ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANL! BIL1M VE DU$UNCE TARJHt SEMPOZYUMU

18. YUZYILDA OSMANLI MA TBAASININ KURULU~UNDA ULEMANIN ROLU

Do~. Dr. Osman OZKUL Sakarya Dniversitesi Fen-Edebiyat Faktiltesi Sosyoloji Bo!Umi.i

oozkul@sakarya.edu. tr

Osmanhlarda Matbaacthgm Gecikmesinin Sosyal ve Ekonomik Sebepleri

Osmanh Devleti'nde Mi.isli.imanlar tarafindan ilk Tiirkye kitaplarm bastld1g1 matbaa, ibrahim Mi.iteferrika ve Mebmed Said Efendi'nin gayretleriyle kurulan Mi.iteferrika Matbaastdu ve k.urulu~u 1727, ilk kitabm bas11l~ tarihi ise 1729'dur. Ancak Osmanh Devleti'nin stmrlan iyinde Mi.isli.imanlar dt~mdaki Yahudi, Ermcni ve Rum milletleri tarafmdan daha onceleri de baslu tekniginin k:ullamldigl bilinmektedir. 443

Osmanh Devleti'nde Mi.isli.imanlann d1~mdaki milletlerin yapm1~ oldugu matbaactltk yah~malart, 18. as1rdan yok onceki tarihlere kadar gitmektedir. ilk olarak matbaanm Osmanh topraklanna girmesi 1492'de Osmanh topraklanna ispaoya'dan goy eden Seferad Yahudilerinin, 1493 taribindc istanbul 'da bir matbaa kurmasJyla geryekle~ir. Aynca Avram Galanti, Yabudilerin bu matbaadan iki iiy Yil sonra o zamanlar yogun bir Yahudi yerle~mesi haline gelen Selanik'te de bir matbaa kurduklanm ve. istanbul'daki matbaa saylSlru iiye ylkardlklarwt soylemektedir.444

istanbul'daki ilk Ermeni matbaast ise 1567'de kurulur ancak ktsa bir sure faaliyet gosterir. Yine de Ermenice matbu kitaplann manasttrlarda yogalt!lan yazma kitaplara gore onem kazanmast ancak 18. yi.izytlda, yeni teknolojilerle istanbul'da tekrar Ermcnice bir matbaa k:urulmast ve istanbul'un Ermeni bastm bayatmm merkezi olmastyla miimkiin olur. Benzer ~ekilde, Rum Ortodoks cemaatinin matbaa sertiveni de Latinlerin idaresi alttnda ya~ayan Rum Ortodokslan arasmda ba~lar; Rumca bastian ilk eser 1509 taribli olmakla birtikte, istanbul Rumlarmrn Londra'dan getirttikleri aletlerle bir matbaa kurmalan 1627'yi bulur.

1510-1520 tatihleri arasmda istanbul' da 9 Yahudi bastmevi bulundugu ve 16-18. aSJrlarda Selanik, Halep, $am, Edime ve izmir gibi Osmanll ~ehirlerinde 30 civannda matbaanm yah~makta oldugu anla~tlmaktad1r. Osmanh tarihinin k:urulu~ ve geli~me yaglanna bakt1gmn.zda, yoneticilerin ozellikle askeri teknolojinin yenilemnesi konusunda, son derece te~vik edici

443 $. ErgllrbUz, Matbaactbk Tarihi, 19. 444 A. Kabacah, TUrk Yaym Tarihi, 16.

261

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BtLtM VE DlJ~UNCE TARiHi SEMPOZYUMU

bir tutum takmd1klan gozlenmektedir. II. Mebmed'in Bizans surlanm ylkmak iyin kulland1g1 top teknolojisi ve istanbul'un fethinden sonraki geli~meler de bu olguyu destekler niteliktedir. Peki, buna ragmen Osmanh Devleti 'nde Miisliimanlar matbaanm kullamlmas1 konusunda neden gecikrne ya§arnl§ttr?

Bu soruya cevap olarak, Kanuni Sultan Siileyman zamanmda elyi olarak Tiirkiye'ye gelen Baron de Busbecq, "Seyahatname"sinde Osmanhlann yeni bir icat kar§lSlndaki tuturnlanm anlanrken ~tmlar1 soyler: "Yabanc1 bir millet ba§ka kavimlerin giizel icatlanm ahrken kolayhkla aldtklan gibi, onlar da (Tiirkler) bizlerde yap1lan top, tiifek ve daba bin ttirlli §eyi alarak ilerlemediler mi? Fakat matbaac1hk ve biiyiik duvar saatleri Tiirkiye'de o kadar makbule geymedi. Geryekten Allah'm Kitab1 Kur'an basllmca 'Kitaphktan' y1kacag1 korkusuyla, din matbaaya rnuhalefet etmi§." diyerek matbaaya dini bir kaygtyla kar§l yJlal&gm1 anlat1r.

i§te bu yomm, daha sonraki donemlerde telcrar edilerek bir "galat-1 me§hur" haline gelmi§tir. Buradaki degerlendirme rnatbaa iyin de saat iyin de yanh§tlr, yiinkii Busbecq'in bu sozlerinin geytigi mektuptan iiy yrl sonra Takiyiiddin "Mekanik Saat Konstriiyonuna Dair En Parlak Y1ld1zlar" adli kitabtru yazarak saatler icat eder. 445 0 hal de Osmanlllar gerek matbaay1 gerekse mekanik saati kullanmay1 tercih etmemi§lerse bunun ba~ka nedenleri olmahd1r.

Osmanll Miisliiman toplulugu zaman olgusunu olymek i9in, gline§ saatini kullanmay1 tercih etmektedir. Zaman olgusu, namaz ve diger dini giinlerin belirlenrnesi bak1mmdan onemlidir. Bu durumlann belirlenmesinde giine§ saatinin kullamlmas1, halk tarafmdan daba pratik bir yol olarak goriilmektedir. Nitekim bu gorii§ii destekleyen bilgilere, Osman b. Abdiilmennan tarafmdan terciime edilmi§ olan "Terciime-i Kitab-1 Cografya" adll kitapta rastlamak:tay1z.446 Bu kitapta yerin yuvarlak olu§u ve kainatm merkezi olarak kabul edili§i Batlamyus sistemine gore anlatllmaktad!r. Fakat Osman b. Abdulmennan bir metafordan yararlanarak, akll ytirlitme yoluyla gline§in merkezde, dtinyamn ise onun yevresinde donmesi gerektigini soylemektedir. 447

Niyazi Berkes'e gore Osmanh Devlet adamlan, Musevi, Ermeni ve Rurnlarm bastirdtgi kitaplann propaganda ama9h kullamrruna kay1ts1z kalmaiDl§lar. H1ristiyan teb'a arasmda siyasi ve sosyal problemlerin 91kmasma engel olmak iyin, propaganda mahiyetindeki faaliyetlere kar§l bir tutum talanm1§lard1r. Osmanh Devlet adamlanmn matbaa ile ilgili olumsuz bir tutum gosterdiklerine daiT diger bir omek ise, 18. asnn ba§lannda k1smen

445 A. Adtvar, Osmanh Ttirklerinde ilirn, 72. 446 Osman b. Abdi.ilmennan, Atlas: TercUme-i Cografya, Siileymaniye, Esat Efendi, No:2041, Varak: 182-823. 447 Ekmeleddin ihsanoglu, Biiyiik Cihattan Frenk Fodulluguna, 167-168.

262

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLl BiLiM VE D0$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

teknik kJsmen ckonomik kJsmen de siyasi nedenlerle ilan edilen II. Mustafa ( 1695-1703) 'run fennaruna dayandmlmaktadtr.

Bu yasaklamamn nedeni, Ermeniler arasmda Katolik mezhebinin yay1lmak istenmesine dayanmaktadu. Baz1 rahipler, propaganda amac1yla 1ncil'in baz1 yerlerini tahrif ederek bastmp da~tnu~lar; bu da ~ikayetlere yol a<;rru~tlr. Bu ~ikayet iizerine <;Ikan fermamn i<;erigi de biitiin matbaacJltk faaliyetlerini degil, "bu misiilli\ muhdes ve fasid (sonradan ortaya <;tkan fesat maksath) kitap basmacthgt"448 i1e ilgilidir. Nitekim bu yasaklama fennarurun sahibinden sonra tahta ge<;en III. Ahmct doneminde ilk Miisli.iman Matbaast a<;Ilacaktu.

Niyazi Berkes 'e gore, Mtisli.imanlann matbaasllllD ge<; gelmesinin diger bir sebebi de, Osmanll Lonca Sistemi yani esnaf te~kilatlanmas1 ile ilgilidir. 0 donemde, kapitalizm oncesi Avrupa'da oldugu gibi Osmanh Devleti'nde de ticari anla~malarla teknik uygulamalar, klsaca ekonomi iizerinde loncalann <;ok onemli belirleyici etkisi vard1. Fabrikalarm el tezgahlanru <;okcrtecegi ve bu sebeple matbaarun gelmesiyle birlikte pel< yOk hattatm i~siz kalacag1 ortada idi. Bu donemde sadece istanbul'da hattat loncas1run 90.000 iiyesi bu]unuyordu. Ekonominin bozuldugu, i~sizligin siirekli artt1g1, devam eden sava~lann tilkenin belini biikti.igii bir zamanda bu kadar ki~inin i~siz kalmasmm getirecegi karga~a ortada idi.

Devletin halkln ia~e, i~ ve sosyal ihtiya<;lanru goz online alarak bir denge politikas1 izlemesi gayet normal idi. Bu gerek<;elerc dayanarak, matbaanm Miisliimanlar tarafmdan ge<; kullarulmaslDln sebebinin islam dini ile ilgjti olmadtgi anla~tlmaktad1r. Nitekim gcrek ilk Osmanh Matbaasmm kurulu~u ile ilglli olarak, gerekse o zamana kadar ge<;en siire9te ulemamn boyle bir diren9 gosterdigini ortaya 91karan ve bu iddiay1 dogrulayan bir objektif bilgi yoktur. Hatta Mi.iteferrika Matbaasmm kurulu~unda,

~eyhiilislam ve diger ulema zi.imresinden bazt ki~ilerin matbaamn kurulu~u ve devarru stiresince olumlu bir oynadtklan rol goriilmektedir. 449 A~agtda bu sure<; hakkJnda bilgiler verilecektir.

Miiteferrika Matbaasmm Kurulu~unda memanm Rolli

ibrahim Miiteferrika ile Yirmisekiz Mebmet <;elebi'nin oglu Sait Efendi'nin gayretleriyle a<;tlan matbaa i9in once ibrahim Mi.iteferrika, matbaanm hikJnetlerini anlatan bir mi.italaa yazmt~tlr. Bu mi.italaa donemin ~eyhtilisl§rru Abdullah Efendi ba~ta olmak i.izere, ulemadan Damadzadc, Mir zade Abdullah, Feyzullah, Seyyid Melunet, Salih, Diirri, Mustafa Salim, ishak, Abdurrahman, $ehzade Mehmet, Zeynel Abidin, Ziil§li, ishakzade

448 A. Kabacah, Tiirk Yaym Tarim, 21. 449 N. Berkes, Tiirkiye'de <;:agda~Ja~ma, 55-57.

263

ULUSLARARASI KA TIUMLI OSMANLI BtLiM VE D'0$0NCE T AR1Jrt SEMPOZYUMU

isimli ld~ilerce incelenerek olumlu kanaat belirtmi~lerctir.450 Bm·ada bellitildigi gibi onde gel en ulemadan bunun uygun olduguna dair takriz (ovgii) bile yazllm1~tlr. Bu konuda olumsuz bir omegin gosterilememesi, en azmdan "ulemanm matbaaya kar~1 oldugu tezini" savunulamaz kllmaktadrr.

ibrahim Muteferrika, "Vesiletii't-t1baa" adh sadrazama sundugu layihada, matbaanm gerekvelerini ~u ba~hklar halinde s1ralamaktadrr:

1. Buyiik kitaplan yogaltacak hattatlann say1s1 azalrm~t1r ve yogaltJlan niishalar hatalarla doludur. Boylece bu zararlardan uzakla~llacaktlr.

2. Kitap yogaltma sayesinde kitaplar daha ucuza mal edilebilecek; hem balk, hem talebe, hem muellifi ve hem de diger ki~iler i9in yararh olacaktu·.

3. Boylece bastian kitaplar biitiin isliim diinyasma yaytlacak; yaz1lar tashihten ge9ecegi i9in daha giivenilir olacaktlr.

4. Basllan kitaplann okunu~u daha kolay olacak, klsa zamanda daha 90k kitap elde edecektir.

5. Kitabm ba~ma ve sonuna konulan fihristler sayesinde aramlan konular daha kolay bulunabilecektir.

6. Boylece ta~rada ve ~ehirlerdeki biiyflk kUtUphanelerin tesisinin daha kolay olacagm1, ilim tahsil edenlerin yogalacagtm anlatir.

7. Avrupaldann bast1g1 Tiirkye, Arap9a ve Farsya kitaplarda yanlt~hldar bulunrnaktad1r ve bununla biryok para kazanmaktadJrlar.

8. Boylece bu hususta da onlann oniiue ge9ilebilir, hatta basilan kitaplar diger islam beldelerinde satllarak gelir elde edilebilir.

9. Osmanh Devleti ~imdiye kadar, askeri yollarla cihat yapmak suretiyle, Musliimanlarm 9erefini a1tt1rmaya hizmet etmi~tir. Bu hizmetine bundan sonra kitap basmay1 da ekleyebilir.

10. Daha onceleri bu sanatm tatbiki ivin muzakereler yapdrm~, ancak zor bir i~ oldugundan ve erbab1 bulunamad1gmdan uygulanamami~tlr. $imdi ise bunun uygulanabilmesi iyin §a1tlar uygundur.

Bu iverikteki layihay1 Damat ibrahim Pa,~a'ya sunau Muteferrika, belki de tepldlerin oniine ge9mek dii~iincesiyle tefsir, badis, fllah ve keliim ldtaplan d1~mda kalan ltigat, tarih, tip, heyet ve sair ilimlerden bahseden kitaplann bas11mas1 i9in izin istedi.451

450 $. Ergiirbiiz, Matbaac1hk Taril1i, 26-27 ve S, N. Ger9ek, Tiirk Matbaaciii~ I, 57-58. 451 S. N. Ger9ek, Tiirk Matbaacillgt I, 50-51.

264

ULUSLi\RARASI KA TILIMLI OSMANLJ B1LIM VE DD$DNCE T ARiHt SEMPOZYUMU

Muteferrika, matbaamn hem devlete ne kadar faydah olacagmt anlatarak padi~ahm iznini talep etmekte452 hem de ulema ve talebe-i ulfuna faydah bir i~ oldugundan bahisle ve muhataplarm ragbetini kazanmak i~in, ~eyhiilislamm fetvaslDl istemektedir. Bir de bu iznin kitaba konulmasma musaade verilmesini talep etmektedir. 453

Bu istek uzerine 7 Temmuz 1727 'de Seyhtilislam Y eni~ehirli Abdullah Efendi bir fetva verdi. Bu fetvanm sureti ~oylcdir:

Sual: "Basma sanatmda maharet iddia eden ki~i-Zeyd, lugat ve mantlk ve hikmet ve heyet ve bunlarm emsali ulfim-1 allyede telif olunan kitaplarm hurfif ve kelirnatmm suretlerini birer kahba nak~ edub, evrak uzerine basma ile ol kitaplann misillerini-kopyalanm tahsil iderim dese Zeyd'in bu vecihle amel-i kitabete mub~eretine ~er'en ruhsat var mtdLr, beyan buyurula."

" ... Lugat ve mantlk. ve hjkmet ve heyet ve bunlann emsali ulum-1 aliyede telif olunan kitaplann .. 0" ifadesine clikkat ~ekmek istiyorum. <;Unki.i Seyhulislarnm bu ifadesinde "yasaklaytct" bir ifade yerine, "olurnlu bir te~vik" i~eren rnedresede alet ilimleri olarak okutulan kitaplann bastlmasma izin verilmektedir.

El-cevap: "Allahu a'Jem basma sanatmda mahareti olan kimesne bir musabhih-duzeltilmi~ kitabm hurufve kelimat1111 bir kahba sahihan n~ edub evraka basmakla zaman-1 kalilde bila-me~akkat ntisha-1 kesire hastla olup kesret-i kutub rahis baha ile temelli.ike biiis olur. Bu vecihle iaide-i azimeyi mi.i~temil olmakla ol kimesneye m'ilsaade olunup bir ka~ alim kimesneler suret-i na~ olacak kitab1 tashih i.i~i.in tayin buyurulur ise gayet mustahsene olan umurdan olur. Ketebe-i Abdullah el-fakir."454

Bastlaeak kitaplann musahh.ihligine, Mi.iteferrika'run istedigi gibi ulemadan ishak Efendi, Salih Efendi ve Esat Efendi ile Kastmpa~a Seyhi Musa Efendi tayin ediliyorlar.455 Ozellikle kitaplann tashihi konusunda ulema zumresinden gclen ki~ilerin istihdam edilmesi, onlann bu konudaki olumlu tutumlanm gosteren bir davram~ olarak yorumlanabilir.

Buradan anla~thyor ki bilim ve ki.ilti.ir bayattrun geli~mesinde aktif rol alan ulema smtfrnm baz1 mensuplan bittaktm toplumsal, ekonomik ve askeri

452 Sadrazam Jayihantn incelenmesi i~in Kethlldasma yazdtgt buynlltuda "Ger~i tekslr-i ktitiib­ii resail tabs ii-i uh1ma vcsaildir. Lakin bC>ylc bir emr-i azlm ve kar-t cesim ianet-i Rabbaniye ve Devlct-i Aliyyenin himmetine ve hassatcn devletli inayetli al-i himmetli efendimin medct-ti i11neline menut" dcmcktedir. Bk. S. N. Ger~ek, A.g.c., 52-53. 453 "Regabat-1 nas i~in emr-i mtistahsen idtigUntl mil~ir ktla mtiftii-i enam ve ~eyh-u me~ayihu'l­lslam scllemehU 's-sclam efendi hazretlerinio takriz-birle izn-i ~erifleri ile i~arct-i alileri buyurula. Ta kim herhalde ~er'i milbine mutabtk ola ve ol i~aret dahi sutiir-u kUtilbde me~rut ola.", Geryek, A.g.c., 54. 454 S. N. Geryek, Turk Matbaacthgt, 19; $efikErgUrbilz, MatbaacthkTarihi, 26; Rahip Toderini, Ibrahim MUteferrika Matbaas1, 23. 4SS S. N. Getyek, A.g.e., 58.

265

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BtL!M VE DLJ$0NCE T AR1H1 SEMPOZYUMU

tepkiler ve kutupla~malarda da olumsuz rol almakta gecikmemektedir. Yani bir grup ulema, devam eden bilimsel yall~malan destekler vc aktif olarak katihrken, diger bir grup ulema da bunlarm kar~lSlnda yer almaktadu. Ashnda kar~1 olunan tam olarak soz konusu bilim ve kiiltiir degil, bunlarla kar1~1k olarak topluma sunulan Osmanb toplumunun gelenek ve inan9lanna uymayan tutum ve davram~lardir. Boylece bi.itiin ulemanm her tiir degi~mc kar~lSlnda yer aldi~ ~eklindeki yiizeysel ve tiimel yargmm dogru olmadtgt ortaya 9ll<maktadtr .

.Ibrahim Mi.itefelTika'nm oliimiindcn sonra ilk Osmanh matbaasmm i~letmesini Kadt ibrahim ve Kadt Ahmed isimli ulemadan iki ki~i talep etmi~ler vc bunun iyin ken<lilerine 174711160 tarihinde bir ferman verilmi~ti. Daha sonra Beylik9i Mehmed Ra§id ile Vak'aniivis Vastf 1783/1198 senesinde Miiteferrika Matbaast'ru satm aldtlar. Vastf Efen<li iki sene sonra ortakbktan aynlmakla beraber456 Ra~it Efcn<li, 1798/1212' de vefat edene kadar matbaanm faaliyetini yiiriitmii~tiir. Ra~id'in son bastlgt 'ii9 kitap, III. Selim'in askerlik alarundald tslahat donemine rastladtgt i9in askerlige ait kitaplardtr.457

Matbaada bast ian kitaplarrn konulanna bakttgJmtzda tarih agrrbkh olup ondan sonra da liigat ttiriinde kitaplar gelir. Bunlann d1~rnda bir Tiirkye­Franstzca gramer kitab1 ile Katip <;elebi 'nin cografyaya ait "Cihanniima"st bir de .Ibrahim Mi.iteferrika'nm pusuladan bahseden "Fuyuzat-1 Mtknattsiye" ve "UsCtlii'l-ffikcm fi Nizami'l-Omem" kitapian Avrupa'daki bilimsel 9alt~maiar hakkmda biigiier i9eren kitaplardrr.458 Miiteferrika Matbaasmda bastian eserlerin niteiigine saytsal olarak bakttgliDlZda, kitapiann 17 tanesi tarih kitab1, 3 tanesi liigat, 2 tanesi cografya, birisi siyasetname, birisi ise bilim ile ilgilidir. Yani ilk bastian eserler arasmda din ile ilgiU kitaplar yoktur.

Mtiteferrika Matbaasmda bastian bu lcitaplarm tam listesi ~oylcdir:

1. Vankulu Liigati: Arapya kelimelerin Tiirkyelerini veren bir sozlUktur.

2. Tuhfetii'I-Kibtir Fl Esfari'l-Bihar: Osrnanh deniz tarihini anlatan bir kitap.

3. Polonyab Kurusinski'nin ibrahim Miiteferrika tarafindan 9cvrilen iran ve Afgan Tarihi.

456 Vastf Efcndi'nin, matbaada musahhihlik yapan Gelenbevi ismail Efendi ile aralannm as;tldlgL hakktnda bkz. A. VasifEfendi, MehasinU'l-Asar vc Hakaiku' l-Ahbar, Yay: M. ilglirel, istanbul 1978, XXVI; Tarih-i Cevdet, c. lll, 120-121 'de ve c. VID, 282-283'de bu problemin VastfEfendi 'nin dUrtist olmayan tutumundan kaynaklandtgmt bildirmektedir. 457 $. ErgUrbtlz, Matbaacthk Tarihi, lzmit 1947, 47-48. 458 Milteferrika ve Matbaa bastian k:itaplar hakkmda bk. G.Toderini, ibrahim Mi\tcferrika Matbaast ve TUrk Matbaaclltgi, <;eviren: Rikkat Kunt, Yaymlayan: $. Rado, istanbul 1990; Kabacalt, TI!rk Yaym Tarihi, 23-40.

266

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BILIM VE Dtl'$'0NCE TARffit SEMPOZYUMU

4. Tilrkiye'de bastian ilk resimli kitap Amerika veya Batz Hindistan Tarihi.

5. Timur'un ve Torunu Sultan Kali'nin Hayat Hikayesi'ru anlatan bir yeviridir.

6. Si\heyli'nin 1628 taribinc kadarki Mzszr Tarihi'ru konu alan bir tarih kitab1dtr.

7. Nazmi-zade'nin Giil$en-i Huleja's1d1r. Bagdat tarihini anJatan bir eserdir.

8. 1brahim Mutefenika'run istanbul'da doktUrdiigii Latin harfleriyle bastian, yabanc1 tiiccar ve din adamlarma Tfuk9e ogretmek iyin yaztlan bir Gramer Kitabz.

9. tbrabirn Miiteferrika'mn Usulii'I-Hikem .fi Nizami'l-Omem adh kitab1.

10. Miiteferrika'nm Latincc kaynaklardan derledigi, pusulanm icadt ve kullamm1 hakkmda bilgiler vercn Fiiyuzat-z Mzlmatzsiyye isimli ldtap.

11. Katip <;::elebinin Cihanniima adh kitabtdir. 12. Katip <;::elebi 'nin kaleme aldtgi Takvfmii 't-Tevarih isimli eserdir. 13. Naima'nm kaleme aldtgi Tarih-i Naima'drr. 14. Osmanh tarihini anlatan Tarih-i Ra:jit isimli kitaptlr. 15. 15. Kiiyilk9elebi-zade ismail Asun'm Tarih-i (:elebi-zade adh

eseridir. 16. Orner Bosnavi'nin Osmanb-Avusturya Sava,#arz'm anlatan bir

kitaptir. 17. Lisanii '1-Acem isimli bir soz!Ukti\r. ,

J

YUzy1l Sonlarmda Matbaamn Yeniden ihyasmda Ulemamn RolU

Bu ilk matbaadan sonra, Osmanh Devleti'nde gayr-1 Miislimlerin kurduklan matbaalar dt§mda Miisliimanlann kurdugu ikinci matbaa Mi.ihendisbane Matbaast'dtr. 18. asnn sonlarma dogru Ill. Selim zamarunda 1795 tarihinde Miihendishane-i Berrl'nin kurulmasmdan sonra, bu mektep biinyesinde bir matbaarun kurulmas1 ve boylece matbaarun yeniden ihyas1 dli~iini.ilmii~; bunun iyin Ra~id Efendi'de bulunan "alat edevat ve basmahane taktmt" devlet9e sahiplenerek, 1797'dc Miihendishane Matbaas1 kurulmu~tur.459

Humbarac1 ve Lag1mc1 Ocaklan Nazm Memi~ Efendi'nin 1797/1211 tarihli takririnden anla~tld1gma gore, Mi.ihendishane bitnyesindc kurulmas1

459 K. Beydilli, TUrk Bilim ve Matbaac1ltk Tarihinde Milhendishane, Milhendishane Matbaas1 ve Kiitilphanesi (1776-1826)" Eren YaymcJ!tk, istanbul 1995, 99. (Matbaanm kurulu~ tarihi olarak baz1 kaynaklar 1796 tarihini vermekle beraber, K. Beydilli 'ye gore 1797 tarihini kabul etmek gerckir.)

267

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B1LtM VE DO~UNCE TAR1Ht SEMPOZYUMU

du~iiniilen matbaadan bu okulda yeti~ecek ogrencilerin "fenn-i hendcse Ozere Humbara atmak, lag:tm hafr etmek ve kal'a ve tabya ve koprO yapmak ve metris almak mistillli sanayi 'i" ogrenmeleri i9in gerekli, hendese ve hesaba dair bazt Tlirkye kitap, risale ve cetvellerin lasa zamanda temin cdilmesi amaylanmaktadtr. Haritall, cetvelli ve ~ekilli olan kitaplann yogalt1lmas1 ve aynca dogru olarak, standart ~ekilde losa zamanda elde edilmesi miimktin olabilecekti. Miihendishane matbaast olarak bilinen bu matbaamn adt, bastlgt kitaplarda Daru't-Ttbaatli'l-Mamuretli's-Sultaniye, Darti't-Tlbaatii'l­Sultaniyc ve bazt kitaplarda ise Daru't-Ttbaatli'l-Mamure olarak kaydcdilmi~tk 460

Memi~ Efendi takririnde matbaanm yonetirninin, -bu i~lerin listesinden gelmeyi taahhi.it eden- mtihendisbanc hocas1 muderrisin-i kiramdan Abdurrahman Efendi 'nin uhdesine verilmesini onermi~tir. 1797/1211 tarihli irad-1 cedid Dcfterdan Mustafa Rc~id Efendi 'nin takririnden de bu yonde karar verildigini ve matbaanm riyasetine Muderris Abdurrahman Efendi'nin tayin edildigini ogreniyoruz.

Re~id Efcndi 'nin talcriri padi~aha arz edildiginde, kabul ettigine dair bir hatt1 sadtr olmu~, boylece Abdurrahman Efendi'ye berat verilerek tayini gers:eklc~tirilmi~ ve ilgili yerlere ilm-ti haberi yaztlmt~hr. Abdurrahman Efendi'ye Arahk 1801 tarihine kadar 2000 kuru~luk MUhendishane hocahgt maa~1 d1~10da maa~ tahsis edilmemi~; bu i~i licretsiz olarak yliriitmi.i~tlir. ''Nihayet bu tarihte, bu iki hizmetin birbirinden ayn ve mustakil birer memuriyet oldugunu idrak ile; Mtihendishane hocahgt muayyen olan ma~1 ile Halife-i Sani Tamanizade Hliseyin Efendi'ye tevcih olunmu~ ve Daril't­ttba'a riyascti, once bila-ma'a~ Abdurrahman Efendi uhdesinde ibka olunmu~ ve sonradan Abdurrahrnan Efendi'yc senev12000 lcum~ maa~ tayin olunmak iizere, 1801 tarihinde ba~ muhascbeye gereldi kayd1 yaptlilll~hr."461

Abdurrahman Efendi matbaa i~lerini geregi gibi takip etrni~tir. Bunun bir gostergesi olarak, 1798 ythnda Mahmud Raif Efendi'nin Nizam-1 Cedid yeniliklerini tamtttg1 Frans1zca kitab10m giizel bir omek te~kil edecek ~ekilde bastlllnt saglamt~tlr. Aynca Bonapart'm M1srr'1 i~galinden sonra geli~en olaylarda Frans1z matbaasma el konulmu~; bunlar10 sattlmas1 soz konusu oldugunda Abdurrabman Efendi bunlar1 begenmi~ ve ba~kalar10a sattlmas1n1 uygun gormemi~; aletler Muhendishane 'yc ta~mm1~trr. 462

Abdurrahman Efendi, matbaa hizmetlerinin iyi ytiri.imesi is:in yardtmct hizmetlerde devamh 9ah~mak tizere toplam 15 amelenin i~e almrnasm1

460 A. Kabacah, TUrk Yaym Truihi, 51. 461 K. Beydilli, A.g.e., 124. 462 K. Bcydilli, A.g.e., 125.

268

ULUSLARARASI KA TfLIMLI OSMANLI B!LIM VE D'O~ONCE T ARiHi SEMPOZYUMU

saglamt~tlr. Altnacak e~yalarm en makul ~ekilde temin edihnesi is;in onun teklifleri dogrultusunda bir Nizamname olu~turulmu~tur. 463

Matbaa 1802 y1lmda Dsktidar'a ta~marak, i~letmesi yeni bir duzenlemeyle kar ve zarar hesabtyla s;alt~acak bir kamu i~letmesi haline donu~tlirillmil~tlir. 25.000 kuru~ sermayc tahsis edilmi~. Bu sermaye ile matbaayt i~letmeye talip olan ve Selimiye Vakf-t Humayfinu tarafma senelik 1200 kuru~ icare-ki ra odemeyi kabul eden Abdurrahman Efendi'ye yeniden ibale edihni~tir.464 Boylece yan sivil, yan kamu i~letmesi baline getirilen matbaada piyasada sattlabilecek kitap ve risalelerin de bastltp sattlabilmesi mi.imktin olabilecekti.465 Boylece piyasaya as;tk, pazar talebinc uygun eserlerin ve gayr-1 Muslimlerin dini eserlerinin de bastmmt ustlenen matbaaya ayncahk olarak baslffi tekeli de veriliyor. Ba~ka bir yerde kitap basmak yasaklamyor. i~letmenin kiln fazla olursa bunun, masraflar du~uldillcten sonra kalamnm Jrad-1 Cedid Hazinesi'ne intikali kararla~tmltyor.466

Osktidar'a ta~mdlktan sonra dort-be~ sene faaliyetleri yolunda giden matbaa 1807 senesinde kapanma durumuyla kar~t kar~tya gelir. Abdunahman Efendi, matbaamn kapattlma a~amasma geli~inin sebebi olarak is;ine du~tilgu mali krizi gosterir. Zira basilan kitaplar satllamaytp elde kalmaktadtr. Bu yilzden basnn ve i~letme masraflan kar~llanamamakta ve matbaamn faaliyeti inlataya ugramaktaydt. 467

Bu durwn ilzerine 1807/ 1222 tarihinden itibaren matbaamn idareciligi, Abdunahman Efendi yerine Seyyid HUseyin Efendi'ye verilmi~tir. Boylece daha III. Selim doneminde aksamaya ba~layan matbaanm faa1iyeti, Kabaks;t Ayaklanmast'ndan sonra IV. Mustafa doneminde de istik:rarstzbgmt stirdilrmU~tilr. Bir y1l sonra Htiseyin Efendi' den alman idarecilik, Hacegandan Ali Efendi ile Doganctlar imam1 Haftz Mehmed Emin Efendi 'ye ber-vech-i i~tirak ibale edilrni~tir. 468

18. asrm sonlannda ibya edilen Miihendishane Matbaasmda bastian kitaplarm niteligine baktldtgmda onemli bir degi~me goril1tiyor. Mtihcndishane Matbaasmda 1797-1824 y1llan arasmda 66 pars;a eser bastlmt~tlr. 2 propaganda bro~liril ile 14 pars;a eserin yeni basktlan listeden s;tkanldtgmda, bibliyografik kilnye itibanyla yalmz 50 eserin bastldlgt gortiliiyor. 469 Konu itibanyla en fazla agll'hgt 24 part;:a ile dil ve liigatler

463 K. Beydilli, A.g.c., 126-127. 464 K. Beydilli, A.g.e., 136-137. 465 Bu tUr cserlerin bas!larak halkm ve hatta kadtlann cahilliginin 01tadan kaldmlabilecegini savunan dtinemin tinemli ricalinden Behic Efendi'nin d!i~tlncesinin de gcr~eklc~mi~ oldugu gtirUitlyor. 466 K. Beydilli, A.g.c., 137. 467 K. Beydilli, A.g.e., 137-138. 468 K. Beydilli, A. g. e. , 138. 469 K. Beydilli, A.g.e., 151-259; A. Kabacah, A.g.e., 52-65.

269

ULUSLARARASJ KATILIMLI OS1v1ANLIBIL1M VE DO'~ONCE TAR:t.Hi SEMPOZYUMU

olu~tw·urken, ikinci olarak 15 parya dini kitap yer almaktadrr. MUtcferrika Matbaasmdan itibaren 1803 ythna kadar dini konularda kitap bastlmadtg1 balde; ilk olarak Birgivi Mebmed Efendi'nin "Akaid Kitabt" ile bu strur a~lln11~ oluyordu. Onun pe~inden tasavvuf ile ilgili kitaplarm basuruna da ba~lanm1~; dini kitaplara ragbet daba fazla oldugu iyin bastian eser saytst da artmJ~tlr. 470

Ill. Sclim doneminde ba~layan bu geli~me II. Mabmud zamanmda daha belirgin halde devam eder. Selim doneminde bastian toplam 35 kitaptan 5'i din konusuna ait iken, Mabmud donemindeki 31 kitaptan IO 'u dini kitapttr. Selim doneminde bastian teknik eserler vc bendese agtrhkh yaymm yerini Mahmud doneminde Iii gat, gramer ve din konulan ahr. 471

Ancak Matbaacthk alarunda Ill. Selim donerninde yeni bir attltm geryekle~tirilrnesine ragmen ilcrlcyen ytllarda istenilen ba~anrun elde edilememesinin ba~ka nedenleri iizerinde de durmak gerekir. Bu nedenler yaymctltk tekniginin yeterince geli~mcmesi veya masraflarm yiiksekligi, siyasal baktmdan te~vik edici bir ortam1n olmay191, toplumdaki beklentinin dii~Uk ohnas1, yevirilerin yetirince yaptlamamast, yazt dili ile konu9ma dili arasmdaki farklthk, ekonomik balamdan kitabm yok pabahya mal olmas1, kag1t iiretiminin olmamas1, ihtiyacm dt~andan kar~tlanmas1 ve bastm i~inin devlet tekelinde kalmast ~eklinde saytlabilir.

Kaynak~a

Adtvar, Adnan. Osmanb TUrklerinde ilim, Remzi Kitabevi, istanbul 1982

Ahmet Cevdet Pa9a. Tarih-i Cevdet, Cilt: III ve VITI, Dersaadet 1309 Abmet Vastf Efendi. MehasinU'l-Asar ve Haldiiku'l-Ahbar,

(Yaymlayan: M. ilgiirel), istanbull978 Baysal, Jale. Miiteferrikadan I. Me~rutiyete Kadar Osmanlt TUrklerinin

Basttklan K.itaplar, istanbul 1968 Baysal, Jale. Kitap ve KUtiiphanc Tarihine Giti~, istanbul1991 Berkes, Niyazi. TUrkiye'de <;agda~la~ma, Bilgi Yaymevi, Ankara 1973 Beydilli, Kemal. TUrk Bilim ve Matbaacthk Tarihinde Miihendisbane:

MUhendisbane Matbaas1 ve Kiitiipbanesi (1776-1826), Eren Yaymcthk, istanbul1995

Ekmelcddin ibsanoglu, BUyUk Cibattan Frenk Fodulluguna, ileti~im Y aymlan, istanbul 1996

Ergiirbllz, ~efik. Matbaacthk Tarihi, izmit 1947

470 J. Baysal, "Kitap ve Kiitiiphane Tarihine Giri~. istanbul 1991, 81. 471 Mahmud doneminde I tib, 1 hendese, I astronomi kitab1 dt~mda, bilimsel ve tcknik eser bastlmadigmi golilyoruz; bk. K. Beydilli, A.g.e., 261.

270

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BILtM VE DU$0NCE TAR1Ht SEMPOZ¥UMU

Geryek, Selim Ntizhet. Ti.irk Matbaacthgt Mtitcfcrrika Matbaas1 I, MaarifVekaleti Yaymlan, istanbul 1939

Giambatista, Toderini. ibrahim Mtiteferrika Matbaast ve Tiirk Matbaacihgi, (<;eviren: Rikkat Kunt; Yaymlayan: $cvket Rado), istanbul 1990

Kabacah, Alpay. Turk Yaym Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yaymlan, istanbul 1987

. Osman b. Abdiilmennan, Atlas: Tercfune-i Cograzya, Siileymaniye, Esat Efendi, No: 2041, V arak: 182-823

Ozk:ul, Osman. Gelenek ile Yenilik Arasmda Osmanh Ulemast, Sakarya Oniversitesi Yaymlan, Sakarya 2009

271