1

กองทนุศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ธรรมสภาและสถาบนับนัลอืธรรม จดัพมิพเผยแพรในโครงการศาสตราจารยสญัญาฯ สมัพนัธ

ศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ผูเปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส-ทานปญญานันทะ

ปาฐกถาธรรมโดย...พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ)

2

ปชูนยีาจารย ผมูัน่คงตอพระรตันตรยั

3

ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ผูเปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส-ทานปญญานันทะ

ปาฐกถาธรรมโดย...พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ)

ขอเจรญิพร ...

ทานผสูนใจในธรรมะทัง้หลาย

วนันีเ้ปนวนัพเิศษ ทีท่างราชการ อนัมคีณะศษิยธรรมศาสตรทีไ่ดรบั

คำสอนจากทาน สัญญา ธรรมศักดิ์ มาศึกษาเรื่องชีวิตของคนที่มี

ความดีคนหนึ่งของประเทศไทย เปนคนดีที่งดงามเปนเบื้องตน

และทามกลางและในทีส่ดุ

ชวีติทานสญัญา ธรรมศกัดิ์ทานสญัญา ธรรมศกัดิ ์แมจะถงึแกอนจิกรรมไปแลว แตกย็งั

มคีวามดปีลกูฝงอยใูนใจ จะคดิอะไร จะพดูอะไร จะทำอะไรกท็ำ

ตามหลักธรรมะของพระพุทธเจา จึงเปนผูเจริญในธรรม เปนที่พอ

พระทัยของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว เมื่อออกจากราชการแลวจึงได

เชญิไปเปนประธานองคมนตร ีแตเปนองคมนตรกีอน แลวกต็อมากไ็ดเปน

ประธาน รบังานมาแลวกท็ำดวยความเตม็ใจ เปนผทูีไ่มเหนือ่ยไมหนายตอ

การงาน เมือ่ไดมโีอกาสทำแลวกท็ำดวยความตัง้ใจ

ตอนที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวตรัสกับทานวา “เปนนายก

ใหหนอย” ทานสญัญากก็ราบทลูวา “จะทำหนาทีน่ายกชัว่คราวใหเปน

ประโยชน เปนคณุเปนคาแกประเทศชาตติอไป”

3

4

แลวทานกอ็ยใูนตำแหนงนายกรฐัมนตร ีชาวบานชาวเมอืง กพ็อใจ

แตวาพูดใหเปนธรรมวา ทานเปนคนออน เปนเหมือนกับมะเขือเผา

มะเขือลูกยาวๆ กอนจะรับประทานตองเอาไปเผาไฟแลวมันก็ออน ทาน

บอกวากด็เีหมอืนกนัวา มะเขอืเผามนัออนเคีย้วงายเปนประโยชนตอรางกาย

ทานตอบออกในรปูอยางนัน้ คอื ใครคดิวาอะไรทานกต็อบดวยธรรมะ ให

คนไดสำนกึคดิวาสิง่ทีถ่กูตองเปนอยางไร

ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ บวชที่วัดเบญจมบพิตร ไดรับการ

อบรมสั่งสอนจากเจาพระคุณสมเด็จพระสังฆราช ซึ่งในสมัยนั้นเปน

พระเทพเมธี เปนผูอบรมสั่งสอน อธิบายขอธรรมะตางๆ ทานก็เรียนดวย

ความตัง้อกตัง้ใจ ซาบซึง้ในคำสอนเปนอนัมาก พอครบเวลากล็าสกิขาไป

ประเทศอังกฤษ ก็ไปเรียนกฎหมาย เปนเนติบัณฑิตอังกฤษก็กลับมา

เมอืงไทย กลบัมาเมอืงไทยไดเขาทำงานฝายตลุาการ พรอมกบัเปน

อาจารยสอนกฎหมายที่โรงเรียนกฎหมายเกา อยูที่กรมประชาสัมพันธ

ผานฟา

เมื่ออยูในประเทศอังกฤษ ทานสนใจกิจการทางพระพุทธ

ศาสนาทีฝ่ร่ังเขาทำ ฝร่ังเขาทำอะไร เคลือ่นไหวอะไรเกีย่วกบัพระพทุธ ศาสนา

ทานกล็งเปนขาว เปนนกัหนงัสอืพมิพดวย โดยสงมาทีห่นงัสอืพมิพ ไทยเกษม

ไทยเกษมในสมัยนี้ไมมีแลว แตวาสมัยกอนมีหนังสือพิมพชื่อ ไทยเกษม

สำนกังานอยทูีข่างวดัราชบพติร ซึง่เปนทีส่ถติของพระสงัฆราช ตอมา

ศาสตรจารยสญัญา ธรรมศกัดิก์บัพทุธทาสภกิข ุเวลานั้นเปนพระมหาเงื่อมยังไมโดงดังอะไรเลย อานจดหมาย

ขอความที่คุณสัญญาสงมาลงหนังสือก็รูสึกพอใจ เลยเขียนจดหมายตอบ

ไปในนามของพระไทย และยินดีที่ทานไดกระทำอันเปนประโยชน และสง

5

เรือ่งกลบัมาใหคนไทยไดรไูดเขาใจ เขยีนมาลงบอยๆ ทกุครัง้ทีเ่ขยีนมาลง

ทานพทุธทาสกอ็าน อานแลวทานกต็อบไป ทานกเ็ขยีนโตตอบกนัไปมาไมเหน็

ตวัไมรจูกัวาเปนใคร อยทูีไ่หน แตตอมามพีระฝรัง่รปูหนึง่บวชทีป่ระเทศพมา

แลวกม็าเมอืงไทย มาเมอืงไทยตองการจะมาชกัชวนพระไทยทีม่ใีจองอาจ

กลาหาญและตองการพระใจสงิห อยางนอย สกั ๑๐ รปู แลวกเ็ดนิทางไป

เผยแพรพระธรรม เดนิไปจากไทยเขาพมา ไปอนิเดยี ไปอฟักานสิถาน เรือ่ยไป

จนถงึกรงุโรม เดนิไป สอนไป

เมือ่พระโลกนาถเขามาเมอืงไทยกพ็กัอยทูีค่ณะสงฆวดับวรนเิวศ

หลวงพอเวลานั้นยังเปนพระหนุมกวานี้มาก ก็สนใจในเรื่องของเหตุการณ

ตางๆ ที่เกิดขึ้น ก็เลยไปดู วันหนึ่งมีพระภิกษุประมาณ ๑๐ รูป เปน ผูมี

ความรทูัง้นัน้ พระเหลานัน้ไปตัง้ปญหาถามพระโลกนาถองคละหลายๆ ขอ

แตพอมาถงึทานพทุธทาส ทานกต็ัง้ปญหาเหมอืนกนั พระโลกนาถพอไดยนิ

ปญหาของทานพทุธทาสกบ็อก นีแ่หละๆ ควรจะไปตางประเทศ ควรจะไป

สอนธรรมะ เปนคนทีใ่ชได แลวแกกช็วนใหไป ทานพทุธทาสทานตอบวา ไป

ไมได เพราะมงีานทีเ่มอืงไทยตามแผนการทีต่ัง้ไวยงัไมสำเรจ็ จงึตองขอตวั

ไมตองไป ทนีีใ้นการแปลภาษาองักฤษเปนภาษาไทย คณุสญัญาเปนลาม

แปลคำถามของพระ พระโลกนาถตอบอยางไร ทานกแ็ปลใหฟง เปนทีพ่ออก

พอใจ ถงึเวลาทีท่านพทุธทาสถามปญหา พระโลกนาถรสูกึดใีจทีไ่ดพบพระ

เชนนี้ แลวก็พูดวา ทานนี่แหละควรไปยุโรปดวยกันเพื่อเผยแพรพระธรรม

คำสอนของพระพทุธเจา แตไมไดไป

พบกันครั้งแรกที่วัดบวรนิเวศเมื่อพระองคอื่นลุกขึ้นกลับวัด ทานพุทธทาสก็ไดนั่งอยูคนเดียว

คณุสญัญา ธรรมศกัดิ ์กเ็ขาไปกราบ พระคณุเจาอยวูดัไหน ทานกบ็อกวา

อาตมาคอื อนิทปญโญ อนิทปญโญนีเ่ปนชือ่ฉายา บวชทีส่วนโมกข อำเภอ

6

ไชยา จงัหวดัสรุาษฎรธาน ีแลวกไ็ดอานขอเขยีนของทานทางไทยเกษม บอยๆ

และรูสึกพอใจ ในการมาพบกันในวันนี้ ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ ก็นั่ง

กราบแสดงความดอีกดใีจทีไ่ดพบพระทีม่คีวามร ูมคีวามสามารถ มคีวาม

เสียสละเพื่อพระศาสนา แลวก็ขอฝากตัวเปนศิษยดวย ทานก็รับไว ทาน

สญัญากไ็ดเปนศษิยของทานพทุธทาส

ศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ และเจาคุณพุทธทาส

สนิทสนมกันมาก เรียกวาเปนลูกศิษยกนกุฏิก็วาได แลวไปมาเสมอ

ผลทีส่ดุ กต็ัง้โครงการวาจะใหอบรมผพูพิากษา ผชูวยผพูพิากษา ทานกร็บัไป

ชวยเหลอื และมาเปนวทิยากรอบรมทีก่ระทรวงยตุธิรรม ใชเวลา ๑๐ ชัว่โมง

วันละชั่วโมงกวา สมัยกอนทานมาอบรม พักที่วัดปทุมคงคา เพราะวามา

ทไีรกพ็กัทีว่ดันัน้ มาเรยีนหนงัสอืกม็าพกัวดันัน้ ทานเรยีนไดเพยีง ๓ ประโยค

ไมถึงประโยค ๔ เพราะความคิดความเห็นในหนังสือนั้นไมตรงกับคณะ

กรรมการ ทานก็บอกวาพอแลว เรียนเทานี้ก็พอ ทานก็วางแผนไปตั้ง

สวนโมกขทีไ่ชยา เปนหลกัเปนฐานมาจนบดันี้

ศาสตราจารยสญัญา กบัทานพทุธทาส อายไุลเลีย่กนั คอืออนกวา

ทานพทุธทาสเพยีง ๒ ป แลวกไ็ปเขาใกลกนั แลวกช็อบใจกนั เวลานัน้พระทีอ่ยู

สวนโมกข ไมวาทานพทุธทาส ทาน บ.ช.เขมาภริตัน เจาคณะจงัหวดัชมุพร

แลวกอ็าตมา พระปญญานนัทมนุ ีเขาเรยีกวา ภกิขปุญญานนัทะ ไปอยดูวยกนั

เวลาฉันอาหาร ไปบิณฑบาตไดมาก็มานั่งฉัน ตนไมใหญเมื่อเวลากิ่งออก

กเ็อามาจบีเปนแคร นัง่ฉนักนับนนัน้ ฉนักนัไปถกกนัไปทกุครัง้ โดยมากทาน

บ.ช. เขมาภริตัน ชอบขดัคอ เวลาคนพดูอะไรทานกข็ดั เหมอืนเถยีงกนั แตวา

ไมไดเถยีงเพราะมกีเิลสมาเถยีง อยกูนัอยางนัน้ อาตมาเปนผฟูง ไมคอยได

ถามอะไรมากนัก ซาบซึ้งดี เลยตั้งใจวาจะอยูเพื่อศาสนา ศึกษามีความรู

ทานพุทธทาสทานบอกวา นองทานควรจะไปเรียนภาษาบาลี ใหแปล

7

หนังสือ ออกพรรษาแลวจึงกลับสงขลา แลวมากรุงเทพฯ เพื่อเรียนบาลี

มาพกัอยทูีว่ดัสามพระยา

พทุธทาส-ปญญานนัทะ-สญัญา ธรรมศกัดิ์ชีวิตของพระในสมัยนั้นในกรุงเทพฯ มีความยากลำบากพอ

สมควร ของขบฉันก็ไมคอยมี ฉันกันไปตามเรื่อง เพราะเราไมไดมากินให

อวนใหพี ตองการมาศึกษาหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจา ถาเขามี

แสดงธรรมทีไ่หน โดยมากมกัจะเทศนคกูนัระหวางนกัเทศนชัน้ด ีอาตมาก็

ตองไปดวย ลาโรงเรยีนไปฟงเทศน ฟงแลวรสูกึวาเขาท ีเปนการฝกตนเอง

ไปดวยในตวั อยากจะเปนเชนนัน้ อยากจะเปนคนทีเ่ทศนไดมคีวามรคูวาม

สามารถเหมอืนกบัทานเจาคณุพรหมบาล ีชือ่จันทร มาจากภาคตะวนัออก

เฉยีงเหนอื ทานมาอยวูดัในกรงุเทพฯ อยวูดับรมนวิาส อปุชฌายของทาน

สัง่วา ไปศกึษาชวีติ ทานกม็าทำการศกึษาชวีติจนกระทัง่ไปไดเปนพระครู

บาลเีทาสมเดจ็ มเีกยีรต ิมชีือ่เสยีง เปนทีย่กยองของชาวบานชาวเมอืงของ

คนทัว่ไป เมือ่ไดอานเรือ่งของทานกค็ดิวาเราจะทำงานศาสนา

อยูสวนโมกขหนึ่งพรรษาแลวก็แยกกันไป ทาน บ.ช.เขมาภิรัตน

มาอยวูดัขนัเงนิ หลงัสวน อาตมาลงไปทางใต ไปเตรยีมตวัมาอยกูรงุเทพฯ

มคีนฝากใหอยวูดัสามพระยา คนทีฝ่ากนีเ้ปนผแูทนฯ ชือ่ครตูดั พรหมมานพ

คนุเคยกบัทานเจาคณุ เพราะเคยเปนครพูาณชิยการทีว่ดัสามพระยา เวลา

วางก็ไปนั่งสนทนาธรรมกับเจาคุณ ซึ่งตอมาก็เปนสมเด็จ ก็มาอยูที่นั่น

บณิฑบาตฉนั บณิฑบาตนีไ่มคอยไดอะไร คนใสนอย ถาไดปลาทมูาตวัหนึง่

ฉันตอนเชาซีก แลวเหลืออีกซีกไวฉันตอนเพล ญาติโยมใสบาตรโดยมาก

ก็ใสหัวไชโปวผัดกับกะทิ อรอยดี ฉันได อยูอยางงายๆ บางทีก็เกิดทอแท

ออนแอขึน้ในจติใจ เลยพดูปลอบตวัเองวา เรามาเรยีนเพือ่หาความร ูขอให

พออยูได นอนสบาย ไมตองการอาหารที่วิเศษวิโสอะไร ขอใหพออยูได

8

แลวกต็ัง้ใจเรยีนศกึษา สนใจไปฟงเทศน พระองคอืน่เทศน จำไวเปนแบบ

ฉบับ

ตอมาก็ไดไปอยูเชียงใหม อยูที่นั่นไดชื่อวา พระปญญานันทะ

เทศนที่กลางเวียงเชียงใหม คนไปฟงมาก การที่ไดไปเชียงใหมก็เพราะวา

ทานเจาคุณพุทธทาสขอใหไป เวลานั้นความจริงก็ไปอยูทางมาเลเซีย อยู

ทีว่ดัแหงหนึง่ ทานเจาคณุใชไปรษณยีบตัรเพราะวาราคามนัถกู แลวบอกวา

นองทานกลับมาไทยไดแลว จะใหไปอยูที่เชียงใหม เพื่อทำงานเผยแพร

ธรรมะแกประชาชน เซน็ชือ่ “อนิทปญโญ” เขยีนไมยาว แตวามคีามาก ได

รบัแลวกต็กลงใจวาจะมา แลวกก็ลบัเมอืงไทย ไปเชยีงใหม ทานพทุธทาส

กบ็อกวาใหตัง้ใจอย ูตัง้ใจปรบัตวัเอง ทำประโยชนแกพระศาสนาตอไป ทาน

กไ็ปอย ู๗ วนับาง ๑๐ วนับาง ไปอยเูพือ่ใหกำลงัใจ แลวกลบัมาอยทูีส่วนโมกข

พทุธสถาน : สญัญา ธรรมศกัดิ ์เปนผนูำการสรางอาตมากอ็ยทูีน่ัน่ กไ็ดพบกบัคณุสัญญา ธรรมศกัดิ ์ทนีีก้พ็บ

กนัจรงิๆ ไมใชเพยีงแตไดอานจดหมาย พบกนัแลวทานกแ็นะนำเรือ่ง

ตางๆ ทีช่าวบานเขาเปนอย ูแลวทานไปฟงเทศนทกุวนัอาทติย ทกุคนื

วนัพระทีห่อประชมุ เรยีกวา พทุธนคิม

หอประชมุนัน้เวลานีเ้ปลีย่นเปนหองใหญ เรยีกวา พทุธสถาน อยู

เชิงสะพานนวรัตน อยูคนละมุมกับบานอธิบดีผูพิพากษา ทานอธิบดี

ผูพิพากษาสมัยนั้นคือ คุณสัญญา ทานก็ออกจากบานขามถนนไปวัด

ฟงธรรมไมเคยขาดตัง้ใจ แลวกป็รกึษาหารอืกนัวาจะปรบัปรงุใหดขีึน้ ทำให

ถาวร ตองใชเงินจำนวนหลายแสน ก็เลยเรียกประชุมชาวบานที่เปนคนมี

สตางคหนอยเขามาประชมุปรกึษากนัวาจะสรางพทุธสถาน ใครจะโมทนา

บาง

ในทีป่ระชมุนัน้มชีาวอนิเดยีคนหนึง่ นายโบกรีาม นัง่เงยีบๆ อยู

9

พอคณุสญัญาถามวาใครจะอนโุมทนาบาง นายโบกรีามลกุขึน้พนมมอื แลว

บอกวาขาพเจา พดูภาษาเชยีงใหมวา ขาเจาขอออกหนึง่หมืน่ ทกุคนตบมอื

แสดงความยินดีกัน แลวคุณโบกีรามเปนอุปฏฐากที่ใกลชิดกับพุทธสถาน

ทำทกุอยาง มอีะไรเกีย่วกบักจิกรรมทางพระพทุธศาสนาแกกช็วยเหลอืเปน

อยางด ีบดันีท้านกถ็งึแกกรรมไปแลว แตวาไดทำสิง่ทีเ่ปนคณุประโยชน เปน

คณุเปนคาไวทีน่ัน่

พอเมือ่อยเูชยีงใหมหลายป ทานกถ็กูยายมาอยทูีก่รงุเทพฯ เลือ่น

ชั้นเลื่อนตำแหนง อาตมาก็มาอยูที่วัดสามพระยา ก็ไดพบกันบอยๆ

ปรกึษาหารอืในเรือ่งกจิกรรมตางๆ ทีเ่ปนประโยชนเปนคณุเปนคาแกเพือ่น

มนษุย

คณุสญัญา ธรรมศกัดิ ์เปนบคุคลทีเ่รยีกวามคีวามเสยีสละ

เปนเบือ้งตน เสยีสละประโยชนความสขุสวนตวั เพือ่ประโยชนเพือ่

ความสขุสวนรวม

วันหนึ่งเปนวันพระ ทานไปที่วัดอุโมงคที่หลวงพออยู ไปแตเชา

ถามวา โอ ทานมาทำไมแตเชา มาถอืศลี ไมอยากใหใครมาเยีย่มในวนัเกดิ

เขามาเปนอธบิดศีาล คนกถ็อืโอกาสไปสนทิสนม ในวนัเกดิเอาแจกนัดอกไม

ไปให ทีเ่ราเหน็ๆ กนัอยใูนภาพโทรทศัน วนัเกดิของทานรฐัมนตรขีองใครๆ

คนไปหามาก ทานไมคอยพอใจในสิง่นัน้ เพราะมนัเปนเพยีงวตัถ ุสิง่ทีด่กีวา

นัน้มอียู

คนของแผนดินเพราะความดทีีท่ำไวมากมาย พอถงึออกจากราชการกไ็ดเปน

องคมนตร ีเปนทีป่รกึษาในหลวง ไดรบัความเจรญิกาวหนาถงึชัน้สงู

คนที่ในหลวงเรียกไปใชก็พอจะการันตีไดวาเปนคนซื่อ ทำอะไร

10

ทำจรงิ หลายคนทีอ่อกจากราชการแลวกเ็อาไปเปนองคมนตร ีในหนาที ่ตางๆ

คุณสัญญาทานก็ไปดวยความดี ความดีใหผลในชีวิตนี้ ไมตองตาย

ไปแลวถงึไดรบัผล แลวตอมากไ็ดเลือ่นชัน้ขึน้เปนประธานองคมนตร ีคอย

สบายหนอย เวลาเปนนายกฯ เคยพบกนัแลวกถ็ามวา เปนนายกฯ กบัเปน

ประธานองคมนตรีอันไหนเหนื่อยกวากัน ทานบอกวาเวลาเปนประธาน

องคมนตรไีมเหนือ่ยอะไร ทำตามทีใ่นหลวงทานสัง่ใหทำ แตเปนนายกฯ นัน้

ตองเอาใจคนทัง้ ๖๐ ลาน ไมพอใจเคากโ็วยวาย จะสรางโรงไฟฟากโ็วยวาย

จะตดัถนนหาทางกโ็วยวาย คอืไมเปนทีพ่อใจ จะไปสรางเขือ่น พวกก ็โวยวาย

ไมใหสราง แลวก็ เวลาฝนตกหนัก น้ำก็ทวมบานพวกนั้น พวก

โวยวายนัน้แหละไปไมพนความลมจม

ทานไดทำดมีาโดยลำดบั

ทานไดเปนประธานองคมนตรี

ใชหลกัธรรมะเปนเครือ่งชวย...ธรรมะของพระพทุธเจา

พระพุทธเจาสอนพุทธบริษัท อยาเห็นแกอามิส อยาเห็นสินจาง

รางวัลที่จะไดรับ แตใหมีความเสียสละ ทานจึงใชคำพูดวา “ทำงานดวย

จิตใจวาง”

คำวาทำงานดวยจติใจวาง คอือยาเหน็แกตวั ไมยดึมัน่วาของเรา

ของเขา แลวทำเพื่อตัวเรา ทำเพื่อของเรา โดยเฉพาะนักการเมือง จะเปน

นักการเมืองก็ตองตั้งใจใหมั่นคง เรียกวาอธิษฐานใจวาจะไปทำการเมือง

ดวยจิตวาง ไมหวังอะไรตอบแทน ทำใหเกิดประโยชน เกิดความสุข แก

เพือ่นมนษุยทัง้หลาย ไมยงุ ไมตองเลอืกตัง้ครัง้ทีส่องทีส่าม เพราะวาสมคัร

ดวยความบรสิทุธิใ์จ พอไปหาเสยีงกบ็อกเขาตรงไปตรงมา ไมตองเอาของ

ไปเที่ยวแจกใหวุนวาย พอคนหนึ่งแจกได อีกคนหนึ่งก็แจกได อยางนี้

ไมถูกตอง ไมใชธรรมะ ไมมีฐานในใจที่เปนธรรม มีฐานเปนวัตถุ อยากมี

11

อยากได อยากเปน ดวยโลภตางๆ จงึเกดิปญหา ปราบกนัไมหวาดไมไหว

เพราะวาไมปราบกเิลส

ทานสญัญาฯ ทำงานดวยจติวางทนีีค้นทีจ่ะปราบกเิลสกต็องมจีติมัน่คงในพระพทุธเจา พระพทุธ

พระธรรม พระสงฆ พวกเราคนไทยในปจจุบันนี้นับถือพระพุทธเจาที่เปน

รปูราง เปนพระพทุธรปู แตคนทีม่จีติวางคอืไมหวงัอะไรตอบแทน ทำตาม

หนาที ่หนาทีค่อืการงานทีเ่ราทำถกูตอง แตเราทำหนาทีเ่พือ่หนาที่

หลวงพอเคยพดูบอยๆ วา

“งานคอืชวีติ ชวีติคอืงาน บนัดาลสขุ

ทำงานใหสนกุ เปนสขุขณะทำงาน”

อยาใหเปนทกุข อยาใหเดอืดรอน คนทีท่ำงานดวยจติวางจะสบาย

เพราะไมมกีเิลสความโลภมาหนนุหลงั ไดมาแลวกใ็ชใหเปนประโยชน

เราเปนนกัศกึษา มาศกึษาทีน่ี ่ทีธ่รรมศาสตร คำวา “ศาสตร” คอื

ของมคีม ตดัอะไรกไ็ด แตเราตองใชศาสตร คอืปญญาพจิารณารอบคอบ

ทำอะไรกท็ำดวยสตปิญญา ไมเอาตวัเขาไป แลวกจ็ะเปนสขุ

ศาสนาสอนใหคนไมเห็นแกตัว และพุทธศาสนาก็สอนวา ไมมี

อะไรเปนของจรงิของแท มแีตสิง่ทีเ่กดิขึน้ ตัง้อย ูแลวกด็บัไปตามกฎเกณฑ

ของธรรมชาติ เราตองสอนและเขาใจสิ่งนี้ ทำอะไรก็ทำเพื่อไมเห็นแกตัว

ไมเหน็แกได จะเปนคนไมตาย

คนทีท่ำงานเพือ่งานไมตาย ตายแลวกม็คีนยกยอง เคารพ

นับถือ บูชา ดังศาสตราจารยสัญญาของพวกเราทั้งหลาย รางกาย

ทานตายจรงิ แตวาความดยีงัไมตาย ยงัอยู

12

ความด ี: จารกึไวในแผนดนิในวันพระราชทานเพลิงก็ไปเผารางกาย แตเราไมเผาความดี

คนที่ไปงานพระราชทานเพลิงใหไปนั่งเฉยๆ เงียบๆ เอาศพเปนเครื่อง

เตอืนใจวา ศพนัน้เปนอยางใด เรากต็องเปนอยางนัน้ คอืศพนัน้ตายได เรา

ก็ตายไดเหมือนกัน แลวจะตายเมื่อไหรไมมีใครรู รูอยางเดียววาตายแนๆ

ใหนกึถงึความตายไวบอยๆ แลวพยายามทีจ่ะไมยดึถอืในเรือ่งนัน้ๆ ใหถอืวา

มันเปนสิ่งหนึ่งที่เกิดขึ้น ตั้งอยู แลวก็ดับไป เราไมติดในสิ่งนั้น แตเราเอา

สิง่นัน้มาใชเพือ่ความเจรญิกาวหนาทางดานจติใจ ใชธรรมะเหมอืนกบัเรา

เพื่อใหเราขามฟาก เหมือนจากทาพระจันทรไปศิริราช ใชธรรมะอยางนั้น

ขามความโลภ ความโกรธ ความหลง ไปอยกูบัความไมโลภ ไมโกรธ ไมหลง

ถงึจะใชได

เวลาไปนั่งที่ตรงไหน กระทรวงไหน ก็อธิษฐานในใจวา ขาพเจา

มานั่งตรงนี้เพื่อรับใชประเทศชาติ เพื่อทำงานของประชาชนใหสมบูรณ

ถกูตอง ถาคดิอยางนีก้ไ็มมเีรือ่งแกงแยงแกงดกีนั มาเปนผแูทนราษฎรแลว

แกงแยงกนั จะเอากระทรวงนัน้จะเอากระทรวงนี ้ ทำไมถงึเกดิอาการเชนนัน้

เพราะเขาเปนทาสของวตัถ ุ เปนทาสของลาภสกัการะทีต่นจะมจีะได แลว

พอไมไดก็ไมพอใจ ทำใหเกิดปญหา ชาวพุทธไมนาจะมีปญหา อิสลามก็

ไมนาจะมปีญหา ครสิเตยีนกไ็มนาจะมปีญหา

ทีนี้หัดคิดใหถูกตองวา เราเกิดมามีอะไรมา เวลาตายเอา

อะไรไป สิง่ตางๆ ทีไ่ดรบัในโลกนี ้จะเปนเหรยีญตรา เปนสายสะพาย เปน

อะไรกต็าม เปนของชัว่คราว ใหเพือ่เพิม่กำลงัใจ ใหเราคดิถกูมากขึน้ ทำถกู

มากขึน้ อยาไปแขงกบัใครๆ ทีเ่ขาหวงักบัวตัถุ

ถาทกุคนถอือดุมการณวา เราไมทำงานเพือ่เอา เพือ่ได แตทำงาน

เพือ่แกปญหาใหหมดสิน้ไป เรยีนหนงัสอืกเ็รยีนดวยความตัง้ใจ อยาไปคดิวา

13

เรยีนแลวจะไปเปนนีเ่ปนนัน่ใหวนุวาย เปนอะไรกไ็ดทีม่นัถกูตอง และกเ็ปน

ประโยชน จงึจะเอาตวัรอดปลอดภยัดวยประการทัง้ปวง

คนทีเ่ปนลกูศษิยทานอาจารยสญัญา

อยาใหอาจารยตาย

แตอาจารยอยกูบัเรา คอื ...

คำสอน อดุมการณ ปรชัญาของทาน ไมตายตามรางกาย

แตจะถายทอดมาไวในตวัเรา เรารบัเปนมรดก

คอืคณุธรรม คณุงามความด ี...

ของทานอาจารยสญัญาไวไมใหตาย

เพราะถาส่ิงนัน้ตาย...ชวีติกห็มดราคา

จงึขออธษิฐานใจวา ...

เราทกุคนจะไมตาย เราจะอยเูพ่ือความไมตาย.

ขอมูลจากหนังสือจุลสารธรรมศาสตร ฉบับ สัญญา ธรรมศักดิ์ ปที่ ๓๕ ฉบับที่ ๒

เดอืนกมุภาพนัธ ๒๕๔๕

14

งานลออาย ุ๘๐ ป ทานอาจารยพทุธทาสสวนโมกขพลาราม ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๒๙

ทานพุทธทาสภิกขุ-ทานปญญานันทภิกขุ-ทานสัญญา ธรรมศักดิ์

ทานผูหญิงพงา ธรรมศักดิ์ (ภริยา), นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ (บุตรชาย)

สนทนาธรรม กบั หลวงพอปญญานนัทภกิขุ

15

ขาหลวงยตุธิรรมภาค ๔ ณ นครเชยีงใหม

สงทานอาจารยพทุธทาสทีส่ถานรีถไฟ ช.ม. ๒๔๙๕

(นายแกว คนรถ อมุด.ช. จกัรธรรม ธรรมศกัดิ ์ยนือยขูางหลงั)

คณะกรรมการกอตัง้พทุธสถานเชยีงใหม ทำพธิวีางศลิาฤกษ พ.ศ. ๒๔๙๕

(ทานปญญานนัทภกิข ุองคนัง่ขวา นายสญัญา ธรรมศกัดิ ์ยนือยเูบือ้งหลงั)

16

โครงการศาสตราจารยสญัญาฯ สมัพนัธ

ตามที่กองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ในมูลนิธินิติศาสตร

มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ไดจัดใหมีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับโครงการ

ศาสตราจารยสัญญาฯ สัมพันธ เพื่อเสริมสรางความสัมพันธองคกรและ

หนวยงานตางๆ ที่เกี่ยวของกับศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ รวมทั้งหมด

๑๖ องคกร เมือ่วนัที ่๓๐ มถินุายน ๒๕๕๔

ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ไดรับเกียรติโดยการแนะนำของทาน

นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ ตอกองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์

ใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม รวมประชุมโครงการศาสตราจารย

สัญญาฯ สัมพันธ และไดรับอนุญาตใหจัดทำหนังสือ สื่อธรรมะ เผยแพรเปน

ธรรมบรรณาการหนวยงานที่ประกาศเกียรติคุณ เพื่อเปนอนุสรณแหงความดี

ของศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ ์ไดแก....

๑. หนงัสอื ทศพธิราชธรรม

โดย ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๒. หนงัสอื ธรรมศกัตกิถา : ธรรมกถาเรือ่ง ดบัไมเหลอื

โดย พระธรรมโกศาจารย (พทุธทาสภกิข)ุ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๓. หนงัสอื ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

ผเูปนสหายธรรม ของ ทานพทุธทาส - ทานปญญานนัทะ

โดย พระพรหมมงัคลาจารย (ปญญานนัทภกิข)ุ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

๔. หนงัสอื คมความคดิ

โดย ศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม

ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ขอกราบขอบพระคุณทานนายแพทย

จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ที่อนุญาตใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรมจัดพิมพ

หนงัสอืชุดนีเ้ผยแพร และขอขอบพระคณุกองทนุศาสตราจารยสญัญา ธรรมศกัดิ์

ที่สนับสนุนในการจัดทำหนังสือเพื่อเผยแพรเกียรติคุณทานศาสตราจารย

สญัญา ธรรมศกัดิ ์มา ณ โอกาสนี้