1. ochrona praw i wolności

164

1. Ochrona praw i wolności

Jakie instytucje stoją na straży naszych praw? Czym się zajmuje RPO i jak się do niego zwrócić? Jakie są zadania Rzecznika Praw Dziecka? Gdzie mogą jeszcze szukać sprawiedliwości osoby pokrzywdzone?

JAK OBYWATEL MOŻE BRONIĆ SWOICH PRAW?Nawet najpiękniej brzmiące i najbardziej precyzyjne zapisy mówiące o naszych

prawach nie byłyby wiele warte, gdyby nie istniały mechanizmy wymuszające ich re-spektowanie. Prawa mówiące o tym, w jaki sposób można bronić swoich uprawnień, nazywane są pra-wami proceduralnymi. Określają one, co może uczy-nić człowiek, który uważa, że władze potraktowały go niesprawiedliwie.

Podstawowym środkiem ochrony praw i wolności jest w Polsce droga sądowa (patrz – rozdział II „Prawo i sądy”). Konstytucja RP przewiduje jeszcze dwie inne procedury. Obywatel może – w razie naruszenia jego praw i wolności przez orzeczenie sądu lub decyzję or-ganu administracyjnego – wnieść skargę konstytu-cyjną bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego (zajmującego się badaniem zgodności stanowione-go prawa z ustawą zasadniczą). Może też zwrócić się z prośbą o pomoc do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Gdy wszystkie te środki okażą się niewystarczające, poszkodowany może się zwrócić do międzynarodowych instytucji zajmujących się ochroną praw człowieka.

CO GWARANTUJE NAM KONSTYTUCJA? Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez nie-

zgodne z prawem działanie władzy publicznej. Żadna ustawa nie może nikomu za-mykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77).

Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń sądowych i decyzji administracyj-nych wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki oraz tryb zaskarżania określa ustawa (art. 78).

Mamy prawo wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego (art. 79 ust. 1) w spra-wie zgodności z konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub or-gan administracji publicznej orzeka ostatecznie o wolnościach lub prawach danej osoby albo o jej obowiązkach. Skargę może wnieść każdy, czyli i obywatel polski, i cudzoziemiec.

Każdemu obywatelowi przysługuje prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatel-skich (art. 80). Do RPO składamy wniosek o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

Tabela na sąsiedniej stronie przedstawia główne mechanizmy ochrony praw i wol-ności w Polsce.

165

CZYM SIĘ ZAJMUJE RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH?RPO stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w konsty-

tucji. Jest niezależny od innych organów i niezawisły w działaniu. Powoływany jest przez Sejm – za zgodą Senatu – na okres pięciu lat. RPO czuwa nad realizacją zasady równego traktowania wszystkich ludzi. Bada, czy wskutek działania lub zaniechania działania przez organy władzy, organizacje i instytucje nie nastąpiło naruszenie prawa lub zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Jeśli stwierdzi, że doszło do takiego naruszenia, podejmuje stosowne działania.

Rzecznik sam nie wydaje ani nie uchyla wyroków sądu, może jednak poinformować poszkodowanego o przysługujących mu uprawnieniach albo interweniować w jego

Instytucja Czym się zajmuje? Kto może się zwrócić?Gdzie szukać

przepisów?

Sądy powszechne

• rozpatrują sprawy z zakresu prawa karne-go, cywilnego, rodzin-nego, gospodarczego, prawa pracy i ubezpie-czeń społecznych

• każdy obywatel• osoby prawne• prokurator

• Konstytucja RP• Kodeks postępowania karnego• Kodeks postępowania cywilnego

Sądy administracyjne

• rozpatrują skargi na decyzje administracyj-ne (wydane przez orga-ny i urzędy publiczne)

• każdy obywatel, który nie zgadza się z decyzją urzędu i uważa, iż wydając decyzję, urząd naruszył prawo

• Konstytucja RP• Prawo o postępo-waniu przed sądami administracyjnymi

Trybunał Konstytucyjny

• rozpatruje skargi konstytucyjne• bada – zgodność ustaw i umów międzynarodo-wych z konstytucją, – zgodność przepi-sów wydanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ustawa-mi i umowami między-narodowymi

• każdy obywatel• prezydent RP • RPO • marszałkowie Sejmu i Senatu • premier • 50 posłów, 30 sena-torów oraz określone art. 191 konstytucji organy władzy, w tym władze organizacji społecznych, jeśli akt prawny dotyczy ich działalności

• Konstytucja RP• Ustawa o Trybuna-le Konstytucyjnym z 1997 r.

Rzecznik Praw Obywatelskich

• bada, czy w toku działalności różnych instytucji nie naruszo-no praw lub wolności obywateli

• każdy obywatel• organy samorządowe• organizacje polityczne i społeczne

• Konstytucja RP• Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 1987 r.

Rzecznik Praw Dziecka

• bada, czy działania różnych organów i instytucji nie narusza-ją praw dziecka

• każdy obywatel • organy samorządowe• organizacje politycznei społeczne

• Konstytucja RP• Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z 2000 r.

166

sprawie, np. przez zwrócenie się do instytucji naruszającej prawo, wszczęcie postępo-wania cywilnego albo wystąpienie z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego.

JAK SIĘ ZWRÓCIĆ DO RPO? Każdy z nas ma prawo wystąpić do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem

o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy pub-licznej. Szczegółowe zasady określa Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Wynika z niej, że rzecznik działa: 1) na wniosek obywateli lub ich organizacji, 2) na wniosek organów samorządowych, 3) na wniosek Rzecznika Praw Dziecka, 4) z własnej inicja-tywy.

Wniosek do RPO można złożyć w swoim imieniu albo w imieniu osoby, której prawa lub wolności zostały naruszone. Powinien on zawierać: dane osoby składającej wniosek,

określenie, kim jest osoba, której praw i wolności wniosek dotyczy, wyjaśnienie, jakie prawa i wolności zostały naruszone, przez kogo sprawa była rozpatrywana i z jakim skutkiem, informacje, dokumenty, dane uzasadniające złożenie wniosku.

Małgorzata Kolankowskaul. Tysiąclecia 28/9000-248 Błaszki Pani Rzecznik Praw Obywatelskich

prof. Irena Lipowiczaleja „Solidarności" 77

00-090 Warszawa

Dotyczy: naruszenia prawa do prywatności i tajemnicy korespondencji

Szanowna Pani Rzecznik!Jestem uczennicą liceum. W mojej szkole statut zabrania używania telefonów komór-

kowych w godzinach lekcyjnych. Złamałam ten zakaz na lekcji WOS i użyłam telefo-nu, żeby zaesemesować do koleżanki. Nauczyciel nie tylko zarekwirował mi telefon, ale przejrzał jego zawartość (treść mojej korespondencji przesyłanej drogą SMS). Uważam, że złamane zostało moje prawo do prywatności. Proszę o interwencję w mojej sprawie.

Z wyrazami szacunku

Wzór wniosku do RPO

Po zapoznaniu się z wnioskiem rzecznik może: podjąć sprawę, poprzestać na wskaza-niu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania, przekazać sprawę odpo-wiedniej instytucji, nie podjąć sprawy – zawiadamiając o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy.

Spróbuj napisać wniosek do RPO w wymyślonej lub prawdziwej sprawie. Dodat-kowe wskazówki znajdziesz na www.rpo.gov.pl/wniosek

167

Zadaniem Rzecznika Praw Dziecka jest dbanie, by wszystkie dzieci były szczęśliwe, nie tylko na zdjęciu…

„Bicie dzieci jest głupie” – to akcja, którą prowadzi Rzecznik Praw Dziecka.

CO ROBI RZECZNIK PRAW DZIECKA?Tak jak obok Konwencji Praw Człowieka istnie-

je Konwencja o Prawach Dziecka (patrz s. 143), tak obok Rzecznika Praw Obywatelskich działa Rzecznik Praw Dziecka. Wniosek do Rzecznika Praw Dziecka może złożyć każdy obywatel i każda jednostka prawna, czyli np. szkoła, kurator. Jeśli RPD uzyska informację o naruszeniu praw i dobra dzie-cka lub dostrzeże sam taki problem, zwraca się do właściwych organów władzy i instytucji:

• o wyjaśnienia i informacje;• o podjęcie działań na rzecz dziecka; • przedstawia im oceny i wnioski, jak zapewnić skuteczną ochronę praw i dobra dzie-

cka. Rzecznik jest niezależny od innych organów państwowych, odpowiada jedynie

przed Sejmem.

Dzieci zasługują na szacunek, zaufanie i życzliwość.Janusz Korczak (1878-1942), lekarz, społecznik

TRYBUNAŁ W STRASBURGUWyczerpanie wszystkich krajowych możliwości odwoławczych nie oznacza jeszcze

ostatecznej porażki obywatela, który chce dochodzić swoich praw i wolności. Każdy, kto uważa, że jego uprawnienia zostały naruszone na terytorium państwa,

które podpisało Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz zgodzi-ło się poddać orzeczeniom Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, może się zwrócić ze skargą do tego sądu.

Od 1993 r. prawo to mają także mieszkańcy Polski. Od tego czasu co roku ponad ty-siąc obywateli naszego kraju składa wnioski przeciwko polskim władzom. Choć sporo z nich zostało uznanych za bezzasadne, to jednak w wielu przypadkach Trybunał po-twierdził, że rzeczywiście doszło do naruszenia istotnych uprawnień i zalecił rządowi

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Staś kilka dni po urodzeniu trafił do domu dziecka, gdyż sąd rodzinny uznał, że jego chorzy na schizofrenię rodzice nie są w stanie zapewnić mu należytej opieki. Jednak zarówno rodzice, jak i lekarze odwołują się od tej decyzji – ojciec Stasia opiekuje się nim w ośrodku i walczy o powrót syna do domu.W sprawie tej interweniował Rzecznik Praw Dziecka, zwracając się do sądu z proś-bą o przyspieszenie decyzji, bo każdy dzień pobytu w domu dziecka źle wpływa na rozwój noworodka.

(„Gazeta Wyborcza”, 28 maja 2009 r.)

168

Pałac Sprawiedliwości w Strasburgu – tu mieści się najważniejszy europejski sąd.

polskiemu naprawienie krzywd wyrządzonych obywate-lom i wypłacenie odszkodowań. Szczególnie dużo skarg z Polski dotyczy wadliwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, a zwłaszcza długotrwałości postępowań sądowych, która zdaniem Trybunału narusza prawo czło-wieka do sprawiedliwego sądu.

Skarga do Trybunału w Strasburgu może dotyczyć jedy-nie praw zapisanych w konwencji (czy wiesz, jakie to prawa – podaj ich przykłady) i jest rozpatrywana tylko wtedy, gdy składający udowodni, że wykorzystał już wszystkie możli-wości dochodzenia sprawiedliwości w swoim kraju. Oso-

ba pokrzywdzona musi przedstawić sprawę, wyjaśniając, jakie jej prawa zostały naruszone, a także określić, czego domaga się od państwa (np. przyspieszenia postępowa-

nia, przeprosin, odszkodowania). Rozpoznając zarzuty stawiane różnym państwom, Try-bunał orzeka w konkretnych sprawach osób pokrzywdzonych, ale równocześnie tworzy wspólne standardy w dziedzinie praw człowieka, które wszystkie państwa-strony zobo-wiązane są zapewnić jednostce w każdych warunkach.

GENEWA I HAGAOsoby pokrzywdzone mogą szukać sprawiedliwości nie tylko w Strasburgu, ale

i w Genewie, gdzie działa Komitet Praw Człowieka powołany na mocy uchwalonego przez ONZ Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (nie można jednak wystąpić w tej samej sprawie do Strasburga i Genewy). Głównym zadaniem Komitetu jest badanie sprawozdań poszczególnych państw na temat ich działań na rzecz ochrony praw i wolności. Komitet rozpatruje także skargi indywidualne. W swo-im orzeczeniu ocenia, czy istotnie doszło do złamania praw człowieka, upublicznia tę informację i wzywa dane państwo do zaprzestania niewłaściwych działań.

W 1998 r. podpisano konwencję powołującą stały Międzynarodowy Trybunał Kar-ny z siedzibą w Hadze. Zajmuje się on sądzeniem sprawców ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych. Oskarżeni o popełnienie tych najcięższych przestępstw są ścigani w ponad 90 państwach, które podpisały konwencję, i w ra-zie ujęcia przekazywani Trybunałowi w Hadze. W Hadze działa jeszcze jeden trybunał – Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Sądzi zbrodnie wojenne popełnione na terytorium byłej Jugosławii od 1 stycznia 1991 r. (patrz ramka na s. 171).

Mechanizmy ochrony praw człowieka – przykłady

krajowe europejskie światowe

Podstawa prawna

Konstytucja RP

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności

Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka

Instytucje sądy, RPO, RPD

Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

Komitet Praw Człowieka w Genewie

Prawa i proce-dury

• pozew• wniosek• apelacja• skarga• kasacja

• skarga do Europejskiego Trybunału Praw w Strasburgu

skarga do Komitetu Praw Człowieka w Genewie

169

Podzielcie się na kilkuosobowe zespoły i zbierzcie informacje na temat spraw roz-patrywanych ostatnio przez cztery wymienione w tekście sądy międzynarodowe – każda grupa zajmuje się jednym z nich. Wiadomości szukajcie we wszystkich do-

stępnych źródłach, np. w prasie, książkach, internecie.

Nie należy mylić Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dwoma innymi trybunałami: Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości – instytucją Unii Eu-ropejskiej, która czuwa, by państwa członkowskie przestrzegały traktatów,

kontroluje legalność unijnych aktów prawnych oraz daje ich wykładnie; Między-narodowym Trybunałem Sprawiedliwości – organem ONZ, który rozstrzyga spory prawne wniesione przez państwa i wydaje opinie prawne.

WAŻNE SŁOWA konstytucja prawo proceduralne mechanizmy ochrony praw człowieka droga sądowa Rzecznik Praw Obywatelskich Rzecznik Praw Dziecka Europejski Trybunał Praw Człowieka Komitet Praw Człowieka

SPRAWDŹ SIĘ SAM/A✓ Jakie możliwości ochrony praw i wolności gwarantuje konstytucja?✓ Czy potrafisz, korzystając ze wzoru, napisać skargę do Rzecznika Praw Obywatel-

skich?✓ Wyjaśnij, jak działa europejski i ONZ-owski system ochrony praw człowieka.✓ Zinterpretuj wyrok Trybunału w Strasburgu w sprawie kary chłosty. Czy ma on ja-

kieś znaczenie dla praw dzieci w Polsce?


Wybrane orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw CzłowiekaCzy nastolatka można karać chłostą? (Tyrer przeciwko Wielkiej Brytanii, 1978 r.) W 1972 r. 15-letni Tyrer został skazany przez sąd dla nieletnich na karę chłosty. Kiedy sprawa trafiła do Trybunału, uznał on, że kary cielesne wymierzane nielet-nim są sprzeczne z Europejską Konwencją Praw Człowieka, ponieważ naruszają prawo zakazujące tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania (art. 3). Tyrer „został potraktowany jak przedmiot w rękach władzy”, a jego kara „była na-ruszeniem dokładnie tego, co jest celem art. 3, czyli ochrony godności i fizycznej integralności jednostki” Czy w więzieniu można wziąć ślub? (P. J. przeciwko Polsce, 2010 r.)Skazany P. J. poznał M.H. osadzoną w tym samym zakładzie karnym. Przenoszony do innego zakładu złożył wniosek o zgodę na ślub z nią, jednak dyrekcja więzie-nia się nie zgodziła. P.J. nie dostał zgody nawet wtedy, gdy Rzecznik Praw Oby-watelskich stwierdził niezasadność takiej decyzji. P.J. poskarżył się więc do Trybu-nału w Strasburgu, który zawyrokował, iż „więzienie pozbawia osobę jej wolności oraz pewnych praw i przywilejów. Nie znaczy to jednak, że osoba przebywająca w areszcie nie może czy jedynie wyjątkowo może korzystać z jej prawa do mał-żeństwa”.

Źródło: (www.echr.coe.int)

170

Czy domyślasz się, jakie prawa symbolizuje ten rysunek?

2. Prawa człowieka wciąż naruszane

Na czym polega łamanie praw człowieka? Jakie są przykłady łamania praw obywatelskich i politycznych?

RZĄDY, KTÓRE ŁAMIĄ PRAWANie ma na świecie państwa, w którym nie byłyby

naruszane prawa człowieka. Są państwa, w których zdarza się to sporadycznie, ale istnieją również rządy, które systematycznie i w drastyczny sposób łamią prawa człowieka. Oto kilka przykładów: W Chinach nie wolno organizować demonstracji

przeciwko polityce rządu; prasa, radio i telewizja są poddane cenzurze, zakazane są strajki. Obywatele, którzy występują przeciwko polityce władz, są wię-zieni, torturowani, nie wolno im wyjeżdżać za gra-

nicę. 4 czerwca 1989 r. władze zmasakrowały uczest-ników demonstracji na placu Tiananmen w Pekinie.

Szczególnie okrutnie prześladowani są Tybetańczycy domagający się autonomii. Na Kubie zakazana jest działalność partii opozycyjnych. Władze kontrolują prasę,

wydawnictwa, radio i telewizję, zabraniają głoszenia innych poglądów niż oficjalne, obywatele nie mogą opuszczać kraju, a ci, którzy usiłują zrobić to nielegalnie, są po-zbawiani własności. Wielu Kubańczyków jest przetrzymywanych w więzieniach bez wyroku sądowego.

W Iranie sądy skazują na śmierć lub długoletnie więzienie osoby, które odważyły się publicznie krytykować muzułmańskich duchownych i zasady szariatu, czyli prawa koranicznego (np. obowiązek noszenia przez kobiety zasłon na twarzy).

W Ghanie ludzie, którzy nie zgadzają się z polityką władz, są zamykani w więzieniach bez wyroku sądu, nie wolno działać partiom opozycyjnym, nie odbywają się wolne wybory, nie można krytykować władzy.

W Korei Północnej przeciwnicy polityki rządu są więzieni bez sądu, torturowani, a na-wet zabijani. Nie wolno głosić innych poglądów niż oficjalne, tworzyć opozycyjnych partii politycznych. Nie odbywają się wolne wybory. Mieszkańcy Korei Północnej nie mogą swobodnie podróżować po swoim kraju ani z niego wyjeżdżać.

Na Białorusi opozycja polityczna jest represjonowana, za krytykę władz czy udział w demonstracjach grozi więzienie; więźniowie polityczni są okrutnie traktowani, a nawet torturowani.

W Libii przez lata władze tłumiły jakąkolwiek działalność opozycyjną, a kiedy w 2011 r. wybuchło tam powstanie przeciwko reżimowi pułkownika Muammara Kaddafiego, tysiące buntujących się cywili zostało zabitych, a setki tysięcy ludzi musiało uciekać ze swoich domów. Ostatecznie jednak Libijczycy – przy wsparciu krajów Zachodu – pokonali reżim Kaddafiego; sam dyktator zginął w listopadzie 2011 r.

Przykłady łamania praw obywatelskich i politycznych można by mnożyć. Donoszą o nich niemal codziennie media, przekazując informacje gromadzone czasem z nara-

171

Most w Mostarze (Bośnia i Hercegowina) przez czterysta lat stanowił symbol pojednania Zachodu ze Wschodem. W 1993 r. zniszczony przez Chorwatów, po wojnie odbudowany.

żeniem życia przez naocznych świadków lub działaczy organizacji walczących o prawa człowieka.

ODNOTOWAĆ, NAPIĘTNOWAĆ, UKARAĆ Wszelkie przypadki łamania praw człowie-

ka powinny być odnotowywane i piętnowane, a sprawcy karani. Prawa człowieka nie są nam bowiem dane raz na zawsze, a ich respektowanie w dużej mierze zależy od polityki prowadzonej przez poszczególne państwa. Raporty, w których skrupulatnie odnotowuje się przypadki łamania praw człowieka, co roku sporządza międzynaro-dowa organizacja Amnesty International (patrz – s. 190). Nad przestrzeganiem praw człowieka na świecie czuwa także m.in. Human Rights Watch, a w Polsce – Helsińska Fundacja Praw Człowieka.

Prawa człowieka łamane są w sposób niezwykle drastyczny nawet blisko nas, w Europie. Na po-czątku lat 90. XX wieku, po rozpadzie Jugosławii, krwawa wojna trwała tam przez trzy lata. W jej wyniku zginęło 200 tys. ludzi, a prawie 2 miliony stały się uchodźcami.

Dlaczego tym, którzy łamią prawa innych w nieludzki sposób, miałyby się nale-żeć prawa człowieka? Bo każdy człowiek posiada jakiś element człowieczeństwa. Przestępcy kochają

swoje matki, dzieci, odczuwają ból, odrzucenie i rozpacz. Pragną być kochani, rozu-miani i doceniani. Odczuwają ludzkie emocje. To czyni ich istotami ludzkimi godnymi naszego szacunku. Bo pragnąc krzywdy przestępców, działamy przeciw sobie, gdyż w ten sposób sami stajemy się mniej godni szacunku. Bo nawet gdyby zdarzył się przestępca całkowicie pozbawiony ludzkich cech, to kto miałby to stwierdzić? Za po-mocą jakich kryteriów? Czy ktoś niezdolny do miłości nie może być obiektem miłości? Pomyślcie, co by było, gdybyśmy się w naszym sądzie pomylili...

oprac. na podstawie podręcznika Rady Europy „Kompas”


Masakra ośmiu tysięcy Bośniaków w Srebrenicy w 1995 r. była zbrodnią przeciw ludzkości – orzekł Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. Oznacza to, że jej sprawcy będą ścigani do końca życia. Srebrenica była miejscem najwięk-szego ludobójstwa w Europie po II wojnie światowej. W 1995 r. zamieszkane przez bośniackich muzułmanów miasto zdobyli Serbowie pod wodzą gen. Ratko Mladi-cia* i rozstrzelali wszystkich mężczyzn, których uznali za zdolnych do walki. Nikt nie stanął w ich obronie. ONZ odmówiło wezwania sił NATO, a 200 holenderskich żołnierzy sił międzynarodowych wycofało się bez walki. Specjalny wysłannik ONZ, były polski premier Tadeusz Mazowiecki, na znak protestu przeciwko brakowi re-akcji świata podał się do dymisji.

(Dziennik.pl, 12 października 2007 r.)

* Ratko Mladić został ujęty dopiero w 2011 r. i zostanie osądzony przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii.

172

Brak wody może spowodować prawdziwą katastrofę humanitarną.

Polska również, niestety, pojawia się w raportach opisujących łamanie praw człowie-ka. W 2002 r. raport Human Rights Watch omawiający sytuację w krajach kandydujących do Unii Europejskiej wskazywał na udział Polski w handlu bronią z krajami rządzonymi przez reżimy, na brak prawnych regulacji dotyczących praw kobiet, dzieci i mniejszości, na odnotowywane przypadki handlu ludźmi. Od tego czasu w Polsce wiele się zmie-niło. Ale – jak podaje Amnesty International w raporcie za rok 2010 – nadal nie zostały uchwalone ustawy dotyczące polityki antydyskryminacyjnej, łamane są prawa kobiet (np. poprzez nierówne traktowanie w pracy) i więźniów (przeludnienie w zakładach karnych), a uchodźcy mają utrudniony dostęp do opieki zdrowotnej i pomocy socjalnej. Więcej na stronach: http://www.hrw.org/publications/reports

PRAWO HUMANITARNEMiędzynarodowe prawo humanitarne na-

rodziło się w związku z konfliktami zbrojny-mi. Jego postanowienia ewoluowały, lecz cel pozostawał ten sam: uśmierzanie skutków wojny. Prawo humanitarne zmierza przede wszystkim do ochrony osób cywilnych, które nie są zaangażowane w prowadzenie walk, a narażone są na cierpienia wojenne. Zasad-niczą sprawą jest skrupulatne oddzielanie obiektów wojskowych od cywilnych. Podpisa-no liczne umowy międzynarodowe – najważ-niejsze z nich to konwencje: genewska i haska, które miały gwarantować ochronę osób cywil-

nych. A jednak podczas wojen prowadzonych w ubiegłym wieku w Europie i na całym świecie ludność cywilna traktowana była z wyjątkowym okrucieństwem. Dopuszczano się zbrodni ludobójstwa, ginęły miliony niewinnych ludzi. Czy można mieć nadzieję, że XXI wiek okaże się tu przełomowy?

POMOC HUMANITARNA Pomoc humanitarna kierowana jest do społeczeństw krajów dotkniętych konflikta-

mi i wojnami, katastrofami naturalnymi (powodzie, trzęsienia ziemi) czy ubóstwem, których rządy nie są w stanie zapewnić obywatelom korzystania z praw człowieka. Ta-kiej pomocy społeczność międzynarodowa (rządy, organizacje międzynarodowe i po-zarządowe) udzielała między innymi ofiarom konfliktów w Rwandzie i Sudanie, a także ofiarom kataklizmów – trzęsienia ziemi na Haiti w 2010 r. czy w Japonii w 2011 r.


Polska jako kraj przewodniczący Unii Europejskiej odniosła pewien sukces w dys-kusjach na temat międzynarodowej ochrony imigrantów, zostało to jednak przy-słonięte bezczynnością w kwestii współudziału państw europejskich w programie tajnych więzień CIA, w tym całkowitym brakiem postępu w śledztwie w sprawie tajnych więzień w Polsce, i mało ambitnym planem ochrony obrońców praw czło-wieka na Białorusi – powiedział Nicolas Beger, dyrektor Biura Amnesty Internatio-nal w Brukseli.

(„Rzeczpospolita”, 29 października 2011 r.)

173

Janina Ochojska

Główne cele pomocy humanitarnej to: • ratowanie życia w trakcie konfliktów i katastrof oraz bezpośrednio po nich,• udzielanie wsparcia ludności dotkniętej długotrwałym kryzysem, w tym pomoc

w rozwiązaniu problemów wynikających z migracji ludności, • odbudowa i rekonstrukcja infrastruktury,• pomoc w przygotowaniu się na różnego rodzaju zagrożenia, budowa systemów

wczesnego ostrzegania i interwencji.

Jedną z najbardziej znanych w Polsce i Europie organizacji działających na tym polu jest Polska Akcja Humanitarna. Jej priorytety na najbliższe lata to zapewnianie: do-stępu do wody, żywności i warunków sanitarnych, prawa do edukacji, prawa do życia w godnych warunkach oraz samostanowienia, a także ochrony życia i zdrowia podczas katastrof naturalnych i konfliktów zbrojnych.

JANINA OCHOJSKA*

„Janka” – tak zwracają się do niej współpracow-nicy z Polskiej Akcji Humanitarnej, wolontariusze i wszyscy, którzy ją znają. Łatwiej się rozmawia i nie traci czasu na formułki, bo „Janka” – pomimo nie-pełnosprawności – jest zawsze zajęta, pełna energii. Powołanie do działalności humanitarnej odkryła we Francji, gdzie w 1984 roku była operowana. Podczas rekonwalescencji pracowała jako wolontariuszka dla EquiLibre – organizacji prowadzącej pomoc me-dyczną i żywnościową dla szpitali i ośrodków dla chorych dzieci w Polsce. Po upadku komunizmu w 1989 roku, jeszcze w ramach Polskiej Fundacji EquiLibre, której była współzałożycielką, organizo-wała pomoc już nie tylko dla Polski, ale także dla ofiar wojny w byłej Jugosławii.

Miarą człowieczeństwa jest to, ile możesz dać z siebie innym – głosi dewiza Polskiej Akcji Humanitarnej, którą od 1994 roku prowadzi Ochojska. Fundacja reaguje na cier-pienia, jakie dotykają ludzi na całym świecie, organizując zbiórki pieniędzy i darów dla ludzi dotkniętych klęską głodu (ostatnio w Somalii i Korei Północnej), różnego rodzaju kataklizmami (trzęsienie ziemi w Japonii czy Haiti), a także niosąc pomoc humanitarną dla ofiar konfliktów (ostatnio w Libii). Stara się także prowadzić działania, które anga-żują miejscową ludność i mają trwałe efekty – remontuje studnie w Autonomii Pale-styńskiej, buduje szkoły w zniszczonym przez wojnę Iraku czy Afganistanie. Od wielu lat PAH prowadzi też akcję dożywiania polskich dzieci „Pajacyk”.


Czy potrafisz sobie wyobrazić, że w jednej chwili tracisz wszystko? Zostajesz bez środków do życia, schronienia, opieki medycznej, jedzenia, wody i perspektyw na ich zdobycie. W tej sytuacji znajdują się co roku miliony osób na całym świecie. Są to ofiary nagłych kryzysów humanitarnych wywoływanych m.in. przez kataklizmy naturalne czy konflikty zbrojne.

(Polska Akcja Humanitarna, www.pah.org.pl)

* Tekst opracowała Alicja Pacewicz.

174

Ważnym wydarzeniem dla rozwoju współczesnej idei humani-taryzmu było powołanie w 1863 r. Międzynarodowego Czerwo-nego Krzyża. Jego inicjator, Szwajcar Henri Dunant, znalazł się

na polu bitwy pod Solferino i z przerażeniem odkrył, że po walce nikt nie zajmuje się rannymi żołnierzami, którzy umierają pozba-wieni pomocy. MCK został powołany, by nieść pomoc wszystkim potrzebującym, niezależnie od tego, po której stronie walczyli.

PRAWA CZOWIEKA, CZYLI... PRAWA MĘŻCZYZN*

Cała historia zachodniej kultury naznaczona jest dyskryminacją kobiet. W starożyt-nych Atenach – kolebce demokracji – kobiety były pozbawione praw obywatelskich, nie brały np. udziału w Zgromadzeniu Ludowym. Arystoteles uważał kobiecość za rodzaj deformacji i twierdził, że w naturalny sposób kobieta jest podporządkowana mężczyźnie. Średniowiecze uznawało kobietę za istotę gorszą, a w niektórych ujęciach – w naturalny sposób grzeszną. W kolejnych stuleciach kobiety – z wyjątkiem panu-jących, jak w Polsce królowa Jadwiga, królowa Anna Jagiellonka, w Anglii – królowa Elżbieta I, a w Rosji caryca Katarzyna – nie brały udziału w życiu publicznym, rzadko zajmowały się też nauką czy sztuką. John Locke (1632-1704), choć był wielkim obrońcą równości, uważał, że podporządkowanie żon mężom jest wynikiem „sprawiedliwości naturalnej”, a Jean Jacques Rousseau (1712-1778) pisał, że kobieta została stworzona wyłącznie po to, by podobać się mężczyźnie.

Nawet Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789 r.) stanowiła prawa tylko dla mężczyzn. W czasie rewolucji francuskiej pojawiła się jednak pierwsza europejska fe-ministka Olimpia de Gouges, która ogłosiła Deklarację Praw Kobiety i Obywatelki. Do-magała się m.in. przyznania kobietom prawa do edukacji i rozporządzania własnością, honorów i funkcji równych mężczyznom, równości płci w rodzinie i w Kościele. Pisała: „Kobieto! Obudź się i poznaj swoje prawa! Kobiety, kiedy przestaniecie być ślepe?! Co-ście skorzystały na rewolucji? (…) jakiekolwiek bariery was ograniczają, jest w waszej mocy je pokonać. Wystarczy chcieć”. W 1793 r. Olimpia de Gouges została zgilotyno-wana.

PRZECIW PODDAŃSTWU KOBIETW XIX wieku wielki zwolennik społeczeństwa obywatelskiego Georg Wilhelm Hegel

(1770-1831) twierdził, że kobieta tak się ma do mężczyzny jak roślina do zwierzęcia. Wyjątkowe poglądy na ten temat miał John Stuart Mill. W napisanej – wspólnie z żoną Harriet Taylor – pracy „O poddaństwie kobiet” (1869) nie znalazł dla podporządkowa-nia kobiet żadnego argumentu poza „wstrętnym źródłem, jakim jest przewaga siły”:

Znikła niewola mężczyzn u wszystkich chrześcijańskich narodów, a niewola kobiety z bie-giem czasu została cokolwiek złagodzona. Ale zależność, jaka przetrwała do dni naszych, nie jest wynikiem dojrzałego namysłu, pochodzącego z poczucia sprawiedliwości i użyt-ku społecznego. Jest to stan pierwotnego niewolnictwa, które trwa, przechodząc wiele zmian i modyfikacji, zawdzięczając je tym samym przyczynom, jakie wpływały na stop-niowe ogładzenie szorstkich obyczajów, poddając w pewnej mierze wszystkie uczynki ludzkie pod kontrolę sprawiedliwości i pojęć bardziej humanitarnych. Plama jednak bru-talnego jej pochodzenia nie została zatartą. Nie posiada zatem istniejący porządek na obronę swoją nic legalnego.

John Stuart Mill (1806-1873), angielski filozof i politolog


175

CZY W POLSCE LEPIEJ ŻYJE SIĘ KOBIETOM CZY MĘŻCZYZNOM?

36%

26%

44%

46%

55%

37%

5%

5%

5%

13%

13%

13%

Ogół badanych

Mężczyźni

Kobiety

Lepiej mężczyznomTak samo mężczyznom i kobietom Lepiej kobietom Trudno powiedzieć

Czy rozumiesz angiel-ski tekst na koszulce tej kobiety?

Źródło: Kobiety w społeczeństwie – równouprawnienie czy dyskryminacja, raport CBOS z grudnia 2006 r.

John Stuart Mill był też pierwszym w dziejach posłem domagającym się dla kobiet prawa głosowania. Kobiety zyskały je dopiero w XX wieku, po dziesięcioleciach walk tzw. sufrażystek, przy czym niepodległa Polska była, wraz z rewolucyjną Rosją i Niem-cami, jednym z pierwszych krajów świata, w którym zrównano pod względem prawa kobiety z mężczyznami (kobiety uzyskały prawa wyborcze 28 listopada 1918 roku). W USA kobiety otrzymały prawo głosu w 1920 r., we Francji w 1944 r., a w Szwajcarii do-piero w 1971 r.

W STRONĘ RÓWNYCH PRAW KOBIET I MĘŻCZYZNPo II wojnie światowej społeczność międzynarodowa w wielu

dokumentach deklarowała równość płci, ale rzeczywistość spo-łeczna jest wciąż inna. Mimo wielu zmian kobiety wciąż zarabia-ją w Unii Europejskiej o kilkanaście procent mniej niż mężczyźni, trudniej im awansować i wykonują ogromną większość prac do-mowych (czasem mówi się, że wiele kobiet pracuje na dwa etaty).

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) stanowiła, że każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności zawarte w De-klaracji (patrz s. 140) bez względu na jakiekolwiek różnice – w tym: bez względu na różnice płci. We względnie nowym dokumen-cie, jakim jest Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (patrz s. 142), zagadnieniu równości mężczyzn i kobiet poświęcono cały artykuł 23. Zgodnie z jego pierwszym zdaniem należy zapewnić równość mężczyzn i kobiet we wszystkich dziedzinach, w tym w sprawach zatrudnienia, pracy i wynagrodzenia.

Pierwszym międzynarodowym dokumentem prawnym zakazującym dyskryminacji ze względu na płeć i zobowiązującym rządy do podjęcia działań służących zapewnie-niu kobietom równości jest Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskrymi-nacji Kobiet („Kobieca Konwencja"). Została przyjęta w 1979 r. i weszła w życie w 1981 r.

Od kilkudziesięciu lat rozwija się światowy ruch feministyczny, który stawia sobie za cel faktyczne równouprawnienie kobiet w życiu publicznym, zawodowym i rodzin-nym, a także zapewnienie kobietom tzw. praw reprodukcyjnych, czyli swobodnego dostępu do środków antykoncepcyjnych i możliwości przerywania ciąży.

176

Na III Europejskim Kongre-sie Kobiet w Warszawie we wrześniu 2011 r. nie zabrakło też panów – na inauguracji obecny był przewodniczący Parlamen-tu Europejskiego Jerzy Buzek, a nagrodę kongresu Oldze Krzyżanowskiej wręczył premier Donald Tusk.

Poprawa sytuacji kobiet wymaga jednak nie tylko formalnej równości praw, ale też zmiany całej patriarchalnej (tj. zdominowanej przez mężczyzn) kultury, w tym trady-cyjnego podziału ról, zgodnie z którym kobiety przeznaczone są do troski o tzw. og-nisko domowe, w tym opiekę nad dziećmi i starzejącymi się rodzicami. Jak wskazują sondaże, z tej dyskryminacji zdają sobie sprawę nawet mężczyźni, choć kobiety są jej bardziej świadome.

SYTUACJA KOBIET W POLSCEW Polsce w okresie intensywnej transformacji ustrojo-

wej po 1989 r. prawa kobiet długo nie były przedmiotem publicznej debaty, a ruch kobiecy nie miał znaczącego wpływu na życie społeczne. Równość praw gwarantuje w Polsce wiele przepisów, w tym Konstytucja RP. Kobie-ta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. Konstytucja RP precyzuje, że kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo:

do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jedna-

kowej wartości, do zabezpieczenia społecznego, do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz

uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń (art. 33 ust. 2).

Życie społeczne wygląda jednak inaczej. Choć kobiety są w Polsce średnio lepiej wykształcone niż mężczyźni, wykonują gorzej płatne zawody, na takich samych sta-nowiskach zarabiają mniej, rzadziej też zostają szefowy-mi. W grupie wiekowej 55-64 lata pracuje tylko 24 proc. Polek – najmniej w Europie, nie licząc Malty. Średnia w UE wynosi 39 proc. (dane z 2010 r.). To wszystko przekłada się na dramatycznie niskie emerytury kobiet.

Przełomem w polskim ruchu kobiecym stały się organizowane od 2009 r. Kongre-sy Kobiet. W 2010 r. zebrano ponad 130 tys. podpisów pod tzw. ustawą parytetową, domagając się równej liczby mężczyzn i kobiet na listach do Sejmu. Ostatecznie par-lament przegłosował kwotę minimum 35 proc. miejsc dla kobiet. W 2011 r. na listach wyborczych znalazło się ich nawet więcej, ale – poza Platformą Obywatelską – partie umieszczały swoje kandydatki na dalszych, gorszych miejscach. W efekcie w Sejmie znalazło się tylko 24 proc. kobiet, choć to i tak więcej niż w poprzednich kadencjach.

Obecnie ruch kobiecy stawia sobie za cel m.in. wprowadzenie zasady równej płacy za równą pracę oraz ułatwienie kobietom łączenia pracy zawodowej z macierzyń-stwem.

W różnych krajach Europy 20-50% kobiet pada ofiarą przemocy domowej. Jedna kobieta na pięć w jakimś okresie swego życia doznaje przemocy seksualnej. Około 27 mln dzieci i kobiet na świecie zmuszanych jest do prostytucji i niewol-

niczej pracy.

177

Czy jest już jakiś postęp w ograniczaniu naruszeń praw człowieka? Ogromny! Pomyślcie o zniesieniu niewolnictwa, o prawie wyborczym dla kobiet, o upad-ku apartheidu, czyli systemu segregacji rasowej w RPA, o zniesieniu kary śmierci w wielu krajach, o uwalnianiu więźniów sumienia pod wpływem międzynarodo-

wych nacisków. Oczywiście, wiele zostało jeszcze do zrobienia…oprac. na podstawie podręcznika Rady Europy „Kompas”

W Polsce co roku odbywa się międzynarodowy festiwal filmowy „Watch Docs. Prawa człowieka w filmie”. To drugi co do wielkości festiwal filmów o prawach człowieka na świecie! Więcej o nim na stronie: www.watchdocs.pl. Jak sądzisz, czy można poprzez rozmaite media i teksty kultury – filmy, książki czy komiksy – doprowadzić do większego poszanowania prawa człowieka na świecie?

WAŻNE SŁOWA ludobójstwo prawa humanitarne pomoc humanitarna dyskryminacja ko-

biet kultura patriarchalna feminizm kwoty wyborcze wolność wyznania

SPRAWDŹ SIĘ SAM/A✓ Na czym polega łamanie praw i wolności w krajach niedemokratycznych?✓ Na czym polega pomoc humanitarna?✓ Czy w Polsce także dochodzi do naruszania praw człowieka? Podaj przykłady.✓ Jakie przypadki łamania praw człowieka dostrzegasz w swoim otoczeniu?

178

3. Przeciw dyskryminacji

Dlaczego prawo chroni mniejszości? Jak zapewnić wolność sumienia i wyznania? W czym przejawia się rasizm, a w czym ksenofobia? Do czego może prowadzić

antysemityzm? Jak zwykły obywatel może przeciwstawić się dyskryminacji?

MNIEJSZOŚCI TEŻ MAJĄ PRAWAW każdym, nawet pozornie jednolitym społe-

czeństwie żyją grupy ludzi odmienne od dominują-cej większości pod jakimś względem uznawanym za istotny – przez nich samych i/lub przez ogół społe-czeństwa. Określamy je mianem mniejszości. Obok katolików żyją w Polsce wyznawcy prawosławia, islamu czy judaizmu, świadkowie Jehowy, a także ateiści. Obok Polaków jest mniejszość narodowa ukraińska, niemiecka czy czeska, a także mniejszo-ści etniczne Łemków czy Romów. Można też mówić o mniejszości ludzi starych lub ubogich. Kilka mi-lionów liczy mniejszość osób niepełnosprawnych. Obok osób heteroseksualnych żyją w Polsce osoby homoseksualne i transseksualne.

Powiada się czasem, że demokracja to rządy większości. W demokratycznych wyborach władzę zdobywają przecież partie, któ-re otrzymały największe poparcie, czyli wyrażają poglądy większości obywateli. Jak już jednak z pewnością wiecie, współczesna demokracja liberalna (niektórzy wolą określenie – konstytucyjna) to rządy większości sprawowane jednak z zachowaniem praw mniejszości. Więc nawet, gdy przewaga większości pod pewnym względem jest ogromna – jak w przypadku osób wyznania katolickiego i narodowości polskiej – ja-kość demokracji poznaje się po tym, na ile respektowane są prawa mniejszości.

Wyzwaniem dla każdego społeczeństwa jest zaprowadzenie takiego porządku prawnego i ukształtowanie takich postaw społecznych, by ludzie odmienni od więk-szości nie byli w najmniejszym stopniu dyskryminowani.

Oznacza to także tworzenie klimatu społecznego, w którym nikt swej odmienno-ści nie musi ukrywać w obawie przed agresją, potępieniem czy choćby wyśmianiem, a jeśli jakiś akt nietolerancji się zdarzy, zostaje ukarany przez system sprawiedliwości i/ lub potępiony przez opinię publiczną i otoczenie społeczne.

PRAWA MNIEJSZOŚCI W POLSKIM PRAWIE Polska konstytucja ujmuje to jasno. W Polsce wszyscy są równi wobec prawa i nikt

nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 ust. 2 Konstytucji RP). „Z jakiejkolwiek przyczyny”… oznacza w szczególności zakaz dyskryminacji ze względu na:

• płeć • wyznanie• rasę • kolor skóry

179

Konstytucyjny zakaz dyskryminacji wspierają stosowne ustawy:

Art. 256 § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicz-nych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, pod-

lega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowuje, posiada, prezentuje, przewozi lub przesyła druk, nagranie lub inny przedmiot zawierając treść określoną w § 1 albo będące nośnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej.§ 3. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego określonego w § 2, jeżeli dopuścił się tego czynu w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, ko-lekcjonerskiej lub naukowej.§ 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd orzeka przepadek przed-miotów, o których mowa w § 2, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.Art. 257. Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z po-wodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z po-wodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Kodeks karny

Art. 11 § 3. Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośred-nia, w szczególności ze względu na rasę, religię, narodowość, przekonania poli-tyczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy – jest niedopuszczalna.

Kodeks pracy

ZAKAZ DYSKRYMINACJI W PRAWIE MIĘDZYNARODOWYMPolska nie podpisała do tej pory protokołu nr 12 do Europejskiej Konwencji Praw

Człowieka, który wprowadza generalny zakaz dyskryminacji (wszedł on w życie 1 kwietnia 2005 r.). Sama konwencja w art. 14 zakazuje tylko dyskryminacji w dostępie do praw, które konwencja gwarantuje. Protokół 12. precyzuje, że nikt nie może być dyskryminowany przez jakiekolwiek władze polityczne z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie narodo-we lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn.

ŚWIAT BARDZIEJ TOLERANCYJNY Każda mniejszość powinna mieć możliwość prowadzenia działalności, zakładania

stowarzyszeń i instytucji w celu swobodnego wyrażania m.in. swej odrębności i za-biegania o pełne respektowanie swoich praw. Społeczeństwo otwarte i tolerancyjne dostrzega w różnorodności wartość, bo sprawia ona, że życie społeczne staje się bo-gatsze i ciekawsze. Polski socjolog Zygmunt Bauman ma nadzieję, że właśnie w Euro-pie, gdzie różnorodność była zawsze codziennym sąsiedzkim doświadczeniem, może dokonać się prawdziwa „fuzja kulturowych horyzontów", czyli pełne wzajemnego sza-cunku współistnienie różnych grup.

180

Trzeba dodać, że polskie społeczeństwo w wyniku zbrodni nazistowskich, zmiany granic oraz polityki prowadzonej przez państwo komunistyczne stało się niemal wy-jątkowo homogeniczne, czyli jednolite narodowo, etnicznie, językowo i kulturowo. Wystarczy porównać współczesną Polskę z II RP: przed 1939 r. wśród mieszkańców Pol-ski było 64 proc. Polaków, 16 proc. Ukraińców, 10 proc. Żydów, 6 proc. Białorusinów i 4 proc. Niemców. Dziś mniejszości narodowe i etniczne stanowią zaledwie 1,44 proc. mieszkańców naszego kraju – takie wyniki przyniósł spis powszechny w 2011 r. Ponad 91,6 proc. ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 2,17 proc. osób posiada zarówno polską, jak i inną niż polska tożsamość narodowo-etniczną, a ponad 4 proc. nie przyznało się do żadnej narodowości.

RÓŻNI W WIERZE„Straszną namiętnością ludzką jest owa pycha, która każe nam zmuszać innych ludzi,

aby myśleli tak jak my; a już szczytem szaleństwa jest sądzić, iż nakłonimy ich do uzna-nia naszych dogmatów, oburzając ich ustawicznymi i najokrutniejszymi kalumniami, prześladując, wlokąc ich na galery, na szubienicę, na koło, na stos” – pisał w „Traktacie o tolerancji” pisarz i filozof Wolter (1694-1778).

Konflikty między wyznawcami różnych religii w przeszłości bywały niezwykle gwałtowne, długotrwałe i wyniszczające (jak choćby wojna trzydziestoletnia w XVII wieku). Pierwsza Rzeczpospolita była na tym tle chlubnym wyjątkiem. W 1573 r. szlach-ta wywalczyła sobie gwarancję wolności wyznania:

My, rady koronne, duchowne i świeckie i rycerstwo wszytko i stany insze jednej a nieroz-dzielnej Rzeczypospolitej (…) oznajmujemy wszytkim (…) to poprzysiąc: pokój pospolity między rozerwanemi i różnemi ludźmi w wierze i w nabożeństwie zachowywać (…). Za-biegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi [bunt] jaka szkodliwa nie wczęła, którą po inszych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie (…), iż którzy jesteśmy dissidentes de religione [różniący się {z Rzymem} w sprawach wiary], pokój między sobą zachować, a dla różnej wiary i odmiany w kościelech krwie nie przelewać, ani się penować confiscatione bonorum [ani się karać konfiskatą dóbr].

Konfederacja warszawska, 1573 r.

Współczesny świat nie jest wolny od sporów na tle religijnym. Tym bardziej warto docenić prawo do wolności wyznania – jest ono nie tylko jedną z podstawowych wol-ności człowieka, ale także jedną z najważniejszych gwarancji pokoju społecznego.

Prawo gwarantuje wolność wyznania na dwa sposoby:• przez gwarację wolności sumienia i wyznania, oraz• definiując ramy działania instytucji wyznaniowych i ich relacje z państwem.Zacznijmy od punktu pierwszego. Konstytucja RP zapewnia każdemu wolność

sumienia i religii. To znaczy, że każdy może przyjmować i wyznawać religię według własnego wyboru, może też praktykować religię, modlić się, uczestniczyć w obrzędach i nauczać publicznie lub prywatnie.

Ludzie wierzący mają też prawo do posiadania świątyń i innych miejsc kultu w za-leżności od swych potrzeb, mają prawo do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (np. w szpitalu). Nikomu nie można zabronić uczestniczenia w praktykach religijnych, nikogo też nie można do nich zmusić.

181

Rodzice mają prawo do wychowania i nauczania moralnego i religijnego dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami, nie naruszając jednak przy tym praw dziecka.Jak rozumiesz sformułowanie konstytucji, że prawo rodziców do wychowania

dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także jego wolność sumienia i wyznania oraz przekonań?

Jak wygląda kwestia nauczania religii w szkołach? Religia Kościoła lub innego związku wyznaniowe-go (o uregulowanej sytuacji prawnej) może być przedmiotem nauczania w szkole, jednak nie może być przy tym naruszona wolność sumienia i religii innych osób. Nikt nie może być zobowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Teraz punkt drugi. Zgodnie z Konstytucją RP (art. 25) Kościoły i inne związki wyznaniowe są rów-nouprawnione. Władze Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych swoich obywateli, zapewniając im swobodę ich wy-rażania w życiu publicznym.

Ponadto w Rzeczypospolitej Polskiej stosunki między państwem a Kościołami i in-nymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich auto-nomii oraz wzajemnej niezależności, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i wyznania.2. Wolność sumienia i wyznania obejmuje swobodę wyboru religii lub przeko-

nań oraz wyrażania ich indywidualnie i zbiorowo, prywatnie i publicznie. 3. Obywatele wierzący wszystkich wyznań oraz niewierzący mają równe prawa w życiu państwowym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym.

Art. 1 Ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania

Zasady sformułowane w konstytucji doprecyzowane są w Ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (1989 r., ostatnia nowelizacja 2005 r.). Nawiązuje ona do ustawy zasadniczej, lecz także do zasad zawartych w dokumentach międzynarodo-wych, o których już wspominaliśmy:

• Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,• Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych,• Akcie końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,• Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych o wyeliminowaniu wszelkich form

nietolerancji i dyskryminacji z powodów religijnych lub przekonań.Ponadto ustawa nawiązuje do „godnego trwałego szacunku kontynuacji tradycji to-

lerancji i wolności religijnej oraz potwierdzającej ją współpracy Polaków różnych wy-znań i światopoglądów w rozwoju i pomyślności Ojczyzny”.

Na zdjęciu – bazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie. To tu znajdują się słynne witraże i freski Stanisława Wyspiańskiego.

182

Stowarzyszenie Nigdy Więcej prowadzi m.in. kampanię „Wykopmy rasizm ze stadionów” i antyrasistowski program edukacyjny na Euro 2012 „Respect Diversity” (tłum. Szanuj Różnorodność).

Dzięki zapewnieniu każdemu obywatelowi wolności sumienia i wyznania wierzący i niewierzący mają równe prawa w życiu: • państwowym, • polityczny, • gospodarczym, • społecznym, • kulturalnym.

RÓŻNE OBLICZA DYSKRYMINACJI.RASIZM

To pogląd, że ludzie dzielą się na rasy, które mają różną biologiczną, społeczną czy intelek-tualną wartość. Wyznawcy tego poglądu zakła-dają, że oni sami należą do tej lepszej rasy. Na przykład naziści wierzyli w istnienie „rasy nie-mieckiej" („nordyckiej"), która miała być lepsza od „rasy żydowskiej" i „słowiańskiej".

Ponure doświadczenia II wojny światowej sprawiły, że wszelkiego rodzaju dyskryminację na tle rasowym uważa się w Polsce za przestęp-stwo. Kodeks karny z 1997 r. opisuje przestęp-stwo polegające na propagowaniu faszyzmu i nawoływanie do nienawiści na tle różnic raso-

wych. Ponadto w kodeksie ustawodawca zapisał też przestępstwo polegające na znie-ważeniu grupy ludności albo konkretnej osoby z powodu jej przynależności rasowej.


Szukaliśmy uprzedzeń, które ludzie często skrywają, twierdząc, że są przecież „tacy tolerancyjni". Dlatego nie pytaliśmy wprost o poglądy, lecz o to, na jakiego szefa „zgodziliby się Polacy". Odpowiadając, badani dokonują tzw. projekcji – przypisują innym własne postawy. Dyskryminacja na szczęście niemal nie dotyczy kobiet – 90% badanych twierdzi, że Polacy zgodziliby się na szefową. Ale szefa na wózku akceptowałoby tylko 69%, czyli prawie jedna trzecia go nie chce. Jeszcze się taki zaklinuje w windzie, nie podjedzie na krawężnik i trzeba bę-dzie szefa podnosić... Godność urzędu pryska, wstyd dla firmy. Wiara szefa – wydawałoby się – rzecz prywatna. Ale nie w Polsce. Na szefa świadka Jehowy godzi się ledwie 41%. Tyle samo – na szefa ateistę. Prawie dwie trzecie jest przeciw!Polonusa akceptuje 73%, jeśli urodził się w USA. A jeśli polski obywatel urodził się w Afryce? No, nieee... Na ciemnoskórego szefa godzi się tylko 45%, a na polskiego Żyda 50%. Jeszcze gorzej, gdy Polak ma pochodzenie romskie lub arabskie. Aż trzy czwarte z nas takich szefów sobie nie życzy i już. I jeszcze jeden bolesny wynik – trzy czwarte rodaków skreśla jako szefa osobę po siedemdziesiątce. Przygnębia poziom homofobii. Tylko 16% Polaków dopuszcza geja lub lesbijkę jako szefa, 84% sobie tego nie życzy.

(„Gazeta Wyborcza”, 16 listopada 2007 r.)

183

Martin Luther King w 1964 r. otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. W 1968 r. zginął zastrzelony przez zamachowca.

MARTIN LUTHER KING*

Martin Luther King walczył o równość czarnych obywateli USA. Podróżował po kraju, nawołując

do pokojowej walki o prawa obywatelske. 28 sierpnia 1963 r. w Waszyngtonie na 250-tysięcznej manifesta-cji wygłosił słynną mowę „I have a dream…”, w której opisywał Amerykę swoich marzeń jako kraj sprawied-liwości, wolności i równości dla wszystkich ludzi, nie-zależnie od koloru skóry. W tym czasie w USA, zwłaszcza w południowych stnach, obowiązywała segregacja rasowa: czarni oby-watele zmuszeni byli do korzystania z innych niż biali szkół, ławek parkowych, pociągów czy miejsc w re-stauracjach.

Miałem sen, że pewnego dnia czworo moich małych dzieci będzie żyło w społeczeń-stwie, które nie będzie ich osądzało wedle koloru skóry, lecz wedle ich charakterów.

Martin Luther King (1929-1968), amerykański działacz na rzecz praw obywatelskich

Według definicji ONZ dyskryminacja rasowa oznacza rozróżnianie, wykluczanie, restrykcje lub nieuzasadnione przywileje na podstawie rasy, koloru skóry albo naro-dowego lub etnicznego pochodzenia, które mają na celu lub powodują niweczenie, umniejszanie uznania oraz ograniczanie praw ludzkich i podstawowych wolności w polityce, ekonomii, w sferze socjalnej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego. Jak widać, „dyskryminacja rasowa” jest tu rozumiana bardzo szeroko – jej podstawą mogą być wszelkie różnice narodowe, etniczne, koloru skóry itp. Wspo-mniany wcześniej sondaż wskazuje na rozpowszechnioną nadal w Polsce tendencję do dyskryminacji rasowej m.in. wobec Romów, Arabów, Żydów czy czarnoskórych obywateli Polski.

Rasy? Jakie rasy?Ludzi różniących się wyglądem łączy czasem więcej wspólnych cech niż tych, którzy z pozoru są do siebie podobni. – Badania nad ludzkim DNA nie wskazu-

ją, żeby pośród ludzi współczesnych istniały osobne podgatunki (rasy) – twierdzą badacze ludzkiego genomu. – Chociaż można zidentyfikować geny odpowiedzial-ne za cechy fizyczne pojedynczego osobnika, na przykład za kolor skóry lub wło-sów, to nie ma szablonu genetycznego pozwalającego na odróżnienie jednej rasy od innej. Podobnie nie ma genetycznej podstawy do rozróżnienia przynależności etnicznej.

* Wykorzystano tekst autorstwa Tomasza Merty, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona. Cz. I, Warszawa 2008, s. 150.


Organizacja Nigdy Więcej walczy z rasizmem podczas meczów piłkarskich. Współ-pracuje z dziennikarzami sportowymi, piłkarzami i organizacjami społecznymi, a także wspiera antyrasistowskie inicjatywy kibiców. Ma nadzieję, że uda się w ten sposób ograniczyć rasistowskie i szowinistyczne zachowania, tak częste wśród ki-biców piłkarskich.

184

Polska jest krajem coraz bardziej otwartym na świat. Coraz mniej dziwią ludzie różniący się od nas wyglądem. Zresztą – czyż każdy z nas nie chce się wyróżnić lub ubrać, uczesać, jak chce?

SZOWINIZMTo ideologia i postawa, która wyraża się w bezkrytycznym stosunku do własnego

narodu i wiąże się z pogardą i nienawiścią do innych (niewykluczającą prawa do ich ujarzmienia). Szowinizm jest skrajną postacią nacjonalizmu i prowadzi do polityki dys-kryminacji, wyzysku oraz ucisku narodowego.

Takie ideologie wielokrotnie prowadziły do konfliktów pomiędzy narodami. Zamiast radosnego czerpania z wielokulturowości świata, ich wyznawcy uważają, że zatrium-fować powinna wizja świata rządzonego przez jeden naród. To wizja nieprawdziwa i niebezpieczna.

KSENOFOBIATen termin oznacza dosłownie lęk przed obcymi (z greckiego ksenós – obcy, phóbos

– strach). Oksfordzki słownik języka angielskiego definiuje ksenofobię wprost jako pa-tologiczny strach przed cudzoziemcami lub obcymi krajami.

Redukuje ona złożone zjawiska kulturowe do uproszczonych, czarno-białych scena-riuszy, w którym „nam” przeciwstwieni są „oni”.

Jak widzimy, jest to postawa bliska rasizmowi z jednej strony, a nacjonalizmowi z drugiej, w tym jego skrajnej wersji – szowinizmowi. Każdy rasista czy szowinista jest pod pewnymi względami ksenofobem. Postawa ksenofobii jest takim nastawieniem wobec otoczenia, które może rozwinąć się w szowi-nizm lub rasizm.

W 2011 r. kibice gdańskiej Lechii wymalowali w dzielnicy Wrzeszcz ogromny napis: „Wrzeszcz! Nie lubimy obcych”.

Takie nastawienie kibiców nie przeszkadza im ak-ceptować w drużynie „swoich” czarnoskórych graczy, jest jednak wyrazem postawy głęboko ksenofobicz-nej, która w sprzyjających okolicznościach może za-mienić się np. w agresję słowną, a nawet pobicie ob-cego – zwolennika innego klubu, kibica z zagranicy, osoby o innym kolorze skóry czy orientacji seksualnej.

ANTYSEMITYZM*

Antysemityzm, czyli uprzedzenie czy wrogość wobec Żydów, to szczególna postać rasizmu, która



Wszyscy mamy wieloraką tożsamość. Nie jesteśmy tylko Polakami, kobietami, fa-nami muzyki czy sportu. W życiu każdego z nas jest kilka rzeczy istotnych z punktu widzenia naszej tożsamości. A zatem generalnie nie lubimy, jeżeli postrzega się nas jednowymiarowo. W 2008 r. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich zor-ganizował kampanię plakatową pod hasłem „Jestem Polakiem...”. Jej celem było pokazanie, że w Polsce żyje wiele mniejszości narodowych i etnicznych, których przedstawiciele czują się Polakami, a jednocześnie są dumni ze swojej odmiennej tożsamości. Jak myślisz, czy taka kampania jest w stanie zmienić sposób myślenia ludzi na temat własnej tożsamości?

(www.zydziwpolsce.edu.pl)

185

Brama hitlerowskiego obozu zagła-dy Auschwitz-Birkenau z osławionym szyderczym napisem „Arbeit macht frei” (praca czyni wolnym). W Marszach Ży-wych co roku bierze udział kilka tysięcy młodych Żydów z całego świata i Pola-ków, oddając hołd ofiarom Holocaustu.

ma niestety wielowiekowe tradycje. Nietolerancja wobec Żydów prowadziła w wielu krajach Europy do agresji w formie prześladowań, pogromów czy wręcz ekstermina-cji całych społeczności. Najtragiczniejszy jest tu Holocaust, zaplanowana i przeprowa-dzona przez niemieckich nazistów i ich sojuszników operacja wymordowania sześciu milionów Żydów, w znacznej części w obozach koncentracyjnych na terytorium Polski. Antysemityzmowi zawsze towarzyszyły fałszywe przekonania i stereotypy, jak np. wia-ra, że Żydzi porywają chrześcijańskie dzieci, albo pewność, że tak naprawdę to „Żydzi rządzą światem”, tworząc tajną sieć układów oplatających glob. Przez kilka wieków Kościół katolicki wzmacniał takie postawy, przypominając, że to Żydzi zabili Chrystusa. Rzadziej zwracano uwagę na to, że Jezus był właśnie Żydem. Pontyfikat Jana Pawła II przyniósł przełom – Kościół katolicki określa dziś Żydów jako starszych braci w wierze, a polski papież kilkakrotnie przepraszał za antysemityzm.

POLACY WOBEC ŻYDÓW*

Polska XV i XVI wieku była krajem na tyle tolerancyjnym, że uciekali do niej Żydzi prześladowani w innych miejscach Europy. Rządy Sasów, a potem zabory doprowadzi-

ły do rozpowszechnienia antysemityzmu. W cza-sach II RP powszechne stało się żądanie ograni-czenia czy eliminacji „elementu żydowskiego”. Na uniwersytetach wprowadzono getto ławko-we – studenci Żydzi byli zmuszani do siadania w odrębnych ławkach. Wykluczanie ułatwiał niski poziom asymilacji społeczności żydowskiej. War-to jednak pamiętać, że wielu wybitnych przed-stawicieli polskiej inteligencji było żydowskiego pochodzenia (Julian Tuwim, Bruno Schultz, Bole-sław Leśmian, Janusz Korczak, Antoni Słonimski i in.).

W czasie II wojny światowej niektórzy Polacy podejmowali najwyższe ryzyko, ukrywając Ży-dów – najwięcej osób wyróżnionych za to przez

Izrael zaszczytnym tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata to właśnie nasi rodacy. Domino-wała jednak postawa obojętności, byli też tacy, którzy donosili na Żydów z lęku przed Niemcami, szabrowali żydowskie mienie czy szantażowali ukrywających się Żydów. Doszło też do zbrodni; w 1941 r. tłum mieszkańców Jedwabnego i oko-

licznych wsi dokonał spalenia w stodole kilkuset żydowskich sąsiadów. Dzisiejsza Pol-ska nadal rozlicza się z antysemityzmem.

Po wojnie komuniści wykorzystywali hasła antysemickie do rozgrywek wewnątrz-partyjnych – po buntach studentów i partyjnych czystkach w marcu 1968 r. Polskę opuściło kilkadziesiąt tysięcy Żydów, w tym tak wybitne osoby jak Leszek Kołakowski, jeden z najsłynniejszych filozofów XX wieku. III RP rozwija dobre relacje z Izraelem, ale „antysemityzm bez Żydów" nadal istnieje. Na szczęście takie postawy powoli, ale wy-raźnie słabną, zwłaszcza wśród ludzi młodych.


186

Ludzi należy dzielić na dobrych i złych. Rasa, pochodzenie, religia, wykształcenie, majątek – nie mają żadnego znaczenia. Tylko to, jakim kto jest człowiekiem – mówiła Irena Sendlerowa.

IRENA SENDLEROWA*

Kiedy wybuchła II wojna światowa, Irena Sendlerowa miała 29 lat. Wychowana w rodzinie postępowej warszawskiej inteligen-cji (ojciec był lekarzem społecznikiem), pomagała Żydom jeszcze zanim hitlerowcy utworzyli getto. W 1942 r. powstała konspira-cyjna Rada Pomocy Żydom „Żegota”, a Irena Sendlerowa została szefową jej wydziału dziecięcego. Jako pracowniczka pomocy społecznej miała przepustkę do getta. Przemycała dzieci z get-ta i umieszczała je w przybranych rodzinach, domach dziecka i u sióstr katolickich. Dzieci wyprowadzano z getta przez pod-ziemne korytarze sądów, wywożono w workach, skrzynkach, a nawet w trumnach. Profesor Michał Głowiński, uratowany jako sześciolatek, podkreśla, że Sendlerowa była nie tylko osobą szla-chetną, ale też „geniuszem organizacji”. Uratowano dwa i pół ty-siąca dzieci.

W 1943 roku została aresztowana przez Gestapo i skazana na śmierć. Pomimo tortur nie ujawniła żadnych informacji. „Żegota” zdołała ją uratować w dniu egzekucji, przekupując strażników. W ukryciu pracowała dalej nad ocaleniem żydowskich dzieci, a po wojnie tworzyła domy sierot. Za udział w AK-owskiej kon-spiracji był więziona w komunistycznym więzieniu, potem o niej zupełnie zapomniano.

W 1965 roku Instytut Yad Vashem w Jerozolimie przyznał jej tytuł Sprawiedliwej Ww-śród Narodów Świata. W 2003 r. została odznaczona Orderem Orła Białego, a w 2006 była nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla. Zmarła w wieku 98 lat. Do śmierci powtarzała z uśmiechem, że każdy mógł zrobić coś takiego…

Do przywrócenia pamięci o Sendlerowej na świecie przyczyniły się amerykańskie uczennice ze stanu Kansas, które wystawiły w szkole, a potem w wielu innych miej-scowościach w Stanach Zjednoczonych oraz na całym świecie poruszającą opowieść teatralną o Irenie Sendlerowej „Życie w słoiku". Sendlerowa zapisywała nazwiska dzieci na kartkach, wkładała do słoika i zakopywała w ogrodzie, by po wojnie pomóc im od-naleźć rodziców.

INNE FORMY DYSKRYMINACJI**

Nierówne traktowanie ze względu na rasę, przynależność do mniejszości narodowej lub etnicznej, wyznanie czy orientację seksualną nie wyczerpuje niestety listy różnych form dyskryminacji. Zestaw przekonań i zachowań dyskryminujących ze względu na faktyczną bądź przypisywaną komuś niepełnosprawność określa się terminem able-izm. Z kolei uprzedzenia i stereotypy wobec ludzi w starszym wieku to ageizm. Taka dyskryminacja przejawia się lekceważeniem, pomijaniem, ośmieszaniem, niechęcią czy też podważaniem możliwości lub kompetencji. Niestety dotyczy to nie tylko życia prywatnego, ale także publicznego – system edukacyjny, opieki społecznej i zdrowot-nej, a czasem nawet system prawny często marginalizują te grupy społeczne, utrud-niając im dostęp do dóbr i usług (np. gdy bank odmawia wydania karty kredytowej starszej osobie), a nawet uniemożliwiając korzystanie z przysługujących im praw i wol-ności (np. osoby na wózkach często nie są w stanie dotrzeć do lokalu wyborczego).

* Tekst opracowała Alicja Pacewicz.** Opracowano na podstawie materiałów CEO.

187

O dyskryminacji kobiet była już w tym rozdziale mowa, warto tu jedynie dodać, że choć seksizm, czyli przekonanie o biologicznej, intelektualnej lub moralnej wyższości jednej płci nad drugą, dotyka zwykle kobiety, to w rzeczywistości ten rodzaj dyskrymi-nacji uderza także w mężczyzn. Obowiązkowa służba wojskowa, częstsze przyznawa-nie przez sądy prawa do opieki nad dzieckiem matkom niż ojcom – to tylko wybrane przykłady dyskryminacji mężczyzn ze względu na płeć.

HOMOFOBIA*

Homofobia to znana od tysiącleci nietolerancja wobec mniejszości seksualnych, czy-li ludzi o orientacji innej niż heteroseksualna (lesbijek, gejów, osób biseksualnych czy transpłciowych).

Przyzwolenie na homoseksualizm w starożytnej Grecji ustąpiło bezwzględnemu jego potępieniu w chrześcijaństwie; katolicyzm do dziś uważa akty homoseksualne za grzech śmiertelny (sama skłonność nie jest grzeszna). W Wielkiej Brytanii, która chlubi się tradycjami demokratycznymi, od 1533 r. stosunki homoseksualne między mężczy-znami karano śmiercią, a od 1861 r. – więzieniem.

Aż do II połowy XX wieku niemal na całym świecie homoseksualizm był prawnie zabroniony. Józef Stalin wprowadził kary za homoseksualizm w 1922 r. Geje i lesbij-ki ginęli w hitlerowskich obozach zagłady. Sankcje karne za stosunki homoseksualne obowiązują wciąż w 80 krajach świata (w kilku państwach islamskich grozi za nie nawet kara śmierci). W krajach Zachodu rośnie natomiast tolerancja dla tego rodzaju odmien-ności. Prawo 16 z 27 państw UE uwzględnia istnienie par homoseksualnych. Związki partnerskie – dla wszystkich, którzy nie chcą z różnych względów zawierać małżeń-stwa, w tym dla par gejów i lesbijek – możliwe są m.in. w Niemczech i w Czechach. Kilkanaście krajów dało osobom tej samej płci prawo do małżeństwa – m.in. Holandia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania i kilka stanów USA. Zmiany te są m.in. wynikiem kilkudziesięciu lat działania ruchu obrony praw gejów i lesbijek.

W Polsce dominuje postawa, którą można określić mianem pseudotolerancji – nie będziemy zwracać na was uwagi, pod warunkiem że ukryjecie swoją orientację. We-dług szacunków organizacji mniejszości seksualnych kilkanaście procent osób niehe-teroseksualnych pada ofiarą jakiejś formy przemocy fizycznej, a połowa doświadcza przemocy psychicznej, w tym zaczepek lub agresji słownej.

W lipcu 2012 r. Sejm odrzucił w wyniku głosowania dwa projekty ustaw o związ-kach partnerskich, które w sondażach popierała ponad połowa obywateli (choć związ-ki partnerskie osób tej samej płci – tylko co czwarty badany). Najpóźniej za pół roku powinny wejść pod obrady parlamentu. W wyborach 2011 r. wybrany został po raz pierwszy ujawniony gej i transseksualistka.

Konstytucja RP i kodeks karny zakazują dyskryminacji. Dlaczego – niezależnie od obowiązujących przepisów – należy podejmować działania przeciwstawiające się przejawom dyskryminacji? Czy spotkałaś/-eś się z dyskryminacją w swoim najbliż-

szym otoczeniu? Czy ktoś na nią zareagował?

WAŻNE SŁOWA prawa mniejszości tolerancja akceptacja wolność wyznania uprzedzenia

stereotypy rasizm szowinizm ksenofobia antysemityzm homofobia


188

SPRAWDŹ SIĘ SAM/A✓ Dlaczego demokracja liberalna zapewnia ochronę praw mniejszości? Jak reguluje to

polskie prawo?✓ Jak polskie prawo chroni wolność sumienia i wyznania? Czy zetknąłeś/zetknęłaś się

z przypadkiem jej naruszania?✓ Wyjaśnij na przykładach, na czym polega dyskryminacja rasowa w Polsce i na świe-

cie.✓ W czym przejawia się i do czego może prowadzić antysemityzm, szowinizm i kse-

nofobia? ✓ W jaki sposób ty sama/sam możesz przeciwstawić się dyskryminacji?

189

4. Organizacje pozarządowe w obronie praw i wolności

Jak organizacje pozarządowe mogą walczyć o prawa człowieka? Czy ich starania są skuteczne? Jak działa Amnesty International? Jakie organizacje pozarządowe broniące praw człowieka działają w Polsce?

CO MOGĄ ORGANIZACJE POZARZĄDOWE?*

Naruszenia praw człowieka zdarzają się wszędzie, także w państwach demokracji konstytucyjnej, jed-nak dzieje się to nieporównanie rzadziej niż w pań-stwach niedemokratycznych (patrz - lekcja 2. „Prawa człowieka wciąż naruszane”).

Możliwości oddziaływania społeczności między-narodowej są zwykle znikome, bo kraje te nie są sygnatariuszami aktów dotyczących praw człowie-ka. Dlatego olbrzymie znaczenie ma działalność organizacji pozarządowych (zwanych NGO – od angielskiego non-governmental organization), które bronią praw człowieka.

Organizacje te nie są związane z żadną władzą. Niektóre z nich nie korzystają z pomocy finansowej

państwa, dzięki czemu mogą zapomnieć o uwarunkowaniach politycznych czy dyplo-matycznych i otwarcie występować przeciw łamaniu prawa.

Organizacje pozarządowe – zarówno te duże, jak i zupełnie małe – stanowią też waż-ne grupy nacisku wobec władz państwowych i lokalnych w wielu obszarach życia pub-licznego. Te z nich, które same siebie nazywają „organizacjami praw człowieka”, walczą w obronie praw osobistych i politycznych obywateli – największe z nich to, wspomnia-ne już wcześniej, Amnesty International oraz Human Rights Watch. Jednak setki tysięcy organizacji działa także w innych obszarach, zajmując się ochroną praw dzieci, kobiet oraz ludzi starszych i chorych, przeciwdziałając przemocy, rasizmowi i ksenofobii, ubó-stwu i bezdomności, działając w dziedzinie edukacji i kultury czy ochrony środowiska.

JAK NGO-SY WALCZĄ O PRAWA CZŁOWIEKA Organizacje działające na rzecz ochrony praw i wolności: pomagają ofiarom, wywierają nacisk na władze, informują opinię publiczną o przypadkach naruszania praw człowieka.

Robią to: ustalając fakty i zbierając informacje o przypadkach naruszania prawa, sporządzając raporty i ekspertyzy, prowadząc konsultacje i porady prawne oraz akcje protestacyjne, wysyłając apele i listy do władz w obronie prześladowanych, organizując pomoc materialną dla ofiar.

* Wykorzystano tekst autorstwa Tomasza Merty, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona. Cz. I, Warszawa 2008, s. 151.

190

W OBRONIE WIĘŹNIÓW SUMIENIA Amnesty International (AI) jest jedną z najbardziej znanych

i aktywnie działających organizacji pozarządowych. Walczy o przestrzeganie postanowień Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Ten ochotniczy ruch ma charakter ogólnoświatowy – jego członków lub sympatyków można spotkać na wszystkich kontynentach.

AI jest z założenia organizacją apolityczną. Zachowuje nieza-leżność od wszystkich rządów, ugrupowań politycznych, nie opo-wiada się za żadną ideologią, nie wspiera żadnej grupy interesu. Nie zajmuje się oceną systemów politycznych, nie wzywa do obalenia dyktatorów ani złych rządów. Nie ocenia też poglądów więźniów, w obronie których występuje. Upo-mina się o uwolnienie osób, które w swej działalności publicznej poprzedzającej uwię-zienie nie stosowały przemocy i nie wzywały innych do jej wykorzystania. W 1977 r. Amnesty International otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla za „wkład w umacnianie podstaw wolności, sprawiedliwości, a tym samym pokoju na całym świecie”.

AI uważa, że warunkiem powodzenia podejmowanych akcji i zachowania swobo-dy działania jest niezależność finansowa. Dlatego nie przyjmuje pieniędzy od władz i utrzymuje się przede wszystkim ze składek członkowskich i drobnych sum ofiarowa-nych przez sympatyków. Zasady przyjmowania większych dotacji są ściśle określone, tak aby żadna z grup tworzących AI nie uzależniła się od ofiarodawcy.

Podstawą organizacji AI są grupy lokalne, które cieszą się znaczną autonomią: same planują wiele ze swoich działań, same zajmują się zbieraniem funduszy. Obecnie w ramach AI działa ponad 3 tys. takich grup. Każda zajmuje się sprawami co najmniej dwóch więźniów. Przypadki są dobierane tak, aby zapewnić całkowitą bezstronność działań. Z tego samego powodu przyjęto zasadę, że każda grupa prowadzi działalność na rzecz więźniów z innego kraju niż własny.

Czym zajmuje się Amnesty International w praktyce? Zabiega o uwolnienie więź-niów sumienia – osób więzionych za przekonania, kolor skóry, pochodzenie etniczne, wyznawaną religię czy język. Upomina się o ludzi, którzy zostali bezprawnie uwięzieni albo też są przetrzymywani w więzieniu bez procesu i wyroku sądu. Domaga się ich uwolnienia bądź szybkiego przeprowadzenia procesu, zapewnienia oskarżonym pra-wa do obrony i sprawiedliwego wyroku. Sprzeciwia się stosowaniu tortur, uważa także, że kara śmierci powinna zostać zniesiona. Równie stanowczo występuje przeciwko in-nym okrutnym, nieludzkim i uwłaczającym ludzkiej godności sposobom traktowania czy karania więźniów.

AI organizuje ponadto akcje na rzecz humanitarnego traktowania wszystkich więźniów i powszechnego przestrzegania podstawowych praw człowieka, publikuje także coroczne raporty na ten temat.

Z biegiem czasu Amnesty International poszerzyła swój mandat o przypadki naru-szeń praw człowieka popełnianych przez struktury pozarządowe oraz osoby prywatne (niereprezentujące państwa).

OD ARESZTOWANIA DO UWOLNIENIAPodstawą działania AI są informacje – jej działacze starają się gromadzić wszelkie

dane na temat przypadków łamania praw człowieka na całym świecie. Najważniejszą rolę odgrywa tu Międzynarodowy Sekretariat AI w Londynie, którego pracownicy zbie-

191

Plac Tiananmen w Pekinie. To tutaj 4 czerwca 1989 r. wojsko brutalnie rozprawiło się z demonstrującymi studentami.

Aung San Suu Kyi 15 lat spędziła w areszcie domowym. „Jedyne prawdziwe więzienie to strach. Prawdziwa wolność to wolność od strachu” – pisała.

rają i analizują informacje z prasy, radia, telewizji, sprawozdań nadsyłanych przez praw-ników i organizacje humanitarne, z listów przysyłanych przez więźniów i ich rodziny. W pewnych przypadkach Amnesty International nie poprzestaje na uzyskanych w ten sposób informacjach, lecz decyduje się na wysłanie misji, która ma zbadać sytuację na miejscu. Wysłannicy AI obserwują procesy, kontaktują się z więźniami, prowadzą roz-mowy z urzędnikami i przedstawicielami władz. Gdy AI dowiaduje się o aresztowaniu kogoś z przy-czyn politycznych, sprawdza, czy aresztowany powi-nien być uznany za więźnia sumienia.

Następnie przekazuje jego nazwisko jednej lub kilku lokalnym grupom AI.

Grupy te zwracają się z apelem do władz odpowie-dzialnych za uwięzienie, żądając natychmiastowego i bezwarunkowego uwolnienia więźnia. Organizują tzw. pilne akcje zbierania podpisów pod apelem i wysyłania listów do rządu danego kraju i władz więziennych. Starają się też informować media o lo-sie więźnia sumienia. W miarę swoich możliwości udzielają też bezpośredniej pomocy więźniowi (np. przez wysyłanie paczek) i jego rodzinie.

Jeśli represje polityczne w jakimś kraju przybierają masowe rozmiary, identyfikacja poszczególnych więźniów okazuje się często niemożliwa. Wtedy AI koncentruje się na informowaniu światowej opinii publicznej o notorycznym łamaniu praw człowieka i zachęca do wywierania różnego rodzaju nacisków na władze.Czy pisanie listów może być skutecznym środkiem nacisku na okrutnych dyktatorów?

Czy czołgi mogą się przestraszyć kawałka papieru? Okazuje się, że tak. Rządy łamiące prawa człowieka nie lubią rozgłosu i często ustępują pod naciskiem opinii publicznej.

AUNG SAN*

Aung San Suu Kyi, urodzona w 1945 r. córka bohatera walk o niepodległość Birmy (używa się też nazwy Myanmar), przy-wódczyni opozycji demokratycznej. Z ostatnich 21 lat życia aż 15 spędziła w areszcie domowym – po raz pierwszy zosta-ła aresztowana, gdy założona przez nią partia wygrała wy-bory parlamentarne. Rządzący krajem od 1962 r. reżim woj-skowy nie uznał ich wyników i brutalnie stłumił pokojowe demonstracje, mordując tysiące osób. Suu Kyi jest laureatką Pokojowej Nagrody Nobla oraz Nagrody im. Sacharowa na rzecz wolności myśli, którą przyznaje Parlament Europejski. Zespół rockowy U2 zadedykował jej swój utwór „Walk On".

Pomimo prześladowań, których doświadczyła, Aung San opowiada się za dialogiem z władzami wojskowymi, prowadzi-ła nawet zakończone fiaskiem negocjacje, które miały dopro-

wadzić do demokratyzacji Birmy. W swym pierwszym wystąpieniu po wyjściu z aresztu w 2011 r. przypomniała, że podstawą demokracji jest wolność słowa i że od polityki nie ma ucieczki – do tych, którzy jej nie uprawiają, przyjdzie ona sama… Zaapelowała, by nie upadać na duchu, i powiedziała, że nie żywi urazy do tych, którzy ją więzili.


192

W odpowiedzi na reformy oraz rozpoczęcie dialogu z opozycją, Unia Europejska za-wiesiła do 2013 r. sankcje wobec Birmy. Zwycięstwo Ligi na rzecz Demokracji w wy-borach parlamentarnych zapewniło Aung San Suu Kyi mandat poselski. W 2012 roku liderka birmańskiej opozycji odebrała w Oslo Pokojową Nagrodę Nobla, przyznaną jej 21 lat temu.

PILNE AKCJE AMNESTY INTERNATIONALJednym z najbardziej znanych działań Amnesty International są tzw. pilne ak-

cje. Polegają one na formułowaniu i masowym wysyłaniu apeli do władz państwa łamiącego prawa człowieka – w obronie więźniów sumienia. Wydaje się nawet specjal-ne materiały dla uczennic i uczniów szkół na całym świecie, którzy także mogą uczestni-czyć w tych akcjach. Ta metoda nacisku okazuje się skuteczna – w jej efekcie uwolniona zostaje jedna trzecia więźniów. Na przykład w końcu 2011 roku prowadzone były akcje pisania listów m.in. w sprawie Alesia Bialackiego, białoruskiego obrońcy praw człowieka skazanego przez reżim Aleksandra Łukaszenki na cztery i pół roku więzienia, w obronie Li Shanshan skazanej przez władze chińskie na „reedukację przez ciężką pracę” za udział w kampanii na rzecz uwolnienia jej męża, a także w sprawie dwóch syryjskich aktywi-stów, Mohameda Bachira Araba i Ahmeda Omara Azoza, przetrzymywanych w niezna-nym miejscu. Na stronie internetowej AI można znaleźć aktualne apele oraz wskazówki dotyczące ich wysyłania. Zajrzyjcie tam i sprawdźcie, jakie pilne akcje są obecnie pro-wadzone.

Oto list pisany w ramach pilnych akcji w sprawie uwolnienia panczenlamy. Mimo nieustających starań działaczy organizacji praw człowieka los uwięzionego przez chiń-skie władze chłopca – a dziś już młodego mężczyzny – pozostaje nieznany.

Ambasador YUAN GUISENAmbasada Chińskiej Republiki Ludowejul. Bonifraterska 1, 00-203 Warszawae-mail: [email protected]: (22) 635 42 11

Szanowny Panie Ambasadorze YUAN GUISEN,17 maja 1995 roku funkcjonariusze rządu Chińskiej Republiki Ludowej bezprawnie uwięzili i uprowadzili z Tybetu sześcioletniego Genduna Czokji Nimę, XI Panczenlamę Tybetu, i jego najbliższych krewnych. Od tej pory nikt ich nie widział ani nie rozmawiał z nimi, choć zabiegali o to przedstawiciele ONZ, Międzynarodowego Czerwonego Krzy-ża oraz wielu rządów i parlamentów z całego świata. Gendun Czokji Nima i jego krewni uznawani są dziś za osoby zaginione i nie ma nawet pewności, czy jeszcze żyją. Ponieważ Pański rząd uparcie odmawia uwolnienia tych ludzi i nie pozwala na kontakt z nimi niezależnym obserwatorom, zwracam się do Pana z prośbą o udzielenie odpowiedzi na następujące pytania: jak czuje się Gendun Czokji Nima? Gdzie przebywa?Jakie są podstawy prawne jego uwięzienia?

Czy Gendun Czokji Nima może swobodnie kontaktować się z niezależnym adwokatem? Czy Gendun Czokji Nima został formalnie oskarżony o popełnienie jakiegoś przestęp-stwa? Jeśli tak, to jakiego?

193

Jakie dowody świadczą o jego winie? Kiedy zostanie postawiony przed sądem?Jeśli Gendun Czokji Nima nie jest oskarżony o popełnienie żadnego przestępstwa, kiedy Pański rząd zwróci mu wolność? Kiedy będziemy mogli zobaczyć i usłyszeć Genduna Czokji Nimę?

Z poważaniemJan Kowalski

Pomysły na projekty edukacyjne związane z tym tematem znajdziecie w ćwicze-niach na końcu rozdziału.

W Polsce działają liczne organizacje pozarządowe broniące praw człowieka – zajmu-ją się pomocą humanitarną w rejonach objętych klęskami żywiołowymi – w kraju zaś pracują z obcokrajowcami, walczą o prawa kobiet, dzieci, osób niepełnosprawnych czy mniejszości. Oto niektóre z nich:

Helsińska Fundacja Praw Człowieka (www.hfhr.pl)Bada przestrzeganie praw człowieka w Polsce, w tym uchodź-ców i cudzoziemców, mniejszości narodowych i etnicznych, także dzieci. Udziela bezpłatnej pomocy prawnej ofiarom na-ruszeń tych praw.

Polska Akcja Humanitarna (www.pah.org.pl)Organizuje pomoc w najbardziej zagrożonych regionach świa-ta – w Czeczenii, Afganistanie, Palestynie, Sudanie. Prowadzi pomoc Polakom na Wschodzie, zajmuje się dożywianiem dzie-ci w ramach akcji „Pajacyk”.

Fundacja Dzieci Niczyje (fdn.pl)Pomaga dzieciom krzywdzonym, ich rodzinom i opiekunom. Troszczy się o prawa dzieci uczestniczących w procedurach prawnych w charakterze świadków. Prowadzi programy pro-filaktyki, m.in. program przeciwdziałania zagrożeniom dzieci w internecie.

Centrum Praw Kobiet (temida.free.ngo.pl/spis.htm)Działa na rzecz równego statusu kobiet i mężczyzn. Z jednej strony udziela pomocy prawnej i psychologicznej kobietom ofiarom przemocy i dyskryminacji, z drugiej zaś, stara się wpły-wać na kształt prawa i jego stosowanie.

Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji (www2.integracja.org)Działa na rzecz osób z niepełnosprawnością, ich rodzin i opie-kunów. Kształtuje świadomość obywatelską, wyrównuje szanse oraz pracuje na rzecz integracji społecznej.

Kampania przeciw Homofobii (www.kph.org.pl)Zajmuje się kształtowaniem postaw tolerancji oraz przełamy-waniem uprzedzeń i stereotypów wobec osób bi- i homosek-

194

sualnych, integracją społeczną i przeciwdziałaniem dyskryminacji ze względu na płeć.Dobrym źródłem wiedzy o polskich NGO-sach jest bank informacji Klon/Jawor z bazą danych i kalendarium wydarzeń: www.klon.org.pl. Portalem skupiającym polskie or-ganizacje pozarządowe jest www.ngo.pl.

Czym różnią się metody działania organizacji pozarządowych od innych znanych wam sposobów ochrony praw człowieka? W jakiej sytuacji politycznej instytucje niezależne od rządu są szczególnie potrzebne? Czy metody działania organizacji

pozarządowych mogą być – waszym zdaniem – skuteczne? Czy któraś z tych organi-zacji działa w waszej okolicy?

GDZIE ZNAJDZIESZ WIĘCEJ INFORMACJI? Rasizm i dyskryminacja

Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (przy Radzie Europy) www.coe.int/t/dghl/monitoring/ecri/Europejska Sieć przeciw Rasizmowi, www.enar-eu.orgInternetowe Centrum Antyrasistowskie w Europie, www.icare.toOtwarta Rzeczpospolita, www.otwarta.orgStowarzyszenie Nigdy Więcej, www.nigdywiecej.orgLa Strada, www.strada.org.plMiędzynarodowe Centrum Prawne Ochrony Praw Człowieka SOS – Torture (OMCT), www.omct.orgFundacja Forum Dialogu Między Narodami, www.dialog.org.pl Imigranci i uchodźcy

Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, www.unhcr-centraleurope.org/pl/index.htmlRefugee.pl – gazeta uchodźcówStowarzyszenia Interwencji Prawnej, www.interwencjaprawna.pl Romowie

Europejskie Centrum Praw Romów (ERRC), www.errc.orgMiędzynarodowa Unia Romska, www.unionromani.orgStowarzyszenie Romów w Polsce, www.stowarzyszenie.romowie.net Osoby niepełnosprawne

Światowy Instytut ds. Niepełnosprawności (WID), www.wid.orgStowarzyszenie Przyjaciół Integracji, wwww2.integracja.orgPortal dla osób z niepełnosprawnością, www.niepelnosprawni.pl Inne

Międzynarodowa Komisja Prawników (ICJ), www.icj.orgMiędzynarodowe Centrum Prawne Ochrony Praw Człowieka (INTERIGHTS), www.interights.org

TY TEŻ MOŻESZ SIĘ WŁĄCZYĆ!*

Prawa człowieka nie są nam dane raz na zawsze. Nie wystarczą nawet najlepsze regulacje prawne, obietnice polityków, międzynarodowe konwencje. Wszyscy

obywatele, także młodzi ludzie, mogą i powinni włączyć się w działania na rzecz praw człowieka.


195

Na przykład twój list – razem z tysiącami innych – może pomóc w uwolnieniu więź-nia sumienia. Informacja, którą przekażesz innym lub pomysł na inicjatywę czy ak-cję społeczną, może doprowadzić do działań w obronie praw mniejszości, do której sam/a należysz lub której los cię niepokoi.

A gdy się przekonasz, że twoje zaangażowanie ma realne znaczenie i jest skuteczne, z pewnością poczujesz, jaką siłę mogą mieć obywatele. Podejmując działanie, zrozu-miesz też, czym naprawdę są prawa człowieka i dlaczego warto ich bronić.

Możliwości jest wiele, wystarczy rozejrzeć się wokół i wybrać sprawę, w którą chcesz się zaangażować.

Możesz zrealizować własny pomysł lub przyłączyć się do akcji jakiejś znanej organi-zacji (np. wcześniej tu wspomnianych), lokalnego stowarzyszenia (poszukaj ich w in-ternecie) czy grupy nieformalnej (np. w portalu społecznościowym).

Zwykle łatwiej jest robić coś w kilka osób – można wtedy dzielić się zadaniami i na-wzajem wspierać, ale jeśli w twoim otoczeniu brakuje chętnych, zacznij sam/a, inni z czasem się przyłączą.

Możecie organizować swoje działania zarówno w ramach zajęć szkolnych, jak i poza nim – jedni łatwiej się mobilizują w szkole, niektórzy wolą akcje bardziej spontaniczne i „luźne”.

Wasze działania mogą być prowadzone w ramach uczniowskiego projektu eduka-cyjnego (w gimnazjum już z pewnością pracowaliście w taki sposób) albo mieć mniej określoną strukturę. W obu przypadkach trzeba zacząć od wybrania sprawy, którą chcecie się zająć – już na tym etapie warto poszukać informacji i inspiracji w internecie. Zachęcamy do zrealizowania projektu edukacyjnego – opieka nauczyciela i wskazów-ki, które można znaleźć w internecie (np. na stronie www.ceo.org.pl/projekt), ułatwią wam pracę, a potem zaprezentowanie innym tego, co wam się udało.

Pomysły na projekty edukacyjne związane z tematem praw człowieka znajdziecie w ćwiczeniach na końcu rozdziału.

WAŻNE SŁOWA organizacja pozarządowa społeczność międzynarodowa więźniowie sumie-

nia represje polityczne pilne akcje AI pomoc humanitarna

SPRAWDŹ SIĘ SAM/A✓ Co oznacza skrót NGO? Podaj przykłady działania tych organizacji na rzecz praw

człowieka.✓ Jakie są cele i sposoby działania Amnesty International?✓ W jaki sposób możesz włączyć się w działania organizacji na rzecz praw człowie-

ka?

196

PRAWDA CZY FAŁSZ?Przeczytaj poniższe zdania. Zastanów się, które z nich są prawdziwe (P), a które fałszywe (F).

1. Rzecznik Praw Obywatelskich może uchylić niesprawiedliwy wyrok sądu.2. Wniosek do Trybunału Konstytucyjnego może wnieść każdy poseł.3. Jeśli uważamy, że urząd – wydając decyzję – naruszył prawo, możemy zwrócić się do

sądu powszechnego.4. Ustawa o RPO z 1987 roku powołała do życia instytucję Rzecznika Praw Dziecka.5. Jeśli uważamy, że nasze prawa zostały złamane, możemy zwrócić się bezpośrednio

do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.6. Europejski Trybunał Sprawiedliwości zajmuje się sprawami związanymi z narusza-

niem praw człowieka.7. Składając skargę do Trybunału w Strasburgu, możemy powołać się na prawa zapi-

sane w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela oraz w Konwencji o Ochronie Praw i Podstawowych Wolności.

PISZEMY WNIOSEK DO RZECZNIKAPrzeczytajcie opis sytuacji, gdzie naruszone zostały prawa obywatelskie. W parach przygotujcie wniosek do rzecznika w tej sprawie. Zanim zabierzcie się do pracy,

przypomnijcie sobie, co powinien zawierać taki wniosek – zapoznajcie się z przykłada-mi z podręcznika, wejdźcie też na stronę Rzecznika Praw Obywatelskich i przeczytajcie zamieszczoną tam instrukcję dotyczącą składania wniosków.

Krzysztof G. jest pracownikiem państwowego zakładu pracy. Jego pracodawca regularnie otwiera i czyta prywatną korespondencję zaadresowaną na jego nazwi-sko, która przychodzi na adres zakładu pracy, oraz monitoruje listy wysyłane przez niego drogą elektroniczną.

Z WIZYTĄ U RZECZNIKANa podstawie ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich z 1987 roku odpowiedz na pytania w tabeli.

5. Ćwiczenia

W jakim celu powołano instytucję RPO?

Co jest podstawą prawną jej działania?

Jaki jest sposób powoływania i ile trwa kadencja?

Jakie są kompetencje rzecznika?

Kto i jak może uruchamiać aktywne działanie rzecznika?

197

PRAWA W PRL-UWyobraź sobie, że przeniosłeś/przeniosłaś się w czasie do lat 60. XX wieku. Na podstawie rozmów z rodzicami i dziadkami oraz informacji z różnych źródeł,

w tym z internetu, opisz krótko życie obywateli w PRL-u, gdy nie były respektowane prawa i wolności osobiste. Czy chciałbyś/chciałabyś żyć w takim państwie?

Źródło: KOSS. Zadania i krzyżówki, Warszawa 2011, s. 51

PRAWA CZŁOWIEKA W PIGUŁCE (CZ. 2)Pracując w grupach lub indywidualnie, uzupełnijcie słowniczek terminów, nad którym rozpoczęliście pracę na początku poprzedniego rozdziału. Dodajcie nowe

pojęcia, dokumenty, organizacje. Pamiętajcie o jego końcowej formie – może to być książeczka lub plik elektroniczny ilustrowane waszymi rysunkami czy zdjęciami.

GDZIE SZUKAĆ POMOCY?W razie naruszenia twoich praw, możesz szukać pomocy w wielu miejscach, zależ-nie od sytuacji, w jakiej się znalazłeś/znalazłaś. Uzupełnij listę:

I. Osoby dorosłe, którym ufam• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II. Instytucje państwowe (wpisz adresy i telefony)• Ośrodki pomocy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Policja• Sąd rodzinny• Pogotowie opiekuńcze• Rzecznik Praw Obywatelskich• Rzecznik Praw Dziecka• Inne

III. Organizacje społeczne• Komitet Ochrony Praw Dziecka, ul. Hoża 27A/5, 00-521 Warszawa, www.kopd.supermedia.pl• Fundacja Dzieci Niczyje, ul. Walecznych 59, 03-926 Warszawa, www.fdn.pl• Niebieska Linia, 22 666 00 60, 801120 002• Stowarzyszenie OPTA, ul. Hoża 50/61, 00-521 WarszawaUzupełnij tę listę o organizacje działające w twojej okolicy:• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pamiętaj! Do tych osób lub instytucji możesz zgłosić się sam/sama, jak również mogą się do nich zgłosić w twoim imieniu dorośli, np. mama, dziadek, nauczycielka, ksiądz, sąsiedzi.

Źródło: Podręcznik i ćwiczenia KOSS. Wersja rozszerzona. Cz. II, Warszawa 2009, s. 163

198

ZAUFANIE DO TRYBUNAŁÓW

A. Na podstawie analizy wykresu rozstrzygnij, które zdania są prawdziwe (P), a które fałszywe (F). B. Napisz krótką charakterystykę Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (3-4 zdania).

PRAWO MIĘDZYNARODOWE W OPINII OBYWATELI Z 21 KRAJÓW

Zdanie P lub F

1) Ponad połowa wszystkich badanych nie ma zaufania do wyroków Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, do jego bezstronności i sprawiedliwości.

Jak Pan(i) być może wie, w przypadku sporów dotyczących przestrzegania prawa międzynarodowego przez jakiś kraj odbywa się postępowanie przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości. Składa się on z 15 sędziów z różnych trybunałów krajów świata. Gdyby odbywało się postępowanie, w którym stroną byłby nasz kraj, jakie miał(a(by Pan(i) zaufanie do tego trybunału, że będzie on sprawiedliwy i bezstronny.

Stany ZjednoczoneChileMeksyk

NiemcyPolskaFrancjaWielka BrytaniaUkrainaRosja

EgiptAutonomia PalestyńskaIrakTurcja

KeniaNigeria

Makau*ChinyHongkong*Tajwan*IndiePakistanKorea PołudniowaIndonezja

Średnia

Źródło: Prawo międzynarodowe w opinii ludności 21 krajów, raport CBOS z grudnia 2009 r.

Duże lub umiarkowane zaufanie

Niewielkie zaufanie lub jego brak* Niewliczane do średniej

Pominięto odpowiedzi „trudno powiedzieć”

57 42 54 27 42 53

74 21 73 16 69 25 68 30 44 2925 49

67 27 46 52 39 30 33 51

79 17 66 31

65 18 62 26 58 26 54 39 53 32 47 43 40 59 36 51 54 36

199

Zdanie P lub F

2) Nie więcej niż jedna trzecia światowej opinii publicznej ma zaufanie do wyroków wydawanych przez MTS jako bezstronnych i sprawiedliwych.

3) Polacy wyróżniają się na tle innych państw objętych badaniem wysokim poziomem zaufania do wyroków Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

4) W USA występuje podobny poziom zaufania do wyroków MTS jak w Polsce.

5) Duże zaufanie do wyroków Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości mają Kenijczycy, Niemcy, Egipcjanie i Nigeryjczycy.

6) Korea Południowa, Meksyk, Autonomia Palestyńska, Turcja, Indonezja oraz Rosja to państwa, w których większość obywateli nie wierzy w sprawiedliwość i bezstronność Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Źródło: KOSS. Zadania i krzyżówki, Warszawa 2011, s. 138

PRAWA CZŁOWIEKA NA BIAŁORUSIPrzeczytajcie w parach przykłady łamania praw człowieka na Białorusi przygoto-wane na podstawie materiałów polskiego oddziału Amnesty International. Odpo-

wiedzcie na pytania.1. Jakie prawa są nagminnie łamane przez białoruskie władze? 2. Do jakiej generacji i jakiego rodzaju zaliczamy te prawa (najczęściej są to prawaosobiste i polityczne)? Krótko porozmawiajcie o tym, dlaczego właśnie te prawa są najczęściej łamane

przez władze autorytarne. Zastanówcie się, dlaczego tak trudno jest bronić swoich praw Białorusinom. Jak można pomóc obywatelom kraju, w którym łamane są prawa człowieka?

Prawa człowieka na Białorusi – pilne akcje Amnesty International

Przykład 1.12 maja 2011 roku więzień sumienia Andrej Sannikau, były kandydat w wyborach prezydenckich na Białorusi, złożył podczas swojego procesu oświadczenie doty-czące fizycznego i psychicznego znęcania, któremu był poddany w areszcie. Po-mimo złego stanu zdrowia odmówiono mu również dostępu do opieki medycznej (…). Jak poinformował, bezpośrednio po zatrzymaniu 19 grudnia 2010 r. był bity oraz przetrzymywany przez wiele godzin bez dostępu do toalety. Każdego dnia zmuszano go do przenoszenia swoich rzeczy do zimnej celi, gdzie stał nagi przy ścianie z rozciągniętymi rękami i nogami lub kucał przez wiele godzin. Zamasko-wane osoby, przebywające w tym samym pomieszczeniu co Andrej Sannikau, ude-rzały w ściany pałkami, krzyczały na niego i kopały go. Andrej Sannikau dodał, że przez cały okres zatrzymania miał założone kajdanki, przez co poruszał się w bo-lesnej, wymuszonej pozycji. Andrej Sannikau oświadczył również, że gdy odmówił przyznania się do winy podczas rozmowy z szefem KGB, powiedziano mu ,że „w ta-

200

kim razie zastosujemy bardziej brutalne środki wobec twojej żony i dziecka”. Wciąż odmawiano mu kontaktu z adwokatem, z którym spotkał się dopiero 22 marca, ponad trzy miesiące od zatrzymania. Przez ponad miesiąc nie miał możliwości wysyłania ani otrzymywania listów, od początku był izolowany od informacji z ze-wnątrz.

Przykład 2.19 grudnia 2010 r. w Mińsku wybuchły demonstracje. Osoby oskarżone o ich orga-nizowanie lub branie w nich udziału stoją obecnie przed sądem – jeden z oskarżo-nych, uznany przez Amnesty International za więźnia sumienia, został już skazany na 4 lata więzienia. 2 marca b. r. Aleksander Atroszczenkau, rzecznik prasowy An-dreja Sannikaua (jednego z kandydatów na prezydenta), został skazany na cztery lata więzienia za udział w grudniowych demonstracjach. Jego żona, Daria Korsak, powiedziała dziennikarzom, iż tego samego dnia mąż zdołał jej przekazać na sali rozpraw, że był torturowany przez KGB w przedprocesowym centrum zatrzymań w Mińsku. Powiedział, że po nałożeniu kajdanek był zmuszany do stania godzina-mi w niewygodnych pozycjach oraz do wykonywania ćwiczeń fizycznych bez żad-nego ubrania. Mówił, że zamaskowany mężczyźni skuli go kajdankami w bardzo bolesnych pozycjach.

Przykład 3.Ponad 700 osób zostało zatrzymanych za udział w demonstracji, w tym 15 białoru-skich działaczy i dziennikarzy, którzy zostali oskarżeni o „organizowanie masowych niepokojów” po demonstracji z 19 grudnia 2010 roku przeciwko sfałszowaniu wy-ników wyborów. Większość z nich została wypuszczona po odbyciu krótkich kar administracyjnych. Jednak kluczowi politycy, aktywiści oraz dziennikarze nadal są przetrzymywani. Do chwili obecnej trzydziestu działaczom opozycji i dziennika-rzom, w tym 5 kandydatom na prezydenta, postawiono zarzuty. Ich procesy mają odbyć się w ciągu dwóch lub trzech miesięcy, grozi im nawet 15 lat pozbawienia wolności. Według doniesień odmawia im się dostępu do prawników oraz lekarzy mimo obrażeń poniesionych podczas demonstracji, które są skutkiem nadużyć policji. Amnesty zbiera informacje o wszystkich trzydziestu więźniach. Obecnie or-ganizacja posiada wystarczające informacje, aby potwierdzić, że piętnastu z nich nie używało przemocy ani też nie podżegało do jej użycia zarówno przed, jak i w trakcie trwania demonstracji.

Przykład 4.Organizatorzy w większości pokojowej demonstracji w Mińsku przeciwko sfałszo-waniu wyników wyborów 19 grudnia zostali zatrzymani pod zarzutem organizo-wania masowych niepokojów. Grozi im do 15 lat więzienia. Między zatrzymanymi jest sześciu z dziewięciu opozycyjnych kandydatów. Przed wyborami opozycja we-zwała swoich zwolenników do zebrania się w centrum Mińska po zakończeniu gło-sowania. Ponad 30 tysięcy demonstrantów zebrało się i pomaszerowało w stronę parlamentu bez próby zatrzymania ich przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa, któ-rzy zatrzymywali ruch, aby przepuścić demonstrantów. Około 9 wieczorem zebrali się przed budynkiem parlamentu i liderzy opozycji wygłosili przemówienia. Mniej więcej godzinę później około 20 zamaskowanych mężczyzn uzbrojonych w pałki,

201

którzy stali przy drzwiach parlamentu, wezwało tłum do szturmu na parlament i zaczęło wybijać szyby. Naoczni świadkowie twierdzą, że Mikałaj Statkiewicz, który wtedy przemawiał, wezwał tłum do zachowania spokoju. Wkrótce po tym oddzia-ły tłumiące zamieszki usunęły demonstrantów z placu. Wielu działaczy opozycji zostało zatrzymanych podczas demonstracji i bezpośrednio po niej. Jeden z nich, Andrej Sannikau został ranny podczas rozbijania demonstracji i zatrzymany w cza-sie drogi do szpitala. Jego żona Irina Halip, która była przy nim wtedy, zrelacjono-wała to na żywo rosyjskiej stacji radiowej. Uładzimir Niaklajeu został pobity przez funkcjonariuszy, kiedy udawał się na demonstrację, a następnie został wyciągnięty przez policjantów z oddziału intensywnej opieki medycznej. Wśród zatrzymanych jest również Natalia Radzina, redaktorka serwisu internetowego Karta97.

Przykład 5.Według białoruskich źródeł w ostatnich kilku dniach wykonano wyrok na dwóch mężczyznach w stolicy Białorusi, Mińsku. Władze powinny teraz wydać ciała An-dreja Żuka i Wasilija Juzepczuka ich rodzinom do pochówku. Istnieje duże prawdo-podobieństwo, że Andrej Żuk i Wasilij Juzepczuk zostali zastrzeleni około 18 marca. Kiedy 19 marca matka Andreja Żuka chciała przekazać paczkę z jedzeniem do wię-zienia w Mińsku, w którym mężczyźni odbywali wyroki, władze więzienne odesłały paczkę, informując kobietę, że mężczyźni „zostali przeniesieni”. Powiedziano jej, aby więcej nie przychodziła szukać syna i aby czekała na oficjalne powiadomienie przez sąd. 22 marca rano pracownicy więzienia poinformowali ją, że obydwaj męż-czyźni zostali zastrzeleni. Na Białorusi oficjalne powiadomienie o przeprowadzeniu egzekucji przygotowuje sąd, który nałożył wyrok kary śmierci. Zanim jednak sąd je prześle, może upłynąć wiele tygodni lub miesięcy. Ciała straconych nie są wyda-wane rodzinom do pochówku, lecz grzebane w miejscu utrzymanym w tajemnicy przed ich krewnymi. Co więcej, krewni nie mogą liczyć na odzyskanie rzeczy, które należały do straconych. Białoruś jest ostatnim kraje Europy i byłego Związku Radzieckiego, który nadal wy-konuje wyroki śmierci. Skazanych więźniów nie informuje się o tym, kiedy zostaną straceni, a wyrok zostaje zazwyczaj wykonany tuż po przekazaniu im wiadomości, że wniosek o ułaskawienie został odrzucony. Najpierw zabiera się ich do pokoju, w którym w obecności dyrektora placówki penitencjarnej, prokuratora lub pra-cownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dowiadują się, że odrzucono wniosek o ułaskawienie i że dojdzie do wykonania wyroku. Następnie prowadzi się ich do znajdującego się obok pomieszczenia, gdzie, klęcząc, są zabijani strzałem w tył głowy.

Przykład 6.Od 4 sierpnia 2011 r. czołowy białoruski aktywista i obrońca praw człowieka Aleś Bialacki przebywa w areszcie w Mińsku. 12 sierpnia postawiono mu zarzuty na mocy art. 243.2 białoruskiego Kodeksu karnego („zatajenie dochodów na dużą skalę”), tj. przestępstwo zagrożone więzieniem do siedmiu lat oraz konfiskatą ma-jątku. 15 sierpnia nakaz jego zatrzymania przedłużono o kolejne dwa miesiące. Oskarżenia wniesione przeciwko Alesiowi Bialackiemu dotyczą posiadania przez niego konta osobistego na Litwie, za pomocą którego wspierał on działania prowa-dzone przez Centrum Praw Człowieka „Wiosna” na Białorusi. W związku ze sprawą

202

przesłuchano również kilku innych czołowych działaczy na rzecz praw człowieka oraz pracowników Centrum Praw Człowieka „Wiosna”. Niestety, to litewskie Mini-sterstwo Sprawiedliwości przekazało białoruskim władzom informację na temat konta bankowego Bialackiego. Amnesty International uznaje prawo władz białoruskich do karania zbrodni w sy-tuacjach uzasadnionych, jednak, według organizacji, oskarżenia przeciwko Ale-siowi Bialackiemu są motywowane politycznie, a ich celem jest uniemożliwienie mu dalszej, zgodnej z prawem pracy jako obrońcy praw człowieka. Jest więźniem sumienia i powinien zostać uwolniony bezzwłocznie i bezwarunkowo. „Wiosna” w 2003 roku straciła status oficjalnie zarejestrowanej organizacji, dlatego też nie mogła otworzyć konta bankowego na Białorusi. Od tamtej pory władze białoru-skie wiele razy odrzucały podania organizacji o rejestrację. W 2005 roku działanie w imieniu niezarejestrowanej organizacji stało się na Białorusi przestępstwem, za które grozi kara od sześciu miesięcy do roku pozbawienia wolności.

Opracowano na podstawie materiału ze strony internetowej www.amnesty.org.pl (zakładka „pilne akcje”)

OBROŃCY PRAW I WOLNOŚCIDzieje praw człowieka to równocześnie historia ludzi, którzy o nie walczyli – i na-dal walczą – często ryzykując własną wolność, a nawet życie. W podręczniku

znalazły się sylwetki tylko kilkorga z nich – Mahatmy Gandhiego, Ireny Sendlerowej, Janusza Korczaka, Martina Luthera Kinga, Aung San Suu Kyi i Janiny Ochojskiej… Wielu ludzi zaangażowanych w obronę praw człowieka zostało uhonorowanych Pokojową Nagrodą Nobla (patrz lista poniżej), ale tysiące mniej znanych działaczy swą codzienną aktywnością, życiem i odwagą daje świadectwo solidarności z tymi, którzy są pozba-wieni należnych człowiekowi praw i wolności.

Pracując indywidualnie lub zespołowo, zrealizujcie projekt o obrońcach praw czło-wieka, ich życiu i działalności. Mogą to być postaci historyczne i współczesne. Odkryj-cie, co dla każdego z nich było najważniejsze. Jakich praw bronili? Z jakimi wyzwaniami musieli się mierzyć? Co nimi kierowało? Skąd czerpali siłę i odwagę?

Pokojową Nagrodę Nobla otrzymali między innymi:1901 – Jean Henri Dunant (Szwajcaria), założyciel Czerwonego Krzyża i inicjator

Konwencji Genewskiej; 1922 – Fridtjof Nansen (Norwegia), twórca paszportu nansenowskiego dla uchodź-

ców;1964 – Martin Luther King, Jr. (Stany Zjednoczone), działacz na rzecz równoupraw-

nienia Afroamerykanów; 1975 – Andriej Sacharow (ZSRR), pisarz i działacz;1977 – Amnesty International, za kampanię przeciw stosowaniu tortur;1979 – Matka Teresa z Kalkuty (Indie), albańska zakonnica i misjonarka niosąca po-

moc najuboższym;1981 – Urząd Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców;1983 – Lech Wałęsa (Polska), przywódca „Solidarności”;1986 – Elie Wiesel (USA), pisarz i dziennikarz pochodzenia żydowskiego;1989 – Dalajlama, duchowy i polityczny przywódca Tybetańczyków;1990 – Michaił Gorbaczow (ZSRR), za działania na rzecz zakończenia zimnej wojny;1991 – Aung San Suu Kyi (Birma), przywódczyni demokratycznej opozycji;

203

1993 – Frederic W. de Klerk (RPA) oraz prezydent RPA Nelson Mandela za działania na rzecz zakończenia apartheidu;

1994 – Szymon Peres i Icchak Rabin (Izrael) oraz Jaser Arafat (Autonomia Palestyńska),za rozpoczęcie procesu pokojowego;

1998 – John Hume i David Trimble za wkład w rozwiązanie konfliktu w Irlandii Pół-nocnej;

1999 – organizacja „Lekarze bez Granic";2001 – Kofi Annan i Organizacja Narodów Zjednoczonych;2003 – Szirin Ebadi (Iran), obrończyni praw m.in. kobiet, dzieci;2004 – Maathai Muta Wangari (Kenia), kenijska działaczka ekologiczna;2006 – Mohammad Janus (Bangladesz), twórca systemu mikrokredytów dla ubo-

gich;2010 – Liu Xiaobo, chiński dysydent;2011 – Ellen Johnson – Sirleaf, prezydent Liberii, Leymah Gbowee (Liberia), Tawakel

Karman, dziennikarka jemeńska – działaczki na rzecz praw kobiet.

Wybierzcie sposób zaprezentowania ich sylwetek rówieśnikom – całej klasie, szkol-nej społeczności, a także innym odbiorcom (np. rodzicom, zaproszonym do szkoły gościom). Możecie zorganizować wystawę zdjęć i innych materiałów, stworzyć tema-tyczne portfolio (jedno lub kilka), zorganizować szkolną sesję naukową o obrońcach praw człowieka, wystawić przedstawienie z wykorzystaniem autentycznych tekstów i materiałów filmowych.

TYPY DYSKRYMINACJIPrzypomnij sobie, z jakimi rodzajami dyskryminacji spotykamy się we współczes-nym świecie. Dopasuj poszczególne rodzaje dyskryminacji do przedstawionych

poniżej sytuacji, zjawisk, postaw bądź zachowań.

A) Tradycyjne przekonanie o mężczyźnie jako głowie rodziny.B) Zwolnienie z pracy osoby homoseksualnej, gdy pracodawca dowiedział się o jej

orientacji seksualnej.C) Umieszczanie ogłoszeń o pracę typu: „przyjmę do pracy w charakterze kierowcy

młodego, nieżonatego mężczyznę”.D) Tworzenie „gett” – osiedlanie osób należących do mniejszości narodowych lub et-

nicznych w określonych miejscowościach lub w dzielnicach większych miast, ofero-wanie im gorszego standardu zamieszkania.

E) Obowiązek służby wojskowej dla mężczyzn.F) Kierowanie do przyjmowanych do pracy kobiet zapytań o plany związane z macie-

rzyństwem.G) Odmowa przyjęcia do pracy kobiety, mimo iż posiada równorzędne lub wyższe

kwalifikacje w stosunku do innych kandydatów.H) Kierowanie na szkolenia zawodowe, kursy, treningi tylko młodych pracowników. I) Odmowa przyjęcia do szpitala, w przychodni zdrowia lub w gabinecie lekarskim tyl-

ko z powodu pochodzenia etnicznego. J) Zamieszczanie w gazetach ofert pracy ze wskazaniem akceptowanej przez pra-

codawcę górnej granicy wieku kandydatów (na przykład: „Zatrudnię sekretarkę w wieku do 25 lat”, „Zatrudnię robotnika budowlanego w wieku do 35 lat”).

K) Odmowa osobie niewidzącej wstępu do miejsca pracy z psem-przewodnikiem.

204

L) Odmowa zarejestrowania działalności gospodarczej osoby niepełnosprawnej z po-wołaniem się na ograniczenie jej sprawności.

M) Ostentacyjne wystawianie symboli religijnych w miejscach publicznych (w publicz-nych szkołach, w urzędach, u sprzedawców i usługodawców oferujących publicznie dobra i usługi).

N) Odmowa zwolnienia od pracy w dni będące świętami religijnymi w celu umożliwie-nia pracownikowi uczestniczenia w obrzędach religijnych.

PRAWA CZŁOWIEKA W LITERATURZE I FILMIE Godność człowieka, jego prawa i wolności to temat obecny w wielu utworach li-terackich i filmowych. W „Oliverze Twiście" Karola Dickensa znaleźć można wiele

przypadków łamania praw dziecka, w „Chacie wuja Toma" Harriet B. Stowe – przejmu-jący obraz życia murzyńskich niewolników w Ameryce, a w „Dzienniku Anny Frank" – obraz cierpień Żydów w czasach Holocaustu. W powieści „Utracona cześć Katarzyny Blum” Heinrich Böll pokazuje, jak media mogą zaszczuć zwykłego obywatela.

Spróbujcie sami odnaleźć te wątki w dziełach literatury światowej czy filmach, od-powiadając na pytania: Czyje prawa zostały naruszone i w jaki sposób? Jakie warunki i okoliczności do tego doprowadziły? Jakie międzynarodowe deklaracje i konwencje dotyczą tego właśnie prawa? A może napiszecie esej na ten temat?

PRAWA CZŁOWIEKA W PIGUŁCE (CZ. 3)Pracując w grupach lub indywidualnie, uzupełnijcie słowniczek terminów, doda-jąc nowe pojęcia, dokumenty, organizacje. Pamiętajcie o jego końcowej formie

– może to być książeczka lub plik elektroniczny ilustrowane waszymi rysunkami czy zdjęciami.

JAK ROZPOZNAĆ STEREOTYP? JAK Z NIM WALCZYĆ?A. Przeczytaj zamieszczone poniżej przykłady stereotypów używanych często przez Polaków wobec różnych grup, które przekłamują i uogólniają rzeczywi-

stość. Zwróć uwagę na ich budowę i podkreśl charakterystyczne zwroty, które potę-gują negatywny odbiór.

Każdy Rom to złodziej.Starość nie radość.Polacy są jednak pijakami i to właśnie pobyt w Polsce to udowodnił.Przecież wszyscy wiemy, że kobiety są takie opiekuńcze. Wszyscy Niemcy są tacy uporządkowani. Ordnung muss sein nie wziął się przecież z ni-czego. Ci geje tak afiszują się ze swoją orientacją. Cyganom nie chce się pracować.Wiadomo przecież, że czarni to lenie.Murzyni nadają się tylko do sportu. Każdy muzułmanin to terrorysta.

B. Spróbujcie w parach przygotować odpowiedź na jedno z tych stereotypowych wyrażeń. Wasza odpowiedź powinna z jednej strony zawierać definicje postawy, jaką prezentuje osoba używająca stereotypu, a z drugiej – argumenty, które ten stereotyp podważają (mogą to być przykłady). Możecie zaprezentować je na forum.

205

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

MEDIANY WYNAGRODZEŃ CAŁKOWITYCH KOBIET I MĘŻCZYZN W WYBRANYCH BRANŻACH

Żródło: Ogólnopolskie Badanie Wynagrodzeń przeprowadzone przez Sedlak & Sedlak w 2009 roku

ubezpieczenia

bankowość

IT

przemysł ciężki

budownictwo

służba zdrowia

rolnictwo

nauka, szkolnictwo

przemysł lekki

mężczyźni kobiety

ILE ZARABIAJĄ KOBIETY?Przeanalizuj dwa wykresy zamieszczone poniżej. Spróbuj na ich podstawie od-powiedzieć na pytanie, na czym przede wszystkim polega dyskryminacja kobiet

w pracy. Z kolegą lub koleżanką w parze porozmawiajcie o innych przejawach dyskry-minacji kobiet oraz o sposobach przeciwdziałania im.

Źródło: www.bankier.pl

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000

10 NAJLEPIEJ OPŁACANYCH STANOWISK ZAJMOWANYCH PRZEZ KOBIETY

Źródło: Ogólnopolskie Badanie Wynagrodzeń przeprowadzone przez Sedlak & Sedlak w 2009 roku

dyrektor ds. �nansów i controllingu

dyrektor ds. sprzedaży

kierownik projektu IT

key account manager

kierownik ds. �nansów i controllingu

product manager

kontroler �nansowy

kierownik ds. logistyki

kierownik ds. personalnych

kierownik ds. marketingu 5 500

5 630

5 670

5 750

5 800

6 008

6 500

8 250

10 000

11 800

206

B. Sprawdźcie na stronie Komisji Europejskiej, kiedy obchodzimy Europejski Dzień Równości Wynagrodzeń. Następnie skorzystajcie z kalkulatora Gender Pay Gap. Wpisu-jąc zawód swoich rodziców lub innych osób z rodziny (pracujących), ich wykształcenie, wielkość firmy, w której są zatrudnieni, możecie sprawdzić, jak kształtuje się różnica wynagrodzeń między kobietami i mężczyznami na danym stanowisku pracy.

ZAMIAST CHRONIĆ, SZKODZĄ?Dlaczego prawa i przywileje występujące w prawie pracy mogą być niekorzystne dla grup, które mają chronić? Odpowiedz na pytanie, analizując np. prawa kobiet

związane z rodzicielstwem i macierzyństwem.Źródło: KOSS. Zadania i krzyżówki, Warszawa 2011, s. 181

MINIPRZEWODNIK PO ORGANIZCJACH POZARZĄDOWYCH W POLSCE Korzystając z dostępnych źródeł, sprawdźcie, jakie organizacje pozarządowe w Polsce zajmują się ochroną praw człowieka. Postarajcie się znaleźć przede

wszystkim te, które działają w waszym regionie. Opracujcie miniinformator, dzieląc organizacje na kategorie określające prawa, któ-

rych ochroną się zajmują:– prawa obywatelskie (prawa polityczne, wolności)– prawa kobiet– prawa niepełnosprawnych– prawa dzieci– prawa ubogich– prawa bezdomnych– prawa mniejszości narodowych, religijnych i seksualnych– prawa uchodźców i cudzoziemców.

KALENDARZ PRAW CZŁOWIEKA W NASZEJ SZKOLEPo całym cyklu zajęć poświęconych prawom człowieka możecie włączyć się w działania na rzecz ochrony praw podstawowych – stać się rzecznikami praw

człowieka w waszej szkolnej społeczności, brać udział w społecznościowych akcjach internetowych, uczestniczyć w różnych wydarzeniach lokalnych i ogólnopolskich związanych z tym tematem. Ważne jest, żebyście upowszechniali wiedzę oraz inspiro-wali swoich rówieśników do działań.

Pomocny w tym może być opracowany przez was „Szkolny kalendarz praw człowie-ka” – spośród kilkudziesięciu „dni praw człowieka” wybierzcie dziesięć najważniejszych, waszym lub waszych rówieśników zdaniem, tych, które chcielibyście obchodzić w wa-szej szkole. W małych zespołach wyszukajcie informacje na temat każdego z tych dni. Wśród nich powinny się znaleźć informacje o:

prawie, któremu poświęcony jest dzień (definicja, geneza), przykładach łamania tego prawa (przykłady), akcjach, inicjatywach i przedsięwzięciach podejmowanych na rzecz ochrony tego prawa oraz działaczkach i działaczach w nie zaangażowanych.

Pełne kalendarium praw człowieka znajdziecie na www.bezuprzedzen.org/kalendarz, możecie też skorzystać z dokonanego przez autorów podręcznika wyboru (poniżej).

Wasze kalendarze opracujcie w wersji graficznej – możecie je powiesić na szkolnym korytarzu lub – jeśli przygotujecie wersję elektroniczną – na stronie internetowej szkoły.

207

Kalendarium praw człowieka8 stycznia Światowy Dzień Walki z Analfabetyzmem

27 stycznia Międzynarodowy Dzień Pamięci Ofiar Holocaustu

8 marca Międzynarodowy Dzień Kobiet

22 marca Światowy Dzień Wody

1 maja Międzynarodowe Święto Pracy

8 maja Światowy Dzień Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

17 maja Światowy Dzień Walki z Homofobią

1 czerwca Międzynarodowy Dzień Dziecka

20 czerwca Światowy Dzień Uchodźcy

2 sierpnia Dzień Pamięci o Zagładzie Romów

9 listopada Międzynarodowy Dzień Walki z Faszyzmem (rocznica Nocy Krysz-tałowej z 1938 r.)

1 grudnia Światowy Dzień Walki z AIDS

10 grudnia Dzień Praw Człowieka

TRAGEDIA NA DACHU ŚWIATAA. Przeczytaj poniższy tekst opracowany na podstawie materiałów Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Opisz, w jaki sposób chińskie władze naruszają prawa

człowieka w Tybecie.

W pierwszej połowie XX wieku Tybet byt niezależnym państwem, z własnym rządem, wojskiem i odrębnym terytorium. Chińska inwazja w latach 1949-1950 położyła kres niepodległości himalajskiego kraju, który został przemocą włączony do Chińskiej Republiki Ludowej. W następnych dziesięcioleciach prawa Tybetań-czyków były nieustannie łamane. Krwawo tłumiono niepodległościowe powsta-nia i demonstracje, mordowano bądź wtrącano do więzienia wszystkich, których władze uznawały za swoich przeciwników, wprowadzono zakaz praktykowania buddyzmu, noszenia tradycyjnych strojów, a nawet posługiwania się językiem ty-betańskim. Był to, jak mówi duchowy i religijny przywódca Tybetańczyków Dalaj-lama: „Najgorszy okres w naszej ponaddwutysiącletniej historii. Istnieje niebezpie-czeństwo, że naród tybetański i jego dziedzictwo kulturowe znikną z powierzchni ziemi. Sytuacja jest bardzo poważna: to kwestia życia lub śmierci". Szacuje się, że chińską okupację przypłaciło życiem ponad 1 200 000 Tybetańczyków – piąta część narodu. W gruzach legły niemal wszystkie z 6259 klasztorów. Uczniowie mają zakaz odwiedzania świątyń, a rodzice i nauczyciele otrzymali polecenie, by pomóc dzieciom uwolnić się od „wpływów religii".

10 marca 2008 r. w stolicy kraju Lhasie w 49. rocznicę wybuchu antychińskiego powstania mnisi buddyjscy zorganizowali pokojowe marsze, które przerodziły się w największe od 20 lat demonstracje przeciwko chińskiej okupacji Tybetu. W wyni-ku policyjnych akcji śmierć poniosło około 140 osób, tysiąc zaś odniosło obrażenia. Dalajlama uznał demonstracje w Tybecie za przejaw „głęboko zakorzenionego żalu narodu tybetańskiego" i zaapelował do władz chińskich o powstrzymanie się od przemocy.

208

Według organizacji Freedom House Tybet jest wciąż jednym z najgorszych miejsc na naszej planecie pod względem łamania wolności i praw człowieka. Tor-tury są codziennością wszystkich więzień Tybetu. Bicie, rażenie prądem, krępowa-nie, skuwanie, zawieszanie za wykręcone kończyny, pozbawianie snu, głodzenie, szczucie psami powodują poważne urazy fizyczne i psychiczne, a nawet zgony.

Według informacji Amnesty International w więzieniach przebywają tysiące więźniów politycznych, z których wielu to buddyjscy duchowni. Skazani zostali za działania niepodległościowe, udział w pokojowych manifestacjach i duchową wierność wobec przebywającego na emigracji Dalajlamy.

Od wielu lat organizacje pozarządowe upominają się o prawa Tybetańczyków i stają w obronie prześladowanych przez Chińczyków więźniów sumienia.

Opracowano na podstawie materiałów Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

PILNE AKCJE AMNESTY INTERNATIONALPilne akcje to ogólnoświatowa inicjatywa wysyłania listów-apeli „w sprawach konkretnych osób zagrożonych egzekucją lub torturami, aresztantów pozbawio-

nych kontaktu z adwokatem i rodziną oraz niezbędnej opieki medycznej, więźniów sumienia pozbawionych wolności jedynie za pokojową działalność na rzecz praw czło-wieka lub z powodu wyznawanych poglądów, uchodźców zagrożonych wydaleniem do kraju, z którego uciekli przed prześladowaniami, i wszystkich innych osób, których podstawowe prawa człowieka są łamane”.

Spróbujcie w małych zespołach odnaleźć na stronie www.amnesty.org.pl bieżące in-formacje o pilnych akcjach w sprawach obywateli krajów byłego Związku Radzieckie-go. Gdy zapoznacie się z nimi, wybierzcie dwa przykłady i w kilkuosobowych zespo-łach przygotujcie – zgodnie ze wskazówkami na stronie Amnesty International – dwa apele i wyślijcie je na wskazane adresy.

Co roku w grudniu organizowany jest także Maraton Pisania Listów Amnesty Inter-national. Może zorganizujecie podobny maraton u siebie w szkole? Na stronie AI znaj-dziecie wszystkie wskazówki. Sprawdźcie również, co trzeba zrobić, by zorganizować w szkole grupę AI – może uda się wam znaleźć wśród rówieśników osoby zaintereso-wane prawami człowieka?

TY TEŻ MOŻESZ SIĘ WŁĄCZYĆ! Wasze działania na rzecz praw człowieka mogą być prowadzone w ramach ucz-niowskiego projektu edukacyjnego albo mieć mniej określoną strukturę. W obu

przypadkach trzeba zacząć od wybrania sprawy, którą chcecie się zająć.

JAKĄ SPRAWĄ WARTO SIĘ ZAJĄĆ?Lista tematów z dziedziny praw człowieka, którymi możecie się zająć, jest właściwie

nieograniczona. Naprawdę trudno znaleźć takie prawa lub takie wolności, które za-wsze i wszędzie – w waszej społeczności, w Polsce czy na świecie – byłyby bezwzględ-nie przestrzegane. Przedstawiamy przykładowe tematy, ale jesteśmy pewni, że przyjdą wam do głowy kolejne pomysły. Mogą to być sprawy lokalne, dotyczące jakiejś grupy czy mniejszości, całej Polski, a nawet Europy i świata.

– moje prawo do prywatności w internecie– prawa małych pacjentów w naszym szpitalu rejonowym– wolność wyrażania opinii w polskich szkołach

209

– przemoc domowa wobec dzieci – przemoc w szkole– sytuacja osób niepełnosprawnych w waszej miejscowości– prawa osób starszych do udziału w życiu publicznym – brak dostępu do dóbr kultury – prawa dzieci wykorzystywanych do pracy – wybory do samorządu uczniowskiego– sytuacja uchodźców w Polsce– „dwa etaty”, czyli praca kobiet – bezrobocie a prawa człowieka– prawa wyborcze kobiet w krajach muzułmańskich– prawo do nauki w krajach afrykańskich – prawo dziecka do kontaktu z obojgiem rodziców– rasizm i ksenofobia w Europie– prawa osób chorych na AIDS w Polsce i na świecie– prawa człowieka a ochrona środowiska– wolność słowa na Kubie.

CO, DLACZEGO I JAK CHCEMY ZROBIĆ? Gdy zdecydujecie już, jaką sprawą chcecie się zająć, możecie przystąpić do dalszych

etapów pracy projektowej, która zawiera zwykle: lepsze rozpoznanie problemu, szu-kanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji na dany temat (internet, prasa, książki, eksperci…), opracowanie pomysłu działania (patrz lista poniżej); opracowanie planu i harmonogramu, realizacja zaplanowanych działań, a wreszcie – prezentacja efektów waszej pracy innym (np. koleżankom i kolegom z waszej szkoły, innym zainteresowa-nym sprawą, którą się zajęliście).

CO KONKRETNIE MOŻNA ZROBIĆ?Oto kilkanaście propozycji różnych działań – na pewno wymyślicie jeszcze wiele in-

nych. Sami zdecydujcie, co najlepiej pasuje do wybranego przez was problemu; grup, do których zamierzacie dotrzeć; efektów, jakie chcielibyście osiągnąć; możliwości, jaki-mi dysponujecie i waszych umiejętności czy pasji.

– zebrać informacje i zamieścić je w internecie– przekazać informacje mediom i/lub odpowiednim instytucjom publicznym – zorganizować wystawę zdjęć, rysunków, projektów plakatów– opracować i wykonać ulotki, plakaty – na papierze lub w internecie– zorganizować akcję uliczną, manifestację itp.– zorganizować w szkole, bibliotece publicznej panel dyskusyjny, seminarium, war-

sztat edukacyjny– zorganizować spotkanie z aktywistami praw człowieka, ekspertami, prawnikami,

przedstawicielami mniejszości itp.– napisać artykuł interwencyjny, list do redakcji itp.– nakręcić spot, film, wideoklip– napisać petycję, list otwarty i zebrać podpisy– włączyć się w działania organizacji, które już zajmują się tą sprawą…

1. ochrona praw i wolności

Documents