04 โบราณวิทยาเรื่องโลหะสำาริด ...*...

* รองศาสตราจารยประจำาภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

04โบราณวทยาเรองโลหะสำารดในยคกอนประวตศาสตรของประเทศไทย

Archaeology of Bronze in Prehistory of Thailand

สรพล นาถะพนธ* Surapol Natapintu

108 108 ด า ร ง ว ช า ก า รวารสารรวมบทความทางวชาการ คณะโบราณคด

บ ท ค ด ย อ

บทความนมวตถประสงคหลกคอการเผยแพรความรเกยวกบการทำาและใชโลหะสำารดในยคกอนประวตศาสตรของประเทศไทย เนอหาหลกของบทความแบงออกเปน 2 หวขอใหญ คอ 1.) ความนำา 2.) การทำาและใชสำารดในยค กอนประวตศาสตรของประเทศไทย และ 3.) ความเหนเรองผลกระทบของพฒนาการดานโลหกรรมตอสงคมและวฒนธรรมมนษยสมยอดต

การศกษาความสมพนธระหวางพฒนาการทางเทคโนโลยโลหกรรมและวฒนธรรมสมยโบราณในดนแดนตางๆของโลกพบวา พฒนาการของเทคโนโลยนมกสมพนธกบการเกดสงคมและวฒนธรรมทมโครงสรางแบบซบซอน สำาหรบกรณของประเทศไทยนน แมวาจวบจนขณะนยงไมมผลการศกษาทเนนเฉพาะเจาะจงเพอหาความสมพนธของปรากฏการณทางวฒนธรรมทง 2 ประการมากนก แตกมหลกฐานทางโบราณคดชความเปนไปไดวาเทคโนโลยโลหกรรมคงเปนปจจยสำาคญประการหนงทมผลตอลกษณะการเปลยนแปลงของวฒนธรรมยคกอนประวตศาสตรตอนปลายในประเทศไทยเชนเดยวกบในดนแดนอนของโลก

คำาสำาคญ: สำารดกอนประวตศาสตร

D a m r o n gJournal of the Faculty of Archaeology 109 109

A b s t r a c t

This article represents an attempt to disseminate knowledge on the production and use of bronze during the prehistoric period in Thailand and is divided into 3 parts; namely, 1. Introduction, 2. Bronze manufacturing and use in prehistoric Thailand, 3. The impact of metallurgical development on past human society and culture.

The studies focus on the relationship between the development of metallurgical technology and ancient culture in various parts of the world which suggest that the development, in most cases, is related to the emergence of complex society and culture. In the case of Thailand, although there is still not much study specifically designed for the elucidation of the relationship, there is some archaeological evidence which suggests that the development of metallurgy was one of the major factors which shaped the cultural changes during the late prehistoric period of Thailand.

Keywords: Bronze in prehistory


โบราณวทยาเรองโลหะสำารดในยคกอนประวตศาสตรของประเทศไทย

บทนำาแมวามนษยชาตไดปรากฏขนในโลกมาตงแตเมอนบแสนปมาแลว

และไดมววฒนาการมาอยางตอเนอง แตทวา ในชวงเพยงไมกพนปมาแลวเทานนเอง ทมนษยเรมรจกใชโลหะ

โลหะชนดแรกๆ ทมนษยตงแตยคกอนประวตศาสตรนำามาใชไดแก ทองคำา เงน และทองแดง โดยในชวงแรกๆ นนนำามาใชทำาเครองประดบรปลกษณงายๆ แตตอมาเมอมประสบการณและความเขาใจในการทำาวตถจากโลหะเหลานนมากขน จงเรมพฒนาความรเรองคณสมบตทางเคมและฟสกสของทองแดงซงมลกษณะพเศษบางประการเหนอกวาโลหะมคาอนๆในกรณทใชโลหะเหลานทำาเปนเครองมอใชสอย เมอประกอบเขากบความรดานเทคโนโลยการใชไฟและความรอนทมนษยมอยมาแตเดมแลว มนษยจงนยมทำาเครองมอใชสอยจากทองแดงมากขน ทองแดงจงเรมกลายเปนโลหะสำาคญทมนษยตองการและเสาะแสวงหามาใชทำาเครองมอสำาหรบเพมพนประสทธภาพในการดำารงชวตและดำารงสงคมของตน

เนองจากทองแดงเปนโลหะท เกดอยในเฉพาะบางสภาพทางธรณวทยา หรอมอยเฉพาะในบางพนทเทานน มไดมอยมากทวไป ทองแดงจงกลายเปนของมคาสงในหลายภมภาคของโลก และเปนทรพยากรประการหนงทมสวนรวมทำาใหเกดพฒนาการของสงคมและวฒนธรรมทมความแตกตางกนในความมงคงทางเศรษฐกจ สถานภาพ สทธพเศษ และอำานาจบางลกษณะ เมอสมยโบราณ


ส ร พ ล น า ถ ะ พ น ธ

การใชทองแดงในสมยแรกๆ นนปรากฏขนในตะวนออกกลางเมอไมนอยกวา 9,000 ป มาแลว โดยมนษยไดนำาทองแดงธรรมชาต (native copper) มาใช (ด Cambel, 1974; Smith, 1969; France-Lanord and Contenson, 1973; Muhly, 1981) ทงน คงเปนเพราะวสดน เปนโลหะทเกดขนมาโดยกระบวนการทางธรรมชาต มนษยสามารถแยกแยะความแตกตางของโลหะทองแดงธรรมชาตออกจากหนไดโดยงาย จงสามารถรวบรวมทองแดงธรรมชาตมาทำาเปนสงของตางๆ ไดทนทโดยผานวธการทบและต เพอบบและรดกอนทองแดงธรรมชาตใหเปลยนรปรางเปนชนงานทตองการ ทงน มนษยคงเรมเรยนรไปดวยวาวตถทตขนมาจากทองแดงนนมความแขงและความเปราะมากกวากอนทองแดงธรรมชาตทไมไดผานการตเพอเปลยนรปราง ทำาใหการตขนรปทองแดงธรรมชาตในสมยแรกๆ นน ทำาไดในระดบทจำากด สงของททำาขนมาจงลวนเปนเครองประดบชนดทมรปทรงงายๆ ไมซบซอน เชน ลกปด ปนปกผม เขมปลายแหลม เปนตน

ผลการวเคราะหโบราณวตถทำาจากทองแดงธรรมชาตรนแรกๆ อายราว 9,000-8,000 ป มาแลว ทพบในตะวนออกกลาง แสดงใหเหนวา หลงจากการเรมใชทองแดงธรรมชาตไมนาน มนษยเรมเรยนรวากระบวนการเผาทองแดงใหรอนถงอณหภมประมาณ 450 องศาเซลเชยส แลวทงใหเยนตวลงอยางชาๆ ชวยใหวตถทตขนจากทองแดงนนคลายความเปราะลง และสามารถนำามาตรดตอไปใหเปนชนงานทตองการได และสามารถทำาใหมรปลกษณซบซอนขน


ตอมา ในชวงกอน 7,000 ปมาแลวไมมากนก มนษยเรมเขาใจกระบวนการผลตวตถจากทองแดงธรรมชาตดวยวธการหลอม (melting) และหลอ (casting) เครองประดบและอาวธขนาดเลก ทมรปทรงซบซอนและมลวดลายประดบจงเรมถกผลตขนมา และเปนสงของทผคนตองการมากขน

ความตองการวตถททำาดวยทองแดงทเกดเพมมากขนในเวลาตอๆ มา ซงมนษยตงแตสมยประมาณไมนอยกวา 7,000 ปมาแลว กสามารถตอบสนองความตองการนได โดยพฒนาเทคโนโลยการถลงโลหะ (smelting) ขนมา (ด Muhly, 1981; Munchajev and Merpert, 1977) ความรในกระบวนถลงโลหะทประกอบดวยการใชความรอนและปฏกรยาทางเคมทเกดในเตาถลงเพอเปลยนใหสนแรทองแดง (copper ores) ใหเปนโลหะทองแดง(metallic copper) ทสามารถนำาไปหลอมและหลอเปนวตถตางๆ ทำาใหการใชทองแดงแพรหลายขนอยางมาก รวมทงนำาไปสการผลตสงของเครองใชและเครองประดบทมรปลกษณตางๆ ในหลากหลายสงคมและวฒนธรรม

ตามธรรมชาตแลว ธาตทองแดงมกเกดอยรวมกบธาตโลหะอนๆหลายชนด แรธาตทมกพบปนอยกบทองแดงเสมอๆ ไดแก เงน ตะกว อารเซนค เหลก สงกะส และบางครงกมดบกดวย ทงน ชนดและปรมาณของธาตแทรกปนอนๆ นนไมแนนอน ขนอยกบกระบวนการเกดและธรรมชาตของแหลงแรแตละแหง

ดวยเหตทแหลงแรทองแดงมกมแรธาตอนๆ อยดวยนเอง จงทำาใหชางโลหะสามารถสงเกตเหนคณสมบตทแตกตางกนไปของทองแดงทถลงออกมาจากแรทมาจากแหลงตางๆ กน รวมทงสามารถตรวจสอบและทดลองจนเกดความรความเขาใจวาแรธาตแทรกปนบางชนดกคอปจจยททำาใหทองแดงมคณสมบตเปลยนไป สงผลใหเกดการจงใจเพมปรมาณธาตทชวยใหทองแดงมคณสมบตแขงขน และกำาจดธาตแทรกปนอนๆ ออกใหมากทสด ความรความเขาใจและความสามารถดดแปลงคณสมบตของทองแดงเชนน ไดนำาไปสการคดคนและประดษฐโลหะผสมของทองแดง (copper alloys) ขน ในเวลาตอมา


โลหะผสมระหวางทองแดงและอารเซนก หรอทเรยกวาสำารดอารเซนค (arsenical bronze) จดเปนโลหะผสมของทองแดงชนดแรกทมนษยจงใจประดษฐขนมาใชแทนทโลหะทองแดงบรสทธตงแตราว 5,000-6,000 ปมาแลว (ด Charles, 1967) ทงนเพราะ โลหะผสมนมความแขงกวาทองแดงมาก สามารถใชทำาอาวธและเครองมอใชสอยทมความทนทานตอแรงกระทบกระแทกไดดกวาทองแดงบรสทธ

ในตะวนออกกลางนน สมยของการใชสำารด (Bronze Age) เรมขนตงแตไมนอยกวา 5,600 ปมาแลว หลงจากนนไมนาน สงคมทประกอบไปดวยประชากรแบงเปนชนชนตางๆ หรอทเรยกวาสงคมแบบรฐ (state) แหงแรกของโลกกไดปรากฏขนมาในดนแดนดงกลาว ซงกคอการเกดอาณาจกรเมโสโปเตเมยขนเมอราว 5,500 ปมาแลวนนเอง อยางไรกตาม การประดษฐคดคนสำารดทแทจรง ซงหมายถงโลหะผสมระหวางทองแดงและดบก ในชวงกอนหนา 4,000 ปมาแลวเลกนอย กลบเปนปจจยหลกทนำาไปสพฒนาการและการขยายตวของการทำาเหมองแรทองแดงและการผลตทองแดงระดบอตสาหกรรม รวมทง ยงกอใหเกดการพฒนาเครอขายของการตดตอแลกเปลยนคาขายทกวางขวางใหเปนสอในการเคลอนยายและกระจายทงทองแดงและดบกไปยงชมชนสำาคญตางๆ ทตองการสำารดมาทำาเครองมอใชสอย อาวธ และเครองประดบ

การทำาและใชสำารดในยคกอนประวตศาสตรของประเทศไทย

การคนควาทางโบราณคดทเนนดานโบราณโลหกรรมในประเทศไทยนน ไดรบความสนใจและพฒนาขนมากหลงจากการขดคนแหลงโบราณคดโนนนกทา อ. ภเวยง จ. ขอนแกน (Solheim 1967, 1968, 1970 ; Bayard 1970, 1971, 1972, 1977, 1979) และแหลงโบราณคดบานเชยง อ. หนองหาน จ. อดรธาน (ศาสตราจารย ชน อยด 2515; Gorman and Charoenwongsa, 1967; Charoenwongsa ,1983; White, 1982, 1986)


ซงเปนแหลงโบราณคดทพบรองรอยวฒนธรรมยคกอนประวตศาสตรสมยทใชสำารดรนแรกของประเทศไทย ปจจบนไดพบแหลงโบราณคดอกนบรอยๆ แหงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยทมวฒนธรรมเดยวกน หรอสมพนธกบวฒนธรรมทโนนนกทาและบานเชยง

การศกษาหลกฐานทางโบราณคดทเกยวของกบวฒนธรรมและ โบราณโลหกรรมทไดมาจากการขดคนทแหลงโบราณคดโนนนกทาและบานเชยง ชวยใหสามารถสรปกวาง ๆ ไดวา การโลหกรรมยคกอนประวตศาสตรทบานเชยงเรมตนโดยการใชสำารดเมอชวงเวลาประมาณ 3,500-4,000 ปมาแลว หลงจากนนระหวางราว 2,700-2,500 ปมาแลว จงเรมใชเหลก

เทคโนโลยการทำาสำารดยคกอนประวตศาสตรการศกษาคนควาเรองการใชโลหะสมยโบราณในประเทศไทยทเพม

มากขน ชวยใหพบหลกฐานแสดงถงเกอบทกขนตอนของกระบวนการทำาสำารดยคกอนประวตศาสตร ซงสรปไดดงน

การทำาเหมองแรทองแดง ในประเทศไทยปจจบน ไดพบแหลงแรทองแดงทมรองรอยการทำา

เหมองในยคกอนประวตศาสตรทงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง โดยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอพบทภโลน อ. สงคม จ. หนองคาย (Pigott and Natapintu, 1988; Pigott, 1985; Natapintu, 1988) สวนในภาคกลาง พบในพนทยานเขาวงพระจนทร เขต อ. โคกสำาโรง และ อ. เมอง จ. ลพบร (Pigott and Natapintu 1988; Natapintu, 1988; Bennett, 1988)

เหมองแรทองแดงสมยโบราณในภาคตะวนออกเฉยงเหนอภโลน อ. สงคม จ. หนองคาย เปนภเขาทมรองรอยเหมองและการทำา

เหมองแรทองแดงสมยโบราณปรากฏอยชดเจน การศกษาทางโบราณคดทแหลงเหมองแรทองแดงยคกอนประวต

ศาสตรทภโลนดำาเนนการโดยโครงการโบราณโลหวทยาในประเทศไทย


(Thailand Archaeometallurgy Project) ในระหวาง พ.ศ. 2527-2528 (ด Pigott and Natapintu, 1988; Pigott and Weisgerber, 1998) ซงไดพบวา ตวอยางถานจากพนทบรเวณทมรองรอยการเตรยมและแตงแร ซงเรยกวา “ลานเศษภาชนะดนเผา”(Pottery Flat) นน แสดงวากจกรรมการทำาเหมองแรทองแดงทภโลนครงแรกๆ นนอาจเรมขนตงแตราวสหสวรรษท 2 กอนศกราชสามญ (second millennium BCE.) อยางไรกตาม มขอสงเกตวาเศษชนหนปนแร ซงเกดจากการขดแรนน ทบถมกนเปนชนหนากวา 10 เมตร จงอาจเปนไปไดวาการเรมขดแรทองแดงทแหลงน อาจเรมตนมากอนระยะเวลาดงกลาว โดยอาจเรมขนตงแตชวงทเรมมการใชสำารดครงแรกๆ ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย เมอไมนอยกวาราว 3,500-4,000 ปมาแลว กเปนได นอกจากน หลกฐานจากแหลงนยงชวา การทำาเหมองทองแดงนาจะทำาตอมาในสมยหลงๆ เมอประมาณครงหลงของสหสวรรษท 1 กอนศกราชสามญดวย (second half of the first millennium BCE.)

รปรางของอโมงคจากการขดแรกชวามเทคนคการทำาเหมองอยางนอย 2 ระดบ กลาวคอ การทำาเหมองรนแรกๆ ใช “พะเนนขดแร” (mining maul) ทำาจากหนกรวดกอนแมนำาขนาดใหญๆ อโมงคจากการทำาเหมองจงมลกษณะคอนขางกลม ผนงคอนขางเรยบ หนกรวดจากแมนำาโขงกอนขนาดใหญทมรองรอยการใชงานลกษณะทบ/กระแทกจนแตกกะเทาะทปลายทง 2 ขางนน ไดพบเปนจำานวนมาก ปนอยทวไปในชนเศษหนจากการทำาเหมอง ซงนบเปนหลกฐานสนบสนนความคดน สวนการทำาเหมองทองแดงในสมยหลงๆ นาจะใชเครองมอเหลก ทำาใหอโมงคจากการทำาเหมองมลกษณะแคบ ยาว ซอกซอนและวกวน ไปหลายทศทาง ผนงอโมงคมรองรอยเปนเหลยม มแงมม ในอโมงคบางแหงยงมรอยรองลก คลายรอยคมเหลกสกดปรากฏอย สนนษฐานไดวา เปนรอยจากเครองมอเหลกทใชขดแร

การขดคนทภโลนยงไดพบเศษเบาหลอมและเศษโลหะสำารด เปนหลกฐานแสดงวามการหลอสำารดทบรเวณนดวย ศาสตราจารย William


Vernon ซงเปนผรวมงานของโครงการโบราณโลหวทยา ไดศกษาเศษเบาดนเผาทไดจากการขดคนบรเวณลานเศษภาชนะดนเผาของภโลน และพบวา เศษโลหะทตดอยดานในของเศษเบานนมทงทเปนทองแดงธรรมชาต (native copper) สำารด (tin-bronze) และโลหะดบก (metallic tin) แสดงวา การผลตทองแดงทภโลนนน สมพนธกบการผลตสำารด และชาวเหมองทภโลนสามารถเขาถงหรอไดรบดบกมาเพอผลตสำารดดวย

เหมองแรทองแดงสมยโบราณในภาคกลางรองรอยของเหมองแรทองแดงสมยโบราณในภาคกลางของ

ประเทศไทยนน ไดพบอยางชดเจนบนภเขา 4 ลกในพนทยานเขาวงพระจนทร (ด Natapintu 1988, : 115) สวนทอยในเขต อ. โคกสำาโรงและ อ. เมอง จ. ลพบร ไดแก

1. เขาทบควาย อ. โคกสำาโรง จ. ลพบร เขาทบควายเปนภเขาลกเลกๆ อยรมถนนพหลโยธน โดยอยหางจากตว อ. เมองลพบรไปตามถนนพหลโยธนประมาณ 15 กโลเมตร กวา 20 ปทผานมาแลวนน เขาทบควายเปนทรจกกนวาเปนแหลงแรเหลกทสำาคญแหงหนงของประเทศไทย

อยางไรกตาม ใน พ.ศ. 2528 นกโบราณคดไดสำารวจพบวา นอกจากเขาทบควายเปนแหลงแรเหลกของคนสมยปจจบนแลว ยงเคยเปนแหลงแรทองแดงและแรเหลกของคนสมยโบราณเมอนบพนๆ ปมาแลวอกดวย

หลกฐานทแสดงวามการทำาเหมองแรทองแดงสมยโบราณทเขาทบควายไดแก รองรอยของเหมองปลองซงมลกษณะเปนอโมงคทขดเปนแนวดง ลดเลาะไปตามสายแรทองแดง รองรอยของการทำาเหมองน พบอยบรเวณทคอนมาทางหวเขาทบควายดานทศเหนอ

นอกจากรองรอยของเหมองปลองแลว ในบรเวณดานทศเหนอยงไดพบกอนหนอคนหลายกอนทมรองรอยการใชงานเปนพะเนนสำาหรบทบและขดแร แสดงใหเหนวาการทำาเหมองแรทองแดงครงแรกๆ ทเขาทบควายอาจจะเกดขนในชวงทยงไมมการใชเครองมอเหลกในการขดแร หรอกลาวในอกนยหนงกคอมความเปนไปไดวาการทำาเหมองแรทองแดงทเขาทบควาย


เรมขนตงแตยคกอนประวตศาสตรสมยสำารดของภาคกลางประเทศไทยซงมอายราว 3,500-2,700 ปมาแลว และนาจะเปนหนงในแหลงทมาของแรทองแดงทคนยคกอนประวตศาสตรนำาไปทำาการถลงทบรเวณโนนปาหวายซงเปนแหลงถลงทองแดงยคกอนประวตศาสตรทอยหางจากเขาทบควายไปทางทศตะวนออกประมาณ 7 กโลเมตร

2. เขาพคา อ. เมอง จ. ลพบร เขาพคาอยในเขตของศนยการบนทหารบก จ. ลพบร รองรอยของการทำาเหมองแรทองแดงสมยโบราณบนเขาพคาไดแกอโมงคจากการขดแรอยางนอย 5 แหง และมรองรอยการทำาเหมองเปดลกษณะเปนหลมและเปนรองยาวตามแนวสายแรอกหลายแหง กระจายอยบนยอดเขาลกน

เหมองอโมงคบนเขาพคาลวนมลกษณะคลายถำา มขนาดกวางใหญกวาเหมองปลองทเขาทบควาย ผนงบางสวนของเหมองบางแหงมลกษณะไมราบเรยบ แสดงวาหนภเขาแตกออกไปเปนกอนเหลยมเหมอนผนงของเหมองทถกขดโดยการใชเครองมอเหลก ลกษณะเหลานบงชวาเหมองแรทองแดงทเหนอยบนเขาพคาในปจจบนนน บางสวนอาจเปนเหมองแรของคนโบราณสมยทใชเหลกแลว อยางไรกตาม มความเปนไปไดมากวาการทำาเหมองแรบนเขาพคาอาจปรากฏขนตงแตครงทเรมมการถลงแรทองแดงในภาคกลางเมอกอนหนาสมยเหลก ดงพบวาแหลงถลงทองแดงรนแรกๆ ในภาคกลางของประเทศไทย อนไดแก แหลงโบราณคดโนนปาหวายและแหลงโบราณคดอางเกบนำานลกำาแหงนน ตงอยทเชงเขาพคา และคงเปนแหลงทนำาแรทองแดงจากเขาพคาไปถลง

3. เขาพระงาม-เขาผาแดง อ. เมอง จ. ลพบร ตามความเปนจรงแลวเขาพระงามและเขาผาแดงเปนภเขาลกเดยวกน อยรมถนนพหลโยธน ทตำาแหนงหางจากตว จ. ลพบรประมาณ 10 กโลเมตร

พบรองรอยของเหมองทองแดงเกา 3 บรเวณบนภเขาน รองรอยทปรากฏเหลออยบงชวาการทำาเหมองแรทแหลงนเปนแบบเหมองเปด อาจมขนาดหนาเหมองกวางประมาณ 50-100 เมตร ยาวประมาณ 100 เมตร


4. เขาพระบาทนอย อ. เมอง จ. ลพบร เขาพระบาทนอย อยในเขตกองบน 2 อ. เมอง จ. ลพบร นกธรณวทยาของกรมทรพยากรธรณไดสำารวจพบวา ภเขาลกนเปนแหลงแรทองแดงและมรองรอยการทำาเหมองแรเกา

ปรากฏอย 2 บรเวณ ดงนบรเวณท 1 - มลกษณะเปนเหมองเปด มรองรอยการขดแร

กระจดกระจายคลมพนทกวางประมาณ 80 เมตร ยาวประมาณ 130 เมตรบรเวณท 2 - มรองรอยการขดแรเปนหลมกวางราว 2 เมตร ยาว

ประมาณ 10 เมตร ลกไมนอยกวา 3 เมตร จำานวน 2 หลมในบรรดาแหลงแรทองแดงแหลงตางๆ ในแถบพนทบรเวณเขาวง

พระจนทรนน เขาพคาและเขาทบควายนาจะเปนแหลงสำาคญทสดอนง แหลงแรดบกทนาจะเปนวตถดบในการผลตสำารดยคกอน

ประวตศาสตรนน กยงไมเปนททราบแนชดนก มขอสนนษฐานวา แหลงแรดบกใกลเมองเวยงจนทน ในสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว อาจเปนหนงในบรรดาแหลงดบกยคกอนประวตศาสตรกได แตยงไมมผลการศกษาทางโบราณคดยนยนในเรองน นอกจากน ยงมความเปนไปไดวาดบกบางสวนทใชกนในสมยสำารดของประเทศไทยนน อาจไดจากแหลงดบกแถบภาคกลางของประเทศไทย คอแถบ จ. ราชบร กาญจนบร และอทยธาน กเปนไปได ทงนเหนไดจากการทราษฎรททำาเหมองดบกแถบนเคยพบขวานหนขดทแหลงแรดบกหลายแหลง บางแหลงยงพบเครองมอเหลกและเศษภาชนะสำารดเหมอนชนดทขดพบทแหลงโบราณคดบานดอนตาเพชร อ. พนมทวน จ. กาญจนบร ซงกำาหนดอายไดราว 300 ปกอนศกราชสามญ (Glover, 1989)

การถลงทองแดงรายละเอยดเกยวกบการถลงทองแดงในยคกอนประวตศาสตรของ

ประเทศไทยนน เรมเปนทชดเจนขนเนองมาจากการคนพบและการขดคน แหลงถลงทองแดงในแถบเขาวงพระจนทร จ. ลพบร โครงการโบราณ


โลหวทยาในประเทศไทย ซงเปนโครงการวจยรวมระหวางกรมศลปากร ของประเทศไทยกบพพธภณฑมหาวทยาลยของมหาวทยาลยเพนซลเวเนย ประเทศสหรฐอเมรกา ไดศกษาแหลงทเกยวของกบการถลงทองแดงยคกอนประวตศาสตรในพนทนตงแต พ.ศ. 2529 และไดดำาเนนการตอเนองมาอกหลายป

แหลงถลงทองแดงยคกอนประวตศาสตรทพบในพนทแถบเขาวงพระจนทรนนมหลายแหลง (Natapintu, 1988: 114) แตทนบวาเปนแหลงใหญและมความสำาคญไดแกแหลงโนนปาหวาย และแหลงอางเกบนำานลกำาแหง (Pigott and Natapintu 1988 ; Natapintu 1988, 1991)

แหลงโบราณคดโนนปาหวาย อยในเขตบานหวยโปง อ. โคกสำาโรง จ. ลพบร ลกษณะแหลงเปนเนนขนาดเนอทประมาณ 50,000 ตารางเมตร ซงมชนของวสดเหลอทงหรอขยะจากการถลงทองแดงทบถมกนหนาเฉลยประมาณ 2 เมตร

ปรมาณมหาศาลของวสดเหลอทง หรอขยะ จากการถลงทองแดงจำานวนมหาศาลนน ประกอบดวยตะกรนจากการถลงทองแดง (copper smelting slag) แมพมพชนด 2 ชนประกบกน (bivalve moulds) ทำาดวยดนเผา แมพมพดนเผารปทรงถวยและทรงกรวย (cup and coninal moulds) สำาหรบหลอกอนโลหะทองแดง (copper ingots) เศษเบาดนเผา (ceramic crucible) สำาหรบถลงทองแดง ฯลฯ แตแทบจะไมพบวตถโลหะเลย แสดงใหเหนวาในชวงสมยท 2 น โนนปาหวายไดพฒนาขนเปนแหลงอตสาหกรรมการผลตทองแดงระดบใหญททำาการผลตเพอกระจายตอ หรอแลกเปลยนคาขายกบชมชนอน

การวเคราะหตะกรนและเศษเบาถลงทองแดงทงโดย Anna Bennett (1988) และโดยดอกเตอร William Rostoker และคณะ (Rostoker, Pigott and Dvorek, 1989) ทำาใหทราบเทคนคการถลงทองแดงยคกอนประวตศาสตรของประเทศไทยดขนและมวธการโดยสรปดงน


ชางถลงทองแดงใชวธนำาแรทองแดง 2 ชนด คอ แรทองแดงชนดซลไฟดและแรทองแดงออกไซดผสมกน แลวบรรจลงในเบาดนเผารปถวยทรงกระบอก ขนาดสงประมาณ 20 เซนตเมตร เสนผาศนยกลางของเบาประมาณ 15-25 เซนตเมตร เบามความจระหวาง 200-1,200 ลกบาศกเซนตเมตร อาจมการใชแรเหลกชนดเฮมาไทต(Hematite) เปนเชอถลง(Flux) การถลงคงใชวธสมไฟ และเรงใหอณหภมสงถงราว 1,000-1,200 องศาเซลเซยส ซงอณหภมและสภาพบรรยากาศในกองไฟจะทำาใหเกดปฏกรยาทางเคมของแรทองแดง และการแยกตวของธาตโลหะทองแดงออกมาจากธาตอนๆ แลวหลอมเหลวจมลงสสวนกนของเบา ในขณะทธาตแทรกปนและธาตมลทนตางๆ กหลอมเหลวรวมตวกนเปนตะกรนลอยอยเหนอระดบของทองแดงเนองจากมความถวงจำาเพาะตำากวา เมอการหลอมเหลวและการถลงในเบาเกดขนอยางสมบรณแลว ชางจงยกเบาออกจากกองไฟ แลวเทตะกรนหลอมเหลวทลอยอยระดบบนของเบาทงไป จนเมอเหลอแตชนของทองแดงแลวจงเทลงในพมพสำาหรบหลอกอนทองแดง หลงจากทองแดงเยนและแขงตวแลว จงนำาออกจากแมพมพ ซงสามารถนำาไปใชหลอมและหลอเปนสงของตามตองการไดตอไป

แมวาทโนนปาหวายนจะไดพบแมพมพดนเผาสำาหรบหลอวตถทอาจเปนสงของเครองใช เชน หวลกศร หรอเครองมอขนาดเลกบาง แตเมอเปรยบเทยบกบปรมาณมหาศาลของแมพมพดนเผา รปถวยขนาดเลกและรปถวยทรงกรวยแลว เหนไดวามปรมาณนอยมาก ดงนน จงมความเปนไปไดอยางยงวาผลผลตหลกของแหลงอตสาหกรรมการผลตทองแดงทโนนปาหวายนนกคอ กอนทองแดงขนาดเลกๆ ซงนาจะเปนขนาดและรปรางทสะดวกตอการ“บรรจเปนหบหอ” สำาหรบเคลอนยายไปยง “ตลาด” อกทงยงอาจเปนคณลกษณะทเอออำานวยตอการ “วดปรมาณ” ทองแดงใหไดสดสวนทถกตองในการผสมกบดบก หรอผสมกบดบกและตะกวในการทำาสำารดอกดวย


เทคนคการทำาวตถสำารดในทางโลหวทยานน “สำารด”(Bronze) หมายถงโลหะผสมทม

ทองแดงเปนสวนผสมหลกและมดบกทชางโลหะตงใจเตมลงไปผสมอยตงแต 1 เปอรเซนตขนไปเปนสวนผสมรอง แตโดยทวไปนน สำารดทมคณสมบตเหมาะสมสำาหรบใชทำาเครองมอเครองใชจะมดบกผสมอยราว 10-15%

วตถสำารดยคกอนประวตศาสตรสมยสำารดทพบจากการขดคนในประเทศไทยนน สวนใหญจะเปนเครองประดบประเภทกำาไลขอมอและขอเทา สวนเครองมอใชสอยกมบาง ประกอบดวยประเภทตางๆ เชน ใบหอก หวขวาน หวลกศร นอกจากนยงมเบดตกปลา ซงพบไมมากนก

การหลอวตถสำารดยคกอนประวตศาสตรในประเทศไทยนนมเบาดนเผารปถวยเลกๆ สวนปากจบเปนพวยสำาหรบเทโลหะและแมพมพชนด 2 ชนประกบกน (bivalve mould) เปนอปกรณสำาคญ

ศาสตราจารย C. S. Smith (1973: 28) เคยศกษาเบาดนเผาสำาหรบหลอมสำารดทขดคนพบทแหลงโบราณคดโนนนกทา และสรปไววา การใหความรอนในการหลอมสำารดนน ใชวธสมไฟคลมทบเบาทมโลหะบรรจอย หรอเรยกไดวาใชวธใหความรอนจากดานบน

แมพมพชนดสองชนประกอบกน เทาทพบแลวในประเทศไทยนน มทงททำาดวยหนทรายและดนเผา โดยแมพมพทพบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยมกทำาจากหนทราย ในขณะทแมพมพทพบในภาคกลางนนสวนใหญทำาดวยดนเผา

สวนในดานเทคนคการทำาเครองมอเครองใชและเครองประดบสำารดนน สามารถสรปไดจากผลวเคราะหวตถสำารดทมนกวชาการทำาไวแลวหลายคน โดยเฉพาะผลวเคราะหสำารดทพบจากแหลงสำาคญในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เชน บานเชยง (Stech Wheeler and Maddin, 1976; Stech and Maddin, 1988) โนนนกทา (Smith, 1973 ; Pittioni, 1970; Selimkhanov, 1979; Stech Wheeler and Maddin, 1976 ; Rajpitak,


1983) และบานนาด (Rajpitak, 1983; Rajpitak and Seeley, 1984 ; Maddin and Weng, 1984) ทำาใหเหนไดวา ชางสำารดยคกอนประวตศาสตรสมยสำารดในประเทศไทยมพนฐานทางดานโลหวทยาอยางด และมความสามารถในเทคนคการทำาโลหะระดบพฒนา ดงไดพบวาชางสำารดตงแตไมนอยกวา 1,500 ปกอนศกราชสามญ รจกวธการหลอทงโดยใชแมพมพชนดสองชนและการหลอโดยวธขบขผง (lost-wax casting) นอกจากนยงมความเขาใจเรองการตโลหะขณะเยนเพอเพมความแขงแรงของโลหะ (work -hardening) รวมทงยงมความรเรองการใชความรอนชวยคนความเหนยวของโลหะ หรอลดความเปราะทเกดเนองมาจากการตขณะเยน ซงทำาไดโดยวธทเรยกวาการอบคลายหรอแอนนลลง (annealing) อนประกอบดวยการเผาโลหะทผานการตขณะเยนใหรอนเปนสแดงแลวทงใหเยนตวลงอยาง ชาๆ เทคนควธการทำาโลหะสำารดดงกลาวนไดมการทำาและสบทอดตอเนองมาโดยตลอดในยคสมยถดมาซงจดเปนสมยเหลก

มตวอยางผลการวเคราะหวตถสำารดรนแรกของประเทศไทยทสำาคญคอการวเคราะหสำารดชนทเกาทสดทพบทบานเชยง ซงกคอใบหอกทพบในหลมฝงศพหลมหนงของระยะท 3 ของบานเชยงสมยตน ซงจดเปนหลมฝงศพทอาจมอายราว 3,500-4,000 ปมาแลว การวเคราะหองคประกอบทางเคมของใบหอกนโดย Stech Wheeter and Maddin (1976) พบวาเปนสำารดทมดบกผสมอยราว 3% ซงจดวาเปนปรมาณดบกทคอนขางตำากวาในสำารดชนดสามญ สวนการวเคราะหลกษณะผลกของโครงสรางภายในของใบหอกสำารดชนนบงชวา ขนตอนแรกในการทำาวตถชนนคอการหลอโดยใชแมพมพชนด 2 ชนประกบกน จากนนกมการนำาใบหอกทหลอไดไปตในขณะทเยนเพอตกแตงใหไดรปรางสมบรณ แตเนองจากการตในขณะทโลหะเยนนนทำาใหโครงสรางเดมของโลหะเกดการบดเบยวและคณสมบตของโลหะสำารดเปลยนไปเปนมความเปราะมากขน จงมการนำาใบหอกชนนไปลดความเปราะทเกดเนองจากการตขณะเยน โดยการเผาใบหอกใหรอนจนเปนสแดงแลวทงใหเยนตวลงอยางชาๆ รองรอยของผลกโลหะทแสดงชดเจนวาใบหอก


สำารดชนนทำาโดยผานกรรมวธการอบคลายดวยนน ชใหเหนวาชางสำารด รนแรกของบานเชยงมความรและความเขาใจในเทคนคมาตรฐานของการ โลหกรรมสำารดเปนอยางดแลว

ผลการวเคราะหโลหะสำารดทผลตทบานเชยงตงแตชวงระยะปลาย ของสมยตนนนยงพบวา สวนใหญเปนชนดสามญ ซงหมายถงสำารดทมทองแดงผสมอยราว 85-90% และมดบกราว 10-15% แตกพบวายงมสำารดชนดทผสมตะกวเพมลงไปเปนองคประกอบหลกชนดท 3 นอกเหนอจากทองแดงและดบกอกดวย

การผสมตะกวลงในสำารดนนเปนวธการทางโลหวทยาททำาใหโลหะสำารดมคณลกษณะเปลยนไปหลายประการ ประการแรกคอทำาใหหลอมเหลวไดงายขน ประการท 2 ทำาใหโลหะเหลวมความหนดลดลงจงชวยใหโลหะไหลเตมทวแมพมพไดดขน และประการท 3 คอ ชวยลดฟองอากาศในโลหะเหลวทำาใหวตถทหลอออกมามคณภาพดขน

อยางไรกตาม สำารดทมตะกวผสมอยดวยมความแขงนอยกวาสำารดชนดทมเฉพาะทองแดงและดบกเปนสวนผสม จงไมคอยเหมาะสมตอการใชทำาเครองมอหรออาวธทตองการความแขงและทนทานตอแรงกระทบกระแทก แตเหมาะสมดสำาหรบใชทำาเครองประดบ โดยเฉพาะประเภททมลกษณะรปทรงซบซอนหรอมลวดลายประดบอยางวจตร เชน กำาไลทมลกกระพรวนประดบ ซงตองทำาขนดวยวธการหลอแบบขบขผง อนเปนวธทตองการโลหะทคอนขางเหลวและไหลเตมแมพมพทมรปรางซบซอนไดงายๆ กำาไลสำารดแบบทมลกกระพรวนตกแตงซงเปนเครองประดบทพบมาตงแตชวงระยะทายๆ ของวฒนธรรมบานเชยงสมยตน ลวนแตหลอขนมาดวยวธนทงสน

ผลการวเคราะหสำารดทพบทบานเชยงยงชใหเหนวามพฒนาการ ดานโลหกรรมทสำาคญอกประการหนงเกดขนในชวงยคกอนประวตศาสตรตอนปลายเมอราว 2,300-2,500 ปมาแลว นนกคอ การทำาสำารดชนดทมดบกผสมในปรมาณสง (high tin bronze) ซงหมายถงสำารดทมดบกผสม


อยกวา 20% ดบกปรมาณสงเชนนมผลทำาใหโลหะผสมชนดนมความแขงมากแตกเปราะมาก เนอโลหะมสตงแตคลายทองจนถงคลายเงนโดยขนอยกบปรมาณดบกทผสม คณสมบตดานความแขงแตเปราะของโลหะผสมชนดนทำาใหไมสามารถผลตสงของทมคณสมบตเหมาะใชงานออกมาไดโดยวธการหลอสำารดแบบสามญ แตจะตองประยกตเอาวธการของการตเหลกมาใชรวมดวยจงจะไดวตถทมคณสมบตด คอ มความแขงมากแตไมเปราะ วธการดงกลาวประกอบดวย การเผาแลวตในขณะทโลหะรอนเปนสแดงจนไดรปรางวตถทตองการ จากนนตองเผาวตถทตขนรปจนไดทแลวใหรอนเปนสแดงอกครงแลวชบลงไปในนำาเยนทนท ดวยการใชเทคนคเชนนทำาใหชางโลหะสามารถทำาเครองประดบและภาชนะสำารดทมความแขงมาก มความทนทานและมสสวยงามกวาสำารดชนดสามญ

อนง ในขณะน มผลการวเคราะหองคประกอบของเครองสำารด ของยคกอนประวตศาสตรตอนปลาย ซงอาจมอายประมาณ 2,300-1,800 ปมาแลว พบทแหลงโบราณคดบานโปงมะนาว ต. หวยขนราม อ. พฒนานคม จ. ลพบร พบวาวตถสำารดทแหลงโบราณคดนแบงออกไดเปน 3 ชนด คอ

1. สำารดททำาจากทองแดงผสมดบก2. สำารดททำาจากทองแดงผสมดบกและตะกว3. สำารดททำาจากทองแดงผสมตะกว

ความเหนเรอง ผลกระทบของพฒนาการดานโลหกรรมตอสงคม-วฒนธรรมมนษยสมยอดต

ผลการศกษาเรองโลหกรรมสมยโบราณในดนแดนตางๆทำาใหนกวชาการสวนใหญเหนพองตองกนวาการโลหกรรมนน เปนวทยาการทซบซอนมาก ตองอาศยความรความสามารถในดานเทคโนโลยการใชความรอน (pyrotechnology) ทสงสมมาเปนเวลานานและพบวาเปนเทคโนโลยทมกพฒนาขนในสงคม-วฒนธรรมทมโครงสรางระดบซบซอนแลว


การศกษาคนควาทางโบราณคดและโบราณโลหวทยาในหลายภมภาคของโลก เชน แถบเมโสโปเตเมยและทราบสงอนาโทเลยของตะวนออกกลาง แถบลมแมนำาไนลทางตอนเหนอของทวปอาฟรกา แถบยโรปตอนกลางและแถบทะเลอเจยนของยโรป แถบลมแมนำาสนธของอนเดย และแถบลมแมนำาฮวงโหของจน ลวนแตพบหลกฐานแสดงวาการเรมปรากฏโลหะสำารดในดนแดนเหลาน สมพนธกบการเรมพฒนาของชมชนดงเดมไปสชมชนใหญทมระบบสงคม การเมอง และเศรษฐกจทซบซอน ซงเปนตนเคาทพฒนาตอมาไปเปนสงคมระดบรฐในสมยโบราณ ทงสน

ในกรณของประเทศไทยนน แมวาจะยงไมสามารถสรปไดแนนอนวาพฒนาการดานโลหกรรมมผลโดยตรงททำาใหเกดการเปลยนแปลงสงคม-วฒนธรรมขนานใหญอยางฉบพลนทนทหรอไม แตกเหนไดวาหลงจากเรมรจกใชโลหะแลวความนยมใชโลหะไดเกดเพมมากขนจนกอใหเกดแหลงผลตโลหะระดบอตสาหกรรม และการกระจายผลผลตออกไปตามเครอขายการตดตอแลกเปลยนสงของมมลคาขามภมภาคทพฒนามากแลว นอกจากน ยงพบวาชมชนโบราณขนาดใหญๆ ทมคลอมรอบ หรอบางแหงมทงคและคนดนลอมรอบ ทมกเรยกกนวาเมองโบราณหรอเมองโบราณสมยทวารวดนน ลวนปรากฏขนมาในชวงหลงจากเรมใชโลหะเปนวสดหลกในการทำาเครองมอเครองใชแลวทงสน จงเปนไปไดวาการเรมใชและผลตโลหะในอดตของประเทศไทยกคงมผลนำาไปสความเปลยนแปลงทางสงคม-วฒนธรรมดวยเชนเดยวกบในดนแดนอนๆ ของโลก

จงอาจกลาวไดวาผลของการศกษาทางโบราณโลหวทยานอกจากจะทำาใหเราเขาใจเรองภมปญญาทกาวหนาของมนษยในสมยอดตเมอนบพนๆ ปแลว ยงชใหเหนวา การทำาและใชโลหะนบเปนพฒนาการทางเทคโนโลยทสำาคญซงมผลกระทบตอสงคม-วฒนธรรมของมนษยทวโลกเปนอยางมากและจดเปนพฒนาการทยงใหญประการหนงในประวตศาสตรของมนษยชาต ทงนโดยจดเปนพฒนาการสำาคญทเปนรองกเพยงแตพฒนาการดานการใชไฟและการเกษตรกรรมทเกดขนมาแลวกอนหนาการใชโลหะ


นอกจากน การศกษาทางโบราณคดยงชใหเหนวา นบตงแตมนษยเรมรจกใชโลหะแลว กเรมนำาตนเขาไปผกพนและพงพงโลหะมากขนเรอยๆ โลหะจงกลายเปนวสดทมความสำาคญตอสงคมและวฒนธรรมของมนษยในหลายๆ ดานมาโดยตลอดในสมยอดต แมกระทงในปจจบน มนษยกยงคงพงพงโลหะเปนอยางมากจนคาดคะเนไดวา โลหะจะยงคงมความสำาคญตอมนษยตอไปในอนาคตอกยาวนาน


รปท 1 แผนทแสดงตำาแหนงของเหมองแรทองแดงสมยโบราณในประเทศไทย

รปท 2 เหมองแรทองแดงสมยโบราณทภโลน อำาเภอสงคม จงหวดหนองคาย


รปท 4 เบาดนเผาสำาหรบหลอมสำารด พบทแหลงโบราณคดในวฒนธรรมบานเชยง ภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย

รปท 5 แมพมพทำาดวยดนเผา สำาหรบหลอหวลกศร 3 ลก พรอมกน พบทแหลงโบราณคดเนนคลองบำารง อำาเภอทาหลวง จงหวดลพบร

รปท 6 กระดงสำารดพบทบานโปงมะนาวจงหวดลพบร (ซาย) และกระดงสำารดแบบคลายกน พบทแหลงโบราณคดบานกานเหลอง จงหวดอบลราชธาน

รปท 3 เหมองแรทองแดงสมยโบราณทเขาทบควาย อำาเภอโคกสำาโรง จงหวดลพบร

4

5

6


บรรณานกรม

ชน อยด, ศาสตราจารย. (2515). วฒนธรรมบานเชยง. กรงเทพฯ : กรมศลปากร.

พสฐ เจรญวงศ. (2530). มรดกวฒนธรรมบานเชยง. กรงเทพฯ กรมศลปากร.

Bayard, Donn T. (1970). “Excavation at Non Nok Tha, Northeastern Thailand, 1968 : An Interim Report. ” Asian Perspectives XIII : 109-143.

_____. (1971). Non Nok Tha : The 1968 Excavation, Procedure, Stratigraphy, and a Summary of Evidence. University of Otago : Studies in Prehistoric Anthropology 4.

_____. (1972). “Early Thai Bronze Analysis and New Dates.” Science 176 : 1411-1412.

_____. (1977). “Phu-Wiang Pottery and the Prehistory of Northeastern Thailand.” In Modern Quaternary Research in Southeast Asia. Vol.3, 57-102.

_____. (1979). “The Chronology of Prehistoric Matallurgy in Northeast Thailand : Silabhumi or Samrddhabhumi?.” In ed. R.B. Smith and W. Watson. Early South-East Asia. London : Oxford University Press.

Bennett, Anna T. (1982). “Iron Artifacts form Thailand.” BSc. Report, Institute of Archaeology, University of London.

_____. (1988). “Copper Metallurgy in Gentral Thailand.” Ph.D Thesis, Institute of Archaeology, University of London.

Cambel, H. (1974) “The Southeast Anatolian Prehistoric Project and Its Significance for Culture History.” Belleten 38: 375-377.

Charles, J. A. (1967). “Early Arsenical Bronze-A Metallutgical View.” American Journal of Archaeology 71: 21-26.

Charoenwongsa, Pisit. (1983). “Southeast Asian Bronze Metallurgy : A Summary of Data and Thoughts.” The SPAFA Training Course in Conservation of Bronze Objects, Bangkok, National Museum.

France-Lanord, A. and H. de Contenson. (1973) “Une Pendelogue en Cuivre Natif de Ramad.” Paléorient 1: 109-115.


Glover, Ian C. (1989). Early Trade Between India and Southeast Asia : A Link in the Development of A World Trading System. University of Hull Centre for South-East Asian Studies, Occasional Paper No.16.

Gorman, C. F. and P. Charoenwongsa, 1976, “Ban Chiang : A Mosaic of Impressions from the First Two Years.” Expedition 18, 4: 14-26.

Maddin, R. and Y.Q. Weng. (1984). “The Analysis of Bronze Wires.” in eds. C.F.W. Higham and A. Kijagam. Prehistoric investigations in Northeast Thailand, BAR Series 231, 1: 112-16.

Muhly, James D. (1981). “Summary of the Conference on the Origin of Agriculture and Technology-West or East Asia.” Technology and Culture 22, 1: 124-148.

Munchajev, K. M. and N. I. Merpert. (1977). “The Earliest Mesopotamian Metallurgy.” (in Russian with French Summary). Sovetskaja Arkheologica 3: 154-163.

Natapintu, Surapol. (1988). “Current Research on Ancient Copper-Base Metallurgy in Thailand.” In Prehistoric Studies The Stone and Metal Ages in Thailand, 107-124. (eds.) P. Charoenwongsa and B. Bronson. Bangkok : The Thai Antiquity Working Group.

_____. (1991). “Archaeometallurgical Studies in the Khao Wong Prachan Valley, Central Thailand.” In Indo-Pacific Prehistory Volume 2 (IPPA Bulletin), no.11 : 153-159.

Pigott Vincent C. (1985), “Pre-Industrial Mineral Exploitation and Metal Production in Thailand.” MASCA Journal 3, 5 : 170-174.

Pigott, Vincent C. and Gerd Weisgerber. (1998). “Mining Archaeology in Geological Context. The Prehistoric Copper Mining Complex at Phu Lon, Nong Khai Province, Northest Thailand.” In Metallurgica Antiqua : In Honour of Hans-Gert Bachmann and Robert Maddin. Der Anschnitt, Beiheft 8. (eds) T. Rehren, A. Hauptmann and J. D. Muhly. Bochum : Deutschen Bergbau-Museum.

Pigott, Vincent C. and S. Natapintu. (1988). “Archaeological Investigations into Prehistoric Copper Production : The Thailand Archaeometallurgy Project 1984-86.” In The Beginnings of the Use of Metals and Alloys, 156-162. (ed.) R. Maddin. Cambridge, Mass : MIT Press.

Pittioni, R. (1970). “Spectro-analytical Research on Bronze from Northeastern Thailand.” Translated by K, Hutterer, Asian Perspectives XIII : 158 – 161.


Rajpitak, W. (1983). “The Development of Copper Alloy Metallurgy in Thailand in the Pre-Buddhist Period, with Special Reference to High-Tin Bronzes.” Ph.D. Thesis, University of London.

Rajpitak, W. and N.J. Seeley. (1984). “The Bronze Metallurgy.” In Prehistoric Investigations in Northeast Thailand, 102-12. (eds.) C.F.W. Higham and A. Kijngam. BAR Series 231(1).

Rostoker, W., V. Pigott and J. Dvorek. (1989). “Direct Reduction to Copper Metal by Oxide-Sulfide Interaction.” Archaeomaterials 3: 69-87.

Selimkhanov, I. R. (1979). “The Chemical Characteristics of Some Metal Finds from Non Nok Tha.” In Early South-East Asia, 33-38. (eds.) R.B. Smith and W. Watson. Oxford : Oxford University Press.

Smith, C. S. (1969.) “Analysis of the Copper Bead from Alikosh.” Appendix II in Prehistory and Human Ecology of the Deh Luran Plain, 427-428. (eds.) F. Hole, K. V. Flannery and J. A. Neeley. Memoirs of Museum of Anthropology, University of Michigan No.1.

_____. (1973). “Bronze Technology in the East : A Metallurgical Study of Some Early Thai Bronzes, With Some Speculations on the Cultural Transmission of Technology.” In Changing Perspectives in the History of Science : Essays in Honour of Joseph Needham, 21-32. (eds.) M.Teich and R.Young, London : Heineman.

Solheim, W. G. (1967). “Southeast Asia and the West.” Science 157 : 896-902.

_____. (1968). “Early Bronze in Northeastern Thailand.” Current Anthropology 9, 1 : 59-62.

_____. (1970). “Northern Thailand, southeast Asia, and World Archaeology.” Asian Perspectives XIII : 145-158.

Stech Wheeler, T. and R. Maddin. (1976). “The Techniques of the Early Thai Metalsmith.” Expedition 18, 4 : 38-47.

_____. (1988). “Reflections on Early Metallurgy in Southeast Asia.” The Beginnings of the Use of Metals and Alloys. (ed.) R.Maddin. Cambridge : MIT Press.


White, J. (1982). Ban Chiang : The Discovery of a Lost Bronze Age. Philadelphia : University of Pennsylvania Press.

_____. 1986, “A Revision of the Chronology of Ban Chiang and its Implications for The Prehistory of Northeast Thailand.” Ph.D dissertation, University of Pennsylvania.

04 โบราณวิทยาเรื่องโลหะสำาริด ...*...

Documents