pob2

7/17/2019 pob2

http://slidepdf.com/reader/full/pob2 1/497

7/17/2019 pob2


BIBLIOTEKA »TAJNE SILE«

TAJNE života oko nas ne skrivaju seu dalekim, svemirskim prostranstvi-ma, u nepristupačnim prašumama ilimorskim dubinama.TAJNE o kojima, osobito ako ih neupoznamo, ovisi naša svakodnevna

sudbina, ne treba tražiti daleko odnas, one su negdje pokraj nas, aliskrivene. TAJNE su nam često nepri-stupačne, jer nam se čini da se nasne tiču. TAJNE naših sudbina nisusložene, teške zagonetke, jer iza njihčesto stoje — ljudi. TAJNE su onošto mi o tim ljudima ne znamo. TAJ-NE su ono što moramo proniknuti ra-di vlastita mira i sigurnosti.SILE ne upravljaju samo magnetskimpoljima. SILE upravljaju svijetom. SI-LE ne upravljaju samo prostim pa-dom ili kretanjem planeta. SILEupravljaju sudbinama cijelih naroda,dakle i našom osobnom sudbinom.SILE mogu biti pozitivne i negativne,dobronamjerne i zlokobne. SILE mo-gu biti opasnije, što manje o njimaznamo.

TAJNE SILE upravljaju nama, našimprecima, našim povijestima. TAJNESILE su ime straha koji obuzima čov-ječanstvo iz pokoljenja u pokoljenje.TAJNE SILE mogu se svladati samoznanjem jer više nisu ni tajne, ni silečim o njima sve znamo.TAJNE SILE naziv su biblioteke za-grebačkog Centra za informacije ipublicitet koja treba dati odgovore

na mnoga pitanja koja zanimaju su-vremenog čovjeka. »TAJNE SILE« suvaša biblioteka, koja će vam pomoćida shvatite kako mnoge TAJNE nisutajne, a kako su mnoge SILE utolikoslabije ukoliko yiše o njima znamo.»TAJNE SILE« razotkrivaju ne samotajne, nego i zablude, jer prije sveganude čitatelju istinu, koja mu, iz ovihili onih razloga, nije bila dostupna.

7/17/2019 pob2


SLAVKO ODIĆ, rođen 1916. u Bihaću,student tehnike, u NOR-u borac, poli-tički komesar voda, sekretar štababrigade, politički komesar bataljona,pomoćnik komandanta mjesta i pod-ručja, komandant područja, pomoć-nik šefa obavještajnog centra štabakorpusa, član Odjeljenja zaštite naro-da pri Vrhovnom štabu NOV]. Nosilac»Partizanske spomenice 1941.«, re-zervni pukovnik. Poslije rata na raduu Ministarstvu unutrašnjih poslova,generalni konzul u Torontu, načelnikodjeljenja u DSIP-u. Objavio knjige»Dosije bez imena«, »Neostvareni

planovi« (prva nagrada »13. maj« —1966), i »Desant na Drvar« (nagrada»22. decembar« — 1981) i mnogečlanke na temu NOR-a u stručnim ča-sopisima i publikacijama, kao i feljto-ne u dnevnoj i nedjeljnoj štampi.

SLAVKO KOMARICA, rođen 1923. uBanjaluci, učenik trgovačke akademi-je. U NOR-u borac, politički komesarvoda, politički komesar čete, pomoć-nik komandanta područja, zamjenikkomandanta odreda, načelnik štaba

brigade, pomoćnik načelnika i načel-nika operativnog odsjeka štaba kor-pusa. Nosilac »Partizanske spomeni-ce 1941.«, rezervni potpukovnik. Po-slije rata generalni konzul u Ziirichu,zatim radi u Institutu za međunarod-nu politiku i privredu, u časopisu»Međunarodna politika«, slobodninovinar. Pod pseudonimom S. Koslavobjavio (1954—1957) trilogiju o dru-gom svjetskom ratu: »Tragom nasil-nika«, »Događalo se iza kulisa« i»Generali obavještajne službe«. Umnogim dnevnim i nedjeljnim listovi-ma i periodičnim publikacijama obja-vio brojne članke i feljtone.

SLAVKO ODIĆ i SLAVKO KOMARICAzajednički su objavili više feljtona nateme NOR-a u dnevnoj štampi i knji-gu »Noć i magla — Gestapo u Jugos-laviji«.

7/17/2019 pob2


7/17/2019 pob2


Biblioteka »TAJNE SILE.

RedakcijaBruno Amerl, Stjepan Cerjan, Đorde Ličina,Konstantin Miles, Jagoda Zelič-Rukavina

UrednikJagoda Zelić-Rukavina

RecenzentiVojislav Nikolić

Vladimir Milanović

Likovna opremaHinko Bohr

7/17/2019 pob2


Slavko OdićSlavko Komarica

PARTIZANSKAOBAVJEŠTAJNASLUŽBA

1 9 4 1 - 1 9 4 2 .

Šta se stvarno događalo

knjiga druga

CENTAR ZA INFORMACIJE I PUBLICITETZagreb, 1988.

7/17/2019 pob2


Copyright byCentar za informacije i publicitet, Zagreb

ISBN 86-7125-032-6

7/17/2019 pob2


ČUVANJE VOJNE TAJNE UPARTIZANSKOM RATU

spontane mjere i prve naredbe — porazi kao pod- strek — nova uputstva - i lični su podaci bili vojnatajna - kada je otkriven Titov identitet — ustaške re-

presalije nad partizanskim porodicama — ni Talijaninisu zaostajali — dragocjena upozorenja na smrtosuđenog komunista — zagrebački glumci i provaljena lozinka — partizanske tajne, tajne naroda — ponekad je bilo nemoguće sačuvati tajnost vojnih operacija - Ćopićev sveznajući Zuko Zukić — neprijatelj,ipak, nije saznavao šta se sprema - dezinformacije u

funkciji očuvanja vojne tajne

7/17/2019 pob2


Prema općenito usvojenoj definiciji, pod vojnom setajnom razumijevaju7 podaci takvog karaktera čije biobjavljivanje ili otkrivanje nepoželjnim osobama mo-glo da nanese štetu oružanim snagama, odbrani ibezbjednosti zemlje, a preduzimanje odgovarajućihmjera za sprečavanje toga jedan je od najvažnijih za-dataka svake kontraobavještajne službe. To vrijedi unormalnim uslovima, i u miru, i u ratu.

A šta su vojne tajne u partizanskom ratu koji se

vodi na teritoriju okupirane i raskomadane zemlje ikako se te tajne čuvaju?Na to je pitanje odgovorila praksa jugoslavenskih

partizana. Još prije izbijanja ustanka, sredinom jula 1941. go-

dine, Vrhovna komanda narodnooslobodilačke armijeslovenskog naroda dostavila je vodećim aktivistimana terenu dokument s naslovom »Partizanski zakon«(autori: Edvard Kardelj i Aleš Bebler*)1, čija je 9. tačka5. člana (Dužnosti i prava partizana) glasila:

»Partizan mora čuvati tajnost naređenja,uputstava i planova svoje jedinice, a naročitoako padne u ruke neprijatelja, jer će time one-mogućiti neprijatelju uvid u planove i namere

boraca za oslobodilačke ciljeve slovenačkog na-roda i radnih masa.«2

Kasnije je »Partizanski zakon« dopunjavan, pa je i9. tačka 5. člana dopunjena tekstom:

»Ako partizan i pod najvećim pritiskom ot-krije nepozvanim licima ili čak i neprijatelju

* Izvori i literatura korišteni za ovaj tekst nalaze se na krajuknjige.

Svi citati ostavljeni su u izvornom obliku ili prijevodu koji sesmatra mjerodavnim.

7/17/2019 pob2


partizanske tajne, njegov čin pretstavlja izdaju ikažnjava se smrću.«3

Kao vojne tajne koje treba čuvati »Partizanski za-kon« izričito navodi samo »naređenja, uputstva i pla-nove svoje jedinice«, i, što je iznenađujuće, ni jednom

jedinom riječju ne spominje potrebu organizovanja nikontraobavještajne ni ofanzivne obavještajne službe.Međutim, taj će propust u Sloveniji biti brzo ispravljen.

U drugim se krajevima u to vrijeme još nisu po- javljivala pismena uputstva o čuvanju vojne tajne, alise na to u svakodnevnom radu strogo pazilo. Ilustra-tivan je primjer koji u svojim sjećanjima opisuje stu-dentica Neda Žakula iz sela Jasikovca u lici:

»... 23. jula, u kuću moje sestre Latinke Kon-čar na Cudinu Klancu došao je Rade Žigić...Objasnio mi je da je na Brezovcu u grmu kodŽute lokve skrio paket s eksplozivom, da jeumotan u novinsku hartiju, a okolo da su po-stavljena dva sira, te da to uzmem i sklonim nasigurno mjesto do dolaska 'Mile' (Marka Ore-škovića — primj. autora*). Ubrzo sam otišla potaj paket, pronašla ga i sakrila u štalu u sijeno.

Predveče, 25. jula, dotrčao je pred kuću jedandečko sav uplakan, da je izgubio kravu i molime da mu pomognem da je nađe. Pošla sam.Usput mi je rekao da se ne radi o kravi, već dame traži jedan čovjek. Tako sam s tim dečkom

došla do njegove kuće, tj. u Babin Potok, u kućuMiće Vukmirovića Bijelog. Tamo sam zatekla'Milu' i Stipu Ugarkovića Palentu. Ubrzo su do-šli: Stevo Delić, Stevo Biga, Ljuban Delić i još je-dan mladić, čije ime nisam znala. Održan je sa-stanak. 'Mile' im je dao zadatak da razruše pru-gu između Rudopolja i Vrhovina.«4

Očigledno je Marko Orešković podučio dječakakako će dovesti Nedu a da ukućani ne saznaju zasastanak.

Tito je već na početku ustanka upozorio rukovod-stva partizanskih jedinica u cijeloj zemlji da morajuobratiti pažnju i pitanju čuvanja vojnih tajni. U »Bilte-nu Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizan-

skih odreda Jugoslavije« br. 1 od 10. avgusta 1941. go-dine objavljen je, pod naslovom »Veze i izvještaji«, isljedeći tekst:

»Usljed sve žešćih partizanskih borbi i mno-

* Tekst naznačen primj. autora i istakli autori odnosi se na autoreove knjige.

7/17/2019 pob2


gobrojnih akcija po čitavoj zemlji svi štabovi ikomandiri partizanskih odreda dužni su uspo-staviti brze i stalne veze, preko kojih se morajuslati iscrpni izvještaji Glavnom štabu. U timizvještajima treba raportirati o već izvršenimborbama i akcijama, ali se ne smije govoritipodrobno o namjeravanim akcijama, da to ne bikojim slučajem palo u ruke neprijatelju.«5

Na iduće Titovo upozorenje o čuvanju vojnih tajninailazimo u pismu »Ćaće« (CK KPJ) Brki (Radi Kon-čaru, sekretaru CK KPH) i Vladi (Vladimiru Popoviću,delegatu CK KPJ u Hrvatskoj) od 4. septembra 1941.godine:

»Upozoravamo vas da u 'Vjesniku' i drugimštampanim stvarima ne objavljujete brojčanostanje pojedinih odreda, njihovo kretanje i na-oružanje, jer to može poslužiti neprijatelju zanjegov plan o rasporedu snaga u pohodu nanaše snage. Naročito se ne smije pisati o namje-ravanim akcijama.«0

»Slovenski poročevalec«, ilegalno glasilo Osvobo-dilne fronte slovenskog naroda, objavio je u broju od9. avgusta 1941. godine »Tri zapovijedi za pripadnikeOsvobodilne fronte«, od kojih je prva glasila:

»Ne klepetaj o tajnama oslobodilačkog po-kreta, naročito nigdje ne brbljaj imena. Okupa-tori imaju svugdje uši, svaka lakomislena br-

bljavost je zločin. Svako treba da zna samo onou čemu neposredno sudjeluje!" 1

(Nepridržavanje te »zapovijedi« ponekad je imalozaista teške posljedice. Među sačuvanim dokumenti-ma koji govore o tome nalazi se i »Raport br. 11«, koji

je Štab 2. grupe partizanskih odreda 27. oktobra 1942.poslao Glavnom štabu Slovenije:

»Pre dva meseca, mislim da o tome još nisteobavešteni, bila je provala u Hrastniku, koju jeprouzrokovala neka skojevka, i tom prilikom jebila uhapšena čitava organizacija Skoja, KP iOF. Odmah je bilo streljano 16 ljudi. Mnogo ih

je zatvoreno.«Redakcija Zbornika dokumenata i podataka o

NOR-u jugoslovenskih naroda, u kojemu je objavljentaj dokument, dala je uz citirani pasus objašnjenje:»Do provale je došlo na taj način što je neka

članica Skoja ispričala poverljive stvari mladićukojeg je volela i o kome je mislila da je pošten- a on je ustvari već bio povezan sa Gesta-pom.«8)

7/17/2019 pob2


Cesto je i sama situacija nalagala preduzimanjemjera za očuvanje tajnosti rada organa KPJ i NOP-a,pa je to rađeno i bez posebnih naređenja i uputstava. To se dogodilo i pril ikom događaja koji je u Hronolo- gijl registrovan pod datumom 18. avgust 1941:

»U s. Selištu (kod Gline) formiran prvi NOodbor u srezu Glina.«9

Prema navodima Branka Brkovića, to se zbilo ova-ko:

»Direktivu za osnivanje NOO-a prenio je članK(otarskog) K(omiteta) KPH Gline Milutin Baltićsekretaru partijske ćelije u D(onjem) Selištu Živ-ku Baltiću, koji je pojedinačno od članova ćelijezahtijevao da obavijeste određene seljake da 18.augusta, navečer, dođu na sastanak u sjenik Ni-kole Baltića, kbr. 8. Svaki je obavijestio određenibroj ljudi. Između 21 i 22 časa okupilo se 15 se-ljaka u sjeniku na dogovor. Sastanak je održanu potpunom mraku, ni kilometar daleko odustaške straže na željezničkom mostu prema že-ljezničkoj stanici Gređani na kojoj je bila vojnaposada.

(...)

Sastanak je otvorio sekretar partijske ćelijeŽivko Stanka Baltić koji je, prema sjećanju pre-živjelih učesnika toga skupa, najprije upozorioprisutne na tajnost skupa i obavezu da ostane u

tajnosti sve o čemu se bude raspravljalo i odlu-čivalo i da se zbog toga skup održava u potpu-nom mraku.«10

U nekim je krajevima u prvim danima ustanka naplanu »čuvanja vojnih tajni« bilo i slučajeva poputovoga koji opisuje Ivan Džina Gligorijević u vezi soslobođenjem sela Salaša u istočnoj Srbiji, južno odDunava, sredinom septembra 1941. godine:

»Narod sreza Krajinskog ne napušta Salaškao obično u prvim popodnevnim časovima. Onostaje s partizanima, prati svaku njihovu reč,svaki pokret, svaki postupak... Arhive sreza iopštine skupljene su na gomilu i zapaljene. Lju-di sa debelim motkama džaraju vatru da bi što

brže izgoreli spisi katastra, sudskih veća, pore-ske uprave, sreskog načelstva. — Hit ler ne sme da ima podatke o nama! —

to je stalno ponavljana parola ovog dana.«11

Potkraj septembra ili prvih dana oktobra 1941. go-dine — na dokumentu nema datuma ali je četamaposlat prije 7. oktobra — Komanda Posavskog narod-

7/17/2019 pob2


no-oslobodilačkog partizanskog odreda dostavila jesvojim bataljonima »Uredbu o kaznama«, kojom seprecizira da će pretpostavljene starješine »izricati ka-zne potčinjenima za sledeče krivice«:

»12. Namerno ili nenamerno izdavanje parti-zanskih tajni (o jačini jedinice, mestu stanova-nja, kakve se akcije pripremaju, kada se i gde

jedinica premešta itd.), bilo kome van partizana(rođacima, simpatizerima ili ma kome drugomlicu).«12

A »Komanda II bataljona Posavskog narodno-oslo-bodilačkog partiz(anskog) odreda« dostavila je 4. okto-bra svojim četama naređenje:

»Konspiracija da se naročito pojača. Ne smeniko izdavati predviđene akcije, likvidiranja islično.«13

Tri dana kasnije , 7. oktobra, komandant tog istog,Drugog bataljona Posavskog NOP-odreda upozoravačetne komande na »Uredbu o kaznama« i posebno imskreće pažnju na 5. tačku 2. člana, u kojoj je riječ okaznama zbog »odlaska kući bez odobrenja iz jedini-ce« i dodaje:

»U tu svrhu i danju zatvoriti sve ulaze u lo-gor stražama. Ti stražari stražare jedan do pod-ne, jedan po podne. Kada se neko prijavi radinekog posla, stražar ne sme da razgovara, negonekom laganom zviždaljkom ili sličnim nekadozove komandira straže koji ima da ispita pri-

javl jenog ko je i šta je, legitimisati ga i pitati štahoće i kod koga hoće. Za štabove ne sme dazna. Onda će komandir straže poći kod koman-de i izvesti po prednjem. Ako komanda nađe zashodno pustiće prijavljenog ili narediti nekomda reši to pitanje, ukoliko može neko drugi dareši. I u tom slučaju prijavljeni ne sme da znada je to neka komanda, itd.

Za komande štabova četa neka znaju samokuriri vodova i komande voda, a za komandubataljona zna samo komanda čete i kurir odre-đen za vezu sa štabom bataljona! Niko više.

U tu svrhu dobro obavestiti sve partizane, anaročito one koji će imati vezu sa pojedinirh ko-mandama.«14

U toku vremena u partizanskim su odredima ši-rom zemlje, uporedo s njihovim organizacionim jača-njem, preduzimane i razne mjere radi čuvanja vojnihtajni.

Tako je Štab Ka linovi čkog odreda narodno-oslobo-

7/17/2019 pob2


dilačke partizanske vojske 30. oktobra 1941. godineposlao podređenim bataljonima naređenje u kojemu

je pod tačkom »V IZVJEŠTAJI« stajalo:»Izvještaj povjerljive prirode i pečatiti, a na

desnom gornjem uglu i akta i koverte staviti:'povjerljivo'.

U izvještaje koji se upućuju na pojedine lič-nosti staviti na sredini i akta i koverte: 'Na lič-nost'.«15

A Komanda NOP-odreda Korduna i Banije 23. no-vembra 1941. godine naređuje komandama bataljona:

»Upozoravam da drugovi komandiri i kome-sari ne smiju sobom nositi nikakvih službenihzapisa, bilješki ili dokumenata, a niti novacasvoje jedinice kada odlaze u akcije.«16

U Gorenjskoj, u Sloveniji, sudeći prema navodima Tome Brejca, preduzimanju oštrijih mjera za čuvanjevojne tajne doprinijeli su i porazi u nekim akcijama.On piše:

»Iskustva prva dva meseca ustanka istovre-meno su diktirala maksimalno jačanje našeobaveštajne službe, bezuslovno izricanje smrtnekazne izdajnicima i okupatorovim saradnicima,najstrožu konspiraciju u pogledu naših predvi-đenih vojnih akcija, uglavnom na osnovu našihiskustava (neuspeli napad na Begunje, potkaza-na akcija na zamak Zaprice kod Kamnika) itd.Sve do trenutka realizacije akcije ili napada naokupatora detaljni plan smeli su da znaju samokomandir, politički komesar i eventualno samo

još jedan član štaba. S obzirom na povećanušpijunsku mrežu Gestapoa, ovakva konspiracijabila je na svom mestu.«17

Najteži poraz koji su partizani Jugoslavije doživjeliu toku prve godine narodnooslobodilačkog rata bio

je, besumnje, neuspjeli napad na Pljevlje, preduzet 1.decembra 1941. godine. Taj je neuspjeh velikim dije-lom i rezultat nepostojanja tajnosti. To konstatuje isam Tito u pismu poslanom 30. januara 1942. godineGlavnom štabu NOP-odreda za Crnu Goru i Boku ukojemu kaže:

»Osnovni uzrok neuspjeha kod Pljevalja leži,prvo, u tome što se nepravilno prišlo samoj or-ganizaciji toga napada. Radilo se i suviše ne-konspirativno.«18

A Boško Đuričković o toj akciji piše:»O našem pokretu i namjerama neprijatelj je

bio blagovremeno obaviješten, jer se o napadu

7/17/2019 pob2


na Pljevlja javno govorilo po čitavoj Crnoj Gori,tako da je to i pored naređenja o čuvanju u taj-nosti bila javna tajna. Preko dana 30. novembradobošari su po svim ulicama Pljevalja oglašava-li naredbu talijanske komande kojom je pod pri-

jetnjom smrtne kazne zabranjen izlaz iz kućanoću između 30. novembra i 1. decembra, jer će,kako su dobošari saopštavali, te noći biti izvr-šen napad na Pljevlja...

Neprijatelj je bio obaviješten o napadu čimsmo se počeli prikupljati za pokret, stalno jepratio naše pripreme i preduzeo sve mjere zablagovremenu organizaciju odbrane. Iznenađe-nje, koje je trebalo da bude jedan od najznačaj-

nijih elemenata za uspjeh, potpuno je izostalo.«19

U napadu na Pljevlja gubici partizana bili su ve-oma teški: 214 mrtvih i 270 ranjenih, a talijanska po-sada nije savladana!20

Iskustva su sve više pokazivala da čuvanje vojnetajne i u partizanskom ratu ima prvorazredni značaj,pa su i na tom planu preduzimane dalje odgovaraju-će mjere.

Na pokrajinskom savjetovanju KPJ za Bosnu iHercegovinu u selu Ivančićima na Romaniji 7. i 8. ja-nuara 1942. godine bilo je govora i o čuvanju vojnetajne. To se vidi iz pribilješke neidentifikovanog uče-snika savjetovanja:

»13) ... Uvesti u čete vojničkog reda, čuvativojne tajne.«21

Nažalost, to je sve što smo na tu temu pronašlikada je riječ o savjetovanju u Ivančićima.

U »Uputstvu za rad u partizanskim odredima«, koje je 8. januara 1942. izdao Glavni štab za Srijem, na-šao se i ovaj tekst:

»6. Dužnost članova odreda: ... e) da budukonspirativni, tj. da čuvaju sve tajne odreda, ni-kome ne davati izjave izvan odreda i da oniznaju da odred postoji, da su oni u odredu, ko

je u rukovodstvu odreda, gde se i koliko nalazei kakvog oružja (imaju), koje sve akcije namera-vaju izvesti, koje su akcije izvedene i ko je u nji-ma učestvovao; f) ako neko padne u ruke nepri-

jatelja ne sme nikoga i ništa izdati.«22

O mjerama za čuvanje vojnih tajni provođenim uSrijemu već u prvoj godini NOR-a sažeto ali upeča-tljivo govori predratni učitelj, u toku okupacije jedanod istaknutih organizatora NOP-a u selu Belegišu,Sretenije Zorkić:

7/17/2019 pob2


»Konspiracija. — Kandidatska grupa u Bele-gišu je od prvog dana provodila strogu konspi-raciju, svuda i u svemu gde je to bilo potrebno.Određenu tajnu mogao je da sazna samo onoli-ki broj meštana koliko je to zaista bilo neophod-no. Tako je onemogućeno neprijatelju da i po-red upornih nastojanja retko kada sazna onošto želi.

Skoro na svakom sastanku - partijskom,omladinskom, desetine i dr. — ukazivano je naznačaj konspiracije. Postojao je i jedan pisanimaterijal 'O konspiraciji', koji je izdao Okružnikomitet Srema. Izučavan je u svim organizacija-ma i jedinicama.

Zbog konspiracije su 'menjana' i imena me-sta. Surduk je, na primer, bio Šangaj, a Belegiš- Brod. Partijska, odborska i druga pošta stiza-le su na ta ilegalna imena, za koja su znali sa-mo kuriri, koji su je donosili, odnosno samo onikoji su održavali vezu sa Belegišom.

U to vreme kurirska veza je organizovana odsela do sela, a kuriri su bili članovi Partije i SK-OJ-a. Svako pismo se moralo da ekspeduje daljeistog dana. Kuriri su poštu prenosili na konji-ma, a za udaljenija mesta kolima. U Belegišu jepostojala kuća za prijem i odašiljanje pošte.

Zbog konspiracije je svaki član Partije i Sko- ja i ostali aktivisti imao ilegalno ime, koje se u

selu zvanično nazivalo 'partizansko ime'. Člano-vi Partije, mesnog narodnooslobodilačkog odbo-ra i mesnog štaba potpisivali su se na doku-mentima tim ilegalnim imenom. Tako se štitilatajnost za slučaj da neko pismo ili dokumenatpadne u ruke neprijatelja. Iz njih se nije mogloda sazna ni ko ih piše ni kome su upućena.Mnogima su ta imena ostala za čitav život.«23

Članak Miloša Zidanšeka, objavljen u slovenskompartizanskom »Vestniku« od 11. januara 1942. godines naslovom »Konspiracija i špijunaža«, a potpisanpseudonimom Mirko, znatnim je dijelom posvećen pi-tanjima čuvanja vojne tajne:

»Mi kao partizani — borci za novi život —

imamo i svoju tajnu, i svoju strategiju i taktiku.Svaki partizanski logor, svaka partizanska jedi-nica ima svoje tajne koje treba skrivati od ne-prijatelja. Budimo svjesni toga da smo opkoljeniod neprijatelja unatoč toga što smo na svom tlu.Budimo svjesni toga da neprijatelj nastoji svim

7/17/2019 pob2


sredstvima da prodre u našu sredinu i da nasuništi. Taktika neprijateljeve ofanzive je različita:1. neposredni napad neprijatel ja na logor;2. slanje špijuna u blizinu logora ili u sam

logor;3. nedostatak reda, discipline i konspiracije u

logoru ili podsvjesno brbljanje o našim tajnamaizvan logora.

Prvi način neprijateljske ofanzive — nepo-sredni napad na naš logor, nije opasan i parti-zanski pokret u Sloveniji od takvih napada nijeimao mnogo gubitaka. Drugi način neprijatelje-ve ofanzive - slanje špijuna u logor ili u njego-vu blizinu — mnogo je opasniji. Međutim, bud-

nošću partizana i ta se opasnost može otkloniti.Najopasnija je ipak treća ofanziva, to jest ide-ološka ofanziva u našim redovima.(...) Za sva-kog druga koji krši zakone partizanskoga životamožemo tvrditi da je posredno i podsvjesno uslužbi neprijatelja protiv kojeg se bori. Za onogapak, koji ogovara pretpostavljene te raznaša, od-nosno brblja o tajnama našega logora u samomlogoru ili izvan njega, možemo da tvrdimo da jeneposredno u službi neprijatelja.

Zato je dužnost svakog druga partizana dapazi na sebe i na svoje drugove kako se ponaša- ju u logoru, a naročito izvan logora. Suštinapartizanske konspiracije je čuvanje partizanskih

tajni, dosljedna partizanska disciplina i budnapartizanska svijest.«24

Na Kosovu i Metohiji postojali su u toku narodno-oslobodilačkog rata i tzv. pozadinski odredi. Iako for-miran u februaru 1942. godine, Štab MetohijskogNOP-odreda već 17. februara, definišući aktivnost pri-padnika svog pozadinskog odreda, naređuje:

»(...)v) ne razgovarati o odredu van istoga, o or-

ganizaciji i radu jer je to izdaja,g) čuvajte se da vas ne uhode i ne uhapse, a

ako se to desi, ne odajte ništa što se tiče odredai narodne borbe uopšte.«25

U pismu upućenom oko 20. februara iz Foče Glav-

nom štabu NOP-odreda za Srbiju Tito ponovo ističepotrebu čuvanja vojne tajne:

»Nastojte da održavate redovnu vezu sa svimodredima u Srbiji. Poručite im da pošalju zaovaj štab iscrpne izvještaje, ali pri tome trebada paze na čuvanje vojnih tajni. Kada primimo

7/17/2019 pob2


te izvještaje, mi ćemo moći pred njih postavitikonkretne zadatke.«26

Dok je na Žabljaku čekao sovjetske avione koji ni-kada nisu doletjeli, Janko (Moša Pij ade) je 25. febru-ara 1942. poslao Titu u Foču pismo u kojemu dvije re-čenice same za sebe rječito govore o njegovu stavuprema čuvanju tajnosti misije koja mu je povjerena:

»Jutros sam hteo streljati jednog mladog par-tizana, jer je preko telefona brbljao o mome po-slu! Već sam ga bio uputio na jarugu, ali sam(svakako pogrešio!) popustio ovd(ašnjim) drugo-vima koji vele da je dečko bio dosad odličan ida je bio hrabar na Pljevljima.«27

I unatoč sve oštrijim mjerama preduzimanim radi

čuvanja vojne tajne, čak i u jedinicima koje su bileblizu Vrhovnog štaba, i dalje su se događali propustiu toj domeni. To se vidi i iz naređenja koje je načel-nik Vrhovnog štaba 28. marta 1942. godine poslao Šta-bu Kraljevačkog bataljona Prve proleterske brigade:

»3) Uveliko partizani pričaju da vaš bataljonhoće da pođe s položaja. Čudi nas da vojničketajne saopštavate širokim masama. Mi još nije-smo donijeli konačnu odluku o tome da li ćete ikada napustiti to mjesto.«28

Međutim, ni u vezi sa sjedištem Vrhovnog štabasituacija, čini se, nije bila nimalo drugačija. Naime, upismu koje je Marko (Aleksandar Ranković) 14. maja1942. poslao Crnom (Sretenu Žujoviću) našla se i ovarečenica:

»Ovde, tj. na Rudinama, govori se već da jeVrhovni štab na Lijećevini. Mi nastojimo da seto ne proširi, ali ljudi vole da pričaju.«29

Poraz na Pljevljima, i neke druge neuspjele akcije,navele su Tita da u doba planiranja napada na Kola-šin u pismu od 3. maja 1942. odlučno upozori Milova-na Dilasa, tada delegata Vrhovnog štaba pri Glav-nom štabu NOP-odreda za Crnu Goru i Boku:

»5) Sve vaše pripreme za taj udarac morajuse vršiti u najvećoj tajnosti za neprijatelja, pačak i vaše jedinice ne bi smjele do posljednjegmomenta znati za tu akciju.«30

Zbog provale u partijskim organizacijama u Šta- jerskoj i Gorenjskoj, koje su uzrokovale velike gubit-ke, naročito u partijskoj organizaciji, autor članka »Okonspiraciji« (Boris Kidrič) objavljenog u »Delu« umaju 1942. godine osvrnuo se i na pitanje čuvanjavojne tajne:

»U partizanskim četama, zatvorima i zatoče-

7/17/2019 pob2


njima još uvijek postoje pojave klepetanja i pri-čanja o povjerljivim tajnama. To je jedna najo-pasnija, objektivno izdajnička, loša navika, kojusu kobno iskorištavali dezerteri, konfidenti iprovokatori.«31

Štab 3. grupe slovenačkih partizanskih odreda(Dolenjska i Notranjska) smatrao je potrebnim da usvojoj »Naredbi br. 12« od 30. maja 1942. godine upo-zori i na sljedeće:

»Pošto je zbog novih uslova rada na nekimoslobođenim područjima Slovenije, i zbog sna-žnog priliva novih boraca, jako popustila kon-spiracija u jedinicama 3. grupe, Štab 3. grupesmatra za potrebno da ponovno upozori sve šta-bove odreda i bataljona na nužnost konspiracijei da im, zbog novonastalog stanja, da nekauputstva o konspiraciji. Produbljavanje i pro-mjene pravila konspiracije su, zbog oslobođeneteritorije, iz više razloga još nužnije.

U svim jedinicama treba održati predavanja ipodučiti ih o partizanskoj konspiraciji, pri čemupolitički komesari treba da vode računa o dosa-dašnjim iskustvima.

Sve drugove treba upozoriti da nikome nedaju obavještenja i podatke o partizanima, naro-čito o njihovim položajima, broju i naoružanju.Funkcionere koji bi o tome i drugom razgovara-

li s partizanima treba pozvati na odgovornost. Treba dobro organizovati razna skrivalištasamo u saradnji s najpouzdanijim partizanima.

Svi štabovi moraju naročito pooštriti konspi-raciju. Danas su svi štabovi na oslobođenoj teri-toriji postali u većoj ili manjoj mjeri javna tije-la.«32

A o postupku prema osobama koje bi se slučajnonašle u situaciji da uoče pripreme za neku partizan-sku akciju i o mjerama koje treba preduzeti radi oču-vanja tajnosti akcija, skloništa i punktova za vezuizmeđu štabova u istoj se naredbi kaže:

»Stanovnike koji primijete partizansku zasje-du treba odmah uljudno i s obrazloženjem

uhapsiti i bilo gdje izolirati za cijelo vrijeme tra- janja zasjede. To važi i za žene, i za djecu i zastarce. Izuzimaju se funkcioneri O(svobodilne)F(ronte), N(arodne) Z(aštite) i N(arodno) Oslobo-dilačkih) O(dbora) koje komandir ili polit(ički)komesar dobro poznaju, kao i terenski radnicikoji pokažu specijalna punomoćja Izvršnog od-

7/17/2019 pob2


bora O(svobodilne) F(ronte) u vezi s propusni-com štaba grupe.

Po mogućnosti, svi štabovi treba da organi-zuju zajedničke punktove s odgovarajućim poli-tičkim tijelima (štab odreda s O/kružnim/K/omitetom/). Ovi punktovi moraju biti strogozakonspirisani. Pristup do njih se ne smije niko-me dozvoliti, izuzev pretpostavljenim štabovima,pa čak ni kuririma. Put do punkta treba da vodipreko kakve postojeće partizanske jedinice ilipreko štapske karaule (što je mnogo bolje), kojaslužbeno nosi ime čete bataljona na čijoj se teri-toriji nalazi i ime svoga komandira i politkome-sara čete. Sve potvrde treba da izdaju njih dvoji-ca.«33

Govoreći o tajnosti kojom je bila obavijena partij-ska kurirska služba u istočnoj Srbiji, Dragoljub Mir-četić piše:

»... Kuriri nisu smeli biti u kontaktu sa višelica. Lica, po pravilu, kojima su bili veza nisusmeli poznavati. Bila je to efikasna preventiva:u slučaju da kurir bude otkriven ili uhapšen,imao bi malo mogućnosti da prokaže druge,prosto zato što je o njima veoma malo znao.«D. Mirčetić tu svoju postavku dokumentuje izvo-

dom iz pisma koje je Pokrajinski komitet Srbije 25.maja 1942. godine dostavio Okružnom komitetu KPJza Niš:

»Kurire koji su vezani s nama ne smete upo-trebiti ni za kakav drugi posao, pa prema tome,oni ne smeju biti povezani ni sa jednim drugimčovekom ili drugim poslom. Njih treba dobročuvati. Ovo isto važi i za kurire sa odredom. Ku-riri odreda ne treba da se pojavljuju među par-tizanima i da se sa njima lično upoznavaju, većda drže vezu samo sa štabom.«Prema navodima D. Mirčetića, Okružni komitet

KPJ za Niš upozorio je 2. jula 1942. štab Jastrebačkogpartizanskog odreda i na sljedeće:

»Kurire partizani ne smeju poznavati. Ukinitepraksu da se pred partizanima šalju kuriri. Isto

tako, kad se kurir vraća, naučite ga da ne govo-ri pred ostalima.«34

Narodnooslobodilački rat u Makedoniji zbog mno-gih se razloga razvijao sporije nego u nekim drugimkrajevima okupirane Jugoslavije. Zato je posebnoznačajna naredba koju je Pokrajinski štab za Make-doniju još u junu 1942. godine poslao Pokrajinskom,

7/17/2019 pob2


okružnim operativnim i četnim rukovodstvima, svimokružnim i mesnim štabovima, u kojoj su se u tački»Taktika« nalazila detaljna uputstva:

»(...)i) treba uporno razvijati konspiraciju među

partizanima. Niko van čete ne sme da zna gdese nalazi logor čete, niti se pak strano lice smepustiti u logor ili njegovu blizinu. Kurire, hranui druge pošiljke treba primati daleko i na dru-goj strani od logora. Niko strani ne sme da znakoje će se akcije, gde i kada vršiti. Niko ne smeda zna kakav je unutrašnji život čete.«35

Mjere za čuvanje vojne tajne s vremenom su se,naročito u Sloveniji, sve više pooštravale. Tako se u»Naredbi br. 29 Štaba bat(aljona) Miloša Zidanšeka«od 16. jula 1942. kaže:

»Dne 13. jula izvršena je smrtna kazna nadpartizanom Logarščekom jer je po Babnom po-lju pričao civilima kad će biti napad na Drage.S tim je izvršio izdaju koja se po partizanskomzakonu kažnjava smrću.«I na kraju:

»Zato što ne znate za nikakvu konspiraciju iklepetate kao stare babe bio sam prisiljen da seposlužim krajnjim sredstvima. Za svaku novostkoja se dogodi u logoru civili saznaju prije me-ne. Posljednji put, kada sam bio kod sestre, pita-

la me je da li se stvarno to i to dogodilo, o če-mu ja nisam pojma imao. O svemu sam saznaotek narednog dana iz četnih izvještaja. Zbog to-ga sam u svim selima organizovao obavještajnuslužbu pa će svaki partizan za najmanji prestupbiti, po partizanskom zakonu, pozvan na odgo-vornost i za svaki prestup najstrože kažnjavan.«36

O tome kako su neki partizanski štabovi u Slavo-niji već sredinom 1942. godine shvatili neophodnostrigoroznog čuvanja vojnih tajni govori izvještaj Štaba3. bataljona 1. NOP-odreda 3. operativne zone o sta-nju, radu i akcijama jedinice od 20. jula do 2. avgusta1942. godine:

»Dragi drugovi!

Tražite od nas da vam podnesemo izvještajdetaljan i iscrpan od dana formiranja bataljona,kako o akcijama tako i o prosvjetnom radu.

Pošto izvještaje iz četa nismo čuvali iz čistokonspirativnih razloga, stoga vam i ne možemoposlati tačan izvještaj. Poslaćemo vam nekoliko,ukoliko se sjećamo, glavnih akcija.«37

7/17/2019 pob2


Dakle, da bi očuvali vojne tajne štabovi partizan-skih bataljona u Slavoniji čak su uništavali izvještajekomandi svojih četa!

U vezi s čuvanjem tajnosti i postupkom prema ci-vilima koji su slučajno primijetili pripreme za akcijuneke partizanske jedinice, Glavni štab NOP-odredaSlovenije poslao je 16. septembra 1942. »Štabovimabrigada: Toneta Tomšiča, Matije Gupca i Ivana Can-kara« sljedeću direktivu:

»IV. Bataljoni i čete treba da se kreću krajnjekonspirativno. Dolazak i pravac odlaska trebabezuslovno da ostanu neprimjetni za civilno sta-novništvo; slučajne svjedoke treba zadržati u lo-

gorima do završetka akcije.«38

U direktivnom pismu Pokrajinskog komiteta KPJza Makedoniju, dostavljenom partijskim organizacija-ma u partizanskim jedinicama 25. 9. 1942, ubrzo posli-

je dolaska instruktora CK KPJ Dobrivoja Radosavlje-vića u Makedoniju, našao se, u 7. tački II poglavlja, iovaj tekst:

»Povesti najljuću borbu protiv nekonspirativ-nosti i blebetanja (kako u radu četa, tako naro- čito u odnosu na partiske organizacije u pozadi-ni koje mnogo stradaju zbog nekonspirativno-sti).«39

I u okružnici Pokrajinskog komiteta KPJ za Make-doniju »O vojno-revolucionarnom radu«, poslanoj

istoga dana, 25. 9. 1942. godine, »svim okružnim i me-snim komitetima, mesnim povereništvima i partijskimkomitetima u partizanskim odredima«, na kraju seizričito naglašava:

»Ovaj materijal treba dobro da se prouči iproradi da bi se mogao sprovesti u život i pre-neti na druge drugove. Eventualno napraviti ikonspirativne pribeleške. Ni u kom slučaju nesme se čuvati. Pošto se proradi - uništiti ga.« w

Ponekad su i u toku neke vojne operacije preduzi-mane mjere za očuvanje tajnosti slične onoj koju na-lazimo u Zapovijesti Štaba 8. NO-brigade Hrvatske od1. novembra 1942. za napad na Bihać, a koja glasi:

»12) Prije izvršenja napada brigade će hvatati

sve civile na koje naiđu i držati ih do kraja ak-cije.«41

Prema sačuvanim dokumentima, vrhovni koman-dant Tito prvi je put dao konkretna uputstva o čuva-nju vojne tajne u naređenju »(Glavnom) Štabu hrvat-skih partiz(anskih) odreda« prvih dana novembra1942. godine. U njemu je stajalo:

7/17/2019 pob2


»1) Svako naređenje operativne prirode jestrogo povjerljivo. Za njegovu sadržinu moguznati samo odgovorne starješine i niko više. Sa-držaj naređenja izvršioci mogu saznati nepo-sredno pred samu akciju. Više se ne smije doga-đati da se operativna naređenja čitaju i razra-đuju pred raznim štapskim osobljem.

(...)3) Komandanti i politički radnici moraju na

pogodan način saopštiti ljudstvu štetne posljedi-ce odavanja vojnih tajni (jačina i stanje jedinice,rasporedi, pokreti, namjeravane akcije, stanjeoružja i municije). Partizane treba poučiti kako io čemu mogu razgovarati sa stanovništvom. Isto

tako skrenuti im pažnju na vojničko držanje iponašanje pred narodom.«42

Postupajući po Titovoj napomeni u postskriptumucitiranog dokumenta: »Dostaviti svim svojim brigada-ma i ustanovama«43, Glavni štab Hrvatske proslijedio

je to Titovo naređenje podređenim štabovima svojom»Naredbom br. 24« od 11. novembra iste godine.

U »Uputu za obavještajnu službu«, koju je Tito pot-pisao u drugoj polovini novembra iste godine, Sekcijiza kontrašpijunažu dodijeljena je i ova dužnost:

»Vaspitno djelovati na mase da se stanje onašoj vojsci i njenim operacijama ne iznosi na

javnost da ne bi neprijateljski agenti na osnovutih nenamjerno iznijetih podataka mogli prezre-

ti naše dalje namjere. Samo zvanične radio-vije-sti i ostali vojni izvještaji koji se u ovome smislunaročito izdaju mogu se objaviti i saopštiti do-tičnom stanovništvu.«44

Zatim je u istom uputu, u tački »9) Prenošenjeizvještaja*, rečeno:

»Pri prenosu — dostavljanju izvještaja trebauzeti najsigurnije i najpouzdanije kurire, ljudevješte i okretne, koji se znaju snaći u svakoj si-tuaciji. Kuririma tačno označiti postupak u slu-čaju nailaska neprijatelja ili ako budu napadnu-ti, kako izvještaj da unište ako budu bili prinu-đeni da padnu u ruke odnosno da polože svojživot za izvršenje zadatka. Pri ovome treba uzeti

kao pravilo da kurir može pasti u ruke neprija-telju ili poginuti, ali obavještajni izvještaj morabiti uništen i ne smije doći do ruku neprijatelja.

Prenošenje izvještaja na neoslobođenoj teri-toriji predstavlja osobite teškoće. Zato treba pre-dvidjeti sve mjere bezbijednosti i sigurnosti do-

7/17/2019 pob2


stavljanja izvještaja. Svi su izvještaji strogo povjerljive prirode i uvijek ih dostavljati u zatvore-noj koverti (ako su pismeni).

Ovaj uput je strogo povjerljive prirode i do-kumenat trajne vrijednosti i ne smije pasti u ru-ke neprijatelju.«45

Pridržavajući se dosljedno tih Titovih direktiva, za-mjenik načelnika Vrhovnoga štaba Velimir Terzić upopratnom pismu, upućenom 25. decembra 1942. godi-ne Antifašističkom narodnom vijeću, uz pregled re-organizacije Vrhovnoga štaba kaže i ovo:

»Svu poštu namenjenu za operativni i obave-štajni otsek Vrhovnog štaba, dostavljati na adre-su s oznakom i to, za operativni otsek »za QP-o«

a za obaveštajni otsek »za OB-o«.Sva pošta adresovana Vrhovnom štabu je poverlji-ve prirode i mora biti spakovana, a pismo dostavlje-no u zatvorenoj koverti.

Priloženi pregled je dokumenat strogo poverljiveprirode i ne sme pasti u ruke neprijatelju.46

U brošuri s naslovom »Partizanski politkomesar«,pisanoj u decembru 1942. godine, Dušan Kveder, poli-tički komesar II grupe NOP-odreda Slovenije, koja jedjelovala u Štajerskoj, na području priključenom Nje-mačkoj, znatnu je pažnju pridao i pitanju konspiraci-

je odnosno čuvanju vojne tajne:»Konspiracija. Pomanjkanje konspiracije je

sveopći nedostatak naših jedinica.(...) Mnoga na-

ša dragocjena skladišta su propala jer je previšeljudi znalo za njih, jer su za njih znali ljudi kojis njima nisu imali nikakvog nužnog posla, ili suza kurire bili izabrani i nedovoljno provjerenipartizani. Mnogi naši povjerljivi ljudi u selimaili pristalice OF bili su uhapšeni jer su za njihznali svi pripadnici jedinice. Treba uvesti pravi-lo da se za povjerljive poslove uvijek upotreblja-vaju najstariji i najprovjereniji partizani. Osim uiznimnim slučajevima treba izbjegavati praksuda te poslove obavljaju novajlije. Medu povjerlji-ve poslove spadaju: kurirski aparat s javkama(u prvom redu s višim jedinicama), veze s teren-skim organizacijama i povjerenicima u selima,

veze sa skladištima itd.Previše se dosada brbljalo o stvarima koje su

vojna tajna. Tako su partizani često još mnogoprije polaska u akciju znali za cilj pokreta. Suvi-še često se to razglasilo čak i medu stanovni-štvom. (...) Jasno je da je takva praksa jako

7/17/2019 pob2


olakšavala rad špijuna. Treba strogo zavestiprincip da pojedine stvari znaju samo oni kojina njima rade. Zato se pak treba boriti u dvapravca: a) protiv klepetanja: neka svako drži zasebe i neka poštuje vojne tajne, naročito koman-dni kadar i kuriri; b) protiv radoznalosti: nekase svak interesuje samo za stvari koje se njegatiču. - Jako bi bilo štetno, na primjer, ako bisvaki partizan znao za štab bataljona, odreda,grupe ili čak za glavni štab. Ljudstvo jedinica istanovništvo ne smiju znati ni za približan polo-žaj štabova. Poznato je koliko se okupacionevlasti trude da udu u trag našim rukovodstvimai da ih unište.

Dosad je i previše bilo nekontrolisanih vezapartizana sa stanovništvom, posjeta u logorima,dopusta, pismenih veza itd. Jasno je da špijunmože iskoristiti takve pukotine da prodre s vre-mena na vrijeme do svoga poslodavca i obrat-no. Pod okolnostima kakve su u Sloveniji podnjemačkom okupacijom treba uopće zabranitisve posjete logoru. Odlaske na dopust rođacimatreba ukinuti. Zabranjeno je svako nepotrebnodopisivanje s rođacima i prijateljima. U ne-ophodnim slučajevima takva pisma moraju pro-ći cenzuru političkog komesara i biti poslanasamo po pouzdanim osobama. Zabranjeno je upismima spominjati bilo kakve stvari koje se od-

nose na vojnu tajnu i koje bi mogle koristiti ne-prijatelju u vojničke ili agitacijske svrhe. Dopu-šten je, međutim, političkopropagandni sadržaj.

Do sada smo i suviše malo podučavali parti-zane o tome kako treba da se drže pred neprija-teljem. Svakom pojedincu moramo snažno učvr-stiti volju da se nikada živ ne preda neprijatelju,a istovremeno mu treba predočiti svu sramotu ibeskorisnost izdajničkog ponašanja pred nepri-

jatel jem. Ako se partizan pak nađe u zarobljeni-štvu, pred protivnikom mora znati samo za bor-bu, nikada za kapitulaciju i kompromis. Ništane smije da prizna niti da se kaje zbog svojedjelatnosti. Mora znati da izdrži sve tjelesne

muke, mora također da bude dorastao 'trikovi-ma' s kojima neprijatelj pokušava da izvuče odnjega priznanja. Zarobljeni partizan od neprija-telja može očekivati samo smrt, zbog toga nekata smrt bude časna i dostojna naše borbe.

Svom ljudstvu treba podrobno objasniti zna-

7/17/2019 pob2


čaj konspiracije. Potrebno je uvesti stalno među-sobno ispravljanje svih nedostataka u konspira-ciji.«47

Kako se u partizanskim redovima sve ozbiljnijeshvatala neophodnost čuvanja vojnih tajni svih vrsta,ilustruje i izvještaj Oblasnog komiteta KPJ za Herce-govinu Centralnom komitetu KPJ od 3. decembra1942, u kojemu su se našli i ovi reci:

»Jedan drug, član naše Partije, iz dobrona-mjernosti, misleći da će na taj način više moćikoristiti Partiji, otišao je za obavještajca tajneitalijanske službe OVR-a. To je čovek koji je dokraja odan Partiji i ima uslova da odgovori tomzadatku. On se preko stolačke partijske organi-

zacije već povezao s nama i u tom smislu zatra-žio direktive. Budući da mi o tome nismo imalinikakvoga izveštaja i smatramo da je taj posaoodvojen od Partije, tražimo od vas direktivu štada radimo sa tim drugom. Mi ćemo druga i da-lje držati na vezi. Napominjemo, da bi drug mo-gao dobiti od Italijana razne podatke koji bimogli biti dragoceni izvor našoj obaveštajnojslužbi, a koji ne bi bili lokalnog karaktera.«48

CK KPJ, odnosno Tito, poslao je iz Ostrošca kodBihaća 17. januara 1943. godine Oblasnom komitetuKPJ za Hercegovinu opširno pismo u kojemu je, po-red ostaloga, odgovorio i na pitanje šta da se uradi sdrugom koji je postao agent Ovre:

»Budite oprezni prema drugu koji je bez zna-nja i pitanja Partije pristupio u tajnu talijanskuobavještajnu službu. Njegove veze i velike mo-gućnosti treba iskoristiti. Ali je najbolje prebaci-ti ga na vojnu liniju i tako sprečiti eventualnuprovalu partijske organizacije.«49

Redakcija Titovih Sabranih djela uz taj pasus Tito-va pisma Oblasnom komitetu KPJ za Hercegovinudala je samo napomenu:

»Priređivač nije mogao ustanoviti na koga seovo odnosi iz partijske organizacije Hercegovi-ne.«50

Premda smo pronašli pismo nakon kojega je uslijedio citirani Titov odgovor, ni mi nismo mogli da

utvrdimo ko je bio »jedan drug, član naše Partije« i»do kraja odan Partiji« koji je »iz dobronamjernosti...otišao za obavještajca tajne italijanske službe OVR-a«.Njegovo je ime izgleda, ostalo »vojna tajna« do dana-šnjih dana. Logično je da u tim okolnostima ne može-mo baš ništa reći o tome je li s njim postupljeno pre-

J

7/17/2019 pob2


ma Titovoj direktivi, je li on, kako i koliko, svojimobavještajnim radom doprinio narodnooslobodilač-kom pokretu. Međutim, u ovom, kao i u nizu drugihslučajeva kada je u pitanju obavještajna služba, nevrijedi latinska izreka »Quod non est in Charta, nonest in mundo« (»Što nije zapisano na papiru, nije seni dogodilo«).

Pojam vojne tajne u partizanskom ratu bio jemnogo širi i obuhvatao je mnogo više kategorija odonih koje su obavezne u uslovima regularnog ratova-nja. Tako su u partizanskom ratu vojna tajna bili čaki najosnovniji lični podaci (ime i prezime) pripadnika

partizanskih formacija. Na primjer, Mujo Delić, boracPrvog banjalučkog partizanskog odreda, opisujući po-lazak u prvu akciju — napad na žandarmerijsku ka-sarnu u Krupi na Vrbasu 2. avgusta 1941, piše:

»Prije polaska, uništili smo legitimacije i rad-ničke knjižice, već šta je ko imao, da neprijatelj,u slučaju da neko od nas pogine a mi ga nemognemo izvući, ne bi mogao utvrditi njegovidentitet.«51

Bila je to mjera opreza da okupatorske i kvislin-ške vlasti ne bi preduzimale odmazde prema članovi-ma partizanskih porodica koje su živjele na okupira-nim područjima i da se njihova propaganda ne bimogla koristiti imenima palih komunista i drugih

antifašista za zastrašivanje i demoralizaciju pristalicanarodnooslobodilačkog pokreta. Prikrivanjem pravihimena komandnog kadra i boračkog sastava koji jedošao s okupiranog teritorija otežavani su i prodorineprijateljskih obavještajnih službi na oslobođeni te-ritorij uopće, posebno u partizanske redove. Naime, utakvim uslovima neprijateljski agenti nisu znali nakoga mogu naići nakon dolaska u neku partizansku jedinicu, da li će to biti neko ko ih otprije poznaje ipred kim će njihova legenda - izmišljena priča orazlozima bjekstva iz grada ili neprijateljske jedinice- u mahu pasti u vodu!

U nekim su partizanskim odredima preduzimane ipomalo neobične mjere kada je trebalo očuvati taj-

nost identiteta njihovih boraca. Tako su RasinskomNOP-odredu, koji je 1941/1942. djelovao u okolini Kru-ševca, svi borci dobivali brojeve. Opisujući slučaj bor-ca Ćazima Mehmedovića, partijski rukovodilac odre-da Desimir Jović Ciča za njega kaže:

»U Rasinskom NOP odredu nosio je broj 103

7/17/2019 pob2


jer su u to vreme borci iz konspirativnih razlo-ga vođeni po brojevima.«52

Štab gerilskih odreda za srez Korenicu i okolinuzbog vrlo očitih razloga smatrao je potrebnim daupozori podređene jedinice na potrebu zaštite tajnostiidentiteta svojih boraca, pa je 16. septembra 1941. go-dine u »Naredbi br. 2« napisao i ovo:

»Isto tako je potrebno suzbijati špijunažu, jerće neprijatelj pokušati na sve moguće načine dadokuči sve naše tajne. U slučaju da pokuša tra-žiti neke pojedince, nikako mu se ne smiju da-vati podaci o takovima, već se treba svak da po-služi izgovorom kao: 'Ne znam', 'odveli ga usta-še' ili 'Otišao u Srbiju' i slično. Sve su ovo

veoma važne stvari u našoj borbi, pa svaki onajkoji se ne bude strogo pridržavao ovih uputasmatraće se narodnim izdajicom, a poslovicakaže: 'Oprošteno je svima, samo ne izdajicama'.«53

Bilo je i drukčijih slučajeva, drukčijih situacija, ukojima se moralo paziti na to da identitet boraca bu-de vojna tajna i da se neprijatelju nikako ne dozvolida u nju pronikne. O jednom takvom slučaju, kada jenebudnost imala teške posljedice, govori Veselin Bu-latović. Opisujući oslobođenje Bijelog Polja u julu1941. godine, on dodaje i ovo:

»... niko se nije setio da zarobljenim italijan-skim oficirima oduzme foto-aparate. Pošto je bi-lo naređeno da se sa zarobljenicima ne postupa

grubo, da im se ne oduzimaju lične stvari — sa-tovi, nakit, novac i drugo — smatrali smo da tuspadaju i fotoaparati. Tako su italijanski oficiri,koji su bili smešteni u jednoj velikoj hotelskojsobi, sa prozora snimili veliki broj naoružanihustanika i aktivista iz mesta i sve što se dešava-lo prva dva dana u oslobođenom gradu. To namse kasnije, kada smo se morali povući iz BijelogPolja, teško osvetilo: prepoznavani su, hapšeni iinternirani učesnici u ustanku.«54

Nastojeći da se sačuva tajnost identiteta ustanikapartizana ponekad su preduzimane i mjere pretjera-nog opreza. Prema navodima Doke Pašajlića, to sedogodilo i prilikom likvidiranja ustaško-žandarmerij-

ske stanice u Lukavcu kod Nevesinja potkraj juna1941, pošto su posadu prethodno opkolili ustanici. Đo-ko Pašajlić kaže:

»Sa pretpostavkom da je jedna žena ĐurđaKerelj udata Grahovac, pomogla da dvojica oru-žnika pobjegnu iz ove opsade, te da je i prokazi-

7/17/2019 pob2


vala i neke ljude koji su imali oružje, odnosnoda je saradivala sa ustaškim oružnicima - išlose odmah na obračun i sa 'ustaškim špijunima'.

Tako je, pod tim pretpostavkama, Đurđa, i po-red toga što je imala sina i muža među ustani-cima likvidirana. Ovo je učinjeno zbog bojaznida bi se ustaše mogle opet vratiti u ovaj kraj, teda bi ustanici mogli biti poimenice otkriveniako bi Đurđu ostavili u životu. Tako je jadnaĐurđa, možda ni kriva ni dužna, radi eventu-alnog obezbjedenja - likvidirana.«55

Kada je Hasan Kikić, član KPJ i poznati predratninapredni književnik, mobilisan u domobrane tzv.NDH kao oficir, on je, poslije niza peripetija, uspio dase prebaci iz Sanskog Mosta na oslobođeni teritorijPodgrmeča, u Štab Prvog krajiškog NOP-odreda. Odtada se služio samo imenom Slobodan. Izvještavajući25. marta 1942. godine o njegovu dolasku Đuru Puca-ra Starog, člana PK KPJ za BiH, Veljo Stojnić, politič-ki komesar odreda, napisao je i sljedeće:

»Kada je došao ja sam ga postavio za zamje-nika pol-komesara u bataljonu s tim da piše saterena za 'Krajiški partizan'. Mislim da mu je toodgovarajući položaj. Govorio sam mu da bi tre-bao da radi pod svojim imenom ali kaže da bito dovelo u nezgodan položaj njegovu familijukoja živi u gradu.«56

Kikićeva se supruga tada nalazila u Zagrebu, gdje

je aktivno učestvovala u ilegalnom narodnooslobodi-lačkom pokretu. Premda bi za narodnooslobodilačkipokret, naročito u Bosni i Hercegovini, mnogo značiloda je Hasan Kikić kao partizan djelovao pod pravimimenom i prezimenom, njegovo je obrazloženje usvo-

jeno i do smrti je ostao Slobodan; ubili su ga četniciiz zasjede na Đurđevdan, 6. maja 1942. godine, u blizi-ni Skender-Vakufa.

Interesantan je i detalj koji nalazimo u proglasuNOO za Hercegovinu, izdatom odmah poslije izborneskupštine održane 17. aprila 1942. U 15. tački tih za-ključaka našli su se i reci:

»... U Narodno-oslobodilački odbor za Herce-govinu ušli su i pretstavnici poštenog hrvatskog

naroda, čija imena za sada zbog ilegalnosti dr-žimo u tajnosti.«57

U uslovima partizanskog rata i to je, eto, ponekadmoralo biti vojna tajna!

U jugoslavenskom partizanskom ratu još je jedanmoment ponekad, poglavito u prvom periodu ustan-

7/17/2019 pob2


ka, imao značajnu ulogu u čuvanju tajnosti osnovnihličnih podataka pojedinaca koji su se nalazili u parti-zanskim odredima ili rukovodstvima NOP-a na oslo-bođenom teritoriju: pojedini su komunisti Hrvati iMuslimani, pa čak i Židovi, našavši se na nekim pod-ručjima gdje su ustaše počinile velike zločine nadsrpskim življem, zbog nepovjerenja masa, podstreka-vanih od četničkih elemenata morali da prikrivajusvoj identitet i da uzimaju srpska imena i nadimke.

Tako su banjalučki prvoborci - Hrvati i Muslimaninosili nadimke Jegor (Zdravko Lastrić), Kost j a (DragoMažar), Pisar (Muhamed Kazaz), Mirko Novaković(Šefket Maglajlić)... Kada je u novembru 1941. Albert Trinki, Židov, upućen s banjalučkog sektora na sektorGlamoča, dobio je i novo ime i prezime: Marinko Ma-rinković.

A sarajevski je komunist Slaviša Vajner ubrzo na-kon izbijanja ustanka s nadimkom Čiča postao najpo-pularniji partizanski komandant na području Roma-nije pa i šire!

Mnogi partizanski komandanti i politički komesa-ri, kao i drugi rukovodioci narodnooslobodilačkogpokreta i KPJ, dugo su vremena bili postavljani naodgovarajuće dužnosti, a zatim su i sami potpisivaliizvještaje i naredbe, ali nadimkom ili lažnim imenomi prezimenom. Tako su »Odluku o odlikovanjima« od

14. juna 1942. za Izvršni odbor Osvobodilne fronte slo-venskog naroda potpisali Petar Kalan, Pavle Tratar,Gašpar Jernej i Andrej Hribar, a bili su to zapravo,istim redoslijedom; Boris Kidrič, Edvard Kocbek, To-ne Fajfar i Jože Rus.58 Malo kasnije, 1. oktobra 1942.godine, Izvršni odbor Osvobodilne fronte imenuje no-vi Glavni štab narodnooslobodilačkih partizanskihodreda Slovenije u sastavu: komandant Jernej Posa-vec, politički komesar Petar Kalan, zamjenik koman-danta Branko Hrast... A bili su to Ivan Maček-Matija,Boris Kidrič i Jakob Avšič!59 I komandant i političkikomesar Glavnog štaba Hrvatske služili su se u tokucijele 1941. i 1942. godine isključivo pseudonimima:Ivan Rukavina je bio Ivo Vladić, a Vladimir Bakarić

Vlado Katić.Pojedini rukovodioci NOP-a imali su i po nekoliko

pseudonima. Tako je Edvard Kardelj pisma Central-nom komitetu KPJ ili Vrhovnom štabu potpisivao kaoBevc, pisma slovenskom rukovodstvu kao Krištof, aradio-depeše Moskvi kao Birk.

7/17/2019 pob2


I Josip Broz se u toku NOR-a koristio trimapseudonimima: Edvard Kardelj i Ivo Lola Ribar usvojim pismima spominju samo — Starog, on se pot-pisuje kao Tito, a u vezama s Kominternom je - Valter.

Titov je identitet dugo bio prvorazredna vojna taj-na u koju su bezuspješno nastojale da proniknu kakoneprijateljske, tako i savezničke obavještajne službe.

Kada je Kominterna 13. februara 1942. godine pre-dložila Vrhovnom štabu da proglasom pozove narodeporobljene Evrope na organizovanje otpora naci-faši-stičkim okupatorima, a Tito ga sastavio i 6. marta po-slao, Kominterna je radiogramom od 10. marta, osimnekih manjih primjedaba na tekst, postavila i pitanjepotpisivanja tog proglasa:

»5) Ne bi li se mogli dati potpisi nekih člano-va Vrhovnog štaba?

6) Zašto se vi potpisujete sa 'Tito'? Nije li bo-lje potpisivati pravo prezime?«60

Sutradan, 11. marta, Tito je radiogramom poslaoimena sedmorice članova Vrhovnoga štaba, a za sebe

je javio:»Tito se sada ne može potpisivati pravim

prezimenom jer bi to dovelo do velike provale idovelo bi u opasnost živote mnogih ljudi u Hr-vatskoj. . ,«61

Pišući te retke, Tito je, očigledno, ponajprije misliona ljude s kojima je u toku predratnog ilegalnog ra-da tijesno saradivao i koji su se još uvijek nalazili u

okupiranim gradovima, a zatim i na svoju mnogo-brojnu rodbinu u Zagrebu i Hrvatskom zagorju.Interesantno je da se u Hronologiji (koju je Vojno-

istorijski institut u Beogradu izdao 1964. godine), na-vodi sljedeći podatak:

»Decembar p(očetak) - Na velikom narod-nom zboru u Cazinu govorio vrhovni koman-dant NOV i POJ Josip Broz Tito. Između ostalogon je prvi put javno izjavio da se zove JosipBroz Tito i da je radnik, Hrvat iz Zagorja.«62

General Hamdija Omanović, Cazinjanin, u člankuDrug Tito u Cazinu, objavljenom 1965. godine, piše da

je »zbor u Cazinu održan 22. decembra 1942. godine«,da su »deset hiljada Krajišnika srdačno (su) pozdrav-

ljali svog vrhovnog komandanta« i da je on kao »članOkružnog komiteta za Bihać« otvorio taj zbor. On pi-še i o sadržini Titova govora, ali ni jednom jedinomriječju ne spominje da se Tito tom prilikom predsta-vio svojim pravim imenom.63 Još je indikativniji jedannjemački dokument.

7/17/2019 pob2


U toku priprema četvrte ofanzive Štabu »zapovjed-nika njemačkih trupa u Hrvatskoj« bio je pridodat»specijalni komandos policije bezbjednosti i službebezbjednosti« pod komandom SS-majora Heinricha(Hajnriha), sa zadatkom da rasporedi ljude po štabo-vima njemačkih divizija i u toku operacije saslušavazarobljene partizane i na terenu prikuplja podatke opartizanima i njihovu vrhovnom komandantu Titu.Gestapovac Kuschel (Kušel), pripadnik tog komando-sa, bio je s njemačkim tumačem Schneiderom (Šnaj-derom) dodijeljen Štabu 369. legionarske, »vražje« di-vizije. U opširnom izvještaju što ga je dostavio 17. fe-bruara 1943. godine navodi da je sa Štabom 369.divizije od 1. do 3. februara bio u Cazinu. Spominjeda je »komunistički voda i vrhovni komandant parti-zana — Tito, pred oko 2 mjeseca govorio (je) na veli-kom zboru u Cazinu« i tom prilikom »izjavio da onnije Srbin nego Hrvat, da je osvjedočeni katolik, ro-dom s područja Međumurja na hrvatsko-mađarskojgranici«. Kuschel dalje piše da je jednoj djevojci po-kazao Titovu fotografiju i ona je potvrdila da joj jeon »poznat s velikog komunističkog zbora«. Ali, što setiče imena, Kuschel je saznao da je »Titovo pravo ime

Tihomir Tomčić«!

Ćudno je da ustaška i njemačka obavještajna slu-žba nisu saznale za Titovo ime ako ga je on izrekaona cazinskom zboru pred desetak hiljada ljudi. A dani mnogo kasnije one to nisu znale, potvrđuje i poda-

tak da se njemački policijski ataše u Zagrebu HansHelm 17. septembra 1943. interesovao kod »hrvatskepolicije da li Tito ima rođaka i gdje oni stanuju«. DrBenak, u to vrijeme šef političkog redarstva (OdsjekB-I) u Glavnom ravnateljstvu za javni red i sigurnosttzv. NDH, rekao je da »nije poznato i nije se mogloustanoviti da li Tito ima rođaka u Hrvatskoj. U Za-grebu svakako ne postoji nijedan.«

Pet dana poslije tog razgovora (22. 9. 1943), Zagrebsu napustili Titovi sinovci Branko i Vlado Broz i otišliu partizane. Početkom marta 1944. godine Helmu jedošao u ruke zaplijenjeni dopis Štaba 13. proleterskebrigade »Rade Končar« od 4. januara 1944. godine —popratni akt o upućivanju Vlade i Branka Broza Šta-

bu Prvog proleterskog korpusa - i Helm se obratiodru Benaku za objašnjenje. Uslijedio je kratak odgo-vor da tada »Titova ličnost nije bila identificirana«!64

7/17/2019 pob2


Nastojanja da se sačuva tajnost osnovnih ličnih

podataka ustanika partizana da bi se zaštitile njihoveporodice i bliža rodbina na dohvatu okupatorskih ikvislinških jedinica i policijskih službi, bila su i te ka-ko opravdana. To potvrđuju mnogi neprijateljski do-kumenti. Tako je u »Naputku za poduhvate protiv po-bunjenika«, koji je izdao Glavni stožer Ministarstvahrvatskog domobranstva 9. decembra 1941. godine,stajalo da »radi što uspješnijeg suzbijanja akcija po-bunjenika« radi represalija treba obavezno uzimatitaoce.

»Za taoce treba uzimati ljude ugledne i oduticaja« — kaže se doslovno u ovom dokumen-tu. — »Prvenstveno se uzimaju iz obitelji i rodbi-ne pobunjenika — njihovih najmilijih i najdra-žih.«65

Kakve su posljedice ponekad imale ustaške repre-salije nad porodicama lica za koja je utvrđeno da senalaze u redovima ustanika, pokazuje i sljedeći slu-čaj. U ustaničkoj grupi koja je potkraj 1941. izvršilanekoliko akcija na području kotara Garešnica nalaziose i »Kukić Milorad, seljak grko-istočne vjere iz Kuti-nice«, kako su ga registrovale ustaške vlasti. U svom»mjesečnom izvještaju o obćoj političkoj situaciji« zadecembar 1941. godine, koji je Kotarska oblast Gare-šnice poslala Velikoj župi Bilogora u Bjelovaru, bilisu i ovi reci:

»Dana 30. prosinca 1941. g. navedeni KukićMilorad prijavio se sam ovoj kotarskoj oblasti snamjerom, da time spasi svoju obitelj tj. ženu idvoje djece, koja je uhićena čim je ustanovljeno,da se isti nalazi u navedenoj četničko-komuni-stičkoj bandi. Na saslušanju kod ove kotarskeoblasti Kukić Milorad nije ništa priznao, ali suga teretili sa svojim iskazima Ernst Petar, Beck

Johan i Beck Heinrich svi iz Male Bršljanice,kojima je Kukić Milorad oduzeo puške 18. pro-sinca 1941. godine.«66

Pozivajući se na »Zakonsku odredbu o suzbijanjunasilnih kažnjivih čina proti državi, pojedinim osoba-ma ili imovini« od 20. jula 1942. godine, Velika župaPosavje 31. avgusta izvještava Ustaški stožer o akciji

partizana Trećeg odreda 3. Operativne zone NOP-odreda Hrvatske na području Županje i, navodeći po-imence ko se sve nalazi »među odmetnicima«, javljada su »pritvoreni (su) članovi obitelji navedenih od-metnika te se još i sada nalaze u uzama oblasti«.67

Budući da se po istoj »Zakonskoj odredbi« postupalo i

7/17/2019 pob2


u ostalim »velikim župama« tzv. NDH, jedna naredbaŠtaba 3. operativne zone NOP-odreda Hrvatske(Slavonija i Srijem), dostavljena 29. septembra 1942.štabovima podređenih odreda, izaziva čuđenje i nedo-umicu. Naime, ta je naredba glasila:

»Partizanska imena, koja su u izvjesnim kon-kretnim političkim i vojnim uslovima bila ne-ophodna nužnost, danas na ovom stupnju našegvojnog razvoja, postaje okov koji prelazi u ruglo,a što neprijatelj može i već koristi u svojoj pro-pagandi u borbi protiv nas.

U vezi s tim odmah izdajte naređenje svimštabovima i četama da partizani svoja partizan-ska imena zamjene svojim pravim imenom i

prezimenom.Neki od naših rukovodećih drugova zadržatće i dalje svoja partijska imena, a zašto imaopravdanih razloga.

Na znanje i poslije izvršenog ovom štabu naizvještaj. 1

Politkomesar KomandantGašpar (Karlo Mrazović) v. r. Grga (Jankes)

v.r.«88

Tu je naredbu Štab 3. zone najvjerovatnije izdaona svoju ruku jer ni u jednoj naredbi Glavnog štabaHrvatske u periodu 1941. i 1942. godine nema ni riječio napuštanju pseudonima. Uostalom, politkomesarzone potpisao ju je pseudonimom, a komandant samo

imenom! Prema nizu indicija, ta naredba nije provo-đena. To potvrđuje i Vicko Antić, komandant Psunj-skog NOP-odreda. Upoznat s naredbom, izjavio jeautorima:

»Nikada nisam čuo za ovu naredbu. Moje jemišljenje da ona nije sprovođena u život.«69

Dok je njemački okupator svoje represivne mjereostvarivao sam ili preko svoje ustaške marionete tzv.NDH, talijanski je okupator te poslove zadržao isklju-čivo za sebe i provodio ih krajnjom genocidnom su-rovošću.

U toku pregovora o razmjeni zarobljenika, vođe-nih u januaru 1942. godine, komandant talijanske di-vizije »Pusteria« Giovanni Essposito (Đovani Espozito)

dostavio je Štabu Durmitorskog NOP-odreda pismopuno otvorenih prijetnji:»Oslobodite odmah naše zarobljenike bez

prethodnih uslova. U Pljevljima se nalaze poro-dice sledečih partizana... Porodice ovih partiza-na su u mojim rukama, i biće odmah, ako se za-

7/17/2019 pob2


robljeništvo Alpinaca produži, internirane u Al-baniju. Znate kolika su sredstva represalija umojim rukama. Kod svih vaših palih, u napaduna Pljevlja, nađeni su spiskovi sa imenima mno-gobrojnih komunista došlih u Pljevlja 1. decem-bra sa svih strana Crne Gore i Sandžaka. Većideo tih komunista ima porodice na teritorijikontrolisanoj od naših komandi...«70

Prijetnje generala Essposita nisu ostale pra-zna slova na papiru!

Guverner Dalmacije Giuseppe Bastianini(Duzepe Bastijanini) je, na primjer, 7. juna 1942.godine pozvao sva lica iz provincije Zadar kojasu se »pridružila pobunjenicima« da se do 22. ju-

na vrate svojim kućama, zaprijetivši da poslijetog roka takva lica, »čim budu uhvaćena, bit ćebez daljnjega strijeljana«, njihove obitelji »sma-trane taocima«, a njihova imovina konfiskovana.71

Izvještavajući 23. juna 1942. Ministarstvo unutra-šnjih poslova Italije da rok postavljen tom naredbomubrzo ističe, guverner Dalmacije »predviđa da seuhapse svi članovi porodica najpoznatijih rukovodila-ca koji se nisu odazvali pozivu«, te da je »s obziromna nemogućnost da se ove porodice upute u koncen-tracione logore na Poluotoku (u Italiju - primj. auto-ra) ili u već prepune mjesne zatvore«, da je »za ovepotrebe (je) predviđen otok Molat (provincija Zadar) sbarakama za smještaj 1000 osoba, koji će funkcionira-

ti kao koncentracioni logor. . ,«72

Već 23. jula iste godine zadarska komanda karabi-njera izvijestila je da je parobrodom »Viotti« u kon-centracioni logor Molat otpremljeno:

»— muškaraca 12 — žena 44 — djece od jedne do deset godina 15 — dječaka i djevojčica od 11 do 18. god(ina)

27.«73

Zatim su slijedili novi i novi transporti...

Dvadeset prvog marta 1942. godine u sukobu s

Kalničkim partizanskim odredom ustaše i domobraniuspjeli su da ubiju četvoricu i zarobe trojicu partiza-na. U neprijateljskom dokumentu u kojemu se govorio toj akciji stoji:

»Iz spisa kod njih pronađenih, a naročito izpronađenog prozivnika, vidi se da se u bandinalaze slijedeća lica:«74

7/17/2019 pob2


Slijede nadimci, a u nekim slučajevima i pravaimena i prezimena 37 boraca i rukovodilaca Kalnič-kog partizanskog odreda.

Osim »spisa* i »prozivnika« pronađenih kod pogi-nulih i zarobljenih partizana, neprijatelj je od zaro-bljenika i svog agenta »Bore«, ubačenog u KalničkiNOP-odred, dobio niz podataka o »partizanskim sa-radnicima« i preduzeo opsežnu akciju hapšenja. S timu vezi, spomenuti neprijateljski dokument završavariječima:

»Isto tako uhićen je i nalazi se u uzama Ko-tarske oblasti u Ludbregu Koloman Baranu,student tehnike, rođen 1919., sin Bele iz Ludbre-ga, vrlo inteligentan i vrlo opasan intelektualni

komunistički voda.«75

Kolomana Baranu, odnosno Barany, člana Okru-žnog komiteta KPH Varaždin i Kotarskog komitetaKPH Ludbreg, uhapšenog 30. marta 1942. godine,78 Po-kretni je prijeki sud u Zagrebu 24. juna iste godineosudio na smrt, a presuda je izvršena deset dana ka-snije, 4. jula. U toku istrage Koloman Barany je do-znao mnoge činjenice i uočio niz nedostataka upravona planu čuvanja vojnih tajni u partizanskim redovi-ma. Ta svoja saznanja i iskustva iznio je u pismu na-pisanom 24. juna, koje je doslovno glasilo:

»Dragi... (ime precrtano - primj. autora)Danas je protiv mene kod pokretnog prije-

kog suda izrečena smrtna osuda. U vezi s tim

mogu da Ti javim da sam ju potpuno hladno-krvno saslušao.

Iz Bjelovarske istrage (od konca travnja do20-VI-42) izvukli smo slijedeća dragocjena isku-stva:

a) Radi toga što su se drugovi povjeravalipartizanima, iznašali im sastav i način organi-zacije imena ljudi i kuća kod kojih se spavalo it.d. pala je ili djelomično uništena organizacijau slijedećim mjestima i okruzima.

1) Kotarevi: Ćazma, Ivanić, Križevci, Vara-ždin, Dugo Selo, te mjesta: Dubrava, Osek (Voja-kovački Osijek — primj. autora), Lipovčani, Ša-rampovo, Kučan Gornji i Donji, zatim je palo iLudbreško pravoslavlje.

2) Znali i provalili kuće: Ludbreg: Dojčić,(Majzec Franjo) Petković Stjepan, a Kos Drago jeiznio čitav sistem snabdijevanja u pravoslavnimselima (Slično je bilo i u Dubravi i u Zagrebu).

(...)

7/17/2019 pob2


4) Medu partizanima bilo je i djece, tako suiz II čete bila uhapšena dvojica koji su ispričalibrojno stanje, način i kuće kod kojih su se snab-djevali, naoružanje, namjeravane akcije, lozinkui t.d.

b) Zaključak1) Partizani se ne bi smjeli bez osobite potre-

be primati u privatne kuće. A kada bi se prima-li, trebali bi da po mogućnosti dolaze noću, dane vide sve ukućane, da neznaju za njihova pre-zimena i imena. Ako to neznaju nemogu da ka-žu na istrazi u čijoj su kući ili klijeti bili sakriveni.

2) Ne bi smjeli znati prava imena ljudi iz or-ganizacija (dakle u saobraćaju s partizanima

nadimci), a za vezu treba da služe po mogućno-sti uvijek isti ljudi bez ikakove neposredne prat-nje.

3) Ako je ikako moguće po hranu ne bi smje-li zalaziti u kuće i sela. Hrana i ostale stvarimorale bi se u šumi ili gdje drugdje na ugovo-renom mjestu sakriti. Po mogućnosti nitko izmjesta ne bi smio da bude viđen.

4) Ako bi ljudi iz odreda dolazili u dodir samještanima s kojima se poznaju, morali bi dašute o njihovim imenima.

5) Mi smo se u Bjelovaru saglasili da bi bilozgodno da se u logor partizana dolazi maskira-no i to svako lice iz mjesne organizacije, tako

da se ne bi po opisu moglo saznati tko je. Istobi za partizane (ptz) moralo biti svejedno, i ne bitrebali da znadu da li govore sa sekretarom iličovjekom za vezu.

6) Ptz. ne bi smjeli znati baš ništa o organiza-ciji, o njenoj rasprostranjenosti, o imenima sela,o ljudima koji sudjeluju, o prilikama rada, pa o

jačini (broju) ljudi, o sektorima, pa čak niti o na-oružanju.

7) U ptz. logor ne bi smjelo da uđe niti jednolice iz mjesta bez osobite potrebe. Razgovori idogovori bi se morali voditi izvan logora. Na tajbi se način izbjeglo da se u javnosti i među dru-govima sazna za blizinu ptz. logora. Izbjegavati

treba da ptz. dolaze na sastanak u selo ili osam-ljenu kuću.

8) Kod prehranjivanja nebi strani ptz. trebalida znadu u kojem su se selu najeli. Domaći ptz.trebali bi to uvjek tako izvesti.

9) Radi toga što nisu postojala unapred

7/17/2019 pob2


spremljena spremišta hrane u prirodi, ptz. sunepotrebno zalazili u sela!

10) Kako je po povlačenju Kalničkog odredaod Jasenovog brda 19-111-42 vlastima pala u ru-ke cijela arhiva odreda, i mnoge druge stvari tosmo se saglasili:

- pojedinci ne bi smjeli kod sebe imati legi-timacije (Božo), listove (Kaiman), rublje i rupčićesa monogramima.

— odred ne bi smio imati spiskove iz kojegabi se vidilo brojno stanje, imena, nadimci, na-oružanje, stanje ranjenih i gdje su pohranjeni.Potvrde, pak posjetnice, fotografije skupina i po-

jedinaca, knjige sa potpisima i t.d.

Da se to spriječi potrebno bi bilo sprovestilični pretres i pretres stvari svih pojedinaca.

11) Ptz. ne bi smjeli da znadu da je Kaimanza 340 Kn jedanput u Varaždinu kupio lijekove,a niti to kod koga su i na koji način nastaleapoteke.

12) U odredu se ne bi smjeli iznašati (jedandrugome) nikakove stvari iz svoga mjesta. No uKalničkom se odredu znalo vrlo mnogo (toga).«77

Taj potresni dokument, pismo na smrt osuđenogkomunista koji je bio svjestan šta ga očekuje, sadrža-vao je zaista dragocjena upozorenja o tome šta svemora biti vojna tajna na teritoriju kakav je bio onajna kojemu je u proljeće 1942. godine djelovao Kalni-čki NOP-odred. Istovremeno, dana su uputstva kakočuvati te tajne.

Da se i nehotice moglo doći do važne »partizanskevojne tajne«, pokazuje slučaj koji je naš poznati glu-mac Vjeko Afrić opisao u svojoj knjizi U danimaodluka i dilema. Govoreći o odlasku grupe pozorišnihradnika i glumaca (Ivka i Joža Rutić, Žorž Skrigin,Salko Repak, Milan Vujanović, Zvonimir Cvija i Vje-koslav Afrić) 22. aprila 1942. godine, iz Zagreba naoslobođeni teritorij preko Donjih Dubrava, na želje-zničkoj pruzi Zagreb — Ogulin - Rijeka, on govori o

konspiraciji kojom je bilo obavijeno to putovanje, spo-minjući usput i to da su neki od njih imali, za svakislučaj, spremnu priču, zapravo legendu, o tome kakoidu u nabavku živežnih namirnica. Lozinka pomoćukoje je grupa trebalo da se poveže s aktivistom NOP--a na željezničkoj stanici Donje Dubrave bila je »voj-

7/17/2019 pob2


na tajna« koju je znao samo voda grupe glumac JožaRutić. Međutim, dogodilo se nešto nepredviđeno...

»Na pustom peronu« - piše Vjeko Afrić -»bili smo jedini putnici. (...) Gazeći po tim šina-ma, prelazili smo s koloseka na kolosek. Čassmo sledili Jožu kao vođu puta, a čas smo gaopet preticali. (...) Odjednom spazih kako se iza

jednog ugla pojavio neki čovek. (...) Uniformisa-ni čovek se uputio ravno nama u susret. (...) neznajući naprosto šta bih mogao u takvoj prilicida kažem, ja sam, kad nam je ovaj nepoznat čo-vek prišao sasvim blizu, zapitao Salka:

— A ima li Gojko mesa?Nemam pojma kako mi je upravo to ime pa-

lo odjednom na pamet. (...) Čovek koji nam jedošao u susret srdačno nam se nasmejao i vrloljubazno odgovorio:

— Da, ima Gojko mesa. Tu je Gojko odmahpreko ceste. Čeka na vas.

Ostao sam zabezeknut... Bio je to neki do-mobran veoma simpatične fizionomije, veselaokrugla lica s brčićima. Pravi veseljak.

Prešli smo tako šetajući nekoliko stotina me-tara, kad iz jedne kuće, na pedesetak metaraispred nas, iskoči jedna grupa domobrana... Mismo im pokazali svoje legitimacije i propusnice,koje oni nisu detaljnije razgledali. Svi su namonda salutirali i poželeli nam i srećan put ...prišao mi je Joža... Posle kraćeg uvoda otvore-no me je zapitao:

— Reci mi bez sustezanja, jer mi smo sadatako reći već u partizanima, otkuda si saznao zanašu lozinku? Ko ti je rekao?

— Kakvu lozinku? - začudio sam se. — Janišta ne znam.

— Pa ti si onom činovniku, našoj vezi, rekaolozinku.

— Šta sam rekao? — Pitao si ga, ima li Gojko mesa, a to je bila

naša lozinka.Opšta preneraženost. (...) Ja stvarno nisam

pojma imao ni o kakvoj lozinki. Niti sam ni usnu slutio da bi onaj čovek mogao da bude na-ša veza...

— Pa ovo je stvarno čudo — konstatova Joža.- Kad bih to nekom pričao, ne bi začelo nikomogao da poveruje. Kako ti je samo na pametpalo to ime.

7/17/2019 pob2


— Ne znam. Potpuno nesvesno sam to ura-dio bez ikakva predumišljanja. Prosto mi je sa-mo od sebe došlo na jezik.

To je zaista bilo sasvim neshvatljivo i nikonije mogao da to protumači.. ,«78

Navode Vjeke Afrića indirektno potvrđuje Milan Janković koji je, zajedno sa Zvonkom Hršakom, pro-metnikom na željezničkoj stanici Donje Dubrave, pri-hvatao pojedince i grupe aktivista Komunističke par-tije Hrvatske i narodnooslobodilačkog pokreta koji suse iz Zagreba prebacivali na oslobođeni teritorij Kor-duna i Like. Prema njegovim navodima, lozinka ko-

jom su se pojedinci ili vođe grupa »legitimisali« na-kon izlaska iz voza u Donjim Dubravama bila je

»Ima li Gojko mesa?« zato što je u tom selu zaista po-stojao mesar Gojko Jaković Švajcak! Taj veoma zna-čajni partijski punkt za vezu Zagreb-oslobođeni teri-torij Korduna i Like funkcionisao je od novembra1941. do kraja aprila 1942. godine.79

Grupa zagrebačkih glumaca sretno je stigla naoslobođeni teritorij i već nedjelju dana kasnije, u po-vodu Prvoga maja, dala predstave u Korenici i Do-njem Lapcu. U novembru iste godine grupa je dobilanaziv »Kazalište narodnog oslobođenja Jugoslavije«.

Nepobitna je istina da je partizanski rat nemogućevoditi bez podrške većeg dijela stanovništva područjana kojima se on odvija. Međutim, privrženost stanov-ništva. narodnooslobodilačkom pokretu u mnogim jedijelovima Jugoslavije, na oslobođenom i poluoslobo-đenom teritoriju, bila stoprocentna u punom smislute riječi pa je tada i pitanje čuvanja vojne tajne dobi-valo novu kvalitetu. Zapravo, događalo se da vojnatajna u nizu slučajeva nije ni postojala.

Jakob Kranjčević Brado, komesar partizanske bol-nice u Petrovoj gori, izgrađene u jesen 1941. godine,govori ubjedljivo, bez obzira na prizvuk patetike,upravo o tome:

»Iako za neprijatelja konspirativna, bolnica jeza narod bila javna, ali njegova vlastita tajna.

Tu nisu vladali zakoni neumoljive konspiracije;bolnica je bila tajna cijelog naroda. Svi su znalida samo jedna nepromišljeno izgovorena riječili bilo kakav nesmotren propust pred neprijate-ljem znači izdaju sina, muža, žene ili brata —izdaju sopstvene revolucije. Narod Korduna ječuvao bolnicu, čuvao je Petrovu goru, jer mu je

7/17/2019 pob2


ona bila jedino sklonište ispred neprijateljskihrafala i razbuktalih plamenova zapaljenih sela.Uvale i šume Petrove gore su krile zbjegovepred pobješnjelim neprijateljem.«80

Na simpoziju o Petrovoj gori, održanom novembra1969. u Topuskom, jedan od najboljih poznavalacaNOR-a na Kordunu Mile Dakić podnio je referatZnačaj Petrove gore u NOR-u, u kojemu je rekao-

»Za vrijeme majskog obruča 1942. godine pr-va partizanska bolnica Vrletne Strane otkrivena je i spaljena. Oko 80 ranjenika ostaje netaknutou zemunicama. Krajem maja 1942. godine u pre-djelu šume Pišin gaj izgrađena je nova bolnica,koja s vremenom dobiva naziv Centralne parti-

zanske bolnice. Ova bolnica radi do kraja rata.U njoj su liječeni partizani i civili. Bila je to bol-nica jedinstvenog antifašističkog fronta, bolnicaotvorena za sve. Šta više govori o masovnosti iidejnom jedinstvu ratišta Petrove gore, nego či-njenica da Centralna bolnica, radeći na tridese-tom kilometru od neprijateljskog garnizonaKarlovac i osamdesetom od centra NDH - Za-greba, nikada nije otkrivena.«81

Slično je bilo s bolnicama, partizanskim radionica-ma, komandama, komitetima i drugim ustanovamana oslobođenom teritoriju i u mnogim drugim kraje-vima Jugoslavije.

Od 6. do 11. maja 1941. godine ustaše su u selima

Sreza Veljun, na području između Karlovca i Slunja,pokupili i u susjednom selu Hrvatski Blagaj na zvjer-ski način poubijali 520 odraslih muškaraca Srba, me-đu kojima i 17 članova Komunističke partije Hrvat-ske. Godinu dana kasnije, sredinom 1942, gotovo cijeliveljunski srez je bio oslobođeni teritorij, osim selaHrvatskog Blagaja i Pavlovca, u kojima se nalazila ja-ka ustaško-domobranska posada, s isturenim upori-štem na brdu Lisac.

U julu 1942. dvojica podoficira iz posade na Liscuuspostavila su vezu s komandom l. veljunske čete 2.bataljona Drugog kordunaškog NOP-odreda. Ubrzozatim i njihov je zapovjednik, natporučnik dr StjepanUrban, uspostavio vezu s Ćanicom Opačićem, koman-dantom Grupe kordunaških partizanskih odreda. Ve-za dvojice domobranskih podoficira i natporučnikaUrbana s partizanima trebalo je, po svim pisanim inepisanim pravilima, da bude vojna tajna prvoga re-da. Međutim, nije bilo tako.

Dolazeći predveče s Lisca u selo Crno Vrelo, do

7/17/2019 pob2


Komande Veljunske partizanske čete, dvojica domo-branskih podoficira znala su ponekad da ostanu dokasno u noć na »igranci« s partizanima i seoskomomladinom, a zatim da se vrate u svoje uporište.

Slično je bilo i sa sastancima Urban-Ćanica Opa-čić. O tome je tadašnji borac Veljunske partizanskečete Dušan Opačić napisao:

»Kontakti Urbana sa partizanima bili su svečešći. Narod je tim kontaktima pridavao velikuvažnost, iako oni za naše rukovodstvo nisu pre-lazili značaj obične vojničke informacije, politič-kog ispitivanja i si. (...)

U selima oko H(rvatskog) Blagaja šapatom seprenosilo da su vodeni pregovori između parti-

zanskih i domobranskih predstavnika. Ta veselavijest se brzo širila, znali su za to svi - od naj-mlađih do najstarijih, iako su Petra Mladen injena kćerka Stanica (preko kojih je Urban odr-žavao vezu s partizanima — primj. autora) lju-bomorno čuvale tajnu. O toj 'tajni' smo pričali

jedan drugome 'u povjerenju'... .Svi smo mi u četi znali da je domobranski

natporučnik dr Urban bio na sastanku sa Ćani-com. Tačno, nije nam nitko zvanično saopštio odstrane naših starešina, ali smo čuli jedan oddrugoga u 'poverenju'.«82

Koliko god to izgledalo čudno i nevjerovatno, ne-prijatelj nikada nije saznao za kontakte dvojice do-mobranskih podoficira i natporučnika Urbana s par-tizanima!

Postojanje i sastav narodnooslobodilačkih odborau poluoslobođenim i neoslobođenim naseljima bili suvojna tajna od koje su zavisili životi članova tih odbo-ra. Bio je to slučaj i sa NOO-om u selu Bukovači kodBosanskog Petrovca. Pišući o njegovu radu, VladoKecman kaže:

»Tokom novembra i decembra 1941. godine, atakođe i do polovine maja naredne godine, u se-lo su ponekada dolazili Talijani i manje grupečetnika, ali nikad niko od seljaka ili bilo ko dru-gi nije odao niti dao do znanja okupatoru da uselu postoji narodnooslobodilačka vlast. Desiose slučaj ovom Odboru da dvojica seljaka nisumogla da svoju obavezu izvrše prema mjesnojvlasti, pa su ih odbornici priveli i stavili ih u jednu potkrovnu prostoriju Osnovne škole kaohapšenike. Međutim, upravo su u to vrijeme uselu došli talijanski crnokošuljaši. Niko od pri-

7/17/2019 pob2


sutnih, a ni hapšenici nisu se oglasili pred oku-patorskom vojskom. Novu narodnu vlast čuvao

je narod ovog sela cijelo vrijeme narodnooslo-bodilačke borbe, pomagao je i podržavao je ubrojnim akcijama.«83

U rano proljeće 1942. godine u neposrednoj okolini Jajca počeo je da djeluje Vod za vezu bataljona »Pe-lagic* Trećeg krajiškog NOP-odreda. Petnaestak bora-ca tog voda, najprije pod komandom Mustafe MujeDžube, a zatim Ahmeda Džube, imali su zadatak daodržavaju vezu s partizanskim saradnicima u gradu iuz njihovu pomoć prikupljaju podatke o snazi i na-mjerama ustaško-domobranskog garnizona.

»Partizani voda za vezu« - napisao je

Ahmed Džubo - »nailazili su kod stanovništvaBravnica, Kamenica, Drenova Dola i drugih nasvesrdnu podršku i pomoć. Seljaci su ponekad isami davali korisna obavještenja o neprijatelju ičinili razne druge usluge. Nije, međutim, poznatni jedan slučaj davanja podataka neprijatelju oradu voda za vezu, o njegovim akcijama i sa-radnicima, iako su seljaci dosta znali o svemutome. Naprotiv, narod je partizane pomagao idijelio sa njima često i posljednje zalogaje hra-ne.«84

Pred narodom oslobođenog teritorija bilo je teško

sakriti čak i tajnost predstojećih akcija i operacije!Ilija Radulović opisuje zasjedu koju su drvarsko-

petrovački i bravski partizani postavili kod sela Brav-skog 27. avgusta 1941. godine:

»Gotovo je postala uobičajena praksa ustašada iz Ključa za Petrovac prolaze sa desetak ka-miona svakog dana između 14 i 15 časova.

Kada partizani ručaše, oko podne 27. avgusta1941. godine, digoše se na noge i počeše se pri-premati da krenu u zasjedu. Raspored je većunaprijed izvršen prilikom dnevnog izviđanja. (...)

Cijelo selo zna za zasjedu i nestrpljivo, kao isami partizani, očekuje nailazak ustaških kami-ona i početak napada.

Oko 17 časova od pravca Ključa naišlo je 6kamiona.. ,«85

Akcija je uspjela i kolona kamiona je uništena jer je neprijatelj bio potpuno iznenađen premda je cijeloselo znalo za zasjedu!

Sredinom juna 1942, u toku velike neprijateljske

7/17/2019 pob2


ofanzive na Kozaru, Operativni štab za Bosanskukrajinu odlučio je da s dijelovima Prvog krajiškogNOP-odreda, koji je djelovao na širem području Pod-grmeča, napadne ustaško-domobranski garnizon uBosanskoj Krupi.

»Narod je vidio da se nešto sprema« - napi-sao je Hamdija Omanović, tada komandant ba-taljona u tom odredu. - »Počelo se govoriti i onapadu na Bosansku Krupu. Tajnost je dovede-na u pitanje. Ali vojske nije bilo, a to je sve zbu-njivalo. Međutim, kada je Udarni bataljon stigaou rejon prikupljanja nedaleko od Bosanske Kru-pe na sam dan napada, stvar je postala jasna.Seljaci, omladina i pioniri su se u grupama sa-stajali i nešto dogovarali.

Kada je u Suvaju dovezena i haubica, svima je bilo jasno o čemu je riječ. Nagađanja su sepretvorila u otvorena tvrđenja, radoznalost uopšte veselje koje se prenosilo od pionira prekoomladine do najstarijih ljudi. Ubrzo su počeli dastižu i pokloni za naše artiljerce. Djevojke suotvorile svoje sanduke u kojima su čuvale djevo- jačko ruho, vadile marame, peškire i košulje isve to nosile da okite borce i teško oružje.

Iako to niko nije tražio, a iz razloga tajnostini želio, pristizale su kolone žena i omladine s'uzlovima' na glavi u kojima su bila raznovrsna

jela - poklon njihovoj vojsci prije polaska u

borbu. Sve je bilo na nogama, i staro i mlado,sve se nekud žurilo i svak se smatrao ozbiljnouposlenim. Pjesma se čula sa svih strana.

Iako smo bili srečni i radosni zbog čestihdirljivih izraza ponosa i vjere vojske i naroda ubrzi uspjeh, bili smo ozbiljno zamišljeni i stalnose pitali šta će biti ako se napad otkrije. Jedvasmo čekali da padne noć i da se krene ka pola-znim položajima.«86

Napad nije otkriven, neprijatelj je bio iznenađen:Bosanska Krupa je oslobođena, veći dio posade je od-bačen preko Une, a jedna četa domobrana s naoruža-njem zarobljena!

Koliko je, čak i u djece na oslobođenom i poluo-

slobođenom teritoriju bilo manje-više spontano usa-đen osjećaj neophodnosti čuvanja partizanskih vojnihtajni, ilustruje slučaj koji se 1942. godine zbio u seluGornjoj Rijeci, između Kalnika i Hrvatskog zagorja.

»Narod je tu siromašan, ali je rado primaopartizane« — zapisao je Milan Brunović - »di-

7/17/2019 pob2


jeleći s njima sve što je imao. I djeca su, osobitođaci tamošnje osnovne škole, voljela partizane.Selo se nalazi u dolini, sa tri je strane okruženoplaninama, pa je zbog toga bilo neprikladno zaborbu, osobito kad bi se neprijatelj pojavio naobroncima okolnih planina. Zbog toga su žiteljisela — naročito djeca - uvijek budnim okompratili svaku pojavu neprijatelja i o tom obavje-štavali partizane. To je znao i neprijatelj.

Jednom su ustaše iznenada upali u selo. Po-kupili su učenike IV. razreda i odveli ih predobližnju crkvu, da ih ispituju. Pitali su ih o par-tizanima, o držanju pojedinih ljudi u mjestu, otom što tko radi i kako se drži kad naiđu parti-zani. Djeca su, međutim, samo nijemo šutjela neprozborivši ni jedne jedine riječi.

'Zar nemate jezike, pa tako šutite!' izderao sena njih jedan ustaša. No djeca su i dalje šutjela.

'Malo prije ste galamili kao da su vas svivragovi opsjeli, a sada kao da ste onijemili!' do-bacio je drugi ustaša. Ali ni tada djeca nisu ni-šta odgovorila.

Čim su djeca odmakla malo od ustaša, za-orio je veseli smijeh i hihot.

'Što su vas ustaše ispitivali?' upitaše ih učite-ljice.

'Oni su nas svašta pitali, ali mi im nismo ni-šta odgovorili'«87

Primivši pismo Operativnog štaba NOP i DO zaBosansku krajinu od 16. oktobra 1942, koje su potpisa-li komandant Košta Nad, načelnik štaba Branko Po-ljanac i zamjenik komandanta Slavko Rodić, a u ko-me je prvi put predložena »likvidacija Bihaća«,88 Tito

je 18. oktobra odgovorio:»2) Slažemo se s vašim mišljenjem da treba

napasti i zauzeti Bihać. (...)Sve pripreme zadržati u najvećoj tajnosti i o

njima niko ne smije znati sem vašeg štaba.«89

Računajući s mogućnošću prodora neprijateljskihsnaga u zaleđe partizanskih brigada dok se one kon-centrišu za napad na Bihać i s mogućnošću da nje-mačka komanda sazna za pripreme tog napada, Ko-

šta Nad piše:»Imali smo, dakako, sve te neprijateljske mo-gućnosti na umu, pa smo zbog toga i žurili i pa-zili da se ne otkrijemo. Otud uporno ponavlja-mo naređenje svim brigadama: 'pokrete držati unajvećoj tajnosti'.

7/17/2019 pob2


To je jedino bilo nemoguće sakriti narodu.Krajina je obično sva, u neizmernim kolonama,maršovala sa svojom vojskom. Sećam se kako jeMitra Mitrović, kada sam s njom prvi put one

jeseni bio na nekom zboru, zaneseno ustvrdilakako se 'buna postrojila u brigade', a Ćopić ječesto pisao kako narod zna čak i pre nego jenaređenje napisano, pre nego su jedinice obave-štene, kud ćemo krenuti, u kom pravcu ćemoudariti.«90

»Činilo mi se« — piše Košta Nad na drugommjestu — »krenuvši uoči bitke iz Podgrmečaprema Bihaću, odnosno prema Grabežu, da savnarod Krajine zna za naše pripreme. To je tako

uvek bilo u Krajini. Pre nego i zapovediš pokret,vojska zna da se pokret priprema. I pre negovojska krene, narod zna kud njegova vojskakreće.«91

Prema mišljenju Koste Nada, problem očuvanjatajnosti pojedinih operacija pred narodom Bosanskekrajine »duboko i istinito« je osvijetlio književnikBranko Ćopić u romanu Delije na Bihaću pišući:

»A kako se moglo saznati za budući napadna Bihać kad je najviša partizanska komandatek počela da razmišlja o toj akciji?

To se pita čak i španski borac, Košta Nad,

komandant čitave krajiške partizanske vojske. Jednog dana navrati on pored kuhinje Omla-dinske čete kad ga kuvar Lijan zaustavi pitanjem:

- Kad ćemo na Bihać, druže Košta? Ja seveć spremam kako ću jurišati preko mosta naUni!

Komandant se iznenađeno trže i upita:- Ama, ko ti je to kazao da se mi spremamo

na Bihać?- Ehe-he, ko? - lukavo zaškilji Lijan. - Ka-

zao mi Zuko Zukić, imade hiljade očiju i ušiju isto i jedan i po nos!

- Zuko Zukić? — začuđeno se u sebi pitaokomandant. — Ma koji li je to sveznalica? Već

sam nekoliko puta za njega čuo.O tome tajanstvenom sveznalici uzaludno je

bilo pitati bilo koga u narodu. Svak je slušaonjegove vijesti i vjerovao im, ali ga još niko nijevidio, a kamoli da ga je poznavao.

Spremaju, recimo, partizani napad na neko

7/17/2019 pob2


neprijateljsko utvrđenje, drže to u najvećoj taj-nosti, kad negdje, naveče, na nekom seoskomsastanku, istom čuješ iz mraka novost:

- Bogme se naši spremaju da raspale pobunkerima tamo kod raskršća.

- Ma ko to kaže? — prenu se radoznali slu-šaoci.

- Kaže, bogami, Zuko Zukić!- E, onda je tačno. Zuko nikad ne laže.

Taj tajanstveni svenarodni Zuko Zukić oslu-škuje sve glasove, prati vojničke kolone, slušarazgovore komandanata, zaviruje u njihove bi-lježnice, prati let aviona, osluškuje udaljeno gru-vanje topova, gleda za jatom ždralova koji putu-

ju na jug i najavl juju skoru zimu... Sve to pamtii sabira Zuko Zukić, pa ti istom jednog današapne na uvo bilo kome čovjeku:

- Sprema se napad na partizanska sela!Onda taj čovjek i ne pita ko mu je to došap-

nuo, čak se i ne sjeća kog je trenutka sve točuo, već žuri do prvoga komšije i obavještavaga:

- Sprema se napad na nas, budi u priprav-nosti.

- Šta, je li se to javio Zuko Zukić?- Jeste, on glavom.Zuko Zukić: to ti je opštenarodna i svenarod-

na obavještajna služba s bezbroj očiju i ušiju,

osmatračnica, veza, straža, signala, znakova,kombinacija, doskočica, zamki, mreža, šumova.Gluva tišina, koja svaki čas može da progovoritopovskim glasom. Ćak i mala djeca na parti-zanskoj slobodnoj zemlji pomalo rade za našegZuku Zukića.

Zuko Zukić zatekao je kuvara Lijana na spa-vanju i zuzuknuo tiho u njegovo dlakavo uvo:

- Španac se sprema na Bihać!«02

Iako je narod Podgrmeča znao da se priprema na-pad na Bihać, neprijatelj od toga nije imao nikakvekoristi. U štab pukovnika Stjepana Tomičića, koman-

danta 4. ustaškog zdruga o tome nije stigla nijednavijest.

»U analizi domobranskog generalštaba« -piše Košta Nad - »utvrđeno je da njihovi špiju-ni nisu uspevali doprijeti ni korak dalje od svo-

jih krajnjih položaja, jer - žalili su se — 'naš

7/17/2019 pob2


element nije moguće ubaciti među partizane zadojavnu službu ili špijunažu', a 'ono žena, devo- jaka i kćeri, koje su ostale u Bihaću iza poubija-nih otaca i muževa lanjske godine, spremno jeslužiti partizanima a ne našim vlastima, te ni uzkakvu plaću i potkupljivanje'.«93

I dalje:»I onog popodneva kad sam, stigavši sa smo-

tre Banijaca, izašao na komandni položaj, u su-mrak 2. novembra, ustaški pukovnik Stjepan To-mičić, zapovjednik zdruga (...) javio je Juci Ru-kavini, zapovjedniku 'vojnice' u Zagrebu, kao iprethodnih dana: 'U prostoru Bihaća ništa novo'.I ustaški stožernik ... i veliki župan... slali su

uoči našeg napada samopouzdane izveštaje. Ni- jedan naš marš-manevar nije bio otkriven. Bri-gade su bile na pragu Bihaća, a ustaški pukov-nik Stjepan Tomičić veruje da su više ugroženisvi drugi garnizoni nego njegov! Samo 120 mi-nuta pre nego što je nasumce ispaljenim hicimaiz haubice s Grabeža trebalo da damo znak zaopšti napad, Tomičić je — u odzivu na vapajeustaša napadnutih od Ličana i Kordunaša u Ra-kovici i okolnim selima — naredio da u zoru 3.novembra još jedna četa ustaša napusti Bihać iprebaci se na sektor Rakovice.«94

Pošto je proučio sve sačuvane i pronađene neprijateljske dokumente u vezi s »bihaćkom operacijom«,naš poznati vojni historičar Mišo Leković došao je donedvosmislenog zaključka:

»Neprijatelj u Bihaću nije ni slutio da je okograda prikupljeno nekoliko partizanskih briga-da i da će one ubrzo, već u toku noći, izvršitisnažan napad... obavještajna služba neprijateljanije uspela da otkrije prikupljanje partizanskihsnaga oko grada.«95

Mjesec dana poslije oslobođenja Bihaća izvršen jenapad na Sanski Most i okolna neprijateljska uporišta.Za tu je operaciju Stab 5. NOU-divizije 1. bosanskogkorpusa 8. decembra izdao zapovijest u kojoj o čuvanju

tajnosti piše:»Preduzeti sve mjere da se očuva tajnost ak-

cije. Borcima skrenuti pažnju da ni sa kime oakciji ne razgovaraju, štabovima da pripremuvrše u najvećoj tajnosti. Odmah od početka ak-

7/17/2019 pob2


cije hvatati sve civile i onemogućiti svako kreta-nje u pravcu neprijatelja.«96

Međutim, u vezi s čuvanjem tajnosti operacije kaoda se ponovio slučaj Bihaća: zapovijest za napad naSanski Most još nije bila ni napisana, a borci su većbili sastavili stihove i pjevali ih iz sveg glasa: »SanskiMoste eto nas u goste!«

Sanski Most tom operacijom nije oslobođen. Prva iŠesta krajiška brigada prodrle su u grad, ali su, uzprilično velike gubitke, bile prisiljene da se povuku.Nema podataka o tome da je neprijatelj unaprijed sa-znao za napad.

Dezinformisanje neprijatelja o brojnom stanju inaoružanju, namjerama i planovima i u partizan-skom je ratu važan zadatak obavještajne službe. Na-žalost, mali broj sačuvanih partizanskih dokumenataukazuje na postojanje takve aktivnosti. Datumski prviod njih jest pismo koje je načelnik Vrhovnog štaba 27.

januara 1942. godine dostavio »drugu Kosti Nediću«,tj. Kosti Nađu, ovlašćujući ga da preuzme komandunad svim partizanskim jedinicama oko Kalinovika,gdje se nalazio talijanski garnizon i naređujući mu:

»Kod Talijana proturiti vijesti da ih napadajupartizani iz Crne Gore i sastava Proleterske bri-gade. Ovo isto objasniti i mjesnom stanovništvu.«97

A na sektoru Kalinovika u tom trenutku, jasno, ni-

je bilo ni crnogorskih partizana, ni jedinica Proleter-ske brigade! Trebalo je, jednostavno, obmanuti protiv-nika.

Sljedeći dokumenat koji vrijedi djelomično citirati jest uputstvo Štaba 3. operat ivne zone NOPO Hrvat-ske, dostavljeno 24. oktobra 1942. Štabu 1. slavonskeNOU-brigade, u kojemu piše:

»Vrlo je dobro što su ocjenili da vas ima4.000 i da vozite sa sobom artiljeriju. To je dobro.Obratite najveću pažnju da vam razni 'prijatelji'ne bi pobrkali te račune i dali neprijatelju tačnobrojno stanje i raspored. Zbog toga nemojte do-zvoliti da vam razni sumnjivi civili prolaze krozbataljone i održavaju veze sa partizanima. Pre-ko političkih komesara četa sprovedite da parti-zani drže u najvećoj tajnosti broj i raspored je-dinica. Ovo isto postavite kao pitanje borbe. Pra-vilnim radom po četama najbolje ćete otklonitimogućnost da vas neko špijunira. Ispred vas, pamožda i na dva dana hoda treba da ide vaša in-

7/17/2019 pob2


formativna služba. Javite nam kako funkcionišeinformativna služba i služba veze.«06

Da bi odvratio pažnju neprijatelja i obmanuo ga osvojim pravim namjerama, Operativni štab za Bosan-sku krajinu naredio je desetak dana prije početka»bihaćke operacije«, Štabu 2. krajiške NOU-brigadeda sa svojim bataljonima vrši snažan pritisak na ne-prijatelja u području Ljubije. O tome je sam KoštaNad, komandant Operativnog štaba za Bosansku kra-

jinu napisao:»Ni borci, a ni starešine nisu znali da su ti

napadi najobičnija zamka: u želji da pažnju ne-prijatelja što više odvučemo od Bihaća, narediosam II brigadi da izvrši silovit pritisak kao da

nam je od posebnog interesa da ovladamo lju-bijskim područjem.«99

Prema istraživanjima historičara Miše Lekovića,obmani protivnika u vezi s »bihaćkom operacijom«svoj je doprinos dao i Glavni štab NOP-odreda Hrvat-ske.

»I napad banijskih partizanskih jedinica naSunju, Brđane i Blinjski Kut, u toku prethodnenoći, 1/2. novembra« - kaže Leković - »skre-nuo je na sebe pažnju neprijateljskog štaba uBihaću i odvukao je dalje od ovog garnizona.Stigla su obaveštenja od pretpostavljene koman-de da partizani nameravaju ponovo napasti iGlinu, a potom i Topusko. Na osnovu svega to-

ga, došlo se do zaključka da su dejstva partizan-skih jedinica usmerena na druga područja uda-ljena od Bihaća, te da za bezbednost Bihaća netreba strahovati.«100

»Bihaćku operaciju« partizanske su jedinice izvelezaista uspješno. A jačanjem NOV i POJ i razgaranjemNOR-a dezinformisanje neprijatelja radi očuvanjavojne tajne postaće sve češće, sve intenzivnije i sveraznolikije. Biće to normalna posljedica razvoja rat-nih operacija i odnosa snaga na bojištima Jugoslavi-

je.

7/17/2019 pob2


OFANZIVNA (INFORMATIVNA)OBAVJEŠTAJNA SLUŽBA U AKCIJI

prethodnog iskustva nije bilo - da bi se spriječiogenocid, trebalo je saznati namjere ustaša — komunisti su bili upozoreni - narod čuva partizane — Tito.- »kazniti samo krivce/« — Narodnooslobodilački odbori i obavještajna služba — Talijani - partizanski saradnici — težak promašaj u Mostaru — u redovimaneprijatelja - obavještajni podaci - moralo se ići i uneprijateljske garnizone - obavještajna služba i akci-

je na komunikacijama - spriječena avantura: napadna Sarajevo 1941.

7/17/2019 pob2


Dok se partizanska kontraobavještajna služba usvom nastajanju, pa i razvoju, oslanjala na iskustvaKomunističke partije Jugoslavije stečena u toku nje-nog dugogodišnjeg ilegalnog djelovanja, partizanskaofanzivna obavještajna (informativna) služba morala

je de facto da krene od tabule rase. Razlog je bio jed-nostavan: KPJ u predratnom periodu nije, ili to nijesmatrala potrebnim, planski i sistematski prodirala uredove kraljevske policije niti obavještajno pratilainterna zbivanja u građanskim političkim strankama

i organizacijama, čak ni u onima koje su bile ponaj-prije antikomunistički i profašistički orijentisane.Bilo je, istina, i iznimaka, od kojih dvije zaslužuju

da budu spomenute.Demobilisan poslije prvog svjetskog rata, Josip

Grabar se zaposlio u zagrebačkoj policiji i nakon za-vršetka obuke bio upućen na rad u Osijek. Poslije do-nošenja »Obznane« u Vinkovcima se upoznao s Iva-nom Krndeljem (1888-1941), željezničkim službenikomiz Sarajeva, istaknutim sindikalnim i partijskim fun-kcionerom. U to je vrijeme i Grabar već bio Krndeljevpolitički istomišljenik, komunist, zbog čega je ubrzo inapustio policijsku službu i otišao u Zagreb, gdje sebavio trgovinom. Tu se ponovo sreo s Krndeljem, koji

je tada bio gradski radnički zastupnik i poslanik uOblasnoj skupštini u Zagrebu. Saznavši za Grabarovonovo zanimanje, Krndelj mu je rekao da bi bilo boljeda je ostao u policiji.

»... Koristio bi radničkom pokretu - kazaomu je Krndelj. — I to tako da izvještavaš Partijušto se zbiva u policiji, što i kako rade. Ukratko,da vodiš računa o djelatnosti i namjerama poli-cije i da nas izvještavaš.« Grabar je ponovo za-tražio službu u policiji, dobio je, i ostao u njoj

7/17/2019 pob2


obavještavajući o svemu svoju partijsku vezupunih sedam godina. A tada ga je neko provalioi on je noću između 11. i 12. avgusta 1929. godineuhapšen.1

Poput Grabara, i Janko Janković je, samo mnogokasnije - 1940. godine, pod uticajem Partije, ušao uAntikomunistički odsjek Uprave grada Beograda. Onjegovim izvanrednim zaslugama za KPJ, naročito utoku narodnooslobodilačkog rata, opširnije ćemo go-voriti kasnije (vidi poglavlje »Ne smijemo ih zaboravi-ti.).

Navedene su iznimke samo potvrđivale činjenicuda Partija u predratnom periodu nije pridala toj dje-latnosti potrebnu pažnju, što je imalo negativnih po-

sljedica, naročito neposredno prije rata i prvih danaokupacije, na koje je ukazao i generalni sekretar Par-tije Josip Broz Tito u nepotpisanom članku Savjetova- nje Komunističke partije Jugoslavije, poznatom i podnaslovom Zaključci Majskog savjetovanja, koji jeobjavljen u julu 1941. godine u »Proleteru« broj 3-4-5za mart, april i maj te godine:

»Slabost partijskih organizacija bila je u sla-bo organizovanoj informativnoj službi. Često supartijske organizacije bile stavljene pred gotovčin, nisu znale ni za najobičnije stvari koje su sespremale od strane neprijatelja iznutra, a kojesu se mogle predusresti, da su komunisti maloviše vodili računa o tome šta se zbiva u redovi-

ma neprijatelja. Na primjer dok su frankovcipomoću hrvatske građanske zaštite pripremaliizdaju i utirali put osvajačima, neke partijskeorganizacije nisu to znale. One nisu vidjele ni toda to peta kolona sprema svoj udarac i protivkomunista. Ako se već nije moglo (ali je to bilomoguće ispočetka) spasiti zatvorene drugove,onda se moglo izbjeći nova hapšenja nekih dru-gova.«2

Upravo nedostatak iskustva, iz čega je proizlazilo ineshvatanje mjesta i uloge ofanzivne obavještajneslužbe, umnogome je bilo uzrok početnim, pa i kasni-

jim podbačajima partizanskih komandi na operativ-nom planu.

Partizanska - ovdje samo uslovno tako nazvana jer partizanskih odreda još nije bilo — ofanzivnaobavještajna služba počela je da djeluje na teritorijutzv. Nezavisne Države Hrvatske u specifičnom viduodmah nakon okupacije zemlje. Moralo se, naime, na

7/17/2019 pob2


svaki način spriječiti provođenje monstruoznih usta-ških planova o totalnom istrebljenju Srba i Židova, akomunisti su to, bez posebnih direktiva, shvatili kao

jedan od svojih prvih i prioritetnih zadataka. O tomepostoji više svjedočenja. Na primjer, Luka Džalto iVinko Konta, pišući o aktivnosti livanjskih komunistau trenutku kada su ustaše 16. juna 1941. godine iz se-la Sajkovića kod Livna otjerali i pobili grupu od de-set Srba, s popom Ristom Ćetićem na čelu, kažu:

»Čim su pale prve žrtve, Mjesni komitet Par-tije organizovao je hitno obavještavanje Srba oopasnostima koje im prijete. Mreža obavještaja-ca bila je pojačana većim brojem naših simpati-zera. Ljudima je sugerisano da se sklanjaju ušumu, ili da bježe u druga, bezbjednija mjesta.Međutim, u tome je livanjska partijska organi-zacija doživjela veliki neuspjeh. Teško je, naime,bilo ubijediti ljude u to da će biti poubijani, bezobzira na to što su davali izjavu da su van svihpolitičkih događaja i da se lojalno odnose pre-ma ustaškom režimu. Neupućeni su, naime,pretpostavljali da su oni koji su već stradali, biliupleteni u nekakvu zavjeru protiv Pavelićeve'NDH'. A bilo je i takvih koji su vjerovali da se tiljudi nalaze negdje u zatvoru, živi i zdravi, ili sumožda na radu u Njemačkoj. Nesreća je, dakle,bila u tome što narod nije mogao da povjerujeda ustaše mogu činiti takva zvjerstva. Zbog toga

je ljudima izgledalo besmisleno napuštati svojaognjišta, teško stečeni komad zemlje, kuću, trgo-vačku ili zanatsku radnju. Doduše, bilo je dostaslučajeva da su članovi Partije i njihovi simpati-zeri uspjeli da uvjere ljude u opasnost koja ihčeka, pa su se takvi spasavali na različne nači-ne.«3

U vezi s tom obavještajnom djelatnošću livanjskihkomunista značajna je tvrdnja koju nalazimo u studi-

ji Rafaela Brčića i Mile Bogovca Livanjski kraj u revolucionarnom radničkom pokretu i narodnooslobo- dilačkoj borbi:

»U nastojanju da se što bolje saznaju namje-re ustaša nekoliko komunista je po zadatkuMjesnog komiteta ušlo u 'Zaštitu' ...«"Međutim, to nije bilo sve. Već od prvih mjeseci

okupacije i ustanka ulogu značajnih »partizanskih«obavještajaca u Livnu imali su — kotarski predstojnik

Tomo Males i nadzornik TT-veza u livanjskoj pošti

7/17/2019 pob2


Petar Jelović. O njima dvojici Rafael Brčić i Mile Bo-govac kažu:

»Kotarski predstojnik Tomo Maleš je vrlo ra-no postao saradnik NOP-a, s njim je uspostav-ljena veza još u Duvnu, gdje je vršio istu du-žnost u aparatu ustaške vlasti. Kada je prešao uLivno, ta veza je bila mnogo sadržajnija, a sa-radnja, naročito u davanju informacija o namje-rama i planovima ustaške vlasti i okupatora, in-tenzivnija. (...) Ustaše su 1942. godine otkrile nje-gov rad, smijenile ga i deportovale u Jasenovaci iste ga godine ubile. Mnogi Livnjaci su tek ka-snije saznali pravu istinu o Tomi Malešu.

Vezu sa Jelovićem uspostavio je Toni Mioč,član MK KPJ, koji je u ljeto 1941. godine, zajed-no sa Jelovićem, ležao u gradskoj bolnici. (...)Iza toga, uslijedile su sabotaže kidanjem tele-fonskih linija, prisluškivanje razgovora o namje-rama i planovima ustaša, naročito na liniji pre-ma Korićini, Čelebiću, Sinju i Mostaru. Zahvalju-

jući tome, spašena je porodica — žena i četverodjece, lugara iz Korićine koga su ustaše ranijeubile.

Nalazeći se često na terenu gdje je vršioopravke TT-linija, Jelović je bio u mogućnosti daprisluškuje razgovore ustaških i domobranskihkomandanata u Donjem Polju sa njihovim višiminstancama u Mostaru ili Sinju. Tako je Mjesnikomitet unaprijed bio obaviješten o mnogimplanovima, namjerama i pokretima ustaških idomobranskih jedinica.«5

O aktivnosti članova KPJ i SKOJ-a, kao »partizan-skih«, zapravo partijskih obavještajaca, na planu za-štite srpskog življa od ustaških pokolja u Hercegovini,tadašnji sekretar ćelije KPJ u Konjicu Safet Alagić jezapisao:

»Ubrzo nakon formiranja NDH uvidjeli smokakve mračne namjere žele da ostvare ustaše.Preko naših saradnika mogli smo na vrijeme toda saznamo, naročito kada se radilo o pokoljusrpskog stanovništva na području Konjica i ususjednim selima. Zato smo slali članove našeorganizacije KPJ i njene simpatizere da opome-nu ugrožene pojedince i stanovništvo pojedinihsela da se sklone na vrijeme, kako bi se na tajnačin onemogućilo hapšenje i ubijanje ljudi.

Kad smo saznali da će ustaše izvršiti prvohapšenje u Bijeloj i Bradini, u Bijelu smo poslali

7/17/2019 pob2


Abdulaha Alagića da obavijesti srpski živalj. On je sa još nekima pošao u Bijelu, navodno kaoustaška patrola, ali je sutradan izvršeno hapše-nje i odvođenje istaknutih ljudi, jer su ustašepreduhitrile naše upozorenje. U Bradinu smoposlali Vinka Borasa i Nikicu Jurića, članoveKPJ, sa zadatkom da pođu kod Trifka Mrkajića,s njim porazgovaraju i upoznaju ga sa pripre-mama ustaša u Konjicu.«8

Vraćajući se u maju, ili u prvoj polovini juna 1941.godine iz Bihaća, gdje su bili radi uspostavljanja vezes bihaćkom partijskom organizacijom, u Veliku Kla-dušu, Anton Tone Hrovat i Huška Miljković, članoviKPJ, usput su u razgovoru s ljudima iz srpskih selaupozoravali stanovnike da ustaše pripremaju pokoljesrpskog življa i skretali im pažnju da se čuvaju. O to-me Ilija Sekulić, jedan od svjedoka, kaže:

»Jednoga dana čuvao sam krave pored putakroz Zlopoljac. Naišao je čovjek u fesu. Zaostao je i upitao me imam li cigaretu. Bio je krupan idosta velike okrugle glave. Nakon nevezanograzgovora rekao mi je: 'Mladiću, ja sam Musli-man i zovem se Huška Miljković. Obavijesti sveljude, Srbe u tvom selu i okolici, da se kakoznaju i umiju sklone od ustaša. Neka nijedanodrastao Srbin ne čeka ustaše kod kuće, jer im

je poglavnik Ante Pavelić dao pravo da istre-bljuju Srbe. Svi Srbi treba da budu poubijani zatri mjeseca. Ali, ne treba se predavati i gubitivjeru, jer doći će ubrzo vrijeme kada će se tomestati na kraj!«7

Ilija Sekulić se sjeća i događaja koji se zbio malokasnije, neposredno poslije prvih masovnih ustaškihpokolja srpskog življa oko Bihaća. Jedan od malo-brojnih koji su uspjeli da pobjegnu sa stratišta, izbezdanke na Zavalju, Milan Zec, tada mu je ispričao

»... da je u selo Osredak kod Ostrošca, neda-leko od Cazina, dolazio Mirko Turić, član KPJ izCazina. Rekao je da je razgovarao sa njim i damu je Turić rekao da gdjegod može kaže da seljudi sklanjaju od ustaša, jer postoji opasnost daih odvedu i likvidiraju.«8

Bila su to dragocjena obavještenja bez obzira nato što oni koji su ih prenosili najvjerovatnije, nisu, nibili svjesni da igraju ulogu obavještajaca.

Prikazujući događaje koji su prethodili ustanku nasektoru Ogulina i dolazak tadašnjeg sekretara Okru-žnog komiteta KP Hrvatske za Karlovac i člana CK

7/17/2019 pob2


KPH Ive Marinkovića Slavka u grad početkom jula1941. godine, trojica autora - Milan Bekić, Ivo Butko-vić i Slavko Goldstein (Goldštajn) - kažu:

»Marinković je tada saznao i za dvije izvan-redno značajne obavještajne veze što su ih u tovrijeme uspjeli uspostaviti ogulinski komunisti.Prije svega, ubacili su člana svoje ćelije ZvonkaMirta u organizaciju ustaške mladeži kao na-stavnika gimnastike. Mirt u Ogulinu nije bio po-znat kao komunist. Neki su ustaški funkcionerivjerovali u njegovu odanost pa je on često sa-znavao .kakvi su im planovi. U nekoliko navrataustaške jedinice iz Ogulina kretale su u pojedi-na srpska sela — Vitunj, Srpske Moravice, Go-mirje Gornje i Donje Dubrave — s namjerom dapohapse sve muškarce. No, muškarci ih nisu do-čekali kod svojih kuća. Bili su pravovremenoobaviješteni da ustaše dolaze hapsiti i sklonilisu se. Obavještenja je putem svojih veza slaonastavnik gimnastike u ustaškoj mladeži Zvon-ko Mirt.*9

Ozrenski su ustanici 24. avgusta 1941. godine zaro-bili i strijeljali deset tuzlanskih ustaša.10 Abdulah Ša-raj lić piše šta se zatim dogodilo:

»Saznavši za strijeljanje zarobljenih ustašana Ozrenu, tajni ustaški odbor za istrebljenjeSrba i Jevreja u Tuzli odlučio je da pozove ko-

tarskog predstojnika iz Brčkog Vjećeslava Mon-tanija, koji je već bio poznat po svojim krvavimprogonima Srba i Jevreja, da dode sa svojimustašama u Tuzlu i da uz njegovu pomoć izvršeodmazdu nad srpskim stanovništvom u gradu.Namjera im je bila da kvart Srpska Varoš razo-re, a stanovništvo pobiju i interniraju.

Doznavši za ovaj ustaški plan, Mjesni komi-tet KP je preko simpatizera KPJ organizovaokonferenciju najuglednijih Muslimana da sprije-če ovaj zločin. Konferencija je održana u prosto-rijama zanatlijskog udruženja Senata. (Ovoudruženje još odranije bilo je pod uticajem na-prednih elemenata i služilo, s vremena na vrije-

me, za akcije KPJ i SKOJ-a.) Tom prilikom uosudi ustaških zlodjela naročito se istakao drMustafa Mujbegović. Poslije konferencije trojicauglednih Muslimana na čelu s tuzlanskim mu-ftijom Muhamed eff. Kurtom posjetili su ortsko-mandanta Hohbajera i potpukovnika Vista iizložili im protivljenje tuzlanskih Muslimana

7/17/2019 pob2


ustaškim namjerama. Shvativši ozbiljnost situ-acije, njemačka komanda je pismenim putemzabranila ustašama da bez njene suglasnostipreduzimaju bilo kakve mjere odmazde. PoredMuslimana ovim ustaškim namjerama suprot-stavljali su se i mnogi viđeniji Hrvati.«11

S pravom se može postaviti pitanje šta bi se dogo-dilo da Mjesni komitet KP nije pravovremeno saznaoza ustaške namjere. Nažalost, nismo mogli da ustano-vimo ko je u ovom slučaju odigrao ulogu obavještajca.

U gotovo istovjetnoj situaciji kao komunisti Livna,Konjica i Tuzle našli su se, premda malo kasnije, ikomunisti Brčkog. Pišući o njihovu ilegalnom radu1941. i 1942. godine, Asim Mujkić i Joco Vočkić pribi-lježili su i ovo:

»Neposredno prije nego će ustaše ubiti prekotri stotine Jevreja, među kojima je bilo i nekoli-ko skojevaca, partijska organizacija je saznalada se sprema novi pogrom. Hitno je održan sa-stanak sa desetak naprednih omladinaca Jevre-

ja, koji su upoznati sa situacijom. Predloženo im je da idu iz grada i stupe u NOB. U to vrijemepostojao je siguran kanal za prelazak na Maje-vicu. Zahvaljujući razbijačkom djelovanju stu-denta Morisa Pape, koji je uporno tvrdio da će

Jevreji biti transportovani u Palestinu, i da binjihov izlazak to pokvario, ova akcija nije uspje-la. Javila su se svega tri omladinca - jevrejskaemigranta iz Austrije i to: Paul, Sep, i Hans Fei-ner, koji su stupili u NOV i poginuli kao ruko-vodioci u Narodnooslobodilačkoj vojsci.«12

Bilo je više primjera koji ilustruju napore da sepravovremenim obavještavanjem spasi srpski živaljod ustaških pogroma, naročito na Baniji i Kordunu, uLici i u Hercegovini.

Savo Bogdanović, jedan od organizatora obavje-štajne službe na Kordunu, govoreći o prvom perioduustanka, napisao je:

»Drugi važan problem bio je u tome da seprikupe podaci o namjerama i pokretu neprija-telja prema poluoslobođenim selima, da bi se

sačekao i razoružao, a ugroženom stanovništvuomogućila pravovremena evakuacija.«13

Poslije stravičnog ustaškog zločina nad srpskimživljem u selu Grabovcu (Banija) 24. jula 1941. godine,kada je pobijeno više od hiljadu i dvije stotine ljudi,žena i djece, preživjeli su pobjegli u planinu Šamari-cu i tu se ulogorili.

7/17/2019 pob2


»Početkom avgusta« - napisao je Pero Dra-žić — »u logor je došao Joco Milobratović i na-redio meni i još dvojici da odemo u naše seloVeliki Šušnjar, da izviđamo i obaviještavamo osvemu što se događa u tom i okolnim selima. Iu svako drugo selo je poslato po nekoliko dru-gova. .. Skupili smo podatke o kretanju i djela-nju ustaša i vratili se u logor. Ovo sam radio dopolovine avgusta, kad sam zbog stalnog izlaga-nja opasnostima, bez mogućnosti da se branim,odlučio da odem u gerilce.«14

Stanko Ćane Bjelajac piše:»Obavještajni punktovi bili su posebno dobro

organizirani u garnizonima Glina, Petrinja, Ko-

stajnica i Dvor na Uni. Zbog toga neprijatelj nijemogao da nam pripremi iznenađenje. Veliki (je)broj primjera koji ukazuju o efikasnosti ove slu-žbe. Koliko je ova služba bila efikasna vidi se izprimjera koji navodimo: grupa skojevaca iz Gli-ne kojom je rukovodio Branko Bačak, učenik izGline, koja je prema dogovoru dostavljala infor-macije o svakoj promjeni u glinskom garnizonu,izvjestila je Općinski komitet KPH Glinski Trt-nik da ustaše iz Gline pripremaju plan genoci-da nad stanovništvom srpske nacionalnosti ušest sela: Luščani, Brnjeuška, Glinski i Majski

Trtnik, Roviška i Majske Poljane. Ova sela senalaze sjeverno od željezničke pruge Glina-Pe-

trinja i ceste Glina-Banski Grabovac. Taj dio slo-bodne teritorije bio je dalja periferija central-nog dijela teritorije i izložen čestim ispadimaustaša iz garnizona Petrinja i Glina. Cilj ovihispada bio je pljačka imovine i uništenje celogživlja.

Međutim, na tom sektoru Partija je djelovalavrlo organizirano i efikasno pod rukovodstvomOpćinskog komiteta KPH Glinski Trtnik. Sekre-tar komiteta KPH bio je Branko Drezga. Svako

je selo imalo svoju partijsku, skojevsku i omla-dinsku organizaciju, NO i organizaciju AFŽ. Po-red toga, sela su imala dobro organizirane se-oske straže, koje su danonoćno obavljale funkci-

ju osmatrača i ukoliko bi primjetili pokreteneprijatelja, na vrijeme su obavještavale stanov-ništvo o opasnosti. Naročito je dobro funkcioni-rala veza Komiteta sa grupom skojevaca iz Gli-ne. Upravo zbog tako široke mreže obavještaj-nih punktova ispadi ustaša uglavnom su ostajali

7/17/2019 pob2


bez rezultata. Zbog toga su ustaše bile sve višeogorčene na ponašanje stanovništva ovih sela.Posebno ih je nerviralo što im nije polazilo zarukom da sa toga područja pridobiju bar jednogčovjeka za svoga doušnika. Zato glinske ustaše,čuveni po zvjerstvima koja su počinili u glinskojcrkvi i nad stanovništvom srpske nacionalnostiu Glini uz pomoć ustaša iz Petrinje i crne legijeiz Zagreba, kroje plan da opkole i pohvatajustanovništvo svih 6 sela bez obzira na uzrast, daih djelom poubijaju, a djelom bace u logoresmrti. I samo zahvaljujući na vrijeme primljenojinformaciji od glinske grupe skojevaca, ustaškiplan je propao. Već u toku naredne noći narod

je organizirano pod rukovodstvom Partije i osta-lih društveno-političkih organizacija napustiosela, prešao željezničku prugu i povukao se uŠamaricu. Jedan dio starijih ljudi i žena nije seželio povući nadajući se da će tako spasiti neštood preostale imovine. Međutim, nisu bili pošte-đeni. Oni koji nisu imali sreću da nađu sigurni-

je sklonište bil i su odvedeni i poubijani ili bače-ni u logore, ali ona velika većina koja se povu-kla izbjegla je njihovu sudbinu.«15

Sa obavještajnog stanovišta interesantni su navodi Janka Mikšića koj i na temu »Hrvati Ma je spašavajuSrbe u Maji i okolici poslije grabovačke akcije« izvr-šene 23. jula 1941. godine u selu Grabovcu na Baniji

kaže:»Kad su uslijedila masovna hapšenja i pro-

ganjanja Srba, bilo je presudno važno imati in-formacije o ustaškim akcijama i o tome obavje-štavati stanovnike okolnih srpskih sela da sesklanjaju i izbjegavaju hapšenje.

Trebalo je u ustaškom taboru u Maji pratitirazvoj događaja i upoznavati planove ustaškogrukovodstva.

Ćim sam saznao za dolazak petrinjskih usta-ša u Maju, dana 26. srpnja, o čemu me obavije-stio Pavao Tusić, općinski pisar, rekao samsvom ocu Franji Mikšiću da nadzire prilazni putiz Dolnjaka u Maju, Duri Davidoviću da nadzireprilazni put iz Svračice u Maju, a Pavla Tusićazamolio da osmatra prilaz iz Dragotine i centarsela i da obavještavaju Srbe koje putem sretnuda se odmah udalje iz sela jer će biti uhapše-ni.«16

7/17/2019 pob2


Nikola Biuković i Stevo Travorić također pišu odogađajima na Baniji 1941. godine:

»Dvanaestog srpnja 1941. partijska je organi-zacija bila obaviještena da je u Malu Gradusustiglo 12 ustaša sa zadatkom da odvedu u inter-naciju nekoliko uglednih obitelji iz Male i Veli-ke Graduse, i da će doći i u Svinicu po dvijeobitelji. Za doček ustaša iz Graduse partijska jeorganizacija organizirala 25 odvažnih ljudi s pi-štoljima, s jednim karabinom i sa sjekirama, sazadatkom da na ulazu u selo dočekaju ustaše is njima obračunaju. Budući da u selu nije biočlan OK KPH Sirnica Dragić, nego se nalazio uVelikoj Gradusi, partijska ga je organizacija

obavijestila po kuriru o svome planu, a on jenaredio da se ljudstvo odmah povuče, bez obzi-ra na ishod akcije, i da se narod skloni u šumu,da se selo ne bi izlagalo opasnosti od većih re-presalija okupatora i ustaša. Tako je i učinjeno.Ustaše su došle u selo, kako je partijska organi-zacija i bila obaviještena, pa kako nisu našli ni-koga drugog, odveli su dvije žene i četvoro dje-ce, koje su sutradan pustili.«17

»Imali smo simpatizera i medu radnicimaHrvatima. Ali ustaše su se njih čuvali, jer nisubili sigurni na čijoj su strani. Skojevci su tadaza dobijanje podataka od ustaša angažovali lju-de pred kojima su ustaše otvoreno govorili o

svojim namjerama, a ovi su to prenosili PojeRudiju i Gusti Šornu, koji su obavještavali Sre-ski komitet. Bilo je i primjera da su građani Hr-vati, koje niko nije organizovao za obavještajnuslužbu, sami javljali ljudima kojima su ustašespremali smrt da se na vrijeme sklanjaju. Takosmo bez naročito velikih teškoća svakoga danasaznavali šta ustaše namjeravaju učiniti slijede-ćih dana.«18

Aktivnost partizanske obavještajne službe i u sred-njoj je Bosni bila, naročito prvih mjeseci ustanka,znatno usmjerena na zaštitu srpskog življa od usta-ških pokolja.

Vasilije Vasko Modić, koji je po naređenju Koman-de Prnjavorske partizanske čete organizovao tu slu-žbu, svjedoči:

»Usporedo s razvojem narodnooslobodilač-kog pokreta, u prnjavorskom području razvijalase i obavještajna služba. U početku oružane bor-be prikupljana su obavještenja o nailasku nepri-

7/17/2019 pob2


jateljske vojske, kako bi se narod mogao pra-vovremeno skloniti ispred nje i kako ustanici nebi bili iznenađeni, da bi se ubrzo zatim organi-zovalo prikupljanje važnijih podataka putem lju-di koji su živjeli u gradovima ili u njihovoj ne-posrednoj okolini. (...) Tako sam za Prnjavor, ukojem je bio ustaško-domobranski garnizon,imao čovjeka koji je organizovao obavještajnumrežu u gradu. Bio je to Ivan Biljeg, s kućomna Ceru. On je u Prnjavoru imao ljude koji sumu slali podatke, i to: Poljake Jana Dronga i Ig-naca Kuneckog, te Danu Simića i Fadila Ima-movića, koji je u decembru 1941. godine izišaona oslobođenu teritoriju.«19

Osim obavještajaca koji su djelovali u Prnjavoru,Modić je našao saradnike i u selima između Prnjavo-ra i Dervente (Nikodin Slatinac, Mirko Vasić, trgovac,čija je radnja bila u Štrpcima, na putu Derventa-Pr-njavor, i Nikola Senka, Ukrajinac) te na sektoru Kla-šnica (Mladen Vukosavljević, Veljko Bundalo, Silva

Tavčar, Slovenka):

»Uz pomoć ove tri grupe naše komande če-sto su na vrijeme saznavale za namjere neprija-telja« — piše Vasko Modić. — »Tako smo na petdana ranije saznali kada će neprijatelj, u drugojpolovini marta (1942 - primj. autora), izvršitinapad na Cer, pa smo na Cer, koji su držali di-

jelov i Prnjavorske čete, prebacili pojačanje iz

Motajičke čete. Pored Prnjavorske čete, koja jedržala položaj od Vučijaka do MuslimanskihGaljipovaca, u skladu s obavještenjem da nepri-

jatelj priprema napad na Cer, u pripravnosti subili i stanovnici Mraviće, Drenove, Gornjih Galji-povaca, Muslimanskih Galjipovaca, Musliman-ske Mraviće, Ralutinca, Šarinaca i Vijačana. Sve

je to bilo spremno da se evakuiše čim se javi da je nepri jatel j krenuo.«20

Bilo je i slučajeva kakav ćemo sada opisati.»Komanda II part(izanskog) bataljona nacional(no)

oslob(odilačkog) pokreta Korduna i Banije« javila je 7.decembra 1941. godine »komandantu Korduna i Bani-

je«: »Obavještajnom službom doznalo se da ćeneprijatelj 1 ili 2 prosinca vršiti pokolj i paljevi-nu Krnjaka prema Veljunu. Da bi se zločinačkanamjera neprijatelja sprečila, sa 2. četom bez 2desetine i 3. četom bez 2 voda, kao i sa 3. vodom

7/17/2019 pob2


3. čete ovog bataljona poseo sam Budačku Reku,ispred sela Beli Klanac do Skradske Gore.«21

Neprijatelj je zaista 2. decembra oko deset satikrenuo iz Krnjaka prema Veljunu i počeo paliti kuće.Međutim, zahvaljujući primljenom obavještenju, sače-kale su ga 1. četa 1. bataljona i dijelovi 2. i 3. čete 2.bataljona i, nanijevši mu velike gubitke, prisilile gana povlačenje.22

Na Kordunu je i godinu dana nakon izbijanjaustanka bilo slučajeva da su žitelji srpskih sela spa-šavani od ustaških pokolja zahvaljujući aktivnosti ta-da već stvarnih partizanskih obavještajaca u redovi-ma neprijatelja. O tome piše i Dušan Opačić opisuju-ći događaje koji su se zbili sredinom 1942. godine:

»Jedne noći padala je kiša kao iz kabla. Dvadomobrana su došli do kuće Petre Mladen iStanice (preko kojih su održavali vezu sa parti-zanima - primj. autora) i rekli im da ustašespremaju rano ujutro napad na selo Crno Vrelo,kako bi uhvatili na spavanju seljake, koji su sevratili svojim kućama.

Ljudi, žene, djeca i starci, koji su se zatekli uselu, nečujno su se podigli i pobjegli prije dola-ska ustaša.. .«^Spomenuta dvojica domobrana, zapravo domo-

branskih podoficira, nalazila su se u to vrijeme u do-mobranskom uporištu na brdu Lisac, sa kojeg se šti-tio Pavlovac i Hrvatski Blagaj, i održavali vezu s Ko-

mandom 1. čete 2. bataljona 2. kordunaškog NOP-odreda.24

Zaštita oslobođenog teritorija, njenih stanovnika injihove imovine uz pomoć partizanskih obavještajacapoprimila je s vremenom sve organizovanije oblike. To ilustruju i sljedeći dokumenti:

Štab 4. krajiške NOU-brigade dostavio je 11. sep-tembra 1942. godine Komandi područja Drvar dopis:

»Obaviješteni smo od naše obavještajne slu-žbe da se priprema ofanziva Talijana na Drvar,te vam skrećemo pažnju na sljedeće:

1) Da se cesta Drvar-Ploča razruši do teme-lja, a naročito da se na cestu naslažu što većenaslage iz brine. Tako isto cestu u Karakašici.

2) Da u zajednici sa NOO pripremite da na-rod skloni žito, robu na sigurna mjesta, ukolikobi došlo do ofanzive da narodu ne bi propalaimovina. Samo pazite da ne bi tim pravili kakvupaniku, jer možda neće ni doći do prodora, alibolje se unaprijed pripremiti da vas ne bi izne-

7/17/2019 pob2


nadilo. Ukoliko bolje zarušite cestu utoliko ćeneprijatelj teže praviti prodor.«25

Sutradan, 12. septembra, isti je dopis partizanskakomanda područja Drvar proslijedila Operativnomštabu za Bos. Krajinu:

»Izvještaj IV udarne brigade dostavlja se nauviđaj. Pristupljeno je odmah rušenju a Sre-skom NOO stavljeno do znanja.«28

U vezi s tim dokumentima interesantno je ukazatina redoslijed obavještavanja: Štab brigade obavješta-va direktno Komandu područja, koja prosljeđuje tajizvještaj Operativnom štabu pod čijom je komandombrigada. Partizanski rat nije trpio birokratske odnose!Naime, da je Štab brigade najprije obavijestio Opera-

tivni štab, a on tek onda Komandu područja, gubilobi se dragocjeno vrijeme.

Istovremeno, u septembru 1942, pred sličnim seproblemima, s obzirom na zaštitu srpskog življa, na-šlo i partijsko i vojno rukovodstvo u Slavoniji. O tome

je tadašnji član Povjerenstva Komunističke partijeHrvatske za Slavoniju dr Pavle Gregorić zapisao:

»U mjesecu septembru Povjerenstvo je prekoobavještajne i informativne službe Štaba IIIoperativne zone doznalo da neprijatelj pripremaofenzivu većih razmjera na oslobodilačke jedini-ce u Slavoniji. U vezi s time došlo je do sastan-ka članova Povjerenstva - Karla Mrazovića,Grge Jankesa i mene — .. ,«27

Odmah zatim Povjerenstvo je »svim komitetima, jedinicama i članovima K. P. u Slavoniji« dostavilouputstvo u kojemu je stajalo:

»U vezi s predstojećom ofenzivom fašističkogneprijatelja u Slavoniji i upadanjem ustaškihbandi u srpska sela, pljačkanjem i paljenjem tihsela kao i odvođenjem stanovitog dijela stanov-ništva u koncentracione logore, na prisilan radu Njemačku kao i ubijanjem i zvjerskim kla-njem srpskog stanovništva nameću se našojPartiji hitni i vrlo ozbiljni zadaci. (...)

D) Sklanjanje neboračkog stanovništva. Treba potanko uputiti stanovništvo da se že-

ne, djeca i starci kao i bolesnici koji se mogu

kretati povlače iz sela pred neprijateljem kadase on približi selu, ali da se nikako ne bježi zapartizanima i da se uopće ne bježi predaleko odsela.. ,«28

Briga za sudbinu civilnog stanovništva oslobođe-nih područja i nastojanje da ono bude navrijeme oba-

7/17/2019 pob2


viješteno o namjerama neprijatelja ostaće konstantau radu partizanske obavještajne službe sve do po-sljednjih dana rata.

Kada su uoči i u trenutku njemačkog napada naSovjetski Savez kvislinški policijski organi po direkti-vama Gestapa pripremali široku akciju hapšenja ko-munista, u mnogim su se gradovima našli pojedincikoji su pokazali spremnost da ih, bez obzira na rizikkojemu se izlažu, obavijeste o tome.

U Jablanicu je tih dana došla grupa ustaša iz Ko-njica. Šta se tada dogodilo, opisao je Salko Zebić:

»Pred säm mrak toga dana (sredinom juna),

iz hotela, gdje je bio smješten ustaški tabor, do-šao je Grgo Komadina pred brijačnicu ĆemalaŠirbegovića, kod koga je radio Ahmet Beribak,zvani 'Maček', član KPJ. Tada sam sjedio na klu-pi ispred brijačnice. Prilazi mi Grgo i reče:'Salko, hitno nadi Peru i Mirka Bilića, NikoluBojanovića, Mustafu Ćibera, (koga je MK KPJza Mostar poslao na rad u Jablanicu na želje-znicu) Sulju Čilića, Malović Bećira, a 'Mačeku'odmah reci, u brijačnici, da su došle ustaše izKonjica koje će, sa jablaničkim ustašama, noćasda ih hapse. Neka hitno spašavaju glave*. Tomprilikom mi je rekao da će ovi ljudi, ako neumaknu, iste noći biti poubijani«29

Salko Zebić je uspio da prenese upozorenje svimanavedenima, premda su neki od njih stanovali van

Jablanice.

»Vratio sam se u Jablanicu« — dodaje SalkoZebić. - »Sudeći prema obavijesti Grge Koma-dine, meni nije prijetila opasnost od hapšenja.Kada sam na biciklu prolazio pored hotela, vi-dio sam kako se ustaše spremaju da podu auto-mobilom na Mirke. Vjerovatno su napravile ne-kakav raspored hapšenja, kad su jednovremenopošli u akciju...

Komunisti u Jablanici su spašeni zaslugomGrge Komadine. (...) Ustaše su, pričao nam je

kasnije Grga, bile nekako zamišljene i zabrinu-te, čak i uplašene. Vjerovatno su mislile kako im je mogla propasti ta akcija, pošto za nju nikoživ nije znao sem njihove sabraće iz Konjica i

Jablanice. Mora da su se čudili kako je moglouopšte doći do toga da baš nijednog komunistu

7/17/2019 pob2


iz Jablanice te noći ne uhapse. Bili su svjesni daim je ta prva akcija bespovratno propala!«30

Nešto se slično dogodilo i u Ćačku. Opisujući do-gađaje koji su se odigrali 22. juna u Čačku, MilojicaPantelić, Radovan Marinković i Vladimir Nikšić kažu:

»Istog dana je u Čačku, u Gradskom parku,održan sastanak Okružnog komiteta KPJ... Utoku samog sastanka naišao je omladinac Miloš Tadić, sin policijskog pisara, i dao spisak na ko-me su bila imena komunista koje je trebalouhapsiti. Članovi Okružnog komiteta KPJ su sedogovorili da ove drugove odmah obaveste -kako bi se blagovremeno sklonili ispred naletapolicije.. ,«31

Međutim, to nije bilo sve.»Po naređenju Milana Aćimovića« - čitamo

dalje u knjizi Čačanski odred navedenih autora,- »u Čačak je 23. juna stigao, sa grupom višihpolicijskih činovnika i žandarmerijskih oficira,policijski inspektor Petar Kunovčić sa zadatkomda, uz pomoć mesne policije, pohapsi istaknutekomuniste. O tome je pre njih u čačansku poštustigao telegram, pa je službenica ove ustanoveDarinka Todorović izvestila o svemu MomčilaVilimanovića, člana Mesnog komiteta KPJ. Ispo-stavilo se, dakle, da je bilo tačno obaveštenjeomladinca Miloša Tadića, pa je odmah organi-zovano da se svi komunisti sa spomenutog spi-

ska sklone iz grada.Racija je izvršena u noći između 23. i 24. ju-

na, ali bez većeg efekta, jer su komunisti napu-stili Čačak.«32

»Teror nad komunistima bio je naročito poja-čan od 22. juna...« - piše Nisim Albahari, tadačlan Mjesnog komiteta KPJ u Sarajevu. - »Već23. juna, policija, na bazi kartoteke i evidencije,trebalo je da uhapsi 99 komunista. (Ovdje je ri-

ječ o evidenciji iz arhive bivše jugoslovenske po-licije u Sarajevu koju su ustaše naslijedili netak-nutu.) Međutim, zahvaljujući patriotskoj pomoćii rodoljubivoj svijesti službenice Ele Momčino-vić, koja je radila kao administrativni službenik- daktilograf u ustaškoj policiji, već smo 22. ju-na imali kopiju spiska sa imenima onih koje jepolicija sutradan, ujutro, trebalo da pohapsi.Uspjeli smo gotovo sve drugove sa tog spiskana vrijeme obavijestiti, skloniti na sigurna mje-sta i tako sačuvati. Ustaše su tada uhapsile sa-

7/17/2019 pob2


mo drugove koji se nisu pridržavali odluke iuputstava Partije da se na vrijeme sklone (LuloFrković, Pero Pešut, Leo Lučić i Hajnrih Fertig).Nedjelju dana kasnije, ustaška policija sačinila

je novi spisak od dvadeset komunista, ali i tajspisak smo istim putem dobili i na vrijeme sklo-nili partijske kadrove i svoje drugove.«33

Ko je bila Ela Momčinović, objasnio je Milutin Đu-rašković:

»Nisim Albahari je dobio spisak svih onihkoji treba da budu uhapšeni. Spisak mu je dalaEla Momčinović, svastika člana KP iz VTZ(Vojnotehničkog zavoda — primj. autora) FranjeŠehtla, koja je radila u policiji kao daktilograf,

pa je, prilikom kucanja imena za hapšenje na-pravila jednu kopiju više i odmah je donijela Ni-simu..I u Leskovcu je Partija imala svoje obavještajce u

policiji. Zahvaljujući njima, svi su kompromitovaninapustili grad čim je 23. juna iz Beograda stiglo nare-đenje o njihovom hapšenju. Zato je Banovinska polici-

ja iz Niša bila prisiljena da 9. jula 1941. raspiše potjer-nicu za njima:

»Potraga za odbeglim komunistima. Svimpodručnim organima u banovini. Načelnik srezaleskovačkog, aktom pov. broj 17 od 8. jula 1941.godine, dostavio je:...

Dana 23. juna tekuće godine, odbegli su iz

Leskovca poznati komunisti i dosadašnjim tra-ganjem nisu mogli biti pronađeni i to:..,«Slijedila su imena devetnaest komunista.35

O hapšenjima komunista u trenutku njemačkognapada na Sovjetski Savez Pokrajinski komitet KPJza Srbiju navrijeme je obavijestio jedan od najznačaj-nijih partizanskih obavještajaca Janko Janković, koji

je radio u Specijalnoj policiji.Slučaj da je ulogu »partizanskog obavještajca« odi-

grao ljotićevac ipak je, čini nam se, jedinstven. Dogo-dilo se to u Smederevu, a o događaju svjedoči prvo-borac Mirko Pandurović, poznatiji pod imenom Laza:

»Krajem juna, odmah posle napada Nemačkena SSSR, jedan moj školski drug, inače ljotiće-

vac — Miodrag Jovanović, pokaza mi spisak saimenima među kojima je bilo i moje, pa reče:

- Za dan-dva, svi ćete biti pohapšeni...Upozorio me na ovo zbog starog prijateljstva

naših roditelja.

7/17/2019 pob2


Odmah javim sve Sariću i on zakaže sasta-nak u Godominu, na kome je zaključeno da je-dan broj drugova prede u poluilegalstvo. Treba-lo je da se što manje krećemo po gradu. Ukoli-ko izlazimo da to bude samo noću. Ali, ubrzosmo morali da se povučemo sasvim.«38

Prvih dana ustanka, prije nego što su se partizan-ski odredi konsolidovali, a i u kasnijim kriznim situ-acijama, sam je narod štitio partizane obavještavajućiih o pokretima neprijatelja.

Govoreći o raspadu ustaničke čete poslije inter-vencije talijanske divizije »Pusteria« u jesen 1941. go-

dine i formiranju relativno male gerilske grupe u Za-gredi, Blažo Burić kaže i ovo:

»Malobrojna gerilska grupa nije bila u stanjuda kontroliše sve pravce ka Zagredi. Nije čakmogla kontrolisati ni najopasniji pravac od Da-nilovgrada. Ali je zato to moglo ostvariti stanov-ništvo Orašja. Stoga su oni veoma pažljivo i ne-prekidno osmatrali pravac od Danilovgrada i osvemu na vrijeme obavještavali gerilce Zagrade.Orašjani su besprekorno izvršavali svoj obavje-štajni zadatak i imali uvid u svaki pokret nepri-

jatelja. Bez čvrste organizacije, to su činili samiseljaci, a naročito omladinci. Skoro svaki poda-tak o kretanju okupatora ka Zagredi stigao je

na vrijeme i na pravo mjesto. Na ovom poslunaročito su se'' isticali porodice Puniše Milića,

Jovana Domazetovića, Krsta R. Popovića i Milo-vana Popovića. Bilo je za divljenje slušati brze iprecizne izvještaje 'obaviještajaca' (Ikonijine,Vladove, Miloševe, Jovankine, Radivojeve, Jovo-ve i Martine) koji su se pod prijetnjom smrti, ne-brojeno puta, peli uz strmi Plato, naočigled ne-prijatelja, da bi na vrijeme obavijestili svoje dru-gove o nailasku okupatorske vojske.«37

A Jovan Radovanović opisuje događaj koji se zbio20. septembra 1941. godine, kada su Nijemci još uvijekimali svoje garnizone u Užicu i Požegi:

»Za plan Nemaca da napadnu Požešku četublagovremeno su saznali partizanski saradniciu Požegi. Kafedžija Miloš Božić je čuo da su'neki Nemcima poverljivi ljudi' pričali — da ćetoga dana 'oni na Blagaji' videti šta je nemačkasila! On je brzo o tome obavestio drugo parti-zansko uporište u Požeškom polju, kod Petrovi-

7/17/2019 pob2


ča vodenice. Odatle je kurir preneo obaveštenje,preko Gorobilja i Godovika, u Rečice, u koman-du Požeške čete i štab Užičkog odreda, koji senalazio u kući Radojka Tošića. Štab Odreda ikomanda čete brzo su reagovali: postavili su za-sede i uputili kurira u Ariljsku četu da je obave-ste o mogućem napadu Nemaca.«38

Nadirući iz Užica i Požege, Nijemci su u borbi vo-denoj tog dana pretrpjeli težak poraz: uz gubitke odpet mrtvih (4 vojnika i 1 oficir) i sedam ranjenih (2oficira i 5 vojnika) morali su da se povuku u polaznebaze.

Španski borac i jedan od organizatora ustanka naKozari Obren Stišović Obrad sjeća se prvih akcija

Karanske partizanske čete i jednog specijalnog nači-na na koji se ona obezbjeđivala od iznenađenja ne-prijatelja:

»Omladina iz sela je bila« - piše on -»posebno organizovana u akcijama praćenja iosmatranja neprijatelja. U prenošenju podatakao neprijatelju čobani su nam bili desna ruka.Oni su znali i dogovorene lozinke i znake koji-ma su nas obaveštavali, a da to neprijatelj nijeznao, nije shvatio. S jeseni nam je poseban pro-blem postalo obezbeđenje logora čete, jer su do-šle velike magle pa je vidljivost bila veoma sla-ba, a mogućnost da neprijatelj bane velika. Totim pre što je on tačno znao gde se nalazimo,

uprkos tome što smo vršili neka manja pomera-nja logora. Ali, mi smo doskakali i magli: sa čo-banima, obično devoj čičama i dečacima, ugova-rali smo znake kojima su nas obaveštavali o na-ilasku neprijatelja. Oni bi kada je bila maglastoku obično čuvali oko šume gde smo se nala-zili i u slučaju nailaska neprijatelja uglas bi za-pevali ugovorenu pesmu. Kad bi naša straža ču-la tu pesmu znala je da je neprijatelj ili nekonepoznato lice blizu. U slučaju nailaska nepo-znatog lica naša patrola bi ga presrela i ustano-vila o kome se radi.«39

U toku cijelog rata, ne baš rijetko, s partizanskomsu obavještajnom službom saradivali pojedinci koji suzbog vlastite bezbjednosti ili nekih drugih razlogaostajali potpuno anonimni. Čini nam se da o njimanajbolje govori nekoliko rečenica iz operativnogizvještaja koji je Štab V Operativne zone Narodno-

7/17/2019 pob2


oslobodilačke partizanske vojske Hrvatske 4. decem-bra 1942. godine dostavio »komandantu Narodno-oslobodilačke vojske Hrvatske«:

»... Raspoloženje za našu borbu osjeća sesvakim danom. Iz mnogih mjesta od nepoznatihljudi stižu nam planovi dotičnoga mjesta sasvim tačnim oznakama neprijateljskih posada.

Tako napr. nekidan dobili smo detaljan planDelnica. Stanovništvo Gorskog Kotara očekujesvakim danom kad ćemo ući u Ravnu Goru iMrkopalj i aktivnije pomaže nego do sada.«40

Veliko je pitanje koliko su podaci anonimnihobavještajaca mogli biti korisni, ali njihovo postojanjei aktivnost u našem partizanskom ratu činjenica su

koju smo morali registrovati.Načelnik Vrhovnog štaba NOP i DV Jugoslavijedostavio je 26. aprila 1942. godine »drugu Radu* (RadiHamoviću), komandantu Kalinovičkog NOP-odredadopis u kome kaže:

»4) Oko Kalinovika selo Gradina sve je u špi- junskoj talijanskoj službi. Potrebno je sve selokazniti. Način kazne vi odmjerite.«41

O čemu je riječ?Samo dan ranije, 25. aprila, zamjenik komandanta

Kalinovičkog NOP-odreda Vojislav Dokić dostavio jeVrhovnom štabu izvještaj u kome je stajalo i ovo:

»Stanovnici sela Gradine skoro svi stoje uslužbi Talijana i na njih treba obratiti naročitu

pažnju, jer prelaze i na našu stranu. Sa njimaodržava vezu jedan talijanski narednik, karabi-njer koji ima veliku moć u Kalinoviku. On odljudi u Kalinoviku i iz ovog sela, a naročito odžena, mnoge stvari saznaje.«42

Bili su to podaci što ih je, pored ostalih, donio Vo- jislavu Dokiću partizanski obavještajac Jovan Cero-vić, koji je upravo bio pobjegao iz Kalinovika u parti-zane.

Međutim, u međuvremenu, 25. aprila, Tito je iz Fo-če, kao da je predosjećao šta bi se moglo dogoditi,poslao pismo načelniku Vrhovnog štaba koji se nala-zio na položajima prema Kalinoviku. Pismo je poči-njalo riječima:

»Javi Radu (Hamoviću) da ne pretjeruje ustrijeljanju. Selo Gradina ne smije se paliti, većkazniti samo krivce. Strijeljati se moraju samooni kojima se dokaže petokolonaški rad.«43

Titovo je naređenje stiglo navrijeme.

7/17/2019 pob2


Malo je sačuvanih dokumenata i sjećanja na ak-tivnu obavještajnu saradnju narodnooslobodilačkihodbora s partizanskim komandama.

Pišući o formiranju, seoskog NOO u februaru1942. godine, u Obijaju kod Bosanskog Grahova, kojese nalazilo pod kontrolom četnika, i o ilegalnom radutog odbora, Niko Đurić, predsjednik odbora, kaže da

je jedan od njegovih glavnih zadataka bilo »priku-pljanje i slanje podataka o neprijatelju«, te dodaje:

»Kada sam morao napustiti selo Obijaj i otićiu bataljon 'Gavrilo Princip', odbor je prestao saprikupljanjem pomoći (za partizane - primj.autora), jer je to bilo suviše opasno, tim prije štonas je član odbora Mile Marić izdao i priključio

se četnicima. Ipak, odbor je na čelu sa StevomPerinovićem ostao i dalje u selu, prikupljao po-datke o neprijatelju i nama slao ili ih je StevoPerinović lično donosio. Ti podaci su za nas bilidragocjeni, jer su uvijek bili tačni i stizali navrijeme.*44

Ubrzo nakon dolaska Vrhovnog štaba na sektorGlamoča, Komanda mjesta Glamoč javila je 8. sep-tembra 1942. »Vrhovnom štabu N.O.P. i D.V.J. (za na-čelnika štaba)« sljedeće:

»Na Čardačkim livadama (granica izmeđuGlamočkog i Jajačkog sreza) nalazi se 35 četni-ka, koji svake nedjelje održavaju pijacu na tomemjestu koje se zove Presedlo (blizu mjesta Čar-

daka).«45

Vjerovatno po naređenju načelnika Vrhovnog šta-ba, Komanda mjesta Glamoč preduzela je naknadneobavještajne akcije jer 14. septembra 1942. javlja Vr-hovnom štabu:

»Danas smo primili izvještaj od pretsjednikaN.O.O. sela Zajaruge u kome nas izvještava da

je drug Duro Žole bio na četničkoj pijaci naČardaku i da je tamo saznao da se četničkabanda Perice Vasića sprema i da je krenula upravcu Crnog Vrha sa namjerom da tamo izvršiudar na naše magacine i bolnicu, jer su, kakoizgleda obaviješteni da su naše snage tamooslabljene. Isti izvještaj smo primili i od N.O. op-

štinskog odbora iz Hasanbegovaca u kome naspo istoj stvari izvještavaju i traže vojničko poja-čanje.

Naši drugovi su dobili zadatak da po ovomedoznaju što detaljnije (podatke) i ukoliko ih do-bijemo, u toku ovoga dana ćemo vam ih dosta-

7/17/2019 pob2


viti, jer oni trebaju da nam te podatke daju jošdanas.«46

O tome šta se dalje događalo nema podataka.A Dušan Lazić, osvrćući se na okružnicu izdatu

septembra 1942. s naslovom »Odluke Okružnog Na-rodnooslobodilačkog odbora u Sremu« čak protestuje:

»Ovde se kaže da mesni odbori nisu dovoljnoukazivali pomoć partizanskim jedinicama uobaveštavanju o kretanju okupatora i otkrivanjuizdajnika i sabotera. Najverovatnije je da je ova-kva ocena usledila zbog nepoznavanja pravogstanja na terenu. U najboljem slučaju, OkružniNOO je ovakav zaključak mogao da izvuče izpojedinačnih slučajeva koji su bili usamljeni i

nisu mogli predstavljati opšte stanje.*47

Vjerovatno je Dušan Lazić u pravu, ali na konkret-ne primjere obavještajne saradnje sremskih NOO-a ipartizanskih komandi u toku 1941. i 1942. godine ni-smo naišli ni u dokumentima ni u sjećanjima.

Do prodora partizanskih obavještajaca u neprija-teljske jedinice, ustanove i štabove nije dolazilo samou većim neprijateljskim garnizonima, gdje su se, goto-vo redovno, tom aktivnošću bavili posebni partijskicentri ili komiteti — nego i u manjim mjestima, odno-sno u mjestima koja su se, sticajem okolnosti, u datimvremenskim razdobljima nalazila izvan glavnih toko-

va NOR-a. Bio je to slučaj i sa Istrom i dijelovimaSlovenije, našim krajevima koji su se između dva ra-ta nalazili u granicama Italije. Tako Alojz Martinič,govoreći o djelovanju narodnooslobodilačkog pokre-ta, a zatim i Kraške partizanske čete na sektoru Gori-ce, piše:

»Drugove, koji su dolazili kod mene, intereso-valo je, pored ostalog, stanje vojske u gradu,kretanje jedinica, naoružanje i sve što je bilo uvezi sa neprijateljskom vojskom. Ove podatkesam prenosio, a prikupljao sam ih sam, koriste-ći informacije drugih. Cela 1941. godina je bilaveoma aktivna. (...)

Početkom 1942. godine došao je do mene Pe-pi Mlečnik, naš saradnik, koji je imao bliske do-dire sa italijanskom vojskom, odnosno policijom.Policajci su dolazili kod njega u stan gdje ih jeon opijao da bi što više doznao. Tada mi je re-kao da smo Štefan Turel i ja u opasnosti, jer supolicajci u pijanom stanju pominjali Štefana i

7/17/2019 pob2


mene kao sumnjiva lica koja rade za oslobodi-lački pokret. O tome sam odmah obavestio Šte-fana. Smatrali smo da će biti bolje ako se povu-čemo iz grada, bilo da odemo u partizane, ili nakoji drugi teren.«48

Komandir prve partizanske grupe koja je djelova-la u Slovenskom primorju Ervin Dougan (Dolgan) Ja-nez održao je 5. oktobra 1941. sastanak s aktivistimaOsvobodilne fronte s područja Sežane. Josip Bolje

Jamnik sjeća se tog sastanka i onog što se zatim do-gađalo:

»U nastavku izlaganja Janez je podvukao daaktivisti moraju organizovati dobru obaveštajnuslužbu i kurirske veze. Medu fašistima, karabi-

njerima, u policiji, na opštini itd., moramo pro-nalaziti ljude koji će raditi s nama i obaveštava-ti nas o eventualnim hapšenjima koja se pripre-maju i fašističkim pohodima protiv partizana.(...) No, niko ne kaže, produžio je Janez, da suaktivisti odnosno poverenici OF dužni da sve tosami rade. Za svaku akciju, bilo to među fašisti-ma, karabinjerima, u fašističkoj policiji ili nadrugom mestu, potrebno je organizovati, odre-đene ljude, koji su međusobno u rođačkim iliprijateljskim odnosima, odnosno ljude koji ima-

ju bilo koju vezu sa njima, a koji su u suštininaši i pokažu spremnost da stupe u vezu saodređenim fašistom, karabinjerom, policajcem,

službenikom opštine ili vojnikom i pokušaju daga pridobiju za saradnju sa nama.

Sutradan, 6. oktobra naveče, pošao sam uŠtanjel do Andreja Grče (poverenika OF u Šta-njelu) i s njim porazgovarao o zadacima kojesam dobio na jučerašnjem sastanku u GornjojBranici. Grča je potom u Štanjelu organizovaoodličnu obaveštajnu službu među karabinjerimai u fašističkoj policiji. Naime, u njegovoj kućistanovali su pojedini fašisti i policajci. Među ka-rabinjerima u Štanjelu bio je izvesni Antonini, au fašističkoj policiji (Nikleo) neki Jože. Njih dvo-

jica stalno su obaveštavali Grču o nameramakarabinjera i fašističke policije protiv partizana

ili protiv aktivista OF štanjelskog područja. Semtoga, ja sam za saradnju pridobio EmanuelaŠvagelja i(z) Kobdilja i Franca Furlana iz Štanje-la. Oboje su bili viđeniji fašisti, pa čak i fašistič-ki funkcioneri i svakodnevno su održavali kon-takte sa sekretarom fašističke stranke Tokafodi-

7/17/2019 pob2


jem (Toccafodi) u Štanjelu. Ova su dva čovekaaktivno radila za OF i pred fašistima se zauzi-mala za aktiviste OF, a obaveštavali su nas osvakoj nameri fašista.«49

Nešto slično događalo se i u Hercegovini, odnosnou Trebinju. O tome pišu Branko Krunić i Božo Vuč-ković:

»Sem sa domobranima, krajem 1941. godine,uspostavljena je veza i sa podoficirima italijan-ske armije Karlom Maninijem i Ninom Vilani-

jem. Od Maninija su, s vremena na vrijeme, do-bijana obavještenja o pokretima italijanskih tru-pa. On je bio sin italijanskog radnika, članailegalne KP Italije, ubijenog 1930. godine, prili-

kom pokušaja prelaska francusko-italijanskegranice. Vilani je povremeno bio u društvu saManinijem i nije bio toliko otvoren, iako su injegovog oca strijeljali Musolinijevi fašisti. Ma-nini i Vilani su bili iz okoline Torina. Međutim,veza sa ova dva italijanska podoficira nije dugotrajala. Kao što je obavijestio Vilani, polovinomaprila 1942. godine Manini je bio otkriven kaokomunistički agitator u vojsci, pa je odveden uDubrovnik gdje ga je, vojni sud osudio na smrt istrijeljao. Vilani je uskoro napustio Trebinje.«50

Međutim, nastojanje da se obavještajno prodre uredove italijanskih okupatora dala su u Mostaru jošu toku priprema za ustanak porazan rezultat. O tomepiše dr Esad Brkić koji je tada, kao student medicine,bio član KPJ.

Prvih dana juna 1941. Aziz Koluder, član Mjesnogkomiteta KPJ u Mostaru, došao je Esadovoj kući...

»... sa dvojicom italijanskih podoficira ipredstavio im ih« — piše dr Esad Brkić — »kaočlanove KP Italije. Oba su, navodno, bili po za-nimanju tehničari. Jedan se zvao Jozef Semen-cata. Bio je rodom iz okoline Padove, a drugi jebio Ivan Repić, Slovenac iz Istre, koji se odličnoslužio našim jezikom.

Trebalo je da sa njima dvojicom održavamvezu, i to u mojoj kući, što je značilo da ih izvje-štavam o eventualnim zahtjevima Partije, a odnjih da primam sve informacije o zbivanjima uSjevernom logoru, broju članova KP Italije iantifašistički nastrojenih vojnika, podoficira i

7/17/2019 pob2


oficira, o čijem će se organizovanju starati Re-pić i Semencata.«51

»Na slijedeća dva sastanka« — piše daljeEsad Brkić — »sa njima sam bio samo ja. Naprvom našem sastanku obavijestili su me da supovezali još 2 člana Partije i 5 drugih antifaši-sta. Tražio sam da me informišu o tome koji ofi-ciri su antifašisti, da bismo o tome mogli da vo-dimo rečuna, jer smo imali adrese svih oficirakoji stanuju u gradu. Po Azinom zaduženju, pi-tao sam ih o mogućnostima iznošenja oružja izlogora. Oni su me uvjeravali da je to zasad vrloriskantno, ali da će oni razmisliti o mogućnosti-ma - u kojoj mjeri i kako da se to realizuje.

Prilikom razgovora sa Repićem, slučajno sampogledao ispod stola. Primijetio sam da Repićpričepljuje nogu Semencatiju, dok mu je on pre-vodio moj prijedlog.

Kroz mene je prostrujala tako užasna sum-nja, da sam se stresao. Ipak, nastavio sam raz-govor.«52

O svojoj sumnji Brkić je obavijestio Koludera, aliga je on ubijedio da nema razloga za to, da saradnjus Talijanima treba nastaviti.

Dr Esad Brkić dalje piše:»Na samom početku jula 1941. godine, došao

je kod mene, oko deset časova ujutro, Aziz Kolu-der i saopštio mi da ustanak neće početi iz gra-

da, nego će se u planini formirati partizanskiodred. Rekao mi je da saznam od Repića i Se-mencate kakvo je raspoloženje italijanskih voj-nika antifašista i članova KPI da krenu u našpartizanski odred koji treba da se, čim se za toukaže mogućnost, formira u okolnim planina-ma. ..

Slijedeće subote sastao sam se sa Repićem iSemencatom. (...) Kad sam Repiću saopštionovosti i izložio naše pitanje i zahtjeve, bio jezapanjen i vrlo uzbuđen, što se vidjelo i na Se-mencati — čim mu je Repić preveo moje riječi.

Jedno vrijeme obojica su čutala i, smješkaju-ći se, upirali veseo pogled u mene. Onda su pr-

snuli u radostan i srdačan smijeh, pruživši miruke. Ja sam ih radosno prihvatio i stegao, smi-

jući se sa njima. Repić mi je tada rekao kako suobojica vrlo radosni što mogu, zajedno sa ko-munistima Mostara, uzeti učešća u formiranjuprvog partizanskog odreda. Rekao je da će sa

7/17/2019 pob2


njima krenuti oko 20 vojnika antifašista i članaKP Italije. Ponijeće svo oružje i municiju, jedanteški mitraljez marke »breda« i dovoljno munici-

je za njega, a i dosta ručnih bombi. Ja treba daih o tome obavijestim blagovremeno - bar 4dana ranije.«53

Međutim, i Repić i Semencati (Zemenkati) bili suoficiri OVRE! Esad Brkić i nekoliko njegovih drugovačija su imena saznali pohapšeni su, izvedeni pred ta-lijanski prijeki sud, a zatim predati ustaškim vlasti-ma. ..

Prikazujući razvoj narodnooslobodilačke borbe uIstri, Ljubo Drndić je napisao:

»U NOP se sredinom 1942. godine aktivno

uključila i Angelina Sloković, koja je bila zapo-slena u općini Pazin, u Uredu za izdavanje pot-rošačkih karata. Preko nje smo do kapitulacijefašističke Italije nabavljali regularno pečaćenelegitimacije za naše ilegalce, dobivali specijalnebonove za podizanje veće količine hrane i obu-će, pa i novčanih sredstava. Zajedno s NadomRaner, koja je bila zaposlena u Sindikatu iuspješno obavljala slične zadatke, NOP je ve-oma paralizirao funkcioniranje tadašnjih faši-stičkih ustanova.

Andelina Sloković i Nada Raner dostavljalesu organizacijama NOP-a i dragocjene podatkeo brojnom stanju vojske, o naoružanju garnizo-

na, o kretanju fašističkih agenata otkrivajućiuspješno one izdajnike koji su se bili stavili uslužbu fašističke policije.«54

U svom radu o razvoju narodnooslobodilačkog po-kreta u Hrvatskom primorju Andrija Tus piše:

»Široka mreža organizacija NOP-a u čitavomVinodolu stvorila se od početka ustanka i našapovezanost sa narodom omogućavala je da navrijeme budemo obaviješteni o namjerama oku-patora i njegovih slugu. Naime, sekretar partij-ske organizacije u Bribiru i (jedan od) glavnihorganizatora ustanka Tomo Strizić, još u tokupriprema za ustanak okupio je grupu omladina-ca skojevaca (pretežno srednjoškolaca), koja je

od srpnja 1941. godine, poslije formiranja parti-zanskog logora i odlaska članova Partije u par-tizane, postala glavna snaga NOP-a u Bribiru.(...) Mate Tonković bio je službenik u općini, pasu preko njega dobijeni razni obavještajni poda-ci, zatim imena vojnih obveznika koji su poziva-

7/17/2019 pob2


ni u domobransku vojsku, kao i falsificirane le-gitimacije za ilegalne radnike kada je to bilopotrebno. Franjo Šimac, kao službenik pošte, bio je u mogućnosti da dode do mnogo važnih po-dataka koje je redovno dostavljao određenimkanalima u partizanski logor.«55

Saradnik partizanske obavještajne službe domo-branski satnik Andrija Markić završio je život u tra-gičnim okolnostima. Kako se to dogodilo, opisuje Jan-ko Mikšić. Opisavši kako je Markića upoznao kodsvoje tetke Katine Bogunović u Glini i kako je on pri-stao da ga »obavještava o pokretima i jačini vojnih je-dinica stacioniranih kao stalna posada u Glini«, tekako je Markić, između ostaloga, u decembru 1941.

godine, preko Mikšićeve rođakinje Jole Bogunović do-turio partizanima 2000 metaka, on kaže:

»Ta municija i drugi poslani materijal preda-vani su Duri Vujiću s kojim sam održavao stal-nu yezu. Nekoliko dana nakon uspješnog prodo-ra partizana u grad, jednog maglovitog jutra ustudenom 1942. godine, iz zasjede su ga mučkiubili gestapovci u sokaku iza Sokolskog doma.Bojeći se pobune domobrana, ustaše su obja-šnjavali to ubistvo kao nesretni slučaj, tvrdećida je Markića pogodio zalutali metak.«58

»Uspješni prodor« partizana u Glinu o kojemu go-vori J. Mikšić bio je ustvari neuspjeli napad na toustaško-domobransko uporište izvršen 23. oktobra

1942. godine, ali razlog neuspjeha nije bio nedostatakpodataka o neprijatelju.57 A Andriju Markića nisu ubi-li gestapovci već pripadnici ustaške kontraobavještaj-ne službe koji su sumnjali da Andrija sarađuje s par-tizanima, ali za to nisu imali dokaza.

O zbivanjima u Tuzli tih jesenskih dana 1941. godi-ne Raif Mujezinović, predratni član Mjesnog komite-ta KPJ, piše:

»Tada je partijska organizacija u Tuzli obavi- ještena da se priprema vel iko hapšenje komuni-sta. Ovo važno obavještenje je stiglo od članovaSKOJ-a, koji su odmah poslije okupacije bili pozadatku ubačeni u fašističke organizacije u Tu-zli. Zato je i uslijedila direktiva da svi policijipoznati komunisti pređu u strogu ilegalnost. Svisu oni sklonjeni po grupama na razna mjesta uokolini Tuzle.«58

Uz drugu rečenicu tog pasusa Mujezinović je uvr-stio napomenu:

»Sjećam se da su u fašističke organizacije

7/17/2019 pob2


ubačeni skojevci Braco Rolinger, Pepi Kulhanek,Enver Mešković i još neki.«Međutim, nisu samo skojevci ubačeni u tuzlanske

ustaške redove odigrali ulogu »partizanskih« obavje-štajaca u trenutku njemačkog napada na SovjetskiSavez. Učinio je to i građanin Tuzle od kojega se touopšte nije moglo očekivati. O tome svjedoči SlavkoMićanović:

»Tako je Vlajko Mitrinović, srpski trgovac,čovjek već u godinama, inače veoma dalek uodnosu na komunistički pokret, čija su političkaubjeđenja bila na liniji integralnog jugosloven-stva, koji se godinama opirao prihvatanju makakve progresivnije političke misli i sam sebesmatrao načelnim i nepomirljivim neprijateljemkomunizma, slučajno čuo neoprezno dogovara-nje logornika, njegovog zamjenika i dvojicepredstavnika mjesne nacionalsocijalističke orga-nizacije o akciji koja je neposredno predstojala.Radilo se o hapšenju komunista 22. juna 1941.godine, koje je trebalo da se obavi u ranim ju-tarnjim satima. Taj lakomisleno vodeni dogovorobavljen je u ranim večernjim satima 21. juna1941. godine.

Ozlojeđen postupcima nove vlasti, povrijeđenu svojim patriotskim osjećanjima i zabrinut zasudbinu naroda kome je pripadao, osjećajući,

vjerovatno, u tom izuzetnom trenutku istorije,da su komunisti jedini mogući pravi protivnikstanja s kojim se on nije mogao da pomiri, trgo-vac je svjesno prihvatio rizik i potrudio se da navrijeme obavijesti komuniste o onome što je čuo. Time je bitno uticao da plan čijem donošenju jebio slučajni i nevoljni svjedok ne doživi uspjeh,a za to mu bez sumnje pripada zasluga i pri-znanje.«59

Čini se da su partizanski obavještajci u Hrvatskomprimorju ili Gorskom kotaru zimi 1941/1942. godineuspjeli da prodru i u jedan viši talijanski štab, ili baru njegovu blizinu, jer u izvještaju Štaba Primorsko-goranskog NOP-odreda, poslanom 8. marta 1942. godi-

ne Glavnom štabu Hrvatske, nalazimo i ove podatke:»Prema sigurnim informacijama saznajemo(informacije dolaze iz jednog talijanskog štaba)da je II Armata dobila naređenje za čišćenje šu-ma obalskog pojasa počevši od 26. II. 1942. g. Iztih razloga zabranjeno je otsustvo talijanskimvojnicima te armije. Sam komandant II Armate

7/17/2019 pob2


Ambrosio imenovan je za šefa talijanskog gene-ralštaba, kao nagradu za uspješno priključenjeDalmacije Italiji. U cilju čišćenja šume talijanskavojska ima naređenje da se otsiječe primorskipojas od Korduna i Like. Poli(tički) komesar Mi- jo Vuletić (Ivo Vejvoda - primj. autora) — Ko-mandant Veljko Kovačević.«60

Podaci navedeni u tom izvještaju pokazali su se uosnovi tačnima! Nažalost, nismo mogli utvrditi načinna koji je partizanska obavještajna služba došla donjih.

I u Srijemu, koji se poslije okupacije našao u gra-nicama tzv. NDH, pod ustaškom vlašću, narodnooslo-bodilački pokret počinje da se razvija već u ljeto 1941.godine. Na scenu istovremeno stupaju i partizanskiobavještajci.

»U mnogim mestima Srema« - piše MatićDule — »NOP je imao po jednog ili više ljudi za-poslenih u neprijateljevom aparatu preko kojih

je dolazio do važnih obaveštenja o namerava-nim hapšenjima, o pokretu njegovih snaga idrugim merama koje preduzima protiv NOP.(...) Karakterističan primer delatnosti saradnikaNOP u neprijateljevom aparatu je bio, svakakou Irigu. Tu je grupa saradnika NOP na čelu saStevanom Pužićem obezbeđivala u toku čitave1941. godine partij sko-političkim radnicima,uključujući i neke bivše političke zatvorenike,propusnice, lične dokumente, kancelarijski ma-terijal i davala informacije i podatke o neprija-telju.«61

Kako su partizanski obavještajci već u prvom peri-odu ustanka djelovali u redovima srpske kvislinškepolicije, opisali su, između ostalih, Dobrivoje Aranđe-lović, Velimir Kostić Baješ i Dorđe Stanković Jole.

Kostić opisuje zbivanja u istočnoj Srbiji u jesen izimu 1941. godine i zatim kaže:

»U neprijateljevim garnizonima smo organi-zovali vrlo jaku obavještajnu službu - negdedirektno, a negde preko partijskih komiteta isimpatizera. Naša obaveštajna mreža je bila do-

bro organizovana i u redovima bugarske vojske.U Beloj Palanci i Svetoj Petki dobijani su podacio kretanju neprijatelja, njegovim planovima inaoružanju... Nekoliko žandara iz Bele Palankeslalo je partizanima u decembru 1941. godinepored podataka vojne prirode, obuću, municiju iso. Vezu između Svrljiškog odreda i punktova u

7/17/2019 pob2


Beloj Palanci i Nišu održavao je preko partij-skog povereništva Nedićev podnarednik iz Čifli-ka. U četničkom štabu u Sićevu bilo je 12 simpa-tizera, među kojima i dvojica četovođa koji suSvrljiškom odredu dostavljali sve potrebne po-datke. U sreskom načelstvu Bela Palanka radilasu kao obaveštajci dva policijska pisara — Ti-osav Pavlović i Arsenijević — i jedan šumarskiinženjer - Mirko Protić.«62

Neovisno o tome, govoreći »o partijsko-obavještaj-nom radu organizacije KPJ u Leskovcu«, D. Aranđelo-vić zapisuje i ovo:

»Pored indirektnog prikupljanja obaveštenja

o namerama okupatora i policije, mi smo imaliorganizovane i na stalnoj vezi sledeče drugove,koji su radili po zadatku Partije na obaveštaj-nim poslovima: Dragoljub Vuković, pripadnikdržavne policijske straže, Anton Sikošek, agentu Predstojništvu gradske policije, Slobodan Si-mić, službenik policije i oficir Nedićeve straže,Milica Ješić, službenik Predstojništva gradskepolicije, i Mile Radenković, službenik Predstojni-štva gradske policije.

Partijska organizacija grada je preko ovihsaradnika redovno informisana o snazi i name-rama okupatora i policije protiv narodnooslobo-dilačkog pokreta...

Ove saradnike — obaveštajce NOP-a, koji suradili u neprijateljskim redovima, lično su držalina vezi pojedini članovi Okružnog komitetaKPJ. Oni su im davali pojedinačne i konkretnezadatke i od njih lično preuzimali obaveštenjaili naručene materijale.«83

Dorđe Stanković Jole iznosi interesantne pojedino-sti iz rada partizanskih obavještajaca u leskovačkojpoliciji, posebno Antona Sikošeka:

»Jedan od najvećih uspeha partijske organi-zacije svakako je prodor u policiju. Uspostavlje-na je veza sa Antonom Sikošekom, agentom po-licije, koja je dala divne rezultate u daljoj borbisa neprijateljem. Sikošek, izbeglica iz Slovenije,

inače agent policije, odmah po dolasku u Lesko-vac upoznao se sa Dragoljubom Vukovićem, pri-padnikom Srpske državne straže, koji je bio sa-radnik NOP-a i koji je uspeo da pridobije Siko-šeka za saradnju sa NOP-om. Sikošek je mrzeookupatora i njegove sluge i pristao na saradnju.Po prirodi svoga posla mogao je mnogo da po-

7/17/2019 pob2


mogne pokretu. Njegov posao se sastojao u pri-bavljanju ličnih karata, prijava za boravak ugradu, objava za putovanje van mesta stalnogboravka, pružanja obaveštenja o namerama po-licije, pribavljanju oružja i municije, omogućava-nju izbegavanja policijske kontrole na železnič-koj stanici i slično.

Da bi mogao da overava legitimacije i obja-ve, Sikošek je napravio ključ kojim je otvaraosve fijoke pisaćih stolova u kojima su se čuvalipečati i formulari za izdavanje legitimacija iobjava. Isto tako je iz spisa po fijokama mogaoda sazna o predstojećim akcijama i hapšenjimai da na vreme obaveštava drugove... Sikošek je

mnogo učinio i prilikom pregleda putnika i nji-hovog prtljaga na železničkoj stanici. Pored Si-košeka za NOP su radili Milica Ješić i MiletaRadenković. Kada je otkriveno da se u policijinalaze saradnici NOP-a, iz Beograda je došlonekoliko agenata Specijalne policije da izvidestvar. Bili su uhapšeni Sikošek, Ješićeva i Ra-denković, ali usled nedostatka dokaza oni supušteni. No, i posle ovog hapšenja oni su nasta-vili saradnju sa NOP-om, tako da je došlo doponovnog hapšenja i saslušavanja, ali bez uspe-ha. (...)

Specijalna policija dobila je naređenje iz Be-ograda da uhapsi Dimka Denovskog. Srećom, to

je čuo Sikošek i požurio da ga obavesti. Zamolio je Dragoljuba Vukovića, saradnika NOP-a, daga zameni na Vratima, a on je otišao u stan De-novskog u Ulici Pere Velimirovića. Tamo nijenašao ni njega ni njegovu suprugu Veru, već jesaznao da se Denovski nalazi na službenom pu-tu u Beogradu. Zato je odmah poslao SlobodanaSimića, službenika gradskog poglavarstva, aktiv-nog saradnika NOP-a, u Niš da sačeka Dimka iobavesti ga o svemu. Simić je ovaj nalog izvršiotako da je Denovski ostao desetak dana u Nišu,u stanu Dušana Puđe Save, odakle je prešao u

Jastrebački NOP odred.«64

U Hronologiji je, pod datumom 19. 1. 1942. zapisa-no:

»U blizini Bribira (kod Novog ) delovi 2. bata-ljona 'Matija Gubec' Primorsko-goranskog NOPodreda razbili žandarmerijsku patrolu od 41.

7/17/2019 pob2


žandarma; poginulo 14, zarobljeno 16 i ranjeno5 žandarma.«65

Među zarobljenim žandarima nalazio se i SlavkoRahelić, koji se među prvima predao. U toku sasluša-nja deklarisao se kao simpatizer NOP-a i izrazio željuda ostane u partizanima. Međutim, u koloni zaroblje-nih žandara koja je, pošto je puštena na slobodu, kre-nula prema Mrkoplju, gdje se nalazila neprijateljskaposada, bio je i Rahelić! S njim je dogovoreno da uredovima neprijatelja bude partizanski obavještajac.Od tada je, prema svjedočenju Andrije Tusa, zahva-ljujući obavještenjima Slavka Rahelića, Štab bataljona»Matija Gubec« raspolagao podacima »o značajnijemkretanju i namjerama neprijatelja«.68

Prema izvještaju ustaške Velike župe Modruš od31. marta 1942. godine, »jedna trećina ove župe nalazise pod nadzorom komunističko partizanskih odre-da. . .«67 U takvim uslovima Talijani su već sredinommarta odlučili da povuku svoje posade iz Mrkoplja iRavne Gore, gdje su ostali samo oružnici i domobra-ni tzv. NDH. I šta se dogodilo?

»... ni povlačenje Talijana iz Mrkoplja nijeprošlo bez borbe s partizanima« - piše Andrija

Tus. - »Štab 2. bataljona 'Matija Gubec' na vrijeme je bio obaviješten o povlačenju Talijana, iveć u 7 sati ujutro postavio je zasjedu u šumizvanoj Plana, na putu između Mrkoplja i Loka-va. Prema izvještaju oružničke postaje u Mrko-

plju od 16. ožujka 1942, talijanska posada u Mr-koplju brojila je dotada 200 vojnika, tri oficira ipet podoficira. (...)

Prema sjećanju Rade Mrvoša jednog od sudi-onika ove akcije, vijest da Talijani namjeravajunapustiti garnizon Mrkopalj i ostaviti posaduoružnika i domobrana donijeli su u štab bataljo-na 'Matija Gubec', koji se tada nalazio na Pla-njavi u bribirskoj šumi, Ivan Tijan-Rocić i VjekoVukonić, iz mrkopaljske čete. Ta je četa posred-stvom Tijana imala stalnu vezu s pripadnikomdomobranske posade u Mrkoplju Slavkom Ra-helićem.«68

Prethodnica talijanske posade pretrpjela je gubit-ke: 13 mrtvih i 1 zarobljen. Plijen: 10 pušaka, 2 puško-mitraljeza, 3 automata, 6 pištolja, oko 20 ručnih bom-bi, oko 5000 puščanih metaka, cjelokupna oprema 15karabinjera s ruksacima.

U Mrkoplju je poslije povlačenja Talijana ostalo 60domobrana, oružnika i pripadnika seljačke zaštite.

7/17/2019 pob2


Drugi je bataljon odmah počeo pripremati napad natu posadu.

»... 17. ožujka upućen je u Mrkopalj drugIvan Tijan-Ročić iz mrkopaljske čete da se soružnikom Slavkom Rahelićem dogovori o deta-ljima napada... 19. ožujka 1942. u zoru.. ,«69

Akcija je izvedena u dogovoreno vrijeme. Poginulasu dva partizana, a neprijatelj je imao četiri mrtva.Zaplijenjeno je 60 pušaka, 20 000 puščanih metaka ioko dva vagona hrane i različite vojničke opreme. Za-robljeno je 6 oružnika i 18 domobrana.70

U oslobođenom Mrkoplju istog je dana, 19. marta1942. godine, održan narodni zbor. Među partizanimakoji su prisustvovali zboru nalazio se i bivši oružnik

- partizanski obavještajac Slavko Rahelić, koji jekraj rata dočekao kao oficir Jugoslavenske armije.

Preduzimanje bilo kakve ofanzivne oružane akcije,većih ili manjih razmjera svejedno, nemoguće je bezpoznavanja bar najosnovnijih podataka o neprijateljuprotiv kojega je ta akcija usmjerena. To je pravilo va-žilo i u jugoslavenskom partizanskom ratu već odnjegovih prvih dana. A do neophodnih podataka oneprijatelju, to treba ponovno naglasiti, moglo se doćisamo pomoću obavještajne službe, bez obzira je liona postojala u klasičnome ili nekom drugom obliku,

je li bila organizaciono postavljena ili je djelovala unekim drugim oblicima.U Drvaru je, na primjer, gdje se od stvaranja tzv.

NDH nalazio jak domobransko-ustaški garnizon, or-ganizovanje partizanske obavještajne službe počeloveć u toku priprema za ustanak, iako se još nije zna-lo ni kada će, ni u kojoj formi ustanak započeti. Lju-bo Babić, kojega je partijsko rukovodstvo za Bosan-sku krajinu u drugom tjednu jula 1941. godine posta-vilo za komandanta štaba za područje Drvara iBosanskog Grahova, piše da su prije formiranja togštaba...

»... imali obavještajnu mrežu, preko koje smomogli pratiti kakve mjere preduzimaju ustaše i

drugi organi NDH. U pošti je radio Niko Deja-nac, član Partije. Iako je bio Srbin ostao je natom poslu sve do početka ustanka; i upravnikpošte je bio naš simpatizer. To nam je mnogopomoglo, jer je Dejanac prisluškivao sve razgo-vore i pribirao druga obavještenja.

U domobranskoj satniji nalazio se takođe

7/17/2019 pob2


naš simpatizer Ivica Grbec, rodom iz Siska, kojinas je obavještavao šta se odigrava među domo-branima. Iznosio je i municiju. Preko učiteljica

Jele Bićanić i Bose Živković, koje su sa službombile u grahovskim selima, obavještavani smo ostanju u Bosanskom Grahovu.«71

Organizacijom i radom »partizanske« obavještajneslužbe u Drvaru rukovodio je sekretar Sreskog komi-teta KPJ u Drvaru Nikola Kotle, koji je o tome napisao:

»Još je preče bilo organizovati u samom Dr-varu obavještajnu službu, koja bi obavještavalaSreski komitet o svemu što ustaše namjeravaju,kako bi se na vrijeme poduzimale odgovarajućemjere. Na sastanku Sreskog komiteta donesena

je odluka da zasada nijedan član Partije ne na-pušta svoje radno mjesto bez odobrenja sekreta-ra komiteta. Izuzetak je mogao biti učinjen sa-mo u slučaju ako neposredno prijeti opasnostpo život. Komitet je takođe odlučio da ja, kao se-kretar Sreskog komiteta, napustim posao i po-vučem se u ilegalnost, jer je partijska organiza-cija imala pune ruke posla.

Posao nisam odmah napustio, samo sam pro-mijenio radno mjesto. Zamolio sam svog poslo-vođu da me premjesti za dvoritelja parnih ko-tlova, i to u noćnu smjenu, jer sam morao daorganizujem obavještajnu službu, a to mi je bilolakše obaviti dok sam zaposlen. Na novom rad-nom mjestu nisam se zadržao više od tri dana,ali je i to bilo dovoljno za organizovanje obavje-štajne službe. Za nas je bilo veoma važno da or-ganizujemo tu službu i u pošti. (...) Zato je Deja-nac bio najpogodnija osoba za obavještajnu slu-žbu u pošti, preko koje su dolazile gotovo svenaredbe drvarskim ustašama, bilo telefonom, bi-lo depešama. (...)

Svaka depeša ili telefonski razgovor kojeg suustaše obavljale, išli su preko njega, a on je otome redovno obavještavao Sreski komitet.Obavještenja dobivena od Dejanca bila su dra-gocjena.«72

O onome što se dogodilo kada je trebalo stupiti uakciju govori Milutin Morača opisujući pripreme zanapad na Drvar, koji je izvršen 27. jula 1941. godine ikoji je kasnije prihvaćen kao dan ustanka u Bosni iHercegovini:

».. .ja sam tada dobio od štaba odreda« — ka-že on — »i jedan krupan i sasvim određen zada-

7/17/2019 pob2


tak: da napravim plan napada na grad Drvar ida isplaniram sve potrebne mjere za rušenje izaprečavanje željezničke pruge i ceste Oštrelj--Drvar-Trubar. (Vele mi drugovi: 'Ti si rezervnioficir, učio si vojnu školu u vrijeme kada je na-ša Partija dala direktivu da se vojna obuka do-bro savlada, pa nam napravi ove planove.') Ima-li smo sekcije i poveću skicu Drvara, tačan ra-spored ustaškog redarstva u Drvaru, jačinu iraspored njihovih oružanih snaga, plan celulozei pilane, jačinu i raspored domobranske čete.Sem ustaških činovnika i pisara u Drvaru senalazilo oko 250 naoružanih ustaša i, koliko sesada sjećam, 130-150 domobrana. Sve te podatke

smo dobili od članova Partije i SKOJ-a koji suradili u gradu.«73

Partizanski obavještajci (»članovi Partije i SKOJ-akoji su radili u gradu«) dobro su obavili svoj zadatak:napad na Drvar potpuno je uspio i neprijateljski jegarnizon uništen.74

»Toplički NOP odred i delovi KukavičkogNOP odreda« — zapisano je u HronologijiORNJ 1941-1945. pod datumom 9. oktobar 1941 -»napali: Prokuplje: razoružali i zarobili oko 100četnika Koste Pečanca i žandarma; spalili arhi-ve sreskog načelstva i opštine, zaplenili 1 mitra-ljez, 80 pušaka i milion dinara, iz zatvora oslo-bodili 28 zatvorenika, medu kojima 8 aktivnih

partizana, i u zoru se povukli na Pasjačupl(aninu).«75

Šta je prethodilo toj akciji i kako je ona priprem-ljena i izvedena, veoma je interesantno opisao KirilMihaj lovski Grujica, komandir desetine, zatim ko-mandir čete i komandant Topličkog NOP-odreda:

»Imao sam mogućnosti da pratim ceo tokpriprema za napad i sam napad. Svakog danasu iz Prokuplja, iz mesnih desetina okolnih me-sta dolazili na Beli kamen, Pasjaču ili Vidovačunaši ljudi, koji su nam donosili crteže gimnazijei drugih objekata gde su bili smešteni četniciKoste Pećanca i žandarmerija. Tako smo za ne-delju dana imali potpun uvid u jačinu neprija-teljskih snaga i njihov raspored. Onda smo mirukovodioci, proučavali i organizovali obuku zataj zadatak. Od busenja smo napravili zgrade,postavljene onako kako su u stvari izgledale ilocirane u Prokuplju. Svaka jedinica je znalasvoju zgradu i uvežbavale se, na bazi definitiv-

7/17/2019 pob2


ne odluke o napadu, rasporedu naših i neprija-teljskih jedinica i postavljenih zadataka za na-pad. Ja sam vodio jednu grupu - Malojastre-bačku, koja je imala zadatak da posedne polo-žaje u zgradama oko osnovne škole i gimnazije,da iz tih zgrada, sa balkona i prozora, poštosmo imali sve to nacrtano, mitraljeskom i pu-škomitraljeskom vatrom sprečimo četnike i žan-darme da izađu u rovove odakle je trebalo dapružaju otpor u slučaju napada.

Moja grupa je dobila dva vodiča iz jedne me-sne desetine. Odnosno, svaka grupa, moja, Ku-kavička i Pasjačka, koje su imale konkretne za-datke, imala je svoje vodiče. Nismo išli ulicama,

nego smo preskakali ograde, išli preko voćnjakai dolazili do određenih objekata. Neprijateljasmo iznenadili. Nije se ni osvestio a mi smo za-poseli položaje i bili spremni za dejstvo. Tako jeProkuplje za pola sata bilo u našim rukama.«76

U članku Rukovođenje ustankom u Toplici, iz koje-ga potiču upravo citirani redovi, autor Kiril Miha j lov-ski Grujica kaže:

»U dubokom sjećanju mi je ostao napad na Proku-plje 3. avgusta 1941.« Međutim, taj datum nije tačan- provjerili smo to u više izvora — a Redakcija inačeveoma solidno rađene edicije Ratna sećanja, VEZE uNOB-u 1941-1945. nije smatrala potrebnim da na toupozori čitaoce.

Na trenutak se ponovo vratimo svjedočenju KirilaMihajlovskog Grujice. Opisujući događaje koji su usli-

jedili, on govori o revoltu Koste Pećanca zbog pretr-pljenog poraza i velikoj akciji njegovih četnika protivpartizana koji su se bili povukli iz Prokuplja:

»Mi smo blagovremeno bili obavešteni o tojakciji četnika. Približavali smo se Pasjači i opet

je tu Ćićko (Ratko Pavlović, španski borac -primj. autora) poslao neke žene i dao im zada-tak da osmatraju područje Rastovničke crkve,

Jovine livade i još neka mesta. One su imale za-datak da, kad se pojave četnici, viknu: 'Eno, sto-ka u Jovinim livadama...' 'Eno, stoka kod Ra-stovničke crkve', kao da obaveštavaju susede.«77

Taj specifičan ali vr lo efikasan oblik obavještajneaktivnosti, tj. dostavljanja obavještajnih podataka odislokaciji neprijatelja, primjenjivali su partizani nesamo uz pomoć žena, već i starijih ljudi i djece kojasu širom zemlje u toku cijelog rata često izigravaličobane ili su to zaista i bili. Nažalost, u krajevima

7/17/2019 pob2


gdje su simpatije stanovništva manje ili više bile nastrani četnika ili ustaša, istim se metodama u borbiprotiv partizana služila i njihova obavještajna služba.

Čak i najmanje partizanske akcije zahtijevale suodgovarajuću obavještajnu pripremu. Upravo o takvojakciji svjedoči jedan od organizatora ustanka u Sla-voniji Dušan Čalić. Prikazujući stanje na sektoru Pa-kraca u septembru 1941. i formiranje Benkovačkepartizanske grupe koja je, zajedno s komandirom Du-šanom Marijanom Zucom imala samo sedam boraca,on piše:

»Kad sam se vratio u Benkovac odmah samse sastao sa Zucom, koji je bio zadovoljan sasvojom grupom.

— Mi smo spremni za prvu bitku - rekao je,a onda smo se odmah dogovorili da se organizi-ra napad na općinu u Rajićima. Poručio samČedi da odmah dode. Kad je stigao dogovorilismo se za napad. Čedo je sa svojim skojevcimatrebalo da ispita stanje u općini, da sazna koli-ko je pandura, kako je općina čuvana, u koje jevrijeme najmanje stražara.

Podaci su brzo prikupljeni — Čedini su skoj-evci bili sve poduzetniji. I utjecaj na starije ljudese proširio. Nije to više bilo ono selo od prijepet mjeseci, kad se s nijednim seljakom nije mo-glo govoriti o ustanku. Sad su već mnogi bili zaoslobodilački pokret.

Čim je Čedo 16. oktobra donio podatke o sta-nju u općini, o broju žandara i o njihovom na-oružanju, poslao sam po Zucu. Objasnio sammu prilike u Rajićima i rekao mu, da još iste ve-čeri krenu u akciju. I u noći 16/17. oktobra 1941.Dušan Marijan je poveo petoricu svojih drugovau napad na općinu u Rajićima. Tešo Kezan nijesudjelovao u ovom napadu; on se tada nalaziona ispitivanju terena.

Napad na općinu je potpuno uspio. Samodva pandura unezvjereno su gledala naoružanepartizane. Zucina grupa je pokupila 3 puške s30 metaka, 2 pištolja, a zatim je zaplijenila pisa-ću mašinu. Pandure su istjerali u selo, a zatimzapalili poreske i vojne spiskove.«78

U izvještaju Glavnog stožera Ministarstva hrvat-skog domobranstva od 17. novembra 1941. našli su seposlije te akcije i ovi reci:

»Noću 16/17. X. oko 0,15 sati došlo je u zgra-du obćinskog poglavarstva Rajić (kotar Novska)

7/17/2019 pob2


6 nepoznatih ljudi, koji su iz obćine uzeli 3 pu-ške, 2 samokresa i 140 naboja, a zatim razbili 2ormara i pisaća stola, te zapalili obćinsku knji-gu nameta (prireza) i još neke spise, poslie čegasu se udaljili. Povedenom iztragom nisu se mo-gli pronaći ni ustanoviti počinitelji, no po svimznacima izgleda da je to lokalna občinska stvar- posliedica nesporazumaka i svađa, pojedinihstranaka u občini.«79

Ako u mjestu čiji je garnizon trebalo napasti nijebilo članova KPJ, skojevaca ili simpatizera NOP-a,odnosno ako nije postojala veza s njima, postupalo sedrukčije: u mjesto su slani obavještajci da prikupe idonesu neophodne podatke. Tako je postupio i ko-mandant »I Brigade Narodnooslobodilačkih partizan-skih odreda Ljubo Babić kada je 21. septembra 1941.godine poslao u Knin dvojicu obavještajaca. Jedan odnjih, Jovo Dragović, napisao je:

»... dobili smo Branko Vidović i ja zadatak...da odemo u Knin i preko drugova u Kninu ispi-tamo brojno stanje i namjere italijanskih sna-ga. .. Rano ujutro, 22. septembra, krenuli smo...Iako sam Knin i njegovu okolinu dobro pozna-vao teško je bilo usuditi se ući u njega zboggrahovskih ustaša... Mi propusnice nismo imali.Mnogo se žena sakupilo na ulazu idući na pija-cu. .. Karabinjeri su im tražili propusnice, ali,zahvaljujući velikoj gužvi nisu svakog kontroli-sali. Mi smo to iskoristili, ugurali se među ženei ušli u Knin...

Branko je bio član KPJ, a ja nisam. (...) ubrzosmo našli Nikicu Mijakovca. Bio je iznenađennašim dolaskom. (...) objasnili smo mu zbog če-ga smo došli. (...) Nikica Mijakovac je otišao daprikupi tražene podatke preko svoje obavještaj-ne mreže, a mi smo ostali u kući... Za tri do če-tiri sata Nikica je donio podatke o italijanskimsnagama u Kninu. (...) Kada smo ove podatkedobili odmah smo krenuli ... u pravcu Bos. Gra-hova. (...) Branko je otišao kod Ljube Babića ipodnio izvještaj o izvršenom zadatku.

25. septembra 1941. godine kroz Bos. Grahovo je prošao fašistički puk u pravcu Resanovaca i,ova činjenica je potvrdila tačnost naših podata-ka koje smo donijeli iz Knina.*80

Opisujući aktivnost Levačke čete PomoravskogNOP-odreda, Dragoslav Drakče Jakovljević govori i opripremama za napad na Trstenik, jugoistočno od

7/17/2019 pob2


Kragujevca, u sklopu kojih je trebalo doći i do poda-taka o snazi i rasporedu tamošnje posade. Taj zada-tak povjeren je Miloju Milojeviću, članu Komande če-te...

»On i Vita Marjano vac « — piše Dragoslav Ja-kovljević - »obukli su čohano odelo i, sa 5000dinara u džepu kao ljudi koji idu da kupuju vo-love, krenuli u Trstenik. Prošli su most na Lju-bostinjskoj reci i u masi drugih seljaka ušli ugrad. (...)

Miloje je utvrdio da se u Trsteniku nalazi30-40 žandarma, nešto finansa i 5 gradskih poli-cajaca a povremeno se u prolazu zadržavaju iNemci... Čim je stigao u komandu čete, Miloje

je podneo izveštaj na osnovu koga je donetaodluka da se izvrši napad. Na osnovu sačinjeneskice Trstenika i rasporeda žandarma, finansa igradske policije u gradu, napad bi se izveo no-ću, 19/20. septembra.8' Tako je i učinjeno: akcija je uspjela, razoružana su

43 žandara i financa.82 Nešto se slično zbilo početkommarta 1942. godine u Bosni, u blizini Glamoča. Štab 4.bataljona »Budućnost« 3. krajiškog NOP-odreda pri-premao je napad na pilanu u selu Radaslijama kojusu štitile talijanske i ustaške snage... O tome SimoLončar piše:

»Da bi napad na pilanu što bolje uspio, da bise ona sa što manje gubitaka zauzela i uništila,

bilo je nužno dobro izvidjeti i ispitati koliko sna-ga ima neprijatelj oko pilane, te raspored i sna-ge oko Glamoča. Iako su dobijeni izvjesni poda-ci o tome od partizanskih saradnika koji su biliu gradu, ipak je štab bataljona 'Budućnost' želioda provjeri tačnost tih podataka i da pribavi jošneka obavještenja... Zbog toga su određena dvamlada borca koja su dobro poznavala grad i pi-lanu da prerušeni u seoske mladiće odu u grad,te izvide i ispitaju ono što je interesovalo štabbataljona. Trebalo je da jedan, po mogućnosti,izvidi snagu i raspored neprijatelja u gradu ineposrednoj okolini, a drugi pošto natovari nakonjče nešto ječma i otjera ga u parni mlin kod

pilane, da na licu mjesta izvidi i osmotri tamo-šnje obezbjeđenje. I jedan i drugi su odličnoizvršili svoj zadatak i vratili se s dragocjenimpodacima. Oko grada su na sve strane bile po-stavljene ustaške i talijanske straže, ali dalje odsamog grada nije bilo nikakvih neprijateljskih

7/17/2019 pob2


snaga. Ispred pilane u kući Dmitranića bilo jepet-šest ustaša koje su predstavljale neku vrstuzaštite pilane, a stražar je bio postavljen naglavnom ulazu u pilanu. U samom krugu pilanenije bilo vojske preko dana, a da li su preko no-ći dovodili jače obezbjedenje, to naš izviđač nijemogao provjeriti.«83

Akcija je izvršena 11. marta: neprijateljska je stra-ža uz gubitke odbačena u Glamoč, a pilana je spalje-na.84 Štab Hercegovačkog NOP-odreda obavijestio je 3.februara 1942. godine Operativni štab hercegovačkihNOP-odreda o »akcijama čišćenja koje je izvršioUdarni bataljon na teritoriji Bilećkog i Štolačkog ba-taljona« :

»Zahvaljujući dobro organizovanoj obavje-štajnoj službi i pripremi za akciju, čišćenje je upotpunosti uspjelo. Nijedna od vodećih ličnostičetničko-petokolonaške bande nije umakla.«85

Početkom 1942. godine Milan Zorić, komandant Pe-trovačkog partizanskog bataljona, došao je na idejuda u Bosanski Petrovac, u kojemu se nalazila talijan-sko-domobranska posada i nekoliko četnika, pošaljesvog obavještajca. Za taj je zadatak izabrao MiluBanjca bogatog seljaka, iz Šela Drinića. O razgovorukoji je vodio s njim o zadatku, Milan Zorić je pribilje-žio ove retke:

»— Sutra rano, Mile, krenućeš za Petrovac.

Naići ćeš na naše položaje ispod Đurinovače.Ako te partizani zaustave, pokazaćeš propusni-cu koju ću ti dati i oni će te pustiti. Kod žice irovova dočekaće te neprijatelj. Za njega mojapropusnica ne važi i od toga časa sve je u tvo- jim rukama. Možda će biti najbol je da kažeš dati je neko bolestan i da si došao da tražiš lijek uapoteci. Sumnjivo će im biti kako smo te mi pu-stili, a ti se snađi kako znaš. O nama govori štogod hoćeš, sve što će ti olakšati izvršenje zadatka.

— Ako poslije neko kaže da sam govorio loše0 partizanima, šta će onda biti - priupita Mile.

— Ništa. Ja to znam — odgovorih. — Sad je važno uspostaviti vezu sa Petrov-

cem i doznati kakvo je raspoloženje domobrana1 četnika i kako se drže Italijani. Znaš da iz Pe-trovca ne mogu maknuti. Dobro smo ih stegnuli,pa da vidimo nadaju li se kakvom izlazu. Do-znaj, ako ikako budeš mogao, ko je komandirdomobranske satnije, odakle je i čime se bavioprije rata. Kad se vratiš, meni ćeš lično sve reći.

7/17/2019 pob2


Nikom drugom ne smiješ reći ni riječi! Za svedruge u Petrovac si išao da tražiš lijek za ženu.Šta misliš ti o tom svemu?

— Mislim da je vrlo opasno i da mi možecvrknuti glava kao šibica. Ali, daj mi propusni-cu, pa što Bog da i sveti Nikola - odgovoriozbiljno Mile.

Uzeh notes, napisah propusnicu za Petrovaci dadoh je Mili. Još jednom napomenuh da budeoprezan.86

Izvršavajući dobiveni zadatak, Mile Banjac jeuspostavio vezu između domobranskog satnika Ade-ma Kurtovića i Milana Zorića koja je 20. marta 1942.godine dovela do predaje njegove satnije partizanima!

Odmah nakon formiranja, 20. avgusta 1942. godine,Prva (kasnije Četvrta) kordunaška NOU-brigada kre-nula je sa Korduna za Žumberak da pomogne tamo-šnjem Žumberačko-pokupskom NOP-odredu. Put ju jevodio preko rijeke Kupe, pa preko ceste i željezničkepruge Zagreb-Karlovac. A upravo na sredokraćiizmeđu ta dva grada ležao je gradić Jastrebarsko sustaško-domobranskim garnizonom.

U noći između 25. i 26. avgusta brigada je prešlaKupu i zadanila u Kupčinskoj šumi. S brigadom subili i članovi Kotarskog komiteta KP Hrvatske za Pi-sarovinu i borci partizanske čete »Kljuka«, nazvanetako po šumi u kojoj je imala svoje baze. Dogovaralisu se da iduće noći, prilikom polaska za Žumberak,

brigada usput likvidira neprijateljsko uporište u Ja-strebarskom. Podatke o neprijatelju su imali, detaljnaskica s neprijateljskim položajima se izrađivala, ali jetrebalo preduzeti mjere da ne bude nekog iznenađe-nja. O tome član Kotarskog komiteta Nikola BrezovićPrebeg piše:

»Član Kotarskog komiteta Ivica Lopaić, ro-dom iz Cvetkovića kraj Jastrebarskog, odmah jekrenuo na put, da još jednom utvrdi stanje ne-prijateljskih snaga i raspored obrane, da detalj-no razmotri sve prilaze u grad i organizira stal-nu vezu koja će obavještavati o eventualnimpromjenama u ustaškom garnizonu...

Oko pet sati poslije podne vratio se sa zadat-

ka Lopaić s najnovijim izvještajem iz Jastrebar-skog, po kojem su u skicu unošeni i najsitnijidetalji i prekontrolisani dotad ucrtani bunkeri idruge prepreke. Kada je sve bilo gotovo, sazvan

je starješinski kadar brigade — štabovi bataljo-na i komande četa — i počela je razrada planaza napad.«87

7/17/2019 pob2


U noći između 26. i 27. avgusta 1942. godine 1. kor-dunaška NOU-brigada napala je neprijateljsku posa-du u Jastrebarskom. U toj akciji, čijem je uspjehu ne-sumnjivo doprinijela i dobra obavještajna priprema,zarobljeno je tridesetak domobrana, zaplijenjeno istotoliko pušaka, spaljeno preko sto željezničkih vagona,uništeno nekoliko lokomotiva i istovremeno iz usta-ških ruku oslobođeno 727-ero kozarske djece.

U vezi s tom akcijom interesantno je napomenutida, sudeći po svemu, partizanski obavještajci iz Ko-tarskog komiteta KP Hrvatske za Pisarovinu nisusmatrali potrebnim da obavijeste štab brigade da u

Jastrebarskom postoji ustaški logor za djecu sa Koza-re i iz drugih krajeva. Naime, u zapovijesti za napadna to neprijateljsko uporište taj se logor i ne spomi-nje, a istovremeno se u njemu naglašava i takva sit-nica kao što je »izvršiti rekviziciju robe u trgovini Vr-bas i Matšek«!

U izvještaju Štaba Grupe kordunaških NOP-odre-da, poslanom 3. septembra 1942. godine Štabu Prveoperativne zone, kaže se:

»Podnosi se izvještaj o izvršenoj akciji na sre-sko mjesto Jastrebarsko, koju je izvršila I kordu-naška udarna brigada, dana 26. 8. u 5 sati ujutro.

Prema podacima, koje (je) prikupila obavje-štajna služba Udarne brigade u mjestu se nala-zila neprijateljska posada od 120 domobrana, 20

žandara, 8 ustaša-pekara i 8 finanaca.«88

Prema tim, zaista preciznim podacima o neprijate-lju, logor sa djecom uopće nije imao naoružanu stra-žu, što je dokaz da ustaše nisu vjerovale da partizanimogu doći do Jastrebarskog! To potvrđuje i daljitekst tog izvještaja:

»... Zapaljena je i baraka gdje su logorovalazarobljena djeca.

Oslobođeno je iz koncentracionog logora 727djece (svi koji su u tom logoru bili) rodom iz Bo-sne, Korduna, i drugih krajeva. Oslobođeno je i20 odraslih iz zatvora od kojih su 2 Srbina. Dje-ca su liječnički pregledana, pa je ustanovljenoda je za put sposobno 587 djece, a deset je bilo

nesposobnih i ostali su neko vreme na oporav-ku u Žumberku.«89

U toku cijelog rata primjenjivana je metoda slanjaobavještajaca u neprijateljske garnizone, i to radi pri-kupljanja novih, a istovremeno i radi provjere poda-taka kojima su partizanski štabovi već raspolagali. Tako u jednom izvještaju Vojina Mitrova, obavještaj-

7/17/2019 pob2


nog oficira Šeste krajiške brigade, koja je sredinomnovembra 1942. godine učestvovala u borbama okoBosanskog Novog i u napadu (neuspjelom) na grad,nalazimo i ove retke:

»Patrola koja je silazila u Ćelopek i poslalacivile u Novi da tamo prikupe podatke večerasće otići da primi izvještaj. Ti podaci vjerovatnoneće biti jako iscrpni i pouzdani.«90

Sutradan, 17. novembra, Vojin Mitrov je u novomizvještaju obavijestio štab svoje brigade:

»Sa Novim je uspostavljena i direktna i po-sredna veza.. .«91

Gotovo istovremeno, potkraj novembra 1942. godi-ne, na području Travnika djelovala je i Peta crnogor-ska brigada, čiji je štab 26. novembra obavijestio štabsvoje (Treće) divizije:

»7. — Naša 3 druga koji su prije 10 dana po-šli za Turbe da uhvate vezu sa našom tamo-šnjom ranijom vezom još se nijesu povraćali, pa

je vjerovatno da su pal i nepri jatel ju u ruke.«92

Eto, u partizanskom je obavještajnom radu bilo itakvih slučajeva.

Partizanska obavještajna služba morala je da bu-de usmjerena ne samo prema neprijateljskim upori-štima, već i prema saobraćaju — cestovnom, želje-

zničkom pa i pomorskom, između tih uporišta. Upra-vo je na komunikacijama i dolazila do punog izražajataktika partizanskog ratovanja. Bezbrojni su primjeriuspješnih partizanskih napada na neprijateljske kolo-ne i željezničke transporte u toku narodnooslobodi-lačkog rata. A najvećem broju takvih akcija prethodi-la je uspješna obavještajna aktivnost.

Spajanjem partizanskih grupa s Viševice i Tuhobi-ća u Hrvatskom primorju formirana je u septembru1941. partizanska četa »Matija Gubec«. Vezu izmeđučete i organizacije KP Hrvatske u Novom održavao jeLadislav Vivoda, učitelj osnovne škole u selu MataijaDraga. Jednog dana u školi se pojavila talijanska pa-trola.

»- Gospodine učitelju, kako ste? - upitao jeVivodu vođa patrole, talijanski poručnik.

— Dobro. — Pa da, svi učitelji komunist i su dobro. Do-

šao sam da Vas uhapsim. — Dobro, ako je tako, ja sam tu.«93

Prema navodima Andrije Tusa, poslije niza provo-

7/17/2019 pob2


kativnih pitanja, talijanski poručnik Mochi (Moki), ka-ko se Vivodi predstavio, ispričao mu je da je koman-dir oružničke postaje iz Ledenica zahtijevao odobre-nje da ga uhapsi, ali...

»... da je on to odbio do daljnjega, preuzima- jući na sebe odgovornost dok detaljno ne ispitasve navedene razloge. Rekao je da oružnici izLedenica misle o njemu loše i da bi prema tomemišljenju morao biti odmah uhapšen. Pitao ga

je ima li zabranjene literature, a nakon toga jerazvio sekciju tog terena i postavio još izravnijepitanje: 'Gdje su vaši ljudi?' Vodite računa -nastavio je — za nekoliko dana 500 će talijan-skih vojnika pretresati teren: Mošune-Stalak-Cr-

na Draga. Dobio sam zadatak da obiđem svaova vaša sela do Krmpota, i sutra ću opet k va-ma svratiti.«94

Kada je poručnik Mochi rekao Vivodi da mu jepravo prezime Smoković i da je Hrvat iz Istre, Vivoda

je odlučio da s njim malo otvorenije razgovara. Tali- janski je poručnik prihvatio takav razgovor,

»... priznao da je obavještajni oficir u puku(74. pješadijski puk — primj. autora), i dao poda-tak da 27. rujna polazi njihov kamion iz Novogas hranom i plaćom za garnizon Jasenak, dodav-ši da će voziti dvostruko sljedovanje hrane. Kadga je Vivoda, da bi provjerio kako će reagirati,pitao zašto mu sve to govori, odvratio je kratko:

'Možda će vam to trebati.' Treći dan poručnik jepošao da obiđe selo Bater i opet je svratio doVivode... Dogovorili su se da se daljnja vezaodržava preko gostioničara Mite Nastasića uNovom.«95

Na osnovi podataka dobivenih od poručnika Moc-hia — Smokovića, Bribirski partizanski odred, odno-sno četa »Matija Gubec«, postavila je 27. septembrazasjedu na cesti Novi-Jasenak-Ogulin.

»Pratnju kamiona činila su dva potporučnika(Sottotenente), podoficir (sergente), vozač i šestvojnika. Za tren oka svi su bili razoružani ipostrojeni pred kamion. (...) Konstatirano je da

je zaplijenjeno šest pušaka, dva pištolja, 60.000 li-ra i 10.000 dinara. (...) Kad je počeo istovar, vi-djelo se da je sljedovanje prilično bogato. Bilo jetu oko 150 kg svježeg mesa, oko 200 kg svježegkruha, zatim riže, makarona, šećera, graha, ulja,masti i još nekih namirnica.«96

Zahvaljujući detaljnim obavještajnim podacima, ta

7/17/2019 pob2


je akcija izvedena brzo i uspješno, bez vlastitih gubi-taka.

Talijanski poručnik Mochi-Smoković poginuo jesredinom 1944. godine kao oficir NOV i POJ!

Da bi obezbijedio koliko-toliko redovan saobraćajna željezničkoj pruzi Sunja-Banjaluka, neprijatelj je u

jesen 1941. duž pruge izgradio više od dvadeset upori-šta sa stalnim posadama. Kozarski su partizani čestonapadali ta uporišta, ponekad s više a ponekad s ma-nje uspjeha, te rušili prugu, ali je nikada nisu uspjeliduže vrijeme izbaciti iz saobraćaja; zahvaljujući inter-venciji svojih jedinica koje su podržavali oklopni vo-zovi, neprijatelj je uvijek brzo opravljao prugu.

Trajnije izbacivanje pruge iz saobraćaja moglo sepostići samo rušenjem željezničkog mosta preko rije-ke Une u Volinji kod Kostajnice, i vijadukta u blizinimosta.

»Razmišljali smo o tome kako da izvršimonapad na Volinjski most« - piše u svojim sjeća-njima Obren Stišović Obrad, španski borac, tadapolitički komesar Drugog krajiškog (kozarskog)NOP odreda. - »Ispitivali smo okolnosti i priku-pljali podatke, ali smo dolazili do zaključka dasu vrlo jake neprijateljske snage, da su bunkeričvrsti, a mi nismo imali sredstava kojima bismoih uništili. Prema tome, bilo je nemoguće uspje-šno izvesti akciju. Zato smo odustali od direk-tnog napada na Volinjski most. Nije bio samo upitanju most nego i veliki vijadukt nedaleko odmosta.«97

Budući da je u svim napadima na neprijateljskauporišta duž željezničke pruge Sunja-Banjaluka, kakosvjedoči Sava Kesar...

»... Za partizane... bio najopasniji oklopnivoz, jer je brzo stizao u pomoć ustaško-domo-branskim posadama ... rodila se ... ideja da seoklopni voz zaplijeni i pomoću njega razoružajuneprijateljske jedinice na željezničkoj pruzi, azatim voz uništi«.98

Anđa Knežević, skojevka, do rata učenica prijedor-ske gimnazije — 1940/1941. završila je sedmi razred — živjela je posl ije okupacije u selu Brezičanima, de-set kilometara udaljenom od Prijedora. Na istoimenojželjezničkoj stanici nalazila se posada od tridesetakdomobrana. Jedno je vrijeme komandir te posade biodomobranski oficir Milan Desput, rodom iz okolice

7/17/2019 pob2


Gline, s kojim se Anđa upoznala i ubrzo shvatila da je politički napredno orijentisan, a možda čak i članKPJ- Tada je počeo njihov zajednički rad za narodno-oslobodilački pokret. Taj se rad uglavnom sastojao oddoturanja oružja kozarskim partizanima. Desput jezatim prekomandovan u Prijedor.

Jednog zimskog dana Ratko Marušić, komandant1. bataljona Drugog krajiškog (kozarskog) NOP-odre-da, s kojim je Anda održavala vezu, rekao joj je dapode u Prijedor, pronađe Desputa i ugovori mu sasta-nak s njim. Ona je to i učinila.

»Vratila sam se i rekla Ratku da sam se sa-stala sa Desputom i da če doći« - piše AnđaKnežević. - »I zaista je došao.

U razgovoru između Ratka i Desputa govore-no je o napadu na oklopni voz. Dok su oni raz-govarali bila sam prisutna i slušala kada su usitnice razrađivali plan napada. Ratko je govo-rio kako će zauzeti oklopni voz, a zatim krenutina Volinju i srušiti most preko Une, a onda sevratiti te razrušiti stanicu u Bosanskom Novomi krenuti u Prijedor, gdje takode treba srušitistanicu.«99

Za prikupljanje podataka o oklopnom vozu, pot-rebnih za izradu preciznog plana akcije, Ivica Maru-šić Ratko je osim Desputa angažovao i bosanskonov-sku partijsku organizaciju odnosno neke njene člano-ve. O tome opširno piše Hamdija Omanović, tada

član KPJ i željeznički službenik u Bosanskom No-vom:

»Mi smo redovno slali izveštaje ... i obavje-štavali o načinu i vremenu kretanja oklopnihvozova i drugih neprijateljskih formacija. Jed-nog dana u željezničku stanicu je ušao seljak.Nisam ga poznavao. Nosio je torbu jabuka i nu-dio ih na prodaju. Došao je do mene, ponudiomi jabuke i dao znake za raspoznavanje. Spora-zumjeli smo se i ja sam otišao za njim da'izmjerimo' jabuke. Dao mi je pismo. 'Važno je',rekao je i ostavio i torbu i jabuke i žurno napu-stio staničnu zgradu.

U pismu koje sam dobio komandant Prvogbataljona sa Kozare Ivica Marušić Ratko tražio

je podatke o naoružanju oklopnog voza i jačiniposade. Tražio je i raspored vozova po prugamau podnožju Kozare.«100

Upravo u toku prikupljanja i sređivanja podatakaneophodnih za akciju na oklopni voz bosanskonovska

7/17/2019 pob2


je part ijska organizacija provaljena i svi su njeni čla-novi morali da pobjegnu iz grada.

Nakon dolaska Hamdije Omanovića na oslobođeniteritorij, u Ratkov bataljon, ponovo su ispitane sveokolnosti i detaljno razrađen plan akcije. Odlučeno jeda manji dijelovi 1. bataljona 2. krajiškog (kozarskog)NOP-odreda određenog dana i sata izvrše fingirannapad na neprijateljska uporišta u Svodni, u Blagajui još nekim manjim neprijateljskim uporištima dužpruge Prijedor-Bosanski Novi te kod Volinjskog mo-sta, a da dvije grupe boraca istovremeno zauzmu po-ložaje u blizini željezničke čuvarnice broj 10, premaDonjoj Dragotinji i prema Svodni...

Akcija je počela u noći između 5. i 6. januara 1942.godine.

Grupa od 15 dobrovoljaca, kompletno obučenih udomobranske uniforme i naoružanih pištoljima i no-ževima, pod Ratkovom je komandom došla do čuvar-nice broj 10 i prisilila stražara da telefonom obavije-sti Prijedor da su partizani napali Svodnu, da je gru-pa domobrana uspjela da se probije do čuvarnice ida hitno pošalju oklopni voz da ih primi i s njimaproduži u pomoć posadi Svodne.

I sve se odvijalo po planu. Oklopni je voz stigao istao kod čuvarnice. Iz njega su izišli zapovjednik vo-za i ložač. I dok je Hamdija Omanović preuzeo briguo zarobljenom zapovjedniku, Ivica Marušić se popeona stepenice oklopnog voza i komandovao svojim»domobranima« da ulaze u voz. Tada je pukla trakazamišljenog plana: u trenutku kada je partizanskimašinovođa htio da uđe u lokomotivu, pravi je maši-novođa primijetio da je to sve partizanska varka, za-lupio vrata lokomotive i voz je pod punom paromkrenuo prema Prijedoru. U vozu su se našli Ivica Ma-rušić i samo sedam partizana!

Šta se zatim događalo u vozu, ispričao je RajkoVukmir, jedini od njih koji je izašao živ iz rata:

»U oklopni voz ušao sam među prvim. (...)Neprijateljski vojnici su stajali ili sjedili. Jedanustaša je sjedio na nekom sanduku ili nečemsličnom. Preko krila je držao pušku. Vjerujući

da smo mi domobrani iz Svodne, počeo nas jeizazivati: kakvi smo mi vojnici, šta se nismo bo-rili? Voz je krenuo prema Prijedoru. Potegaosam pištolj 'valter' i uperio ga ustaši u grudi.Viknuo sam: 'Predajte se, mi smo partizani.' Tosu učinili i ostali drugovi. Ustaša ... opalio je izpuške pored mene. Pogodio je Milana Krnetića,

7/17/2019 pob2


koji je pao mrtav. ... Naši pištolji su bljuvali va-tru u gomilu neprijateljskih vojnika. Oni ... suse zbijali u gomilu, da bi se nekako zaklonili je-dan za drugog, a to nam je pogodovalo. Fenjer

je osvjetljavao vagon, pa ga nismo razbili. Posli- je naših plotuna pitali smo ih hoće li se predati.Neki su kukali i vikali da se predaju. Razbacalismo gomilu mrtvih i ranjenih (moglo ih je bitioko 20). (...) Voz je jurio sve većom brzinom. Ivi-ca Marušić stalno nam je javljao sa stepenica.Kada smo ga izvjestili da je sve gotovo, rekao jeda slomimo mitraljeze i puškomitraljeze (ili daih razmontiramo i izbacimo iz voza). Nešto smopolomili, a nešto je ostalo. Mrtvog Krnetića smo

izbacili iz voza između Brezičana i Prijedora. Tom prilikom iz voza je iskočio Mi le Bijelac, anama je Ivica savjetovao da ne iskačemo doskretnice u Prijedoru, jer će voz usporiti predskretnicom. Tako je i bilo. Kada smo prišli Prije-doru, voz je usporio. Jedan za drugim mi smoiskočili. . ,«101

Iako plan nije potpuno ostvaren, ta je akcija koza-račkih partizana, i u obavještajnom smislu dobro pri-premljena, prema ocjeni Operativnog štaba NOP-odreda za Bosansku krajinu, bila »jedan od najvećihpodviga u partizanskom ratovanju«.102 Uz to, iste sunoći dijelovi 1. bataljona, shvativši da je neprijateljiznenađen, razbili posadu kod željezničke stanice Bla-

gaj, većinu pripadnika jednog domobranskog vodazarobili, spalili željezničku stanicu i tamošnju tvorni-cu gipsa.. ,103

U Hronologiji OB NJ pod datumom 9. februar 1942.godine, nalazimo zapisano:

»Kod s. Batnoga (blizu Cetingrada) 2. bataljon2. Kordunaškog NOP odreda napao italijanskukolonu, ubio 7 i zarobio 42 italijanska vojnika ioficira i zaplenio mnogo ratne oprema.«104

Početkom februara 1942. godine u pravcu neprija-teljskih uporišta na liniji Velika Kladuša — Cetin-

grad—Slunj, djelovale su snage 2. bataljona 2. kordu-naškog NOP-odreda, čija je 3. četa upravo ponikla izprijašnjeg odreda »Široka rijeka«. O tome šta je pretho-dilo spomenutoj akciji izvedenoj na cesti Cetingrad- —Slunj, piše Dušan Korać (na osnovi sjećanja MatijeMarjanovića):

»Značajna je veza koju je održavao Dragan

7/17/2019 pob2


Đaković između sela s cetingradskog područjaDelić Poljane, Batnoge i drugih i odreda 'ŠirokaRijeka'. Preko ove veze odred 'Široka Rijeka'krajem januara 1942. godine dobio je obavješte-nje da će iz Cetingrada prema Slunju proći jed-na velika ustaška kolona koja je imala zadatakda iz Slunja sprovede neki materijal s plaćamaza ustaške garnizone Cetingrad i Veliku Kladu-šu. Na taj način omogućeno je odredu »ŠirokaRijeka« da postavi zasjedu u Batnogi u kućamaMartinovića i Pavkovića i sačeka i razoružaspomenutu kolonu ustaša. Međutim, ta kolonanije naišla iz Cetingrada i već je komanda odre-da donosila zaključak, tu na licu mjesta zasjede,

na koji način treba kazniti ili osuditi neodgovor-no obavještavanje. U momentu dok se tu ra-spravljalo u kuću Pavkovića stigao je DraganĐaković s drugim izvještajem. On je odred oba-vijestio da ustaše neće proći, ali da će zato oko15 sati naići kolona s jedanaest konjskih zapre-ga sa saonicama i oko 70 talijanskih vojnika ko-

ji tu kolonu sprovode iz Slunja za Cet ingrad iVeliku Kladušu. Ovo obavještenje je bilo točno iodred je razoružao 70 Talijana i kočijaša - go-niča konja. Tu su zarobljena četiri puškomitra-ljeza, 50 karabina i više pištolja, municije, nova-ca, pilića i drugih živežnih namirnica.«105

Nismo mogli utvrditi na koji je način Dragan Đa-

ković dolazio do obavještenja koja je prenosio parti-zanima.

Kapetan Heyss (Hajs), šef mostarske obavještajnegrupe (Gruppe Ic) njemačkog vojnoprivrednog oficirau Zagrebu, poslao je 16. marta 1942. godine njemač-kom generalu u Zagrebu Glaiseu von Horstenau(Glezu fon Horstenau) izvještaj u kojemu se nalazio iovaj tekst:

»U ponedjeljak, 9 marta kolona je dva putavozila putem Mostar-Ćapljina-Stolac-Ljubinje iobratno. (...) Da bi ostatak duvana prevezla ko-

lona je u utorak ujutro još jednom upućena zaLjubinje i oko podne krenula nazad. Oko 4 kmiza Ljubinja na jednom platou kroz kamenjariznenada je otvorena vatra na tri motorcikla saprikolicama koji su bili na čelu. 6 vojnika, na-vodno, odmah su ubijena i kolona je zastala.Kolona se bila razvukla na oko 800 metara i od-

7/17/2019 pob2


mah je dobila vatru sa desne strane iz nepo-sredne blizine. Kolona je odmah primila borbu.Za kratko vrijeme ona je na cijeloj dubini na-padnuta i sa lijeve strane kao i sa čela i začelja.Ona je stalno trpila teške gubitke u poginulim iranjenim«'011

U toj su akciji Sitnički i Ljubinjski bataljon Opera-tivnog štaba za Hercegovinu, uz gubitke od 9 poginu-lih i 17 ranjenih, ubili 27, ranili 12 i zarobili 45 nje-mačkih vojnika, uništili 12 kamiona i zaplijenili 11puškomitraljeza, 3 mitraljeza, oko 60 pušaka, 4 radio-stanice itd.

Petar Milidragović objašnjava kako je partizanskakomanda saznala za pokret njemačke kolone. Prema

njegovim navodima, on je do 1948. godine čuvao pi-smo kojim je Milenko Mićić, partizanski obavještajacu Ljubinju, obavijestio partizane o njemačkoj koloni.

To je pismo približno glasilo:»Sad stiže njemačka kolona koja je juče

odavde odvezla duvan. Ne znam koliko vam jeova stvar poznata, pa možda će vas interesovati.Danas tovare ostatak duvana. Navodno, ovaj du-van je prodat još prije rata Njemačkoj. Kolonaima 32 kamiona, šest motorcikla sa prikolicamai jedan luksuzni auto. Pored šofera, kolonu pratioko 120 vojnika sa SS-oznakama. Opremljeni sudobro i sa puno automatskog oružja.. ,«107

Primivši Mićićevo obavještenje, Sitnički i Ljubinjski

bataljon su postavili zasjedu na cesti Ljubinje-Stolacu rejonu sela Zegulja, na mjestu zvanom Badrljača...

Bila je to prva borba hercegovačkih partizana sNijemcima i istovremeno prvi poraz Nijemaca u Her-cegovini. Ubrzo se po selima čula pjesma koja je po-činjala stihovima:

»Badrljačo, na mjestu si finu, Čuo te je Hitler uBerlinu.«

Još pri je zvaničnog fo rmiranja partizanske mor-narice partizani su izvodili akcije i na moru. Tako suborci bataljona »Jozo Jurčević«, formiranog 6. juna

1942. godine od Makarske i Neretvanske čete, te odboraca iz Imotske krajine i s poluostrva Pelješca, po-slije nekoliko uspješnih akcija na kopnu izveli i jednuakciju na moru. Kako je ta akcija pripremljena i izve-dena, vidi se iz izvještaja koji je Štab bataljona »Jozo

Jurčević« 2. avgusta 1942. godine dostavio »koman-dantu IV operativne zone, Dinara«:

7/17/2019 pob2


»Dana 27. VII je primljen plan za potapanjeparobroda 'Vis' koji je saobraćao Trpanj-Gradac-Makarska.

U susjednoj luci Podgora, gdje je parobrodsaobraćao, ukrcali (smo) dva putnika koji ćeizviditi tko se sve nalazi na brodu, tako da na-šim snagama daju detaljne podatke u selu Živo-gošću gdje su čekali na izvršenje akcije. Putnicisu dali detaljne podatke u Živogošću selu kako-vo je stanje na brodu i tko se na istom nalazi.Na brodu je bio jedan od najzloglasnijih žanda-ra u Primorju, l domobran i jedan bolesni žandar.

U spomenutom mjestu su tri partizana, na-oružana pištoljima, stupili na brod, dok je jedanvod ostao u zaklonu pored same obale. Kada ježandar opazio naše borce, jednog je od njih po-znao i stavio se u zaklon za pucanje a tako isto

je učinio i domobran. Tada su naši borci skočili,oduzimajući im puške; pošto su pucali i nisu sehtjeli predati, to smo sa njima na licu mjestaobračunali. Odmah smo pristupili iskrcavanjumaterijala. Pored brodskog materijala, zaroblje-na je hrana koja je bila određena za žandarme-rijsku stanicu u Gradcu u količini od 150 kg.

Kad se svršilo sa iskrcavanjem materijala,brod se izveo iz luke, otvorili mu ventile i zapa-lili ga, na površini je stajao 1 1/2 sat dok je po-tonuo. . .«,09

Osnovni zadatak obavještajne službe u ratu jestda pribavi i pretpostavljenom štabu navrijeme dosta-vi što tačnije podatke o broju, rasporedu, naoružanju,moralu, dislokaciji i namjerama neprijatelja kako bise na osnovi tih podataka mogli da preduzmu ofan-zivni poduhvati ili defanzivne mjere. Često se, među-tim, gubi iz vida još jedna veoma važna funkcija teslužbe: prikupljenim i navrijeme dostavljenim podaci-ma o neprijatelju ponekad treba spriječiti preduzima-nje vlastitih akcija čiji ishod, s obzirom na sve okol-nosti, nije siguran ili je unaprijed osuđen na neuspjeh.

Neka svjedočenja i dokumenti govore o tome da jeGlavni štab Bosne i Hercegovine posljednjih mjeseci1941. godine planirao i pripremao napad na Sarajevodok je, s druge strane, i neprijatelj predviđao moguć-nost tog napada.

Avdo Humo navodi da su oktobra-novembra 1941.godine u Sarajevu »bili stacionirani oslabljena nje-

7/17/2019 pob2


mačka divizija, dva ustaška puka i oko 3000 pripadni-ka domobranskih snaga«,110 dok u Vojno) enciklopediji nalazimo samo uopštene podatke: »Okupator je Sa-rajevu, kao gradu sa centralnim položajem u Jugosla-viji i velikim kapacitetom smeštaja, s tri aerodroma iznatnom industrijom, pridavao veliki vojni značaj.Zbog toga je u njemu neprekidno držao vrlo jake voj-ne i policijske snage.«111

Njemačka 718. pješadijska divizija u svom je sasta-vu imala dva pješadijska puka, jedan artiljerijski divi-zion i razne prištapske jedinice i službe, a pripadala

je div izijama 15. talasa, koje su obezbjedivale okupira-na područja te su kao posadne divizije imale oko3 500 ljudi. Jedinice te divizi je bile su dislocirane po

čitavoj Bosni, a neki su dijelovi bili čak i izvan nje. USarajevu je bio Štab 738. puka te divizije s jednim ba-taljonom i divizijskim artiljerijskim divizionom -ukupno, oko hiljadu ljudi. Podaci Avde Hume o usta-škim jedinicama nisu tačni: u to vrijeme nisu postoja-li ustaški pukovi, a u Sarajevu su se nalazile I i IIustaška bojna, čija se jačina procjenjuje na 1100, od-nosno 600 ljudi.112 Domobranske pukovnije formacijskisu imale 1626 ljudi, a topnički odjeli 421 čovjeka,113 te,budući da se u Sarajevu nalazila 7. pješačka pukovnija s jednim topničkim odjelom, njihov je formacijskibroj iznosio 2 047 ljudi, a stvarno je stanje bilo malomanje brojno. Ako uzmemo u obzir razne domobran-ske komande, zatim službe i manje samostalne jedini-

ce, u Sarajevu se potkraj 1941. godine zaista moglonalaziti ukupno oko 3 000 oficira, podoficira i vojnika.Međutim, u Raj lovcu se na aerodromu osim letačkogi pomoćnog osoblja nalazilo i ljudstvo tzv. 2. lučkebojnice, koja je u svom sastavu imala četiri satnije, teljudstvo 3. protuaeroplanske skupine, koja je imala

jednu tešku, jednu laku i jednu »svjetlosnu« (re flekto-rsku) bateriju. Skupina je brojila oko hiljadu ljudi, alisu neki njeni dijelovi bili u Slavonskom Brodu.114 Da-kle, domobranske snage u Sarajevu i Raj lovcu činilo

je više od 4000 ljudi, a za odbranu Sarajeva neprija-telj je, skupa s njemačkim i ustaškim jedinicama, ra-spolagao sa najmanje 7000 ljudi.

Kolike su u to vrijeme bile partizanske ili, bolje

rečeno, ustaničke snage koje su mogle učestvovati unapadu na Sarajevo i okolne neprijateljske garnizone?

Procjene se kreću oko tri do četiri hiljade boracanaoružanih isključivo puškama, puškomitraljezima iručnim bombama! Uz to, u svim se odredima oko Sa-rajeva već potkraj 1941. godine osjećao jak uticaj čet-

7/17/2019 pob2


ništva, što je u slučaju napada na grad moglo imatinesagledive posljedice!Uglješa Danilćvić, tada član Pokrajinskog komite-

ta KPJ za Bosnu i Hercegovinu i Glavnog štaba BiHpiše sljedeće:

»Osvrnuo bih se ovdje na jedno pitanje kojeu našoj istoriografiji još nije razjašnjeno niti susaglasna mišljenja učesnika u tome događaju, tj.da li je pripreman, u to vrijeme, napad na Sara-

jevo. O tome se nekad tako govori kao da su tobile samo megalomanske ideje pojedinaca, štet-ne za ustanak u istočnoj Bosni, da je takav planbio nerealan i nemoguć, a partizanska vojskakoja je visila nad Sarajevom, kao i oružje i mu-

nicija koji su dolazili iz Užica da su se mogli ko-risnije upotrijebiti na drugoj strani...Što se tiče samog plana upada u grad, ni ja

sam, iako sam bio član Glavnog štaba, ne bihmogao da se o tome precizno izrazim, jer samse, u to vrijeme, bavio zadacima koji su se odno-sili na druga ustanička područja. Međutim,znam da su takve ideje postojale, ali nisu ozbilj-nije razrađivane.«115

Međutim, neki drugi neposredni svjedoci tadašnjihzbivanja na to pitanje gledaju donekle drugačije.

Avdo Humo je, na primjer, određeniji:»Već u drugoj polovini oktobra i početkom

novembra« — piše on — »Glavni štab BiH po-

stavio je nama u Sarajevu zadatak da ispitamomogućnosti oslobađanja Sarajeva, odnosno daprikupimo podatke o snazi neprijatelja, njego-vom naoružanju i razmještaju tih snaga u gra-du i najbližoj okolini, smatrajući da su moguć-nosti napada na Sarajevo realne i da u tom po-gledu treba obaviti pripreme.«116

Svjedočenje Olge Marasović blisko je Huminu:»U novembru 1941. godine« — piše ona —

»prišlo se stvaranju i oružanih udarnih grupa ugradu, koje su trebale da stupe u oružanu akciju pri likom eventualnog napada naših partizan-skih jedinica na neprijateljski garnizon u Sara-

jevu. Mogućnost napada na grad ozbiljno je raz-

matrana i u partizanskim štabovima sarajev-skog regiona i u Glavnom štabu za Bosnu iHercegovinu. (...) Partijska organizacija Sarajevaradila je na tome da i ona, u tom slučaju, izvr-šava određene zadatke i dä svoj doprinos tomnapadu. Radili smo na zadacima prikupljanja

7/17/2019 pob2


obavještenja o brojnosti i rasporedu neprijatelj-skih snaga; preko naših veza u neprijateljskim jedinicama tražili smo planove odbrane grada;za važnije objekte u gradu prikupljali smo obav-

ještenja o rasporedu obezbjeđenja, itd. Iz tih raz-loga, jedno kraće vrijeme, smanjen je izlazaknaših kadrova iz grada u partizanske jedinice, jer su, po toj orijentaciji, bili potrebni u gradu.«"7

Donosimo i svjedočenje Nisima Albaharija:

»Kolika je snaga partizanskih odreda u oko-lini Sarajeva bila pri koncu 1941. godine najbo-lje govori činjenica da su se Tempo i drugi ru-kovodioci nosili ozbiljnom mišlju da izvršimonapad na Sarajevo.«118

Sačuvano je i pismo Slaviše Vajnera Čiče, koman-danta Romanijskog NOP-odreda, od 22. decembra1941. godine. Saznavši od kurira Durmitorskog NOP-odreda da se jedan crnogorski odred nalazi na Me-taljci kod Čajniča, on je 22. decembra obavijestio štabodreda o situaciji na širem prostoru Romanije i nepo-srednim planovima bosanskih partizana. Ukazujućina snažnu četničku propagandu kojom »uspijeva čet-nicima da razbiju naše čete što djelomično prelazenjima«, Čiča piše:

»Naši planovi u najbližoj budućnosti jesu daoslobodimo Sarajevo, (istakli autori) Vareš i da-lje prema Zenici industrijsku oblast centralne

Bosne, gdje bismo mogli mobilisati industrijskiproletarijat i tako ojačani mogli se suprotstavitičetnicima. (...) molimo vas i predlažemo vam dašto hitnije uputite barem jedan bataljon prekoFoče u pravcu Trnova«, jer »bosanski seljak imaveliko povjerenje u Crnogorca kao borca i pra-voga Srbina, i kada bi mu se moglo iz usta sa-moga Crnogorca dokazati da u Crnoj Gori ne-ma četnika nego samo partizana (...) zaustavilobi se prelaženje partizana četnicima i mogli bi-smo u Bosni spriječiti ono što se desilo u Srbiji...

Kod izabiranja bataljona koji bi pošli ovamomolimo vas da vodite računa o tome da to bududobri, pouzdani, disciplinovani i hrabri bataljoni

sa dobrom komandom, kod kojih je naročitopročišćeno pitanje pljačke,... Ovo je naročito va- žno zbog toga, jer bi te čete trebale da uđu uSarajevo, gdje bi imale da osiguraju rad i sprije-če svaku pljačku (istakli autori).«119

Savo Pređa, borac Romanijskog NOP-odreda i pu-

7/17/2019 pob2


blicist, te Pavle Fukarek u sjećanju na Slavišu Vajne-ra Čiču, slavnog komandanta tog odreda, napisali sui ove retke:

»Koncem 1941. godine vršene su pripreme zaoslobođenje Sarajeva pa je Štab Romanijskogodreda usmjerio u tom pravcu glavninu svojihsnaga. Vodile su se oštre borbe oko ustaškodo-mobranskih uporišta u Mokrom i Palama, ustvari, tu se i vodila borba za Sarajevo. Roma-nijski bataljoni napadali su i jurišali nekolikoputa, ali bez uspjeha, jer se neprijatelj dobroutvrdio. Čiča je došao na taj sektor i neposred-no rukovodio operacijama. Bio je preokupiranoslobođenjem Sarajeva, vjerovao je da partizani

mogu osloboditi grad. Očekivao je susret sa po-rodicom.«120

Kad je već riječ o priželjkivanju komandanta Ro-manijskog partizanskog odreda, vrijedi se ponovoosloniti na sjećanje Avde Hume, koji je doslovno na-pisao:

»Sjećam se dobro i jednog pisma Slaviše Vaj-nera Čiče, koji je na komadiću hartije pisao svo-

joj porodici : 'Kad napadnemo Sarajevo, vi samona vrata našeg stana priljepite cedulju - ovo jestan Slaviše Vajnera Čiče — i ne morate se bo-

jati da će neko upasti u stan i da će vam se ne-što desiti.' To otvoreno pismo koje je stiglo sdrugim materijalima odnio sam Čičinoj ženi, a

ona me je upitala kad će to biti. Odgovorio sam joj da ne znam tačno, ali vjerovatno se neće du-go čekati.«121

Slavišu Vajnera, »Čiču Romanijskog« cijenili su ivoljeli borci partizanskih i ustaničkih jedinica i sigur-no bi svaki od njih poštivao njegov kućni prag. Ali ine samo borci. I narod je Čiču volio i poštivao. O to-me najbolje govori tekst koji je Paško Romac posvetiosvom susretu s Čičom. One noći kada su dijelovi Ro-manijskog NOP-odreda napali neprijateljski garnizonu Rogatici, on se zatekao na domak tog mjesta i uju-tro, 23. oktobra, krenuo je u grad, u štab komandantaRomanijskog partizanskog odreda:

»... Ustali smo tek kada se uveliko razdanilo.U gradu se nije više čula pucnjava. Krenuli smone znajući gde se nalazi Čičin štab. No, nijenam bilo potrebno mnogo vremena da ga pro-nađemo. Svaki borac je znao gde se nalazi Čičinštab. Našli smo ga u jednoj muslimanskoj kućiblizu samog centra Rogatice. Sedeo je u nekoj

7/17/2019 pob2


fotelji nasred sobe. Pored njega defilovala jemasa građana iz sela i grada. Ljudi su u koloničekali da prođu pored Čiče. Tako nešto još ni-sam video niti gde pročitao. Posetioci su mu lju-bili ruke i odelo. Ličio je na nekog sveca iz bi-blijskih priča. Visok, bled, koštunjav, dugačke ineobrijane brade sa velikom crnom šubarom naglavi. Podsećao me i na četnika po svojoj spolja-šnosti. Izdavala ga je samo mala, ali crvena zve-zda petokraka koja se jedva primećivala na ve-likoj crnoj šubari. Čekali smo da prođe kolona ida se tek tada javimo Čiči. (...) Tek kad je kolo-na prošla, predstavili smo se Čiči - romanijskojlegendi. Iako je bilo kratko vreme ratovanja, on

je zaista postao legenda. Za Čiču je znao svakiseljak.«122

No, da se ponovo vratimo Sarajevu, za koje je Sla-viša Vajner Čiča »vjerovao da ga partizani moguosloboditi«. Ovde narod tada nije znao za Tita, Mar-ka, Ročka, čika-Janka ni ostale naše rukovodioce.Znali su samo za svoga Čiču. On je za njih bio i ostaolegenda.«123

Već spomenuti Savo Pređa, govoreći o borbamaRomanijskog NOP-odreda potkraj 1941. godine, napi-sao je:

»Ustaška i njemačka komanda su očekivalenapad na Sarajevo, pa su ubrzano izgrađivaliodbranu, kopani su rovovi, izgrađivani bunkeri i

postavljana žica oko glavnih uporišta. Zaposjelesu stare austrougarske tvrđave na visovimaiznad grada i pretvorile ih u odbrambene bede-me, koje nije bilo moguće osvojiti bez teškog na-oružanja. Naročito su posvetile pažnju svojimuporištima u Palama i Mokrom. U stvari, tu se ivodila borba za Sarajevo.«124

O tome da je neprijatelj predviđao pa i očekivaonapad partizana na Sarajevo govori nekoliko prona-đenih dokumenata. Veliki župan Velike župe Vrhbo-sne Ismet Gavranefendić u izvještaju od 10. decembra1941. godine, upućenom Andriji Artukoviću, ministruunutrašnjih poslova tzv. NDH, govoreći o opasnostikoju predstavljaju »odmetnici«, kaže i ovo:

»Evidentno je, da im je namjera ugroziti Sa-rajevo i da neće ništa propustiti, što im se činimogućim za polučenje toga postavljenog cilja.

Ovu njihovu namjeru potvrđuje i napad naZenicu i Begov Han, kao i prikupljanje odmetni-ka u tim krajevima želeći za sebe pridobiti rad-

7/17/2019 pob2


nike željezare i rudnika Zenica u namjeri, daprekinu i onemoguće svaki promet na željeznič-koj pruzi Brod-Sarajevo i time otežavajući op-skrbu domobranstva i građana Sarajeva nadajuse postići opadanje morala i stvoriti nužne pre-duvjete i za sam napad na Sarajevo sa izgledi-ma na uspjeh.*125

A u svom izvještaju od 17. decembra 1941. godineKomanda Abver u Beogradu piše:

»Prema izvještajima od 13. 12. napad usmje-ren na Pale i Vareš samo su demonstracije kojetreba da zamaskiraju namjeru ustanika da na-padnu Sarajevo. Snažnija akcija na Sarajevoočekuje se iz pravca planine Jahorine prema ju-

goistočnom dijelu grada.«126Zašto se, ipak, odustalo od napada na Sarajevo?Avdo Humo to objašnjava ovako:

»Održali smo sastanak kome su prisustvovalidrugovi iz obavještajnog centra, ja i još tri oficira: jedan je bio avijatičar sa Rajlovca," jedan izprotivavionske odbrane, a jedan iz Komandedomobranskih snaga u Sarajevu. Prvenstvenosmo razmatrali plan odbrane Sarajeva...

Oficiri su bili veoma skeptični. Odmah su rekli da je napad bez teškog oružja, a možda iavijacije, komplikovan i gotovo nemoguć. (...)

Oficiri nisu znali kakva je organizovanostnaše vojske i koliko snaga imamo, ali znam da

su veoma sumnjali u uspjeh (istakli autori).«127Ubrzo nakon tog sastanka Glavni štab Bosne i

Hercegovine obavijestio je Avdu Humu »da zasad ne-ma izgleda da se izvrši napad na Sarajevo«.128

Neuspjeli napad na Pljevlja i, pogotovu, kasnijestečena iskustva pokazali su da je takva odluka, nesumnjivo donijeta pod uticajem domobranskih oficira, saradnika sarajevskog Vojno-obavještajnog komiteta, spasila narodnooslobodilački pokret od teškogvojničkog i političkog poraza.

U izvještaju koji je 13. januara 1942. godine Vladi-mir Popović, delegat CK KPJ u Hrvatskoj, poslao izZagreba u CK KPJ, zapravo Titu, našle su se i ovedvije rečenice:

»Jedan vod III kord(unaškog) bataljona čekao je Pavelića pri povratku iz Italije, ali je zbog sla-be obavještajne službe projurio prije, a odletio je vlak iza njega. Neki su iz pratnje poginuli, ali još nismo saznali o kome se radi.«129

U kasnijim pismima i izvještajima Vladimira Popo-

7/17/2019 pob2


vića nismo naišli na nove podatke o toj akciji.Pokušali smo da rekonstruišemo redoslijed doga-đaja i utvrdimo u čemu je u ovom slučaju mogao bitipropust partizanske obavještajne službe.

Talijanski ministar spoljnjih poslova grof GaleazzoCiano (Galeaco Ćano) namjeravao je da početkom de-cembra 1941. godine zvanično posjeti Zagreb radi raz-govora s poglavnikom tzv. NDH Pavelićem, ali je odu-stao od tog rizičnog putovanja.

»Hrvatska i talijanska policija ne jamče, daće moje putovanje u Zagreb proći u redu i doni-

jeti uspjeha« — pribilježio je on 1. decembra usvoj dnevnik. — »Zato se moj odlazak u Hrvat-sku odgađa za bolja vremena. Ovoga puta će

Pavelić doći u Italiju. Sastanak će se, mislim,održati u Veneciji.«130

I kako to obično biva, onda kad gospodar neće darizikuje glavu, to mora da učini sluga. Tako je Cianodvije nedjelje kasnije, pod datumom 14. decembra1941, dopisao:

»Putujem u Veneciju gdje ću se sastati s Pa-velićem.«131

Sutradan, 15. decembra, u Zagrebu je objavljenozvanično saopćenje u kome je rečeno:

»Danas je Poglavnik Nezavisne Države Hr-vatske otputovao u Italiju.. ,«132

Razgovori Ciano-Pavelić vođeni su 15. i 16. decem-bra u Veneciji, a zatim je Pavelić s pratnjom u Firen-

ci 17. decembra posjetio nesuđenog hrvatskog kralja Tomislava II, tj. vojvodu od Spoleta i zadržao se kodnjega na ručku.

Pavelić se iz Firenze, kako proizlazi iz zvaničnogsaopćenja, vratio u Zagreb »iskićen zastavama« 18.decembra ujutro.133 Znači: neuspjeli atentat na voz ko-

jim je on putovao željezničkom prugom Rijeka(Sušak) - Delnice — Ogulin — Karlovac - Zagrebmogao je biti pokušan u noći između 17. i 18. decembra.

U Hronologiji OBNJ nalazimo registrovanu samo jednu diverzantsku akciju izvedenu u decembru 1941.na željezničkoj pruzi Zagreb — Kar lovac — Ogulin — Ri-

jeka:»21. decembar — Partizani 2. bataljona 'Ma-

tija Gubec' minirali prugu Ogulin-Sušak(između Fužina i Lokve), izbacili voz iz šina iuništili lokomotivu.«134

Osim toga, u ediciji Oslobodilački rat naroda Ju- goslavije čitamo:

»Geta Ličkog logora (po selu Lič) 6, 8 i 10. decem-

7/17/2019 pob2


bra digla je u vazduh vozove na pruzi Lokve-Fu-žine - Drvenik.. ,«135

I 2. bataljon »Matija Gubec« i »Četa Ličkog logora«pripadali su Primorsko-goranskom, a ne Korduna-škom NOP-odredu, čiji je 3. bataljon djelovao na želje-zničkoj pruzi Ogulin - Plaški - Gospić - Knin - Split,kojom nikako nisu mogli da putuju Pavelić i njegovapratnja ni prilikom odlaska ni prilikom povratka izVenecije!

Na željezničkoj pruzi Zagreb - Karlovac - Ogu-lin-Sušak (Rijeka), oko Donjih Dubrava, u vrijemeprolaska Pavelića i njegove pratnje djelovao je parti-zanski odred »Dubrave«, koji je 1. januara 1942. godi-ne ušao u sastav 1. čete 2. bataljona Kordunaškog

NOP-odreda. U historijatu tog odreda, što ga je napi-sao jedan od njegovih boraca Raco Rebić, spominjese jedna jedina akcija na željezničkoj pruzi u toku1941. godine:

»... 28/29. novembra izvršili smo diverziju naprugu između Gornjih i Donjih Dubrava. Na-išavši na nabacano kamenje i puščanu vatru,mašinovođa je ubrzao vožnju te se vlak preki-nuo — jedan dio odjurio je ka Donjim, a drugika Gornjim Dubravama.«136

Sudeći po svemu, na događaj o kojem govori Vla-dimir Popović mogli bi se odnositi jedino podaci uHronologiji OBNJ pod datumom 21. decembra 1941.godine.

Vrijeme odlaska i pravac putovanja ustaškog po-glavnika i njegove pratnje u Veneciju, kao i vrijeme ipravac njihova povratka u Zagreb bili su, razumljivo,prvorazredne tajne. To dokazuje i činjenica da je sa-općenje o Pavelićevu putu u Italiju objavljeno tek 15.decembra, kada se on već nalazio na talijanskom te-ritoriju i tog istog dana u Veneciji vodio razgovore sgrofom Cianom! Ipak, partizanska je obavještajnaslužba već tada mogla da pronikne i u takove tajneneprijatelja. Mogla je to učiniti preko veza u vrhovi-ma hrvatskog domobranstva ili preko veza na Glav-noj željezničkoj stanici u Zagrebu ili pak na nekoj že-ljezničkoj stanici duž pruge Zagreb - Karlovac - Su-šak. No, uslijed nedostatka dokumenata i sjećanja

učesnika u događajima nemoguće je odgovoriti na pi-tanje kako je partizanska obavještajna služba saznalaza vrijeme nailaska kompozicija s Pavelićem i njego-vom pratnjom i u čemu se konkretno u ovoj akcijimogla manifestovati njena slabost o kojoj govori Vla-dimir Popović.

7/17/2019 pob2


OFANZIVA NA UŽIČKU REPUBLIKU

koncentracija koja nije uočena - njemačke rigorozne mjere tajnosti — nerealna procjena neprijateljskih snaga i namjera - je li održan jedan sastanak- tri miliona litara pogonskog goriva dopalo Nijem- cima u ruke - Nijemci, ipak, nisu ostvarili osnovnizadatak — bitka na Kadinjači i jedan nevjerovatan

podatak — i Tito se našao u životnoj opasnosti - tra- gična sudbina teških ranjenika - još jedna posljedica

7/17/2019 pob2


Nakon povlačenja operativnih divizija koje suizvele aprilski pohod na Jugoslaviju na teritoriju oku-pirane Srbije ostale su tri njemačke posadne divizije(704, 714. i 717) sa štabovima u Valjevu, Topoli i Nišu.Ubrzo nakon izbijanja ustanka, već u toku avgusta1941. godine, iz Grčke je u Srbiju doveden 125. pješa-dijski puk, a zatim je, sredinom septembra, iz Francu-ske prebačena u Srijem ojačana 342. pješadijska divi-zija sa više od 12 000 vojnika, podoficira i oficira. Pre-šavši Savu kod Šapca i Mačvanske Mitrovice, pukovi

te divizije započeli su, potkraj septembra, prvu velikuofanzivu protiv jugoslavenskih partizana. U sukcesiv-nim pothvatima »Šabac«, »Mačva«, »Cer«, »Krupanj«,koordiniranim s djelovanjem posadnih divizija i kvi-slinških jedinica, potiskujući snage Mačvanskog, a za-tim i Valjevskog partizanskog odreda prema jugu,342. divizija se posljednjih dana oktobra probila doValjeva. Tada je nastao predah.

Shvativši da mu snage kojima raspolaže nisu do-voljne za efikasan obračun sa srbijanskim partizani-ma, opunomoćeni komandujući general u SrbijiFranz Böhme (Franc Berne) zatražio je od Vrhovnekomande Vermahta (OKW) još jednu operativnu divi-ziju. Mada teška srca, Hitler je udovoljio njegovu za-

htjevu: s istočnog je fronta povučena 113. pješadijskadivizija. Njeni prvi ešaloni počeli su pristizati u prvojdekadi novembra iz Ukrajine, sa sektora Žitomira,preko Beograda, na prostor Jagodine, Kruševca, Pa-raćina, Ćuprije. Istovremeno su počele i njemačkepripreme za ofanzivu na oslobođeni teritorij Užičkerepublike.

Prema sačuvanim dokumentima i svjedočenjimaučesnika događaja u Srbiji 1941. godine, partizanskaobavještajna služba nije uočila koncentraciju njemač-

7/17/2019 pob2


kih i kvislinških snaga, pa ni njihove namjere. Razlogza to bila je, djelomično, činjenica da je ta služba teknastajala, a djelomično je to bila i rigorozna tajnostkojom su pripreme »Pothvata Užice« bile obavijene...

Potporučnik Reichentaler (Rajhentaler) iz Pionir-skog bataljona 342. pješadijske divizije zatekao se 18.novembra 1941. službeno u Beogradu. Pošto je obavioposao, navratio je oko devet sati naveče u kafanu ho-tela »Palas« i sjeo za omanji sto. Za susjednim stolombila su tri njemačka poručnika. Očigledno nisu pripa-dali nijednoj od divizija koje su se u Srbiji borile pro-tiv partizana jer su sve one bile pješadijske, a poruč-

nici su na uniformama imali znakove brdskih lovaca.Potporučnik Reichentaler nije imao društvo i kako sunjegove kolege za susjednim stolom glasno razgova-rale, on ih je, htio ne htio, slušao...

Odmah nakon povratka u Valj evo 22. novembra1941. potporučnik Reichentaler je štabu svoje divizijepodnio izvještaj o onome što je čuo u kafani hotela»Palas«. Suštinu razgovora trojice poručnika s ozna-kama brdskih lovaca on je u tom izvještaju rezimiraoovim riječima:

»Ovdje u Beogradu ukinuta je zabrana dava-nja odsustva, dok je još ostala na snazi za 113. i342. diviziju, što se dovodi u vezu s pothvatomkoji se planira na Užice.«1

General Hoffmann (Hofman), komandant 342. divi-zije, odmah je proslijedio izvještaj potporučnika Re-ichentalera opunomoćenom komandujućem generaluu Srbiji Böhmeu!2

Koliki su značaj Nijemci pridavali čuvanju tajnostiu vezi s »Pothvatom Užice«, pokazuju još dva doku-menta iz arhive 342. divizije.

Prvi je okružnica generala Böhmea poslana »svimkomandama i ustanovama« 16. novembra 1941. U njojstoji:

»Prilikom upotrebe telefona mora se najstro-žije voditi računa o tajnosti i mogućnosti da ne-prijatelj prisluškuje.«3

Drugi dokument je naređenje generala Hof f man-

na od 18. novembra 1941. godine 1. bataljonu 202. ten-kovskog puka, pridodatog njegovoj 342. diviziji. U tomnaređenju - koje je izdato u sklopu priprema »Pot-hvata Užice« — Užice se uopće ne spominje, već se, uvezi s planiranim slanjem osoblja na kurseve, kažesamo sljedeće:

7/17/2019 pob2


»Divizija mora računati s izvođenjem novog

zadatka, koji će vjerovatno biti završen polovi-nom decembra. U tim operacijama učestvovaćemasovno i tenkovi.«4

U ratnom dnevniku divizije »Pothvat Užice« se pr-vi put spominje pod datumom 21. novembra (u 17,20sati), tj. od trenutka kada je u štab divizije stiglaBöhmeova »Naredba za uništenje neprijatelja u doliniZapadne Morave i na području Užica«.5

U toj relativno kratkoj naredbi, koju je Böhme pot-pisao još 18. novembra 1941, stajalo je i ovo:

- 342. pješadijska divizija nastupa s dva ojačanabataljona pravcem Valjevo, Ljubovija, Rogačica, Uži-ce... s jednim ojačanim pješadijskim pukom nadiredrugog dana pothvata u pravcu Valjevo, Mrčići, Ko-sjerići i odatle s glavninom prema Užicu, a s ostalimdijelovima prema Požegi. Obje grupe najbrže što mo-gu zaposjedaju komunikacije kojima bi neprijateljmogao da odstupi s područja Užica i Požege na jug i

jugozapad; — 113. pješadijska divizija, ojačana dvama bataljo-

nima 749. puka 717. pješadijske divizije, nastupa obu-hvatno od Kragujevca i Kraljeva preko Gornjeg Mila-novca i Knića, zaposjeda Čačak s okolinom i zajednosa 342. divizijom uništava neprijatelja na prostoruizmeđu Čačka i Užica.

Cilj operacije general Böhme je kratko formulisao:»... komunističke bande uništiti, sve četničke odrede

Draže Mihailovića razoružati i zarobiti...«, da bi nakraju naredbe napomenuo: »dan iks biće naknadnonaređen«.

Kao što vidimo, i u naredbi dostavljenoj štabovima342. i 113. pješadijske divizije Böhme se striktno pridr-žava principa rigorozne tajnosti. »Dan X«, tj. dan po-četka najnovijeg pothvata, »biće naknadno određen« — kaže on, premda zna da će naredba, budući da no-si oznaku »Geheime Kommandosache« (tajni koman-dni akt — jedan od najviših stepena tajnosti akta unjemačkoj vojsci), dospjeti u ruke samo komandanti-ma i načelnicima štabova divizija! A taj »Dan X« onće im saopćiti tek 24. novembra u 10,35 sati.6

U slučaju »Pothvata Užice«, i štabovi divizija treba-

li su da postupaju slično. Tako general Hoffmann usvoju divizijsku zapovijest, potpisanu 24. novembra1941, unosi posebnu tačku »Čuvanje tajnosti«, u kojojkaže:

»Ova zapovijest je strogo povjerljiva. Trupa-ma saopćiti samo najnužnije. Nije dozvoljenonositi naredbu sobom u pukove.«7

7/17/2019 pob2


To je značilo da su se komandanti pukova upo-znali s naredbom u štabu divizije, ali je nisu mogliponijeti u štab puka!

Na rigorozne mjere tajnosti nadovezivali su se snjemačke strane i pokušaji obmane partizana. Gene-ral Franz Böhme je poslije rata, u toku saslušavanjapred američkim istražnim organima u okupiranojNjemačkoj, 5. februara 1947. izjavio da je isturio 342.diviziju »u prostoru Valjeva da bi(h) stvorio utisak daNijemci napadaju odatle u pravcu Čačka«, a 113. divi-ziju privukao s prostora Kruševca »u prostor Kralje-va, da bi(h) pobudio utisak da divizija napada u prav-cu Čačka*.8 U našoj historiografiji preovladava mišlje-nje da je general Franz Böhme bio izveden pred sud

u Nürnbergu, tj. pred Međunarodni vojni sud koji jeod oktobra 1945. do novembra 1946. godine sudio dva-desetorici najvećih ratnih zločinaca (Göringu, Hessu,Ribbentropu, Keitelu i dr.). Tako Nikola Ljubičić, pišu-ći o ofanzivi na Užičku republiku, kaže: »General Be-rne je na suđenju u Nirnbergu izjavio da je takvimlociranjem svojih divizija želeo da kod protivnikastvori zabunu o njihovoj upotrebi.«9 Međutim, generalFranz Böhme, opunomoćeni komandujući general uSrbiji od polovine septembra do početka decembra1941. godine, nikada nije izveden pred sud ni kao op-tuženi ni kao svjedok. Trebalo je da mu sudi Petiamerički vojni sud u Nürnbergu, ali je on u tokuistražnog postupka, 29. maja 1947, izvršio u zatvoru

samoubistvo.General Böhme, nesumnjivo jedan od najvećih na-cističkih ratnih zločinaca na tlu Jugoslavije ni u na-šoj Vojnoj enciklopediji nema svoju odrednicu, iako unjoj nalazimo za nas neuporedivo beznačajnije nje-mačke »vojskovođe«. A upravo je on izdao njemačkim

jedinicama odiozna naređenja kao što su: »Šabac naprepad očistiti od cjelokupnog muškog stanovništvaod 14 do 70 godina starosti i internirati ga u koncen-tracioni logor...« (23. 9. 1941); »Vaš zadatak će se odvi-

jati na teritoriji na kojoj su 1914. godine tekli potocinjemačke krvi zbog lukavosti Srba - kako muškara-ca tako i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Treba stvo-riti zastrašujući primjer za cijelu Srbiju, koji mora

najteže pogoditi cjelokupno stanovništvo« (naredba za»Pothvat Mačva« od 25. 9. 1941); »Krupanj opkoliti. Našta se tamo naiđe strijeljati!« (12. 10. 1941) itd.10

Ne znajući, očigledno, za dolazak 113. njemačke di-vizije u Srbiju i ne naslućujući dalje namjere njemač-ke komande, vrhovni komandant narodnooslobodi-

7/17/2019 pob2


lačkih partizanskih odreda Jugoslavije Josip Broz Ti-to javio je Glavnom štabu NOPO Hrvatske 16.novembra 1941. godine:

»Narodnooslobodilačka partizanska borba uSrbiji razvija se do ogromnih razmjera baš zatošto su široke mase ustale i poduprle taj pokret.

Teritoriju koju su oslobodil i partizani uspijeva-mo zadržati uprkos svim naletima okupatora iunutrašnjih neprijatelja, Kaznena ekspedicija od1 i po motorizovane divizije, s mnogo tenkova,artiljerije i 12 'Štuka' aparata, koja je bila krenu-la od Šapca prema Loznici, nije postigla svojcilj. Ona se, doduše, probila od Loznice do Valje-va, ali je pri tome izgubila 16 tenkova, više stoti-

na ubijenih i mnogo ranjenih i prošla ju je voljada kreće dalje u unutrašnjost na oslobođenu te-ritoriju. Naši odredi su se ponovo vratili u Ma-čvu, naše čete ponovo opkoljavaju Valjevo...«"Podnoseći opunomoćenom komandujućem genera-

lu u Srbiji izvještaj za posljednju dekadu novembra1941. godine, general Hoffmann, komandant 342. divi-zije, zapisao je:

»25. 11. 41. Iznenadnim prodorom, 'Grupe za-pad' do Stava, s ciljem da se otvori cesta kojomse nastupa, započeo je 'Pothvat Užice'. Na cestimnoge prepreke i porušen most kod Zlatarića.Istovremeno su privučeni dijelovi divizije u Va-ljevo da bi zauzeli polazne položaje.«12

A tog istog dana, dok su kolone Vermahta većkretale na Užice kao svoj glavni cilj, Tito je iz Užicaporučio Josipu Kopiniču u Zagreb: »... smjesta kreniovamo sa Kisom da uspostavimo stalnu vezu, jerimamo sve mogućnosti (istaknuto u originalu).13

Kisa je bila Stela Bamjadžidos, supruga Kopiniča iradio-telegrafistica na radio-stanici pomoću koje je iCK KPJ održavao vezu s Moskvom.

Ta poruka Josipu Kopiniču nije jedini dokaz daVrhovni komandant NOP-odreda Jugoslavije ni 25.decembra nije raspolagao obavještajnim podacima oneprijatelju na osnovi kojih bi mogao donijeti pravil-ne i još uvijek koliko-toliko blagovremene odluke.

To potvrđuje i Titovo pismo »Centralnom komitetu

Komunističke partije Hrvatske i Glavnom štabunar(odno)oslob(odilačkih) partiz(anskih) odreda za Hr-vatsku«, pisano posljednjih dana decembra 1941. iliprvih dana januara 1942. godine:

»Ofanziva je počela 22. novembra na širiniod 150 km. U toj ofanzivi uzele su učešća naj-

7/17/2019 pob2


manje tri motorizovane divizije Nijemaca s ten-kovima i avijacijom i Nedićeva vojska, čiji nam je broj do sada ostao nepoznat.«14

Napokon, postoje i svjedočenja neposrednih uče-snika u događajima koji su se odigravali na prostoruUžičke republike u posljednjoj dekadi novembra 1941.godine.

Ljubivoje Pajović, komandir 3. čete Dragačevskogbataljona Ćačanskog NOP-odreda »Dr Dragiša Mišo-vić« piše:

»Posle zaključenog primirja sa četnicima,15

Dragačevski bataljon je ostao u s. Pranjanimakao posada sve do 24. novembra. Tog dana jeŠtab bataljona, u saglasnosti sa Štabom Čačan-skog NOP odreda, odlučio da se bataljon pošaljeu Dragačevo i da se borci puste na trodnevnoodsustvo, s tim da se 28. novembra ceo bataljonponovo nade na okupu u Guči.

Bataljon je u dve kolone krenuo prema Dra-gačevu. Levu kolonu su sačinjavali borci iz sred-njeg i gornjeg, a desnu borci iz donjeg Dragače-va. Leva kolona je preko sela Mijokovaca, Prije-vora i Pakovraća stigla u Dragačevo, a desnakolona je tog dana stigla u Užičku Požegu, gde

je i zanoćila. Borce desne kolone i ŠumadijskogNOP odreda posetili su u Užičkoj Požegi Tito,Lola Ribar, Vlado Zečević i Ratko Mitrović.

Tom prilikom Tito je održao govor, u kome jegovorio o narodnooslobodilačkoj borbi, o nužno-sti da se u narodnooslobodilačku borbu ide sasvim poštenim četnicima Draže Mihailovića iprotiv bratoubilačke borbe koju su vodili četniciKoste Pećanca i Boža Ćosovića Javorca.«16

Prema navodima Ljubivoja Pajovića, Tito u svomgovoru nije spominjao predstojeću neprijateljskuofanzivu.

Opisujući događaj koji se odigrao u Požegi, »vero-vatno 25. novembra«, Jovan R. Radovanović kaže:

»Začas su se Šumadinci, Dragačevci i Požeža-ni okupili i postrojili. Pred strojem su stajalatrojica drugova, naoružani puškama i u kožnim

kaputima. Sa njima su bili komandanti i politič-ki komesari jedinica i drugovi iz Komande me-sta i Sreskog komiteta KPJ. Bili su tu Josip Broz

Tito, Ivo Lola Ribar i Vlada Zečević. Tito je prv i govorio — najpre o izdaji Draže

Mihailovića i o pobedama koje su partizani od-

7/17/2019 pob2


neli nad četnicima ispred samog Užica, tu u Po-žegi, u Pranjanima, u Čačku. (...)

Tito je o svemu govorio otvoreno. Kazao jeda Nemci sve žešće i sve jačim snagama stežuobruč oko slobodne teritorije u Srbiji.«17

Ni prema navodima Radovanovića o predstojećoj,zapravo već započetoj ofanzivi na Užičku republiku,

Tito također nije rekao ništa.Napokon, donosimo i svjedočenje Miloj ice Panteli-

ća;»Iz Pranjana smo se negde između 20. i 25.

novembra vratili na teritoriju dragačevskog sre-za. Ne predviđajući tako brz i dramatičan razvojdogađaja, štab bataljona donosi odluku da pusti

bataljon na odsustvo, s tim da se 29. novembrau 8 časova svi jave na zborno mesto u Guči. Ka-da je 29. novembra oko 8 časova manja grupaboraca Dragačevskog bataljona pristigla nazborno mesto u Guči, oklopne i mehanizovanenemačke jedinice zajedno sa četnicima već subile u Čačku, nastavljajući prodor ka Užicu.«18

U knjizi Čačanski odred, čiji je koautor, osim Ra-dovana M. Marinkovića i Vlad imira Nikšića, i Milo j i-ca Pantelić, nalazimo, međutim, ovu rečenicu: »Dra-gačevski bataljon bio je dobio odsustvo, s tim da seokupi u Guči 28. novembra...«19

Međutim nije, uopće važno je li se Dragačevskibataljon okupio u Guči 28. ili 29. novembra, bitno je

da su borci dobili trodnevno odsustvo u trenutku ka-da je neprijateljska ofanziva na teritorij koji je bata-ljon trebalo da brani upravo bila započela! A to značida štab bataljona pa, sigurno, ni štab odreda 25. no-vembra nisu raspolagali nikakvim podacima koji biukazivali na predstojeće događaje!

Uostalom, to svojim svjedočenjem nedvosmislenopotvrđuje i Radisav Nedeljković, politički komesar 2.čete Takovskog bataljona Čačanskog NOP-odreda,koji, dajući svoju ocjenu neprijateljske ofanzive naUžičku republiku, kaže:

»Čačanski NOP odred je bio na pravcu glav-nog udara neprijatelja na slobodnu teritoriju.

(...) Nije se raspolagalo informacijama o karak-teru ofanzive i o snazi neprijatelja.«20

Napokon, evo i svjedočenja Pavla Jakšića:»Zbog nerealne procene neprijateljskih sna-

ga i njihovih namera, posle neuspelog pokušajada protivnapadima noću 27/28. zaustavi prodira-nje Nemaca na oslobođenu teritoriju, ja sam

7/17/2019 pob2


kao komandant zapadnog sektora kralj evačkogfronta pokušao 28. novembra da usporim napre-dovanje Nemaca jedinicama Ćačanskog odredana komunikaciji Kraljevo-Čačak. Ova nerealnatežnja da se Nemci zaustave na preprekama ko-

je su postojale duž ove komunikacije osujećena je brzim prodorom Nemaca i potiskivanjem svihpartizanskih jedinica prema Čačku.«21

A kako je »zbog nerealne procene neprijateljskihsnaga i njihovih namera« izgledao ulazak Nijemaca usam Čačak, u već spomenutoj knjizi Čačanskl odredpiše sljedeće:

»Štab Čačanskog odreda, članovi OK KPJ iostali partijski radnici su, zajedno sa prištap-

skim delovima, napustili Čačak u momentu ka-da su, 28. novembra, u popodnevnim časovima,nemački tenkovi, koje nisu uspele da zaustavegrupe boraca i omladinaca naoružanih flašamasa zapaljivim materijalima, ulazili u grad. Nem-ci su iz tenkova mitraljirali ulice i zgrade. Avi-oni su mitraljirali i članove štaba Čačanskogodreda i partijske aktiviste prilikom odstupanjaprema Guči. Pored ostalih, tom prilikom ranjen

je Lazar Lalić, rukovodilac Odeljenja za zaštitunaroda u slobodnom Čačku.«22

U Hronologiji oslobodilačke borbe naroda Jugo- slavije 1941-1945, pod datumom 26. novembar 1941,stoji:

»U Užicu (sada: Titovo Užice) VŠ NOP odreda Jugoslavije, na sastanku sa vojnim i političkimrukovodiocima NOP odreda koji su bili zahvaće-ni neprijateljskom ofanzivom, doneo odluku dase što upornije brani teritorija zapadne Srbije, apotom da se deo snaga povlači za Sandžak adrugi deo zabaci neprijatelju za leda i dalje dej-stvuju na dodeljenim područjima.«23

Iznijevši tvrdnju da je Vrhovni štab NOPOJ »pro-cenio da predstoji opšti koncentrični napad nacistič-kih i kvislinških vojnih formacija kako bi bila likvidi-

rana slobodna partizanska teritorija«, autori knjigeČačanski odred pišu o spomenutom sastanku, ali nakraju dodaju:

»Do sada nije utvrđeno da su ovom sastankuprisustvovali Momčilo Radosavljević i Ratko Mi-trović, komandant i komesar Čačanskog NOPodreda.«24

7/17/2019 pob2


Međutim, ni u Vojnoj enciklopediji ni u knjiziOslobodilački rat naroda Jugoslavije ne nalazi se po-datak da je 26. novembra održan sastanak u Užicu.25

O njemu se ne govori ni u Sabranim djelima JosipaBroza Tita. Premda se u svakom tomu tih djela nalaziprecizna hronologija Titova kretanja i aktivnosti izdana u dan, 26. novembra 1941. uopće se ne spominjeni u sedmom ni u osmom tomu, koji obuhvataju peri-od od kraja aprila 1941. do početka februara 1942. go-dine!

S obzirom na sve to, realno je posumnjati u tač-nost podataka koje nalazimo u Hronologiji oslobodi- lačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, to prije štobi na jednom takvom sastanku, i uz pretpostavku da

je Vrhovni štab u tom trenutku raspolagao bar najo-snovnijim obavještajnim podacima koji bi ukazivalina snagu i namjere neprijatelja, štabovima partizan-skih odreda sigurno bila izdata naređenja i uputstvakoja ne bi dozvolila da se dogodi ono što se događalou toku posljednjih dana novembra u Čačku, Požegi,Užicu, na Zlatiboru...

Vladimir Dedijer u svom Dnevniku, u poglavlju»Užice«, kaže:

»Što se tiče borbi na severu oslobođene teri-torije - odatle nam je pretila opasnost. Nemci iNedićevci su prošli Mačvom i opustošili je. Sadasu bili u Valjevu i spremali se za udar na Užice.Stoga smo dobili pismo od Vrhovnog štaba, s

Titovim potpisom, da odmah pošaljemo 300 ljudiradi odbrane Užica. Ćeća nam je kasnije javio izČačka da ljude ne upućujemo, jer je objasniodrugovima kako stoji naša situacija. Odred nam

je brojio 600 ljudi, prema 180 krajem septembra,ali nisu svi bili naoružani.«26

Pismo Vrhovnog štaba »s Titovim potpisom« mo-glo je biti poslano Štabu Kragujevačkog NOP-odredasamo prije 29. oktobra 1941. godine jer je VladimirDedijer, koji je bio malo dulje od mjesec dana politič-ki komesar odreda, tog dana napustio taj štab i oti-šao u Užice. A iz njemačkih se dokumenata vidi datada u Srbiju još nije bila stigla 113. pješadijska divi-zija niti je u njemačkim štabovima bio planiran

»udar na Užice«. Uostalom, sam V. Dedijer je, analizi-rajući stanje u Kragujevačkom odredu prilikom odla-ska iz njega, napisao: »Komandno osoblje - hrabro,ali vojnički neizgrađeno; izviđačka i obaveštajna slu- žba slabe,« 27

Sudeći po svemu, obavještajna služba nije bila sla-ba samo u Kragujevačkom NOP-odredu!

7/17/2019 pob2


Prilikom oslobođenja Užičke Požege, 22. septembra1941, u rukama partizana našli su se, pored ostaloga,i rezervoari nafte, benzina i motornog ulja u Jemin-skoj Steni, pa je Tito radiogramom upućenim u Mo-skvu početkom oktobra mogao da javi »Djedu«: »Ima-mo oko 3,000.000 litara benzina...«28

Ponovo se moramo vratiti knjizi Jove R. Radova-novića Požega u NOR i revoluciji 1941-1945, u kojoj či-tamo:

»Sreski komitet KPJ u Požegi je na svom po-sljednjem sastanku, 27. novembra, razmatraonastalu vojno-političku situaciju. (...) Međutim,naređenje za evakuaciju nije izdato ni 1. pože-škoj četi, ni ostalim borbenim delovima, kao niKomandi mesta i drugim organizacijama i usta-novama. (...) 1. požeška četa i požeško rukovod-stvo ostali su u Požegi i tog posljednjeg slobod-nog dana, tj. 29. novembra. (...) Marinković je če-kao naređenje iz Užica, iz štaba Užičkog odreda,i nije hteo samostalno da naredi povlačenje izPožege. Telefonska veza sa Užicem je postojalapre podne, ali naređenje za povlačenje nije izda-to. Prva požeška četa bila je delom u Požegi, ukasarni, u zgradi sreskog načelstva, na dužno-stima, a jedan je vod obezbeđivao pogonsko go-rivo u Jeminskoj Steni. Tako, sve dok Nemci ni-su upali u samu Požegu, 1. četi nije bilo naređe-no ni da zauzme borbeni raspored ni da se

izvlači iz varošice. Naređenje za povlačenje bla-govremeno je dobio samo vod u Jeminskoj Ste-ni. O tome postoji zapis Ljuba Staniča, a to pot-vrđuje i Milivoje Radovanović, koji kaže da jetom vodu naređeno, u posljednjem trenutku, daotvori slavine benzinskih kaca i da se potompovuče.«

Ljubo Stanič, između ostaloga, navodi:»Došao sam u komandu mesta. Vidim neko

pakovanje na kola. Ljubo mi je rekao da ćemoda se povučemo iz Požege i naredio mi daodem u Prijanoviće i da krenem stražu koja ječuvala benzinske kace, ali da požurim. Otišao

sam odmah. Komandir straže bio je Milorad Va-siljević Rale. Bilo je sa njim oko 20 drugova. Ni-sam sve poznavao. Bio je Borivoje Mićić, LukaStanić, ostalih se ne sećam. Saopštio sam imLjubovo naređenje. Odmah su se prikupili i po-šli ka Pilatovićima da pređemo Moravu. Na sa-mom mostu čuli smo kamion i pogledali ka Po-

7/17/2019 pob2


žegi. Videli smo Nemce. Ustavili su kola kod ku-će Velimira Tokovca. On je topio mast sa ženomDragoj lom. Nemci su ih ubili i prosuli mast.Produžili su do kaca i zatvorili slavine na kaca-ma koje su partizani otvorili da se prospu naftai benzin.«29

Oficir zadužen za vođenje Ratnog dnevnika 342.njemačke divizije pod datumom 29. 11. 1941. zapisao

je:»12,40 — U saradnji s borbenim avionima,

nakon kraće borbe, Požega zauzeta. Plijen.- 1 mi-lion litara benzina, 2 miliona litara ulja, 200 pu-šaka, municije, više motornih vozila.«30

Samo zato što nije blagovremeno izdato naređenje

da se »na kacama« (rezervoarima) navrijeme otvoreslavine, ili na neki drugi način uništi njihov sadržaj,Nijemci su se dokopali tri miliona litara pogonskoggoriva!

Jovan R. Radovanović dodaje:»Tek pošto je Venijamin Marinković sa bal-

kona zgrade Komande mesta ugledao nemačkemotocikliste na pijaci, počelo je napuštanje Ko-mande mesta i, uz opštu pucnjavu i mitraljira-nje, iz aviona, nastalo je izvlačenje iz Požege. (...)

Od mitraljeza iz aviona i ubitačne paljbe Ne-maca koji su ušli u grad, Požežani su imali te-ške gubitke. U tom izvlačenju su poginuli: Veni-

jamin Marinković, komandant mesta u Požegi,član OK KPJ za okrug Užice i član Sreskog ko-miteta KPJ za Požegu, Slobodan Popović Baku-la, sekretar Sreskog komiteta SKOJ-a, Miloš Bo-žić, raniji komandant mesta, Petar Ćirjaković,partizan iz dragačevskog sela Virova (radio je uintendanturi Komande mesta), Stefan Stefano-vić, član sreskog NOO, Milomir Škuletić, borac1. požeške čete, i drugi. To su bili veliki gubici.«31

»Sve jedinice treba da ponesu ratne zastave Rajhai da ih odmah izvjese u Užicu i Požegi« — napisao je

komandant njemačke 342. divizije general Hoffmannu svojoj zapovijesti od 24. novembra 1941. godine. Tajzadatak njegovi su vojnici uspjeli da izvrše.32

Ali u toj istoj zapovijesti bilo je doslovno napisanoi OVO:

»Grupa zapad pravovremeno zatvara pravcekod Ljubovije, Bajine Bašte, Duba i Dubaca, da

7/17/2019 pob2


bi spriječila odstupanje na zapad; Grupa zapadi Grupa sjever A pravovremeno zatvaraju cesteod Užica i Požege na jug i jugozapad, zajedno sdijelom 113. divizije i srpske pomoćne žandar-merije kod Zbojštice. Pravovremeno zatvoriti.«33

To je značilo da partizane treba opkoliti i takostvoriti preduslove za njihovo uništenje. Uostalom,sve naredbe i zapovijesti izdane prije ofanzive naUžičku republiku nosile su naziv »Naredba (odnosnozapovijest) za uništenje protivnika.. ,«34

Komandant 113. pješadijske divizije general Zic-kwolf (Cikvolf) upozorio je čak svoje pukove: »Ne radise o brzom osvajanju prostora, već, naprotiv, o tomeda se opkoli i uništi što više protivničkih snaga.«35

A upravo taj osnovni zadatak - opkoljavanje iuništenje partizana - Nijemci nisu uspjeli da ostva-re. Glavnina partizanskih snaga, na čelu s Vrhovnimštabom, uprkos tome što partizanska obavještajnaslužba nije uspjela da dođe ni do najosnovnijih poda-taka o snazi i namjerama neprijatelja, uspjela je,ipak, blagovremeno da se izvuče iz planiranog obru-ča i krene prema Sandžaku.

Za to je uvelike bio zaslužan već iskusni koman-dni kadar partizanskih odreda koji je odlično pozna-vao teren na kojemu se ratovalo. Uz to, vrhovni ko-mandant NOP-odreda Jugoslavije Tito još je sredi-nom oktobra 1941. godine poslao štabovima partizan-skih odreda opširno načelno uputstvo »Kako se drži--brani oslobođeni teritorij«. Tok mnogih borbi vođe-nih s neprijateljskim snagama i u okviru »PothvataUžice« pokazao je da je to uputstvo u štabovima bilopažljivo proučeno. Prodiranje neprijatelja partizani suusporavali miniranjem i rušenjem komunikacija, azatim postavljanjem jednostrukih, višestrukih ili kom-binovanih zasjeda. »Način borbe protiv neprijateljatreba uvijek da ostane partizanski, bez stvaranjafrontova i položaja, sa zasjedama što više raspoređe-nim po dubini« - stajalo je u tom uputstvu.36 Tako sei postupalo.

U Novim prilozima za biografiju Josipa Broza TitaVladimir Dedijer na dva mjesta piše o frontalnim

borbama u odbrani Užičke republike. Osvrćući se, upoglavlju »Prvi ustanak u Evropi«, na ubjedenje mno-gih komunista da će Crvena armija brzo izvojevatipobjedu nad nacističkim Vermahtom, on kaže:

»I säm Tito, kako je u svojim Sabranim djelima 1977. napisao, navodi da je takva vera u br-zu pobedu postojala medu rukovodećim komu-

7/17/2019 pob2


nistima, ali da on nije bio tog mišljenja. Među-tim, on ga je uzimao u obzir u čitavoj svojojstrategiji u prvih šest meseci ustanka. Na pri-mer, on je oslobođeno grad Užice branio do po-slednjeg čoveka, izlažući se frontalnim udarimanemačkih motorizovanih divizija, jer je hteo dau Srbiji sačuva mostobran kako bi se što lakše ibrže uspostavila veza s nastupajućom Crvenomarmijom.«37

Da je Vrhovni štab računao s pobjedonosnimokončanjem rata protiv nacifašističkih zavojevača teda su na osnovi takvog shvatanja vršene procjene ipreduzimane odgovarajuće mjere, može se naći višepotvrda u dokumentima iz tog vremena. Tako Tito upismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju od 14.decembra 1941. kaže:

»Nalazimo se na prekretnici u međunarod-nim političkim odnosima. Usljed pobjeda Crvenearmije na istočnom frontu postalo je čitavomsvijetu jasno da je Hitlerov vojnički i političkislom neminovan i blizak. U vezi s tim počela suvažna pomjeranja u međunarodnim odnosima,koja se odražavaju i u našoj zemlji.«38

U komentaru na taj tekst Mišo Leković piše:»Pod uticajem sloma njemačke ofanzive na

Moskvu i uspješne zimske protivofanzive Crve-ne armije, što je shvaćeno kao krah njemačke

strategije munjevitog rata i početak brzog krajanjemačke vojne sile, kao i na osnovu Staljinovihuvjeravanja (izrečenih u njegovom govoru odr-žanom mjesec dana ranije, 7. novembra 1941, naproslavi godišnjice oktobarske revolucije u Mo-skvi) da će se rat završiti 'za nekoliko mjeseci,za pola godine, ili godinu dana', u Centralnomkomitetu KPJ i Vrhovnom štabu NOPOJ se do-šlo, do uvjerenja da je kraj rata blizak.«39

Sedamnaest dana kasnije, 1. januara 1942. godine, Tito u pismu Centralnom komitetu KP Slovenije piše:

»Pobjede Crvene armije su konačno jasnopokazale da je, prvo, Hitlerov slom neizbježan iblizak, a drugo, da će Crvena armija, najmoćni-

ja armija svijeta, sutra dominirati u Evropi.«40

I taj je tekst Mišo Leković prokomentarisao sljede-ćim riječima:

»U direktivnim pismima CK KPJ i Vrhovnogštaba iz decembra 1941. i januara i februara1942. koja su upućena partijskim i vojnim ruko-vodstvima širom zemlje, iznijeto je optimističko

7/17/2019 pob2


uvjerenje u brzi završetak rata. Ono je nastalozbog nemanja tačnih, objektivnih podataka opravoj situaciji na svjetskim ratištima, iz precje-njivanja uspjeha zimske ofanzive Crvene armijekod Moskve i iz bezrezervnog vjerovanja Stalji-novoj izjavi da će se rat završiti u 1942, a bilo jemotivisano željom da se narodi podstaknu daizdrže u započetoj borbi, da im se pruži optimi-stička perspektiva pobjede, koja nije tako dale-ka.«41

U poglavlju »Primenjena etika«, u prilogu »Dudiće-vi primeri primenjene etike«, govoreći o širokoj de-mokratičnosti u partizanskim jedinicama, Dedijer pi-še:

»Držeći se toga principa Dudić je i sam takopostupao u razgovorima sa ljudima iz viših ko-mandnih foruma, pa čak i sa Titom. Tako jekrajem novembra 1941, u jeku prodora nemač-kih tenkova na Užice, Dudić slobodno izražavao

Titu zabrinutost zbog slabo naoružanih partiza-na i njihove nemogućnosti da se odupru tehnič-ki daleko nadmoćnijoj nemačkoj sili, opremlje-noj artiljerijom, tenkovima i avijacijom. Dudić jesmatrao da mu je dužnost da upozori Tita naneravnopravan odnos, u kome su najbolje parti-zanske jedinice — prvi put suočene s frontal-nim borbama — izložene riziku uništenja. Nijeto bio prekor Titu, nego obična ljudska briga zasudbinu svojih saboraca.«42

Dragojlo Dudić o kojemu je riječ bio je član KPJod 1920. godine: poginuo je 29. novembra 1941. godine,prilikom povlačenja iz Užica, kao predsjednik Glav-nog NOO za Srbiju.

Da bi zaustavio nagli prodor »Grupe zapad« 342.divizije, koja se 28. novembra, krećući se dolinom Dri-ne iz pravca Ljubovije, probila do Bajine Bašte, i nataj način dobio vrijeme potrebno za izvlačenje glavni-ne partizanskih jedinica prema jugu, Vrhovni štabNOP-odreda naredio je ojačanom Radničkom bataljo-

nu Užičkog partizanskog odreda da zatvori pravacBajina Bašta - Užice na prijevoju Kadinjača, 14 kmsjeverozapadno od Užica.

O tome Ljubivoje Pajović piše:»Oko pola noći između 28. i 29. novembra iz

Užica je krenuo kamion sa topom i artiljercimaka Kadinjači. Sa njima je bio i Radivoje Jovano-

7/17/2019 pob2


vić Bradonja. On je nosio naređenje Tita Duša-nu Jerkoviću da se na Kadinjači Nemcima pružiuporan otpor kako bi se dobilo u vremenu zaevakuaciju ranjenika i ratnog materijala iz Uži-ca ka Zlatiboru.«43

Sutradan, 29. novembra 1941, u 07,30 sati, kolone»Grupe zapad« 342. divizije krenule su iz rej ona Baji-na Bašta, Rogačica prema Užicama. Ćisteći cestu odprepreka i mina, one su se preko Duba približavaleKadinjači.44 U 13,10 sati »Grupi zapad« stiže naređenještaba divizije da poslije podne, zajedno sa susjednom»Grupom sjever A«, koja je nadirala pravcem Valjevo,Kosjerići, Karan, prijeđe u odlučan napad na Užice,uz izričitu napomenu: »Ubrzati nastupanje i napasti

sa sjeverozapada i zapada,«45 Međutim, deset minutaprije primitka radiograma s tim naređenjem »Grupazapad« je naišla na prve partizanske položaje na Ka-dinjači. Štab divizije o tome je obavijestio Böhmea uvečernjem izvještaju riječima: »Grupa zapad je u 13,00sati naišla na jakog neprijatelja kod Kadinjače, 8 km

jugozapadno od Duba (kote 696 i 808).«46

Započela je bitka koja će ući u historiju naših na-roda kao simbol nepokolebljivosti u izvršavanju po-stavljenog zadatka. Hiljade topovskih granata i minazasipale su Kadinjaču, ali je »Grupa zapad«, uprkosizričitom naređenju »ubrzati nastupanje«, ipak ostalaprikovana. Redovi Radničkog bataljona bili su sverjeđi, ali niko nije odstupao. Eksplozije mina i grana-

ta ponovo ruju crnu, od hladnoće otvrdlu zemlju Ka-dinjače. .. A onda nastupa pješadija.

U 18,20 sati istog dana komandant »Grupe zapad«podnio je generalu Hoffmannu izvještaj:

»Protivnik je uz najteže gubitke odbačen skote 808 (Kadinjača — primj. autora) i kote 696(Repište — primj. autora) osam kilometara jugo-istočno od Duba. U 17,30 sati istureni odred jeušao u Užice... Neprijateljski gubici 240 mr-tvih... Plijen: 3 teška mitraljeza, 11 puškomitra-ljeza, 1 top, veliki broj pušaka, municije i opre-me.«47

Bili su to oružje i oprema užičkog Radničkog ba-taljona, koji je herojski i do posljednjeg daha uporno

branio svoj grad. Uz izginule borce, s komandantomUžičkog odreda Dušanom Jerkovićem i političkim ko-mesarom Posavskog odreda Borom Markovićem načelu, na Kadinjači je ostalo i njihovo oružje.

Koliki su bili gubici Nijemaca u ovoj borbi?U Ratnom dnevniku 342. divizije nalazimo zaista

7/17/2019 pob2


iznenađujući, nevjerovatan podatak: »Vlastiti gubici: 2mrtva, 1 ranjen!48

Premda je Radnički bataljon svojim herojskim ot-porom na Kadinjači uspio 29. novembra 1941. godinesve do predveče da onemogući prodor »Grupe zapad«sa sjeverozapada u Užice, »glavni grad Užičke repu-blike« ipak je pao nekoliko sati prije. Istureni motori-zovani odred »Grupe sjever A«, koji je nadirao prav-cem Karan, Požega, javio je već u 14,20 sati štabu di-vizije: »Ćelo 500 metara od istočnog ulaza u grad.Molimo dozvolu da tenkovi uđu u Užice.«49 Međutim, ine čekajući tu dozvolu, istureni je odred odmah pro-dužio nadiranje i, kako je general Hoffmann kasnijezapisao u svom desetodnevnom izvještaju, »prodro u

grad koji više nije bio branjen i u 14,20 sati izvjesiona crkvu ratnu zastavu Raj ha«.50

Nakon ulaska u Užice, 29. novembra u 19 sati, Ni- jemci su u sjedištu Vrhovnog štaba pronašli skicu ra-đenu nakon početka njihova »Pothvata Užice«, iz kojese vidi da je Vrhovni štab raspolagao podacima kojisu mu omogućavali da pravilno ocijeni pravce njiho-va nastupanja.

U svom Dnevniku Vladimir Dedijer je pod datu-mom 28. novembar 1941. zapisao i ovo:

»Užice... Naše prve kolone kreću put Zlatibo-

ra. Ja pratim kamion... Dole u grad stižu svegore vesti. Nemci se ukopčavaju iz KosjerićaStarom u telefonski razgovor i poručuju: 'Sve jeu redu. Nema opasnosti, neka se trupe vrate ukasarne.' Isto tako su izdali lažno naređenje De-

janu Šumadiskom.«51

Premda je ono o povratku trupa »u kasarne« pri-lično nerealno, samim time i suspektno, možda su Ni-

jemci ipak i nataj način pokušali da obmanu Tita(Starog) i Dejana Šumadiskog »Majora«, koji je tadapod svojom komandom imao dvije čete Drugog šu-madijskog odreda, dvije čete Užičkog bataljona i dviječete Valjevskog NOP-odreda.52 Cilj tih obmana bio jesuviše providan: odgoditi povlačenje partizanskih je-dinica prema jugozapadu, opkoliti ih i uništiti. Među-tim, to im - vidjeli smo - nije uspjelo premda se ipovlačenje partizana preko Zlatibora prema Sandža-ku odvijalo u dramatičnim okolnostima: prodor nje-mačkih tenkova u Užice u ranim popodnevnim sati-ma 29. novembra bilo je još jedno veliko iznenađenje!

7/17/2019 pob2


Skraćenice :B(ajina) B(ašta), Ć(ačak), Ćaj(etina), Donj(a) B(uko-vica), Gornj(a) B(ukovica), Ivanj(ica), Kos(jerići), Kfraljevo),Kr(agujevac), Ljub(ovija), P(ožega), Raž(ana).

O tome i događajima koji su odmah zatim uslijedili Tito u svojim Memoarima piše:

»Već sam 28. novembra izjutra dobio novaobavještenja koja nisu ostavljala nikakve sum-nje da se Užice nalazi neposredno pred padom.(...)

Noć uoči 29. novembra, posljednju noć uoslobođenom Užicu, proveo sam budan kraj te-lefona.

7/17/2019 pob2


Osvanuo je 29. novembar. Sumorno jutro jenagovještavalo da će taj dan biti veoma mučan.Avioni su gotovo neprekidno nadlijetali grad,bombardirajući ga i tukući mitraljezima...

Stižu obavještenja da su njemačke motorizo-vane kolone krenule ka Užicu. (...)

Užice se neće moći održati - u tom pogledunisam imao iluzija. Ali sam ipak vjerovao da Ni-

jemci neće tako lako prodri jeti.. . Oko 11 časovadobio sam izvještaj da je odbrana na Crnokosi,iznad Kosjerića, probijena... Moram priznati danismo očekivali tako brz prodor neprijatelja natom pravcu. (.. .)53

Tim je pravcem nadirala »Grupa sjever A« 342.

pješadijske divizije. Njen motorizovani odred s tenko-vima brzo je prodro, odbacio dijelove Posavskog par-tizanskog odreda s Crnokose, zaplijenivši i četiri topa,te 28. novembra naveče izbio u Metaljku. GeneralHoffmann, komandant divizije, izvijestio je tada opu-nomoćenog komandujućeg generala Böhmea da sudijelovi divizije »stigli mnogo dalje od naređenogdnevnog cilja« i da je »neprijatelj (je) očigledno izne-nađen. . ,«54

A Tito je u svojim Memoarima napisao:»Ništa se ozbiljnije više nije moglo preduzeti

da bi se organizirao nov otpor.. ,«55

Naročitog otpora njemačkim trupama zaista višenije bilo.

»Opći je utisak« - piše general Hoffmann uveć citiranom izvještaju — »da je neprijateljimao obavještenje o našem nastupanju ali da se,uslijed brzine nastupanja divizije, ipak navrat-nanos povukao ne iskoristivši mnogobrojne od-brambene položaje u Užicu.«56

»U takvoj situaciji« - piše dalje Tito - »ocijenio sam da je krajnje vrijeme da napustimUžice. Prije mene krenuli su Kardelj, Ranković,Dilas, Ribar i još neki drugovi iz Vrhovnog šta-ba. (...)

Gotovo u posljednjem trenutku, kada su senjemačke trupe već približavale gradu, napustiosam i ja Užice, ukrcavši se u automobil koji jekrenuo ka Zlatiboru. Sa mnom su u kolima biliHadson (britanski oficir za vezu pri štabu DražeMihailovića, koji se slučajno zatekao u Užicu —primj. autora), politički komesar Užičkog odredaMilinko Kušić, radiotelegrafista Veljko Dragiče-vić i moj pratilac Boško Čolić. (...) Nije prošlo

7/17/2019 pob2


dugo a na drumu koji je vodio iz grada ka Zlati-boru pojaviše se tenkovi. Bio sam time iznena-đen, gotovo zaprepašćen, jer sam čvrsto vjero-vao da će most na Detinji ... biti porušen i takobiti spriječen prodor motorizovanih jedinica kaZlatiboru. (...)

Nas četvorica ... krenuli smo potom u prav-cu Zlatibora, kosama koje su se protezale jugo-istočno od druma. Ubrzo smo ugledali njema-čku kolonu koja je izbijala od Užica. (...)

Dok smo se kretali preko jednog grebena,ugledali smo kako se na drumu ispod nas pje-šadija iskrcava iz kamiona i odmah razvija u

streljački stroj da bi se uputila prema kosama s jedne i druge strane druma. Situacija je postaja-la sve ozbiljnija. A da bi bilo još gore, avioni, ko-

ji su nisko letjeli, tukući neštedimice čitav teren,često su nas prisiljavali da zastajemo da bi sesklonili od njihovih mitraljeskih rafala i bombi.(...)

Dragičević, koji je kao avijatičar više od naspoznavao osmatračke mogućnosti posade avi-ona, bojao se da ćemo biti otkriveni, te se stalnomeškoljio i kretao kao da se spremao da po-bjegne i nađe bolji zaklon. U jednom trenutku,kada se malo pomakao u stranu i pogledaokroz živicu, ugledao je njemačke vojnike s mi-

traljezima kako idu k nama. Bili su blizu, jednostotinak metara od nas. Dragičević nas je uspla-hirenim glasom upozorio na njih, skočio i počeobježati kroz šikaru. Za njim smo se dali u bijeg inas trojica.«57

Vlastimir Leković nalazio se u Moravičkoj četi»Boško Petrovič«, koja je dobila zadatak da prati Vr-hovni štab u povlačenju iz Užica. On u svojim sjeća-njima piše:

»Prema Zlatiboru smo se povlačili preko Be-le zemlje. Tek što smo se odmakli od prvih kućanemački tenkovi su počeli da ulaze u grad zasi-pajući nas mitraljeskim rafalima. Avioni su u

brišućem letu pratili tenkovsku kolonu nadleću-ći grad i drum prema Zlatiboru... K tome, jedanavion je u brišućem letu mitraljirao četu. Ipak,najveći broj boraca je uspeo da se sa Vrhovnimštabom prebaci preko druma, dok je jedna gru-pa naših boraca, odsečena od glavnine čete,ostala na drugoj strani druma. Tom prilikom je

7/17/2019 pob2


poginuo borac Pavle Damljanović, zidar iz Iva-njice.

Posle prelaska druma četa se sredila i zauze-la marševski poredak nastavljajući pokret pre-ma Kraljevim Vodama (danas Partizanske Vode)... A tu, na Kraljevim Vodama nastalo je pravo iopšte komešanje i pometnja. Tu su bili naša voj-ska, ranjenici, pozadinci, izbeglice, zarobljeniNemci i sve se to mešalo i ukrštalo, žurilo, su-daralo se, bilo utučeno, puno neizvesnosti i stra-ha. Jednom reči 'mirisalo je na rasulo'. Vojska jebila gladna, a magacini puni, ali zatvoreni.«58

I Aleksandra Milosavljević Leja opisuje događajekoji su se zbili poslije povlačenja iz Užica:

»Na Zlatiboru smo zatekli teške ranjenike uvilama. Naši ranjenici su smešteni u jednu pri-zemnu kuću na Partizanskim vodama. Obišlasam skoro sve zgrade gde je bilo ranjenika...Sudbina teških ranjenika je bila neizvesna, aoni su to osećali. Stalno se govorilo da nekomora da ih nosi, ali to niko nije činio. Kad nam

je naređeno da krenemo dalje, bez njih, krišomsmo to uradili. Onima koji su primetili naš odla-zak rekli smo da će drugovi doći po njih. Kadsu ubrzo posle našeg odlaska naišli Nemci svesu ih pobili.

Na Zlatiboru smo ostavili neevakuisane ma-gazine obuće i kožuhe (bez rukava), koji se pro-izvode u ovom kraju. Pred polazak hteli smoobuću i kožuhe da podelimo onima kojima jetrebalo, ali je neko naredio da se ta sprema nedira, pošto će biti podeljena jedinicama. Među-tim, magacine su, kad smo mi otišli, netaknutezapalili Nemci.«59

Kada se uzmu u obzir iznijeta svjedočenja, onda ine začuđuju podaci iz Ratnog dnevnika njemačke 342.pješadijske divizije:

»29. novembra, 22 sata. Ćeta za vezu 342 jav-lja da je u zgradi pošte zaplijenjeno 1000 puša-ka, velike količine municije.«80 »30. novembra,13,30 sati. Maršovska grupa C javlja: 3 km južno

od Užica zaplijenjen magazin municije s hiljada-ma artiljerijskih granata i druge municije.«81

A o sudbini teških ranjenika, koji nisu mogli dabudu navrijeme evakuisani s Kraljevih Voda Vladi-mir Dedijer je u Novim prilozima za biografiju JosipaBroza Tita napisao:

»Sa Zlatibora Tito je krenuo u samu zoru 30.

7/17/2019 pob2


novembra. Bili su evakuisani i svi lakši i srednjiranjenici, ali ne i teški, jer u toku noći nisu bilapronađena sredstva za njihovu evakuaciju. Tito-va predviđanja su bila tačna, tenkovi 342. ne-mačke divizije izbili su na zlatiborski plato. KodPalisada su naišli na teške ranjenike koji su mi-leli po zemlji napuštajući svoje privremene bol-nice. Tada se dogodio jedan od najgroznijih pri-zora u teškom ratu u Jugoslaviji. Nemački ten-kovi počeli su da gaze ranjenike, zatim suvojnici prodrli u bolnicu i postreljali sve ranjenepartizane.«62

I ti ranjenici pregaženi njemačkim tenkovima bilisu žrtve podbačaja partizanske obavještajne službe uzapadnoj Srbiji, koja nije umjela ili, bolje rečeno, nijebila u stanju da obezbijedi bar minimalne podatkekoji bi ukazivali na nužnost njihove pravovremeneevakuacije i iz Užica i sa Palisada.

Ne ostvarivši plan uništenja partizanskih snagana prostoru Užice, Požega, snage njemačke 342. divizi-

je produžile su prodor prema Sandžaku, u pravcu ukom su se povlačili partizani. Ali, tu negdje je bila igranična linija između njemačkog i talijanskog oku-piranog područja! Zato je načelnik štaba divizije, ma-

jor von Krogh (fon Krog) 30. decembra telefonski za-tražio od Böhmea dalja uputstva. General Hoffmann,komandant divizije, poslao je Böhmeu dva sata kasni-

je radiogram: »Gdje je tačno granica? Kakav zadatakimaju Talijani?«

Ubrzo je stigao odgovor: »Talijani će zatvoriti pod-ručje zapadno od Zlatibor planine, ne ustanovljavaju-ći tačno granicu.«

A kada je sutradan, 1. decembra 1941. ujutro, pu-kovska grupa krenula dalje na jug, štab divizije joj jeu 08,25 sati dostavio naređenje: »Granicu ne prelaziti.One koji budu prebjegli Talijani će izručiti njema-čkom Wehrmachtu.«

Budući da taj put naređenje nije bilo jasno ko-mandantu najisturenije borbene »Grupe A«, štab divi-zije mu je pola sata kasnije (u 08,45) javio: »Tačnagranica nije utvrđena. Glavno je preuzeti od Talijanazarobljene komuniste.«

Ta ista borbena »Grupa A« javi la je štabu divizijeu noći između 30. novembra i 1. decembra da su »ta-lijanske trupe, izgleda, prodrle do Dobruna i Vardi-šta«. Međutim, kada su 1. decembra oko 13,00 sati nje-ne prethodnice stigle do Vardišta, ondje su zatekle»bosanske četnike, koji po naređenju Talijana obe-

7/17/2019 pob2


zbjeđuju mjesto od komunista!«. Tek naveče u 22,30sati ta je grupa mogla da javi štabu divizije: »Uspo-stavljena veza s Talijanima kod Dobruna.«

A »Grupa B«, stigavši do Jablanice, bila je primo-rana da dva sata kasnije, u 17,58 sati, kratko javi: »Ta-lijani nisu zaposjeli granicu.«83

Nepostojanje organizovane partizanske ofanzivneobavještajne službe u zapadnoj Srbiji imalo je, poredsvega dosada viđenog, još jednu tešku posljedicu: na-kon povlačenja iz Užica Vrhovni štab NOPOJ ostao jetako reći bez ikakvih podataka o situaciji nastaloj natom području. I šta se dogodilo? O tome je Tito re-kao:

»Mi smo poslije prešli Uvac. Nijemci su došlido Uvea, jer to je bila granica između njih i tali-

janskih trupa. Dotle smo jedan bro j boraca vra-tili u Srbiju, da se ne bi ugasio partizanski po-kret. Ali smo pogriješili, jer cijelu zimu su ih ga-njali, tako da su se rasturili i mnogo ih jepoginulo. Bilo ih je oko tri stotine, a to je dostaznačilo u ono vrijeme.

Međutim u Toplici i drugim krajevima Srbije,i dalje su dejstvovali partizanski odredi. Borilisu se protiv njemačkih i bugarskih fašističkihtrupa.«04

7/17/2019 pob2


DRUGA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA

general Böhme potpisuje zapovijest za »borbu protiv ustanika u Hrvatskoj« - partizanska obavještajnaslužba djeluje prilično efikasno — Tito poziva četnikena saradnju — obavještenja o ofanzivi pristižu i sdrugih strana, ali... - Kardeljevi obavještajni izvje- štaji — uprkos obavještenju - tragedija na Pjenovcu— »342. divizija da se odmah vrati na raniji smještajni

prostor« — igmanski marš — epopeja i avantura

7/17/2019 pob2


Početkom decembra 1941. godine general pješadijeFranz Böhme napustio je Srbiju, a njegovu dužnostopunomoćenog komandujućeg generala u Srbiji pre-uzeo je general artiljerije Paul Bader, komandant Vi-še komande 65 za specijalnu upotrebu. On je 3. janu-ara 1942. godine potpisao zapovijest za »borbu protivustanika u Hrvatskoj« (u tzv. NDH), kojom je pod ko-mandu general-lajtnanta Kurta Hoffmanna, koman-danta 342. pješadijske divizije, stavio 342. i 718. nje-mačku diviziju i sljedeće jedinice oružanih snaga tzv.NDH: devet pješadijskih bataljona, deset haubičkih itri brdske baterije, dvije pionirske čete, jednu četu zaobezbjeđenje željeznica i dva brdska izviđačka odreda.1

Tri dana kasnije, 6. januara 1942, general-lajtnantHoffmann potpisao je »Naredbu za uništenje neprija-telja u jugoistočnoj Hrvatskoj« (tzv. NDH), prema kojojsu njemačke i kvislinške snage trebale da prijeđu unapad iz Zvornika, Višegrada, Tuzle i Sarajeva. »Po-četak operacije« - pisalo je u toj naredbi — »15. ja-nuara 1942.« Bio je to datum početka operacije pozna-te u narodnooslobodilačkom ratu kao druga neprija-teljska ofanziva.2

Vrhovni štab NOP-odreda Jugoslavije nalazio se u

to vrijeme s glavninom Prve proleterske brigade naoslobođenom teritoriju Romanijskog NOP-odreda, sje-verno od željezničke pruge Sarajevo-Višegrad.

Suprotno onome što se dogodilo uoči prve neprija-teljske ofanzive, ovog je puta partizanska obavještaj-na služba djelovala prilično efikasno.

Opunomoćenik Centralnog komiteta KPJ u Hrvat-skoj Vladimir Popović već 28. decembra 1941. piše Ti-tu iz Zagreba »da okupatori i kvislinzi pripremaju ve-ću ofanzivu protiv partizana u Bosni«. Tito je to pi-

7/17/2019 pob2


smo primio 7. ili 8. januara 1942. godine u seluIvančićima na Romaniji.3

Ivo Lola Ribar, član Politbiroa CK KPJ i Josip Ko-pinič, rukovodilac zagrebačkog punkta za vezu Ko-minterne sa KPJ i komunističkim partijama susjednihzemalja, koji se od kraja decembra 1941. nalazio u Vr-hovnom štabu, odlaze 6. januara 1942. s Romanije uSarajevo da bi sutradan produžili u Zagreb. Nepo-sredno prije polaska iz Sarajeva, 7. januara, Ivo LolaRibar, služeći se pseudonimom Fisher, piše Titu:

»U gradu je naređena predaja svih skija vla-stima. Došlo je nešto novih ustaša a govori se io dolasku pojačanja Nijemaca. Možda to nije

tačno, ali treba obratiti pažnju.«4

Kada je riječ o skupljanju skija u Sarajevu za nje-mačke jedinice (o tome osim Fishera izvještavaju iKardelj i Slaviša Vajner Ciča — primj. autora) trebareći da je Tito, imajući na umu zimske uslove ratova-nja, već oko 17. avgusta 1941. godine poslao iz Be-ograda pismo »za Brku (Radu Končara) i Vladu(Vladimira Popovića)«, a istovremeno i »za Štab par-tizanskih) odreda u Hrvatskoj«, u kojemu su bile iove poruke:

»Treće, pošto će se partizanske borbe produ-žiti i na jesen i preko zime, to je potrebno pre-duzeti sve da se partizani snabdeju dovoljnomkoličinom tople odeće, obuće i si. (...) Četvrto,

počnite prikupljati izvesnu količinu skija koje ćebiti za zimu neophodno sredstvo i koje će se on-da teško dobiti jer će Nemci sve rekvirirati.«5

Potkraj avgusta Rade Končar i Vladimir Popovićodgovaraju iz Banjaluke na Titovu poruku:

»4. već smo poduzeli neke mere za snabdeva-nje partizana zimskim odelima, a sada ćemo ih

još pojačati.5. Skije ćemo početi odmah prikupljati i

uspećemo, a naročito kod Jevreja.«6

No, da se vratimo citiranom Fisherovu pismu. Tito je to pismo primio 10. januara u selu Čevljanovići,gdje se od 6. januara nalazilo sjedište Vrhovnoga šta-ba i Centralnog komiteta KPJ.7

Vjerovatno je istog dana, ili dan kasnije, 11. janu-ara, Tito napisao »Operativnom štabu bosanskih čet-nika«, na čijem je čelu bio major Boško Todorović,nedatirano pismo u kojemu mu, pored ostaloga, otvo-reno govori o izdaji istočnobosanskih četničkih ko-mandanata:

7/17/2019 pob2


»... Nama je vrlo dobro poznato da su Dan-gić, Kamenko (Jevtić) i drugi u stalnoj vezi s ne-prijateljima našeg naroda Italijanima i Nemci-ma i da dobijaju od okupatora oružje pod uslo-vom da vode borbu protiv partizana...

Nama su pali u ruke dokumenti iz kojih sevidi da četnički štab kod Višegrada stalno izve-štava italijansku komandu o kretanju naših par-tizanskih jedinica tražeći od Italijana da nas na-padnu.«Ali Tito na kraju ipak kaže:

»Mi imamo obaveštenja da ustaše dovlačedosta velike snage da zajedno s Nemcima izvršeproboj naših položaja i ponovno osvoje oslobo-

đenu teritoriju. (...) u vezi s neprijateljskomofanzivom, mi vas molimo da hitno odreditesvoje delegate da dođu na pregovore s našimdelegatima, u mesto za koje ćemo se zajedničkisporazumeti.«8

Vijesti o predstojećoj velikoj neprijateljskoj ofanzi-vi počele su pristizati i sa drugih strana. Tako ko-mandant Romanijskog NOP-odreda Slaviša VajnerCiča 12. januara piše »drugu Fići polit(ičkom) komesa-ru I prol(eterske) udarne brigade«, koji se tog dananalazio u Podromaniji s jednim bataljonom te briga-de, i OVO:

»Iz Prače nas stalno bombarduju vijestima onekoj velikoj snazi neprijatelja, koji bi imao da

prodre sa Pala dolinom rijeke Prače, da popraviželjezničku prugu Sarajevo-Višegrad. (...)Obavještenja su za današnje uslove borbe odstrane neprijatelja fantastična i izazivaju oprav-danu sumnju da su pokušaji zastrašivanja.Ozbiljna je vijest da su navodno u Sarajevu po-kupljene sve skije i to je možda i jedini način daoni nešto pokušaju učiniti, ali i u tom slučaju samalim snagama. Od naše veze iz Sarajeva ne-mamo nikakvih obavještenja u tom smislu i topojačava našu sumnju da je pokušaj zastrašiva-nja. U svakom slučaju dobro je biti na oprezu, iako bi bilo kakove opasnosti, ja ću Te pravovre-meno obavijestiti, da bi i Ti mogao da sa svojim

bataljonom, koji je na Podromaniji, pritekneš upomoć. Mi ćemo sa svoje strane poduzeti sve štomožemo da ne dođe do neugodnih iznenađe-nja.«9

A tog istog dana, u »ponedeljak, 12. januara«, Vla-dimir Dedijer u svoj Dnevnik zapisuje:

7/17/2019 pob2


»Čevljanovići. - ... Govori se o koncentracijiNemaca. Pominju se neke dvije divizije. Maloima izgleda da će uspeti po snegu metar dubo-kom.«10

U Hronologiji uz osmi tom Titovih Sabranih djela,historičar Mišo Leković je pod datumom 13. januar1942. godine dao ovaj tekst:

»Od Glavnog štaba Bosne i Hercegovine Tito je obaviješten da je partijski obavještajni punktu Sarajevu od nekih domobranskih oficira, s kojima je održavao vezu, saznao da će početi nje-mačko-kvislinška ofanziva u istočnoj Bosni (vidiopširnije u poglavl ju 'Sarajevski vojnoobavještaj-ni centar' - primj. autora). U izvještaju sarajev-

skih obavještajaca bili su ucrtani i pravci nastu-panja njemačkih pukova, koji su se pokazalitačnim. Tito je primio obavještenje o predstoje-ćoj njemačkoj ofanzivi i iz drugih izvora: iz Ro-gatice i Olova.«11

Istog dana, 13. januara, u 13,00 sati, načelnik Vr-hovnog štaba Arso Jovanović dostavio je Štabu Ro-manijskog NOP-odreda obavještenje koje počinje rije-čima:

»Ustaše uz pomoć jačih njemačkih snaga pri-premaju ofanzivu ka svima oslobođenim kraje-vima Bosne i Hercegovine. Ta ofanziva možeuslijediti za najkraće vrijeme. Neprijatelj većmobiliše radnike za opravku pruge: Pale-Više-

grad.Sa tako jakim snagama ne trebate primati

frontalne borbe. Isto tako bi bila greška frontal-no se povlačiti pred tim neprijateljskim snaga-ma. Prema tome pripremite:

1) Partizanski način vođenja ratovanja na va-šem području.«12

Slijedila su detaljna uputstva o taktici koju trebaprimijeniti, a zatim upozorenje:

»Ovo naređenje može da zna samo štabodreda i štab naše Proleterske brigade. Bilo bipogrešno da pripreme u ovom pogledu uzmukakav paničarski karakter i još sada, dokle seta ofanziva nije ni ispoljila, nastupi kakva de-

moralizacija. Za vrijeme tog neprijateljskog pro-dora treba mu nanijeti mnogo gubitaka, zaplije-niti oružja i municije. To je povoljan momenat, jer će nepri jatel j izaći na komunikacije i izložitise.«13

Postupajući prema uputstvu načelnika Vrhovnog

7/17/2019 pob2


štaba, komandant Romanijskog NOP-odreda SlavišaVajner Ciča odmah je proslijedio njegov dopis FilipuKljajiću Fići, političkom komesaru Prve proleterskebrigade, uz lakonsku napomenu:

»Dragi druže, šaljemo Ti u prilogu obavješte-nje i naređenje koje smo dobili od V(rhovnog)Š(taba). Komentar je suvišan.. V4

U Ćevljanovićima je 11. januara 1942. godine odr-žana sjednica Centralnog komiteta KPJ, poslije kojesu, sljedećeg jutra, Edvard Kardelj Bevc, SvetozarVukmanović Tempo, Avdo Humo i Ivan Maček kre-nuli u Sarajevo. Edvard Kardelj je trebao da odmahproduži u Zagreb i tu, zajedno s Ivom Lolom Riba-rom, uspostavi rukovodeći punkt CK KPJ. Ivan Ma-

ček je imao zadatak da se preko Sarajeva i Zagrebaprebaci u Sloveniju, a Svetozar Vukmanović i AvdoHumo da ostanu u Sarajevu.15 Već sutradan, 13. janu-ara, stigavši iznad samog Sarajeva, Edvard Kardeljpiše kratko pismo Aleksandru Rankoviću Marku ikaže:

»Zakasnili smo, pa se tek sutra ujutro spušta-mo u grad sam. (...) Nemci stvarno dolaze, ali

jako mali broj za sada; o ofanzivi se naširokopriča, tako naširoko da sam počeo da sumnjamda će biti tako obimna; (skupljaju) skije, saonice,konje itd. - Obavestite Tita.«16

Ujutro 14. januara E. Kardelj, S. Vukmanović, AvdoHumo i Maček spustili su se u Sarajevo. Kardelj i

Maček su odsjeli u stanu Josipa i Lujze Pajić u Kranj-čevićevoj ulici broj 4, gdje su čekali da ih tehnikaMjesnog komiteta KPJ snabdije lažnim ispravama zadalje putovanje. Sutradan, 15. januara ujutro, Kardelj

je poslao Titu opširno pismo koje je većim dijelom bi-lo klasičan obavještajni izvještaj. Evo tih dijelova spo-menutog pisma:

»... A sada o nekoliko naših informacija kojeće biti za vas najvažnije. Saznali smo iz virova(= izvora - primj. autora), obično vrlo pouzda-nih (ti znaš na koga tu mislim!), pa i od raznihočevidaca sledeče:

1. U Sarajevo je stigao neki nemački štab.Naši su ljudi i sami videli nemačke generale.

2. Na opštini su Nemci montirali radio-stanicu.3. »Napretkov « internat, u kome su do sada

bile ustaše, Nemci su ispraznili i udesili ga zasvoju bolnicu. Ali pošto ranjenika nema, izgledada se radi o bolnici za buduće ranjenike.

4. Do sada je došlo u Sarajevo svega: a) 3

7/17/2019 pob2


kompozicije sa nemačkim vojnicima, b) 1 kom-pozicija sa teretnim autom(obilima) dalje, neštotenkova i oklopnih kola, c) a izgleda i 1 oklopnivoz. - Dakle, do sada jako malo.

5. Međutim, prema informacijama, treba dadolazi svega u Bosnu (ne u Sarajevo!!): a) jednaSS divizija, b) 1 pešačka, c) 1 manja divizija samotorizacijom...

(...)7. Došle su sa Nemcima konstrukcije za žele-

zničke mostove itd. Kažu, da će to biti za isprav-ljanje višegradske pruge.

8. Jučer je bilo zabranjeno za izvesno vremesvako kretanje civilnih lica po nekim ulicama u

centru. Izgleda da su prolazili Nemci.9. Od seljaka su mobilizirali nešto preko 300

konja. Mobilizirali su skije, skijaške cipele, skija-ška odela (svi moraju pod pretnjom prekog sudada predaju gore nabrojane stvari), pa čak i ro-dle. (Male dječije sanjke, naziv od njemačke rije-či Rodel - primj. autora) Seljacima oduzimajusaonice.

10. Mobilizirani su svi skijaši, s time da zasada još ostaju kod kuće, ali da se odmah jave,čim budu pozvani. Međutim, jučer su ih navečeveć neke počeli da pozivaju (među njima i našdrug, koga smo zadržali da ne ide jer nam tre-ba) i da ih oblače u nemačke uniforme!

11. Prema našim informacijama iz obično po-uzdanog izvora, glavni pravac kretanja biće sle-deči: 1. Od Zvornika- Vlasenica - Podroma-nija — Sarajevo. .. 2. Sarajevo — Podromanija—Vi-šegrad (se govori da je glavni cilj te akcijeuopšte čišćenje pruge i ceste Sarajevo—Više-grad—Užice), 3. Tuzla—Kladanj—Olovo—Vareš.

12. Do sada se zna da je otišlo a) 200hrvat(skih) vojnika u pravcu Kalinovika, b) 1 ba-terija ka Mokrom, c) 1 baterija preko Ilidže unepoznatom pravcu, d) a baš sada, ujutro, sa-znali smo da su Nemci (broj nepoznat) otišli upravcu Mokrog.

13. Govore da su Nemci već raspoređeni na

raznim drugim tačkama (npr. Visoko itd.), oda-kle se spremaju. U Sarajevu su Nemci pokupo-vali sve belo platno.

(. . .)

15. Najzanimljivije je, da uniformiraju u ne-mačke uni forme i Hrvate.. V7

7/17/2019 pob2


Završavajući to pismo, Kardelj je dodao još nekoli-ko rečenica:

»Na kraju još nešto o vama, tj. o tebi i drugo-vima oko tebe. Držim da će ta ofanziva bitiozbiljna stvar baš zbog priprema protiv Tur-ske. .. Bojim se zato da ćete se naći u vrl o te-škom položaju u onim uskim pojasima. Podu-zmite mjere pravovremeno! Možda bi bolje biloda se još u pravo vreme prebacite s one stranevišegradske pruge... Nemoj, Tito, da potceniš testvari. Još jedanput te molim da paziš na sebe ida dobro promisliš što bi bilo najbolje. Drži okosebe i neke bosanske vodiče, koji će vam biti priruci, u slučaju težih udaraca. Molim te da ne

shvatiš ove moje napomene kao paniku. Ja vrlodobro znam da ova ofanziva nama neće moćimnogo da naškodi, nego će politički čak koristi-ti. Pred očima imam stvarno samo to da nas ne-prijatelj ne udari na najosetljivijem mestu, tj. dase tebi i vama šta desi.«18

Istog dana, 15. januara poslije podne, E. Kardelj jeposlao Titu još jedno pismo koje je u cjelini glasilo:

»Dragi Tito!Posle, kada smo ti otposlali prvo pismo, dobi-

li smo još neka obaveštenja. Ona se sastoje usledečem:

1. 2 puka hrv(atske) vojske i 2 puka nem(ačke)

vojske (ukupno cca 1 divizija) otišli su sinoć idanas za Pale. Za planine nisu spremni. Idu doRogatice, a zatim će se vratiti na Sokolac. Ići ćesamo cestom i drumom. Misle sve svršiti za 2 ilinajviše 3 nedelje. Imaju cilj da očiste prugu i ce-stu. Imaju da deluju samo 8 km levo i desno odceste. Posade Nemci nigde neće ostavljati, osimako je neće ostaviti Hrvati.

2. To su vesti iz pouzdanih (tebi poznatih)izvora (vidi poglavlje 'Sarajevski vojnoobavje-štajni centar' - primj. autora), ali važe samo zasarajevski sektor. To ne znači da će to biti jedi-na kolona. Ćuli smo, nasuprot (ali to već iz sa-svim nepouzdanih izvora), da su Nemci uzduž

pruge Brod-Sarajevo skoncentrisali cca 10.000ljudi.Srdačne drugarske pozdrave!Smrt fašizmu — sloboda narodu! BevcPozdravljaju Vas Tempo i Kulturni.«19

Kulturni je bio nadimak Avde Hume, člana Pokra- jinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu.

7/17/2019 pob2


Konačno, 16. januara u 17,00 sati Kardelj šalje Titusvoj posljednji »obavještajni izvještaj« iz Sarajeva:

»Dragi Tito!Saznali smo još sledeče: 1) Jedna kolona oti-

šla u pravcu: Šaraj ev o-Mo kr o-So ko la c —Roga-tica (to smo ti javili već jučer). 2) Druga polazisutra u pravcu: Jahorina - Foča sa 30 tenkova.Sobom vuku 650 naoružanih muhađera (muslim.izbjeglica), koje će ostavljati po žandarmerijskimstanicama, njih 30 u svakoj. 3) Treća kolona imada ide (podrobnije još nepoznato) pravac Tu-zla—Zvornik.

Ja sam još uvek tu i imam komedije sa doku-mentima.«20

Istog dana i Dedijer je u svoj Dnevnik zabilježio:»Gajevi. - Sneg, vejavica - dobro su nam

došli. Nemci i ustaše otpočeli veliku obuhvatnuofanzivu od Zvornika, Vareša i Sarajeva. (...) Mićemo nastojati da se izvučemo s Romanije. Po-kret za koji sat. Sve je spremno. Opet velika tr-ka. . ,«21

Sutradan, 17. januara, Dedijer je zapisao u Dnev- nik:

»Krenuli smo sinoć u 9.30.«22

Postupajući, najvjerovatnije, prema Kardeljevusavjetu (»Možda bi bolje bilo da se još u pravo vrije-me prebacite s one strane višegradske pruge...«), Tito

se 18. januara, s dijelovima Prve proleterske brigade,iz Podromanije preko željezničke pruge Sarajevo —Vi-šegrad prebacio na Jahorinu koja nije bila zahvaćenaofanzivom, i zatim produžio u oslobođenu Foču, gdjesu stigli 25. januara.23

Kako je Edvard Kardelj došao do podataka koje jeu pismima od 15. januara dostavio Titu?

Kada su Kardelj i Maček 14. januara 1942. godinestigli u Sarajevo, trebalo im je, piše Avdo Humo...

»... što prije spremiti legitimacije i propusni-ce za prebacivanje ... u Zagreb, i odmah obavi-

jestiti Vrhovni štab o neprijateljskoj ofanzivi koja je počela. Naš obavještajni komitet imao jeiscrpne informacije o pravcima kretanja nepri-

jateljskih snaga, gdje će se zadržavati, kao i nji-hov raspored i sastav. Trebalo je odmah uputitikurire u Vrhovni štab.«24

Međutim, Josipa Sigmunda, koji je radio u partij-skoj »finoj tehnici«, Nijemci su kao odličnog skijašamobilisali da im služi kao vodič za njihova skijaškaodjeljenja upućena na Romaniju.

7/17/2019 pob2


»On je bio politički nekonpromitovan« — pi-še Avdo Humo. - »Iznenađen upadom Nijema-ca u stan, zbunjeno je uzeo skije i otišao sa nji-ma. Nikome nije mogao da se javi, a još manjeda svojoj vezi preda štambilje koji su bili kodnjega. Imali smo legitimacije i propusnice, alinismo imali štambilja.. .«25

Ipak, problem dokumenata potrebnih za Kardelje-vo i Mačekovo putovanje u Zagreb odnosno u Lju-bljanu brzo je riješen - vjerovatno preko saradnikaNOP-a u sarajevskoj policiji - i oni su bez teškoćastigli na odredišta.

Još 12. januara, u pismu Filipu Kl jajiću Fići, poli-tičkom komesaru Prve proleterske brigade, koman-dant Romanijskog NOP-odreda Slaviša Vajner Cičanagovještavao je mogućnost da Nijemci u predstoje-ćoj ofanzivi na Romaniju upotrijebe i skijaše (»Ozbi-ljna je vijest da su navodno u Sarajevu pokupljenesve skije i to je možda i jedini način da oni nešto po-kušaju učiniti...«). I u Kardeljevu izvještaju Titu od 15.

januara nalazili su se podaci iz kojih se moglo ne-dvosmisleno zaključiti da će Nijemci u toj ofanziviupotrijebiti skijaše. (»Mobilizirali su skije, skijaške ci-pele, skijaška odela... Mobilizirani su svi skijaši...«) teda će smučari - vjerovatno - biti kamuflirani bije-

lim plaštevima (»U Sarajevu su Nemci pokupovali svebelo platno«).

Međutim, sudeći po onome što se 21. januara do-godilo kod željezničke stanice Pjenovac na šumskojželjezničkoj pruzi Olovo - Han-Pijesak, tim podaci-ma nije pridana potrebna pažnja.

»Jedno njemačko smučarsko odjeljenje (bila je to ojačana četa 1. bataljona 697. puka 342. nje-mačke divizije28)« - zapisao je Rodoljub Čolako-vić »izbilo je od Malog Polja na brdo više stani-ce, a konjičko odjeljenje došlo je željezničkomprugom od Berkovine. Oni su iznenada otvorilipaljbu iz automata i puškomitraljeza i od pro-stora pred stanicom napravili pravu ljudsku ka-sapnicu. U tom tjesnacu naši borci se nisu mo-gli čestito ni okrenuti akamoli razviti za borbu.Sve je to trajalo nekoliko minuta.«27

U tom iznenadnom napadu njemačkih smučara ikonjanika među 59 poginulih boraca 5. bataljona Pr-ve proleterske brigade i Romanijskog NOP-odreda bi-

7/17/2019 pob2


li su i Slaviša Vajner Ciča, komandant Romanijskogodreda, Milan Ilić Ciča, komandant, i Draganče Pav-lović, politički komesar 5. (šumadijskog) bataljona.

»Docnije smo saznali« - dopisao je RodoljubĆolaković — »da su Nijemce proveli iz Han Pije-ska do Pjenovca četnici Milan Babić, sin Aćimoviz sela Kusača, i Dušan Čolović iz Berkovine.«28

Napad skijaša na Pjenovac bio je isključivo nje-mački, odnosno njemačko-četnički pothvat o kojemuse u komandama domobranstva tzv. NDH - u koji-ma je sarajevski vojno-obavještajni centar imao dobresaradnike - ništa nije znalo. To se vidi i iz izvještajakoje je Svetozar Vukmanović Tempo poslao Titu izSarajeva 24. i 28. januara. U prvome on piše:

»Preko oficira doznajemo da je pala Vlaseni-ca, Rogatica, Sokolac i dr.«29

Ali borbu kod Pjenovca, vođenu tri dana prije to-ga, uopće ne spominje. U drugom Tempovu izvještaju,pisanom nedjelju dana poslije borbe na Pjenovcu, ukojoj je, pored ostalih, poginuo i Slaviša Vajner Ciča,nalazimo čak i ove retke:

»Hitno je upućen Čiča da organizuje odbra-nu Han-Pijeska od Vlasenice, ali Nijemci suipak prošli drumom a Čiča se sa četama povu-kao u šume oko Han-Pijeska. Nijemci su prodrlido Sokolca i do Han-Pijeska.«30

Znači da oficiri koji su u domobranskim štabovi-ma radili za partizansku obavještajnu službu nisu nesamo ništa znali o planiranoj upotrebi njemačkih ski-

jaških odjeljenja, nego nisu ništa znali ni o njihovimveć izvedenim akcijama.

Poslije završetka druge neprijateljske ofanzive, 14.februara 1942. godine, Štab Romanijskog NOP-odredai štab NOP-odreda »Zvijezda« dostavili su »koman-dantu operativnog štaba istočne Bosne« detaljanizvještaj u kome se našla i rečenica:

»Škijaški odredi neprijatelja unijeli su zabu-nu u naše čete.«31

A to se nije moralo dogoditi. Tragedija koja se 21. januara 1942. odigrala kod

Pjenovca pokazala je da i najdragocjeniji i navrijeme

dostavljeni obavještajni podaci ne vrijede ništa ukoli-ko im onaj kome treba da koriste ne prida odgovara- jući značaj. No ponovno ćemo se vratiti Sarajevu, zakoje je Slaviša Vajner Čiča »vjerovao da ga partizanimogu osloboditi«.

Kada je Čiča Romanijski 21. januara 1942. godinepoginuo na Pjenovcu, zavladala je opća žalost.

7/17/2019 pob2


»Sutradan su počeli izbijati iz šume partizaniiz Romanijskog i drugih partizanskih odreda« — piše Spiro Lagator, borac Crnogorskog bata-ljona Prve proleterske brigade. — »Prolazili sukroz selo u grupicama 5-6. Svaki obesio pušku orame sa okrenutom cevi nadole. Pogledi su immutni, a lica namrgođena. Kada počnu pričati olegendarnom junaku i organizatoru ustanka uovom kraju 'Čiči Romanijskom', zaplaču se. Čičeviše nema, kažu, ubiše ga na Pjenovcu. (...)

Oseća se da je narod Romanije obuzela ža-lost povodom smrti 'Čiče Romanijskog'. Ovdenarod nije tada znao za Tita, Marka, Ročka, či-ka-Janka i ostale naše rukovodioce. Znali su sa-

mo za svoga Čiču. On je za njih bio i ostao le-genda.«32

Druga neprijateljska ofanziva bila je u toku. Vodi-le su se žestoke borbe na Kovanju, kod Han-Pijeska,na Crvenim stijenama, oko Sokoca... Njemačke su setrupe približavale Romaniji.

»Vr ilo je kao u kazanu« — pr ibilje žio je Pa-ško Romac. — »N o ljudi su veroval i da će Čiči-na vojska stati na put Nemcima. U selu se govo-rilo da Čiča sutra dolazi na zbor u Knežinu.Skoro da nije bilo seljaka koji se nije pripremaoda u svečanom odelu ode na zbor i da čuje štaće Čiča reći. Protekla je još jedna noć u neizve-snosti. Sutradan se već vodila borba oko Pediše.Nemački skijaši iznenadili su naše. (...) U selu jevladala potištenost. Ljudi su zakopavali ono svo-

je sirotinje da im je Nemci ne pronađu. Očeki-vali su glas iz Knežine. Tek u popodnevnim ča-sovima počeli su stizati seljaci sa neodržanogzbora. Dolazili su pokunjenih glava i očajni jerČiča nije stigao na zbor. Šaputalo se da je Čičapoginuo na Pjenovcu. Niko nije smeo da to gla-sno kaže. Verovali su da su to četničke laži. Či-ča ne može poginuti. To je bio 22. januar, a Čiča

je poginuo dan ranije. Sela su bila veoma tužna,prvo zbog toga što se brzo pročulo da je Čičapoginuo, a drugo zbog toga što su Nemci već tu.«33

Poraz na Pjenovcu teško se dojmio i Vrhovnog ko-mandanta NOP-odreda Jugoslavije Tita. To se vidi izpisama poslanih iz Foče 4. i 5. februara »drugu Bevcui Loli« u Zagreb i »drugu Veljku« (Milovanu Đilasu) uCrnu Goru. U prvom pismu nalazimo i ove rečenice:

»... i naš Šumadijski bataljon Proleterske bri-gade (pretrpio osjetne gubitke) usljed nesmotre-

7/17/2019 pob2


nosti Čiče (Slaviše Vajnera), koji se povlačio odHan-Pijeska u pravcu Olova; taj bataljon bio (je)iznenađen od Nijemaca na jednoj stanici u ko-tlini, gdje je palo oko 60 drugova, a medu njimai sam komandant bataljona i polit(ički) komesarDraganče (Pavlovič), a zaglavio je i Čiča. To jenajteži udarac koji je do danas zadesio našubrigadu. Među izginulima nalazi se i oko 15 Slo-venaca. Dakle, samo nepažljivost i aljkavost dru-ga Čiče izazvale su tu katastrofu.«34

A u drugome:

»Naš Šumadijski bataljon doživio je težakudarac u blizini Olova zbog neopreznosti i alj-kavosti jednog bosanskog druga (Čiče), koji je

natjerao taj bataljon u jednu kotlinu na želje-zničkoj pruzi da tovari neke topove bez obezbje-denja, pri čemu su ih iznenadile velike snageNijemaca, i tu je izginulo oko 60 naših drugovanajboljih boraca, a s njima i komandant bataljo-na i polit(ički) kom(esar) Draganče (Pavlovič).Osim toga, u toj borbi je zaglavio i sam bosan-ski Čiča.*35

Kada je generalštabni pukovnik Ludwig Kübler(Ludvig Kibler), načelnik Štaba opunomoćenog ko-mandujućeg generala u Srbiji generala Paula Badera,

posljednjih dana prve neprijateljske ofanzive, 28. de-cembra 1941. godine, naredio 342. pješadijskoj divizijida izvrši potrebne pripreme i bude »od polovine ja-nuara spremna za angažovanje na drugom mjestu«,već tada je to njeno angažovanje bilo vremenskiograničeno.36 Naime, Vrhovna komanda njemačkihoružanih snaga insistirala je da se 113. i 342. pješadij-ska divizija što prije izvuku s jugoslavenskog teritori-

ja i prebace na istočni front. Takva naređenja iz Ba-derova štaba počela su stizati Štabu 342. divizije već utoku operacije u Bosni. Dan prije tragedije u Pjenov-cu, 20. januara, komandant 342. divizije, general-laj-tnant Hoffmann, javio je iz Koviljače, opunomoćenomi komandujućem generalu u Srbiji da će »uspostavlja-

nje spremnosti divizije za pokret biti usporeno zboggubitaka u ljudstvu i materijalu«.37 Umjesto bilo ka-kvog komentara tog radiograma, Bader je sutradan,21. januara, upitao generala Hoffmanna »da li se di-vizija slaže s ukrcavanjem (za transport na istok —primj. autora) na prostoru Beograd, Mitrovica, Kle-nak«, i pošto je istog dana dobio odgovor da »Be-

7/17/2019 pob2


ograd nije poželjan«, 22. januara u 22,50 sati naređuje:»342. divizija da se odmah vrati na raniji

smještajni prostor, da bi se pripremila za ukrca-vanje 12. februara.

718. divizija uništava neprijatelja na Ozrenplanini. Zbog toga će joj biti potčinjen 698. pješa-dijski puk (iz 342. divizije - primj. autora), kojimora biti izvučen iz operacije najkasnije 2. fe-bruara i prebačen u prostor Gračanice radiodlaska.«38

Deset minuta kasnije stiglo je i novo naređenje,ovaj put od načelnika Baderova štaba:

»Dalje nastupanje divizije ne dolazi u obzir.Neka 718. divizija nastavi daljnje čišćenje. Jedi-

nice vratiti na ranije smještajni prostor. Grupa698. privremeno ostaje u dosegnutom pro-storu.«39

Nakon toga i general Hoffmann naređuje jedini-cama svoje divizije da se prikupe i krenu u Srbiju.

Dva dana kasnije, 24. januara, oficir zadužen zavođenje divizijskog dnevnika zabilježio je:

»Kod Pjenovca ubijeno 37, među kojima i ko-munistički vođa Čiča, zarobljeno 25, zaplijenjena2 topa, dosegnuta sela spaljena.40

Vidjeli smo da Tito u pismima Kardelju i Ivi LoliRibaru te Milovanu Dilasu piše da je »palo oko 60drugova«, odnosno da je »izginulo oko 60 naših dru-gova*. Postupajući prema naređenju opunomoćenog

komandujućeg generala u Srbiji od 21. januara 1942.godine: »Partizane koji se bore s oružjem u rukamastrijeljati*, Nijemci su strijeljali 25 partizana zaroblje-nih u Pjenovcu!41

A nakon završetka druge neprijateljske ofanzivegeneral Bader je u svom dopisu la Nr. 857/42 od 5. fe-bruara 1942. godine morao da konstatuje:

»Pokušaj da se žarište ustanka u istočnoj Bo-sni ukloni - nije uspio*!42

U prvom tomu knjige Oslobodilački rat naroda Ju- goslavije nalazimo ove retke:

»Mada je već 23. januara neprijateljska ofan-ziva bila završena, Štab 1. proleterske brigade,ne znajući pravo stanje, odlučio je da se s jedi-nicama koje su ostale pod njegovom komandom(1, 2, 3. i 5. bataljonom i pratećom četom)43 pre-baci na teritoriju Kalinovačkog odreda. U tomcilju on je, sa oko 720 boraca krenuo iz s. Sred-

7/17/2019 pob2


nja, u toku noći 27/28. januara prešao r. Bosnukod Reljeva i preko pl(anine) Igmana, posle 18časova neprekidnog marša, stigao u Trnovo,odakle se, posle kraćeg zadržavanja, prebacioka Foči. U toku ovog tzv. 'igmanskog marša', koji je izvršen pod neobično teškim okolnostima (povelikom snegu i na hladnoći od minus 32 stepe-na), usled smrzavanja izbačena su iz stroja 172borca. Zbog ogromnih napora i žrtava, ovajmarš predstavlja jednu od epopeja narodnooslo-bodilačkog rata.«44

I u Vojnoj enciklopediji pod odrednicom »Igman-ski marš« stoji da je taj marš »bio (je) jedan od najte-žih marševa u NOR-u« preduzet »zbog nedovoljnogpoznavanja situacije na Romaniji i Glasincu«.45

Koča Popović, prvi komandant 1. proleterske bri-gade, u usmenoj izjavi objavljenoj uz tekst Iz Dnevni- ka o situaciji uoči igmanskog marša kaže:

»Dobijene informacije su ukazivale da nasneprijatelj čeka u zasedama, ako krenemo nazapad. Na jugu je Sarajevo — jak garnizon! Zna-či, opkoljeni smo! Kuda poći? Čekati da nas ja-ke neprijateljske snage napadnu - nije dolazilou obzir. Razmišljao sam o svim mogućnostima.U Sarajevu garnizon je bio jak, ali tamo nas neočekuju, jer misle da smo dobili jak udarac, raz-bijeni i slabi, te da ćemo pre bežati nego napa-

dati. Brzo je sazrela odluka - na jug! Pored Sa-rajeva! Politički komesar Fića se odmah složio.Članovi Glavnog štaba za BiH bili su oduševlje-ni odlukom, tražili su da se odmah sprovede -lako je sprovodljiva.«I napokon, zaključak:

»Kad se sve završilo, bilo je jasno da je bri-gada mogla ostati na Romaniji! Nemci su pre-stali sa ofanzivom 23. januara. Bio je to prevelikrizik, ali je takode bio veliki rizik i ostati na tojteritoriji kada se ništa nije znalo o neprijatelju.

Ipak, Igmanski marš je svojevrsna pobeda.Proleteri su pokazali nesalomljivu volju, izdržlji-vost, veru u sebe i svoje snage. Igmanski marš

mnogo puta je poslužio kao nadahnuće za ka-snije iznenadne manevarske podvige u NOR-u,

jer je bio podvig do uzvišenosti.«40

A sam je Tito, vjerovatno pod utiskom slike veli-kog broja promrzlih proletera koji su upravo pristiza-li u Foču, gdje se nalazio Vrhovni štab, u dopisu po-

7/17/2019 pob2


slatom 4. februara 1942. godine Štabu RomanijskogNOP-odreda napisao i ovo:

»Da ste vi radili po direktivama koje smovam dali, sada bi bila sasvim drukčija situacijana vašem terenu. Odsustvo izviđanja i vojničkonerazumijevanje posla navelo vas je da sve dije-love preko Treskavice uputite ka Kalinoviku. To

je bi lo avantura. Jest, oni su se probili i bez bor-be, ali je veliki procenat s promrzlinama.«47

U »Biltenu Vrhovnog štaba NOP i DVJ« broj 14-15za februar-mart 1942. godine objavljena je »pohvalaPrvoj proleterskoj narodno-oslobodilačkoj udarnojbrigadi« koja je završila rečenicom:

»Naročito izražavamo svoje priznanje i po-hvalu onim borcima ove brigade koji su uslijedzime teško nastradali i pri tome pokazali velikisamopregor i junaštvo.«48

Igmanski je marš zaista bio epopeja, ali i avantu-ra, zapravo greška do koje je došlo uslijed slabostipartizanske obavještajne (i izviđačke) službe.

7/17/2019 pob2


TREĆA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA

tri njemačko-talijansko-ustaške konferencije — Ti- to traži i dobiva obavještenja iz Zagreba — stižuobavještenja i iz Ljubljane — partizanska obavještaj- na služba izvršila je svoj zadatak

7/17/2019 pob2


U prvo] polovini marta 1942. godine u Opatiji suodržane dvije značajne konferencije njemačkih i tali-

janskih vojnih komandanata. Na prvoj, održanoj 2. i 3.marta, komandant Wehrmachta na Jugoistoku gene-ral Walter Kuntze (Valter Kunce), opunomoćeni ko-mandujući general u Srbiji Paul Bader i njemački ge-neral za vezu pri talijanskoj Vrhovnoj komandi Ennovon Rintelen (Eno fon Rinteln), zajedno s načelnikomtalijanskog generalštaba Vittoriom Ambrosiom (Vito-rijom Ambrozijom), komandantom 2. talijanske armijegeneralom Mariom Roattom i generalom Gandinijemdonijeli su načelnu odluku da na proljeće najprijeunište partizane u istočnoj, odmah zatim u zapadnojBosni, na Kordunu i u Baniji. Konferenciji je, manje-više kao tihi posmatrač, prisustvovao i načelnik Pave-lićeva generalštaba general-lajtnant Vladimir Laxa(Lakša).

Na drugoj opatijskoj konferenciji, održanoj 14.marta na malo nižem nivou, odlučeno je da velikaofanziva protiv partizana u istočnoj Bosni (operacija»Trio«), u kojoj će pod komandom generala Baderaučestvovati jedna njemačka i tri talijanske divizije tedesetak ustaško-domobranskih bataljona, počne 15.aprila.

Konačno, 28. marta sastali su se još jedanput ovajput u Ljubljani, njemački, talijanski i ustaški generali,utvrdili detalje predstojeće ofanzive i pomjerili njenpočetak na 20. aprila. Tada je, prećutno, prihvaćen ta-lijanski prijedlog da uporedo s operacijama u istoč-noj Bosni talijanske snage, uz učešće četnika, predu-zmu širi napad na partizane u Crnoj Gori, Sandžakui Hercegovini.

U pismu »drugu Bevcu i Loli«, koji su se kao čla-novi Sekretarijata CK KPJ za neoslobođene krajeve

7/17/2019 pob2


tada nalazili u Zagrebu, Tito 4. februara iz Foče pišeda Vrhovnom štabu još uvijek nije jasno šta je nepri-

jatelj htio »upravo završenom ofanzivom« u istočnojBosni (druga neprijateljska ofanziva) i dodaje:

»Isto tako nije nam poznato šta neprijateljdalje smjera i da li su njemačke trupe još sve tuu Bosni ili je možda jedan dio već otišao. Bilo bidobro da vi preko vaših veza u Zagrebu saznateo namjerama rukovodećih ustaških bandita injihovih fašističkih gospodara.*1

Sudeći po upravo citiranom pasusu iz Titova pi-sma, on 4. februara još nije bio primio izvještaj kojimu je dva dana prije, 2. februara, iz Sarajeva u Fočuposlao Svetozar Vukmanović Tempo i u kojemu jestajalo i ovo:

»Njemci su se povratili sa Romanije i brod-skom prugom otišli ka Brodu. Više ništa ne zna-mo o njihovim namjerama. Mislim da se upuću-

ju na Istočni front.«2

Tempo je bio u pravu: dijelovi njemačke 342. divi-zije zaista su otišli preko Broda da se priključe divizi-

ji koja je ubrzo krenula na Istočni front.Postupajući prema tom Titovu zahtjevu od 4. fe-

bruara, Ivo Lola Ribar mu je tek 17. marta 1942. godi-ne javio u Foču:

»... saznajemo da Hrvati spremaju novuofanzivu na nas, svuda po Bosni. U tu svrhu

spremaju navodno 22 puka: od ovih međutim 16 još čekaju na oružje iz - Njemačke. Premamnogim vijestima, i ovo Njemaca što još ima bi-će uglavnom povučeno, a zadaću borbe protivnas preuzeće Italijani i Hrvati. Zaista, strašnavojska!«3

Podatak o potpunom povlačenju Nijemaca nije biotačan, ali činjenica je da je u tom trenutku - poslijeodlaska 342. pješadijske divizije na istočni front - nateritoriju tzv. NDH ostala samo 718. njemačka posad-na divizija 15. talasa, sastavljena od starijih godištaboraca i formacijski nepotpuna.

Tito je pridavao veliki značaj obavještenju Ive LoleRibara i odmah pošto je primio njegovo pismo, 29.

marta, poslao je »Operativnom štabu proleterskih bri-gada (drugu Fići i Koči)« pismo u kojemu je pisalo:»Juče smo dobili pismo od Lole iz Z(agreba)

u kome nam javlja, između ostaloga, da Hrvatispremaju 22 puka za opštu ofanzivu u čitavojBosni. Šesnaest od tih pukova još čekaju oružjeiz Njemačke. Prema tome, izgleda da će biti još

7/17/2019 pob2


žilave borbe. (...) S obzirom na perspektivu po-sljednjeg Pavelićevog pokušaja s jednom opštomofanzivom, pred nas se postavlja u svoj svojojoštrini pitanje nabavke municije. Razumije seda za sada drugog sredstva nemamo već osva-

jati tu municiju od neprijatelja. Zato vi morateda se ozbiljno pozabavite tim pitanjem i da seodredi najmanje jedan bataljon koji će postavitizasjede na putevima kojima ustaška vojska pro-lazi.«4

Istovremeno je Tito javio i Svetozaru Vukmanovi-ču Tempu, komandantu Glavnog štaba NOP i DO Bo-sne i Hercegovine:

»Domaće jedinice mogli bismo upotrijebiti za

napad na Olovo i prema Zvorniku i Kladnju. To je naročito važno zbog toga što nam Lola javljaiz Z(agreba) da Pavelić opet sprema ofanzivu načitavu Bosnu i da je za to mobilisao 22 puka, sa-mo što 16 pukova nemaju još oružje, čekaju gaiz Njemačke. U vezi s tim, mi moramo raditi br-zo da bismo jednu takvu ofanzivu dočekalispremni. Tu se sad pred nas postavlja naročitoproblem municije, a gdje ćemo je dobiti - to jepoznata stvar: moramo je osvajati partizanskimnačinom ratovanje i izbjegavati frontalne bor-be.«5

Primivši tih dana, očigledno, podatke o predstoje-ćoj neprijateljskoj ofanzivi i iz nekih drugih izvora,

Tito je 31. marta jav io u Moskvu »za Djeda«:»Dobili smo sigurna obavještenja da će oku-

patori u prvoj polovini aprila početi u Bosni op-štu ofanzivu protiv nas. Učestvovaće zajedno sNijemcima, hrvatske trupe Pavelića, a iz Srbijetrupe Nedića, Pećanca i bugarska vojska. Sva seta bagra ujedinila da bi nas uništila.«0

Trupe »Nedića, Pećanca i bugarske vojske« nećedirektno učestvovati u ofanzivi na slobodni teritorij uistočnoj Bosni, ali će neke Nedićeve i bugarske jedini-ce, zajedno s dijelovima njemačke 717. posadne divizi-

je, zaposjesti položaje na desnoj obali Drine i Lima itako indirektno uticati na tok operacija.

U međuvremenu Tito je u Foči primio pismoEdvarda Kardelja, pisano u Ljubljani 29. marta:

»... Prekjučer je bila tu neka vojna konferen-cija Italijana, Hrvata i Nemaca. Kolodvor je biosav blokiran, te u nem(ačkim) i hrv)atskim) za-stavama. Došao je: Dankelman iz Beograda,Kvaternik, Rainer iz Kranja i Robotti iz Ljublja-

7/17/2019 pob2


ne (II it. armija) i neki nemački general vonSpee (odakle došao, ne znamo). O sadržini da-nas još ne znam ali ću pouzdano saznati. Govo-ri se da se radi o dogovoru o zajedničkoj akciji ipripremama za rat protiv Turske. Inače u Lju-blj(anu) došlo nešto nemačke vojske i stalnoprolazi u pravcu Karlovca. Isto tako se osećajuveliki pokreti ital(ijanske) vojske. Tu se otvorenogovori u vojnim krugovima: a) da se sprema na-pad na Tursku i b) da su rešeni pošto poto uni-štiti partizane u svim zemljama Jugoslavije. Lju-bljanski aerodrom užurbano Nemci i Italijaniproširuju na kapacitet 500 bombardera.«7

Ljubljanska željeznička stanica bila je iskićena za-

stavama u čast dolaska generala artiljerije Badera ( ane Dankelmanna (Danklmana) iz Beograda i gene-rala Laxe (a ne Kvaternika) iz Zagreba. Osim njihdvojice, konferenciji održanoj 28 (a ne 27) marta pri-sustvovali su armijski general Roatta, komandant 2.talijanske armije, general Mario Robotti, komandanttalijanskog 11. korpusa, te potpukovnik grof Spee,(Spe), predstavnik njemačkog opunomoćenog genera-la u Zagrebu... Nije bilo govora o »pripremama zarat protiv Turske«, već o onom drugome: »pošto potouništiti partizane u svim zemljama Jugoslavije«.

Je li Edvard Kardel j naknadno saznao još nešto osadržini Ljubljanskog savjetovanja i o tome obavije-stio Tita, pisanih tragova o tome nismo našli. U sva-

kom slučaju već i podaci iz njegova pisma od 29.marta bili su veoma značajni.

I drugi su partizanski štabovi od svojih obavještaj-nih veza dobivali podatke o predstojećoj ofanzivi. Ta-ko Uglješa Danilović piše:

»U svome izvještaju od 13. aprila Operativništab za istočnu Bosnu javlja Vrhovnom štabu da

je dobio in formaciju da se priprema nova ofan-ziva i zato je naredio da se hrana sklanja u taj-na skloništa i da se Majevički bataljon i lakširanjenici iz Šekovića prebace na Romaniju.«8

A u izvještaju Operativnog štaba za istočnu Bosnu,poslanom Vrhovnom štabu 16. aprila (sačuvana je sa-mo prva stranica) stajalo je da im je jedan domo-

branski oficir, pristalica NOP-a, dostavio obavještenjeda će neprijateljska ofanziva, u kojoj će učestvovatičetiri divizije, početi 20. aprila.9

Potvrđujući primitak tog izvještaja, Tito je 18. apri-la iz Foče poslao Operativnom štabu za istočnu Bo-snu pismo u kojemu je pisalo:

7/17/2019 pob2


»I mi smo dobili izvještaje da se pripremanekakva ofanziva. Navodno je bio naznačen 15.april za početak te ofanzive, a sada joj je produ-žen rok do 20. aprila. Mi vjerujemo da se cijelata ofanziva kreće u okviru onoga prodora kVlasenici i Drini, s tim što će vjerovatno nastojati da obezbijede prugu od Olova ka Han-Pije-sku i onu od Pala k Višegradu. Na ovom po-sljednjem pravcu neprijatelj, poslije svoje propa-le ofanzive u martu, nije pokušavao s napadi-ma. Sada smo doznali da se na Palamaprikupljaju neki njemački dijelovi. Mi vjerujemoda su to »kulturbundovci«, koji su nedavno mo-bilisani. Takva je vojska sigurno i na vašem

frontu. Njena borbena vrijednost vrlo je slaba.Ne vjerujemo u neku njemačku ofanzivu sa

četiri divizije. Ne bi okupator toliko jaku grupuupotrijebio za čišćenje bosanskih šuma. I s toli-kom snagom on ne bi mogao ništa postići. Sad

je proljeće i mi imamo prednost. Već možemosklanjati trupe po šumama i u brdima.

Čišćenje terena može biti povjereno i daljeustaško hrvatskoj vojsci. Tu vojsku sada pomažučetničke bande, koje Nijemci i Talijani upućujuprotiv nas. U svakom slučaju, treba biti pripre-man i unaprijed smisliti plan rada.«10

Međutim, obavještenje o četiri divizije bilo je tačno jer se odnosilo na jednu njemačku (718-tu) i tri talijanske (»Pusteria«, »Cacciatori delle Alpi« i »Taurinen-se«), koje će osim ustaško-domobranskih bataljona,učestvovati u ofanzivi. I datum početka ofanzive bio

je tačan, ali će u posljednjem trenutku, na sastankunjemačkih i ustaških vojnih i političkih predstavnika,održanom u Sarajevu 19. i 20. aprila, biti pomjeren za22. aprila.11

Usprkos nevjerici koju je Vrhovni štab ispoljavao sobzirom na podatke o neprijateljskim divizijama, tre-ća velika njemačka ofanziva (»Trio«) nije iznenadila

jedinice NOV i POJ u istočnoj Bosni, Crnoj Gori, San-džaku i Hercegovini. Tog puta partizanska obavještaj-na služba izvršila je svoj zadatak.

7/17/2019 pob2


VELIKA OFANZIVA NA KOZARU

formiranje Kampfgruppe Westbosnien — zašto jeneprijatelj prešao u napad pet dana ranije — iznena- đenje je bilo potpuno - na šta se moglo odnositiobavještenje »Okrugle« — plan ofanzive iz Zagrebanije stigao kamo je trebalo - dezinformacije sačinje- ne u njemačkoj kuhinji - obavještajno dobro pri-

premljene akcije na Bosansku Krupu i Dobrljinuspjele su, ali se general Stahl (Štal) na njih ne osvr- će — Titovi izvještaji Moskvi o kozarskoj ofanzivi - skupo plaćena iskustva

7/17/2019 pob2


Načelna odluka o preduzimanju velike ofanziveprotiv kozarskih partizana donijeta je na sastankunjemačkih, talijanskih i ustaških vojnih predstavnikau Opatiji 3. marta 1942. godine. Međutim, već tada jepredviđeno da će ona biti izvedena tek nakon unište-nja partizanskih grupacija u istočnoj Bosni. A kada jetreća ofanziva u istočnoj Bosni, čiji je glavni nosilacbila Borbena grupa Bader, okončana, na savjetovanjuodržanom 20. maja u Solunu zapovjednik Wehrmach-ta na Jugoistoku naredio je komandujućem generalu

i zapovjedniku Srbije Paulu Baderu da do 28. majarasformira tu grupu, organizuje novu Borbenu grupuzapadna Bosna (Kampfgruppe Westbosnien) i s njompočne čišćenje teritorija Drugog krajiškog (kozarskog)NOP-odreda, tj. Kozare. Taj »pothvat, u cilju zauzima-nja Prijedora, naredila (je) Vrhovna komanda« Wehr-machta, uz napomenu da zbog rudnika željezne ru-dače u Ljubiji »Treći Rajh ne može ispustiti iz rukutako značajno vojnoprivredno područje«.1

General Bader je već 23. maja izdao avizo-naredbuza formiranje Borbene grupe zapadna Bosna i njezi-nu komandantu general-majoru Fritzu Stahlu (FricuŠtalu), inače komandantu njemačke 714. pješadijskedivizije, naredio da koncentraciju trupa završi do 13.

juna, a operaciju otpočne polovinom juna. Tako je potkraj maja 1942. godine počelo fo rmira-

nje Borbene grupe zapadna Bosna u koju su ušle injemačke, i domobransko-ustaške, pa i četničke jedi-nice pribl ižne snage 40 000 vojnika (oko 15 000 Nije-maca, 21 000 ustaša i domobrana i oko 2 000 četnikakoncentrisanih južno od Kozare u prostoru Bronza-nog Majdana). Osim toga, u ofanzivi na Kozaru bilo

je predviđeno i učešće avijac ije, oklopnog voza na že-ljezničkoj pruzi Banjaluka-Prijedor-Bosanski Novi i

7/17/2019 pob2


pet brodova mađarske riječne flotile na Savi.2

Štab Borbene grupe zapadna Bosna odmah jeoformio i svoje obavještajno odjeljenje (Ic), na čelukojega se našao iskusni obavještajac kapetan Kono-patzky (Konopacki), Ic oficir Stahlove 714. pješadijskedivizije. Istovremeno, zagrebački centar Abwehra(Kriegsorganisation Zagreb) stavio je na raspolaganjeKonopatzkom pripadnika svog referata IH (I Heer -obavještajni referat za kopnenu vojsku) Sonderführe-ra Lorenza Apolda (Lorenca Apolda) i agenta, specija-lista za saradnju s četnicima, predratnog konjičkogkapetana kraljevske jugoslavenske vojske AleksandraŠestu, odnosno budućeg SS-poručnika AleksandraSchestu. Njih dvojica su u Banjaluku došli iz Saraje-

va, odakle su dotada rukovodili Abwehrovom obavje-štajnom mrežom u istočnoj Bosni. Prema nekim po-dacima, u Ic-odjeljenju Borbene grupe zapadna Bo-sna našao se tada i poručnik Kurt Waldheim (Vald-hajm).3

Prema izvještajima talijanskog vicekonzula u Ba-njaluci od 31. maja 1942. godine, general Stahl je togdana stigao u Banjaluku sa svojim komandnim šta-bom (14 oficira), a odmah zatim u grad i okolinu po-čele su stizati i njemačke jedinice predviđene da stog pravca učestvuju u ofanzivi na Kozaru.4

Operacija je trebala da počne 15. juna, pošto je Pa-velićev »vojskovođa« Slavko Kvaternik izjavio genera-lu Glaise Horstenau (Gleze Horstenau) da će do togdana obezbijediti sve tražene ustaško-domobransketrupe (tri brdska zdruga sa 11 bataljona, jedinice ko-

jih će biti angažovane na zatvaranju linije oko terenaDrugog krajiškog NOP-odreda te brdski gorski zdrugPetrovaradin).

Međutim, mimo ustaljene prakse, ofanziva je poče-la pet dana ranije: 10. juna!

Zašto?Osim insistiranja Zapovjednika oružanih snaga na

Jugoistoku da ofanziva počne »najbrže što je mogu-će«, tome je svakako doprinijelo i nastojanje generala

Badera i generala Stahla da se maksimalno očuvatajnost operacije i protivnik iznenadi. A upravo jefaktor iznenađenja bio doveden u pitanje! Naime,prema operativnom planu, trebalo je da dvije domo-branske bojne prije počinjanja ofanzive na Kozaruuspostave vezu između Banjaluke i Sanskog Mosta,preko Bronzanog Majdana, i tako obezbijede južnu

7/17/2019 pob2


zaprečnu liniju koja će spriječiti eventualni pokušajpartizana da u tom pravcu odstupe iz okruženja naKozari. S tim su ciljem te dvije bojne 30. maja počeleprodor prema Sanskom Mostu, ali su ih sačekali dije-lovi Prve krajiške brigade, odbacili i prisilili da se po-vuku u Banjaluku. Ponovni pokušaj, uz podršku ten-kova, planiran je za 6. juna. Međutim, od njega semoralo odustati jer se tenkovi predviđeni za taj pot-hvat, zbog male nosivosti mosta, u Bosanskoj Gradi-ški, nisu mogli prebaciti preko Save, a i jedinice Prvekrajiške brigade ponovno su napale domobranskesnage zapadno od Banjaluke. Pretpostavljajući da biborbe na pravcu Banjaluka - Sanski Most mogleskrenuti pažnju partizanske komande na koncentra-

ciju trupa oko Kozare, odlučeno je da prodor počneveć 10. juna, čak i uz cijenu naknadnog ubacivanja uborbu jedinica koje će tek pristizati u polazne rej one.

U takvim uslovima ni sarajevski, ni karlovačkipartizanski obavještajni centar, ni banjalučki, ni osta-li partizanski obavještajci koji su djelovali u neprija-teljskim garnizonima oko Kozare nisu saznali za na-mjere Badera i Stahla niti su uočili koncentracije ne-prijateljskih snaga. Izuzetak je bio Zagrebački obavje-štajni centar, ali njegovi podaci nisu navrijeme stiglini do Operativnog štaba NOP-odreda za Bosansku

krajinu ni do Štaba 2. krajiškog (kozarskog) NOP-odreda.Nesumnjivo najbolji poznavalac ilegalnog narod-

nooslobodilačkog pokreta u Banjaluci historičar drDušan Lukač o banjalučkim obavještajcima piše:

»Da li je ilegalni NOP doznao da se spremakozarska ofanziva i prodor ustaško-njemačkihgrupacija prema Prijedoru teško je na osnovusačuvanih dokumenata utvrditi. Međutim, nika-kvo obavještenje da se neprijatelj sprema za na-pad prema Prijedoru nije poslano od strane ile-galnog pokreta iz Banje Luke na Kozaru. Dese-tog juna uslijedio je prodor prema oslobođenomPrijedoru, a zatim stezanje obruča oko oslobo-

đene Kozare, poslije čega su veze sa Kozaromprekinute.«5

Da je neprijatelj, usprkos tome što je znatne snagemorao da privuče na polazne položaje, ipak uglav-nom uspio da sačuva tajnost pripremane operacijena Kozaru do posljednjeg dana, u svojim sjećanjima,potvrđuju i tadašnji kozarski partizanski rukovodioci.

7/17/2019 pob2


Ljuban Crnobrnja, komandir 3. (maričke) čete 4.bataljona 2. krajiškog (kozarskog) NOP-odreda, koji jebio orijentisan prema ustaško-domobranskim upori-štima sjeverozapadno od Banjaluke, sjeća se dolaskazamjenika komandanta odreda Josipa Šoše Mažara iBoška Šiljegovića u njegovu četu, »na nekoliko danapred početak ofanzive«.

»Oni su mi povjerili da su krenuli da ispitajumogućnost napada na uporište u Sanskom Mo-stu. Rekli su da će mi ucrtati put kuda će sekretati. Napomenuli su da neprijatelj vrši kon-centraciju u okolnim mjestima, pa se može oče-kivati i nekakva ofanziva. U slučaju da do neče-ga dođe, treba da pošaljem kurira ucrtanim pu-tem, da traži Šošu i Boška.«8

Josip Mažar Šoša i Boško Šiljegović su vjerovatnopretpostavljali mogućnost »nekakve ofanzive« naosnovi uopćenih izvještaja koji su stigli u štab odredao »gomilanju vojske i tenkova« na sektoru 1. bataljo-na u Bosanskom Novom, o pojavi tenkova i ustaške»crne legije« na sektoru 2. bataljona (Bosanska Ko-stajnica — Bosanska Dubica), te na osnovi izvještaja3. bataljona, orijentisanog prema cesti Banjaluka -Bosanska Gradiška, o tome da je jedan zarobljeniustaša na saslušanju govorio »o 7 000 vojnika i kolonitenkova koja se kreće za Banja Luku«.7 Međutim, tipodaci nisu posebno zabrinjavali štab odreda, prijesvega zato što je Bosanski Novi često bio tranzitnicentar neprijateljskih trupa u njihovim pokretimaprema Bihaću i dalje preko Lapca za Knin, a zaro-bljeni ustaša nikako nije mogao da bude mjerodavanizvor. Da su raspolagali podacima o pripremanjuofanzive većih razmjera, Šoša Mažar i Boško Šiljego-vić sigurno ne bi napustili štab odreda i Kozaru i oti-šli u rej on Sanskog Mosta.

Tadašnji komandant 2. krajiškog (kozarskog) NOP-odreda Obren Stišović Obrad napisao je i ovo:

»Baš u vreme kada smo mi oslobodili Prije-dor i znatno proširili slobodnu teritoriju Bosan-ske krajine, Nemci su privodili kraju svoje pri-preme, za napad na Kozaru. Mi o tim priprema-

ma nismo ništa znali, mada smo imali dobreveze sa susednim gradovima. Neprijatelju jeuspelo da svoje pripreme zadrži u tajnosti, jer ih

je izvodio daleko od naših terena. Tek neposred-no pred ofanzivu doveo je svoje jedinice na po-lazne položaje za napad. Preduzimao je i drugemere. Pohapsio je mnoge komuniste i naše sa-

7/17/2019 pob2


radnike, sve u koje je iole sumnjao. Vršio je po- jačanu blokadu gradova, tako da se bez specijalne propusnice nije moglo izaći iz grada i ma-li se broj ljudi mogao slobodno kretati. Neprija-telj je počeo i sa proturanjem glasina kako sugradovi u opasnosti od napada partizana, jer sunjihove snage posle zauzimanja Prijedora znat-no ojačale, da oni zbog toga preduzimaju dodat-ne mere odbrane gradova. To nam je jedinoznačilo da se neprijateljske snage pojačavaju.«8

Dušan Egić, komandir 4. čete l. bataljona, napisao

je:»Sve dok prema Kozari nisu krenule jače ne-

prijateljske snage, rukovodioci našeg odreda ni-

su znali prave namjere neprijatelja. To se uvi-djelo tek kada je neprijatelj krenuo jačim i do-bro naoružanim snagama (pješadijom, artiljeri-

jom, tenkovima i avijacijom) prema Kozari. (.. .)«9

Milan Vrhovac, politički komesar 4. bataljona,- »Kad je počela ofanziva, nismo imali obavje-

štenje o namjerama neprijatelja. Nismo znali dali će ići u Kozaru ili će samo pokušati da povra-ti Prijedor. To nije znao ni štab odreda. (...) Prijetoga avioni su skoro svakodnevno nadlijetali ce-stu Prijedor — Banjaluka i osmatrali naše polo-žaje. Ali to još uvijek nije bio dokaz da će početivelika neprijateljska ofanziva..A kada ga je komandir njegove 1. čete 10. juna u 4

sata ujutro telefonski obavijestio da neprijatelj u ja-koj koloni nadire od Ivanjske prema Prijedoru, MilanVrhovac je:

»Iz Bistrice (sam) odmah pozvao telefonskištab odreda u Kozari i govorio s Duškom Misi-račom (zamjenikom političkog komesara odreda — primj. autora). Rekao sam » - piše on - »daneprijatelj po svoj prilici počinje veću ofanzivu.Pitao sam da li štab odreda ima obavještenja otome. Tada mi je odgovoreno da su prije nekoli-ko dana manje kolone neprijateljske vojske išleod Bosanske Gradiške prema Banjaluci, ali dasigurno nije u pitanju veća neprijateljska ofan-ziva na Kozaru.«11

Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru -,

»Mi smo očekivali da će neprijatelj reagovatina naše uspjehe, ali, na žalost, nismo raspolaga-li podacima da se priprema tako velika ofanzi-va na Kozari. Kada smo primijetili koncentraci-

7/17/2019 pob2


ju neprijatel jske vojske u Banjaluci, pitali smonašu obavještajnu službu šta se dešava. Dobilismo odgovor da je neprijatelj pojačao odbranuBanjaluke, jer se boji neposrednog napada na-ših snaga. Vjerovatno je neprijateljska kontrao-bavještajna služba namjerno proširila te lažnevijesti, u koje se moglo i povjerovati, budući dasu se u okolini Banjaluke tada nalazili 1. kraji-ška brigada, naš 1. bataljon i još neke jediniceIII i IV krajiškog NOP odreda. Ni Operativništab za Bosansku krajinu nije imao sigurnih vi-

jesti koje bi govori le o pravim namjerama ne-prijatelja. Neprijatelj je vrlo spretno i u najstro-žoj tajnosti izvršio sve pripreme za veliku ofan-

zivu na Kozari.«12

Čak i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu u svom izvještaju Pokrajinskom komitetuKPJ za BiH od 15. avgusta 1942, kada je ofanzi-va već bila završena i mnoga zbivanja u vezi snjom poznata, piše:

»... u prvim danima nije izgledalo da će ne-prijatelj praviti takvu veliku ofanzivu. Mi smoga uspjevali na nekim mjestima potpuno razbiti,ali on je prethodno bio koncentrisao mnogo voj-ske u svim garnizonima oko Kozare i iz njih jeneprimjetno noću popunjavao rupe koje su pra-vile naše snage svojim udarcima u tom njego-vom obruču.. ,«13

Na savjetovanju Okružnog komiteta KPJ za Koza-ru, održanom mjesec i po dana nakon završetkaofanzive u Jelovu jarku na Kozari, 20. i 21. septembra1941. godine, kojemu su prisustvovali svi članoviOkružnog komiteta, članovi sreskih komiteta za Bo-sanski Novi i Bosansku Gradišku, sekretari bataljon-skih partijskih biroa i delegati svih partijskih jedinica- ukupno njih 55, Boško Šiljegović, politički komesarodreda, dao je »kritički osvrt na posljednju neprija-teljsku ofanzivu na Kozaru«, u kojemu je, izmeđuostaloga, kazao i sljedeće:

»Napad na Prijedor (misli na partizanskooslobođenje Prijedora 16. maja - primj. autora)značio je predupređenje ofanzive o kojoj se kodnas govorilo, iako dosta neprecizno. Ofanziva seočekivala, ne ovakva kakva je bila, ako ni radičega drugog a ono radi žetve i drugih privred-no-vojničkih i političkih potreba.. V

7/17/2019 pob2


Govoreći o značaju Prijedora za okupatora, Šilje-gović je dodao:

»Sama činjenica da je takav Prijedor zauzetdovoljna je bila da Štab odreda mora računatisa reakcijom neprijateja. Međutim, mi smo setom pobjedom pomalo uspavali. Bili smo seuljuljkali nekom gotovom slobodom... Štabodreda i Okružni komitet i sve članstvo bilo jeupoznato sa pismom drugarice Okrugle o pri-premi velike ofanzive, međutim mi smo biliuljuljkani našom ofanzivom na Krajini, stanjemi borbama na Istočnom frontu, pa su nam ten-kovi i haubice bili na cesti.«15

Ko je bila »drugarica Okrugla« i je li ona mogla

da dostavi pismo »o pripremi velike ofanzive« na Ko-zaru?

Ustaška je policija u martu i aprilu 1942. godineizvršila mnoštvo provala u sarajevskoj partijskoj i sk-ojevskoj organizaciji i pohapsila nekoliko stotina akti-vista NOP-a. Među njima su bili i članovi Sarajevskogvojno-obavještajnog komiteta i sekretarica Mjesnogkomiteta KPJ u Sarajevu Olga Marasović Okrugla,koja je uz ostale poslove organizovala i održavala ikurirske veze između Pokrajinskog komiteta KPJ zaBosnu i Hercegovinu i partijskih rukovodstava u Ba-njaluci, Mostaru i Tuzli. Budući da je istovremeno ra-dila i u »općoj specijalnoj liniji«, svi podaci što su ihprikupljali obavještajni centri u Zagrebu i Sarajevutakođer su išli preko nje. Okrugla je bila uhapšena15. aprila. (U policiji je simulirala ludilo, pa je, naintervenciju zatvorskog ljekara Muhameda Kunduro-vića, prebačena u bolnicu. Ondje je nastavila simuli-rati ludilo uz pomoć ljekara Nede Zeca i SalvatoraKarabajića. Pobjegla je poslije tri mjeseca boravka ubolnici, polovinom jula18).

Dakle, s obzirom na to da je Olga MarasovićOkrugla bila u ustaškom zatvoru od polovine aprila,a prvi njemački akt o kozarskoj ofanzivi napisan jetek 25. maja, očigledno je da se obavještenje Okrugle,o kojemu govori Boško Šiljegović, nikako nije mogloodnositi na konkretne neprijateljske pripreme za tu

ofanzivu.Kao što smo vidjeli, na opatijskom su savjetovanjupočetkom marta 1942. godine učestvovali i predstavni-ci oružanih snaga tzv. NDH. Nije isključeno da je za-grebački partizanski obavještajni centar od svojih sa-radnika u domobranskim redovima saznao za tadausvojene načelne odluke i proslijedio ih dalje. Primiv-

7/17/2019 pob2


ši te podatke, Olga Marasović Okrugla ih je moglaunijeti u svoje pismo o kojemu je riječ. Međutim, svese to moralo događati najmanje mjesec dana prijeoslobođenja Prijedora!

U Fondu memoarske građe Instituta za historijuradničkog pokreta Hrvatske nalazi se elaborat s na-slovom Rad i razvitak komiteta V rajona, partijskihćelija, NOO-a, AFŽ-a, štampe i udarnih grupa, čiji seautori nisu potpisali, a za koji Redakcija Zbornikasjećanja ZAGREB 1941-1945. smatra da »sadrži mnogopodataka i dosta vjerno prikazuje rad u V rajonu«. U

tom se elaboratu nalazi i sljedeći pasus:»Pododbori su izvršavali najrazličitije zadat-

ke. Na primjer, Franjo Šumak, stolarski obrtniki pročelnik pododbora u Kranjčevićevoj ulici,pošto je bio u domobranstvu i radio kao pisar uMINORS-u, davao je dragocjene podatke. Odnjega smo dobivali razne vojne planove, koji susadržali operacije protiv partizanskih jedinica.

Tako je donio plan priprema operacija ustaških,domobranskih i njemačkih snaga za opkoljava-nje Kozare. Čitav taj plan ofenzive predan jeLutvi Ahmetoviću.«17

Lutvo Ahmetović, sekretar Mjesnog komiteta KPHza Zagreb, potvrđuje tačnost tog podatka:

»U sjećanju su mi ostali podaci« — piše on —»koje smo dobili o planiranim akcijama na Pe-trovu goru i Kozaru. Ti podaci su bili točni i do-stavljeni su desetak dana prije akcije.«18

Međutim, ni u sačuvanim dokumentima ni u sje-ćanjima učesnika boraca nema tragova o tome da je»plan priprema... za opkoljavanje Kozare« stigaoonamo gdje je trebalo.

Potkraj maja i prvih dana juna, poslije oslobođe-nja Prijedora (15. maja), na Kozari su se nalazile jedi-nice Drugog krajiškog NOP-odreda od oko 3 500 bo-raca. ..

Obren Stišović Obrad, komandant tog odreda, na-pisao je poslije rata u jednom članku:

»... Ranije smo dobili obavještenje da neprijatelj priprema veće akcije prema Kozari, zbognašeg zauzimanja Prijedora. Istina, bila su tonepotpuna obavještenja iz Banjaluke, ali su nasupućivala na to da bi neprijatelj mogao da pre-duzme ozbiljnije akcije.«10

U Vojnoj enciklopediji pod odrednicom Kozarska

7/17/2019 pob2


ofanziva nalazimo ove retke:»Štab odreda i Operativni štab za Bosansku

krajinu raspolagali su izvesnim podacima o ne-prijateljevoj ofanzivi, ali im nisu poklanjali pa-žnju, pa ih je ofanziva potpuno iznenadila. Nisuni približno tačno ocenili jačinu angažovanihneprijateljskih snaga, pa mnoge preduzete merenisu odgovarale stvarnoj situaciji.*20

U knjizi Vojnoistorijskog instituta Oslobodilačkirat naroda Jugoslavije nalazimo malo drukčije for-mulisanu, ali u suštini istovjetnu ocjenu:

»Na Kozari se nalazio 2. krajiški odred... Ma-da je uočio pripreme neprijatelja za ofanzivu,

on se, smatrajući da ofanziva neće imati velikerazmere, odlučio na frontalnu odbranu, umestoda je, ispod udara daleko nadmoćnijeg neprija-telja, izvukao Odred u pravcu Grmeča.«21

O kojim je »nepotpunim obavještenjima« (ObrenStišović) i »izvesnim podacima o neprijateljskoj ofan-zivi« [Vojna enciklopedija) riječ i koje je »pripremeneprijatelja za ofanzivu« (ORNJ) uočio Štab 2. kraji-škog odreda, nismo mogli da utvrdimo.

Jedini sačuvani dokument s obavještajnim podaci-ma o snazi i namjerama neprijatelja u kozarskojofanzivi jest pismo koje je 13. juna, dakle tri dana po-slije početka ofanzive, politički komesar 2. krajiškogNOP-odreda Boško Šiljegović poslao Operativnom

štabu za Bosansku krajinu:»Neprijateljske snage koje nadiru na teren

Kozare, po saopštenju jednog hrv(atskog) oficira,našeg simpatizera, jesu sljedeće jačine: 3 gorskazdruga (1 zdrug 2300 voj/nika/), 1 njemačka pu-kovnija, oko 20 tenkova, 20 aviona u B(anjoj) Lu-ci, i zagrebački avioni sudjeluju u ovoj ofanzivi — svemu ovome dodati sve žandarmske, usta-ške, domobransko-četničke snage koje su inačestacionirale na ovim terenima. Znaći, snage ne-prijatelja su oko 15 000 vojnika. Neprijatelj je do-bro naoružan, svaka desetina 1 puškomitraljez akomandni kadar ima njemačko naoružanje. Ni- jemci su došli iz Beograda.

Cilj neprijatelja: srediti političke i privredneprilike zapadne Bosne, i poslije toga na Istočnifront, a ovo da bude kao neka vježba.

Operacijama rukovode njem(ački) general-major Štal i general-poručnik Bader.«22

Padaju u oči netačni podaci koje sadrži taj izvještaj:

7/17/2019 pob2


- »snage neprijatelja su oko 15.000 vojnika«, a onesu bile oko 40 000 i

- »cilj neprijatelja« je da ta operacija »bude kaoneka vježba«.

Bile su to dezinformacije sačinjene, najvjerovatnije, u njemačkoj kuhinji.

Da bi pomogao snagama 2. krajiškog odreda kojesu, opkoljene na Kozari, svakodnevno vodile žestokebitke, Operativni štab za Bosansku krajinu preduzeo je niz napada na okolna neprijateljska uporišta.

U noći između 19. i 20. juna Udarni bataljon i 3.

bataljon 1. krajiškog NOP-odreda napali su domo-bransko-ustašku posadu u Bosanskoj Krupi. O obav- ještajnoj pripremi te akcije Hamdija Omanović piše:

»U Bosanskoj Krupi je postojao aktiv kojim jerukovodio Muharem Terzić. Vezu s BosanskomKrupom i aktivom imali smo preko njega. On jeslao sve podatke koje smo tražili, a koji su mo-gli imati bilo kakvog značaja za naše jedinice:kakva je i kolika posada, koliko je i kakvo na-oružanje, gdje su unutrašnja a gdje spoljna obe-zbjeđenja, kuda se protežu rovovi i žičane pre-preke, kakvo je raspoloženje vojnika itd. Sve do-bijene podatke smo proučavali, procjenjivali dabismo ih najbolje iskoristili.

Dva dana prije napada došao je na oslobođe-nu teritoriju šezdesetogodišnji starac Hašim Bu-žimkić, koji je s nama redovno održavao vezu.Upravo, on je bio kurir između oslobođene i ne-oslobođene teritorije. Donio je skicu na kojoj subili ucrtani svi značajniji objekti i raspored po-sade preko dana i preko noći. Stari Bužimkićnam je sve to i objasnio sa jednog mjesta izpodnožja Alana, odakle se mogao vidjeti čitavgarnizon.

To su bil i dragocjeni podaci, jer smo premanjima mogli ocijeniti koji je dio grada branjen

jačim snagama i bolj im naoružanjem, a gdje su

slabe tačke u sistemu odbrane.«23

Umnogome zahvaljujući i preciznim obavještajnimpodacima, jedinice 1. krajiškog NOP-odreda oslobodi-le su Bosansku Krupu već u zoru 20. juna, uz gubitaksamo jednog borca i tri ranjenika! Glavnina neprija-teljske posade uspjela je da se, uz prilične gubitke,probije prema Otoci, odnosno Bosanskom Novom, ali

7/17/2019 pob2


je ipak, više od stotinu neprijateljskih vojnika, podofi -cira i oficira zarobljeno. Zaplijenjeno je oko 500 puša-ka, deset puškomitraljeza, jedan mali top i velike ko-ličine municije...24

Poslije oslobođenja Bosanske Krupe partizanskesu snage oslobodile Otoku i produžile nastupanjeprema Bosanskom Novom. Zatim je noću između 26. i27. juna napadnut neprijateljski garnizon u SanskomMostu, ali grad nije oslobođen. Noću između 2. i 3. ju-la uslijedio je napad na Dobrljin, gradić u samompodnožju Kozare.

U »Planu napada na Dobrljin« Štaba 1. krajiškeNOU-brigade od 3. jula 1942. godine našli su se i ovi

reci: »Prema informacijama koje su stigle ovajčas, snage neprijatelja u Dobrljinu iznose 200-250 domobrana, koji nisu raspoloženi za borbuprotiv nas. Ustaša nema. Vojska se nalazi: uškoli, kantini, popovoj kući, u ambulanti je štabsatnika. Straže se nalaze u groblju (Demizovac),kod katoličke crkve (teški mitraljez), na skeli(kerepu), u boriku direktorove kuće, u Radlovićapekari (Arlov), Dragaši, Žarka Durića kuća, Mi-loša Durića kuća, ugljenik (separacija), Prošićakuća, a izgleda da je straža i u Zamulinoj kući.Straža se nalazi kod kuće na Uni. Kod kantineima jedan teški mitraljez, a možda i bacač mina,

koji je maskiran kod kantine. U koloniji bi mo-gla također biti straža. Zbog žice koja je eventu-alno ostala od prije, treba ponijeti sjekira. Poovim informacijama koje imamo, komandiri ćerasporediti svoje snage.

Početak napada u 21 čas.«25

Očigledno je i ovog puta partizanska obavještajnaslužba, onakva kakva je bila, zaista uspješno ispunilasvoj zadatak: pribavila je ne samo detaljne, nego ipotpuno »svježe« podatke o neprijatelju.

Akcija je uspjela: uz dva mrtva i četiri ranjena za-robljeno je

»... oko 300 domobrana, 5 oficira, 5 teških mi-traljeza, 3 bacača mina, 6 p(uškomitraljeza), 400karabina, nekoliko sanduka mina za bacače ioko 70.000 puščanih metaka.«28

Međutim, general Stahl se nije osvrtao na pothva-te partizanskih jedinica u pozadini njegovih trupa ko-

je su opkolile Kozaru. On to neće učiniti ni u trenut-ku napada na Bosanski Novi (u noći između 7. i 8. ju-

7/17/2019 pob2


la), jednu od njegovih najvažnijih baza za snabdijeva-nje.

Inicijativu za oslobađanje Prijedora dao je Tito usvom direktivnom pismu poslanom iz Foče Operativ-nom štabu NOP i DO za Bosansku krajinu još 31.marta 1942. godine. U pismu je stajalo i ovo:

»Najviše koristi biste izvukli osvajanjem Pri- jedora; povezali biste teritoriju I i II odreda, do-bili biste dobro uporište za vaš dalji rad, one-mogućilo bi se Nijemcima izvoženje rude.«27

Ta operacija, kojom je oslobođen i rudnik Ljubija,

uspješno je izvedena mjesec i po kasnije. Međutim, umeđuvremenu je uslijedila treća neprijateljska ofan-ziva na oslobođeni teritorij istočne Bosne, gdje se na-lazio Vrhovni štab, pa su njegove veze s Operativnimštabom za Bosansku krajinu prekinute. Prema tome,ukoliko su neki obavještajni podaci o neprijateljskimpripremama za ofanzivu na Kozaru, na primjer oniiz Zagreba, tada i stizali do Vrhovnoga štaba, oni ni-su mogli biti proslijeđeni ni Operativnom štabu zaBosansku krajinu, ni Štabu 2. krajiškog (kozarskog)NOP-odreda.

Prve podatke o velikoj neprijateljskoj ofanzivi naKozaru Vrhovni štab je dobio tek kada je ofanzivaveć bila u završnoj fazi.

Od koga?Odgovor na to pitanje nalazimo u Titovoj depeši

poslanoj 8. jula 1942. godine u Moskvu, u toku pokre-ta grupe proleterskih brigada s Vrhovnim štabom načelu u Bosansku krajinu:

»Od zarobljenih vojnika doznali smo da sesada vode žestoke borbe u Bosanskoj krajini, naplanini Kozari. Ustaše, Nijemci i četnici zajednonastupaju protiv naših partizanskih jedinica.*28

Dva dana kasnije, 10. jula, u Vrhovni štab, koji se,prešavši nedjelju dana prije toga željezničku pruguSarajevo-Mostar, trenutno nalazio u selu SolakovojKuli kod Prozora, stigli su kuriri iz Glavnog štabaSlovenije, Glavnog štaba Hrvatske i Operativnog šta-

ba za Bosansku krajinu. Tek tada je Tito saznao i zaoslobođenje Prijedora i za veliku neprijateljsku ofan-zivu na Kozaru. Sutradan je o tome radiogramomobavijestio Moskvu:

»Stanje u Hrvatskoj, Sloveniji i Bosanskojkrajini je veoma povoljno za nas. Sada naše je-dinice u tim krajevima vode žestoke borbe pro-

7/17/2019 pob2


tiv okupatora, ustaša i četnika.Ofanziva naših udarnih brigada u pozadini

ustaša i četnika, koji su preduzeli ofanzivu pro-tiv naših u Prijedoru i Ljubuškom, izazvala jeveliku paniku u redovima neprijatelja.

Krajiški partizani su u noćnom napadu za-uzeli gradove Prijedor i Ljubuški, s rudnicima. UPrijedoru je zarobljeno 1200 domobrana 200ustaša, 100 000 metaka, 1200 pušaka, 2 haubice, 5teških minobacača, 8 teških mitraljeza, 15 ruč-nih. . ,«2e

Kraj depeše nedostaje, a govoreći o Ljubuškom, Ti-to je, očigledno, mislio na Ljubiju.

Sljedeće Titove depeše u kojima je riječ i o borba-ma u Bosanskoj krajini odnosno na Kozari, poslanesu u Moskvu 22. i 25. jula 1942. godine. Obje su pisanena osnovi izvještaja dobivenih od Operativnog štabaza Bosansku krajinu. Broj »ustaša, Nijemaca, Mađarai četnika« koji su krenuli »na planinu Kozaru« procje-njuje se na »35.000«, i to je brojka najpribližnija stvar-nom stanju. Međutim, u depeši od 1. avgusta Tito jav-lja Moskvi i ovo:

»Na planini Kozari u toku prošle ofanzive(učestvovalo je) 10 njemačkih tenkova. Sada naKozari ponovo dejstvuju naši partizanski bata-ljoni. Za vrijeme ofanzive u borbama su uče-stvovala dva naša bombardera, koja su prešla

na našu stranu. Ovi bombarderi su s velikimuspjehom bombardovali njemačke kolone, pričemu je bilo ubijeno mnogo njemačkih vojnika i

jedan major. Pilot Rudi Čajavec, koj i je bombar-dovao neprijateljski garnizon u Banjaluci, bio jeteško ranjen. Sam je spalio u vazduhu aparat ipoginuo herojskom smrću.«30

Mišo Leković, Pero Morača i dr Slobodan Miloše-vić, koji su obavili »istraživanja, napomene i pripre-mu za štampu« tog toma Titovih Sabranih djela, sma-trali su potrebnim da uz taj tekst daju samo jednunapomenu:

»Piloti domobranstva NDH Franjo Kluz i Ru-di Čajavec su po direktivi KPJ prešli svojim avi-

onima iz Banjaluke u oslobođeni Prijedor u dru-goj polovini maja 1942., pa su odmah sa svojimaparatima učestvovali u borbenim akcijama.Prilikom bombardovanja Banjaluke Čajavec jeoboren 4. juna, a avion Franje Kluza bio je uni-šten na improvizovanom aerodromu na Jelaši-novačkom polju kod Lušci Palanke 6. jula 1942.«31

7/17/2019 pob2


Ko je i kako dostavio Titu potpuno netačne podat-ke o učešću »dva naša bombardera« u borbama vo-denim »za vrijeme ofanzive« na Kozaru i o pogibijiRudija Cajavca, nismo mogli utvrditi, a ni Mišo Leko-vić, Pero Morača i dr Slobodan Milošević o tome ni-šta ne znaju.

Nemajući ni približnu predodžbu o tome kolikim je snagama neprijatelj raspolagao, Štab 2. krajiškogNOP-odreda smatrao je u toku prvih dvadeset danaofanzive, znači sve do kraja juna, da će njegove jedi-nice uspjeti da odbrane Kozaru. A kada je shvatio da

to zbog odnosa snaga neće biti moguće i kad se odlu-čio za proboj prema Grmeču, zajedno s narodom, bilo je kasno: jedinice su već bile premorene, broj ranjeni-ka, većinom teških, onih na nosilima, dosegao je broj-ku od oko 500, a neprijatelj je utvrdio svoje položaje iubacio u borbu nove, svježe trupe... Ipak su se izobruča uspjeli probiti Udarni bataljon, 1. bataljon imanji dijelovi 2. bataljona (oko 800 boraca) zajedno saoko 10 000 civila.. . U ruke neprijatelja palo je oko70 000 ljudi, uglavnom žena i djece a gubici 2. odredaiznosili su oko 1 700 mrtvih, ranjenih i nestalih; odoko 500 ranjenika spasilo se samo 50, ostale je nepri-

jatelj poubijao! U borbama od 10. juna do 30. jula ne-prijatelj je imao oko 2 000 poginulih, ranjenih i nesta-

lih.32

Poslije ofanzive, na već spomenutom savjetovanjuOkružnog komiteta KPJ za Kozaru u Jelovu jarku,Boško Šiljegović je u svom »kritičkom osvrtu« o parti-zanskoj obavještajnoj službi rekao i sljedeće:

»Gotovo zajednička konstatacija kod svih go-vornika da nije bilo organizovane obavještajneslužbe - pravilna je. Da nam je iko kazao da sena nas kreće vojska od 80 hiljada sa tenkovimai avionima, mi bi svakako drukčije postupili ne-go što smo to učinili. Ali, nažalost, mi snage ne-prijatelja, tek nekoliko nedjelja poslije ofanzive,upoznajemo iz pisma druga Ive, člana Centra-lnog) K(omiteta) Hrvatske (riječ je o Ivi Marinko-

viću Slavku, kojega je kozarska ofanziva zateklana Kozari - primj. autora). Pitanje obavještajneslužbe do tada nije pravilno postavljeno kodnas u cijeloj Krajini, pa ni u odredima prekoUne i Save. Na pr., mi ni do danas nemamo po-dataka iz Slavonije i Banije o brojnom stanjuneprijateljskih garnizona u Pakracu, Lipiku, Ši-

7/17/2019 pob2


sku, Jasenovcu, to jest u garnizonima koji mogupri svakoj našoj operaciji ometati naše akcije. To neobavještavanje i neorganizovanje pravilnei konspirativne obavještajne službe ne smije vi-še postojati. Mi moramo organizovati obavještaj-nu službu kako u pogledu vojnih tako i politič-kih obavještenja. Slučaj da u Novome za drugakoji nas obavještava znaju cijela sela jasno namgovori sa koliko se nepažnje prilazilo organizo-vanju obavještajne službe.«33

Ne osvrćući se na netačan, ovog puta udvostručenpodatak o neprijateljskoj vojsci »od 80 hiljada«, za-ključci Boška Šiljegovića o općem stanju partizanske

obavještajne službe u to vrijeme bili su uglavnomtačni. Iskustva iz velike kozarske ofanzive doprinijećeda se to stanje u mnogočemu izmijeni nabolje. Naža-lost, bila su to skupo plaćena iskustva.

7/17/2019 pob2


ROŠKA OFANZIVA

krah operacije »Primavera« i novi planovi — rukovodstvo NOP-a bilo je obaviješteno — jedna Kardeljeva

preoštra kritika — objašnjenje bez komentara — još jedna nepovoljna ocjena POOS — uspjela talijanskavarka — nije bilo lako uspostaviti vezu s VOS-om — iNijemci su prešli u napad — ipak sve najljepše o parti-

zanskoj obavještajnoj službi.

7/17/2019 pob2


Da bi zaustavili naglo rasplamsavanje ustanka u»Ljubljanskoj pokrajini«, dijelu Sloveije koji se našaopod njihovom okupacijom i bio priključen Italiji, Tali-

jani su potkraj marta 1942. godine započeli niz vojnihoperacija protiv tamošnjih partizanskih snaga. Među-tim, te operacije, izvođene u sklopu plana »Primave-ra«, doživjele su, u cjelini, potpun neuspjeh: narodno-oslobodilački pokret ne samo da nije savladan već jedoživio dalji polet. Jedinice 3. i 5. grupe odreda kojesu djelovale na tom terenu povećane su na oko 2 500

do 3 000 boraca1 i oslobodile gotovo dvije trećine »Lju-bljanske pokrajine.«2

U takvoj situaciji talijanska Viša komanda oruža-nih snaga za Sloveniju i Dalmaciju izdala je 8. juna1942. godine i formalna uputstva Štabu 11. armijskogkorpusa da izradi plan za ofanzivu većih razmjera,kojom će partizanski pokret u »Ljubljanskoj pokraji-ni« biti zauvijek slomljen i uništen. Mjesec dana ka-snije, početkom jula, taj je plan konačno završen: nje-mačke snage zatvoriće njemačko-talijansku granicu uSloveniji, bivšu jugoslavensko-talijansku granicu za-tvoriće dijelovi 23, a granicu prema tzv. NDH dijelovi5. talijanskog korpusa. Tada će 11. talijanski korpus(divizije »Isonzo« i »Granatieri di Sardegna«), ojačan

dvjema divizijama prebačenim iz Hercegovine (»Ca-cciatori delle Alpi« i »Macerata«), sa 11. grupacijomgranične straže, dvije fašističke legije »Crnih košulja«,četiri specijalna bataljona »M« (Mussolini) i drugimspecijalnim jedinicama (ukupno više od 75 000 ljudi)prijeći u napad.

U jedanaest uzastopnih operacija, uz drastičnemjere prema civilnom stanovništvu (paljenje sela, ma-sovnu evakuaciju i internaciju stanovništva itd.) i prviput aktivirane kvislinške vojne jedinice nazvane Bije-

7/17/2019 pob2


lom gardom, a služile su za podsticanja bratoubila-čkog rata, trebalo je postići željeni cilj.

Istog dana kada je počela talijanska ofanziva, 16. jula 1942, u selu Cesti na Kočevskom, takoreći u cen-tru »Ljubljanske pokrajine«, formirana je, od oko 400najboljih boraca 3. i 5. grupe odreda, Prva slovenačkaudarna brigada »Tone Tomšić«.

U vezi s tom ofanzivom, koja će u historiju našegnarodnooslobodilačkog rata ući pod nazivom Roškaofanziva, u Vojnoj enciklopediji nalazimo ove retke:

»Na osnovu iskustva iz prve neprijateljskeofanzive u Srbiji, C(entralni)K(omitet) i G(la-vni)Š(tab) Slovenije pravovremeno su političkipripremili partizanske jedinice za predstojećenapore i izgradili plan i taktiku borbe protivnadmoćnih italijanskih snaga.«3

A u Oslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije:»Glavni štab za Sloveniju blagovremeno je

uočio pripreme neprijatelja za ofanzivu, čim suotpočele operacije, izdao vrlo iscrpna uputstva opostupku partizanskih jedinica za vreme ofanzi-ve.«4

U istoj knjizi, dvije stranice iza toga, nailazimo nakonstataciju da je partizanska obavještajna služba »u

početku neprijateljske ofanzive bila slabo organizova-

na*! Stoga se postavlja logično pitanje: Kako je Glav-ni štab za Sloveniju mogao da »blagovremeno uočipripreme neprijatelja za ofanzivu« ako je partizanskaobavještajna služba bila »slabo organizovana«?

Šta kažu sačuvani dokumenti i svjedočenja učesni-ka o navedenim konstatacijama?

Glavni štab Slovenije javio je još 19. maja 1942. Šta-bu 3. grupe slovenačkih partizanskih odreda:

»PS.: Naša obavještajna služba nas naknadnoizveštava da se navodno divizija 'Lombardia' po-miče iz Delnica prema Kočevju u cilju da očistikočevske šume. — I Grazioli (Emilio, prefekt'Ljubljanske pokrajine' - primj. autora) je govo-rio o jednoj diviziji.

Isto tako izveštava Obavještajna služba) dase uz granicu (talijansko-njemačku — primj.autora.) kod Mokronoga skupljaju Nemci. Po na-šem mišljenju, to je samo zbog zaštite granice.Pošaljite patrolu da izvidi.«5

U to vrijeme dijelovi divizije »Lombardia«, polazećiiz Delnica, učestvovali su u talijansko-ustaškoj ofanzi-

7/17/2019 pob2


vi na slobodnom teritoriju sjevernog dijela Gorskogkotara, ali ta divizija ni tada ni kasnije nije prešla rijeku Kupu ni krenula prema Kočevju.

Međutim, Edvard Kardelj, koji je u martu 1942. do-šao iz Zagreba u Ljubljanu, gdje je ostao do 2. julaiste godine, 22. maja piše Titu:

»Inače sada obećavaju — kontraofanzivu.Koliko smo saznali, doći će u Ljubljanu dvije di-vizije i još nešto avijacije (u sadašnjim operacija-ma sudelovali su 3 aviona i oko 30 tenkova). Pri-

je nego što misle početi sa ofanzivom imaju na-mera sa te dve divizije pokupiti i oterati naprisilni rad sve muškarce u Ljubljani, koji susposobni za vojsku. Strahovito se boje Ljubljane

— i Nemci i Ital ijani. (... )Iz sviju tih razloga mi smo sada težište pre-

neli na prugu Ljubljana-Trst i na izolaciju Lju-bljane same od provincije. Partizani su sada posvim brdima oko Ljubljane.

A ti znaš, koliko tih brda ima! Pragu i cestuL(jubljana)-T(rst) moramo da uništavamo, da nedovedu one dve divizije i da sprečimo odvozmuškaraca iz Ljubljane u Italiju. A ukoliko bi seto sprečilo, bogme, kakva je sada panika Italija-na u Ljubljani, čak ni sam grad Ljubljana ne bidaleko bio od oslobođenja.«6

Poslije podataka o predstojećem dolasku dviju tali-

janskih div izija i vr lo optimističkih ocjena situacije usamoj Ljubljani, Edvard Kardelj u istom pismu obav- ještava Tita o promjeni njemačkog stava prema Bije-loj gardi u Gorenjskoj, tj. u dijelu Slovenije priključe-nom Trećem Rajhu:

»Nemci su u teškom položaju i donekle supromenili taktiku. Nema više masovnog progo-njenja, u Gorenjskoj su uveli dvojezične natpisei čak nešto slovenačkog jezika u škole, a što jeglavno — počeli su i oni da se opiru na slove- načku Belu gardu, koju su u početku zatvarali,pa čak i streljali. U gestapovskim kancelarijamase štampaju, sa potpisom te Bele garde, slove-nački leci, u kojima se agitira za pasivnost, uda-

ra po SSSR i komunističkoj partiji, a hvali Dra-ža Mihailović i londonska vlada. Dakle, istorijaSrbije i Bosne se i tu ponavlja. Mislimo da će seuskoro ponoviti i u pogledu dražinovaca. Iz ita-lijanskog štaba dobili smo obaveštenje da suItalijani rešili privremeno prepustiti izvestandeo teritorija partizanima sa ciljem: 'da se sami

7/17/2019 pob2


medu sobom pokolju'! Istovremeno su seljaci ja-

vili partizanskim patrolama da su primetili kre-tanje oko 50 'četnika' u jugoslovenskim unifor-mama u pravcu Gorjanaca. Pored toga, nekiuhapšeni belogardisti — koji su preslušani i po-sle streljani — izjavili su da su dobili upute dabudu spremni da se formiraju i da idu u brda, stim da se sa Italijanima ne upuštaju ni u kakvesukobe, ali da svuda napadnu partizane, gdegod ih sretnu.«7

S obzirom na namjere i planove Bijele garde, tj.dražinovaca, u Sloveniji će se zaista ponoviti »istorijaSrbije i Bosne«. Termin »gestapovske kancelarije«Edvard Kardelj je, najvjerovatnije, upotrijebio simboli-čno, misleći na ulogu talijanske obavještajne službe

(špijunaže) u popularizaciji Bijele garde i DM-a. Sli-čno je i s terminom »partizani« kada je riječ o odluci

Tali jana da im »privremeno prepuste izvestan dio te-ritorija«. Kardelj ga je upotrijebio u onom smislu ukojemu su ga, u ovom slučaju, upotrijebili i Talijani,misleći ustvari na kamuflirane jedinice Bijele garde.Objašnjenje za to, kao i potvrdu tačnosti obavještenjakoja je Kardelj u citiranom pismu dostavio Titu, nala-zimo u Vojnoj enciklopediji:

»Bela garda, kvislinška i kontrarevolucionar-na vojno-politička organizacija jednog dela slo-venačke buržoazije u vreme NOR. Njeni idejniinicijatori bili su dr Marko Natlačen i ljubljan-ski biskup dr Gregorij Rožman. Po uputstvima

dr Mihe Kreka, ministra u emigrantskoj vladi uLondonu i njenom materijalnom pomoći, u mar-tu 1942. formirana je u Ljubljani Slovenska za- veza (Slovenački zavet) kao vrhovna političkaorganizacija ujedinjene slovenačke reakcije, koja

je objedinjavala rad različitih reakcionarnihgrupa... Sve te grupe bile su vojnički potčinjeneMihailovićevoj Komandi Slovenije na čelu samajorom Karelom Novakom. Njihov stav jeidentičan sa stavom četnika u drugim krajevi-ma Jugoslavije. Narod je ovu organizaciju pro-zvao Belom gardom. Prva grupa od 17 belogar-dista prikupila se 10-17. V 1942. na Svetom Urhukod Ljubljane. Uz njenu pomoć formirane su

oružane grupe kod Primskovog i Novog Mesta,koje su ubrzo razbili partizani. Od uništenja sespasla jedino grupa sa Svetog Urha, prebacivšise u Šentjošt kod Novog Mesta, gde se pod ime-nom Štajerski bataljon izdavala za partizane.

7/17/2019 pob2


Uskoro je otkrivena i primorana da se sredinom jula 1942. skloni pod itali jansku zaštitu, prome-nivši naziv u Legiju smrti.**Glavni štab Slovenije također je javio 26. maja

1942. godine Štabu II grupe slovenačkih partizanskihodreda, koja je djelovala na području Štajerske pri-ključene Trećem Rajhu:

»Obavešteni smo da Italijani nameravaju uLjubljansku pokrajinu poslati 2 divizije fašista i2 divizije alpinaca sa zadatkom da očiste šumeod partizana i pokupe sve muškarce od 17-50god(ina). Ova vest doduše nije potvrđena, alimoramo biti svesni toga da Italijani neće takolako dozvoliti da partizani imaju svoj teren i da

će sve pokušat da unište partizane (oficiri poLjubljani govore da se nadaju da će uništiti par-tizane, jer će im nestati municija). Mi moramosprečiti tu nameru Italijana i uništavati ih jošna putu u Ljubljansku pokrajinu.«9

Dakle, najviše rukovodstvo slovenačkog NOP-a ra-spolagalo je obavještenjima o talijanskim namjeramada izvedu veliku ofanzivu na teritoriju »Ljubljanskepokrajine« još prije nego što je talijanska Viša ko-manda za Sloveniju i Dalmaciju uopće dala uputstvoŠtabu 11. armijskog korpusa da izradi operativni planza takvu operaciju! Jer, to je formalno učinjeno, kaošto smo već rekli, tek 8. juna 1942. godine!

Kardeljev izvještaj Titu od 22. maja i pismo Glav-nog štaba Slovenije Štabu II grupe slovenačkih parti-zanskih odreda od 26. maja 1942. sadržavali su podat-ke koji su nedvosmisleno ukazivali na uspješan radpartizanske ofanzivne obavještajne službe jer su se tipodaci pokazali uglavnom tačnim. Zato, začuđuje pa-sus koji nalazimo u Kardeljevu pismu »Luki« (FrancuLeskošeku), sekretaru Centralnog komiteta KP Slove-nije« od 17. juna 1942. godine, koji doslovno glasi:

»Upozoravam te da je naša O(bavještajna)S(lužba) obavestila da je Ljubljanica negde u pli-ćacima ili svuda minirana, pa partizani ne tre-

ba da prelaze preko nje. O tome su me obave-stili pre tri dana, pa ti sam izvidi koliko je totačno. U našu 0(bavještajnu)S(lužbu) izgubiosam gotovo svako poverenje, jer mi je dosadprenosila samo prazne brbljarije. Uopšte jestvar sasvim pogrešno postavljena, koliko sam

7/17/2019 pob2


mogao videti izdaleka. S njima ću razgovaratimalo opširnije.«10

Najvjerovatnije je tako oštra kritika slovenačkeofanzivne obavještajne službe (koja je »dosad prenosi-la samo prazne brbljarije«) bila rezultat Kardeljevetrenutne ljutnje ili neraspoloženja. Jer, ukoliko bi onabila tačna, postavlja se pitanje od koga i na koji na-čin su do njega stigli podaci navedeni u izvještaju Ti-ta od 22. maja 1942. godine? A u tom izvještaju nalazi-li su se i ovi reci:

»U pogledu političkog položaja uopšte, ovdenismo saznali nekih novosti, osim sasvim utvr- đene i sigurne činjenice da su izvesni talijanskikrugovi sa dinastijom na čelu, ali i sa jednim

delom fašističkih rukovodilaca, u vrlo živim pre-govorima sa Englezima za separatan mir, odno-sno za nekakav izlaz za Italiju posle Hitlerovogsloma. Očito je, čak ako i ne dođe do separat-nog mira, da se radi o tome da italijanskanefašistička buržoazija i plemstvo postanu en-gleska baza u ovom delu Evrope i da si sa ta-kvom ulogom kupi izvesno englesko popuštanjeprema njihovim imperijalističkim interesima.«"»Sasvim utvrđene i tačne činjenice« mogla je da

pribavi u datim uslovima, na ovaj ili onaj način, sa-mo ofanzivna obavještajna služba!! I još nešto: kad biKardeljeve riječi o »praznim brbljarijama« bile tačne,onda nikako ne bi vrijedile ocjene koje je u vezi s Ro-

škom ofanzivom dala Redakcija Vojne enciklopedije iOslobodilačkog rata naroda Jugoslavije, a koje smoveć citirali!

Upravo u trenutku kada su Talijani završavalikoncentraciju trupa i obavljali posljednje pripreme zaveliku ofanzivu na slobodni teritorij »Ljubljanske po-krajine«, Kardelj je 12. jula 1942. napisao Ivi Loli Riba-ru u Zagreb, misleći na prethodne manje talijanskeofanzivne pothvate, da smatra »da Ital(ijani) najmanje

jedan mesec dana neće biti u stanju pripremiti noveofanzive posle neuspelih dveju«.12

Ćetiri dana kasnije, 16. jula, počela je velika talijanska ofanziva u kojoj je učestvovalo ukupno oko75 000 talijanskih vojnika.

Kako je došlo do toliko pogrešne procjene o počet-ku velike talijanske ofanzive na oslobođeni teritorij»Ljubljanske pokrajine«, Kardelj objašnjava riječima:

»Tu smo ocenu doneli na osnovu dotadašnjih

7/17/2019 pob2


iskustava, kao i zbog činjenice da naša obave-štajna služba nije pravovremeno utvrdila pove-zanost pojedinih prethodnih ital(ijanskih) ofan-zivnih akcija sa pripremama za opštu ofanzivu.Kada sam prvih dana jula krenuo iz Ljubljanena oslobođenu teritoriju, znao sam za pripremevelike ofanzive i imao sam čak neke konkretnepodatke o snazi koja će učestvovati, koji su sekasnije pokazali kao tačni, a mi smo ih tadasmatrali preteranim. Ipak smo smatrali da Itali-

jani neće pre početka avgusta početi sa akcijom.Uostalom, i nismo se mnogo prevarili, jer se pr-va nedelja italj(anske) ofanzive dosta tromo raz-vijala. Jedna od naših glavnih slabosti u to vre-

me bila je naša obaveštajna služba, koja je sku-pljala podatke s periferije, a nije ih znala pro-veravati u centrima. Zato smo u to vreme i misami u rukovodstvu često bili pod uticajem 'gla-sa naroda', a taj se u velikoj meri ravnao poopštim željama naroda, a ne po objektivnim či-njenicama. Tu našu bolest je velika italj(anska)ofanziva u znatnoj meri likvidirala.«13

Ostavićemo to Kardeljevo objašnjenje bez komen-tara.

Tal ijanska ofanziva na »Ljubljansku pokra jinu«

trajala je već skoro mjesec dana kada je 12. avgusta1942. Glavni štab slovenačkih partizanskih odreda do-stavio »svim štabovima grupa, odreda i brigada, šta-bovima bataljona i komandama četa, svim vojnimobaveštajcima« raspis čiji je prvi pasus glasio:

»Događaji i akcije protiv vojne snage okupa-tora u poslednje vreme pokazuju da je našaobaveštajna služba u skoro svim jedinicamapartizanske vojske vanredno slabo razvijena.Ova slabost se već bezbroj puta osvetila našim

jedinicama i može da se ubuduće osveti još višeako je ne budemo ispravili na vreme. Glavnaslabost naše vojne obaveštajne službe bila je dosada u tome što je obavljala, u prvom redu, po-

slove koji su više ulazili u delokrug civilne oba-veštajne službe i organa civilne službe bezbed-nosti nego u delokrug vojne obaveštajne službe.

Te greške i slabosti treba ispraviti u što kraćevreme i stvoriti uslove za što uspešniji razvitaknaše vojne obaveštajne službe.*14

Pod terminom »vojna obavještajna služba« u ovom

7/17/2019 pob2


je raspisu riječ o ofanzivnoj (informativnoj) obavje-štajnoj službi orijentisanoj na pribavljanje obavješte-nja o vojnim snagama neprijatelja (jačini, naoružanju,dislokaciji, namjerama, ciljevima itd.), dok se termini»civilna obavještajna služba« i »civilna služba bez-bjednosti« odnose na operativne i izvršne organekontraobavještajne službe koja je u Sloveniji, naročitou Ljubljani, u sklopu VOS-a, bila odlično organizova-na i vrlo efikasna.

Četrnaestog avgusta 1942. Bevc (Edvard Kardelj) javlja »za CK KPH - drugu Vladi Špancu« (Vladi-

miru Popoviću), iz Kočevskog roga, gdje su se u ze-municama nalazila gotovo sva najviša rukovodstvaNOP-a Slovenije, da Fišer (Ivo Lola Ribar) ima iz Za-greba vezu sa Beogradom i dodaje:

»Preko Slovenije idu veliki transporti u prav-cu Hrvatske, izgleda prema Turskoj. Vjerovatnoćemo skoro imati rat u Turskoj. Čini mi se, datu Nemci hoće preduhitriti Engleze sa drugimfrontom jer im je tu drugi front pogodniji negou zapadnoj Evropi.. V5

Istog dana Glavno poveljstvo slovenskih partizan-skih čet javlja Glavnom štabu hrvatskih NOP-odreda:

»U italijanskoj ofanzivi kod nas nastupila jeprivremena pauza. Izgleda da su spoljni mo-menti uticali na tu promenu, to jest ili pripremaveće ofanzive protiv nas i Udarnih brigada, ili — što nam se čini još verovatnije — da se radio pripremama protiv Turske. Preko našeg terito-rija, to jest preko Kočevja i Bele Krajine, prolazedan za danom velike italijanske kolone, a naro-čito mnogo kamiona, dobro pokrivenih, tako danismo mogli utvrditi njihovu sadržinu. Trase, pokojima te kolone idu, vanredno su dobro utvrđe-ne i zaštićene jakim posadama. Preko Ljubljanea u pravcu Sofije i Atene (takva je oficijalna de-klaracija vlakova) idu već tri nedelje po dva vla-ka dnevno sa po 700 talijanskih vojnika. Na va-

gonima stoje napisi: Abasso Turshia! Porco Tur-shesi! (Treba: Turchia — Turchesi — primj.autora). Jasno je, prema tome da se radi o bit-nim promenama. Izgleda da je to bio glavniuzrok da Italijani nisu ofanzive do kraja sprove-li.«16

A tadašnji politički komesar Glavnog štaba Slove-

7/17/2019 pob2


nije Ivan Maček Matija ovako je u svojim sjećanjimaopisao ono što se tih dana zbivalo:

»Kažu da je sreća nestalna. To je i te kakoistina u ratu. Jedanput se naginje na jednu stra-nu, drugi put na drugu. Jedanput se nagnula ina talijansku stranu. Veliki transporti vojske pocestama i željeznici — vozili su prema hrvatskojgranici. Pri tome su širili glasine da idu u Tur-sku. Kako je lako povjerovati u prijatne vijesti!«17

U zoru 14. avgusta 1942, onog istog dana kada jeKardelj poslao citirano pismo I. L. Ribaru, a Glavništab Slovenije Glavnom štabu Hrvatske, Talijani —divizija »Granatieri«, dijelovi divizije »Macerata«,»Isonzo«, »Cacciatori« i manevarska grupa »Cerutti«

- bili su već prešli u napad na područje Kočevskogroga, po kojemu je cijela ofanziva u istoriji NOR-adobila naziv!

Šta se, zapravo, događalo?Radilo se o varci kojoj je nasjela partizanska voj-

noobavještajna služba: provodeći dislokaciju svojihtrupa (divizije »Cacciatori delle Alpi«, prije svega zanapad na području Kočevskog roga, talijanska je ko-manda sama preduzimala mjere i širila vijesti o nji-hovu odlasku za Tursku! To je mogla da čini uspje-šno i zato što su u to vrijeme kolale vijesti o predsto-

jećem njemačko-talijanskom prodoru preko Turske iSirije prema Suezu. (Vidi poglavlje »Obavještajna sa-radnja s Moskvom*.)

Komentarišući pomjeranje talijanskih trupa premahrvatskoj granici i širenje glasina da idu u Tursku,Ivan Maček Matija u svojim sjećanjima dodaje:

»Nasjeli smo. Zapravo je to bilo pomicanje cijele divizije Cacciatori delle Alpi na područjeSemiča-Črnomelja, to jest na ishodišne položajeza koncentrični napad na Rog.«18

Najviša rukovodstva NOP-a Slovenije - Glavništab, CK KP Slovenije, Izvršni odbor Osvobodilnefronte i bolnica našli su se ubrzo u vrlo teškoj situ-aciji. .. Spasili su se u najvećem broju zahvaljujućisreći i dobro izgrađenim i kamufliranim podzemnimbunkerima i zemunicama.

S obzirom na ulogu partizanske obavještajne slu-žbe u Roškoj ofanzivi, pažnju zaslužuje izvještaj koji je Dušan Kraigher, 27. avgusta 1942, tako rekavši od-mah nakon okončanja »Roške golgote«, dostavio »Pe-traču i Matevžu« (Milanu Škerlavaju i Vladimiru Kri-vicu — primj. autora):

»Ofanziva na Rog iznenadila nas je uprkos

7/17/2019 pob2


svemu. Prevarili su nas izveštaji o velikim po-kretima talijanskih četa u Hrvatsku. Očiglednosu one dugačke kolone kamiona, koje su išleprema Kupi, a naročito prema Brodu na Kupi,ostale u Sloveniji i pomerile se uz Kupu premaBeloj Krajini. Na Rog su udarile vanredno jakesnage koje su bile koncentrisane od Ribnice iKočevja do Črnomlja i Semiča i u Krku. Mi smosmatrali pojedinačne ofanzivne udare, koje suokupatori izveli pre generalnog napada na Rogsa srazmerno malim snagama, za surogat ofan-zive, u pogrešnom ubeđenju da okupatori nećebiti sposobni da produže u Sloveniji ofanzivu uonom obimu kao što su je bili izveli u Notranj-

sko]', jer smo mislili da su svoje glavne snageposlali preko hrvatske granice.

Napad na Rog bio je čak snažniji od onog naKrim i na Mačkovec. Sadejstvovali su avijacija,artiljerija, tenkovi i pešadija. Mi smo zbog po-grešne ocene situacije dockan otstupili.«19

Nakon završetka Roške ofanzive i povlačenja naj-viših rukovodstava NOP-a Slovenije sa područja Do-lenjske, Štab Dolenjske operativne zone, izvlačećiiskustva iz upravo proteklih događaja, dostavio je 1.septembra 1942. predstavništvu CK KP Slovenije za

Ljubljanu pismo:»Veza između Vas i nas, pre ili kasnije, čininam se, naime, od ogromne važnosti. Iako se nenalaze kod nas oni forumi koji su ovde radiliposlednjih meseci, te ćete Vi naći vezu sa njimamimo nas, mi smo nužno potrebni jedni drugi-ma. Mi od Vas trebamo: 1) informacije o politič-koj situaciji u Ljubljani i okolini, 2) vojničke in-formacije, tj. informacije o kretanju neprijateljai njegovim namerama, 3) informacije o belojgardi, kako sa političke tako i sa vojničke stra-ne,. . ,«20

Taj dokument pokazuje da je rukovodstvo VOS-au Ljubljani bilo toliko konspirativno da je Štab Do-

lenjske operativne zone morao da traži vezu s njimpreko predstavništva CK KP Slovenije. Naime, poda-tke koje on traži mogao je, naravno, prikupiti samoVOS.

Dok je u »Ljubljanskoj pokrajini« bila u toku ve-lika talijanska ofanziva, Nijemci nisu samo blokirali

7/17/2019 pob2


svoju granicu prema Italiji, tj. prema Notranjskoj iDolenjskoj, već su i sami preduzeli ofanzivne operaci-

je protiv Prve grupe partizanskih odreda koja je dje-lovala na području Slovenije priključenom TrećemRajhu (Gorenjska i Štajerska). Situaciju u Štajerskojnaša Vojna enciklopedija, pod odrednicom Slovenija,

jasno i nedvosmisleno rezimira dvjema rečenicama:»U Sloveniji su najnepovoljniji uslovi za raz-

voj oružane borbe bili u Štajerskoj. Nemci su tupokrajinu, još više nego Gorenjsku smatrali in-tegralnim delom Trećeg Rajha, a svuda u većimgradovima imali su grupe folksdojčera, koji su,

još pre rata, razvili obaveštajnu službu medustanovništvom.«21

A o zbivanjima u prvom periodu NOR-a u cijelomdijelu Slovenije priključenom Trećem Rajhu, dakle nesamo o Štajerskoj, već i o Gorenjskoj, u Oslobodilač- kom ratu naroda Jugoslavije čitamo:

»Veoma male partizanske snage u tim delo-vima Slovenije nisu bile u stanju da izvodeozbiljnije napade i da time pokrenu mase naustanak. Neprijatelj nije ispuštao inicijativu izruku, a na svaku akciju partizana, zahvaljujućidobro organizovanoj obaveštajnoj mreži i komu-nikativnosti teritorije, odgovarao je brzim napa-dom na partizanske grupe i terorom protiv sta-novništva.«22

Da bi poslije velikih uspjeha, postignutih naročitou proljeće 1942. u dijelovima Slovenije priključenimItaliji, rasplamsao ustanak i u predjelima pod nje-mačkom okupacijom, Glavni štab slovenačkih parti-zanskih odreda naredio je Drugoj grupi odreda da seiz Dolenjske prebaci u tu oblast. Iako su dijelovi tegrupe uspjeli da se probiju na »teritoriju Trećeg Raj-ha«, taj pohod nije donio očekivane rezultate.

Za neuspjehe u razvoju NOP-a u Štajerskoj i Go-renjskoj glavni grijeh je također pripisan — partizan-skoj obavještajnoj službi! Tako u izvještaju »Štaba Igrupe slov(enačkih) part(izanskih) odreda Glavnomštabu slov(enačkih) part(izanskih) odreda« od 1. sep-tembra čitamo:

»Na vaš zahtev vam sada ovim dopisom da- jemo nešto tačniji izveštaj o vojničkoj i političkojsituaciji na našoj teritoriji. (...)

Nemačka ofanziva prema nama započela jepočetkom avgusta i trajala do kraja septembra.(...)

Našim slabim uspesima u toj borbi bila je

7/17/2019 pob2


naročito kriva činjenica što nismo imali skoronikakve obaveštajne službe, zbog slabosti našeterenske organizacije 0(svobodilne)F(ronte), i što

je II grupa, pri likom prelaza preko naše teritorije, zbog svoje vanredne nekonspirativnosti i ma-le akcione sposobnosti, posve kompromitovalanaše područje.«23

Međutim, na području Slovenije priključenom Nje-mačkoj nisu bile posrijedi samo slabosti partizanskeobavještajne službe. Čini nam se da je glavni razlogneuspjeha u razvoju NOP-a na tom području ipaknajjasnije definisan u Vojno] enciklopediji, takođerpod odrednicom Slovenija:

»Uporedo s italijanskom ofanzivom u Lju-bljanskoj pokrajini, odvijala se i ofanziva ne-mačkih okupacionih snaga u Gorenjskom, kojesu, u više akcija većeg obima, poterama, zaseda-ma, ubacivanjem lažnih partizana (Gegen- handel u periodu jul-septembar naneli znatnegubitke Prvoj i Drugoj grupi NOP odreda.«24

Pažnju zaslužuje i ocjena koju nalazimo u Oslobo- dilačkom ratu naroda Jugoslavije:

»Za vreme italijanske ofanzive u 'Ljubljan-skoj pokrajini', Nemci su, naročito od septembra1942, pojačali pritisak na partizanske snage usvom okupiranom delu Slovenije. Ali, sem napa-da većeg obima, oni su sistemom zaseda i poter-

nih odeljenja, ubacivanjem lažnih partizana napodručja gde su se kretale i nalazile partizan-ske jedinice, dobrom obaveštajnom službom i te-rorom nad narodom držali celu teritoriju Go-renjske pod kontrolom i tamošnjim partizanimananeli teške gubitke. Tako su, pored ostalog, naUden borštu uništili 2. bataljon Kokrškog odre-da i Štab 1. grupe odreda. Primenjujući parti-zansku taktiku i održavajući inicijativu u svojimrukama, jake nemačke snage su prisilile 1. i 2.grupu odreda u Gorenj skoj na defanzivu i sitnediverzantske akcije.«25

Represalije nad stanovništvom sela u dijelovimaSlovenije priključenim Trećem Rajhu u kojima bi se

pojavili partizani bile su krajnje surove: hapšenja,mučenja u zatvorima, strijeljanja ili slanja u koncen-tracione logore. U borbi za opstanak, a da bi sačuvalinarod i, naročito, pristalice NOP-a, i partizani i seljacisu bili prisiljeni da i sami na izvjestan način postanu»saradnici« njemačke obavještajne službe! Naime, po-što bi partizani napustili kuću nekog pristalice NOP-

7/17/2019 pob2


a, u koju bi navratili ili zbog hrane ili informacija oneprijatelju, domaćin bi, u sporazumu s njima, poštobi oni dovoljno odmakli od sela, bez obzira na to dali je to bilo danju ili noću, odmah odlazio Gestapu daprijavi njihov dolazak u selo. Potjerna odjeljenja nisumogla da stignu partizansku grupu, a domaćin je biosačuvan od represalija!

Ni Roška ofanziva ni neuspjesi na područjimaokupiranim od Nijemaca ipak nisu mogli da zaustaverazvoj NOP-a u Sloveniji. A tome je, nesumnjivo, svojobol dala i partizanska obavještajna služba kojoj je

Edvard Kardelj, uprkos svemu, u pismu Titu od 7. de-cembra 1942. godine odao puno priznanje:»Što se tiče taktike, za pripremu ofanzive

znali smo više nego mesec dana pre njenog po-četka. Poznat nam je bio i broj četa, pa čak i tokoje će divizije učestvovati i sa kakvim oružjem.Naša obaveštajna služba donela nam je zaistaodlične podatke. Ali istina je da im nismo pot-puno verovali, naročito ne u pogledu brojnogstanja vojske, jer nam je bilo smešno da bi Itali-

jani na 300 000 stanovnika privukli preko 50 000vojnika. To nas je za izvesno vreme uspavalo.«26

Znamo da te Kardeljeve riječi nikako nisu u skla-du s onim što je o slovenskoj ofanzivnoj obavještajnoj

službi rečeno više puta na stranicama prije ovog po-glavlja, ali one su napisane upravo onako kako smoih citirali.

E. Kardelj zatim govori o mjerama planiranim dabi se iz ofanzive izišlo sa što manje gubitaka, a njenepolitičke posljedice svele na što manji opseg i dodaje:

»Ali u tome nas je prevarilo nešto našta ra-nije nismo računali dovoljno ozbiljno, mada nas

je o tome ranije obavestila O(bavještajna) S(luž-ba): sporazum između Italijana i reakcionar-ne buržoazije o stvaranju MVAC (Milizia volon-taria anticomunista = Dobrovoljna antiko-munistička milicija — primj. autora). Istina

je da nismo nikad sumnjali da će reakcija to-

me prići, ali da bi pored rasprostranjene mre-že 0(svobodilne)F(ronte) mogla ozbiljno da ugro-zi naše vojničke pozicije, tu činjenicu nismo upotpunosti predvideli unapred, jer nismo ni ra-čunali da će italijansko nasilje biti tako uža-sno.«27

7/17/2019 pob2


KO JE ZAPALIO GOJILO

»požar je bio ogroman« — sve je izgledalo jasno,ali... — gdje je iščezla Sedma banijska (hrvatska) brigada — ključni dokument - svjedočenja o pripremama i napadu na Gojilo — ko su bili partizanski obav-

ještajci

7/17/2019 pob2


U zoru 6. septembra 1942. godine izvršena je jednaod najspektakularnijih partizanskih akcija u tokuNOR-a: iznenadnim naletom savladana je domobran-sko-njemačka posada u Gojilu kod Kutine (Mosla-vina), tako reći nadomak Zagrebu, i zapaljeni su pe-trolejski izvori.

O tome je istog dana Kotarska oblast u Kutiniobavijestila Veliku župu Prigorje, čije je sjedište bilou Zagrebu:

»Danas u jutro oko 4 sata jedna grupa parti-

zana brojčano jaka do 3.000 ljudi napala je napetrolejske izvore na Gojilu...

Prema još neprovjerenim podacima gore po-menuta grupa partizana upustila se u borbu sasatnijom domobrana i jednim vodom njemačkihvojnika, kojima je bilo stavljeno u dužnost osi-

; guranje pomenutih izvora. Nakon podulje borbebili su domobranski i njemački vojnici svladani,većinom poubijani, dok ih se jedan dio spasiobjegom, a vjerovatno jedan dio zarobljen.

Pošto su gornje posade bile svladane, parti-zani su spalili i uništili sve naprave za vađenjenafte kao dvadeset tri tornja, tankove za privre-meni smještaj nafte, ostala strojarska postroje-

nja, dok je jedino djelomice spašena radničkakolonija.

Požar je bio ogroman. Širio se velikom brzi-nom uz strahovitu detonaciju.«1

Deset dana kasnije, 16. septembra, u petnaesto-( dnevnom izvještaju »Zapovjedničtva 1. oružničke pu-

kovnije« »Vrhovnom oružničkom zapovjedničtvu« uZagrebu ponavljaju se uglavnom podaci Kotarskeoblasti u Kutini i dodaje:

»6. rujna o.g. u 4.30 sati oko 3.000 partizana

7/17/2019 pob2


napalo je preduzeće Petrolej D. D. Gojilo (7 km.s.i. od Kutine)...

U koliko se moglo utvrditi, partizani su odni-eli oko 135 pušaka i 3 stroj opuške.

U preduzeću partizani upalili su sve tornjeve(sisaljke) nafte sa 2 tornja plina, koji još i sadagore, te su mnoge osobe našle smrt u vatri. Šte-ta prema procjeni njemačkih stručnjaka iznosioko pola milijarde kuna.«2

Budući da je takvom pothvatu morala da prethodipomna obavještajna priprema, krenuli smo u potraguza dokumentima i svjedočenjima pojedinaca koji su unjemu učestvovali. Razumljivo, trebalo je prije svegautvrditi koje su partizanske jedinice izvele tu akciju.

U Hronologiji oslobodilačkog rata naroda Jugosla- vije, pod datumom 6. septembar 1942, našli smo po-datke:

»Posadu koja je čuvala postrojenja petrolej-skih izvora u Gojilu (kod Kutine) napale jedinice7. hrvatske NO brigade, Banijske proleterske če-te i Moslavačkog partizanskog bataljona i delo-vi 1. slavonskog NOP odreda i Krajiškog prole-terskog bataljona.«3

Dakle, riječ je, prije svega, o 7. hrvatskoj NO-bri-gadi. Pod datumom 2. septembar (1942) u Hronologiji

je ovaj podatak:»Po naređenju GP NOP odreda za Hrvatsku,

od 3, 5. i Udarnog bataljona Banijskog NOPodreda formirana 7. hrvatska NO brigada.«4

Pošli smo dalje. U Vojnoj enciklopediji, pod odred-nicom banijske brigade, našli smo tekst:

»banijske brigade... Sedma banijska brigadaVasilj Gaćeša formirana je 2. septembra 1942. zavreme dejstva u Moslavini od 3, 5. i Udarnog ba-taljona Banijskog NOPO... Prve akcije izvela jeu Moslavini na Bilo Gori: sa I slavonskim NO-PO i Moslavačkim bataljonom napala je 6. sep-tembra Goj ilo i zapal ila petrolejske izvore. . .«5

Približno isti tekst nalazimo i pod odrednicom Mo- slavina u petom tomu Vojne enciklopedije:

»Početkom septembra u Moslavinu prebačeni

su 7. banijska brigada, delovi I. slavonskog NOPodreda i Krajiškog proleterskog bataljona i Ba-nijska proleterska četa. Te jedinice zajedno saMoslavačkim partizanskim bataljonom zauzelesu 6. septembra Gojilo i zapalile petrolejskeizvore. . .«8

Napokon, u izvještaju Glavnog štaba Hrvatske Vr-

7/17/2019 pob2


hovnom štabu NOP i DVJ od 23. septembra 1942. stoji:»Kao što smo vam već javili, prilikom ofenzi-

ve na Baniju, banijske su se snage povukle naKordun, odakle se jedna Brigada prebacila nateritorij II op(erativne) zone, gdje je u zajednicisa snagama II i III op(erativne) zone izvršila ne-koliko akcija.

... Nakon što su prešli prugu i rijeku Lonju,31. VIII, Brigada je stigla u Martinsku Ves...

4. IX došli su u vezu s Moslavačkim bataljo-nom. Zajedno s drugovima Slavoncima stvoren

je plan za akciju na petrolejske izvore kod Goji-la...

6. IX akcija je izvršena ujutro, u pola pet.«7

Na osnovi tog ili sličnog, prilično neprecizno for-mulisanog izvještaja Glavnog štaba Hrvatske, u Vr-hovnom štabu su, očigledno, shvatili da se jedna kor-dunaška brigada prebacila s Korduna u Slavoniju, te

je Tito (Valter) 23. septembra 1942. godine javio Mo-skvi i OVO:

»Kordunaški partizanski bataljoni napali supočetkom septembra izvore nafte u Kutini -Hrvatska. Njemačka i ustaška odbrana je uni-štena a naftno polje zapaljeno i ono i sada gori.Ovo naftno polje davalo je dnevno 80.000 litaranafte, a eksploatisali su ga Nijemci.«8

U Operativnom izvještaju Glavnog Štaba NOP-

odreda Hrvatske Vrhovnom štabu od 7. oktobra 1942.doslovno piše:»Banovska je Brigada (VII Brigada) nakon

napuštanja terena Banije krenula na teritorij IIZone, gdje je s tamošnjim snagama III Zoneizvela niz uspješnih akcija, od kojih je svakakonajznačajnija akcija na petrolejske izvore Goji-la.«9

Sve je izgledalo jasno: glavna snaga u napadu naGojilo bila je 7. banijska (hrvatska) NO-brigada i unjenim sačuvanim dokumentima i sjećanjima rukovo-dilaca i boraca treba tražiti podatke o obavještajnimpripremama te akcije. Međutim...

U knjizi Oslobodilački rat naroda Jugoslavije po-

javljuju se potpuno drukčiji podaci:»Po naređenju Glavnog štaba za Hrvatsku,krajem avgusta u rejon Moslavine prebačenasu, preko Save, tri bataljona Banijskog odreda,sa zadatkom da pomognu moslavačkim i sla-vonskim jedinicama u daljem razvoju borbe utim krajevima. Kad su stigli u rejon Moslavine,

7/17/2019 pob2


bataljoni su 6. septembra izvršili napad na Goji- lo, zauzeli ga i zapalili petrolejske izvore, koje jeosiguravalo oko 120 ustaša i oko 30 Nemaca. Uovom napadu su pod privremenim zajedničkimOperativnim štabom učestvovali delovi 1. slavonskog odreda, Banijska proleterska četa i delovi Krajiškog proleterskog bataljona, dok sudelovi Banijskog odreda i Moslavački bataljonobezbedivali napad prema okolnim neprijateljskim garnizonima, naročito prema Kutini i Ga-rešnici (istakli autori).«10

Gdje je iščezla 7. banijska (hrvatska) brigada?U Zborniku dokumenata i podataka NOR-a jugoslovenskih naroda naišli smo na nešto što nismo oče-kivali. Tu se, naime, pojavljuje »Operativni štab Pfarti- zanskog)O(dreda) Banije « (potpisi: Zamjenik komesaraP.O.B. Đuro Čizmek; zamjenik komandanta P.O.B. Ni- na Marakovič) koji je 7. septembra 1942. dostavio »komandantu P(artizanskog)Ö(dreda) Banije « izvještaj odolasku u Moslavinu. Dajući kronološki pregled do-gađaja, kaže:

»3-IX-1942 god. Kako još uvijek nemamo vezasa partizanima moslavačkim, jer bez veza iobavještenja ne možemo ništa da učinimo, tokrećemo u pravcu njihovog vjerovatnog borav-

ka (...)... Stvaramo plan o akcijama i tražimo obav- ještenja, koja su vr lo oskudna, jer nema obavje-štajne službe, nema informativne službe, nemaskoro ničega, iako su uslovi za sve to vrlo dobri.(...)

4-IX-1942 god. Međutim dolazi zamjenik ko-mesara II zone drug Capo (Vjekoslav Janić) itraži da neko iz našeg Štaba ide u jedno selo,

pošto su došli drugovi iz Slavonije radi napadana petrolejske izvore kod Gojila. Na pregovore

je poslan drug Čizmek i komandant V. bataljo-na. (...)

5-IX-1942 god. ... Slavonci su se već prebacili

sa 500 partizana, sa njima zamjenik komandan-ta Zone, komandant i komesar I odreda. Jaodlazim sa cijelim Udarnim bataljonom u jednomjesto blizu petrolejskih izvora. Sastajemo se sadrugovima Slavoncima i formiramo privremenizajednički Operativni štab za izvođenje akcijena petrolejske izvore. Stvoren je plan prema ko-

7/17/2019 pob2


jem će Gojilo napasti naša Banijska proleterskačeta sa Demonjom (o njenoj djelatnosti vam pi-šem na drugom mjestu) i jedan njihov bataljon.Moslavački bataljon je išao na osiguranje pre-ma Kutini i Banovoj Jaruzi, a naš Udarni bata-ljon prema Garešnici. (...)

6-IX-1942 god. Napad je izvršen ujutro u polapet. U 7 sati i 30 minuta glavna uporišta su bilalikvidirana. (...)

... Naše daljnje kretanje ovisi i o direktivimaod vas, od Zone, i od G(lavnog)Š(taba)H(rvats-ke)... (sve istakli autori)«11

Na kraju tog izvještaja daje se pregled stanja uštabovima bataljona (Trećeg, Udarnog i Petog) koji senalaze pod komandom »Operativnog štaba P(artizan-skog)O(dreda) Banije.«

Redakcija Zbornika uz taj je izvještaj u napomenidala objašnjenje:

»Po naređenju Glavnog štaba NOP odredaHrvatske formiran je Operativni štab NOPodreda Banije... Njegov zadatak je bio da po-mogne Štabu Treće operativne zone u izvođenjuoperacija na teritoriji Slavonije. Za taj zadatakodređeni su Treći, Peti i Udarni bataljon NOPodreda Banije.«12

Ponovo ni riječi o 7. banijskoj (hrvatskoj) NO-bri-gadi, iako su tu upravo »Treći, Peti i Udarni bataljonNOP odreda Banije«, koji su, prema Hronologiji i Vojnojenciklopediji, još 2. septembra ušli u sastav te brigade!

Budući da »Operativni štab P.O. Banije« (D. Ći-zmek i N. Maraković), našavši se na nepoznatom te-renu, očito nije mogao biti organizator ni vojno-poli-tičkih ni obavještajnih priprema napada na Gojilo,morao je to biti neko drugi. Tražeći tog drugog, našlismo izvještaj koji su neposredno nakon završetka teakcije, 6. septembra u 14 sati, »Zamj. kom. III zone ikom. I odreda « (Bogdan Crnobrnja i Vicko Antić) posla-li »Komandantu i polit, komesaru III operat. zone « u

Slavoniji, u kome stoji:»3. IX. naveče krenuli smo na put i došli pre-

ma napred određenom planu. 5. IX. 42. ujutrosmo stigli do tačke odakle smo trebali da izvrši-mo napad na G(ojilo). 5. IX. smo sve pripremili iodmah noću između 5. i 6. IX. 42 u 1/2 5 ujutroizvršili napad. (...)

7/17/2019 pob2


Ovamo su se prebacila 3 bataljona Banijaca ioni operiraju na zapadu Moslav(ačke) Gore. Onisu nas pomogli u jednoj zasjedi, i Moslavačkibataljon u dvije zasjede; naše snage su upada-le.«13

A u izvještaju Štaba 3. operativne zone Glavnomštabu NOP-odreda, Hrvatske od 23. septembra 1942.godine našli su se i ovi reci:

»Noću između 5. i 6. IX u 4.30 sati snage na- šeg I. Odreda, Banijske proleterske čete i jedne

proleterske čete Krajišnika izvršili su napad napostrojenja petrolejskih izvora u Gojilu.

Ćim smo stigli u Moslavačku (goru) obavije-

šteni smo da su se neke snage banijskih parti-zana prebacile također u Moslavačku Goru. Od-mah smo se sa njima povezali i pozvali jedandio njihovih snaga da nam pomognu pri osigu-ranju što su drugovi Banijsci i učinili. Jedan nji-hov nepotpun bataljon vršio je osiguranje naputu Garešnica-Gojilo. (...)

... Jedinice su se poslije ove akcije povuklena određena mjesta, gdje je izvršena podjela pli-

jena. Na tom mjestu spojili smo se sa ostalimsnagama Banije i sa svim Moslavačkim snaga-ma. Odlučeno je da se formira zajednički operativni štab. U štab su ušli komandant drug Tolja(Bogdan Crnobrnja — primj.autora), zamjenik

komandanta III. operativne zone, politički kome-sar drug Đuro Čizmek, zamjenik komesara Ba-nije, zamjenik komandanta je drug Nina Mara-ković, zamjenik političkog komesara drug Prikapolitički komesar I slavonskog odreda (sve ista-kli autori).«14

Banijska proleterska četa, upućena 5. maja 1942.preko Bosanske krajine, gdje je usput učestvovala uoslobođenju Prijedora (16. maja),15 stigla je 26. maja uSlavoniju, da bi pomogla razvoj NOP-a u tom kraju, iod tada se nalazila pod komandom Štaba 3. operativ-ne zone; »proleterska četa Krajišnika« bila je zapravoostatak Prvog krajiškog proleterskog bataljona, kojise poslije žestokih borbi oko planine Motajice, u sred-

njoj Bosni, protiv Nijemaca, četnika i domobrana, ukojima je desetkovan i sveden na svega 108 boraca,samoinicijativno prebacio preko rijeke Save u Slavo-niju i, također, stavio pod komandu Štaba 3. operativ-ne zone.

7/17/2019 pob2


Komandant Psunj skog NOP-odreda Vicko Antić jednim je svojim poslijeratnim člankom još bolje osvijetlio zbivanja oko napada na Gojilo. Naglasivši da jetaj zadatak Štab 3. operativne zone povjerio »Psunj-skom NOP odredu i Banijskoj i Bosanskoj proleter-skoj četi«, on opisuje njihov odlazak sa sektora Psu-nja (Slavonije) za Moslavinu:

»Poslije izvršenih vojničkih i političkih pri-prema jedinice su, u dvije kolone krenule upravcu Moslavine, radi bržeg i lakšeg prebaci-vanja preko neoslobođene teritorije. Poslije dvijenoći marša obje kolone su stigle na Moslavačkugoru, gdje su se odmarale pred napad. Uto smo

nenadano saznali da su se tih dana na Mosla-vačku goru iz Banije prebacila tri bataljona Ba-nijskog NOP odreda sa Ninom Marakovićem načelu, od kojih je kasnije formirana 7. banijskabrigada. Odmah smo sa Banijcima uspostavilivezu i napravili plan da nam i oni pomognu uizvršenju napada na Gojilo. Oni su to rado pri-hvatili, ali zbog toga što su bili još umorni odduga puta dobili su zadatak da sa jednim bata-ljonom organizuju zasjedu prema Garešnici, sadrugim da ruše glavnu prugu Beograd-Zagrebkod Krivaje, a sa trećim da fingiraju napad naneprijateljske posade u Gornjoj Jelenskoj i Ga-rešnici. Moslavački partizanski bataljon, s kojim

smo se takode povezali, bio je u zasjedi premaBanovoj Jarugi. Bosanski proleteri su držali za-sjedu prema Kutini.

Neposredan napad na Gojilo, koje je branilo120 domobrana i 40 njemačkih vojnika, izvršilesu snage 1. i 3. bataljona Psunj skog NOP odredai Banijska proleterska četa.«16

A u slavonskom smo zborniku našli i dnevnik Jo-sipa Krajačića Prike, političkog komesara PsunjskogNOP-odreda i u njemu zapisano ovo:

»6 IX 1942. Izvršen napad na Goilo. Napadalesu snage našega I. i III. bataljona i banijska pro-leterska četa. Prije samog napada spojili smo sesa moslavačkim bataljonom i sa jednim banij-

skim koji su prilikom napada bili u zasjedi. Ak-cija je uspjela.8. IX. 1942. Toga dana spojili smo se sa tri ba-

nijska bataljona.«17

Napokon i u Istorijatu 1. krajiškog proleterskogbataljona, pisanom nakon povratka ostataka bataljo-na iz Slavonije preko Kozare u Podgrmeč, potkraj

7/17/2019 pob2


1942. godine nalazimo opis marša jedinica koje su ka-snije učestvovale u akciji na Gojilo iz sela Donjih Bo-raca u Slavoniji prema Moslavini:

»U veče smo sa vodičem krenuli put Mosla-vačkih gora, išli smo čitavu noć, prikriveno. Špi- junaže nije bilo i neprijate lj nije znao za našekretanje. U blizini jednog velikog sela predanilismo; tu su nam seljaci donijeli hranu. U Mosla-vačkim gorama sastali smo se sa kolonom kojase od nas rastala u Donjim Borcima.. .«" J

Dakle, 7. banijskoj (hrvatskoj) NO-brigadi u akcijina Gojilo, ni traga ni glasa, kako tvrdi Vojna enciklo-

pedija (u odrednicama Banijske brigade i MoslavačkiNOP), Hronologija i citirani izvještaj Glavnog štabaNOP-odreda Hrvatske Vrhovnom štabu!

U svakom slučaju ona nije postojala čak ni petna-est dana kasnije, 22. septembra 1942, jer postoji doku-ment iz koga se vidi da su se Treći, Peti i Udarni ba-nijski bataljon tog dana još uvijek nalazili pod ko-mandom »Operativnog štaba P(artizanskog)0(dreda)Banije«,19 a Banijska proleterska četa, koja je takođerušla u sastav 7. banijske (hrvatske)brigade, pod ko-mandom 3. operativne zone! Kada je ta brigada za-ista formirana — za našu temu nije bitno.

Ćak je i zajednički Operativni štab banijskih i sla- vonskih bataljona koji su se našli u Moslavini, pod či-

je rukovodstvo autori Oslobodilačkog rata naroda Ju-

goslavije stavljaju sve jedinice u napadu na Gojilo,formiran tek poslije te akcije.I još nešto: Gojilo je napadalo manje od 500 parti-

zana, a ne »oko 3.000« kako stoji u ustaškim izvještaji-ma. Podaci u tim dokumentima nesumnjivo su poku-šaj opravdanja pred višim vlastima zbog brze kapitu-lacije gojilskog garnizona, a bilo je tu i dio onenarodne: »U strahu su velike oči«!

»Operativni štab P(artizanskog)0(dreda) Banije«(Nina Maraković i Duro Čizmek) svoj izvještaj »ko-mandantu P(artizanskog)0(dreda) Banije« od 7. sep-tembra 1942. završava riječima:

»Bolujemo za akcijama i ubi nas ova očajnainformativna i obavještajna služba.«20

Međutim, sa obavještajnom i informativnom slu-žbom u Slavoniji, pa i u Moslavini, nije bilo baš tako.Čim je Štab 3. operativne zone donio odluku o napa-du na Gojilo, tamo je iz Slavonije s dva pratioca upu-ćen zamjenik komandanta Zone Bogdan Crnobrnja

7/17/2019 pob2


Tol ja sa zadatkom da svestrano, pa, razumljivo, iobavještajno, izvrši pripreme za tu akciju, a zatim dakomanduje svim jedinicama koje su naknadno pristi-gle i učestvovale u akciji. S tim u vezi Bogdan Crno-brnja je u razgovoru s autorima 25. novembra 1987.godine rekao:

»Krenuli smo iz s. Zaile gdje se nalazio Štabzone. Išli smo noću i predanili u s. Janja Lipa,na cesti Daruvar-Gojilo. Jedan član Partije iztog sela pratio nas je zatim do s. Stupovače ipovezao nas s tamošnjom partijskom organiza-cijom. Tu sam, slučajno, naišao na Zvonka Brki-ća, tada terenskog partijskog radnika. Kada sammu rekao zašto sam došao odgovorio mi je da

podatke o neprijatelju u Gojilu neće biti teškopribaviti jer i tamo postoji partijska organizaci-

ja. Sutradan, nekoliko članova Partije otišlo je stim zadatkom iz Stupovače u Gojilo. Na osnovipodataka o neprijateljskom rasporedu i naoru-žanju koje su oni donijeli, izrađen je plan napa-da, a neki članovi partijske ćelije Gojila posluži-će nam i kao vodiči u samoj akciji.

Kako je plan napada na Gojilo izgledao vidise iz skice koju je, naknadno, rekonstruisao ge-neral Vicko Antić, tada komandant Psunj skogNOP odreda, čija su dva bataljona (1. i 3.), zajed-no sa Banijskom proleterskom četom učestvova-la u direktnom napadu na to neprijateljsko upo-rište.«21

Dakle, plan napada, pa i neka vrsta provizorneskice, kako kaže Bogdan Crnobrnja, izrađeni su naosnovi obavještajnih podataka dobivenih od partijskeorganizacije u Gojilu. Da je takva organizacija do ta-da postojala, vidi se iz jednog kasnijeg izvještajaOkružnog komiteta KP Hrvatske u Čazmi Povjeren-stvu CK KPH u Zagrebu:

»... Jedna partiska jedinica na plinari (Gojilo)kao takva ne postoji pošto je Gojilo zapaljeno sastrane partizana.«22

Napokon, na obavještajnu saradnju nekih domo-brana s partizanima ukazuje, uslovno, i postskriptumkoji su Bogdan Crnobrnja i Vicko Antić dali uz svojizvještaj komandantu i političkom komesaru 3. opera-tivne zone od 6. septembra, neposredno nakon akcijena Gojilo:

»Zarobljeno 76 domobrana, pobijeno 32 Ni- jemca, zarobljeno 3, ubijen natporučnik domo-brana, njem(ački) zapovjednik poginuo. Kod nas

7/17/2019 pob2


ostala 4 domobrana, ostali pušteni (istakli auto-ri).«23

Najzad, s obzirom na jedinice koje su direktnoučestvovale u akciji na Gojilo vrijedi citirati jedan pa-sus iz pisma koje je Bogdan Crnobrnja 16. decembra1976. poslao dru Pavlu Gregoriću, ratnom članu Pov-

jerenstva CK KPH za Slavoniju:»Kada smo stigli u Moslavinu, naš štab sa di-

jelom jedinica je bio u Stupovači. Neposrednopred akciju, ili još preciznije, u momentu izda-vanja naređenja za napad, u sobu, gdje smoizdavali naređenje, su ušla dvojica banijskihpartizana, od kojih je jedan bio komandant ba-taljona (zvao se Živko). Izvjestio nas je da se u

blizini nalaze tri banijska bataljona, da su sa-znali za naš dolazak i da žele sa nama učestvo-vati u napadu na Gojilo. Mi smo pristali. Da nebismo mijenjali već izvršen raspored za napad,saglasili smo se sa drugovima iz Banije da držezasjedu na pravcu Garešnica-Vukovije (na njih

je naišla manja grupa žandara koju su rasprši-li). To je bila sva korekcija našega plana za na-pad. Naša procjena je bila da snage koje su do-šle iz Slavonije, plus Moslavački bataljon moguuspješno izvršiti akciju. Ova procjena se i poka-zala tačnom. Iako su sve jedinice ispunile zada-tak, ipak najveći teret borbe u samom mjestu jeponijela prva Slavonska udarna četa i Banijska

proleterska četa. Pepe (Vicko Antić - primj.autora) nije sasvim u pravu kada kaže 'zbog to-ga što su bili još umorni od puta držali su zasje-du'. I da nisu bili umorni, mi plan napada ne bi-smo mijenjali, jer je uz ostalo cilj dolaska u Mo-slavinu bio borbeno kalenje naših boraca(diskusija u našem štabu zone).«24

Iz istog pisma mnogo nam govori i ovo:

»Bilo mi je, i danas je, krivo što Banijci svoja-taju nešto što nije njihovo u onom svjetlu kakoto neki njihovi hroničari i publicisti čine. Banijane treba ništa prisvajati što nije zasluženo. Toli-ko je toga dala da joj je mjesto u našoj revoluci-

ji svijetlo.«25

7/17/2019 pob2


PRVO OSLOBOĐENJE JAJCA(25. septembra 1942)

jedna Titova sugestija — zadatak je već bio izvr- šen — kada redovna veza ne funkcioniše — izvještajŠtaba 3. krajiškog NOP odreda — sve su promjeneregistrovane — Jajce je oslobođeno u roku 24 sata

7/17/2019 pob2


Nakon dolaska Vrhovnog štaba s grupom prole-terskih brigada u Bosansku krajinu i oslobođenja Liv-na (7. 8. 1942.), Tito je 30. avgusta iz Glamoča poslao»drugu Kosti« (Nađu - primj. autora), komandantuOperativnog štaba za Bosansku krajinu, pismo u ko-

jemu je iznio dalje strateške zamisli Vrhovnoga štaba.U njemu je napisao i ovo:

»3) Po našem mišljenju, likvidacija Jajcapredstavlja pitanje od prvenstvene važnosti...

... Preduzmite sve mjere za organizacijuobavještajne službe, i to na što širem prostoru.Sad su vam naročito potrebni podaci iz Jajca.Morate uhvatiti vezu s našim ljudima koji su usamom gradu.«1

Međutim, »veza s našim ljudima koji su u samomgradu« već je postojala i odlično funkcionisala. Od pro-ljeća 1942. godine u blizini Jajca nalazio se Vod za vezuBataljona »Pelagić« 3. krajiškog NOP-odreda, sastav-ljen od petnaestak boraca, uglavnom rodom, iz grada iokolnih sela, sa zadatkom da uspostavlja i održava ve-ze sa simpatizerima NOP-a u Jajcu i uz njihovu pomoćprikuplja podatke o snazi i namjerama neprijateljskog

garnizona i okolnih uporišta. Kako je to rađeno, s koli-ko teškoća i koliko uspješno, opisao je tadašnji vodniktog Voda za vezu Ahmed Džubo:

»Veza sa drugovima iz Jajca održavana jepreko saradnika iz grada i sela Bravnica. Glav-ni saradnici koji su iz Jajca donosili izvještaje,obavještenja i poruke, sanitetski i drugi materi-

jal do voda za vezu bili su Asim, Hasan i MujoHamur. Hasan je bio radnik u tvornici 'Elektro-bosna', a Asim i Mujo omladinci. Svi oni potiču

7/17/2019 pob2


iz poznate jajačke porodice Hamura koja je zavrijeme rata imala 29 članova. Cijela porodica jebila naklonjena partizanima. Na njihove veze sapartizanima i susrete s njima uticala je, među-tim, okolnost što su u Bravnicama, na 'ničijojzemlji', imali njivu i mlin. Cesti dolasci u mlinradi mljevenja žita i na njivu radi đubrenja,oranja i sijanja, opkopavanja i berbe služili suim kao izgovor i opravdanje pred ustaškim i do-mobranskim stražama, pored kojih su morali daprolaze. Za dolazak su se koristili vlastitim koli-ma sa konjskom zapregom, te je gotovo uvijekpostojala mogućnost da se prenese izvještaj iliporuka, da se doveze sanitetski i drugi materi-

jal, puščana municija, pa i oružje.Ponekad su pisma i materijal ostavljani u

mlinu, na određeno mjesto, odakle su ih partiza-ni uzimali noću. Domobrani nisu dolazili domlina, iako je udaljen samo oko 200 metara odželjezničke stanice. (.. .)«2

Prema navodima Ahmeda Džube, kada niko odHamurovih nije mogao da dođe do Bravnica, u Jajcesu slati žitelji tog sela Lucija Popržen, Stanko Vuka-din zvani Cubelj i Mile Rakita zvani Cedo.

»Svaki od ovih suradnika« - piše AhmedDžubo — »imao je svoje osobine i kvalitete kojisu im omogućavali izvršavanje i veoma delikat-

nih zadataka. Lucija je, na primjer, bila otresitai hrabra žena, vrlo snalažljiva i odgovorna. Pi-sma je najčešće stavljala pod obojak u opanak itako ih prenosila u Jajce i do partizana. Iako je1941. ostala bez muža sa šestoro nejake djece,ona je predano radila za NOP i žrtvovala svojživot za pobjedu revolucije. (Ustaše su je u julu1942. godine uhvatili s materijalom koji je nosilapartizanima i kasnije strijeljali — primj. A. Džube).

Vukadin, uvjek sa lulom u zubima, šeširomna glavi, rancem na leđima i debelim štapom uruci. Često je pred neprijateljskim stražama ve-oma vješto simulirao pijanstvo i tako se provla-čio, a kada je nosio važniji materijal gazio je Vr-

bas i tako stizao do partizana. Iako su mu većna početku ustanka ustaše zaklale ženu, dva si-na i dvije kćerke, on je nastavio da radi za po-kret ne prezajući ni od kakvih opasnosti.

Rakita je izgledom i mirnoćom odavao na-ivčinu i nezainteresovanog čovjeka, a vješto je,kao radnik na održavanju TT-linija u jajačkoj

7/17/2019 pob2


pošti, prikupljao podatke o neprijatelju i o tomenas obavještavao.«3

Kada je slao svoje pismo Kosti Nadu, s upozore-njem: »Sad su vam naročito potrebni podaci iz Jajca«,

Tito je, očigledno, insistirao na registrovanju svih pro-mjena jer je već posjedovao podatke o neprijatelj-skom garnizonu u tom gradu i okolnim uporištima,koje mu je dostavio Štab 3. krajiškog NOP-odreda usvom strogo povjerljivom izvještaju od 15. avgusta1942. godine, u kome su se nalazile i ove pojedinosti:

»U Jajcu ima oko 500 domobrana i ustaša. (...)1) Na Volujaku (kod Mirkovića kuće) jedan

vod sa jednim brzometnim protivtenkovskim to-pom. Vodnik toga voda je naš simpatizer i sa-

radnik.2) Na Volujaku (prema Carevom polju — u

kući Petra Peršića) 20 domobrana.3) Na Katini (mjesto kod stare pravoslavne

crkve) kod Behmenove pojate jedan teški mitra-ljez.

4) Na Carevom Polju (kod glavnog rezervo-ara u Krupinoj kući) 1 teški mitraljez.

5) Na Harmanima (sjeverno od stare tvrđave)dve haubice od 100 mm.

Ukupno Carevo Polje i Katina imaju 40 do-mobrana.

6) Na Starom gradu-tvrđava 2 teška mitralje-za, 2 reflektora i 17 domobrana, od kojih su 16muslimani, većinom naši simpatizeri.

7) U bašči 'Grand-hotela' (gdje je županija) 2teška mitraljeza okrenuta prema parku.

8) Na Ćusinama (niz položaja na brdu izme-đu Plive i Vrbasa) 1 brzometni protivtenkovskitop, 3 bacača mina 81 mm i 96 domobrana.Ispred položaja je isprepletena žica u koju ponoći uključuju struju. Na kanalu 1 puškomitra-ljez i 12 domobrana.

9) U štambruku (kod fabričkog kamenoloma)1 mali top i osam domobrana.

10) U tvornici 15 naoružanih civila i 22 (iz) fa-bričke kolonije.

11) Na Skeli 2 bunkera kod mosta s lijevestrane Vrbasa i ceste.

12) Na željezničkoj pruzi kod fabričkog ka-menoloma 6 vatrogasaca sa puškama.

13) U Podmilačju (7 km na cesti Jajce-BanjaLuka) 12 domobrana i 1 puškomitraljez.

Domobrani stanuju u novoj bolnici gdje je i

7/17/2019 pob2


komanda mjesta, u 2 osnovne škole i u klosteru,gdje im je i bolnica.

Ustaše zauzimaju sljedeće položaje:1) Štambruk 7 ustaša.2) Bukovica (kod ciganskih kuća] osam usta-

ša i 1 njemački puškomitraljez.3) u Prudima, po noći, 50 do 60 ustaša...4) Kerpić (kamen više Skele) osam ustaša.5) Na Skeli, po noći, 10 ustaša.(...)U Jajcu magacini municije nalaze se jedan u

tvrđavi a drugi na Šipadovoj stanici, u zgradigdje se je smještala lokomotiva. (.. ,)«4

Prema navodima Ahmeda Džube, podatke za tajizvještaj, prikupio je Franjo Rajić, uglavnom uz po-moć saradnika NOP-a medu domobranima, u čemusu mu pomagali i Mehmed Carić i Juso Zulić, radnici»Elektrobosne«. Prošavši »pored domobranske stra-že. .. sa priborom za ribolov uz objašnjenje da ide naŠedinački potok da lovi ribu«,5 on ih je donio u Vodza vezu Bataljona »Pelagić«.

»Pripremamo napad na Jajce.. .•, javio je TitoGlavnom štabu Hrvatske u pismu od 7. septembra1942. godine.6

»Podaci o neprijatelju su isti. Mi smo dobili još de-taljnije podatke o sistemu neprijateljskih utvrđenja iodbrane« - stajalo je u izvještaju koji je Operativni

štab za Bosansku krajinu, u sklopu priprema za na-pad na Jajce, dostavio Vrhovnom štabu 12. septembra1942. godine.7

Neprijatelj je sredinom septembra u Jajce i okolnauporišta doveo pojačanja. Međutim, partizanska obav- ještajna služba budnim je okom pratila sve promjene.I kada je konačno 22. septembra 1942. godine Opera-tivni štab za Bosansku krajinu izdao »Zapovijest zanapad i likvidaciju neprijateljskog uporišta Jajca«, unjoj su se našli...

^Podaci o neprijateljuNeprijateljske snage u gradu i u svim okol-

nim uporištima su slijedeće: 1500-1600 naoruža-nih; od toga 600 domobrana, a ostale snage su

redovna ustaška vojska i žandarmi. Neprijateljraspolaže sa dvije haubice, jednim protivkol-skim topom, dva teška bacača mina i jednimblindiranim automobilom. Odbrana grada orga-nizovana je sistemom vanjske odbrane.

Na sektoru I udarne grupe, i to na periferijigrada, nalaze se iskopani rovovi ispred kojih je

7/17/2019 pob2


podignuta isprepletena žica. Od Katina na istu-renom položaju nalaze se dvije haubice zaštiće-ne automatskim oružjem. U Zjaji se nalaze dvateška mitraljeza. U unutrašnjosti ovoga sektoranalazi se stara tvrđava u kojoj je postavljen je-dan teški bacač i jedan teški mitraljez. Ostaleneprijateljske snage raspoređene su u žandar-merijskoj i željezničkoj stanici, školi, zgradi Sre-skog načelstva, 'Grand hotelu' i straže na Seni-ku i Prudima u jačini desetina. U Barevu se na-lazi 40 naoružanih civila a po zadnjem dobive-nom izvještaju došlo je pojačanje od jednesatnije, što još nije provjereno.

Na sektoru II udarne grupe nalaze se na Ću-

sinama dvije neprijateljske satnije, koje su do-bro utvrđene u rovovima i bunkerima. Na Ka-nalu se nalazi jedna straža u jačini 18 vojnika.Kod fabrike neprijatelj je u nepoznatoj jačini.

Na sektoru III udarne grupe nalazi se jednaneprijateljska satnija na Vijencu, koja istura pa-trole duž pruge i ceste u pravcu Jajca, a isto ta-ko neprijatelj iz Jajca istura patrole u pravcuVijenca. Na ostalom sektoru treće grupe nalazise naoružana seoska milicija, a u Donjem Vaku-fu se nalazi oklopni voz.«8

Druga proleterska, 1. i 2. krajiška NOU-brigada i jedinice 5. krajiškog NOP-odreda, podijeljene u triudarne grupe, prešle su u napad 24. septembra uve-

če, a već sutradan uveče Jajce je oslobođeno. Neprija-telj je imao 220 mrtvih i 204 zarobljena vojnika.9 Za-plijenjene su 2 haubice od 100 mm, 1 brdski top od 75mm, 1 protivtenkovski top, 1 pješadijski top, 2 mino-bacača, 1 oklopna kola, l oklopni voz, 5 kamiona, ve-ća količina municije.. .10

7/17/2019 pob2


PARTIZANSKA OBAVJEŠTAJNASLUŽBA I ČETNIČKI POKRET DRAŽE

MIHAILOVIČA

nema kompromisa — nastanak četništva — izme- đu dva rata - u aprilskom ratu - ni strahovanja Ni-

jemaca ni nade Britanaca nisu se ostvarile — inter- meco — Draža Mihailović stiže na Ravnu goru — pr-

vi kontakti — raspršene iluzije o Pećancu — zakopa- na uputstva - nedićevsko-četnički plan u rukama

pai~tizana - partizanski »obavještajci« na Ravnoj gori— prvi susret Tito-Mihailović — silazak s »gorskih visina* — bio je prisutan i spoljni momenat - težnja»da se komunisti potčine pukovniku Mihailoviću« - njemački kapetan Mati i britanski kapetan Hudsonna Ravnoj gori - drugi susret Tito-Mihailović - čet- nički napad na Užice - partizani nisu bili iznenađe- ni - slučaj najmlađeg sina vojvode Mišića - sastanak u Divcima — ni nakon nedjelju dana Vrhovništab NOP-odreda Jugoslavije ne zna da su četnici

predali Nijemcima više od 300 partizana — svjedoče- nje objavljeno u »Borbi« - Staljinovo pismo Chur-

chillu — »naša širokogrudnost« ili... — presudnaemisija Radio-Moskve — uprkos svemu, ponovno partizansko-četnički pregovori — posljednji razgovor Ti- ta s Mihailovićem

7/17/2019 pob2


Srbija

»Nema kompromisa, nema milosti, nema polovič-nih mera u borbi dva oprečna sveta, komunizma inacionalizma«, napisao je odmah poslije stvaranjaKraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan od budu-ćih četničkih komandanata i bliskih suradnika DražeMihailovića za vrijeme okupacije, Dobroslav Jevđe-vić.1 A list »Četnik«, u broju 15 od 18. avgusta 1929. go-dine, upozoravajući javnost da borbu protiv Komuni-stičke partije Jugoslavije ne treba da vode samo or-gani vlasti i vojska, pisao je:

»Svi oni bez nas, sami, ništa učiniti ne mogu.Mi smo ti koji ćemo ugasiti crveni plamen.«2

Četničke organizacije u Kraljevini Srba, Hrvata iSlovenaca, a zatim u Kraljevini Jugoslaviji, nisu vodi-le borbu samo protiv komunista već i protiv svih po-litičkih stranaka i grupa koje su zastupale relativnonapredne ideje. To se vidi i iz proglasa koji je SavaKosanović, istaknuti lider Samostalne demokratskestranke, u januaru 1936. godine uputio »Srbima Selja-cima!« i u kojemu tvrdi da je u sukobima sa žandari-ma i četnicima od januara 1935. do januara 1936. go-dine poginulo 96 ljudi. A...

»Od 5. maja do danas« — stajalo je u tomproglasu - »poginulo je u Hrvatskoj i Dalmaciji

dvadeset šest ljudi u raznim sukobima od žan-darske ili četničke ruke... Poniženje je za srp-stvo što se na teret njegov moraju bilježiti ovinajgrozniji zločini.«3

Riječ četnik (glagol četovati) u izvornom smisluoznačavala je pripadnika oružane grupe koja je, dje-lujući zajedno s regularnim trupama ili potpuno sa-mostalno, razvijala borbene aktivnosti u pozadini ne-

7/17/2019 pob2


prijateljskog fronta, odnosno na teritoriju koji je za-posjeo neprijatelj. U vezi s tom manje-više općeusvo- jenom definici jom interesantno je napomenuti da je u»Službovniku ustaške vojske«, izrađenom početkomtridesetih godina u emigraciji, »Glavni ustaški stan«(GUS) poglavnika Ante Pavelića predviđao da u »hr-vatskoj ustaškoj vojnoj sili« budu i sljedeći činovi: »Vi-ši časnici: a) krilnik, b) pukovnik i c) četnik«! Sačuvan

je i dokument, odnosno »Odredba br. G/12/33« Glav-nog ustaškog stana iz 1933. godine kojom se »krilnizapovjednik ustaških pokretnih sila... četnik N(arcis)

Jeszensky (Jesenski) privremeno dodjeljuje GUS-u...«itd. Kasnije su ustaše odustali od čina »četnik«, i onza vrijeme tzv. NDH nije postojao u njihovim jedini-

cama.4Prvi četnici na našem tlu javljaju se u drugoj polo-

vini XIX vijeka na području Srbije, a zatim i Makedo-nije, koje se nalazilo pod turskom vlašću. U prvombalkanskom i prvom svjetskom ratu četnički odrediuglavnom saraduju s regularnim jedinicama srpskevojske i ističu se snalažljivošću i hrabrošću. Histori-čar N. Šehić smatra da je četnička aktivnost u Make-doniji od 1904. do početka balkanskih ratova unijelavelike promjene u fenomen četništva.

»Sve do tada« - piše on — »za pojam četni-štva vezivala se pozitivna tradicija iz borbe srp-skog naroda za svoje nacionalno oslobođenje...

Tada se četnički odredi kao poluvojne fo rmac ij e

najdirektnije iskorištavaju u borbi srpske buržo-azije protiv pretenzija bugarske i grčke buržo-azije u smislu podjele i zaposjedanja Makedoni-

je. Bez ikakve dvojbe, od tada četništvo je isklju-čivo instrument nacionalističke politike srpskeburžoazije i njegova dotadašnja pozitivna borbe-na tradicija u službi je vladajućih političkih par-tija.«5

Ubrzo nakon završetka prvog svjetskog rata, 1921.godine, preživjeli četnici osnivaju u Beogradu»Udruženje četnika za slobodu i čast otadžbine«.

Osnovni mu je cilj da njeguje četničke tradicije i bri-ne o porodicama poginulih četnika i o četnicima rat-nim invalidima. Međutim, već iduće godine jasno suse manifestovale mnogo veće ambicije tog udruženja:pored redovnih i počasnih članova, članstvo u njemubilo je dostupno svim osobama starijim od 16 godina! Tako je ekskluzivno udruženje ratnih veterana prera-

7/17/2019 pob2


slo u masovnu organizaciju koja će pokušati da igraulogu i u političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca, kasnije Kraljevine Jugoslavije.

Uporedo s povremenim sukobima oko prevlasti iuticaja među najistaknutijim četničkim rukovodioci-ma, do kojih je dolazilo zbog ličnih ambicija i zbograzličitih interesa - a ti su sukobi dovodili i do pov-remenog formiranja paralelnih organizacija kao štosu bila »Udruženje srpskih četnika za kralja i Otadž-binu« i »Udruženje srpskih četnika Petar Mrkonjić«- četnički je pokret u cjelini postao, u uslovima neri-

ješenih nacionalnih pitanja u Kraljevini, oslonac naj-reakcionarnijeg dijela srpske buržoazije.

Godine 1932. na čelo matičnog »Udruženja četnikaza slobodu i čast otadžbine« dolazi vojvoda Košta Mi-lovanović Pećanac, a njegov dotadašnji predsjednikvojvoda Ilija Trifunović Birčanin s grupom svojih pri-stalica tada formira posebno »Društvo starih četni-ka«. Pored Birčanina na čelu tog društva našao se,kao njegov prvi pomoćnik, vojvoda Dušan Dule Dimi-trij ević. Oba su se vezala za britansku obavještajnuslužbu.

Poslije ubistva kralja Aleksandra u Marseilleu(Marseju, 1934) četničke javne manifestacije postajusve obojenije šovinizmom i nacionalnom netrpeljivo-šću, a dolazi i do oružanih ispada i otvorenog nasiljačetnika nad »protivnicima«. To prisiljava vladu Mila-na Stojadinovića da u nekoliko banovina potpuno ilidjelomično zabrani rad Udruženja. Uprkos tome, Pe-ćančevo se udruženje omasovljuje i, prema vlastitomgodišnjem izvještaju podnijetom na kongresu u Sko-plju 1938. godine, u zemlji ima više od hiljadu podod-bora sa oko pola miliona članova.

Generalštab i Ministarstvo vojske Kraljevine Jugo-slavije, uprkos pozitivnim vojnim iskustvima iz prvogbalkanskog i prvog svjetskog rata, nisu pridavali na-ročitu pažnju gerilskom obliku ratovanja, pa s tim uskladu ni eventualnoj ulozi četničkih jedinica u nje-mu. U »Uputu za četničko ratovanje«, koji je 1929. go-dine izdalo Ministarstvo vojske i mornarice, uopćenosu označeni zadaci gerilskih jedinica u različitimuslovima, a samo se u jednom dokumentu Glavnoggeneralštaba iz 1938. godine, u kome je riječ o geril-skom ratovanju u modernim uslovima, spominje imogućnost korištenja pripadnika četničkih organiza-cija.

Britanska historičarka Elizabeth (Elizabet) Barkertvrdi da je u novembru 1939. Jugoslaviju neslužbeno

7/17/2019 pob2


posjetilo izaslanstvo koje je predvodio »general Sir John Shea (Ser Džon Ši) - vitez Velikoga križa odBatha, viteški zapovjednik Reda sv. Mihovila i sv. Jur-

ja, s Ordenom za izvanredne zasluge - da bi stupilou dodir s jugoslavenskim glavnim štabom«. Navodno,to je izaslanstvo »preporučilo da se postojećim jugo-slavenskim 'gerilskim kadrovima' pridodaju britanskioficiri.«6

»Taj je prijedlog ostao bez učinka« napominje Bar-kerova, a naš historičar dr Jovan Marjanović dodajesamo to da su misiju koju je predvodio general JohnShea zapravo sačinjavali pripadnici britanske vojneobavještajne službe.7

Pola godine nakon izbijanja rata u Evropi, aprila1940, — možda i pod uticajem razgovora vođenih sgeneralom Sheom — kraljevsko Ministarstvo vojske imornarice donosi odluku o formiranju sedam četnič-kih bataljona, pri svakoj armiji po jedan. Bili su pre-dviđeni za gerilske operacije u pozadini neprijatelja,ali i za intervencije protiv domaćih petokolonaša! Načelo Četničke komande, koja će, na zahtjev potpred-sjednika kraljevske jugoslavenske vlade i vođe Hrvat-ske seljačke stranke (HSS) dra Vlatka Mačeka, promi-

jeniti ime u Jurišna komanda, a njeni bataljoni dobitipotpuno neodgovarajuće nazive »jurišni«, našao se di-vizijski general Mihailo Mihailović koji s Dražom Mi-hailovićem nije imao ništa zajedničkog osim prezime-

na. U toku nepune godine formirano je šest takvihbataljona, a onda je 1. aprila 1941. godine, ni nedjeljudana prije napada sila Osovine na Jugoslaviju, Mini-starstvo vojske i mornarice izdalo naredbu:

»1. Da se dosadašnji Štab Jurišne komandepretvori u Štab Četničke komande po prilože-nom sastavu.

2. Sedište Štaba Četničke komande biće uokolini Kraljeva u kome će se cilju dosadanjiŠtab Jurišne komande odmah premestiti iz No-vog Sada.

3. Kao jezgro za formiranje četničkih jedinica

uputiti odmah u Kraljevo:

a) 5. jurišni (četnički) bataljon iz Niša.b) 3. četu l. jurišnog (četničkog) bataljona izNovog Sada i 3. četu 3. jurišnog bataljona izSkoplja.

4. Dalje fo rmi ranje jedinica Četničke koman-de vršiti najhitnije prema predlogu komandantaČetničke komande.«8

7/17/2019 pob2


O postojanju nekih naredbi dostavljenih Kosti Pe-ćancu uoči rata i prvih dana aprilskog rata u vezi sbudućom aktivnošću njegovih četničkih odreda indi-rektno govore pismo koje mu je Draža Mihailovićuputio s Ravne gore 15. avgusta 1941. godine i izjava jednog od istaknutih četničkih komandanata, majoraDragutina Keserovića, pred istražnim organima po-slije rata. Na početku spomenutog pisma Draže Mi-hailovića stoji:

»U vezi naređenja koje ste dobili iz Ministar-stva vojske i mornarice pred početak ratnihoperacija, obzirom na sadašnju situaciju, ashodno čl. 8 Uredbe o četničkoj komandi, čast

mi je.. .«9

Međutim, ni naređenje dostavljeno Kosti Pećancu»pred početak ratnih operacija«, ni tekst Uredbe očetničkoj komandi dosada nisu pronađeni.

Major Keserović, koji se u aprilskom ratu nije pre-dao Nijemcima već je nakon njegova završetka ukruševačkom srezu okupljao oficire i podoficire, izja-vio je pred isljednikom:

»Doznao sam da se na Sokolovcu nalazio Ko-šta Pećanac sa nekoliko ljudi. Pošao sam zajed-no sa mojim načelnikom štaba, potporučnikomRadivojem Milivojevićem i na Sokolovcu našaosam Kostu Pećanca. Izložio sam mu stanje namom rej onu i pripreme koje sam izvršio. On mi

je rekao da je vr lo srećan što ima ljudi koji mi-sle na dobro naroda i otadžbine i što su odbegliu šumu da povedu borbu protiv okupatora. Po-kazao mi je tom prilikom punomoćje izdato odkomandanta pete armijske oblasti, generala Cu-kavca, koji mu je naredio, u ime Vrhovne ko-mande, da u otadžbini produži četničku ak-ciju.«10

Izgleda da je jugoslavenski generalštab Pećancu injegovoj organizaciji namijenio samo epizodnu uloguu ratu, a možda mu je general Cukavac potpuno sa-moinicijativno poslao svoju naredbu. Naime, u nekimdokumentima kraljevske jugoslavenske vlade pri kra-

ju aprilskog rata spominje se mogućnost »da će one jugoslovenske vojne snage koje su ostale u organizo-vanom stanju nastaviti borbu pod komandom dvajuvojvoda u tu svrhu naimenovanih.«11 Međutim, iz da-ljeg razvoja događaja jasno proizlazi da od »dvajuvojvoda u tu svrhu naimenovanih« nijedan nije bioKošta Milovanović Pećanac! Po svemu se čini da je

7/17/2019 pob2


riječ o Iliji Trifunoviću Birčaninu i Dušanu DuletuDimitrijeviću, predratnim šefovima »Udruženja starihčetnika« i saradnicima britanske obavještajne službe.

U trenutku njemačko-talijanskog napada na Jugo-slaviju postojeći su četnički bataljoni stavljeni pod ko-mandu operativnih armija, a o njihovu se učešću uratnim operacijama, koliko se moglo utvrditi, govoriu samo jednom sačuvanom dokumentu. Riječ je o na-redbi Vrhovne komande jugoslavenske vojske od 8.aprila 1941, kojom se komandantu 2. armije i koman-dantu Četničke komande naređuje da se četničke je-

dinice najhitnije i najkraćim putem upute u KosovskuMitrovicu i stave na raspolaganje komandantu 3. gru-pe armija radi zatvaranja Kačaničke klisure.

Malo je vjerovatno da je ta naredba uopće prove-dena. Međutim, na terenu srednje Bosne tih se april-skih dana odigrao interesantan događaj. Naš nesum-njivo najbolji poznavalac ravnogorskog četničkog po-kreta, dr Jovan Marjanović, rezimirajući poslijeratneizjave i članke nekih emigranata, ukazivao je na tokako poslijeratni Mihailovićevi apologeti ističu da jeon 13. aprila od ostataka nekih jedinica oformio »brziodred« s nekoliko bornih kola, s kojim je sutradan»preoteo Derventu od ustaša«, i izbio do BosanskogBroda, da bi se narednog dana, 15. aprila, vratio u

Doboj, »gde je dobio naređenje o kapitulaciji armije.«12

Međutim, Vojo Stupar, predratni član KPJ i jedanod organizatora ustanka u Podgrmeču, opisao je tajisti događaj znatno drugačije. On se 11. aprila 1941,kao rezervni potporučnik, sa svojom jedinicom našaona položaju iznad ceste Modriča-Bos. Šamac, kodsela Miloševac.

»Tu sam prvi put vidio na okupu grupu višihoficira« - kaže V. Stupar. — »Među njima jebio i jedan general. Užurbano su nešto odluči-vali. Pozvali su me i naredili mi da preuzmemvod bacača, da se ukrcam s vodom u kamion iodmah krenem u Derventu gdje je izbila pobu-na. U stvari, tamo su ustaški elementi napali su-

hoputnu stanicu, razbili je i razgrabili hranu,municiju i ostalu opremu.Našao sam se ponovo u Derventi. U gradu je

vladao mir i tišina: na ulicama nigdje žive duše,na raskršćima mitraljezi. Prije nas stigao je ova-mo odred jugoslavenske vojske s nekoliko ten-kova (to bi trebalo da bude onaj »brzi odred

7/17/2019 pob2


pod komandom D. Mihailovića« — primj. auto-ra), ali nije zatekao nikoga s kim bi morao vodi-ti borbu, jer su se napadači na suhoputnu stani-cu razbježali ili povukli u šumu.«13

Stuparov vod zauzeo je položaj na brdu iznadDervente. Tek dva dana kasnije uslijedila je akcija»brzog odreda« u pravom četničkom stilu (četničkomu negativnom smislu te riječi), ali apologeti Draže Mi-hailovića je ne spominju:

»... pala je komanda« — napisao je Stupar -»da jedinice napuste položaje oko Dervente ikrenu prema Doboju.

Bila je noć. Ispred nas u koloni je išlo 5-6

malih, zastarjelih tenkova, francuske proizvod-nje, tipa reno (Renault). Kretali su se sporo i uzveliku buku. Najednom, kolona je zastala. Primi- jetio sam u mraku da nekol iko of ic ira s jednimtenkom prilaze kući pored puta. Lupali su navrata i zvali domaćina da izide. Pošto se nikonije odazvao, jedan oficir je odšrafio dvije bom-be i ubacio ih kroz prozor. Odjeknule su eksplo-zije i ponovo je zavladala tišina. Poručnik — je-dan od onih koje smo mi rezervisti još u Banja-luci zapazili i ocijenili kao četnika, mislim da sezvao Vukota — naredio je tenkisti da tenkomrazruši vrata i prednji zid kuće. Srećom, kuća jebila prazna...

Upitao sam jednog oficira zna li čija je to ku-ća što je ruše.'Jednog od onih koji su izvršili napad na su-

hoputnu stanicu u Derventi' - odgovorio je idodao: 'Nekog Peje Ravlića'.

Pejo Ravlić je bio prvak Hrvatske seljačkestranke u derventskom kraju. Važio je kao libe-ralni političar, po političkom ubjeđenju bliži na-ma komunistima nego frankovcima. (...)

Vraćajući se svome vodu razmišljao sam... osvemu što sam vidio tih nekoliko dana u Der-venti. S jedne strane, proustaški elementi, pod-strekavani od reakcionarnog katoličkog klera,podigli su glave i prešli u otvorene napade

(suhoputna stanica!), dok, s druge strane, pročet-nički orijentisani oficiri svojim odmazdama jošviše raspiruju mržnju i neprijateljstvo izmeđuhrvatskog i srpskog naroda. U tom kraju, gdje jepolitička situacija i do rata bila dosta teška isložena, nije se moglo ništa dobro očekivati udanima koji su dolazili.. ,«14

7/17/2019 pob2


Ubrzo se pokazalo da je Vojo Stupar bio u pravu.U njemačkoj naredbi za napad na Jugoslaviju i za

vojne operacije koje su uslijedile predviđao se jak ot-por »srpske vojske«, a britanski premijer WinstonChurchill (Vinston Cerčil) poslao je 13. aprila 1941.svom poslaniku pri kraljevskoj jugoslavenskoj vladiRonaldu Campbellu (Ronald Kembel) radiogram:

»Ne vidim zašto kralj i vlada treba da napu-ste zemlju, koja nije gusto naseljena, koja je br-dovita i puna naoružanih ljudi. Nemački tenkovimogu nesumnjivo da se kreću drumovima i pu-tevima, ali da bi pokorili srpsku vojsku (istakliautori) Nemci treba da dovedu pešadiju. Tadaće biti prilike da ih se ubija. Svakako da mladi

kralj i ministri treba sa svoje strane da u tomeučestvuju.«15

Ni strahovanja Nijemaca ni nade Britanaca da će jugoslovenska odnosno srpska vojska, kako su je i jedni i drugi nazivali, pružiti snažan otpor, nisu seobistinili. Umjesto da odigraju svoju ulogu u pružanjuotpora agresorima, kralj i vlada avionom su pobjegliu inostranstvo a da im poslanik Campbell nije stigaoni da uruči Churchillovu poruku. Uslijedilo je, 17.aprila, potpisivanje kapitulacije kraljevske jugosla-venske vojske, a sutradan se i štab Četničke koman-de, koji se ubrzo nakon izbijanja aprilskog rata našaou Sarajevu, predao Nijemcima. Bio je to i kraj speci-

jalnih četničkih bataljona.

Poslije potpisivanja kapitulacije samo je nekolikomanjih grupa oficira, podoficira i vojnika jugoslaven-ske vojske odbilo predaju. Među njima se našla i gru-pa na čelu s pukovnikom Dragoljubom Dražom Mi-hailovićem, koja je oko 20. aprila krenula sa sektoraDoboja prema Drini, namjeravajući da se prebaci uSrbiju.

Ratko Martinović, tada aktivni poručnik, opisujekako je ta grupa, u kojoj se i sam nalazio, negdje naprilazima Drini naišla na grupu četnika:

»Počeli smo se sakupljati iz radoznalosti da

vidimo ko su pridošlice. Bili su to pripadnicipredratne 'četničke organizacije'. Njih je predvo-dio 'vojvoda' Mitar. Sebe su nazivali Dobojskimčetnicima.«18

U daljem tekstu Martinović objašnjava da su pri-došlice bili članovi četničke organizacije Koste Pećan-ca i dodaje:

7/17/2019 pob2


»O Kosti Pećancu i četničkoj organizaciji kojoj su pripadali... znao sam toliko koliko se onjima službeno govorilo. Bilo je to samo najlep-še, važili su za uzor patriotizma.«17

Nakon prelaska iz Bosne u Srbiju, »vojvoda« Mitar je, po Martinovićevim navodima, pokušao da uhvativezu s Pećancem preko manastira Rače. »Znate, usvakom manastiru treba da bude obaveštenje odglavnog vojvode šta da se radi« - rekao je.18

Konačno, približno prvih dana maja »dobojski čet-nici« su se odvojili od grupe Draže Mihailovića iizgubili u nepoznatom pravcu.

Martinović govori i o susretu Dražine grupe — po-četkom maja - s majorom Miodragom Paloševićem,komandantom 1. jurišnog, odnosno, četničkog bataljo-na, koji je, s nekoliko svojih vojnika, odstupio u Srbiju»posle borbe kod Bijeljine sa ustašama i Nemcima«.19

Još iz dalj ine, gledajući kroz dvogled, Draža je, na-vodno, rekao:

»Ovo su neki iz jurišnog bataljona.«Prepoznao ih je, valjda, po šubarama i kićankama

na njima.

Takvih naoružanih grupa kao što su Mihailoviće-va, »vojvode« Mitra i Paloševića pojavilo se još, uglav-nom na teritoriju Srbije: nekoliko na Goliji, jedna ukolubarskom srezu, jedna kod Stalaća. Većina njiho-

vih starješina priznavala je, bar nominalno, kao glav-nog komandanta odnosno kao »glavnog vojvodu«,Kostu Milovanovića Pećanca iako u tom trenutku snjim nisu imali vezu. A Košta Pećanac tih se april-skih i majskih dana 1941. s nekoliko stotina naoruža-nih ljudi nalazio u dolini rij eke Toplice u južnoj Srbiji.20

Iako su Pećančeva i ostale grupe izbjegavale su-srete s njemačkim jedinicama i patrolama, ipak je po-nekad dolazilo do manjih sukoba, zapravo čarki bezposljedica. S tim u vezi, Štab 11. njemačkog korpusaizdao je 27. aprila naređenje:

»Bez oklevanja treba streljati svakog onogkoji se zateče pod oružjem, bilo da daje otpor ili

beži...«A komandant 2. njemačke armije, feldmaršal ba-ron Maximilian von Weichs (Maksimilijan Vajhs), su-tradan, 28. aprila, ponovio je to naređenje u još oštri- joj fo rmi:

a) (...)b) Ko se ... pronađe u srpskoj uniformi pod

7/17/2019 pob2


oružjem, stavlja se van granica međunarodnogprava i ima odmah da se strelja.

c) (...)d) Svi streljani ima da se obese, a njihove le-

ševe ostaviti da vise.«21

O svemu što se događalo u četničkim organizacijama između dva rata, kao i u toku aprilskog rata,rukovodstva KPJ, čini se, ništa nisu znala jer ih to

jednostavno nije ni zanimalo. Čini nam se da bi i uovom slučaju bile potpuno na mjestu Titove riječi na-pisane u Beogradu sredinom juna 1941. godine iobjavljene u »Proleteru«:

»Slabost partijskih organizacija bila je u sla-bo organizovaoj informativnoj službi. Često supartijske organizacije bile stavljene pred svršenčin, nisu znale ni za najobičnije stvari koje su sespremale od strane neprijatelja iznutra, a kojesu se mogle preduhitriti da su komunisti maloviše vodili računa o tome šta se zbiva u redovi-ma neprijatelja.«22

Upravo nedovoljno poznavanje suštine četništva,njegove historije, programa i ciljeva, imaće, premamnogim indicijama, tragične posljedice u danima kojisu dolazili.

U selu Struganiku, jugoistočno od Valjeva, podnoplanina Maljena i Suvobora, nalazila se kuća ŽivojinaMišića, čuvenog srpskog vojskovođe iz prvog svjet-skog rata, koji je umro 1922. godine. Njegov najstarijisin Radovan, rezervni potpukovnik, pao je u april-skom ratu u njemačko zarobljeništvo i ondje i umro.Srednji sin, penzionisani major Aleksandar, zajedno smajkom Lujzom, ženom Milenom i sestrom aprilskihse dana zatekao kod kuće. Najmlađi sin Vojislav po-

javio se malo kasnije...

»Jedne mračne kišne noći« - zapisala je Mi-

lena - »posle kapitulacije jugoslovenske vojske,između 10. i 11. maja 1941. godine, između pono-ći i 1 sata po ponoći, došao je Draža Mihailovićpukovnik, zajedno sa majorem Miodragom Palo-ševićem i svojim narednikom Božom, peške izDoboja (Bosna) u Struganik (Valjevski okrug, Sr-bija) gde je znao da će zateći moga muža Alek-

7/17/2019 pob2


sandra Mišića u kući njegove majke, udove poč.vojvode Živojina Mišića.

Prve reči Dražine su bile: 'Aleksandre' ti i jaćemo podići treći ustanak. Učinićemo sve, danarodu olakšamo ovo robovanje i da se mi, sta-ri Solunci ne obrukamo i borićemo se do kra-

ja'.«23

Tako je Aleksandar Mišić postao jedan od najbli-žih saradnika vode ravnogorskog četničkog pokreta,koji je uskoro počeo da se oformljava. Međutim, nitisu oni podigli treći ustanak, niti su narodu olakšalirobovanje, a nisu ni osvjetlali obraz starih Solunaca,niti se borili do kraja...

Ko je, zapravo, bio pukovnik Draža Mihailović, ko-

ji je stao na čelo novog četničkog (ravnogorskog) po-kreta?

Dragoljub Draža Mihailović rođen je u Ivanjici1893. godine, u porodici sreskog pisara, ali je, izgubiv-ši roditelje još u predškolskoj dobi, odrastao i školo-vao se u Beogradu kod strica, veterinarskog majora, ipod njegovim uticajem izabrao vojnički poziv. U bal-kanskom ratu 1912. godine učestvovao je kao pitomacpodnarednik, a u prvom svjetskom ratu kao potpo-ručnik. Nakon završetka rata završio je višu školuvojne akademije. Sa dužnosti načelnika Štaba Kralje-ve garde odlazi 1935. godine za vojnog izaslanika uSofiju, gdje je unaprijeđen u čin pukovnika. Nakondeset mjeseci, na zahtjev bugarske vlade, Draža Mi-

hailović napušta Sofiju kao »nepoželjna ličnost« iubrzo odlazi na istu dužnost u Prag, gdje ostaje do1937. godine. Nastavljajući vojnoobavještajni rad, on utom periodu, u uniformi čehoslovačkog oficira i podlažnim imenom, prisustvuje manevrima Crvene armi-

je u Ukrajini. Međutim, nakon završetka manevaraRusi mu za uspomenu poklanjaju tabakeru s ugravi-ranim tekstom: »Pukovniku jugoslavenske vojskeDragoljubu Mihailoviću.«24

Nakon povratka iz Čehoslovačke, u maju 1937, Mi-hailović odlazi u Ljubljanu na dužnost načelnika Šta-ba Dravske divizijske oblasti, a zatim u Celje, za ko-mandanta 39. pješadijskog puka. Odatle 1938. godineprelazi u Vrhovnu inspekciju. Aprilski ga je rat zate-

kao u Mostaru, na položaju pomoćnika načelnikaŠtaba 6. (primorske) armijske oblasti, s ratnim raspo-redom pomoćnika načelnika Štaba 2. armije.

Obrazlažući razloge koji su naveli D. Mihailovićada se sa sedam oficira, sedam podoficira i 17 vojnika

7/17/2019 pob2


opisane noći pojavi u selu Struganiku, prof. dr JovanMarjanović kaže i ovo:

»Mihailović je od ranije dobro poznavao sinapreminulog vojvode, majora Aleksandra Mišića.Mogao je računati da major Mišić nije hteo poćiu zarobljeništvo, jer je ovaj često govorio o pot-rebi četničkog ratovanja ako zemlja padne ne-prijatelju u ruke... Najzad, kuća Mišića bila je uSrbiji popularna i nacionalna, oslobodilačka ak-cija koja bi se povela iz ove kuće imala je una-pred izglede na dobar prijem kod naroda. Rela-tivna blizina Beograda takođe je bila od značaja.« J. Marjanović zatim citira odlomak iz saslušanja

Draže Mihailovića pred isljednikom OZN-e:

»Aca Mišić je moj klasni drug« — rekao je D.Mihailović u istrazi — »i skoro svakodnevnosam dolazio u njegov dom, od 1930. pa na dalje,kad god sam bio u Beogradu.«25

Međutim, uz te retke, pozivajući se na razgovor spredratnim načelnikom Obavještajnog odjeljenja ju-goslavenskog generalštaba, pukovnikom Žarkom Po-povićem, Dražinim najbližim prijateljem i pobrati-mom, J. Marjanović je napisao i ovo:

»Pukovnik Ž. Popović rekao je... da su izme-đu žene majora A. Mišića i D. Mihailovića po-stojale izvesne simpatije, pa da veruje da se D.Mihailović time rukovodio kada dolazi upravona Ravnu goru. Međutim, ako je i postojao ovajmotiv, treba svakako uzeti u obzir i druge nave-dene razloge.«26

Draža Mihailović je sa svojom grupom već sutra-dan, nakon nekoliko sati hoda iz Struganika, stigaona plato Ravne gore na Suvoboru. Najprije se pove-zao sa okolnim žandarmerijskim stanicama Aćimovi-ćeve komesarske uprave, počeo da organizuje obavje-štajnu mrežu kako bi upoznao situaciju u okupiranojSrbiji i drugim krajevima Jugoslavije, uspostavio vezes većim brojem oficira, koji su na različite načineizbjegli zarobljavanje i uglavnom živjeli u Beogradu,te da bi se povezao i s nekim kvislinzima.

Dok je D. Mihailović provodio pripreme za stvara-nje nove četničke organizacije u Srbiji, koja će stupitiu akciju kad za to dođe vrijeme, pod rukovodstvomkomunista buknuo je ustanak. Formirani su mnogo-brojni partizanski odredi (Valjevski, odred na Goču,Posavsko-kosmajski, Prvi šumadijski, Drugi šumadij-ski, Užički, Boljevački, Čačanski, Mačvanski, Kopa-onički, Rasinski, Pomoravski, Kralj evački, Posavski,

7/17/2019 pob2


Ozrenski, Požarevački, Toplički, Kragujevački, Zaglav-ski i Vranjski) koji su u toku jula i u prvoj poloviniavgusta započeli akcije protiv kvislinških i okupator-skih jedinica i objekata. Kako su Srbijom kružile vije-sti da se na Ravnoj gori nalazi grupa oficira i vojni-ka koji se izjašnjavaju i pripremaju za borbu protivokupatora, Štab Valjevskog NOP-odreda, Glavni štabNOP-odreda Srbije i PK KPJ za Srbiju počeli su dapreduzimaju akcije da saznaju o čemu je zapravo ri- ječ, ko su ti ljudi, kol iko ih ima i kakve su im namje-re. U obavještajne misije, uslovno rečeno, na Ravnugoru otišli su dr Miodrag Jovanović, ljekar Valjev-skog NOP-odreda, Dragojlo Dudić, politički komesarKolubarske čete tog odreda, Miloš Minić, instruktor

PK KPJ za Srbiju... Pregovori s predstavnicima rav-nogorske grupe vodili su se 8. septembra i u Beogra-du. O njima je Aleksandar Ranković 11. septembra1941. obavijestio »Novaka« (tj. Tita, čiji se pseudonim»Novak« ovdje prvi i posljednji put spominje!):

»Održan je sastanak između nas i vojno-čet-ničke organizacije kojoj na čelu stoji Draža Mi-hailović. Sastanak je održan u Beogradu u po-nedeljak. Prisutni Dražini izaslanici: pukovnikPantić (Branislav), major Piletić (Velimir), ađu-tant Dražin i po svoj prilici četvrti je pop; našipredstavnici su: Doktor, Dura i student.

(...)Pregovori su prekinuti s tim da se nastave

na terenu, tj. na Ceru, gde oni odlaze da podne-su, izveštaj Draži. Ostavili su adresu i — razumese - javku. Izrazili su želju da ih odavde posetidelegacija koja će biti kompetentna da zaključisporazum. Uz to, napravili su vic, rekavši:'Znamo mi kako to ide kod vas. Prvo nam je do-šla jedna izvidnica, a vi ste prethodnica, pa ćenam sad doći glavnina'.

Javi mi, druže Stari (Tito), šta misliš o celojovoj stvari i šta bi trebalo dalje raditi.«27

»Doktor« je bio Blagoje Nešković, »Dura« — DuroStrugar a »student« - Voja Nikolić.

Skoro istovremeno u Beogradu su održani prego-vori i s grupom četnika generala Ljube Novakovića,koji je, navodno, bio pod komandom Koste Pećanca,ali se nije slagao s njim. Rezimirajući prve i drugepregovore, A. Ranković je napisao Titu i ovo:

»Mislim da je GESTAPO, zajedno sa svojimslugama, uspeo da u sve ove grupe i grupiceubaci svoje agente, čiji je cilj da koči akcije, ra-

7/17/2019 pob2


zara iznutra i obaveštajna služba. Treba jakooprezan biti i ne napustiti cilj povezivanja s nji-ma i kao celinom i kao pojedincima, i kao gru-picama koje su voljne za saradnju. No uvek ihterati na čistinu.«28

Ti zaključci A. Rankovića - koji su bili potpunotačni — predstavljaju, čini nam se, njegovo prvo an-gažovanje na obavještajnom planu!

U svim tim razgovorima sam Draža Mihailović,kao i njegovi saradnici i predstavnici, istupali su s te-zom da još nije vrijeme za oružanu borbu protiv oku-patora i kvislinga, ali su izražavali i izvjesnu sprem-nost na saradnju s partizanima. Međutim, oni su krilida istovremeno vode tajne pregovore s upravo formi-

ranom kvislinškom vladom Milana Nedića, posebno okoordinaciji akcija s njegovim žandarmerijskim jedi-nicama protiv partizana i da nastoje da uspostavekontakt s njemačkim predstavnicima radi ostvarenjaneke vrste modusa vivendi s njima.

O svemu tome partizanska obavještajna služba ta-da nije ništa znala.

Sačuvan je jedan dokument iz kojega se vidi da jepartizanska obavještajna služba sredinom avgusta1941. imala svog saradnika u jednom od štabova Pe-ćančevih četnika. Naime, 14. avgusta Marko (Aleksan-

dar Ranković) pisao je Titu:»Šaljem ti ovaj plan do koga su došli drugoviu Nišu, on potiče od četnika, a pošto se KoštaPećanac nalazi baš kod Niša sa svojim četnici-ma, izgleda da plan pripada baš tom delu četnika.

Ja mislim da se na bazi ovakvog njihovogprograma mogu utoliko pre povesti pregovori snjima.«29

Nismo mogli da utvrdimo ko je »drugovima u Ni-šu« dostavio »plan« o kome je riječ niti šta je taj plansadržavao. Međutim, događaji koji su se ubrzo zbilidokazali su da se s Pećančevim četnicima ne moguvoditi nikakvi pregovori. Tog je puta partizanskaobavještajna služba djelovala brzo i efikasno.

Pošto je u dolini rijeke Toplice formirao svojeodrede od nekoliko stotina ljudi, od kojih su neki svojevoljno učestvovali s partizanima u borbama protivNijemaca i Aćimovićevih žandara, Košta MilovanovićPećanac je preko bivšeg senatora iz Smedereva, lje-kara dra Stefanovića Somborca, uspostavio vezu sadrom Georgom Kieszelom (Georg Kisel), pomoćnikom

7/17/2019 pob2


šefa Upravnog štaba Vojnog zapovjednika Srbije, po-nudio mu saradnju u borbi protiv ustaničkog pokretakoji predvode komunisti i zatražio sastanak radi skla-panja »tajnog sporazuma« s okupacionom upravom.Pri uspostavljanju te veze značajnu je ulogu imao ičlan predratne uprave Četničkog udruženja, norveškipočasni konzul i poznati beogradski preduzimač Đor-de Roš, u čije je neke preduzimačke poslove prije ra-ta i Pećanac ulagao svoj kapital.

S punomoćjem Upravnog štaba vojnog zapovjedni-ka u Srbiji, s Pećancem se, u prvoj polovini avgusta1941. godine u Pločniku kod Niša sastao Rošov prija-telj i podstanar (!), šef beogradskog Gestapa SS-majorKarl Kraus. Došavši vrlo brzo do podataka o tome

šta se događa na relaciji Pećanac - Gestapo, Glavništab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Ju-goslavije odlučio je da ih objelodani u svom »Biltenu«broj 4 od 3. septembra 1941. godine:

»Do tog sastanka došlo je na taj način što jegestapovac Kraus poslao Pećancu potrebne nje-mačke putne isprave, pomoću kojih je izdajnikdošao na sastanak. Pri susretu su se ta dva po-bratima srdačno izljubila i duboko dirnut KoštaPećanac je podario Krausu svoj četnički znak, aKraus Kosti svoj revolver, kao simbol budućegkrvoprolića.«30

Istog dana, 4. septembra, Tito (Valter) je javio uMoskvu:

»Nijemci su učinili sporazum i sa četničkim vojvo-dom Kostom Pećancem koji je izdao proglas protivpartizana i naredio mobilizaciju četnika.«31

U arhivi beogradskog Gestapa nalazi se (pod brojem 1518/43 K.-VB II Mue/Ku. 190/3) njemački prije-vod opširnog elaborata, zapravo uputstva, s naslovomOrganizacija ustaničkog pokreta Draže Mihailovića u

prostoru bivše Jugoslavije. U popratnom aktu uz tajelaborat koji je potpisao dr Schäfer (Šefer), zapovjed-nik njemačke Policije sigurnosti i službe sigurnosti uBeogradu i koji nosi datum 15. jula 1943, kaže se,između ostaloga:

»Imajući u vidu važnost ovog uputstva, svimpodređenim štabovima Draže Mihailovića bilo

je naređeno da se ono čuva zakopano, kako bise obezbijedila njegova apsolutna tajnost. Pri-mjerak koji se nalazi u prilogu uzet je bez zna-nja odnosnog štaba DM i kopiran... On se po-novo nalazi u rukama organizacije DM.«32

To supertajno uputstvo četničkog pokreta Draže

7/17/2019 pob2


Mihailovića, izrađeno, sudeći prema sadržaju, najvje-rovatnije u drugoj polovini 1942. godine, počinje riječi-ma:

»Odmah poslije nesrećnog okončanja prvogperioda našeg rata i nakon sramne kapitulacijevećeg dijela naše vojske, jedna grupa ljudi, načelu s tadašnjim pukovnikom a sadašnjim ar-mijskim generalom Dražom Mihailovićem, odbi-la je, prema slavnim uzorima naše istorije, dapoloži oružje... Draža je ponovo razvio našu na-rodnu zastavu, koja je za jedan čas bila obore-na, te je pod nju pozvao sve zdrave narodnesnage, da bi nastavio rat protiv omrznutih ne-prijatelja, koji vjeruju da su nas konačno oborili

na tlo.. ,«33

Poslije takvog uvoda normalno bi bilo očekivatikonkretna uputstva o tome kako, »prema slavnimuzorima naše istorije«, treba »nastaviti rat protivomrznutih neprijatelja«, nanoseći im udarce u svakojprilici, napadajući komunikacije i privredne objektekoji okupatoru koriste za jačanje njegova ratnog po-tencijala itd. Međutim, potpuno je suprotno: u 6. tačkiuputstava, koja ima naslov Metode rada, kaže se do-slovno:

»Beskrupulozno taktiziranje s okupatorom iprotivnicima. Nanošenje udaraca unutrašnjemneprijatelju kod svake pružene prilike.«34

»Beskrupulozno taktiziranje sa okupatorom i pro-

tivnicima« bilo je od trenutka pojave ravnogorskogčetničkog pokreta spiritus rector njegove famozne»politike čekanja«. A naličje te »politike* bila su naj-prije prikrivena nastojanja da se s »okupatorom iprotivnicima« pronađe modus vivendi, a zatim da ses njima ostvari aktivna saradnja radi »nanošenjaudaraca unutrašnjem neprijatelju«, a to su — kao štose jasno vidi iz teksta uputstava - partizani i narod-nooslobodilački pokret Jugoslavije u cjelini.

U skladu s tim postavkama, prvih dana septembra1941. u Beogradu je boravila delegacija s Ravne gore

koju je predvodio potpukovnik Dragoslav Pavlović,načelnik štaba D. Mihailovića, i vodila pregovore supravo formiranom kvislinškom vladom generalaMilana Nedića o zajedničkoj borbi protiv partizana.

U toku poslijeratnog istražnog postupka generalMilan Nedić je izjavio da su u toku tih pregovora pri-hvaćeni predloži Draže Mihailovića:

7/17/2019 pob2


»1) Da se uspostavi red i mir u Srbiji.2) Da se povede zajednička borba protiv par-

tizanskih odreda predvođenih komunističkompartijom, upravo protiv četa komunističke partije.

3) Da uspostavim vezu i legitimišem Dražukod Nemaca — kaže Nedić.

4) Da mu se dostavi izvesna svota novaca ra-di isplate prinadležnosti njegovih oficira i podo-ficira. . ,«35

Na kraju je M. Nedić dodao:»... Draža je dobio novac a Nemci su ovo

odobrili«™Osim načelnog sporazuma o saradnji, delegacija

Draže Mihailovića je s Nedićevim oficirima utanačila

i zajednički operativni plan protiv partizana u zapad-noj Srbiji, koji je nosio datum 7. septembra 1941. iizmeđu ostaloga precizirao djelovanje odreda Nediće-ve žandarmerije i četnika:

»Kad sva tri odreda budu stigla na linijuZvornik - Krupanj - Val je vo — Mionica, uhva-tiće vezu sa četničkim odredima koji se pod ko-mandom deneralštabnog pukovnika g. DražeMihailovića nalaze na toj liniji i sačekaće daljanaređenja za produženje dejstva.«37

Partizanska obavještajna služba nije ništa saznalani o načelnom sporazumu Draže Mihailovića s vla-dom Milana Nedića ni o operativnom planu nedićev-

sko-četničkih akcija protiv partizana u zapadnoj Srbi- ji. Međutim, sticajem okolnosti, operativni je planipak dopao u ruke partizana, i to već dan nakon nje-gova potpisivanja, tj. 8. septembra 1941. Tog je dana

jedna zasjeda Kolubarske čete Valjevskog NOP-odre-da zaustavila u selu Belanovici automobil koji je do-lazio iz Beograda i iz njega zarobila pomoćnika ko-mandanta Nedićeve žandarmerije majora MarkaOlujevića i obavještajnog oficira štaba Draže Mihailo-vića kapetana Slavka Pipana, alias Perića, i kod njihpronašla operativni plan. To je značilo i kraj tog pla-na.38

Prve autentične podatke o zbivanjima na Ravnojgori i o stvarnim namjerama i planovima Draže Mi-hailovića donio je aktivni potporučnik jugoslavenskevojske Radivoje Jovanović Bradonja, rodom iz selaZarubi kod Valjeva, kada je potkraj jula 1941. sa šestsvojih drugova stigao u logor Kolubarske čete Valjev-

7/17/2019 pob2


skog NOP-odreda. Tada je u Štabu odreda ispričao iovo o Draži Mihailoviću:

»Dovoljno mi je bilo... da kod njega prove-dem tri dana pa da vidim... kako on zamišljaborbu. To je kamuflirani petokolonaš; njemustalno dolaze kuriri iz Beograda, sve Ljotićeviljudi. Neki dan je bio jedan od vođa Ljotićeveomladine, Lenac. On je došao iz Bosne sa neko-liko ljudi i nije ni mislio na borbu. Računao jeda se spase od ropstva, ali sad je, izgleda mi,dobio pravi zadatak: da ometa našu borbu. Da

je po mome, ja bih prvo s njime raščistio.«39

Nema sumnje da su ti podaci stigli do viših parti-zanskih štabova i partizanskih rukovodstava. To se

istovremeno dogodilo i s podacima koje je, nesumnji-vo, dostavio i prvi stvarni partizanski obavještajac učetničkim redovima Miloš Popović Đurin. (Vidi po-glavlje treće knjige »Ne smijemo ih zaboraviti*.)

U glavni štab NOP-odreda Jugoslavije, tj. u rukeglavnog komandanta, Tita, stizali su s Ravne gore ineki precizniji podaci. Dokumenti o tome nisu saču-vani, ali je Tito u jednom poslijeratnom govoru rekaoi OVO:

»Još u Beogradu, Glavni štab partizanskihodreda saznao je da se negde u brdima na Rav-noj gori skriva pukovnik Draža Mihailović sa

jednom grupom oficira, s kojima je uspio da seskloni i ne bude odveden u ropstvo. Draža dotog momenta, nije uopšte vodio nikakve borbe,niti su bosanski seljaci, koji su bili ustali u od-branu svojih života, stajali pod njegovom ko-mandom. Ja sam lično, još u julu mjesecu, nare-dio štabu Valjevskog partizanskog odreda dastupi u vezu s Dražom Mihailovićem i da gaprivoli na borbu u saradnji s nama. Ali on jeodlučno odbijao da išta poduzme protiv Nijema-ca, i to, prvo — što uopšte nije imao nikakvevojske, a drugo — što se bojao represalija. Doruku našeg štaba dopro je jedan dokumenat ukome nas je jedan čovjek iz Dražine grupeobavještavao da Draža Mihailović želi da otpra-vi u Bosnu neke nepokorne oficire, to jest ljude

koji su željeli da se bore. Jedan od tih nepokor-nih bio je poručnik Ratko Martinović, koji je odprvog dana, zajedno s popom Vladom Zečevi-ćem, sarađivao s nama, stvorivši jedan četničkiodred na teritoriji Krupnja. U tom dokumentuse govori da je Draža Mihailović riješio da po-

7/17/2019 pob2


moću jednog kriminalnog tipa ubije poručnikaMartinovića kada bude prelazio Drinu.«40

Sam Ratko Martinović, koji je od kraja avgusta1941. imao zajednički četnički odred s popom VladomZečevićem, došao je u Užice 4. ili 5. novembra 1941.Primio ga je Tito, a Martinović mu je, kako je sam za-bilježio, tada dao i sljedeće podatke o četnicima Dra-že Mihailovića:

»Govorio sam o majoru Panteliću, koji je od-mah u početku nemačkog napada (riječ je o na-padu njemačke 342. pješadijske divizije na Ma-čvu potkraj septembra 1941. godine - primj.autora) pregovarao s Nemcima, i o slučaju po-ručnika Komarčevića, koji im je u Loznici pre-dao raport. Zatim sam izneo Račićevo lukavstvoi izvlačenje iz borbe, što je, u suštini, uvek bilonaređenje Draže Mihailovića. Nisam mogao daprećutim kako je još u septembru major Pante-lić tražio da se i ja stavim pod njegovu, odnosnoDražinu komandu i kako me je pukovnik Mihai-lović osudio na smrt zbog izdaje.«41

Martinović zatim piše:

»Titove riječi navodim po sećanju, a ne do-slovno. Rekao mi je da je njemu još u Beogradubilo poznato da je Draža Mihailović mene sma-trao nepokornim oficirom i da je pripremao dame ubije kada budem prelazio Drinu. Zatim otome kako je Račić sa svojim četnicima i dru-gim četnicima Draže Mihailovića napao partiza-ne, ali su ih naši borci potpuno razbili.«42

Ratko Martinović je još u toku rata tragao za čov- jekom koji ga je, po naređenju Draže Mihailovića tre-bao da ubije. Šta se dogodilo, objašnjava on sam:

»Uveče prvog februara 1942. godine, u jednojborbi Valjevskog partizanskog odreda, na plani-ni Maglešu uhvaćen je, odnosno zarobljen kaopripadnik Srpske državne straže žandarmerijskinarednik Mitrović, koji je, između ostalog, umom prisustvu na saslušanju priznao da mu jeDraža naredio da me ubije. Ja sam ga pre togsaslušanja prepoznao i upitao zašto je pobegaoiz manastira Tronoše. Odgovorio je da nije izvr-šio zadatak, a video je da mi nećemo otići k ma-

joru Dangiću u Bosnu, pa je pobegao u Loznicui preko Šapca u Beograd.

Više se nije usudio izići Draži na oči, a zavr-šio je na Maglešu.«43

Ko je još u ljeto 1941. bio partizanski obavještajac

7/17/2019 pob2


u grupi Draže Mihailovića — nismo mogli utvrditi.Došavši u Užice početkom novembra 1941, Ratko

Martinović je, osim onoga što je spomenuo da jeispričao Titu, sigurno donio i druge dragocjene po-datke o zbivanjima i odnosima u ravnogorskom čet-ničkom pokretu. Neke od tih podataka objavila je i»Borba« od 8. novembra 1941. u intervjuu s njim. Napitanje šta misli o Draži Mihailoviću poručnik Marti-nović je odgovorio:

»A šta se može misliti o čoveku kome je odsamog početka bio u štabu jedan od najzatrova-nijih ljotićevaca — Vladimir Lenac, koji je na če-lu Ljotićeve omladine. On je otišao kasnije u Be-ograd s ciljem da prikupi novac za Dražu. Nji-

hovi odnosi nisu poremećeni, jer je Lenacizjavljivao: 'Uvek sam spreman da se vratim naRavnu Goru. Kad me pozovu, dolazim!' InačeLenac stalno odlazi kod Dražine sestre, poznateljotićevke.

Draža je dobio 2,500.000 dinara na problema-tičan način: Mislim da je taj novac došao odnadležnih iz Beograda.«44

Kako se ustanak u Srbiji sve više razgarao a par-tizanski pokret jačao, rasli su i mržnja i zavist - slo-bodno možemo i to reći - Draže Mihailovića i njego-

vih saradnika prema NOP-u u cjelini. Jedna od mani-festacija takvog stanja duhova na Ravnoj gori bio je iprvi otvoreni napad četnika na dijelove Kolubarskepartizanske čete Valjevskog NOP-odreda, izvršen 30.ili 31. avgusta 1941. u selu Planinici, desetak kilometa-ra sjeverno od Ravne gore, kojim je Draža Mihailovićlično komandovao.

Uprkos svim saznanjima, svakako nepotpunim, oplanovima i namjerama ravnogorskog četničkog po-kreta, o manjim i većim četničkim napadima na par-tizane, komandant Glavnog štaba NOP-odreda Jugo-slavije Tito, odmah nakon dolaska iz Beograda naoslobođeni teritorij zapadne Srbije, pismom poslanimiz sela Rajkovića po seljaku Voji Rafajloviću, koji je u

to vrijeme održavao vezu između partizana i Ravnegore, zatražio je sastanak s Dražom Mihailovićem.Pošto je Draža to prihvatio, Tito je 19. septembra 1941,u pratnji Miloša Minića, Obrada Stepanovića, članaOkružnog komiteta KPJ za Valj evo i nekoliko parti-zana krenuo na dogovoreno mjesto - u selo Struga-nik. Ondje su ga u kući vojvode Mišića čekali Draža

7/17/2019 pob2


Mihailović, Dragiša Vasić, koga su već počeli nazivatiČiča, tj. Draža br. 2, i major Aleksandar Mišić.

»... Sastanak je, ustvari, dao slabe rezultate« — napisaće Josip Broz Tito u članku »Borba na-roda porobljene Jugoslavije«, objavljenom 1944.godine u broju 6 časopisa »Nova Jugoslavija«. —»Draža Mihailović je uporno odbijao da započnebilo kakvu borbu protiv Nijemaca, govoreći da

još nije vrij eme itd. On je već imao izvjesne čet-ničke odrede, organizovane na teritoriji Zapad-ne Srbije, koju su bili oslobodili partizani. Bilo

je doneseno samo usmeno rješenje o lojalnomponašanju Mihailovićevih četnika prema parti-zanima i o tome da oni neće napadati partiza-

ne, kao što su to činili četnici vojvode Pe-ćanca.«45

Prema zabilješkama nastavnika Milovana Ilinčića,Voji Rafajloviću su u sjećanju ostali sljedeći detalji stog sastanka:

»Razgovor su uglavnom vodili drug Tito iDraža. Kada je došlo do pitanja kako bi se pla-niralo voćstvo vojske i ko bi trebalo da bude ko-mandant svih ustaničkih odreda (to pitanje jepostavio Draža), drug Tito mu je odgovorio daod toga ne treba praviti veliko pitanje...

Negde oko 20 časova završen je razgovor.«48

Nedelju dana poslije sastanka Tito - Mihailović u

Struganiku, 26. septembra održano je u selu Stolica-ma kod Krupnja, savjetovanje najviših predstavnikaKPJ i NOP-a Slovenije, Hrvatske, Srbije i Bosne i Her-cegovine na kojemu je, pored ostaloga, zaključeno dase pregovori s Dražom Mihailovićem nastave i da senastoji postići sporazum o saradnji i zajedničkoj bor-bi protiv okupatora i kvislinga.

Definišući stav Draže Mihailovića prvih mjeseciokupacije, naš istaknuti publicist Vilko Vinterhalternapisao je u knjizi Životnom stazom Josipa Broza:

»Draža Mihailović nije htio ništa rizikovati,

on je išao za takvim oblicima otpora koji su sra-čunati na pasivno čekanje da saveznici — bilato riječ o zapadnim saveznicima ili o SSSR -slome hitlerovsku vojnu silu i da onda u po-sljednji čas odredi otpora stupe u akciju. Takvapolitika s gledišta vodenja rata antihitlerovskekoalicije nije u suštini imala nikakvog smisla.

7/17/2019 pob2


Ona je hijenski čekala svoj čas s očitom namje-rom i glavnim ciljem da se održi stari red stva-ri, stari nenarodni režim.«47

Međutim, uspješan razvoj ustanka i određenispoljnopolitički momenti (engleski zahtjevi da se pri-

jeđe u akciju i, preko u međuvremenu uspostavl jeneradio-veze, najavljeni dolazak predstavnika britanskekomande na Srednjem istoku na Ravnu goru) primo-rali su Dražu Mihailovića da, početkom oktobra 1941.godine, mimo svoje volje, za trenutak »siđe iz gorskihvisina« — kako je säm rekao u jednom proglasu - inaredi nekim svojim odredima u Srbiji da se priklju-če partizanima u napadima na okupatorske garnizone.

U članku »Borba naroda porobljene Jugoslavije«,napisanom za američku štampu, Josip Broz Tito jepored ostaloga napisao:

»(...) već u oktobru mjesecu, u operaciji kodValjeva i Kraljeva, zajedno s našim snagamaučestvovalo je oko 1.200 četnika Draže Mihailo-vića. Do toga učešća došlo je na taj način štosam ja, iz Krupnja, za vrijeme ofanzive protivnas uputio pismo Draži Mihailoviću i predočiomu opasnost koja mu prijeti ako mi izgubimoslobodnu teritoriju. Draža Mihailović se saglasios mojim navodima - i tako su ove njegove sna-ge učestvovale u borbi od oktobra do novembramjeseca.«48

Međutim, u vezi s tim, svjedok na suđenju DražiMihailoviću, major bivše jugoslavenske vojske Rado-slav Đurić, koji mu se medu prvima priključio naRavnoj gori, a kasije (1944. godine) prišao partizani-ma, izjavio je sljedeće:

»Dražin kapetan Reljić objasnio mi je u seluBrajićima da je Draža zaista naredio opštu mo-bilizaciju i napad na Nemce zajedno sa partiza-nima. Kad sam posle tog pitao Dražu, on je lič-no izjavio da je to tačno i da je bio prinuđen dastupi u borbu protiv Nemaca pre vremena, zbogtoga što su partizani otpočeli ustanak, te bi seceo narod njima priključio, a on, — Draža, ostaobi usamljen.«49

A major Vojislav Pantelić, komandant Podrinskog,odnosno Jadarskog četničkog odreda, koji je 16. 9. i 2.10. 1941. godine po direktivi Draže Mihailovića pisaoNijemcima »strogo povjerljiva« pisma uvjeravajući ihda četnici »nemaju ništa protiv njemačkog vojnika iprotiv njemačkog Reicha«, da oni »cijene njemačkevojnike kao borce i njihovu korektnost kao pobjedni-

7/17/2019 pob2


ka« i predlažući im zajedničku akciju protiv »eks-tremnih elemenata« i »podstrekača nemira« - napi-sao je 1956. godine u emigraciji, u članku Sećanje jednog komandanta — Prilog istoriji ustanka u Srbiji1941« doslovno ovo:

»Oko 10 oktobra primio sam u Loznici nare-đenje pukovnika Mihailovića u kome je stajalo:da Komuniste treba da smatramo kao svoje sa-veznike i da sa njima najprisnije sarađujemo. Nidanas mi nije jasno zašto je ovo bio naredio.«50

Međutim, ono što bivšem majoru Panteliću »ni da-nas nije jasno« bilo je bar djelomično jasno njegovusabratu, tadašnjem Dražinu komandantu u Tamnav-skom srezu, Zvonimiru Vučkoviću, koji u istoj knjizi u

svom članku piše sljedeće:»Poći s Partizanima u akciju, imalo je ova

preimućstva: Partizanima se ne bi takoreći po-klonio monopol rodoljublja i borbenosti, a odneprijatelja zaplenjeno oružje ne bi palo samo unjihove ruke. S druge strane, komanda bi stvar-no bila naša.. .«51

Tako se dogodilo da ravnogorski list »Sloboda ilismrt« u oktobru 1941. pozove na »složnu akciju svihSrba u borbi protiv neprijatelja - koji nas već polaveka ubija da bi preko naših leševa došao do bogat-stva Balkana, Evrope i sveta«.52 Međutim, događaji ko-

ji su uslijedili pokazali su da je naređenje Draže Mi-hailovića za zajedničku akciju četnika s partizanima

protiv okupatora bilo samo dio njegove perfidne igresračunate, u krajnjoj liniji, na uništenje partizana iugušenje ustanka. Ti su događaji pokazali da je Dra-ža Mihailović pored ostaloga, računao i s tim da ćezajednička borba partizana i četnika primorati Ni-

jemce da među ustanicima potraže sebi saveznike,primorati ih da odustanu od zahtjeva da četnici polo-že oružje i navesti ih na to da ih, u vlastitom intere-su, bar privremeno prihvate kao naoružanog partne-ra u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta.

Ali, ni to neće biti sve!

Prvih dana septembra 1941. godine počela je naRavnoj gori raditi radio-stanica »Slobodna vojna sta-nica neokupirane Srbije«, s pozivnim znakom YTHS ina talasnoj dužini 36 metara. Ta je radio-stanica sva-kodnevno emitovala poruku potpukovnika Dragosla-va Pavlovića, načelnika štaba Draže Mihailovića,upućenu potpukovniku Živanu Kneževiću koji se tada

7/17/2019 pob2


nalazio u Kairu: »Javi se lično preko Radio-Londona.Slušam te svakog dana. Hitno je. Ja sam na mestukoje se zove po imenu puka tvoje pete čete i moje če-tvrte. Tvoj kum Drago, pedeseta klasa iz Pariza.« (Pukkoji se spominje zvao se Suvoborski.)53

Sredinom septembra (prema jednim podacima 12.septembra, a prema drugima 14) jedan je francuskibrod, ploveći u blizini Malte, uhvatio tu poruku i obe-ćao da će je prenijeti dalje.

Konačno, 25. septembra 1941. Radio-London je uemisiji na srpsko-hrvatskom jeziku javio:

»Za kuma 50. Primili smo Vaša saopštenja ivršimo aranžman. Svima vama želimo najbo-

lje.«54

Poslije obostranih provjera intimnim pitanjima iodgovorima ta je radio-veza počela da redovno fun-kcioniše. Ali, to nije bila direktna veza Ravne gore sizbjegličkom vladom u Londonu nego, u suštini, vezaštaba Draže Mihailovića s britanskom obavještajnomslužbom, koja je, u njenom korištenju, postupala pre-ma vlastitim željama. U vezi s tim, delegat izbjegličkevlade na Bliskom i Srednjem istoku Jovan Donovićnapisao je poslije rata:

»... Englezi nisu dali da uspostavimo direk-tnu vezu sa generalom Mihailovićem... Odbilisu nas kad god smo to tražili. Svakako zato, što

je za njih bilo praktično korisnije da je ova veza

u njihovim rukama. Korisnija zato, što su mogliuvek u ime Vlade ili Delegata njenog sa Sred-njeg Istoka tražiti akcije kako to oni žele (istakliautori).«55

A predsjednik izbjegličke vlade Slobodan Jovano-vić uputio je 1. juna 1942. godine depešu kraljevskomgeneralnom konzulu u Istambulu:

»Englezi i dalje rade samovoljno u održava-nju veze sa Dražom Mihailovićem (ne daju namsve depeše, izdaju instrukcije bez našeg znanja),molim učinite sve, i najbrže moguće, da Dražidobacite Vašu šifru.. ,«58

Međutim, direktna radio-veza Draža Mihailović —

izbjeglička vlada uspostavljena je tek u drugoj polovi-ni 1943. godine.

(Od svih izbjegličkih vlada koje su se za vrijemedrugog svjetskog rata nalazile u Londonu samo jepoljska vlada imala odobrenje da bez kontrole i po-sredovanja britanske obavještajne službe održava

7/17/2019 pob2


radio-vezu s Komandom il egalne »Armije kraj ove« uzemlji.)

U međuvremenu je »Slobodna vojna stanica ne-okupirane Srbije« s Ravne gore održavala redovnuvezu s britanskom obavještajnom službom i pomoćunje s izbjegličkom jugoslavenskom vladom.

Postoje indicije — dokumentima, nažalost, ne ra-spolažemo - da su Britanci tim putem, izgleda bezznanja izbjegličke vlade, početkom oktobra 1941. godi-ne izvršili pritisak na Dražu Mihailovića da aktivirasvoje odrede u borbi protiv Nijemaca. Jedan od nje-govih bliskih saradnika iz tog doba, Zvonimir Vučko-vić, napisao je poslije rata:

»Kako se docnije obelodanilo, engleska Vla-da je, po traženju Moskve, molila Mihailovićada narod u Srbiji digne na ustanak... Na Miha-ilovića je to traženje savezničke engleske Vladeuticalo presudno.«57

A u memorandumu koji je 24. novembra 1941. go-dine britanska vojna misija podnijela Ministarstvuvojske SSSR-a, pored ostaloga je stajalo:

»Britanska vlada bodrila je ustanak u Jugo-slaviji na izrazitu žel ju Sovjetske vlade.. .i58

Tako je, po svemu sudeći, u kalkulacijama DražeMihailovića, koje su ga početkom oktobra 1941. godi-ne navele na odluku da »siđe iz gorskih visina«, biopresudan i spoljni momenat. Taj je momenat morao

da bude prisutan i zato što je takva njegova odlukabila dijametralno suprotna uputstvima do tada dobi-venim od izbjegličke vlade. A kako su ona glasila ikoliko su bila kategorična, pokazuje sljedeći citat izpisma koje je delegat kraljevske jugoslavenske vladeza Bliski i Srednji istok Jovan Donović poslije posjetebeogradskog industrijalca Dragomira Rakića Cari-gradu i dobijanja prvih obavještenja o postojanju gru-pe Draže Mihailovića na Ravnoj gori 22. avgusta 1941.godine uputio potpredsjedniku vlade Slobodanu Jova-noviću:

»Poručio sam im (Draži Mihailoviću i njego-vim ljudima — primj. autora) od strane Englezada budu mirni, da ne napadaju Nemce i ne iza-

zivaju represalije, i da će im se javiti kad trebada otpočnu akciju. Onda kada im se javi da ot-počnu akciju, biće pomognuti avijacijom i dru-gim. Ne budu li poslušali, ne mogu se nadati nikakvoj pomoći (istakli autori).. ,« 59

Suština te poruke je u rečenici »Ne budu li poslu-

7/17/2019 pob2


šali, ne mogu se nadati nikakvoj pomoći«. A Đonovi-ćeva tvrdnja da poruka dolazi »od strane Engleza«prilično je suspektna i demantovaće je kompetentneengleske ličnosti.

Upravo u trenutku kad je Draža Mihailović donioodluku da »siđe iz gorskih visina«, Englezi su, premanavodima tadašnjeg ministra dvora kralja Petra II,Radoja Kneževića, 8. oktobra 1941. godine izbjegličkojvladi predali »Prvi izvještaj o ustaničkoj vojsci u Srbi- ji«. On je glasio:

»Jugoslovenska vojska u zemlji postoji. Voj-skom komanduje pukovnik Draža Mihailović.Narod željan borbe. Nemamo ni najpotrebnijihsredstava. Zasada borimo se samo puškom ibombom. Nemci uplašeni, ne znaju šta da rade.Ipak čine velike svireposti. Opkolili smo Val j evoveć više dana. Ka Kragujevcu i Kraljevu nadire-mo. Neprijatelj u avijaciji oskudan, prema namaipak nadmoćan. Aerodromi u Preljini, Ćačku iPožezi spremni. Naš štab na Suvoboru. Na celojoslobođenoj teritoriji nigde nema neprijatelja,sem kao zarobljenika. U Sandžaku Italijani savrlo slabim moralom. U Bosni samo se ustašebore, dok hrvatski vojnici beže. Nemci jakimsnagama drže samo dolinu Morave, dok ih poostalim garnizonima zapadno od nje opkoljava-mo i hvatamo. Skoro sve pruge i puteve smo po-rušili. Hrvati su čuda napravili od Srba... Alismo otpočeli da im vraćamo. Narod bi srećanbio da vidi prvu pomoć od saveznika. Devetogbiću u Požezi. Mogu doći na referisanje. Pošalji-te avion. Potpukovnik Pavlović.«60

Kao što vidimo, načelnik štaba Draže Mihailovićapotpukovnik Dragoslav Pavlović - koji je tada potpi-sivao sve depeše upućivane s Ravne gore - ni jed-nom jedinom riječju ne spominje partizane, a sve onošto su oni dotada postigli beskompromisnom borbomprotiv okupatora pripisuje četnicima. On predlaže damu se pošalje avion u Požegu, ali ni jednom riječi nespominje kako su četnici dospjeli u taj gradić. Među-tim, u saopštenju Vrhovnog štaba NOPO Jugoslavijeod 4. novembra 1941. godine (objavljenom u »Borbi«od 7. 11. 1941) zapisano je:

»... za isto vreme, dok su partizani i pošteničetnici vodili na frontovima krvavu borbu pro-tiv neprijatelja, znatni delovi četničkih formacija

7/17/2019 pob2


počeli su da se zadržavaju u pozadini oslobođe-ne oblasti gde su, bez borbe protiv okupatora,otpočeli borbu za vlast protiv partizana...«

*Jedna od takvih bandi izvršila je napad naUžičku Požegu gotovo odmah posle oslobođenjaovog mesta od strane partizana (napad je izvr-šen 5. oktobra 1941. - primj. autora). Po naređe-nju svog Štaba, koji je u to vreme već bio u raz-govorima sa četničkom komandom g. DražeMihailovića na Ravnoj Gori, partizani u Požezinisu pružili otpor da ne bi došlo do prelivanjabratske krvi. Partizani su podneli ovu tešku žr-tvu radi ostvarenja jedinstva, u nadi da će ovajslučaj biti sporazumno rešen na zadovoljstvo

obe strane.«61

Međutim, postoji dokument iz tog vremena u koje-mu se komunisti, kako su sračunato nazivali partiza-ne i Draža Mihailović i londonske izbjeglice (a i Ni-

jemci), otvoreno spominju. Riječ je o telegramu koji je2. oktobra 1941. godine uputio iz Kaira predsjedniku

jugoslavenske vlade generalu Simoviću njegov mini-star vojske i mornarice general Bogoljub Ilić:

»Pukovnik Mihailović se žali« - javlja Ilić -»da komunisti vode nepromišljenu borbu i preteda čitavu stvar zbog preuranjenosti kompromi-tuju. Veoma su hrabri, odvažni i požrtvovni -zaslužuju svaku pažnju. Morao sam upozoritiMihailovića stavljajući mu do znanja: Opasan i

podmukao neprijatelj jesu komunističke grupe(bande). Danas se bore protiv Nemaca, a sutraće protiv kralja i dinastije. U međuvremenu,smatram potrebnim naglasiti da treba poduzetisve da se komunisti potčine pukovniku Mihailo-viću, jer pod kontrolom i pametnim upravlja-njem njihov entuzijazam biće koristan opštojstvari.«82

Ta težnja »da se komunisti potčine pukovniku Mi-hailoviću« i da se na taj način onemogući njihova»nepromišljena borba«, odnosno uguši »preuranjeniustanak«, bila je još jedan elemenat više u računicikomandanta četničkih odreda jugoslavenske vojske,koja ga je početkom oktobra 1941. godine navela na

odluku da za trenutak »siđe iz gorskih visina«. On ćesve do kraja novembra 1941. uporno insistirati na tojkombinaciji, tražeći i dobivajući za nju svesrdnu po-dršku ne samo Engleza i londonske izbjegličke vlade,već i zvanične Moskve!

7/17/2019 pob2


U svim oslobođenim mjestima zapadne Srbije utoku kakve-takve partizansko-četničke saradnje po-stojale su zajedničke ili odvojene partizanske i četnič-ke komande mjesta i druge institucije. U Užicu seosim toga nalazio i specijalni oficir za vezu DražeMihailovića s Vrhovnim štabom NOP-odreda Jugosla-vije, kapetan bivše jugoslavenske vojske Milorad Mi-tić (predratni i ratni agent Abwehra, što ni Draža Mi-hailović nije znao!), dok partizanskog »oficira za ve-zu« na Ravnoj gori nije bilo. Osim »slučaja UžičkePožege« i »slučaja Planinica«, i u periodu zajedničkihborbi protiv Nijemaca i kvislinga oko Valjeva i Kra-ljeva bilo je i drugih četničko-partizanskih incidenata.O jednome, veoma indikativnome, koji se zbio u Čač-

ku, govori Radenko Mandić:»Komisija za borbu protiv pete kolone, sa-

stavljena od predstavnika i partizana i četnika,odmah po oslobođenju grada (1. oktobra 1941. —primj. autora), osudila je na smrt streljanjembivšeg žandarmerijskog podnarednika VasilijaDiklića, komandira žandarmerijske stanice uPreljini. To je bio ozloglašeni petokolonaš, koji

je prvih dana po okupaciji zemlje, već 1. i 2. maja, kao i posle napada Nemačke na Sovjetski Sa-vez, učestvovao zajedno sa Nemcima u paljenjukuća onih komunista koji su se sklonili da biizbegli hapšenja. Tako je zajedno sa Nemcimaučestvovao u paljenju kuće Radovana Jovanovi-ća i još nekih komunista iz tog kraja. Po izrica-nju presude zatvoren je u jednoj sobi u zgradinaše komande mesta i tu čekao na izvršenjepresude.

Negde u oktobru, po danu, u Čačak je stigaosa Ravne Gore visoki četnički funkcioner majorBJV (bivša jugoslavenska vojska — primj. auto-ra) Radoslav Durić. On je sa sobom doveo gru-pu četnika koji su odmah opkolili komandu me-sta. Onda je Durić došao kod komandanta ko-mande mesta Milenka Nikšića, i u ime četničkeVrhovne komande zahtevao da mu se preda Di-klić kako bi ga on sproveo na Ravnu goru gdeće mu biti suđeno. U stvari, to je bio samo izgo-vor da bi se spasio Diklić koji je, izgleda, biočlan Dražine obavještajne mreže.«63

Četnici su odveli Diklića. Nije mu suđeno na Rav-noj gori već je kasnije postao poznati zlikovac i čet-nički koljač.

7/17/2019 pob2


Dakle, u Čačku — pa vjerovatno i u nekim drugimoslobođenim mjestima — postojala je čak i zajedni-čka partizansko-četnička »komisija za borbu protivpete kolone!« Bilo je to vrijeme kada su neke parti-zanske komande upućivale četničkim komandama pi-sma koja su počinjala riječima »Drugovima četnici-ma«, a četnici su se pravili da nemaju ništa protiv ta-kvog oslovljavanja. Ali iza svega toga krio se podmu-kli plan starog obavještajca Draže Mihailovića,sračunat u krajnjoj liniji na uništenje »glavnog pro-tivnika«, partizana i NOP-a, najprije u Srbiji, a zatim ina cijelom teritoriju okupirane Jugoslavije. Naime,upravo u to vrijeme, u prvoj polovini oktobra, naRavnu je goru u kratku posjetu došao kapetan Abwe-

hra, šef Ureda IH beogradskog Ast-a, dr Josef Mati,inače profesor slavistike na univerzitetu u Grazu, ivodio razgovore lično s Dražom Mihailovićem.64 Za-tim 25. oktobra, na tu istu Ravnu goru stiže britanskikapetan D. T. Hudson (Hadson), od 1936. do 1940. inže-njer u podrinjskim rudnicima i jedan od rukovodila-ca britanske obavještajne službe u Jugoslaviji.

D. T. Hudson se noću između 17. i 18. septembraiskrcao s podmornice kod Petrovca na moru zajednosa majorima kraljevske jugoslavenske vojske MirkomLalatovićem i Zaharijem Ostojićem te narednikomradiotelegrafistom Veljkom Dragičevićem.65 Prihvatilisu ih crnogorski partizani i preko oslobođenog terito-rija prebacili do Užica. Ostojić i Lalatović su i ne

svraćajući u Užice produžili na Ravnu goru, a kape-tan Hudson je nakon kraćeg zadržavanja u »glavnomgradu« partizanske Užičke republike i razgovora sVrhovnim komandantom NOP-odreda Jugoslavije Tit-om učinio isto. Veljko Dragičević je brzo shvatio ka-kve su prilike u okupiranoj zemlji i u Užicu se pri-družio partizanima.

Međutim, u Hronologiji uz sedmu knjigu TitovihSabranih djela - pod datumom 25. oktobar (1941) na-lazi se tekst:

»Tito je obaviješten da je britanski kapetanHadson Bil, sa majorima Kraljevske jugosloven-ske vojske Z. Ostojićem i M. Lalatovićem iz CrneGore, preko Užica, stigao u štab D. Mihailovića,a da je radio-telegrafist Veljko Dragičević odbioda ide s njima i ostao kod partizana.«66

Da su događaji s britanskim kapetanom BillomHudsonom tekli potpuno drukčije, vidi se i iz njegovebiografije objavljene u istoj (sedmoj) knjizi Titovih Sa- branih djela:

7/17/2019 pob2


»Hadson Bil (Hudson Bill), engleski major,šef englesko-jugoslovenske misije koja se u sep-tembru 1941. podmornicom iskrcala u Crnogor-skom primorju, gdje su je prihvatili crnogorskipartizani, dopratili do Vrhovnog štaba NOPOJ uUžicu; otuda je Hadson otišao u četnički štab D.Mihailovića i kod njega ostao do proleća 1944.«67

Međutim, i u toj biografiji ima netačnosti: B. Hud-son je došao u Jugoslaviju 1941. kao kapetan da bikasnije, u toku rata, bio unaprijeđen u čin majora i,najzad, u čin potpukovnika; kraće vrijeme, u toku nje-mačke ofanzive na Užičku republiku, nalazio se uzpartizanski Vrhovni štab, zatim je nekoliko mjesecilutao po Srbiji dok ponovo nije našao Dražu Mihailo-

vića itd. Tito nije znao da je onog istog dana kada je on

napustio Beograd i krenuo na oslobođeni teritorij za-padne Srbije (16. septembra 1941) Adolf Hitler potpi-sao zapovijest »Tajfun« za osvajanje Moskve, a drugaličnost nacističke Njemačke »Reichsmarschal Velikognjemačkog Reicha« Herman Göring (Herman Gering)na konferenciji u Berlinu svojim povjerenicima naokupiranim teritorijima, među njima i Franzu Neuha-usenu (Franc Nojhauzen), zaduženom za privredu Sr-bije rekao:

»Načelno na okupiranim teritorijama odgo-varajuću ishranu treba obezbijediti samo onima

koji rade za nas... Zalihe žitarica ne treba osta-vljati u posjedu stanovništva nego ih što bržeoduzeti, uskladiti, brižljivo se o njima starati idržati ih pod stražom.«88

Međutim, Tito je dobro poznavao suštinu nacizma,veoma je dobro znao šta »mirna« okupacija može dadonese ponajprije srpskom, a zatim i ostalim narodi-ma Jugoslavije. Da li samo pod pritiskom Moskve ili,možda, zbog nade da je i Draža Mihailovć shvatio ne-minovnost oružane borbe protiv okupatora, on je utoku oktobra učinio nove napore da, uprkos četni-čkim ekscesima i dvoličnoj politici, očuva, održi iučvrsti djelimično postojeću četničko-partizansku sa-radnju. Tako je poslije besplodne prepiske s Mihailo-

vićem Tito odlučio da se još jednom sastane s njim. Otom sastanku Tito je poslije rata napisao sljedeće pa-suse:

»Mjesec dana poslije savjetovanja u Stolica-ma, 26. oktobra, ja sam išao u Brajiće, na Ravnugoru, da ponovo razgovaram sa Dražom Miha-

7/17/2019 pob2


ilovićem. Ponovo sam pokušao da ga nagovorimda zajedno idemo u borbu. (...)

Na taj sastanak sa Dražom, ja sam u stvari,išao sa glavom u torbi. Sa mnom su bili SretenŽujović i Mitar Bakić.

(...)Dok sam još bio na tim razgovorima, oni su

meni pripremili klopku. Ja sam nešto slično ipretpostavljao. Tu sam imao oko trideset parti-zana u dva kamiona. Iako su svi bili do zubanaoružani puškomitraljezima i mašinkama, ipak

je to samo tridesetak ljudi. A tamo u Brajićima,bilo je mnoštvo četnika. Užička Požega je bila urukama četnika. Tamo su nam nekoliko danaranije, ubili komandanta Prvog šumadijskogpartizanskog odreda Milana Blagojevića.«60

U tom Titovu članku potkrala se greška na koju niRedakcija njegovih Vojnih djela, ni Redakcija edicijeVeze u NOB-u 1941-1945, gdje je članak objavljen, nisusmatrali potrebnim da upozore čitaoca. Naime, ko-mandanta Prvog šumadijskog partizanskog odredaMilana Blagojevića četnici su »skinuli s voza« u Užič-koj Požegi i ubili dan nakon Titova povratka iz Braji-ća u Užice, 28. oktobra 1941, a ne »nekoliko dana ranije« .

U noći između 1. i 2. novembra 1941. godine četni-čki odredi u zapadnoj Srbiji preduzeli su opći napadna partizane, orijentišući glavninu svojih snaga naoslobođeno Užice. Taj napad bio je Draži Mihailovićuneophodan kao dokaz dobre volje u odnosu premaNijemcima s kojima je, preko kapetana njemačke voj-no-obavještajne službe (Abwehra) dra Josefa Matla,već bio uspostavio kontakt. A da bi »uspavao« najvišepartizansko rukovodstvo, on je u razgovorima s Tit-om u Brajićima pet dana prije toga, 26. i 27. oktobra,pristao na neke partizanske prijedloge o saradnji.

Američki historičar Jozo Tomasevich (Tomašević)o pregovorima u Brajićima i dolasku britanskog ka-petana D. T. Hudsona na Ravnu goru piše:

»Kapetan Hudson upravo je dan-dva ranijestigao, u Mihailovićev štab, pa su Tito i njegovidrugovi htjeli da i on sudjeluje na sastanku. Ali,prema Hudsonu, Mihailović se tome protivio pa

je ili neposredno pri je ili poslije sastanka rekaoHudsonu: 'Ovaj napad na partizane koji ću izve-sti i moji odnosi s njima isključivo su jugosla-

7/17/2019 pob2


venska stvar, a ja sam legitimni predstavniksvoje vlade'.«70

Uz ovaj tekst J. Tomasevich daje napomenu: »Ka-ko je naveo Hudson u St. Anthony's College, OxfordUniversity, »Proceedings of a Conference on Britainand European Ressistance 1939-45. Diskusija o Jugo-slaviji, str. 12.«

Sačuvan je radiogram koji je Draža Mihailović ne-koliko dana prije napada na partizane u zapadnojSrbiji uputio, šifrom koju su kontrolisali Britanci,emigrantskoj jugoslavenskoj vladi, a koji je nagovje-štavao šta će se dogoditi:

»Fabrika oružja i municije u Užicu je odogromne važnosti za naše odrede. Bojim se da

ćemo to mesto silom zauzeti što pre. Ne sme sedozvoliti da komunistički pokret ojača.«71

Prema nekim svjedočenjima, partizanska je obav- ještajna služba navrijeme saznala za četničke plano-ve. Tako Branko Poljanac, u to vrijeme jedan od naj-bližih Titovih vojnih saradnika, piše:

»Do nas u Vrhovnom štabu dolazili su izve-štaji da četnici pripremaju napad na Užice, zbogčega smo stalno pojačavali mere bezbednosti,kako u samom gradu, prvenstveno kod jedinicaRadničkog bataljona Užičkog odreda, tako i na

frontu prema Požegi. Bilo nam je poznato da jekapetan Ignjatović govorio da bi u Užicu radijevideo Nemce nego partizane.

(...)Iz zaplenjenih četničkih naređenja, a i iz doc-

nijih dej stava naših i četničkih jedinica, v idi seda je Draža Mihailović doneo odluku o napaduna Užice istog dana kada su završeni pregovoriu Brajićima, tj. 27. oktobra.

(...)Pošto je Tito sa Vrhovnim štabom znao za

planirani napad četnika, upućeni su pojedini ru-kovodioci, koji su objasnili pojedinim grupamačetnika kuda ih vode njihovi komandanti. Kada

im je to objašnjeno, četnici iz tih grupa su se ra-zišli kućama. Tako su učinjene bezopasnim gru-pe četnika sa pravca Mačkata i Palisada, Ljubi-ša i Kremne.

U Užicu je uhvaćen četnik koji je trebalo daprenese direktivu za napad. Pohapšene su i ne-ke ubačene grupe petokolonaša.«72

7/17/2019 pob2


Ljubivoje Pajević, komandir 3. čete Dragačevskogbataljona, objašnjava kako je teklo hapšenje »četnikakoji je trebalo da prenese direktivu za napad« na Užice:

»Ujutro 1. novembra, u Užice je doputovaoDragutin Jovanović, jedan od pomoćnika inten-danta Čačanskog NOP odreda. Odmah po dola-sku u Štab Užičkog NOP odreda požalio se za-meniku komandanta Radivoju Jovanoviću Bra-donji da su ga prilikom prolaska kroz UžičkuPožegu maltretirali četnici. Pri tom je Bradonjiispričao da je jedan od tih četničkih oficira do-putovao tog jutra vozom u Užice i da upravo se-di i pije kafu kod kafane 'Zlatibor'. Pošto se ka-fana nalazila preko puta zgrade u kojoj je bio

smešten Štab odreda, Bradonja je uputio jednupatrolu da dovede četničkog oficira u Štabodreda. Tada je, pošto je patrola privela četnič-kog oficira, izvršen pretres nad njim, s ciljem dase ustanovi njegov identitet i da se ispita njego-vo ponašanje prema jednom ratniku iz prvogsvetskog rata, kakav je bio Dragutin Jovanović.

Tom pri likom je kod ovog četničkog oficira, koji je, u stvari, bio ordonans of ic ir četničke Vrhov-ne komande, nađen detaljan plan napada četni-ka na Užice. Oficir je odmah uhapšen a Brado-nja je sa zaplenjenim dokumentom hitno otišaokod Tita, u Vrhovni štab u zgradu Narodnebanke.

Posle dužeg konsultovanja u Vrhovnom šta-bu i Centralnom komitetu KPJ, odlučeno je dase Užice brani i da se četnici u Užicu i okolinirazoružaju.«73

Tog dana, 1. novembra 1941, dogodilo se još neštošto je indirektno ukazivalo da četničko rukovodstvopriprema udar protiv partizana. Riječ je o VojislavuMišiću, najmlađem sinu velikog srpskog vojskovođeŽivojina Mišića, koji se od prvih dana priključio parti-zanima i ubrzo postao komandir čete. O tome pišepolitički komesar njegove čete Milan Drakulić:

»Zanoćili smo u Krčmaru. Od ranog jutra ko-pamo rovove i utvrđujemo položaj. Pred noć do-lazi jedan seljak iz Struganika, traži Voju Mišićai izveštava ga da mu je sestra pala s tavana, paga moli da dođe. Upozorih Mišića da mi je tosumnjivo. On mi kaže da se u celoj porodici je-dino sa njom slaže, i podseti me da je to ona,

7/17/2019 pob2


što mi je prilikom posete njegovoj kući dala ve-liku kutiju cigareta. Osim toga reče:

— Ovaj seljak je moj dobar prijatelj i ja muverujem. — Pošto je Voja uporan, slažem se dapođe. Sat posle njegovog odlaska dolazi kurir izŠtaba sektora. Proverava da li smo stigli naodređeni položaj i prenosi nam direktivu da bu-demo veoma obazrivi prema četnicima. PozivajuMišića, sad mi je još sumnjivije. Strahujem da jeposredi prevara. (...)

Saznasmo za neke sukobe između naših jedi-nica i četnika kod Požege i Kosjerića. Ali o tomene znamo ništa određeno. Veza sa Užicom je

prekinuta, pa smo u neizvesnosti. Stiže kurirKaljević, išao je zajedno sa Vojom Mišićem. Pri-ča da je Voja prevaren. Čim je došao kući sače-kali su ga brat major Mišić i Draža. Razoružalisu ga i lišili slobode. Voja se bunio, svađao, alimu ništa nije pomoglo. Kraljevića su takođe ra-zoružali, ali je uspeo da im pobegne. Krivo mi ješto sam se složio sa Vojom da ode kući, ali i ovomi je znak da četnici stvarno nešto ozbiljno pri-premaju protiv nas.«74

Vojislav Mišić je zaista bio žrtva prevare. On seposlije izvjesnog vremena provedenog u Banjičkomlogoru ponovo našao među partizanima i preživio rat.

U razgovoru s autorima ove knjige Vojislav Mišić

je 1971. rekao i ovo:»Čim sam se sastao sa bratom Aleksandromon mi je bez okolišavanja saopštio da će četniciDraže Mihailovića iduće noći izvršiti opšti na-pad na partizane i da me je na pre varu pozvaozato da bi me spasao.«Na suđenju Draži Mihailoviću 1946. godine Voji-

slav Mišić se pojavio kao jedan od svjedoka optužnice:»Draža Mihailović, kao i moj brat — izjavio

je on tada — »pokušavali su da iznude od meneda predem na stranu četnika Draže Mihailovića.Pošto sam odbio taj pokušaj, ja sam bio zadržanu Struganiku... Mihailović me je ubeđivao i go-vorio da su on i njegov pokret u vezi sa emi-

grantskom vladom preko kapetana Hadsona,koji je bio delegat engleske vlade pri štabu Dra-že Mihailovića. Ubeđivao me je da je jedino nje-gov pokret priznat i da jedino on može da vršimobilizaciju u Jugoslaviji i da će kao takav bitipomagan od strane saveznika, da partizanskipokret ne može doživeti uspeha, prvo da ga na-

7/17/2019 pob2


rod neće prihvatiti, a drugo da saveznici takavpokret neće prihvatiti.

(...)Draža je objasnio da je on naredio da se te

noći digne opsada... Valjeva i Kraljeva, da senapadnu partizanski odredi na svim mestima,gdegod su postojali, i da je on uveren, ubeden,da će svi partizanski odredi biti uništeni. Tomprilikom mi je rekao da smo s obzirom na tošto sam brat Aleksandra Mišića i sin vojvodeMišića, iz tog razloga oni su imali obzira premameni, i na prevaran način me izvukli iz redovapartizana..75

Vojislav je dulje od mjesec dana ostao u četni-

čkom zarobljeništvu, danonoćno čuvan pod stražom.

Jožo Tomasevich o sastanku Tito-Draža Mihailoviću Brajićima (26. oktobra 1941) prihvaća tezu:

»Razlike koje su se pojavile na tom sastankubile su čak izrazitije nego prilikom sastanka uStruganiku. Izgleda da se u Brajićima prvo dis-kutiralo o četiri prijedloga, po dva sa svakestrane: s partizanske strane, da se nastavi zajed-nička oružana borba protiv okupacione vojskebez obzira na posljedice, te da pukovnik Miha-ilović prede u partizanski Vrhovni štab kao na-

čelnik štaba; s četničke strane, da se partizanskiodredi stave pod Mihailovićevu komandu i dase ograniče na onaj tip akcija koje zagovaraju iizvode četnici.«76

Uz taj pasus Tomasevich dopisuje napomenu:»Jugoslavenski historičari ne spominju činje-

nicu da je Tito ponudio Mihailoviću položaj na-čelnika štaba, ali to je potvrdio sam Tito u raz-govoru s Raymondom Tournouxom (Rejmond Turnu), pol itičkim urednikom lista Paris Match.Razgovor je objavljen u broju od 16. novembra1968.«77

U Brajićima je postignut sporazum o nekim manjevažnim pitanjima. Međutim, od strane Draže Mihailo-

vića to je bio samo akt obmane usmjeren na uspavlji-vanje protivnika. Naime, on je već bio donio odluku:učiniti sve da bi direktno Nijemci — a ne general Mi-lan Nedić, njihova marioneta - prihvatili njegovečetnike kao oružanog saveznika u borbi protiv komu-nista, tj. partizana. Kao konkretan, neoboriv dokazsvog izbora on se opredijelio za napad na partizane

7/17/2019 pob2


u cijeloj zapadnoj Srbiji, prije svega za napad na Uži-ce, uz istovremeno obustavljanje svih akcija protivNijemaca i kvislinga.

Međutim, četnički napad na Užice, kao što smo vi-djeli, nije uspio uvelike, i zato što je Vrhovni štab zanjega navrijeme saznao i mogao da preduzme odgo-varajuće mjere. Uslijedio je partizanski protivnapad,četnici su razbijeni...

U međuvremenu, poslije razmjene pisama s nje-mačkim opunomoćenim komandujućim generalom uSrbiji Franzom Böhmeom (Franc Berne), Draža Mihai-lović se 11. novembra uveče u jednoj kafanici prekoputa željezničke stanice Divci, na pruzi Valjevo-Be-ograd, sastao s njemačkom delegacijom koju je vodio

obavještajni oficir Böhmeova štaba potpukovnik Ru-dolf Kogard. Na tom sastanku, uprkos odbijanju Nije-maca da mu dadu oružje i da ga prihvate kao save-znika u borbi protiv partizana, i njihova zahtjeva dapoloži oružje — u rukama Nijemaca se osim podata-ka o dolasku britanskog kapetana Hudsona na Rav-nu goru već nalazio i izvještaj o partizansko-četnič-kom sporazumu postignutom 27. oktobra 1941. u seluBrajićima, potpisan šifrom agenta Abwehra, kapetanaMilorada Mitića — vrhovni četnički komandant je,prema sačuvanom njemačkom zapisniku, rekao:

»Nije moja namera da ratujem protiv okupa-tora, jer kao generalštabni oficir poznajem sna-ge obeju strana... Nikad nisam sklapao ozbiljne

sporazume sa komunistima... Nećemo se boritiprotiv Nemaca, pa ni onda ako nam ova borbabude nametnuta.«78

Draža Mihailović tim izjavama nije pokušavao daobmane Nijemce. Naprotiv: rekao im je istinu koje ćese pridržavati u toku cijelog rata!

Partizanska obavještajna služba — kao ni britan-ski kapetan Hudson, uostalom — ništa nije znala očetničko-njemačkom »samitu« u Divcima, pa čak ni toda je uopće održan. Što se tiče partizanske obavještaj-ne službe, razlog su bile možda i rigorozne mjereobezbjeđenja koje su Nijemci preduzeli. S tim u veziu Ratnom dnevniku njemačke 342. divizije zapisano je:

»10. 11. 41. — 19,45 sati. U cilju izvršenja specijalnog zadatka Opunomoćenog komandujućeggenerala u Srbiji, naređeno je osiguranje selaDivci od 17,00 sati 11. 11. 41. do 17,00 sati 12. 11.41.«70

»Osiguranje sela Divci« povjereno je Oklopnom lo-vačkom bataljonu 342. divizije, koji je prije dolaska

7/17/2019 pob2


Draže Mihailovića i njegovih saradnika blokirao seloi zabranio stanovništvu izlazak iz kuća. A bila je većpala noć kada je Draža Mihailović s pratnjom stigaodo mjesta na Kolubari u Divcima, gdje ga je čekaokapetan Abwehra dr Mati...

Isto veće dok je Draža Mihailović u kafani u Div-cima sjedio za istim stolom s Böhmeovim obavještaj-nim oficirom potpukovnikom Kogardom i njegovompratnjom, u obližnjem selu Slovcu, četnici su, da biosim već preduzetog općeg napada na partizane, Ni-

jemcima pružil i još jedan neoboriv dokaz »dobre vo-lje«, predali im u obližnjem selu Slovcu više od 300zarobljenika, zapravo većinom na prevaru pohvata-nih partizana širom zapadne Srbije. Tu činjenicu -

koju je Draža Mihailović na suđenju pokušao da ne-gira — nepobitno potvrđuje Ratni dnevnik njemačke342. pješadijske divizije, u kojem pod datumom »11. U.41« stoji zapisano i ovo:

»21,25 sati. 699. pješadijski puk sproveo iz Slov-ca u Valj evo 300 komunista zarobl jenih od stranevladi vjernih četnika.«80

Ono o predaji komunista »od strane vladi vjernihčetnika« samo je interno, formalno njemačko oprav-danje da 699. puk 342. divizije nije imao direktan kon-takt s onim drugim, tj. četnicima Draže Mihailovića!

To ćemo vidjeti iz onoga što slijedi, a što je za našutemu najhitnije: potraga za odgovorom na pitanje ka-da je partizanska obavještajna služba saznala za pre-

daju »300 komunista« Nijemcima od strane četnikaDraže Mihailovića i da li je taj zločin djelovao nastav Vrhovnog štaba prema njemu.

U prilog tezi da Vrhovni štab NOP-odreda Jugo-slavije, za ono što se dogodilo u Slovcu nije saznao nišest-sedam dana kasnije, govore pisma koja je Tito 16.novembra poslao Glavnom štabu NOP-odreda Hrvat-ske i 17. novembra Izvršnom odboru Osvobodilnefronte slovenskog naroda. Naime, u njima se uopćene spominje taj događaj, premda se spominju i ubi-stvo Milana Blagojevića, komandanta Prvog šumadij-skog NOP-odreda (28. oktobra 41.) i napad četnika naUžice (1/2. novembra 1941), a ni drugi četnički ekscesi.Uostalom, evo tog pasusa iz pisma Izvršnom odboru

Osvobodilne fronte:»U Požegi su u vozu uhapsili komandanta I

šumadijskog partizanskog odreda Milana Blago- jevića, koji je imao sve potrebne dokumente;četnički oficiri u Požegi, koji stoje pod koman-dom Draže Mihailovića (Požegu su oslobodili

7/17/2019 pob2


partizani, ali su je ustupili Draži Mihailoviću zacentar njegovog štaba), ubili su druga Blagoj evi-ća poslije strahovitog mučenja. Protiv takvogzločina je naš štab uložio protest, ali iz toga nijehtio praviti povod za bratoubilački rat. Ali dru-gog dana poslije toga zločina neka četničkabanda je zaustavila automobil s municijom, na-mijenjenom za front kod Valjeva ubila šofera ipartizana-pratioca, automobil uništila. Istovre-meno su oficiri Draže Mihailovića u Kosjerićurazoružali partizanske straže, uhapsili sve oso-blje partizanske komande mjesta, strahovitomučili (pekli na vatri) partizanske povjerenike,silovali dvije učiteljice koje su radile u partizan-

skoj komandi i najzad ubili 9 ljudi, među njimai jednog Slovenca, izgnanika iz sjeverne Sloveni- je. Konačno su noću između 1. i 2. novembraizvršili sve pripreme ze napad na Užice, Ivanji-cu i neke druge varoši sa partizanskim posada-ma.«81

Čini se da je Vrhovni štab o onome što se događa-lo u Slovcu 11. novembra 1941. uveče saznao tek 18.novembra što, posebno s obzirom na činjenicu da suzarobljeni i na prevaru pohvatani partizani u tokudesetak dana dovođeni s raznih strana zapadne Srbi-

je najprije na Ravnu goru, a zatim odatle u Slovac,neshvatljiv je promašaj partizanske obavještajne slu- žbe! Naime, prvu vijest o tom događaju donijela jetek »Borba« koja je izlazila u oslobođenom Užicu,objavivši u broju od 20. novembra 1941. članak s na-slovom »Ravnogorci predaju partizane nemačkimvlastima u Valjevu«. To je opširan iskaz »partizanasedme čete Trećeg bataljona Prvog šumadijskogodreda« Milorada Pešića, koji je uspio pobjeći iz nje-mačkog zatvora u Valjevu. Budući da njegov iskazpočinje riječima »Pre deset dana u Milanovcu, u su-botu u 12 časova, zarobili su nas i razoružali četnici«,znači da je on taj iskaz dao 18. novembra, jer je subo-ta »pre deset dana« bila 8. novembra. Pešić zatim opi-suje kako su četnici njegovu četu (oko 150 boraca) za-robili zapravo na prevaru, odveli zatim preko Takovau Brajiće i na Ravnu goru...

»Na Ravnoj Gori nam se pridružilo još oko150-200 ljudi, drugova zarobljenika« - piše za-tim M. Pešić doslovno. - »Medu njima bilo je inekoliko drugarica. Tu smo u Ribnici prenoćili.

7/17/2019 pob2


Ujutru nas 300-400 sprovedeno je u Mionicu. UMionici smo stajali nekoliko sati, pa nam je re-čeno da ćemo u Markovu crkvu gde je za nasspremljen logor. Međutim, prošli su Markovucrkvu, a nisu nas zaustavili već su nas vodili dalje.

Tom prilikom neki vojvoda četnički, mislimda se zove Kamenica, održao je govor u kome jeizmeđu ostalog rekao:

'Komunističke vođe pogazili su sporazum.Njihovom krivicom došlo je do bratoubilačkograta. Nemci su prema nama Srbima bili dobri, akomunisti su krivi što je došlo do krvi i žrtava.Nema se šta očekivati od Rusije i Staljina (pritom psuje majku Staljinu). Ja vam dajem reč i

garantujem svojom četničkom čašću da neće ni-ko od vas biti predat Nemcima'.

Međutim neposredno iza toga, u mestu zva-nom Slovac, sačekali su nas Nemci i nemačkikamioni. Svi smo bili potrpani u kamione isprovedeni u Valjevo.«82

Svoja sjećanja na događaje o kojima govori Milo-rad Pešić, poslije rata objavio je i Milivoje Mitrović,kojega su četnici zarobili u Kosjeriću prilikom napa-da na Kosjerićku (crnogorsku) partizansku četu. Onopisuje golgotu koju je proživjela grupa od 250 zaro-bljenih partizana i partizanki na putu od Kosjerićado Ravne gore, o čemu djelomično govori i Tito usvom pismu Izvršnom odboru Osvobodilne fronte slo-venskog naroda od 17. novembra 1941, i najzad, pre-daju Nijemcima u selu Slovcu. Prema njegovim navo-dima, Nijemci su tada preuzeli od četnika ukupno 365partizana i sproveli u Valjevo. Većina njih je strijelja-na ili otjerana u koncentracione logore.

Američki historičar Tomasevich nije u pravu kadao tom događaju piše:

»Jedna od četničkih akcija koja je žestoko za-gorčala odnose između četnika i partizana, do-godila se dva dana poslije sastanka u Divcima.

Jedan četnički komandant, čije je pozivanje naMihailovića sumnjivo, vjerovatno je bez njego-vog znanja izručio Nijemcima 365 partizana koje su četnici ranije zarobili; osim tridesetak njih,svi su ti zarobljenici kasnije smaknuti ili poslaniu koncentracione logore.«83

U toj Tomaševićevoj interpretaciji »četničke akcije«u Slovcu jedino je tačan broj (365) partizana i njihovasudbina.

7/17/2019 pob2


Govoreći o teškim prilikama i teškim porazimaCrvene armije na sovjetsko-njemačkom frontu Staljin je u pismu britanskom premijeru Winstonu Churchil-lu (Vinston Cerčil) od 3. septembra 1941. napisao:

»Sve je to izazvalo slabljenje naše obrambe-ne snage i dovelo Sovjetski Savez pred smrtnuopasnost.

Sada je umjesno postaviti pitanje: na koji na-čin je moguće izići iz te najblaže rečeno nepri-

jatne situacije? Ja vjerujem da postoji samo jedan izlaz iz

tog položaja: stvoriti još ove godine drugi frontgdje bilo na Balkanu ili u Francuskoj, čime bise postiglo odvlačenje s istočnog fronta 30-40

njemačkih divizija, a istovremeno osigurati Sov- jetskom Savezu 30 hiljada tona aluminija do po-četka oktobra i mjesečnu minimalnu pomoć od400 aviona i 500 tenkova (malih i srednjih).

Bez tih vidova pomoći Sovjetski Savez možepretrpjeti poraz ili može biti oslabljen do te mje-re da će na dugo vremena izgubiti mogućnostda pruža pomoć svojim saveznicima putem ak-tivne borbe s hitlerizmom.

Ja razumijem da će ova poslanica pogoditiVašu Ekselenciju. Ali, šta da se radi?«84

Tito, naravno, o tom pismu nije ništa znao, ali je ibez nekih posebnih obavještenja iz Moskve znao da

je u uslovima kakvi su bili na Istočnom frontu sovjet-

skoj vladi bilo presudno stalo do očuvanja prijatelj-skih, savezničkih odnosa s vladom Velike Britanije,pa, uporedo s tim, i s vladom Sjedinjenih AmeričkihDržava, premda one još nisu bile u ratu. Takva je si-tuacija uglavnom bila i u novembru 1941.

U Titovu pismu Glavnom štabu NOP-odreda Hr-vatske od 16. novembra 1941. nalazimo i ove podatkeo Draži Mihailoviću:

»On je do našeg savjetovanja u Stolicamaimao oko sebe svega jednu grupu oficira i kojustotinu žandarma i podoficira. Samo blagodare-ći našoj širokogrudnosti, mogao je Draža izafronta na oslobođenoj teritoriji da stvara novečetničke odrede koje je 1. XI poveo protiv naskod Požege i Užica. U isto vrijeme njegovi čet-nički odredi napali su na svim sektorima našepartizanske odrede s leda i pokušali ih razoru-žati. To izdajstvo uspjelo je samo na 2-3 mjesta,

7/17/2019 pob2


gdje je razoružano nekoliko četa od par stotinaljudi. Ali kod Požege, Užica itd. mi smo ove naj-novije neprijatelje strahovito potukli i natjeraliostatke na Ravnu goru.«85

Spominjanje »naše širokogrudosti« povlači pitanjeda li je rukovodstvo KPJ, zatim i NOP-a, poznavaloili, drugačije rečeno, bilo dovoljno obaviješteno o su-štini, programu i stvarnim namjerama ravnogorskogčetničkog pokreta i njegovih prethodnika - četničkihorganizacija koje su u Jugoslaviji djelovale izmeđudva svjetska rata. Odgovor ne bi mogao biti poziti-van. Naprotiv, prije bi mogao biti sadržan u već citi-ranim Titovim riječima o slabosti partijskih organiza-cija koje su zbog slabo organizovane informativne

službe često bile pred svršenim činom jer nisu znalešta neprijatelj sprema, a mnoge stvari »su se moglepreduhitriti da su komunisti malo više vodili računao tome šta se zbiva u redovima neprijatelja.«86

Napokon, u citiranom pismu Glavnom štabu NOP-odreda Hrvatske Tito je o ravnogorskim četnicimanapisao:

»Mi još uvijek nastojimo da mirnim putempridobijemo tu oficirsku kliku da obustavi bor-bu protiv nas i da okrene svoje oružje protivokupatora, ali je sve očitije da nam to nećeuspjeti.*87

Nešto slično Tito je napisao i sutradan, 17. novem-bra 1941, u pismu Izvršnom odboru Osvobodilne

fronte slovenskog naroda:»Naš štab će ovih dana, prije nego izda nare-

đenje za uništenje opkoljenog Mihailovića, još jednom pokušati da nađe kakvu mogućnost spo-razuma i saradnje. Tu akciju Vrhovni štab pre-duzima ne zbog samog Draže Mihailovića, negozbog srpskog naroda, na koga je ovo izdajstvonapravilo najdublji utisak. Ali je nada na uspjehovog ponovnog apela slaba, jer Draža Mihailo-vić ne zahtijeva ništa manje nego raspuštanjepartizanskih odreda i njihovo podređivanje nje-govom štabu. Jasno je da Vrhovni štab takvepredloge ne smije i neće primiti.«88

Radio-London je 15. novembra 1941. u emisiji nahrvatsko-srpskom jeziku prvi put objavio vijest da jeDraža Mihailović jedini ovlašteni predstavnik kraljev-ske jugoslavenske vlade i da mu se moraju potčinitisve snage otpora u zemlji. Radio-Moskva je u to vrije-

7/17/2019 pob2


me ponekad prenosio izvode iz emisija Radio-Londo-na, i to je učinio i 16. ili 17. novembra uveče. O tome

je Vladimir Dedijer zapisao:»Jedne večeri nalazio sam se s Titom u nje-

govom štabu u Užicu, u velikoj zgradi koja je umirno doba služila kao banka. Tito je bio u tele-fonskoj vezi s komandantima jedinica koje subile opkolile štab Draže Mihailovića. Trebalo im

je dati odgovor. Tito se šetao po prostranoj sobi,gore-dole, a ja sam sedeo kraj radio-aparata islušao emisije Radio-Moskve na srpskom jeziku.Odjednom sam se trgao i rekao Titu:

— Pazi, Radio-Moskva govori o borbama uSrbiji protiv Nemaca, pazi, pazi, govori o Draži

kao vođi svih snaga otpora... Tito je zastao, zaprepašćen. Nikad ga ni dotle

a ni kasnije nisam video tako duboko iznenađe-nog. Samo je rekao:

— Ma, nije moguće.. .Ponovio sam ono što sam na svoje ušio čuo.

Tito je mahnuo glavom i nastavio da hoda gore--dole po sobi. Zazvonio je telefon. Javio se ko-mandant Jovanović-Bradonja. Tito je kratko re-kao:

— Obustavite dalje pokrete trupa, pošalj iteDraži parlamentere da otpočnu pregovori.

Utom je ušao u subu i Lola Ribar. Tito mu jekazao šta je javio Radio-Moskva, a zatim dodao:

— Ne smijemo uništiti Dražu Mihailovića ia-ko smo ga opkolili. Moramo paziti da Sovjet-skom Savezu ne pravimo spoljnopolitičke teško-će. . ,«89

Prema Dedijerovim navodima, Titova težnja daMoskvi ne pravi teškoće u odnosima s Velikom Brita-nijom ipak je bila presudna za donošenje odluke oobnavljanju pregovora s Dražom Mihailovićem. On jeodmah naredio partizanskim jedinicama da prekinuprodor prema Ravnoj gori, koju su, kako je kasnijenapisao tadašnji britanski predstavnik pri četničkojVrhovnoj komandi kapetan Hudson, partizani »skorozauzeli«.90

Zatim je 20. novembra u Čačku — bez obzira na

sve što su četnici do tada učinili — potpisan novipartizansko-četnički dogovor o saradnji u borbi pro-tiv okupatora!91

Pet dana kasnije, 25. novembra, Tito je iz Užicapreko Zagreba poslao radiogram za Moskvu. U nje-mu se nalazila i rečenica:

7/17/2019 pob2


»Imamo sve dokaze da Draža otvoreno sara-đuje sa Nijemcima u borbi protiv nas.«92

Koje je dokaze Uto tada posjedovao, iz kojih izvo-ra i na koji su način oni stigli do Vrhovnog štaba —nema tragova u sačuvanim dokumentima, a na njihnismo naišli ni u sjećanjima pojedinaca. Moguće susamo pretpostavke.

Uprkos svemu, vrijeme za potpuni raskid sa Dra-žom Mihailovićem, odnosno s ravnogorskim četnič-kim pokretom, očigledno, još nije bilo došlo.

Mješovita partizansko-četnička komisija za provo-

đenje dogovora o saradnji potpisanog u Čačku, sastala se 27. novembra u selu Pranjanima. Opisujući tajsastanak, član četničke delegacije major RadoslavĐurić napisao je u svojim sjećanjima:

»Koča Popović nam je saopštio da se ne mo-žemo detaljno vojno sporazumeti, jer je počelaofanziva Nemaca, da se vode borbe na prelazuod Valjeva prema Kosjeriću, na Bukovim Glava-ma i zahtevao je da mi preko svog rej ona nepustimo neprijatelja - Nemce.

Tu smo ručali. Trebalo je već da se raziđemoi, kad smo izlazili, telefon je zazvonio. Ja odemna telefon. Čujem:

— Ko je tu?

— Major Đurić, odgovorim. A ko je tu? — Ovde Tito. Molim Vas obavestite Dražu da

se odmah formira zajednički operativni štab, aVi odmah da dođete u Užice za vezu.

— Samo da se dogovorim sa Dražom i od-mah dolazim.

O tome telefonom obavestim Dražu. Dražami je rekao:

— Slažem se, samo dođite gore da Vam damdetaljne instrukcije.

Po dolasku na Ravnu Goru, Draža mi je rekao: — Ni govora! Jer svi mora da se stave pod

moju komandu. Ja sam jedini legalni pretstav-nik jugoslovenske vojske u zemlji, kako je obja-

vio Radio London.«93

Sutradan, 28. novembra 1941, Tito je telefonomrazgovarao s Dražom Mihailovićem i ponovno tražiood njega da započne borbu protiv Nijemaca. Mihailo-vić je otvoreno rekao da to neće učiniti jer ne možeda vodi frontalnu borbu, već da će vratiti svoje odre-de na njihove terene.

7/17/2019 pob2


Tako je tekao posljednji Titov razgovor s DražomMihailovićem.

Glavnina partizanskih snaga* povućiće se idućihdana iz Užica i zapadne Srbije u Sandžak, a DražaMihailović će gotovo sve svoje odrede postepeno le-galizovati i priključiti Nedićevim snagama u borbiprotiv preostalih partizanskih jedinica u Srbiji.

Crna Gora

Nakon snažnog poleta ustaša u Crnoj Gori i stva-ranja niza partizanskih odreda u toku ljeta i jeseni1941, već početkom iduće, 1942. godine, nastaje situaci-

ja koju Vojna enciklopedija (prvo izdanje) definiše ri- ječima:

»Nedovoljna budnost prema četnicima, neefi-kasno angažovanje partizanskih snaga u borbiprotiv njih i političke greške koje su značile od-stupanje od linije KPJ, omogućili su četnicimada ojačaju i predu u otvorenu borbu protiv par-tizana u C(rnoj Gori). Tako su sredinom januaračetnici, uz pomoć Italijana, zagospodarili Beran-skim srezom, izuzev Gornjih Sela i Police. KodKralj skih Bara (istočno od Mataševa) četnici su20 I iznenadili jednu kombinovanu četu Kom-skog NOP odreda (80 zarobljeno, 59 mrtvih i ra-njenih), a u Lubnicama, zbog nebudnosti, palasu četnicima u ruke 34 partizana (istakli auto-ri).«94

U drugom je izdanju Redakcija Vojne enciklopedije citirane pasuse dala malo drukčije:

»Izvanredno teški uslovi borbe, prvenstvenoglad i jaka zima, pomanjkanje najnužnije opre-me za borce, kao i danonoćne borbe, doprinelisu bržem iscrpljivanju NOP odreda. Italijanskiokupator povukao je manje posade u veće gar-nizone i tako onemogućio partizanskim snaga-ma da ih napadaju i dolaze do plena. Preko čet-nika, kojima je davao izdašnu pomoć, okupator

je razvio živu aktivnost radi razbijanja stabilno-sti pozadine i unutrašnje čvrstine partizanskihredova. Sve to omogućilo je da četnici ojačaju ipređu u otvorenu borbu protiv partizana u Cr-noj Gori. Tako su četnici sredinom januara, uz

7/17/2019 pob2


pomoć Italijana, zagospodarili Beranskim sre-zom, izuzev Gornjih Sela i Police. Kod KraljskihBara (istočno od Mateševa) četnici su 20. janu-ara iznenadili dve čete Komskog NOP odreda(v.) i naneli im gubitke od 80 zarobljenih, 59 po-ginulih i ranjenih, a u Lubnicama su 20. janu-ara, takođe, iznenadili kolašinske i beranskepartizane i ubili 15, a zarobili i streljali 27.«05

»Nedovoljna budnost« i »zbog nebudnosti« samosu eufemizmi, način da se drugim, blažim riječimaizbjegne direktno ukazivanje na slab rad ili neposto-

janje obavještajne službe u oba njena obl ika u crno-gorskim partizanskim jedinicama te na posljedice ta-kvog stanja. U drugom izdanju, kako vidimo, izbjeg-

nuti su, izostavljeni, eufemizmi, ali i »greške koje suznačile odstupanje od linije KPJ«!

Dalji tok događaja dobro ilustrira izvještaj Pokra- jinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i San-džak, dostavljen iz manastira Ostroga 13. februara1942. CK KPJ u Foču:

»Situacija u Vašojevićima je dosta teška. Našigubici u sukobima sa četnicima mnogo su većinego što smo to naveli u našem pismu od 22.

jan(uara) t.g., čitava jedna naša četa uništena je(što poginulo, ranjeno i zarobljeno). Zarobljenestrijeljaju, naročito studente. Na drugom sektoruistog fronta imali smo takođe gubitaka, no jošnemamo tačnih podataka o broju žrtava.

U danilovgradskom srezu, prije dva dana (11.2. 1942. — primj. autora) došle su do izražaja do-sta opasne pojave kao posljedica izdajničkog ra-da četničkih bandi. Pukovnik Bajo Stanišić, koji

je (u vrijeme) julskih akcija (1941) bio savjetodav-ni član privremene Vrhovne komande, uspio jeodvojiti dvije čete partizana (koji) su otkazali po-slušnost i skinuli partizanske oznake... Preduze-te su sve mjere da se ove opasnosti u samompočetku odstrane.«96

Koje i kakve mjere su preduzete i da li su oneobuhvaćale i konkretnu aktivnost na obavještajnom,odnosno kontraobavještajnom planu — nismo moglida utvrdimo. Činjenica je samo jedno: od oko 1 700

boraca formirane su sredinom juna 1942. Četvrta iPeta crnogorska brigada, koje su u grupi brigada poddirektnom komandom Vrhovnog štaba ubrzo krenules tromeđe Crne Gore, istočne Bosne i Hercegovine(Zelengora) na veliki marš za Bosansku krajinu. Tada je u Crnoj Gori ostalo samo nekoliko ilegalnih partij-

7/17/2019 pob2


skih i partizanskih grupica čiju je sudbinu moždanajupečatljivije opisao naš veliki književnik MihailoLalić u romanu Hajka. Koliko je raspadu i prelaženjubrojnih crnogorskih partizanskih jedinica u četnikedoprinio slab rad, neiskustvo, a često i organizaciononepostojanje obavještajne službe NOP-a u cjelini, akoliko su za to krivi i drugi razlozi — ta su pitanja,čini nam se, još uvijek bez odgovora. Uostalom, kadpišemo o obavještajnoj službi, moramo imati na umuda je u takvim tekstovima češća tačka ispod upitnikanego ona na kraju rečenice.

Bosna i Hercegovina

Ustanak u istočnoj Bosni počeo je prvih dana av-gusta 1941. manjim akcijama partizanskih grupa naRomaniji, Trebeviću, oko Semizovca, a zatim likvida-cijom žandarmerijskih stanica u Šekovićima i duž ce-ste Vlasenica-Zvornik... Istovremeno su ustanici podkomandom Aćima Babića, bogatog seljaka iz sela Ku-sače, predratnog člana četničke organizacije, napali izauzeli Han-Pijesak. Kao i neke druge ustaničke gru-pe u krajevima gdje nije bilo komunista, i oni su uze-li naziv četnici.

Šesnaestog avgusta 1941. godine u istočnobosan-skom gradiću Drinjači, koje su dva dana prije togaoslobodili ustanici, pojavio se, u pratnji sedmoricežandara, major kraljevske jugoslavenske žandarmeri-

je, Jezdimir Dangić, rodom iz obližnjeg mjesta Bra-tunca. Ustanici, seljaci tog kraja, na čijem se čelu na-lazio Pero Đukanović, predratni član Zemljoradničkestranke, narednik sa solunskog fronta i nosilac»Karadordeve zvijezde«, dočekali su ga s oduševlje-njem i radošću. Vjerovali su da će im on svojim zna-njem, iskustvom i ugledom — kapitulacija kraljevske

jugoslavenske vojske zatekla ga je na dužnosti ko-mandira žandarmerijske dvorske čete! - pomoći uzapočetoj borbi protiv okupatora i njegovih ustaškihslugu.

Sutradan je Dangić izdao svoju prvu naredbu:»Operacijska zapovest br. 1 komandanta čet-

ničkog odreda osvetnika za 17. avgust 1941. go-dine

Glavni komandant Gorskog štaba ovlastio

7/17/2019 pob2


me je da počnem sa organizovanjem odreda štose vrši...«Slijedi imenovanje vojvoda, a zatim:»Svaki četnik će položiti usmenu zakletvu ko-

ja glasi:'Ja (ime i prezime) zaklinjem se Bogom Svevi-

šnjim, krsnom slavom Srbinovom, čašću i obra-zom da ću i svoj život položiti za Nj(egovo) Veli-čanstvo) Kralja Petra Drugog Karadordevića isrpski narod i da ću osvetiti nevine žrtve. Takomi Bog pomogao.'«97

Kako je Jezdimir Dangić avgustovskih dana 1941.dospio u Drinjaču? Ko ga je i zašto poslao?

Početkom avgusta 1941. na Ravnoj gori, u štabu

Draže Mihailovića, među više oficira i političara poja-vio se i kraljevski žandarmerijski major JezdimirDangić.

»Kapitulacija 1941. zatekla me je u Goražduodakle sam krenuo za Beograd...«, napisao jeon 2. aprila 1947. u sudskom zatvoru u Sarajevu.»Nisam se javio u Nedićevu žandarmeriju većsam kao civil živio kod brata u Ljuboviji, u Srbi-

ji. ..«A o prvom posjetu Ravnoj gori Dangić je izjavio

isljednicima:»Dobio sam opšte instrukcije od Draže i na-

log da odmah krenem u Bosnu.«98

Dva dana poslije Dangićeva dolaska u Drinjaču

(18. avgusta 1941), ali bez ikakve veze s njim, poslijeniza sukoba s ustašama i domobranima došlo je, i doprvog direktnog sukoba istočnobosanskih ustanika spripadnicima njemačkog Wermachta. Grupa od dese-tak boraca pod komandom Pere Kosorića sačekala jeu zasjedi na Ravnoj Romaniji jedan autobus pun voj-nika u zelenim uniformama. Počela je borba. Nijemci,njih oko 40, sklonili su se u zgradu škole, a istovre-meno je ustanicima kao pojačanje pristigla Glasinač-ka četa sa Slobodanom Principom Seljom na čelu. Tuse našao i Slaviša Vajner Ciča. On je naredio borci-ma da prekinu paljbu i obratio se opkoljenim Nijem-cima na njemačkom jeziku:

»Deutsche Soldaten...«

Čiča je ubjeđivao opkoljene vojnike Wermachta dase partizani ne bore protiv njemačkog naroda, protivnjemačkih radnika i seljaka, već protiv fašizma i Hi-tlera, i pozivao ih je da prekinu borbu protiv ustani-ka u Jugoslaviji...

Nijemci su odgovorili pojačanom puščanom i mi-

7/17/2019 pob2


traljeskom vatrom i probili se iz obruča. Na bojištusu ostala 22 mrtva njemačka vojnika.

Do drugog sukoba Nijemaca i ustanika u ističnojBosni došlo je 28. avgusta 1941. kod Đerđelez-Kamena.Njemačko-ustaška kolona, koja je uz pomoć bornihkola pokušala da iz Zvornika izvrši prodor na oslobo-đeni teritorij, razbijena je i odbačena uz dvadesetakmrtvih i ranjenih.

Šta je u takvoj situaciji radio Dražin »komandantčetničkog odreda osvetnika« Jezdimir Dangić? On je25. avgusta 1941. njemačkoj komandi u Zvorniku po-slao pismo u kojemu nudi predaju ukoliko Nijemci i

Tal ijani preuzmu vlast u Bosni." Tih dana i Aćim Babić, koga je Dangić svo jom na-

redbom br. 1 postavio »za gorskog prvog vojvodu isvoga zastupnika« čini to isto: u pismu njemačkojfeldkomandaturi u Sarajevu izjavljuje da se njegovičetnici »ne bore protiv Nijemaca, nego samo protivustaša.«100

Gotovo istovremeno i Dangić je poslao Draži Mi-hailoviću na Ravnu goru svoj prvi izvještaj, u kojemuse našla i ova rečenica:

»Da bih ustanku mogao dati nacionalni ka-rakter molim Vas, gospodine pukovniče, pošalji-te mi što više municije, oružja i ljudstva.«101

Proučavajući »slučaj majora Jezdimira Dangića«,na osnovi njemačkih dokumenata, američki historičar

Jozo Tomasevich konstatuje sljedeće:

»... prema izvještaju beogradske jedinice Ab- wehra (njemačke vojne obavještajne službe) od29. septembra 1941, zasnovanom na izvještajima

jednog pouzdanika koji je bio u dodiru s njim,Dangić je praktički od svog dolaska u Bosnuodržavao kontakte s Nedićevom administraci-

jom koja ga je podupirala; izvještaj kaže da jeimao 'dobre odnose s Nijemcima i da je činiosve kako bi izbjegao sukob između svojih trupai Nijemaca'.«102

Major Boško Todorović je prvi oficir kojega je

Draža Mihailović na Dangićev zahtjev uputio u istoč-nu Bosnu. On je 1. septembra 1941. prešao Drinu i većsutradan javio »glavnom komandantu Gorskogštaba« na Ravnu goru.

»Hitno su mi potrebni oficiri, što više oficira,50, 100, koliko god može, za organizaciju novihodreda, za organizaciju pozadinske službe, za

7/17/2019 pob2


što brže prodiranje u dubinu Bosne. Vrlo je va-žno za Srpstvo, da se Bosna oslobodi od ustašavojno-četničkom akcijom pre nego što našapoluslobodna vlada u Beogradu diplomatskomoperacijom (koja se verovatno vodi, što potvrđu-

ju i pojedini neprovereni glasovi) postigne pri-pojenje Bosne okupiranoj Srbiji.«103

Dakle, osnovni cilj upućivanja kraljevskih oficira uBosnu nije bilo jačanje borbe protiv okupatora i usta-ša već gušenje ustanka i, uz blagoslov Nijemaca, pri-sajedinjenje Bosne okupiranoj Srbiji. Međutim, kao niDraža Mihailović u Srbiji, ni Dangić u istočnoj Bosninije smio odmah otvoreno ispoljiti svoje težnje i javnoistupiti protiv ustanka. Potkraj septembra 1941. usta-

nički odredi, koji su priznavali njegovu komandu inazivali se četničkim jedinicama, držali su Srebreni-cu, Vlasenicu i Han-Pijesak, zajedno s partizanimaBirčanskog odreda branili »front« prema Zvorniku, sborcima Romanijskog partizanskog odreda opsjedaliRogaticu i djelovali s Birčanskim partizanskim odre-dom i partizanskim odredom »Zvijezda« prema Klad-nju i Olovu.

Uprkos tome što je jedna partizanska patrolauhvatila kurira s pismom četničkog »vojvode« AćimaBabića poslanog »feldkomandanturi« u Sarajevu, uz

znanje i odobrenje majora Dangića, Glavni štab par-tizanskih odreda Bosne i Hercegovine, nastojeći daočuva i učvrsti jedinstvo ustaničkih redova, ponudio

je u tom trenutku »Gorskom štabu bosanskihčetnika« potpisivanje sporazuma i izdavanje proglasao zajedničkoj borbi protiv okupatora i njegovih slugu.Postupajući prema direktivama dobijenim prilikomposjete štabu Draže Mihailovića na Ravnoj gori (25-27.septembra 1941), major Dangić je prihvatio tu ponu-du. Tako je 1. oktobra 1941. u Drinjači potpisan spora-zum o formiranju zajedničkog partizansko-četničkogoperativnog štaba u koji su od partizana ušli Rodo-ljub Čolaković, Slobodan Princip i Svetozar Vukma-nović Tempo, a od četnika major Jezda (Jezdimir)

Dangić, kapetan Pero Đukanović i kapetan SergijeMihailović, koji je postao i načelnik tog štaba. Odmahzatim potpisan je i zajednički proglas upućen narodi-ma Bosne koji je završavao riječima »Smrt fašizmu- sloboda narodu!«.104

U partizansko-četničkim odnosima u istočnoj Bo-sni kao u ogledalu odražavala su se zbivanja u Srbiji!

7/17/2019 pob2


No, događalo se nešto što će imati pogubne posljedi-ce. Draža Mihailović je s Ravne gore upućivao uistočnu Bosnu, a preko nje i u ostale krajeve, sve višeoficira i podoficira, pa i običnih boraca, koje su parti-zani prijateljski prihvatili. Tako je u izvještaju Podšta-ba 'Majevice' Partizanskog odreda na Majevici, posla-nom oko 18. septembra 1941. Štabu tuzlanske oblasti,pisalo:

»1/IX naš odred pojačan je sa 44 četnika kojisu poslani iz Srbije kao pomoć ovim četnici-ma.«105

Ono »ovim četnicima* odnosilo se na postojećečetnike u odredu.

A u izjavi objavljenoj u Biltenu br. 2 Štaba NOP-

odreda Bosne i Hercegovine od 20. septembra 1941,pod naslovom »Četnički odredi u dejstvu*, našle su sei ove rečenice:

»Uporedo s našom partizanskom Narodno-oslobodilačkom vojskom dejstvuju i samostalničetnički odredi pod komandom njihovih štabo-va. .. Sa Kostom Pećancem i drugim izdajnicimasrpskog naroda i njemačkim plaćenicima nema-

ju ništa zajedničkog. Slažu se s nama da se tre-ba boriti protiv okupatora i njihovih slugu. (...)Štaviše, mi smatramo poželjnim da se uspostavipotpuna saradnja (i vojna i politička) izmeđuove dvije vojske. Mi smatramo poželjnim da ovedvije vojske uspostave zajedničke jedinstvene

komande i da zajednički organizuju život poza-dine. . ,«106

»Dvije vojske« bile su — partizanska i četnička!Najviša rukovodstva NOP-a u Bosni i Hercegovini

kao da nisu imala pojma o tome šta je bilo četništvoizmeđu dva rata, kakvi su im bili ciljevi i zadaci... Idok u suštini primitivni žandar Jezdimir Dangić nijeumio da savlada i svoj antikomunizam, zapravo mr-žnju prema svemu naprednome, privremeno se pri-krije, major Boško Todorović je bio čovjek drukčijegkova.

Roćko (Rodoljub Čolaković), politički komesarGlavnog štaba NOP-odreda za BiH dostavio je 28. no-vembra 1941. Titu, koji se još uvijek nalazi u Užicu,pismo:

»Dragi Tito,Napisao sam jedno trebovanje za benzin za

majora Todorovića. Molim te da mu se to izda.

7/17/2019 pob2


To je čovjek drugog kova nego Dangić. To ćetrebovanje donijeti načelnik njegovoga štaba ka-petan Pejić.«107

Čolakovićeva ocjena majora Boška Todorovića nijebila tačna: on je bio potpuno istog kova kao Dangić iupravo je on na sektoru istočne Bosne i Hercegovineprvi stupio — zapravo je već tada bio stupio — u ve-zu s Talijanima i zaključio s njima sporazum o zajed-ničkoj borbi protiv partizana!

Major Boško Todorović poginuo je u borbi s parti-zanskim Udarnim bataljonom u Kifinu selu (Herce-govina) u noći između 19. i 20. februara 1942. godine.

A šta se dogodilo pola godine kasnije u dalekomLisabonu, glavnom gradu Portugala?

Onamo je sredinom avgusta, iz Londona doputo-vao potpredsjednik i ministar građevina izbjegličke jugoslavenske vlade Miha Krek. Nakon povratka ubritansku prijestolnicu on je predsjedniku Vijeća vla-de Slobodanu Jovanoviću 24. avgusta 1942. podnioizvještaj u kome je doslovno stajalo i ovo:

»Familija Bajloni, Beograd: Gospođa Bajlonisa odraslim sinom i dvije odrasle kćeri traži vi-ze za Severnu Ameriku i moli da se urgira, jerčekaju već preko šest meseci i ne mogu nigdeda krenu. Gospođa je molila zajam od NarodneBanke za pokriće svojih obaveza u Portugalu. UAmerici ima svoja sredstva za život. GospođaBajloni mi je isto izjavila da je žena Boška To-

dorovića, koji je pao na bojnom polju kao Dra- žin oficir, u velikoj bedi i siromaštvu, pa bi jojtrebalo na kakav način pomoći (istakli auto-ri).«108

Upravo u trenutku dok je njemačka kaznena eks-pedicija generala Franza Böhmea žarila i palila Ma-čvom i Pocerinom, a Beograd živio pod opsadnim sta-njem, porodica beogradskog industrijalca i bankarapokojnog Mihaila Mike Bajlonija - žena Radmila(oko 50 godina), kćerka Gordana (28) i Ljiljana (18) tesin Gradimir (20) — otputovala je, 10. oktobra 1941, vo-zom iz Beograda preko Zagreba (prenoćila je u hotel»Esplanade«!) i dalje preko Italije, Švajcarske, Francu-ske i Španije u Lisabon, kamo je stigla nakon punihdvadeset dana.

U prvoj polovini novembra iste godine jugoslaven-ski otpravnik poslova u Lisabonu dr Slavko Kojić ši-frovanim je telegramom obavijestio lično predsjedni-ka izbjegličke jugoslavenske vlade generala DušanaSimovića da je porodica Bajloni stigla u portugalsku

7/17/2019 pob2


prijestolnicu i da je 8. novembra dostavila Poslanstvu»Izvještaj o stanju u zemlji na dan 1. oktobra tekućegodine« i »podatke o Dražinim odredima« koje šalje»pukovnik g. D. Mihailović«, a 13. novembra ponovnomu otpremio depešu da je tog dana »poslao po savet-niku Mllčiću rečnik šifara za opštenje sa zemljom ipismo g-đe Bajloni koje sadrži poruku Mihailovića«te da je »Milčić upoznat s rukovanjem šifrom«.109

Tako je u London stigao jedan od prvih opširnijihizvještaja o stanju i odnosima u okupiranoj Jugoslaviji.

Kako se ono što je prethodilo odlasku porodiceBajloni iz Beograda za Lisabon, tako i ono što je usli-

jed ilo u datim uslovima nije ticalo partizanske obav- ještajne službe, za nju je donekle važan samo odgo-

vor na pitanje kako je vijest o pogibiji majora Boška Todorovića, daleko u hercegovačkoj zabiti, stigla u Li-sabon.

To obavještenje je Radmili Bajloni najvjerovatnijedonio i prenio SS-major Alfred Nassenstein (Nasen-štajn), koji je u ljeto 1941. iz beogradskog Gestapaprekomandovan u glavni grad Portugala. Njegovekombinacije s porodicom Bajloni, zatim »briga« zasudbinu udovice majora Boška Todorovića - čiji jebrat Žarko Todorović, takode aktivni major kraljev-ske jugoslavenske vojske još od ljeta 1941. bio rukovo-dile«^ beogradskog centra četničkog pokreta DražeMihailovića, da bi na kraju i sam postao saradnikGestapa — ukazuju na komplikovanost i ispreplete-

nost obavještajnih igara na području okupirane i ra-skomadane Jugoslavije. Jer, ne treba baš potpuno od-baciti mogućnost da je SS-major Nassenstein, koji je ((za Ured VI RSHA) obavještajno radio još prije rata u

Jugoslaviji, a zatim kao član Djelatne komande Sipo iSD u toku i nakon aprilskog rata, radi specijalnih za-dataka krstario Bosnom, Hercegovinom i Dalmaci-

jom, imao neke veze i s majorom Boškom Todorovi-ćem... U svemu tome ipak je najvažnija činjenica da

je ma jor Boško Todorović svojim držanjem i postupci-ma uspio da o sebi i svojim namjerama obmane, za-pravo totalno dezinformiše jednog od najiskusnijih,najstarijih pa i najinteligentnijih rukovodilaca KPJ iNOP-a — Rodoljuba Čolakovića! Sama ta činjenica

pokazuje s kakvim je neprijateljem morala da se nosimlada, tako rekavši još organizaciono neoformljenapartizanska obavještajna služba u borbi protiv četnič-kog pokreta Draže Mihailovića.

Potkraj decembra 1941. godine Todor Vujasinović,komandant Ozrenskog partizanskog odreda, došao je

7/17/2019 pob2


s Ozrena u Vlasenicu, gdje se sastao s Radom Jakši-ćem, članom Okružnog komiteta KPJ za Birač i pora-zgovarao s njim o četničkom komandantu istočne Bo-sne majoru Jezdimiru Dangiću.

»Od Rade Jakšića smo saznali« — napisao je T. Vujasinović — »da se Dangić otvoreno pove-zao sa Nemcima i Nedićem, i da za održavanjetih veza upotrebljava kapetana Ćukovića, koga je nešto pre toga već slao Nediću.

... Rade Jakšić je bio do u sitnice obavešteno svemu šta Dangić namerava, jer se u četnič-kim redovima nalazilo prilično poštenih ljudikojima se nije sviđalo sve što Dangić radi i sme-ra«uo

Od »prilično poštenih ljudi« koji su se nalazili učetničkim redovima i, svjesno ili nesvjesno, imali ulo-gu dragocjenih partizanskih obavještajaca, nismouspjeli da na osnovi kazivanja Rade Jakšića i TodoraVujasinovića utvrdimo nijedno ime. No, nesumnjivo,oni su zaista postojali.

Nešto slično poput onoga što je napisao T. Vujasi-nović nalazimo i u Zapisima iz NOB Rodoljuba Ćola-kovića, koji se posljednjih dana 1941. godine takođernalazio u Vlasenici:

»Svaki dan« — piše Ćolaković — »obilazi meRade Jakšić, koji dobar dio svoga vremena trošiu prepirci s četničkom Komandom mjesta, bra-neći 'partizanske interese'... Danas mi je sa-

opštio da se doista sprema ofanziva na ovajkraj i da Dangić, preko kapetana Ćukovića, vodineke razgovore s Nijemcima...

Noć je - posljednja noć ove teške i slavnečetrdeset i prve godine!«111

Podaci Rade Jakšića bili su tačni. Treba samo ista-ći da je kapetan Ćuković održavao vezu s kapetanomAbwehra drom Matlom, onim istim dr Matlom koji jeu oktobru 1941. dolazio u štab četničke Vrhovne ko-mande na Ravnoj gori i u Divcima organizovao sa-stanak Draže Mihailovića s predstavnikom Opuno-moćenog komandujućeg generala u Srbiji.

Dakle, partizansko rukovodstvo u istočnoj Bosni, apreko njega i Vrhovni štab, bilo je potkraj decembra1941. godine u osnovnim crtama obaviješteno o aktiv-nostima i namjerama majora Dangića da sklopi spo-razum s Nijemcima. I ne samo to. Analizirajući eks-panziju četništva u istočnoj Bosni i Hercegovini, isto-ričar Zdravko Antonić napisao je i ovo:

»Teško da se može naći i jedan četnički do-

7/17/2019 pob2


kument iz perioda decembar 1941. - januar1942. a da se u njemu ne govori kako su komu-nisti najveći neprijatelji srpskog naroda. Tako,napr., kapetan Sergije Mihailović u jeku najve-ćih četničkih pokolja nad Muslimanima gora-ždanskog i fočanskog sreza (5. decembra)'objašnjava' u svome proglasu srpskom naroduteoriju komunizma na sledeći način: '... Komu-nizam je narodna bolest koja se širi sa lažnimsredstvima i koja ne zna za vjeru, za slavu, zaboga, za crkvu, sveštenstvo, porodicu, za selo iprelo, za praznike i uopšte za hrišćanstvo.. V 12

Dana 7. i 8. januara održano je pokrajinsko savje-tovanje KPJ u Ivančićima kod Sarajeva, kojemu je

prisustvovao i Tito. Jedan od učesnika tog savjetova-nja, Uglješa Danilović, tada član PK KPJ za BiH, na-pisao je:

»Na savjetovanju je temeljito osvijetljena cjelokupna politika četnika i ocijenjeno da je daljasaradnja sa njima nemoguća i da bi svako gaje- nje iluzija u tom pravcu bilo veoma štetno(istakli autori). Ocijenjeno je da je vojno i politič-ko rukovodstvo u Bosni i Hercegovini potcijeni-lo četničku opasnost da je suviše dugo premačetnicima vodilo popustljiv kurs, što je stvaralozabunu u redovima boraca i otežavalo da se očetnicima, posebno o četničkim oficirima, dobijeprava slika. Na savjetovanju je zauzet jasan iodlučan kurs. Sarađivati se može samo sa onimpojedincima i četama koji su zaista za iskrenusaradnju i za borbu, a ne sa četničkim oficirimai ostalim izdajnicima.«113

O savjetovanju u Ivančićima u odrednici Vojne enciklopedije »Istočna Bosna«, stoji samo ovo:

»U s(elu) Ivančićima održano je 7. i 8. I 1942.savetovanje PK KP BiH kojem su prisustvovali

Josip Broz Tito i nekoliko članova CK KPJ. Tada je, između ostalog, zaključeno da se u I(stočnojBosni) povede odlučnija borba protiv četnika.«114

A u ORNJ:»... 7 januara 1942, u Ivančićima održano je

savetovanje CK KPJ i PK KPJ za Bosnu i Herce-govinu, kome su prisustvovali i partizanski rad-nici sa teritorije Romaniskog odreda i odreda'Zvijezda'; pored ostalog doneta je odluka o pot-rebi odlučnije borbe protiv četnika.«115

S obzirom na svjedočenje Uglješe Danilovića itvrdnju na koju nailazimo u ediciji Oslobodilački rat

7/17/2019 pob2


naroda Jugoslavije 1941-1945 i u Vojnoj enciklopediji- dokumenti sa savjetovanja u Ivaničićima nisu sa-čuvani — začuđuje ono što se dogodilo sljedećih da-na. Sačuvan je, naime, dokument koji, čini nam se,prilično protivrječi navodima Uglješe Danilovića, Voj- ne enciklopedije i Oslobodilačkog rata..

»Zapisniksednice CKKPJ održane 11. januara 1942

Prisutni: Tito, Mladen, Birk, Marko, Beli, Tempo

(...)2) Pregovori sa četnicima:Određeni su za pregovore drugovi Marko i

Mladen. Oni će uspostaviti kontakt i sa drugimsem zvaničnih četničkih pregovarača.«116

Sjednica je održana u selu Čevljanovićima na Ro-maniji. »Mladen« je bio nadimak Mose Pijade, Birk jebio Edvard Kardelj, Marko Aleksandar Ranković, BeliSreten Žujović, Tempo - Svetozar Vukmanović.

Jesu li u međuvremenu, između savjetovanja uIvančićima - koje se, uzgred rečeno, uopće ne spo-minje u Povijesti saveza komunista objavljenoj 1985.- i sastanka CK KPJ, čiji smo zapisnik upravo citira-li, dobiveni neki novi podaci, nova obavještenja o sta-vu i namjerama četničkih rukovodilaca u istočnoj Bo-sni — to nismo mogli utvrditi. Prema tome, razlozipromjene stava najvišeg partizanskog rukovodstva

prema njima između 8. i 11. januara ostaju ovijeni ve-lom tajne. Ni u dokumentima ni u sjećanjima (svjedo-čenjima) bilo koje provenijencije nema pisanih trago-va o tome šta se s tim u vezi događalo, ali...

Kad su njemačko-ustaške snage 15. januara 1942.krenule u ofanzivu na oslobođeni teritorij istočne Bo-sne, načelnik Vrhovnog štaba Arso Jovanović poslao

je sutradan, 16. januara, »Štabu proleterske brigade- za druga Fiću« naređenje koje je doslovno glasilo:

»Saopštite četničkom štabu: neprijatelj odVareša pravcem Pogari - Vijaka - Olovo na-pravio ispad snagom od 600 vojnika s namjeromda zauzmu Olovo. Neka i oni stupe u dejstvo

pravcem: Olovo - Očevlje (ili ka Musićima), teda obuhvatimo i zarobimo toga neprijatelja.«117

Istog je dana poslijepodne i Štab Romanijskogodreda primio naređenje Vrhovnog štaba:

»Potrebno je da obavijestite četničku koman-du da ona sa svojim snagama izvrši jedan ispadu pravcu Olovo - Očevlje ili prema Musićima

7/17/2019 pob2


- već prema tome kako će situacija diktirati -i da tako neprijatelja opkole i zarobe.

Kap(etan) Račić bi trebalo svoje snage da po-vuče od Zavidovića bliže sebi da mu iste ne bibile zarobljene.«118

Prema svim pronađenim podacima, četnički ko-mandanti u istočnoj Bosni, među njima, naravno, ikapetan Račić, nisu ni pomišljali na to da u tom tre-nutku pruže Nijemcima, domobranima ili ustašamabilo kakav otpor...

Prvih dana ofanzive na istočnu Bosnu Rade Jak-šić, o kome je već bilo riječi, prebacio se na desnuobalu Drine, u Srbiju, gdje se, u selu Ćulinama, sa-stao s Dangićevim oficirima, svojim dobrim poznani-cima, kapetanom Ćukovićem i Milutinovićem i poruč-nikom Brankom Kujačićem. Saznavši da se Kujačićsprema u Beograd, Jakšić je odlučio da pođe s njim,upustivši se, svojevoljno, u opasnu obavještajnu pu-stolovinu. Mjesec dana kasnije, 23. februara, on sevratio u istočnu Bosnu i zatim stigao i u oslobođenuFoču. Tu ga je primio lično Tito i poslije dužeg razgo-vora zatražio od njega i opširan pismeni izvještaj. Taj je izvještaj sačuvan, a u njemu je doslovno zapisano:

*... Kako je Drina bila blokirana od straneNijemaca i moj povratak u Bosnu bio nemoguć,poručnik Kujačić, moj raniji pznanik ide za Be-ograd kod Nedića i Aćimovića, tako isto i za drMatla, to sam odlučio da se svakako probijemsa njim do Beograda, pa sam napravio plan dase javim kao Dangićev kurir kako bih došao ulični kontakt sa pregovaračem, kapetanom drMatlom. Pošto nisam imao nikakve objave, asvako kretanje civilnog stanovništva u tompravcu bilo obustavljeno, zamolio sam Kujačićada me prebaci do Beograda, što mi je i obećao.Poručnik Kujačić je bio snabdjeven sa njemač-kom objavom, koju je izdao lično dr Mati, gdje

je stajalo da je on njemački povjerenik, odnosnooficir za vezu.«119

U selu Amačiću Kujačić je 21. januara otišao u ko-mandu njemačke jedinice koja se tu nalazila, garan-

tovao za Jakšića da je Dangićev kurir koji nosi usme-nu poruku za kapetana Matla. Oni dvojica su u prat-nji jednog njemačkog oficira odmah krenuli automo-bilom za Banju Koviljaču. Tu je neki čovjek zatražioda mu Jakšić kaže Dangićevu poruku, ali on je to od-bio s obrazloženjem da je mora prenijeti lično kape-tanu Matlu.

7/17/2019 pob2


»Dobro, budite spremni, sutra ujutro putujemo uBeograd« - odgovorio je nepoznati.

»Iskoristio sam ovo međuvrijeme« — piše da-lje Jakšić - »i posjetio obitelj jednog bogatijegizbjeglice iz Zvornika, kod kojih sam saznao da

je (taj neko) Kolić, Srbin, činovnik ministarstva,tačno ne znam koga, i da radi 'punom parom'za srpsku stvar i ustanak u Bosni. Međutim, Ko-lić je gestapovac koji zamenjuje dr Matla, kojise nalazi u Beogradu u što sam se lično docnijeuvjerio, kad je dr Mati u mom prisustvu oslovioKolića kao svoga zamjenika.

Na dan 22 januara 1942. pošli smo u jednom

autu Kujačić i ja, a iza nas u drugom Kolić i ka-petan Špancer, koji je jugoslovenski Nijemac, ra-nije inženjer u Olovu. U Beograd smo stigliistog dana oko tri sata poslije podne i odmah upratnji gestapovca Kolića otišli u jednu vilu da-leko na kraju Aleksandrove ulice, gdje se nala-zio dr Mati. Kada smo došli do dr Matla, ja sammu rekao da sam došao kao kurir majora i damajor Dangić želi sastanak sa njim (koji je Matiranije sam tražio) samo da mu se garantujebezbjednost. Dr Mati je odgovorio da svakakotreba da se sastanu, jer on ima punomoć od še-fa njemačkog Deneralštaba za Srbiju, da se majoru Dangiću neće ništa neprijatno desiti. Neka

major Dangić, kaže dr Mati, odredi mjesto gdjehoće, na srbijanskoj strani i sa koliko god hoćevojnika, da on pristaje i daje časnu riječ da mu je bezbjednost sigurna, kao i puna sloboda po-slije pregovora. Napomenuo je da se svakakomora sastati sa Dangićem, jer smatra merodav-nim samo sa njim lično, govoreći da što je Hi-tler za Njemačku da je to Dangić za Bosnu.«120

iz tog izvještaja drugu Titu vidi se da je Jakšić pri-sustvovao povjerljivom razgovoru Kujačić-Matl. Tada

je Kujačić rekao dru Matlu da je mišljenje četničkihoficira »da je svako održavanje veze sa komunistimabilo stvar taktike, jer su četnici od njih dobijali muni-ciju i oružje iz Užica... pa je dodao da partizana ima

još malo u Bosni«.

Jakšić zatim iznosi pojedinosti o prvom sastankučetničkog majora s njemačkim oficirima:

»Napokon je došlo do sastanka u Ćulinama,a to je bilo oko 1. februara (1942). Kukavično jebilo držanje Dangića za vrijeme sastanka sa ka-petanom Matlom. Major Dangić je stao mirno

7/17/2019 pob2


pred dr Matlom i propisno mu raportirao i tekposlije se malo oslobodio i raspričao. Saznaosam da je 5. februara pošao Dangić sa PeromĐukanovićem u Beograd... Na konferenciji saNijemcima u Beogradu rešeno je uglavnom daće Nijemci podržati borbu četnika sa ustašamas tim da Dangićevi četnici vode borbu protivpartizana. Dangić je pristao na ove uslove nje-mačke, tvrdeći da ima vrlo malo partizana i tona Romaniji da će vodstvo uhvatiti i likvidirati,a 'zavedene' seljake će nešto svrstati u svoje re-dove, a nešto pohapsiti.

Od 10. do 25. februara Nijemci su sva vozila,pa čak i šljemove i kuhinje, ofarbali bijelom bo-

jom i odlazili iz Šapca i dalje na istočni front. ..U Šapcu je ostalo oko dvije stotine Nijemaca...U Loznici samo oko sto Nijemaca i nešto be-

logardejaca.«121

Izvještaj Rade Jakšića podnijet Titu potvrdio jemnoge podatke o saradnji rukovodstva istočnobosan-skih četnika s Nijemcima, a tim je podacima Vrhovništab NOV i DVJ već raspolagao.

Dok je Rade Jakšić još boravio u Srbiji, četnici su20. februara 1942. godine izvršili zločin koji je označiokraj partizansko-četničke saradnje, zapravo međutr-

peljivosti u istočnoj Bosni: iznenadnim napadom čet-nici su u selu Vukosavcima pobili cijeli štab Majevič-kog partizanskog odreda s komandantom IvanomMarkovićem Ircem i političkim komesarom Fadilom

Jahićem Špancem na čelu.Četnički komandanti u istočnoj Bosni, na Majevici,

od početka ustanka su, kako je vrijeme prolazilo, sveupornije i otvorenije provodili po selima propaganduprotiv narodnooslobodilačkog pokreta ne izbjegavaju-ći ni otvorene prijetnje o obračunu s partizanima injihovim rukovodiocima. Tako je Dordo Dojić, jedanod komandira prvih triju četa Majevičkog partizan-skog odreda, još potkraj novembra 1941. godine u Šta-bu odreda ispričao sljedeći doživljaj:

»Danas sam bio u Tobutu i svratio u četničkištab. Zadržaše me i na ručku. Pred polazak iza-zva me ustranu kapetan Tominčević i ovako mistade govoriti: 'Šteta, veli, među partizanimaima dobrih Srba, samo su se pustili da ih varajui vode Turci i Šokci. Eto, ja znam da si i ti vrlodobar mladić i da si hrabar. Šta ćeš ti tamo?...

7/17/2019 pob2


Nego, znaš šta, brate. Ubi ti onog Španca i pređinama, a ja ću ti odmah dati položaj komandan-ta bataljona. Srbin si, čovječe, i treba da znašgdje ti je mjesto.'«122

Majevički četnički štab sa Stevom Damjanovićem- »kapetanom Lekom« na čelu nije se, međutim, za-držao samo na riječima, praznim prijetnjama i vrbo-vanju atentatora.

»Već duže vremena« - piše Slavko Mićano-vić, član bijeljinskog sreskog komiteta KPJ -»pričaju nam seljaci da se oko njegovog Štabanalazi šezdeset do osamdeset probranih četnikakoji su uvijek s Lekom. Zar nije moguće da Lekosada izvede napad na naš Štab? Zar nije čak ivjerovatno da bi on mogao to učinti? Njemu jesigurno poznato da su okolnosti povoljne zato!«123

A štab »kapetana Leke« nalazio se u selu Tobutu,sat hoda od Vukosavaca, gdje je bio Štab Majevičkogpartizanskog odreda!

U partizanski su štab stizale i druge, još preciznijeinformacije koje su ukazivale na neposredne četničkepripreme za napad.

»Jednog dana« — piše Stevo Popović, članŠtaba — »došao je u štab Cvijan Lukić, moj Vu-kosavčanin, inače četnik, i tražio da sa mnomnasamo razgovara. Dugo je oklijevao, i jedva ot-počeo:

— Znaš šta je — reče mi najzad. — Ja neznam šta će biti od mog života, ali sam se rije-šio da ti ovo kažem, pa neka bude šta hoće.Znam tebe kakav si čovjek, znam i ove neke lju-de u vašem štabu i žao mi je da ludo izginete.Evo o čemu se radi: četnici će vas pobiti, to daznaš! Ima jedna desetina, desetar joj je OstojaNovaković iz Pirkovca — ti znaš ko je on i ka-kav je - i ta desetina ima zadatak da pobije te-be, Irca i Španca. Ja sam u toj desetini i zatosve znam. Čuo sam i to, ali ovo mi ne morašvjerovati, da su Leko i vojvoda sastavili posebnibataljon četnika — »Gvozdeni bataljon« kako gazovu, komandant mu je Aco Medunić — sa za-datkom da vas napadne. Eto — bog ti, a duša ti!Sad znaš sve i radite kako hoćete, ali ja nemamkud natrag, jer znam šta me tamo čeka. Oniuvijek govore da će zaklati ili živa oguliti onogako izda. Ja im u šake živ neću i zato moramostati kod vas.«124

7/17/2019 pob2


»Prvu otvorenu provokaciju« - napisao jeUglješa Danilović — »preduzeo je četnički štabsredinom februara 1942. hvatanjem kurira Obla-snog partizanskog štaba iz Šekovića i oduzima-njem pošte upućene štabu na Majevici. ŠtabMajevičkog odreda je uputio oštar protest čet-ničkom štabu i tražio da se zarobljeni kuriri pu-ste, a pošta vrati. Četnici su to odbili. Došlo jedo oštre prepiske, ali bez ikakve koristi, jer sukuriri već bili ubijeni. Naši nisu odgovorili ade-kvatnom vojnom mjerom, nego su provokatorskičetnički postupak iznijeli pred narod da se vidiko razbija zajedničku borbu. No, i pored krajnjezaoštrenih odnosa, naši drugovi nisu bili dovolj-

no budni. U svome izvještaju Glavnom štabu, sa-mo dva dana pred napad, tj. 18. februara, onigovore da bi moglo doći do četničkog napada,pa ipak nisu preduzeli potrebne mjere opreza.Oni nisu pretpostavljali na kakve su sve pod-mukle zločine spremni četnici.«125

»Naši drugovi nisu bili dovoljno budni«, kažeUglješa Danilović. A mogao je to i drugačije definisa-ti: uprkos tačnim obavještajnim podacima koje sunavrijeme primili, nisu preduzeli odgovarajuće mjere!

Mevla Jakupović, član KPJ od 1940, koja je u zimu1941/1942. politički radila na terenu među ženama, pi-še:

»U tako zategnutoj situaciji održano je partij-sko i skojevsko savjetovanje u Mačkovcu (15. fe-bruar 1942 — primj. autora)... Na tom savjetova-nju bilo je govora i o našim odnosima sa četni-cima, a pojedinci su tražili da se sa njimaobračunamo oružjem. Ali je taj predlog tada bioodbačen, iako smo mi znali da četnici priprema-

ju napad na partizane.Naime, meni su neke žene govorile o tome.«126

Koje žene, kako i gdje, na ta pitanja, na žalost, nenalazimo odgovore ni kod Mevle Jakupović, ni bilogdje drugdje.

A Slavko Mićanović kaže i ovo:»Mada su u jednom trenutku upozoreni da

se kapetan Leko i 'vojvoda majevički' RadivojeKerović ozbiljno spremaju da iznenadno napad-nu na partizane, da kapetan Leko formira, od-nosno da je već formirao specijalnu udarnugrupu, kojoj je zadatak da u pogodnom trenut-ku likvidira partizanski štab, komandant parti-zanskog odreda Ivan Marković Irac i komesar

7/17/2019 pob2


odreda Fadil Jahić Španac nisu tom upozorenjupoklonili pažnju, vjerujući da bi i ono moglo biti

jedna od četničkih provokacija.«127

Za to vrijeme četnička je obavještajna služba i tekako dobro radila:

»U noći između 19. i 20. februara 1942.« — pi-še dalje Slavko Mićanović — »kapetan Leko jeizdao naređenje da se sedmorica uhapšenihpartizana pobiju, što je odmah i izvršeno.

Iste noći, već obaviješten da se oko štabaPartizanskog odreda ne nalazi nijedna jedinicakao obezbjeđenje, da je štab, izuzev nekolicinekurira, praktično bez ikakve stvarne odbrane,kapetan Leko je izdao i drugo naređenje: prije

svanuća partizanski štab mora biti opkoljen, uprvim jutarnjim satima on mora biti uništen.

Kao što je poznato, ovaj brižljivo pripremaničetnički plan u potpunosti je uspio: partizanskištab je uništen. Poginuli su i komandant i ko-mesar partizanskog odreda, a uz njih i desetakistaknutih partizanskih prvoboraca, sposobnih ivještih političkih radnika i organizatora.«128

Tog je jutra završio život još jednog ratnika koji jesamoinicijativno postao partizanski obavještajac, na-žalost uzalud. Cvijan Lukić, koji je nekoliko dana pri-

je napustio četničku udarnu desetinu koja je tog da-na upala u Štab, i obavijestio Štab Majevičkog NOP--odreda šta mu četnici spremaju, nije želio da živpadne četnicima u ruke: izvršio je samoubistvo za-klavši se nožem!

Mada ni u Štabu Majevičkog partizanskog odredani u njegovim jedinicama nije postojala organizovanaobavještajna služba, odnosno ljudi zaduženi za tu slu-žbu, Štab je ipak bio obavještavan i o neprijateljskimpokretima i o četničkoj aktivnosti. Obavještenja sumu stizala iz redova samih četnika preko stanovni-štva i članova Partije te partijskih rukovodstava naterenu. Ponešto su saznavali i borci partizanskih jedi-nica dok su se kao kuriri ili zbog drugih zadatakakretali kroz sela u kojima je bilo četnika. A kako smovidjeli, najznačajnije obavještenje o pripremanom na-padu poteklo je od borca četničke udarne desetinekoja je dobila zadatak da likvidira Štab odreda jer seon nije mogao pomiriti s tim da digne svoje oružjeprotiv partizana.

Dakle, bez obzira na nedostatak obavještajne or-ganizacije, partizanska obavještajna služba ipak nijepodbacila. Uspješan četnički napad na Štab Maje-

7/17/2019 pob2


vičkog partizanskog odreda bio je posljedica potcje-njivanja neprijatelja, pa zbog toga i neodgovarajućeprocjene primljenih obavještenja o četničkim namje-rama i pripremama. Štab je za vlastito obezbjedenjeraspolagao samo jednom desetinom, ali je i nju po-slao kao pratnju grupi koja je s konjima krenula uSemberiju po žito. Mjere provedene noću između 19. i20. februara da se s položaja povuče jedan vod suvišesu kasno preduzete jer se Štab nalazio daleko od po-ložaja svojih jedinica. I tako se 20. februara oko devetsati ujutro, kada je 200 do 300 četnika izvršilo napad,blizu Štaba zateklo samo nekoliko kurira.

Poslije uništenja štaba Majevičkog NOP-odreda uVukosavcima partizani su bili prinuđeni da napuste

Majevicu i povuku se u Birač,129 tj. na teritorij Birčan-skog NOP-odreda (dijelovi vlaseničkog, kladanjskog izvorničkog sreza).

Američki historičar Jozo Tomasevich, nesumnjivodobar poznavalac ravnogorskog četničkog pokreta,govoreći upravo o zbivanjima u istočnoj Bosni u pr-voj po lovin i 1942. godine, veoma pronicl jivo primjećuje :

»Najefikasnija četnička antipartizanska tehnika u to vrijeme, prije općeg sukoba, bila jesubverzija iznutra u partizanskim odredima(istakli autori). Između februara i juna 1942. čet-nici su uspješno izveli puč u pet od šest parti-zanskih odreda u istočnoj Bosni (i u odredimana drugim područjima), a praktično i u svimodredima 'dobrovoljačke vojske', i ubili su velikbroj partizanskih komandanata i političkih ko-mesara.«130

Upravo tako: posrijedi su bile subverzije organizo-vane iznutra, čije pripreme partizanska kontraobavje-štajna služba nije uočila, pa ih, prema tome, nije mo-gla ni spriječiti.

Pet partizanskih odreda na koje Tomasevich mislibili su Majevički, Romanijski, Ozrenski, »Zvijezda« iZenički, dok je uz znatne napore, svakako i nakontraobavještajnom planu, na liniji NOP-a ostao je-

dino Birčanski partizanski odred.Poslije Majevice prvi se na udaru četničkih su-bverzija našao Romanijski NOP-odred koji je potkraj1941. imao osam bataljona sa oko 3 000 boraca. Povolj-ne uslove za to, zapravo za masovnu demoralizacijuboraca u jedinicama tog odreda, nesumnjivo je stvori-la i pogibija njegova legendarnog komandanta Ciče

7/17/2019 pob2


Romanijskog (Slaviša Vajner) 21. januara 1942, u tokudruge velike neprijateljske ofanzive. Uslijedio je kra-tak period smirivanja, formiranja dobrovoljačkih ba-taljona u odredu, odlazak dijela boraca u sastav 1.istočnobosanskog udarnog bataljona i niz akcija pro-tiv ustaških i domobranskih snaga.

Međutim, treća neprijateljska ofanziva (april-maj1942) dovela je do novih četničkih previranja koja suuglavnom završavala bez prolijevanja krvi, i to jekraj Romanijskog NOP-odreda.

Koliko je partizanska obavještajna služba bila sla-bo organizovana i, logično, neefikasna, vidi se kadasa stvarnošću usporedimo izvještaj koji je komandantGlavnog štaba NOP-odreda BiH Svetozar Vukmano-vić Tempo dostavio 10. aprila 1942. Vrhovnom štabu izsela Kamenice, prije polaska sa 1. istočnobosanskimudarnim bataljonom sa sektora Zeničkog NOP-odre-da na Ozren i Trebavu. Tempo je pisao:

»Što se tiče situacije na teritoriji Ozrenskogodreda i na teritoriji Trebavskog odreda, dobilismo podatke da će naš posao biti dosta lak.Ipak predviđa se da će nam nekih 40 do 50 ban-dita na Ozrenu i nekih 30 do 40 na Trebavi datioružani otpor. No naš će bataljon slomiti s lako-ćom svaki otpor ako do njega dođe.«131

Prije svega moramo konstatovati da ni tada, a nikasnije, Trebavski partizanski odred nije uopće postojao niti je na prostoru Trebave uopće bilo partizana:svi naši izvori govore da je Trebavski partizanskiodred prvi put formiran tek u septembru 1943. godi-ne!132

O Ozrenskom NOP-odredu, formiranom potkrajavgusta 1941, u Vojnoj enciklopediji nalazimo i overetke:

»Odred je uskoro narastao na oko 1800 bora-ca, naoružanih sa oko 1600 pušaka, 60 puškomi-traljeza, 12 mitraljeza, 6 minobacača i 1 brdskimtopom. U proleće 0(zrenski odred) je zapao u te-šku krizu, izazvanu četničkom izdajom. Posle

četničkog puča 18. IV. 1942. Ofzrenski odred) jeprestao da postoji, a deo njegovog ljudstva kojinije potpao pod četnički uticaj, ušao je u 3.udarni bataljon, formiran tada u istočnoj Bo-sni.«133

Na čelu četničkog puča u Ozrenskom partizan-skom odredu, izvršenom samo nedjelju dana nakon

7/17/2019 pob2


što je Tempo poslao Vrhovnom štabu citirani, izrazitooptimistički izvještaj i u vrijeme boravka 1. istočnobo-sanskog udarnog bataljona na tom sektoru, stajao jeCvijetin Todić, komandant bataljona u tom odredu. Azašto se sve odigralo onako kako se odigralo a nekako je, na osnovi dobivenih podataka, predviđao ko-mandant Glavnog štaba NOP-odreda BiH, lakonskiali jasno opisao je tadašnji komandant odreda TodorVujasinović:

»Udar koji je izvršio Cvijetin bio je munjevit ižestok...

... To veče stigli su u štab na Brezike SimoLukić, Ismet Kapetanović, Soka i Beba Veselić i

još neki, koji zbog borbe nisu mogl i da rani je

dođu do nas.Savetovali smo se šta da radimo. Drugovi su

se čudili: kako se moglo desiti da o Cvijetinovim pripremama i poduhvatu nismo bili na vremeobavešteni, i to mi predbacili. Drugovi su imali

pravo. Naša obaveštajna služba bila je usmerena u pravcu borbe protiv neprijatelja izvan teritorije našeg Odreda, i ona je u tom pogledu zaista dobro funkcionisala. Mi smo bili u stanju isaznavali smo preko te naše službe gotovo svenamere neprijateljeve, i to uvek na vreme, a,eto, na teritoriji samog Odreda nismo toj službi

posvetili nikakve pažnje (istakli autori).«134

Bez ikakve sumnje ponovičemo riječ o teškom

podbačaju partizanske kontraobavještajne službe.

U već citiranom Tempovu izvještaju dostavljenomVrhovnom štabu 10. aprila 1942. stajalo je i ovo:

»Boravak u Kamenici, ova dva dana, iskori-stio sam time što sam održao sastanak sa šta-bom Zeničkog bataljona i što sam održao partij-sko savjetovanje svih partijaca sa teritorije spo-menutog bataljona. Na tim sastancima konstato-valo se da je vrlo mali broj partijaca oveteritorije primljen u Partiju. Iako u Zeničkombataljonu ima 75% radnika, partijaca je svega14. A od ovog broja, naglašavam, da su svega 2primljena u toku borbe, za cijelih osam mjeseci.«136

Međutim, pogledajmo ponovo Vojnu enciklopediju:»Zenički NOP odred formiran je 9. IV. 1942. u

s(elu) Kamenici (kod Zenice) od Zeničkog bata-ljona iz partizanskog odreda Zvijezda i brojao jeoko 200 boraca. (...) Krajem aprila od boraca

7/17/2019 pob2


Z(eničkog NOP odreda) i Ozrenskog NOP odre-da formiran je u Kamenici 3. istočnobosanskiudarni bataljon. Ostatak Z(eničkog NOP odreda)održao se do 6. V 1942, kada su u njemu četničkielementi mučki pobili političke komesare, člano-ve KPJ i najodanije borce, a Z(enički NOPodred) proglasili četničkim«.138

O tome šta se zapravo dogodilo u Zeničkom NOP-odredu i 3. istočnobosanskom udarnom bataljonuaprila-maja 1942. opširno piše učesnik događaja Ća-mil Kazazović, očigledno nakon dugotrajnih, detaljnihistraživanja. Opisavši Tempov povratak s Ozrena sa 1.istočnobosanskim udarnim bataljonom u zenički kraj(20. aprila 1942), on govori o donošenju odluke o for-miranju 3. udarnog istočnobosanskog bataljona i za-tim kaže:

»Od boraca iz Zeničkog odreda i jednog delaboraca koji su se povukli sa Ozrena formiran jekrajem aprila taj bataljon. Imao je tri čete, odkojih su prve dve bile sastavljene od odabranihboraca iz zeničkih četa, a u trećoj su bili borcibivšeg Ozrenskog odreda. Za komandira 1. četepostavljen je Golub Mitrović, koji je do tada biokomandir 3. zeničke čete. Za komandira 2. četepostavljen je Miloš Vidačak, do tada vodnik u

jednoj od zeničkih četa. U 3. ili tzv. ozrenskoj, če-ti komandir je bio Branko Milinković, španski

borac, a politički komesar Ismet Kapetanović. Uštabu novoformiranog bataljona bili su: koman-dant Mileta Bošnjak, politički komesar Josip Jo-vanović, zamenik komandanta bataljona OskarDanon i zamenik političkog komesara Vlado Pe-rić Valter. U štabu su još bili Rudi Petovar, kaovojni instruktor, i Edhem Ćamo, sanitetski refe-rent.«137

Kazazović zatim opisuje dvije uspješne akcije izve-dene na željezničkoj pruzi Sarajevo — Bosanski Brodi pripreme puča koji je, sudeći po svemu, na osnovidirektiva dobij enih od rukovodstva ozrenskih četnika,baš tada izvodio komandir l. čete Golub Mitrović. Po-što je za svoj plan — služeći se i obmanom kako želi

samo da spriječi odlazak boraca, domaćih seljaka, udruge krajeve — »negdje u Krajinu« — pridobio ko-mandira 2. čete 3. udarnog istočnobosanskog bataljo-na Miloša Vidačaka i niz drugih četnih rukovodilacai boraca, Golub Mitrović je »u dogovoru s komandi-rom 1. zeničke čete Dušanom Trbićem... uputio kuri-

7/17/2019 pob2


re u ostale čete Zeničkog odreda« - kaže Kazazović idodaje:

»Oni su nosili pisma u kojima se Golub obra-tio Vladi Dragiću, komandiru 2. čete, Savi Vuj-noviću, komandiru 3. čete, Dušanu Đuriću, u 4.četi, i Jovi Lakiću, komandiru 5. čete. Od njih jetražio da odmah pobiju komesare i komuniste učeti, da čete proglase četničkim i da se stavepod njegovu komandu. Najverovatnije je on ne-ke od ovih već i ranije bio pripremio za taj zlo-čin. Jedino komandir 2. čete Vlado Dragić nijeprihvatio taj poziv, nego je pismo odmah poka-zao političkom komesaru Muji Behmenu i izve-stio ga šta Golub sprema.«138

Međutim, komanda 2. zeničke čete, koja se nalazi-la na sektoru Kaknja, nije imala vremena da obavije-sti štab bataljona o tome šta će se dogoditi. Naime,onog trenutka kada je dobila pismo Goluba Mitrovi-ća, ili malo prije toga, puč je već bio počeo. Za četnič-ke zavjerenike najveća je prepreka bila 3. (ozrenska)četa 1. udarnog istočnobosanskog bataljona i, narav-no, sam štab bataljona.

Ć. Kazazović piše:

»Puč je počeo 8. uveče oko 22 časa... Većunapred raspoređene grupe pošle su jednovre-meno u napad na kuće i pojate u kojima suborci već spavali. Naredba je bila da sve onekoje su smatrali da bi im mogli biti opasni i kojibi ih mogli sprečiti u izvršenju puča odmah po-biju, a ostale borce u bataljonu razoružaju. Ovoprvo odnosilo se, prije svega, na drugove iz šta-ba bataljona, komesare četa i sve one za koje jeGolub Mitrović znao da su članovi Partije i daće mu se usprotiviti. On je znao ko su članoviPartije u bataljonu, jer je i sam to bio, a primljen je u Partiju odmah u početku ustanka(istakli autori).«139

Najviše svojih pristalica Golub je uputio istovre-meno s napadom na štab bataljona na 3. četu udar-nog bataljona. »Sećam se da se tada pričalo da je saovom grupom išao i sam Golub« — kaže Ćamil Kaza-zović i dodaje:

»Grupa iz štaba u kojoj su bili Josip Jovano-vić, Ismet Kapetanović, Oskar Danon, Rudi Peto-var, Edhem Čamo i Remzija Tvrtković pokušala je da se probije prema 3. četi. Uputili su napredkurira, malog Perića, da izvidi ko to vrši napadna četu. Ali on se nije vratio. Onda su oni sami

7/17/2019 pob2


pokušali, ali ih je zaustavio jedan puškomitra-ljez i prikovao za zemlju. Kada su videli da nemogu doći do 3. čete, a pošto su već bili otkrilida ih napadaju četnici i da je četnička lozinkabila »Baja«, koristeći se time probili su se kroznjihove zasede i straže i sutradan stigli u Stoja-noviće.. ,«140

Umjesto udaljenog štaba bataljona, komanda 2. če-te Zeničkog NOP-odreda, komandir Vlado Dragić ipolitički komesar Mujo Behmen pokušali su da o sa-držaju pisma dobijenog od Goluba Mitrovića obavije-ste sekretara Okružnog komiteta KPJ Omera Masli-ća. Međutim, on je u međuvremenu već bio saznao zapuč i napad na štab bataljona, pa je s četom Majevi-čana iz 1. istočnobosanskog udarnog bataljona kre-nuo da razoruža upravo njihovu četu kako se i onane bi priključila četnicima. U selu Osvetku (Osvedak),gdje se nalazila, 2. zenička četa postrojena je i opko-ljena od Majevičana.

»Omer je naredio da odlože oružje« - pišeĆamil Kazazović. - »U trenutku kada su nekiborci počeli da izvršavaju dobivenu naredbu, je-dan od boraca iz te čete nehotično je opalio izpuške. Majevičani su to shvatili kao znak za ot-por i njihov puškomitraljezac je otvorio rafalskuvatru po stroju. Petorica su pala mrtva, a neko-liko ih je bilo ranjeno. Poginuli su: Ćamil Dindo,seljak rodom iz okoline Rogatice, koji je u Ze-nički odred bio došao s grupom Akifa Bešlića izMuslimanskog bataljona Romanijskog odreda,Salem Barjaktarević, đak, rodom iz Begova Ha-na, Simo Krkelješ, Simo Josipović i Todor Vida-ček, seljaci rodom iz Kaknja i Zenice. I OmerMaslić je tom prilikom bio ranjen u nogu, a i

još dva ili tri borca. Posle toga svi su predalipuške, pa je čak i komandir Vlado Dragić, rad-nik i komunist, rodom iz Kaknja, bio razoružan.

Jedino s komesarom Mujom Behmenom to nisuučinili.«141

Vladi Dragiću vraćeno je oružje, postao je vodniku jednoj četi 3. istočnobosanskog udarnog bataljona ipoginuo 12. jula iste godine prilikom napada na Vla-senicu.

U četničkom puču koji je organizovao Golub Mi-trović ubijeno je više od 30 partizana, pretežno člano-va KPJ i SKOJ-a. Među njima su bili Mustafa Gani-begović, član Okružnog komiteta za Zenicu, trojicahusinskih rudara (Ivo Marjanović, Mehmed Arafagić

7/17/2019 pob2


i Mijo Tomić), politički komesari četa Gojko Uzelac,Rudi Mali... Među ranjenima i zarobljenima bio je iVlado Perić Valter, budući legendarni partizanskiobavještajac.

Šta se s njim događalo?»Zanimljivo je« — piše Kazazović — »da je

Golub pustio i Vladu Perića Valtera i još nekoli-cinu za koje je znao da su komunisti. Ćak je do-pustio da se uzme i jedan konj iz komore bata-ljona za Perića, jer on zbog rane nije mogao dapešači. Malo je čudno zašto je on tako postupiosa zarobljenicima.«142

Taj četnički puč preživio je i jedan značajan bivšipartizanski obavještajac - Miloš Popović Đurin. (Vidi

poglavlje treće knjige »Ne smijemo ih zaboraviti«). On je tada bio komandant mjesta Kamenice, a političkikomesar te iste komande bio je Ćamil Kazazović. Puču njihovoj komandi izvršen je bez prolijevanja krvi:vod koji je obezbjeđivao komandu jednostavno je po-skidao petokrake zvijezde i otišao u četnike. Samo če-tiri-pet boraca ostalo je s Popovićem i Kazazovićem...

Partizane ranjene u puču Golub Mitrović je pre-dao Nijemcima i tako su oni dospjeli u zeničku bolni-cu. Medu njima je bio i Alija Hodžić, član Pokrajin-skog komiteta SKOJ-a za BiH, kome su amputiralinogu. Kada je malo prizdravio, prebačen je u Saraje-vo, gdje je strašno mučen i u toku saslušanja izda-hnuo. ..

Još jednom pogledajmo Vojnu enciklopediju-.».Zvijezda NOP odred formiran je u prvoj po-

lovini oktobra 1941. na planini Zvijezdi u istoč-noj Bosni od Crnovrškog bataljona, Semizovač-kog odreda i Vareške čete. Već u novembruimao je četiri bataljona i jednu samostalnu četusa oko 1200 boraca. (...) Prilikom formiranja I.istočnobosanskog proleterskog bataljona, 13.marta u Srednjem, Z(vijezda NOP odred) je daodeo boraca za njegov sastav, a 9. aprila dao jeZenički bataljon za formiranje Zeničkog NOPO.

U trećoj neprijateljskoj ofanzivi, koja je u aprilu1942. zahvatila i Z(vijezda NOP odred), nastajeznatno osipanje boraca i prelazak u četničke je-dinice. Tada su četnici mučki ubili jedan brojkomunista i rukovodilaca iz Odreda, pa jeZ(vijezda NOP odred) početkom maja prestao dapostoji.«143

7/17/2019 pob2


Pišući o situaciji koju je zatekao u maju 1942. godi-ne na sektoru partizanskog odreda »Zvijezda«, AvdoHumo, tada član Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH,napisao je i ovo:

»Obavještenja o političkom stanju koja suslali politički komesari četa, a i sam štab odre-da, bila su površna i suštinski netačna. Oslanja-

jući se na takve izvještaje nadali smo se da uko-liko i dode do osipanja ljudstva da to neče bitimasovna pojava. Najmanje smo mogli da vjeru-

jemo da će cijele čete, pa i bataljoni prelaziti učetnike.

Bila je to naša velika zabluda nastala, poredostalog, i zbog slabog rada naše obavještajne

službe. Da smo imali jaču obavještajnu službuna terenu i u samom bataljonu, sigurno je da bismo brže otkrili ilegalne četničke organizacijekoje su pripremale pučeve u jedinicama i da bismo spasili mnoge komuniste, naročito one naistaknutijim mjestima, kao što su politički komesari, zamjenici komesara i drugi (istakli autori).

... U trenutku kad smo Čolaković i ja krenulida obiđemo bataljone stiglo je i obavještenje odHasana Brkića, političkog komesara odreda»Zvijezda«, da je nastalo raspadanje odreda iprelazak bataljona u četnike.

S nama su ostali samo politički funkcioneri,članovi Partije i SKOJ-a.

U četničkom puču pobijeni su neki političkikomesari i partijski rukovodioci u četama.

( . . . )

... Nema sumnje da je to bila organizovanaakcija, dugo pripremana.«144

Konstatacija Avde Hume o zbivanjima u NOP-odredu »Zvijezda« odnose se u suštini na sve istočno-bosanske partizanske odrede u kojima su u prvoj po-lovini 1942. godine izvršeni četnički pučevi. I ne samona njih.

U proljeće, zapravo u aprilu 1942, partizanske sna-

ge u Hercegovini — osam udarnih i osam redovnihbataljona - podijeljene na Sjeverohercegovački i Ju-žnohercegovački NOP-odred, imali su ukupno oko4 000 boraca. Međutim, u toku treće neprijateljskeofanzive i odmah nakon nje, sticajem niza okolnosti,među kojima nedostaci u radu partizanske obavje-štajne službe nikako nisu zauzimali posljednje mjesto,

7/17/2019 pob2


te su se snage svele na jedan Hercegovački NOP-odred (formiran 14. juna 1942), koji je imao 370 bora-ca, i Konjički (Mostarski) bataljon s malo više od 200boraca.

Šta se zapravo dogodilo u Hercegovini?Na to pitanje nalazimo odgovor u izvještaju zamje-

nika političkog komesara Konjičkog bataljona FrancaNovaka od 17. juna 1942. godine »drugu Marku«, tj.Aleksandru Rankoviću. Priznajući da je »stanje partij-ske organizacije« u bataljonu »skoro očajno«, Novakopisuje dolazak u bataljon Vase Miškine, člana Po-krajinskog komiteta KPJ za BiH, i Hame Grebe, se-kretara Okružnog komiteta KPJ za istočnu Hercego-vinu 2. maja 1942. i konstatuje da se poslije toga »sta-

nje organizacije (se) popravlja« i da je »rad koji jepočeo od 16. maja 42 obećavao dobre rezultate«.Međutim, već u idućem pasusu izvještaja nalazimožalopojku o »nesposobnosti i slabosti organizacije«,uslijed čega je »neprijatelj-okupator pomoću pete ko-lone uspio (je) da ubaci svoje agente u partijske redo-ve«. Slijedi za partizansku kontraobavještajnu službuporazna rečenica: »Na taj način što je god Partijapreduzimala, peta kolona i okupator znao je što sesprema.«

U tom istom izvještaju nalazimo plastičan prikazzbivanja u bataljonu, zbivanja koja naša historiogra-fija već dulje od 40 godina uporno »preskače«, prem-da su se ona na ovaj ili onaj način odigravala i uistočnoj Bosni, i u Lici, i u Gorskom kotaru, i u sred-njoj Bosni... Riječ je o izdaji članova KPJ, često ruko-vodilaca u partizanskim jedinicama, i njihovu učešćuu četničkim zavjerama protiv NOP-a! Doslovno citira-mo dio posljednjeg pasusa Novakova izvještaja »dru-gu Marku«:

»29. maja počela je neprijateljska ofanzivaprotiv nas. Partijska organizacija koja je brojalatada 89 članova, kvalitativno vrlo slaba počelase kolebati. Mnogi partijci seljaci koji su uživalineograničeno povjerenje Partije, njih oko 10 nabroju, počeli su zajedno sa mještanima da bježeu šumu i kasnije se pokazalo, da su oni biliglavni organizatori pobune i rasula bataljona iorganizacije. Napominjem da udar nije uslijedioodjednom nego u etapama. 6. juna izvršen jeudar na četu Zaborani, gdje su nas banditi do-čekali u busiji, i pobili 26 naših drugova. Glavniorganizatori ovog dijela bili su također partijci.9. juna održano je partijsko savjetovanje organi-

L

7/17/2019 pob2


zacije na terenu, postavljeno je hitno pitanje, koji ter itorij može da se drži i čuva, gdje još nijepočeo uticaj četnika, i da li da se povučemo sa-svim sa teritorije na kojoj smo bili. Zaključak jebio ovaj: da se povučemo sa teritorije gdje jeudar najprije izvršen, zatim Dramiševo i Glava-tičevo, a očuvamo teritorij Bijela, Blaca, Spiljani,

Jezero, Borci i Dolovi, a ukoliko nas mještani nebi htjeli ili se osjetio rad pete kolone povučemosa tog teritorija u cilju da očuvamo naše kadro-ve. Udar je uslijedio odjedanput. 15. juna ranoujutro otvorena je vatra na naše položaje, i na-vala je uslijedila sa sviju strana, tako da smoimali tek toliko vremena da spasimo ono što se

da spasiti. Part(ijska) organizacija nije znala, niti je bila obavještena o svemu tome što se sprema,te se i tu pokazalo da je neprijatelj uspio da iovdje ubaci svoje ljude. Tom prilikom izgubilismo oko 90 boraca, od čega 8 partijaca i 10 partijaca organizatora napada (sve istakli autori).«145

Posljednju rečenicu treba pročitati više puta da bise shvatilo da je pisac izvještaja zapravo »stavio u istikoš« i deset članova KPJ koji su organizovali četničkipuč i osmoricu koji su poginuli ostavši vjerni NOP-u iPartiji!

U Arhivu CK KPJ sačuvan je i izvještaj Hame Gre-be, dostavljen, sudeći po svemu, također Aleksandru

Rankoviću Marku istog dana, 17. jula 1942, kada iizvještaj Franca Novaka. Dovoljno je da iz njega citi-ramo samo jedan pasus:

»2. Po dolasku u ovaj bataljon, 9. jula o.g., za-tražio sam od odgovornih drugova da me upo-znaju sa stanjem organizacije u bataljonu. Slika

je bila istovjetna (samo i gora) od one koju samnašao prilikom našeg dolaska u mjesecumaju.«146

U ostalim dijelovima izvještaja H. Grebo, u tomtrenutku član Politodjela pri Konjičkom bataljonu, za-pravo samo potvrđuje navode Franca Novaka.

U školi u selu Lastvi formiran je 4. januara 1942.Operativni štab NOP-odreda za Hercegovinu: koman-dant Sava Kovačević, politički komesar Petar Ilić, tj.Petar Drapšin. Dva dana kasnije, 6. januara, još prijeprvih sukoba sa četnicima, na skupu povodom pravo-slavnog Badnjeg dana, Sava Kovačević je, prema na-

7/17/2019 pob2


vodima Mitra Mrdića, upozorio »da tu ima ljudi kojirovare iz potaje«. M. Mrdić zatim kaže:

»Savine primedbe su se ostvarile kada sučetnici — sa partizanskim komandirom BlažomBegenušićem, Lazarom, Novicom, Novakom,Grubačem i Dokom Trkljom, zamjenikom kome-sara partizanske čete Božom Gojka Deretićem i

još nekolicinom, a svi iz sela Orahovca - izvrši-li puč 26. maja 1942. godine u Lastavnskoj parti-zanskoj četi. Oni su pohvatali i zatvorili velikibroj partizana u Lastvi.

Predali ih Italijanima koji su ih internirali naMamulu, pa neke strijeljali na Mosku. Uz to, da-nju su ubili Aliju Ćerimagića, kada je bježao iz

zatvora u Lastvi.«147

I tu su, dakle, organizatori četničkog puča bili par-tizanski rukovodioci, a među njima su se sigurno na-lazili i neki članovi KPJ! U takvim uslovima, logično,uspješna kontraobavještajna aktivnost usmjerena naotkrivanje zavjerenika u četi nije bila moguća.

Branko Popadić, na osnovi vlastitih sjećanja i nak-nadnih istraživanja, opširno govori o četničkim puče-vima u tzv. teritorijalnim četama Konjičkog partizan-skog bataljona. Tih je četa bilo pet, s ukupno oko 450boraca. Prema njegovim navodima, 4. juna 1942. uju-tro krenula je jedna desetina Udarne čete tog bataljo-na sa zamjenikom komandanta Operativnog štaba zaHercegovinu Nenadom Vasićem na čelu, iz sela Gor-nje Zijemlje u selo Zaborane. Međutim, nakon ulaskau selo Dramiševo njihova je mala kolona uletjela uunaprijed postavljenu zasjedu — tamošnjih partizana!Popadić se povlačio zajedno s Nenadom Vasićem. Ono tome piše:

»Zasjeda je bila postavljena u obliku potkovi-ce i u istom poretku nastavili su da gone Nena-da i mene. Grupa od po 3-4 izdajnika trčala je s

jedne i druge strane puta, a iza nas nastupalasu 3 gonioca, koji su još imali petokrake na ka-

pama (istakli autori).Sve je to trajalo nepun sat u kome smo uz

mnogo sreće, Nenad Vasić i ja uspjeli da preži-vimo. Nažalost, to nije uspjelo desetorici drugo-va iz kolone.. ,«148

Citiraćemo još nekoliko izvoda iz Popadićevih sje-ćanja:

7/17/2019 pob2


»Novica i Vaso Glogovac« — kaže on - »sa još 20 mještana, dotadašnjih partizana iz selaDramiševa (na oko jedan sat prije dolaska Vasi-ca sa grupom boraca iz Udarne čete) na preva-ru su razoružali i povezali 12 boraca (Mostara-ca) iz sastava partizanskog voda u Dramiševu.Uhvaćene borce (Mostarce) su, po naređenjuNovice Glogovca 4. juna 1942. odveli na kraj se-la, gdje su ih strijeljali i bacili u krečanu.«149

I dalje:»Slična sudbina zadesila je istog dana i ko-

mandu čete u Zaboranima. Pod komandomizdajnika Novice Glogovca pučisti su krenulinoću 4/5. juna 1942. u napad na komandu parti-

zanske čete u Zaboranima. Čitavu noć je vođenaborba i negdje pred zoru 5. juna partizani su seprobili iz obruča. Tom prilikom poginuli su: Fa-hrudin Orman agronom iz Ljubuškog komandirčete, Mithad Dizdarević radnik iz Ljubuškog,Neda Šimić radnik iz Mostara, Muhamed Đer-kić radnik iz Mostara, Branko Gardovski radnikiz Jablanice, Petar Borić radnik iz Čapljine idvije partizanke iz Srbije, jedna je bila profeso-rica - Lenka, a drugoj se niko imena ne sjeća.

Tako je prvi dan četničkog puča za nas biokatastrofalan. Na podmukao i zvjerski načinubijeno je iz sastava Zaboranske partizanske če-te 24 borca i starješina i 7 boraca iz Udarne

partizanske čete — ukupno 31 borac.Poslije masakra na Dramiševu i razbijanja

Zaboranske partizanske čete, četnički puč selančano nastavio u svim teritorijalnim četamasem Zijemaljske. Tako su 10 dana nakon izvrše-nog puča u Zaboranskoj četi, gotovo istovreme-no otpočeli četnički pučevi u Glavatičevu 14. ju-na, u Bijeloj 14/15. juna, i u Blacama i Spiljani-ma 15. juna, gdje je stradalo još oko 30najistaknutijih partizanskih boraca. To je nadnevni red opravdano postavilo pitanje: kako izašto nisu izvučene pouke iz događaja na Dra-miševu i Zaboranima - da se nešto slično neponovi u drugim četama.«150

Odgovor na to pitanje, čini nam se, do danas jošnije dobijen.

Međutim, ono što se odigralo u Zijemaljskoj parti-zanskoj četi pokazuje šta je trebalo preduzeti kad ječetnička agentura već uspjela da prodre u partizan-ske jedinice. Trebalo je prije svega razviti budnost,

7/17/2019 pob2


ako već nećemo da to naz ivamo kontraobavj eštaj nomslužbom, čiji je zadatak bio da navrijeme uoči nepri-

jatel ja i njegove namjere. Uostalom, daćemo još jed-nom riječ Branku Popadiću:

»U Zijemaljskoj partizanskoj četi nije došlodo krvoprolića, iako se u njenom sastavu nalazi-lo oko 50 mještana. Komandir ove čete BlagojeVučurović i komesar Enver Ćemalović, blagov-remeno su osjetili uznemirenost i agresivnost uponašanju pojedinaca, pa su sve borce - mje-štane 6. juna razoružali i poslali bez oružja unjihova sela. Sigurno je da je na ovako povoljanrasplet događaja pozitivno uticalo prisustvoUdarne partizanske čete, koja se tada nalazila u

Gornjem Zijemlju i izvršila razoružanje miljev-ske dobrovoljačke čete.«151

Kad već govorimo o četničkim pučevima u herce-govačkim partizanskim četama, pučevima kojima surukovodili članovi KPJ i komandiri ili politički kome-sari jedinica, onda moramo spomenuti i slučaj koji seodigrao u selu Hatelji... U tamošnjoj partizanskoj četičetničkoj zavjeri na čelu stajala su dva (od deset) čla-nova KPJ: bivši komandir čete Maksim Bačević i njenpolitički komesar Gojko Mišković.

»Kao članovi Partije oni su znali i otkrili svedruge komuniste u selu, pa su ovi pohapše-

152ni...«

Podnoseći 5. marta 1942. godine izvještaj Glavnomštabu NOP-odreda i dobrovoljačkih odreda BiH, ko-mandant i politički komesar Operativnog štaba zaBosansku krajinu Košta Nad i Osman Karabegovićnaveli su da Četvrti krajiški NOP-odred, koji djelujena terenu srednje Bosne, između rijeke Vrbasa i Bo-sne, te dijelom i na područje Manjače, sačinjavaju»četiri bataljona sa 12 četa« naoružanih sa »1.750 pu-šaka, 25 puškomitraljeza, 7 teških mitraljeza...« Tada

je taj odred imao oko 2 000 boraca.153

Prvog juna iste godine okupila su se na Previji, ju-gozapadno od Prnjavora, četrdeset i dva preostala

borca, većinom rukovodilaca, tog istog, Četvrtog kraji-škog NOP-odreda. Bili su naoružani samo puškama ipištoljima.

Šta se dogodilo u međuvremenu, u toku proteklatri mjeseca? Gdje je i kako »nestao« Četvrti krajiškiNOP-odred sa cjelokupnim naoružanjem?

Sjećajući se svog dolaska u srednju Bosnu iz Foče,

7/17/2019 pob2


preko Sarajeva i Banjaluke, zajedno s Lepom Perović,članom Povjereništva Pokrajinskog komiteta BiH zaBosansku krajinu, potkraj februara 1942. godine, Ko-šta Nad je zapisao:

»Još na Poniru sam se interesovao o četnici-ma. Po Rojcu bilo ih je, ali 'to je banda koju će-mo lako rastjerati'. Kasnije, u Čelincu, DankoMitrov... četnike je samo psovao i uveravao me:

— 'Na jedan pucanj, baciće oružje'.«154

Ponir je selo pet kilometara južno od Banjaluke, ukome se tada nalazila Ponirska partizanska četa čiji

je komandir bio predratni banjalučki komunista Kar-lo Roje, dok je u to vrijeme španski borac (majoršpanske republikanske armije) Danko Mitrov bio ko-mandant 4. krajiškog NOP-odreda.

Konačno, rezimirajući odnos prema četnicima usrednjoj Bosni i na Manjači, Košta Nad zaključuje:

»Jednostavno smo potcenili četničku organi-zaciju i njen lukavi, podmukli manevar.«155

Dogodilo se upravo to: Operativni štab za Bosan-sku krajinu, Štab Četvrtog krajiškog NOP-odreda ipartijsko rukovodstvo na području srednje Bosne pot-cijenili su neprijatlja, a istovremeno, što je još gore, onjegovoj stvarnoj snazi i mogućnostima te namjera-ma i planovima nisu znali tako reći ništa ili veomamalo. Rečeno drugim riječima: u ovom je slučaju par-tizanska ofanzivna obavještajna služba potpuno zata-

jila, a paralelno s njom, kao logična posljedica - vi-djećemo i to — zatajila je i partizanska kontraobavje-štajna služba.

Dok partizani nisu imali ni jednog jedinog obavje-štajca u četničkim redovima, četnička je agentura po-stojala i djelovala potuno nesmetano čak i u parti-zanskim štabovima i partijskim organizacijama! Bilisu to značajni - svakako ne jedini - razlozi što seČetvrti krajiški NOP-odred raspao, zapravo, najvećimdijelom prešao u četnike, a srednja Bosna i Manjačabile - kao i neki krajevi o kojima je već bilo govora- istina samo privremeno, izgubljene za narodno-oslobodilački pokret.

Četvrti krajiški NOP-odred izrastao je iz Trećeg

krajiškog NOP-odreda koji je nastao objedinjavanjemi snaženjem partizanskih grupa formiranih na inicijativu i pod rukovodstvom uglavnom banjalučkih i te-slićkih komunista u toku ljeta i jeseni 1941. godine.Upravo tu, u srednjoj Bosni, četnički pokret Koste Mi-lovanovića Pećanca »Udruženje za slobodu i častotadžbine« bio je u predratnim godinama relativno

7/17/2019 pob2


jak, pa se, logično, u nekim od tih grupa od samognjihova postanka osjećao veći ili manji četnički uticaj.

Taj je uticaj bio posebno jak, zapravo dominantan, uPribinićkoj četi, ali i ona je, ipak, priznavala partizan-sku komandu.

U kasnu jesen i ranu zimu 1941. godine u srednjusu Bosnu počeli da pristižu, preko oslobođenog pod-ručja istočne Bosne, gdje su partizanki četnici još uvi-

jek međusobno sarađivali, četnički emisari iz Srbije. To nisu bili ljudi Koste Pećanca, već pripadnici novo-ga - organizaciono, ali, kao što je već rečeno, ne iideološki novog - četničkog pokreta na čelu s pu-kovnikom Dragoljubom Dražom Mihailovićem. Ti suljudi prihvaćani u komandama partizanskih četa ma-

nje-više blagonaklono. Razlog tome bila je činjenicada su oni većinom bili pobjegli u Srbiju pred usta-škim terorom koji je nad srpskim življem započeo od-mah nakon osnivanja tzv. NDH, i sada su se, zapravo,vraćali u svoja sela. Neki od njih raspoređivani su ina odgovorne dužnosti u partizanskim četama. Tako

je Jovo Kitić, predratni teslićki policajac, postao vod-nik jednog voda, a zatim i komandir Vlajićke parti-zanske čete (blizu Teslića), u komandi Prnjavorskepartizanske čete našao je utočište Nikola Forkapa;Ljubo Bundalo je postao vodnik u Motajičkoj parti-zanskoj četi itd. A upravo su oni kasnije postali naji-staknutiji srednjobosanski četnički komandanti!

U novembru 1941. godine učitelj Lazar Tešanović,predratni zakleti četnik, došao je preko Podgrmečasa sektora Bosansko Grahovo - Drvar, gdje su gazatekli okupacija i ustanak, u rodno selo Javoraneispod planine Ćemernice (južno od Banjaluke), i tuformirao svoj četnički odred. Štab Trećeg partizan-skog odreda ocijenio je, u skladu sa praksom provo-đenom u istočnoj Bosni, da treba da prizna samostal-nost tog odreda i da s njim sarađuje u borbi protivustaša i okupatora, za koju se Tešanović na riječimaveoma grlato zalagao. Istovremeno su Tešanovićeviljudi na širem području svog odreda počeli da formi-

raju po selima ravnogorske odbore, a nikle su i jošneke manje četničke grupe.Budući da su četničke provokacije, napadi na par-

tizanske kurire, šikaniranje pojedinih partizana i si.uzimale sve više maha, Operativni štab za Bosanskukrajinu, koji se od svog formiranja potkraj februara1942. nalazio na Čelincu, deset kilometara istočno od

7/17/2019 pob2


Banjaluke, i Štab Četvrtog krajiškog NOP-odredaodlučili su da konačno raščiste odnose s Tešanovi-ćem i njegovim četnicima: da ih primoraju na lojalnusaradnju i na stvarnu borbu protiv ustaša i okupato-ra ili da ih razoružaju. S tim namjerama 5. marta1942. godine pred zoru iz Čelinca su u deset kilometa-ra udaljeno selo Lipovac, gdje se u seoskoj školi nala-zio štab Laze Tešanovića, krenuli komandant Opera-tivnog štaba Košta Nad, načelnik štaba dr MladenStojanović i komandir Četvrtog odreda Danko Mitrov.S njima je pošla Kozarska proleterska četa ojačanadijelovima Ponirske i Celinske partizanske čete. Ko-zarska proleterska četa kratko je vrijeme prije togastigla u srednju Bosnu s Kozare radi uključenja u

Krajiški proleterski bataljon, koji je trebalo da uđe usastav Prve proleterske brigade.

Kada se kolona od stotinjak partizana prteći povi-sok snijeg približila lipovačkoj školi, iz nje su je doče-kali snažni četnički plotuni. Od prvih plotuna, i u to-ku povlačenja iz sela, poginulo je oko 20 partizana(od toga 13 proletera), a približno toliko ih je ranjeno.Među teško ranjenim nalazili su se dr Mladen Stoja-nović i komandir Kozarske proleterske čete Simo Iva-nović, koji je ubrzo umro.

O onome što se tog martovskog dana odigralo uLipovcu, u izvještaju koji je Operativni štab za Bosan-sku krajinu 11. juna 1942. godine dostavio Vrhovnomštabu NOV i POJ stajalo je:

»Prva naša borba sa četnicima bila je u seluLipovcu, blizu Čelinca. Ova akcija bila je vrloneuspjela i olako se shvatili četnici.«156

A u sjećanjima Koste Nada, pisanim poslije rata,našla se i ova rečenica:

»Bili smo krajnje naivni odlazeći u Lipovac.«157

Olako shvatanje i naivnost ispoljeni u odnosu pre-ma Tešanovićevim četnicima mogli su proizaći samoiz nepoznavanja stvarnog stanja u njihovim redovi-ma, odnosno bili su posljedica potpunog podbačajapartizanske obavještajne službe!

S obzirom na činjenice koje smo upravo iznijeli,zaista neozbiljno — ne možemo da nađemo drugi

izraz - zvuče interpretacije događaja o kome je riječ. Tako u Hronologiji oslobodilačke borbe naroda Jugo- slavije 1941-1945 na stranici 227. čitamo:

»Mart p. — U s. Lipovcu (kod Banje Luke) čet-nici napali narodni zbor, koji je organizovao za-menik komandanta Operativnog štaba NOP iDV za Bos. krajinu dr Mladen Stojanović. U

7/17/2019 pob2


oštroj borbi je poginulo 13, ranjeno 12 i nestalonekoliko boraca Proleterskog bataljona Opera-tivnog štaba NOP i DV za Bos. krajinu. Međuranjenima je bio i dr Ml. Stojanović.«

0 širini i zamahu četničke zavjere u jedinicamaČetvrtog krajiškog odreda već početkom marta 1942.godine, zavjere koju partizanski štabovi i partijska ru-kovodstva, sudeći po svemu, uopće nisu uspjeli da re-gistruju, govori i ono što se dogodilo istog dana na-kon borbe u Lipovcu. O tome poslije rata svjedoči iMirko Marjanović Puljko, borac četničkih jedinica La-

ze Tešanovića i učesnik borbe u Lipovcu:»Krenuli smo (iz škole u Lipovcu — primj.

autora) prema Vrbasu u rej on Karanovca, gdjese nalazila partizanska četa pod komandom Jo-ve Mišića, koji je bio u dogovoru s Lazom odra-nije. On je na mostu preko Vrbasa u Karanovcupostavio svoje vojnike na stražu i dok je našakolona prelazila Vrbas, dva stražara Jove Miši-ća na mostu stajali su mirno i pozdravljali nas.Na kapama su imali petokrake poput njihovogkomandira Jove Mišića. Prebacivši se preko Vr-basa, došli smo u Poljice i tu se razmjestili pokućama radi večere i odmora. U jednoj kućisam našao Jovu Mišića i Lazu Tešanovića gdje

piju i večeraju. Na Jovi je još uvijek bila peto-kraka zvijezda. Tu večer je pao i dogovor kada ikako Jovo treba da priđe Lazi. Lazo mu je rekaoda ubiju političkog komesara Muhameda Kaza-za, a vojnike da pozovu u četnike.«158

Jovo Mišić, aktivni narednik kraljevske jugosla-venske vojske, komandir Krupsko-rekavičke čete 1.(manjačkog) bataljona Četvrtog krajiškog NOP-odre-da bio je član KPJ. Nepuna dva mjeseca kasnije po-stao je komandant četničkog bataljona!

1 zaista — pokazali su to događaji koji su uskorouslijedili - glavna opasnost za Četvrti partizanskiodred nisu bile četničke naoružane grupe i jediniceveć četnici koji su ostali pritajeni u njihovim redovima.

Dolazeći iz Čelinca, gdje je prisustvovao i formira-nju Krajiškog proleterskog bataljona (15, a ne 25.marta 1942, kako je općeprihvaćeno u našoj histori-ografiji!), član Povjereništva Pokrajinskog komiteta

7/17/2019 pob2


KPJ BiH za Bosansku krajinu Đuro Pucar Stari odr-žao je 18. marta 1942. godine u Han-Kolima (selu ju-goistočno od Banjaluke) savjetovanje s komandnimkadrom 1. (manjačkog) bataljona Četvrtog krajiškogpartizanskog odreda. Nakon toga, još u toku dana,produžio je za Kozaru. S njim je pošao, da ga ispratidio puta, politički komesar bataljona Muhamed Ka-zaz, a u štabu su ostali komandant bataljona MilanBranković, njegov zamjenik Dmitar Smiljanić i GojkoGajić, Kazazov zamjenik.

Šta se zatim dogodilo, opisuje Aleksa Penić, tada-šnji komandir Surjanske partizanske čete Manjačkogbataljona, koji je, stigavši u Han-Kola tek predveče,zakasnio na savjetovanje:

»Oko deset sati navečer istog dana, začu seneka galama ispred kuće u kojoj je bio smještenŠtab bataljona. Neko povika: 'Predajte se srpskojvojsci!', 'Predaj se Brankoviću!' Još je bilo nekihpovika i dovikivanja. U sobi smo se nalazili ja,Branković, Gojko Gajić i Dmitar Smiljanić. Smi-ljanić je bio zaboravio pušku i ja sam mu je do-dao. Oni nestadoše u mraku. Ja izađoh pred ku-ću da vidim šta je i čuh glas: 'Ne boj se, Aleksa!'Na meni je bio dugački šinjel jugoslavenske voj-ske i o ramenu njemačka strojnica. Niko me ni-

je dirao. Govore mi: 'Ne boj se, Aleksa!' Prepo-znadoh dosta Zmijanjaca iz čete Miče Azarića injegovog komandira voda Petra Savanovića.«159

Bio je to prvi četnički puč u Četvrtom krajiškompartizanskom odredu. Zbio se, očigledno, iznenada, apredvodio ga je komandir Dobrnjske čete Manjačkogbataljona Mićo Azarić. Đuro Pucar je sretno stigao naKozaru, Smiljanić je poginuo, a Branković i Gajić suuspjeli da se prebace, zapravo da pobjegnu na desnuobalu Vrbasa, gdje su se nalazile jače partizanskesnage. Muhamed Kazaz je nekoliko dana kasnije po-ginuo u sukobu s četnicima, svojim dojučerašnjim sa-borcima, kod sela Goleši blizu Han-Kola.

Posljednjeg dana marta 1942. godine oko podneKošta Nad se spremao da iz sela Jošavke (istočno od

Banjaluke), gdje su se tada nalazila sjedišta Operativ-nog štaba za Bosansku krajinu, Štaba Četvrtog kraji-škog NOP-odreda, Okružnog komiteta KPJ za srednjuBosnu i centralna odredska bolnica, pođe u Maslova-re i dalje na jug da bi obišao neke čete 2. i 3. bataljo-na Četvrtog odreda. Međutim, kada je već trebalo da

7/17/2019 pob2


krene, ustanovljeno je da mu je iz štale nestao konj!Nad ipak nije htio da odustane od puta: našli su mudrugog konja i on je u društvu svog pratioca odjahao.Srećom, niko osim Mladena Stojanoviča i Milana Li-čine, sekretara Operativnog štaba, nije znao kuda ikamo ide.

U Jošavci, u Operativnom štabu, ostao je samo Mi-lan Ličina, jer se politički komesar Osman Karabego-vić s Proleterskim krajiškim bataljonom nalazio nasektoru Teslica, a u štabu odreda već je nekoliko da-na bio samo zamjenik političkog komesara odredaRade Radić.

Marija Volski, Ukrajinka iz sela Stare Dubrave,kod Jošavke, od prvih dana ustanka partizanska bol-

ničarka, došla je u jošavačku bolnicu sredinom marta1942. godine iz Vijačana, zajedno sa desetak težih ra-njenika. Sjećajući se 31. marta, ona je izjavila:

»Tog popodneva sam otišla u jednu od sobana spratu da previjem Redžu Terzića. Kroz pro-zor smo ugledali čovjeka na konju. Redžo povika:

— Drugovi, ovo je Košta Nad!Istrčala sam iz bolnice, prišla konjaniku i

uhvatila se za uzengiju. — Druže — rekla sam mu - iz Vi jačana

nam niko ne dolazi, a ranjenici su uznemireni:plaše se četnika!

— Drugarice, ti gledaj ranjenike, a o bezbjed-nosti bolnice ima ko da brine — odgovorio mi

je i odjahao.«160

Iduće noći, između 31. marta i 1. aprila, četnici su,pod rukovodstvom Rade Radića i političkog komesa-ra Jošavačke partizanske čete Petra Aleksića (oba subili članovi KPJ!) izvršili puč u Jošavki! Te se stravič-ne noći sjeća i Marija Volski:

»Bilo je već prošlo dosta noći kada sam le-gla, i umorna, tvrdo zaspala. Negdje poslije polanoći probudila me je eksplozija ručne bombe...Iz prizemlja se čula pucnjava, pa krici i jauci.Začuše se i povici:

— Živjela Komunistička partija! — Živio Sovjetski Savez! — Živio drug Staljin! (...)

Četnici ubrzo nestadoše.Prizor u bolnici bio je strašan. Zajedno s Mir-kom Balabanom koji je tu noć ranjen u nogu snekoliko revolverskih metaka, ali je bio neobič-no jak, a ni bolove od vrućih rana još nije osje-ćao, pošla sam iz sobe u sobu. Išli smo od druga

7/17/2019 pob2


do druga, prevrtali ih i provjeravali jesu li živi.Mnogi su davali znake života, ali su bili izranja-vani. Ipak ih je većina bila mrtva. Naišli smo namladog učitelja, mislim da je bio od Grmeča,imao je veliku ranu na grudima, umirao je. Je-dan ranjenik, dovezen iz Vijačana, ranjen u kič-mu, nije imao svoj krevet, već je stalno ležao nanosilima, bio je strašno izboden noževima ili ba-

jonetima. Dozivao me je po imenu jakim gla-som. Na ćebetu kojim je bio pokriven bila je usi-rena krv, kao crna džigerica. Podigla sam ćebe,krv je naglo šiknula i on je odmah umro...

Previjamo nove rane na ranjenicima. Nekitraže da ih previjem, neki samo ječe, neki u sa-mrtnom ropcu ni riječi ne mogu da prozbore.Našli smo Mihaila Gačića. Mislila sam da je mr-tav, ali on je bio živ, samo u nesvijesti. PetraStojnića i Jovu Bigu našli smo mrtve na zajed-ničkom krevetu. Iza škole drugovi ranjenici sunašli teško ranjenog Redžu Terzića. Previli smoga.«101

Te noći i idućeg dana četnici su u Jošavci ubili idra Mladena Stojanovića, Milana Ličinu, sekretara(Milana Bosnića) i nekoliko članova Okružnog komi-teta KPJ za srednju Bosnu... Od tridesetak ranjenikai bolesnika, većinom boraca Krajiškog proleterskogbataljona koji su ležali u bolnici te boraca iz zaštitni-ca štabova, komiteta i bolnice preživjela je i spasla sebjekstvom samo nekolicina...

Koliko su pripreme za taj puč bile zakamufliranei koliko je uspješno Rade Radić igrao dvostruku ulo-gu, ilustruje ono što se odigralo 1. aprila prijepodne.

Mile Jandrić, koji se malo kasnije lukavstvom spa-sio iz četničkih ruku, opisuje kako su njih sedmoricaboraca bataljona »Pelagić« Trećeg KNOP-odreda pot-kraj marta 1942. godine došli u Jošavku i tu doživjeličetnički puč:

»Oko deset časova odveli su nas u jednu se-osku kuću. Ranjenog Bosnića su pustili u sobuda legne, dok smo se mi ostali rasporedili oko

ognjišta. Četnici su kod nas ostavili na straži trimladića s puškama, dok su oni na jednom uzvi-šenju, udaljenom oko dva kilometra, držali zborna kome su imenovali komandire i vršili četni-čku zakletvu. Otišao sam Bosniću i predložiomu da razoružamo stražare, povežemo ih i po-

7/17/2019 pob2


begnemo. On se s tim nije složio i tom prilikom

mi je rekao da je Rade Radić član KP i da će seon obračunati s četnicima. Napravio sam se dame boli stomak i, po odobrenju stražara, nekoli-ko puta sam izlazio van da ispitam situaciju. Po-novo sam ušao Bosniću i predložio mu bekstvo,ali me je on odbio s istim razlozima.«162

A upravo je Rade Radić bio jedan od organizatorapuča i ubrzo je postao četnički komandant zapadneBosne.

Dan uoči puča u Jošavci, 31. marta 1942. godine,Vrhovni komandant Tito uputio je iz Foče »Opera-tivnom štabu NOP i DO za Bos. Krajinu« dopis u ko-me je stajalo i ovo:

»... Kasnije ćemo morati potjerati i neke čet-

ničke bande sa Majevice koje su napale naš ta-mošnji štab i nanijele mu velike gubitke. Karak-teristično je da štab nije imao kod sebe nijednumobilnu jedinicu.

Četnici pribjegavaju terorističkim akcijama,pa o tome vodite računa. Štabovi i rukovodećidrugovi moraju uvijek biti na oprezi i zaštićenisvojim pouzdanim jedinicama. Kod jedinica tre-ba da je uvijek zastupljena borbena gotovost.«163

To upozorenje Josipa Broza Tita očito je kasno sti-glo do Operativnog štaba za Bosansku krajinu.

Obračun s komunistima — partizanima bio je prvi

preduslov za pomirenje četnika s okupatorom i usta-škim vlastima, a zatim i za aktivnu saradnju s njimau borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Tomsu linijom krenuli četnici na terenu Četvrtog kraji-škog partizanskog odreda nakon primitka instrukcijaod pukovnika Draže Mihailovića. U njegovoj instruk-ciji »Str.PovĐ. Br. 370« od 20. decembra 1941. godine,između ostaloga, stajalo je: »Sa Komunistima-partiza-nima ne može biti nikakove saradnje«, a u naređenju»O.Br.13« od 16. januara 1942. godine: »Naročito pod-vlačim da je komunistička opasnost jedna od najve-ćih. .. Bez milosti ih uništavajte.«**

Svoj obračun s partizanima pripremili su UrošDrenović, četnički komandant na sektoru Mrkonjić-

Grada, Lazo Tešanović i Rade Radić u najvećoj tajno-sti. Tešanović je i poslije formiranja svoje četničkegrupe u partizanskim jedinicama ostavljao svoje lju-de, a Rade Radić se povezao i s njemačkim vojno-obavještajnim centrom u Banjaluci. O tome KoštaNad u svojim uspomenama kaže:

7/17/2019 pob2


»U Jošavačkoj četi nismo primetili nikakvopreviranje, iako je nekom prilikom bilo govorao sumnjivim vezama Radića i neprijatelja. No,ni on, ni nitko drugi nije do kraja marta peto-kraku zamenio kokardom. Rade Radić nas jebrinuo zbog očigledno iskazivane malodušnosti,ali nismo mislili da je već s Tešanovićem i Dre-novićem - a istovremeno s gestapovcem Rige-rom — skovao zaveru protiv ustanka. Samo smo- Mladen (dr Stojanović - primj. autora) i jarazgovarajući o Radiću, smatrali da bi mu tre-balo dati neku novu dužnost.«105

A tadašnji politički komesar Četvrtog partizanskogodreda Vojo Stupar napisao je poslije rata o svom za-

mjeniku odnosno pomoćniku Radi Radiću i ovo:»Neprijateljska obavještajna služba je putem

ubačenog špijuna Petera Krigera držala vezu sRadom Radićem i pripremala četnički puč usrednjoj Bosni. Kao član štaba odreda Radić jeuživao naše apsolutno povjerenje. Znao je svešto je neprijateljskoj špijunaži bilo potrebno...(istakli autori). Kada smo posumnjali u Krigera ibili na putu da otkrijemo njegove prave namje-re, on je na tajanstven način nestao iz Jošavke.Da smo preduprijedili njegovo bjekstvo, moždabi cio tok događaja išao drugim, za nas povolj-nijim pravcem.*166

U istom članku Vojo Stupar je o svom pravom su-

sretu s Krigerom, oko 25. marta u Jošavci, i o onomešto se dalje dogodilo napisao:

»Prilikom jednog obilaska prištapske jedinicetih dana primijetio sam vojnika u domobranskojuniformi. Učinilo mi se kao da krije oči. Kadasam ga zapitao kako se zove, on se 'začudio' ka-ko ja ne znam da je on nama, pod šifrom 'tajnovojno lice', slao iz Banje Luke izvještaje i sanitet-ski materijal. Kad mu je, kako je rekao, zaprije-tila opasnost da bude otkriven, pobjegao je izBanje Luke. Na pitanja da li je već bio u borbi iu koju je jedinicu raspoređen, on se uzvrtio. Po-čeo je da muca — da je on nama potrebniji prištabu i si. Najzad, pošto sam ga ponovo upitao

za ime, rekao je da se zove Petar Kriger i da jemuzičar po profesiji.

Sve mi je to bilo sumnjivo. Na sastanku šta-ba odreda izvijestio sam drugove o tome. Zapa-žanja o njemu izložili su zatim Duško Bojanić iDanko Mitrov pa smo zaključili da je Kriger sa-

7/17/2019 pob2


svim sumnjiv i da je nedopustivo da se on bezikakvog prethodnog provjeravanja zadržava ublizini štaba, kuhinje i ambulante. Odlučeno je daga sutradan privedemo u štab i saslušamo. RadeRadić se takođe izjasnio za njegovo saslušanje,mada o svojim zapažanjima nije ništa kazao. Ujut-ro, međutim, Krigera više nije bilo u Jošavci. Ne-stao je u toku noći skupa sa 'ženom' i niko nijeznao da nam kaže kuda su otišli.

Krigerovom nestanku iz Jošavke, u prvi mahnismo pridavali dovoljno pažnje. Mislili smo da senekud sklonio da ga ne bismo poslali u četu — napoložaj — i da ćemo ga već pronaći. Najmanjesmo još mogli to dovoditi u neku vezu s Radom

Radićem ili ma kojim drugim članom štaba koji jebio prisutan sastanku. Međutim, kada smo neko-liko dana kasnije došli u Pribinić, među tamoš-njim četnicima pronašli smo Krigerovu 'ženu'. ZaKrigera je rekla da je ubijen. U toku daljeg saslu-šavanja otkriveno je sve o njihovoj ulozi u pripre-manju diverzije u štabu odreda, ali nije bila rasvi-

jetljena uloga Rade Radića u svemu tome. To jepostalo jasno tek 2-3 dana kasnije, kad je izvršenpuč u Jošavci.

Tek tada je postalo očigledno da je Radić od-mah poslije štapskog sastanka pronašao Krigerai da ga je ne samo obavijestio već da mu je morao

dati i vodiča koji će ga noću kroz šumu provestido Pribinića. On se, sigurno, bojao da će Krigerna saslušanju otkriti zavjeru koju je Radić pripre-mao. Krigera su ubili četnici u Pribiniću. Da li seradilo o nesporazumu, ili se Radić uplašio da će-mo ga mi pronaći pa je bio sigurniji ako Krigerbude mrtav, ostalo je nerazjašnjeno.«167

I Košta Nad je u već nekoliko puta citiranoj knjizi pi-sao o Peteru Krigeru (nazivajući ga, pogrešno, Petar Ri-ger) i njegovim vezama sa Radom Radićem:

»Mnogi među nama su tek posle zločina u Jo-šavki počeli razmišljati o Radi Radiću. I sam sambio sklon da njegovu ćutljivost pripišem tuzi zbogpogibije sina. (Radin sin Milorad Braco Radić,

predratni skojevac, poginuo je kao komandir Jo-šavačke partizanske čete 19. februara 1942. godi-ne, prilikom neuspjelog napada na ustaško-do-mobransku posadu u Kotor-Varošu — primj. au-tora).

Ćini mi se da veze Radića s Gestapoom ni-

7/17/2019 pob2


smo uspeli razmrsiti, ali smo uskoro posle pučau Jošavki uhvatili nemačku špijunku, suprugugestapovca Petra Rigera, koja je prilikom ispiti-vanja u štabu Četvrtog odreda priznala kako jedobila zadatak da izađe na slobodnu teritoriju,da se uvuče u neki od naših štabova i otruje'pojedine rukovodioce, a specijalno MladenaStojanovića'. Špijunka Riger je zajedno s mužemtrebala da 'na svaki način' izazove 'razdor upartizanskim jedinicama'. Gestapo ih je zadužioza organizovanje pučeva. Rigerica je takode pri-znala da je upućena na Radu Radića: 'Prekonjega i pomoću njega, trebalo je da ostvarimosve ovo! Tako je i učinjeno, sve uz pomoć Rade

Radića!' Dakako Gestapo nije mogao svoje špiju-ne poslati na vezu Rade Radića, ako on većprethodno nije bio 'u igri'. A igrao je zaista lu-kavo, lukavije i pokvarenije od svih koji su uKrajini vodili organizovanu izdaju.

O tome s kim je sve Rade Radić povezan igde sve ima ubačene svoje ljude, nemačke špiju-ne, nismo znali.«168

S Peterom Krigerom se, zapravo, susrećemo većprvih mjeseci ustanka. Jedan od koautora ove knjige,Slavko Odić, koji se u to vrijeme nalazio na Ponirukao politički komesar Voda za vezu, čiji je osnovnizadatak bio održavanje veze s ilegalnim NOP-om iMjesnim komitetom KPJ u Banjaluci, sjeća se iz tog

vremena i Petera Krigera, iako mu njegovo ime i pre-zime tada nije bilo poznato.

Veze s ilegalnim NOP-om u Banjaluci bile su jakorazvijene i održavale su se preko više punktova u di-

jelu grada na desnoj obali Vrbasa. Razni materijalkoji je organizacija u gradu prikupljala u početku supojedinci prebacivali do Voda za vezu, a kasnije suborci Voda za vezu silazili do sabirališta materijalana periferiji grada i sa po desetak tovarnih konja, to-liko ga je bilo. I sve su te veze besprijekorno i sigur-no funkcionisale. I u njihovu je mnoštvu samo jednaizazivala podozrenje.

O čemu se radilo?

U Rebrovac, selo na periferiji Banjaluke, u kućusestre Veljka Mlađenovića, predratnog komunista, ta-da borca Voda za vezu, počeo je dolaziti neki domo-bran i donositi razni vojni materijal. I u tome nije bi-lo ničeg neobičnog. Pripadao je 10. domobranskoj pu-kovniji stacioniranoj u »Vrbas-logoru«, koji su ustašeprekrstile u »Logor Kulina bana«. Iz tog nam je logo-

7/17/2019 pob2


ra različiti materijal stizao i drugim kanalima. Među-tim, za razliku od drugih veza, taj domobran je bio jako znatižel jan: znao je poimence sve istaknutije ba-njalučke komuniste koji su posljednjih dana juna1941. pobjegli iz grada, interesovao se gdje je koji odnjih, mnogo pričao o ustaškim zločinima i hvalio seda ima i njihove fotografije, mnogo obećavao, ali i že-lio da se direktno poveže s političkim komesarom Vo-da za vezu. O njemu se znalo samo toliko da je »vojnimuzičar«. Iz grada su zatraženi podaci o njemu, a ko-mesar Voda za vezu je čekajući rezultate provjereizbjegavao susret s ni im. Međutim, podaci o tajan-stvenom »vojnom muzičaru« nisu stizali iz grada, a ion je prestao da dolazi u Rebrovac. Bilo je to u okto-

bru 1941. godine.Na njegov trag potpuno se slučajno naišlo u no-

vembru 1941. Politički komesar Voda za vezu našao jekod jednog poznanika u Čelincu pismo koje mu jeposlao »vojni muzičar«.

Ovaj put je podozrenje zamijenila sumnja da je ri- ječ o neprijateljskom špijunu. Naime, bilo je očigled-no da je pismo pisano prema instrukcijama ustaškeobavještajne službe: »muzičar« je sugerirao da se nenapadaju domobrani i ustaše — na tom sektoru nijebilo ni Nijemaca ni Talijana - jer ako to partizanirade zbog oružja, on im ga može pribaviti na druginačin. Dalje, ako se već ne želi odustati od akcija,predlagao je da se one provode u rejonima musli-

manskih i hrvatskih sela, a ne srpskih, kako neprija-telj ne bi poduzeo represalije nad srpskim selima itd.

Približno u to vrijeme, iako još uvijek u skromnomobimu, četnici u partizanskim jedinicama počeli sumeđu borcima, domaćim seljacima, provoditi propa-gandu protiv Muslimana i Hrvata - »Turaka« i »Šo-kaca«, kako su govorili — koji su na komandnim po-ložajima. A slučajno su u to vrijeme i komandant ikomesar 5. bataljona 3. krajiškog NOP-odreda, koji jepokrivao prostor južno i istočno od Banjaluke, biliHrvati — Drago Mažar i Niko Jurinčić. Nimalo slu-čajna »koordinacija« ustaške agenture, usmjerena iusklađena s četničkom aktivnošću u izazivanju naci-onalne netrpeljivosti i razbijanju jedinstva ustaničkih

redova, bila je očigledna.Međutim, u to vrijeme u jedinicama 3. krajiškog

NOP-odreda nije postojala organizovana obavještajnaslužba te ni podaci o »muzičaru« nisu nigdje stizaliniti su objedinjavani, a s prestankom izlaženja na Po-nir nije prestala njegova obavještajna aktivnost. A tu

7/17/2019 pob2


je aktivnost s pravca Ponira »muzičar« pomjerio pre-ma Ćelincu i dalje, prema partizanskim jedinicamaoko Jošavke.

O aktivnosti »muzičara« nalazimo neke podatke iu poslijeratnim sjećanjima učesnika NOP-a. Penzioni-sani pukovnik JNA Vinko Menart, koji se u septem-bru 1941. godine našao u 10. domobranskoj pukovnijina dužnosti komandira satnije (čete), ispričao je o timdanima i ovo:

»... kada sam se vratio u logor, u svoju kan-celariju, zatekao sam u njoj pet-šest podoficira inižih oficira: sjedili su i slušali Radio-London!Bio sam u tom trenutku van sebe od straha. Štaako saznaju više starješine i ustaše! Ode mi gla-

va! Slovenac sam a u Slovence nisu imali povje-renja. Pogledao sam ih sve odreda i povikao: — Ljudi, šta radite?! Hoćete li da glave pogu-

bite!Oni se samo nasmijaše, a jedan od njih mi

dobaci:- Pa mi se Vinko poznajemo. Ti si naš!

Ja sam u to vrijeme već bio povezan s gru-pom pristalica NOP-a i tih dana sam bio na sa-stanku s tim ljudima...

Aktivnost na prikupljanju stvari za partizanepočela je intenzivnije i u Logoru Kulina banaposlije onoga dana kada sam svoje potčinjenezatekao da slušaju Radio-London. (...) svako-

dnevno je ponešto iznošeno iz našeg magazina. Jednoga dana, kada sam krenuo iz logora

kući priključio mi se jedan podoficir u dugač-kom vojnom šinjelu, koji mu se skoro vukao pozemlji. Zvali su ga Perica, a i on se onog dananalazio u grupi koja je u mojoj kancelariji slu-šala Radio-London. Gledajući ga u tako dugomšinjelu nisam izdržao a da ga ne upitam:

— Vodniče, otkud ti takav dugačak vojničkišinjel?

- Vidjećeš — odgovori mi on i produžismou pravcu moje kuće.

Kad smo u razgovoru stigli mojoj kući Perica je ušao sa mnom i skinuo sa sebe šinjel, ali su

ispod njega bila još dva šinjela i podosta muni-cije. Ostalo je to sve kod mene... Perica je ostaou Banjoj Luci do konca decembra ili početka ja-nuara 1942. godine, kada je izišao na Ponir. Šta

je bilo dalje s njim ne znam. Gubi mu se svakitrag. Ćuo sam kasnije, poslije rata, da je izišao

7/17/2019 pob2


na Ponir s djevojkom, da je sjedio na dvije stoli-ce i da su ga partizani strijeljali.«169

O domobranskom podoficiru »vojnom muzičaru«sa »dugim šinjelom« osim V. Menarta u svojim sjeća-njima pišu i Dobrila Martinović-Pruner i Jovica Škrbić.

Dobrila Martinović-Pruner, sestra aktivnog potpo-ručnika jugoslavenske vojske Ratka Martinovića, ko-

jega smo spominjali u ovom poglavlju, živjela je, na-kon što su je ustaške vlasti otpustile iz službe (bila jeučiteljica u Šipragama), s roditeljima - ocem Vasili-

jem i majkom Darinkom, u Banjaluci. Bilo je to uje-sen 1941. godine.

»Kada sam došla« - piše Dobrila — »mojotac Vasilije Martinović je već bio povezan s ne-

kim domobranom na službi u nekadašnjem Vr-bas-logoru, koji mu je donosio municiju i raznepredmete vojničke opreme, što je otac zatim ot-premao dalje partizanima u okolini Banje Luke.Ubrzo sam i sama imala priliku da upoznamtog domobrana. Jednoga dana došao je u naš stan...« Tom prilikom dotični se domobran predstavio Do-

brili: »Ja sam Perica, vojni muzičar.« A kada je otišao,ona je vidjela da su u torbi koju je donio i ostavioručne bombe i municija. Već sutradan, kao i više pu-ta prije toga, po »muzičarevu« je torbu došla »mlje-karica Ankica, po narodnosti Poljakinja, odnijela je izkuće i otpremila u šumu partizanima«.

U daljem tekstu Dobrila Martinović-Pruner kaže:»Vjerovala sam ocu i laknulo mi je. Znala

sam da on nije tako naivan čovjek da bi mogaonasjesti bilo kakvim provokacijama i trikovima.Njemu je, sigurno, neko preporučio tog simpa-tičnog domobranskog podoficira, a pitanje je dali je on i bio muzičar i da li se i zvao Perica.Ipak sam upitala oca kako se upoznao s timpodoficirom i on mi je rekao da ga je s njim po-vezao Vinko Menart... Jednog dana, međutim,kada je Perica ponovo došao i donio municiju,rekao mi je da on više neće dolaziti našoj kući idonositi materijal, već da treba da izravno japreuzimam sve što stigne od domobranskog ofi-

cira Vinka Menarta, jer je on taj koji je i dosadaslao materijal.«170

Dobrila Martinović-Pruner ostala je u Banjalucido početka februara 1942. godine, a zatim je prekoZemuna otišla u Beograd. Otac i majka, Crnogorci,ostali su da »mirno« žive u Banjaluci. Međutim, jed-

7/17/2019 pob2


nog dana ustaška ih je policija uhapsila i sprovela ulogor Staru Gradišku. Majku su ubili potkraj 1942. go-dine, a otac je umro u logoru....

Prema svemu, hapšenje i odvodenje u logor Dobri-linih i Ratkovih roditelja bilo je djelo »vojnog muziča-ra« Perice.

Vinka Menarta je od posljedica Peričine aktivnosti(bio je ustaški agent) spasio premještaj u domobran-sku posadu u Sanici, a zatim u Slavoniju i odlazak upartizane. Međutim, kako on kaže, nakon njegovaodlaska iz Banjaluke ustaše su uhapsile i na Rebrov-cu strijeljale četvoricu domobranskih oficira Slovena-ca!

Kad je »vojni muzičar Perica« odnosno »tajno voj-

no lice« potkraj februara ili početkom marta 1942. izi-šlo iz Banjaluke na Ponir, Karlo Roje, komandir Po-nirske čete u koju je u međuvremenu prerastao Vodza vezu 3. krajiškog NOP-odreda, odmah ga je u prat-nji borca Jovice Škrbića uputio u Ćelinac, gdje se na-lazio Štab odreda. Škrbić se sjeća kako je »sprovodio«domobranskog podoficira, kako se dotični o mnogočemu raspitivao — interesovao se i za komesara Vo-da za vezu, s kojim slučajno nije uspio da se sretne.Napokon je poveo razgovor o Radi Radiću:

»Sad se interesovao za Radu Radića« - zapi-sao je Škrbić. — »Kako je Rade tada uživaougled i kod boraca i kod naroda ja mu odgova-ram s puno hvale o Radi. Kad ja rekoh da jeRade dobar čovjek, on mi uzvrati:

- Slažem se s tobom. Poznajem ja Radu.«171

Jovica Škrbić je izvršio dobiveni zadatak, doveodomobranskog podoficira u Štab odreda i vratio se učetu.

O Krigeru, o prilikama u partijskim organizacija-ma u srednjoj Bosni i puču u Jošavki pisala je i LepaPerović u svom izvještaju upućenom »Drugarskom P.K-u BiH« 11. aprila 1942. godine doslovno:

»Sa druge strane i onoliko koliko su radilina stvaranju Partije drugovi su potpuno podba-cili u izboru kadra. Četiri partijca sa ovog sekto-ra izdali su nas i prešli četnicima. Jedan od njihkoji je bio zamjenik politkoma IV odreda nekiRade Radić (otac jednog našeg također članaPartije Brace Radića, koji je poginuo na KotorVarošu) bio je preko jednog Gestapovskog špiju-na koji se prebacio nama pod vidom nekihusluga, a pod imenom 'tajno vojno lice', u vezisa okupatorima i ustašama. S njim u bliskoj sa-

7/17/2019 pob2


radnji bila su još dva člana Partije u ćeliji joša-vačke čete (IV odred) Petar Aleksić i SvetkoAleksić (taj je kucao prvi izvještaj vama, jer smou njega imali povjerenja kao u člana Partije) koji su izveli prevrat u jošavačkoj četi na čijem te-renu je bio Operativni štab i štab IV odreda.Oni su jednim četnički raspoloženim vodomte čete imali po naređenju ustaša iz B. Luke dapobiju članove Operativnog štaba IV odreda, acijelu četu da prevedu četnicima. To su i učinili.

Tom pri likom je poginulo oko 25 naših drugovakomunista.. .«172

Izvještaj koji je tipkao Svetko Aleksić pisala je Le-pa Perović 5. marta 1942. godine, istog dana kada je u

Lipovcu vođena borba s Tešanovićevim četnicima. Unjemu se detaljno govorilo o organizacionoj strukturiKP i SKOJ-a, od okružnog do opštinskih komiteta tećelija i aktiva u partizanskim jedinicama i na terenuBosanske krajine i srednje Bosne, o agitaciji i propa-gandi, o uspjesima, neuspjesima greškama i propusti-ma, o stavu prema četnicima... Nema sumnje da jeSvetko sve što je saznao prepisujući taj izvještaj pre-nio Radi Radiću, a možda i još nekome od četničkihzavjerenika. Koliko su to bile dragocjene informacijeza njih, može se samo pretpostaviti.

Među partizanima ubijenim 1. aprila u Jošavci na-lazio se i predratni banjalučki komunista i jedan odorganizatora ustanka u srednjoj Bosni Zdravko La-strič Jegor. Njegov stariji brat Žarko — partizanskiobavještajac u domobranstvu (o kome se opširnije go-vori u poglavlju »Banjalučki obavještajc i« - primj.autora) — napisao je u svojim sjećanjima koja se na-laze u Arhivu Bosanske krajine u Banjaluci i ovaj tekst:

»Sa Radom Radićem prvi put sam se u tokurata susreo 1944. godine. Za razliku od drugihčetnika Radić nije nosio bradu. U pratnji svoječetničke svite sa bradama došao je u gostionicuVase Popoviča (u Banjaluci — primj. autora). Uvrijeme njegovog ulaska stajao sam pored šan-

ka. Čim me je primijetio prišao mi je pružajućiruku. Ponuđenu ruku nisam prihvatio. Odmah je shvatio zašto ne prihvatam pruženu ruku. Ta-da mi je rekao: 'Ja nisam kriv za smrt tvog bra-ta Zdravka!'

— Kako nisi kad ste ga ubil i? - odgovoriosam namrgođen.

7/17/2019 pob2


- Kad su svi ostali bili ubijeni ja sam gaostavio da ga spasim. Ali, njemački hauptman,koji je rukovodio pučem, nije dozvolio da se onpoštedi — odgovorio je Radić.«173

Nije rasvijetljeno o kojem je »njemačkom haupt-manu« (kapetanu) riječ, kao što nije dokraja objašnje-na ni uloga njemačke obavještajne službe u događaji-ma koji su se u proljeće 1942. godine odigrali na tere-nu srednje Bosne.

Poslije puča u Jošavci zaredali su četnički pučevipo jedinicama Četvrtog krajiškog partizanskog odre-

da: 8. aprila ubijen je politički komesar Maslovarskečete Idriz Maslo, četa se proglasila četničkom, a ko-mandir čete Luka Radetić jedva je izvukao glavu; uBuletićkoj, Vlajićkoj i Blatničkoj četi prevladali su čet-nički elementi i, pobivši ili razoružavši komuniste,preuzeli komandu u tim četama; 18. aprila u Čečavi,gdje se nalazio Štab 6. bataljona Četvrtog krajiškogNOP-odreda ubijen je politički komesar bataljona Ži-vojin Živo Preradović; komandir Ljeskovačke (Doboj-ske) čete Risto Lazarević, član KPJ, proglasio je svojučetu četničkom, a politički komesar i omladinski ru-kovodilac te čete Kojo Jotić i Lazo Vidović spasili suse bjekstvom u Vijačane, gdje se nalazio Krajiški pro-leterski bataljon...

Zbog stalno rastuće četničke opasnosti Krajiškiproleterski bataljon nije ušao u sastav Prve proleter-ske brigade već je ostao na terenu srednje Bosne.Ubrzo je tu stigao i kozarski Udarni (protučetnički)bataljon. Međutim, proces raspadanja Četvrtog kraji-škog partizanskog odreda bilo je nemoguće zaustavi-ti: četničke su ga agenture iznutra već do srži bilerastočile!

Komandiri i politički komesari Imljanske i Sken-dervakufske čete bili su, naprimjer, prinuđeni da smanjim brojem vjernih boraca napuste svoje sektorei da se zajedno s partizanskim pozadinskim ustano-vama prebace na lijevu obalu Vrbasa i preko Manja-če produže na oslobođeni teritorij Kozare.

Približno u isto vrijeme na Manjači se protiv četni-ka borio brojčano veoma jak i dobro naoružan gr-mečki Udarni (protučetnički) bataljon. Međutim, taborba nije davala očekivane rezultate. Zašto? Na topitanje odgovorili su komandant i politički komesartog bataljona Vojo Todorović i Velimir Veljo Stojnić u

7/17/2019 pob2


dopisu upućenom Kosti Nadu 10. maja 1942. godine:»Od prvog dana, kad smo započeli borbuprotiv bandita, utvrdilo se da nismo poznavalineprijatelja ni njegove snage, ni pozadinu, uop-šte ništa. Plan je bio slab, da nije mogao biti sla-biji.«174

Dakle, još je jednom partizanska obavještajna slu-žba podbacila!

Preko srednje Bosne u kasnu jesen i u toku zime1941/1942. prešlo je više grupa emisara ravnogorskogčetničkog pokreta koji su išli iz Srbije i istočne Bosneza Bosansku krajinu i Kozaru. Međutim, partizanskakontraobavještajna služba brzo je uočila njihovu ak-tivnost. Pohapšeni su, izvedeni pred sud i osuđeni. U

srednjoj Bosni tako je učinjeno samo u Crnovrškojpartizanskoj četi. Trojica četničkih emisara počela suodmah nakon dolaska iz Srbije da rovare i u samojčeti i po selima oko Crnog vrha. Brzo su uslijedileprotivmjere: svi su izvedeni pred partizanski sud,osuđeni na smrt i strijeljani.175 Rezultat takvog po-stupka bila je činjenica da je Crnovrška partizanskačeta bila posljednja četa u srednjoj Bosni u kojoj jeprevladalo četništvo!

Sudbinu 4. krajiškog NOP-odreda i neuspjehe čet-ničkih agenata da svoju subverzivnu akciju razviju upartizanskim odredima Bosanske krajine rezimirao jeOblasni komitet u svom izvještaju poslanom 15. avgu-sta 1942. godine »Drugarskom PK-u B. i H.« :

»Četnici su uspjeli uz velike borbe sa namada razbiju naš IV odred, ali tu je bila tačka. Uposljednjem izvještaju naveli smo vam detaljnopolitičke i vojne razloge napuštanja terena togaodreda od naših snaga. Pored svih upinjanjaokupatorskih agenata da razbiju iznutra ostalekrajiške odrede, to im nije uspjelo. Naša triodreda: Kozarački, grmečki i drvarski ostali supotpuno zdravi i netaknuti, a III odred (Jajce)pored izvjesnih kolebanja i otpadanja ostao je uvelikoj većini partizanski.«176

Kada se u drugoj polovini maja kozarski Udarni(protučetnički) bataljon vratio iz srednje Bosne prekoManjače na Kozaru, proces raspadanja Četvrtog kra-

jiškog NOP-odreda još se više ubrzao i privodio kraju.Odmah zatim i Krajiški je proleterski bataljon odlu-čio da se prebaci na Kozaru. Na sastanku preostalihboraca, zapravo rukovodilaca Četvrtog odreda i par-tijskih aktivista, održanom 1. juna na Previji, odluče-no je da se formiraju četiri gerilske grupe od desetak

7/17/2019 pob2


boraca koji će ostati na terenu srednje Bosne. Tako jei učinjeno. Međutim, ubrzo se pokazalo da je i tajplan bio nerealan: postigavši sporazum o saradnji sustašama koji su držali Banjaluku, Teslić, Kotor-Va-roš, Prnjavor i Derventu, četnici su čvrsto zagospoda-rili prostranstvima srednje Bosne i onemogućili bilokakvu aktivnost partizanskih gerilskih grupa.

Komandant Četvrtog krajiškog NOP-odreda Dan-ko Mitrov poginuo je 11. juna od četničke zasjede uselu Srđevićima ispod planine Motajice. Politički ko-mesar Vojo Stupar bio je prisiljen da se s nekolikoboraca svoje gerilske grupe, pošto su ostale bile uni-štene, prebaci preko rijeke Save u Slavoniju, kamo suse zbog ofanzive na Kozaru već bili prebacili ostaciKrajiškog proleterskog bataljona. U četničkom zaro-bljeništvu našli su se, pored ostalih, komandanti 2. i 3.bataljona Četvrtog krajiškog NOP-odreda Novak Pi-vašević i Miloš Dujić. Oba su bila poznata u narodukao organizatori ustanka i veliki junaci te se četnicinisu usudili da ih likvidiraju. Nastojeći da ih pridobi-

ju za sebe, ostavili su im relativnu slobodu kretanja.Iskoristivši priliku koja im se ukazala, Novak i Milošsu počeli da pripremaju partizanski puč u četničkimredovima. Međutim, četnička kontraobavještajna slu-žba otkrila je njihove namjere i četnici su sredinomavgusta 1942. godine ubili obojicu.

U decembru 1942. godine u srednju Bosnu prodiru jedinice Prve proleterske divizije i oslobađaju Kotor-

-Varoš, Teslić, Prnjavor... Četnici ne mogu da im sesuprotstave, a znatan broj to i ne želi da čini. Napro-tiv, mnogi od njih, ponegdje i cijele čete, predaju sebez borbe; neki dojučerašnji četnici dobrovoljno osta-

ju u redovima proletera. U roku mjesec dana prole-terske su jedinice ojačane sa oko 700 novih boraca sterena srednje Bosne, a ubrzo je obnovljen i Četvrtipartizanski odred iz koga će u toku idućih godinaizrasti nekoliko partizanskih brigada.177

Hrvatska

Ustanak na Kordunu u toku jeseni 1941. toliko serazmahao da su i ustaše i Talijani, koji su u drugojpolovini avgusta 1941. u sporazumu s vlastima tzv.

7/17/2019 pob2


NDH zaposjeli dio tog područja i stacionirali svoje je-dinice i u samom Karlovcu, shvatili da se samo pri-mjenom vojne sile ništa ne može postići. S njihovestrane na scenu su tada stupili obavještajci čiji zada-tak nije bio samo da utvrde stanje među partizanima,njihovo naoružanje, veze, namjere itd., već da unesurazdor u partizanske redove i pronađu način da sefizički uklone glavni rukovodioci ustanka, prije svegaStanko Opačić Ćanica, predratni član KPJ i nesum-njivo najpopularniji partizan u narodu i među borcima.

Te namjere neprijatelja partizanska je kontraobav- ještajna služba, čini se, brzo uočila. To se vidi iz »Na-redbe broj 6 narodno-oslobodilačkih partizanskihodreda za Kordun i Baniju na 5. XI. 1941«, čija 1. tač-

ka počinje riječima:»1. Zabranjujem svim bataljonima, četama iodredima vođenje ma kakovih pregovora nepo-sredno sa neprijateljem (talijanskom vojskom,hrvatskom domobranskom vojskom, ustašama ižandarima).«178

Slijedi uputstvo da se »u slučaju da neprijatelj tra-ži diplomatsku vezu« o tome obavijesti KomandaNOP-odreda za Kordun i Baniju, a zatim se navodikonkretan primjer kršenja prethodne usmene nared-be o zabrani kontakata s predstavnicima neprijatelja:

»Dana 4. o. mj. i protiv izdatog naređenjausmeno da pretstavnik partizana narodno-oslo-bodilačkog pokreta Korduna i Banije neće i ne-

ma šta da pregovara sa ustaškim povjerenikomsreza Vojnić Žuncem, ipak je dotični bio prekr-šio naređenje i pregovarao sa ustaškim povjere-nikom. . ,«17e

O tome šta se zatim događalo, nedostaju podaci,ali sačuvan je dokument koji mnogo šta objašnjava.Riječ je o izvještaju Okružnog komiteta KPH Karlo-vac, dostavljenom mjesec i po dana kasnije, 19. de-cembra iste godine, Centralnom komitetu KP Hrvat-ske, u kome, u poglavlju »Politička situacija«, nalazi-mo i ove retke:

»Međutim, se fašistički agenti ne zadovolja-vaju samo propagandom nego nastoje da predo-biju razne tipove, koji su se uvukli u partizan-

ske odrede pa čak u odbore N.O.F. za svoju ra-zornu rabotu. (...) Kad im ta rabota nijeuspj evala kako su oni želili, pristupili su organi-ziranju atentata. Tako je organiziran atentat nadruga Ćanicu, ali atentat nije uspjeo već suatentatori pohapšeni i likvidirani. Neki znaci

L

7/17/2019 pob2


ukazuju na to, da su ti banditi organizirali aten-tat u sporazumu sa ustaškim povjerenikomŽuncem (istakli autori) ali ne mogu se ta sva ro-varenja objasniti intrigama ustaša, jedan dio to-ga je odraz sukoba između partizana i DražeMihailovića u Srbiji, a ima i ostatak šovinizma.Međutim, ugled naše partije među narodom jetako velik, a kontrola nad partizanskim odredi-ma tako čvrsta da sa te strane ne prijeti ozbilj-na opasnost, što dokazuje i lakoća s kojom suatentatori likvidirani kao i odobravanje njihovelikvidacije sa strane seljaka.«180

Iz tog se izvještaja vidi da je u to vrijeme partizan-ska kontraobavještajna služba na Kordunu dobro

funkcionisala, premda se OK KPH Karlovac u citira-nom dokumentu, u kasnijem poglavlju »Partizanskiodredi«, žali da se...

»... provjeravanju partizana nije(se) posvetiladovoljna pažnja, tako da se moglo desiti da subaš između partizana regrutovani atentatori nadruga Ćanicu. I slabost partijskih organizacija

je uzrok mnogima od tih pojava, tako na pr. uodredu odakle su bili atentatori nije postojalapart(ijska) ćelija.«181

»Finale«, u izvjesnom smislu, neuspjelog atentatana Ćanicu Opačića koji se u međuvremenu našao nadužnosti komandanta 1. kordunaškog NOP-odreda, azatim na dužnosti komandanta Grupe kordunaškihNOP-odreda i člana Glavnog štaba Hrvatske, nalazi-mo u izvještaju štaba grupe odreda poslanom »Ko-mandantu I zone (Nar(odno) oslobod(ilačkih) parti-zanskih odreda Hrvatske« 7. jula 1942. godine:

»6. ov. mj. u 9 sati ujutro krenulo je oko 200ustaša, domobrana i žandara iz Siće prema Per-

jasici. (... ) U ovoj borbi zaplijenjeno je 3 puško-mitraljeza i oko 20 karabina s municijom (brojnepoznat), te zarobljeno je 19 domobrana i usta-ški satnik Prodanović sekretar četničkog udru-ženja, koji je svojevremeno spremao atentat nasadašnjeg komandanta Grupe druga Ćanicu.«182

Prema istraživanjima Redakcije citiranog tomaZbornika, u tom je dokumentu riječ o Dani Prodano-viću koji je »prije rata kao velikosrbin bio sekretarčetničkog udruženja«, da bi u Pavelićevoj tzv. NDHpostao domobranski (a ne ustaški) satnik!

7/17/2019 pob2


U pismu od 16. novembra 1941, pisanom iz UžicaGlavnom štabu NOP-odreda Hrvatske, Tito objašnja-va kako je »samo blagodareći našoj širokogrudnosti«Draža Mihailović na oslobođenom teritoriju stvaraočetničke odrede nasilno mobilišući seljake da bi za-tim, 1. novembra, s leđa napao partizane kod Požegei Užica i dodaje:

»Mi još uvijek nastojimo da mirnim putempridobijemo tu oficirsku kliku da obustavi bor-bu protiv nas i da okrene svoje oružje protivokupatora, ali je sve očitije da nam to nećeuspjeti.«183

Premda u tom Titovu pismu, zapravo uputstvu, nije bilo riječi o mjerama koje treba preduzeti u borbiprotiv destruktivnog četničkog djelovanja u partizan-skim jedinicama, Glavni štab Hrvatske, prosljeđujućiga 1. decembra potčinjenim komandama (očigledno:Komandi ličke grupe NOP-odreda, Komandi NOP-odreda Korduna i Banije i Štabu NOP-odreda za Hr-vatsko primorje i Gorski kotar) nalazi za potrebno danapomene sljedeće:

»Treba svim silama nastojati da ne dođe dosukoba s četnicima i do bratoubilačke borbe,koja bi poslužila samo našem neprijatelju. Sdruge strane, treba što prije organizovati dobruobavještajnu službu da se spriječi uvlačenjeizdajničkih elemenata u naše partizanske redo-

ve (istakli autori). Vodstvo partizanskih četa mo-ra biti povjereno isprobanim i pouzdanim dru-govima. Trebamo biti svjesni toga da će odnosčetnika i ostalih naših saveznika prema namaovisiti u prvom redu o snazi i unutrašnjoj čvr-stoći partizanskih jedinica. To znači da naše na-stojanje za stvaranje nacionalnog fronta moraići paralelno sa energičnim unutrašnjim čišće-njem i učvršćivanjem.«184

U većini predjela Hrvatske naseljenih pretežnosrpskim stanovništvom, prema kome su ustaše od pr-vih dana stvaranja tzv. NDH počeli da provode najbe-

skrupulozniju politiku genocida, ustanak je izbio podrukovodstvom komunista. Iznimku je donekle činioprostor na tromeđi Like, Bosne i Dalmacije, gdje suse na čelu pojedinih ustaničkih grupa našli predratnipripadnici četničkih organizacija koji su ubrzo istaklida se oni bore samo protiv ustaša, ali ne i protiv oku-patora - Talijana. Bio je to kamen međaš razlaza

7/17/2019 pob2


između partizana i četnika u tim, i ne samo tim pre-djelima. .. Talijani, zapravo njihova obavještajna slu-žba nastojala je da taj razdor što više produbi. Istov-remeno će, u svim krajevima tzv. NDH gdje će se naosnovi sporazuma zaključenog između ustaške vladei Komande 2. talijanske armije 26. avgusta 1941. naćinjihove trupe, kao i u dijelovima Jugoslavije priklju-čenim Italiji, ta služba činiti sve što je u njenoj moćida podstrekava i pomaže četničku razbijačku akcijuu partizanskim (gerilskim) jedinicama koje su izrasleiz ustaničkih grupa. Tako će se partizanska kontrao-bavještajna služba već u svom nastajanju naći u timpredjelima u borbi za život i smrt ne samo s usta-škom i njemačkom obavještajnom službom, nego i sa,

zapravo, ujedinjenom četničko-talijanskom obavještaj-nom službom. A na koje je sve načine dolazilo do tesprege, opisao je i naš poznati književnik Ervin Šinko.On se u avgustu 1941, pobjegavši iz još neoslobođe-nog Drvara preko Knina, našao u Šibeniku. Jednogdana neki njegovi poznanici, predratni jugoslavenskioficiri — Srbi, koji su kao i on pred ustaškim tero-rom, izbjegli iz obližnjih krajeva tzv. NDH pozvali suga da prisustvuje jednoj konferenciji koja se održava-la u sali srpske parohije:

».. .sazivač ove konferencije bio (je) jedan pri-lično elegantan, u belo obučeni mršavi gospo-din, markantne glave" - piše E. Šinko. -

"Pored njega je bio sedokosi i sedobradi srpskipop. — Kada sam ušao, sazivač sastanka uveli-ko je već govorio i svoje reči stalno upućivao:"Vama, bivšim oficirima'. Govorio je na italijan-skom i sa italijanskim temperamentom, uz živumimiku i povremeno smešnu gestikulaciju.(.. .)«185

E. Šinko zatim nastavlja:»Dugo mi nije bio jasan cilj sazivanja ove

konferencije. Jer kada sam ušao u salu, on jeupravo govorio o Dučeu. Rekao je da je pre ne-koliko dana stigao iz Rima gde je ponovo razgo-varao sa Dučeom, oči u oči, i ponovo je imaoprilike da se uveri u to da Duče nije samo velikičovek, već i da je dobar, a pre svega častan čo-

vek. Prisutna gospoda mogu da imaju poverenjau njega, i da i u buduće, kao i do sada, mogu daračunaju na prijateljsku zaštitu imperije. (...) Itek na kraju mi je postalo jasno šta je cilj celeove konferencije, i to onda, kada je ponovo po-čeo da uverava gospodu kako mogu da budu si-gurni u to da njihovo pravo na azil ovde nikad

7/17/2019 pob2


neće biti okrnjeno, jer... Jer u njima ne želi davidi samo goste, štićenike, već više od toga, prijatelje, sa kojima bi želeo da ostvari 'collaborazi-one'. On se stalno nalazi ovde u Šibeniku i akobilo šta bude potrebno ovoj gospodi, njegova suvrata otvorena i danju i noću, u bilo koje doba.Neka zapisu njegovo ime i adresu - inače, štose tiče adrese, nije potrebno da je pamte, svakikarabinjer će ih odmah uputiti na pravo mesto.Kao neznatnu protivuslugu, od gospode tražisamo to, da ovo prijateljstvo ne shvate jedno-strano, nego da i sa svoje strane dokažu delimada imaju poverenja i da ih vode prijateljska ose-ćanja. Gospoda znaju jezik ovdašnjeg stanovni-štva, gospoda mogu da saznaju mnogo toga očemu Italijani već teže mogu da se obaveste.Ako na primer saznaju da komunističke ćelijetu ili tamo deluju ili vrše propagandu... Ali ne-ka ne dolaze sa uopštenim izveštajima, već sakonkretnim podacima. Pop, živopisno bele kosei brade, sve vreme je, uz hrišćansku poniznost,potvrdno klimao glavom, a na kraju, je upitaoda li gospoda žele da on prevede ovaj govor.Međutim, svi prisutni su rekli da su razumeli iaplaudirali su govorniku. 'Imate li šta da pitateili kažete?' - pitao je još govornik za koga samveć tada znao, što su mi i drugi ljudi rekli na-kon njegovog odlaska, da je šef obaveštajne slu-

žbe.«186

Sasvim su se otvoreno prema »srpskim oficirima«i drugim »podesnim« Srbima ponašali talijanski obav- ještajni oficiri i u drugim gradovima okupirane Dal-macije, a zatim i na od trupa zaposjednutim dijelovi-ma Like, Bosanske krajine, Korduna... Posebno zna-čajnu ulogu među njima imao je kapetan VicoMarussi (zapravo Marušić) i Guido Lucich Rochi(zapravo Gvido Lučić Roki). Marussi je bio šef obavje-štajnog centra talijanske divizije »Sassari«, ali se po-

javljivao i u drugim ulogama: kada su Talijani u je-sen 1941. ušli u Drvar, on se tu pojavio kao »commi-ssario civile« (civilni komesar) grada!187

Na tromeđi Like, Dalmacije i Bosne relativno jebrzo došlo do diferencijacije među ustanicima i stva-ranja, s jedne strane, gerilskih odnosno partizanskih

jedinica, a s druge strane četničkih jedinica. Međutim,na Kordunu, u Lici, na Baniji i u Gorskom kotaru taj

je proces trajao sve do 'kraja 1942. godine, ponekadnoseći u sebi zaista briljantne pobjede, ali i teške po-

7/17/2019 pob2


raze partizanske kontraobavještajne službe, bez obzi-ra na oblike njenog postojanja i djelovanja.

Glavni štab NOP-odreda Hrvatske oformljen je 19.oktobra 1941. godine odlukom Operativnog rukovod-stva CK KPH, koje su sačinjavali Vladimir Popović,delegat CK KPJ pri CK KPH, Rade Končar, sekretarCK KPH, i član CK KPH Andrija Hebrang. Za koman-danta u tom štabu postavljen je Ivo Rukavina, aliasIvo Vladič, a za političkog komesara Marko Oreško-vić. Međutim budući da je Orešković 20. oktobra ubijen i nije saznao za svoju novu funkciju, na njegovo je mjesto postavljen dr Vladimir Bakarić, alias Vlado

Katić.Potkraj 1941. i početkom 1942. Glavni štab Hrvat-

ske nalazio se u selu Zbjegu, između Plaškog i Slunja,na »granici« Like i Korduna, na terenu koji je kontro-lisao 3. bataljon Kordunaškog NOP-odreda sa svojimoperativnim i rezervnim četama.

U pismu CK KP Hrvatske od 26. januara 1942. poli-tički komesar Glavnog štaba NOP-odreda Hrvatskenapisao je:

»S našim ubistvom se stvar dosta dobro raz-vila. Sazvao je neko skupštinu rezervnih odreda,na kojoj je trebalo govoriti protiv nas i pripre-mati akciju. Na skupštinu smo — na opće za-prepaštenje — došli Ivo i ja. Ljudi su počeli od-mah odlaziti 'na večeru'. Kad smo mi otišli,skupština se održala u prisutnosti sekretaraK(otarskog) K(omiteta) i protekla u znaku pra-nja ruku i priznavanja potrebe bratstva s Hrva-tima. Ljudima je ušao strah u kosti, a pravogkrivca još nismo uspjeli ščepati. Imamo kanaldo njega, ali njega još ne. Ovi sve svode na ne-sporazume: brbljanje, ali se čini da ima to mno-go ozbiljniju pozadinu u Plaškom.»188

Očigledno je V. Bakarić već prije obavijestio CKKP Hrvatske o pripremama atentata na njega i IvuRukavinu. Prema istraživanjima koje je provela Re-dakcija treće knjige petog toma Zbornika dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, on je uz svoje pismo dostavljeno CKKP Hrvatske jedanaest dana prije 15. januara, prilo-žio i izvještaj koji je Dane Latas, »javka iz Plaškog«,zapravo i partizanski obavještajac, uputio komandan-tu Glavnog štaba Hrvatske Ivi Rukavini. U tom izvje-štaju Latas je obavještavao Rukavinu »da se pronose

7/17/2019 pob2


glasovi kako je on dao ubiti neke Srbe i kako držitajne sastanke s Hrvatima«.

I dalje:»Zbog toga Srbi iz okolice (rezervna četa iz

sela Zbjega) nemaju povjerenja u njega i spre-maju se da ga ubiju.«189

Cijeli taj slučaj opisao je (1971. godine) učesnik do-gađaja o kojima je riječ Dušan Livada:

»I u borbi protiv četničkih tendencija bilo jevećih teškoća, posebno na području Plaškog iLičke Jesenice.(...) Prikazujući se prijateljem izaštitnikom srpskog naroda i raspirujući šovini-stičku mržnju kod njega prema hrvatskom na-rodu, okupator (Talijani — primj. autora) je

uspio da u Plaškom okupi grupu četnički na-strojenih ljudi koji su provodili snažnu agitacijuprotiv napada na Talijane. Oni su u početkuizbacili parolu da se u šumi nalaze ustaše ma-skirane pod imenom komunista i partizana. Uobrazlaganju te parole i nastojanju da se u njuvjeruje oni su bili vrlo uporni. Govorili su da jePavelić izmijenio taktiku i u šumu šalje ustašepod izgovorom da su komunisti, da bi lakše mo-gao klati Srbe. U tom duhu otvoreno su govoriliprotiv svih Hrvata koji se nalaze u partizanima,pubebno u rukovodstvima, tražeći njihovu fizič-ku likvidaciju.

Ta agitacija nije bila nimalo bezazlena. Posli- je svega što se desilo i dalje dešavalo srpskomstanovništvu od ustaša parola je mogla i imalasvojih pristalica ne samo na terenu Plaškog veći dalje. Tako su, na primjer, vjerujući toj paroli,neki pojedinci iz Vrela Mrežnice organizovali'Skupštinu' od tridesetak ljudi radi dogovora onapadu i smjenjivanju s dužnosti vojnih rukovo-dilaca u GŠH koji se tada nalazio u Zbjegu. Otome je GŠH obavijestila partijska organizacijaiz Plaškog, pa je Vladimir Bakarić dao u zada-tak Kotarskom komitetu da to izvidi. Tragajućiza skupštinom, naišli smo na Bakarića i Rukavi-nu koji su joj već prisustvovali. Nakon duge šut-nje u seoskoj sobi punoj ljudi došlo je do prija-

teljskih razgovora, povlačenja, izvinjenja, obja-šnjavanja. Organizatori skupštine i prisutni oti-šli su sa zaista drugim ubjeđenjem, ali oni kojisu toj propagandi nasjeli ostali su i dalje podokriljem okupatora.«190

Tako je skrahirala jedna od četničkih akcija u ko-

7/17/2019 pob2


joj je, bez ikakve sumnje, svoje prste imala i tali jan-ska obavještajna služba.

»Politički komesar Štaba partizanskih odreda naci-onalno oslobodilačkog pokreta Korduna i Banije« 13februara 1942. izvještava »pol(itičkog) komesara Hr-vatske« pa u poglavlju »Odluke i izvršavanje istih« pi-še:

»3-II ispitivanje Milana Zeca. Nakon sasluša-nja vidi se slijedeće: da je isti imao veze s ne-kim talijanskim oficirom u Slunju koji govorihrvatski i sa nekim talijanskim agentom zvanimPadolom u Plaškom. Strijeljan je 4-II pred ma-som naroda u Močilama.«191

Da li je Milan Zec učestvovao u pripremama zaubistvo V. Bakarića i I. Rukavine, nismo mogli utvrdi-ti, ali tu mogućnost ne treba nikako isključiti.

Uprkos činjenici da su uspješno spriječeni pokuša- ji neprijateljskih obavještajnih službi da organizujuatentate na Ćanicu Opačića, Vladimira Bakarića i IvuRukavinu, partizanska je kontraobavještajna služba uzimu i rano proljeće 1942. doživjela i dva neuspjeha.U to je vrijeme Kordunaški NOP-odred zbog velikogpriliva novih boraca već bio podijeljen na 1. i 2.odred. Za operativnog oficira 2. bataljona 2. odredapostavljen je aktivni poručnik kraljevske jugoslaven-

ske vojske Milić Rakinić, inače rodom iz sela Kloko-ča, gdje se i nalazio štab njegova bataljona.

Partizanska kontraobavještajna služba već je prijeuočila da Rakinić tajno pokušava da okupi oko sebeneke pročetnički raspoložene jedinice...

Stanko Ćanica Opačić, od prvih dana ustanka je-dan od najpopularnijih partizanskih rukovodilaca naKordunu napisao je ove retke:

»Na Kordunu se pojavila samo u prvim dani-ma ustanka grupa četnika, i to u partizanskomodredu 'Gornji Skrad'. Dakle, tamo gdje je i prijerata režimski poslanik Grba imao čvršći oslo-nac. Najvjerovatnije da je tu grupu podsticao isam Rakinić, poručnik Jugoslavenske vojske.

Upravo kada je raskinuo s nama i odmetnuo seod našeg odreda, pridružio se petnaestorici čet-nika iz Gornjeg Skrada. No ta je grupa likvidi-rana prije nego nam je ikoga ubila i napravilaveće štete. Jedino je on uspio izbjeći, ali ne zadugo. Velika zasluga za tu, može se reći bezbol-

7/17/2019 pob2


nu, operaciju pripada upravo partijskoj organi-zaciji u Gornjem Skradu i komandiru toga odre-da Radi Dobrosavljeviću.«192

U svom djelu Četnici u Hrvatskoj 1941 — 1945 histo-ričarka Fikreta Jelić-Butić, pozivajući se na nekolikoizvora, piše:

»U ožujku je poručnik Milan (treba: Milić -primj. autora) Rakinić pokušao s grupom odoko 30 četnika da poduzme oružanu akciju naoficirsku školu Glavnog štaba i Kotarski komi-tet KPJ zaVeljun.Ta je zavjera pravodobno one-mogućena, čitava grupa, osim Rakinića, bila jepohvatana, a uslijedila je i politička akcija par-tijskog rukovodstva na zborovima u pojedinim

selima na kojima se razotkrivao plan četničkihelemenata.«183

Međutim, »slučaj Rakinić« bio je znatno kompliko-vaniji. Naime, prema sjećanju Slavka Komarice, jed-nog od koautora ove knjige, i prema njegovim prilič-no oštećenim dnevničkim zabilješkama, poručnik Mi-lić Rakinić okupio je početkom 1942. oko sebe grupuod dvadesetak ljudi s kojima je brzo obračunato: »11ih je streljano u oslobođenoj Kladuši nakon suđenja.Sam Rakinić poslije duge potrage uhvaćen je i dove-den jedne večeri u komandu«. Doveden je zapravo uŠtab 2. bataljona 2. kordunaškog NOP-odreda, koji senalazio u selu Klokoću. »Bilo je oko 10 sati navečer.Odmah je upućen u glavni štab, ali je putem kad je

bio na 100 metara pred komandom prekinuo lanac ipobjegao. Do sada nije pronađen.«

Budući da je idući datum u dnevniku Slavka Ko-marice »25 mart«, sve se to odigralo oko 20. marta1942; »glavni štab« nije bio GŠ NOP-odreda Hrvatske,već Štab grupe NOP-odreda Korduna i Banije (ko-mandant Ivan Srećko Manola, politički komesar VecoHoljevac), koji se nalazio u selu Prisjeci, nekoliko ki-lometara udaljenom od Klokoča.. ,194

Jedno vrijeme o Rakiniću se ništa nije čulo, a on-da se dogodilo ono što je opisao ratni član i sekretarMjesnog komiteta KPJ u Karlovcu Slavko Kovačić:

»Negdje početkom rujna (1941 - primj. auto-ra) primili smo od Okružnog komiteta upozore-

nje da se u Karlovcu organizira jedna četničkagrupa na čelu koje je poručnik Jugoslavenskevojske Rakinić, a s njima da su došli s KordunaMišan Napijalo i Marko Mrkić. OK je tražio udopisu da ih pronađemo, ispitamo gdje stanuju,s kim se sastaju, kuda se kreću, što poduzimaju

7/17/2019 pob2


i da organiziramo njihovu likvidaciju. Na sa-stanku Mjesnog komiteta razmotrili smo taj na-log OK i dogovorili se da i na rejonske organi-zacije i Vojni komitet prenesemo naloge. Nakonkraćeg vremena informirani smo da su zaista tičetnici boravili u Karlovcu pod ustaškim patro-natom, da su viđeni u nekim dijelovima gradakako se slobodno kreću. Jedno poslijepodne sje-dili su u gostionici Jerinić na Drvenom placu.No kasnije ih više nitko nije vidio u Karlovcu.Obavijestili smo OK o tome s tim da ćemo na-stojati da saznamo pravac njihova odlaska. Ra-kinić se kao četnički organizator obreo u usta-ško-domobranskoj posadi u Tušiloviću, koja jebila utvrđena u Brezovoj Glavi. Koliko se sje-ćam, kojih mjesec dana nakon onog naloga OKnaši ljudi u toj domobranskoj posadi vezani zaVojni komitet, predvođeni natporučnikom Fra-njom Molekom, likvidirali su Rakinića, tako da je za nas ta stvar tada skinuta s dnevnog reda.«195

I ratni karlovački partijski funkcioner Vlado No-vaković iznio je neke detalje koji zaslužuju pažnju:

»29. kolovoza 1942. OK daje direktivu da seuz pomoć naših suradnika u domobranskim je-dinicama likvidiraju četnički zavjerenici MilićRakinić i Marko Ristić. Obojica su kao četničkizavjerenici, nakon što je njihovo djelovanje ot-kriveno, pobjegla k neprijatelju i stavila mu sena službu. Njemačka obavještajna služba i UNSkoriste se njima i upućuje ih na špijuniranje uposadu Brezova Glava. Koordiniranom akcijomMK i naših vojno-obavještajnih organa, a prekonašeg aktivista domobranskog satnika MolekaFranje, bivaju likvidirani.«198

Tako je, konačno, partizanska obavještajna službaipak skinula s dnevnog reda »slučaj« izdajnika MilićaRakinića.

U izvještaju sekretara Operativnog partijskog ru-kovodstva Centralnog komiteta KP Hrvatske od 5.maja 1942. godine Centralnom komitetu KPJ o vojno-

političkoj situaciji na teritoriji Prve, Četvrte i Peteoperativne zone Hrvatske našli su se i ovi reci:

».. .Javili smo vam u prošlom pismu (koje nijepronađeno — primj. autora) da je jedan vod 3.partiz(anskog) bataljona, sastavljen većinom odčetničkih elemenata na spavanju razoružao če-

7/17/2019 pob2


tu, pobio komandanta II. kordunaškog partizan-skog) odreda Roberta Domany (Vlada Ivanić),polit(ičkog) komesara bataljona, polit(ičkog) ko-mesara čete i komandira čete. Taj se vod na-dao da će naići na masovnu podršku seljaka utom kraju. Međutim do toga nije došlo.«197

Šta je prethodilo i kako se u noći između 3. i 4.aprila u Plašćanskoj dolini zbio taj stravičan zločin,dirigovan, u to nema sumnje, od talijanske obavještaj-ne službe, zločin u kojem su izgubili živote koman-dant 2. kordunaškog NOP-odreda - student tehnikeiz Zagreba, španski borac, komandir baterije u koju

je nakon dolaska u Španiju raspoređen i Koča Popo-vić — Robert Domany (Domani, alias Vlado Ivanić),politički komesar 3. bataljona tog odreda i član Ko-miteta KPH za kotar Slunj Branko Latas, španski bo-rac i politički komesar 3. čete 3. bataljona Adolf Ste-inberger (Štajnberger), alias Drago Domjanić, i ko-mandir te čete Stevo Ćuturilo?

Podnoseći 8. februara 1942. na sjednici Okružnogkomiteta KPH za Karlovac svoj izvještaj, Dušan Liva-da je rekao:

»U Toboliću, Zbjegu, Močilima i Plaškomopaža se da mnogo rade talijanski agenti. Poli-tičko stanje u tim mjestima dosta je nezdravo.«198

U jesen 1941. kod Ličke Jasenice formiran je usta-nički odred »Pištenik« u kome se među 14 boraca na-šlo sedam podnarednika i tri narednika bivše jugo-

slavenske vojske te jedan žandarmerijski narednik.Malo kasnije to je postao, s istim nazivom, vod 3. čete3. bataljona 2. kordunaškog NOP-odreda. Međutim,početkom februara 1942. utvrđeno je da politički dele-gat voda Dragan Milošević održava veze s Talijanimau Plaškom, a da to čine i neki borci. Donijeta je odlu-ka da se cijeli vod razoruža i to su učinili vodovi istečete, »Močila« i »Zbjeg«. Nakon pojedinačnih sasluša-vanja svih boraca razoružanog voda, zbog dokazanepljačke, ubistva jednog partizana, teroriziranja selja-ka i održavanja veze s Talijanima, na smrt su osuđe-ni komandir voda Duro Ralić i politički delegat Dra-gan Milošević. Kazna je izvršena, a za novog koman-dira voda i delegata izabrani su Duro Vidaković i

Milan Kosanović. Činilo se da je sada sve u redu, alito je bio samo privid.U toku neprijateljske ofanzive na području Kordu-

na, oko Petrove gore, koja je poduzeta u posljednjojdekadi marta 1942, komandant 2. kordunaškog NOP-odreda Robert Domany odlučio je da se partizanske

7/17/2019 pob2


jedinice na tom području rasterete preduzimanjemvećih akcija na područje oko Plaškog. Između ostalo-ga, predviđeno je da snage 3. bataljona njegova odre-da i jedna četa 1. kordunaškog NOP-odreda, podrža-ne mjesnim rezervnim vodovima, poruše željezničkuprugu Zagreb — Ogulin — Split između Ličke Jasenice iBlata te da istovremeno napadnu i savladaju talijan-ski garnizon na željezničkoj stanici Lička Jasenica.Plan akcije izradio je sam Domany, a njen početakpredviđen je za 3. aprila u zoru.

Poslije konferencije (2. aprila predveče) koman-dnog kadra jedinica koje će učestvovati u akciji svisu otišli na spavanje u Ličku Jasenicu i Podpolje, selaPlašćanske doline. O razmještaju boraca i rukovodila-

ca za spavanje po seoskim kućama i o obezbjeđenjupobrinuo se vod —domaćin »Pištenik«, a upravo je todokaz koliko je zatajila partizanska kontraobavještaj-na služba. Naime, komandir tog voda Đuro Vidako-vić, već odavno povezan s Talijanima u Plaškom, pri-kupio je oko ponoći svoje borce i uputio ih na zada-tak: idući od kuće do kuće, trebali su da razoružajuborce 3. čete i prisutne rukovodioce.

Domany, Latas, Steinberger i Čuturilo na spavanjurazoružani su i svezani te odmah sprovedeni premašumi Pištenik. Tu su oko 4 sata ujutro pobijeni i bače-ni u bezdan Balinku.

Taj je događaj u Hronologiji prikazan suviše šturo,pa i netačno:

»Mart k(raj) — U rejonu s(ela) Plaškog (kodOgulina) četnici su streljali komandanta 2. kor-dunaškog NOP odreda Roberta Domanija i poli-tičkog komesara 3. čete 3. bataljona 2. korduna-škog NOP odreda Adolfa Štajnbergera Draga,učesnike u španskom građanskom ratu i narod-ne heroje.«199

Razoružani borci 3. čete uglavnom su se razbježa-li, pa zatim ponovo prikupili, ostavši u partizanima. Uostalim četama 3. bataljona, kao i među narodom uselima između Plaškog, Slunja i Ogulina, gdje je bata-ljon djelovao, četnički puč Dure Vidakovića nije imaoznatnije posljedice. Vidaković je ipak uspio da ubrzooformi dvije četničke čete s ukupno oko 150 boraca

koji su svoje »garnizone« smjestili u Ličke Jasenice iu školu u Plavča-Dragi. Oružjem, municijom, hranomi duvanom četničku jedinicu s Đurom Vidakovićemna čelu snabdijevali su Talijani. Uz to, svaki je četnikdobijao platu od šest lira dnevno...

7/17/2019 pob2


Na okružnoj konferenciji KPH za Liku, održanoj umaju 1942, ocijenjeno je da se situacija i u partizan-skim jedinicama i na oslobođenom teritoriju stabili-zovala, da je četništvo uglavnom suzbijeno.200

Međutim, Štab grupe NOP-odreda za Liku, uz do-pis Štabu 1. operativne zone Hrvatske od 13. jula istegodine, prilaže dokumenat s naslovom »Političkiobavještajni oficir (Pero Grubor - primj. autora) do-stavlja izvještaj o svom djelovanju u Kotaru otočač-kom od 4. VI.-5. VII. 1942« u kome je stajalo:

»31 V obaviješten je Štab Grupe da su nekoli-cina četničkih bandita iz 3. čete bataljona'Adžija', iskoristivši odsustvo naših snaga, izvršiliu selu Škarama, sjedištu bataljona 'Adžija', jedne

vrste puč. Tom prilikom ovi banditi pustili su izzatvora jednog opasnog četničkog bandita, za-klali jednog zatvorenika (ustašu), i odnijeli so-bom 13 pušaka i jedan puškomitraljez. Istog da-na ovim banditima priključilo se je oko 20'partizana' na čelu s vodnikom i članom partijeĐurom Kliskom (Brđaninom), koji se s ovim vo-dom nalazio u Dabru kao naše osiguranje odustaša. Ovaj vod bio je naoružan puškama i jed-nim puškomitraljezom.«201

Malo dalje u istom izvještaju nalazimo tekst:

»Još istog dana (4. VI) održao sam konferen-ciju sa komandnim osobljem i Kotarskim komi-tetom. Na konferenciji je konstatovano da su

naši odgovorni drugovi, iako su se nadali ovomnapadu četnika, bili krajnje neoprezni i da ihnapad zatekao potpuno nespremne. Da je totačno, vidi se i po tome što je četničkim banditi-ma uspjelo da pohvataju i razoružaju desetakpartizana i da bez ikakvih žrtava zauzmu cijeloselo i ugrabe dosta plijena. Konstatovano je to,da su se pojedini drugovi jako kukavički držaliprilikom napada četnika, a to su bili većinompartijci.«202

I dalje:»Kakva je situacija tamo vidi se i po tome što

je 31. V. kada je izvršen prv i četnički puč, pa domog odlaska prešlo na stranu četničkih bandita

(ništa) manje nego 10 partijaca, to jest, više negočetvrti dio cjelokupnog partijskog članstva togakotara. Osim toga, na stranu četničkih banditaprešlo je isto toliko, ako ne i više, kandidataPartije i skojevaca. Mi sami strijeljali smo 1 čla-na Partije i 1 kandidata Partije, a u borbi s na-

7/17/2019 pob2


ma poginuo je jedan nekad vrlo aktivan skoje-vac.«203

Uz tekst tog izvještaja Redakcija Zbornik stavila jenapomenu da je »četnički zlikovac« Đuro Klisko »uče-stvovao u ubistvu Roberta Domanija, Branka Latasa,Steve Čuturila i Adolfa Steinbergera. Kasnije se pre-bacio u Liku i ubacio u bataljon 'Božidar Adžija', gdje je sakupio četničke elemente i izvršio izdajstvo«.204

Naša traganja za podacima koji bi potvrdili navo-de u učešću Dure Kliske u zločinu koji su četničkielementi izvršili 3. aprila 1942. pobivši u Ličkoj Jaseni-ci navedene rukovodioce iz 2. kordunaškog NOP-odreda, ostala su uzaludna!

Prema podacima koje nalazimo u jednom doku-

mentu s datumom 14. avgusta 1942, jedan vod drugečete bataljona »Božidar Adžija« uhvatio je Duru Kli-sku sa još 11 četnika. Osuđen je na smrt i strijeljan.

Većih pothvata četničkih elemenata, osim onogakoji je izveo D. Klisko, u jedinicama na teritoriju Gru-pe NOP-odreda za Liku u toku 1942. godine nije bilo.Istina, sačuvan je dokumenat u kome je stajalo i ovo:

»Vojni sud Partizanskog bataljona 'Adžija'osudio je 18—VI—1942 na smrt ... Danu Pričukao četničkog špijuna i izdajnika. Ovaj četničkibandit pretstavljao se partizanima kao prijatelj

Narodno-oslobodilačke borbe, a kao neprijateljčetničkih bandita, fašističkog okupatora i usta-ških krvnika. Međutim, kad je 15-VI u borbi spartizanima poginuo četnički bandit i organiza-tor Mirko Nikšić, partizani su kod njega prona-šli jedno pismo Dane Price, koje (je) otkrilo ka-kvu je gadnu ulogu igrao ovaj bandit.

U ovom pismu Priča piše kako je oduševljenčetničkim pučom i kako će novi pokret imati odnjega velike koristi. Osim toga ovaj se bandit upismu poziva na usluge koje (je) učinio četnič-kim banditima dok je još važio kao 'prijatelj' i'saradnik' partizana.«205

U članku Druga okružna konferencija KPH za Li-

ku Jakov Blažević je 1971. godine napisao i ovo:»Zahvaljujući razvijenijem stepenu ustanka,uticaju komunista na narod i njihovoj čvrstini,četnici mogu djelovati uglavnom samo iz 'žice'Lapca, Gračaca, Metka i Vrhovina — s talijan-skog kazana. Iako nam je zadalo teških udaracaubojstvima mnogih junačkih sinova revolucije,

7/17/2019 pob2


četništvo je u Lici, možemo reći, u toku 1942. po-litički i vojnički uglavnom uništeno.«206

Ta Blaževićeva konstatacija iz 1971. godine nijebaš potpuno u skladu sa sadržajem dopisa »štabaVIII Divizije«, poslanog »Štabu Hrvatskog korpusa«,formiranog 22. novembra 1942. od jedinica rasformi-rane 1. operativne Zone Hrvatske (Kordun, Lika, Ba-nija), istog dana:

»Obavještajna služba nije postojala do pred14. dana. Tako su se desili slučajevi pozivanjana odstupanje u borbi od strane nekih partiza-na, a desio se i slučaj gdje je jedan partizan di-gao pušku na komesara čete kada ga je ovajpozivao da ide napred. U svim tim slučajevima

nije se mogao ni do danas pronaći krivac. Naše je mišl jenje da su to ispadi četničkih elemenatanad kojima dosada nije postojala nikakva kon-trola. Drugovima je najoštrije skrenuta pažnjana opasnost ovakvih ispada i na postojanja unjihovoj brigadi elemenata neprijateljski raspo-loženih protiv Narodno-oslobodilačke borbe. Ko-mandant, Vlado Ćetković.«207

Predratni član KPJ, jedan od organizatora ustankana Baniji i kasniji politički komesar Banijskog NOP-odreda formiranog u decembru 1941, Ranko Mitić za-

pisao je:»Mada se tada (u ljeto i jesen 1941 — primj.autora) u Šamarici po logorima nalazio isključi-vo srpski živalj, problema s velikosrpskim utje-cajem gotovo nismo imali. Uoči i u prvim dani-ma ustanka na našem terenu nije bilo takva ve-likosrpskog utjecaja četnika ili u nekom dru-gom vidu, o čemu bi trebalo posebno govoriti«208

Oprez i budnost u partijskom i ustaničkom ruko-vodstvu Banije ipak su bili na visini:

»Pojedine velikosrpski raspoložene ljude usvom kraju« — kaže R. Mitić - »znali smo jošodranije. S njima u tim danima mi kontaktira-mo, razgovaramo. Neki od njih bili su spremni

da nam pomognu.«209

Međutim, odmah zatim u svojim sjećanjima RankoMitić opisuje slučaj predratnog predsjednika četničkeorganizacije u selu Trnovcu, seoskog bogataša MileteDrenića:

»Obogatio se pljačkom, a bio je, može se slo-bodno reći, beskrupulozan tip. Ustaše su ga

7/17/2019 pob2


opljačkale i uhapsile zajedno sa sinom Stevom.Uskoro su ih obojicu pustile iz zatvora, i Mileta je po njihovom zadatku došao k nama u Šama-rički logor da nagovara ljude neka se vrate ku-ćama. Mi smo njega i sina mu uhapsili. Mileta

je ubijen kao izdajnik. Dokazano je, pored osta-loga, da je održavao vezu s oružničkim naredni-kom Šostarkom iz Malog Gradca. Njegov sinStevo Drenić bio je pušten.«210

O tom uspješnom pothvatu partizanske, zapravoustaničke kontraobavještajne službe, Ranko Mitić neiznosi detalje koji bi bolje osvijetlili tadašnje metodenjenog rada i ljude koji su u tom konkretnom slučajudjelovali kao kontraobavještajci.

Ovdje vrijedi spomenuti još jedno Mitićevo svjedo-čenje:

»Prvih dana ustanka dobili smo pismo odBogdana Ercegovca iz Beograda. On je bio rani-

je poslanik ovog kraja na listi JRZ (Jugoslave-nska radikalna zajednica - primj. autora). U pi-smu nam poručuje: Junačka braćo, srce mi jezadrhtalo od radosti kada sam čuo da ste se di-gli protiv Hrvata. Skrećem vam pažnju da bude-te oprezni da se ne uvuku Hrvati u vaše redove,

jer bi vas mogli minirati iznutra. Mi imamo na-še vođe generalštabnog pukovnika Dražu Mi-hajlovića i žandarmerijskog majora Dangića. Tosu naše vode i trebate slijediti samo njih.. ,«211

Na čiju adresu i kako je to pismo stiglo na Baniju,Ranko Mitić ne navodi, a ni podatke o tome nismopronašli u drugim izvorima.

Napokon, Ranko Mitić napomenuvši da su banij-ski ustanici još u »Šamaričkom logoru« formirali sud»koji je svaki slučaj, bilo da se radilo o ustaškim, biloo četničkim elementima«, nastojao da rasvijetli, iznosislučaj bivšeg jugoslavenskog avijatičarskog podofici-ra Save Gajića, koji je poslije formiranja BanijskogNOP-odreda potkraj 1941, uprkos kolebljivim stavovi-ma u odnosu prema četništvu, postavljen za operativ-nog oficira njegova 3. bataljona. Jednog dana Savo jedošao u Štab odreda i Ranku Mitiću, koji je tada biopolitički komesar odreda, ispričao kako se u selu Sa-

mardžije sreo s intendantom 2. bataljona DmitromSredanovićem, Crnogorcem, predratnim učiteljem ubanijskom selu Gage. On mu je tom prilikom, u du-žem razgovoru, rekao otprilike i ovo:

»Savo, vidiš li ti što ovi rade, pa i od tebe! Vi-diš, i tebe su odavle otjerali... Nego znaš šta, ja

7/17/2019 pob2


ti imam četničku organizaciju, u kojoj su svi lju-di položili pravu četničku zakletvu! Izvadio jezatim nož i pokazao mi ga. Na njemu je bilaurezana mrtvačka glava. Tada mi je ispričao cijeli ceremonijal koj i su imali pri likom zaklinja-nja. Reče mi još da imaju vezu s Dvorom.«212

Ranko Mitić je odmah vratio Savu Gajića natrag uŠtab 2. bataljona sa zadatkom da se dogovori s poli-tičkim komesarom bataljona Draganom Mitićem ohapšenju Dmitra Sredanovića nakon što od njegaizvuče podatke o njegovoj četničkoj organizaciji. Do-gađaji su se dalje, prema navodima R. Mitića, razvija-li kao u pravom špijunskom romanu:

»Gajić, kada se vratio, sastao se odmah sa

Sredanovićem. Dok su razgovarali, Gajić mu je,glumeći znatiželjnost, rastavio pištolj. Zatim muse Gajić 'povjerio' da ima 60 pušaka, ali da će ihdati samo sigurnim ljudima. Na to mu je Sreda-nović odgovorio neka te puške da njegovim za-kletim četnicima, navodeći njihova imena. To jeGajić i očekivao, pa mu je rekao: 'Slušaj, Dmitre,nemoj se šaliti, ovo je vrlo ozbiljna stvar. Ima li

još tko tko se zakleo?' Kada je Sredanović rekaoda više nema nikoga, Gajić je lupio šakom postolu i počeo glasnije govoriti. To je bio dogovo-reni znak. Dragan je sada upao unutra i uhap-sio Sredanovića. Poslije toga pohapšeni su i sviostali zakleti četnici.

Na saslušanju mi je Dmitar Sredanović pri-čao da je on nešto ranije namjeravao ubiti Dra-gana Mitića, kada ga je kao komesara bataljonapozvao da obiđe zemunice. Ali, kako je tadaDragan poveo sobom 10 dobrih boraca, odustao

je od toga. Inače na Sredanovića se ništa nijesumnjalo sve do Gajićeva upozorenja.

Na saslušanju sam pitao Sredanovića: 'Padobro, Dmitre, ti si relativno mlad čovjek. Ja mi-slim da bi se ti još mogao popraviti, valjda nisitako duboko zabrazdio.' On mi na to odgovori:'Ranko, nemoj biti naivan.' Zatim sam ga upitaone bi li možda on mene ubio? 'Bogami bih! Ne-moj biti naivan! Mi smo dva svijeta, i to nepo-

mirljiva. ..' — odgovori mi Sredanović. Tako smouspjeli da otkrijemo tu četničku grupu«.213

Pripadnici banijske četničke grupe izvedeni supred partizanski sud...

Međutim, Ljubomir P. Đurić, također učesnik NOP-a na Baniji od prvih dana, u svom članku, zapravo

7/17/2019 pob2


bogato dokumentovanoj studiji opisuje »slučaj SaveGajića« potpuno drugačije nego Ranko Mitić! Nakonšto je opisao aktivnost dviju, uslovno rečeno pročet-ničkih grupa koje su se, pod utjecajem agenata UNS-a, pojavile u toku velike ofanzive na Baniju u aprilu1942. godine i njihovu likvidaciju, on kaže:

»Međutim, UNS je i dalje u našim redovimaimao svoje agente koji su pokušavali da razbiju

jedinstvo NOP-a propagirajući četništvo. Glavninosilac agenturnog djelovanja na području Dvo-ra na Uni, sve do sredine maja 1942. godine, bio

je bivši učitelj Nikola Serdanović«.Za učitelja Nikolu Serdanovića, a ne Dmitra Sre-

danovića, kako ga naziva Ranko Mitić, Đurić piše da

je nakon okupacije mogao da napusti selo Brdo Gru-bešića, gdje je i službovao i otputuje u Crnu Goru, alito nije učinio jer je bio oženjen Hrvaticom. Ubrzo se snjim povezao šef šumarije u Dvoru na Uni, inače ru-kovodilac UNS-a na tom terenu, Jozevšek i pridobioga za saradnju.

Zatim Ljubomir Đurić opisuje događaje koji suuslijedili:

»Prva sumnja u Serdanovića došla je prili-kom jedne zasjede 1941. godine na Brdu Grubi-šića, kada on na kafu poziva jedino Nikicu Da-kića, također osumnjičenog da naginje četnici-ma. Oslobođenjem doline potoka Žirovca, Serda-nović je ostao na slobodnoj teritoriji. Nemajućidrugih sredstava za život, uključio se u NOP.On se čak i aktivira, pa je prilikom izbora Ko-tarskog NOO za Dvor na Uni, 14. februara 1942.godine, određen za kotarskog ekonoma. Sa Ser-danovićem je radio član KPJ Stevo Erceg, koji jedobio zadatak od partijskog rukovodioca kotaraFranje Knebla da obrati veću pažnju na veze idjelovanje tog bivšeg učitelja. Erceg je otkrio daSerdanović pri obilaženju slobodnog područjadolazi u dodir s bivšim poslanikom Đurom Be-govićem, članom radio-tehnike Bracom Krnjaji-ćem, bogatijim seljakom Milanom CvetojevićemPrincom i nekim drugim ljudima. U vrijemeaprilske ofanzive, s bataljonom X 'Miloš Cavić'

je za Grmeč otišao i dio Kotarskog NOO; tamose rukovodstvo ekonomata povuklo u selo Jav-nicu. U Javnici su Serdanovića posjetili MilanCvetojević Princ i Braco Krnjajić. A da bi se uv-

jerio u špijunsko djelovanje osumnjičenih, StevoErceg provocira Serdanovića i saopštava mu da

7/17/2019 pob2


su njih dvojica, kao jedini kotarski organi na te-renu, dobili zadatak da uhapse Milana Cvetoje-vića Princa i Bracu Krnjajića, koji šuruju s ne-prijateljem. Serdanović se o toj provokaciji nijeizjašnjavao, ali je tog popodneva zadržao StevuErcega u školi u Javnici, a u selo Cvetoviće, Mi-lanu Cvetojeviću Princu, poslao je jednu ženu.Slično je Serdanović postupio i prema Braci Kr-njajić, koji se nalazio u selu Ljubini. Rezultat togSerdanovićevog djelovanja bio je taj da su Mi-lan Cvetojević Princ i Branko Krnjajić još istenoći pobjegli u Dvor na Uni, ustašama. Sumnjada Serdanović radi za UNS i Gestapo time je bi-la potvrđena«.

Prema navodima Ljubomira Đurića, Serdanović jeodlučio u drugoj polovini aprila 1942. u selu Vrpoljuda »za četničku liniju pridobije i Savu Gajića« koji jeveć bio komandant 2. bataljona Banijskog NOP-odre-da. Prilikom tog razgovora Gajić je...

»... da bi provjerio namjere Serdanovića, tra-žio od njega uvjerljivije procjene o mogućnostiosnivanja četničkih formacija na tom području,Serdanović je nasjeo i pokazao mu spisak ruko-vodilaca koje je trebalo strijeljati i spisak ljudina koje se pri eventualnom prevratu mogloosloniti. Shvativši Serdanovićevu ulogu, Gajić ga

je uhapsio i predao štabu bataljona. Kod uhap-šenog Serdanovića stvarno su pronađeni spisko-

vi saradnika četnika i spisak rukovodilaca NOP-a koje je trebalo strijeljati. Međutim, i pored ta-kvog postupka Gajića, Serdanović je tokomistrage svalio dobar dio krivice na njega, zatimna bivšeg poručnika Nikolu Bjelca i bivšeg po-doficira Dmitra Niševića, te neke druge parti-zanske starješine i rukovodioce. Serdanović injegovi saradnici su osuđeni i strijeljani, ali nje-gove laži iznesene u istrazi osvetile su se ko-mandantu bataljona Savi Gajiću i nekolicinidrugova. Tako je politički komesar bataljona'Miloš Čavić' Milan Varićak bio smijenjen sa du-žnosti i upućen u rad u partijsku tehniku, a Sa-va Gajić, Nikola Bjelac i Dmitar Nišević su

uhapšeni*.Kako se zbilo njihovo hapšenje?U toku priprema za napad na ustaško uporište

Zrinj, koji je izveden 2. maja 1942. u selu Goričku, gdjese nalazio drugi bataljon, stigao je i 1. bataljon Banij-skog NOP-odreda.

7/17/2019 pob2


»I dok su se borci 1. bataljona« — piše Đurić- »razmještali po selu, određena grupa boracai rukovodilaca je upala u štab 2. bataljona iuhapsila Savu Gajića, Nikolu Bjelca i DmitraNiševića. Svu trojicu, vezane žicom, patrola jeodvela u zatvor odreda u Trnovcu«.Borci Gajićeva bataljona, pa ni seljani Goričke i

okolnih sela, nisu mogli da mirno prihvate hapšenjeGajića i drugova i zamalo nije došlo do njihova oru-žanog sukoba s borcima 1. bataljona. Dvadesetak od-bornika krenulo je odmah za uhapšenima u Trnovac,sekretaru Okružnog komiteta KPH za Baniju da traženjihovo oslobađanje.

Ljubomir Durić zaključuje:

»Nakon puštanja iz zatvora Savi Gajiću supovjerene pripreme za formiranje 5. bataljonaNOP-odreda, na čijem čelu je, kao komandant, ipoginuo prilikom napada na Lebrenicu kod Ma-tijevića, 7. jula 1942. godine. Dmitar Nišević jevraćen na dužnost intendanta bataljona 'MilošČavić', a Nikola Bjelac je odbio da se vrati u 2.bataljon i primio je vod u 1. bataljonu.«Uz citirani tekst Ljubodrag Durić je napisao napo-

menu:»O djelovanju i uništavanju agenata Gesta-

poa i UNS-a nema sačuvanih dokumenata, pa jeobrada izvršena na osnovu sjećanja i uz konsul-tovanje aktivnih učesnika u tim događajima:

Steve Ercega, Dragana Ćulibrka, Nikole Bjelca,Dure Crljenice, Dragana Mitića, Stevana Mrkši-ća i drugih.«214

Ko je u »slučaju Save Gajića* u pravu: Ranko Mitićili Ljubomir Durić? .

Na to pitanje nemamo odgovor.

Prvi dokument na koji smo naišli i u kome se spo-minje aktivnost četničke agenture u Baniji nosi da-tum 25. maja 1942! Riječ je o »komesarskom izvješta- ju« koj i je tog dana Glavni štab NOP-odreda Hrvat-ske dostavio Vrhovnom štabu i u kome se, manje-višeusputno, našla i konstatacija:

»Na Baniji se također osjetilo oživljavanječetničkih bandi, za koje je inicijativa došla izBosne. Oni su počeli pripremati atentat na dru-ga komesara Banijskog odreda, ali su u samomzametku pohvatani.«215

Na putu iz Bosanske krajine za Slavoniju Vladimir

7/17/2019 pob2


Dedijer se našao na Kordunu i tom prilikom, pod da-tumom »25. 10. 1942, nedelja« u svoj dnevnik zabilježioi OVO:

»Značajno je da četničku organizaciju u Ba-niji stvaraju - ustaše. Logornica iz Gline, OlgaGrgurić — ćopava i sakata, otišla je na oslobo-đenu teritoriju i počela da vrbuje ljude za četni-ke! Naišla je na našeg obavještajnog oficira Si-mu Todorovića, seljaka, i mislila da ga kupi —za naliv pero, cipele i šapirograf. Čudo je kakote ustaše misle da smo glupi. Ta devojka pričalada je ona u ime Kominterne došla u Baniju! Snjom je bio i neki ustaški agent, Josip Bela,'španski dobrovoljac i emisar Kominterne za

Baniju i Kordun'. Uspeli su da održe jedan sa-stanak, na kome je bilo deset ljudi, medu njimapolovina naših koje smo sami poslali.«216

V. Dedijer ne navodi od koga je dobio citirane po-datke, a naša traganja za Olgom Grgurić i JosipomBelom ostala su bez rezultata. U svakom slučaju, tipodaci zvuče naivno, neozbiljno i neubjedljivo, da nekažemo smiješno. Ustaška obavještajna služba ipaknije bila toliko glupa da bi partizansku obavještajnuslužbu smatrala toliko glupom da joj može podmet-nuti »ćopavu i sakatu logornicu iz Gline« i svog agen-ta »španskog dobrovoljca i emisara Kominterne zaBaniju i Kordun« kao organizatore - četnika na Baniji!

U avgustu 1942. jake domobransko-ustaške snagepreduzele su ponovo veliku ofanzivu na oslobođeniteritorij Banije i prisilile glavninu Banijskog NOP-odreda da se povuče na Kordun. U vezi s tim u pr-vom izdanju Vojne enciklopedije o aktivnosti ustašanapisano je i ovo:

»Ovladavši skoro ćelom Banijom, u toku av-gusta pokušali su bezuspešno da formiraju čet-ničke grupe.«217

Međutim, u drugom izdanju Vojne enciklopedijecijela je ta rečenica izbačena! Čini nam se s pravom,

jer u »Operativnom izvještaju br. 19« Glavnog štaba

Hrvatske, dostavljenom Vrhovnom štabu, nalazimo iovaj pasus:»Za vrijeme neprijateljske ofenzive u Petrinj-

skom i Kostajničkom kotaru iščahurila se čet-nička organizacija, koja je, među ostalim, posta-vila zadatak da ubija naše odgovorne drugove uBaniji. Imena su članova te organizacije našim

7/17/2019 pob2


drugovima već poznata, i radi se na njihovoj li-

kvidaciji. Ima ih oko 30.«218

Redakcija Zbornika je uz taj pasus dodala napo-menu:

»Pojedini kapitulantski elementi, koji su, podpritiskom ustaškog terora, pobjegli 1941 god uSrbiju, vratili su se po odobrenju Nijemaca, naBaniju radi vršenja četničke propagande i stva-ranja četničkih vojnih formacija. U tom cilju, onisu pokušali da se povežu sa izvjesnim četničkimelementima u Bosni. Ovi pokušaji su na vrijemespriječeni.«210

Nije potpuno jasno da li se u toj napomeni konsta-tuje da su »na vrijeme spriječeni« pokušaji »vršenjačetničke propagande i stvaranja četničkih vojnih for-macija« na Baniji ili njihov pokušaj »da se povežu saizvjesnim četničkim elementima u Bosni«. U svakomslučaju, dokumenti pronađeni u njemačkim arhivimapokazuju da je njemačka vojna obavještajna služba utoku sljedećih ratnih godina (1943-1945), uz pomoć po-stojećih četničkih grupa, oko Petrinje i Sunje razvilasnažnu aktivnost usmjerenu protiv NOP-a na Baniji.

Ni Gorski kotar nije ostao imun na nastojanja čet-ničkih agentura da se uvuku u partizanske jediniceili na oslobođeni teritorij. No, to se događalo tek uproljeće 1942. O slučaju Pavla Župana Paje, koji je

sam priznao da ga je početkom marta te godine izSušaka u Primorsko-goranski NOP-odred uputio mor-narički oficir Krešo Vranić kao obavještajca i sa za-datkom da ispita mogućnosti »formiranja posebnih

jedinica. .. za borbu protiv okupatora, ali bez komuni-sta«, već je bilo riječi u poglavlju »Zaštita partijskihredova i partizanskih odreda«. Međutim, taj slučaj ni-malo nije obeshrabrio četničko rukovodstvo u Sušaku.

Historičarka Fikreta Jelić-Butić u svojoj knjizi Čet- nici u Hrvatskoj 1941-1945 ovako je definisala pojavučetništva u Gorskom kotaru:

»Utjecaj četničkih elemenata u Gorskom ko-taru vidljivije se ispoljio u proljeće 1942. Ondje

je četnička propaganda pojačana pojavom četni-

ka na području Ličke Jesenice. Četnički elemen-ti u Gomirju i Srpskim Moravicama održavalisu veze s Talijanima preko poručnika Druzettija(Druceti). Ofenziva koju su Talijani poduzeli nato područje dala je poticaja četničkim elementi-ma, tako da je 20/21. svibnja došlo do 'četničkog

7/17/2019 pob2


puča' u Gomirskoj partizanskoj četi, kojom prili-kom su ubijeni rukovodioci Bogdan Jančić i Jo-vo Mamula, organizatori ustanka u tom kraju.Pokazale su se istinite ranije ocjene Glavnogštaba Hrvatske i Štaba Pete operativne zone dau toj četi postoje pročetničke tendencije i da bi

je zbog toga trebalo rasformirati. Četnički ele-menti povukli su za sobom oko 60 boraca i na-kon izvršene akcije pobjegli u Gomirje, gdje supod okriljem Talijana osnovali svoju jedinicu.«220

Podnoseći 25. maja 1942. Vrhovnom štabu »kome-sarski izvještaj«, Glavni štab NOP-odreda Hrvatske

javljao je sljedeće:

»Sa Sušaka je činjeno niz pokušaja, da se u

naše redove ubaci što više četnika. To im među-tim nije uspijevalo, te su se uspjeli povezati sa-mo s Gomirjem. Ovdje im je uspjelo pridobitipriličan broj seljaka za saradnju s Talijanima, tesu ih stalno pokušavali natjerati u borbu protivpartizana. Oslanjali su se na funkcionere bivšegčetničkog udruženja i na trgovce drvom. Uspjelisu ubaciti svoje ljude u naš gomirski vod, te sutu - kao i svagde drugdje - neposredno predokupatorovu ofenzivu pošli na svoj prljavi po-sao i razoružali i otpremili oko 60 naših drugo-va, a ubili komesara čete, polit(ičkog) delegatavoda i jednog istaknutijeg druga. Ovo se moglodogoditi jer ti pobijeni drugovi nisu izvršili na-

ređenja ovog Štaba o čišćenju tog voda i likvi-daciju nekih četnika iz voda.«221

Prema napomeni Redakcije četvrte knjige petogtoma Zbornika:

»Tada ubijeni komandir čete Bogdan Jančić,a politički komesar Joso Steiner (Štajner) pogi-nuo je u jesen 1943. god. kod s. Boborovo, u bor-bi protiv ustaša i Nijemaca, kao politički kome-sar brigade.« Tekst naređenja Glavnog štaba Hrvatske »o čišće-

nju« gomirskog voda nismo uspjeli da pronađemo.Četiri dana kasnije (29. maja) pisani izvještaj Štaba

5. Operativne zone (Gorski kotar i Hrvatsko primorje)dostavljen »komandantu Narodno-oslobodilačkih

P(artizanskih) O(dreda) Hrvatske« objašnjava šta sedogodilo u »gomirskom vodu«, zapravo Gomirskoj če-ti 1. bataljona i zašto je tom prilikom partizanskakontraobavještajna služba potpuno podbacila. Riječ jezapravo o rečenici koja doslovno glasi:

»Najinteresantnije je da sekretar partijske je-

7/17/2019 pob2


dinice u Gomirju bio je glavni organizator (is-takli autori).«222

Kada se uzme u obzir da su u to vrijeme u većinipartizanskih jedinica pa i na oslobođenom i neoslo-bođenom teritoriju »partijske jedinice« bile glavni or-ganizatori i nosioci kontraobavještajne, službe, svako

je dalje objašnjavanje bespredmetno!Prema istraživanjima Redakcije četvrte knjige pe-

tog toma Zbornika, a »prema sjećanju Bogdana Ma-mule, organizatori četničke izdaje (u Gomirskoj četi- primj. autora) bili su Stevo Mamula (ubijen od na-ših jedinica 1943. god.) i Mile Stjepanović (koncem ra-ta pobjegao u inostranstvo)«. Da li je jedan od njihbio sekretar partijske jedinice u Gomirju — Redakcija

ništa ne kaže.Gomirje je od 22. maja 1942, kada je izvršen četnič-ki puč o kome je riječ, najjače i zapravo jedino četnič-ko uporište u Gorskom kotaru sve do decembra 1942,kada su ga likvidirale jedinice 1. i 2. primorsko-go-ranske NOU-brigade.

Od nekoliko manjih partizanskih grupa i četa kojesu djelovale u Slavoniji još od ljeta 1941. potkraj zime1941-1942. ponikao je Prvi slavonski partizanski bata-ljon koji je ubrzo prerastao u Prvi slavonski NOP-odred. Vjerovatno odgovarajući na nesačuvani dopisGlavnog štaba NOP-odreda Hrvatske, Štab tog odre-da je u svom izvještaju od 23. marta 1942. napisao iOVO:

»Što se tiče četnika tu nismo imali do sadanikakvih osobitih poteškoća.«223

Međutim, iz daljeg teksta tog izvještaja proizlazida je i na području Slavonije — ali, vidjećemo kasni-

je, i Bilo-gore i Kalnika - u nekim sel ima naseljenimsrpskim stanovništvom prije rata vjerovatno djelovalačetnička organizacija, najvjerovatnije ona Koste Pe-ćanca. Naime, nakon uopćene optimističke ocjene»što se tiče četnika« u izvještaju štaba 1. slavonskogNOP-odreda slijedi opis zbivanja koja su se desilaprije i koja donekle opovrgavaju tu ocjenu:

»U drugu četu priključila se jedna grupa na-oružanih ljudi koji su nekad pripadali četnici-ma. Ta se grupa odvojila od nas, ali se kasnije

opet priključila. Svi ti ljudi prihvatili su, po sve-mu izgleda, iskreno principe naše borbe, osimnjih trojice. Osim spomenute trojice svi ostalismatraju sebe (a mi ih također smatramo) iskre-nim partizanima koji su voljni da se bore podvodstvom Kompartije, a neki od njih čak se

7/17/2019 pob2


smatra i komunistom i izjavljuje da je spremanboriti se za komunizam. Od spomenute trojice,dvojica su spremala ubijstvo političkog komesa-ra čete, komandira voda u kojem su se nalazila,a također i svog nekadašnjeg aktivnog suradni-ka a današnjeg komandira voda, dalje, vršili suagitaciju po selima, pozivajući narod da otkažesvaku uslugu partizanima. Dalje, oni nisu htjelida idu na stražu. Ta dvojica četnika uhapšenasu, javno raskrinkana i na zahtjev svih partiza-na njihove jedinice, a osobito na zahtjev njiho-vih nekadanjih saradnika, obojica četnika su javno strijeljani. Poslije ovog slučaja nemamodo sada nikakvih značajnijih četničkih tendenci-

ja.«224

U našem narodu kaže se: »Gdje su pitanja, tu su iodgovori.« U ovom slučaju, nažalost, ta izreka ne stojina baš čvrstim nogama. Naime, Redakcija edicijeGrađa za historiju narodnooslobodilačkog pokreta uSlavoniji uspjela je da odgovori na samo jedno od pi-tanja koja iziskuje citirani tekst: »Nekadašnji aktivnisaradnik a današnji komandir voda« čije su ubistvopripremala dvojica njegovih bivših istomišljenika bio je - Nikola Miljanović Karaula, koji je kasnije postaonarodni heroj! Na pitanja kao što su: koliko je ljudiimala grupa koja se priključila drugoj četi, kojim sučetnicima pripadali, s kim su održavali vezu, i po či-

jim su direkt ivama djelovali itd., odgovore nigdje ni-

smo našli. Uostalom, iskreno govoreći, pomenuta na-rodna izreka u svakodnevnom životu vjerovatno iima smisla, ali kada je riječ o ratu i, posebno, o odgo-vorima na pitanja na ovaj ili onaj način povezana sdjelovanjem obavještajnih službi, potpuno je deplasi-rana. Jer, ponekad je odgovore nemoguće pronaćičak i mnogo godina nakon što se događaji odigraju, aponekad - nikada!

Sljedeći dokumenat o aktivnosti četnika i borbipartizanske kontraobavještajne službe protiv njih nateritoriju Slavonije jest izvještaj političkog komesaraŠtaba u međuvremenu formirane 3. operativne zoneza period od 12. avgusta do 1. septembra, dostavljenGlavnom štabu Hrvatske 2. septembra 1942. godine:

»Što se tiče četničkog pitanja« - stoji u nje-mu - »u tome pogledu bio je mir od poslije ka-ko su likvidirani neki četnici o kojima smo Vamsvojevremeno javili. Tek u najnovije vrijeme pre-

7/17/2019 pob2


bačene su u Slavoniju i Srijem tri trojke Nediće-vih četnika iz Srbije. Svi su oni pohvatani, razo-ružani i likvidirani osim jednog. To su mahomljud iz ovih krajeva. Po svemu izgleda da četnicinemaju kod nas stvorene neke baze ili točkeoslonca, nego su upravo ove trojke trebale dapripreme teren za dolazak većih skupina četni-ka, i da uspostave t. zv. točke oslonca za veze it.d. Iz njihovih iskaza proizlazi da se htjelo isko-ristiti stara poznanstva i stare četničke veze izdoba jugoslavenstva. Vrlo je vjerovatno, čak si-gurno da postoje izvjesna lica na koja bi se čet-nici mogli uputiti i koja su oni tražili, ali smoim mi to spriječili. Razumije se da mi moramo

pokazati osobitu budnost da nas u tome pitanjunebi zadesila kakva iznenađenja. Što se tiče ši-rokih slojeva naroda (ima se u vidu Srbe) nemasumnje da postoje tu i tamo i izvjesne četničketendencije, ali one se energično suzbijaju takoda do danas nismo imali nekih osobitih posledi-ca.«225

Autor tog izvještaja, Karlo Mrazović, govori o pre-bacivanju triju trojki »Nedićevih četnika iz Srbije« uSlavoniju i Srijem. Međutim, najvjerovatnije su to biletrojke ravnogorskih četnika koje su se zbog nekograzloga u datim okolnostima predstavljale kao nedi-ćevci. O svemu ostalome jasno govore citirani recitog izvještaja...

Uspostavivši vezu sa štabom 3. NOP-odreda koji jedjelovao u Srijemu, Štab 3. operativne zone dostaviomu je naredbu »o reorganizaciji Štaba odreda, štabo-va bataljona i komandi štaba« u kojoj su u izvjesnomsmislu uopćeno rezimirana dotadašnja iskustva parti-zanske kontraobavještajne službe. Posebno naglaša-vajući značaj djelovanja obavještajnih oficira u jedini-cama i na terenu, taj dokumenat ističe da oni, osimostalih neprijatelja, moraju budno pratiti i razbijačkuaktivnost četnika na oba sektora. Najzad, kada je ri-

ječ o izvještajima obavještajnih oficira, ta naredba po-sebno ukazuje na neophodnost da oni sadrže i podat-ke »da li je bilo... u jedinicama i u narodu, pojavečetnika ili četničkih tendencija unutar partizanskih

jedinica a također i u narodu«.226

Jedanaestog oktobra 1942. fo rmirana je 1. slavon-ska NOU-brigada, ali su na teritoriju Slavonije i daljenastavili da djeluju, istina brojčano oslabljeni, 1. i 2.slavonski NOP-odred. I brigade i odredi, kao i parti-zanski odred koji je djelovao u Srijemu, organizaci-

7/17/2019 pob2


ono su pripadali 3. operativnoj zoni Hrvatske, čiji ještab u svakom smislu, u granicama mogućnosti, mo-rao da koordinira njihova djelovanja.

Budući da se 1. NOU-brigada u svojim akcijamakretala uzduž i poprijeko Slavonije, Štab 3. operativnezone smatrao je potrebnim da 24. oktobra 1942. nje-nom štabu dostavi »Upute o načinu borbe protiv petekolone«, u kojima je pisalo:

»Paralelno sa političkim radom postavlja se ipitanje obavještajne službe. Vi vrlo dobro trebada pratite kretanje neprijatelja, kakve političkemjere preduzima. Ovdje prvenstveno mislimona izrode srpskog naroda i izdajnike četnike.Priloženo pismo koje je jedan četnik uputio jed-

nom našem drugu najbolje će vam govoriti ka-kve mjere treba da preduzimate.«227

»Pismo koje je jedan četnik uputio jednom našemdrugu«, a koje je, možda, i iniciralo te upute Štaba 3.zone Štabu 1. NOU brigade, nismo uspjeli pronaći.No, već i sama činjenica da su se četnici služili i ta-kvim metodama, a partizanska ih kontraobavještajnaslužba, na neki način ipak uočila, dosta govori. Uosta-lom, još više značajnih podataka na tom planu nala-zimo u izvještaju Štaba 3. operativne zone dostavlje-nom Glavnom štabu Hrvatske samo četiri dana ka-snije, 28. oktobra 1942.:

»2) Četnici šalju iz Motajice, Beograda i Osi- jeka pojedine svoje agente da ovde pripreme te-

ren za njemačku ofanzivu kao i za prebacivanječetnika iz Motajice. Kao što je već naglašeno uizvještaju našeg obavještajca ovde je održanoveć dva četnička sastanka, ne sa nekim većimuspjehom, ali je ipak značenje njihovo ogromnonastojanje da u našem kraju nađu izvjesnu po-dršku i bazu za svoj širi rad. Podatke koje smodobili govore o tome da se sprema jedna većačetnička jedinica da se prebaci preko Save ova-mo na naš kraj.«228

Ponovo smo se našli pred vječitim problemom:»izvještaj našeg obavještajca« nismo uspjeli da prona-đemo! No, taj dokument ipak osvjetljava — kao štosmo na izvjestan način već rekli - niz novih mome-

nata u aktivnostima četnika, ali i u aktivnostima par-tizanske kontraobavještajne službe.

O agentima koje »četnici šalju iz Beograda i Osije-ka« do kraja 1942. godine više neće biti riječi ni u jed-nom dokumentu. Međutim, s četnicima iz Motajice bi-lo je drukčije.

7/17/2019 pob2


Naime, potpuno ovladavši sredinom 1942. godineteritorijem srednje Bosne, četnici s Radom Radićem,na čelu a po direktivi nesumnjivo dobivenoj od DražeMihailovića, pokušali su da područje Motajice, čiji seobronci spuštaju do desne obale Save i na područjeduž njenog toka, iskoriste kao odskočnu dasku zaprodor u srpska sela Slavonije na lijevoj obali Save.

Prvi bataljon 1. slavonske NOU-brigade djelovao jeoktobra-novembra 1942. na području novogradiškogsreza prema rijeci Savi, i bio dosta udaljen od njeneglavnine i štaba. Zbog toga je u datim okolnostimaŠtab zone smatrao neophodnim da direktno štabutog bataljona 9. novembra 1941. dostavi upute u koji-ma je naglasio:

»... vi morate obratiti najveću pažnju naobavještajnu službu na tome terenu. Ne smije sedesiti da neprijatelj koristi nasilje koje vrše oku-patori i ustaše i da pride srpskom narodu kaonjegov spasioc pa da se tu stvaraju neke trojkeili petorke ili one da se ubace sa strane i vi osvemu tome ništa da (ne) znate. Isto tako pot-rebno je da uspostavite mrežu obavještajne slu-žbe i u samom bataljonu. Samo dobro organizo-vana obavještajna služba omogućuje uspješnupolitičku borbu protiv pete kolone.«220

O čemu je, zapravo, riječ, vidi se iz izvještaja koji je Štab 3. operativne zone dostavio Glavnom štabuHrvatske desetak (ili dvadesetak) dana kasnije, tačnije20. (ili 28.) novembra iste godine, a u kome je i ovajpasus:

»U posljednjem izvještaju bili smo vam javilida u srezu Nova Gradiška isto tako neprijateljpojačava svoj rad. Postoje veze pojedinih sela saMotaj icom i Jošavkom. Dolaze i odlaze kuriri.Mi smo neke od tih aktivista uhapsili i sada sevodi istraga, o kojoj ćemo vas još izvijestiti.«230

U svom prvom opširnijem izvještaju, dostavljenom22. decembra 1942. Glavnom štabu Hrvatske, novopo-stavljeni politički komesar 3. operativne zone MarijanStilinović opširno se osvrnuo i na borbu kontraobav-

ještajne službe protiv pokušaja prodora četničkihagenata i grupa na teritorij Zone. Upoznavši se, oči-gledno, s prethodnim razvojem događaja, on je u tomizvještaju dao niz objašnjenja koja su o tome nedosta-

jala. Istakavši činjenicu da neprijatelj, i ustaše i četni-ci, nastoji da »preko svojih raznih agenata... razbijenašu pozadinu i našu vojsku«, Stilinović dodaje:

»Istovremeno neprijatelj ubacuje na naš teri-

7/17/2019 pob2


torij četničke špijune koji nastoje da pripremeteren za prebacivanje nekih četničkih formacijaiz Bosne. Mi smo ušli u trag toj četničkoj rabotii preduzeli mjere da preko obavještajne službebudemo na vrijeme izvješteni o njihovom dola-sku, tako da možemo odmah intervenirati. Uprošlom izvještaju III operativne zone saopćenovam je da je otkrivena veza između četnika inekih seljaka sela Smrtić i drugih sela koja gra-vitiraju prema Bosni. Mi smo te seljake koji suodržavali vezu uhapsili, ali nakon detaljnog sa-slušanja uvidjeli smo da su oni tek bili na putuda se vežu za četnike, pa smo ih nakon izvje-snog vremena pustili kućama. Taj naš postupak

odjeknuo je dobro među Srbima u Slavoniji.«231Obavijestivši Glavni štab Hrvatske da je Štab 3.

operativne zone »posljednjih dana« primio obavješte-nje da se na Bablje gore, 17 km istočno od Nove Gra-diške, »prebacila iz Bosne jedna grupa četnika, od 20do 30 ljudi« i da su u vezi s tim preduzete potrebnemjere, politički komesar zone, osvrćući se na stanje u

jedinicama, kaže:

»... Ni u jednoj našoj vojnoj jedinici ne postoje znakovi četničkih tendencija. Jedina pojavavezivanja za četnike bila je u I odredu (Mazali-ca, Grmuša i Srđenović) i te izdajnike osudio jevojni sud na smrt strijeljanjem. U vezi sa timslučajem Štab III operativne zone izdao je speci-

jalno obavještenje za partizane i narod onogkraja u kome je Nikola Mazalica radio. Svi par-tizani odobrili su osudu nad Mazalicom i drugo-vima.«232

Presuda Partizanskog vojnog suda Treće operativ-ne zone Hrvatske izrečena je 18. novembra 1942.

Dok je partizanska kontraobavještajna služba uSlavoniji vodila zaista uspješnu borbu protiv četni-štva, uprkos relativnoj blizini njihova snažnog upori-šta kakvo je bila srednja Bosna u toku druge polovi-ne 1942. godine, četničke su se agenture ponekad po-

javljivale i po srpskim selima, na Bilo-gori i naKalniku!Kada je od postojećih manjih grupa i pridošle ba-

nijske Proleterske čete na Kalniku oformljen KalničkiNOP-odred, njegov je politički komesar, književnik Jo-ža Horvat, u svojim prvim uputstvima dostavljenimpolitičkim komesarima bataljona 21. novembra 1942.

7/17/2019 pob2


naglasio da će četnički elementi učiniti sve da se, ko-risteći »stare veze i stare prijatelje«, organizuju i po-vedu akciju protiv NOP-a. U tom trenutku u Kalnič-kom odredu i njegovim jedinicama nije bilo obavje-štajnih oficira već su za kontraobavještajni rad bilizaduženi zamjenici političkih komesara.

»Vaši zamjenici« - pisao je J. Horvat kome-sarima bataljona - »preko partijskih jedinicaneka organiziraju obavještajnu službu po četa-ma i vodovima. Povećajmo svoju budnost kakobi u zametku ugušili jednog od najvećih našihneprijatelja.*233

Gotovo istovremeno, 23. novembra 1942, Štab Kal-ničkog NOP-odreda obavijestio je Štab 3. operativne

zone o situaciji na svom sektoru i na teškoće na kojenailazi:

»Mobilizaciju novoga ljudstva provađali smovrlo teško a ono što smo i dobili bilo je sirovo ivrlo loše a dobrim dijelom četnički nastrojeno. To naročito važi za ljudstvo koje smo mobilizi-rali u Bilo Gori a naročito iz sela okolo Bačko-vice kao (i) iz same nje.

Mi ovdje dolazimo do oružja samo je štetašto karabini plaču za borcima. Čuvajte se četni-ka! Mi smo baš neki dan strijeljali jednoga koji

je bio od starih Kalničkih partizana neki Dević isada baš vodimo istragu ne bi li pohvatali nji-hovu mrežu. U Bilo Gori je pogodno tie za četni-

ke a jezgru čine Bačkovčani. Potrebno bi bilo damalo drug Kurt pruži svoju ruku u Bilo Goru iBilogorski bataljon.«234

Nismo našli podatke o tome kako je otkriven De-vić, o čemu se konkretno radilo u njegovu slučaju ida li je provedena istraga dovela do razbijanja čet-ničke mreže na Kalniku. Utvrdili smo da ima dostaDevića u srednjoj Bosni, posebno u okolini Prnjavorai da su dijelom bili pristalice NOP-a, a dijelom četni-ci. »Drug Kurt«, za koga se kaže da bi bilo potrebno»da malo... pruži svoju ruku i Bilo Goru i Bilogorskibataljon«, bio je predratni komunist i španski boracVladimir Majder Kurt, tada obavještajni oficir 3. ope-rativne zone. Međutim, on je početkom decembra

1942. napustio Slavoniju i otišao u Glavni štab Hrvat-ske, u oslobođeni Slunj.

Već 30. novembra 1942. uslijedio je odgovor Štaba3. operativne zone Štabu Kalničkog partizanskogodreda, u kome je rečeno i ovo:

»Što se tiče četničke opasnosti, a koja je sada

7/17/2019 pob2


jedna od najvećih opasnosti, mi smo preduzeli ipreduzimamo i preduzet ćemo sve mjere opre-znosti, ostaćemo do kraja strogo budni, kako bitu opasnost pod svaku cijenu otklonili. U vezi savašim pismom ovih dana razgovarali smo sakomandantom Bilogorskog bataljona, kao i sapolit(ičkim) komesarom o svemu tome što nam javljate. Oni će poduzeti potrebne mjere, da se tii takvi narodni neprijatelji, mračni tipovi upravodruštveni ološ očisti kako iz redova naših parti-zanskih jedinica ukoliko takvih postoji, a onda iiz naših sela. Vi trebate da nam dadete sa vašestrane punu podršku, te da nas obavještavate otakvim pojavama kako bi mogli s naše strane u

pravo vrijeme intervenisati.«235Borba partizanske kontraobavještajne službe pro-

tiv aktivnosti četnika, u bilo kojoj formi, na područjuSlavonije, Bilo-gore i Kalnika vođena u toku 1941, aposebno 1942. godine, završila se njenom potpunompobjedom. To se ponovilo i sljedećih godina.

Slovenija

U jesen 1941. po Sloveniji, posebno među bivšimaktivnim jugoslavenskim oficirima, počeli su se pro-nositi glasovi da se u Srbiji oko Ravne gore stvaranovi četnički pokret na čelu s izvjesnim pukovnikomDražom Mihailovićem. Edvard Kardelj se tada nala-zio na oslobođenom teritoriju zapadne Srbije, gdje jeostao nakon Savjetovanja u Stolicama (26. septembra1941), i još nije imao kurirsku vezu sa Slovenijom. Utakvoj je situaciji Izvršni odbor Osvobodilne fronte(koja je na inicijativu KP Slovenije osnovana potkrajaprila u Ljubljani od predstavnika Komunističke par-tije Slovenije, hrišćanskih socijalista, demokratskogkrila »Sokola« i kulturnih radnika kojima su se malokasnije priključili predstavnici socijaldemokrata, gru-pa emigranata iz Štajerske pripojene Njemačkoj igrupe aktivnih oficira kraljevske jugoslavenske voj-ske) odlučio da u Srbiju uputi dvojicu do rata aktiv-nih jugoslavenskih oficira: pukovnika Jaku Avšića imajora Karla Novaka. Njihov je zadatak bio da uspo-

7/17/2019 pob2


stave vezu s Dražom Mihailovićem i upoznaju se snjegovim planovima i namjerama.Dva izaslanika Osvobodilne fronte stigla su okto-

bra 1941. na Ravnu goru i poslije razgovora s Dra-žom Mihailovićem i njegovim saradnicima vratili seu Sloveniju.

Prema nekim podacima, Jaka Avšić je imenovanza komandanta četničkih odreda Slovenije, koje je tektrebalo formirati, a Karl Novak za načelnika njegovaštaba.

O Jaki Avšiću u Vojnoj enciklopediji napisano je:»Avšić Jaka (Kleče kod Ljubljane, 24. IV 1896

—), general-potpukovnik JNA u penziji. U I SR,1916, pobegao je iz austrougarske vojske, stupio

u Jugoslovenski dobrovoljački korpus i borio seu Dobrudži i na Solunskom frontu. Reaktiviran je 1920. u JV, gde je stekao čin konjičkog pukov-nika. Od aprila 1941. aktivno je radio za NOP, umaju 1942. postao je član, a zatim zamenik ko-mandanta GŠ Slovenije.«236

U našim izvorima nigdje nismo naišli na podatkeo tome kakav je izvještaj J. Avšić podnio Izvršnomodboru Osvobodilne fronte nakon povratka s Ravnegore. (Naša historiografija čak uporno preskače tuepizodu njegova života!) Međutim, očigledno je taj po-šteni čovjek i patriot prozreo - ukoliko mu DražaMihailović i nije otvoreno rekao - kakvi su ciljevi iprogram ravnogorskog četničkog pokreta i, obavije-

stivši Izvršni odbor OF o tome, postupio po njegovimdirektivama.Karlo Novak je, pak, »avanzirao«: postao je, umje-

sto Avšića, komandant još nepostojećih četnika u Slo-veniji. No, o njemu će biti više govora kasnije.

Prvi dokumenti u kojima je registrovana pojava iaktivnost četnika (belogardejaca) u Sloveniji datirajuiz maja 1942. godine, tj. iz perioda kada je NOP doži-vio svoj do tada najveći uspon u talijanskoj okupaci-onoj zoni, a Talijani u toj zoni (»Ljubljanska pokraji-na«), koja je većim dijelom oslobođena, započinjalipripreme za veliku ofanzivu koja je u historiji NOB-adobila naziv Roška ofanziva. Datumski prvi doku-ment te vrste jest »Naredba br. 8 Štaba III grupe slo-venačkih partizanskih odreda od 16. maja 1942. god.«,čija je 8. tačka glasila:

»8) Na terenu III grupe u poslednje vreme naraznim mestima pojavljuju se manje skupine

7/17/2019 pob2


četnika. To nam nalaže uvećanu pažnju u tompravcu. Treba marljivo prikupljati podatke o timbanditima, te podatke kontrolisati i — ako setačno utvrdi boravište četničke čete — napasti je i bezobzirno likvidirati.«237

Od tog trenutka događaji kao da su se odvijalifilmskom brzinom. Naime, samo dva dana kasnije, 18.maja 1942, Edvard Kardelj u pismu Titu iz Ljubljane,piše:

»7. Dražinovci u Sloveniji takođe pokušavajusvoju sreću i to — švercovanjem u partizane. Na

jednom su mestu uspeli (nekih 10), pa su ih brzootkrili i postrijeljali. Tu naime postoji dekretO(svobodilne) F(ronte), da se streljaju svi koji po-

kušavaju pored partizana stvarati oružane for-macije. Mislim da se tu neće ponoviti Crna Go-ra.«238

Već sutradan, 19. maja 1942, uslijedio je »Ratniizvještaj Br. 3 Štaba II grupe odreda«, u kome je pisa-lo:

»7) 18 V je obaveštajna služba javila našemštabu da se u šumama u blizini Dobrunja mobi-liše belogardističko-četnička banda. Odmah smona lice mesta poslali partizanski odred koji jeovu bandu opkolio i pohvatao. Priznali su da suse okupili da se naoružaju u odrede koji imajuzadatak da se bore protiv slovenačkih narodno-oslobodilačkih odreda i da izbegavaju svaki su-

kob sa Italijanima.«239

Zatim slijedi poimenični spisak petorice belogardi-sta koji su na osnovi dekreta Izvršnog odbora OF»osuđeni na smrt i strijeljani«.

Premda je Titu pisao 18. maja, Edvard Kardelj na-kon četiri dana smatra potrebnim da to ponovo uči-ni: 22. maja 1942! Ovog puta iz redaka koje piše o čet-ništvu još određenije izbijaju odlučnost i dalekovid-nost proizašle i iz ličnih iskustava stečenih u borbiprotiv četništva za vrijeme njegova boravka u Srbiji iistočnoj Bosni (kraj septembra 1941 — početak janu-ara 1942). I ne samo to! Uostalom, evo ključnog pasu-sa iz tog Kardeljeva pisma Titu o temi o kojoj je riječ:

»U gestapovskim kancelarijama se štampaju,

sa potpisom te bele garde, slovenački leci, u kojima se agitira za pasivnost, udara po SSSR iKompartiji, a hvali Draža Mihailović i london-ska vlada. Dakle — istorija Srbije i Bosne se i tuponavlja. Mislimo da će se uskoro ponoviti i upogledu dražinovaca. Iz italijanskog štaba dobili

7/17/2019 pob2


smo obaveštenje da su Italijani rešili privreme-no prepustiti izvestan deo teritorije partizanimasa ciljem ... 'da se sami medu sobom pokolju'.Istovremeno su seljaci javili partizanskim patro-lama da su primetili kretanje oko 50 'četnika' u

jugoslavenskim uniformama u pravcu Gorjana-ca. Pored toga su neki uhapšeni belogardisti -koji su preslušani i posle streljani - izjavili dasu dobili upute da budu spremni da se formira-

ju i da idu u brda, sa time, da se sa Italijanimane upuštaju ni u kakve sukobe, ali da svuda na-padnu partizane. Mi smo uputili sada na terenneke kadrove (Kos i Angelo), a osim toga se for-miraju posebne radničke čete, koje će biti na ra-

spoloženju šefu 'Varnostne in obveščevalne slu-žbe', da se odmah uguši i likvidira i svaki manjipokušaj da bi se radilo bilo šta protiv partizanai OF. I partizani i Narodna zaštita i Varnostnaslužba imaju zadaću da svuda čiste belu gardu imihailovićevštinu već sada, dok još nema oružjau rukama. I naši partizani zaista marljivo čistesela i gradiće, te upadaju i hapse belu gardu itamo gde se još drže Italijani.«240

»Iz italijanskog štaba dobili smo obavještenje...«,kaže E. Kardelj. Nismo, međutim, nigdje naišli natrag koji bi ukazivao na postojanje partizanskogobavještajca u nekom od talijanskih štabova u to vri-

jeme. Zato nam se čini najvjerovatnij im da je obavje-

štenje o kome je riječ do E. Kardelja stiglo iz talijan-skog štaba pomoću nekog od partizanskih obavješta- jaca koji su se poslovno ili privatno sretali stalijanskim oficirima. Termin »gestapovske kancelari-

je« ovdje je, nesumnjivo, upotri jebljen samo simbolič-no jer se, očigledno, radilo o »kancelarijama« talijan-ske obavještajne službe u Ljubljani. I još jedno ne-ophodno objašnjenje: partizani kojima su »Italijanirešili privremeno prepustiti izvestan deo teritorije«bili su, zapravo, pripadnici Bele garde.

Konačno, takode u maju, tačnije 27. maja 1942,Glavni štab slovenskih partizanskih odreda smatrao

je potrebnim da objelodani izjavu u kojoj je ponovioosnovne postavke dekreta OF o kažnjavanju smrću

svih koji pokušaju da stvaraju druge oružane forma-cije osim partizanskih. Ta je izjava počinjala riječima.-

»Glavni štab slovenačkih partizanskih odre-da je dobio pouzdane podatke da neki Mihailo-vićevsko-belogardistički elementi vode pregovo-re sa Italijanima u cilju da italijanskom pomoći

7/17/2019 pob2


i italijanskim oružjem organizuju i naoružajusvoje bande.«241

Slijedila je, »u pooštrenom obliku«, poslednjaopomena:

>1. da će biti streljan svako ko bi vršio pri-preme za formiranje kakvih bilo oružanih trupaizvan partizanskih, odnosno podređenih Glav-nom štabu slovenačkih partizanskih odreda;

2. da će biti stre ljan svako ko bi ma kakvimsvojim delovanjem pripremao bratoubilački rati time, dakle, koristio okupatorima;

3. svim partizanskim vlastima na oslobođenojteritoriji izdata su naređenja da na licu mestastreljaju svakoga ko bi na tom području ma ka-ko štetio jedinstvu slovenačke narodne vojskekoja stoji pod komandom Glavnog štaba slove-načkih partizanskih odreda.«242

Premda su u Sloveniji poduzete i pravovremene ienergične mjere - razumljivo, i na obavještajnomplanu - četništvo ipak nije moglo biti potpuno isko-rijenjeno. Iz izvještaja koji je Pokrajinski komitet KPSlovenije za Gorenjsku, priključen Trećem Rajhu, 21.septembra 1942. dostavio CK KP Slovenije vidi se da

je PK došao do pouzdanih obavještenja o tome da jeGestapo još »sredinom jula odlučio da treba stupiti uvezu sa belom gardom « (istakli autori), čije mu je ru-

kovodstvo još otprije bilo dobro poznato. U pomenu-tom izvještaju zatim čitamo šta se dogodilo u Gorenj-skoj u toku ljeta 1942, upravo za vrijeme velike tali-

janske ofanzive na oslobođeni teritorij »Ljubljanskepokrajine«:

»Vrativši se sa sastanka koji je imao sa Gra-ciolijem u Celovcu, Rajner je odmah stupio uvezu sa Brodarom. Prvo vidljivo delo koje je be-la garda posle toga napravila, bilo je da je poče-la nagovarati drugove partizane da dezertiraju ida zatim odaju ostale drugove i njihove bivake.

To im je del imično uspelo kod čete na Krvavcu,gdje je dezertiralo 10 drugova (novih), koji su za-tim vodili Nemce pri napadu na ovu jedinicu.

Četa je doživela težak udarac; nekoliko drugovabilo je zarobljeno, nekoliko mrtvih, a 30 njihprobilo se kroz obruč. Prilikom tog nagovaranjana dezertiranje bili su najaktivniji: Mejač iz Ko-mende, Hribar iz Grada kod Cerklja, dr Beden-ko, Umnik i još neki drugi. Štabovi bataljona i

7/17/2019 pob2


odreda počeli su odmah da preduzimaju protiv-mere. Odmah sledečih dana, II. bat(aljon) justifi-cirao je Bedeneka, Umnika i još jednog koga neznamo po imenu. Brodar se sakrio, odnosno po-begao. Umnika su našli kod kuće, odveli ga uHrastje do Brodareve kuće i kuću opkolili; poštose Brodar nije nalazio kod kuće, izvršili su pre-sudu samo nad Umnikom. Bedeneka su drugovipozvali na vezu i lično se uverili o njegovoj pod-loj delatnosti. Bedenko je prošle zime bio prista-lica OF. Zašto je on to bio, pokazalo se sada. Urazgovoru koji je vodio sa drugom partizanom,on je izjavljivao: napusti partizanske redove inagovori i druge; za tebe ću se lično brinuti dati se ništa ne desi i dobro ćeš nam doći kasnije;svima koji budu dezertirali jemčimo slobodnokretanje po Gorenjskoj i obezbedićemo im rad;imam dobre veze sa 4 nemačka generala, kojisu već uvideli da se bliži poraz Hitlerovog reži-ma, i sa policijskim generalom Rösenerom(koga je često posećivao bez legitimisanja, i mo-gao je svakom prilikom da dođe do njega). Saspomenutim generalom vodio je razgovor o na-bavci oružja za belu gardu; rekao je da je prerazgovora sa drugim bio kod gestapoa i da jetamo kazao da ide na razgovor sa pretstavni-kom partizana. Pre nego što je pošao na razgo-vor, obavestio je o tome i sve uticajnije belogar-diste i petokolonaše, napr. Pavlina, vinarskog tr-govca naveliko, Jazbeca, trg(ovca) iz Duplji, Fr.Potočnika iz Križa itd. Bedenko je više puta pu-tovao u Berlin. Ovde je imao dozvolu za vožnjuautomobilom posle policijskog časa. Iz svega sevidi da je veterinar dr Bedenko bio vojni vođa ubeloj gardi. Bedenko je bio justificiran na svompodlom radu - kada je nagovarao drugove nadezertiranje i izdajstvo.«243

Emilio Grazioli (Gracioli) bio je visoki talijanski ko-mesar »Ljubljanske pokrajine«, a dr Friedrich Rainer(Fridrih Rajner) načelnik civilne uprave dijela Slovenijepriključene Trećem Rajhu.

Prvih dana jula 1942. E. Kardelj je napustio okupi-ranu Ljubljanu i prebacio se na oslobođeni teritorij»Ljubljanske pokrajine«. Ubrzo je na tom područjupočela velika talijanska ofanziva (vidi poglavlje »Ro-ška ofanziva«), koja je potrajala nekoliko mjeseci.

7/17/2019 pob2


Istovremeno su Nijemci na prvi pogled nezadrživonadirali kroz Rusiju na istok, zapravo prema Volgi iStaljingradu... U takvim uslovima Kardelj je oko 5.avgusta »drugu Fischeru« (Ivi Loli Ribaru) u Zagrebposlao opširno pismo iz koga se vidi da ni na prosto-ru »Ljubljanske pokrajine« ni u samoj Ljubljani borbaprotiv četnika Draže Mihailovića, odnosno Bele gar-de, nije dala očekivane rezultate. I još nešto: iz pasu-sa tog pisma, koji ćemo najprije citirati, vidi se ka-kvim se perfidnim metodama neprijatelj znao da slu-ži. Evo tog pasusa:

»... Pod uticajem Hitlerove ofanzive na Istoč-nom frontu i italijanske ofanzive kod nas, akti-vizirala se još više naša Bela garda (Miha-

ilovićevci). Ima ih na terenu oko 150 naoružanihsa puškama. Nose partizanske značke i pret-stavljaju se kao partizani. U početku ih je bilosamo 70, pa su zbog nebudnosti naših ljudi sadanarasli već na oko 150 i napadaju manje našepatrole. Jedan naš bataljon im je stalno za peta-ma, no oni tako vešto manevrišu, da ih naši nesamo nisu uspeli razbiti, nego su sami izgubili uborbama s njima oko 20 mrtvih, dok je Belagarda svega izgubila nekih 5 mrtvih. Moraćemopojačati snagu da bismo mogli tu bandu do po-slednjeg čoveka pobiti. Takav egzemplaran ko-rak moramo još učiniti, da bi to bio primer zasve druge Mihailovićevce koji bi pokušavali na

takav način da traže svoju sreću.«244

U jednom kasnijem pasusu tog pisma »drugu Fi-scheru« E. Kardelj se konkretno osvrće na partizan-sko-četnički »obavještajni rat« vođen još za vrijemenjegova boravka u Ljubljani i kaže:

»... Dražu moramo zaista tući svim sredstvi-ma. Mi smo ih nešto postreljali. Sada vode beso-mučnu kampanju protiv nas. Naša VOS je na-pravila pretrese u njihovim štamparijama. Na-šla doduše nije ništa tamo, jer su vrlo dobrozakamuflirani, no, da su pravilno nanjušili do-kaz je to - da 14 dana nije izašla nijedna njiho-va publikacija. Ugurali smo im naše agente usve njihove organizacije, pa čak i u najveću bli-

zinu njihovog rukovodstva. Ima izgleda da ćemoprodreti u samo njihovo rukovodstvo. No i ti ti-povi su prilično raspleli svoju mrežu obaveštaja-ca i uspeli ugurati svog čoveka u našu obave-štajnu službu. Uspeli su čak i mene da nanjuše,tako da sam baš u pravo vreme otišao iz Lju-

7/17/2019 pob2


bljane. Spremaju ubistva naših ljudi.«245

Štamparije u kojima je VOS proveo pretrese nala-zile su se u Ljubljani. Ko su bili partizanski obavje-štajci »ugurani« u sve četničke organizacije »pa čak iu najveću blizinu njihovog rukovodstva«, a ko njihovčovek »uguran« u partizansku obavještajnu službu,nismo mogli odgonetnuti. Možda će dokumenti ili sje-ćanja iz kasnijeg perioda (1943-1945) omogućiti da sedobiju odgovori na ta pitanja, ali to je samo pretpo-stavka, za sada bez osnove. Samo je jedno izvjesno:obavještajna borba protiv četništva i Bele garde na-staviće se i vodiče se sve do kraja rata.

Borba partizanske obavještajne službe protiv rav-nogorskog četničkog pokreta nastaviće se i nakon fa-ze kojom su dominirali četnički pučevi u partizan-skim ili, bolje rečeno, ustaničkim jedinicama. Među-tim, od kraja 1942. godine biće to ponajprije borbapartizanske ofanzivne obavještajne službe, koja ćepomoću svojih saradnika u četničkim jedinicama,ustanovama i štabovima nastojati da dođe do protiv-nikovih tajni, dok će borba protiv četničkih agenatana kontraobavještajnom planu u partizanskim redo-vima i na oslobođenom teritoriju sticajem niza okol-nosti sve više gubiti značaj.

Nakon poraza četničke glavnine poslije forsiranja

Neretve od strane grupacije divizija pod direktnomkomandom Vrhovnog komandanta, aprila 1943. četni-ci Draže Mihailovića neće više biti, posmatrano sisključivo vojnog aspekta, značajniji protivnici NOV iPOJ, odnosno kasnije Jugoslavenske armije, ali će onisve do kraja rata, pa izvjesno vrijeme i nakon njego-va završetka, ipak ostati »objekat« kome će partizan-ska obavještajna služba morati da pridaje odgovara-

juću pažnju. Napokon, hvatanje samog Draže Miha-ilovića biće rezultat precizno vođene i briljantnozavršene »igre« koju je partizanska obavještajna slu-žba započela još potkraj 1944. godine.

7/17/2019 pob2


PRVA BIHAĆKA OPERACIJA(2-4. novembra 1942)

preuranjeni planovi - verzija bez dokaza — iz zapovijesti Operativnog štaba za Bosansku krajinu —izvještaj na koji je autor zaboravio - uprkos hapše- njima, obavještajna mreža ostaje netaknuta - posljednja skica neprijateljskih uporišta u gradu - dragocjeni podaci o Somišlju - domobranski oficiri partizanski obavještajci — posljednji »Srpov« izvještaj —sudbina bihaćkih obavještajaca - Košta Nad o čud- noj vezi s Ostrošcem — stvorena je »Bihaćka republika«

7/17/2019 pob2


Već prvih dana ustanka, u ljeto 1941. godine, najvi-ši partizanski rukovodioci u Bosanskoj krajini razmi-šljali su i zanosili se idejom o napadu i oslobođenju ionih gradova s najjačim neprijateljskim garnizonima.

Tako su, po naređenju Danka Mitrova, tada koman-danta Štaba partizanskih odreda za Bosansku kraji-nu, banjalučki skojevci već u avgustu, pored ostaloga,dobili zadatak da tačno utvrde u kojim kućama i sta-novima stanuju njemački, domobranski i ustaški ofi-ciri. Na osnovi njihovih izvještaja izrađene su i skicepojedinih gradskih kvartova.

Sredinom septembra u Podgrmeč su došli koman-dant i politički komesar Štaba partizanskih odreda zaBosansku krajinu Danko Mitrov i Branko Babič Slo-venac i tada su osamnaestogodišnjem partizanu,predratnom skojevcu Redži Terziću dali zadatak dase vrati u Bosansku Krupu, odakle je došao malo pri-

je toga, i produži vozom u Bihać, gdje će se povezatis Cvetkom Belanom i drugim domobranskim oficiri-ma, simpatizerima partizana.

»Trebalo je nakon toga od njih prikupiti po-datke o rasporedu neprijateljevih snaga u bi-haćkom garnizonu i precizirati njihove zadatke

u slučaju našeg napada na grad« — zapisao jeRedžo Terzić.1

Šta se dogodilo nakon Terzićeva dolaska u Bihać?»Pronašao sam Beću Šehića, koji je ranije bio

član MK KPJ za Bosansku Krupu« - piše Ter-zić. — »Šehić me je smjestio u njegovoj kući iomogućio mi da se povežem s Cvetkom Bela-nom. Dobio sam tačan raspored neprijateljevihsnaga. Sve smo to ušili u šavove kaputa. U kutijiod šibice sam sakrio plan odbrane Ripča (Ripač

je tada bio naj isturenije uporište odbrane Biha-

7/17/2019 pob2


ća prema slobodnom teritoriju oko planine Gr-meča — primj. autora), a u muštikli znake ra-spoznavanja koji su važili dvadesetak slijedećihdana.«2

Redžo Terzić je donio komandantu i komesaruŠtaba partizanskih odreda za Bosansku krajinu deta-ljan obavještajni izvještaj o bihaćkom garnizonu iokolnim manjim neprijateljskim uporištima.

Gojko Polovina, predratni sekretar Kotarskog ko-miteta KP Hrvatske za Gračac, a nakon izbijanjaustanka politički komesar Bataljona gerilskih odredaza Liku, čiji je komandant bio Stojan Matić i koji jedjelovao na širem području Donjeg Lapca, takođergovori o planovima za napad na Bihać potkraj sep-tembra 1941. godine. Učinio je to na sebi svojstven na-čin, s mnogo žuči i nipodaštavanja Danka Mitrova.Čak je tvrdio da je ta operacija bila započeta i ne- srečno okončana! U svojoj knjizi Svedočenje - Prvagodina ustanka u Lici, u četrnaestom poglavlju, piše:

»... krajem septembra 1941, dobio sam kratkupismenu poruku Stojana Matića da dođem uNebljuse radi hitnog i važnog razgovora sa ko-mandantom Krajiške 'divizije' koji je stigao kodnjega... Nisam znao da je u to vreme postojaoneki Krajiški štab sem Štaba u Drvaru, a jošmanje sam znao da postoji neka 'Krajiška divizi-

ja'. Sve ovo je bilo još čudnije i sumnjivije, jer jeozbiljni Matić u tom dopisu napomenuo da jeovaj 'komandant' već za sutra pripremao 'napadna Bihać'. S obzirom na koncentraciju italijan-skih okupatorskih trupa iz Knina prema Drvarui Grahovu i na kretanja ustaša iz Bihaća premaDonjem Lapcu i Srbu, kao i s obzirom na obave-štenja koja smo imali o našim snagama u Bo-sanskoj krajini uključujući i Kozaru i Grmeč,ova vest mi se učinila sumnjiva. Pomislio samda je Stojan Matić možda naseo obmani nekogavanturiste ili provokatora. Odmah sam se mo-tobiciklom prebacio u Nebljuse.

Već pri prvom susretu sumnje su se poveća-le. Stojan Matić mi je predstavio druga DankaMitrova, 'komandanta Bosanske krajine', inačeoficira španske republikanske vojske. 'Drug ko-mandant' u tom momentu više mi je ličio na ne-kog Ostapa Bendera u našim ratnim uslovima,nego na visokog komandanta revolucionarne

7/17/2019 pob2


vojske... Pošto mi je Stojan ponovio zbog čega je 'drug komandant' došao, Mitrov je dodao ne-marno: 'Istina, mogu sve to obaviti sa jedinica-ma svoje divizije i bez vašeg učešća, ali bi bilovrlo korisno, više politički nego vojnički da i viLičani učestvujete u ovom napadu...«Gojko Polovina zatim kaže kako je...

»... pomislio (sam) da je Stojan Matić, ipaknaseo Danku Mitrovu, 'komandantu krajiške di-vizije', inače nemarno obučenom u iznošenoodelo predratnog studenta«, te kako je on, Polo-vina, unatoč tome što je S. Matić »bio ubeđen daMitrov govori istinu«, ipak »ostao (sam) kod svo-

je pretpostavke da je u pitanju nečij i špijun ilineki avanturista«.Navodno su Polovina i Matić u jednom trenutku,

»radi dogovora«, napustili prostoriju u kojoj su razgo-varali s Mitrovom i kada su se vratili, on, Polovina, spištoljem u ruci, zatražio je od Mitrova »da odmah,bez zaobilaženja, kaže ko je, ko ga je poslao i sa ka-kvim ciljem«.

Uslijedilo je, kaže Polovina, Dankovo izvinjavanjezbog »možda nezgodno(g)« ponašanja, pa onda njego-vo objašnjenje o planu predstojećeg napada na Bihać:

»U znak poverenja, iako je u štabu 'divizije'zaključeno da to ne sme učiniti, on će nam nasvoju odgovornost detaljno izložiti plan napadai jačinu snaga i naoružanja s kojim raspolaže. Osvemu je govorio uverljivo, pa sam pored Stoja-na sada i ja poverovao da govori istinu. Tvrdio

je da raspolaže sa oko 3.000 ljudi, dobro naoru-žanih, koje je povukao sa 'sektora Prijedora, Ba-nje Luke i Sanskog Mosta', čime je naš front ta-mo 'oslabljen', pa zato napad na Bihać moramobrzo izvršiti. Pošto su njegove jedinice izuzetnodisciplinovane, rekao nam je da će njegov za-menik neposredno rukovoditi operacijama, a onda će biti na našoj, ličkoj strani, odakle trebaizvršiti samo 'manji bočni napad' da bi neprija-telja više iznenadili i zbunili.«Šta se prema svjedočenju Gojka Polovine zatim

dogodilo?

»Očekivali smo 'dogovorene' signale za poče-tak napada, koje su jedinice Dankove 'divizije'imale da daju sa Ripačkog Klanca. Vreme jeprolazilo, ali 'ugovorenih' signala nije bilo. Umeđuvremenu smo izdali naređenje Doki Jova-niću da njegov odred uspostavi veze sa Danko-

7/17/2019 pob2


vom 'divizijom', dok smo se Stojan, Danko i jazadržali u napuštenoj školi u selu Melinac.(treba Melinovac - primj. autora). Oko 8 sati naRipačkom Klancu odjeknuli su snažni plotunimitraljeske i puščane vatre. Stojan Matić je odu-ševljeno primetio da bi, iako se zakasnilo, akcijamogla uspeti, dok je Mitrov zabrinuto ćutao. Po-novo mi se javila misao da je Mitrov provoka-tor. Razmišljao sam šta da uradim: da li da gaubijem bez reći, ili da ga saslušam i predam na-šim prevarenim borcima da mu sude. Borba naKlancu se utišala. Ćuli su se pojedinačni odjecipuščane paljbe, ali samo iz pravca od RipačkogKlanca prema Vrtočama. (Treba: Vrtoču -

primj. autora.) Ubrzo su veliki stubovi dima po-kazali da ustaše napreduju bez otpora premaVrtočama i da uz put pale kuće po srpskim seli-ma. Sada Stojan primeti razočarano: 'neprijateljnapreduje bez otpora i pali...'

Mitrov je zbunjeno i nemo posmatrao ovajprizor. Neprijatelj je već ranije, izgleda, zaobila-zno ušao u sela Lipu, Gorijevac, Dubovsko, jerse dim istovremeno pojavio u ovim selima. Pote-gao sam pištolj da ubijem Mitrova kao provoka-tora. Ali me je Stojan Matić, koji je ovo i očeki-vao, uhvatio za ruku i nije dozvolio da pucam.Danko Mitrov je stajao pred nama mirno, nepo-mično, očigledno slomljen ovom glupom i bes-mislenom avanturom.«3

Diskutabilni su neki navodi Gojka Polovine. On pi-še da mu je Stojan Matić javio da dode na »razgovorsa komandantom krajiške divizije«, a kada je došao,Matić mu je predstavio Danka Mitrova kao »koman-danta Bosanske krajine«. Ostavivši kasnije Danka,njih dvojica su izašli »iz sobe radi dogovora«. Matićmu je tada objasnio »da ga je s ovim komandantomupoznao neki njegov drug, oficir bivše jugoslovenskevojske, koji sada radi u Štabu, 'divizije' gde je DankoMitrov komandant«.

A o kojem je oficiru riječ i gdje je on i kada Mati-ća upoznao s Dankom, kao i o nizu drugih pojedino-

sti koje bi malo drukčije osvijetlile ta zbivanja, Polovi-na ne govori. Možda on o svemu tome zaista nije ni-šta znao. Međutim, nasuprot njemu, Matić se nijemogao ponašati kako on piše.

Zašto?»Dvadesetog septembra, desetak dana nakon

dolaska u Majkić-Japru« - piše Branko Bokan

7/17/2019 pob2


u svojoj knjizi Srez Sanski Most u NOB — Štabpartizanskih odreda za Bosansku krajinu je or-ganizovao u svom sjedištu savjetovanje gerilskihodreda, kojem su prisustvovali i neki istaknutijiborci, organizatori ustanka, ukupno oko šezde-set delegata...

Dva ili tri dana poslije savjetovanja koman-dnog kadra održano je u Majkić-Japri i prvosavjetovanje političkih komesara odreda napodručju Grmeča...

Na ovom savjetovanju je govorio i Danko Mi-trov. ..

Tih dana, krajem septembra, u Majkić-Japru,u Štab partizanskih odreda Krupa-Sana došao

je iz Like Stojan Matić, komandant Bataljonagerilskih odreda za Liku, koji je bio u sastavuDrvarske brigade. U razgovoru s Brankom Čo-pičem, čiji je on bio školski drug iz bihaćkeGimnazije i Stojanom Makićem, Matić je sago-vornike upoznao sa vojno-političkom situacijomu Lici... Kada je u međuvremenu u Štab stigaokomandant Petar Vojnović, Matić je i s njimrazgovarao .. ,«4

Petar Vojnović je bio komandant Štaba partizan-skih odreda Krupa-Sana. A budući da se tu StojanMatić upoznao i sa Dankom Mitrovom, nelogično bibilo pretpostaviti da nisu opširno i detaljno razgova-rali o svemu, pa se, možda, i dogovorili da Danko do-

đe u Nebljuse, jer je tadašnja situacija iziskivala ko-ordinaciju aktivnosti ličkih i krajiških partizanskih je-dinica.

Štab Brigade narodno-oslobodilačkih partizanskihodreda (komandant Ljubo Babić, politički komesarVeljo Stojnić) naredio je Štabu gerilskih odreda za Li-ku (komandant Stojan Matić, politički komesar GojkoPolovina) 14. septembra 1941. godine, između ostaloga,i sljedeće:

»4. U vezi s novim zadacima koji se postavlja- ju pred naše odrede, naređuje se najhitni je da(se) svi odredi koji su boravili oko Drenovače ikoji su ostali bez rasporeda poslije oslobođenjaKulen Vakufa upute na Bihać i da stežu obruč

oko njega. Glavni cilj vaših odreda mora biti Bi-hać. Na taj način naši odredi oko Petrovca moćiće mnogo lakše izvršiti svoje zadatke koji su po-stavljeni pred njih. Napominjemo da pri izvrše-nju ovog zadatka treba dobro osigurati put Bi-hać—Petrovac, kako bi se neprijatelj mogao do-

7/17/2019 pob2


čekati i onemogućiti mu bilo kakav pokret iz jednog od ovih mjesta. Osigurati sve putove samanjim snagama, koji vode od Bihaća ka KulenVakufu i Donjem Lapcu.«5

Gojko Polovina stalno stavlja u navodne znakoveizraze »Krajiška divizija«, »komandant divizije«, »ko-mandant Bosanske krajine«, »drug komandant«, žele-ći, valjda, time naglasiti da takve partizanske forma-cije, pa prema tome ni funkcije, nisu postojale već ih

je izmislio Danko Mitrov — koji je njemu, Gojku Polo-vini »ličio na nekog Ostap Bendera u našim ratnimuslovima«. Ne znači, međutim, da ono što Gojku Polo-vini nije bilo poznato, ili je zaboravio da mu je bilopoznato, nije ni postojalo! Čudno je samo to da on ta-

ko piše 1988. godine (!), a da se ne posluži dokumenti-ma objavljenim u zbornicima Vojnoistorijskog institu-ta.

Štab partizanskih odreda za Bosansku krajinu, čiji je komandant bio Danko Mitrov, fo rmiran je u julu1941, a sačuvan je i njegov »Nedjeljni izvještaj« od 2.septembra 1941. godine. Štab Brigade nacionalno-oslobodilačkih partizanskih odreda izdao je 11. sep-tembra 1941. godine »Naredbu«:

»... svima jedinicama ove brigade da primena znanje da postoji Štab partizanskih odredaza Bos(ansku) krajinu koji rukovodi svima parti-zanskim odredima u Bosanskoj krajini«.

»Naš štab brigade« — stajalo je u produžetkute naredbe — »podliježe takođe pod komandugore navedenog Štaba. Zato se skreće pažnjasvima partizanskim jedinicama i štabovima kojipodliježu pod komandu Štaba brigade da sepodvrgavaju uputima i da u svemu olakšaju radnašeg Štaba za Bosansku Krajinu.«8

Unatoč toj naredbi, koju je primio i njegov bata-ljon, Gojko Polovina 1988. godine piše:

»Nisam znao da je u to vreme postojao nekiKrajiški štab sem Štaba u Drvaru, a još manjesam znao da postoji neka 'Krajiška divizija'.«7

S obzirom na »krajišku diviziju«, Gojko Polovina jeu pravu jer ona potkraj septembra zaista nije postoja-la. Jedino je nejasno zašto on o njoj piše potkraj sep-tembra, kao i o njenom komandantu Danku Mitrovu,na kojega je rado potezao pištolj. Kada je osim 1. bri-gade (Drvarske) formirana i 2. brigada, tada je Štabpartizanskih odreda za Bosansku krajinu preimeno-van u Štab Krajinske a ne »krajiške« divizije. Ali bilo

7/17/2019 pob2


je to između 4. i 9. oktobra 1941. godine, a ne potkrajseptembra!8

A o Dankovu zamjeniku, o kojemu je, navodno,Danko rekao Polovini da će »neposredno rukovoditioperacijama a on da će biti na našoj ličkoj strani«,gotovo je suvišan svaki komentar jer se Dankov za-mjenik, španski borac Miljenko Cvitković, tada nala-zio na banjalučkom sektoru, na desnoj obali Vrbasa,na planini Čemernici, preko 110 kilometara zračne li-nije daleko od Bihaća!

Polovina kaže da je u trenutku kada su »u predvi-đeno vreme, rano ujutro izdali (smo) naređenje za po-kret naših jedinica prema Bihaću« neprijatelj pripre-mao prodor na Ripačkom klancu, »sinhronizovano sa

napadom italijanskih okupatora iz Knina prema Dr-varu i Grahovu«.A Talijani su još 9. septembra iz Knina ušli u Bo-

sansko Grahovo, 22. počeli dalji prodor i 25. septem-bra ušli u Drvar!9

Konačno, uprkos svim nastojanjima, nismo uspjelida pronađemo nijedan dokument bilo kakve proveni-

jencije, nijedno sjećanje (svjedočenje) koje bi potvrđi-valo navode Gojka Polovine o započetom i nesretnozavršenom napadu na Bihać! Jedino je on säm u spo-menutu knjigu, u njen »Treći deo« (»Neka dokumentaiz perioda 1941-1987.«) na stranicu 313. tako reći odriječi do riječi unio tekst koji je sam napisao na stra-nicama 105. do 107, ali ga je završio u mnogo mirni-

jem tonu:»Za sada mogu reći da je taj 'napad na Bi-

hać' bila nesumnjivo dobronamjerna ali do ne-ozbiljnosti naivna zamisao narodnog herojaDanka Mitrova. Tako prouzrokovan neuspjehimao je ozbiljne posljedice za razvoj ustanka napomenutom sektoru. O tome se sačuvao jedandokumenat na koji ću se osvrnuti drugom prilikom (istakli autori).«10

O kojem je dokumentu riječ, kojom se prilikom,kada i gdje na njega osvrnuo Gojko Polovina - mo-raćemo sačekati da saznamo jer Danka Mitrova usvojoj knjizi više ne spominje.

Đoko Jovanić, kojemu su Gojko Polovina i Stojan

Matić, kako piše Gojko Polovina, »izdali naređenje...da njegov odred uspostavi veze sa Danko vom 'divizi-

jom'«, napisao je o tim događajima u svojim Ratnimsjećanjima sljedeće retke:

»U Lapcu je 10. septembra održan prvi zva-nični partijski sastanak poslije početka ustanka,

7/17/2019 pob2


kome sam i ja prisustvovao. Prethodne večeriPolovina mi je najavio sastanak, obavijestio meda su došli neki drugovi.«Osim lapačkih komunista Gojka Polovine, Doke

Jovanića i Steve Dragičevića, na tom sastanku su bilii Jakov Blažević i Mile Počuća iz Okružnog komitetaKPH za Liku, zatim Rade Zigić i Vlado Popović, se-kretar Operativnog partijskog rukovodstva CK KPH.Pošto je Vlado Popović na tom sastanku zadužio Goj-ka Polovinu i Doku Jovanića da izdvajanjem najboljihi politički najsvjesnijih boraca iz postojećih ustaničkih

jedinica formiraju »jedan pouzdan odred«, Doko Jo-vanić je napustio Lapac i otišao na Drenovaču da on-dje formira partizanski odred. Postupajući prema za-

ključcima partijskog sastanka, Doko Jovanić je formi-rao »jurišni partizanski odred« koji je potkraj septem-bra imao 47 boraca i držao položaj na Drenovači,orijentisan prema komunikaciji Bihać-Lapac.

»Nekoliko dana nakon formiranja Odreda« — piše dalje D. Jovanić - »došao je na Dreno-vaču Stojan Matić i rekao da je predviden na-pad na Bihać, Ličke jedinice će napadati odSkočaja do Ripča - glavne snage će napadatifrontalno ka Sokolcu, duž komunikacije, a našOdred će se zabaciti neprijatelju iza leda, izme-đu Sokolca i Une. Bosanske jedinice će napadatiBihać sa istoka i sa sjevera. Naš odred je prijezore krenuo prvi, preko ničije zemlje, ka Sokol-

cu, sa namjerom da se poslije napada našihglavnih snaga zabaci iza leđa neprijateljevim je-dinicama, pred frontom naših glavnih snaga.Međutim, naše glavne snage, ni sa ličke ni sabosanske strane, nisu izvele napad, pa se odred,poslije manjeg noćnog puškaranja, vratio na po-lazne položaje.

Napad na Bihać improvizovano je planiraoDanko Mitrov, španski borac, komandant za Bo-sansku krajinu, ili kako se tad govorilo, koman-dant Krajiške divizije, koji se tih dana nalazio uLapcu. Cilj napada je bio da se rastereti talijan-ski napad na Drvar, koji je upravo trajao, i spri-

ječi koncentracija jačih neprijateljevih snaga u

Bihaću. Zbog nedostatka vremena i slabe ko-ordinacije napad nije ni izveden.«11

Kao i u vezi sa nekim drugim gradovima sa sna-žnim neprijateljskim garnizonima, i planiranje, zapra-

7/17/2019 pob2


vo predviđanje napada na Bihać bilo je preuranjeno.Prošlo je čak i više od godine dana do prvog napadai oslobođenja Bihaća. A u toj operaciji, najvećem pot-hvatu jedinica NOV i DVJ od početka ustanka, veomaznačajnu ulogu odigrala je partizanska obavještajnaslužba.

U zapovijesti Operativnog štaba NOV i DV za Bo-sansku krajinu (komandant Košta Nad, politički ko-mesar Osman Karabegović), dostavljenoj u noći izme-đu 31. oktobra i 1. novembra 1942. godine štabovimapet krajiških brigada i triju brigada i dvaju partizan-skih odreda Prve operativne zone Hrvatske za napadna Bihać i okolna uporišta, nalazili su se detaljni po-daci o neprijatelju:

•»Bihać sa okolinom-. XII pješ. domobranskapukovnija,

jedna lovačka bojna,dvije bojne ustaša,

jedna satnija II pješ. domobr. puka iz ZagrebaRaspored ovih neprijateljskih snaga vidi se iz

dviju skica i dvaju spiskova, koje su dobili šta-bovi brigada.

Ličko Petrovo Selo: Jedna ustaška bojna i20-30 domobrana, sa jednom haubicom, jednimprotivtenkovskim topom i dva bacača.

Ostrožac: 150 domobrana sa dva teš. mitralje-za.

Cazin: 118 domobrana, 8 žandara, 5 policaja-

ca i 3 financa, sa dva teš. mitraljeza od kojih je jedan na Kuli.

Bos. Krupa: Jedna lička ustaška bojna,30 legionara,60 naoružanih civila,58 žandara (10 stalnih, 48 pomoćnih).Dvije haubice, jedan brdski top, dva bacača.

Kladuša, Bužim, Tržačka Raštela, Gata i Vra- nograč su također neprijateljski garnizoni sasnagama promjenljive jačine. Posade su mahomod ustaša i domorodaca koji su kod svojih kućai koji se pozivaju u slučaju potrebe.

Ima i promjena u brojnim stanjima po neprijateljskim garnizonima. Iz Bihaća otišla je jedna

lovačka bojna u pratnji štaba divizije i nije sevratila. Iz Ličkog Petrovog Sela bilo je došlo 200- 300 ustaša u Bihać kao pojačanje. Prilikomnapada hrvatskih partizana na s. Vaganac iokolinu otišlo je nešto ustaša u Ličko PetrovoSelo kao pojačanje.«12

7/17/2019 pob2


Kasnije je Košta Nad u vezi s bihaćkom operacijom napisao i ovo:

»Imali smo na raspolaganju gotovo sve, čakvrlo precizne,podatke: o jačini garnizona i okol-nih utvrda, o rasporedu i moralu neprijateljskevojske, o svim otpornim i vatrenim tačkama.. ,«13

Kako su dobiveni obavještajni podaci unijeti u za-povijest Operativnog štaba za Bosansku krajinu zanapad na Bihać i u priložene skice?

To je poslije rata djelomično objasnio Moric Levi,koji je bio u Štabu 1. krajiškog NOP-odreda, odnosno

6. krajiške NOU-brigade:»Početkom oktobra sa položaja 3. bataljona

(Prvog krajiškog NOP-odreda - primj. autora)na Grabežu osmatrao sam i ucrtavao neprija-teljske položaje u spoljnoj odbrani Bihaća.«14

Međutim, autor očigledno nije znao da je sačuvannjegov izvještaj iz tog vremena s naslovom »Rasporedneprijateljskih uporišta oko Bihaća«, u kojemu je Levipribilježio sljedeće:

»Rađeno na osnovu osmatranja sa položaja ina osnovu iskaza drugova III čete III bat(aljona1. K(rajiškog) O(dreda) na dan 20. IX. 1942.

1) Vinica Južno od džamije 100 m nalazi se jedan rov od 10 m. ograđen suvim zidom sa pu-

škarnicama. Unutra ima 1 teški mitraljez.2) Škola u Založju pretvorena u uporište. Na

prozorima ostavljene ozidane puškarnice. 1 pu-škomitraljez i nekoliko karabina. Osmatračnicana krovu.

3. Rasadnik na glavici: 2 brdska topa, u ra-sadničkoj zgradi ima uporište. Prozori ozidani upuškarnice. U rovu otkrivenom nasred njiveispod topova teški mitraljez, zaštita topova.

4) Hadžiabdića glavica: 1 top brdski.3 i 4) Od Ribića preko ciganskih kuća do

ispod topa na Hadžiabdića brdu žica bodljikava.5) Ribić Na kraju sela prema Orljanima iduć,

s lijeve strane puta, kraj groblja, u rovu od zem-

lje, 1 teški mitraljez.6) Čavkići U selu pokretno uporište, 20-25 pu-

šaka, 2-3 puškomitraljeza.7) Golubić Od obale Une na južnom kraju se-

la nalazi se velik dobro utvrđen rov. Sada imateški mitraljez. Zimus je bio bacač koji se sada

7/17/2019 pob2


ne osjeća. Kosjernica više kuća Mišića velikiutvrđeni rov.

8) Plitko 1 predstraža, 5 karabina.9) Dobrenica ima posadu. Detalje zatražiti od

ličnog sektora.10) Sokolac Kula ima teški mitraljez. Ima ne-

što vojske domobrana.11) Spomenik 1 brdski top i zaštita.12) Borik Na izlazu iz grada, iduć Žegaru, s

lijeve strane ceste u boriku 2 haubice.13) Vojni logor sav u žici (nije opletena). Ustaše.14) Aerodrom čuva satnija ustaša. Bunkeri,

koje su još Talijani gradili, raspoređeni od Une,sijeku cestu kod malte (mitnice), idu do brdašca

Sv. Lucija.15) Kod Mikuljanove kuće protivtenkovski top.16) Prostor od želj(ezničke) stanice stare pa

na magacine i radionice 'Batinjola' i novu stani-cu dobro čuvan. U magacinima 'Batinjola' imavojske, čuva eksploziv koji se tamo nalazi.

17) Hatinac ima posadu.18) Bakšaiš ima posadu.

Levi J. Moric.«15

»Iskazi drugova III čete« zasnivali su se ne samo

na vlastitim zapažanjima, već i na izvještajima sarad-nika iz sela u kojima su se nalazila neprijateljskauporišta spoljnje odbrambene linije grada Bihaća.

»Posl ije povratka u Štab odreda« - piše da-lje Levi u svojim sjećanjima — »sredio sam po-datke i za grad Bihać, koje je dostavila našaobavještajna služba u Bihaću. U podacimaobjekti nisu potpuno označeni, kao naprimjer:'... u Kozomorinoj kući smješten je ...', ili '... uslastičarni se nalazi...' itd., pa ih je potpuno mo-gao koristiti samo onaj koji je dobro poznavaoBihać. Pošto sam bio Bišćanin bez teškoća samkoristio te podatke i na osnovu njih i svojih izvi-đanja izradio skice sa tačno lociranim objekti-

ma. Izradio sam säm skicu Bihaća u krupnijojrazmjeri, u koju sam ucrtao sve važnije ulice, ri-

jeku Unu sa jarkom za električnu centralu, Oto-ku itd. i naznačio važnije zgrade koje su se uizvještaju spominjale. Uporišta sam numerisao iu legendu unio podatke o broju neprijateljskih

7/17/2019 pob2


vojnika i naoružanju. Pored ove skice, izradiosam, u sitnijoj razmjeri, i skicu spoljne odbraneBihaća.

Polovinom oktobra došli su u Štab Prvogkrajiškog NOP odreda (od jedinica 1. krajiškogNOP-odreda 14. oktobra formirana je 6. krajiškabrigada — primj. autora) članovi Operativnogštaba za Bosansku krajinu i kad su vidjeli oveskice naredili su da se izradi još nekoliko pri-mjeraka za njihove potrebe. Za bihaćku operaci-

ju (2-4. novembra 1942.) Slavko Odić i ja izradilismo karte (skice) za štabove svih bataljona kojisu učestvovali u operaciji. Karte smo umnožilina šapirografu, ali nismo imali vremena da ih

izradimo u više boja. Po jedan primjerak ovihkarata Operativni štab za Bosansku krajinu jeposlao 19. oktobra 1942. godine Vrhovnom štabu.

Nakon oslobođenja Bihaća čuo sam od nekihkomandanata da su im karte sa ucrtanim nepri-

jateljskim položajima bile izvanredan pomagaču borbi i da su bile veoma tačne. Svakako za-sluga pripada drugovima ilegalcima iz Bihaćakoji su nam dostavili neposredno pred naš na-pad na grad posljednje promjene i stanje kodneprijateljskih jedinica i utvrđenih položaja.«16

U Bihaću, gradu sa oko jedanaest hiljada stanov-nika,17 u godinama uoči rata djelovalo je nekolikopartijskih ćelija i veći broj aktiva SKOJ-a kojima su

rukovodili Mjesni komitet KPJ i Mjesni komitet SK-OJ-a. Ni okupacija zemlje ni ustaški teror nisu nika-da uspjeli da spriječe kontinuitet njihova ilegalnograda koji je od prvih dana ustanka neminovno sadr-žavao i znatne obavještajne komponente. Na mjestaubijenih i pohapšenih dolazili su uvijek novi aktivisti.Kada je u jesen 1941. godine na slobodi ostao samo

jedan član Mjesnog komiteta — Fahro Midžić - on je početkom oktobra formirao novi Mjesni komitet ukoji su, osim njega kao sekretara, ušli Rifat Krdžalić,Mujaga Delić Ibukić, Izudin Midžić Izo i Nijaz Saliho-džić. Novoformiranom su komitetu postavljeni, osimostaloga, i ovi zadaci:

»... prikupljanje podataka o brojnom stanju,

naoružanju i kretanju neprijateljskih jedinica,rasporedu odbrambenih objekata.. ,«18

Osam mjeseci kasnije, 20. juna 1942. godine, pono-vo je pohapšen cijeli Mjesni komitet koji se upravospremao da iziđe na oslobođeni teritorij s većim bro-

jem omladinaca, članova Partije i Skoja. Braća Midži-

7/17/2019 pob2


ći — Fahro i Izudin Izo, ubrzo su, međutim, puštenina slobodu, ali je Nijaz Salihodžić zadržan u zatvoru

jer je kod njega, pri likom hapšenja, nađen spisak sa-radnika i pristalica NOP-a s pravim imenima i na-dimcima. Zahvaljujući njegovu dobrom držanju, istra-ga nije dala nikakve rezultate. Tada se ustaška polici-

ja poslužila provokacijom i uhapsila dvojicu omladi-naca od kojih je saznala neke podatke o ilegalnojorganizaciji i tako se provala proširila. U zatvoru suse našli Ešref Lonić, koji je održavao vezu sa Sreskimkomitetom na oslobođenom teritoriju, Muharem Ga-lić, Mujaga Čaušević, Ahmet Delić i mnogi drugi.

Iako je to bila teška provala ilegalne organizacije,partijski i obavještajni rad nije bitno oslabio zbog či-

njenice da je nekoliko dana prije hapšenja Nijaza Sa-lihodžića formiran novi Mjesni komitet u sastavu: Aj-ša Iška Sadiković (sekretar), Junus Salihodžić i RasimDelić. Iako su i ta i ranije provale otkrile neke obav-

ještajne kanale koj ima su prikupljene in formacije irazni materijali slani na oslobođeni teritorij i obratno — s oslobođenog teritorija stizali razni zahtjevi, samaobavještajna mreža u gradu, zahvaljujući dobrom dr-žanju pohapšenih komunista koji su poznavali sarad-nike, ostala je netaknuta, a ubrzo su obezbijedeni inovi kanali i veze s oslobođenim teritorijem. Dok jepolicija u istragama uzaludno pokušavala da dođe dopodataka o ilegalnoj organizaciji, izvještaji iz Bihaćasu i dalje redovno odlazili u partizanske štabove. Ta-

ko je Štab 1. krajiškog NOP-odreda već 23. avgusta1942. godine izvijestio Operativni štab za Bosanskukrajinu:

»Prema dobivenim podacima iz Bihaća situ-acija u Bihaću za napad je sasvim dozrela. Veli-ki dio domobrana bi se veoma lako predao. Ra-spoloženje kod civilnog stanovništva je na našojstrani. Ovih dana je izvršeno hapšenje u Bihaćui Cazinu... Uglavnom su hapšeni Muslimani.. V9

U novom Mjesnom komitetu, čiji je sekretar bilaAjša Iška Sadiković, za obavještajni je rad bio zadu-žen osamnaestogodišnji Junus Salihodžić, koji je odstarijeg brata Nijaza preuzeo ne samo saradničkumrežu, već i njegov partijski i obavještajni pseudonim

»Srp«, stavljajući ponekad uz njega i broj dva (Srp 2),različito od brata Nijaza (Srp 1).

Obućarska radnja Hasana Ibrahimpašića Haška,koja se nalazila na bihaćkoj pijaci, a koju je poslijeHasanova odlaska u partizane potkraj 1941. godinevodio njegov dugogodišnji pomoćnik Husein Hodžić,

7/17/2019 pob2


služila je kao glavni punkt za održavanje veze s par-tizanskim štabovima i višim partijskim rukovodstvi-ma. Tu su dolazili kuriri i preuzimali sve što je treba-lo iznijeti iz grada: lijekove, municiju, eksploziv, ali ipartijske izvještaje. U njoj su ponekad pojedini obav-

ještajci iz domobranstva ostavljal i na popravak čizmeu čijim su sarama bili skriveni obavještajni izvještaji!

Junus Salihodžić »Srp 2« redovno je obavještavaoŠtab 6. krajiške brigade o svim promjenama jačine irasporeda neprijateljskih snaga u Bihaću i okolici teo stanju partijske organizacije poslije provale i o sud-bini pohapšenih komunista. U izvještaju od 19. okto-bra 1942. godine on piše:

»Vaš dopis od 18. X primljen danas 19. X. Bi-

haćka gospoda misle da je put do Bos. Novogpotpuno čist i siguran, te namjeravaju usposta-viti dnevnu vezu. Sutra 20. X kreće odavde je-dan transport od 120-130 kola i tri kamiona -izgleda po materijal u (Bosanski) Novi, a vraćajuse 21-22, eventualno 23. o. mj. U Novom ima do-sta robe za Bihać (vojne i za građenje utvrda), tese misli u buduće prebacivati ovamo. Pojedino-sti i tačnost ne znamo, ukoliko doznamo javiće-mo. — Drugovi Fahro (Midžić), Izo (Midžić),Ahmet (Delić), drugovi Čaušević (Mujo), Galić(iviuharem) i ostali određeni su za konclogor itrebaju ovo koji dan krenuti (trebali su, ali ihradi vaših napada ne smiju uputiti), te ih ako

možete 'zarobite'. Tačan dan odlaska ne znamo,a vi ukoliko vidite da nekoga sprovode tj. 5 mu-škaraca, uradite što mognete. U koliko doznamodan i jačinu transporta javićemo...

Poslije Vašeg napada na Golubić u svim seli-ma na istočnoj strani grada pojačane su straže,te vam skrećemo pažnju da ne pravite nikakvenapade sudeći jačinu sela po onim podacimakoje smo vam ranije poslali (Pokoj na pr. od 4vojnika sada ima 70). Sva su sela pojačana usta-šama. Podatke ćemo imati kroz par dana, poštoih možemo dobiti samo od seljaka ili sami ispi-tati, što ide teško i prilično sporo. Mi ćemo ipakgledati čim prije.«20

U Štabu 6. krajiške brigade nisu dugo čekali do-punske informacije. Nakon dva dana »Srp 2« ih je po-slao i oni su istoga dana, 21. oktobra, već bili u Štabubrigade:

»DrugoviU dopisu od 19. X javili smo vam da će ovo

7/17/2019 pob2


koji dan otići u logor drugovi F(ahro) M(idžić),I(zo) M(idžić), A(hmet) D(elić), M(ujaga) Č(aušević)i M(uharem) G(alić), ali su ustaške vode bez zna-nja najužih saradnika - bojeći se dojavljivanjavama — iste otpremili kamionima 20. X u 7 satiujutro, te su isti već sada izvan mogućnosti va-šeg spasavanja. Ukoliko 20. X vojni teretni auto-mobili nisu prolazili između Otoke i Novog —pošto smo čuli da je tu put zatvoren - što si-gurno znaju drugovi koji su na tom sektoru biliu zasjedi, onda su dotični drugovi još u Otoci iliBlatnoj. S njima se nalaze još neke drugarice idrugovi iz Krupe svega 15-20. Ako to možeteispitati i nešto učiniti, pokušajte.

Kako Vam je već sigurno poznato Stožer di-vizije se ovih dana, radi nesigurnog položaja Bi-haća, seli u Kostajnicu; danas 21. X odlazi voj-ska i ustaše da osiguraju put za slobodan pro-laz Stožera divizije. Stožer divizije, kako smočuli, kreće u utorak a možda i prije, te odmahbacite na put što jače snage da ga zarobite iliuništite. Ukoliko doznamo, a mislimo da ćemodoznati, javićemo vam dan, kao i - u koliko jemoguće - jačinu pratnje. Samo znajte da seStožer divizije seli ovih dana u Kostajnicu prekoNovog.

Na dalje, II. lovačka bojna (oko 500 ljudi) tre-ba se ovih dana prebaciti u Gospić preko No-vog. Budite spremni, a mi ćemo ako mognemo, javiti dan i jačinu. Znajte da to može biti svakogčasa, te im spremite lijep doček.

Drugovi - svi bihaćki zidari su prisiljeni odvojske i ustaša da prave kamene bunkere okograda, kojih do sada nije bilo ili veoma malo...Zidarima i drugim radnicima je određen rok oddva mjeseca. Znajte da je Bihać svakim danomsve tvrđi. Javićemo raspored utvrđenja.

U Bihaću imaju dva teška topa, smještenakod klaonice - centrale. Ostala dva su u Lič-kom Petrovom Selu.. ,«21

Nekoliko dana poslije tog izvještaja »Srp 2« je po-slao nove informacije o promjenama u neprijatelj-skom rasporedu:

»Dragi drugovi!Vašu poštu od 22. X dobili smo 25. X. Kako

smo vam već pisali, oko B(ihaća) se u roku odmjesec dana treba da izgradi 21 bunker (kameni beton). Najjači niz bunkera izgleda da će biti

7/17/2019 pob2


kod Ribića i Batignola, jer im je tu slabo utvrđe-no, a i suviše blizu te je vaš prodor lak. Jedandrug oficir vam poručuje da se ludo trošite sanapadima na Skočaj i okolna sela, jer prigodomsvakog vašeg napada na ma koje selo u okoliniB(ihaća) iz B(ihaća) može stići čitav bataljon zapojačanje i odbranu sela. Po njegovom mišljenjuB(ihać) je otvoren na linijama: Ribić - Batignol- Pokoj i Zavalje - Baljevac - L(ičko) PetrovoSelo. Jak nalet na tim mjestima i B(ihać) je unašim rukama. Napad na Somišlje i Debeljačuto jest nalet na liniji Sokolac — Privilica — Že-gar - Zavalje preko Somišlja, Debeljače koštaobi vas nepotrebnih žrtava, a tu je uspjeh prema

riječima ovog oficira a i prema našem mišljenjunemoguć. U B(ihać) je na mjesto lovačke Bojne(II) koja je brojala oko 540 čvrstih ljudi došlo 200ustaša iz Petrovog Sela Ličkog. U B(ihaću) imaju2 teška topa i nalaze se kod centrale. Sve ostalo

je isto...«22

U toku priprema napada na Bihać iz grada sustalno stizali novi izvještaji o nastalim promjenama ipojedinostima dragocjenim za svaku jedinicu, što pot-vrđuje i ovaj, jedan od posljednjih, ali ne i posljednjiizvještaj, koji je poslao Junus Salihodžić »Srp 2« iz Bi-haća:

»Naoružanje neprijatelja u samom gradu Bi-haću i selima oko grada jeste ovo:

Kod bolnice ima 150 domobrana sa dva te-ška i 6 p(uško) mitraljeza. Sa lijeve strane rijekeUne ima 650 domobrana i 530 ustaša sa 51 pu-škomitraljezom, 4 bacača, 6 haubica i 4 protiv-kolska topa. Svaki vojnik po stotinu i deset me-taka, svaki p(uško)mitraljez po 1000 metaka, te-ški po 3000 metaka a haubice, bacači i protivkol-ski topovi po 500 granata.

Privilica ima 1 teški mitraljez i l laki, 50 ka-rabina i 60 vojnika. Povrh staroga i novoga gro-blja, pravoslavnoga, pa do rezervoara ima 150domobrana sa 4 mala bacača (ili tromblona), jerbacaju samo do 200 metara, 3 teška i 1puš(ko)mitraljez i 1 protivkolski top i još 100ustaša sa 4 puš(ko)mitraljeza.

Dalje od groblja produžuju se položaji do re-zervoara gdje se nalazi na samome rezervoaru1 protivkolski top, 2 bacača sa 60 vojnika. U Že-garu ima 80 sa karabinima, na rimokatoličkomgroblju, na Križu, ima 80 vojnika sa protivkol-

7/17/2019 pob2


skim topom, 2 bacača i 2 teška mitraljeza. NaCeravcu polju nalazi se aerodrom sa 5 topova, 2teška i 4 puškomitraljeza sa 80 ustaša.

Kod kuće Bubala nalazi se protivkolski topsa 30 vojnika.

Na odstojanju između Hatinca i ceste nalazise 4 rova sa 3 puš(ko)mitraljeza i 40 vojnika, uosnovnoj školi u Žegarskoj aleji nalazi se, u re-zervi u logoru, 300 ustaša sa 20 puš(ko)mitraljeza.

Bakšaiško i hatinačko polje ima 300 domo-brana sa 30 puš(ko)mitraljeza, 3 protivkolska to-pa i još 20 puš(ko)mitraljeza u vezi između Bak-šaiša i Hatinca.

Željeznička stanica ima 1 teški i 2 puš(ko)mi-

traljeza.Ribić ima jedan protivkolski top i 6 teškihmitraljeza i nešto puš(ko)mitraljeza. Oko cijelogsu grada opkopi (bunkeri) od kamena i zemlje ižice kao i rovovi gdje su postavljene straže i tuse nalazi vojska na položaju.

Ovoliki broj teškog oružja, bacača, topova, je-ste zato što su Talijani prilikom bježanja iz Bi-haća i Krupe ostavili u gradu ne mogavši ih vu-ći sa sobom, a broj mašinskog oružja se je pove-ćao jer su nešto dobili avionima.

Naoružanje okolnih sela oko Bihaća je slije-deće:

Golubić, Dobrenica i Sokolac imaju 140 kara-

bina, 2 teška i 4 puš(ko)mitraljeza. Skočaj, Balje-vac i Vagane imaju 300 karabina, 4 teška mitra-ljeza i 8 puškomitraljeza. Ličko Petrovo Selo ima500 ličkih ustaša, 80 domobrana. Ustaše imaju 3bacača, 2 protivkolska topa, 8 teških i 20 puško-mitraljeza, dok domobrani imaju 1 bacač, 2 te-ška i 4 puškomitraljeza.

Izačić, Čavkići, Vrsta, Gata i Brekovica imaju120 vojnika sa jednim teškim i dva puš(ko)mi-tr(aljeza).

Pokoj ima 20 karabina.Svako selo ima pomoćnih žandara i civila

naoružanih.Izvjestan broj ustaša kreće od Bihaća do

Krupe ili do Ličkog Petrovog Sela ili do Plitvič-kih jezera.

Župan i ostali viši činovnici računaju da segrad može držati i ako padnu okolna sela dvado tri mjeseca. Ali opet kažu da će se grad mo-rati predati bezuvjetno... za dva do tri mjeseca.

7/17/2019 pob2


Ovaj izvještaj biće razumljiviji kad dobijemoplan samoga grada i bliže okolice kojeg smotražili da nam ga najhitnije pošalju.«23

Podaci o neprijateljskom garnizonu u Bihaću stal-no su prikupljani i dopunjavani tako da je Moric Levina osnovi njih u Štabu 6. krajiške brigade izradio po-sljednju detaljnu skicu grada i priložio joj sljedećiopis utvrđenja i otpornih tačaka u neprijateljskom ra-sporedu uže odbrane grada:

Željeznička stanica stara: Teren između dvijestanice je dobro branjen. Ima bunkera. Jedan sebunker nalazi na mjestu gdje se odvaja pruga

od stare za novu stanicu. Naoružanje: četiri te-ška mitraljeza i bacači. Na novoj stanici jedanili dva brdska topa.

Željeznička stanica nova: Posada: domobraniiz okolice Zagreba. U skladištu 'Batinjola' imaeksploziva.

Nova gimnazija: Nalaze se ustaše.Na malti: Preko ceste ozidana pregrada.Mandićeva kuća: Ustaški stožer i logor.Gajretov konvikt: Manja posada.Prosvjetni konvikt: Manja posada.Slastičarna: Kod mosta na desnoj obali Une.

Tu se misli dati najjač i otpor. Kuća je zidana,ima prizemlje, sprat i potkrovlje. Ispod nivoa ce-

ste je za jedan i po metar. Most je ograđen ži-com. Posadu čine ustaše i domobrani.

Terasa kod mosta na lijevoj obali Une: Na te-rasi se nalazi mitraljez koji ima zadatak da bra-ni most dok je posada u paviljonu. Strelica naskici pokazuje kako se sa mosta može prići upo-rištu koje se nalazi na zidu tri metra visokom.

Kazniona (kula): Stara kula. Tu se nalaze za-tvorenici. Posada: nešto ustaša i čuvari.

Konak: Tu se nalazi: kotarski sud i gruntov-nica, poreska uprava, šerijatski sud i katastar. Ugornjem katu na lijevom dijelu nalazi se žan-darmerijska četa.

Žandarmerijska stanica za grad Bihać: Posa-da: oko 20 oružnika.

Električna centrala: Oko 10 ustaša sa teškimmitraljezom i jednim ili dva bacača.

Dom narodnog zdravljaKotar i općina: U podrumu policijski zatvor.Tehnički odeljak

7/17/2019 pob2


Jevrejski hram (Sinagoga). Magacin s municijom. Uz sinagogu nalazi se dom.Velika županija: Jaka zgrada od armiranog

betona. Ima tri sprata. Krov ravan (ranije nakrovu bio protivavionski mitraljez). Nekoliko ču-vara.

ApotekaZemaljska banka: Posada 40-50 domobrana

(najvjerovatnije da se nalaze u prizemlju na uglu).Župsko redarstvo: oko 100 agenata.Medresa: Pretvorena u uporište. Prozori ima-

ju puškarnice. Nešto domobrana.Prekidač za osvjetljenjeStara gimnazija

Most u harmanima: Uporište. 20 ustaša.Samostan časnih sestaraKozomorića kuća: »Divizija«. U blizini, u su-

sjednoj kući (preko puta) dr Petroviča, stanovioficira i garaža.

Pošta: Ima stražu. U blizini konjušnica i sta-novi nekih ustaških oficira.

Okružni sudBolnica: Domobranska stražaStara komanda mjesta: Štab lovačke bojne.

Zaštitnica 30 domobrana lovaca. Magazin municije.

Osnovna škola u Žegarskoj aleji: Posadajed- na satnija (bez jednog voda) lovaca.« 24

Komandirima četa i komandantima bataljona uzskicu i ovakve detaljne podatke vezane za nju i odgo-varajuće oznake, očigledno, nisu bili potrebni vodičiu bihaćkoj operaciji!

U toku mjeseca koji je prethodio oslobođenju Bi-haća Operativnom štabu za Bosansku krajinu dostav-ljeno je desetak obavještajnih izvještaja koji su sadr-žavali mnoštvo dragocjenih detalja. Medu tim detalji-ma nalazili su se i precizni podaci o ustaško-domobran-skoj odbrambenoj liniji južno od grada, na prostoru So-kolac, Dobrenica i na pravcu Somišlja (k.447), koji suomogućili da se izvede ono što je u Vojnoj enciklopediji

pod odrednicom »Bihaćka operacija« opisano rečeni-com:

»Neopaženim ubacivanjem 1. bataljona 2. brigade u grad i brzim prodorom 3. bataljona 8.brigade prema žel(ezničkoj) stanici, izazvana je

pometnja kod branilaca, što je olakšalo prodorostalih bataljona koji su narušili jedinstvo odbrane.«r 25

7/17/2019 pob2


Tadašnji komandant 1. batal jona 2. brigade StevoRauš napisao je poslije rata i ovo:»Prva krajiška brigada u prvom naletu likvi-

dirala je neprijateljeva uporišta u s. Dobrenici, s.Sokolcu i Somišlju (k.447), zatim delom snagaprodužila napad na Privilicu, staro i novo gro-blje, s drugim, u sadejstvu sa snagama 3. kraji-ške brigade, napala ustaški logor u s. Žegaru.

Njen l. bataljon neopaženo se provukao iz-među s. Sokolca i s. Dobrenice, zatim preko Gla-vice (k.388), istočnim padinama Debeljače (tt. 573)i jednovremeno sa ostalim jedinicama koje sunapadale spoljna uporišta, napao dobro utvr-đeno uporište Somišlje. To uporište je brzo likvi-

dirano zahvaljujući dejstvu i iznenađenju.Upad 1. bataljona 2. krajiške i 1. bataljona 1.

krajiške brigade u grad i zauzimanje u graduznačajnih tačaka otpora uneo je paniku u nepri-

jateljeve redove i dezorganizovao nj egovo ko-mandovanje i sistem odbrane.«28

A Mlado Marin, tada politički komesar 2. krajiškebrigade ovako je opisao upad 1. bataljona preko So-mišlja u grad:

»Iz borbi za Bihać najsnažnije sam doživio juriš na Somišlje. Komandant Stevo Rauš sasvojim 1. bataljonom dobio je zadatak da likvidi-ra neprijatelja u kamenim bunkerima na Somi-šlju, jednom od dominirajućih objekata nepo-

sredne odbrane grada. Ali od prednjih neprija-teljevih položaja do Somišlja bilo je rastojanje10 — 15 km. Postavljalo se pitanje da li se možeza jednu noć, pod borbom, tamo stići. Uvidjelose da nije mogućno. Zato je donijeta odluka daBataljon pokuša da se između spoljnih uporištaprovuče bez borbe do Somišlja i da iznenadno,snažnim udarom bombaša i silovitim jurišomzauzme Somišlje. Provlačenje je trajalo nekolikosati i već kada je bataljon bio na 500 — 600 meta-ra blizu bunkera, iskrsla je nova prepreka. Na-ime, ispred bunkera bio je kamenjar takav da jesvaki i najlakši korak mogao otkriti naše prisu-stvo, pa bi, sigurno, imali velike gubitke ili čak

bi i napad propao. Preko veze prenijeto je daborci skinu cipele, pa smo se približavali bunke-rima polako u čarapama i bosi. Najednom, unoćnoj tišini, prolomile su se eksplozije, sinulesu bombe, zaštektali mitraljezi i zaorilo se onosnažno 'ura-juriš'. Za svega nekoliko minuta na-

7/17/2019 pob2


ši borci zauzeli su Somišlje, koje je branila broj-na posada iz više od 30 bunkera. Naš bataljonnije imao nikakvih gubitaka. Neprijatelj je biodo kraja iznenađen, te nije uopšte uspio da pru-ži otpor. Put za grad preko Somišlja, bio je otvo-ren.«27

Podatke o rasporedu neprijateljskih bunkera južnood grada prikupio je i dostavio »Srpu« partizanskiobavještajac Fehim Skopljak Crljenko, otac sedmerodjece, koji je, mobilisan u domobranstvo, radio naizgradnji tih istih bunkera!

Za partizane je bila dragocjena i obavještajna sa-radnja s nizom domobranskih oficira. Jedan od njih,natporučnik Hasan Mujezinović, radio je u operativ-nom odjeljenju Štaba 12. domobranske pukovnije, kojise nalazio u Bihaću. Stanovao je kod rođake AjšeIške Sadiković. Ona ga je angažovala za obavještajnirad i njoj je predavao svoje izvještaje. Dvojica domo-branskih poručnika, Augustin Adamik i Istranin Gvi-do Crvić, dostavljali su »Srpu« obavještenja preko ak-tiviste NOP-a Brace Ivkovića; domobranski oficiri Sa-lih Gorak, Drago Kolarević i Bišćanin Stjepan PipoŠutić stanovali su blizu »Srpa« i on ih je lično držaona vezi; Ibrahim Zulić je kontrolisao sjevernu odbra-nu grada... Najzad, među partizanskim obavještajci-ma nalazili su se i Malić Beširević, koji je radio uŽupskoj redarstvenoj oblasti, Vjekoslav Kostanj šek —isljednik u Župskom redarstvu, Mehmed Jašarević,oružnik i mnogi drugi.

Kada je riječ o radu domobranskih oficira Adami-ka, Crvića i Šutića, koji su se međusobno poznavaliali nisu znali da su partizanski obavještajci, vrijedi ci-tirati ono što je Junus Salihodžić »Srp« napisao posli-

je rata:»Kadgod su nam trebali podaci traženi sa

oslobođene teritorije, dobijali smo ih najkasnijeza 2 dana. Izvještaje iz ta tri izvora mi smo upo-ređivali tako da se nisu mogle desiti netačnosti.Ako se izvještaji međusobno nisu podudarali,

treći dan bi ih već provjerili i redovnom kurir-skom vezom slali na oslobođenu teritoriju. Mismo imali takve podatke o neprijatelju, da jeveć tokom septembra i oktobra 1942. u našeizvještaje o rasporedu domobranskih i ustaških

jedinica u Bihaću trebalo samo da unosimo pro-mjene koje su se u međuvremenu desile. Znali

7/17/2019 pob2


smo i kad je koja grupa vojnika promijenilabunker ili mitraljesko gnijezdo. Više nije za nasbilo nikakve tajne u vezi s neprijateljem u Biha-ću. Izvještaje smo često provjeravali i preko na-ših saradnika, koji su živjeli na periferiji gradaili u okolnim selima, i dobro smo poznavali te-ren i neprijateljeve položaje. Tako nam je zasektor Vrsta - Pokoj - Založje konačnu provjerustanja na neprijateljevim položajima donosionaš saradnik iz Pokoja Ibrahim Zulić (sada inž. ipukovnik JNA), a za sektor Golubić - Soko-lac-Debeljača naš kurir Crljenko (Fehim Sko-pljak, zidarski radnik, umro 1964. godine) iz So-koca (kraj Bihaća). Od tih saradnika dobij ali

smo podatke o rasporedu, naoružanju, moralu ispremnosti neprijateljevih vojnika za borbu.

Izvještaje za oslobođenu teritoriju, bilo Sre-skom komitetu Partije, obavještajnim centrimaili direktno najbližim jedinicama, pisao sam ru-kom, rijetko kad mašinom. Ako sam imao vre-mena pisao sam ih 'vodenim putem', što se nijevidjelo kad se papir osuši, ali češće sam ih pi-sao običnim mastilom ili olovkom.«28

Posljednji izvještaj »Srpa« koji je stigao u Operativ-ni štab za Bosansku krajinu 24 sata prije početka na-pada na Bihać nosio je datum »31-X-1942«, bio jepisan rukom i doslovno je glasio:

»Drugovi!

Već smo vam nekoliko puta javili brojno stanjevojnika u Bihaću i okolici ali se taj broj stalnomijenja te vam sada šaljemo podatke iz sela sje-verno i sj.-ist. od grada.Miostrah 38 puš. 2 lake strojniceMajetići 10 puš.Ostrožac 16 puš. 1 teš(ka) str(ojnica)Prošići 10 puš.Brekovica 10 puš. 2 laka 1 teški mitr(aljez) i 1top.Pokoj 19 puš. 1 lakaMujadžići 24 puš. 2 lakaOstrožački most — 20-30 ustašaKostela 25 ustaša.

Drugovi toliko o ovim selima a javićemovam čim prije i za druga sela i za svaku pro-mjenu.

— Ust(aški) pukovnik je u svom užem krugupričao da kako su ustaše zarobili jednog parti-zana - narednika — koji je navodno prije oti-

7/17/2019 pob2


šao odavde, te da ovaj priča kako se vi sprema-te u Bihać te da vježbate gore Udarnu brigaduoko 1.500 vojnika. Ukoliko je stvarno vama ne-stao takav jedan čovjek, onda budite opreznijina onim mjestima za koja je on znao. Mi tačnone znamo ali ćemo ispitati.

— Bihaćki logornik i još nekolicina bandita--muslimana osnivaju 'Krajišku legiju' u koju ćeući seljaci muslimani iz Bos. Krajine i biti upo-trebljeni za čuvanje ovih krajeva. U Zgb (Zagre-bu — primj. autora) su im odobrene puške, mi-traljezi i bacači mina te će ih uskoro donijetiovamo i to sve organizovati. Jedan drug oficir jetrebao ići na Istok, te da bi i sebe spasio a po-

mogao zajedničkoj stvari radi prijavio se je u tulegiju. Mi smatramo da nije pogriješio jer ćenam tu moći samo koristiti izvještajima i obav-

ještenjima.

- Jedan čovjek siromah prodaje jedan dur-bin koji vrijedi 5-6.000 din. za 3000 Din. te akovama treba pošaljite nam novac, pošto mi jošsvog nemamo. Partija je opet postavljena na no-ge (nakon hapšenja većeg broja članova ilegal-nog Mjesnog komiteta KPJ u Bihaću na obnoviilegalne partijske organizacije u gradu radila jeIška Sadiković — primj. autora), pa ćemo imatinešto novaca, a vi nam pošaljite promičbenog(propagandnog) materijala.

Vašu zadnju poštu primili 30-X-42.Povjerljivu poštu možete pisati vodenim pi-

smom.Uz drugarski pozdrav.

S.F.— S.N.Drugovi

Srp.29

Prema navodima Koste Nada, sekretar Oblasnogkomiteta KPJ za Bosansku krajinu, Duro Pucar, koji je uoči napada na Bihać došao u Operativni štab (uselo Grabež), od srca se nasmijao pročitavši »Srpovo«obavještenje o »čovjeku siromahu« koji jeftino proda-

je durbin i dodao:»Kasno se prijavio. Sutra ćemo imati dosta

durbina!«30

Sadržaj Srpova izvještaja koji smo dali u cjelini vi-šestruko je interesantan: s jedne strane veoma dobroilustruje domete, brzinu i metode rada bihaćkih obav-

7/17/2019 pob2


ještajaca, a s druge ukazuje na to da oni — uprkosnesumnjivom povjerenju koje su imali u partizanskimštabovima — ništa nisu znali o napadu na grad koji

je poduzet za nepunih 48 sati! Uz to, iz tog se izvješta- ja vid i da je nepri jatel j to naslućivao ili je bar imaonekih razloga za to (»... ovaj priča kako se vi sprema-te u Bihać«), Nažalost, slučaj »zarobljenog partiza-na—narednika« nije razjašnjen; nije čak poznato nida li je on uopće postojao.

Pošto je napisao izvještaj o kojemu je riječ, JunusSalihodžić »Srp« dao ga je svojoj sestri Zlati, uz uput-stvo da ga rano ujutro preda komšiji Anti Šeremetu.Zlata je tako i postupila, a Šeremet, koji je već odav-no bio »Srpov« kurir, odnio je, kao i uvijek izvještaj u

obućarsku radnju Huseina Hodžića...Međutim, dok je njegov posljednji izvještaj bio na

putu za Operativni štab za Bosansku krajinu, »Srp« jeveć bio u rukama ustaške policije! Uhapšen je u noćiizmeđu 31. oktobra i 1. novembra u kući svoje drugesestre, Nafije, udate Pračić, i zajedno s tridesetak unoćnoj policijskoj raciji pohapšenih članova »parti-zanskih porodica* tog istog dana kamionom preba-čen u Bosanski Novi...

Nijaz Salihodžić »Srp* (1) i Ahmet Delić, »sekretarbihaćkog ustaškog stožera«, ubijeni su u logoru StaraGradiška odnosno Jasenovac; Junus Salihodžić »Srp«(2) preživio je rat kao partizanski poručnik, HasanMujezinović, natporučnik u Štabu 12. domobranske

pukovnije, priključio se nakon oslobođenja Bihaća 8.krajiškoj brigadi i poslije bitke na Neretvi umro od ti-fusa; Avguštin Adamik je danas pukovnik JNA upenziji, natporučnika Dragu Kolarevića strijeljale suustaše 1943. u Prijedoru, Stjepan Pipo Šutić poginuo jeu partizanima, a Malić Beširević, M. Jašarević, V. Ko-stanj šek, Braco Ivković, Iška Sadiković i mnogi drugipreživjeli su rat u redovima partizanskih jedinica.31

Osim grada Bihaća i njegove neposredne spoljneodbrane bihaćkom je operacijom obuhvaćeno i mno-štvo mjesta i sela u dolini rijeke Une, u Cazinskoj

krajini i na Kordunu (Cetingrad, Slunj) u kojima subila ustaško-domobranska uporišta. Medu njima jebio i Ostrožac — selo i stari srednjovjekovni zamakna sredokraći puta Bihać - Bosanska Krupa, s jedne,te Bihać-Cazin, s druge strane.

»Imali smo — i mi direktno, a i bihaćka or-ganizacija — izuzetno dobru obaveštajnu vezu i

7/17/2019 pob2


s Ostrošcem, odnosno s Cazinom« — piše KostaNad. - »Kad god je trebalo, mogli smo i otudadobiti informacije prvorazredne važnosti: redov-no smo primali sve podatke o promenama kodneprijatelja. Vezu s Ostrošcem, a preko Ostrošcai s Cazinom gde su delovali Hakija Pozderac iEsad Berberović, držali smo preko porodice Me-še Alibabića i njegova tri sina. Alibabići su biliugledna, i vrlo bogata ostrožačka porodica, po-sednici i gostioničari. Uoči napada na Bihać tra-žio sam od Milorada Mijatovića (komandantaŠeste krajiške brigade — primj. autora) i od Še-fketa (Maglaj lića, sekretara OK KPJ za Podgr-meč - primj. autora) da preko obaveštajaca i

partijske organizacije prikupe što više podatakao prilikama u Ostrošcu i Cazinu. Sredinom ok-tobra u Omanovićevom štabu (Hamdija Omano-vić komandant 3. bataljona 6. krajiške brigade- primj. autora) u selu Vranjska Mosura na Gr-meču, Hamdija i obaveštajni oficir Ferid DedićFeda su me tada upoznali s kurirkom, koju supovremeno slali u okupirani Ostrožac kod sta-rog Meše Alibabića. Ta neobična kurirka ostav-ljala je utisak kao da je prosjakinja, čak pomalotupa. Musavo, neuredno lice, koje je odavalo sli-ku gladi, sva u ritama, neraščešljane kose, ta se-ljanka iz Grmuše kod Krupe, Milka Vukašinovićbila je zapravo sušta inteligencija, neverovatno

domišljata, hrabra i preduzetna. Znala je po no-ći otići u Ostrožac: i nikad da je uhvate, nikadda odustane, nikad da u ustašku klopku upad-ne. A Alibabići, stari Meša ili njegovi sinovi,uvek su za nju, odnosno za nas, imali ponekuvrednu informaciju.

Onoga puta kad sam upoznao Milku, drugo-vi su joj predložili da odmah ode u Ostrožac.Slušala je što joj Milorad govori zagledana umene: zaškiljila očima, bradu podbočila obemarukama, žmirka:

— A je li, bogati, to vi nešto grdno spremate? — Ne — rekoh — samo tako, potrebni su

nam podaci, kao i uvek... — Neće biti. Kad si ti tu, druže Kosta, grme-če niz Unu, zna se to — procenila je lukavo.

Nije trebalo da joj bilo šta kažem, a ona jeipak ono najvažnije slutila. Pa kad sam je sreoponovo, oko 25. oktobra, baš u trenutku dolaskaiz Ostrošca kroz koji je bila prošla 2. lovačka

7/17/2019 pob2


bojna povlačeći se iz Bihaća, bez okolišanja reče: — Znam, na Bihać ćete udariti.Zahvaljujući Milki, odnosno porodici Alibabić

iz Ostrošca, kao i partijskoj organizaciji Bihaćau garnizonima srednjeg toka Une za nas nije bi-lo krupnijih tajni.«32

Samo u toku borbi za oslobođenje grada Bihaća iokolnih sela neprijatelju su nanijeti gubici od oko 650mrtvih vojnika i oficira a zarobljeno ih je 835 i 35 ofi-cira. Ostatak bihaćkog garnizona, uglavnom ustaše,uspio se probiti prema Bosanskom Novom. Zaplije-njeno je preko 1500 pušaka i automata, 8 topova i 2minobacača s nekoliko hiljada granata i mina, milionpuščanih metaka itd.33

Završetkom Bihaćke operacije u širem smislu rije-či — oslobođenjem Cazina, Velike Kladuše, Cetingra-da i Slunja - povezane su oslobođene teritorije Bo-sanske krajine, Like, Korduna i Banije i stvorena »Bi-haćka republka«, po prostranstvu veća od Švicarske. Tu republiku Ni jemci su u svojim dokumentima nazi-vali i »Titova država« (Titostaat). Bila je ta republika»kost u grlu« Hitlerovom Vermahtu- o PavelićevojNDH da i ne govorimo - i njegova Vrhovna koman-da (OKW), uprkos teške situacije u kojoj će se naćinjemačke trupe pod Staljingradom i u sjevernoj Afri-ci - ili baš zato! — biće primorana da ubrzo pristupiizradi operativnih planova pa zatim i prebacivanjunovih jedinica na tlo okupirane Jugoslavije, koje će

se na nju ustremiti. Biće to velika neprijateljska ofan-ziva protiv NOV i POJ - četvrta po redu.

7/17/2019 pob2


VARNOSTNO-OBVEŠČEVALNASLUŽBA - VOS

organizacija i zadaci — veze u ljubljanskoj policiji —kako se postajalo vosovac — prve akcije — likvidacijaizdajnika Praprotnika uz pomoć njegova pratioca —Kardeljev izvještaj Titu i »svjedočenje« generala Orlan- da — jedan uspjeh, ali i tri neuspjela pokušaja — Ljub- ljana, »država u državi« — uprkos velikoj ofanzivi akci-

je VOS-a se nastavljaju (justifikacija dra Natlačena) —o obavještajnoj službi prema Talijanima nema dokumenata

7/17/2019 pob2


Još prije njemačkog napada na SSSR, u maju i ju-nu 1941, okružni komiteti KP Slovenije formirali suvojne komitete, koji su u sklopu priprema za ustanakradili na prikupljanju podataka o neprijatelju.1

Na sastanku održanom u Ljubljani početkom sep-tembra 1941. godine Vrhovni plenum Osvobodilnefronte slovenskog naroda prihvatio je i potvrdio ne-pun mjesec dana prije toga donijetu odluku CK KPSlovenije — čije je provođenje već bilo počelo — oformiranju organizacije nazvane Obveščevalna invarnostna služba - Obavještajna i sigurnosna slu-žba. Iako je ta organizacija tek u maju 1942. godinedobila naziv Varnostnoobveščevalna služba — Sigur-nosno-obavještajna služba, ili skraćeno VOS, ona je

jedino s tim nazivom, zapravo još poznatija pod tomskraćenicom, ostala zapisana u historiji partizanskeobavještajne službe.

Od nastanka pa do februara 1943. godine VOS-om je rukovodio tročlani Kolegij, a od tada Centralna ko-misija. Na čelu obaju tijela nalazila se Zdenka Kidrič,alias Marija, odnosno Marijeta. U organizacionomsmislu VOS je imao dva osnovna sektora: obavještaj-ni i egzekutivni.

S obzirom na značaj saradnika VOS-a koji su ra-dili u rukovodstvu ljubljanske policije, neposrednuvezu s njima održavali su članovi Kolegija. Jedno suvrijeme imali na vezi i saradnike među službenicimaljubljanskog zatvora.

U samoj Ljubljani, gdje je u prvom periodu gotovoisključivo i djelovao, VOS je, u specijalnom bunkeru,imao svoju arhivu i kartoteku u koje su se slijevalisvi podaci koje je sakupljala široka mreža pojedinacaiz partijskih organizacija, odbora OF, omladinskih or-ganizacija i jedinica Narodne zaštite, specijalno zadu-ženih za obavještajni rad.

7/17/2019 pob2


Na osnovi prikupljenih i sređenih podataka ma-sovne (općenarodne) obavještajne službe, rukovodstvoVOS-a pratilo je aktivnost saradnika okupatora i sa-mih okupatora, i poduzimalo odgovarajuće mjere. Sobzirom na to, početkom 1942. godine obavještajnirad VOS-a podijeljen je na sektore: Bijela garda, Pla-va garda, Sredina, Gestapo i Talijani.

Posebna grupa od dvadesetak vosovaca pratila jeaktivnost funkcionera bivših građanskih stranaka,naročito Slovenačke narodne stranke i Jugoslavenskenacionalne stranke (JNS), koji su već u toku 1941. go-dine počeli stvarati svoje poluvojničke organizacije(Slovenska legija, Narodna legija, Katolička akcijaitd.) za borbu protiv NOP-a, a koje je narod nazivao

Bijelom gardom. Najistaknutiji predstavnici i idejniinicijatori Bijele garde bili su dr Marko Natlačen, biv-ši ban Dravske banovine, i ljubljanski biskup dr Gre-gorij Rožman.

Sektor Plave garde obrađivao je organizaciju ofici-ra pristalica četničkog pokreta Draže Mihailovića, načije je čelo postavljen major kraljevske jugoslavenskevojske Karlo Novak.

Sredinu su sačinjavali uglavnom kršćanski socija-listi koji nisu prišli Osvobodilnoj fronti i neke omla-dinske organizacije JNS.

Sve su te organizacije imale manju ili veću, otvo-renu ili prikrivenu podršku okupatora i trebalo ih jesvim sredstvima sprečavati u njihovu radu: od obav-

ještajnog prodiranja u njihove redove i političkog ra-skrinkavanja pred slovenskim narodom, pa do egze-kucija, tj. fizičke likvidacije njihovih lidera.

Kada je riječ o aktivnosti VOS-a, treba istaći činje-nicu da je on naišao na podršku među građanimaLjubljane; Ljubljančani su smatrali svojom dužnošćuda s njim sarađuju i pomažu mu. Osim toga, VOS jeobavještavao Ljubljančane i sve Slovence o svojim va-žnim akcijama posebnim saopćenjima ili u ilegalnojštampi Osvobodilne fronte. »Slovenski poročevalec«prvi put piše o VOS-u već u broju od 8. novembra1941. godine.

VOS je imao veliku podršku i među Slovencimapripadnicima ljubljanske policije. Većina njih se već1941. godine opredijelila za Osvobodilnu frontu. Je-dan od šefova te policije, viši policijski savjetnik drVladimir Kante (pseudonim »Lia«), bio je od ljeta 1941.pa sve do ranog proljeća 1945, kada ga je Gestapo

7/17/2019 pob2


uhapsio i strijeljao, veoma značajan saradnik VOS-a.O vezama OF u ljubljanskoj policiji Milan Škerla-vaj Petarč je napisao:

»Juna 1941. godine Zdenka Kidrič, instruktor-ka CK KPS, poverila mi je zadatak da organiza-ciono povežem i rukovodim pristalicama OFmedu policijskim stražarima u Ljubljani. Poje-dinci su već imali vezu sa našim organizacija-ma na terenu gde su stanovali ili službovali, od-nosno gde su imali poznanike ili prijatelje. Ali,CK je smatrao da za nas tako značajna ustano-va kao što je bila policija mora imati direktnuvezu i svoju sopstvenu organizaciju. (...)

Ubrzo je od 300 stražara, koliko ih je bilo u

Ljubljani, na našoj strani bilo oko 180. Ostali suse još kolebali, neki su se odlučili da se 'u politi-ku ne mešaju', a govorili smo već i o belogardi-stima, koji su se već počeli pojavljivati među nji-ma. Tih 180 stražara je plaćalo po 10 lira porezamesečno. Rasturali su našu štampu, davali po-datke o radu i ponašanju Italijana i njima na-klonjenih stanovnika i pridobijali nove članove.(...) Drug Kidrič je predložio da najagilnije čla-nove OF primimo i u KP... petorica (su) primlje-ni u Partiju: Anton Možek, Franc Baudek, IvanŠušterčić, Janez Rešak i Stane Ukmar.

Drugovi u policijskim uniformama učinili sunam mnoge neprocenjive usluge. Jednom je

drug Kidrič morao proći kroz grad iz Trnova navažan sastanak u Parmovu ulicu. To sam rekaočlanovima OF i KP u policiji. Stražarili su usvim ulicama kojima je nas dvojica trebalo daprođemo. Pratio sam Kidriča i svuda su mi poli-cajci, koji su me poznavali, rukom davali znakda li je put siguran ili nije. Koliko su samo po-šte preneli iz zatvora rodbini i organizacijama.

Tako su sprečil i mnoga hapšenja i provale, a imnoge izdaje. U jesen 1941. godine Centralni ko-mitet je odlučio da aktivistima OF i članovimaKP u policiji treba pružiti više ideološkog obra-zovanja. Stoga je moj posao preuzeo Boris Zi-herl, a ja sam preuzeo organizaciju ilegalnih te-

hnika u Ljubljani.«2

A kako se ulazilo u VOS, opisuje Janez Vipotnik,koji je, po direktivi više partijske veze, u januaru 1942.došao u jedan ljubljanski podrumski stan.

7/17/2019 pob2


»Ušao sam u spavaću sobu. Video sam da ni-sam prvi. U prostranoj odaji, koja je bila tolikohladna da se u uglu svetlucalo inje, već su sede-la trojica.«3

Zatim su pristigla još tri mladića, a onda su došlirukovodioci: jedan mladi i jedan malo stariji čovjek.

»Tada je sastanak počeo« — piše Vipotnik. —»Stariji, to je bio Marjan Dermastija, počeo je dagovori. (...)

Najpre nam je izneo da smo od Komunistič-ke partije odabrani za veoma odgovoran zada-tak: da sačinjavamo likvidatorsku grupu sigur-nosno-obaveštajne službe pri Izvršnom odboruOsvobodilne fronte. (...) U slučaju da neko pad-

ne neprijatelju u ruke — snizio je glas i pri tomponovio te reči kako bi postepeno povećao našupažnju — ne zna ništa, ne priznaje ništa i neizdaje ništa!

Zadnje reči je izustio sasvim sporo. (...) Nakraju nam je rekao da naš prvi komandir budeŠtefan i pri tom pokazao na vitkog dugonju,svog pratioca (to je bio Edi Brajnik), navodno daima već nešto iskustva u radu, a za komesaragrupe postavio je mene. Za mene je to biloizvanredno iznenađenje. (...)

— Sva imena treba da se izmene. Niko nesme da drugu kaže svoje pravo ime i prezime,svoju adresu i slično.

Savetovao nam je: — Uzmite lažna imena po koj ima ćete se ra-

spoznavati i zvati. Ukoliko će manje svako odvas znati o svom drugu, utoliko je manja mo-gućnost da se to kaže neprijatelju ako mu pad-nete u ruke.

Tako smo redom uzeli nova imena, po koji-ma smo se zatim znali još dosta meseci teškogživota u okupiranoj Ljubljani. Govornik je zapi-sao naša imena na ceduljicu, a isto je učinio iŠtefan.4

O aktivnosti VOS-a, osim sjećanja članova te orga-nizacije i drugih aktera NOP-a, sačuvan je i niz našihi neprijateljskih dokumenata. Tako je talijanska Kra-ljevska kvestura u Ljubljani 27. decembra 1941. godineizvijestila i o ovoj akciji VOS-a:

»Dana 15. septembra, dva nepoznata lica suispalila, u mestu Brezovici, 1 metak iz pištolja

7/17/2019 pob2


na krčmara Sute Alojza, sina Jurija, pogodivšiga u čelo i ubivši ga. Razbojnici su odneli izkrčmareva stola 300 lira, ostavivši na stolu jed-nu cedulju na kojoj je pisalo slovenačkim jezi-kom: 'Ovakva će sudbina zadesiti sve izdajnikepoštenog i radnog slovenačkog naroda. Smrtizdajnicima!'.5

Talijanska je pol icija često provodila racije u Lju-bljani i hapsila pojedince koji su joj zbog bilo kojegrazloga izgledali sumnjivi. Tako je 29. oktobra 1941.godine i Viktor Abvelj dospio u zatvor, gdje se našaos Francom Popitom i još šestoricom funkcioneraOF-a. Međutim, u zatvoru nisu ostali dugo. Već jeda-naest dana poslije hapšenja Abvelja6 svi su bili slo-

bodni.Kako?

»VOS-ova tehnika je« - piše Zdenka Kidrič- »izradila falsifikovana naređenja italijanskekvesture u Ljubljani u kojima je stajalo da sesmesta iz zatvora u šentpeterskoj kasarni pustena slobodu uhapšeni drugovi. Uz pomoć slove-načkih policajaca ovo naređenje je odneseno ukasarnu, a čuvari zatvora, Italijani, nisu moglida primete da je nalog lažan, pa su tako ti našidrugovi izišli na slobodu. Viktor Abvelj potom jebio zamenik političkog komesara Glavnog štabaza Sloveniju.7

O »slučaju« A. Praprotnika Zdenka Kidrič Marijetanapisala je 17. septembra 1943. godine ove retke:

»Jedan od najvećih podviga jeste justifikacijaindustrijalca Augusta Praprotnika, koji je orga-nizovao obaveštajnu službu za Italijane, i na čiji

je predlog italijanska komanda pristupila bloka-di Ljubljane. On je bio osuđen od narodnog su-da OF na smrt i to mu je bilo poznato. Zato sekretao u najužem centru grada, uvek u pratnji jednog agenta. Početkom 1942 Praprotnik jesvratio u bife, dvadeset metara od sudske zgra-de, ispred koje se nalazilo do stotinu naoruža-nih Italijana. Naši drugovi su došli automobilomdo bifea, jedan drug je čuvao otstupnicu i ostaonapolju, a dvojica su ušla unutra. Prvo su svupubliku sterali u zadnju odaju, a zatim je jedandrug stavio do znanja agentu da se ne miče dok

je drugi počeo da puca na Praprotnika. On sesklonio iza svoje ljubaznice Zerjavove, a naš

7/17/2019 pob2


„0 JO unvtttio za kosu, izvukao i ubio. Itali-

janska straža je čula pucnjavu, ali je naš drug,koji je čuvao stražu, uperio na stražara svoj ma-uzer, tako da Italijani nisu smeli da skinu puškes ramena. Posle su sva tri druga uskočila uautomobil koji je pojurio punom brzinom. Itali-

jani su počeli da pucaju za automobilom, a na-rod je iskakao pred njihove puške, onemoguću-

jući im da pucaju na vosovce. Ipak je jedandrug bio ranjen.8

Kada je riječ o likvidaciji Avgusta Praprotnika,treba napomenuti da je u toj akciji učestvovao i sampolicijski agent, koga su mu Talijani dodijelili radi za-štite, o čemu Zdenka Kidrič, s obzirom na vrijeme ka-da je pisala svoj članak, ne govori. Kao pristalica

OF-a i saradnik VOS-a on je davao podatke o njego-vu kretanju, a kada su vosovci otvorili vatru na nje-govog »gazdu«, nije mu bilo ni na kraj pameti dainterveniše!

O aktivnosti VOS-a u Ljubljani opširno govoriEdvard Kardelj u pismu Titu, pisanom na hrvatsko-srpskom jeziku, koje je započeo 29. marta 1942. godi-ne, a zbog loših veza kasnije dopunjavao, završio iposlao tek 5. aprila:

».. . Iskreno govoreći, nikada u životu nisammislio da će Slovenci biti u stanju tako da se bore.

No, sve to bi bilo nerazumljivo bez takozvane»Varnostne in obveščevalne službe OF, te Na-rodne zaštite. Pre svega je 'Varnostna službaOF'. U stvari se čitav aparat sastoji iz članovaPartije i to naši ne daju nikome iz ruku, niti iko-me kontrolu. Izgrađena je iz dva dela: obave-štajna služba i eksekutivni aparat. Rukovodstvo

je jedinstveno i sastoji se: od sekretara obajudelova i rukovodioca čitavog tog rada, koji je di-rektno vezan za CK. Obaveštajni rad je maso-van odozdo i dnevno dolazi na rejonske punkto-ve obavešt(ajne) službe mnogo svakakvih prija-va. Imaju čitavu uređenu kartoteku za ljudekoje imaju pod nadzorom, prate ih itd. Isto takoimaju svoje 'provokatore' u belogardističkim or-ganizacijama itd. Zahvaljujući tom zaista do-brom aparatu odlično su o svemu obavešteni isprečili su čitav niz pokušaja da se ubace pro-vokatori u KP i OF. Taj aparat sigurno danasdaleko bolje funkcionira od Ovre ili Gestapoa u

7/17/2019 pob2


Ljubljani. Dobili su već i dragocene vojne podat-

ke /it(alijanski) i nem(ački) aerodromi, munic(ij-ska) skladišta, utvrđeni punktovi/ ali sa njima jepao Gaš(per = Tone Tomšič), što ga i najviše te-reti. - Egzekuciski aparat sastoji se iz 50 mo-maka, naoružanih revolverima i bombama, kojisu se dobro izvežbali. Sada su počeli njihov brojpodizati obzirom na sve žešći italijanski teror iakciju Bele garde. Ti momci rade svakakve stva-ri. Nekol iko primera.- skoro dnevno padaju de-nuncijanti, okupatorske sluge itd. Nikakova poli-cijska zaštita ne spasava one koje su vosovci(tako ih ovde zovu) uzeli 'na muhu' (na nišan -primj. autora). Vosovci ulaze u restauracije sarevolverima, zamole prisutne da dignu ruke, da

se legitimiraju, ako traže nekoga, hapse na uli-cama, odvode i preslušavaju (zvati Italijane upomoć uhapšeni se ne usude, jer je OF izdaladekret da se svako na mestu strelja čim seobrati za pomoć okupatorskim vlastima), pravepretrese u kućama belogardista, plene i pale be-logardistički materijal, ponekog gestapovca pre-slušavaju i preko noći jako temeljito (usred Lju-bljane) itd. Tako su npr. provalili u ilegalnuštampariju Dražinih ljudi, zaplenili štampariju islova, na kojima se sada štampaju OF-ovskestvari, te 130 kg hartije. Preslušavali su 3 'štam-para' koji su sve priznali, zapalili sve što je biloodštampano, zatim materijal metnuli na auto i

odvezli se. Tako su uhvatili i neke belogardistič-ke kurire sa lecima protiv nas, zaplenili i kuriredobro izmlatili. Slične stvari pravi Narodna za-štita, mada samo vojne prirode(...) Jednom re-čju, Ljubljana se ponekad drži za trbuh od sme-ha nad sličnim akcijama, i što je još važnije:'Varnostne službe' se boje svi kao đavola, aupravo to je - pored 'Nar(odne) zašt(ite)' i parti-zana - OF dalo karakter istinske vlasti. Nije za-to ništa naročitoga da su napr. ljubljanski trgov-ci sasvim ozbiljno shvatili opomenu OF da neprodaju papira za razmnožavanje nikome, jer jepotreban OF. Italijani će danas teže dobiti tajpapir nego OF. Ili npr.: ovih dana je OF zabrani-

la svako fotografiranje na ljubljanskim ulicama, jer to rade Italijani i belogardist i u policiskesvrhe. Sigurno je da će aparati iščeznuti... Anajzanimljivije je: Slovenci su valjda jedini na-rod u Evropi koji ima svoju belu emigraciju još

7/17/2019 pob2


dok ima ona sama vlast. Iz Ljubljane, naime, sveviše beže u Italiju belogardisti, izdajnici itd. i tousprkos toga da su ih tu pratila čitava jata tali-

janskih agenata za zaštitu. 'Varnostna služba' jedošla, naime, na takav dobar glas, da onaj koga

je uzela 'na muhu' (na nišan - primj. autora) nemože da se spasi. Zato beže, zato ih je uhvatilaprava panika. Čak ljublj(anski) biskup se zatvo-rio i ne usudi se da izlazi, a u njegovoj palatiima grupa belogardista, koji svakoga pretraže,kogod ide biskupu. A italijanska policija bila jedo sada prilično bespomoćna, jer vosovci uvekuživaju najveću pomoć naroda, a izdajice se bo-

je otvoreno da se pokažu kao takvi.«9

General Orlando, komandant talijanske divizijeGranatieri di Sardegna, stacionirane u ljubljanskojoblasti, kao da dopunjava Kardeljeve navode kada 2.aprila 1942. godine piše talijanskom vojnom tužiocu oradu ljubljanskih ilegalaca:

»Krivce kriju tako što im odećom menjajuspoljašnji izgled, pomažu im pri bekstvu iz poli-cijskih zatvora, iz obruča Ljubljane, uništavajumaterijal koji bi bilo koga mogao kompromito-vati, uzimaju iz kancelarija razne prijave i akta,falsifikuju lične karte i druge dokumente, skri-vaju oružje i municiju, osnivaju tajna skladištaza ishranu i opremu oružanih jedinica.

.. .Odlično je organizovana obaveštajna slu-

žba. Njen rad je, pre svega, olakšan time što su još u službi, i u najdelikatnijim sektorima javneuprave (P. S.) Slovenci koji izdaju službene tajne.

.. .Da bi se sprečila izdajstva i uplašila pla-šljivce i neprijatelje, OF je po ruskom sistemuorganizovala pravu-pravcatu terorističku delat-nost koja se naročito oseća u Ljubljani. Preko 60osoba je već ubijeno ili ranjeno.. .«10

Samo dva dana kasnije, 4. aprila, vosovci su oslo-bodili iz talijanskog zarobljeništva i Zdenku KidričMarijetu, šefa VOS-a za cijelu Sloveniju. Našavši se uzatvoru, zbog izdaje jednog kraljevskog jugoslaven-skog oficira, pristalice Draže Mihailovića, prebačena

je u bolnicu. Nekoliko je vosovaca s buketom cvijećadošlo pred sobu u kojoj je Mari j eta ležala. Jedan odnjih izvukao je iz buketa pištolj i ubio karabinjera ko-

ji je stražario. Ostali su se s Marijetom brzo našli uautomobilu koji je čekao pred bolnicom.

7/17/2019 pob2


U pismu Titu od 23. aprila 1942. godine EdvardKardelj se ponovo osvrće na rad VOS-a:

».. .Inače, 'GPU' funkcioni ra odlično. U sa-mom gradu se sada broj ubijenih denuncijanatapopeo na preko 40 od početka aprila. U toku

jednog dana ih ponekad padne do 6. Sutra ćeizaći italijanski dekret o streljanju taoca za ubi-

jene denuncijante i Italij(ane). Biće svakako većeteškoće i postreljaće nam sve što je u zatvoru(G/ašpar i njegovi su još tamo. Imamo malo na-de da ćemo još uspeti — ako dekret o taocimaneće biti brži). Prestati, razume se, neće, nego ćeOF izdati dekret o represalijama, tj. o streljanjučitavih porodica okupatorskih oficira i činovni-ka za svakog streljanog taoca. To će ići, jer jeraspoloženje borbeno. U samoj Ljubljani brojinpr. Nar(odna) zaštita oko 1.200 ljudi, od toga suvećina nekako naoružani. U vezi sa rastućim te-rorom, (iz) Lj(ubljane) će se evakuirati postepenosvi za borbu sposobni, pa i većina part(ijskog)aktiva.«11

Očigledno, E. Kardelj je za VOS upotrijebio kraticuGPU — sovjetska Državna politička uprava.

A ko su bili »G i njegovi« i na šta je Kardelj misliopišući »Imamo malo nade da ćemo još uspeti«?

Bili su to istaknuti aktivisti KPS i NOP-a Tone Tomšič Gašpar, Pepca Kardelj, Miha Marinko i Vida

Tomšič, koji su se nalazili u talijanskom zatvoru uLjubljani. Vosovci su tri puta pokušali da ih spase, aliim nijedna akcija, mada dobro isplanirane i priprem-ljene, nije uspjela.

Prva dva pokušaja izvedena su uz pomoć policaj-ca, Slovenca, saradnika VOS-a još dok su se uhapše-nici nalazili u policijskom zatvoru. Pošto je ključarćelije bio Talijan, saradnik VOS-a je napravio otisakbrave ćelije u kojoj se nalazio Tone Tomšič... Dva vo-sovca su uz njegovu pomoć ušli u zatvor, ali s na-pravljenim ključem nisu uspjeli da otvore ćeliju. Vra-tili su se neobavljena posla. Ponovo je uzet otisakbrave i napravljen novi ključ. Međutim, Talijani kaoda su u međuvremenu nešto naslutili pa su pojačali

mjere bezbjednosti i u zatvoru i oko njega. Kada suse dvojica vosovaca s novim ključem prebacila prekozida u zatvorsko dvorište, odjednom su se našla usnopovima reflektorskog svjetla i bili su uhvaćeni.(Na suđenju Toni Tomšiču koji je sredinom maja osu-đen na smrt su dobili po osam godina robije.)

Tone Tomšič, Pepca Kardelj, Miha Marinko i Vida

7/17/2019 pob2


Tomšič su nakon okončane istrage iz pol icijskoga za-tvora prebačeni u sudski. Prikupivši detaljne podatkeo uslovima u tom zatvoru, VOS je izveo još jedan, po-sljednji pokušaj njihova spašavanja.

»Dokumentna tehnika VOS-a« - piše Zden-ka Kidrič — »izradila je dozvolu s pečatima ipotpisima italijanskog komandanta sudskog za-tvora, u kome su se nalazili naši drugovi, da ihadvokati mogu da posete i da razgovaraju s nji-ma. Plan je bio da drugovi iziđu na sastanak, azatim da pobegnu uz pomoć organa VOS-a.

Dva 'advokata', početkom maja 1942. godine,prošli su pored straža koje su im pregledale do-kumenta u sudski zatvor na Petrovom trgu. Za

njima su ušla još četiri vosovca, kao da traženeke podatke i dve devojke koje u kotaricamaprenele osam revolvera, čekiće i konopce. Istov-remeno na ulicama se nalazilo oko četrdesetvosovaca s bombama i revolverima, koji su ima-li zadatak da otvore vatru po okolnim ulicamana italijanske straže čim se začuje borba u za-tvoru i da skrenu pažnju neprijatelja s glavnogpoprišta.

Ključar je primio falsifikovano naređenje zasastanak 'advokata' i njihovih 'štićenika' i pošao

je da ih dovede. U sobi za sastanke nalazio se i jedan stražar, Slovenac, koga je u međuvreme-nu trebalo ućutkati. Vosovci su imali naređenjeda ga ne ubiju, već samo da ga onesveste. Dru-govi su ga lupili dva puta čekićem po glavi, aliudarci nisu bili dovoljno jaki i on je počeo daviče. Tako je čitava akcija propala, a vosovci suse morali povući iz zatvora.«12

Sredinom maja Tone Tomšič je osuđen na smrt,Pepca Kardelj na 18, Miha Marinko na 30, a Vida

Tomšič na 25 godina robije.

Pogledajmo kako je Zdenka Kidrič Marijeta u većcitiranom članku, pišući u trećem licu, prikazala ne-ka zbivanja i događaje vezane za boravak Edvarda

Kardelja Bevca u Ljubljani 1942. godine:»Samo zahvaljujući silnoj potpori naroda

VOS je mogao da razvije takvu delatnost, takvepodvige, da se Ljubljana pretvorila u državu udržavi. Izvršni odbor OF imao je svako jutro nasvom stolu čitavu knjigu izveštaja VOS-a o raduneprijatelja i čitav niz najdragocenijih obavešte-

7/17/2019 pob2


nja. Iz svake ulice VOS-u je stizao izveštaj osvim sumnjivim ljudima. Jedno jutro je Bevcpročitao da se u toj i toj ulici krije jedno sumnji-vo lice. To lice bio je on sam! Drugu u čijem jestanu živeo rekao je da ne radi ništa, kako ne bipo nekoj drugoj liniji bio provaljen, pa je takopolicija došla u stan u kome se nalazio Bevčevbunker. Ali, narod je u toj ulici primetio da jeBevčev domaćin jedino lice koje ne dolazi nakonferencije OF, da ne daje priloge, pa su poče-li da ga motre. Kod tog 'neprijateljski' nastroje-nog čoveka primetili su jedno drugo 'sumnjivo'lice kako ulazi u kuću, primetili su Bevca. VOS

je isto tako pratio i Marijetu Kidrič, še fa VOS-a

za čitavu Sloveniju, i isto tako i nju prijavio, kaolice koje, 'ima mnogo sastanaka'.«13

Uprkos velikoj talijanskoj ofanzivi u Ljubljanskojpokrajini, tzv. roškoj ofanzivi, koja je trajala puna trii po mjeseca, od sredine jula do početka novembra1942, aktivnost VOS-a u Ljubljani se nastavljala. Takose polovinom oktobra u javnosti pojavio sljedeći ko-minike VOS-a:

»U utorak, 12. 10. 1942, oko 9 sati ujutro, or-gan službe bezbjednosti OF je justificirao u nje-govom stanu advokata dra Marka Natlačena,bivšeg bana Dravske banovine i sadašnjeg vr-hovnoga vođu bijele garde u Sloveniji.

Obavještajna služba OF je ustanovila slijede-ću protuslovenačku zločinačku djelatnost protivoslobodilačke borbe slovenačkog naroda, kojom

je dr Marko Natlačen rukovodio u posljednjevrijeme:

1. Pošto je prihvatio da bude član Pomoćnogsavjeta Ljubljanske pokrajine i krajem prošlegodine istupio iz njega, dr Natlačen je u maju i junu ove godine ponovo uspostavio tijesne vezes viđenim predstavnicima okupatorskih vlastisvih vrsta...

2. Kada su okupatori odlučili da u Sloveni jipotpale i razbuktaju krvavi bratoubilački gra-đanski rat i pritom se posluže bjelogardističkombandom, dr Natlačen je postao glava, duša icentralna figura djelatnosti bijele garde protivoslobodilačke borbe slovenačkog naroda.(...)

3. Kao vođa slovenačke izdajničke reakcije drNatlačen je u svojoj kući dočekivao pojedinačnosve organizatore građanskog rata među Sloven-cima.^ ..)

7/17/2019 pob2


4. Dr Marko Natlačen je također rukovodiosvim vojničkim pripremama za organizaciju na-oružanih bjelogardističkih bandi u okolini Lju-bljane i u unutrašnjosti.(...)

5. Nadalje, VOS OF je otkrio intenzivne vezeljubljanskog bjelogardističkog štaba, na čelu sdrom Natlačenom, s predstavnicima njemačkeokupacione vlasti u Gorenj skoj radi organizova-nja bjelogardističke akcije na slovenačkoj terito-riji pod njemačkom okupacijom.(...)

Svo navedeno zločinačko ponašanje dra Nat-lačena u posljednje vrijeme pred justifikaciju bi-lo je samo posljednja etapa njegovog protusla-venskog djelovanja, koje je počelo još u austro-

ugarskoj monarhiji prilikom izbijanja prvogsvjetskog rata 1914. godine, kada je on s kande-labra u ljubljanskoj Zvezdi prijetio bratskomsrpskom narodu: 'S topovima ćemo vas pozdra-viti, vi Srbi, hladni grob pripremićemo vam navrbi!' Derao se: 'Srbe na vrbe!'

Svoje protuslovenačko ponašanje nastavio je23-godišnjom službom hegemonističkoj politicivelikosrpske beogradske čaršije, koja je ugnjeta-vala i izrabljivala slovenački i sve jugoslavenskenarode, u čemu je posebno aktivno učestvovaodr Natlačen, naročito zadnjih šest godina kaoban Dravske banovine.(...)

Justifikacijom dra Natlačena VOS je ispunio

svoju dužnost, koju mu je povjerio slovenačkinarod.«14

Među mnogim izvještajima koje je dr fra DominikMandić slao u London o situaciji u Jugoslaviji nalazise i njegov izvještaj koji je 9. 11. 1942. godine poslaodru Mihi Kreku, potpredsjedniku jugoslavenske izbje-gličke vlade u Londonu i osnivaču londonskog Slove-načkog narodnog odbora:

»O mučeničkoj smrti blag. Bana Marka Nat-lačena ste izvješćem. Na 13 okt(obra) oko 9 satiujutro ubio ga je u njegovoj kući poznati komu-nista, koji se prikazao i bio obučen kao kapelan.Ubici do sada nije nađen trag.«15

Vojni podaci do kojih je dolazila obavještajna slu-žba VOS-a dostavljeni su Glavnom štabu slovenačkihpartizanskih četa. Međutim, o obavještajnom prodoruVOS-a u talijanske vojne štabove i upravne ustanoveu Ljubljani radi pribavljanja obavještenja o raspore-

7/17/2019 pob2


du, dislokaciji i namjerama talijanskih vojnih jedinicanema konkretnih podataka.

U drugoj polovini novembra 1941. godine EdvardKardelj je iz Užica uputio Glavnom štabu NOP-odre-da Slovenije opširno pismo u kome se nalazila i reče-nica:

»Dostavljajte nam takode i eventualne poli-tičke vesti koje ćete u Ljubljani primati od Itali-

jana, naročito o odnosima Italijana i Nemaca uvezi s jako rasprostranjenim vestima o moguć-nosti jednog separatnog mira između Italije iEngleske itd.«16

Uz tu rečenicu Redakcija Zbornika dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugosloven-

skih naroda stavila je napomenu:»Obaveštajna služba OF imala je informatore

u talijanskim krugovima i uspešno je prikuplja-la podatke« za OF i Glavni štab.«17

Nažalost, kao što smo već rekli, ne postoje izvorikoji bi potvrđivali taj navod.

Moguće je, međutim, da se Kardeljev zahtjev daGlavni štab Slovenije u Užice dostavlja i »eventualnepolitičke vesti koje će(te) u Ljubljani primiti od Italija-na« odnosio na obavještenja dobivana od rukovodila-ca talijanske KP s kojima je slovensko rukovodstvo

NOP-a, prema naređenju Kominterne i Tita, održava-lo vezu.

Suprotno pozitivnoj ocjeni obavještajnog radaVOS-a u odnosu prema slovenskoj kvislinškoj organi-zaciji, Edvard Kardelj se nekoliko puta veoma nega-tivno izrazio o njegovu radu usmjerenom na dobiva-nje obavještenja o jedinicama talijanske vojske i nji-hovu rasporedu. Tako u pismu Luki (Francu Leskoše-ku), tadašnjem sekretaru CK KP Slovenije, poslanomiz Ljubljane 17. juna 1942. godine, nalazimo i sljedećipasus:

»12) Upozoravam te da je naša OS (obavje-štajna služba - primj. autora) obavestila da jeLjubljanica negde u plićacima ili svuda minira-

na, pa partizani ne treba da prelaze preko nje.O tome su me obavestili pre tri dana, pa ti samizvidi koliko je to tačno. U našu OS izgubio samgotovo svako poverenje, jer mi je dosad prenosi-la samo prazne brbljarije. Uopšte je stvar sa-svim pogrešno postavljena, koliko sam mogao

7/17/2019 pob2


videti izdaleka. S njima ću razgovarati malo op-širnije.«18

(O Kardeljevim ocjenama rada partizanske ofan-zivne vojno-obavještajne službe vidi opširnije u po-glavlju »Roška ofanziva«.)

Početkom 1943. godine, nakon primitka Titova pi-sma od 27. novembra 1942, s priloženim »Uputom zaobaveštajnu službu«, Glavni štab NOV i PO Slovenijezapočeo je reorganizaciju te službe na svom područjui u svojim jedinicama, a ta je reorganizacija obuhvati-la i Varnostno-obveščevalnu službu - VOS.

7/17/2019 pob2


ŽENE PARTIZANSKI OBAVJEŠTAJCI

bilo ih je hiljade u općenarodnoj obavještajnoj slu- žbi, a potpuno slučajno izabrali smo tri: ni jedna odnjih nije bila ni Mata Hari ni »gospođica Doktoralinjihov doprinos NOB-u bio je i te kako značajan —Stana Marić je djelovala medu četnicima, Vera Kušecmeđu ustašama, a Ljubica Delić-Batanović ostavila jeiglu i konac da bi se za trenutak pretvorila u partizansku obavještajku među Nijemcima

7/17/2019 pob2


Stana MarićNa tromeđi Dalmacije, Like i Bosanske krajine leži

gradić Bosansko Grahovo, rodno mjesto Gavrila Prin-cipa. O tom gradu Duro Pucar Stari napisao je i ovo:

»Nije neprijatelj uludo izabrao Grahovo kaosvoje uporište kad se 25. maja 1942. godine podborbom povukao iz Bos. Petrovca i Drvara. Onse u Grahovu dobro ukotvio. Naše jedinice sunekoliko puta napadale Grahovo, koje je presje-calo našu jedinstvenu oslobođenu teritoriju odBihaća do Livna i Glamoča, ali ga nismo moglizauzeti.«1

Prema Bosanskom Grahovu, u kojem se nalazila

talijansko-četnička posada, i okolnim selima, koja sukontrolisali četnici, u toku ljeta 1942. godine bio jeorijentisan 4. bataljon »Gavrilo Princip« Petog kraji-škog partizanskog odreda. Obavještajni oficir tog ba-taljona Niko Đurić, nosilac »Partizanske spomenice1941«, nabrajajući, po sjećanju, 20 godina poslije rata,partizanske obavještajce koji su djelovali na sektoruBosanskog Grahova, osim desetak muškaraca naveo

je i imena devet žena i djevojaka! Bile su to: Milka iZora Arežina iz Bosanskog Grahova; Mara i LjubaVujatović i Draginja Momić iz sela Pečenci; StanaMarić iz sela Luka; Milojka Galić iz sela Marinkovci;

Jela Damjanović i Ljubica Kesić iz sela Kesići (rod-nog sela Đure Pucara).2

Publicist Aleksa Nenadić u ediciji Bosansko Gra- hovo u NOR-u (bio je i glavni urednik edicije), objav-ljenoj 1971. godine, napisao je i ovo:

»Čitajući izvještaje Nike Durića, obavještaj-nog oficira bataljona 'Gavrilo Princip', a kasnijeIV krajiške NOU brigade i uporedujući ih sačetničkom i italijanskom dokumentacijom kon-

7/17/2019 pob2


statovao sam potpunu identičnost, tj. u potpuno-sti se podudaraju izvještaji našeg obavještajcaNike Durića sa četničkim naredbama, i planovi-ma. Naročito su tačne njegove informacije o čet-ničkim formacijama i međusobnim odnosima,kao i o rasporedu italijansko-četničkih snaga zaodbranu Bos. Grahova septembra i oktobra 1942.godine.

Tragajući za sačuvanim obavještenjima na-šao sam u selu Luke Stanu Marić, koja je priku-pljala i prenosila obavještajne podatke. . .«3

Stana Marić je zapravo bila sestra Nike Durića,ali još prije rata se udala i otišla iz sela Obljaja uobližnje selo Kesiće. A njen muž i njegova braća u

ratnom su se vihoru našli u četničkim redovima!»Podatke mi je bilo lakše prikupiti nego pre-

nijeti partizanima, jer su četnici kontrolisali svakretanja. Bezbroj puta su me pretresali, ali izvje-štaj nisu nikad Našli.«4

To je Stana ispričala A. Nenadiću, napominjući da je, osim ličnog obavješta jnog rada, prenosila i pisaneizvještaje dobijene od Ljubice Vujanović, Dušana Are-žine zvanog Šuco, Steve, Milke, Boje i Dragice Areži-ne...

A kako je to činila, Stana sama objašnjava:»Ceduljicu obično od tankog papira najčešće

sam upletala u kosu; — Papirić s podacima ušivala bi u nakit na

seljačkoj torbici-zobnici; — prenosila pisma pod dojkom, iako ni to ni-

je bilo sigurno; — najčešće sam izvještaje umotavala u veli-

ko klupko pletiva, pa tako idući slobodno po ne-kom poslu, ili tjeram stoku na pašu, pletem ča-rape ili džemper. Četnici su me sretali i pretre-sali, ali u pletivo nikad nisu posumnjali.«5

Iako nije baš ništa znala o teoriji i praksi obavje-štajne službe, Stana je s vanrednom umješnošću i vi-sprenošću obavljala dobijene obavještajne zadatke.

»Pored prikupljanja podataka od određenihljudi« — kaže ona — »više puta sam dragocjenepodatke dobivala i od četničkih žena, koje bi sepredamnom hvalile i izbrbljale o kretanju četni-ka, o njihovim platama, o unapređenjima imeđusobnim svađama. Zatim bi se hvalile jednadrugoj kad će joj doći muž, ponekad bi se po-hvalila kako je njen bio noćas, što je značilo da

je četnička prethodnica i izvidnica već tu. Čak

7/17/2019 pob2


su neke četničke žene otkrivale četničke plano-ve, jer bi im se muževi pohvalili ili požalili kudče i po kom poslu ići.«6

A u kojim je uslovima Stana jedno vrijeme djelo-vala kao partizanski obavještajac, svjedoče ovi navodiNike Đurića:

»U Ugarcima su zatvoril i našu suradnicu -obavještajca Stanu Marić; htjeli su je ubiti, alinije dao pop Dujić jer je Stana bila u drugomstanju, govoreći: 'Ubili bi kuju da nije skotna!'«7

Sama je Stana o tom slučaju ispričala ovo:»Nekoliko puta su me zatvarali i tukli. Tako

me je jednom prilikom uhvatila četnička tajnapolicija i odvela u italijansku komandu. Mislila

sam da je sa mnom svršeno, iako mi izvještajnisu pronašli. Međutim, odbranili su me četnici(braća mog muža). Ali ni oni mi ne bi mogli po-moći, da izvještaj nisam dobro sakrila. Ja sam,naime ceduljicu sa obavještenjima uplela u kosu.

Bila sam 7 dana u četničkom zatvoru, u zase-oku Deure, selo Ugarci.«8

Zahvaljujući radu partizanskih obavještajaca,obavještajni oficir pri Štabu 5. krajiškog NOP-odredaBrane Tanj ga mogao je da dostavi Operativnom šta-bu za Bosansku krajinu 21. avgusta 1942. godine opši-ran izvještaj s naslovom »Obaveštenja iz Grahova iokoline«, u kojemu je stajalo i ovo:

»Šaljem Vam izveštaje od 8-8- do 15-8-942 god.

iz kojih će te imati pregled sektora Grahova iokoline. Promene ću Vam slati otsada redovno,

jer do sada nisam mogao da šal jem jer 0(bave-štajna) S(lužba) kod nas je tek sada počela dadejstvuje.«9

Mjesec dana kasnije, 23. septembra 1942, Brane Tanjga, tada obavještajni of ic ir u međuvremenu (9.septembra) formirane 4. krajiške brigade, poslao jeObavještajnoj službi Operativnog štaba za Bosanskukrajinu izvještaj o »stanju neprijatelja u okolini Gra-hova i u Grahovu«, koji je sadržavao zaista iscrpne iprecizne podatke. Evo nekoliko odlomaka iz tog izvje-štaja:

»Talijanske snage u Grahovu...Naoružanje im je sledeče:4 topa kalibra 75 mm koji su smešteni: 2 kod

pravoslavne crkve, a 2 kod bolnice. Na Gradiniimaju 2 bacača i 3 teška mitraljeza. Mitraljeskagnezda su im ozidana od kamena i zemlje, ustosu im pokrivena betonskim pločama.

7/17/2019 pob2


U Grahovu su im pokopani rovovi sa spro-vodnicima. Na istočnoj strani, na ivici padine,ozidan im je bunker, koji ima ukršteno vatrenodejstvo; osim toga, na zvoniku prav(oslavne) cr-kve postavili su teški m(itraljez) koji ima pre-gled cele okoline.(...)

Selo Obijaj po noći nema nikakvih četničkihsnaga, jer oni se povlače na spavanje u Graho-vo. Isto selo Marinkovci ne raspolaže sa nika-kvim snagama, jedino što četničke patrole samoprokrstare i vrate se nazad.

Daljnji četnički položaji nalaze se povrh Gra-hova, tj. Stožišta, Strmice, Plavna, gde se protežusve do tromeđe. Ti su položaji sledeći: Konjska

Glava, na njoj ima oko 50 četnika, većinom suPlavanjčani koji se vežu sa patrolama sa osta-lim čukama koje isto tako drže četnici.

Brdo tzv. Bobija ima 25 četnika, koji održava- ju vezu sa snagama na Konjskoj Glavi.

Veliki Gologlav ima 20 četnika, koji isto odr-žavaju vezu sa Bobijom.

Crni Potoci imaju 30-40 četnika koji držepoložaje povrh sela Potoci.

Na tzv. Tuku ima nekoliko četnika koji su uvidu izvidnice.

(. . .)

U Strmici, kod pravoslavne crkve, nalazi seŠtab četničke divizije, i stan popa Dujića u tom

štabu nalazi se u zaštiti 25 četnika. U tom istomštabu radi kao načelnik štaba naj or Uzunčević.«10

Očigledno je da su u taj izvještaj utkani napori cijelog niza part izanskih obavještajaca, a među njima,sigurno, i Stane Marić i još desetak, pretežno seoskihžena čija je privrženost narodnooslobodilačkom po-kretu prevazilazila teškoće i opasnosti kojima su seizlagale.

Vera Kušec

Jednog od prv ih dana juna 1941. godine Vera Ku-šec, student medicine na Zagrebačkom sveučilištu iveć duže vrijeme skojevka, primljena je u svom rod-nom gradu Visokom u članstvo KPJ. Tu odluku sa-općio joj je njen dobar poznanik, student Janko Ba-lorda, sekretar tamošnje partijske organizacije. Ali to

7/17/2019 pob2


nije bilo sve. Prema Verinu sjećanju, Balorda joj je re-kao približno ovo:

»'Vera, ti si Hrvatica po nacionalnosti, poro-dica ti nije kompromitovana, bilo bi dobro dakad god možeš skokneš do ustaškog logora i vi-diš i čuješ šta se tamo dogada... Tvoji podaci bi-će nam korisni, razumeš već?'

Razumela sam, naravno, i tih letnjih dana1941. godine stalno sam odlazila tamo, u ustaškilogor. Sedela bih sa ustašama, popila kafu, po-pričala i — o svemu obaveštavala Janka.«11

Tako je Vera Kušec postala »partizanski« obavje-štajac još prije izbijanja ustanka! Teško je reći koliko

su podaci do kojih je dolazila u visočkom ustaškomlogoru mogli biti iskorišteni. Međutim, zahvaljujućiupravo Verinu svakodnevnom druženju s ustaškimlogornikom Franjom Majetićem, i sam Janko Balorda

je, na primjer, uspio da navrijeme napusti Visoko. Na-ime, ona je od Majetića saznala da je stigao nalog za

Jankovo hapšenje i odmah ga je o tome obavijestila.Sklonivši se u prvom trenutku u selo Crnotinu, izme-đu Rajlovca i Igmana, on se ubrzo našao u Semizo-vačkom partizanskom odredu; poginuo je u NOR-u iproglašen je narodnim herojem.

Vera Kušec se dalje sjeća:

»I dalje sam odlazila u ustaški logor i sazna-vala sve što mi je trebalo. Jednog dana dobila

sam pismo od Janka i - novi zadatak:'Vera, od danas si glavna veza za prebaciva-

nje aktivista iz Sarajeva u partizane' - stajalo je u pismu.«12

U Semizovačkom partizanskom odredu nalazio sei predratni sarajevski komunist Nisim Albahari. U

jednom od njegovih napisa našli smo i ove retke:

»Četvrtog avgusta Hasan Brkić i Vojo Ljujić,saopštili su mi odluku Pokrajinskog komiteta dase odmah uputim na sektor Vareš-Breza radiformiranja partizanskog odreda u tom kraju...

Razmišljajući kako da pođem i da otpočnemsa izvršavanjem zadatka, odlučio sam da se pri-

je polaska konsultujem sa Jankom Balordom.Pitao sam ga da li me on može uputiti na nekolice, s obzirom na to da je iz tog kraja. On me jeuputio na Veru Kušec, člana Partije, studentamedicine, koja je živjela sa porodicom na staniciBanjer, u neposrednoj blizini Visokog. Odmah

7/17/2019 pob2


sam pošao na stanicu Reljevo, gdje sam čekaopopodnevni voz koji prebacuje radnike. U džepusam imao pištolj.

Na stanici su bili već izvješeni plakati kojesu izdali Nijemci i ustaše povodom naše akcijeu Ilijašu, u kojima ujedno saopštavaju o strijelja-nju stanovnika iz okolnih sela. Nakon 10 minutastigao je voz, u kome su žandarmi vršili kontro-lu. Pokazao sam legitimaciju i propusnicu i oninisu ništa posumnjali. Na stanici Banjer prona-šao sam kuću Vere Kušec i na stepenicama na-išao na njenu tetku, koja je bila jako uplašena.Naime, samo dan ranije Verin brat Kruno odve-den je od ustaša, tako da su se ukućani plašili

da će ustaše doći i po Veru.Pa i pored toga, Vera me je prihvatila, sklo-nila u neki šumarak u blizini njene kuće, gdje jeona uskoro došla. Detaljno sam joj objasnio svojzadatak i tražio od nje da me upozna sa ljudi-ma za koje ona pretpostavlja da bi bili spremnida odmah stupe u partizanske jedinice. Bila jeoduševljena mojim dolaskom i odmah izrazilaželju da pođe sa mnom, jer je smatrala svoj da-lji ostanak kod kuće nemogućim. Brzo me je po-vezala sa Momirom i Rankom Balordom i Mar-kom Kokorušem, pa smo stvorili plan da spo-rednim putevima krenemo u pravcu Breze iVareša.«13

Pokušaj formiranja partizanskog odreda nije uspiozbog izdaje jedne starije seljanke iz sela Brda, pa senekoliko dana kasnije Vera Kušec našla u ustaškomzatvoru, najprije u Visokom, a zatim u Sarajevu.

Uprkos zvjerskim mučenjima, Vera nikada ništanije priznala ustaškim policajcima: uporno je tvrdilada nije pripadala razbijenoj partizanskoj grupi, da ni-kakve veze s njom nije imala... A onda, jednog od pr-vih dana novembra 1941. godine, izveli su je iz zatvo-ra i zajedno s Ibrom Čengićem, sarajevskim komuni-stom koji se također našao u rukama policije, umotorizovanoj koloni odveli na Romaniju, u domo-bransko uporište Mokro!

Pišući o radu partizanskog sudstva na oslobođe-

nom teritoriju Romanije, Drago Borovčanin opisuje isuđenje 168-orici zarobljenih domobrana održano 27.septembra 1941. godine u Sokocu. Tom je prilikomsud, pored ostalih, osudio:

».. .tri ofici ra: Safeta Fazlagića, natporučnikaiz Čapljine, Baldu Kojakovića, poručnika iz Du-

7/17/2019 pob2


brovnika, i Zvonimira Pilauera, poručnika iz Za-greba, na smrt strijeljanjem, uslovno da se za-mijene za određene ljude, pripadnike NOP-a,koji se nalaze u logorima ili zatvorima NDH;

sedam domobrana s vodnikom Juganjcem,vojnika Bazera i pet ustaša na smrt strijelja-njem. Oni su išli u prethodnici pa su palili kućei ubili Petru Pavlović i njeno dvoje djece;

Koso Šaćir, poručnik ih Opličića i četrdesetvojnika domobrana, koji su se dobrovoljno pre-dali, oslobođeni su optužnice.«14

0 radu sudstva na oslobođenom teritoriju Roma-nije Grujo Novaković je napisao:

»Održano je više suđenja raznim izdajnicima

1 doušnicima neprijatelja, kao i ustaškim zločin-cima, koji su vršili pokolje. Poslije zarobljavanjadomobranske satnije u Novoseocima suđeno jeoficirima ove satnije. Osim jednoga, koji je vršiopokolj seljaka i žena na Romaniji i kome je izre-čena smrtna kazna, drugi su bili kažnjeni raz-nim vremenskim kaznama, a neki i oslobođeni.

Tom pri likom izvršena je prva u zemlji zamjenadvojice zarobljenih domobranskih oficira zadvojicu partizanskih funkcionera, uhapšenih uSarajevu.*15

Petog ili šestog novembra 1941. godine (tačan da-tum nije utvrđen) dva domobranska oficira o kojimagovore Drago Borovčanin16 i Grujo Novaković u Pod-

romaniji su razmijenjena za Veru Kušec i Ibru Ćengi-ća. Tako se među prvim razmijenjenim zarobljenici-ma odnosno zatvorenicima u historiji narodnooslobo-dilačkog rata našla, igrom slučaja, i jedna od prvihpartizanskih obavještajki - Vera Kušec. Ona je posli-

je rata završ ila studij medicine, zatim mnogo godinaradila u sanitetskim ustanovama JNA i konačno oti-šla u penziju sa činom pukovnika.

Ljubica Delić-Batanović

Sredinom oktobra 1942. godine pukovi njemačke342. divizije, pregazivši Mačvu i Pocerinu, zauzeli su11. oktobra Loznicu i izbili na cestu Loznica-Dragi-nac-Zavlaka-Valjevo. Njihov prvi pokušaj da 14. okto-bra, prodirući od Draginca, stignu do Krupnja, nijeuspio: u bici vođenoj u toku cijelog dana dva bataljo-

7/17/2019 pob2


na 698. puka bili su prinuđeni na povlačenje koje sepretvorilo u bjekstvo. Pretrpjeli su gubitke: imali su 8mrtvih i 30 ranjenih vojnika, podoficira i oficira! Ne-koliko dana kasnije (20. oktobra) uslijedio je prodormnogo jačih njemačkih snaga do Krupnja koji je, uznak odmazde zbog poraza pretrpljenog početkomseptembra 1941. godine17, sravnjen sa zemljom i od-mah napušten: divizija je morala da nastavi prodorprema Valjevu koje su jedinice Valjevskog partizan-skog odreda već mjesec dana držale pod blokadom,tako da je njemačka posada u njemu snabdijevanazračnim putem.

U takvoj situaciji Štab Mačvanskog (Podrinjskog)partizanskog odreda, koji se nalazio kod Stolica,

između Krupnja i Loznice, nastojao je da sazna što sedogađa na njegovu operativnom prostoru, koji je podpritiskom 342. njemačke divizije morao da napusti, ikolike su snage neprijatelja u Loznici i Šapcu:

»Iako smo u blizini bogate Mačve, tamo nemožemo. Sela južne Mačve pretvorena su u voj-ne logore neprijateljske vojske« — piše LjubicaDelić-Batanović, tada na radu u krojačkoj radio-nici Mačvanskog odreda, i dodaje: »Štab odredapočinje da angažuje drugarice i na drugim za-dacima.«18

Trebalo je ostaviti iglu, konac i šivaču mašinu ipretvoriti se u partizanske obavještajce!

Prema navodima Ljubice Delić-Batanović, premacesti Draginac-Zavlaka-Valjevo upućene su Koja Ga-ribović i Dara Bogdanović »da obaveštavaju o nepri-

jateljskim snagama na pravcu njihovog kretanja«. Mi-la Bajalica je poslana u pozadinu neprijatelja u Ša-bac, a ona u Loznicu.

Preobučena u seosku nošnju, s korpom jabuka uruci, Ljubica je krenula ka svom cilju. Blizu ceste ko-

jom su se kretale njemačke kolone naišla je na polo-žaje Lozničke čete jednog bataljona Mačvanskog(Podrinjskog) odreda, kojom je komandovao DaniloBakić...

»Pojava seljanke sa korpom jabuka na polo-žaju razvedri borce« - piše Ljubica Delić-Bata-nović. - »Osjećali su neodoljivu žeđ. Stvori segužva. Hoće da im prodam jabuke. Nisu znalida samo sa namirnicama i voćem mogu ući ugrad. Uporno sam se branila i odbijala da nemogu da im prodam jabuke. U jedan mah, pro-tiv svih partizanskih pravila, zgrabiše korpu.Komandant Bakić, spazivši gužvu, brzo se nađe

7/17/2019 pob2


među svojim borcima. Oštro ih prekori za nedi-sciplinu i uputi na nov položaj, a meni dadeuputstva kojim pravcem da se krećem. Pri ra-stanku, na sebi sam osetila prekorne pogledeboraca. Shvatila sam ih. Ali ništa im nisam mo-gla objasniti. Požurila sam da istog dana stig-nem u Loznicu. Noć me je zatekla u selu Voć-njaku i tek sutradan sam ušla u Loznicu, zahva-ljujući Dokićevoj ženi iz Voćnjaka.

U Loznici je toga dana vladala neka čudnatišina. Pijaca je bila pusta. Na ulicama topovi itenkovi. Nemci i ljotićevci se užurbano kreću.Civila malo po ulicama. Pogdekoji seljak i se-ljanka oprezno i sa strahom zagledaju dućane i

ulaze u njih. U predstojništvu policije i nemač-koj komandi čeka se u redovima za isprave.Nemci su izdali propusnice i seljacima koji nisubili sumnjivi. Bez propusnica se nije moglo izaćivan grada. Popodne su Nemci posahranjivalisvoje izginule sa Krsta i Bubnja, a oko 15 časo-va krenuli su tenkovima iz Loznice prema Va-ljevu. Za njima sam izašla i ja sa propusnicomna tuđe ime, prikupivši podatke (koliko sam mo-gla) o neprijateljskim snagama i kupila nekestvari za odred i radionicu. Na izlazu iz Voćnja-ka gostoprimljiva Dokićka dala mi je pola proje,pretpostavljajući da ipak nisam seljanka koja jesamo jabuke prodavala. Bila sam zadovoljna što

ću borcima na neki način moći da opravdamsvoj postupak sa jabukama. U šumi, iznad Vuko-ve kuće u Tršiću, srela sam predstražu Lozničkečete i poklonila im toplu proju. Na taj načinsam se izvinila za nepodeljene jabuke na polo-žaju.«19

Bio je to klasičan pothvat partizanske obavještajkekoja se, možda, nikad više neće baviti tim opasnimposlom, kao što se ni prije toga njime nije bavila.

7/17/2019 pob2


NIŠKI OBAVJEŠTAJCI

susret u zatvoru — kapetan Tošić i dr Milutinovicostaju u Nišu — partizani saznaju za »Aćimovićevuofanzivu« — traganje za samim sobom — Ljubinović jeizdržao — izdaja i hapšenje — pogrešan podatak — ikapetan Stevanović pristupa NOP-u — poraz četnikana Malom Jastrepcu — četnički obavještajni oficir-partizanski obavještajac — na putu u smrt — bjekstvo sastratišta — još jedna verzija izdaje — četiri sudbine

7/17/2019 pob2


Jedne septembarske noći 1942. godine u dozidanoodjeljenje zatvora niške Specijalne policije, dimenzija1,5 x 2 metra, ubačen je novi uhapšenik. Bio je to vaz-duhoplovni kapetan predratne jugoslavenske vojske, azatim, nakon okupacije, ađutant komandanta Pećanče-va četničkog bataljona i nesuđeni ađutant okružnogvojvode okruga leskovačkoga — Stevan Stevanović.

»Kada su mi se oči malo navikle na tamu« —napisao je Stevanović — »videh da se u sobi nala-zi još jedan čovek. Sedeo je na daskama polože-nim od jednog do drugog kraja sobe. To je, u stva-ri, bio krevet, na kome smo posle nas dvojica leža-li gotovo 45 dana. Imao je oko 35 godina, a bio je u

uniformi oficira pravne službe stare jugosloven-ske vojske, bez epoleta. I moje odelo bilo je pre-pravljeno od uniforme, ali su sve oznake uklonje-ne, tako da je potpuno ličilo na civilno. Pogledaome je nekoliko puta, ali nije ništa pitao. I ja samćutao. (...)

Bilo je vreme ručku...Moj drug i ne pogleda hranu, a kad sam mu

ponudio lonče sa vodom, on malo otpi, a ostaloprosu po nogama. Pogledah ga začuđeno, a on,ne govoreći ništa, samo podiže noge i pokaza micrvene i modre tabane.

Obli me hladan znoj. To i mene čeka, pomislih,i uhvati se za glavu obema rukama.

On, kao da je čitao moje misli, reče: 'Možeš sesvemu nadati'. Tako među nama poče razgovor. — Koliko si dana ovde? — Tri. — Kada su te tukli? — Noćas.

7/17/2019 pob2


— Da li samo noću tuku? — Da, čućeš. — Ti si of ic ir pravne službe? — Da, Jovan Tošić, kapetan II klase. — Ja sam vazduhoplovni kapetan. — Pitali su me za tebe, kazao sam da te ne po-

znajem. — Pa kako si dospeo ovde? — Izvršena je provala i otkrivena organizacija.

To je učinio neki narednik-vodnik Bora. Njega suuhvatili, pa posle sve nas. Ne znam zašto je to uči-nio. Mnogo ih je uhapšeno. Poznaješ li Boru?

— Poznajem ga od pre rata, a prošle godine jebio kod mene i nagovarao me da idem u partiza-ne.

— Sad znaš zašto si ovde. Ja te ne poznajem, to je tačno, a ako te pitaju za Boru, kaži da ga pozna- ješ; on je uhapšen i pokušao je da izvrši samoubis-tvo. Sada je u bolnici.«1

Iduće noći pred zoru kroz otvor između dasaka nji-hove provizorne ćelije dva zatvorenika ugledaše kakoiz ćelije preko puta stražari izvode jednog čovjeka. Ste-vanović dalje bilježi:

»'To je doktor Radomir Milutinović, sanitetskikapetan, vode ga po drugi put', reče Tošić. I opetkuknjava da se čoveku sledi krv u žilama. Pitam Tošića kako to biju, kada l judi tako kukaju.

— Sastave ti ruke i noge na leđima, provukumotku između ruku i nogu pa podignu tako dagotovo visiš u vazduhu, a treći goveđom žilom bi-

je po tabanima i po rukama.U međuvremenu kuknjava prestade. — Sada se onesvestio, zato ne viče, povrat iće

ga vodom pa će opet da ga saslušavaju. Samo tikažu 'pričaj', a kad staneš, udaraju nogama i kor-bačem gde stignu.

Posle jednog sata pogledah kroz vrata, a do-ktor se na laktovima i kolenima vraća. Jedva seupuzao u ćeliju.

(...)

Dani su prolazili jednolično. Puštali su nas dase šetamo po jedan sat dnevno. To nam je bila je-dina razonoda. Jednoga dana, dok smo se šetali,

Tošić mi je pokazao jednu malu ženu, koja je bilau drugom stanju, valjda u devetom mesecu.

— Vidiš tu ženu, to je Jelena Lepa Stamenko-vić, član Okružnog komiteta Partije za okrug ni-ški.

7/17/2019 pob2


Uskoro su je odveli u bolnicu, a posle porođajastreljali. Bila je to sestra Dragog Stamenkovića.«2

Jovan Tošić, dip lomirani pravnik rodom iz Bol jevca(istočna Srbija), sudski činovnik, završivši školu rezer-vnih oficira, postao je 1937. godine aktivni vojnosudskiporučnik kraljevske jugoslavenske vojske. Plućni boles-nik, prvih se mjeseci okupacije našao na liječenju u ni-škoj bolnici. Dr Rade Milutinović, simpatizer KPJ, kojiga je liječio, ubrzo nakon izbijanja ustanka obavijestio

je Sretena Mladenovića Miku, sekretara Okružnog ko-miteta KPJ za niški okrug, da Jovan Tošić želi u parti-

zane. Poslije kraće provjere, koja je pokazala da je riječo poštenom čovjeku, patriotu, Sreten Mladenović Mikasastao se s Tošićem i saopštio mu da zbog zdravstvenogstanja ne može u partizane, ali...

Ubrzo poslije tog razgovora Jovan Tošić je obukaouniformu i stavio epolete kapetana Nedićeve žandar-merije, odnosno, od marta 1942, Srpske državne straže(SDS-a). Te su kvislinške formacije potpadale pod Mi-nistarstvo unutrašnjih poslova Nedićeve vlade.

Postoji i druga verzi ja o tome kako je kapetan Jovan Tošić postao partizanski obavještajac. Riječ je o svjedo-čenju Dragog Stamenkovića:

»U Nišu smo imali dva oficira koji su bili u Ne-dićevoj vojsci. Jedan je bio kapetan Jovan Tošić, a

drugi lekar u Nedićevoj straži, doktor Milutinović.Njih dvojica bili su u Nedićevoj vojsci, a istovremeno naši bliski simpatizeri. Oni su nas obavešta- vali o svim važnijim stvarima koje su čuli u Nedi- ćevoj komandi i onde gde su se kretali. (Istakli au-tori.)

Godine 1941, kada je objavljeno da se svi oficirii podoficiri bivše jugoslovenske vojske moraju ja-viti Nedićevoj vojsci ili će biti uhapšeni, ta dva ofi-cira i narednik Bora Damnjanović javili su po ve-zi da žele da odu u partizane. Partijsko rukovod-stvo je odlučilo da ova dva oficira ostanu u gradui da se ne afirmišu kao naši simpatizeri, jer će do-biti poseban zadatak. Narednik je upućen u od-

red.«3

Dakle, prema Stamenkovićevim riječima, i dr Milu-tinović je ostavljen u Nišu kao partizanski obavještajac.Međutim, nisu samo njih dvojica ostala u Nišu po za-datku partizanske obavještajne službe. Dragoljub Mir-četić spominje još jednoga značajnog niškog obavještaj-ca. Bio je to Novica Perović, koji je na svoj način rješa-

7/17/2019 pob2


vao neka pitanja »fine partijske tehnike«, bez koje jeuspješniji obavještajni i uopće ilegalni rad nezamisliv.Naime, bez perfektno falsifikovanih dokumenata ilipribavljanja neprijateljevih blanko-formulara i odgo-varajućih pečata, rad je u uslovima okupacije bio ne-moguć.

Poput Tošića i dr Milutinovića, i Perović je od IvanaVušovića, političkog komesara Ozrenskog NOP-odre-da, i Miodraga Milovanovića, člana Štaba tog odreda, skojima je bio neposredno povezan, zatražio da ode upartizane. Oni su, međutim, odlučili da ostane u Nišu,gdje je radio u Sreskom načelstvu.

»Pošto se u to vreme formirala kartoteka Spe-cijalne policije u Nišu« — priča Dragoljub Mirče-

tić — »Perović je iz sreskog načelstva dodeljen narad u Specijalnoj policiji. Tu se povezao sa Žikom

Jovanovićem, bivšim konjičkim narednikom, koji je u Upravi policije radio na prijavnici, pa su zajedno uzimali lične karte i objave, koje su prekoBuhe deljene svim onima koji su dolazili sa tere-na u grad ili odlazili po zadacima iz grada. Ispra-ve je dostavljao kapetanu Tošiću i poručniku Mi-lutinoviću, koji su inače bili na ličnoj vezi sa Bu-hom Jovom i kasnije sa Dušanom Puđom Savom.Bilo je dana kada je za pokret davao i po 15 blan-ko objava za putovanje, koje su 'krali' od nekogpoverljivog službenika šefa Specijalne policijeMirka Živanovića. Na prikupljanju objava i for-

mulara radio je i neki policijski pisar Novaković.«4

Vasi lije (a ne Jovo) Buha bio je neko vrij eme instruk-tor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju u niškome ileskovačkom okrugu, a kasnije, kada je, potkraj janua-ra, formirano Povjerenstvo PK u Nišu za južnu i istoč-nu Srbiju — sekretar tog Povjerenstva.5

Premda nemamo dokaza — svjedočenja o obavješ-tajnom radu dra Milutinovića, kao u slučaju kapetana

Tošića, može se pretpostaviti da ni njegov doprinos natom planu nije bio malen. To djelomično potvrđuje i D.Mirčetić:

»Pečatorezac Vlada Popović, jedini majstorsvog zanata u Nišu, već 1941. godine povezao sesa doktorom Radetom Milutinovićem i po njego-vom nalogu radio je duple pečate koje je inače iz-rađivao za Nemce, policiju i za druge institucije iustanove, a na blanko objave udarao je na presi isuve žigove. Kasnije je bio povezan sa kapetanom

Jovom Tošićem i Dušanom Puđom Savom, sekre-tarom Okružnog komiteta za Niš.«6

7/17/2019 pob2


Knjaževačko-boljevački (Timočki) NOP-odred djelo-vao je u proljeće 1942. godine sjeveroistočno od Niša, udolini Timoka, s osloncem na Staru planinu. U mono-grafiji Istočna Srbija, koja je izišla u sastavu edicije Sr- bija u NOR-u, čitamo:

»U julu 1942. počeo je velik pokret žandarma,bugarskih vojnih jedinica, ljotićevaca i četnika(oko deset hiljada ljudi) sa namerom da se oko Ni-ša i prema Knjaževcu unište partizanski odredi (oovome piše i PK Partije zaječarskom OK-u: 'Sa-dašnja ekspedicija na čelu sa Aćimovićem karak-teristična je po tome koliko je neprijatelj osetljivna vaše akcije...'). Nemci su to očigledno energič-no zahtevali s obzirom na značaj ovoga kraja za

nemačku ratnu privredu. Nedićev ministar unut-rašnjih poslova Aćimović izjavio je zvanično uočiakcije: 'I pored opsežnih mera koje je vlada predu-zimala za raščišćavanje ostataka komunističkihbandi, ipak je ovima uspelo da se u gornjem deluistočne Srbije grupišu i stvore dosta jake partizan-ske odrede...'

Knjaževačko-boljevački partizanski odred spre-mno je dočekao novi neprijateljski napad.

Po obaveštajnoj liniji, preko oficira SDS Toši- ća, koji je u Nišu radio za narodnooslobodilački

pokret, sve dok nije otkriven i ubijen, prispeli su podaci o neprijatelju. (Istakli autori). Važno je biloizbeći veće sukobe sa kudikamo nadmoćnijim ne-

prijateljskim snagama, koje bi mogle da nanesuteže udarce odredu. Pokretljivost je sada bila po-trebnija nego ikada ranije.*7

A u monografiji s naslovom Južna Srbija iz iste edi-cije nalazimo i ove retke:

»Ozrenski odred je u ovo vreme vodio borbena planini Devici. Podrobno obavešten o Aćimovi- ćevoj ofanzivi, on se odmah podelio u četiri gru-pe, koje su se uputile u razne krajeve, s nameromda se posle ofanzive opet sjedine, jer je postojalaopasnost da Odred bude razbijen ako se budekretao u celini... (Istakli autori).

Kopaonički odred sastao se sa Jastrebačkim iRasinskim odredom na Dobroj vodi i Turskoj ka-

rauli, na Jastrepcu. U vreme kad je Kopaoničkiodred završio marš Jastrebačkom i Rasinskomodredu stigla je direktiva da se pripreme za pred- stojeću Aćimovićevu ofanzivu. (Istakli autori.) Dabi se ova direktiva izvršila, doneta je, u saglasnos-ti sa delegatima OK Niš i Kruševac, odluka da se

7/17/2019 pob2


sve partizanske snage na Jastrepcu grupišu i po-novo okupe u svoje matične odrede: Jastrebački iRasinski. (...)

Planovi za veliku Aćimovićevu ofanzivu, kojase u to vreme prenosila sa područja Niša na Jas-trebac, utvrđeni su na konferenciji kojoj su pri-sustvovali Aćimović i komandanti svih oružanihodreda koji su imali da učestvuju u ofanzivi. Kon-ferencija je održana u zgradi nemačke Feldko-mande u Nišu, 23. jula 1942. Na njoj je održano isavetovanje kako da se stečena iskustva iz borbi urejonu Niša primene u poduhvatu na Jastrebac.Odlučeno je da akcija traje duže vremena, mesec,pa i više dana, da se njome zahvati šira teritorija,

da se partizanskim odredima onemogući prebaci-vanje s jednog terena na drugi, zatim da se poste-peno nastupa, sužavajući obruč oko partizanskih jedinica na mestu gde se budu nalazile, i da se tuunište.

Kapetan Tošić, koji je radio u komandi Srpskedržavne straže u Nišu, bio je detaljno o svemuobavešten pa je zaključke konferencije saopštiočlanu Pokrajinskog poverenstva Partije DragomStamenkoviću. (Istakli autori.)

Pokrajinsko poverenstvo odmah je o svemuovome obavestilo partizanske štabove na Jastrep-cu i dalo im potrebne direktive. Na zajedničkomsastanku štabova Jastrebačkog i Rasinskog odre-

da, u prisustvu delegata iz OK Niš i Kruševac,prorađeno je ovo pismo-direktiva Pokrajinskogpoverenstva Partije iz Niša.«8

I dalje:»Tako je i ovaj neprijateljski poduhvat, Aćimo-

vićeva ofanziva, protiv Jastrebačkog i Rasinskogodreda doživeo potpun neuspeh. Neprijateljskesnage su puna dvadeset tri dana lutale po Jas- trepcu, pretražujući teren bez ikakvih rezultata.« 9

(Istakli autori.)O radu kapetana Jovana Tošića za partizansku

obavještajnu službu govori i sam Dragi Stamenković:»Kada sam boravio kod njega u julu mesecu u

Niš je došao Aćimović, tadašnji Nedićev ministarunutrašnjih poslova. Zajedno sa Nedićevom ko-mandom u Nišu, raznim četničkim komandanti-ma i Specijalnom policijom, on je pravio planoveza uništavanje naših odreda na jugu Srbije. Tošić je bio o tome obavešten. U toku dana je učestvo-vao na sastancima i slušao planove za borbu pro-

7/17/2019 pob2


tiv naših odreda, a kod njega u kući sam u to vre-me stanovao ja i on mi je uveče detaljno pričao otim planovima. Preko njega mi smo saznali pod-roban plan ofanzive na Svrljiški i Ozrenski parti-zanski odred.«10

Osim Sretena Mladenovića Mike i Dragog Stamen-kovića, vezu s Jovanom Tošićem održavao je i VasilijeBuha Jova, povjerenik Pokrajinskog komiteta KPJ zaSrbiju, a ulogu kurira-veznika, kad je bilo potrebno, ig-rala je, veoma uspješno, Jovanova žena Zagorka Gorče,profesor niške Trgovačke akademije. Istovremeno, nji-hov je stan postao sigurna baza za ilegalce — aktivisteNOP-a.

Poslije niza bezuspješnih pothvata koje su prvihmjeseci 1942. godine poduzimali Nijemci, Bugari, nedi-ćevci i četnici protiv partizanskih odreda na prostoruistočne i južne Srbije još prije tzv. Aćimovićeve ofanzi-ve, prvih dana maja, u njemačkoj Feldkomandanturi809 u Nišu održana je njemačko-bugarsko-nedićevskakonferencija da bi se utvrdili uzroci tih neuspjeha.

Konferencij i je predsjedavao feldkomandant pukov-nik baron Carl von Bothmer (Karl fon Botmer), a za-ključak je bio: partizani su, vjerovatno, unaprijed znaliza sve akcije protiv njih i zato je neophodno utvrditi tko

ih je mogao obavještavati. Taj je zadatak povjeren — še-fu sudskog odsjeka niške Komande Srpske državnestraže, kapetanu Jovanu Tošiću jer se pretpostavljaloda su tajne »procurile« iz te komande.

Bez obzira na to što je naišao na svesrdnu podrškusvih zainteresovanih komandi i ustanova, Tošić, narav-no, nije »uspio« da otkrije partizanskog obavještajca jer

je to bio on sam.U toku jula i avgusta uslijedila je već spominjana ve-

lika »Aćimovićeva ofanziva«, nazvana tako jer ju je lič-no on pripremao...

Iako su potrage za partizanskim obavještajcima uredovima Srpske državne straže i istrage povjerene ka-petanu Jovanu Tošiću, čime je bila otklonjena i nepos-redna opasnost za njega, ipak je sam taj postupak upo-zoravao na to da je on svojim obavještajnim radomizazvao podozrenje komandnog osoblja okupatorskih ikvislinških oružanih snaga da u redovima niškog ruko-vodstva Srpske državne straže mora postojati partizan-ski obavještajac.

7/17/2019 pob2


Međutim, to nije bila ni prva ni posljednja opasnostkoja se nadvila nad glavom kapetana Tošića. Tu je, uos-talom, jednostavno i lako otklonio preuzevši »traganje«za samim sobom!

Mnogo veća opasnost za njega je bila činjenica dasu se u njegovu stanu u Nišu dulje ili kraće vrijemeskrivali rukovodeći partijski aktivisti i drugi ilegalciNOP-a. Jedan od njih bio je i Dorde Ljubinović, tehničkislužbenik Mostovske radionice u Nišu. On je, izmeđuostaloga, i svoja službena putovanja iskorištavao za od-ržavanje veze između niskoga Okružnog komiteta KPJi partijskih rukovodstava u Leskovcu i Zaječaru. Kada

je Ljubinović proval jen, sklonjen je, zajedno sa supru-gom Zlatom, u Tošićev stan. Odatle su se oboje prebaci-li u Zemun, gdje su kasnije, prilikom neke provale,uhapšeni i izručeni beogradskoj Specijalnoj policiji koja je Dorđa sprovela u Niš.

Za Ljubinovićevo hapšenje i odvođenje u niški za-tvor Specijalne policije partijska organizacija nije uop-će znala sve do onog dana kada su ga izveli pred kape-tana Tošića da bi ga i on saslušao u sklopu svojih »tra-ganja« za »komunističkim špijunom« u redovimaSrpske državne straže.

Dorde Ljubinović izdržao je, strahovita mučenja izlostavljanja u niškom zatvoru, ali nije rekao ni riječi o

tome da se do prebacivanja u Zemun skrivao u stanukapetana Tošića. Tu je tajnu odnio sa sobom u grob 17.oktobra 1942. godine, kada je strijeljan na Bubnju."

Ono što nije učinio Dorde Ljubinović učinio je jedandrugi pripadnik NOP-a!

Jednog od posljednj ih dana avgusta 1942. godine uruke niške policije pao je Bora Damnjanović, koji sekao partizanski ranjenik ilegalno liječio u Nišu i upra-vo krenuo natrag u svoj odred. Podvrgnut mučenju,spomenuo je i Jovana Tošića. A o njemu je znao samoto da je godinu dana prije toga žel io s njim poći u parti-zane, ali da je ipak ostao u Nišu s posebnim zadatkom...

Dragi Stamenković malo drugačije opisuje ono štose dogodilo u Nišu prvih dana septembra 1942. godine:

»Iznenada u Nišu, početkom septembra 1942.godine, dogodila se provala. Na osnovu kasnijerekonstrukcije događaja utvrdili smo da je nared-nik Bora Damnjanović koji je otišao u Odred i ta-

7/17/2019 pob2


mo bio ranjen, na svoju ruku došao u Niš. Tu suga uhapsili. U zatvoru se slabo držao i prokazao je kapetana Tošića i lekara Milutinovića.

Na dva dana pre provale došla je u Niš Lepo-sava Stamenković-Lenka iz Jablaničkog odreda,da kao član Pokrajinskog poverenstva Partije turadi.«12

Postoji i treća verzija o izdaji Bore Damnjanovića,ali o njoj ćemo govoriti kasnije.

U svakom slučaju, šefu niške Specijalne policijeMirku Živanoviću, koji ga je saslušavao, postalo je od-mah sve jasno...

Noću između 2. i 3. septembra agenti Specijalne po-licije upali su u stan kapetana Jovana Tošića. Njega ni-

su zatekli kod kuće — bio je na sahrani svog oca u Bo-ljevcu — pa su uhapsili njegovu suprugu i jednu ženukoja se zatekla u stanu. Bila je to Lepa Stamenković.

Oficir kojega je Okružna komanda SDS-a 3. septem-bra ujutro uputila u Boljevac sa zadatkom da uhapsikapetana Jovana Tošića i sprovede ga u Niš, saopćiomu je sutradan o čemu se radi i predložio mu da bježi.

Jovan je odbio da to učini, smatrajući da će svo jompredajom uspjeti da skine krivicu sa supruge Zagorke.

Kapetan Tošić nije uspio da spasi svoju Gorče, ali nije ni odao svoje veze. To dokazuje i slučaj Vasili ja Buhe.Iako je s njim održavao neposrednu vezu i ilegalno sa-rađivao, Buha je još punu godinu dana nastavio ilegal-ni rad.

U monografiji Žene Srbije u NOB nalazimo i sljede-ći tekst:

»Noću između 2. i 3. septembra 1942. godine,agenti Specijalne policije upali su u stan kapeta-na SDS Tošića i njegove žene profesorke Zagorke

Tošić, gde je ilegalno stanovala Lepa Stamenko-vić-Lenka pošto je iz Leskovca prešla na rad uNiš.«A nekoliko stranica dalje:

»Lepa Stamenković je posle dugog mučenja isaslušavanja predata Specijalnoj policiji u Beog-

radu; streljana je 1. oktobra 1943. Kapetan Tošić jeodmah streljan kao saradnik partizana; a Zagor-ka Gorče Tošić je gotovo dve godine mučena u po-liciji i u logoru; streljana je tek 20. jula 1944. godi-ne.«13

Podatak da je »kapetan Tošić (je) odmah streljan« ni-

7/17/2019 pob2


je tačan. Vid jećemo što se s njim — i ne samo s njim —događalo nakon hapšenja i mučenja u niškom zatvoruSpecijalne policije.

Vazduhoplovni kapetan kraljevske jugoslavenskevojske Stevan Stevanović zapisao je o sebi pošteno i jas-no:

»Kada je neslavni rat sa Nemačkom završen,mi, oficiri stare jugoslovenske vojske, ostavljenisami sebi, izgubili smo se u opštem rasulu.(...)

Tada nisam znao šta je to komunizam i socija-lizam, jer se oficiri stare jugoslovenske vojske ni-su smeli baviti politikom. Ipak, borbu partizanasam odobravao, jer su se oni borili protiv neprija-telja koji je porobio našu zemlju. Zakleo sam se daću se boriti za kralja i otadžbinu, ali je kralj na-pustio zemlju, a moja je dužnost bila da se borim.Zato sam rešio, ako već ne mogu da se borim pro-tiv neprijatelja, neću ni da mu pomažem.«Stevanović je s porodicom živio u Nišu i jednoga je

decembarskog dana 1941. k njemu došao predratni ak-tivni narednik — vodnik, također Nišlija i njegov dobarpoznanik, Borivoje Bora Damnjanović. Porazgovaralisu o svemu i tada je Bora uvidio da Stevan odobravaborbu partizana protiv okupatora i kvislinga, rekao mu

je, prema navodima samog Stevanovića:

»Ti si bio iskren, pa ću i ja. Nalazim se u parti-zanima. Obaveštajni sam organ Jablaničkog NOPodreda, koji se nalazi u blizini Leskovca. Došaosam iz odreda da se povežem sa ljudima kao što siti. Vidim da nisam pogrešio što sam došao. Ti siraščistio što se tiče saradnje sa okupatorom, ali sipasivan. Sada treba da odlučiš: da li ćeš i dalje os-tati pasivan, ili ćeš pomoći borbu, koju inačeodobravaš. Nama su potrebni oficiri i u odredu iovde, za obaveštajni rad. Odluči se: ili u odred iliu četnike, odnosno žandarmeriju, kao naš obaveš-tajni organ.«Crv sumnje počeo je da nagriza kapetana Stevano-

vića: je li Bora iskren ili je provokator? Ipak, nakon da-

ljeg razgovora sumnja je nestala.»Poverovao sam mu« — zapisao je Stevanović — »i pristao na saradnju. Onda smo ustali, ruko-vali se i poljubili. I tako postadosmo braća u nevo-lji. Dogovorili smo se da stupim u četnike ili nedi-ćevce, po mogućnosti u neki štab, i da obavešta-vam odred o pokretima neprijatelja protiv parti-

7/17/2019 pob2


zana, ili, još bolje, da se primim za člana prekogsuda i spasavam naše ljude. Ukoliko me sa nekom jedinicom pošalju u borbu protiv part izana pa bu-dem zarobljen, na saslušanju treba da kažem dase u neprijateljskim redovima nalazim po nalogudruga 'Milisava', koga poznaju sva rukovodstvapartizanskih odreda, i da se pozovem na ovaj našsastanak. Za vezu će mi Bora ostaviti jednog dru-ga, preko koga ću slati podatke. Ako osetim dasumnjaju u mene, preko te veze treba da se pre-bacim u partizane. Još dugo smo razgovarali, ug-lavnom o tome kako treba raditi, a onda smo za-kazali sastanak za sutra, da me Bora upozna savezom.«

Sutradan je Bora Damnjanović na zakazanomemjestu, u jednoj kafanici u predgrađu Niša, povezaoStevana sa mlađim čovjekom:

»— Ovo je drug o kome sam ti govorio — počeBora. — Ime mu je Budni, naravno partizansko.Njegovo pravo ime za tebe nije važno. Ti ćeš zanjega i za nas od sada biti Zoran. Tvoje pravo ime,sem mene, niko neće znati. Budni će od sada biti

jedina veza sa tobom. Sve što budeš imao da iz-veštavaš, slaćeš preko njega. Ti ćeš mu kazati gdestanuješ, da bi se, u slučaju hitne potrebe, mogaopovezati s tobom. Važne i hitne poruke ostavlja-ćeš na mestu koje ti Budni pokaže.To je sve.«

U dogovoru s Budnim, Stevan Stevanović je počet-kom januara 1942. postao ađutant komandanta četnič-kog bataljona u Nišu. Sam je opisao jedan od svojihprvih obavještajnih poduhvata:

»Odlazio sam u Glavni štab četnika i kontakti-rao sa oficirima i četničkim rukovodiocima. Takosam saznao da se sprema jedna četa da kreneprema Malom Jastrepcu u poteru za partizanima,pa sam to preneo Budnome. Zahvaljujući tom iz-vještaju, partizani su kod sela Čubure, na padina-ma Maloga Jastrepca, sačekali četnike i naneli imteške gubitke. U toj borbi pog inuo je među četnici-ma kapetan I klase Stefanović. Na sastanku Bud-ni mi je to potvrdio...«U Hronologiji oslobodilačke borbe naroda Jugosla-

vije 1941—1945 pod datumom »2 mart (1942)« zapisano je:

»Kod s. Ćubure i s. Krajkovca (blizu Prokuplja)Malo j astrebačka četa Topličkog NOP odreda, u

7/17/2019 pob2


borbi vođenoj ceo dan, razbila jedan četnički od-red Koste Pečanca i četu nedićevaca i nanela imgubitke od oko 50 mrtvih i 30 zarobljenih, dok jesama imala 2 ranjena.«A u Vojnoj enciklopediji, pod odrednicom »Toplički

NOP-odred«:»Kod sela Čubure i Krajkovca Jastrebačka če-

ta T(opličkog odreda) razbila je 2. marta Grebačkičetnički odred i četu Srpske državne straže, na-nevši im gubitke od 50 poginul ih i 30 zarobljenih.«

U aprilu iste godine kapetan Stevanović je premješ-

ten na dužnost obavještajnog oficira u Štab četničkeOblasne komande.»1 Budni i ja smo bili oduševljeni. Sada sam

mogao doći do važnih podataka. Imao sam da or-ganizujem obaveštajnu službu, kojom se do tadanikada nisam bavio. Ta služba do tada u Štabu ni-

je postojala, pa sam predložio načelniku Štaba dana karti ucrtamo raspored naših jedinica i parti-zanskih odreda i da pronađemo ljude koji će pri-kupljati podatke. On se sa time složio, pa sam od-mah na sekciju 1:100.000 pobo zastavice, koje suoznačavale sedišta žandarmerijskih, četničkih iljotićevskih jedinica. Za partizane se samo znaloda su na Ozrenu, Jastrepcu, Vidojevici, Radanu,

Kukavici i Okruglici, na Svrljiškim planinama ina Babičkoj gori, ali bližih podataka o njima nijebilo.

Sve prikupljene podatke dostavljao sam Bud-nome. Pored toga, ostavljao sam mu na ugovore-nom mestu obrasce i objava za besplatnu vožnjuvozom, ličnih objava i ostalih dokumenata do kojih sam dolazio.

Kasnije su me odredili da budem i oficir za ve-zu sa nemačkom komandom, pa sam odlazio i unemački štab da izlažem raspored naših jedinica.Nemci su dopunjavali svoje karte, a ja sam na nji-hovim kartama pamtio mesta, koja su oni obeleži-li kao sedišta partizana, i obaveštavao Budnog.«

Međutim, u junu 1942. godine, baš u toku pripremaza »Aćimovićevu ofanzivu«, personalac Oblasne ko-mande saopćio je Stevanoviću, bez ikakva objašnjenja,da više ne dolazi na posao. Istovremeno je nestao i Bud-ni.

Kasnije je Stevanović saznao da je najvjerovatnije

7/17/2019 pob2


otpušten na zahtjev Nijemaca. A Budni je morao naglonapustiti Niš, zbog razloga koji nisu imali veze s njim,malo kasnije poginuo je u okolini Kruševca.

Potkraj avgusta Stevan Stevanović je napokon do-bio novo postavljenje: postao je ađutant vojvode lesko-vačkog.

»Trebalo je« — piše on — »da se odmah javimna dužnost. Obukao sam uniformu i otišao u ŠtabOblasne komande. Tamo su mi dali objavu zavožnju i ličnu objavu, naredivši mi da se javimŠtabu okružnog vojvode u Leskovcu.

Ali u Leskovcu nisam zatekao vojvodu. Tek 30.avgusta došao je po mene kurir iz četničkog šta-ba. Mislio sam da je došao vojvoda i da treba damu se priključim, ali kada sam stigao u Štab, bezmnogo okolišenja načelnik mi je pokazao rešenjeo lišenju slobode. Zatvorili su me u jednu sobu, asutradan me je jedan žandarmerijski kapetan sadva naoružana žandarma odveo na železničkustanicu i ukrcao u voz za Niš.«14

Tako je Stevan Stevanović stigao u provizornu ćel ijuniškog zatvora Specijalne policije, gdje je našao kapeta-na Jovana Tošića, od kojega je saznao da ga je, pod-vrgnut teškome mučenju, odao Bora Damnjanović, i toodmah nakon hapšenja, vjerujući, možda da se nalazi

negdje u partizanima... O Tošiću i dru Milutinoviću, či-ni se, da je progovorio koji dan kasnije, 2. septembra1942. Istovremeno je odao još jednog kapetana bivše ju-goslavenske vojske, Janeza Starihu, s kojim je takođerbio u vezi...

Budući da ni Tošić, ni Stevanović, ni dr Milutinović,ni Stariha nisu priznali bilo kakvu saradnju s Damnja-novićem već samo to da ih je potkraj 1941. nagovaraoda odu u partizane, sud SDS-a u Nišu odbio je zahtjevNijemaca da budu osuđeni na smrt i strijeljani.

Sredinom oktobra 1942. sva četvorica otpremljenasu vozom u Beograd i smještena u zatvor Gestapa uzgradi bivšega sreskog suda u Aleksandrovoj ulici br. 5.Dva mjeseca kasnije, 8. decembra 1942, bez ikakvih sas-lušanja prebačeni su u logor na Banjici i odatle odmahodvedeni na strijeljanje.

Pri vezanju dr Radomir Milutinović je stao uz Steva-na Stevanovića. Evo njegova sjećanja na taj dan:

7/17/2019 pob2


»... dok smo stajali u hodniku Banjičkog logo-ra, u donjem vešu, vezanih ruku, i slušali presuduna nemačkom, upravo se tada prema meni na-gnuo Stevan Stevanović i šapnuo mi uzbuđeno:'Bežimo!' Ja sam kazao: 'Da, da!' Više nema vre-mena i nade da se 'lovi' kakva povoljnija prilika.

Stevan je bio samo u košulji, a ja u košulji i ne-kakvom puloveru koga nisu terali da skinem. Ta-ko, jedan uz drugoga, vezani, ulazimo u kamion.

Ja sam iza Stevana.«Devedeset i jedan zatočenik poveden je u kamion iz

Banjičkog logora na strijeljanje u Jajince.»Najpre je Stevan Stevanović« — kaže dr Milu-

tinović — »uspeo da odreši ruke. Učinio je to ves-

to, krišom. Nekako otpetljao telefonski gajtan, ali je i dalje vezu držao oko zglavka. Pomoglo nam jei to što su neki među nama, u nastupu gneva i vo-lje za životom, počeli da viču: 'Dole Adolf Hitler,krvnik i ubica!'

To je Nemce zbunilo. (...) Mi smo za to vremeuspeli da odrešimo gajtane i oslobodimo ruke.Stevan je mnogo učinio da i ja odrešim gajtan.

Želeli smo da ruke odreše i Janez Stariha i Jo-van Tošić, ali oni su već bili izgubili prisebnost.Čuo sam kako šapuću: 'Samo neka se ovo što presvrši!'

Gurao sam Tošića i šaputao mu: 'Mi bežimo.Nema šta da se svrši. Beži i ti kada mi počnemo

da skačemo.'Kasnije se i Tošić malo okuražio, ali nije se

spremao da sa nama beži.«15

Kada je u Jajincima počelo pojedinačno strijeljanjezatvorenika dovedenih sa Banjice, Stevan Stevanović jeskočio na najbližega njemačkog vojnika, oteo mu šmaj-ser koji je držao preko ramena i uperio ga u ostale Ni-

jemce. Oni su smjesta polijegali na tlo i ne pokušavaju-ći da pruže otpor.

»Ja sam takođe skočio na svog dželata. Počeosam da mu otimam oružje dok je Steva i dalje svedržao na nišanu. To su bili trenuci, sekunde.

Onda je Stevan, kada je video da ne može daokida — nije znao da rukuje ovim nemačkimoružjem — počeo da beži. Ja sam se odmah daoza njim.«16

Kapetan Stevan Stevanović i dr Radomir Milutino-vić — premda pri bjekstvu ranjen na tri mjesta — togsu se dana zajedno ponovno dokopali slobode. To je us-pjelo i jednom učitelju (iz Kruševca?) nepoznatog ime-

7/17/2019 pob2


na i prezimena. Ostali zatvorenici povedeni na strijelja-nje, medu njima i kapetan Jovan Tošić, nesumnjivo je-dan od najistaknutijih partizanskih obavještajaca Srbi-

je, vraćeni su tog dana u logor na Banjici, ali su ipakzavršili život na masovnom stratištu u Jaj inčima.

Zašto Tošić nije pokušao da bježi? Zašto je bio tolikorezigniran? Možda je smatrao da mu bjekstvo zbog bo-lesti (tuberkuloze pluća), koja je u danima provedenimu zatvoru sve više uzimala maha, neće uspjeti, a možda

je vjerovao da bi njegovo bjekstvo moglo biti smrtnapresuda za njegovu životnu saputnicu i obavještajnogsaradnika Zagorku Gorče, koja se već nalazila u zatvo-ru.

Bježeći što dalje od Beograda, doktor Milutinović ikapetan Stevanović uputili su se prema selu Glogovicikod Aleksinca. Prema onome što je Stevanović zabilje-žio odmarajući se na vrhu Bukulje iznad Arandelovca,između njih dvojice počeo je sljedeći razgovor:

»— Čuješ, Rade, meni je Tošić u zatvoru rekaoda je Bora Damnjanović zatvoren i da nas je on iz-dao. Da li ti znaš kako je do toga došlo? — upitahdoktora.

— Izdao nas je, ako se tako može reći, ali nenamerno. Kad je uhapšen, agenti su kod njega

našli neka partijska dokumenta i na osnovu njihuhapsili preko 70 ljudi, među njima i nas dvojicu.

— Pa kako se to moglo desiti? — Budi strplj iv i slušaj — nastavi Rade — ne

znam tačno, ali izgleda da su u odredu činili greš-ke, koje on nije mogao da dozvoli, pa je zbog togadošao u sukob sa rukovodstvom, a možda i nijebio zadovoljan funkcijom koju je imao u odredu.Zbog toga, ili nečeg drugog, napustio je odred ipošao da traži vezu sa Okružnim komitetom. Do-lazio je k meni da me pita za vezu, ali ja je nisamimao. Izgleda da ju je od nekoga ipak dobio. Napi-sao je pismo Komitetu, u kome je naveo sve šta jeradio i koga je sve povezao sa NOP-om. U tom pis-

mu je pomenuo i mene i tebe i tako sam stavioglavu u torbu. Njegova verenica, kod koje je od-seo, bila je agent Specijalne policije. Uhapšen je uvozu na pruzi Crveni Krst—Niš, ne mogavši dauništi ono pismo.«17

Uz riječi »njegova verenica« Stevan Stevanović je

7/17/2019 pob2


napisao: »Zvala se Jelena. Bila je duvanska radnica. Po-sle rata osuđena i streljana.«

Koja je od verzija o hapšenju Bore Damnjanovića injegovoj izdaji tačna — nismo mogli utvrditi.

Konačno su dva bjegunca dospjela u Glogovicu, dokuće roditelja dra Milutinovića. Bilo je to 17. decembra1942.

U proljeće su formirali manju partizansku grupukoja je samostalno djelovala u aleksinačkom srezu, aonda, potkraj juna 1943, dva preživjela niška partizan-ska obavještajca — Stevan Stevanović i dr Radomir Mi-

lutinović — stigla su u novi Ozrenski partizanski odred:oba su preživjela rat kao oficiri Jugoslavenske armije.A treći, Jovan Tošić, ostao je da zauvijek počiva međuhiljadama žrtava njemačko-kvislinškog terora dalekood svoje vjerne supruge i saradnice u obavještajnomposlu — Zagorke Gorče Tošić, strijeljane na Bubnjukod Niša u julu 1943. godine. Žrtva njezina supruga Jo-vana nije joj pomogla.

7/17/2019 pob2


BANJALUČKI OBAVJEŠTAJCI

prvi koraci — obavještajci u policiji — slučaj Pater- noster — posada Han-Kola prisiljena je na kapitulaciju— Rudi Čajavec kao obavještajac

7/17/2019 pob2


Od predustaničkih julskih dana 1941, kada se jošuvijek vjerovalo da će se odlučujuće bitke i protiv oku-patora i protiv kvislinga i za revoluciju ubrzo odigrati ugradovima, na barikadama, pa su napredni banjalučkiomladinci obilazili ulice i kuće da bi točno utvrdili gdjestanuju njemački, ustaški i domobranski o fic iri i sakup-ljene podatke o tome predavali »višoj vezi«, Banjaluka — kao i mnogi drugi gradovi širom Jugoslavije — svedo konačnog oslobođenja nije bila bez partizanskihobavještajaca.

Kao i ostale ustaničke jedinice, i partizanske su gru-pe oko Banjaluke od svog nastanka znale da ne moguopstati ni poduzimati oružane akcije ako nemaju po-datke o tome gdje se nalazi neprijatelj, kolike je snage,kakvo mu je naoružanje, kakav moral, kakve namjere...A ti su se podaci mogli dobiti samo od ljudi naklonjenihNOP-u, koji su bili u službi u banjalučkom garnizonu iokolnim uporištima. Zato je obavještajna aktivnostmjesnih komunista morala biti usmjerena u tom prav-cu i djelovati uporedo s vezama u banjalučkoj policijipreko kojih su pribavljane propusnice za putovanja ilegitimacije te preko kojih se provodila što efikasnijazaštita vlastitih redova od prodora ustaških i njemač-kih agenata.

Prodor u neprijateljske policijske organe bio je uvijek i gotovo svugdje jedan od najtežih zadataka za par-tizansku obavještajnu službu. Ipak, u Banjaluci su se,takorekuć od prvih dana formiranja ustaške policije, unjenim redovima našli simpatizeri KPJ, odnosno NOP--a. Jedan od njih bio je Josip Puba Šolc, koji je došao izBihaća. Teškoće u radu, opasnosti i zamke koj ima su seizlagali partizanski obavještajci u ustaškoj policiji (re-darstvu) Puba je ilustrirao zapisavši:

»Jednog jutra su svi civilni agenti banjalučkog

7/17/2019 pob2


Župskog redarstva — čini mi se da ih je bilo dva-naest — dobil i nalog da uhapse Vuletića, ime sammu zaboravio a imao je nadimak Šepo, 'opasnogkomunistu', Srbina, koji se nalazi u gradu i posje-duje legitimaciju izdatu u Karlovcu na ime nekogHrvata. Dobili smo i njegov lični opis i podatak da

je šepav, da ćopa na jednu nogu. Ja sam Vuletićapoznavao jer je prije rata radio kod .Batinjola' uBihaću, a nešto ranije sreo sam se s njim i u Ba-njaluci. Odmah sam otišao k njemu u stan i obavi-

jestio ga o svemu. Imao je kod sebe nekakav blan-ko-dokumenat i rekao mi da mu je potreban nataj dokumenat samo štambilj policije. Iste noćiuvukao sam se u kancelariju zamjenika šefa Žup-

skog redarstva Vineka i na taj Vuletićev dokume-nat udario pečat i faksimil Vinekovog potpisa.Vuletić je zatim dokumenat popunio i pomoćunjega uspio da nestane iz Banjaluke.«1

Drugi slučaj o kojemu govori Josip Puba Šolc odig-rao se također 1941. On je dobio naređenje da na mostupreko Vrbasa sačeka i uhapsi detaljno opisanu djevoj-ku dvadesetih godina, koja preko ruke nosi torbu s ile-galnim materijalom. Šolc je odmah na biciklu otišao dokuće Jusufa Selmana Crnog, s kojim je saradivao u ra-du za NOP, ali on mu nije mogao pomoći jer nije znao okojoj je djevojci riječ.

»Brže-bolje vratio sam se nazad« — piše Šolc

doslovno. — »Ja sam ranije živio u Banjaluci i po-znavao sam mnoge Banjalučane. Idući premamostu, sreo sam Vidu Cijan, za koju sam znao daorganizovano radi za narodnooslobodilački po-kret, te sam i njoj sve ispričao. 'To se mene ne ti-če!' — odgovorila mi je ona, bojeći se, očigledno,da je provociram. Napokon sam sreo VjekoslavaVjeku Butorca i ispričao mu kakav sam zadatakdobio. 'Znam o kome se radi — rekao mi je on. —

To je kćerka jednog šumara, ili nadšumara. Radikao činovnica u Šumskoj direkciji. Upozoriću je.'

Rastavši se s Butorcem otišao sam na most i tustajao do šest sati poslije podne, kada sam se vra-tio u Redarstvo i izvi jestio da osoba koju je trebalo

da uhapsim nije naišla preko mosta.«2

Očigledno je Vjeko Butorac, također aktivist NOP-a,stigao da navrijeme upozori djevojku o kojoj je riječ. Da

je ona naišla preko mosta, Šolc bi se u najmanju ruku-

našao u teškoj situaciji. Ako ne bi izvršio dobiveno na-ređenje, rizikovao bi da bude otkriven kao saradnikNOP-a.

7/17/2019 pob2


U banjalučkoj se policiji već 1941. na odgovornojdužnosti šefa agenata našao čovjek za koga u »Regis-tru imena« u drugom tomu Titovih Sabranih djela nala-zimo napisano:

»Anzulović drJerko, policijski agent Ureda re-darstvenog ravnateljstva u Zagrebu, koji je 4. av-gusta 1928. hapsio Josipa Broza u Vinogradskojcesti 46.«3

Međutim, upravo se taj Jerko Anzulović ubrzo na-kon dolaska u Banjaluku povezao s nekim aktivistimaNOP-a, posebno s predratnim aktivnim kapetanom ju-goslavenske vojske Antom Fabrisom, koji je nakon os-nivanja tzv. NDH postao domobran. O toj vezi opširnijese govori u poglavlju ove knjige »Ne smijemo ih zabora-

viti — Zagonetni Srećko Brana«.U banjalučkoj je policiji u toku 1941/1942. godine dje-lovalo još nekoliko partizanskih obavještajaca, zapravopovremenih saradnika NOP-a. Posebno mjesto međunjima svakako je zauzimao Idriz Ladarević, koji u jed-noj poslijeratnoj izjavi kaže:

»U razgovorima sa mnom kolege se obično ša-le govoreći da sam služio tri države. U šali to isam kažem jer sam prije rata kao službenik radiou Upravi policije, za vrij eme rata u Župskoj redar-stvenoj oblasti, a poslije rata u našem Sekretarija-tu unutrašnjih poslova u Banjoj Luci.«4

Dobivši odmah nakon uspostavljanja tzv. NDH polo-žaj šefa arhive Župske redarstvene oblasti u Banjaluci,

Idriz Ladarević se našao u situaciji da pomaže i progo-njenim Srbima, a ubrzo i aktivistima NOP-a od kojih jemnoge poznavao još prije rata. Kada je riječ o NOP-u,vezu je održavao preko člana KPJ Muniba Ćerimića, načiji je zahtjev donosio popunjene ili blanko-propusnice,a ponekad i obavještenja koja su banjalučkim aktivisti-ma i ilegalcima mogla da budu dragocjena. Radio je ta-ko sve dok i sam nije uhapšen u ljeto 1943. godine. A zajedno s njim u banjalučkoj su ustaškoj policij i s NOP--om sarađivali Hasan Jahić, Ferid Katana, Osmanče-vić... No, o njihovu je radu malo poznato. Katanu i Os-mančevića ustaše su ubile u logoru, dok je, prema na-vodima Idriza Lađarevića, Jahić pri transportovanju ulogor uspio da iskoči iz voza...5

Trinaestog februara 1942. godine oko podne, na sni- jegom pokrivenoj zaravni iznad Banjaluke, nedalekood seoske kuće u kojoj se nalazila Komanda Ponirskepartizanske čete, okupilo se poprilično žitelja sela Poni-

7/17/2019 pob2


ra i okolnih zaselaka. Stajali su u polukrugu i posmat-rali desetinu partizana koja se postrojavala nedalekood svježe iskopane rake. Ubrzo je na to mjesto dovedenmlađi čovjek duge plave brade. Ruke su mu bile veza-ne...

Komandir Ponirske čete Karlo Roje istupio je predstroj svojih boraca i, licem okrenut vezanom čovjeku,poslije nekoliko uvodnih riječi izgovorenih oštrim gla-som punim srdžbe, počeo da čita s lista papira koji jedržao u ruci:

»Proglas vojnog suda pri Petom bataljonu Tre-ćeg krajiškog narodno-oslobodilačkog partizan-skog odreda. Na dan 12 februara 1942 godine, na-kon sprovedene istrage, ova j sud osudio je na kaz-

nu smrti streljanjem Paternostera Ratka, starog25 godina, oženjenog bez djece, činovnika ustaš-kog redarstva u Banjoj Luci. Kazna se ima izvršitiodmah i to javno pred narodno-oslobodilačkomvojskom i narodom.

Obrazloženje: Na temelju nesumnjivih činjeni-ca i iskaza svjedoka... Ratko Paternoster iskorišta-vao je svoje ranije veze sa radničkim i omladin-skim pokretom da u ovim najsudbonosnijim dani-ma po naše narode zada što veće udarce onimsnagama koje stoje na čelu narodno-oslobodilač-kog ustanka i da tako, na najpodliji način, služispašavanju interesa okupatora i njihovih ustaškihslugu.

U istoriji banjalučkog radničkog i omladin-skog pokreta ovoj izdaji nema ravne.«8

Odjeknuo je plotun i izdajnikov se život ugasio.

Ratko Paternoster je prije rata pripadao naprednojkomunističkoj omladini u Banjaluci, a onda se pasivizi-rao. Njegov stariji brat Mladen, student prava i istak-nuti aktivist naprednoga beogradskog studentskog po-kreta, izgubio je život 28. marta 1937. godine »nesretnimslučajem«, prema jednoj verziji, odnosno, prema dru-goj, »izvršio samoubistvo«, zbog bojkota kojemu su gapodvrgli njegovi drugovi jer je ostavio jednu djevojku,

aktivistkinju studentskog pokreta, radi druge... I Ratko-va sestra Neda bila je prije rata vrlo napredna studen-tkinja; uhapšena je jula 1941. godine od ustaške policijeu Banjaluci, ali nije pošla stopama svog mlađeg brata,premda su ostale uhapšenice prema njoj otvoreno ispo-ljavale nepovjerenje.

7/17/2019 pob2


Jula 1941. godine Ratko Paternoster našao se u za-tvoru banjalučke policije. Je li to bila greška ustaškepolicije ili je već ubačen medu uhapšene komunistekao agent — nije razjašnjeno. Sigurno je samo jedno:Ratko se ubrzo našao na slobodi i zaposlio kao službe-nik Ustaškog redarstva!

Poznavajući iz predratnog perioda mnoge banjaluč-ke komuniste i ispoljavajući u svom novom pozivu veli-ku revnost, Ratko Paternoster je doprinio tome da us-taška policija nanese ozbiljne udarce NOP-u u Banjalu-ci: deseci aktivista su uhapšeni na osnovi njegovih de-nuncijacija; lično je učestvovao u ubistvu svog predrat-nog druga Aleksandra Brace Potkonjaka, tada koman-dira Voda za vezu Prve partizanske čete za Bosansku

krajinu, koji je bio sišao u grad; tukao je i sadistički mu-čio uhapšene komuniste i simpatizere NOP-a da bi odnjih izvukao priznanja; u jednom trenutku bio je na tra-gu sekretaru Mjesnog komiteta KPJ Jovanki Ćović Žu-toj i ona je samo zahvaljujući snalažljivosti svojih prati-laca i svojoj uspjela da izbjegne hapšenje...

Trebalo je stati na put izdajniku Ratku Paternosternkoji je u međuvremenu postao prvi pomoćnik šefa Anti-komunističkog odjeljenja banjalučkog ustaškog redar-stva Nikole Bogojevskog, pa je Mjesni komitet KPJ do-nio odluku da se on likvidira. O tome govori AugustinNikić, pripadnik jedne od banjalučkih skojevskih udar-nih grupa:

»Sredinom oktobra 1941. godine, uz pomoć

Nade Čižski i Zage Umičević, s kojom sam se jed-ne večeri, u zakazano vrijeme, našao kod Zaraznebolnice u Aleji uzdisaja — bila je u svijetlom zarus pečom preko lica — povezao sam se s Muhare-mom Alibegovićem. Sastali smo se kod starog ka-toličkog groblja. Muharema do tada nisam po-znavao, ali mi je bilo rečeno da će biti u kratkomkožnom kaputu s fesom jarkocrvene boje na gla-vi. Muharem je odmah izvadio iz džepa dvije ruč-ne bombe 'kragujevke' i dajući mi ih kratko rekao:

— Ovim bombama i p ištoljem koji imaš ti i Ri-fat Kararić treba da večeras pred Demirovića ku-ćom sačekate i ubijete ustaškog agenta Ratka Pa-ternostera. Ako me zatrebaš, naći ćeš me u Seli-

movoj slastičarnici. Te i sli jedeće večeri Ri fat i ja smo čekali Pater-

nostera, ali on nije naišao. Otišao sam tada u Seli-movu poslastičarnu i obavijestio o tome Muhare-ma.

— Znam — odgovorio mi je. — Ta svinja je ot-

7/17/2019 pob2


putovala u Jasenovac i Zagreb.«7Nada Čižski bila je predratna skojevka, a Zaga Umi-

čević sekretar MK KPJ za Banjaluku; malo pr ije toga tu je dužnost preuzela od Jovanke Cović Žute, koja je mo-rala da napusti grad. Muharem Alibegović, podvorniku Šumskoj direkciji, bio je član KPJ.

Salih Demirović, činovnik Šumske direkcije, pred či- jom je kućom R. Paternoster trebao da bude ubijen, bio je, kao i njegova žena Ismeta, snalažljiv i već iskusanaktivist NOP-a. Ne znajući ništa o tome, R. Paternosterse zaljubio u lijepu Ismetu, visoku, izrazitu plavušu tri-desetih godina, veoma obrazovanu... Saznavši za to,Mjesni komitet KPJ odlučio je da se Paternoster elimi-niše na drugi način, a ne likvidacijom.

Iako teška srca, i Ismeta i Salih Demirović pristalisu na »igru« koja je uslijedila. Zadatak je trebalo izvrši-ti.

Postupajući prema dobivenim direktivama, Ismeta je počela da daje Ratku nadu da će mu ljubav, možda,biti uzvraćena i da ga, istovremeno, oprezno ubjedujeda je pogriješio što je izdao svoje drugove, da moždapostoji i način da se u njihovim očima rehabilituje... Ko-načno mu je otvoreno priznala — da je i sama aktivistNOP-a, da ima vezu s rukovodstvom Partije u Banjalu-ci. Ratko je, iako zaprepašten, bez većeg kolebanja pri-stao da i sam, zajedno s Ismetom, učestvuje u radu zaNOP da bi se tako iskupio za počinjene grijehe.

Dok je »igra« s Ratkom Paternosterom bila u toku,

Ismeta Demirović je nastavila da izvršava i druge, »nor-malne« zadatke. Tako je, između ostaloga, uhapšenimaktivistima i simpatizerima NOP-a nosila hranu u za-tvor ili bolnicu. Što se tada dogodilo, opisuje prof. drLjubica Pejčinović-Radman, supruga glavnog organiza-tora ustanka na području Crnog vrha u srednjoj BosniMilana Radmana. Ona je, uhapšena kad je već bila udrugom stanju, zbog porođaja potkraj novembra 1941.godine iz »Crne kuće« prebačena u Gradsku bolnicu,gdje se nalazila pod stražom i dobro se sjeća dana kojisu uslijedili:

»Jednoga dana, u bolničku sobu u kojoj samležala zajedno s upravo rođenom kćerkom Svjet-lanom, uđe jedna vrlo lijepa žena. Priđe mi, pruži

hranu i šapnu: 'Sada je, Ljubice, na mene red da tidonosim hranu.' Dotada je nikad nisam vidjela.«8

Uskoro je Ljubicu posjetila njena dobra drugaricaMira Kesić i šapnula joj:

»Čuvaj se one što ti hranu donosi! To je Pater-nosterova ljubavnica...«

7/17/2019 pob2


Opisujući posljednju posjetu Ismete Demirović bol-nici, Ljubica Pejčinović-Radman kaže:»... Jednog dana mi je prišla i šapnula: — Ljubice, idem na službeni put. Neću ti skoro

doći!Otišla je. Sutradan smo saznale da je u Ustaš-

kom redarstvu izgorjela sva arhiva, a da je našalijepa Ismeta otišla u partizane, prevarivši policaj-ca Paternostera, koji se bio ludo zaljubio u nju.Kada sam čula šta je učinila ta lijepa žena, bilasam oduševljena njom, svjesna da je žrtvovala isvoju ljepotu i mladost, i brak za opštu stvar. Jasam i danas uvjerena u to da ta žena nikad nijevoljela policajca Paternostera: ona je glumila da

ga voli!«9

U suštini, Ljubica Radman je napisala istinu, samosu se neki detalji odigrali malo drugačije.

Nakon što je nagovorila Ratka Paternostera da odeu partizane, ali da prije toga uništi arhivu političkogodjeljenja banjalučke policije, otključa vrata na ćelija-ma zatvora »Crna kuća« i omogući političkim zatvore-nicima bjekstvo. Ismeta je, zajedno s mužem Salihom,otišla »u šumu« da ga ondje »sačeka«. Znala je da će seposlije Paternosterova bjekstva prva naći na udaru po-licije.

I što se odigralo?Dvadeset drugog decembra 1941. godine oko jeda-

naest sati navečer10 Ratko Paternoster je, nevješto bara-

tajući kanticom benzina, spalio samo mali dio političkearhive ustaške policije i u zatvoru »Crna kuća« otvorioćelije političkih zatvorenika, a zatim pobjegao, s namje-rom da se, prema dogovoru s Ismetom, koja mu je dalavezu, prebaci u partizane. Međutim, smatrajući da je ri- ječ o provokaciji i da bi pri bjekstvu mogl i biti ubijeni,uhapšeni komunisti nisu ni pokušali da bježe iz zatvo-ra, već su ostali u otključanim ćelijama.11

Sam se Paternoster, ponijevši neke dokumente ba-njalučke političke policije (istražne materijale) dragoc-

jene za partizansku obavještajnu službu, našao u logo-ru partizanske Cete za vezu iznad Banjaluke, na Poni-ru. Detaljno je saslušavan. Ispričao je sve što je znao oradu ustaške političke policije, a onda je izveden pred

partizanski sud...Ismeta Demirović se više nije srela s njim. Preuzela

je dužnost partizanske bolničarke. Ubili su je, kao i nje-zina muža Saliha, četnici i to, nekoliko mjeseci nakondolaska u partizane.

7/17/2019 pob2


Prvi partizanski obavještajci u banjalučkom domob-ranskom garnizonu bili su predratni članovi i simpati-zeri KPJ koji su u ljeto 1941. mobilisani, odnosno pozva-ni na vježbu u vojsku tzv. NDH: Adil Alagić, Huso i Me-do Mešinovič, Slavko Pavčić, Franjo Buljan, Ivica Sta-nič, Slavko Trenk... Zajedno s oružjem, municijom i op-remom koju su iznosili iz domobranskih magazina, onisu, manje-više neorganizovano, dostavljali banjaluč-kom partizanskom odredu, odnosno od kraja septem-bra 1941. Prvoj partizanskoj četi za Bosansku krajinu, ineke podatke o snazi banjalučkoga garnizona i okolnihdomobransko-ustaških uporišta. Koliko su i kako ti po-daci mogli biti iskorišteni, malo se zna.

Približno u kasno ljeto u Banjaluku je iz Zagreba sti-

gao domobranski satnik Srećko Brana i nezavisno odspomenute grupe, djelujući ponajprije kao obavješta-

jac, povezao se s Mjesnim komitetom KPJ. (Vidi poglav-lje ove knjige »Ne smijemo ih zaboraviti — ZagonetniSrećko Brana«.)

Svjedočenja o obavještajnom radu aktivista NOP-au gradovima, pa i u Banjaluci, najčešće se svodö nakonstataciju »dostavljali smo obavještajne podatke«.Međutim, to je rečeno već nekoliko puta, ali ni najpre-cizniji obavještajni podaci, ako ne stignu navrijemeonome ko ih može i zna upotrijebiti, u operativnomsmislu ne vrijede ništa. Oni, eventualno, mogu da po-služe samo za stvaranje ili dopunu opće slike o stanju uredovima neprijatelja.

S obzirom na banjalučke partizanske obavještajce, jedan njihov značajan, a neposredan (operativni) dopri-nos utvrdili smo — osim pothvata satnika Srećka Bra-n e — u slučaju likvidacije isturenog domobranskoguporišta Han-Kola, 12 km jugozapadno od Banjaluke,na cesti koja preko Čađavice vodi za Ključ i Mrkonjić--Grad.

Poznati nogometaš, igrač banjalučkog »Borca« i za-grebačkog prvoligaša »Građanskog«, Dinko Podgornik,čija su braća Adolf, Marijan i Branko bili predratni čla-novi, a on simpatizer KPJ, pozvan je potkraj novembra1941. na vojnu vježbu.

»Iduća tri i po mjeseca, negdje do sredine mar-ta 1942. godine« — svjedoči D. Podgornik, pukov-nik JNA u penziji — »proveo sam kao domobran-ski poručnik u Banjaluci. Imao sam vezu s nizomaktivista NOP-a u domobranstvu (Munib Ćerimić,Dalko Halimić, Franjo Buljan, Viktor Pašalić,Slavko Pavčić...) ali i u gradu (Joža Štemberger,Ivica Vitković, Ljubica Mačković, Slavko Lastrić...)

7/17/2019 pob2


...Kada bi moja satnija odlazila 'na teren', ug-lavnom za Han Kola, gdje se nalazila domobran-ska posada koju je trebalo snabdijevati munici-

jom i hranom, ja sam vr ijeme i maršrutu javljaoDalku Halimiću, koji je služio vojsku u Gornjemšeheru, gdje mu se i kuća nalazila, ili preko Fra-nje Buljana, četnog šustera, Slavku Lastriću. Uz toFranjo je imao i svoju posebnu višu vezu. Prolaze-ći prema Han Kolima ostavljao sam na dogovore-nim mjestima po neki sanduk municije i vojnu op-remu. Sve su to partizani kasnije 'pronalazili' i od-nosili. Preko spomenutih drugova dostavljao sam, jasno, i podatke o kretanju i planovima domob-ranskih jedinica do kojih sam mogao doći. U Šta-

bu banjalučkog domobranskog zdruga na duž-nosti šefa šifrantskog odjeljenja nalazio se odseptembra 1941. pukovnik Tihomir Odić, predrat-ni jugoslavenski mornarički oficir — kapetan boj-nog broda, rodom iz Dervente. Podaci o akcijamaplaniranim u tom štabu u zimskom periodu1941/1942. protiv partizana dobivani su i od njegai prosljeđivani dalje...«12

No, vratimo se slučaju domobranske posade u Han--Kolima. Vidjeli smo što je o njoj rekao partizanskiobavještajac, tada domobranski poručnik, Dinko Pod-gornik, a sada ćemo vidjeti što o tome kažu neprijatelj-ski dokumenti.

»Zapovjedničtvo II. domobranskog zbora« dostavlja»Glavnom stožeru domobranstva« iz Broda n/S, »izvješ-će za vrijeme od 1. do 15. siječnja 1942. godine«, u koje-mu stoji i OVO:

»10.1.1942. Napadnut sat (tj. satnija, četa — pri-mj. autora) koji je sprovodio hranu iz Banja Lukeu Han Kola. Naši gubici 4 mrtva, 4 ranjena i 30 ne-stalih. Hrana i materijal uništeni, sve saonice raz-lupane. Odnešeno 200.000 Kuna, namjenjenih zaposadu Han Kola.«13

Nepun mjesec dana kasnije, 7. februara, »Banjaluč-ki zdrug« dostavio je »Zapovjedničtvu II domobranskogzbora« svoj mjesečni izvještaj u kome potvrđuje podat-ke iz prethodnog izvještaja dajući neke zanimljive do-pune:

»b) 1 sat, upućen kao smjena posadi u Han Ko-lima, koji je ujedno sprovodio sobom i hranu po-trebnu za mjesec dana, — napadnut je između G.Šehera i Han Kola, kod s. Raković.

Sat nije imao dovoljno osiguranje, napadaj jeiznenadno izvršen strojnicama i uz veliku buku,

7/17/2019 pob2


pa se sat pokolebao i u neredu odstupio, ostavivši12 saonica punih hrane, kao i 5 sanduka ručnihbombi.«14

Nastupajući s mnogo jačim snagama, neprijatelju je14. januara uspjelo da se probije iz Banjaluke do Han--Kola i smijeni posadu, ali...

»Zapovjedničtvo II. domobranskog zbora« bilo jeprisiljeno da u svom »izvješću za vrijeme od 16. do 28.veljače 1942. godine«, dostavljenom »Glavnom stožerudomobranstva« 4. marta javi:

»19. II. 1942. (...) Oko 1000 naoružanih partizananapali i zarobili opkoljenu posadu Han Kola.«15

U tom istom izvještaju nalazi se i podatak:»20. veljače akcija prema Han Kolima uslijed

snijega i vatre pobunjenika, obustavljena.«16

Očigledno, »Zapovjedničtvo II domobranskog zbo-ra« nije imalo pojma o tome što se dan ranije odigralokod Han-Kola.

Da pogledamo, konačno što je Ministarstvo unutar-njih poslova tzv. NDH u svom petnaestodnevnom iz-vještaju od 10. marta javilo Ministarstvu hrvatskog do-mobranstva:

»Pored izloženog Banja Luka je od nazad ne-koliko dana još jače ugrožena time, što su vojneposade koje su se nalazile u Han Kolima i Krupina Vrbasu dielom zarobljene i dielom uništene,kojom prilikom je pobunjenicima pao u ruke cje-lokupni vojnički materijal, a naročito puške, teške

strojnice, bacači mina i streljivo.«17

Međutim, u međuvremenu se dogodilo nešto što nidomobranske komande ni ustaško Ministarstvo unu-tarnjih poslova nisu znali: Štab Manjačkog bataljona 4.krajiškog NOP-odreda (komandant Milan Branković,politički komesar Muhamed Kazaz), koji je djelovao ju-gozapadno od Banjaluke, povezao se sa zapovjednikomdomobranske posade u Han-Kolima satnikom Muha-medom Dedičem i još nekim oficirima koji su, pored os-taloga, uvidjevši da im iz Banjaluke nikako ne može bi-ti doturena dovoljna količina municije ni hrane, pre-mda se to pokušavalo učiniti čak i zračnim putem, od-lučili da posadu predaju partizanima bez borbe.

Tako se u Hronologiji pod datumom 19. februara1942. našao tekst:

»Delovi 4. krajiškog NOP odreda bez borberazoružali jednu četu domobrana (istakli autori) us. Han Kolima (kod Banje Luke).«18

Uz izmišljeni podatak, zapravo opravdanje »Zapov- jedničtva II. domobranskog zbora« pred višim koman-

7/17/2019 pob2


dama, da su »oko 1000 naoružanih partizana napali izarobili opkoljenu posadu Han Kola« Redakcija trećeknjige četvrtog toma Zbornika dokumenata i podatakao NOR-u jugoslovenskih naroda dala je napomenu:

»Ustaško-domobransku posadu u Han Kolimalikvidirali su dijelovi Četvrtog krajiškog NOP od-reda. Između ostalog, partizani su zaplijenili oko50 pušaka, 9 puško-mitraljeza i 130.000 puščanihmetaka.«1"Nije jasno zašto je Redakcija Zbornika smatrala po-

trebnim da govori o ustaško-domobranskoj posadi injenoj likvidaciji?

Operativni štab NOP-odreda za Bosansku krajinu uizvještaju Glavnom štabu NOPO i DV za Bosnu i Herce-

govinu od 5. marta 1942. pojednostavnio je — logično iradi očuvanja tajnosti — tok zbivanja oko Han-Kola inapisao ovo:

»Padom Krupe ostalo je jedino neprijateljskouporište sa ove strane Vrbasa Han Kola. Naša ko-manda poslala je pismo hrvatskim oficirima i voj-nicima i pozvala ih na predaju, iznoseći im beziz-lazan položaj nakon pada Krupe i Karanovca.Vojnici i oficiri su se sutradan predali bez da suispalili ma i jedan metak na našu vojsku. Zarob-ljeno je oko 130 vojnika i sve oružje. Vojnicima jeobjašnjen cilj naše borbe i svi su pušteni svojimkućama.«20

0 radu i aktivnosti partizanske obavještajne službeu banjalučkom domobranskom garnizonu govori i Mu-hamed Hadžihalilović. On je mobilisan u septembru1941. i njemu se kao komunisti nije ostajalo u domob-ranstvu, ali...

»I pored moje upornosti da idem u šumu — ka-že on — Stari (Đuro Pucar — primj. autora) me jena kraju ubijedio da treba da ostanem u domob-ranstvu i da tu radim za narodnooslobodilačkipokret. Stavio mi je u dužnost da se upoznam sdomobranskim natporučnikom Hasanom Hotom1 poručnikom Sulejmanom Cimirat ićem i da ihuključim u rad za narodnooslobodilački pokret.«21

M. Hadžihalilović je izvršio taj zadatak. To, među-tim, nije bilo sve. On izjavljuje i ovo:

»Radio sam u Stožeru pukovnije u činu vodni-ka-đaka. Deseta pukovnija je bila velika vojna je-dinica, s 41 satnijom. Osim posade u Banjaluci,pukovnija je držala posadu i u Prijedoru, Bosan-skoj Gradiški, Bosanskoj Dubici, Sanskom Mostu,Ključu, Jajcu, Mrkonjić-Gradu, Kotor-Varošu,

7/17/2019 pob2


Prnjavoru, Krupi na Vrbasu, Han-Kolima i još unekim okolnim uporištima. U toj pukovniji su bilina dužnosti natporučnici Dinko Podgornik i FićoGranić, moji školski drugovi, ilegalci odranije, za-tim satnik Muhamed Dedić, čija su braća Fikret iFahret bili poznati banjalučki komunisti, potomnatporučnici Josip Zorić i Rifat Kulenović, poruč-nik Pavle Nad, đak-narednik Oskar Šenk, nared-nik Alija Mehić, magacioner, odranije uključen uilegalni rad, domobran-brijač Munib Ćerimić,predratni član KPJ, i drugi. Sa svima njima i jošmnogim drugima uspostavio sam vezu. Svi su oni,s više ili manje uspjeha, bili uključeni u rad za na-rodnooslobodilački pokret. Od Alije Mehića smo

odnosili municiju, hartiju za šapirograf i šapiro-grafe, a drugi su davali podatke o brojnom stanjui naoružanju satnija i drugih ustaških i njemačkih

jedinica. Od nekih ofic ira smo dobivali i podatkeo pripremama pojedinih akcija protiv partizana,kao i o borbama na terenu.«22

U centru Banjaluke, u trospratnici između hotela»Palas« i starodrevne džamije Ferhadije, smjestila sepočetkom ljeta 1941. godine novoosnovana ustanova spomalo neobičnim nazivom: Ured za kolonizaciju. Kaoekspozitura Glavne uprave za kolonizaciju pri vladitzv. NDH sa sjedištem u Zagrebu, taj je ured dobio za-datak da na području bivše Vrbaske banovine popisujei preuzima pokretnu i nepokretnu imovinu Jevreja i Sr-

ba pobijenih i odvedenih u logore te Srba protjeranih uSrbiju. Pokretnu imovinu trebalo je zatim dijeliti poje-dincima »zaslužnim« za novostvorenu tzv. NezavisnuDržavu Hrvatsku, a na poljoprivredna imanja — u sklo-pu sumanutih ustaških planova o stvaranju etnički čis-te Bosne — kolonizirati hrvatske porodice iz pasivnihkrajeva Hercegovine i Like.

Sa postavljenjem dobijenim u Zagrebu, na čelu ba-njalučkog Ureda za kolonizaciju našao se tridesetogo-dišnji pravnik Rudi Čajavec. U skladu sa njegovim ran-gom, ubrzo se obreo u krugu najviših predstavnika us-taške vlasti. Kao neženja stanovao je u hotelu »Palas«,gdje je skoro svako veče sjedio, pio ili igrao karte sa še-fom ustaške nadzorne službe Ozrenom Kvaternikom,Božom Dražićem (nakon njegova dolaska iz Dubrovni-ka na položaj šefa banjalučke policije), njegovim po-moćnikom drom Vladimirom Vinekom te s ustaškimstožernikom Viktorom Gutićem. Inteligentan, obrazo-van, vanredan kozer, vedre naravi, bio je od svih radoprihvaćen u društvu, a kao lijepo građen čovjek, izrazi-

7/17/2019 pob2


tih crta lica, sa brčićima koje je često nonšalantno gla-dio, izazivao je naklonost mnogih žena.

O Rudiju Čajavecu dr Katarina Kranjc, koja je1941/1942. bila profesor fizike u banjalučkoj gimnaziji,kaže:

»Čajavec se družio samo s ustaškim glavešina-ma i policijom. U hotel 'Palasu', kada sam jednomprilikom sjedila s jednom koleginicom, keinernam je odjednom donio palačinke. Otkud to? —pitale smo kelnera, jer nismo bile tako nešto na-ručile. Pokazao nam je za sto za kojim su sjediliĆajavec i Ozren Kvaternik. Mi smo odbile da pri-mimo 'čast'. Rudi se smijao. Ne sjećam se ko me jeupoznao s Blaškovićem, a on me je upoznao s Ru-

dijem Čajavecom. Onda smo se družili s njim. I tonam je dobro dolazilo. Poznavala sam se i s Ozre-nom Kvaternikom a i sa Vinekom. Vinek mi je re-kao, kada je Rudi pobjegao u partizane s avio-nom:

— Ja sam 16 godina gonio komuniste i nikomeni ne može reći da je Rudi komunist!

Rudija su svi voljeli.«23

Tko je bio Rudi Čajavec? Prema podacima do kojihsmo došli, on se približno 1927. ili 1928. godine pod utje-cajem Ognjena i Srdana Price, istaknutih funkcionerailegalne KPJ, priključio u Sarajevu naprednom omla-dinskom pokretu. Kao kolovođa đačkog štrajka istjeran

je iz sedmog razreda sarajevske Prve muške gimnazije,pa je taj razred završio u Somborn. Nakon toga njegovisu roditelji — otac mu je bio činovnik u Agrarnom ure-du pa je mnogočlana porodica jedva sastavljala kraj skrajem — odlučili da majka s djecom prijeđe u Beog-rad, gdje će Rudi završiti osmi razred gimnazije. Otac

je privremeno, čekajući premještaj, ostao u Sarajevu...

Ognjen Priča je 1929. godine bio u zatvoru, osuđenpo Zakonu o zaštiti države. Iz Sarajeva su ga prebaciliu Beograd. Rudijeva ga je majka dočekala na stanici iuz dozvolu žandara razgovarala s njim, preuzevši oba-vezu da će mu dostavljati hranu i prati rublje. Ona je toi činila opravdavajući se rodbinskim vezama.

Završivši osmi razred u Drugoj beogradskoj muškojgimnaziji 1930. godine, Rudi se upisao na Pravni fakul-tet. Od tada učestvuje u svim demonstracijama i nekoli-ko je puta hapšen. Kuća Čajavčevih istovremeno posta-

je »prolazna stanica« za Rudijeve kolege iz Sarajeva koji su k njima navraćali i tu noćivali.

Rudi je 1934. godine diplomirao kao redovni studentPravnog fakulteta u Beogradu, poslije čega je pozvan u

7/17/2019 pob2


vojsku i raspoređen u školu za rezervne avioinženjereu Novom Sadu. Tu je školu završio, pa je dobio čin na-rednika. Na vježbi u Mostaru dobio je čin potporučnika

jugoslavenske vojske.

Godine 1938. Rudi Čajavec je kao stipendist Minis-tarstva poljoprivrede otišao u Francusku da bi doktori-rao zadrugarstvo. Kada je u Francuskoj 1939. godineprovedena mobilizacija, prekinuo je studij i bez polože-nog doktorata vratio se u zemlju. Tada su ga iz Minis-tarstva poljoprivrede premjestili u Osijek. Prema ne-kim podacima koje nismo mogli provjeriti, studentPravnog fakulteta Rudi Cajavec u Beogradu je pri-mljen u KPJ.

Godine 1940. Čajavec je iz Osijeka premješten u Ag-rarni ured u Splitu, gdje ga je zatekao i aprilski rat1941. i kapitulacija jugoslavenske vojske.

Uprkos takvoj biografiji, Rudi Čajavec je ubrzo na-kon stvaranja tzv. NDH uspio da se kao Hrvat, struč-njak za poljoprivredu, ubaci u Glavnu upravu za kolo-nizaciju u Zagrebu...

Što se dalje događalo, s koliko se opreznosti i pro-nicljivosti Čajavec uključio u grupu aktivista NOP-a uBanjaluci, vidjećemo iz sljedećeg teksta.

U septembru 1941. godine, izišavši iz ustaškog zatvo-ra u Bihaću, gdje je proveo mjesec i po dana, u Banjalu-ku je došao predratni skojevac Vinko Markotić, po za-nimanju tehničar geometar. Protekcijom porodičnog

prijatelja dobio je zaposlenje u Uredu za kolonizaciju i jav io se na dužnost. Preko Sabahudina Bude Bušatlije,predratnog kolege s Beogradskog univerziteta, V. Mar-kotić se, prema vlastitim navodima, idućih dana pove-zao s još nekolicinom naprednih ljudi zaposlenih u istojustanovi, a odmah zatim uspostavio kontakt i s Mjes-nim komitetom KPJ.

»Što se tiče Rudija Čajaveca« — napisao je V.Markotić — »za njega smo saznali tek toliko da je

još prije rata završio pravni fakultet u Beogradu iposlije toga dobio zaposlenje u nekom ministar-stvu. Moji kontakti s njim u tom periodu nisu biličesti. Odlazio sam k njemu povremeno na referi-sanje, podnosio izvještaje i dobivao uputstva zarad. Kao rukovodilac djelovao je zrelo, uvijek jetačno znao šta hoće i bio uporan u zahtjevima dase postavljeni zadaci izvršavaju. Znao sam, kao iostali drugovi, da je 'povjerljiva ličnost' režima —uostalom i sam položaj koji je zauzimao ukazivao

je na to — da uživa veliki ugled kod najviših us-

7/17/2019 pob2


taških funkcionera u gradu i da se stalno kreće unjihovom društvu.«24

Potkraj oktobra 1941, u trenutku kada je počela bit-ka za Moskvu, između R. Čajaveca i njegova službenikaV. Markotića počeo je u Uredu razgovor o situaciji nafrontovima:

Markotić taj razgovor opisuje ovako:»— Čini mi se da će se rat brzo završiti — re-

kao sam u jednom trenutku s namjerom da gaprovociram. — Znači, i naš će Ured završiti svojposao i mi ćemo se razići svaki na svoju stranu.

Na te moje riječi Čajavec se nasmijao. — Nisam baš siguran da će tako biti — odvra-

tio je. — Bez obzira na trenutne uspjehe Nijema-

ca, Rusi su još jaki i vjerujem da će doći do njiho-ve protivofanzive. Uostalom, u brzi svršetak rataviše ne vjeruju ni oni 'gore', s kojima sam često udruštvu. Boje se ruske zime...

Bio sam iznenađen. 'Šta ovo znači?' — pomis-lih i kao u magnovenju odlučih da otvoreno ka-žem šta mislim.

— Istinu govoreći ni ja ne vjerujem ni u kakvu,a kamoli brzu pobjedu Njemačke — rekoh mirnoi nastavih odmah da govorim o velikim gubicimaNijemaca u toku njihovog dotadašnjeg napredo-vanja kroz Rusiju, o lažima nacističke propagan-de, o neiscrpnim rezervama Crvene armije i snaziantifašističke koalicije, o uspješnim akcijama na-ših partizana, o svemu onome što sam u posljed-nje vrijeme čitao u štampanim materijalima kojesmo dobivali od Mjesnog komiteta.«25

U daljem toku razgovora V. Markotić je priznao Ča- javecu da je još prije rata pripadao naprednom omla-dinskom pokretu, da je veći dio ljeta prije dolaska uUred proveo u bihaćkom zatvoru, s gnušanjem je govo-rio o ustaškim zvjerstvima, o mučenjima u zatvoru, opokoljima srpskog stanovništva u Bihaću i okolini...

Sutradan ujutro razgovor je nastavljen. Tada je Ča- javec govorio o sebi; kao Hrvat, Jugoslaven, zgražao senad svim onim što su činile ustaše i što je donio »noviHitlerov poredak«.

Markotić je o tim razgovorima obavijestio sekretari-cu Mjesnog komiteta drugaricu »Malu«, i tako je, ponjegovim navodima, počela saradnja Rudija Čajaveca sNOP-om.

Predratni službenik banjalučke Šumske direkcijeinž. Dorđe Pstrocki, porijeklom Rus, premješten je ljeti1941. u novoosnovani Ured za kolonizaciju. Kao napre-

7/17/2019 pob2


dan čovjek, bl izak komunistima, nastojao je da zbog po-slova Ureda, koje je smatrao nečasnim, izbjegne tajpremještaj, ali mu to nije uspjelo. Njegova sjećanja oRudiju Čajavecu nisu u skladu sa sjećanjima VinkaMarkotića, ali im i ne protivurječe, bar ne u cjelini. Uvezi s nekim vijestima koje su kružile Uredom za kolo-nizaciju, pa i Banjalukom, o velikom Čajavčevu pred-ratnom prijateljstvu s ministrom u Pavelićevoj vladidrom Mladenom Lorkovićem i nekim drugim ustaškimglavarima — vijesti koje je, vjerovatno, on sam širio, D.Pstrocki kaže:

»Teško bi se moglo pretpostaviti da bi se Čaja-vec u onoj situaciji u kojoj je on imao sve što je že-lio, sva ovlašćenja, sve mogućnosti, puno povjere-

nje najviših ustaških funkcionera ...da bi on u tak-voj situaciji, u junu, julu 1941. godine, na osnovibilo čega odjednom promijenio shvatanje. Ja mis-lim da je on ipak ranije morao imati i održavatineke veze s lijevo orijentisanim krugovima. Kas-nije, kada smo se u toku zajedničkog rada zbližili,on mi je pričao da je bio prije rata u Parizu, da jeodlazio tamo, da se tamo poznavao s nekim na-prednim ljudima ... Zbog čega je on odlazio u Pa-riz nije mi poznato. Ja ga o tim stvarima nisam ni-šta pitao.«26

Kakve su bile posljedice vijesti koje su se širile o Ru-diju Čajavecu, a koje on, logično, nije ni pokušavao dapobije? O nekim njihovim aspektima govori i inž. Do-

rde Pstrocki:»Sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Banjaluci

je bio obaviješten o radu Rudija Čajaveca i u pot-punosti je koristio njegovu pomoć, ali skoro do sa-mog njegovog odlaska u partizane nije se mogaoosloboditi izvjesne rezervisanosti niti imati punopovjerenje u njega. Razloga za rezervisanost je bi-lo na pretek: svi su znali da on ima jake veze u Za-grebu, da je dobar s Lorkovićem i još nekim ustaš-kim ministrima; da je lični i nerazdvojni prijateljšefa ustaškog redarstva, da je prijatelj referentaza borbu protiv KPJ Bogojevskog...«27

Govoreći o odnosima Čajaveca i Bogojevskog, D.Pstrocki opisuje slučaj kada je u kancelariju Bogojev-

skog, u trenutku dok su unutra bili samo njih dvojica,ušao jedan službenik radi referisanja. Službenik se po-čeo ustručavati, a »šef redarstva mu je rekao da možesve slobodno pričati pred Čajavecom kao i pred njimsamim«. S tim u vezi Pstrocki dodaje:

»Na takav način je Čajavec iz referisanja jed-

7/17/2019 pob2


nog agenta doznao da je Franjo Kluz pristalicanarodnooslobodilačkog pokreta i nakon toga mu

je prišao. Na isti način je doznao da če Kluzu bitizabranjeno letenje te da će vjerovatno biti uhap-šen.«28

Najzad moramo spomenuti i jedan izrazito vojnoo-bavještajni poduhvat Rudija Čajaveca o kojemu pišeDorde Pstrocki:

»Čajavec je s lakoćom i jednostavnošću rješa-vao i najsloženije zadatke. Kada nam je Zaga je-danput rekla da treba pribaviti podatke o raspo-redu i snazi neprijateljskih garnizona i uporišta,Čajavec je Zdenku Ružiću i meni dao punomoć i

uputstva da idemo u Kozaru radi upoznavanja sasituacijom i stanjem konfiskovanih imanja, jer on,navodno, treba da obezbijedi stoku za potrebe do-mobranstva. Ja i Zdenko smo otišli njegovim au-tomobilom i došli do domobranskih položaja.Imali smo prolaz i upoznali se s nekim oficirima.Oni su nas lijepo primili, otvorili nam karte i po-kazali sve njihove postaje, jer je Čajavec tražio odnas da nas upoznaju s tim kako bi znali gd je su si-gurna područja po kojima se mi možemo kretati.Mi smo prokrstarili teren i zapamtili gdje je kojanjihova postaja, a gdje koje njihovo uporište i svesmo to zatim prenijeli i Čajavecu i Mjesnom komi-tetu.«29

U svojim sjećanjima na boravak u Banjaluci, gdje jenajprije bila član, a zatim od kraja oktobra 1941. godinesekretar MK KPJ, drugarica Mala — Zaga Umićević —piše:

»Velike količine sanitetskog i kancelarijskogmaterijala nabavljali smo putem Ureda za koloni-zaciju, gdje je direktor bio Rudi Čajavec. Tu smoimali i partijsku organizaciju s nekoliko članova.Mnogi arci papira, neke pisaće mašine, šapiro-grafi i drugo, nabavljeni za administraciju te us-tanove, našli su se uz pomoć naših veza u Ureduna partizanskoj teritoriji. Puške i pištolje koje jeČajavec dobio od domobranstva radi navodnognaoružavanja budućih kolonista, koji su imali dadodu na imanja protjeranih ili pobijenih Srba nanavodno ugroženim terenima, a i za osoblje Ure-da radi obezbjedenja na terenu, dostavljeni supartizanima. A da ironija bude veća odvozili su ihdo određene veze kamioni tog istog Ureda.«30

Ali to nikako nije bilo sve. O tome svjedoči V. Mar-

7/17/2019 pob2


kotić pišući o zbivanjima u toku novembra-decembra1941:

»Nekako u to isto vrijeme donijeli smo odlukuda Čajaveca — koji je već u nizu navrata bio do-stavio dragocijene podatke (dobivene od svojih'prijatelja': upravnika policije Dražića, njegovogzamjenika Vineka, pukovnika Brozovića ili dru-gih domobranskih oficira) o predvidenim hapše-njima u gradu, o snazi neprijateljskih uporištaoko Banjaluke i o planiranim vojnim akcijamaprotiv partizana — upoznamo s postojanjem našegrupe u Uredu. Bio je veoma obradovan, ali nebih rekao i mnogo iznenađen: vanredno inteli-gentan i pronicljiv, od početka je shvatio da u

Uredu nisam sam.Rudi Čajavec je nastavio i dalje da živi dota-

dašnjim životom visokog funkcionera NDH. Zna-lački se koristio mogućnostima koje mu je pružaonjegov položaj upravitelja Ureda za kolonizaciju.Pomoću skupocjenih poklona, koje je uzimao iznapuštenih stanova i trgovačkih radnji bogatihgrađana Jevreja i Srba, ili pomoću novca kojeg jeuvijek bilo dovoljno u blagajni Ureda, potkuplji-vao je i vezivao uz sebe najviše ustaške fünkcio-nere u Banjaluci, pa čak i u Zagrebu. Družio sestalno s njima, priređivao sjedeljke, partije karatai pijanke za 'krem' ondašnjeg banjalučkog druš-tva. Vanredan šarmer, nevjerovatno snalažljiv i

komunikativan, uklapao se lako u svako društvo.Uživao je uz to i glas 'osvajača ženskih srca'. Up-ravnik policije Dražić i njegov pomoćnik Vinekznali su da za jednu noć izgube na kocki na stoti-ne hiljada kuna, ali Rudi bi im sutradan sve to ve-likodušno namirio iz kase Ureda.

Iako je često po cijelu noć 'bančio' sa svojim'prijateljima', Rudi Čajavec je skoro redovno dola-zio sutradan u kancelar iju da bi, prije svega, nači-nio zabilješke o informacijama sakupljenim u to-ku prethodne noći. Te zabilješke predavao je od-mah meni, a ja sam ih prenosio Mjesnom komite-tu.«31

Odjel za naoružanje II zbornog područja u Banjalu-ci, osim vojnih osoba, zapošljavao je i civile kao pomoć-no osoblje. Rudi je preko domobranskog pukovnikaBrozovića u tom odjelu zaposlio svog brata Dragutina izadužio ga da mu prikuplja podatke o tome koliko ikakvo se oružje i municija u toku dana izdaje, te kojim

jedinicima. Dragutinu nije bilo teško da dođe do tih

7/17/2019 pob2


podataka jer je kao pisar radio baš ondje gdje su oficirisastavljali te dnevne preglede. Rudi je te podatke prekoMjesnog komiteta KPJ slao partizanima i oni su na os-novi analize tih i drugih podataka mogli da ocijene vat-renu moć pojedinih domobranskih jedinica i njihovihposada na pojedinim sektorima.

I Rudijevo druženje s mnogim ustaškim funkcione-rima bilo je najtješnje povezano s njegovom obavještaj-nom djelatnošću. Tako je s Dražićem često uveče u ho-telu »Palas« igrao karte i namjerno gubio da bi ga štoviše vezao za sebe i od njega saznavao svježe dnevne vijesti. Dražića je redovno snabdijevao i namirnicama koje je on slao porodic i u Dubrovnik, a pozajmlj ivao mu jei novac. I sa Vinekom, također policijskim funkcione-rom, Čajavec je bio u jednakim odnosima. Od njih dvo-

jice saznavao je kako se pojedine pristalice narodnoos-lobodilačkog ilegalnog pokreta u gradu drže u zatvorui jesu li koga izdali i o tome je odmah obavještavaoMjesni komitet KPJ u Banjaluci. Saznavao je i imenadrugova koji su u toku istraga nad pohapšenim ilegal-cima provaljeni, pa je i o tome obavještavao Mjesni ko-mitet. Tako su se oni mogli povući u ilegalnost ili pre-baciti u partizane. U nekim se slučajevima Čajavec napažljiv i pogodan način i direktno zauzimao za pojedi-ne uhapšene aktiviste NOP-a, pa bi, kada bi u tome us-pio, sugerirao Mjesnom komitetu da ih odmah uputi ušumu.

U banjalučkom je Uredu za kolonizaciju osim VinkaMarkotića radilo još nekoliko aktivista KPJ: ĐorđePstrocki, Budo Bušatlija, Lutvo Hajdaragić, Zdenko Ru-žić, Dragica Babić...

Zdenko Ružić, »istureni« službenik Ureda na terenusjeverno od grada, na Kosijerevu, Kukulju, Topoli, Raz-boju, zapisao je:

»Jednog dana smo dobili zadatak da ispitamosmještaj i raspored neprijateljskih posada, njiho-vo brojno stanje, naoružanje — sve što možemoda saznamo. Opet smo od Rudija dobili službeninalog. U vezi s tim zadatkom Đoko Pstrocki jeišao sa mnom jednom ili dvaput na teren, a posli-

je sam išao säm. Kretanje po terenu smo objašnja-

vali službenim zadatkom ispitivanja mogućnostikolonizacije na napuštenim imanjima. Ne sjećamse više da li je u putnom nalogu to bilo navedenoili smo imali poseban nalog generala Brozovića,kojim se vojnim komandama nalagalo da nam izi-đu u susret prilikom obavljanja naših poslova naterenu. Mi smo kolima obilazili ta sela, a usput

7/17/2019 pob2


smo obilazili i posade i štabove na tom području,interesujući se da li je teren siguran, ko i šta obez-bjeđuje, žandari ili domobrani, koliko ljudi, a za-visno od blagoglagoljivosti sagovornika od nekogsmo saznavali ponešto i o naoružanju i više raz-nih drugih pojedinosti. Uz obrazloženje da mi osvemu tome, zbog svojih planova kolonizacije togpodručja, moramo imati tačne podatke, mi smosa sobom nosili sekcije i sa sekcija u uporištima(koje su bile na zidu) unosili podatke o 'neprijate-lju' i 'vlastitim' položa jima na našu sekciju. Rudi jeove, a i druge hitne informacije prebacivao dru-govima avionom, tako da su one brzo stizale napravo mjesto. Od mene ih je u Banju Luku nosio

Doko Pstrocki.«32

Kakvo je bilo značenje obavještenja koja su parti-zanskim štabovima ili partijskim komitetima pristizalidirektno ili indirektno od Rudija Čajaveca? Sigurnovrlo veliko.

O životu, radu, ponašanju i druženju Rudija Čajave-ca u Banjaluci interesantna su i sjećanja Žarka Lastri-ća, partizanskog obavještajca od prvih dana ustanka,premda on sa njim nije imao direktnu vezu. Ž. Lastrić otome kaže:

»Dr. Vladimir Vinek došao je u Banju Luku iz

Zagreba odmah po uspostavljanju ustaške vlasti,negdje oko 20. maja 1941. godine. Znam da ga jena nečiji prijedlog mama primila na stanovanje.Stanovao je u jednoj sobi našeg stana. Tu je ostaosve dok nije premješten u Slavonski Brod. (...)

...Vinek je bio veoma blizak sa Rudijem Čaja-vecom. Bili su, mislim, čak i prijatelji. Rudi je do-lazio u naš stan da bi posjetio Vineka. Često su idugo razgovarali u Vinekovoj sobi. (...)

...Nakon smjenjivanja Blaža Gutića na položajupravnika redarstva došao je dr Dražić, rodomDalmatinac. Ovaj Dražić jako je volio Rudija Čaja-veca. Kad je Čajavec otišao u partizane i zatim po-ginuo, Vinek mi je pričao da se Dražić zbog smrti

Čajaveca zaplakao. Dražić je ubrzo poslije togasmijenjen jer se stalno kretao u društvu RudijaČajaveca.«33

Poslije bjekstva R. Čajaveca avionom u partizane,Dražić, međutim, nije bio samo smijenjen nego i uhap-šen, odnosno stavljen u kućni pritvor. To se vidi iz»službene brzojavke« koju je Ustaška nadzorna služba

7/17/2019 pob2


Zagreb (Ured I, upravitelj Paver v. r.) 2. jula 1942. dosta-vila »Zaštitnom redarstvu za grad Banja Luku i Velikužupu Sana i Luka: Za dra Turinu izaslanika Ministar-stva unutarnjih poslova«, koja je glasila:

»Savezno brzojavom od 19. lipnja ponovo moli-mo da bi gospodin Turina obaviestio njemačkoggenerala Stahla da dosadašnjom istragom protivDražić Bože bivšeg upravitelja redarstva nije isto-me ništa dokazano točka Izviestiti ovaj ured o sta-novištu njemačkog generala točka Broj 35892.«34

Zašto se general Stahl, komandant grupe »ZapadnaBosna«, koja je 10. juna 1942. započela veliku dvomje-sečnu ofanzivu na Kozaru, toliko interesovao za sudbi-nu »upravitelja banjalučkog redarstva Bože Dražica?

Iskusni je njemački general pretpostavljao da je onobavještajno sarađivao s Čajavecom prije njegova od-laska avionom u partizane i tražio je potvrdu o tome.Ne zbog same kozarske ofanzive, već zbog svega što joj

je prethodilo. Sudeći po mnogočemu, bio je i u pravu. Uzapovijesti Operativnog štaba NOPO za Bosansku kra-

jinu o napadu na Prijedor od 14. maja 1942. nalazil i suse i ovi obavještajni podaci:

»Grad Prijedor smješten je sav na desnoj obaliSane. Opasan sa 17 stražarsk(ih) i dva predstra-žarska (mjesta). Pozadina na desnoj obali Sane jesva oslobođena, dok pozadina lijeve obale u ne-prijateljskim rukama (kompleksi naoružanihmuslimanskih sela). Stražarska mjesta osigurana

su rovovima, a neka i žicom. Prijedor je održavaodnevnu vezu sa Ljubijom (tri satnije) i sa musli-manskim selima čiji (je) prednji pojas Čarakovo--Hambarine-Mataruge (200 pušaka), inače je većviše mjeseci blokiran. Jačina neprijateljskog gar-nizona je 1.200 domobrana i legionara i 40 ustaša.Neprijatelj je smješten u zgradama: Gimnaziji(Komanda), osnovnoj školi 'Umljenovića', Hotel'Balkanu', Željezničkoj stanici, Glamočinoj kući iavliji (topovi), ustaše u Hrvatskom domu. Ima još13 žandarma u žandarskoj kasarni, gdje su i baca-či.«35

Citirani podaci dobijeni su, sigurno, od partizanskihobavještajaca koji su djelovali u samom Prijedoru. Nisubili posebno obimni i precizni, ali su ipak bili dovoljniza uspješno izvršenje pothvata. Partizanske jedinicesavladale su neprijatelja (16. maja 1942) za manje od 24časa, zarobivši 1100 domobrana i 200 ustaša i žandarauz, za to vrijeme, ogroman ratni plijen od 1200 pušaka,15 puškomitraljeza itd. Međutim, u operacijama te

7/17/2019 pob2


vrste, pogotovo kada su borbe oko napadnutog neprija-teljskog uporišta mogle da potraju i dan, dva ili tri, zapartizansku su komandu jednako važni bili i podaci osnazi, naoružanju, moralu itd. okolnih neprijateljskihgarnizona koji bi mu mogl i priskočiti u pomoć. U sluča-

ju Prijedora bilo je to prije svega banjalučki garnizon. Aako je Dražić obavještajno radio za Čajaveca — rezono-vao je najvje rovatnije Stahl — onda i on sam u operacijiKozara mora da računa sa »ostacima« n jegove obavješ-tajne mreže u Banjaluci, a vjerovatno i u okolnim ustaš-ko-domobranskim posadama.

Eto, otplovili smo u vode pretpostavki, logičnih pret-postavki, ali za njih nemamo dokaza ni u dokumentimani u sjećanjima — svjedočenjima...

A Božo Dražić je ubrzo pušten iz zatvora, zapravo izkućnog pritvora u hotelu »Palas«, gdje je inače stano-vao zajedno s Rudijem Čajavecom. Nakon toga nestao je iz Banjaluke.

Još potkraj aprila i u toku prve polovine maja 1942.godine pripreman je dolazak Rudija Čajaveca i FranjeKluza avionima na oslobođeni teritorij. Trebalo je da sespuste na provizorni aerodrom kod Skender-Vakufa,ali su četnički pučevi koji su izbili u srednjoj Bosni od-ložili taj pothvat. Konačno, 23. maja sa banjalučkog suaerodroma avionom uzletjeli Rudi Čajavec i Franjo

Kluz i spustili se na oslobođeni teritorij kod Prijedora.Deset dana kasnije, 3. juna, Rudi Čajavec je sa svojim str ije lcem Mišom Jazbecom — s kojim je i pobjegaona oslobođeni teritorij — mitraljirao i malim bombamabombardovao Banjaluku i vojni logor na banjalučkompolju. Tom je prilikom ranjen mecima (rafalima) sazemlje, a avion mu je oštećen. Letio je još nekoliko dese-taka kilometara, a onda je bio prisil jen da aterira na li-vadu s desne strane Vrbasa, blizu sela Klašnice. Na ne-sreću, bio je to teritorij koji su kontrolisali četnici...

O smrti Rudija Čajaveca u našoj historiografiji po-stoje različite verzije. Čak u oba izdanja naše Vojne enciklopedije nalazimo podatak da su poslije prisilnogspuštanja i »njega i Jazbeca ubili četnici D. Mihailovi-

ća«. Međutim, to nije tačno. Istina je potpuno drukčija.Nalazimo je — provjeravali smo — u sjećanju već spo-minjanog banjalučkog partizanskog obavještajca Ža-rka Lastrića:

»Neposredno poslije njegovog stradanja biosam upoznat sa svim detaljima njegove smrti. Ru-di Čajavec je bio ranjen u obe noge i nije se mo-

7/17/2019 pob2


gao kretati. Njega nisu ubili četnici, kako su nekipisali i kako neki govore, već je on sam izvršio sa-moubistvo. Pošto je bio nepokretan odlučio je dasi okonča život. Mišo Jazbec probio se do Klašni-ca. Tamo je ušao u gostionicu Nike Mihaljevića.

Tu je napravio grešku jer je u gostionici pitao zanajbliži put za Kozaru. Bila je to naivnost, boljerečeno: budalaština. Vlasnik Mihaljević ga je za-držao u gostionici dok je u međuvremenu telefo-nirao u Banju Luku da se u njegovoj gostionici na-lazi pilot koji je bombardovao Banju Luku. Ubrzosu došle ustaše i odvele ga u Banju Luku. Zatim jeodveden u Zagreb i tamo ubijen.«36

7/17/2019 pob2


NE SMIJEMO IH ZABORAVITI

pjesnik-obavještajac Miloš Popović Đurin: dva dokumenta i dva pitanja — »salonski komunist« — detaljanobavještajni izvještaj o Cerskome četničkom odredu —nova uputstva — verzija Todora Vujasinoviča i bjekstvou Ozrenski partizanski odred

zagonetni Srećko Brana: iz Zagreba u Bosanskukrajinu — operativna zapovijest Štaba njemačke 718.divizije u rukama partizana — ista sudbina još dviju za-

povijesti — »neka nestanu u toku noći!« — Brana u Za- grebu i Karlovcu — »vojni odbor satnika Brane« u za- grebačkoj kasarni — rad za partizansku obavještajnuslužbu

dvojica u osinjaku: Janko Janković i Cvetko Crnjak— »smatram da je izvor siguran« — obavještajac KPJ uantikomunističkom odsjeku beogradske policije — kon- tradiktorna svjedočenja — od vrsnog nogometaša do

policijskog službenika — bivša kraljevska policija postaje glavni oslonac okupatora — Jankov prvi obavješ-

tajni pothvat pod okupacijom — stroga pravila konspiracije — prva velika izdaja — spasavao je komuniste izzatvora — samoinicijativna veza s Valjevom — slučaj»Cvikeraša« — Sotir Sotirović je otkriven — hapšenje isaslušanje — tko je bio Cvetko Crnjak — izdaja VasilijaBuhe — strijeljanje u Marinkovoj bari — dva prijedloga

po kojima pada prašina

7/17/2019 pob2


Pjesnik-obavještajac Miloš Popović ĐurinInstruktor Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Mi-

le Ivković poslao je 14. avgusta 1941. tom komitetu opši-ran izvještaj o situaciji u šabačkom okrugu i napome-nuo:

»1. Stupili smo u kontakt s četnicima, biv(šim)aktivnim of icirima koji se nalaze na Ceru. (...) Kodčetnika se nalazi M. Đurin iz Banjaluke. Bio jekod nas i pitao šta da radi. On je član Glavnogštaba i upućen je u sve stvari. Kako kaže, dobio je

zadatak da se prebaci u Bosnu i da tamo razvijeakcije. Ukoliko i šta da se kaže tom čoveku? Mi gaznamo lično; on kaže da je njegov slučaj likvidi-ran.«1

Nedjel ju dana kasnije, 20. avgusta, uslijedio je odgo-vor Pokrajinskog komiteta-.

»S M. Durinom budite u vezi. Neka on ličnonapiše za nas izvještaj o kretanju četnika i oficira,njihovim snagama u ljudstvu i oružju i njihovomrasporedu i merama, kao i o njihovim pogledimana razna pitanja. Ako je moguće, neka D(urin) iz-begne odlazak u Bosnu dok mu mi ne javimo i po-šaljemo vezu.«2

Ko je bio M. Đurin kojemu je Pokrajinski komitet za

Srbiju povjerio ulogu partizanskog obavještajca u čet-ničkim redovima? Kakav je bio njegov »slučaj« za kojisam kaže da je »likvidiran«?

Završivši učiteljsku školu u rodnoj Banjaluci, MilošPopović Đurin studirao je i diplomirao na Višoj peda-goškoj školi u Beogradu. Već tada, sredinom tridesetihgodina, eksponira se kao komunist. Sekretar je Akcio-

7/17/2019 pob2


nog odbora beogradskih studenata, sarađuje u napred-nim časopisima (»Razvitak« , »Znanost i život« i dr.), bavise prevodilačkim radom — govorio je njemački, fran-cuski, ruski i engleski — a zatim je veoma aktivan uradničkome kulturno-prosvjetnom društvu »Pelagić« uBanjaluci. Udaljen je godinu dana s Univerziteta, hap-šen je 1936... Međutim, 1940. godine isključen je iz KPJzbog pripadnosti grupi »salonskih komunista« s banja-lučkim advokatom Asimom Alihodžićem na čelu. Ipak,suprotno tadašnjoj praksi, nije se našao pod bojkotomsvojih drugova; partijsko rukovodstvo njegovu grešku,očito, nije smatralo tako teškom da bi iziskivala i boj-kot.

Uoči izbijanja rata, u martu 1941, rezervni potporuč-

nik Miloš Popović Durin našao se kao vodni oficir u jednom od bataljona 99. ratnoga pješadi jskog puka sta-cioniranog u Banjaluci. Puk je trebao da krene premamađarskoj granici, ali nije prešao ni Savu kad se većpočeo da raspada na prostoru oko Gračanice. Đurin setada, sredinom aprila, sa svojim vodom odvojio i u tre-nucima kapitulacije, koja je ubrzo uslijedila, odbio dase preda. Produžuje kroz šume istočne Bosne, prelaziDrinu i zaustavlja se na Ceru...

»Slučaj« Miloša Popovića Đurina »likvidiran« je, su-deći po svemu, prvih dana aprila 1941, neposredno pri-

je izbijanja rata, kada se on već nalazio u uni formi pot-poručnika jugoslavenske vojske. Tih je dana došao izBeograda u Banjaluku, »po vojnim partijskim poslovi-

ma«, Mahmut Bušatlija, sastao se i pojedinačno razgo-varao sa svim istaknutijim članovima KPJ. Među njima je bio i Miloš...

Prema nekim podacima, M. Durin je nakon dolaskana Cer, u proljeće 1941, otišao na Ravnu goru i tu u gru- ,.-pi pukovnika Draže Mihailovića proveo neko vrijeme.U julu ili početkom augusta vratio se na Cer i ubrzo po-stao član Štaba Cerskog (četničkog) odreda i komandirnjegove Bosanske čete.

Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju zatražio je u pis-mu poslanom 20. avgusta 1941. Mili Ivkoviću i šabač-

kom Okružnom komitetu, da M. Durin »lično napiše (zanas) izvještaj« o četnicima među kojima se našao. Samopet dana kasnije, 25. avgusta, Pokrajinskom je komitetuposlan njegov opširan i precizan »Izvještaj o radu Čet-ničkog Cerskog odreda«, koji je glasio:

»Cerski odred je obrazovan od Cerske čete oko15. avgusta. Cerska četa je formirana odmah na-

7/17/2019 pob2


kon kapitulacije i brojala je oko 25 ljudi. Prvi ra-dovi su vršeni u najvećoj tajnosti i sistem organi-zacije je sledeći: ustanički planinski odred je voj-na četnička organizacija kao sastavni deo opera-tivne vojske biv(še) kraljevine Jugoslavije. Koman-dant svih planinskih odreda je Draža Mihailović,sa sedištem na Suvoboru, glavni organizator ge-neralštab ni major Todorović i potpuk(ovnik) Misi-ta.

Starešinski kadar sačinjavaju aktivni i rezer-vni oficiri Jugoslavije koji su odlučili da nastaveborbu sa neprijateljem četničkim metodama dokonačnog uništenja. Kao platforma služi nekakraljeva proklamacija za koju se tvrdi da je bače-

na iz aviona. U toj se proklamaciji ističe da još nijevreme za opšti narodni ustanak, a kad bude na-rod će dobiti oružje iz aviona — padobranima ipotreban novac. Za sada organizacija vrši svojesnabdevanje preko seoskih gazda i imućnih gra-đana, naročito Srba izbeglica. Novac se dobija ioduzimanjem od razbojnika koji se hvataju i stre-ljaju (nedavno je komandant Cerskog odreda uh-vatio jednog razbojnika i streljao ga, a 20.000 dina-ra zadržao za potrebe organizacija). Prema zamis-li glavnih rukovodilaca ove čisto vojne organiza-cije male planinske čete u sastavu od 25—30 ljudisluže kao jezgro budućih odreda koji se obrazujuod seoskih četa u trenutku mobilizacije i opšteg

narodnog ustanka. Seoske čete su tajne organiza-cije u okoln im selima planinskih četa. Seoske četesačinjavaju celokupno ljudstvo tog sela sposob-nog da nosi oružje (od 17 do 60 godina). Snažnomakcijom Mačvanskog partizanskog odreda na te-renu Cerska četa je bila primorana da obrazuje

još nekoliko četa i da sakupi oružje od naroda,dok ga partizani nisu potpuno pokupili i narodprivukli na svoju stranu. Tako je polovinom av-gusta došlo do obrazovanja novih četa od Cerskečete i stvoren je Cerski odred. Komandir Cerskečete Drag(oslav) S. Račić, artiljerijski kapetan Iklase, preuzeo je dužnost komandanta Cerskogodreda i naredbom potpuk(ovnika) Misite i gene-

ralštab(nog) majora Todorovića obrazovana je još:Mačvanska, Jadarska i Bosanska četa. Za koman-dira Mačvanske čete postavljen je konjički pot-por(učnik) Voja Tufegdžić, za komandira Jadar-ske čete vazduh (oplovni) potpor(učnik) Grujičić izDobrića, a za komandira Bosanske čete rez(ervni)

7/17/2019 pob2


peš(adijski) potpor(učnik) Popović. U naoružanjuCerski odred ima dva teška mitraljeza, oko 12puškomitraljeza i do 200 pušaka. Brojno stanjeljudstva: svaka četa od 30 do 50 ljudi, okruglo do200 ljudi. Nakon dolaska Misite i Todorovića uštab Cerskog odreda ušli su konjički kapetan Mil.Kovačević, biv(ši) aktivni ofic ir iz kraljeve garde i

jedan major-solunac iz trupe koji je samo saveto-davni član štaba. Glavni odlučujući faktor u štabu

je kapetan Mil. Kovačević koj i je sam sebe posta-vio za ađutanta komandanta odreda i premasvim znacima najdublje veze sa nemačkim vlasti-ma i grupom Aćimovića. Prema utisku koji samstekao ličnim dodirom vojna četnička organizaci-

ja je iskrena rodoljubiva organizacija i sa stare-šinskim kadrom, a naročito sa ljudstvom koje jespremno za sve akcije protiv neprijatelja bez obzi-ra na žrtve. Ali po svim znacima u tu organizacijusu se uvukli agenti Gestapoa i ličnosti aktivnihoficira naše vojske sa zadatkom da razore organi-zaciju iznutra, da ukoče njenu akciju što više i da

je čak u pogodnom trenutku pretvore u instru-ment Gestapoa u borbi protiv narodnooslobodi-lačkog pokreta. Svi oficiri Cerskog odreda prišlibi odmah u akciju sa celokupnim ljudstvom dameđu njima ne sedi nekoliko huškača protiv par-tizana kao što je Kovačević, koji održavaju veze sakomandirima žand(armerijskih) stanica i nemač-

kim vlastima sa ciljem da u pogodnom trenutkuzabiju nož u leđa partizanima. Na čitavom nizukonkretnih slučajeva ovo se može dokazati i pro-veriti. Naročito je važan slučaj komandira Bosan-ske čete, koji je na svoju ruku stupio u vezu sa ko-mandantom partizana i stavio mu svoje ljudstvona raspolaganje. Odmah je dojurio kurir sa Cerasa naređenjem da odmah povuče ljudstvo u bara-ke i da ne preduzima nikakve ni ofanzivne ni de-fanzivne akcije. Izgleda da je radi takvog prijatelj-skog držanja komandira Bos(anske) čete premapartizanima u štabu rešeno da bude smaknut.

Jedne noći je izvršen pokušaj napada na štab Bo-sanske čete i istragom se je mogao utvrditi ko je

to bio. Juče k-diru Bos(anske) čete postavljen jezadatak prelaska preko Drine na najtežem mestusa vezama veoma sumnjivim i pratnjom jednograzbojnika koji je ubio Mitrofana i primljen je učetničku organizaciju. Naređenje je pismeno upu-tio kapetan Kovačević, a potpisao Račić. Naređe-

7/17/2019 pob2


nje nije izvršeno, ali se odnosi zaoštravaju i posta- ju sve teži i ozbi ljniji .«3

Bio je to prvi pravi obavještajni izvještaj jednogapartizanskog obavještajca koji se našao u četničkim re-dovima.

Mile Ivković 30. avgusta sa Cera ponovno šalje iz-vještaj Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju:

»Pre neki dan smo uputili komandiru svih čet-nika Draži Mihailoviću zajedničko pismo. Prilaže-mo ga. Inače naši odnosi su formalno i na reči do-sta dobri, ali dosta rade protiv nas kod svojih lju-di«, piše Ivković.Zatim u produžetku dodaje pasus koji se, sudeći po

svemu, odnosi na Miloša Popovića Durina, ali koji jenečitak, pa zbog toga i nejasan:

»Što se tiče... on... izvještaj, al i nije u mogućnos-ti saznati nešto ... a da su doznali ko je i nepover-ljivi prema njemu...«4

»Zajedničko pismo« o kojemu je riječ potpisali su ko-mandant Cerskog (četničkog) odreda kapetan Dragos-lav Račić i komandant Narodnooslobodilačkoga pod-rinjskog (Mačvanskog) partizanskog odreda Nebojša

Jerković.Već 4. septembra Pokrajinski je komitet odgovorio

Okružnom komitetu za Šabac i svom instruktoru Mili

Ivkoviću:»4. — Neka D(urin) vešto radi i ne dozvoli daga brzo učine nepoverljivim. Njegov izveštaj ćenam dobro doći. Svaku novu stvar neka nam brzo

javl ja.«5

Je li Miloš Popović Đurin poslije izvještaja od 25. av-gusta uspio da Pokrajinskom komitetu dostavi još koji,ne znamo. Vjerovatno jest, ali je ubrzo otkriven.

Opisujući dolazak u istočnu Bosnu grupe zeničkihradnika koji su se do sredine oktobra 1941. godine bori-li u partizanskim odredima u Srbiji, Todor Vujasinović,tadašnji komandant Ozrenskog NOP-odreda, napisao je:

»S ovom grupom stigao je i Miloš Popović-Đu-

rin, student više pedagoške škole, Banjalučanin.Kad je počela ustaška hajka na komuniste u Ba-njoj Luci, on je nekako uspeo da im pobegne i dastigne do Bijeljine. Tu se priključio partizanskojgrupi koju je vodio Mirko Filipović, a kad je tagrupa bila potisnuta, s njom se prebacio u Srbiju iučestvovao u borbama oko Zavlake. Kasnije je, u

7/17/2019 pob2


sporazumu sa partijskim rukovodstvom, stupio uRačićev Cerski odred, kao oficir, a kad su ga čet-nici demaskirali, uspeo je u poslednjem času dapobegne i da se prebaci u Bosnu. Želeo je da ide uKrajinu i tako je stigao do nas.«6

Miloš Popović nije otišao u Bosansku krajinu, već jeostao u Ozrenskom NOP-odredu i uskoro postao ko-mandant njegova Udarnog bataljona. U ljeto 1942. godi-ne kao rukovodilac u 6. istočnobosanskoj brigadi napi-sao je riječi jedne od najljepših partizanskih pjesamaKonjuh planinom, a 24. maja 1943. poginuo je u borbi sNijemcima na Kušlatu.

Zagonetni Srećko BranaMate Brana, rodom iz Voglja kod Sežane, službovao

je kao austrijski žandar na području Zadra, gdje se ioženio Ivanom Marušić, koja mu je rodila sina Srećka(na otoku Molatu 22. oktobra 1908) i kćerku Mariju.Srećko je djetinjstvo i mladost proveo u Zadru. A kadasu nakon svršetka prvoga svjetskog rata u Zadar došli

Talijani, Mate Brana se preselio u Šibenik (1918), gdje jeSrećko završio gimnaziju i maturirao (1927), a zatim oti-šao u Vojnu akademiju. Kao oficir služio je u Podgorici(Titogradu), Mostaru i Banjaluci. »Dok je bio u Titogra-du« — napisao je kasnije njegov daljnji rođak MarioBrana — »stalno je dolazio kod nas u Tivat i govorio je

da ima poteškoća sa rukovodiocima jer igra nogomet uradničkom klubu.« Oženio se u Mostaru ili Banjalucimedicinskom sestrom Lidijom, rodom iz Maribora.7

To je sve što je poznato o Srećku Brani do rata i oku-pacije.

Kako se aktivni artiljerijski kapetan kraljevske ju-goslavenske vojske Srećko Brana našao među »najpo-uzdanij im suradnicima u specijalnoj obavještajnoj služ-bi narodnooslobodilačkog pokreta u neprijateljskimvojnim formacijama«8, kojom je u Zagrebu rukovodioIvan Krajačić Stevo?

Poput većine Hrvata oficira kraljevske jugoslaven-ske vojske, ubrzo nakon formiranja tzv. Nezavisne Dr-žave Hrvatske, i Srećko Brana našao se u redovima do-mobrana. Što se zatim dogodilo, opisuje tadašnji do-mobranski satnik Ljudevit Gerl, koji se već bio povezaos Ivanom Krajačićem Stevom.

»Jednog ljetnog dana 1941. godine došao sam j

7/17/2019 pob2


u Topničku vojarnu u Crnomercu i u dvorištu na-šao svog prisnog druga iz Vojne akademije Sreć-ka Branu ... vježbao je neke ustaše-emigrante; vi-dio sam da su emigranti po tome što su nosili po-sebne značke.

— Kako si? — upitao sam ga srdačno se po-zdravivši jer se punih deset godina nismo vidjeli.

— Dobro sam — odvrati Srećko. — Evo, vjež-bam ove ustaše. Nisu našli nikog drugog, pa suuzeli mene.

— Pa zašto onda ne nosiš ustašku uniformu? — E, to neću — odgovori Srećko odlučno.Sastali smo se nakon desetak dana i o svemu

otvoreno razgovarali. Srećko je odmah pristao da

saraduje sa mnom. Bio je vrlo temperamentan ičesto sam mu morao skretati pažnju na oprez-nost. Opominjao sam ga:

— Ako te uhvate, znaj da se ne poznajemo!Htio je da napusti ustašku jedinicu u kojoj se

našao, ali Stevo je bio odlučno protiv toga. — Hoću da v idim toga čovjeka! — rekao mi je.Povezao sam ih i Stevo je zatim angažovao za

rad i Srećkovu ženu, koja je bila bolničarka; radi-la je uglavnom na prikupljanju sanitetskog mate-rijala.«9

Srećko Brana se, međutim, nije dugo zadržao u Za-grebu. To potvrđuje Ante Fabris, kapetan kraljevske ju-goslavenske vojske koji se u aprilskom ratu kao ko-

mandir čete ratnog puka kretao od Banjaluke do grani-ce kod Našica, a zatim:

»Kada je došlo do rasula ... »— piše on —« jed-na grupa nas oficira krenula je preko potkozar-skih sela u Banju Luku. Usput su nas Nijemci za-robili, sproveli u Banju Luku i zatvorili u Kastel.Pošto su neki, naklonjeni ustaštvu, tražili da meprebace iz Kaštela u Crnu kuću (banjalučki za-tvor — primj. autora), moji drugovi Srećko Brana,artiljerijski kapetan, Šibenčanin, i Vilko Pauš, ta-kođer kapetan, došli su u Kastel i odveli me pre-ma Boriku, u kasarnu domobranske 10. pukovni-

je. Tada su već bile fo rmirane domobranske jedi-nice... Nije mi poznato kako je Brana došao u Ba-

nju Luku...«10

S obzirom na to da je domobranska 10. pješačka pu-kovnija formirana naredbom Zapovjedništva kopnenevojske tzv. NDH od 29. juna11, Srećko Brana je iz Zagre-ba došao u Banjaluku, najvjerovatnije potkraj juna ilipočetkom jula 1941. godine.

7/17/2019 pob2


»Kada je izbio ustanak na području Drvara iOštrelja, nas nekoliko smo se sastali da porazgo-varamo i da se dogovorimo šta da radimo... Počelismo se sastajati u vojnoj meteorološkoj stanici —kapetan Srećko Brana, starješina stanice, zatimneki vodnik Alija, (...), skladištar u puku, i ja — aubrzo zatim i prikupljati puške, bombe, munici-

ju...«12 — napisao je Anton Fabris.A onda je jednoga dana početkom avgusta bojna 10.

pješačke pukovnije, u kojoj je bio i Srećko Brana, iz Ba-njaluke prebačena u Prijedor. O tome svjedoči DervišSivac i pritom upotrebljava pogrešan oblik prezimenasvog komandira:

»Jednoga dana došao je komandant naše sat-

nije Brane Srećko ... On nam je saopštio da će na-ša satnija krenuti prema Prijedoru, jer se tamovode borbe pošto su 'četnici' napali Prijedor... UPrijedor smo došli noću... Bilo je to u vrijeme po-kolja u Prijedoru. Ujutro sam vidio kola sa mrtvi-ma. Satnik Brane Srećko nam je saopštio da naša

jedinica ide u Kozarac. On će biti komandant Ko-zarca. Otišli smo u Kozarac ... O tome da je Srećkonaklonjen pokretu (odnosi se na NOP — primj.autora) doznao sam od Omera Ahmetaševića,vodnika u mojoj jedinici. Omer je bio povezan sanekim Medom koji je radio u Činovničkoj menzi uBanjoj Luci. (Medo je bio pseudonim jednoga odistaknutih aktivista NOP-a Safeta Fejzića — pri-

mj. autora.) U menzi u kojoj je radio Medo dolazilismo u dodir sa Durom Pucarom Starim...«13

Omer Ahmetašević, artiljerijski narednik, sarađivao je s narodnooslobodi lačkim pokretom u Banjaluci odprvih dana ustanka.

Je li Srećko Brana pri polasku iz Zagreba dobio ne-ku vezu u Banjaluci ili ju je tek nakon dolaska, na osno-vi prijašnjih poznanstava, zapažanja i razgovora, sam,uspostavio, o tome nedostaju podaci. Međutim, premapodacima Derviša Sivca, očigledno je da se on u Banja-luci brzo uključio u ilegalni rad za narodnooslobodilač-ki pokret. A kada je njegova bojna prebačena u Prije-dor, odnosno kad je on sa svojom satnijom prebačen uKozarac, iz Banjaluke su o njegovu dolasku obavijestiliili prijedorsku partijsku organizaciju, ili komandu par-tizanskog odreda na Kozari, a možda i jedne i druge.Mada o tome ne postoje pisana svjedočanstva, doku-menti ni kazivanja, to indirektno potvrđuje Derviš Si-vac pišući o svom sastanku, s partizanskim rukovodio-cima Milanom Vrhovcem, Nelom Bojanić i Vladimirom

7/17/2019 pob2


Nemetom Bracom u potkozarskom selu Lamovitu.»Oni su mi pričali« — kaže on — »da bi im tre-

balo municije i sanitetskog materijala, pa su mirekli da prenesem satniku Srećku da im to poša-lje. Žena satnikova je po zanimanju bolničarka.Inače su stanovali u ambulanti u Kozarcu. Preniosam to Srećku. On mi je rekao da će u Prijedor ićivojnička kola po materijal. (...) Poći ću i ja sa nji-ma. Pored redovnog trebovanja uredio sam da senabavi još nekoliko sanduka municije. Ovu muni-ciju (višak) ostavićemo kod satnika u njegovomstanu, a kasnije ćemo to prebaciti u Lamovitu.

Milan Vrhovac mi je docnije rekao da trebaurediti sa satnikom Srećkom da dode sa naredni-kom Omerom Ahmetaševićem u školu u Lamovi-tu, gd je će ih pored njega dočekati 'još neki drugo-vi'... Pošli smo Brane Srećko, Omer Ahmetašević i ja. Povezli smo i municiju (ne u sanducima već uvrećama). Došli smo u Lamovitu. Nisam ulaziounutra kada su vođeni razgovori... Kada se razgo-vor priveo kraju, pripremljena je hrana pa sam i ja ušao. Čuo sam da je Mladen (dr Stojanović —primj. autora) rekao da je ovo, 'značajno za Bo-sansku krajinu'...«14

Nedostaju podaci o tome kada se Srećko Brana sasvojom satnijom vratio iz Kozarca u Banjaluku. Najvje-rovatnije je to bilo u drugoj polovini septembra, a mož-da i malo ranije. Odmah nakon dolaska ponovno je us-postavio vezu s ilegalnim narodnooslobodilačkim po-kretom u gradu i nastavio prikupljati i slati municiju iopremu banjalučkim partizanima. O tome Jovanka Čo-vić, sekretar banjalučkog Mjesnog komiteta koja je uBanjaluku došla iz Tuzle polovinom septembra, piše:

»Pucar me je vodio i u stan jednog višeg do-mobranskog oficira i povezao me s njima. Od nje-ga sam preuzimala oružje i bombe, i sve to preda-vala jednom drugu, koji je dolazio na biciklu, s ve-likom aktentašnom, i odnosio to dalje. Ne znamkako se zvao taj drug.«15

»Viši domobranski oficir« bio je, po svemu sudeći,kapetan (premda kapetan nije viši oficir) Srećko Brana,

a drug s »velikom aktentašnom« — Muharem Alibego-vić. Nema nikakve sumnje da je već u periodu o kojemu je upravo bilo govora Srećko Brana radio za NOP i naobavještajnim zadacima premda to nitko posebno nijenaglašavao.

Štab njemačke 718. pješadijske divizije, koji se tako-đer nalazio u Banjaluci, izdao je 13. oktobra 1941. godi-

7/17/2019 pob2


ne naredbu broj 44 o čišćenju područja planine Osma-če, južno od Banjaluke, od ustanika. Prema njoj se:

»Bataljon majora Annackera (Anaker), — 1. ba-taljon 738. puka, napomena autora — s domobra-nima pod komandom kapetana Srećka Brane iporučnika Weigarda (Vajgard), prebacuje .. do se-dam sati ujutro ... na prostor ... jugozapadno od

Javorana. Pošto Landesšicen-bataljon 823 i 'Odredkapetana Ečedina' zaposjednu određene im za-prečne linije, major Annacker izdaje naređenje započetak pročešljavanja Osmače, s tim što će on s1. bataljonom 738. puka biti na desnom, a kapetanBrana i poručnik Weigard na lijevom krilu raspo-reda tih dviju grupa.«16

Operacija »čišćenja« Osmače trebalo je da počne 15.oktobra, ali je zbog porušenog mosta kod Krupe na Vr-basu morala biti odgođena. Zato je Štab 718. divizijeskoro istovjetnu zapovijest ponovno izdao 18. oktobra.

Slavko Odić, jedan od autora ove knjige, napisao jeo tome sljedeće:

»Pošto su u operaciji 'čišćenja' Osmače učes-tvova le i domobranske jedinice, Štab 718. pješadij-ske divizije je Operativnu zapovijest Nr. 45 moraodostaviti i Stožeru Vrbaske divizije, čije su trupetrebalo da budu angažovane u ovoj operaciji.

Operativna zapovijest Nr. 45 je bila izdana 18.oktobra u devet sati i trideset minuta prije podne,

a 19. ili 20. oktobra poslije podne ona je stigla i u Jagare u Vod za vezu. Njen kratak sadržaj, s bit-nim podacima o snagama koje će učestvovati upočetku nastupanja, stigao nam je već uhodanimkanalom od Mjesnog komiteta KP J u Banjaluci.Odmah pošto sam primio taj izvještaj iz Banjalu-ke, krenuo sam u Tisovac do Štaba Prve čete zaBosansku krajinu. I Štab čete i jedinice Prvog par-tizanskog odreda su se nakon tog obavještenjapovukli s planirane operacijske prostorije, a nave-če, uoči početka neprijateljske operacije, i bolnica

je izvršila pokret u Čemernicu.

Kada su njemačko-domobranske snage 21. ok-tobra prešle u nastupanje, slušali smo njihovo

puškaranje po Osmači, a dijelovi Prvog partizan-skog odreda su mjestimično i napadali neprijate-lja s leđa... Nijemci su i ovaj put, isto kao i na Ma-njači, 9. i 10. oktobra, udarili u prazno.«17

O njemačkoj operaciji »čišćenja« Manjače (9—10. ok-tobra 1941) politički komesar Trećega partizanskog od-reda Prve čete za Bosansku krajinu Muhamed Kazaz

7/17/2019 pob2


bio je također pravovremeno obaviješten iz Banjaluke.Aleksa Penić, komandir partizanske čete, napisao je otoj neprijateljskoj akciji i sljedeće:

»Mislim da je to moglo biti u oktobru 1941. go-dine... Obaviješteni smo bili da neka silna vojska smotorizacijom, topovima i drugom ratnom spre-mom ide dolinom Vrbasa od Banjaluke premaBočcu. Niko od naših snaga nije na njih otvaraovatru: ni mi iz rejona Manjače ni naše snage nadesnoj strani Vrbasa, iz Osmače i Tisovca...

Mi smo u to vrijeme već bili dobro organizova-ni i imali znatne snage na Manjači. Komanda od-reda je na nekoliko dana prije nailaska tih do-mobranskih snaga znala da će one proći našimterenom jer joj je to bilo javljeno putem veze izBanje Luke. Znalo se čak i u koje će selo doći i daneće činiti nikakva zlodjela.«18

I u toj je neprijateljskoj akciji na Manjači učestvova-la i »jedinica Brana« (Einheit Brana)!

Kojim je putem Srećko Brana dostavljao partizani-ma dragocjena obavještenja o predstojećim akcijamaneprijatelja protiv partizanskih jedinica u okolini Ba-njaluke?

O akciji na Osmaču, na desnoj obali Vrbasa, sačuva-ni su neki podaci. Rifat Pečenica, krojački radnik, u to

vrijeme jedan od kurira banjalučke partijske organiza-cije, napisao je:

»Moj treći izlazak na Ponir bio je i najvažniji. URimčevoj radnji sam dobio plan akcije koju su Ni-

jemci pripremali protiv partizana. Bila je to nekašema kretanja domobrana i Nijemaca po kojoj jetrebalo da idu u akciju, u napad na nas tamo ne-gdje prema Jajcu. Ja sam gledao tu šemu, ali se uto nisam mnogo razumijevao. Mislim da je tajplan 'Žuta' donijela. Rimac mi je bar tako rekao.Krenuo sam prvo do Ifeta Ibrahimpašića radi do-bivanja lozinke; zatim sam od njega krenuo dosvoje kuće, pa Ćorkovcem na Orlovac više potoč-kog turbeta i odatle ulijevo na Ponir. Tu sam fuć-kao i iz gaja je izišao Slavko Odić pa sam njemupredao taj izvještaj.«19

Slavko Odić, jedan od autora ove knjige, bio je tadana dužnosti političkog komesara Voda za vezu iznadBanjaluke; Stanislav Stanko Rimac, aktivist NOP-a,imao je u centru grada krojačku radnju; tadašnja sek-

7/17/2019 pob2


retarica MK KPJ za Banjaluku Jovanka Čović nosila jenadimak Žuta.

Četvrtog novembra 1941. godine Štab 718. njemačkedivizije izdaje zapovijest Nr. 49 za čišćenje terena jugo-istočno od Slatine Ilidže. U njoj se također govori o za-datku »jedinice Brana« u toj operaci ji. I, sudeći po njezi-nu toku, partizani su, ovaj put Komanda Crnovrškepartizanske čete, ponovno bili obaviješteni o namjera-ma neprijatelja...

Domobranski satnik Srećko Brana je i nakon po-vratka sa sektora Kozare, osim dostavljanja obavještaj-

nih podataka, ponovno aktivno učestvovao i u dotura-nju oružja i municije partizanima u okolini Banjaluke.Ante Fabris o tome piše ovo:

»Mi smo sve to predavali nekom konobaru ukafani na Vrbasu, kod jednog mosta. U blizini jebila pilana. Zapravo tim pravcem je odlazilo sveono što je naša grupa prikupljala, ali ja ne znamni ko je nosio taj mater ijal iz meteorološke stanicedo pilane niti ko je dolazio po njega i kuda je daljeprebacivan. Ne znam ni kako je došlo do toga dase nama da taj kanal preko pilane za otpremanjeoružja i municije.«20

A zatim se dogodilo ono što je Branin predratni

drug, također aktivist ilegalnoga narodnooslobodilač-kog pokreta u Banjaluci i domobranski satnik, AntoFabris opisao riječima:

»Dvadeset i drugog februara 1942. godine biosam s kapetanom Srećkom Branom i njegovomženom u kazalištu. Gledali smo 'Hasanaginicu'.Glavnu mušku ulogu je tumačio Ćejvan. Na pred-stavi je bio i Jerko Anzulović, činovnik Župskogredarstva u Banjoj Luci. Za vrijeme prve pauze,Anzulović, s kojim sam se odranije poznavao i koji je na određen način s nama sarađivao, dao mi je znak da pođem za njim u zahod i tu mi je krat-ko rekao:

— Ante! Neka Brana i ostali koji rade na pre-

nosu oružja, nestanu još u toku noći!Kasnije mi je Anzulović rekao da je konobar, s

kojim smo mi radili, bio dvojnik i da je radio i zanas i za ustaše.

Srećko Brana je iste noći iz Banja Luke pobje-gao u Zagreb i tamo nekako — a kako, to ja neznam — ostao u nekoj ustaško-domobranskoj boj-

7/17/2019 pob2


ni. (Iste noći iz Banje Luke je pobjegao i major Iva-nišević.)«2'O kojoj je »ustaško-domobranskoj bojni« riječ, nije

poznato, ali nije isključeno da je to bila neka jedinica ukojoj su bile i ustaše što ih je Srećko Brana obučavao urukovanju topovima u Zagrebu prvih nedjelja nakonproglašenja »Nezavisne Države Hrvatske«.

A što se tiče »Jerka Anzulovića činovnika Župskogredarstva u Banjoj Luci«, koji je već u to vrijeme, a i pri-

je, sarađivao s NOP-om, bio je to isti onaj redarstvenidetektiv koji je u avgustu 1928. godine u Vinogradskojcesti broj 46 uhapsio Josipa Broza22 i o kojemu je Brozna suđenju rekao:

»Ja sam već sucu istražitelju kazao da sam bio

od detektiva Anzulovića tako čvrsto svezan, da sumi ruke pomodrile.«23

Vremena se mijenjaju, a mijenjaju se i ljudi!

Gdje se sve i koliko dugo Srećko Brana zadržavaonakon bjekstva iz Banjaluke u Zagreb, nema podatakasve do njegova dolaska u Karlovac. Naime, u sjećanjuVlade Novakovića nalazimo podatke da je prvom sas-tanku domobranskih oficira, saradnika NOP-a iz karlo-vačkog garnizona, održanome »u proljeće 1942. godine«prisustvovao i artiljerijski satnik Srećko Brana. Nova-ković zatim kaže da je tom prilikom upravo on određenda održava vezu s Ivanom Krajačićem Brkom iz Zagre-

ba, s kojim je već otprije bio u vezi. Kao član Vojnog ko-miteta Srećko Brana aktivno učestvuje u njegovu obav-

ještajnom radu.24

U jesen 1942. Srećko Brana se nalazio u neprijatelj-skom uporištu Brezovoj Glavi. O tome Vlado Novako-vić kaže:

»Naši vojni obavještajci održavali su niz vezasa svojim suradnicima u domobranskim posada-ma radi pripremanja njihove predaje i zaroblja-vanja... Tako su naše veze sa satnikom SrećkomBranom i Franjom Molekom u posadi BrezovaGlava kod Tušilovića omogućile uspješnu pripre-mu i napad naših jedinica na to vrlo važno upo-rište, koje je čuvalo prilaze Karlovcu.

Napad na to uporište izveden je u jesen 1942.Gubitaka je bilo s naše strane jer se u posadi na-lazilo 107 ustaša ria koje se nije moglo utjecati ipripremati ih na predaju. Međutim, s obzirom nabrojno stanje i naoružanje posade (107 ustaša i 322domobrana naoružanih s 2 topa, 4 teška mitralje-

7/17/2019 pob2


za, 13 puškomitraljeza i oko 350 pušaka) i na stra-tešku važnost tog uporišta ono je zahvaljujući na-šim vezama kapituliralo bez naročito velikog ot-pora.«25

Poslije te akcije gubi se trag Srećku Brani. Zapravo,ne mogu se naći podaci o tome kamo je i kada otišao izKarlovca. Slavko Kovačić, sekretar Mjesnog komitetaKPH u Karlovcu, piše:

»Koliko se sjećam, u vrijeme primopredaje mo- jih veza s našim aktivistima u jedinicama karlo-vačkog domobranskog garnizona, dakle koncemstudenog ili početkom prosinca 1942. godine, Voj-ni je komitet djelovao u sastavu: bojnik Franjo Bi-očić, predsjednik, natporučnik Ivan Frleta, sekre-

tar, a članovi su bili poručnik Zlatko Pintar, sto-žerni narednik Franjo Mudronja i dak-vodnik drStjepan Cvijetić. U tom sastavu Vojni komitet dje-lovao je sve do 10. svibnja 1943, kada je došlo doprovale u tu organizaciju...«26

Sudeći po tome, Srećko Brana već potkraj 1942. go-dine nije više bio u Karlovcu. Kovačić, međutim, spomi-nje izvjesnog Braniču, ali ne kao člana Vojnog komite-ta, već samo kao aktivista NOP-a! A to nije mogao bitiSrećko Brana.

U maju 1943. godine u Karlovcu se dogodila velikaprovala: desetak članova Vojnog komiteta i drugih ak-tivista NOP-a, s bojnikom Franom Biočićem na čelu us-pjelo je pobjeći na oslobođeni teritorij a desetak ih je

pohapšeno, osuđeno na smrt i odmah ili malo kasnijestrijeljano.27 Međutim, ni među jednima ni medu drugi-ma nije bilo satnika Srećka Brane! Sudeći i po tome, on

je već prije toga napustio Karlovac.

Kamo je otišao?N Prekomandovan je u Zagreb, u »I doknadni topnički

sklop« (artiljerijski divizion), gdje je — najvjerojatnijepo direktivama Ivana Krajačića Steve — formirao Voj-ni komitet (odbor).

Uostalom, o Braninu boravku u Zagrebu potkraj1942. godine piše i sam Stevo Krajačić kada govori osvojoj posjeti ustaškom pukovniku Vladi Galiću (opšir-

nije o tome vidi u poglavlju »Zagrebačke isprepleteneobavještajno-diverzantske mreže«).

Međutim, provala u Karlovcu i razbijanje tamošnje-ga Vojnog komiteta u maju 1943. zahvatili su, čini se, i

7/17/2019 pob2


satnika Srećka Branu, premda se on tada već pola go-dine nalazio u službi u Zagrebu. Postoji i dokument kojisvjedoči o hapšenju satnika Srećka Brane u maju 1943.godine. Nalazimo ga u dosijeu Ratnog suda Zapovjed-ništva u Zagrebu medu spisima s procesa grupi od 54domobranska of icira održanog u julu 1944. godine. Me-du optuženima, pohapšenim u maju 1944, godinu dananakon provale u Karlovcu, nalazili su se Rako Ante»djelatni topnički nadsatnik«, Antun Godec, »djelatnitopnički satnik« i Marinčić Mato »djel(atni) zastavnik«.U optužnici protiv njih stajalo je i ovo:

»Rako Ante .... Već u veljači 1943. bio je u tajnom odboru satnika Brane a poslije u svibnju po-stao je članom V(ojnog)0(dbora)-l3...

Marinčić Mato ... Već u veljači 1943. bio je članvojnog odbora satnika Brane a kad je ovaj uhićenu svibnju preosnovan je V(ojni)0(dbor)-13...

Godec Antun ... Već u veljači 1943. bio je u tajnom odboru satnika Brane, a u svibnju kad jeovaj uhićen po pozivu Marinčića prišao je njego-vom Vojnom odboru VO-10...«28 (Istakli autori.)Mato Marinčić i Antun Godec osuđeni su »na kaznu

smrti streljanjem«, a Rako Ante »na kaznu teške tamni-ce u trajanju od 20 (dvadeset) godina«.

Kazne nad Marinčićem i Godecom izvršene su od-mah, a Raku su ustaše ubile u Lepoglavi početkom1945. godine.

Cime se, pored ostaloga, bavio »vojni odbor satnikaBrane«, najvjerovatnije osnovan u januaru ili februaru1943, a zatim, poslije Branina hapšenja, »Vojni odbor10« i »Vojni odbor 13« vidi se, na primjer, iz optužniceprotiv Mate Marinčića, u kojoj se doslovno kaže:

»... jer se iz tajnog izvješća od 31. ožujka 1944. i2. travnja iste godine, kao nedjeljnog i mjesečnog,koji su kod njega pronađeni, vidi da se taj izvještajodnosi na učinjeno po predmetu sabotaže u top-ničkoj vojarni, o političkoj štampi, o općem raspo-loženju, narodnooslobodilačkoj vojsci, te da ima-de izgleda, da će uspjeti pojedine simpatizere pre-baciti u borbu za NOV...«Ili iz optužnice protiv Antuna Godeca:

»Međutim, kako je optuženi u istrazi, a pogoto-vo pred sucem istražiteljem priznao sve onako ka-ko je gore spomenuto, osobito istaknuvši da je biou odboru Brone (vjerovatno je to greška nastalapri tipkanju, treba: Brane — primj. autora), da ga

7/17/2019 pob2


je Marinčić pitao informacije o sastavljanju tajnihi mjesečnih izvještaja, a pogotovo glede opaskeobavještavan je mu usmenim putem, i da je pri-stao biti predsjednikom odbora kao veze i infor-mator, te da je bio prisutan sastavljanju izvještaja

jedinice 10., sa završetkom 'Izdati daljnje upute zarad'...«29

Očigledno je rad za partizansku obavještajnu služ-bu bio jedna od glavnih preokupacija i »vojnog odborasatnika Brane« i »Vojnog odbora 10« nakon Braninahapšenja.

O sudbini Srećka Brane nismo našli nikakve doku-mente. Međutim, činjenica da su svi njegovi saradnici uzagrebačkom »I doknadnom topničkom sklopu« nasta-vili organizovani rad za NOP još punu godinu dana po-slije njegova hapšenja nedvojbeno govori o tome da onu toku istrage nikoga od njih nije odao. A budući da ni-

je izveden ni pred sud — koliko je dosada poznato —vjerovatna je pretpostavka da je podlegao torturi is-tražnih organa ili je izvršio samoubistvo.

Dvojica u osinjaku: Janko Janković i Cvetko CrnjakDošavši iz Zagreba, Tito se od sredine maja do 16.

septembra 1941. nalazio u Beogradu. Najprije je stano-

vao kod inženjera Svetozara Savičevića u Zvečanskojulici br. 44, a onda je sredinom juna prešao u kuću po-rodice Nenadović u Drajzerovoj ulici na Dedinju, gdje

je najduže boravio . Aleksandar Ranković Marko, sekre-tar PK KPJ za Srbiju i član Politbiroa CK KPJ, koji jeposlije oslobođenja iz ruku policije u toku avgusta iprve polovine septembra ostao u Beogradu kao ilega-lac, održavao je s Titom pismenu vezu preko kurira.30 Unjegovu pismu Titu od 11. augusta 1941. našle su se i re-čenice:

»Evo odgovora na tvoja pitanja:1 — Sve potiče od jedne osobe iz Min(istarstva)

unutrašnjih) dela. I ubuduće biće sličnih stvari.Smatram da je izvor siguran.«3'

Titovo pismo ili pisma u koj ima je, očigledno, posta-vio i nekoliko pitanja o tome odakle potječu određenaobavještenja koja mu je Ranković dostavio, nije sačuva-no. A tko je bila »osoba iz Min(istarstva) unutrašnjih)dela«, siguran izvor iz kojega će i ubuduće pritjecati»slične stvari«?

7/17/2019 pob2


Predratni prvak Jugoslavije u streljaštvu NemanjaMarković iznenada je u martu 1940. napustio svoj rodniKragujevac i došao u Beograd. Morao je to da učini dakao član KPJ ne bi bio uhapšen i interniran u upravoformirani logor u Bileću. Ubrzo nakon Nemanjina do-laska u Beograd pozvao ga je njegov rođak Janko Jan-kovič, službenik u Odjeljenju krivične policije Upravegrada Beograda, da se skloni kod njega, u garsonijeruu Knez-Mihajlovoj ulici br. 25.

Jednog dana, bilo je to u maju iste godine, Janko jedošao kući jako neraspoložen...

Nemanja Marković u svome poslijeratnom svjedo-čenju kaže:

»Bio je očajan, nerad da kaže šta ga muči. Pro-

mrsio je, na moje insistiranje, da mu nude daprede u Odeljenje opšte policije čija je najvažnijauloga bila borba protiv KPJ. Kad sam to čuo od-mah sam mu rekao da pristane.

— To je odlično! — uzviknuo sam.Začudeno me je pogledao. Ja sam nastavio: — Da pređeš i-radiš za nas. — Ko će da mi veruje? — nepoverljivo je upi-

tao.Bio je spreman da dobije novo radno mesto.

On još tada nije bio član KPJ, ali nam je pripadaosrcem i dušom.

— Kad ti ja verujem, verovaće ti i drugovi —odgovorio sam mu.

Na tome se razgovor i završio.«32O razgovoru s Jankom Jankovićem Nemanja Mar-

ković je obavijestio svog prezimenjaka s kojim inače nije bio ni u kakvu srodstvu, Momu Markovića, instrukto-ra Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, a zatim se, po-što je Bilećki logor za komuniste pod pritiskom javnostiraspušten i opasnost od hapšenja prošla, vratio u Kra-gujevac. Prema nekim podacima, PK KPJ za Srbiju kra-će se vrijeme kolebao bojeći se da mu policija ne pod-metne svog agenta.

Uostalom, evo što o svemu tome kaže Moma Marko-vić u svojim sjećanjima:

»... veoma je interesantan lik Janka Jankovića,policajca, rođaka Nemanje Markovića, za koga

mi je Nemanja u proleće 1940. godine rekao daima priliku da prede na antikomunističko odele-nje i da je spreman da radi za nas. Imao sam po-verenja u Nemanjin izbor i bio sam siguran da onpredlaže pouzdanog čoveka koji nam može bitiod izuzetne koristi i preneo sam taj predlog Po-

7/17/2019 pob2


krajinskom komitetu. Posle mesec dana, nakonpodrobnih provera podataka o Janku Jankoviću,Pokrajinski komitet je prihvatio predlog. Odluče-no je da se poveže sa Canom, koja je držala vezu snjim sve dok nije napustila Beograd 1941. godine iotišla na slobodnu teritoriju u Užice. Tako smoimali svog čoveka u političkoj policiji, koji nam ječinio neprocenjive usluge.«33

Pošto je PK odlučio da prihvati saradnju Janka Jan-kovića, Nemanji Markoviću je poručeno da hitno dođeu Beograd kod sestre Bose, žene majora kraljevske ju-goslavenske vojske inženjera Pavla Đorđevića.

Stigavši u Beograd, Nemanja je u sestrinu stanu naCrvenom krstu, u ulici Vele Nigrinove br. 13, zatekao

Canu Babović, člana PK KPJ za Srbiju, koja je nedavnobila izašla iz zatvora i u naprednim krugovima bila po-znata po herojskom držanju pod batinama policije.

Dogovoril i su se da on dovede Janka Jankovića i po-veže ga s njom.

Ponovo priča Nemanja Marković:»Upoznao sam ih i ostali su sami u sobi. Dugo

su razgovarali. Janko me pre toga pitao: — Kakva će to veza biti. Da ne proval i na prv i

šamar na policiji. — Ne boj se, ta je dobro proverena kod policije

— odgovorio sam. Tako je Cana postala prva Jankova part ijska

veza...«34

... a tridesetogodišnji Janko Janković, službenik IV(antikomunističkog) odsjeka Odjeljenja opšte policijeUprave grada Beograda, koji je bio zadužen za borbuprotiv komunizma na cijelom teritoriju Kraljevine Ju-goslavije, postao je obavještajac KPJ!

Postoji, međutim, i druga verz ija o tome kako je i ka-da Janko Janković postao obavještajac PK KPJ za Srbi-

ju. Nalazimo je u knjizi Stanka Mladenovića SpasenijaCana Babović, objavljenoj 1980, tri godine poslije njezi-ne smrti, a četiri godine prije objavljivanja sjećanja Mo-me Markovića. Na kraju te knjige, u poglavlju »Umestopogovora«, autor kaže da Canu Babović nije lično po-znavao, da se »zato (sam se) opredelio na dugi i uporni

istraživački rad«, i dodaje:»Da bih što svestranije osvetlio njen lik, mno-

go su mi pomogla i Canina sećanja koja je objavi-la ili ih je, nekoliko meseci pred smrt, s mnogosvežine i dokumentovanosti iznosila Petru Stam-boliću i istoričaru Venceslavu Glišiću. Svojim pri-

7/17/2019 pob2


medbama i sugestijama, pri pisanju ove biografi- je, veliku pomoć pružili su mi njen sin Vladimir,unuka Marika i brat Života, Petar Stambolić, Mo-ma Marković, Krsto Popivoda, Jovan Marinović,Ljubinka Milosavljević, Milka Minić, Mihailo Šva-bić, Dobrivoje Bošković, Zaga Stoilović, Vera Kre-mić, Olga Jovanović, Rada Dedijer, Mića Kostić idrugi. (...)«35

No da pogledamo što o temi koja nas interesuje do-slovno kaže Stanko Mladenović:

»Sve do provale, koju je u jesen 1941. izazvaoRatko Mitrović, nemačka obaveštajna služba bila

je zabrinuta što 'nije mogla' , kako ističe Cana, 'dadođe do naše organizacije. Na takav sistem rada

Nemci nisu uopšte naišli. (...) Za takav metod i stilrada tek su više saznali kada su uhapsili RatkaMitrovića (uhapšen je 4. avgusta i941. na partij-skom zadatku u Vojvodini — S. M.) U istrazi RatkoMitrović nije izdržao; postao je izdajnik; Nemci-ma i Specijalnoj policiji otkrio je skoro sve... Sve jenjih Ratko Mitrović obavestio... Ja sam imala za-pisnik njegov. To je dao Janko Janković'.

Vezu s Jankom Jankovićem, šefom kartotekeSpecijalne policije Uprave grada Beograda, CanaBabović je održavala po naređenju Pokrajinskogkomiteta. S njim se, seća se ona, upoznala prekoBose Dorđević, njegove sestre od tetke, 'koja je bi-la vrlo napredna, učestvovala je u ženskom po-

kretu i krajem 1936. i 1937. godine bila povezanasa Partijom, odnosno bila član Partije'. 'Kod nje je', seća se Cana, 'dolazio Janko Janković. On jebio istinski prijatelj Božidara Bećarevića, oni suse družili, ali je kod Janka nastao preokret kadasu streljali njegovu rodbinu u Kragujevcu. Neka-ko u to vreme ja sam preko Bose od Janka počelada tražim pojedine stvari. Bila sam određena zato. To su pitanja karti za legitimacije, obaveštenjaoko racija, oko blokiranja pojedinih rejona. Tosmo od njega doznali. Kad je pao Ratko Mitrović,pokazala se potreba da dobijemo njegov policijskizapisnik. To je bio krupan zadatak koji je Jankodobio od Partije. Odmah smo saznali za Ratkovu

izdaju. Kada je Ratko pao, ja sam otišla kod Bose ipostavila pitanje njegovog zapisnika. Janko jemalo ćutao, opirao se. To je bio jedan vrlo krupanprelom za njega. Ćutao je dva-tri dana i nije gadao. Onda sam se sa Bosom Dorđević dogovorilada se ja sretnem sa njim: on me je tu viđao, ali nije

7/17/2019 pob2


imao pojma ko sam: sretali smo se, porazgovaralinekoliko reči i ja bih otišla. Tako smo kontaktirali,ali on nije znao ko sam. Jednog dana, kada smose dogovorili (mene je PK odredio da otvorenorazgovaramo), ja sednem sa njim da razgovara-mo. Kažem mu: 'Znate li ko sam ja?' On me tek ta-da zagledao, do tada me nije zapažao. Pita me:'Ko ste vi?' — 'Ja sam Cana Babović', odgovorilasam. Na to je on skočio, uplašio se. Skočio je i re-kao da će me uhapsiti. Rekla sam mu mirno daznam da neće. Počela sam otvoreno da razgova-ram sa njim. 'Znate', kažem, 'ja imam odluku Po-krajinskog komiteta. Mislim da vi treba malo višeda date. Meni treba zapisnik Ratka Mitrovića'.Sutradan dobila sam zapisnik. Od tada je počelo.Nije bio član Partije. Ja sam sa njim držala vezumožda mesec dana, nisam više. Pošto sam trebalada odem u partizane, vezu s njim predala samDuri Strugaru. I on je počeo s njim da radi'.«36

Taj tekst Stanka Mladenovića ne bi izdržao ni po-vršnu analizu već i zato što sadrži niz lako uočljivih idatumskih i suštinskih kontradiktornosti. Da li je onkrivo shvatio ili pogrešno pribilježio kazivanja o CaniBabović i njezinim kontaktima s Jankom Jankovićem,ili su autori tih kazivanja davali pogrešne podatke, sva-kako nehotično, već pod uticajem godina koje su pro-tekle od događaja o kojima su govorili? Te mogućnostinikako ne treba odbaciti.

Uostalom, evo jednog primjera. Dvadeset stranicaprije toga S. Mladenović u svojoj knjizi piše o aktivnostiCane Babović u periodu april-juli 1941:

»Na osnovu opšte linije, celokupna aktivnostPokrajinskog komiteta i partijskih organizacija jeusmerena ka pripremama za ustanak...

Kada je reč o rasporedu partijskog kadra u Sr-biji, pored neprestanog rada u Pokrajinskom ko-mitetu, Cana Babović je bila i član Agitpropa iVojne komisije pri PKKPJ za Srbiju (ostali članovibili su Sreten Žujović, Filip Kljajić i BrankoKrsmanović). Kao i do tada, radila je neumorno,od učestvovanja u donošenju vrlo značajnih odlu-ka pa do brige da li će se odštampati i do partij-

skih rukovodstava na terenu stići prvomajski pro-glas CKKPJ...«37

Medu ostalim zadacima koji su zatim čekali CanuBabović bio je i ...

»... sastati se s Jankom Jankovićem, šefom kar-toteke Specijalne policije Uprave grada Beogra-

7/17/2019 pob2


da, da bi saznala kakve mere protiv komunista isimpatizera pokreta pripremaju policija ili Gesta-po, i da bi pročitala zapisnike saslušanja pojedi-naca na policiji; kako izvući iz zatvora uhapšenogdruga iz rukovodstva (vodila je akciju za spašava-nje Aleksandra Rankovića, sekretara PKKPJ zaSrbiju, iz bolnice u Vidinskoj ulici i, kasnije, istinabez uspeha, pokušala da spase i Đuru Strugara,sekretara MK KPJ za Beograd.«38

Aleksandar Ranković uhapšen je u Beogradu 27. ju-la, a oslobođen 29. jula 1941! Prema citaranom tekstu S.Mladenovića, Cana Babović se, dakle, još prije izvođe-nja akcije spasavanja Rankovića sastajala s Jankom

Jankovićem!

A što se tiče poslednjih dviju rečenica Cane Babović,u kojima tvrdi da je prije odlaska u partizane vezu s

Jankom Jankovićem »predala (sam) Duri Strugaru«, koji je »počeo s njim da radi«, navešćemo nekol iko citata.U »NIN«-u od 4. jula 1954. Cana Babović je, u povoduDana borca, izjavila:

»Posle ulaska Nemaca ja sam ostala u Beogra-du sve do oktobra meseca. Bila sam član rukovod-stva...«U članku Kamionom preko Ralje, objavljenom u

»Borbi« od 4. jula 1956. i posvećenom odlasku iz okupi-ranog Beograda na oslobođeni teritorij, Cana Babovićkaže:

»Ja sam ostala u Beogradu do 10. novembra

1941.« A u idućem pasusu, u kojemu govori o odlu-ci CK KPJ »da se deo Pokrajinskog komiteta zaSrbiju, koji je još bio u Beogradu, prebaci na oslo-bođenu teritoriju«, dodaje:

»Prema toj odluci ja sam sa još nekoliko dru-gova krenula iz Beograda oko 10. novembra. Tadasu se već nazirale pripreme okupatora, nedićeva-ca i četnika za ofanzivu protiv naših jedinica...

Iz Beograda smo pošli kamionom čiji je šoferbio u službi partizana i saobraćao je na relacijiBeograd—Rudnik...«I sam autor knjige o Cani Babović, S. Mladenović,

kaže:»Cana Babović je s jednim brojem drugova i

drugarica... napustila Beograd... sredinom novem-bra 1941. godine.«38

Među ostalim izvorima i u Vojnoj enciklopediji pododrednicom »Strugar Đuro« piše:

»Septembra 1941. beogradska policija ga je pri

7/17/2019 pob2


pokušaju prebacivanja na slobodnu teritoriju težeranila i uhapsila, i nakon zverskog mučenja ...ubi-la.«40

Edicija Narodni heroji malo je preciznija jer pod is-tom odrednicom donosi datum hapšenja Dure Struga-ra: 22. septembar 1941.41

U svakom slučaju, za nas je bitno to da Cana Babo-vić prilikom odlaska u partizane nikako nije mogla dapreda Duri Strugaru vezu s Jankom Jankovićem jer jeon već bio uhapšen.

Međutim, veza PK KPJ za Srbiju odnosno MK KPJ

za Beograd s Jankom Jankovićem postojala je stalnosamo je, kao što smo vidjeli, nemoguće sigurno utvrditipreko koga je — osim preko Bose Đorđević kao polazneveze — u određenim vremenskim periodima održava-na. Možda će odgovor na to pitanje biti dobijen nakonobjavljivanja memoara Spasenije Cane Babović, za ko-

je je Mirjana Dajić, direktorica Arhiva Srbije, izjavila:»Dobili smo ih iz kabineta Petra Stambolića,

sa zabranom objavljivanja do određenog roka.Verujemo da ih ima u više primeraka i da se ču-vaju na još nekim mestima.«42

Kao dijete (rođen je 1909) Janko Janković je doživio i

zapamtio austrougarsku okupaciju Srbije. Otac mu je1916. umro od posljedica zlostavljanja prilikom zarob-ljavanja u Kruševcu i porodica je nastavila da životariu teškim materijalnim uslovima. Ni oslobođenje nijeznatnije poboljšalo te uslove, pa je Janko Janković, za-vršivši šest razreda gimnazije, morao da prekine školo-vanje... Kao jedan od najboljih igrača kragujevačkogafudbalskog kluba »Šumadija« početkom 1928. prelazi ubeogradsku »Jugoslaviju«, a u ljeto iste godine, otišavšibratu u Varšavu, pojavljuje se u dresu varšavskog klu-ba »Polonija«. Međutim, u jesen iste godine vraća se uKragujevac i ponovo igra za »Šumadiju«, koja ga je, ka-ko proizlazi iz jednog akta, »kao siromašnog izdržava-la«. Iz svega toga moglo bi se naslutiti da je Janko Jan-

ković bio jedan od prvih jugoslavenskih fudbalskihprofesionalaca koji se dokazao i na međunarodnomplanu!

Konačno, u proljeće 1929. Janko se zaposl io u Opštojbolnici u Beogradu kao pisar evidentičar. Odsluživši1932—1933. vojni rok u Nišu i Skoplju, vraća se u Beog-rad, gdje je u oktobru 1934. primljen za dnevničara —evidentičara u kriminalističkoj policiji Uprave gradaBeograda.

7/17/2019 pob2


Tako je Janko Janković započeo kar ijeru u beograd-skoj policiji — karijeru koja će trajati punih deset godi-na. Družeći se u slobodno vrijeme s naprednim Kragu-

jevčanima koji su boravili u Beogradu radi posla ili subili na studijama, i sam je ubrzo sa simpatijama počeoda gleda na revolucionarni komunistički pokret.

U međuvremenu je doživio tešku porodičnu tragedi- ju: uoči 1937. godine, čisteći službeni pištolj, nehotice jeubio svoju suprugu Stojanku, rođenu Stefanović, mla-du učiteljicu rodom iz Valjeva, s kojom se oženio godi-nu i po dana prije toga. Dogodilo se to u Valjevu, i sva

Jankovićeva nastojanja da je što brže prebaci u Beog-rad na operaciju nisu uspjela. Stojanka je na putu iz-dahnula. Njihova sina Dragana, koji je tada imao samonekoliko mjeseci, čuvala je i podizala uglavnom bakapo majci.

Kratkotrajni aprilski rat Janko Janković je proveo uvojničkoj uniformi i sa svojom jedinicom stigao do Čač-ka, gdje se jedinica rasula. Izbjegao je zarobljavanje idošao u Beograd, gdje je upravo bilo u jeku formiranjekvislinške uprave, pri čemu su glavnu ulogu imali nje-govi pretpostavljeni i kolege iz predratne kraljevske po-licije.

»Već 21. travnja vojni komandant Beogradavon Kaysenberg je postavio Dragog Jovanovićaza izvanrednog komesara grada Beograda.

S tim u vezi Dragi Jovanović je na saslušanjuod 25. srpnja 1945. izjavio:

'Kajzenberg mi je rekao da želi da ponovo or-ganizujem beogradsku policiju i da komesarskivodim opštinu, ali bez zvanja upravnika ili pred-sednika, jer takvo postavljenje želi da prepustisrpskoj upravi, koja tek treba da bude formira-na...'

Tako je predratni agent Gestapoa Dragi Jova-nović postao zvanično prvi srpski kvisling.«43

Medu ostalim, Dragi Jovanović je pozvao i svogapredratnog saradnika Janka Jankovića da ude u polici-

ju koju je odmah počeo da organizuje i koja je uskorodobila naziv Specijalna policija. Janko nije odbio taj po-ziv, a brzo je i avanzirao: postao je šef kartoteke te poli-cijske ustanove, zadužene za borbu protiv komunista iNOP-a u okupiranoj Srbiji!

7/17/2019 pob2


Koliko je Janko Janković pomogao Partiji obavješte-njima koja joj je dostavljao u periodu do njemačkog na-pada na Jugoslaviju, i kakve su vrste bila ta obavješte-nja, teško je reći. Jednostavno — sigurni podaci o tomenedostaju. Međutim, nakon okupacije zemlje i, osobito,nakon postavljanja na dužnost šefa kartoteke Specijal-ne policije njegova je uloga obavještajca postala više-struko značajna.

Novinar publicist Tošo Popovski prvi je skinuo ne-shvatljivi veo tajnosti s imena Janka Jankovića objaviv-ši u oktobru i novembru 1966. u »Večernjim novostima«opširan fe ljton »900 dana u osinjaku«, koji se malo kas-nije pojavio i kao knjiga. Prema njegovim navodima,

Janko se nakon okupacije kolebao oko ponovnog za-

pošljavanja u beogradskoj policiji, ali ga je na sastankuu stanu Bose Đorđević Cana Babović ubijedi la da je ne-ophodno da to učini.

Prvi veći Jankov obavještajni pothvat za vrijeme ra-da u Specijalnoj policiji bilo je obavještenje da Gestapoi Specijalna policija pripremaju veliku akciju hapšenjakomunista. Naime, da bi kamuflirali svoje namjere zanapad na SSSR, Ni jemci, pa ni kvislinška uprava, prv ihmjeseci okupacije Srbije nisu poduzimali ništa protivkomunista, premda su, u granicama svojih mogućnosti,pratili i registrovali njihov rad. Međutim, nekoliko da-na prije početka operacije »Barbarossa« (napad na Sov-

jetski Savez), šef EG Sipo i SD-a u Beogradu pukovnikFuchs (Fuks) dobio je od Mül lera (Milera), šefa IV Upra-

ve (Gestapo) RSHA, naređenje da pripremi hapšenjesvih istaknutih komunista i španskih boraca, ali da ćepothvat izvesti tek nakon prijema šifre »Internaciona-la«. U vezi s tim naređenjem 19. juna 1941. održano jesavjetovanje u Ministarstvu unutrašnjih poslova Aći-movićeve komesarske uprave, a odmah zatim počela jeizrada spiskova beogradskih komunista koji međuprvima treba da budu uhapšeni. U tom je poslu učes-tvovao i Janko Janković, pa je razumljivo da je taj spi-sak brzo dospio do Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbi-

ju.

Pred zoru 22. juna 1941, dok je više od pet milionaHitlerovih vojnika i njihovih saveznika prelazilo sovjet-ske granice, pukovnik Fuchs je iz Berlina primio šifru

»Internacionala«. Za istu je večer zakazana akcija hap-šenja komunista u Beogradu. I ne samo u Beogradu.Ali ...

»... sve partijske i skojevske organizacije, za-hvaljujući tome što ih je Pokrajinski komitet pre-thodno obavestio da se priprema racija, ostale su

7/17/2019 pob2


sačuvane i nastavile su svoj aktivni rad i borbuprotiv okupatora« — čitamo u trećem tomu Istori-

je Beograda.44

U nizu drugih izvora sličnu konstataciju nalazimo iu sjećanjima Mome Markovića:

»Bez obzira na to što okupator nije javno ispo-ljavao nameru da progoni komuniste, ipak je do-govoreno da 'kompromitovani' drugovi buduobazrivi i predostrožni, jer se raspolagalo podacima da okupator, zajedno sa policijskim aparatombivše Jugoslavije, sprema spiskove komunista,njihovih pristalica i drugih patriota.«45 (Istakli au-tori.)I Spasenija Babović u članku »Iz prvih dana narod-

nooslobodilačke borbe u Beogradu« piše:«... Pored toga, negde oko 22. juna Partija je bi-

la obaveštena da se priprema racija na komunis-te i druge progresivne elemente, zbog čega je tre-balo preduzeti šire mere u sakrivanju ljudi.«48

Tošo Popovski smatra da je dostavljanje podatakaPokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju o predstojećemhapšenju beogradskih komunista bilo prvi veliki obav-

ještajni pothvat Janka Jankovića nakon okupacije zem-lje. Mislimo da je to točno.

O tome ko je sve i u kojem periodu održavao vezu s

Jankom Jankovićem u ime PK KPJ za Srbiju ili MK KPJBeograd, teško je bilo što određeni je reći. Sigurno je sa-mo jedno: tu je vezu duže vremena održavala dvadese-togodišnja Brana Perović. O tome je ona 1966. godine iz-

javila:»Po zadatku PK KP Srbije češće sam odlazila,

do sredine 1943. godine u stan Bose Dorđević. Mojzadatak je bio da prepišem materijale i da prepiseodnesem u Pokrajinski komitet. Ja bih došla u od-ređeno vreme. Pozdravila bih se sa drugaricomBosom Dorđević. Ona bi me odvela u sobu. Zatimbi me za kratko vreme ostavila nasamo da bi otiš-la u drugu sobu i od Janka Jankovića uzela mate-rijale. U to vreme nisam znala ko je to. Shvatila

sam samo da su to materijali iz policije... Primlje-ne mater ijale sam nastojala da što pre, što čitkije itačnije prepišem i vratim, a zatim odnesem u PK.Interesantno je da smo se u to vreme putem sa-mokontrole vaspitavali da što manje upamtimood onoga što prepišemo, pročitamo, vidimo; što

7/17/2019 pob2


ne spada u naš neposredni zadatak. Zbog toga ine mogu da se setim tačno sadržine prepisivanihmaterijala.«47

Dvadesetak godina kasnije, 1987, Brana Perović jeza Janka Jankovića dodala i ovo:

»Nikad ga u životu nisam videla. Bili su to stro-gi zakoni konspiracije.«48

Kao što Brana Perović nikada nije vidjela Janka Jankovića, tako ni on nikada nije vid io nju niti je znaodalji put prepisanih materijala koje je donosio iz Speci-

jalne polici je. A u tim su se mater ijalima najčešće nala-zila saslušanja uhapšenih komunista, podaci o blokira-nim izlazima iz Beograda, planiranim policijskim raci-

jama i si. Jednom prilikom Janko Janković je dostavio i

prijepis predavanja koje je Boško Bećarević održao po-licijskim agentima o načinu na koji treba postupati pripraćenju i hapšenju sumnjivih osoba. Istog dana taj jedokument dospio u ruke sekretaru PK KPJ za Srbijudru Blagoju Neškoviću, koji je, pročitavši ga, odmahpoduzeo postupke da se svi partijski aktivisti upozorena način kako se ne smiju ponašati!

Iz saslušanja uhapšenih komunista Mjesni komitet iPK KPJ za Srbiju dolazili su do podataka o njihovudržanju pred policijom i u slučaju izdaje poduzimalisve da se kompromitovani aktivisti sklone u ilegalnostili prebace u partizane. Janko Janković nije, razumlji-vo, mogao da dođe do svih saslušanja, ali je već i onošto je u tome činio značilo mnogo. Uz to su MK I PK,

uporedujući pismene izjave koje su poslije dužeg ilikraćeg boravka u zatvoru aktivisti obavezno davalisvojoj partijskoj vezi, sa njihovim saslušanjima doblje-nim preko Janka Jankovića, uspijevali da spriječe uba-civanje policijskih agenata u svoje redove. Jer, bilo jekomunista, pa i funkcionera Partije, koji nisu izdržalipolicijsku torturu i izdali drugove koje su poznavali, azatim prihvatili ponudu da nakon izlaska iz zatvora ra-de za policiju.

Jedan od prvih viših partijskih funkcionera koji jeubrzo nakon hapšenja počeo da odaje sve što je znaobio je član CK SKOJ-a Ratko Mitrović. Premda je Janko

Janković o tome obavijestio Partiju, pogubne posl jediceMitrovićeve izdaje nisu se mogle spriječiti.

Govoreći o hapšenju i izdaji Ratka Mitrovića, dr Jo-van Marjanović je napisao:

»Krajem septembra, u oktobru i novembru1941. godine, policija je izvršila vrlo velik broj hap-

7/17/2019 pob2


šenja istaknutih komunista i aktivista narodnoos-lobodilačkog pokreta. Ovome ]e doprineo naroči-to Ratko Mitrović, član CK SKOJ-a, koji je popus-tio u velikim mučenjima, prilikom policijske istra-ge i provalio velik broj svojih drugova. Najtežiudarac Partiji, a posebno partijskoj organizaciji uBeogradu, Mitrović je zadao time što je policijskeorgane upoznao sa sistemom i metodama ilegal-nog rada, sa organizacionom strukturom partij-ske organizacije, s načinom održavanja veza iz-među osnovnih organizacija i rukovodstava, s ra-dom komunista u raznim masovnim organizacija-ma i udruženjima, sa sistemom rada partijsketehnike itd. Uz Mitrovićevu pomoć je policija mog-

la u detalje da razradi plan borbe protiv ilegalnihorganizacija u gradu i da stvori čitav sistem uba-civanja provokatora u partijske i skojevske orga-nizacije, što je tokom rata imalo dalekosežne po-sledice.«49

Malo kasnije, izdajom uhapšenog člana Mjesnog ko-miteta Dušana Grubača, policija je uhapsila Ratkovusestru, također člana MK KPJ za Beograd, Vukicu Mit-rović, koja je, sudeći po nekim indicijama, neko vri jemeodržavala vezu između Janka Jankovića i sekretaraMjesnog komiteta Miloša Matijevića Mrše. Tada je uSpecijalnoj policiji suočena i s Ratkom. Vukica je tadapred agentima pljunula bratu u lice i pred policijom dokraja ostala nijema. (Poslije rata proglašena je narod-

nim herojem.)

Nekoliko desetaka — neki izvori kažu »oko 200!« —uhapšenih aktivista NOP-a, onih iz Beograda i onih izunutrašnjosti Srbije koji su dovođeni na isljeđivanje uBeograd, Janko Janković je — na svoju ruku — uspioda spasi od ponekad gotovo sigurne smrti. To se odno-silo isključivo na aktiviste koji su se pred policijomdržali hrabro, koj i nisu ništa priznal i i nikoga odali. Ta-da bi on, kad mu je to bilo moguće, preuzimao njihovslučaj, »nastavljao saslušavanja«, a zapravo pravio za-pisnik tih »saslušanja« tako da ih je on vodio u slobodu.Bilo je, jasno, i drukčijih slučajeva.

Jednog su dana, doveli , zapravo iz Banjičkog logoradonijeli u kancelariju novog isljednika — Janka Janko-vića, Vojislava Petroviča, jednog od prvoboraca Rađevi-

7/17/2019 pob2


ne, uhapšenog u junu 1942, isprebijanog u toku sasluša-nja u kojima ništa nije priznao. Nakon kraćeg vreme-na, kada se zatvorenik malo oporavio, Janković je »na-stavio istragu« i konstatovao da je nevin, zapravo greš-kom uhapšen! Poslije rata Vojislav Petrovič je u seluZavlaki, između Loznice i Valjeva, u znak zahvalnostipodigao spomenik i spomen-dom Janku Jankoviću!

S koliko je opreznosti Janko postupao u slučajevimakada se radilo o poznatij im komunistima, pokazuje slu-čaj Dragutina Tasića, komunističkog poslanika u Usta-votvornoj skupštini Kraljevine SHS (1920), a zatim i slu-čaj skopskog advokata koji je u nizu procesa, branio ko-muniste. Sticajem okolnosti ostao je na slobodi sve dokasnog ljeta 1943. godine, dok mu se sestra Savka Tasić,

koja je bila na robiji najdulje od svih žena komunista Jugoslavije, punih deset godina (1930—1940), živjela i le-galno u Kragujevcu i obližnjem selu Cvetojevcu. I onda

je jednog dana, postupajući po staroj gestapovskoj po-tjernici za svim komunistima »većeg formata«, Specijal-na policija u Beogradu uhapsila Dragutina. Znajući da

Janko Janković, njegov školski drug iz kragujevačkegimnazije i saigrač u fudbalskom klubu »Šumadija«,već nekoliko godina radi upravo u Specijalnoj policiji,Dragutinov (i Savkin) mlađi brat Milivoje odlučio je daga zamoli za pomoć. Ali i Janko je dobro znao iz kakve

je porodice Milivoje! I što se dogodilo? O tome govoriMilivoje Tasić:

»Doznavši od snaje da je brat uhapšen, istog

dana sačekao sam Janka u 14 časova pred 'Ma-žestikom', znajući da će tuda proći po izlasku izspecijalne policije na Obilićevom vencu. Videvšiga izdaleka spremao sam se da mu pridem. Me-đutim, prošao je pored mene i ne okrenuvši glavuu prolazu rekao: 'Znam, znam'! Ja, ne znajući za

Jankovu ulogu u konspirativnosti u službi Parti jekao policajca specijalne policije, bio sam zbunjeni na momente počeo da verujem, da je možda na-stala kod njega promena stava u ponašanju i pre-ma meni i kraj sentimentalnosti o drugovanju.

Ta neizvesnost pratila me sve dok brat nijepušten posle dvadeset dana. Njegove su prve rečibile 'Tvoj Janko mi je mnogo pomogao'! (koga do-

tle nije ni poznavao). Šta se dešavalo. Janko je kaoreferent uzeo slučaj moga brata na sebe. Svakogdana dovodio ga je u svoju kancelariju 'na saslu-šanje', praktično sedeo kod njega u kancelariji.Davao mu da puši i naravno lupao po stolu i gala-mio bez da ga vređa i skrenuvši mu pažnju da to

7/17/2019 pob2


mora da čini. Posebno, zapisnik sa tih saslušanjasastavili su zajedno a na osnovu čega je i njegovooslobađanje došlo.

Na žalost, Jankovo 'znam, znam 7 bilo je i našeposlednje videnje.«50

Intervencije Janka Jankovića u korist uhapšenih ak-tivista NOP-a kod kolega i pretpostavljenih u policiji tenjegov blagonakloni stav prema uhapšenicima čije jeslučajeve sam rasvjetljavao, a zatim donosio odluku onjihovoj nevinosti i puštao ih na slobodu nisu značiliopasnost zbog koje bi se mogao kompromitovati kaopristalica NOP-a, kao što to u prvi mah izgleda. Naime,takve je postupke mogao — a to je sigurno i činio — op-ravdati svojim policijskim kombinacijama, prijatelj-

skim vezama s rodbinom uhapšenika ili mitom koje jeod njih dobijao. To je bila česta praksa u Specijalnoj po-liciji. S obzirom na mito, bila je čak, recimo, javna tajnada žena Dragog Jovanovića za dukate, perzijske ćilimei druge vrijedne predmete pomaže beogradskim Žido-vima da otputuju u Mađarsku, Albaniju ili Italiju, gdjesu imali mnogo blaži tretman.

Tako u dostavi jednog agenta Gestapa iz druge po-lovine 1941. čitamo:

»... U igri nije niko drugi nego lično suprugašefa beogradske policije, supruga gospodina Dra-gog Jovanovića. Ona interveniše za izdavanje pa-soša za Italiju i Albaniju.

Prije dvadesetak dana pobjegao je iz Beogra-da, Vlajkovićeva broj 3, dr Gunsberger; prije trinedjelje je otišao s cijelom porodicom bogati Ži-dov Haim Davičo, iz Uzun Mirkove ulice; dr Fišer

je otputovao u Suboticu; zubni ljekar dr Farkaš jeodselio u Albaniju (Priština), plativši za propusni-cu 20.000 dinara. U Skoplje su odseli li Zidovi, vlas-nici kina Luksor (oba brata), za čije su propusnice,pored visokog honorara, poklonjeni i skupocjeniperzijski ćilimi.«51

Osim veza sa MK Beograd i PK za Srbiju, Janko Janković je samoinicijat ivno održavao vezu i sa MK u

Valjevu. O tome, prema istraživanjima publicista Rad-mila Kljajića, svjedoči Dušan Andrić Solid:

»Janka Jankovića sam upoznao početkom1941. godine kod njegovog šuraka Miluna Stefa-novića, koji je tada živeo u Valjevu. Nisam znaoda je Janko iz Beograda i da radi u Speci jalnoj po-liciji.

7/17/2019 pob2


Od početka ustanka u Srbiji vrlo često sam pu-tovao kao kurir u Beograd, držeći vezu izmeđuMesnog i Okružnog komiteta. Nosio sam porukeza Pokrajinski komitet KPJ u Beogradu. Poštosam imao trgovačku radnju u Valjevu, lakše samse kretao, u 'potrazi za platnom' i moja radnja, ko-

ju sam držao sa jednim ortakom, često je služilakao ilegalni punkt.

Svaki moj dolazak u Beograd značio je i sasta-nak s Jankom, kod njega u stanu, ili u bifeu u.Zmaj Jovinoj ulici 13. Viđao sam ga sve do februa-ra 1943. godine, kada sam, posle puštanja iz gesta-povskog zatvora u Valjevu pobegao iz grada.«52

Početkom oktobra 1943. godine Janko Janković je

obavijestio Miluna Stefanovića »da se, na osnovu nekihpodataka do kojih on nije mogao doći, priprema spisaku Specijalnoj policiji za veće hapšenje komunista i sim-patizera NOP-a iz Valjeva«. Milun se odmah vratio uValjevo i tu poruku prenio Milici Pavlović, dogovorivšise s n jom da je obavijesti kada od Janka dobije podatkeo imenima koja se nalaze na tom spisku.

»Ubrzo« — kaže Milun Stefanović — »jedanVal jevac je doneo (Mil ici) poruku od Janka. Na ce-duljici je pisalo: 'Solid, šaljem ti lonac i 40 dinarada mi kupiš kajmak i za 3 do 4 dana pošalješ u Be-ograd'. To je značilo da agenti Specijalne policijedolaze u Valjevo za tri do četiri dana radi hapše-nja oko 40 komunista, skojevaca i simpatizeraNOP-a. Od Okružnog komiteta sam dobio zada-tak da upozorim sve pojedince za koje se oceniloda se mogu naći na listi za hapšenje. Koliko se se-ćam, odmah sam javio Zdravku Aleksiću, MošiRakoviću, Dragoljubu Radivojeviću, Milu Beševi-ću, Raši Laloviću, Radi Milivojević, Momčilu Džo-ri i drugima...«53

Interesantan je slučaj koji opisuje LukaMrkšić, politički komesar Sremskog NOP-odreda.

Jednog dana nakon dolaska glavnine srijemskihpartizana u istočnu Bosnu, Milan Stepanović

Matroz, zamjenik komandanta bataljona ispričaomu je...

»... da se kod njega u bataljonu nalazi borackoji se u mnogočemu ističe; zove se Blaža Radulo-vić (Radunović) Cvikeraš, stari je komunista, bio je član Mesnog komiteta za Beograd, ali ga je Po-krajinski komitet KPJ za Srbiju isključio iz Parti je

7/17/2019 pob2


i poslao u Srem. Matroz mi je predložio da Cvike-raša vratimo u Partiju zato što držanjem i ponaša-njem to zaslužuje.

— Vas dvojica se ne poznajete, ali on te zna izpartijskog rada u Beogradu i hteo bi da ti poveripartijsku tajnu koja se i tebe tiče — rekao je BlažoMrkšiću.

Na jednom odmorištu Cvikeraš mi je« — pišedalje Mrkšić — »prišao i objasnio da oseća potre-bu da mi otkrije pozadinu svog i mog slučaja, kojisu, što nisam znao, bili u izvesnoj povezanosti iimali su istog uzročnika. Cvikeraš mi je otkrio da

je prv ih dana aprila, čim sam prešao u ilegalnost,Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju nameravao da

me pošalje kao profesionalnog partijskog radni-ka u Niš. A to bi se i dogodilo da se nije umešaoNikola (Žika) Petrovič Debeli, sekretar Komitetadrugog rejona, čiji sam član bio ja. On nije znaoza nameru Pokrajinskog komiteta, ali je upornodokazivao Mesnom komitetu da me je obuzela pa-nika jer navaljujem da idem u Srem po svaku ce-nu. Mesni komitet je obavestio Pokrajinski komi-tet o mom navodnom stavu i držanju, a Pokrajin-ski komitet je poverovao Petroviču i ovlastio gapreko Mesnog komiteta da mi prenese odluku damogu ići u Srem, ali kako znam i umem. Takosam ni kriv ni dužan, zbog navodnog panikerstva,lišen pomoći Partije.

A Petrovič je imao razloga za takav postupak.Njega je u stvari zavrbovala policija i pritiskalada što pre zagazi u izdaju. I, čim sam nestao iz Be-ograda, Petrovič je počeo da provaljuje partijskeorganizacije u Drugom rejonu. Prvo je potkazaokomuniste u Markarnic i (štampariji taksenih i po-štanskih maraka), a zatim u Opštoj državnoj bol-nici.

U istrazi koju je Mesni komitet sproveo da ut-vrdi uzroke provala, Petrovič je imao spreman od-govor:

— Mrkšić je uhapšen pri likom bekstva i enoga u Glavnjači — sve priča pod batinama.

Petrovič, međutim, nije znao da Partija imasvog čoveka na radu u Glavnjači, koji je prvo ut-vrdio da se ja ne nalazim medu zatvorenicima, azatim je otkrio i pravog izdajnika. Petroviča je ubr-zo stigla zaslužena kazna: streljali su ga udarniciMesnog komiteta.

Zbog ovog slučaja kažnjen je Blažo Radulović

7/17/2019 pob2


(Radunović) Cvikeraš, član Mesnog komiteta KPJza Beograd, zadužen za rad Komiteta Drugog re-

jona: Mesni komitet ga je isključio iz članstvazbog nebudnosti i uputio ga u odred kao borca.«54

U ovom se tekstu potkrala i jedna važna greška:Partija nije imala svog čovjeka u Glavnjači nego u Spe-cijalnoj policiji. Bio je to Janko Janković.

Jednog od posljednj ih dana oktobra 1941. u Beogra-du je uhapšen član VI rejonskog komiteta KPJ LazarDožić, student tehnike, predratni komunist, u prvim us-taničkim danima kurir između CK KPJ i Glavnog štabaNOP-odreda za Crnu Goru, Boku i Sandžak. To se do-godilo potpuno nepotrebno: primijetivši poznatogagenta Specijalne policije, »stručnjaka« za borbu protivkomunista Đorda Kosmajca, u društvu s još nekolikopolicijskih agenata, Dožić je počeo da bježi niz ulicuKneza Pavla (danas Ulica 29. novembra). Agenti su gasustigli i uhapsili. Iste je večeri postao lični agent šefaIV antikomunističkog odsjeka Specijalne policije BoškaBećarevića i, našavši se već sutradan ujutro na slobodi,nastavio da »aktivno učestvuje« u ilegalnom radu Parti-

je. Koliko je komunista i drugih aktivista NOP-a Dožićodao, nije tačno utvrđeno jer se služio veoma perfid-nim načinima koji su skidali sumnju s njega, ali je po-znato da se medu njima nalazila i Jelena Ćetković, koja

je poslije pada Miloša Matijevića Mrše preuzela duž-nost sekretara Mjesnog komiteta Beograda. Prvog mar-ta 1942. u prizemnom stanu kuće u ulici Žorža Kleman-soa (sada ulici Ive Lole Ribara) sastali su se Jelena, Do-žić i Marko Janković, član Rejonskog komiteta.55 Izne-nada su banuli policijski agenti... Jelena i Marko suuhapšeni, a Lazar Dožić je uspio da se »spasi« bjek-stvom kroz prozor!

Upravo je tako Dožić u svojoj partijskoj izjavi opisaotaj događaj. Premda je sve izgledalo prilično logično,Pokrajinski je komitet smatrao da njegov iskaz trebapažljivo provjeriti i dotle ga udaljiti od bitnih partijskihaktivnosti, zapravo, izolovati. Istovremeno je od Janka

Jankovića zatraženo da pojača napore u otkrivanju po-licijskog doušnika koji — to je bilo već nekoliko mjeseciprilično očito — djeluje u redovima beogradske ilegale.Ubrzo je uslijedio rezultat: preko stana Bose Dorđević

Janko je dostavio kratku dostavu pisanu olovkom i ru-kom, potpisanu sa Sotir. Uporedivši rukopis sa Dožiće-ve partijske izjave i s te dostave, sekretar PK za Srbiju

7/17/2019 pob2


dr Blagoje Nešković došao je do nedvojbenog zaključkada je to rukopis iste osobe!Kao da je predosjećao da je otkriven, u strahu od os-

vete beogradskih ilegalaca Dožić je upravo tada nestaoiz Beograda. Ponovo se pojavio poslije izvjesnog vreme-na i nastavio raditi za policiju. Bećarevićev plan da Do-žića ubaci u neko više partijsko rukovodstvo propao je,pa je on uglavnom u automobilu krstario beogradskimulicama, nastojao da prepozna aktiviste Partije i NOP-as kojima je nekad kontaktirao a nije im znao ni imena,ni tko su, ni što su, te upozoravao policijske agente nanjih. Ćini se da je upravo na taj način jednog dana u je-sen 1943. godine uočio Miroslava ili njegovu ženu Oli-veru Parezanović...

Devetog oktobra 1943. Petar Stambolić, član Pokra- jinskog komiteta za Srbiju, dostavio je iz Beograda Mo-mi Markoviću, političkom komesaru Glavnog štabaNOP-odreda Srbije, koji se nalazio na oslobođenom te-ritoriju pismo u kojemu je pisalo:

»U Beogradu smo pretrpeli težak udarac. Pao je stan u kome je Mira stanovala. Tamo je pao sta-ri materijal o mesnoj partijskoj organizaciji: refe-rat o organizacionom pitanju (oko 40) stranica, ko-

ji je otkucan i neki materijal iz Specijalne polici je,koji je ranije dobijen... U stanu je pao i drug Jova.Gledam da obezbedim što se može, ali ne znamkako će se razvijati i šta su sve našli.«58

»Stan u kome je Mira stanovala« bio je stan Mirosla-va i Olivere Parezanović u Lastinoj ulici br. 9, a samaMira bila je zapravo Vera Miletić, član Okružnog komi-teta KPJ za Požarevac, koja je kratko vrijeme prije togaprebačena na ilegalni rad u Beograd. Između ostaloga,bila je zadužena za održavanje veze s Jankom Jankovi-ćem. Policija je upala u stan bračnog para Parezanoviću četvrtak 5. oktobra 1943.

Suprotno Jeleni Ćetković, koja je takode znala zaulogu Janka Jankovića, ali pod istražnom torturom ko-

joj je posl ije hapšenja podvrgnuta nije progovorila ni ri- ječi, Vera Miletić nije izdržala. Na insistiranje pol icaja-

ca koji su je mučili da kaže od koga potječe »materijaliz Specijalne policije« (koji spominje Petar Stambolić)treći dan nakon hapšenja izgovorila je ime Janka Jan-kovića i dodala:

»'Sa Jankom Jankovićem sam se sastala 7—8puta i to po dogovoru, nisam imala unapred ugo-vorene sastanke. A u slučaju da mi je nešto hitno

7/17/2019 pob2


trebalo, zvala sam ga telefonom. Od njega samprimila nekoliko puta saslušanja izvesnih ljudikoji su pali u ranijim provalama (Voje Ilića, ŽarkaKatanića, Ane Bulović, Stevana Rađenovića i mis-lim da je bilo još nekoliko ali se ne sećam). Ja samdobijala na cedulji imena onih čija su saslušanjabila potrebna i cedulju davala Janku.'

U svojoj izjavi Vera navodi da je ta saslušanjaprepisivala i da ih je Janko vraćao u kartoteku.Dodala je da joj je doneo i 'elaborat o snagama idelovanju partizana u Bosni koji je upućen Gesta-pou. Na prvom sastanku kada je bio i Mihajlo, do-neo je spisak uhapšenih za 15 dana i novi broj Po-licijskog glasnika...'

Vera je na saslušanju odala i dobro čuvanuakciju koju su pripremali ilegalci — otmicu Boži-dara Bećarevića.«57

Boško Bećarević, koji je imao veliko povjerenje u Janka, bio je zaprepašćen premda je razgledavajućiveć prije materijal pronađen u stanu Miroslava i Olive-re Parezanović, zaključio da mora potjecati od nekogakome je dostupna kartoteka Specijalne policije.

U nedjelju 8. oktobra uveče u stan Janka Jankovićaupali su njegove kolege iz Specijalne policije i uhapsilega. Sutradan je uhapšena i Bosa Đorđević, njegova ro-đaka kod koje je često svraćao. Ona je oslobođena iz lo-gora na Banjici pri njegovu rasformiravan ju 3. oktobra1944, sedamnaest dana prije oslobođenja Beograda.

U centralnom zatvoru Specijalne policije u Dušinojulici Janko Janković je proveo puna tri mjeseca. Saču-van je zapisnik s njegova saslušanja, a nosi datum 25.oktobra 1943.

U već citiranome, opširnom i solidno radenom felj-tonu s naslovom Obavještajac Janko Janković, objavlje-nom 1980. godine, Radmilo Kljajić je citirao, djelimičnoprepričao i veoma pronicljivo komentarisao taj zapis-nik:

»Na saslušanju od 25. oktobra 1943. godine, sa-činjen je zapisnik u kojem Janko tvrdi da su op-tužbe protiv njega neistinite, da je on bio revno-san činovnik i da je njegov rad uvek vrednovanocenom 'vrlo dobar' i 'odličan'.

Prema sačuvanom zapisniku Janko je izjaviosledeče...

'Posle kapitulacije naše države nastavio samisti posao i sa istom voljom i sa istim ciljem, sarazlikom moram priznati, što sam se trudio da uovim teškim danima pomognem u granicama

7/17/2019 pob2


svojih mogućnosti našem ojađenom i napaćenomnarodu, a naravno, ukoliko se nije ticalo neke po-litičke krivice. Ovo sam činio kao čovek i činovnikkoji razume bol našeg naroda u ovoj teškoj situa-ciji...'

Na pitanje islednika kako je došao u vezu sNeškovićem, počinje da ispreda priču o slučaj-nom poznanstvu i susretima tokom 1943. godine.

Janko je pretpostavio da je Vera mogla izdatisamo ono što je znala od svog prelaska u Beogradpa je tako pripremio i odbranu.

Ispričao je da je Neškovića upoznao 1928. godi-ne, na igralištu BSK-a, za koji je te godine igrao.Sa njim i njegovim bratom se viđao na igralištu

nekoliko puta i u širem društvu na korzou. Potomdodaje da Neškovića više nikada nije video sve do1943. godine...

'Vraćajući se sa plaže kod Šest topola, pri kraju Sazonove ulice, sreo sam Neškovića' navodi Janko.

'Nemajući pojma da je on komunista i kako ov-de čujem neki veći funkcioner Komunističke par-tije, priznajem, potpuno sam se prilikom ovogsusreta prijatno iznenadio, i čak mu to ispoljio.Idući nekoliko metara došli smo do Vele Nigrino-ve ulice 13, gde sam se ja zaustavio i dodao da mitu stanuje sestra od tetke, Dorđević Bosiljka, do-maćica, supruga Dorđević Pavla, inženjera, majo-

ra u zarobljeništvu, kod koje želim da svratim. Po-što sam objasnio da je ona Kragujevčanka i od ko-

jih je, upitao me je da l i je to sestra Nemanje Mar-kovića i šta je sa njim...' (Nemanja je u to vremebio u partizanima — R.K.)

U daljem toku istrage Janko pominje još dvasusreta sa Neškovićem 'kojom me je prilikom za-molio da mu donesem dva saslušanja nekih licaradi razgledanja. Tako sam mu doneo ona dvasaslušanja i po upotrebi vratio još isto popodne.Da li je on samo razgledao ova dva saslušanja iliprepisao, nije mi poznato, jer sam ja po dolaskuprešao u kujnu na ručak...'

Janko potom dodaje da je iznosio i druga sas-lušanja koja je prepisivala njemu nepoznata de-vojka... Potom je usledio jednomesečni prekid iponovo se pojavio Nešković sa jednom devojkom'za koju sam tek ovde saznao da se zove Vera Mi-letić' (Janko je naravno znao ko je Vera Miletić jersu se sastajali u stanu Bose Dorđević — R.K.)...

7/17/2019 pob2


njoj sam predavao neke izveštaje. Svih se ne mo-gu setiti, što ona bolje zna'.Pošto nije odao nijedno ime, nijednu vezu, nije-

dan ilegalan stan, policija ga je predala Gestapuna dalje obrađivanje.

Osamnaestog decembra 1943. godine, Bećare-vić izdaje naređenje da se u kartoteci dopuni dosije Janka Jankovića i Cvetka Crnjaka. Da se upišeda su toga dana 'preuzeti od strane nemačkihvlasti iz Centralnog zatvora'. Isti datum prebačajau Centralni zatvor pominje se i u nekim drugimpolicijskim dokumentima u vezi sa oduzimanjem

Jankove službene legit imacije, dozvole za noćnokretanje i oružnog lista. Međutim, Gestapo ih je,

izgleda, preuzeo tek 13. januara 1944. godine.U Jankov dosije Bećarević je zabeležio samosledeče:

'U jesen 1943. godine došao u vezu sa dr Blago- jem Neškovićem, sekretarom PK KP Jugoslavije,koga je obaveštavao o radu antikomunističkogodseka Uprave grada i davao ma mu na uvid ne-ka službena akta. Sa njim je držao nekoliko sasta-naka a na jednom ovakvom sastanku upoznao ga

je sa članom OK KPJ Verom Miletić'.I to je sve što je Specijalna policija saznala o

Janku Jankoviću...«58

Sedamnaestog decembra 1943. SS-pukovnik drEmannuel Schäffer (Šefer) dostavio je Predsjedništvu

policije — odjeljenju specijalne policije u Beogradu (Andas Polizeipräsidium — Spezialpolizei Abteilung inBelgrad) naređenje da se:

>Jovanović, Dušan službenik IV odsjeka Speci- jalne polici je, sada u zatvoru,

Crnjak, Cvetko, policijski agent, sada u zatvo-ru,

Janković, Janko, šef kartoteke Specijalne poli-cije, sada u zatvoru...

Smjesta predaju (Gestapou) radi dalje istrage.«Boško Bećarević je sutradan, 18. decembra, na tom

aktu dopisao:»Pošto su Janković Janko, biv(ši) Šef kartoteke

i Crnjak Cvetko, biv(ši) polic(ijski) agent na dan 18.

ov. meseca preuzeti od strane nemačkih vlasti izcentralnog zatvora, sem Jovanović Dušana, kojise nalazi u pritvoreničkom odelj(enju) na lečenju,to ovaj predmet ustupiti kartoteci da združi dosijeu imenovanih.18. XII. 1943. g.

B. Boško Bećarević«59

7/17/2019 pob2


Tko su bili Dušan Jovanović i Cvetko Crnjak?Dušan Jovanović Žuća uhapšen je kao skojevac u je-

sen 1941. i ubrzo pod batinama priznao sve što je znao.Postao je agent provokator, a zatim službenik Antiko-munističkog odsjeka Specijalne policije. Kako se ratpribližavao kraju Žuća je nastojeći da okaje svoje grije-he, pokušavao da uspostavi vezu s ilegalnim NOP-om uBeogradu. Primijetivši što smjera, njegovi su ga poslo-davci uhapsili...

Cvetko Crnjak bio je potpuno drukčiji.»Zapisnik o saslušanju Crnjaka Cvetka, policij-

skog agenta iz Beograda, sa stanom u ulici HadžiMilentijevoj br. 58«, sastavljen u Specijalnoj polici-

ji nakon njegova hapšenja, poč injao je riječima:

»I — Zovem se Crnjak Cvetko, po zanimanjusam policijski agent II klase Uprave grada Beog-rada, roden sam 2. jula 1906. godine u selu Moso-rovići, srez Foča od oca Jovo i majke Stana, rođe-na Eles, oženjen, bez dece, Srbin, vere pravoslav-ne, navodno neosuđivan niti kažnjavan, telesno iduševno zdrav.

II — Osnovnu školu nisam učio. Vojsku samslužio u Mostaru godine 1928. Po otsluženju voj-nog roka došao sam u Beograd u žandarmeriju uBeogradski žandarmerijski bataljon, gde sam slu-žio u 2. žand. četi, sve do 5. avgusta 1930. godine,kada sam otpušten kao telesno nesposoban. Kas-nije, 30. decembra 1930. godine primljen sam u

službu državne policijske straže pri Upravi gradaBeograda i raspoređen na dužnost u Predstojniš-tvo gradske policije u Pančevu, odakle sam, 10. I.1931. godine prebačen u Zemun u Centralnu poli-cijsku školu. Po završetku škole, raspoređen samna službu u Predstojništvo gradske policije u Ze-munu, gde sam služio sve do 1. aprila 1935. godi-ne. Prvog aprila 1935. godine otpušten sam iz služ-be po tužbi Kovačević Vlade, polic, stražara kojime je optužio da sam kritikovao tadašnjeg uprav-nika grada Beograda g. Dušana Filipovića. Dana30. decembra 1935. godine ponovo sam primljen upolicijsku stražu pri Upravi grada Beograda, gdesam služio do 30. decembra 1938. godine. Dana 30.

decembra 1938. godine ponovo sam otpušten izpolicijske službe, a optužen sam da sam na izbori-ma glasao za opoziciju, iako to nije tačno jer samglasao za listu Dr. Milana Stojadinovića. Dana 14.marta 1939. godine ponovo sam primljen u policij-sku stražu i raspoređen na dužnost Predstojniku

7/17/2019 pob2


gradske policije u Pančevu, gde sam ostao sve do1. aprila 1940, kada sam preveden za policijskogagenta i premešten u Upravu grada Beograda,gde sam se nalazio na službi sve do mog hapše-nja.«80

U dosijeu Odjeljenja Specijalne policije U.g.B. broj353/3 nalazi se zabilješka Boška Bećarevića:

»Povezan sa komunističkim pokretom od jese-ni prošle godine. Kao takav činio komunistimarazne usluge: nabavljao im propusnice za Zemun,oružje i municiju, skrivao u svom stanu visokefunkcionere. Prošle zime bio je u vezi sa uhapše-nim komunistom Lisjak Jankom po čijem nagovo-ru je trebalo da unese paklenu mašinu u Upravu

grada, odnosno u prostorije IV otseka. U posled-nje vreme bio je povezan sa jednim uhapšenimčlanom PK KPJ za Srbiju, koji ga je i kandidovaoza člana Partije...«81

Bećarevićevi navodi nisu bili potpuno tačni. Još uoči rata, dok je bio zatvorski žandar ključar,

Cvetko Crnjak je često razgovarao s uhapšenim komu-nistima. Posebno je snažan utisak na njega ostavio be-ogradski advokat Bora Prodanović (poginuo 1943. naSutjesci). Nakon Prodanovićeva izlaska iz zatvoraCrnjak je — prema navodima Milice Prodanović — do-lazio k njemu kući, razgovarao s Borom i pozajmlji vaood njega knjige...62

Prema navodima publicista Toše Popovskog, Cvetko

Crnjak je po nagovoru nekih članova KP iz Zemuna,koji su ga već dobro poznavali, poslije okupacije ostaokao agent u Specijalnoj policiji, a zatim prešao na rad uParobrodarski policijski komesarijat Uprave grada Be-ograda. Tako je postao dragocjen za Partiju, za vezu nagranici tzv. NDH i okupirane Srbije, tj. na prelazu pre-ko Save iz Zemuna u Beograd i obratno. Radio je, ne-sumnjivo, i obavještajne poslove, ali o tome nije ostaloni pisanih tragova ni vjerodostojnih svjedočenja. Po-stao je 1942. godine član KPJ.

Dugo je s Crnjakom u ime Partije vezu održavao»drug Josip«, zapravo Janko Lisjak, koji je bio najprijesekretar MK za Zemun, a zatim sekretar MK za Beog-rad. Poslije Lisjakova hapšenja i herojske smrti u janu-

aru 1943. godine na vezu ga je preuzeo član PK KPJ zaSrbiju »drug Moma«, tj. Vasilije Buha.

Jedan od posljednj ih Crnjakovih uspješno izvršenihzadataka bilo je izvođenje, zapravo pratnja sekretaraPokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Blagoja Neškovi-ća u vozu od Beograda do Leskovca. O tome je Specijal-

7/17/2019 pob2


na policija saznala sve pojedinosti od Vasilija Buhe Mo-me i našavši se zbog njegove izdaje i sam u rukama po-licije, nemajući razloga da to krije, Crnjak je detaljnoopisao taj put:

»Posle dva dana Moma je došao ponovo kodmene u moj stan, rekao mi je da imam da otpra-tim jednog gospodina u Leskovac, a to će otprilikeda bude 29. septembra. Ja sam od komesara Par.policije g. Pavlovića zatražio dva dana otsustva,koje mi je on odobrio i 29. septembra Moma je do-šao kod mene u stan pre podne, zakazao mi jesastanak u 17,30 časova u ulici Bul(evar) FranšeDeperea, a zatim otišao. U naznačeno vreme isto-ga dana ja sam otišao na zakazano mesto gde me

je susreo Moma i u blizini Va jf er tove pivare pri-šao je nama jedan čovek za koga je Moma rekaoda je to taj gospodin koga treba da pratim do Les-kovca. On je bio srednjeg rasta, dosta razvijen,plav, crvena lica, kose prosede, star oko 40 godi-na, obučen u braon odelo, braon šešir, braonmantil, na sebi je imao krutu belu kragnu. Kadame je Moma sa njime upoznao, on se je udaljio ami smo ostali sami, kojom prilikom mi je dotičnipredao jedan revolver, ruske marke, rekavši datreba da ga ponesem. Zatim smo krenuli u pravcuželezničke stanice... Krenuli smo brzim vozom u19 časova, ali nismo zajedno sedeli u jednom ku-peu, već sam ja bio u susednom do njegovog . Prili-

kom legitimisanja od strane organa vlasti, ja samimao zadatak da sprečim hapšenje (pomenutog li-ca koje sam trebao da pratim, a docnije sam saz-nao u policiji da se zove Dr. Blagoje Nešković,sekretar PK), i u krajnjem slučaju da upotrebimoružje, protivu organa vlasti koji bi hteo napredimenovanog da uhapsi. Stigavši u Leskovac, jasam izašao napred, a on za mnom... Tada sam sesastao sa pomenutim licem, pa smo zajedno do-ručkovali. On je zatim otišao, posle pola sata sevratio, rekavši meni da mu više nisam potreban ida mogu da se vratim natrag u Beograd. Ja samse istog dana u 14 časova vratio za Beograd...«63

Nakon hapšenja Vere Miletić u stanu bračnog paraParezanović policija je taj stan stavila pod prismotru.Istog se dana, 5. oktobra 1943, na vratima tog stana po-

javio Vasili je Buha i bio uhapšen.U toku saslušanja Buha je pod batinama odao mno-

7/17/2019 pob2


ge partijske veze i u Beogradu i u unutrašnjosti Srbije,ispričao zapravo sve što je znao, pa je, između ostalih,odao i Cvetka Crnjaka. Tako je Crnjak 13. oktobra 1943.uhapšen u trenutku kada je iz Zemuna, gdje je takođerimao stan, prešao preko Save u Beograd. Poslije dvo-mjesečnog saslušavanja i mučenja u Specijalnoj policijipredat je 18. decembra Gestapu, zajedno s Jankom Jan-kovićem. Iako su se otprije poznavali kao policijskislužbenici, tek su tog dana, našavši se u automobilu ko-

ji ih je prebacivao u zatvor beogradskog Gestapa, Jan-ko i Cvetko shvatili da su saborci u borbi za oslobođe-nje svoje zemlje. Tako su zahtijevala partijska pravilastroge konspiracije. A kad već o tome govorimo, mora-mo reći da je za Cvetka Crnjaka utvrđeno da je bio član

KPJ od 1942. godine, a za Janka Jankovića nema sigur-nih dokaza odnosno svjedočenja da je i formalno pri-mljen u članstvo KPJ. U njegovu slučaju to nije ni bitno.Riječi ratnog sekretara PK KPJ za Srbiju dra BlagojaNeškovića to dokazuju:

»Mi smo opstali u Žužekovoj vili i inače u Be-ogradu zahvaljujući u velikoj mjeri Janku Janko-viću.«84

Angloamerička je avijacija 16. i 17. aprila 1944. snaž-no bombardovala Beograd. Već prilikom prvog bom-bardovanja porušen je i zatvor Gestapa koji se nalaziona početku Ulice kralja Aleksandra (danas Bulevar Re-volucije), a zatvorenici su, među njima i Janko Jankovići Cvetko Crnjak, prebačeni u logor na Banjici.

Milenko Grbić, član KPJ, uhapšen septembra 1942,koji se nalazio u Banjičkom logoru kada su u nj dove-deni Janković i Crnjak, svjedoči:

»Kad je Janko Janković doveden na Banjicubio je mučen na najgroznij i način. Vujkov ić je išaočak toliko daleko da je uzimao štanglu kojom sezatvaraju vrata i sa tom štanglom ga tukao da mu

je verovatno prsla lobanja...Čuo se prosto histeričan vrisak Vujkovića u

trenutku kad je naletio na njega i kada mu je re-kao: 'Pa zar tebe postavismo na tako odgovornomesto, a ti... ti si komunista.'

Isto tako strahovito je tukao i Cvetka Crnjaka,člana KPJ.«85

Odred nedićevske Srpske državne straže strijeljao je27. aprila 1944. godine u Marinkovoj bari kraj Beograda

Janka Jankovića, Cvetka Crnjaka i Dušana JovanovićaŽuću. Strijeljanju su, po Bećarevićevu naređenju, pri-sustvovali gotovo svi službenici i agenti Antikomunis-tičkog odsjeka Specijalne policije. Naš poznati histori-

7/17/2019 pob2


čar Venceslav Glišić utvrdio je da su Jankove posljed-nje riječi bile: »Smrt fašizmu!«66

Tog je istog dana na planini Liscu 6. južnomoravskaNO brigada u žestokoj borbi porazila dijelove jednogabugarskog puka, 5. NOU divizija vodila je na sektoruUžica ogorčene borbe protiv Nijemaca, Bugara i četni-ka... Bližila se sloboda.

Lazar Dožić, alias Sotir Sotirović, pobjegao je iz Be-ograda s Nijemcima u Austriju. Vjerujući da su tragovinjegove izdaje izbrisani, ubrzo poslije rata vratio se iponovo aktivirao na Beogradskom univerzitetu. Među-

tim, nije znao da ga je Janko Janković već odavno ot-krio kao izdajnika...Proteklo je više, od četrdeset godina od smrti Janka

Jankovića. Početkom jula 1986. beogradska je »Politika«donijela članak »Da generacije pamte« o tome kako mu

je već odavno učitelj u penziji Vojislav Petrovič u svomrodnom selu Zavlači »podigao spomenik, spomen-domi park u kojem danas rastu omorike, srebrne jele, brezei drugo rastinje«.67

Desetak dana kasnije, 16. jula iste godine, »Politika« je objavila pismo Tihomira Janića, nosioca »Partizan-ske spomenice 1941«, koji živi u Beogradu. U njemu au-tor kaže da je povod za to pismo bio napis »Da genera-cije pamte« i dodaje:

»Iako Janka nisam lično poznavao, kad sampročitao u 'Politici' vest o spomeniku u Zavlači,koji je podigao pojedinac u znak lične zahvalnos-ti, obratio sam se Republičkom odboru SUBNOR>s predlogom da se Janko posmrtno odlikuje Orde-nom narodnog heroja i dodele mu se druga pri-znanja koja mu pripadaju. Iz komisije za negova-nje tradicija su mi odgovorili da se slažu ali da biinicijativu trebalo pokrenuti pre-(ko) SUBNOR-aKragujevca i Beograda što sam i učinio.

Pre nekoliko godina, prilikom slučajnog susre-ta s pokojnim Blagojem Neškovićem rekao mi jeda je lično poslao predlog ondašnjem republič-kom rukovodstvu da se Janko Janković odlikuje

Ordenom narodnog heroja.«68 Jesu li pri jedlozi Blagoja Neškovića i Tihomira Jani-

ća zauvijek zagubljeni negdje u arhivama po kojimapolako pada prašina zaborava?

7/17/2019 pob2


IZVORI I LITERATURA

Čuvanje vojne tajne u partizanskom ratu

1 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1970-1976,(u daljem tekstu: VE), 8/800

2 Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilač- kom ratu jugoslavenskih naroda, tom VI, knjiga 1, str. 26 (udaljem tekstu: Zbornik VI/1/26)

3 Zbornik VI/1/224Neda Žakula, Na zadacima Partije u prvoj godini rata,

Prva godina narodnooslobodilačkog rata na području

Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara, Pokuplja iŽumberka, Karlovac, 1971, Zbornik 3, str. 854 (u daljem tek-stu: Karlovački zbornik 3)

5 Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 7, str. 70 (u daljemtekstu: Tito SD/7/70)

"Tito, SD/7/1127K(arlo) F(orte)/Marko Selin, Nič več strogo zaupno, Lju-

bljana, 1978, 11/2018 Zbornik, VI/4/215e Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije

1941-1945, Beograd, 1964, str. 82 (u daljem tekstu: Hronologi- ja)

'"Branko Brković, »NOO u Donjem Selištu«, Sisak i Bani- ja u revolucionarnom radničkom pokretu i ustanku 1941, Si-sak, 1974, str. 784 (u daljem tekstu: Sisak i Banija 1941)

"Ivan-Džina Gligorijević, Krajinski partizanski odred,

Ustanak naroda Jugoslavije 1941, Beograd, 1962 —1964, knjigačetvrta, str. 367 (u daljem tekstu: UNJ 1941, 4/367)

12 Zbornik, 1/16213 Zbornik, 1/16714 Zbornik, 1/188-18915 Zbornik, IV/2/11316 Zbornik, V/2/48

7/17/2019 pob2


17 Tomo Brejc, Početak i razvoj ustanka u Gorenjskoj,1941 — 1942 u svedočenjima učesnika narodnooslobodilačkeborbe, knjiga 9, str. 119-120 (u daljem tekstu: 41-42 USU)

18 Tito, SD/8/15019Boško Duričković, Pljevaljska bitka, 41-42 USU, 7/11,

20, 21

^Vidi napomenu broj 1921Zdravko Antonić, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni

1941, Beograd, 1973, str. 507^Sreta Savić, Pregled oružanih borbi u Vojvodini 1942.

godine, 41-42 USU, 10/19223Sretenije Zorkić, Prve ratne godine u Belegišu, Ratna

sećanja iz NOB 1941-1942, Beograd, 1981, 3/253 (u daljemtekstu: Ratna sećanja)

24 Zbornik, VI/2/22

^Savka Daković, Žene Kosova i Metohije u oslobodilač- koj borbi 1942. godine, 41-42 USU, 24/38

26 Tito, SD/9/2327 Dokumenti centralnih organa KPJ NOR i revolucija

1941 -1945, Beograd, knjiga 3, str. 408 (u daljem tekstu: DCO)28 Zbornik , II/3/257*>DCO 5/114^ i t o , SD/10/10031KF/Marko Selin, n. dj. 11/20732 Zbornik dokumenata o obaveštajnoj službi i službe bez-

bednosti u narodnooslobodilačkom ratu, maj—novembar1942. godine, knjiga 2, 1961, str. 7 - 8 (u dal jem tekstu: DOS 2)Vidi i Zbornik VI/2/294-295

^Isto^Dragoljub Mirčetić, Niš - Centar veza i posrednik u

vezama 1941 — 1942, Veze u NOB 1941 — 1945, ratna sećanja,Beograd, 1981, knjiga 1/242 (u daljem tekstu: VUN)35 Zbornik, VII/1/9236DOS 11/6937 Crada za historiju NOP-a Slavonije, Slavonski Brod,

1963, knjiga II, str. 334, 337 (u daljem tekstu: Slavonija)38 Zbornik , VI/4/9539 Zbornik, VI/1/12540 Zbornik, VI/1/131"Bihaćka republika, Beograd, 1965, 11/3742 Tito, SD/12/20743 Tito, SD/12/20844 Tito, SD/13/237^i to , SD/13/240 -24146 Bihaćka republika, 11/14647KF/Marko Selin, 11/231-232

•^Milovan Dželebdžić, Obaveštajna služba u NOR1941-1945, Beograd, 1987, str. 198

49 Tito, SD/13/204^Tito, SD/13/30551Mujo Delić, Borac i kurir, Srednja Bosna u NOB, Be-

ograd, 1976, 1/577 (u daljem tekstu: SB u NOB)52Desimir Jović Ciča, Čazim Mehmedović - prva žrtva

7/17/2019 pob2


Rasinskog NOP odreda, 41-42 USU, 4/15753 Zbornik, V/1/84^Veselin Bulatović, Pripreme i razvoj ustanka u bjelo-

poljskom srezu, UNJ 1941, 5/61^Doko Pašajlić, Druga *nevesinjska puška«, Hercegovina

u NOB, knjiga 2, Beograd, 1986, str. 455 (u daljem tekstu: HU- NOB)

56 Arhiv CK SK BiH57Inž. Simo Babić, Narodnooslobodilački odbori u Herce-

govini, HUNOB 1, Beograd, 1961, str. 25358 Zbornik, VI/3/5759 Zbornik, VI/4/161 - 162•"Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito, Prilozi za biografiju,

prva knjiga, Beograd, 1953, str. 326 (u daljem tekstu: Prilozi)Vidi i Tito, SD/9/256

01

Tito, SD/9/10262 Hronologija, str. 38363Hamdija Omanović, Drug Tito u Cazinu, Bihaćka repu-

blika, 1/603 - 604"Slavko Odić, Dosije bez imena, Zagreb, 1961, str. 16965 Slavonija 1/384, 385, 38786 Sjeverozapadna Hrvatska u narodnooslobodilačkoj bor-

bi i socijalističkoj revoluciji 1941-1945, Grada (u daljem tek-stu: SZH), Zagreb, 1981, 1/429

67 Slavonija, 11/436-43768 Slavonija, 111/81-8289 Kazivanje Vicka Antića Slavku Komarici 4. novembra

1987. godine70Đ. Labović/M. Basta, Partizani za pregovaračkim sto-

lom 1941-1945, Zagreb, 1986, str. 2171 Narodnooslobodilačka borba u Dalmaciji 1941 —1945,

Zbornik dokumenata (u daljem tekstu: NOBUD) knjiga2/719-20

12 NOBUD 2/76173 NOBUD 2/82774Milan Brunović, Kalnik u borbi, Zagreb, 1953, str. 3475Isto str. 3576Isto str. 37'"SZH 11/464-46778Vjeko Afrić, U danima odluka i dilema, VIZ, Beograd,

1970, str. 390, 392, 39379Milan Jaković, Zagrebačka veza sa Donjim Dubravama,

Zbornik sjećanja - Zagreb 1941-1945, Zagreb, 1984,3/188-189 (u daljem tekstu: Zagreb 41-45)

""Jakob Kranjčević, Bolnice Petrove gore, UNJ 1941, 3/89381Mile Dakić, Značaj Petrove gore u narodnooslobodilač-

kom ratu, Simpozij o Petrovoj gori, Zagreb, 1972, str. 306-30782Dušan Opačić, Prvo oslobođenje Hrvatskog Blagaja i

Pavlovca, 41-42 USU, 23/11983Vlado Kecman, Formiranje narodnooslobodilačkog od-

bora u Bukovači, Petrovac u NOB, Sarajevo, 1974, 3/84-8584Ahmed Džubo, Na južnim prilazima Jajcu, 41-42 USU,

16/336

7/17/2019 pob2


85Ilija Radulović, Napad na kamione, Petrovac u NOB, 2/34486Hamdija Omanović, S Trećim bataljonom na Bosansku

Krupu, Podgrmeč u NOB, Beograd, 1972, 11/459-46087Milan Brunović, n. dj. str. 57aa Zbornik, IV/7/26689 Tito, SD/12/126'"Košta Nad, Bihaćka republika, Zagreb, 1982, str. 23091Isto, str. 23692Branko Ćopić, Delije na Bihaću, Sarajevo, 1980, str. 71-7293Kosta Nad, n. dj. str. 225'"Isto, str. 239-24095Mišo Leković, Bihaćka operacija novembra 1942, Be-

ograd, 1972, str. 9590 Zbornik, IV/8/309, 31397 Zbornik, II/2/27398

Slavonija, III/200, 202, 203"Košta Nad, n. dj. str. 232100Mišo Leković, n. dj. str. 96

Ofanzivna (informativna) obavještajna služba u akciji

1Arhiv CK SKJ, MG 21532 »Proleter« broj 3-4-5 za mart, april i maj 1941, str. 782-

783.3Luka Džalto i Vinko Konta, Aktivnost livanjskih komu-

nista, UNJ 1941, 3/475."Rafael Brčić-Mile Bogovac, Livanjski kraj u revoluci-

onarnom radničkom pokretu i narodnooslobodilačkoj borbi,Sarajevo, 1978, str. 80.

5Isto, str. 124-125.0Safet Alagić Ratni dani u Konjicu, HUNOB, 4/253.1 Muzej Avnoja i Pounja, Bihać, Arhiv.8Isto.9 Okrug Karlovac 1941, Zagreb, 1965, str. 61.I0Vidi opširnije u poglavlju »Razmjene zarobljenika-mač

sa dvije oštrice«."Abdulah Šaraj lić, Nepokorena Tuzla, Istočna Bosna u

NOB-u 1941-1945, VIZ, Beograd, 1971, knjiga 2, str. 124. (u da-ljem tekstu IB u NOB).

12Asim Mujkić-Joco Vočkić, Ilegalni partijski rad u Brč- kom 1941/1942, IB u NOB, 1/832.

I3Savo Bogdanović, Obavještajna služba u istočnom dijeluKorduna, 41-42 USU, 5/367.

"Pero Dražić, Od ustaškog noža do Banijskog odreda,UNJ, 5/522-533.

15Stanko-Ćane Bjelajac, Na Baniji 1942. godine, 41-42.USU, 23/586-587.

16 Janko Nikšić, Pod vodstvom Komunističke partije Hr- vatske Hrvati i Srbi glinskog područja počinju 1941. godinezajedničku borbu za slobodu, Sisak i Banija, str. 617.

"Nikola Biuković i Stevo Travorić, Svinica u ustanku, Si- sak i Banija, str. 373-374.

7/17/2019 pob2


18Nikola Kotle, Rad partijske organizacije u Drvaru poslije okupacije, Četrdeset godina — Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta, Be-ograd, 1961, knjiga 5, str. 341 (u daljem tekstu: Četrdeset godina).

"Vasilije Vasko Modić, Na dužnosti obavještajca, SB uNOB, 3/318-319.

Îsto, str. 319.21 Zbornik, V/2/128.22Isto.23Dušan Opačić, Prvo oslobođenje Blagaja i Pavlovca, 41-

42 USU 23/121.24Vidi poglavlje »Čuvanje vojne tajne«.25 Zbornik IV/7/66.26Isto.27

Pavle Gregorić, NOB u sjeveroistočnoj Hrvatskoj 1942,Sjećanja i dokumenti, Zagreb 1978, str. 201.Îsto, str. 202.20SaIko Zebić, Bratstvo potvrđeno suzama i krvlju, HU-

NOB, 3/394.'"Isto, Str. 395.31Milojica Pantelić, Radovan M. Marinković, Vladimir

Nikšić, Čačanski odred, Čačak, 1982, str. 47.Îsto, str. 48.33Nisim Albahari, Od aprilskog rata do ustanka, Saraje-

vo u revoluciji (u daljem tekstu: SUR), knjiga 2, str. 57.^Milutin Durašković, Hapšenje u Kaknju i bjekstvo iz sa-

rajevskog zatvora, SUR 2/207.^Dobrivoje Aranđelović, Partijsko-obaveštajni rad orga-

nizacije KPJ u Leskovcu, VUN 1/215.36Kika Damjanović-Marković, Ja i moji ratni drugovi, Be-

ograd, 1978, 1/142.37Blažo Burić, Prvi oslobodilački pucnji kod Danilovgra-

da, 41-42 USU; 3/267.^Jovan R. Radovanović, Požega u NOR i revoluciji 1941-

1945, Požega, 1986, str. 73 i 82.39Obren Stišović, Šest meseci na ustaničkoj Kozari, 41-42

USU, 1/107.40 Zbornik, V/10/40.41Zbornik , IV/4/257.42 Zbornik, IV/4/256.43 Tito, SD /10/75.44Niko Durić, Prvi Narodnooslobodilački odbor u selu

Obijaju, Bosansko Grahovo u NOR-u, str. 290-291.45 Zbornik, IV/7/51.w Zbornik, IV/7/70.

"Dušan Lazić, Narodnooslobodilački odbori u Sremu1942. godine, 41-42 USU, 10/343.48Alojz Martinič, Aktivnost goričkih rodoljuba, UNJ 41,

3/831.49 Josip Bolje Jamnik, NOP u Štanjelu i okolnim selima

sežanskog kraja, UNJ 41, 4/389-390.^Branko Krunić-Božo Čučković, Aktivi SKOJ-a u Trebi-

nju, HUNOB, 3/82.

7/17/2019 pob2


51Dr Esad Brkić, U talijansko-ustaškom zatvoru, HUNOB2/546

52Isto, str. 547.53IstO, Str. 548-549.MLjubo Drndić, Oružje i sloboda Istre, Pula, 1978, str. 107.^Andrija Tus, Bribirska partizanska četa Primorsko-go-

ranskog partizanskog odreda uoči zime 1941/1942. godine,41-42 USU, 3/467.

58Vidi napomenu 16, str. 630.57 Hronologija, str. 359.^Raif Mujezinović, Na partijskim vezama, Tuzla u rad-

ničkom pokretu i revoluciji, knjiga 2, Tuzla, 1984, str. 180 (udaljem tekstu: Tuzla).

59Slavko Mićanović, Semberija u neposrednim pripremama ustanka, Tuzla 2/329.

90 Zbornik, V/3/247-249.61Petar Matić Dule, Srem u ustaničkoj godini, 41-42 USU,

1/140-141.62Velimir Kostić Baješ, Svrljiški partizanski odred, UNJ

41, 3/605.^Dobrivoje Aranđelović, Partijsko-obaveštajni rad orga-

nizacije KPJ u Leskovcu, VUN 1/217-218."Dorde Stanković Jole, Iz partijskog rada u Leskovcu,

41-42. USU, 14/306-307.65 Hronologija, str. 200.""Andrija Tus, Bribir u revolucionarnom pokretu i oslo-

bodilačkom ratu, Zagreb, 1971, str. 166.67 Zbornik, V/3/555.""Andrija Tus, n.dj. str. 185.""Isto, str. 186.70

Isto.71Ljubo Babić, Organizovanje ustanka u drvarsko-gra- hovskom kraju, Četrdeset godina, 5/224.

72Nikola Kotle, n.čl„ Četrdeset godina, 5/340-341.73Milutin Morača, Ustanički dani u Drvaru, UNJ 1941,1/257.74 Vojna enciklopedija, 2/550.75Kiril Mihajlovski-Grujica, Rukovođenje ustankom u To-

poli, VUN 1/237-238.76Isto."Dušan Čalić, Sjećanje na ustaničku 1941. godinu u Sla-

voniji, UNJ 41, 3/442-443.78 Slavonija 1/245, 252-253.79 Jovo Dragović, Obavještajni zadatak. Bosansko Graho-

vo u NOR-u, str. 185-187.®°Dragoslav Drakče Jakovljević, Levač 1941. godine, UNJ

41, 4/819 - 820.81 Hronologija, str. 114.^Simo Lončar, Događaji u glamočkom kraju početkom

1942. godine, 41-42. USU, 16/164.83 Hronologija, str. 228.84 Zbornik IV/3/154-155.^Milan Zorić, Predaja neprijateljske satnije, Petrovac u

NOB, knjiga 3, str. 475-476.

7/17/2019 pob2


86Nikola Brezović Prebeg, O nekim događajima na obala- ma Krupe, 41-42. USU, 24/339 - 340.

87 Zbornik, V/7/19.88 Zbornik, V/7/20.86 Zbornik, IV/8/71-72.90 Zbornik, IV/8/81.91Zbornik, IV/8/158.92Andrija Tus, n.dj. str. 134.93Isto.94Isto, str. 135.•"Isto, str. 138.•"Obren Stišović, Tri akcije Kozarskog odreda, Kozara u

NOR-u, knjiga druga, str. 84-85, Beograd,-VIZ, 1971. (u da-ljem tekstu: Kozara).

"'Sava Kesar, Ofanzivna dejstva kozarskih partizana, Ko-

zara, 2/31."Anda Knežević, Borbena omladina Kozare, Kozara, 2/529."Hamdija Omanović, Partizani u oklopnom vozu, Kozara,

2/121.100Dragan Marin, Partizani u ustaškom oklopnom vozu,

Kozara, 2/118-119.lm Zbornik, IV/3/286.>02 Hronologija, str. 191.103 Hronologija, str. 217.104Dušan Korać, Služba veze na Kordunu u prvim godi-

nama ustanka, Simpozij o Petrovoj gori, Zagreb, 1972, str.517-518.

los Borbe protiv okupatora ustaša i četnika, novembra1941 - maj 1942 (članak nepotpisan), HUNOB, 1/238.

106Petar Milidragović, Pobjeda na Badrljačama, HUNOB,4/130.

lff7Simo A. Radić, Neprijatelj o porazu na Badrljačama,HUNOB, 4/141.

106 Zbornik, V/6/26 - 27.109Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 653;

Avdo Humo, Godine iskušenja i podviga, Beograd, 1977, str.88.

110 VE, 8/394.'"Colić Mladen, Takozvana NDH, Beograd, 1973, str. 323."2Colić Mladen, n.dj. str. 215, 217."3Colić Mladen, n.dj. str. 246.114Uglješa Danilović, Sarajevo i sarajevska oblast u

ustanku naroda Bosne i Hercegovine (oktobar 1941 — maj1942), SUR, 3/27-28.

115Avdo Humo, Moja generacija, str. 653.1I601ga Marasović, Narodnooslobodilački pokret u gradu

u prvoj godini ustanka, SUR 2/476.U7Nisim Albahari, Sarajevo u prvim danima okupacije i

formiranje prvih partizanskih odreda u njegovoj okolini,UNJ 41, 1/100-101.

118 Zbornik, IV/2/213-214.1I9Pavle Fukarek —Savo Preda, Slaviša Vajner Čiča, SUR

3/836.

7/17/2019 pob2


120Avdo Humo, Moja generacija, str. 654.121Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR 3/90.122Uglješa Danilović, n.čl. str. 28, napomena broj 3a.123Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR, 3/92, napo-

mena broj 2.124Avdo Humo, Moja generacija, str. 653 - 654.125Isto, str. 660.126 DCO 3/160-161.127Galleazzo Ciano, Dnevnik, str. 284.128Isto, str. 288.129Bogdan Krizman, Paveiić između Hitiera i Mussoiinija,

Zagreb, 1980, str. 245.130Isto, str. 247.131Hronologija, str. 177.132 Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1/158. (u daljem

tekstu ORNJ)133 Karlovački Zbornik, 3, str. 533.

Ofanziva na Užičku republiku

1 The national archives of the United States, a microfilm publication, Washington {u daljem tekstu: NAW) T-315, Roll2126, F 000024

2 NAW T-315, Roll 2123, 342. Inf. Div. Ia KTB, F 000 8013Vidi napomenu broj 14Slavko Odić — Slavko Komarica, S dnevnikom 342. nje-

mačke divizije kroz Srbiju, »Borba« 20. 10. 1969.5 NAW, T-315, Roll 2126, F 000 083 - 000 0856Ia KTB 342. Inf. Div.

''Zapovijest Štaba 342. pješadijske divizije od 24. 11. 1941.8 Zbornik, 1/686, 689"Nikola Ljubičić, Užički partizanski odred, Beograd, 1979,

str. 311w NAW, T-315, Roll 2124, F 001137-001138, 001048-001049;

Roll 2125, F 000 671"Tito, SD 7/19312Vidi napomenu 4, »Borba« od 3. 11. 1969.13 Tito, SD 7/19814 Tito, SD 8/60-6115Autor misli na sporazum o obustavi neprijateljstava

potpisan 20. 11. 1941. u Čačku između delegacije Vrhovnogštaba NOPOJ i predstavnika komandanta Jugoslovenskevojske u otadžbini Draže Mihailovića [Hronologija, str. 146)

'"Ljubivoje Pajović, Dragačevski bataljon ČačanskogNOP odreda »Dr Dragiša Mišovič« 1941. godine, 41—42 USU,

9/66-67"Jovan R. Radovanović, Požega u NOR i revoluciji

1941-1945, Požega, 1986, str. 170, 17118Milojica Pantelić, Dragačevci 1941. godine, UNJ 1941,

5/565'"Radovan M. Marinković Vladimir Nikšić, Miloj ica Pan-

telić, Čačanski odred, Čačak, 1962, str. 271

L

7/17/2019 pob2


20

Radisav Nedeljković, Takovski partizani u borbi za odbranu slobodne teritorije, 41-42 USU, 1/49721Pavle Jakšić, Kraljevački partizanski odred, UNJ 1941,

4/115^Vidi napomenu broj 16, str. 27523 Hronologija, str. 14724Vidi napomenu 16, str. 27025 VE 7/519; ORNJ str. 12728Vladimir Dedijer, Dnevnik, četvrto izdanje, GRO Libur-

nija, Rijeka, Mladost Zagreb, 1981, str. 50Îsto, str. 47®Tito, SD 7/4529Vidi napomenu 14, str. 175, 176, 177M NAW T-315, Roll 2123, F 000765, 342. I. D. Ia KTB31 Vidi napomenu 14, str. 177-17832S. Odić-S. Komarica, feljton, »Borba« od 6. 11. 1969.33IstoÎsto, »Borba« od 30. i 31. 10. 1969.^ NA W T-315, Roll 2126, F 000 011-000 01736 Zbornik, II/2/7637Vladimir Dedijer, Novi prilozi, 11/388^Tito, SD 8/1039 Tito, SD 8/22440 Tito, SD 8/7041 TitO, SD 8/241Vladimir Dedijer, Novi prilozi 11/688 - 68943Ljubivoje Pajović, Artiljerija Čačanskog i Užičkog NOP

odreda u ustanku 1941. godine, 41-42 USU, 8/58944S. Odić-S. Komarica, feljton, »Borba« od 4. 11. 1969.i5 NAW T-315, Roll 2250, F 000 455i e NAW T-315, Roll 2250, F 000 454

47342. I. D. Ia KTB, T-315, Roll 2123Îsto49IstoX NAW T-315, Roll 2127, F 000 856-000 8605'Vladimir Dedijer, Dnevnik, Beograd, 1970, 1/6352Isto, str. 6253Ilustrovani list »Front«54IstoÎsto56Isto57Vlastimir Leković, Borbeni put Moravičke čete »Boško

Petrovič«, 41-42 USU, 2/45858Aleksandar Milosavljević, Od Rudnika do Nove Varoši,

41-42 USU, 4/311 ™NAW T-315, Roll 2123, 342. I. D. Ia KTB""Isto81V. Dedijer, Novi prilozi, 11/393

Druga neprijateljska ofanziva

1 The national archives of the United States, a microfilmpublication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll

499

7/17/2019 pob2


120Avdo Humo, Moja generacija, str. 654.121Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR 3/90.122Uglješa Danilović, n.čl. str. 28, napomena broj 3a.123Savo Preda, Romanijski NOP odred, SUR, 3/92, napo-

mena broj 2.124Avdo Humo, Moja generacija, str. 653-654.125Isto, str. 660.126 DCO 3/160-161.127Galleazzo Ciano, Dnevnik, str. 284.128Isto, str. 288.129Bogdan Krizman, Paveiić između Hitiera i Mussoiinija,

Zagreb, 1980, str. 245.I30Isto, str. 247.131 Hronologija, str. 177.132 Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1/158. (u daljem

tekstu ORNJ)133 Kar lovački Zbornik, 3, str. 533.

Ofanziva na Užičku republiku

1 The national archives of the United States, a microfilm publication, Washington (u daljem tekstu: NAW) T-315, Roll2126, F 000024

2 NAW T-315, Roll 2123, 342. Inf. Div. Ia KTB, F 000 8013Vidi napomenu broj 14Slavko Odi ć- Slavko Komarica, S dnevnikom 342. nje-

mačke divizije kroz Srbiju, »Borba« 20. 10. 1969.3 NAW, T-315, Roll 2126, F 000 083 - 000 0856Ia KTB 342. Inf. Div.

''Zapovijest Štaba 342. pješadijske divizije od 24. 11. 1941.8 Zbornik, 1/686, 6899Nikola Ljubičić, Užički partizanski odred, Beograd, 1979,

str. 31110 NAW, T-315, Roll 2124, F 001137-001138, 001048-001049;

Roll 2125, F 000 671"Tito, SD 7/193I2Vidi napomenu 4, »Borba« od 3. 11. 1969.13 Tito, SD 7/198"Tito, SD 8/60-6115Autor misli na sporazum o obustavi neprijateljstava

potpisan 20. 11. 1941. u Čačku između delegacije Vrhovnogštaba NOPOJ i predstavnika komandanta Jugoslovenskevojske u otadžbini Draže Mihailovića { Hronologija, str. 146)

I6Ljubivoje Pajović, Dragačevski bataljon ČačanskogNOP odreda »Dr Dragiša Mišovič« 1941. godine, 41—42 USU,

9/66-67"Jovan R. Radovanović, Požega u NOR i revoluciji

1941-1945, Požega, 1986, str. 170, 17118Milojica Pantelić, Dragačevci 1941. godine, UNJ 1941,

5/565'"Radovan M. Marinković Vladimir Nikšić, Milojica Pan-

telić, Čačanski odred, Čačak, 1962, str. 271

7/17/2019 pob2


^Radisav Nedeljković, Takovski partizani u borbi za odbranu slobodne teritorije, 41-42 USU, 1/49721Pavle Jakšić, Kraljevački partizanski odred, UNJ 1941,

4/115^Vidi napomenu broj 16, str. 275

Kronologija,, str. 14724Vidi napomenu 16, str. 27025 VE 7/519; ORNJ str. 12726Vladimir Dedijer, Dnevnik, četvrto izdanje, GRO Libur-

nija, Rijeka, Mladost Zagreb, 1981, str. 50Îsto, str. 47

T i to , SD 7/4529Vidi napomenu 14, str. 175, 176, 177M N A W T-315, Roll 2123, F 000765, 342. I. D. Ia KTB31Vidi napomenu 14, str. 177-17832S. Odić-S. Komarica, feljton, »Borba« od 6. 11. 1969.MIstoÎsto, »Borba« od 30. i 31. 10. 1969.X N A W T-315, Rol l 2126, F 000 011-000 01736 Zbornik, II/2/7637Vladimir Dedijer, Novi prilozi, 11/388

T i to , SD 8/10 T i to , SD 8/224 T i to , SD 8/7041 Tito, SD 8/241Vladimir Dedijer, Novi prilozi 11/688 - 68943Ljubivoje Pajović, Artiljerija Čačanskog i Užičkog NOP

odreda u ustanku 1941. godine, 41-42 USU, 8/58944S. Odić-S. Komarica, feljton, »Borba« od 4. 11. 1969.i5 NAW T-315, Roll 2250, F 000 455ie NAW T-315, Roll 2250, F 000 454

47342. I. D. Ia KTB, T-315, Roll 2123Îsto49IstoX NAW T-315, Roll 2127, F 000 856 - 000 86051Vladimir Dedijer, Dnevnik, Beograd, 1970, 1/6352Isto, Str. 6253Ilustrovani list »Front«54IstoÎstoÎsto57Vlastimir Leković, Borbeni put Moravičke čete »Boško

Petrovič«, 41-42 USU, 2/45858Aleksandar Milosavljević, Od Rudnika do Nove Varoši,

41-42 USU, 4/31159 NAW T-315, Roll 2123, 342. I. D. Ia KTB""Isto61V. Dedijer, Novi prilozi, 11/393

Druga neprijateljska ofanziva

1 The national archives of the United States, a microfilmpublication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll

7/17/2019 pob2


2127, F 345-353, 354-357, 417-420îdi napomenu broj 1 Ti to , SD 8/295*DCO 3/975 DCO 1/246-2476 DCO 1/261'Vladimir Dedijer, Dnevnik, četvrto izdanje, Rijeka, 1981,

1/81

Ti to , SD 8/1219 Zbornik, IV/3/4310V. Dedijer, Dnevnik 1/82"Tito, SD 8/298l2 Zbornik, IV/3/4413 Zbornik, IV/3/45-4614 Zbornik, IV/3/46'Tito, SD 8/29816 Zbornik, II/2/217; DCO 3/15917 Zbornik, II/2/218-220; DCO 3/165-16618 Zbornik, II/2/571; DCO 3/16719 Zbornik, II/2/223-224; DCO 3/16820 Zbornik , II/2/226; DCO 3/17721Dedijer, Dnevnik, 1/83-84^Dedijer, Dnevnik, 1/84Îsto, str. 8724Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 671-672Îsto26Bila je to ojačana četa 1. bataljona 697. puka njemačke

342. pješadijske divizije (Hronologija, str. 194)27Rodoljub Čolakovič, Zapisi iz oslobodilačkog rata, Pro-

sveta, Beograd, 1956, 1/605^R. Čolakovič, n. dj. 1/605, fusnota

29 Zbornik IV/3/86; DCO 3/22330 Zbornik IV/3/96; DCO 3/23331 Zbornik IV/4/4732Špiro Lagator, Sa Lovčenskim bataljonom 1. proleterske

preko Romanije, Ozrena i Igman-planine, 41 - 42 USU, 19/43533Paško Romac, U ustaničkoj Bosni, Sarajevo, 1983. str. 77"Tito, SD 8/177'Tito, SD 8/185^NAW T-315, Roll 2127, F 452456' "NAW T-315, Roll 2130, 342. Infanterie - Division, Ia Kri-

egstagebuch^NAW T-315, Roll 2127 Ia KTB 342. I. D.39Isto*°NAW T-315, Roll 2124, F 092 - 093* l NAW T-315, Roll 2128, F 000400"Êrnest Wisshaupt, n.dj. str. 85i3 ORNJ 1/18344 VE 3/54445Koča Popović, Beleške uz ratovanje, Beograd, 1988, str.

25-26, 27"Tito, SD 8/182-18347 Tito, SD 8/169

7/17/2019 pob2


Treća neprijateljska ofanziva

'Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 8, str. 1772 DCO 3/252-2533 Zbornik, II/3/161 - 162"Tito, SD/9/1575 TitO, SD/9/159

Ti to , SD/9/167''Zbornik, II/3/2728Uglješa Danilović, Sjećanja, članci i ratni dnevnik, Be-

ograd, 1987, knjiga 3, str. 169 Ti to , SD/10/235 Ti to , SD/10/53"Tito, SD/10/235, napomena 52

Velika ofanziva na Kozaru

l The national archives of the United States a microfilm publication, Washington (u daljem tekstu: NAWj, T-501, Roll249, F 001199-001261, Kriegstagebuch, Anlage 22, 33, 42, 56, 59,66, 68, 75, 80, 82, 86, 100, 102, 104

2 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1972, tom 4,str. 674.

3 Nemačka obaveštajna služba, Beograd, 1958, V/146.4Dr Dušan Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i revoluci-

ji 1941-1945, Banja Luka, 1968, str. 256.5Isto, str. 256-257."Ljuban Crnobrnja, Ostajemo izvan obruča, Kozara u

NOB, Beograd, 1971, knjiga treća, str. 109-110.7 Zbornik, IX/2/82.8Obren Stišović Obrad, Partijskim vezama od Španije do

Kozare i veze u kozarskoj ofanzivi, Veze u NOB 1941—1945,ratna sećanja, Beograd, 1/104.

9Dušan Egić, Radomirovačka četa u borbama na Kozari,Kozara, 3/228.

10Milan Vrhovac, Početak ofanzive na Kozaru, Kozara 3/29."Isto.12Branko Babič Slovenac, Ljudi i bitka na Kozari, Banja-

luka, 1982, str. 104.13 Zbornik, IX/1/45214 Zbornik, IX/2/8115 Zbornik, IX/2/81-82'"Ivica Kršulj, Bjekstvo sekretara Mjesnog komiteta KPJ

iz zatvoreničkog odjeljenja bolnice, Sarajevo u revoluciji,

2/673."Zbornik sjećanja - Zagreb 1941-1945,2/103.18Lutvo Ahmetović, Zagreb 1942, Zbornik sjećanja - Za-

greb 1941-1945, Zagreb, 1984, 3/16'"Obren Stišović Obrad, Tok kozarske ofanzive i proboj

iz obruča, Kozara u NOB 3/9.20 Vojna enciklopedija IV/675

7/17/2019 pob2


21Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 1/23922 Zbornik, IV/5/237-23923Hamdija Omanović, S Trećim bataljonom na Bosansku

Krupu, Podgrmeč u NOB, 11/45924IstO, Str. 460-461, 468, 47725 Zbornik, IV/6/24-2526 Zbornik, IV/6/2827 Tito, SD/9/174'Tito, SD/11/88.2 Tito , SD/11/97.'"Tito, SD/11/153.31 Tito, SD/11/29032 Hronologija, str. 28233 Zbornik, IX/2/82-83.

Roška ofanziva

Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941 — 1945, Vojno-istorijski institut, Beograd, 1963, knjiga 1, str. 309.

2 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1974, tom 8,str. 706. (u daljem tekstu: VE).

3 Vojna enciklopedija 8/2234 ORNJ, 1/309.5 Zbornik, VI/2/246.6 Dokumenti centralnih organa KPJ, NOR i revolucija

1941-1945, knjiga 5, str. 219 (u daljem tekstu: DCO).7 DCO, 5/222.*VE, 1/540.9 Zbornik, VI/2/272, 275.10 DCO, 5/453-454.11 DCO, 5/223.12 Zbornik, VI/3/140.13Isto.14 Zbornik, VI/3/301.15 Arhiv CK SKI, fond CK KPJ 1942/403.16 Zbornik, VI/3/308.17Ivan Maček Matija, Sjećanja, Globus, Zagreb, 1983, str.

157.18Isto.19 Zbornik, VI/3/367.20 Zbornik, VI/4/11.21 VE, 8/704.22 ORNJ, 1/266.23 Zbornik, VI/4/232, 233.24 VE, 8/707. ™ORNJ, 1/313-314.2e Bihaćka republika, Muzej Avnoja i Pounja u Bihaću,

1965, 11/288.27Isto, str. 289.

7/17/2019 pob2


Ko je zapalio Gojilo

I Sjeverozapadna Hrvatska u NOB i socijalističkoj revoluciji 1941-1945, Grada, knjiga 3 (u daljem tekstu: SZH 3/...),Zagreb, 1984, str. 229.

2 SZH 3/264.3 Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije

1941 — 1945. (u daljem tekstu: Hronologija), Beograd, 1964, str.340.

i HronoIogija, str. 339.5 Vojna enciklopedija (u daljem tekstu: VEj 1/478.e VE 5/623.7 SZH 3/287-288.8 Arhiv CK SKJ CK KPJ - Kl 1942/213.9 SZH 3/351.10

Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, Beograd, I tomstr. 305 (u daljem tekstu: ORNJj.II Zbornik dokumenata i podataka u NOR-u jugosloven-

skih naroda, tom V, knjiga 7, str. 85; (U daljem tekstu:V/7/...); SZH 3/234-236.

l2 Zbornik V/7/85.13 SZH 3/226, 227.li SZH 3/290, 291.Građa za historiju NOP-a u Slavoniji (u daljem tekstu:

Slavonija), knjiga 111/73, 75, 76.ls ORNJ 1/233.16Vicko Antić, *Psunjsk i partizanski odred«, »1941 — 1942.

u svedočenjima učesnika NOB«, VIZ, Beograd, 1975, knjiga12, str. 140-141.

17 Slavonija, III/104-105.la Vojnoistorijski institut, Arhiv NOR-a, k. 163 A, reg. br.

3/16, 5/16.19 SZH 3/281.20 SZH 3/237.21Pribilješka o kazivanju Bogdana Crnobrnje autorima u

Beogradu 25. novembra 1987.22 SZH 3/272.23 SZH 3/227.24Pismo Bogdana Crnobrnje dr Pavlu Gregoriću-Brzom

od 16. decembra 1976. (kopija u posjedu Bogdana Crnobrnje),str. 12.

^Isto, str. 13.

Prvo oslobođenje Jajca

'Tito, Sabrana djela, 11/251, 253.2Ahmed Džubo, Na južnim prilazima Jajcu, 42 - 42 USU,

16/337.3Isto, str. 337-338.i Zbornik, IV/6/230 - 232.5Ahmed Džubo, n. čl. str. 339.

7/17/2019 pob2


Ti to , SD/12/25.''Zbornik, IV/7/68.8 Zbornik, IV/7/111-112.9 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Bgd, 1972, 3/800.10 Zbornik, IV/7/155.

Partizanska obavještajna služba i četnički pokretDraže Mihailovića

'Nusret Šehić, Četništvo u Bosni i Hercegovini(1918-1941), Sarajevo, 1971, str. 129

2N. Šehić, n. dj. str. 144.3

N. Šehić, n. dj. str. 175.Arhiv Jugoslavije, Fond Milana Stojadinovića, fascikla 54Bogdan Krizman, Ante Pavelić i ustaše, Zagreb, 1978, str.

124 i 5335N. Šehić, n. dj. str. 9.6Elisabeth Barker, Britanska politika na Balkanu u II

svjetskom ratu, Zagreb, 1978, str. 57.7 Jovan Marjanović, Draža Mihailović između Britanaca i

Nemaca (u daljem tekstu: DM između..), Zagreb — Beograd,1979, str. 26.

®Velimir Terzić, Slom Kraljevine Jugoslavije, Beograd,1983, 2/225.

"Jovan Marjanović, Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, (u daljem tekstu: Ustanak...) Beograd,1963, str. 75.

10 J. Marjanović, DM između..., str. 60-61.

"Isto, str. 104.12 J. Marjanović, DM između..., str. 63-64.13Vojo Stupar, U ratu izgubljenom bez borbe, Srednja Bo-

sna u NOB, Beograd, 1976, 1/193-194.14Isto, str. 194-195.15 J. Marjanović, DM između.., str. 59.I6Ratko Martinović, Od Ravne gore do Vrhovnog štaba,

Beograd, 1979, str. 65.17Isto, str. 73.

Tsto, str. 82. Tsto, str. 89.20 Jozo Tomasevich, Četnici u drugom svjetskom ratu

1941-1945, Zagreb, 1979, str. 122.21 Jovan Marjanović, Ustanak..., str. 35-36.^Josip Broz Tito, Sabrana djela, Beograd, 1980, knjiga

sedma, str. 37 (u daljem tekstu: Tito, SD/7/37)^Milena Mišić, Dnevnik (ustupio autorima na korištenjepokojni Vojislav Mišić)

24Kazivanje Slavku Komarici predratnog novinara MirkaSrećkovića.

25 J. Marjanović, DM između..., str. 67-68.26Isto, str. 344, napomena 297.

7/17/2019 pob2


27

Dokumenti centralnih organa KPJ, NOR i Revolucija1941-1945, Beograd, 1985, knjiga prva, str. 315, 316, 317 (u da-ljem tekstu: Z7CO/1/315...)

w DCO 1/318.w DCO 1/214.30 Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilač-

kom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga 1 str. 38 (udaljem tekstu: Zbornik, II/1/38)

T i to , SD/7/115.32 Arhiv SSUP33Isto"Isto

T Marjanović, DM između.., str. 126.36Isto37Isto, str. 127.

Tovan Marjanović, Ustanak..., str. 192.

^Rodoljub Čolaković, Zapisi iz oslobodilačkog rata, Be-ograd, 1956, 1/71 (u daljem tekstu: Zapisi)

40 Josip Broz Tito, Borba naroda porobljene Jugoslavije,Vojna djela 1941-1945, VIZ, Beograd, 1961, 1/228-229. RatkoMartinović, n.dj. str. 266-267.

41R. Martinović, n.dj. str. 355.«Isto43Isto, str. 267.44 Istorijski arhiv KPJ, tom I, knjiga 1, »Borba 1941«, Be-

ograd, 1949, str. 217.Martinović, n.dj. str. 229.

46 Jovan Marjanović, Prilozi istoriji sukoba narodnooslo- bodilačkog pokreta i četnika Draže Mihailovića u Srbiji1941. godine, Institut društvenih nauka, Istorija XX veka,Zbornik radova I, Beograd, 1959, str. 194, napomena 114 (u

daljem tekstu: Prilozi)47Vilko Vinterhalter, Životnom stazom Josipa Broza, Be-ograd, 1968, str. 309.

48R. Martinović, n.dj. str. 230.49 Izdajnik i ratni zločinac Draža Mihailovič pred sudom,

Beograd, 1946, str. 64.Vojislav D. Pantelić, Sećanja jednog komandanta, Knji-

ga o Draži, sveska prva, 1941-1943, Windsor, Canada, 1956,str. 163.

51Zvonimir Vučković, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, Knjigao Draži, 1/133-134.

52 J. Marjanović, Ustanak.., str. 248, napomena 14153Nikola Milovanović, Bio sam u Dražinoj Vrhovnoj ko-

mandi, NIN, 10. 11. 1968.MIsto55 Glasnik srpskog istorisko-kulturnog društva »Njegoš«,Chicago, Illinois, USA (u daljem tekstu: Njegoš ), sveska

četvrta, decembar 1959, str. 1756 J. Marjanović, Prilozi, 1/197, napomena 12457Vidi napomenu broj 51, 1/13458 J. Marjanović, Prilozi, str. 200.59Isto, str. 196

7/17/2019 pob2


'"Isto, str. 201, napomena 134m Istorijski arhiv KPJ, tom I, knjiga 1, str. 19162 J. Marjanović, Ustanak..., str. 24863Radenko Mandić, U oslobođenom Čačku 1941. godine,

41-42 USU, 2/43284 J. Marjanović, DM između..., str. 13665Isto, str. 98-99, 346 (napomena 98) T i to , SD/7/21887 Tito, SD/7/29568Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem

Internationalen Militärgerichtshof, Nürnberg, Deutschland,1949, Band XXXVI, S. 107-108

69 Josip Broz Tito, Tako smo se organizovali i borili do pobjede, Ratna sećanja, Veze u NOB-u 1941 -1945, Beograd,1981, 1/13.

™J. Tomasevich, n. dj. str. 140.71 Jovan R. Radovanović, Požega u NOR i revoluciji

1941-1945, Požega, 1986, Str. 134.72Branko Poljanac, Sa Vrhovnim štabom NOP odreda Ju-

goslavije u Užicu, 41-42 USU, 3/292-293.73Ljubivoje Pajević, Dragačevski bataljon Čačanskog

NOP odreda »Dr Dragomir Mišović« 1941. godine, 41-42USU, 9/50-51

74Milan Drakulić, Plima, oseka, plima 1941 -1942, Be-ograd, 1963, 1/176-178.

75 Izdajnik i ratni zločinac Draža Mihailović pred sudom,str. 421-422.

76 J. Tomasevich, n. dj. str. 140.77Isto78 Tajna i javna saradnja četnika i okupatora 1941-1944.

Arhivski pregled, Beograd, 1976, str. 19, 2119

The national archives of the United States, a microfilmpublication, Washington (u daljem tekstu: NAW], T-315, Roll2123, F 000638-001083, la KTB

""Isto81 Tito, SD/7/196.82 Istorijski arhiv KPJ, 1/1/310.83 J.Tomasevich, n. dj. str. 142.84 Tajna prepiska Churchill - Staljin, Zagreb, 1965, str. 23"Tito, SD/7/193-194.86 Tito, SD/7/37.87 Tito, SD/7/194.^Tito, SD/7/197.89Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Bro-

za Tita (u daljem tekstu: Novi prilozi], Zagreb-Rijeka, 1980,1/308.

T Tomasevich, n. dj. str. 143.ei J. Marjanović, DM između..., str. 184-185.92 Tito, SD/7/198.93 J. Marjanović, Prilozi..., str. 220.94 Vojna enciklopedija, prvo izdanje, 2/263.95 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, 2/201.98DCO, 3/294-295.

7/17/2019 pob2


97

Arhiv SSUP"Isto"A. Donlagić, M. Leković, Njemačka ofanziva na istočnu

Bosnu januar-februar 1942, Beograd, 1962, str 22.100 Zbornik, IV/1/112.101 Arhiv SSUP102 J. Tomasevich, n.dj. str. 189.103 Zbornik, XIV/1/16.104 Zbornik, IV/2/9105 Zbornik, IV/1/374.10e Zbornik, IV/1/412-413.m DCO/ 2/162.108Bogdan Krizman, Jugoslavenske vlade u izbjeglištvu,

1941-1943, Zagreb, 1981, str. 70-71.109 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, fond DM, dok. VK-4-17

i VK, k. 29f, br. reg. 22/1.110 Todor Vujasinović, Ozrenski partizanski odred, Saraje-

vo, 1950, str. 214.nl R. Čolaković, Zapisi, 1/561, 562."2Dr. Zdravko Antonić, Ustanak u istočnoj i centralnoj

Bosni 1941, Beograd, 1973, str. 473.II3Uglješa Danilović, Savjetovanje u Ivančićima, Istočna

Bosna u NOB, Beograd, 1971, 1/472. (u daljem tekstu: IB/1/472)114 Vojna enciklopedija, drugo izdanje, Beograd, 1972, 3/669.

(u daljem tekstu: VE)115 Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, Beograd, 1963,

drugo izdanje, 1/178.im DCO/ 3/150.117 Zbornik, II/2/227.ns Zbornik, II/2/228.119 Arhiv CK SKJ, fond CK KPJ 1941/242.

I20Isto12IIstoI22Stevo Popović, Majevički partizani, Sarajevo, 1951, str.

184.123Slavko Mićanović, S Majevice i Semberije, Sarajevo,

1961, str. 95.124S. Popović, n. dj. str. 240.125Uglješa Danilović, Kriza ustanka u istočnoj Bosni u

proljeće 1942, Istočna Bosna u NOB, 1/401-402.128Mevla Jakupović, Prvi dani u partizanima, IB/1/176.127Slavko Mićanović, Četnici protiv partizana na Majevici

i Semberiji, IB/I/507.128Isto, str. 507-508.129 VE, 3/670.130 Jozo Tomasevich, n. dj. str. 151.131

Zbornik, IV/4/173.132 VE, 10/92; Hronologija 544; ORNJ 1/612-613.133 VE, 6/497.134 Todor Vujasinović, n. dj. str. 363, 364.135 Zbornik, IV/4/173-174.136 VE, 10/700.137Ćamil Kazazović, Četnički puč u 3. istočnobosanskom

7/17/2019 pob2


udarnom bataljonu i jedinicama Zeničkog partizanskogodreda, 41-42 USU, 17/536-537.

138Isto, str. 537.139Isto, str. 538.140Isto, str. 540.141Isto, str. 543.142Isto, str. 539.143 VE, 10/718.144Avdo Humo, Moja generacija, Sarajevo, 1984, str. 692 - 693146 Arhiv CK SKJ, fond CK KPJ 1942/405.146Isto, 1942/406.147Mitar Mrdić, Značajno ustaničko središte, Hercegovina

u NOB (u daljem tekstu: HUNOB ), Beograd, 1986, 2/475.148Branko Popadić, Kombinovana partizanska četa, HU-

NOB 3/690.149Isto

150Isto, str. 691.151Isto152Vojo Erceg, Lazo Čalija, Istakli smo crvenu zastavu,

HUNOB, Beograd, 1986, 4/179.ls3 Zbornik, IV/3/282.154Kosta Nad, Bihaćka republika, Zagreb, 1982, str. 19.155Isto, 56.156 Zbornik, IV/5/212.157Kosta Nad, n. dj. str. 30.158Kazivanje Mirka Marjanovića Puljka159Aleksa Penić, Četnički puč na Manjači, neobjavljeni

članak, pripremljen za šestu knjigu edicije »Srednja Bosna uNOB«.

160Marija Volski, Probudila me je eksplozija ručne bombe,neobjavljeni članak, pripremljen za šestu knjigu edicije»Srednja Bosna u NOB«

161Isto162Mile Jandrić, Sudbina sedmorice »Pelagićevaca«u Pro-

leterskom bataljonu, 41-42 USU, 15/439."Tito , SD, 9/175.164 Zbornik, XIV/1/97.165Kosta Nad, n. dj. str. 50.166Vojo Stupar, Na dužnosti komesara Četvrtog krajiškog

NOP odreda, neobjavljeni članak, pripremljen za petu knji-gu edicije »Srednja Bosna u NOB«

167Isto188Kosta Nad, n. dj. str. 50-51.'"Menart Vinko, Trebovanje materijala »za šumu«, ne-

objavljeni članak, pripremljen za četvrtu knjigu edicije»Srednja Bosna u NOB«

170Dobrila Martinović-Pruner, Perica, vojni muzičar, ne-

objavljeni članak, pripremljen za četvrtu knjigu edicije»Srednja Bosna u NOB«

17I Jovica Škrbič, Znatiželjni satnik, neobjavljeni članak,pripremljen za petu knjigu edicije »Srednja Bosna u NOB«

172 Arhiv Instituta za radnički pokret, Sarajevo173Lastrić Žarko, Učešće porodice Lastrić u političkom ži-

7/17/2019 pob2


votu, Arhiv Bosanske krajine, Banja Luka, A BK 209-MG-IV/147174 Zbornik, IV/5/23.175Mladen Vukosavljević, Crnovrška partizanska četa

1941. godine, Srednja Bosna u NOB, Banjaluka, 1981, 3/291.178Vidi napomenu broj 172.177Stevo Samardžija, Četrnaesta srednjobosanska NOU

brigada, Banja Luka, 1983, str. 49.178 Zbornik, V/2/11-12.178Isto180 Filmski arhiv VII, Arhiva CK KPH, CKH-11/268 - 26918'Istom2 Zbornik, V/5/300, 303.183 Tito, SD 7/194.184 Zbornik, V/2/89.185Ervin Šinko, Drvarski dnevnik, Beograd, 1987, str. 181186Isto, str. 181-182.187Isto, str. 303.188 Zbornik, V/3/105.189 Zbornik V/3/82.190Dušan Livada, Dijelovi kotara Slunja u ustanku

1941/1942. godine, Prva godina narodnooslobodilačkog ratana području Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskog kotara,Pokupja i Žumberka, Zbornik 3, Karlovac, 1971, str. 471-472(u daljem tekstu: Prva godina...)

m Zbornik, V/3/148.192Stanko Opačić Ćanica, Neki neosvjetljeni događaji iz

NOB-e na Kordunu, Druga godina nrodnooslobodilačkog rata na području Karlovca, Korduna, Like, Pokupja i Žumber- ka, Zbornik 6, Karlovac, 1973 (u daljem tekstu: Druga godina..), str. 298.

193

Fikreta Jelić-Butić, Četnici u Hrvatskoj 1941 -1945, Za-greb, 1986, str. 142.194Slavko Komarica, Ratni dnevnik, rukopis195Slavko Kovačić, Neki vidovi djelovanja Mjesnog komi-

teta KPH Karlovac i Vojnog komiteta u jedinicama karlo- vačkog garnizona tokom 1942-1943, Druga godina.., str. 33.

,98Vlado Novaković, Razvoj narodnooslobodilačkog pokreta u Karlovcu 1942. godine, Druga godina..., str. 201.

197 Zbornik, V/4/177.198Mr. Mile Dakić, Razvitak i djelovanje partijske organi-

zacije na Kordunu 1941. i u prvoj polovici 1942. godine, Prvagodina..., str. 325

199 Hronologija, str. 236.200Fikreta Jelić-Butić, n.dj. str. 137.201Zbornik , V/5/339.202 Zbornik , V/5/341.203 Zbornik, V/5/350.204 Zbornik, V/5/339.205 Zbornik, V/5/131-132.206 Jakov Blažević, Druga okružna konferencija KPH za

Liku, Prva godina..., str. 869.207 Zbornik, V/9/285, 286, 287.

7/17/2019 pob2


208Ranko Mitić, Neka sjećanja s Banije, Prva godina...,str. 571

2O0Isto210Isto, str. 572.211Isto212Isto, str. 584.213Isto, str. 585.214Ljubomir P. Durić, Na području Dvora na Uni 1942. go-

dine, 41-42 USU, 21/408-409, 412, 413, 414215 Zvornik, V/4/324.218Vladimir Dedijer, Dnevnik, prva knjiga, Beograd, 1970,

str. 333.217 VE, prvo izdanje, 1/514.218 Zbornik, V/8/66 - 67.2lg Zbornik, V/8/67.

220Fikreta Jelić-Butić, n.dj. str. 140221 Zbornik, V/4/323.222 Zbornik, V/4/363.223 Grada za historiju narodnooslobodilačkog pokreta u

Slavoniji, Slavonski Brod, 1963, (u daljem tekstu; Slavonija),11/108.

224 Slavonija, 11/108, 112.225 Slavonija III/8, 11.226 Slavonija III/134, 135, 136.227 Slavonija III/200, 202.228 Slavonija III/228, 230.229 Slavonija III/299, 301.230 Slavonija III/339, 340.231 Zbornik, IX/2/432 - 437.232Isto233 Zbornik, V/9/270, 271.234 Zbornik, V/9/294-295.235 Zbornik, V/9/370, 371.236 VE 1/408.237 Zbornik, VI/2/226 - 227.238 Zbornik, VI/2/233.239 Zbornik, VI/2/243 - 244.240 Zbornik, VI/2/261-262.2il Zbornik, VI/2/278.242 Zbornik, VI/2/278.243 Zbornik, VI/4/109 -110.244 Zbornik, VI/3/272 - 273.245 Zbornik, VI/3/274 - 275.

Prva bihaćka operacija

1 Redžo Terzić, Prijemni ispiti za Prvi krajiški proleterskibataljon, Podgrmeč u NOB, Beograd, 1972, 1/654.

2Isto str. 655.3Gojko Polovina, Svedočenje - Sećanja na događaje iz

prve godine ustanka u Lici, Beograd, 1988, str. 105, 106. i 107.

7/17/2019 pob2


4Branko J. Bokan, Srez Sanski Most u NOB 1941-1945. godine, Sanski Most, 1980, 2/155, 157, 158.

5 Zbornik, IV/1/302-303.6 Zbornik, IV/1/282.7Gojko Polovina, n.dj. str. 105.8Branko Bokan, n.dj. str. 184-185.9Gojko Polovina, n.dj. str. 107.; Hronologija, str. 102.; ORNJ

1/87, 88.10G. Polovina, n.dj. str. 356."Đoko Jovanić, Ratna sjećanja, Beograd, 1988, str. 132, 138.l2 Zbornik, IV/7/343.13Kosta Nad, Bihaćka republika, Zagreb, 1982, str. 223.14Moric Levi, U izviđanju neprijateljskih položaja, Podgr-

meč u NOB, 2/527.15 Zbornik, IV/7/104-105.16

Moric Levi, n.čl. str. 527-528.17Slavko Odić, Radnički pokret Bihaća i okoline doustanka 1941, Podgrmeč u NOB, 1/17.

18Isto str. 108.19Mr. Zdravko Dizdar, Bihaćka partijska organizacija

1941-1945, Bihać u novijoj istoriji, Banjaluka, 1987, 2/55.20 Vojnoistorijski institut Beograd, Arhiv NOR-a (u da-

ljem tekstu: AVII), k. 161 A, reg. br. 48/5.2l AVII, k. 162, reg. br. 4/7.22 A VII, k. 162, reg. br. 5/7.23 AVII, k. 162, reg. br. 10/7.24Kosta Nad, n.dj. str. 214.25 Vojna enciklopedija, 1/608.28Stevo Rauš, Bihaćka operacija novembra 1942. godine,

Bihaćka republika (u daljem tekstu: BR), Bihać, 1965, 1/75.27Mlađo Marin, Nezaboravne uspomene, BR 1/92-93.28Ing. Junus Salihodžić, Podaci o neprijatelju stigli su na

vrijeme, BR 1/63-64.29 BR 11/27 (faksimil)'"K. Nad. n.dj. str. 234.31Ing. Junus Salihodžić, Uloga bihaćkih komunista u raz-

vitku NOP-a Bihaća 1942-1943,- Bihać u nov. ist. 11/303-316Milan Obradović, Rad partijske organizacije i partizan-

skih štabova na organizovanju i delovanju obaveštajne slu- žbe i sistemu bezbednosti NOP-a u vreme priprema i izvo- đenja Bihaćke operacije 1942. godine, Bihać u novijoj istoriji,11/169-192

^K. Nad, n.dj. str. 224.33 Bihaćka republika, 1/83.

Varnostno-obveščevalna služba - VOS

l VE 8/7042Milan Škerlavaj-Petrać, Kraljevska policija organizova-

na u OF, 41-42 USU, 3/182, 184.3 Janez Vipotnik, Početak, 41-42 USU, 15/219."Isto.

7/17/2019 pob2


5 Zbornik , VI/1/513."Narodni heroji Jugoslavije, Beograd-Titograd, 1983, 2/36.7Zdenka Kidrič, Naša osvetnica, članak objavljen u knjizi

Vladimira Dedijera Novi prilozi za biografiju Josipa BrozaTita, Rijeka, 1981, 2/746.

8Isto, str. 744.6 DCO 4/240, 242, 243, 244.'"Lidija Šentjurc, Rad partijske organizacije u Ljubljani u

1942. godini, 41-42 USU, 10/142.n DCO 4/480.I2Dedijer, Prilozi 2/746.13Vidi napomenu 7, str. 743.I4KF/Marko Selin, Nič več strogo zaupno, Ljubljana, 1978,

11/216, 217.''Ljubo Boban, Hrvatska u arhivama izbjegličke vlade

1941-1943, Ljubljana, 1985, str. 224.m Zbornik VI/1/155."Istole DCO 5/453-454.

Žene partizanski obavještajci

' Bosansko Grahovo u narodnooslobodilačkom ratu1941-1945, Zbornik sjećanja, Bosansko Grahovo, 1971, Predgo-vor, str. IX

2Aleksa Nenadič, Obaveštajna služba na našem terenu,Bos. Grahovo u NOR-u, str. 312-313.

3Aleksa Nenadič (po sjećanju Stane Marić), Samo jedanizvještaj nije predat, Bos. Grahovo u NOR-u, str. 351.

"Is'to, str. 351.5Isto, str. 352."Isto, str. 352.7Vidi napomenu broj 2'Vidi napomenu broj 39 Zbornik, IV/6/265.10 Zbornik , IV/7/122-124."Slavko Stojković, Prva razmena zarobljenika u NOB,

feljton, Politika ekspres, sreda 15. januara 1975.12Isto, nastavak u Politici ekspres od 16. januara 1975.13Nisim Albahari, Partijska organizacija sarajevske obla-

sti u periodu priprema ustanka. Istočna Bosna u NOB-u, Be-ograd, 1971, 1/52-53

14Drago Borovčanin, Nastanak organa narodne vlasti naRomaniji 1941, Istočna Bosna u NOB-u, 1/275

15

Grujo Novaković, Legendarna Romanija, Istočna Bosnau NOB-u, 1/727'"Drago Borovčanin daje imena trojice domobranskih

oficira osuđenih na smrt i zatim predvidenih za razmjenu.Nismo mogli utvrditi ni koji su od njih razmijenjeni ni ka-kvu je sudbinu doživio treći.

"Viši arhivski savjetnik Ernst Wisshaupt, koji je u Štabu

7/17/2019 pob2


Zapovjednika njemačke oružane sile na Jugoistoku, feld-maršala Lista, bio zadužen pisanjem historije rata na Bal-kanu, doslovno je zapisao:

»Banditi su uništili obje njemačke čete opkoljene urudniku kod Krupnja. Gubitak od 9 mrtvih, 30 ranje-nih i 175 nestalih oplakivan je s naše strane.«(Ernst Wisshaupt, Borba protiv ustaničkog pokreta u ju-

goistočnom prostoru, str. 23 originala) Tada su se u zarobljeništvu boraca Valjevskog partizan-

skog odreda i vojno-četničkog odreda poručnika Ratka Marti-novića i popa Vlade Zečevića, koji su zajedno napali njemačkuposadu u Krupnju, našla 124 njemačka oficira, podoficira ivojnika. Bio je to, najvjerovatnije, najveći broj pripadnika na-cističkog Wehrmachta zarobljen u jednoj bici od početka dru-gog svjetskog rata!

A i ratni plijen je za ondašnje uslove bio ogroman: pre-

ko 200 pušaka, 22 teška i laka mitraljeza, 8 automata, 7 mi-nobacača, 300.000 metaka, 11 kamiona i luksuznih automobi-la...

18Ljubica Delić Batanović, Žene Mačve u ustanku, UNJ1941, 5/504-505.

19Isto, 5/504-506.

Niski obavještajci

1 Stevan Stevanović, Gledao sam smrti u oči na stratištu uJajincima, 41—42 USU, 12/683—684.

2 Isto, str. 685.3 Dragi Stamenković, Na jugu Srbije, Četrdeset godina,

Zbornik sečanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnogradničkog pokreta, Beograd, 1961, 6/47—48.

' Dragoljub Mirčetić, Niš — centar veza i posrednik u vezama 1941 — 1942, VUN 1/256—257.

5 Srbija u NOB — Južna Srbija, Beograd, 1961, str. 73.• D. Mirčetić, n. čl.7 Srbija u NOB — Istočna Srbija, Beograd, 1963, str. 65—66.8 Vidi pribilješku broj 5, str. 177, 201, 202.8 Isto, str. 205.10 Dragi Stamenković, n. čl. str. 48.11 Mihajlo Marić, Obaveštajni rat u Srbiji 1941, »Večernje

novosti« od 10. 11. 1973.12 D. Stamenković, n. čl. str. 49—50.13 Žene Srbije u NOB, str. 718, 720.14 Vidi pribil ješku broj 1, str. 675, 676, 677, 678, 683.15 Ljubomir Tešić, Pobegli su sa streljanja, »TV-novosti«

broj 1156, 20. februara 1987.16 Isto.17 Vidi pribi lješku 1, str. 693.

Banjalučki obavještajci

1 Josip Puba Šolc, Na dužnosti u Župskom redarstvu, Sred- nja Bosna u NOB (u daljem tekstu: SB), Beograd, 1976, 1/679.

7/17/2019 pob2


2

Isto.3 Tito, SD 2/321.4 Idriz Ladarević, Moj rad u Župskoj redarstvenoj oblasti u

Banjoj Luci i oblici ilegalnog rada, Banjaluka, Arhiv Bosanskekrajine (u daljem tekstu: ABK), ABK 209-MG-4/156, str. 1.

5 Isto, str. 3.5 Vojin Hadžistević, Kako narod sudi svojim izdajicama,

neobjavljen članak, pripremljen za petu knjigu edicije »Sred-nja Bosna u NOB«.

7 Augustin Nikić, Podrška bez riječi..., SB/1/625.8 Prof. dr Ljubica Pejčinović-Radman, Žrtvovala je i ljepotu

i mladost, neobjavljeni članak, pripremljen za četvrtu knjiguedicije »Srednja Bosna u NOB«.

9 Dr Dušan Lukač, Banjaluka i okolica u ratu i revoluciji1941—1945, Banja Luka, 1968, str. 219.

10 Isto." SB/3/85.12 Kazivanje Dinka Podgornika, pribilježio Slavko Komari-

ca.13 Zbornik, IV/3/408.14 Zbornik, IV/3/446.15 Zbornik, IV/3/515.18 Zbornik, IV/3/518.17 Zbornik, IV/3/538—541.18 Hronologija, str. 211.19 Zbornik, IV/3/515.20 Zbornik, IV/3/287.21 Muhamed Hadžihalilović, Po zadatku u domobranstvu,

SB/2/598.22 Isto, str. 599.23 Kazivanje dra Katarine Kranjc, pribilježio u Zagrebu 9.

jula 1978. Slavko Odić.24 Vinko Markotić, Sa Čajavecom u Uredu za kolonizaciju,

SB/3/575.25 Isto, str. 576.

26 Inž. Dorde Pstrocki, Ko je ovdje još dobar?, neobjavljenčlanak pripremljen za četvrtu knjigu edicije »Srednja Bosna uNOB«.

27 Isto.28 Isto.29 Isto.30 Zaga Umićević, Nepokorena Banjaluka, SB/3/567.31 Vinko Markotić, n. čl., str. 580.32 Zdenko Ružić, U redovima neprijatelja, SB/3/592, 593.33 Žarko Lastrić, kazivanje, ABK 209-MG-IV/147, str. 59.34 SSUP, Arhiv.35 Zbornik, IV/5/38.36 Žarko Lastrić, ABK 209-MG-IV/147, str. 39.

Ne smijemo ih zaboraviti

1 Zbornik 1/41.2 Zbornik 1/65.3 Galib Omerbašić, Pesma o pesmi, feljton, »Politika ek-

spres«, 3. juna 1981.4 Zbornik 1/109.5 Zbornik 1/112.

7/17/2019 pob2


8 Todor Vujasinović, Ozrenski partizanski odred, Sarajevo,1950, str. 134.

7 Pismo Maria Brane iz Zadra Alojzu Brani u Novu Ves kodBosanskog Kobaša od 17. juna 1981. godine (u posjedu autora).

8 Ivan Krajačić Stevo, Ilegalni rad u Zagrebu, Zbornik sje-ćanja Zagreb 1941 — 1945, Zagreb, 1984, 3/30.

9 Ljudevit Gerl, Tri i po godine ilegalnog rada, neobjavljeničlanak, pripremljen za četvrtu knjigu edicije »Srednja Bosna uNOB«.

10 Ante Fabris, U Desetoj domobranskoj pukovniji, neobjav-ljeni članak, pripremljen za četvrtu knjigu edicije »SrednjaBosna u NOB«.

11 Mladen Colić, Takozvana NDH 1941, Beograd, 1973, str.211—213.

12 Vidi napomenu 10.13 Inž. Esad Kapetanović i Derviš Sivac, U okupiranom Pri-

jedoru, Kozara u NOR-u, zapisi i sjećanja, Beograd, 1971,2/719.

14 Isto, str. 720—721.15 Jovanka Ćović Žuta, Na partijskom radu u Banjaluci,Srednja Bosna u NOB, Banjaluka, 1980, 2/513—514.

18 Slavko Odić, Djelatnost Prvog partizanskog odreda Prvečete za Bosansku krajinu u septembru i oktobru 1941. godine,»Srednja Bosna u NOB«, Banjaluka, 1980, 2/93—94.

17 Isto, str. 94—95.18 Aleksa Penić, Formiranje i razvoj partizanskog odreda

na Manjači, »Srednja Bosna u NOB«, 2/232.19 Rifat Pečenica, Navezi s drugovima, 'u šumi', Srednja

Bosna u NOB, 2/391—392.20 Vidi napomenu 10.21 Anto Fabris, Neka nestanu još u toku noći, neobjavljeni

članak, pripremljen za petu knjigu edicije »Srednja Bosna uNOB«.

22 Vladimir Dedijer, Josip Broz Tito, prilozi za biografiju,Zagreb, 1953, str. 154.

23

Isto, str. 167.24 Vlado Novaković, Razvoj narodnooslobodilačkog pokreta u Karlovcu 1942. godine, Prva godina narodnooslobodilač- kog rata na području Karlovca, Korduna, Gline, Like, Gorskogkotara, Pokuplja i Žumberka, Karlovac, 1971, str. 200.

25 Isto, str. 200—201.28 Slavko Kovačić, Neki vidovi djelovanja Mjesnog komite-

ta KPH Karlovac i Vojnog komiteta u jedinicama karlovačkoggarnizona tokom 1942—1943, Druga godina NOR-a na područ-

ju Karlovca, Korduna..., Karlovac, 1973, str. 31.27 Isto, str. 37. i 39.28 Ratni sud Zapovjedništva grada Zagreba, Proces protiv

grupe domobranskih oficira, Arhiv IHRPH, fond NG, inv. br.33603, str. 23. i 22.

29 Isto, str. 40, 41.30 Vladimir Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza

Tita, Zagreb—Rijeka, 1/284.31 Zbornik 1/2/129.32 Radmilo Kljajić, Obaveštajac Janko Janković, feljton, 2.

nastavak, »Politika ekspres«, 30. oktobra 1980.33 Moma Marković, Sazrevanje revolucije (Sećanja

1931—1941), Beograd, 1984, str. 95—96.34 Vidi napomenu 32.35 Stanko Mladenović, Spasenija Cana Babović, Beograd,

1980, Str. 281—282.

7/17/2019 pob2


36 Isto, str. 185—186.37 Isto, str. 164—165.38 Isto, str. 165.39 Isto, str. 187.40 Vojna enciklopedija 9/291.41 Narodni heroji Jugoslavije, Beograd—Titograd, 1983,

2/230.42 Dragan Bujošević — Slavoljub Kačarević, Novo otkriva-

nje istorije, »Intervju« od 23. maja 1986, str. 43.43 Slavko Komarica — Slavko Odić, Gestapo u Jugoslaviji,

Zagreb, 1977, str. 89.44 Istorija Beograda, Beograd, Prosveta, 1974, III/516.45 Moma Marković, n. d. str. 19.48 Spasenija Babović, Iz prvih dana narodnooslobodilačke

borbe u Beogradu, Godišnjak Muzeja grada Beograda, knjigaVIII, 1961, str. 41.

47 Tošo Popovski, 900 dana u osinjaku, »Večernje novosti«

od 21. oktobra 1966.48 Izjava Brane Perović Radomiru Vukčeviću, »DUGA« br.346, 30. 5 — 12. 6. 1987, str. 64.

" Istorija Beograda, III/528.50 »Politika ekspres« od 19. 11. 1980; razgovor S. Komarice s

Milivojem Tasićem u avgustu 1988.51 Slavko Komarica — Slavko Odić, n. d. str. 95.52 R. Kljajić, n. feljton, 8. nast., »Politika ekspres« od 5. 11.

1980.53 Isto, 9. nast., »Politika ekspres« od 6. 11. 1980.54 Luka Mrkšić, Iz Beograda — Dunavom u partizane,

41—42 USU, 12/460—461.55 Hronologija, str. 237.58 Arhiv IRP Srbije, PKS, 402.57 R. Kljajić, n. f., 17. nast., »Politika ekspres« od 14. 11. 1980.58 Isto, 18. nast., »Politika ekspres« od 15. 11. 1980.51 »DUGA«, str. 52, faksimil.80

Isto, str. 51—52.81 Isto, str. 51.82 Isto, str. 52.83 »DUGA«.84 R. Kljajić, n. f., 10. nast., »Politika ekspres« od 7. 11. 1980.85 Isto, 19. nast., »Politika ekspres« od 16. 11. 1980.88 Isto, 20. nast., »Politika ekspres« od 17. 11. 1980.87 »Politika« od 8. jula 1986.98 »Politika« od 16. jula 1986.

7/17/2019 pob2


SADRŽAJ

Čuvanje vojne tajne u partizanskom ratu 5 Ofanzivna (informativna) obavještajna služba u akciji . . . . 49Ofanziva na Užičku republiku 109 Druga neprijateljska ofanz iva 133

Treća neprijateljska ofanziva 151 Vel ika of anziva na Kozaru 159 Roška ofanziva 177 Ko je zapalio Goji lo 193 Prvo oslobođenje Jajca

pob2

Documents