراناب ااوی

ابل مشروبه بود. بلابراین، ببیعی است که در انقال اسالمی حساسایت نسابت باه اساتعمار

این حساسیت، در شعار اوائال .شودنأکید ز آزادی بیش از استبداد باشد و بر استقالی بیش ا

گفتلد: آزادی. گفتلد: استقالی بعد میمردم اوی می ؛انقال آشکار بود

«اصطالحات سیاسی»با « اصطالحات فقهی»خلط

هاایی مطلب دیگر ابهامانی است که حداال برای من روشن نشد که ماراد از ایان بحاث

166

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

،این است که در برخی موارد بین بعضی از ایاطالحات اند، یستال نصورم که ارائه کرده

خلطی یورت گرفته است. به علوان نمونه:

ایال ،تثی مطرح شاده کاه آیاا آزادی و حریا بح« تحری»و « آزادی»أهه درباره مس .۱

« ایال »ت را ه که بعضی آزادی و حریا نقل شد ءاست یا امارهال سپس عبارانی از برخی فقها

را در ایان « ایال »و ایلکاه هاوازم هار کادام یساتال آنگااه « اماره»ر دانلد و بعضی دیگمی

رود یعلی ایلی که مکل در مقام عمل به سراغ آن مای ؛اندمعلا کرده« ایل عملی»بحث،

استصحا ، برائت، احتیاط و نخییر است؛ در حاهی که نصور من این است کاه واتای سا ای

نیست. مستحضر « ایل عملی»ایلرا به معلای در « ایل»شود: آزادی ایل است یا امارهال می

اسات کاه « ااعاده »معانی متعددی دارد. به گمان ایل در ایلرا به معلاای « ایل»هستید که

رایج است. ،کاربردآ در فقه و ایوی

اند که فقآ حاوزه اهتاماات اظهار کرده« المرو بدعت»در مسأهه کتا ۸۰در یفحه .۲

شود آن است کاه اگار فعلای در س اهی که مطرح می .حات رانه حوزه مبا ،شودرا شامل می

« واجاب یاا حارام »باشد و ثابت ه شود که مباح است، آیا اگر کسی آن را « مباح»شریعت

شاامل حاوزه ،نسبت دهاد، بادعت اسات یاا ناهال ارا المارو بادعت ،بشمارد و به شریعت

شودال! مباحات نمی

مشروبیت مطرح کرده و آن را به بحث بحثی است که درباره حقیقت استبداد و .۳

در حاهی که به نظر من این دو بحاث ارنباابی باه ؛اندپیوند زده« حقیقت و مراز»هفظی

یعلی ماهیات اساتبداد و مشاروبیت باه بحاث ؛د. حقیقت استبداد و مشروبیتنه ندار

ی حقیقات اسات یاا مراازال ارنبااب ،فالن هفظ در این معلاا هفظی در عل ایوی که مثال

ندارد.

والیت و امانت است و ایلکاه ناائیلی ایاال ،اند: ماهیت حکومت از نظر نائیلیفرموده .۴

در حاهی که در بسیاری از موااع، نائیلی سلطلت را مقس ؛ داندنظام سلطلتی را حکومت نمی

آری!ساالطلت والیتیااه و ساالطلت نملیکیااه. ؛ااارار داده و دو اساا باارایش مشااخص کاارده

وهی معلای آن این ،معلای وااعی از نظر ایشان باید از سل، والیت و امانت باشد حکومت به

یعلای اباالق کلماه سالطلت و حکومات باه سالطلت ؛نیست که ما سلطلت نملیکیه ناداری

مراز باشد که الزمه بیان جلا آاای فیرحی است. ،نملیکیه

167

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

ای باه دکتر لد دایقهکلی . آاای خیلی نشکر می ،از جلا آاای ورعی :دبیر جلسه

سه اشکای اخیر ه پاس، بدهلد. ا این دو

این کتاا !خیلی خو بود. ای کاآ ،نوویحات حاج آاای ورعی فیرحی:دکتر

یعلی اگر این ؛وهی ه کلی که د ار یک دور است ،نوشت را بعد از این جلسه نقد می

کال شااید کمکای باه مای دو نکتاه عارض ا بور. یکی شرح نبود این نقد نبود و همین

ها باشد. بحث

مشکل توأمان عصر مشروطه ؛«استبداد استعمار و»

برداشت این است که در دوره مشروبه ه بحث استعمار خیلی اوی بود. ایاال جلابش

نلباکو یک جلبش ود استعماری بود که اهبته ابل از دوره مشروبه است و بعاد از مشاروبه

هاای ایاران و نباود. بعاد از جلاگ ایسااده فاق افتاد که بحاث ه حضور روسیه در ایران ان

باوده ن نر از آمریکای ا ما به شدت با پدیده استعمار مواجهی . روسیه آن زمان اوی ،روس

جاهب این اسات !را به نوپ بستما مرلس «هیاخو »است. این حضور آنقدر اوی بود که

رحوم نائیلی به اانون اساسای هیااخو روسای که ایلها آن مواع اانون اساسی نوشته بودند. م

وهی اانون ،اندآوردهایلها از کفرستان برای ما اانون اساسی »گوید: کلد و بعد میاشاره می

کال آن موااع ها من احسااس مای هذا . «اند را ابوی ندارنداساسی که خود مردم نوشته

ماا دو جلابش داشاتی و در استعمار خیلی اوی بود. سخن من این است که در عین حای که

ه استعمار بود و ه اساتبداد، وهای اسااس نفکار مشاروبه باه دنباای عاالج ؛هر دوی آنها

بیشتر اوهویات های بعدی های دورهدر حاهی که نظریه ؛استعمار از بری حذ استبداد بود

در دهلاد، یهایی که باه اساتقالی بیشاتر اهمیات ما دانید جلبشرا به استقالی دادند و می

!گویلد: حر نتنیاد، دشامن هسات یعلی همیشه می ؛شوندمی به نوعی سستحوزه آزادی

وهای ،گیارد. در دوره بعادی ایان باور شاد گفت و گو درباره آزادی شاکل نمای ،بلابراین

دادناد و گفتلاد بایاد از بریا آزادی و « آزادی»مرحوم نائیلی و امثای ایشان اوهویات را باه

کرد. فرق می ،خواه بگوی نقطه عتیمت. میدمواجه شدموکراسی با استعمار

خیلی استفاده کردم از کدهایی که حاج آاای ورعی ارائه کردند و انفاااا واتای کاه باه

شرح خودم و به کتا حاج آاای ورعی و دوستان دیگر در مورد نائیلی که باا ایان روایات

168

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

بودن ناائیلی باه والیات عاماه بات اائلشدم. ا ن برای اثکردم، اانع نمینوشته شده نگاه می

کلی . من در کتاا والیات فقیاه اماام ایان مطلاب را مرحوم امام استلاد میدیدگاه فقیه، به

گوید: نائیلی ه این مطلاب را گفتاه اند که ظاهرا یکی از مستمعین میام. ابال ه گفتهدیده

. «ئیلی ها ایلهاا را گفتاه اسات گویلد مرحوم نامی»فرماید: است. سپس حضرت امام ه می

گونه است. مرحوم امام ها آن موااع دنباای اند، اینآن ارجاعی که امام به کالم نائیلی داده

بلکه به دنبای ندار یک اجماد برای یک بحث خاص ،این نبوده که نفاونها را دنبای کلد

یت فقیه معتقد باشاد بورکه حاج آاای ورعی ه فرمودند ایال ه نائیلی به والاست. همان

روی این مبلا نوشته نشده است. بحث مان روی هماین باود. بعاد در « مةنلبیه اال»و ه نباشد

ور دیگری نفسایر بمعتقد بوده است یا نه، من ،ایلکه خود نائیلی باهذات به والیت عامه فقیه

عارض اآ رابماند در جای دیگار. فقاآ دو نموناه بحث آن خواه بگوی کردم که میمی

باه یعلای ؛نصر در امور عامه نبوده اسات ،کل . آن مواع ایال برداشت از والیت عامهمی

والیات در ازن باه نحاوی مفهوم عوض شده است. آن مواع برداشت از والیت عاماه نوعی

ه شی، انصاری آمدبیان نظر فقیه را ه بپرسی . این ادبیات از ،یعلی در امور عامه ؛بوده است

رئیس هیئت ،در وااع .های دو امضائی هستلدگفت: بعضی مسائل مثل کن می. ایشااست

بدون یکی از امضاها اابل اجرا نیست. ؛کلدمی ءکلد و مدیر عامل ه امضامی ءمدیره امضا

؛آن مواع نصور از والیت فقیه ا اگر پذیرفته ه باشد ا به معلای نصر در امور عاماه نباود

اون مشاهور ؛کلی ءرا استثلا «ان مامقانییةآ»و «یاحب جواهر»مثل سه نفرا اهبته اگر دو

دان درست یا غلاآ، وهای باه بود که والیت فقیه به معلای نصر در امور عامه نیست. نمی

حای زهن من به این سمت رفت. هر

باید بقیه اشکاالت مطرح شده را ه مورد نوجاه اارار دهای . شااید بعضای از ایان

نرین آرزوی من این است که این ا بتوانی در حد نوانمان ایالح کلی . مه اشکاالت ر

یعلی ما شارود کللاده بحاث دربااره ناائیلی ؛ای برای ده شرح انتقادی باشدبهانه ،شرح

شود. بعضی از ماا کش می نازه باشی . اگر میرزای نائیلی کش شود، امام خمیلی ه

شلاسای و بعضای دیگرماان باه خاابر او را نمای به خابر دوری از زمان و عصر ناائیلی

!معایرت با او

را نوویح دادیدال « مشیخه»نکته دیگر ایلکه، حاج آاای ورعی فرمودند: را

169

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

وااعیتش این است که همه خوانلدگان در سطح حاج آااای ورعای یاا بترگاانی کاه در

یک دانشروی فوق سازی متن برای مثالآسان نوداین جلسه هستلد، نیستلد. هد من یک

ای بین یک مرجع دیلی شایعه هیسانس ه بوده است. به دنبای این بودم که ایلها بتوانلد رابطه

و یک نهاد مشیخه در اهل سلت را در کللد. به همین جهت نصمی گرفت نووایح دها

خوشاحای اسات کاه آخوناد که این نهاد، گونه نهادی است که مرحاوم ناائیلی ایان اادر

نااری، »نویسالده کتاا «یحیای دوهات آباادی »ی با این نهااد ارنبااط دارد. یاا ماثال خراسان

. «ها رد و بدی شدندمن بین استامبوی و نر واسطه شدم که این بحث»گوید: می« مشروبه

ال!خواست مقداری نوویح ده که این ه مقامی است که دوهت آبادی دارا بوده اسات می

!زه نوویح دادم که شورآ درآمده استدان شاید بیش از اندانمی

ای و نظری دارند، مطرح خیلی متشکر. دوستان حاور در جلسه اگر س :دبیر جلسه

نمایلد.

باور کاه معلاوم اسات شارح شاما خاساتگاه وهای ایان ،من این کتا را ندیادم سؤال:

شارحی لاین ایاال در حاوزه علمیاه و در روآ بحاث حاوزه ایان اون ؛دانشگاهی دارد

باشد. به هرحاای ایان شارح، « مةنلبیه اال»اری ، اهبته شاید به خابر متن فارسی خود کتا ند

یک شرح دانشگاهی است. س ای من این اسات کاه معماوال در کارهاای دانشاگاهی روآ

گویلاد ا ماورد بحاث و شرح و متد شرح ا آن یتی کاه اماروزه باه آن هرمونونیاک مای

ه اساتاد ورعای دربااره بحاث از شاکل کتاا مطارح گیرد. اشکاهی ها کا بررسی ارار می

باا یاک گفتماان گردد که شما لین آثاری را با فایله یاد سااهه کردند، به این ابهام برمی

مفاهی را شلاساایی کردیاد. ،نوانید شرح کلیدال شما با نوجه به آثار نائیلیجدید گونه می

ارا کاه ؛ساتفاده کارده اسات کسی بگوید نائیلی ه از یک گفتمان پیشایلی ا است ممکن

ایطالحات خود نائیلی الاال برای بیست سای ابل از او بوده است.

یاک ؛شارح داریا گوناه عرض کردم ما در سلت حوزوی خودماان دو فیرحی:دکتر

کلد. که در آن شرح به متن غلبه می« جواهر»مدی، سبکی از شرح نفصیلی است مثل کتا

هاای شارح ها و ماتن داخال پرانتات مای آیاد. بعضای مواااع شاود بسیار گسترده می ،شرح

کلاد. در آیاد و ماتن بار شارح غلباه پیادا مای کوناهی داری که خود شرح داخل پرانتت می

ادبیات و مسیری که من دنبای کردم سعی کردم که نه شرح بر متن غلباه کلاد و ناه ماتن بار

170

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

فت که در سلت ادبیات غربای شود گسعی کردم نوعی نفکیک ایراد کل . نقریبا می ؛شرح

باار باه ساه اهگاو داشات . یاک ا ه این وجود داشت. به علوان مثای من برای این کتا ، دو

را «سایدعباس موساوی »باه الا آااای « نمام نهج اهبالغاه »هبلان سفر کردم و در آنرا کتا

ه باود. ایان دیدم. ایشان در این کتا ، کلار آن متن ایلی که نگه داشته بود، هیاات را یاد

روساو « شارح اارارداد اجتمااعی »هه را از او اهگوبرداری کردم. اهگوی دوم مان کتاا أمس

است که انتشارات آگه اپ کرده است. او ه سعی کارده اسات کاه ماتن را نگاه دارد و

گاره «روساو »شرح را مستقل کلد. من سعی کردم که آن نرربه نمام نهج اهبالغه را به کاار

نارین حلقاه اگار نوانست در نتدیاک ر حلقه را درست کل و نا جایی که میبتن و بعد ها

دادم. کردم، دیگر ادامه نمینوویح را پیدا می

یاک « م ة نلبیاه اال »کال کاه س اهی از آاای دکتر فیرحی داشت . من احساس می سؤال:

در جایی که بحث «مةنلبیه اال»دان شما به این ه پرداختید یا خیر. دوگانگی ه دارد. نمی

کلاد و یاک کلد، از برفی به ایل غصبیت نصادی اشااره مای والیت نملیکیه را مطرح می

خواهد به اانونگاذاری ها دیگر می سویخواهد یتی را بتداید و از نگاه سلبی دارد و می

یعلی یک نگاه ایرابی ه دارد. س ای من این است که شاما کفاه نارازو را ؛مشروعیت دهد

الداریدنر می دانید، آیا همان نگاه سلبی را دارید یا نگاه ایرابی سمتی سلگینبه ه

وهای مان ساعی ،درست است که در کالم ناائیلی دوگاانگی وجاود دارد فیرحی:دکتر

اما ون مان شاارح باودم، هماه جاا ،های ایرابی را بیشتر برجسته کل کردم که آن اسمت

وهای مان ،«رفات مان ها آنراا باودم هرجا دهبر می»کردم. باید پا به پای نائیلی حرکت می

نتدیک به پلج سای با نائیلی زندگی کردم، با او در وااع ه اناق باودم، خیلای گفات و گاو

و اسامت کارده بور نبود که یک اسامت کاالم و نظارات ناائیلی را برجساته این .کردممی

دیگرآ را نضعی نمای .

ساه ماتن از لاد کتاا ناائیلی ا کتاا ، دو ۲۲۵استاد فیرحی! شما در یافحه سؤال:

اید: اوطرا در مسأهه دارد که ظاهرا ملظورنان اواطرا در دیادگاه اسات. آورده و گفته

روم و حای با نوجه به آن اشکاهی که خودنان مطرح کردید، من فقاآ باه ساراغ نقادآ مای

لای کاالم ایشاان کاامال یع ؛هه اوطرا نداردأکلی . به نظر من این مسدیگر بحث را باز نمی

اشکای شما این است که مفهوم و حد و مرز بین والیت عاماه و اماور ،روشن است. در وااع

171

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

ناائیلی « مکاساب و بیاع »شاود. بلاده باه کتاا حسبیه در دیدگاه نائیلی با خره روشن نمای

د، حتماا ایاید، اما یدر کالم را زکر نکردهمراجعه کردم. شما زیل کالم ایشان را نقل کرده

گویاد: اگار ایان بارد و مای ایشان موارد والیت عامه را سه مورد نام مای ال!ایدمشاهده کرده

، دیگاری ءشود. یکی ملصب اضاا سه مورد را شامل می ،روایت نمام باشد، این والیت عامه

شود: بخش نقسی می سهمواردی که برای واهی است که این خود به

مطلااوبیتش، جهاات یاادور از واهاای اساات کااه مااا یعلاای ؛اهاا ( مااواردی کااه حیثیااتش

.گویی این حیث نقییدیه استمی

. ( مواردی که مطلوبیتش من حیث هی هی است

ج( مواردی که مشاکو اسات. ساپس ایشاان نعریا حسابه را فقاآ شاامل ماوردی

داند که مطلوبیتش من حیث هی هی باشد، اما مواردی که مطلوبیت از بار واهای ها می

والیات »نفااوت باین ،شود. بلاابراین رعا شرط شده باشد، شامل نعری حسبه نمیدر آن ش

یعلی هار ماوردی کاه حسابه باشاد اطعاا ؛شودعام و خاص مطل می ،«امور حسبیه»و « عامه

گوناه هه این بور نیست. هذا در ایلرا هیچأاما برعکس مس ،جتء موارد والیت عامه ه هست

. یک سری جتئیات ه وجود دارد که دیگر فریت نیسات نهافت و اوطرابی وجود ندارد

در ؛کلاد که خدمت شما عرض کل . به علوان مثای ایشان حسبه را در حدود و ثیور بیان می

داند و در جای دیگر آن را می« اموای»حاهی که شما فرمودید نائیلی در یک جا حسبه را در

هار کراا کاه اخاتالی نظاام پایش »ده است. معیار دا ،نائیلی .دهدارار می« حدود و ثیور»در

هاذا مطلاوبیتش « اخاتالی نظاام ءشاود جات این موارد میبیاید، یا عسر و حرج پدید آید، همه

وهی ایشان مواردی مثل اجرای حادود را ببا مبلاای ،هییعلی من حیث هی ؛شودزانی می

. پاس ی نظاام شاود مگر ایلکه ملرار باه اخاتال ،دانلدخودشان در وااع جتء موارد حسبه نمی

هیچ نهافتی در ایلرا وجود ندارد.

مان ها ،نوان بگاوی . در واااع خایی نمی ، مطلبمن به علوان نوویح فیرحی:دکتر

د ار کردم. نائیلی دائما جا به جا آورده است. بعضی موااع ه جو میواین مطلب را جست

کردم را که احساس می ؛ستگونه بیان کرده اقرر مطلب را ایننردید شدم که شاید م

زیااد حتی در ایلرا آشفتگی متن .نوسان دارد ،نقریرات شی، محمدنقی آملی در بعضی موارد

. در اسمت مربوط به والیت فقیه در بعضی موااع من حت دارم که ناائیلی ایان مطلاب را است

172

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

مقاررین حیاه نابلکه این نتهتی در مصادی و لاین یتهاایی باوده اسات کاه شااید از ،نگفته

شود و بعضی موااع ها مان ه بعضی موااع این نتهتی دیده می «مةنلبیه اال»اما در خود ،است

میرزا جواد آاا نبریاتی ان یةآ زند که بعدها مرحومبرداشت این بود که شاید نائیلی حرفی می

ه باشاد، گونا زیل علوان نوسعه در حسبه مطرح کردند. اگر وااعاا ایان دیگری و بترگواران

فقآ مواعیات حسابه کمای ،آیدگیرد و زیل حسبه میدیگر این بحث زیل والیت عامه ارار نمی

وهی برداشت من ایان لاین اسات. بعضای ،متفاوت است. حای این اسمت را دوستان نگاه کللد

اوهین متفکاری اسات کاه یکصاد و ده ساای ،زند. نائیلیموااع انسان در یک یتهایی در جا می

کاه او باا هاایی نفصیل از دوهت مدرن یحبت کرده است و جاهب این است کاه پرساش ابل به

حتی یک ادم ه جلو نرفته است. به هماین دهیال ها ،ن ه مطرح هستلدها مواجه بوده ا آن

!نردد( هستی ة)آستان ةکلی که ما همچلان در آستاناحساس می

بفرمایید. ،یان جلسه مطلبی باای ماندهاگر در پا !خیلی متشکری . آاای ورعی :دبیر جلسه

داللت ضعیف مقبوله بر اعتبار رأی اکثریت

؛کال مانده فقآ یک نکته را اشااره مای به دهیل پایان وات، از نکات باای ورعی:استاد

اعتباار شارعی رأی » ون به نظرم نسبتی داده شده که این نسابت یاحیح نیسات. در بحاث

م نائیلی به فرازی از مقبوهه استلاد کارده اسات. آااای دکتار ، مرحو«اکثریت در امور سیاسی

بار نعلیال ناائیلی باه مقبوهاه « ةم نلبیه اال»اند که بلده در پاورای کتا آورده ۳66در یفحه

« فان اهمرمع علیه الریب فیه»م ه محترم )ورعی( به عموم نعلیل »اند: نوشته ام.ایراد گرفته

هکان ،بر اعتبار رأی اکثریت در امور عرفی و اجتمااعی دارد استلاد کرده که دالهت وعیفی

.«استلباط نائیلی را نأیید و حمایت کرده است ،سیدمحمود باهقانی

کار انرام شاده ؛امبلده در آن اپ مطلقا در مقام شرح و اظهار نظر درباره نائیلی نبوده

در ایان .رای باوده اسات ای نووایحات در پااو فقآ نصحیح متن، زکر مآخذ و ملابع و پاره

ای است که خاود ناائیلی مورد ه نوویحی که در پاورای نوشته شده، در وااع نوویح واژه

الزمه اسااس شاورویتی کاه دانساتی باه ناص »خوان : به کار برده است. عبارت نائیلی را می

کتا ثابت است، اخذ به نرجیحاات اسات علاد اهتعاارض و اکثریات علاد اهادوران اااوی

ت نوعیه و اخذ بر اکثر عقال ارجح از اخذ به شاز و عموم نعلیال وارد در مقبوهاه مرجحا

173

قدو ن

اه نگ

ی»بر

ددتج

ة تان

آس» /

یرح

فیود

دا،

یرع

د وجوا

یدس

، ن و

میدا

سیی

رع

حلظلاه را در حاد عموم نعلیل در مقبوهه عماربن ،نائیلی«. حلظله ه مشعر به آن استعمربن

در ادبیاات فقهای و « اشاعار »بر اعتبار رأی اکثریت دانسته است. مستحضر هستید که « اشعار»

برناد. را باه کاار مای « نص»یا « ظهور»وگرنه نعبیر ،است« دالهت وعی »ای حوزوی به معل

یعلی دالهت وعیفی دارد. بلده در ایان ؛دارد« اشعار»گویلد این روایت در این معلا واتی می

خواست بگوی نائیلی ه دالهت عموم نعلیل در مقبوهه را بر اعتبار رأی اکثریت، پاورای می

دادن در مقاام نقاد و نسابت ،کرده است. بلابراین« اشعار»د، هذا نعبیر به داندالهت وعیفی می

ام.به نائیلی نبوده

خیلی متشکری از دوستان و اساانید محتارم کاه زحمات کشایدند. از شاما :دبیر جلسه

کلی . امیدواری اگر با مطاهعه کتا ، مطااهبی باه بترگواران ه که نحمل کردید، نشکر می

ان در اپهای بعدی از آنها استفاده شود. ءه استاد بفرمایید نا ان شازهلتان رسید ب

ان.ةحلر واهسالم علیک و

منابعتنظلیم و ةمؤسس :تهران والیت فقیه )حاومت اسالمی(،، ش(1391) اهللرو سیدخمینی، امام .1

.27، چنشر آثار امام خمینی

ةمؤسس :، مشهدش(137۶) ادق موسوی، تحقیق و تتمیم سیدصتمام نهج البالغه، امام علی .2

.)عج(امام صاح الزمان

گفتگوی میرزای نائینی با آخوند خراسانی پیرام ون تش ای »جزوه ، تا()بی اکبرثبوب، علی .3. نابی جا،، بی، فص اولدیدگاههای آخوند خراسانی و شاگردانشبه نق از «حاومت دینی

داده شده است. «طر نو»وی انتشاراب در پاورقی این جزوه وعده انتشار کتا از س

قلم: مقرر محمدعلی توحیلدی، مصباح الفقاهه )المااسب(،، ق(1۴20) خو ی، سیدابوالقاسم .۴

االولی. ةلطبع، اةهنشر الفقا

نشلر نلی، :، تهران(ةلملو تنزیه ا ةمتجدد )در شرح تنبیه اال ةآستان، ش(139۴) فیرحی، داود .5

.1چ

.۴نشر نی، چ :تهران ت والیی،حاوم، ش(1380) کدیور، محسن .۶

تصلحیح و تحقیلق عللی اکبلر غفلاری و محملد الا افی، ، ق(1۴07) یعقو کلینی، محمدبن .7

ق.1۴07، ۴دارالئت اإلسالمیه، چ :آخوندی، تهران

ةترجمل ع االس تبداد و مص ارا االس تدباد، ئطب ا ، ش(1378) احملد بلن کواکبی، عبدالرحمن .8

دفتر تبلیغاب اسالمی. :یح محمد جواد صاحبی، قمعبدالحسین میرزای قاجار، نقد و تصح

174

م فقه ت لعا مطا

صر عا

لسا

ل

او /

رةما

ش

ومد

پایپ /2ی

رة

ماش

/ هم

جد ه

لسا

رم

هاچ

/ 9پ

انتشاراب خوارزمی. :محمدحسین لطفی، تهران ةترجم گفتارها،، ش(1377) ماکیاولی، نیئولو .9

.1انتشاراب صدرا، چ :تهران مجموعه آثار،، ش(1378) مطهری، مرتضی .10

تلر انتشلاراب دف :تقریر محمدتقی آملی، قم المااسب و البیع،، ق(1۴13) نا ینی، محمدحسین .11

.1اسالمی، چ

تصحیح و تحقیق: سید جواد ورعی، ،ةلملو تنزیه ا ةمتنبیه اال، ش(1382) ------------- .12

.1بوستان کتا ، چ :قم

مقدمه و پا یا حاومت از نرر اسالم، ةلملو تنزیه ا ةمتنبیه اال، ش(13۶1) ------------- .13

سهامی انتشار. شرکت :صفحه و توضیحاب سیدمحمود طالقانی، تهران

تقریر موسلی خوانسلاری، المااسب، ةالطالب في حاش ةمن، ق(1373) ------------- .1۴

.1، چةیالمحمد ةلمكتبا :تهران

چاپ سنگی. الغاف و ارشاد الجاه ، ةتذکراهلل، نوری، شیخ فض .15

ةماال ةتنبه ضمیمه متن اصلی کتاب )ب درآمدی بر بیداری مردم، ش(138۶) هجری، محسن .1۶ .1نشر صمدیه، چ :، تهران(اهلل طالقانیةیهای آنوشتو پی ةلملتنزیه ا و

مطالعات فقه معاصر

.................................................................................................................................................................نام:

............................................................................................................................................ نام خانوادگي:

...................................................................................................................................................... مؤسسه:

.......................................مدت:...............................از شماره:.............................. ماره:تعداد از هر ش

......................................................................................................................................................... نشاني:

...............................................................تلفن:...............................................................................................

..................................................................................درج اين مورد نيز موجب سپاسگزاري است:

.....................سن:............................................شغل:.............................................................تحصيالت:

نکات الزم:

باشد.ميل ريا120000شماره( دوبلغ اشتراك براي يك سال )م

باشد.هزينة ارسال بر عهدة مجله مي

نزد بانك صاادرات باه ناام 0107120851008جاري مبلغ اشتراك به حساب

واريز شود. مؤسسه مفتاح کرامت

مشترکين گرامي در صورت تغيير آدرس، نشاني جديد را سريعا به دفتار مجلاه

اطالع دهند.

خيابان صافایيه، اك به نشاني قم، اصل فيش بانکي به همراه برگه تقاضاي اشتر

.مؤسسه مفتاح کرامت، 11بعد از چهار راه اول، پالك، 15 کوچه

177

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ صرادراسات فی الفقه المع»مجلة النصف سنویة

♦ ♦ ♦

الموجز

ترجمه: أسعد الكعبي النطاق الشرعي للتعزیر على ضوء الصالحيات الحكومية ● اهلل الصافي الكلبایكانيلطف

حت تعزيوووة ال مسووو ثل خمت وووآل حءلحمل حدحة حوووحت حوووحموووال حث يفوووه ا قووو ه حدراثوووحت قوووا لح وووحت ووو مي تعزية كل حإل ال حد ن ني نحاق صالح ات ححلاكم حإل المي، ف عض حثفرهامل جياز ن ث يفاكم

وووع ح وووم توووة ين يوووا ن اتعزيوووة مووو يةت وووح قووو ح حثووو نح رهوووامل ذقوووح ف مووو نحت حووو ون يامو ال وال حبوق ه ال جيوحني قال غوهقم ا نو آية ن وىل جتايزه حبق مةت ح حث ائة م حث ناب ا

يةت ح ذن ا يتس ح ا ذى ث ناس. مل حز وووةحا كووع وو وو تحووةق حث احووه ا قوو ه حدراثووحت وىل نرووع وول حءلحمل حدوو كال وواله،ع ي حثعام هتالتما ححثتعزية حثشة ي حبق م يةت ح حث ناب حثيت تؤ ي وىل حإليالل ااثنظام

حدعاصوووي حلت ووواب حالتموووا ي هتتوووا ححلةموووات حثعين وووحت تتسووو ح ا وووة حثنووواس ووو حألمووووووا تة يوووعت حوووال ووواحز ثتعزيوووة حوقاموووحت )حثتجوووةيو ووو قووو ح حأل ووواس فووو ن نت جوووحت حث يفوووه قوووي

.زية غه ائزت ح حثتعقحثشة ي حبق م يةت ح حث ناب حثيت ال تؤ ي وىل ما ذكة، ثةبا ي ان

ات البحثمفرد وووو حلت وووواب جلوووة ححلوووع، حثتعزيووووة، ححلووواكم حإل ووووالمي، ك ووووائة حثووو ناب، حإليووووالل ااثنظووووام، ح

.حث ناب )حثتجةيو

ين هع حإلمام حخلمحثع تال ا حع مةحع حثتر ع حثعظام ا ححلاز حثع م حت بعينحت قم حدرع حت، حألمني حثعام جمل س ص انحت .

178

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ دراسات فی الفقه المعاصر»مجلة النصف سنویة

حكومياة وظاافف الالتحقق الضمان جراء الضرر الحاصل للمواطن من قبل المنتسبين في ● على ضوء مسؤولية الحكومة

ضياء مرتضويالسيد

حثاظووائآل انتسوو ني حثضوومان حدتيفرووق موو حثضووةل حثوو ي يحووال حدوواحونني موو ق وول ححل امووحت حدمت ا ظ ااقتما ثا فهي ححل ام حت، قا حع حدسائل حهلامحت حثيت تشمل نحاقا ح عا، ث لغم ذ

اى توووعيل ا مسوووتي، موووا يزيوووع مووو س تهوووا قوووا وووعحت نحووواق حخلوووعمات ااثتوووا زيوووحثفروووه كموووا ين وووعات ث ان حجملتم ي قامحتححل امات ا حثشؤ ن حثفة يحت حالتما حت ث ماحونني، م ناح حتت يةى فه

ت حإل والم حت جملتمعواحتسه حنا تفع ل ماضاع مسوؤ ث حت ححل اموات تا و ع نحاقهوا، ال توا ا ن ضةل. غهقا ا حثت ك ع مسؤ ث حت ححل امات ال ما ا جمال ق ح ىل م

ن حثضومان ثتيفروق حثسؤحل حأل ل حث ي يحةح ا قو ح حثدوع قوال قول ن ق و ح ضوةل يعتو حز وا ؟ ع ث ق و ح ضوةلحةحمل حألمة ث س ك ثا؟ حثسؤحل حثثاين حدحة ح قنا قال م حث ي يتيفمل حدسؤ ث حت

ةحمل لح حتت ادراثحت حدس ح حد اتة ثه ححل امحت؟ م ق ح حدنح ق قام حث احه ا ق ه ح اقل ق ا عحتت حال م قنووا، ناق ووا وو موول ححل امووحت حدسووؤ ث حت حد عووايض اثنسوو حت وىل تا اتووة حداضوواع ت وو ن حثضوومان تااوو

ةل. حدس ح ث ض مراضا قعل ححل امحت ححلاصل ث ق ه حدسؤ ث حت اح عحت ححلال ال تعين عم حثضةلضووومان ا وووان اضووواع حثوضوووافحت وىل توووةح ووول خمت وووآل حثنظةيوووات ححل ام وووحت حأل ثوووحت حثعاموووحت د

حث اح ل ني ححل امحت عالقحت احألصال حث حت دسؤ ث حت ححل امحت مراال فعال منتس ها ا ان و عحت حثضمال. ان ا ق ح حدثحت حثضمع حأل ثحت حثيت تتعالض مع مس حدنتس حت هلا، اا ل حث احه وىل تر م نر

صوول تث وو رووق حت حثوويتحد احووه حثوويت تتضوومنها قوو ه حدراثووحت ترتدووة وو لح ووحت وول قووم حأل ثوو ث ه.دشال وحثضمان، كما تتضم ا ان حقع مسؤ ث حت ححل امحت ححلاكم جتاه حثضةل ح

مفردات البحث .ثضمان، حثضمان ححل امي، يح حثراضي، يح ححلاكمحث اح ل ححل ام حت، ح

تاذ مشالك ا مةكز لح ات حثع ام حثثرافحت حإل الم حت (mortazavi@isca.ac.irو. ةيوو موو ق وول حدؤثووآل حووال مسوو ثحت ضوومان ححل امووحت ث ضووةل حثوو ي يتعووة قوو ت احو ووةحمل تدووةفاض ثووه حدوو ه حدراثووحت قووي يالصووحت ثعلح ووحتت

منتس ها، اف تنشة ا مةكز لح ات حثع ام حثثرافحت حإل الم حت قةي ا اعع حكتمال تع ينها.

179

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ دراسات فی الفقه المعاصر»مجلة النصف سنویة

الفقهاء وبعض اآلراء في العلوم العقلية ● رضا غفوریانمحمد

ا ث ماضوواع، تنر يفوو حت يتحوةق فرهاننووا ا اعووض م وواحثهم وىل ماحضوو ع يووةى اا ت القووا مرعمووموا احضو ع غاث وا هو ه حدفمثل ماحض ع ام حثةياض ات حثف وا حدنحوق حثف سوفحت حثعةفوان غهقوا،

قوو ح عحت نحوواقتحووةح ا حثععيووع موو م احووه ووم حثفرووه ال تووا ا ن حثسوو ح ا ذثووا قووا وو ح حأل وواس فوو ن وو قوو ووام. حثع ووم حلت وواا مسووائ ه اشوو حجملوواالت حثنظةيووحت حثعم ووحت ا ووائة حثع

ا توو ته مسو ثتان هلموو ام، سوواحدسوتاى حثع مووي ث فر وه مرووعحل مع اماتوه حثعامووحت ااثنسو حت وىل ووائة حثع و ااثغ ك ف حت الته حثفره حت حثنتائج حثيت يتاصل وث ها.

، قووع تحووةق حتحألصوواث قوو ه حدراثووحت ووال وو مرعمووحتت ثعلح ووحت وول اعووض حد احووه حثفره ووحت ه غو و حثع وام ال تموا حث احه ف ها وىل ا ان حأل اب حث ي يت عه حثفرهوامل ا دو ل آلحئهوم اا

حثفره حت، قع كع ما ي يل ع وام تسو حهسوائة حث الل حثشةا حأل ا ي ث خاض ا غمال ق ه حد احوه قوا ودوام حثفر وه ا

ه. ع آل حثفوووووة جملوووووال قوووووا ت ووووو س جلوووووان مشووووو كحت مووووو خمت وووووتان وووووال حأل ووووو اب حثدوووووائح ا قووووو ح ح

ر وق عوحت حث وام اروحت حدت حثتخدد حت تتاىل مهمحت وةحمل لح اتت مجا وحتت منسوجمحتت و غوةحل حثحةي حث ثه م حإلجنازحت حثع م حت حدش كحت.

مفردات البحث حثفره، صال حثفره، حثع ام حثعر حت، حثعلح ات حدش كحت

ثع ام حإلنسان حت جبامعحت مه ك ه ضا حهل ئحت حثتع م حت ا فةع حدعالف حإل الم حت ح(oorian@yahoo.commrghafو.

180

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ دراسات فی الفقه المعاصر»لنصف سنویة مجلة ا

مقاصد قوانين الجزاء في الشریعة اإلسالمية ● علي أحمدي أبهريمحمدالسيد

ا ا نووه ووو ح ال ووتن احثووا ح ت نووا حاتعوووا حألح ووام حثشووة حت ووو ولح حدوواىل غةضووه ا م وووحت عفوووووووة إلموووووووام حيوووووووال ن نوووووووز ل ل توووووووه اةكاتوووووووه وىل حأللض كموووووووا حووووووو لنا حثسوووووووخا حو تعووووووواىل

ث شوووالع حثرحع وووحت ف جوووح نووا ح نئووو ت ح ت ووال حألقوووعحف حث ر ن ووحت ث شوووةيعحت حدراصووعحثدووا قا ال اوع تن اا، ااثت حت حال حدرعس زملح م ثحت حالتها نا م مج حت احمل حثس حة ا م

اقوحت حثع م وحت وه حثعةحض حثشالع حدرعس مراصوع حثشوةيعحت و وةيوق حجلهوع ححلثثنا م معةفحت غدضومال حاتنا ا ق ح ل قاا خمت آل جماالت حالتها حثع ام حدةت ححت ااثفره ق ح يعين ضة ل تفع

ل وىل لح حت ا وضافحت قعل حدستحاع، حث يفه حثس ل حدنا حت حثيت مي حال تما ها قنث وحت حوال وحت لح وحت حثرضايا حدةت ححت بعةفحت مراصع حثشةيعحت مدا يرها. قو ه حدراثوحت تتضوم

. ايا حجلزحئ حتال حثرضما ذكة، قع تحةق حث احه ف ها وىل ح ت شاف حدراصع حثرحع حت ث شةيعحت ح

مفردات البحث .، ححلعحتحتحثزمان تها ، مرتض اتفره حدراصع، حدراصع حثرحع حت، حدراصع حجلزحئ حت، حال

حت سووم حث يفوواث ا م ت ووحت، مووعية قمتخووةم موو حووازط قووم وهووةحن حثع م تووني، حووائز وو تووها كتووالحه ا قووانان حجلووزحمل ووم حجلةميوو .وahmadiabhari@yahoo.comجم س حثشالى حإل المي )

181

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ دراسات فی الفقه المعاصر»مجلة النصف سنویة

لكریمارآن دراسة فقهية حول حلية ذبافح أهل الكتاب على ضوء تعاليم الق ● رضي قادريالسيد

قل مس ثحت ذاائح اصة قيال تا ا ن وحعى حدسائل حهلامحت حثيت حات هبا حجملتمعات حدعا عوحت ححلووال ت وونهووا اح محث تواب، ح ووه ت توح هووا حثععيووع مو حثنتووائج حثع م ووحت حثعم وحت يووةح

ا بووا ننوو م حت.حإل ووال حثوو اائح حثوويت ي ووا ل قوول حث توواب وىل ذحبهووا حسووح تووة ا حثت ك ووحت ا حثشووةيعحتصوو ح ذح اضوواع حث ووام نشووهع القووات مووعح الت مووةح حت ح ووعحت اووني خمت ووآل حثشووعاب، فهوو ح حد

ت مضو ، مو قو ح حدنح وق قوام حث احوه ا قو آلحمل اثوحت اا وترةحمل ه حدر س حتت ااث حتت كثة م ي قعيهم ثفرهووامل ثوو س ثووحمل قووؤال حثفرهووامل حثرووعمامل حدتوو يةي حدعاصووةي تاصوول وىل نت جووحتت فيفاحقووا ن

وع قو ه حومجاع ت ك ع حةمحت ذاائح قل حث تاب، حثس ح حأل ا ي ا عم حع ءلحمل ية وال حدائوع ، فواأل ىل مو 5م حألنعام 121وىل الالت اعض حءيات حثرةآن حت سها حءيتان

وواب حثتسووم حت نووع حثت ك ووحت ن ن تشوو ا كووان حدوو كي م ن حثثان ووحت حووني سوو ما، اتووعل وو تعل ح حت وعام قل حث تاب با ا ذثا ذاائيفهم.

ح حداضواع، وىل قو وىل انح قاتني حءيتوني حءيوات حأليوةى، قنواك ل حيوات عيوع تحةقوال ع م ل ي مو قو فهوي توك ثا قناك حث ثه م حثشاحقع حثرةحئ حثويت تؤكوع و ححل وحت ااثتوا

قو ح قول حث تواب ا معو حت ذاائح قل حث تاب. جتعل حإلتال قنا وىل ن حثرعل حدت ر موحب . يضا حدضمال قم حث ها حثندالى، قناك اعض حثفرهامل ضافاح وث هم حجملاس

مفردات البحث .حثت ك حت، قل حث تاب، حإل الم، حد كي، حث ا يفحت

حثع م حتمعلس ث دفاف حثع ا ا ححلاز (.irchmail@1ighader) .

182

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ الفقه المعاصردراسات فی »مجلة النصف سنویة

حجية فعل المعصوم وداللته وفق آراء وحيد البهبهاني ● علي أكبریان عليحسن

ه ع ا حد احاق حثاحماضاع حج حت فعل حدعدام الثته قا حع حداحض ع حهلامحت ذحت حثنحموا ضواع حهلوام ك ح حدا تتحوةق وىل اسوا تاضو ح قو حثفره حت، وال ن م احه صال فروه حإلمام وحت

ا حوع موامل قوي اليوحت، ادفته ححمل ي ألصال حثفره اعع ل حم حثنز وحت حأل « ح ع حث ه هاين»ين ي. ةت ضوم ووالت خمتدوا ححت اه حألصال حث ي تحةقاح وىل حداضاع حدشال وث ه، قع ذكة حدسائل حدةت

ج وحت و ح1اثتا ل مخست ك، ح ه ثوخدها ا«حثفاحئع ححلائةيحت» كتاب حثفائع حثثان حت حثثالتني م و آتال حثفعل حث اين4 ان حت و حثرةحئ حثفع حت حث 3و ححل م حدستفا م فعل حدعدام 2فعل حدعدام

وواب ح ووتيف اب قو ح حثفعوول، حثشووا ا يووا 5 ووه فل حثفعوول و حثدوال حدخت فووحت ث شووا ا ه نه. ية

حج ووحت فعوول ل مسوو ثحتةق حث احووه ا قوو ه حدراثووحت وىل نرووع وول آلحمل ح ووع حث ه هوواين حووا تحووثاحقووع دووالي قووي ا ح خ حألنحدعدووام الثتووه، ت وو ن حهل ئووحت حدت ام ووحت حثوويت ن مسووها ا آلحمل حثشوو

مستاحا م م اين ق ح حثفر ه. دسائل ذكة ح «ائةيحتاحئع ححلحثف»م كتاب وضافحت وىل ن ح ع حث ه هاين ا حثفائع حدشال وث ها

وال ل موعى ح تلح حت حألصاث حت حخلمسحت حدشال وث ها حال فعل حدعدام، فرع تحةق يضا وىل ا ثوووه ااثشوووةح قنووو يتنا ححل وووم حثووو ي يت رووواه حد وووآل مووو حدعدوووام ا وووا حثةنيوووا، ث ووو حث احوووه

. حث ي قا حمال حث يفهث انه ال ينضاي ماضاع فعل حدعدام

مفردات البحثشوووا ا وووآل، حثفعووول حدعدوووام، حألصووول حأل ، حجملمووول حد وووني، حثشوووا ا ت وووات حثت

.حثت آل ماضاع

( ضا حهل ئحت حثتع م حت ا مةكز لح ات حثع ام حثثرافحت حإل الم حت ha.aliakbarian@isca.ac.irو.

183

جزمو

ال

2، العدد1395السنة األولی، خریف و شتاء «/ دراسات فی الفقه المعاصر»مجلة النصف سنویة

لفه داوود فيرحيلمؤ «آستانه تجدد»نظرة ونقد على كتاب ● جواد ورعيالسيد أمين ورعيالسيد و

فووه حثوو ي ث «آ ووتانه جتووع »نووع م ووحت تيفووالت حووال نرووع كتوواب «فهوو م» قاموو مؤ سووحت ن، ذثووووا عووووحت وهووووةحمساحووووحت حثشوووو خ حثووووعكتال ح فهحووووي حأل ووووتاذ ا فووووةع حثع ووووام حثس ا وووو حت جبام

لح ووات ححلوواز بةكووز تاذ حدشووالك ا فووةع حثفرووه حثرووانانا تووةحف مساحووحت حثسوو ع وواح ل ووي حأل وو ث عالمووحت « ووحتتنزيووه حد تن ووه حأل مووحت » حجلامعووحت. قوو ح حث توواب قووا ا ححلر رووحت تووةح مسووهح ث توواب

حثش خ حممع حسني حثنائ ين. ا ل ا اعحيتها اامعحت، حضة ق ه حثنع حثع م حت ع م حث احثني والب ححلاز حثع م حت حجل

مووحت تنزيووه تن ووه حأل »وىل ا ووان حأل وو اب حثوو ي حت عووه ا تووةح كتوواب «آ ووتانه جتووع »مؤثووآل كتوواب ة «حد حت ه ح حثدوع ، ح ويو ا قو، ذكة م زحت ق ح حثشةح مرالنحت مع حثعلح ات حثساارحت حثويت

يفها ين قوام اتدويفاحثحاثرو قال ونه حيتال حثح عحت حثثاثثحت ث تواب حثويت ضو ف هلوا حاحتوي آيوحتحو . «اا تان كتاب» ر رها حثس ع اح ل ي حثيت و عتها حل حثنشة

وىل ذكوووووة اوووووا لاعوووووع ذثوووووا تحوووووةق حثناقوووووع وىل ا وووووان حد وووووزحت حإلجياا وووووحت هلووووو ح حثشوووووةح، مووووو حإلت االت حثيت تحةح ه م ح ه حثدال حثش حت حدضمان.

سو حت ل حثنروع ااثنناقع حوا حثيت ذكةقا كلن م حثشالح حث تتضم ق ه حدراثحت يضا حإليضاحاتال تفسوالحت وئ حت حوىل حثدال حثش حت حدضمان، ك ثا ذكوةت ف هوا وااوحت حأل وات و حأل

حثيت وةحها حدشالكان ا حثنع .

مفردات البحثرووع حدضوومان، ن شوو حت،تن ووه حألمووحت تنزيووه حد ووحت، تووةح حث توواب، نرووع حث توواب، نرووع حثدووال حث

.حثعالمحت حثنائين، آيحتحو واثراين

.تاذ ا حثع ام حثس ا حت جبامعحت وهةحن عحت. ناقع حث تابل معلس ا ححلاز حثع م حت ضا حهل ئحت حثتع م حت ا مةكز لح ات ححلاز حجلام ي. ثفره حثس اححدشةف تع ي حدراثحتل واثح ا حدستاى حثثاثه ااحلاز حثع م حت واثح ماسته ا فةع

AB

ST

RA

CT

S

184

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● Review and Critique of "the Threshold of Modernity"

By: Davood Firahiand Seyed Javad Varaeeiand Seyed Amin Varaeei

A scientific meeting on the criticism of the book written by Davood

Firahi entitled "the Threshold of the Modernity" was held by Hujjat al-Islam

Dr. Seyed Javad Varaeei; associate professor at the faculty of Islamic

jurisprudence and law affiliated to the Research Institute of Hawzah and

University in Cultural and Research Institute of Fahim. This book was a

detailed description on "Tanbih al-Ummah wa Tanzih Al-Milla" (the

awakening of the community and refinement of the nations) written by

Allama Mohammad Hussein Naini Qaravi. This scientific event was held by

the participation of various researchers, university students and Hawzah

clerics. In that session, the author initially explained his methodology in the

explanation and interpretation of the Allama Naini's precious work and

outlined the features of the new interpretation in comparison with the

previous studies on that book. According to the author of "the Threshold of

the Modernity" in this new description and interpretation of Allama Naini's

noteworthy work, he benefitted from the marginal notes of Ayatollah

Taleghani on the third edition of Naini's work and also the other version of

the book published by Bustan Ketab Publishing, corrected and surveyed by

Hujjat al-Islam Dr. Seyed Javad Varaeei. Then the critic of the session

described the advantages of this new book as well as its problems in terms of

form and content. Next, both author and critic presented their explanations

about form and content drawbacks of the new work and in the other part,

they answered the participants' questions.

Keywords

Tanbih al-Ummah wa Tanzih Al-Milla, Book Description, Book Criticism,

Criticism of Form, Criticism of Content, Allama Naini, Ayatollah Taleghani.

Professor of political sciences, University of Tehran (the author the book)

Professor of Hawzah and faculty member of the Research Institute of Hawzah and University (critic of the book)

Student of Hawzah (Talabeh); 3rd grade, M.A. student of political jurisprudence (the compiler of this text)

AB

ST

RA

CT

S

185

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● The Authority and Implication of the Act of Infallible (Ma'sumun)

Imam in the Views of Allama Waḥīd-e Behbahānī

By: Hasanali Aliakbarian

The authority and implication of the act of infallible (Ma'sumun) Imam are

of the most important issues and are widely used in Islamic jurisprudence

(Fiqh). But in Uṣūl al-fiqh (principles of Islamic jurisprudence) of Imamiah

(Twelver Shia) these have failed to find a place worthy of their importance.

Allama Waḥīd-e Behbahānī (1706–1791) as the restorer of Uṣūl al-fiqh of

Twelver Shi'a Islam after Akhbaris has been recognized as the most well-known

Usulis who addressed this issue. Issues of this topic, according to what he has

brought in very brief terms in Al Favayed al Hayeriya; Fayede no. 32 consist of

the following five terms: 1) the authority of the act of infallible Imam, 2) the

decrees derived from the act of the infallible Imam, 3) the evidences of

locutionary act, 4) the effects of locutionary act, 5) various forms of doubt in

necessity, Estehbab and doubt in the inclusion and exclusion of the act.

The present paper attempts to investigate Behbahāni's principles in

authority and implication of the act of infallible Imam. In this study, the

evolutionary grounds had created in Sheikh AL-Ansari literature, should be

appeared in Behbahāni's principles. In this Fayede, in addition to the above

mentioned five Usuli issues about the act of infallible imam, Allama

Behbahāni discusses the validity of explanation and interpretation of the

infallible Imam and the reliability of the decree that Mukallaf (legally

competent and religiously responsible) heard from the infallible Imam in

his/her dream, which due to its exclusion from the issue of the Imam acts is

not mentioned in this research paper.

Keywords

The Act of Infallible Imam, the Primary Principle, Succinct and

Expressed Clearly, Doubt in Taklif (Legal Charge or Religious Obligation),

Doubt in Mokallaf (Religiously Responsible).

Faculty member at Islamic Sciences and Culture Academy; Email: ha.aliakbarian@isca.ac.ir

AB

ST

RA

CT

S

186

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● A Jurisprudential Survey onto the Lawfulness of Sacrifice of the

People of the Book (Ahl al-Kitāb); with an emphasis on the Holy Quran

By: Seyed Razi Ghaderi

There is no doubt that one of the major issues of concern in our modern

society is the question of Sacrifices of the People of the Book (Ahl al-Kitāb)

which has many practical and scientific results. Of course, here we mean

those sacrifices slaughtered by the People of the Book in accordance with

the Islamic conditions. Because today, travel and communication and

transactions have more breadth and diversity, this controversy has gained

more attention. The author of this paper with a deep investigation in opinions

and remarks of Fuqaha, both past and contemporary Islamic scholars,

concluded that there is no consensus on the prohibition of Ahl al-Kitāb

sacrifices. The main reason is the existence of some verses (Ayat) of the

Holy Quran which the most significant one is Surat Al-An'am (verse 121)

and Al-Ma'idah (verse 5) through which formerly implies the necessity for

naming and there is no implication on the condition of Islam in the sacrificer

and the latter verse refers to the lawfulness of food (Ta'am) of Ahl al-Kitāb

including their sacrifices. In addition to these verses, many other hadiths also

entered in these discussions which are taken into consideration. As well as

numerous evidences on this lawfulness have been adduced that cause this

narration enjoys dignity and legitimacy. It should be noted in this discussion

that so much is certain that People of the Book (Ahl al-Kitāb) is an Islamic

term referring to Jews, Christians, and sometimes applied to members of

other religions such as Zoroastrians in the view of some Fuqaha.

Keywords

Sacrifice, People of the Book (Ahl al-Kitāb), Islam, Sacrificer, Sacrificed.

Graduate of 4th level of Hawzah, professor of the high levels of Hawzah, Email: ghaderi1@chmail.ir

AB

ST

RA

CT

S

187

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● Criminal Purposes (Maqasid) of Sharia

By: Seyed Mohammad Ali Ahmadi Abhari

If, indeed, in the inference of Sharia decrees, the will and purpose of God

being excluded and it leads to the wrath of God which thereby prevents the

revelation of heavenly and earthly blessings, as Imam al-Sadiq (A.S.)

warned about it, it is necessary to recognize the certain objectives of Sharia

and definitive purposes of legislator as Ijtihadic reasons and controlling

factors in Ijtihad. And the effort and scientific rigor that we use in other

fields of jurisprudence and the sciences related to Fiqh should be also

common in identification of the legislators' intentions and the purposes

(Maqasid) of Sharia. This means that, more than ever, we guide and conduct

our capacities, abilities and talents in this direction, thinking of essential

mechanisms and try to study and investigate purposes, examples and related

cases. This paper is an attempt in this direction, however elementary; trying

to enter into the recognition of definite purposes of Sharia in matters related

to criminal law.

Keywords

Maqasid Fiqh, Definite Purposes, Criminal Purposes, Ijtihad, Time

Requirements, Being up to date.

Graduated from Hawzah (Qom and Tehran seminary), PhD of Criminal Law and Criminology, Research Deputy

of Library of Islamic Consultative Assembly (Majles-e Showrā-ye Eslāmī), Email: ahmadiabhari@yahoo.com

AB

ST

RA

CT

S

188

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● Distinguished Muslim Scholars (Fuqaha) and Some Views in Rational

Sciences

By: Mohammad Reza Ghafoorian

Development of Islamic jurisprudence (Fiqh) and the relationship

between its issues with various theoretical and practical fields of other

sciences has caused our Fuqaha deal with other contents and topics as an

introduction to the subject matter or just the extraction of denotations of

texts. Problems derived from different sciences such as mathematics,

astronomy, logic, philosophy, mysticism and etc. have been most widely

used in Fiqh. In this regard, the conversance and the amount of mastery each

Faqih has about sciences are very effective on how to investigate the issue

and reach to a conclusion. This paper is an introduction to the study of some

discussions in Islamic jurisprudence and its principles. This is an argument

on how Fuqaha address problems and make inferences about them. The

author holds that the first necessary condition to enter this debate is adequate

personal knowledge and information about that science and secondly, the

right proper way is that the joint committees of fields related to a topic

organize a coordinated and collective research project, the same way it is

practiced today in the production of many common achievements of science.

Keywords

Islamic Jurisprudence (Fiqh), Principles of Jurisprudence, Rational

Sciences, Joint Research.

Assistant professor, Faculty of Islamic Theology and Human Sciences, Amirkabir University of Technology,

Email: mrghafoorian@yahoo.com

AB

ST

RA

CT

S

189

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

● Proving Liability in Actions Harmful to Workers and Responsibility

of States

By: Seyed Zia Mortazavi

The issue of "liability" for damages that the state or its employees caused by

a harmful act is of most important continuing discussions that particularly in

Islamic jurisprudence (Fiqh) has not been taken into consideration adequately.

What has added to the importance of this issue, on the one hand, is the

expansion of the scope of services and, consequently, the growth of the scope of

governments' intervention in personal and social life of individuals and the

movement of societies to the development and strengthening of governments'

accountability, on the other hand. And certainly Muslim societies deserve more

attempts by their governments to have public accountability against these losses.

The first question in this case is whether such losses caused liability or not? And

the other is that who is responsible for such losses; aggregate agent of losses or

the state. The author of this paper, in an extensive research, has demonstrated

that, in addition to the proving of liability, the states and governments have

direct responsibility for compensating for such losses. Of course, this

responsibility does not negate the governments' right to recourse to the agent of

losses. This study, in addition to a detailed description and analysis of the

theories of state and a comprehensive investigation of liability general reasons as

well as general principles of state responsibility for the actions of employees and

also explanation of the relationship between the employees and the state and its

proportion, tries to evaluate and criticize the arguments against liability as well.

What this paper reads is limited to studying the most significant reasons and

evidences that refer in particular to the proof of principle of liability. In the other

part of the study, it provides some evidences that imply the responsibility of

state or ruler against such losses.1

Keywords

State Employees, Liability, State liability, Judge Mistake, Ruler Mistake.

Associate professor, Islamic Sciences and Culture Academy, Email: mortazavi@isca.ac.ir

1 . The present paper is a summary of the author's research project on "state liability against employees' harmful

acts", spent its final stages in the Islamic Sciences and Culture Academy.

AB

ST

RA

CT

S

190

Semiannual Journal of Studies of Contemporary Jurisprudence/ Vol.1, No.2, Autumn and Winter 2016

♦ ♦ ♦ ABSTRACTS

Trans. By Mahdi Gholami ● The Territory of Ta'zir and Administrative Discretions

By: Grand Ayatollah Lotfollah Safi Golpaygani

In this paper, different views on the subject of chastising the guilty or the

discretionary punishment of the guilty (Ta'zir1) and the administrative

discretions of the ruler of Islamic state are investigated. Ta'zir punishment is for

actions which are considered sinful in Islam, undermine the Muslim community,

or threaten public order during Islamic rule, but those that are not punishable as

Hadd or Qisas crimes. Some Fuqaha (distinguished religious scholars) of Islam

considered discretionary punishment of the guilty (Ta'zir) valid and emphasized

that in Ta'zir cases, the punishment is at the discretion of the state and its ruler.

Where Islamic Sharia law does not specify or describe a legal punishment or the

exercise of Hadd or Ta'zir for a sin, some count only Ta'zir of al-Kaba'ir (the

great or major sins considered as the gravest of the offenses) permissible and

others believe that chastising the most heinous sins that cause people harassment

is endorsed. The present paper reviews the above mentioned views and explores

Ta'zir offenses in Islamic literature. This paper shows that punishment (Ta'zir) of

any acts that damage public social order, threaten social security and violate the

divine prohibitions and also cause people disobedience is permitted. The paper

finally concluded that Ta'zir for sins that do not have such an outcome or the

permission of Ta'zir is questionable about them is not allowed.

Keywords

Hadd, Ta'zir, Ruler of Islamic State, Damaging Social Order, Courage to Sin.

Ayatullah al-'Uzma Safi Golpaygani is an Iranian Twelver Shia Marja and on behalf of the Late Imam

al-Khomeini, was placed in charge of the "Shura Negahban" or the "Council of Guardians of the Islamic Revolution"

1. In Islamic Law, Tazir refers to punishment for offenses at the discretion of the judge (Qadi) or ruler of the state.

It is one of three major types of punishments or sanctions under Sharia Islamic law - hadd, qisas and tazir.

Content

● The Territory of Ta'zir and Administrative Discretions

Grand Ayatollah Lotfollah Safi Golpaygani

● Proving Liability in Actions Harmful to Workers and

Responsibility of States

Seyed Zia Mortazavi

● Distinguished Muslim Scholars (Fuqaha) and Some Views

in Rational Sciences

Mohammad Reza Ghafoorian

● Criminal Purposes (Maqasid) of Sharia

Seyed Mohammad Ali Ahmadi Abhari

● A Jurisprudential Survey onto the Lawfulness of Sacrifice

of the People of the Book (Ahl al-Kitāb); with an emphasis

on the Holy Quran

Seyed Razi Ghaderi

●The Authority and Implication of the Act of Infallible

(Ma'sumun) Imam in the Views of Allama Waḥīd-e Behbahānī

Hasanali Aliakbarian

● Review and Critique of "the Threshold of Modernity"

Davood Firahi

Seyed Javad Varaeei

Seyed Amin Varaeei

Semiannual Journal of Studies of

Contemporary Jurisprudence

Proprietor

Cultural and Arts Institute Of Meftah-e Keramat

Chief Director and Editor-in-Chief

Seyed Javad Rasi Varaeei

Journal Office

Qom, Safaiyeh St. Alley 15, (after the intersection), No.14

Telefax

025-37836534

Website

mag.keramat.info

E-mail

M.feghemoaser@yahoo