-Binubuo ng mga lalawigang Cotabato, Saranggani, Timog Cotabato at Sultan Kudarat

-Ang lalawigang Cotabato ay tinaguriang “Rice Bowl of Mindanao” o “Kamalig ng Palay sa Mindanao”

- Sagana sa mga pananim - Napagkukunan ng mga bungang halaman tulad ng pinya, kape, niyog at palay.

- May mga lugar na nagtatanim ng goma, bulak, sorghum at prutas.

HILAGANG COTABATO (NORTH COTABATO)

- Lugar na lambak o mababang lupain sa pagitan ng mga bundok.-May malawak at mayamang lupain ang Hilagang Cotabato na umaabot sa humigit kumulang sa 6,565.9 kilometrong parisukat at binubuo ng 18 na munisipalidad.

KABISERA : Kidapawan

-Ayon sa sensus noong 1980, ito ay may kabuuang populasyon na 763,995. Itinuturing kabukiran ang lalawigan sapagkat 84.646% na populasyon nito ay naninirahan sa kabukiran samantalang 15.54% lamang ang naninirahan sa mga kabayanan.

-Ang ipinagmamalaking lugar ng lalawigang ito ay ang Rio Grande de Mindanao, Marbel Falls at mga “Hot Springs”, Agco Blue Lake at Lake Venado.

-Ang pangalang Cotabato ay nakuha sa salitang Maguindanao na “Kutawato” na ang ibig sabihin ay kutang bato o stone fort.

-Ang lalawigan ng Cotabato ay isa sa pinakamalaking lalawigan sa Pilipinas.

-Tinawag itong “Melting Pot” dahil ang mga tao dito ay naninirahan sa ibat-ibang lugar. Ang 71% ay sinasabing mula sa Luzon at Bisaya, ang 18% ay nabibilang sa kultong pamayanang Manobo, T’boli at Maguindanao.

DAYALEKTO : Hiligaynon o Ilonggo, Cebuano, Maguindanao at Ilocano.

-Karamihan sa mga mamamayan ay Katoliko at Islam.

-Ang mga naninirahan sa Kidapawan na siyang kabisera ng Cotabato ay kultong Manobo na tinatawag ding "Kulaman".

-Kilala rin sila sa kanilang tradisyunal pananamit – Pantalon na ang pang-itaas ay dyaket na walang butones para sa mga lalaki at pulang blusa na may manggas na itim at palda o pang-ibabang abaka. Ang mga maadornong disenyo ay para sa mga Datu at may kaya sa buhay.

KINABUBUHAY : Pagsasaka,pangingisda,industriyang pantahanan tulad ng paggawa ng basket,paghabi ng tela at paggawa ng paso. Mahilig din sila sa pagkakaingin.

KLIMA : pinakamainit na panahon sa lugar na ito ay mula sa Marso hanggang Hunyo samantala ang pinakamalamig ay ang buwan ng Disyembre at Enero.

- Ang Mosque at Taluksangay ng mga muslim ay tirahan ng alagad ni Mohammed, ang dakilang diyos ng mga Muslim. Simbahan din ito ng mga Muslim na kung saan ay nagdadasal at nag-aalay sila ng pera sa kanilang diyos.

SULTAN KUDARAT

-Ito ay pinangalanan mula kay Sultan Mohammed Dipatwan Qudarat na siyang namuno sa lugar na ito mula 1635 hanggang 1671 A.D.

-Ang lalawigan ay may hangganang matatagpuan sa Maguindanao at Hilagang Cotabato sa hilaga, ang gulpo ng Moro sa Kanluran, ang Davao del Sur sa silangan at Timog Cotabato sa timog.

-Ang Sultan Kudarat ay sumasaklaw sa gawing hilaga ang kanlurang bahagi ng orihinal na lalawigan ng Cotabato. Ang tatlong munisipalidad ay – Kalamansig, Lebak at Palimbang ay nakahanay sa “Mountain Ranges” na siyang naghihiwalay sa gitnang bahagi ng lalawigan sa dagat.

-May matatagpuan ding pabrika ng vinyl at plywood, pabrika ng Ramie at African Oil Palm sa lalawigang ito.

IKINABUBUHAY : Pangingisda, pag-aalaga ng mga baka at pagtotroso.

- Binubuo ng 11 na munisipalidad.

KABISERA : Isulan

-Karamihan sa mga naninirahan dito ay mga Bisaya na nagsasalita ng wikang Ilonggo at Cebuano bagama’t mayroon na ring mga dayong Ilokano.

-Ayon sa ginawang sensus noong 1980, ang Sultan Kudarat ay may populasyong 303,784: at 157,106 nito ay kababaihan at 146,678 ay kalalakihan.

-Tinatayang 79.07% ng kabuuang populasyon nito ay naninirahan sa mga rural na pook samantalang 20.97% ang nasa urbang pook.

- Kilala rin ang lalawigang ito sa paggawa ng Tuba, isang inuming galing sa katas ng “Coconut Palm” na kapag tumagal ay sumasarap at ginagawang inumin ng mga matatanda.

TIMOG COTABATO (SOUTH COTABATO)

-May 11 na bayan at 1 lungsod

-Kinabibilangan ng Banga, Koronadal, Lake Sebu, Norala, Polomok, Sto.Nino, Surallen, T’boli, Tambakan, Tantangan,Tupi at ang nag-iisang lungsod nito, ang Gen.Santos (Dadiangas).

KAPITAL : Koronadal

-Sagana ang lalawigang ito sa mga prutas tulad ng pinya,manga,mansanas at buko. Pangunahing produkto rin ang tabako at abaka.

- Mayaman sila sa produktong metal tulad ng ginto,pilak,tanso,yero at iba pa. Pinagkukunan din ng kabuhayan ang pagbubuhangin,graba,bato,guano,asin at apog.

SARANGANI

-Sakop ng lalawigang ito ang mga bayan ng Gian,Kiamba,Maasin,Maitum,Malapatan at Malungon.

KAPITAL : Alabel

-Ang lalawigan ng Saranggani ay sumasaklaw sa gawing silangan ng Davao del Sur, Malapantay sa gawing Hilaga, Karagatang Tsina sa kanluran at sa gawing timog ay ang Lawa ng Saranggani.

-Binubuo ito ng malawak na kapatagan at mga lupaing bulubundukin. Matatagpuan dito ang mga naggagandahang dalampasigan at mga pook pangisdaan.

-Nakararami sa lugar na ito ang mga Cebuano at Tagalog.

WIKA : Cebuano, Ingles, Tagalog, Ilonggo, Ilokano at Maguindanao.

- Maganda ang klima sa lalawigang ito sa buong taon. Di sila naaapektuhan ng bagyo. Maulan sa lalawigan sa mga buwan ng Hunyo hanggang Agosto; Tag-init mula Marso hanggang Mayo at taglamig mula Nobyembrre hanggang Enero.

-Nagdiriwang din sila ng mga kapistahan.

Katangi-tangi ang LUbi-Lubi Festival gayundin din ang pista ni Sta.Catalina de Alexandria, ang kanilang patron.

-Sa panahon din ng mahal na araw, mayroon din silang pabasa, prusisyon sa Sta.Entierro, Sugat sa pagkabanhaw at ang tinatawag nilang Lenten Trek to Sumbang Point and Cave. Sa buwan naman ng Mayo, nagdaraos din sila ng Flores de Mayo at Santakrusan.

LUBI-LUBI FESTIVALPISTA NI STA.CATALINA DE

ALEXANDRIA

FLORES DE MAYO

LITERATURA NG REHIYON XII

-Dalawa ang uri ng panulaan sa panitikan ng mga Muslim – pasalaysay at liriko.

Ang mga tulang pasalaysay ng mga Muslim ay kilala sa tawag na "Darangan".

Ang Darangan ay may 25 salaysay na epiko na nauukol sa isang dakilang bayani na si Bantugan.

Si Dr.Frank Lauback, isang iskolar na nagsalin ng isa sa mga salaysayin sa Darangan.

Ang bawat salaysay sa Bantugan ay nagtataglay ng katangian ng isang epiko – kasaysayan ng pag-ibig at pakikipagsapalaran.

INDARAPATRA AT SULAYMAN

-Kasaysayan ito ni Indarapatra, emperador ng Imperyong Mantapuli at itinuturing na pinakadakila sa mga Haring Kanluranin. Kilala si Indarapatra bilang isang mabait, marunong at matapang na Hari.Napaputok ni Indarapatra ang bulking Mud Matutum sa pamamagitan ng kanyang sibat.

Hinagud! Dakilang SibatYari sa tigas ng kahoyMay tulis ng pinagpalang bakal,Tumaas ka ng lipad,malayo!Tagpuin mo ng mahiya angAking mga kaaway;Tudlain mo ang mahiyaNg aking mga kaaway.

Tumudla ka at tuumudla uli!Tiyak at mabilis, walang awa.Sa ngalang ni bathalaAy nag-uutos ako,Ako ang emperador sa Indarapatra.

- Isinatula din ni Bartolome del Valle ang Indarapatra

BIDASARI

-Epikong hiram sa Malay na naglalahad ng isang matandang paniniwala na ang buhay ay napapatagal kung ang kaluluwa ay paiingatan sa isang isda,hayop,bato o punong kahoy.

-Ang orihinal na Bidasari ay nasusulat sa wikang Malay at ito ay ipinalalagay na isa sa mga pinakamagandang tula sa buong panitikang Malay.

-Isinalin ito sa Ingles Ni Chauncey Strekweather.

TULANG LIRIKO NG MGA MUSLIM (Mga Awiting Bayan)

-Ang mga Muslim ay may “panambitan” na tinatawag. Ito ay inaawit upang ipakilala ang pagdadalamhati,pagtangis at pagpapakilala ng pagluluksa kung sila ay namatayan. Kilala ito ng mga Muslim sa tawag na Tabe Nona.

“Tabe Nona, tabe sayamao pigi; Kalo saya mati Jangan susa hati.

Makan shere sato Jangan Buan Loda; Kasi siom sato Jangan bilang suda.”

SALIN :“Paalam,paalam, ibigay mo ang iyong kamay

Kailangan tayo’y magkalayo;Kung ang kamatayan ay darating

Huwag mong ikalumbay!

Kung minsan kitang hagkan Huwag mong sabihing “tama na”

Maging matapang ka, mahal, ngumanga ka,At lununin mo ang kalungkutan.”

-Ang “Ida-Ida A Wata” ay mga awiting pambata na may tiyak na kahalagahan sa panitikan ng mga Maranao. Ito ay maikli lamang subalit magaganda at kinakanta ng mga bata ng sabay-sabay. Ito ay nagdudulot ng lubos na kasiyahan at sigla sa mga batang umaawit nito.

Dayo,dayo capitanDayo somonta sa igDayo di ako ron sungAna ikuluk akunA bubaruka a nipat.

SALIN :Kaibigan, kaibigan kapitanAking kalaro, papunta sa Ilog,Kaibigan, ako’y hindi sasamaDahil ako ay takotSa makulay na ahas at markadong buwaya.

KAPANGENDAS

-Awiting pambata sa panghuhuli ng ibon ng mga Maranao. Inaawit ito ng mga bata habang nakasakay sa kalabaw.

BITAGIN ANG IBONDao’lan mahal,Dao’lanNasaan ka Dao’lanAnong klaseng ibon ito?Kapag nakahanda ang patibongNagtatago sa mga kawayanPatayin mo ang bati (Saba) kung gusto moGumagabi na at ang saba ay iiwan kaMag-isip! Noong panahon ng tatay moNinakaw at sumunod ay nahulog.Iniisip nito ay sabaNgayon ikaw ay pangit na ibon, AlipinKapag nakauwi lahat ay nagtatanongSinong pumatay sa saba?At sasabihin mo : “Hindi ako ang gumagawa Dahil ibinigay ko ang oras ko sa kakakainNg ipis at paru-paro.”Mas mabuting mamatay kaysa magkaroon Ng dalawang pangalan.

-Ang mga Maranao naman ay Romantiko. Mahilig din sila magmahal ngunit sa malihim na paraan. Sa kanila ang panliligaw ay hindi sinasabi ng hayagan. Ito ay ginagawa sa pamamagitan ng pagbigkas ng mga tula na kanilang kinakabisa.

-"Tubad-tubad" ang tawag nila sa kanilang maikling tula nag pag-ibig at pagmamahal.

Lumilipad nang maigi, ang mabilis na munting ibonSumusuubok na makahabol sa lawinNgunit di siya makaabotDahil siya ay napakaliit.Paghihirap, paghihirap ay sa akinNag aalala at iniisip ang mahal sa buhayHindi ko maipakita ang aking damdamin, ang aking pagmamahalDahil sa tuwing aking ipakikitaHinihinto ng tubig.Paano mo maaangkin ang loroKung nakakakulong? Hindi mo pa ngaNapapantayan ang hangin na sadyang mabilisBakit di ko dapat sabihinNa ang lorong iyo ay sa akinAt kung labanan lamangDi ko ba maaaring ikulong ito?

PANANAROON O MGA SALAWIKAIN

PANANAROON – ginagamit ng mga Maranao bilang gabay sa paghubog ng kagandahang-asal ng mga kabataan. Ang kanilang mga pangaral ay naipahahayag nila sa pamamagitan ng mga pananaroon.

WIKANG MARANAO :

a. Badum mala sa dalogA pakulilid sa lapadNa da-akapadal iyan.b. Maya kapun sa ilag.c. Ogopingka a ginawangkaKa inogopangka o Allahotaanan

SA WIKANG FILIPINO :

a. Malaki ang kamoteNa gumugulong sa pingganNgunit tiyak walang lasa.b. Mahiya ka dapat sa maliit na dungawan.c. Tulungan mo ang iyong sariliAt si Allah ay tiyak na tutulong sa iyo.

MGA ANTOKE O BUGTONG

SA WIKANG MARANAO :

a. Ilulubung damataiA bangkal baraniawa.b. Litag sa rorog a pigA paronga I kaokas.c. Karanda sa subanganNa mapupuno i iipas.

SA WIKANG FILIPINO :

a. Inilibing na ngunit buhayAng buhay na katawan.SAGOT : Daga

b. Bitag sa tabi ng lawaSabay na bumubukal.SAGOT : Pilikmata

c. Ang sisidlan mula sa SilanganAy puno ng mga pitak.SAGOT : Lansones

LIMPANGAN O PALAISIPANMay isang puno ng bayabas na punong-puno ng bunga. Walang nakakukuha ng bunga nito sapagkat binabantayan ito ng isang matalino at mabagsik na unggoy. Paano makakukuha ng bunga ng bayabas ?SAGOT : Batuhin mo ang unggoy hanggang sa ito ay magalit at babatuhin ka na rin ng bunga ng bayabas.

- Ang mga dula ng Maranao ay tinatawag nilang “sewa-sewai" at pakaradiyan-an o mga sayaw ng bayan.Ang Impluwensya ng mga Hindu,Intsik, Indones at iba pang nandayuhan dito sa Pilipinas ay nababakas sa mga sayaw ng Maranao, Maguindanao at Tausug na nanirahan sa Mindanao. Gong at Kulintang ang panaliw nila sa pag-imbay. Ang mga taga-Lanao at Cotabato ay mga sayaw na pandigma na kung tawagin ay Sagayan;Tahing Baile (sayaw panseremonya) Singkil - isang sayaw na halos katulad ng Tinikling subalit higit na masalimuot sapagkat ito ay may apat na kawayan sa halip na dalawa lamang. Ang sumasayaw ay isang prinsesa na pinapayungan habang sumasayaw sa mga kawayan.Mayroon din silang sayaw na panghukuman na kung tawagin ay “Koprangkamanis” at “Kipiil” sa Munsala na ginagamitan ng mga bandana.Bahagi rin ng panitikan ng mga Maranao ang mga pamahiin at paniniwala.

SAGAYAN TAHING BAILE

SINGKIL

Isang Maranao si Abdullah Madele, ang may akda ng aklat na “The Remarkable Maranaos” ang nagsabi ng ganito : “ Kung kayo ay taong makasiyensya, maaaring akalin niyo na ako’y isang mangmang at hindi edukado sapagkat ako ay naniniwala sa mga pamahiin ngunit ayon sa kanya, may ilang mga bagay na hanggang ngayon ay hindi maipaliwanag ng siyensya.

HALIMBAWA NG KANILANG PANINIWALA :

- Paniniwala tungkol sa Araw at Buwan- Paniniwala tungkol sa Mundo-Paniniwala tungkol sa Impiyerno at Langit

TULTOL SA PAGKAPOON O ALAMAT

-Alamat ng Nusa

TULTOL NA PINAKAKUYAKUYAD O MASAYANG KUWENTO

- Nang pumunta sa palengke si Pilandok-Si Pilandok at ang Batingaw

TULTOL PANGANGAYAMON O PABULA

-Ang Aso at ang Leon

TULTOL A SUDA AGO PAPANOK O KUWENTO NG MGA ISDA AT IBON

-Ang Maya at ang Hipon

QUIZA O KWENTO TUNGKOL SA KALIKASAN

- Ang kuwento ng Bibe- Ang Lumikha- Ang Unang Likha- Ang Mundo, Araw at Buwan- Ang Unang Tao

MGA NAKILALANG MANUNULAT NG REHIYON XII

Jaime An Lim

- “The Liberation of Fidele Magsilang” (maikling kuwento)- “The Changing of the Guard: Three Critical Essay”- “Yasmin” (tula)- “The AXOLATL Colony” (maikling kuwento)- “The Boy and the Tree of Time” (maikling kuwentong pambata)-“Warning to a Poet” (tula na isinulat sa Ingles)

Christine Godinez-Ortega

Ilan sa kanyang mga nasulat ay :- “ Legend of Maria Cristina Falls”- “High Noon”- “Ablutions”- “Dumaguete”- “Cabbage” at iba pa.