teorija međunarodne razmene - …danica.popovic.ekof.bg.ac.rs/me-salvatore-02.pdf · 1 deo teorija...

1Deo

Teorija međunarodne razmene

Prvi deo (Poglavlja 2–7) bavi se teorijom međunarodne trgovine. On počinje, u Po-glavlju 2, sa objašnjavanjem važne teorije komparativnih prednosti, u Poglavlju 3 is-pituje se osnova dobitaka od trgovine, a u Poglavlju 4 formalizuju se razmatranja o načinu na koji su određene ravnotežne relativne cene u međunarodnoj trgovini roba-ma i uslugama. Hekšer-Olinova teorija međunarodne trgovine kao i rezultati empirij-skih testova teorije dati su u Poglavlju 5, Poglavlje 6 bavi se važnim novim teorijama trgovine koji trgovinu zasnivaju na ekonomijama obima i nesavršenoj konkurenciji. Poglavlje 7 bavi se vezom između međunarodne trgovine i ekonomskog rasta.

3

Poglavlje 2Zakon komparativnih prednosti

Svrha učenja: Posle čitanja ovog poglavlja bićete u stanju da:

Razumete zakon komparativnih prednosti•Razumetevezuizmeđuoportunitetnihtroškovairelativnihcenadobara•Objasniteosnovzatrgovinuipokažetedobitkeodtrgovineuuslovimakon-•stantnihtroškova

2.1 Uvod

U ovom poglavlju ispitujemo razvoj teorije trgovine od sedamnaestog veka do prve polovine dvadesetog veka. Ovakav istorijski pristup koristan je ne zbog toga što se interesujemo za istoriju ekonomske misli kao takvu, već zbog toga što je on koristan za uvođenje koncepata i teorija međunarodne trgovine počev od najjednostavnijih pa sve do kompleksnijih i realističnijih.

Poglavlje 2 Zakon komparativnih prednosti4

Osnovna pitanja na koja tražimo odgovor u ovoj glavi su:

Šta predstavlja 1. osnovu za razmenu i koji su dobici od razmene? Verovatno da nacije (kao što je to slučaj sa pojedincima) dobrovoljno stupaju u razmenu samo ukoliko od nje imaju koristi. Ali, na koji način se stvaraju dobici od razmene? Koliko su veliki ovi dobici i na koji način se dele između nacija koje trguju?Koji su 2. obrasci razmene? Drugim rečima, kojim robama se trguje i koje robe se izvoze a koje uvoze od strane svake nacije?

Počećemo kratkim razmatranjem ekonomske doktrine poznate kao merkantilizam koja je preovlađivala u toku sedamnaestog i osamnaestog veka. Zatim prelazimo na razmatranje teorije apsolutnih prednosti koju je razvio Adam Smit. Ostalo je, među-tim, za Davida Rikarda, koji je pisao otprilike 40 godina kasnije, da svojim zakonom komparativnih prednosti istinski objasni obrazac i dobitke od razmene. Zakon kom-parativnih prednosti jedan je od najvažnijih zakona u ekonomici sa svojom primenlji-vošću na nacije kao i na pojedince i koji je koristan za pokazivanje brojnih ozbiljnih lažnih tvrdnji unutar prividno logičnog rezonovanja.

Jedna teškoća ostaje. Rikardo je zasnivao svoje objašnjenje zakona komparativ-nih prednosti na teoriji radne vrednosti koja je kasnije odbačena. Gotfrid Haberler (Gottfried Haberler) «spasio» je Rikarda objašnjavajući zakon komparativnih prednosti u izrazima teorije oportunitetnh troškova koji svoj odraz imaju u krivi proizvodnih mogućnosti, odnosno transformacionoj krivi.

Radi jednostavnosti naša razmatranja će se inicijalno odnositi na slučaj samo dve zemlje i dva proizvoda. U dodatku ovom poglavlju zaključci će se uopštiti za slučaj tr-govine sa više od dva proizvoda između većeg broja zemalja. Takođe moramo istaći da, mada su komparativne prednosti kamen temeljac teorije međunarodne trgovine, trgo-vina može da bude zasnovana i na drugim osnovama kao što je ekonomija proizvodnje velikog obima. To se ispituje u Poglavlju 6. Osim toga, komparativne prednosti nacija mogu se menjati sa protokom vremena, posebno kao rezultat tehnoloških promena, kao što je to objašnjeno u Poglavlju 7.

2.2 Shvatanja merkantilista o trgovini

Može se reći da je ekonomika kao organizovana nauka nastala sa objavljivanjem Bo-gatstva naroda Adama Smita 1776. godine. Međutim, u zemljama kao što su Engleska, Španija, Francuska, Portugal i Holandija, koje su se razvile u moderne nacionalne države, o međunarodnoj trgovini pisalo se i pre ovog datuma. Konkretno, u toku sedamnaestog i osamnaestog veka grupa ljudi (trgovci, bankari, državni zvaničnici, a čak i filozofi) napisali su eseje i pamflete o međunarodnoj trgovini u kojima su branili jednu ekonomsku filozofiju poznatu pod imenom merkantilizam. Ukratko, merkan-tilisti su smatrali da je način da zemlja postane bogata i snažna da ona više izvozi nego

52.2 Shvatanja merkantilista o trgovini

što uvozi. Onda bi rezultirajući izvozni višak bio podmiren dohotkom zlata i srebra ili plemenitih metala. Što je nacija posedovala više zlata i srebra, utoliko je bila bogatija i moćnija. Prema tome, vlada je trebalo da čini sve što je u njenoj moći da podstiče izvoz nacije i obeshrabri uvoz (posebno uvoz luksuznih potrošnih dobara). Međutim, pošto sve nacije ne mogu da istovremeno imaju izvozne viškove i pošto je količina zlata i srebra fiksna u svakom posebnom trenutku vremena, neka nacija može biti na dobitku jedino na uštrb drugih nacija. Merkantilisti su zbog toga propovedali ekonomski na-cionalizam, verujući da su nacionalni interesi u osnovi međusobno konfliktni (videti Studiju slučaja 2 – 1).

Primetite da su merkantilisti merili bogatstvo država količinom plemenitih metala koje one poseduju. Nasuprot tome, danas merimo bogatstvo naroda stokovima ljud-skog kapitala, dobrima i uslugama kao i prirodnim resursima koji stoje na raspolaga-nju za njihovu proizvodnju. Što je veći ovaj stok korisnih resursa, veći je i tok dobara i usluga koji zadovoljavaju ljudske potrebe i veći je životni standard jedne nacije.

Studia slučaja 2 – 1 Manovo merkantilističko shvatanje trgovine

Tomas Mun (Thomas Munn) (1571–1641) bio je verovatno najuticajniji merkanti-listički pisac, a njegova England’s Treasure by Foreign Trade predstavljala je izuzetno izlaganje merkantilističke misli o spoljnoj trgovini. Zaista, napadi Adama Smita na merkantilističko shvatanje trgovine (videti sledeći odeljak) prvenstveno su bili usme-reni ka Munu. Sledi izvod iz Munove knjige:

Mada Kraljevstvo može da bude obogaćeno darovima koje prima, ili kupo-vinama kod drugih država, sve su to stvari nesigurne i od malog značaj kada se dese. Zbog toga je uobičajeno sredstvo povećanja našeg bogatstva i riznice spoljna trgovina pri čemu uvek moramo da se držimo ovog pravila; da u toku godine strancima uvek po vrednosti prodajemo više nego što od njih trošimo. Jer ... onaj deo našeg stoka [izvoza] koji nam nije vraćen trgovačkom robom [uvozom] mora neizostavno biti vraćen kući u riznicu [kao zlato]... .

Možemo da ... smanjimo uvoz robe ako trezveno odustanemo od prekomerne potrošnje strane robe u našoj ishrani i oblačenju. ... U našem izvozu mi ne smemo da cenimo samo naše obilje, već moramo da uzimamo u obzir potrebe naših su-seda, tako da ... možemo ... da dobijemo toliko od naše manufakture koliko je to moguće, a takođe da nastojimo da im prodamo jevtino, što je utoliko značajnije jer visoka cena izaziva ništa manju prolaznost u količini [našeg izvoza]. Ali obilje naših roba koje stranci koriste, a možda ih imaju i od nekih drugih nacija, može se smanjiti njihovim davanjem oduška upotrebom sličnih roba koje potiču sa drugih mesta, uz vrlo malo nelagodnosti; u ovom slučaju moramo se boriti da prodajemo što jevtinije, pre nego što izgubimo prođu [prodaju] ovakve robe. ....

Izvor: Thomas Munn, England’s Treasure by Foreign Trade (preštampano, Oxford: Basil Blackwell, 1928). Reči u zagradama dodate su da bi se pojasnilo značenje.


Na suptilnijem nivou analize postoji više racionalnih razloga merkantilističkoj želji za akumulacijom plemenitih metala. To može biti shvaćeno ako se ima u vidu da su merkantilisti pisali pre svega za vladare i u cilju jačanja državne moći. Uz više zlata vladari su mogli da izdržavaju veće i bolje armije i da konsoliduju svoju vlast kod kuće; jače armije i flote takođe su im omogućavale da stiču nove kolonije. Povrh toga, više zlata značilo je više novca (tj., više zlatnog novčića) u opticaju i veću poslovnu aktiv-nost. Dalje, ohrabrujući izvoz i ograničavajući uvoz vlada bi stimulisala nacionalni autput i zaposlenost.

U svakom slučaju, merkantilisti su podržavali oštru kontrolu vlade nad svim eko-nomskim aktivnostima i propovedali su ekonomski nacionalizam jer su verovali da država može da ima dobit od trgovine samo na uštrb drugih država (tj., trgovina je bila igra sa nultom sumom). Ovi stavovi su važni iz dva razloga. Prvo, ideje Adama Smita, Davida Rikarda i ostalih klasičnih ekonomista najbolje mogu biti shvaćene ako se posmatraju kao reakcija na merkantilističke poglede na trgovinu i na ulogu države. Drugo, izgleda da smo danas svedoci ponovnog oživljavanja neomerkantilizma pošto države u kojima vlada visok stepen nezaposlenosti nastoje da ograniče uvoz u pokušaju da stimulišu domaću proizvodnju i zaposlenost (ovo se detaljno ispituje u Poglavlju 9). U stvari, na stranu slučaj Engleske tokom perioda 1815–1914), nijedna zapadna država nije bila sasvim oslobođena od merkantilističkih ideja (videti Studiju slučaja 2 – 2).

Studija slučaja 2 – 2 U dvadeset prvom veku merkantilizam je živ i zdrav

Mada većina vlada tvrdi da su pristalice slobodne trgovine, većina njih nastavlja da primenjuje brojna ograničenja u međunarodnoj trgovini. Većina industrijskih država ograničava uvoz poljoprivrednih proizvoda, tekstila, obuće, čelika i mnogih drugih proizvoda sa ciljem zaštite domaće zaposlenosti. One takođe daju subvencije za neke od industrija visoke tehnologije kao što su kompjuteri i telekomunikacije za koje se veruje da su ključne za konkurentnost nacija i njihov budući ekonomski rast. Zemlje u razvoju su čak još više okrenute zaštiti domaćih industrija. Pošto su neki vidovi otvorene zaštite (poput carina i kvota) smanjeni ili eliminisani putem višegodišnjih multilateralnih pregovora, drugi, manje eksplicitni, vidovi zaštite (kao što su poreske olakšice i subvencije za istraživanja i razvoj) su povećani. O ovome svedoče brojni trgovinski sporovi koji su nastali u poslednje vreme.

Tokom proteklih nekoliko godina došlo je do spora između Sjedinjenih Država i Evropske Unije (EU) oko zabrane uvoza goveđeg mesa iz SAD ukoliko se stoka hrani hormonima; oko preferencija EU oko uvoza banana iz afričkih zemalja na uštrb bana-na sa plantaža u Centralnoj Americi (koje poseduju američki poslovni krugovi); oko subvencija koje daje EU industriji Airbusa koji će preuzeti mnoge poslove od Boeinga 747; oko povraćaja poreza koje vlada SAD daje nekim izvoznicima; oko uvoznih ca-rina od 30 procenata koje su Sjedinjene Države uvele 2002. godine. Postoje brojni

72.3 Trgovina zasnovana na apsolutnim prednostima: Adam Smit

2.3 Trgovina zasnovana na apsolutnim prednostima: Adam Smit

Smit je pošao od jednostavne istine po kojoj, da bi dve države međusobno dobrovoljno trgovale, obe moraju da budu na dobitku od razmene. Ukoliko jedna država ništa ne dobija ili gubi, ona će jednostavno odbiti da trguje. Ali kako dolazi do ove uzajamno korisne razmene i odakle se crpu ovi dobici od razmene?

2.3�A Apsolutne prednosti

Prema Adamu Smitu, razmena između dve zemlje zasnovana je na apsolutnim pred-nostima. Ako je jedna zemlja u proizvodnji jedne robe efikasnija (ili ima apsolutnu prednost) od druge zemlje, ali je manje efikasna (ili ima apsolutno zaostajanje) u pro-izvodnji druge robe, onda obe zemlje mogu da budu na dobitku ukoliko se svaka specijalizuje u proizvodnji robe u kojoj ima apsolutnu prednost i ako sa drugom ze-mljom zameni deo svog autputa za robu u čijoj proizvodnji apsolutno zaostaje. Putem ovog procesa resursi se upotrebljavaju na najefikasniji način, a autput obeju zemalja će porasti. Ovaj porast autputa obe robe predstavlja meru dobitka od specijalizacije u proizvodnji koji stoji na raspolaganju za podelu među zemljama putem trgovine.

Na primer, zbog klimatskih uslova Kanada je efikasna u uzgajanju žita, ali je nee-fikasna u uzgajanju banana (morali bi da se koriste staklenici sa grejanjem). Sa druge strane, Nikaragva je efikasna u uzgajanju banana, ali je neefikasna u uzgajanju žita. Prema tome, Kanada ima apsolutnu prednost nad Nikaragvom u gajenju žita, ali ap-solutno zaostaje u gajenju banana. Suprotno važi za Nikaragvu.

Pod ovim okolnostima obe zemlje će imati koristi ako se svaka specijalizuje u pro-izvodnji robe za koju ima apsolutnu prednost i onda stupi u trgovinu sa drugom ze-mljom. Kanada će se specijalizovati u proizvodnji žita (tj., proizvodiće ga više nego što su njene domaće potrebe) i zameniće jedan deo žita za (višak) banana koje su gajene u

Studija slučaja 2 – 2 (nastavak)

drugi slični trgovinski sporovi između Sjedinjenih Država, Japana i ostalih razvijenih i zemalja u razvoju kao i između zemalja unutar ovih grupa. Zaista, lista zaštićenih proizvoda je dugačka i promenljiva. Restrikcije u spoljnoj trgovini traže se da bi se zaštitila, od strane konkurencije, radna mesta kod kuće i da bi se ohrabrile domaće industrije visoke tehnologije – sve su to klasični merkantilistički argumenti. Merkan-tilizam, mada u opadanju, još je živ i zdrav u dvadeset prvom veku.

Izvor: A. Kruger, «The Struggle to Convince the Free Trade Skeptics», IMF Survey, July 12, 2004, pp. 204–205; J. N. Bhagwati, Free Trade Today (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2002); D. A. Irwin, Free Trade under Fire (Princeton, N.J.: Princeton University Press, 2002); D. Salvatore, ed., Protec-tionism and World Welfare (New York: Cambridge University Press, 1993).


Nikaragvi. Kao rezultat toga biće uzgajano i potrošeno više žita i banana, a na dobitku će biti i Kanada i Nikaragva.

U ovom pogledu zemlje se ne ponašaju različito od pojedinca koji ne pokušava da proizvede sva dobra koja su mu neophodna. Pre bi se reklo da on proizvodi samo onu robu koju može da proizvede na najefikasniji način i da zatim zameni deo svog autputa za druge robe koje su mu potrebne ili koje on želi. Na taj način maksimiziran je ukupan autput i blagostanje individua.

Prema tome, dok su merkantilisti verovali da jedna zemlja može da ostvari dobitke samo na račun druge zemlje i zagovarali striktnu kontrolu vlasti nad čitavom eko-nomskom i trgovinskom aktivnošću, Adam Smit (i ostali klasični ekonomisti koji su ga sledili) verovao je da sve nacije dobijaju u razmeni i snažno je zastupao politiku laissez–faire (tj., najmanje moguće mešanje vlasti u ekonomski sistem). Slobodna trgovina bi dovela do najefikasnije upotrebe svetskih resursa i maksimizirala bi svetsko blagostanje. Postojalo je samo nekoliko izuzetaka za ovu politiku laissez–faira i slobod-ne trgovine. Jedan od njih odnosio se na zaštitu industrija koje su važne za nacionalnu odbranu.

Prema ovom verovanju, izgleda paradoksalno da danas većina zemalja nameće broj-ne restrikcije slobodnom toku međunarodne trgovine. Trgovinska ograničenja se ne-izostavno racionalizuju u izrazima nacionalnog blagostanja. U stvarnosti, trgovinska ograničenja zagovarana su od strane nekoliko industrija i njihovih radnika koje su pogođene uvozom. Od trgovinskih ograničenja, takvih kakva su, korist ima nekolicina na račun većine (koji moraju da plaćaju više cene za robu koja konkuriše domaćim proizvodima). Ova pitanja biće detaljno razmatrana u Drugom delu.

Treba takođe napomenuti da je Smitova teorija služila interesima vlasnika fabrika (koji su mogli da plaćaju niže nadnice usled uvoza jeftine hrane) i da je išla na štetu vlasnika zemlje u Engleskoj (jer se u hrani manje oskudevalo zahvaljujući jeftinijem uvozu), i da ona pokazuje vezu između društvenih pritisaka i razvoja novih ekonom-skih teorija koje služe njihovoj podršci.

2.3�B Ilustracija apsolutnih prednosti

Sada pogledajmo numerički primer apsolutnih prednosti koji će poslužiti za postavlja-nje okvira na koji ćemo se pozivati prilikom izazovnije teorije komparatvnih prednosti u sledećem odeljku.

Tabela 2.1 pokazuje da jedan sat rada daje šest bušela žita u Sjedinjenim Država-ma i samo jedan bušel u Ujedinjenom Kraljevstvu. Sa druge strane, za jedan sat rada proizvodi se pet jardi platna u Ujedinjenom Kraljevstvu i četiri jarde u Sjedinjenim Državama. Prema tome, Sjedinjene Države su efikasnije, ili imaju apsolutnu prednost, u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo u proizvodnji žita, dok je Ujedinjeno Kraljevstvo efikasnije, ili ima apsolutnu prednost, u odnosu na Sjedinjene Države u proizvodnji platna.

92.4 Trgovina zasnovana na komparativnim prednostima: David Rikardo

Tabela 2.1 Apsolutne prednosti

SAD U.K.

Žito (bušeli/sat) 6 1Platno (jardi/sat) 4 5

U uslovima postojanja trgovine Sjedinjene Države će se specijalizovati u proizvodnji žita i razmeniće jedan njegov deo za britansko platno. Suprotno važi za Ujedinjeno Kraljevstvo.

Ukoliko Sjedinjene Države razmenjuju šest bušela žita (6Ž) za šest jardi britanskog platna (6P) ostvaruju dobit od 2P odnosno uštedu od ½ časa ili 30 minuta radnog vremena (pošto na domaćem tržištu Sjedinjene Države mogu jedino da razmenju-ju 6Ž za 4P). Slično, 6Ž koje Ujedinjeno Kraljevstvo dobija iz Sjedinjenih Država ekvivalentno je, ili bi zahtevalo, sa šest časova rada da bi se proizvelo u Ujedinjenom Kraljevstvu. Istih ovih šest časova mogu da proizvedu 30Ž u Ujedinjenom Kraljevstvu (6 časova puta 5 jardi platna po jednom času). Budući da je u stanju da sa Sjedinjenim Državama razmeni 6P (koje zahtevaju nešto više od jednog časa rada u Ujedinjenom Kraljevstvu) za 6Ž, Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje dobit od 24P, ili uštedu od skoro pet časova rada.

Međutim, apsolutne prednosti mogu da objasne samo mali deo današnje svetske trgovine, kao što je trgovina između razvijenih i zemalja u razvoju. Veći deo svetske tr-govine, posebno trgovina između razvijenih zemalja, ne može biti objašnjena pomoću koncepta apsolutnih prednosti. Ostalo je da David Rikardo, zakonom komparativnih prednosti, tačno objasni osnovu i dobitke od trgovine. I zaista, apsolutne prednosti posmatraće se samo kao poseban slučaj opštije teorije komparativnih prednosti.


Godine 1817. Rikardo je objavio svoja Načela političke ekonomije i oporezivanja u kojima je predstavio zakon komparativnih prednosti. Ovo je jedan od najvažnijih i još uvek neosporen zakon ekonomike koji ima brojne praktične primene. U ovom odeljku prvo ćemo definisati zakon komparativnih prednosti; zatim ćemo ga ponovo sagledati pomoću jednostavnog numeričkog primera; na kraju, dokazaćemo ga po-kazujući da obe zemlje zaista dobijaju putem specijalizacije u proizvodnji i izvoza proizvoda za koji imaju komparativnu prednost. U Odeljku 2.6A dokazaćemo ovaj zakon grafičkim putem.


2.4 A Zakon komparativnih prednosti

Prema zakonu komparativnih prednosti, čak i ako je neka zemlja manje efikasna od (apsolutno zaostaje u odnosu na) druge zemlje u proizvodnji obe robe, još uvek postoji osnova za obostrano korisnu razmenu . Prva zemlja trebalo bi da se specijalizuje za proizvodnju i izvoz robe za koju je njeno apsolutno zaostajanje manje (ovo je roba njenih komparativnih prednosti) i uvozi proizvod za koji je njeno apsolutno zaostajanje veće (ovo je roba njenog većeg komparativnog zaostajanja).

Tabela 2.2 Komparativne prednosti

SAD U.K.

Žito (bušeli/sat) 6 1Platno (jardi/sat) 4 2

Iskaz zakona može biti pojašnjen ako pogledamo na Tabelu 2.2. Jedina razlika iz-među Tabela 2.2 i 2.1 je u tome da Ujedinjeno Kraljevstvo sada proizvodi dve jarde platna umesto pet jardi. Prema tome, sada Ujedinjeno Kraljevstvo apsolutno zaostaje za Sjedinjenim Državama u proizvodnji i žita i platna.

Međutim, pošto je rad u U.K. dva puta manje produktivan u proizvodnji platna, ali je šest puta manje produktivan u proizvodnji žita, Ujedinjeno Kraljevstvo ima kompa-rativnu prednost u proizvodnji platna. Sa druge strane, Sjedinjene Države u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo imaju apsolutnu prednost i u proizvodnji žita i u proizvodnji platna, ali pošto je apsolutna prednost u proizvodnji žita (6:1) veća nego u proizvodnji platna (4:2), Sjedinjene Države imaju komparativnu prednost u proizvodnji žita. Da re-zimiramo, Sjedinjene Države imaju apsolutnu prednost u žitu. Ujedinjeno Kraljevstvo ima manje apsolutno zaostajanje u platnu, dakle njegova komparativna prednost leži u platnu. Prema zakonu komparativnih prednosti, obe nacije mogu ostvariti dobitak ako se Sjedinjene Države specijalizuju za proizvodnju žita i izvezu jedan njegov deo u zamenu za britansko platno. (U isto vreme Ujedinjeno Kraljevstvo se specijalizuje za proizvodnju i izvoz platna.)

Primetimo da u slučaju sveta sa dve države i dve robe, čim smo za jednu državu utvrdili da ima komparativnu prednost u proizvodnji jedne robe, onda druga država nužno ima komparativnu prednost u proizvodnji druge robe.

2.4�B Dobici od razmene

Za sada smo formulisali zakon komparativnih prednosti rečima a zatim smo ga sa-gledali pomoću jednostavnog numeričkog primera. Međutim, mi još nismo dokazali taj zakon. Da bi to učinili, moramo biti u stanju da pokažemo da Sjedinjene Države


i Ujedinjeno Kraljevstvo mogu da ostvare koristi ako se svaka zemlja specijalizuje za proizvodnju i izvoz robe za koju poseduje komparativnu prednost.

Počnimo od toga da nam je poznato da bi Sjedinjene Države bile ravnodušne u pogledu razmene ako bi dobijale samo 4P od Ujedinjenog Kraljevstva u zamenu za 6Ž jer Sjedinjene Države mogu da proizvedu tačno 4P koristeći resurse koji daju 6Ž (videti Tabelu 2.2). A takođe da Sjedinjene Države sigurno ne bi trgovale ukoliko bi dobijale manje od 4P za 6Ž. Slično, Ujedinjeno Kraljevstvo bilo bi ravnodušno u vezi razmene ukoliko bi moralo da odustane od 2P u zamenu za 1Ž od Sjedinjenih Država, a takođe da ne bi trgovalo ukoliko bi moralo da odustane od više od 2P u zamenu za 1Ž.

Da bi pokazali da obe zemlje mogu da ostvare dobitke, pretpostavimo da Sjedinjene Države mogu da razmenjuju sa Ujedinjenim Kraljevstvom 6Ž za 6P. U tom slučaju Sjedinjene Države bi ostvarivale dobitak od 2P (ili uštedu ½ radnog vremena) pošto je na domaćem tržištu moguća razmena jedino 6Ž za 4P. Da bi videli da bi Ujedinjeno Kraljevstvo takođe ostvarilo dobitak, primetimo da bi 6Ž koje Ujedinjeno Kraljev-stvo dobija od Sjedinjenih Država zahtevalo šest časova rada da bi bilo proizvedeno u Ujedinjenom Kraljevstvu. Umesto toga, Ujedinjeno Kraljevstvo može da upotrebi tih šest časova da bi proizvelo 12P i da odustane od 6P u zamenu za 6Ž poreklom iz Sjedinjenih Država. Prema tome, Ujedinjeno Kraljevstvo moglo bi da ima dobitak od 6P ili da uštedi tri časa radnog vremena. Još jednom da kažemo da u ovom momentu nije bitna činjenica da Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje veće dobitke od razmene od Sjedinjenih Država. Ono što je bitno jeste da obe zemlje mogu da ostvare dobitke od razmene čak i ako je jedna od njih (u ovom slučaju Ujedinjeno Kraljevstvo) manje efikasna od druge u proizvodnji oba proizvoda.

Možemo se ubediti u ovo razmatranjem prostog primera iz svakodnevnog živo-ta. Pretpostavimo da advokat može da kuca dva puta brže od svoje sekretarice. Tada advokat ima apsolutne prednosti u odnosu na sekretaricu kako u kucanju tako i u praktikovanju prava. Međutim, pošto sekretarica ne može da praktikuje pravo bez fakultetske diplome, pravnik ima veću apsolutnu ili komparativnu prednost u pravu, dok sekretarica ima komparativnu prednost u kucanju. Prema zakonu komparativnih prednosti, advokat treba da koristi sve svoje vreme na praktikovanje prava, a da sekre-tarici prepusti kucanje. Na primer, ukoliko advokat zarađuje 100USD na sat praktiku-jući pravo i ako mora da plati sekretarici 10USD za sat kucanja, on će, ukoliko kuca, biti na stvarnom gubitku od 80USD za svaki sat kucanja. Razlog ovome je u tome što bi on uštedeo 20USD (pošto kuca dva puta brže od sekretarice) ali bi ostao bez zarade od 100USD u praktikovanju prava.

Vraćajući se na Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo vidimo da bi obe zemlje ostvarivale dobitak razmenom 6Ž za 6P. Međutim, ovo nisu jedini odnosi razmene po kojima je moguća obostrano korisna razmena. Pošto bi Sjedinjene Države mogle da razmenjuju 6Ž za 4P na domaćem tržištu (u smislu da obe veličine zahtevaju 1 sat rada u proizvodnji), Sjedinjene Države bi ostvarile dobitak ukoliko bi mogle da razmenjuju 6Ž za više od 4P poreklom iz Ujedinjenog Kraljevstva. Sa druge strane, u Ujedinje-nom Kraljevstvu važi jednakost 6Ž = 12P (u smislu da obe veličine zahtevaju 6 časova


rada u proizvodnji). Sve što je manje od 12P od koliko Ujedinjeno Kraljevstvo mora da odustane da bi dobilo 6Ž od Sjedinjenih Država predstavlja dobitak od razmene za Ujedinjeno Kraljevstvo. Da rezimiramo, Sjedinjene Države dobijaju u srazmeri u kojoj mogu da razmenjuju 6Ž za više od 4P poreklom iz Ujedinjenog Kraljevstva. Ujedinjeno Kraljevstvo ostvaruje dobitak u srazmeri u kojoj može da odustane sa manje od 12P u zamenu za 6Ž iz Sjedinjenih Država. Prema tome, opseg za uzajamno korisnu razmenu je

4P < 6Ž < 12P

Rastojanje između 12C i 4C (tj., 8C) predstavlja ukupne dobitke od razmene koji stoje na raspolaganju dvema zemljama koje razmenjuju 6Ž. Na primer, videli smo da kada se 6Ž razmenjuje za 6P, Sjedinjene Države imaju dobitak 2P, a Ujedinjeno Kraljevstvo 6P, što zajedno čini 8P. Što je stopa razmene odnosu 4P = 6Ž (domaća, ili interna stopa u Sjedinjenim Državama – videti Tabelu 2.2), to je manji udeo u dobicima Sjedinjenih Država, a veći je udeo u dobicima Ujedinjenog Kraljevstva. Sa druge strane, što je stopa razmene bliža odnosu 6Ž = 12P (domaća, ili interna stopa u Ujedinjenom Kraljevstvu), veći su dobici Sjedinjenih Država u odnosu na dobitke Ujedinjenog Kraljevstva.

Na primer, ukoliko su Sjedinjene Države sa Ujedinjenim Kraljevstvom razmenile 6Ž za 8 P, ove zemlje će ostvariti dobit 4P, pri čemu je ukupni dobitak 8P. Ukoliko bi Sjedinjene Države mogle da razmene 6Ž za 10P, onda bi ostvarile dobitak od 6P, a Ujedinjeno Kraljevstvo od svega 2P. (Naravno, dobici od razmene su proporcionalno veći ako se trguje sa više od 6Ž.) U Odeljku 2.6B videćemo, pomoću razmatranja ponude i tražnje, na koji način je ova stopa razmene zaista određena u stvarnom svetu. Stopa razmene takođe će odrediti učešće pojedinih zemalja koje trguju u ukupnim dobicima od razmene. Sve do ovog momenta, sve što smo želeli da uradimo jeste da dokažemo da je obostrano korisna razmena moguća čak i kada je jedna zemlja manje efikasna od druge u proizvodnji obe robe.

Do sada smo dobitke od specijalizacije i proizvodnji i razmeni merili u izrazima platna. Međutim, dobici od razmene mogu se takođe meriti isključivo u izrazima žita ili, što je više realistično, u izrazima i žita i platna. Ovo će biti učinjeno u grafičkom predstavljanju zakona komparativnih prednosti u odeljku 2.6A.

2.4�C Izuzetak od zakona komparativnih prednosti

Postoji jedan (ne mnogo čest) izuzetak od zakona komparativnih prednosti. On se po-javljuje kada je apsolutno zaostajanje jedne nacije u odnosu na drugu naciju isto za obe robe. Na primer, ako bi se za jedan sat rada u Ujedinjenom Kraljevstvu proizvodilo 3Ž umesto 1Ž (videti Tabelu 2.2), onda bi Ujedinjeno Kraljevstvo bilo tačno upola produktivno, u odnosu na Sjedinjene Države, u proizvodnji i žita i platna. Tada Uje-


dinjeno Kraljevstvo (a ni Sjedinjene Države) ne bi imalo komparativnu prednost ni u jednom proizvodu pa ne bi bila moguća ni uzajamno korisna razmena.

Razlog tome leži u činjenici (kao što je to bio slučaj i ranije) da će Sjedinjene Dr-žave trgovati jedino ukoliko mogu da razmenjuju 6Ž za više od 4P. Međutim, tada Ujedinjeno Kraljevstvo ne bi želelo da se odrekne više od 4P u zamenu za 6Ž koje bi dobilo od Sjedinjenih Država jer Ujedinjeno Kraljevstvo može kod kuće da proizvede i 6Ž i 4P za dva časa. Pod ovim uslovima ne može doći do uzajamno korisne razmene.

2.4�D Komparativne prednosti u prisustvu novca

Prema zakonu komparativnih prednosti (ostavljajući po strani gornji izuzetak), čak i ako jedna zemlja (u ovom slučaju Ujedinjeno Kraljevstvo) apsolutno zaostaje u proi-zvodnji oba proizvoda u odnosu na drugu zemlju (Sjedinjene Države), još uvek postoji osnova za uzajamno korisnu razmenu. Ali kako je moguće, možete se zapitati, da Ujedinjeno Kraljevstvo izvozi bilo šta u Sjedinjene Države ako je ono manje efikasno od Sjedinjenih Država u proizvodnji oba proizvoda? Odgovor je da će nadnice u Uje-dinjenom Kraljevstvu biti dovoljno niže od nadnica u Sjedinjenim Državama tako da će cena platna (roba za koju Ujedinjeno Kraljevstvo ima komparativnu prednost) biti niža u Ujedinjenom Kraljevstvu, a cena žita niža u Sjedinjenim Državama kada se oba proizvoda izražavaju u izrazima valute bilo koje zemlje. Pogledajmo kako ovo funkcioniše.

Pretpostavimo da je stopa nadnica u Sjedinjenim Državama 6USD na sat. Pošto se za jedan sat u Sjedinjenim Državama proizvodi 6Ž (videti Tabelu 2.2), cena jednog bušela žita je PŽ = 1USD. Sa druge strane, pošto se za jedan sat proizvodi 4P, PP = 1,5USD (što sledi iz 6USD/4P). Pretpostavimo da je u isto vreme stopa nadnica u Engleskoj 1£ po času (simbol „£“ označava funtu, valutu U.K.). Pošto se za jedan čas rada u Ujedinjenom Kraljevstvu proizvodi 1Ž (videti Tabelu 2.2), PŽ = 1£ u Ujedinje-nom Kraljevstvu. Slično, pošto se za jedan čas rada proizvodi 2P, PP = 0,5£. Ukoliko je devizni kurs između dolara i funte 1£ = 2USD, onda je u Ujedinjenom Kraljevstvu PP = 1£ = 2USD i PP = 0,5£ = 1USD. Tabela 2.3 pokazuje nam dolarske cene žita i platna u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu, uz devizni kurs 1£ = 2USD.

Posmatrajući Tabelu 2.3 možemo da vidimo da je dolarska cena žita (roba za koju Sjedinjene Države imaju komparativnu prednost) niža u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu. Sa druge strane, dolarska cena platna (roba za koju Uje-dinjeno Kraljevstvo ima komparativnu prednost) niža je u Ujedinjenom Kraljevstvu. (Ovaj rezultat ostao bi isti ako bi cene oba proizvoda izrazili u funtama.)

Uz nižu dolarsku cenu žita u Sjedinjenim Državama, poslovni ljudi bi kupovali žito i prodavali ga Ujedinjenom Kraljevstvu gde bi kupovali platno i prodavali ga Sjedinje-nim Državama. I pored toga što je u proizvodnji platna rad u U.K. upola produktivan u poređenju sa radom u Sjedinjenim Državama (videti Tabelu 2.2), rad u U.K. dobija samo trećinu američke nadnice (1£ = 2USD u poređenju sa 6USD u Sjedinjenim Državama), tako da je dolarska cena platna niža u Ujedinjenom Kraljevstvu. Drugim


rečima, neefikasnost rada u U.K. u poređenju sa SAD u proizvodnji platna više je nego kompenzirana nižim nadnicama u Ujedinjenom Kraljevstvu. Kao rezultat toga imamo da je dolarska cena platna niža u Ujedinjenom Kraljevstvu pa Ujedinjeno Kraljevstvo može da izvozi platno u Sjedinjene Države. Ovo će uvek biti slučaj pod uslovom da je nadnica u U.K. u intervalu od 1/6 do ½ nadnice u SAD (u istom rasponu u kome se kreću razlike u produktivnosti između Ujedinjenog Kraljevstva i Sjedinjenih Država u proizvodnji žita i platna).

Tabela 2.3� Dolarske cene žita i platna u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kra-ljevstvu, uz valutni kurs 1£ = 2USD

SAD U.K.

Cena jednog bušela žita 1,00USD 2,00USDCena jednog jarda platna 1,50USD 1,00USD

Ako bi devizni kurs između dolara i funte iznosio 1£ = 1USD (tako da stopa nadni-ca u Ujedinjenom Kraljevstvu bude tačno 1/6 stope nadnica u SAD), tada bi dolarska cena žita u Ujedinjenom Kraljevstvu iznosila PŽ = 1£ = 1USD. Pošto je to ista cena kao i u Sjedinjenim Državama (videti Tabelu 2.3), Sjedinjene Države ne bi mogle da izvo-ze žito u Ujedinjeno Kraljevstvo uz ovaj devizni kurs. Istovremeno, u Ujedinjenom Kraljevstvu bilo bi PP = 0,5£ = 0,5USD i Ujedinjeno Kraljevstvo bi izvozilo još više žita po ovom deviznom kursu. Razmena bi bila u neravnoteži u korist Ujedinjenog Kraljevstva i devizni kurs između dolara i funte (tj. dolarska cena funte) morao bi da poraste.

Sa druge strane, ako bi devizni kurs bio 1£ = 3USD (tako da stopa nadnica u U.K. iznosi tačno ½ stope nadnica u SAD), cena platna u Ujedinjenom Kraljevstvu iznosila bi PP = 0,5£ = 1,50USD (isto kao u Sjedinjenim Državama – videti Tabelu 2.3). Kao rezultat toga, Ujedinjeno Kraljevstvo ne bi moglo da izvozi platno u Sjedinjene Drža-ve. Razmena bi bila u neravnoteži u korist Sjedinjenih Država i devizni kurs bi morao da opadne. Devizni kurs između dolara i funte na kraju će se smestiti na nivo koji će dovesti do trgovinskog balansa (u odsustvu svakog uplitanja ili nekih drugih međuna-rodnih transakcija). Na ovo pitanje vratićemo se u dodatku ovom poglavlju, a u mno-go većoj meri u Trećem i Četvrtom delu koji se bave međunarodnim finansijama.

Prema tome, argument koji bi mogao da bude potegnut u Sjedinjenim Državama da je njima potrebna zaštita visokih nadnica i životnog standarda radnika od jeftinog britanskog rada potpuno je lažan. Na sličan način lažan je i suprotan argument koji bi mogao da bude potegnut u Ujedinjenom Kraljevstvu da je u njemu potrebno zaštiti rad od proizvoda efikasnijeg rada u SAD. Ovi argumenti sigurno su nedosledni i te-meljno pogrešni (videti Studiju slučaja 2 – 3).

152.5 Komparativne prednosti i oportunitetni troškovi


Rikardo je svoj zakon komparativnih prednosti oslanjao na brojnim pojednostavlju-jućim pretpostavkama: (1) postojanju samo dve zemlje i dva proizvoda, (2) slobodnoj trgovini, (3) savršenoj mobilnosti rada unutar svake države ali potpunoj imobilnosti između dve države, (4) konstantnim troškovima proizvodnje, (5) odsustvu transpor-

Studija slučaja 2 – 3 Peticija proizvođača sveća

Ponekad su satira i podsmeh efektniji od teorije i logike u svom uticaju na javno mnje-nje. Na primer, rasrđen zbog širokog razmaha protekcionizma pod uticajem tada pre-ovlađujuće merkantilističke filozofije, francuski ekonomista Frederik Bastia (Frédéric Bastiat ) (1801–1851) obasuo je zagovornike protekcionizma satiričnim širenjem nji-hovih argumenata na njihove logičke i apsurdne zaključke. Ni na jednom drugom me-stu to nije tako briljantno izvedeno kao u ovoj fiktivnoj peticiji francuskih proizvođača sveća koju je Bastia (Bastiat) napisao 1845. i čije izvode dajemo na ovom mestu:

Patimo zbog neprihvatljive konkurencije inostranog rivala koji je, kako se čini, u situaciji mnogo boljoj od naše za proizvodnju svetla, tako da on potpuno potapa naše nacionalno tržište sa cenama koje su ogromno smanjene. Čim se pojavi, naš zanat nas napušta – svi naši potrošači obraćaju se njemu; i ogranak naše domaće industrije, pošto je prošao kroz bezbrojna račvanja, odjednom je predat potpunoj stagnaciji. Ovaj rival... nije niko drugi do sunce.

Ono za šta mi molimo jeste da, ako bi bili ljubazni, donesete zakon koji nalaže da se zatvore svi prozori, nebeski svod, prozori na krovovima, da se namaknu zave-se, zatvore šaloni, oči bikova; rečju, svi otvori, rupe, pukotine, rascepi i raspukline pomoću kojih se svetlo sunca koristi ili kroz koje dolazi u kuće, a na uštrb zasluž-nih proizvođača, kako smo navikli sebi da laskamo u ovoj zemlji, - zemlji koja, u znak zahvalnosti, ne bi smela sada da nas napusti kada moramo da se borimo ovako neravnopravni ...

Zar o najvećoj nedoslednosti ne govori i to što se proverava, kao što vi činite, uvoz uglja, čelika, sira i dobara inostrane manufakture samo zbog toga, pa čak i srazmerno tome, što se njihova cena približava nuli, dok istovremeno slobodno dopuštate, i to bez ograničenja, ulazak sunčeve svetlosti, čija je cena tokom čitavog dana nula?

Ukoliko zatvorite, onoliko koliko je to moguće, sve pristupe prirodnom svetlu i stvorite tražnju za veštačkim svetlom, koji od naših francuskih manufakturista neće zbog toga biti srećan? Što se više loja troši, mora biti više volova i ovaca, i, sledstveno tome, videćemo umnožavanje travnjaka, mesa, vune, kože, a iznad sve-ga gnojiva koje je osnova i temelj ukupnog poljoprivrednog bogatstva.

Izvor: Frédéric Bastiat, Economic Sophisms (Edinburg: Oliver and Boyd, 1873), pp. 49–53, skraćeno)


tnih troškova, (6) odsustvu tehnoloških promena i (7) teoriji radne vrednosti. Dok se pretpostavke od prve do šeste lako mogu ublažiti, sedma pretpostavka (tj., važenje teorije radne vrednosti) nije valjana i ne treba je upotrebljavati u objašnjavanju kom-parativnih prednosti.

2.5�A Komparativne prednosti i teorija radne vrednosti

Prema teoriji radne vrednosti, vrednost ili cena robe zavise isključivo od količine rada upotrebljenog u proizvodnji te robe. To implicira (1) da je rad ili jedini proizvodni činilac, ili da je rad upotrebljen u istoj fiksnoj proporciji (sa ostalim proizvodnim čini-ocima – S.B.) u proizvodnji svih roba i (2) da je rad homogen (tj., postoji samo jedna vrsta). Pošto nijedna od ovih pretpostavki nije istinita, onda ne možemo da zasnivamo objašnjenje komparativnih prednosti na teoriji radne vrednosti.

Konkretno, rad nije jedini faktor proizvodnje niti se koristi u istoj fiksnoj proporciji u proizvodnji svih roba. Na primer, mnogo više kapitalne opreme po jednom radniku zahteva proizvodnja nekog proizvoda (kao što je čelik) od proizvodnje drugih proi-zvoda (kao što je tekstil). Povrh toga, u proizvodnji većine proizvoda obično postoji mogućnost supstitucije između rada, kapitala i ostalih proizvodnih činilaca. Dalje, rad očigledno nije homogen već se razlikuje po obuci, produktivnosti i nadnicama. Naj-manje što treba da dozvolimo jesu razlike u produktivnosti rada. Doista, ovo je način na koji je Rikardova teorija komparativnih prednosti bila testirana empirijskim putem (videti Poglavlje 2.7). U svakom slučaju, teorija komparativnih prednosti ne treba da bude zasnovana na teoriji radne vrednosti već može biti objašnjena na osnovu teorije oportunitetnih troškova (koja je prihvatljiva).

2.5�B Teorija oportunitetnih troškova

Upravo je Haberler (Haberler) 1936. objasnio ili zasnovao teoriju komparativnih prednosti na teoriji oportunitetnih troškova. U ovoj formi, zakon komparativnih prednosti ponekad se naziva zakonom komparativnih troškova.

Prema teoriji oportunitetnih troškova, troškovi proizvodnje neke robe jednaki su troškovima neke druge robe od koje se mora odustati da bi se oslobodili resursi koji su tačno dovoljni za proizvodnju dodatne jedinice prve robe. Pri tome se ne čini pretpo-stavka da je rad jedini proizvodni činilac ili da je rad homogen. Niti se pretpostavlja da trošak, odnosno cena robe, zavisi (ili da se može izvesti) isključivo od njenog radnog sadržaja. Prema tome, zemlja koja ima niži oportunitetni trošak u proizvodnji neke robe ima komparativnu prednost u njenoj proizvodnji (i komparativno zaostaje u proizvodnji druge robe).

Na primer, ako u odsustvu trgovine Sjedinjene Države moraju da odustanu od dve trećine jedinice platna da bi oslobodile dovoljno resursa za proizvodnju dodat-ne jedinice domaćeg žita, onda je oportunitetni trošak jedinice žita jednak dve trećine


jedinice platna (tj., 1Ž = 2/3P u Sjedinjenim Državama). Ukoliko je u Ujedinjenom Kraljevstvu 1Ž = 2P, onda je oportunitetni trošak žita (u izrazima količine platna od koje se mora odustati) niži u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu i Sjedinjene Države će u proizvodnji imati komparativnu (troškovnu) prednost nad Ujedinjenim Kraljevstvom. Tada će, u modelu sa dve zemlje i dva proizvoda, Ujedi-njeno Kraljevstvo imati komparativnu prednost u proizvodnji platna.

Prema zakonu komparativnih prednosti, Sjedinjene Države bi trebalo da se spe-cijalizuju za proizvodnju žita i za izvoz jednog njegovog dela u zamenu za britansko platno. Tačno to smo i ranije zaključili kada smo razmatrali zakon komparativnih prednosti zasnovan na teoriji radne vrednosti, ali je sada naše objašnjenje zasnovano na teoriji oportunitetnih troškova.

2.5�C Granica mogućnosti proizvodnje u uslovima konstantnih troškova

Teorija oportunitetnih troškova može biti ilustrovana pomoću granice proizvodnih mogućnosti, odnosno transformacione krive. Granica mogućnosti proizvodnje jeste kriva koja pokazuje alternativne kombinacije dve robe koje zemlja može da proizvede punim korišćenjem svojih resursa uz pomoć najbolje tehnologije koja joj stoji na ras-polaganju.

U Tabeli 2.4 dati su (hipotetički) obrasci proizvodnih mogućnosti žita (u milioni-ma bušela godišnje) i platna (u milionima jardi godišnje) za Sjedinjene Države i Uje-dinjeno Kraljevstvo. Vidimo da Sjedinjene Države mogu da proizvedu 180Ž i 0P, ili 150Ž i 20P, ili 120Ž i 40P, sve do 0Ž i 120P. Za svakih 30Ž od kojih odustanu Sjedi-njene Države, oslobađa se tačno dovoljna količina resursa da bi se proizvelo dodatnih 20C. Tj., 30Ž = 20P (u smislu da obe veličine zahtevaju istu količinu resursa). Prema tome, oportunitetni troškovi jedinice žita u Sjedinjenim Državama iznose 1Ž = 2/3P (isto kao i u Tabeli 2.2) i ostaju konstantni. Sa druge strane, Ujedinjeno Kraljevstvo

Tabela 2.4�. Obrasci proizvodnih mogućnosti za žito i platno u Sjedinjenim Država-ma i Ujedinjenom Kraljevstvu

Sjedinjene Države Ujedinjeno Kraljevstvo

Žito Platno Žito Platno

180 0 60 0 150 20 50 20 120 40 40 40 90 60 30 60 60 80 20 80 30 100 10 100 0 120 0 120


može da proizvede 60Ž i 0P, ili 50Ž i 20P, ili 40Ž i 40P, sve do 0Ž i 120P. Ono može da poveća svoj autput za 20P usled odustajanja od 10Ž. Prema tome, oportunitetni troškovi u Ujedinjenom Kraljevstvu su 1Ž = 2P i ostaju konstantni.

Obrasci proizvodnih mogućnosti Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva koji su dati u Tabeli 2.4 nacrtani su kao granice mogućnosti proizvodnje na Slici 2.1. Svaka tačka na granicama predstavlja jednu od kombinacija žita i platna koju data zemlja može da proizvede. Na primer, u tački A Sjedinjene Države proizvode 90Ž i 60P. U tački A’ Ujedinjeno Kraljevstvo proizvodi 40Ž i 40P.

Tačke unutar, ili ispod, granice mogućnosti proizvodnje takođe su moguće, ali su neefikasne, u smislu da zemlja poseduje izvesnu količinu nezaposlenih resursa i/ili ne koristi najbolje tehnologije koje joj stoje na raspolaganju. Sa druge strane, tačke iznad granice mogućnosti proizvodnje ne mogu se dostići sa resursima i tehnologijama sa kojima trenutno raspolaže neka zemlja.

0

20

40

60

80

100

120

30 60 90 120 150 180Žito

SAD

A

Pla

tno

0

20

40

60

80

100

120

20 40 60Žito

UjedinjenoKraljevstvo

A'

Pla

tno

Slika 2.1 Granica proizvodnih mogućnosti u SAD i u Ujedinjenom Kraljevstvu. Gra-nice proizvodnih mogućnosti dobijaju se kada grafički predstave vrednosti iz Tabele 2.4. Ove granice su nagnute naniže, to jest imaju negativan nagib što ukazuje da se svaka zemlja koja želi da poveća proizvodnju žita mora odreći izvesne oličine platna. Prava linija granice proizvodnih mogućnosti ukazuje na konstantne oportunitetne troškove.

Negativan nagib granica mogućnosti proizvodnje na Slici 2.1 ukazuje da ako Sjedinje-ne Države i Ujedinjeno Kraljevstvo žele da proizvedu više žita onda moraju da odusta-nu od proizvodnje izvesne količine platna. To da su u oba slučaja granice mogućnosti proizvodnje prave linije odražava činjenicu da su oportunitetni troškovi konstantni. Drugim rečima, da bi se proizvelo svako dodatno 1Ž mora se odustati od 2/3P u Sje-dinjenim Državama, dok Ujedinjeno Kraljevstvo mora odustati od 2P bez obzira na polaznu tačku na odgovarajućim granicama mogućnosti proizvodnje.

Konstantni oportunitetni troškovi nastaju (1) kada su proizvodni resursi, ili či-nioci, bilo međusobno savršeni supstituti ili se koriste u fiksnim proporcijama u proi-zvodnji oba proizvoda, i (2) kada su sve jedinice istog proizvodnog činioca homogene,

192.6 Osnova razmene i dobici od razmene u uslovima konstantnih troškova

odnosno tačno jednakog kvaliteta. Tada, sa transferom resursa iz proizvodnje platna u proizvodnju žita, zemlja neće morati da koristi resurse koji su sve manje prilagođeni proizvodnji žita i to bez obzira koliko žita ona već proizvodi.

Isto važi i za dodajnu proizvodnju platna. Prema tome, imamo konstantne troškove u smislu da se mora odustajati od iste količine jednog proizvoda da bi se za jedinicu povećavala proizvodnja drugog proizvoda.

Dok su oportunitetni troškovi konstantni u svakoj zemlji, između zemalja oni se ra-zlikuju, dajući osnov za razmenu. Međutim, pretpostavka o konstantnim troškovima nije realna. Oni se razmatraju samo zbog toga što služe kao pogodan uvod za slučaj rastućih troškova koji je realističniji i koji razmatramo u sledećem poglavlju.

2.5�D Oportunitetni troškovi i relativne cene

Videli smo da su oportunitetni troškovi žita jednaki količini platna od koje zemlja mora da odustane da bi oslobodila dovoljno resursa da bi proizvela dodatnu jedinicu žita. Ovo je predstavljeno (apsolutnim) nagibom granice proizvodnih mogućnosti, ili krive transformacije, koji se ponekad naziva i graničnom stopom transformacije.

Slika 2.1 pokazuje da je (apsolutni) nagib transformacione krive u SAD jednak 120/180 = 2/3 = oportunitetnom trošku žita i koji ostaje konstantan. Nagib transfor-macione krive u Ujedinjenom Kraljevstvu je 120/60 = 2 = oportunitetnom trošku žita u U.K. koji ostaje konstantan. Uz pretpostavku da su cene jednake troškovima proizvodnje i da zemlja proizvodi i žito i platno, oportunitetni troškovi žita jednaki su odnosu cene žita i cene platna (PŽ/PC).

Prema tome, PŽ/PC = 2/3 u Sjedinjenim Državama, a u inverznom izrazu PP/PŽ = 3/2 = 1,5. U Ujedinjenom Kraljevstvu biće PŽ/PC = 2 i PP/PŽ = ½. Niže PŽ/PC u Sjedinjenim Državama (2/3 nasuprot 2) odraz je komparativnih prednosti SAD u proizvodnji žita. Slično, niže PC/PŽ u Ujedinjenom Kraljevstvu (1/2 nasuprot 2/3) odražava njegovu komparativnu prednost u proizvodnji platna. Primetimo da je u uslovima konstantnih troškova PŽ/PC određeno isključivo proizvodnjom ili ponudom u obe zemlje. Tražnja ne utiče ni na koji način na određivanje relativnih cena.

U zaključku možemo reći da razlika u relativnim cenama proizvoda u dve zemlje (koja je određena razlikom u nagibima njihovih transformacionih krivi) predstavlja odraz njihovih komparativnih prednosti i da pruža osnovu za uzajamno korisnu raz-menu.


Uz odsustvo razmene, jedna zemlja može jedino da troši proizvode koje je proizvela. Posledica toga jeste da je granica mogućnosti proizvodnje jedne zemlje istovremeno


i njena granica potrošnje. Koju će kombinaciju proizvoda zemlja stvarno izabrati za proizvodnju i potrošnju zavisi od ukusa ljudi ili od njihove tražnje.

2.6�A Ilustracija dobitaka od razmene

Uz odsustvo razmene, Sjedinjene Države mogle bi da sa svoje granice mogućnosti pro-izvodnje izaberu da proizvedu i potroše kombinaciju A (90Ž i 60C) (videti Sliku 2.2), dok bi Ujedinjeno Kraljevstvo moglo da izabere kombinaciju A’ (40Ž i 40P).

Uz mogućnost razmene, Sjedinjene Države bi se specijalizovale za proizvodnju žita (roba njihove komparativne prednosti) i proizvodile bi u tački B (180Ž i 0P) na svojoj granici mogućnosti proizvodnje. Slično, Ujedinjeno Kraljevstvo bi se specijalizovalo za proizvodnju platna i proizvodilo u tački B’ (0Ž i 120P). Ukoliko tada Sjedinjene Države sa Ujedinjenim Kraljevstvom razmene 70Ž za 70P, onda će njihova potrošnja biti u tački E (110Ž i 70P), dok će Ujedinjeno Kraljevstvo sa potrošnjom biti u tački E’ (70Ž i 50P). Prema tome, Sjedinjene Države su putem razmene na dobitku 20Ž i 10P (uporedite tačke E i A na Slici 2.2), dok je Ujedinjeno Kraljevstvo na dobitku 30Ž i 10P (uporedite tačke A’ i E’).

0

6070

120

90 110 180Žito

SAD

A

E

B

Pla

tno

0

40

50

120

40 60 70Žito

UjedinjenoKraljevstvo

A'

E'

B'

Pla

tno

Slika 2.2 Dobici od razmene. Uz odsustvo razmene, Sjedinjene Države proizvode i troše A, a Ujedinjeno Kraljevstvo A’. Uz razmenu, Sjedinjene Države se specijalizuju za proizvodnju žita i proizvode B dok se Ujedinjeno Kraljevstvo specijalizuje za proizvodnju platna i proizvodi B’. Razmenjujući 70Ž za 70P sa Ujedinjenim Kraljevstvom, Sjedinjene Države završavaju sa potrošnjom u tački E (i ostvaruju dobitak od 20Ž i 10P), dok Ujedinjeno Kraljevstvo završava sa potrošnjom u tački E’ (i ostvaruje dobitak od 30Ž i 10P).

Povećana potrošnja kako žita tako i platna u obema zemljama bila je moguća usled poraslog autputa koji je bio rezultat specijalizacije svake zemlje za proizvodnju onog proizvoda za koji ima komparativnu prednost. Drugim rečima, uz odsustvo razme-ne, Sjedinjene Države proizvodile su 90Ž, a Ujedinjeno Kraljevstvo 40Ž, što u zbiru iznosi 130Ž. Uz specijalizaciju u proizvodnji i razmenu proizvedeno je 180Ž (svo žito


proizvedeno je u Sjedinjenim Državama). Slično, uz odsustvo razmene, Sjedinjene Države proizvele su 60P, a Ujedinjeno Kraljevstvo 40P, ukupno 100P. Uz specijali-zaciju u proizvodnji i razmenu, proizvedeno je 120P (svo platno proizvedeno je u Ujedinjenom Kraljevstvu).

Upravo je ovaj porast autputa od 50Ž i 20P, koji je rezultat specijalizacije u proi-zvodnji, raspodeljen između Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva i predstav-lja dobitke od razmene. Setimo se da se uz odsustvo razmene Sjedinjene Države ne bi specijalizovale za proizvodnju žita jer im je takođe potrebno da potroše određenu količinu platna. Slično, uz odsustvo razmene Ujedinjeno Kraljevstvo ne bi se specijali-zovalo za proizvodnju platna jer mu je takođe potrebna neka količina žita.

2.6�B Relativne cene uz postojanje razmene

Možemo da steknemo dublje razumevanje našeg trgovinskog modela koristeći krive ponude i tražnje za žito i platno, kako je to prikazano na Slici 2.3. Ova slika takođe će nam pomoći da vidimo kako se određuju ravnotežne relativne cene roba u uslovima specijalizacije i uz mogućnost razmene.

Na levom delu Slike 2.3, SŽ(SAD+UK) predstavlja agregatnu krivu ponude žita Sjedi-njenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva ako obe zemlje upotrebe sve svoje resurse da bi proizvodile samo žito. Rastojanje 0B = 180W predstavlja maksimalnu količinu žita koju su u stanju da proizvedu Sjedinjene Države uz potpunu specijalizaciju za proi-zvodnju žita po konstantnom oportunitetnom trošku PŽ/PC = 2/3 (baš kao na levom delu Slike 2.2). Rastojanje BB* = 60Ž predstavlja maksimalnu količinu žita koju je u stanju da proizvede Ujedinjeno Kraljevstvo po konstantnom oportunitetnom troš-ku PŽ/PC = 2 (kao što je prikazano na desnom delu Slike 2.2). Prema tome, 240W predstavlja maksimalnu zajedničku proizvodnju žita koju su u stanju da proizvedu Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo ako obe zemlje upotrebe sve svoje resurse za proizvodnju žita. Rezultat toga je da je kriva SŽ(SAD+UK) vertikalna za 240W.

Pretpostavimo da je, uz mogućnost razmene, zajednička kriva tražnje za žitom Sje-dinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva data kao DŽ(SAD+UK) kako je pokazano ne levoj strani Slike 2.3.

Kriva DŽ(SAD+UK) seče krivu SŽ(SAD+UK) u tački E određujući ravnotežnu količinu 180Ž za ravnotežne relativne cene PŽ/PC = 1 u uslovima postojanja razmene (iste relativne cene kao na levom delu Slike 2.2). Primetimo da se uz postojanje razmene žito proi-zvodi samo u Sjedinjenim Državama i da su Sjedinjene Države u potpunosti specija-lizovane za proizvodnju žita.

Možemo isto da uradimo i za platno. Na desnom delu Slike 2.3, SP(SAD+UK) pred-stavlja agregatnu krivu ponude platna Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva ako obe zemlje koriste sve svoje resurse samo za proizvodnju platna. Ujedinjeno Kra-ljevstvo može da proizvede najviše 120P = 0B’ za konstantno PC/PW = ½, dok Sjedinje-ne Države takođe mogu da proizvedu najviše 120P = B’B’’ za konstantno PC/PW = 3/2 (kao na Slici 2.2.)


2

1

2/3

180 240 120 240

3/2

1/2

SŽ (SAD + UK)

DŽ (SAD + UK)

B B*

2

1

SP (UK + SAD)

DP (UK+ SAD)

B' B"

PŽ /PP

E'E

Žito Platno

PP /PŽ

0 0

Slika 2.3� Ravnotežne relativne cene dobara sa ponudom i tražnjom. Na levom delu slike. SW(SAD+UK) predstavlja agregatnu krivu ponude žita SAD i U.K. Ona pokazuje da Sjedinjene Države mogu da proizvedu najviše 180Ž = 0B po ceni PŽ/PC = 2/3, dok Ujedinjeno Kraljev-stvo može da proizvede najviše 60Ž = BB* po ceni PŽ/PC = 2. DW(SAD+UK) predstavlja agregatnu krivu tražnje za Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo u uslovima postojanja razmene. DŽ(SAD+UK) seče SŽ(SAD+UK) u tački E što daje ravnotežnu količinu 180Ž (sve proizvedeno u Sje-dinjenim Državama) i ravnotežnu cenu PŽ/PC = 1 u uslovima postojanja razmene. Desni deo slike pokazuje ravnotežu za platno za presek DP(UK+SAD) sa SP(UK+SAD) u tački E’ uz 120P (sve proizvedeno u Ujedinjenom Kraljevstvu) i PC/PW = 1.

Pretpostavimo, u uslovima postojanja razmene, da je agregatna kriva tražnje u Sjedi-njenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu DP(UK+SAD), kao što je pokazano na de-snom delu Slike 2.3. DP(UK+SAD) seče SP(UK+SAD) u tački E’ čime je određena ravnotežna količina 120P i ravnotežna cena PC/PW = PŽ/PC = 1 (ista kao i na desnom delu Sli-ke 2.2). Primetimo da se, u uslovima postojanja razmene, platno proizvodi samo u Ujedinjenom Kraljevstvu i da se Ujedinjeno Kraljevstvo u potpunosti specijalizuje za proizvodnju platna.

Na kraju, primetimo da se, uz potpunu specijalizaciju proizvodnje u obema ze-mljama, ravnotežna cena svakog proizvoda nalazi u intervalu relativnih cena tog proi-zvoda u dvema zemljama pre otvaranja razmene (videti oba dela Slike 2.3). Međutim, ako bi u levom delu Slike 2.3 DŽ(SAD+UK) bila niža i sekla SŽ(SAD+UK) između tačaka 0 i B na horizontalnom delu SŽ(SAD+UK) uz PŽ/PC = 2/3, razmena bi se odvijala po relativnoj ceni žita u Sjedinjenim Državama pre otvaranja razmene, PŽ/PC = 2/3, a Ujedinjeno Kraljevstvo bi prisvajalo sve dobitke od razmene. Do ovoga bi došlo ako bi Ujedinjeno Kraljevstvo bilo mala zemlja koja se potpuno specijalizovala za proizvodnju platna, a Sjedinjene Države veća zemlja koja se nije u potpunosti specijalizovala za proizvodnju žita (videti Problem 10 i odgovor na kraju knjige). Ovo je poznato kao slučaj male zemlje i ilustruje „značaj da se bude beznačajan.“ Međutim, ova korist nije besplatna jer se mala zemlja (u ovom slučaju Ujedinjeno Kraljevstvo) suočava sa rizikom od mogućih budućih kontrakcija u tražnji za robom koja je njen jedini proizvod.

232.7 Empirijski testovi rikardijanskog modela


Sada ispitujemo rezultate empirijskih testova rikardijanskog modela razmene. Videće-mo da ako pretpostavimo da je u različitim zemljama različita produktivnost rada po raznim industrijskim granama, rikardijanski model razmene vrši dosta dobar posao kada objašnjava obrasce razmene.

Prvi takav empirijski test rikardijanskog modela razmene izvršio je Mek Dugal (MacDougall 1951. i 1952.) koristeći podatke o produktivnosti rada i izvozu 25 indu-strijskih grana Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva za 1937. godinu.

Pošto su nadnice bile dvostruko veće u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu, Mek Dugal je tvrdio da će troškovi proizvodnje u Sjedinjenim Državama biti niži u onim granama u kojima je američki rad više nego dvostruko produktivniji od britanskog rada. To bi bile industrije u kojima Sjedinjene Države imaju kompara-tivnu prednost u odnosu na Ujedinjeno Kraljevstvo i u kojima one na trećim tržištima (tj., u ostatku sveta) imaju nižu cenu od Ujedinjenog Kraljevstva. Sa druge strane, Ujedinjeno Kraljevstvo trebalo bi da ima komparativnu prednost i da prodaje po nižoj ceni od Sjedinjenih Država u onim industrijskim granama u kojima je produktivnost rada veća od polovine produktivnosti rada u istim granama u Sjedinjenim Državama.

U svom testu Mek Dugal je isključio trgovinu između Sjedinjenih Država i Ujedi-njenog Kraljevstva jer su se carinske stope veoma razlikovale po industrijskim granama sa težnjom da izravnaju unutargranske razlike u produktivnosti rada dve zemlje. Isto-vremeno, obe zemlje su bile suočene sa približno istim carinskim stopama na trećim tržištima. Isključivanje trgovine između Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva nije uticalo na pristrasnost testa jer je njihova međusobna razmena iznosila manje od 5 procenata od njihovog ukupnog izvoza.

Slika 2.4 rezimira Mek Dugalove rezultate. Vertikalna osa meri odnos autputa po radniku u SAD i autputa po radniku u U.K. Što je veća ova stopa, veća je i relativna produktivnost američkog rada. Horizontalna osa meri odnos izvoza SAD prema izvo-zu U.K. na treća tržišta. Što je veća ova stopa, veći je i izvoz SAD u poređenju sa izvo-zom U.K. u ostatak sveta. Primetimo da su skale logaritamske (pa jednaka rastojanja mere jednake procentualne promene) a ne aritmetičke (za koje jednako rastojanje meri jednake apsolutne promene).

Raspored tačaka na slici ukazuje da postoji jasna pozitivna relacija (pokazana obo-jenom linijom) između produktivnosti rada i izvoza. Drugim rečima, one industrije u kojima je produktivnost rada relativno veća u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinje-nom Kraljevstvu istovremeno su i industrije za koje je veći odnos izvoza SAD prema izvozu U.K.. To je istinito za 20 industrijskih grana koje su prikazane na slici (od ukupno 25 industrijskih grana koje je proučavao Mek Dugal). Pozitivna veza između produktivnosti rada i izvoza Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva potvrđena je i u kasnijim studijama Bele Balaše (Bela Balassa) koji je koristio podatke za 1950. i Sterna koji je koristio podatke za 1950. i 1959. godinu. Dodatnu i skoriju potvrdu rikardijanskog modela razmene dao je Golub (Golub) (videti Studiju slučaja 2–4).


1

2

3

4

56

0,05 0,1 0,5 1,0 5,0

Izvoz u SADIzvoz u U.K.

Autput po radniku u SADAutput po radniku u U.K.

Vuneniproizvodi

Margarin

Pivo Pamuk

Koka-kola

OdećaRejon predivoCement

Konzerve

Linoleum

CigaretePletivaRejonOdeća Obuća

Gvožđe

Mašine

PapirStakleni

kontejneri

Motornavozila

Radioaparati

Slika 2.4�. Relativna produktivnost rada i komparativna prednost – Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo. Slika prikazuje pozitivnu relaciju između produktivnosti rada i udela izvoza za 20 industrijskih grana u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu, potvrđu-jući tako rikardijanski model razmene.

Izvor: Prilagođeno iz G.D.A. MacDougall, „British and American Exports: A Study Suggested by the Teorija of Comparative Costs“, Economic Journal, December 1951, p. 703.

Sve ove empirijske studije izgleda da podržavaju rikardijansku teoriju komparativ-nih prednosti. Drugim rečima, stvarni obrasci razmene između dve zemlje izgleda da su zasnovani na razlikama u produktivnosti rada po različitim industrijama. Troškovi proizvodnje povrh troškova rada, uticaj tražnje, političke veze i razne opstrukcije to-kova međunarodne razmene nisu narušile vezu između relativne produktivnost rada i izvoznih udela.

Ostaje jedno moguće pitanje. Zbog čega Sjedinjene Države ne otmu čitavo izvozno tržište od Ujedinjenog Kraljevstva (a ne da imaju samo porast udela u izvozu) u onim granama u kojima imaju troškovnu prednost (tj., gde je odnos produktivnosti rada u SAD u produktivnosti rada u U.K. veći od 2)? Odgovor Mek Dugala je bio da to treba uglavnom pripisati diferencijaciji proizvoda. Drugim rečima, autputi istih grana u Sje-dinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu nisu homogeni. Američki automobili nisu identični sa britanskim automobilima. Čak i kada je američki automobil jeftiniji neki od potrošača u ostatku sveta mogu opet da preferiraju britanski automobil. Pre-ma tome, Ujedinjeno Kraljevstvo čak i po višoj ceni i dalje izvozi neku količinu auto-mobila. Međutim, sa porastom razlika u ceni može se očekivati da će britanski udeo u izvozu opadati. Isto važi i za većinu drugih proizvoda. Slično, Sjedinjene Države nastavljaju da na treća tržišta izvoze neke robe za koje imaju zaostajanje u troškovima u poređenju sa Ujedinjenim Kraljevstvom. Na ovaj važan momenat vratićemo se u Odeljku 6.4A.


Studija slučaja 2 – 4 Relativni jedinični troškovi rada i relativan izvoz – Sjedinjene Države i Japan

U svom istraživanju o rikardijanskom modelu razmene iz 1995. godine, Golub je ispitivao relaciju između relativnih jediničnih troškova rada (stopa nadnica u odnosu na jediničnu produktivnost rada) i izvoza Sjedinjenih Država i istih veličina u Uje-dinjenom Kraljevstvu, Japanu, Nemačkoj, Kanadi i Australiji. On je utvrdio da se, u opštem slučaju, relativni jedinični troškovi rada i izvoz nalaze u inverznoj relaciji. Drugim rečima, što su veći relativni jedinični troškovi rada u nekoj zemlji, niži je re-lativan izvoz te zemlje, i obratno. Ova veza posebno je jaka kod trgovine između SAD i Japana.

Obojena linija na Slici 2.5 pokazuje jasnu negativnu korelaciju između relativnih jediničnih troškova rada i relativnog izvoza za 33 industrijske grane koji je Golub posmatrao prilikom izučavanja trgovine između Sjedinjenih Država i Japana u 1990. godini, dajući na taj način podršku rikardijanskom modelu razmene. Primetimo da je na Slici 2.5 veza između relativnih jediničnih troškova rada i relativnog izvoza

–0,2 0–0,4–0,6–0,8 0,4 0,6 0,8 1

SAD/Japan, jedinični troškovi rada

SA

D/J

apan

, izv

oz

0,2

Slika 2.5�. Relativan izvoz i relativni jedinični troškovi rada – Sjedinjene Države i Japan. Slika prikazuje za slučaj Sjedinjenih Država i Japana jasnu negativnu vezu između relativnog izvoza i relativnih jediničnih troškova rada za 33 industrijske grane. On pokazuje da što su veći relativni troškovi rada u SAD, to je niži njihov izvoz u odnosu na Japan, podržavajući na taj način rikardijanski model razmene.Izvor: Prilagođeno iz S.S.Golub, Comparative and Absolute Adventage in the Asia-Pacific Region, (San Fra-nNNDko: Federal Reserve Bank of San FranNNDco, Center for Pacific Basin Monetary and Economic Studies 1995), p. 46; S.S.Golub, C.T.Hsieh, „The Classical Ricardian Teorija of Comparative Adventage Revisited,“ Review of International Economics, May 2000, pp. 221–234.


I pored toga što je jednostavan rikardijanski model razmene u velikoj meri verifi-kovan empirijskim putem, ipak on ima ozbiljan nedostatak jer se može reći da on pretpostavlja, a ne da objašnjava, komparativne prednosti. Drugim rečima, Rikardo i uopšte klasični ekonomisti nisu dali objašnjenje razlika u produktivnosti rada i kom-parativnih prednosti zemalja, i nisu mogli da kažu puno toga o uticaju međunarodne trgovine na zarade proizvodnih činilaca. Dajući odgovore na oba ova važna pitanja, Hekšer-Olinov model (koji razmatramo u Poglavlju 5) predstavlja teorijski napredak u odnosu na rikardijanski model.

Rezime

U ovom poglavlju ispitali smo teorijski razvoj teorije trgovine od merkantilista 3. do Smita, Rikarda i Haberlera i tragali smo za odgovorom na dva osnovna pita-nja: (a) šta je osnova uspostavljanja trgovine? i (b) koji su obrasci trgovine?Merkantilisti su verovali da zemlja može da ostvaruje dobitke od međunarodne 4. trgovine jedino na račun drugih zemalja. Kao rezultat tog verovanja oni su zago-varali restrikciju uvoza, podsticaje izvozu i striktnu državnu regulaciju ukupne ekonomske aktivnosti.Prema mišljenju Adama Smita, trgovina je zasnovana na apsolutnim predno-5. stima i korisna je za obe zemlje. (Razmatranje pretpostavlja postojanje sveta sa dve zemlje i dva proizvoda) Drugim rečima, kada se svaka zemlja specijalizuje za proizvodnju onog proizvoda u kojoj ima apsolutnu prednost, obe zemlje na kraju troše veće količine oba proizvoda. Međutim, danas apsolutne prednosti objašnjavaju samo mali deo međunarodne trgovine. David Rikardo je uveo zakon komparativnih prednosti. Postulat je ovog zakona 6. da čak i kada je jedna zemlja manje efikasna od druge zemlje u proizvodnji oba proizvoda, još uvek postoji osnova za uzajamno korisnu razmenu (sve dok apso-lutno zaostajanje prve zemlje u odnosu na drugu zemlju nije proporcionalno isto za oba proizvoda). Manje efikasna zemlja treba da se specijalizuje za proizvodnju

Studija slučaja 2 – 4 (nastavak)

negativna, dok je na Slici 2.4 veza između relativne jedinične produktivnosti i izvoznog učešća pozitivna jer se relativni jedinični troškovi rada dobijaju kao inverzna funkcija jediničnih produktivnosti rada. Gornji rezultati potvrđeni su 2000. godine u studiji Goluba i Šijeha (Hsieh) za trgovinu proizvodima 39 sektora između Sjedinjenih Dr-žava i devet drugih zemalja (Japana, Nemačke, Ujedinjenog Kraljevstva, Francuske, Italije, Kanade, Australije, Meksika i Koreje) u periodu od 1972. do 1991.

27Pogled unapred

i izvoz onog proizvoda za koji je njeno apsolutno zaostajanje manje. (To je proi-zvod za koji ona ima komparativnu prednost). Međutim, Rikardo je objasnio zakon komparativnih prednosti u izrazima teorije radne 7. vrednosti koja je neprihvatljiva.Gotfrid Haberler se prihvatio „spašavanja“ zakona komparativnih prednosti 8. objašnjavajući ga u izrazima teorije oportunitetnih troškova. Ona tvrdi da su troškovi proizvodnje nekog proizvoda jednaki količini drugog proizvoda od koje se mora odustati radi oslobođenja resursa koji su neophodni za proizvodnju dodatne jedinice prvog proizvoda. Oportunitetni trošak proizvoda jednak je relativnoj ceni tog proizvoda i određen je (apsolutnim) nagibom granice mo-gućnosti proizvodnje. Pravolinijska granica mogućnosti proizvodnje odražava konstantnost oportunitetnih troškova.Uz odsustvo razmene, kriva mogućnosti proizvodnje istovremeno je i kriva 9. mogućnosti potrošnje jedne zemlje. Uz razmenu, svaka zemlja može da se speci-jalizuje za proizvodnju onog proizvoda za koji ima komparativnu prednost i da zameni sa drugom zemljom deo dobijenog autputa za proizvod u čijoj proizvod-nji komparativno zaostaje. Radeći tako, obe zemlje završavaju sa potrošnjom oba proizvoda koja je veća nego što je bila pre otvaranja razmene. Uz potpunu specijalizaciju, ravnotežne relativne cene proizvoda nalaze se unutar intervala relativnih cena koje su prisutne u svakoj zemlji pre otvaranja razmene.Prvi empirijski test rikardijanskog modela razmene izvršio je Mek Dugal 1951. i 10. 1952. godine koristeći podatke za 1937. godinu. Rezultati su ukazivali da su one industrijske grane u kojima je produktivnost rada bila relativno veća u Sjedinje-nim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu imale i veće stope izvoza SAD prema izvozu U.K. na trećim tržištima. Ovi rezultati bili su potvrđeni rezultati-ma Balaša (Balassa) na osnovu podataka za 1950, Šterna (Stern) na osnovu poda-taka za 1950. i 1959, Goluba za 1990, i Goluba i Šijeha za 1972–1991. godinu. Prema tome, može se videti da su komparativne prednosti verovatno zasnovane na razlikama u produktivnosti i troškovima, kao što pretpostavio Rikardo (Ricar-do). Međutim, rikardijanski model ne objašnjava razloge za postojanje razlika u produktivnosti rada, ili troškovima, između država niti uticaj koji međunarodna trgovina ima na dohotke proizvodnih činilaca.

Pogled unapredU Poglavlju 3 ispitaćemo osnovu za razmenu i dobitke od razmene, a takođe i obrasce razmene u realističnijem slučaju rastućih troškova. Zatim će naš model biti kompletiran u Poglavlju 4 u kome ćemo na formalizovanom nivou videti način na koji se zapravo određuju stope po kojoj se proizvodi razmenjuju. To će takođe odrediti i kako se, u stvari, između dve zemlje raspode-ljuju dobici od razmene.


Ključni pojmoviOsnova za razmenu MerkantilizamDobici od razmene Apsolutna prednostObrasci razmene Laissez-faireZakon komparativnih prednosti Konstantni oportunitetni troškoviTeorija radne vrednosti Relativne cene proizvodaTeorija oportunitetnih troškova Potpuna specijalizacijaGranica mogućnosti proizvodnje Slučaj male zemlje

Pitanja za obnavljanje gradiva

Na koja osnovna pitanja tražimo odgovor u 1. ovom poglavlju. Na koji način model koji je izložen u ovom poglavlju predstavlja apstrakciju ili pojednostavljenje stvarnog sveta? Može li on biti uopšten?

Koji su bili pogledi merkantilista na trgovinu? 2. Na koji način se njihov koncept nacionalnog bo-gatstva razlikuje od današnjeg shvatanja?

Zašto je važno proučavati shvatanja o trgovini 3. merkantilista? Koliko se njihova shvatanja o tr-govini razlikuju od shvatanja Adama Smita? Ka-kva je relevantnost svega ovoga danas?

Šta predstavlja osnovu za razmenu i dobitke od 4. razmene prema Adamu Smitu? Na koji način nastaju dobici od razmene? Koju je politiku u oblasti spoljne trgovine zagovarao Adam Smit? Šta je mislio da je podesna uloga vlade u eko-nomskom životu zemlje?

Zašto je Rikardova teorija komparativnih pred-5. nosti superiorna u odnosu na Smitovu teoriju apsolutnih prednosti? Na koji način nastaju do-bici od razmene u teoriji komparativnih pred-nosti? Kako je moguće da zemlja koja je manje efikasna od druge zemlje u proizvodnji svakog proizvoda išta izvozi u drugu zemlju?

Kada imamo izuzetak od zakona komparativnih 6. prednosti? Koliko je on rasprostranjen?

Zbog čega je Rikardovo objašnjenje zakona 7. komparativnih prednosti neprihvatljivo? Koju prihvatljivu teoriju možemo da upotrebimo za objašnjenje ovog zakona?

Koji je odnos između oportunitetnih troškova i 8. granice mogućnosti proizvodnje jedne zemlje? Kako izgleda granica mogućnosti proizvodnje u uslovima konstantnih oportunitetnih troškova. Koji je odnos između oportunitetnih troškova jednog proizvoda i njegove relativne cene? Na koji način oni mogu biti predstavljeni grafičkim putem?

Zašto je uz odsustvo trgovine granica moguć-9. nosti proizvodnje jedne zemlje ista kao i granica potrošnje? Na koji način jedna zemlja odlučuje koliko će od svakog dobra potrošiti u odsustvu trgovine?

Na šta se misli pod potpunom specijalizacijom? 10. pod nepotpunom specijalizacijom? Zbog čega su u prvom slučaju obe zemlje na dobitku od razmene, a zašto samo mala zemlja dobija u dru-gom?

Na koji način je određena agregatna kriva ponu-11. de dve zemlje za svaki proizvod kojim trguje? Na koji način se određuje ravnotežna relativna cena u uslovima postojanja razmene?

Kakvi su rezultati empirijskih testova rikardijan-12. skog modela?

29Problemi

Tabela 2.5 pokazuje količine žita i platna koje se 1. mogu proizvesti u Sjedinjenim Državama i Uje-dinjenom Kraljevstvu za jedan čas rada u četiri hipotetičke situacije. Za svaku situaciju identifi-

kujte proizvod za koji Sjedinjene Države i Uje-dinjeno Kraljevstvo imaju apsolutnu prednost, odnosno apsolutno zaostajanje.

Problemi

Tabela 2.5� Proizvodne mogućnosti Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva

Slučaj A Slučaj B Slučaj C Slučaj D

SAD U.K. SAD U.K. SAD U.K. SAD U.K.

Žito (bušeli/sat) 4 1 4 1 4 1 4 2 Platno (jarde/sat) 1 2 3 2 2 2 2 1

* Pozivajući se na Tabelu 2.5, za svaki slučaj ozna-2. čite za koji proizvod svaka zemlja ima kompara-tivnu prednost ili komparativno zaostajanje.

Pozivajući se na Tabelu 2.5 za svaki slučaj odre-3. dite da li je moguća razmena i osnovu za raz-menu.

* 4. Pretpostavimo da u Slučaju B u Tabeli 2.5 Sje-dinjene Države razmenjuju 4Ž za 4P sa Ujedi-njenim Kraljevstvom.

(a) Koliki je dobitak Sjedinjenih Država?

(b) Koliki je dobitak Ujedinjenog Kraljevstva?

(c) Kolika je oblast za uzajamno korisnu razme-nu?

(d) Koliki bi dobitak imala svaka zemlja ukoliko se razmenjuje 4Ž za 6P?

Uzmite podatke za Slučaj B u Tabeli 2.5 i pret-5. postavite da je rad jedini proizvodni činilac i da je homogen (tj., postoji samo jedna vrsta rada).

(a) Koji su troškovi proizvodnje, izraženi kroz sadržaje rada, za žito i platno u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu?

(b) Koje su dolarske cene žita i platna u Sjedinje-nim Državama ako je stopa nadnica 6USD?

(c) Koje su cene žita i platna izražene u funtama u Ujedinjenom Kraljevstvu ukoliko je stopa nadnica 1£?

Odgovorite na sledeća pitanja pozivajući se na 6. Problem 5.

(a) Kolike su dolarske cena žita i platna u Ujedi-njenom Kraljevstvu ukoliko je devizni kurs

*= Odgovor je dat u www.wiley.com/college/salvatore

za funtu i dolar 1£ = 2USD? Da li bi po ovom deviznom kursu Sjedinjene Države mogle da izvoze žito u Ujedinjeno Kraljev-stvo? Da li bi po ovom deviznom kursu Uje-dinjeno Kraljevstvo moglo da izvozi platno u Sjedinjene Države?

(b) Šta bi bilo ako bi devizni kurs za funtu i dolar bio 1£ = 4USD?

(c) Šta ako bi devizni kurs bio 1£ = 1USD?

(d) Koji je raspon deviznog kursa koji dozvoljava Sjedinjenim Državama da izvoze žito u Uje-dinjeno Kraljevstvo a Ujedinjenom Kraljev-stvu da izvozi platno u Sjedinjene Države?

Pretpostavimo da se podaci iz Slučaja B u Tabeli 7. 2.5 odnose na milione bušela žita i milione jardi platna.


(a) Nacrtajte na milimetarskom papiru granicu mogućnosti proizvodnje Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva.

(b) Koja je relativna cena žita (tj., PŽ/PP ) u Sje-dinjenim Državama, a koja u Ujedinjenom Kraljevstvu?

(c) Koja je relativna cena platna (tj., PP/PŽ) u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kra-ljevstvu?

Koristeći granice mogućnosti proizvodnje Sjedi-8. njenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva iz Pro-blema 7, pretpostavimo da je uz odsustvo raz-mene, ili u autarkiji, tačka potrošnje određena kao 3Ž i 3/4P (u milionima jedinica) u Sjedinje-nim Državama i kao 1/2Ž i 1P u Ujedinjenom Kraljevstvu. Takođe pretpostavimo da se između Sjedinjenih Država i Ujedinjenog Kraljevstva trgovina otvara uz razmenu 1Ž za 1P. Pokažite grafički za Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kra-ljevstvo proizvodnju i potrošnju u stanju autar-kije (tj., uz odsustvo razmene), tačku proizvod-nje i potrošnje u uslovima razmene, i dobitke od razmene.

(a) Kolika će biti ravnotežna relativna cena žita 9. ako se SŽ(SAD+UK) pomeri naviše za jednu treći-nu na levom delu Slike 2.3? Koliko će tada

žita i platna da proizvode Sjedinjene Države i Ujedinjeno Kraljevstvo?

(b) Šta implicira odgovor na deo (a) ovog pitanja u pogledu DP(UK+SAD) na desnom delu Slike 2.3?

*10. Šta bi se dogodilo ukoliko bi DŽ(SAD+UK) sekla horizontalni deo SŽ(SAD+UK) za PŽ/PP = 2/3 i 120Ž u levom delu Slike 2.3? Šta bi ovo značilo za spe-cijalizaciju proizvodnje i raspodelu dobitaka od razmene između dve zemlje?

Nacrtajte crtež sličan Slici 2.2 koji prikazuje da je 11. sada Ujedinjeno Kraljevstvo mala zemlja, upola manja od one koja je prikazana na desnom delu Slike 2.2., koja trguje sa Sjedinjenim Državama dajući 20P za 30Ž po ceni PŽ/PP = 2/3.

(a) Na koji način je rikardijanski model razmene 12. empirijski testiran?

(b) Zašto se može reći da rezultati potvrđuju ri-kardijanski model?

(c) Zašto su nam onda potrebni drugi modeli razmene?

Kako ćete se suprotstaviti stavu da bi Sjedinjene 13. Države trebalo da ograniče uvoz tekstila da bi se zaštitila američka radna mesta?

Dodatak

Sada ćemo proširiti teoriju komparativnih prednosti prvo za slučaj više od dva proizvoda, a za-tim za slučaj više od dve zemlje. U oba slučaja videćemo da je teorija komparativnih prednosti bez problema uopštena.

A2.1 Komparativne prednosti uz više od dva proizvoda

Tabela 2.6 prikazuje troškove, ili cene, izražene u dolarima i funtama za pet proizvoda u Sje-dinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu. (U ekonomici, u „troškove“ su uračunati i prinosi svih proizvodnih činilaca, uključujući i „normalne profite“; prema tome, „trošak“ i „cena“ se na ovom mestu koriste kao sinonimi.)

31Dodatak

Da bi odredili koji proizvodi će se izvoziti, a koji uvoziti od strane Sjedinjenih Država i Uje-dinjenog Kraljevstva prvo moramo da izrazimo sve cene u izrazima iste valute, a zatim da

Tabela 2.6� Cene proizvoda u Sjedinjenim Državama i Ujedinjenom Kraljevstvu

Proizvod Cena u SAD (USD) Cena u U.K. (£)

A 2 6B 4 4C 6 3D 8 2E 10 1

uporedimo cene u dve zemlje. Na primer, ako je devizni kurs dolara i funte 1£ = 2USD, onda su cene proizvoda izražene u dolarima u Ujedinjenom Kraljevstvu:

Proizvod A B C D E

Cena u U.K. u dolarima 12 8 6 4 2

Po ovom deviznom kursu, dolarske cene proizvoda A i B niže su u Sjedinjenim Državama nego u Ujedinjenom Kraljevstvu; proizvod C ima istu cenu u dve zemlje; a dolarska cena proi-zvoda D i E je niža u Ujedinjenom Kraljevstvu. Kao rezultat toga imaćemo izvoz iz Sjedinjenih Država proizvoda A i B u Ujedinjeno Kraljevstvo i uvoz proizvoda D i E iz Ujedinjenog Kra-ljevstva. Proizvod C neće biti predmet razmene dve zemlje.

Sada pretpostavimo da je devizni kurs dolara i funte 1£ = 3USD. Dolarske cene proizvoda u Ujedinjenom Kraljevstvu bi iznosile:

Proizvod A B C D E


Po ovom višem deviznom kursu, dolarska cena proizvoda A, B i C je niža u Sjedinjenim Državama, dok je dolarska cena proizvoda D i E niža u Ujedinjenom Kraljevstvu. Prema tome, Sjedinjene Države bi izvozile u Ujedinjeno Kraljevstvo proizvode A, B, i C, dok bi iz Ujedinje-nog Kraljevstva uvozile proizvode D i E. Primetimo da proizvod C nije bio predmet razmene dok je devizni kurs bio 1£ = 2USD, a da se sada izvozi od strane Sjedinjenih Država uz devizni kurs 1£ = 3USD.

Na kraju, ukoliko bi devizni kurs iznosio 1£ = 1USD, dolarske cene proizvoda u Ujedinje-nom Kraljevstvu bile bi:

Proizvod A B C D E



U tom slučaju bi Sjedinjene Države izvozile samo proizvod A u Ujedinjeno Kraljevstvo, a uvozile sve ostale proizvode, sa izuzetkom proizvoda B (sa kojim se ne bi trgovalo jer mu je ista cena u dve zemlje).

Stvarni devizni kurs između dolara i funte biće određen na nivou za koji je vrednost izvoza SAD u Ujedinjeno Kraljevstvo tačno jednaka vrednosti uvoza SAD iz ujedinjenog Kraljevstva (uz odsustvo drugih međunarodnih transakcija). Kada se jednom odredi ovaj ravnotežni devizni kurs, bićemo u stanju da tačno odredimo koji proizvodi se izvoze iz Sjedinjenih Država, a koji se izvoze iz Ujedinjenog Kraljevstva. Svaka zemlja će tada imati komparativnu prednost za proizvode koje izvozi za neki konkretan uspostavljeni ravnotežni devizni kurs. (Na ovom mestu apstrahujemo situacije u kojima devizni kurs ostaje van ravnoteže za duži vremenski period.)

Ono što možemo reći na osnovu Tabele 2.6 jeste da je komparativna prednost SAD najveća za proizvod A i da Sjedinjene Države moraju da izvoze barem taj proizvod. Da bi to bilo mogu-će, devizni kurs dolara i funte mora biti 1£ > 0,33USD. Komparativna prednost Ujedinjenog Kraljevstva najveća je za proizvod E, pa Ujedinjeno Kraljevstvo mora da izvozi barem proizvod E. Da bi ovo bilo moguće, devizni kurs dolara i funte mora biti 1£ < 10USD. Ova razmatranja mogu se uopštiti tako da pokrivaju proizvoljan broj proizvoda.

A2.2 Komparativne prednosti za slučaj više zemalja

Pretpostavimo da umesto dve zemlje i pet proizvoda, imamo slučaj dva proizvoda (žito i plat-no) i pet zemalja (A, B, C, D i E). Tabela 2.7 rangira ove zemlje od najniže do najviše vrednosti internih relativnih cena PŽ/PP. Uz postojanje razmene, ravnotežno PŽ/PP biće određeno negde u intervalu 1 i 5. Tj., 1 < PŽ/PP < 5.

Tabela 2.7 Rangiranje zemalja prema visini internih relativnih cena PŽ/PP

Zemlja A B C D E

PŽ /P P 1 2 3 4 5

Ukoliko su uz postojanje razmene ravnotežne relativne cene PŽ/PP = 3, zemlje A i B će izvoziti žito zemljama D i E u zamenu za platno. U ovom slučaju zemlja C neće učestvovati u međunarodnoj razmeni jer je PŽ/PP u stanju autarkije jednako ravnotežnom PŽ/PP uz posto-janje razmene. Uz ravnotežno PŽ/PP = 4, zemlje A, B i C će izvoziti žito zemlji E u zamenu za platno, a zemlja D neće učestvovati u međunarodnoj razmeni. Uz ravnotežno PŽ/PP = 2 u uslovima postojanja razmene, zemlja A će izvoziti žito svim drugim zemljama, sa izuzetkom zemlje B, a iz njih će uvoziti platno.

Ovo razmatranje lako se može proširiti na proizvoljan broj zemalja. Međutim, uopštavanje naše analize na veći broj proizvoda i veći broj zemalja istovremeno postaje kabasto i nepotreb-no. Ono što je važno na ovom mestu je to da se zaključci do kojih smo došli na osnovu našeg jednostavnog modela sa dve zemlje i dva proizvoda mogu uopštiti i da su zaista primenljivi i za slučaj više zemalja i više proizvoda.

Problem Postavite primer razmene sa tri proizvoda i tri zemlje na taj način da svaka od tri zemlje izvozi jedan proizvod, a uvozi po jedan proizvod iz svake od preostalih zemalja.

33InterNet

Za pristup rešavanju problema iz materijala koji je pokriven ovim poglavljem, uz mnoštvo primera i re-šenih problema, videti:

D. Salvatore, � Teorija and Probems of International Economics, 4th ed., (New York: McGraw – Hill, 1996), poglavlja 1, 2 (odeljci 2.1 do 2.3).

Merkantilističko shvatanje međunarodne trgovine pre klasika može se naći u:

E.F. Heckscher, � Mercantilism, Vols. I and II (Lon-don: Allen & Uvin, 1935)P.C. Newman, A.,D. Gayer, M.H.Spencer, � Izvor Readings in Economic Thought (New York: Nor-ton, 1954), pp. 24–53.

Za stavove Smita i Rikarda o međunarodnoj trgovini videti:

A. Smith, � The Wealth of Nations (New York: The Modern Library, 1937), Knjiga I, Poglavlje 3; Knjiga IV, Poglavlja 1–3, 6–8.D. Ricardo, � The Principles of Political Economy and Taxation (Homewood, Ill.: Irwin 1963), Po-glavlje 7.

Sjajan prikaz klasične teorije komparativnih predno-sti može se naći u:

G. Haberler, � The Teorija of International Trade (London: W. Hodge & Co., 1936), Poglavlja 9–10.J. Viner, � Studies in the Teorija of International Trade (New York: Harper & Brothers, 1937), Po-glavlje 7.

Za napredniju i definitivnu ekspoziciju teorije kom-parativnih prednosti videti:

J. N. Bhagwati, «The Pure Teorija of Internatio- �nal Trade: A Survey», Economic Journal, March 1964, pp. 1–84.J. S. Chipman, «A Survey of the Teorija of Inter- �national Trade», Econometrica, July 1965; Part I: pp. 477–519, Part II: pp. 685–760.

Za proširenje rikardijanskog modela na slučaj više proizvoda videti:

R. Dornbusch, S. Fisher, P. Samuelson, «Com- �parative Adventage, Trade and Payments in a Ricardian Model,» American Economic Review, December 1977, pp. 823–839.

Za empirijske testove rikardijanskog modela razmene videti:

G. D. A. MacDougall, «British and American Ex- �ports: A Study Suggested by the Teorija of Com-parative Costs», Economic Journal, December 1951 (Part I: 697–724), September 1952 (Part II: pp. 487–521). Preštampano u R. E. Caves, H.G. Johnson, Readings in International Economics (Homewood, Ill.: Irwin, 1968), pp. 553–578.R. M. Stern, «British and American Productivi- �ty and Comparative Costs in International Tra-de», Oxford Economic Papers, October 1962, pp. 275–296.B. Balassa, «An Empirical Demonstration of Cla- �ssical Comparative Cost Teorija», Review of Eco-nomics and Statistics, August 1963, pp. 231–238.S. S. Golub, C.T. Hsieh, «The Classical Ricardian �Teorija of Comparative Adventage Revisited», Re-view of International Economics, May 2000.

Izabrana bibliografija

InterNetZa trgovinske politike svih zemalja članica Svetske trgovinske organizacije videti:

http://www.wto.org


Za informacije i opis novih izveštaja i analize o teoriji međunarodne trgovine i politike, koje u opštem slučaju podržavaju liberalni trgovinski sistem, koji su štampani od strane Instituta za međunarodnu privredu (Institute for International Economics) videti:

http://www.iie.com

Za argumente protiv slobodne trgovine koje je iznela organizacija za Javno nadgledanje glo-balne trgovine od strane građana (Public Citizen Global Trade Watch), organizacije koju je osnovao Ralph Nader (advokat potrošača) pogledati:

http:/www.citizen.org/trade/index.cfm

teorija međunarodne razmene - …danica.popovic.ekof.bg.ac.rs/me-salvatore-02.pdf · 1 deo teorija...

Documents