1 ئاداری 2012

هه ڵبژاردن ژماره )19(2

3 ئاداری 2012

كپێسه‌د

ئه‌وه‌‌دیسان‌نه‌ورۆز‌و‌به‌هاره‌‌له‌‌كوردستانی‌گولستان‌و‌به‌هارستان.باران‌ ڕابردوو،‌وه‌ك‌ له‌گه‌ڵ‌سااڵنی‌ له‌‌چه‌ندین‌الوه‌‌جیاوازییه‌كی‌هه‌یه‌‌ ئه‌مساڵ‌ ئاداری‌ مانگی‌و‌به‌فر‌بارینی‌زۆر‌له‌‌ڕۆژانی‌پێش‌نه‌ورۆز،‌هه‌روه‌ها‌ئاو‌و‌هه‌وایه‌كی‌ساف‌له‌‌ڕۆژانی‌جه‌ژن‌و‌

به‌هارێكی‌سه‌وز‌و‌هاتنی‌گه‌شتیارێکی‌زۆر‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌هه‌رێم‌بۆ‌كوردستانی‌ئاشتی‌و‌ئازادی.پارچه‌ی‌كوردستان،‌ به‌ستنی‌كۆنفرانسی‌الوانی‌هه‌ر‌چوار‌ بایه‌خه‌که‌ی‌سه‌رۆكمان‌و‌ پڕ‌ وتاره‌‌و‌ حه‌وته‌م‌ كابینه‌ی‌ بوونی‌ دروست‌ گه‌رمه‌ی‌ و‌ نیشتمانی‌ كۆنگره‌ی‌ بۆ‌ ئاماده‌كارییه‌كان‌ هه‌روه‌ها‌یادكردنه‌وه‌ی‌نه‌ورۆز‌به‌‌به‌شداریی‌ملیۆنه‌ها‌كورد‌له‌‌دیاربه‌كر‌له‌گه‌ڵ‌بڵیسه‌ی‌ڕاپه‌ڕین‌له‌‌كوردستانی‌ڕۆژاوا،‌هه‌روه‌ها‌یادكردنه‌وه‌ی‌كۆماری‌كوردستان‌و‌پێشه‌وا‌قازی‌محه‌ممه‌د‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌زۆر‌جوان‌و‌به‌ڕێزه‌وه‌‌به‌‌ئاماده‌بوونی‌سه‌رۆكی‌هه‌رێم،‌هه‌موو‌ئه‌مانه‌‌نه‌ورۆزی‌ئه‌مساڵی‌جیاواز‌كرد‌له‌‌گه‌ڵ‌

سااڵنی‌تردا.كه‌‌منداڵ‌بووین،‌له‌‌سااڵنی‌ئاشتی‌دوای‌ڕێككه‌وتنامه‌ی‌11ی‌ئاداری‌ساڵی‌‌1970و‌له‌‌وه‌رزه‌كانی‌به‌هار‌و‌مانگی‌ئادار‌و‌نه‌ورۆزدا‌ناونیشانی‌)المفضل(ی‌وانه‌ی‌انشاء‌)دارشتن(ی‌مامۆستاكانمان‌به‌‌زمانی‌عه‌ره‌بی‌ئه‌و‌‌ڕسته‌یه‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌بوو،‌)كوردستان‌وطن‌الحب‌و‌الخیر‌و‌الجمال(.‌ئه‌وه‌ش‌به‌‌خۆڕایی‌نه‌بوو،‌چونكه‌‌به‌ڕاستی‌كوردستان‌له‌‌مانگی‌ئاداردا‌پڕ‌بووه‌‌له‌‌به‌سه‌رهاتی‌مێژوویی‌یاده‌وه‌رییانه‌ی‌ و‌ ڕووداو‌ ئه‌و‌ هه‌موو‌ به‌‌ سه‌باره‌ت‌ بكه‌ین‌ به‌راوردێك‌ ئه‌گه‌ر‌ و‌ گه‌له‌كه‌مان‌ گرنگی‌قه‌د‌ به‌‌ ئادار‌ مانگی‌ به‌شی‌ هاتووه‌.‌ كورددا‌ میلله‌تی‌ سه‌ر‌ به‌‌ که‌‌ گرنگه‌كانی‌ ناخۆشه‌‌ و‌ خۆشی‌هه‌موو‌مانگه‌كانی‌تر‌ده‌بێت،‌چونكه‌‌1ی‌ئادار‌كۆچی‌بارزانیی‌نه‌مره‌،‌4ی‌ئادار‌كۆچی‌سه‌الحه‌ددین‌ئه‌ییوبییه،‌‌5ی‌ئادار‌یادی‌ڕاپه‌ڕین‌و‌ڕزگاریی‌كوردستان،‌11ی‌ئادار‌به‌یاننامه‌ی‌11ی‌ئاداری‌و‌یادی‌ڕێككه‌وتنامه‌‌مێژووییه‌كه‌یه‌،‌12ی‌ئادار‌یادی‌كوشتاری‌قامشلوی‌ڕۆژاوای‌كوردستان‌و‌14ی‌ئادار‌یادی‌له‌دایكبوونی‌بارزانیی‌نه‌مره‌،‌16ی‌ئادار‌یادی‌كیمیابارانی‌هه‌ڵه‌بجه‌‌و‌ئه‌نفاله‌كانه‌،‌20ی‌ئادار‌ڕزگاركردنی‌كه‌ركووك‌بوو‌له‌‌ڕاپه‌ڕینه‌‌مه‌زنه‌كه‌ی‌‌1991و‌21ی‌ئادار‌جه‌ژنی‌نه‌ورۆز‌و‌سه‌ری‌ساڵی‌كوردییه‌‌و‌31ی‌ئادار‌یادی‌كۆچڕه‌وه‌‌مه‌زنه‌كه‌ی‌كورده‌‌دوای‌ڕاپه‌ڕین‌و‌یادی‌له‌‌سێداره‌دانی‌

پێشه‌وا‌قازی‌محه‌ممه‌دی‌نه‌مره‌.پیران‌و‌سه‌ید‌ڕه‌زای‌ له‌‌شۆڕشه‌كانی‌كورد‌وه‌ك‌شۆڕشی‌شێخ‌سه‌عیدی‌ هه‌روه‌ها‌ژماره‌یه‌ک‌

ده‌رسیمی،‌له‌م‌مانگه‌دا‌سه‌ریان‌هه‌ڵداوه‌.مانگی‌ئادار‌پڕه‌‌له‌‌بۆنه‌‌و‌یاده‌وه‌رییه‌كانی‌گه‌لی‌كوردمان،‌بۆیه‌‌ناحه‌قمان‌نییه‌‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌و‌مانگه‌‌بكه‌ینه‌‌مانگی‌خۆمان‌به‌‌)ئیمتیازه(وه‌،‌چونكه‌‌به‌ڕاستی‌مانگی‌ئادار‌مانگی‌شادی‌و‌غه‌مه‌كانمانه‌.

كوردستان وطن الحب والخیر والجمال)کوردستان نیشتمانی خۆشه ویستی و خێر و جوانی(

خه سرۆ گۆران: خاوه نی ئیمتیاز

هه ڵبژاردن ژماره )19(4

له‌‌کۆتایییه‌کانی‌س������ه‌ده‌ی‌ڕابردوودا‌به‌‌هۆی‌ش������ۆڕش‌ل������ه‌‌ئامرازی‌ڕاگه‌یاندنی‌گش������تی،‌ئاڵوگ������ۆڕی‌بنه‌ڕه‌تی‌له‌‌که‌ره‌س������ه‌کانی‌ڕاگه‌یاندندا‌ڕوویاندا.‌ئینترنێت،‌قۆناغێکی‌نوێی‌ل������ه‌‌په‌یوه‌ندیکردندا‌هێنایه‌‌کایه‌وه‌‌و‌پانتایی‌جیهانی‌ڕاگه‌یاندنی‌له‌‌بواری‌چه‌ندایه‌تی‌و‌چۆنایه‌تییه‌وه‌‌گۆڕی.

ش������ۆڕش‌ل������ه‌‌ڕاگه‌یاندن������دا،‌ی������ان‌ته‌قین������ه‌وه‌ی‌ئامرازی‌ڕاگه‌یاندنی‌گش������تی‌که‌‌به‌‌هۆی‌ئینترنێته‌وه‌‌س������ه‌ری‌هه‌ڵدا،‌ئه‌و‌ده‌رفه‌ته‌ی‌به‌‌هاوواڵتیان‌دا،‌که‌‌ڕاسته‌وخۆ‌ڕاکێشی‌ئه‌م‌ئاڵوگۆڕه‌‌بنه‌ڕه‌تییه‌‌ببن‌و‌له‌‌ده‌ستاوده‌س������تکردنی‌زانیاریدا‌ده‌ور‌ببی������ن.‌له‌‌جیهانی‌نوێی‌ڕاگه‌یاندندا‌هاوواڵتیان‌توانیان‌به‌بێ‌کۆسپه‌‌کالسیکییه‌کانی‌"کات"‌و‌"شوێن"،‌به‌شێوه‌یه‌کی‌به‌رباڵو‌ده‌س������تیان‌به‌‌زانیاری‌ڕا‌ب������گات،‌هاوکاتیش‌خۆیان‌

به‌ش������ێک‌له‌‌پرۆس������ه‌ی‌ئه‌م‌زانیاری‌باڵوکردنه‌وه‌‌و‌وه‌رگرتنه‌‌بن.‌ئاکامی‌ئه‌م‌ته‌قینه‌وه‌یه‌‌ئه‌وه‌‌بوو،‌که‌‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی‌سنوور‌و‌پاوانی‌ڕاگه‌یاندنی‌ده‌وڵه‌تییان‌به‌زاند‌و‌به‌بێ‌ئیزنی‌ئه‌وان‌

ده‌ستیان‌به‌‌زانیاری‌ده‌گات.پێویس������ته‌‌ ئ������ه‌وه‌،‌ له‌ب������ه‌ر‌چ������اوی‌ ڕۆژنامه‌وانی������ش‌ وات������ای‌پێدابخشێندرێته‌وه‌‌و‌له‌‌ژێر‌تیشکی‌ئ������ه‌م‌ئاڵوگۆڕان������ه‌دا،‌ئ������ه‌م‌چه‌مکه‌‌بواره‌‌ ئ������ه‌م‌ ده‌وڵه‌مه‌ندت������ر‌بکرێت.‌

ته‌نیا‌پیشه‌ی‌ڕۆژنامه‌وانی‌و‌ڕۆژنامه‌وان‌ناگرێته‌وه‌،‌به‌ڵکو‌سیاسه‌توانان‌و‌ڕای‌گشتیش‌له‌خۆ‌ده‌گرێت.

ل������ه‌‌جیهانی‌دیجیتالی������دا،‌ئه‌و‌ده‌رفه‌ته‌‌ب������ۆ‌هاوواڵتیان‌ڕه‌خساوه‌‌که‌‌به‌‌ئازادی‌بیروڕایان‌ده‌رببڕن‌و‌له‌گه‌ڵ‌الیه‌ن‌یان‌الیه‌نه‌کانی‌تردا‌ئاڵوگۆڕی‌فکر‌و‌هزر‌بکه‌ن.‌ئینترنێت‌ئه‌و‌گۆڕه‌پانه‌یه‌‌که‌‌سیاس������ه‌توان،‌ڕۆژنامه‌وان‌و‌چاالکانی‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی،‌هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌به‌ش������ه‌ش‌له‌‌کۆمه‌ڵگه‌‌که‌‌ده‌س������تیان‌به‌‌که‌ره‌سه‌‌نوێیه‌کان‌ڕاده‌گات،‌له‌‌یه‌ک‌شوێندا‌

کۆببنه‌وه‌‌و‌ڕاسته‌وخۆ‌باس‌و‌لێدوان‌بکه‌ن.ئه‌م‌که‌ره‌س������انه‌‌به‌هێزن،‌چونکه‌‌هاوواڵتیان‌ڕاسته‌وخۆ‌پێکه‌وه‌‌ئاڵوگۆڕی‌بیروڕا‌ده‌که‌ن‌و‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کتردا‌ده‌په‌یڤن.ئه‌گه‌ر‌چه‌ند‌س������اڵ‌به‌ر‌له‌‌ئیس������تا‌ته‌نی������ا‌باس‌له‌‌چه‌ند‌که‌ره‌س������ه‌یه‌ک‌ده‌کرا،‌که‌‌ئه‌وانیش‌یه‌کالیه‌نه‌،‌ڕه‌س������می‌و‌ده‌وڵه‌تیی‌ب������وون،‌ئه‌مرۆکه‌‌له‌‌پاڵ‌ئام������رازه‌‌نه‌ریتییه‌‌زل‌و‌ڕه‌سمییه‌کاندا،‌فه‌یسبووک،‌ماڵپه‌ڕی‌ئه‌لێکترۆنی،‌وێبالگ‌و‌...‌ئه‌و‌ده‌رگه‌یه‌یان‌به‌سه‌ر‌هاوواڵتیاندا‌کردۆته‌وه‌،‌که‌‌تێکه‌ڵ‌ب������ه‌‌ڕاگه‌یاندنی‌دیموکراتیک‌ببنه‌وه‌‌و‌ڕا‌و‌بۆچوونی‌خۆیان‌ده‌رببڕن‌و‌به‌رگری‌له‌‌ئازادیی‌نووس������ین‌بکه‌ن.‌ڕاگه‌یاندن‌به‌ش������ێکی‌گرینگه‌‌له‌‌دیموکراس������ی.‌ئه‌م‌ڕه‌وته‌‌هاوکات‌که‌‌ده‌توانێت‌یارمه‌تی‌به‌‌پرۆسه‌ی‌دیموکراسی‌و‌کرانه‌وه‌‌بدات،‌

ده‌شێت‌کولتوورێکی‌سیاسی‌به‌هێزیش‌چێ‌بکات.

ده وری ڕایه ڵه کۆمه اڵیه تییه کانله سیاسه ت و ڕای گشتیدا

قه ره نی قادری

5 ئاداری 2012

ئه‌م‌ش������ه‌پۆله‌‌دیجیتالییه‌،‌خوڵقێنه‌ری‌ئ������ه‌و‌بواره‌‌بووه‌‌ک������ه‌‌هاوواڵتیان‌به‌‌تاک،‌یان‌گ������رووپ‌خۆیان‌رێک‌بخه‌ن‌و‌فۆرمێکی‌نوێ‌له‌‌خۆپێشاندان،‌)خۆپێشاندانی‌ئه‌لێکترۆنی(‌وه‌ڕێ‌بخه‌ن.‌ڕووداوه‌کانی‌تونس‌و‌میس������ر‌دوو‌نموونه‌ی‌

به‌رچاوی‌ئه‌م‌گه‌اڵڵه‌‌کردنه‌ن.یه‌کێک‌له‌‌خاڵه‌‌هه‌ره‌‌گرینگه‌کانی‌ئه‌م‌س������ه‌رده‌مه‌‌له‌‌ناو‌ڕاگه‌یاندنی‌مودێڕندا‌ئه‌وه‌یه‌،‌که‌‌ده‌وری‌تاک‌گه‌لێک‌به‌هێزه‌‌و‌چه‌شنێک‌له‌‌تاکی‌سیاسی،‌کولتووری‌و‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌پێکهێناوه‌‌که‌‌به‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌ترس������ی‌له‌‌سانسۆر‌ببێت،‌خۆی‌ده‌رده‌خات‌و‌بیروبۆچوون������ی‌خۆی‌ده‌رده‌بڕێ������ت.‌فیلیپ‌ئێن‌هاوارد‌له‌م‌باره‌یه‌وه‌‌ده‌ڵێت:‌"ڕاگه‌یاندنه‌کان‌و‌ڕایه‌ڵه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‌دیجیتالی،‌که‌ره‌س������ه‌ی‌په‌یوه‌ندیکردن‌و‌ڕێکخس������تن‌ده‌ده‌نه‌‌ده‌ست‌هاوواڵتیان‌و‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نییه‌وه‌.‌ئه‌م‌که‌ره‌سانه‌‌گۆڕه‌پانێکن‌بۆ‌گه‌اڵڵه‌کردن‌و‌هێنانه‌‌گۆڕێی‌ڕا‌و،‌ده‌ربڕینی‌به‌رهه‌ڵستکاریش‌دروس������ت‌ده‌کات،‌که‌‌ئه‌وه‌شیان‌مه‌یل‌بۆ‌

دیموکراسیی‌سیاسی‌به‌هێز‌ده‌کات."گه‌رچ������ی‌ئینترنێت‌ئه‌م‌ده‌رفه‌ته‌ی‌بۆ‌تاک‌خوڵقاندووه‌‌تا‌سه‌ربه‌س������تانه‌‌ڕای‌خۆی‌به‌وانی‌ت������ر‌بگه‌یه‌نێت،‌به‌اڵم‌ئه‌و‌که‌لێنه‌ش������ی‌هه‌یه‌،‌که‌‌تاک‌و‌تاک������ه‌کان‌جا‌به‌‌هه‌ر‌هۆیه‌ک‌بێت،‌به‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌خۆ‌بناس������ێنن،‌خۆیان‌حه‌شار‌ده‌ده‌ن‌و‌له‌‌هه‌ڵخلیسکانێکدا‌دوور‌له‌‌یاسا‌و‌ڕیسای‌ڕاگه‌یاندن‌و،‌به‌شێوه‌یه‌کی‌خه‌راپ‌که‌ڵک‌له‌م‌که‌ره‌سانه‌‌وه‌رده‌گرن.‌واته‌‌له‌‌ئنیترنێدا‌سانسۆر‌یان‌خۆسانسۆرکردن‌گه‌لێک‌زه‌حمه‌ته‌،‌به‌اڵم‌خۆشاردنه‌وه‌‌و‌به‌‌ناوی‌جۆراوجۆر‌ده‌رکه‌وتن،‌گه‌لێک‌

ئاسانه‌.‌فه‌یسبووک‌شوێنی‌ئه‌م‌چه‌شنه‌‌که‌سانه‌یه‌.گرووپه‌‌تیرۆریستییه‌کانیش‌تێکه‌ڵ‌به‌‌شه‌پۆلی‌ڕاگه‌یاندنی‌مۆدێرن‌بوونه‌‌و‌هه‌ر‌به‌م‌ڕێگه‌یه‌وه‌‌هێزی‌تایبه‌ت‌به‌‌خۆیان‌ڕێک‌ده‌خه‌ن.‌هه‌ندێک‌له‌‌کارناسانی‌کاروباری‌ڕاگه‌یاندن‌"په‌یام"ی‌ئه‌م‌هێزانه‌‌به‌‌"جهادی‌ئه‌لێکترۆنی"،‌"تیرۆریسمی‌

ئه‌لێکترۆنی"،‌و‌"فه‌توای‌دیجیتالی"‌پۆلێن‌ده‌که‌ن.سیاسه توانان، هاوواڵتیان و ڕای گشتی

ده‌رفه‌تێکی‌تر‌که‌‌ئینترنێت‌خوڵقاندوویه‌تی،‌له‌دایکبوونی‌هه‌ندێک‌ڕایه‌ڵی‌به‌هێزی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌وه‌ک‌)فه‌یسبووک(‌و‌)تویتتێر(،‌که‌‌ئه‌مانه‌‌که‌ره‌سه‌ی‌به‌هێزی‌به‌تواناکردنی‌تاک‌و‌گرووپه‌کانی‌کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نین.‌ئه‌م‌ڕایه‌اڵنه‌‌س������نووری‌نه‌ته‌وه‌ییی������ان‌به‌زان������دووه‌‌و‌توانیویان������ه‌‌ملمالن������ێ‌له‌گه‌ڵ‌ڕاگه‌یاندنه‌‌ڕه‌س������می‌و‌ده‌وڵه‌تییه‌کان������دا‌بکه‌ن.‌کاتێک‌تاک‌یان‌گرووپه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‌هه‌س������ت‌بکه‌ن‌که‌‌گوێیان‌لێ‌ناگیرێت‌و‌خراونه‌ته‌‌په‌راوێزه‌،‌یان‌ڕاگه‌یاندنه‌‌ڕه‌سمییه‌کان‌باڵوک������ه‌ره‌وه‌ی‌ده‌ن������گ‌و‌تێڕوانینی‌ڕه‌س������مین،‌ئه‌م‌ڕایه‌ڵه‌‌

کۆمه‌اڵیه‌تییان������ه‌‌به‌‌هانای‌ئه‌وانه‌وه‌‌ده‌چ������ن‌و‌له‌وێدا‌ڕای‌گشتی‌پێک‌دێنن.

که‌ڵکوه‌رگرتنی������ش‌له‌م‌ڕایه‌اڵنه‌‌به‌‌گوێ������ره‌ی‌ناوچه‌‌یان‌واڵت‌جیاوازی‌هه‌یه‌.‌له‌و‌واڵتانه‌ی‌که‌‌دیکتاتۆڕه‌کان‌زاڵن،‌یان‌هاوواڵتیان‌په‌راوێز‌خراون،‌بێش������ک‌بیروڕای‌سیاسی‌و‌خۆڕێکخس������تن‌له‌م‌ڕایه‌اڵنه‌دا‌ده‌وری‌سه‌رکی‌ده‌گێڕن.‌ڕووداوه‌کانی‌ڕۆژهه‌اڵتی‌ناوه‌ڕاست،‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌به‌‌"به‌هاری‌عه‌ره‌بی"‌ناوی‌ده‌کردووه‌،‌ئه‌وه‌ی‌سه‌لمانده‌وه‌‌که‌‌ئه‌م‌ڕایه‌ڵه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییان������ه‌‌ده‌وری‌گرینگیان‌له‌‌ده‌ستاوده‌س������تکردنی‌زانیاری‌و‌هه‌واڵدا‌گێڕا.‌ئه‌م‌که‌ره‌سانه‌‌که‌‌بۆ‌ڕێکخستن،‌په‌یوه‌ندیک������ردن‌و‌خۆپێش������اندانی‌ئه‌لێکترۆنی‌که‌ڵکیان‌لێ‌وه‌رگیرا‌و‌لێی‌وه‌رده‌گیرێت،‌بنه‌مایه‌کی‌به‌هێزی‌گه‌یاندنی‌زانیارین‌که‌‌بزووتنه‌وه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‌به‌هێز‌ده‌که‌ن.‌ئه‌گه‌ر‌بێتوو‌به‌‌ش������یوه‌یه‌کی‌باش‌که‌ڵک‌له‌م‌ڕایه‌اڵنه‌‌وه‌ربگیرێت،‌بێش������ک‌ده‌ورێکی‌باش������یان‌له‌‌به‌هێزکردنی‌دیموکراسی‌و‌

په‌ره‌پێدان‌به‌‌ئازادیی‌ڕاده‌ربرین‌و‌نووسیندا‌ده‌بێت.ه������ه‌ر‌به‌‌ڕێگه‌ی‌ئ������ه‌م‌ڕایه‌اڵنه‌وه‌‌ده‌کرێ������ت،‌له‌‌کاتی‌هه‌ڵمه‌تی‌هه‌ڵبژاردنیش������دا‌دروشم‌و‌پرۆگرامه‌کانی‌تێدا‌گه‌اڵڵه‌‌بکرێن‌و‌په‌یوه‌ندیی‌ڕاسته‌وخۆ‌له‌گه‌ڵ‌هاوواڵتیاندا‌چێ‌بکرێت.‌پاڵێوراوان‌و‌حزبه‌‌سیاس������ییه‌کان‌ده‌توانن‌ڕاس������ته‌وخۆ‌گوێبیس������ی‌ڕای‌هاوواڵتیان‌ببنه‌وه‌‌و‌له‌گه‌ڵ‌گرووپ������ه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������دا‌ئاڵوگۆڕی‌بی������روڕا‌بکه‌ن.‌به‌پێی‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌ئه‌م‌که‌ره‌س������انه‌‌ژماره‌یه‌کی‌به‌رچاو‌له‌‌خه‌ڵکیان‌له‌‌خۆ‌گرتووه‌،‌هێزێکی‌تایبه‌تیان‌هه‌یه‌.‌بێشک‌کارلێکردن‌و‌کارتێکه‌ریش‌له‌و‌شوێنانه‌دا‌الیه‌نێکی‌تری‌ئه‌م‌ڕایه‌ڵه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ن،‌که‌‌کولتووری‌باس‌و‌لێدوان،‌هه‌روه‌ها‌لێک‌نزیکبوونه‌وه‌‌و‌لێک‌تێگه‌یشتن‌ده‌خوڵقێنن.‌به‌م‌پێیه‌،‌به‌ش������ێک‌له‌‌کۆمه‌ڵگه‌‌له‌گه‌ڵ‌خۆیدا‌ده‌په‌یڤێت.‌ئه‌م������ه‌ش‌یه‌کێکه‌‌ل������ه‌‌مه‌رجه‌کانی‌لێ������ک‌نزیکبوونه‌وه‌‌و‌

پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن.

تێبینی:ل������ه‌‌کۆتایی‌س������اڵی‌2005دا‌نزی������ک‌به‌‌)2(‌ملی������ارد‌که‌س‌ته‌له‌فوونی‌ده‌س������تی‌)مۆبایل(‌هه‌بووه‌.‌س������ااڵنه‌‌نزیک‌به‌‌)٨00(‌ملیۆن‌گووشیی‌مۆبایل‌ده‌فرۆشرێت.‌هه‌ر‌ئێستا‌فه‌یسبووک‌زیاتر‌له‌‌٨50ملیۆن‌ئه‌ندامی‌هه‌یه‌.‌له‌‌ساڵی‌2011دا‌نزیک‌به‌‌‌1ملیارد‌و‌‌400میل������ۆن‌که‌س‌خاوه‌نی‌ئینترنێت‌بووه‌.‌به‌‌پێی‌توێژینه‌وه‌ی‌)‌International‌Data‌Corporation‌)IDCله‌وانه‌یه‌‌تا‌کۆتاییه‌کانی‌س������اڵی‌‌2012نزیک‌به‌‌)2(‌ملیارد‌که‌س‌

ببێته‌‌خاوه‌نی‌ئینترنێت.

هه ڵبژاردن ژماره )19(6

له‌ڕۆژی‌شه‌ممه‌‌‌)2012/3/3(‌هه‌ڵبژاردنی‌سه‌ركۆماری‌له‌‌ڕووس������یادا‌به‌ڕێوه‌چ������وو،‌كه‌‌له‌‌كاتژمێ������ر‌‌20به‌‌كاتی‌گرینویچ‌ده‌س������تی‌پێكرد‌و‌له‌‌ڕۆژی‌یه‌كش������ه‌ممه‌‌كاتژمێر‌‌17به‌‌كاتی‌گرینویچ‌كۆتایی‌هات.‌له‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌دا‌‌110ملی������ون‌كه‌س‌مافی‌ده‌نگدانیان‌هه‌ب������وو،‌هه‌روه‌ها‌زیاتر‌له‌‌63%‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنی‌س������ه‌ركۆماری‌ئ������ه‌م‌واڵته‌‌چوونه‌‌ناو‌

بنكه‌كانی‌ده‌نگدانه‌وه‌.‌به‌پێی‌ئاماری‌گشتی،‌‌96بنكه‌ی‌ده‌نگدان‌له‌ناو‌‌ڕووسیا‌و‌ده‌ره‌وه‌ی‌س������نوور‌ئه‌و‌واڵته‌دا‌ئاماده‌كرابوون‌و‌نزیكه‌ی‌‌700چاودێری‌بیانیش،‌چاودێریكردنی‌بنكه‌كانیان‌له‌‌ئه‌ستۆ‌گرتبوو.‌پاڵێوراوی‌‌چوار‌حزب،‌ڤالدیمیر‌پووتین‌له‌‌)حزبی‌ڕووسیای‌یه‌كگرتوو(،‌گنادی‌زیوگانۆڤ‌)حزبی‌كۆمۆنیست(،‌ڤالدیمیر‌ژیرینۆڤسكی‌)حزبی‌لیبراڵ‌دیموكراتی‌رووسیا(،‌س������ێرگێی‌میرۆنۆڤ‌)رووسیای‌دادپه‌روه‌ر(‌و‌پاڵێوراوێكی‌

بێالیه‌ن،‌پرۆخرۆڤ‌خۆیان‌كاندید‌كردبوو.‌دوای‌هه‌ژمارك������ردن‌و‌ڕاگه‌یاندن������ی‌ده‌نگه‌كان‌له‌الیه‌ن‌

كۆمیسیۆنی‌ناوه‌ندیی‌هه‌ڵبژاردنی‌فیدراسیونی‌ڕووسیاوه‌،‌ڤالدیمیر‌پووتین‌زۆرترین‌ده‌نگی‌)64،24%(‌به‌ده‌س������تهێنا،‌زیوگان������ۆڤ‌له‌‌حزبی‌کۆمۆنیس������ت‌)17،14%(،‌پرۆخرۆڤ‌)7،46%(‌و‌ژیرینۆڤس������كی‌)6،24%(ی‌ده‌نگی‌مس������ۆگه‌ر‌

کرد.پووتی������ن‌له‌‌س������اڵی‌‌2000تا‌‌200٨س������ه‌ركۆماری‌ئه‌م‌واڵته‌‌بوو‌و‌دوایی‌وه‌ك‌س������ه‌رۆكوه‌زیران‌ده‌سنیش������انكرا،‌چونك������ه‌‌بۆی‌نه‌بوو‌زیاتر‌له‌‌دوو‌خولی‌دوای‌یه‌ك‌خۆی‌بۆ‌سه‌ركۆماری‌بپاڵێوێت،‌به‌اڵم‌به‌پێی‌ئه‌و‌گۆڕانكارییانه‌ی‌كه‌‌له‌‌ده‌ستووری‌ڕووسیادا‌كرا‌،‌خولی‌سه‌ركۆماری‌بۆ‌شه‌ش‌س������اڵ‌زیاد‌كراوه‌.‌له‌به‌ر‌ئه‌وه،‌‌ڤالدیمیر‌پووتین‌ده‌توانێت‌له‌‌س������اڵی‌201٨دا‌خۆی‌كاندید‌بكاته‌وه‌‌و‌تا‌ساڵی‌‌2024

ئه‌م‌واڵته‌‌به‌ڕێوه‌ببات.ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌كان‌ ئاكام������ه‌كان،‌ ڕاگه‌یاندن������ی‌ دوای‌س������ه‌ریانهه‌ڵداوه‌‌و‌خۆپیش������اندان‌ده‌س������تیان‌پێكرده‌وه‌.‌گرووپێك‌له‌‌چاودێره‌‌ئه‌ورووپییه‌کان‌دوای‌چاودێریكردنیان،‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌یان‌به‌‌هه‌ڵبژاردنێكی‌نادادپه‌روه‌رانه‌‌ناونا،‌هه‌روه‌ها‌ده‌زگای‌)گۆلوس(‌كه‌‌ده‌زگایه‌كی‌س������ه‌ربه‌خۆی‌ناوخۆییی������ه‌‌،‌ڕایگه‌یان������د‌ك������ه‌‌س������اخته‌كارییه‌كانی‌ئ������ه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌ش‌وه‌ك‌هه‌ڵبژاردنی‌مانگی‌كانوونی‌یه‌كه‌مه‌.

ئۆپۆزس������یۆنیش‌ئه‌م‌‌هه‌ڵبژاردنه‌ی‌ب������ه‌‌ناپاك‌له‌قه‌ڵه‌مدا‌و‌پێی������ان‌وابوو،‌كه‌‌س������اخته‌‌كراوه‌.‌ب������ۆ‌نموونه‌‌میخائیل‌پرۆخ������رۆڤ‌پاڵێ������وراوی‌بێالیه‌نی‌ئ������ه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌،‌‌400س������كااڵی‌تۆماركرد‌كه‌‌زۆربه‌یان‌په‌یوه‌ندییان‌به‌‌بنكه‌كانی‌سانتسپێترزبۆرگ‌و‌مۆس������كۆوه‌‌هه‌یه‌‌.‌گنادی‌زیوگانۆڤ،‌س������ه‌رۆكی‌حزبی‌كۆمۆنیس������ت‌و‌كاندیدی‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌ده‌ڵێ������ت:‌ئاكامه‌كانی‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردن������ه‌‌نادادپه‌روه‌رانه‌یه‌‌و‌ناتوانم‌وه‌ك‌كاندیدێك‌ڕێز‌له‌‌ئه‌نجامه‌كانی‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌بگ������رم.‌)ڤالدیمیر‌پووتین(یش‌دانی‌به‌‌س������اخته‌كاری‌له‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌دا‌نا‌و‌وتی:‌هه‌ندێ‌فرتوفێڵ‌كراوه‌،‌که‌‌پێویسته‌‌

ساخته‌كاره‌كان‌لێپێچینه‌وه‌یان‌له‌گه‌ڵدا‌بكرێت.

هه ڵبژاردنی سه رکۆماریله ڕووسیادا

ڤالدیمیر‌پووتین

7 ئاداری 2012

ڕۆژی‌هه‌ین������ی‌)2012/3/2(‌هه‌ڵبژاردنی‌په‌رله‌مانی‌ل������ه‌‌ئێراندا‌به‌ڕێوه‌چوو.‌به‌‌گوێ������ره‌ی‌ئاماری‌وه‌زارتی‌ناوخ������ۆی‌ئێران،‌‌4٨ملیۆن‌و‌‌2٨٨هه‌زار‌و‌‌799که‌س‌مافی‌ده‌نگدانیان‌هه‌بوو،‌تا‌له‌و‌هه‌ڵبژاردندا‌به‌ش������دار‌بن.‌هه‌ڵمه‌ت������ی‌هه‌ڵبژاردن‌له‌و‌خول������ه‌دا،‌ته‌نیا‌‌7ڕۆژ‌بوو.‌)3444(‌پاڵێوراو‌بۆ‌به‌دس������هێنانی‌‌290کورسی‌ل������ه‌‌ملمالنێدابوون.‌ل������ه‌‌نه‌بوون������ی‌"ڕێفۆرمخوازان"‌و‌الیه‌نگرانیان‌ل������ه‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌دا،‌ملمالنێی‌ئه‌مجاره‌‌له‌‌نێوان‌هێزه‌‌"ڕاستئاژۆ"یه‌کاندا‌بوو.‌گه‌رچی‌ده‌نگه‌کان‌له‌‌نێوان‌ئه‌م‌توێژه‌‌فکری‌و‌سیاس������ییه‌دا‌دابه‌ش‌ببوو،‌به‌اڵم‌الیه‌نگرانی‌محموود‌ئه‌حمه‌دینژاد‌س������ه‌رکۆماری‌ئێران‌نه‌یانتوانی‌س������ه‌رکه‌وتن‌به‌ده‌س������ت‌بێنن.‌به‌‌پێی‌ئاماره‌‌ناوخۆییی������ه‌کان،‌ب������ه‌ره‌ی‌الیه‌نگرانی‌ئایه‌توڵاڵ‌

خامنه‌یی‌75%‌کورسییه‌کانیان‌به‌ده‌ستهێنا.‌ئه‌م‌شکس������ته‌ی‌ئه‌حمه‌دینژاد‌و‌به‌ره‌که‌ی،‌ئاکامه‌که‌ی‌ئه‌وه‌ی‌لێده‌که‌وێته‌وه‌،‌که‌‌سه‌رکۆماری‌ئێران‌له‌‌په‌رله‌مانی‌

داهاتووی‌ئه‌و‌واڵته‌دا‌تووشی‌دۆخێکی‌گه‌لێک‌الواز‌ببێته‌وه‌.‌له‌وانه‌ی������ه‌‌ئه‌م‌هه‌لومه‌رجه‌‌کارێک������ی‌وا‌بکات‌که‌‌مه‌حموود‌ئه‌حمه‌دین������ژاد‌نه‌توانێ������ت‌له‌‌داهاتوودا‌پڕکێش������یی‌بکات.‌ته‌نانه‌ت‌باس‌له‌وه‌ش‌ده‌کرێت‌ک������ه‌‌له‌وانه‌یه‌‌له‌‌داهاتوودا‌سیسته‌می‌سه‌رکۆماری‌له‌‌ئێراندا‌نه‌مێنت‌و‌به‌جێگه‌ی‌ئه‌و،‌

ئه‌و‌پۆسته‌‌به‌‌سه‌رۆکوه‌زیران‌بدرێت.سه‌باره‌ت‌به‌‌په‌رله‌مانی‌داهاتووی‌ئێران‌و‌"چاوه‌ڕوانی"ی‌به‌ڕێوه‌‌پایه‌به‌رزه‌کانی‌ئێران‌له‌و‌خوڵه‌دا،‌وه‌زیری‌ئیتالعاتی‌ئێران‌ماوه‌یه‌ک‌به‌ر‌له‌‌ئێس������تا‌به‌‌ئاماژه‌‌به‌‌ملمالنێ‌له‌گه‌ڵ‌هێزه‌‌ده‌ره‌کییه‌کان������دا‌ڕایگه‌یاند:‌"حکوومه‌تی‌ئێران‌خۆ‌بۆ‌ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌دوژمنه‌‌به‌هێزه‌‌بیانییه‌کان‌ئاماده‌‌ده‌کات‌و‌بۆ‌به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌‌له‌گه‌ڵ‌هه‌لومه‌رجێکی‌ئاوادا،‌په‌رله‌مانێکی‌ده‌وێت،‌که‌‌له‌‌بواری‌فکری‌و‌کرده‌وه‌ییدا‌له‌گه‌ڵ‌تێڕوانین‌و‌فه‌رمانه‌کانی‌ئایه‌توڵاڵ‌خامنه‌یی‌که‌‌پێش������ه‌نگی‌س������ه‌ره‌کیی‌حکوومه‌ته‌،‌یه‌ک‌بگرێته‌وه‌."‌وه‌زیری‌ناوخۆی‌ئێران‌س������ه‌باره‌ت‌به‌‌ڕێژه‌ی‌به‌شداربووان‌ڕایگه‌یاند‌که‌‌له‌‌

ئا: هه ڵبژاردن

نۆیه مین خولی هه ڵبژاردنی په رله مانی له ئێراندا

هه ڵبژاردن ژماره )19(٨

سه‌رانسه‌ری‌واڵتدا‌)64،2%(‌له‌‌هه‌ڵبژاردندا‌به‌شداربوونه‌،‌هه‌روه‌ها‌له‌‌پارێ������زگای‌تارانیش‌)52%(‌چوونه‌ته‌‌س������ه‌ر‌

سندووقه‌کانی‌ده‌نگدانه‌وه‌.ئه‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌‌له‌‌کاتێک������دا‌به‌ڕێوه‌چوو‌که‌‌ژماره‌یه‌کی‌به‌رچاو‌ل������ه‌‌ڕێفۆرمخوازانی‌ئێرانی‌ئ������ه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌یان‌بایکۆت‌کرد‌و‌داوایان‌له‌‌خه‌ڵک‌کرد‌که‌‌له‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌دا‌به‌ش������داری‌نه‌که‌ن.‌هه‌روه‌ها‌ژماره‌یه‌کیش‌له‌‌که‌سایه‌تییه‌‌ناس������راوه‌کانی‌"ڕێفۆرمخوازان"‌هه‌ر‌ئیستا‌له‌‌زیندان‌دان.‌جێی‌وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌‌که‌‌س������ه‌رجه‌م‌پ������ارت‌و‌ڕێکخراوه‌‌سیاس������ییه‌کانی‌کوردس������تانی‌ئێرانیش‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌یان‌"بایکۆت"‌کرد‌و‌داوایان‌له‌‌هاوواڵتیانی‌کوردستانی‌ئێران‌

کرد‌که‌‌له‌و‌"هه‌ڵبژاردنه‌دا‌به‌شداری"‌نه‌که‌ن.هه‌ندێک‌له‌‌دامه‌زراوه‌‌جیهانییه‌کان‌داوایان‌کردبوو‌که‌‌کۆماری‌ئیسالمی‌ئیزن‌بدات‌تا‌چاودێره‌‌بیانییه‌کانیش‌ل������ه‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌دا‌وه‌کو‌چاودێر‌س������ه‌ردانی‌بنکه‌کانی‌ده‌نگدان‌بکه‌ن،‌به‌اڵم‌له‌الیه‌ن‌به‌ڕێوه‌به‌ره‌کانه‌وه‌‌ئیزنیان‌پێ‌نه‌درا.‌ل������ه‌م‌په‌یوه‌ندیی������ه‌دا‌ئه‌نجومه‌نی‌چاودێریی‌یاسای‌بنه‌ڕه‌تیی‌ئێران‌)شورای‌نگهبان‌قانون‌اساسی‌ایران(‌له‌‌ڕاگه‌یاندراوێکدا‌نووسی:‌به‌شداریی‌چاودێره‌‌

ئێران‌کۆماری‌ئیسالمیی‌ئێرانناوی‌ڕه‌سمی:

تارانپایته‌خت:‌1.64٨.000کیلۆمه‌تری‌چوارگۆشه‌پانتایی‌خاک:

‌73.٨64.000ئاماری‌ساڵی‌2010ژماره‌ی‌دانیشتووان:)69%(‌ئاماری‌ساڵی‌2009ڕێژه‌ی‌شارنشینی:

)49.2%(ڕێژه‌ی‌ژنان:)50.٨%(ڕێژه‌ی‌پیاوان:

)٨2.3%(‌ئاماری‌ساڵی‌2006ڕێژه‌ی‌خوێنده‌واری‌)خوێندنه‌وه‌‌و‌نووسین(:)77.2%(ڕێژه‌ی‌خوێنده‌واری‌که‌‌ناو‌ژناندا:)٨3.3%(ڕێژه‌ی‌خوێنده‌واری‌له‌‌ناو‌پیاواندا:

)50%(‌فارس،‌)25%(‌ئازه‌ری،‌)10%(‌کورد‌و‌)15%(ی‌تریش‌به‌سه‌ر‌گرووپه‌‌پێکهاته‌ی‌نه‌ته‌وه‌یی:نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی‌تر‌وه‌کو‌به‌لووچ،‌توورکه‌مه‌ن،‌عه‌ره‌ب‌و‌هتد‌دابه‌ش‌ده‌بێت.

به‌ش������ی‌ئابووری: )45.3%(ی������ش‌ و‌ پیشه‌س������ازی‌ ‌)%44.5( کش������توکاڵ،‌ ‌)%10.2(خزمه‌تگوزارییه‌.‌ئامار‌ساڵی‌2007

http://persian.euronews.netو‌‌http://www.landguiden.se‌:سه‌رچاوه‌کان

بیانییه‌کان‌ل������ه‌‌هه‌ڵبژاردن������ی‌په‌رله‌مانی������دا‌به‌‌مانای‌"بێڕێزی‌به‌‌ش������عووری‌خه‌ڵکی‌ئێ������ران"ه‌.‌په‌یامنێرانی‌بێس������نووریش‌به‌‌نیشانه‌ی‌ناڕه‌زایه‌تیی‌له‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌‌له‌‌راگه‌یێندراوێکدا‌نووسی:‌"خه‌ڵکی‌ئێران‌ده‌ستیان‌به‌‌ڕاگه‌یاندنی‌ئازاد‌ناگات‌و‌زۆر‌که‌س������یش‌بۆیان‌نه‌بووه‌‌

که‌‌خۆ‌بپاڵێون."

9 ئاداری 2012

ڕاپرسیی گشتی )ریفراندۆم(راپرسیی‌گش������تی‌له‌‌زۆر‌واڵتاندا‌هه‌ر‌هه‌رمان‌ناوه‌‌التینییه‌که‌ی‌وه‌رگرتووه‌:‌رێفێ������رات،‌ڕیفراندۆم.‌ئه‌ویش‌به‌و‌مانایه‌ی‌که‌‌به‌شێک‌یا‌ته‌واوی‌بڕیارێک‌له‌ده‌ره‌وه‌ی‌په‌رله‌مانی‌واڵت‌یا‌خود‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌رانه‌وه‌‌ده‌گیرێ.‌له‌‌هه‌ندێ‌واڵتیشدا‌بۆ‌نموونه‌‌ئەمریکا‌جیاوازی‌له‌‌نێوان‌ریفراندۆم‌و‌ده‌ستپێش������خه‌ریدا‌هه‌یه‌.‌ده‌ستپێشخه‌ری‌له‌الی������ه‌ن‌هاوواڵتیانه‌وه‌‌ده‌کرێ‌و‌ڕیفران������دۆم‌له‌‌الیه‌ن‌

حکوومەته‌وه‌.ڕیفران������دۆم‌ڕاپرس������ییه‌کی‌گش������تییه‌‌ب������ه‌‌ئامانجی‌ڕاوێژکاری‌ب������ۆ‌بڕیاردانی‌یه‌کجاری.‌ل������ه‌‌زمانی‌باوی‌دیپلۆماتیدا‌ڕیفراندۆم‌به‌و‌پرس������ه‌‌ده‌گوترێ،‌که‌‌هێشتا‌به‌ته‌واوی‌کاری‌له‌س������ه‌ر‌نه‌ک������راوه‌‌و‌حکوومەت‌له‌‌ڕێی‌نوێنه‌رانیی������ه‌وه‌‌ده‌یهێنێته‌‌گۆڕێ‌تا‌بیروڕای‌هاوواڵتیانی‌له‌سه‌ر‌بزانێ،‌تا‌بتوانێ‌به‌‌دروستی‌بڕیاری‌جێپه‌سندی‌له‌سه‌ر‌بگرێ.‌ئامانجی‌ئه‌م‌گشتپرسییه‌‌ش‌بۆ‌به‌رگرتن‌به‌‌بڕیاردانێکه‌‌که‌‌به‌‌زیانی‌زۆرینه‌ی‌کۆمه‌ڵگە‌ته‌واو‌بێ.‌گشتپرسییه‌کان‌له‌‌سیسته‌می‌نوێنه‌رایه‌تی‌و‌په‌رله‌مانیی‌نوێدا‌ته‌نیا‌بۆ‌په‌سندکردنی‌ده‌ستوور‌یا‌خود‌ئاڵوگۆڕی‌بنه‌ڕه‌ت������ی‌له‌‌حکوومەتدا‌به‌کار‌دێ������ن،‌که‌چی‌له‌‌هه‌ندێ‌

کۆمه‌ڵگەی‌بچووکت������ردا‌بۆ‌هه‌موو‌کارێک،‌هه‌ر‌پرس‌به‌‌ڕای‌گشتی‌ده‌کرێ.

له‌‌زانستی‌یاسایی‌"ده‌ستوور"دا‌که‌‌باسی‌ساختومانی‌سیاسه‌ت‌و‌پێوه‌ندیی‌حکوومەت‌و‌شاروومه‌ندان‌ده‌کات،‌

ڕیفراندۆم‌ئه‌م‌بوارانه‌ی‌خواره‌وه‌‌ده‌گرێته‌‌خۆی:� ده ستپێش���خه ری،‌وات������ا‌ده‌رفه‌ت������ی‌ورووژاندنی‌پرسیارێک‌که‌‌سیاسه‌توانانی‌ئاستی‌نه‌ته‌وه‌یی،‌هه‌رێمی‌و‌ناوچه‌ی������ی‌ده‌توانن‌بۆ‌وه‌رگرتن������ی‌ڕاوێژ‌له‌‌خه‌ڵک‌به‌‌ش������ێوه‌یه‌کی‌تایبه‌ت‌ده‌یهێننه‌‌گ������ۆڕێ.‌هه‌روه‌ها‌ده‌کرێ‌ده‌ستپێش������خه‌ریی‌ئه‌م‌ڕیفراندۆمه‌‌له‌الیه‌ن‌خه‌ڵکیشه‌وه‌‌

بێت.� ریفراندۆمی دڵخوازانه ،‌که‌‌پاش‌ئه‌وه‌ی‌ژمارێکی‌دیاریکراوی‌خه‌ڵ������ک‌یا‌ده‌نگده‌ران‌داوای������ان‌کرد‌ئه‌وا‌ده‌خرێته‌‌بواری‌ڕاوێژوه‌رگرتنه‌وه‌‌تا‌بڕیارێکی‌له‌س������ه‌ر‌بدرێ‌یا‌خ������ود‌دوو‌بڕیاری‌دژ‌به‌یه‌کی‌به‌‌ئاش������کرایی‌لێده‌رکه‌وێ.‌ژما‌ره‌ی‌پێویس������ت‌ب������ۆ‌هێنانه‌گۆڕی‌داوای‌ریفراندۆم‌ل������ه‌‌الیه‌ن‌خه‌ڵکه‌وه‌،‌به‌‌پێی‌یاس������ای‌واڵتان‌ده‌گۆڕدرێ،‌به‌اڵم‌به‌‌گش������تی‌له‌‌نێوان‌‌5تا‌‌15له‌سه‌دی‌

سه‌رجه‌م‌ده‌نگده‌ران‌له‌‌دوایین‌هه‌ڵبژاردندایه‌.

ئاماده کردنی: سواره

چه مکه کانی هه ڵبژاردن )ریفراندۆم، په رله مانتاریسم، دیموکراسی(

هه ڵبژاردن ژماره )19(10

� ڕیفراندۆمی ئیجباری،‌هه‌ر‌وه‌ک‌ئه‌وه‌ی‌دڵخوازه‌‌به‌م‌جیاوازییه‌وه‌‌که‌‌مه‌به‌س������تی‌راوێژکارییه‌که‌ی‌ئیدی‌

دڵخوازانه‌‌نییه‌.� ڕیفراندۆم���ی ده س���توور،‌گشتپرسییه‌که‌‌له‌سه‌ر‌

ده‌ستوور‌یا‌خود‌یاسای‌بنه‌ڕه‌تیی‌واڵت.� ڕیفراندۆمی یاس���ا،‌گشتپرسییه‌که‌‌له‌‌سه‌ر‌یه‌ک‌

یاسای‌دیاریکراو.

پلێبی سایت )ریفراندۆمی بڕیارده ر(بێت‌و‌گشتپرس������ی‌به‌‌ئامانجی‌ڕاوێژکاری‌بێ،‌ئه‌وا‌پێیده‌گوترێ‌ڕیفراندۆم.‌ئه‌گه‌ریش‌بۆ‌بڕیاردان‌بێ،‌ئه‌وا‌

پێیده‌گوترێ‌پلێبی‌سایت.‌

په رله مانتاریسمده‌س������ه‌اڵتدارییه‌ی‌حکوومەت‌ به‌و‌ په‌رله‌مانتاریس������م‌ده‌گوت������رێ‌که‌‌ل������ه‌‌الی������ه‌ن‌ئه‌نجومه‌ن������ی‌نوێنه‌رانه‌وه‌‌�‌په‌رله‌مان‌�‌پش������تیوانی‌ده‌کرێ،‌یان‌النی‌که‌م‌ته‌حه‌مول‌ده‌کرێ.‌ده‌سته‌واژه‌که‌‌له‌‌ئه‌سڵدا‌له‌‌به‌ریتانیای‌مه‌زنه‌وه‌‌س������ه‌رچاوه‌ی‌گرت.‌به‌شێک‌له‌و‌ش������ێوه‌‌ده‌ستوورییه‌ی‌ن������او‌سیس������ته‌می‌دیموکراتیکه‌‌که‌‌له‌‌پاڵ‌ده‌س������ه‌اڵتی‌سه‌رۆککۆماری‌هه‌ڵبژێردراوه‌وه‌،‌به‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ڕاسته‌وخۆ‌هه‌ڵبژێردراوی‌خه‌ڵک‌داده‌نرێ.‌ئه‌و‌ده‌سه‌اڵته‌ی‌له‌‌یه‌کێ‌له‌م‌دوو‌شێوه‌‌باس������کراوه‌وه‌‌پێکدێ،‌دوور‌نییه‌‌ڕه‌گه‌ی‌شێوه‌که‌ی‌تریشی‌تێدا‌به‌دی‌بکرێ.‌فه‌رانسه‌‌له‌‌ماوه‌ی‌پێنج‌کۆماریدا‌به‌‌نموونه‌ی‌ئاوێته‌بوونی‌ئه‌م‌دوو‌ش������ێوه‌‌ده‌س������ه‌اڵته‌‌په‌رله‌مان������ی‌و‌س������ه‌رۆککۆمارییه‌‌داده‌نرێن.‌فینالندی������ش‌نموونه‌یک������ی‌دیکه‌یه‌.‌په‌رله‌مانتاریس������می‌سه‌ره‌تایی‌ئینگلته‌ره‌‌و‌سوید،‌دیموکراتیک‌نه‌بوون‌به‌ڵکوو‌ئاریس������تۆکراتی‌بوون‌که‌چی‌په‌رله‌مانتاریسمی‌مودێرن،‌له‌س������ه‌ر‌بنه‌مای‌ئه‌نجومه‌نی‌هه‌ڵبژێ������ردراوی‌نوێنه‌ران‌دامه‌زراوه.‌وه‌ها‌حکوومەتێک‌ده‌توانێ‌له‌الیه‌ن‌زۆرینه‌ی‌حیزبیی‌په‌رله‌مانه‌وه‌‌پش������تی‌بگیرێ،‌یا‌له‌الیه‌ن‌ئیتیالفی‌زۆرینه‌وه‌،‌یان‌ئه‌گه‌ر‌هات‌و‌نه‌کرا‌که‌‌حکوومەت‌زۆرینه‌‌پێکبهێنرێ‌ئه‌وا‌له‌الی������ه‌ن‌که‌مینه‌یه‌کی‌به‌هێزه‌وه.‌وه‌ها‌حکوومەتێک‌ته‌نیا‌کاتێ‌ده‌گونجێ‌که‌‌نه‌کرێ‌هیچ‌جۆره‌‌ده‌س������ه‌اڵتێکی‌تری‌به‌رباڵو‌پێکبهێنرێت.‌ئه‌و‌حکوومەته‌‌په‌رله‌مانییه‌ی‌له‌الیه‌ن‌زۆرینه‌یه‌کی‌په‌یوه‌سته‌وه‌‌پشتیوانی‌ده‌کرێ،‌حکوومەتێکی‌به‌هێ������زه‌‌چونکه‌‌ئه‌ندامانی،‌هه‌ر‌ئه‌و‌ئه‌ندامه‌‌هه‌ڵبژێردراوانه‌ی‌ئه‌نجومه‌نی‌نوێنه‌رانن.‌له‌‌هه‌ندێ‌واڵتی‌وه‌ک‌س������وید‌و‌نه‌رویژ،‌جێگرانیان‌دێن‌و‌

کاری‌نوێنه‌رایه‌تیی‌په‌رله‌مانییان‌ئه‌نجام‌ده‌ده‌ن.‌به‌پێی‌نموونه‌ی‌ئیدیالی‌به‌ریتانیاییش،‌بێت‌و‌حکوومەت‌به‌‌پێی‌ده‌نگی‌خه‌ڵک‌په‌رله‌مان‌هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌‌و‌هه‌ڵبژاردنێکی‌نوێ‌بکات،‌ئه‌وا‌به‌هێزتر‌ده‌بێت.‌له‌‌واڵتێکی‌وه‌ک‌سوید،‌مافی‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌په‌رله‌مان‌سنووردار‌ده‌بێ‌چون‌هه‌ڵبژاردنه‌ک������ه‌‌بۆ‌خولێکی‌ت������ه‌واوی‌نوێنه‌رایه‌تی‌نییه،‌‌به‌ڵکوو‌ته‌نیا‌بۆ‌ئه‌و‌ماوه‌یه‌یه‌‌که‌‌له‌و‌خوله‌‌ماوه‌ته‌وه‌.

ل������ه‌‌سیس������ته‌می‌په‌رله‌مانیدا،‌هێزه‌کانی‌ده‌س������ه‌اڵت‌لێک‌ج������ودا‌ده‌کرێنه‌وه‌.‌بۆ‌نموونه‌‌هێ������زی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌و‌هێزی‌یاس������ادانه‌ر‌له‌گه‌ڵ‌یه‌کدا‌ه������اوکاری‌ده‌که‌ن‌و‌هاوکاتیش‌ئامرازی‌کارتێکه‌ریی‌سه‌ر‌یه‌کتریشیان‌هه‌یه‌.‌له‌‌سیسته‌می‌په‌رله‌مانیدا‌س������ه‌رۆکی‌واڵت‌و‌سه‌رۆکی‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ری،‌دوو‌که‌سی‌جودان.‌سه‌رۆکی‌واڵت‌که‌‌له‌وانه‌یه‌‌سه‌رۆککۆمار‌بێ‌)له‌‌سیسته‌می‌کۆمارید(،‌یا‌خود‌پادش������ا‌)له‌‌سیسته‌می‌پاش������ایه‌تیدا(‌ده‌ورێکی‌گرنگی‌نه‌دراوه‌تێ‌و‌چ‌به‌رپرسییه‌کیش������ی‌له‌سه‌ر‌نییه.‌س������ه‌رۆکی‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ریش‌که‌‌زۆرتر‌پێی‌ده‌گوترێ‌س������ه‌رۆکوه‌زیر،‌به‌‌پێی‌پێش������نیازی‌س������ه‌رۆکی‌واڵت‌و‌ده‌نگدانی‌په‌رله‌مان‌دیاری‌ده‌کرێ.‌ئه‌ندامانی‌ده‌سته‌ی‌وه‌زیران‌له‌م‌سیس������ته‌مه‌دا‌مافیان‌هه‌یه‌‌پێشنیاری‌یاسا‌به‌‌په‌رله‌مان‌بکه‌ن،‌به‌شداری‌له‌‌قسه‌‌و‌باسی‌نوێنه‌راندا‌بکه‌ن‌ی������ا‌ته‌نانه‌ت‌داوای‌هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی‌په‌رله‌مان‌

بکه‌ن.له‌الیه‌ک������ی‌ت������ره‌وه‌‌په‌رله‌مانیش‌مافی‌لێپرس������ینه‌وه‌،‌پرس������یارکردنی‌به‌فه‌رمی‌و‌ته‌نانه‌ت‌مافی‌ئه‌وه‌ی‌هه‌یه‌‌ده‌نگی‌بێبڕوایی‌به‌‌وه‌زیران‌و‌گشت‌کابینه‌ی‌حکوومەت‌بدات.‌‌په‌رله‌مان‌له‌وانه‌یه‌‌که‌‌له‌چه‌ند‌مه‌جلیس‌پێکهاتبی،‌به‌اڵم‌زوربه‌یان‌یه‌ک‌یا‌دوو‌مه‌جلیسین.‌هه‌رچه‌ند‌مۆدێلی‌

11 ئاداری 2012

ئاڵۆزکاوتریش‌هه‌بوون‌و‌ئێس������تاش‌هه‌ن.‌سه‌رۆکوه‌زیر‌هه‌میش������ه‌‌ڕێب������ه‌ری‌حیزب������ی‌س������ه‌رکه‌وتوو‌و‌زۆرینه‌ی‌په‌رله‌مانه،‌‌به‌اڵم‌ئه‌ندامان������ی‌په‌رله‌مان‌له‌هه‌ر‌کاتێکدا‌و‌به‌هه‌ر‌هۆیه‌ک‌بێ،‌ده‌توانن‌ده‌نگی‌بێبڕوایی‌بده‌نێ‌و‌له‌م‌به‌رپرسییه‌ی‌‌الیده‌ن.‌سیمای‌حکوومەتی‌په‌رله‌مانی:‌له‌‌س������یمای‌حکوومەت‌په‌رله‌مانیدا‌پێوه‌ندییه‌کی‌زۆر‌نزیک‌له‌‌نێ������وان‌دوو‌هێزی‌یاس������ادانه‌ر‌و‌به‌ڕێوه‌به‌ریدا‌هه‌یه‌‌و‌به‌رده‌وامیی‌حکوومەته‌که،‌پێوه‌ندیی‌ڕاس������ته‌وخۆی‌به‌‌ویستی‌هێزی‌یاسادانه‌ر‌هه‌یه‌.‌له‌م‌میکانیزمه‌‌سیاسییه‌‌دیموکراته‌دا‌هێزی‌یاسادانه‌ر‌سه‌قامگیری‌و‌ده‌سه‌اڵتی‌زیاتری‌هه‌یه‌.‌ئه‌م‌شێوه‌‌حکوومەته‌‌ن�اوی‌"جووتسه‌رۆک"‌یش������ی‌لێنراوه،‌ئه‌ویش‌هه‌ر‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌دوو‌سه‌رۆکی‌هه‌یه‌‌واتا‌س������ه‌رۆکی‌حکوومەت‌یا‌کابینه‌‌و‌س������ه‌رۆکی‌فه‌رمیی‌واڵته‌که‌،‌جا‌چ‌ش������ابێ‌یا‌خود‌س������ه‌رۆککۆمار.‌کابینه‌ی‌حکوومەت������ی‌په‌رله‌مانی‌له‌‌ئیتیالفی‌حیزبه‌کان‌ی������ا‌حیزب������ی‌زۆرینه‌‌له‌‌هێ������زی‌یاس������ادانه‌ردا‌پێکدێ.‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ریش‌به‌رپرس������ه‌‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌په‌رله‌ماندا‌و‌له‌‌ڕاس������تیدا‌ئه‌وه‌‌په‌رله‌مانه‌‌ک������ه‌‌بۆی‌هه‌یه‌‌وه‌زیران‌و‌س������ه‌رۆکوه‌زیر‌بخاته‌‌ژێر‌لێپرس������ینه‌وه‌‌و‌له‌سه‌ر‌کار‌الیانبه‌رێ.‌نموونه‌ی‌کالس������یکی‌ئه‌م‌شێوه‌‌ڕژێمه‌،‌واڵتی‌به‌ریتانیای������ه‌‌و‌هه‌ن������دێ‌واڵتی‌دیک������ه‌ش‌په‌یڕه‌وییان‌له‌‌به‌ریتانیا‌کردووه‌‌بۆ‌نموونه‌‌فه‌رانسه‌،‌ئه‌ڵمان،‌ئوسترالیا‌

و‌هیندوستان.باش���ییه کانی ڕژێمی په رله مان���ی:‌له‌‌حکوومەتی‌په‌رله‌مانی������دا‌هاوئاهه‌نگی‌له‌‌نێوان‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌و‌یاس������ادانه‌ردا‌زۆره‌.‌هه‌ر‌ئه‌م������ه‌ش‌ده‌بێته‌‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌نه‌توانێ‌سه‌ره‌ڕۆیی‌بکات،‌ئاماده‌کاری‌ب������ۆ‌بڕیاردانه‌‌سیاس������یه‌کان‌ده‌کات،‌ئاس������تی‌زانیاریی‌سیاسیی‌به‌رز‌ده‌کاته‌وه‌،‌له‌به‌ر‌هه‌بوونی‌ئۆپۆزیسیۆنی‌به‌هێز‌به‌دیل‌بۆ‌حکوومەت‌س������از‌ده‌بێ،‌وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ی‌

بیروڕای‌گش������تییه‌‌و‌ده‌بێته‌‌ه������ۆی‌بنه‌گرتنی‌فه‌رهه‌نگی‌دیموکراسی‌و‌پایه‌داربوونه‌که‌ی.

خراپییه کانی ڕژێمی په رله مانی:س������ه‌ره‌ڕای‌گشت‌باش������ییه‌کانی،‌ئه‌م‌ڕژێمه‌‌هه‌ندێ‌خراپیش������ی‌هه‌یه.‌ب������ۆ‌نموون������ه‌‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌یاس������ای‌س������ه‌ربه‌خۆبوونی‌هێزه‌کان‌پێشێل‌ده‌کات.‌کارتێکه‌ریی‌هێزه‌کان‌ده‌بێت������ه‌‌هۆی‌ناس������ه‌قامگیریی‌حکوومەته‌که‌‌به‌تایب������ه‌ت‌کاتێک‌که‌‌له‌‌ئیتیالف������ی‌حیزبیی‌جۆراوجۆر‌پێکهاتبێ.‌له‌‌سیاس������ه‌تدا‌به‌رده‌وامیی‌نییه‌،‌س������وودی‌میلل������ی‌که‌متر‌له‌‌به‌ر‌چ������او‌ده‌گی������رێ.‌هاوئاهه‌نگیی‌هێزه‌کانی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌و‌یاس������ادانه‌ر‌ده‌توانێ‌زیانبار‌ب������ێ،‌هێزی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌ده‌که‌وێته‌‌ژێر‌ده‌س������تی‌هێزی‌یاسادانه‌ره‌وه‌.‌به‌اڵم‌س������ه‌ره‌ڕای‌هه‌موو‌ئه‌وانه‌ی‌باس‌کران،‌حکووم������ەت‌په‌رله‌مانی‌به‌‌بوارێکی‌هه‌ره‌باش‌بۆ‌دامه‌زراندنی‌دیموکراسی‌له‌‌واڵتانی‌جیهاندا‌ناسراوه‌.‌ئه‌م‌ش������ێوه‌‌ڕژێمه،‌‌گه‌لێ‌خۆشه‌ویسته‌‌و‌سه‌رکه‌وتنی‌گه‌لێ‌باشی‌به‌ده‌ست‌هێناوه‌‌به‌تایبه‌ت‌له‌م‌واڵتانه‌دا‌که‌‌هه‌میشه‌‌ده‌سه‌اڵتێکی‌یه‌کده‌ستی‌سه‌ره‌ڕۆی‌هه‌بووه‌.

دیموکراسیدیموکراسی‌شێوه‌یه‌کی‌حکوومەتدارییه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌ئاستی‌هه‌ڵه‌‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردنی‌خه‌ڵکی‌خاوه‌ن‌مافدا‌بگه‌یێنێته‌‌نزمترین‌ئاستی‌خۆی.‌شێوازێکی‌حکوومەته‌‌که‌‌تێیدا‌خه‌ڵک‌ده‌سه‌اڵتدارن‌نه‌ک‌تاکه‌که‌س‌یا‌گرووپێکی‌تایبه‌ت‌)مه‌ردمس������االری(.‌جۆره‌کانی‌دیموکراس������یش‌جودان.‌هه‌ندێ‌له‌وان‌نوێنه‌رایه‌تی‌و‌هێزێکی‌زیاتر‌ده‌ده‌نه‌‌شاروومه‌ندان.‌به‌اڵم‌دیسانیش‌بێت‌و‌یاسایه‌کی‌ورد‌و‌ڕێکوپێ������ک‌ب������ۆ‌به‌رگرتن‌به‌‌دابه‌ش������ینی‌ناهاوس������ه‌نگی‌ده‌س������ه‌اڵتی‌سیاسی‌دانه‌نرێ‌�‌بۆنموونه‌‌له‌‌لێکجوداکردنه‌وه‌ی‌هێزه‌کان������دا‌�‌له‌وانه‌یه‌‌یه‌کێک‌له‌و‌هێزانه‌‌بتوانێ‌ده‌س������ه‌اڵت‌و‌ده‌رفه‌ت������ی‌زیاتری‌بدرێتێ‌و‌خه‌س������ار‌به‌و‌نیزام������ه‌‌دیموکراته‌‌بگه‌یێن������ێ.‌تایبه‌تمه‌ندیی‌به‌رچ������او‌و‌تاقانه‌ی‌دیموکراس������ی،‌ده‌س������ه‌اڵتداریی‌زۆرینه‌یه‌.‌هه‌ڵبه‌ت‌بێت‌و‌حکوومەت‌هه‌س������ت‌به‌‌به‌رپرسی‌نه‌کات،‌ئه‌وا‌له‌وانه‌یه‌‌مافی‌که‌مینه‌کانی‌کۆمه‌ڵگە‌پێشێل‌بکرێت.‌ئه‌مه‌یان‌پێی‌ده‌گوترێ‌دیکتاتۆریی‌زۆرینه‌.‌یه‌کێ‌له‌‌سه‌ره‌کیترین‌ڕه‌وته‌کانی‌ناو‌سیسته‌می‌دیموکراسیی‌شاز،‌هه‌بوون������ی‌کێبه‌رکێی‌دادپه‌روه‌رانه‌ی‌هه‌ڵبژاردنه‌.‌جگه‌‌له‌وه‌ش‌‌ئازادیی‌راگه‌یاندن،‌ئازادیی‌بۆچوونی‌سیاس������ی‌و‌چاپه‌مه‌نیی‌ئازاد‌به‌‌ئه‌س������تونده‌‌گرنگه‌کانی‌دیموکراسی‌داده‌نرێن‌و‌ئه‌م‌ئیزن������ه‌‌ده‌ده‌نه‌‌خه‌ڵک‌تا‌به‌‌ئاگاداری‌و‌زانس������ته‌وه‌‌و‌له‌ڕووی‌

خۆشه‌ویستییه‌وه‌‌خۆیان‌ده‌نگ‌بده‌ن.‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(12

ڕیشه دۆزیده‌س������ته‌واژه‌‌ زورب������ه‌ی‌ وه‌ک‌ دیموکراس������یش‌سه‌ره‌کییه‌کانی‌زانستی‌سیاسی،‌له‌‌ئه‌سڵدا‌وشه‌یه‌کی‌یۆنانییه‌‌که‌‌له‌‌دوو‌کورته‌وشه‌ی‌"دیموس"‌و‌"کراتوس"‌

پێکهاتووه‌‌و‌هه‌ر‌کامه‌ی‌چه‌ند‌مانایه‌کیان‌هه‌یه‌:�‌"دیموس"‌ده‌توانێ‌هه‌م‌به‌‌مانای‌ش������اروومه‌ندانی‌واڵت‌بێ‌و‌هه‌م‌به‌‌مانای‌خه‌ڵکی‌ئاس������ایی‌و‌ته‌نانه‌ت‌

ئاستنزم.�‌"کرات������وس"‌ده‌توانێ‌هه‌م‌به‌‌مانای‌ده‌س������ه‌اڵت‌و‌هه‌م‌به‌‌مانای‌یاس������ا‌بێ.‌‌له‌من������اوه‌دا‌ده‌کرێ‌بیر‌له‌‌گرووپ‌و‌که‌س������انی‌وا‌بکرێنه‌وه‌‌که‌‌ده‌سه‌اڵتی‌فه‌رمی‌و‌ئاشکرایان‌نییه‌،‌به‌اڵم‌خاوه‌ن‌هێز‌و‌ده‌س������ه‌اڵتن.‌به‌م‌چه‌شنه‌‌له‌وانه‌یه‌‌له‌‌دیموکراس������ییه‌کی‌ڕواڵه‌تیدا‌وا‌دی������ار‌بێ‌که‌‌خه‌ڵک‌یا‌نوێنه‌رانی‌خه‌ڵک‌ده‌سه‌اڵتدارن‌که‌چی‌دابه‌شینی‌ڕاسته‌قینه‌ی‌ده‌سه‌اڵت‌به‌ته‌واوی‌نادیموکراتیک‌بێت.‌یان‌به‌پێچه‌وانه‌وه،‌‌له‌‌سیسته‌مێکی‌سیاسیدا‌که‌‌به‌شێوه‌ی‌ڕه‌سمی‌پاشایه‌تییه‌،‌ئه‌م‌ڕاستییه‌‌نه‌یه‌ته‌‌به‌رچاو‌که‌‌ده‌سه‌اڵتی‌ڕاسته‌قینه‌‌له‌به‌ر‌ده‌س������تی‌خه‌ڵکدایه‌.‌ئه‌م‌ناڕوونییه‌‌له‌‌دوو‌وش������ه‌‌لێکدراوه‌‌باس������کراوه‌که‌دا،‌هه‌ر‌له‌‌س������ه‌ره‌تای‌بوون‌ب������ه‌‌چه‌مکه‌وه‌‌تا‌ئێس������تا‌هه‌ر‌هه‌بووه‌‌و‌بۆ‌لێکدان������ه‌وه‌ی‌مانا‌و‌مێژووی‌

دیموکراسی‌گرنگه‌‌و‌پێویسته‌‌له‌به‌رچاو‌بگیرێ.چه مکی دیموکراسی

هزرمه‌ندانی‌سیاسی‌لێکدانه‌وه‌‌و‌چه‌مکی‌جودایان‌بۆ‌دیموکراسی‌هێناوه‌ته‌‌گۆڕێ:

�‌له‌ڕوانگه‌ی‌مینیمالیزمه‌وه‌:‌دیموکراسی‌سیسته‌مێکی‌حکوومەتییه‌‌که‌‌تێیدا‌شاروومه‌ندان‌له‌‌ڕێی‌هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‌مافی‌ده‌س������ه‌اڵتداری‌بۆ‌خولێک‌ده‌ده‌نه‌‌ده‌س������ته‌یه‌ک‌

ڕێبه‌ری‌سیاس������ییه‌وه‌.‌ئه‌م‌حکوومەته‌‌به‌‌ده‌س������ه‌اڵتی‌پۆلیارشی‌یا‌خود‌چه‌ندکه‌سه‌ش‌به‌ناو‌ده‌کرێ.

�‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌گشتگه‌رایی‌دیموکراسییه‌وه‌:‌حکوومەت‌ده‌بێ‌یاسا‌و‌سیاسه‌تی‌وا‌دابڕێژێ‌که‌‌زۆر‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌ناوینی‌خه‌ڵکه‌وه‌‌نزیک‌بێ،‌واتا‌نیوه‌ی‌له‌‌الی‌ڕاست‌و‌

نیوه‌ش‌له‌الی‌چه‌پ.�‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌دیموکراسیی‌شۆراییه‌وه‌:‌دیموکراسیی‌حکووم������ەت‌به‌‌لێدوان������ه‌وه‌‌ده‌گونجێ.‌ب������ه‌و‌مانایه‌‌که‌‌یاسا‌و‌سیاس������ه‌ته‌کان‌ده‌بێ‌له‌سه‌ر‌بنچینه‌ی‌به‌ڵگه‌ی‌وا‌بن‌گش������ت‌ش������اروومه‌ندان‌قه‌بووڵی‌بکه‌ن.‌پانتایی‌سیاس������ه‌ت‌ده‌بێ‌جێگه‌یه‌ک‌بێ‌ب������ۆ‌گفتوگۆی‌ڕێبه‌ران‌و‌ش������اروومه‌ندان‌تا‌تاووتوێی‌باسه‌کان‌بکه‌ن،‌گوێ‌له‌‌

یه‌کتر‌بگرن‌و‌بتوانن‌بیروڕای‌خۆیان‌بگۆڕن.�‌چه‌مکه‌کان������ی‌س������ه‌ره‌وه‌‌له‌‌دیموکراس������ی‌له‌ڕێی‌نوێنه‌رانه‌وه‌‌ده‌دوێ‌به‌اڵم‌"دیموکراس������یی‌ڕاسته‌وخۆ"‌ده‌ڵێ‌شاروومه‌ندان‌ده‌بێ‌به‌شێوه‌ی‌راسته‌وخۆ‌و‌نه‌ک‌له‌‌ڕێی‌نوێنه‌رانیانه‌وه‌‌له‌‌دانانی‌یاسا‌و‌سیاسه‌ته‌کاندا‌

به‌شدار‌بن.�‌مانایه‌کی‌تری‌دیموکراس������ی،‌یه‌کسانیی‌سیاسییه‌‌له‌‌نێوان‌گش������ت‌ش������اروومه‌نداندا.‌لێره‌دا‌باسی‌ئه‌و‌کۆمه‌ڵگایانه‌‌ده‌کرێ‌که‌‌تێیاندا‌نه‌رێت،‌شێواز‌و‌نموونه‌ی‌وا‌هه‌ن‌ده‌توانن‌ببنه‌‌ڕێنیشانده‌ری‌یه‌کسانیی‌ده‌سه‌اڵتی‌سیاس������ی.‌گرنگترینی‌ئه‌و‌نه‌رێت������ه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییانه‌ش‌بریتی������ن‌له‌‌هه‌ڵبژاردنی‌ڕێکوپێک‌و‌به‌رده‌وام‌و‌له‌‌کاتی‌خۆیدا‌و‌به‌‌شێوه‌یه‌کی‌ئازاد‌و‌ئاشکرا،‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنی‌ئه‌و‌نوێنه‌رانه‌ی‌به‌رپرس������یی‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‌گشتی‌و‌سیاس������ه‌ته‌‌گه‌وره‌کانی‌کۆمه‌ڵگایان‌پێده‌سپێردرێ.‌له‌م‌ڕوانگه‌ی������ه‌دا‌له‌وانه‌یه‌‌ئه‌مه‌‌به‌‌هه‌ڵ������ه‌‌بزانرێت‌که‌‌ئه‌وا‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگده‌رانن‌بڕیار‌له‌سه‌‌ر‌سیاسه‌ت‌ده‌ده‌ن‌نه‌ک‌زورینه‌ی‌خه‌ڵک.‌بۆیه‌ش‌باسی‌به‌تۆبزیکرانی‌به‌شداریی‌سیاسی‌و‌ده‌نگدانی‌به‌تۆبزبیش‌دێته‌‌گۆڕێ.‌هه‌روه‌ها‌ئه‌و‌که‌سانه‌ی‌پشتیوانه‌ی‌دارایی‌باشتریان‌هه‌یه‌‌ئه‌وا‌له‌‌ڕه‌وتی‌خه‌باتی‌هه‌ڵبژاران������دا‌ده‌رفه‌تی‌کارتێکه‌ریی‌زیاتریش������یان‌له‌‌سه‌ر‌کۆمه‌ڵگە‌ده‌بێت،‌بۆیه‌ش‌له‌وانه‌یه‌‌پێویست‌به‌‌هه‌بوونی‌یاسای‌وا‌هه‌بێ‌که‌‌به‌رده‌نگه‌کان‌لێبڕاو‌بکا‌س������ه‌رچاوه‌‌داراییه‌کانی‌خۆیان‌له‌‌خه‌باتی‌

هه‌ڵبژاردندا‌به‌‌هاوواڵتیان‌بناسێنن.

سه رچاوه :‌زانستنامه‌ی‌نه‌ته‌وه‌یی‌سوید،‌ویکیپێدیا

13 ئاداری 2012

‌)2012/3/10( ش������ه‌ممه‌‌ ڕۆژی‌هاوواڵتیانی‌سڵۆڤاکیا‌له‌‌هه‌ڵبژاردنێکی‌پێش������وه‌خته‌دا‌ڕوویان‌له‌‌سندووقه‌کانی‌ده‌نگ������دان‌کرد‌و‌نوێنه‌رانی‌په‌رله‌مانیان‌

هه‌ڵبژارد.‌هاوواڵتیانی‌ئه‌و‌واڵته‌‌له‌‌کێبڕکێیه‌کی‌قورس������دا‌له‌‌نێ������وان‌‌2900پاڵێوار‌که‌‌سه‌ر‌به‌‌‌26حزبی‌ئه‌و‌واڵته‌‌بوون،‌‌150

که‌سیان‌بۆ‌په‌رله‌مان‌هه‌ڵبژارد.حزبی‌لیبراڵ‌مه‌س������یحیی‌سڵۆڤاکیا‌ل������ه‌‌که‌‌س������اڵی‌2010ه‌وه‌‌ده‌س������ه‌اڵتی‌

له‌ده‌س������تدا‌بوو،‌به‌‌هۆی‌له‌ده‌س������تدانی‌متمانه‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌کێش������ه‌ی‌دارایی،‌هه‌روه‌ها‌به‌پێی‌بۆچوونی‌هه‌ندێک‌له‌‌کارناسانی‌کاروباری‌ئه‌و‌واڵته‌،‌گه‌نده‌ڵیی‌دارایی‌و‌خه‌راپ‌به‌ڕێوه‌بردن������ی‌کاروباری‌واڵت،‌هۆکارێکی‌تر‌بوو‌که‌‌حزبی‌حکومڕان‌ل������ه‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌‌س������ه‌رنه‌که‌وێت.‌ڕێژه‌ی‌زۆری‌بێ������کاری‌ئه‌و‌واڵته‌ش‌هۆکارێکی‌تری‌شکس������تی‌ئه‌م‌حزبه‌‌بوو.‌له‌‌س������اڵی‌‌200٨بێکاری‌له‌و‌واڵت������ه‌دا‌)9،5%(‌بوو،‌به‌اڵم‌له‌‌س������اڵی‌2012دا‌ئه‌م‌ڕێژه‌یه‌‌گه‌ییشت‌به‌‌)%14(.‌س������ڵۆڤاکیا‌یه‌کێک‌له‌و‌واڵتان������ه‌ی‌ئه‌ورووپایه‌‌که‌‌زۆرترین‌

ڕێژه‌ی‌بێکاری‌هه‌یه‌.‌

سه رکه وتنی سۆسیالدیموکراته کانی سڵۆڤاکیا له هه ڵبژاردنی په رله مانیدا

سڵۆڤاکیا کۆماری‌سڵۆڤاکیاناوی‌ڕه‌سمی:

براتیسالڤاپایته‌خت:‌49.036کیلۆمه‌تری‌چوارگۆشه‌پانتایی‌واڵت:

‌5.429.970که‌س،‌ئاماری‌ساڵی‌2010ژماره‌ی‌دانیشتووان:)56.7%(‌2009ڕێژه‌ی‌شارنشینی:

)51.5%(ڕێژه‌ی‌ژنان:)4٨.5%(ڕێژه‌ی‌پیاوان:

)2.6%(‌کشتوکاڵ،‌)34.5%(‌پیشه‌سازی‌و‌)62.9%(یش‌به‌شی‌خزمه‌تگوزارییه‌‌ئابووری:)14%(‌2012ڕێژه‌ی‌بێکاری:

هه‌ندێک‌له‌‌شاره‌زایان‌و‌پسپۆرانی‌کاروباری‌سڵۆڤاکیا‌ئه‌وه‌ش������یان‌ڕاگه‌یان������دووه‌،‌ک������ه‌‌»ژماره‌ی������ه‌ک‌ل������ه‌‌حزبه‌‌سیاسییه‌کانی‌ئه‌و‌واڵته‌‌له‌الیه‌ن‌هێزه‌‌ئه‌منییه‌کانه‌وه‌‌له‌‌ژێر‌چاودێریدان‌و‌ته‌نانه‌ت‌ئاخه‌فتنه‌‌ته‌له‌فوونییه‌کانیش������یان‌له‌‌ژێر‌کۆنترۆڵدان.«‌ئه‌م‌کارناسانه‌‌ئه‌وه‌شیان‌ده‌ربڕیوه‌‌که‌‌»ئه‌م‌چه‌شنه‌‌کۆنتڕۆڵکردنه‌‌باس‌له‌‌پێکهاته‌یه‌کی‌مافیایی‌

له‌‌ناو‌سیاسه‌توانانی‌ئه‌و‌واڵته‌دا‌ده‌کات.«سۆس������یالدیموکراته‌‌ پێش������وه‌خته‌یه‌دا،‌ هه‌ڵبژاردنه‌‌ له‌و‌توانیان‌)45%(‌ده‌نگه‌کان‌مسۆگه‌ر‌بکه‌ن‌و‌له‌‌‌150کورسیی‌

په‌رله‌مانیش‌‌٨5کورسییان‌به‌ده‌ستهێنا.

ئا: هه ڵبژاردن

هه ڵبژاردن ژماره )19(14

دیموكراسی‌:‌وش������ه‌ی‌‌دیموكراسی‌‌مانای‌‌جیاوازی‌‌هه‌یه‌.‌به‌اڵم‌ماناكه‌ی‌‌له‌‌دنیای‌‌مۆدێرندا‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌بڕیاری‌‌كۆتایی‌‌له‌‌كاروباری‌‌سیاسیدا،‌مافی‌‌مسۆگه‌ری‌‌هاوواڵتیانه‌.‌سه‌رده‌مانێك،‌"دیموكرات"‌وش������ه‌یه‌ك‌بوو‌بۆ‌سووكایه‌تیپێكردن‌و‌له‌ڕاستیدا‌هاووات������ای‌‌"حكومه‌تی‌‌خوێڕی‌‌و‌ت������ۆڕی‌‌و‌به‌ره‌ڵاڵكان"بوو‌و،‌یا‌پاش������اگه‌ردانیی‌‌وه‌بیر‌ده‌هێنایه‌وه‌.‌به‌اڵم‌ئه‌مڕۆكه‌‌ماناكانی‌‌دیموكراس������ی‌‌جێگه‌ی‌‌ڕێ������زن.‌ئه‌م‌مه‌س������ه‌له‌یه‌‌به‌تایبه‌ت‌له‌و‌ڕووه‌وه‌‌ڕاس������ته‌‌كه‌‌دوای‌‌هه‌ره‌س������هێنانی‌‌یه‌كێتیی‌‌سۆڤیه‌ت،‌مه‌یله‌‌دیموكراتیكه‌كان‌له‌‌ئه‌ورووپای‌‌ڕۆژهه‌اڵتدا‌گه‌ش������ه‌یه‌كی‌‌به‌رچاوی������ان‌به‌خۆوه‌‌بینی������وه‌.‌نه‌یاران‌ل������ه‌م‌كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا،‌دیموكراس������ییان‌وه‌ك‌ئه‌لته‌رناتیڤێك������ی‌‌ئایدی������اڵ‌له‌به‌رامبه‌ر‌ده‌وڵه‌تی‌‌تاكڕه‌و‌و‌بیرۆكراتدا‌قیت‌كرده‌وه‌.‌وا‌دێته‌‌پێش‌چاو‌كه‌‌سه‌رمه‌ش������قی‌‌سیاسیی‌‌زاڵ‌له‌‌كۆتایی‌‌سه‌ده‌ی‌‌بیسته‌مدا،‌

په‌ڕینه‌وه‌‌بێت‌به‌ره‌و‌سیستمه‌‌دیموكراتیكه‌كان.به‌س������ه‌رنجدان‌له‌وه‌ی‌‌كه‌‌به‌‌درێژایی‌‌سه‌ده‌كانی‌‌ڕابردوو‌نه‌یارگه‌لێكی‌‌بنه‌ڕه‌تی‌‌ب������ۆ‌فه‌رمانڕه‌وایی‌‌دیموكراتیك‌بوونیان‌هه‌ب������ووه‌،‌ئه‌مڕۆكه‌‌دژه‌‌دیموكراته‌كانی‌‌له‌و‌ش������ێوه‌یه‌‌نزیكه‌ی‌‌له‌‌هه‌م������وو‌كۆمه‌ڵگه‌كاندا‌ده‌گمه‌نن.‌نه‌یارانی‌‌دیموكراس������ی‌‌به‌گش������تی‌‌ئه‌و‌فه‌نده‌مێنتالیس������تانه‌ن‌كه‌‌خوازیاری‌‌سیستمه‌‌یه‌زدانس������االره‌كانن،‌یا‌ئه‌و‌نه‌یارانه‌ی‌‌كه‌‌دیموكراس������ی‌‌له‌و‌

ڕووه‌وه‌‌ب������ه‌‌كه‌موكوڕ‌و‌نات������ه‌واو‌ده‌بینن،‌كه‌‌له‌‌پاراس������تنی‌‌كۆمه‌ڵێك‌پێوه‌ڕی‌‌ئه‌بستراكت‌بۆ‌دادپه‌روه‌ری‌‌یا‌ئازادیی‌‌ته‌واو،‌بێتوانا‌دێته‌‌پێش‌چاو.‌به‌خاتری‌‌ئه‌وه‌ی‌‌كه‌‌دیموكراسی‌‌تا‌ئه‌م‌ڕاده‌یه‌‌بایه‌خدار‌و‌جێی‌‌س������ه‌رنجه‌،‌ته‌نانه‌ت‌دیكتاتۆره‌كان‌و‌تاكڕه‌وه‌كانیش‌بۆ‌وه‌سفكردنی‌‌ڕژێم‌و‌كرده‌وه‌كانیان،‌زاراوه‌ی‌‌

دیموكراتیك‌به‌كار‌دێنن.له‌ئه‌نجامدا‌سه‌ده‌ی‌‌بیسته‌م‌شاهیدی‌‌زیادبوونی‌‌ماناكانی‌‌دیموكراسی‌‌بووه‌.‌هه‌رچه‌نده‌‌هه‌موو‌به‌كارهێنانه‌كانی‌‌وشه‌ی‌‌دیموكراسی‌‌چ‌له‌‌ڕابردوو‌و‌چ‌له‌‌كاتی‌‌ئێستادا،‌باوه‌ڕپێكراو‌نی������ن.‌ڕێبه‌رانی‌‌ڕژێم������ه‌‌تاكڕه‌وه‌كان‌و‌ئه‌وان������ه‌ی‌‌ژێر‌نفوزی‌‌سۆڤیه‌ت،‌واڵتانی‌‌ئه‌ورووپای‌‌ڕۆژهه‌اڵت،‌خۆیان‌به‌‌"كۆمارییه‌‌كرێكارییه‌كان"‌ناو‌ده‌برد‌و‌جلی‌‌دیموكراسییان‌له‌به‌ر‌ده‌كرد.‌كۆم������اری‌‌گه‌لی‌‌چین‌له‌كاتێكدا‌خۆی‌‌ب������ه‌‌دیموكراتیك‌ده‌داته‌‌قه‌ڵه‌م‌كه‌‌ناڕازییانی‌‌خوازی������اری‌‌ئازادیی‌‌ده‌ربڕین‌و‌ئازادیی‌‌میدیاكان،‌)ئه‌م‌نیش������انانه‌ی‌‌شێوازی‌‌حكومه‌تی‌‌دیموكراتیك(،‌به‌رده‌وام‌ده‌خرێن������ه‌‌زیندانه‌وه‌.‌وا‌دێته‌‌پێش‌چاو‌كه‌س‌حه‌ز‌

ناكات‌پێی‌‌بگوترێ‌‌"دژه‌‌دیموكراتیك".ب������ه‌‌س������ه‌رنجدان‌ل������ه‌‌س������وودوه‌رگرتنی‌‌جۆراوج������ۆر‌له‌‌وش������ه‌ی‌‌دیموكراس������ی‌،‌تاكه‌‌ڕێ‌‌بۆ‌ده‌سنیشانكردنی‌‌پێناسه‌‌په‌یوه‌نداره‌كان‌له‌‌ناپه‌یوه‌ن������دداره‌كان‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌داوه‌ریكردن‌

دیموكراسی ؛ده سه اڵتی زۆرینه و مافی كه مینه

نووسه ر: سیدنی هۆك، زانكۆی نیویوركله فارسییه وه : ته حسین ته ها به هائه دین

15 ئاداری 2012

سه‌باره‌ت‌به‌‌بوون‌یا‌نه‌بوونی‌‌دامه‌زراوه‌‌دیموكراتیكه‌كان،‌له‌‌چ‌هه‌لومه‌رجێكدا‌ده‌كرێ‌.‌بۆ‌نموونه‌،‌كاتێ‌‌كه‌‌كۆمۆنیسته‌كان‌یه‌كێتیی‌‌سۆڤیه‌تیان‌وه‌كو‌دیموكراسیی‌‌سۆسیالیستی‌‌ڕیزبه‌ندی‌‌ده‌كرد‌و‌له‌‌هه‌مان‌كاتدا،‌نكۆڵییان‌له‌وه‌‌كرد‌كه‌‌ئیس������پانیای‌‌ژێرده‌س������ه‌اڵتی‌‌ژه‌ن������راڵ‌فرانچێس������كۆ‌فرانك������ۆ‌بنچینه‌یه‌كی‌‌دیموكراس������یی‌‌هه‌بێت،‌ئه‌و‌به‌ڵگانه‌یان‌كه‌‌ب������ۆ‌ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‌‌سروشتی‌‌دیموكراتیكی‌‌ده‌وڵه‌تی‌‌ئیسپانیا‌ڕیز‌ده‌كرد،‌له‌باره‌ی‌‌ده‌وڵه‌ت������ه‌‌كۆمۆنیس������ته‌كانیش‌كه‌‌ئ������ه‌م‌داكۆكیكارانه‌‌مۆركی‌‌

دیموكراتیكیان‌لێ‌‌دابوو‌ڕاست‌بوو.

چه مكی دیموكراسی به‌س������وودوه‌رگرتن‌له‌م‌ش������ێوازه‌‌و‌ڕه‌چاوكردنی‌‌زه‌مینه‌ی‌‌مێژووی������ی‌‌بۆ‌كۆنترۆڵی‌‌به‌كارهێنانی‌‌دیاری‌‌وش������ه‌كه‌،‌ده‌كرێ‌‌چه‌مكێكی‌‌بنچینه‌یی‌‌یا‌ته‌وه‌ره‌یی‌‌بۆ‌دیموكراسی‌‌بخرێته‌ڕوو،‌ت������ا‌زۆربه‌ی‌‌به‌كارهێنان������ه‌‌مه‌عقوڵه‌كانی‌‌لێ������ك‌نزیك‌بكاته‌وه‌.‌دیموكراس������ی‌‌فۆرمێك������ه‌‌له‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌ك������ه‌‌تیای������دا‌بڕیاره‌‌س������ه‌ره‌كییه‌كانی‌‌ده‌وڵه‌ت‌و‌یا‌ئاڕاس������ته‌ی‌‌ئه‌و‌سیاسه‌ته‌ی‌‌له‌‌پشت‌ئه‌م‌بڕیارانه‌وه‌یه‌،‌به‌شێوه‌ی‌‌ڕاسته‌وخۆ‌یا‌ناڕاسته‌وخۆ،‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌‌ڕێككه‌وتنی‌‌ئازادانه‌ی‌‌زۆرینه‌ی‌‌گه‌وره‌سااڵنه‌.‌ئه‌م‌مه‌س������ه‌له‌یه‌،‌ته‌نانه‌ت‌كاتێ‌‌كه‌‌بۆ‌وه‌سفكردنی‌‌دامه‌زراوه‌‌ناسیاسییه‌كان‌س������وودی‌‌لێ‌‌وه‌رده‌گیرێ‌‌و‌جاری‌‌وایه‌‌خراپ‌س������وودی‌‌لێ‌‌وه‌رده‌گیرێ‌،‌له‌‌بنه‌ڕه‌تدا‌چه‌مکێكی‌‌سیاسی‌‌به‌‌

دیموكراسی‌‌ده‌به‌خشێت.‌ڕوون‌و‌ئاشكرایه‌‌كه‌‌دیموكراسی‌‌وه‌كو‌پرۆسه‌ی‌‌سیاسی‌‌پله‌ی‌‌جیاوازی‌‌هه‌یه‌‌كه‌‌له‌الیه‌كه‌وه‌‌گونجاون‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌و‌كایانه‌ی‌‌كه‌‌تیایدا‌كۆمه‌ڵگه‌‌بۆ‌باس‌و‌خواس������ی‌‌سیاس������ی‌‌و‌داوه‌ری‌‌كراوه‌یه‌‌و‌له‌الی‌‌تره‌وه‌،‌به‌نده‌‌به‌‌ژماره‌ی‌‌ئه‌و‌گه‌وره‌سااڵنه‌وه‌‌كه‌‌وه‌كو‌هاوواڵتی‌‌له‌ناو‌سیستمی‌‌سیاسیدا‌پێناسه‌‌ده‌كرێن.‌هه‌ن������دێ‌‌جار‌جیاوازییه‌كانی‌‌نێوان‌ده‌وڵه‌تانی‌‌نادیموكراتیك‌و‌دیموكراتیك‌ته‌نیا‌وه‌كو‌"پله‌یه‌ك"‌له‌‌دیموكراس������ی‌‌گوزارشتی‌‌لێ‌‌ده‌كرێت.‌ب������ه‌اڵم‌ئه‌مه‌‌ته‌نیا‌هه‌نگاوێك������ی‌‌زمانبازانه‌یه‌‌بۆ‌كاڵكردنه‌وه‌‌و‌خه‌وش������دار‌نیش������اندانی‌‌جیاوازییه‌كانی‌‌نێوان‌

ده‌وڵه‌تانی‌‌نادیموكراتیك‌و‌دیموكراتیك.‌ڕێككه وتن���ی ئازادانه :‌به‌م‌پێیه‌‌زه‌رورییه‌‌كه‌‌پێناس������ه‌ی‌‌ئاماژه‌بۆك������راو‌به‌‌چه‌مكێك������ی‌‌كرده‌یی‌‌ت������ه‌واو‌بكرێت‌تا‌ئه‌و‌توانایه‌م������ان‌پێ‌‌ب������دات،‌کە‌سیس������تمه‌‌دیموكراتیك������ه‌كان‌له‌‌سیس������تمه‌كانی‌‌تر‌جیا‌بكه‌ینه‌وه‌.‌یه‌كێ‌‌له‌م‌چه‌مكه‌‌كرده‌ییانه‌‌ڕوانینێكه‌‌كه‌‌به‌پێی‌‌ئ������ه‌و،‌ده‌وڵه‌تی‌‌دیموكراتیك‌ده‌وڵه‌تێكه‌‌كه‌‌تیای������دا‌كه‌مینه‌‌یا‌نوێنه‌ره‌كانی‌‌بتوانن‌به‌ش������ێوه‌ی‌‌ئاش������تیانه‌‌بگۆڕێن‌بۆ‌زۆرینه‌‌یا‌نوێنه‌رانی‌‌زۆرینه‌.‌هه‌ڵبه‌ت‌پێش������گریمان‌

ئه‌وه‌ی������ه‌‌كه‌‌ئ������ه‌م‌گۆڕانه‌‌له‌الی������ه‌ن‌زۆرینه‌ی‌‌گه‌وره‌س������ااڵنی‌‌ژێرده‌سه‌اڵت‌و‌به‌‌ڕێككه‌وتنی‌‌ئازادانه‌ی‌‌ئه‌وان‌مومكین‌ببێت.‌ڕێككه‌وتن������ی‌‌ئازادانه‌‌له‌‌هه‌مان‌كاتدا‌ده‌رب������ڕی‌‌جیاوازییه‌كه‌‌له‌نێوان‌دیموكراسیی‌‌كۆن،‌كه‌‌یاسای‌‌زۆرینه‌‌به‌‌تاكه‌‌پێوه‌ڕی‌‌هه‌ڵسه‌نگاندنی‌‌سیستم‌ده‌زانێ‌‌و،‌دیموكراسییه‌‌مۆدێرنه‌كاندا‌كه‌‌دوای‌‌له‌دایكبوونی‌‌كۆماری‌‌ئه‌مریكا،‌له‌سه‌ر‌بوونی‌‌یاسایی‌‌

چاوپۆشی‌‌لێنه‌كراو‌پێداگریی‌‌كردووه‌.‌دیموكراسیی ڕاسته وخۆ و ناڕاسته وخۆ:‌به‌رله‌وه‌ی‌‌بچینه‌‌س������ه‌ر‌ئه‌نجامه‌كانی‌‌ئ������ه‌م‌دوو‌جیاوازیی������ه‌،‌زه‌رورییه‌‌كه‌‌هه‌ندێ‌‌چه‌مكی‌‌نادروس������ت‌كه‌‌له‌‌باس������ی‌‌دیموكراس������یدا‌له‌مپه‌ریان‌دروس������ت‌كردووه‌‌البه‌رین.‌یه‌كه‌م،‌ڕوانگه‌یه‌كه‌‌كه‌‌دیموكراسیی‌‌"ڕاسته‌وخۆ"‌به‌‌تاقانه‌‌دیموكراسیی‌‌ڕاسته‌قینه‌‌ده‌زانێ‌‌كه‌‌هه‌م������وو‌هاوواڵتیان‌تیایدا‌ئاماده‌ن‌و‌به‌ش������ێوه‌ی‌‌به‌كۆمه‌ڵ‌گشت‌یاس������اكان‌داده‌نێن.‌هاوش������ێوه‌ی‌‌ئه‌وه‌ی‌‌كه‌‌خه‌ڵك������ی‌‌كۆنی‌‌ئه‌س������ینا‌ئه‌نجامیان‌ده‌دا‌و‌ی������ا‌وه‌ك‌چۆن‌له‌‌ئه‌نجومه‌ن������ی‌‌ش������اری‌‌"نیوئینگله‌ند"دا‌باوه‌.‌ل������ه‌م‌دیدگایه‌وه‌،‌دیموكراس������یی‌‌"ناڕاس������ته‌وخۆ"‌یا‌"نوێنه‌رایه‌تی‌"،‌دیموكراسی‌‌نییه،‌‌به‌ڵكو‌كۆماری‌‌مه‌رجدار‌)مشروطه‌(‌یا‌هاوبه‌رژه‌وه‌نده‌.‌ب������ێ‌‌ئیعتیباریی‌‌ئه‌م‌جیاكردنه‌وه‌یه‌‌به‌ه������ۆی‌‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌ئه‌گه‌ر‌یاس������اكان‌به‌ش������ێوه‌ی‌‌ده‌قاوده‌ق‌له‌س������ه‌ر‌بنه‌مای‌‌چۆنیه‌تیی‌‌گرتنه‌به‌ر‌و‌جێبه‌جێكردنیان‌پێناس������ه‌‌بكرێن،‌دیموكراس������یی‌‌

ڕاسته‌وخۆ‌ناتوانێ‌‌بوونی‌‌هه‌بێت.به‌كارهێنانی‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌ل������ه‌‌ڕێگ������ه‌ی‌‌نوێنه‌رایه‌تییه‌وه‌‌له‌‌هه‌ر‌كۆمه‌ڵێكی‌‌سیاسیدا‌حه‌تمییه‌.‌مه‌گه‌ر‌هه‌موو‌هاوواڵتیان‌هه‌میشه‌‌و‌به‌رده‌وام،‌نه‌ك‌ته‌نیا‌بۆ‌یاسادانان،‌به‌ڵكو‌بۆ‌جێبه‌جێكردنی‌‌یاساكان‌به‌كار‌بهێنرێن.‌پرس������یاری‌‌سه‌ره‌كی‌‌ئه‌وه‌یه،‌‌كه‌‌ئایا‌به‌كارهێنانی‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌له‌‌ڕێگه‌ی‌‌نوێنه‌رایه‌تییه‌وه‌،‌له‌الیه‌ن‌ئه‌و‌كه‌سانه‌وه‌‌كه‌‌

ده‌ستاوده‌ستیان‌كردووه‌‌شیاوی‌‌سه‌ندنه‌وه‌یه‌‌یاخود‌نا؟دیموكراس���ی له هه مبه ر كۆماریدا:‌چه‌مكی‌‌نادروستی‌‌دووه‌م،‌گونجان‌یا‌خه‌وش������داربوونی‌‌وشه‌كانی‌‌دیموكراسی‌‌و‌كۆمارییه‌.‌به‌‌ده‌ربڕینێكی‌‌ڕوونتر،‌فۆرمی‌‌كۆماریی‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌فۆرمێك������ه‌‌كه‌‌تیایدا‌ش������وێنگه‌ی‌‌س������ه‌رۆكایه‌تیی‌‌س������ه‌ره‌كیی‌‌ده‌وڵه‌ت‌بۆماوه‌یی‌‌)ویراس������ی‌(‌نه‌بێ������ت.‌كۆمارییه‌ك‌ده‌توانێ‌‌فۆرمێك������ی‌‌نادیموكراتیك‌ل������ه‌‌ده‌وڵه‌تی‌‌هه‌بێت.‌ل������ه‌‌كاتێكدا‌حكومه‌تێكی‌‌پاشایه‌تی‌‌ده‌توانێ‌‌دیموكراسییه‌ك‌بێت.‌گه‌رچی‌‌سیس������تمه‌‌دیاریكراوه‌كان‌به‌ش������ێوه‌ی‌‌باو‌پێكهاته‌یه‌كی‌‌ئالۆز‌له‌‌پره‌نس������یپه‌كانی‌‌كۆماری‌‌و‌دیموكراتیك‌له‌خۆ‌ده‌گرن،‌به‌اڵم‌

په‌یوه‌ندییه‌كی‌‌زه‌روری‌‌له‌نێوان‌دوو‌وشه‌كه‌دا‌نییه‌.‌ده سه اڵتی زۆرینه و مافی كه مینه :‌هه‌ر‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‌كه‌‌تیایدا‌زۆرینه‌ی‌‌دانیش������توانی‌‌گه‌وره‌ساڵ‌كۆیله‌‌بن،‌ناتوانێ‌‌به‌‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(16

دیموكراتیك‌له‌قه‌ڵه‌م‌بدرێ‌.‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌شدا،‌له‌نێوان‌جۆره‌كانی‌‌ئ������ه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ی‌‌كه‌‌له‌‌س������ه‌رده‌می‌‌كۆن������دا‌بوونیان‌هه‌بووه‌،‌جیاوازییه‌ك������ی‌‌باوه‌ڕپێكراو‌هه‌یه‌.‌هاوش������ێوه‌ی‌‌ئه‌وانه‌ی‌‌كه‌‌كه‌سانی‌‌ئازاد‌وێڕای‌‌سنوورداربوونی‌‌ژماره‌یان،‌سه‌رچاوه‌ی‌‌بێس������نووری‌‌ده‌سه‌اڵتی‌‌سیاس������ی‌‌بوون‌و‌ئه‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ی‌‌كه‌‌تیایدا‌ده‌س������ه‌اڵتی‌‌ده‌وڵه‌تی‌‌به‌شێوه‌یه‌كی‌‌ڕه‌ها‌به‌‌دیكتاتۆرێك‌یا‌پاش������ایه‌ك‌س������پێردرابوو.‌جۆری‌‌یه‌كه‌م،‌وێڕای‌‌ئه‌وه‌ی‌‌كه‌‌هاوواڵتیانی‌‌ئازاد‌یا‌نوێنه‌رانیان‌هیچ‌س������نووردارێتییه‌كیان‌بۆ‌به‌كارهێنان‌و‌بنیاتی‌‌ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان‌دانه‌ده‌نا‌و‌ئه‌وانی‌‌تریش‌له‌‌هیچ‌مافێكی‌‌سیاس������ی‌‌به‌هره‌مه‌ند‌نه‌بوون،‌دیموكراس������ی‌‌ب������وون.‌ئاكامی‌‌هه‌ڵب������ژاردن‌ل������ه‌‌دیموكراس������ییه‌‌كۆنه‌كاندا‌به‌زۆری‌‌هاوس������ه‌نگی‌‌مه‌ده‌نیی‌‌سه‌ركه‌وتنێكی‌‌سه‌ربازی‌‌بوو‌و‌چاره‌نووسی‌‌شكستخواردوانی‌‌هه‌ڵبژاردن‌به‌‌دروشمی‌‌"وای‌‌

له‌‌شكستخواردوان"‌وه‌سف‌ده‌كرا.حكوومه‌تی‌‌دیموكراتیك‌له‌‌وه‌ها‌هه‌لومه‌رجێكدا،‌خوێناوی‌،‌په‌ش������ۆكاو‌و،‌زۆر‌جاران‌پێش������ه‌كییه‌ك‌بوو‌ب������ۆ‌ده‌ركه‌وتنی‌‌پیاوێكی‌‌به‌هێز‌یا‌دیكتاتۆر.‌ته‌نانه‌ت‌له‌‌شوێنێك‌كه‌‌ده‌سه‌اڵت‌له‌ده‌س������تی‌‌زۆرینه‌دا‌بوو،‌دیموكراسی‌‌به‌‌چه‌مكه‌‌مۆدێرنه‌كه‌ی‌‌

بوونی‌‌نه‌بوو،‌چونكه‌‌مافه‌كانی‌‌كه‌مینه‌‌ڕه‌چاو‌نه‌ده‌كران.‌به‌‌ده‌ركه‌وتن������ی‌‌تیۆریی‌‌مافه‌كانی‌‌مرۆڤ‌كه‌‌له‌‌س������ه‌ده‌ی‌‌هه‌ڤده‌م������دا‌ده‌س������تی‌‌پێكرد‌و‌به‌په‌ره‌س������ه‌ندنی‌‌خێ������رای‌‌له‌‌نووسینه‌كانی‌‌"تۆماس‌هابز"‌و‌زیاتر‌له‌‌هه‌موان‌"جۆن‌لۆك"دا،‌ڕێگه‌‌بۆ‌چه‌مكێك‌له‌‌دیموكراسی‌‌كه‌‌تیایدا‌پره‌نسیپی‌‌ده‌سه‌اڵتی‌‌زۆرین������ه‌‌مه‌رجێك������ی‌‌زه‌روری‌‌به‌اڵم‌ناته‌واو‌ب������وو،‌خۆش‌بوو.‌خواستی‌‌زۆرینه‌‌ئه‌وه‌‌بوو‌كه‌‌ته‌نیا‌به‌مه‌رجێك‌له‌‌هه‌قانییه‌تی‌‌دیموكراتیك‌به‌هره‌مه‌ند‌بن‌كه‌‌پره‌نسیپ‌و‌بنه‌ما،‌ڕێككه‌وتنێكی‌‌ئازادانه‌‌بێت.‌به‌نده‌‌دیاره‌كانی‌‌ده‌ستووری‌‌ئه‌مریكا‌و‌پره‌نسیپه‌‌نه‌نووسراوه‌كان‌به‌اڵم‌گوتراوه‌كانی‌‌ده‌ستووری‌‌بریتانیا‌دوای‌‌شۆڕشی‌‌"كرۆموێل"،‌ده‌ربڕی‌‌ئه‌و‌سنووردارییانه‌ن‌كه‌‌له‌الیه‌ن‌مافه‌كانی‌‌مرۆڤه‌وه‌‌به‌سه‌ر‌ده‌سه‌اڵتی‌‌حكوومه‌ته‌كانی‌‌زۆرینه‌،‌

كه‌مینه‌‌و،‌پاشایه‌تیدا‌به‌كار‌هێنراوه‌.‌زۆرینه‌‌ده‌توان������ێ‌‌هه‌ر‌كارێك‌بكات‌مه‌گه‌ر‌بێبه‌ش������كردنی‌‌كه‌مینه‌‌له‌‌ماف������ه‌‌مه‌ده‌نییه‌كانی‌.‌ئه‌م‌مافانه‌‌ئازادیی‌‌ده‌ربڕین،‌ئازادیی‌‌میدی������اكان،‌ئازادیی‌‌كۆمه‌ڵ������ه‌كان‌و،‌مافی‌‌هه‌بوونی‌‌دادگایه‌كی‌‌دادپه‌روه‌رانه‌‌له‌خ������ۆ‌ده‌گرن.‌به‌هره‌مه‌ندبوون‌له‌م‌مافانه‌‌له‌وانه‌یه‌‌ئه‌و‌توانایه‌‌به‌‌كه‌مینه‌‌ببه‌خش������ێ،‌‌كه‌‌بتوانێ‌‌له‌‌هه‌ڵبژاردندا‌سه‌ركه‌وتن‌به‌ده‌ست‌بهێنێ‌‌و‌بگاته‌‌ده‌سه‌اڵت.‌كه‌مینه‌‌ده‌توانێ‌‌له‌‌چوارچێوه‌ی‌‌ئه‌م‌مافانه‌ی‌‌مرۆڤدا‌هه‌ر‌كارێك‌بكات‌ت������ا‌ڕوانگه‌ی‌‌خۆی‌‌بخاته‌ڕوو.‌به‌اڵم‌تا‌پره‌نس������یپه‌كانی‌‌دامه‌زراوه‌ی‌‌دیموكراتیك‌قبووڵ‌ده‌كات،‌ئه‌ركیه‌تی‌‌كه‌‌ئه‌نجامی‌‌

گفتوگ������ۆی‌‌ئازاد‌قب������ووڵ‌بكات‌تا‌ئه‌و‌كات������ه‌ی‌‌هه‌لێكی‌‌تر‌بۆ‌ڕازیكردنی‌‌زۆرینه‌‌ده‌ربكه‌وێ‌.‌له‌وێوه‌‌كه‌‌هاوڕابوونی‌‌هه‌موان‌له‌باره‌ی‌‌بابه‌ته‌‌زۆر‌گرنگه‌كان‌مه‌حاڵه‌،‌پره‌نس������یپی‌‌زۆرینه‌‌تا‌ئه‌و‌ش������وێنه‌ی‌‌كه‌‌به‌ته‌واوی‌‌ڕێز‌له‌‌مافه‌كانی‌‌مرۆڤ‌ده‌گرێ‌،‌تاكه‌‌پره‌نس������یپێكه‌‌كه‌‌وا‌له‌‌دیموكراس������ی‌‌ده‌كات‌له‌به‌رامبه‌ر‌حكوومه‌ت������ی‌‌تاكڕه‌ویدا،‌چ‌كۆن‌و‌چ‌مۆدێرن،‌ببێته‌‌بژاره‌یه‌كی‌‌

شیاوی‌‌خۆڕاگری‌.‌

هه لومه رج بۆ بوونی حكوومه تی دیموكراتیكنیش������انه‌كانی‌‌ئ������ه‌م‌ڕێككه‌وتنه‌‌ئازادانه‌یه‌‌چی������ن؟‌یا‌له‌‌چ‌هه‌لومه‌رجێكدا‌فه‌راهه‌م‌ده‌بن؟‌به‌كورتی‌،‌ڕێككه‌وتنی‌‌ئازادانه‌‌كاتێك‌مومكین‌ده‌بێت‌كه‌‌هیچ‌جۆره‌‌به‌كارهێنانی‌‌زه‌بروزه‌نگ‌و‌یا‌هه‌ڕه‌ش������ه‌ی‌‌به‌كارهێنانی‌‌زۆر‌له‌دژی‌‌ده‌ربڕینی‌‌بیروباوه‌ڕ‌

بوونی‌‌نه‌بێت.كاتێ‌‌كه‌‌هیچ‌جۆره‌‌سنووردارییه‌كی‌‌زۆره‌ملێ‌‌سه‌باره‌ت‌به‌‌ئازادییه‌كانی‌‌ده‌ربڕین،‌چاپه‌مه‌نی‌‌و،‌كۆمه‌ڵه‌كان‌به‌كار‌نه‌هێنرێ‌.‌شوێنێك‌كه‌‌هیچ‌ئاسه‌وارێك‌له‌‌پاوانكردنی‌‌ڕاگه‌یاندن‌به‌هۆی‌‌حیزبی‌‌ده‌سه‌اڵتداره‌وه‌‌بوونی‌‌نه‌بێت.‌سه‌ره‌نجام‌شوێنێك‌كه‌‌هیچ‌جۆره‌‌كۆنترۆڵێكی‌‌ڕێكخراو‌له‌سه‌ر‌ده‌ربڕین‌و‌ئیمكانیاتی‌‌په‌یوه‌ندی������ی‌‌به‌كۆمه‌ڵ‌ب������ه‌كار‌نه‌هێنرێ‌.‌ئه‌مان������ه‌‌النی‌‌كه‌می‌‌هه‌لومه‌رجه‌كانن‌بۆ‌بوونی‌‌ڕێككه‌وتنی‌‌ئازادانه‌.‌گه‌ر‌بێت‌و‌ئه‌م‌هه‌لومه‌رجانه‌‌له‌ئارادا‌نه‌بن،‌هه‌ر‌جۆره‌‌ڕاوه‌رگرتنێكی‌‌گشتی‌،‌

ته‌نانه‌ت‌به‌شێوه‌ی‌‌نهێنی‌،‌به‌های‌‌دیموكراتیكی‌‌نابێت.‌گه‌رچ������ی‌‌له‌وانه‌یه‌‌وه‌كو‌هه‌لومه‌رجێك������ی‌‌نه‌رێنی‌‌بۆ‌بوونی‌‌حكوومه‌ت������ی‌‌دیموكراتی������ك‌خۆی‌‌بنوێنێت،‌ب������ه‌اڵم‌له‌وانه‌یه‌‌بۆ‌ده‌وڵه‌تێك‌زه‌روری‌‌بێت‌تا‌كۆمه‌ڵه‌‌هه‌نگاوێكی‌‌ئه‌رێنی‌‌بنێت‌كه‌‌گرێنتی‌‌بكات‌گرووپه‌‌جیاجیاكان‌ده‌ستیان‌به‌و‌ئامرازانه‌‌بگات‌كه‌‌فۆرم‌به‌‌ڕای‌‌گش������تی‌‌ده‌به‌خشن.‌بۆ‌نموونه‌،‌ئه‌گه‌ر‌تاك‌یا‌گرووپێك‌چاپه‌مه‌نی‌‌یا‌كه‌ناڵه‌‌ته‌له‌ڤزیۆنه‌كانی‌‌پاوان‌كردبێت‌و‌بیرجیاوازه‌كانی‌‌له‌‌ده‌ستگه‌یشتن‌به‌وان‌بێبه‌ش‌كردبێت،‌هه‌م‌

ڕۆح‌و‌هه‌م‌ده‌قی‌‌دیموكراسی‌‌ژێرپێ‌‌ده‌خرێت.هاوواڵتیان����ی هۆش����یار:‌فه‌یله‌س������وفانی‌‌دیموكراس������ی‌،‌به‌تایبه‌ت‌تۆماس‌جیفێرسۆن،‌جۆن‌ستیوارت‌میل‌و‌جۆن‌دۆیی‌،‌سه‌رنجی‌‌ئێمه‌یان‌بۆ‌ئه‌و‌هه‌لومه‌رجه‌‌ئه‌رێنی‌‌و‌دیاریكراوانه‌ی‌‌كه‌‌بوونیان‌خێرایی‌‌و‌هێزی‌‌به‌‌ڕه‌وتی‌‌دیموكراس������ی‌‌به‌خشیوه‌،‌ڕاكێشاوه‌.‌گرنگتر‌له‌‌هه‌موویان‌ده‌ستگه‌ییشتنه‌‌به‌‌فێركردن‌كه‌‌هۆش������یاریی‌‌ڕه‌خنه‌گرانه‌‌بۆ‌بابه‌ته‌كان‌و‌مه‌سه‌له‌كانی‌‌سه‌رده‌م‌مومكین‌ده‌كات.‌ئه‌گه‌ر‌ڕێگه‌كانی‌‌په‌یوه‌ندی‌‌كراوه‌‌بن،‌هه‌ڵبژێری‌‌هۆش������یار‌ده‌توانێ‌‌له‌باره‌ی‌‌ئاكامه‌كان‌و‌تێچووی‌‌سیاس������ه‌ته‌‌

په‌یڕه‌وكراوه‌كان‌و‌بژاره‌‌هه‌نۆكه‌ییه‌كان،‌داوه‌ری‌‌بكات.‌

17 ئاداری 2012

ئه‌گه‌ر‌وه‌ك‌چۆن‌"بارۆخ‌س������پینۆزا"ی‌‌فه‌یله‌سوفی‌‌سه‌ده‌ی‌‌هه‌ڤده‌م‌ده‌ری‌‌بڕیوه‌،‌ئافره‌تان‌و‌پیاوان‌له‌وانه‌یه‌‌ببنه‌‌كۆیله‌ی‌‌نه‌زانیی‌‌خۆیان،‌هه‌ڵبژاردن‌له‌ڕووی‌‌ناهۆش������یارییه‌وه‌‌ده‌توانێ‌‌به‌‌كاره‌سات‌كۆتایی‌‌بێت.‌ئه‌م‌نیگه‌رانییه‌‌له‌‌نه‌زانیی‌‌كۆمه‌اڵنی‌‌خه‌ڵك‌یا‌هه‌یه‌جانیبوون‌و‌س������اویلكه‌یی‌‌"مێگه‌ڵئاس������ا"،‌یه‌كێكه‌‌له‌‌ڕیش������ه‌كانی‌‌دژایه‌تیكردنی‌‌دیموكراسی‌.‌چه‌نده‌‌ده‌نگده‌ران‌هۆش������یارتر‌و‌فێركراوتر‌بن،‌دیموكراسی‌‌ته‌ندروستتر‌ده‌بێت.‌ئه‌مه‌،‌هیچ‌نه‌بێ‌‌بانگه‌ش������ه‌ی‌‌گش������تیی‌‌زۆربه‌ی‌‌تیۆریسیه‌نانی‌‌دیموكراسییه‌.‌به‌اڵم‌شێوازه‌‌مۆدێرنه‌كانی‌‌میدیایی‌‌و‌ڕازیكردن،‌به‌تایب������ه‌ت‌ڕاگه‌یاندنی‌‌سیاس������ی‌،‌به‌ره‌نگاری‌‌ئه‌م‌پره‌نس������یپه‌‌بنه‌ڕه‌تییه‌ی‌‌دیموكراسی‌‌ده‌بنه‌وه‌.‌چۆن‌چۆنی‌‌ده‌توانین‌له‌نێوان‌گاڵته‌پێكردنی‌‌ناڕه‌وا‌به‌‌زه‌ینییه‌ت������ی‌‌هاوواڵتیان‌و‌هه‌وڵه‌كانی‌‌ته‌واو‌پاس������اوكراو‌بۆ‌قه‌ناعه‌تپێهێنانی‌‌ئ������ه‌وی‌‌تردا،‌جیاوازی‌‌دابنێین؟‌هیچ‌ڕێككه‌وتنێكی‌‌هه‌مه‌الیه‌ن‌له‌م‌بواره‌دا‌بوونی‌‌نییه‌‌و‌ئه‌م‌بابه‌ته‌‌به‌سه‌رنجدان‌له‌‌ته‌قینه‌وه‌ی‌‌ته‌كنه‌لۆژیای‌‌زانیاری‌‌

له‌‌چاره‌كی‌‌دوایی‌‌سه‌ده‌ی‌‌بیسته‌مدا،‌توندتریش‌ده‌بێت.به ش���داریی هاوواڵتیان:‌دووه‌می������ن‌مه‌رجی‌‌ئه‌رێنی‌‌بۆ‌بوونی‌‌دیموكراسیی‌‌ڕاس������ته‌قینه‌،‌به‌شداریكردنی‌‌چاالكانه‌ی‌‌هاوواڵتیانه‌‌له‌‌پرۆس������ه‌كانی‌‌ده‌وڵه‌تمه‌داریدا.‌به‌‌گه‌شه‌كردنی‌‌چه‌ندایه‌تی‌‌و‌ئالۆزیی‌‌ده‌وڵه‌ت،‌به‌ش������داری‌‌رۆڵێكی‌‌زه‌روریتر‌په‌ی������دا‌ده‌كات.‌ه������ه‌ر‌هاوواڵتیی������ه‌ك‌له‌وانه‌ی������ه‌‌له‌به‌رامب������ه‌ر‌هه‌س������تی‌‌بێتوانای������ی‌‌له‌هه‌مبه‌ر‌ئه‌و‌هێزه‌‌نه‌ناس������راوانه‌دا‌كه‌‌چاره‌نووسه‌كه‌ی‌‌كۆنترۆڵ‌ده‌كه‌ن،‌سه‌ر‌دابنوێنێت.‌ته‌نانه‌ت‌له‌و‌شوێنه‌ی‌‌كه‌‌فۆرمه‌كانی‌‌دیموكراسی‌‌پارێزراون،‌گوێپێنه‌دانی‌‌به‌رباڵو‌ببێته‌‌هۆی‌‌له‌نێوچوونی‌‌هێزی‌‌ژیانیی‌‌دیموكراس������ی‌.‌"می������ل"‌له‌و‌باوه‌ڕه‌دایه‌‌كه‌‌"ئه‌گ������ه‌ر‌مرۆڤ‌كارێك‌بۆ‌واڵته‌كه‌ی‌‌نه‌كات،‌چاره‌نووسی‌‌واڵت‌هیچ‌گرنگییه‌كی‌‌بۆ‌نابێت.‌كرده‌وه‌‌

خۆراكی‌‌هه‌سته‌".‌ب������ه‌اڵم‌ئه‌وه‌‌"دۆیی‌"‌و‌"جین‌ئه‌دام������ز"‌بوون‌كه‌‌به‌‌ڕاده‌یه‌ك‌جه‌ختیان‌له‌سه‌ر‌گرنگیی‌‌به‌شداریكردن‌له‌‌كاروباری‌‌رۆژانه‌ی‌‌سیاس������یی‌‌گه‌ڕه‌ك،‌شاره‌دێ‌،‌ش������ار،‌ناوچه‌،‌پارێزگا‌و‌واڵت‌كرده‌وه‌‌كه‌‌ك������ۆی‌‌چه‌مكی‌‌دیموكراس������ی‌‌ڕه‌هه‌ندێكی‌‌تازه‌ی‌‌به‌خ������ۆوه‌‌بینی‌.‌به‌‌ده‌رگیركردنی‌‌زۆرترین‌ژماره‌ی‌‌هاوواڵتیان‌به‌‌ڕێگه‌ی‌‌جیاجیا‌و‌له‌‌ئاس������تی‌‌جیاوازی‌‌كرده‌ی‌‌سیاس������یدا،‌ناوه‌نده‌‌به‌كۆمه‌ڵه‌كان‌شێوه‌یان‌گرت‌تا‌حه‌زكردن‌به‌‌په‌ره‌پێدان‌و‌ناوه‌ندێتیی‌‌ده‌وڵه‌ت‌پوچه‌ڵ‌بكه‌نه‌وه‌‌و‌هه‌لومه‌رجی‌‌"كۆمۆنێكی‌‌

دڵخواز"‌به‌رهه‌ڤ‌بوو.دۆیی‌‌نووس������یی‌:‌"دیموكراس������ی‌‌ناوێكه‌‌بۆ‌به‌شدارییه‌كی‌‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌و‌ئازاد."‌"مارتین‌لۆته‌ر‌كینگ‌جۆنیور"‌ڕێبه‌ری‌‌مافه‌‌مه‌ده‌نییه‌كان‌به‌‌سوودوه‌رگرتن‌له‌‌زمانی‌‌مه‌زهه‌بی‌،‌دیموكراسیی‌‌

ئه‌مریكای‌‌وه‌كو‌"كۆمۆنێكی‌‌خۆشه‌ویست"‌شرۆڤه‌‌ده‌كات.‌به‌اڵم‌ئه‌م‌چه‌مكه‌‌هه‌ستبه‌رزه‌‌بۆ‌دیموكراسییه‌كی‌‌به‌شداریخوازانه‌،‌ده‌توان������ێ‌‌به‌‌عامیانه‌‌و‌خراپ‌فام‌بكرێت.‌لێره‌وه‌یه‌‌كه‌‌هه‌ندێ‌‌كه‌س‌له‌و‌باوه‌ڕه‌دان‌له‌‌دیموكراسیدا‌شوێنێك‌بۆ‌پسپۆڕی‌‌نییه‌‌و‌هه‌موو‌هاوواڵتیان‌ده‌توانن‌هه‌موو‌شتێك‌به‌ڕێوه‌‌به‌رن‌و‌هه‌ر‌بیروباوه‌ڕێك‌نه‌ك‌به‌س‌مافی‌‌ئه‌وه‌ی‌‌هه‌یه‌‌گوێی‌‌بۆ‌شل‌بكرێت،‌به‌ڵكو‌هاوسه‌نگی‌‌بیروباوه‌ره‌كانی‌‌دیكه‌شه‌.‌به‌اڵم‌ئه‌مه‌یان‌له‌‌ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‌‌پێداگریی‌‌)جێفێرسۆن(ه‌‌كه‌‌له‌سه‌ر‌ده‌ركه‌وتنی‌‌"ئه‌ش������رافیه‌تی‌‌فه‌زڵ‌و‌به‌هره‌"‌وه‌كو‌یه‌ك������ێ‌‌له‌‌به‌رهه‌مه‌كانی‌‌

دیموكراسی‌،‌جه‌ختی‌‌ده‌كرده‌وه‌.‌ده ستاوده س���تكردنی ده س���ه اڵت:‌ئه‌مه‌یان‌س������ێیه‌مین‌مه‌رج������ی‌‌بوون������ی‌‌ئه‌رێنییه‌‌بۆ‌دیموكراس������یی‌‌ڕاس������ته‌قینه‌.‌ده‌ستاوده‌س������تكردن‌یا‌گواس������تنه‌وه‌ی‌‌ژیرانه‌ی‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌و‌به‌رپرسیارێتی‌‌)له‌‌ڕێی‌‌نوێنه‌ره‌وه‌(‌شتێكی‌‌بنه‌ڕه‌تییه‌.‌چونكه‌‌مه‌حاڵ������ه‌‌هیچ‌كۆمه‌ڵێك‌بگۆڕێ‌‌بۆ‌ئه‌نجومه‌نێكی‌‌یاس������ادانانی‌‌به‌رده‌وام‌ل������ه‌‌كۆبوونه‌وه‌كاندا،‌هه‌روه‌ه������ا‌هیچ‌كه‌س‌ناتوانێ‌‌هه‌موو‌شتێك‌به‌‌یه‌ك‌ئه‌ندازه‌‌باش‌ئه‌نجام‌بدات.‌جگه‌‌له‌وه‌ش،‌زه‌رورییه‌‌كه‌‌له‌‌قۆناغه‌‌قه‌یراناوییه‌كاندا‌متمانه‌‌به‌‌ده‌سه‌اڵتی‌‌ناچاریی‌‌هه‌ندێ‌‌له‌‌دامه‌زراوه‌كان‌و‌كه‌سان‌بكرێ‌‌تا‌به‌رگری‌‌

و‌پایه‌داریی‌‌كۆمه‌ڵگه‌‌گرێنتی‌‌بكرێت.‌دڕدۆنگ���ی و داوه ری :‌ئه‌گ������ه‌ری‌‌خ������راپ‌به‌كارهێنانی‌‌ده‌س������ه‌اڵتی‌‌ده‌ستاوده‌ستكراو،‌هه‌م‌له‌‌هه‌لومه‌رجی‌‌ئاسایی‌‌و‌هه‌م‌له‌‌كاته‌‌نائاس������اییه‌كاندا،‌پێویس������تیی‌‌چواره‌مین‌مه‌رجی‌‌بوونی‌‌ئه‌رێنیی‌‌دیموكراس������یی‌‌ته‌ندروست‌به‌هێز‌ده‌كات.‌ئه‌م‌)مه‌رجه‌(‌گومانێكی‌‌هۆش������یارانه‌یه‌‌له‌س������ه‌ر‌بانگه‌شه‌ی‌‌وه‌ك‌له‌به‌رده‌ستدابوونی‌‌هه‌قیقه‌تی‌‌ڕه‌ها،‌هه‌بوونی‌‌سام‌)كاریزما(ی‌‌ڕێبه‌ری‌‌و،‌یا‌هه‌ڵه‌نه‌كردنی‌‌پسپۆڕان.‌گه‌رچی‌‌بوونی‌‌پسپۆڕان‌زه‌رورییه‌،‌بیركردنه‌وه‌ی‌‌دیموكراتیك‌و‌عه‌قڵی‌‌ته‌ندروست‌پێی‌‌وایه‌‌كه‌‌بۆ‌هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‌‌كاری‌‌ئه‌وان،‌مه‌رج‌نییه‌‌پس������پۆڕ‌بن.‌مه‌رج‌نییه‌‌كه‌س������ێك‌چێش������تلێنه‌ر‌بێت‌تا‌بتوانێ‌‌له‌باره‌ی‌‌بانگه‌شه‌كانی‌‌چێشتلێنه‌ران‌باش‌داوه‌ری‌‌بكات،‌یا‌بۆ‌زانینی‌‌ئه‌وه‌ی‌‌جه‌نگێك‌س������ه‌ركه‌وتنی‌‌به‌ده‌ست‌هێناوه‌‌و‌یا‌شكستی‌‌خ������واردووه‌،‌حه‌تمه‌ن‌نابێت‌ژه‌نڕال‌بین،‌یا‌بۆ‌په‌یبردن‌به‌وه‌ی‌‌كه‌‌به‌رهه‌می‌‌سیاسه‌تی‌‌بیرۆكراتیك‌ئاسووده‌یی‌‌و‌یا‌په‌رێشانی‌‌و‌ئالۆزی‌‌بووه‌،‌مه‌رج‌نییه‌‌كارمه‌ندی‌‌ده‌زگای‌‌ده‌وڵه‌ت‌بین.‌له‌‌

دیموكراسیدا‌هاوواڵتی‌‌پاشایه‌‌و‌ده‌بێ‌‌وا‌بێت.‌

تێبین���ی:‌نووس������ەر‌ئەم‌بابەتەی‌ژێر‌ناوی‌)دیموکراسی(دا‌نووسیوه‌.

http://www.iranrights.org‌: سەرچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )19(1٨

مێژووی‌‌ڕۆژی‌‌جیهانیی‌‌ئافره‌تان‌هاوكاته‌‌له‌‌گه‌ڵ‌مێژووی‌‌ده‌ستپێكردنی‌‌خه‌باتی‌‌سیاسی‌‌و‌كۆمه‌الیه‌تیی‌‌ئافره‌تان‌‌دژ‌به‌‌ڕه‌گه‌زپه‌ر‌ستی‌.‌ئه‌م‌ڕۆژه،‌‌رۆژی‌‌یه‌كبوونه‌‌بۆ‌خه‌بات‌بۆ‌وه‌ده‌ستهینانی‌‌یه‌كسانی‌‌له‌‌ماف‌و‌باشتركردنی‌‌مه‌رجه‌كانی‌‌

كاركردن‌و‌ژیان‌به‌سه‌ر‌بردنی‌‌ئافره‌تان‌.مه‌رجه‌كانی‌‌س������ه‌خت‌و‌دوور‌له‌‌مرۆڤایه‌تیی‌‌كاركردن،‌مووچه‌ی‌‌كه‌می‌‌كریكارانی‌‌ئافره‌ت‌كه‌‌له‌‌كۆتایی‌‌س������ه‌ده‌ی‌‌نوزده‌یه‌م‌و‌س������ه‌ره‌تاكانی‌‌سه‌ده‌ی‌‌بیس������تم‌له‌‌گه‌ڵ‌پیاوان‌له‌‌واڵتانی‌‌پیشه‌س������ازیدا‌‌هاتبوونه‌‌ناو‌بازاری‌‌كاركردنه‌وه‌،‌ئافره‌تانی������ان‌ناچار‌كرد‌كه‌‌ناڕه‌زایی‌‌ده‌رببرن‌به‌‌ش������ێوه‌ی‌‌

رێكخراو‌دژ‌به‌‌سته‌مكاری‌‌و‌ڕه‌گه‌زپه‌رستی‌.ل������ه‌‌٨ی‌‌مارس������ی‌‌س������الی‌‌1٨57ی‌‌زایین������ی‌،‌ئافره‌تانی‌‌كرێ������كاری‌‌كارگه‌كانی‌‌قوم������اش‌و‌به‌رگدروو‌‌ل������ه‌‌نیۆیۆرك‌هاتنه‌‌ناو‌ش������ه‌قامه‌كان‌و‌داوای‌‌زیادكردنی‌‌مووچه‌كانیان‌و‌كه‌مكرد‌ن������ه‌وه‌ی‌‌كاتژمیره‌كان������ی‌‌كاركردنی������ان‌كرد.‌ئه‌م‌خوپێشاندانه‌‌به‌‌هێرش������ی‌‌پۆلیس‌بۆ‌سه‌ر‌ئه‌م‌ئافره‌تانه‌‌و‌لیدانیان‌كۆتایی‌‌هات،‌که‌‌تا‌ئێستا‌بیره‌وه‌ری‌‌ئه‌م‌ناڕه‌زایی‌‌

ده‌ربڕینه‌‌هه‌ر‌مایه‌وه‌.له‌‌س������الی‌‌1907ی‌‌زایینی‌،‌له‌و‌سه‌رده‌مه‌ی‌‌كه‌‌خه‌باتی‌‌ئافره‌تان‌بۆ‌وه‌دس������تهێنانی‌‌مافی‌‌یاسایی‌‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تییان‌گه‌یش������ته‌‌لووتكه‌،‌كریكارانی‌‌كارگ������ه‌ی‌‌كه‌تانی‌‌نیۆیۆرك‌له‌‌50یه‌مین‌س������اڵیادی‌‌خۆپێشاندانی‌‌نیۆیۆرك‌له‌‌٨ی‌‌مارسدا‌ناڕه‌زاییان‌ده‌ربڕی‌‌و‌خۆپێشاندانیان‌ئه‌نجام‌دا.‌خاوه‌نداری‌‌كارگه‌ی‌‌قوماش‌له‌‌نیۆیۆرك‌له‌‌گه‌ڵ‌پاس������ه‌وانه‌كانی‌‌كارگه‌‌ب������ۆ‌ڕێگرتن‌له‌‌كۆبوونه‌وه‌ی‌‌كرێكاران������ی‌كارگه‌،‌ئافره‌تانی‌‌كریكاریان‌له‌‌ش������وێنی‌‌كاركردنی������ان‌زیندانی‌‌كرد.‌به‌‌هۆی‌‌هۆكارێك������ی‌‌نه‌زانراو‌ئاگ������ر‌له‌‌كارگه‌كه‌‌به‌رب������وو‌و‌ته‌نها‌ژماره‌یه‌كی‌‌كه‌م‌له‌‌ئافره‌تان‌رزگاریان‌بوو‌و‌‌129ئافره‌تی‌‌كرێكار‌له‌‌ئاگردا‌سووتان.‌ڕۆژی‌‌٨ی‌‌مارس‌له‌‌سه‌ر‌بنه‌مای‌‌خه‌بات������ی‌‌كریكاران������ی‌‌ئافره‌ت‌دژ‌به‌‌بارودوخی‌‌س������ه‌ختی‌‌

كاركردنیان‌له‌‌یاده‌كان‌مایه‌وه‌.له‌‌س������ااڵنی‌‌دواتر‌ل������ه‌‌واڵتانی‌‌ئه‌ورووپ������ی‌‌و‌ئه‌مریكادا‌

ئافره‌تان‌به‌‌ش������ێوه‌ی‌‌خۆپێش������اندان‌ناڕه‌زای������ی‌‌خۆیان‌له‌‌پاڵه‌په‌س������تۆی‌‌كار،‌ڕه‌گه‌زپه‌ر‌س������تی‌،‌هه‌روه‌ها‌بۆ‌هه‌بوونی‌‌

یه‌كسانی‌‌له‌‌ماف‌له‌‌كۆمه‌ڵگه‌‌و‌دژ‌به‌‌شه‌ڕ‌ده‌ربڕی‌.بیرۆكه‌ی‌‌هه‌ڵبژاردنی‌‌رۆژیك‌له‌‌سال‌وه‌ك‌رۆژی‌‌ئافره‌ت‌یه‌ك������ه‌م‌جار‌له‌‌نیۆیۆرك‌له‌‌ژێر‌دروش������می‌‌)مافی‌‌ده‌نگدان‌بۆ‌ئافره‌تان(‌هاته‌‌كایه‌وه‌.‌‌2هه‌زار‌ئافره‌تی‌‌خۆپێش������انده‌ر‌له‌‌23ی‌‌ش������وباتی‌ساڵی‌‌1909ی‌‌زایینی‌‌كه‌‌هه‌موو‌ساڵیك‌دوایین‌رۆژی‌‌یه‌كشه‌ممه‌ی‌‌مانگی‌‌شوبات‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌‌ئه‌مریكا‌وه‌ك‌رۆژی‌‌ئافره‌تان‌بۆ‌به‌رز‌راگرتنی‌‌پایه‌ی‌‌ئافره‌ت‌

بڕیار‌درا‌خوپێشاندان‌ئه‌نجام‌بدریت.‌له‌‌ساڵی‌‌1909ی‌‌زایینیدا‌دووه‌مین‌كۆنفرانسی‌‌ئافره‌تانی‌‌سۆسیالیست‌به‌‌به‌شداری‌‌سه‌دان‌ئافره‌ت‌له‌‌هه‌ڤده‌‌واڵتی‌‌جیه������ان‌به‌‌ڕابه‌رایه‌تی‌‌)كالرا‌زێتكین(‌له‌‌27ی‌‌ئاگوس������ت‌له‌‌ش������اری‌‌كۆپێنهاك‌له‌‌دانمارك‌بۆ‌دیاریكردنی‌‌رۆژیك‌وه‌ك‌رۆژی‌‌ئافره‌ت‌پێكهێنرا.‌ئافره‌تانی‌‌سۆسیالیس������تی‌‌ئه‌ڵمانی‌‌رۆژی‌‌19ی‌‌مارس������یان‌پێش������نیاز‌كرد،‌كه‌‌ل������ه‌م‌رۆژه‌‌و‌له‌‌س������اڵی‌‌‌1٨4٨دژ‌به‌‌رژیمی‌‌پاش������ایه‌تیی‌‌پرۆس‌ناڕه‌زاییان‌‌ده‌ربڕی‌‌كه‌‌بووه‌‌هۆی‌‌پاشه‌كش������ێ‌‌ده‌سه‌اڵت.‌كۆنفرانسی‌‌ئافره‌تانی‌‌سۆسیالیس������ت‌رۆژی‌‌19ی‌‌مارسی‌‌1911یان‌به‌‌یه‌كه‌می������ن‌رۆژی‌‌ئافره‌تان‌دیاری‌‌كرد‌و‌بریاری‌‌كۆتاییان‌بۆ‌ده‌ستنیشانكردنی‌‌رۆژیك‌وه‌ك‌رۆژی‌‌ئافره‌ت‌بۆ‌كونفرانسی‌‌دوواتر‌به‌‌جێهێشت.‌دووای‌‌باڵوبوونه‌وه‌ی‌‌بریای‌‌كۆنفرانس،‌ئه‌نترناسیونالی‌‌دووه‌م‌پشیوانی‌ئه‌م‌بڕیاره‌ی‌‌كرد‌و‌یه‌كه‌مین‌

پێكهاته‌‌بوو‌كه‌‌به‌‌فه‌رمی‌‌ناسراو.له‌‌19ی‌‌مارسی‌‌‌1911شه‌قامه‌كانی‌‌ئه‌لمانیا،‌سوئیس،‌

8ی مارس، رۆژی جیهانیی ئافره تان

و: له یال محه مه د ته ها

19 ئاداری 2012

نه‌مس������ا‌و‌دانمارك‌به‌‌به‌شداری‌‌و‌ده‌نگی‌‌ئافره‌تان‌هاته‌وه‌‌ده‌نگ.‌ژماره‌ی‌‌ئافره‌تانی‌‌به‌شداربوو‌له‌‌خۆپێشاندانی‌‌نه‌مسا‌گه‌یشته‌‌‌30هه‌زار‌كه‌س.‌هێزه‌كانی‌‌پۆلیس‌هێرشیان‌كرده‌‌س������ه‌ر‌ئافره‌تان‌و‌هه‌ندیك‌له‌‌ئافره‌تانیان‌ده‌ستگیر‌كرد.‌له‌‌س������الی‌‌1913دا‌رێكخراوی‌‌نێوده‌وڵه‌تیی‌‌ئافره‌تان‌)یه‌كیك‌له‌‌پێكهاته‌كانی‌‌ئینترناس������یۆناڵی‌‌سوسیالیس������تیی‌‌دووه‌م(‌٨ی‌‌مارس������یان‌بۆ‌رێزلێنان‌له‌‌ئافره‌تانی‌‌كریكار‌له‌‌ئه‌مریكا‌هه‌ڵب������ژارد.‌هه‌ر‌له‌‌هه‌مان‌س������اڵدا‌ئافره‌تانی‌‌ڕووناكبیر‌و‌خه‌باتگێڕ‌له‌‌رووس������یا‌و‌له‌‌سه‌رتاس������ه‌ری‌‌ئه‌ورووپا‌له‌‌٨ی‌‌

مارس‌به‌‌شیوه‌ی‌‌خۆپێشاندان‌و‌دیدار‌ئه‌نجامدرا.له‌‌ساڵی‌‌‌1914شه‌ری‌‌یه‌كه‌می‌‌جیهانی‌‌ده‌ستی‌پێكرد.‌له‌‌ئه‌ورووپا‌كه‌‌ناوه‌ندی‌‌شه‌ڕ‌بوو،‌ئافره‌تانی‌‌خه‌باتگێڕ‌هه‌وڵیاندا‌خوپێش������اندانه‌كانی‌‌س������الی‌‌1915و‌1916له‌‌ژیر‌دروشمی‌‌)‌دژ‌به‌‌ش������ه‌ڕی‌‌ئیمپریالیس������م(‌ئه‌نجام‌بده‌ن.‌له‌‌سالی‌‌‌1917خۆپێش������اندانه‌كانی‌‌ئافره‌تان������ی‌‌كریكار‌ل������ه‌‌پێترۆگراد‌دژ‌به‌‌برس������ییه‌تی‌،‌ش������ه‌ڕ‌و‌تیروریس������م،‌ده‌نگی‌‌ده‌س������ت‌پێكردنی‌‌شۆرشی‌‌ڕووسیا‌بوو.‌كرێكارانی‌‌شار‌بۆ‌پشتیوانیكردن‌له‌م‌

خۆپێشاندانه‌‌بڕیاری‌مانگرتنی‌‌گشتیان‌دا.‌له‌‌س������اڵی‌‌‌1921دا‌ئافره‌تانی‌‌ئینترناس������یۆناڵ‌سێیه‌مین‌كۆنفرانس������ی‌‌كۆمۆنیستی‌‌خۆیان‌له‌‌ش������اری‌‌موسكو‌به‌ڕێوه‌‌برد.‌له‌و‌كۆنفرانسه‌دا،‌‌رۆژی‌‌٨ی‌‌مارس‌وه‌ك‌رۆژی‌‌جیهانیی‌‌ئافره‌ت‌دیاری‌‌كرا.‌ئه‌م‌كونفرانس������ه‌‌ئافره‌تانی‌‌سه‌رانسه‌ری‌‌جیهان������ی‌‌ب������ه‌‌‌‌خه‌‌بات‌دژی‌‌ده‌س������ه‌اڵته‌كانی‌‌ئ������ه‌و‌كاته‌‌بۆ‌به‌دیهێنانی‌‌خواسته‌كانیان‌بانگهێشت‌كرد.‌له‌‌ناوه‌ڕاسته‌كانی‌‌ده‌یه‌ی‌‌‌1930دونیا‌دیس������ان‌به‌ره‌و‌شه‌ڕی‌‌جیهانی‌‌ڕۆیشت‌و‌له‌‌واڵتانی‌‌ژێر‌ده‌س������ه‌اڵتی‌‌فاشیسم‌خۆپێشاندانه‌كان‌بۆ‌به‌رز‌

راگرتنی‌‌رۆژی‌‌جیهانی‌‌ئافره‌ت‌قه‌ده‌غه‌‌كرا.سه‌ره‌ڕای‌‌ئه‌م‌ڕێگرییه‌‌له‌‌٨ی‌‌مارسی‌‌1936دا‌ئافره‌تان‌له‌‌به‌رلین‌خۆپێش������اندانیان‌ئه‌نجام‌دا.‌ل������ه‌‌هه‌مان‌رۆژ‌له‌‌واڵتی‌‌ئیس������پانیا‌له‌‌مادرید‌‌30هه‌زار‌ئافره‌تی‌‌كۆمۆنیست‌و‌كۆماریخواز‌خۆپێش������اندانیان‌له‌‌ژێر‌دروشمی‌‌)ئاشتی‌‌و‌

ئازادی‌(‌ئه‌نجامدا.دووای‌‌ش������ه‌ڕی‌دووه‌می‌جیهانی‌ش������ورش‌و‌بزوتنه‌وه‌‌‌ئازادیخوازه‌کان‌ده‌س������تیان‌‌پێكرد.‌له‌و‌ساالنه‌دا‌به‌‌گشتی‌‌ده‌وله‌تان‌و‌پێكهاته‌‌پێش������كه‌وتووه‌كان‌و‌شۆڕش������گێڕان‌بۆ‌په‌رپاكردنی‌‌رۆژی‌‌ئافره‌ت‌هه‌وڵیان‌ده‌دا.‌له‌‌ده‌یه‌كانی‌‌‌1960له‌‌واڵتانی‌‌ئاس������یا،‌ئه‌فریقا‌و‌ئه‌مری������كای‌‌التین‌بزووتنه‌وه‌‌ئازادیخوازه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌‌كاره‌كانیان‌كرد‌و‌بزووتنه‌وه‌ی‌‌

ئازادیی‌‌ئافره‌تانیش‌گه‌یشته‌‌لووتكه‌‌و‌فراوانتر‌بوو.له‌‌سااڵنی‌‌‌1960له‌‌واڵتانی‌‌ئاسیا‌و‌ئه‌فریقا‌و‌ئه‌مریكای‌‌

التین‌بزوتنه‌وه‌‌‌ئازادیخوازه‌کان‌ده‌س������تیان‌به‌‌كار‌كردبوو.‌له‌‌واڵتانی‌‌س������ه‌رمایه‌داریی‌‌پێش������كه‌وتووش‌بزووتنه‌وه‌كان‌و‌شۆڕشه‌‌پێش������كه‌وتنه‌خوازه‌کان‌ده‌ستیان‌به‌‌كاره‌كانیان‌ك������رد‌و‌بزووتنه‌وه‌ی‌‌ئازادیی‌‌ئافره‌تانیش‌گه‌یش������ته‌‌لووتكه‌‌و‌فراوانتر‌بوو.‌له‌‌س������ااڵنی‌‌‌٨0دووباره‌‌رۆژی‌‌٨ی‌‌مارس‌گرنگی‌‌و‌مانایه‌كی‌‌تایبه‌تی‌‌په‌یدا‌كرد.‌دووباره‌‌بابه‌ته‌كانی‌‌وه‌ك‌یه‌كس������انیی‌‌ئافره‌ت‌و‌پیاو‌له‌‌هه‌موو‌بواره‌كانی‌‌ژیان،‌نه‌مانی‌‌ره‌گه‌زپه‌رستی‌‌و‌پیاوساالری‌‌له‌‌خیزان‌و‌كۆمه‌ڵگه‌دا‌

و‌گرنگیدان‌به‌‌دایكان‌هاتنه‌‌باس‌كردن.له‌‌ئه‌مری������كا‌و‌ئه‌ورووپا‌ئافره‌تان‌دژ‌ب������ه‌‌دابونه‌ریت‌و‌یاس������اكانی‌‌پیاوس������االرانه‌‌و‌یاس������اكانی‌‌توندی‌‌كلیساكان‌خۆپێش������اندانیان‌ئه‌نجام‌دا‌و‌داوای‌‌مافه‌كانی‌‌خۆیان‌كرد.‌بزوتنه‌وه‌ی‌‌ئافره‌تان‌بابه‌ته‌كانی‌‌وه‌ك‌مافی‌‌جیابوونه‌و‌مافی‌‌كوش������تنی‌‌كۆرپه‌‌و‌دابین‌كردنی‌‌كار‌و‌لێدان‌و‌ئازاردان‌و‌كه‌مكرده‌نه‌وه‌ی‌‌كاتژمێره‌كانی‌‌كاركردن‌و‌ته‌نها‌سه‌یركردنی‌‌ئافره‌ت‌بۆ‌كاری‌‌سێكس������ی‌‌باس‌و‌پێشنیار‌كرا.‌له‌‌سالی‌‌‌1977نه‌ت������ه‌وه‌‌یه‌كگرتووه‌كان‌به‌‌بڕیاریك‌رۆژی‌‌٨ی‌‌مارس‌وه‌ك‌رۆژی‌‌ئافره‌تان‌و‌ئاش������تیی‌‌سه‌رتاسه‌ری‌‌بۆ‌هاتنه‌‌نێو‌

رۆژژمێری‌‌خوی‌،‌ده‌ستنیشان‌كرد.له‌م‌س������ااڵنه‌دا‌‌به‌رز‌راگرتنی‌‌ئه‌م‌رۆژه‌‌له‌‌هه‌موو‌واڵتان‌وه‌ك‌رۆژی‌‌گش������تی‌‌بۆ‌ده‌ربڕینی‌‌ناڕه‌زایی‌‌له‌‌پاڵه‌په‌س������تۆ‌له‌‌س������ه‌ر‌ئافره‌تان،‌هه‌روه‌ها‌رێزلێنان‌له‌و‌كه‌س������انه‌ی‌‌كه‌‌خه‌باتیان‌له‌‌پێناو‌مافی‌‌ئافره‌تدا‌كردووه‌.‌س������ه‌د‌س������ال‌به‌‌س������ه‌ر‌یه‌كه‌مین‌رۆژی‌‌ئافره‌ت‌ل������ه‌‌جیهاندا‌تێپه‌ڕیوه‌،‌به‌اڵم‌هێشتا‌زۆر‌هۆكار‌ماوه‌ن‌كه‌‌به‌‌ناوی‌‌ئافره‌ت‌و‌داكۆكیكردن‌له‌‌مافی‌‌ئافره‌ت‌له‌م‌رۆژه‌‌له‌‌سه‌رانس������ه‌ری‌‌جیهاندا‌ده‌بێت‌

پاڵپشتیان‌لێ‌‌بكریت.

هه ڵبژاردن ژماره )19(20

واڵتساڵی‌هه‌ڵبژاردن

ژ.کورسییه‌کانی‌په‌رله‌مان

ژماره‌ی‌ژنان

ڕێژه‌ی‌ژنان

56،3%200٨٨045رواندا50%20112٨14ئه‌ندۆرا45%2010349157سوید

44،5%200940017٨ئه‌فریقای‌باشوور43،٨%20113214شه‌یسێل43،2%200٨5٨6253کووبا42،9%20096327ئیسله‌ندا42،5%2011200٨5فینله‌ندا40،2%20119237نیکاراگوا39،6%200916967نۆروێژ39،3%2010‌15059به‌لژیکا39،3%201015059هۆله‌ندا39،2%20092509٨مۆزامبیک39،1%201117970دانمارک3٨،6%200٨220٨5ئانگۆال

3٨،6%20105722کۆستاریکا37،4%201125796ئارژانتینا36%2011350126ئیسپانیا36%2010350126تانزانیا34،9%2011375131ئووگاندا32،٨%2009622204ئه‌ڵمانیا32،3%200912440ئێکوادۆر33،2%200٨594197نێپاڵ

32،2%201112139نیۆزیله‌ندا32،1%201010634برووندی

31،٨%200٨11035ڕووسی‌سپی30،9%20111233٨مه‌کدۆنیا

29،2%20076519تیمووری‌ڕۆژهه‌اڵت2٨،6%20104212ترینیداد‌و‌تووباگۆ

ڕێژه ی ژنان له په رله مانی واڵتانی جیهاندا

21 ئاداری 2012

2٨،5%201120057سوئیسڕا27،9%200٨1٨351نه‌مسا‌)ئوتریش(

27،٨%2010547152ئێتیووپیا27،7%201024969ئه‌فغانستان26،5%201123061پورتۆگال

26،5%2011332٨٨سوودانی‌باشوور26،3%201121757تونس26،2%2009500131مێکزیک26،1%200٨236مۆناکۆ25،4%200913033بۆلیڤیا25،2%2010325٨2ئێراق

36%200911140هه‌رێمی‌کوردستان*25،1%2010346٨7سوودان25%201113233الئۆس24،7%201015037ئوسترالیا24،7%201130٨76که‌نه‌دا24،4%20097٨19نامیبیا24،4%2011500122فیه‌تنام24،2%200712029لێسێتۆ

24%2009256لیختێنشتاین23،9%2011460110پۆڵۆنیا23،5%200715336کرۆواتیا23،3%20101202٨قرقیزستان22،7%200715034سێنێگاڵ22،2%200٨34276پاکستان22،2%20119020سه‌نگاپووڕ22،1%20069521مۆریتانی22،1%20102٨062فیلیپین

22%201020044کۆماری‌چێک22%199415033ئێریتره‌22%2010650143بریتانیا

22%200915033ئووزبه‌کستان21،6%200٨25054سێربستان21،5%20111302٨پێرۆ

هه ڵبژاردن ژماره )19(22

21،3%200٨29٨7637چین21،3%200٨630134ئیتالیا21،1%200٨12326کامبۆجیا21%201110021لێتله‌ند20،٨%200924050بولگاریا20،٨%20117215کاپ‌ڤێرد20،٨%20101٨33٨دۆمێنیکه‌ن20،٨%200919240ماالوی

20%20096012لۆگزامبورگ19،٨%201110120ئێستله‌ندا19،2%200912023ئیسرائیل19،1%200٨14127لیتاون

19%2009٨416ئێل‌سالڤادۆر19%20106312تاجیکستان1٨،9%2007577109فرانسه‌1٨،٨%20106913ماوریتیۆس1٨،٨%201010119مۆڵداڤیا1٨،6%200٨34564به‌نگالدێش1٨%200912٨23هۆندووڕاس1٨%2009560101ئه‌ندونێزیا17،٨%200710719کازاخستان

17،5%2011407ئیماراتی‌عه‌ره‌بی17،3%200930052یوونان

17%20101652٨ڤێنێزووئێال16،٨%201043473ئه‌مریکا

16،٨%200٨12521تورکمه‌نستان16،7%2010427بۆسنیا‌و‌هێرسوگۆڤینا

16،7%201139566مه‌راکش16،7%200٨6010سان‌مارینۆ16،4%200914023ئه‌ڵبانیا

16%201012520ئازه‌ربایجان16%201015024سڵۆڤاکیا15،٨%201150079تایله‌ند

15،6%20096٨7107کۆریای‌باکوور

23 ئاداری 2012

15،3%200711117بوورکینا‌فاسۆ15،2%20099915ئۆڕووگۆا15،1%201116625ئیرله‌ندا15%200٨21432زیمبابوێ14،7%200911617گابۆن

14،7%200٨29944کۆریای‌باشوور14،4%200٨9013سڵۆڤانیا14،2%200912017شیلی14%200745063ڕووسیا13،9%20071٨025کامێروون13،٨%200٨659جیبووتی13،6%200٨669سوازیله‌ند13،3%200٨152گرێنادا13،3%200760٨جامائیکا13،3%201111315نیجێر

13،2%200712116سیێرا‌لیۆن12،٨%20111٨٨24چاد

12،7%201016621کۆڵۆمبیا12،5%201025632ماداگاسکار12،5%200٨٨010پاراگۆا12،4%200725031سووریا12،2%2007415باهاما11،4%200٨3343٨ڕۆمانیا11،3%20094٨054ژاپۆن

11،1%2009٨19مۆنتێنێگرۆ11،1%2007٨19تۆگۆ11%201115517زامبیا

10،٨%200954559هندوستان10،٨%201012013ئۆردۆن10،7%2011566قبرس10،2%200714715مالی10%2011404به‌حرێن10%200٨303باربادۆس10%200٨10010ئێکوادۆر

هه ڵبژاردن ژماره )19(24

10%200٨10010گووئینیا9،9%200٨22222مالیزیا9،٨%200722422کێنیا

9،٨%2010515سوورینام9،2%200713112ئه‌رمه‌نستان9،1%20103٨635هه‌نگاریا٨،7%200٨696مالتا٨،6%201051344به‌رازیل٨،5%200٨474بووتان٨،5%2009716پاناما٨،4%2011٨37بێنین٨،3%200٨23019غه‌نا

٨%200745036ئووکراینا7،9%200٨635بۆتسوانا7،7%20073٨930ئه‌لجه‌زاییر7،7%2009655کوێت7،5%2002534گامبیا7،3%200713710کۆنگۆ6،٨%200454637سۆمالیا6،5%200٨13٨9گورجستان5،٨%201022513سری‌النکا4،2%2010954هائیتی

3،9%200٨763مه‌غوولستان3،7%201135213نیجێریه‌3،1%200912٨4لوبنان2،٨%200٨290٨ئێران2%201150٨10میسر1،2%2011٨41عومان0،3%20033011یه‌مه‌ن

-20091500عه‌ره‌بستان-2010350قه‌ته‌ر

http://perleman.orgو‌‌http://www.ipu.org‌‌:سه‌رچاوه‌

*‌هه‌رێمی‌كوردستان‌یه‌كه‌یه‌كی‌سیاسی‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‌و‌به‌شێكه‌‌له‌‌جوگرافیای‌سیاسیی‌عێراق.

25 ئاداری 2012

كاتێ������ك‌ده‌توانرێت‌ب������ه‌‌واڵتێك‌بگوترێ������ت‌واڵتێكی‌‌دیموكراتیک‌،‌كه‌‌له‌ناو‌هه‌ڵبژاردنه‌كانیدا‌ڕكابه‌رییه‌كی‌‌ڕاس������ته‌قینه‌‌له‌‌نێ������وان‌سیاس������ه‌ته‌‌جۆراوجۆره‌كان‌و‌كاندی������ده‌‌س������ه‌ربه‌خۆكانیدا‌بێنێته‌‌كایه‌وه‌.‌پێویس������ته‌‌ده‌نگده‌ران‌ئاره‌زوویه‌كی‌‌ئازادی������ان‌هه‌بێت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌‌بڕیار‌بده‌ن‌كه‌‌كێ‌‌ببێته‌‌نوێنه‌ریان.‌ته‌نها‌چه‌ند‌واڵتێكی‌‌بچووك‌هه‌ن‌كه‌‌له‌‌هه‌موو‌بڕیارێكدا‌دیموكراسی‌پیاده‌‌ده‌كه‌ن،‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ش‌بۆ‌هه‌موو‌دیموكراسییه‌كانی‌‌تر‌زۆر‌گرنگه‌‌ڕێگه‌ی‌‌جیاواز‌بۆ‌رێكخستنی‌‌سیسته‌مێكی‌‌كاریگه‌ر‌و‌دیموكراسی‌‌بۆ‌نوێنه‌رایه‌تیكردن‌بدۆزنه‌وه‌.‌حیزبه‌‌سیاس������ی‌و‌نوێنه‌ره‌كان‌ئه‌و‌یاریكه‌رانه‌ن‌كه‌‌له‌‌

بواری‌‌نواندنی‌‌كاروباری‌‌نوێنه‌رایه‌تیدا‌پسپۆڕن.له‌‌بنه‌مای‌‌سیس������ته‌مێكی‌‌له‌م‌جۆره‌دا،‌پێویستیی‌‌به‌‌ڕه‌زامه‌ندیی‌‌مافی‌‌بنچینه‌یی‌مرۆڤ،‌ئازادیی‌‌ڕاده‌ربڕین،‌ڕێكخس������تن‌و‌ئاماده‌كاریی‌‌هه‌ڵبژاردن‌و‌ئه‌نجامدانی‌‌

كۆبوونه‌وه‌ش‌هه‌یه‌.‌س������ه‌رقاڵكردنی‌‌دانیش������تووان‌و‌حاڵیكردنیان‌له‌‌مه‌سه‌له‌‌سیاسییه‌‌ئاڵۆزه‌كان‌تاڕاده‌یه‌كی‌‌زۆر‌به‌‌توانای‌‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كانه‌وه‌‌به‌نده‌،‌ئه‌ویش‌به‌چاالکک������ردن‌و‌ڕۆش������نبیركردن‌و‌ڕوونكردن������ه‌وه‌ی‌‌ئاره‌زووی‌‌هه‌ڵبژاردنی‌‌حیزبی‌‌سیاس������ی‌و‌گه‌یاندنیان‌به‌‌ڕای‌گش������تی‌.‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كان‌و‌كاندیده‌كان‌ته‌نها‌ده‌توانن‌له‌و‌شوێنانه‌‌ئه‌و‌ڕۆاڵنه‌‌بگێڕن،‌كه‌‌تیایدا‌

له‌‌كاركردن‌و‌ڕێكخستندا‌ئازادن.

حیزبه سیاسییه كان حیزبی‌‌سیاسی‌‌بریتییه‌‌له‌‌كۆمه‌ڵه‌‌خه‌ڵكێكی‌‌ڕێكخراو‌كه‌‌النیكه‌م‌هه‌مان‌ئه‌و‌مه‌به‌ست‌و‌ئاره‌زووانه‌یان‌هه‌یه‌‌كه‌‌حیزبه‌كه‌یان‌هه‌یه‌تی‌.‌حیزبی‌‌سیاسی‌‌به‌دوای‌‌ئه‌وه‌دا‌ده‌گه‌ڕێت‌كه‌‌به‌‌هۆی‌‌كاندی������ده‌‌هه‌ڵبژێردراوه‌كانییه‌وه‌‌كاریگه‌ری‌‌بخاته‌‌س������ه‌ر‌سیاسه‌تی‌‌گش������تی‌.‌ته‌نانه‌ت‌

چاوپێداخشاندنه وه یه كی حزب و كاندیده كان

حیزب و كاندیده كان بۆ دیموكراسی گرنگن

وه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه: ئێحسان نه زه ت مزووری

هه ڵبژاردن ژماره )19(26

ئه‌گه‌ر‌ناس������اندنی‌‌كاندیده‌كان‌و‌هه‌ڵمه‌تی‌‌هه‌ڵبژاردن‌و‌ئ������ه‌و‌كردارانه‌‌بن،‌كه‌‌ل������ه‌‌هه‌ڵبژاردندا‌زۆر‌دیار‌و‌به‌رچاوب������ن.‌ل������ه‌‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌‌دیموكراتی������دا،‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كان‌زۆر‌رۆڵی‌‌گرنگتر‌ده‌گێ������ڕن،‌هه‌روه‌ها‌ناوبژیوانی‌‌ده‌ستوورییش������ن‌که‌‌له‌‌نێ������وان‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌‌مه‌ده‌نی‌و‌ئه‌وانه‌ی‌‌بڕیاره‌كان‌ده‌رده‌كه‌ن‌و‌جێبه‌جێیان‌ده‌كه‌ن.‌به‌مه‌ش‌داواكاریی‌‌ئه‌ندام‌و‌الیه‌نگرانی‌‌خۆیان‌له‌‌نوێنه‌رایه‌تیكردن‌له‌ناو‌په‌رله‌مان‌و‌حكوومه‌تدا‌به‌هێز‌

ده‌كه‌ن.ئه‌ركی‌‌س������ه‌ره‌كیی‌‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كان‌له‌مانه‌ی‌‌

خواره‌وه‌‌پێك‌دێن:‌1-‌كۆبوون������ه‌وه‌‌و‌گفتوگۆكردن������ی‌‌ئ������ه‌و‌كێش������ه‌‌و‌پێداویس������تییانه‌ی‌‌ك������ه‌‌له‌الیه‌ن‌ئه‌ن������دام‌و‌الیه‌نگراندا‌

تاووتوێ‌‌ده‌كرێن.2-‌ڕۆشنبیركردن‌و‌به‌كۆمه‌اڵیه‌تیكردنی‌‌ده‌نگده‌ران‌و‌دانیش������تووان‌له‌‌پیاده‌كردنی‌‌سیسته‌می‌‌سیاسی‌‌و‌هه‌ڵبژاردندا،‌هه‌روه‌ها‌گش������تگیركردنی‌‌به‌ها‌سیاسییه‌‌

گشتییه‌كانیش.3-‌هاوس������ه‌نگكردنی‌‌داواكاریی������ه‌‌پێچه‌وانه‌كان‌و‌

گۆڕینیان‌بۆ‌سیاسه‌ته‌‌گشتییه‌كان.ب������ۆ‌ هاوواڵتی������ان‌ كاراكردن������ی‌‌ و‌ هان������دان‌ ‌-4و‌ بڕی������اره‌‌سیاس������ییه‌كان‌ ل������ه‌‌ به‌ش������داریپێكردنیان‌گواس������تنه‌وه‌ی‌‌ڕا‌و‌بۆچوونیان‌بۆ‌ئاره‌زووه‌‌سیاسییه‌‌

په‌ره‌سه‌ندووه‌كان.5-‌گه‌یاندنی‌‌بیروڕای‌‌سیاسی‌‌له‌‌هاوواڵتیانه‌وه‌‌بۆ‌

حكوومه‌ت.6-‌دامه‌زراندن‌و‌مه‌شقپێكردنی‌‌كاندیده‌كان‌بۆ‌ناو‌

داموده‌زگا‌گشتییه‌كان.

ئه ركی ناوخۆی حیزبه سیاسییه كانئ������ه‌رك‌و‌كرداری‌‌ناوخ������ۆی‌‌هه‌ر‌یه‌ک‌ل������ه‌‌حیزبه‌‌سیاسییه‌كان‌وه‌ك‌)سیسته‌می‌‌هه‌ڵبژاردن،‌كولتووری‌‌سیاسی‌،‌كاروباره‌‌یاسایییه‌كان‌و‌هتد...(،‌تاڕاده‌یه‌ك‌ب������ه‌‌هۆی‌‌ئه‌و‌هێزانه‌وه‌‌دیاری‌ده‌كرێن‌كه‌‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كانن،‌به‌اڵم‌ئه‌م‌كاره‌‌زیاتر‌به‌‌هۆی‌‌پرۆسه‌‌ناوخۆیییه‌كانه‌وه‌‌ده‌كرێت.‌ئه‌و‌فاكته‌رانه‌ی‌‌كه‌‌له‌‌الیه‌ن‌سه‌ركرده‌‌و‌كه‌سانی‌‌ناو‌حیزبه‌‌سیاسییه‌كانه‌وه‌‌كاریگه‌ری‌ده‌كه‌نه‌‌س������ه‌ر‌كه‌س������ایه‌تیی‌‌س������ه‌ركرده‌‌و‌كه‌سانی‌‌ناو‌حیزبه‌كه‌،‌بریتین‌له‌‌كاره‌‌ئایدۆلۆژییه‌كان‌و‌مێژووی������ی‌‌حیزبه‌كه‌،‌هه‌روه‌ها‌كولتووری‌‌سیاس������یی‌‌

ناوخۆیی‌.‌ئه‌گه‌ر‌حیزبێكی‌‌سیاس������ی‌‌حه‌ز‌له‌‌پرنس������یپه‌كانی‌‌دیموكراس������ی‌‌بكات‌بۆ‌ئ������ه‌وه‌ی‌‌بنه‌ماكانی‌‌هه‌ڵبژاردن‌له‌ن������او‌حیزبه‌كه‌یدا‌په‌یڕه‌و‌بكرێ������ت،‌ئه‌وا‌ڕه‌نگه‌‌كاری‌‌پڕاكتیكی‌وه‌ك‌پرۆس������ه‌ی‌‌ڕاوێژكاری‌‌و‌زانیاری‌‌سه‌یر‌بكرێن،‌پێكهاته‌‌و‌یاساكانی‌‌ناوخۆ‌)‌فه‌رمی‌‌و‌نافه‌رمی‌(‌بۆ‌ڕێكخس������تن‌و‌بڕیاردان‌و‌بوونی‌‌شه‌فافییه‌ت‌له‌ناو‌حیزبه‌كه‌دا‌له‌‌هه‌م������وو‌ئاس������ته‌كاندا‌گرنگن.‌ده‌كرێ‌‌ئه‌ندامان������ی‌‌حیزبه‌كه‌‌رۆڵی‌‌زیاتری‌‌بڕی������اردان‌ببینن،‌وه‌ك‌به‌ش������داریكردن‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌بۆ‌ش������وێنی‌‌س������ه‌ركردایه‌تی‌‌یان‌ده‌ستنیش������انكردنی‌‌كاندیده‌كانی‌‌حیزبه‌كه‌‌ب������ۆ‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌‌داهاتوو.‌هه‌ر‌به‌هه‌مان‌ش������ێوه‌‌زۆربه‌ی‌‌حیزب������ه‌كان‌به‌‌ب������ۆ‌زیادكردنی‌‌رۆڵی‌‌الساییانه‌ی‌‌گرووپه‌‌تازه‌‌هاتووه‌كانی‌‌ناو‌حیزبه‌كانیان‌

چاالكانه‌‌كار‌ده‌كه‌ن.

كاندیده سه ربه خۆكانزۆر‌چوارچێ������وه‌ی‌‌یاس������ایی‌‌هه‌ن‌ك������ه‌‌ڕێگه‌‌ده‌ده‌ن‌كاندی������ده‌كان‌ڕكاب������ه‌ری‌‌بك������ه‌ن‌و‌ن������اوی‌‌خۆی������ان‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌تۆمار‌بك������ه‌ن،‌ئه‌گه‌رچی‌له‌الیه‌ن‌هیچ‌حیزبێكی‌‌سیاس������ییه‌وه‌‌هه‌ڵنه‌بژێردرابن.‌ڕۆڵی‌‌كاندیده‌‌س������ه‌ربه‌خۆكان‌له‌‌ناو‌ئه‌و‌واڵتانه‌ی‌‌كه‌‌فره‌‌سیسته‌می‌‌هه‌ڵبژاردنی������ان‌هه‌یه‌،‌زۆر‌گرنگتره‌‌ل������ه‌و‌واڵتانه‌ی‌‌كه‌‌سیسته‌مێكی‌‌هاوڕێژه‌یییان‌هه‌یه‌،‌به‌اڵم‌به‌هه‌مان‌شێوه‌‌كاندیده‌‌س������ه‌ربه‌خۆكان‌ده‌كرێ‌‌له‌‌زۆربه‌ی‌‌سیسته‌مه‌‌هاوڕێژه‌یییه‌كاندا‌ڕۆڵێكی‌‌تریان‌هه‌بێت.‌ته‌نانه‌ت‌ئه‌گه‌ر‌كاندیده‌‌سه‌ربه‌خۆكان‌نه‌توانن‌ڕكابه‌ری‌‌له‌‌هه‌ڵبژاردنێكدا‌بكه‌ن،‌ڕه‌نگه‌‌هێشتا‌كه‌سانێك‌له‌‌ئه‌نجومه‌نی‌‌یاسادانان‌

هه‌بن‌كه‌‌سه‌ربه‌‌هیچ‌حیزبێكی‌‌سیاسی‌‌نه‌بن.‌

27 ئاداری 2012

واڵتان‌یاسای‌جۆراوجۆریان‌هه‌یه‌‌بۆ‌هه‌ر‌حاڵه‌تێك‌كه‌‌به‌سه‌ر‌كورسییه‌كی‌‌په‌رله‌مانیدا‌بێته‌‌پێش،‌هه‌روه‌ك‌ئه‌و‌حاڵه‌ته‌ی‌‌كه‌‌ئه‌ندامێك‌واز‌له‌‌كورسییه‌كه‌ی‌‌بهێنێت،‌یان‌له‌الیه‌ن‌حیزبه‌‌سیاسییه‌كه‌یه‌وه‌‌دوور‌بخرێته‌وه‌.‌له‌‌هه‌ن������دێ‌‌واڵتدا‌كاتێك‌كه‌‌كورس������ییه‌كه‌‌له‌الیه‌ن‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كه‌وه‌‌پڕبكرێته‌وه‌‌یان‌ب������ه‌‌به‌تاڵی‌‌بهێڵێته‌وه‌،‌یانیش‌له‌واده‌ی‌‌هه‌ڵبژاردنێكی‌‌ته‌واوكاریدا‌پڕ‌بكاته‌وه‌،‌

نوێنه‌ره‌كه‌‌ده‌توانێت‌له‌‌كورسییه‌كه‌ی‌‌بمێنێته‌وه‌.‌

گره وکاره گرنگه كان له هه ڵبژاردنه كانداكاندید‌و‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كان‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌گره‌وکه‌ری‌گرنگن.‌ئه‌وان‌تاكه‌‌كه‌س������ن‌كه‌‌ڕكابه‌ری‌‌له‌س������ه‌ر‌دام������وده‌زگا‌گش������تییه‌كان‌و‌جێبه‌جێكردنی‌‌هه‌ڵمه‌تی‌‌بانگه‌ش������ه‌‌ده‌كه‌ن‌و‌هه‌وڵیش‌ده‌ده‌ن‌خه‌ڵك‌ڕازیبكه‌ن‌كه‌‌ده‌نگیان‌پ������ێ‌بده‌ن.‌ئه‌و‌ئه‌گه‌رانه‌ی‌‌كه‌‌ئ������ه‌وان‌پێیان‌وایه‌‌ل������ه‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌بهێننه‌كایه‌وه‌‌بریتین‌له‌:‌به‌ده‌سهێنانی‌‌داموده‌زگاكان‌و‌دروستكردنی‌‌ئۆپۆزسیۆنێكی‌‌باوه‌ڕپێكراو‌به‌پێی‌‌ژینگه‌یه‌كی‌‌یاسایی،‌سیاسی‌‌و‌كولتووری‌‌له‌‌ناو‌واڵتدا،‌كه‌‌له‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌ده‌رئه‌نجامه‌كان������ی‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا‌بێته‌‌كایه‌وه‌.‌ل������ه‌‌ڕوانگه‌یه‌كی‌‌ت������ره‌وه‌،‌دیاریكردن������ی‌‌دوائه‌نجامی‌‌هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه‌‌ل������ه‌‌ده‌س������ت‌حیزبه‌‌سیاس������ییه‌كان‌و‌كاندیده‌كاندای������ه‌.‌ئه‌گ������ه‌ر‌ئ������ه‌وان‌ئه‌نجامه‌كان������ی‌‌هه‌ڵبژاردنیان‌به‌هۆی‌‌هه‌س������تكردن‌به‌‌ساخته‌كاری‌‌و‌كرداره‌‌ناڕیكه‌كان‌له‌‌ن������او‌هه‌ڵبژاردندا‌قبوڵ‌نه‌كرد،‌ئه‌وا‌هه‌ڕه‌شه‌‌له‌سه‌ر‌شه‌رعییه‌تی‌‌ئه‌نجامی‌‌ئه‌نجومه‌نی‌‌

یاسادانان‌یان‌حكوومه‌ت‌هه‌یه‌.هه‌روه‌ه������ا‌به‌هه‌مان‌ش������ێوه‌‌حی������زب‌و‌كاندیده‌كان‌ئ������ه‌و‌یاریكه‌رانه‌ن‌كه‌‌ڕۆڵێكی‌‌گرنگی������ان‌له‌‌تێكدان‌و‌وێرانكردن������دا‌هه‌یه‌.‌پراكتیزه‌كانی‌‌ده‌نگكڕین‌و‌دارایی‌‌نایاس������ایی‌‌حیزب‌و‌باڵوبوونه‌وه‌ی‌‌ناوبانگی‌‌خراپ‌و‌قس������ه‌ی‌‌ڕق‌و‌كیناویی‌‌و‌تۆقاندنی‌‌ده‌نگده‌ران‌له‌الیه‌ن‌كاربه‌ده‌ستانی‌‌حیزب‌و‌گه‌نده‌ڵی‌‌له‌‌بڕیاردان‌و‌نه‌هێشتنی‌‌سیس������تماتیكی‌‌هه‌ندێ‌‌كه‌رتی‌‌دیاریكراوی‌‌ده‌ستوریی‌‌كۆمه‌ڵگه‌،‌ئه‌م‌كۆمه‌ڵه‌‌ش������ته‌‌زیاتر‌هه‌ڕه‌شه‌ن‌بۆ‌سه‌ر‌پرۆسه‌ی‌‌سیاس������ی‌‌وه‌ك‌له‌‌وه‌ی‌‌یارمه‌تیده‌ربن.‌یاسا‌و‌كاره‌كان������ی‌‌هه‌ڵمه‌تی‌‌هه‌ڵبژاردن‌و‌كۆكردنه‌وه‌ی‌‌پاره‌‌و‌كاركردنی‌‌حیزبه‌‌سیاسییه‌كان‌بۆ‌بچووككردنه‌وه‌ی‌‌

كاریگه‌ریی‌‌گرنگی‌‌شێواندنی‌‌حیزبه‌‌سیاسییه‌كان‌له‌و‌كاته‌ی‌‌كه‌‌بۆ‌ڕكابه‌ریكردن‌له‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‌ئازادیی‌‌

زیاتریان‌پێده‌ده‌ن.‌

حیزب و كاندیده كان له ده سه اڵتدابه‌پێی‌‌سه‌ركه‌وتنی‌‌هه‌ڵبژاردنه‌كان،‌حیزبه‌‌سیاسی‌و‌كاندیده‌كان،‌حكوومه‌ت‌یان‌ئۆپۆزسیۆنی‌یاسادانان‌له‌‌واڵتێكدا‌پێكدێنن.‌سیسته‌می‌‌هه‌ڵبژاردن‌فاكته‌رێكی‌‌گرنگ������ه‌‌به‌وه‌ی‌‌كه‌‌دی������اری‌ده‌كات،‌چ������ۆن‌ده‌نگه‌كان‌بكرێن������ه‌‌داوای‌ش������ه‌رعی‌،‌ب������ه‌اڵم‌چانس������ی‌‌حیزب‌و‌كاندی������ده‌كان‌له‌‌هه‌ڵمه‌ت������ی‌‌هه‌ڵب������ژاردن‌و‌بنیادنانی‌‌یه‌كڕیزی‌‌و‌هاوپه‌یمانیه‌تیی‌‌پێش‌هه‌ڵبژاردندا‌به‌هه‌مان‌شێوه‌‌كاریگه‌رییان‌له‌س������ه‌ر‌ئه‌نجامی‌‌كۆتاییدا‌هه‌یه‌.‌په‌یوه‌ندییه‌كان������ی‌‌نێوان‌نوێن������ه‌ره‌‌هه‌ڵبژێردراوه‌كان‌و‌حیزبه‌‌سیاسی‌و‌كاروباره‌‌ناوخۆیییه‌كانی‌‌ناو‌حیزب‌و‌مه‌شقپێكردن‌و‌ئه‌و‌سه‌رچاوانه‌ی‌‌كه‌‌له‌به‌رده‌ستیانن،‌له‌‌ش������ێوازی‌‌یاس������ادانان‌و‌بودجه‌‌و‌سیاسه‌ته‌كانی‌‌

حكوومه‌تدا‌یارمه‌تییان‌ده‌ده‌ن.

http://aceproject.org‌: سه رچاوه

هه ڵبژاردن ژماره )19(2٨

)مه‌هاتما‌غاندی(‌دبێژیت:‌)ناتوندوتیژی‌مه‌زنترین‌هێزا‌مرۆڤایه‌تیێیه‌(.

كه‌واته‌‌ناتوندوتیژی‌هێزه‌‌و‌توندوتیژی‌هوڤاتیه‌.‌هێزا‌ئه‌نتی‌توندوتیژی‌پترا‌كاریگه‌ر‌و‌به‌رهه‌مداره‌،‌به‌روڤاژی‌هێ������زا‌ب‌توندوتیژی‌ك������و‌برینێن‌ك������ور‌و‌كارتێكرنه‌كا‌نه‌رێن������ی‌و‌دوژمنكاریا‌دومدرێژ‌ل‌پ������اش‌خۆ‌دهێلیت.‌ئه‌گه‌ر‌كه‌س������انه‌كی‌یان‌ئالیه‌ك������ی‌باوه‌ری‌ب‌خۆ‌و‌كار‌و‌چاالكیێن‌خۆ‌و‌س������ی‌ڤی‌و‌باكگراوندێ‌‌خۆ‌هه‌بیت،‌په‌نایێ‌‌بۆ‌به‌ر‌زه‌غه‌لیێ‌‌و‌چه‌پ‌و‌چیڕیێ‌‌و‌توندوتیژیێ‌‌نابه‌ت،‌به‌لكو‌دێ‌‌بیته‌‌رێڤینگێ‌‌كاروانێ‌‌پێشبركێ‌‌و‌دێ‌رێ������كا‌مودێرن‌گریت‌و‌خۆ‌هاڤێته‌‌د‌گه‌ڕا‌هه‌لبژارتنێ‌‌و‌ده‌نگدانێ‌‌و‌دێ‌‌كانزایێ‌‌خۆ‌یێ‌‌ره‌س������ه‌ن‌نیاسیت‌و‌ژ‌

سه‌رنه‌كه‌فتنێ‌‌ژی‌ڤه‌ناجنقیت.

ئه‌گه‌ر‌كار‌ب‌خلمه‌ت‌خۆشی‌و‌ته‌نایی‌برێڤه‌‌بچیت‌هیچ‌پێتڤی‌ناك������ه‌ت‌زۆری‌و‌كوته‌كی‌بهێته‌‌بكارئینان،‌چونك������ی‌مێژوویا‌ن������وو‌و‌یا‌كه‌ڤنژی‌س������ه‌لماندیه‌‌ئه‌و‌

ده‌ستهه‌التا‌ب‌زۆری‌بهێت‌ب‌زۆری‌دێ‌‌دچیت.ئه‌ڤ������ه‌‌چه‌ند‌نمونه‌‌و‌دیمه‌نن‌ل‌س������ه‌ر‌هه‌لبژارتن‌و‌خۆنیشاندانێن‌ئارام‌و‌ره‌تكرنا‌توندوتیژیێ‌‌د‌كاودانێن‌

سه‌خت‌و‌گراندا.‌

داخستنا سندۆقا فیشه كان و ڤه كرنا سندۆقا ده نگ�ان)جێم�������ی‌كارته‌ر(‌س������ه‌رۆكێ‌‌ئه‌مه‌ریكا‌د‌س������الێن‌حه‌فتێیان������دا،‌گه‌ل������ه‌ك‌س������ه‌ربۆر‌و‌پێزانی������ن‌د‌بیاڤێن‌هه‌لبژارتناندا‌هه‌بوون،‌دیار‌كر‌كو‌د‌شه‌رێن‌ناڤخۆیی‌د‌ناڤبه‌را‌دوو‌ئالیان‌یان‌پتر،‌هه‌ر‌ئالیه‌ك‌قه‌ناعه‌تێ‌‌بۆ‌

هێزا بێ توندوتیژید هه لبژارتن و خۆنیشاندان و كاودانێن دژواردا

ئا: عزه ت یوسف

29 ئاداری 2012

خۆ‌چێدكه‌ت‌و‌دبێژیت‌ئه‌زێ‌‌راس������تم‌و‌ملله‌ت‌ل‌گه‌ل‌منه‌‌و‌پشته‌ڤانێ‌‌منه‌‌.‌

ئه‌گه‌ر‌ئه‌ڤ‌ئالیێن‌شه‌ردار‌پروسێسه‌كا‌هه‌لبژاتنان‌ساز‌بكه‌ن،‌هه‌لبژاتنه‌كا‌پاقژ‌و‌بژین،‌ده‌لیڤا‌وه‌كهه‌ڤیێ‌‌بۆ‌هه‌ر‌ئالیه‌كی‌د‌هه‌وا‌هه‌لبژاتناندا‌هه‌بیت،‌ده‌نگده‌ر‌ب‌ح������ه‌زا‌خۆ‌ده‌نگ‌بده‌ت،‌خاپاندنێ‌‌نه‌كه‌ن،‌ئه‌نجامی‌ب‌ش������ه‌ره‌فمه‌ندی‌قه‌بیل‌بكه‌ن،‌واته‌‌سندۆقا‌فیشه‌كان‌ب‌س������ندوقا‌ده‌نگان‌ئالوگۆر‌بكه‌ن،‌دێ‌‌قه‌نج‌زانن‌كا‌كیژ‌ئالیێ‌‌راس������ته‌‌و‌جه‌ماوه‌ر‌ل‌گه‌له‌‌و‌ئاگرێ‌‌شه‌رێ‌‌

ناڤخۆییژی‌هه‌لنابیت.

ناتوندوتیژی د هه لبژاتناندا ل‌ساال‌19٨6،‌ده‌مێ‌‌)فرناندۆ‌ماركوس(‌پێكول‌كری‌هه‌لبژارتنان‌ساخته‌‌بكه‌ت،‌داكو‌ل‌سه‌رۆكاتیا‌فلیپینێدا‌دوم‌بك������ه‌ت،‌دوو‌به‌تالیۆنێن‌س������وپای‌ن������ه‌رازی‌بوون‌و‌پشته‌ڕێ‌‌كه‌تن.‌ماركوسی‌هنده‌ك‌هێزێن‌دی‌یێن‌سوپای‌

ره‌وانه‌‌كرن‌داكو‌ئه‌ڤان‌دوو‌به‌تالیۆنان‌ژناڤ‌ببه‌ن.پت������ر‌ژ‌نیڤ‌ملیۆن‌ژ‌خه‌لكێ‌‌س������ڤیل‌و‌بێ‌‌چه‌ك‌خۆ‌كرنه‌‌دیوار‌و‌چه‌پ������ه‌ر‌و‌ل‌هه‌مبه‌ر‌هێزێن‌ره‌وانه‌كری‌راوه‌س������تیان‌و‌نه‌هێالن‌هێزێن‌س������وپای‌و‌تانكێن‌وان‌بگه‌هنه‌‌ده‌ڤه‌را‌مه‌ره‌مژێكری.‌خه‌لكی‌خۆ‌ل‌به‌ر‌تانكان‌درێژكرن‌و‌نه‌هێالن‌بلڤن.‌ئولداره‌كا‌كریس������تیانی‌خۆ‌هاڤێته‌‌به‌ر‌تانكه‌كێ‌‌و‌دوعا‌بۆ‌خۆ‌كرن.‌لێخۆرێ‌‌تانكێ‌‌هندی‌هاته‌‌خۆ‌نه‌ش������یا‌ویژدان������ا‌خۆ‌خراب‌بكه‌ت‌و‌د‌جهدا‌چه‌قی‌و‌نه‌لڤی.‌به‌لێ‌‌ئه‌گه‌ر‌هاتبا‌س������ه‌ربازه‌كی‌

پشته‌ڕێ‌‌ب‌چه‌كێ‌‌خۆ‌یێ‌‌ئۆتۆماتیك‌ته‌ق������ه‌‌كربا،‌دا‌ش������ول‌خراب‌بیت‌و‌)ماركوس( و‌ كاره‌س������ات‌ دابیت������ه‌‌ژی‌دا‌ب‌س������ه‌ركه‌ڤیت.‌ل������ێ‌‌چه‌ك‌نه‌هاته‌‌بكارئینان،‌توندوتیژی‌نه‌هاته‌‌بكارئینان،‌یا‌ماركوسی‌دڤیا‌نه‌هاته‌‌ئه‌نجام������دان،‌س������ه‌ره‌نجام‌ماركوس‌

كه‌ت‌و‌شه‌رعیه‌ت‌ب‌سه‌ركه‌ت.

خۆنیشاندانێن ته نا ب‌ ده‌م������ێ‌‌ ‌،19٨9 پایی������زا‌ ل‌هه‌زاره‌ها‌ژ‌خه‌لكێ‌‌سڤیلێ‌‌)ئه‌لمانیا‌ڕۆژهه‌الت(‌دارژیاینه‌‌سه‌ر‌جادان‌و‌خۆنیشادان‌دژی‌رژێما‌كۆمۆنیست‌

سازكرین،‌فه‌رمان‌بۆ‌هێزێن‌ئاسایشا‌ئه‌ڤی‌وه‌التی‌هات‌كو‌ته‌قێ‌‌بكه‌ن‌و‌خۆنیشانده‌ران‌په‌رش‌و‌به‌الڤ‌بكه‌ن.‌هێزێن‌ئاسایشێ‌‌چاڤه‌رێی‌هێجه‌ته‌كێ‌‌بوون‌كو‌هنده‌ك‌ره‌فتارێ������ن‌ناڕه‌وا‌وه‌كو‌به‌ر‌تێوه‌ركرن،‌یان‌نارنجوك‌و‌مولوتۆڤ‌هاڤێتن‌یان‌ژی‌دوكان‌ش������ه‌الندن‌په‌یدا‌ببن،‌دا‌بۆ‌وان‌وه‌كو‌بیانوو‌بهه‌لكه‌ڤیت‌و‌خۆنیش������انده‌ران‌ب‌هێزا‌چه‌كی‌ته‌راوبه‌را‌بكه‌ن.‌به‌لێ‌‌ئه‌ڤ‌كاره‌‌په‌یدا‌نه‌بوو‌و‌خۆنیشاندانه‌كا‌ته‌نا‌و‌ئارام‌بوو‌و‌چ‌ره‌فتارێن‌خرابژی‌په‌یدا‌نه‌بوون،‌له‌وا‌پالنا‌رژێما‌كۆمۆنیس������ت‌سه‌رنه‌گرت‌و‌به‌رنه‌گرت‌و‌پۆلیس‌و‌سوپا‌بێ‌‌به‌رسڤ‌

مان‌و‌هه‌ر‌زوو‌رژێم‌هه‌رفت.)خۆنیشاندانێن ته نا و ئارام زوو به ری دگرن و خۆنیشادانێن دژوار و چه كدارژی هه ر زوو

دهێن قوتبركرن(

ئوودا گه رمس������ه‌لڤادۆر‌دی-‌مادریگا‌كه‌سانه‌كێ‌‌ئیسپانی‌بوو.‌ئاخفتنكه‌رێ‌‌سه‌رۆكێ‌‌لیژنا‌فاشال‌چه‌كدانانێ‌‌ل‌كۆما‌

نه‌ته‌وه‌یان‌)عصبة‌االمم(‌ل‌سالێن‌سیهان‌بوو.دی-‌مادریگا‌د‌یاداشتێن‌خۆدا‌نڤێسیه‌:‌

ئه‌م‌س������ه‌رنه‌كه‌فتین،‌چونكی‌مه‌‌ژ‌دوماهیه‌كا‌شاش‌ده‌ستپێكر،‌)مه‌‌عه‌ره‌بانه‌‌دانا‌به‌ر‌هه‌سپی(.‌ل‌ده‌ڤه‌ره‌كا‌پڕ‌دوژمنكاری‌و‌بێ‌‌باوه‌ری‌گه‌له‌كا‌ب‌زه‌حمه‌ته‌‌بێژیه‌‌خه‌لكه‌كی‌چه‌كێ‌‌خۆ‌دانن،‌هه‌روه‌كو‌ل‌زڤستانه‌كا‌سڕ‌و‌سه‌قه‌م‌و‌به‌فراوی‌دبێژیه‌‌ئه‌وی‌خه‌لكی‌قاپیتێن‌خۆ‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(30

دان������ن.‌به‌لێ‌‌ئه‌گه‌ر‌تۆ‌ژووره‌كا‌گه‌رم‌بۆ‌ئه‌وان‌مرۆڤان‌دابین‌بكه‌ی‌هه‌ر‌ئه‌و‌بخۆ‌دێ‌قاپیتێ‌‌خۆ‌دانن‌و‌پێتڤی‌

چ‌لیژنا‌و‌شیره‌تان‌ناكه‌ت.

شوره شا پرته قالی ل‌ده‌س������تپێكا‌س������اال‌2005،‌ب‌س������ه‌دان‌هه‌زار‌ژ‌خه‌لك������ێ‌‌ئوكرانیا‌ب‌ئاوایه‌كێ‌‌هێمنانه‌‌خۆنیش������اندان‌كرن‌كو‌ب‌شوره‌ش������ا‌پرتقالی‌هاته‌‌نیاس������ین‌و‌شیان‌سس������ته‌مێ‌‌حكومرانیێ‌‌بگهورن،‌لێ‌‌پاش‌بورینا‌پێنج‌س������االن‌ده‌نگده‌رێن‌ئه‌ڤی‌وه‌التی‌ش������یان‌س������ه‌روكێ‌‌شوره‌شێ‌‌)فیكتۆر‌یوش������ینكۆ(‌و‌دویفرا‌شه‌ریكا‌وی‌)یولیا‌تیموشینكۆ(ژی‌البده‌ن.‌ئه‌ڤه‌‌هه‌می‌ب‌هه‌لبژاتن‌و‌رێكێن‌ئاشتیانه‌‌و‌دوور‌ژ‌توندوتیژیێ‌‌و‌كارێن‌دژوار‌

هاته‌‌روودان.

خڕۆچۆڤ و ستالینل‌كۆنگرێ‌‌20ێ‌‌یێ‌‌پارتا‌كۆمۆنس������تا‌سوڤیه‌تی،‌ئه‌وا‌ل‌ئادارا‌1956ێ‌‌ل‌مۆسكۆیا‌پایته‌خت‌هاتیه‌‌گرێدان،‌)نیكیتا‌خڕۆچۆڤ(‌په‌یڤه‌كا‌گرنگ‌و‌دیرۆكی‌پێش������كێش‌كر‌و‌تێدا‌هاڤێته‌‌س������تالینیزمێ‌‌و‌كریارێن‌ستالینی،‌نه‌رازیبوونا‌خۆ‌ژ‌كوشتار‌و‌ته‌په‌س������ه‌ركرنا‌خه‌لكی‌و‌وێران‌و‌خاپۆركرنا‌ئابووری‌و‌ژی������ارا‌خه‌لكی‌و‌ه������ه‌ژاری‌و‌نه‌داریا‌خه‌لكی،‌ده‌رب������ڕی.‌پش������كدارێن‌كۆنگرێژی‌ب‌گه‌رمی‌ده‌س������ت‌بۆ‌

قوتان.پاش������ی‌پارچه‌‌كاغ������ه‌زه‌ك‌گه‌هش������ته‌‌خڕۆچۆڤی‌و‌تێدا‌هاتبوو‌نڤێس������ین:‌)هه‌ڤال‌نیكیتا..‌تۆژی‌ل‌گه‌ل‌س������تالینی‌لسه‌ر‌كورسیا‌ده‌س������تهه‌التێ‌‌بووی‌ده‌مێ‌‌ئه‌ڤ‌نه‌هامه‌تیه‌‌

د‌قه‌ومی������ن،‌ته‌‌چ‌پێرابوون‌نه‌كرن،‌بۆچی‌ته‌‌وی‌ده‌می‌خۆ‌نه‌رازی‌نه‌كر؟(.

خڕۆچۆڤی‌به‌رێ‌‌خۆدا‌پشكدارێن‌كۆنگرێ‌و‌گۆت:‌)كێ‌‌ئه‌ڤه‌‌نڤێس������ییه‌؟(،‌لێ‌‌كه‌س������ێ‌‌پێ‌‌ل‌وێره‌كیا‌خۆ‌دانه‌نا‌و‌هه‌می‌ژ‌ترسادا‌بێده‌نگ‌و‌كڕ‌بوون‌و‌كه‌س‌نه‌وێریا‌سه‌رێ‌‌

خۆ‌ڕاكه‌ت.ئینا‌خڕۆچۆڤی‌گۆت:‌)ئه‌ز‌ژی‌وه‌كی‌هه‌وه‌!!(.

ده ڤێ خۆ بگره ل‌ده‌مێ‌‌هه‌لبژاتنێن‌پۆستێ‌‌ش������یره‌تكاریێ‌‌ل‌)ئه‌لمانیا‌ڕۆژئاڤ������ا(‌ل‌ئ������ادارا‌س������اال‌19٨3،‌كاندیدێ‌‌سوس������یال‌دیموكرات‌)هانز‌ڤوگێل(‌ب‌كێمه‌كێ‌‌ل‌پێش‌كاندیدێ‌‌پارتا‌دیموكراتا‌كریس������تیانی‌)هیلموت‌ك������ول(‌بوو،‌ئه‌وی‌ده‌می‌)لیونێد‌بریجنێڤ(‌ڕاگه‌هاند‌كو‌)ڤوگێل(‌كاندیدێ‌‌په‌سه‌ندێ‌‌مۆسكۆیه‌،‌ئه‌ڤێ‌‌ئاخفتنێ‌‌كاریگه‌ری‌ل‌سه‌ر‌ده‌نگده‌ران‌كر‌و‌د‌ئه‌نجامدا‌ده‌نگێن‌)ڤوگێل(ی‌كێم‌بوون‌و‌س������ه‌ركه‌فتن‌

ژ‌ده‌ستدا.‌)ده رفه ت ئاخفتنێ دزانیت، ئه گه ر ئاخفتنا ته

كارێ نه رێنی كر، یا باشتر ئه وه ده ڤێ خۆ بگری و نه ئاخڤی(

نمونه یا زیندیل‌ده‌وله‌تا‌یه‌مه‌نێ‌،‌كو‌ژمارا‌دانیش������توانان‌دگه‌هیته‌‌پتر‌ژ‌‌25ملیۆن‌كه‌س������ان،‌هوزاتی‌و‌خێله‌كی‌و‌یاس������ا‌ڤه‌ده‌ری‌تێدا‌ژ‌ڕادده‌ڤ������ه‌ده‌ره‌،‌رێژه‌یا‌نه‌خوێنده‌واریێ‌‌تێدا‌یا‌مشه‌یه‌،‌هه‌ژاری‌و‌بێكاری‌گه‌له‌كا‌زۆره‌،‌پڕانیا‌خه‌لك������ێ‌‌وێ‌‌چه‌كێ‌‌بێ‌‌موله‌ت‌هه‌ی������ه‌،‌بارێ‌‌ئێمناهیێ‌‌تێ������دا‌یێ‌‌خرابه‌،‌ده‌وله‌ته‌كا‌بزۆر‌ئێكگرتیه‌،‌ل‌باكووری‌حوس������ی‌هه‌نه‌،‌ل‌باش������ووری‌یه‌مه‌نا‌كۆمۆنیستا‌به‌رێ‌‌ب‌ناڤێ‌‌)الحراك‌الجنوب������ی(‌هه‌یه‌،‌زێده‌باری‌هه‌بوونا‌

به‌رفره‌ها‌قاعیده‌.‌ئ������ه‌ڤ‌هه‌می‌خالێن‌خ������راب‌و‌نه‌رێن������ی‌نه‌بوونه‌‌به‌ربه‌س������ت‌و‌رێگر‌بۆ‌الدانا‌س������ه‌رۆكێ‌‌به‌رێ‌‌)عه‌لی‌عه‌بدواڵ‌صالح(.‌لێ‌‌ئه‌ڤی‌خه‌لكی‌ب‌س������ه‌بر‌و‌هه‌دار‌بۆ‌نزیكی‌س������اله‌كێ‌‌دارژیانه‌‌سه‌رجادان‌و‌ب‌رێكێن‌نه‌دژوار‌داخازا‌الدانا‌دكتاتۆریه‌تێ‌‌كر،‌س������ه‌ره‌نجام‌ده‌س������تهه‌التا‌دكتاتۆرێ‌‌‌34ساالن‌حكوم‌كری‌نه‌ما‌و‌

هه‌لبژاتنه‌ك‌نوو‌هات‌ئه‌نجامدان.‌

31 ئاداری 2012

تا‌ڕاده‌یه‌ك‌به‌لژیكا‌تێك������ی‌ اڵ نوێی������ه‌‌و‌‌زیاتر‌و‌1٨0 سه‌ربه‌خویی‌ل������ه‌‌ ساڵه‌‌س������ه‌ربه‌خۆیی‌ئ������ه‌م‌واڵته‌‌وه‌رگرت������ووه.‌

له‌‌س������اڵی‌‌1٨31ڕاگه‌ێیندرا‌و‌له‌الیه‌ن‌واڵته‌‌گه‌وره‌کانه‌وه‌‌به‌فه‌رمی‌ناس������را.‌دوای‌سه‌رنه‌كه‌وتنی‌فه‌ره‌نسا‌له‌‌شه‌ڕی‌)واترلو(دا‌،‌به‌پێی‌بڕیاری‌كۆنگ������ره‌ی‌)ڤییه‌نا(،‌به‌لژیكا‌و‌لۆگزامبۆرگ‌ڕاده‌ستی‌هوڵه‌ندا‌كرا.‌به‌مجۆره‌‌)گیوم(ی‌یه‌كه‌م‌پاش������ای‌هوڵه‌ندا‌به‌‌پاشای‌س������ێ‌واڵتی‌هوڵه‌ندا،‌به‌لژیكا‌و‌لۆگزامبۆرگ‌ناس������را.‌به‌تێپه‌ربوونی‌چه‌نده‌ها‌س������اڵ‌و‌ل������ه‌‌ئاكامدا‌،‌له‌‌س������اڵی‌1٨30دا،‌به‌لژیكیی������ه‌كان‌ڕاپه‌ڕین‌و‌له‌‌كۆتاییدا‌توانییان‌له‌ش������كری‌هوڵه‌ن������دا‌له‌‌واڵته‌که‌یان‌

وه‌ده‌رنێن.‌شۆڕشگێڕه‌كانی‌به‌لژیكا‌له‌‌25ی‌مانگی‌ئه‌یلوولی‌ساڵی‌‌1٨30له‌‌بروكس������ێل‌حكوومه‌تێكی‌كاتیی������ان‌دامه‌زراند‌و‌كۆنگره‌یه‌كیان‌له‌‌نوێنه‌رانی‌خه‌ڵك‌پێكهێنا.‌گۆنگره‌كه‌‌دوای‌ب������اس‌و‌لێدوان‌له‌‌باره‌ی‌لکاندنی‌واڵت‌به‌‌فه‌ره‌نس������ا‌یان‌

یی‌ به‌خۆ س������ه‌رده‌نگیان‌ به‌لژی������كا،‌ب������ه‌‌س������ه‌ربه‌خۆیی‌دا‌و‌له‌‌س������اڵی‌1٨30دا،‌ئ������ه‌م‌واڵته‌‌به‌‌س������ه‌ربه‌خۆیی‌گه‌ییش������ت.‌دوای‌ئ������ه‌م‌شۆرش������ه‌‌پێكهاته‌ی‌سیاس������ی‌ئه‌م‌واڵته‌‌به‌پێی‌ده‌ستوور‌له‌‌7ی‌مانگی‌شوباتی‌ساڵی‌‌1٨31ده‌سنیپاش������انكرا.‌ئه‌م‌ده‌س������تووره‌‌تا‌ئێستا‌هه‌ژده‌‌جار‌پێداچوونه‌وه‌‌و‌ده‌س������كاری‌كراوه‌‌و‌دوایین‌جار‌له‌‌س������اڵی‌‌19٨٨له‌گه‌ڵ‌گونجاندنی‌یاساكان‌و‌پێكهاته‌ی‌دانیش������تووانی‌به‌لژیكا‌جێبه‌جێكرا.‌ده‌ستووری‌ئه‌م‌واڵته‌‌ل������ه‌‌‌٨به‌ش‌و‌‌140م������ادده‌‌پێكهات������ووه‌.‌به‌پێی‌ناوه‌ڕۆكی‌

ده‌ستووری‌به‌لژیكا،‌سه‌رچاوه‌ی‌ده‌سه‌اڵت،‌میلله‌ته‌.ده سه اڵتی به ڕێوه بردن:

مادده‌ی‌‌60تا‌91ی‌ده‌س������توور‌په‌یوه‌سته‌‌به‌‌ده‌سه‌اڵتی‌به‌ڕێوه‌بردن‌و‌به‌پێی‌ئه‌م‌مادده‌یه‌،‌پاش������ایه‌تیی‌سنووردار‌له‌م‌واڵته‌دا‌به‌‌منداڵی‌كوڕی‌پاشا‌ده‌درێت.‌دانیشتنی‌پاشا‌‌له‌سه‌ر‌ته‌ختی‌پاش������ایه‌تی‌له‌‌ته‌مه‌نی‌‌1٨ساڵییه‌وه‌،‌به‌اڵم‌ئه‌گه‌ر‌نه‌گه‌یشتبێته‌‌ته‌مه‌نی‌‌1٨ساڵی،‌ئه‌وا‌جێگری‌پاشای‌هه‌ڵبژێردراو‌له‌الیه‌ن‌ئه‌نجوومه‌نه‌كانه‌وه‌‌به‌‌ش������ێوه‌ی‌كاتیی‌ده‌توانێت‌ئه‌ركه‌‌راس������پێردراوه‌کان‌ب������ه‌‌ئه‌نجام‌بگه‌یه‌نێت.‌ئه‌گه‌ر‌پاشا‌منداڵی‌كوڕی‌نه‌بوو،‌ئه‌وا‌كه‌سێك‌كه‌‌خزمایه‌تی‌نزیكی‌له‌گه‌ل‌بنه‌ماڵه‌ی‌پاش������ادا‌هه‌بێت،‌ده‌بێته‌‌پاشا‌.‌هه‌ر‌كاتێ‌پاشا‌‌نه‌وه‌ی‌كوڕی‌بڕا،‌پاشا‌جێنشینی‌خۆی‌له‌گه‌ڵ‌ڕای‌ئه‌نجوومه‌كان‌ده‌سنیشان‌ده‌كات.‌له‌‌كاتی‌‌هاتنه‌كایه‌ی‌ئه‌مه،‌‌كاتێ‌پاشا‌له‌‌ژیاندا‌بێت،‌ئه‌نجوومه‌نه‌كان‌بۆیان‌نییه‌‌

جێگری‌پاشا‌‌هه‌ڵبژێرن.

سیسته می سیاسیی به لژیكاو: سنۆبه ر ته یب

هه ڵبژاردن ژماره )19(32

به‌اڵم‌دوای‌هه‌ڵبژاردنێكی‌تره‌وه‌،‌ئه‌نجوومه‌نه‌‌نوێیه‌کان‌له‌‌ماوه‌ی‌دوو‌مانگدا‌ده‌توانن‌پاشای‌نوێ‌هه‌ڵبژێرن.‌پاشا‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌هه‌ر‌چه‌شنه‌‌به‌رپرسیاریه‌تییه‌ک‌و‌ده‌ستێوه‌ردانێك‌رێگری‌یاسایی‌هه‌یه‌.‌هه‌روه‌ها‌پاشا‌پله‌ی‌فه‌رمانده‌ی‌هێزه‌‌چه‌كداره‌كانی‌له‌‌ده‌ستدایه‌.‌هه‌ڵبژاردنی‌سه‌رۆكی‌ده‌وڵه‌ت،‌واژۆكردنی‌گرێبه‌س������ته‌‌ده‌ره‌کییه‌کان‌،‌ڕاگه‌یاندنی‌ش������ه‌ڕ،‌واژۆكردنی‌گرێبه‌س������تی‌ئاش������تی‌و‌گه‌اڵله‌كردنی‌یاساكان‌له‌‌ئه‌ركه‌كانی‌پاش������ایه‌‌كه‌‌له‌گ������ه‌ڵ‌ئه‌نجوومه‌نه‌كان‌یا‌به‌‌

شێوه‌یه‌كی‌راسته‌وخۆ‌ڕاده‌ستی‌پاشا‌ده‌كرێت.لیژنه ی ده وڵه ت:

له‌‌سیس������ته‌می‌په‌رله‌مانیی‌به‌لژیكادا‌س������ه‌رۆكوه‌زیران‌)كه‌‌به‌پێی‌ده‌س������تووری‌به‌لژیكا‌پێكهێن������ه‌ری‌كابینه‌یه‌‌(‌و‌ئه‌ندامان������ی‌كابینه‌‌له‌‌نێوان‌نوێنه‌ران������ی‌ئه‌نجوومه‌نه‌كان‌و‌له‌‌كاتی‌پێویس������ت،‌له‌‌هاوپه‌یمانیی‌نێوان‌حزبه‌‌به‌هێزه‌کان‌

هه‌ڵده‌بژێردرێن.به‌اڵم‌پاش������ا‌‌به‌پێی‌بارۆدوخی‌سیاس������یی‌واڵت،‌ده‌نگی‌خه‌ڵك‌و‌رێژه‌ی‌ده‌نگه‌كان‌و‌ده‌س������ه‌اڵت‌و‌هێزی‌حزبه‌كان‌به‌‌ڕاوێژك������ردن‌له‌گه‌ڵ‌س������ه‌رۆكوه‌زیران‌و‌ڕاوێژكاره‌كان،‌یه‌كێک‌ل������ه‌‌نوێنه‌ره‌‌هه‌ڵبژێردراوه‌کان‌بۆ‌س������ه‌رۆكوه‌زیری‌

ده‌سنیشانده‌کات‌و‌بۆ‌پێكهێنانی‌كابینه‌‌ڕایده‌سپێرێت.له‌‌به‌لژیكا‌سه‌ره‌ڕای‌هاوپه‌یمانیی‌زمانی‌و‌فه‌رهه‌نگیی‌باكوور‌و‌باش������ووری‌واڵت،‌حزبه‌كانیش‌له‌م‌دوو‌ناوچه‌یه‌‌وه‌كو‌حزبه‌‌سۆسیالیسته‌كانی‌فه‌ڕه‌نسی‌زمان‌له‌‌باشوور‌و‌حزبه‌‌سۆسیالیس������ته‌كانی‌فالمان������ی‌زمان‌له‌‌باكوور،‌له‌‌كات������ی‌پێكهێنانی‌ده‌وڵه‌ت������ی‌هاوپه‌یمانی‌زۆرت������ر‌به‌‌ناوی‌بنه‌ماڵه‌یه‌كی‌سیاس������ی‌ئه‌وله‌وییه‌ت‌به‌‌یه‌كتر‌ده‌ده‌ن،‌بۆیه‌‌گرووپه‌‌سوسیالیس������ته‌كان‌یان‌دیموكرات‌مه‌سیحییه‌كانی‌

باكوور‌و‌باش������وور‌زۆرتر‌له‌‌كابینه‌كانی‌هاوپه‌یمانیی‌ده‌وڵه‌تدا‌به‌شدار‌ده‌بن.

ده‌وڵه‌ت������ی‌هاوپه‌یمان������ی‌ل������ه‌‌به‌لژیكا‌ل������ه‌‌زۆرینه‌ی‌س������اده‌ی‌په‌نج������ا‌كۆ‌یه‌ك‌پێكدێ������ت،‌به‌اڵم‌كابینه‌كان������ی‌هاوپه‌یمانی‌ب������ۆ‌په‌س������ه‌ندكردنی‌گه‌اڵل������ه‌‌بنه‌ڕه‌تی‌و‌پێویس������تی‌زۆرینه‌ی‌دوو‌ سه‌ره‌كییه‌کان،‌له‌م‌واڵته‌دا‌ له‌س������ه‌ر‌س������ێی‌په‌رله‌مانه.‌هه‌ری������ه‌ك‌له‌‌وه‌زیره‌كان‌به‌ش������ێوه‌ی‌جیا‌ده‌نگ������ی‌متمان������ه‌‌ل������ه‌‌ئه‌نجوومه‌ن������ه‌كان‌وه‌رناگرن،‌به‌ڵكو‌په‌رله‌مان‌ده‌نگ‌به‌‌کۆی‌

هه‌یئه‌تی‌ده‌وڵه‌ت‌ده‌دات.

ژماره‌ی‌ئه‌ندامانی‌ده‌وڵ������ه‌ت‌له‌‌ده‌یه‌كانی‌رابردوودا‌له‌‌نێوان‌‌15تا‌‌20وه‌زیر‌و‌وه‌زیره‌‌راوێژه‌كاندا‌بوو.

له‌گش������ت‌كابینه‌كاندا‌هه‌وڵدراوه‌‌‌ك������ه‌‌ژماره‌ی‌وه‌زیره‌‌فره‌نسه‌وی‌زمان‌و‌فالمان‌زمانه‌کان‌یه‌كسان‌بن.‌له‌‌به‌لژیكا‌به‌پێی‌یاس������ا،‌دادگایكردنی‌ئه‌ندامانی‌كابینه‌په‌یوه‌سته‌‌به‌‌ئیزنی‌ئه‌نجوومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌یی‌و‌دادگای‌بااڵی‌واڵت‌ده‌توانێت‌دادگایی‌بكرێ�ن،‌له‌م‌واڵته‌دا‌س������ه‌ره‌ڕای‌ده‌وڵه‌تی‌ناوه‌ندی،‌چوار‌ناوچه‌ی‌فه‌ره‌نسی‌زمان،‌فالنده‌ر‌و‌ئه‌ڵمانی‌زمان‌و‌

برۆكسێل،‌خاوه‌نی‌ده‌وڵه‌تی‌هه‌رێمی‌و‌ناوچه‌یین‌.ده سه اڵتی یاسادانان:

ئه‌م‌ده‌سه‌اڵته‌‌په‌یوه‌سته‌‌به‌‌دوو‌ئه‌نجوومه‌نی‌)نه‌ته‌وه‌یی‌و‌پی������ران(،‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌ن������ی‌نه‌ته‌وه‌یی‌به‌‌ده‌نگی‌ڕاسته‌وخۆی‌ئافره‌تان‌و‌پیاوانی‌به‌لژیكی‌كه‌‌ته‌مه‌نیان‌‌21ساڵ‌بێت‌و‌بۆ‌ماوه‌ی‌چوار‌ساڵ‌هه‌ڵده‌بژێردرێن.‌ژماره‌ی‌كورسیی‌نوێنه‌ران‌په‌یوه‌ندی‌ڕاسته‌وخۆی‌به‌‌دانیشتووانی‌هه‌رێم������ه‌‌جۆراوجوره‌کانه‌وه‌‌هه‌یه.‌‌تا‌پێش‌ڕێککه‌وتننامه‌ی‌)سه‌ن‌میشێل(‌ژماره‌ی‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌یی‌‌212نوێنه‌ر‌و‌ئه‌نجوومه‌نی‌پیران‌‌1٨4كه‌س‌بوون.‌به‌پێی‌ئه‌م‌په‌سندنامه‌یه،‌‌ژماره‌ی‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌یی‌بۆ‌‌150كه‌س‌و‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌نی‌پیران‌بۆ‌‌71كه‌س‌

كه‌م‌بۆوه‌.‌له‌‌په‌یوه‌ند‌له‌گه‌ڵ‌نوێنه‌رانی‌به‌لژیكا‌له‌‌په‌رله‌مانی‌یه‌كێتی‌ئه‌ورووپادا،‌س������ه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌ی‌که‌‌پاڵێوراوانی‌به‌شدار‌له‌‌هه‌ڵبژاردن������ی‌په‌رله‌مان������ی‌ئه‌ورووپا‌ل������ه‌‌هه‌ندێک‌واڵت‌له‌و‌یه‌کێتییه‌دا‌ده‌توانن‌ئه‌ندامی‌په‌رله‌مانی‌واڵتی‌خۆیشیان‌بن،‌به‌اڵم‌له‌‌به‌لژیکادا‌تاکێ������ک‌ده‌توانێت‌ته‌نیا‌ئه‌ندامی‌یه‌کێک‌ل������ه‌‌په‌رله‌مانی‌نه‌ته‌وه‌یی‌واڵته‌که‌ی‌یان‌ئه‌ندامی‌په‌رله‌مانی‌

33 ئاداری 2012

ئه‌ورووپا‌بێت.‌به‌پێی‌دوایین‌یاس������ای‌هه‌موارکراو،‌به‌لژیکا‌خاوه‌نی‌‌25کورسییه‌‌له‌‌په‌رله‌مانی‌ئه‌ورووپادا.

ده سه اڵتی دادوه ری:مادده‌كانی‌‌92تا‌107ی‌ده‌س������تووری‌به‌لژیكا‌باس‌له‌م‌ده‌س������ه‌اڵته‌‌ده‌كات.‌دادوه‌ره‌كان‌له‌‌دوو‌ده‌س������ته‌‌پێك‌دێن:‌دادوه‌ره‌‌دانیشتووه‌كان‌كه‌‌به‌‌ڕێگه‌ی‌كێبڕكێی‌گرووپییه‌وه‌‌ل������ه‌‌دادوه‌ری������دا‌داده‌مه‌زرێن،‌هه‌روه‌ه������ا‌دوای‌‌هه‌ڵبژاردن‌س������ه‌ربه‌خۆیی‌ته‌واویان‌هه‌یه‌.‌دادوه‌ره‌‌س������ه‌رپێییه‌كان‌كه‌‌له‌الی������ه‌ن‌‌وه‌زیری‌دادپه‌روه‌رییه‌وه‌‌ده‌سنیش������ان‌ده‌كرێن‌و‌ئاڵۆگۆڕكردنیشیان‌له‌الیه‌ن‌وه‌زیری‌دادپه‌روه‌رییه‌وه‌‌ده‌بێت.‌س������ه‌ره‌ڕای‌دادگاكانی‌)س������زایی‌و‌دادوه‌ری(‌له‌‌به‌لژیكا،‌دادگه‌ی‌تریش‌هه‌ن‌وه‌ک‌دادگای‌بازرگانی‌)په‌یوه‌سته‌‌به‌‌ئاڵووێر‌و‌بازرگانی(،‌ئه‌نجوومه‌نی‌جه‌نگ‌و‌دادگای‌بااڵی‌له‌ش������كری‌)په‌یوه‌سته‌‌به‌‌سوپا‌و‌باره‌گایان‌له‌‌برۆكسێله‌(،‌دادگای‌كار‌)په‌یوه‌سته‌‌به‌خاوه‌ن‌كاره‌كان،‌كرێكاران‌و‌له‌‌

هه‌ندێ‌شاره‌كاندا‌نووسینگه‌یان‌هه‌یه‌(.‌دادگای‌مندااڵن‌)كاروب������اری‌په‌یوه‌نددار‌به‌‌تاوانه‌كانی‌من������دااڵن(.‌ل������ه‌‌به‌لژی������كا‌س������ه‌رۆكی‌دادگاكان‌ب������ه‌‌ڕای‌پاش������ا‌ده‌سنیش������انده‌كرێن‌و‌بێجگه‌‌له‌‌بڕیاره‌كان‌و‌سزا‌دادگاییی������ه‌کان،‌‌هیچ‌ك������ه‌س‌مافی‌البردن������ی‌ئه‌وانی‌نییه‌.‌بڕیاری‌له‌س������ێداره‌دانیش‌له‌‌س������اڵی‌1991ل������ه‌م‌واڵته‌دا‌

هه‌ڵوه‌شێندرایه‌وه‌.سیسته می هه ڵبژاردنی به لژیكا:

پاڵێوراوانی‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌یی‌نوێنه‌ران‌و‌پی������ران‌له‌‌ڕێگه‌ی‌حزبه‌كانه‌وه‌‌له‌‌بنكه‌كانی‌ده‌نگدان‌دێنه‌‌ناس������اندن.‌ته‌مه‌نی‌پاڵێوراوانی‌نوێنه‌ران������ی‌ئه‌نجوومه‌نی‌نه‌ته‌وه‌یی‌به‌كه‌می‌ده‌بێت‌‌25ساڵ‌و‌نوێنه‌رانی‌ئه‌نجوومه‌نی‌پیران‌‌40س������اڵ‌بێت،‌هه‌روه‌ها‌ده‌بێت‌به‌ڕه‌چه‌له‌ك‌به‌لژیكی‌بێت‌و‌له‌‌هیچ‌مافێكی‌سڤیلی‌و‌سیاسی‌بێبه‌ش‌نه‌كرابێت.‌ته‌مه‌نی‌ده‌نگده‌رانیش‌ده‌بێت‌‌1٨ساڵ‌بێت‌و‌به‌شداربوون‌ئه‌ركه‌‌بۆ‌گش������ت‌ئه‌و‌كه‌سانه‌ی‌كه‌‌هاوواڵتیی‌به‌لژیكی‌بن‌و‌ئه‌و‌كه‌س������انه‌ی‌كه‌‌به‌ش������داری‌هه‌ڵبژاردن������دا‌نه‌كه‌ن،‌به‌‌شێوه‌كی‌تایبه‌ت‌سزا‌ده‌درێن.‌هه‌ڵبژاردنی‌شاره‌وانییه‌كان‌

شه‌ش‌ساڵ‌جارێك‌ئه‌نجام‌ده‌درێت.حزبه سیاسییه كانی به لژیكا:

به‌گشتی‌به‌لژیكا‌خاوه‌نی‌سێ‌حزبی‌سه‌ره‌كییه‌‌كه‌‌هه‌ر‌یه‌ك‌له‌وان‌له‌‌دوو‌به‌ش������ی‌فه‌ره‌نسه‌وی‌زمان‌و‌فالمانه‌كان‌

پێک‌دێت.١- حزبی دیموکرات مه سیحی:

ئه‌م‌حزبه‌‌له‌‌ساڵی‌‌196٨كه‌‌قه‌یرانی‌پرسی‌زمانی‌له‌م‌

واڵته‌دا‌ل������ه‌‌ئارادابوو،‌بوو‌به‌‌دوو‌به‌ش،‌فالمانه‌‌زمانه‌كان‌و‌فه‌ره‌نس������ی‌زمانه‌كان.‌حزبی‌دیموکرات‌مه‌سیحیییه‌کانی‌فالمان������ی‌زم������ان:‌ب������ه‌‌ش������ێوه‌یه‌کی‌نه‌ریت������ی‌گه‌وره‌ترین‌حزبی‌به‌لژیكای������ه‌‌و‌زۆر‌جار‌س������ه‌رۆكوه‌زیر‌له‌م‌حزبه‌دا‌هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت،‌به‌اڵم‌له‌‌س������ااڵنی‌دوایی������دا‌وه‌كو‌حزبه‌‌نه‌ریتییه‌كانی‌)كالسیكی(‌به‌لژیکا،‌ژماره‌یه‌ك‌له‌‌ده‌نگه‌كانی‌خۆی‌له‌ده‌ستداوه‌،‌گه‌رچی‌هه‌روا‌‌حزبی‌یه‌که‌مه‌‌.‌حزبی‌تر،‌حزبی‌دیموکرات‌مه‌س������یحییه‌کانی‌فه‌ره‌نسه‌وی‌زمانه‌،‌‌كه‌‌ده‌سه‌اڵتی‌كه‌متری‌به‌راورد‌له‌گه‌ل‌ڕكابه‌ری‌خۆی،‌فالمانی‌زماندا‌هه‌یه‌‌و‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌واڵتدا‌شه‌شه‌مین‌حزبه‌.

٢- حزبی سۆسیالیست:له‌‌س������اڵی‌‌1945دوای������ی‌كۆتایی‌ش������ه‌ڕ‌و‌ئازادبوونی‌به‌لژیكا،‌حزبی‌سۆسیالیست‌دامه‌زرا،‌مه‌یله‌كانی‌كۆمه‌ڵگه‌‌و‌ناكۆكییه‌كانی‌نێ������وان‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌زمانیی‌به‌لژیك،‌یه‌كێتی‌ئه‌م‌حزبه‌یان‌خسته‌‌مه‌ترسییه‌وه‌،‌له‌‌کۆتاییدا،‌له‌‌تشرینی‌دووه‌می‌س������اڵی‌197٨،‌ئ������ه‌م‌حزبه‌‌دابه‌ش‌بوو‌به‌س������ه‌ر‌دوو‌حزبی‌سۆسیالیس������تی‌فه‌ره‌نس������ه‌وی‌زمان‌و‌حزبێكی‌فالمانی‌زمان.‌ئه‌م‌دوو‌حزبه‌‌س������ه‌ره‌ڕای‌سۆسیالیس������تی‌بوونیان،‌هه‌ماهه‌نگی‌پێویستیان‌له‌گه‌ڵ‌یه‌كتردا‌نییه‌.‌حزبی‌سۆسیالیستی‌فه‌ره‌نس������ی‌زمان،‌دووه‌مین‌حزبی‌گه‌وره‌ی‌واڵته،‌به‌اڵم‌‌س������ه‌ره‌ڕای‌هه‌بوونی‌ده‌س������ه‌اڵتێکی‌فره‌،‌ته‌نیا‌به‌‌هۆی‌فالمانه‌كان‌هیچ‌كاتێك‌س������ه‌رۆكوه‌زیر‌له‌م‌حزبه‌دا‌هه‌ڵنه‌بژێ������ردراوه‌.‌حزب������ی‌سۆسیالیس������تی‌‌فالمانی‌زمان‌س������ێیه‌مین‌حزبی‌گه‌وره‌ی‌ئه‌و‌واڵته‌ی������ه‌‌.‌ئه‌م‌حزبه‌‌له‌گه‌ڵ‌به‌فیدراڵیکردندایه‌،‌‌هه‌روه‌ها‌الیه‌نگری‌له‌‌پێدانی‌ده‌سه‌اڵت‌

به‌‌كۆمه‌ڵگه‌‌و‌ناوچه‌كان‌ده‌كات.٣- حزبی لیبراڵ:

له‌‌ساڵی‌1٨36دا‌حزبی‌ئازادیخوازی‌به‌لژیكا‌دامه‌زرا.‌ئه‌م‌حزبه‌‌كه‌‌كۆنترین‌حزبی‌به‌لژیكایه‌،‌ورده‌‌ورده‌‌گرنگایه‌تیی‌خۆی‌له‌ده‌ستداوه‌‌.‌له‌‌ڕاستیدا‌حزبی‌لیبراڵ‌بیروڕای‌دژی‌كاسۆلیكی‌هه‌بووه‌،‌به‌اڵم‌به‌ره‌‌به‌ره‌‌به‌‌حزبێكی‌داکۆکیکار‌له‌‌ئازادیی‌بی������رۆڕا‌گۆڕدرا.‌حزبی‌لیبراڵی‌فالمانی‌زمان،‌

چواره‌مین‌حزبی‌گه‌وره‌ی‌ئه‌م‌واڵته‌یه‌.له‌‌كۆتاییدا،‌له‌‌په‌یوه‌ند‌له‌گه‌ڵ‌پێگه‌ی‌پاشا‌له‌‌پێكهاته‌ی‌سیاسیی‌سیسته‌می‌پاشایه‌تیی‌سنوورداری‌په‌رله‌مانی‌له‌‌به‌لژیكا،‌پێویس������ته‌‌بگوترێ‌كه‌‌له‌‌به‌راوردی‌ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌له‌گه‌ڵ‌پاش������ایه‌تیی‌په‌رله‌مانیی‌ئه‌ورووپ������ا‌وه‌كو‌بریتانیا‌و‌سوئێد،‌پاش������ا‌له‌‌به‌لژیكا‌خاوه‌ن‌ده‌سه‌اڵتێكی‌به‌رفراوانه‌،‌به‌چه‌ش������نێک‌که‌‌ده‌س������ه‌اڵتی‌یاس������ادانان‌به‌پێی‌ده‌ستوور‌نێوان‌خودی‌پاش������ا‌و‌دوو‌ئه‌نجومه‌ن������ی‌نوێنه‌ران‌و‌پیران‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(34

به لژیکاپاشایه‌تیی‌به‌لژیکاناوی‌ڕه‌سمی:

بروکسێلپایته‌خت:‌3052٨کیلۆمه‌تری‌چوارگۆشه‌پانتایی‌خاک:

‌10٨66560که‌س.‌ئامار‌–‌2010ژماره‌ی‌دانیشتووان:)97،4%(‌ئامار‌–‌2009ڕێژه‌ی‌شارنشینی:

)51%(ڕێژه‌ی‌ژنان:)49%(ڕێژه‌ی‌پیاوان:

)0،7%(‌کشتوکاڵ،‌)21،7%(‌پیشه‌سازی‌و‌)77،6%(یش‌به‌شی‌خزمه‌تگوزارییه‌.‌ئامار‌–‌2009ئابووری:

دابه‌ش‌بووه‌،‌هه‌روه‌ها‌پاش������ا‌ده‌سه‌اڵتی‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئه‌نجومه‌ن������ی‌هه‌ی������ه‌.‌پاش������ا‌وه‌ك‌س������ه‌رۆكی‌حكوومه‌ت،‌س������ه‌رۆكوه‌زیر‌و‌هه‌موو‌وه‌زیره‌كانی‌ده‌سنیش������ان‌ده‌كات،‌گه‌رچی‌لیژنه‌ی‌ده‌وڵه‌ت‌به‌‌نوێنه‌رایه‌تیی‌پاش������ا‌ئه‌ركه‌كان‌به‌‌ئه‌نج������ام‌ده‌گه‌یه‌نێت،‌به‌اڵم‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌ئه‌نجومه‌نه‌كاندا‌ته‌نیا‌ده‌وڵه‌ت‌و‌وه‌زیره‌كان‌به‌رپرسیاره‌تیان‌هه‌یه‌‌و‌پاشا‌له‌‌

به‌رامبه‌ر‌به‌‌هه‌ر‌جۆره‌‌به‌رپرسیاریه‌تییه‌کدا‌ئازاده‌.له‌گ������ه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش������دا،‌پاش������ا‌فه‌رمانده‌ی‌گش������تیی‌هێزه‌‌چه‌كداره‌كان������ه‌‌و‌پێدان������ی‌پل������ه‌‌سه‌ربازییه‌كانیش������ی‌ل������ه‌‌ده‌س������تدایه‌.‌له‌‌به‌لژیكا‌حزبه‌كان،‌ئام������رازی‌ڕاگه‌یاندنی‌گشتی،‌سه‌ندیکاكان‌و‌گرووپه‌‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌پیشه‌یییه‌کان‌وه‌کو‌نوێنه‌رانی‌خه‌ڵك،‌ئیراده‌ی‌سیاس������یی‌سیسته‌می‌ئه‌و‌

واڵته‌‌پێكدێنن.تێبینی:

كورته مێژووی به لژیكا: ‌Gallia‌Beligicaزاراوه‌ی‌به‌لژی������كا‌ل������ه‌‌وش������ه‌ی‌وه‌رگیراوه‌‌كه‌‌ن������اوی‌یه‌كێ‌له‌‌پارێزگاكانی‌رۆمییه‌‌كه‌‌له‌‌دوورتری������ن‌ناوچه‌ی‌باكووری‌)گال(‌بوو.‌دانیش������تووانی‌ناوچ������ه‌ی‌گال،‌به‌لژیكیی������ان‌پێكیان‌ده‌هێنا.‌له‌‌س������ه‌ده‌ی‌یه‌كه‌م������ی‌زایینی������دا،‌رۆمییه‌كان‌هاتن������ه‌‌ناوچه‌ی‌ئه‌مڕۆی‌به‌لژی������كا‌و‌ڕووبه‌ڕووی‌قه‌ومه‌كانی‌)س������ێلت‌و‌ژێرمه‌ن(‌بوونه‌وه‌،‌كه‌‌ڕۆژگارییان‌به‌‌كشتوكاڵ‌تێده‌په‌ڕاند‌و‌له‌‌گوند‌و‌ش������اره‌كاندا‌ده‌ژیان.‌خاكی‌به‌لژیكا‌له‌‌سه‌ده‌ی‌سێیه‌م‌تا‌نۆیه‌م‌له‌الیه‌ن‌فرانكه‌كان‌به‌ڕێوه‌ده‌چوو‌و‌دواتر‌بوو‌به‌‌به‌شێك‌له‌‌ئیمپراتۆرییه‌تی‌ڕۆمی.‌دوای‌هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌ئه‌م‌ئیمپراتۆرییه‌ته‌،‌به‌لژیكا‌به‌سه‌ر‌دوكنشینی‌جۆراوجۆر،‌وه‌ك‌دوكنشینی‌لۆگزامبورگ‌و‌بۆرگونیدا‌دابه‌ش‌بوو.‌له‌‌سه‌ده‌ی‌پانزده‌هه‌می‌زایینیدا،‌سه‌رتاسه‌ری‌به‌لژیكا‌كه‌وته‌‌‌

ژێر‌ده‌س������ه‌اڵتی‌دوكه‌كانی‌بۆرگونی،‌هه‌روه‌ها‌له‌‌س������اڵی‌‌14٨2كه‌وته‌‌ژێر‌ده‌س������ه‌اڵتی‌خانه‌دانه‌كانی‌هاپسبۆرگ‌و‌له‌‌س������اڵی‌1797خرایه‌‌ژێر‌ده‌ستی‌فه‌ره‌نسا.‌له‌ساڵی‌‌1٨15دوای‌ڕووخان������ی‌ناپلی������ۆن‌و‌گرێدانی‌په‌یماننامه‌ی‌پاریس،‌راده‌س������تی‌هوڵه‌ن������دا‌كرا.‌س������ه‌ره‌ڕای‌ئه‌وه‌‌كه‌‌ئ������ه‌م‌واڵته‌‌له‌‌جه‌نگی‌یه‌كه‌م������ی‌جیهانیدا‌بێالیه‌نیی‌خۆی‌ڕاگه‌یاندب������وو،‌ئه‌ڵمانییه‌كان‌داگیری������ان‌كرد‌و‌له‌‌جه‌نگی‌دووه‌م������ی‌جیهانیدا،‌دوای‌دوو‌هه‌فته‌‌ش������ه‌ڕ‌و‌پێكدادنی‌)لئوپۆلد(ی‌سێیه‌م،‌به‌لژیكای‌راده‌ستی‌ئه‌ڵمانیا‌كرد.‌له‌‌س������اڵی‌1944دا،‌واڵته‌‌هاوپه‌یمانه‌کان‌ئه‌م‌واڵته‌یان‌ئازاد‌كرد‌و‌لئۆپۆلدی‌سێیه‌م‌که‌‌به‌‌دیل‌گیرابوو‌گه‌ڕایه‌وه‌‌واڵتی‌خۆی.‌دوای‌ئاشكرابوونی‌هه‌ندێ‌به‌رهه‌ڵستكاری‌به‌‌دژی‌لئۆپۆلدی‌س������ێیه‌م،‌له‌‌كۆتاییدا‌بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌كۆره‌كه‌ی،‌

خۆی‌له‌‌حكوومه‌ت‌دوورخسته‌وه‌.

35 ئاداری 2012

ڕیفران������دۆم‌زاراوه‌یه‌كه‌‌بۆ‌ده‌نگدانی‌ڕاس������ته‌وخۆ‌له‌ب������اره‌ی‌بابه‌تێك������ی‌دیاریكراو‌به‌كار‌دێ������ت.‌جیا‌له‌‌ده‌نگدان‌ل������ه‌‌هه‌ڵبژاردندا‌كه‌‌په‌یوه‌ندیداره‌‌به‌‌پارت‌و‌پاڵیوراوانه‌وه‌،‌ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‌له‌سه‌ر‌گشت‌خواسته‌كانی‌ده‌نگده‌ر‌‌له‌‌ب������اره‌ی‌چه‌ند‌بابه‌تێكی‌جیاوازه‌وه‌‌هه‌یه.‌ده‌كرێت‌ڕیفراندۆم‌به‌هۆی‌بارودۆخێكی‌دیاریكراوه‌وه‌‌ئه‌نج������ام‌بدرێت‌)وه‌ك‌هه‌مواركردنه‌وه‌ی‌ده‌س������تووری‌واڵت(‌یاخ������ود‌به‌ه������ۆی‌په‌یبه‌س������تبوونی‌ب������ه‌‌بابه‌ته‌‌سیاس������ییه‌‌دیاریكراوه‌كان������ه‌وه‌‌)وه‌ك‌چوون������ه‌‌ڕیزی‌رێكخراوێك������ی‌نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌(،‌به‌اڵم‌به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌گش������تی،‌به‌هۆی‌په‌یبه‌س������تبوونی‌به‌‌بابه‌ته‌‌سیاسییه‌‌

گرنگ‌و‌سه‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌‌ئه‌نجام‌ده‌درێت.له‌وانه‌یه‌‌ئه‌و‌زاراوانه‌ی‌بۆ‌ناساندنی‌ڕیفراندۆم‌به‌كار‌دێن،‌له‌‌واڵتێكه‌وه‌‌بۆ‌واڵتێكی‌دیكه‌‌جیاوازی‌هه‌بێت.‌ڕیفراندۆم‌به‌‌سه‌ر‌دوو‌شێوه‌ی‌سه‌ره‌كیدا‌پولێن‌ده‌كرێت:‌ڕیفراندۆمی‌

په‌یبه‌ست‌)ئیجباری(‌و‌ڕیفراندۆمی‌دڵخوازانه‌.

ڕیفراندۆمی په یبه ست )ئیجباری( Mandatory referendum

ڕیفراندۆمی‌په‌یبه‌س������ت‌پێویس������ته‌‌ل������ه‌‌بارودۆخێكی‌دیاریكراودا‌ئه‌نجام‌بدرێت،‌یاخود‌به‌هۆی‌په‌یوه‌نداربوونی‌به‌‌كێش������ه‌یه‌كی‌دیاریكراوه‌وه‌.‌زۆربه‌ی‌جار‌پێویس������ت‌ده‌كات‌ده‌رئه‌نجام������ی‌ڕیفراندۆمی‌په‌یبه‌س������ت‌جێبه‌جێ‌بكرێت،‌هه‌ندێك‌جاریش‌به‌ه������ۆی‌په‌یوه‌نددار‌بوونی‌به‌‌كێشه‌یه‌ك‌كه‌‌له‌‌ڕابردوودا‌ده‌ستنیشان‌كراوه‌،‌پێویست‌ده‌كات‌ڕیفراندۆمی‌په‌یبه‌س������ت‌ئه‌نجام‌بدرێت،‌به‌تایبه‌ت‌ئه‌و‌كێشانه‌ی‌له‌‌ڕووی‌نه‌ته‌وه‌یییه‌وه‌‌گرنگ‌و‌سه‌ره‌كین،‌وه‌ك‌چوونه‌‌ڕیزی‌ڕێكخراوێكی‌فره‌نه‌ته‌وه‌‌)وه‌ك‌ئه‌وه‌ی‌

ڕیفراندۆموه ك شێوه یه ك له شێوه كانی

دیموكراسیی ڕاسته وخۆ

و: عمران حه م

هه ڵبژاردن ژماره )19(36

له‌‌سویس������را‌ڕوویدا(.‌جگه‌‌له‌م������ه‌،‌له‌‌زۆرێك‌له‌‌واڵتان‌ب������ۆ‌هه‌مواركردنه‌وه‌ی‌ به‌جێگه‌یاندن������ی‌پێش������نیازه‌كان‌ده‌س������توور،‌پێویس������ته‌‌له‌‌ڕێی‌ڕیفراندۆم������ه‌وه‌‌بێت.‌له‌‌سیسته‌می‌س������ه‌کۆماریدا،‌كاتێك‌سه‌رکۆمار‌و‌ده‌سته‌ی‌یاس������ادانان‌ناگه‌ن‌ب������ه‌‌ڕێگه‌چاره‌یه‌ك‌ب������ۆ‌كۆتاییهێنان‌ب������ه‌‌كێش������ه‌یه‌ك،‌په‌ن������ا‌ده‌برێته‌‌ب������ه‌ر‌ڕیفران������دۆم‌بۆ‌

چاره‌سه‌ركردنی.به‌شێوه‌یه‌كی‌گش������تی،‌پێویس������تبوون‌به‌‌ڕیفراندۆمی‌په‌یبه‌ست‌له‌‌ده‌ستووری‌واڵتدا‌دیاریده‌كریت‌یاخود‌له‌ناو‌

یاسایه‌كی‌دیكه‌دا‌رێكده‌خرێت.

ڕیفراندۆمی دڵخوازانه Optional referendum

ئ������ه‌م‌ش������ێوه‌‌ڕیفراندۆمه‌‌پێویس������تی‌به‌وه‌‌نیی������ه‌‌له‌ناو‌یاس������ایه‌كدا‌ڕێك‌بخرێت‌و‌ئه‌نج������ام‌بدرێت،‌به‌اڵم‌ده‌كرێت‌حكوومه‌ت‌ده‌ستپێشخه‌ری‌بكات‌بۆ‌ئه‌نجامدانی،‌له‌‌هه‌ندێك‌

حاڵه‌تیشدا‌له‌الیه‌ن‌الیه‌نه‌كانی‌دیكه‌وه‌‌ده‌خرێته‌‌ڕوو.حكووم������ه‌ت‌بۆی‌هه‌ی������ه‌‌بڕیار‌له‌س������ه‌ر‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفران������دۆم‌له‌ب������اره‌ی‌یه‌كێ������ك‌ل������ه‌‌بابه‌ته‌‌سیاس������ییه‌‌سه‌ره‌كییه‌كان‌بدات.‌ده‌كرێت‌ئه‌نجامدانی‌ئه‌و‌ڕیفراندۆمه‌‌له‌الیه‌ن‌حكوومه‌ته‌وه‌‌به‌هۆی‌فشاری‌جه‌ماوه‌رییه‌وه‌‌بێت،‌یاخ������ود‌به‌هۆی‌بوونی‌ڕای‌جیاوازه‌وه‌‌له‌باره‌ی‌بابه‌تێكی‌

دیاریكراو‌له‌ناو‌حكوومه‌تدا‌بێت.هه‌رچه‌ن������ده‌‌ئه‌و‌ش������ێوه‌‌ڕیفراندۆمه‌‌په‌یبه‌س������ت‌نییه‌‌به‌‌یاس������اوه‌،‌به‌اڵم‌له‌‌ڕووی‌سیاس������ییه‌وه‌‌ڕه‌نگه‌‌په‌سند‌نه‌كردن������ی‌ده‌رئه‌نجامه‌كان‌بۆ‌حكووم������ه‌ت‌قورس‌بێت.‌له‌هه‌ندێك‌واڵتدا،‌په‌رله‌م������ان‌یان‌كه‌مینه‌ی‌ناو‌په‌رله‌مان‌

ده‌توانن‌داوای‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم‌بكه‌ن.ش������ێوه‌یه‌كی‌دیكه‌ی‌ڕیفراندۆمی‌دڵخوازانه‌‌بریتییه‌‌ل������ه‌‌ڕیفراندۆمی‌ره‌تكردنه‌وه‌.‌ئ������ه‌و‌ڕیفراندۆمه‌‌كاتێك‌ئه‌نجام‌ده‌درێت،‌كه‌‌هاوواڵتیان‌داوای‌ده‌نگدان‌ده‌كه‌ن‌له‌باره‌ی‌به‌شێك‌له‌‌یاسایه‌كی‌نوێ،‌كه‌‌له‌الیه‌ن‌ده‌سته‌ی‌یاس������ادانه‌رانه‌وه‌‌ده‌رچووبێت.‌به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌گشتی،‌ئ������ه‌م‌ڕیفراندۆمه‌‌له‌‌رێگای‌كۆكردن������ه‌وه‌ی‌ژماره‌یه‌كی‌دیاریك������راوی‌واژۆوه‌‌ده‌بێ������ت‌ب������ۆ‌پاڵپش������تیكردن‌له‌‌ده‌نگدان.‌له‌‌هه‌ندێك‌واڵتانیش‌ڕیفراندۆمی‌ڕه‌تكردنه‌وه‌‌بۆ‌ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‌یاس������ای‌كارپێكراو‌ئه‌نجام‌ده‌درێت.‌له‌كاتی‌ڕه‌تكردنه‌وه‌ی‌بڕیار‌یان‌یاس������ایه‌كه‌‌له‌رێگه‌ی‌ده‌نگدانه‌وه‌،‌پێویسته‌‌ئه‌م‌بڕیار‌و‌یاسایه‌‌ڕه‌تبكرێته‌وه‌‌

یاخود‌هه‌موار‌بكرێته‌وه.

ڕه گه زه كانی دیزایین Design features

هه‌ندێك‌ڕه‌گه‌زی‌س������ه‌ره‌كی‌هه‌ن‌یارمه‌تیی‌ناساندنی‌ش������ێوه‌‌جیاوازه‌كان������ی‌ڕیفران������دۆم‌ده‌ده‌ن.‌یه‌كه‌میان‌و‌له‌وانه‌ی������ه‌‌گرنگترینیش������یان‌بێت،‌بریتییه‌‌ل������ه‌‌چۆنیه‌تی‌گونجاندنی‌ڕیفراندۆم‌له‌گه‌ڵ‌سیس������ته‌می‌یاسایی‌واڵت؛‌ئایا‌ڕیفراندۆمه‌كان‌به‌پێی‌ده‌ستووری‌واڵت‌و‌یاساكانی‌دیكه‌‌به‌خواس������تن،‌ئایا‌ڕیفراندۆمه‌كه‌‌پێویس������ته‌‌ئه‌نجام‌بدرێت،‌یاخود‌له‌الیه‌ن‌حكوومه‌ت‌یان‌ده‌سته‌ی‌یاسادانان‌

یان‌هاوواڵتیانه‌وه‌‌ده‌ستپێشخه‌ری‌كراوه‌؟ك������ه‌‌ بابه‌تان������ه‌ن‌ ئ������ه‌و‌ س������ه‌ره‌كی‌ ره‌گ������ه‌زی‌ دووه‌م‌ڕیفراندۆمه‌ك������ه‌ی‌له‌س������ه‌ر‌ئه‌نج������ام‌ده‌درێ������ت،‌ئه‌گه‌ر‌ئه‌و‌بارودۆخ������ه‌ی‌ڕیفراندۆمه‌ك������ه‌ی‌تێ������دا‌ئه‌نج������ام‌ده‌درێت‌به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ڕوون‌و‌ل������ه‌‌چوارچێوه‌ی‌یاس������ای‌واڵتدا‌دیاریكرابێت،‌ئه‌وا‌بابه‌ته‌كان‌دیار‌و‌ناسراو‌ده‌بن.‌ئه‌مه‌ش‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌ئاس������ایی‌په‌یوه‌ندی‌به‌و‌بابه‌تانه‌وه‌‌هه‌یه‌‌كه‌‌گرنگیی‌ده‌ستووری‌یان‌سیاسییان‌هه‌یه‌،‌وه‌ك‌ده‌ستووری‌واڵت‌یاخود‌س������ه‌روه‌ری‌یان‌په‌یوه‌ندییه‌‌نێوده‌وڵه‌تییه‌كان.‌ڕێژه‌یه‌كی‌زۆر‌له‌و‌ڕیفراندۆمانه‌‌له‌‌ئه‌ورووپا‌ئه‌نجامدراون،‌‌Europeanوه‌ك‌ئه‌وه‌ی‌له‌باره‌ی‌یه‌كگرتوویی‌ئه‌ورووپی‌

‌integrationئه‌نجامدرا.له‌گه‌ڵ‌ئه‌وشدا‌هه‌رچه‌ند‌ڕیفراندۆمه‌كان‌به‌خواست‌بن،‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌ی‌ڕیفراندۆمیش������یان‌ب������ۆ‌ده‌كرێت،‌جۆراوجۆر‌ده‌بن.‌به‌‌ش������ێوه‌یه‌كی‌گش������تی،‌ده‌كرێت‌ڕیفراندۆمه‌كانی‌ڕه‌تكردنه‌وه‌‌په‌یوه‌ندی������ان‌به‌و‌بابه‌تانه‌وه‌‌هه‌بێت،‌كه‌‌له‌‌ژێر‌به‌یاس������ابوون‌دان.‌بۆیه‌‌هه‌ندێك‌ل������ه‌و‌واڵتانه‌ی‌ڕێگری‌له‌‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم‌ده‌كه‌ن،‌ئه‌و‌بابه‌تانه‌‌ده‌ستنیش������ان‌

37 ئاداری 2012

ده‌كه‌ن‌كه‌‌ناكرێت‌ڕیفراندۆمیان‌له‌سه‌ر‌بكرێت،‌بۆ‌نمونه‌‌له‌‌ئۆرۆگوای‌كاتێك‌بابه‌ته‌كه‌‌په‌یوه‌ندی‌به‌‌سیاس������ه‌تی‌دارایی‌یان‌یاساكانی‌تایبه‌ت‌به‌‌ده‌سته‌ی‌جێبه‌جێكردنه‌وه‌‌هه‌بێت،‌رێگه‌‌نادرێت‌ڕیفراندۆم‌ئه‌نجام‌بدرێت.‌له‌‌كۆلۆمبیاش‌رێگه‌‌

نادرێت‌لێبوردنی‌گشتی‌ببێته‌‌بابه‌تی‌ڕیفراندۆم.Issues بابه ته كان

له‌كاتی‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم،‌چه‌ند‌بابه‌تێكی‌په‌یوه‌ندار‌به‌سیاسه‌ت،‌كارگێڕی‌و‌لوجستییه‌وه‌‌ده‌ورۆژێنرێن.

‌ به یه كه وه كۆكردنه وه ی چه ند ده نگدانێك Combination of polls

له‌‌كاتی‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم،‌ده‌بێت‌بڕیاری‌ئه‌وه‌‌بدرێت‌ئاخۆ‌ڕیفراندۆم‌به‌‌ده‌نگدانێكی‌دیكه‌‌ببه‌سترێته‌وه‌‌)وه‌ك‌هه‌ڵبژاردنی‌گش������تی(،‌یاخود‌وا‌پێویست‌ده‌كات‌ڕیفراندۆمه‌ك������ه‌‌به‌جی������ا‌ئه‌نجام‌بدرێ������ت.‌هه‌ندێك‌جار‌باس‌له‌وه‌‌ده‌كرێت،‌ك������ه‌‌به‌یه‌كه‌وه‌‌كۆكردنه‌وه‌ی‌چه‌ند‌ده‌نگدانێك‌مه‌ترس������یی‌دڵه‌ڕاوك������ێ‌الی‌ده‌نگده‌ر‌زیاتر‌ده‌كات،‌ب������ۆ‌نموونه:‌‌ئه‌گه‌ر‌بابه‌ت������ی‌ڕیفراندۆم‌له‌گه‌ڵ‌بابه‌تی‌هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‌ئه‌دای‌حكوومه‌ت‌كۆبكرێته‌وه‌،‌ئه‌گه‌ری‌دروس������تكردنی‌دڵه‌راوكێ‌هه‌یه‌.‌به‌هه‌ر‌حاڵ،‌له‌‌ڕوانگه‌ی‌ئیداریی������ه‌وه‌‌ڕه‌نگه‌‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم‌له‌گه‌ڵ‌هه‌ڵبژاردنێكی‌گش������تیدا‌ل������ه‌‌ڕووی‌ئابوورییه‌وه‌‌

قازانجی‌زۆری‌هه‌بێت.

پرسیاری ڕیفراندۆمThe referendum question

دووهه‌می������ن‌بابه‌تی‌گرنگ‌په‌یوه‌ندی‌به‌‌پرس������یاری‌ڕیفراندۆمه‌وه‌‌هه‌یه‌.‌لیكوڵه‌ره‌وه‌كان‌وای‌بۆ‌ده‌چن‌كه‌‌پرسیاره‌كان‌)ئه‌و‌پرسیارانه‌ی‌له‌سه‌ر‌فۆرمی‌ده‌نگدان‌داده‌نرێ������ن(‌كاریگه‌ری‌زۆریان‌له‌س������ه‌ر‌ده‌رئه‌نجامی‌ڕیفراندۆمه‌ك������ه‌‌هه‌ی������ه‌؛‌ئایا‌حكوومه‌ت‌به‌رپرس������ه‌‌له‌‌داڕش������تنی‌پرس������یاره‌كان؟‌ته‌نانه‌ت‌له‌و‌حاڵه‌تانه‌شدا‌ك������ه‌‌حكوومه‌ت‌خ������ۆی‌ده‌ستپێش������خه‌ری‌كردبێت‌بۆ‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم،‌ئه‌وا‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ندیی‌حكوومه‌ت‌دایه‌‌پرس������یاره‌كان‌دابڕێژێت‌تاوه‌كو‌ده‌رئه‌نجامه‌كان‌ئه‌وه‌‌بن‌كه‌‌خۆی‌ده‌یه‌وێت.‌ئایا‌ده‌سته‌ی‌به‌ڕێوه‌بردنی‌هه‌ڵب������ژاردن‌ب������ۆی‌هه‌یه‌‌سه‌رپه‌رش������تی‌دارش������تنی‌

پرسیاره‌كان‌بكات؟به‌بێ‌ڕه‌چاوكردنی‌ئه‌و‌الیه‌نه‌ی‌پرس������یاره‌كان‌داده‌نێت،‌پێویس������ته‌‌ئه‌و‌پرسیارانه‌ی‌ئاڕاس������ته‌‌ده‌نگده‌ران‌ده‌كرێن‌

ڕوون،‌ڕاسته‌وخۆ‌و‌بێ‌پێچ‌و‌په‌نا‌بن.

ڕێساكانی هه ڵمه تی ڕیفراندۆم Campaign regulation

ده‌كرێت‌ڕێساكانی‌هه‌ڵمه‌تی‌ڕیفراندۆم‌جێبه‌جێ‌بكرێن‌ب������ۆ‌ئه‌وه‌ی‌ده‌س������ته‌به‌ری‌ڕكابه‌رایه‌تییه‌ك������ی‌هاوتا‌بكرێت‌له‌نێ������وان‌ئه‌و‌ڕێكخراوانه‌ی‌هه‌ڵمه‌ته‌ك������ه‌به‌ڕێوه‌‌ده‌به‌ن‌،‌چ‌بۆ‌پشتگیریكردن‌له‌‌ڕیفراندۆم‌بێت،‌یان‌له‌‌دژی.‌له‌وانه‌یه‌‌هه‌ڵمه‌ت������ی‌ڕیفراندۆم‌تێچوونه‌كانیش������ی‌دی������اری‌بكرێت،‌هه‌رچه‌نده‌‌له‌‌هه‌ندێك‌واڵتدا‌ئه‌مه‌‌به‌كارێكی‌ناده‌س������تووری‌داده‌نرێت.‌جگه‌‌له‌مه،‌‌ده‌كرێت‌خه‌رجییه‌‌گش������تییه‌كان‌بۆ‌گرووپه‌كانی‌هه‌ڵمه‌ت‌‌بۆ‌ده‌س������ته‌به‌ركردنی‌كه‌مترین‌تێچوو‌

له‌سه‌ر‌هه‌ر‌ده‌رئه‌نجامێك‌دیاری‌بكرێن.

ڕۆڵی حكوومه ت و پێشكه شكردنی زانیاری The role of the government and

provision of informationڕۆڵی‌حكوومه‌ت‌له‌باره‌ی‌هه‌ڵمه‌تی‌ڕیفراندۆمه‌وه‌‌گرنگه‌،‌ئای������ا‌ڕێگا‌به‌‌حكوومه‌ت‌ده‌درێت‌بۆ‌ئ������ه‌وه‌ی‌هه‌ڵمه‌ته‌كه‌ی‌پاڵپشتی‌ئه‌و‌ده‌رئه‌نجامه‌‌بكات‌كه‌‌خۆی‌ده‌یه‌وێت‌)له‌‌ئێرله‌ندا‌رێگه‌‌به‌‌حكوومه‌ت‌نادرێت‌هه‌ڵمه‌تی‌ڕاگه‌یاندن‌بكات(،‌ئایا‌حكوومه‌ت‌هه‌ڵده‌س������تێت‌به‌‌دابه‌ش������كردنی‌باڵوكراوه‌كانی‌یان‌په‌خش������كردنێكی‌حكوومی‌تا‌تێڕوانینه‌كانی‌خۆی‌تێدا‌دی������ار‌بكات؟‌ئایا‌س������ه‌رچاوه‌یه‌كی‌بێالیه‌نی‌زانیاری‌هه‌یه‌‌تا‌هه‌ریه‌ك‌له‌‌حكووم������ه‌ت‌و‌ئه‌و‌الیه‌نانه‌ی‌به‌‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم‌هه‌ڵس������اون،‌بتوانن‌زانیارییه‌كان‌به‌ده‌ست‌بێنن؟‌ئایا‌ئه‌و‌پێداویس������تییانه‌‌هه‌ن‌كه‌‌ل������ه‌و‌رێگایه‌وه‌‌بتوانرێت‌زانیارییه‌‌ناحزبییه‌كان‌س������ه‌باره‌ت‌به‌‌بابه‌ته‌كه‌‌بۆ‌ده‌نگده‌ر‌ب������اڵو‌بكه‌ن������ه‌وه‌؟‌ئای������ا‌به‌ڕێوه‌به‌رانی‌هه‌ڵب������ژاردن‌ڕۆڵیان‌ل������ه‌‌گه‌یاندن������ی‌زانیارییه‌كان‌ب������ه‌‌ده‌نگده‌ر‌هه‌ی������ه‌؟‌ئه‌گه‌ر‌زانیارییه‌كان‌له‌‌كه‌ناڵێكی‌بێالیه‌نه‌وه‌‌بدرێن،‌كێ‌ده‌توانێت‌زانیارییه‌كان‌بخاته‌‌ناو‌ئ������ه‌و‌كه‌ناڵه‌وه‌؟‌له‌وانه‌یه‌‌متمانه‌ی‌ده‌نگده‌ر‌به‌و‌زانیارییانه‌‌كه‌م‌ببێته‌وه‌كه‌‌له‌‌سه‌رچاوه‌یه‌كی‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(3٨

جیا‌له‌‌سه‌رچاوه‌كانی‌هه‌ڵسۆڕاوانی‌هه‌ڵمه‌ته‌كه‌‌ده‌ستیان‌ده‌كه‌وێت.‌ئه‌و‌سه‌رچاوه‌یه‌ی‌كه‌‌هه‌ست‌ده‌كرێت‌بێالیه‌نه‌،‌

ده‌بێته‌‌جێگای‌گرنگیدانی‌زۆرێك‌له‌‌ده‌نگده‌ران.به شداریكردن له ده نگدان/ پێداویستییه كانی زۆرینه

Turnout/majority requirementsبابه‌تێكی‌دیكه‌ی‌گرنگ‌ئه‌وه‌یه‌،‌كاتێك‌ڕیفراندۆم‌حوكمی‌تێپه‌ڕاندنی‌به‌سه‌ردا‌ده‌درێت.‌له‌‌هه‌ندێك‌واڵتدا‌ڕێفراندۆم‌به‌‌زۆرینه‌ی‌س������اده‌ی‌ده‌نگده‌ران‌به‌‌)به‌ڵ������ێ(‌به‌‌بابه‌ته‌كه‌،‌تێده‌په‌ڕێنرێت.‌له‌‌هه‌ندێك‌واڵتی‌دیكه‌شدا،‌ده‌نگدان‌له‌سه‌ر‌ڕیفراندۆم‌ته‌نها‌په‌یوه‌سته‌‌به‌‌گه‌یشتن‌به‌‌ڕێژه‌یه‌کی‌پێویست‌له‌‌به‌شداریكردنی‌ده‌نگده‌ران؛‌له‌‌ڕیفراندۆمێكدا‌كه‌‌به‌م‌دواییانه‌‌له‌‌تایوان‌به‌ڕێوه‌چوو،‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ڕێژه‌ی‌به‌شداریكردن‌نه‌گه‌یشته‌‌نزمترین‌ئاستی‌پێویست،‌ده‌رئه‌نجامه‌كان‌به‌هه‌ند‌وه‌رنه‌گیران.‌هه‌ندێك‌واڵتیش‌پێویس������تی‌به‌‌دوو‌ئه‌وه‌نده‌ی‌زۆرینه‌‌هه‌یه‌‌یاخود‌پێویس������تی‌ب������ه‌‌ڕێژه‌یه‌كی‌زۆر‌به‌رزی‌به‌ش������داربوون‌هه‌یه‌،‌تا‌ڕیفراندۆمه‌كه‌‌تێبپه‌ڕێنرێت.‌ئه‌وه‌ی‌ئاش������كرایه‌،‌پێداویس������تییه‌كانی‌ڕیفراندۆمێكی‌سه‌ركه‌وتوو‌

كاریگه‌ری‌له‌سه‌ر‌ئه‌گه‌ری‌تێپه‌ڕاندنی‌هه‌یه‌.

به ڵگه پێشكه شكراوه كان له به رژه وه ندی یاخود له دژی ڕیفراندۆم

Arguments for and againstreferendums

به‌ڵگ������ه‌ی‌زۆر‌پێش������كه‌ش‌ده‌كرێن‌بۆ‌پاڵپش������تیكردن‌یان‌دژایه‌تیكردنی‌ڕیفراندۆم.‌پشتیوانانی‌ڕیفراندۆم‌به‌ڵگه‌یان‌بۆ‌ئه‌نجامدان������ی‌ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‌بۆ‌الی‌ده‌نگده‌ران‌و‌بێزاربوونیان‌له‌‌ش������ێوه‌‌ته‌قلیدییه‌كانی‌دیموكراس������ییه‌ت،‌پێی������ان‌وایه‌‌كه‌‌دیموكراسیی‌راسته‌وخۆ‌رۆڵێكی‌گرنگی‌ده‌بێت‌له‌‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌به‌شداریكردنی‌ده‌نگده‌ران‌له‌‌سیاسه‌ت‌و‌دیموكراسییه‌تدا.

به‌ڵگه‌یه‌کی‌تر‌بۆ‌پاڵپش������تیكردن‌له‌‌ڕیفراندۆم‌ئه‌وه‌یه،‌‌كه‌‌له‌‌

توانایدا‌هه‌یه‌‌كێشه‌‌سیاس������ییه‌كان‌چاره‌سه‌ر‌بكات،‌به‌تایبه‌ت‌بۆ‌ئه‌و‌ده‌س������ه‌اڵته‌ی‌ئێس������تا‌له‌‌حوكمڕانیدای������ه‌.‌كاتێك‌پارتی‌ده‌سه‌اڵتدار‌له‌‌باره‌ی‌بابه‌تێكه‌وه‌‌ده‌بێته‌‌دوو‌به‌ش،‌ده‌كرێت‌به‌‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆم‌بابه‌ته‌كه‌‌چاره‌سه‌ر‌بكرێت،‌به‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌پارته‌ك������ه‌لێک‌بترازێت،‌‌)نموونه‌یه‌كیش‌ب������ۆ‌ئه‌مه‌،‌ڕیفراندۆمی‌ساڵی‌1975ی‌بریتانیایه‌سه‌باره‌ت‌به‌‌پێویستبوون‌به‌‌مانه‌وه‌ی‌شانش������ینی‌یه‌كگرتوو‌له‌ناو‌كۆمسیۆنی‌ئه‌ورووپیدا،‌به‌هۆی‌ئه‌م‌بابه‌ته‌وه‌،‌پارتی‌كرێكاران‌تووشی‌دابه‌شبوونێكی‌توند‌ببوو.(

هه‌ندێ������ك‌به‌ڵگ������ه‌ش‌دژی‌به‌كارهێنان������ی‌ڕیفراندۆم‌هه‌ن،‌یه‌كێكیان‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌ڕیفراندۆم‌حكوومه‌تی‌نوێنه‌رایه‌تی‌الواز‌ده‌كات،‌ئه‌مه‌ش‌به‌هۆی‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ڕۆڵ‌و‌گرنگیی‌نوێنه‌ره‌‌هه‌ڵبژێردراوه‌كان������ه‌.‌ل������ه‌‌به‌ڵگه‌یه‌کی‌دیك������ه‌دا‌ئه‌وانه‌ی‌دژی‌ڕیفراندۆمن،‌پێیان‌وایه‌‌ده‌نگده‌ران‌هه‌میشه‌‌توانا‌و‌زانیارییان‌نییه‌‌بۆ‌بڕیاردانێكی‌گونجاو‌س������ه‌باره‌ت‌ب������ه‌و‌بابه‌تانه‌ی‌له‌‌به‌رژه‌وه‌ن������دی‌ئه‌واندایه‌،‌به‌پێچه‌وان������ه‌وه‌‌ئه‌گه‌ری‌ئه‌وه‌‌هه‌یه‌‌به‌هۆی‌هه‌بوونی‌زانیارییه‌كی‌كه‌م‌بڕیارێكی‌نه‌گونجاو‌بده‌ن،‌یاخ������ود‌بكه‌ونه‌‌ژێر‌كارتێكردنی‌هۆكاری‌دیكه‌،‌وه‌ك‌هۆكاری‌

ئابووری،‌یان‌پاڵپشتیكردنی‌حكوومه‌ت.ره‌نگ������ه‌‌ئه‌م‌كێش������انه‌‌له‌‌كاتی‌ئه‌نجامدان������ی‌ڕیفراندۆم‌له‌ب������اره‌ی‌بابه‌تێك������ی‌ئاڵۆز‌زیاتر‌ب������ن،‌وه‌ك‌گۆڕانكاری‌له‌‌ده‌س������تووری‌واڵت،‌یان‌په‌یماننامه‌‌نێوده‌وڵه‌تییه‌كان،‌ڕه‌‌نگه‌‌

ده‌نگده‌ر‌زۆر‌شاره‌زایی‌له‌و‌بابه‌تانه‌‌نه‌بێت.كه‌س������انی‌دژ‌به‌‌ڕیفراندۆم‌به‌پێی‌به‌ڵگه‌یه‌ک������ی‌دیكه‌دا‌پێیان‌وایه‌،‌ئه‌گه‌ر‌الیه‌نی‌جێبه‌جێكار‌ده‌سه‌اڵتی‌بڕیاردانی‌له‌سه‌ر‌كاتی‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆمی‌هه‌بێت،‌ئه‌و‌كات‌له‌وانه‌یه‌‌وه‌ك‌ئامرازێكی‌سیاسی‌به‌كاری‌بێنێت‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌له‌گه‌ڵ‌پێداویستییه‌كانی‌پارتی‌ده‌سه‌اڵتدار‌بگونجێت،‌به‌بێ‌له‌به‌رچاو‌گرتنی‌به‌رژه‌وه‌ندییه‌‌دیموكراسییه‌كان،‌هه‌روه‌ها‌پێیان‌وای������ه‌‌كاتێك‌له‌‌هه‌ندێك‌واڵت������دا‌ڕێژه‌ی‌به‌ش������داریكردنی‌ده‌نگدان‌بۆ‌ڕیفراندۆم‌كه‌متر‌له‌‌رێژه‌ی‌به‌شداریكردن‌له‌‌هه‌ڵبژاردنی‌گشتی‌بێت،‌ئه‌وا‌ئه‌و‌ڕیفراندۆمانه‌ی‌كه‌‌شه‌رعییه‌ت‌به‌‌بڕیاره‌‌سیاسیه‌كان‌ده‌ده‌ن،‌

ناتوانن‌خۆیان‌ڕاگرن.به‌هه‌ر‌حاڵ،‌ش������اره‌زایان‌له‌‌سویس������را‌)گشت‌ساڵێك‌ژماره‌یه‌ك‌له‌‌ده‌نگدانی‌دیموكراس������یی‌ڕاس������ته‌وخۆی‌تێدا‌ئه‌نج������ام‌ده‌درێت(‌پێیان‌وایه‌‌س������ه‌ره‌ڕای‌ئ������ه‌وه‌ی‌رێژه‌ی‌به‌ش������داریكردن‌له‌‌ده‌وروبه‌ری‌45%دایه‌،‌ب������ه‌اڵم‌زیاتر‌له‌‌45%ی‌ده‌نگده‌ران‌به‌شدارییان‌له‌‌دیموكراسیی‌ڕاسته‌خۆدا‌كردووه‌،‌چونكه‌‌ده‌نگده‌ری‌جیاواز‌به‌شداریان‌له‌و‌ده‌نگدانه‌‌

جیاوازانه‌دا‌كردووه‌،‌كه‌‌بۆ‌ئه‌وان‌گرنگن.

http://aceproject.org‌:سه‌رچاوه‌

39 ئاداری 2012

دوای‌شۆڕش������ی‌گه‌نجانی‌یه‌مه‌ن‌)شۆڕش������ی‌گۆڕانی‌ئاش������تیخواز(‌كه‌‌له‌‌رۆژی‌هه‌ینی‌11ی‌شوباتی‌2011دا‌ده‌ستی‌پێكرد‌و‌به‌‌)هه‌ینیی‌توڕه‌یی(‌ناوبرا،‌هاوكاتیشبوو‌له‌گه‌ڵ‌‌ڕۆژی‌ڕوخانی‌ڕژێمی‌حوسنی‌موباره‌ك‌له‌‌میسر،‌كه‌كاریگه‌رییه‌كی‌زۆری‌هه‌بوو‌له‌‌سه‌ر‌)واڵتانی‌عه‌ره‌بی(،‌بۆیه‌‌سه‌ره‌تای‌ساڵی‌‌2011به‌‌به‌هاری‌عه‌ره‌بی‌ناوبرا.‌

شۆڕش������ی‌یه‌مه‌ن‌له‌الیه‌ن‌گه‌نجان������ی‌ئه‌و‌واڵته‌‌و‌حیزبه‌‌ئۆپۆزسیۆنه‌کانه‌وه‌‌سه‌ركردایه‌تی‌ده‌كرا.‌داوای‌سه‌ره‌كییان‌گۆڕینی‌ده‌س������ه‌اڵتی‌عه‌لی‌عه‌بدوڵاڵ‌س������الح‌ب������وو‌كه‌‌‌33س������اڵ‌بوو‌حوكمڕانی‌ئه‌و‌واڵته‌ی‌ده‌كرد،‌هه‌روه‌ها‌داوای‌ئه‌نجامدانی‌چاكسازیی‌سیاسی،‌ئابووری‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تییان‌

له‌‌واڵتدا‌ده‌كرد.دوای‌توندبوون������ی‌ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌كان‌ل������ه‌‌یه‌مه‌ندا‌و‌پێداگریی‌عه‌ل������ی‌عه‌بدوڵاڵ‌بۆ‌مانه‌وه‌ی‌له‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌و‌ئه‌گ������ه‌ری‌ڕوودانی‌قه‌یرانێكی‌گ������ه‌وره‌‌له‌‌واڵته‌كه‌دا،‌واڵتان������ی‌كه‌ونداوی‌عه‌ره‌بی‌ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كیان‌بۆ‌ده‌رچوونی‌یه‌م������ه‌ن‌له‌و‌بارودۆخه‌‌ئاڵۆزه‌دا‌كرد.‌به‌پێی‌ده‌ستپێشخه‌رییه‌كه‌‌پێویس������تبوو‌عه‌لی‌عه‌بدوڵاڵ‌ساڵح‌ده‌سه‌اڵته‌كانی‌به‌‌جێگره‌كه‌ی‌ببه‌خشێت‌و‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌پێدان������ی‌پارێزبه‌ندی‌)حصانة(‌واز‌له‌‌ده‌س������ه‌اڵته‌كانی‌خ������ۆی‌بێنێت.‌دوای‌ئه‌وه‌ی‌ک������ه‌‌چه‌ند‌جارێك‌‌‌له‌الیه‌ن‌هێزه‌‌به‌رهه‌ڵس������تکاره‌کانی‌یه‌مه‌نه‌وه‌‌ره‌تكرایه‌وه‌،‌چه‌ند‌گۆڕانكارییه‌كی‌به‌س������ه‌ردا‌هات.‌دواج������ار‌له‌‌رێكه‌وتی‌

‌2011/11/23له‌‌شانشینی‌س������عوودیه‌،‌ئۆپۆزسیۆن‌و‌عه‌لی‌عه‌بدوڵاڵ‌ڕه‌زامه‌ندییان‌ده‌ربڕی‌بۆ‌واژۆكردن‌له‌سه‌ر‌ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كه‌‌و‌راده‌س������تكردنی‌ده‌سه‌اڵته‌كانی‌سه‌رۆك‌به‌‌جێگره‌كه‌ی‌)عه‌بد‌ره‌بوو‌مه‌نسوور‌هادی(.به‌پی‌بڕیاری‌سه‌رۆكایه‌تی‌له‌‌ساڵی‌‌‌2011ڕێگه‌ی‌پێدرا‌به‌وه‌رگرتنی‌ده‌سه‌اڵتی‌سه‌رۆكایه‌تی‌بۆ‌دانانی‌میكانیزمێك‌ب������ۆ‌جێبه‌جێكردنی‌ده‌ستپێش������خه‌رییه‌كه‌ی‌واڵتانی‌كه‌نداو‌و‌ئه‌نجامدانی‌هه‌ڵبژاردنێكی‌پێش������وه‌خت‌كه‌‌بڕیار‌درا‌له‌‌‌2012/2/21ئه‌نج������ام‌بدرێت،‌‌هه‌روه‌ها‌وه‌رگرتنی‌گش������ت‌ده‌سه‌اڵتێكی‌ده‌س������تووری‌و‌هه‌موو‌بریارێكی‌پێویست‌به‌‌

پێكهێنانی‌حكومه‌تێكی‌هاوپه‌یمانیی‌نیشتمانی.سیسته می سیاسیی یه مه ن

سیس������ته‌می‌سیاس������یی‌كۆماری‌یه‌مه‌ن‌له‌سه‌ر‌بنه‌مای‌فره‌حیزبی‌و‌سیاسی‌پێكدێت،‌ئه‌ویش‌له‌الیه‌ن‌ده‌ستوره‌وه‌‌بڕیاری‌پێ‌ده‌درێت‌و‌یاس������اكان‌بۆ‌ده‌ستاوده‌س������تكردنی‌ده‌سه‌اڵت‌و‌به‌ش������داریكردن‌تیایدا‌به‌شێوه‌یه‌کی‌ئاشتییانه‌‌

له‌‌ڕێی‌هه‌ڵبژاردنی‌گشتی‌و‌ڕاسته‌وخۆ،‌داده‌نرێن.‌گه‌لی‌ئه‌و‌واڵته‌‌به‌‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ناڕاس������ته‌وخۆ‌له‌‌ڕێی‌دادوه‌ری( و‌ جێبه‌جێك������ردن‌ و‌ یاس������ادانان‌ )ده‌س������ته‌ی‌و‌ئه‌نجومه‌ن������ه‌‌نێوخۆییه‌‌هه‌ڵبژیردراوه‌كان،‌به‌ش������داری‌له‌‌

ده‌سه‌اڵتدا‌ده‌كه‌ن.سه رۆكایه تیی ده وڵه ت

س������ه‌ركۆمار‌س������ه‌رۆكایه‌‌تیی‌ده‌وڵ������ه‌ت‌ده‌كات‌و‌ل������ه‌‌

یه مه نله شۆڕشه وه بۆ هه ڵبژاردن

هه ڵبژاردن ژماره )19(40

كاتی‌هه‌بوونی‌بۆش������ایی‌په‌رله‌مان������ی،‌داوای‌ئه‌نجامدانی‌هه‌ڵبژاردنی‌پێشوه‌خته‌‌ده‌كات.‌ده‌سه‌اڵتێكی‌دیكه‌ی‌بریتییه‌‌له‌‌دستنیش������انكردنی‌س������ه‌رۆكوه‌زیران‌و‌ڕاس������پاردنی‌بۆ‌پێكهێنانی‌حكوومه‌ت.‌له‌‌ده‌سه‌اڵتی‌سه‌ركۆماردایه‌‌داوای‌ئه‌نجامدانی‌ڕیفراندۆمی‌گشتی‌بكات‌و‌بڕیاری‌پێكهێنانی‌

ئه‌نجومه‌نی‌به‌رگریی‌نیشتمانی‌بدات.هه ڵبژاردن

ل������ه‌‌‌2012/2/21هاوواڵتیان������ی‌یه‌م������ه‌ن‌روویان‌له‌‌بنكه‌كانی‌ده‌نگدان‌كرد‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنی‌تاكه‌‌پاڵێوراوی‌گش������ت‌الیه‌نه‌كان‌)عه‌بد‌ره‌بوو‌مه‌نس������وور‌هادی(‌بۆ‌پوس������تی‌س������ه‌ركۆمار.‌له‌‌ئه‌نجامی‌ئه‌و‌هه‌ڵبژاردنه‌دا‌لیژنه‌ی‌بااڵی‌هه‌ڵبژاردن‌و‌راپرسی‌رایگه‌یاند:‌ناوبراو‌به‌‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگ‌سه‌ركه‌وتنی‌به‌ده‌ستهێنا‌كه‌‌‌‌6ملیۆن‌و‌‌635ه������ه‌زار‌و‌‌192ده‌نگ‌بوو‌ل������ه‌‌كۆی‌6ملیۆن‌و‌‌660هه‌زار‌و‌‌93به‌شداربوو،‌واته‌‌به‌‌ڕێژه‌ی‌٨.%99.‌به‌پێ������ی‌ئامار‌ب������ۆ‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردن������ه‌‌10ملێۆن‌و‌‌243

هه‌زار‌و‌‌364ده‌نگده‌ر‌ناویان‌له‌‌تۆماری‌ده‌نگده‌راندا‌تۆماركرابوو.‌

له‌‌ڕێكه‌وتی‌‌2012/2/25سه‌رۆكی‌هه‌ڵبژێردراوی‌یه‌مه‌ن‌له‌‌په‌رله‌مان‌ئه‌و‌واڵته‌دا‌س������وێندی‌ده‌س������تووری‌خوارد‌تا‌واڵت‌بۆ‌ماوی‌دوو‌س������اڵ‌به‌ڕێوه‌‌به‌رێت.‌)به‌پێ‌به‌نده‌كانی‌

ده‌سپێشخه‌رییه‌كه‌ی‌واڵتانی‌كه‌نداو(‌.عه بد ره بوو مه نسوور

س������ه‌ركرده‌یه‌كی‌سیاس������ی‌و‌س������ه‌ربازییه‌‌و‌جێگ������ری‌س������ه‌ركۆماری‌یه‌مه‌نه‌،‌هه‌روه‌ها‌جێگری‌س������ه‌رۆكی‌پارتی‌)كۆنگره‌ی‌مللی‌گش������تی‌(یه‌.‌له‌دایكبووی‌‌1ئایاری‌ساڵی‌‌1945و‌له‌‌گوندێكی‌سه‌ر‌به‌‌پارێزگای‌)ئه‌بینی‌باشوور(�ه‌.‌له‌‌س������اڵی‌‌1970چووه‌‌ڕیزه‌كانی‌سوپای‌یه‌مه‌نه‌وه‌،‌له‌‌ژیانی‌سه‌ربازیدا‌زۆر‌قۆناغی‌س������ه‌ختی‌بڕی‌و‌له‌‌ساڵی‌‌1991پله‌ی‌به‌رزكرایه‌وه‌‌بۆ‌لیوا‌و‌له‌‌ساڵی‌‌1994پۆستی‌وه‌زیری‌به‌رگری‌وه‌رگرت.‌له‌‌هه‌مان‌ساڵدا‌به‌بڕیارێكی‌سه‌ركۆمار،‌

وه‌كو‌جێگری‌سه‌ركۆمار‌ده‌ستنیشانكرا.

یه مه نكۆماری‌یه‌مه‌ن‌‌ناوی‌فه‌رمیسه‌نعاپایته‌خت

21ژماره‌ی‌پارێزگاكانعه‌ره‌بیزمانی‌فرمی

‌555.000كیلومه‌تری‌چوارگۆشه‌ڕووبه‌ر‌23.495.361)پێشبینی‌2010(‌-‌‌24.133.492)پێشبینی‌2011(ژماره‌ی‌دانیشتووان‌

ريالی‌یه‌مه‌نیدراو

عه بد ره بوو مه نسوور

2011

ی ساڵ

وو؟ن ب

چۆان

ژنبۆ

41 ئاداری 2012

خەاڵت������ی‌نۆبێلی‌‌ئاش������تی‌‌له‌‌س������اڵی‌‌2011دا‌به‌س������ێ‌‌ئافره‌ت‌و‌به‌هاری‌‌عه‌ره‌بی‌،‌ژنان������ی‌‌په‌راوێزخراوی‌‌تونس‌و‌یه‌مه‌ن‌به‌خش������را‌و‌ئەمەش‌گه‌ش������ه‌ی‌‌به‌‌لیبیا‌و‌سووریا‌دا.‌س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌‌ئه‌لمان،‌كه‌‌ب������ە‌به‌هێزترین‌ئافره‌تی‌‌دونی������ا‌ناوبراوه‌‌و،‌ژنێكی‌‌چه‌پ������ڕۆ‌بۆ‌یه‌كه‌مین‌جار‌بوو‌به‌‌

سه‌ركۆماری‌‌به‌رازیل.ئه‌نجومه‌نی‌‌جیهانیی‌‌ئاب������ووری‌‌ده‌ڵێت:‌كه‌‌هه‌اڵواردن‌ل������ه‌‌نێوان‌ژن‌و‌پیاو‌له‌‌بواری‌‌كاركردن،‌هێزی‌‌بزوێنه‌ری‌‌س������ه‌ره‌کیی‌‌گه‌ش������ه‌ی‌‌ئابووری������ی‌‌ئه‌ورووپا‌ل������ه‌‌ده‌یه‌ی‌‌رابردووداب������ووه‌.‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ش������دا،‌ئه‌لمان‌له‌گه‌ڵ‌ئه‌وه‌ی‌‌ك������ه‌‌خاتوونێكی‌‌م������ه‌زن‌و‌پێنج‌وه‌زیری‌‌ژن������ی‌‌دیكه‌ی‌‌له‌‌كابینه‌كه‌یدا‌‌هه‌یه‌،‌هێش������تا‌ڕووبه‌ڕووی‌‌كه‌میی‌‌ئافره‌ت‌له‌‌ئاستی‌‌به‌ڕێوه‌بردن‌دایه‌.‌به‌پێی‌‌راپۆرتی‌‌لێژنه‌ی‌‌جیهانی‌‌ئابووری‌‌كه‌‌ل������ه‌‌نوامبری‌‌س������اڵی‌‌2011دا‌باڵوكرایه‌وه‌،‌تا‌ئێس������تا‌ه������چ‌واڵتێك‌له‌‌دونیادا‌بوون������ی‌نییه‌‌كه‌‌درزی‌‌ڕه‌گه‌زایه‌تی‌‌به‌‌شێوه‌یه‌كی‌‌ته‌واو‌له‌ناویدا‌له‌ناوچوو‌بێت.‌به‌پێ������ی‌‌ئاماره‌كانی‌‌ئه‌م‌ڕاپۆرته‌،‌ته‌نیا‌واڵتانی‌‌ئه‌ورووپای‌

باكوور‌س������ه‌ركه‌وتنیان‌له‌‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌‌ئ������ه‌م‌كه‌لێنەدا‌‌به‌ده‌ستهێناوه‌.

ئیس������له‌ند،‌نوروێژ،‌فینالند،‌س������وید،‌ئیرله‌ند،‌نیوزیله‌ند،‌دانمارك،‌فیلیپین،‌لیس������ۆتۆ‌و‌سوییس‌ده‌‌واڵتن‌كه‌‌هه‌وڵ‌و‌كۆششی‌‌زۆریان‌بۆ‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌‌نابه‌رابه‌ریی‌‌ڕه‌گه‌زایه‌تی‌‌

له‌‌ئاستی‌‌جیاوازیان‌ئه‌نجام‌داوه‌.ڕێژه‌ی‌‌ژنانی‌‌ئه‌لمانیی‌‌بەشدار‌له‌‌لێژنه‌ی‌‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌‌كۆمپانیاكان������ی‌‌پیشه‌س������ازی‌‌و‌وه‌به‌رهێنان،‌ته‌نی������ا‌)2.2%(�ە،‌له‌به‌ر‌ئ������ه‌وه‌‌‌30كۆمپانیای‌‌گه‌وره‌ی‌‌ده‌وڵه‌ت������ی‌‌ئالمان‌له‌‌س������اڵی‌‌‌2011له‌‌بواری‌‌یاسای‌‌یه‌كس������انیی‌‌ڕه‌گه‌زایه‌تی‌،‌پرۆژه‌یه‌كیان‌به‌مه‌به‌ستی‌‌زیادكردنی‌‌رێژه‌ی‌‌ژنان‌له‌‌ئاستی‌‌

بااڵی‌‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‌‌پێشنیاز‌به‌‌ده‌وڵه‌ت‌كرد.

ئانجێال مێركێل به هێزترین ژنی جیهانئانجێال‌مێركێل‌س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌‌ئه‌لمان‌له‌‌ڕاپرسیی‌‌رۆژنامه‌ی‌‌)فوربس(دا‌ش������وێنی‌‌به‌هێزتری������ن‌ژنی‌‌جیهانی‌‌به‌ده‌س������تهێناوه‌،‌به‌اڵم‌ئه‌م‌به‌هێزترین‌ژنه‌ی‌‌دونیا‌باوه‌ڕی‌‌

2011

ی ساڵ

وو؟ن ب

چۆان

ژنبۆ

و: نه زیره خانۆ

هه ڵبژاردن ژماره )19(42

وایه‌‌ك������ه‌‌بارودۆخ������ی‌‌كه‌مره‌نگ������ی‌‌ژنان‌ل������ه‌‌ئابووری‌‌و‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی‌‌واڵته‌ك������ه‌ی‌،‌به‌بێ‌‌گه‌ره‌نتیی‌‌یاس������ایی‌‌

ته‌كانێكی‌‌هه‌ست‌پێكراوی‌‌نییه‌.

به هاری عه ره بی و گه شه كردنی ژنانی عه ره بژنان‌له‌‌س������اڵی‌‌‌2011یاریكه‌رانی‌‌له‌دایكبووی‌‌ناوچه‌ی‌‌ڕۆژهه‌اڵتی‌‌ناوه‌ڕاست‌و‌باشووری‌‌ئه‌فریقا‌بوون.‌ئه‌وان‌به‌‌ناڕه‌زایی‌‌ده‌ربرین،‌رێكخستن،‌وێبالگنووسی‌‌یان‌مانگرتن‌له‌‌خواردن،‌رۆلێكی‌‌س������ه‌ره‌كیان‌ل������ه‌‌ڕاپه‌رینه‌‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و‌سیاس������ی‌‌ئه‌م‌ساڵه‌یان‌به‌جێهێنا.‌ڕۆژنامه‌ی‌‌گاردیه‌ن‌له‌‌ڕاڤه‌كردنێكدا‌ئاماژه‌ی‌‌به‌‌به‌شداریكردنی‌‌ده‌ریایی‌‌ژنان‌له‌‌پایته‌خته‌كانی‌‌باکووری‌ئه‌فریقا‌و‌نیمچه‌‌دوڕگه‌ی‌‌عه‌ره‌بدا‌كرد‌و‌نووسی‌:‌"ژنانی‌‌عه‌ره‌ب‌ڕایده‌گه‌یێنن،‌‌له‌و‌شۆڕشانه‌ی‌‌

كه‌‌ناوچه‌كه‌ی‌‌هه‌ژاندووه‌،‌هه‌موو‌شتێك‌بوونه‌".له‌‌س������اڵی‌‌‌2011بۆ‌یه‌كه‌مین‌جار‌له‌‌مێژووی‌‌یه‌مه‌ن،‌‌3وه‌زیری‌‌ژن‌چوونه‌‌ناو‌كابینه‌ی‌‌ئه‌م‌واڵتەوه‌.‌"ئومه‌‌ئه‌لره‌زاق‌حه‌مه‌د"‌ئه‌ندامی‌‌حزبی‌‌كۆنگره‌ی‌‌خه‌ڵكی‌‌ده‌س������ه‌اڵتدار‌له‌‌واڵت‌وه‌كو‌وه‌زی������ری‌‌كاروباری‌‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و‌كار،‌"حوریه‌‌مه‌ش������هوور"‌له‌‌هێزه‌كانی‌‌شۆڕشگێر‌و‌دژی‌‌رژێمی‌‌سالح‌وه‌كو‌وه‌زیری‌‌مافی‌‌مرۆڤ‌و‌"جه‌هه‌ره‌‌حه‌موود"‌كه‌‌پێشتر‌ئه‌مینداری‌‌گش������تیی‌‌حزبی‌‌سۆسیالیستی‌‌دژی‌‌سیسته‌می‌‌

سالح‌بوو،‌وه‌كو‌وه‌زیری‌‌ڕاوێژكار‌هه‌ڵبژێردرا.له‌‌مانگی‌‌سێپتامبری‌‌ساڵی‌‌2011،‌پاشای‌‌عه‌ره‌بستانی‌‌سعوودی‌‌ڕایگه‌یاند:‌كه‌‌ژنانی‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌له‌‌ساڵی‌‌2015دا‌مافی‌‌هه‌ڵبژاردن‌و‌پاڵێوراوبوونیان‌له‌‌شوورا‌‌خۆجێییەکانی‌‌

عه‌ره‌بستاندا‌ده‌بێت.نییه‌‌ ڕوون‌ هێش������تا‌ئای������ا‌ئه‌و‌ژنان������ه‌ی‌‌كه‌‌عه‌ره‌بی������ان‌ به‌ه������اری‌‌گه‌شه‌س������ه‌ندووتركرد،‌ده‌توانن‌مافی‌‌به‌رامبه‌ر‌خۆیان‌ ب������ۆ‌ به‌‌پیاوان‌به‌ده‌س������ت‌بێنن،‌یاخود‌ڕوونه‌‌ شتێك‌ به‌اڵم‌ نا؟‌و‌ئه‌وی������ش‌ئه‌وه‌یه،‌‌كه‌‌ژن������ان‌وێنه‌ی‌‌ك������ۆن‌له‌‌ژنی‌‌ع������ه‌ره‌ب‌كه‌‌وه‌كو‌بوونه‌وه‌رێكی‌‌بێته‌فاوت،‌ژێرده‌ست‌و‌خانه‌نشین‌

گۆڕی‌.

رۆڵی ژنان له ئاشتی جیهانیداس������ێ‌‌ژن‌خه‌اڵتی‌‌نۆبێلی‌‌ئاش������تییان‌له‌‌س������اڵی‌‌‌2011به‌ده‌س������تهێنا.‌دوو‌خاتوون������ی‌‌لیبریایی‌‌له‌گ������ه‌ڵ‌ته‌وه‌كۆل‌كرمان‌له‌‌یه‌مه‌ن،‌براوه‌كانی‌‌لیبریایی‌‌خه‌اڵتی‌‌نۆبێل،‌ئالێن‌جانسۆن‌س������یرلیف،‌یه‌كه‌مین‌سه‌ركۆماری‌‌ژنی‌‌ئه‌فریقا‌و‌لیما‌گبووی‌‌چاالكوانی‌‌مافی‌‌مرۆڤ‌بوون.‌كۆمیته‌ی‌‌نۆبێل‌هۆی‌‌هه‌ڵبژاردنی‌‌سیرلیف‌و‌گبۆی،‌‌رۆڵی‌‌گرنگی‌‌ئه‌وان‌له‌‌كۆتاییهێنان‌به‌‌شه‌ڕه‌‌ناوخۆیییەکان‌)‌13ساڵه(‌‌له‌‌لیبێریا‌و‌ئه‌و‌چاالكییانه‌‌زانی‌‌كه‌‌بۆ‌پته‌وكردنی‌‌ئاشتی‌‌و‌پارێزگاری‌‌

له‌‌مافی‌‌ژنان‌ئه‌نجامیانداوه‌.ئ������ەو‌كۆمیته‌یه‌‌كات������ی‌‌پێدانی‌‌خه‌اڵتی‌‌نۆبێل‌به‌‌س������ێ‌‌ژنی‌‌ع������ه‌ره‌ب‌و‌ئه‌فریقایی‌‌له‌‌به‌یاننامه‌یه‌ك������دا‌ڕایگه‌یاند:‌"هه‌وڵدانی‌‌ئاش������تیخوازانه‌ی‌‌ئه‌و‌ژنانه‌‌له‌‌ڕێگای‌‌پاراستنی‌‌ژنانی‌‌دونیا‌و‌مافی‌‌ژنان‌بۆ‌به‌ش������داریی‌ته‌واوی‌‌ئه‌وان‌له‌‌پێكهێنانی‌‌ئاش������تیدا"‌هۆی‌‌ئه‌م‌هه‌ڵبژاردنه‌‌بووه.‌"‌هەروه‌ها‌له‌‌به‌یاننامه‌كه‌دا‌‌هاتووه‌:‌"به‌بێ‌‌گه‌یشتنی‌‌ژنان‌به‌‌ده‌رفه‌ته‌‌كارتێكه‌ره‌كان‌له‌‌ته‌واوی‌‌ئاس������ته‌كانی‌‌كۆمه‌ڵگە‌كه‌‌له‌‌ژێر‌ده‌س������تی‌‌پیاوانه،‌‌به‌‌دیموكراس������ی‌‌و‌ئاش������تیی‌‌پایه‌دار‌له‌‌

جیهاندا‌ناگه‌ین".بانكی‌‌مۆن،‌ئه‌مینداری‌‌گشتیی‌‌نه‌ته‌وه‌‌یه‌كگرتووه‌كانیش‌خوازی������اری‌‌زۆربوونی‌‌ڕێ������ژه‌ی‌‌ژنان‌له‌‌س������ه‌ركردایه‌تیی‌‌كاروباره‌كانی‌‌پاراس������تنی‌‌ئاش������تی‌‌ئه‌م‌دامه‌زراوانه‌‌بووه،‌‌هه‌روه‌ها‌ڕایگه‌یاند‌كه‌‌به‌شداریی‌‌ژنان‌له‌م‌بواره‌دا‌ده‌بێت‌تا‌ساڵی‌‌‌2014بگاته‌‌30%‌و،‌تا‌ساڵی‌‌‌2020به‌النیكه‌مەوه‌‌40%‌پ������ه‌ره‌ی‌‌پێبدرێت.‌بانكی‌‌مۆن‌به‌‌ئام������اژه‌‌به‌‌پێدانی‌‌

43 ئاداری 2012

خه‌اڵتی‌‌نۆبێلی‌‌س������اڵی‌‌‌2011به‌سێ‌‌ژن،‌جه‌ختی‌‌كردووه‌‌كه‌‌ئه‌م‌ڕووداوه‌‌ده‌بێت‌پاڵنه‌رێك‌بۆ‌ده‌وڵه‌تان‌و‌دامه‌زراوه‌‌نێوده‌وڵه‌تییەکان‌‌بێت‌تاوه‌كو‌ژنانی‌‌زیاتر‌سه‌باره‌ت‌به‌بڕیاره‌‌گرنگه‌كانی‌‌په‌یوه‌س������ت‌ب������ه‌‌گفتۆگ������وكان‌و‌ناكۆكییه‌كان،‌

به‌شدارییان‌پێبكه‌ن.ژنانی‌‌ئه‌فغانس������تانیش‌له‌‌كونفرانس������ه‌‌نێوده‌وڵه‌تییه‌كەی‌‌ئه‌فغانستان‌كه‌له‌‌5ی‌دس������امبری‌‌‌2011له‌‌شاری‌‌)بۆن(دا‌به‌ڕێوه‌چوو،‌خوازیاری‌‌بەشێکی‌زیاتربوون‌بۆ‌به‌شداریكردن‌له‌‌ڕه‌وتی‌‌ئاشتیی‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌و‌بڕیاره‌‌سیاسییه‌كانی‌تر‌بوون.

ده ژنی سه ركۆمار له جیهانی سیاسه تدابه‌‌په‌یوه‌ندیكردنی‌‌دیلما‌رۆس������ۆفی‌‌برازیلی‌‌بۆ‌یانه‌ی‌‌ڕابه‌رانی‌‌سیاس������یی‌‌دونیا،‌رێژه‌ی‌‌س������ه‌ركۆماری‌‌ژن‌له‌‌ئاس������تی‌‌جیهاندا‌گه‌یش������ته‌‌‌10كه‌س‌له‌‌ساڵی‌‌2011دا.‌له‌‌ئێس������تادا‌س������ه‌ركۆمارانی‌‌فینالند،‌ئیرله‌ند،‌لیتوانی‌،‌سوییس،‌هیند،‌قرقیزس������تان،‌لیبێریا،‌به‌رازیل،‌ئارژانتین‌

و‌كۆستاریكا‌ژنن.هه‌ڵبژاردن������ی‌‌دیلما‌رۆس������ۆفی‌‌سۆس������یالدیموكرات‌به‌‌س������ه‌ركۆماری‌‌به‌رازیل‌كه‌‌بە‌گرنگتری������ن‌واڵتی‌‌ئه‌مریكای‌‌التین‌ده‌ژمێردرێت،‌ڕووداوێكی‌‌دیار‌له‌‌جیهانی‌‌ژناندا‌بوو.‌رۆس������ۆف‌یه‌كه‌مین‌ژن‌له‌‌مێ������ژووی‌‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‌بوو،‌كه‌‌له‌‌21ی‌دس������امبری‌‌2011،‌دانیش������تنی‌‌گش������تی‌‌ئ������ه‌م‌رێكخراوه‌یان‌ك������رده‌وه‌،‌گوتی‌:‌"من‌ب������ڕوام‌وایه‌‌كه‌‌ئه‌م‌سه‌ده‌یه‌،‌س������ه‌ده‌ی‌‌ژنان‌ده‌بێت."‌ڕۆسۆف‌كه‌سایه‌تییه‌كی‌‌چه‌پرۆی������ه‌،‌كه‌‌ڕاب������ردووی‌‌ملمالنێی‌‌پارتیزانی‌‌ل������ه‌‌كارنامه‌ی‌‌خۆیدا‌هه‌یه‌‌و،‌خه‌ڵكی‌‌به‌رازیل‌نازناوی‌‌)خاتوونی‌‌ئاسنین(یان‌داوه‌تێ‌.‌رۆسۆف‌له‌‌راپرسیی‌‌گۆڤاری‌‌ئه‌مریكی‌‌فۆربس‌بۆ‌هه‌ڵبژاردنی‌‌سه‌د‌ژنی‌‌به‌هێزی‌‌جیهان،‌لە‌ڕێزی‌‌سێیه‌م‌بووه‌

‌و‌خاوه‌نی‌‌خۆشه‌ویستییه‌كی‌‌زۆر‌له‌‌ئه‌مریكای‌‌التینه‌.له‌‌مانگی‌‌مارس������ی‌‌‌2011بۆ‌یه‌كه‌مین‌جار‌له‌‌مێژووی‌‌واڵتی‌)مالی(دا‌‌ژنێك‌بوو‌به‌‌س������ه‌رۆکوه‌زیری‌‌ئه‌م‌واڵته‌.‌له‌‌1ی‌ئابی‌هه‌مان‌س������اڵ،‌خاتوو‌ش������یناواترا‌وه‌كو‌یه‌كه‌مین‌س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌‌ژنی‌‌تایله‌ند‌س������وێندی‌‌یاسایی‌خوارد.‌واڵتی‌‌پاكس������تانیش‌دوای‌‌تیرۆر‌كردنی‌‌بێنه‌زیر‌بۆتۆ،‌هیچ‌ژنێكی‌‌له‌‌پۆسته‌‌بااڵكانی‌‌سیاسیدا‌دانه‌نابوو.‌حه‌نا‌ڕه‌بانی‌‌كهر‌وه‌كو‌یه‌كه‌مین‌وه‌زیری‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌‌ژنی‌‌ئه‌م‌واڵته‌‌دانا.‌ڕه‌بانی‌‌كهر‌ته‌نیا‌‌34ساڵه‌‌و‌ده‌توانین‌بلێین‌كه‌‌به‌شداریی‌‌به‌رچ������او‌و‌دیاری‌‌خۆی‌‌له‌‌كۆمه‌ڵگەی‌‌پیاوانه‌ی‌‌پاكس������تان‌وه‌كو‌بێنه‌زیر‌بۆتۆ،‌ده‌ینداری‌‌بنه‌ماڵه‌ی‌‌ده‌سترۆیش������توو‌و‌

باوكه‌‌سیاسه‌تمه‌داره‌كه‌ی‌‌خۆیه‌تی‌.

رۆژاوابوونی سه رۆكوه زیرێكی ژنتیمۆش������ینكۆ،‌ یولی������ا‌ ئۆكتۆب������ری‌‌‌2011 ل������ه‌‌1ی‌س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌‌پێش������ووی‌‌ئوكراینا‌كه‌‌له‌‌مارس������ی‌‌‌2010له‌‌پۆسته‌كه‌ی‌‌ال‌درابوو،‌به‌‌تۆمه‌تی‌‌ده‌رچوون‌له‌‌سنووری‌‌ده‌سه‌اڵتی‌‌خۆی‌‌دادگایی‌‌كرا.‌دادگا‌ناوبراوی‌‌به‌‌حه‌وت‌س������اڵ‌حه‌بس‌حوكمدا،‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌‌ئه‌مری‌‌واژۆی‌‌رێکكه‌وتنامه‌ی‌‌وزه‌ی‌‌نێوان‌ئۆكراینا‌و‌ڕووسیا‌ده‌ركردب������وو،‌كه‌‌بووه‌‌ه������ۆی‌‌زیانگه‌یاندن‌به‌كۆمپانیای‌‌نه‌وتی‌‌ئۆكراینا.‌تیمۆشینكۆ‌له‌‌ساڵی‌‌2005،‌سێیه‌مین‌ژن������ی‌‌به‌هێز‌له‌‌جیهان‌بوو‌و‌له‌به‌ر‌جلوبه‌رگی‌‌جوان‌و‌مۆدێلی‌‌موی‌‌سه‌ری،‌‌زۆر‌له‌به‌رچاو‌بوو.‌ئه‌و‌له‌و‌په‌ری‌‌ناوبانگی‌‌خۆیدا‌‌وتب������ووی،‌‌ده‌یه‌وێت‌جوانی‌‌و‌ژنایەتی‌‌بهێنێته‌‌ناو‌سیاس������ه‌تەوه‌.‌ڕه‌خنه‌گرانی‌‌تیمۆشینكۆ‌له‌‌نزیكی������ی‌‌زۆری‌‌ئه‌و‌له‌‌ئه‌مریكا‌و‌الس������اییكردنه‌وه‌ی‌‌له‌‌جۆری‌‌پۆشینی‌‌جلوبه‌رگه‌كانی‌‌ژاكلین‌كێنێدی‌‌بیانۆیان‌

لێ‌‌ده‌گرت.سه د ژنی به هێزی جیهان

گۆڤاری‌‌فۆربس‌له‌‌ساڵی‌‌2004ی‌‌زایینی،‌پێرستێكی‌‌له‌‌ژنانی‌‌به‌هێز‌له‌‌جیهانی‌‌سیاسه‌ت‌و‌ئابووریدا‌‌باڵوکرده‌وه‌.‌ئه‌م‌گۆڤاره‌‌ئه‌مس������اڵ‌ئانجێال‌مێركێلی‌‌به‌‌به‌هێزترین‌ژنی‌‌دونیا‌له‌‌ساڵی‌‌‌2011دیاریكرد.‌هیالری‌‌كلینتۆن،‌وه‌زیری‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌‌ئه‌مریكا‌و‌دیلما‌رۆس������ۆف،‌سه‌ركۆماری‌‌به‌رازیل‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(44

جێی‌‌دووه‌م‌و‌س������ێیه‌میان‌له‌م‌پێرس������ته‌‌س������ه‌د‌كه‌سییه‌دا‌بۆخۆیان‌داگیر‌كردووه‌.

میشێل‌ئۆباما‌كه‌‌له‌‌پێرستی‌‌ئه‌م‌گۆڤاره‌‌له‌‌ساڵی‌‌2010دا‌یه‌كه‌می������ن‌پل������ه‌ی‌‌هه‌بوو،‌ل������ه‌‌س������اڵی‌‌2011،‌له‌‌رێزی‌‌هه‌شته‌م‌دایه،‌‌به‌اڵم‌هێشتا‌به‌‌ژنێكی‌‌به‌هێز،‌خۆشه‌ویست‌و‌ده‌سترۆیش������توو‌ده‌ناسرێت.‌چاوخشاندنێك‌به‌‌دۆسیەی‌ئه‌م‌سه‌د‌ژنه‌‌نیش������ان‌ده‌دات،‌كه‌‌زۆربه‌ی‌‌ئه‌وان‌له‌‌نێوان‌به‌ڕێوه‌به‌ران������ی‌‌ئاب������ووری‌،‌فه‌رهه‌نگی‌‌و‌رووخس������اره‌كانی‌‌

سیاسەتدان.ئالێن‌جانسۆن‌سیرلێف،‌سه‌ركۆماری‌‌لیبێریا‌و‌براوه‌ی‌‌خه‌اڵتی‌‌نۆبێلی‌‌ئاش������تی‌‌2011،‌یه‌كه‌می������ن‌ژنی‌‌ئه‌فریقایی‌‌له‌‌پێرس������تی‌‌گۆڤاری‌‌فۆربس������ه‌،‌ناوبراو‌پێ������ش‌بوونی‌بە‌س������ه‌ركۆماری‌‌لیبێریا،‌له‌‌بانكی‌‌جیهانیدا‌‌كاری‌‌كردووه‌‌و‌هه‌وڵدانی‌‌ئێس������تای‌‌خۆی‌‌بۆ‌ڕیشه‌كێش������كردنی‌‌هه‌ژاری‌‌و‌چاره‌سه‌ركردنی‌‌بارودۆخی‌‌واڵته‌كه‌ی‌‌دوای‌‌ساڵه‌ها‌شه‌ڕی‌‌

ناوخۆ‌چڕ‌كردووه‌.

رێزلێنان له داواكاری گشتیی ژنی ئه فغان)ماریا‌به‌ش������یر(‌دادستانی‌‌ویالیه‌تی‌‌هه‌رات‌له‌‌ساڵی‌‌‌2011له‌الی������ه‌ن‌گۆڤاری‌‌ئه‌مریكیی‌‌فارین‌پالیس������ی‌،‌له‌‌پێرستی‌‌سه‌د‌هزرداری‌‌یه‌كه‌می‌‌دونیا‌بوو.‌خاتوو‌به‌شیر‌یه‌كه‌م‌ژنی‌‌ئه‌فغانه‌‌كه‌‌س������ه‌رۆكایه‌تیی‌‌داواكاری‌‌گشتیی‌‌ویالیه‌ت������ی‌‌له‌‌ئه‌س������تۆ‌گرتوو‌و‌پێش‌ئه‌ویش‌له‌‌س������اڵی‌‌‌2010یه‌كێ������ك‌له‌و‌‌10ژنانه‌‌ب������ووه‌،‌كه‌‌خه‌اڵتی‌‌تایبه‌تی‌‌)ژنی‌‌نه‌ترس������ی‌‌له‌الیه‌ن‌وه‌زاره‌ت������ی‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌‌ئه‌مریكای‌‌وه‌رگرت������ووه‌.(‌ئه‌و‌دوای‌‌ڕووخانی‌‌تالیبان‌و‌له‌‌س������اڵی‌‌2006دا‌گه‌یشته‌‌ئه‌م‌پۆسته‌.‌به‌‌گوێره‌ی‌‌گۆڤاری‌‌فارین‌پالیسی‌،‌ماریا‌به‌شیر‌له‌‌س������اڵی‌‌2011،‌به‌دواداچوونی‌‌

له‌سه‌ر‌)٨7(‌فایلی‌‌توندوتیژی‌‌دژی‌‌ژنان‌و‌زه‌واجه‌كانی‌‌ژێر‌ته‌مه‌نی‌‌یاسایی‌‌كچانی‌‌كردووه‌.

به رده وامیی درزی ڕه گه زی له جیهانداس������اڵی‌‌‌2011له‌‌حالێكدا‌كۆتایی‌‌پێدێ������ت‌كه‌‌هه‌ژاری‌‌هێشتا‌له‌‌نێوان‌ژنان‌به‌تایبه‌تی‌‌له‌‌واڵتانی‌‌به‌ره‌و‌پێشكه‌وتن‌و‌باش������ووری‌زیاتری������ن‌قوربانی������ی‌‌له‌خ������ۆ‌ده‌گرێت.‌ژنان‌كه‌مترین‌حه‌قده‌س������ت‌وه‌رده‌گرن‌و‌بۆ‌گه‌یشتن‌به‌ده‌رفه‌تی‌‌كار‌و‌په‌روه‌رده‌كردن،‌چاوه‌ڕوانی‌‌ئه‌وه‌‌ده‌بن‌تاوه‌كو‌پیاوان‌

وه‌رده‌گیرێن‌له‌كاردا.هێش������تا‌له‌‌هه‌ندێك‌له‌‌واڵتانی‌‌په‌ره‌گرتوو‌به‌تایبه‌تی‌‌له‌‌ئه‌فریقا‌و‌نیمچه‌‌كیشوه‌ری‌‌هیند،‌ژنان‌به‌هۆی‌‌له‌دایكبوونی‌‌منداالن‌یان‌به‌هۆی‌‌كێشه‌ی‌‌له‌به‌رچوونی‌‌منداڵ،‌توندوتیژی‌‌جنس������ی‌،‌یان‌نه‌بوونی‌‌خوارده‌مه‌نی،‌‌ده‌م������رن.‌كولتووری‌‌خه‌ته‌نه‌كردن������ی‌‌ژن������ان‌ل������ه‌‌هه‌ندێك‌له‌‌واڵته‌‌ئیس������المی‌‌و‌

ئه‌فریقییەکاندا‌‌باوی‌‌هه‌یه‌.كوش���تنه ناموس���ییه كان له ناوچه گوندییه كانی دووره پەرێ���زی باش���ووری ڕۆژهەاڵت���ی توركی���ا له

ساڵی ٢0١١ رێژه یان زۆر زیاتر بووه .به‌پێی‌‌ئه‌و‌ئامارانه‌ی‌‌له‌ده‌ستدان‌،‌له‌‌حه‌وت‌ساڵی‌‌ڕاب������ردوو‌به‌ال‌نیكه‌م������ەوه‌‌‌300ژن‌ب������ه‌‌ته‌مه‌نی‌‌مام‌ناوه‌ندی‌،‌س������ااڵنه‌‌‌42كه‌س‌له‌‌ناوچه‌‌كوردنشینه‌كان‌و‌)باش������ووری‌ڕۆژهەاڵتی‌توركیا(،‌بوونه‌ته‌‌قوربانیی‌‌ده‌مارگیریی‌‌دینی‌‌و‌فه‌رهه‌نگی‌.‌به‌اڵم‌به‌پێی‌‌ڕاپۆرتی‌‌ئاناتۆلی‌،‌ڕێژه‌ی‌‌ئه‌م‌قوربانیانه‌‌ته‌نیا‌له‌‌ساڵی‌‌2011دا‌گه‌یش������تۆته‌‌‌700ك������ه‌س.‌ئه‌وه‌ی‌‌جێگای‌‌س������ه‌رنجه،‌‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌ئه‌نجامده‌رانی‌‌ئه‌م‌قه‌تالنه‌،‌بابه‌ته‌كه‌‌وه‌كو‌خۆكوشتن‌ده‌رده‌خه‌ن‌تاوه‌كو‌له‌‌چه‌نگالی‌‌دادپه‌روه‌ری‌‌

و‌سزا‌یاساییه‌كان‌رابكه‌ن.به پێی لێكۆلینه وه یه كی سااڵنه ، ئه فغانستان نزمترین نرخ����ی مامناوه ندیی ته مه نی ژنانی

له جیهاندا هه یه .ته‌مه‌نی‌‌مامناوه‌ندی������ی‌‌ژنانی‌‌ئه‌فغان،‌ته‌نیا‌‌45س������اڵه‌.‌به‌پێی‌‌ڕاپۆرتی‌‌ئاژانسی‌‌ئه‌لمانیا‌له‌‌دوای‌‌ئه‌فغانس������تان‌واڵتانی‌‌نیجێرییه‌،‌گینه‌ی‌‌بیس������ائۆ،‌یه‌مه‌ن،‌چ������اد،‌كۆماری‌‌كۆنگ������ۆ،‌ئێریترێ‌،‌مالی‌،‌س������ودان‌و‌ئه‌فریقای‌‌ناوه‌ندی،‌خاوه‌نی‌‌خراپترین‌

بارودۆخه‌‌بۆ‌دایكه‌كان.ماریا به شیر

45 ئاداری 2012

فیدراڵی‌وش������ه‌یه‌كی‌‌التینییه‌‌و‌له‌‌وشه‌ی‌‌"feuds"‌كه‌‌به‌‌مانای‌‌په‌یماننامه‌‌و‌ڕێككه‌وتن‌دێت.‌فیدراڵی‌ش������ێوه‌یه‌كه‌‌له‌‌ش������ێوه‌كانی‌حوكمڕانی،‌که‌‌له‌‌ڕێی‌ده‌ستووره‌وه‌‌ده‌سه‌اڵت‌له‌نێوان‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ن������د‌)حكومه‌تی‌فیدراڵی‌یه‌كگرتوو(‌و‌یه‌كه‌‌حكوومیی������ه‌كان‌)هه‌رێمه‌كان‌و‌ویالیه‌ته‌كان(‌دابه‌ش‌ده‌كرێت‌و‌به‌‌پێی‌ئه‌و‌سیس������ته‌مه‌‌كاروب������اری‌واڵت‌به‌ڕێوه‌‌ده‌به‌ن.‌ه������ه‌ردوو‌حكوومه‌ته‌كه‌‌له‌‌ناو‌یه‌ك‌ده‌وڵه‌تدا‌پش������ت‌به‌یه‌كتری‌ده‌به‌ستن،‌سه‌روه‌ری‌له‌‌نێوانیاندا‌دابه‌ش‌ده‌كرێت‌و‌له‌‌‌ڕێی‌هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‌ده‌س������ه‌اڵت‌ده‌گرنه‌‌ده‌ست.‌‌هه‌ردوو‌حكوومه‌ته‌كه‌‌ده‌سه‌اڵتێكی‌خۆیی‌سه‌ربه‌خۆیان‌هه‌یه‌،‌هه‌روه‌ها‌هه‌ریه‌كه‌یان‌له‌‌به‌رامبه‌ر‌گه‌ل‌و‌ده‌نگده‌رانیاندا‌به‌رپرسن.

هه‌رێ������م‌و‌ویالیه‌ت������ه‌كان‌یه‌كه‌یه‌ك������ی‌ده‌س������توورین‌و‌هه‌ریه‌كه‌یان‌سیس������ته‌می‌سیاس������یی‌تایبه‌ت������ی‌به‌‌خۆیان‌هه‌یه‌،‌كه‌‌ده‌سه‌اڵتی‌)یاس������ادان،‌جێبه‌جێکار‌و‌دادوه‌ری(‌ده‌ستنیشانده‌كات.‌ش������ێوه‌ی‌حوكمی‌زاتی‌)ئۆتۆنۆمی(‌بۆ‌هه‌رێم‌و‌ویالیه‌ته‌كان‌له‌‌ناو‌ده‌س������تووردا‌داڕێژراوه‌‌و‌هیچ‌

الیه‌نێك‌به‌ته‌نها‌ناتوانێت‌گۆڕانكاری‌تێدا‌بكات.زۆرب������ه‌ی‌ش������اره‌زایان‌و‌پس������پۆرانی‌بواری‌زانس������تی‌سیاسی‌و‌یاس������ایی‌كۆكن‌له‌سه‌ر‌یه‌ك‌بۆچوونی‌هاوبه‌ش‌سه‌باره‌ت‌به‌سیس������ته‌می‌فیدرالی،‌كه‌‌پێیان‌وایه‌‌باشترین‌و‌پێشكه‌وتووترین‌سیسته‌می‌حوكمڕانییه‌‌بۆ‌پێكه‌وه‌‌ژیان‌و‌به‌رێوه‌بردن������ی‌واڵتێكی‌فره‌حیزب������ی،‌نه‌ته‌وه‌یی‌و‌ئایینی.‌ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌له‌‌زۆربه‌ی‌‌واڵتاندا‌به‌سه‌ركه‌وتوویی‌په‌یڕه‌و‌

فیدراڵیسم و جۆره كانی

ئا: ئاران جه مال ڕه شید

كراوه‌.‌گرنگیی‌‌ئه‌م‌سیسته‌مه‌‌له‌وه‌دایه‌‌كه‌‌ده‌توانێ‌‌جگه‌‌له‌‌كێشه‌ی‌‌ئیداری‌،‌كێشه‌ی‌‌فره‌حیزبی،‌فره‌نه‌ته‌وه‌یی‌‌‌و‌ئایینی‌‌چاره‌سه‌ر‌بكات‌و‌مافه‌كانیان‌ده‌سته‌به‌ر‌بكات.‌‌شێوه‌كانی‌فیدڕاڵ������ی‌به‌پێی‌‌پێكهات������ه‌‌‌و‌‌بارودۆخ������ی‌‌كومه‌ڵگه‌كان،‌‌له‌‌

كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌وه‌‌بۆ‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌‌دیكه‌‌‌جیاوازه‌.‌له‌م‌س������ه‌رده‌مه‌دا‌بۆ‌چاره‌س������ه‌ركردنی‌‌كێشه‌‌و‌نه‌مانی‌‌زوڵم‌‌و‌س������ته‌م‌له‌سه‌ر‌نه‌ته‌وه‌‌ژێرده‌‌س������ته‌كان،‌سیسته‌می‌‌

فیدراڵی‌‌باشترین‌‌و‌گونجاوترین‌سیسته‌مه‌.‌چه‌‌مکی‌فیدرالی‌له‌‌سه‌‌‌ده‌‌کانی‌)17-1٨(ی‌زایینی‌وه‌‌‌ک‌ره‌وتێكی‌‌سیاس������ی‌و‌کۆمه‌‌‌اڵیه‌‌‌تی‌هاتۆته‌‌ئاراوه‌.‌شۆڕشی‌مه‌‌زنی‌فه‌ره‌‌نسا‌و‌ئه‌‌مریکا‌به‌‌شێوازێکی‌نوێ‌له‌‌هاتنه‌کایه‌و‌په‌‌ره‌سه‌‌ندنی‌فیدرالی‌و‌پێویستییه‌‌کانی‌ڕۆڵێکی‌گرنگیان‌بینیوه‌،‌واته‌‌ئه‌و‌دوو‌شۆڕش������ه‌‌له‌س������ه‌ر‌بنه‌‌‌مای‌دروشمی‌ئ������ازادی‌‌،‌برایه‌‌‌تی‌و‌یه‌‌‌کس������انی‌وه‌‌‌ک‌هانده‌‌‌رێکی‌به‌هێز‌بۆ‌

فیدراڵی‌و‌په‌ره‌پێدانی،‌کاریگه‌‌‌رییه‌‌‌کی‌زۆریان‌هه‌‌‌بووه.جۆره كانی فیدراڵیسم

به‌پێی‌پێداویستی‌و‌پێكهاته‌ی‌كۆمه‌ڵگه‌كان‌و‌ڕێككه‌وتنی‌الیه‌نه‌كان،‌له‌‌سه‌رتاسه‌ری‌جیهاندا‌چه‌ند‌جۆرێكی‌فیدرالی‌

په‌یڕه‌و‌ده‌كرێن،‌له‌وانه‌:1-‌فیدراڵی������ی‌مه‌ركه‌زی‌2-‌كۆنفیدرال������ی‌3-‌فیدراڵی‌

لێكدراو‌)مدمج(‌4-‌فیدراڵی‌تێكهه‌ڵكێش‌)المتشابكة(

هه ڵبژاردن ژماره )19(46

فیدراڵیسمی ناوه ندی )مه ركه زی(لێ������ره‌دا‌ده‌س������ه‌اڵت‌هه‌ڵده‌س������تێت‌ب������ه‌‌كۆنتروڵكردن‌و‌دستبه‌سه‌رداگرتنی‌هه‌موو‌ده‌سه‌اڵته‌‌ناوچه‌‌دابه‌شكراوه‌كان،‌ئه‌و‌سیسته‌مه‌‌له‌‌ڕێی‌ده‌س������تووره‌وه‌‌پارێزگاری‌له‌‌خۆی‌ده‌كات‌به‌‌ش������ێوه‌یه‌ك‌كه‌‌هیچ‌الیه‌نێ������ك‌)حكومه‌تی‌ناوه‌ند،‌هه‌رێ������م‌و‌ویالیه‌ته‌كان(‌ناتوانێ‌به‌ب������ێ‌ڕه‌زامه‌ندی‌الیه‌نی‌

دیكه‌‌گۆڕانكاری‌تێدا‌بكات.جێ‌په‌نجه‌ی‌ده‌س������ه‌اڵتی‌مه‌ركه‌زی‌به‌هۆی‌ئه‌و‌ڕۆڵه‌ی‌كه‌‌دادگای‌فیدراڵی‌س������ه‌باره‌ت‌به‌‌لێكدانه‌وه‌ی‌ده‌س������توور‌بۆ‌چاره‌س������ه‌ركردنی‌ئه‌و‌كێش������انه‌ی‌كه‌‌له‌‌س������ه‌ر‌ئاستی‌بااڵ‌رووده‌ده‌ن‌وه‌ك‌ده‌س������ه‌اڵتی‌یاسادانان‌یان‌دادوه‌ریدا‌

ده‌یگێڕێت،‌دیارده‌كه‌وێت.كۆنفیدراڵی

ئه‌م‌سیس������ته‌مه‌‌به‌‌پێچه‌وان������ه‌ی‌سیس������ته‌می‌یه‌كه‌مه‌‌و‌تێی������دا‌حكوومه‌ت������ی‌ناوه‌ن������دی‌الوازت������ره‌.‌هه‌ندێک‌له‌‌

تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی:1-‌ویالیه‌ته‌كان‌مافی‌یاسایی‌خۆیان‌بۆ‌جیابوونه‌وه‌‌هه‌یه‌.2-‌نوێنه‌ری‌ویالیه‌ته‌كان‌ئه‌و‌ده‌س������ه‌اڵتانه‌‌ده‌ستنیشان‌

ده‌كه‌ن‌كه‌‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ند‌په‌یڕه‌وی‌ده‌كات.3-‌گش������ت‌كاتێك‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ند‌مه‌ترس������ی‌ئه‌وه‌ی‌لێده‌كرێت‌له‌الیه‌ن‌ئه‌ندامه‌كانییه‌وه‌‌ڕووبه‌ڕووی‌ئه‌و‌ره‌خنانه‌‌

ببێته‌وه‌‌كه‌‌ده‌بنه‌‌هۆی‌ڕاگرتنی‌كاروباره‌كانی.4-‌حكوومه‌ت������ی‌ناوه‌ند‌له‌‌داراییدا‌س������ه‌ربه‌خۆ‌نییه‌‌و‌

بنچینه‌یه‌كی‌هه‌ڵبژاردنی‌نییه‌.5-‌ویالیه‌ته‌كان‌ده‌س������تبه‌رداری‌ده‌سه‌اڵته‌‌نێوخۆییه‌كان‌

نابن‌بۆ‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ندی.

له‌و‌ده‌وڵه‌تانه‌ی‌كه‌‌كۆنفیدرالی‌په‌یڕه‌و‌ده‌كه‌ن‌)ویالیه‌ته‌‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ئه‌مریكا‌1776-17٨7(‌و‌)سویسرا‌1291-‌

1٨47(‌و‌ئه‌وروپای‌یه‌كگرتوو.فیدراڵی له ناویه ك )مدمج(

ئه‌و‌سیس������ته‌مه‌‌له‌‌ویالیه‌ت������ه‌‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ئه‌مریكا‌په‌یڕه‌و‌ده‌ك������رێ،‌بریاردان‌له‌الی������ه‌ن‌حكوومه‌تی‌ناونده‌وه‌‌ده‌بێت‌به‌بێ‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌ویالیه‌ته‌كان،‌چونكه‌‌هه‌ر‌ویالیه‌تێك‌له‌‌ناو‌ده‌سه‌اڵتی‌ته‌ش������ریعیدا‌دوو‌سیناتۆر‌)نوێنه‌ر(‌یان‌هه‌یه‌،‌ئه‌وانیش‌ڕاس������ته‌وخۆ‌له‌‌ڕێی‌هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‌له‌الیه‌ن‌هاوواڵتیانی‌ویالیه‌ته‌كه‌وه‌‌ده‌ستنیش������انده‌كرێن‌بۆیه‌‌ئه‌وان‌

بڕیارده‌ری‌ویالیه‌ته‌كه‌ن.فیدراڵیی تێكهه ڵكێش )المتشابكه (

له‌م‌جۆره‌‌فیدرالییه‌دا،‌‌هه‌رێم‌و‌ویالیه‌ته‌كان‌به‌شێوه‌یه‌كی‌فراوانتر‌به‌ش������داری‌ل������ه‌‌بڕیارداندا‌ده‌ک������ه‌ن.‌نوێنه‌رانی‌ویالیه‌تێك‌به‌ش������ێوه‌ی‌قه‌واره‌یه‌ك‌له‌گه‌ڵ‌سه‌رجه‌م‌قه‌واره‌ی‌ویالیه‌ته‌كانی‌دیكه‌‌كارلێك‌ده‌كه‌ن‌و‌به‌شداری‌له‌‌ده‌زگاكانی‌ده‌سه‌اڵتی‌ناوه‌ندیدا‌ده‌كه‌ن،‌وه‌ك‌حكوومه‌ت‌و‌ئه‌نجومه‌نی‌یاس������ادانان،‌که‌‌له‌و‌كۆمه‌ڵه‌یه‌،‌جه‌سته‌ی‌ده‌وڵه‌تی‌ناوه‌ندی‌پێكدێت.‌لێره‌دا‌‌ئه‌و‌جۆره‌‌به‌‌هه‌ره‌وه‌زی‌)تعاونی(‌پێناسه‌‌

ده‌كرێت.له‌‌حاڵه‌تێكی‌دیكه‌دا،‌نوێنه‌رانی‌ویالیه‌تێك‌قه‌واره‌یه‌ك‌پێكدێنن‌بۆ‌چاودێریكردنی‌كاره‌كانی‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ند‌و‌به‌‌زۆرینه‌ی‌ده‌نگی‌په‌رله‌مان‌مافی‌هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌‌)ح������ق‌النقض(‌بۆ‌ه������ه‌ر‌بریارێك������ی‌حكوومه‌تی‌ناوه‌ند‌به‌كاردێن������ن.‌‌‌ئه‌و‌جۆره‌‌به‌‌دابه‌ش������به‌ندی‌)انقس������امی(‌

پێناسه‌‌ده‌كرێت.

چه‌ند‌نموونه‌یه‌ك‌له‌‌ده‌وڵه‌ته‌‌فیدراڵییه‌كان‌یه‌كه‌ی‌فیدراڵیی‌پچووكتریه‌كه‌ی‌فیدراڵیی‌سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‌فدراڵی‌‌فیدراڵی

‌ئه‌رژه‌نتین ‌‌1ناوچه‌ی‌فیدراڵی‌23هه‌رێمهه‌رێمه‌كانی‌ئه‌رژه‌نتین‌‌ئوسترالیا ‌6ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌ئوسترالیا‌‌نه‌مسا ‌9ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌نه‌مسا‌‌به‌لژیكا دوو‌ناوچه‌‌)زمان‌جیاواز(‌

‌بۆسنه‌‌و‌هێرسێگۆڤینا ‌2یه‌كه‌‌یه‌كێكیان‌فیدراڵییه‌‌و‌له‌‌‌10

‌1ناوچه‌هه‌رێم‌پێكدێت

‌به‌رازیل ‌26ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌به‌رازیل‌‌1ناوچه‌ی‌فیدراڵی‌و‌‌5.561

شاره‌وانی‌كه‌نه‌دا ‌3كه‌رت‌‌10هه‌رێمكه‌رت‌و‌هه‌رێمه‌كان‌

47 ئاداری 2012

سه‌رچاوه‌كان:

ar.wikipedia.orgwww.ahewar.org

‌دوڕگه‌كانی‌قه‌مه‌ر ‌3دوڕگه‌‌‌ئه‌تیوپیا ‌2شاری‌فیدراڵی‌9هه‌رێمهه‌رێمه‌كانی‌ئه‌تيوپيا‌‌ئه‌ڵمانیا ‌16ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌ئه‌ڵمانيا‌

‌كۆماری‌هند ‌2٨ویالیه‌ویالیه‌ت‌و‌ناوچه‌كانی‌هند‌یه‌كگرت������وو‌ ناوچ������ه‌ی‌ ‌7ناوچ������ه‌ی‌ له‌نێوانیان������دا‌

پایته‌خت

‌عێراق ‌15پارێ������زگا‌و‌یه‌ك‌هه‌رێمی‌‌فیدراڵی

ی������ه‌ك‌ و‌ پارێ������زگا‌ ‌15هه‌رێم������ی‌فیدرالی‌)هه‌رێمی‌

كوردستان(‌ماليزيا ‌3ناوچه‌ی‌فیدراڵی‌‌13ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌ماليزيا‌‌مه‌كزیك ‌‌1ناوچه‌ی‌فیدراڵی‌31ویاليه‌تویالیه‌ته‌كانی‌مه‌كزیك‌

‌ویالیه‌ته‌‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ ‌‌4ویاليه‌تميكرۆنيسيا‌

‌نه‌يجيريا ‌‌1ناوچه‌‌36ویاليه‌تویاليه‌ته‌كانی‌نه‌يجيريا‌

‌پاكستان هه‌رێمه‌كان������ی‌‌ و‌ ك������ه‌رت‌‌4كرتی‌فیدراڵی‌له‌‌نێوانیاندا‌‌4هه‌رێمپاكستان

یه‌ك‌ناوچه‌ی‌پایته‌خت

‌ڕوسيا

‌

ڕووسيای‌فیدراڵ

‌21كۆمار.‌‌46ئۆبالست،‌‌‌9كرايس1.‌‌ده‌سه‌اڵتی‌خۆیی‌ده‌س������ه‌اڵتی‌ ‌ ئۆبالس������ت4.‌خۆی������ی‌أكروغس،‌‌2ش������ار‌

له‌سه‌ر‌ئاستی‌فیدراڵی

‌سانت‌كيتس‌و‌نێڤيس دوڕگه‌كانی‌س������انت‌كيتس‌و‌‌‌2دوڕگه‌/‌14باريشنێڤيس

‌سودان ‌25ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌سوودان‌‌سويسرا ‌26هه‌رێمهه‌رێمه‌كانی‌سويسرا‌

‌میرنشینه‌كانی‌عه‌ره‌بیی‌ ‌یه‌كگرتوو

میرنشینی‌ میرنش������ینه‌كانی‌عه‌ره‌بیی‌یه‌كگرتوو

‌‌7میرنشین

‌ویالیه‌ته‌‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ ‌‌‌1ناوچ������ه‌ی‌فیدراڵ������ی،‌50‌14ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌‌ئه‌مریكا‌ئه‌مریكا

كه‌رت‌فیدراڵی

‌ڤێنێزوێال ‌‌1ناوچ������ه‌ی‌فیدرال������ی.‌‌23‌1ویالیه‌تویالیه‌ته‌كانی‌ڤێێنزوێال‌شوێنكه‌وتووی‌فیدرالی

هه ڵبژاردن ژماره )19(4٨

زانیاری‌س������ه‌باره‌ت‌به‌‌ئاماری‌جۆراوجۆر‌له‌سه‌ر‌ژماره‌ی‌دانیش������تووانی‌باشووری‌كوردستان‌له‌‌چه‌ند‌سه‌رچاوه‌یه‌ك‌ده‌سده‌كه‌وێ‌كه‌‌له‌‌خواره‌وه‌‌باسی‌

ده‌كه‌ین:أ- سه رژمێریی گشتیی دانیشتووان:

گش������تیی‌ س������ه‌رژمێریی‌ بابه‌تی‌دانیشتووان‌له‌‌سه‌رده‌می‌ئێستادا‌بریتییه‌‌له‌‌پرۆسه‌ی‌تۆماركردنی‌له‌سه‌ر‌ كه‌‌ دانیشتووان‌ گشت‌ئ������ه‌و‌واڵت������دا‌‌ده‌ژین،‌ خاكی‌ل������ه‌‌ماوه‌یه‌ك������ی‌دیاریكراودا‌له‌الی������ه‌ن‌ده‌وڵه‌ته‌وه‌‌تاوتۆێی‌

زانی������اری‌جۆربه‌جۆر‌و‌باڵوكردنه‌وه‌یان‌ده‌كرێت.

یه‌كه‌م‌س������ه‌رژمێریی‌گش������تیی‌دانیش������تووان‌له‌‌باشووری‌كوردستان‌له‌‌س������اڵی‌‌1927له‌الیه‌ن‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌گشتیی‌فه‌رمانگه‌ی‌دانیش������تووان‌ئه‌نجام‌دراوه‌،‌له‌و‌كاته‌وه‌‌تا‌ئێستا‌حه‌وت‌سه‌رژمێری‌دیكه‌‌به‌دوایدا‌هاتووه‌.‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌به‌‌ته‌واوه‌تی‌ئاگاداری‌ته‌واویی‌و‌ناته‌واویی‌ئه‌نجامه‌كانی‌سه‌رژمێرییه‌كان‌

ببین،‌له‌م‌دوو‌قۆناغه‌دا‌باس‌ده‌كه‌ین:یه كه م: سه رژمێرییه كانی نێوان سااڵنی ١9٢7- ١958 ئه‌ركی‌س������ه‌رژمێریی‌گشتیی‌دانیش������تووان‌له‌و‌قۆناغه‌دا‌له‌سه‌ر‌ئه‌ستۆی‌فه‌رمانگه‌یه‌كی‌فه‌رمی‌به‌ناوی‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌گش������تیی‌دانیش������تووان‌بووه‌.‌له‌و‌ماوه‌یه‌دا‌چوار‌جار‌خه‌ڵك‌ناونووس‌كراوه‌،‌یه‌كه‌میان‌له‌‌س������اڵی‌1927دا‌و‌دووه‌میان‌له‌‌س������اڵی‌1935دا‌و‌سێیه‌میان‌له‌‌ساڵی‌1947دا‌و‌چواره‌میش‌له‌‌س������اڵی‌1957دا.‌لێره‌دا‌ده‌بێ‌بزانین‌هه‌ڵوێس������تی‌خه‌ڵك‌و‌ئاس������تی‌ش������اره‌زایی‌كارمه‌ندانی‌ئامار‌و‌بارودۆخی‌سیاسی‌كاریگه‌رییان‌له‌سه‌ر‌سه‌رژمێرییه‌كان‌هه‌بوو‌،‌كه‌‌ئه‌م‌خااڵنه‌یان‌

له‌به‌ر‌چاون.1-‌خۆ‌دوورگرتنی‌دانیش������تووان‌به‌تایبه‌تی������ی‌گه‌نجان‌له‌‌

ناونووسین‌له‌‌ترسی‌به‌سه‌ربازكردنی‌ئیجباری.2-‌به‌مه‌به‌ستی‌خۆدزینه‌وه‌‌له‌‌خزمه‌تی‌سه‌ربازیی،‌باوكه‌كان‌

كوڕه‌كانیان‌به‌‌كچ‌ناونووس‌ده‌كرد.

3-‌تۆم������ار‌نه‌كردنی‌ژماره‌یه‌كی‌زۆر،‌له‌به‌ر‌نه‌بوون‌و‌بێسه‌روبه‌ری‌ڕێگاوبانی‌ئۆتۆمۆبیل‌له‌‌

گونده‌كانی‌دووره‌ده‌ست.4-‌بێئه‌زموونی������ی‌ده‌زگا‌و‌ناونووس������ه‌كان‌ل������ه‌‌ب������واری‌تۆماركردن‌و‌پڕكردنه‌وه‌ی‌فۆرمه‌كانی‌سه‌رژمێری‌و‌نووسینی‌

زانیارییه‌كان.5-‌ناونووس������ه‌كان‌له‌‌شوێنه‌‌گش������تییه‌كانی‌وه‌ك‌مزگه‌وت،‌له‌گ������ه‌ڵ‌گه‌وره‌ی‌ماڵه‌وه‌‌ب������ۆ‌تۆماری‌زانیاری‌له‌س������ه‌ر‌كۆی‌

ئه‌ندامانی‌خێزانه‌كه‌ی‌یه‌كتریان‌ده‌دیت.نه‌بوونی‌زانیاری‌و‌دیكۆمێنت‌بۆ‌پشتراستكردنه‌وه‌ی‌ ‌-1

وه‌اڵمه‌كانی‌ئه‌ندامانی‌خێزانه‌كه‌.7-‌ده‌س������تكاری‌كردن������ی‌زانیاریی������ه‌كان‌به‌تایبه‌تی‌خانه‌ی‌ئینتیمای‌نه‌ته‌وه‌یی‌به‌ده‌س������تی‌ئه‌نقه‌ست‌له‌الیه‌ن‌كارمه‌ندانی‌ده‌زگا‌فه‌رمییه‌كانه‌وه‌،‌به‌تایبه‌تی‌ئه‌وانه‌ی‌كه‌‌سه‌ر‌به‌‌وه‌زاره‌تی‌ناوخۆ‌بوون‌به‌مه‌به‌س������تی‌زیادكردن‌و‌كه‌م‌كردنی‌نه‌ته‌وه‌یه‌ك‌

له‌سه‌ر‌حیسابی‌نه‌ته‌وه‌یه‌كی‌دیكه‌.٨-‌په‌یڕه‌وه‌كردنی‌پره‌نسیپی‌ده‌‌ساڵه‌‌)جگه‌‌له‌‌سه‌رژمێری‌

دووه‌م(‌له‌‌نێوان‌دوو‌سه‌رژمێریدا.9-‌سه‌رپه‌رشتیكردنی‌سه‌رژمێرییه‌كان‌له‌الیه‌ن‌پسپۆڕانی‌

بیانییه‌وه‌،‌له‌به‌ر‌نه‌بوونی‌كادیره‌‌ناخۆیییه‌کان.10-‌زانیارییه‌كانی‌ئاماری‌سه‌رژمێری‌دووه‌م‌‌1935له‌به‌ر‌بێس������ه‌روبه‌ری‌و‌ناته‌واوی،‌هه‌ر‌زوو‌له‌الیه‌ن‌داموده‌زگاكانی‌

ده‌وڵه‌ت‌كاریان‌پێ‌نه‌كرا‌و‌هه‌ڵوه‌شێنرایه‌وه‌.11-‌سه‌رژمێری‌ساڵی‌‌1957له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌له‌‌بارودۆخێكی‌ئ������ارام‌و‌دوور‌ل������ه‌‌ده‌مارگیری‌نه‌ته‌وه‌ی������ی‌ئه‌نجامدرا،‌به‌الی‌

ئا: محه مه د وانی

ژماره و جووله ی سروشتیی دانیشتووان

49 ئاداری 2012

توێژه‌ران������ه‌وه‌‌ب������ه‌‌ته‌واوترین‌س������ه‌رژمێری‌دان������راوه‌،‌به‌اڵم‌فه‌رمانبه‌رانی‌عێراق‌به‌مه‌به‌ستی‌زیادكردنی‌ڕێژه‌ی‌عه‌ره‌ب‌له‌‌پارێزگای‌مووس������ڵ‌و‌دیاله‌‌و‌به‌تایبه‌تی‌كه‌ركووك‌ده‌ستكاری‌

پێكهاته‌ی‌نه‌ته‌وه‌ییان‌كردووه‌.دووه م: سه رژمێرییه كانی نێوان ساڵی ١958- ٢009تۆماركردنه‌وه‌ی‌زانیاریی‌جۆراوجۆر‌له‌سه‌ر‌دانیشتووانی‌باشووری‌كوردستان‌له‌م‌ماوه‌یه‌دا‌له‌‌ئه‌ستۆی‌فه‌رمانگه‌یه‌كی‌تازه‌‌بوو‌به‌ناوی‌فه‌رمانگه‌ی‌گش������تیی‌ئامار.‌كه‌‌له‌م‌ماوه‌یه‌دا‌چوار‌س������ه‌رژمێری‌ك������راوه‌.‌یه‌كه‌می������ان‌له‌‌س������اڵی‌1965،‌دووه‌میان‌له‌‌س������اڵی‌1977،‌س������ێیه‌میان‌له‌‌س������اڵی‌‌19٨7و‌چواره‌میان‌له‌‌س������اڵی‌1997دا‌به‌تێپه‌ڕبوونی‌ساڵێك.‌هه‌ندێك‌ل������ه‌‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌ئه‌و‌قۆناغه‌‌له‌گه‌ڵ‌قۆناغی‌یه‌كه‌م‌وه‌كو‌خۆی������ان‌نه‌م������اون‌و‌هه‌ندێكیان‌له‌به‌ین‌چ������وون،‌یان‌گۆڕانیان‌به‌س������ه‌ردا‌هاتووه‌.‌ئه‌وانه‌ش‌له‌‌ئه‌نجامی‌گۆڕانكاری‌له‌‌باری‌كۆمه‌اڵیه‌تی،‌ئابووری‌و‌سیاسی‌‌به‌سه‌ر‌باشووری‌كوردستاندا‌هاتووه،‌‌كه‌‌گرنگترین‌خه‌سله‌ته‌كانی‌ئه‌و‌خاالنه‌ی‌خواره‌وه‌ن:1-‌‌ئه‌نجامدانی‌زۆربه‌ی‌سه‌رژمێرییه‌كان‌له‌‌بارودۆخێكی‌

سیاسی‌پڕ‌له‌‌ئاژاوه‌‌و‌نائارامی.2-‌زاڵبوون������ی‌سیاس������ه‌تی‌ش������وفینییانه‌ی‌كارمه‌ندان������ی‌ئامار‌به‌س������ه‌ر‌رۆژ‌و‌ش������ێوازی‌ئه‌نجامدان‌و‌تاوتوێكردن‌و‌

باڵوكردنه‌وه‌ی‌سه‌رژمێرییه‌كاندا.3-‌ده‌ستكاریكردنی‌زۆربه‌ی‌ئه‌نجامه‌كانی‌سه‌رژمێرییه‌كان‌به‌تایبه‌تی‌ده‌ستكاریكردنی‌خانه‌ی‌ئینتیمای‌نه‌ته‌وه‌یی‌به‌ده‌ستی‌

ئه‌نقه‌ست‌له‌الیه‌ن‌ده‌زگا‌ئه‌منییه‌كانه‌وه‌.4-‌تۆماركردن������ی‌ئه‌ندامانی‌خێ������زان‌به‌بێ‌له‌به‌رچاوگرتنی‌

ڕه‌گه‌ز‌)کوڕ‌و‌کچ(5-‌هاوبه‌شكردنی‌زۆربه‌ی‌ئه‌ندامانی‌خێزان‌له‌‌واڵمدانه‌وه‌ی‌

پرسیاره‌كانی‌ناونووسه‌كان‌بۆ‌پڕكردنه‌وه‌ی‌فۆڕمه‌كان.6-‌په‌یڕه‌وكردنی‌پره‌نس������یپی‌ده‌‌ساڵی‌جگه‌‌له‌‌سه‌رژمێری‌س������اڵی‌‌1965له‌‌نێوان‌س������ه‌رژمێرییه‌ك‌و‌س������ه‌رژمێرییه‌كی‌

دیكه‌دا.7-‌ب������ێ‌ده‌رفه‌تی‌ئه‌نجامدانی‌س������ه‌رژمێرییه‌كی‌گش������تی‌سه‌رتاسه‌ری‌له‌‌باشووری‌كوردس������تاندا‌له‌به‌ر‌بێده‌سه‌اڵتیی‌

سیاسی.٨-‌ئه‌نجامدانی‌س������ه‌رژمێری‌س������اڵی‌‌1997له‌‌پارێزگای‌نه‌ین������ه‌وا‌و‌كه‌رك������ووك‌و‌قه‌زا‌كانی‌ب������ه‌دره‌‌و‌مه‌نده‌لی...‌و‌

ئه‌نجامنه‌دانی‌له‌‌پارێزگای‌هه‌ولێر‌و‌سلێمانی‌و‌دهوك.لێره‌دا‌بایه‌خی‌زانیاریی‌س������ه‌رژمێری‌وه‌كو‌سه‌رچاوه‌‌بۆ‌لێكدانه‌وه‌ی‌جۆگرافیای‌دانیشتووان‌ده‌وه‌ستێته‌‌سه‌ر‌ئه‌وه‌ی،‌له‌س������ه‌ر‌ئاستی‌بچووكترین‌یه‌كه‌ی‌كارگێری‌بێ‌كه‌‌ده‌توانرێ‌

تێبینی‌جیاوازی‌هه‌رێمایه‌تی‌له‌‌چڕی‌و‌پێكهاته‌ی‌دانیشتووان‌و‌كاراكته‌ری‌دانیشتووان‌له‌‌نیشته‌جێبوون‌بكرێ.

ب- بزووتنه وه ی ڕه وانیی دانیشتووان:مه‌به‌ست‌له‌و‌زاراوه‌یه،‌‌چوار‌پایه‌ی‌ژیان‌)ئاماری‌ژیاری(‌)له‌دایكبوون،مردن،‌هاوس������ه‌رێتی‌و‌جیابوونه‌وه‌(یه‌،‌ئه‌مه‌‌خۆی‌له‌‌خۆیدا‌سه‌رچاوه‌یه‌كی‌گرنگی‌كۆكردنه‌وه‌ی‌زانیاریی‌ئاماری‌جۆراوجۆره‌‌و‌به‌تایبه‌تی‌له‌‌بواری‌شارس������تانییه‌وه‌‌له‌‌س������ه‌ر‌دانیشتوان‌وه‌ك‌ئه‌وه‌ی‌له‌سه‌ر‌ئاستی‌واڵت‌پێویسته‌،‌ئه‌وهاش‌له‌س������ه‌ر‌ناوچه‌‌جیاجیاكانی‌تۆماركردن������ی‌له‌دایكبوون،‌مردن،‌هاوس������ه‌رێتی‌و‌جیابوونه‌وه‌‌له‌‌كات‌و‌ساتی‌خۆیدا‌به‌‌گوێره‌ی‌یاسای‌باری‌شارستانی‌له‌سه‌ر‌گشت‌هاوواڵتیان‌پێویسته‌،‌بو‌نموونه‌‌له‌دایكبوون‌دوای‌تێپه‌ڕبوونی‌ده‌‌رۆژ‌و‌مردن‌دوای‌یه‌ك‌مانگ.‌به‌اڵم‌ئه‌و‌كاره‌‌وه‌كو‌پێویست‌له‌‌باشووری‌كوردستان‌به‌‌ته‌واوی‌و‌ڕێكوپێكی‌ئه‌نجام‌نه‌دراوه‌،‌هۆیه‌كانیش‌به‌مه‌به‌ستی‌باشتر‌ده‌سنیشانكردن‌و‌ش������اره‌زابوون‌به‌‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‌

تۆماری‌چوار‌پایه‌ی‌ژیان‌به‌‌دوو‌قۆناغ‌باسی‌ده‌كه‌ین:یه كه م؛‌قۆناغی‌نێوان‌ساڵی‌1927-‌195٨

تۆماری‌چوار‌پایه‌ی‌ژیان‌له‌م‌قۆناغه‌دا‌ده‌ركه‌وتووه‌‌گه‌لێك‌بێسه‌رۆبه‌ر‌بووه،‌‌هۆكاره‌كانیش:

1-‌كه‌می������ی‌ده‌زگای‌تۆماركردنی‌چ������وار‌پایه‌ی‌ژیان‌وه‌كو‌پێویست‌له‌‌ش������ار،‌شارۆچكه‌،‌ش������اره‌دێیه‌كان‌و‌نه‌بوونی‌له‌‌

زۆربه‌ی‌گونده‌كان.2-‌كه‌مته‌رخه‌می������ی‌دایك‌و‌ب������اوك‌و‌نه‌زانین‌به‌تایبه‌تی‌له‌‌گونده‌كان‌ب������ۆ‌تۆماركردنی‌منداڵه‌‌تازه‌بووه‌كان‌له‌‌ش������وێنی‌

تۆماركردن.3-‌چاوپوشین‌له‌‌هه‌بوونی‌دیكۆمێنتی‌پێویست‌له‌‌قۆتابخانه‌‌

و‌ناشتنی‌‌مردووان.4-‌منداڵبوون‌له‌‌ده‌ره‌وه‌ی‌)نه‌خوش������خانه‌ی‌له‌‌دایكبوون(‌

دوور‌له‌‌چاوی‌دكتۆری‌ژنان.دووه م:‌قۆناغی‌نێوان‌ساڵی‌2007‌-195٨

‌تۆماركردن������ی‌چ������وار‌پایه‌ی‌ژیان‌له‌‌ڕووی‌رێكخس������تن‌و‌تاوتوێ‌كردندا‌له‌‌چاو‌قۆناغی‌پێش‌خۆی‌زۆر‌له‌‌پێش������تره‌‌كه‌‌

هۆیه‌كانیش‌ده‌گه‌رێنه‌وه‌‌بۆ:1-‌زیادبوونی‌ژماره‌ی‌ده‌زگا‌فه‌رمییه‌كان‌كه‌‌ئیش‌و‌كاری‌خۆیان‌له‌‌تۆماری‌له‌دایكبوون،‌مردن،‌هاوسه‌رێتی‌)ژنهێنان‌و‌شوكردن(‌و‌جودابوونه‌وه‌‌ده‌بینێته‌وه‌.‌ئه‌گه‌ر‌جاران‌ته‌نها‌له‌‌شاره‌گه‌وره‌كان‌ئه‌و‌ده‌زگایانه‌‌هه‌بووایه‌‌وه‌كو‌مووسڵ،‌دهوك،‌

هه‌ولێر‌و‌سلێمانی،‌ئه‌وه‌‌ئه‌مڕۆ‌له‌‌گونده‌كانیش‌هه‌یه‌.2-‌پێویس������تبوونی‌به‌‌دیكۆمێنتی‌له‌دایكبوون،‌هاوسه‌رێتی،‌وه‌فاتنام������ه‌،‌جوودابوونه‌وه،‌چوونه‌‌قوتابخانه‌‌و‌بۆ‌ناش������تنی‌

هه ڵبژاردن ژماره )19(50

مردوو‌و‌كارۆباری‌میرات‌و‌ش������ه‌رعییه‌تی‌پێكه‌وه‌‌ژیان‌و‌هه‌ق‌و‌مافی‌ژن‌و‌مێردایه‌تی‌و‌وه‌رگرتنی‌پسووله‌ی‌خوراك.

3-‌له‌دایكبوونی‌به‌ش������ێكی‌زۆری‌مندااڵن‌له‌‌نه‌خوشخانه‌ی‌له‌دایكبوون‌و‌پێدانی‌پس������ووله‌ی‌له‌دایكبوون‌دوای‌ده‌رچوونی‌

له‌‌نه‌خوشخانه‌.• توێژینه وه ی نموونه یی:

به‌ده‌ستكه‌وتی‌زانیاریی‌ئاماری‌له‌‌نێوان‌دوو‌سه‌رژمێریدا‌بۆ‌پالن‌دارش������تن‌له‌‌بواری‌ئابووری‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌هه‌ندێ‌جار‌هانا‌بۆ‌توێژینه‌وه‌ی‌نموونه‌یی‌ده‌بردرێ،‌واته‌‌ئه‌نجامدانی‌سه‌رژمێری‌له‌‌چه‌ند‌ناوچه‌یه‌كی‌واڵتدا‌له‌سه‌ر‌ئه‌و‌بنه‌مایه‌.‌

خه‌مالندنی‌هی‌گشت‌ناوچه‌كانی‌دیكه‌• ژماره و دینامیكی دانیشتووان:

ژماره‌ی‌دانیش������تووان‌به‌‌گوێره‌ی‌سه‌رژمێری‌و‌خه‌مالندن‌له‌‌باش������ووری‌كوردستاندا‌له‌‌هه‌شتا‌س������اڵی‌ڕابردوودا‌به‌و‌

شێوه‌یه‌‌بووه‌،‌كه‌‌له‌و‌خشته‌یه‌‌تۆمار‌كراوه‌:1-‌سه‌رژمێری

2-‌ژماره‌ی‌دانیشتووان‌)هه‌زار‌كه‌سی(3-‌زیادبوونی‌ڕه‌ها

4-‌زیادبوونی‌ڕێژه‌یی12341234

1927613--197733031021471935101139٨6519٨743٨710٨333194713753693٨1997590٨15214019571٨22447332007٨007209930196522٨246٨19----

سه‌رژمێرییه‌كانی‌19٨7‌،1977‌،1965‌،1957‌،1947• خه مالندن:

وا‌دیاره‌‌له‌م‌ژماره‌‌و‌دینامیكی‌دانیش������تووان‌له‌‌باشووری‌كوردس������تان‌باش������تر‌ده‌س������ت‌ناكه‌وێ،‌بۆیه‌‌ده‌بێ‌پشتی‌پێ‌ببه‌ستین‌ئه‌و‌ڕاستییانه‌ی‌كه‌‌له‌‌شیكردنه‌وه‌ی‌ئاماره‌كانی‌ناو‌

ئه‌و‌خشته‌یه‌ی‌سه‌ره‌وه‌‌ئه‌وانه‌ن:1-‌ژماره‌ی‌دانیشتووانی‌باشووری‌كوردستان‌وه‌كو‌هه‌ر‌واڵتێك‌به‌ره‌و‌زیادبوون‌ده‌چێ‌كه‌‌ژماره‌كه‌‌له‌‌هه‌ش������تا‌ساڵی‌رابردوودا‌له‌‌‌613هه‌زار‌كه‌س������ه‌وه‌‌بووه‌‌به‌‌‌٨ملیون‌و‌‌7هه‌زار‌كه‌س‌واته‌‌

زیاده‌ی‌ڕه‌ها‌نزیكه‌ی‌‌7ملیون‌و‌‌500هه‌زار‌كه‌س‌بووه‌.2-‌جی������اوازی‌له‌ڕێ������ژه‌ی‌زیادبوون������دا‌له‌ب������ه‌ر‌ناته‌واوی‌سه‌رژمێرییه‌كان‌و‌كۆچكردنی‌بۆ‌ده‌ره‌وه‌‌له‌‌نێوان‌ساڵه‌كاندا‌

وه‌كو‌یه‌ك‌نییه‌.

3-‌تێكرای‌زیادبوونی‌ڕێژه‌ی‌3%‌وه‌كو‌هی‌واڵتانی‌توركیا‌و‌ئێران‌و‌سووریایه‌.

ژماره‌ی‌دانیشتووان‌له‌‌پارێزگاكانی‌باشووری‌كوردستان‌له‌‌ب������ه‌ر‌جیاوازیی‌ك������ه‌م‌و‌زۆری‌دانیش������تووانه‌وه‌‌قه‌باره‌ی‌كۆچك������ردن‌و‌باری‌سیاس������ی‌وه‌كو‌له‌م‌خش������ته‌ی‌خواره‌وه‌‌تۆماركراوه‌‌جودان،‌كه‌‌شرۆڤه‌كردنی‌ژماره‌كانی‌به‌ره‌و‌چه‌ند‌

ڕاستییه‌ك‌رامان‌ده‌كێشێ:1-‌ژماره‌ی‌پارێزگای‌نه‌ینه‌وا‌و‌سلیمانی‌و‌هه‌ولێر‌له‌‌یه‌ك‌ملیۆن‌كه‌س‌تێپه‌ریوه‌،‌به‌اڵم‌نه‌ینه‌وا‌له‌ناو‌ئه‌و‌سی‌پارێزگایه‌دا‌له‌‌پیشه‌وه‌یه‌،‌چونكه‌‌باری‌ئابووری‌وه‌ك‌پیشه‌سازی‌و‌كشتوكاڵ‌به‌هیزتره‌‌و،‌بووه‌‌ه������ۆی‌ئه‌وه‌ی‌ژماره‌یه‌كی‌زۆری‌كۆچبه‌ر‌ل������ه‌‌ناو‌عێراق‌و‌ده‌ره‌وه‌ی‌

عێراق‌وه‌ك‌سوریا‌و‌واڵتانی‌دیكه‌‌رویان‌تێكردووه‌.2-‌ژماره‌ی‌پارێزگای‌ملیۆن������ی‌واته‌‌ئه‌وانه‌ی‌ژماره‌یان‌ل������ه‌‌یه‌ك‌ملیۆن‌تێپه‌ڕیوه‌‌له‌‌نێوان‌س������اڵی‌19٨7-‌2007دا‌چوار‌به‌رامبه‌ر‌بووه‌،‌هۆیه‌كه‌ش������ی‌بۆ‌زیاده‌ی‌سروشتی‌و‌

كۆچكردنی‌ده‌ره‌كی‌ده‌گه‌ڕیته‌وه‌.ژماره‌ی‌دانیشتووانی‌باشووری‌كوردستان)هه‌زار‌كه‌س(

2007-1927

زگاارێس�����������������������������اڵپ

19271935194719571965197719٨719972007

17320624027336054177110961542هه‌ولێر

11914٨22630540٨69195213631٨94سلێمانی

251293403505-----دهۆك

٨01٨32٨53٨94625716٨7٨651065كه‌ركووك

1٨432947364٨٨3594٨13561757241٨نه‌ینه‌وا

5714515620721730132٨4245٨3دیاله‌*

613101113751٨2222٨2330343٨7590٨٨007سه‌رجه‌م

هی‌ساڵی‌‌1927،1935،1997،2007خه‌مالندنه‌* ژماره ی دانیشتووانی به دره

3-‌زیادبوون������ی‌سروش������تی‌له‌‌نێ������وان‌پارێزگاكاندا‌له‌به‌ر‌لێكچوون������ی‌ب������اری‌كومه‌اڵیه‌ت������ی‌و‌سیاس������ی‌و‌ئابوورییان‌

تارادده‌یه‌كی‌زۆر‌لێك‌نزیكه‌.4-‌ڕۆڵ������ی‌بزوتنه‌وه‌ی‌میكانیكی‌كۆچ‌له‌‌ژماره‌ی‌دانیش������تووانی‌پارێزگاكاندا‌له‌به‌ر‌جیاوازی‌باری‌ئاس������اییش‌وه‌كو‌یه‌ك‌نییه‌،‌وه‌كو‌دیاره‌‌پارێزگای‌دهۆك‌و‌هه‌ولێر‌و‌س������لێمانی‌نه‌وه‌ك‌ته‌نها‌په‌ناگه‌ی‌به‌شه‌كانی‌دیكه‌ی‌كوردستان‌و‌كوردستانییه‌كانی‌ناو‌عێراقن،‌به‌ڵكو‌هی‌پارێزگا‌نائارامه‌كانی‌دیكه‌ی‌باشووری‌كوردستانن‌وه‌ك‌نه‌ینه‌وا‌

و‌كه‌ركووك‌و‌شوێنی‌دیكه‌ش.سه رچاوه :‌جوگرافیای‌دانیشتوانی‌باشووری‌كوردستان‌

-‌د.‌عه‌بدوڵاڵ‌غه‌فوور

51 ئاداری 2012

هه ڵبژاردن ژماره )19(52