zhmara18

1 2012 شوباتی

Upload: hallbzhardn-hallbzhardn

Post on 10-Mar-2016

233 views

Category:

Documents


8 download

DESCRIPTION

zhmara18 govari halbzhardn

TRANSCRIPT

Page 1: zhmara18

1 شوباتی 2012

Page 2: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(2

Page 3: zhmara18

3 شوباتی 2012

كپێسه‌د

»به هاری عه ره بی« له نێوان ده رفه ت، پێناسه و دیموکراسیدا

زیاتر له ساڵێک به ر له ئێستا، کۆمه ڵگه ی توونس گڕی گرت و له ماوه ی 1٨ ڕۆژدا کۆتایی به ده س������ه اڵتی 21 س������اڵه ی بن عه لی هێنا. ئه م ڕووداوه ، خێرا جیهانی عه ره بی ته نیه وه و هاوواڵتیانی ئه و ده ڤه ره وه ک ڕوباری نیل خرۆش������ان. له م یارییه دۆمینه یییه دا، )میس������ر( و )لیبیا(ش که وتنه سه ره ولێژیی و کۆتایی به ده سه اڵتی سه رکۆماره "هه تاهه تایی"یه کان هات. گه رچ������ی هۆکاری بزوێنه ری ئه م شۆڕش������انه نه بوونی ئازادی، فراوانیی گه نده ڵی، هه ژاری و س������ه رکوتکردن بوو، به اڵم هه ر واڵته ی به ش������ێوازی جۆراوجۆر تووشی ئاڵوگۆڕ بوو. توونس شۆڕش������ێکی جددی به خۆیه وه بینی، له میسر س������وپا ده وری کاریگه ری هه بوو، به اڵم هێزی س������وپایی و فڕۆکه جه نگییه کانی ئه ورووپا کۆتایییان به ده س������ه اڵتی زیاتر له )٤٠( س������اڵه ی

قه ززافی هێنا."به ه������اری عه ره بی" که هه ڵگری په یامی ئاڵوگۆڕ له جوگرافیای سیاس������یی ناوچه که دایه ، س������ێره له سیس������ته می تاکحزبی ده گرێت و تا ئێستاش چه ندین ده سه اڵتی له و چه شنه ی به

ئه رشیفی مێژوو سپاردووه . گه رچی ئه م ده ڤه ره )ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������ت( بارگاوییه به کێش������ه و گرفتی مێژوویی و هه نووکه یی، به اڵم گه ییش������تن به دیموکراسی، مافی مرۆڤ و ئازادییه کان، ڕه وتێکی قورس و درێژخایه نه . ئه م ڕۆژهه اڵته که له ته مه نی دێرینی خۆیدا، کێش������ه و پرسه کانی که ڵه که بوونه و خووی به سیسته می تاکحزبی و سه رکۆماره هه تاهه تایییه کانه وه گرتووه ، ڕێگه یه کی دوور و ئه رکێکی گه لێک قورسی له سه ر شانه ، تا بتوانێت دیموکراسی، مافی مرۆڤ و هه ڵبژاردنی

ئازاد تێیدا جێگیر بێت. یه کێک له ئاکامه س������ه ره تایییه کانی "به هاری عه ره بی" ئه وه بوو، که هیچ حزب و گرووپێک تا ئێس������تا نه یتوانیوه به ته نیا ئه و هێزه بێت، ده سه اڵت پێک بێنێت. سه ره ڕای ڕوون نه بوونی ئاس������ۆکان و ئاکامی پرۆس������ه کان، له یه که مین هه نگاودا سیسته می چه ند حزبه و ده سه اڵتی ڕه نگاوڕه نگ، هه روه ها له دایکبوونی ئۆپۆزس������یۆنی یاسایی له و ده ڤه ره دا هێنایه کایه وه . ئه و دۆخه بواری بۆ پێکه وهه ڵکردن، )هه ڵبژاردن( و خه باتی په رله مانی ڕه خس������اندووه . گه ڕان به دوای پێناسه ، ئاشکرابوونی ویسته کان و هاتنه کایه وه ی ده رفه ت بۆ ده ربڕینی داخوازییه کان، ناوه ڕۆکی بزووتنه وه کانن. ڕه وتی ئاڵوگۆڕ، جێگۆڕکێ له ده س������ه اڵت و ویس������تی شۆڕش له و

ناوچه یه دا، هه روا به ڕێوه یه .سه رنووسه ر

Page 4: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤

ل������ه كاتی هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردن������دا، ڕاگه یان������دن ڕۆڵی په یوه ندی چێكه ر له نێوان ده نگده ران و پارت و ڕێكخراوه سیاسییه كاندا ده گێڕێت. هه ر به ڕێگه ی ڕاگه یاندنه وه یه كه هاوواڵتیان ئاگاداری پرۆژه و پالنی گرووپه سیاس������ییه كان ده بنه وه . ڕاكێش������انی هه رچی زیاتری هاوواڵتیان بۆ سه ر سندووقه كانی ده نگدان، له یه كه م هه نگاودا یه كێك له ئه ركه سه ره كییه كانی ڕاگه یاندنه . ڕاگه یاندن ده توانێت ئه م ئه ركه به ڕێوه به رێت، ئه ویش به ڕێگای ئاگاداركردنه وه یان له مافی دیموكراتیكی خۆیان كه چۆن به ڕێگه ی سیاسیی هێمنانه دا كێش������ه كان یه كال بكه نه وه . خاڵ������ی دووه م، هاوواڵتیان له م

به شدارییه دا ده نگ به كێ ده ده ن، ئه مه ئه و بڕیاره گرنگه یه كه خۆیان ده بێ خاوه نی بن.

پێویس������ته ئام������رازی ڕاگه یاندن������ی گش������تی ل������ه كاتی به رپرس������یاریه تییه وه به وپه ڕی هه ڵبژاردندا، هه ڵمه ته كانی زانیاریی پێویس������ت به هاوواڵتیان بگه یێنێت. له پێشه وه ی گش������ت زانیارییه كان، یاساكانی هه ڵبژاردن و پێشێلكردنی یاساكانه كه ده بێ هاوواڵتیان بیزانن، هه روه ها له پرۆژه و پالنی ئه و كیانه سیاس������ییا نه ی كه بۆیان هه یه پاڵێوراویان

هه بێت، ئاگادار بكرێنه وه .شیكردنه وه ی دروشمه كان و پرس������یار دروستكردن له

قه ره نی قادری

هه ڵبژاردن وڕاگه یاندن

Page 5: zhmara18

5 شوباتی 2012

به رامبه ر هه ر دروشمێكدا، یه كێك له كاره هه ره باشه كانی ڕاگه یاندنه كه ده بێ له كاتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا، ڕه چاوی بكات. چونكه هه ر دروشمێك هه ڵگری كۆمه ڵێك واتایه ، كه پاڵێوراو یان لیستێك بۆ گه ییشتن به ده سه اڵت ڕاده گه یێنێت. به ش������داریی ڕاگه یاندن له ڕه وتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا به و مانایه یه ، پاڵێوراوان ده رفه تی ئه وه یان پێی بدرێت كه پرۆژه و پالنه كانیان به باشی ڕابگه یێنن، هه روه ها هاوواڵتیانیش

زانیاری پێویستیان ده ست كه وێت.پێكهێنان������ی ده رف������ه ت بۆ كارناس������ان و لێكۆڵ������ه ران بۆ لێكۆڵین������ه وه ی دروش������م و پ������رۆژه كان، یارمه تییه كی باش ب������ه ده نگ������ده ران ده دات ت������ا زانیارییه كی باش ل������ه بواره جۆراوجۆره كاندا به ده س������ت بێنن. ئ������ه م كاره ی راگه یاندن یارمه تییه كی باش به بڕی������اردان ده دات و چاوه ڕوانییه كی

ماقووڵیش له توانای ده سه اڵتی داهاتوو پێك دێنێت.له یه كێك له به نده كانی به رنامه ی ڕێكخراوی "ئاسایش و هاوكاریی ئه ورووپا" بۆ "هه ڵبژاردنی ئازاد و ڕه وا" هاتووه : "بۆوه ی دیموكراس������ی پێش بكه وێ������ت و په ره بگرێت، ده بێ هاوواڵتیان زانیاری پێویس������تیان بۆ هه ڵبژاردنی پاڵێوراوان به ده س������ت بگات." هه روه ها "ده سپێڕاگه ییش������تنی پارتییه سیاس������ییه كان به كه ره س������ه كانی ڕاگه یاندن، ئه ویش به بێ

هه اڵواردن، به كارێكی پێویست ده زانێت." ئاشكرایه كه ئامرازی ڕاگه یاندنی گشتی ڕۆڵی سه ره كی له پێكهێنانی ڕای گشتیدا ده گێڕێت. دیاره له هه ر واڵتێكدا به پێی تایبه تمه ندی، ڕۆڵی یه ك كه ره سه یان چه ند كه ره سه یه ك به رز ده بێته وه . له واڵتی ئێمه دا ته له فزیۆن و ڕادیۆ ده وری سه ره كی ده گێڕن . ده ستپێڕاگه ییشتنی به رامبه ری لیست و پاڵێوراوان به كه ره س������ه كانی ڕاگه یاندن، ڕه وتی هه ڵبژاردن باش������تر و هێمنتر ده ك������ه ن و به دیموكراتیكردنیش قووڵتر

ده كه نه وه .

ده وری كه ره س������ه كانی ڕاگه یاندن له چۆنیه تی گه یاندندا یارمه ت������ی و ڕێنوێنی په یامنێران، ڕۆژنامه وانان و خاوه نانی ڕاگه یان������دن بۆ ڕه چاوكردنی هاوس������ه نگی له نووس������ینی ڕاپۆرتدا، هه روه ها دووركه وتنه وه له نووس������ینی دنه ده رانه ، خۆپاراس������تن له به كارهێنانی زمان������ی نه یارانه و به رگرتن به باڵوكردن������ه وه ی ده نگۆ، یه كێك له ئه رك������ه گرینگه كانی

راگه یاندنه كه پێویسته ڕه چاو بكرێت.- به ڕێگه ی ئامرازه كانی ڕاگه یاندنه وه یه، كه هاوواڵتیان زانیاری سه باره ت به پالنی سیاسیی پاڵێوراوه كان وه ده ست دێنی������ن. له م نێ������وه دا، ته له فزیۆن و ڕادی������ۆ و تا ڕاده یه كی به رچاویش ڕۆژنامه كان ش������وێنی سه ره كییان هه یه . به پێی ئ������ه وه ی كه ته له فزیۆن به ده ن������گ و وێنه وه ، كارتێكه ریی له ناو هاوواڵتیاندا به رچاوتره ، به رپرس������یاریه تی ئه م ده زگایه

قورستره . - پێكهێنانی مێزگرد س������ه باره ت به پ������الن و پرۆژه كان، ده وری گرین������گ ده گێڕێ������ت. یه كێ������ك ل������ه تایبه تمه ندی������ی مێزگرده كان ئه وه یه، كه لیس������ت و پاڵێوراوان به شێوه یه كی یه كس������ان، هه روه ها پێكه وه له كه ره س������ه كانی ڕاگه یاندندا به شدار ده بن. له الیه كی تریشه وه ئه م ڕووبه ڕوو دانیشتنه

ده توانێت، كه شوهه وایه كی هێمن و دۆستانه پێك بێنێت.- گرینگیدان ب������ه به رنامه ی لیس������ت و هاوپه یمانه كان، گرینگت������ر له وه یه كه بایه خ به ناكۆكیی نێوان لیس������ته كان بدرێت. له پله ی یه كه مدا، پێویس������ته بای������ه خ به به رنامه ی لیس������ت و گرووپه كان بدرێت، دووه م شوێن به ناكۆكییه كان

بدرێت.پێكهێنان������ی كه ش������وهه وای هێمن و دوور ل������ه گرژی بۆ هه ڵبژاردنی ئه ندامانی په رله مان و دامه زراوه کان، هه روه ها پاراس������تنی ئ������ه م كه ش������وهه وایه، كه به ش������ێكی ده كه وێته سه رشانی ڕاگه یاندن. كه ش������وهه وای هێمن و هه ڵبژاردن، پێكه وه مانا ده ده ن. به شداریكردنی هاوواڵتیان له هه ڵبژاردن و بوونی ئه م به ش������دارییه وه كو كولتوور بۆ چاره سه ركردن و ده ستاوده س������تكردنی ده سه اڵت بۆ ڕاگه یاندنیش كارێكی

ئه رێنییه .پێداچوونه وه به كاری كه ره سه كانی ڕاگه یاندن له هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا

پێویس������ته چاودێریكردن و هه ڵسه نگاندنی سه ربه خۆ و جێی متمانه له س������ه ر بارودۆخی ئازادی������ی ڕاگه یاندنه كان، هه روه ها كاری ڕاگه یاندن له ڕه وتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا، ئه وی������ش به ڕێگه ی ڕۆژنامه وانانی پیش������ه یی، پس������پۆرانی

ڕۆژنامه وانی و پارێزه رانه وه به ڕێوه بچێت.

Page 6: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(6

ئامانج:ئه م������ه بریتی ده بێت له وه ، كه ئاخۆ ئ������ه و بابه تانه ی له م ڕه و ته دا باڵوده كرێنه وه ، له بواری ڕۆژنامه وانییه وه تا چه نده ڕه چاوی پێودانگه كانی ڕۆژنامه وانی )ڕه وایی، هاوسه نگی و بێالیه نی له گه یاندنی زانیاریی پێویس������ت به هاوواڵتیان( ك������راوه . ده كرێت له چه ند خاڵدا ب������اس له م چاودێریكردنه

بكرێت، بۆ نموونه :- چاودێریكردنێكی خه ست له سه ر ئه خالقی ڕۆژنامه وانی

له گشت مه یدانه كانی ڕاگه یاندندا.- تا چ ڕاده یه ك په یامه كان به ش������ێوه یه كی بێالیه نانه به

هاوواڵتیان ده گه ن.- پێویس������ته ئه و كه ناڵ و ئامرازانه ی كه زۆرترین بینه ر، بیسه ر یان خۆێنه ریان هه یه ، له ژێر چاودێری تایبه تیدا بن.

- چاودێریكردن به سه ر ڕاگه یاندنه كان له كاتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا، ئه وه ش ده گرێته وه كه :

- تا چ ڕاده یه ك گوشار له سه ر که ره سه یه کی ڕاگه یاندن، یان چه ند که ره سه ی ڕاگه یاندندا هه یه .

- به ربه ست دروستكردن له سه ر رێگه ی كاری په یامنێران بۆ وه رگرتنی زانیاری یان باڵوكردنه وه ی زانیارییه كان.

- كه مته رخه میك������ردن له الیه ن الیه نه په یوه ندیداره كانه وه س������ه باره ت ب������ه دانی زانی������اری به ئام������رازی راگه یاندنی

گشتی.- گوش������ار به مه به ستی وه ڕێخس������تنی سانسۆر له سه ر

كه ره سه كانی گه یاندنی زانیاری.جیا له مانه ش، دابینكردنی ئاس������ایش بۆ په یامنێران له

كاتی هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردندا، ئه ركێكی گرینگی داموده زگا حكوومییه كانه ك������ه یارمه تییه كی باش به ڕه وتی گه یاندنی زانی������اری به هاوواڵتیان ده دات. له به ر ئه وه، پێویس������ته كه ئاسایشی جه سته یی و كه ره سه یی ڕۆژنامه وانان بپارێزرێت، چونكه له نه بوونی ئاسایش بۆ ڕۆژنامه وانان، كه ره سه كانی ڕاگه یان������دن ناتوان������ن له ره وت������ی هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردندا یارمه تی������ده ری هاوواڵتیان و گه یێن������ه ری زانیارییه كان بن.

له به ر ئه وه پێویسته :- ئاسایش������ی كاركردنی ڕۆژنامه وانان دابین بكرێت كه ئه مه ش بریتی ده بێ له : دابینكردنی ئاسایشی جه سته یی و

كه ره سه كانی كاركردن.- دابینكردن������ی ئاسایش������ی هاتووچۆ ب������ۆ كۆكردنه وه ی زانی������اری و نووس������ینی ڕاپ������ۆرت و باڵوكردنه وه ی������ان له

ئامرازه كانی راگه یاندنی گشتیدا.

باڵوكردنه وه ی چاالكییه كانی حكوومه ت له هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا

پێویسته كه ڕاگه یاندن، زانیاری سه باره ت به چاالكییه كانی حكوومه ت له سه رده می هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا به هاوواڵتیان بگه یێنێ������ت. له ڕه وت������ی هه ڵبژاردندا كه پارت������ی و گرووپه سیاسییه كان به گه رموگوڕی خه ریكی باڵوكردنه وه ی زانیاری و پروپاگه نده ی هه ڵبژاردنن، ئه وه ئه و مانایه ناگه یێنێت كه حكوومه ت و داموده زگاكانی هیچ چه ش������نه چاالكییه كیان نه بێت و ڕاگه یاندنیش له ژێر ناوی ئه وه كه ، ئه م چاالكییانه ی حكوومه ت ده چنه ناو خانه ی "هه ڵمه تی هه ڵبژاردن"�ه وه ، خۆ له گه یاندنی زانیاری بپارێزێت، به پێچه وانه وه ، تا ئه و كاته ی ك������ه ئاكامی ده نگه كان ڕاده گه یێندرێ������ن و حكوومه تی نوێ به ڕه س������می ده سه اڵت به ده ست ده گرێت، ده سه اڵتی پێشوو هه ر وه كو جاران د رێژه ی به كاروچاالكییه كان خۆی ده دات و ئه ركی ڕاگه یاندنیشه كه كاروچاالكییه كانی حكوومه ت و

داموده زگاكانی به هاوواڵتیان ڕابگه یێنێت.له ب������ه ر ئه وه، پێویس������ته كه ره س������ه كانی ڕاگه یاندن هه ر وه ك������و پێش هه ڵمه تی هه ڵب������ژاردن، درێژه به باڵوكردنه وی كاروچاالكییه كانی حكوومه ت بده ن، به اڵم به له به رچاوگرتنی ئه وه ، كه له كاتی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا دۆخه كه هه ستیاره و تا ڕاده یه كیش ئاس������ایی نییه ، پێویس������ته دوو ش������ت لێك جیا بكرێنه وه . پ������رۆژه خزمه تگوزارییه كان و پروپاگه نده ی سیاس������ی لێك جیا بكرێنه وه و ده سنیشان بكرێن، تا هه ر دیارده یه ك له شوێنی خۆیدا باسی لێوه بكرێت و قورسایی

خۆی پێبدرێت. ئه م دوو خاڵه بریتین له :

Page 7: zhmara18

7 شوباتی 2012

1� پرۆژه ی خزمه تگوزاریی گشتی كه له الیه ن حكوومه ته وه به ڕێوه ده چێت.

2� ئه و پروپاگه نده سیاس������ییه ی كه حكوومه ت بۆ خۆی ده كات.

بۆ گه یاندنی ئ������ه م زانیارییانه و لێ������ك جیاكردنه وه یان، پێویس������تی به په یامنێری گه لێك وشیار و ورده وه هه یه ، كه به باشی شاره زای یاساكانی حكوومه ت، په رله مان، سیاسه ت و یاس������اكانی هه ڵبژاردن بێت، تا پرۆژه خزمه تگوزارییه كان له ئامرازی ڕاگه یاندنی گش������تیدا به ن������اوی پروپاگه نده ی حكوومی باڵو نه كرێنه وه ، هه روه ها پێچه وانه كه ش������ی ڕوو

نه دات.

حزبه سیاسییه كان و هه ڵمه تی هه ڵبژاردنله س������ه ر بنه مای پرۆژه و دروشمی كیانه سیاسییه كان، هه روه ها كاروچاالكییه كا نی پارتی و الیه نه سیاسییه کان كه ده نگ������ده ران له ڕه وتێكی دیموكراتیكدا بڕیار ده ده ن، ده نگ به كێ بده ن. ئه مه ش ئه و ڕێگه یه یه كه هێزێكی سیاس������ی به ده سه اڵت ده گه یێنێت. هه ر لێره دایه كه هاوواڵتیان ڕۆڵی

یه كالكه ره وه ده گێڕن.له م ڕه وته دا گه لێك گرینگه كه گرووپه سیاسییه كان به و په ڕی ڕوونییه وه ، باس له پالنی داهاتوویان بكه ن، كه كاتێ به ده سه اڵت گه ییشتن، چ به رنامه و پالنێكیان بۆ داهاتووی واڵت هه یه . له م س������ۆنگه یه وه ، خاڵی هه ره سه ره كی ئه وه یه كه لیس������ت یان پاڵێوراو له كاتی هه ڵمه ت������ی هه ڵبژاردندا، زۆرترین قورس������ایی به و پالنه و پرۆژانه بدات كه سێره له داهاتوو ده گرن. كه مترین قورساییش به و به شه بدات، كه باس و ڕه خنه كانی ئاڕاس������ته ی خه نیمه كانی خۆی ده كات. س������ه ره كیترین الیه نی ئه رێنیی هه ڵبژاردنی������ش ئه وه یه ، كه لیس������ت یان پارتییه كی سیاسی به هاوواڵتیان ڕابگه یێنێت، چ������ی ده وێ������ت و له كاتی گه ییش������تن به ده س������ه اڵتیش، به

به ڵێنه كانی خۆی وه فادار ده بێت.ئ������ه م بابه ته ن������ه ك ته نی������ا ب������ۆ هاوواڵتی������ان، به ڵكو بۆ ڕاگه یاندنی������ش گرینگه ، ئه گه ر بخوازێت ڕۆڵی ئه رێنی خۆی بگێڕێت. ئه ویش كاكڵی ئه و په یامانه ن كه پێناسه ی لیست و پاڵێوراوه كانن. گه ر ڕاگه یاندنه كان قورسایی كاری خۆیان له س������ه ر ناكۆكی نێوان لیست و گرووپه كاندا چڕ بكه نه وه ، زه بر له هه ڵبژاردن و ڕه وته كه ی ده ده ن، هه روه ها پرۆسه ی

هه ڵبژاردنیش به الڕێدا ده به ن.هه ڵبژاردن كه پرۆس������ه یه کی دیموكراتیك و مه ده نییانه یه بۆ ده ستاوده س������تكردنی ده س������ه اڵت، ئه مه له پاڵێوراوان و

راگه یاندن ده خوازێت بیر له هه ر چه شنه په یامێك بكه نه وه كه ده یڵێن و ده ینووس������ن. پرۆس������ه ی هه ڵبژاردن ڕه وتێكی هه س������تیار و ناس������كه و ده بێ دوور بێت له هه ر چه ش������نه

ئاژاوه ، نابه رپرسیاریه تی و شێواندن.ده بێ ده رفه تێكی له بار بۆ هاوواڵتیان بڕه خسێندرێت، تا له که ش������وهه وایه کی هێمندا و به ڕێگه ی ده نگدانه وه متمانه به ده س������ه اڵتی داهات������وو بده ن. ئه م دۆخ������ه كۆمه ڵگه یه كی به هێز، ئازادییه كی به رفراوان و پله ی ئاسایش������ی هه رێمی كوردستانیش به رزتر ده كاته وه . که شوهه وای هێمن و دوور له گ������رژی بۆ هه ڵبژاردن و له ڕه وت������ی هه ڵبژاردندا، مافی هاوواڵتیانه . ده بێت به بێ شه رت و مه رج ئه مه بپارێزرێت.

بۆ ئه وه ی که ره سه کانی ڕاگه یاندن بتوانن ڕۆڵی ئه رێنیی خۆیان له کات������ی هه ڵمه تی هه ڵبژاردندا بگێڕن، پێویس������ته ڕه چ������اوی مۆدێلی په یوه ندیی س������ێ الیه ن������ه ی )حکوومه ت - ڕاگه یان������دن - نه ت������ه وه ( بکه ن، تا له یه که ی سیاس������ی و کۆمه اڵیه تی������ی هه رێمی کوردس������تاندا هاوکێش������ه یه ک بن بۆ هاندان������ی ڕۆزرینه ی ه������ه ره زۆری هاوواڵتیان له کاتی ده نگداندا. به ش������داریکردنی هاوواڵتیان ل������ه هه ڵبژاردن و بوونی ئه م به ش������دارییه وه کو کولتوور بۆ چاره س������ه رکردن و ده ستاوده ستکردنی ده سه اڵت، بۆ ڕاگه یاندنیش کارێکی ئه رێنیی������ه . س������ه ره کیترین به رژه وه ندی������ی ڕۆژنامه وانان و

که ره سه کانی ڕاگه یاندن، له به دیموکراتیکردنی واڵتدایه .

Page 8: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٨

ل������ه ڕۆژی یه کش������ه ممه دا )2٠12/1/22( له فینله ندا هه ڵبژاردنی س������ه رکۆماری به ڕێوه چوو. هه شت پاڵێوراو ل������ه و ملمالنێیه دا بۆ وه رگرتنی پۆس������تی )6( س������اڵه ی س������ه رکۆماری، به ش������دار بوون. له ده وری یه که مدا هیچ کام له پاڵێ������وراوان نه یانتوانی ڕێژه ی زیاتر له )5٠%(ی ده نگه کان به ده س������ت بێنن، له به ر ئه وه هه ڵبژاردن چووه

قۆناغی دووه مه وه .له قۆناغی دووه مدا، س������ائوولی نینیستۆ نوێنه ری حزبی ڕاس������ئتاژۆی )پارێزکاران( توان������ی )62،6%(ی ده نگه کان مس������ۆگه ر ب������کات و ببێته س������ه رکۆماری فینله ن������دا. ئه م سه رکه وتنه له مێژووی مودێڕنی فینله ندا ده گمه نه ، چونکه

سه رکه وتنی ڕاستئاژۆیه کان له هه ڵبژاردنی فینله ندا

له س������اڵی 1٩٨2�ه وه ، پۆستی س������ه رکۆماری له و واڵته دا له ده س������ت سۆس������یالدیموکراته کاندا بوو. ئه م هه ڵبژاردنه کۆتایی به ده سه اڵتی سی ساڵه ی سۆسیالدیموکراته کاندا

له و پۆسته دا هێنا. گه رچی پۆستی سه رکۆماری له فینله ندا سیمبۆلیکه و له بواری ناوخۆیی ئه و واڵته دا ده سه اڵتی نییه ، به اڵم کاروباری سیاسه تی ده ره وه به هاوکاری له گه ڵ حکوومه تدا به ڕێوه ی ده بات. به محاڵه ش������ه وه ، ئه گه ر حکوومه ت و س������ه رکۆمار له سه ر پرسێکی ده ره وه دا نه گه ن به ڕێککه وتن، ئه وه بڕیاری داڕشتنی سیاس������ه تی ده ره وه له م په یوه ندییه دا، ده که وێته

سه ر شانی حکوومه ت و ئه و به ڕێوه ی ده بات.

فینله نداکۆماری فینله نداناوی ڕه سمی:

هێلسینکی پایته خت:33٨.1٤5 کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:

5.362.61٠ که س، )2٠1٠(ژماره ی دانیشتووان:)63.6%( 2٠٠٩شارنشینی:)51%(ڕێژه ی ژنان:

)٤٩%(ڕێژه ی پیاوان:)2.7%( کشتوکاڵ، )2٨.2%( پیشه سازی و )6٩.1%(یش به شی خزمه تگوزارییه .ئابووری:

سائوولی نینیستۆ

Page 9: zhmara18

٩ شوباتی 2012

جوگرافیای قه زاقستان هه رچه ن������ده پانتایی ئه و واڵته وایكردووه كه به نۆیه مین واڵتی جیهان بناس������رێت، به اڵم زۆرتری������ن خاكی ئه و واڵته ده شتی بێ به روبوومه و رێژه ی دانیشتوان 6 كه س بۆ هه ر كیلۆمه تری چوارگۆش������ه دیاری كراوه . رێژه ی دانیشتوان ل������ه س������اڵی 1٩٨٩ زیاتر له 16 ملیۆن ك������ه س بوو، دووای سه ربه خۆیی ئه و واڵته و رۆیشتنی خه ڵك بۆ واڵتانی دیكه ، له س������اڵی 2٠٠6 رێژه ی دانیش������تووان بۆ 15 ملیۆن كه س

كه م بۆوه .

كورته مێژووی قه زاقستاندانیشتوانی ره سه نی ئێس������تای قه زاقستان له خزمانی به ڕه گه ز ئێرانی )س������كیت( بوونه . توركه كان له س������ه ده ی پێنجه م به واڵوه ده س������تیان به دزه و ك������ۆچ له و ناوچه یه دا

كرد.هۆنیه كان له س������ه ره تای سه ده ی هه ش������تی پێش زایین هاتونه ت������ه ئه و ناوچه یه و له س������ااڵنی دواتردا توركه كانی )قبچ������اق( كه ل������ه چیاكان������ی )ئاڵتای(یه وه هاتب������وون، له ده وروبه ری گۆمی )ئارال( و ده ش������تی قبچاق نیش������ته جێ

قه زاقس���تان به قه زاقی )Қазақстан( و به رووسی )Казахстан( واڵتێكه كه وتۆته ئاسیای ناوه ڕاست، كه له باكوور له گه ڵ رووسیا، له رۆژهه اڵت له گه ڵ چین، له باشووری رۆژهه اڵت له گه ڵ قرقیزس���تان، له باشوور له گه ڵ ئوزبه كستان و له باشووری رۆژئاواش له گه ڵ توركه مه نستان هاوس���نووره . كه ناراوه كانی باكووری رۆژهه اڵتی ده ریای خه زه ر كه وتۆته نێو خاكی ئه و واڵته . قه زاقس���تان گه وره ترین واڵته له دنیادا، كه كه وتۆته نێو ده شتێكی بێ به روبووم. پایته ختی ئێستای ئه و واڵته )ئاستانه (یه . پانتایی قه زاقستان )2.717.300( كیلۆمه تری چوارگۆشه یه . 20% خاكی واڵت كه وتۆته الی چیاكانی )ئۆرال( و له رووی جوگرافیاوه به شێكه له ئه ورووپا، هه رچه نده به واڵتێكی ئاسیایی ناسراوه .

واڵتی قه زاقستان و سیستمی سیاسی له و واڵته دا

و: عه زیز عه بدولخالق

Page 10: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(1٠

بوون. قه زاقه كان به شێكن له توركه كانی قبچاق. له سه ده ی سێزده دا، ئه م ناوچه یه له الیه ن ئیمپراتۆریه تی چه نگیزخانی مه غ������ول داگیركرا. دوای مردنی ئه و، ئ������ه و ئیمپراتۆریه ته به س������ه ر منداڵه كانیدا دابه ش كرا و قه زاقس������تانی ئێستا ب������وو به هی )چاگادای( كوڕی چه نگیزخان، به اڵم به ش������ی زۆری باك������وور درا به )گنقیز( نه وه ی چه نگیزخان. به هۆی درێژبوون������ی م������اوه ی حكوومه تی موغوله كان به س������ه ر ئه م ناوچه یه دا، داب و نه ریتی مه غوله كان به سه ر ئه م ناوچه یه دا زاڵه . ده س������ته واژه ی قه زاقستان له دوو وشه ی )قه زاق( و

پاشگری )ستان( هاتووه به مانای )واڵتی قه زاقه كان(.دووای شۆڕشی ئۆكتۆبه ر و پێكهێنانی یه كێتی سۆڤیه ت، قه زاقس������تان به ناوی كۆماری سۆسیالیستیی قه زاقستانی س������ۆڤیه ت، بوو ب������ه یه كێك له كۆماره كانی ئ������ه و یه كێتییه . له گه ڵ هه ڵوه ش������انه وه ی یه كێتی س������ۆڤیه ت، قه زاقستانیش

سه ربه خۆیی به ده ستهێنا.

ده ستووری هه میشه ییكۆماری قه زاقستان دوای وه رگرتنی سه ربه خۆیی له 16ی ئه یلوولی 1٩٩1 هه ڵسا به داڕشتنی ره شنووسی ده س������توور، یه كه مین ده ستووری واڵت له 2٨ی كانوونی یه كه می 1٩٩3 ده نگی له س������ه ر درا. ده س������تووری نوێ، مادده كانی له س������ه ر ئه ساس������ی بیروباوه ڕ به پاراستنی ناونیش������انی تاییفی و نه ژادی، س������ه ربه خۆیی هه رسێ ده سه اڵتی یاس������ادانان، جێبه جێكار و دادوه ری داڕێژا و قه زاقس������تانی وه كو واڵتێكی )علمان������ی( نامه زهه بی ناساند. س������ه ركۆمار بااڵترین ده سه اڵتی جێبه جێكاری واڵت ده بێت كه بۆ خولێكی پێنج ساڵه ، به هه ڵبژاردنێكی گش������تی هه ڵده بژێردرێ������ت. ل������ه 2٩ی ئاب������ی 1٩٩5، له راپرسییێكدا ده ستووری هه میشه یی گۆڕانێكی به رچاوی به خۆیه وه بینی و ده سه اڵتێكی زیاتر درایه سه ركۆمار. گرنگترین گۆڕانكاری له ده ستوور: دامه زراندنی هه ردوو ئه نجومه نی پیران و نوێنه ران له جیاتی ئه نجومه نی بااڵی راوێژكاری كۆن، به خشینی مافی تۆماركردنی زه وی بۆ تاك. هه روه ها له م ده ستووره دا گرنگییه كی زیاتر دراوه به زمانی رووس������ی و ش������ێوه یه كی نزیك به فه رمیی پێ

دراوه .حكوومه ت

حكوومه ت������ی قه زاقس������تان دیموكراتی������ی ل������ه ج������ۆری سه ركۆمارییه . س������ه ركۆمار له سه رووی ده سه اڵتی واڵته .

ده س������ه اڵتی جێبه جێكار له ده س������ت ده وڵه ته و ده س������ه اڵتی یاس������ادانانیش له ده س������ت په رله مانه . له كاتی ئێس������تادا س������ه ركۆماری ئه و واڵته )نورسوڵتان نه زه ربایێف(�ه كه له

٤ی كانوونی یه كه می 2٠٠5 هه ڵبژێردراوه .

پێكهاته ی حكوومه تده سه اڵتی جێبه جێكار

سه ركۆمار له سه رووی ده سه اڵتی جێبه جێكاردایه ، هه ر س������ه ركۆمارێك ته نها ل������ه دوو خول به دوای یه كدا ب������ۆ ئه و پۆس������ته هه ڵده بژێردرێت. ب������ه اڵم هه ڵبژاردنی سه ركۆمار )نه زه ربایێف( تا ساڵی 2٠٠٠ له راپرسیی ساڵی 1٩٩5 كۆتایی هات. له ساڵی 1٩٩7 نورسوڵتان نه زه رباییف سه ركۆماری قه زاقستان له مه رسوومێكدا گۆڕانكارییه ك������ی ك������ه م و گرن������گ و به رب������اڵوی له نێو پێكهات������ه ی دامه زراوه كان������ی حكووم������ه ت ئه نجام دا. به پێی ئه م فه رمانه، سیس������تمی دامه زراوه كانی ده وڵه ت له ٤7 دامه زراوی س������ه ربه خۆ ب������ۆ 2٤ دامه زراو و 21 وه زاره تخانه ب������ۆ 1٤ وه زاره تخانه و 13 كۆمیته بۆ 7 كۆمیته ك������ه م كرایه وه ، هه روه ها ژماره ی فه رمانبه رانی بۆ نیوه كه مكرده وه و ده سه اڵتی سه رۆك وه زیرانیشی

گه یانده كه مترین ئاست.

ده سه اڵتی یاسایادانانتاك������و س������اڵی 1٩٩٤، ئه نجومه نی بااڵی قه زاقس������تان هێش������تا له سه ر شێوازی یه كێتی س������ۆڤیه تی جاران كاری ده كرد. ئه مه ش گرفتێك������ی زۆری هه بوو، گۆڕانكارییه كانی مۆس������كۆ و ملمالنێی نێوان الیه نگرانی په رله مانی روسییه و الیه نگرانی س������ه ركۆماری ئه و واڵته گه یش������ته ئه وپه ڕی.

Page 11: zhmara18

11 شوباتی 2012

په رله مانی قه زاقستانیش له ژێر كاریگه ریی رووداوه كانی مۆس������كۆ به دوای ئه وه دابوو، ك������ه رێگ������ه ل������ه پاوانكاریی ده س������ه اڵتی سه ركۆمار بگرێت. دوابه دوای ئه م گرفتانه له الیه ن ده وڵه ته وه ، په رله مانی قه زاقس������تان هه ڵوه ش������ایه وه و یه كه می������ن هه ڵبژاردن������ی په رله مانی قه زاقس������تان دوای سه ربه خۆیی له 7ی ئازاری 1٩٩٤ ئه نجام درا. ژماره ی نوێنه ران������ی ئ������ه و په رله مان������ه 177 كه س به بوو. س������ه ره تای ده ستبه كاربوونیشیان ره خنه گرت������ن له سیاس������ه ته كانی ئابووریی حكوومه تی )ترسینكۆ( سه رۆك وه زیرانی به ره گه ز رووسی ده ست پێكرد. نه زه ربایێف ناچار بوو ناوبراو له كار البدات و له جیاتی

ئه و كاژی كالرین دابنێت. له كۆتاییدا دادگا، ده س������تووری هه میش������ه یی، به پێی به ڵگه ی س������اخته كردن له هه ڵبژاردن، په رله مانی هه ڵوه شانده وه و له هه ڵبژاردنێكی دیكه دا كه له ئه یلوول������ی 1٩٩5 ئه نجام درا، خه ڵك ده نگیان بۆ نوێنه رانی

هه ردوو ئه نجومه نی پیران و ئه نجومه نی نوێنه ران دا. ژم������اره ی ئه ندامانی ئه نجومه ن������ی پیران ٤7 كه س و ژماره ی ئه ندامانی ئه نجومه نی نوێنه رانیش 67 كه سه ، كه 7 كه س له ئه نجومه نی پیران له الیه ن سه ركۆماره وه دیاری ده كرێن. خولی نوێنه رایه تیی ئه نجومه نی پیران له ساڵی 1٩٩٨ بۆ شه ش ساڵ درێژكرایه وه . هه ڵبژاردنی نوێن������ه ران به ش������ێوه یه كه كه له هه ر پارێزگا و ش������اره گرنگ������ه كان و پایته خه ت یه ك نوێن������ه ر هه ڵده بژێردرێت. هه ڵبژاردن������ی نوێنه ران������ی ئه نجومه نی پی������ران له الیه ن ئه نجومه نێك كه پێكهاتووه ، له نوێنه رانی دامه زراوه كانی فه رمیی خۆجێیی به ناوی ئه نجومه نی به رژه وه ندییه كان جێبه جێ ده كرێت. پالێوراوی نوێنه رایه تیی ئه نجومه نی پیران بۆ س������ه ركه وتن ل������ه هه ڵبژاردن ده ب������ێ زیاتر له 5٠%ی ده نگی ئه ندامان������ی ئه نجومه نی راوێژكاری له م هه ڵبژاردنه دا وه ده س������ت بێنن. پالێ������وراوی ئه نجومه نی پیران ده بێ دانیش������تووی قه زاقس������تان بێت و 5 ساڵ به سه ر مانه وه ی له و واڵته تێپه ڕ بووبێت. النیكه م ته مه نی 3٠ س������اڵ بێت، پله ی خوێنده واری به رز بێت، پێشینه ی كاری زیاتر له 5 س������اڵ بێت و دانیشتووی هه میشه یی ئه و پارێزگایه بێت، كه تێیدا هه ڵبژێردراوه و سێ ساڵ

به سه ر مانه وه ی تێپه ڕبووبێت.

ده سه اڵتی دادوه ریدادگای ب������ااڵی قه زاقس������تان به به رزترین ده س������ه اڵتی دادوه ریی واڵت دێته ئه ژماركردن و له دوای ئه ویش دادوه ری گشتی دێت. دادگای ده ستوور، پاراستن و چاودێری له سه ر

ده ستووری هه میشه یی واڵتی له ئه ستۆیه .

پێكهاته ی واڵت و دابه شبوونی ئیداریس������ێ الیه نی ئیداری ل������ه حكوومتدا هه ی������ه . ده وڵه تی نیش������تمانی )ناوه ن������دی(، ده وڵه تی ویالیه ت������ی و ده وڵه تی ناوچه یی. ئۆرگانه گش������تییه كانی ده وڵه ت له و سێ به شه دا دووباره ده بنه وه . هه رچه نده به پێی یاسا ده بێ ئیداره كانی ناوچه یی له ژێر فه رمانی ئیداره كانی پارێزگا و ئیداره كانی پارێ������زگاش له ژێر فه رمانی ئی������داره ی ناوه ندیدا بن، به اڵم

به شێوه یه كی به رچاو سه ربه خۆن.حزبه یاسایییه كان

له ده ستووری هه میشه یی قه زاقستاندا، مافی كۆمه ڵگه ، پ������ارت و بزووتنه وه كان پارێ������زراوه و ته نها ئه و گروپانه ی به الی نه ژادپه رستی یان ئایینی ده چن و یان ئه و گرووپانه ی كه ده یانه وێت ده ستوور له ناوبه رن یان بگۆڕن، ئه و یاسایه

نایانگرێته وه .پارتی سۆسیالیس������تی قه زاقس������تان، كۆنگ������ره ی گه لی قه زاقس������تان، پارت������ی كۆماریخواز، یه كێت������ی یه كگرتووی خه ڵكی قه زاقس������تان، پارتی كۆمۆنیس������تی قه زاقس������تان، پارتی قه زاقستان، پارتی سڤیلی قه زاقستان، پارتی دادی قه زاقس������تان، پارتی به شداریی نه ته ویی و ... له گرنگرتین

پارتی سیاسیی سه ر گۆڕه پانی قه زاقستانن.

Page 12: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(12

ڕۆژی یه کشه ممه )2٠12/1/22( هاوواڵتیانی کرواتیا ڕوویان له بنکه کانی ده نگدان کرد، تا وه اڵمی ئه و پرسیاره بده نه وه که

له گه ڵ یه کێتی ئه ورووپادان، یان لێی دوور ده که ونه وه .ته نیا ڕێفراندۆمه که ، کۆمیسۆنی ڕاگه یێندراوی به پێی له بوون. به شدار ڕاپرسییه دا له م هاوواڵتیان )٤3%(ی بۆ )ئه رێ(یان ده نگی به شداربووان )66%(ی کۆتاییدا ئه ورووپادا خسته یه کێتی له واڵته که یان ئه ندامبوونی به کرواتیا که وایه بڕیار ده نگدانه وه . سندووقه کانی ناو له و ئه ندام ببێته به ڕه سمی 2٠13دا ساڵی له سه ره تای یه کێتییه دا. به م هۆیه وه ژماره ی واڵتانی ئه م یه کێتییه ، به ماوه ی بۆ که کرواتیا باسه گه ییشت. شایانی 2٨ واڵت

ساڵێک له ژێر چاودێریی یه کێتیی ئه ورووپادا ده بێت.بۆ کرواتیا داواکاریی ئێستا تا 2٠٠5�ه وه ساڵی له بوونی به ئه ندام، باس و توێژینه وه ی لێکراوه . له دیسامبری

ساڵی 2٠11 و دوای دانوستانێکی دوورودرێژ، په یماننامه ی لکاندن به ئه ورووپای واژۆ کرد. دوای سڵۆڤینیا، کرواتیا یه کێتیی له که پێشووه یوگوساڵڤیای کۆماری دووه مین

ئه ورووپادا وه رده گیرێت. به بۆنه ی کرواتیا سه رۆکوه زیرانی میالنۆڤیچ زۆران سه رکه وتنی له و ڕاپرسییه دا گوتی: "ئه و خاڵێکی وه رچه رخان بوونی "الیه نگرانی له واڵته که ماندا. و ڕۆژێکی مێژوویییه ئه و له سه ر کرواتیا له ئه ورووپا یه کێتیی له ئه ندام به هۆی ده بێته ئه ورووپا یه کێتیی به "تێکه ڵبوون که ڕایه ن، باشتربوونی بارودۆخی ئابووری و ژیان، هه روه ها الیه نی

سیاسی و دادوه ریی واڵتیش ده گرێته وه ."واڵته ، ئه و ئابووری گه شه ی که حاڵێکدایه له ئه وه ش رێژه ی و نزمدایه پله یه کی له هاوواڵتیان داهاتی خاوه ،

بێکاریش له و واڵته دا )1٨%(ه .

ڕێفراندۆم له کرواتیابۆ ئه ندامێتی له یه کێتی ئه ورووپادا

هه ڵبژاردن

کرواتیاکۆماری کرواتیاناوی ڕه سمی:

زاگرێبپایته خت:56.53٨ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

٤.٤3٠.٠٠3 که س )2٠1٠(ژماره ی دانیشتووان:)57.5%( )2٠٠٩(شارنشینی:)51.٨%(ڕێژه ی ژنان:

)٤٨.2%(ڕێژه ی پیاوان:)٩٨.7%( ساڵی 2٠٠٨ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:

)٩٨%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:)٩٩.5%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:

)6.7%( کشتوکاڵ، )27.1%( پیشه سازی و )66.2%(به شی خزمه تگوزارییه . )2٠٠٩(ئابووری:

Page 13: zhmara18

13 شوباتی 2012

به ش������داریكردنی ده نگ������ده ران، دێته پێناس������ه کردن وه ک ڕێژه ی به ش������داربووانی ڕاسته قینه له كۆی ئه و كه س������انه ی تۆماركراون و شیاون بۆ به شداریكردن له هه ر هه ڵبژاردنێكدا. پس������پۆرانی سیاسی له جیهاندا یه كده نگن له س������ه ر ئه وه ی كه ئه و رێژه یه ، به ڵگه یه كی ڕوونه له سه ر شه رعییه تی پرۆسه كه ، هه ر وه ها ده كرێ ڕێژه ی ب������ه رزی به ش������داریكردن یه كێك ل������ه ئامانجه هه ڵبژاردنێك هه ر سه رپه رش������یارانی سه ره كییه كانی بێت. به ش������ێوه یه كی گشتی، سیسته مه دیکتاتۆره کان په نا ده به نه به ر ساخته كردن بۆ به رزكردنه وه ی رێژه ی به شداربووان به پێچه وانه ی ڕاستیی رێژه كه ، هه روه ك ئه وه ی ل������ه زۆربه ی واڵتان������ی دیكتاتۆری������ی جیهاندا

ڕوویداوه .

پرسیاره که ئه وه یه ، که ئایا فراوانیی به شداریکردن له هه ڵبژاردندا ده بێته پاڵپش������تییه ک له سیس������ته می فه رمانڕه وای������ی ئه و واڵت������ه ؟ گریمان ڕێ������ژه ی نزمیی به ش������داریكردن، ڕه نگدانه وه ی بێئومێ������دی جه ماوه ره یان خه مس������اردی ئه وانه، به اڵم ل������ه هه ندێك حاڵه تی هه ڵبژاردن������دا كه رێژه ی به ش������داریكردن تێیدا نزمه ، مه رج نییه ڕه نگدانه وه یه كی یه كاویه ك بێت بۆ ئیراده ی گ������ه ل. له الیه كی تره وه ، ئه گه ر نزمیی به ش������داریكردن ڕه نگدانه وه ی دڵنیایی ده نگده ران بێت س������ه باره ت به س������ه ركه وتنی الیه نێك له هه ڵبژاردن، ل������ه كاتێكدا كه هی������چ ڕێگرییه ك نه بێ������ت له به رده م ده نگ������دان له هه ر هه ڵبژاردنێكدا، ئه وا به شداری نزمیش وه ك به شداری

فراوان شه رعییه .

توێژینه وه یه ک سه باره ت به به شداریی ده نگده ران

له هه ڵبژاردندا

د. ڤیان سه بری ئاکره یی

وه رگێڕان له عه ره بییه وه : سه کوان ئه رگۆشی

Page 14: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(1٤

ئ������ه م كۆمه اڵنه كاریگه ری قووڵ و دیاریان هه یه له و هه ڵبژاردنانه ی كه ڕێژه ی به شداریكردن تیایاندا نزمه و ده بێته هۆی الدان له ئامانجی پرۆسه ی هه ڵبژاردن. ب������ۆ نموونه، ده كرێ ل������ه پڕۆس������ه یه كی هه ڵبژاردندا، به ش������داریی ده نگده رانی به ته مه ن ب������ه رز بێت ، كه چی رێژه ی الوان تیایدا نزمه، ه������ه ر بۆیه ش ئیمتیازات یا سه رپش������كایه تی زۆر بۆ به ته مه نه كانی تێدا مسۆگه ر ده كرێ له رووی ژیاری و چاودێری ته ندروس������تییه وه ، به اڵم پالنی كه متر داده نرێت بۆ كاری الوان و به رنامه ی پێویست بۆ گه ش������ه كردنی هه ر كومه ڵگه یه ك. هه ندێك واڵت به ه������ۆی رێكاره كانیانه وه ، هه ڵب������ژاردن ده بێته پڕۆسه یه كی سه رنه كه وتوو و رێژه ی به شداری تیایدا له ڕاده به ده ر نزمه و ب������ه ژماره یه كی كه می ده نگده ر پڕۆس������ه كه به ڕێوه ده چیت، وه ك ده وڵه تی سربیا، كه له ساڵی 2٠٠3دا، سێ پڕۆسه ی هه ڵبژاردنی سه رۆكایه تی ی������ه ك له دوای یه كی به ناته واوی و شكس������تخواردوو به ئه نج������ام گه یاند. لێره وه دی������ار ده بێت، که ڕێژه ی به ش������داربوون کارتێکه ریی ده کات له س������ه ر پرۆسه ی هه ڵبژاردن و به رنام������ه ی داهاتووی حکوومه ت، له به ر ئه وه پێویس������ته ئه و هۆکارانه ی که کارتێکه رییان هه یه

ئاماژه یان پێ بکرێت، بۆ نموونه :

هۆكاره كۆمه اڵیه تی و ئابوورییه كانل������ه هه ر نه ته وه یه ك������دا ڕێژه ی به ش������داری تۆێژێك ب������ۆ توێژێكی ت������ری كۆمه ڵگه ده گۆڕێ. ل������ه و ده وڵه ت و كۆمه ڵگه یان������ه ی كه ڕێ������ژه ی به ش������داریكردنیان له هه ڵبژاردن به رزه ، جیاوازیی نێوان به ش������داربووان و به شدارنه بووان سنوورداره . وه ك ئه وه ی كاتێك ڕێژه ی به ش������داریكردن ٩٠% به ره و ژوور بێ������ت، دیاریكردنی جیاوازیی������ه گرنگه كان������ی نێوان به ش������داربووان و ئه و كه س������انه ی ده نگیان نه داوه ، كارێك������ی قورس ده بێت. به اڵم كاتێك ڕێژه ی به ش������داریكردن نزم ده بێت، ئه مه خۆی له خۆیدا نیش������انه یه كه ب������ۆ بوونی جیاوازی له نێوان به ش������داربووان و ئه و كه س������انه ی كه نایانه وێت

به شداری له و هه ڵبژاردنه دا بكه ن.ده كرێ������ت ئه م جیاوازییانه ب������ه تێپه ڕبوونی كات له په ره س������ه ندنی به رده وامدا بن. دیارترین نیش������انه بۆ به ش������داریكردنی كه س������ێك له هه ڵبژاردن������دا، بریتییه ل������ه وه ی ئایا ئ������ه و كه س ل������ه هه ڵبژاردنی پێش������وودا

به شداری كردووه یا نا؟ هه ر بۆیه ش زۆربه ی زانایان به شداریكردن یان نه كردن له هه ڵبژاردندا، به ڕه فتار و خووی كه س������ه كان داده نێن به تایب������ه ت گه نجان، كه ده كرێت فێری ببن یا وازی لێ بێنن. گش������ت هۆكاره كۆمه اڵیه تی و ئابوورییه كان كاریگه ری زۆریان له سه ر تاك������ه كان له به كارهێنان و ئاس������اییبوونی ئه م خوو و

ڕه فتارانه دا هه یه .وه ك دی������اره ، گرنگتری������ن ه������ۆكاره كۆمه اڵیه تی و ئابوورییه كان بۆ گه شه س������ه ندنی به ش������داریكردن له ده نگدان، ئه و هۆكارانه ن كه په یوه س������تن به فێربوون و په روه رده وه . كه س������ی خوێنده وار به ش������ێوه یه ك له شێوه كان به شدار ده بێت له هه ڵبژاردن، ته نانه ت ئه گه ر ل������ه ژێر كاریگه ری هۆكاره كانی دیكه ش������دا بێت، وه ك داهات و چینایه تی كه په یوه ندییه كی به هێزیان له گه ڵ ئاستی خوێنده واریدا هه یه. داهات هه ندێك كاریگه ری هه یه، ب������ه اڵم به ش������ێوه یه كی جیا له خوێن������ده واری، ده وڵه مه نده كان زیاتر مه یلی به شداری له ده نگدانیان

هه یه ، به بێ له به ر چاوگرتنی ئاستی خوێنده واریان.باس ل������ه كاریگه ری ڕه گ������ه ز و نه ژادیش ده كرێت، بێگوم������ان ئه و هوكارانه له زۆرێك له واڵتان و چه ندین هه ڵبژاردندا كاریگه ریان هه بووه ، به اڵم ئێس������تا زۆر له زانایان هاوڕان كه ئه م هۆكاره كاریگه ری سنوورداری هه یه و له دیموكراسییه رۆژاوایییه كاندا بوونیان نییه ، له كاتێكدا داهات و ئاس������تی خوێن������ده واری له به رچاو ده گیرێن. له گه ڵ ئه وه شدا، كۆمه ڵه نه ژادییه جیاجیاكان، ئاس������تی جیاوازیان له داه������ات و خوێنده واریدا هه یه و له زۆرێ������ك له كومه ڵگه كاندا جی������اوازی به رچاو له رێژه ی به شداریكردنی ئه و كومه اڵنه دا هه یه. هۆكاره دیموگرافییه كان������ی دیكه كاریگ������ه ری گرنگیان هه یه ، وه ك ئه وه ی الوان كه متر له پیران به ش������داری ده كه ن. سه ڵته كان به پێچه وانه ی خێزانداره كان، كه متر مه یلی

Page 15: zhmara18

15 شوباتی 2012

به شداری ده نگدانیان هه یه. سه باره ت به پیشه ، هیچ كاریگه رییه ك������ی وای نیی������ه ، جگه ل������ه هه ندێك ڕێژه ی به رزی ده نگ������ی فه رمانبه رانی میری نه بێت له هه ندێك

واڵتاندا.ده ك������رێ جی������اوازی هه رێمایه تی روڵ������ی هه بێ له رێژه ی به ش������داریكردن و یه كێكه له و گرفتانه ی واڵته به رفراوان������ه كان له كاتی هه ڵبژاردندا دووچاری ده بن، وه ك له ئوس������ترالیا، كه نه دا، ئه مریكا و رووس������یادا. ئه مه ش به هۆی جیاوازی له كات و شوێنی هه ڵبژاردن

له نێوان ئه و ناوچانه ی كه زۆر له یه ك دوورن.

هۆكاره ڕۆشنبیرییه كانسه رده می ئێس������تا كه س������ه رده می دیموكراتییه ته و ئ������ه وه گرینگترین هۆکاره ب������ۆ به رزکردنه وه ڕێژه ی به ش������داریکردن له هه ر هه ڵبژاردنێک������دا. هه ڵبژاردن پێویستی به به ش������داریكردنێكی فراوانی هاوواڵتیانه ، بۆ پێشخس������تنی ئه و خووه فه رهه نگیی������ه كه بریتییه ل������ه: ده نگدان پێویس������تی به هه ندێك كات������ه ، ئه مه ش په یوه س������ته به تێگه یش������تن و متمانه ك������ردن به كۆی پرۆس������ه ی هه ڵب������ژاردن. ده كرێت ئه م ه������ۆكاره، هۆی نوێیه كاندا ل������ه دیموكراتیی������ه به ش������داربوون نزمیی به تایبه ت له ئه ورووپای رۆژهه اڵت و ئه مریكای التینی ڕوون بكاته وه . به ش������داریكردنی فراوانی ده نگدان له هه ستكردن به ئه ركی هاوواڵتیبوون و شارستانییه وه دێت، دروس������تبوونی ئه م هه سته ش پێویستی به كاتی زیاتر و بارودۆخی ڕۆشنبیرییه . له وانه یه ئه مه ش چه ند ده یه یه ك له پێش������كه وتن بۆ بیناكردنی بخایه نێت: 1- متمانه كردن به حكومه ت. 2- ڕاده ی بوونی حزبه كان له نێو دانیش������توواندا. 3- گرنگیدان به سیاسه ت. ٤-

بڕوابوون به سه ركه وتنی ده نگدان.ئه و دانیش������تووانه ی كه جوڵه یان زیاتره و تێكڕای هاوس������ه رگیری تێیان������دا نزم������ه ، له وانه ی������ه رێ������ژه ی به ش������داریكردنیان كه م بێت. هه رچی ئه و واڵتانه ن كه ف������ره فه رهه نگ و زمان������ن، ڕکه به رایه تیی زۆر گرنگ و خورت������ه و ئه مه ش ده بێته ه������ۆی توماركردنی ڕێژه ی

زیادکردنی به شداربووان.سروشتی هه ڵبژاردنه كان له نێوان واڵتاندا جیاوازه ، هه ڵمه ته نێگه تیڤه كان و هێرش������ه كه س������ییه كان زیاتر باون و بوونه ته هۆی كه مكردنی ڕێژه ی به شداریكردن،

چونك������ه هه وڵه كان چڕ كراونه ته وه و چه ند كه س������ێك پێی هه ڵده ستن، كه چی هه وڵدانی به كومه ڵ كاریگه ری گرنگ������ی ده بێ������ت له س������ه ر به رزكردن������ه وه ی ڕێژه كه . هه رچی به ش������داریی حزبییه ده بێته هانده رێكی گرنگ ب������ۆ به ش������داریكردن، هه روه ك چۆن ئ������ه و ده وڵه تانه ی كه په یوه س������تن به الیه نگریكردن له توێژێكی سیاسی، ره گه زی، زمانی یان ئایینی، ڕێژه ی به ش������داریكردنیان به رزه . له و واڵتانه ی كه سیسته می فره حزبی گه شه ی ك������ردووه، ده كرێت ڕێژه ی به ش������داریكردن به رز بێت، به پێچه وانه ی ئه و واڵتانه ی كه خاوه ن حزبی گه وره ن.

جیاوازیی نێوان هه ڵبژاردنه كانئاشكرایه كه له هه ر واڵتێكدا جیاوازییه كی زۆر له نێوان ڕێژه ی به شداریكردن له هه ڵبژاردنه جیاجیاكاندا هه یه . له و واڵتان������ه ی كه ئه نجام������ی هه ڵبژاردن هیچ جێبه جێكردنی ده س������ه اڵتی له س������ه ر مه ترس������ییه كی نیشتمانیدا نییه ، ئه وا ڕێژه ی به شداریكردن تێیدا نزمه و زۆربه ی جار ده گاته نیوه ی ڕێژه ی به ش������داریكردن له هه ڵبژاردنی گش������تی ئه و واڵت������ه ، وه ك هه ڵبژاردنی شاره وانییه كان و هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی پارێزگاكان، یاخ������ود هه ڵبژاردن������ی الوه كی بۆ پركردن������ه وه ی ئه و كورس������ییانه ی په رله مان كه له نه كاو به تاڵ ماونه ته وه . له م جۆره هه ڵبژاردنانه دا، ڕێژه ی به ش������داریكردن كه م ده بێت ه������ه ر وه ك ئه وه ی ل������ه هه ڵبژاردنی په رله مانی ئه ورووپادا ڕووده دات، كه دامه زراوه یه كی جودایه له ده س������ه اڵتی جێبه جێكردنی یه كێتی ئه ورووپا. هه مان

Page 16: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(16

حاڵه ت له ئه مریكا هه یه ، كاتێك هه ڵبژاردنی نیوه یی بۆ كونگرێس ئه نجام ده درێت، به به راورد له گه ڵ ملمالنێی هه ڵبژاردنی سه رۆكایه تیی ئه مریكا، ڕێژه یه كی زۆر كه م

له ده نگده ران به شداری ده كه ن.له ڕووی تیۆرییه وه ، یه كێك له و هۆكارانه ی كه ده كرێت ڕێژه ی به ش������داریكردن له كێبڕكێی هه ڵبژاردندا به رز بكاته وه ، جه ماوه ری ده نگده ری به په رۆش بۆ هه ڵبژاردن و ڕكه به رایه ت������ی گه رم������ی نێ������وان پاڵێوراوانه . له گه ڵ ئه مه ش������دا، چه ند به ڵگه یه ك هه یه بۆ پاڵپشتیكردن له و ڕایه ی كه پێی وایه )ئه و هه ڵبژاردنه ی که ئه نجامه کانی پێش������بینی بکرێن له هه ر هه ڵبژاردنێك و ته نها ده نگێك ناتوانێت جیاوازی دروست بكات(، ئه و کارتێکردنێکی نه رێنی ده کاته س������ه ر ڕێژه ی به رزی به ش������داریكردن، هه روه ك ئه وه ی له هه ڵبژاردنی سه رکۆماریی ئه مریكادا ڕوویدا. كاتێك له هه ڵبژاردنی س������اڵی 1٩٩6 دووباره كلینتۆن وه ك س������ه رکۆمار هه لبژێردرایه وه ، ئه گه رچی هه ر له ساڵی 1٩2٤ه وه كه مترین ڕێژه ی به شداریكردنی

به خۆیه وه بینی.ده كرێ������ت ڕێ������ژه ی به ش������داریكردن بكه وێت������ه ژێر كاریگه ری كه ش������وهه وا، وه ك س������ه رمای زۆر یا پله ی گه رمای به رز. هه روه ه������ا ئه نجامدانی هه ڵبژاردن له هه ندێك ڕۆژی دیاریكراوی هه فته دا كاریگه ری هه بێت وه ك ئه نجامدان������ی هه ڵبژاردن له ڕۆژێكی پش������وودا، یا ل������ه ڕۆژی كۆتایی هه فته دا . له به ر ئ������ه م هۆیانه وه بكه وێته ئه نجامدان������ی هه ڵبژاردن هه وڵده درێت كاتی وه رزی به ه������ار یان پاییز، بۆ ئ������ه وه ی زۆرترین ڕێژه ی

دانیشتووان به شداری بكه ن.

تۆماركردنی ده نگده رانده شێ ڕێگه كانی تۆماركردنی ده نگده ران كاریگه ری هه بێت له سه ر ڕێژه ی به شداریكردن، بۆ نموونه پێشتر ل������ه بریتانیا تومارك������ردن له مانگی تش������رینی یه كه م ئه نجام ده درا تا هه ڵبژاردن له مانگی ش������وباتی ساڵی دوات������ر ئه نجام بدرێت. به م������ه ش ده نگده رێكی زۆر له به ش������داریكردن بێب������ه ش ده ب������وون، یا ده ب������ووه هۆی كه مبوونه وه ی ڕێژه ی به شداریكردن به هۆی نه گواستنه ی ناوی هه ندێك له ده نگده ران، یا مردنی هه ندێكیان له و ماوه درێژه دا كه پێنج مانگی ده خایاند، به اڵم ئێس������تا

مانگانه تۆماری ده نگده ران نوێ ده كرێته وه .ل������ه واڵت������ه س������كه ندیناڤییه كان، فۆرم������ی توماری هه ڵبژاردن ل������ه چوارچێوه ی سیس������ته مێكی توكمه ی توماركردن، ژماره ی بیمه ی ته ندروس������تی ئه و كه سه و لیس������تی باجه كه سییه كانی له س������ه ره ، ئه ڵمانیاش هه مان سیس������ته مه په یڕه و ده كات و ته نها سیسته می ته ندروس������تی ناگرێت������ه خۆی. له پێن������او تۆماركردنی به رزترین ڕێژه ی به ش������داریكردن، ده ك������رێ هه نگاوه بیرۆكراتییه جیاكارییه كانی پرۆسه ی هه ڵبژاردن له ناو

ببرێن.

پابه ندبوون به ده نگدانپابه ندبوون به ده نگدان ب������ه هۆكارێكی یارمه تیده ر داده نرێت بۆ به رزكردنه وه ی ڕێژه ی به شداریكردن له هه ڵبژاردندا. له ئوس������ترالیا هه ر له ساڵی 1٩2٠ه وه ، ده نگدان ئه ركێكه و پێویس������ته هه موو كه س������ێك ده نگ بدات، بۆیه به هۆی توندی له جێبه جێكردنی ڕێكاره كانی ده نگدان، ئوس������ترالیا به رزترین رێژه ی به شداریكردن تۆم������ار ده كات. واڵتانی دیكه هه م������ان ڕێڕه و ده گرنه به ر، به اڵم ب������ه ڕێژه ی جیاجیا. بۆ نموونه له ده وڵه تی بۆلیڤیا ئه گه ر كرێكارێك به شداریی هه ڵبژاردن نه كات، ئه وا بۆ ماوه ی سێ مانگ ناتوانێت كرێیه كه ی له بانك

ده ربێنێت.

سیسته م و جۆره کانی هه ڵبژاردنسیس������ته می هه ڵبژاردن ده بێت کاریگه ری له سه ر ڕێژه ی به شداربووان هه بێت، وه ک سیسته می ڕێژه یی و ئ������ه وه ده بێته هۆی به ش������داریکردنی زۆربه ی زۆری خه ڵک و ڕاده ربڕینه که ی گونجاو بێت، چونکه ده زانێت که ده نگ������ی له ناو په رله مان ده بێ������ت، ته نانه ت ئه گه ر

Page 17: zhmara18

17 شوباتی 2012

ده نگ به ئۆپۆزس������یۆنیش بدات. هه ڵبژاردن به جۆری لیس������تی داخراو له وانه یه ببێته ه������ۆی نزمیی ڕێژه ی به ش������داریکردن و لیس������تی کراوه زۆرتر هانده ر بێت بۆ ده نگده ر و ببێته ه������ۆی به هێزکردنی ڕه کابه ری له ناو کاندیده کان، ئه وه ش ڕه نگدانه وه ی له سه ر ڕێژه ی به ش������داریکردنی ده نگده ران به ش������ێوه یه کی گش������تی

ده بێت.

ئاسانكارییه كانی ده نگدانده نگدانی ئاس������ان هۆكارێكی گرنگ و س������ه ره كییه كه كار له ڕێژه ی به ش������داریكردنی ده نگداندا ده كات. كاتێك له س������ه ر ده نگده ران پێویس������ت بێت پێش ئه وی ڕێ������گای پێ بدرێت ده نگ بدات، ب������ه كومه ڵێك ڕێكاری جیاكه ره وه ی تۆماركردن������ی ده نگده راندا تێپه ر ببێت، ئه و كاته به شداریكردن له هه ڵبژاردندا له ڕێگای دوو پرۆس������ه وه ده بێت، یه كه میان تۆماركردن و دووه میان به ش������داریكردن، به م������ه ش هه ڵب������ژاردن دوو ئه وه نده ئاڵوزت������ر ده بێت و ده بێته هۆی نزمی به ش������داریكردن، به پێچه وانه ی ئ������ه و هه ڵبژاردنانه ی كه پێویس������تی به

ڕێكاره ئاڵوزه كان نییه.بۆ باشتركردنی ڕێژه ی به شداریكردن ڕێگای دیكه هه یه ، ك������ه بریتین له و بڕیارانه ی پرۆس������ه ی ده نگدان ئاس������ان ده كه ن. له ڕێگه ی دانانی شوێنی ده نگدانی زیاتر بۆ ئه و كه سانه ی ئاماده نه بوون و باشتركردنی هۆكاره كانی گه یشتن به سندووقی ده نگدان، هه روه ها كه مكردن������ه وه ی ماوه ی وه س������تان و چاوه ڕوانیكردنی ده نگده ران له تابووری هه ڵبژاردن. له هه ندێك ناوچه وه ك هیندستان، به هۆی دووری و فراوانیی جوگرافی، هه ڵبژاردن چه ند ڕۆژێك ده خایه نێت. هه ندێك له واڵتانیش ده نگدان له ڕێگه ی ئینترنێته وه به چاره سه رێكی شیاو ده زان������ن. له واڵتانی دیكه وه ك فه رنس������ا، ده نگدان له پش������ووی كۆتایی هه فته ئه نج������ام ده درێت، له و كاته ی

زۆربه ی ده نگده ران دوورن له كاركردن.

بێزاربوون له هه ڵبژاردن بێزاربوون یان ماندووبوون له هه ڵبژاردن، ده ش������ێ ڕێ������ژه ی به ش������داریكردنی ده نگده ران ك������ه م بكاته وه ،

ئه گه ر له ماوه یه كی نزیكدا چه ند هه ڵبژاردنێك ئه نجام دران، بێگوم������ان ڕێژه ی ده نگ������ده ران و جه ماوه ر كه م ده بێته وه . له واڵتێكی وه ك سویسرا كاتێك له ساڵێكدا ح������ه وت هه ڵبژاردن ئه نجام ده درێ������ن، ده توانێ وێنای ئه و ش������ه كه تی و ماندووبوونه بك������ه ی كاتێك خه ڵكه كه بۆ ده نگدان ده چن، دوچاری ده بن. به اڵم له و واڵتانه ی كه ماوه ی هه ڵبژاردنه كان دوورن له یه كتری، بێگومان

كاروباره كه باشتره.

بێبه شبوون له به شداریكردنله هه ندێ واڵتان به هۆی رێگریكردن له هاوواڵتیان بۆ ده نگدان، رێژه ی به شداریكردن نزم ده بێت، ئه مه ش له ب������ه ر چه ند هۆی جیاواز، له وانه هۆی یاس������ایی یان ره گه زی یان سیاس������ی. زۆر ج������ار له پێناو مانه وه له

ده سه اڵتدا گه ل له ناو ده برێت.

ده رئه نجامزانینی رێژه ی به شداریكردن له هه ر هه ڵبژاردنێكدا كارێك������ی پێویس������ته ب������ۆ به رێوه بردنی پرۆس������ه ی هه ڵب������ژاردن. ده كرێ لێكوڵینه وه له س������ه ر رێژه كانی هه ڵبژاردنی پێش������وو و زانینی ئه و بارودۆخه ی پێیدا تێپه ڕیوه ، یارمه تی لێكۆڵه ره سیاسییه كان بدات له مه ڕ پێكهێنانی ڕوانگه یه كی ڕوون له سه ر مه ودای كامڵبوون و جدییه تی پرۆسه ی هه ڵبژاردنه كه ، هه روه ها ده شێ یارمه تیده ر بێت بۆ دانانی چوارچێوه یه كی گش������تی ب������ۆ به ڕێوه بردنی هه ڵبژاردنه كانی داهاتوو، كه تێیدا ئه نجامه كان������ی هه ڵبژاردن هاوتای به ش������داریكردنی فراوان������ی توێژه كانی كومه ڵگه ب������ن. لیكۆڵینه وه له و دیاردان������ه ی كه ده كرێت له كات������ی ئه نجامدانی هه ر هه ڵبژاردنێك له داهاتوودا رووبدات، كارێكی دیكه ی پێویس������ته بۆ سه ركه وتنی هه ر هه ڵبژاردنێك و گشت بارودۆخێكی سیاس������ی، ڕۆش������نبیری، كومه اڵیه تی، ئابووری و ژینگه ی������ی، هه روه ها لێکۆڵینه وه له باره ی ناوچ������ه جیاجیاكانه وه به پێی رۆڵ������ی هه ڵبژاردنیان گرنگییه كی زۆری هه یه بۆ دیاریكردنی ئه گه ره كانی س������ه ركه وتنی ه������ه ر هه ڵبژاردنێك و س������ه ركه وتنی

به رێوه بردنی هه ڵبژاردنه كه .

Page 18: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(1٨

پارتی لیكوودلیكوود پارتێكی راستڕه وی لیبڕاڵی گۆڕه پانی سیاسی ئس������رائیله و ڕكابه ری سه ره كیی پارتی كاره . له ساڵی 1٩73 له ئه نجامی یه كگرتن������ی هه ردوو پارتی حیرۆت و پارت������ی لیبڕالی دام������ه زراوه . دیارترین ئه ندامه كانی )مه ناحیم بیگن، ئیس������حاق ش������امیر، ئاریێل شارۆن و

بنیامین نه تانیاهۆ(ن.

ل������ه هه ڵبژاردن������ی س������اڵی 1٩77 دا پارتی لیكوود به رابه رایه تی������ی مه ناحیم بیگن به س������ه ر )ش������ه معون پێرێز(ی ركابه ره كه ی له پارتی كاردا سه ركه وت، ئه مه ش هه ر له س������ه ره تای دامه زراندنی ده وڵه تی ئیس������رائیله وه ، یه كه م س������ه ركه وتنی پارتی لیكوود و یه كه م شكستی

پارتی كار بوو.

پارتی لیكوود و نه تانیاهۆ

ئا: هه ڵبژاردن

رۆژی سێش���ه ممه رێكه وت���ی 2012/1/31 هه ڵبژاردن���ی ناوخۆیی پارتی لیكۆدی ئیسرائیلی به ڕێوه چوو. له م هه ڵبژاردنه دا سه رۆك وه زیرانی ئێستای ئیس���رائیل بنیامی���ن نه تانیاه���ۆ توان���ی 75%ی ده نگه كان به ده س���ت بێنێت و ب���ۆ جاری پێنجه م به س���ه رۆكی ئ���ه و پارت���ه هه ڵبژێردرای���ه وه ، له به رامبه ردا ركابه ره كه ی موش���ێ فیگلین كه الیه نگرێكی توندڕه وی جوله كه نشینییه ، ته نها

25%ی ده نگه كانی به ده ستهێنا.رێ���ژه ی ده نگ���دان ل���ه م هه ڵبژاردن���ه دا گه یش���ته 48%ی ژم���اره ی ئه ندام���ه

تۆماركراوه كانی پارتی لیكوود، كه 125 هه زار ئه ندامن.

Page 19: zhmara18

1٩ شوباتی 2012

دژی لیك������وود پارت������ی ئ������ه وه ی س������ه ره ڕای پاشه كش������ه كردن بوو له و ناوچان������ه ی كه له كاتی جه نگه كانیدا له گه ڵ واڵته عه ره بییه دراوسێكانیدا داگیری كردبوون، كه چی ئیسرائیل له سه رده می رابه رایه تی ئه و پارته دا و به سه رۆكایه تیی سه رۆك وه زیران مه ناحیم بیگن به هۆی په یمان به ستنه كانی و گرنگترینیان رێككه وتنی كامپ ده یڤید كه له گه ڵ میسر به ستی، گه وره ترین پاشه كشه ی به خۆیه وه

بینی كاتێك له )سه یناء(ی میسری كشایه وه .ئه و كه س������ایه تیانه ی له پارتی لیكوود بوون به س������ه رۆك وه زیرانی ئیسرائیل هه ریه ك له مه ناحیم بیگن )1٩77-1٩٨3( و ئسحاق شامیر )1٩٨3-1٩٨٤( و بنیامی������ن نه تانیاه������ۆ )1٩٩6-1٩٩٩( و ئاریێل شارۆن )2٠٠1-2٠٠5( كه دواتر جیابویه وه و )پارتی كادیما(ی دامه زراند، ئێس������تاش هه ر له ساڵی 2٠٠٩یه وه بۆ دووه م جار بنیامین نه تانیاهۆ

سه رۆك وه زیرانی ئیسرائیله .گه وره تری������ن س������ه ركه وتنی پارتی لیك������وود له هه ڵبژاردنی س������الی 1٩٨1 بوو، كاتێك توانی ٤٨ كورسی كنێس������تی ئیس������رائیلی به ده ست بێنێت، گه وره ترین شكستیش������ی له هه ڵبژاردنی 2٠٠6دا

بوو و ته نها 12 كورسی به ده ستهێنا.

بنیامین نه تانیاهۆ

نه تانیاهۆ له 21ی تشرینی یه كه می ساڵی 1٩٤٩ له ته لئه بیب له دایك بووه ، خوێندنی دواناوه ندی له ئه مریكا ته واو كردووه و دواتر هه ر له وێ خوێندنی زانك������ۆی له زانك������ۆی هارڤه رد ت������ه واو كردووه . نه تانیاهۆ بۆ ماوه یه ك له بازرگانی و كاری ئازاددا كاریكردووه ، دواتر تێكه ڵی سیاس������ه ت بووه و له یه ك������ه م كاری له و بواره دا، له س������اڵی 1٩٨2 بوو به یاریده ده ری باڵیۆزی ئیس������رائیل له واشنتۆن، دواتر له س������اڵی 1٩٨٤ بوو به باڵیۆزی واڵته كه ی

له نه ته وه یه كگرتووه كاندا.دوای گه ڕانه وه ی بۆ ئیسرائیل، له ساڵی 1٩٨٨ وه ك ئه ندامی كنێست له سه ر لیستی پارتی لیكۆد هه ڵبژیردرا، پاش������ان بوو به یاریده ده ری وه زیری ده ره وه . ل������ه كۆنگره ی مه درید بۆ ئاش������تی كه له ساڵی 1٩٩1 به سترا، رۆڵێكی به رچاوی هه بوو. له هه ڵبژاردنی 1٩٩6دا به جیاوازییه كی ساده به سه ر )ش������ه معون پێرێز(ی ركابه ره كه ی له پارتی كاردا سه ركه وت. نه تانیاهۆ چاالكییه كی زۆری نواند له زۆركردنی ژماره ی ئۆردوگا جووله كه نشینه كان و گرنگییه كی زۆری دا به دانی یارمه تیی دارایی بۆ

جووله كه روسییه كۆچبه ره كان به ره و ئیسرائیل.دوای ئه وه ی له س������اڵی 1٩٩6 بوو به سه رۆك وه زی������ران، نه تانیاه������ۆ ڕووبه ڕووی كێش������ه یه كی راسته قینه بووه وه ، ئه ویش ئه و كرداره خۆكوژیانه ب������وون كه بزووتنه وه ی حه ماس ئه نجامی ده دان و بووه هۆی نانه وه ی قه یران له ئیسرائیلدا. كنێست ده نگی له سه ر سه ندنه وه ی متمانه له حكوومه ته كه ی نه تانیاهۆ دا و داوای هه ڵبژاردنی پێش������وه خته ی كرد، له هه ڵبژاردنه كه دا كه له ناوه ڕاستی ساڵی 1٩٩٩ به ڕێوه چوو، تیایدا له به رامبه ر ركابه ره كه ی

له پارتی كار )ئیهۆد باراك( شكستیهێنا.له نیس������انی 2٠٠٩ دوای ركابه رایه تیێكی توند له گه ڵ پاڵێوراوی پارتی كادیما )تس������یبی لیڤنی(، دووباره بۆ به س������ه رۆك وه زیران. ئێستا سه رۆك

وه زیرانی ئیسرائیل و سه رۆكی پارتی لیكۆده . ئاریێل شارۆنبنیامین نه تانیاهۆ

ئسحاق شامیر مه ناحیم بیگن

Page 20: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(2٠

ماف������ی ده نگدانی ئافره ت������ان به واتای به ش������داریكردنی ئافره تانه ل������ه هه ڵبژاردن، به گرنگترین ڕووداوی گه ش������ه س������ه ره تایییه کانی بزووتنه وه ی الیه نگری������ی مافی ئافره تان ده ژمێردرێ������ت. الیه نگرانی مافی ده نگدانی ئافره تان كه به )سافرێچ(یش)suffrage( )1( ناو ده بردرێن، به ده ستهێنانی مافی ده نگدانیان به سه ره تای به شداریی سیاسیی ئافره تان

ده زانی .کورته مێژوو

له س������اڵی 1٨٤٨ بزووتنه وه ی مافی ده نگدانی ئافره تان ل������ه ئه مریكا، بوو به بزووتنه وه یه ك������ی كۆمه اڵیه تیی گه وره . له س������اڵی 1٨٩3، نیۆزیله ندا یه كه مین واڵت بوو، كه مافی

ده نگدانی ئافره تانی به ڕه سمی ناسی .مافی ده نگدانی ئافره تان له نیۆزیله ندا

نیۆزیله ندا یه كه مین واڵتی س������ه ربه خۆ ب������وو، كه مافی ده نگدانی ئافره تانی به ره س������می ناسی . له ساڵی 1٨٩3دا، یاس������ای هه ڵبژاردن به قازانجی به شداریكردنی سیاسیی ئافره ت������ان گۆڕا و هه ر له و س������اڵه دا، ئافره تان بۆ یه كه مین

جار به شدارییان له هه ڵبژاردنی نه ته وه یی ئه و واڵته دا كرد. )كیت شپارد و ماری ئان مۆلێر( له گرنگترین سه رۆكه كانی الیه نگری مافی ده نگدانی ئافره تان له نیۆزیله ندا بوون. تاكو س������اڵی 1٩1٩، ئافره تان مافی خۆپااڵوتنیان له ئه نجومه نی نیۆزیله ندا نه بوو. یه كه مین ژن كه له ئه نجومه نی نیۆزیله ندا

وه كو نوێنه ر هه ڵبژێردرا، )ئێلیزابێت مه ك كۆمب( بوو.مافی ده نگدانی ئافره تان له بریتانیا

له س������اڵی 1٨66دا، داواكارییه ك درا ب������ه ئه نجومه نی بریتانی������ا، له و داواکارییه دا ئافره تانی بریتانیا الگیری ئه وه بوون، که یاس������ای هه ڵبژاردن بگۆردرێت و مافی ده نگدانی

ته واو بۆ ژنان له به رچاو بگیرێت.ئ������ه م داواكارییه كه وته به ر ناره زایی توندوتیژی نه یاران، كه بڕوای������ان وابوو مافی ده نگدانی ژنان گه وره ترین مه ترس������ی بۆ بریتانیا له گه ڵ خۆیدا دێنێت. په رله مانی بریتانیا، سه ره تا باوه ڕی وابوو، كه ده ستێوه ردانی ژنان له سیاسه ت، ژیانی سیاسی بێ نرخ ده کات و له هه مان كاتیش������دا سه قامگیریی خێزان له ناو

ده بات. له به ر ئه وه وه اڵمی داواكارییه كه نه درایه وه .

ئا: نه زیره خانۆ

کورته مێژوویمافی ده نگدانی ئافره تان

Page 21: zhmara18

21 شوباتی 2012

له س������اڵی 1٨67، یه كه مین كۆمه ڵگ������ه ی نه ته وه یی مافی ده نگدانی ئافره تان دامه زرا، ئه ندامانی ئه م كۆمه ڵگه یه كه به )سافرێچه کان( مه ش������هوور بوون، خۆیان به الیه نگری مافی ده نگدانی ئافره تان ده زانی. سافرێچه کان تا كۆتایی س������ه ده ی نۆزده هه م بۆ پێدانی مافی ده نگدان به ئافره تان، زیاتر له چل داواكارییان پێش������كه ش به په رله مانی بریتانیا

كرد، ئه مه ش تا ساڵی 1٩٠٠ درێژه ی كێشا.له س������اڵی 1٩٠3 بزووتنه وه ی مافی ده نگدانی ئافره تان گه ش������ه ی زیاتری ك������رد و خۆپێش������اندان و رێپێوانی زۆر ف������راوان ڕوویان دا. ل������ه كۆبوونه وه یه كی ك������راوه دا كه له مانگ������ی حوزه یرانی 1٩٠٨ له له نده ن به ڕێوه چوو، زیاتر له پێنجسه د هه زار ئافره تی الیه نگری مافی ده نگدانی ئافره تان

به شدارییان كرد.ئێمیلین پانكهرێست له كه سایه تییه دیاره کانی الیه نگری ماف������ی ده نگدانی ئافره ت������ان بوو، كه بۆ ك������ۆڕی گه وره ی خه باتگێڕانی ئافره تانی بریتانیا قس������ه ی ده كرد. ئێمیلین له س������ه ر ئه و بڕوایه بوو كه ماف������ی ئافره تان له بنه ڕه ته وه ژیانی سیاسی ده گۆڕێت و هه ستێكی نوێ له خۆشه ویستیی چه شن و ئه خالق دێنێته كایه وه . له ساڵی 1٩1٠دا ئالیس پێن و هه رییه ت س������تێنتۆن بلێچ به ش������دارییان له خه باتی ئافره ت������ان له بریتانیادا كرد و ئه مه ش په یوه ندییه كی قولی له نێوان س������افرێچه كانی بریتانیا و ئه مریكادا دروس������ت

كرد. هه ندێك له به ربه ره كانییه کانی سافرێچه كان له بریتانیا، تێكه اڵو به توندوتیژی بوو، چه ندین كه نیسه وێران كران و چه ند جار هێرش كرایه سه ر سکویت سه رۆكوه زیرانی ئه و واڵته . ژماره یه ك له الیه نگرانی مافی ئافره تان زیندانی كران و ئه وه ش بوو به سه ره تای مانگرتنی سه راسه ریی ئافره تان له بریتانیادا. س������ه ره نجام له ساڵی 1٩1٨دا بریتانیا مافی ده نگدانی ئافره تانی به ڕه سمی ناسی . ته مه نی ده نگدان بۆ ئافره تانی بریتانیا له س������ه رووی 3٠ ساڵی بوو، له حاڵێكدا پی������اوان ده یانتوانی له دووای 2٠ س������اڵی، به ش������داری له

هه ڵبژاردندا بكه ن.له س������اڵی 1٩21دا نزیكه ی یه ك له سه ر سێی ئافره تانی بریتانی������ا ب������ۆ یه كه مینجار ل������ه هه ڵبژاردنی نیش������تمانیدا به ش������دارییان كرد. دوای به ده س������تهێنانی مافی ده نگدانی ئافره تان له س������اڵی 1٩1٨، بزووتنه وه كانی الیه نگری مافی ئافره تان له بریتانیا و واڵتانی تری ئه ورووپی به ره و نه مان ده چوون و ژنانی شۆڕش������گێڕ زیاتر به ره و بزووتنه وه كانی

تری دژی فاشیسم ڕاده كێشران.

مافی ده نگدانی ئافره تان له ئه مریكاداله س������اڵی 1٨2٠ زیاتر له دوو هه زار ئافره تی ئه مریكی داواكارییه كیان پێش������كه ش به ده وڵه تی ئه مریكا كرد و له ناوی������دا خوازیاری پێدانی مافی ده نگدانی یه كس������ان وه كو پی������اوان بوون. ئه م داواكارییه نه كه وته جێی بایه خی واڵتی ئه مریكا. ئالیس پێن و هه رییه ت ستێنتۆن بلێچ دوو ئافره تی ئه مریكی بوون، ك������ه له هه ڵمه تی ئافره ت������ان له بریتانیا و ئه مریكادا به ش������داریی چاالكیان هه بوو. له ساڵی 1٩1٠، ئافره تانی ئه مریكا خۆپێشاندانێكی گه وره یان له نیۆیۆرك،

ماساچۆسێت و نیۆجێرسی وه ڕێخست.له ساڵی 1٩2٠ ویلسۆن سه ركۆماری ئه مریكا، نۆزده یه مین ته واوكه ری ده ستووری ئه و واڵته ی گه یانده ئه نجومه نی سنا، ك������ه به پێی ئه و، ته واوی ئافره تان������ی ئه مریكا بۆ یه كه مینجار

مافی ده نگدانی یه كسانیان له گه ڵ پیاواندا هه بوو.مافی ده نگدانی ئافره تان له ئیتالیا

له س������اڵی 1٩1٩ یه كه مین داواکاریی ئافره تانی ئیتالیا بۆ مافی ده نگدان پێش������كه ش به ئه نجومه نی ئیتالیا كرا. له س������اڵی 1٩25، بایه خی ده نگدانی ئافره تان نیوه ی پیاوان بوو. به گه یش������تنی موسولینی به ده س������ه اڵت، ئافره تان بۆ به شداریكردن له هه ڵبژاردن قه ده غه كران. دوای ته واوبوونی ش������ه ڕی دووه می جهانی له ساڵی 1٩٤5، ئافره تانی ئیتالیا

مافی ده نگدانیان وه کو پیاوان به ده ستهێنا.مافی ده نگدانی ئافره تان له فه ره نسا

ش������ارل دوگل له س������اڵی 1٩٤٤ ب������ۆ یه كه مینجار مافی ده نگدانی بۆ ئافره تانی فه ره نسا به ڕه سمی ناسی .

مافی ده نگدانی ئافره تان له هیندوستانل������ه هیندوس������تان، س������اروچینی نای������دۆ ل������ه رێبه رانی به ده س������تهێنانی مافی ده نگدان بۆ ئافره تان بوو. كۆنگره ی نه ته وه یی هیند به سه رۆكایه تیی ماهاتما گاندی پشتیوانی

Page 22: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(22

له مافی ده نگدان بۆ ئافره تان ده كرد. دوای س������ه ربه خۆیی هیندوستان، له ساڵی 1٩5٠، ژنانی هیندی بۆ یه كه مینجار

مافی ده نگدانیان به ده ستهێنا.مافی ده نگدانی ئافره تان له ژاپۆن

ل������ه س������اڵی 1٩1٩، ل������ه ژاپۆن، ئیش������یواكا فوس������ائێ یه كه مین ئه نجومه ن������ی الیه نگری مافی ده نگدانی ئافره تانی دامه زراند. ئه م ئه نجومه نه كۆبوونه وه ی زۆری س������ازدا و ئافره تانی س������ه باره ت به گرنگیی به شداریكردنی سیاسی ئاگادار ده كرده وه . له س������اڵی 1٩2٠ یه كێك له دوو حزبه سه ره كییه كانی ژاپۆن، پشتگیری له مافی ده نگدانی ئافره تان كرد. له س������اڵی 1٩2٤ هێزی س������ه ربازیی ژاپۆن ته واوی

كۆمه اڵیه تییه كان، بزووتن������ه وه دیموكراسیخوازی و فێمێنیستی سه ركوت كرد. له ساڵی 1٩٤5 ژاپۆنیان هاوپه یمانه كان، هێزه 1٩٤7 س������اڵی له تێكشكاند. سه رتاسه ری خۆپێش������اندانی له ژاپۆن بۆ الیه نگری له مافی ده نگدان������ی ئافره تان رێكخرا. س������ه ره نجام له ساڵی 1٩٤٨، مافی ژاپۆن نوێی ده ستووری ده نگدانی یه كسانی بۆ ئافره تان

به ڕه سمی ناسی .مافی ده نگدانی ئافره تان له چین

الیه نگران������ی ل������ه مائ������ۆ بزووتنه وه ی ماف������ی ده نگدانی ئافره تان له چی������ن بوو. دوای

دامه زراندنی كۆماری گه لی چین له ساڵی 1٩٤٩، ئافره تان بۆ یه كه مین ج������ار مافی به ش������داریكردنیان له هه ڵبژاردن

به ده ستهێنا.مافی ده نگدانی ئافره تان له ئیسرائیل

ئافره تان سه ره كیترین ئه ندامانی كۆمه ڵه ی كاتیی نه ته وه یی ئیس������رائیل بوون. ئه ندامانی ئه م كۆمه ڵه یه، ڕه شنووس������ی سه ربه خۆیی ئیسرائیلیان له سه ر بنه مای به یاننامه ی مافی مرۆڤی نه ته وه یه کگرتووه کان و یه كس������انیی ته واو له نێوان پیاوان و ژن������ان، هه روه ها ئه س������لی جیاکردنه وه ی دین له سیاس������ه ت، له ڕێکه وتی 1٩٤٨/5/1٤ دا په سند و واژۆیان كرد. ئافره تان له واڵتی ئیس������رائیل یه كس������انیی ته واویان له گ������ه ڵ پیاوان له هه م������وو ب������واره كان، به تایبه تی له مافی

ده نگداندا هه یه. ئیس������رائیل یه كه مین واڵت له رۆژهه اڵتی ناوه ڕاست بوو، كه ژنێكی سیاسه توان توانی بگاته پۆستی

سه رۆكوه زیران.مافی ده نگدانی ئافره تان له عومان

له هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی شوورای عومان كه له ساڵی 2٠٠3دا به ڕێوه چوو، ئافره تان بۆ یه كه مینجار رێگه یان پێدرا، كه به شداریی له هه ڵبژاردندا بكه ن. له و هه ڵبژاردنه دا ٩5 هه زار ئافره تی عومانی به شدارییان كرد و پازده ئافره تیش

پاڵێوراوی هه ڵبژاردن بوون.مافی ده نگدانی ئافره تان له به حره ین

یه كه می������ن هه ڵبژاردن������ی به حره ی������ن له س������اڵی 1٩73 به ڕێوه چوو، كه ته نیا پیاوان مافی له س������اڵی هه بوو. ده نگدانی������ان 2٠٠2دا ئ������ه و واڵته بۆ یه كه مین جار پشتیوانی له به شداریكردنی ل������ه ئافره ت������ان سیاس������یی هه ڵبژاردندا كرد. له هه ڵبژاردنی ش������وورای ش������ار كه له هه مان س������اڵدا به ڕێوه چ������وو، ئافره تان مافی هه ڵبژاردن و خۆپااڵوتنیان هیچ به محاڵه ش������ه وه ، هه ب������وو. كام ل������ه و ئافره تانه ی كه خۆیان پااڵوتبوو، نه چوونه ناو شوورای

شاره وه .مافی ده نگدانی ئافره تان

له عه ره بستانی سعوودی

ئێستا تا عه ره بستانی سعوودی مافی ده نگدانی به ئافره تان ن������ه داوه . زانایانی وه هابی ده ڵێن: ده نگدان������ی ئافره تان ده بێته هۆی فه س������اد و پێچه وانه ی پاكییه ، له الیه كی تره وه هه ندێك له نوێنه رانی واڵت ده ڵێن: له به ر ئه وه ی ك������ه زۆربه ی ئافره تانی ئه م واڵته خاوه نی ناس������نامه نین، مافی ده نگدانی������ان نییه . به اڵم له رێكه وت������ی 2٠11/٩/25دا، عه بدوڵاڵ عه بدوڵعه زیز پاشای عه ره بستان رایگه یاند: له داهاتوودا ئافره تانی عه ره بس������تان مافی ده نگدان و خۆپااڵوتنیان له هه ڵبژاردنه كاندا ده بێت. ئافره تانی عه ره بس������تانی س������عوودی ده توانن له خولی داهات������ووی هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه نی ش������اره كان ده نگ بده ن و خۆیان بپاڵێون، شایانی باس������ه هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی شار و

گونده كان له ساڵی )2٠15(دا به ڕێوه ده چێت.

ده نگدانی ئافره تان له ساڵی 1٩1٨ - كه نده دا

Page 23: zhmara18

23 شوباتی 2012

به ده ستهێنانی مافی ده نگدانی )ژنان( به گوێره ی ساڵ له هه ندێک واڵتدا

1٨٩3دوڕگه كانی كوك1٨٩3 نیۆزیله ندا1٩٠2ئووسترالیا

1٩٠6فینله ندا1٩13نۆروێژ

1٩15دانمارک1٩17ئەرمه نستان

1٩17ستۆنیا1٩17پۆڵۆنیا )لێهستان(

1٩17لیتوانیا1٩17کەنەدا

1٩1٨کۆماری وایمار1٩1٨ئازه ربایجان1٩1٨قرقیزستان

1٩1٨بریتانیا و ئیرله ندا1٩1٨مۆڵداڤیا

1٩1٨مه جارستان1٩1٨گورجستان1٩1٩زیمبابوێ

1٩1٩نەمسا )ئوتریش(1٩1٩ئۆکراینا

1٩1٩ڕووسیای سپی 1٩1٩لۆگزامبۆرگ

1٩1٩هۆلەندا1٩2٠چێکوسڵۆڤاکیا

1٩2٠ ئەڵبانیا1٩2٠ئەمریکا

1٩21سوئید1٩22بێرمە )میانمار(

1٩2٤تورکمەنستان1٩2٤تاجیکستان

1٩2٤قه زاقستان 1٩2٤مه غوولستان

1٩2٩پۆرتێریکۆ1٩2٩ئێکوادۆر

1٩3٠تورکیا1٩3٠ئه فریقای باشوور )2(

1٩3٠یونان )3(1٩31پورتوگال1٩31ئیسپانیا1٩31به ڕازیل

1٩31سریالنکا1٩3٤کووبا1٩3٤شیلی

1٩37ئه ندۆنێزیا1٩37فیلیپین1٩3٨ڕۆمانیا1٩3٨بۆلیڤیا

1٩3٨ئوزبه کستان1٩3٨بولگاریا

1٩3٩ئێلساڵڤادۆر1٩٤1پاناما

1٩٤2کۆماری دۆمێنیکان1٩٤3لوبنان )٤(1٩٤٤جامائیکا1٩٤٤بێرمودا1٩٤٤فه ره نسا

1٩٤5تۆگۆ1٩٤5سێنێگال

1٩٤5یوگوساڵڤیا1٩٤6جیبوتی1٩٤6ئیتالیا

1٩٤6لیبێریا1٩٤6کامێرۆن

1٩٤6کۆریای باکووری1٩٤6ڤیه تنام

1٩٤6ڤێنێزۆئێال1٩٤6گواتیماال

1٩٤7کۆماری چین )تایوان(1٩٤7كۆماری گەلی چین

1٩٤7پاکستان1٩٤7ئه رژه نتین

1٩٤7سه نگاپوور1٩٤7ژاپۆن

1٩٤7مه کزیک1٩٤7هندوستان1٩٤٨ئیسرائیل

1٩٤٨کۆریای باشوور 1٩٤٨نێجیر

1٩٤٩کۆستاریکا1٩٤٩سووریا

1٩٤٩هۆنگ گۆنگ1٩5٠هائیتی

1٩51ئیسله ندا1٩51نێپال

1٩5٤کۆلۆمبیا1٩5٤غانا1٩55پێرۆ

1٩55کامبۆج1٩55هیندوراس1٩55نیکاراگۆا

1٩56سۆمال1٩56مالی

Page 24: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(2٤

1٩56میسر1٩56گابۆن1٩57مالیزیا

1٩5٨چاد1٩5٨الئۆس

1٩5٨نیجێریه1٩5٨گینه

1٩5٩تانزانیا1٩5٩تونس

1٩5٩سان مارینۆ1٩5٩ماداگاسکار

1٩6٠تونگا1٩6٠باهاما1٩6٠قوبرس1٩6٠گامبیا1٩61رواندا

1٩61پاراگۆئێ1٩61موریتانیا

1٩61ماالڤی1٩62زامبیا

1٩62ئەلجەزائیر1٩62ئۆگاندا

1٩63کۆماری کۆنگۆ

1٩63ئەفغانستان1٩63ئێران1٩63کینیا

1٩63مەراکش1٩6٤لیبیا

1٩6٤سودان1٩65لێسێتۆ1٩67زه ئیر

1٩67یەمەنی باشوور1٩6٨سوازیلەند1٩71سویسرا

1٩72بەنگالدێش1٩7٤ئۆردن1٩75ئه نگۆال

1٩75موزامبیک1٩77گینەی بیسائۆ

1٩٨٠عێراق1٩٨٩نامیبیا1٩٩7قەتەر

2٠٠2بەحره ین2٠٠3عومان2٠٠5کوێت

2٠٠6ئیماراتی عەره بی

تێبینی:1- س������افرێچ - Suffrage ئه و ژنانه ی که الیه نگری مافی به رابه ر له گه ڵ پیاوان بوون، به س������افرێچ ناویان ده رکردبوو.

Suffrage به مانای )مافی ده نگدان(�ه . 2- مافی ده نگدان بۆ ژنان له ئه فریقای باش������وور به س������ێ قۆناغدا ده ربازبوو. له ساڵی 1٩3٠ ته نیا سپیپێسته کان توانیان ده نگ بده ن، له س������اڵی 1٩6٨ ڕه نگه کانی تر، له 1٩٨٤ هیندییه کان و له س������اڵی 1٩٩٤ ڕه شپێسته کان به و مافه

گه یشتن.3- له یوونان له 1٩3٠دا ته نیا ئه وانه ی خوێنده وار بوون مافی ده نگدانیان له هه ڵبژاردنه خۆجێییه کاندا هه بوو. له ساڵی

1٩52دا، به بێ مه رج مافی ده نگدان بۆ گشت ژنان دابین کرا.٤- له ساڵی 1٩٤3 له لوبنان، ئه وانه ی که خوێندنی سه ره تایییان هه بوو، مافی ده نگدانیان پێدار، به اڵم له ساڵی 1٩52دا

ئه م مه رجه نه ما.

Page 25: zhmara18

25 شوباتی 2012

دوای ئ������ه و ناڕه زایه تیانه ی له واڵتدا س������ه ریان هه ڵدا و ناكوكییه كانی نێوان ئۆپۆزس������یۆن و الیه نگرانی حكوومه ت له ن������او په رله م������ان )ئه نجومه ن������ی ئومم������ه (ی كوێتی������دا و هێرش������كردنه س������ه ر ئه نجو مه نه كه له الیه ن خۆپیشانده ران و ژماره یه ك له ئه ندامانی په رله مان، ئه میری كوێت)ش������ێخ سوباح ئه حمه د ئه لسوباح( په رله مانی واڵتی هه ڵوه شانده وه و داوای ئه نجامدانی هه ڵبژاردنی پیش������وه خته ی كرد. هه ر به م هۆیه وه س������ه رۆك وه زیرانی كوێت شێخ ناسر محه مه د

ئه حمه د ئه لسوباح ده ستی له كار كێشایه وه .له رۆژی پێنج شه ممه )2٠12/2/2( هه ڵبژاردنی پێشوه خته ی په رله م������ان به ڕێوه چوو. ل������ه م هه ڵبژاردنه دا، ئۆپۆزس������یۆن به رابه رایه تی ره وته ئیس������المییه كان توانیان دوو له س������ه ر سێی كورس������ییه كانی په رله مان كه 3٤ كورسی له كۆی 5٠ كورسی بوو به ده س������ت بێنن. ئیسالمییه سوننه مه زهه به كان)ئیخوان و سه له فی( به به ده س������تهێنانی 23 كورسی له ریزی پێشه وه دا بوون، كه مینه ی ش������یعه كه 3٠%ی دانیشتوان پێكدێنن توانیان

ته نها حه وت كورسی به ده ست بێنن. هه رچی لیبڕاڵه كان بوون زه ره رمه ندی گه وره بوون و ته نها دوو كورسیان به ده ستهێنا.

كوێت ل������ه كۆی چوارس������ه د هه زار ده نگ������ده ر 5٤%یان ئافره تن، كه چی هیچ ئافره تێك نه یتوانی سه ركه وتن به ده ست بێنێت، له كاتێكدا له ئه نجومه نی پێش������وو چوار كورسییان به ده س������تهێنابوو. له كۆی 2٨6 پاڵێ������وراو، په نجا پاڵێوراو له به ره ی ئۆپۆزس������یۆندا بوون و 23 پاڵێوراوی ئافره تیش

به گه شبینییه وه بۆ سه ركه وتن به شدارییان كرد.له م هه ڵبژاردنه دا بۆ یه كه م جار كوێت رێگه ی به چاودێره ده ره كییه كان دا تاوه كو چاودێری هه ڵبژاردنی واڵت بكه ن، بۆ ئه م مه به سته 3٠ چاودێری عه ره بی و بیانی كه چواریان له كۆمیس������یۆنی ش������ه فافیه تی هه ڵبژاردن بوون، چاودێری هه ڵبژاردنه كه یان كرد. ل������ه و دوو بازنه یه ی هه ڵبژاردن كه هۆزه كوێتییه كان بااڵده ستن تیایاندا، ئۆپۆزسیۆن زۆرینه ی كورسییه كانیان به ده س������تهێنا توانیان له كۆی 2٠ كورسی

1٨ كورسی مسۆگه ر بكه ن.

كوێتسه ركه وتنی ئۆپۆزسیۆن

هه ڵبژاردنی په رله مانی 2٠٠٩ژماره ی كورسیالیه نه كان

٩ئیسالمی سوننه ٩ئیسالمی شیعه

5لیبراله كانتێكڕای كورسییه كانی ئۆپۆزسیۆن 2٠ كورسی

هه ڵبژاردنی په رله مانی 2٠12ژماره ی كورسیالیه نه كان

23ئیسالمی سوننه 7ئیسالمی شیعه

2لیبراله كانتێكڕای كورسییه كانی ئۆپۆزسیۆن 3٤ كورسی

و: هه ڵبژاردن

Page 26: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(26

دوور له ئه نجامی هه ڵبژاردن، ئه میری واڵت هه ڵده ستێ به دیاریكردنی س������ه رۆك وه زیران و پێویس������ته س������ه رۆك وه زیران و وه زیره س������ه ره كییه كان یه كێك بن له ئه ندامانی خێزانی حوكمڕان. پێویس������ته ژماره ی وه زیره كان یه ك له س������ه ر س������ێی ئه ندامانی په رله مان زیاتر نه بن )واته له 16 وه زی������ر تێنه په ڕێت(. هه ر 15 وه زیره كه ی حكوومه ت به پێی ده س������توور وه ك ئه ندامانی په رله مان )ئه نجومه نی ئوممه (

مافی ده نگدانیان هه یه .په رله مان )ئه نجومه نی ئوممه (

په رله م������ان له په نجا ئه ن������دام پێكدێت و به س������ه ر پێنج بازن������ه ی هه ڵبژاردندا دابه ش������كراون. ه������ه ر بازنه یه ك له رێ������گای هه ڵبژاردنێكی نهێنی و راس������ته وخۆوه ده ئه ندام هه ڵده بژێرێت. هه ر ده نگده رێ������ك ده توانێت ده نگ به چوار

پاڵێوراو بدات. ماوه ی په رله مان چوار ساڵه و له به رواری گرێدانی یه كه م كوبوونه وه دا.

ماف������ی كوێ������ت ئه می������ری واڵت، ده س������تووری به پێ������ی هه ڵوه ش������اندنه وه ی په رله مان������ی هه ی������ه . له م������اده ی 1٠7ی ده ستووردا هاتووه ، كه ئه میری كوێت بۆی هه یه به فه رمانێك په رله مان هه ڵوه شێنێته وه و تیایدا هۆیه كانی هه ڵوه شاندنه وه دیاری ده كات. له كاتی هه ڵوه ش������اندنه وه ی په رله مان پێویسته هه ڵبژاردنی پێشوه خت ئه نجام بدرێت و ماوه كه شی نابێت له دوو مانگ زیاتر بێت، ئه گه ر له و ماوه یه دا هه ڵبژاردن ئه نجام نه درا، ئه وا په رله مان ته واوی ده س������ه اڵته ده س������توورییه كانی به ده ست دێنێته وه و ده ستبه جێ كۆده بێته وه ، هه روه ك ئه وه ی

هێچ هه ڵوه شاندنه وه یه ك رووی نه دابێت. به پێی یاس������ای هه ڵبژاردنی كوێت كه ساڵی 2٠٠5 هه موار كرایه وه ، گشت كوێتییه ك 21ساڵی ته مه نی ته واو كردبێت، مافی ده نگدانی هه یه، جگه له و سه ربازه ی بیست ساڵی زایینی به سه ر س������ه ربازبوونیدا تێنه په ڕێبێت، هه روه ها پولیس و پیاوانی هێزه چه ك������داره كان. له كاتێكدا پێش هه موار كردنه كه ئافره ت مافی ده نگدان و خۆپااڵوتنی نه بوو. له م یاسایه شدا به شداریكردنی ئافره ت مه رجداره و پێویس������ته ڕه چاوی ئه و حوكم و ڕێسایانه

بكات كه شه ریعه تی ئیسالم په یڕه وی ده كات.له ماوه ی شه ش س������اڵی ڕابردوودا ده وڵه تی كوێت تووشی زنجیره یه ك قه یرانی سیاسی بووه وه كه بووه هۆی شكستهێنانی

حه وت حكوومه ت و چوارجار هه ڵوه شاندنه وه ی په رله مان.

کوێتده وڵه تی کوێتناوی ڕه سمی:

کوێتپایته خت:17.٨1٨ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی خاک:

2.٨63.٠٠٠ که س – ئاماری سالی 2٠1٠ژماره ی دانیشتووان:)٩٨،٤%( – 2٠٠٩شارنشینی:)٤٠.5%(ڕێژه ی ژنان:

)5٩.5%(ڕێژه ی پیاوان:

)٤5%( عه ره بی کوێتی، )35%( عه ره ب له واڵتانی تر، )٩%( ئاسیایی، )٤%( پێکهاته ی نه ته وه یی:ئێرانی و )7%(یش گرووپی تر. ئامار - 2٠1٠

)٩٤.5%( – 2٠٠7ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)٩3.1%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:

)٩5.2%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:)٠.5%( کشتوکاڵ، )51%( پیشه سازی و )٤٨،5%(یش به شی خزمه تگوزاری - 2٠٠3ئابووری:

Page 27: zhmara18

27 شوباتی 2012

پڕه نس������یپی هه ڵبژاردنی ئازاد له كۆمه ڵگه دیموكراتیكه كاندا، میكانیزمێكه بۆ دابه ش������كردنی ده س������ه اڵت و ش������ه رعییه تدان به دامه زراوه كانی حكوومه ت. ته نی������ا به هۆی ئه م میكانیزمه وه یه كه ده توانین كێشمه كێشه سیاسییه كان به ڕێگه ی ئاشتیانه چاره سه ر

بكه ین و ته بایی و یه كگرتوویی كۆمه اڵیه تی ده سته به ر بكه ین.هه ڵبژاردن واته به هره مه ندبوون له و ده رفه ت و ئیمكانه ی كه مرۆڤ له نێوان چه ند یا النیكه م دوو پێشنیار یا ئه لته رناتیڤدا، ئازادانه یه كێكیان هه ڵبژێرێ . له س������ه ر ئه م بنه مایه ، بابه تی سه ره كی له هه ر هه ڵبژاردنێكدا ئه وه یه كه ئه لته رناتیڤه كان تا چ ڕاده یه ك ڕاسته قینه ن، بڕیاردان به قازانجی بژاره یه ك ت������ا چه ند ئازادان������ه ئه نجام ده درێ و ئ������ه م بڕیاردانه تا چ

ڕاده یه ك كار ده كاته سه ر بابه تی هه ڵبژێردراو.سیاس������ه ت وات������ه خه باتی ڕێكخ������راو بۆ گه ییش������تن به ده س������ه اڵت. له پانتایی سیاسه تدا له ش������وێنێك ڕووبه ڕووی هه ڵبژاردنی ئازاد ده بینه وه، كه هه ڵبژێر نه ك ته نیا به شداری له پرۆس������ه یه كدا بكات كه ده سه اڵتی سیاسی بۆ ماوه یه كی سنووردار بسپێرێته ده س������ت هێزێكی دیاریكراو، به ڵكوو له ڕێگه ی ئه م هه ن������گاوه ی خۆیه وه ه������اوكات هه قانییه تی ئه و هێزه ش گرێنتی بكات. چونكه حوكمڕانی ته نیا كاتێ ده توانێ له سه ر هه ق و مه شروع بێت كه ره زامه ندیی ئه و كه سانه ی

له گه ڵدا بێ، كه بڕیار وایه ده سه اڵتیان به سه ردا بكرێ . له كۆمه ڵگه دیموكراتیكه كاندا، ن������اوی ئه و میكانیزمه ی ك������ه گرێنتیكه ری وه ها پڕه نس������یپێكه ، هه ڵبژاردنی ئازاده . ئ������ه م میكانیزمه له ڕێڕه وی ده نگدانی گش������تی و ئازاده وه ، كار و ئه رك������ی حیزبه كان یا ئ������ه و ئافره ت و پیاوانه دیاری ده كات كه قه راره بۆ ماوه یه كی دیاریكراو و س������نووردار، جڵه وی كاروباری ده وڵه ت بگرنه ده ست و به نوێنه رایه تیی

هه ڵبژێره كانیان حوكمڕانی بكه ن. له س������ه ر ئه م بنه مای������ه ده كرێ بڵێین ك������ه هه ڵبژاردن له

كۆمه ڵگه دیموكراتیكه كاندا هه میش������ه هاوڕێیه له گه ڵ مافی هه ڵبژاردن������ی ئازادی هاوواڵتیان ت������ا كۆمه ڵه میكانیزمێكی وه ك دانان، دامه زراندن و گه ییش������تن به پۆست و پله یه كی ده وڵه ت������ی له ڕێ������ڕه وی ئیمتیازاتی بنه ماڵه ی������ی و میراتی ، هه روه ها ئینتیم������ا قوتابخانه یی و ئێتنی و ره گه زییه كانه وه بكاته مه حاڵ و به ده ستهێنانی ده سه اڵت به ڕێگه ی رێكه وت و س������ودفه و تیروپشكه وه یا س������ه ركه وتن له كۆده تایه ك یا

شۆڕشدا وه الوه بنێت.بۆچی هه ڵبژاردنی ئازاد؟

له سیستمه دیموكراتیكه كاندا، هه ڵبژاردنی ئازاد به رده وام ئامرازێك������ی ناوه ندی و س������ه ره كییه بۆ چاره س������ه ركردنی كێشمه كێشه سیاسییه كان و گه ییشتن به ته بایی كۆمه اڵیه تی و ڕێك هه ر به سه رنجدان له م تایبه تمه ندییه ی هه ڵبژاردنی ئازاد ده كرێ بڵێین، كه گه رچی ئه مڕۆكه نزیک بە له هه موو واڵتانی جیهاندا جۆرێك له "هه ڵبژاردن" به ڕێوه ده چێ ، به اڵم ه������ه ر هه ڵبژاردنێك خۆبه خۆ هه ڵگری "هه ڵبژاردنی ئازاد" و

له خزمه تی یه كێتی و ته بایی كۆمه اڵیه تیدا نییه .دیموكراسی له ڕووی وشه وه ، مانایه كی جگه له ده سه اڵتی خه ڵك نییه . له ده ستووری واڵته دیموكراتیكه كاندا ڕاشكاوانه ئاماژه به وه دراوه ، كه سه رچاوه ی هه موو هێزه ده وڵه تییه كان له خه ڵكدایه و خه ڵك خاوه نی سه ره كیی ده سه اڵتن. به پێی ئه م پێناسه یه ، ته نیا سیستمێك دیموكراتیكه و هه قانییه تی هه یه كه له ویستی ئازادی خه ڵكه وه سه رچاوه ی گرتبێ و

له الیه ن ئه وانه وه پشتگیری كرابێ . دكتۆرین������ی فه رمانڕه وایی خه ڵك له س������ه رده می نوێدا، له به رامب������ه ر خه یاڵك������رده نه ریتییه كان������دا ب������ۆ فۆڕمه كانی حوكمڕانی هاته كایه وه . له م فۆڕمه نه ریتییانه دا، حكوومه ته ئایینییه كان یا خانه دانه پاش������ا و میره كان فه رمانڕه واییان

ده كرد و خۆیان به نوێنه ری خوا له سه ر زه وی ده زانی .

چه مكی هه ڵبژاردن و ئه ركی له دیموكراسییه مۆدێرنه كاندا

نووسینی: به همه ن مێهردادوه ڕگێڕان له فارسییه وه : ته حسین ته ها به هائه دین

Page 28: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(2٨

ده س������ه اڵتدارێتیی حكوومه ت پشتئه ستوور بوو به "عینایه تی خوای������ی " و له كۆمه ڵگه وه س������ه رچاوه ی نه ده گ������رت. خه یاڵ و وێناكردنه مه زهه بی و ئوستووره ییه كان، خه رمانه یه كی پیرۆزی ب������ه ده وری ئه م حكوومه تانه دا ده پێچا و ئه وانی له ده سڕه س������ی خه ڵك دوور ده كرده وه . دكتۆرینی دیموكراسی له ده ورانی نوێدا، رێك هه ر ئه م جیابوونه وه ی ده سه اڵتی له خه ڵك كرده نیشانه .

دیموكراس������یی مۆدێرن، له بنیاتی حكوومه تدا، بااڵده ستیی ئه و كه س������انه نابینێ������ت كه به ه������ۆی هێزێكی ئاس������مانی یا سه رووسروش������تییه وه دانراون و له سه ر كورسیی ده سه اڵت دانیش������توون، به ڵكوو وای ده بینێ كه حكوومه ت له ئیراده ی خه ڵكه وه ، واته ویس������تی ئازادانه ی یه ك به یه كی كۆمه ڵگه وه س������ه رچاوه ده گرێ . ل������ه م ڕوانگه ی������ه وه ، بێچ������م و ناواخنی حكوومه ت، به شێوه ی پێشتر دروس������تكراو ناچێته سه رووی كۆمه ڵگ������ه و خه ڵكه وه ، به ڵكوو ئه وه خه ڵك خۆیانن كه بێچم و ناواخنی حكوومه ت دیاری ده كه ن. به پێی ئه م مۆدێڵه ، ته نیا ئه و

حكوومه ته شایسته یه كه كارگوزاری ویستی خه ڵك بێت.پرسیار له "چۆنایه تی "ی حكوومه ت

ل������ه ڕوونكردن������ه وه ی په یوه ندیی نێوان دیموكراس������ی و ئی������راده ی خه ڵكدا، ئه و پرس������یاره ی گه اڵڵه ده كرێ ئه وه یه، كه ئایا س������ه رچاوه گرتنی هه موو ده س������ه اڵته ده وڵه تییه كان له ئیراده ی خه ڵكه وه ، به مانای ڕاس������ته قینه ی ده س������ه اڵتی خه ڵك و به شداریكردنیانه له هه موو بڕیاره سیاسییه كاندا؟

وه اڵمه كه بێگومان نه خێره .گه رچی دیموكراسی له بیچمه سه ره تاییه مێژووییه كانیدا، مۆدێلێكی له دیموكراسیی راس������ته وخۆی نواندووه ، به اڵم ئه مڕۆكه به سه رنجدان له به رفراوانیی مه یدانی ئه ركه كانی ده وڵه ت������ه مۆدێرنه كان و پێچه ڵپێچبوونی ئه م ئه ركانه ، چیتر بواری به كارهێنانی دیموكراسیی ڕاسته وخۆ له ئارادا نییه . بۆ نموونه ، یه ك ب������ه یه كی هاوواڵتیانی كۆمه ڵگه ناتوانن له بڕیاره ئالۆز و پێچه ڵپێچه ئابووری و دادوه ریییه كان و هتد

دا پشكیان هه بێ و خاوه ن ڕا بن.ئ������ه و ڕێگه یه ی ده مێنێته وه ، به كارهێنانی ئیراده ی خه ڵكه له ڕێگ������ه ی هه ڵبژاردنی ئازاد و ده وره یی نوێنه ره كانیانه وه . هه ڵبژاردن������ی ئازاد، ڕێگه ب������ۆ حكومڕانیی خه ڵك ده كاته وه و ه������اوكات بڕی������اردان ل������ه كاروب������اری پس������پۆڕیدا ب������ۆ هه ڵبژێردراوه كانی خه ڵك جێ ده هێڵێت. به م پێیه ده توانین بڵێی������ن ك������ه هه ڵبژاردنی ئ������ازاد، ئام������رازی به كارهێنانی فه رمانڕه وایی خه ڵكه له سیستمێكی دیموكراتیكدا. له سه ر ئه م بنه مایه ، ئه مڕۆكه دیموكراس������ییه كی مۆدێرن، ئیتر نه ك به مانای ده س������ه اڵتی خه ڵك خۆی ، به ڵكوو وه ك ده س������ه اڵتی نوێنه رانی خه ڵك شیاوی به دیهاتنه . ئه و نوێنه رانه ی كه له

هه ڵبژاردنێكی گشتی ، ئازاد و ده وره ییدا له الیه ن خه ڵكه وه هه ڵده بژێردرێ������ن، تا كاروباری واڵت������داری به پێی ئیراده ی

خه ڵك به ره وپێش به رن.كارڵ پۆپ������ه ر، فه یله س������وفی ئینگلیزی������ی به ڕه چه ڵ������ه ك نه مسایی سه ده ی بیسته م، له دیاریكردنی پێوه ڕی دروست ب������ۆ جیاكردنه وه ی سیس������تمه سیاس������ییه جۆراوجۆره كان له یه كتری گوتبووی، پرس������یاری س������ه ره كی ئه وه نییه كه كێ ده بێ حكووم������ه ت بكات، به ڵكوو ئه وه ی������ه كه له كامه سیستمی سیاسیدا ده توانین حكوومه تێكی خراپ و ناشیاو به بێ خوێنڕش������تن البده ین؟ به وته یه كی تر، بابه ته كه ته نیا له س������ه ر چاكه و خراپه یا شایس������ته یی و ناشایس������ته یی حكومڕانان نییه ، به ڵكوو بابه ته كه له سه ر ده ستگه ییشتنه به میكانیزمێكی وا كه ته نانه ت له حاڵه تی به ده سه اڵتگه ییشتنی سیاسه تمه داره ناشیاوه كاندا، ئه گه ری الدانی ئاشتیانه یان له ده س������ه اڵت گرێنتی بكات. ئه و ده ش������ڵێت، له وێوه كه له سیس������تمێكی دیموكراتیكدا ده توانین دووباره ده سه اڵت له هه ر حكوومه تێكی ناكارامه وه ربگرینه وه ، هه ر حكوومه تێك كه له س������ه ر كاره ناچاره وه ها ڕه فتار بكات تا هاوواڵتیان

لێی ڕازی بن و دیسانه وه هه ڵیبژێرنه وه .له سیس������تمێكی دیموكراتیكدا، پڕه نسیپی هه ڵبژاردنی ئازاد، به رجه س������ته كردنی هه م������ان میكانیزمه . هه ڵبژاردنی ئازاد، به مانای ڕه خس������اندنی ئه گه ری شه نس������ی یه كسانه ب������ۆ هه موو هاوواڵتیان، بۆ به ش������داربوون ل������ه دیاریكردنی چاره نووس������ی سیاس������یدا. حوكمی "شه نسی یه كسان" وا ده خوازێ ك������ه مافی هه ڵب������ژاردن و هه ڵبژێردران، له هیچ هاوواڵتییه ك درێخی نه كرێ و كه س به هۆی په یوه ستبوونی ره گ������ه زی ، ئێتنی ، ئایینی و بیروباوه ڕییه وه نه هه اڵوێردرێ و جی������ا نه كرێته وه . له هه ڵبژاردنێكی ئازاد و گش������تیدا، هه ر هاوواڵتییه ك ته نیا خاوه نی ده نگێكه و راده ی خاوه ندارێتی یا به هره مه ندبوون له شوێنگه یه كی تایبه تی كۆمه اڵیه تی ، بۆ

هیچ كه سێك مافێكی تایبه تی پێ نییه .له كۆمه ڵگه دا گرژی و كێشمه كێشێكی به رده وام له نێوان ئینتیم������ا و بیروب������اوه ڕه جۆراوجۆره كان������دا له جووڵه دایه . خه س������ڵه تی فره ج������ۆری كۆمه ڵگه وا ده خ������وازێ كه تیایدا هیچ ئاس������ه وارێك له ئیراده ی یه كگرت������ووی خه ڵك و تاكه جیهانبینییه ك له ئارادا نه بێت. كه وابوو ئه وه ی كه له سیستمی دیموكراتیكدا خۆی وه كوو ئیراده ی خه ڵك داده س������ه پێنێ ، هه میش������ه ئیراده و ویس������تی زۆرینه یه كه له خه ڵك و نه ك ئیراده ی گشت كۆمه ڵگه . پڕه نسیپی "حكومه تی زۆرینه " له سیس������تمی دیموكراتیكدا، هه ر له م ڕاستی و پێداویستییه

كۆمه اڵیه تییه وه هه ڵقوواڵوه .

Page 29: zhmara18

2٩ شوباتی 2012

ل������ه هه مان كات������دا ده بێ ئ������ه وه له به رچ������او بگرین، كه هه ڵبژاردن������ی ئ������ازاد خۆی له خۆیدا له خۆگری باش������ترین حكوومه ت نییه ، به اڵم تاكه ش������ێوازی كرده ییه كه ده توانێ به ڕه چاوكردن و پاراستنی پڕه نسیپی دادوه رانه ی زۆرینه و كه مین������ه ، ئاس������ووده یی و ئاش������تیی كۆمه اڵیه ت������ی دابین بكات. له الی تریش������ه وه ، كورتكردنه وه ی دیموكراس������ی له "حكومه تی زۆرینه "دا دروس������ت نییه . قوواڵیی و پایه داریی دیموكراسییه ك، به پێودانگی پاراستنی مافه كانی كه مینه ش ده پێورێ . له هه ر دیموكراس������ییه كی ڕاسته قینه دا، كه مینه

ده بێ ئه و شه نسه ی هه بێ كه ببێ به زۆرینه .به سه رنجدان له م تێبینییانه ده توانین بڵێین، كه هه ڵبژاردنی ئازاد تاكه میكانیزمێكه كه بواری سووككردنه وه ی گرژییه كۆمه اڵیه تیی������ه كان و ڕێگه چاره ی به دوور ل������ه توندوتیژیی كێش������مه كێش و ناكۆكییه سیاس������ییه كان به رهه ڤ ده كات. هه ڵبژاردن������ی ئازاد، یه كێكه ل������ه ئه رخه یانترین ئه و گره و و په یمانانه ی كه ده توانێ هاوبه ش������ه مرۆییه كان له ڕوانگه ی

سیاسییه وه یه ك بخات و شیاوی ئاڕاسته كردن بكات.به اڵم بۆ هێنانه دیی پێداویستییه دیموكراتیكه كانی كۆمه ڵگه ، هه ڵبژاردنی گش������تی و ئ������ازاد ده بێ گرێنتییه پێویس������ته كانی جێبه جێكردنیش������ی له گه ڵ������دا بێ������ت. هه ر ج������ۆره زۆره ملێیه ك بۆ ئاڕاس������ته كردنی ده نگه كانی خه ڵك ب������ۆ ڕێڕه وێكی تایبه ت، ته ندروس������تیی هه ڵبژاردن ده خاته مه ترس������ییه وه . قسه له سه ر گرێنتی������ی بڕیاردان������ی س������ه ربه خۆ و ئازادان������ه ی خه ڵك������ه له هه ڵبژاردنی نوێنه ره ڕاس������ته قینه كانیاندا. هه ڵبژاردنی ئازاد له دۆخه ئاسایییه كاندا، ده بێ به پڕه نسیپه كانی تر ته واو بكرێ . دوو پڕه نسیپی گرنگی ته واوكه ری هه ڵبژاردنی ئازاد، زه روره تی

بوونی حیزبه كان و گرێنتیی مانه وه ی ئۆپۆزسیۆنه .ئازادیی حیزبه كان و ڕێكخراوه كان

ژیانی سیاسیی سیستمه دیموكراتیكه كان نیشان ده دات، كه ناتوانی������ن په یوه ندیی نێوان هه ڵبژێران و هه ڵبژێردراوان بۆ هه ڵبژاردنی گشتی و ده وره یی دابه زێنین. ئه گه ر چاوێك به ڕۆڵی حیزبه كان و رێكخراوه سیاسییه كان، سه ندیكاكان و ئه نجومه ن������ه جه ماوه رییه كان، بزاڤ������ه كۆمه اڵیه تییه كان و به كورتی ژیانی پڕ له بێ ئۆقره یی و پڕ له گرژیی كۆمه ڵگه ی مه ده نی له كۆمه ڵگه دیموكراتیكه كاندا بخشێنین، ئالۆزی و

پێچه ڵپێچیی ئه م په یوه ندییانه ئاشكراتر ده بێت.هاوواڵتیی كۆمه ڵگه ی دیموكراتیك، له ڕێگه ی ڕێكخراوه ناوبراوه كانه وه ده توانێ ده ست له ژیانی سیاسی وه ربدات و كاریگ������ه ری بخاته س������ه ر بڕیاره كانی . ب������ه وته یه كی تر، ڕێكخستنی سیاس������ی ، ئه هرۆمێك ده داته ده ست تاكه وه تا به یارمه تیی ئه و و له هه وڵ������ی هاوبه ش له گه ڵ هاوبیرانیدا

بتوانێ به س������ه ر بێتوانایی تاكه كه س������یی خۆیدا له پانتایی كۆمه اڵیه تیدا زاڵ ببێت.

ده توانین حیزبه كان و رێكخراوه سیاسییه كان به ئامرازی به كارهێنانی ئیراده ی سیاس������یی هاوواڵتیان دابنێین. ئه م رێكخراوانه نوێنه ری گرووپه جی������اوازه كۆمه اڵیه تییه كانن، كه ل������ه ڕێگ������ه ی كاریگه ریدانان له س������ه ر كایه ی گش������تی و فشارخس������تنه س������ه ر حكوومه ت������ه كان و په رله مانه كان، خواس������ته كان و پێداویس������تییه كانی تاكه كان به یان ده كه ن. له س������ه ر ئه م بنه مایه ، ده بێ ئازادیی چاالكیی حیزبه كان و رێكخراوه سیاس������ییه كان به یه كێ له پێ������وه ره گرنگه كانی

سیستمی دیموكراتیك له قه ڵه م بده ین. دۆزین������ه وه ی س������ازش و ئاش������ته وایی نێ������وان مه یل������ه جۆراوجۆره كانی خه ڵ������ك، به بێ به ش������داریكردنی گرووپه ڕێكخراوه سیاسییه كان له ژیانی سیاسیدا نایه ته دی . ئه و سیس������تمه ی كه زه مینه ی به ش������داریی خه ڵك له پێكهێنانی حكوومه ت������ی دیموكراتیكدا له ڕێگه ی هه ڵبژاردنی ئازاده وه به رهه ڤ ده كات، ناتوانێ هاوكات ئه وان له ده ستگه ییشتن به ئام������رازی كاریگه ر بۆ به ش������داریكردن ل������ه كاروباری هه نووكه یی سیاس������ی بێبه ش بكات. كه وات������ه هه ڵبژاردنی ئازاد و ئازادیی چاالكیی حیزبه كان، پێویست و پێداویست

)الزم و ملزوم(ی یه كترین. ناوه ن������ده كان، ئه نجومه نه كان و داهێنان و ده ستپێش������خه ریی هاوواڵتی������ان، نوێنه رانی خه ڵكن ل������ه به دواداچوون������ی ئامانجه تایبه ته كان������دا و ده توانین ب������ه بازووی به توان������ای هاوواڵتی له جه ختكردنه وه له سه ر داواكارییه كانی خۆی و توانابه خشین به تاك له هه مبه ر قه ده ری قودره تیی حكومه تدا هه ڵیانس������ه نگێنین. هاوته ریبی ئه مانه ، حیزبه سیاسییه كانن كه به گردبوونه وه یه كی خۆبه خش������انه ی تاك������ه كان دێن������ه هه ژم������ار، كه به مه به س������تی به شداریكردن له ژیانی سیاسیدا و خستنه ڕووی ڕێگه چاره گه لێك بۆ پرسه كان و كێش������ه كۆمه اڵیه تییه كان، به ده وری به رنامه یه كی هاوبه شدا خڕ بوونه ته وه . ئه مڕۆكه ناتوانین هیچ دیموكراسییه ك بدۆزین������ه وه كه تیای������دا ئازادیی چاالكیی حیزبه سیاس������ییه كان وه كوو ئامرازی به كارهێنانی ئیراده ی سیاسیی گرووپه جیاوازه

كۆمه اڵیه تییه كان، گرێنتی نه كرابێت. ئامانجی حیزبی سیاسی ، ده ستگه ییشتنه به ده سه اڵت، ب������ۆ به دیهێنانی به رنامه ی خۆی و له په نگراوی ده رهێنان و چاالككردنی ئامانجه دیاریكراوه سیاسییه كانه . به م شێوه یه ده توانین حیزب������ه كان به وته بێژه سیاس������ییه كانی گرووپه جیاوازه كانی خه ڵك بزانین. ئه وان له الیه كه وه وێناكردنه كان و ڕوانگ������ه سیاس������ییه كان و ل������ه الی ت������ره وه ئاواته كان و پێداویس������تییه كانی خه ڵك له خۆیاندا كۆ ده كه نه وه تا دواتر

Page 30: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(3٠

له ڕێگه ی ڕكابه رییه سیاسییه كان و دواجار وه ده ستهێنانی ده سه اڵته وه ، له دامه زراوه ده وڵه تییه كاتدا بیانهێننه دی .

به بێ چاالكیی ئازادانه ی حیزبه كان، قسه كردن له سه ر به شداریی خه ڵك له كاروباری سیاس������یدا بێمانایه . كۆمه ڵگه ی پلۆراڵ ته نیا ده توانێ له بوونی حیزبه سیاسییه كاندا، توانای كرده ی سیاسی وه ده س������ت بهێنێ . ته نیا له ڕێگه ی حیزبه سیاس������ییه كانه وه یه كه هه ڵبژێران واته خه ڵك ده توانن ئیراده ی سیاسیی خۆیان به شێوه ی ڕاسته قینه بس������ه لمێنن. كه وابوو، حیزبه سیاسییه كان هێڵكاریی ئه و ئه هرۆمانه ن كه خه ڵك به هۆیانه وه ش������وێنگه كانی ده س������ه اڵت پڕ ده كه نه وه تا له و ڕێگه یه وه بڕیاره سیاس������ی و به رنامه ییه كانی

خۆیان بخه نه بواری جێبه جێكردنه وه .له سیاس������ه تدا به ده گمه ن ده توان������رێ ته نیا وه اڵمێكی ڕوون و س������اده بۆ پرسیاره ئالۆز و زه حمه ته كان بدرێته وه . ئه م ڕاستییه زه روره تی ئازادیی حیزبه كان و ڕكابه ریی سیاسیی نێوانیان زه ق ده كاته وه . كێشمه كێش������ی حیزبه كان له س������ه ر بنه مای پڕه نسیپه پێناس������ه كراوه كانی ڕكابه رێتیی ئاشتیانه ، نه ك ته نیا بۆ سیستمی دیموكراتی������ك بابه تێكی پاس������اوكراو و ڕه وایه ، به ڵكوو زه روری و حه تمیشه . دیموكراسی ته نیا له شوێنێكدا پایه دار ده بێ و نه شونما ده كات، كه كۆمه ڵگه ی پلۆراڵ بتوانێ له ڕێگه ی به رژه وه ندییه كان و ح������ه ز و هۆگرییه رێكخراوه كانه وه ، له ڕوانگه ی سیاس������ییه وه كاریگ������ه ر و چاالك و توندوتۆڵ بمێنێته وه و به یارمه تیی ئه هرۆمی حیزبه سیاس������ییه كان و هه ڵبژاردنی به رپرس������ه حكوومییه كانی

خۆی ، فه رمانڕه وایی خه ڵك بهێنێته دی . زه روره تی بوونی ئۆپۆزسیۆن یا

ئه لته رناتیڤی سیاسی دوو ب������اوه ڕ و ئه زموون������ی بنه ڕه ت������ی ، زه روره ت������ی بوونی ئۆپۆزسیۆن وه ك ئه لته رناتیڤی ده سه اڵت ده سه لمێنێ : یه كه م: ئه وه ی كه دیموكراس������ی ، دینامیكیه تی ڕاسته قینه ی خۆی له كێشمه كێش������ه سیاس������ی و كۆمه اڵیه تییه كانه وه وه رده گرێ . دووه م: ئ������ه وه ی ك������ه پاوانكردنی ده س������ه اڵت، كاریگه رییه كی گه نده ڵكه ری هه یه و ده بێت له ڕێگه ی ڕێوش������وێنێكی تۆكمه وه بۆ كۆنترۆڵكردنی ده سه اڵت به گژ ئه م مه ترسییه دا بچینه وه .

تیوه گالن له گه نده ڵیدا، زیاتر هه ڕه ش������ه له و كه س������انه ده كات كه ده سه اڵتیان به ده سته وه یه و ئۆپۆزسیۆن هێزێكه كه گه ره كه ڕووبه ڕووی ئه م مه ترس������ییه ببێته وه . له ڕێگه ی سه قامگیركردن و چه سپاندنی ئۆپۆزسیۆنه وه ، ده بێ ئازادی دابین بكرێ و ئه م كاره كاتێك مه یسه ر ده بێ كه سروشتی گه نده ڵخ������وازی م������رۆڤ و به تایبه ت������ی ده س������ه اڵتمه داران به یارمه تیی وه زنه یه كی سیاسی لغاو بكرێ ، تا به م شێوه یه

ئازادی ، تاكڕه وی یا پاشاگه ردانیی لێ نه كه وێته وه .له سه ر ئه م بنه مایه ، له سیستمێكی دیموكراتیكدا، له پاڵ

حكوومه تی هه ڵبژێردراوی خه ڵك، ئۆپۆزس������یۆن به دووه مین بازووی بزوێنه ری سیاس������ی داده ن������رێ و رێگره له به رده م ئه وه دا كه حیزب یا هێزی ده س������ه اڵتدار، شوناسی خۆی و شوناسی حكوومه ت به یه ك شت دابنێ و سیاسه تدانانه كانی

خۆی به شێوه یه كی ڕه ها به باوه ڕپێكراو ڕابگه یه نێ . دیموكراس������ی ، له ناوه وه و ده ره وه ی په رله ماندا پێویستیی به ئۆپۆزس������یۆنه ، ئه و هێزه ی كه بوونی ئه و، پێوه ڕێكه بۆ ئازادی و لێبورده یی سیس������تمێكی سیاس������ی . ته نیا له كایه ی پڕ له گرژیی پێكه وه ژی������ان و ڕكابه ریی نێوان حكوومه ت و ئۆپۆزس������یۆنه، كه سیاس������ه تی دیموكراتیك ده گه شێته وه . ئۆپۆزس������یۆن نه ك ته نیا پێویستی به چاونه ترسی و هێزی خه یاڵكردن هه یه ، به ڵكوو هه روه ها پێویستیشی به كه شوهه وایه كی كۆمه اڵیه تیی وا هه یه كه مشتومڕ و ڕكابه رێتیی سیاس������ی ڕه ت نه كاته وه و ده س������ه اڵتدارێتییه كی ناڕاسته قینه و ش������وێنگه یه كی تایبه ت نه به خش������ێته حكوومه ت. دیموكراسی به رده وام پێویس������تیی به هه وایه كی تازه هه یه . ئه م هه وا تازه یه ش������تێك نییه جگه له به كراوه یی هێشتنه وه ی فه زای كۆمه اڵیه تی و خستنه ڕووی ئاسۆیه كی ڕوون بۆ گۆڕانكارییه كان. گرێنتیكردنی چاالكیی ئازاد و یاسایی ئۆپۆزسیۆن له سیستمێكی سیاس������یدا، گوزارشت له پێشوازیكردن له وه ها كه شوهه وایه كی

كراوه و ئاسۆیه كی ڕوون ده كات. دیموكراس������ی ب������ه به ریه ككه وتن������ی ده نگ������ه كان و ملمالنێی بیروباوه ڕه كان������ه وه زیندووه . سیس������تمی دیموكراتیك له هه موو بیاڤه كۆمه اڵیه تییه كاندا، پێویس������تیی به كه شوهه وایه كی وا هه یه ك������ه بواری گفتوگۆی ئازاد له نێ������وان بۆچوونه كان و بیروباوه ڕه جۆراوجۆره كاندا بڕه خس������ێنێ . ده ربڕینی بیروباوه ڕی كه سی و پرسیاركردن له بۆچییه تی و چلۆنایه تیی كاروباره كان ده بێ ئازاد بێ و ته حه ممول بكرێ . ده بێت بڕیاره كان و كرده كۆمه اڵیه تییه كان به سوودوه رگرتن له به ڵگه هێنانه وه عه قڵییه كان وه ربگیرێن و نه ك له ڕێگه ی ڕێنماییه كان و ڕێنوێنییه بێ س������ێ و دووه كانه وه . هیچ قسه و ڕه فتارێك ناتوانێ له ده ره وه ی بازنه ی ڕه خنه بێت و خۆی

له حوكمی پرسیار و هه ڵسه نگاندن بدزێته وه .ئه م������ه ، له بونیاده تیۆرییه كانی دیموكراس������ییه كه ته نیا له ڕێگه ی ملمالنێ������ی ڕۆحیی به رده وامی نێ������وان هێزه كان و مه یل������ه جی������اوازه كۆمه اڵیه تییه كانه وه یه، ك������ه بیرۆكه و هزره سیاس������ییه دروس������ته كان بۆ پێكهێنانی حكوومه تێكی پشتئه س������توور به خێ������ر و به رژه وه ندیی گش������تی پێكدێن. ڕێگه ی دیموكراس������ی ، ڕێگه ی نه پێوراو و به رهه می بێپایانه بۆ ئه زموون و هه ڵه ، ئه و ڕێگه یه ی كه به یارمه تیی كۆنترۆڵ و ڕه خنه ی دووالیه نه و به رده وام، گره وێك بۆ گه ییش������تن به

دروستترین ڕێچكه ی سیاسی ده خاته ڕوو. سه رچاوه : ڕادیۆ ئه ڵمان

Page 31: zhmara18

31 شوباتی 2012

دانیش������توانی گه وره تری������ن ویالیه تی هیندس������تان، رۆژی چوارشه ممه رێكه وتی 2٠12/2/٨ چوونه سه ر سندوقه كانی ده نگدان بۆ ئه وه ی به ش������داری له هه ڵبژاردنی خۆجێیی ئه و ویالیه ته دا بكه ن، كه ئه نجامه كه ی كاریگه ریی له سه ر ئه نجامی

هه ڵبژاردن له سه رتاسه ری واڵتی هیندستاندا ده بێت.به پێی هه واڵی هه واڵنێری ئه سۆش������ێیدت پرێس، ویالیه تی ئۆتار پرادش، ویالیه تێكی زۆر گه وره یه و دانیشتوانی ده گاته

نزیكه ی 2٠٠ ملیۆن كه س.هه ڵب������ژاردن له و ویالیه ته به حه وت قۆناغ ئه نجام ده درێت و تاكو س������ێی مانگی ئ������ادار درێژه ی ده بێ������ت و بڕیار وایه

ئه نجامه كانی له 2٠12/3/6 رابگه یێندرێت.به رپرسێكی هه ڵبژاردن رایگه یاند: هه ڵبژاردن له م ویالیه ته ره وتێكی ئاڵۆزی هه یه بۆ ئه وه ی هه موو حزبه سیاس������ییه كان

بتوانن به شداری له هه ڵبژاردندا بكه ن.هه روه ها رایگه یاند: ب������ۆ چاودێری ناوه نده كانی ده نگدان، سوود له زیاتر له نۆسه د كامێڕای ڤیدیۆیی و نزیكه ی 1٨٠٠

كامێڕای دیجیتاڵی وه رگیراوه .ئه و به رپرسه ی هه ڵبژاردن رایگه یاند: زیاتر له 1.٨ ملیۆن كه س له كارمه ندانی ده وڵه ت و 3٨٠ هه زار سه رباز چاودێری

هه ڵبژاردن ده كه ن.ئوت������ار پرادش به هن������دی उत्तर प्रदेश و به ئینگلیزی Uttar Pradesh كه هه ندێجار به هێمای UP پیشان ده درێت، ب������ه مانای ویالیه تی باكوور دێ������ت و یه كێكه له ویالیه ته كانی باكووری واڵتی هیندس������تان، كه دانیشتوانی ده گاته نزیكه ی

دووسه د ملیۆن كه س.پانتایی ئه و ویالیه ته 23٨.566 كیلۆمه تری چوارگۆشه یه .

ئه و ویالیه ت������ه كه وتۆته نی������وان ویالیه ته كانی ئوتارانچال، هیماچال پرادش، هاریانا، دلهی، راجس������تان، مادایا پرادش،

چاتیسگر، جاركاند و بیهار.شاری لكنۆ پایته ختی ئه و ویالیه ته یه و گه وره ترین شاریش

له و ویالیه ته ش������اری كانپوره ، كه وه ك������و ناوه ندی دارایی و پیشه سازی ئه ژمار ده كرێت.

به رزترین ش������اری ئه و ویاڵیه ته له ئاس������ت ده ریا ش������اری ئه لاڵئاباد ه ، هه روه ها چه ندین شاری مێژوویی له خۆ ده گرێت وه كو: ئاگرا و بنارس، كه ئه و ویاڵیه ته یان كردۆته سه ره كیترین

جه مسه ری گه شتوگوزاریی هیندستان. ئوت������ار پ������رادش مێژوویه كی كۆنی هه یه و به ش������ێكی ئه و ویالیه ت������ه بۆته جێ������ی گرنگیدانی هین������دۆس و بوداییه كان. گه یشتنی ئیس������الم بۆ ئوتار پرادش بۆ سه ده ی 12ی زایینی

ده گه ڕێته وه .له كاتی ده س������ه اڵتی پاش������ایه تیی دلهی و گوركانییه كان، ئوتار پ������رادش له ژێر فه رمانی ئه واندا بووه و ش������وێنه واری كۆنی كاتی ده س������ه اڵتیان له شوێنه جیاجیاكانی ئه و ویالیه ته

به رچاو ده كه وێت.ویالیه ت������ی ئوتار پرادش چه ندین رووباری پڕ ئاوی هه یه و خاكه ك������ه ی به پیت و به ره كه ته و ب������ه گرنكترین ناوه نده كانی كشتوكاڵی هیندستان ئه ژمار ده كرێت. هه ندێك له به رهه مه كانی كش������توكاڵی ئه و ویالیه ت������ه بریتین له : برنج، گه ن������م، په تاته ، قه میشی ش������ه كر، تووتن و لۆكه . به رهه مه پیشه سازییه كانی ئه و ویالیه ت������ه ش بریتین له كاغه ز، تووتن، رس������تن و چنین، دروستكردنی پێس������ت، كه ئه و به رهه مه گرنگییه كی تایبه تی

هه یه .

ویالیه تێك و حه وت قۆناغی هه ڵبژاردن

ئۆتار پرادشی هیندستان

ئا: شه یدا

لكنۆپایته ختی ویالیه تكانپورگه وره ترین شار

1٤ی تشرینی دووه می 1٨3٤مێژووی دامه زارندن2٤3.2٨6 كیلۆمه تر چوارگۆشه پانتایی ویالیه ت

1٩٩.5٨1.٤77 كه س )ئاماری 2٠11(دانیشتوان

Page 32: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(32

رێكخراوی ناحكوومی������ی فریده م ه������اوس ڕایده گه یه نێ كه سه رهه ڵدانه سیاسییه كانی ساڵی 2٠11 له باكووری ئه فریقا و خۆرهه اڵتی ناوه ڕاست، گه وره ترین به ره نگارین بۆ ده سه اڵتی سه ركوتكه ر، كه له ساڵی 1٩٨٩وه دوای ڕووخانی یه كێتیی س������ۆڤیه ت هاتوونه ته كایه وه ، هه روه ها به تایبه ت ئاماژه به و سه رهه ڵدانه دراماتیكییه ی ئازادیی تونسییه كان ده كات، كه

له ده رئه نجامی شۆڕشه كه یان به ده ست هاتووه .به پێ������ی ڕاپۆرتی س������ااڵنه ی )ئازادی له جیهان������دا( كه له 1٩ی كانوونی دووه م ده رچووه و باسی پێشڤه چوونه كانی س������اڵی 2٠11 ده كات، ده ڵێ: خۆپیشاندانه كانی عه ره ب به ش������ێوه یه كی بێوێنه له هه ندێ واڵت������دا بۆ هه نگاونان به ره و ئازادی ده ستیان پێكرد، به اڵم له هه مانكاتدا خۆپیشانده ران له الیه ن رژێمه س������ه ركوتكاره كانه وه به تایبه تی له س������وریا

تووشی كاردانه وه ی خراپ هاتن.له ڕاپۆرته ك������ه دا هاتووه: له واڵتێكدا ك������ه پێده چوو خۆی ل������ه ته وژمی گۆڕانكاری ب������ه دوور بگرێت، به اڵم هاوكاری و هه ره وه زی هاوواڵتییه ئاس������ایییه كان و چاالكوانانی بواری مه ده نی توانییان دیكتاتۆره كان البده ن، ئه وانه ی بۆ ماوه ی چه ندین س������ه ده ده س������ه اڵتی خۆیان ده پاراس������ت و الدانی ئه مانه ش، له دوای ده س������تپێكردنی دامه زراندنی دامه زراوه

سیاسییه کانه وه هات.فریده م هاوس كه له ساڵی 1٩72وه له سه ر باڵوكردنه وه ی بابه ته كان������ی له باره ی ئازادییه وه ل������ه جیهاندا به رده وامه ، واڵتان بۆ س������ێ به ش������ی "ئازاد، نیمچه ئازاد و ژێرده ست"

پۆلێن ده كات. ئه و دیاریكردنه ش له س������ه ر چه ند بنه مایه ك دان������راوه، وه ك: دیموكراس������ی، ئازادی������ی رۆژنامه گه ری و

مافه كانی مرۆڤ.ڕاپۆرته ك������ه ئام������اژه ب������ه وه ده دات ك������ه س������اڵی 2٠11دا شه شه مین ساڵی یه ك له دوای یه كه ، كه واڵتانی ناوچه كه زیاتر دوچاری ڕووخان بوونه ته وه، له وه ی به ره و چاكسازی هه نگاویان نابێت، به اڵم له ماوه ی س������اڵی ڕابردوودا تونس پش������كی خۆی له ژێرده ستییه وه به ره و نیمچه ئازادی زیاد كرد، كه ئه مه ش گه وره ترین تاكه س������اڵی پێشڤه چوون بوو له مێژووی ڕاپۆرتی س������ااڵنه ی ڕێكخراوه كه دا. سوپاس بۆ 1٤ی كانوونی یه كه می س������اڵی 2٠11 ك������ه الدانی رژێمی )زه ینه لعابدین بن عه لی(یه ، كه ئه نجامدانی هه ڵبژاردنێكی په رله مانیی بێگه رد و هه ندێ چاكسازیی تره، له ژێر سێبه ری

سه ركرده نوێیه كاندا.

فریده م هاوس:سه رهه ڵدانه كانی عه ره ب گرنگ و بێوێنه ن

وه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : ئێحسان نه زه ت

خانه ی ئازادی )Freedom House(، دامه زراوه یه كی نێوده وڵه تیی ناحكوومییه ، باره گاكه ی له واشنگتۆنه . له ساڵی 1941 دامه زراوه ، لێكۆلینه وه له باره ی دیموكراسی، ئازادیی سیاسی و مافی مرۆڤ ئه نجام ده دات. دامه زراوه كه راپۆرتی سااڵنه ی هه یه و تیایدا پله ی ئازادییه دیموكراتییه كان، مافه مه ده نییه كان و ئازادیی رۆژنامه وانی و... له گشت واڵتانی

جیهاندا هه ڵده سه نگێنێت.

Page 33: zhmara18

33 شوباتی 2012

ته نان������ه ت ئه گه ر له واڵتێكیش������دا كه س������ه ركرده كه ی به لووتبه رزی له سه ربه خۆیی مه ده نی و حكومه تێكی ڕاستگۆ به دن������او بووبێت، تون������س ماوه یه كی زۆر ب������وو چاودێریی سیس������ته می زۆرداری و چۆنیه تیی كۆنترۆڵكردنی ده كرد. ڕاپۆرته ك������ه ده ڵێت: "ماوه یه كی زۆر ب������وو كه زه ینه لعابدین بن عه ل������ی پیاوه به هێزه كه ، پێده چوو كه هه موو ئاواته كانی ئۆپۆزس������یۆنی له ناو بردبێت، نه ی������اران زیندانی كرابوون و راگوێزرابوون، كاری میدیایی له ژێر چاودێریدابوو، هه روه ها له ژێ������ر كۆنترۆڵ������ی ته واودابوو." ده س������ه اڵتی دادوه ریش فریده م هاوس نووس������یویه تی : تونس زۆر به وه نه ده چوو كه حه زی له و شۆڕش������ه سیاسییه بێت، به اڵم شۆڕشه كه وه ك گه وره ترین چیڕۆكی س������ه ركه وتووی دراماتیكی بوو له نێو

سه رهه ڵدانه كانی عه ره ب له ساڵی 2٠11دا. ئه مه ش له نمایش������كردنێكه وه له تاكڕه ویی )ئۆتۆكراسی (ی عه ره به وه بۆ هه ڵبژاردنێكی دیموكراسیانه گۆڕا، ئه وانه ی كه سه ركرده كانیان به ئاراسته ی سه ربه خۆییه كانی تاكه كه س و پیاده كردنی یاسادا به ڵێنی پابه ندبوون و مۆدێرنیزه كردنیان به خه ڵكه كه ی������ان داوه . به پێی ڕاپۆرته ك������ه ، رۆژنامه گه ری، ڕه خنه گرانه و هه س������تیاره ، هیچ ش������تێك به ناوی "قه ده غه "، بوونی نییه ، هه روه ها سه ركردایه تییه نوێیه كه شی پێده چێت سه رزه نش������تی باڵوبوونه وه ی گه نده ڵی������ی له ناو حكوومه تدا

كردبێت. هه رچه نده فریده م هاوس ئاماژه ی به هه ندێ پێشڤه چوون داوه كه له میس������ر و لیبیادا هاتوونه ته كایه وه ، سه ره ڕای هه ندێك له و ده سكه وتانه ی كه پاش كۆتایی هاتنی رژێمه كانی

حوسنی موباره ك و موعه ممه ر قه زافی به ده ست هاتوون.فریده م هاوس ڕه خنه له ده سه اڵتدارانی ئه نجومه نی بااڵی هێزه چه كداره كان ده گرێت، ب������ه وه ی كه له دادگاییكردنی سه ربازیدا بایه خی به دادپه روه ری نه ده دا، كاتێك سه رقاڵی نائارام������ی و بارگرژییه كانی ئه وكات ب������وو، كه ڕووبه ڕووی میدیاكاران ده بوونه وه و هێرشیان ده كرده سه ر نووسینگه ی رێكخراوه كانی كۆمه ڵگه ی مه ده نی ، هه روه ها به دڕه فتارییان به رامبه ر ب������ه چاالكوانه ئافره ته كان ده كرد و توندوتیژییان

به رامبه ر به مه سیحییه كان به كار ده هێنا.رێكخراوه كه پێش������وازیی له پرۆسه ی هه ڵبژاردنی ئێستای میس������ر كرد و ئاماژه شی به ڕاس������ته قینه یی و ڕكابه ری و ڕێكوپێك������ی هه ڵبژاردنه ك������ه دا، به و پێی������ه ی هه ڵبژاردنێكی پ������اك بوو كه له پێكهاته ی جۆراوج������ۆر له هه ڵبژاردنه كانی ش������ام له دوای ڕووخان������ی رژێمی موباره ك پێ������ك هاتبوون،

به اڵم گوتیش������ی، دڵسۆزیی حیزبه ئیسالمییه كان سه باره ت به دیموكراس������ی كه به س������ه ر په رله مانی نوێدا زاڵ ده بێت،

جێگه ی پرسیاره .فری������ده م هاوس گوتیش������ی: لیبی������ا س������وودێكی زۆری له نه مان������ی رژێمی دیكتات������ۆری قه زافی بینی ، ب������ه اڵم واڵتی لیبی������ا وا ڕووب������ه ڕووی وره دابه زینی سیاس������ه تمه داران و به ره نگارییه كان������ی ئاس������ایش ده بێت������ه وه ، هه روه ها ده بێت

هه رچی زووه هه ڵبژاردنه كانی ئه نجام بدات. ڕاپۆرته ك������ه ده ڵێ : س������ه رهه ڵدانه كانی ع������ه ره ب خێرا له ده زگاكان������ی ئازادیی ڕاده ربڕین له واڵت������دا باڵو بوونه وه ، به اڵم ده سكه وته كانی میس������ر، تونس و لیبیا به شێوه یه كی زیاتر بوونه هۆی ورووژاندنی ئه وكه س������انه ی گومان ده كرا له شوێنه كانی تردا ئاره زووی ئازادی بكه ن، ئه و شوێنانه ی كه خۆپیشاندانه كانی تیادا زیاتر ڕووبه ڕووی ده مكوتكردن

ده بوونه وه .ڕاپۆرته ك������ه ده ڵێ : له ڕاس������تیدا البردنی ئ������ه م تاكڕه وانه پێداگیریی له س������ه ر كرا، زۆر جاریش وه اڵمی توندوتیژیان لێده كه وت������ه وه ، زیاتریش له س������وریا كه ل������ه كۆتایییه كانی ئه مس������اڵ ده سه اڵتی دیكتاتۆریی به ش������ار ئه سه د زیاتر له 5٠٠٠ كه سی كوشتووه، له ئه نجامی ئه و هه واڵنه ی كه بۆ دامركاندنه وه ی خۆپیشانده رانی دژ به حكوومه ت ده یخسته گه ڕ. س������وریاش هه روه ك به حرێن و یه م������ه ن ده بوو ئه گه ر

بهاتایه خوێنێكی كه متر رژابایه .)داڤید كرامه ( س������ه رۆكی فریده م هاوس گوتی: سه ره ڕای الوازبوون������ی ئ������ازادی له سه رانس������ه ری جیهان������دا، به اڵم ئاره زوومه ندانی ، له س������اڵی 2٠11 جێ������ی هیوا و ئومێدن. هه روه ها گوتیشی : س������ه رهه ڵدانه كانی عه ره ب له واڵتێكی جیهاندا س������ه ریان هه ڵدا كه زۆر ل������ه چاودێران بیرۆكه ی

گۆڕینی دیموكراتییان وه ك شتێكی بێئاكام وه النابوو.ئ������ارچ پودینگتون جێگری س������ه رۆكی فری������ده م هاوس بۆ لێكۆڵینه وه گوت������ی : تونس وه ك یه ك������ه م ده وڵه تی عه ره بی ، هه ڵبژاردنی خۆڕس������كی دیموكراسیی تیایدا سه ری هه ڵدا و به پێش������كه وتێكی گرنگی بایه خداری������ش داده نرێ ، به اڵم الوازبوونی ئازادی له واڵتانی تردا وه ك بیرهێنه ره وه یه ك رۆڵ ده گێڕێت، كه ده كرێ بونیادنانی سیسته مێكی دیموكراتیی درێژخایه ن ئه س������ته م بێت. پودینگتون ئه وه ش������ی ده ربڕی : هه ڵبژاردنه كان هه نگاوی یه كه من، به اڵم ده كرێ ئه و شته ی

كه به دوای هه ڵبژاردنه كاندا دێت، زۆر گرنگتر بێت.

سه رچاوه : ماڵپه ڕی وه زاره تی ده ره وه ی ئه مریکا

Page 34: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(3٤

هه ڵبژاردن له واڵتی "٩٠%"ی، )تورکمه نستان(

هه ڵبژاردن

قوربانقوڵی به ردی محه مه دۆڤ

ل������ه ڕێکه وتی )2٠12/2/12( هه ڵبژاردنی س������ه رکۆماری له واڵتی تورکمه نس������تاندا به ڕێوه چوو. به پێی ڕاپۆرته کان، 7 پاڵێوراو بۆ گه یش������تن به کۆشکی سه رکۆماری له و واڵته دا، ناون������ووس کراب������وون. یه کێک له پاڵێوراوه کان س������ه رکۆمار )قوربانقوڵی به ردی محه مه دۆڤ(�ه ، که له س������اڵی 2٠٠7وه سه رکۆماری ئه و واڵته یه . چاودێره سیاسییه کان و کارناسانی کاروباری تورکمه نستان هه ر له سه ره تادا له سه ر ئه و بڕوایه

بوون، که "براوه ی" ئه و "هه ڵبژاردن"�ه ، سه رکۆماره .له ڕۆژی هه ڵبژاردندا، ته واوی س������نووره کانی ئه و واڵته له گ������ه ڵ دراوس������ێکانیدا داخرابوون، هه روه ه������ا چاودێره بیانییه کان و ئۆپۆزسیۆنی ئه و واڵته ش، ئه و هه ڵبژاردنه یان به "فریودانی ڕای گش������تی" نادێر کرد. له سالی 1٩٩2وه تا ئێستا، به رده وام له الیه ن کارناسان و به رهه ڵستکارانه وه

"ڕه خنه " له هه ڵبژاردنه کانی ئه و واڵته ده گیرێت. میخائیل الوبێش، سه رۆکی دامه زراوه ی به رگری له ئازادی و مافی هاوواڵتیان له ئاسیای ناوه ڕاست ده ڵێت: "زۆربوونی پاڵێوراو )7 که س( به مان������ای ئازادبوونی هه ڵبژاردن نییه . هه ر 7 پاڵێوراو س������ه ر به حکوومه ت������ن، هه ندێکیان وه زیر و هه ندێکیشیان به ڕێوه به رانی شه ریکه ی )گازی تورکمه ن(ن. له به ر ئه وه ، ئه و هه ڵبژاردنه له گه ڵ پێوه ره کانی هه ڵبژاردنێکی ئازاددا یه ک ناگرێته وه ." ڕێکخراوی )ئاسایش و هاوکاریی

ئه ورووپا(ش ئاماده نه بوو، که چاودێره کانی هه ڵبژاردن بۆ ئه و واڵته ڕه وانه بکات.

جێی ئاماژه پێکردنه که یه که مین هه ڵبژاردنی سه رکۆماری ل������ه تورکمه نس������تان ل������ه س������اڵی 1٩٩2دا به ڕێوه چ������وو. له و هه ڵبژاردندا، ته نیا سه فه رمرات نیازۆڤ پاڵێوراو بوو. نیازۆڤ "٩٩،5%"ی ده نگه کانی له و هه ڵبژاردنه دا "مسۆگه ر" کرد. هه ر به دوای ئه وه دا بوو، که خۆی وه ک "سه رکۆماری هه تاهه تایی" یان "باوکی گه ل" دایه ناساندن. له هه ڵبژاردنی سالی 2٠٠7، چوار مانگ دوای کۆچی دوایی سه فه رمرات نیازۆڤ، دووه مین هه ڵبژاردن������ی س������ه رکۆماری به ڕێوه چوو. ل������ه و هه ڵبژاردندا، )قوربانقوڵی به ردی محه مه دۆڤ( به سه رکۆمار هه ڵبژێردرا.

به پێی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی هه ڵبژاردنی تورکمه نستان، له س������ێیه مین هه ڵبژاردن������دا )2٠12/2/12(، )قوربانقوڵی ب������ه ردی محه م������ه دۆڤ( جارێک������ی دیكه به س������ه رکۆماری "هه ڵبژێردرای������ه وه ". دوایی������ن ئاماره کانی هه ڵب������ژاردن که له الی������ه ن ئه و کۆمیس������یۆنه وه باڵو کرای������ه وه ، )قوربانقوڵی ب������ه ردی محه مه دۆڤ( به )٩7%(ی ده نگه کان "براوه "ی ئه و

هه ڵبژاردنه ڕاگه یێنرا.واڵتی تورکمه نستان به هۆی سامانی له ڕاده به ده ری ژێر زه وی )نه وت و گاز( جێی سه رنجی )ئه مریکا(، )ڕووسیا(

و )چین(�ه .

Page 35: zhmara18

35 شوباتی 2012

تورکمه نستانکۆماری تورکمه نستانناوی ڕه سمی:

عه شقابادپایته خت:٤٨٨.1٩٩ کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:

5.176.5٠2 که س- ئاماری ساڵی 2٠1٠ژماره ی دانیشتووان:)٤٩،1%( – 2٠٠٩شارنشینی:)5٠،7%(ڕێژه ی ژنان:

)٤٩،7%(ڕێژه ی پیاوان:

)٩5%( تورکمه ن، )2%( ئوزبه ک، )2%( ڕووس و )1%(یش له قه زاق، تاتار پێکهاته ی نه ته وه یی:و ئۆکراینی پێکهاتووه .

)٩٩،5%( – 2٠٠٨ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:)٩٩،3%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:

)٩٩،7%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:

به شی ئابووری: )3٤،2%(یش و پیشه سازی )%53،5( کشتوکاڵ، )%12،3(خزمه تگوزاریی. 2٠٠٩

Page 36: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(36

گه ل������ه ك ج������اران ژى ده نگده رى گومان ژ س������ۆز و ده ڤخۆش������یا پالێوراوى و ئه جێن������دا و كارناما وى یان لیستا وى هه یه ، چونكى پێشوه خت دزانیت كو ده رحه ق ده رناكه ڤی������ت و د خیالینه . ی������ان ژى ده مێ پالێوراو بۆ جه ماوه رى دهێته پێشكه ش������كرن زێ������ده پێڤه دن و په ڕا

پێڤه دكه ن هه روه كو ده مێ هنده ك پالێوراو بۆ په رله مانێ عیراقێ ل س������اال 2٠1٠ هاتینه نیش������اندان بانگه شه بۆ دهات������ه كرن كو زمانێ ئنگلیزى ب ره هوانى و له بله بانى دزانن، هه رچه نده نه دزانین. دلسارى و بێ هیڤى وه سا ژ هه لبژارتنان په یدا دبی������ت و نابیته جهێ پویته پێدانا

عزه ت یوسف

ئه ڤ ناڤ و نیش���انێ س���ه رى یێ من بۆ مژارێ خۆ هه لبژارتى مانش���ێته كێ جیهانییه ، ئه ڤه ژى ئه وێ چه ندێ د سه لمینیت كو بلندكرنا دروشمێن بریقه دار د هه وا پروسێس���ا هه لبژارتناندا ل سه رتاسه رێ جیهانێ و كار و پێگیرى پێنه كرن تش���ته كێ به ربالڤ���ه و روتینه كا جیهانییه ، هه تا ئ���ه وى ڕادده ى كو رۆژنامه ڤانێ كه نه دى )ئه ندرۆ كون( دبێژیت: )رۆشنبیریا نه وه یى و دره وێ د هه وا هه لبژارتناندا س���ه ر ب سیاس���ه تا مه دكه ڤیت(. پڕانیا جاران س���ۆز و پرس و پرسیارێن زیقێن به رى هه لبژارتن و پاش هه لبژارتنێ مینا واره ك و دوو بوهاره ، خۆشخۆش���ك و سوزێن قه له وێن به رى هه لبژارتنان دبێژن پاش هه لبژارتنان ناپێژن، ئه ڤه ژى ئه و ده رده یێ دلس���اریه كێ بۆ ده نگده رى په یدا دكه ت و گه له ك خه مێ ژ هه لبژارتنان ناخ���ۆت و مخاب���ن گه ل���ه ك جاران ژى بایكوت���ێ ژێ دكه ت. له وا ل سه رانس���ه رێ جیهان���ێ گه ل���ه ك جاران دێ بینی���ن و دێ خوینین كو رێژا پش���كدار و هاتنێ بۆ

هه لبژارتنان یا الوازه یان ژى نه ل ئاستێ داخازه .

دروشمێن هه لبژارتنان دناڤبه را ڕیالیست و ئاشوبێ دا

Page 37: zhmara18

37 شوباتی 2012

جه ماوه رى، ده مێ ب چاڤێ خۆ دبینیت كریار و ئاخفتنێن پالێوراوى د گه ل ئێك نارێكن و نه دگونجاون.

گه له ك ژ خه لك������ێ لبنانێ پش������كدارى د هه لبژاتنێن وه التێ خ������ۆ دا بۆ هه لبژاتنێن چڤاتا نوێنه ران نه كرن و ل رۆژا ژڤانا هه لبژارتنان قه ستا كه نارێن سه ر ده ریایێ كرب������وون، ده مێ پرس������یار ژ ئالیێ ئێ������ك ژ په یامنێرێن كه ناله كى بیانى پێ هاتینه كرن، به رس������ڤا وان ئه و بوو كو هیچ گرنگیه كێ ناده نه هه لبژارتنان، چونكى سوزێن خیالى و نه وه ییێن پالێوراوان ئه م تۆڕه كرینه ، یا ژ وێ ژى سه یرتر و كمباخترژى گه له كا نه دزانى كو ئه و رۆژ

رۆژا ده نگدانا هه لبژارتنانه .ه������ه رده م د هه لبژارتنان ژ بۆ هه ڤركیا ئاس������ته نگ و ئاریش������ه یان یان بۆ سه ره ده ریا گونجاى دگه ل پێشهات و گۆڕانكاریان، فه ره هزرا به دیلێ باش������تر بهێته كرن و هه لبژارتن، بزانن كا كه س������اتیا ئه وى به دیلى دێ چه وا بیت و چه ند دێ ش������ێت خۆراگ������رێ قوناغێ و رودانان بیت و خۆدان س������وز و په یڤا خۆ بیت. ده مێ ئه م هزرا خۆ د هه لبژارتناندا دده ینه كارى، پرس������یار ئه وه ئه رێ بۆچى هه لبژارتن؟ ئارمانج ژێ چییه ؟ ئه رێ دێ خزمه تا ده نگ������ده رى كه ت؟ هه لبه ت دڤێ������ت هه لبژارتن بۆ هه مى بیاڤێ������ن ژیانێ به ره ڤ ئاراس������ته یێ راس������ت بچیت و گوهوڕین به ره ڤ باشیێ بیت و جهێ هیڤى و داخازێن

ده نگده رى بیت.كورت������ى و پوخته یى نابی������ت م������ه ره م ژ ئه نجامدانا هه لبژارتنان بۆ ئه نجامدانا پروسێس������ا وێ بیت، به لكو

دڤێت پێنگاڤه ك و پێتڤیه ك بۆ ئالیێ پوزه تیڤ و باشتركرنا ژیان������ێ د هه موو روویان لدوڤ گۆڕانكاریێن ناڤخۆیى و هه رێمى بیت. هه روه سا نابیت ده نگده ر پشتبه ستنێ ل سه ر ئالیێ سوزداریێ بكه ت یان د كه لینا كه رب و كینێ ده نگ������ێ خۆ بده ت. وانا ئێكێ بۆ ده نگدانێ دڤێت هه مى تشتى ژ سۆز و ئاخفتنان باوه ر نه كه ین، چونكى گه له ك ژ ڤان سۆز و په یمانان ره نگه پاش هه لبژارتنان به ر باى

و باروڤه یدا بچیت.هن������ده ك ژ پالێوراوان هه تا ئ������ه وى ڕادده ى باوه رى ب په یڤێن خۆ نینن، حێبه ت������ى دبن ده مێ هنده ك هه بن باوه ریێ پ������ێ دئینن. دڤێت پالێ������وراو نه بێژیت دێ ڤێ كه ین و دێ واهه كه ین، به لكو باش������تره بێژیت مه ئه ڤه و واه������ه یێن كری������ن و ئه نجامدای������ن، كارێ وى به رى بانگه شا وى بپه یڤیت و ده نگان بۆ كوم بكه ت، نه كو ئه و و كه سێن مرید و الیه نگرێن وى زبارێ بۆ بكه ن و ئه ڤى ده رگه ه������ى و ده رگه هێ هه بقوت������ن و خۆ مه لیل بكه ن و ده ڤخۆش������یان بكه ن. هه ر پروسێسه كا هه لبژارتنان هه بیت دڤێت یا به رهه مدار بیت، باش������تر ئه وه د هه وا هه لبژارتناندا هێرش بۆ سه ر چ كه س و ئالیان نه هێته ك������رن و خرابیێن هه ڤركێن خۆ به رچاڤنه كه ن و یێن خۆ ژبیربكه ن، هێش������تا باشتر ئه وه نه بێژى ئه گه ر ئه ز دڤێ گه را هه لبژارتناندا سه ركه فتم دێ ملحه مێ سه ر برینا

بم و بوهارێ بینته چوكان.ب ڕامان������ه كا دى بهێل������ه كریارێ ته ب������ه رى ده ڤ و راگه هاندنا ت������ه باخڤیت، چونكى ل ئه ڤی س������ه رده مى ده نگده ر هه تا ڕادده كێ دیار یێ هوش������یاره و ب هه مى ئاخفتنان رازى و قاییل نابیت. گه له ك جاران دێ بینین پتریا دروشمێن هه لبژارتنان كالسیكى و د به رهه ڤن و بتنێ دووباره نڤێسین و كوپى كرنا وان تشته كێ نوویه . یان ژى هنده ك پالێوراو هنده ك دروشمان بلند دكه ن هه ر بها و بازارێ وان نینه ، بتنێ بۆ ئیس������تیغاللكرنا ئه قلێن الوازن. ئه گه ر ئه ڤ دروش������مه بتن������ێ بۆ هه لخه له تاندنا خه لكى بی������ت و كاریگ������ه رى ل مه یدان������ا كارى نه بیت گونه هه كا مه زنه . له وا ئه و دروشمێن پالێوراو بلند دكه ن و ئه و به رنامه یێ بۆ بانگه ش������ا هه لبژارتنا خۆ دادرێژن دڤێت پاش هه لبژارتنان ژى یێ ساخ بیت و نه كه ڤیته د

خانا سه كه راتێ دا.ڕاس������ته ئه و دروشم و بانگه ش������ا به رى هه لبژارتنان دهێته سازدان سه دا س������ه د وه كو یا پاش هه لبژارتنان نینه ، لێ بزاڤ و هه ولدان بۆ بجهئینانا وان دڤێت هه را

Page 38: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(3٨

ب������ه رده وام بیت و نه كه ڤیته د جیهانا غه یبێ دا. به رنامه و دروشمێن هه لبژارتنێ ئه وێن پالێوراو د گه رمه گه رما هه وا هه لبژارتناندا پێ دخورن مینا؛ پالندانان و پرۆژه و گوهۆڕینا ڕیش������ه یى و ژیان������ه كا خۆش و به خته وه ر و كارێن خزمه تگوزارى و ته ناهى و ئاش������تى و ڤه حه ویان و هه مى تش������تێ خه لك پێ شاهى دبن؛ گه له ك جاران ژ ڕیالیس������تێ د دیرن و بۆ ڕا كێش������انا ده نگێن هاووالتیان بكاردئین������ن و پ������اش هه لبژارتنان دوم������ێ ناكه ن و زوو

ئێكسپایر دبن.ئه گه ر دوخێ چه س������پاندنا ئه ڤان دروش������مان ل بار نه بی������ت، مفا و به رهه مێ وێ ژى دێ یێ دومكورت بیت و وه كو په قیش������كێ زوو دێ ژ ناڤچیت. د هه مان ده مدا، كه سێن هه ژى و جوامێر دبێژن )باشترین مرۆڤ ئه ون یێن د خێ������را مرۆڤان دابن( ژ ه������ه ردوو توخمان هه نه كه ساتیا خۆ گورى په سنێن هه روه ناكه ن و خۆ به رشك ناكه ن و وه س������ا خۆ به ر دده نه د گ������ه ڕا هه لبژارتناندا كو رابردووی������ێ وى یێ پاك و كریارێ وى یێ تژى مفا بپه یڤیت و پێتڤى ب دانا س������ۆز و په یمان و دروش������مێن بریق������ه دار و خیالى ناكه ت، چونكى قه نج دزانیت ده لیڤا

بجهئینانا وان د گوره پانا ژیانێ دا مه حاله .گه له ك كه س وه س������ا بۆ دچن كو دروشم بتنێ په یڤ و گۆتن������ن و پالێوراو وه كو ئام������رازه ك بكار دئینیت و پشتى دگه هته مه ره ما خۆ زوو ژبیر دكه ت. له وا گۆتن و دروش������مێن س������ه یر مینا داره كا خرش و بێ سیبه ر دبینی������ت و مه زناژى زوو گۆتیه )ه������ه زار گۆتن گورى كریاره ك������ێ بن(، چونكى دزانن هه م������ى كه س و ئالى هه رچیا باش������ه دێ ده نه به رۆكا خۆ و كه س نابێژیت ماس������تێ منێ ترش و فرته . زێده ب������ارى، نها ده نگده ر چ������اك دزانیت كى دكاریت ب دلس������وزى كار بكه ت و جهێ هیڤى و ئومێدێن وى بن و گوه� ناده ته دروشمێن

بێ بنه ما و سه رڤه سه رڤه .ڕاس������ته چ هه لبژارتن بێ دروش������م و س������وز و لوگو نین������ن، لێ ئه ڤ������ه ژى تا ڕادده كێ دڤێ������ت د به رئاقلبن و ژ ته ڤن������ێ خیالى نه بیت و هه لبژارت������ن ژى ژ پێخه مه ت سه رخس������تنێ و باش������تربوونا گوهۆڕینا بی������ت، نه كو ژ پێخه مه ت راكرن و دانانا هنده ك مرۆڤان بیت. بۆچوونێن گه له كان وه س������ا خۆیا دكه ن كو گه له ك پویته و بایه خێ ب گوتنێن پالێوراوان ناده ن، چونكى وه سا بۆ دچن كو بتنێ ئاش������وب و گوتگوتكن، یان دبێژن ئه ڤه دروشمێن كالس������یكى و به رهه ڤكرینه ی������ان ژى ژ په یڤ و په ندێن

هنده ك ناڤداران وه رگرتینه و هیچ راستى بۆ نینه . یان ژى دبێژن ئه ڤه دروش������مێن مه زن������ن و هه لگرتنا به رێ مه زنژى نیش������انا نه هاڤێتنێیه و نه ل ئاس������تێ كه ساتیا

وانه په یره و بكه ن.ده نگ ئه مانه ته و دڤێت بده نه ئه وى كه سى یێ هه ژى و ده رحه قى كاودانێ ب ده ردكه ڤیت. ده نگدانا نه بنه جه� و بێ هایدار چ ل س������ه ر بنه مایێن هه ڤالینى و ئولى و خێلى و مرۆڤ مرۆڤكانێ.. چ لدویڤ دروشم و سۆز و گۆتنێن هه روه .. دێ چڤاكه كا نه ساخله م ئاڤاكه ت و كارتێكرنه كا

خراب و نه رێنى و ره وشه كا شه پرزه په یدا كه ت.ئه ڤ������رۆ نه وه ك دوهییه ، نها ده نگده ر یێ دونیا دیتییه و هه مى تش������تى دزانیت و ب چاڤێ خۆ دبینیت، راستى و نه راس������تیێ ژ هه ڤدوو چه رت و جودا دكه ت، دزانیت كا پالێوراو بایێ چه ندێیه و چه ند شیان هه یه و ئه گه ر ب سه ركه فت دكاریت یان نكاریت دروشم و سوزێن خۆ بجه� بینیت. له وا ئه گه ر ته بڤێت پێشبركا هه ر كاره كى بكه ى و پێش������یا وان ژى هه لبژارتنان، هوشیارى ئه وى ده نگێ ب������ه یێ كو وژدانا ته دهه ژینیت كو ڕاس������تى و دلسۆزى به رى هه مى تش������تییه و شاشى نیشاندانژى ل داوی������ێ هه ردكه ڤیت و خۆدان ژ قیه مان رووت دبیت، له وا وه فادرێ ئه مانه ت و سۆز و په یمانێن خۆ به و نه به

پاله وان و قاره مانێ گۆتگۆتك و دروشمان.

Page 39: zhmara18

3٩ شوباتی 2012

هه ڵبژاردن له س������وید، س������ێ ئاس������تی نه ته وه یی هه یه : په رله م������ان، ئه نجومه نی پارێزگا و ئه نجومه نی ش������اره وانی )کۆمۆن(. هه روه ها نوێنه رایه تی له په رله مانی ئه ورووپادا. هه ڵبژاردنه نه ته وه ییه کان هه ر چوار س������اڵ جارێک ده کرێن و هه ڵبژاردنی په رله مانی ئه ورووپا، هه ر پێنج ساڵ جارێک. هه ڵب������ه ت لێره دا خۆ ل������ه چۆنه تیی هه ڵبژاردنی ده س������ته ی به ڕێوه به رایه تی������ی کۆمه ڵ������ه کان یا ش������ه ریکه ، به ش������کۆ و

کۆمپانییه کان ده پارێزین. له س������ویددا هه ڵبژاردنه کانی سییانه ، گشتین. واتا هه ر که س������ه ی النی که م هه ژده س������اڵی ته مه ن هه بێ بۆی هه یه ده ن������گ بدات و گش������ت که س هه ر له هه م������ان کاتدا ده نگ ده ده ن. هه ڵبژاردنه کان ڕاسته وخۆن واتا هاوواڵتیان خۆیان ڕاسته وخۆ هه ڵده بژێرن. له هه ندێ واڵتاندا هه ڵبژاردنه کان ناڕاسته وخۆن به و مانایه که هاوواڵتیان سه ره تا گرووپێک هه ڵده بژێرن و ئه وانیش دوات������ر به نۆره ی خۆیان نوێنه ران هه ڵده بژێرن. هه ر هه مان شێوه ش بۆ هه ڵبژاردنی قه شه و

سه رقه شه ی کڵێسه کانی سویدیش که ڵک وه رده گیرێ.مافی ده نگدان

مافی ده نگدان، مافی به ش������داریکردنه له هه ڵبژاردندا. چ هه ڵبژاردن������ی ئه ندامان������ی ئه نجومه نی ش������اره وانی، چ ئه نجومه نی پارێزگا یاخود په رله مان. هه روه ها به ش������داری

له کۆبوونه وه ی سااڵنه ی کۆمه ڵه یه ک یا خود شیرکه تێکدا. دیاره هه ر که س������ه ی مافی ده نگدانی بۆ هه ڵبژاردن هه بێ،

ده کرێ خۆیشی هه ڵبژێردرێ، بۆ نموونه له په رله ماندا.هه موو هاوواڵتیانی س������وید که نیش������ته جێی سوید بن و هه ژده س������اڵیان ته م������ه ن پڕ کردبێته وه ماف������ی ده نگدان له هه ڵبژاردنی په رله مانیان هه یه . ئه و هاوواڵتییه سویدییانه ی له ده ره وه ی واڵت ده ژین، یاسای تایبه ت ده یانگرێته وه به اڵم ئه وانیش مافی به ش������داریکردن له هه ڵبژاردنی په رله مانیان هه یه . هاوواڵتییانی س������وید مافی ده نگدان له هه ڵبژاردنی

په رله مانی ئه ورووپاشیان هه یه .ل������ه هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه نی ش������اره وانی )کۆمۆن( و پارێزگادا، هه موو ئ������ه و هاوواڵتیانه ی له و کۆمۆنه ده ژین و 1٨ س������اڵیان پڕ کردۆته وه ده توانن ده نگ بده ن. هه روه ها ئه وانه ش که له واڵتێکی ئه ندامی یه کێتیی ئه ورووپا، نه رویژ یا ئایس������الند هاوواڵتی بن، بێت و له س������وید نیش������ته جێ ب������ن، ئه وا بۆیان هه یه له کۆمۆنێکی س������ویددا ده نگ بده ن. که س������انی هاوواڵتیی واڵتێکی بیانیش بێت و النی که م سێ ساڵ نیشته جێی سوید بن و ناونووس کرابن، ئه وا ده توانن

له هه ڵبژاردنی کۆمۆنی نیشته جێبوونیاندا به شدار بن. تا ده س������تپێکی س������ااڵنی 1٨٠٠، هه ڵبژاردن له سویددا گش������تی نه بوو، به و مانایه که ته نیا ئه و که سانه ی داهاتێکی

ئا: سواره

سێ‌ئاستی‌هه‌ڵبژاردن‌‌له‌‌سوید

Page 40: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤٠

دیاریکراویان هه بوو ده یانتوانی ده نگ بده ن. مافی ده نگدانیش یه کسان نه بوو، واتا ده نگی که سانی ده وڵه مه ند کاریگه رتر بوو. پێشتر شیرکه ته کانیش مافی ده نگدان له کۆمۆنه کانیاندا هه بوو. له سااڵنی ده ستپێکی 1٩٠٠دا ئه م یاسایانه هه نگاو ب������ه هه نگاو گۆڕدران و له نێوان س������ااڵنی 1٩1٨ تا 1٩21 گشتگری و یه کس������انیی ده نگه کان له نێوان ژنان و پیاوان له هه ڵبژاردنی کۆم������ۆن و په رله ماندا به ڕێوه چوو. دواتر له زوربه ی واڵتانی دیکه ی ئه ورووپاش ئه م یاسایه جێگیر بوو. فینالند یه که مین واڵتی ئه ورووپا بوو که له س������اڵی 1٩٠6دا

مافی ده نگدانی بۆ ژنان په سند کرد.ریفران������دۆم ب������ه و مانایه یه که گش������ت هاوواڵتیان مافی ده نگدان له پرسێکی سیاسییاندا هه یه . ریفراندۆم هه روه ها به دیموکراسیی ڕاس������ته وخۆش ناودێر کراوه . ریفراندۆم له هه ندێ واڵتاندا وه ک س������ویس و ئه مریکا زۆر ئاساییه ، که چی له س������ویددا نا. هه روه ها ئه نجام������ی ڕیفراندۆم له س������ویددا ته نیا بۆ ڕاوێژکاریی حکوومه ته و هیچ پێویست نییه بکه وێته ب������واری جێبه جێکردن������ه وه . ته نانه ت ده کرێ ریفراندۆم له کۆمۆنێکیش������دا ئه نجام بدرێ. تا ئێس������تا له

سویددا شه ش ڕیفراندۆم به ڕێوه چوون.س������وید له سێ ئاس������تی جیاوازدا خودانی نوێنه رانی هه ڵبژێردراوی خه ڵكه : په رله مان )riksdagen( له ئاستی )landstinget( نه ته وایه تیدا، ئه نجومه ن������ی پارێزگاكان )kommunen( له ئاس������تی هه رێمیدا و، كۆمۆن������ه كانله ئاس������تی ناوچه ییدا. ئه م ئۆرگانان������ه خاوه نی بازنه ی

به رپرسێتی و ئه ركی جیاوازی خۆیانن.كۆمۆن������ه كان له الی������ه ن ئه نجومه نی نوێنه ران������ی كۆمۆن )kommunfullmäktige( و، ئه نجومه نی پارێزگا له الیه ن )landstingsfullmäktige( ئه نجومه نی نوێنه رانی پارێزگاوهئیداره ده كرێ������ن و ئه ندامانی هه ردوو ئه نجومه ن هه ر چوار س������اڵ جارێك ڕاسته وخۆ له الیه ن خه ڵكه وه هه ڵده بژێردرێن. هه ڵبژێردرانی ئه و سیاسه تمه دارانه هاوكات له گه ڵ هه ڵبژاردنی په رله مانه واتا س������ێیه م یه كش������ه ممه ی مانگی سێپته مبه ر. ئه نجومه نی پارێزگا و كۆمۆنه كان به چه ش������نی س������ه ربه خۆ خاوه نی ماف������ی وه رگرتنی باج )زه ریب������ه ( و بڕیاردانن. له ده ستووری كۆمۆنه كاندا )kommunallagen(، یاساگه لی

ئه م كارانه دیاریكراون. ،)länsstyrelsen( پارێ������زگاكان ئه نجومه ن������ی نوێنه ران������ی حکوومه تن له ئاس������تی هه رێمیدا و ده كرێ بڵێی������ن ئه ركی جێگری������ی حکوومه تیان ل������ه پارێزگاكاندا به ئه س������تۆوه یه. س������ه رۆكایه تیی به رزی پارێزگاكان، به پارێزگار )landshövding(�ه كه له الیه ن حکوومه ته وه دی������اری ده كرێ. نوێنه رانی جێگر له پارێزگاكان، له الیه ن

ئه نجومه نی پارێزگاوه دیاری ده كرێن.په رله مانی س������وید، ئه نجومه نی یاسادانه ری واڵته كه نوێنه رانی هه ر چوار ساڵ جارێك له الیه ن خه ڵكی سویده وه هه ڵده بژێردرێن. سه رۆكوه زیر )statsminister( له الیه ن په رله مان������ه وه هه ڵده بژێردرێ و س������ه رۆكوه زیریش خۆی

ئه ندامانی تری كۆڕی حکوومه ت دیاری ده كا.س������وید له س������اڵی 1٩٩5 وه بۆته ئه ندام������ی یه كێتیی ئه ورووپ������ا )Europeiska Unionen. EU( و له گه ڵ چوارده واڵتی تر له بواری ئابووری، سیاسه تی ده ره وه یی

و كێشه ی پۆلیس و دادگاكانه وه هاوكاری ده كا.كۆمۆن

له سوید 2٨٩ كۆمۆن هه یه. ئه م كۆمۆنانه به شێوه یه كی به رباڵو خاوه نی ماف������ی خۆئیداره كردنن و بۆ نموونه له بواری فێرگه ی س������ه ره تایی و ناوه ندیی������ه كان، باخچه ی س������اوایان )كووده كس������تان(، ئاگاداری له به سااڵچوان، كاروب������اری ئاو و ئ������اوه ڕۆ و كاره بایان به ئه س������تۆوه یه . كۆمۆن������ه كان هه روه هامافی ده ركردن������ی ئیزنی بۆ وێنه: بیناسازی، قاوه خانه و چێشتخانه شیان هه یه و له گه لێ بواری وه ك په ره پێدانی ئابووری، گه شتوگوزار و كولتوور

له شاره كاندا چاالكی ده كه ن. ،)kommunfullmäktige( كۆم������ۆن ئه نجومه ن������ی به رزتری������ن به رپرس������ی بڕیاردان������ه له كۆمۆن������دا كه له سیاسه توانانی هه ڵبژارده ی خه ڵك پێكدێ. ئه م ئه نجومه نه وه ك په رله مانێكی ناوچه یی كار ده كا. ئه نجومه نی كۆمۆن،

ڕیفراندۆمه کان )ڕاپرسییه گشتییه کان( له سویدئه نجامپرسساڵناقه ده غه بوونی ئه لکۆڵ1٩22

1٩55س������ه یاره ئاژۆت������ن ل������ه ڕاس������ته وه )هه رچه ند سه ر له ئاخر له 1٩67دا

هه ر بوو به ئاژۆتن(نا

ئه رێسیسته می نوێی خانه نشینی1٩57نادڵنیا، ئه رێ*هێزی ناوکی1٩٨٠ئه رێئه ندامه تی له یه کێتیی ئه ورووپادا1٩٩٤ناگۆڕینی پاره به یۆرۆ2٠٠3

Page 41: zhmara18

٤1 شوباتی 2012

ئه ندامانی كۆڕی به ڕێوه به رایه تی������ی كۆمۆن دیاری ده كا ك������ه ئه ركی ڕێبه رایه ت������ی و هاوئاهه نگیی كاری ئیداره ی

كۆمۆنیان به ئه ستۆوه یه.جگ������ه له مه ش چه ندین كۆمیته ی ت������ر هه ن كه ئه ركی سه رپه رس������تیی ئه و كاروباره جۆراوجۆرانه یان له س������ه ر شانه كه له ئه نجومه نی كۆمۆندا دێنه گۆڕێ. كۆمیته كان به رپرس������ی به ڕێوه بردنی ئه و بڕیاران������ه ن كه ئه نجومه نی كۆمۆن داونی. ئه و كۆمیتانه له هه ندێ كاریش������دا مافی بڕیاردانی������ان هه یه. ژماره و ن������اوی كۆمیته كان له هه ر

كۆمۆنێكدا ڕه نگه جیاواز بێ.كۆم������ۆن یاس������ای ل������ه كۆمۆن������ه كان ئه رك������ی )kommunallagen( و چه ندین یاسای تردا بۆ وینه: یاس������ای خزمه ته كۆمه اڵیه تییه كان، یاسای بیناسازی و

یاسای فێرگه كاندا دیاری كراوه.شۆڕای پارێزگا

ئه نجومه نی پاری������زگا ئه ركی ئه وه یه ك������ه ئیداره ی ئه و كاروباران������ه بكا كه به ته نیا ب������ۆ كۆمۆن خه رجێكی زۆر هه ڵده گرن. له سویددا هه ژده ئه نجومه نی پارێزگا هه ن و دوو ئه نجومه ن������ی هه رێمی و كۆمۆنێك )كۆمۆنی گۆتله ند( كه س������ه ر به هی������چ ئه نجومه نێكی پارێ������زگا نین. ئه ركی س������ه ره كیی ئه نجومه نه كانی پارێزگاكان، به رپرس������ێتیی گش������ت كاروباره پزیشكییه كان و خزمه ته ده رمانییه كانی واڵته. ئه نجومه نه كانی پارێزگاكان هه روه ها به رپرس������ی به رنامه داڕش������تنی خزمه ته ددانپزیش������كییه كانی كه رتی تایبه ت و كه رتی گش������تیی واڵتیش������ن. هه م������وو خزمه ته ددانپزیشكییه كانی حکوومه تی یا به واتایه كی تر گشتی،

له چوارچێوه ی ئه نجومه نی پارێزگاكاندا به ڕێوه ده چن.ئه نجومه نكان������ی پارێ������زگاكان جگ������ه ل������ه م ئه ركانه،

ئیداره ی كاروباری ڕاگواس������تن و هاتوچۆی موسافیران له ناو پارێزگاكه ش������یان به ئه ستۆوه یه. ئه نجومه نه كانی پارێزگاكان هه روه ها له بواری په ره س������ه ندن و گه شه ی هه رێمیشدا تێده كۆشن و پشتگیری له به شی ئابووری و

گه شتوگوزار و ژیانی كولتووریی هه رێمیش ده كه ن.لێژن������ه ی ئه نجومه ن������ی پارێزگا، به رزترین به رپرس������ی بڕیاردانه له ئه نجومه نی پارێزگادا كه له سیاسه توانانی هه ڵبژارده ی خه ڵك پێكدێ. ئه م ئه نجومه نه وه ك په رله مانێكی هه رێمی كار ده كا. لێژنه ی ئه نجومه نی پارێزگا، ئه ندامانی كۆڕی به ڕێوه به رایه تیی ئه نجومه نی پارێزگا دیاری ده كا ك������ه ئه ركی ڕێبه رایه ت������ی و هاوئاهه نگیی كاری ئیداره ی ئه نجومه نی پارێزگایان به ئه ستۆوه یه. جگه له مه چه ندین كۆمیت������ه ش هه ن كه ب������ه و كاروبارانه ی ل������ه ئه نجومه نی ئه نجومه نی پارێزگادا دێنه گۆڕێ. ئه م كۆمیتانه ش ده بێ بڕیاره دراوه كان به ڕێوه به رن. ئه ركی ئه نجومه نی پارێزگا

بۆ وێنه: له یاسای كۆمۆنه كاندا دیاری كراوه.دایره حکوومه تییه کان

له س������ویددا نزیكه ی 3٠٠ كۆمیته، ڕێكخس������تن، دایره و سه ریه كه ی حکوومه تی هه ن كه له ژێر ڕێبه ریی حکوومه تدا كار ده كه ن و س������ه ر ب������ه وه زاره تخان������ه جۆربه جۆره كانن. ئه ركی ئه مانه له كرده وه دا به ڕێوه بردنی په سه ندكراوه كانی حکوومه ت و په رله مانه. دایره حکوومه تییه كان، سه ربه خۆن به ومانایه كه خۆی������ان كاروباری خۆیان به ڕێوه ده به ن، به اڵم دیاره به پێی ڕێوشوێنێك كه له په یڕه ونامه كانی حکوومه تیدا دیاری ك������راون. ئه نجومه نی كاروباری كۆمه اڵیه تی، دایره ی گش������تیی بیم������ه ی واڵت و ئه نجومه نی ب������ازاڕی كار چه ند دای������ره حکوومه تییان������ه ن. نموونه یه كی تر ئه م نموونه یه كی كۆمپانیای پشكدار )شه ریكه ی سه هامیی ڕادیۆی سویده(.

سندووقی بیمه کۆمه اڵیه تییه کانله س������ویددا سندووقی بیمه كۆمه اڵیه تییه كان، ئیداره ی سیستێمی گش������تیی بیمه كۆمه اڵیه تییه كانی به ئه ستۆوه یه كه دابینك������ه ری پێداویس������تییه كانی ئابووریی������ه له كاتی نه خۆش������ی، كه مئه ندامێتی، به س������ااڵچوون و ئاگاداری له مندااڵندا. س������ندووقی بیمه كۆمه اڵیه تیی������ه كان هه روه ها له باری هاوئاهه نگی بۆ هێزبه خش������ینه وه به نه خۆش������ان و كه مئه ندامان بۆ گه ڕانه وه س������ه ركاریش چاالكی ده كا. نزیكه ی 21 سندووقی بیمه ی كۆمه اڵیه تی هه یه كه هه موویان له باری ئیدارییه وه س������ه ربه خۆن و ن������ه حکوومه تین و نه كۆمۆنی. بودجه ی ئه م سندووقانه ی بیمه ی كۆمه اڵیه تی له

ڕێی داهاتی حکوومه تییه وه دابین ده كرێن.

Page 42: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤2

له الیه ن بیم������ه ی كۆمه اڵیه ت������ی ه������ه ر س������ندووقێكی ده س������ته یه كی س������ه رۆكایه تی و به ڕێوه به رێكی گش������تی ئی������داره ده كرێ. كۆمیته ی بیم������ه كۆمه اڵیه تییه كان كه له نوێنه رانی هه ڵبژێردراوی خه ڵك پێكدێن له س������ه ر هه ندێ دۆسییه بڕیار ده ده ن. هه ر كام له سندووقه كانی بیمه ی كۆمه اڵیه ت������ی له الیه ن بیرۆیه ك������ی ناوه ندیی������ه وه ئیداره ده كرێ������ن ب������ه اڵم په یوه ندی به خه ڵكه وه ل������ه ڕێی ئیداره جۆراوجۆره كانییه وه كه له كۆمۆن و ناوه ندی شاره كاندا

دامه زراون به ڕێوه ده چن.

حکوومه تئ������ه م حکوومه ت������ه ی ده س������ه اڵتداری واڵتی س������ویده ڕێبه رێتییه كه ی به سه رۆكوه زیره كه هاوئاهه نگیی كاری كۆڕی ده وڵه ت و به رپرس������ێتیی ئه س������ڵیی سیاسه ته كانی حکوومه تی به ئه ستۆوه یه. سه رۆكی په رله مان، كه سێك بۆ پۆستی سه رۆكوه زیری پێشنیار ده كا و بێتوو په رله مانیش

قه بووڵی بكا ئه وا ئه و كه سه ده بێته سه رۆكوه زیر.كۆڕی ده وڵه ت له چه ندی������ن وه زیر پێكدێ كه له الیه ن سه رۆكوه زیره وه دیاری ده كرێن. زۆربه ی ئه م وه زیرانه ی س������ه رۆكی وه زاره تخانه ن بۆ نموونه وه زیری به ره نگاری و وه زیری كاروباری ده ره وه. باقی وه زیره كان س������ه ر به وه زاره تخانه یه ك������ن و هه ندێ ئه رك������ی تایبه تییان له الیه ن س������ه رۆكی وه زاره تخانه وه ده خرێته سه رش������ان بۆ وێنه: وه زی������ری فێرگه كان، وه زی������ری یارمه تییه كانی ده ره وه و

وه زیری بازرگانی.وه زاره تخانه كان به گش������تی له ب������واری ئاماده كردنی كاروب������ار و په روه نده كان بۆ حکوومه ت������دا كار ده كه ن بۆ نموون������ه گه اڵله كردنی بودجه ی ئابووری������ی حکوومه ت یا پێشكه شكردنی پێش������نیاری پێشنیازه یاس������ا كان. كاتێ حکوومه ت پرۆژه یاسا یه كی ئاماده كرد ئه وا بۆ بڕیاردان له س������ه ری پێشكه ش به په رله مانی ده كا. كاتێ په رله مان ده رباره ی پێش������نیازه یاسا یه ك بڕیاری دا ئه وا حکوومه ت به رپرس������ه به ڕێوه ی به رێ. حکوومه تی������ش به ڕێوه بردنی به كرده وه ی بڕیاره كان ده سپێرێته ده س ئیداره حکوومه تییه جۆراوج������ۆره كان. ئیداره حکوومه تییه كان س������ه ربه خۆن. به و مانایه ك������ه خۆیان كاروباری خۆی������ان به ڕێوه ده به ن به اڵم دیاره به پێی ڕێوش������وێنێك كه ل������ه په یڕه ونامه كانی

حکوومه تیدا دیاری كراون.حکوومه ت هه روه ها ئه ركی نوێنه رایه تیی س������ویدی له ئه نجومه نی وه زیرانی یه كێتیی ئه ورووپادا له س������ه ر شانه

و له كۆڕه كانیدا به ش������دار ده بێ و جگه له مه، له شوێنه په یوه ندیداره كانی سه ر به ئه نجومه نی وه زیرانی یه كێتیی ئه ورووپادا وه ش������وێن ئه و مه س������ه النه ده ك������ه وێ كه له

ڕوانگه ی حکوومه ته وه خودان گرنگین.

په رله مانپه رله مان یاس������ا داده نێ و داه������ات و خه رجییه كانی حکووم������ه ت دی������اری ده كا. په رله م������ان به س������ه ر كاری حکوومه ت و دایره حکوومه تییه كاندا چاو دێری ده كا و له

سیاسه ته كانی ده ره وه دا هه ڵوێست ده گرێ.هه ڵبژاردنی په رله مان هه ر چوار ساڵ جارێك له ڕێی هه ڵبژاردنی گشتی و به شێوه ی ده نگدانی نهێنی به ڕێوه ده چێ. له م هه ڵبژاردنانه دا 2٤٩ كورس������یی نوێنه رێتیی په رله م������ان له نێوان ڕێكخ������راوه جۆراوجۆره كاندا به پێی ڕێژه ی ئ������ه و ده نگانه ی وه ریانگرت������ووه دابه ش ده كرێ. كۆبوون������ه وه ی س������ااڵنه ی په رله م������ان، پێ������ی ده گوت������رێ له الیه ن په رله م������ان كۆبوونه وه ی سه رانس������ه ری. كاری س������ه رۆكی په رله مان������ه وه ئی������داره ده كرێ ك������ه بۆ وێنه سه رۆكی جڤینه كانی ئه نجومه نی نوێنه رانیشه. سه رۆكی په رله مان هه روه ها ئه ركی گرنگیی پێشنیاری كه سێك بۆ پۆستی سه رۆكوه زیریی به ئه س������تۆوه یه كه دواتر ده بێ

په رله مانیش په سه ندی بكا.بڕیاره كان������ی په رله مان له س������ه ر بنه مای پێش������نیاره كانی حکووم������ه ت )پرۆژه یاس������ا كان(، ی������ا یه كێ ل������ه نوێنه رانی

Page 43: zhmara18

٤3 شوباتی 2012

په رله مان )گه اڵله ( دامه زراون. بڕیاره كان له الیه ن ئه نجومه نی نوێنه رانه وه ده درێن به اڵم ده بێ پێشوه خت له ئالیی یه كێ له 16 كۆمیسیۆنی ته خه سوسیدا لێی كۆڵرابێته وه و له شێوه ی ڕاپۆرتێ������ك بۆ په رله مان، پێش������نیاری چۆنه تی������ی بڕیاردانه كه پێشكه ش ده كه ن. گرووپی په رله مانیی حیزبه كان به ر له وه ی کێش������ه و بابه ت������ه جۆراوجۆره كان بكه ون������ه ڕۆژه ڤه وه و ناو كۆمیسیۆن و ئه نجومه نی نوێنه رانه وه، به خه ستی تاووتوێیان ده كه ن و موناقه ش������ه ی خۆیانی له س������ه ر ده ك������ه ن. هه موو كۆبوونه وه كانی په رله مان ئاشكران و خه ڵك ده توانن له شوێنی تایبه تیی به ش������دارانه وه بینه ر و بیسه ری باس و لێدوانه كان بن. هه روه ها ئاكامی ده نگدانه كان له په رله ماندا ئاش������كرایه

واتا د ه كرێ بزانێ هه ر نوێنه ره ی چ ده نگێكی داوه.

یه کێتیی ئه ورووپاسوید له ساڵی 1٩٩5�ه وه ئه ندامی یه كێتیی ئه ورووپایه كه له حاڵی حازردا 27 واڵتی ئه ورووپایی هاوكاری تێدا ده كه ن. ئه م هاوكارییه به رباڵوه و گه لێ كێشه ی هاوبه ش بۆ وێن������ه: ئاب������ووری، سیاس������ه تی ده ره وه و هاوكاریی

هێزه كانی پۆلیس ده گرێته وه.واڵتانی ئه ندام له زۆر بواردا هاوكاریی یه كتر ده كه ن به اڵم نه له هه موو بوارێك������دا، هه ر بۆیه ش هه ر واڵتێكی ئه ندام خ������ۆی گه لێ جاران بڕیاری س������ه ربه خۆ ده گرێ بۆوێنه له سه ر كێشه ی خزمه ته ده رمانییه كان، به ره نگار،

فێركردن و په رو ه رده و سیاسه تی خانووبه ره .بڕیاره هاوبه شه كانی واڵتانی ئه ندامی یه كێتیی ئه ورووپا پێویس������ته له الیه ن هه موو واڵتانی ئه ندام������ه وه به ڕێوه بچن.

ته نانه ت بێت������وو واڵتانی ئه ندام له س������ه ر هه ندێ بڕی������اردا نه یاریش بن به محاڵه وه ده بێ هه ر به ڕێوه ی������ان به رن. له م ڕووه وه له یه كێتیی ئه ورووپادا ئه ندامێتیی سوید به م مانایه ی������ه كه په رله مان ده س������ه اڵتی بڕیاردان له س������ه ر هه ندێ كێش������ه ی به

یه كێتیی ئه ورووپا سپاردووه.ئه ورووپا یه كێتی������ی بڕیاره كان������ی و ئه ورووپ������ا په رله مان������ی له الی������ه ن یه كێتی������ی وه زیران������ی ئه نجومه ن������ی ئه ورووپ������اوه كه وه زیرێك������ی كابینه ی ده درێن. ئه ندام������ه تێیدا س������ویدیش په رله مان������ی ئه ورووپا ل������ه م نوێنه رانه پێكهاتووه كه هه ر چوار ساڵ جارێك له الیه ن خه ڵكی واڵتانی ئه ندامه وه هه ڵده بژێردرێن. له م هه ڵبژاردنه دا ئیمكانی ئه وه ده درێ به گش������ت ئه و كه سانه ی مافی ده نگدانی������ان هه یه كه نوێنه ران������ی واڵت له په رله مانی

ئه ورووپادا هه ڵبژێرن.

* بڕیار درا که ئه م ریاکتۆره ناوکییانه ی کاریان ده کرد تا کۆتایی ته مه نی 25 س������اڵه یان ب������ه رده وام کار بکه ن. به اڵم ل������ه درێژخایه ندا وزه ی ئه تۆمی هه ڵوه ش������ێته وه یا جێ������ی خۆی بداته جۆری نۆژه نک������راوی وه ک وزه ی ئاو،

وزه ی سروشتی، وزه ی با و وزه ی خۆره تاو. تێبینی

یه كێك ئامانجه كانی گۆڤ������اری هه ڵبژاردن گرنگیدانه به سیس������تمی سیاسی و سیس������تمی هه ڵبژاردنی واڵتان، ئه و سیس������تمانه ی كه ئێمه له گۆڤ������اردا باڵویان ده كه ینه وه ، له ماڵپه ڕه جیاجیاكان و له زمانی عه ره بی، فارسی، ئینگلیزی و هه ندێ زمانی دیكه وه ری ده گێڕینه سه ر زمانی كوردی

و باڵویان ده كه ینه وه .له ژماره 17ی گۆڤاری هه ڵبژاردندا سیستمی سیاسیی واڵتی سویدمان باڵوكرده وه ، كه به شێوه یه كی كورتكراوه دارێژرابوو، ئه وه ی ئێستا له م ژماره یه دا باڵوی ده كه ینه وه ، چه ندین الیه نی دیكه ی سیس������تمی سیاسیی واڵتی سویدی له خۆ گرتووه ، كه به سوپاس������ه وه له الی������ه ن هاوواڵتییه كی كوردی دانیشتووی سوید بۆمان ره وانه كراوه و زانیاریی زیاتری له خۆ گرتووه . بۆیه به پێویس������تمان زانی بۆ سوود

وه رگرتنی زیاتر باڵوی بكه ینه وه .

Page 44: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤٤

ئیس������رائیل واڵتێك������ی دیموكراتیی������ه ل������ه رۆژهه اڵت������ی ناوه ڕاس������تدا. سه ره ڕای بارودۆخی شه ڕیش، هه ڵبژاردن و كێبڕكێی ئاشكرا له سه ر ده س������ه اڵت، هه ر به رده وام بووه . سیاس������ه توانان ش������یاوی تواناكانیانن، نه ریتی سیاس������یی

واڵتیش، پیشانده ری تواناكانه .سیس������ته می حكوومه تی ئه م واڵته، دیموكراس������یی په رله مانیی������ه . له م سیس������ته مه دا جیاكردنه وه ی هه ر سێ ده سه اڵتی یاس������ادانان، دادوه ری و به ڕێوه بردن له یه كتر ده سنیشانكراون. ئیسرائیل خاوه نی كۆمه ڵه یاس������ایه کی س������ه ره كییه ، به اڵم ناوه رۆكی سیاسه تی ئ������ه م واڵته له گ������ه ڵ په یماننامه ی به ناوی ده س������توور

ناناسرێت.یاساكانی هه مواركراوی په رله مان و به شێك له بڕیاره كانی سه رده می ده سه اڵتی بریتانیا، سیسته می یاسای ئه و واڵته پێكدێنن. ئه م سیسته مه یاسایییه له یاسا سێكوالره کان كه

پێكهاتووه ، هه روه ها سه رچاوه مێژوویییه که ی رۆژاوایییه ، هه ندێک له بڕیاره كان سه رچاوه ی ئایینییان هه یه .

هاوسه نگییه كی روون و بۆ هه میشه جێگیر له نێوان ره وتی س������ێكوالر و ره وتی ئایینیدا، بوونی نیی������ه . دامه زرێنه رانی ئیسرائیل زۆربه یان س������ێكوالر بوون. ناسیۆنالیزم، مه یلی ئایین������ی به هێز ده كات و پارێزكاریی ئایینی جاروبار داوای به شێکی زۆرتر له ده سه اڵت ده كات. سیسته مه كه به گشتی

ناوه رۆكێكی سێكوالری هه یه .

ده سه اڵتی یاسادانانده س������ه اڵتی یاسادانان له په رله ماندا به رچاوه و له یه ك ئه نجووم������ه ن پێكهاتووه . ئه م ئه نجوومه نه به )كنێس������ێت( ناوده بردرێت. كنێسێت خاوه نی 12٠ نوێنه ره . هه ر خولێكی یاس������ادانان چوار س������اڵه ، مه گه ر هه ڵبژاردن پێش واده ی خۆی ئه نج������ام بدرێت. ته مه نی ده نگده ر ده بێت النیكه م 1٨

و: هێلن

سیسته‌میسیاسییئیسرائیل

Page 45: zhmara18

٤5 شوباتی 2012

س������اڵ بێت. له م واڵته دا بازنه ی هه ڵبژاردن نییه و لیس������تی هه ڵبژاردن له سه رتاسه ری ئه م واڵته دا یه كسانه . حزبه كان لیسته كانیان پێشكه ش ده كه ن، هه روه ها لیسته كان داخراون و ده نگ������ده ر ناتوانێت ب������ه دڵی خۆی ریزبه ن������دی ناوه كان بگۆڕێت. هه ڵبژاردن له س������ه ر بنه مای رێژه ی ڕاسته قینه ی

ده نگ به ڕێوه ده چێت.

ده سه اڵتی به ڕێوه بردنس������ه ركۆمار نوێنه رایه تیی ده وڵه تی ئیسرائیل ده كات، كه بۆ خولێكی حه وت س������اڵه له الیه ن )كنێسێت(�ه وه هه ڵده بژێردرێت. كاروباری به ڕێوه بردنی حكوومه ت له ده ستی سه رۆكوه زیراندایه . س������ه رۆكوه زیران س������ه رۆكی حزبێك������ه كه توان������ای پێكهێنانی

هاوپه یمانیی حكوومه تی له ده وری خۆیدا هه یه .هه روه ها س������ه ركۆمار ئه و که سه بانگهێشت ده کات، تا كابین������ه ی حكوومه ت پێك بێنێت، س������ه رۆكوه زیران ٤5 رۆژ ده رفه تی بۆ پێكهێنانی كابینه هه یه ، ده بێت گشت كابینه كه

له الیه ن )كنێسێت(�ه وه په سند بكرێت.

ده سه اڵتی دادوه ریده س������ه اڵتی دادوه ری له دوو دادگای سێكوالر و ئایینی پێكهاتووه . دادگاكانی س������ێكوالر س������ێ ئاس������تییان هه یه ، بااڵترین ئاستیان دادگای بااڵیه . دادگای بااڵ دوایین ژێده ری دواپێداچوونه وه ی������ه . لیژنه یه ك دادوه ره كان ده ستنیش������ان ده كات، كه ده س������ه اڵتی دادوه ری پێكدێنێت. ئه ندامه کان له

ئیسرائیلکۆماری ئیسرائیلناوی ڕه سمی:

تێل ئه ڤیڤپایته خت:22.1٤5 کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:

7.577.٠٠٠ که س. )ئاماری ساڵی 2٠1٠(ژماره ی دانیشتووان:)٩1،7%( 2٠٠٩شارنشینی:)5٠،٤%(ڕێژه ی ژنان:

)٤٩،6%(ڕێژه ی پیاوان:)٩1،٨%( ئاماری سالی 1٩٨3ڕێژه ی خوێنده واری )خوێندنه وه و نووسین(:

)٨٨،7%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو ژنان:)٩5%(ڕێژه ی خوێنده واری له ناو پیاوان:

)76%( جووله ک������ه و )2٤%(یش عه ره ب و گرووپ������ه نه ته وه یییه کانی تر. پێکهاته ی نه ته وه یی:ئاماری ساڵی 2٠٠٨

مافناس������انی باوه ڕپێك������راون. دادگا ئایینییه کان، كاروباری ماره بڕین و جیابوونه وه به ڕێوه ده به ن.

فره چه شنه یی حزبه كان وگرفتی دابه شكردنی ده سه اڵت

تا ماوه یه ك، رێكخستنی گۆڕه پانی سیاسه تی ئیسرائیل به دابه ش������بوونی دوو حزبیی ، دیار ده بوو. له الیه ك حزبی سۆس������یالدیموكرات و له الیه كی دیك������ه وه حزبی پارێزكار )لیك������ود( بوو. ل������ه س������ااڵنی دواییدا، ده س������ه اڵتی حزبه بچووكه كان به رفراوان ب������وو، ئه م حزبانه زۆرتریان ئایینی یان گرووپێك له په ناب������ه ران بوون، بۆ نموونه نوێنه رایه تیی په نابه رانی رووس������ی ده كه ن، فره حزبی و به رزی و نزمیی هه میش������ه یی هێزی هه ریه ك له وان، گرفت������ی بۆ پێكهێنانی

هاوپه یمانیی حكوومه ت دروست كردووه .

Page 46: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤6

دیموكراس������یه تی نوێنه رایه تی )دیموکراسیی ناڕاسته خۆ( ش������ێوه یه ك ل������ه ش������ێوه كانی دیموكراس������ی پێكده هێنێت و رێوشوێنێكی مه ده نییه كه تیایدا ده نگده ران به شێوازێكی نهێن������ی و ئ������ازاد و ل������ه هه ڵبژاردنێكی ف������ره الیه ندا، ئه و پاڵێوراوان������ه ی ك������ه نوێنه رایه تیان ده ك������ه ن، هه ڵده بژێرن. ئه مان������ه نابن به بری������كاری ده نگده ران، ته نه������ا نوێنه ریانن ی������ان به مانه یه كی دیكه ته نها ل������ه و كاتانه دا كارناكه ن كه ده نگده ران ئاراسته یان ده كه ن، به ڵكو ده سه اڵتێكی ئه وتۆیان پێدراوه كه بتوان������ن له كاتی هاتنه كایه ی گۆڕانكارییه كاندا

ده سپێشخه ری بكه ن.له م بواره دا )دیموكراسی لیبڕالی( به نموونه یه كی گرنگی دیموكراس������ییه تی نوێنه رایه ت������ی داده نرێت. ل������ه ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكادا، زۆربه یجار ئه م زاراوه یه هاوتای مانای زاراوه ی )كۆمار( ده كرێت. هه ندێك له ش������ێوه كانی دیموكراس������ی چه ند سیس������ته مێكی ڕاپرس������ییان هه یه ، بۆ ئه وه ی توانایه ك بدرێت به ده نگده ران تا ده سه اڵتیان هه بێت به سه ر بڕیاره كانی ئه نجومه نی هه ڵبژێردراوی یاسادانان، یان به الی كه مه وه دروس������تكردنی بڕیار له ڕێگه ی ڕاپرسی گشتی، به بێ ئه وه ی بوار بده نه ئه نجومه نی یاسادان قسه ی یه كالكه ره وه له و بڕیاره دا بكات. سویسرا و ئۆرۆگوای له و واڵته دیموكراسییه لیبراڵیانه ن، كه سیسته می نوێنه رایه تیان

به ڕاپرسیی گشتییه وه گرێ داوه .دیموكراس������ییه ت گۆڕینی نوێنه ره كان له خۆ ده گرێت، له كاتی ناڕازی بوونی ده نگده ره كانیان. هه روه ها هه ندێك ورده كاریی دیموكراس������ییانه ی دیكه له خ������ۆ ده گرێ������ت، وه ك هه ندێك له

ڕێوش������وێنه كانی دیموكراس������ییه تی ڕاس������ته وخۆ، له وان������ه ش )ڕیفراندۆم(، به اڵم س������ه ره ڕای ئه وه ش به ڕێوشوێنی كۆتایی دانانرێت و زۆربه ی جار ئه نجامدانیان پێویس������تی به بڕیارێك هه یه كه له په رله مانه وه ده ربچێت. واته ده سه اڵتی یاسادانان هه ر به ده ستی نوێنه رانی ناو په رله مان ده مێنێته وه . ڕێگه چاره ی مامناوه ند له نێوان ئه و دوو دیموكراسییه ته دا، بریتییه له بوونی )ئه نجومه نێكی بااڵتر( كه له ڕێگه ی ده نگدانی ناڕاسته وخۆوه هه ڵبژێردراب������ن، وه ك ئه نجومه نی پیرانی كه نه دی كه كۆپیه كی

هاوتای ئه نجومه نی لۆرده كانی به ریتانیایه .نه ریت������ی هه ڵبژاردنی نوێنه رانی ویالیه ت������ه كان له ئه ورووپا له سه ده ی نۆزده هه م به ش������ێوه یه كی كاریگه رتر بووه، كه نوێنه رایه تی هه موو چینێكیان ده كرد، به اڵم به ش������ێوه یه كی جی������اواز له وه ی كه ده بینرا، هه ڵبژاردن و ئاراس������ته كردنی پاشاكان، بووه هۆی دروس������تكردنی ئاشنایه تییه كی قووڵ

له گه ڵ سیسته می نوێنه رایه تیكردندا.سه ره ڕای ئه و پێش������وازییه گه رمه ی كه له دوای شۆڕشی پیشه س������ازیی له دیموكراس������ییه ت ده كرا و به رزی رێژه ی دانیش������توانی واڵت������ه پیشه س������ازییه كان و گرنگیدانی������ان به سیاس������ه ت، ب������ه اڵم هه ڵومه رج������ی ئه و س������ه رده مه بۆ

دیموكراسییه تی راسته وخۆ له بار نه بوون.شانش������ینی یه كگرت������ووی بریتانیا به واڵتێكی سیس������ته می دیموكراسیی نوێنه رایه تی داده نرێت و ئه ڵمانیاش به هه مان شێوه له ساڵی 1٩٤٩وه په یڕه وی ده كات، ئه مریكا و كه نه دا دوو نموون������ه ی دیكه ن بۆ جێبه جێكردنی دیموكراس������ییه تی

نوێنه رایه تی.

دیموكراسییه تی نوێنه رایه تی

ئا: ده هام سابیر

Page 47: zhmara18

٤7 شوباتی 2012

به ه������ۆی هه ڵکه وته ی لۆگزامبۆرگ، ئه م واڵته كۆنه چه ند سه ده یه ك له شه ڕدا بووه . بنه ماڵه ی پاشایه تیی لۆگزامبورگ كه له ساڵی ٩63ی زایینی له الیه ن )زیگفری(یه وه دامه زرا، ل������ه چ������وار فه رمان������ڕه وای ئیمپراتۆرییه تی پی������رۆزی ڕۆما پێكده هات. یه كێ له م فه رمانڕه وایانه شارلی چواره م بوو، كه له ساڵی 135٤دا واڵتی لۆگزامبورگی بۆ ئاستی دوكنشینی به رزكرده وه . ئه م )دوكنش������ینه(* له ساڵی 1٤٤3دا له گه ڵ

بورگاندی یه كی گرته وه .دوای 3٠٠ ساڵ گه مارۆی سه خت و شه ڕی خوێناوی، له ساڵی 1731 ش������ووره ی لۆگزامبۆرگ له سه ر بنه مای رێككه وتننامه ی )ئۆتریخت( به نه مسا سپێردرا و دوایی به پێی ئاشتینامه ی )كامپو فورمیو( خرایه سه ر فه ره نسا.

دوای كۆنگره ی )ڤییه ننا( له س������اڵی 1٨15 ئه م واڵته به ناوی مڵكی كه س������ی ڕاده س������تی ویلیامی یه كه م، پاشای

هۆله ندا كرا.لۆگزامبۆرگ له س������اڵی 1٨3٩ سه ربه خۆیی وه رگرت و ناوچه ی رۆژاوای ئه م واڵته كۆنه ، خرایه ژێر ده س������تی به لژیكا. په یماننامه ی )له نده ن( له ساڵی 1٨67 بێالیه نی هه میش������ه ییی دوكنشینی ڕاگه یاند. س������وپای ئه ڵمانیا له س������اڵی 1٩1٤ و 1٩٤٠ ئه م بێالیه نییه ی پێش������ێل کرد. دوای شه ڕی دووه می جیهانی، لۆگزامبۆرگ رۆلی گرنگی ل������ه بنیاتنانی بێنێلوكس، نات������ۆ و كۆمه ڵگه ی ئه ورووپادا

هه بوو.لۆگزامب������ورگ واڵتێك������ه ل������ه كیش������وه ری ئه ورووپادا هه ڵکه وت������ووه و بۆته ناوه ندێكی دام������ه زراوه ی دارایی و بانكی له م ده ڤه ره دا . ئه م واڵته له گه ڵ فه ره نسا، به لژیكا و ئه ڵمانیا هاوس������نووره و ته نیا پاش������ماوه ی سیسته می حكوومه تێكی دوكنشینییه له جیهاندا. لۆگزامبۆرگ یه كێ له ده وڵه مه ندترین واڵتانی جیهانه و به پێی ئاماری ساڵی 2٠٠7ی ئاژانسی هه واڵگریی ئه مریكا )CIA(، زۆرترین رێ������ژه ی به رهه می خاوی ناوخۆی به گوێره ی هه ر تاکێک،

له جیهاندا هه یه .لۆگزامبۆرگ یه كێ له بچوكترین واڵتانی كیش������وه ری ئه ورووپایه ، ئه م واڵته له رووی پانتایییه وه له نێوان 1٩٤ واڵتی جیهان، له پله ی 175مین دایه . ئه و واڵته یه كێ له

و: سنۆبه ر ته یب

لۆگزامبۆرگ

Page 48: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(٤٨

دامه زرێنه رانی یه كێتی ئه ورووپا، په یمانی ناتو و نه ته وه یه كگرتووه كان������ه ، زۆرب������ه ی بنكه كانی س������ه ر به یه كێتی ئه ورووپا، له ش������اری لۆگزامبۆرگ پایته ختی ئه م واڵته دا

جێگیرن.سیسته می سیاسیی لۆگزامبۆرگ

له م واڵته دا، دیموكراس������ی ب������ه هاوكاریی ئه نجومه ن به ڕێوه ده چێت، س������ه رۆكی حكوومه ت، دوكی گه وره یه و ئه م پۆس������ته میراتییه و ل������ه نه وه یه كه وه بۆ نه وه یه كی تر ده گوازرێته وه ، هه ر ئێستا دوكی گه وره )هنری(یه و دوای ئ������ه و، كوڕه كه ی جێگه ی ده گرێت������ه وه . دوكی گه وره وه ك حوكمڕانی واڵت، له بواره كانی به ڕێوه بردن و یاسادانان

و دادوه ریدا، خاوه ن ده سه اڵته .دوكی گه وره

دوكنش������ینی لۆگزامب������ۆرگ خاوه ن واڵتێك������ی ئازاد و س������ه ربه خۆ و پارچه نه كراو له سیسته می حكوومه تییه ، که بنه ماکه ی پاش������ایه تیی س������نووردار و دیموكراسی و له م سیس������ته مه دا، خه ڵك س������ه رچاوه ی په رله مانیی������ه . ده سه اڵته و به گوێره ی ده ستووری هه مواركراوی ساڵی 1٩1٩، جێبه جێكردنی ئه م بڕیارانه له ئه ستۆی )دوك(دایه

و له سه ر ئه م بنه مایه ، خاوه ن ده سه اڵتێكی فراوانه .ده سه اڵتی به ڕێوه بردن

خودی دوكی گه وره بااڵترین س������ه رچاوه ی ده سه اڵتی به ڕێوه بردن������ه و به پێ������ی یاس������ا ده توانێ������ت، ئه مج������ۆره ده س������ه اڵتانه ی خۆی به كه سانی س������ه ربازی و خه ڵكی ئاسایی راسپێرێت. له م ڕووه وه، زۆرجار ده سه اڵته كانی په یوه ندی������دار، له الی������ه ن ئه نجوومه ن������ی وه زی������ران ب������ه سه رۆكایه تیی سه رۆكوه زیرانه وه به ڕێوه ده چێت. گه رچی دوكی گ������ه وره ئه م وه زیرانه ده سنیش������ان ده كات، به اڵم ئه وان له به رامبه ر ئه نجوومه ندا به رپرسیارن. له پاڵ ئه م

ئه نجوومه ن������ه ، ئه نجوومه نێكی ڕاوێژکاری حكوومه تی که له 21 ئه ندام پێکهاتووه ، بوونی هه یه ، كه به مه به س������تی دانانی هه ندێ یاس������ا، له الیه ن دوكی گه وره بۆ هه میشه ده سنیش������ان ده كرێن. بێگوم������ان په رله م������ان ده توانێت

بڕیاره كانی ئه م ئه نجوومه نه هه ڵبوه شێنێته وه .ده سه اڵتی یاسادانان

به گوێره ی ده س������توور، ئه نجوومه نی نوێنه ران له الیه ن خه ڵكه وه بۆ ماوه ی 5 ساڵ هه ڵده بژێردرێن. ئه نجوومه نی نوێن������ه ران خاوه نی 6٠ كورس������ییه . ل������ه هه ندێ خۆلی هه ڵبژاردن������دا به له به رچاوگرتنی دانیش������تووان، ژماره ی كورس������ییه كان بۆ 6٤ كورسی زیاد ده کرێت، یان بۆ 5٩ كورسی که م ده بێته وه . ئه م واڵته به سه ر چوار ناوچه ی هه ڵبژاردن، باكوور، باشوور، ناوه ند و رۆژهه اڵتدا دابه ش كراوه . گش������ت هاوواڵتیانی لۆگزامبورگ كه گه یش������تنه ته مه نی 1٨ ساڵی، مافی كۆمه اڵیه تی و سیاسییان هه یه

و ده توانن له هه ڵبژاردندا به شداری بكه ن.داواكارانی نوێنه رایه تی، ده بێ النیکه م ته مه نی 21 ساڵ بێت. دوكی گه وره ده توانێت ئه نجوومه ن هه ڵبوه شێنێته وه و له ماوه ی 3 مانگدا، س������ه ر له نوێ هه ڵبژاردن ئه نجام

بدرێته وه .ده سه اڵتی دادوه ری

ل������ه ش������اره كانی لۆگزامب������ورگ، ئاش س������ورالزێت و ڤیدیكریش س������ێ دادگای گشتی هه ن كه به دواداچوونی تاوانه کان������ی س������زایی، مه ده نی و بازرگان������ی ده كه ن. له ئاستی به رزتر دوو دادگای ناوچه یی هه ن، كه لێكوڵینه وه ل������ه کاروبار ی مه ده نی، بازرگان������ی و دادوه ریدا ده که ن. هه روه ها دادگای بااڵی دادوه ری له دیوانی پێداچوونه وه ك������ه گوێگری بڕیاره كان������ی ناوچه یی و دیوان������ی ته میزه ده کات، پێکهاتووه . دادوه ران له الیه ن دوكی گه وره وه و بۆ هه میشه ده ستنیشان ده كرێن و ناتوانن له پۆسته كانیان

البدرێن، مه گه ر به بڕیاری دادگایی نه بێت.حزبه سیاسییه كانی لۆگزامبۆرگ

1- حزبی سوسیالیستی مه سیحی:ئه م حزبه له س������اڵی 1٩1٤ به ناوی حزبی راستڕه و دام������ه زرا و ل������ه س������اڵی 1٩٤5دا، ئه و ناوه ی ئێس������تای هه ڵب������ژارد. ئامانجی ئه م حزبه ، په ره پێدانی سیاس������ه تی هاوپه یوه ندی و پێش������كه وتنی كۆمه اڵیه تی و ره چاوكردنی بنه ماكانی مرۆڤییه . دروش������مه كانی هه ڵبژاردنیان بریتین له: س������ه قامگیری و گه شه سه ندنی ئابووری و باشبوونی

بارودوخی كۆمه اڵیه تی و ژینگه یی.

Page 49: zhmara18

٤٩ شوباتی 2012

لۆگزامبۆرگپاشایه تیی لۆگزامبۆرگ )دوکنشین(ناوی ڕه سمی:

لۆگزامبۆرگپایته خت:2.5٨6 کیلۆمه تری چوارگۆشه پانتایی واڵت:

5٠6.6٤٠ که س )ئاماری ساڵی 2٠1٠(ژماره ی دانیشتووان:)٨2.3%( 2٠٠٩شارنشینی: )5٠.٤%(ڕێژه ی ژنان:

)٤٩.6%(ڕێژه ی پیاوان:لۆگزامبۆرگی، ئه ڵمانی و فرانسه ویزمانی ڕه سمی:

)٠.3%( کشتوکاڵ، )13.3%( پیشه سازی و )٨6.٤%(یش، به شی خزمه تگوزارییه ئابووری:

2- حزبی سوسیالیستی كرێكاری:ئ������ه م حزبه ل������ه س������اڵی 1٩٠3 دام������ه زرا. له س������ه رده می داگیركردن������ی ئه و واڵته له ش������ه ڕی دووه می جیهانی له الیه ن له شكری ئه ڵمانیاوه ، ئه م حزبه تێکشکا، به اڵم دوای شه ڕ دووباره به م ناوه س������ه ریهه ڵداوه . حزبی سوسیالیستی كرێكاری، ئه ندامی ئه نترناسیونالیس������تی سوسیالیس������ت و

یه كێتی سوسیالیسته كانی حزبه كۆنفدراسیۆنی ئه ورووپایه .

3- حزبی دیموكراتیك:سێیه مین حزبی لۆگزامبورگه و مه به ستی سه ره كییان، پشتیوانیكردنی بازاری ئازاد، یه كێتی ئه ورووپا و ناتۆیه . ئه م حزبه ئه ندامی نێونه ته وه یی لیبراله كان و فیدراسیۆنی حزبه

لیبراڵ و یه كێتی دیموكراتییه کانی یه کێتی ئه ورووپایه .

تێبینی:* )دوک( نازناوی ئه ریستۆکرات )ئه شرافییه کان(ی ئه ورووپایه و له شێوه ی حوکمڕانییاندا، پێڕه ویان له ڕێوشوێنی

پاشایه تی ده کرد.

Page 50: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(5٠

به رهه ڵستکاران، سۆسیالدیموکرات و سه وزه کانی ئه ڵمانیا ب������ه ڕه خنه ی توندی خۆیانه وه ، داوایان له کریس������تیان وۆڵف س������ه رکۆماری ئه ڵمانیا کرد، که به ڕوون������ی وه اڵمی گه نده ڵییه

دارایییه کان بداته وه و باس له ورده کارییه کانیشی بکات. له ساڵی 2٠٠٨دا، کاتێک کریستیان وۆڵف سه رۆکوه زیرانی هه رێمی )نیدێرزاکس������ێن( بوو، پێشینه یه کی خانووبه ری بایی )5٠٠( هه زرا یۆرۆ له هاوسه ری به رپرسی یه کێک له شه ریکه گه وره کان������ی ئه ڵمانیا وه رگرتبوو. به گوێره ی ڕاپۆرته کان، هه ر له و سه رده مدا سوودی پێش������ینه ی خانووبه ره له و هه رێمه دا زیات������ر له )5%( ب������ووه ، به اڵم )وۆڵف( س������وودی )٤%(ی بۆ

دیاریکرابوو . کاتێک که کریستیان وۆڵف بوو به سه رکۆماری ئه ڵمانیا، ل������ه وه اڵمی ئه و پرس������یاره دا، که ئایا ئێوه هیچ چه ش������نه په یوه ندییه کی داراییتان له گه ڵ شه ریکه ی ناوبراودا هه بووه ؟ کریس������تیان وۆڵف بێده نگه ی له به رامبه ر ئه و پرس������یاره دا

کردبوو!ه������ه ر به دوای ئه و ڕه خن������ه و ڕاپۆرتانه دا بوو، که دادگه ی هانوفێر فه رمانی "رێگه گرتن له به دواداچوون"ی سه رکۆماری ئه ڵمانیا هه ڵوه شاندوه . ڕۆژێک دواتریش سه رکۆماری ئه ڵمانیا

ده ستی له کار کێشایه وه .به پێی یاسای ئه ڵمانیا، سه رکۆمار و نوێنه رانی ئه نجومه نی فیدراڵ و هه رێمه کان، یاس������ای )رێگه گرتن له به دواداچوون(ی سیاس������ییان هه یه و تا کاتێک ئه م فه رمان له س������ه ر هه ر یه ک له نوێنه رانه وه بێ������ت، هێزی دادوه ری ناتوانێت به دواداچوون بکات. به اڵم ئه وه یه که مین ج������اره له مێژووی ئه ڵمانیادا، که

ئه م فه رمانه له سه ر سه رکۆمار هه ڵده وه شێندرێته وه . ئه م یاسایه ی ده وڵه تی ئه ڵمانیا ئه و ئیزنه به هێزی دادوه ری ده دات، که لێپرسینه وه له سه رکۆماری ئه ڵمانیا بکه ن، ته نانه ت بۆ ته واوکردنی کاره کانیان ده توانن کۆشکی سه رکۆماری ئه و

واڵته ش بپشکنن.جیا له کێش������ه ی پێش������ینه ی خانووبه ر، هه ندێک "تاوان"ی تریش خراونه ته پاڵ سه رکۆماری ئه ڵمانیا. ده لێن: کاتێک که

کریستیان وۆڵف س������ه رۆکوه زیرانی )نیدێرزاکسێن( بووه ، به دراوی شه ریکه یه کی ده رهێنانی فیلم، خۆی و هاوسه ره که ی بۆ چه ند س������ه یرانگه سه فه ری کردووه . له پاڵ ئه وه شدا، ئه م ش������ه ریکه یه له الیه ن ده وڵه تی ویالیه تی )نیدێرزاکس������ێن(ه وه ، پش������تیوانیی لێ کراوه . هه روه ها یارمه تیی دارایی کریستیان وۆڵف له هه ندێک لۆبی بۆ به ڕیوه بردنی کۆنفرانس و کۆبوونه وه ،

"تاوان"ێکی تره ، که له ڕاپۆرته کاندا باسی لێوه ده که ن. تا پێش ساڵی 2٠1٠ که کریستیان وۆڵف به سه رکۆماری ئه ڵمانی������ا هه ڵبژێ������ردرا، یه کێ������ک ل������ه ڕێبه ران������ی دیموکرات مه س������یحییه کانی ئه ڵمانیا بوو. ئه نجێ������ال مێرکێل ڕاوێژکاری ئه ڵمانیا له گه یاندنی کریستیان وۆڵف به سه رکۆمار، ده وری س������ه ره کیی هه بوو. به باڵوبوونه وه ی ئ������ه م هه واڵه ، ئه نجێال مێرکێل به ده ربڕینی داخ و که س������ه ر گوتی: "کریستیان وۆڵف ده وری ب������ووه له "ئه ڵمانیای نوێ و چه ند چه ش������نه "دا، به اڵم کاری هێ������زی دادوه ریش له و په یوه ندییه دا باس له وه ده کات، که هه موو که س له به رامبه ر یاسادا یه کسانن." جێی ئاماژه پێکردنه ، که هه ر له سه رده می ڕاوێژکاریی )ئه نجێال مێرکێل(

دا، دوو سه رکۆمار ده ستیان له کار کێشاوه ته وه .له ئه ڵمانیا، س������ه رکۆمار ڕاس������ته وخۆ له الی������ه ن هاوواڵتیانه وه هه ڵنابژێردرێت، به ڵکو ئه م ئه رکه له س������ه ر ش������انی )ئه نجومه نی نه ته وه یی( ئه و واڵته یه . ئه م ئه نجومه نه خاوه نی )12٤٤( ئه ندامه . پاڵێوراوی س������ه رکۆماری ده بێ )623( ده نگی ئ������ه م ئه نجومه نه

مسۆگه ر بکات، تا به کۆشکی سه رکۆماری بگات.

به هۆی گه نده ڵیی دارایییه وه ،سه رکۆماری ئه ڵـمانیا ده ستی له کار کێشایه وه

هه ڵبژاردن

کریستیان وۆڵف سه رکۆماری ئه ڵمانیا

Page 51: zhmara18

51 شوباتی 2012

Page 52: zhmara18

هه ڵبژاردن ژماره )18(52