sanattarihi2

7/31/2019 SanatTarihi2

1/120

LSESANAT TARH

2

Do. Dr. Mehmet Zeki BRAHMGL

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret Afi

Cevat Dndar Cad. Nu.: 139 Ostim 06370 ANKARAtel.: (0312) 385 9191 belge: (0312) 354 0444

www.kozayayin.com.tr

Bu kitap, Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Baflkanlnn14.02.2008 tarih ve 64 sayl kararyla 2008 - 2009 retim ylndan itibaren5 (befl) yl sreyle ders kitab olarak kabul edilmifltir.


2/120

Editr:

Dil uzman:

Grsel uzman:

Program gelifltirme uzman:

Rehberlik uzman:

lme deerlendirme uzman:

ISBN:

Yaync sertifika nu.:

brahim Aras

Ahmet Kapulu

Ziya Harun Ergen

zlem Doan

Trkan elik

Dr. Nuri Doan

978 - 975 - 393 - 614 - 9

12 385

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret AfiBu eserin btn haklar sakldr ve yaynevine aittir.

Eserdeki metin, soru, grsel unsurlar yaynevinin yazl izni olmadan tmyleya da ksmen oaltlamaz, yaymlanamaz ve ticari amala kullanlamaz.

KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret AfiCevat Dndar Cad. Nu.: 139 Ostim 06370 ANKARAtel.: (0312) 385 9191 belge: (0312) 354 0444

www.kozayayin.com.tr

Bask: KOZA Yayn Datm Sanayi ve Ticaret Afi, ANKARA, 2011


3/120

3

Korkma, snmez bu flafaklarda yzen al sancak;Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.O benim milletimin yldzdr, parlayacak;O benimdir, o benim milletimindir ancak.

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!Kahraman rkma bir gl! Ne bu fliddet, bu cell?Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell...Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll!

Ben ezelden beridir hr yafladm, hr yaflarm.Hangi lgn bana zincir vuracakmfl? fiaflarm!

Kkremifl sel gibiyim, bendimi iner, aflarm.Yrtarm dalar, enginlere smam, taflarm.

Garbn fkn sarmflsa elik zrhl duvar,Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,Medeniyet! dediin tek difli kalmfl canavar?

Arkadafl! Yurduma alaklar uratma, sakn.Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn...Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn.

Bastn yerleri toprak! diyerek geme, tan:Dfln altndaki binlerce kefensiz yatan.Sen flehit olusun, incitme, yazktr, atan:Verme, dnyalar alsan da, bu cennet vatan.

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki fed?fihed fflkracak topra sksan, flhed!Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cd.

Ruhumun senden, lhi, fludur ancak emeli :Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.

Bu ezanlar-ki flahadetleri dinin temeli-Ebed yurdumun stnde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder - varsa - taflm,Her cerhamdan, lhi, boflanp kanl yaflm,Fflkrr ruh- mcerred gibi yerden naflm;O zaman ykselerek arfla deer belki baflm.

Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanl hill !Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.Ebediyen sana yok, rkma yok izmihll:Hakkdr, hr yaflamfl, bayramn hrriyet;

Hakkdr, Hakka tapan, milletimin istikll!Mehmet kif ERSOY

STKLL MARfiI


4/120

4

ATATRKN GENLE HTABES

Ey Trk genlii ! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk

cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu

temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu

hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric, bed-

hahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa

mecburiyetine dflersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulu-

nacan vaziyetin imkn ve fleraitini dflnmeyeceksin ! Bu

imkn ve flerait, ok nmsait bir mahiyette tezahr edebilir.

stikll ve cumhuriyetine kastedecek dflmanlar, btn dn-

yada emsali grlmemifl bir galibiyetin mmessili olabilirler.

Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt edilmifl,btn tersanelerine girilmifl, btn ordular datlmfl ve

memleketin her kflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Btn bu

fleraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleke-

tin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt

hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri flahs

menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler.

Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dflmfl olabilir.

Ey Trk istikbalinin evld! flte, bu ahval ve flerait iinde

dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muh-

ta olduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!


5/120

5

Mustafa Kemal ATATRK


6/120

6

NDEKLER

1. NTE

TRKLER ANADOLUYA GELMEDEN NCE TRK SANATININ GERD

EVRELERE GENEL BAKIA. ORTA ASYA TRK DEVLETLERNN SANATI ................................................................... 8

1. Hun Sanat ............................................................................................................................... 8

2. Gktrk Sanat ......................................................................................................................... 12

3. Uygur Sanat ............................................................................................................................ 14

B. SLAM MMARSNN GELfiM ............................................................................................... 17

1. Hz. Muhammed ve Drt Halife (Erken Dnem slam Sanat) Dnemi Sanat .............. 17

2. Emevi Sanat ........................................................................................................................... 18

a. Din Mimari .......................................................................................................................... 18

b. Sivil Mimari ......................................................................................................................... 203. Abbasi Sanat .......................................................................................................................... 22

a. Din Mimari .......................................................................................................................... 22

b. Sivil Mimari ......................................................................................................................... 23

4. Fatmi ve Memluk Sanat ....................................................................................................... 24

C. SELUKLU NCES TRK SLAM MMARSNN GELfiM ........................................... 26

1. Karahanl Sanat ..................................................................................................................... 26

2. Gazne Sanat ........................................................................................................................... 29

DEERLENDRME ALIfiMALARI ............................................................................................... 30

2. NTE

BYK SELUKLU SANATI

1. MMAR .......................................................................................................................................... 32

a. Din Mimari (Cami, Medrese, Trbe) ................................................................................... 32

b. Sivil Mimari (Ribatlar) ............................................................................................................. 34


3. NTE

ANADOLU SELUKLU SANATI

1. MMAR .......................................................................................................................................... 36

a. Din Mimari (Cami, Medrese, Mezar Antlar) ..................................................................... 36

b. Sivil Mimari (Kervansaraylar, Saray ve Kflkler) ............................................................... 44


4. NTE

BEYLKLER SANATI

1. BEYLKLERN ORTAYA IKIfiI ............................................................................................... 49

2. BEYLKLERN MMAR VE SSLEMEYE GETRD YENLKLER ............................... 50



7/120

7

5. NTE

OSMANLI SANATI

A. DN MMAR (Cami, Medrese, Trbe) ................................................................................... 551. Erken (lk) Dnem Osmanl Sanat ...................................................................................... 552. Klasik Dnem Osmanl Sanat .............................................................................................. 61

a. Mimar Sinan ncesi .......................................................................................................... 61b. Mimar Sinan ve Yaptlar .................................................................................................. 62c. Mimar Sinan Sonras ........................................................................................................ 67

3. Ge Dnem Osmanl Sanat ................................................................................................. 69B. SVL MMAR (Saray, Kflk, Kervansaray, Han, Bedesten, eflme, Sebil) ................ 72DEERLENDRME ALIfiMALARI ............................................................................................... 78

6. NTETRK EL SANATLARI

A. N SANATI ................................................................................................................................ 791. Trk ini Sanatna Genel Bakfl (Tanm ve Teknik) ......................................................... 792. Tarihsel Geliflimi inde Trk ini Sanat ............................................................................ 81

a. Seluklu ini Sanat .......................................................................................................... 81b. Osmanl ini Sanat .......................................................................................................... 82

B. HALI SANATI ............................................................................................................................... 861. Trk Hal Sanatna Genel Bakfl ........................................................................................... 862. Tarihsel Geliflimi inde Trk Hal Sanat ........................................................................... 86

a. Seluklu Hal Sanat .......................................................................................................... 86b. Osmanl Hal Sanat .......................................................................................................... 87

C. HAT SANATI ................................................................................................................................ 89D. MNYATR SANATI ................................................................................................................... 90

1. Trk Minyatr Sanatna Genel Bakfl .................................................................................. 902. Tarihsel Geliflimi inde Trk Minyatr Sanat ................................................................... 90

a. Seluklu Minyatrleri ......................................................................................................... 90b. Osmanl Minyatrleri ......................................................................................................... 91


7. NTECUMHURYET DNEM TRK SANATI

1. CUMHURYET DNEM TRK MMARS ............................................................................. 942. CUMHURYET DNEM HEYKEL SANATI ........................................................................... 1003. CUMHURYET DNEM RESM SANATI ............................................................................... 103DEERLENDRME ALIfiMALARI ............................................................................................... 113OKUMA PARASI: Milletlerin Tannmasnda Gzel Sanatlarn Rol ...................................... 114

SZLK ............................................................................................................................................. 115

KAYNAKA ....................................................................................................................................... 120


8/120

8

1.NTE

TRKLER ANADOLUYA GELMEDENNCE TRK SANATININ GERD

EVRELERE GENEL BAKI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Orta Asyann neresi olduunu ve flu anda Orta Asyada hangi devletlerin bulunduunu

arafltrarak defterinize yaznz.

2. Orhun Yaztlarnn Trk kltr ve sanat bakmndan nemini arafltrnz. rendiklerini-

zi snfta arkadafllarnza anlatnz.

3. slam sanatnn douflu ve ilk yap trleri hakknda bir dev hazrlayarak snfta arkadaflla-

rnza okuyunuz.4. Tac Mahal hakknda bilgi toplaynz. Topladnz bilgileri snfta okuyunuz.

A. ORTA ASYA TRK DEVLETLERNN SANATITrklerin ana yurdu Orta Asyadr. Byk Kadrgan (Kingan) dalarndan Baykal havzasna, oradan

Altay Dalar boyunca dil havzasna vararak Hazar Denizi havzas, Hindikufl, Pamir, Karakurum, Karan-lk dalar ve Sar Irmak arasnda kalan blgeye Orta Asya denilmektedir. Bu saylan genifl corafyadabugn Hindistann, inin, Moolistann, rann bir ksm ile Afganistan, Kazakistan, Trkmenistan, z-bekistan, Krgzistan ve Tacikistan devletleri bulunmaktadr.

Trklerin Orta Asyada kurduklar en nemli devletler; Hun, Gktrk ve Uygur devletleridir. Bu dev-letler, Orta Asya Trk kltr ve sanatnn ortaya konulmasnda en byk paya sahiptir.

Sanatn oluflmas ve geliflmesinde; yaflanan doal evre, toplumlarn kltrel yaplar, dinsel inan-lar ve ekonomik etkinlikleri nemli rol oynamaktadr. Bu nedenle Orta Asyadaki Trk devletlerinin sa-natlarna bu alardan bakmak gerekir.

Orta Asyada egemenlik sren Hun ve Gktrk devletlerinin yaflayfl biimleri ve dinsel inanfllarbenzer zellikler gsterir. Yar gebe bir yaflam tarzna, fiamanizm ve Gk Tanr inancna sahip buiki devletin sanatlarnda ortak ynler vardr. At zerinde yar gebe olarak srdrlen toplumsal ya-flam, kk el sanatlar ile maden ve adr sanatnn geliflmesini salamfltr.

Uygur Trklerinin yerleflik yaflama gemeleri, Budizm ve Manihaizm dinlerini benimsemeleri, onla-rn sanatlarna farkl bir boyut kazandrmfltr.

Mimari alannda dinsel inanfllarna uygun olarak manastrlar ve tapnaklar, barnmak iin evler, e-flitli dinsel kitaplar sslemek iin resimler yapmfllardr. Bylece Uygurlarn yaflam biimlerine uygunolarak daha geliflmifl bir sanat ortaya kmfltr.

1. HUN SANATITarihte bilinen ilk Trk devleti Byk Hun Devletidir. M 220 - MS 216 yllarnda egemenlik sren

Hun Devletinin baflkenti tkendir.

Orhun ve Selenga rmaklar ile tken evresinde yaflayan Hunlarn en gl olduklar dnem Mete

Han zamandr (M 209-174). Hun Devleti, MS 48de Kuzey ve Gney olmak zere ikiye ayrlmfltr. inbasks sonucunda, nce Kuzey Hunlarn (158), sonra Gney Hunlarn (216) siyasal tarihleri sona ermifltir.


9/120

9LSE SANAT TARH 2

Hunlarn en nemli yerleflimmerkezleri Altay dalar etekle-rindeki Pazrk vadisi, bugnkMoolistanda bulunan Noin Ulave Kazakistann Alma Ata kenti

yaknlarndaki Esiktir.Yaplan eflitli kazlar sonu-

cunda bu merkezlerde birok sa-nat yapt ortaya karlmfltr.

Mimari

Yar gebe yaflam biimi,Hunlarda adr sanatnn, lm-den sonraki yaflama ait dinselinanfllar da kurganlarn gelifl-

mesini salamfltr.Kurganlar, Orta Asya Trkle-

rinin eflya ve hayvanlaryla birlik-te gmldkleri mezarlardr

Bir kurgan, kare veya dikdrt-gen biiminde, yer seviyesininaltnda, karaam ktklerininbirbirine gemesiyle oluflan du-varlarn oluflturduu odalardanmeydana gelir (izim 1).

Hun Dneminin en nemlikurganlar arasnda Pazrk veNoin Ula kurganlar ile EsikKurgan saylabilir.

Pazrk kurganlar, 1929 yln-da, Rus arkeologlar Rudenko veGryaznov tarafndan bulunmufl-tur.

Bu kurganlarn iinde eflitli at koflum takmlar, keeden yaplmfl bellemeler (eyer alt rts) (Re-

sim 1), geyik bafl biiminde maskeler, kemerler, tokalar gibi birok eflya vardr.Noin Ula kurganlar, arkeolog Radloff baflkanlndaki bir kaz heyeti tarafndan ortaya karlmfltr.

Esik Kurgan ise 1969-1970 yllarnda, nl Kazak - Trk arkeolou Kemal Akiflev tarafndan yap-lan arkeolojik kazlar sonucunda bulunmufltur. Alma Ata kentinin yaknlarnda, Isk Gl kysnda bu-lunan bu mezar, Gktrk alfabesiyle yazlmfl yazlar ve gen prens cesedinin zerinde bulunan altnzrhla birlikte ortaya karlan ok sayda altn sanat yapt nedeniyle bilim dnyasnda yanklar uyan-drmfltr.

Esik Kurgannda ortaya karlan en nemli buluntu, bir Trk prensine ait olduu sanlan zrhl bir

cesettir. Prensin zerinde sadan sola doru kapal V yakal ksa bir kaftan vardr. Kaftann altnda

dar bir binici pantolonu ile ksa, yumuflak izmeleri dikkati ekmektedir. Ayrca gen biimli, kk al-

tn levhalarn alt alta ve yan yana konulmasyla zel bir zrh oluflturulmufltur. Belindeki altn levhalarla

izim 1 :5. Pazrk kurgannn kesiti

Resim 1 : Pazrk kurganlarndan karlan bir belleme rneinden ayrnt, Le-ningrad Hermitage Mzesi


10/120

10

kapl kemerine de kn ve kabzas ssl bir bak asl-

mfltr. Baflnda altn levhalarla bezeli olduka yksek

sivri bir tepelik vardr (Resim 2).

adr, Hun Dneminin ve yerleflik dzene geinceye

dein btn Trk topluluklarnn yaflam birimi olmufltur.

adr, zellikle bozkr blgelerinde hayvanclkla gei-

nen, yaylakve kfllakarasnda gidip gelen yar yerleflik

Trk topluluklarnca gnmze dein kullanlagelmifltir.

adr sanat, gerek biimleri gerek zerindeki iflleme-

leri ile Trk slam mezar yaplarn etkilemifltir.

Hunlarn dier bir yerleflim yeri olan Ulan Udede ya-

plan kazlarda birok Hun evi ortaya karlmfltr. Bu ev-

lerin altnda scak hava ve dumann getii stma boru-

lar vardr. Hypocauste (hipokaust) ad verilen bu stma

sistemini Romallar da kullanmfltr.

Resim Sanat

Hun Dnemine iliflkin resimler kaya ve maara du-

varlarnda, eflitli hallarda ve bellemelerde yer alr.

Bunlarn bazlar boyayla bazlar da kaznarak ya da

izilerek yaplmfltr. Resimlerde eflitli hayvan mcade-

leleri, svari ve savaflan insan figrleri, dinsel inanlar

ve gnlk yaflamla ilgili sahneler ifllenmifltir.

Hallarn ve bellemelerin zerine ise aplike teknii ile

resimler yaplmfltr. Aplike, kee zerine ince ve renklideri ve kumafllar yapfltrlarak yaplan bir resim teknii-

dir. Bu resimlerde eflitli hayvan mcadeleleri (Resim 3),

geyik figrleri, kaplumbaalar, balklar, grifonlar ve az da

olsa insan bafllar betimlenmifltir. Pazrk buluntularn-

dan bir belleme zerinde da keisi figr bunlara bir r-

nektir (Resim 4).

Grifon, bafl ve kanatlar kartal, gvdesi aslan bii-

minde olan mitolojik bir yaratktr.

Bu resimlerdeki kompozisyonlar stilize (sluplafltr-

ma) edilmifltir.sluplafltrma; bitki, hayvan veya insanlarn doada-

ki biimlerinin flematiklefltirilerek betimlenmesidir.

Kk El Sanatlar (Hal, Maden ve flleme Sanatlar)

Trk hal sanatnn ve dnya hallarnn bilinen en er-

ken tarihli rnei, Altaylardaki 5. Pazrk kurgannda bu-

lunduu iin Pazrk hals olarak adlandrlan haldr.

Pazrk hals 1,89 x 2 m boyutunda olup Grdes

(Trk) dmyle dokunmufltur.

Hal, dar ikisi genifl befl bordrle evrilidir. Bor-dr, hallarn etrafn kuflatan ereve biiminde ssl

Resim 3 : Kee zerine yaplmfl grifon ve da ke-isi mcadelesi, Leningrad HermitageMzesi

Resim 4 : Hayvan mcadelesini gsteren bir bel-leme, Leningrad Hermitage Mzesi

Resim 2 : Trk prensine ait altn zrh, MoolistanMill Tarih Mzesi


11/120

ya da sssz, dar ve uzun paradr. Halnn zemini drtsra hlinde altflar madalyonla yirmi drt kareye ayrl-mfl ve bunlarn ii drt yaprakl bitkisel motiflerle doldu-rulmufltur. Halnn en i ve en dfltaki dar bordrlerindeaslan ve grifon, daha dfltaki genifl bordrde ise svari

figrleri yer alr (Resim 5).Kk boyayla renklendirilmifl olan halda motifler kr-

mz, sar ve mavi renklerdedir.

nl Pazrk halsndan baflka, 4. Pazrk kurgann-

dan ve Noin Ula kurganlarndan da baz kk hal par-

acklar karlmfltr.

Trk iflleme sanatnn en eski rnekleri de Hunlara

ait kurganlarda yaplan kazlar sonucu bulunmufltur. Pa-

zrk kurganlarndan karlan keeden yaplmfl ve zeri

aplike olarak ifllenmifl eyer rtleri, Trk iflleme sanatnn

bilinen ilk rnekleri olmas bakmndan olduka nemlidir.

Bu yaptlar zerinde eflitli hayvan mcadele sahneleri ve

hayvan figrleri grlmektedir. Kurganlarda yaplan kaz-

larda ayrca deri, kumafl, yn veya keeden giysiler de

bulunmufltur. e giyilen gmlekler, kee veya deriden bot

ve izmeler, yn oraplar, kulaklar kapatan bafllklar gibi

giysiler bozkrn souk iklimine ve yaflamna uygundur.

Trk maden sanatnn en erken rnekleri altn, g-

mfl, demir, bronz ve tun gibi maden ve bunlarn ala-

flmlar gibi objelerden oluflmaktadr. eflitli maden ya-pm ve ssleme tekniklerinin uyguland bu yaptlar;

gnlk kullanm eflyalar, silahlar, at koflum takmlarnn

maden ksmlar, taklar, tokalar, tren kazanlar, adr

tepelikleri gibi eflitli tiplerde ve boyutlarda yaplmfltr.

Sz konusu yaptlarn zerinde eflitli sembolik anlam-

lar olan aslan, kaplan, geyik, at gibi hayvanlar ve hay-

van mcadele sahneleri grlmektedir.

Orta Asya Trk topluluklarnn ortaya koyduklar kk el sanatlarnda bir slup birlii grlmekte-

dir. Hayvan slubu diye adlandrlan bu slup, Hunlarla bafllamfl ve Gktrklerle birlikte tm Orta As-

yada yaygn olarak varln srdrmfltr.Hunlar, Orta Asya bozkrlarnda hayvanlarla i ie bir yaflam srdrmfllerdir. Bundan tr de gn-

lk kullanm eflyalarnda, mezarlarda ele geen eflitli yaptlarda grld gibi baflta at olmak zere

eflitli hayvan betimlemelerine genifl yer vermifllerdir. Dokumalarnda, silahlarnda, koflum takmlarn-

da, kap kacaklarnda at figrleri yaygn biimde kullanlmfltr (Resim 6). Bunlarn yan sra grifon, yr-

tc hayvan, geyik, koyun gibi hayvanlarn birbiriyle mcadeleleri bafllca sevilen konulardr. Pazrk kur-

ganlarnda bulunan mumyalanmfl cesedin vcudundaki dvmeler arasnda hayvan figrlerine yer ve-

rilmifl olmas da bu slubun ne kadar yaygn olduunu gstermektedir.

Hun ve Gktrklerle geliflen, slamiyetten sonraki Trk sanatnda da etkisini gsteren hayvan slu-

bu, erken dnem Trk sanatnn en nemli sanat slubudur. Daha sonralar bitkisel slubun gelifltii bi-linse de bu slup hibir zaman hayvan slubu kadar yaygnlaflmamfltr.

Resim 5 : Pazrk halsndan ayrnt, LeningradHermitage Mzesi

11LSE SANAT TARH 2

Resim 6 : Hun maden sanatndan iki rnek, Le-ningrad Hermitage Mzesi


12/120

12

2. GKTRK SANATIOrta Asyada siyasal ve kltrel ynden nemli bir Trk devleti kuran Gktrkler (552-744), yakla-

flk 192 yl hkmdarlklarn srdrmfllerdir. Hunlar yenerek inden Bizansa dein uzanan Gktrk-

ler, Orta Asyadaki topluluklar bir at altnda toplayan ilk Trk devletidir.

Gktrk Devletinin merkezi, Altay dalarnn dousunda, Orhun Nehri vadisinde bulunan t-

kendir.

Gktrkler de Hunlarda olduu gibi yar gebe yaflam biimleri ve dinsel inanfllar(fiamanizm ve

Gk Tanr inanc)na uygun sanat etkinlikleri (bozkr sanat) gstermifllerdir. Ayrca ilk yazl belgeleri b-

rakmalar bakmndan da Trk tarihinde ayr bir yere sahip olmufllardr.

Mimari

Gktrklerde de lmden sonraki yaflamn devamna olan dinsel inan Kudirge, Gl Bulak, Isk Gl,

Tuyahta gibi blgelerde kurganlarn yapmna neden olmufltur.

adrlarn konut olarak kullanm Gktrkler Dneminde de srmfltr. Ancak bu dnemde mima-

ride baz deiflik trler de ortaya kmfltr. Bunlardan ilki, yer stnde yaplmfl bazen tapnak diye de

anlan ama aslnda len nemli bir kiflinin ansna yaplmfl mezar antlardr.

in mimarisinde de benzerleri grlen bu mimari dzenlemelerin en nlleri; Orhun rma kyla-

rnda bulunan Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk mezar antlardr.

Yaplan kaz ve arafltrmalar, bu mezar antnn benzer bir plana sahip olduunu gstermektedir.

Bunlar duvarlarla evrili bir dikdrtgen alan ierisinde, tren yolu ve bu yol zerinde, len kiflinin yap-

tklarndan ve devletin durumundan sz eden ant, yolun iki yannda eflitli heykeller ve ortada bir su-

naktan oluflmufltur.

Orhun Antlar: Gktrkler Dneminin, Trk sanat ve kltr tarihi iin en nemli yanlarndan birisi

de bol miktarda yazl antn gnmze gelebilmesidir. Bu antlar Trk adnn getii ilk Trke metinler

ve tafla yazlmfl ilk Trk tarihi olmalar asndan nemlidir. Ayrca antlar, zerlerindeki ejder figr ka-bartmalar, da keisi figr damgas ve kaplumbaa heykeli kaideleri bakmndan birer sanat yaptdr.

Orhun Antlarnn en nlleri, Baykal Gl evresinde

Orhun Irma kysnda bulunan Vezir Tonyukuk, Kl Ti-

gin ve Bilge Kaan antlardr.

Danimarkal bilim adam Wilhelm Thomsen (Vilhelm

Tomsen), 1899 ylnda antlar zerinde sk sk yinelenen

tengri Trk ve Kl Tigin szcklerinden yola karak

Orhun Antlarn ilk kez okumufltur.

Kl Tigin Ant: 732 ylnda Kl Tigin adna aabeyi

Bilge Kaan tarafndan diktirilmifltir.

Kalker taflndan yaplan antn tepesi, bir kemer olufltu-

racak biimde dzenlenmifltir ve zerinde ejderha figr

kabartmalar bulunmaktadr. Antn bat cephesine ince

bir metin (Resim 7), dier yzeylerine ise olduka dzgn

Trke metinler kaznmfltr.

Bilge Kaan Ant: Kl Tigin Antnn 1 km kadar g-

neyinde bulunan Bilge Kaan Ant, 735 ylnda dikilmifltir.

Gnmze olduka harap bir durumda gelen antn yaz-

lar da okunamayacak derecede siliktir. ince yazlarnzerine Trke aklamalar yazlmfltr.Resim 7 :Kl Tigin Ant bat cephesi, Karakurum


13/120

Tonyukuk Ant: Bilge Kaann veziri, Tonyukukun

yapmfl olduu hizmetleri belirten ant, 720-725 yllarnda

vezirin kendisi tarafndan diktirilmifltir.

ki ayr dikili tafltan (Resim 8) oluflan dikdrtgen biimin-

deki antn ilkinde 35, ikincisinde de 27 satr bulunmaktadr.

Heykel Sanat

Hunlardan sonra heykel sanatndaki ilk nemli geliflme-

ler, Gktrkler Dnemi yontularnda izlenebilir. Bu dnem-

de zellikle Trk ikonografisinin zelliklerini taflyan ger-

eki anlayfla yakn slupla yontulmufl heykeller dikkati

eker. Bunlar Trk yz flemasn, sa biimini ve giyim tar-

zn (bafllkl kaftan, pantolon, kemer, izme vb.) yanstan

rneklerdir. Heykellerin ou, bir elleriyle silahn, br el-

leriyle g ve hkmdarlk sembol olan bir kadeh, kl ka-

b vb. bir fley tutarken betimlenmifltir.Gktrk heykellerinin ou; Kl Tigin, Bilge Kaan ve

Tonyukuk mezar antlarnn evresinde yaplan kazlar so-

nucu ortaya karlmfltr. Bu heykellerin en nl rneklerinden biri, Kl Tigin heykelinin bafl ksmdr.

Mermerden yaplmfl bu heykelde bafl tam cepheden verilmifltir. Yz hatlarna kuvvetli bir ifade veril-

mek istendii, konturlarn da olduka yumuflak olduu grlmektedir. Bafltaki tacn zerine g sem-

bol olan bir kartal figr yerlefltirilmifltir (Resim 9).

Dier heykel rnekleri arasnda balballar nemli yer tutar. Balbal, Orta Asya Trk sanatnda, ld-

rlen her dflman iin dikilen kabartmal tafllara verilen addr.

Soylu kifli veya hkmdarlarn mezarlarna ya da antlarna dikilen ve ou kez biimlendirilmemiflveya ok az ifllenmifl tafllardan oluflan balballar, len kifliye teki dnyada hizmet edeceine inanlan

dflmanlar temsil etmeleri bakmndan ilgi ekici yaptlardr.

Balballar; elbiseleri, kemerleri, bafllklar, silahlar, salar ve byklar ile bafll baflna birer portre

heykel zelliindedir (Resim 10).

Resim 8 :Tonyukuk Ant, Karakurum

13LSE SANAT TARH 2

Resim 9 : Kl Tigin heykelinin bafl ksm,Ulan Bator Mzesi

Resim 10 :Balasagun yaknlarnda bulunan balbal rnekleri


14/120

14

Dier heykel rnekleri arasnda Kl Tiginin ken-

disinin, eflinin ve Bilge Kaann (Resim 11) heykel

paralar ile bafl krlmfl birok heykel gvdesi (Re-

sim 12) saylabilir.

Gktrk sanatnda kabartmalar da dikkat eker.

Kl Tigin ve Bilge Kaan antlarndaki ejderha fig-

r kabartmalar, Kl Tiginin tacndaki kartal figr

kabartmas, Kara Gl Antndaki salar ejderha bi-

iminde insan yz kabartmalar ilgin rneklerdir.

Kk El Sanatlar

Gktrklere ait birok kurganda yaplan kazlar-

da kumafllar, dokumalar ve eflitli maden yaptlar

bulunmufltur.

Bilge Kaan Mezar Ant evresinde yaplan kaz-

larda nl Bilge Kaan Hazinesi ortaya karlmfltr.

Gktrklerde keramik sanat da geliflmifltir. Ke-

ramik(seramik), ham maddesi toprak olup elde, ka-

lpta ya da tornada biimlendirilmifl her tr kap kaca-

n genel addr. Gktrk keramikleri ou kez elle

biimlendirilmifltir ve krmz renkli astarldr.

Gktrkler Dnemi ayn zamanda, slamiyetten

sonra tamamen Arap yazsnn egemenliine gire-

cek olan Trk hat sanatnn bafllang dnemidir.

Belirli estetik zellikler ieren Gktrk yazs ve da-ha sonraki Uygur yazs bu sanat dalnda nemli ge-

liflmeler gstermifltir. Kl Tigin Antn yazan prens

Yolig Tegin, ad bilinen ilk Trk hattatdr.

3. UYGUR SANATIGktrk egemenliinin sona ermesiyle birlikte

Uygurlar, Orta Asyada yeni bir Trk devleti kurmufl-

lardr (745-1226). in kaynaklarna gre bugnk

Moolistandaki Selenga nehrinin dousundan bafl-

layarak Aral Gl kylarna kadar uzanan alanda

yerleflen Uygurlarn merkezi Karabalgasun kentidir.

Uygur sanatnn temeli, eski Trk inanlar ve ya-

flam tarzyla Budizm ve Manihaizm dinlerinin getir-

dii yeni dzen zerine kurulmufltur. Bu yeni dzen-

le birlikte dier sanat evrelerinden farkl zellikler

gsteren bir Uygur sanat ortaya kmfltr.

Uygurlarla birlikte Trk sanat ilk kez yerleflik bir

sanat olma niteliini kazanmfltr. Bu dnemde gelifl-

tirilen sanat ve mimarlk geleri, slamiyetten sonra-ki Trk sanatna etkide bulunmufltur.

Resim 12 :Kl Tigin Antnn yaknnda bulunan birheykel gvdesi, Karakurum

Resim 11 :Bilge Kaann kumandanlk heykelinin gv-desi, Karakurum


15/120

Mimari

Uygurlar, yerleflik yaflama getikleri iin deiflik trde birok mimari yapt ortaya koymufllardr. Din-

lerinin etkisiyle tapnaklar yapmfllardr. Uygur tapnaklarnda genellikle bir i avlu etrafnda dzenlen-

mifl blmler bulunur. Avlunun ortasnda tapnan adand ilahn heykeli ve bu ilahla ilgili resimlerin

bulunduu kutsal blm yer alr.

Uygur tapnaklarnn en nemlileri arasnda Hoo Beta Tapna, Murtuk A Mabedi, Yar Hotoda-

ki Ana Tapnak, Hoodaki A ve P tapnaklar saylabilir.

Uygurlar zamannda, akta yaplan tapnaklardan baflka kayalara oyulmufl maara tapnaklar da

yaplmfltr. Bu maaralardan Bezeklik maara tapnaklar, Murtuk Vadisinde, Kzl Dada kayalara

oyulmufl krk tapnaktan oluflmaktadr. Bunlar yan yana yaplmfl, dikdrtgen veya kare biiminde, o-

u tonozlu, bazlar kubbeli Budist tapnaklardr.

Uygurlar Dnemi, kentilikasndan nemli bir dnemdir. Dou Trkistann Uygurlar Dneminde-

ki en nemli kentleri ve sanat merkezleri flunlardr: Barkal, Befl Balk, Koo, Turfan, Karabalgasun, Ka-

raflar, Yar Hoto, Hoo, Murtuk, Toyuk, Bezeklik, Soruk, Kzl, Niya, Ordu Balk.

Uygur kentlerinde sivil ve asker mimari i ie girmifltir. Bu kentler, surlar ve kulelerle evrili yaflama

alanlarndan oluflmufltur. Drtgen plandaki kentte drt ynden gelen yollar, genellikle hkmdarn kflk

veya adrnn bulunduu yerde kesiflmifltir.

Uygur yaplarnda kubbe ve tonoz, st rt olarak grlmektedir. Kubbe; yuvarlak, kare, sekiz ya

da alt kfleli boflluklarn zerine gelen yarm kre biiminde ii bofl yap rtsdr. Tonoz ise bir ke-

mer gznn kesiksiz olarak derinliine devam etmesiyle oluflan meknn zerini kapatan kavisli st

rt sistemidir.

Yaplarda balk, tula, az da olsa tafl; sslemelerde ahflap ve al malzeme kullanlmfltr.

Stupalar, kubbeli Uygur tapnaklardr (Resim 13). Bu kubbeli tapnaklarda, duvar ile kubbe arasn-

da balanty salamak iin bazen tromp bazen de genler kullanlmfltr. genler, daha sonra Ana-dolu Seluklu ve Osmanl mi-

marisinde Trk geni olarak

adlandrlan geifl sisteminin ilk

rnekleridir.

Hoo kentinin surlar dfln-

da, kuzeydou tarafnda bulu-

nan Kofl Gumbaz olarak adlan-

drlan yaplar, Uygur kubbeli

mezar antlarnn en gzel r-nekleridir.

Uygurlarda sivil mimarinin en

nemli rnleri saraylar ve ev-

lerdir.

Hooda ortaya karlmfl

hkmdar saray ayn zamanda

ift sra surla evrili bir kaledir.

Saraydaki meknlarn bazlar

kubbe, bazlar ise dz at ile

rtlmfltr.

15LSE SANAT TARH 2

Resim 13 :Alev Da eteklerinde kubbeli Uygur tapnaklar, Turfan


16/120

16

Yaplan kazlar sonucu ortaya karlan Uygur evleri, genellikle etraf duvarla evrili bir avlu iinde

yer alr ve tek katldr. Evler, yerden yarm metre yksekte, tuladan bir kaide zerine yaplmfltr. Ev-

lere uzun kenarlarnn ortasndaki yuvarlak kemerli, merdivenli bir kapdan girilir. Pencerelerde kemer-

ler ve kahverengi renkli perdeler bulunan Uygur evlerinin zeri kiremit at ile rtldr. Odalarda ise

renkli dflemeler ve hal vardr.

Kemer, iki duvar ya da aya birbirine balayan ve stteki arl yanlara datan kavisli, taflyc

gelere verilen addr. Yuvarlak veya sivri kemer gibi trleri vardr.

Heykel Sanat

Uygur heykel sanatnn kkeni balballarda aranmaldr.

Heykeller; mermer, al, tafl, toprak, ahflap gibi malzemeler-

den yontularak ya da kalba dklerek yaplmfltr. Uygur heykel-

lerinden gnmze ok az rnek gelmifltir. Ele geen rnekler, o

zamana dein grlmeyen realist (gereki) anlayflla yaplan z-

gn bir heykel sanatn ortaya koyar.

Kzlda bulunan, piflmifl topraktan diz kmfl adam heykeli

en tannmfl heykellerden biridir. Srtnda yk taflyan oturan

adam heykelinde son derece realist bir yz ifadesi vardr. Heyke-

lin boyal oluflu da o gne dein grlmeyen ayr bir zelliktir; v-

cut esmer - beyaz karflm, salar siyah olup plak vcudu kah-

verengi bir pefltemal rtmektedir.

Sorukta bulunan at bafl heykeli de Uygur heykel sanatnn

nemli bir rneidir. Bu heykelin kalptan alya alnmfl kabarmfl

yeleleri ile fliddet ifade eden bir grnm vardr (Resim 14). Ye-

lesi ile peremlerindeki kaln izgilerle at bafl heykeli, deiflik vezgn bir rnektir.

Resim Sanat

Orta Asya Trk resminin en nemli temsilcileri Uygur Trkleridir.

Uygurlar, tapnaklar sslemek iin duvar resimleri (fresko);

Manihaist kitaplar sslemek iin minyatrler yapmfllardr.

Fresko, yafl sva zerine boyalarla yaplan duvar resmidir. Min-

yatr ise ounlukla eski yazma kitaplarda grlen flk, glge ve

hacim duygusu yanstlmayan, renkli resim sanatdr.

Uygur fresko ve minyatrlerinde konu olarak Buda ve Ma-ninin yaflamyla ilgili sahnelerin yan sra vakf yapanlar, mzis-

yenler, ktipler, dindarlar da ifllenmifltir.

Uygur resim ve minyatrlerindeki kompozisyonlarn en byk

zellii, figrlerin simetrik bir dzen ierisinde sralanmfl olmas-

dr. Bunlarda ounlukla koyu mavi ve krmz baflta olmak ze-

re parlak renklere yer verilmifltir. Ayrca heykel ve resimdeki rea-

list anlayfl, minyatrlerdeki figrlerin portre zelliini kazanmala-

rna neden olmufltur.

Uygurlarn en nemli freskolar Bezeklik (Resim 15), Soruk,Hoo ve Turfanda bulunmufltur.Resim 15 :Bir Uygur freskosu, Bezeklik

Resim 14 :At bafl heykeli, Soruk


17/120

Hooda bulunan koflan at freskosu realist bir re-

simdir. At zerindeki svarinin belden afla ksm iyi

bir durumda gnmze gelebilmifltir (Resim 16).

Uygurlar zamanndan kalan minyatrler Maniha-

ist kitap sayfalarnda yer alr. Bu minyatrlerde dinselkonularn yan sra gnlk yaflamla ilgili sahneler de

canlandrlmfltr.

Hooda bulunmufl bir minyatrde dindarlar (se-

kinler, yksek rahipler) betimlenmifltir. Minyatr laci-

vert renkli fon zerine yaplmfltr. Yazlar resmi iki

ksma ayrmfltr. Dindarlar sada iki sra hlinde t-

ren giysileri ile oturmufllardr. Salar ayn, sakallar

farkldr. Rahiplerin nnde yaz antas ve bir de-

met bofl kt vardr. Yaznn sol yannda yrtlmfl k-

smda, iki yannda byk birer aala dier dindarbir yazc vardr. ki byk kara zm salkm yaznn

st kenarndadr (Resim 17).

Uygur resimleri, Trk-slam minyatr sanatnn

kaynan oluflturmufltur.

Uygur sanatna ait yaptlarn byk bir ounlu-

u bugn Berlin Dahlem Mzesi Turfan Odas, Ye-

ni Delhi Mzesi Bezeklik Odas ve Leningrad Her-

mitage (Ermitaj) Mzesinde sergilenmektedir.

B. SLAM MMARSNN GELfiM1. HZ. MUHAMMED VE DRT HALFE

(Erken Dnem slam Sanat) DNEMSANATI

Hz. Muhammed ile birlikte ortaya kan slam sanat ilk rneklerini Medine kentinde verdi.

Hz. Muhammedin lm zerine srasyla Hz. Ebubekir (632-634), Hz. mer (634-644), Hz. Os-

man (644-656) ve Hz. Ali (656-661) halife oldular. Bu dnemde slamiyet; Suriye, Irak, ran ve Msrda

ok farkl kltrlere sahip genifl halk kitleleri arasnda yaygnlaflt ve slam sanat genifl bir alanda de-

iflik sosyal ve corafi etkenler altnda geliflti.

slam mimarisinin ortaya koyduu en nemli yap tipi camilerdir. Bir camide harim (ibadet mekn);

duvarda ibadetin ynn belirleyen nifl fleklindeki mihrap; kaps, merdiveni, sahanl olan ve mihra-

bn sanda bulunan minber yer alrd.

Baz camilerde ise mihrabn yannda maksure denilen, halifeler iin yaplmfl parmaklk veya kafes-

le ayrlmfl bir blm bulunurdu. Bu blm Osmanl camilerinde hnkr mahfili adn almfltr.

Revakl avlular, genellikle camilerin bir gesidir. Avlu, bir yapnn ortasnda, nnde ya da arka-

snda st ak, yanlar kapal olarak braklan blmdr. Revak, bir yapnn nnde yer alan, uzun ke-

narlarndan biriyle bu yapya bitiflik, dier uzun kenar boyunca stunlarn tafld bir kemer dizisiyle

dfla alan, st kubbe, tonoz ya da at ile rtl mekndr. Caminin dier nemli bir gesi de mina-

relerdir. Minareler, krs denilen bir kaide zerinde ykselir. Minarelerde gvdeyi epeevre kuflatankenarlar korkuluklu blm flerefe adn alr.

17LSE SANAT TARH 2

Resim 17 :Dindarlar minyatr, Hoo

Resim 16 :Koflan at freskosu, Hoo


18/120

18

slamiyetin ilk dneminde yaplan camiler,

kk mescitler fleklindedir. Bunlarn mimari

ya da sanatsal herhangi bir zellikleri yoktur.

Mescit, minbersiz kk camilere verilen ad-

dr.

Hz. Muhammedin evinden camiye dnfl-

trlmfl olan Medine Camisi, kendinden

sonraki tm camilere rnek olmufltur. Yapnn

kare avlusu, dou ve batda mihraba dik, ku-

zey ve gneyde paralel sahnlarla evrilmifltir

(Plan 1). Sahn, mihraba paralel ya da dik

olarak uzanan, birbirinden stun sralar ile

ayrlmfl blmlere verilen addr.

Bu ilk dnemlerde yaplan camiler genel-

likle kare ve dikdrtgen planldr. Bu trn ilk

rnekleri, Basra (622), Kfe (638) ve Amr

(641-642) camileridir.

slam sanatnn ilk cami tipini oluflturan bu

camiler, kfe plan tipinde yaplmfltr. Kfe

planda, sahnlar caminin gney duvarna dik

veya paralel uzanr.

2. EMEV SANATI

Drt Halife Dneminden sonra halifelik

Emevilere gemifltir. lk Emevi halifesi Muavi-

yedir. Onun dneminde devletin baflkenti

fiam olmufltur. Emeviler Dneminde (661-750) slam lkesinin snrlar; douda Trkistan, kuzeyde

Azerbaycan, batda Akdeniz ve spanyaya kadar genifllemifltir. Emeviler, fethedilen topraklarn eski

kltrlerinden etkilenmifltir.

Emeviler Dneminde slam mimarisinde nemli geliflmeler olmufl, mimarinin ilk antsal rnekleri or-

taya kmfltr.

a. Din MimariTunus, fiam, Kuds gibi kentlerde yaplan Emevi camileri transept planl yaplardr. Transept plan-

da, yapnn gney duvarna dikey uzanan sahnlar, paralel uzanan baflka bir sahnla kesiflir.

Mescidl Aksa Camisi (702): Halife Abdlmelik tarafndan Kudste yaptrlan bu cami, bir Bizans

kilisesinin kalntlar zerindedir. Yap, bazilikal planldr. Bazilikal planda, dikdrtgen biimli yapnn ii

iki sra stunla sahna blnmfltr. Ortadaki sahn daha yksek ve genifltir. Yapnn gney duvar-

na dik olarak uzanan 15 sahn, mihrap nnde paralel bir sahnla kesilmifl, mihrap n kubbeyle rtl-

mfltr. Yapda malzeme olarak kesme tafl kullanlmfltr.

fiam Emeviye Camisi (706-714): Halife I. Velid tarafndan fiamda bir bazilikann yerine yaptrlmfl-

tr. Transept planldr. Bir sra revakl avlu, yapy ynden evirir (Resim 18). Enlemesine ynelifl

Plan 1 :Medine Camisi

Resim 18 :fiam Emeviye Camisinin avlusu


19/120

gsteren ok destekli paralel sahnl ibadet

mekn mihrap nnde dik bir sahnla kesilmifltir

(Plan 2). Bu yapnn benzer bir rnei Diyarba-

krdaki Ulu Camidir.

Yapda malzeme olarak kesme tafl ve tulakullanlmfltr.

Yapda cenneti sembolize eden servi aala-

r, yapraklar, kflkler ve saraylar gsteren birok

mozaik bulunmaktadr.

Mozaik, ssleme ya da figrl yzey deko-

rasyonu iin yan yana renkli tafl ya da cam par-

alar ile yaplan resim tekniidir.

Seyd-i Ukba Camisi: Kayrevan (Tunus)da

bulunan bu caminin yapmna 670 ylnda bafl-lanmfl, 726 ylnda bitirilmifltir. Transept planl

caminin iki sra revakla evrili bir avlusu vardr

(Resim 19). Yapnn gney duvarna dik 17 sahn

ile bunlar mihrap nnde kesen bir paralel sahn

bulunmaktadr. Orta sahnn mihrap n ve girifli

kubbe ile rtldr (Plan 3).

Camide malzeme olarak temelde tafl, duvar-

larda ise tula kullanlmfltr.

Caminin mihrabnda ve gney duvarndanemli ssleme geleri vardr. Sslemede mer-

mer, ini ve altn kakma ile bitkisel bezemelere

yer verilmifltir. Ayrca kfi (kfleli) yazlar, bitki

motifleri ve geometrik desenler de gze arpar.

Kubbets Sahra Camisi (691): Halife Ab-

dlmelik tarafndan Kudste kutsal bir kayann

zerinde yaptrlmfltr. Bir hac merkezidir.

Yapnn plan, i ie gemifl iki sekizgenden

oluflmufltur. sahn evreleyen drt ayak ara-snda er stun vardr. Merkezdeki sekizgenin

zeri kubbe ile rtldr.

Kubbe kasnann ii ini mozaiklerle, yapnn

dfl mermer ve renkli tafllarla kapldr (Resim

20).

ini mozaiklerde akantus ve asma yapraklar,

zm salkmlar ve kanatl hayvanlar yer alr. 11.

yzylda kubbe kmfl, mozaikler dklmfltr.

Yap, Kanuni Sultan Sleyman zamannda b-

yk bir onarm geirmifltir.

Plan 2 :fiam Emeviye Camisi

Plan 3 :Kayrevan Seyd-i Ukba Camisi

Resim 19 :Kayrevan Seyd-i Ukba Camisi

19LSE SANAT TARH 2

Resim 20 :Kubbets Sahra Camisi, Kuds


20/120

20

b. Sivil Mimari

Emeviler Dneminden gnmze

dinsel mimarinin yannda sivil mimari

rnekleri de gelmifltir. Bunlarn en

nemlileri saraylardr. Emevi halifeleri-

nin yaflamlar kentlerden ok lde

getiinden mimari yaplarn ou l

saray olarak yaplmfltr.

Kuseyr Amra Saray (711-715):

rdnde av ve hamam kasr olarak ya-

plan saray, iki blmden oluflur. Birin-

ci blm sahnl kabul salonu, ikinci

blm ise tonoz rtl hamam ksm-

dr.

Sarayn duvarlarnda, tonoz ve ke-merlerde freskolar grlr. Ayrca mer-

mer kapl zeminde de mozaikler vardr.

Fresko ve mozaiklerin konular av, ban-

yo ve gnlk yaflamla ilgili sahnelerdir

(Resim 21).

Meflatta Saray (8. yzyl): Emevi

halifelerinden II. Velid tarafndan ta-

mamlanan saray, Kudsn dousun-

dadr. Saray, kulelerle desteklenen du-varlara sahiptir. Kare bir avlu etrafnda

sralanmfl meknlardan oluflan sarayn

tek bir kaps vardr. Saraydaki mekn-

lar; fladrvanl fleref avlusu, taht salonu

ve mihrabyla cami olduu kabul edilen

bir blmdr (Plan 4, Resim 22).

Yapnn son derece ilgin ssleme-

leri vardr. Bu yapda bir yandan Hele-

nistik izler taflyan kabartmalar yer alrken, dier yandan Sasani sanatnn izlerini taflyan gen ve gl

motifleri vardr. Sarayn en nemli zellii tafl kabartmalardr. Cephe kaplamalarnn bat blm ta-

mamen figrl, dou kaplamalar ise asma dekorludur.

Resim 21 :Kuseyr Amra Saray freskolarndan bir rnek, rdn

Resim 22 :Meflatta Saraynn genel grnm, Kuds

Plan 4 :Meflatta Saray


21/120

21LSE SANAT TARH 2

spanyada Endls Emevi Mimarisi

spanya, daha nce 711 ylnda Emeviler

Dneminde Mslmanlarn eline gemiflti.

Abbasi Devletinin kurulmasyla Emevi halife-

si Hiflamn torunu spanyada Endlse gel-

mifl ve burada Kordoba merkez olmak zere

bir emirlik kurmufltur (756).

spanyada 8. yzyldan 11. yzyla dein

egemenlik sren Mslmanlar kendi sanatla-

rn, Avrupa anakarasnn gneybat ucunda

grkemli bir biimde oluflturup yaflatmfllardr.

Endlste dikkati eken iki nemli yap Kor-

doba Camisi ve Elhamra Saraydr.

Kordoba Camisi (786): 1. Abdurrahman

tarafndan yaptrlan caminin ilk flekli dokuz

sahnl ve on iki kemer gzl bir blm ile re-

vakl bir avludan oluflmaktadr. Dz at ile ka-

patlan sahnlar, gney duvarna diktir (Plan

5). Orta sahn dierlerinden daha genifltir.

Yzlerce stunla ve iki katl kemerlerle bir

orman andran caminin ii, krmz tula ve

beyaz tafln birlikte kullanlmasyla gz alc

bir manzara sergilemektedir. lk kez bir cami-

de at nal biiminde kemer kullanlmfltr (Re-sim 23).

Camiye birok ekleme yaplmfltr. Bu ek-

lemelerin en gzeli II. Hakemin yaptrd

minberdir. Minber, ifllenmifl kk tahta pano-

larla ve fil diflinden kakmalarla sslenmifltir.

Elhamra Saray: spanyann Granada

kentinde 14. yzylda yaplmfltr.

Sarayn yapmnda malzeme olarak kire,

akll kum ve balktan karlan krmz renkli

bir kerpi kullanlmfltr. Sarayn ad olan El-

hamra, Arapa krmz anlamna gelmektedir.

Saray blmden oluflmaktadr: Hkm-

darn davalara bakt ve halkn kabul ettii

meflver blm, taht salonu ile birlikte resm

kabuller iin kullanlan divan blm ve ta-

mamen kadnlara ait olan harem blm.

Sarayn i dzeni olduka karmaflk olup

saysz koridoru ve avlular (Resim 24) bulun-

Plan 5 :Kordoba Camisi

Resim 23 :Kordoba Camisinin iinden bir grnm

Resim 24 :Elhamra Saray, Granada


22/120

22

maktadr. Mermer malzemeden yaplan duvarla-r ok ince ifllenmifltir. Bahesindeki aslan hey-kelleri ile ssl Aslanl Havuz ok nldr (Re-sim 25).

Elhamra Saray, hem spanyadaki slam ya-

plarnn hem de dnya sanat tarihinin en gzelyaplarndan biri olarak kabul edilmektedir.

3. ABBAS SANATI750 ylnda halifeliin Abbasilere gemesi ile

birlikte devletin merkezi fiamdan Badata ta-

flnmfl, slam sanat da douya doru bir yayl-

ma gstermifltir. Abbasi Devleti (750-1258) en

gl dnemini Halife Harun Reflit ve oullar

zamannda yaflamfltr. Bu dnemde bir yandanfetihler srdrlmfl, dier yandan da kltr ve

sanat etkinliklerine arlk verilmifltir.

Abbasiler, Emevilerin camilerde kullandklar

transept plan yerine kfe plan tipini benimsemifl-

lerdir. Bu tip camiler, ibadet mekn ve revakl

avludan oluflur ve zerleri dz at ile rtldr.

Yaplarda malzeme olarak tafl yerine kerpi

ve tulay yeleyen Abbasiler, sslemede de

Emevilerin kullandklar mozaik ve freskonun

yerine stuko (al) ve tula kullanmfllardr. Stu-ko, tutkalla karfltrlmfl al ve mermer tozun-dan oluflmufl, mermere benzeyen bir karflm-

dr. Stuko, duvar kaplamalar ile duvar ve tavan

sslemesinde kullanlr.

Son yllarda Irakn iflgaliyle sonulanan iki

savafl sonucunda Iraktaki sanat eserleri byk

zarar grmfltr. Bu eserlerin restorasyonu iin

hem Trkiye hem de UNESCO, Iraka eflitli

yardmlarda bulunmufltur.

a. Din Mimari

Bu dnem dinsel yaplarna Samarra Ulu

Camisi, Ebu Dlef Camisi ile ilk trbe rnei

olan Kubbets Sleybiye ve Kahirede Tolu-

nolu Ahmet Camisi rnek verilebilir.

Samarra Ulu Camisi (848-852): Halife Mtevekkil tarafndan yaptrlan yap, slam dnyasnn en

byk camisidir. Yapda malzeme olarak tula ve kerpi kullanlmfltr. Kfe planl yapnn mihrap du-

varna uzanan 25 sahn vardr. Avlunun kuzey cephesi , dou ve bat cephesi drt sra revakldr

(Plan 6). Yapnn zerini rten dz at, sekizgen payelere oturur.

Bugn yalnzca yuvarlak kulelerle evrili dfl duvarlar (Resim 26) ve minaresi kalmfltr.

Resim 25 :Elhamra Saraynda Aslanl Havuz, Granada

Plan 6 :Samarra Ulu Camisi

Resim 26 :Samarra Ulu Camisinin avlusu ve dfl duvarlar


23/120

23LSE SANAT TARH 2

Samarra Ulu Camisinin byk bir minare-

si vardr. Malviye tipinde 58 metre ykseklik-teki minareye genifl rampalarla klmaktadr

(Resim 27).

Caminin bezemelerinde bitki motifli moza-

ikler, ssleme malzemesi olarak da stuko vetula kullanlmfltr.

Gerek Samarra Ulu Camisinde gerekse

Ebu Dlef Camisinde sivri kemerin kullanl-

maya bafllanmas, Trk sanatnn etkilerinin

izleridir.

Tolunolu Ahmet Camisi (879): Msrda

kurulan Tolunoullar Devletinin kurucusu

Ahmet tarafndan yaptrlmfltr. Sivri kemerle-

ri, sslemeleri ve tula mimarisiyle Trklereait bir yapdr (Resim 28).

Kfe plan tipindeki cami, yan ifte re-

vaklarn evirdii bir avlu ile gney duvarna

paralel befl sahndan oluflan ibadet mekn

blmnden ibarettir.

Tula bir yap olmasna karfln caminin s-

tunlarnda mermer malzeme kullanlmfltr.

Caminin rampalarla klan Samarra Ulu Ca-

misinin minaresini andran bir minaresi vardr.

Bu dnemde yaplan camilerden birisi de

Samarradaki Ebu Dlef Camisi (861-862)

dir.

Kubbets Sleybiye Trbesi (862): Sa-

marrada bulunan bu yap slam sanatnn ilk

trbesi olarak kabul edilir. ie iki sekizgen

duvardan oluflan yapnn ortasnda kubbe ile

rtl merkez bir blm vardr. ki sekizgen

duvar arasnda bir evre koridoru bulunmak-

tadr. sekizgen drt kapldr. Dfl sekizgeninkenarlarnda bulunan kaplar, yaplan resto-

rasyon sonucu bugn pencereye dnfltrl-

mfltr (Resim 29).

b. Sivil Mimari

Abbasiler kurduklar kentlerin planlama-

snda yeni bir anlayfl getirmifllerdir. Kentlerini

yuvarlak olarak planlamfl, kent merkezinde

nemli yaplarn konumlandrmfllardr. Bu

kentlerin en nemlileri Badat, Samarra veRakkadr.

Resim 27 :Samarra Ulu Camisinin malviye tipindeki minaresi

Resim 28 :Tolunolu Ahmet Camisi, Kahire

Resim 29 :Kubbets Sleybiye Trbesi, Samarra


24/120

24

Bunlardan Samarra; Dicle rmann dou yakasnda, 836 ylnda Halife Mutasm tarafndan, Trk

askerleri iin kurulmufltur.

Abbasiler Dnemine ait sivil yaplardan saray ve evler bu kentlerde yaplan kazlarla ortaya karl-

mfltr. Abbasi saraylar, Emevi saraylarna benzer. Ancak Emevi saraylarndaki tafl ve mozaik ssle-

meler yerini al (stuko) sslemelere brakmfltr.Ukheydir Saray (778): Kerbelann 48 km kadar batsnda, Halife el-Mansur tarafndan yaptrlmfl-

tr. Girifl blm, tren avlusu ve kabul salonundan oluflan saray Meflatta Sarayna benzer. Sivri ke-

merlerin kullanld yapnn niflleri ve stuko sslemeleri dikkat ekicidir. Emevi saraylar gibi dfltan ol-

duka korunakldr (Resim 30).

Balkuvara Saray (854): Halife Mtevekkil tarafndan Dicle nehrinin kysnda yaptrlmfltr. Nehir-

den 15 m yksekte bulunan sarayn etraf, yarm silindir kulelerle desteklenmifl bir duvarla evrilmifltir.

Tren salonlar, arka arkaya sralanan avlular bulunan saray; ahflap, mermer, stuko ile dekore edil-

mifltir. Freskolar zerinde insan ve kufl figrleri yer alr.

4. FATIM VE MEMLUK SANATI

Fatmi Sanat

Fatmiler Trk devleti hflidleri ortadan kaldrarak kendilerine Msrda bir devlet kurmufllardr. Kahi-

re kentini merkez edinmifller ve etrafn surlarla evirmifllerdir. Yaplarnda kesme tafl kullanan Fatmi-

ler Dnemi mimarisinin en nemli zellii cephe dzenlemesidir.

Fatmiler camilerde plan olarak Abbasilerin ok stunlu camilerini rnek almfllar; sivri kemerler, is-

tiridye niflli motifler ve mukarnaslar ile camilerin cephelerini hareketlendirmifllerdir.

Mukarnas, yan yana ve st ste yerleflen prizmatik

gelerin dfla doru derece derece taflarak genelliklesimetrik bir dzen iinde dizildii, boyutlu, geifl

destei ifllevi gren bir tr mimari bezeme gesidir.

El Ezher Camisi (970-972): Tolunolu Ahmet Ca-

misinin plan rnek alnarak Kahirede yaplmfltr.

Transept planl yapda, gney duvarna uzanan pa-

ralel sahnlar ortadan dikey bir sahnla kesilmifl ve iki

ucuna birer kubbe yerlefltirilmifltir (Plan 7).

Camide paye yerine antik harabelerden toplanan

stunlar kullanlmfltr.

Resim 30 :Ukheydir Saray, Kerbela

Plan 7 :El Ezher Camisi


25/120

25LSE SANAT TARH 2

Yapnn cephesinde kk ince stunlar zerinde sivri

kemerler, glbezekler ve alt kfleli yldz motifleri sralan-

mfltr (Resim 31). Memluklar Dneminde minareleri yap-

lan cami, bugn Kahire niversitesi olarak kullanlmaktadr.

Msrda Fatmilerden kalma dier camiler arasnda El-

Hakim Camisi, Mehdiye Camisi ve El Akmer Camisi sa-

ylabilir.

Memluk Sanat

Memluklar (1250-1517) Msrda birok kltrel etkinlik-

te bulundular. Burada Trk kltr ve sanatnn yerleflmesin-

de nemli rol oynadlar. Bat Trkistandan kubbeli trbeyi

getirdiler. Bu trbe ile Eyyubilerin getirdii medrese planla-

rn birlefltirerek cami planlarnda uyguladlar. Bylece yap-

lar hem cami hem de medrese fleklinde genifllettiler.

Memluk mimarisinde genellikle tafl malzeme kullanl-

mfltr. Aralarnda zaman fark bulunmasna ramen Mem-

luk ve Fatmi yaplarnn cephe ve malzemesinde ortak

zellikler grlmektedir. Mukarnas, al, mozaik, tafl ssle-

meler yaygndr.

Memluk mimarisinin en nemli zelliklerinden birisi de

yaplarn byk boyutlarda ve klliye olarak ele alnmalardr.

Klliye; bir caminin etrafnda infla edilmifl medrese, tr-

be, imaret, sebil, ktphane gibi eflitli yaplarn tmne

birden verilen addr.Baybars Camisi (1266-1269): Cami, drt eyvanl avlu-

suyla Byk Seluklu yaplarna benzer. Mihrap n kub-

besi ve eyvan, mihrap duvarna paralel olarak blnmfl

sahnlar kesmektedir (Plan 8).

fiam Emeviye Camisinin zelliklerini hatrlatan bu yap-

nn, Anadolu Trk mimarisinde de benzerleri vardr.

Sultan Hasan Medrese Camisi (1356-1362): Kahirede

yaplan bu yap, drt eyvanldr. Ana eyvan mescit olarak

kullanlmfltr. Bu eyvana Sultan Hasann trbesi eklenmifl-tir. Yapnn nnden geen yola uyumlu olmas iin portalin

bulunduu cephe eimli yaplmfltr.

Renkli mermerle kapl avlunun ortasnda bir fladrvan

vardr.

Cami, tafl ve ahflap ssleme sanatnn rnekleriyle g-

rlmeye deerdir.

Plan ve portali Byk Seluklu etkisindedir. Portalin ya-

nnda bulunan ifte minareler (Resim 32) Erzurum ve Si-

vasta yer alan ifte minareli Anadolu Seluklu medresele-rine benzerlii ile dikkati eker.

Resim 31 :El Ezher Camisi, Kahire

0 5 10 15 20m

Plan 8 :Baybars Camisi

Resim 32 :Sultan Hasan Medrese Camisi,Kahire


26/120

26

Kaytbay Camisi ve Trbesi (1464): Cephesi iki eflit renkli tafltan yaplan cami Kahirededir. Pen-

cereleri ve minaresi yapya ayr bir gzellik vermektedir (Resim 33).

Caminin arkasnda bulunan trbe bu dnem yaplarnn slubundadr.

Kalavun Klliyesi (1284-1285): Trbe, medrese, cami ve flifahaneden oluflan Kahiredeki klliye

yksek duvarlarla evrilmifltir. Roman ve Gotik yaplarn cephelerini andran cephesinde at nal ve ba-

sk sivri kemer biiminde, ifte kemerli pencereleri vardr (Resim 34).

C. SELUKLU NCES TRK SLAM MMARSNN GELfiM

1. KARAHANLI SANATI

Karahanl Devleti (840-1212), Uygur Devletinin yklmasndan sonra kurulmufltur. Tanr dalarnn

gney ve kuzeyini iine alan bu devletin merkezi Balasagun kentidir. Dier nemli kentleri arasnda

Buhara, Tirmiz, Merv ve zkent saylabilir. Devletin snrlar zamanla Trkistan, Maverannehir ve Ho-

rasann byk bir blmn iine alacak flekilde genifllemifltir.

Karahanllar ilk Mslman Trk devletidir. Onlar, Trk kltr ile slam kltrn kaynafltrarak bir-

ok sanat yapt ortaya koymufllardr.

Karahanl yaplarnn temellerinde tafl, duvarlarnda ise kerpi ve tula kullanlmfltr. Yaplarn ss-

lemeleri olduka sadedir. Tula malzemenin deiflik diziliflleriyle dekorasyon oluflturmufllardr.

Karahanllar, dinsel (cami, trbe, medrese) ve sivil yaplar (evler, saraylar, kervansaraylar) ile da-

ha sonraki Trk mimarisine rnek olmufllardr.

Resim 34 :Kalavun Klliyesi, KahireResim 33 :Kaytbay Camisi ve Trbesi, Kahire


27/120

27LSE SANAT TARH 2

Din Mimari

1. Camiler

Blgesel malzemelerle (kerpi ve tula) yap-

lan Karahanl camileri, Mimar Sinann gelifltirdii

merkez planl byk camilerin ilk rnekleridir.

Hazer Degaron Camisi (11. yzyl): Buha-

radaki cami kare planldr. Yapnn merkezinde

drt yuvarlak ayan zerine yerlefltirilmifl sivri

kemerlerin tafld bir kubbe bulunur. Bu ayak-

lardan yapnn drt duvarna atlan kemerlerle

ibadet mekn 9 blme ayrlmfltr (Resim 35).

Tula ve kerpi malzeme kullanlarak yaplan

bu yapda merkez kubbe btn yapya hakimdir.

Bu plan, kendisinden 400 yl sonra Mimar Si-

nann stanbulda yapt fiehzade Camisi planile byk bir benzerlik gsterir (Plan 9).

Talhatan Baba Camisi (11. yzyl sonu):

Merv flehrinde tamamen tuladan yaplan bu ca-

mi, tek kubbeli bir yapnn nasl geniflletilebilece-

ine iliflkin iyi bir rnektir (Plan 10).

Genifl bir avlusu bulunan yapnn giriflindeki

kap ve aradaki duvarlarda yer alan nifller

cepheyi hareketlendirmifltir (Resim 36).

2. Minareler

Karahanllar Dneminin nemli mimari yapla-

rndan biri de minarelerdir. Abbasilerle bafllayan

cami yapsndan ayr minare yapma gelenei Ka-

rahanllar Dneminde farkl bir boyut kazanr.

okgen kaide zerine silindirik gvdeli yukar

doru daralan minareler, tulalarn farkl diziliflle-

riyle sslenmifltir.

Resim 35 :Hazer Degaron Camisi, Buhara

Plan 9 :Hazer Degaron Camisi

Plan 10 :Talhatan Baba CamisiResim 36 :Talhatan Baba Camisi, Merv


28/120

28

10 ve 12. yzyllarda yaplan minarelerden

gnmze kadar gelenler arasnda Buharadaki

Kalan Minare, Tirmizdeki Car Kurgan Minare-

si, zkent Minaresi ve rgenteki Kutlu Ti-

mur Minaresi (Resim 37) saylabilir.

3. Trbeler

Karahanl trbeleri kare planl, tula malze-

meli ve sslemeli antsal yaplardr.

Arap Ata Trbesi (978): Tuladan yaplan

trbe; kare planl, kubbe ile rtl ve bezemelidir.

Ykseltilmifl girifl cephesi, kubbeye geifli olufltu-

ran yaprakl yonca biimli tromplaryla daha

sonra yaplanlara nclk etmifltir.

Ayfle Bibi Trbesi (11. yzyl): Kare planl,

kubbe ile rtl trbe; portali, alt ve ortas dar

kfle stunceleriyle dikkat eker. Trbe yldz,

ha ve kare biiminde parlak renkli tulalarla

kaplanmfltr.

Balaci Hatun Trbesi (12. yzyl): ten

kubbe, dfltan baska yivli bir piramit klahla r-

tl olan trbe tuladan yaplmfltr (Resim 38).

Sivil Mimari

Karahanllardan kalma sivil yaplar arasnda

kervansaraylar ve saraylar saylabilir.

1. Kervansaraylar

Karahanllar Dnemi kervansaraylar, slami-

yetten sonraki Trk kervansaraylarnn ncleri-

dir. Ribat ad verilen bu yaplar; snrlarda, ticaret

yollarnda gvenlik ve konaklama gereksinimleri-

ni karfllamak iin yaplmfltr.

Savunma duvarlaryla evrili ribatlar; mescit,

ambar, ahr, odalar gibi blmleri ile Trk mima-

risinin gelifltirdii nemli yap tiplerindendir.

Ribat- Melik (1078-1079): Buhara-Semer-

kant yolunda, kerpi ve tula malzeme kullanla-

rak yaplmfltr.

Yapnn avlularnn etrafndaki birbirine ben-

zeyen tonozlu odalar ve meknlar, iki katl olarak

sralanmfltr (Plan 11).

Resim 37 :Kutlu Timur Minaresi, rgen

0 5 10 15M

Plan 11 :Ribat- Melik


29/120

29LSE SANAT TARH 2

Bugn yapnn yalnzca gney cephe duvarylaportali ayakta kalmfltr (Resim 39).

Karahanllar Dneminden kalan dier kervansa-raylar arasnda Merv - Amul yolundaki AkakaleKervansaray (drder eyvanl, iki avlulu, Anado-

ludaki sultan hanlar anmsatan 11. yzyl sonunaait nemli bir yap) Kurtlutepe (Baflane) Kervansa-ray ve Trkmenistandaki Dehistan Kervansaraysaylabilir.

2. Saraylar

Karahanllardan kalma sivil yaplardan biri de sa-raylardr.

Tirmiz Saray (11. yzyl): Karahanllardan kalmayazlk bir saraydr. Karahanllar tarafndan yaplmas-

na karfln Gazneliler ve Byk Seluklular tarafndanda kullanlmfltr. Asl saray ksm, ortasndaki drt ey-vanl avlusuyla dikkat eken kare biiminde bir yap-dr. Yapnn sslemelerinde hayvan figrlerinin yansra bitkisel ve geometrik geler de bulunmaktadr.

2. GAZNE SANATIGazne Devleti (963-1187), bugnk Afganis-

tanda kurulmufltur. Baflkenti Gaznedir. Bu devletinen nl hkmdar Sultan Mahmuttur. Onun zama-

nnda Horasan ve Harzem ele geirilmifltir.Gazne sanat, slamiyetten sonraki Asya Trk sa-

natnn ikinci nemli dnemini oluflturur. Bu dneminmimarisinde tafln ve tafl sslemelerin kullanlfl Ana-dolu Trk sanat yaptlaryla benzerlik gsterir. Gaz-neliler konumlar gerei, Hint kltr ile ran arasndabir kpr grevi de grmfltr.

Gazneliler Dneminin en nemli camisi Afga-nistanda bulunan Leflker-i Bazar Sarayndaki UluCamidir. Cami, mihrap duvarna paralel olarak s-

tunlarla ikiye blnmfl bir sahna sahiptir. Mihrapn kubbe rtldr. Cami, gerek mihrap n kub-besi gerekse genel zellikleri asndan ilgi ekicidir. Caminin plan, fiam Emeviye Camisinin planylabirlikte Anadoluda ve Memluklar Dneminde Msrda etkili olmufltur (Plan 12).

Resim 39 :Ribat- Melikin portali, Buhara - Semerkantyolu

Resim 38 :Balaci Hatun Trbesi, Cambul

0 5 10 15M

Plan 12 :Leflker-i Bazar Ulu Camisi


30/120

30

Gazne mimarisinde minareler de dikkati ekmektedir.Camilerinin bugn ayakta olmad minarelerin en tann-mfllar Sultan III. Mesut (Resim 40) ve Behram fiah mi-nareleridir.

Bu minareler, yldz biiminde tafltan bir kaide stne,

silindirik st gvdeden oluflmaktadr. Her iki minare de pa-nolar hlinde sslenmifl tula yaptlar olarak ele alnmfltr.

Minarelerin zerinde tulalarn deiflik flekillerde dizil-mesiyle oluflan sslemeler, kfi yazlar, eflitli bitki motifle-ri ve geometrik desenler bulunmaktadr.

Trbe mimarisi Gaznelilerde fazla bir geliflme gster-memifltir. Bu dnemin mezar antlar arasnda 11. yzyldaRavzada yaplan Sultan Mahmut Trbesi ve yine 11. yz-ylda Sengbestte yaplan Aslan Cazip Trbesi saylabilir.

Gazneliler sivil mimarlk alannda saraylar ve kervan-

saraylar yapmfllardr.Gazneli saraylarnn en tannmfl Gney Afganis-

tandaki Leflker-i Bazar Saraydr (1030-1041). Saray,genifl bir alana yaylan yaplardan oluflur. Sarayn iindebirok kflk de bulunmaktadr. Saray blmleri ve kflkler-

de ilk gze arpan zellik, eyvanl avlularn ve kfle kulelerinin kullanlmasdr. Bust kenti yaknnda Hil-mend rma kysnda bulunan bu sarayn nemli yaplar Orta Saray ile Gney Saraydr. Orta Saraykk boyutlu olmakla beraber, Gney Saray dev llere sahiptir.

Gney Saray, drt eyvanl byk bir avlu etrafndaki yap gruplarndan oluflur. Avlunun kuzeyindebulunan taht salonunun duvarlar, Uygur duvar resimlerini hatrlatr bir biimde, Sultan Mahmutun or-

dusunu gsteren resimlerle donatlmfltr.Gazneliler de Karahanllar gibi ribat ad verilen kervansaraylar yapmfllardr. Fakat bunlarn ou ha-

rap olduundan gnmze fazla bir rnek gelmemifltir.

Sultan Mahmut tarafndan yaptrlan, Serahs yolu zerindeki Ribat- Mahi (1019-1020) drt eyvan-l, avlulu ve kare planldr. Eyvan-kubbe birleflmesinin Byk Seluklu mimarisinden nce ilk kez bu-rada grlmesi farkl ve nemli bir zelliktir.

DEERLENDRME ALIMALARI1. Orta Asya Trk devletlerinin adlarn ve merkezlerini syleyiniz.

2. Pazrk hals nerede bulunmufltur? Hakknda ksaca bilgi veriniz.

3. Orhun Antlarnn Trk kltrndeki yerini ve nemini belirtiniz.

4. Balbal terimini tanmlayarak Trk sanatndaki yerini syleyiniz.

5. Hun, Gktrk ve Uygurlarn yaplarn karfllafltrnz.

6. Toplum yaflayfllarnn ve dinsel inanfllarn sanat zerindeki etkilerini syleyiniz.

7. Uygur resim ve minyatrlerindeki konu, kompozisyon ve renk anlayfln belirtiniz.

8. Elhamra Saray hakknda bilgi veriniz.

9. Abbasilerin yaplarnda kullandklar ssleme teknikleri hakknda bilgi veriniz.

10. Kurgan, aplike, grifon, kubbe, tonoz, avlu, revak, eyvan, fresko, mozaik, mihrap, minber ve mi-

nare terimlerinin anlamlarn syleyiniz.

Resim 40 :III. Mesut Kulesi, Gazne


31/120

31LSE SANAT TARH 2

2.NTE

BYK SELUKLU SANATI

HAZIRLIK ALIMALARI

1. Byk Seluklu Devletinin kuruluflunda rol oynayan Seluklu sultanlarnn, sanata verdikleri

nemi arafltrnz. Bu bilgileri snfta arkadafllarnzla paylaflnz.

2. Karahanl ve Gazneli sanatlarnn Byk Seluklu sanatnn oluflumundaki yerini verilen resim

ve metinleri inceleyerek anlamaya alflnz.

3. Byk Seluklu yaplar ile Anadolu Seluklu yaplarn karfllafltrarak benzerliklerini bulma-

ya alflnz.

BYK SELUKLU SANATIByk Seluklu Devleti, Ouz Trkleri tarafndan Horasanda kurulmufl ve adn Seluk Beyden al-

mfltr. Seluk Bey zamannda devletin snrlar Maverannehire kadar genifllemifltir.

Seluk Beyin lmnden sonra devletin baflna Turul ve ar beyler (1040-1063) geti. BykSeluklular, onlarn dneminde daha da glendi. Devletin merkezi nce Niflabur daha sonra Rey fleh-ri oldu. Bu dnemde ran tamamen Byk Seluklularn ynetimine girdi.

Turul ve ar beylerden sonra devletin baflna Alp Aslan (1064-1072) geti. Alp Aslan zamann-

da 1071de Bizansa karfl kazanlan Malazgirt Zaferi ile Anadolunun kaps Trklere ald.Alp Aslann lmnden sonra devletin baflna olu Melikflah getirildi. Melikflah dnemi (1072-1092)

her ynyle Byk Seluklularn en parlak dnemi olmufltur. Bu dnemde btn ran, Arabistan, Suri-ye ve Filistin Seluklularn egemenliine gemifltir.

Melikflahn lmnden sonra srayla bafla geen Berkyaruk (1092-1104), Muhammed Tapar (1115-1118) ve Sultan Sencer (1118-1157) zamannda devlet ynetimi gittike zayflamfl bir daha da eski g-cne kavuflamamfltr.

Sultan Sencerin lm ile Byk Seluklu Devleti sona ermifltir (1157).

Byk Seluklular egemen olduklar ran, Horasan, Irak, Suriye ve Anadoluda cami, trbe, medre-se, saray, kervansaray gibi birok mimari yapt ortaya koymufllardr.

Byk Seluklularn sanatnn kkeninde Karahanl ve Gazneli sanatlarnn etkisi vardr. Byk Sel-uklular, Karahanl ve Gazneli mimarisinde grlen eyvan ve avlu gibi geleri camilerinde kullanmfl-lardr. Bu dnemde grlen drt eyvanl, avlulu ve mihrap n kubbeli cami tipi, ran ve Orta Asyada-ki yaplarda kullanlmfltr. Ayrca bu dnemde mimariye; ift kubbe, kfleli at, sivri kemer, silindirik veyivli yksek ince minare gibi birtakm yenilikler de getirilmifltir.

Byk Seluklu yaplarnda ssleme nemli bir yer tutar. Sslemede zellikle Gaznelilerin etkisindekalan Byk Seluklular yaptlarnda tulalar farkl biimlerde dizerek eflitli geometrik desenler olufl-turmufllardr. slam sanatna zg olan arabesk (karflk bezeme) ile kfi ve nesih yaz yaplarn ssle-mesinde kullanlmfltr.

Byk Seluklular ayrca yaplarnn i ve dfl yzeylerinde stuko (al) kullanmfllardr. Bu stukolarnzerinde insan ve hayvan figrlerinin yan sra eflitli geometrik desenler ve yazlar da bulunmaktadr.


32/120

32

1. MMARByk Seluklular egemen olduklar topraklarda dinsel ve sivil alanda birok mimari yapt ortaya

koymufllardr. Ancak bu yaptlarn birou zaman iinde, birou da Mool istilas sonucu yok olduun-

dan gnmze fazla bir rnek gelmemifltir.

a. Din Mimari (Cami, Medrese, Trbe)

1. Camiler

Byk Seluklularn randa yaptklar

camiler Mescid-i Cuma olarak adlandrlr.

Byk Seluklular camilerinde drt eyvanl,

avlulu medrese plann eyvanl tip denilen

yeni bir cami flemasnda gelifltirmifllerdir.

Bu cami tipi; byk bir avlu etrafnda, revak-

larn ortasnda yer alan karfllkl drt antsal

eyvan ve ara meknlardan oluflmufltur.

Isfahan Mescid-i Cuma Camisi (1080-1088): Tuladan yaplan bu cami, ortadagenifl bir avlusu (Resim 41) bulunan drt

eyvanl bir yapdr. Caminin girifli, avlunun

gney cephesinde bulunan byk eyvan-

dan salanr. Girifl eyvannn zeri kubbey-

le rtldr. Mihrap n kubbesinin demet

payelere oturmas, yne er kemerle

geit vermesi ve kubbeye geiflin dilim-

li tromplarla salanmas Karahanl sanat-

nn etkisini aka gstermektedir.Zevvare Mescid-i Cuma Camisi

(1135): Mihrap n kubbeli ve drt eyvanl

avlulu bir yapdr (Plan 13). Tula malzeme

kullanlarak yaplan; l ve oranlar asn-

dan son derece olgun ve bir btnlk gs-

teren bu yapdan sonra, btn ran ve Orta

Asyadaki yaplarda bu plan uygulanmaya

bafllamfl ve bu plan Byk Seluklulardan

sonra zellikle Anadolu Seluklu yaplarn-

da kullanlmfltr.Bu dnemden kalma dier camiler ara-

snda Ardistan Mescid-i Cuma Camisi

(1158-1160), Glpayegan Mescid-i CumaCamisi (1108-1118) ve Kazvin Mescid-i

Cuma Camisi (1113) (Resim 42) saylabilir.

2. Medreseler

Byk Seluklular zamannda devlet

memuru ve devlete destek olacak aydnla-

r yetifltirmek amacyla medreseler kurul-

mufltur.

Resim 41 :Isfahan Mescid-i Cuma Camisinin avlusu

0 5 10 15M

Plan 13 :Zevvare Mescid-i Cuma Camisi

Resim 42 :Kazvin Mescid-i Cuma Camisi


33/120

33LSE SANAT TARH 2

lk Byk Seluklu medresesi Turul Beyin istei ile

Niflaburda yaplmfltr. Bunu Badat, Rey, Herat, Tus,

Hargird, Isfahan ve Basra medreseleri izlemifltir.

Nizamiye Medresesi (11. yzyl): nl Byk Sel-uklu veziri Nizaml Mlk tarafndan Badatta yaptrl-

mfltr. Yaplan arafltrmalar, yapnn kare biimindekiavlusunun her kenarnn ortasnda byk bir eyvan bu-

lunduunu ortaya koymufltur.

Medrese, bugn yalnzca arkeolojik bir kalnt duru-

mundadr.

3. Trbeler

Byk Seluklular Dneminin mezar antlar, trbe

ve kmbet mimarisinin en gzel ve en nemli rnekleri-

dir. Karahanl ve Gazneli mezar antlarndan etkilenerek

yaplan bu yaplar, kendi ilerinde deiflik grfl ve ta-sarmlara sahiptir. Az da olsa tafltan yaplmfl rneklerin

grld mezar antlar, tuladan yaplmfl olup tula-

nn ssleme gesi olarak kullanld zgn yaptlardr.

Trbe ve kmbetler; sultanlara, emirlere ve nemli

devlet adamlarna ait olan mezarlardr.

Byk Seluklu trbeleri genellikle drt kfleli, ok-

gen veya yuvarlak planlarda yaplmfllardr. Bunlarn

zerleri kubbe ile rtldr. Trbelerin ou iki katldr.

st kat mescittir. Merdivenle inilen alt kat ise mezarn

bulunduu mahzen ksmdr.Kmbetler de genellikle okgen veya silindirik gvde

zerine yaplmfltr. Ancak kmbetlerin zerleri konik

veya piramit biiminde bir at ile rtldr.

Byk Seluklularn yafladklar ran, Trkistan, Su-

riye, Anadolu gibi lkelerde sz konusu trbe ve km-

betlerin ok gzel rnekleri vardr.

Sultan Sencer Trbesi (1157): Mimar Muhammed

Bin Atsz olan trbe Horasann Merv flehrindedir. Tr-be, estetik zellikleri bakmndan Byk Seluklu trbe

mimarisinin ulaflt en son aflamay gsterir.

Kare planl, ok zengin sslemelere sahip, dfltan

galerili ve ift kubbeli bir yapdr (Resim 43). Dfl kubbe

bir kasnakla i kubbenin zerine oturtulmufltur. Kubbe-

ye tromplarla geilir (Plan 14). Dfltaki kubbe, firuze sr-

l tula ile kaplanmfltr.

Radkan Kmbeti (1108): Orta Asya Trk adrlar

rnek alnarak Horasanda yaplmfltr. Kmbet; 22 m

boyunda, 36 yuvarlak yivle evrili, iten kubbe, dfltan

konik at ile rtl silindirik bir yapdr (Resim 44). Yiv,bir yzey zerine oyulan ince oluk gibi bir yoldur.

Resim 43 :Sultan Sencer Trbesi, Merv

Plan 14 :Sultan Sencer Trbesi

Resim 44 :Radkan Kmbeti, Horasan


34/120

34

Konik atdan afla doru sar-

kan friz zerindeki ssleme geleri,

adrlardaki saak motiflerini andrr.

Byk Seluklulardan kalma di-

er mezar antlar arasnda Kiflmar

Kmbeti (Horasan) (13. yzyl),

Kmbet-i Surkh (Meraga) (12. yz-

yl sonu) ve Demavent Kmbeti

(11. yzyl), saylabilir.

b. Sivil Mimari (Ribatlar)

Karahanl ve Gaznelilerin gelifl-

tirdikleri kervansaray mimarisini,

Byk Seluklular ele alarak antsal

yaptlar ortaya karmfllardr. Budnemde kervansaraylara genelde

ribat ad verilmektedir. Byk Sel-

uklu ribatlar, Trk tarihi ve sana-

tnda nemli yeri olan yaplardr.

Anadolu Seluklular Dneminde ya-

plan kervansaray ve sultan hanlar-

n byk lde etkilemifltir.

Byk Seluklular Dneminde yollar boyunca hem kervanlarn gereksinimlerini ve gvenliklerini

salamak hem de asker ve ticari kafilelerin barnmalarn salamak iin birok ribat yaplmfltr.

Ribat- fierif (1114): Melikflahn olu Mehmet Tapar zamannda Niflabur-Merv yolu zerinde yapl-

mfltr. Yap drt eyvanl ve avlulu iki blmden oluflmufltur (Plan 15).

Dfltan kaleye benzeyen ribatn ii bir saray andran zenginliktedir. Birinci blm olduka yalndr.

kinci blm; kubbeli camisi, revakl avlusu, kk avlulu zel daireleri ile her eflit konforu iine almak-

tadr (Resim 45). Kervansarayn duvarlar kerpitendir.

Byk Seluklular zamanndan kalan dier kervansaraylar arasnda Niflabur - Sebzevar yolundaki Ri-

bat- Zafarani (12. yzyl) ve Damgan - Simnan yolundaki Ribat- Anuflirvan (1029-1049) saylabilir.

Resim 45 :Ribat- fierif Kervansaray, Niflabur - Merv yolu

Plan 15 :Ribat- fierif

DEERLENDRME ALIMALARI1. Byk Seluklu Devletinin kurulufl tarihini, nemli sultanlarn ve merkezlerini syleyiniz.

2. Byk Seluklular Dneminde hangi yap trlerinin olduunu ve kullanlan malzemeyi rnek-

lerle aklaynz.

3. Byk Seluklu yaplarnda kullanlan drt eyvan flemasnn nemini ve zelliini belirterek bu

plan flemasnda yaplmfl olan yaptlara rnekler veriniz.

4. Kmbet ne demektir? Bir kmbet flemas izerek blmlerini gsteriniz.

5. Byk Seluklu trbelerine rnek vererek zelliklerini sralaynz.

6.Ribat nedir? Byk Seluklu ribatlarndan rnekler vererek zelliklerini ve ifllevlerini akla-ynz.


35/120

35LSE SANAT TARH 2

3.NTE


HAZIRLIK ALIMALARI

1. Anadoluda kurulan ve Anadolu Seluklu sanatnn oluflmasnda da etkili olan ilk Trk beylik-

lerini arafltrnz ve kurulduklar blgeleri harita zerinde gsteriniz.

2. Anadolu Seluklular Dneminden kalan mimari yaplarn youn olarak bulunduklar yerleri

reniniz.

3. Atatrkn Trk sanat ve Trk tarihi hakkndaki grfllerini eflitli kaynaklardan arafltrarak

defterinize yaznz.


Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu hzla Trkleflmeye bafllamfltr. Anadolunun deiflik yerlerinedalan Trk komutanlar farkl yerlerde ilk Trk beyliklerini kurmufllardr.

Anadoluda kurulan ilk Trk beylikleri ve kurulduklar blgeler flunlardr:

Daniflmentliler (1080-1178): Sivas, Kayseri, Malatya

Artuklular (1102-1409): Mardin, Diyarbakr, Harput ve Hasankeyf evresi

Saltuklular (1072-1202): Erzurum ve evresi

Mengcekliler (1080-1228): Erzincan, Kemah ve Divrii evresi

Kurulan bu ilk Trk beylikleri, Anadolunun Trkleflmesine nemli katk saladlar. Baflta Erzurum,Erzincan, Sivas, Kayseri, Mardin ve Diyarbakr olmak zere birok kent bu dnemde nemli bir kltr,ticaret ve sanat merkezi durumuna geldi.

Malazgirt Zaferinden sonra Anadoluda kurulan dier bir devlet de Anadolu Seluklu Devletidir(1077-1308). Bu devlet, Seluklulardan Kutalmfln olu Sleyman fiah tarafndan kurulmufltur. Dev-letin merkezi nce znik sonra Konya olmufltur. Sleyman fiahtan sonra devletin baflna srasylaI. Kl Arslan, I. Mesut ve II. Kl Arslan gemifltir.

Anadolu Seluklu Devletinin en nl hkmdar I. Alaeddin Keykubattr. Onun dneminde Anado-luda siyasal birlik byk lde salanmfl, Anadolunun birok kenti nemli birer kltr ve sanat mer-kezi durumuna gelmifltir.

I. Alaeddin Keykubatn lm zerine yerine II. Gyaseddin Keyhsrev gemifltir. Bu dnemde Mo-ollarla yaplan Kseda Savafl (1243) kaybedilmifl ve Anadolu, Mool egemenliine girmifltir. Devle-tin siyasal birlii bozulmufl, bir sre sonra da Anadolu Seluklu Devleti sona ermifltir.

Anadolu Seluklu sanat ilk Trk beylikleri dnemi sanatndan etkilenmifl ve geliflmifltir. Bu dnem-

de ortaya kan Anadolu Seluklu sanat, Anadoluda geliflen Trk sanatnn Osmanllardan nceki ennemli blmn oluflturur.


36/120

36

Anadolu Seluklu sanatnn geliflmesinde en

nemli rol, Byk Seluklu sanat stlenmifltir.

Byk Seluklu sanatnn kkeninde ise Orta As-

ya Trk ve slam sanatlarnn etkisi vardr. Za-

manla bu sanatlarn geliflimi, Anadoluda farkl

bir senteze ulaflmfl, Anadoludaki uygarlklarlaolan etkileflim sonucunda da zgn bir Anadolu

Trk sanat ortaya kmfltr.

Anadoluya gelen Trkler, Anadoluda yeni ya-

p teknikleri ortaya koymaktan ok, eldekileri usta-

lkla gelifltirmifl, blgesel malzeme ve teknikleri

arlkl olarak kullanmfllardr. Anadolunun kuzey

blgelerinde ahflap, gney blgelerinde tafl, dier

blgelerinde ise kerpi malzeme kullanlmfltr.

Byk yaplarda genellikle tafl duvar yapmna

arlk verilmifltir. Yaplarn zerini rtmek iin ah-

flap at, tafl tonoz ve tula kubbe kullanlmfltr.

Anadolu Seluklu mimarisinde sslemenin

nemli bir yeri vardr. Anadolu Seluklular, tafl

yaplarn portallerinde, minarelerinde, mihrapla-

rnda, kemerlerde ve stun bafllklarnda kul-

lanmfllardr. Yaygn olarak kullandklar geomet-

rik ve bitkisel bezeme dflnda yaplarda figrl

sslemelere de yer verilmifltir. Kubadabad Sara-

y inilerindeki insan figrleri buna rnektir (Re-sim 46). Ayrca Hititlerden bu yana Anadoluda

bilinen ift bafll kartal (Resim 47), aslan ve kufl

figrleri de tafl ve ini zerine ifllenmifltir.

Anadolu Seluklular portallerin kemerlerinde,

kitabelerde kfi yazy ssleme amacyla kullan-

mfllardr. Bu yazlar genellikle tafl ve ini zerine

yazlmfltr.

Tula, Anadoluda tafln yannda yardmc malzeme olarak kullanlmfltr. zellikle kubbe ve mina-

relerde kullanlan tula, geometrik dzenleme ile dekoratif kompozisyonlar oluflturacak biimde dzen-

lenmifltir.

Anadolu Seluklu yaplarnda ana girifl kaps (portal), ou zaman yapdan daha yksektir. Kaplar

ve pencereler genellikle sivri kemerlidir.

Tafln ve tulann yan sra al ve ini ssleme de Anadolu Seluklu yaplarnda ska grlmektedir.

1. MMARa. Din Mimari (Cami, Medrese, Mezar Antlar)

1. Camiler

Anadolu Seluklularnn Anadoluda yapmfl olduklar ilk camiler ok stunlu ulu cami tipindedir. Bu d-

nemin nemli rneklerinden olan ahflap destekli camiler 13. yzyldan itibaren yaplmaya bafllanmfltr.

Resim 46 :Kubadabad Sarayndan insan figrl ini rne-i, ini Eserleri Mzesi, Konya

Resim 47 :ift bafll kartal figrl tafl kabartma, Tafl ve Ah-flap Eserleri Mzesi, Konya


37/120

37LSE SANAT TARH 2

Diyarbakr Ulu Camisi (1091-1092): Byk Sel-uklu sultan Melikflah adna yaplan cami, Anado-

ludaki Trk camilerinin ilk rneidir. Artuklular ve Os-

manllar Dnemindeki onarm ve eklemelerle byk

bir klliye durumuna gelen yap, dzgn kesme tafl

malzeme ile yaplmfltr (Resim 48). badet meknn-

da gney duvara paralel uzanan sahn, ortada dik

bir sahnla kesilmektedir. Dik sahnn ats daha yk-

sektir. Yapnn revakl bir avlusu vardr (Plan 16). Bu

plan, fiam Emeviye Camisinin kubbesiz biimidir.

Caminin zeri dz ahflap atyla rtldr. aty

taflyan payeler, birbirine sivri kemerlerle balanmfltr.

Yapda Roma Dneminden kalma stunlar da

kullanlmfltr. Portaldeki hayvan mcadele sahnele-

rini konu alan kabartmalar ilgi ekicidir.

Konya Alaeddin Camisi (1219): Yapmna Sul-

tan Mesut ve I. Kl Arslan dneminde bafllanan ca-

mi, Alaeddin Keykubat dneminde tamamlanmfltr

(Resim 49).

Camide kfe ve transept planl iki blm vardr.Doudaki kfe planl blmde, gney duvarna

paralel yedi sahn bulunmaktadr. Bu blmdeki 62

stun, dz bir aty taflmaktadr. Cami, batda drt

sahnl bir blmle geniflletilmifltir (transept planl

blm). Bu blmde gney duvarna paralel uzanan

sahn, zeri kubbe ile rtl genifl bir sahnla ke-

silmifltir (Plan 17).

Kesme tafltan yaplan caminin avlusunda birisi tamamlanmfl (II. Kl Arslana ait) dieri yarm kal-

mfl iki kmbet vardr.

Abanoz aacndan yaplmfl 1155 tarihli en eski Anadolu Seluklu minberi ve ini mozaiklerle ssl

mihrab ile nemli yaptlar arasnda yer almaktadr.

Plan 16 :Diyarbakr Ulu Camisi

Resim 48 :Diyarbakr Ulu Camisi, avludan yapnn kuzey cephesinebakfl

Plan 17 :Konya Alaeddin Camisi

Resim 49 :Konya Alaeddin Camisi


38/120

38

Kuzey cephesindeki portallerde kullanlan iki renkli kes-

me tafl iflilii ve cephe dzenlemesi ile yap, Anadolu Sel-

uklu camileri iinde ayr bir yere sahiptir.

Yapnn iki renkli, dml mermer portali, Konya Kara-

tay Medresesinin portali ile benzerlik gsterir.

Malatya Ulu Camisi (1224): Yapmna Alaeddin Key-

kubat dneminde bafllanmfl ve II. Keykavus zamannda

(1247) tamamlanmfltr.

Yap, malzemesi ve planyla Byk Seluklu camilerine

benzer (Resim 50). Dikdrtgen planl camide, mihrap n

kubbesi ile revakl i avluya alan eyvan dflndaki blm-

ler tonozlarla rtlmfltr (Plan 18).

Tula ve kesme tafl malzeme dflnda caminin eyvann-

da ve avlu revaklarnda siyah, beyaz, lacivert ve yeflil renk-

li ini mozaikler kullanlmfltr.

Divrii Ulu Cami ve fiifahanesi (1228-1229): Anado-

lu Seluklu yaplar arasnda i ve dfl mimari zellikleri ve

slubu ile dikkat eken bir yapdr (Resim 51). fiifahane ca-

miye bitiflik olarak yaplmfltr.

Cami, gney duvarna dik uzanan befl sahndan oluflur.

Orta sahn dierlerinden daha genifltir (Plan 19).

Camide rt sistemi olarak deiflik tonoz ve kubbe e-

flitleri kullanlmfltr. Minare, caminin gneybat kflesin-

dedir.Camiden 12 yl sonra yaplan minberi, abanoz aacn-

dandr. Tiflisli Ahmet ustann yapt minber, rumi ve kvrk

dallarla ifllenmifl, panolar geometrik yldzlar oluflturacak

biimde dzenlenmifltir.

Kesme tafl kullanlan yapda, farkl slup zellikleri gs-

teren drt portal vardr.

Plan 18 :Malatya Ulu Camisi

Resim 50 :Malatya Ulu Camisi

0 3 6 m

Plan 19 :Divrii Ulu Cami ve fiifahanesi Resim 51 :Divrii Ulu Cami ve fiifahanesi


39/120

39LSE SANAT TARH 2

Kuzey portali ifte yaprak, palmet, lotus gibi mo-

tifler, kk iekler, rumiler ve yldz biimli ssle-

melerle doldurulmufltur. Kapdaki bu sslemeler

Barok zellikler yanstr.

Bat portali yzeysel sslemeleri ile daha sade

grnmldr. Kapnn duvara bitiflen kuzey kenarn-da ift bafll kartal figr (Alaeddin Keykubatn arma-

s), bunun yanndaki duvarda da tek aya stnde,

bafl eik bir doan kuflu figr gze arpmaktadr.

Dou portali minberle ayn zamanda (1241) ya-

plmfltr. Bu portalde daha ok geometrik bezeme

kullanlmfltr.

fiifahane portali yapnn tm cephesine hakim-

dir. Portali, ok genifl bir sivri kemer snrlandrr

(Resim 52). ki yannda iri kaval silmeler zerinde bi-

ri silinmifl iki insan bafl betimlenmifltir. Bu figrler-

den biri ay, dieri de gnefli simgeler.

Silme, yaplarda ayn zamanda bir ss gesi

oluflturacak eflitli blmleri birbirinden ayran, kesiti

girinti ve kntl, pervaz ifllevine sahip mimari gedir.

Kaval silme, knts yarm ya da drtte bir em-

ber biiminde, yuvarlak profili olan silmedir.

Cami, flifahane ve trbeden oluflan Anadolunun

bu en eski klliyesi, mimari ve sslemesiyle yenilik-

lerle dolu bir yapdr.Yapnn sslemesi tm Anadolu Seluklu yapla-

rnda olduu gibi portal, mihrap ve minberde toplan-

mfltr. zellikle I. Alaeddin Keykubatn (1229) baflta

olduu dnemden Mool istilasna (1243) kadar ge-

en srede ssleme geometrik zellikler gsterir. Bu

dnem, Anadolu Seluklu sanatnn klasik dnemidir.

Kayseri Hac Kl Camisi (1249): Cami vemedrese ile birlikte yaplan yapda bu iki farkl iflleve

sahip meknlar, revakl bir avlu balar. Yap, dfl

grnm ile Anadolu Seluklu yaplarnn bir tekra-rdr (Resim 53).

Cami blmnn sahn mihrap n kubbeli, g-

ney duvarna dikey olarak uzanan befl blmelidir.

Caminin iinde ok sayda stun vardr (Plan 20).

Ahflap Direkli Camiler

Anadolu Seluklularnda ilgi ekici yaplar arasn-

da bir de ahflap direklerin veya stunlarn taflyc ola-

rak kullanld camiler yer almaktadr. Bu camiler, Or-

ta Asya Trk slam mimarisinde grlen Karahanl veGazneli ahflap direkli camilerle benzerlik gsterirler.

Resim 52 :Divrii Ulu Camisinin flifahane portali

Resim 53 :Kayseri Hac Kl Camisi

Plan 20 :Kayseri Hac Kl Camisi


40/120

40

Ahflap malzemenin kullanld camilerde kfe

ve bazilikal plan uygulanmfltr.

Beyflehir Eflrefolu Camisi (1298): Eflrefolu

Sleyman Bey tarafndan yaptrlmfl bazilikal planl

bir yapdr.

Camide gney duvara uzanan yedi sahn, krk

sekiz adet ince uzun aa direk zerine dz at ile

rtldr. Orta sahn dierlerinden daha genifl ve

yksektir (Plan 21). Mihrap nndeki ii ini mozaik-

lerle ssl kk kubbe dfltan piramit bir klahla r-

tlmfltr (Resim 54).

Caminin tavan kirifllerinde ve konsol aralarnda

kalem iflleri vardr.

Ceviz aacndan yaplmfl minberi, caminin slu-

buna uygun ifllenmifltir.

Caminin mihrab, ahflap iflilii ve ini mozaikler-

le al sslemenin uyumlu bir biimde kullanld

gzel bir rnektir (Resim 55).

Ankara Aslanhane Camisi (1290): Kitabesine

gre iki Ahi kardeflin yaptrd cami, aa direkler

zerine antik bafllklarn kullanld dz atl bir ya-

pdr (Resim 56).

Bazilikal planl yap, gney duvarna dikey befl

sahndan oluflmufltur. Orta sahn daha genifl ve yk-

sektir.

Firuze ve mor renkli ini mozaik ile al ssle-

melerin uyumlu bir biimde kullanld mihrap, Ana-

dolu Seluklu sanatnn nemli bir rneidir.

Afyon Ulu Camisi: 1272 ylnda yaplan cami,

1341 ylnda Karamanoullar zamannda onarm

grmfltr.

Kfe planl camide gney duvarna dikey uzanan

dokuz sahn vardr. Yapda krka yakn mukarnas

bafllkl aa direk kullanlmfltr.

Camide kullanlan ahflap malzeme, yer yer ka-

lem ifli sslemelerle renklendirilmifltir. Yapnn zeri

dz at ile rtldr.

Konya Sahip Ata Camisi (1258): nl Anadolu

Seluklu mimar Kelk bin Abdullah tarafndan ya-

plmfltr. Portaldeki kitabesine gre Anadolu Sel-

uklularnn bilinen en eski ahflap direkli camisidir.

Caminin zgn biiminden gnmze yalnzca mo-

Plan 21 :Beyflehir Eflrefolu Camisi

Resim 54 :Beyflehir Eflrefolu Camisi

Resim 55 :Beyflehir Eflrefolu Camisinin iinden birgrnm

Resim 56 :Ankara Aslanhane Camisinin iinden birgrnm


41/120

41LSE SANAT TARH 2

zaik sslemeli ini mihrab ile tula ve ini ssleme-

li minaresi gelebilmifltir (Resim 57). zgnnde if-

te minareli olarak infla edilen cami Anadoludaki di-

er ifte minareli yaplarla birlikte nemli grubun bir

rneidir.

2. Medreseler

Anadolu Seluklu yap trlerinden birisi de med-

reselerdir.

sanattarihi2

Documents