serdarerkilic

8/14/2019 serdarerkilic

1/152

TRKYEDE CAR AIIN BELRLEYCLER

Serdar ERKILI

Danman

Prof. Dr. Erdin TELATAR

Uzmanlk Yeterlilik Tezi

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

statistik Genel MdrlAnkara, Kasm 2006


2/152

i

NDEKLER

Sayfa No

NDEKLER..................................................................................................i

TABLO LSTES..............................................................................................iv

GRAFK LSTES.............................................................................................v

KISALTMA LSTES........................................................................................vi

SEMBOL LSTES.........................................................................................viii

EK LSTES..................................................................................................x

ZET...............................................................................................................xi

ABSTRACT................................................................................................xiii

GR...............................................................................................................1

BRNC BLM

TRKYE EKONOMSNN DEMELER DENGES EREVESNDEGENEL BR DEERLENDRMES.................................................................3

1.1. Trkiye Ekonomisinin Genel Grnm (1980-2006)...........................5

1.1.1. Cari Denge...............................................................................6

1.1.2. D Bor....................................................................................9

1.1.3. Reel Dviz Kuru......................................................................10

1.1.4. Byme Oran........................................................................12

1.1.5. Bte A.............................................................................13

1.1.6. Dviz Rezervlerinin Yeterlilii ................................................14

1.2. Cari Dengenin Belirleyicileri ve Gemi Yakla

mlar.....................161.2.1. Esneklikler Yaklam......................17

1.2.2. Toplam Harcama Yaklam.........19

1.2.3. Parasalc Yaklam.........................20

KNC BLM

EKONOMETRK MODEL VE UYGULAMASI...............................................23

2.1. Cari Dengenin Belirleyicileri zerine Ampirik almalar......................23

2.1.1. Ampirik almalarn Sonular ..........................................27


3/152

ii

2.1.1.1. Bir Dnem nceki Cari Ak........27

2.1.1.2. lke Bazl Verimlilik Deiiklikleri27

2.1.1.3. Global Verimlilik Deiiklikleri .....29

2.1.1.4. Yurtii retim (GSYH) Art (Byme Oran)...29

2.1.1.5. Tasarruf ......30

2.1.1.6. Yatrm............31

2.1.1.7. Reel Faiz Oran.........32

2.1.1.8. Bte A.....33

2.1.1.9. Kamu Harcamalarndaki Deiiklikler....33

2.1.1.10. Da Aklk Oran..34

2.1.1.11. Reel Dviz Kuru.....35

2.1.1.12. D Ticaret Hadleri........352.1.1.13. Dviz Kontrolleri.....36

2.1.1.14. Enerji (Petrol) Fiyatlar .....37

2.1.1.15. Gelimi lkeler Byme Oran..37

2.1.1.16. Dnya Reel Faiz Oran (D Bor GSMH Oran)......39

2.2. Trkiye iin Cari An Belirleyicilerinin Modellenmesi..................39

2.2.1. Trkiyenin Cari Dengesi zerine Baz Ampirik almalar.....39

2.2.2. Modelin Tanmlanmas ve Kurulmas .....41

2.2.3. Model iin Veri Kayna ve Parametrik Deerler.....................43

2.2.4. Ekonometrik Modelin Sonular ve Yorumlanmas..................45

NC BLM

CAR DENGE VE DNEMLERARASI YAKLAIM......................................62

3.1. Cari Dengeye Dnemleraras Yaklam................................................62

3.1.1. Dnemleraras Yaklam zerine Baz Ampirik almalar... 64

3.1.2. Modelin Trkiyeye Uygulanabilirlii.....................................653.1.3. Trkiyenin Cari Dengesi zerine Baz Ampirik almalar.....66

DRDNC BLM

EKONOMETRK MODEL VE UYGULAMASI...............................................69

4.1. Trkiye iin VAR Modelinin karm......................69

4.2. Model iin Veri Kayna ve Parametrik Deerler......................72

4.3. Etki-Tepki Fonksiyonu ile Dinamik Analiz.................................79


4/152

iii

BENC BLM

SONU VE NERLER..............................................................86

KAYNAKA.................................................................................................101

EKLER.........................................................................................................107


5/152

iv

TABLO LSTES

Sayfa No

Tablo 1.1. Sektrlerin GSYH indeki Paylar(1980-2005) (%)........6

Tablo 2.1. Cari An Belirleyicileri..........28

Tablo 2.2. Birim-Kk Testi Sonular (Yllk).....49

Tablo 2.3. Birim-Kk Testi Sonular (eyrek).................49

Tablo 2.4. Birinci Fark Deerleriyle Birim-Kk Testi Sonular (Yllk).....49

Tablo 2.5. Birinci Fark Deerleriyle Birim-Kk Testi Sonular (eyrek).....49

Tablo 2.6. Tahmin Sonular Tm Deikenler (Yllk)........50

Tablo 2.7. Tahmin Sonular SeilmiDeikenler (Yllk) ....51

Tablo 2.8. Tahmin Sonular (eyrek)...............51

Tablo 2.9. Denge ve Dengesizlik Modelleri Tahmin Sonular

......60Tablo 4.1. VAR Modeli iin Birim-Kk Testi Sonular......73

Tablo 4.2. Birinci Fark Deerleriyle Birim-Kk Testi Sonular......73

Tablo 4.3. Granger Nedensellik Testi......74

Tablo 4.4. Granger Nedensellik Testi (Tm Deikenler)....78


6/152

v

GRAFK LSTESSayfa No

Grafik 1.1. Cari lemler Dengesi GSYH Oran...................................7

Grafik 1.2. D Bor GSYH Oran.......................................................10

Grafik 1.3. Reel Efektif Dviz Kuru Endeksi...............................11

Grafik 1.4. Yllk Byme Oranlar...........................................13

Grafik 1.5. Kamu Kesimi Borlanma Gerei Milli Gelir Oran...14

Grafik 1.6. Dviz Rezervlerinin thalat Karlama Oran.................................15

Grafik 2.1. Cari Dengenin Belirleyicilerinin Grafiksel Sunumu........46- 47

Grafik 4.1. Net Akm Deikeni ve Tketim Serileri (1987:1-2005:4)..............74

Grafik 4.2. Net Akm Deikeni ve Tketim Serileri (1987:1-2001:1)..............75

Grafik 4.3. Optimal ve Asl Cari Denge Serileri.................77

Grafik 4.4. Cari An Bir nceki Dnemdeki okuna Gsterdii Tepki..80

Grafik 4.5. D Ticaret Hadlerindeki Bir Standart Hatalk ok KarsndaCari An Gsterdii Tepki.........................80

Grafik 4.6. Yabanc lkeler Byme Oranndaki Bir StandartHatalkok Karsnda Cari An Gsterdii Tepki..............81

Grafik 4.7. Dnya Faiz Oranndaki Bir Standart Hatalk ok Karsnda CariAn Gsterdii Tepki.....................81

Grafik 4.8. Reel Efektif Dviz Kurundaki Bir Standart Hatalk okKarsnda Cari An Gsterdii Tepki.....................82

Grafik 4.9. Yurtii Byme Oranndaki Bir Standart Hatalk okKarsnda Cari An Gsterdii Tepki...................82

Grafik 4.10. Net Uluslararas Rezervlerthalat Oranndaki Bir StandartHatalkok Karsnda Cari An Gsterdii Tepki.........83

Grafik 4.11. Kamu Harcamalarndaki Bir Standart Hatalk ok Karsnda

Cari A

n Gsterdii Tepki.................84Grafik 4.12. Net Gelir Akmndaki oka Cari An Gsterdii Tepki85


7/152

vi

KISALTMA LSTES

AB : European Union (Avrupa Birlii)

AB15 : Avrupa Birliine ye 15 lke

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AIC : Akaike Information Criterion (Akaike Bilgi Kriteri)

ASEAN : Association of Southeast Asian Countries(Gney Dou Asya lkeleri Birlii)

DPT : Devlet Planlama Tekilat

EVDS : Elektronik Veri Datm Sistemi

FED : Federal Reserve Bank (Amerikan Merkez Bankas)

G7 : 7 Gelimi Dnya lkesi

GNDI : Gross National Disposable Income

(Gayri Safi Harcanabilir Milli Gelir)

GSYH : Gayri Safi Yurt i Hasla

GSMH : Gayri Safi Milli Hasla

IMF : International Monetary Fund (Uluslararas Para Fonu)

IS-LM : Investment/Saving - Liquidity Preference/MoneySupply Equilibrium (Hasla Dzeyi ve Faiz Haddi Dengesi)

KT : Kamu ktisadi Teebbsleri

KKBG : Kamu Kesimi Borlanma Gerei

LIBOR : London Interbank Offer Rate (Londra Bankalararas Faiz Oran)

OECD : Organization for Economic Cooperation and Development(Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat)

REER : Reel Efektif Dviz Kuru


8/152

vii

SDDS : Special Data Dissemination Standards(zel Veri Yaynlama Standartlar)

SEM : Structural Economic Model (Yapsal Ekonomik Model)

OLS : Ordinary Least Squares (En Kk Kareler Yntemi)

TCMB : Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

TL : Trk Liras

TK : Trkiye statistik Kurumu

TEFE : Toptan Eya Fiyatlar Endeksi

TFE : Tketici Fiyatlar Endeksi

FE : retici Fiyatlar Endeksi

VAR : Vector Autoregressive Model (Vektr Otoregresyon Modeli)

YE : Yapsal Ekonomik Model


9/152

viii

SEMBOL LSTES

CA : Cari Denge veya Cari lemler Hesab

KA : Sermaye ve Finans Hesab

Y : Reel Gelir veya retim Dzeyi

C : zel Nihai Tketim

S : Kamu ve zel Sektr Tasarruflar

I : Kamu ve zel Sektr Yatrmlar

G : Kamu Harcamalar

X : hracat

M : thalat

r : Dnya Faiz Oran

TB : D Ticaret Dengesi

tot : D Ticaret Hadleri

rez : Net Uluslararas Rezervler

Yf : Yurtd Yerleiklerin Geliri

Px : hracat Fiyat Endeksi

Pm : thalat Fiyat Endeksi

Pf : Yabanc lke Fiyat Endeksi

Pd : Yurtii Fiyat Endeksi

e : Nominal Dviz Kuru

B : Toplam Yabanc Ykmllkler

M : En Geni Haliyle Para Stou

NDA : Net Varlklar

NFA : Net D Varlklar


10/152

ix

ncf : Net Akm Deikeni veya Milli Gelirdeki Net Deiim

ncfr : Net Faktr Gelirlerini erir Net Akm Deikeni

ca : Asl Cari Denge

caop : Optimal Cari Denge

: Tketimin Dnemleraras Sapma/Kayma Bykl


11/152

x

EK LSTES

Sayfa No

Ek 1. Dnemleraras Yaklamn Temel Varsaymlarnn Gelitirilmesi......107

Ek 2. Deikenlere Ait Yllk Seriler (1980-2005)........................................133

Ek 3. Deikenlere Ait eyrek Dnemli Seriler (1987:1-2005:4)................134

Ek 4. VAR Modeli Deikenlerine Ait Seriler (1987:1-2005:4).....................136


12/152

xi

ZET

Trkiye Ekonomisinde zellikle son yllarda ska gndeme gelen ve

en ok tartlan konularn banda cari ak sorunu gelmektedir. Bunun balca

nedeni, cari dengenin ekonominin en nemli ve hassas bileenlerinden biri

olduu ynndeki genel kabuldr. Dier bir ifade ile, demeler dengesi lke

ekonomisinin aynas durumundadr. Cari dengeyi belirleyen dinamiklerin analizi,

znde bir lkenin cari a

k ve d

bor srdrlebilirlii ile sermaye hareketlerizellikle scak para olarak da ska vurgulanan ksa vadeli sermaye

hareketlerine ilikin tartmalarla dorudan ilgilidir. Ayrca cari an, bir ksm

sihirli eik deerleriyle ifade edilen srdrlebilirliine dair farkl grler bir

yana braklrsa, zellikle gelimekte olan lke ekonomilerinde son yllarda

yaanan dviz ve/veya finansal kaynakl krizlerin en nemli tetikleyicileri

arasnda kabul edilmesi, konunun gncellii ile nemini artrmaktadr.

Buna ek olarak, i ve d ekonomik gstergelerin ve/veya oklarn cari

dengeye etkilerinin yn ve boyutunun modellenmesi, ekonometrik olarak

incelenmesi, politika karar alclarnn mekanizmann nedensellik boyutlarn net

tespit edebilmelerine yardmc olur. Ayrca, cari dengeyi dorudan ve/veya

dolayl etkileyecek para ve maliye politikalarnn, srdrlebilir hedeflere

ulamak iin doru zamanda ve kombinasyon iinde uygulanabilmesi adna

nemli ipular verir.

Bu almann balca amac, Trkiyede cari an belirleyicilerini hem

geleneksel yaklamlar hem de dnemleraras yaklam erevesinde

incelemektir. Geleneksel yaklamlar, ekonomi teorisine dayal yapsal modeller,

dnemleraras yaklam ise verilere uygun modelleme yntemi olan Vektr

Otoregresyon Modeli ile deikenler arasndaki dinamik ilikileri inceleyen etki-

tepki fonksiyonlar yardmyla incelenmitir. almann ampirik sonular bir

btn olarak deerlendirildiinde zetle u bulgular elde edilmitir. Bir dnem

nceki cari ak, yurtii byme oran, reel dviz kuru Trkiyede cari an


13/152

xii

belirleyicilerini istatistiki olarak aklayan en nemli deikenlerdir. Gelimi

lkeler byme oran gstergesi olarak seilen yedi gelimi lke ve Avrupa

Birliine ye on be lke bymesi, dnya faiz oran ve net uluslararas

rezervler ithalat oran da anlaml deikenler iken cari ak zerinde etkisi zayf

bulunmutur. D ticaret haddi ve literatrde ikiz aklar olarak geen bte

a, bu almada yer aldekliyle kamu kesimi kesimi borlanma gerei, ile

cari ak ilikisinin yn nedensellik testine gre belirsizdir.

Dalgal dviz kuru rejiminde, dviz kuru cari ak ilikisi balamnda

Lirann deer kayb veya deerlenmesi; iki zt senaryo erevesinde yapsal

ekonomik model ve etki-tepki analizi yardmyla irdelenmitir. Birinci durum,

dviz kuru-enflasyon geikenlii mekanizmas ile fiyat istikrarn kaybetme,ikinci durum ise uzun vadede yurtii retimin uluslararas rekabet gcn

azaltma riskini tamaktadr. Her iki riskten de kanmann yolu, karar alclarn

ekonominin ncelikleri dorultusunda, orta-uzun vadede tm ekonomik birimleri

gzetecek politikalar izlemesidir. D ticaret politikas ile uyumlu, Trkiye

ekonomisinin makroekonomik dinamikleri ve fiyat istikrarn gzeten bir kur

politikasnn, ekonomi politikalarna olan gveni arttraca ve gelecee dnk

beklentileri olumlu etkileyecei aktr.

Tahmin sonular, byme-cari ak-enflasyon ilikisi erevesinde de

incelenmeye allmtr. Bu deikenlerin ynn belirleyecek politika

tercihlerinin, ya yllk byme hz ya da enflasyon hedefinden taviz verilmek

zorunda kalnmaseklinde bir byme-enflasyon ikilemini ierdiine vurgu

yaplmtr. 2006 yl Ocak-Eyll dnemi itibariyle byme, cari ak ve enflasyon

gereklemeleri ile 2006 ve 2007 yl sonu hedefleri gz nne alndnda, karar

alclar iin 2007 ylndaki i-d ekonomik ve siyasi gelimelerin cari ak

asndan ok nemli olaca sylenebilir. Ayrca, szkonusu rakamlarn kritik

bir dnemin nc gstergesi olduu karm yaplabilir.

Anahtar Kelimeler: Cari Denge, Cari An Belirleyicileri, Dnemleraras

Yaklam, Trkiye Ekonomisi, Etki-Tepki Analizi.


14/152

xiii

ABSTRACT

Current account deficit has been one of the most discussed and upfront

issues for theTurkish Economy. The primary reason for that is the generally

accepted belief on its crucial importance for the whole economy. In other words,

balance of payments is a kind of mirror of the national economy. The analysis of

current account dynamics is directly related to the academic discussions about

the current account sustainability and capital movements especially the shortterm capital inflows called hot money. Keeping aside the views regarding the

critical threshold level or ratio for the sustainability, it is accepted as one of the

most significant and triggering factors for financial and/or currency crisis in

developing countries in recent years, which keeps the issue on the ajanda and

makes it potentially important.

The modelling and econometric analysis of the magnitude and direction

of the relation between the internal-external macroeconomic variables and the

current account deficit help the decision-makers to understand the causality and

to better forecast the potential level of the current account deficit in the future.

Besides, it gives some clues to implement the monetary and fiscal policies on

time and take the necessary measures in order to achive a sustainable level.

The main purpose of this study is to empirically investigate the

determinants and dynamics of Turkeys current account deficit in the light of

both traditional and intertemporal approaches. The former approach is

examined by the help of Structural Equation Model, while the latter one is

studied by Vector Autoregressive Model and impulse-response function/analysis

as a helpful tool to see the dynamic relations between the variables. The

empirical findings of the study are as follows. The results strongly suggest that

lagged current account deficit, growth rate and real effective exchange rate are

statistically most significant variables to explain the determinants of current


15/152

xiv

account deficit in Turkey while developed countries growth rate, world interest

rates and the ratio of net international reserves to imports are empirically weak

ones in the same context. Regarding the terms of trade and budget deficit as a

proxy for twin deficits, both variables do not either granger-causes the current

account deficit.

Under the floating exchange rate regime, the depreciation and

appreciation of Turkish Lira are also investigated by the Structural Economic

Model and Impulse-Response Analysis within the framework of the exchange

rate and current account deficit relation. The first case would lead to the risk of

losing control of price stability due to the exchange rate pass-through; the

second one would cause a deterioration of the international competitiveness ofthe tradable goods in the long-run. Shortly, for decision-makers, the sound

option to avoid both risks is to maintain a long-term perspective and a policy

action taking into consideration of all the sectors. An exchange rate policy well

balanced between Turkeys foreign trade policy and the priorities of the

economy, especially maintaining price stability surely ensures more confidence

and optimism about forward-looking expectations.

Regression results were also attempted to be evaluated in the

framework of the growth, the current account deficit and inflation relations

though inflation is not directly examined in the Structural Economic and Vector

Autoregressive Models. Namely, it is stressed that the policy choice affecting

those variables implicitly includes a dilemma, giving up either targeted growth

or inflation rate. Once looking for the data related to recent growth rate, the

current account deficit and inflation developments by the end of January-

September period in 2006 and targets by the end of 2006 and 2007, for the

decison-makers, it can be said that the expected economic and political

windflows both in Turkey and abroad in the 2007 are going to be very important

to cope with the current account deficit. It is also cautiously emphasized that

those data could be seen as the leading indicators of a very critical year, 2007.

Key Words: Current Account, Determinants of Current Account Deficits,

Intertemporal Approach, Turkish Economy, Impulse-Response Analysis.


16/152

1

GR

Bu almann balca amac, Trkiyede cari an belirleyicilerini ve

dinamiklerini hem geleneksel yaklamlar hem de dnemleraras yaklam

erevesinde incelemektir1.

Cari dengeyi belirleyen dinamiklerin analizi, znde bir lkenin cari ak

ve d bor srdrlebilirlii ile sermaye hareketleri zellikle ksa vadeli sermaye

hareketlerine ilikin tartmalarla dorudan ilgilidir. Ayrca cari an, bir ksmsihirli eik deerleriyle ifade edilen srdrlebilirliine dair farkl grler bir

yana braklrsa, zellikle gelimekte olan lke ekonomilerinde son yllarda

yaanan dviz ve/veya finansal kaynakl krizlerin en nemli tetikleyicileri

arasnda kabul edilmesi, konunun gncellii ile nemini artrmaktadr.

ve d ekonomik gstergelerin ve/veya oklarn cari dengeye

etkilerinin yn ve boyutunun modellenmesi ve ekonometrik incelenmesi,

politika karar alclarnn mekanizmann nedensellik boyutlarn net tespit

edebilmelerine yardmc olur. Ayrca, cari dengeyi dorudan ve/veya dolayl

etkileyecek para ve maliye politikalarnn, srdrlebilir hedeflere ulamak iin

doru zamanda ve kombinasyon iinde uygulanabilmesi adna nemli ipular

verir.

almann birinci blmnde, Trkiye Ekonomisinin demeler dengesi

erevesinde 1980-2006 aras genel bir deerlendirmesi ile cari dengeninbelirleyicilerini ve dinamiklerini aklamakta gemi modellerin yaklamlar

incelenecektir. kinci blme, cari an belirleyicilerine ilikin geni literatr

taramas ve bunlarn teorik ve ampirik sonularnn tablolatrlmas ile

balanacaktr. Ayn blmde, ekonometrik model ve uygulama ksm olarak

Trkiyenin cari a zerine yapsal ekonomik (YE) ve denge-dengesizlik

modellerinin tahmini yer alacaktr. nc blmde, dnemleraras yaklam

1 Geleneksel yaklamlar, ekonomi teorisine dayal yapsal ekonomik (YE) ve denge-dengesizlik modelleri,dnemleraras yaklam ise verilere uygun modelleme yntemi olan Vektr Otoregresyon Modeli (VAR) ile deikenlerarasndaki dinamik ilikileri inceleyen etki-tepki fonksiyonu yardmyla incelenecektir.


17/152

2

kapsamnda tketimin dnemleraras dalgalanmalarnn giderilmesi modeli

zerine yaplan almalar ile modelin Trkiyeye uygulanabilirlii irdelenecektir.

Drdnc blmde, modelin teorik yaps ve bileenlerinin karm Ek 1de

ayrntl verildii iin sadece zet ksmlar sunulacaktr. VAR modeli ve etki-tepki

fonksiyonlar yardmyla Trkiyede cari an belirleyicilerinin dinamik analizi

yine bu blmde incelenecektir. Son blm, yapsal ekonomik ve denge-

dengesizlik modelleri ile etki-tepki analizinin karlatrlmas, almann zeti

ve nerilere ayrlmtr.


18/152

3

BRNC BLM

TRKYE EKONOMSNN DEMELER DENGES EREVESNDEGENEL BR DEERLENDRMES

Trkiye Ekonomisinin 1980 sonras gelimelerini demeler dengesi

erevesinde deerlendirmeden nce bir konunun altn zellikle izmek

gerekir. O da cari dengenin ekonominin en nemli ve hassas bileenlerinden

biri olduu ynndeki genel kabldr. Dier bir ifade ile, demeler bilanosu

lke ekonomisinin aynas durumundadr (Seyidolu, 1998, s.363).

24 Ocak 1980 kararlar ile dnm noktas saylabilecek da alma

sreci, Austos 1989da sermaye hareketlerine serbesti getirilmesi kararyla

farkl bir dneme girmitir. Gerek d ticaretin artan nemi gerekse sermaye

hareketlerinin serbestletirilmesi cari ilemler kavramn daha sk gndeme

tamtr. Buna bir de Trkiyenin farkl ekonomik ve politik artlarn tetiklemesi

sonucu yaad 1994, 1998 ve Kasm 2000-ubat 2001 krizleri eklenince, caridengenin nemi daha da artmtr2.

Bu yzdendir ki, cari denge zellikle cari ak ile ilgili dorudan ve

dolayl bir ekonomik konunun yazl ve grsel medyada, zel ve kamu

kesimlerince toplumun deiik platformlarnda3 tartlmad bir gn grmek

neredeyse olas deildir. Konunun farkl boyutlarnn, teorik ve ampirik olarak

akademik almalar ile ska analiz edildii de bilinen bir durumdur.

Bir ekonomide demeler dengesi geni bal ile ifade edilen cari

denge ve sermaye dengesi ne anlama gelmektedir diye bakldnda, M Ercan

(2000) demeler dengesinin bu iki ana kaleminden cari ilemleri ekonominin

dviz kazanma yetenei, sermaye hareketlerini ise bir lkenin yabanc kaynak

ekebilme kapasitesi olarak tanmlamaktadr.

2 Kasm 2000 ve ubat 2001 krizleri iin Uygur (2001) ve TCMB (2003)e baknz.3 http://fireball.atonet.org.tr/turkce/bulten/bulten.php3?sira=475


19/152

4

Bu kadar gndemde olan konuya ilikin en yaygn tartmalardan biri

Trkiye ekonomisi iin cari ak sorun mudur? sorusu zerinedir. zmen

(2004)e gre sorunun cevab, hem evet hem hayrdr.

Bir, ksa vadeli sermaye hareketleri popler tanmyla scak para, eeryeterince dzenlenmemi bir finansal yap ile uluslararas ticarete konuolmayan sektrleri ve zel sektr tketimini finanse ediyorsa; iki, bteaklar salksz bankaclk sistemini finanse etme arac olarakkullanlyorsa; , finansal sistemden ve dviz kuru rejiminden bamsz cariak srdrlebilirlii iin baz byl rakamlara herkes inanyorsa veekonomik birimlerin beklentisi olumsuzsa cevap evettir. Tam tersine, bteaklar srdrlebilir ise, finansal dolarizasyon yoksa ve ak uzun vadelisermaye hareketleri ile finanse ediliyorsa cevap hayrdr.

Bu erevede cari denge tartmalarnda dier nemli bir soru daudur:

Trkiye ekonomisi iin hangisi iyidir: cari ak m; cari fazla m? Bu soruya

Boratav (2004) ilk bakta birbiriyle eliir grnen iki yant vermektedir.

Birincisi, Trkiye d ak verdike, d dnya Trkiyeye net kaynakaktaryor olacak, lke rettiinden fazla tketebilecek, tasarrufundan fazlayatrm yapabilecek, daha hzl byyebilecektir. Yelenmesi gereken durumda budur. kincisi, d dnyann Trkiyeye net kaynak aktarm kaytszartsz olamaz. Srdke bamllk yaratr, kesintiye uradka da ekonomidurgunlua, daralmaya, bazen bunalma srklenir. Bu riskleri ierdii iind aktan kanmaldr. demeler dengesi kalemlerinden mal, hizmet veii dvizi ile karlksz transferleri de ieren cari ilemler dengesindenfaiz/kar gelir-gider hesab bilanosu karldnda net toplam eksi (negatif)

ise d dnyadan Trkiyeye net kaynak aktarm vardr. Toplam art (pozitif)ise Trkiye d dnyaya kaynak aktarmaktadr.

alma bu ynteme gre, Trkiyenin 1980-2002 yllar arasnda, alt

dnemler itibariyle de artan yllk ortalamalar ile, d dnyaya net olarak 27.8

milyar dolar kaynak aktardn hesaplamtr.

Boratav (2004) bir baka noktaya da dikkat ekmektedir. Gnmz

dnyasnda, sadece tek bir lke, Amerika Birleik Devletleri (ABD) hem d

dnyaya kar kronikleen cari aklar veren hem de dnya ekonomisine ynveren bir konumdadr. Bunun nedeni de dolarn dnya ekonomik sistemindeki

ayrcalkl konumudur eklinde yorumlamtr. Uluslararas finans piyasasnn

ok az sayda lkeye kendi milli para cinsinden borlanma frsat vermesi

zellikle gelimekte olan lkeler iin bir dezavantaj oluturmaktadr. Bu durum

literatrde gerek/orijinal gnah (zmen, 2004, s.2) olarak tanmlanmaktadr.

Trel (2004) dviz kuru, cari ak ve reel ekonomi balamnda,

Uluslararas Para Fonu (IMF) destekli istikrar programlarnda byme, istihdam


20/152

5

ve blm konularnn genelde ikinci plana atld grnden hareketle

rekabet gcndeki ciddi dalgalanmalardan ihracat ve reticileri koruyabilmek

iin reel dviz kurundaki hareketleri ynlendirmenin yararna iaret eder.

Hangi politika Trkiye iin daha tercih edilebilir sorusu da ska

tartlmaktadr. Alkin (2003, s.16), milli ekonomiler uluslararas finans sisteminin

etkilerine bu kadar akken para ve maliye politikalaryla ulusal sorunlar

zmeye almann zorluuna iaret ederek, zm noktasnda iktisat biliminin

yllardr hangi yntemle bu etkiden en iyi korunulacana dair net bir

nermesinin olmad grndedir.

Konuya ilikin baz farkl grlerin ve nermelerin yukarda

zetlenmesinden sonra, Trkiye ekonomisinin demeler dengesi kapsamnda

genel grnm, seilen deikenlerin veri elde edilebilirlii lsnde 1980-

2006 yllar iin ksaca deerlendirilecektir.

1.1. Trkiye Ekonomisinin Genel Grnm (1980-2006)

Bir lke ekonomisinin yapsal analizi iin incelenmesi gereken

unsurlardan biri milli gelirini oluturan retiminin yaps olarak gsterilebilir.Szkonusu ama kapsamnda, sektrlerin Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH)

iindeki paylar ise salkl bir gsterge niteliindedir. Trkiye ekonomisi bu

adan Tablo 1.1de zetlenmitir.

Tarm sektrnn 1980ler banda GSYH iindeki paynn % 25lerden

2000li yllarn ortas itibariyle yardan fazla, yaklak % 12lere dmesi, bunun

tam tersi bir gelime ile sanayi ve ticaretin paynn ayn dnem sresince

srasyla % 22 ve % 17lerden yaklak % 29 ve % 24lere kmas ekonominin

geirdii yapsal deiiklii ortaya koymaktadr. Yaklak eyrek asrlk bir sre

iinde, dier sektrlerin paylar kk azal veya artlarla ayn kalmtr.

Yapsal byle bir dnmn tetikleyicisinin, 1980l yllarn bandan itibaren

uygulanmaya allan ekonomi politikas dier bir deyile, ihracata-dayal

byme stratejisi olduu kabul edilmektedir (Seluk ve Erturul, 2001, s.7).


21/152

6

TABLO 1.1. SEKTRLERN GSYH NDEKI PAYLARI (*) (1980-2005) (%)

Dnem Tarm Sanayi naatSanayi Ticaret

Ulatrma

veHaberleme MaliKurulular

KonutSahiplii+SerbestMeslek+

DevletHizmetleri1980 25,1 22,3 6,2 16,5 11,5 3,8 16,41981 23,5 23,2 6,0 17,1 12,1 3,7 16,01982 23,4 23,5 5,2 17,6 12,5 3,7 15,71983 22,1 23,8 5,9 18,0 12,4 3,6 15,21984 20,8 24,5 6,1 18,4 12,7 3,4 14,91985 19,9 24,9 6,7 18,7 12,0 3,3 14,61986 19,4 25,9 7,0 18,3 11,5 3,2 14,11987 17,8 25,8 7,3 19,9 11,6 3,1 13,31988 18,8 25,7 6,8 20,2 11,5 3,1 13,11989 17,3 26,8 7,2 19,6 11,8 3,2 13,3

1990 17,0 26,7 6,5 20,2 12,1 3,0 12,61991 16,7 27,2 6,5 19,9 12,0 3,0 12,81992 16,4 27,1 6,5 20,0 12,2 2,8 12,51993 15,0 27,2 6,5 20,7 12,5 2,5 11,91994 15,7 27,1 6,7 20,2 13,0 2,6 12,71995 15,0 28,4 6,0 21,0 12,8 2,5 12,21996 14,6 28,4 5,9 21,4 12,8 2,4 11,71997 13,3 29,2 5,8 22,2 12,9 2,3 11,11998 13,9 28,8 5,6 21,8 13,1 2,4 11,21999 13,9 28,8 5,2 21,5 13,4 2,6 11,82000 13,4 28,4 5,0 22,4 13,2 2,5 11,2

2001 13,6 28,4 5,2 21,9 13,5 2,4 12,12002 13,4 28,8 4,5 22,5 13,2 2,1 11,52003 12,4 29,3 3,9 23,0 13,6 1,8 11,12004 11,6 29,4 3,7 23,9 13,3 1,7 10,42005 11,4 29,2 4,2 23,9 13,5 1,6 10,0

(*) retim Yntemine Gre ve Sabit (1987) Fiyatlarla GSYH

Kaynak: TCMB, TK

1.1.1. Cari Denge

Trkiyenin cari ilemler dengesi 1980li y

llar

n ba

ndan itibaren gerekgrafiksel gerekse rakamsal olarak incelendiinde ne kan birka unsur dikkat

ekmektedir. Bunlardan ilki, Grafik 1.1de grld gibi 1980-2005 aras 26

yllk dnemde cari fazla veren yllarn says sadece 6 iken ak veren yllarn

says 20dir. inde bulunduumuz 2006 yln da, ilk dokuz aylk geici cari ak

verileri dikkate alndnda ak veren yllardan saymak srpriz olmayacaktr.

Ksaca incelen dnemde, cari ak veren yllarn says cari fazla veren yllarn

saysndan yaklak 3 kat fazladr. Bu oransal bilgi, 1975-2006 aras iin

deerlendirildiinde, 31 yllk dnemde cari fazla veren yllarn says yine 6 iken


22/152

7

ak veren yllarn says 25dir4. kincisi, bymenin byk oranda ithalata

baml olmasnn da etkisiyle, greli olarak yksek byme oranlarnn Trkiye

ekonomisinde artan oranda cari ak veren dnemlerde gerekletii,

bymenin yavalad veya ekonomik durgunluk dnemlerinin ise zellikle kriz

sonras cari fazla veren dnemlere denk gelmesidir.

-4,9

-3,1

-1,9 -1,7

-3,6

-1,4

-4,9

-1,5

1,8 2,0

1,0

2,3

-3,3

-5,2

-6,4

-8,0

-6,0

-4,0

-2,0

0,0

2,0

4,0

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Yllar

%

Grafik 1.1: Cari lemler Dengesi / GSYH Oran (%)

Kaynak: TCMB

kinci durum yani ekonominin cari fazla vermesi, 1994, 1998 ve 2001

krizleri ve ardndan yaanan Trk Liras (TL)nda yksek devalasyonlarn cari

a azaltc yani cari dengeyi dzeltici etkisi ile aklanmasna ramen, ilgin

bir nokta dikkat ekmektedir. O da reel dviz kuru ksmnda ayrntl deinileceizere TLnin deer kazanmaya devam etmesidir. Reel efektif dviz kuru

(REER) serisinin Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) tarafndan 1995

yl baz alnarak hesapland gz nnde tutulmaldr. Byle bir seim iin,

dviz kuru endeksi sermaye hareketlerinin serbestletirildii 1989 sonras iin

farkl bir kur rejimi altnda belirlenmektedir o yzden de yeterince gl bir

gsterge deildir eletirisi yaplabilir. te yandan, reel kurun 1987 ve 1995

4 Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu 1923 ylndan 2006 ylna kadar Trkiyede cari an seyrine ilikin genel birdeerlendirme ve bilgi iin http://fireball.atonet.org.tr/turkce/bulten/bulten.php3?sira=398 adresine baklabilir.


23/152

8

yllarnda birbirine ok yakn olmas, hangi kur serisi ya da referans tahmin

denklemi seilirse seilsin 1995 ylnn genel kabl gren bir denge kuru yl

olduudur5. Bu teknik tartmann tesinde sonu, cari dengenin btnnde

ithalat ve ihracat bata olmak zere retimdeki verimlilik ve rekabet gc

deiiklikleri ile d faktrlerin de en az reel dviz kuru kadar, hatta ondan daha

fazla belirleyici olduu grn destekler niteliktedir (Trel, 2004).

Cari denge szkonusu olunca dier nemli kalem sermaye hesab

ve/veya dengesi ayr bir parantez alarak incelenmelidir. Cari an yllar

itibariyle finansman ayrntlekilde analiz edildiinde; Trkiye ekonomisi 1990l

yllarn bandan itibaren Seluk ve Erturul (2001, s.9)a gre artan oranda

ksa vadeli sermaye girilerine, H.Ercan (2000)n tanmyla scak paraakmlarna baml, zmen (2004, s.1)e gre cari ak-scak para-reel kur

deerlenmesi-cari ak dngsne gebe, Telatar (2003, s.432)a gre ise

dsal oklara daha ak ve hassas hale gelmitir.

Trkiye ekonomisinin de ubat 2001 Krizinde farkl bir versiyonunu

yaad, baz benzer zellikler tad da ayr bir tartma konusu, ksa vadeli

sermaye hareketlerinin Temmuz 1997da patlak veren Asya Krizindeki etkisi

incelenmeye deerdir. Yaklak 20 yl yksek byme hzlaryla dikkat eken

Asya-Pasifik lkeleri, bata Japonya, Bat Avrupa ve ABD kaynakl olmak zere

uluslararas yatrm bankalar ile zel yatrmclar kanalyla ciddi oranda sermaye

girilerine sahne olmutur. Bu lkeler arasnda zellikle bei; Endonezya, Kore,

Malezya, Filipinler ve Tayland Asya Krizinin balangcna kadar yaklak 274

milyar dolar kredi alm yani uluslararas yatrmclardan borlanmlardr. Bu

noktada en kritik veri ise bu borlanmann ve sermaye giriinin yaklak te

ikisi yani 175 milyar dolarnn yksek oynakla sahip, beklentilerin olumsuz

olduu anda ani klara ok abuk meyilli ksa vadeli sermaye olmasdr.

Yabanc ve yerli yatrmclarn bu gerei farketmeleri ve beklentilerin

yava yava temkinli negatife dnmesi 1996 ylndan itibaren sermaye

klarna neden olmutur. Szkonusu lkeler, sabit dviz kuru rejimi altnda

milli paralar zerinde artan deerlenme baskn azaltmak ve dviz kurunu

5 Ayrntl bilgi iin Trel (2004)in Kibritiolu (2004) almasn referans gsterdii yorum ve deerlendirmelerebaklabilir.


24/152


25/152

10

seyir izledii dikkate alnrsa, d borlarn geri denebilirlii noktasnda olumlu

bir gsterge olduu da not edilmelidir.

44

77

47

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

%

D Bor/GSYH Ksa Vadeli D Bor/GSYH

D

Grafik 1.2: D Bor / GSYH Oran (%)

Kaynak: TCMB, Hazine Mstearl

1.1.3. Reel Dviz Kuru

Reel dviz kuru gstergesi olarak seilen retici fiyatlar (FE) bazl reel

efektif dviz kuru endeksi (1995=100), 1980-2006 yllar aras dviz kurundaki

deimeleri, 1995 ylna kyasla TLnin deer kayb veya TLnin deerlenmesi

olarak zetlemektedir. Fiyat endeksi olarak 2005 yl ncesinde toptan eya

fiyatlar (TEFE), sonrasnda retici fiyatlar (FE) kullanlmtr.Endekste art

TL'nin reel deer kazancn ifade etmektedir. Szkonusu endeks, belirli bir

dneme k

yasla reel kurun ekilmi fotoraf

eklinde tan

mlanabilir. Bu nedenlekur iin ar deerlidir veya deersizdireklinde kesin bir karm yapmann

ne kadar salkl olduu tartmaya aktr.

Yukardaki teknik ayrnt erevesinde, dviz kurunun seyri dneme

ayrlabilir: 1980-88, 1988-2000 ve 2001-05. Trk Liras bu yllar aras greli

olarak srasyla yaklak % 75 deer kaybn (1981-88 iin % 58), son iki dnem

arasnda srasyla, % 22 ve % 27lik deer artn grmtr.


26/152


27/152

12

Reel dviz kurundaki gelimeler hi pke yok ki Trkiyenin uluslararas

ticaretteki rekabet gc asndan nemlidir. Bu kapsamda, reel kurun reel

ekonominin dinamii olan imalat sanayii ihracatna etkisi birok almada

ayrntl olarak incelenmitir. Bu erevede, 1980-2001 dneminde Trkiye

imalat sanayiindeki byk zel giriimlerin birim igc maliyetleri ylda

ortalama % 4 dolaynda azalma gstermitir. Bu azala ortalama verimlilik/cret

makasndaki almann katks % 2.3 iken reel kurdaki artn etkisi ise % 1.7dir.

Yani birim igc maliyeti azalnn % 42si reel kur hareketlerinden

kaynaklanmtr. Bu sonu, ekonominin rekabet gcn esas itibariyle rn,

sre ve teknoloji yenilikleriyle deil de birim igc maliyeti azal, dier bir

deyile ucuz ithalat ve reel cretleri basklama etkisiyle devam ettirdiinin bir

gstergesi olarak yorumlanmaktadr (Trel, 2004, s.5).

2002-2006 yllar arasnda TLnin reel deerlenmesine karn ihracatn

da nisbi olarak yksek artn srdrmesi bu iliki ile aklanabilir. Belirli bir

dnem bu mekanizma srdrlebilir gzkse de uzun dnemli ekonomik

byme, ihracat art ve cari dengenin iyilemesi asndan riskler tad

gzden karlmamaldr.

zatay (2006) ise bu riske dikkat ekerek uzun vadeli zmn

verimlilik ve rekabet gc art ile mmkn olduunun altn izmekte,

verimlilii artrmadan, sadece parann deerini dk tutarak ihracat artrmaya

almann aslnda evdeki pislikleri halnn altna sprmekten farkl olmadn

belirtmektedir.

1.1.4. Byme Oran

Byme oran, retim yntemiyle hesaplanan sabit (1987) fiyatlarla

Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) art veya azal olarak alnmtr. Grafik

1.4deki byme oranlar ekonominin geirdii farkl ve dalgal dnemleri aka

gstermektedir.

ncelenen 1980-2005 dneminde ekonomi, en dk byme oran yani

daralmay 2001 ylnda % -9.5, en yksek oran ise 2004te % 9.9 ile grmtr.

Buna gre, 1980 eksi bymesi hari tutulursa, 1981-2005 aras tam eyrek


28/152

13

asrlk dnemde Trkiye ekonomisinin byme ortalamas % 4.4 olmutur. Alt

dnemler itibariyle bu oran srasyla, 1981-90 aras % 5.3, 1991-2000 iin % 3.6

ve 2001-05 yllarnda ise 2001 ylnda tarihi dk byme rakam olan % -9.5

ramen 25 yllk dnem ortalamasyla ayn yani % 4.4 olarak gereklemitir.

-2,8

4,8 4,3

9,8

1,6

9,48,1

-6,1

8,0

-6,1

6,3

-9,5

9,9

7,6

-12,0

-10,0

-8,0

-6,0

-4,0-2,0

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004

Yllar

(%

)

Grafik 1.4: Yllk Byme (GSYH) Oranlar

Kaynak: TCMB, TK

1.1.5. Bte A

Trkiye, ekonomik ve politik yaps itibariyle hkmet ile para ve maliye

politikas karar alclar arasndaki iliki, benzer birok gelimekte lkede olduu

gibi, ilgin bir kombinasyon oluturmaktadr. Bu nedenle, politik istikrarszlk ayn

zamanda ekonomik istikrarszla da neden olmaktadr. 1995-2000 dneminde

alt hkmet deiiklii ve buna paralel para ve maliye politikasnda skdeiiklikler rnek olarak gsterilebilir. Her ne kadar politik belirsizlii de iine

alan ekonomide genel belirsizlik ile enflasyon arasnda nedensellik ilikisinin

ampirik olarak net bir yn bulunmasa bile (Telatar, 2003, s.432), politik

istikrarszln ve maliye politikas tercihlerinin kamu/bte aklarn, bu

deikeni temsilen kullanlan kamu kesimi borlanma gerei (KKBG) GSMH

orann artrd (Grafik 1.5) Trkiye ekonomisinin gereklerinden biri olarak

kabul edilmektedir. Ksaca, yllardr kamu sektr gelirleri, giderlerinin gerisinde

kalarak, bte aklarna neden olmaktadr.


29/152

14

Bu balamda, kamu finansmanndaki yapsal bir deiiklii de

vurgulamak gerekir. 1990'larn bandan itibaren, Kamu Sektr Borlanma

Gereksinimi'nin yaps deimitir. Bte aklar ve faiz demeleri, 1980'lerde

arlkl olan KT'lerin finansman ihtiyacnn yerini almtr. 1994 yl ncesinde

faiz d bte dengesi bile ak vermitir. 1995 ylndan itibaren ise faiz d

kamu harcamalar faiz gelirleri ile finanse edilebilmitir. Fakat anapara ve

faizden oluan bor-servis demeleri iin hala yeni borlanmaya ihtiya

duyulmaktadr. Dier bir deyimle, kamu sektr nceki an finanse etmek

iin yeni aklar yaratmak zorunda kalacak bir ksr dngye girmitir: Bu da

"bor-tuza" eklinde nitelendirilebilir (TCMB, 1996).

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Yllar

(%

)

Grafik 1.5: Kamu Kesimi Borlanma Gerei (KKBG) GSMH Oran

Kaynak: TCMB, DPT

1980-2005 aras dnemde Trkiye ekonomisinin KKBG/GSMH oran

yaklak % 7.7dir. Alt dnemler itibariyle bu oran srasyla, 1981-90 aras % 4.8,

1991-2000 iin % 9.9 olarak gereklemitir. Kriz sonras uygulamaya konan ve

bte aklarnn milli gelire orann drmeyi hedefleyen program paralelinde

nisbi bir dzelme olmasna ramen 2001 ylndaki % 16.4 orannn etkisiyle

2001-05 dnem ortalamas % 9.1 olarak gereklemitir.

1.1.6. Dviz Rezervlerinin Yeterlilii

Uluslararas dviz rezervleri, lkelerin karlaabilecei finansal krizlerinnlenmesinde, makroekonomik politika hedeflerine ulamada ve dviz kuru


30/152

15

rejimi ve para politikalarn srdrmede nemli bir manevra gc

salayabilmektedir. Tutulan rezerv miktarnn byklne ilikin eitli ltler

gelitirilmitir.

0,0

1,5

3,0

4,5

6,0

7,5

9,0

10,5

12,0

1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Yllar

Ay

Grafik 1.6: Dviz Rezervlerinin thalat Karlama Oran

Kaynak: TCMB

Bu kriterler iinde en nemlileri rezervlerin ithal edilen mal ve hizmetler

ile k

sa vadeli d

borlara oranlar

d

r. Rezervlerin ithal edilen mal ve hizmetlereoran, lkenin d pazarlardan ihtiya duyduu girdileri ne kadarlk bir sre iin

herhangi bir d destee bal kalmakszn temin edebileceini gstermektedir.

Uluslararas Para Fonu (IMF) tarafndan lke rezervinin yeterlilii iin

kullanlan yaklamda, rezervlerin asgari aylk ithalat tutarn karlamas

gereklilii kabul grmektedir. Literatrde yer alan ithalat zerine yaplm

almalarda, rezervlerin drt ila alt aylk ithalat tutarn karlamas gerektii

ileri srlmektedir (TCMB, 2005, s.5). IMF tarafndan yrtlmekte olan zelVeri Yaynlama Standartlar (SDDS) almas erevesinde hazrlanan

Uluslararas Rezervler ve Dviz Likiditesi tablosuna ilikin bilgiler IMFnin

levsel El Kitab nda belirtilen tanm, kapsam ve snflandrmalar paralelinde

Merkez Bankas ve Hazine Mstearl kaynakl verilerle retilmektedir. Buna

ilikin tablo ise ubat 2002den itibaren aylk olarak TCMB internet sayfasnda

yaymlanmaktadr8.

8 http://www.tcmb.gov.tr/odemedenge/rezerv/Metodoloji.html


31/152

16

Ayn seriyi mevcut metodoloji ve ierdii teknik ayrnt erevesinde

gemi yllar iin hesaplamak olas gzkmediinden, bu almada benzer bir

gsterge saylabilecek net uluslararas rezervlerin ithalat karlama oran

kullanlmtr. Ama, Trkiyenin dviz rezervlerinin olas bir durumda d

pazarlardan ihtiya duyduu girdileri ne kadarlk bir sre iin herhangi bir d

destee bal kalmakszn karlayabileceini grmektir. Bu kapsamda, 29

Temmuz 2005 itibariyle dviz ve altn rezervleri, 2005 yl iin ngrlen 102

milyar dolar tutarndaki ithalat rakamna gre yaklak 5.2 aylk ithalat

karlayabilecek dzeydedir (TCMB, 2005, s. 6). Bu almann verileri olan

2005 sonunda gerekleen yaklak 110 milyar dolar tutarndaki ithalat ve 68.7

milyar dolarlk net uluslararas rezerv rakamlarna gre, dviz ve altn rezervleri

yaklak 7.5 aylk ithalat karlayabilmektedir. Ayrca 2006 iin, yl sonunda

beklenen yaklak 124 milyar dolarlk ithalat, Austos 2006 ayndaki 82,3 milyar

dolarlk net uluslararas rezervler rakam kullanlarak szkonusu oran

hesaplanm ve Grafik 1.6da yer almtr.

1984-2006 aras dnemde szkonusu rakamlar, en dk 3.6 ay ile

1985 ylnda, en yksek 10.4 ay ile 1999 ylnda, dnem ortalamas ise 7.2 ay

olarak gereklemitir. Bulunan rakamlarn IMF metodolijine gre 1-2 aylkyksek olma olaslnda bile literatr baz alnrsa, yani drt ila alt aylk ithalat

tutarn karlamas kriterine gre, incelenen dnemler boyunca Trkiye

ekonomisinin dviz yeterlilii olumludur karm yaplabilir.

1.2. Cari Dengenin Belirleyicileri ve Gemi Yaklamlar

almann bu blm, cari denge ile makroekonomik deikenler

arasnda dorudan veya dolayl ne ynde bir iliki vardr sorusunu aklamayaalan literatrdeki balca teorilerin ve ampirik almalarn zetlenmesine

ayrlmtr.

Cari dengeyi modellemeye ynelik yaklamlar temelde ikiye

ayrlmaktadr. Bunlardan ilki, geleneksel olarak tanmlanan esneklikler,

toplam harcama ve parasalc yaklamlardr. kincisi, cari dengenin

dnemleraras yaklam olup zellikle son yllarda teorik ve ampirik

almalarda ska kullanlmaktadr. Bu yaklama takip eden blmde ayrca


32/152

17

deinilecektir. Genel olarak belirtmek gerekirse, geleneksel yaklam da u

varsaym zerine kuruludur: Ekonomideki d dengesizlik yurtii politikalarn bir

sonucu olup, zm aynekilde uygun dviz kuru, para ve maliye politikas

kombinasyonu ile mmkndr. Yaklamlarn karmnda ayrntl deinilecei

zere, her biri kendi iinde baz teorik zayflklar iermektedir.

1.2.1. Esneklikler Yaklam

Esneklikler Yaklam, cari ilemler dengesinin balca alt kalemlerinden

d ticaret dengesi zerinde odaklanmakta olup, greli uluslararas fiyatlarn cari

dengeyi belirleyen en temel aklayc deiken olduunu varsaymaktadr.

Yaklam, olas bir devalasyonun d ticaret dengesi zerindeki etkisini analizeder. Bu balamda, devalasyon bir lkenin d ticaret dengesini dzeltici etki

yapar. Devalasyonun d ticaret dengesini iyiletirici bir sonu dourmas

uluslararas iktisat literatrndeki Marshall-Lerner Kouluna baldr. Arz

esnekliklerinin sonsuz olmas varsaym altnda, bu koul ithal mallarnn yurtii

talep esneklii (em) ile ihra mallar d talep esneklii (ex) toplamnn 1e eit

veya 1den byk olmaseklinde ifade edilir (Seyidolu, 1998).

Olas bir devalasyonun, yurtd yerleiklerin ihra mallarna olan

talebini artrma, yurtii yerleiklerin ise ithal mallara olan talebini caydrma etkisi

nedeniyle d ticaret dengesini iyiletirmesi beklenir. Bu durumu grebilmek iin

mekanizma basit matematiksel fonksiyonlar olarak u denklemlerle ifade

edilebilir.

Xt = Xt (Rt, Yft) (1.1)

Mt= M

t(R

t) (1.2)

Rt = et (Pft, / Pdt) (1.3 )

TBt = Xt = Xt (Rt, Yft) - Rt. Mt (Rt) (1.4)

Eitliklerde, M ithalat, R reel dviz kurunu, TB yurtii mallar cinsinden d ticaret

dengesini, Yf yurtd yerleiklerin gelirini, Pf yabanc lke fiyat endeksini,Pd

yurtii fiyat endeksini, e bir birim yabanc para bana ulusal para miktar olarak

tanmlanan nominal dviz kurunu sembolize etmektedir.


33/152

18

(1.1) eitlii ihracat talep, (1.2) eitlii ithalat talep fonksiyonunu

gstermektedir. (1.3) ise reel dviz kuru eitliidir. denklemin birlikte yer

ald (1.4) eitlii ihracat ile ithalat fark olan d ticaret dengesidir. Son

denklikten, nominal dviz kuru, d fiyatlarn i fiyatlara oran ve yurtd

yerleiklerin geliri deikenlerinin cari dengeyi belirledii sonucuna

varlmaktadr. demeler bilanosunun yalnzca mal ve hizmet ticaretini

kapsamad ve uluslararas sermaye akmlarnn nemi nedeniyle (1.4) eitlii

mevcut yabanc ykmllklere faiz demelerini de dahil edecek ekilde

yeniden yazlabilir.

TBt = Xt = Xt (Rt, Yft) - Rt. Mt (Rt) + rt*. Bt-1 (1.5 )

Bu denklemde, r* dnya reel faiz oran, B ise toplam yabanc ykmllklerdir.

(1.5), esneklikler yaklamnn cari dengeyi aklayan temel

kavramlarndan nominal dviz kurunun yurtii fiyat artlar (Pd ) ile yurtd fiyat

artlar (Pf) oranna gre dzeltilmesinden elde edilen reel dviz kurunu

kapsamaktadr.

Esneklikler yaklamnn cari dengenin belirleyicilerini aklamadaki baz

yetersizlikleri u ekilde sralanabilir. Birincisi, yaklam ksmi olup, demeler

dengesinin tamamn deil sadece bir ksmn kapsamaktadr. kincisi,

esneklikler yaklam ana tema olarak her ne kadar devalasyonun cari denge

zerindeki etkisini analiz etse de reel dviz kuru tanmnda ticarete-konu

olmayan mallarn rolne ilikin ak bir bilgi yer almamaktadr.

Son olarak, yaklamn temel nermelerinden biri nominal

devalasyonun reel devalasyona eit olduu varsaymdr. Bu yurtii fiyatlardaarta neden olmayacak uygun bir mali ve para politikas bileimini

gerektirmektedir. rnein, yaplan devalasyona eer mali genileme ve ona

uyumlu bir para politikas elik ederse sonuta yurtii fiyat dzeyi artacak ve ilk

devalasyon d ticaret dengesi zerinde ya ok az etki yapacak veya hi etki

gstermeyecektir. Ksaca, bu yaklamn nermelerinde devalasyonun sadece

gelir etkisi aklanrken fiyat etkisi gz nne alnmamtr (Adedeji ve dierleri,

2005, s.40).


34/152

19

1.2.2. Toplam Harcama Yaklam

Esneklikler yaklam bir lke milli parasnn olas bir devalasyon

politikas sonucu deerindeki greli azalmann ihracat ve ithalat zerindeki

etkisini incelerken, toplam harcama yaklam ayn politikann gelir etkisini

iermektedir. Genel olarak, devalasyonun harcama deitirici ve harcama

ksc ynde iki farkl etkisi beklenmektedir. Her iki etkinin de d ticaret dengesi

zerinde dzeltici yn gzlemlenmitir (Adedeji ve dierleri, 2005).

Cari dengeye toplam harcama yaklam, d dengesizliin mal ve

hizmet harcamalarnn kompozisyonunda oluacak deiiklik suretiyle

giderilecei grn savunur. Keynesyen gelir belirleme modelindeki denge

durumunda, bir lkenin reel gelir, retim dzeyi veya toplam retimi (Y), zel

nihai tketim (C), kamu kesimi harcamalar (G), yatrm (I), ihracat (X) ve ithalat

(M) bileenlerinden oluan toplam harcamaya denktir.

Y = C + I + G + X - M (1.6)

Yukardaki eitlikte (C+I+G) bileeni tek bir terim olarak toplam yurtii harcama

(A) olarak tanmlanrsa (1.6) u ekli alr:

Y = A + TB (1.7)

(1.7) eitlii yeniden aadaki biimde ifade edilebilir.

TB = Y - A = Y - C - G - I (1.8 )

(1.8) eitliine gre, d ticaret ann iyileebilmesi iin lkenin ya

retim dzeyini (Y) artrmas ya da yurtiindeki toplam harcama dzeyini (A)

azaltmas gerekir. Bu karm, lke ekonomisinin istihdam durumuna gre iki

ekilde yorumlanabillir. Ekonominin eksik istihdamda faaliyet gsterdii durumda

net ihracattaki arta retim art elik edebilir. Burada nemli olan nokta,

retimdeki artn yurtii harcamadan daha byk oranda artmas gereidir.

kinci durumda, yani ekonomi tam istihdam dzeyinde ise retim daha fazla

artrlamaz ve net ihracat artrabilmenin tek yolu yurtii toplam harcamay

ksmak olur. Byle bir durum ise elbette para ya da maliye politikas yoluyla

yurtii harcamann bask altna alnmasn gerektirir.


35/152

20

Bu amaca ynelik seim ise dviz kuru politikasdr. Talebin bask altna

alnmasnn mmkn olmad durumda, devalasyonla kazanlan fiyat avantaj,

yurtii fiyatlar seviyesinin lkeyi nceki rekabeti konumuna geri gtrecek

ekilde ykselmesiyle kaybolur. Dolaysyla, devalasyon gibi harcama kaydrc

politikalarn amalanan etkilere sahip olabilmesi iin mutlaka daha sk maliye

ve/veya para politikalar gibi harcama ksc nlemlerle desteklenmesi gerektii

gr kabul grmtr. Dier bir ifadeyle, ekonomi tam istihdam

durumundayken yurtii harcama kslarak kaynaklar serbest braklmaldr.

Devalasyondan kaynaklanan greli fiyat deiiklikleri, bota kalan kaynaklarn

ihracat sektrne tahsis edilmesine ve harcamann ithal mallardan yerli mallara

kaydrlmasna yol aacaktr (Tiryaki, 2002).

Toplam harcama yaklamna getirilen balca eletiri, devalasyonun

sadece gelir etkisi aklanrken fiyat etkisinin nasl olduuna dair politika

nermesinde bulunmamasdr. Ayrca, yaklam cari tketimin cari gelirle

balantsn aklamaya ynelik dnemleraras kavrama da yer vermemektedir.

Bu eksiklik esneklikler yaklam iin de aynekilde geerlidir.

1.2.3. Parasalc Yaklam

Parasalc yaklamn temel mant, demeler dengesinin znde bir

parasal olay olup, para piyasalarndaki dengesizliin aynekilde demeler

dengesindeki cari ak veya fazla eklindeki dengesizlikle balantl olduu

nermesidir.

Ak bir ekonomi varsaym altnda, yaklam en basit haliyle u eitlikle

gsterilebilir.

Mt = NFAt + NDAt (1.9 )

Burada M en geni haliyle para stounu, NFA net d varlklar, NDA ise yurtii

finansal sistemin net i varlklarn gstermektedir.

Yukardaki eitlik deikenlerin byme orann gsterecek ekilde

uyarlanp yeniden yazlrsa, u ekli alr:

NFAt / NFAt = Mt / Mt -NDAt / NDAt (1.10)


36/152

21

(1.10) eitlii, net d varlklardaki deimenin toplam para stou (akm

deiimi) ile yurtii finansal varlklar (para arznn yurtii bileeni) deiiminin

farkn gsterir.

demeler dengesi bilanosu en temel ekilde cari ilemler hesab (CA),

sermaye ve finans hesab (KA) ve resmi rezervlerden olumaktadr. Bu tanm

aadaki eitlikle gsterilebilir.

NFAt = CAt + KAt (1.11)

Net d varlk (net rezerv) deimelerinin sfr olmas ancak cari ilemler

dengesindeki bir an (fazlann) sermaye bilanosundaki bir fazlalkla

(aklkla) karlanmas gerekir. Bu en genel tanmyla demeler bilanosunun

denkliinin salanabilmesi kouludur. Burada Trkiye iin daha ayrntl bir tanm

yapmak gerekirse, demeler dengesi altnda yer alan cari ilemler hesab, net

hata ve noksan kalemi dikkate alnmadnda, Merkez Bankasnn muhabir

hareketlerini gsteren dviz rezervlerindeki deiimin de dahil edildii sermaye

ve finans hareketleri dengesine mutlak deer olarak eittir. Uluslararas iktisat

literatrndeki genel gsterimi takip asndan konunun ayrntlarna girmek

yerine sade bir eitlikle yazlmas tercih edilmitir.

Parasalc yaklam, politika kararlarnn cari ilemler dengesi zerindeki

stok ve akm deikenlerinin uzun vadedeki etkileiminden kaynaklanan etkileri

gz ard ettii iin yalnzca ksa vadedeki etkiyi aklamaktadr. rnein,

geniletici bir maliye politikas uygulanmas ilk aamada lkenin para biriminin

reel olarak deer kazanmasna, dolaysyla cari ilemler ana ve sermaye

giriine neden olur. Uzun dnemde ise bu durumun srmesi lkenin d

ykmllklerinin ve dolaysyla net d bor servisinin de ykselmesine yol

aar. Byle bir durumda hem d bor servisini yerine getirebilmek hem de

mevcut cari ilemler dengesini koruyabilmek iin d ticaret dengesinin

iyilemesi gerekmektedir. Bylelikle ilk aamada reel olarak deer kazanan yerli

para biriminin zamanla deer kaybetmesi zorunlu hale gelmektedir (Tiryaki,

2002). Yaklamn parasal bir genilemenin hem i hem de d dengesizlii

aklamakta yararl olduu gerei gzard edilemezse de cari dengenin temel


37/152

22

belirleyicileri olan reel dviz kuru, d ticaret hadleri gibi deikenlerin roln

aklamakta yetersiz kalmaktadr.

Duraan bir yapya sahip olan model, zellikle sabit dviz kuru rejimi

uygulayan ak bir ekonomiye uygulanabilir varsaymlar iermektedir. Ksaca,

yaklam demeler dengesinin parasal bir deimeye nasl uyarlandn

aklarken, prensip olarak cari dengenin hangi mekanizmalar zerinden

belirlendii konusunu aklamakta yetersiz kalmaktadr.


38/152

23

KNC BLM

EKONOMETRK MODEL VE UYGULAMASI

2.1. Cari Dengenin Belirleyicileri zerine Ampirik almalar

Cari an belirleyicileri zerine yaplm ampirik almalarn bir tablo

ile zetlenmesine gemeden nce almalarda yer verilmi temel deikenlerin

literatrde cari denge bu alma kapsamnda cari ak- ile ilgili bekleneniaretlerinin altn izmek gerekir.

Bunlardan ilki, ksaca byme olarak tanmlanan yurtii retim artdr.

Byme gstergesi olarak GSYH ve GSMHden genelde ikincisi daha s k

kullanlmaktadr. Byme szkonusu olunca ona ilikin iki bileenin birbirinden

ayrt edilmesi nem tamaktadr. Birincisi, igc byme oran ki bazen bu

terim genel anlamda nfus art oran yerine gsterge olarak da

kullanlmaktadr. kincisi, verimlilik art oran. Genelde igc byme

oranndaki deiikliklerin geici, verimlilik art oranndakilerin ise hem geici

hem de srekli olduu kabul edilmektedir. Bu geici-srekli ayrm herhangi bir

deikenin cari denge ile ilikisinin beklenen iaretini tanmlarken farkllk

gstermektedir.

yle ki; igc byme orannda art tasarruf-yatrm kanalyla cari

dengeyi ktletirmektedir. Mekanizmay

detayland

r

rsak; bir, mevcut sermaye-igc orann srdrebilmek yatrm artyla mmkndr. ki, artan gen nfus

toplumun btn dnldnde, bamllk oran ile beraberinde tketim

talebini ykseltecektir. Bu yeni tketim talebi iin daha fazla tasarruf yaplmas

ile eanlamldr. Sonuta, yatrm ve tketim art yani her iki kanal da cari

dengeyi negatif etkileyecektir.

lke bazl verimlilik art, deiikliin geici veya srekli olmasna gre

farkl yorumlanmaktadr. Verimlilikteki srekli art, gelir etkisi zerinden bir


39/152

24

lkenin yabanc varlk GSMH orann artrabilir veya azaltabilir. yle ki, cari

denge eitliinde tasarruf bileeni gz nne alndnda, eer nfusun gen

ksmnn gelecee dnk beklentilerini karlamak amal tasarruf art

olgun/yal ksmn gelir etkisi sonucu tketim artnn/tasarruf azalnn

zerinde olursa toplam tasarruf artndan szedilebilir. Bu noktada lkenin ak

bir ekonomi olduu varsaymyla, artan tasarrufun yabanc varlk portfyne

yneldii kabul edilmektedir. Yabanc varlk GSMH oran art bu nedenledir.

Srekli verimlilik art, sermayenin gelecekteki getirisinin yksek olaca

beklentisiyle yeni yatrmlar da tetiklemektedir (Glick ve Rogoff, 1995).

Tasarruf ve yatrmn cari denge ile teorik olarak beklenen iaretlerinin

ne ynde olduunu deerlendirmeden nce tasarruf, yatrm ve bymearasndaki kompleks ilikiye bakmak hi kukusuz isabetli olacaktr. Szkonusu

deiken arasndaki etkileimin ve nedenselliin boyutu birka ynde

olabilmektedir. Literatrde konu zerinde, rnek lke seimi, model

tanmlanmas, veri ve ekonometrik yntem farkllklar nedeniyle genel bir sonu

iermeyen onlarca teorik ve ampirik almaya rastlamak srpriz olmayacaktr.

Bu trden bir literatr taramas ieren Schmidt-Hebbel ve dierleri (1996, s.108)

ortak almas, zetle drt temel karm ierir. Bir, tasarruf ve byme birbirinidestekler ve nedensellik her iki yndedir. ki, tasarruf ve yatrm arasnda dk

sermaye hareketlilii, yksek cari dengesizlii engellemeye ynelik i politikalar,

her iki deikeni harekete geiren demografik ve teknolojik faktrlerin de

etkisiyle yksek bir korelasyon vardr. , fiziki yatrm byme iin gerekli ama

tek bana yeterli deildir. Drt, fiziki yatrmn etkinlii, beeri sermaye ve

teknolojik bilgi bymeyi destekleyici nemli unsurlardr.

Yine literatrde iki popler kavram; yatrm ve tasarrufu ieren ama

mehur Feldstein-Horioka Paradoksundan bahsetmeyen bir almaya

rastlayabilme ihtimali neredeyse ok dktr. Bu kavram, kapal bir ekonomide,

tasarruf ve yatrmn birlikte hareket ettii ve her iki deiken arasndaki

korelasyonun bire eit olduunu aklayan Feldstein-Horioka (FH) yaklamdr

(Ventura, 2001). Coakley, Kulasi ve Smith (1996)in Ekonomik birlii ve

Kalknma Tekilat (OECD) yesi 23 lkeyi kapsayan almalar, sermaye

hareketlilii derecesinden bamsz olarak FH yaklamnn temel nermesinin


40/152

25

ak ekonomilerde de geerli olduunu sonucuna varmtr. Dier bir ifade ile

tasarruf-yatrm arasnda paradoks olarak tanmlanacak bir iliki yoktur.

zmen ve Parmaksz (2000) ise ngiltere iin 1948-98 aras uzun

dnemli tasarruf yatrm ilikisinin 1979 ylnda dviz kontrollerinin kaldrlmas

yapsal deiiklii ile kaybolduunu ne srmektedir. Bunu destekleyici ampirik

sonu, 1948-79 aras dnem iin tasarruf tutma katsaysnn 0.86, 1980-98

aras iin ise 0.31 olarak bulunmasdr. Dviz kuru rejimindeki kkl ve yapsal

deiiklik szkonusu olunca, yaklamn paradoks olmaktan kt da ayrca

vurgulanmtr. Ksaca, her iki deikenin nedensellik yn tartmas bir tarafa

braklrsa, toplam tasarruf artnn cari dengeyi iyiletirmesi beklenirken,

yatrm artnn cari denge zerinde negatif etki olasl yksekvarsaylmaktadr.

kiz aklar, bte a-d ticaret a ve/veya cari ak olarak da ska

vurgulanan kamu/bte dengesi ile cari denge ilikisi literatrde baz teorik ve

ampirik almalarn dorudan veya dolayl konusu olmutur (Bussire,

Fratzscher ve Mller, 2004; Chinn ve Prasad, 2000; Enders ve Lee, 1990;

Freund, 2000; Ghosh ve Ostry, 1995; Karunaratne, 1988). kiz aklar hipotezi

balamnda, geleneksel Keynesyen gre gre bte aklar ayn zamanda

cari aklara yol aar. Buna karn Ricardian denklii hipotezi ise iki deiken

arasnda herhangi bir ilikinin olmadn savunur.

Kamu harcamalarnn kamu gelirleri zerinde fazla art dier bir

tanmla bte fazlasnda azal veya bte anda art eklindeki bte

dengesinde bozulmann cari dengeyi negatif etkilemesi beklenmektedir. Artan

harcamalar

n yeni borlanma ile finansman

faiz oranlar

zerinde art

ynndebask oluturmakta faize duyarl zel yatrmlarn maliyetini artrmaktadr. Bu

literatrde kamu harcamalarnn zel yatrmlar dlayc etkisi olarak da

tanmlanmaktadr. Artan yurtii faizlerin yurtd faiz oranna gre nisbi getiri

fark sermaye hareketleri serbestisi altnda, dier ekonomik ve politik artlarn de

uygun olmas varsaymyla, yurtiine sermaye giriini artrr. Artan sermaye girii

lke parasnn deerlenmesine yol aar. Sabit dviz kuru rejimi altnda durumun

ayr bir tartma ve deerlendirme konusu olduunu ayrca not etmeliyiz. Bu


41/152

26

durum ihracatn greli fiyatlar zerinden rekabet gcn azaltr, dolaysyla d

ticaret dengesini, geni tanmyla cari dengeyi negatif etkiler.

Dviz kuru-cari denge ilikisi en hassas ve scak tartmalardan biridir.

Esneklikler yaklamnda deinildii zere dviz kuru art yani devalasyonun

d ticaret dengesini iyiletirici bir sonu dourmas Marshall-Lerner Kouluna

baldr. Arz esnekliklerinin sonsuz olmas varsaym altnda, bu koul ithal

mallarnn yurtii talep esneklii ile ihra mallar d talep esneklii toplamnn

1e eit veya 1den byk olmaseklinde ifade edilir. Bu koul altnda dviz

kuru cari denge ile pozitif ilikilidir. Dnemleraras ikame gz nne alndnda

ilikinin yn konusu belirsizdir (Bagnai ve Manzocchi, 1999).

Literatrde d ticaret haddi ile cari denge ilikisi szkonusu olunca

Harberger-Laursen-Metzler (HLM) etkisine ska vurgu yaplmaktadr. HLMe

gre, ticaret hadlerindeki bir iyileme lkenin reel gelirini artrmaktadr. Marjinal

tketim eiliminin birden kk olduu varsaym altnda zel tasarruflar

artmaktadr. Eer ekonomik birimler ticaret haddi iyilemesinin srekli olacan

beklerse, satn alma gcnn artmas orannda srekli gelirini yukar doru

revize eder. Tasarrufta bir art olmaz. Ancak ticaret haddindeki iyilemenin

geici olaca bekleniyorsa, cari gelir art, srekli gelir artndan daha byk

olacak ve tasarruflarda artacaktr. HLMe gre, ticaret haddindeki iyilemelerin

geici iyilemeler olaca beklentisi tasarruf art salayacak ve cari dengeyi

iyiletirici etkide bulunacaktr (Ghosh ve Ostry, 1995; Ostry,1997).

Cari dengeyi aklayan deikenlerden biri de d bor ve/veya servisi

GSMH orandr. Dnya faiz oranlarnda beklenmedik artn, net borlu lke

a

s

ndan yeni borlanma iin k

s

t oluturmas

nedeniyle cari a

azalt

c

etkiyapmas beklenmektedir (Obstfeld ve Rogoff, 2000).

Bir lkenin da aklk oran ile cari denge arasnda pozitif veya negatif

iliki vardr gibi net bir karm yaplabilmesi, her lkenin ekonomik yapsnn

farkl olmas, yani lke bazl faktrler nedeniyle kolay deildir. rnein, da

daha ak bir lke d bor servisini ihracat gelirleri veya sermaye girii ile greli

olarak daha rahat deyebilir (Chinn ve Prasad, 2000, s.11). Buna ek olarak,

olas bir dviz krizi ve devalasyon sonras lke parasnn deer kayb ile


42/152

27

kazanlan fiyat avantaj d ticaret haddinde nisbi dzelmeye neden olabilir

(Milesi-Ferreti ve Razin, 1998, s.25). Ayrca ithalat ve yurtii retimdeki oklarn

etkisi da kapal bir ekonomiye gre daha dk olabilir. Bu varsaymlar da

aklk orannn yksek olmasnn avantajlar saylabilir. Dier yandan, eer da

ak bir lkenin ihracat hacmi ve deeri greli olarak dkse, o lkenin d

oklara daha ak olmas ve sonularndan da olumsuz etkilenmesi anlamna

gelir ki, bu durum da ak olmann dezavantaj saylabilir (Ostry, 1997, s. 18).

2.1.1. Ampirik almalarn Sonular

Tablo 2.1in ampirik karmlarn zetlemek gerekirse, ilk dikkat eken

nokta almalarn byk ounluunun, cari ak ve ilgili deikenler arasndakibeklenen iaretleri destekler sonular bulmasdr. Daha nceki blmlerde bu

ilikilerin teorik olarak beklenen iaretlerinden bahsedilmiti. Tekrar olmamas

adna, takip eden ksmda sadece tabloda gze arpan nemli ayrntlarn ve

teori ile uygulamada ortaya kan farkllklarn altnn izilmesine ncelik

verilmitir.

2.1.1.1. Bir Dnem nceki Cari Ak

Calderon ve dierleri (2002, s. 13), bir dnem nceki cari an toplam

harcanabilir milli gelire (GNDI) oran olarak tanmladklar katsayy yaklak 0.36

bulmulardr. Dier deikenler kontrol edildiinde bulunan bu sonu, birim kk

hipotezinin geerliliini yani cari ak serisinin duraan olduu ile cari an

katln gstermektedir (Razin, 1995, s.181).

2.1.1.2. lke Bazl Verimlilik Deiiklikleri

Hervey ve Merkel (2000)in Tablo 2.1de r sembolyle gsterilen

bulgular, ABD'nin 1990l yllarn sonunda gerek dolar bykl gerekse

GSMH oran itibariyle artan cari ann nedenlerini aklamakta kullanlan

tezlerden teknolojik deiim tezini desteklemektedir. An uzun vadede sorun

oluturmayaca yorumuyla, ABD ekonomisinin geirdii teknolojik dnmn

yani pozitif teknoloji okunun ekonominin verimlilii ve uzun dnemli potansiyel

retim dzeyini artraca beklentisi vurgulanmaktadr.


43/152

28

TABLO 2.1. CAR AIIN BELRLEYCLER (*)

Kategori / Deiken Beklenen aret Ampirik Sonular Sreklilik/DevamllkBir Dnem nceki CariAk + + [3], [14], [15], [18], [20], [29], [31]

Gelir (GSYH / GSMH)Yurtii retim A + + [3], [11]lke Bazl Verimlilik Geici: + + [3], [23], [25]ee

Deiiklikleri: Srekli: - - [3], [12]r, zayf[23]dd, [25]Global Verimlilik Geici: + + [3]aDeiiklikleri: Srekli: 0 - [3], [25]Yurtii retim Art(Byme Oran) +

+ [4], [10], [11], [13], [15], Zayf[27], [29], [31],[35], [36]

Tasarruf / YatrmTasarruf - - [6]g, [7] j, [8], [10]o, [12]s, [29], [30]dYatrm Net Borlu

Ksa vade: + + [6]h, [8]k, [12], [18]bb, [31] jjUzun vade: + + [6]i, [8], [12], [18]

Net AlacaklKsa vade: + + [6], [8], [31]Uzun vade: - - [6], [8]

Reel Faiz Oran Dnemleraras: - - [3], [10]m

Ksa vade: 0 0 [13], [15]Finansal Derinlik Belirsiz Belirsiz[20], + [27], + [32]Maliye PolitikasBte A + [4], [10], [11], [14], [15], [22], [27], [28], [31], [32]Kamu Harcamalarndaki Geici: + + [13]v, [15], [22]cc, [25]ff

Deiiklikler Srekli: 0 0 [13]D GstergelerDa Aklk Oran Belirsiz + [20]nn, Belirsiz [26]gg, + [27]

Reel Dviz KuruMarshall-Lerner:

+ + [10]l, [11], [13], [14], [28], [29], [33]f, [36]Dnemleraras:

Belirsiz + Zayf[2]b, [4], [15], Belirsiz [35]

Ticaret HaddiHarberger-

Laursen-Metzler:- - [3]c, [4], [10]n, [15], [16]aa, [28], [29], [33], [35]

Dviz Kontrolleri + + Zayf [27]hh, - [29]kkEnerji Fiyatlar + + [13]yD lke Gstergeleri

Gelimi lkeler BymeOran - - [11]p, [13]u, [15]z, Zayf [28]ii, [29], [35]llDnya Reel Faiz Oran Net Borlu: - - [4]e, [12]t, [28], [29], [35]mm

(D Bor GSYH Oran) Net Alacakl: +

(*) Tablo, ampirik sonular ksm hari, Calderon, Chong, ve Loayza (2002)'den uyarlanarak hazrlanmtr . Ayrcatabloda harflerle gsterilen zel ayrntlar sonularn deerlendirilmesi ksmnda ilgili alma iin referans gsterilmeksuretiyle ilikilendirilmitir.

[1]Sachs (1981), [2]Obstfeld ve Rogoff (1995), [3]Razin (1995), [4]Bagnai ve Manzocchi (1999), [5]Milesi-Ferreti veRazin (1998), [6]Ventura (2002), [7]Taylor (2002), [8]Kraay ve Ventura (2002), [9]Obstfeld ve Rogoff (2000), [10]Freund(2000), [11]Hooper ve Tryon (1984), [12]Hervey ve Merkel (2000), [13]Kandil ve Greene (2002), [14]Howard (1989),[15]Karunaratne (1988), [16]Hoque (1995), [17]Corden (1986), [18]Nason ve Rogers (1999), [19]Coakley, Kulasi veSmith (1996), [20]zmen (2004), [21]Schmidt-Hebbel, Serven ve Solimano (1996), [22]Enders ve Lee (1990), [23]Lee veChinn(1998), [24]Ghosh ve Ostry (1995), [25]Glick ve Rogoff (1995), [26]Ostry (1997), [27]Chinn ve Prasad (2000),

[28]Khan ve Knight (1983), [29]Calderon, Chong, ve Loayza (2002), [30]Ventura (2001), [31]Bussire, Fratzscher veMller (2004), [32]Zanghieri (2004), [33]Sarcinelli (1982), [34]Adedeji, Handa ve Darku (2005), [35]Ycel (2003),[36]Eken (1990)


44/152

29

Lee ve Chinn (1998)in Tablo 2.1de dd sembolyle gsterilen

bulgularna gre ise, teknolojik yenilik olarak da yorumlanan srekli verimlilik

oku, reel dviz kurunun srekli deerlenmesine neden olurken, cari denge

zerinde etkisi istatiksel olarak anlaml bulunmamtr. Bu nedenle, geicioklar

dier bir tanmla parasal oklar cari dengede deimeleri daha iyi aklarken,

srekli oklar dier bir deyile verimlilik oklar dviz kurunda deiiklikleri daha

iyi aklamaktadr.

lke bazl geici verimlilik oku, imdiki geliri srekli/potansiyel gelir

seviyesinden daha fazla artrmaktadr. Tablo 2.1de ee sembolyle gsterildii

gibi ampirik olarak da lke bazloklarn yatrm zerindeki etkisi cari denge

zerindeki etkisinden 2-3 kat daha fazla bulunmutur (Glick ve Rogoff, 1995).

2.1.1.3. Global Verimlilik Deiiklikleri

Razin (1995)e gre, geici ve srekli global verimlilik deiiklikleri cari

ak ilikisi lke bazlya gre daha zayftr. Global oklar, lkelerin d

dengelerini lke bazl farkllklar ve gelimilik dzeyi gibi faktrler nedeniyle

ayn oranda etkilemez. Dier bir deyile, her lke teorik olarak tpatp ayn

deildir. Uzun dnemde etkisi de beklendii gibi ok zayf olup anlaml bir etkisi

bulunmam ve bu sonu Tablo 2.1de a sembolyle gsterilmitir.

2.1.1.4. Yurtii retim (GSYH) Art (Byme Oran)

Yurtii retimde yani byme orannda % 1lik art, cari akta yaklak

% 0.21 arta neden olmaktadr (Calderon ve dierleri, 2002, s. 13). Ayrca

retimdeki bir arta tasarruf oran art da elik etmekte fakat yatrm

oranndaki art nisbi olarak daha baskn kmaktadr. Cari a artran da bu

etkendir. almalarn birou byme ve cari ak arasnda nemli ve anlaml

bir sonu bulurken, baz almalarda rnein Chinn ve Prasad (2000)da

beklenen ynde ama zayf iliki bulunmutur. Tasarruf-yatrm-byme ls

arasnda karmak balantlar (Schmidt-Hebbel ve dierleri, 1996), farkl

ekonometrik model ve istatistiki yntem kullanlarak yaplan almalarda deiik

sonularn bulunmasna bir aklama olabilir.


45/152

30

2.1.1.5. Tasarruf

Ventura (2001, s.8) tasarruf ve yatrmn birlikte hareket ettii ve her iki

deiken arasndaki korelasyonun bire eit olduunu aklayan Feldstein-

Horioka yaklamn destekler bir sonu bulmutur. Bu bulguya gre Tablo

2.1de d sembolyle gsterildii gibi hem lkeler aras hem de lke iinde

tasarruf ve yatrm arasnda pozitif korelasyon vardr. Ayn almaya gre,

1990'l yllarn banda ABD ekonomisinde teknoloji irket hisselerinin

gelecekteki deerlerinin yksek olaca beklentisiyle borsada yaanan ve "e-

sermaye" etkisi olarak literatre geen hisse senetleri deerindeki greli artlar,

irket ve varlkl kesim gerek kiilerinin ABD senetleri arlkl portfy

deerlerini de nemli oranda artrmtr. Mikroekonomide irket ve varlkl gerekkiilerin marjinal tketim eilimlerinin ortalama tketicilere gre daha az olduu

bilinmektedir. Bu nedenle yksek portfy deerlenmesi ile artan servet toplam

tasarruflar artrmtr. Bu tespit, ABD cari anda 90'l yllarda gzlenen nisbi

azal "cari dengeye portfy yaklam" erevesinde aklamakta

kulanlmaktadr.

Ventura (2002) tarafndan, Trkiye de dahil 21 sanayilemi lkenin

1966-97 dnemi tasarruf-yatrm-cari denge GSMH oranlar dnemleraras

yaklam erevesinde incelenmitir. Yaklama "yatrm riski" ve "portfy

uyarlama maliyeti" gibi iki nemli teorik katk yaplmtr. Tasarruf artnn, ksa

dnemde "portfy yeniden uyarlamas", uzun dnemde ise "portfy bymesi"

mekanizmas ile cari dengeyi bire-bir pozitif etkiledii tespit edilmi ve sonu

Tablo 2.1de g sembolyle gsterilmitir.

Taylor (2002) ise, 15 gelimi lkenin 1850-1992 dnemi iin y

ll

ktasarruf ve yatrm oranlarn dinamik bir model erevesinde incelemitir. Tablo

2.1de j sembolyle gsterilen sonu, hem Feldstein-Horioka paradoksu olarak

bilinen tasarruf-yatrm parametrelerinin ksa ve uzun dnemli ilikisini hem de

sermaye hareketlerinin de dikkate alnd uzun dnemli bte kst

erevesinde cari dengenin davranna dair gncel almalar destekler

ieriktedir.


46/152

31

Freund (2000), 25 gelimi lkenin ounda cari dengenin bozulmasn

toplam yatrm artndan ziyade toplam milli tasarruflarda azalla ilikili

bulmutur. Tablo 2.1de o sembolyle gsterilen bu sonu, aslnda cari an

talep kaynakl olduu grn desteklemektedir. Dier yandan cari an

azalmas yani cari dengede iyileme sreci toplam tasarruflarda ciddi bir

deiiklik olmadan ncelikle yatrmlarda azal sonucu gereklemitir.

ABD'nin artan cari ann nedenlerini aklamakta ska kullanlan

tezlerden birisi de "tketim patlamas" tezidir . Veriler, kiisel tasarruf orannn

yaklak sfra dtn, 2000 ylnda GSMH oran cinsinden %-0.2,

gstermektedir. Buna elik eden tketim patlamas, Tablo 2.1de s sembolyle

gsterildii gibi ithalat artyla ticaret dengesinin daha da bozulmasna yolamtr (Hervey ve Merkel, 2000).

2.1.1.6. Yatrm

Ventura (2002)ya gre bir lkenin ticaret hadlerinde deime, retim ve

verimliliinde dalgalanma, politika reformu, doal afetler ve benzeri nedenler

lke gelirini deitirir. rnein, ani gelir iyilemesi sonucu artan tasarrufun

byk ksm, tketimin dnemleraras farklarnn giderilmesi amacyla, ksa

vadede yabanc varlk portfyne ynelecektir. Buna gre, yatrm cari denge

arasnda Tablo 2.1de h sembolyle gsterilen ksa dnemli korelasyon, lkenin

borlu veya alacakl olduu farketmeksizin negatif olacaktr. lke zamanla bu

yabanc varlk portfyn ise yerli sermayeye dntrecektir. Sonuta tasarruf

oran nceki ortalama seviyesine yaklarken cari denge belli oranda

ktleecek veya ortalama seviyesinden ok az pozitif olacaktr. Uzun vadede

ise tasarruf art balang seviyesi portfy orannda-yerli ve yabanc portfyoran- tamamen portfy yatrmna dnecekttir. Bu sonu, cari dengenin uzun

dnemde temelde bir "portfy bymesi" olduu varsaymn desteklemektedir.

Tablo 2.1de i sembolyle gsterildii gibi net borlu lkelerin toplam tasarruf

art toplam yatrmlar bire-bir'den fazla artrp cari dengeyi bozarken, net

alacakl lke iin yatrm art etkisi bire-bir'den az olup tasarruf art cari

dengeyi iyiletirmektedir.


47/152


48/152

33

2.1.1.8. Bte A

Tabloda ampirik sonularna yer verilen on farkl alma da, kamu

harcamalarnn kamu gelirleri zerinde art, dier bir ifade ile bte fazlasnda

azal veya bte anda art eklinde olabilecek bte dengesindeki

bozulmann zellikle uzun-dnemde cari dengeyi negatif etkiledii ksaca ikiz

ak olgusunun varl ynndeki grleri desteklemektedir. Yine literatrde

gerek geleneksel Keynesyen gr gerekse Ricardian denklii olarak

tanmlanan iki hipotezin Trkiye iin test edildii baz ampirik almalara

rastlamak mmkndr. rnein, Akbostanc ve Tun (2002) almasnn

ampirik bulgularna gre, bte a ve d ticaret a olarak seilen ikiz ak

arasnda uzun dnemli bir iliki vardr. Ksa dnemde ise bte aklarnda birbozulma d ticaret dengesini ktletirir. alma ikiz ak olgusunun varlna

vurgu yaparken, Trkiye iin Ricardian denklii hipotezinin geerli olmad

sonucunu elde etmitir.

2.1.1.9. Kamu Harcamalarndaki Deiiklikler

Enders ve Lee (1990)nin ABD bte an inceledii Tablo 2.1de cc

sembolyle gsterilen almasna gre, kamu harcamalarndaki geici art,

finansman ister vergi oranlarnn artrlmas ile isterse borlanma yoluyla

salansn, cari aa neden olmaktadr.

Glick ve Rogoff (1995)a gre ise vergi ile finanse edilen kamu

harcamalarndaki geici art sonucu vergi-sonras gelir ve buna bal olarak da

tketim, geici kamu harcama artndan greli olarak daha az decei iin

szkonusu harcama art cari dengeyi negatif ynde etkiler sonucu Tablo

2.1de ff sembolyle gsterilmitir.

Kamu harcamalarnda art beraberinde yurtii faizleri de ykseltir. Artan

faiz oran, ABD ekonomisinin dnya faiz orann etkileme gc gz nne

alndnda lke iine daha fazla sermaye ve fon girii demektir. Artan sermaye

girii etkisiyle dolar deer kazanr ihracat azaltc ithalat artrc etkide bulunur.

Uzun dnemde ise Tablo 2.1de v sembolyle gsterilen kamu harcamalar ile


49/152

34

cari denge arasnda anlaml ve negatif bir korelasyon bulunamamtr (Kandil

ve Greene, 2002).

2.1.1.10. Da Aklk Oran

Chinn ve Prasad (2000), da aklk oran ile cari denge arasnda

negatif iliki bulmutur. Ostry (1997) ise, Tablo 2.1de gg sembolyle gsterilen

ayn iliki iin Gney Dou Asya lkeleri Birlii (ASEAN) yesi 5 lke verisiyle

Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland dnemleraras yaklam

test etmitir. Bu lkelerin cari dengesi zerinde balca u faktrlerin; d bor

yaps ve seviyesi, yatrm patlamas, mali konsolidasyon ve verimlilik

deiiklikleri daha belirleyici olmas nedeniyle, da aklk oran ile cari dengearasnda pozitif veya negatif iliki vardr gibi net bir karmnn yaplamayaca

vurgulamaktadr. Genel bir ifade ile, da daha ak bir lke d bor servisini

ihracat gelirleri veya sermaye girii ile greli olarak rahat deyebilir. Ayrca

ithalat ve yurtii retimdeki oklarn etkisi daha dk olabilir. Bu varsaymlar

da aklk orannn yksek olmasnn avantajlar saylabilir. Dier yandan, eer

da ak bir lkenin ihracat hacmi ve deeri greli olarak dkse, bu durum d

oklardan daha olumsuz etkilenmesi anlamna gelebilir. Bu da dezavantaj

oluturur.

zmen (2004)in cari an belirleyicilerini, makroekonomik ynetim ve

kurumsal deikenler erevesinde 79 lke verisi kullanarak inceledii

almasnda, uluslararas ticarete ak olmann cari ak zerinde Tablo 2.1de

nn sembolyle gsterilen biri olumlu dieri olumsuz iki etkisine vurgu

yaplmaktadr. Doklar karsnda dviz kuru uyarlamasn ekonomiye daha

az maliyetle gerekletirebilme esneklii da ak olmann olumlu yn kabuledilirken, lkenin doklar ve krizlere daha ak hale gelmesi olumsuz yan

olarak belirtilmektedir. Ampirik olarak cari ak ile literatrde ithalat ihracat

toplamnn GSYH'a oran olarak seilen da aklk dzeyi arasnda negatif iliki

bulunmas, ikinci dier bir deyile olumsuz etkinin baskn kmas ile

aklanmaktadr.


50/152

35

2.1.1.11. Reel Dviz Kuru

Freund (2000), 1987 bazl yllk kii bana den geliri 10,000 dolar

zeri olan 25 gelimi lkeyi incelemi ve Tablo 2.1de l sembolyle gsterilen

reel dviz kuru deer kaybnn ticaret dengesi zerinde Marshall-Lerner Koulu

altnda J-etkisi gsterdiini bulmutur. Yani deer kayb balangta yani ksa

dnemde ticaret dengesini ktletirmi, sonrasnda cari dengenin iyilemesine

katkda bulunmutur. Ayrca dviz kurunda nominal deer kayb reelden daha

yksek gzlemlenmitir. Bu durum ou lke iin milli paradaki deer kaybnn

enflasyonu artrc etkisiyle de balantldr.

Sarcinelli (1982) almas ise, talya'nn 1970-81 dnemi demeler

dengesi gelimelerini incelemektedir. Tablo 2.1de f sembolyle gsterilen

Liraya yaplan devalasyon, balangta ithal mallar nisbi fiyatlarn artrrken-

ithalat hacminde nisbi d gzlenmitir- ayn zamanda yurtii mallarna olan

talebi krklemitir. Sonuta, devalasyon enflasyon yan etkisini de gstermitir.

Enflasyon, ihra mallar fiyat rekabetindeki greli avantaj yani ihracat hacminde

beklenen art 1 yl iinde ciddi oranda azaltm, takip eden 2-3 yl iinde ise

tamamen ortadan kaldrmtr

Obstfeld ve Rogoff (1995) almasnn Tablo 2.1de b sembolyle

gsterilen ampirik sonucu, reel dviz kuru ile ticaret dengesi arasnda pozitif

ama zayf, d ticaret haddi oklar arasnda ise zayf korelasyon olduunu

gstermitir. Genel anlamda almann bulgusu, reel dviz kuru ile cari ak

ilikisi iin dnemleraras yaklamn nermesini teyit eder niteliktedir. Yani

ilikinin yn net deil, belirsizdir (Ycel, 2003).

2.1.1.12. D Ticaret Hadleri

Razin (1995) almasnda, Tablo 2.1de c sembolyle gsterilen, ticaret

dengesi ile d ticaret haddi arasndaki pozitif iliki bulunmutur. Cari dengenin

ticaret dengesini de iermesi ayrca ticaret dengesinin cari dengeyi etkileyen en

nemli kalemlerden biri olduu gz nnde tutularak almann bu sonucu cari

ak iin yorumlanmtr. Yani d ticaret haddinde ktleme cari dengeyi

negatif etkiler. lke cari ak veriyorsa an artmasna yol aar.


51/152

36

Freund (2000)a gre, mevcut bir cari ak durumunda, dviz kurunun

deer kaybetmesiyle cari dengenin dzelme sreci iki dnemli deerlendirilirse;

iyileme birinci dnemdeki, ki almada ilk 2 yl, ithalat GSMH orannda azal

ile, takip eden 2 yl iinde ise reel ihracat bymesi sonucu gereklemitir.

Tablo 2.1de n sembolyle gsterilen bu sonu, ticaret haddinde iyileme

balangta ithalat azal sonrasnda ihracat art etkisiyle olmutureklinde de

yorumlanabilir.

Hoque (1995) almas ile, Avustralya'nn 1965-92 dnemindeki cari

ak ve d ticaret haddi ilikisi incelenmitir. Sabit ve serbest dviz kuru rejimleri

altnda Tablo 2.1de aa sembolyle gsterilen iki farkl sonu bulmutur. Sabit

rejim, 1965:1-1974:3 aras dnem iin test edilmi ve ticaret haddi ile cari akilikisi negatif bulunmutur. Dalgal ve ynlendirilmi dviz kuru dnemi olan

1974:4-1992:4 verileriyle yaplan test sonucuna gre ise her iki deiken

arasnda anlaml bir iliki kmamtr. Sonu, dalgal veya serbest dviz kuru

rejiminde yurtd faktrlerin; sermaye hareketleri, greli faiz oranlar ve

speklatif hareketlerin yurtii faktrlerden daha belirleyici olduu ynndeki

gr desteklemektedir.

2.1.1.13. Dviz Kontrolleri

Chinn ve Prasad (2000)n 18 gelimi ve 71 gelimekte olan lke iin

1971-95 yllar verisiyle yaplan almasna gre Tablo 2.1de hh sembolyle

gsterilen sermaye kontrolleri ile cari denge arasnda zayf bir iliki bulunmutur.

Bu sonu, iki farkl unsurun etkisiyle aklanmaktadr. Birincisi, sermaye kontrol

uygulayan lkelerin uluslararas sermaye piyasalarna eriimi greli olarak

kstldr ve bu durumda daha az cari ak verirler. kincisi, sermayehareketlerine kst getirme politikas, kronik cari aklarn sonucu alnmolabilir.

Bu iki alternatifin nedensellik ve zamanlama boyutlarnn tespiti nemli olup,

daha ayrntl bir analizi gerektirmektedir. Fakat iki unsurun birbirine zt etkisi,

szkonusu deikenler arasnda zayf iliki kmasna neden olmutureklinde

yorumlanmtr.

Calderon ve dierleri (2002)nin 44 gelimekte olan lke iin 1966-95

yllarn ierir almasna gre, dviz kontrolnn cari ak zerinde dorudan


52/152

37

ve anlaml bir ilikisi bulunamamtr. Fakat bu tarz dviz kontrollerinin, tanm

almada ayrntl verilen Tablo 2.1de kk sembolyle gsterilen "kara para

piyasas katsayn" sfrdan % 20'ye kard, bunun sonucunda ise cari a

% 0.6 drd ampirik olarak bulunmutur.

2.1.1.14. Enerji (Petrol) Fiyatlar

Kandil ve Greene (2002)e gre, ABD'nin net enerji ithal eden bir lke

olmas ve enerji ithalat talep esneklii katsaysnn dk olmas yznden

lke cari dengesi, enerji zellikle petrol fiyatlarnda ani ve ok artlardan negatif

etkilenmektedir. in ilgin yn, Tablo 2.1de y sembolyle gsterilen enerji

fiyatlarnda nisbi fiyat azal da cari dengeyi beklenenin tersine negatifetkilemektedir. Den enerji fiyatlar toplam ithalat miktarn ve hacmini

artrmakta, bu miktar art fiyat azalndan kaynakl olumlu etkinin ve avantajn

zerine kmaktadr.

2.1.1.15. Gelimi lkeler Byme Oran

Ycel (2003), Trkiye'nin balca ihracat pazar olan 14 lkenin byme

orann temsilen setii bu lkelerin ithalat art ile cari denge arasndaki Tablo

2.1de ll sembolyle gsterilen ilikiyi , 1976-2001 aras yllk, lkelerden 11'i iin

ise 1988:1-2002:4 aras eyrek dnem verileriyle test etmitir. almann

ampirik bulgularna gre, Trkiyenin ihra pazar olan lkeler bymesi ile cari

denge arasndaki iliki pozitif ve anlamldr.

Karunaratne (1988) , Avustralya'nn 1977-86 dnemine ilikin cari ak

GSYH oranlarnda yksek artn nedenlerinden birini Avustralya ekonomisinin

byme orannn ticari ortakl olan OECD lkeleri byme oranndan yaklak

1.3 kat yksek olmasn gstermektedir. almaya gre, Tablo 2.1de z

sembolyle gsterilen szkonusu lkelerin dk byme oranlar Avusturya

ihracatna olan toplam talebi azaltm, cari an incelenen yllarda yksek

oranlarda kalmasna katkda bulunmutur.

Adedeji ve dierleri (2005) almasna gre, ampirik olarak gelimi

lkeler byme orannn Nijerya cari dengesi zerinde anlaml bir ilikisibulunamamtr. Sonucun, Nijerya ekonomisinde incelenen 1960-97 aras


53/152

38

dnem ortalamas % 7 olan imalat sektrnn GSYHdaki paynn dk olmas,

ihra mallar iinde greli arlnn azl, zellikle 1970'li yllardan itibaren

petrol fiyatlarnda dalgalanmalar sonras uygulanan dviz kontrolleri ve ithalat

kotalar etkisinden kaynakland yorumu yaplmtr.

Kandil ve Greene (2002) almasna gre, gelimekte olan lkelerin

bymesi ABD ithalatn ihracatna gre daha fazla artrmaktadr. Gelimi

lkelerin bymesi ise tam tersi etki yapmaktadr. Bu durum ABD ekonomisinin

ithalat ve ihracat esneklikleri ile ilgilidir. Dier bir ifade ile, Tablo 2.1de u

sembolyle gsterilen ABD cari dengesi birinci durumda negatif, ikinci durumda

pozitif etkilenmektedir.

Hooper ve Tryon (1984)n Tablo 2.1de p sembolyle gsterilen

bulgularna gre, dnemsel gelimelerin etkisi bir yana braklp, 1980'lerin ilk

yars iin normal byme simlasyonlar yapldnda Almanya ve Japonya'nn

toplam retimi ABD retiminden fazla artmaktadr. Bu balamda, ABD

ihracatnn ithalatndan daha fazla artarak cari an azaltt da ayn

erevede modellenmitir. Szkonusu dnemde ABD cari ak, Japonya ve

Almanya ise cari fazla vermektedir. Ayn simulasyon Japonya ve Almanya iin

ayr ayr yaplm, dier iki lkenin toplam retimi Japonya veya Almanya

retiminden fazla artmaktadr. Simulasyon sonularna gre, Japonyann cari

fazlas hafif artarken, tersine Almanya cari fazlas balangta azalp devamnda

aa dnmtr.

Khan ve Knight (1983)n, "pe

serdarerkilic

Documents