METS YAYINLARI Bamusahip Sokak 3/2, Caalolu/stanbul RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM zgn ad: State Capitalism in Russia 1988 ngilizce Basm: Bookmarks, Londra. Bookmarks ve Tony Cliff Btn trke yayn haklar Metis Yaynlar'na aittir. Birinci Basm: Nisan 1990 ISBN 975-7650-30-7

RUSYA'DA DEVLET KAPTALZMTONY CLFF

Kapak fotoraf: Kzl Meydan, 1 Mays 1937'de Lenin'in mozolesini selamlayan (alt sra, soldan saa) Tuhaevski, Belov, Voroilov, Yegorev ve Budiyenni; (,sl sra, soldan saa) Stalin, Kaganovi, Akulsov, Andreyev, Dimitrov, Yezhov, Mikoyan, Molotov, ubar ve Kalinin.

evirenler: Ali Saffet - Tank Kaya

Dizgi: Metis Yaynclk Ltd. Bask: Ayhan Matbaaclk Cilt: Nurettin Mcellithanesi

Yayncnn Notu:Elinizdeki kitap ilk kez 1948 ylnda, The Nature of Stalinist Russia (Stalinist Rusya'nn Doas) adyla, teksir edilmi olarak yaynland. 1955'te, eitli deiiklikler ve dzeltmeler yaplarak Stalinist Russia: A Marxist Analysis (Stalinist Rusya: Marksist Bir zmleme) adyla yeniden yaynland. 1964'te ise, Russia: A Marxist Analysis (Rusya: Marksist Bir zmleme) adl daha geni kapsaml bir almann ilk blm olarak nc kez basld. Pluto Press'in 1974'te yaymlad ve tmyle 1955 basksndan alnm olan State Capitalizm in Russia (Rusya'da Devlet Kapitalizmi), elinizdeki evirinin esasn oluturuyor. Bu eviriye Chris Harman'm, kitabn 1988 ylndaki Bookmarks basks iin yazd nsz de kattk. Chris Harman'm ayn baskdaki Sonsz'n ise kitaba dahil etmedik; bu makalenin yazld 1988 yl ile gnmz arasndaki iki ylda SSCB ve Dou Avrupa'da olan deiiklikler, kitabn aslnn yazld 1948 ile 1988 arasndaki krk ylda olan deiiklikler kadar, belki daha da byk aplyd; bu da metni "gncelletirme" maksadyla yazlan Sonsz'n bu amaca ulaamamasn getirecekti. Gene 1988 Bookmarks basmnda ikinci bir ek olarak yer alan Tony Cliff in "Brokratik Kolektivizm Teorisi: Bir Eletiri" makalesini de bu basma katmadk: Bu eletirinin muhatab olan Bruno Rizzi ve Max Shachtman gibi yazarlar Trke'ye evrilmi deil; bu nedenle de bir polemiin yalnzca bir yann sunuyor olmak istemedik. Ayrca kitabn banda Tony Cliff'in 1990 Trke Basm iin yazd nsz'e yer verdik.

evirmenin Notu:Her kitap ok byk lde kolektif bir almann rndr. Bu, elinizdeki kitap iin zellikle geerli. Kitab evirmeyi bir buuk yl kadar nce stlendim. Bana yardm etmek iin bir iki blm evirmekle ie balayan Tark Kaya, iin sonuna geldiimizde kitabn yarsna yakn bir blm evirmi oldu. Onun dnda birok arkada hem eviriye katkda bulundular hem de evrilmi blmlerin gzden geirilmesine. Katkda bulunan tm arkadalara ve kitab titizlikle yayma hazrlayan Blent Somay ve Semih Skmen'e teekkr ederim. Son olarak, bu evirinin yaplmas srasnda yardm ve dostluklarn esirgemeyen ngiltere Sosyalist i Partisi yesi yoldalarma ve Sosyalist i gazetesi taraftar yoldalarma teekkr borluyum. Bu kitap, Stalinizm'in gecikmi lm sonucu bir yandan liberalizme, bir yandan da siyasetten soumaya doru savrulan sosyalistlerin toparlanmasna bir katkda bulunduu lde, emeklerimiz boa harcanmam olacaktr. Ali Saffet Londra, Nisan 1990

TRKE BASIMA ONSOZ

Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinde olaylar ylesine hzl gelimekte ki, bu olaylar zetleyip belgelemeye almak nszn daha matbaaya varmadan bayatlamas demek olur. Bunun yerine, ben 1948 ylnda gelitirmeye baladm brokratik devlet kapitalizmi teorisinin bugnk geerlilii zerine birka sz sylemekle yetineceim. Sovyetler Birlii hakknda dnyada u veya bu lde yaygn olarak kabul gren teorileri e ayrmak mmkn: geleneksel Trokist hareketin "dejenere" veya "yozlam" ii devleti teorisi; eitli "kapitalizm sonras toplum" teorileri; ve tabii, Sovyetler Birlii'nin sosyalist olduu dorultusundaki teoriler. Bunlardan ncsnn zerinde uzun boylu durmaya gerek yok. Artk Sovyetler Birlii'ndeki egemen snf ve dnyann geri kalanndaki Komnist Partileri bile bu iddiay ciddiyetle savunmuyorlar. Nasl savunabilirler ki! avuesku gibi bir lider hangi sosyalizm anlayna sdrlabilir? Sekuritat gibi bir polis tekilat ii snfnn iktidar ile nasl badatnlabilir? Sosyalizmin inasnn yetmiinci ylnda azl bir miliyetiliin hl yayor olmas nasl izah edilebilir? Onbinlerce vasfl sanayi iisinin ilk frsatta sosyalist bir lkeden kapitalist bir lkeye akn etmesi nasl anlalabilir? Uluslararas resmi komnist hareket, bu gelimeleri kendi teorik erevesi balamnda aklayamad gibi, stelik karamsarla kaplm ve demoralize olmutur. Marksizm'in zn onyllar nce terketmi olan bu hareket, artk szn de terketmektedir. Romanya'y sosyalist olarak grm olan bir hareket iin bu kanlmazdr. Romanya sosyalist idi ise, sosyalizm gerekten de insanln kurtuluu iin bir anlam ifade edemez. Resmi komnist lkeler de aka sosyal demokrat partiler olma abas iine girmilerdir.

8RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Geleneksel Trokist hareketin "dejenere ii devleti" teorisi de Sovyetler Birlii'ndeki gelimeleri aklayabilmekten ayn lde uzaktr. Sovyetler'in sosyalist olduunu savunan teoriler gibi, ii devleti teorisi de Sovyetler Birlii ekonomisinin kapitalizmden stn olduunu, krizlerden muaf olarak kesintisiz ve hzl bir ekilde byyeceini savunur. rnein, Drdnc Enternasyonal'in teorisyenlerinden Ernest Mandel 1956 ylnda yle yazmtr: "Sovyetler Birlii bir plandan dierine, bir onyldan dierine, gemiin gelimeleri gelecein olanaklarn ksteklemeden, u veya bu lde dzenli bir ekonomik byme temposu tutturmaktadr." (Quatreme International, 14, 1-3) Mandel, 1978 tarihli kitabnda da Dou Avrupa lkelerinin ekonomik byme hznn bu lkelerin "kapitalist olmayan niteliinin" ve kapitalist piyasa ekonomisi karsndaki "nitel stnln" kantladn yazyordu. Ayn kitapta, bu lkelerin ekonomilerinin "durgunluklardan ve byk ekonomik dalgalanmalardan, isizlikten kanabilme yeteneini" anlatyordu (La Crise, 1978, s. 161-5). Dejenere ii devleti teorisi Sovyetler Birlii ekonomisinin 1970'lerin son yllarnda iine girdii derin ekonomik krizi aklayamayaca gibi, krizin niye o dnemde baladn da izah edemez. Mandel imdi "tm Sovyet ekonomisinin herhangi bir ekonomik mantktan" yoksun olduunu, nk brokrasinin "maddi ayrcalklarn ekonomik sistemin tutarl gelimesi (yani yeniden retimi) zerine oturtamadn" savunmaktadr (Beyond Perestroika, 1989, s. 34). Herhangi bir ekonomik mantktan yoksun bir toplumdaki gelimeleri izah edebilmek, ngrebilmek ve dolaysyla da snf mcadelesine bu dorultuda mdahale etmek elbette ki mmkn deildir. Sovyetler Birlii'nin "kapitalizm sonras" bir toplum olduunu savunan teorilerin taraftarlar, ister Mandel olsun, ister Bruno Rizzi, Hillel Ticktin, Rudolf Bahro veya Boris Kagarlitski olsun, 1970'lere kadar Sovyetler'in kesintisiz gelimesini vurgularken, imdi bu sistemin duraanln, ekonomik mantkszln, ziyankrln vurgulamaktadrlar. Oysa, CIA verilerine gre bile, Dou Blou'nun en geri iki lkesi olan Bulgaristan ve Romanya'da byme oranlar 1948-68 dneminde ylda ortalama %6 ve %7 olmutur. Sovyetler Birlii ekonomisi 1970'li yllarda bile, Bat Avrupa ekonomilerinden geri kalmayarak ylda ortalama %2.6 orannda bymtr. Bunu "ekonomik mantkszlk" erevesinde izah etmek mmkn deildir.

TRKE BASIMANSZ 9 Sovyetler Birlii'ndeki gelimelere k tutacak bir teorinin, hem Sovyet ekonomisinin 1970'li yllarn sonuna kadar yaad hzl gelimeyi, hem de bu yllarda iine girdii derin ekonomik krizi aklayabilmesi gereklidir. Devlet kapitalizmi teorisi Sovyet ekonomisinin hem hzl gelimesini hem krizini tutarl bir ekilde anlayabilmemiz iin gerekli ereveyi sunmaktadr. Devlet kapitalizmi teorisinin siyasi ilevi ise kanmca daha da nemli. Stalinizm'in can ekimesi ile birlikte, 60 yldr Marksizm'i Stalinist bir mercekten yorumlayan dnya sosyalist hareketi allak bullak olmutur. "Marksizm ld" nidalar burjuvazinin szcleri kadar Komnist Partileri tarafndan da haykrlmaktadr. Sosyalizmin "tarihsel bir yanlg" olduunu kapitalist basn kadar Komnist Parti szcleri de anlatmaktadr. Gerekten de, sosyalizmi bir brokrasinin iktidar olarak grenler iin sosyalizm lmtr. Ancak, Stalinizm'in lmesi sonucu, dnya iilerinin hzla Marksizm ve Leninizm'in temel ilkelerine tekrar sahip kacaklarn bekleyemeyiz. Dou Avrupa'da yeni bir devrimler ann mjdelendii gnmzde, dnya ii snf sosyalizmi avuesku ile eitlemektedir. Bu durumda, tm dnyada sosyalistlere ar grevler dmektedir. Stalinizm'in sistematik bir ekilde eletirilmesi, 1917 Sovyet Devrimi'ni yenilgiye uratan kar devrimin ayrntlaryla anlatlmas, Marksizm'in temel ilkelerinin tekrar tekrar vurgulanmas gerekmektedir. Bu grevi baaryla yerine getirmenin n koullarndan biri ise, Sovyet Devrimi'ni, Stalinist kar devrimi ve bunun sonularn olanca netlii ile izah edebilmektir. Devlet kapitalizmi teorisi ite bunun aracdr. Bu teori araclyla Ekim Devrimi'nin bir proletarya devrimi olduunu, 1920'lerin ikinci yarsnda yenilgiye uradn, ii snfnn iktidardan uzaklatrlarak yerine brokrasinin iktidarnn kurulduunu izah etmek mmkndr. Sosyalizmin ii snfnn kendi eseri olacan savunmak isteyen sosyalistler iin devlet kapitalizmi teorisi gl bir silahtr. Tony Cliff Londra, Mart 1990.

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 11

RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM1988 BASKISINA NSZ

Rus toplumunun karakteri tm sosyalistler iin merkezi bir sorun. Dnyann ikinci byk gc, kendisinin sosyalist tasarlarn cisimlemi hali olduunu iddia ediyor. Bu, geni apta kabul gren bir iddia. Onyllardr Bat ve nc Dnya sosyalistleri, Rusya yneticilerinin kendi saflarnda olduunu veri olarak kabul ettiler ve Rusya'y eletirmek "anti-komnist" kamp iinde yer almak anlamna geldi. te yandan, devrimci sosyalizme kar tavr alanlarn en kestirme tartmalar hl "Ya Rusya'da olanlar" ya da daha kaba biimiyle "Moskova'ya!" biimindedir. Oysa bugn gryoruz ki dnyann her yerinde sosyalistlerin devirmek iin mcadele ettikleri ktlkler ayn zamanda Rus toplumunun da zellikleri. Rus lideri Kruev nl 1956 konumasnda ki, bu konumann metni bugn bile Rusya'da yaynlanmamtr kendisinden nceki lider Stalin'in, partinin "17. Kongre'de seilmi Merkez Komitesi yelerinin ... %70'i" ve ayn kongredeki 1966 delegenin 1018'i dahil olmak zere "binlerce drst ve masum komnisti" ldrdn aklamtr. stelik, Stalin'in "komnistler ve komsomollar (Gen Komnistler) ile birlikte birok ulusun tm halknn kendi topraklarndan kitlesel olarak srlmelerini" nasl rgtlediini anlatmtr. 1960'lann balarnda devlet denetimindeki yaynevleri, Soljenitzin'in Ivan Denisovi'in Hayatnda Bir Gn gibi zorunlu alma kamplarnn varln ayrntl olarak belgeleyen romanlar yaynlamtr. imdi Gorbaov dneminde de, Rus basnnda bir kez daha, Stalin zamanndaki Kruev'in 1956'da dedii gibi sadece binlerce deil, milyonlarca insan kapsayan basknn yaygnl hakknda aklamalar yer alyor.

Yalanlar ele veren eyler sadece Rus liderlerinin szleri deil; ayn zamanda yaptklar da. 1956'da bir yandan Stalin'in katliamlarn lanetleyen Kruev, bir yandan da ii konseyleri nderliindeki devrimi ykmak iin yarm milyon asker ve binlerce tank Macaristan'a gndermi ve Macaristan hkmetinin komnist bakan mre Nagy'i kartarak ldrtmtr. Bundan oniki yl sonra Kruev'den bir sonraki nder Brejnev yine asker gndererek bu defa da ekoslovak Komnist hkmetinin, babakan Alexander Dubek dahil olmak zere byk ksmn yakalatm ve Moskova'da hapsettirmitir. Bir oniki yl sonra ise Rus askerleri Afganistan snrn geerek lkenin komnist lideri Amin'in katledilmesine su orta olmu ve ABD'nin Vietnam'daki sava yntemlerinden ayrdedilemeyecek yntemlerle bir igal savana girimitir. Rusya ile uluslararas sosyalizmi zdeletirmekte nemli rol oynayan unsurlardan biri, hem Rusya'y hem de in, Kuzey Kore, Kuzey Vietnam ve Dou Avrupa lkelerinin tmn kapsayan bir "sosyalist blok" dncesiydi. Oysa, Tito'nun Yugoslavyas'nn ve ardndan Mao Zedung'un ini'nin Rusya ile ittifaklarn sona erdirmeleriyle ve Rusya ile olas bir sava iin silahlanmaya balamalaryla, balca Komnist glerin aynen Bat iindeki glerin kendi aralarnda yaptklar gibi birbirleriyle attklarn grdk. 1969'da Rusya ile in arasnda ve 1970'lerin sonlarnda in ile Vietnam arasnda kan askeri atmalara bile tank olduk. Vietnam ordusu ise komusu "komnist" Kamboya'y igal etti ve kendi toplumunun %10'unu kyma uratan bir hkmeti devirdi. Uzun bir sre bir ok sosyalist, "evet, Komnist lkelerde yozlamalar vardr, ancak bu lkelerin ekonomilerinin planlanyor olmas bunlarn esas olarak Bat kapitalizminden daha stn olduklarn gsterir" diyerek yukardaki gerekleri grmezlikten geldiler. Bugn artk bu iddia da geree uymuyor. Gorbaov'un kendisi tekrar tekrar Rus ekonomisinin ne kadar geri olduunu ve planlama mekanizmasnn nasl bir kemeke yarattn anlatyor. Rus iktisatlar bugnk ekonomik gelime hznn 30 yl ncesinin sadece drtte biri kadar olduunu ve devasa bir ekonomik israfn sz konusu olduunu itiraf ediyorlar. Dou Blou lkelerindeki gerek durum hakknda getirilen bu tr aklamalar, sosyalist tartmalarn genel havasn tmyle deitirdi.

12RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Krk yl nce, hatalar ne olursa olsun Dou Blou lkelerinin Bat ve nc Dnya lkelerinden daha dinamik olduu genel bir varsaymd. Bugn ise sk sk bunun tam tersi varsaylyor. Kapitalizm yanls Batl politikaclar, merkezi planlamann esas olarak serbest pazar ekonomisinden daha geri olduunda israr ediyorlar. Dou ekonomilerini ynetenlerse ou kez bu gre katlyor ve sanki tm dertlerinin aresi nazar ekonomisine dnmekmi gibi konuuyorlar. Bu yeni varsaymlar solun da nemli kesimlerini etkilemeye balad. Baz sosyalistler Stalin, Kruev ve Brejnev dnemlerindeki Rus sisteminden uzaklaarak, mitlerini Gorbaov'un vadettii sistem reformlarna baladlar. Gorbaov'un perestroika (ekonomik yeniden yaplanma) ve glasnost (aklk) politikalarnda insanlk iin umut gryorlar. Dierleri ise, kapitalist lkelerin esas olarak Doulu rakiplerinden hem ekonomik hem de politik olarak daha stn olduu sonucunu kardlar. ngiliz gazetecisi ve New Left Review yaz kurulu eski yesi Anthony Barnett'in Gorbaov'un Rusyas hakkndaki yeni kitab bunun tipik bir rnei. "Bat toplumlar ve Bat hayat, Sovyetler Birlii'nde olandan ok daha iyi rgtl ve ok daha iyi planl" diyor Barnett. Rusya'da "sistem avare. Hem kaynak hem insan ziyan zerine kurulmu." Ve stelik, "ekonomik olarak kapitalizm kadar dinamik deil." Byle bir analiz kolaylkla sa sonulara da varabilir. Eer Batl devletler Doulu devletlerden her bakmdan stnse o halde siyasi olarak Batl devletlerden yana tavr almann kendi iinde bir mant olur. Eskiden Stalin hayran olan, ancak imdi NATO'yu, Fransz nkleer bombasn ve Orta Amerika kar devrimcilerini kucaklayan Fransa'daki "yeni filozoflar"n izledii mantk da zaten bu olmutur. Bugn sol iinde Rusya hakkndaki tartmalarn hibiri yeni tartmalar deil. Hepsini krk yl nce de, Stalin Dou Avrupa'da gcn geniletirken ve o zamanki mttefiki Mao Zedung in'de iktidara gelirken de dinlemek mmknd. Tony Cliff 1947'de Rusya'da Devlet Kapitalizminin ilk basksn bylesi tezlerle hesaplamak iin yazmt. Cliff 1930'larda devrimci sosyalist oldu ve nce Filistin'de ve ardndan ngiltere'de Trokist Drdnc Enternasyonal iinde faaliyet gsterdi. Trokist hareket 1947-48'de tm dnyada derin bir krize girdi: Bu kriz baz bakmlardan Avrupa ve Kuzey Amerika solunun son on yl

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 13 iinde yaad 1968 sonras krizinin bir habercisiydi. i snf mcadeleleri 1944-45 doruunun ardndan ciddi bir gerileme dnemine girmiti. Dnyann her tarafnda ii snf hareketleri Souk Sava'n balamasyla ikiye blnmt. Sosyalistler iki rakip g blou arasnda seim yapp bir tanesinin yannda tavr almak konusunda byk bask altndaydlar. Hem Rusya'da Stalin'in, hem Bat kapitalizminin devrilmesi perspektifini savunan devrimciler, olaylarn akyla iki taraf arasnda tavr almaya zorlandlar. Cliff bu ikili baskya kar durmann tek yolunun, "byk Marksist nderlerin retileri temelinde" Rus toplumunun kkl bir yeniden incelemesinden getii grndeydi. Kitabnn hedefi buydu. 1947'deki nsznde belirttii gibi, dikkat edilmesi gereken ikili bir tehlike vard: "Birincisi, daha imdiden lme mahkm edilmi baz formlasyonlarn tekrarndan ibaret olan kaskat bir Ortodoksluun tehlikesi; ikincisi ise, yeni bir olguyu aklamaya alrken Marksizm'in ilkelerinden uzaklama tehlikesi. Birinci yntem bizi gerekliin karmaas iinde ynlendirmekten yoksundur, nk dinamii yoktur ve glkleri tanmaktan acizdir; ikinci yntem ise sz konusu karmaa iinde insann yolunu kaybetmesi anlamna gelir." Bugn halen her iki yntemle de karlamak mmkn. Bir taraftan Rusya'nn bir eit "ii devleti" veya "sosyalist" toplum olduunu ezberlemi eski "ortodoks"lar var ama Rus toplumunun en nemli zelliklerinin hibirini bu ekilde aklayamyorlar. te taraftan, Bat'da yaayanlarn Rus toplumunun nasl ilediini hibir ekilde anlayamayacan iddia etmeye kadar varan, Rus toplumunun "emsalsizliinden, ampirik karmaklardan sz etmekten zevk duyanlar var. Cliff in tartmas ise tamamen farkl. 1917'de doan devrimci ii devletinin, 1920'lerde, etrafndaki kapitalist dnyann basklar altnda, gc tkenmi bir ii snfnn giderek denetimi yeni bir brokrasiye kaptrmasyla yozlatn anlatyor. Nicel deiiklikler 1928-29 knda nitel deiikliklere dnyor. Devleti denetim altnda tutanlar artk ehirlerdeki ii denetiminin son kalntlarn da ykyorlar, kylerde kylleri kolektif iftliklere katlmaya zorluyorlar ve Rus toplumundaki tm snflar 1917 devrimci programnn ierdiinden ok farkl bir dinamie tabi klyorlar. Kapitalizmi uluslararas dzeyde devirme giriimi yerini, Stalin'in szleriyle, Batl gleri "yakalayp onlar ama" giriimine brakyor.

14RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Bu, Bat lkelerini sanayiletirmekte kullanlan tm yntemlerin Rusya bnyesinde tekrarlanmas anlamna geliyor: Kylleri topraklarndan srmek; haddinden fazla kalabalk ve salksz gecekondu ehirlerinin zorla bytlmesi; erkek, kadn ve ocuklarn a kalma tehdidi altnda fabrikalarda gnde 12,14 ve hatta 16 saat almak zorunda kalmalar; iilere en temel haklar bile yadsyan yasalar; cretli emek sistemine ek olarak ve cretli emekilerin zerinde bir bask unsuru olarak bir kle emei sistemi. ngiltere kapitalizminin toprak haklarn yeniden dzenleme, yoksulluk yasalar, kle ticareti ve plantasyon sistemi temelinde yapmay baardn, Stalin silah zoruyla kolektifletirerek, greve kar yasalar ve ii karnesi uygulamas balatarak, gulag alma kamplarn devasa boyutlara vardrarak kopya etmeye alt. Ama , ngiliz kapitalizminin 200 ylda yaptn 20 ylda yapmaya alt. Bu kadar ksa bir dneme sktrlnca btn bunlarn deheti de o denli byk oldu. Cliff in kitabnn ilk iki blm ayrntl bir ekilde Rusya'da bu dnem boyunca gerekleen deiiklikleri anlatr. ilerin ve kyllerin 1917'deki byk kazanmlarnn, devrim yaltlm halde kaldka ve brokrasi glendike nasl kaybedildiini gsterir. 1928-29'da zorunlu sanayileme balarken ii iktidarnn son unsurlarnn da nasl ykldn gsterir. "Planlama" lafnn nasl kitlelerin tketiminin tamamen brokrasi tarafndan retim aralarnn birikimine tabi klnmasn gizlemek anlamna geldiini gsterir. Kitap ilk yazldnda bu tr gerekler aslnda bir ok okuyucu iin yepyeni eylerdi. nk bu dnem, gl Bati Komnist Partileri'nin ve onlarn Sosyalist Partiler ierisindeki sempatizanlarnn hl Rusya'nn yldan yla kitlelerin durumunu dzelten gerek bir planlamayla sosyalist bir cennet olduunu iddia ettikleri bir dnemdi. Ancak, Cliff in yapmak istedii yalnzca, Stalin'in Rusya'sn ii snf adna mahkm etmek deildir. Onun amac, bu dzenin temelini oluturan dinamii saptamak ve bunu dnya leinde tarihsel koullar iinde grmekti. Cliff bunu sonraki drt blmde yapyor. Bir Marksist iin, belli bir topluma verilen adn, o toplumun geliim dinamiini kapsamas gerektiini savunuyor. Rusya brokratik bir devlet kapitalizmidir, nk brokrasi kolektif olarak retim aralarn denetim altnda bulundurmakta ve bylece aynen Batl bir kapitalist gibi, bu denetimi

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 15 daima iileri smrmek ve "l emek" birikimini daha da oaltmak iin kullanmak zorunda kalmaktadr. Stalin dneminde iilerin ve kyllerin maruz kaldklar aalanmay ve kurulan terr styapsn aklayan olgu budur. Stalinist brokrasinin eylemlerinin temelinde yatan dinamik bu birikim eilimidir ve bu eilim de, sz konusu brokrasi ile eitli Bat kapitalizmleri arasndaki askeri ve ekonomik rekabetten kaynaklanr. Bu d zorlama olmasayd Rus tarihi ok farkl geliirdi; ancak devlet kapitalizmi bir kez gelitikten sonra kendisi de dnya sisteminde rol oynayan bir bileen haline gelir ve bylece baka lkelerin yneticilerinin de bu rekabeti birikim yolunu takip etmelerinde etken olur. Fakat i burada da bitmemektedir. Marx, kapitalizmin kendinden nceki tm retim biimlerinden farknn, onun kendi bnyesinden gelen birikim eilimi olduunu gstermitir. Oysa bu farkllk bir baka adan da kapitalizmin bir zelliini oluturur: daha byk, daha homojen, daha youn ve dolaysyla daha gl bir smrlen snf yaratr. lk dnemlerindeki kle ticaretinden son dnemlerindeki nkleer silahlanmaya kadar kapitalizmin deheti her ne olursa olsun, ayn zamanda srekli bir ekilde kendi mezar kazcsn da yaratmaktadr. Devlet kapitalizmi bu konuda da tamamen Bati kapitalizmi gibidir. Cliff u sonucu karyor:Rusya'da sanayilemenin ve "kolektifleme"nin ilk sonucu, brokrasinin konumunu glendirmesiydi. bir dnem sonra ise bu srecin dier yann oluturan sre balad; artk retici glerin her ileri admyla brokrasinin konumunun altnn kazlmas sz konusudur... Brokrasi, tarihin grd en byk younlamayla ii snfn oaltyor. Her ne kadar younlam cretli emek ile younlam sermaye arasndaki uurumu kapatmaya alsa da brokrasi erge kendisiyle iddetle kar karya kalacak gc yaratyor.

1953 Berlin, 1956 Poznan ve Budapete, 1968 Prag ve 1980 Gdansk ayaklanmalarnn ardndan bu szler artc gelmiyor. Ancak Cliff bu szleri daha 1947'de, Stalin iktidarnn doruundayken ve kendi imparatorluu iinde ona kar bir muhalefetin pek ok insan iin dnlemeyecek bir ey olduu bir dnemde sylemitir. O gnden bu yana olanlar, Cliff in gelitirdii teoriyi tamamen dorulamtr, ki bu teori krk yl nce bir taraftan Rus dzenini savunanlarn kr iyimserliini ve te taraftan da ona kar olanlarn pek ounun ktmserliini red-

16 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM detmenin rndr. Cliff in teorisine bugn hl ihtiyacmz var. Toplumsal ilerleme adna Stalinist modele yapanlar, balca Bat lkelerinde artk gerileyen bir g durumundalar. Fakat halen devrimci sosyalizm ile Stalinizin'i zde gren ve her ikisinin de reddedilmesi gerektii sonucunu karan pek ok kimse var. Devrimin her zaman zorbala yol atna, te yandan engelsiz pazar mekanizmasnn esas olarak bilinli retim planlamasndan daha stn olduuna inanyorlar. Cilff' in eseri hem Stalinist eilimin, hem de o eilimin knn getirdii tepkinin bir reddi. Bugn devrimci sosyalizmi anlamaya alan herkesin okumas gereken Marksist bir klasik.

NDEKLER

21 BLM 1: STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER retimin denetlenmesi ilere kendi karlarn savunmak iin rgtlenme izni verilmiyor i snfnn atomize edilmesi ilerin yasal zgrlklerden mahrum edilmesi Kadn Emei Angarya Tketimin birikime tabi klnmas - ilerin retim aralarna tabi klnmas Bir yanda sermaye, te yanda yoksulluk birikimi Sanayiin savaa tabi klnmas Emek retkenlii ve iiler Kylln mlkszletirilmesi Tketim vergisi nsann mlke tabi klnmas Blm ilikilerindeki deiiklikler Brokratik ynetim bozukluklar Rusya: Bir sanayi devi 88 BLM 2: STALNST RUSYA'DA DEVLET VE PART i devletinin doas zerine Marx ve Engels'in syledikleri Rus ordusu Sovyetler Seimler Parti Devlet ve hukukun sn

Cliff in kitab ngilizce'de daha nce drt kez basld. Elinizdeki yeni basknn metni esas olarak 1955 basksdr ve nemli saylamayacak baz ynleriyle ilk biiminden farkldr. (Balca farkllk blm sralamasndadr; fakat ayn zamanda 1948'de Yugoslavya ile Rusya arasndaki kopu eklenmitir ve devlet kapitalizminin krizini konu alan blmde baz deiiklikler yaplmtr.) Elinizdeki baskda Ek olarak yaynlanan Troki'nin Rusya zerine grlerinin eletirisi ilk basknn da bir parasdr. Bugn Troki'nin zmlemesini savunduklarn iddia eden Ernest Mandel ve Isaac Deutcher taraftarlarna kar kesin bir cevap olarak nemini korumaktadr. Son olarak sylenmesi gereken bir ey daha var. Cliff in klasiinin 1964 basksnda uyarld gibi, "Marksist teorinin kavramsal yapsna aina olmayan bir okuyucu bu kitab batan sona okumakta glk ekebilir. 5., 6. ve zellikle 7. Blmler byle glkler yaratabilir ve en sona braklmalar daha uygun olabilir". Buna eklenmesi gereken tek sz, kitabn bu blmlerinin Cliff in, Marx'n kapitalizmin dinamii hakkndaki aklamalarn Rusya'y uyarlamaya alanlarn karlat temel konular ele ald son derece nemli sayfalar olduudur.

Chris Harman Mart 1988

111 BLM 3: DEVLETNN EKONOMS Kapitalist retim ilikilerinin sosyalist retim ilikilerine dnmesi blm ve toplumun snflara blnmesi iler ve teknisyenler Emek disiplini iler ve retim aralar Gei dneminde blm ilikileri Kyller ve iiler Sonu 125 BLM 4: EKM-NCES TOPLUMUN MADD MRASI arlk dneminin maddi miras Kapitalist retim ilikilerinin ortadan kaldrlmas iin maddi koullarn olmad bir yerde ii snfnn ynetimi Sosyalist retim ilikileri mi? Kapitalist ilev Birinci Be Yllk Plan brokrasinin bir egemen snfa dnmesinin gstergesidir 135 BLM 5: DEVLET KAPTALZM LE DEVLETNN ORTAK VE FARKLI YANLARI Devlet kapitalizmi: Kapitalizmin ksmi bir olumsuzlunmas Devlet kapitalizmi: Sosyalizme bir gei 143 BLM 6: STALNST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE Stalinist brokrasi bir snftr Stalinist brokrasi: Sermayenin en ar ve katksz cisimlemesi Brokrasinin artk-deere el koyma biimi burjuvazininkinden farkldr retim ilikileri ve hukuk Geliimin arlklarnn sentezi ktisat ve siyaset

i devletinden kapitalist devlete tedrici bir gei olabilir mi? Stalinizm barbarlk mdr? Stalinist rejim ilerici midir? BLM 7: RUS EKONOMS KARISINDA MARX'IN DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS (STALNST REJMDE KTSAD DETERMNZM) Giri Marx'n deer yasas Deer yasasnn kapitalist tekele uygulanabilirlii Devlet-tekelci kapitalizm ve deer yasas Dnya kapitalizminden soyutlanm olarak Marx'n deer yasas ve Rus ekonomisi Dnya kapitalizmi ile ilikisi nda Marx'n deer yasas ve Rus ekonomisi Dnya devlet kapitalizmi olabilir mi? Marx'n kapilalist kriz teorisi Devlet kapitalizmi ve kriz: Sorunun konuluu Buharin ve devlet kapitalizminde kriz Tugan-Baranovski'nin "zm" Tahrip aralarnn retimi ve tketimi BLM 8: RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI Japon emperyalizmi rnei Stalinist brokrasinin yaylma nedenleri Emperyalist yaylmann sicili: Rusya'nn Dou Avrupa'y yutmas arlk mparatorluu'nun idealize edilmesi Milli zgrlk mcadelesi - "Titoculuk" BLM 9: RUSYA'DA SINIF MCADELES Stalinist bir adan sz etmek yanltr Sanayileme ve "kolektifletirme"nin brokrasi ile proletarya arasndaki g dengeleri zerindeki ilk dorudan etkileri Totaliter polis mekanizmasnn basks Rusya'nn askeri zaferleri

Brokrasi mezar kazcsn yaratyor Stalinist propagandann azalan etkisi Anti-Stalinist muhalefetin toplumsal hedefleri Sonu 219 EK: TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI: BR DEERLENDRME i snfnn denetimi altnda olmayan bir devlet ii devleti olabilir mi? Rusya'nn ii devleti olarak tanm ve Marksist devlet teorisi Mlkiyet biimini retim ilikilerinden bamsz dnmek metafizik bir soyutlamadr Arap Feodalizmi: Devlet mlkiyetine dayanan bir snfl toplum rnei Rus brokrasisi blm srecinde ortaya kan bir jandarma mdr? Toplumsal devrim mi, siyasal devrim mi? Troki'nin son kitab sel gler bireysel kapitalizmi yeniden kuramadna gre, Rusya'nn snf nitelii hakknda ne sonuca varlabilir? "Yeni demokrasiler" ve Rusya'nn ii devleti olarak tanmlanmas Rusya'nn savata kazand zaferler ii devleti olduunun kant saylabilir mi? Troki Rusya'nn ii devleti olduu teorisini niye yadsyamad? 237 DPNOTLAR VE DZN

BOLUM 1

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER

Stalinist rejimin niteliini incelemeye Rusya'da varolan iktisadi ve toplumsal ilikilerin baz gze arpan zelliklerini ele alarak balayalm. Verilerin byle bir deerlendirmesi daha sonraki incelememizin ve genellemelerimizin temelini oluturacak. retimin Denetlenmesi1 Devrimin hemen ardndan her fabrikann ynetiminin sendikalarn elinde olmasna karar verilmiti. Sekizinci Parti Kongresi'nde (18-23 Mart 1919) kabul edilen Rusya Komnist Partisi program yle diyordu:rgtl toplumsal retim aygt esas olarak sendikalara dayanmal... Bunlar, iilerin ounluunu, ve zamanla tamamn, kendi alma alanlarna uygun retim dallarna yerletiren byk retim birimlerine dntrlmelidir. Sendikalar, sanayii yneten tm yerel ve merkezi organlara (Sovyet Cumhuriyeti'nin yasalarnda belirtildii ve pratikte gerekletii gibi) halihazrda katldklarna gre lkenin tm ekonomik hayatnn ynetimi iini tamamen kendi ellerinde younlatrmaya doru ilerlemeli, bunu birleik ekonomik amalar haline sokmaldrlar. Bylece merkezi Devlet otoritesi, milli ekonomi ve geni ii kitleleri arasndaki zlmez birlii koruyarak, iileri ekonomik ynetime dorudan katlmaya en youn ekilde tevik etmelidirler. Sendikalarn ekonomik hayatn ynetiminde yer almalar ve geni halk kitlelerini bu ie katmalar, ayn zamanda Sovyet iktidarnn ekonomik aygtlarnn brokratiklemesine kar kampanyada balca yardmcmz olacak gibi grnyor. Bu, retimin semeresi zerinde etkin halk denetiminin kurulmasn kolaylatracaktr.

22 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Parti hcreleri, fabrika ii komiteleri ile birlikte, sanayiin ynetiminde yer alyorlard. Teknik mdr bunlarn ikisi ile beraber ve on-., larn denetimi altnda alyordu: nn birlii Troika'y oluturuyordu. Partide ve sendikalarda brokrasinin glenmesiyle, Troika gittike daha byk lde etiketten ibaret bir hale geldi; giderek ii kitlelerinin zerinde bir konum edindi. Hereye ramen Troika, Be Yllk Plan'n balangcna kadar iilerden gelen baskya kar sorumlu davranyordu ve bu yapnn iinde ii denetiminin baz eleri varln srdrebildi. i denetimine taraftar olmayan ve Stalin'in faaliyetlerini destekleyen A. Baykov yle der:O dnem boyunca [Be Yllk Plan'dan nce] mdr, byk lde iyeri sendika organ Zvkom' [fabrika sendika komitesi] ve Komnist Partisi'nin iyerindeki organ olan parti hcresine fiilen balyd. Bu rgtlerin temsilcileri mdrn faaliyetlerini denetlemeyi kendi grevleri olarak gryor ve ou zaman mdrn kararlarna mdahale ediyorlard.2

STALINST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADI LKLER 23 novi'in kardei, Ar Sanayi Komiserliinde grevli nde gelen bir memur olan M.M.Kaganovi ise yle diyordu: "Hejeyden nce tek kiilik ynetimi glendirmek gerek. Yneticinin fabrikada en st bakan olduu temel varsaymndan balamak gerek. Fabrikadaki tm alanlar tamamen ona tabi olmal."7 Sovyet ekonomik yasalar zerine 1935'de yaynlanan bir ders kitab, "tek kiilik ynetim sosyalist ekonominin rgllenmesindeki en nemli ilkedir" bile diyebiliyordu.8 Troika'nn resmen gmlmesi ise 1937'de Merkez Komitesi'nin bir plenumunda o zamanlar Stalin'in sa kolu olan Jdanov'un, "Troika kesinlikle izin verilemeyecek bir ey... Troika bir eit ynetim kurulu-, dur, oysa bizim ekonomik ynetimimiz tmyle farkl bir izgide oluturulmutur" demesiyle gereklemitir.9 {Pravda 1937} Yeni ynetim dzeni resmi bir el kitabnda ok ak bir ekilde anlatlmaktadr: "Her fabrikann tam karar yetkisiyle donatlm ve dolaysyla hereyden sorumlu bir nderi fabrika mdr vardr."10 stelik, "tek kiilik denetim, bir tarafta ynetim ve te tarafta Parti ve sendika rgtlenmesinin birbirinden kesin ayrm demektir. Bu kesin ayrm sanayi ynetiminin her dzeyinde uygulanmaldr. Plan'n yerine getirilmesi yolundaki gnlk kararlar ynetimin grevidir. Atlye efinin, fabrika mdrnn, Glavk'n bakannn hepsinin kendi alanlarnda tam yetkileri vardr; Parti ve sendika rgtleri bunlarn emirlerine karamazlar".11 Bu alntlarla karlatrldnda, Canterbury Bapiskoposu'nun "iyerinde demokrasi Sovyet zgrlnn gvencesidir"12 szleri ne kadar da abestir. Devrimden sonraki bir ka yl srasnda,_hem yasalarda ngrld ekliyle ve hem de fiiliyatta, cret dzeyini saptamaya sadece sendikalar yetkiliydiler. NEP (Yeni Ekonomik Politika) dneminde ise cretler sendikalar ile ynetim arasndaki grmeler yoluyla saptand. An- . cak imdi, Be Yllk Plan'n balamasyla, cretler giderek daha ok Komiserlik ve Glavki gibi ekonomik ynetim organlar ve tek bana fabrika mdr tarafndan saptanr oldu. Bu konuya daha ileride dneceiz, fakat mdrlerin cretleri saptama haklar konusunda Sovyet nderlerinin grlerini gstermek iin burada bir ka tipik alnt yapmakta yarar var. Haziran 1933'te, balca sendika nderlerinden Weinberg yle diyordu:

Byk sanayileme giriimiyle birlikte artk Troika'ya izin verilemezdi, nk bunun varl bile iilerin sermaye birikiminin gereklerine tamamen boyun emelerini engellemeye yeterdi. Bu yzden, Yksek Ekonomi Konseyi, ubat1928de, Troika'y sona erdirmeyi ve mdrn tam ve kaytsz artsz denetimini salamay hedef alan, Sanayi letmelerinin Ynetim, Teknik ve Bakm Personelinin Haklarna ve Grevlerine ilikin Temel Ynetmelik balkl bir belge yaynlad.3 Eyll 1929'da ise Parti Merkez Komitesi ald kararda yle diyordu: ii komiteleri "fabrika ynetimine dorudan mdahale edemezler ya da herhangi bir ekilde kendilerini fabrika ynetiminin yerine koymaya alamazlar; tm gleriyle tek kiilik ynetimi salamaya, retimi, fabrikann gelimesini arttrmaya ve dolaysyla da ii snfnn maddi koullarnn iyiletirilmesine yardmc olmaldrlar".4 Bylece mdr fabrikada tam yetkili ve tek sz sahibi oluyordu. Artk, ekonomi ko-nusundakiemirlerinin tm, "kendisine bal ynetim personeli ve tm iiler iin koulsuz olarak balaycyd".5 Ekonomi alannda birok soruna zm getirmesiyle n yapm olan L.M.Kaganovi, bunu yle dile getiriyordu: "Ustaba atlyenin, fabrika mdr de fabrikann tam yetkili nderidir ve her ikisi de bu konumlarnn getirdii tm haklara, grevlere ve sorumluluklara sahiptir."6 L.M. Kaga-

24 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Uygun cret saptamalar ve emek talebine uygun dzenlemeler, sanayi nderlerine ve teknik mdrlere bu konuda acil sorumluluklar verilmesini gerektirir. Bu ayn zamanda tek kiilik bir otorite kurulmas ve iyeri ynetiminde etkinlik salanmas iin de gereklidir... ilerin kendi hkmetlerine kar kendilerini korumalar sz konusu olamaz. Bu tamamen yalntr. Bu, ynetim organlarnn yerine ken-dilerini koymak olur. Bu, Sol oportnist sapma, tek kiilik otoritenin sonu ve ynetim makamlarna mdahale demektir. Bunun sona erdirilmesi arttr.13 {1933}

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER25 let iletmelerinde grevlere izin verilmemesini"18 nermitir. Tm dier nderler, greve kmak isteyen ounlukla anlamyor bile olsalar greve katlmann parti yelerinin grevi olduunu sylemilerdir. Ve gerekten devrimden sonraki bir ka yl ok sayda grev olmutur. rnein, 1922 ylnda devlet iletmelerinde 192,000 ii greve kmtr; ayn rakam 1923'te 165,000; 1924'te 43,000; 1925'ie 34,000; 1926'da 32,900; 1927'de 20,100; ve 1928'in ilk yarsnda 8,900'dr. 1922'de cret uyumazlna den ii says buuk milyon ve 1923'te 1,592,800'dr.19 Oysa bugnk sendikalarn, ki bunlara artk ii sendikalar demek gtr, iilerin karlarn savunmak adna yaptklar hi bir ey yok. Bunu en ak gsteren rneklerden biri, i Sendikalar Kongresi'nin Dokuzuncu ile Onuncu Kongresi arasnda tam onyedi yl (1932-4949). gemi olmasdr; ki bu yllar iilerin koullarnda yedi saatlik ignnn iptali, Stahanovizm'in ve birok ar yasann yrrle sokulmas gibi kkl deiikliklere ahit olmutur. Kongre nihayet toplandnda ise, toplumsal bileiminden grlebilecei gibi, iileri temsil etmekten ok uzaktr: Delegelerin %41.5'i tam-gn sendikac, %9.4' teknisyen ve sadece %23.5'i iidir.20 (Bir nceki 1932 Kongresi'nde ise delegelerin %84.9'u iidir.) stelik, "sendikalarn" cretlerin saptanmas konusunda hi bir sz haklan yoktur. l934'ten balayarak toplu szlemelere son verilmitir.21 Toplu szlemelerin ortadan kalkmasna Sendikalar Merkez Konseyi bakan vernik 1940'da u aklamay getirmitir:Plann ekonomik kalknmann belirleyici unsuru haline gelmesinden sonra cretlerin bundan bamsz olarak kararlatrlmas sz konusu olamaz. Bylece toplu szlemeler, cretleri tayin etme biimi olarak yararlln yitirmitir.22*

Ertesi yl, devrin Ar Sanayi Komiseri Orjonikidze, ar sanayi mdrlerinin bir konferansnda unlar sylyordu:Mdrler, ynetim bakanlar ve ustabalar olarak, cretlerin her somut ayrntsyla bizzat kendiniz ilgilenin ve bu en nemli konuyu hikimseye brakmayn. cretler sizin elinizdeki en gl silahtr

Bundan bir sre sonra ise Politbro'nun bir yesi olan Andreyev yle konuuyordu:cret cetvelleri tamamen sanayi nderlerinin eline braklmaldr, Standard onlar saptamaldr.15 {1935} ___J

Ve ad deimeden kalmasna ramen, "Paraba cretler ve cret Uyumazlklar Komisyonu"nun cret dzeylerini ve i standartlarn saptamaktan zellikle dtalanmas gibi anormal bir durum yaratlmt!16 {1933} ilere Kendi karlarn Savunmak in rgtlenme zni Verilmiyor Lenin ve Troki zamannda iiler kendilerini kendi devletlerine kar bile savunma haklarna sahiptiler. rnein Lenin yle demitir: "Bizim u anki devletimiz brokratik bozukluklar olan bir ii devletidir... Devletimiz yledir ki, tamamen rgtl proletarya kendisini ona kar korumaldr; eer iilerin devletimizi korumalarn bekliyorsak, ii rgtlenmelerinden, iilerin kendilerini kendi devletlerine kar korumalar iin yararlanmalyz..."17 Grevlerin devlet tarafndan bastrlmayacam beklemek ok doald. Onbirinci Parti Kongresi'nde tek bir parti nderi, VP.Milyutin, "dev-

ubat 1947'de "toplu szleme" denen birey yeniden uygulamaya sokulmutur, ancak Stalinist nderler bu yeni tip anlamalarn dnyann heryerinde toplu szleme olarak kabul edilen anlamalarla hi bir benzerlii olmadn aka gstermilerdir; nk bu anlamalar cretleri kapsamamaktadr. vernik'in aylk sendika dergisinde yazd* Darda yaynlanmak zere kan kitaplarda toplu szlemelerin hl sryor gibi anlatlyor olmas ok ilgintir. Bkz. Lozovski'nin Sovyet ti Sendikalar Elkitab, Moskova 1937, sayfa 56-7.

26 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALNST RUSYADA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 27

gibi, "cretlerde herhangi bir deiiklik... ancak hkmet kararlaryla gelebilir".23 yasas konusunda bir devlet szcs yle demitir: "Hi phesiz bugnk toplu szlemelerin, cret dzeylerinin ve baz dier alma koullarnn hkmet kararyla saptanmad zamanlardaki anlamalardan farkl bir ierii olmak zorundadr."24 1938 ile 1944 arasnda kan i hukuku ders kitaplar toplu szlemenin szn bile etmez. Fakat daha sonra (1946'da) kan bir ders kitab yle der:Toplu pazarlk pratiinin yeniden uygulanmasnn uygun olmadn hayat gstermitir. cretli iilerin ve maal personelin i ilikilerinin yasal belirlenme biimi olarak toplu szlemelerin zaman gemitir. Bu ilikilerin tm vehelerinin devletin olaan yasalar tarafndan ayrntl olarak belirlenmesi, u veya bu alma koulu konusunda szlemeye dayal herhangi bir anlamaya yer brakmamaktadr.25

i Snfnn Atomize Edilmesi Her ne kadar modern kapitalizmin byk sanayi birimleri iilerin bir snf olarak biraraya gelmesinde phe gtrmeyen gl bir nesnel unsur olmaktaysa da, bu btnl baltalamak iin iverenlerin ellerinde baz etkin yntemler bulunmaktadr. Bunlarn en nemlilerinden biri, paraba i sistemleri yoluyla iiler arasnda rekabeti krklemektir. ileri iverene kar birlemeye zorlayan a kalma tehlikesi ayn zamanda bir iiyle dieri arasnda yaam kavgasn kkrtmak iin de kullanlabilir. Paraba i sistemleri rnein Nazi Almanyas'nda da ayn amala yaygn bir biimde kullanlmtr. Franz Neumann bu konuda unlar yazmaktadr:Sosyalist ii sendikalarnn snfa-cret kavram, [Nazi] Emek Bildirgesi'nin 29. Blm'nde tanmlanan "performans creti" (liestungs-lohn) ile deitirilmitir. Parti eref Kongresi'nde Hitler, "saat cretlerinde hi bir arta izin vermeyerek geliri sadece performanstaki artla ykseltmek, Nasyonal Sosyalist nderliin elik ilkesi olmutur" demitir. cret politikasnn ilkesi, ocuk iiler iin de dahil olmak zere, youn bir biimde paraba i ve primlerin tercih edilmesidir. yle bir politika tamamen maneviyat krmaya ynelik bir politikadr, nk en bencil igdlere hitap etmekte ve i kazalarn byk apta arttrmaktadr.29

rnein i yasas zerine _1947'de kan bir ders kitab Yasas'n, 58.nci maddeyi hari tutarak yaynlamtr. Yaynlanmayan madde yledir: "Bir iinin yapt iin karl olan cret miktar toplu szlemeler ve kiisel i szlemeleri ile belirlenir."26 Bunun yerine kitap yle demektedir: "cretlerin ve maalarn miktar u anda hkmet kararlar ile (ya da hkmet kararnameleri temelinde) belirlenmektedir... cretlerin ve maalarn miktarnn belirlenmesinde taraflar buna tabi bir rol oynar. Bu rol yasaya aykr olmamaldr ve ancak yasann kesinlikle belirledii snrlar iinde olabilir, rnein, onaylanan cret listesinin cret dzeyini 'en az' ve 'en ok' olarak tanmlad hallerde ya da baka bir ii olan bir kimsenin yanm-gn almasnn karlnn saptanmasnda ve buna benzer hallerde taraflar, tam miktarn tespit edilmesinde rol stlenebilirler."27 Ayn ekilde i Sendikalar Merkez Konseyi cretler Blm bakan A.Stepanov da yle demektedir: "cret tablolar ve cretler hkmet tarafndan belirlenmektedir."28 cretler konusunda pazarl dtalayan (ki cretler herhalde byle bir anlamada iileri ilgilendiren balca konudur) ve tm temel noktalarda hkmete karar verme yetkisi tanyan bir yntemle saptanan byle toplu szlemelerin, brokratik bir formalite ve hileden baka bir ey olmad ok aktr.

Neumann, Naziler'in paraba i sistemini uygulamakta neden bu kadar srarl olduklarn yle anlatr:Performans creti uygulamasnn ar basmas, cret farkllklar sorununa toplumsal politikada nemli bir ilev kazandrr. Bu sorunun bir ekonomik sorun olarak deil, canalc siyasal nem tayan bir kitle denetimi sorunu olarak anlalmas ok nemlidir... cret farkllamas Nasyonal Sosyalist cret politikasnn zdr.., cret politikas bilinli bir ekilde kitle denetimine yneliktir.30

Stalinistler de paraba i sistemlerini ayn amala kullanmlardr. Be Yllk Plan'n balamasndan sonra paraba cretle alan sanayi iisi oran byk bir hzla artmtr: 1930'da tm iilerin %29'u paraba alrken, bu oran 1931'de %65,1932'de %68 olmutur.31 1934 ylnda ise tm sanayi iilerinin yaklak drtte bu

STALMST RUS YA'DA TOPLUMSAL-IKTISAD LKLER 29 28 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

szde "sosyalist rekabet" uygulamas iinde yer almaktadr.32 1944 ylnda eitli sanyi kollarnda bu uygulama kapsamna giren iilerin oran yledir: Petrol sanayiinde %82, havaclkta %81, silah sanayiinde %5, imalat sanayiinde %81, cephane sanayiinde %81, oto sanayiinde %86, elektrik makina yapmnda %83 lastik sanayiinde. %83, pamuk sanayiinde %91 ve ayakkab sanayiinde %87.33 1949'da. ise tm iilerin %90'ndan fazlas "sosyalist rekabet" kapsamndadr.34 Rekabeti daha da arttrmak iin, dier lkelerde olduu gibi cretin retime tam orantl iledii basit paraba sistemi yerine, Rusya'da kademeli paraba sistemi uygulanmaya balanmtr. Bunun nasl ilediini grmek iin u iki rnei incelemek gerekir: Petrol sanayii zerine bir elkitab u cret cetvelini verir:35Standart-st iin (%) Temel paraba crete standarttan fazlas eklenecek prim(%) 1-10 5 11-20 10 21-30 20 31-50 40 51-70 70 71 ve fazlas 100

Yani, standardn %50 fazlasn reten bir ii, standart crete ek olarak %110 pirim alacak; eer retimi standardn %70 fazlas ise standart crete ek primi standardn %189'u olacak; eer retimi standardn %100 zerindeyse standarda ek primi, standardn %300 zerinde olacak, vb. Dier baz sanayi kollarnda art kademeleri daha da yksektir. rnein malat Sanayii Bakanl'nn fabrikalarnda uygulanan kademeli paraba cret cetveli yle:36Standart-st iin standarttan fazlas (%) 1-10 10-25 25-40 40 ve fazlas Temel paraba crete eklenecek prim (%) 30 50 75 100

Yani, standardn %50 fazlasn reten bir ii standart crete ek olarak %200prim alacak! Kademeli paraba cret sistemi Rusya'da uyguland biimiyle iki kat gericidir. Tketim mallar miktarnn nceden Plan'a gre sap- tanm olmas nedeniyle ve kendi retim standardn aan iilerin bu mallardan kendi retimlerinin karlndan ok daha byk bir orann alabiliyor olmas nedeniyle, sonu olarak standarda eriemeyen iiler, \ retimlerinin gerek karlna denk den tketim mallarndan ok daha azn alabilir oluyorlar. Kademeli paraba i sistemi, ayn zamanda devletin .srekli, temel retim standardn ykselterek iilerin yaam koullarndrmesine imkan tanyor. Nitekim, 1935 sonunda Stahanov kampanyasnn balamasnn ardndan her sanayi kolunun retim standartlarnda deiik-likler yaplmtr. Yeni standartlar ortalama iinin retim dzeyine gre deil, "Stahanovcular'n retimi ile dier iilerin ortamalarnn "yeniden ortalamasnn alnmas" olarak saptanmtr.37 {1936} 1936 banda ou byk sanayilerdeki i standartlar u oranlarda ykseltildi: kmr %22-27.5, demirelik %13-20, makina yapm %30-40 demir-d metalrji %30-35, petrol sanayii %27-29, kimya sanayii %3438, tekstil %35-50 ve.inaat sanayii %54-80.39 1937 ve 1938 yllar yeni nemli artlara sahne oldu. Bunlarn sonucu olarak metal sanayii iilerinin %60' standarda ulaamaz oldular.40 Daha sonra, 16 Nisan 1941 'de, vernik tm sanayi iilerinin. %22-32'sinin slandartlara ulaamadn sylemitir.41 i snfnn atomize edilmesi abasnn ve ayn zamanda brokratik ynetim ksrlnn kanlmaz etkisinin akl almaz bir sonucu ise, uygulamaya sokulan i standartlarnn saysdr. rnein 1939 ylnda Genel Makina ve Tat Yapm Komiserlii'nin tam 2,026,000 i standard vardr!42 Balarda bu standartlar denetleyerek bunlarn iilerin salnn makul bir dzeyde tutulmas ile uyumunu salamakla sorumlu bir ku- rlu vard. Bu kuruluun 1936'da feshedilmesi43, hkmetin iiler arasnda "serbest" rekabeti tm insafszlyla uygulamaya sokmaktaki kararllnn ak bir gstergesidir. phesiz, Stahanovcular bu srete gl bir ara oldular. Maynard bir benzetme yaparak, "ngiliz iisi, kendi bak asndan, i hzn arttrma abalarnn nn kesmeye alan bir ii olduu iin, bunlara [Stahanovcular'a] herhalde "grev

30 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM krc" adn takard"44 demitir. Rus iilerinin de bunu byle grdkleri saysz "sabotaj" olaylarndan ve hatta Stahanovcular'n ldrlmesinden bellidir.45 Stalinist yazarlar bazen Stahanovizm ile kapitalist smrnn en gelimi yntemi Taylorizm arasnda bir paralellik kuracak kadar dikkatsiz davranmlardr. rnein petrol sanayiindeki yksek eitim kurumlan iin yazlan ve Yksek Eitim Bakanl tarafndan onaylanan bir el-kitab u szlere yer vermektedir: "Taylor'un emek aralarnn daha verimli kullanm konusundaki grleri ve yntemleri son derece ilericidir."46 (Bu szler, Lenin'in "insanolunun makina tarafndan kleletirilmesi" eklindeki Taylorizm tanmyla47 karlatrlmaldr.) ilerin Yasal zgrlklerden Mahrum Edilmesi Birinci Be Yllk Plan'n balamasna kadar iiler, kendi arzularna gre iyerlerini deitirmekte zgrdler. Aslnda, istedikleri yerde ., alma haklar 1922 Yasas tarafndan garantilenmiti: "cretli bir ' kimsenin bir iyerinden dierine.transferi, ya da bir blgeden baka bir blgeye gnderilmesi, iyeri veya kurulu tandnda bile, ancak iinin veya personelin onayyla olabilir."48 Ayn ekilde, iiler hi bir engelle karlamadan lkenin bir tarafndan bir baka tarafna g edebilirlerdi. Hatta. 1930 ylna ..kadar kk SovyetAnsiklopedisi,., "emeki kitlelere polis basks arac olarak otokrasi tarafndan uygulamaya sokulan yurtii pasaport gelenei, Ekim Devrimi tarafndan ortadan kaldrlmtr"49 diye yazmtr. Hereye ramen, 1931 ylna gelindiinde iilerin zel izin olmadan Leningrad'dan ayrlmas yasaklanmtr. 27 Aralk1932 den itibaren bu uygulama Rusya'nn her tarafnda balatlm ve arlk zama-, nndakinden ok daha ar bir i pasaport sistemi, kiilerin oturduklar, yeri izinsiz deitirmesini nlemek zere uygulamaya sokulmutur.50

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSAD LKLER 31 termek zorundayd. Yneticilerin bir iiyi neden iten kardklarn bu karnede gstermeleri gerekiyordu. Hi bir ii karnesini gstermeden yeni bir ie giremezdi. Bunun pratikte hangi amaca hizmet ettii Victor Serge'in u satrlarnda aka gsterilmitir: "Pasaport iyerinde vizelenir. Her i deiikliinde bu deiikliin nedeni pasaporta ilenir. Ben, tatil gn 'gnll' (ve doal olarak karlksz) almak zere ie gelmedii iin iten atlan, fakat pasaportuna 'retim plann sabote ettii iin atlmtr' diye yazlan iiler tandm."54 15Kasm 1932 tarihli bir yasa ile, geerli bir nedeni olmadan bir gn iini aksatan her ii, iten atlma ve Rusya ,artlarnda daha nemlisi eer yaad konut iine bal ise ayn zamandakonutundan karlma tehdidiyle kar karya kald,55 ki sanayi iileri, madenciler vb. iin konut durumu ie baldr. 4 Kasm 932'de Halk Komiserleri Konseyi ve Parti Merkez Komitesi, izinsiz ibanda bulunmamay nlemek zere yeni bir kararname kard. Bu defa, iilere yiyecek ve dier gereksinmelerin datm fabrika yneticilerinin denetimine balanyordu.56 28 Aralk 1938 tarihli yasa57 ise, ie ge gelenleri, erken ayrlanlar, le molasn gereinden fazla uzatanlar ve i srasnda bo duranlar hedefliyordu. Yasay ineyenlere ngrlen ceza, bulunduu kademeden daha geri seviyede bir ie transfer edilmek ve eer ayn su bir ay iinde defa ya da iki ay iinde drt defa ilenecek olursa, iten atlmakt. Yasa hakkndaki bir resmi yoruma gre, iten atmaktan daha hafif cezalar, ancak ie ge kalmakta veya i srasnda bo durmakta yirmi dakikay amam iilere uygulanacakt. Bu sre alacak olursa, o zaman iinin derhal iten atlmas gerekiyordu. Konutunu kaybetmenin yan sra, iten atlan iileri bekleyen baka sorunlar da vard. rnein, yalnzca sakatlk, yallk ve aile-bakm yardmlar deil, ayn ekilde hastalk sigortasnn miktar da iinin o iyerinde geirdii sreye balyd. Bu yeni yasann uygulanmasn salamak zere, yasann ngrd cezalar uygulamayan fabrika ye atlye mdrlerinin de iten atlmas ve haklarnda ceza davas almas ngrlyordu. Hereye ramen, daha zerinden iki yl bile gemeden bu iten atma tehditlerinin, ii darl nedeniyle, umulan sonucu getirmedii belli oldu ve sonunda cezalar deitirildi.58 Bylece 26 Haziran 1940'tan, balayarak, tek bir gn bile otoriteleri tatmin etmeyen bir nedenle iine gelemeyen her ii, artk iten atlmak yerine, ayn i yerinde alt

Daha 15 Aralk 1939'datm sanayi iletmelerinin bir nceki iyerinden izinsiz ayrlm bir iiyi ie almalar yasakland51 ve1922 Yasas'nn yukarda szn ettiimiz 37. Maddesi 1 Temmuz 1932 gn yrrlkten kaldrld52. 11 ubat 1931'de sanayi ve ulam iileri iin i karnesi uygulamas balatld ve 20 Aralk 1938'de bu, tm iileri kapsar hale getirildi.73 e ilk baladnda her ii, bu karneyi iyeri yneticisine gs-

32RUSYA'DADEVLETKAPTALZM aya kadar hapsedilmeden zorunlu alma ve cretinin %25'e kadar olan bir blmnn kesilmesi cezasyla karlayordu. Bu yeniden dzenlenmi yasaya gre, fiziksel olarak alamaz durumda olmayan, bir eitim kurumuna kabul edilmeyen ya da daha yksek bir otorite tarafndan zel izin alm olmayan hi bir ii, iinden ayrlamaz oldu. Bu yasann yrrle girmesinden sonra, ie gitmemek zere doktordan uydurma rapor almaya alt saplanan iilere ok ar cezalar verilmeye baland. rnein, 27 Austos 1940 tarihli zvestiya'da yle bir haber kmt: "1915 doumlu T.V.Timonin'in davas; [Sank] 23 Austos'ta bir klinie gelerek, kendisine doktor tarafndan zr belgesi verilmesini talep etti. Ateinin normal kmas zerine umduunu bulamaynca serserilie ve terbiyesizlie bavurdu. [Bu nedenle] 23 Austos'ta yl hapis cezasna ve cezasn yerine getirdikten sonra Sovyetler Birlii'nin dokuz belirli ehrinde yaamaktan men cezasna arptrld." Bu yasann kmasndan bir ka ay sonra baz kadnlar basna mek-tup yazarak ev hizmetilerjnin, de ayn yasa kapsamna alnmasn nermilerdir.59 Her ne kadar buneriyle hemfikir olmasa bile, sz konusu zvestiya gazetesinin szm ona "sosyalizmden komnizme gei" dneminde byle bir neriye hi aknlk gstermemesi SSCB deki gelimeler hakknda ok retici bir olaydr. Kaytarmaya kar byle bir yasann ardndan, Moskova Parti Komitesi Propaganda ve Ajitasyon Dairesi dergisinin, u szleri tayan bir bildirge yaynlam olmas hi artc deildir: "480 dakikasnn tmn retim faaliyetine ayrmayan, i disiplinine uymuyor demektir.60 Rusya dnda dnyann hi bir yerinde hi bir iinin bu gerekli "sosyalist" standarda uymuyor olmas herhalde okuyucuyu artmayacaktr! 19 Ekim 1940 gn, sanayi yneticilerinin "fabrika mhendislerini, teknisyenleri, ustabalarn, personeli ve vasfl iileri bir fabrika veya kurulutan bir dierine zorunlu olarak transfer"61 etmesini salayan yeni bir yasa kt. 26 Aralk 1941 tarihi ise, iilerin zgrln vahice kstlayan bir yasaya daha tank oldu. Bu yeni yasa, askeri sanayilerden izinsiz ayrlan iilerin (askeri mahkemede yarglanmak suretiyle) be ile sekiz yl arasnda hapis cezasna arptrlmasn getirdi.62 15 Nisan I943'te kan bir dier yasa ise demiryolu iilerini de tamamen askeri STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSADILKLER33 denetim altna ald. Bu yasaya gre iiler, amirlerinin emriyle yirmi gne kadar sorgusuz ve mahkemeye itiraz hakk olmakszn tutuklana--bleceklerdi.63 Benzeri "uygulamalar deniz ve kanal iilerine,64 telgraf ve radyo personeline, elektrik santral personeline ye dier baz ikollarna da getirildi. Bundan sonra izinsiz iinden ayrlmak gibi sular ok sert bir biimde cezalandrlmaya baland 65 Bu uygulamalara savatan sonra da devam edildii aktr. 1920'lerin sonlarnda Stalinist brokrasinin zaferinden hemen sonra grevler yasakland ve grevciler lm cezas kapsamna sokuldu. lm cezasnn kaldrlmasndan sonra ise bunun cezas yirmi yl zorunlu i mahkmiyetine evrildi. Grevlerin "grev" adyla anlmad kukusuz dorudur, bu yzden 6 Haziran 1927'de karlan aadaki Yasa, mahkemeler tarafndan Toplu Yasalar'da grevleri kapsayan tek madde olarak yorumlanmtr: "Kar devrimci sabotaj, yani bilerek verilen, bir . grevi yerine getirmeyi ihmal etmek, ya da hkmetin veya hkmet mekanizmasnn otoritesini zayflatmak amacyla bunu kastl bir diklatsizikle yerine getirmek, bir yldan az olmamak kaydyla zgrln kstlanmasn ve mal varlna tamamen veya ksmen el konulmasn iermektedir; zellikle ciddi bir biimde arlatrc koullar sz konusu ise, ceza, toplumsal savunmann en st dzeyine kuruna dizilerek lme ve mal varlna el konumasna-ykseltilecektir.''66 Stalinist i yasalarnn nemini u szler ok iyi zetler: "zel giriime izin verilen Yeni Ekonomik Politika dnemi yasalaryla karlatrldnda, emein yasal stats ktye gitmitir. Kapitalist dnyada iinin kendi davasn takip edebilecei tm kanallar yasalar, mahkemeler, icra kurumlan ve sendikalar Sovyetler Birlii'nde sanayi iisinin balca ivereninin hkmetin aralardr. Mevcut Sovyet i yasalarnn bir dier zellii saysz ceza maddeleridir, " hukuku, byk lde bir ceza hukukudur,"67 Kadn Emei Btn iilerin alma koullar kukusuz kt; ancak kadn iilerin koullan tek kelimeyle dehet vericidir. 1922 Yasas kadnlarn (ve ocuklarn) "zellikle ar ve salksz retimde ve yeralt ilerinde" almasn yasaklamt.68 alma Ko-miserlii'nin ve Yksek Ekonomik Konseyin 14 Kasm 1923'te ya-

34 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM ynlad bir emirle kadnlarn btnyle 10 Rus pound'unu (4.1 kilogram) aan ykleri tamak ve kaldrmaktan oluan ilerde almasn yasaklamt. 40 pound'a (15.4 kiloya) kadar yklerin tanmas ancak bu iin kadnn normal iiyle dorudan ilikili olduu hallerde ve i gnnn te birini amyorsa mmknd.69 Bugn bu maddelerin hibiri yrrlkte deildir. rnein kadnlar madenlerde, genellikle ocaklardaki en ar ilerde almaktadr ve Sovyet makamlar bunu byk bir adm olarak gstermektedirler. Ayn ey inaat sanayiinde ar yklerin tanmas, limanlarda ykleme ve boaltma ileri, demiryolu yapm vb. iin geerlidir. 1932 ylnda alma Komiserlii'nin Bilim Konseyi, eitli kmr blgelerinde meslek hastalklar konusunda aratrma yapmakla ykml drt kurumdan yeraltnda almann kadnlar zerindeki etkilerini incelemelerini istedi. Bunun zerine Kafkasya kmr blgesindeki aratrma kurumu, 148'i yerstnde ve 444' yeraltnda alan 592 kadn maden iisini bilimsel bir incelemeden geirdi ve yeraltnda almann gebe kadnlar iin yerstnde almaktan daha zararl olmad sonucuna vard. stelik, "bu aratrmay yapmakla sorumlu tm kurumlarn ortak onay, eitli yeralt faaliyetleri dahil olmak zere kmr madenlerinde kadn iilerin saylarnda nemli bir artn, kadn fizik yapsna herhangi bir zarar getirmeksizin mmkn olduu" eklindeydi.70 Rus basnnn da gsterdii gibi, bugn kadnlar madenlerde, ykleme ve kesme dahil olmak zere her trl ii yapmaktadrlar. Bir yaz bunu yle dile getirmitir: "Donetz havzasnda ilk kez kadnlardan oluan bir ykleme takm oluturulmutur. Babicheva Bl'ndeki on kadndan her biri, imdi gnde ondrt ile onbe ton arasnda kmr yklemektedirler. Bu takmn, Paulina Tantsyura adnda kendi kesim makinas operatr vardr."71 Dier bir resmi yazar 1937'de yle der: "in en ilgi ekici yan, Sovyet kadnnn kapitalist toplumlarda kadnlara kapal olan ve kapitalist lkelerde kadnlarn 'doalar gerei' hari tutulduklar, erkein ii olarak kabul edilen sanayi kollarnda yer kazanm olmalar ve yer kazanmaya devam ediyor olmalardr. rnein, kapitalist maden sanayilerinde kadnlar yok denecek kadar az bir rol oynarlar. Kadn iilerin made sanayilerinde tm alanlara oran Fransa'da (1931) %2.7, talya'da (1931) %1.8, Almanya'da (1932) %1.0, ABD'de (1930) %0.6 ve ngiltere'de de %0.6'dr. SSCB'de kadnlar maden sanayiinde alan-

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 35 larn tmnn %27.9'unu oluturur. naat sanayi de buna benzer bir durumdadr. Bu ikolunda yukarda ad geen lkelerdeki rakamlar %0.5 (talya) ile %2.9 (Almanya) arasndadr. SSCB'de ise kadnlar %19.7'yi olutururlar. Metal sanayiinde rakamlar %3.0 (ABD) ile %5.4 (ngiltere) arasnda deiir. SSCB metal sanayilerinde tm iilerin %24.6's kadndr."72 Bu Stalinist yazarn szn etmedii bir dier ey ise, SSCB'den baka madenlerde ok sayda kadnn alt iki dier lkenin Hindistan ve Japonya daha olduudur,73 ki her ikisinde de alma koullarnn son derece kt olduu bilinir. Demiryolu yapmnda altrlan kadn iilerin kt alma koullar hakkndaki u gzlem, o zamanlar Stalin'in rejiminin bir taraftar olan Charlotte Haldane'in kaleminden kmtr:Archangel'da liman boyunca be mil kadar uzunlukta hafif bir demiryolu denmesi gerekiyordu... Bunun tamamen kadnlar tarafndan yapldn izledim. Demiryolu, ular da dahil olmak zere, krksekiz saatte tamamland. Gece gndz, gndzleri gn nda ve geceleri lamba altnda altlar. Neredeyse srekli kar yayordu ve hava son derece souktu, fakat bu almalarn hi etkilemedi. Tm yk kontrolrleri de kadnd. Yirmi drt saatlik vardiyalar halinde altlar. saatlerinde seyrek olarak bir iki saatlik ksa aralar veriyorlard ve bu zamanlarda limanda tahta bir kulbeye ekiliyor, lahana orbalarn ve kara ekmeklerini yiyorlar, suni aylarn iiyorlar, elbiselerini karmadan rahatsz bir biimde uyuklamaya alyorlar ve sonunda ilerine dnyorlard.74

Gene Stalin taraftarlarndan Hindus ise unlar anlatmtr:Rus hayatnn olaanst yanlarndan biri, kadnlarn gnlk iiler arasndaki yeridir. Bunlar kazma krekle alrlar, ar ykler tarlar, el arabalarn srerler. Moskova'da yeralt geitleri yaplrken kadnlar yeraltnda erkeklerle yan yana altlar. Her ehirde tula dizen, at onaran, dier ar inaat ileri yapan kadnlar grmek mmkn. Bu ilerde kadnlar, gece vardiyalarnda da ayn gndz vardiyalarndaki kadar gze arpyorlar.75

Bu raporlarla karlatrldnda, Stahanov'un, "Sovyet halk iin i bir zevk olmutur" szleri76 nasl da ironik bir ifadeye dnyor.

36RUSYA'DADEVLETKAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADLKLER37 riyle deil, dolayl olarak semen istatistiklerinden de hesaplanabilir. alma kamplar mahkmlar hari, onsekiz yan dolduran herkesin oy hakk vard. 1939 nfus saymna gre nfusun %58.4' onsekiz yann zerindedir. 1946 ylna kadar bu oran phesiz daha da ykselmitir. nk, ilk olarak, Litvanya ve Letonya gibi SSCB'ye bu dnemde katlan blgelerde ocuk oran SSCB'nin 1939 snrlarnda olduundan daha azdr ve ikinci olarak, sava sadece ocuklarda, byklerle karlatrldnda daha ok lme neden olmakla kalmam, ayn zamanda doum oranlarnda da byk bir de neden olmutur. Gene de 1946'da nfusun onsekiz yann zerindeki orannn 1939'dakiyle yaklak ayn olduunu varsayacak olursak, 193 milyonluk toplam nfus iinde bu ya grubuna denlerin saysnn 112.7 milyon olmas gerekir. Oysa bu ylki seimlerde ancak 101.7 milyonun oy hakk vardr. Bu hesaba gre, en az onbir milyonun alma kamplarnda olmas gerekir. alma kamplarnn kitlesel karakterine iaret eden baka gstergeler de vardr. kinci Dnya Sava srasnda Alman Volga Cumhuriyeti, rejime sadakatsizlik sulamasyla feshedilmi ve nfusu, byk olaslkla alma kamplarna gtrlmek zere srlmtr. SSCB'nin sava srasnda Almanlar tarafndan igal edilen blgelerinde ayn ekilde baz cumhuriyetler sonradan feshedilmitir. Bu feshedilme olaylarnn basnda sz bile gemez. Ancak 17 Ekim 1945'te Pravda yaklaan genel seimler iin seim blgelerini yaynlad zaman baz cumhuriyetlerin kimbilir ne zaman ortadan kalkt belli olmutur. Bunlar zerk Krm-Tatar Cumhuriyeti, Kalmuk Cumhuriyeti, een-ngu Cumhuriyeti ve zerk Karaay blgesidir.81 Ayrca, Balkarlar'n srlmesinden sonra zerk Kabarda-Balkar Cumhuriyeti Kabarda Cumhuriyeti haline gelmitir.82 Bu blgelerin toplam nfuslar iki milyondan fazlayd. Bunlara ne olduu konusunda hi bir resmi bilgi yoktur. Byk olaslkla bunlar da alma kamplarna gnderilmilerdir. Rusya'daki kle emeinin ap hakknda Sovyet resmi kaynaklarndaki en ak ipucunu ise 1941 Yl SSCB Ulusal Ekonomik Gelime Devlet Plan vermektedir.83 Bu kaynaa gre NKVD'nin altrd tm iletmelerdeki toplam retimin deeri 1941 yl iin, 1926/27 fiyatlaryla, 1.969 milyar ruble olarak planlanmtr.84 Toplam mahkm emeinin tm deerinin 3.8 milyon olduu 1925 ylndan85 bu yana

Angarya Rusya'da eitli biimlerde ve derecelerde angarya vardr. rnein, kolhoz bakan ile fabrikalar, madenler ve tama iletmeleri arasnda, kolhozun belirli bir sayda ii salamasn ngren anlamalar yaplr. Fakat bu blmde bu eit angarya biimleri zerinde durmayacaz. Sadece, zorunlu angaryann en an biimi, emein bir mal olarak alnp satlmad alma kamplar zerinde duracaz, nk buralar iinin hi bir yasal zgrlnn olmad yerlerdir". Birinci Be Yllk Plan'n balamasna kadar angarya, Rusya ekonomisinde pek ciddi bir nemi olmayacak kadar kstl bir dzeydeydi. 1928 ylnda kamplarda sadece 30,000 mahkm vard ve otoriteler bunlar zorla altrmaya karydlar. 1927 ylnda hapishaneler ynetiminin bandaki grevli yle yazmtr: "Mahkm emeinin smrlmesi, bunlara "aln teri" dktrlmesi, hapishanelerde retim rgtlenmesi, her- ne kadar ticari bir bak asndan krl bir ey olsa da slah edici olmaktan ok uzaktr Sovyet hapishanelerinde bunun yeri yoktur."77 Bu dnemde tm mahkmlarn toplam retimi, onlarn bakm giderlerinin ancak kk bir blmn karlamaya yetecek durumdayd. Ancak Be Yllk Plan'n yrrl girmesiyle durum tamamen deiti. "Kiselyov-Gromov, ki kendisi kuzeydeki alma kamplarnda grev yapm eski bir GPU grevlisidir, 1928 ylnda kamplarda sadece 30,000 kii olduunu syler... 1930'da kamplarn tamamndaki toplam mahkm saysn 662,257 olarak verir."78 Mevcut verilere dayanarak Dallin, 1931 ylnda alma kamplarnda yaklak iki milyon, 1933-35'te be milyon civarnda ve 1942'de sekiz ile onbe milyon arasnda mahkm bulunduu sonucuna varmtr.79 Bir zamanlar Yugoslav Komnist Partisi bakan ve Rus alma kamplarnda ok seneler geirmi biri olan Anton Ciliga, 1930'larda temizlik giriiminin doruunda mahkm saysnn yaklak on milyona ulatn tahmin etmitir.80 SSCB'deki kle emei kullanmnn ap, sadece Rus basnnda kan ekmek hrszl* gibi en basit sulara verilen ar ceza haberle* Aada, insanlarn Mlke Tabi Klnmas blmnde bu konuya tekrar dneceiz.

38RUSYA'DADEVLETKAPTALZM bu muazzam bir ilerlemedir 500 kattan daha byk bir art! Eer 1941 ylnda mahkm bana den retimin 1925 ylndakiyle ayn olduunu varsayacak olursak, bu art onbe milyon kadar alma kamp iisi anlamna gelir. Byk olaslkla 1941 ylnda kamplardaki ii retkenlii 1925 ylndakinden olduka fazladr ve gene byk bir olaslkla NKVD iletmelerinin "sabit 1926/27 fiyatlaryla" hesaplanan retim tahminleri biraz abartlmtr. Fakat bunlar iin gereken dzeltmeleri yaptktan sonra bile alma kamplarnda milyonlarca insan bulunduu phesizdir. Kamplarda tam olarak ka kle iinin olduunu hesaplamann imknszl, bu konuda hi bir resmi istatistik bulunmamasndandr. 1930'larn balarna kadar mahkemeler, hapishaneler ve mahkmlar konusunda ynla istatistik yaynlanyordu, fakat o zamandan beri bu tr rakamlarn yaynlanmas tamamen durdu. A.A.Gertsenzon tarafndan yazlm olan Mahkeme-statistikleri balkl bir kitabn (Moskova, 1948) ABD, ngiltere, Almanya, Kanada, Hindistan, Belika, Danimarka, Finlandiya, talya, Yunanistan, Hollanda, Avusturya, sve, svire ve Norve iin tm gerek rakamlar verirken SSCB iin hangi yllar olduunu sylemeden, yl I, yl II vb. diye ve hangi blgeler olduunu sylemeden, blge I, blge II vb. diye saylar vermi olmas hi artc deildir. Kitap bu blgelerde 4.7 milyon nfus olduunu syler. Bu rakam SSCB'nin toplam nfusunun ok kk bir paras olduu iin ne tam rakamlar, ne de genel eilimleri buradan karmak mmkn deildir. Ayrca, yaynlanan 1939 saym sonularnn, nfusun blgelere gre dalmn vermemesi de ok anlamldr. Saym tablolarnn her zaman olaan bir paras olan bu eit veriler, alma kamplarndaki insan saysnn, aa yukar kusursuz bir ekilde hesaplanmasna olanak salam olurdu, nk yle blgeler vardr ki, buralarda hemen hemen hi zgr nfus bulunmad kesinlikle bilinmektedir. Rusya'nn alma kamplarnda ocuklarn, annelerin, gebe kadnlarn, yal kadn ve erkeklerin bulunduunun ak kant 27 Mart 1953 tarihli af yasasdr. Bu yasa, "10 yandan kk ocuu olan kadnlar, 55 yan stndeki erkekleri ve 50 yan stndeki kadnlar ve ayn zamanda ar, aresiz hastal olan mahkmlar" hapishanelerden ve alma kamplarndan salvermektedir.86 Kle emei genellikle retkenlii ok dk bir emektir. Rus hk-

STALNISTRUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER 39 metinin bunu, bylesi muazzam apta kullanmasnn nedeni, ksaca, ileri Bat Avrupa lkeleri ve ABD ile karlatrldnda Rusya'nn igc asndan deil, sermaye asndan yoksul olmasdr. Ayn zamanda, bunun tam tersine bir mantkla, belirli blgelerde ve sanayilerde ii azlnn yaratt darboaz bylece gidermeye hizmet etmektedir. Tarihin tm dnemlerinde, ondrdnc yzylda ve onbeinci yzyln balarnda ve gene onyedinci yzylda Bat Avrupa'da olduu gibi, igc ne zaman kt olmusa devlet iilerin dolamna yasal kstlamalar getirmitir. Stalin'in kamplarndaki kleler, geleneksel kapitalizmin "isizler ordusu"nun kaba bir eididir, yani, dier iilere "gzda" vermeye hizmet eder. Ayrca unutmamak gerekir ki, SSCB' de yaplmas gereken birok olduka tatsz i vardr (rnein lkenin en kuzeyinde) ve serbest veya yar-serbest iilere bile bunlar ancak ok cazip mkfatlar karl yaptrmak sz konusu olabilir. Verim her ne kadar olaanst dk olursa olsun, angarya byle yerlerde en ucuz ve hatta tek olas yntemdir. Sibirya'da angaryayla yaplan yeni bir demiryolu hattndaki faaliyeti anlatan Izvestiya'daki u satrlar bunu ok iyi gstermektedir: "imdiye kadar inaat mevsiminin yln yz gnn gemedii sanlrd. K ok kt, s sfrn altnda 50. Fakat inaat iileri bu artlar altnda bile hi kesintisiz tm yl boyunca almann mmkn olduunu kantladlar".87 Bu blm sona erdirirken Viinski'nin szlerini unutmak mmkn deil: "Bizim iin i disiplinini salayan, kapitalist lkelerde olduu gibi para cezalan veya ar ceza tehditleri deil, alma evki, sosyalist bilin ve devlete, anavatana ve Sovyet halkna kar yce bir grev duygusudur."88 Tketimin Birikime Tabi Klnmasilerin retim Aralarna Tabi Klnmas Kapitalizmde kitlelerin tketimi birikime tabidir. Bazen tketim, birikim ile ayn anda artar, bazen birikim artarken tketim der; fakat her zaman, her konumda, temel iliki ayndr. Ekim Devrimi'nden sonra Rus tarihine bakacak olursak, Be Yllk Plan'n balamasna kadar bu ilikinin sz konusu olmadn, ancak bundan sonra acmasz bir ekilde ortaya ktn grrz.

40 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Aadaki tablo bunu aka gstermektedir.89retim ve tketim maddelerinin top lam sanayi retim aralar 1913 1927-8 1932 Tketim aralar 44.3 55.7 32.8 67.2 53.3 46.7 i retimindeki paylar (%) 1937 57.8 42.2 1940 61.0 39.0 1942 (plan) 62.2 37.8

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 41 Yukardaki tablonun gsterdii gibi, ayakkab, kt ve eker dndaki tketim maddeleri retiminde ancak ok az bir art olmutur. Rakamlar deerlendirmeye gelince, unutmamak gerekir ki, her ne kadar 1013 rakamlar SSCB'nin devrimden sonra daralan snrlarna gre yeniden derlenmise de, 1945 ve 1949 rakamlar, sava sonras nemli lde genilemi snrlara gre ayn ekilde yeniden dzenlenmemitir. (Hatrlanaca gibi, 1939'dan balayarak, Rusya Litvanya'y, Letonya'y, Estonya'y, Polonya'nn dousunu vb. ilhak etmitir.) Ayrca, en azndan 1928'e kadar tketim maddeleri retiminde, ok kk fabrikalarn nemli katks olmutur. 1929 ylnda byk apl fabrikalar bunlar, otuzdan fazla ii altran veya onbeten fazla kiiyi megul tutacak hareket gcne sahip yerler olarak tanmlanrlar toplam 3.2 milyon kii altrrken, kk apl sanayilerde 4.5 milyon kii almaktayd. Ancak Be Yllk Plan dnemlerinde bu ekilde retilen maddeler, Stalinist istatistiklerin dnda tutulmulardr. Deri ayakkab retiminde (kt zerindeki) muazzam artn nedeni bu olabilir, yoksa bu art, bilinen mevcut deri arzyla uyuturmak mmkn deildir. Byk kolektifletirme giriimininden sonra yllk hayvan kesimi says daha nceki kesim saysna asla eriemez, nk 1929'daki toplam hayvan rakamlarna yeniden eritilmesi ancak 1938 sonrasna rastlar. (1929'da 68.1 milyon sr bulunurken, 1938'de bu say 63.2 milyondur; koyun ve kei rakamlar her iki yl iin srasyla 147.2 milyon ve 102.1 milyondur.)91 steik, post, tulum ve deri ihracatndaki d ticaret fazlas 1927-28'de 45.3 bin ton, 1939'da ise sadece 15.6 bin tondur.92 Aktaki, deri arz azalrken deri ayakkab imalatn oaltmak iin bir mucize gerekir. orap konusunda ise son derece nemli bir gerek gzden karlmaktadr: bunun ounluu nceden esnaf tarafndan retilmekteydi. Kda gelince, hkmetin propaganda gerekleri, ynetim gerekleri ve sanayilemeye bal kltrel gerekler nedeniyle bunun retiminin ok byk apta arttndan hi phe yoktur. eitli Be Yllk planlardaki tketim maddeleri retimi hedefleriyle, retim aralar retimi hedeflerini yan yana koymak, tketimin birikime tabi olduunu gstermek iin yeterlidir. Grlecektir ki, Sovyet hkmeti bir taraftan her Be Yllk Plan'da tketim aralarnda bir

Bu rakamlar bile gerei tmyle yanstmamaktadr, nk ok byk bir olaslkla bu resmi rakamlarn gerektii gibi hesaba katmad u tr gerekler sz konusudur: Tketim vergileri genellikle tketim maddelerine yklenirken devlet yardmlarnn hemen tamam retim aralarna ayrlmaktadr (aada bu konuya tekrar dneceiz) ve dolaysyla fiyat sistemi arptlmaktadr. Tketim maddeleri retimi hacmindeki gerek deiiklikleri gsteren veriler son derece yetersizdir ve dolaysyla bunlar deerlendirmekte byk zorluklarla karlamaktayz. rnein ekmek gibi maddeleri hesaba katmak makul olamaz, nk buradaki art, toplam retimdeki artn gstergesi deil, istatistiklerin kapsamna girmeyen ev retiminden, istatistiklerin kapsamna giren sanayi retimine dnmn gstergesidir.90Pamuklu mallar (milyar metre) Ynl mallar (milyon metre) Deri ayakkab (milyon ift) Ham eker (bin ton) Kt (bin ton) orap (milyon ift) Keten (milyon metre) Sabun (bin ton) 1913 2.9 95.0 1928/9 2.74 96.6 1932 2.7 91.3 82.0 828.0 478.5 154.0 1937 3.4 108.3 164.2 2421.0 831.5 401.0 83.0 340.3 1945 1.7 56.9 60.0 1949 3.7 153.9 156.0 1950 3.8 167.0 205.0 2522.0

23.2 1290.0 1340.0 197.0 316.0

162.0

130.0 357.2

278.0 495.0 866.0

42 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM art vadederken, te yandan yeni Plan'n gerek hedefini bir nceki Plan'n hedefini amayan bir retim hacmi dzeyinde planlamaktadr. Aadaki tablo bunu aka gstermektedir:93Srasyla Be Yllk Planlar'n dnem sonu retim hedefleri Tketim aralar 1. 2. 3. Pamuklular (milyar m.) Ynller (milyon m) Keten (milyon m) orap (milyon ift) Ayakkab (milyon ift) Sabun (milyon ton) eker (milyon ton) Kt (bin ton) Nebati ya (bin ton) retim aralar Elektrik (milyar kw/saat) Kmr (milyon ton) Pik demir (milyon ton) elik (milyon ton) Petrol (milyon ton) 4.7 270.0 500.0 80.0 2.6 900.0 1100.0 22.0 75.0 10.0 10.4 21.7 5.1 227.0 600.0 725.0 180.0 1000.0 2.5 1000.0 750.0 33.0 152.5 17.4 17.0 46.8 4.9 177.0 385.0 258.0 925.0 3.5 850.0 75.0 243.0 22.0 28.0 54.0

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTlSADl LKLER 43 Birinci, kinci ve Drdnc Be Yllk Planlarda planlanan artlarn gerekleme oranlar (%) retim aralar Kmr Ham petrol Elektrik . Pik demir elik elik hadde imento Tketim aralar Pamuklular Ynller Ayakkab Kt ve mukavva Kibrit Sabun 1. 72.3 107.1 49.1 43.3 24.4 19.3 36.3 -3.0 -3.3 26.1 32.2 1.6 36.9 2. 71.5 33.6 93.5 83.8 106.4 100.0 49.1 31.0 10.6 83.3 52.1 25.4 21.7 4. 112.9 154.5 124.6 97.8 126.8 163.8 95.7 -8.8 119.3 0.0 72.3 96.7

4. 4.7 159.0 580.0 240.0 870.0 2.4 1340.0 880.0 82.0 250.0 19.5 25.4 35.4

5. 6.1 257.0

318.0 4.3 1740.0 1372.0 162.5 372.0 34.1 44.2 69.9

Bir Yanda Sermaye, te Yanda Yoksulluk Birikimi Aadaki tablodan grlecei gibi, 1928 ylna kadar, devletletirilmi ekonomideki yava sermaye birikimi, artan brokratiklemeye ramen, yoksulluu beraberinde getirmemiti:Byk sanayide sermaye

Ancak, "1950 ylnda 4.7 milyar metrelik pamuklu mallar dzeyine erieceiz" diye vnen Rus hkmeti, ayn sz yirmi yl nce, SSCB'nin nfusu imdikinden elli milyon kadar daha az iken vermi olmaktan utanmyordu, nk polis ve progandann gc, halkn hafzasn da tketim mallar kadar kt tutabiliyordu. te yandan, gerek retim dzeylerine bakacak olursak grrz ki, tketim maddeleri hedefleri sadece sermaye mal hedeflerinden ok daha alakgnll olmakla kalmamakta, (gene resmi rakamlara gre) bu hedeflerin gerekleme oranlar konusunda da tketim maddeleri retimi ok geride kalmaktadr:

Milyon ruble Yl 1921 1922 1923 1924 1925 1927 1928 1926/7 fiyatlaryla95 7930 7935 7969 8016 8105 9151 9841

Endeks 1921=100 100 100.1 100.5 101.1 102.2 115.4 124.1 Yl 1913 1922/3 1923/4 1924/5 1925/6 1926/7 1927/8 1928/9

Gerek cretler96 100 47.3 69.1 85.1 96.7 108.4 111.1 115.6

44RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Yani, Profesr Prokopovicz'in hesaplarna gre bile, ki Kerenski hkmetinde bakanlk yapm byle birisini kimse Bolevikler lehine hile yapmakla sulayamaz, 1928-29 dneminde Rus iilerinin gerek cretleri, sava ncesi durumdan %15.6 daha yksektir. Ayn zamanda alma saatleri %23.3 ksalmtr. Eer toplumsal hizmetleri de hesaba katacak olursak gerek cretlerdeki art daha da belirgin hale gelir. Bu tablonun gsterdii dier bir ey ise udur: Be Yllk Planlar'n balamasndan nceki birka yl iinde, brokrasinin kendisi glendike gerek cretlerin art neredeyse durmutur ve art hz, birikim orannn biraz gerisinde kalmaya balamtr. Be Yllk Planlar'n balamasyla birlikte durum tamamen deiti. Bu andan sonra, birikim muazzam bir ekilde artmaya balad, te yandan kitlelerin yaam dzeyleri ise sadece buna ayak uyduramamakla kalmad, 1928 ile karlatrldnda mutlak rakamlarla d gstermeye balad. Aadaki tablo sermaye birikimi hzn gsterir:97Sermaye yatrm (cari deerlerle milyar ruble) 1923/4-1927/8 1928/9-1932 1933-1937 1938-1942 (Plan) 1946-1950 (Plan) Toplam Sanayide 26.5 4.4 52.5 24.8 114.7 58.6 192.0 111.9 250.3 Yl 1913 1928 1932 1935 1937 1940

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 45 Aylk maaa den "ar sepeti" say olarak endeks 3.7 100 5.6 4.8 1.9 2.4 2.0 151.4 129.7 51.4 64.9 54.1

cretlerin alm gcnn, yiyecek fiyatlaryla ifadesindeki deiikliklerin bu hesab, baz gda maddelerinin nfus bana gerek tketimini gsteren istatistikler tarafndan da dorulanmaktadr.Nfus bana yllk st ve et tketimi (kilogram) Yl 1927-8 1932 1937 St Toplam Kr Kent 189 183 218 105 111 85 132 126 144 Et Toplam Kr Kent 27.5 22.6 29.1 13.5 10.3 21.8 14.0 8.5 25.5

Bu dnem boyunca rublenin deer kaybn hesaba katacak olursak bile muazzam bir sermaye birikiminin gereklemi olduu grlyor. 1933 fiyatlaryla Rus sanayinin sabit sermayesi 1928 ylnda 10.3 milyar rubleden 1932 ylnda 22.6 milyar rubleye ve 1937'de 59.9 milyar rubleye kmtr.98 Rus otoriteleri 1928 ylndan sonra gerek cretler endeksini ve yaam pahall endeksini, 1931'den sonra ise toptan ve perakende fiyatlar endeksini yaynlamay durdurdular. Dolaysyla, gerek cret dzeyindeki deiiklikleri hesaplamak olduka zor. Ancak tm dier mevcut veriler, Be Yllk Planlar'n balamasndan sonra genel olarak bu dzeyin artmadn gstermektedir. rnein, ortalama cretin alm gcnn, yiyecek fiyatlar ile llmesi u oranlan vermektedir:99

1937'de Rusya'da, rnein et tketiminin ondokuzuncu yzyln sonlarnda Almanya ve Fransa'daki et tketimi ile bir karlatrmas, SSCB'de yiyecek tketimi dzeyinin ne kadar dtn gsterir. 1898'de Berlin'de nfus bana et tketimi 61 ile 68 kilogram arasnda ve 1880-89 arasnda Breslau'da ortalama 39 kilogramd. Fransa'da durum 1852'de yleydi: Paris'te tketim 79.31 kilogram, dier ehirlerde 58.87 kilogram, kylerde 21.89 kilogram, Fransa'nn tmnde 33.05 kilogram.101 Snai tketim maddelerinin tketimi konusunda ise Sovyet kaynaklarndan u bilgileri karmak mmkndr. Jasny, pamuklu mallar ve ayakkab retimi hakkndaki resmi rakamlara dayanarak ve ordunun, i elbiselerinin vb. ald pay konusunda da Voznesenski'nin sylediklerini102 hesaba katarak bu mallarn sivil tketimi konusunda u sonular karr: "zel tketim iin kii bana den pamuklu miktar 1927-28'de 15.2 metreden 1940'ta 10 metrenin altna dmtr."103 Her ne kadar

46 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kii bana den ayakkab says 1927-28'de 0.40 iftten 1940'da 0.83 ifte kmsa da, ayn dnem iinde "deri ktl nedeniyle ayakkablarn kalitesinde byk d"104 olmutur. Ordu, i elbiseleri vb. hari olmak zere kii bana den ynl mallar tketimi, 1929'da 0.66 metre ve 1937'de 0.65 metredir; (ham) eker tketimi ise 1929'da 8.5 kilogram ve 1937'de 14.7 kilogramdr.105 Bu rakamlarn ne kadar dk olduunu grmek iin dier lkelerdeki tketim mallarnn miktarna ksaca bakmak yeterlidir: Ayn yl, 1937'de, ngiltere'de kii bana 60 metrekare pamuklu mal, 7.4 metre ynl mal ve 2.2 ift deri ayakkab retilmitir. Byle ac gerekler ortadayken Gosplan'n eski bakan Kuybiev'in, Onyedinci Parti Konfe-rans'ndaki (Ocak 1932) u szleri olsa olsa souk bir aka olarak sylenmi olmal:ikinci Be Yllk Plan'da yiyecek retiminde, hafif sanayilerde ve tarmda, tketim dzeyini en az 2-3 kat arttracak retim dzeylerini salamann kesinlikle gerekli olduuna inanyoruz... 1937 tketim dzeyinin yaklak bir hesab bu yl iinde Sovyetler Birlii'nin, tketim dzeyi asndan, dnyadaki en ileri lke olacan sylememize olanak tanmaktadr.106

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTlSADl LKLER 47 de, kii bana konut alannn zaten yetersiz olan 1928 standartlarnn bile altna dmesi anlamna gelmitir:108Kent nfusu Yl 1923 1927-8 1932 1937 1939 (milyon) 18.9 26.3 39.7 50.2 55.9 ehirlerde konut miktar* Toplam Kii bana (mil.me trekare) (metrekare) 118.4 6.2 160.2 6.1 185.1 4.66 211.9 4.5 225.0 4.0

ilerin yaam dzeylerinin, sermaye birikiminin gereklerine tabi tutulmasnn en ar ifadelerinden birini ise Rus halknn konut koullarnda grmek mmkndr. Aadaki tablonun gsterdii gibi, hkmetin ve kooperatiflerin konut ina planlar Be Yllk Planlar'n balamasndan beri hi bir zaman yerine getirilememitir:107Konut inas Birinci Be Yllk Plan kinci Be Yllk Plan Hedef Gerekletirme (milyon metrekare) 53 61.4 22.6 26.8 % Gerekletirme 42.6 43.9

nc Be Yllk Plan ise sava nedeniyle yarda kalmtr, bu nedenle bu kez konut ina hedefinin ne derece yerine getirildiini hesaplamak zordur. te yandan ehir nfuslar ok sratli artmaktadr. Dolaysyla, konut ina hedeflerinin yerine getirilememesi kanlmaz olarak, ehirler-

Tablonun kapsad tm dnem boyunca mevcut konut alan 1947' deki resmi bir bildiriye gre 8.25 m2 olarak tespit edilen109 asgari salk standartlarnn ok altndadr. 1949'da baz dier lkelerde kii bana den konut alanlar yledir: Danimarka'da 21 m2, rlanda'da 17 m2, sve'te 23 m2, Belika'da 15 m2, Fransa'da 23 m2, Yunanistan'da (tahmini) 16 m2, talya'da 12 m2.110 Bir karlatrma daha yapmak gerekirse, ngiltere'de yeni binalarda hane bana asgari 51-88 m2'den azna izin verilmez.111 Kii bana ortalama konut alanndaki d Moskova, Leningrad ve yeni kurulan sanayi merkezlerinde dier yerlerden daha belirgindi. Sovyet Haberleri'nde Sovyet konut koullarn ven bir yaz Moskova'dan yle sz etmektedir: "Konut inasnda Sovyetler Birlii'nin kaydettii ilerleme hakknda bir fikir, ada ehircilikte bir model olan Moskova rneinden edinilebilir. Sovyet iktidarndan bu yana Moskova'da yaklak 5.9 milyon m2'lik, ya da devrimden nce ehrin tm tarihinde yaplann yars kadar daha konut ina edilmitir. Moskova'da konut inas her yl artmaktadr."112 Ancak bu resmi yaynn ok dikkatli bir ekilde gzard ettii bir gerek, Moskova nfusunun konut inasndan daha da hzl byddr. 1912 ylnda ehirde 1,600,000 kii yaamaktadr ve 11,900,000 m2 konut vardr, yani kii bana ortalama 7.4 m2 der. 1939 ylnda 4,137,000 kii ve 17,400,000 m2 konut vardr, ki kii bana ortalama sadece 4.2 m2 eder; ve 1950 ylna gelindiinde ehir nfusu 5,100,000'e fakat konut alan sadece 18,600,000 m2'ye kmtr, ki bu da kii bana ortalama 3.65 m2 demektir.* Mutfak, banyo, hol vb. alanlar haritir.

48RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Be Yllk Planlar kapsamnda yaplan konutlar son derece ilkeldir. rnein, 1935'te ina edilen tm ehir evlerinin %32'sinin suyu, %38'inin kanalizasyonu, %92.7'sinin gaz ve %54.7'sinin merkezi stmas yoktur.113 1939 ylnda RSFSC'de (ki en iyi konut binalarnn ou bu cumhuriyettedir) ehir Sovyetlerinin denetimindeki yeni evlerde belirli gereleri bulunan konut oranlan yledir: suyu olan %60.5, kanalizasyonu olan %43.7, merkezi stmas olan %17.5, elektrii olan %93.8, banyosu olan %11.7.114 te yandan, en temel toplumsal gereklerden tamamen mahrum olan ehirler vardr. rnein, Drdnc Be Yllk Plan dneminde, aralarnda Archangelsk (1939 nfusu 281,091), Tomsk (nfusu 141,215), Irkutsk (nfusu 243,380) ve Kherson'da (nfusu 97,186) bulunan on ehre kanalizasyon balandn kefetmek olduka artcdr.115 2,354 ehir ve ii yerleim merkezinden sadece 460'nn suyu, 140'nn kanalizasyonu ve 6 tanesinin gaz vardr.116 "SSCB'deki konut yapmnn hz ve leinin dnyann hibir yerinde paraleli yoktur", ve gene bundan onbe yl kadar sonra sylenen, "Sovyetler Birlii'ndek iilerin konut koullar hibir kapitalist lkedeki koullarla karlatrlamayacak kadar iyidir"117 gibi resmi szlerin "dayand" gerekler bunlardr. Sovyet Haberleri'ndeki, Rusya'da konut yapmnn dier lkelerdekini at eklindeki iddia, aadaki rakamlarn gsterdii gibi son derece samadr. 1923 ile 1939 arasndaki onalt ylda, Rus ehirlerinde ancak 106.6 milyon m2'lik bir konut art olmutur. Oysa ngiltere ve Galler'de sadece 1925-28 arasndaki drt ylda en az toplam 70 milyon m2'lik konut yaplmtr.118 Servet birikiminin ayn zamanda yoksulluk birikimi anlamna geldii konusunda daha baka kant gstermeye gerek var mdr? Sanayiin Savaa Tabi Klnmas Savunma sanayinin ap hakknda tam bir tablo izmek ok zor. Savunmaya ayrlan harcamalarn "toplumsal-kltrel refah" (eitim, salk, fiziksel eitim, emekli maalar vb.) harcamalar ile aadaki karlatrmasndan119 anlalaca gibi, savunma btesi rakamlar pek anlaml deildir.,1935 1936 1937 1938 1939 1940 1946 1947 1948 1949 1950 1951

STALMST RUSYA'DA TOPLUMSAL-lKTlSADI LKLER 49 Savunma Toplumsal ve kltrel refah 13.1 8.214.9 17.5 23.2 39.2 56.1 73.6 66.3 66.3 79.2 82.9 93.9 20.0 25.7 35.3 37.4 40.9 80.0 106.0 105.6 116.0 116.9 118.9

Grld gibi 1940'ta, Nazi igalinin hemen ncesinde, savunma btesi, toplumsal ve kltrel refaha ayrlan bteden ok az fazladr ve 1949'da, "souk sava" oktandr kyasya srmeye balamken, daha azdr. Bu gerekten anlalmas g bir durumdur. Oysa bu tamamen istatistiksel olguya biraz aklk kazandran baka unsurlar var: (1) ileri Bakanl harcamalarnn bir ksm (NKVD veya MVD) askeri harcamalardr; (2) Cephane fabrikalar, askeri s, kla vb. yapm harcamalar savunma bakanl dndaki bakanlklarn btelerinde gsterilmektedir; (3) Askeri okul harcamalar Eitim Bakanl btesinde gsterilir. Ama tm bu etkenler ve benzen aklamalar savunma btesinin kkln ancak bir dereceye kadar aklar. Asl neden, silah yapmnn suni olarak yaratlan ar ucuzluunda yatar. Tketim maddeleri zerindeki yksek tketim vergilerinin ve ar sanayiye, zellikle silah sanayiine verilen byk yardmlarn sonucu olarak, ar sanayi mallar ile ekonominin gerisini oluturan sanayilerdeki mallar arasnda fiyat ilikisi, kknden saptrlmtr. Silah yapmnda kullanlan makina aralarnn retimine giden kmr ve elik, silah yapmnn kendisinde kullanlan kmr ve elik, btn bunlarn nakliyesi vb. byk lde devlet yardmna tabidir. Dolaysyla, yardm mekanizmas sayesinde silahlanmann fiyat giderek artan bir indirime uramaktadr. Tketim vergileri tketim mallarnn fiyatnn te ikisini oluturduuna gre ve dorudan ve dolayl yardmlarn silahlanma harcamalarnn gerek fiyatn byk bir ihtimalle yaklak te birine kadar drdn hesaba katacak olursak, gereki bir karlatrma yapmak iin savunma harcamalarn dokuz

50 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kat arttrmak ve bunu tketim mallarnn (toplumsal ve kltrel hizmetler dahil olmak zere) toplam ile karlatrmak gerekir. Bu yaplmadka ortadaki rakamlar gerek d kalmaya devam eder. rnein, 1941 plan tm savunma sanayilerinin retimlerinin toplam fiyatnn 40.3 milyar ruble olduunu syler, oysa bu durumda 46 milyar rublelik tekstil sanayii bile ondan byk grnmektedir.120 Tm glklere ramen, Cornell niversitesi'nden profesr M. Gardner Clark'n incelemesi sayesinde Rus ekonomisinde silah retiminin ap hakknda nispeten gereki bir tablo edinmek mmkn. Clark, tamamen resmi verilere dayanarak, tm Rus demir ve elik retiminin silah yapmnda kullanlan blmn ve ayrca silah fabrikalarnn inasnda kullanlan blmn hesaplad. Aratrmasnn sonularn yle zetledi:121SSCB'de silah sanayilerinde demir ve elik tketimi 1932-1938 (1.000 metrik ton ve yzde olarak) 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Silah yapmnda tketilen toplam tonaj 4986.2 1646.6 1378.1 2204.6 2667.69 2873.3 4019.1 Makina yapmnn yzdesi olarak 57.5 40.4 32.6 38.2 38.0 35.4 47.1 Toplam SSCB inaat sektrnn yzdesi olarak 21.8 29.2 17.5 17.5 19.3 17.4 23.2 Silah fabrikalarnn inasnda kullanlan toplam tonaj 252.3 135.6 164.4 290.8 745.5 793.0 880.1 Makina yapm fabrikalarnn yzdesi olarak 45.8 94.3 65.9 72.8 73.4 82.5 84.5 Toplam SSCB fabrika yapm sektrnn yzdesi olarak 17.2 12.8 11.3 13.5 21.8 24.7 30.6

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSADLKLER 51 yapm fabrikalarnn inas neredeyse tamamen durmutu. Aynca, tketim maddelerinin nemli bir ksmn da ordu almaktayd. rnein Planlama Komisyonu (Gosplan) bakan N.A.Voznesenski 1940'ta pamuklu mallarn sadece %46'snn ve ayakkablarn %79' unun "ak pazarda" satldn sylemitir, ki dolaysyla gerisi hemen hemen tamamyla (fabrikalarda, tamaclkta vb., i elbisesi olarak ayrlan kk bir blm dnda) orduya gitmektedir.122 Sonu olarak, silah sanayi Rusya'nn ekonomik sisteminde ok nemli bir rol oynar. Emek retkenlii ve iler Bir ii devletinde emein retkenliindeki artn, iilerin yaam koullarnda bir iyilemeyle paralel gelimesi beklenir. Troki'nin 1928'de dedii gibi, gerek cretler "sosyalist evrimin baarsnn deerlendirilmesindeki balca lt olmaldr". "Sosyalist ilerlemenin ls i koullarndaki srekli ilerlemedir." yleyse, Rusya'da ii retkenliindeki art ile iilerin yaam koullan arasndaki ilikiye bir bakalm.Emein retkenlii123

Yl1913 1928 1936

Endeks 100 106.0 331.9

Aylk ortalama maaa den "ar sepeti"124 Endeks 100 151.4 64.9

Yani, daha 1932'de bile silah yapm tm demir ve elik tketiminin %21.8'ini kapsyordu, ki sava hazrlklarnn tam hzla srd 1938 ylndaki %29.2'lik oranla karlatrldnda son derece yksek bir rakamdr. Bunun yan sra, gene 1932'de silah fabrikalarnn inas, tm makina yapm fabrikalarnn inasnda kullanlan demir ve eliin yaklak yarsn kullanyordu ve 1938 ylna gelindiinde, silah fabrikalarnn inas, tm makina yapm fabrikalarnn inasnda kullanlan demir ve eliin %94.3'n kullanrken tm dier makina

Yani, 1928'e kadar cretler sadece sava ncesi dzeyi gemekle kalmad, stelik emek retkenliinden ok daha hzl bir art gsterdi. Oysa, 1928 ile 1936 arasnda emek retkenlii kattan daha fazla artarken gerek cretler aslnda yandan fazla azald. Rusya'daki emek retkenliini baka lkelerdeki emek retkenlikleri ile karlatrarak ve te yandan, Rus iilerinin yaam koullarn dier lkelerdeki iilerin yaam koullaryla karlatrarak da ayn sonulara varmak mmkn. 1913 ylnda Rus sanayiinde ortalama emek retkenlii ABD'ndekinin yaklak %25'i, Almanya'dakinin %35'i ve ngiltere'dekinin %40' kadard. Rus sanayiinde emek retkenliini incelemek zere 1937'de

52 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

\.

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 53Birim adet ift adet adet kutu adet adet adet adet Rusya 0.1 2.6 0.2 0.6 577.0 28.8 0.12 0.20 0.12 Britanya 0.2-0.3 9.5 3.5-6.0 0.8-2.1 824.0 103-154 0.6 0.17 0.3-0.5

kurulan bir Gosplan komitesi, bunun ABD sanayiindekinin %40.5'i ve Almanya'nnkinin %97'si olduunu tespit etti.125 bu hesaplarn abartlm olduunu, aslnda Rus sanayiinde emek retkenliinin 1937'de ABD'dekinin %30'u, Almanya'dakinin %70'i ve ngiltere'dekinin de yaklak %70'i kadar olduunu kabul etmek iin fazlasyla neden vardr. Bu sonuca nasl vardmz anlatmak burada ok uzun srer. Fakat, Gosplan komitesinin tespitleri bizim syleyeceklerimizi geersiz klmak bir yana, aslnda daha da glendirecek olduu iin bu konuyu daha amann gerei yok. Tekrar konuya dnecek olursak, Rus iisi rnein, bir ngiliz iisinin rettiinin yaklak %70'ini retiyor, ancak yaam koullan bundan da ok daha dk. Aadaki tabloda Rus iisinin ayda 500 ruble kazandn var sayyoruz, ki bu rakam 1950'de Drdnc Be Yllk Plan'n sonu iin planlanan, tm devlet alanlarnn (brokrasi dahil olmak zere) or talama cretidir. te yandan, tketim mallar fiyatlarn, Rusya'da fi yatlarn en dk olduu 1. Blge fiyatlarndan aldk.126 ngiltere iin ise iilerin ortalama haftalk geliri ayn tarihte 5.17 ngiliz sterlini dir.127 Fiyat hesaplarmza temel olarak da ngiliz Ticaret Odas'nn res mi rakamlarn aldk.Ortalama haftalk cretin satn alma gc

Erkek takm elbisesi, ynl Lastik ayakkab Kadn elbisesi, pamuklu Kadn elbisesi, ynl Kibrit Tarak, kadn tuvalet malzemesi Gramofon Radyo (5'lik) Kol saati

Eer Rus sanayiindeki bir iinin retkenlii, ngiltere'deki bir iinin retkenliinin bete drd kadarsa, te yandan yaam standard ngiliz iisininkinin drtte biri ya da te biri kadarsa ve eer ngiliz, iisinin smrldn sylyorsak, o takdirde onun Rus kardeinin daha da fazla smrlyor olduu sonucundan baka bir sonu karmak mmkn mdr?* Kylln Mlkszletirilmesi

Birim Buday ekmei, birinci kalite pound Buday ekmei, ikinci kalite pound avdar ekmei pound Sr eti pound Tereya pound St pint eker pound Yumurta adet ay pound Kahve pound Bira pint Sigara adet Erkek ayakkabs ift Kadn ayakkabs ift Kadn ceketi, yar ynl adet Kadn orab, pamuklu ift Krepdin yarda Erkek takm elbisesi, yar ynl adet

Rusya 41.7 63.3 91.0 9.0 4.1 57-81 18.5 82-115 1.6 3.4 14.4 464.0 0.4 0.4 0.6 16.2 1.4 0.3

Britanya 480.7 79-127 77.2 247.2 412.0 706.3 36.4 41.2 88.2 618.0 2-4.5 1-4.0 1.1-2.3 25-27.0 23-25.0 0.6-1.5

-

Ekim Devrimi byk toprak sahiplerinin, Kilise'nin ve saltanatn topraklarn devletletirdi. Krsal burjuvazinin kulaklarn topraklar devletletirilmedi ve NEP dneminde sadece eski kulaklar zenginlemekle kalmad, stelik orta kylln iinden birok yeni kulak kt. Kulaklar zel tccarlar ile birlikte yoksul kylleri smrdler. Tarmda zel kapitalizm 1928'e kadar srd. Kolektivizasyon durumu tamemen deitirdi. Kolektivizasyonun tarm kesiminin kendi iindeki farkl snflar zerindeki etkilerini burada incelemeyeceiz, sadece u soruyla ilgileneceiz: Kolektivizasyon, ekonominin tarm sektrnden ald toplam geliri nasl etkiledi?* Bugnk Rus iisinin, ingiliz iisiyle karlatrldnda, arlk zamanndaki Rus iisinin ayn zamanlardakingiliz iisiyle karlatnlmasndan daha kt durumda olduu, yukardaki tablo ile Maurice Dobb'un u szlerini karlatrdmzda ortaya kacaktr. "arlk Rusyas'nda... 1913'te madenlerde ve fabrikalarda ortalama cretin ayda 20 ile 25 ruble arasnda olduu tahmin edilmektedir, kingiliz parasnn o zamanki satn alma gcyle 40 ile 50 ilin f arasnda demektir (yani, haftada 10-13 ilin). Bu, o zamanlar ingiltere'deki dzeyin yansndan azna denk der." (M. Dobb, Soviet Economic Development since 1917, Londra, 1948, s. 59.)

54 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM soruyu cevaplarken incelenmesi gereken en nemli unsur, kolektivizasyonun, devletin tarmdan ald pay zerindeki etkileridir; yani devlete yaplan zorunlu satlar zerinde etkileri, vergiler ve Makina Traktr stasyonlar (MT) ve devlet un fabrikalarnn yapt ie denen karlklar. Devlete zorunlu satlar, ismen olmasa bile fiilen bir ayn vergi biimidir, nk kolhoza denen fiyatlar son derece dktr. 1935 ylnda, zorunlu yulaf satlar iin saptanan fiyat kilo bana 4-6 kpek arasndayd ve devlet bunlar yeniden perakende olarak kilo bana 55-100 kopeke satyordu. Ayn ekilde,