Opvanggebiede, Volhoubaarheid en die Reserwe

OPSOMMING VAN DIE VERNAAMSTE

Voorwoord en Dank

Hierdie boekie is deel van ’n reeks ter ondersteuning van ’n kapasiteitsbou-

inisiatief vir opvanggebiedforums en watergebruikerverenigings in die

Olifants-Doring-waterbestuursgebied van die Wes-Kaap. Hierdie inisiatief

is ’n proefprojek, vir moontlike toepassing elders in Suid-Afrika. Die boekie

is dus ontwerp vir gebruik regdeur die land. Dit dien egter ’n spesifi eke

en beperkte doel. Dit is ’n basiese, praktiese inleiding tot riviere en hulle

bewaring, wat daarop gemik is om gebruikers aan te moedig om by

aktiwiteite betrokke te raak en ’n plaaslike rivier beter te verstaan en te

bestuur. As sodanig is die boekie nóg gedetailleerd nóg omvattend. Dit is ’n

brug na meer tegniese en streeksmateriaal.

Die boekie moet ook saam met ander in die reeks gebruik word, veral:

Sorg vir vleilande, Sorg vir riviermondings,

Die Ekologiese Reserwe en Waterhulpbronklassifi kasie.

Saamgestel deur dr Eureta Rosenberg

Eureta@worldonline.co.za

Kunswerk: David Jackson (voorbladillustrasie) en Tammy Griffi n

WWF-SA het die produksie van die materiaal geïnisieer en befonds,

en implementeer die kapasiteitsbouprogram in die Olifants-Doring-

waterbestuursgebied met die ondersteuning van die Departement van

Waterwese en Bosbou, Danida en ander vennote.

Vir meer inligting oor die materiaal en die kapasiteitsbou-inisiatief, kontak

Rodney February rfebruary@wwf.org.za.

I N H O U D

Inleiding 4

1. Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe

Manier om Water te Bestuur 6 Opvanggebiede – Alles omtrent verbindings 6

Verbindings binne Opvanggebiede – Waterhulpbronne is

met mekaar verbind 7

Verbindings binne Opvanggebiede – Waterhulpbronne en

mense is met mekaar verbind 9

Opvanggebiede as ’n Bestuurshulpmiddel 10

2. Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale

Waterwet 12 Sleutelkenmerke van die Historiese Skuif 12

Brongerigte Maatreëls 14

Hulpbrongerigte maatreëls 14

Opvanggebied-bestuurstrategieë 15

Waterbestuursinstellings – OBAe, WGVs en

Opvanggebiedforums 16

3. Volhoubaarheid 18 ’n Nuwe Benadering tot Ontwikkeling en Bewaring 18

Suid-Afrika se Skaars Hulpbron 19

Besoedeling en Watergehalte 21

4. Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd 23 ’n Netelige Kwessie 23

Meer omtrent die ekologiese reserwe – Gaan dit oor

visse en goggas? 25

Reserwebepalings 28

5. Vir Meer Oor Opvanggebiede 39

4 | Inleiding

Hierdie boekie gee ’n uiteensetting van ’n nuwe benadering tot

waterhulpbronne en die bestuur daarvan, soos vervat in die Nasionale

Waterwet, Wet Nr 36 van 1998. Ons kyk waarom dit so belangrik is om

hierdie hulpbronne beter te bestuur, asook na die beginsels en prosedures

wat deur die DWW&B (die Departement van Waterwese en Bosbou) in plek

gestel is om hierdie proses te rig en te ondersteun.

Ons gaan jou bekend stel aan sulke komplekse beginsels soos

Volhoubaarheid, Geïntegreerde Waterhulpbronbestuur, Hulpbrongerigte

en Brongerigte maatreëls, die Klassifi kasie van waterhulpbronne,

Opvanggebied-bestuurstrategieë en die Ekologiese Reserwe. Ons gaan dit

so eenvoudig as moontlik probeer verduidelik sodat alle watergebruikers

uiteindelik in ’n sekere mate van hierdie beginsels gebruik sal kan maak.

Hierdie boekie sal daarom verduidelik waarom:

Ons nie meer na water kyk sonder om ook riviere, vleilande en ●

ondergrondse waterbronne – wat die oorsprong van water is – in ag te

neem nie.

Ons erken dat waterhulpbronne (akwifere, riviere, vleilande en ●

riviermondings) by wyse van opvanggebiede met mekaar verbind is,

maar ook ’n verbintenis met die land self het – en daarom ook op ons

lewensbestaan en ekonomiese aktiwiteite ’n invloed het.

Ons op ’n nuwe manier na bewaring en ontwikkeling moet kyk – nie as ●

magte wat in teenoorgestelde rigtings trek nie, maar as twee kante van

dieselfde muntstuk wat mekaar onderskraag. Die beginsel wat hierdie

konnektiwiteit ondervang, word volhoubaarheid genoem.

Ons, in ’n land waar daar groot druk op ons skaars waterbronne geplaas ●

word, na volhoubaarheid moet streef.

Die regering die beginsel van die Reserwe vir die mens se basiese ●

behoeftes en die langtermyn volhoubaarheid van ons waterhulpbronne

ingestel het.

Elke inwoner in ’n opvanggebied kan ’n bydrae tot die meer volhoubare

gebruik en bestuur van die waterhulpbronne in daardie opvanggebied

Inleiding

Inleiding | 5

lewer. Om dit te kan doen moet mens egter ’n basiese begrip van die

vernaamste konsepte hê, asook hoe hulle in die praktyk uitgevoer word.

Hierdie boekie gee slegs ’n oorsig daarvan, terwyl die konsepte, veral die

praktiese toepassing daarvan, meer omvattend in ander boekies in hierdie

reeks bespreek word. Gebruik hierdie boekie dus tesame met hulpbronne

soos die ander boekies in hierdie reeks, asook die ingeslote CD waarop

die verwysingbronne wat in die samestelling van al die boekies gebruik is,

beskikbaar gestel word.

Hierdie boekie word aangevul deur ander boekies in die reeks waarin daar

’n oorsig gegee word oor wetgewing en beleid, oor waterbestuursinstellings

en oor die klassifi kasiestelsel – hulpmiddels waarmee opvanggebiede en

waterhulpbronne meer volhoubaar bestuur kan word. Die vier boekies

wat oor ons waterhulpbronne handel, verskaf verdere inligting oor die

ekologiese funksionering van waterhulpbronne, asook praktiese aksies wat

geneem kan word om hulle beter te bestuur. Verwys na Vind meer uit op

bladsy 39 vir meer inligting oor hierdie boekies.

6 | Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur

Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur

Opvanggebiede – Alles omtrent verbindings

Om te verstaan hoe waterhulpbronne met mekaar verbind is, het mens

letterlik nodig om van bo uit die lug (soos vanuit ’n vliegtuig) daarna te kyk.

Vir jong kinders wat op ’n rivieroewer speel, mag daardie rivier soos hulle

hele wêreld voel! Eers wanneer mens ouer word, skool toe gaan en begin

rondreis, besef mens dat die rivier met die see of die fontein daar heel bo-op

die berg verbind is. Net so begin mens besef dat die ploeg van lande, die

verwydering van bome of die dorp se rioolwerke ’n invloed op riviere het.

’n Opvanggebied beskryf die wyse waarop waterbronne met mekaar

verbind is. Sou mens byvoorbeeld vanuit die lug kyk na die gebied vanwaar

water na ’n spesifi eke rivierstelsel dreineer, kyk mens inderwaarheid na

daardie rivier se opvanggebied. Reën en ander vorms van water, soos

sneeu, word in hierdie gebied vasge’vang’ en ’n gedeelte daarvan vloei op

een of ander wyse na die rivier. Die opvanggebied sluit die totale area in

waarvandaan water na die rivier toe afl oop – van die hoogste gebiede tot by

die see.

Meeste van die reënwater word deur plante opgeneem, wat dit dan weer

by wyse van verdamping ‘uitasem’ en dit op so ’n manier deel van die

watersiklus word. Water verdamp ook direk in die lug in, veral vanaf groot,

oop oppervlaktes. Die oorblywende water (wat dus nie a.g.v. verdamping

verlore gaan nie) vloei dan bo die grond (afl oopwater) na laerliggende

gebiede, of sypel in die grond in vanwaar dit ook na laerliggende gebiede

dreineer. Beide grondwater en oppervlakte-afl oopwater vloei na riviere

toe, alhoewel grondwater soms ook ’n rivier in ’n ander opvanggebied van

water kan voorsien. Meeste riviere verkry egter hul water vanaf hul eie

opvanggebied. Die chemiese eienskappe en gehalte van water in ’n rivier

word dus grootliks beïnvloed deur die aard van die opvanggebied en die

aktiwiteite wat daarin voorkom.

Groter riviere word gevorm wanneer water vanaf sytakke daarin vloei. Elke

sytak het sy eie, kleiner opvanggebied. Hierdie sytak mag ook verdere

Waterhulpbronne sluit grondwater

en alle bogrondse ekostelsels soos

riviere, riviermondings en vleilande

in. Riviere en riviermondings kan

ook vleilande wees, maar die term

‘vleiland’ word oor die algemeen

gebruik vir waterhulpbronne soos

vleie, mere, panne en sypelings.

Die term ‘waterhulpbron’ verwys na

water en die ekostelsel waarin dit

voorkom.

Opvanggebied – die gebied

vanwaar water (sowel as

sediment en ander materiale

vanaf die oppervlakte) na ’n rivier

vloei. Die hoogste punt tussen

twee opvanggebiede vorm die

grens tussen hierdie gebiede.

Hiervandaan vloei die water in òf

die een òf die ander rigting na twee

verskillende rivierstelsels.

Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur | 7

sytakke hê, elk met hul eie opvanggebiede. Die opvanggebied van ’n rivier

kan dus uit ’n primêre, sekondêre, tersiêre en kwartinêre opvanggebiede

bestaan.

Verbindings binne Opvanggebiede – Waterhulpbronne is met mekaar verbind

Dit is maklik om uit die lug uit te sien hoe een rivier met ander riviere in

dieselfde opvanggebied verbind is. Ons kan ook sien hoe die boloop van ’n

rivier met die middelste en onderste bereike (dele) daarvan – en uiteindelik

die see – verbind is. Maar mens hoef nie net in die lug te wees om hierdie

verbinding raak te sien nie. Persone wat stroomaf woon van ’n fabriek wat

kleurstowwe gebruik, kan sien hoe die uitvloeisel van daardie fabriek die

water verkleur en selfs miskien voel hoe dit hulle vel irriteer wanneer hulle

die water gebruik om mee te was. Boere wat van rivierwater gebruik maak,

is ook baie bewus van die invloed wat damme stroomop in die rivier op

hulle het. Indien persone hoër op meer water onttrek of meer water opdam,

is daar minder water in die rivier beskerm.

Nie slegs dele van ’n rivier is met mekaar verbind nie – die verskillende

waterbronne in ’n opvanggebied kan ook met mekaar verbind wees. Hierdie

verbinding is soms duidelik sigbaar, soos byvoorbeeld ’n rivier wat vanuit

’n vleiland ontstaan. Soms is hierdie verbinding selfs nie eens vanuit die

lug sigbaar nie, omdat hulle ondergronds is. Grondwater kan byvoorbeeld

’n verafgeleë rivier met ’n vleiland verbind. Grondwaterstelsels is ook met

mekaar verbind, en wanneer ’n boorgat en die water in ’n vleiland opdroog

kan dit veroorsaak word deur die oor-onttrekking van water elders in die

opvanggebied – vanuit ander boorgate of ’n rivier wat die grondwaterbron

voed.

Die moontlike veelvoudige verbindings tussen die waterhulpbronne in ’n

opvanggebied word in die volgende diagram geïllustreer:

1

8 | Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur

Figuur 1: Uitruiling van water tussen eenhede van ’n opvanggebied

(Geneem uit Sorg vir Grondwater, saamgestel deur Lawrence Sisitka)

Reënval

Reënval

Hoogliggende, vlak

akwifeer

Sypeling

Bergvleilande

Sypeling

Sytakke; gevoed

deur fonteine

Hoogliggende

rivier

Bergstroom

Vleilande

Laerliggende, dieper

akwifeer

Sypeling

Laagliggende

rivier

Laagliggende, vlak

akwifeer

Kus-vleieRiviermonding

Reënval

Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur | 9

Verbindings binne Opvanggebiede – Waterhulpbronne en mense is met mekaar verbind

Om ons daaraan te herinner dat waterbronne ook met mense verbind is,

moet ons ’n verdere vlug onderneem – dié keer oor die hele land. Indien

jy nog nooit gevlieg het nie, moet jy in jou verbeelding die trein vanaf

Bitterfontein in die Noord-Kaap, via Pofadder, Upington en Johannesburg na

Durban neem.

Vergelyk Pofadder met Upington: beide dorpe is in ’n baie droë deel van

die land geleë, maar Upington is op die oewer van ’n standhoudende rivier

(die Oranjerivier) geleë, terwyl daar by Pofadder geen water in sig is nie. Dit

maak baie duidelik ’n groot verskil vir die mense wat in hierdie dorpe woon,

veral wat die tipe ekonomiese en lewensbestaansaktiwiteite wat hulle mag

onderneem, betref.

Vergelyk ook die droë westelike en noord-westelike gebiede van ons land

met die natter, oostelike dele. Kyk weer eens na die verskillende soorte

en vlak van aktiwiteite – veral ekonomiese aktiwiteite. Tot ’n groot mate

is dit die beskikbaarheid van water wat vir hierdie verskil verantwoordelik

is. Dit is hoofsaaklik water wat bepaal of mens met beeste of boerbokke

moet boer; en die voorkoms van water veroorsaak ook die verskil tussen

ylgesaaide bossies en kortstondige strome teenoor welige gras en

sterkvloeiende, standhoudende riviere.

Wanneer jy in Gauteng kom, mag jy weer wonder waar die water vir hierdie

ekonomiese hartland vandaan kom. Die ekonomie van hierdie gebied was

aanvanklik op mynbou geskoei, maar om die vlak van groei wat tans daar

voorkom te onderhou, moet water teen ’n hoë koste vanaf die Tugelarivier

in KwaZulu-Natal, oor die Drakensberge, na die boonste gedeelte van

die opvanggebied van die Vaaldam vir stedelike en industriële Gauteng

geneem word. ’n Tweede, meer vernuftige skema was ook nodig: by wyse

van die Lesotho Hoogland-waterskema verkry Suid-Afrika water van ’n

buurland, waarvandaan dit vanaf die boonste bereike van die Oranjerivier

(Senqurivier) in Lesotho na die die Asrivier geneem word vanwaar dit na die

Vaaldam vloei.

Net soos wat die voorkoms van waterhulpbronne mense en hul aktiwiteite

beïnvloed, het ons aktiwiteite ook ’n invloed op ons waterhulpbronne.

Voorbeelde hiervan sluit in:

Bosbou-aanplantings in die boonste bereike verminder die afl oopwater ●

wat riviere en vleilande voed.

Die uitroei van uitheemse indringerplante kan die afl oop na riviere en ●

vleilande laat toeneem.

10 | Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur

Die ploeg van grond naby rivieroewers verwyder die plantegroei wat as ’n ●

buff er dien om die rivier tot ’n sekere mate teen besoedelde afl oopwater

en gronderosie te beskerm.

Kunsmis in die afl oopwater vanaf gholfbane, besproeiingsgronde en ●

ander gebiede veroorsaak dat water groen word – en oorgroei word

met slymerige alge en wateronkruide wat die waterlewe versmoor en

drinkwater besoedel.

Die dreinering of beskadiging van vleilande beïnvloed hul vermoë om as ●

buff er op te tree en om water te suiwer. Dit beteken dat ander bronne

meer besoedelde water verkry, vloede erger is en lae vloeie tydens

somermaande afneem.

Besoedeling vanaf afvalstortingsterreine en informele nedersettings syfer ●

in grondwater in, vanwaar dit ander waterbronne kan besoedel.

Besoedelde riviere besoedel op hul beurt riviermondings en die see. ●

’n Toename in die onttrekking van water uit riviere verlaag die ●

hoeveelheid vars water in riviermondings (en verander die plant- en

dieregemeenskappe wat daar voorkom) en kan uiteindelik veroorsaak

dat die mond toegaan. Dit beïnvloed weer die marine-ekostelsels en die

visbedryf, aangesien heelwat visse vir ’n gedeelte van hul lewensduur in

riviermondings skuil.

Opvanggebiede as ’n Bestuurshulpmiddel

Die bedoeling van ’n opvanggebied is dus om die verbinding tussen

waterbronne en ekostelsels, die land, ander waterliggame en mense en

hul aktiwiteite in ag te neem. Voorbeelde hiervan mag ons sleg laat voel

oor ons teenwoordigheid op die aarde, maar dit is nie die bedoeling

nie! Die idee van ’n opvanggebied is om beter maniere te vind om ons

waterhulpbronne mee te bestuur. Die manier waarop dit gedoen word,

staan as Geïntegreerde Waterhulpbronbestuur bekend.

Geïntegreerde Waterhulpbronbestuur

Geïntegreerde Waterhulpbronbestuur (GWHB) is ’n nuwe manier waarop

daar na water gekyk word. Al die prosesse wat in hierdie boekie beskryf

word, gee aanleiding tot GWHB.

Waarom die term ‘geïntegreerde’? Wat behels hierdie nuwe manier?

Watertoewysings word gemaak nadat die behoeftes van alle ●

belanghebbers (huishoudelike watergebruikers, landbou, stedelike en

nywerheidsgebruikers ens) in ag geneem is.

Watertoewysings neem toekomstige behoeftes en gebruike, asook ●

toekomstige gebruikers in ag.

Die Bestuur van Opvanggebiede – ’n Nuwe Manier om Water te Bestuur | 11

Water word nie slegs in terme van die toewysing van beskikbare water ●

bestuur nie, maar as deel van ’n ekostelsel of waterhulpbron. Eerder as

om net water te bestuur (bv die verdeling of lisensiëring van water), is

owerhede veronderstel om die rivier (waterhulpbron) te bestuur. Dit

beteken dat die hele ekostelsel (watervloei en hoeveelheid, watergehalte,

rivierbedding en -oewer [oewergebied], en plant- en dierelewe in die

water en op die rivierwalle) as ’n geheel – oftewel geïntegreerd – bestuur

moet word– die volhoubaarheid van die hulpbron.

Waterhulpbronne (byvoorbeeld oppervlakte- en grondwater) moet in ●

verhouding met mekaar en die res van die opvanggebied, bestuur word.

Watergebruik word bestuur met inagneming van onttrekkings, opgaring, ●

aktiwiteite soos kommersiële bosbou wat stroomvloei verminder, storting

van behandelde afvalwater, rivierwerke en ander gebruike.

Hierdie tipe ‘geïntegreerde’ bestuur hou ’n uitdaging in. Dit vereis

samewerking tussen die verskillende owerhede en gemeenskappe wat in

die opvanggebied woon. Die Departement van Waterwese en Bosbou moet

byvoorbeeld met die Departemente van Landbou, van Omgewingsake en

van Grondsake, sowel as munisipaliteite en natuurbewaring, saamwerk.

Gemeenskappe wat in die verlede min met mekaar geskakel het, moet nou

oor kulturele en sosio-ekonomiese skeidings heen om die tafel sit en hul

eiesoortige en gemeenskaplike probleme in die opvanggebied met mekaar

bespreek. Hierdie tipe samesprekings is nie altyd maklik nie, en dit kan

selfs moeiliker wees om hulle in praktiese bestuursplanne om te sit. Een

manier om hierdie probleme te oorbrug, is deur die samestelling van ’n

Opvanggebied-bestuurstrategie.

Doelwitte van die opvanggebied-bestuurstrategie sluit byvoorbeeld die

bereiking van ’n sekere gehalte en gebruikswaarde vir elke waterhulpbron

in die opvanggebied in, asook aksieplanne en tydsraamwerke om hierdie

doelwitte te behaal. Die doelwitte is gegrond op ’n aantal maatreëls wat

deur die Nasionale Waterwet, Wet Nr 36 van 1998, ingestel is. Ons kyk dus

nou na die nuwe Nasionale Waterwet.

12 | Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet

Sleutelkenmerke van die Historiese SkuifDie nuwe Nasionale Waterwet is op drie beginsels gegrond:

Deelnemende besluitneming ondersteun hierdie beginsels.

Suid-Afrika se vorige Waterwet was gebaseer op die ‘reg’ wat elke

grondeienaar tot water het. Water was dus aan ’n eiendom of grond

verbind. Diegene wat die grond besit het, het m.a.w. die reg gehad om die

water te gebruik wat op daardie grond van toepassing was. Tesame met

ander wetgewings (wat byvoorbeeld verhoed het dat swart Suid-Afrikaners

eiendom mag besit) het dit gelei tot politieke ongelykhede in die toegang

tot water, wat vandag steeds voorkom. Dit is nou bo en behalwe die feit

dat die verdeling van water, as gevolg van ons land se klimaatsverskille, van

nature van plek tot plek sal verskil.

Die nuwe Waterwet (die Nasionale Waterwet van 1998) het ’n totaal nuwe

benadering. Dit sluit in:

Die behoefte om water regverdig te verdeel. ●

Die behoefte aan doeltreff endheid (om water doeltreff end en sonder ●

enige vermorsing aan te wend).

Die behoefte om water volhoubaar te benut. ●

Onderliggend aan die Wet is ’n deeglik nagevorsde begrip oor die oorsprong

van ons water (die watersiklus en waterhulpbronne in opvanggebiede)

en hoe ons die voorsiening daaruit kan onderhou. Die nuwe Nasionale

Waterwet verwys dus na die hele rivier (die hele rivier-ekostelsel) – en nie net

die water wat vanuit ’n rivier onttrek word nie – as die hulpbron wat beskerm

moet word. Dit dui ook aan dat grondwater, riviere, oewersones en vleilande

Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet

Doeltreff endheidBillikheidVolhoubaarheid van

die waterhulpbron

Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet | 13

hulpbronne is wat beskerm moet word. Dit bevorder dus Geïntegreerde

Waterhulpbronbestuur op ’n opvanggebiedswye basis.

’n Verdere sleutelkenmerk van die Nasionale Waterwet (NWW) van

1998 is die beginsel dat die bestuur van waterhulpbronne ’n gedeelde

verantwoordelikheid is. Alhoewel die Minister van Waterwese en Bosbou

die beskermheer van nasionale waterhulpbronne is, maak die Wet daarvoor

voorsiening dat die bestuur daarvan by wyse van ’n vennootskap tussen

plaaslike gebruikers, opvanggebiedsbestuurders en die DWW&B moet

geskied.

Alhoewel die nuwe Nasionale Waterwet ekologiese volhoubaarheid

beklemtoon, is dit inderwaarheid ’n antroposentriese, oftewel mens-

geörienteerde wetgewing. Dit word, onder andere, in die volgende stelling

in die Witskrif op ’n Suid-Afrikaanse Waterbeleid gerefl ekteer:

“Die doelwit in die bestuur van die hoeveelheid, gehalte

en betroubaarheid van die land se water … is om die beste

langtermyn, omgewings-volhoubare sosiale en ekonomiese

gemeenskapsvoordeel daaruit te verkry”. (DWW&B, 1997)

Selfs die ekologiese reserwe, een van die Nasionale Waterwet se

sleuteleenhede, is mensgerig – soos hieronder uiteengesit.

Die praktyk – Maatreëls en strategieë om hierdie beginsels te

bewaarheid

Die beginsels van die Nasionale Waterwet moet in bedryf gestel word. Twee

afdelings van die Wet het hierop betrekking: een hiervan hou verband met

Brongerigte Maatreëls, terwyl die ander op Hulpbrongerigte Maatreëls

betrekking het. Konsepte, wat uiteindelik in meetbare doelwitte vir die

bestuur van waterhulpbronne omgesit word, is deel van hierdie maatreëls.

Hierdie doelwitte word dan in bestuursplanne, oftewel Opvanggebied-

bestuurstrategieë opgeneem. Hierdie prosesse word kortliks verduidelik,

2

14 | Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet

maar sal al hoe duideliker word soos wat ons in latere afdelings meer

inligting hieromtrent verskaf.

Brongerigte Maatreëls

Hierdie maatreëls word gebruik om landgebaseerde aktiwiteite in die

opvanggebied, wat ’n impak op die hoeveelheid of gehalte van water het

(veral die bron van besoedeling of onttrekking), te bestuur en te beheer.

Brongerigte beheermaatreëls sluit in:

Standaarde om die gehalte van uitvloeisel te beheer. ●

Vereistes in die voorkoming, mitigasie en opruiming van besoedeling. ●

’n Stelsel vir die magtiging van watergebruik en die uitreiking van ●

lisensies.

Vereistes vir omgewingsinvloedbepalings – as deel van die proses om ●

lisensie-aansoeke vir watergebruik te beoordeel.

Beste bestuurspraktyke vir die konstruksie van damme en stuwalle, die ●

wegdoen van vaste afval, die toedien van plaagdoders of die konstruksie

van paaie in en naby oewersones.

Indien nodig, kan brongerigte maatreëls d.m.v. vervolging afgedwing word.

Hulle werk hand aan hand met ekonomiese insentiewe wat by wyse van die

bestuur van die gehalte en hoeveelheid water verkry word. Die NWW maak

onder andere vir die volgende ekonomiese maatreëls voorsiening:

prysstrategie vir water; ●

vorderings vir die storting van uitvloeisel; ●

kortings op die terugplasing van behandelde uitvloeisel; en ●

boetes vir die nie-nakoming van standaarde en besoedeling, ongeag of ●

dit doelbewus of per ongeluk was.

Brongerigte maatreëls komplementeer hulpbrongerigte maatreëls.

Hulpbrongerigte maatreëls

Hierdie maatreëls behels die daarstelling van doelwitte vir die hulpbron en

het betrekking op die (1) volume water, (2) gehalte van water, (3) habitatte

vir wild en (4) biota (plant- en dieregemeenskappe).

Die hulpbrongerigte maatreëls (HGMs) vorm die grondslag vir meeste

van die onderwerpe in hierdie boekie. Drie hulpmiddels kan hiervoor

aangewend word:

Bepaling van die Hulpbronklas (Klassifi kasie van waterhulpbronne). ●

Bepaling van ’n Reserwe vir die hulpbron. ●

Daarstelling van Hulpbrongehalte-oogmerke. ●

Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet | 15

Die bepaling van die hulpbronklas word kortliks hieronder uiteengesit.

Meer inligting is beskikbaar in ’n ander boekie in die reeks, naamlik

Klassifi kasie van Waterhulpbronne. Die Reserwe word op ’n latere stadium in

hierdie boekie verduidelik en die hulpbrongehalte-oogmerke word in terme

van die toepassing van die Reserwe bespreek.

Opvanggebied-bestuurstrategieë

’n Opvanggebied-bestuurstrategie is die samevatting van alle

HGM-prosesse: dit inkorporeer die gekose hulpbronklas en die

voorgeskrewe Reserwe, asook die hulpbrongehalte-oogmerke wat

vir elke belangrike waterhulpbron in die opvanggebied bepaal is. Die

opvanggebied-bestuurstrategie is dus die hartklop van geïntegreerde

waterhulpbronbestuur.

Die ontwikkeling en toepassing van ’n opvanggebied-bestuurstrategie stel

mens in staat om die verskillende watergebruikers, sowel as die huidige

en toekomstige behoeftes van die verskillende gemeenskappe in ’n

opvanggebied, in ag te neem en daarvolgens te beplan. ’n Opvanggebied-

bestuursagentskap (OBA, sien hieronder) – wat alle betrokke deskundiges

en belanghebbers verteenwoordig – is verantwoordelik vir die samestelling

daarvan. Die streek- en nasionale kantore van die DWW&B staan hulle met

hierdie proses by.

Die Nasionale Waterhulpbronstrategie (sien www.dwaf.gov.za) dien as riglyn

vir die samestelling van ’n opvanggebied-bestuurstrategie. Laasgenoemde

moet op die nasionale strategie geskoei wees. Hierdie riglyne word in ’n

eenvoudige handleiding: Guidelines for Developing Catchment Management

Strategies in South Africa [REF], opgesom en verduidelik.

’n Opvanggebied-bestuurstrategie bestaan eintlik uit ’n aantal sub-

strategieë. Sommige van hierdie sub-strategieë is fasiliterend van aard

en help die OBA om sy funksies te kan uitvoer. Dit sluit strategieë vir

konsultasie met belanghebbers, kommunikasie en fi nansies in.

Die sub-strategieë wat op hulpbronbestuur betrekking het, staan weer

sentraal tot die bestuur van waterhulpbronne en ’n opvanggebied.

Daar is twee stelle sub-strategieë wat met mekaar moet saamwerk. Die

sub-strategieë vir HGMs is ingestel om die hulpbrongehalte-oogmerke

(vasgestel in ooreenstemming met die verkose bestuursklas vir die betrokke

hulpbron) en die Reserwe te behaal en te behou. Die ander sub-strategieë

het betrekking op brongerigte maatreëls.

’n Geïntegreerde strategie is nodig om al hierdie aspekte bymekaar te trek,

asook om koördinasie en samewerking tussen die verskillende gebruikers en

16 | Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet

die owerhede wat vir beide waterverbruik en die verwante grondgebruik in

die opvanggebied verantwoordelik is, te bewerkstellig.

Waarom moet gewone watergebruikers oor soveel inligting beskik? Is

dit nie net eenvoudig die regering se verantwoordelikheid om ons

dienooreenkomstig in te lig nie? Die antwoord hierop is: nee. Die NWW

vereis dat watergebruikers aktief by die bestuur van en besluitneming

oor water betrokke moet wees en maak, by wyse van verskeie

waterbestuursinstellings, hiervoor voorsiening.

Waterbestuursinstellings – OBAe, WGVs en Opvanggebiedforums

Die geleidelike verdeling van verantwoordelikhede en die beheer

oor waterhulpbronne is ’n belangrike komponent van Geïntegreerde

Waterhulpbronbestuur, soos uiteengesit in die Nasionale Waterwet

(Wet Nr 36 van 1998). Die meeste van hierdie verantwoordelikhede

sal in die belangrikste van hierdie instellings, naamlik opvanggebied-

bestuursagentskappe (OBAe), gesetel wees. Die land is ingevolge die

NWW in 19 waterbestuursgebiede (WBGe) verdeel en ’n opvanggebied-

bestuursagentskap sal vir elke WBG ingestel word.

’n OBA is ’n statutêre liggaam wat deur die Minister van Waterwese en

Bosbou ingestel moet word en het verskeie rolle en funksies wat dit moet

verrig. Dit word beskryf in die boekie, Opsomming van die belangrikste

waterbestuursinstellings, wat deel van hierdie reeks is.

Ons het vroeër genoem dat die OBA verantwoordelik is vir die

ontwikkeling van ’n opvanggebied-bestuurstrategie. Die OBA is ook

verantwoordelik vir die toepassing en monitering daarvan. Bykomend

Aanwysings Vanaf die Nuwe Nasionale Waterwet | 17

hiertoe moet die OBA met belanghebbers in die opvanggebied oorleg

pleeg aangesien hulle aktiwiteite (soos watergebruik, die storting van

uitvloeisel en grondgebruikspraktyke) die proses van geïntegreerde

waterhulpbronbestuur sal beïnvloed, of daardeur beïnvloed sal word.

Opvanggebiedforums en watergebruikersverenigings (verwys na

Opsomming van die belangrikste Waterbestuursinstellings) kan tydens al

hierdie prosesse insette lewer.

Opvanggebiedforums is die vernaamste platform vir konsultasie met die

breëre gemeenskap en belangegroepe in ’n opvanggebied. WGVs, as

geregistreerde watergebruikers, verteenwoordig hulle eie belange. Lede

van opvanggebiedforums, Verwysingsgroepe en WGVs sal geraadpleeg

word oor sake soos die bestuur, beskerming, bewaring en volhoubare

benutting van waterhulpbronne in hul opvanggebied. Daarom is dit

noodsaaklik dat elkeen ’n goeie basiese begrip moet hê van die beginsels

wat die Nasionale Waterwet onderlê, asook hoe dit in die praktyk toegepas

word. Die vernaamste beginsels is: Billikheid enGelykheid, Doeltreff endheid

en Ekologiese Volhoubaarheid.

Heelwat watergebruikers, veral diegene wat al etlike jare in ’n opvanggebied

woon en werk, het ’n goeie begrip van die daardie aspekte van ’n

waterhulpbron wat hulle direk raak. Dit is oor die algemeen moeiliker om

’n langtermyn-siening van waterhulpbronne en die wyse waarop hulle met

mekaar verbind is, te vorm. Dieselfde geld vir toekomstige behoeftes en

ekologiese volhoubaarheid. Hierdie aspekte word meer breedvoerig in die

volgende afdeling beskryf.

18 | Volhoubaarheid

’n Nuwe Benadering tot Ontwikkeling en Bewaring

Wat beteken hierdie nuwe term, volhoubaarheid? Alhoewel die woord nie

altyd dit bereik wat ons graag wil hê dit moet doen nie, was daar ’n goeie

rede vir hierdie spesifi eke term. Die idee was om ’n term te vind wat aandui

dat bewaring en ontwikkeling nie twee opponerende kragte is wat mekaar

teenwerk nie. Mens moet bewaring en ontwikkeling eintlik beskou as twee

kragte wat mekaar ondersteun – soos die twee kante van een muntstuk.

Om dit te kan bereik, moet mens op ’n spesiale (nuwe) manier na beide

bewaring en ontwikkeling kyk. Ons kan nie net voorgaan met ‘besigheid

soos gewoonlik’ nie!

Aan die een kant moet ons, sowel as ons bewaringsagentskappe, besef

dat bewaring nie beteken dat ons mense van die natuur moet weghou nie.

Bewaring beteken om die natuur op so ’n wyse op te pas dat mense, nou en

in die toekoms, daaruit voordeel kan trek. Die bewaring van marinegebiede

vul byvoorbeeld die nabygeleë visvoorraad aan. Suid-Afrika se nasionale

parke is ook ’n tipe ontwikkeling wat wild beskerm, werksgeleenthede skep

en jaarliks miljoene rande inbring.

Aan die ander kant moet ons besef dat ontwikkeling nie op dieselfde

manier as voorheen, toe daar nie aandag gegee is aan die voordeel wat

arm mense daaruit kan trek nie, kan geskied nie. Sekere tipe ontwikkelings

het juis werksgeleenthede verminder of hulle opsies op ’n lewensbestaan

verminder. Ontwikkelings wat nie die verlies aan natuur-kapitaal bereken

nie, is op die lange duur onvolhoubaar.

Volhoubaarheid beteken dus om, nou en in die toekoms, ’n goeie

lewensgehalte te kan hê. Dit beteken nie dat ons moet groei en groei totdat

die aarde onder die gewig daarvan ineenstort nie! Dit behels eerder die

neem van verstandige besluite sodat die aarde ons en die geslagte na ons

kan dra en onderhou. Alhoewel dit op die aarde van toepassing is, geld

dieselfde beginsels vir ’n land, ’n enkele opvanggebied – en selfs ’n plaas.

Volhoubaarheid

Bewaring word nie slegs in

wildparke en natuurreservate

toegepas nie, maar oral waar

natuurlike hulpbronne voorkom.

Boere pas byvoorbeeld ook bewaring

toe wanneer hulle die inheemse

plantegroei in die buff ersone langs

riviere beskerm.

Volhoubare ontwikkeling beteken

’n nuwe benadering tot ontwikkeling,

waarin ekonomiese geregtigheid

(oftewel regverdigheid) sowel as die

ekologiese aspekte van die hulpbron

waarvan die ontwikkeling afhanklik

is, in aanmerking geneem word.

Volhoubaarheid | 19

Ons is almal bewus van plekke, plase of dele van ons land wat swak bestuur

was, of gedwing was om te veel mense te huisves, en wat nou nie meer

hierdie persone ’n goeie lewenskwaliteit kan bied nie.

Ons weet ook dat, alhoewel ontwikkeling baie mense bevoordeel

het, heelwat meer persone van hierdie voordele uitgesluit was. Die

apartheidsbeleid het swart Suid-Afrikaners stelselmatig benadeel deur hulle

nie toe te laat om grond en eiendom (die grondslag vir ontwikkkeling) te

besit nie, hulle aan ’n tipe onderrig te onderwerp wat hulle in ’n werkersklas

met beperkte vaardighede omskep het, en ekonomies teenoor hulle

te diskrimineer alhoewel hulle fundamenteel tot die groei van die land

bygedra het.

Dit neem lank om die skade van jare se uitsluiting ongedaan te maak –

daarom is dit so belangrik dat billikheid en regverdigheid hoë prioriteit in

alle besluitnemingsprosesse moet geniet. Aangesien water sentraal tot

onwikkeling en gelykheid staan, is dit juis gepas dat die Nasionale Waterwet

soveel klem op hierdie beginsels lê. Water staan ook sentraal tot Suid-Afrika

se toekoms: dit bepaal of ons sal kan aanhou om te ontwikkel en in die

toenemende sosiale behoeftes te voorsien, of dat ons die ineenstorting van

ons ekostelsels– en daarmee saam enige verdere ontsluiting of ontwikkeling

van geleenthede – in die gesig staar.

Suid-Afrika se Skaars Hulpbron

Suider Afrika word, in terme van wêreldstandaarde, as ’n droogland

geklassifi seer – in ander woorde: ’n semi-droë gebied wat 200–500 mm reën

per jaar kry. Ons gemiddelde reënval beloop 475 mm per jaar. Slegs ’n nou

strook aan die oostekant van ons land, wat meer as 500 mm per jaar kry,

word as vogtig geklassifi seer.

Om sake te vererger kan ons tot 90% van die reënval in ’n gebied aan

verdamping verloor. In Gauteng, byvoorbeeld, is verdamping twee keer

3

20 | Volhoubaarheid

hoër as die jaarlikse reënval. In die laer Oranjeriviervallei is die verdamping

tien keer hoër as die jaarlikse reënval (Davies en Day, 1998, bl 30 en 39). Dit

beteken dat daar geen oorskot van water in die meeste gedeeltes van Suid-

Afrika is nie – die land beskik inderwaarheid oor ’n groot watertekort.

Die hoë verdampingstempo word gedeeltelik deur ons hoë

somertemperatuur, wanneer die meeste reën voorkom, veroorsaak. ’n

Verdere oorsaak is die topografi e, oftewel die vorm, van ons land. Ons

beskik nie oor Oos- en Sentraal Afrika, Europa en Noord-Amerika se

natuurlike mere waarin water kan versamel nie. Ons land is oud en erosie

het tyd gehad om die aarde en meeste van die induikings waarin water kon

versamel, plat te maak. Meeste van die vernaamste ystydperke het ook

nie in Suider Afrika voorgekom nie, met die gevolg dat daar ook geen diep

gletservalleie ontwikkel het nie.

Verder is ons reënval hoogs seisoenaal, wat beteken dat daar altyd ’n droë

seisoen (in die winter of in die somer) voorkom. Ons reënval is ook uiters

wisselvallig, wat beteken dat ons nooit seker is van hoeveel reën ons kan

verwag nie. Droogte en vloede kom dus algemeen voor.

Wetenskaplikes voorspel dat aardverhitting selfs groter uiterstes in ons

weerpatrone kan veroorsaak. Dit sluit langer tydperke tussen reënvalle in,

en dat reën harder en vinniger sal val. Dit beteken dat meer droogtes en

vloede kan voorkom – soos voorspel as deel van die klimaatsveranderinge.

Dit is duidelik dat ons dus water in terme van volhoubaarheid moet beskou.

Ontwikkeling kan nie sonder water plaasvind nie. Landbou, nywerhede,

toerisme en die mens se lewensbestaan en -gehalte berus op die

beskikbaarheid van water, soos aangedui in die voorbeelde van Pofadder en

Upington.

Suid-Afrika is een van die laagste op die lys van lande in die wêreld wat ●

sy reënval as bruikbare afl oopwater in riviere kan omskep (SA: 8,6% in

vergelyking met Australië: 9,8% en Kanada: 66%).

Suid-Afrika beskik oor ’n oppervlakte van ongeveer 1 220 000 vierkante ●

kilometer. Geen noemenswaardige afl oop kom op een-sesde hiervan (’n

gebied ongeveer so groot soos die Verenigde Koninkryk) voor nie. Die

enigste afl oop wat wel hier voorkom, is brak grondwater.

Ongeveer die helfte van ons reënval word in damme opgegaar; 8% vloei ●

na riviere en die res dreineer in die grond in, of verdamp.

Suid-Afrika se bevolking neem teen ongeveer een miljoen persone per ●

jaar toe.

Miljoene werksoekende Suid-Afrikaners stroom jaarliks na die stede toe ●

– ’n bewys dat die hulpbronne in landelike gebiede nie die bevolking kan

onderhou of ’n redelike lewensgehalte kan bied nie. Dit plaas ’n enorme

druk op daardie waterbronne wat stede van water voorsien; heelwat van

hulle word reeds ten volle benut.

Volhoubaarheid | 21

Die aanvraag na water neem eksponensieel toe. Om hierdie rede is meer ●

damme in die jare 1971 tot 2000 gebou as in die jare 1952 tot 1970.

Omtrent die helfte van Suid-Afrika se reënval word reeds opgegaar.

Indien ons die totale aantal oppervlakte- en grondwaterbronne tot ons ●

beskikking in terme van die laagste bevolkingsgroei bereken, kan ons ’n

permanente droogte tot en met die jaar 2040 afweer. Verskeie faktore

kan in werklikheid veroorsaak dat hierdie datum heelwat vervroeg kan

word.

Aangesien die aanvraag na en voorsiening van water nie orals dieselfde ●

is nie, sal sommige gebiede lank voor hierdie tyd reeds permanente

droogtes en watertekorte beleef.

Aangepas uit Davies & Day, 1998, bladsye 315–316.

Hoe lank kan ons, gegewe ons watertekorte, in Suid-Afrika met ontwikkeling

volhou? Hoe kan ons die beskikbare water ten beste benut sodat ons nie

net kan ontwikkel nie, maar ook kan verseker dat ontwikkeling daardie Suid-

Afrikaners insluit wat in die verlede ekonomies uitgesluit was?

Besoedeling en Watergehalte

Die gebrek aan water is nie die enigste kwessie wat die volhoubaarheid

van water beïnvloed nie. Watergehalte is net so ’n kritiese faktor. Wanneer

die klein hoeveelheid water in droë gebiede byvoorbeeld deur riool,

mynuitvloeisel of oormatige kunsmis besoedel word, vererger dit die

situasie. Selfs in die natter oostelike dele van Suid-Afrika kan ’n verlaging in

watergehalte as gevolg van besoedeling ’n kritiese volhoubaarheidskwessie

wees. Swak sanitasie veroorsaak dat duisende kinders jaarliks in Suid-

Afrika sterf. Besoedeling veroorsaak ’n toename in die koste om water

tot op drinkwaterstandaard te suiwer – dit plaas ’n bykomende las op

munisipaliteite wat reeds sukkel om aan ontwikkelingsbehoeftes te voldoen.

Sommige nywerhede besef reeds dat die besoedeling van water op

die korttermyn geriefl ik mag wees, maar glad nie in die belang van

volhoubaarheid is nie. Sekere Suid-Afrikaanse maatskappye is reeds in

hoë-profi el hofsake vervolg, juis omdat hulle grondwaterbronne met

swaarmetale besmet het en dit verbind is met die siektes wat mense, en hul

vee, opgedoen het nadat hulle hierdie water gedrink het.

Water word nie slegs deur die direkte storting van uitvloeisel of vaste

afval besoedel nie. Besoedeling vind dikwels op indirekte wyse plaas.

Chemikalieë kan byvoorbeeld vanaf stortingsterreine uitloog, of a.g.v.

lekkende houers en opgaardamme in grondwaterbronne insypel en

uiteindelik, op die maniere soos in Figuur 1 op bladsy 8 geïllustreer, in ons

riviere beland.

Slegs ongeveer een-derde van swart

Suid-Afrikaners het toegang tot

spoelriolering. In vergelyking met

die per capita BBP vir die hele Afrika,

kom die meeste kindersterftes en

watergedraagde siektes onder swart

Suid-Afrikaners voor. (Bond, 2002,

bladsy 36)

22 | Volhoubaarheid

Indien waterhulpbronne op een of ander manier beskadig of vernietig is,

het besoedeling het selfs ’n groter invloed op die volhoubaarheid daarvan.

Vleilande help byvoorbeeld om water te suiwer (lees Sorg vir vleilande

vir meer inligting hieroor). In plekke waar vleilande vernietig is, neem

die watergehalte af omdat die natuurlike suiweringswerke uit die stelsel

verwyder is. Dit plaas ’n groter las op munisipale suiweringswerke en

verhoog die koste vir die suiwering daarvan. Dit is bewys dat dit baie meer

kos om ’n bykomende kunsmatige vleilande of suiweringswerke te bou as

wat dit sou gekos het om die vleiland in die eerste plek te onderhou.

Volhoubaarheid is dus ook ’n kwessie van Rand en Sent. Besluite wat op

ekologiese volhoubaarheid geskoei is, spaar op die langtermyn meer geld.

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 23

’n Netelige Kwessie

Die Reserwe is sekerlik die vernaamste hulpmiddel in die NWW wat

aangewend kan word om ons watehulpbronne behoue te laat bly. Dit is

egter ook kontroversieel! Hier volg uitsprake wat sommige mense al oor die

Reserwe gemaak het:

Aangepas uit Sherwill et al, 2003, deur Van Wyk et al., 2006

In die volgende afdelings sal dit duidelik word dat meeste van hierdie

stellings ’n wanopvatting van die Reserwe verteenwoordig.

Die Reserwe is water

vir goggas. Meer water vir die Reserwe beteken

minder water in jou maag.

Hoe kan jy vir mense sê dat

hulle nie water mag kry nie

omdat visse dit nodig het?

Die Reserwe is net daar om

aan konsultante werk te gee.

Dit sou baie beter gewees het indien 10%

van die geld wat reeds op Resewerbepalings

bestee is, eerder gebruik is om water aan

landelike gebiede te voorsien.

Al wat ons regtig nodig het, is volhoubaarheid.

Waarom kan ons nie al ons riviere net op die

laagste beskermingsvlak onderhou nie? Op

hierdie manier kan ons hulle maksimaal benut

terwyl die hulpbronne nog steeds volhoubaar is.

Hoe het ekoloë in Suid-Afrika dit

reggekry dat die nuwe waterbeleid

soveel mag aan die beskerming van die

natuur verleen?

Die Reserwe is daar om die hulpbron,

wat goedere en dienste aan mense

lewer, te onderhou.

Die Reserwe het betrekking op Genoeg

vir Almal, vir Altyd.

4

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

24 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Wat presies is die Reserwe?Die Reserwe bestaan uit die volgende twee komponente:

’n Reserwe bestaan uit

Die Basiese Menslike Behoeftes-reserwe ’n Ekologiese Reserwe

Die Basiese Menslike Behoeftes-reserwe (BMB) is die “GENOEG VIR

ALMAL” deel van die Reserwe. Dit is die gehalte en hoeveelheid water wat

in ’n waterhulpbron agtergelaat moet word sodat daar voldoen kan word

aan die basiese waterbehoeftes van elke persoon wat van daardie spesifi eke

hulpbron afhanklik is. Dit word bereken op ten minste 25 liter goeie gehalte

water per persoon per dag, wat die basiese behoeftes soos drink, kook en

was, binne 200 meter van die huis af, aanspreek. Dit is dus nie reg om te sê

dat die Reserwe ekostelsels belangriker as mense beskou nie.

Die Ekologiese Reserwe is die “VIR ALTYD” deel van die Reserwe. Dit is die

hoeveelheid en gehalte water wat nodig is om die spesifi eke ekostelsel

(bv ’n rivier of ondergrondse akwifeer) te onderhou, sodat die hulpbron

op sy beurt weer mense en ontwikkeling kan onderhou. Die mens se

basiese behoeftes is weer eens grondliggend tot hierdie komponent van

die Reserwe. Die Wet omskryf die ekologiese reserwe as: “die hoeveelheid

en gehalte water wat benodig word … om water-ekosisteme op so ’n wyse

te beskerm dat dit die ekologiese

volhoubare ontwikkeling en benutting

van die betrokke waterhulpbronne

verseker” (Republiek van Suid-Afrika,

1998).

Hierdie twee beginsels is gegrond op

die Suid-Afrikaanse Grondwet wat

elke inwoner die reg tot hul basiese

behoeftes en ’n veilige en gesonde

omgewing waarborg. Die Reserwe

(vir beide die BMBs en die ekologie) is

die enigste reg op water waarvoor die

NWW voorsiening maak. Alle ander

watertoekennings word by wyse van

’n stelsel van magtigings gemaak,

geld vir ’n spesifi eke tydperk en is op

’n spesifi eke gebruik van toepassing.

Figuur 2: Die Reserwe en bykomende toekennings

Additionale allokasies per

ooreenkoms, vir sekere

gebruiks en tydperk

Die Reserwe:

die enigste reg

tot water binne

die wet.

Die Ekologiese Reserwe

Die Basiese Menslike Behoeftes Reserwe

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 25

Die Reserwe geniet die hoogste prioriteit wanneer enige toekenning

gemaak word. Geen lisensie vir die gebruik van water vanuit ’n

waterhulpbron mag uitgereik word voordat die Reserwe nie bereken

is nie en genoeg water eenkant gehou word om aan die behoeftes van

die Reserwe (basiese menslike behoeftes en die funksionering van die

ekostelsel) te voldoen.

Hoe bepaal ’n mens die basiese menslike behoeftes-reserwe? Hierdie proses word gerig deur die Regulasies

van die Wet op Waterdienste, 1997. Hieronder volg ’n voorbeeld van hoe die BMB-reserwe bepaal is vir ’n

gedeelte van ’n opvanggebied waarin ongeveer 9 100 mense woon en die natuurlike Gemiddelde Jaarlikse

Afl oop (nGJA) (sonder enige ontwikkelings) 519 miljoen kubieke meter (M m3) beloop:

Tersiêre

dreineringsgebied

Bevolking (huidige

behoefte)

Per capita behoefte (liter

per dag)

Verlangde basiese

menslike behoeftes-

reserwe

E10 9100 25 M m3/jaar % nGJA

0.083 0.00016

Hierdie gedeelte van die opvanggebied moet ten minste 0.083 miljoen kubieke meter water per dag, of

0.00016% van die natuurlike gemiddelde jaarlikse afl oop, aan sy inwoners beskikbaar stel. Dit verteenwoordig

dus die huidige basiese menslike behoefte, gebaseer op die huidige bevolking. Indien die bevolking toeneem,

sal die Reserwe ook verhoog moet word.

Meer omtrent die ekologiese reserwe – Gaan dit oor visse en goggas?

Die ekologiese reserwe bestaan uit die volgende:

’n sekere volume en vloei van water wat vir ’n sekere tydperk onderhou ●

moet word (indien die waterhulpbron seisoenaal van aard is, bv riviere

wat net in die somer vloei of in die somer sterker vloei, kan hierdie

reserwe van seisoen tot seisoen wissel)

’n sekere watergehalte wat gehandhaaf moet word, m.a.w. die vlakke van ●

(byvoorbeeld) nitrate, fosfate, ammoniak, spoorelemente, swaarmetale en

swewende grond wat nie oorskrei mag word nie.

Die Wet beskryf die ekologiese reserwe as: “die hoeveelheid en gehalte

water wat benodig word … om water-ekosisteme op so ’n wyse te beskerm

dat dit ekologiese volhoubare ontwikkeling en benutting van die betrokke

waterhulpbronne verseker” (Republiek van Suid-Afrika, 1998).

26 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Dit bestaan hoofsaaklik uit ’n paar eenvoudige beginsels: ons moet

seker maak dat daar genoeg water in ons riviere (sowel as vleilande en

ondergrondse bronne) is sodat dit ’n rivier kan bly en ons aan die lewe kan

hou. Sodra dit nie meer ’n rivier is nie, droog ons watervoorraad op, is sekere

goedere en dienste nie meer beskikbaar nie en is ons in die moeilikheid.

Hoe verseker die beskerming van ons water-ekostelsels egter dat die

waterhulpbron volhoubaar ontwikkel en benut kan word?

Volhoubaarheid is die hartklop van die Reserwe. Dit is net so noodsaaklik

om water vir die funksionering van die ekostelsel eenkant te hou as wat

dit vir ’n boer nodig is om ’n gedeelte van sy sak mielies (wat sy familie

gebruik om kos mee te maak) terug te hou sodat hy die mielies kan saai

om ’n verdere sak mielies te oes. Net so moet die broodwinner wat van

busvervoer gebruik maak nie al haar geld spandeer nie, maar geld eenkant

sit sodat sy weer die bus na haar werkplek kan neem en ’n inkomste kan

verdien. Op dieselfde wyse kan ons die water in ’n rivier gebruik (vir

besproeiing, kragsentrales, hotelle se swembaddens), maar moet ons seker

maak dat almal se basiese behoeftes bevredig word (die BMB-reserwe) en

dat daar genoeg water in die rivier (of ander waterhulpbron) oorbly sodat

die rivier, vleiland of riviermonding as ’n ekostesel kan bly voortbestaan.

Suid-Afrika se Nasionale Waterwet beskou die hele ekostelsel (en

nie net water nie) as ’n stelsel wat lewe onderhou. Enige waterweg

(oppervlaktebron, riviermonding of ondergrondse akwifeer) word

as ’n ‘hulpbron’ beskou. Dit sluit in die loop van ’n rivier en fontein;

kanale waarin water gereeld of sporadies vloei; vleilande, mere en

damme waarna en waarvandaan water vloei; en waar van belang, die

bedding en oewers van ’n stelsel. Die gehalte van die hulpbron word

ook breedweg gedefi nieer om die volgende in te sluit: wisseling in

vloei; die fi siese, chemiese en biologiese eienskappe van water; die

aard en toestand van instroom- en oewerhabitat; en die samestelling,

toestand en voorkoms van waterbiota (tipes waterlewe). Die

opstellers van die Wet het die hulpbron dus in ’n holistiese lig beskou:

water; die ekostelsel waarvan dit deel is, waardeur dit vloei en wat

die hoeveelheid en gehalte van water beïnvloed; en die ekologiese

prosesse wat deel van die hulpbron is. Die ekologiese reserwe is

ingestel om die hulpbron, wat ’n reeks goedere en dienste aan die

gemeenskap lewer, in ’n dinamiese ekologiese toestand te behou.

(Aangepas uit Van Wyk et al., 2006, p.406)

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 27

Riviere kan slegs hul goedere en dienste, soos die betroubare voorsiening

van water, ’n suiweringsdiens en sekere goedere vanaf rivierwalle (soos

boumateriaal, medisinale plante en ontspannings- en toerismedienste)

lewer indien hulle werklik as ekostelsels funksioneer. Dieselfde geld vir

vleilande – hulle kan ook slegs hul goedere en dienste (soos die terughou

van vloede, ’n gereelde vloei van water gedurende die droë seisoen, die

voorsiening van voedsel en handwerkmateriaal en die suiwering van water)

lewer indien hulle as ekostelsels funksioneer. Riviermondings kan ook slegs

hul goedere en dienste – van ontspanning en toersime tot die voortbestaan

van die visbedryf – lewer indien hulle as ekostelsels funksioneer. Hierdie

oppervlaktebronne is weer interafhanklik van die gehalte en hoeveelheid

water wat grondwaterbronne lewer. Geen (of meer) van hierdie voordele is

moontlik sonder die water-ekostelsels wat die waterbronne ‘lewendig’ en in

’n werkende toestand hou nie.

Water-ekostelsels (plante, diere, mikro-organismes en die fi siese fakore wat

daarmee gepaard gaan – soos water, grond, lug en voedingstowwe) vervul

soms ’n direkte rol. So byvoorbeeld speel vleiplante, sowel as die mikro-

organismes in hierdie water-omgewings, ’n direkte rol in die suiwering van

water. Sodra hulle verlore gaan (wanneer ’n rivierbedding byvoorbeeld

met beton uitgevoer word om ’n kanaal te vorm, of wanneer ’n vleiland

gedreineer word), gaan die suiweringsfunksie ook verlore. Op ander tye

speel plante en diere ’n meer indirekte rol. So byvoorbeeld is ’n rivier meer

ontvanklik vir besoedeling en erosie wanneer die natuurlike plantegroei

langs rivieroewers verlore gaan. Dit verloor ook sy vermoë om water skoon

te maak, die waterlewe sterf geleidelik uit en die voorsiening van goedere

en dienste neem af.

Waterlewe, veral ongewerweldes soos krappe en insekte, is goeie

indikators van die algehele gesondheid van die water-ekostelsel. Sodra

besoedelingsensitiewe spesies begin afsterf, is dit ’n aanduiding dat die

water te besoedel raak. Soos wat meer en meer besoedelingsensitiewe

spesies verdwyn, kan ons verseker weet dat die rivier al hoe meer besoedel

raak. Daar is ook ander indikators, soos plante en die voorkoms van

inheemse of uitheemse spesies, wat die gesondheid van ’n ekostelsel

aandui. Ons kan hierdie indikators gebruik om ’n goeie begrip van die

gesondheid van die stelsel (soms die Huidige Ekologiese Status genoem)

te verkry. Hierdie inligting kan dan gebruik word om te bepaal hoe lank

hierdie rivier, vleiland of riviermonding nog as ’n waterhulpbron kan

funksioneer en sy goedere en dienste aan die mensdom sal kan lewer.

Die inwoners van ’n opvanggebied kan dan, tesame met die owerhede

en deskundiges, besluit op die vlak van goedere en dienste wat hierdie

hulpbron moet lewer en onderhou. Dit staan bekend as die daarstelling van

’n bestuursklas vir die hulpbron. Die ekologiese reserwe wat in die hulpbron

moet bly om daardie spesifi eke ekologiese status en gepaardgaande

ekodienste te kan onderhou, is ’n belangrike komponent van hierdie proses.

Riviere is nie watergebruikers nie.

Hulle is die verskaff ers van water

en waterverwante goedere en

dienste. Hulle het egter water nodig

(voldoende en van ’n aanvaarbare

gehalte) om hulself in stand te hou

sodat hulle hierdie voordele aan die

gemeenskap kan bied.

Die ekologiese reserwe is ’n

“ekologiese middel tot ’n sosio-

ekonomiese doel”. (Van Wyk et al.,

2006)

28 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Riviere (en ander grondwaterbronne soos die ondergrondse akwifere

wat hulle voed, sowel as vleilande en riviermondings) lewer ’n groot

verskeidenheid van goedere en dienste aan die gemeenskap. Hulle verskaf

water vir huishoudelike gebruik, landboubesproeiing, vee, kragopwekking

en nywerhede. Riviere verdun en verwerk ook die uitvloeisels vanaf

rioolwerke en nywerhede. Rivier-ekostelsels en vleilande is veral

verantwoordelik vir die verwerking van afvalmateriaal, wat voedingstowwe

vanaf rioolwerke en landbou-afl oop, insluit. Die kanale en oewers van

riviere voorsien ruimte en die hulpbronne vir ontspanning en toerisme,

tradisionele genesing en seremonies. Hulle is ook die tuiste van heelwat

plant- en diersoorte, wat op hulle beurt bydra tot bogenoemde funksies!

In landelike gebiede maak heelwat families direk op waterhulpbronne

vir hul voortbestaan staat – vir vis, riete, medisinale plante, veevoer en

boumateriaal.

Daar is konfl ik tussen hierdie behoeftes. Indien boere in een deel van die

opvanggebied te veel water vir vee- of besproeiingsdoeleindes onttrek, kan

’n vleiland mettertyd opdroog en sal die persone wat in vleilande visvang,

hierdeur benadeel word. As een gemeenskap besluit om riool in die rivier

te stort, kan ’n ekotoerisme-oord stroomaf die probleem ondervind dat

besoekers wat in die water swem, siek word. Ander instansies sal weer meer

moet betaal om hul water tot op drinkwaterstandaard te suiwer.

Alle behoeftes kan nie ten alle tye deur ’n enkele stelsel bevredig word

nie. Ons sal keuses moet maak. Hierdie keuses gaan deels daaroor dat ons

’n besluit moet neem oor wie of watter tipe behoeftes in die toewysing

van water bevredig moet word. Indien ons slegs ons huidige behoeftes

wil bevredig met die maksimum wat die hulpbron ons bied, belê ons nie

in die toekoms van die bron nie. Dit beteken dat ons nie aan toekomstige

behoeftes sal kan voldoen nie: waterhulpbronne sal meegee onder die

las van besoedeling en ander vorms van aftakeling en/of sal eenvoudig

opdroog.

Die ekologiese reserwe is juis ingestel om te verseker dat ons toekomstige

behoeftes sal kan bevredig.

Reserwebepalings

Die Nasionale Waterwet skryf voor dat die ekologiese reserwe van elke

belangrike waterhulpbron in die opvanggebied bepaal moet word.

Dit beteken dat daar ’n Reserwebepaling vir elke belangrike vleiland,

rivier, riviermonding en grondwaterstelsel gemaak moet word. Die

“belangrikheid” van elke hulpbron is hoofsaaklik op die geografi ese omvang

daarvan geskoei.

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 29

Soos voorheen opgemerk, is die Reserwe deel van ’n geïntegreerde proses

om die Hulpbrongerigte Maatreëls (HGMs) te bepaal, wat uit die volgende

bestaan:

Keuse van ’n ● Hulpbronklas

Bepaling van die ● Reserwe

Bepaling van ● Hulpbrongehalte-oogmerke

Ontwikkeling van ’n ● Opvanggebied-bestuurstrategie.

Die wyse waarop dit in ’n opvanggebied, of gedeelte daarvan toegepas

word, word in Figuur 3 opgesom. Die proses word deur die DWW&B,

of agentskappe wat deur hulle vir hierdie proses aangestel is, gelei.

Deskundiges op verskeie gebiede word hierby betrek, terwyl belanghebbers

in die opvanggebied ook die geleentheid het om hulle insette tydens die

verloop van die proses te lewer.

Notas vir Figuur 3 – Bepaling van Hulpbrongerigte Maatreëls, wat

die Reserwe insluit

Notas vir Stap 1 (Verwys na Figuur 3 op bladsy 30)

Reserwebepalings kan teen verskillende vlakke van sekerheid vasgestel

word. ’n Omvattende Reserwebepaling mag soms nodig wees, maar

hierdie kan tot 18 maande neem en verg ’n groot aantal deskundiges.

Wanneer slegs ’n vinnige Reserwebepaling nodig is, kan dit by wyse van ’n

lessenaarstudie en ongeveer twee dae se waarnemings in die opvanggebied

self gedoen word.

Notas vir Stap 2:

Die keuse van terreine vir verdere ondersoek hou ten nouste verband

met die verskillende ekostreekstipes wat in die studiegebied voorkom, maar

hang ook af van faktore soos verteenwoordiging, geskiktheid vir hidroliese

kalibrasie en toeganklikheid. Die vertroue in die Reserwebepaling is veral

afhanklik van die keuse van geskikte studieterreine. Hierdie stap is dus van

kritiese belang by die bepaling van die HGMs.

30 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Stap 1: Die instelling van die HGM-studie: Geografi ese grense word bepaal; die vlak en komponente

van HGMs word bepaal; en die studiespan word saamgestel. Laasgenoemde bestaan uit verskeie

deskundiges, sosiale wetenskaplikes, varswater-ekoloë, hidroloë, ekonome ens.

Stap 2: Deskundiges identifi seer die ekostreektipes in die studiegebied, baken die hulpbroneenhede af (bv spesifi eke

rivierbereike en individuele vleilande), en kies terreine waarvandaan waarnemings en opmetings gemaak kan word.

Stap 3: Die gehalteverwysingsstatus van die hulpbron word bepaal: hoe sou die

hulpbron in sy natuurlike en onbenutte staat gelyk het?

Stap 4a: Die huidige stand van die hulpbroneenhede

word vasgestel in terme van die: Huidige Ekologiese

Status (HES) en die gehalte van die hulpbron (die

HES kan Natuurlik, Goed, Redelik of Swak wees); en

watergebruike, grondgebruike en sosio-ekonomiese

toestande in (hierdie gedeelte van) die opvanggebied.

Stap 4b: Die belangrikheid van ’n

hulpbron word bereken in terme van sy

ekologiese belangrikheid en sensitiwiteit;

sy sosiale belangrikheid; en sy ekonomiese

belangrikheid.

Stap 5a: Die verlangde bestuursklas vir

die hulpbroneenheid word bepaal in

terme van sy belangrikheid; sensitiwiteit;

en die haalbaarheid daarvan (is dit

haalbaar in hierdie spesifi eke klas?).

Stap 9: Hierdie gee uitvoering aan die

HGM-bepaling: ’n strategie word vir die

nakoming van die hulpbronklas, Reserwe

en HGOe ontwikkel; en ’n opvanggebied-

bestuurstrategie word opgestel en

toegepas.

Stap 5b: Op hierdie stadium word bestuursklasse vir die

verskillende hulpbroneenhede bepaal. Dit staan as klassifi kasie,

of voorlopige klassifi kasie bekend. Daar kan uit die volgende

klasse gekies word: Minimale Benutting (Klas I), Matige benutting

(Klas II) en Betekenisvolle Benutting (Klas III).

Stap 6a: Die Reserwe van elke hulpbroneenheid word vasgestel. Dit behels

die bepaling van die hoeveelheid en gehalte van water; die integrasie van

gehalte en volume; en die integrasie van die eenhede van ’n rivier/vleiland/

grondwaterbron/riviermonding.

Stap 6b: Op hierdie stadium word die hulpbrongehalte-oogmerke vir elke

hulpbroneenheid by wyse van die reëls vir elke gekose klas bepaal. Dit word in

terme van habitat, biota, watergebruik en landgebaseerde aktiwiteite gedoen.

Stap 7: ’n Hulpbron-moniteringsprogram word ontwerp.

Stap 8: ’n Kennisgewing oor die HGM-

bepaling word gepubliseer, en kommentaar

word daarop aangevra.

Stap 10: Die stand van die waterhulpbron, asook die wyse

waarop dit op die toepassing van die HGMs reageer, word

gemoniteer. Hierdie proses is interaktief en kan herhaal word.

Figuur 3: Hoe Hulpbrongerigte Maatreëls (HGMs) vir ’n opvanggebied bepaal word

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 31

Hierdie stappe is baie vereenvoudig. Die detail wat uitgelaat is kan

verkry word van deskundiges of dokumente soos die volgende wat as

verwysingsbron vir die samestelling van hierdie fi guur gebruik is: MacKay, H.

et al. 1999. Resource Directed Measures for the Protection of Water Resources:

Generic Section “A” For Specialist Manuals, Version 1.0. DWW&B, www.dwaf.

gov.za/rdm

Hoeveel water het ’n rivier nodig? Meeste riviere het ’n 20% tot 40%

van die natuurlike afl oop nodig om die naby-aan-normale habitatte en

prosesse van ’n ekostelsel te onderhou. Wetenskaplikes is van mening

dat elke waterhulpbron, soos ’n rivier, uniek is en, afhangende van sy

geografi ese ligging, seisoenale vloeipatroon, plant- en dieregemeenskappe

en bewaringswaardigheid, ’n spesifi eke waterbehoefte het. Ideaalgesproke

moet die Reserwebepaling op ’n diepgaande kennis van die spesifi eke

waterhulpbron geskoei wees.

Kennis van ’n hulpbron se ekostreekstipe (Stap 2 in Figuur 3) stel mens in

staat om voorspellings te maak oor die tipe ekostelsel wat in natuurlike

omstandighede in daardie eenheid sou voorgekom het. Ekostreke is

gebiede met ’n soortgelyke klimaat, geologie en plantegroei wat die

voorkoms van verskillende plante en diere beïnvloed. Die riviere in een

ekostreek het dus meer in gemeen met mekaar as met ’n rivier van ’n ander

ekostreek.

Die kennis van hierdie ekostreke word dan as riglyn gebruik in die

berekening van die numeriese volume- en gehalte-oogmerke wat

nodig is om die verskillende beskermingsvlakke vir daardie spesifi eke

waterbron te bereik. Ekostreektipering is ook ’n manier om die kennis van

waterhulpbronne waaroor daar heelwat inligting beskikbaar is, oor te dra na

dieselfde ekostreektipe waaroor daar min inligting bekend is.

Dit is belangrik om te onthou dat:

vleilande en ondergrondse akwifere deur riviere gevoed kan word (of ●

water aan riviere kan voorsien). Die ekologiese reserwe moet ook vir elk

van hierdie ekostelsels bepaal word.

riviere in ’n riviermonding uitloop. Omdat riviermondings so ’n ●

belangrike waterhulpbron is, het hulle ook ’n sekere volume en gehalte

water nodig om ’n verlange bestuursklas te onderhou.

die verskillende bereike van ’n rivier (bo, middel, laer), asook die ●

verskillende sytakke van ’n rivier, elk oor hul eie water- en vloeivereistes

beskik. Die ekostelsel in die boonste bereike van ’n rivier is byvoorbeeld

aangepas vir vinnige vloeie, ’n baie goeie watergehalte en organismes

wat uiters sensitief vir besoedeling is. Die organismes in die laer bereike is

gewoonlik meer gehard en kan ’n mate van besoedeling verdra.

Mens kan daarom ook die ekologiese reserwe vir verskillende dele

van ’n rivier bepaal, of vir verskillende riviere in dieselfde rivierstelsel.

Voorbeelde van ekostreke in die

Olifants-Doorn Waterbestuurgebied

in die Wes- en Noord-Kaap is die:

Nama Karoo, Namakwa-hooglande,

Groter Karoo, westelike geplooide

berge, suidelike geplooide berge,

westelike kusstreek en suid-westelike

kusstreek.

32 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Dieselfde geld vir die verskillende waterhulpbroneenhede soos vleilande,

riviermondings en grondwater. Dit word as Geïntegreerde Analise-

eenhede beskryf en dui aan dat die Reserwe vir hierdie spesifi eke

rivierbereik of waterliggaam apart bereken sal word (Stap 2 in Figuur 3). Aan

die ander kant beteken dit dat die berekening en interpretasie daarvan ook

die ander eenhede waarmee dit verbind is (soos byvoorbeeld Stap 6a) in ag

sal neem.

Die verdeling van ’n opvanggebied in waterhulpbroneenhede vir die

bepaling van die Reserwe, geskied hoofsaaklik op ’n biofi siese grondslag

– wat berus op die verskillende ekologiese streke (ekostreke) wat in die

opvanggebied voorkom. Die idee is om die opvanggebied te verdeel in

eenhede wat ekologies redelik homogeen van aard is. Op hierdie wyse is

mens verseker dat die ekologiese Reserwe op toepaslike wyse bepaal word.

Dieselfde beginsel geld vir grondwater, waar waterhulpbroneenhede

aanvanklik in ooreenstemming met geohidrologiese reaksie-eenhede

beskryf word. Die verdeling van ekostreke en/of geohidrologiese reaksie-

eenhede in hulpbroneenhede, kan gebruik word om selfs nog kleiner

hulpbroneenhede (wat op bestuurbehoeftes berus) te identifi seer. Die

uiteenlopende grondgebruike (soos landbou- en stedelike gebruik)

langs ’n rivierbereik binne ’n enkele ekostreek mag ’n voorbeeld hiervan

wees. In so ’n geval kan die ekostreek verder in terme van die vernaamste

grondgebruike verdeel word.

Stap 3 – die bepaling van gehalteverwysingstatus vir elke

hulpbroneenheid – is ’n belangrike stap aangesien die volgende stappe in

die proses daarop gebaseer is. Die huidige stand (stap 4), die keuse van ’n

toekomstige bestuursklas (stap 5) en die kwantifi sering van die Reserwe en

hulpbrongehalte-oogmerke (stap 6) word almal in ooreenstemming met die

gehalteverwysingsstatus vir daardie hulpbron bepaal. Die verwysingsstatus

vorm dus die basislyn vir daardie spesifi eke hulpbron. Indien die basislyn

nie bestendig is nie, sal die grondslag waarop bestuursbesluite geneem

word ook voordurend verander. Dit kan tydens die lisensiëring van

watergebruike lei tot die de facto magtiging van kumulatiewe impakte wat

nie in lyn is met die beskermingsbeleid nie. Die verwysingsstatus word

daarom op die natuurlike, ongeïmpakteerde toestand bepaal, aangesien

dit die mees stabiele basislyn is. Verskillende prosedures word gevolg om

die toestand van grond- en oppervlaktebronne te bepaal. Die vraag is: hoe

bepaal mens die natuurlike, ongeïmpakteerde toestand? Dit hang grootliks

af van wetenskaplikes se kennis van die ekostreek. Indien die hulpbron se

ekostreektipe byvoorbeeld aandui dat daar na verwagting ’n hoogliggende,

kouewater-ekostelsel moet voorkom, sal die verwysingsstatus die verwagte

daaglikse, seisoenale en inter-jaarlikse (indien van toepassing) temperatuur-

en opgeloste suurstofpatrone so kwantitatief as moontlik spesifi seer.

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 33

Daar mag gevalle wees waar die waterhulpbron tot so ’n mate gewysig

is dat die ekostelsel onomkeerbaar verander is. Hierdie is gewoonlik die

gevolg van mensgemaakte veranderinge of ’n katastrofi ese natuurlike

“herset” (oftewel verandering), soos ’n baie groot vloed. Alhoewel dit min

ooreenkoms met die oorspronklike ekostelsel toon, kan die ekostelsel

nog in sy veranderde staat beskerm word. Die Blesbokspruit naby

Springs in Gauteng is so ’n voorbeeld. Dit was oorspronklik ’n tipiese

hoëveldse seisoenale stroom. As gevolg van stedelike ontwikkeling en

die toenemende storting van uitvloeisel, het uitgebreide vleilande in die

rivierbedding ontstaan. Hierdie vleilande bied nou ’n belangrike habitat

vir watervoëls – soveel so dat daar besluit is om dit as ’n Ramsarterrein

te verklaar. Indien die oorspronklike ekologiese eienskappe van ’n

waterhulpbron nie op ’n praktiese wyse behaal kan word nie, is dit

regverdigbaar om die verwysingsstatus te wysig (“herset”) sodat dit die

huidige ekologiese eienskappe versinnebeeld.

Stap 4a – die huidige stand van waterhulpbronne – word beoordeel in

terme van die:

ekologiese stand van die hulpbron; ●

stand van die hulpbron vir basiese menslike behoeftes; en die ●

stand van die hulpbron vir watergebruikers. ●

Die volgende hulpmiddels kan gebruik word om die basiese menslike

behoeftes en watergebruike te bepaal: Suid-Afrikaanse Watergehalte-

riglyne (DWW&B, 1996) en die Domestic Water Quality Assessment Guide

(DWW&B, DOH & WNK, 1998, soos aangehaal in MacKay, 1999; verwys ook

na www.dwaf.gov.za).

Stap 4b – Bepaal die belangrikheid en sensitiwiteit van die

waterhulpbron – Die ekologiese, sosiale en ekonomiese belangrikheid

en sensitiwiteit van ’n waterhulpbron bepaal die vlak van beskerming wat

nodig is, wat op sy beurt bepaal watter bestuursklas daaraan toegewys

moet word. Indien die waterhulpbron byvoorbeeld in ’n swak toestand

is maar die belangrikheid en sensitiwiteit daarvan baie hoog is, sal ’n

hoër bestuursklas as die huidige stand daaraan toegewys word. Die rede

hiervoor is dat die bestuursdoelwitte dan sal poog om die gehalte van die

hulpbron te verbeter.

Die ekologiese belangrikheid van ’n rivier is ’n aanduiding van die

belangrike rol wat dit in die behoud en funksionering van ekologiese

diversiteit, plaaslik sowel as in die groter verband, speel. Die ekologiese

sensitiwiteit verwys na die stelsel se vermoë om versteurings te kan verdra

en daarvan te herstel (veerkrag).

Die volgende inligting word gebruik om die ekologiese belangrikheid en

sensitiwiteit van die HGMs te bepaal:

34 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Die voorkoms van skaars en bedreigde spesies, unieke spesies (i.e. ●

endemiese of geïsoleerde populasies) en gemeenskappe, ongeharde

spesies en spesie-diversiteit.

Habitat-diversiteit, insluitende spesifi eke habitat-tipes soos bereike waar ●

daar ’n groot hoeveelheid veskillende habitatte, soos poele, riff els, lope,

stroomversnellings, watervalle, oewerwoude ens, voorkom.

Die belangrikheid van ’n spesifi eke hulpbroneenheid (bv rivier of ●

rivierbereik) as die verbinding tussen die verskillende dele van een

waterhulpbron, soos wanneer dit deur ’n spesifi eke spesie vir ’n migrasie-

roete of korridor gebruik word.

Die teenwoordigheid van bewaringsgebiede of relatief klein natuurlike ●

gebiede.

Die broosheid en veerkrag van die stelsel; m.a.w. sy vermoë om van ’n ●

gebeurtenis te herstel. Beide die lewende en nie-lewende komponente

word dan in ag geneem.

Sosiale belangrikheid –Die volgende aspekte moet onder andere by die

beoordeling van die ekonomiese en sosio-kulturele belange ingesluit word:

Die mate waartoe mense se basiese menslike behoeftes afhanklik is van ●

die natuurlike ekologiese funksionering van die waterhulpbron (enigste

bron).

Die mate waartoe lewensbestaanslandbou en akwakultuur op die ●

natuurlike funksionering van die waterhulpbron afhanklik is.

Die benutting van die waterhulpbron vir ontspanningsdoeleindes. ●

Die historiese en argeologiese waarde van die waterhulpbron. ●

Die belangrike rol wat dit in spirituele en godsdienstige plegtighede ●

speel.

Heilige of spesiale plekke in die rivier. ●

Die gebruik van oewerplante (vir boumateriaal of tradisionele medisyne). ●

Die wesenlike en estetiese waarde van die waterhulpbronne vir die ●

mense wat in die opvanggebied woon, of dit besoek.

Ekonomiese belang – Die ekonomiese waarde van ’n waterhulpbron word

tradisioneel bepaal in terme van die volume water wat vir gebruik buite

die stroom onttrek word. Tipiese indikators hiervan is die hoeveelheid

werksgeleenthede wat geskep kan word, of die hoeveelheid inkomste wat

dit kan genereer.

Waterhulpbronne lewer ook ander dienste wat nie altyd tydens die

ekonomiese beoordeling in ag geneem word nie. Dit geld veral vir die

dienste en voordele wat water-ekostelsels bied en sluit onder andere die

volgende in:

Vervoer en/of suiwering van biologies-afbreekbare uitvloesels. ●

Ontspannings- en estetiese geleenthede. ●

Voedselproduksie. ●

Terughou en regulering van vloede. ●

Watergebaseerde vervoer. ●

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 35

Die ontwikkeling van hulpmiddels om die dienste en voordele van

ekostelsels kwantitatief te beoordeel, is nog in ’n vroeë stadium. Dit is

egter noodsaaklik om ten minste die moontlike ekonomiese waardes van ’n

waterhulpbron te bepaal en om hierdie nuwe ekonomiese hulpmiddels toe

te pas sodra hulle beskikbaar raak.

Stap 5 behels die kies van ’n toepaslike bestuursklas as die doelwit vir

die langtermyn bewaring en bestuur van die hulpbroneenheid. Die NWW

vereis dat ’n bestuursklas aan elke belangrike rivier of rivierbereik toegeken

moet word. Hierdie bestuursklas beskryf die vlak waarop die ekostelsel

van ’n rivier, in ooreenkoms met die aansprake wat daarop gemaak word,

beskerm moet word.

Die verkose bestuursklas kan die huidige stand van die hulpbron weerspieël,

of kan hoër gestel word indien die gehalte daarvan verbeter moet word.

’n Bestuursklas laer as die huidige stand kan nooit toegeken word nie.

Soms veroorsaak strukturele veranderinge (soos damme en stedelike

ontwikkeling) dat dit nie op die kort- of mediumtermyn moontlik is om ’n

hoër klas as die bestaande te behaal nie.

Elke klas beskik oor ’n stel reëls waarvolgens meetbare doelwitte vir die

Reserwe en die gehalte van die hulpbron gestel word. Die reëls is ook van

toepassing op die brongerigte kontrolemaatreëls vir die opvanggebied.

Voordat die klas gefi naliseer word, kan die implikasies van ’n spesifi eke

bestuursklas bepaal en by wyse van verskillende scenario’s getoets word.

’n Mate van herhaling mag voorkom terwyl daar nog op ’n moontlike

bestuursklas besluit word en wanneer die implikasies daarvan op die

Reserwe en brongerigte kontrolemaatreëls beoordeel word. Die verkose

bestuursklas sal dan die optimale balans tussen beskerming en benutting

aandui.

Waterhulpbronbestuur gaan oor keuses – om te kies tussen die verskillende

voordele, voordele in tyd en ruimte (wie die meeste voordeel waar en

wanneer trek). Dit is NIE ’n keuse tussen die bevoordeling van òf die mens òf

die rivier nie.

Tydens die bepaling van die tussentydse sowel as omvattende HGMs

vir die toewysing van ’n bestuursklas aan ’n spesifi eke waterbron, sal die

betrokke belanghebbers geraadpleeg word oor die vlak van beskerming

wat die hulpbron nodig het. Hierdie konsultatiewe proses moet beide die

ekologiese en sosiale aspekte op die kort- en langtermyn aanspreek.

Aangesien die klassifi sering, waartydens die watergebruikers en

belanghebbers in die opvanggebied hulle insette moet lewer, so ’n

omvattende proses is, word hierdie proses in ’n aparte boekie in die reeks,

genaamd Die Klassifi kasie van Waterhulpbronne – ’n Bondige gids uiteengesit.

36 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

Stap 6a – Die kwantifi sering van die Reserwe vir elke

hulpbroneenheid

Die klassifi kasiestelsel verskaf reëls vir die daarstelling van die Reserwe en

hulpbrongehalte-oogmerke. Hierdie reëls is nie net ’n stel nommers wat op

alle waterhulpbronne van toepassing is nie. Die reëls is oor die algemeen

nougesette prosedures wat gevolg moet word om terrein-spesifi eke en

meetbare doelwitte te bepaal wat geskik is vir die verwysingsstatus van

daardie hulpbron.

Die klassifi kasiestelsel mag byvoorbeeld prosedures uiteensit waarvolgens

die verlangde instroom konsentrasies van opgelosde koper (Cu) vir die

verskillende bestuursklasse behaal kan word. Aangesien die hardheid van

water die bio-beskikbaarheid, en dus die giftigheid, van Cu bepaal, kan die

prosedures vir die beheer van instroom Cu-konsentrasies in ’n rivier met

natuurlike ‘sagte’ water, heelwat verskil van die instroom konsentrasies wat

vir ’n rivier met natuurlike ‘harde’ water voorgeskryf word.

Daar is uitdruklike reëls vir die bepaling van die watergehaltekomponent

van die ekologiese reserwe, en dit hou nou verband met die bestuursklas

daarvan. Die bepaling van die watergehaltekomponent van die Reserwe

berus grootliks op deskundige oordeel en die toepassing van terrein-

spesifi eke kennis, soos aangedui in sogenaamde “reël-kurwes”.

Die HGM-behoeftes van elke hulpbroneenheid moet ooreenstem met die

HGMs van elke aangrensende hulpbroneenheid. Die Reserwebepaling vir

’n riviermonding moet dus ooreenstem met die rivierbereik onmiddellik

stroomop daarvan – nie slegs wat die volume en gehalte van riviervloei

betref nie, maar ook wat betref die stappe en eenhede waarin die

Reserwebehoeftes uiteengesit word.

Stap 6b – Bepaal die Hulpbrongehalte-oogmerke vir elke

hulpbroneenheid

Hulpbrongehalte-oogmerke beskryf (woordeliks sowel as numeries) hoe

alle aspekte van waterhulpbronbestuur toegepas moet word sodat die

waterhulpbron doeltreff end beskerm word.

Die volgende met gedoen word om water-ekostelsels, en daarom

waterhulpbronne, te onderhou:

voorsien genoeg water; ●

op die regte tyd; ●

in die regte vloeipatroon; en ●

van geskikte gehalte. ●

Die patroon, vloei, tydsberekening en vlak van water, asook die chemiese

en biologiese eienskappe daarvan, word by die hulpbrongehalte-

oogmerke ingesluit. Dit sluit ook die aard en toestand van instroom- en

Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd | 37

oewerhabitatte; en die aard, toestand en voorkoms van waterbiota (plant-

en dieregemeenskappe en mikro-organismes) in. HGOe spreek ook

landgebaseerde aktiwiteite soos die storting van uitvloeisel wat giftig vir

waterlewe is, of die verwydering van plantegroei vanaf die oewersone, in.

Brongerigte maatreëls

Hierdie maatreëls komplementeer die hulpbrongehalte-oogmerke.

Beide is hulpmiddels wat deur die Nasionale Waterwet ingestel is om die

impak van landgebaseerde aktiwteite op waterhulpbronne (soos hierbo

bespreek) te bestuur en te beheer. Brongerigte maatreëls word saamgestel

in ooreenstemming met die bestuursklas van die waterhulpbron. Sekere

uitvloeisels mag byvoorbeeld in ’n rivier of riviermonding wat as Redelik

geklassifi seer is gestort word, maar nie in ’n rivier of riviermonding wat as

Natuurlik geklassifi seer is nie.

Stap 7 – Monitering

Hierdie is ’n belangrike en deurlopende stap wat verskeie doele dien:

Om inligting te versamel wat die vertroue in ’n toekomstige HGM- ●

bepaling op ’n volgende vlak sal laat toeneem (bv by die samestelling

van ’n volledige bepaling indien die bestaande een slegs ’n tussentydse

bepaling was).

Om die reaksie van die water-ekostelsel te monitor en om seker te maak ●

dat die vasgestelde Reserwe en HGOe werklik die vlak van beskerming

bied wat deur die verkose bestuursklas benodig word.

Om te verseker dat bestuursaksies toereikend is en aan die behoeftes van ●

die Reserwe en HGOe voldoen.

Stap 8 bied ’n verdere geleentheid vir insette deur belanghebbers.

Stap 9 beteken dat daar seker gemaak moet word dat al bogenoemde

maatreëls en oogmerke werklik toegepas word!

Terug na die Opvanggebied: Opvanggebied-bestuurstrategieë

Daar moet ’n bestuursplan vir elke opvanggebied wees. Die opvanggebied-

bestuurstrategie (OBS) is die meganisme waardeur al die maatreëls en

oogmerke van die hulpbron- en brongerigte kontroleprosesse bymekaar

gebring word en daar seker gemaak kan word dat hulle toegepas en

afgedwing word. Die OBS moet uit meetbare doelwitte en ooreengekomde

tydsraamwerke vir die bereiking van hierdie doelwitte bestaan, asook uit

programme vir die bereiking van hierdie en tussentydse doelwitte.

Sodra eenstemmigheid bereik is oor die HGMs, die aksieplan en die

tydsraamwerke vir die bereiking daarvan, word dit in die opvanggebied-

bestuurstrategie opgeneem. Die opvanggebied-bestuurstrategie moet ook

ooreenstem met al die brongerigte kontroles, soos byvoorbeeld wetgewing

38 | Die Reserwe – Genoeg vir Almal, vir Altyd

wat die vlak van stortings beheer. Die opvanggebied-bestuursplan is

regsgeldig en kan deur die Opvanggebied-bestuursagentskap afdwingbaar

gemaak word.

Dit is uiters noodsaaklik dat belanghebbers en watergebruikers in die

opvanggebied saamstem met die strategie en implementeringsplanne.

Dit is hulle wat die wyse waarop hulle water en grond benut, sal moet

verander – veral as die waterhulpbron versleg het tot laer as die verlangde

bestuursklas. Sommige persone sal minder water moet gebruik. Sommige

sal hul water tot ’n hoër standaard moet suiwer of alternatiewe maniere

moet vind om daarvan ontslae te raak. Sommige sal oewergrond moet

herstel, of hul grondgebruike moet aanpas deur byvoorbeeld na ’n ander

gewas oor te skakel. Al hierdie veranderinge moet in die ooreengekomde

strategie ingesluit word.

Hierdie is ’n dramatiese verskuiwing van die wyse waarop dinge vantevore

gedoen is! Maar hierdie kopskuif is nodig sodat ons ons waterhulpbronne,

ons mees kosbare hulpbron wat onder groot druk verkeer, op ’n

geïntegreerde wyse vir die volhoubaarheid daarvan, kan bestuur.

Vir Meer Oor Opvanggebiede | 39

Indien ons ten volle aan die bestuur van opvanggebiede wil deelneem en

besluite wat tot volhoubaarheid lei wil neem, ondersteun en toepas, moet

ons ’n basiese begrip van die werking van waterhulpbronne hê.

Dit is nie altyd maklik om te verstaan hoe ons voordeel kan trek uit die

beskerming van hierdie ekostelsels nie, veral omdat ons waarskynlik

opoff erings sal moet maak. Die voordele is ook nie altyd duidelik sigbaar

nie – veral as die hulpbron ver van ons geleë is. Dit mag dus ’n rukkie neem

voordat ons begryp hoe ekostelsels werk en hoe die goeie bestuur daarvan

ons tot voordeel kan strek. Hierdie boekie is een van vier in ’n reeks wat ’n

inleiding tot die ekologiese funksionering en voordele van waterhulpbronne

in opvanggebiede gee, asook hoe ons hierdie hulpbronne op ’n praktiese

wyse volhoubaar kan benut om die verlangde hulpbrongehalte-oogmerke

te bereik. Hierdie boekies het die volgende titels:

Sorg vir Grondwater – Waarom en Hoe ●

Sorg vir Riviere – Waarom en Hoe ●

Sorg vir Vleilande – Waarom en Hoe ●

Sorg vir Riviermondings – Waarom en Hoe. ●

Enige persoon kan hierdie boekies gebruik om die beginsel van

volhoubaarheid en waterhulpbronbestuur in eie verband toe te pas, of

dit nou ’n plaas, ’n stedelike vleiland, ’n landelike dorpie of ’n enige ander

gemeenskap is wat in die opvanggebied woon en werk.

Dit is net so handig om meer te weet van Opvanggebied-

bestuursagentskappe, Forums en Watergebruikersverenigings, sowel as die

hulpmiddels wat die Nasionale Waterwet van 1998 en ander wetgewing en

beleid aan die bestuur van waterhulpbronne bied. Boekies in hierdie reeks

wat meer inligting hieroor bevat, is:

Opsomming van die Belangrikste Waterbestuursinstellings ●

Opsomming van die Belangrikste Wetgewings rakende die Beskerming en ●

Bestuur van Water / Opvanggebiede

Die Klassifi kasie van Waterhulpbronne – ’n Bondige gids ● .

5

Vir Meer Oor Opvanggebiede

40 | Vir Meer Oor Opvanggebiede

Verwysings en Verdere LeesstofBond, P. 2002. Unsustainable South Africa. Environment, Development and

Social Protest. Universiteit van Natal: Drukkery, Pietermaritzburg.

Davies, B. & Day, J. 1998. Vanishing Waters. UK Drukkery, Kaapstad.

DWW&B (Departement van Waterwese en Bosbou). 1997. Witskrif op ’n

Nasionale Waterbeleid vir Suid-Afrika. Pretoria, Suid-Afrika.

DWW&B (Departement van Waterwese en Bosbou). 2007a. Guidelines for

the Development of Catchment Management Strategies: Towards equity,

effi ciency and sustainability in water resources management. By S.R. Pollard,

D. du Toit, Y. Reddy and T. Tlou. DWW&B, Pretoria.

DWW&B (Departement van Waterwese en Bosbou). 2007b. Preliminary

Determination of the Reserwe and Resource Class: Olifants River (Western

Cape) – Quaternary Catchment Areas E10K, and Appendices. DWW&B,

Kaapstad.

DWW&B (Departement van Waterwese en Bosbou). 2007c. Preliminary

Determination of the Reserwe for the Groundwater Component in Tertiary

Catchment E10, and Appendices. DWW&B, Kaapstad.

De Villiers, C.C. et al. 2005. Fynbos Forum Ecosystem Guidelines for

Environmental Assessment in the Western Cape. Botaniese Vereniging van

Suid-Afrika, Bewaringseenheid, Kaapstad.

Instituut vir Waternavorsing. 2002. Some For All, Forever. Water Ecosystems

and People. Waternavorsingskommissie. Verslag Nr TT 176/02.

MacKay, H. et al. 1999. Resource Directed Measures for Protection of Water

Resources: Generic Section “A” For Specialist Manuals, Version 1.0. DWW&B,

www.dwaf.gov.za/rdm

Republiek van Suid-Afrika. 1998. Nasionale Waterwet. Wet Nr 36 van 1998.

Pretoria, Suid-Afrika.

Rowntree, K. 2003. Guidelines for Participation in Integrated Water

Resources Management (IWRM) in South Africa: Environmental Guidelines.

Waternavorsingskommissie. Verslag Nr 1233/2/03.

Van Wyk, E, Breen, CM, Roux, DJ, Rogers, KH, Sherwill, T, Van Wilgen, BW.

2006. The Ecological Reserwe: Towards a common understanding for river

management in South Africa. Water SA, 32(3) en http://www.wrc.org.za

Notas | 41

Notas

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

42 | Notas

Notas

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________