tarih ve milliyetcilik history and nationalism

8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism

1/123

T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)ANABLM DALI

TARH VE MLLYETLK

Yksek Lisans Tezi

zgr Atakan

Ankara-2006


2/123

ii

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

TARH VE MLLYETLK

Yksek Lisans Tezi

zgr Atakan

Tez DanmanDo. Dr. Ayhan Yalnkaya

Ankara-2006


3/123

iii

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

TARH VE MLLYETLK

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman : Do. Dr. Ayhan Yalnkaya

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................


4/123

iv

hereyim aileme


5/123

v

NDEKLER

GR .................................................... ............................................................ .....................................1

BRNC BLMMLLYETLK ZMLEMELERNDE TARH

I.MLLYETLKAKADEMKGNDEMDE(1918-1945):.................. ................................... 14II.MODERNLEMESORUNUOLARAKMLLYETLK(1945-1990):................................ 21III.POSTMODERNZMVEMLLYETLK(1990SONRASI): .............................................. 40IV.DEERLENDRME: .......................................................... ...................................................... 49

KNC BLM

MLLYET TARH YAZIMI NASIL DODU?

I.FELSEFENNBENDETARH:......................................................... .................................. 62II.TARH,FELSEFEVEMLLYETLK: ........................................................ ......................... 69III.DEERLENDRME: .......................................................... ...................................................... 99

SONU...............................................................................................................................................104

KAYNAKA.....................................................................................................................................110

ZET .................................................... ............................................................ .................................115

ABSTRACT.......................................................................................................................................117


6/123

1

GR

Tarih ve milliyetilik arasndaki ilikinin ele alnabilmesi iin sosyal ve siyasal

kuramn birbirinden farkllaan, olduka zengin mirasndan eitli ekilllerde

faydalanabilmek mmkndr. Bu zenginlik, konunun bir yksek lisans tezi

erevesinde ele alnmas bakmndan, ilk bakta olduka faydal grnse de eitli

alardan sakncalar da iermektedir. Fakat, bu sorunlarn neler olduuna gemeden

nce tarih ve milliyetilik kavramlarnn kabaca da olsa tanmlanmas gerekmektedir.

Tarih bir taraftan gemii ifade eden bir szck dier taraftan bu gemiin bilgisine

dnk bilgi ve bu bilginin sitematik aklanmasna dnk bir disiplin olarak, anlam

almlarndaki btn iie gemiliiyle, neredeyse uygarln kendisiyle yat bir

kavram olarak srekli gndemde kalmtr. Milliyetilik ise Avrupada XIX. yzyln

ilk eyreinde Napolyon Savalarnn ardndan ulusal devletini kuramam Almanya

ve talya gibi lkelerle, mutlak monariyi ne ngiltere gibi ok nceden ortaya kan

parlamentosuyla ne de 1789da Fransada ortaya kan devrim benzeri bir srele

siyaseten etkisiz hale getirememi ve halen bir imparatorluk olarak siyasal

varlklarn devam ettirmeye alan Rus arl, Habsburg mparatorluu ve

Osmanl mparatorluu topraklarndaki halklarda ayrlk bir siyasal ideoloji

olarak ortaya kmtr. Bu adan milliyetilik, 1789 sonrasnda ortaya km ve

btn XIX. yzyl boyunca siyasal gelimelerde etkisini hissettirmi bir siyasal

ideolojidir.


7/123

2

1789un milliyetilik asndan miladi anlam en ak ifadesini onun siyasi etkisinde

gsterir. 1789, modern siyasal egemenlikte ve kuramnda temelli bir dnmn en

nemli ifadesidir. ncelikle XIV. yzyl sonrasnda Avrupada feodalizmin etkisini

yitirmesiyle ortaya kan mutlakiyeti yaplar, 1789la beraber siyasal

meruiyetlerinde ciddi bir krizle karlamlardr. Avrupada mutlakiyeti rejimlerin,

dolaysyla sarayn, etkisinin en ak rnei XVII. yzyl Fransasnda

grlmektedir. yleki bu dnemin nemli hkmdar XIV. Louisye atfedilen

ltat, cest moi (devlet benim) sz mutlakiyeti rejimleri aklayan bir kliedir

(Poggi, 2002: 88). Mutlakiyeti rejimlerin tipik rnei olan Fransada 14 Temmuz

1789da Bastille hapishanesinin baslmas ve feodalizmden kaynaklanan

ayrcaklklarn kaldrlmasnn en nemli siyasal belgesi olan nsan ve Yurtta

Haklar Bildirgesinin yaynlanmas, ardndan 1792 ylnda Tuileres Saraynn ele

geirilmesi ve 1793de Kral XVI. Louisnin tahttan indirilip ldrlmesi, o dneme

kadar siyaseten etkisi grlmeyen halkn siyasal gcn gstermesi bakmndan ok

nemli gelimelerdir. Dolaysyla 1789 egemenlik kuram asndan

mutlakiyetiliin sona erip halk egemenliinin ortaya kmasndaki en nemli siyasal

dnemetir.

XIV. Louisin devlet benim sz ve bu szn Fransz Devrimiyle beraber geirdiidnm hem modern egemenliin doasn hem de bu dnmn tarih kavrayna

yapt etkiyi anlamak asndan iyi bir balang noktas olabilir. XIV. Louisnin

ltat, cest moi sz devlet benim olarak evrilirken burada kk bir ayrnt

dikkati ekmektedir; devlet olarak evrilen ve anlalan tat. Franszcada tat,

ngilizcede state, Almancada Stand kelimelerinin hepsi etimolojik ve semantik


8/123

3

olarak ayn kkten, yani Latince statusten trerler ve bu hallleriyle belli bir durumu

ya da belli bir grubu anlatmak zere kullanlmlardr (Brancourt, 2000: 178). Bir

siyasal iliki olarak feodalizmi karakterize eden hamilik ilikilerinin (commendatio);

sosyo-ekonomik nedenlerden dolay yapsal bir dnme uramas ve burjuvazi,

ruhban ve soylulardan oluan kesimlerin ierisinde daha nce bireysel olarak

bulunduklar vesayet ilikilerinin zlerek, onun yerini kendilerini siyasal olarak

ifade edecekleri tatlarn alm olmas modern devletin tarihsel olarak ortaya

kndaki en nemli aamadr. Mutlak monariler, bu srete kendi iktidarlarn

pekitirmek iin tatlar farkl ekillerde kullanmlardr. Ancak, hem feodalizmde

hem de mutlak monariler dneminde ynetenler ile ynetilenler arasnda

temelden bir ayrma vardr ve ikisinde de sradan insanlar, zerinde hak sahibi

olunan, ancak kendileri bu egemenlik ilikilerinin taraf olmayan kesimi ifade

ederler. Fransz Devrimi tam da bu kesimi siyasal olarak harekete geirmitir ya da

baka bir ifadeyle harekete geen bu kesimin eyleminin bir sonucudur. Bilindii

zere Fransz Devrimini harekete geiren itki, 1614 ylndan beri toplanmayan

Etats-Gnrauxnun (parlamento) toplanmasyla balamtr. Ruhban ve soylular

yannda tiers tat olarak bilinen nc snf ya da zmrenin kendisini kurucu

meclis (ulusal parlamento) olarak ilan etmesi ve Paris halknn Bastillei igal

etmesiyle devrim yolu almtr.

Dikkat edilecei zere feodal ilikilerin zld dnemde farkl zmreleri ifade

eden tat kelimesi XIV. Louis ile birlikte devlet, Fransz Devrimiyle beraber de ulus

anlamlarn ierecek ekilde genilemitir. Fransz Devrimiyle daha nce egemenlik

ilikilerinin dnda braklan sradan insanlar, artk yeni siyasetin znesi olarak


9/123

4

ortaya kmtr. Milliyetilik de balangta Avrupada ardndan btn dnyada

siyasal iktidara ynelen bu hareketlerin ideolojisi olarak btn XIX. yzyl boyunca

etkili olmutur. Dolaysyla milliyetilik, XIX. yzylda bir taraftan modern merkezi

devletin kurulmasn dier taraftan da ona en temel meruyetini kazandran ulus ya

da milletin siyasal egemenliini isteyen hareketlerin ideolojisidir.

Fransz Devrimi ve onun devlet ve millet kavramlaryla ilikisi asndan yaplan bu

deerlendirmede, milliyetilik asndan varolan bir paradoksa ksaca da olsa

deinilmek zorundadr. Bu paradoks milliyetiliin iki temel kavram olan devlet ve

milletle ilgilidir. ncelikle XIV. Louisnin szndeki tat kelimesi nasl modern

devlet anlamna gelmektedir? Daha akas XIV. Louis bu sz sylerken ne

kastetmi olabilir? Mutlakiyeti devlet denildii zaman zellikle, bir ekonomik

sistem olarak merkantilizm ve bir siyasi yaplanma olarak saray akla gelmektedir.

Merkantilizm sayesinde smrgelerden gelen kleler, Avrupada ekonominin byk

lde parasallamasna yol amtr. Ekonomideki bu parasallama ise ticarette en

etkili zmre olan burjuvazinin gittike glenmesinde, bata soylular ve kyller

olmak zere, topraa bal olan zmrelerin ise genel olarak g kaybetmesinde etkili

olmutur. te, kral da deien bu g ilikilerini kendi lehine kullanmasn bilen ve bu ilikileri kendi lehine kullanabilecek gce sahip bir soylu olarak eitler

arasndan ykselebilmitir. Topraa bal zmrelerin gelirlerindeki dn ise hem

soylular hem de kyller asndan farkl sonular olmutur. Soyluluk zamanla

kendi blgesel egemenliini adm adm saray lehine kaybedip daha fazla saraya

baml hale gelmitir. Kyller ise gittike artan saylarda topraktan


10/123

5

zgrlemiler, ehirlere yerleerek bir taraftan, bu yeni yaamn onlara sunduu

olanaklara bal olarak, burjuva olmann yollarn ararken daha sonra, zellikle

sanayi devrimiyle beraber ihtiya saylar artan proleterleme yoluna girmiler ve bu

srecin btn arl srtlarna yklenen, ancak Fransz Devrimine kadar siyaseten

etkisiz, mutsuz kitleler olmulardr.

Saray ise bu dnen ilikilere bal olarak egemenliin nesnel temsiliyeti haline

gelmitir. Sarayda artan idari grevler ncelikle soyluluk esasna gre olmak zere

eitli kimselere verilmi merkezi bir devlet brokrasisinin n uygulamalar adm

adm rlmtr.

Bu anlatlanlar nda dnlnce XIV. Louisnin ltat, cest moi szndeki

tat kelimesinin birka katl anlam kendi iinde barndrd ortaya kmaktadr.

ncelikle tat, devlet anlamnda deil, daha nce kullanld haliyle belli bir

zmreyi ifade eder ekilde kullanlm olabilir. Bu adan XIV. Louis, mutlak

iktidarnn meruiyetini gcyle orantl bir ekilde sadece kendinde grmtr

denilebilir ki bunun sosyolojik gerekeleri yukarda kabaca da olsa akland. kinci

olarak XIV. Louis, taty kendinde temsil edilen merkezi devlet -gc- anlamnda

kullanm olabilir. Bu da ihtimal dahilindedir, nk sarayn mutlak monarilerdneminde Fransada geirdii dnm bylesi bir balanty hakl klar.

Ne ekilde anlalrsa anlalsn Fransz Devrimine kadar geen srede, mutlakiyeti

rejimler sayesinde siyasal egemenlik, Fransada sradan insanlarn da zerinde hak

iddia edebilecekleri ve dolaylda olsa kendilerini de bir tat olarak tahayyl


11/123

6

edebilecekleri ekilde nesnellemitir. Devrimle beraber, nesnelleen bu egemenlik,

meruiyetini siyasetin yeni znesi olan ulustan almtr. Dolaysyla milliyeti

ideoloji bir taraftan modern merkezi devletin kurulmasna dier taraftan da bu

egemenliin meruiyetinin ulustan alnmasna dnk bir ideolojidir ve bu iki srecin

i ie girmilii milliyeti siyaset asndan millet ve devlet kavramlar arasndaki

ayrmn belirginletirilmesini zora sokar. Nitekim bu belirsizlik, tat kelimesinin

anlam almlarnda da kendini gstermektedir. Ancak devletin merkezilemesi ve

ulusal egemenlie giden bu iki ynl sre srekli st ste dmez. Devletin

modernlemesi ve merkezilemesi sosyo-ekonomik gelimelere bal olarak mutlak

monarilerde de grlebilen bir zelliktir.

Milliyetilikten ve onun devlet ve milletle olan ilikisinden bahsettikten sonra imdi

tarihe gemek mmkndr. Tarih kavramndan ve onun anlam almlarndan

yukarda kabaca bahsetmitim. Btn bu anlam almlarn etkileyecek ekilde

tarihin uygarlkla olan ilikisi onun yazyla, dolaysyla yazl kltrle olan

balantsndan gelmektedir. Yazy douransa temelde bir kayt pratiidir ki

kaydetmek asl olarak snfl, dolaysyla uygar toplumlara ait bir zelliktir. Snfl

toplum ise, bir devlet zorunluluu olmasa da, bir yneten ynetilen ilikisinin hali

hazrda ilemeye balad yani, kurumsal bir siyasal ilikinin var olduu toplumanlamnda kullanlmtr. Dolaysyla tarihle, siyaset ve egemenlik konularnn

dolaysz bir balants vardr. Bu almada, tarih ve Fransz Devrimi sonrasnda

ortaya km modern bir siyasal ideoloji olarak milliyetilik ilikisi sorun

edinildiinden tarih ve siyasal egemenlik ilikisinin btn deil, onun sadece belli

bir dneme zg nitelii ele alnacaktr. Yani, Fransz Devrimi sonrasnda siyasal


12/123

7

egemenlii ele geirmeye dnk bir ideoloji olarak milliyetiliin tarihle ilikisi

aklanmaya allacaktr.

Siyasal egemenliin meruiyetini salayan bir kavram olan ulus ve egemenlii ele

geirmeye dnk ideoloji olarak milliyetilik, Fransz Devriminin ardndan yeni

birer kategori olarak yerlerini almaya balamlardr. Bu kavramlarn yenilii ile tarih

kavramnn eskilii, bir araya getirilebilmelerini de sorunlu klmtr. Ne de olsa

Devrim eskiye kar yaplmtr. Tarih ve millet arasndaki bu eski-yeni elikisini

amak iin milliyetiliin devreye soktuu kavram da yenidir: Tarih Felsefesi.

Aydnlanma dncesinin miras olan bu kavram, felsefi bir kategori olarak daha

nce dnlemezken bile bu dnemde birden parlamtr. Nitekim tarih felsefesine,

felsefe iinden teorik dayanan salamaya alan filozofar milliyetiliin dnsel

nclleri olduklar kadar milliyeti bir tarih anlatsnn da nclleridir.

Yukarda Fransz Devrimiyle milliyetiliin devlet ve millet anlayna ilikin

varolan paradoksa benzer bir paradoks burada da mevcuttur. Hatta bu iki paradoksun

birbirleriyle ilikili olduklar bile ileri srlebilir ve temelinde Fransz Devrimini

yapanlarla Fransz Devrimiyle ortaya kan devlet ve millet anlayn siyasal

eylemliliklerinin rehberi yapanlar arasnda milliyetilie ilikin nasl bir ayrmn bulunduu sorunu yatmaktadr. Bu soruna verilebilecek cevap konunun snrlarn

asa da bu iki grup eylemci arasnda, zaman ve mekan fark olmasna ramen, belirli

bir srekliliin olduundan bahsetmek mmkndr. Tarih asndan bu ilgiyi kuran

kavram da tarih felsefesidir. Nitekim tarih felsefesini bir kavram olarak ilk kullanan

kii Aydnlanma dncesinin nemli ismi Voltairedir. Fakat felsefede en nemli


13/123

8

temellendirmesini Kant yapmtr ve kavramn milliyetiliin balamna oturtulmas

ise Herder ve Fichte gibi romantik Alman filozoflaryla gereklemitir. Milliyeti

ideolojinin iki temel kavram olan devlet ve millet, tarih felsefesini mmkn klan iki

btn olmu, milliyetiler de tarih felsefesinden devirdikleri aralarla bu btnle

tarihsel dayanak noktalarn salam olurlar.

Tarih ve milliyetilie ilikin bu aklamalardan sonra bata belirtilen sorunlar

faslna geilebilir. XIX. yzylda siyasal gelimeleri olduka youn bir ekilde

etkilemi olmasna ramen milliyetilik, zgl bir aratrma alan olarak ancak XX.

yzyln ikinci yarsndan itibaren grece youn bir ilgiye sahip olmutur. Sosyal

bilimlerin dier inceleme konularyla kyaslannca, milliyetilikle ge dnemde

ilgilenilmesi, olduka farkl aklamalar arasnda belli bir konsensusun

oluamamasna da neden olmutur. Bu durum ise bir yksek lisans tezi iin kafa

kartrc bir etki yapmaktadr. Milliyetilik hakknda yaplan almalarda, belli bir

doyuma ulalamamas, milliyetilikle ilikili grlebilecek birok fenomenin

aklanmasnda da ayn etkiyi gstermektedir. Bundan dolay tezin birinci blmn

karakterize eden, milliyetilik kuramlarndan hareketle milliyeti tarihilie ynelme

abas yntem olarak olduka zorlama mecralara sapmtr. Kukusuz bu

ynelimin tketicilik gibi bir iddias yoktur. Ancak blm ynlendiren temel sorun;kendileri zel olarak tarih ve milliyetilik ilikisini ele almasalar da bu kuramlarn

genel olarak milliyetilii aklama tarzlarndan tarih ve milliyetilik ilikisini

aklayc bir ereveye ulalabilinip ulalamayacan gstermektir.


14/123

9

kinci blmde ise, yukarda da belirtildii zere, tarih ve milliyetilik ilikisi,

milliyetiliin de dnsel nclleri saylan dnrlerin tarih ilgilerini aa vuran

kavram olan tarih felsefesi zerinden kurulmaya allacaktr. Ancak, tarih

felsefesinin anlalabilmesi kavramn, Eski Yunandan milliyetilik yzyl olan

XIX. yzyla kadar btnsel bir deerlendirmesini gerektirmektedir. Bu btnsel

deerlendirme, kavramn milliyetilik iin nemini ve milliyetiliin tarih anlayn

serimlemeye dnk olacaktr. Ancak, burada da ylesi bir sorun bulunmaktadr:

Tarihin milliyetilikle ilikisini kuran filozoflar birer tarihi deildir fakat XIX.

yzylda tarihilerin kendi aralarnda yaptklar birok yntemsel tartmann kkleri

de yine bu filozoflardadr. Ayrca, milliyeti tarihilerin kendi eserlerinde

kullandklar devlet ve millet gibi kavramlar, sorunsuzca birer btn olarak

dnebilmeleri de yine bu filozoflarn tarihe yaptklar mdahaleyle ilgilidir.

Eric Hobsbawmn yerinde tespitiyle millet-izleme ku izlemeye benzeseydi iimiz

kolay olurdu (Hobsbawm, 1995: 19). Bu tespit ne dzeyde olursa olsun,

milliyetilik zerine yazlacak her satr yaz ve sylenecek her sz iin bir uyar

anlam tamaktadr. Her ne kadar bal olduka cazip olsa da tezde ortaya atlan

iddialar da bu uyarnn nda dnlmelidir.


15/123

10

BRNC BLM

MLLYETLK ZMLEMELERNDE TARH

Tarihiler, milliyetilik almalarnn ierisinde, ounlukla, sadece eserlerindeki

milliyeti vurguyla ele alnrlar. Miliyetilik almalarnn duayen ismi Anthony

Smith, milliyetilik ve tarihilik ilikisini ele ald makalesinde, bilebildiim

kadar ile milliyetiliin yaylmasnda milliyeti tarihilerin rol zerine bugne dek

kapsaml bir alma yaplmad (Smith, 2001: 31) cmlesiyle, bu ilikinin hala

allmay bekleyen bir konu olduunu vurgulamtr. Milliyetilik ve tarih

ilikisinin kapsaml bir ekilde ele alnmam olmas aslnda, milliyetilik

almalarnn, sosyal bilimlerin dier inceleme konular ile kyaslandnda, grece

ge bir dnemde balam olmasyla balantldr. Bu gecikmiliin ise, birbiriyle

balantl, iki temel nedenden kaynakland iddia edilebilir. lki, milliyetiliin

uzunca bir sre akademik dnyada aratrlmaya deer grlmemesi; ikincisi ise,

kinci Dnya Savandan sonra sosyal bilimlerde allan konularn belirlenmesinde

etkin olan Batl demokratik devletlerde, milliyetiliin bir siyasal ideoloji olarak

etkisini yitirdiine dair bir inancn varldr (zkrml, 1999: 11).

Milliyetilik yaznndaki bu eksiklikten dolay bu blmde; milliyetilik yazn

iinde, varsa tarihe ve tarihilie yaplan atflarn izinden hareketle, eer yoksa bu

tartmalardaki kuramlarn mantksal sonularndan hareketle milliyetilik ve tarih

ilikisine dair genel bir tartma yrtlecektir. Bunu gerekletirebilmek iin yle

bir yol izlenecektir; ncelikle milliyetilik yazn geni bir ekilde dnemlenecek,


16/123

11

ardndan her bir dnemin tipik olarak grlebilecek zellikleri saptanacak ve bu

zellikler zerinden, temsil edici olduu dnlen bir figr genel olarak

zetlenecektir. zetleme yaplrken odakta, ele alnan yaklamn milliyetilii

zmleme ekli olacaktr. Bu durum, ekil asndan zorlama grlse de,

milliyetilik zmlemelerinden hareketle milliyetilik ve tarih ilikisine

ynelebilmenin baka bir tutarl yolunun olmamasndan kaynaklanmaktadr.

Amalanan ise, kendileri milliyeti tarihilik zmlemesi yapmasa da,

yaklamlarn bylesi bir zmlemeyi mmkn klacak aralara sahip olup

olmadn gstermektir. Tespit edilen her bir dnemin milliyetilik anlayndan

hareketle tarih sorununa nasl yaklalabilineceinin deerlendirilmesiyse blm

sonunda topluca yaplacaktr. Byle bir yaklam zorunlu klan nedense, daha nce

de belirtildii gibi, milliyetilik almalar ierisinde milliyetilik ve tarih ilikisini

genel olarak ele alp deerlendiren almalarn yok denecek kadar az olmasdr.

Sosyal bilimlerde baz yzyllardan bahsedildii zaman, o yzylla ilikili olarak

herkesin aina olduu kimi kavramlar bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak; XVI.

yzyl deyince Reformasyon, XVIII. yzyl deyince Aydnlanma gsterilebilir. te

XIX. yzyl deyince de ilk akla gelenlerin bandaki kavram milliyetiliktir; XIX.

yzyl bir milliyetilikler yzyldr. Bir siyasal ideoloji ve hareket olarak buyzylda milliyetilik, Avrupa bata olmak zere, dnyann bir ok yerinde eitli

ekillerde etkisini hissettirmitir. Milliyetiliin dnsel kkenlerini ve

eylemliliine yn veren ilkeleri ise XVIII. yzyln sonundan itibaren izlemek

mmkndr. Bu ilkeler ounlukla, Aydnlanma, Fransz Devrimi veya Romantizm

gibi, XVIII. yzyln zellikle son eyreinde Avrupada kendisini gstermi


17/123

12

siyasal, dnsel ya da toplumsal hareketlerden tretilmitir. Ancak bu dnemde,

toplumsal yaamn her ynne etkide bulunmu milliyetilik, ayn zamanda, bir

inceleme nesnesi olarak grlmemitir. Milliyetilik byle bir ilgiyi ancak XX.

yzylda hak edebilmitir.

Gnmzde milliyetilik zerine yaplan almalar, milliyetiliin XX. yzylda ele

aln biimlerini eitli etkenlere bal olarak birbirinden ayrp dnemlemilerdir.1

Bu dnemlemeler, dnemleyenin milliyetilii kavray tarzndan bamsz olarak

dnlemez ancak konuya toplu baklarda ortaklaa olan tutum, kabaca iki sava

aras dnem de diyebileceimiz ve 1920lerden kinci Dnya Savana kadar olan

dnemle, sava sonras dnemi birbirinden ayrmaktadr. Bu ayrmda belirleyici olan

unsur, milliyetilii ele alta varolan toptan bir deiimdir ve ok eitli nedenlerden

kaynaklanmaktadr. Souk Savan sona ermesinden sonra, dnyann eitli

blgelerinde yeniden ortaya kan milliyeti atmalar ve demokratik sistemleriyle

milliyetilik sorununu byk lde at dnlen gelimi Bat demokrasilerinde

ar san ykselii, milliyetiliin sosyal bilimlerde yeniden youn bir ilgi konusu

olmasna neden olmutur. Bu dnem ayn zamanda, sosyal bilimlerin de

epistemolojik olarak yeni bir ynelime girdii dneme tekabl eder ve bu da Souk

Savan sona ermesiyle balantlandrlabilir. Sosyal bilimlerin girdii bu yeniynelimi en genel olarak ifade eden kavram ise postmodernizmdir (Postmodernizm

tartmalar iin bkz. Harvey, 1997; Hollinger, 2005, Larrain, 1995). Dolaysyla,

1 Bu toplu deerlendirme iin (zkrml, 1999: 25-75) , (Smith, 2001), (Smith, 2002: 27-45)den

faydalanlabilir. Buradaki dnemlemede de esas olarak bu kaynak kullanlmtr.


18/123

13

kabaca 1990 sonras diyebileceimiz dnem de milliyetilik almalar iin ayr bir

dnem olarak deerlendirilebilir (zkrml, 1999: 28-29).

Bu alardan, milliyetiliin ortaya kt XVIII. ve XIX. yzyllar temel olmak

zere, XX. yzylda milliyetilik almalarn ayr dneme ayrmak mmkndr.

Bunlardan ilki, kabaca iki sava aras olarak belirlenebilecek olan, 1918-1945 aras

dnem; ikincisi 1945-1990 aras dnem ve son olarak da 1990 sonras dnem

(zkrml, 1999: 29). Bunlarn, sadece toplu bir bak iin yaplm yapay ayrmlar

olduunu srekli aklda tutmak gerekmektedir; keza her bir dnem, milliyetilii ele

almak bakmndan kimi ortak zellikler gsterse de kendi ilerinde, ortaklklara

tamamen zt baka almlar mevcut olduu gibi ikinci dnemi ortaklatran sorularn

ve bu sorular kendisine merkez alan almalarn, nc dnemde ortadan kalkt

iddiasnn da hibir geerlilii olamaz.

Milliyeti tarih anlaynn ortaya k, milliyetiliin ortaya kyla dnem olarak

akr. Hatta, milliyetilik yzyl olan XIX. yzyl, tarih yzyl olarak da

deerlendirilebilir. Tarihe olan youn ilgi ve milliyeti tarihilerin byk bir tutkuyla

kendi tarihlerini yazmaya balamalar bu dnemde gereklemitir. Ne var ki bu

akmann tesinde, tarih disiplini ok uzun bir gemie sahiptir. Milliyetilikzerine yaplan almalarda, tarihin ve milliyeti tarihilerin nemi vurgulansa da

tarih disiplinin kendisi asndan soruna yaklaan alma olduka snrldr. Uzun ve

kkl bir gemie sahip olan tarih, bir disiplin olarak, nasl olup da milliyetilerin

iinde olduka hevesli bir ekilde alabildikleri bir alan olmutur? Bunu mmkn

klan nedir? Ele alnan konu asndan can alc nemi olan bu sorular, milliyetiliin


19/123

14

ve tarihin kesitii dnemi, yani XVIII. ve XIX. yzyllar ayr bir blm altnda

dnmeyi gerektirmektedir.

imdi teker teker, XX. yzyl iin belirlenen dnemlere ve bu dnemlerin

milliyetilik anlayna gemek mmkndr.

I. MLLYETLK AKADEMK GNDEMDE (1918-1945):

XVIII. ve XIX. yzyldaki etkinliinin ardndan bir aratrma konusu olarak

milliyetilik, ilk defa bu dnemde ortaya kmtr. Yaplan almalarda iki ortak

yn tespit etmek mmkndr. Bunlarn ilki, hemen hepsinde sorun edinilen

temalarn benzerliinden kaynaklanmaktadr. Bu temalar; milliyetiliin trlerini

ayran ve sistematik aklamalar salayan tipolojilerin retilmesi, milliyeti

ideolojilerin birbirlerinden ayrlmas ve farkl milliyetilik trlerinin tarihi. kinci

ortaklk ise milliyetilik zerine odaklanan bu almalarn milleti

sorgulamamalardr; bu almalarda millet, adeta doutan kazanlan bir kimlik,

hazr, verili bir toplumsal kategoridir. Milliyetilik almalar asndan bu dnemin

nemli isimleri olarak Carleton Hayes, Hans Kohn, Louis Synder, Edward H. Carr

saylabilir. rnein Carlton Hayes, kendi almalarnda Jakoben, liberal, ekonomik

ve kaynatrc milliyetilik trlerini; Hans Kohn Batl (istee bal) ve Doulu

(organik) milliyetilik trlerini birbirlerinden ayrmtr (zkrml, 1999: 53-56;

Smith, 2001: 54).


20/123

15

Bu dnem iin rnek olarak alacamz isim John Plamenatztr (Plamenatz, 1973) .

Her ne kadar konuya ilikin yazd makale 1973 ylnda baslm olduundan zaman

olarak bu dneme uymasa da, Plamenatzn yapt tipoloji, Ernest Gellner, Anthony

Smith, Partha Chatterjee gibi kendi dnemlerinin nemli milliyetilik uzmanlar

tarafndan ciddi bir ekilde kullanlm ve bu dnemi temsil eden en tipik rnek

olarak deerlendirilmitir (Chatterjee, 1996: 13-24; Gellner, 1992: 170-172; Smith,

1994: 132-133).

Milliyetiliin nasl tanmlanaca ve aklana konusunda dnrlerin

yaklamlar, kendilerinin bu ideolojiyle olan ilikileriyle balantlandrlabilir.

Plamenatzn anlad anlamda milliyetilik; ulusal ya da kltrel kimliin tehdit

altnda olduu zamanlarda buna sahip olan insanlarn bu kimlii korumak ya da

artrmak iin, ya da bunlarn yetersizliinin veya eksikliinin hissedildii yerlerde

onu yaratmak ya da dntrmek iin hissettikleri bir arzudur (Plamenatz, 1973:

23). Buradaki ulusal ya da kltrel kavramlar insanlarn kendilerini dier

insanlardan ayrdn dndkleri ya da buna inandklar, dnme biimleri,

duygular ve davranlardr. Bundan dolay milliyetilik, bir siyasal biim olmasna

ramen temelde kltrel bir fenomendir. Bu da onu, ilikili olduu yurtseverlikten veulusal bilinten ayrr.2 Bu adan yurtseverlik, bireyin kendini ait olduu topluma

adamasdr ve toplumlar var olduundan beri mevcuttur. Ulusal bilin ise, bir

kltrel kimlik hissi olarak, insanlar dierlerinden ayran eylere dnk canl bir

duygu, hatta bu farkllklardan kaynaklanan gururdur. Milliyetilik, ulusal bilinten,

2 Yurtseverlik ve milliyetilik ilikisi iin bkz. (Viroli, 1997).


21/123

16

insanlarn sadece kltrel farkllklarnn deil, kltrel deiimin de farknda

olmalar ve amalar ile kapasitelerini bakalaryla kyaslamalarna neden olan

ilerleme fikrini paylamalar asndan farkllamaktadr (Plamenatz, 1973: 24).

Plamenatza gre milliyetilik, ilerlemeye inanan, kozmopolit ve sekler bir kltr

paylaan insanlara zg bir fenomendir. Bu adan Bat Tipi Milliyetilik ve

Dou Tipi Milliyetilik olmak zere iki ayr milliyetilik trn birbirinden ayrr.

Ancak bu ayrmn btn milliyetilik trlerini iermek gibi bir iddias olmadn,

sadece vurgulad farkllklar asndan dladklarndan daha fazla nem tadn

da belirtir (Plamenatz, 1973:23).

Plamenatzn Bat tipi milliyetilik anlaynn temelinde zellikle XVII. ve XVIII.

yzyllarda bir Bat kltr ya da baka bir adlandrmayla bir medeniyet

yaratm olan ngiltere ve Fransa vardr ve bu iki lke milliyetiliin ulamak istedii

bir ok hedefi gsteren rnekleri temsil eder. Fakat makalenin btnnden hi bir

ekilde ngiltere ve Fransada milliyetilik var mdr yok mudur sorusuna yant

bulmak mmkn deildir. Dolayl olarak yle bir analiz yaplabilir; milliyetilik,

Bat medeniyetini yaratan en geni kltrel formdur. Bu kltrel formun bu

lkelerden baka lkelere gemesi siyasal bir srecin sonunda gereklemitir yani

milliyetilik bu srele siyasal bir anlam kazanmtr. Dolaysyla, olduka zorlama

gibi grnse de, Plamenatzn makalesinden kan sonuca gre ngiltere ve Fransada

bu anlamda milliyetilik yoktur!


22/123

17

XVII. ve XVIII. yzyllarda yaadklar dnmlerle ngiltere ve Fransa, Avrupada

gl birer devlet olmulardr. Bu iki devletten Fransa, ngiltereye nazaran dier

Avrupa devletlerine corafi olarak daha yakn olduundan Franszca btn

Avrupada etkili bir dil haline gelmi ve Fransz dncesi ve yaam tarz dierlerine

de yaylmtr. Ancak Napolyon nderliinde Fransann, gl bir devlet olarak

uygulad saldrgan siyasetin sonucunda gsz olanlar kendi bamszlklarn

ancak gl bir devlet olarak varolmalarna balamlardr. Bunun sonucu olarak da

milliyetilik daha nce sahip olmad politik bir ierik kazanmtr. Bu adan

zellikle Almanya ve talya dikkati eker ve bu iki lke Bat tipi milliyetiliin

temsilcisi olurlar. Bu dnemin milliyetilik anlaynda, genel olarak ilerleme fikrine

ballk ve bir medeniyet dncesi var olmakla beraber, bu medeniyete katlm

salayabilecek ve ilerlemeyi gerekletirilebilecek yegane koul olarak ulusal devlet

fikri ortaya kmtr (Plamenatz, 1973: 27).

Almanlar ve talyanlar, kendilerini karlatrdklar ngilizler ve Franszlar

tarafndan yaratlan Bat medeniyetini iselletirebilmek iin kltrel olarak

donanmldrlar. Dilleri ve eitim sistemleri ait olduklar medeniyetin pratik ve

entellektel dzeyine uyarlanmtr; sahip olduklar filozoflar, bilim adamlar,

sanatlar ve airler Avrupada n kazanmtr; hukuk, salk gibi konularda yksek

profesyonellik dzeyini yakalamlardr. Almanya ve talyann sahip olduu bu

unsurlar, genel olarak Avrupada kaliteleri ve becerileriyle grece iyi tannmtr,

bundan dolay dnemin ngiltere ve Fransasyla karlatrnca donanmlarna

eklenecek fazla birey kalmamtr. En acil ve nemli ihtiyalar, byk lde sahip

olduklar bu becerileriyle zaten kurabilecekleri bir ulusal devlete sahip olmaktr.


23/123

18

Dou tipi milliyetilikler, Slav halklarnda, Afrika, Asya ve Latin Amerikada

grlmekle beraber bunlara Avrupa d denemez. nk bu tip milliyetiliin ilk

belirdii yer Bat Avrupann dousudur (Plamenatz, 1973: 23). Almanlarn ve

talyanlarn sahip olduklar donanm, Dou tipi milliyetiliklerle, rnein Slavlar ve

sonrasnda da Afrikallar ve Asyallarla karlatrnca aradaki farkn ne kadar byk

olduu grlr. Onlar, kendilerine yabanc olan Batl dncelerin ve pratiklerin

yaylmasnn sonucunda kendilerini dntrmek ya da yeniden donatmak zorunda

kalmlar, medeniyetin eit bir yesi olabilmek iin ulusal kimliklerini tamamiyle

yeniden yaratmlardr. Kukusuz, milliyetilik onlar etkisine almadan nce de bir

kimlikleri ve farkllklar vardr. Ayrca ileri Bat medeniyeti belli bir tarihsel

yaanmln sonucunda ortaya kabilmitir ve sorun bu tarihin kendi topraklarnda

yaanmam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu adan, Dou milliyetilii

sorumluluu ncellerinde grr. nceller medeniyet treninin yakalanmasnda birok

adan ok daha avantajlyken bu avantajlarn iyi kullanmadklarndan geri

kalnmtr. Bu farkndalk, Dou tipi milliyetiliin dnsel yapsn ve

eylemliliini eitli ekillerde etkiler. ncelikle kendisine koyduu ileri standartlar

dizisini oluturan Batnn gelmi olduu seviyeyi yakalamak iin yaanmas gereken

sre, kendi topraklarnda ok daha nceden balatlabilir olmasna ramen

ncellerinin yetersizlii yznden balayamamtr; bu adan onlara dnk bir nefret

sz konusudur. Ancak bu standartlara ulalabilmek iin hala ge kalnm deildir.

Dolaysyla, bu sreci yeni batan yaamay beklemektense Batnn bugnk

standartlar hzl bir ekilde kendi toplumlarna uygulanmaldr. Bu dnm

salamak iin fazla vakti olmayan Dou milliyetiliinin temel arac devrim


24/123

19

olacaktr. Taklit ise onlarn milliyetilik anlayn Almanlar ve talyanlardan ayran

temel zellik olmutur. Bu toplumlara rnek olarak Plamenatz, dierlerinin de

onlardan farkl olmadna inandn belirterek, Slavlar verir ve Almanlarn

etkisiyle balayan Slav milliyetiliini genel hatlaryla Macarlar zerinden

deerlendirir.

Daha nceden zerlerinde aka grlebilen bir Alman nfuzu bulunan Slav

toplumlar XIX. yzylda bu etkiyle mcadeleye girimilerdir. Bunun en nemli

nedeni de bu dnemde Almanyadan komu Slav lkelerine yaylan milliyetilik

doktrinidir. Hzla yaylan bu doktrin, kendi kltrel kimliklerini koruyabilecekleri en

nemli manivelay salamtr. Bu doktrini ekici klan ey de, yaratmak istedikleri

yeni toplumun deerlerini sratli bir ekilde kendi toplumlarnda uygulamak iin

hissettikleri arzuyu karlayan bir radikallie, yani devrimci bir dnme msait

yandr. Bu devrimci dnmle ky topluluklarn ehir toplumlarna

dntrebileceklerine inanmlardr. Daha ok Habsburg mparatorluu iinde

yaygnlk kazanan bu dncelerin Asya ve Afrika toplumlarnda karlk

bulabilmesi ancak onlarn Avrupa emperyalizmine kar mcadeleye girmeleriyle

mmkn olmutur (Plamenatz, 1973: 32).

Genel olarak zetlemek gerekirse; Plamenatzn ayrd tipolojiyle Bat tipi

milliyetilik, kltrel olarak donanml olmalarna ramen kendilerini dierleri, yani

ngiltere ve Fransa karsnda avantajsz olarak gren halklarda ortaya kmtr. Bu

iki halk Almanlar ve talyanlardr. Burada temelde kltrel bir olgu olan

milliyetiliin siyasi bir anlam kazanmas, bu halklarn ulusal devlet kurma


25/123

20

arzularyla aklanmaya allmtr. Dou tipi milliyetilik ise o zamana kadar

kendilerine btnyle yabanc olan bir medeniyetin kozmopolit ve gittike ykselen

standartlarna ulamaya alan, fakat bunun iin hem kltrel olarak donanmsz

hem de seleflerinden kendilerine kalan mirasn destekleyici deil birok durumda

kstekleyici olduu toplumlarda ortaya kmtr. Bu toplumlarda milliyetilik, genel

olarak geri kalmln toplumun nerdeyse btnyle dntrlmesiyle

alabileceine dair bir inancn ve bunu yapabilmek iin gl bir arzunun ifadesidir.

Plamenatza gre XIX. yzylda miliyetilik Batda, ounlukla sanldnn aksine,

btnyle liberaldir ve bu durum henz ulusal devletlerini kuramam olan Almanlar

ve talyanlar iin de geerlidir. Ancak XX. yzylda, zellikle faist talyada, Nazi

Almanyasnda ve Fransadaki kimi gruplarda (Right Wings) grld gibi

liberalizm kartdr (illiberal). Bu durum, I. Dnya Savandan yenik kan ya da

Savatan umduunu bulamayan aktrlerden kaynaklanmaktadr. Dou tipi

milliyetilik de birok adan liberalizm kart grnebilir ancak bu onun

liberalizme dnk bir yannn olduunu grmeyi engellememelidir. Bu tip

milliyetiliin radikalliini, daha ok, liberalizmi yaratacak olan toplumsal koullar

oluturma abas asndan dnmek gerekmektedir (Plamenatz, 1973:22).

Plamenatzn geldii nokta gerekten arpcdr. Batl kltr ve medeniyetin

yaratcs olan ngiltere ve Fransay balangta milliyetilikle ilikilendirmedii

halde, milliyetilik XX. yzylda bu lkelerde etkisini birden hissettirmitir. XX.

yzylda bu lkelerdeki milliyetilik kendisini en bata liberalizm kartl eklinde

gstermitir. Demek ki liberalizmle milliyetilik arasnda Plametanza gre isel bir


26/123

21

balant vardr. Bata, makalede kltr ve medeniyet kavramlarnn kullanmndaki

mulaklktan sz edilmiti. imdi bu mulaklk grece anlam kazanmaktadr.

Plamenatzn Batl kltr ve medeniyetten anlad liberalizmin kendisidir.

Milliyetilik de ngiltere ve Fransada ortaya kt haliyle liberal deerleri yaratan

en geni kltrel erevedir, ancak bu deerler Bat d toplumlarda kurulmak

istendiinde bu kltrel form siyasallamaktadr; milliyetilie siyasal bir anlam

kazandran da bu sretir.

Plamenatzla deerlendirilen bu dnemki almalarda zel olarak milliyetilik ve

tarih ilikisi ele alnm deildir. Ancak bata belirtilen ortak temalar ve

Plamenatzn zetlenen makalesindeki yaklamnn mantksal sonularndan

hareketle bir deerlendirme yapmak mmkndr. Bu deerlendirme, XX. yzyldaki

milliyetilik almalarnn hepsini kapsayacak ekilde ileride, deerlendirme balkl

alt blmde yaplacaktr.

II. MODERNLEME SORUNU OLARAK MLLYETLK (1945-1990):

Milliyetilik yaznnda bu dnemde yaplan almalar, modernist milliyetilik

kuramlar olarak bilinmektedir. Kendi ierisinde liberal, marksist ve muhafazakar

olarak ayrlabilen modernist milliyetilik kuramlarnn hepsini bir arada

dnebilecek temel bir nermenin varlndan bahsedilebilir. Bu nerme,

milliyetiliin kendisi kadar milletlerin de modern fenomenler olduu iddiasdr.


27/123

22

Ayrca yine bu kuramlardaki ortak anlaya gre, daha nceki almalarda

sorgulanmayan millet de sorgulanmaya balanm ve milliyetilii yaratann milletler

deil tersine, milliyetiliin milletleri yaratt iddias gndeme gelmitir (zkrml,

1999: 98).

Modernleme, kuramsal olarak II. Dnya Sava sonrasnda sosyal bilimlerin ilgi

alanna girmi bir konudur ve kuramsal temelleri daha ok ABD meneli sosyal

bilimciler tarafndan atlmtr. Toplumlarn aklanmasna dnk bir kuramsal iddia

tayan bu yaklam, dnemin siyasal ve ekonomik gelimelerinden de bamsz

olarak dnlemez. Bu adan, Souk Sava konjonktr ve eski smrge lkelerin

bamszlklarn kazanmas temel nemdedir. Modernleme kuramnn en yaygn

olarak kullanld disiplin sosyoloji olmutur. ABDli sosyolog Talcott Parsonsn

eserleri modernleme kuramna temel dayanaklarn salamtr. Modernleme

kuramndan hareketle toplumlar aklamaya alan almalar iinde atf yaplan

standart metin Daniel Lernerin 1963 tarihinde yaynlanan The Passing of

Traditional Society balkl kitabdr (Lerner, 1963). Ancak kuramn nermeleri

sadece sosyolojiyle snrl kalmam, bu dnemde dier sosyal bilim dallarna da

yansmtr. Sosyolojinin dnda bu disiplinlerin en nemlilerini siyaset bilimi ve

iktisattr. ktisatta daha ok kalknma sorunu etrafnda kurgulanan modernleme

kuram, siyaset biliminde en yaygn ifadesini davransalclkta gstermitir. 3

Modernleme kuram temel nermesini, toplumlarn o dnemde genelde Avrupadaki

kapitalist lkelerin zelde ise ABDnin geldii aamaya gre, modern ve geleneksel

3

Modernleme kuram iin bkz. (Altun, 2005), ayrca 19. yzylda Osmanl Orta Dousu veBalkanlarda modernleme ve milliyetilik ilikisi iin bkz. (Aydn, 2000).


28/123

23

olarak iki kampa ayrlmasyla oluan fark zerine kurar. Bu adan, modern olarak

tanmlanan gelimi kapitalist Bat toplumlarnn yaam olduu sre, ideal olarak

grlr. Batl toplumlarn siyasal yapsn oluturan demokrasi ve iktisadi yaplarn

oluturan kapitalizm modernlemenin asli unsurlardr. Bylelikle modernleme

kuram o dnemde dnya siyasetini ve ekonomisini kapitalist Avrupa ve ABD

merkezli olmak zere iki temel kampa ayrmtr. Bir btn olarak sosyalist rejimler

ise ayrmn dnda tutulur.

Her ne kadar bu kuram ekonomik, kltrel ve siyasal nermeleri asndan kimi

farkllklar gsterse ve bu farkllklar milliyetilik hakkndaki deerlendirmeleri

etkilese de, modernleme kuramn kendisine temel alan milliyetilik

deerlendirmelerinin arasnda kimi ortaklklar tespit etmek mmkndr. Daha nce

de belirtildii zere, bu yaklamlarda temel olan en nemli zellik, milletin verili

deil milliyetilik tarafndan oluturulan bir kategori olarak dnlmesidir. Millet,

milliyeti hareketler tarafndan oluturulur ve bu hareketlerin hedefi siyasal iktidar

ele geirmektir. Bu adan milliyetilik, belli bir dnemde ortaya km, siyasal

iktidar ele geirmek isteyen hareketlerin ideolojisidir. Modernleme kuramna gre

milliyetilik de liberalizm ve sosyalizm gibi modern dneme ait bir siyasal

ideolojidir. Dolaysyla, milliyetilik deerlendirmesi ancak bir modernleme

teorisinden hareketle anlalabilir.

Bylece, temel argmanlarn modern toplumlar ile geleneksel toplumlar arasndaki

fark zerinden kuran modernleme kuram asndan milliyetilik ideolojisinin ne

anlama geldii de belirlenebilir. Bu bak asna gre milliyetilik, geleneksel


29/123

24

toplumlardan modern toplumlara gei srecinde ortaya km ve bu srecin btn

karakteristiklerini tayan bir siyasal ideolojidir. Bir gei dnemi ideolojisi olarak

beliren milliyetilik, geleneksel toplumlardan modern topluma geilmesiyle birlikte

ilevini yitirecektir. Bu adan modernleme kuram iin gelimi Bat toplumlarnda

artk milliyetilik gibi bir ideolojiden bahsedebilmek pek mmkn grnmemektedir.

Dolaysyla milliyetilik artk gei toplumlarnda grlebilir. Dahas milliyetilik bu

geiin btn sancl ynlerini de azaltr.

Modernleme kuramnn ortaya kt bu dnemde, zellikle bamszln yeni

kazanm toplumlar dnldnde, kuramn milliyetilik anlaynn ayn zamanda

gei toplumlarndaki milliyetilii de merulatrd sylenebilir. Bu merulatrma

ise, daha makro dzeyde, Souk Sava dneminin koullar gz nnde

tutulduunda, sosyalist dncelerin bu toplumlarda egemen olmasn engelleme

abasndan bamsz dnlemez.

1960l yllarn konjonktr ierisinde ortaya kan modernleme kuramndan

hareketle ortaya atlan milliyetilik kuramlar, dnemin temel nermeleri baki

kalmak zere, milliyetiliin anlalmasna dnk ok farkl aklamalar da kendi

bnyesinde toplar ekilde gelimitir. Bu adan modernlemeci kuramn temel

nermelerini kabul eden dnrler arasnda da, birbirlerine dnk olarak, youn

tartmalar mevcuttur (zkrml, 1999: 98). Bugn gelinen noktada temel nermeleri

yeniden bir btn halinde zetlemek gerekirse, bu kuramlara gre milletler ve

milliyetiliin modern dnyay kuran kapitalizm, sanayileme, merkezi devletlerin

kurulmas, kentleme, laikleme gibi srelerin bir sonucu olarak ortaya kt


30/123

25

sylenebilir. Bu saylan sreler daha nceleri eitli blgelerde, deiik

younluklarda belirmi olmalarna ramen, hi bir zaman XIV. yzyl sonras

Avrupas gibi bir btn olarak grlmemitir. Bu koullar ancak modern dnemde

olgunlatndan, milletler ve milliyetilik de toplumsal bir zorunluluk olarak bu

dnemde ortaya kmtr.

Birbirinden olduka farkllaan ve u veya bu ekilde yukardaki temel nermeleri

paylaan modernlemeci milliyetilik almalarnn genel bir deerlendirmesini

yapmak bile bu almann snrlarn fazlasyla zorlayacaktr. Bundan dolay bu

yaklamn en nemli ismi Ernest Gellneri genel hatlaryla ele almak daha makul

grlmtr. Ernest Gellnerin almalar, modernleme kuramnn temel

nermelerini en berrak ekilde ifade eder ve bu kuramn nermelerinden hareketle

yaplan almalarda mutlaka referans gsterilir. Sosyal bilimlerin hemen hemen her

alannda yapt almalar yank bulan Ernest Gellner, milliyetilikle 1960l

yllarda ilgilenmeye balamtr. 1964 tarihli Thought and Change adl almasnda

sunduu modelin k noktas, geleneksel toplumlarla modern, endstriyel toplum

arasndaki ayrmdr (zkrml, 1999: 151). Gellner, kuramnn en gelimi

versiyonunu ise 1983 de yaynlanan Uluslar ve Ulusuluk balkl kitabnda sunar

(Gellner, 1992). Bunlarn ardndan 1994 ylnda Gellner, daha nceleri milliyetilik

hakknda yazd makalelerini bir araya getirerek Milliyetilie Bakmak isimli

kitabn yaynlar (Gellner, 1998). Gellnerin kuram milliyetilik hakkndaki

modernlemeci yaklamn en saf halini temsil etmektedir.


31/123

26

Gellnere gre milliyetilik, temelde siyasal birim ile ulusal birimin akmalarn

ngren siyasal bir ilkedir (Gellner, 1992: 19). Bu tanmda iki e dikkati

ekmektedir. Bunlardan ilki siyasal birim olarak ifade edilen devlettir, devlet

olmadan milliyetilikten bahsetmek mmkn deildir. Gellner, devleti tanmlamak

iin Max Weberin mehur tanmlamasn kullanr: Devlet, toplumda meru iddet

tekelini elinde bulunduran aygttr. Ancak bu tanmlamann birok adan sakncalar

da mevcuttur. Bunlardan en nemlisi, Bat toplumlarnn belli bir gelimilik

seviyesiyle yakndan alakal olan bu devlet tanm tarihin btn dnemleri iin

geerli deildir; dahas, vesayet altndaki devletlerde grld zere, iddet tekelini

kullanma iradesi ya da arac olmad halde devlet olarak tanmlanan devletler de

vardr. Ayrca bu tanmlamann kendini baz ald Bat toplumlarnda devlet, her

zaman Weberin tanmlad ekilde olmamtr ve tm toplumlarda olduu gibi bu

toplumlarda da devletsiz bir dnemden bahsetmek mmkndr. Gellner, insanlk

tarihini temel dneme ayrr; tarm ncesi, tarm ve sanayi dnemi. Tarm ncesi

yani avc ve toplayc toplumlar, devleti oluturan siyasal iblmne yer

vermeyecek kadar kktrler bu nedenle bu toplumlarda devlet yoktur. Tarm

dneminde ise bir ok toplumun devleti olmutur ve bu devletler farkl zellikler

gsterirler. Sanayi dneminde ise devletin varl kanlmazdr. Bu dnemde de

devlet biimleri farkllklar gsterir. Sanayi dneminde devletin varln kanlmaz

klan ey, bu toplumlarn ar byk olmalar, karmak bir iblm ve ibirliine

bamllklardr. blm ve ibirliinin bir ksm kendiliinden gereklese bile

tamamnn kendi kendine dzenlenmesi mmkn deildir. Devletin sanayi

toplumlarndaki ilevi de bu noktada ortaya kar. (Gellner, 1992: 19-26).


32/123

27

Milliyetilik tanmndaki ikinci e ise ulustur. Modern insanlar devletsiz bir

toplumu hayal edebilmelerine ramen ulussuz bir toplumu hayal bile edemezler; bir

ulusun yesi olmak, insanln doutan sahip olduu bir zellik olmamasna ramen

modern insan iin ulus kimliin kurucu unsurudur. Ancak bu durum, ulusun da tpk

devletler gibi koullara bal olarak ortaya km olduu gereini deitirmez.

Ayrca uluslar ve devletleri oluturan koullar da birbirlerinden farkllamaktadr.

Ulusun varlndan sz edebilmek iin iki koulun yerine gelmesi gerekir. Bunlardan

biri kltrel dieri ise iradidir. ki insan, ancak ayn kltr paylayorlarsa ayn

ulustan saylrlar. ki insan, ancak birbirlerini ayn ulusun mensubu olarak

tanyorlarsa ayn ulusa mensupturlar. Bir baka deyile, uluslar insanlar yaratr yani

uluslar, insanlarn kendi inan, sadakat ve dayanmalarnn rndr (Gellner,

1992: 26-29).

Bu ulus anlayndaki en dikkati eken e kltrdr. Gellner, almas boyunca

kulland kltr kavramnn normatif deil antropolojik olduunu belirtir.

Normatif anlamda kltr, gerek hayatta bulunmas gereken fakat pek bulunmayan

ve kurallar genellikle toplum iinde tannan ve belli bir saygnl olan uzmanlar

tarafndan belirlenen bir deerle ykldr. Antropolojik anlamda kltr ise belirli bir

toplumu dier toplumlardan farkllatran davran ve iletiim biimleri

anlamndadr (Gellner, 1992: 159-160). Siyasal birimle ulusal birimin akmalar

ilkesiyle tanmlanan milliyetilik, insanlk tarihinin dnemleri iinde ancak ve ancak

sanayi dneminde ortaya kmtr; aslnda sanayi dnemi iin bu bir zorunluluktur.

Metin ierisinde yaplan alntlardaki vurgular aksi belirtilmedike alntnn yapld kaynaa aittir.


33/123

28

Bunun nedenini ise Gellner tarm toplumunu ve sanayi toplumunu karlatrarak

aklamaya alr.

Tarm toplumunda ortaya kan bir gelime bu toplumun anlalabilmesi iin temel

nemdedir. Bu da okuryazarln ve uzmanlam bir ruhban snf veya tabakann

yeni bir trulemann ortaya km olmasdr. Okuryazarlk, yani olduka kalc ve

standartlam bir yaznn varl, aslnda kltrel ve dnsel birikime ve bunun

merkezilemesine olanak salamtr. Tipik tarm dnemi okuryazar ynetiminde

ynetici snf, dorudan tarm reticilerinin yani kyllerin oluturduu byk

ounluktan keskin bir ekilde ayrlarak nfusun kk bir aznln oluturmutur

(Gellner, 1992: 31-32). Bu adan, sayca kk olan ynetici snf byk kltr,

sayca byk olan ynetilenler yani kyller ise kk kltr temsil etmektedir.

Bu blnmlk iinde ister genelde tm ynetici tabaka, ister bu tabaka iindeki

eitli alt tabakalar iin olsun, kltrel btnlemeden ok kltrel farkllama

ynnde bir bask mevcuttur. Btn sistem, yatay kltrel blnmeden yanadr, hatta

blnmenin mevcut olmad durumlarda bunu kendisi yaratp glendirebilir

(Gellner, 1992:34). Ksacas tarm toplumlarnda kltrel farkllklarn

oulluundan sz etmek yerindedir. Bu adan her bir kltr, kiinin iinde

bulunduu statyle de yakndan alakal olduundan kimse bu farkn dolaysyla da

statlerin bozulmasn hatta tek bir kltrn btn topumu kuatmasn istemez

(Gellner, 1992: 31-45).

Sanayi toplumu ise modern anlamda devletin ve ulusun ortaya kma koullar

asndan Gellnerin milliyetilik analizinin merkezinde yer almaktadr. Her eyden


34/123

29

nce sanayileme, ilk ortaya k koullar asndan benzersizdir ve daha sonra

ortaya kan sanayilemelerin hi biri onun kadar zgn olamaz, ancak taklit olabilir.

Sanayi toplumu kendinde, srekli byme ile beslenen ve buna dayanan tek

toplumdur ve bu bymenin srekli bir gelimeye yol amas beklenir (Gellner,

1992:52). Tahmin edilebilecei gibi ilerleme, srekli gelime gibi kavramlar, hatta

idealleri yaratan ilk toplum da yine sanayi toplumudur. Bnyesindeki byme

eilimini ortaya kartan gelime ve ilerleme dinamikleri sayesinde sanayi toplumu,

tarm toplumundaki kltrel yapdan ok farkl bir kltrel yap yaratr. Bu yeni

kltrel yap, tarm toplumundakinden temelli farkldr. Sanayi toplumunda nfus

daha kalabalktr, ciddi anlamda bir uzmanlama ve iblm vardr. blmndeki

bu karmaklamann stesinden rgn eitim ve iletiimle gelinebilir. Sanayi

dnemindeki bu farkllklar, kltrn yapsn da kknden deitirmitir. Bu

dnemde kltr, tarm dnemindeki gibi farkll koruyarak yaplanamaz. Bu

toplum iin kltr, iinde herkesin retime katkda bulunabildii ve iletiim iinde

olduu byk ve kk gibi ayrmlarn olmad tmleik bir yapdr. Bunu

salayabilecek yegane organizasyon da devlettir. te sanayi dneminde siyasal

birimle kltrel birimin bu i ie gemilii, milliyetilii yaratan en nemli

etkendir, milliyetilik bu iki eyi bir arada dnebilen bir ideoloji ve ona dnk

eylemde bulunan bir harekettir (Gellner, 1992:47-79).

Bata, Gellnere gre milliyetiliin siyasal birimle ulusal birimin akmasn

ngren bir ilke olduundan sz edilmiti. Milliyetilik kltrel olarak eitlenen

toplumu, yani milleti, siyasal bir eitlenmeyle beraber klmaya alr. Fakat bu

akmann gereklemesi baz toplumsal kurumlarn gelimilik dzeyine ve


35/123

30

birbirleriyle olan ilikilerinin niteliine baldr. Bu toplumsal kurumlarn gelimilik

dzeyi ve aralarndaki ilikinin nitelii farkl ulusuluk trlerinin ortaya kmasna

neden olur. Gellner, zmlemesinde bu kurumlardan iktidar, eitim ve kltrn

milliyetiliin geliimi asndan nemine dikkat ekmektedir.

Burada iktidar, modern merkezi devlet -gc- anlamna gelir. Bu adan toplum,

iktidara gre pozisyonlardan kaynaklanan iki temel kampa ayrlmtr. Bu

toplumlarda modern egemenlik merkezilemi olduundan iktidara sahip olmakla

olmamak arasnda kesin bir ayrm izmek mmkndr. Merkezilemi modern

iktidar ayn zamanda devlet anlamna da geldiinden bu bileimin olmad

toplumlarda milliyetilikten de bahsedilemez (Gellner, 1992: 153-155).

Eitim ise, modern bir toplumda sradan mevkilerin ounu elde edebilecek uzman

insan yetitirebilen ve yetimi insan bu tr bir kltrel ortamda rahata

ykselebilecek hale getirebilen karmak bir sistemin en genel ifadesidir (Gellner,

1992: 155). Dolaysyla eitim sahibi olmak insann toplum ierisindeki nesnel

durumunu deitirebilir. Burada Gellner, eitim sahibi olabilmeyi iktidara sahip

olanlarla olmayanlar asndan farkl farkl deerlendirerek, herhangi bir toplumda

bunlardan sadece birisinin varolduunu iddia ettii drt deiik durumu birbirinden

ayrr: lk durumda eitim, sadece iktidar sahiplerinin bir ayrcal olabilir; bu

durum erken sanayileme dnemine zgdr. kinci olarak, iktidara sahip olanlarla

olmayanlar arasnda eitime erime asndan bir eitlik durumu olabilir; bu, ge

sanayileme dnemine tekabl eder. ncs, eitime, sadece iktidara sahip

olamayanlar ya da bunlarn bazlar eriebilir; Gellner bu durumu sanayilemeye gre


36/123

31

konumlamaz; mantksal olarak sama gibi grnebilecek bu durumu tarihsel

rneklerle aklamay tercih eder. Burada belirleyici olan, tarm toplumunda iktidar

ellerinde tutan byk kltrn sanayilemeyle beraber ortaya kan yeni kltre

diren gstermesidir. Yeni toplumda eitimle beraber ortaya kan deerler kabul

edilmez ve eski (tarm) toplumun yneticileri bu deerleri kk grrler. Eitime

eriebilmede drdnc, yani son olaslk ise ne iktidar sahiplerinin ne de dierlerinin

buna sahip olamamasdr; bu durum, sanayi dnyasndan etkilenmeyen, hem

ynetenlerin hem de ynetilenlerin gsteri, batl inan, kutsal ayinler, alkolizm

yznden yeni yolu seme arzusu tamad durgun tarm toplumlarnda grlen

olaan bir durumdur (Gellner, 1992: 159).

Siyasal birimle ulusal birimin akmasnda, dolaysyla da ulusuluk trlerinde etkili

olan nc etken ise kltrdr. Gellner burada toplumlar, olas karklklardan

kanmak iin, tek kltrl ve iki kltrl olarak ikiye ayrmtr. Bu ayrmda

belirleyici olan, ynetenlerle ynetilenler arasnda kltrel bir fark olup olmadn

anlamaya almaktr. Bu adan, eer ynetenler ve ynetilenler ayn kltr

paylayorlarsa toplum tek kltrl eer paylamyorlarsa iki kltrldr (Gellner,

1992: 153-160).

Bylelikle Gellner, daha nce eitime bal olarak yapt drtl ayrtrmayla

kltre bal olarak yapt ikili ayrtrma sayesinde milliyetiliin siyasal birimle

ulusal birimi aktrabilmesi asndan sekiz alternatif kurmu olmaktadr.

Anlalmas pek de kolay olmayan bu kombinasyon sonucunda Gellner, bu sekiz tip

milliyetiliin ancak tanesinin mmkn olduunu iddia eder ve bunlar srasyla


37/123

32

Klasik Liberal Bat Milliyetilii, Habsburg Milliyetilii ve Diaspora Milliyetilii

olarak tanmlar. Bu ayrtrma daha nce Plamenatzn yapt tasnifle de yakndan

ilikilidir. Plamenatzn Dou tipi ve Bat tipi milliyetikleri, Gellnerde klasik

liberal ve Habsburg milliyetiliine dnm ancak bunlara bir de diaspora

milliyetilii eklenmitir. Gellnerin zmlemesinde Plamenatzn kltr anlayn

sosyolojik bir kategori haline gelir ve dorudan sanayilemeyle balantlandrlr

(Gellner, 1992: 161-184).

Balangta modernist kuramn en saf hali olarak tanmladmz Gellnerin

kuramnn temel nermesi u ekilde ifade edilebilir; milliyetilikler milletleri

yaratmtr, milletler milliyetilikleri deil. Bunun arkasnda milletlerin de

milliyetiliin de modern olgular olduuna dair bir kabul vardr. Bu kabul yaratan

en nemli unsur da sanayilemedir. Gellner sanayilemeyi ilk ve taklit

sanayilemeler olarak ikiye ayrmaktadr. Kabaca da olsa bu ikili sanayileme

anlay Gellnerin milliyetilik analizini de derinden etkilemektedir. Youn bir teori

abasyla kurmu olduu modelin sonucunda ortaya kan milliyetilik tipolojisi

milliyetilii neredeyse sadece Avrupayla ilikili olarak dnmeyi

gerektirmektedir. Bat dndaki toplumlara kalan ise tpk sanayilemede olduu gibi

sadece taklit edebilmektir. Ayrca bu toplumlarda milliyetilii koullayan merkezi

egemenlik, eitim ve kltr asndan yeterli olgunluk yoksa bir milliyeti hareketten

sz edilebilme olasl da ortadan kalkabilir. Nitekim bu toplumlar eitime

ulaabilme asndan yaplan snflandrmann drdncsndeki gibi ne

ynetilenlerin ne de yneticilerin byle bir irade gsterdii toplumlara tekabl eder

grnmektedir. Gsteri, kutsal ayinler, alkolizm ve batl inanlarn bu toplumlarda


38/123

33

bylesi bir hareketlenmeye engel olduu ve bu toplumlarn durgun tarm toplumlar

olduu tespitleri bu analizi glendirmektedir. Gellnerin burada kulland durgun

tarm toplumu kavray, her ne kadar sanayileme analizinin tarm toplumuyla

balants kurulmasa da, durgun olmayan tarm toplumu gibi bir anlaya da yol

amaktadr, ki bu da Bat merkezciliin daha temelde yatan kkenlerine iaret eder.

Yaplan dnemlemelerde milliyetilik almalarn ortaklatran sorunlar, nermeler

bulunabildii varsaylabilse de yine bu dnemlerde ok farkl analizlerin de

bulunabileceinden bahsedilmiti. 1945-1990 aras dnemde, milliyetilik yaznnda

modernist kuram kadar etkili olmasa da kendisini byk lde bu kuramn

eletirisiyle oluturan baka bir yaklamdan daha bahsedilebilir. Etno-sembolclk

olarak bilinen bu yaklamda gnmz milletleriyle, onlarn kkeninde var olduu

iddia edilen etnik topluluklar arasnda balant kurulur. Etnik topluluklar miletlerin

oluumunda baat olan edir. yle ki bu topluluklarn niteliklerinin belirlenmesi ve

birbirlerinden ayrlmasyla gnmz milletlerinin temelinde var olan bir ok etken de

akla kavuturulabilir. En nemli temsilcileri John Armstrong ve Anthony Smith

olan etno-sembolclk burada, Anthony Smith zerinden deerlendirilecektir

(zkrml, 195-196: 1999).

Etno-Sembolcln nemli ismi Smith, 1950 sonrasnda yaplan milliyetilik

yaznna ilikin nemli grd ortaklktan sz eder. Bunlardan ilki

milliyetilie kar phecilik ve hatta dmanlktr. kincisi tarihilerin, uluslarn

byk lde imal edilmi balara dayanan yapay cemaatler olduu eklindeki

kanaatleridir. Bu noktada, ulus inasyla ulus oluumu arasnda bir ayrm yapmak


39/123

34

mmkndr, ulus inas terimi ulus-devletin kurum ve rollerine ilikin milliyeti bir

programa iaret etmektedir, ulus oluumu ise ulus ve ulusal bilincin douuna bilerek

ya da bilmeyerek katkda bulunan tm sreleri ifade etmektedir. ncs ise, ulus

ve milliyetiliin modernlii dncesidir (Smith, 2001: 55-57).

Son nokta, yani ulus ve milliyetiliin modernlii, aslnda, 1950 sonras almalarn

en nemli ortak zelliidir ve Smith bunu da eletirmekten geri durmaz. ncelikle

bir hareket ve ideoloji olarak milliyetilikle ulus arasnda bir ayrm yapmak

mmkndr. Bu noktada yeleri fiili ya da potansiyel birulus olarak grlen sosyal

bir gruba zerklik, birlik ve kimlik kazandrmay ve bunu srdrmeyi hedefleyen bir

hareket ve ideoloji olarak milliyetilik, XVIII. yzyln sonlarnda ortaya kmtr.

Dnyann her biri kendine zg farkl uluslara blndn, tm siyasal gcn

kaynann ulus olduunu, insanlarn ancak zerk bir ulusa ait olduklarnda zgr

olduklarn ve uluslararas bar ve gvenliin, tercihen kendi devletleri iinde olmak

zere, tm uluslarn zerk olmasna bal olduunu iddia eden milliyeti bir doktrin

de o zaman ortaya kmtr. Bu tr dnceler zgl Avrupa devletleraras sistemi

balamnda ancak XVIII. yzylda reva bulmutur (Smith, 2001, 57). Dnemin

tarihileri bu adan kesinlikle hakldr.

Ancak bu bak as, yani sadece bir hareket ve ideoloji olarak milliyetiliin deil,

milletlerin de btnyle modern inalar olduundan bahsetmek, Smithe gre, kimi

sorunlar yaratmaktadr. ncelikle, bu anlay milletlerin oluumunu geleneksel

toplumdan modern topluma gei srecine yerletirerek, milletlerin geleceiyle ilgili

bir iddia da ortaya atm olmaktadr; milletler moderniteye ulanca ortadan


40/123

35

kalkacaklardr. kinci olarak bylesi bir kavray, millet oluumuna neden olan

faktrleri belirleyerek farkl millet oluum sreleri arasndaki ayrmlar gremez.

Son olarak ise, modernist kuramn iinden milliyetilii aklamaya alan

yaklamlarda milletlerin modern ncesi kkenleri aklanamaz. Oysa modern ncesi

etnik topluluklara odaklanldnda bunlarn modern milletlerle bir ok ortakl

tespit edilebilir. Bu balanty daha ok kltrel eler zerinden gren Smith iin

ata mitleri, anlar, yer isimleri gibi bir ok eyle bu balant kurulabilir (Smith,

2001: 60-61).

Smitin modernlemeci kuramlar eletirirken kulland kimi kavramlar, kendi

durduu yerin anlalmas asndan nemlidir. Bu kavramlarn bata geleni

ethniedir.4 Smithe gre, millet kavramnn ne olduunun anlalabilmesi iin o

milletin etnik kkenine baklmas gerekmektedir, nk modern milletler kkleri ok

eskilere dayanan bu etnilerle tarihsel bir sreklilik ilikisi iindedirler. Smith milleti,

bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak

bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad

olarak tanmlar (Smith, 1994: 32). Ayrca Franszcadan ald ethnie kavramyla

ifadelendirdii etnik topluluun alt temel zelliinden bahseder, bunlar: 1-

4 Etnik kavram Trkeye ngilizceden gemi bir szcktr. Bu kelime ngilizcede ethnic biimindesfat olarak kullanlr ve rka ya da buduna (kavme) ait olan anlamna gelmektedir (Redhouse,ngilizce Trke Szlk, 1997). Kavram bu haliyle hem fizik hem de kltr antropolojidekullanlmaktadr. Kavramn, fizik antropolojiden hareketle insan toplumlarnn tarihlerini, kltrleriniaklamaya dnk uygulamalarnn rk ideolojilerle ilikisi yznden, sicili olduka ktdr.ngilizcede bu sfatn ayn kkten treyen isimlemi ekli yoktur. Franszcada ise ethnie kelimesi birisim olarak etnik toplulua iaret eder. Etno-Sembolcler kullandklar etnik kavramnn tarihsel,kltrel dahas znel olduklarn belirtirler (Smith; 1991: 43). Metin ierisinde, Trkedeki yaygnkullanmlar gz nnde tutularak, ngilizcedeki ethnic sfat etnik, Franszcadaki ethnie kavram iseetni olarak kullanlacaktr. Metin ierisinde dorudan alnt yaplan yerlerde, eer eviri bana aitseyukardaki yaklam, deilse daha nce yaplm olan evirinin yaklam kullanlacaktr.


41/123

36

Kollektif bir zel ad, 2- Ortak bir soy miti, 3- Paylalan tarihi anlar, 4-Ortak kltr

farkl klan bir ya da daha fazla unsur 5- zel biryurtla ba 6-Nfusun nemli

kesimleri arasnda dayanma duygusu (Smith, 1994: 42). Smith iin belli bir etnik

toplulua ya da millete herhangi bir gnderme olmakszn kendi kulland anlamda

millet ve etni kavramlar arasnda iliki kurabilmek, daha akas kavramlarn

tanmlann birbiriyle ilikilendirebilmek teorisinin inas iin temel nemdedir.

Nitekim modernistlerin iddia ettikleri gibi ister ina, isterse icat edilsinler modern

milletler birok adan bu modern ncesi etnik topluluklarla sreklilik ilikisi

iindedirler ve bu ilikinin nitelii anlalmadan millet aklanamaz. Smith asndan

temel sorun olan etni ile millet arasndaki ilikinin nitelii belirlendiinde millet de

aklanm olur (Smith, 2001: 61).

Smithin, milletleri etnik kkenlerinden hareketle aklama abasnda dikkat eken

bir baka unsur da onun millet ve devlet kavramlar arasnda yapt ayrmdr.

Devleti, Max Weberin klasik tanmlamndan hareketle, dier toplumsal

kurumlardan farkllam ve onlardan zerk belli bir toprak parasnda bask ve zor

tekeli uygulayan kamu kurumlar olarak anlamaktadr (Smith, 1994: 32). Millet ise,

bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak

bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun addr

(Smith, 1994: 70). Tanm olarak her ne kadar bu iki kavram birbirinden farkllasa

da, ou zaman birbirine kartrlmasnn nedeni, ikisinin de kendilerini

merulatrmak iin kullandklar toprak, halk gibi kategorilerin ortak olmasdr.


42/123

37

Smithin etnik topluluklara yapt vurgu, onlarla ilikili olarak anlamaya alt

milletler ya da millet oluumlar iin temel nemdedir. Etnik kkeni olmayan bir

millet oluumu tam olarak gerekleemez. Her trl tarihsel olaya kar gl bir biz

duygusunu koruyan etnik oluumlar zaman iinde, etnik ekirdek denilen yaplar

oluturur. te milletler de bu etnik ekirdeklerin evresinde oluur. Fakat

gnmzn pek ok milletinin kkeninde, Smithin anlad anlamda, tarihten gelen

etnik ekirdekler bulunmamaktadr. Ancak Smith, etnik ekirdek etrafnda oluan

milletlerin bu tip ekirdein olmad yerlere rnek olduunu, ayrca buralarda

eskiden gelen topluluk bilincine bu etnik bilincin oturtulabilineceini ve hi olmazsa

eitli mit ve sembollerle bir etnik bilincin yaratlabilineceini iddia etmektedir

(Smith, 1994: 69-73).

Millet oluumunda asl nemli olann etnik topluluklar olduunu ne sren Smith, bu

sreci aklayabilmek iin yatay etnik topluluklar ve dikey etnik topluluklar

olmak zere iki tip etnik topluluk tanmlamtr. Yatay etni tipi, genellikle

aristokratlardan ve yksek din adamlarndan meydana gelmitir ve buna zaman

zaman brokratlar, yksek askeri grevliler ve zengin tccarlar dahil olurlar. Dikey

etnik topluluklar ise geni toplumsal kesimleri bir arada tutan kltrel ortaklklarn

olmas durumunda grlr; daha tmleik ve poplerdir. Smith, yatay ve dikey etnik

topluluklar arasnda yapt ayrmn ideal, tipik bir ayrm olduunu ve ok daha

keskin bir blnmeyi akla getirdii gibi, her bir kategori iindeki farklar da

gizlediini belirtir. Ancak, bu etni tipleri etnik ekirdein oluaca ereveyi belirler

dolaysyla millet oluum srelerini de etkiler (Smith, 1994: 92-94).


43/123

38

Smith, yatay ve dikey etnik topluluklar millet oluum srelerine olan etkisi

bakmndan ele almaktadr. Bu etkiyi zmlemeyebilmek iin Smith, iki tip

milliyetilii birbirinden ayrmtr. Bunlardan ilki teritoryal milliyetiliklerdir. Bu

tip milliyetilikler ounlukla yatay etnik topluluklarn millet oluum srelerinde

grlr. Aristokratlar nderliinde yukardan aaya, topraa bal olarak

gerekleirler. kincisi ise etnik milliyetiliklerdir. Bu tip milliyetilikler

ounlukla dikey etnik topluluklarda grlr. Ayrca teritoryal ve etnik

milliyetilikler kendi ilerinde bamszlk ncesi ve bamszlk sonras olarak iki

alt gruba ayrlrlar. Smith bu snflanmay yaparken bu dnemin nc ismi Hans

Kohnun Batl, rasyonel ve kurumsal ve Doulu organik ve mistik milliyetilik

ayrmndan ve yine bu tipolojilerin nemli ismi John Plamenatztan etkilenmitir

(Smith, 1994: 131-135).

Gnmzdeki milletlerin kkeninde etnik topluluklar var ise modern ncesi

dnyadaki etnik topluluk saysn gnmzn milletleriyle eitlemek mmkn

mdr? Bata anlamsz gibi gelebilecek bu soru Smithin kuramndaki iki nemli

soruna belirginlik kazandrmak asndan nemlidir.

Etnik topluluktan millette adm adm kavramsal erevesi kurulan bu zmlemenin

k noktas, modernist millet ve milliyetilik kavraynn sorgulanmasndan

tretilmiti. Fakat sonuta ortaya kan milliyetilik ve millet kavraynn bizatihi

kendisinin, aka sylemek gerekirse, Gellnerin geldii noktadan farkn belirtmek

ok kolay deildir. Smith modernistleri, milletlerin modern ncesi kkleriyle

ilgilenmemekle sulam bunun da farkl ulus oluum srelerini yani milliyetilii


44/123

39

ele alrken farkllklarn gzden karlmasna yol atn sylemiti. Fakat gelinen

noktada Smithin yatay ve dikey etni tipleri ya da teritoryal ve etnik milliyetilii

dorudan Gellnerin ya da Plamenatzn yapt ayrmlara iaret etmektedir.

Dolaysyla etni temelli milliyetilik analizi bize Smithin iddia ettii gibi yeni bir

millet ve milliyetilik analizi retememekte sadece modernistlerin trettikleri

kategorileri farkl kavramlarla aklamaya almaktadr.

kinci nemli sorun ise, Smithin etnik topluluun temel zellikleri olarak tespit

ettii alt unsurun iinde, bugn millet haline dnebilmi bir etnik topluluu,

dnememi bir etnik topluluklardan ayran unsurun ne olduuna dair bir

belirginliin bulunmamasdr. Bu sre genel olarak tarihe havale edilmektedir.

Bunun iin kullanlan kavram da etnik ekirdektir. Dahas, modern ada Batl

anlamda millet olamam toplumlardaki bu durumu, onlarn ok eski alardan gelen

zellikleriyle ilikilendirir bir durum yaratmtr ki bunun sonucunda Gellner ve

Plamenatzda grlen Bat kltr zclnn daha da radikal bir biimiyle kar

karya olduumuzu gsterir. Bu durum Smithi, tarih anlay bakmndan da zora

sokmaktadr. Millet oluum srelerini karakterize eden etkenler etnik ekirdeklerle

ilikilendirilerek milletlerin kkenleri belirsiz bir gemie havale edilir ancak bu

durumda etnik ekirdein tarihsel macerasyla milletlerin bugnnn nasl

balantlandrlaca bir sorun olarak ortaya kar. Milliyeti tarih, tam da bu

balant kurulduu andan itibaren yazlmaya balamaz m zaten?


45/123

40

III. POSTMODERNZM VE MLLYETLK (1990 SONRASI):

1990larn banda Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra milliyeti hareketlerin

siyasal eylemliliinde younlaan bir arttan ve buna bal olarak da milliyetiliin

yeniden akademik bir ilgiye sahip olmasndan, ayrca yine bu dnemde sosyal

bilimlerde yeni bir epistemolojik yaklamn artan etkisinden sz edilmiti. Sosyal

bilimlerdeki bu yeni epistemolojik yaklamn en genel ifadesi postmodernizmdir.

Postmodernizm, iinde bulunduumuz dnemde, daha nce moderniteyi kurmu

olduu dnlen sanayileme, kapitalizm, laiklik vs. srelerin sonucunda ortaya

kan toplum yapsndan daha farkl bir toplum yapsnn var olduu iddiasyla; bu

yeni toplumun, nceki bilimsel kategorilerle deil de farkl kategorilerle ele alnmas

gerektii iddiasnn at tartmalar sonucunda ekillenmitir. Bu tartmalarda,

moderniteyle ilikili olarak dnlen zne, akl, rasyonalite, nesnellik, ilerleme,kalknma vs. bir ok kavram youn bir eletiriye tabi tutulmutur. Postmodernizme

gre, sosyal bilimlerde aklayc olduu dnlen bir ok kavram ayn zamanda

Batda ortaya km belli egemenlik ilikilerini yanstp merulatrmaktadr.

Dahas bu kavramlarn Bat d dnya iin kullanm da buralardaki Bat

egemenliini merulatrr.

Postmodernizmle beraber milliyetilik de daha nce dnlmeyen kimi kavramlarla

ele alnmaya balamtr. Bunlara, feministlerin milli kimlikle toplumsal cinsiyet

arasndaki ilikiyi analiz eden almalar rnek olarak gsterilebilir (Yuval-Davis,

2003). Ancak daha nemlisi bu dnemde milliyetiliin tanmlanmasnda da nemli

bir dnm yaanmtr. Buna gre, milliyetilik sadece dnem dnem ortaya


46/123

41

kan saldrgan bir ideoloji deil hereyden nce, bilincimize bir ekil veren, dnyay

anlamlandrmamz salayan bir sylem; baka bir deyile, toplu kimliklerimizi

belirleyen, gnlk konumalarmz, davran ve tutumlarmz ynlendiren bir

grme, yorumlama ve alglama biimidir (zkrml, 1999: 12).

Postmodernizmle beraber ortaya kan bu tartmalar iinde milliyetilik asndan en

radikal eletiri, Subaltern Studies diye bilinen ve Trkeye Madun almalar

olarak evrilen, Hindistanl bir grup entelektelin almalarnda grlmektedir.5 Bu

almalarda zellikle Dou-Bat ayrm zerinden, Batdaki milliyetilik

almalar eletirilmi ve Hindistan rneinden hareketle Douda farkl bir

milliyetilik anlaynn var olduu kuramsal olarak temellendirilmeye allmtr.

Bu almalardaki esas vurguyu yle zetleyebilmek mmkndr: Batda, XX.

yzylda milliyetilii aklamak iin yaplan almalar, Aydnlanma sonrasnn

bilim anlayndan devraldklar baz ortak sorunlarla malldrler. Dou ile Bat

arasnda temelde varolduu dnlen farklara dayanan bu ortak grler, uzunca bir

dnem Douyu smrgeletirmi olan Bat egemenliinin merulatrlmasyla da

balantldr. Bylesi bir tarihsel mirasa sahip olan milliyetilik almalar, kendi

iinde farkllklar barndrsa da, Bat d dnyadaki milliyetilii anlayamamtr.

Genel olarak anti-smrge hareketlerin eylemlerinde ve dncelerinde yansyan

milliyetilik, bu lkelerde sadece Bat gibi olma ya da Batnn gelimilik seviyesini

5 Subaltern kavram Trkeye farkl ekillerde evrilmektedir. (Loomba, 2000)de ast toplumsalgrup ya da ast grup olarak evrilmitir, ancak daha yaygn olarak madun kavramkullanlmaktadr. Burada bu iki kullantan daha yaygn olduu iin madun tercih edilmitir.Kavramn teorik balam iin bkz. (Loomba, 2000). Ayrca baka bir aklama denemesi ve Osmanl

tarihinde kullanm olanaklar iin bkz. (Ergene, 2000). Postmodernizmin tarih kavray ve bununnc dnyayla ilikisinin teorik eletirisi iin bkz. (Dirlik, 2005).


47/123

42

yakalama abas olarak grlemez. O, ayn zamanda kendi lkesindeki Bat

egemenliinin hem siyasal, hem de dnsel dzeyde reddini iermektedir. Oysa

Batl milliyetilik almalar, zellikle eski smrge lkelerin milliyetiliklerine

baktklarnda, Batnn bir kopyasn ama eksik ve asla Bat gibi olamayacak bir

kopyasn grmlerdir. Bu grubun milliyetilik almalar asndan en nemli ismi

Partha Chatterjeedir.

Chatterjeenin, milliyetilii kendine sorun edinen iki almas Milliyeti Dnce

ve Smrge Dnyas ile Ulus ve Paralar balkl kitaplardr (Chatterjee, 1996;

2002). Bu kitaplardan ilkinde Chatterjee, XX. yzyldaki milliyetilik kuramlarnn

genel bir eletirisini yaptktan sonra kendi durduu yeri zetler ve Hindistan

rneinden hareketle smrge toplumlarnda gelien milliyetilik iin ok daha

aklayc olduunu iddia ettii kuramn ortaya koyar. Ona gre smrge

lkelerindeki milliyetilik, bu lkelerin, kendilerini smrge ynetiminde kurtaran

devrimden bamsz deildir. Hatta, kendisi bunu byle ifade etmese de smrge

lkelerde milliyetiliin yneldii toplumsal hareket bir devrim stratejisine

dayanmaktadr.

Chatterjeeye gre, milliyetiliin Batda bir aratrma nesnesi olarak ortaya konuu

bir ok adan sorunludur. Bat toplumlarnda tarihin belli bir dneminde dnsel,

ekonomik ve teknolojik dnmlerin sonucunda ortaya kan bilim anlay hem bu

toplumlarda siyasal iktidar merulatran bir ereve izmi, hem de bu toplumlarn

tarihini adeta bilim ncesi (geleneksel) ve bilim sonras (modern) olarak ikiye

ayrmtr. Bu bilim anlay ardndan btn bir kltre yanstlarak, dnyann geri


48/123

43

kalan ksmn da bilimsel olmayan bir gelenekiliin iine hapseden kltrel bir

zcle dnmtr. Balangta dorudan etnik bir ayrcalk olarak ortaya kan

bu zclk, Aydnlanma sonrasnda, ilerleme teorilerinde olduu gibi ahlaki bir

ayrcalk haline gelmitir. Aslnda milliyeti dnce sorunu da bu daha genel

sorunun sadece belli bir grnmdr (Chatterjee, 1996: 44-46).

Milliyetilik zerine yaplan almalar da, balangta epistemik bir nitelii

olmasna ramen daha sonradan btn kltre yaylan bu zclkten kurtulamazlar.

Chatterjee bu adan, milliyetilik almalarnda liberal, muhafazakar ve marksist

yaklamlar birbirinden ayrr. Ancak bu ayrm da kendi iinde ikiye blnebilir.

Liberal ve muhafazakar milliyetilik analizleri, Aydnlanma sonras dnemdeki

bilimsel zcln temel ifadeleridir ve bu adan tam da iinde kurumsallatklar

iktidar ilikilerinin merulatrlmasna dnktrler. Marksizm ise, her ne kadar

iinde yeerdii bu kltrden etkilense de Chattarjeeyi de iine alan kavramsal

ereveyi saladndan bu ynyle dierlerinden ayrlmaktadr.

Liberal analiz, milliyetilii asl olarak, Dou tipi ve Bat tipi milliyetilik olarak

ikiye ayrr. En ak ekilde Plamenatzn makalesinde ifade edilen, ayrca Gellner ve

Smithin milliyetilik kavraylarnda da kabul gren bu bak, Bat bilim

dncesinde kkleri ok daha eskiye dayanan zc gelenekten beslenmektedir.

Milliyetilik asl olarak Batda ortaya kmtr ve Batnn evrensel kltryle

yakndan ilikilidir. Doulu toplumlar ise milliyetilik sayesinde bu Batl deerlere

ulamaya alrlar. Batnn evrensel deerleri sonuta liberalizmi yarattndan

milliyetilik de aslnda liberalizme yneliktir. Milliyetiliin, liberalizm kart olan


49/123

44

ynleri ise ounlukla sosyoloji ya da tarihle, bu disiplinler kullanlmad

zamanlarda ise Smithdeki gibi etnik ekirdek anlayyla merulatrlr.

Kedouriede grld zere muhafazakar deerlendirmede ise milliyetilik,

Aydnlanma sonras hatta Aydnlanmaya kart olarak ortaya km, btnyle

Avrupa meneli bir ideolojidir.6 Dnyann kalan ksmna da buradan ithal edilmitir.

Doulu, milliyeti siyasal elit, bu yeni ideolojiyi sadece kendi otoriter siyasal

iktidarn pekitirmek iin kullanr (Chatterjee, 1996: 28-32).

Chatterjeeye gre, birbirinden farkllaan ve hatta aralarnda youn olarak tartan

bu liberal ve muhafazakar yaklamlar temel bir soruyu sormadklarndan dolay anti-

smrgeci milliyetilii anlayamazlar. Buradaki esas soru Chatterjeeye gre udur;

Bat gibi olmak, yapacaklar grevleri onlar iin belirleyen ve zerinde hibir

kontrolleri olmayan bir dnya dzenine bamllklarnn devam anlamna geldiine

gre, niin Avrupa-d smrge lkelerin, modernliin verili zelliklerine

yaklamaya abalamaktan baka tarihsel bir alternatifleri yoktur? (Chaterjee, 1996:

32). Soru bu ekilde sorulduunda milliyetilik ancak genel anlamda iktidar ilikileri

ierisinde analiz edilebilir hale gelir. Bylelikle, hem Batnn evrensel kltr,

bilimi, rasyonalitesi hem de Doulu milliyetiliin bunlar iselletirme

mekanizmalar tamamyla siyasallar.

Genel olarak marksizm ve milliyetilik ilikisini deerlendirirken Chatterjee,

marksist klasiklerde sorunun dorudan teorik bir sorun olarak grlmediini, II. ve

III. Enternasyonellerde tartldn ve daha ok dneminin acil politik sorunlar

6 Burada Chatterjenin kulland ana metin iin bkz. (Kedourie, 1971).


50/123

45

asndan milliyetilie yaklaan Leninin Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk

balkl almasn vurgulamtr (Lenin, 1992). Ona gre marksistler, asl olarak

1930 sonrasndaki ulusal kurtulu mcadeleleri asndan soruna yaklamlardr.7

Bu

yaklamlarda da milliyetilie liberal baklarn etkisi grlmektedir. Marksist

yaklamlar iinde milliyetilie bakta en ilgi eken katk Benedict Andersonn

Hayali Cemaatleriyle gelmitir (Anderson, 1993). Bu almay zgn klan ey,

ulusun ideolojik olarak yaratlmasn ulusal hareketlerin incelenmesinde merkezi bir

sorun olarak ele almasdr. Ancak Andersonn yaklamna yakndan bakldnda

Gellnerdeki gibi liberal tipolojilerin etkisini grmek mmkndr (Chatterjee, 1996:

46-56).

Milliyetilik yaznn genel olarak bu ekilde deerlendiren Chatterjee, bunlarn

ardndan smrge lkelerinde milliyetiliin geliimine dair kendi kuramn

oluturur. Bu kuramn rnei olarak seilen lke Hindistandr. Hindistann smrge

ynetiminden kurtulmasn salayan devrim srecinin kuramlatrlmas ayn

zamanda smrge lkelerdeki milliyetiliin de anlalmasn salayacaktr.

Chatterjeenin, milliyetiliin, kltr iktidara balayan ilikiler setinin

zmlenmesiyle anlalabileceine dair nermesi hatrlandnda bir sonraki

admn kestirmek zor deildir. Bu iliki ancak, milliyetiliin bir sylem olarak

ele alnmasyla zmlenebilir. Chatterjeenin kendisi aktan bir sylem tanm

yapmamtr. k noktas olarak, marksizmin klasik ideoloji kavraynn camera

obscura metaforunun eletirisinden tretilen ve ideolojiyi, maddi dnyann

7

Genel olarak sosyalist-marksist gelenein ulusal soruna ilikin yapt tartmalarn Marks veEngelsten Lenine kadar toplu bir deerlendirmesi iin bkz. (Lwy, 1999: 84-110).


51/123

46

retimindeki yeri asndan yeniden bir inceleme konusu haline getiren sylem

zmlemesi zerine burada bir tartma yrtmek konunun fazlasyla dna

kacaktr. Ancak sylem zmlemesinde, ideolojinin, iktidar ilikileri iine

oturtulduunda maddi dnyann retilmesi asndan hi de negatif olarak

alglanmamas gerektiine dair youn bir vurgu vardr. Chatterjee, milliyetilii bir

ideoloji olarak kavramaktadr. Bu ideolojiyi sylem zmlemesine tabi tutar. Bunun

iin kulland sorunsal ve tematik kavramlar temel nemdedir. Tematik, bir

ideolojinin kendini hakllatrmas yani meruiyet erevesinin izilmesi iin

epistemolojik olduu kadar ahlaki de olabilen en genel sisteme iaret eder; sorunsal

ise bu hakllatrlm imkanlardan hareketle ortaya atlan somut iddialar, siyasal

almlardr. Tematik ve sorunsal asndan bakldnda anti-smrgeci

milliyetilikte temelden bir yarlma ortaya kmaktadr. Tematik dzeyde, Batl

evrensel kltrn daha ileri ve stn olduunu kabul edip bunu kendisine ulalmas

gereken bir hedef olarak koyan smrge milliyetilii, sorunsal dzeyde bunu

reddeder; bu milliyetiliin ideolojisi, siyasetidir (Chatterjee, 1996, 73-86).

Benim tarihi okumama gre, smrgecilik kart milliyetilik,

kolonyal [smrge] toplum iinde kendi egemenlik alann, emperyalist

gce kar siyasi mcadelesine balamadan ok daha nce yaratr.

Bunu, toplumsal kurumlar ve adetler dnyasn iki ayr alana

maddi ve manevi alana- blerek gerekletirir. Maddi alan dardakialandr: ekonominin, devlet ilerinin, bilimin ve teknolojinin alandr

Batnn kendi stnln ispatlam ve Dounun da boyun emi

olduu alandr. Bu maddi alanda, o halde, Batnn stnl teslim

edilmeli ve gerekletirdiklerinin zerinde dikkatle allp

tekrarlanmaldr. te yandan manevi alan, kltrel kimliin zn

oluturan iaretleri tayan ierideki bir alandr. Bu sebeple, maddi

alanda Batya has becerileri taklit etmede kii ne kadar baarl olursa,

kendi manevi kltrnn farklln muhafaza etme ihtiyac da o denli

fazla olmaktadr. Bu forml, bana gre, Asya ve Afrikadaki


52/123

47

smrgecilik kart milliyetiliklerin temel bir zelliidir (Chatterjee,

2002: 22).

Smrge toplumlarndaki milliyetilerin metinlerinin iki hedefi vardr. Bu metinler

bir taraftan milliyetilerin kendi halklarna ynelikken dier taraftan da smrge

egemenliini hedef alrlar. ki tarafa da verilen mesajda youn olarak vurgulanan

bamszlk arzusudur. Ancak bunu yaparken yukarda akland zere dnyay

ikiye ayrrlar. te liberal, muhafazakar ve kimi marksist yorumlaryla Batda

retilen milliyetilik almalar, milliyetilii genel olarak Bat kltrnn Bat d

dnyaya nakli ve bunun imkanlar zerinden dndnden bu ayrm yapamaz ve

anti-smrgeci milliyetilikleri ve devrimleri anlayamaz dahas iinde bulunduu

iktidar ilikilerini merulatrr. Sylem zmlemesiyle, smrge lkelerdeki

milliyeti ideolojinin yznn aslnda tamamyla iktidara dnk olduu ortaya

kmaktadr. Chatterjee, bu sreci anlalr klabilmek iin ihtiya duyduu teorik

ereveyi Gramscinin pasif devrim kavramnda bulur (Chatterjee, 1996: 68-71;

Gramsci, 1984: 122-133).

Pasif devrimi mmkn klan sre manevra sava ve mevzi sava

kavramlaryla tartlmaktadr. leri kapitalizm koullarnda maddi, siyasi ve askeri

alardan greli olarak gsz olan burjuvazi, toplumda eski egemenlerle halk

arasnda kurduu ittifaklar kullanarak kapitalizmin yerleebilmesi iin pasif devrim

yoluyla ulusal devleti kurar. Mevcut iktidarn ele geirilmesine dnk olarak

manevra sava, devlete youn ve kesin bir saldr stratejisiyken; mevzi sava, eski

yneticilerin baz kesimlerini ksmen yeniden rgtlenmi bir hkmet sistemi iinde

mttefiklere dntrerek, halk kitlelerinin desteini almaya ama onlar ynetim


53/123

48

srecine her trl dorudan katlmdan uzak tutmaya uygun, snrl lekte reformlar

yaparak uygulanan bir stratejidir. Pasif devrim de iktidara dnk bu iki yoldan mevzi

savayla mmkn olur (Chatterjee, 1996: 86-90).

Chatterjeeye gre, Gramscinin pasif devrimi, XX. yzylda smrge devletlerden

smrge sonras ulusal devletlere geiin genel bir biimi olarak da dnlebilir. Bu

sreci, milliyetiliin karakteristii asndan deerlendiren Chatterjee ayr

aamay saptamtr. Bunlardan ilki kalk evresidir; bu evrede milliyeti ideolojide

Dou ve Bat arasndaki fark tannr; Batnn stnl, onun bilimi, teknolojisi ve

ilerleme tutkusundan oluan kltrnn maddiliinden kaynaklanmaktadr, ancak

Dou da manevi ynden stndr. kincisi manevra evresidir; Batnn maddi

dnyas ile Dounun manevi dnyas arasndaki balantnn kurulduu aama bu

aamadr. Bu aamada halka kar elitist; smrge ynetimine kar, kendi

toplumundaki mmkn ittifaklara dayal, yani mevzi ve manevra savalarnn

beraber yaplabildii bir mcadele vardr. nc aama ise var evresidir; burada

milliyeti dncenin tam biimine ulalmtr. imdi o artk bir dzen, iktidarn

rasyonel rgtlenmesi sylemidir (Chatterjee, 1996: 97-103).

Milliyetilii bir ideoloji olarak anlayp onu sylem zmlemesiyle aklamaya

alan Chatterjee iin bu sylemin metinleri ok nemidir. nk sylem kendini

bu metinlerde isellemi olan dilde aa vurur. Bu adan smrge toplumlarndaki

tarih anlay ve metinleri Chatterjeenin tam da istedii trden materyalleri salarlar.

Nitekim Ulus ve Paralar kitabnda Chatterjee, Hindistan milliyeti tarihiliini ayr

bir blm olarak ele alm ve genel olarak yukarda zetlenen yaklamn bu metinler


54/123

49

zerinden uygulamtr (Chatterjee, 2002; 161-195). Bu blm aadaki balkta

deerlendirilecektir.

IV. DEERLENDRME:

Milliyetilik kuramlarndan hareketle milliyetilik ve tarih ilikisini ele almaya

alan bu blmn banda, bu almalarda milliyeti tarihilerin nemine iaret

edilmesine ramen incelenmemi olduklar

tarih ve milliyetcilik history and nationalism

Documents