จตตนคร : นครหลวงของโลกพระนพนธ สมเดจพระญำณสงวร

สมเดจพระสงฆรำช สกลมหำสงฆปรณำยก

ISBN 978-616-7821-37-5

พมพครงท ๒ มนาคม ๒๕๕๗

จานวนพมพ ๓,๐๐๐ เลม

บรรณาธการทปรกษา

สมเดจพระวนรต

พระเทพปรยตวมล

บรรณาธการดาเนนการ

พระศากยวงศวสทธ

รศ.สเชาวน พลอยชม

ออกแบบปก

ธรโพธภกข (อาจารยธระพนธ ลอไพบลย)

จดรปเลม

สาละพมพการ

ผจดพมพ

กองทนจตตนคร วดตโปทารามในพระสงฆราชปถมภ

พมพท

สาละพมพการ ๙/๖๐๙ ต.กระทมลม อ.สามพราน จ.นครปฐม ๗๓๒๒๐

โทร ๐-๒๔๒๙-๒๔๕๒, ๐๘-๖๕๗๑-๑๖๘๕

.

ค�ำน�ำ

เมอคราวทพระธระพนธ ธรโพธ (อาจารยกวง ลอไพบลย)

อญเชญบทพระนพนธเ รอง จตตนคร ในเจ าพระคณสมเดจ

พระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก

มาเปนแรงบนดาลใจ สรางสรรคผลงาน “จตตกรรมเลาเรองจตตนคร”

จดพมพเพองานเทดพระเกยรตเจ าพระคณสมเดจฯ เนองใน

โอกาสพระชนมายครบ ๑๐๐ พรรษา วนท ๓ ตลาคม พ.ศ.๒๕๕๖

พระธรโพธปรารภเสมอวา การสรางสรรคผลงานชดนน เปนเพยงแค

กระพ จงมความประสงคทจะชกน�าใหผคนทงหลายไดเขาไปอาน

เนอหาเตม ๆ ซงเปนแกนแทแหง “จตตนคร” จากบทพระนพนธ

ของเจาพระคณสมเดจฯ

เรอง จตตนคร เจาพระคณสมเดจพระญาณสงวร สมเดจ

พระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก ทรงนพนธขนจากพทธพจน

สน ๆ ไมถงครงบรรทดวา “พงกนจตนทอปมาดวยนคร”

พทธพจนดงกลาวเทากบเปนการขยายความเรองจต ซงเปน

นามธรรม ใหเหนหรอใหเขาใจงายขน ดวยค�าอธบายหรอการขยาย

ความเชงบคลาธษฐาน คอพดถงจตใหเหนเปนรปรางเหมอนเปน

นครหรอเมอง ๆ หนง แตพทธพจนกขยายความไวเพยงสน ๆ เทาน

ผทไมไดศกษาพระธรรมค�าสอนเรอง จต มาบางพอสมควร กอาจจะ

ยงไมเขาใจด

เจาพระคณสมเดจฯ ทรงพจารณาเหนวา เรองจตเปนเรอง

ส�าคญในทางพระพทธศาสนา เปนพนฐานของค�าสอนเรองอน ๆ

ทกเรอง จงไดทรงน�าเอาพทธพจนทวา “จตอปมาดวยนคร” ดงกลาวน

มาขยายความในเชงบคลาธษฐานใหละเอยดชดเจนยงขน ในรป

ของธรรมนยาย “จตตนคร” ฉะนน เรอง “จตตนคร” จงเทากบ

เปนการขยายความเรองจตในค�าสอนของพระพทธศาสนา รวมทง

ค�าสอนเรองอน ๆ อนเนองดวยเรองจต เชน เรองกเลส เรองคณธรรม

ในเชงบคลาธษฐาน เปนชนทสอง ทงน กเพอใหผอานเขาใจเรองจต

ตลอดถงเรองทเกยวของกบจต คอกเลสและคณธรรมชดเจนยงขนวา

จตกด กเลส กด คณธรรมกด คออะไร อยางไร และท�าไม ซงการ

อธบายเรองจตและสงทเกดกบจตในท�านองน ยงไมเคยมทานผใด

ท�ามากอน

คณะผจดพมพในวาระน ไดขออนญาตจดพมพบทพระนพนธ

“จตตนคร” เพอเปนบรรณาการแดผ รวมท�ากศลบรจาคทรพย

รวมสราง “จตตนคร สปปายะสถานแหงการบรหารจต” ณ

วดตโปทาราม ในพระสงฆราชปถมภ ต�าบลบางพระ อ�าเภอศรราชา

จงหวดชลบร เพอเปนอนสสรณยสถานถงพระองคทาน และเพอ

การศกษาสบไป

การอนใดทเกดเปนกศลผลบญแลวนน ขอถวายเปนอภสมมาน-

สกการะ แดเจาพระคณสมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช

สกลมหาสงฆปรณายก

ขออนโมทนาและอ�านวยพรแกผรวมบรจาคทกทาน ขอให

ความสขความเจรญ และความสงบ จงบงเกดแกจตตอนเปน

นครหลวงของทกทานตลอดไปเทอญ

กองทนจตตนคร

วดตโปทารามในพระสงฆราชปถมภ

สำรบำญ

จตตนคร นครหลวงของโลก ๑

ลกษณะจตตนคร ๕

ภยแหงจตตนคร ๙

ผงเมองแหงจตตนคร ๑๓

ระบบสอสารแหงจตตนคร ๑๗

ชอเจาเมองแหงจตตนคร ๒๕

ลกษณะเจาเมองจตตนครและทวารเมอง ๒๙

เพอนคหของเจาเมองจตตนคร ๓๓

ลกษณะของเพอนคหของเจาเมองจตตนคร ๓๗

หวโจกของเพอนคหและลกมอ ๔๑

หวไมอก ๑๖ คนของเพอนคหเจาเมองแหงจตตนคร ๔๕

เครองปกปดสจจะในขาวสาร ตณหารอยแปด ๔๙

สมทยใสความหวง บงทกข เกบปญญา ๕๕

ลกษณะอารมณ เครองมอสมทย ๕๙

จตตนคร เมองภาพยนตร ๖๓

ยาเสพตด สตว ๖ ชนด ๖๗

สมทยรกษาพชพนธแหงมนษยและสตว ๗๑

คบารมของนครสาม ๗๕

ธรรมส�าหรบผปกครอง ๗๙

พระบรมครผไมมกาล ระยะ ระดบ ขนาด ๘๓

คบารมแนะน�าใหใชศลหรโอตตปปะ ๘๗

ศลวนยรกษาไตรทวาร หรโอตตปปะเปนนครบาล ๙๑

วนขนปใหมในจตตนคร ๙๕

สมทยยดไตรทวารใหทจรต ๙๙

ศลและหรโอตตปปะกลบเขารบหนาท และเพมก�าลง ๑๐๓

คอาสวะ ๑๐๗

จตตนคร เมองตนแบบ ๑๑๑

ศาสนาในจตตนคร ๑๑๕

พระมหาสตวผจญมาร ๑๑๙

พระมหาสตวชนะมารและตรสร ๑๒๓

จตตนครม ๒ ศาสนา ๑๒๗

ผน�าศาสนาทง ๒ เขาไปตงในจตตนคร ๑๓๑

ความแตกตางแหง ๒ ศาสนา ๑๓๕

ในจตตนครมเสรภาพเตมทในการถอศาสนา ๑๓๙

สวรรคชน ๖ ๑๔๓

เมองทมปฏวตรฐประหารกนบอยทสด ๑๔๗

หนาทของคอาสวะ ๑๕๑

เพอนสนทของคอาสวะ ๑๕๕

อนสย - ตนตระกลของหวโจกทง ๓ ๑๕๙

อธยาศย ๑๐ ประการของคบารม ๑๖๓

คอาสวะไดโอกาสทจดบกพรอง ๑๖๗

อารมณ - กามฉนท ๑๗๑

พยาบาท ๑๗๕

อโยนโสมนสการ ๑๗๙

โขนโลกโรงใหญ ๑๘๓

จตตภาวนา ๑๘๗

อฐผกาวหนา ๑๘๙

ปญหา ๔ ขอ ๑๙๓

นครชายแดน ๑๙๗

โยนโสมนสการ อสภนมต ๒๐๑

เมตตาเจโตวมตต ๒๐๓

อาโลกสญญา ๒๐๗

อานาปานสต ๒๑๑

โยนโสมนสการ กศล อกศล ๒๑๕

อปมา ๕ ขอ ๒๑๗

สมทยซบเซา ๒๒๑

กลวธของสมทย ๒๒๕

เหนโซเปนสรอย ๒๒๙

สงโยชน ๑๐ ๒๓๓

ไตรภมโลก ๒๓๗

นายชางผออกแบบและสรางไตรภม ๒๔๑

วฏฏะ ๒๔๕

มายา ๒๔๙

ภเขาวงแหวน ๒๕๓

เรมอาการแปรปรวนในจตตนคร ๒๕๗

ลกษณะนครสามเปลยนไป ๒๖๑

สมทยฉวยโอกาส ๒๖๕

กองทพใหญสงโยชนเดนสวนสนาม ๒๖๙

เสยงเรยกรองกองทพใหญมรรค ๒๗๗

ปฏบตตามพทธปฏปทา ๒๘๑

กองทพใหญมรรคเตรยมแสดงก�าลง ๒๘๓

เรมการแสดงก�าลงดวยอทธแหงธาต ๔ ๒๘๗

ดกใจในปญหา ”ตวเรา„ โดยแสดงภาพอบายภม ๒๙๑

ดกใจในปญหา ”ตวเรา„ โดยแสดงภาพสวรรค ๒๙๕

”ตวเรา„ บายหนาสคตทจะไปเกด ๒๙๙

ทกคนสรางหรอเปลยนคตภายหนาของตนได ๓๐๓

สนสงสยในชาตและกรรมทง ๓ กาล ๓๐๕

กองทพใหญมรรคแสดงก�าลง ๓๐๗

อนปพพปฏปทา ๓๑๑

ชาวจตตนครถงไตรสรณคมน เหนสจจะของสมทย ๓๑๕

จตตนครตงเครยดคบขนทสด โรงงานสงกดธาตทง ๕ ๓๑๙

โรงงานเกาแกช�ารดผลตของไมดออกมา ๓๒๑

สงประกอบเปนจตตนครและระบบงาน ๓๒๕

ระบบงาน (ตอ) และพยาธภยเกดผสม ๓๒๙

สมทยประชมวางแผนขนสดทาย ๓๓๓

นครสามเหนภยเฉพาะหนา

คบารมแนะน�าบญกรยา ๓๓๗

เชญทตทงคมาดวน สมทยเปดการโจมต ๓๔๑

ทตดวนทงคเขาเมอง เสนอพทธสาสน ๓๔๕

นครสามอานพทธสาสนแลวเพงพนจคทต ๓๔๙

กองทพใหญทง ๒ ตอสกน นครสามไดธรรมจกษ ๓๕๓

กองทพนอยสงโยชน ๓ ถกเผาพนาศ สมทยขอพกรบ

อวสานแหงจตตนคร นครสามกบคณะ ๓๕๗

อพยพออกไปสแดนเกษม

พรสงทาย ๓๖๑

จะวาถงจตตนครตามพระพทธภาษตวา ”พงกนจตทมอปมา

ดวยนคร„ จตตนคร เปนนครทแลไมเหนดวยตา นาจะคลายกบ

เมองลบแล แตกไมถงกบลลบจนตดตอไมไดเสยเลย จตตนครม

ทางตดตอกบโลกแหงวตถได ทงมการตดตอกนอยเสมอ นาจะไม

ตางกบเมองไทยทตดตอกบเมองตาง ๆ ไดทวโลก โดยทางอากาศ

ทางบก และทางน�า จตตนครเปนเมองทไมสงบนก ตองท�าสงคราม

อยเสมอ เพราะมโจรผรายขาศกศตรอนจ�าตองปองกนปราบปราม

โดยไมอาจประมาทได คลายกบเมองทว ๆ ไป

จตตนคร เปนนครหลวงของโลก เปนแหลงเกดแหงสข ทกข

ความเจรญ ความเสอม สมบต วบตแหงโลกทงสน จะกลาววา

จตตนครเปนแหลงเกดแหงนครสวรรคนพพานทกอยางกนาจะ

ไมเกนไป แตจตตนครเปนนครหลวงลบแล มองไมเหนดวยตา

อย นนเอง จะวาตงอย ในแดนสวรรควมานชนใดชนหนงกไมใช

เพราะตงอยในเมองมนษยนเอง แตเปนทซงคนทงปวงไมคอยจะ

จตตนคร นครหลวงของโลก

2 สมเดจพระญาณสงวร

สนใจไปเทยวดชม ทเรยกวาไปทศนาจร คนทงปวงสนใจไปเทยว

ดชมเมองทเหนดวยตา ฟงไดดวยหมากกวา แมจะไกลสกเทาไร

กพยายามไป พยายามไปในโลกนรอบ แลวกพยายามไปในโลกอน

ดงทพยายามไปดวงจนทรกนมาแลว นาจะพยายามไปดจตตนคร

ซงเปนนครหลวงอนแทจรงของโลก หรอของทก ๆ คน

ถงจะเปนนครลบแลไมเหนไดดวยตาเนอ กอาจไปดไดดวย

ตาใจ และจตตนครนอยไมไกล อยใกลทสด เพราะตงอยในจตของ

ทกคนนแหละ เพยงท�าความสงบจตด จตของตนกจะเหนจตตนคร

ราง ๆ ซงอาจยงไมเหนวาจะเปนนครทนาดตรงไหน เพราะเมอดก

จะพบแตความคดทฟงซานกบอารมณคอเรองตาง ๆ จนไมอยาก

จะด สดโทรทศนหรอไปเทยวดอะไรตออะไรไมได มานงดจตใจของ

ตนเองไมนาจะสนกทตรงไหน

เปรยบจตตนครกบเมองลบแลไดกเหนจะตรงทว ากนวา

เมองลบแลนน คนทเคยพลดเขาไปพบ ไดเหนภมประเทศบานเรอน

และผคนหญงชายสวยงามนาดนาชม กลบออกมาแลวกจ�าทางกลบไป

อกไมได แตไดเทยวบอกเลาใคร ๆ ถงความสวยงามนาดนาชมใน

เมองลบแลนน และชบอกสถานทตงไดเพยงคราว ๆ บรรดาผท

อยากเหนเมองลบแลกพากนเดนทาง แตกไมไดพบเมองทว า

สวยงามเหลอเกนนน พบแตทงหญาปาเขาทไมนาชมอยางไร ซ�ายง

รงรงตาเสยอกดวย นนกเพราะบคคลเหลานนยงไมพบทางเดนเขาส

เมองลบแลใหถกตอง จงยงไมไดชมความงามวจตรของเมองลบแล

๓ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

การจะไปชมจตตนครกเชนกน ถายงเดนทางไปไมถงจตตนคร

กยอมจะยงไมไดชมความงามอยางวจตรพสดารของจตตนคร จะได

พบแตความวนวายฟงซานของอารมณยง ๆ ทงหลาย ทไมนาด

ไมนาชม แตกลบนาเบอหนายเสยดวยซ�า แตจตตนครจรง ๆ นน

ไมเปนเชนนน จตตนครจรง ๆ มความพสดารนาดนาชม ทานผ

เขาถงนครนนแลวยอมกลาวเชนน ยอมชกชวนแนะน�าใหใคร ๆ

ทงหลายพยายามไปใหถงจตตนคร โดยไปตามทางทพระสมมาสม-

พทธเจาทรงชบอกไวแลวดวยวธทตรสสอนไวแลวเชนกน

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายดวยความตงใจจรง นบไดวา

ไดเรมกาวเขาสทางทจะน�าไปถงจตตนครไดแลว แมมความตงใจ

จรงพยายามตลอดไปกยอมจะเดนไปไดถงจดหมายปลายทาง

ถงจตตนคร ไดเหนความวจตรพสดารของนครนนดวยตนเอง

จะวาถงจตตนครตามพระพทธภาษตวา ”พงกนจตทมอปมา

ดวยนคร„ จตตนคร เปนนครทแลไมเหนดวยตา นาจะคลายกบ

เมองลบแล แตกไมถงกบลลบจนตดตอไมไดเสยเลย จตตนครม

ทางตดตอกบโลกแหงวตถได ทงมการตดตอกนอยเสมอ นาจะไม

ตางกบเมองไทยทตดตอกบเมองตาง ๆ ไดทวโลก โดยทางอากาศ

ทางบก และทางน�า จตตนครเปนเมองทไมสงบนก ตองท�าสงคราม

อยเสมอ เพราะมโจรผรายขาศกศตรอนจ�าตองปองกนปราบปราม

โดยไมอาจประมาทได คลายกบเมองทว ๆ ไป

จตตนคร เปนนครหลวงของโลก เปนแหลงเกดแหงสข ทกข

ความเจรญ ความเสอม สมบต วบตแหงโลกทงสน จะกลาววา

จตตนครเปนแหลงเกดแหงนครสวรรคนพพานทกอยางกนาจะ

ไมเกนไป แตจตตนครเปนนครหลวงลบแล มองไมเหนดวยตา

อย นนเอง จะวาตงอย ในแดนสวรรควมานชนใดชนหนงกไมใช

เพราะตงอยในเมองมนษยนเอง แตเปนทซงคนทงปวงไมคอยจะ

จตตนคร นครหลวงของโลก

2 สมเดจพระญาณสงวร

สนใจไปเทยวดชม ทเรยกวาไปทศนาจร คนทงปวงสนใจไปเทยว

ดชมเมองทเหนดวยตา ฟงไดดวยหมากกวา แมจะไกลสกเทาไร

กพยายามไป พยายามไปในโลกนรอบ แลวกพยายามไปในโลกอน

ดงทพยายามไปดวงจนทรกนมาแลว นาจะพยายามไปดจตตนคร

ซงเปนนครหลวงอนแทจรงของโลก หรอของทก ๆ คน

ถงจะเปนนครลบแลไมเหนไดดวยตาเนอ กอาจไปดไดดวย

ตาใจ และจตตนครนอยไมไกล อยใกลทสด เพราะตงอยในจตของ

ทกคนนแหละ เพยงท�าความสงบจตด จตของตนกจะเหนจตตนคร

ราง ๆ ซงอาจยงไมเหนวาจะเปนนครทนาดตรงไหน เพราะเมอดก

จะพบแตความคดทฟงซานกบอารมณคอเรองตาง ๆ จนไมอยาก

จะด สดโทรทศนหรอไปเทยวดอะไรตออะไรไมได มานงดจตใจของ

ตนเองไมนาจะสนกทตรงไหน

เปรยบจตตนครกบเมองลบแลไดกเหนจะตรงทว ากนวา

เมองลบแลนน คนทเคยพลดเขาไปพบ ไดเหนภมประเทศบานเรอน

และผคนหญงชายสวยงามนาดนาชม กลบออกมาแลวกจ�าทางกลบไป

อกไมได แตไดเทยวบอกเลาใคร ๆ ถงความสวยงามนาดนาชมใน

เมองลบแลนน และชบอกสถานทตงไดเพยงคราว ๆ บรรดาผท

อยากเหนเมองลบแลกพากนเดนทาง แตกไมไดพบเมองทว า

สวยงามเหลอเกนนน พบแตทงหญาปาเขาทไมนาชมอยางไร ซ�ายง

รงรงตาเสยอกดวย นนกเพราะบคคลเหลานนยงไมพบทางเดนเขาส

เมองลบแลใหถกตอง จงยงไมไดชมความงามวจตรของเมองลบแล

3ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

การจะไปชมจตตนครกเชนกน ถายงเดนทางไปไมถงจตตนคร

กยอมจะยงไมไดชมความงามอยางวจตรพสดารของจตตนคร จะได

พบแตความวนวายฟงซานของอารมณยง ๆ ทงหลาย ทไมนาด

ไมนาชม แตกลบนาเบอหนายเสยดวยซ�า แตจตตนครจรง ๆ นน

ไมเปนเชนนน จตตนครจรง ๆ มความพสดารนาดนาชม ทานผ

เขาถงนครนนแลวยอมกลาวเชนน ยอมชกชวนแนะน�าใหใคร ๆ

ทงหลายพยายามไปใหถงจตตนคร โดยไปตามทางทพระสมมาสม-

พทธเจาทรงชบอกไวแลวดวยวธทตรสสอนไวแลวเชนกน

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายดวยความตงใจจรง นบไดวา

ไดเรมกาวเขาสทางทจะน�าไปถงจตตนครไดแลว แมมความตงใจ

จรงพยายามตลอดไปกยอมจะเดนไปไดถงจดหมายปลายทาง

ถงจตตนคร ไดเหนความวจตรพสดารของนครนนดวยตนเอง

ลกษณะจตตนคร

อนลกษณะแหงจตตนครนน กเช นเดยวกบนครโบราณ

ทงหลาย กลาวคอมปอมปราการ มประต ๖ ประต มถนน ๔ แพรง

มนครสามคอเจาเมอง เจาเมองแหงจตตนครสถตอย ตรงทรวม

ของถนน ๔ แพรง และมนามวา วญญาณ หรอ จตต มประชาชน

ชาตตาง ๆ ไปมาหาสเมองนกมาก พากนอพยพมาตงบานเรอน

อยในเมองนกม มาพกอยชวคราวกม มาเทยวทศนาจรแลวกไป

กม เพราะประตเมองทง ๖ มกจะเปดอยทงกลางวนกลางคน จะปด

กเมอเจาเมองหลบ เมอเจาเมองยงไมหลบกเปดประตรบอยเสมอ

ไมวาจะดกดนเทยงคนเพยงไร ถงจะค�ามดกจดไฟสวางไสว ไมยอม

แพความมด เหมอนอยางกรงเทพมหานครในยามราตรนนเอง

จตตนครจงเปนเมองทพรอมพรงดวยผ คนและสงตาง ๆ

หลายหลากมากประการ เปนตนวาพรงพรอมไปดวยรปหลากหลาย

อยากจะดอะไรกมกจะมใหด พรงพรอมไปดวยเสยงหลากหลาย

อยากจะฟงอะไรกมกจะมใหฟง พรงพรอมไปดวยกลนหลากหลาย

6 สมเดจพระญาณสงวร

อยากจะดม จะลม หรอจะบรโภครสเชนไร ถารางกายไมเปน

อมพาต เปนรางกายทสมประกอบอย กมกจะสมประสงค ทง

พรงพรอมไปดวยเรองราวตาง ๆ ส�าหรบบ�ารงบ�าเรอใจหลากหลาย

ไมมหมดสน เมอเขามาถงเมองน จะมเรองเสนอสนองทางใจตงแต

ตนนอนจนถงหลบไปใหม ไมมเวลาวางเวน ดกนาจะเหนดเหนอย

หรอจะกลมใจตาย หรอจะกลมเปนบา เพราะตองพบเรองตาง ๆ

มากมาย กเหนดเหนอยกนจรงอยเหมอนกน แตเหนอยแลวกพก

กนอน ทกล มใจตายหรอทกล มเปนบาไปกมอย ไมนอย เพราะ

จตตนครมสงตาง ๆ พรงพรอม ประชาชนชาตตาง ๆ จงพากนมา

จากทตาง ๆ ทวโลก

และจตตนครนแมจะมลกษณะเปนอยางเมองโบราณกหาเปน

เมองโบราณหรอเปนเมองลาสมยไม แตเปนเมองททนสมย มไฟฟา

มวทย มโทรทศน มสงตาง ๆ เหมอนอยางเมองททนสมยทงหลาย

รวมความวา เมองในปจจบนนมอะไร จตตนครกมสงเหลานน

ครบถวน และอนทจรงจะมมากกวาเมองอน ๆ เสยอก เพราะยง

มสงวเศษตาง ๆ อยในจตตนครอกมากทคนทวไปยงไมรไมเหน

เวนไวแตพระพทธเจาและพระพทธสาวกผรผเหนทงหลาย

ตามทพรรณนาถงความพรงพรอมตาง ๆ ของจตตนครน

นาจะเหนวาจตตนครเปนนครทนาเปนสขสนกสบาย ซงกเปนเชนนน

คอเปนสขสนกสบายอย ไมนอย แตกยงเปนเมองทมทกขร อน

ภยพบตอยมาก ทงโดยเปดเผย ทงโดยซอนเรน อนเกดจากภย

ธรรมชาตกม เกดจากภยพลเมองของจตตนครนนกอขนกม ทง

7ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เจาเมองเองบางคราวกมความหลงเขาใจผด คบคนผด ใชคนผด

กยงท�าใหเกดความวนวายเดอดรอนระส�าระสาย และจะเปนดงน

จนกวาพระพทธเจาจะเสดจมาโปรด นนกคอจนกวาจะรบพระธรรม

ค�าสงสอนของพระพทธเจาเขาไประงบดบความวนวายเดอดรอน

ทงหลาย ทยอมมอยประจ�าจตตนครทกแหง

อนพระธรรมค�าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจานน เปน

สงเดยวทสามารถใชเปนเครองปราบ เครองขบไล เครองก�าจด

บรรดาเหตแหงความเดอดรอนวนวายของจตตนครทงหลายได

เราทกคนเปนเจาของจตตนครดวยกนทงนน เราทกคนจงมหนาท

จะตองน�าธรรมของพระพทธเจาไปปราบ ไปไล ไปก�าจดเหตแหง

ความเดอดรอนไมสงบสขในนครของเรา

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายลวนเปนผเปนเจาของจตตนคร

ทก�าลงพยายามจะท�านครของตนใหเปนนครแหงความรมเยนเปนสข

แมยงมความเดอดรอนวนวายบางกไมมากมายเทานครของบรรดา

ผยงไมสนใจกบการบรหารจตเสยเลย

ภยแหงจตตนคร

จตตนครกเชนเดยวกบนครทงหลาย คอเปนนครทมภย

ธรรมชาต ภยธรรมชาตแหงจตตนคร กคอภยทเกดจากธาตทง ๔

คอ ดน น�า ไฟ และลม นแหละ ดกคลาย ๆ กบภยธรรมชาต

ของโลก เชนบางคราวดนถลม บางคราวไฟไหม บางคราวลมพายเกด

นอยหรอมากเปนคราว ๆ ถาเปนไปโดยปกต กไมเปนภย ทงกลบ

เปนเครองเกอกลชวตของสตวโลก ทงมนษยและดรจฉาน เพราะ

สตวโลกทงหมดกตองอาศยธาตทง ๔ นเปนเครองบ�ารงเลยง

รางกายทประกอบขนดวยธาตทง ๔ เชนเดยวกน ตองบรโภคอาหาร

เชน ขาว น�า ตองมความอบอน ตองหายใจเอาอากาศเขาไปบ�ารง

เลยงรางกายอยทกขณะ ชวตทประกอบขนดวยธาตทง ๔ กตอง

อาศยธาตทง ๔ บ�ารงเลยงใหด�ารงอย ภยของจตตนครกเกดจาก

ธาตทง ๔ เชนเดยวกน

ดงทไดกลาวแลววา จตตนครมถนน ๔ แพรง มนครสาม

คอเจาเมอง ทสถตอยตรงทรวมของถนน ๔ แพรง ทานผรไดกลาว

บอกไววา ถนน ๔ แพรงนน คอ ธาตดน น�า ไฟ ลม เจาเมองคอจต

10 สมเดจพระญาณสงวร

สถตอย ตรงทรวมของธาต ๔ นเอง ฉะนน เมอธาตทง ๔ ยง

รวมกนอย เปนปกต ทอย ของเจาเมองกเปนปกต ถาธาตทง ๔

เกดผดปกต เชน มจ�านวนลดนอยลงไปกวาอตราทควรม หรอ

ธาตอยางใดอยางหนงนอยหรอมากเกนไป จตตนครกระส�าระสาย

ไมเปนสข ทงเจาเมองและพลเมองทงปวงกอยไมเปนสข

เหตทท�าใหธาตทง ๔ แหงจตตนครแปรปรวนนน บางทก

เกดจากเจาเมองและพลเมองท�าขนเอง เชนพากนรนเรงสนกสนาน

เกนไป ไมคอยดแลท�านบ�ารงทาง ๔ แพรง คอธาตทง ๔ ไวใหด

กเหมอนอยางถนนหนทางในบานเมองเรานแหละ ถาไมหมนทะน

บ�ารงคอซอมแซมตบแตงอยเสมอแลว กจะเสยหายไปโดยล�าดบ

บางทเกดจากธรรมชาต เชน บางคราวลมก�าเรบ ท�าใหจตตนคร

หวนไหว บางคราวไฟก�าเรบ ท�าใหรอนรมคลายกบเกดลมพาย

เกดไฟไหม ในบานเมองเรานแหละ เจาเมองและพลเมองทงปวง

กหมดผาสก ภยเชนนชาวจตตนครเรยกกนวา ภยพยาธ

อกอยางหนงเรยกกนวา ภยชรา คอถนน ๔ แพรงนนเกาแก

ลงไปทกวน แสดงความช�ารดทรดโทรมใหเหนอย เรอย ๆ ทง

เจาเมองและพลเมองตางกพากนแกไขซอมแปลงตาง ๆ อยางสด

ฝมอ บางทกใชตดตอตบแตง บางทกใชสทาใหแดงบาง ใหด�าบาง

ใหขาวบาง เปนตน สดแตจะเหนวาควรจะตบแตงอยางไร ตอสกบ

ภยชราทมาเกดขนแกจตตนคร กพอแกไขปะทะปะทงไปได แตถนน

๔ แพรงนกทรดช�ารดลงอยเรอย ๆ เจาเมองเองทด�ารงชวตอยตรงท

11ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

รวมของถนนกเรมออนเพลยเมอยลา ไมวองไวกระฉบกระเฉง

เหมอนแตกอน

ยงอกภยหนงทชาวจตตนครกลวนกหนากคอ ภยมรณะ ซง

จะท�าลายถนน ๔ แพรงของจตตนคร เทากบเปนการท�าลายเมอง

กนทงหมดทเดยว และตางกรวาภยนจะตองมาถงในวนหนงขางหนา

แตกพากนนอนใจเหมอนอยางไมมภย

ผ มาบรหารจตทงหลายคอผ พยายามศกษาปฏบต ใหร จก

วธจดการกบภยดงกลาวแลวทงหมดใหไดดทสดในยามเมอภย

ดงกลาวนนเกดขนกบจตตนครของตน ๆ ผบรหารจตคอผศกษา

ธรรม และธรรมนนทานเปรยบเปนรมใหญทกนแดดกนฝนได หรอ

จะกลาวอกอยาง ธรรมกคอเครองปองกนรกษาเจาเมองแหงจตตนคร

ใหพนภยทงหลายดงกลาวแลว แมภยจะเกดขนหนกหรอเบา

เพยงไร เจาเมองทมธรรมเปนเครองปองกนรกษากยอมไมกระทบ

กระเทอนเพราะภยนนหนกเกนไป สวนเจาเมองทไมมธรรมจกตอง

ไดรบแรงกระทบกระเทอนเตมทเปนธรรมดา กเหมอนคนไมมรม

ใหญเดนตากแดดตากฝนกยอมรอนยอมเปยก สวนคนทมรมใหญ

แมจะมฝนตกแดดออกกยอมพนจากความรอนความเปยกได

โดยควร การมาบรหารจตหรอการมาศกษาธรรมของพระสมมา-

สมพทธเจาจงเปนสงควรกระท�าทวกน แมปรารถนาความพนภย

ทงปวง

ผงเมองแหงจตตนคร

จตตนครมถนนสายส�าคญ ๔ สายทมาบรรจบกน แตมใช

หมายความวาทงเมองจะมถนนอยเพยง ๔ สายเทานน ยงมถนน

ทตดจากถนน ๔ สายนนออกไปในทตาง ๆ อกมากมายทวทงเมอง

ส�าหรบเปนทางคมนาคมของพลเมอง และส�าหรบขนล�าเลยงอาหาร

ขาวน�าสนคาตาง ๆ ไปเลยงพลเมองไดโดยสะดวกทงเมอง มไฟฟา

และน�าใชสมบรณ ระบบจายกระแสไฟและจายสงน�ากเรยบรอย

เพราะมสายไฟตอทวไปทกซอกเลกตรอกนอยเปดสวางอบอ น

อย เสมอ มคลองสงน�า และมทอน�าใหญเลกทวไปเชนเดยวกน

มลมพดผานไดทวไปทงหมด ไมอบลม แผนดนกชมชนเหมาะเปน

ทเพาะปลกพชผลทงปวง

และเมองนจดระบบเรองปากทองของพลเมองทงหมดไวดมาก

นาจะไมมเมองไหน ๆ ท�าไดเหมอน คอตงโรงครวใหญไวส�าหรบ

เลยงพลเมองทงหมดไวเพยงแหงเดยว เรยกวาเปนทองของเมอง

และมปากของเมองเพยงปากเดยว ส�าหรบล�าเลยงอาหารเขาสทอง

โดยวางทอจากปากเมองเขาสทองของเมองซงเปนโรงครวใหญ ครน

14 สมเดจพระญาณสงวร

ปรงอาหารเสรจแลว กสงอาหารไปเลยงพลเมองทงเมองทางทอ

อกเหมอนกน ไมตองใชรถหรอพาหนะอะไรบรรทกทงนน ในคราวท

หาอาหารไดไมเพยงพอ กเฉลยอาหารไปเลยงกนทวทงเมองเทา ๆ กน

มมากกกนมาก มนอยกกนนอยเทา ๆ กน ไมมกอดเหมอนกน

ทงเมอง พลเมองทงหมดไมมใครกนนอยหรอมากกวากน ทงไมม

ใครกนดหรอเลวตางกน ตางกนเหมอน ๆ กนทงหมด นเปนระบบ

การเลยงพลเมองของจตตนคร

ระบบการถายของเสยออกไป กจดไดอยางดอกเชนเดยวกน

มทเกบของเสย มทเกบน�าทง และมทอระบายออกทงของเสยและ

น�าทง และมทอระบายเลก ๆ อกนบไมถวนทวทงเมอง นาสงเกตวา

เมองนใชทอเปนสงส�าคญ ทงเมองมทอฝงอยทวไปหมด ทงใหญ

และเลก ดนาพศวงทสามารถจดระบบทอไดถงเชนนน นอกจากนยง

มโรงงานตาง ๆ อกมากมาย เชน โรงงานปปผาสะ (ปอด) โรงงาน

หทยะ (หวใจ) โรงงานวกกะ (ไต) โรงงานยกนะ (ตบ) โรงงาน

ปหกะ (มาม) เปนตน ซงตางกท�างานกนอยางเตมท ไมมหยด

ดวยเครองจกรพเศษ เพอความด�ารงอยแหงจตตนคร

นาสงเกตวาโรงงานเหลานสามารถท�างานไดทนทานทสด

เพราะท�าไมมเวลาหยด ตางจากโรงงานอน ๆ ทวไป ซงยงตอง

มเวลาหยดพก และวาถงขนาดของโรงงาน ในจตตนครแตละโรง

กเลก แตสามารถท�างานไดผลดมาก อยางทใคร ๆ ทไปเหนกคด

ไมถงวาท�าไมจงท�างานไดถงเพยงน

15ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

รายละเอยดเกยวกบจตตนครยงมอก และจะไดน�ามากลาวถง

ในรายการบรหารทางจตครงตอไป แตกอนจะจบรายการบรหารทาง

จตส�าหรบผใหญวนน ขอย�าวาในบรรดาสงประณตพสดารตาง ๆ

แหงจตตนครนน นครสามหรอเจาเมองเปนความส�าคญทสด ไมม

สงใดส�าคญเทา และเจาเมองแหงจตตนครกคอจตนเอง หรอ

ใจนเอง ใจเปนใหญ ใจเปนประธาน ทกสงส�าเรจดวยใจ คอการ

กระท�าใด ๆ กตาม ค�าพดใด ๆ กตาม จะดหรอจะชว จะเปน

การสงเสรมหรอเปนการท�าลายจตตนคร กยอมเนองมาจากนครสาม

หรอจตหรอใจนนแหละเปนส�าคญ ถานครสามดหรอถาใจด การพด

การท�า อนเกดจากนครสามหรอใจนนกยอมด ยอมเปนการสงเสรม

จตตนคร ถานครสามไมด คอถาใจไมด การพด การท�า อนเกด

จากนครสามหรอใจนนกยอมไมด ยอมเปนการท�าลายจตตนคร

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายคอผมาพยายามท�าเจาเมองแหง

จตตนครของตน ๆ ใหด เพอใหเกดผลสบเนองไปถงการพดดท�าด

ตอไปดวย จงนบวาเปนผไมก�าลงท�าลายจตตนครของตน แตก�าลง

พยายามสงเสรม ซงนบเปนการกระท�าทชอบ ทจะน�าใหเกดความ

รมเยนเปนสขขนในจตตนครของตนสบไป

ระบบสอสารแหงจตตนคร

จตตนครมระบบสอสารตดตอกนโดยทางตาง ๆ หลายทาง

และมจดรวมเปนทรบขาวสารทงปวงเพอรายงานแกเจาเมอง ไมวา

จะมเหตการณอะไรเกดขนทจดไหนของเมอง เจาเมองจะทราบได

ทนททางระบบสอสารเหลาน โลกในปจจบนนมระบบสอสารทวเศษ

ตาง ๆ เปนอนมาก มการไปรษณย การโทรเลข โทรศพท มวทย

มโทรทศน มเรดาร มเครองมอในการตดตอ ตงแตบนพนดน

จนถงลอยเปนดาวเทยมอยในอากาศ ท�าใหคนเราทอยคนละมมโลก

พดกนได เหนกนได คลายกบอย ใกล ๆ กนแคมอเออมถง

เมอคราวทคนไปถงดวงจนทรเมอไมนานมาน กตดตอพดกนกบ

คนในโลกนได ทงทอย ไกลแสนไกลจากกนและกน การสอสาร

ในจตตนครกนาจะไมลาสมยกวาในโลกดงกลาว และมระบบอยาง

ทวเศษพสดารกวาอยางทโลกจะเอาอยางไมได

จตตนครมระบบการสอสารแบงออกเปนสองชน คอชนนอก

และชนใน

18 สมเดจพระญาณสงวร

ระบบการสอสารชนนอกนนมระบบ ตาเมอง มหนาทเปน

ดวงตาส�าหรบดสงตาง ๆ คลายเปนเครองโทรทศน มระบบ หเมอง

ส�าหรบฟงเสยงตาง ๆ คลายกบเครองวทย มระบบ จมกเมอง

มหนาทส�าหรบดมกลนตาง ๆ มระบบ ลนเมอง ส�าหรบลมรสตาง ๆ

มระบบ กายเมอง ส�าหรบรบสงตาง ๆ ทมาถกตอง ระบบตาง ๆ

เหลานแยกออกจากกนเปน ๕ สวน ตางมสายทละเอยดยบ

มากมายโยงจากชนนอกของเมองเข าไปส ระบบชนในซงเป น

จดศนยกลางของระบบสอสารทงหมด คลายกบสายโทรเลข

โทรศพท แตละเอยดพสดารกวามากนกอยางเปรยบเทยบกนไมได

ระบบชนในอนเปนจดรวมนเรยกวาระบบ ใจเมอง หรอ

สมองเมอง มหวหนาควบคมอยทระบบศนยกลางชอวามโน ใน

สมยปจจบนน พวกแพทยมกเรยกกนวาสมอง เปนหวหนาควบคม

ระบบสอสารแหงจตตนครทงหมด และมหวหนาควบคมระบบ

สอสารภายนอกทง ๕ เรยกวา ปสาท หรอ ประสาท ทง ๕ แตละคน

มชอเฉพาะตามชอของระบบงานดงน คนท ๑ ชอจกขปสาท เปน

หวหนาระบบตาเมอง คนท ๒ ชอ โสตปสาท เปนหวหนาระบบ

หเมอง คนท ๓ ชอ ฆานปสาท เป นหวหนาระบบจมกเมอง

คนท ๔ ชอ ชวหาปสาท เปนหวหนาระบบลนเมอง คนท ๕

ชอ กายปสาท เปนหวหนาระบบกายเมอง

ปสาททง ๕ น เปนหวหนาเฉพาะระบบของตน ไมกาวกายกน

คนไหนไดรบขาวสารอะไรแลวกรบรายงานไปยงหวหนาใหญคอ

มโน ทจดศนยกลางอนเปนจดรวมทนท ฝายมโนเมอไดรบรายงาน

19สมเดจพระญาณสงวร

จากระบบภายนอกกรายงานแกเจาเมองในทนใดนน เจาเมองกได

ทราบขาวสารตาง ๆ ทนท แมจะสถตอยกลางเมองซงเปนทรวม

แหงถนนใหญ ๔ สายดงกลาวแลว แตเมอไดทราบขาวสารแลว

กเหมอนอยางไดออกไปเหน ไดยน ไดกลน ไดรส ไดถกตอง

สมผสสงภายนอกตาง ๆ ดวยตนเอง วเศษกวาระบบสอสารทงปวง

ของโลก

เมอไดฟงเกยวกบระบบสอสารอนละเอยดพสดารของจตตนคร

แลว บรรดาผมาบรหารจตควรจะไดพจารณาใหประจกษในความจรง

ประการหนง คอความจรงทวา ยงการสอสารหรอคมนาคมตดตอ

เจรญออกไปกวางไกลเพยงใดในโลกเราน ผ คนกยงตองว นวาย

เหนดเหนอยเพยงนน สมยกอน เมอการสอสารหรอการคมนาคม

ยงไมเจรญ มใครไมกคนทเดนทางออกไปพนบานเมองของตน

มาบดน การคมนาคมเจรญขนมาก ผคนมากมายพากนเดนทางไป

ตางประเทศ ตองสนเปลอง ตองเหนดเหนอยไปตามกน บางคน

บางพวกกไปตกทกขไดยาก แมไปตองโทษจองจ�าอยในตางประเทศ

กม เรยกไดว าความล�าบากตดตามความเจรญของการสอสาร

การคมนาคมมาเปนอนมากดวยเหมอนกน

ระบบสอสารของจตตนครกเชนกน ยงเจรญเพยงใด เจาเมอง

คอจตไดรบการตดตอรขาวสารเรองราวตาง ๆ มากเพยงใด กยงจะ

ไดรบความทกขล�าบากวนวายเพยงนน นอกเสยจากวาเจาเมองคอ

จตจะมสตปญญารเทาทนพอสมควร วาขาวสารเหลานนเปนสกแต

เรองชนนอกเทานน ถารบเขาไปเกบไวผดท คอรบเขาไปเกบไว

20 สมเดจพระญาณสงวร

ชนในคอจต กยอมจะท�าใหหนกใหแนนไปหมด หาทวางทโปรง

ทสบายไมได หมดความเบาสบาย หมดความเปนสข กลาวอก

อยางหนงกคอ ถามสตปญญารเทาทนกตองรวา เรองขางนอกตอง

ปลอยไวใหเปนเรองอยขางนอก ตองไมเขาไปยดเอาไปเปนเรอง

ขางใน พระพทธด�ารสเกยวกบเรองนทบรรดาผมาบรหารจตทงปวง

ควรใหความสนใจปฏบตตามใหไดพอควร กคอพระพทธด�ารส

ทวา ”สงทงปวงไมควรยดมน„ ความไมยดมนในสงทงปวงจะน�าไปส

ความสงบสขอนควรเปนยอดปรารถนาของทกคน

ระบบสอสารแหงจตตนครมความรวดเรวอยางนาอศจรรย

สอสารทสงเขาไปจากระบบชนนอก แมจะตองผานระบบชนในกอน

จงจะถงเจาเมอง แตกรวดเรวมาก คอจะทราบถงเจาเมองในทนใด

นนเอง ความรวดเรวจากตนทางทง ๕ ถงปลายทางชนในคอมโนนน

มอปมาเหมอนอยางความเรวแหงเงาของนกททอดจากยอดไมถง

แผนดน คอเมอนกบนมาจบบนยอดไม เงาของนกจะทอดลงถง

พนดนทนท สอสารทสงเขาไปจากระบบชนนอกจะถงมโนทนท

ฉนนน และมโนกรายงานเจาเมองทนท

ขาวสารอนใดทถงมโนแลว ไมมทมโนจะปกปดเอาไว จะ

รายงานทนททงหมด แตกมเหตบางอยางทท�าใหข าวสารจาก

ภายนอกเขาไปไมถง คอบางคราวเจาเมองพจารณาขาวสารเกาตาง ๆ

มโนตองคอยรายงานเรองจากแฟมเกบเอกสารตาง ๆ อย ตาม

ทเจาเมองตองการ มโนจงไมวางทจะรบขาวสารใหม ๆ ทสงทยอยกน

เขามาอยตลอดเวลา เมอมโนไมวางทจะรบเชนนน ขาวสารเหลานน

21สมเดจพระญาณสงวร

กเขาไมถงเจาเมอง จนกวามโนจะวางและรบขาวสารเหลานน เจาเมอง

จงจะไดทราบขาวสารใหม ๆ ตาง ๆ ตอไปตามปกต มโนซงเปน

หวหนาแหงระบบสอสารทงหมดขนตรงตอเจาเมองแตผเดยว

นอกจากเปนหวหนารบสอสารจากระบบสอสารชนนอกทง

๕ แลว ยงเปนเหมอนเลขานการของเจาเมอง มหนาทรวบรวมขาวสาร

ทไดรบมาแลวทกอยางเกบเขาแฟมไวส�าหรบเจาเมองเรยกหา และ

เจาเมองกมกเรยกหาอยเสมอ มโนกตองเปนผเสนอเรอง บางคราว

เจาเมองตรวจตราเรองราวตาง ๆ อยนาน เปนเหตใหมโนไมวาง

และไมอาจรบขาวสารจากภายนอกอยนาน แตขาวสารบางอยางท

สงเขามาอาจแรง อาจท�าใหเจาเมองตองชะงกการตรวจตราเรอง

เกา ๆ กม เชน เสยงดงทระบบหเมองรบเขามา คลนของเสยง

เชนนแรงมาก ท�าใหกระเทอนถงกบเจาเมองตองชะงกปลอยมโน

ใหวาง มโนจงรบขาวสารของเสยงนนรายงานแกเจาเมองได บางคราว

กรายงานดวยวาจ�าเปนตองท�าใหเสยงดงเชนนนเพอใหถงเจาเมอง

คลายกบรองเรยกปลกคนหลบ เรยกเบา ๆ ไมตน กตองเรยกดง ๆ

ในขณะทเจาเมองตรวจตราเรองตาง ๆ เพลนอย เช นเดยวกน

เจาเมองจะไมเหน จะไมไดยนอะไร เพราะมโนไมวางทจะรบเขามา

รายงานใหทราบ จงตองใชกระแสคลนอยางแรงเขามาเตอนให

หยดคดอะไรเพลน ๆ เสย และรบขาวสารปจจบนสกท

มโนเปนผท�างานมากกวาหวหนาระบบสอสารภายนอกทง ๕

แมในขณะทชาวจตตนครนอนหลบ ประสาททง ๕ พกหลบกนหมด

แตมโนกยงไมหลบ เพราะเจาเมองยงไมยอมหลบ ยงเรยกหามโน

22 สมเดจพระญาณสงวร

มารายงานเรองราวตาง ๆ กนอกโดยเฉพาะ ดงทเรยกกนในภาษา

จตตนครวา ฝน เจาเมองชอบฝนอยกบมโนเสมอ มโนจงมเวลาพก

จรง ๆ วนหนงไมนานนก

เพอใหงายเขา จะขอเปรยบเจาเมองทรบขาวสารจากมโน

ไปสะสมไวมากมายไมหยดยงกบแปรงทาสทมอยอนเดยว จะใชจม

ลงไปในสตาง ๆ กน สนนบาง สนบาง โดยไมมเวลาหยดเอาแปรง

แชน�ามนลางสออกเสยบางเลย ผลจะเปนเชนไร ทกทานยอมนก

ไดถงแปรงทาสอนนน วาตองสกปรกเลอะเทอะและใชงานไมได

ผลดจรง คอทาสแดงกจะไมแดงแท จะมสอนปนอยดวย ทาสเหลอง

กจะเปนสเหลองไปไมได เพราะจะมสอนปนดวยนนเอง ทาสอะไร

กจะไมเปนสนนจรง ๆ ทงสน ดวยเหตนเมอจะใชแปรงอนเดยว

ทาหลายส เขาจงตองมน�ามนไวแชแปรงใหสออกเปนพก ๆ ไป

จะไดทาสอนใหเปนสนนแท ๆ ไมมสททาไวกอนปนเปท�าใหไมเปนส

ทตองการ

เจาเมองแหงจตตนครหรอจตของเราทกคนนกเชนกน หากให

รบเรองราวจากทวารทง ๕ ทผานมโนเขามาถงอยเรอย ๆ ไมมเวลา

ใหเจาเมองไดคลคลายเรองแตละเรองออกเสยใหพน เหมอนเขา

เอาแปรงทาสลงแชน�ามน เจาเมองกจะสกปรกเลอะเทอะ ไมผด

แปรงททาสไมไดแชน�ามนเลย แตเปลยนสทาอยมากมายหลายส

นนเอง อนเรองทงหลายทเขาสจตยอมกอใหเกดอารมณหรอกเลส

เปนธรรมดา จตรบเรองไวมากเพยงไร อารมณหรอกเลสอนเปน

23ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เครองเศราหมองของจตกจะเพมพนมากขนเพยงนน ท�าใหจต

สกปรกเศราหมองยงขนเพยงนน

บรรดาผมาบรหารจตคอผก�าลงพยายามปฏบตตอจตของตน

เหมอนชางทาสปฏบตตอแปรงส�าหรบทาส คอพยายามลางสทจบให

ออกไปเสมอ ๆ ความสกปรกแมมบางกจะไมมากมาย จตกเชนกน

เมอเปนจตสามญชนกตองมอารมณ มกเลสเศราหมองเปนธรรมดา

แตถาพยายามใชธรรมะของพระสมมาสมพทธเจา คอ ทาน ศล

ภาวนา เขาขดเกลาไวเสมอ กเลสเครองเศราหมองกจะไมทวมทน

จนเกนไป แตจะคอยลดนอยลงไดทกท โดยทเจาตวหรอเจาเมอง

แหงจตตนครนนเองจะรดวยตนเอง จตทมอารมณหรอมกเลส

เครองเศราหมองนอย ยอมเปนจตทผองใส มความสขมาก สวนจต

ทมอารมณหรอมกเลสเครองเศราหมองมาก ยอมเปนจตทหมนหมอง

มความสขนอย เจาเมองแหงจตตนครทกคนยอมรจกตวของตวเองได

ดงน

ชอเจาเมองแหงจตตนคร

เจาเมองแหงจตตนครหรอนครสามน เรยกกนทวไปวา จตต

ตามชอของเมอง แตมนามอก ๔ นามทขนานเรยกกน คอ เวทนา

สญญา สงขาร และวญญาณ เปนการเรยกตามอาการทแสดงออก

ของเจาเมอง เพราะเจาเมองมปกตแสดงอาการกรยาออกมาให

ใคร ๆ เหนไดหลายอยาง ทเดน ๆ ก ๔ อยาง คอแสดงความ

เปนสข เปนทกข หรอเปนกลาง ๆ รวมกนไปกบชาวเมองทงปวง

จะเกดสขทกขขนทไหนเจาเมองกตองรบรและรวมสขทกขดวยเสมอ

จงไดนามวา เวทนา เปนภาษาของจตตนคร แปลกนวา รบรสขทกข

และเปนผทมความจ�าด โดยเฉพาะสงอะไรทมาท�าใหเกดสขทกขขน

ในเมอง จะจ�าไดเสมอ ถงบางอยางจะลมเรวไปบาง กยงไดนามวา

สญญา เพราะความทชางจ�าอะไรตออะไรได เปนภาษาของจตตนคร

เหมอนกน แปลกนวา รจ�า

และยงเปนผชางคดอะไรตาง ๆ แตกมใชหมายความวาจะคด

เรองทด ๆ เสมอไป บางคราวกคดเรองทไมดเปนลม ๆ ไปเหมอน

26 สมเดจพระญาณสงวร

คนทงหลาย แตเจาเมองกจ�าเปนตองคด เพราะกจการทงหลายท

ด�าเนนไปอยในเมองเกดขนจากความคดของเจาเมอง ถาเจาเมอง

หยดคดเสยผเดยว กจการทงปวงกจะชะงกหยดหมด และโดยปกต

เจาเมองกหยดคดไมได ไมคดเรองนกตองคดเรองนน เรยกไดวา

ขยนคดมากทสด จนถงชาวเมองทงปวงหลบกนหมดแลว เจาเมอง

ยงไมหลบ ยงตรวจบนทกเรองตาง ๆ อยกบมโน ท�าใหมโนตอง

ปวดศรษะไปบอย ๆ จงไดนามวา สงขาร เปนภาษาของจตตนคร

ทแปลกนวา ชางปรงคด ทงยงเปนผชอบออกไปรบขาวสารทสง

เขามาจากระบบชนนอกชนในตลอดเวลา มขาวสารอะไรสงเขามา

กจะตองรบในทนท เรยกวารบขาวสดกนทเดยว จะตองออกไปด

ใหรเหนดวยตาตนเอง จะตองออกไปดมใหรกลนดวยจมกตนเอง

จะตองออกไปลมใหรรสดวยลนตนเอง จะตองออกไปถกตองใหร

สงทมากระทบถกตองดวยกายตนเอง ถาไมออกไปเชนนน ก

ตรวจตราเรองราวตาง ๆ จากรายงานของมโนใหรดวยใจตนเองอก

เหมอนกน จงไดนามวา วญญาณ ซงเปนภาษาของจตตนครอก

เหมอนกน ทแปลกนวา ชางรตาง ๆ

นามทง ๔ น ชาวจตตนครใชเรยกเจาเมองกน เพราะเหตท

เจาเมองมลกษณะตาง ๆ ดงกลาว อนทจรง การเรยกชอของใครวา

อะไรตามลกษณะพเศษของผนนไมใชเปนของแปลก เหมอนอยาง

คนเรานเอง ทเปนคนรายกาจมากตองหลบหนเจาหนาทเขาไปอย

ในปากถกขนานนามวา ”เสอ„ สวนทเปนคนดมเมตตากรณาในคน

ทงหลายกเรยกวา ”ผมเมตตา„ เปนตน สทตตเศรษฐ ในสมย

27สมเดจพระญาณสงวร

พระพทธเจา คนเรยกกนวา ”อนาถปณฑกะ„ เพราะเปนผมเมตตา

ใหอาหารแกคนอนาถาอย เสมอ และเรยกชอนกนแตชอเดยว

จนชอเดมเกอบจะไมรจกกน บรรดานามของเจาเมองทง ๔ นามวา

วญญาณ คนมกชอบเรยกกนในบางโอกาส จนถงคลายกบเปน

นามทส�าคญทสด อนทจรงทง ๔ เปนนามรองทงนน

นามทส�าคญทสดของเมองแหงจตตนคร คอ จตต คอจต

นนแหละเปนตวแทตวจรง สวนนามอนทง ๔ มเวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ นนเปนเพยงอาการแสดง ไดกลาวไวแลววา จตเปน

ทรบอารมณหรอกเลส เมอรบไวมากกยอมเศราหมองมาก มความสข

นอย เมอรบไวนอยกยอมมความผองใส มความสขมาก อาการ

แสดงออกของจตทง ๔ อยางคอ รบรสขทกข รจ�า ชางปรงคด

และ ชางรตาง ๆ นน แมเจาเมองทกจตตนครจะมเสมอกน คอ

แมจะสามารถรบรสขทกข รจ�า ชางปรงคด และชางรตาง ๆ เสมอ

กน แตการรบอารมณหรอกเลสเครองเศราหมองไว ไมจ�าเปนตอง

เสมอกน เหมอนคนหลายคนอยในบานเดยวกน แดดออกรอนจา

ทกคนเหนดวยกน เหนเหมอนกน คนไหนเดนออกไปรบแสงแดด

คนนนกรอน คนไหนเพยงแตเหน เพยงแตมองด ไมเดนออกไปรบ

คนนนกไมรอน

อาการของจตทง ๔ อยางกเหมอนกน ถาจตดวงใดปฏบต

ต ออาการของจต เหมอนคนเหนแดดเดนออกไปรบแสงแดด

จตดวงนนกรอน ถาจตดวงใดปฏบตตออาการของจต เหมอนคน

เหนแดดไมเดนออกไปรบแสงแดด จตดวงนนกเยน ความรอน

28

ของผเหนแดดมไดเกดจากทเหน แตเกดจากทเดนออกไปรบฉนใด

ความรอนของจตกมไดเกดจากเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ

แตเกดจากการทจตรบไวฉนนน ถาเวทนา สญญา สงขาร วญญาณ

เกด จตเพยงแตเหน เพยงแตดใหร วามอาการอยางไร เหมอน

แดดออกคนเพยงแตเหน เพยงแตดใหร ว าแดดแรงแดดรอน

จตกจะไมไดรบความรอนอนเนองจากอาการดงกลาวทง ๔ เชนเดยว

กบคนจะไมไดรบความรอนอนเนองมาจากแสงแดด

พดงาย ๆ กคอ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ จะเปนไป

เชนไร จตตองมสตเพยงรวาเปนไปเชนนน ตองไมเผลอสตปลอย

ตวออกไปคลกเคลาเหมอนเปนอนหนงอนเดยวกน คอไมไปยดมน

ไวนนเอง เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ กจะสกแตวามอยตามปกต

วสยของผยงมชวต จะไมเปนเหตแหงความทกขรอนเศราหมอง

เจาเมองแหงจตตนครกลาวไดวาเปนคนขยนมากทสด ยกให

เปนบคคลขยนตวอยางไดทเดยว ดงจะพงเหนไดวาขยนรบรสข

ทกข ขยนจ�า ขยนคด ขยนออกไปรสงตาง ๆ วนหนง ๆ จะหาเวลา

หยดพกจรง ๆ ไดยาก จงเปนบคคล เจาอารมณ อกต�าแหนงหนง

ต�าแหนงเจาเมองจตตนครกบต�าแหนงเจาอารมณมกคกนอยเสมอ

เพราะเมอขยนรบเรองราวตาง ๆ มากเรองกตองมากอารมณเปน

ธรรมดา ไมเปนของแปลก แตทแปลกกคอ มความผนแปรผดแผก

ไปจากปกตบางอยางในจตตนคร ดงจะกลาวตอไป

จตตนครเรยกไดวาเปนเมองเปด ใครจะผานเขาออกได

อยางเสร ไมตองมหนงสอเดนทางส�าหรบผานเขาออกเหมอนเมอง

ทงหลาย อนทจรงจตตนครมปราการลอมรอบ มทวารเมองทวาง

เปนจงหวะภายนอก ๕ ทวาร ทง ๕ ทวารนใชเปนทวารแหงระบบ

สอสารชนนอกทง ๕ ดงทไดกลาวมาแลวดวย จะหาเมองทไหน

ในโลกปจจบนทมปราการและทวารเรยบรอยเปนระเบยบเหมอนดง

ลกษณะเจาเมองจตตนครและทวารเมอง

30 สมเดจพระญาณสงวร

จตตนครน ทงยงมทวารชนในซงใชเปนทวารแหงระบบสอสารชนใน

อกดวย แตถงเชนนนกคลายกบไมมปราการ ไมมทวาร เพราะ

ไมไดปด ปลอยใหใคร ๆ เขาออกไดตลอดเวลา เวนแตเวลาทหลบ

ของจตตนคร ทวารเหลานจะปด สวนเวลาตนของจตตนคร ทวาร

เหลานจะเปดอยเสมอ จะเลยบอกชอทวารชนนอกทง ๕ ไวดวย

ทเดยว มชอตาง ๆ กนดงน จกขทวาร ประตตา ๑ โสตทวาร

ประตห ๑ ฆานทวาร ประตจมก ๑ ชวหาทวาร ประตลน ๑ กายทวาร

ประตกาย ๑ สวนชนในเรยกวา มโนทวาร ประตใจ รวมทงหมด

๖ ทวาร ซงเปนทวารส�าคญ

เพราะเหตทเปนเมองเปดดงน ผ ทเขาไปในเมองจงมหลาย

ประเภท เปนคนดกม เปนคนรายกม เขาไปเทยวแบบทเรยกวา

มาทศนาจรแลวกกลบออกไปกม เขาไปอย นาน ๆ จนถงมาตง

หลกฐานอยประจ�ากม ความวนวายจงเรมมขนในจตตนคร จตตนคร

ทเคยสงบเรยบรอยกเรมไมสงบเรยบรอย แตอาศยทเจาเมองเปน

บคคลพเศษ พวกคนรายจงไมอาจกอเหตการณรายไดรายแรง

โดยงาย คอเจาเมองเปนบคคลทมอ�านาจ มความฉลาด มวรรณะ

ผองใส จนถงใคร ๆ พากนเรยกเจาเมองดวยภาษาของชาวจตตนคร

วา ปภสสร ตรงกบค�าสามญวา ผดผอง หรอ ผองสวาง

เจาเมองยงมลกษณะพเศษยงกวานอกมาก เมอเรองด�าเนน

ไปถงตอนทควรจะกลาวจงจะกลาวเพมเตม แตส�าหรบเรองทควร

จะกลาวตอไปตรงนกคอ คบารม ของเจาเมองเปนผทมความงดงาม

และความดทงปวงอยางนาอศจรรย เปนคทสงเสรมเจาเมองพรอมทง

31ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

จตตนคร ใหมความสขความเจรญอยตลอดเวลา เจาเมองขณะท

อยกบคบารมจะมความผดผองงดงาม เหมอนอยางมรศมสวางทงองค

ออกไปเปนทปรากฏ และจตตนครกมความผาสกดวยกนทงหมด

อนความดงามเปนเหตแหงความรมเยนเปนสข ทงของ

เจาตวเองและทงแกบรรดาผเกยวของทงปวง เหมอนยามใดเจาเมอง

แหงจตตนครมความใกลชดเปนอนหนงอนเดยวกบค บารมซงม

ความดงาม ยามนนเจาเมองแหงจตตนครกรมเยนเปนสข ทงยง

แผความรมเยนเปนสขนนไปทวทงจตตนครอกดวย ดงนน ความดงาม

จงเปนความส�าคญทควรจะสรางสรรคใหเกดขนทกหนทกแหงทก

จตใจ

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายคอผก�าลงพยายามสรางความ

ดงามใหเกดขนในจตใจตนยง ๆ ขน ดงนน จงเปนทหวงไดวาจะ

เปนผมความรมเยนเปนสข และสามารถแผความรมเยนเปนสข

ออกไปไดอยางกวางขวางอกดวย

เพอนคหของเจาเมองจตตนคร

เจาเมองแหงจตตนครมคบารมทมความงดงาม และความด

อยางนาอศจรรย เมอมคบารมทดเลศเชนนน เจาเมองแหงจตตนคร

กนาจะมแตความเจรญสข แตหาใชเชนนนไม เพราะเจาเมองแหง

จตตนครยงมเพอนคหค คดอกหลายคน ผทนาจะแนะน�าใหรจก

กอนคนอน มชอคอนขางจะไพเราะวา สมทย เจาตวสมทยเอง

อวดชอของตนเองเสมอวา แปลวาอทยสขพรงพรอม ไดใหค�า

แนะน�าเจาเมองในสงตาง ๆ เพอใหปกครองจตตนครใหมความสข

สนกสบาย เรยกวาเปนเพอนคหคคดไดทเดยว เพราะจะกระซบ

เรองตาง ๆ อยทหทใจเสมอ

สมทยผ นมลกษณะนสยทอยากไดใครดมาก คออยากได

สงตาง ๆ ทด ๆ ทสวยงาม ทเปนเครองบ�าเรอสข ใครจะไดต�าแหนง

ทสงเดน จะเพราะมปมดอยอย ในตวมาก หรอจะมปมเดนมาก

กยากทจะพดได ลกษณะนสยอกอย างหน งของสม ทยกคอ

ความอยากท�าลายลางใครหรออะไรกตามทมาขดขวาง ดกเปน

ธรรมดา เพราะเมอมความอยากไดใครด ถามใครหรออะไรมา

34 สมเดจพระญาณสงวร

ขดขวาง กจะตองเกดความมงท�าลายลางสงทมาขดขวางนน อกอยาง

หนง อยากไดอะไรตองอยากไดสงทด ถาไดไมดไมถกใจกตอง

อยากใหสงนนถกท�าลายหมดสนไป หรอไดต�าแหนงอะไรทไมชอบ

กตองอยากออก ไมอยากด�ารงอย

กลาวโดยสรปแลว สมทยมลกษณะนสยเปนไปทงในทาง

สรางและทางท�าลาย ดกคลาย ๆ กบลกษณะนสยของคนเรา

ทว ๆ ไปนเอง ทเปนไปทงสองทาง นสยในทางท�าลายนน บางอยาง

เหนไดชด เชน ในเวลาเกดไฟไหมบาน มคนชอบไปดกนมากกวา

ทอยากจะไปดการสรางบาน ท�าไมจงเปนอยางน นกจตวทยา

ปจจบนบางทานกลาววา เพราะนสยของคนชอบการท�าลายมากกวา

การสราง จะจรงอยางไรกยากทจะยนยน แตประจกษพยานท

ปรากฏออกมานน เวลาสรางบาน ไมปรากฏวามคนสนใจไปดกน

สวนเวลาไฟไหมบาน กลบปรากฏวามคนไปดกนลนหลาม จงนาให

ถกกลาวหาเชนนน

ส�าหรบสมทยนน พดอวดอยเสมอวาเขาเปนผด�ารสรางขน

ทกอยาง เมองจตตนครเอง เขากคดสรางขน และคดจะสราง

เมองขนใหม ๆ ตอไปอก เขาเองนนแหละเปนผ คดใหมการ

ประกวดความงามกนขนในจตตนคร เพราะสงทสวยงามนนท�าให

เกดความสขมใชหรอ เขาไดเสนอขนดงน ชาวจตตนครเหนดไป

กบเขากนมาก พากนประกวดประชนความงามกนทวไป ไมเลอกวา

เดกผใหญและคนแก ขอทแปลกกวาชาวโลกทวไปอยทวา คนแก

ของจตตนครชอบประกวดประชนความงามกนยงกวาคนหนมสาว

หรอเดก และประกวดประชนกนอยทกเวลา มใชวาปหนงมหนงครง

35สมเดจพระญาณสงวร

บางคราวสมทยกแนะน�าใหสรางความดเหมอนกน เพอประโยชน

ทางการบานการเมอง สมทยมลกษณะเปนนกการบานการเมอง

เตมตว คอมความกระตอรอรนอยากไดใครดในทางสราง และม

ความรนแรงในทางท�าลายพอ ๆ กน หรอยงกวา อยางชนดท

เรยกวาไมตองกลวบาปกรรม

ความอยากไดใครดทรนแรงเปนเหตใหเกดการท�าลายดงกลาว

แลวนน เปนความจรง นสยอยากไดใครดของสมทยจงเปนนสย

ฝายไมด ยงมนสยฝายดของสมทยอยประการหนง ซงฟงเผน ๆ

ไมพจารณาใหประณต จะไมอาจแยกความแตกตางได นสยฝายดน

ของสมทยคอความอยากด ความอยากดเปนนสยฝายดของสมทย

ในขณะทความอยากไดใครดเปนนสยฝายไมด ความอยากดยอม

เปนเหตใหท�าแตความด ไมท�าความไมด การท�าลายลางเปนความ

ไมด ดงนน การท�าลายลางจงจะไมเกดแตความอยากด จะเกด

กแตจากความอยากไดใครดเทานน

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายคอบรรดาผอยากด ไมใชอยาก

ไดใครด ดงนน กควรจะไดม งพจารณาจบจตของตนเองใหร วา

ความอยากไดใครดเกดขนในจตเมอใดเพยงไหน เมอเหนหนาตา

ความอยากไดใครดอนเปนนสยฝายไมดแลว กใหพยายามขม

พยายามดบ จนถงพยายามท�าใหสนไปเสย ดวยการกระท�าเชนนน

ความอยากดจะเกดขนแทนท นบเปนการเสรมสรางนสยฝายด

ใหเกดขน เรยกไดวาเปนการบรหารจตใจโดยตรงทจะน�าใหเกด

ความสขแกจตใจยง ๆ ขน

ลกษณะของเพอนคหของเจาเมองจตตนคร

สมทยแหงจตตนครชกชวนใหชาวจตตนครเพลดเพลนยนด

อย เสมอ ดวยการแนะน�าสงเสรมใหสรางใหท�าสงตาง ๆ ทเปน

เครองกระตนเตอนใหเกดความเพลดเพลนยนด แนะน�าใหสราง

และใหไปเทยวในสถานทพกผอนหยอนใจมากมายหลายอยาง

หลายประเภท จตตนครจงมโรงภาพยนตร โรงลเกละครมากมาย

มโรงอะไรตออะไรอกมากนก สงอะไรทเปนเครองบ�าเรอความ

เพลดเพลนยนดทมอยในเมองทงหลายในโลก จะตองมในจตตนคร

ดวยทกอยาง จะมล�าหนาเมองตาง ๆ ไปเสยอกดวย เพราะสมทย

ผเปนตนคดของสงเหลานพ�านกอยในจตตนคร สงตาง ๆ จงมสราง

ขนในจตตนครกอน แลวเมองตาง ๆ กเอาอยางท�าตามกนไปทวโลก

แตดงไดกลาวแลววา สมทยมลกษณะนสยอยากไดใครดแรง

ม งท�าลายลางแรงตอสงทขดขวาง และนาจะตองชแจงเพมเตม

อกวาความอยากไดใครดของสมทยนน ไมมอม ไมมพอ ไมมเตม

เชนวาอยากจะไดแกวแหวนเงนทอง ทแรกกอยากจะไดเพยงสงหนง

38 สมเดจพระญาณสงวร

จ�านวนหนง ครนไดแลวกอยากไดใหมากขนไปอก และใหมากขน

ไปเรอย ๆ จนถงสมมตวาไดทองเทาภเขาทงลก กคงยงไมอม

ไมพอ จะตองอยากไดภเขาทอง ๒ ลก ๓ ลก ดงนเปนตน

เมอเปนเชนน ความอยากของสมทยกจะตองพบกบสงท

ขดขวาง ทงทเปนสงทเรยกวากฎหมาย ศลธรรม ทงทเปนบคคล

ดวยกน เพราะสงทบคคลอยากไดดวยความหวกระหายเชนนน

บางสงกมกฎหมายหรอศลธรรมขดขวางอย เชน ไปอยากไดในสงท

ผดหรอขดตอกฎหมายศลธรรม บางสงกมบคคลดวยกนขดขวาง

เชน ตางกอยากไดดวยกน ตางชงไดชงดกน หรอแมเปนเจาของ

ของสงทสมทยอยากได เมอสมทยตองพบกบสงขดขวางเชนน

กเกดความมงท�าลายลางสงทขดขวางทงปวง โดยไมเลอกวาจะเปน

อะไร

สมทยไมนบถอกฎหมายศลธรรมหรอบคคลผใดผหนง ถา

ร สกวาเปนเครองขดขวางตอความอยาก ฉะนน เหตการณจง

ปรากฏวาสมทยชกน�าใหชาวจตตนครประพฤตหลกเลยง หรอฝาฝน

กฎหมายศลธรรมอยเนอง ๆ ทงโดยปกปด ทงโดยเปดเผย และ

ชกน�าใหท�าโจรกรรม ประทษกรรมบคคลผเปนเจาของทรพย หรอ

บคคลผทไมชอบหนา อนทจรงถาจะตามใจสมทย กจะตองเลก

กฎหมายศลธรรมทงปวงบรรดาทมอย ในโลกเสยทงหมด เพราะ

กฎหมายศลธรรมทงหลายทตงขนไวกเพอจ�ากดหรอก�าจดความ

ปรารถนาเกนสวน

39สมเดจพระญาณสงวร

อนความปรารถนาอยากไดของแตละบคคลนนจ�าตองมจ�ากด

หรอมขอบเขต เชน แกวแหวนเงนทองทอยากไดกน กจะตองมสวน

จ�ากดส�าหรบแตละบคคล เพราะจะตองมเฉลยกนไปแกคนทงปวง

ทก ๆ คนจงตองจ�ากดความอยากไดของตนใหอยในขอบเขตของ

กฎหมายและศลธรรม แตสมทยนนไมชอบอยางยงตอระบอบจ�ากด

เชนน แอบบนเสมอวาเปนระบอบทขดตอเสรภาพ ขดตอธรรมชาต

ของจตใจ ควรจะตองโยนทงเสยใหหมด และอยากจะท�าอะไรก

ท�าตามทใจใครปรารถนา เมอท�าไปแลวความอยากกจะดบ การท�า

ไปตามทใจอยากจงเปนวธปฏบตเพอดบกเลสอยางหนง สมทย

จะแนะน�าอยดงน

แตค�าแนะน�านของสมทยเปนการตรงกนขามกบความจรง

เพราะทสมทยแนะน�าวา เมออยากท�าสงใดแลว ท�าเสยตามทอยาก

จะหายอยาก เรยกวา กเลสดบ นนหาถกไม ไดเคยกลาวไวใน

รายการนหลายครงมาแลววา อะไรกตามเมอเกดขนในใจแลวไม

หายไปไหน ทวาดบกไมไดดบไปไหน เพยงแตจมลงแอบซอนตวอย

ในสวนหนงของหวใจ ซงเปนสวนลกและลลบมดชดเทานน ความคด

ดเกดขนครงหนงเมอสงบลงหรอทเรยกวาดบไป กหาไดดบไปไหน

คงแอบฝงตวอยในใจนนเอง เกดขนกครงกฝงตวลงไปเทานนครง

ดงนน หากความคดดเกดขนมาก กมความดฝงตวอยในใจมาก

เปนพนฐานทดของใจ ในทางตรงกนขาม ความคดไมดเกดขนมาก

กมความไมดฝงอยในใจมาก เปนพนฐานทไมดของใจ

40

ฉะนน หากเชอค�าแนะน�าของสมทย อยากไดอะไร ปลอย

ตามใจใหอยาก ไมเลอกควร ไมควร เมอไดสมอยากแลวกเทากบ

ท�าใหดบกเลสไดแลว เชนนกเทากบสงเสรมใหสมทยมก�าลงแรงขน

คอยชกน�าใหเพลดเพลนหลงตดอยในสงไมเหมาะไมควร อนเปน

เหตแหงความทกขยงขนนนเอง เมอสมทยมก�าลงแรงไปในทาง

กอทกข เจาเมองแหงจตตนครกยอมจกไดรบทกขแรง พดอกอยาง

กคอ ผใดปลอยใหสมทย เหตเกดทกขในตนมก�าลงแรง ตนเอง

นนแหละทจะมทกขแรง

หวโจกของเพอนคหและลกมอ

พรรคพวกของสมทยมอยมากคนดวยกน คนทเปนหวโจก

สกหนอยกไดแก โลโภคนหนง โทโสคนหนง โมโหคนหนง โลโภ

นนเปนคนโลภ อยากไดอะไรตออะไรตาง ๆ อยตลอดเวลา สงอะไร

ทเหนวาเปนของดมคาดงทเรยกกนวา ”ทรพย„ หรอ ”เงน„ เปนตน

ตองอยากไดทงนน โทโส นนเปนคนเจาโทสะ เมอมใครมาขดคอ

ขดใจแมนดหนงกตองบนดาลโทสะเสมอ โมโห นนดยาก เพราะ

มกแสดงตนเปนคนเฉย ๆ หงม ๆ ชอบนงโงกงวง หรอไมเชนนน

กชอบนงคดฟงซาน บางทกเปนคนลงเล ไมแนนอนวาจะตกลง

อยางไร บางทกวางทาเปนคนฉลาด แตความจรงไมร อะไรจรง

แบบทเรยกวา โงอวดฉลาด และโมโหยงชอบตดพนหรอพวพนอย

กบสงตาง ๆ ชกชวนโลโภ โทโส ใหไปเทยวดวยกนอยเสมอ

สมทยชอบใชหวโจกทง ๓ คนนใหเทยวไปในทตาง ๆ เปน

สมนทใชไดดงใจ โลโภจะรใจสมทย โดยจะพยายามรวบรวมสงท

สมทยชอบ หรอใครจะไดไวใหเสมอ โลโภจะตองอยากไดในสงท

42 สมเดจพระญาณสงวร

สมทยใครจะไดเพอสนองความตองการของสมทย หรอกลาวอก

อยางหนง โลโภอยากไดเพอสนองความตองการของสมทยเทานน

สมทยจงไววางใจในโลโภใหออกไปกวานหาสงตาง ๆ เปนคนท ๑

ครนพบบคคลหรอสงขดขวาง กใชโทโสออกไปแสดงอ�านาจขมข

จนถงท�ารายตาง ๆ เมอยงไมพบอะไรทตองการหรอขดขวาง กเปน

หนาทของโมโหออกไปท�าหนาตาเฉย ๆ ดงทไดกลาวแลววาโมโห

นนเปนคนทดยาก คนทงปวงจงพากนเขาใจโมโหในลกษณะตาง ๆ

เชน บางคนเขาใจวาโมโหนนเปนคนขโกรธ เมอใครโกรธขนกมกจะ

พดกนวาคนนนคนนเกดโมโหขนมา บางคนเขาใจวาโมโหเปนคน

มอเบกขาคอความวางเฉย เฉพาะคนทรถงธาตแทของโมโหเทานน

จงจะเขาใจวาโมโหเปนคนทเรยกวา หลง เพราะไมรอะไรจรง

หวโจกทง ๓ คนนมลกมอทเปนตวผลงมอท�าตามค�าสงอก

๓ คน ชอ กายทจรต คนหนง วจทจรต คนหนง มโนทจรต

คนหนง ๓ คนนเปนนกเลงหวมดหวไมรายกาจนก ใชใหไปลกของใคร

ใหไปท�ารายใคร ใหไปพดหลอกลวงใคร หรอใหคดวางแผนทจรต

ตาง ๆ เปนไดการเสมอ ชาวจตตนครจงอยกนไมผาสกนก มเหตการณ

ตาง ๆ เกดขนอยเนอง ๆ เชน มการท�ารายรางกายกน มการลกขโมย

ปลนสะดมกนเกดขนทนนทน เชอถอค�าพดของกนไมคอยจะได

จะไววางใจกนกยากนก ขนไววางใจกนงาย ๆ กจะตองถกตม

ถกตนเปอยไปจนเปนทหวาดระแวงกนทวไป โดยไมรวาใครเปน

คนด คนราย ไมใชแตในวงบานเทานน ในวงเมองกมทจรตเกดขน

ในสวนตาง ๆ เพมความทกขรอนใหเกดขนแกเจาเมองจตตนคร

43สมเดจพระญาณสงวร

ความทกขอนใดบงเกดขนในจตตนคร เจาเมองจะตองรบทกขอนนน

แทน หรอรวมดวยชาวจตตนครทงสน ในทางตรงกนขาม ความสข

ทเกดขนในจตตนคร เจาเมองกไดรบรวมกนไปกบชาวจตตนคร

ทงสนเชนเดยวกน

ดงกลาวนจะเหนไดวา เจาเมองแหงจตตนครหรอจตนนเอง

เปนทรบทงความสข ทงความทกข ทงความด ทงความชว ไมมอะไร

ทเกดขนแลวในจตตนครหรอในมนษยเราทจะไมเขาถงจต ตอง

เขาถงจตทงนน ไมวาสงสะอาด ไมวาสงสกปรก และเมอเขาไปแลว

กจะกลบออกเองไมไดดวย เหมอนมแตทางเขาทใชส�าหรบเปน

ทางเขาแท ๆ แตไมมทางออกส�าหรบใหออกเองไดเลย นอกเสยจาก

วาเจาเมองจะมปญญา มความเพยรพยายามสรางทางออกขน และ

น�าเอาสงทไมตองการออกเทานน จงจะเอาออกได นนกคอ เมอ

อารมณใดเขาถงจตแลว กจะจมฝงลงในจตทงสน จะไมมการกลบ

ออกจากจตโดยล�าพงตวเองเลย ดงนน การสงสมอารมณของจต

จงเปนเรองธรรมดาทสด พดงาย ๆ กคอ จตเปนสงทสงสมอารมณ

ทงปวง ทงด ทงชว สงสมอารมณทดมากกเปนจตทด สงสม

อารมณชวมากกเปนจตทชว

คนดหรอคนชวกเกดจากการสงสมอารมณนเอง ไมไดเกด

จากสงอน จงควรจะไดระวงการสงสมอารมณเปนอยางยง แมไม

ปรารถนาจะเปนคนไมด ขณะเดยวกนควรมความเพยรใชสต

ใชปญญาสรางทางออกส�าหรบสงไมดขนใหจต เพอน�าเอาสงไมด

ทเขาไปครองจตอยออกเสยใหได แมจะทละเลกทละนอย กยอม

44

ดกวาไมมการหาทางน�าออกเสยเลย เพราะความไมดนน ถาปลอย

ใหเพมพนขนโดยไมพยายามท�าใหลดนอยลง สกวนหนงกจะ

ทวมทนจนไมมทส�าหรบความดเหลออยเลย แมเปนเชนนนเมอไร

เมอนนเจาเมองจตตนครกจะกลายเปนคนชวทไมเปนทปรารถนา

ในทใดเลย เพราะมแตจะน�าความรอนน�าทกขโทษภยไปสทกหน

ทกแหงทยางเหยยบเขาไป คนชวเปนเหตแหงความทกขแหง

ความรอนของตนเองดวย ดงนน ทกคนจงควรกลวอยางยงทจะตอง

เปนคนชว จงควรพยายามอยางยงทจะท�าทางน�าความไมดออกจาก

จตใหสม�าเสมอ

หวไมอก ๑๖ คนของเพอนคหเจาเมองแหงจตตนคร

อนทจรงชาวเมองจตตนครเปนคนมความรความฉลาด เปน

คนมการศกษา ในโลกมการศกษาถงระดบไหน ในจตตนครกจะ

มการศกษาสงระดบนน การศกษาทกระดบ ตงแตชนอนบาลจนถง

ชนมหาวทยาลย มอยครบถวนบรบรณในจตตนคร การศกษาดวย

การคนควากกาวหนาไปไกล ดกนาจะรจกคนดคนชว และชวยกน

ปราบปรามทจรตตาง ๆ ทเทยวกวนบานกวนเมองใหเดอดรอน

ตลอดถงตวหวโจก แตหาไดเปนเชนนนไม เพราะสมทยเปน

ตวส�าคญทแสดงตนเปนเพอนสนทของชาวเมองจตตนครทงปวง

ชาวเมองตลอดถงเจาเมองไววางใจขนาดทเรยกวาเพอนคหค คด

ดวยมความเขาใจและเชอในสมทยวาเปนผ ช วยสรางความสข

ความเจรญตาง ๆ สมทยเปนผสามารถครองใจคนทงเมองไวได

และสามารถในการใชพรรคพวกทเปนหวโจกดงทกลาวแลวคอ โลโภ

โทโส โมโห หวโจกทง ๓ นมไดไปแสดงตวเปนหวโจกวางทา

แกชาวเมองโดยตรง แตไปแอบสงใจชาวเมองใหโลภอยากได

ใหโกรธพยาบาท ใหหลงใหล โมโหเปนหวโจกส�าคญทแอบสงใจคน

46 สมเดจพระญาณสงวร

ใหหลง ใหเพลดเพลน ใหตดคลายกบเปนยาเสพตด โมโหชอบ

สงใจอยนาน ๆ โลโภ โทโส ชอบสงใจเปนพก ๆ แมทง ๒ จะออกไป

แลวโมโหกยงประจ�าอย สมทยไดอาศยโมโหนแหละเปนเครองมอ

ครองใจคนทงเมอง

ขอทนาสงเกตอยางหนงกคอ ในจตตนครไมมการทรงวญญาณ

หรอทรงเจา คอไมมวญญาณหรอเจาหรอผมาทรง หรอมาเขาสงคน

เหมอนอยางในบางเมอง มแตหวโจกทง ๓ นแหละเปนตวมาสงใจ

มาเขาทรงชาวเมองทงปวง

นอกจากน หวโจกทง ๓ ยงมพรรคพวกหวมดหวไมตาง ๆ

อก ๑๖ คน นาจะแนะน�าใหรจกไวบาง เพอวาเมอพบเหนเขาจะได

พอรจกวาใครเปนใคร คอ ๑. อภชฌาวสมโลภะ ละโมบไมสม�าเสมอ

คอความเพงเลง ๒. โทสะ รายกาจ ๓. โกธะ โกรธ ๔. อปนาหะ

ผกโกรธไว ๕. มกขะ ลบหล คณทาน ๖. ปลาสะ ตเสมอ คอ

ยกตนเทยมทาน ๗. อสสา รษยา ๘. มจฉรยะ ตระหน ๙. มายา

มารยา คอเจาเลห ไดแกปกปดโทษทมอย ๑๐. สาเถยยะ โออวด

คออวดคณทไมม ๑๑. ถมภะ หวดอ ๑๒. สารมภะ แขงด ๑๓. มานะ

ถอตว ๑๔. อตมานะ ดหมนทาน ๑๕. มทะ มวเมา ๑๖. ปมาทะ

เลนเลอ

ทง ๑๖ คนนมลกษณะตาง ๆ กนเหมอนดงชอนนแหละ

ลวนเปนพวกกอกวนความสงบสขของบานเมองจตตนครทงนน และ

วธกอกวนกดวยการเทยวสงใจคนเชนเดยวกนกบหวโจก ชาวเมอง

47สมเดจพระญาณสงวร

จตตนครถกพวกหวมดหวไมเหลานสงใจ กแสดงออกตาง ๆ กน

ตามสงทสง เชน ถกโกธะสงใจกแสดงอาการโกรธตาง ๆ ถกสาเถยยะ

สงใจกพดจาโออวดคณทไมมนานปการ การศกษาระดบตาง ๆ

ชวยไมได บางทกลบน�าความรมาคยฟง อวดรอวดฉลาดไปเสยอก

แมชาวเมองจตตนครจะตกอยในอ�านาจของพวกหวมดหวไม

ดงกลาวจนแทบจะหาผชวยไมได ดงเชนกลาวแลววาการศกษา

ระดบตาง ๆ ทกระดบกชวยไมได แตกยงมอยหนงอยางทชวยได

และชวยไดแนดวย สงนนคอปญญา ปญญาเปนอาวธส�าคญทสด

มอ�านาจสงสด ปญญามอยทไหน อยาวาแตจะฟาดฟนพวกหวมด

หวไมใหแตกกระจดกระจายไปไดเพยงพวกสองพวกเลย จะกรอย

กพน พวกปญญากสามารถเอาชนะไดสน เปรยบเหมอนแสงอาทตย

ทอาจขบไลความมดใหหมดไปไดไมหลงเหลอนนแล ขอส�าคญ

อยทวา ปญญามใชแสงอาทตยทมอยประจ�าโลก ปญญาเปนสงตอง

สรางขน ตองอบรมใหมขน

บรรดาผมาบรหารจตกคอผก�าลงอบรมปญญาใหมขน ให

เจรญงอกงามขน เพอใหตนเองมอาวธส�าคญทสดประจ�าตน ส�าหรบ

ปราบพวกหวมดหวไมใหสนไป ไมอาจกอความเดอดรอนใหได

ตอไปนนเอง จงนบไดวาบรรดาผมาบรหารจตทงหลายจะไดเปน

เจาของจตตนคร อนรมเยนเปนสขยงขนตามวนเวลาทล วงไป

พรอมกบความพากเพยรพยายาม ไมทอถอยทจะอบรมปญญาใหเจรญ

งอกงาม ชนตนกใหเกดปญญาเหนชอบตามความจรง วาไหนด

ไหนชว ไหนควรสงวนรกษาไว ไหนควรท�าลายใหสนไป

เครองปกปดสจจะในขาวสารตณหารอยแปด

สมทยมวธการหลายอยางทจะผกใจชาวจตตนคร เพอทจะ

เปนผครองใจของชาวจตตนครทงหมดตลอดไป นอกจากพรรคพวก

ทเปนหวโจกทง ๓ ลกมอคอทจรตทง ๓ และพรรคพวกหวไม

หวมดในลกษณะตาง ๆ อก ๑๖ ดงกลาวแลว สมทยยงวางพรรคพวก

นอกจากนนยดครองจดส�าคญตาง ๆ ของจตตนคร เพอทจะรกษา

อ�านาจของตนไวใหมนคง คอจดระบบสอสารทงชนนอก ๕ ชน

และชนใน ๑ ชน รวมเปน ๖ จด เพราะระบบสอสารเหลานทน�า

ขาวสารตาง ๆ เขาสเจาเมองจตตนคร

โดยปกต เจาเมองนนจะตดตอทราบเรองตาง ๆ ได กแตโดย

ทางสอสารนเทานน ฉะนน สมทยจงใชเครองมอทางมายาศาสตร

อยางหนงเรยกวา อารมณ เปนเครองแปลกปลอมปกปด สจจะ

ในขาวสารทงหลาย แตแสดงเปนอกรปหนง โดยแตงตงพรรคพวก

ใหอย เฝาประจ�าระบบสอสารทง ๖ นนแหละ แหงละ ๓ คน

ชอวา กามตณหา ความทะยานอยากในกาม คอ รป เสยง กลน รส

50 สมเดจพระญาณสงวร

โผฏฐพพะ (สงทกายถกตอง) ทนาปรารถนาพอใจ คนหนง ภวตณหา

(ความทะยานอยากเปนนนเปนน) คนหนง วภวตณหา (ความ

ทะยานอยากไมเปนนนเปนน) คนหนง มชอตรงกนทง ๖ แหง

๓ คนทประจ�าอยทระบบตาเมองกผสมอารมณเขาไปกบรปตาง ๆ

๓ คนทระบบหเมองกผสมอารมณเขาไปกบเสยงตาง ๆ ๓ คนท

ระบบจมกเมองกผสมอารมณเขาไปกบกลนตาง ๆ ๓ คนทระบบลน

เมองกผสมอารมณเขาไปกบรสตาง ๆ ๓ คนทระบบกายเมองกผสม

อารมณเขาไปกบสงตาง ๆ ทกายถกตอง ทงอก ๓ คนทระบบ

ใจเมองชนในกคอยผสมอารมณ เขาไปกบเรองตาง ๆ อกชนหนง

รวมเขาตอนนกม ๑๘ คนแลว

แตมใชเทาน สมทยมความรอบคอบมากกวานน คอ ไดจดให

ประจ�ากาลทง ๓ เหมอนอยางจดยามประจ�าทกยาม คอ ประจ�า

อดตกาล ๑๘ คน อนาคตกาล ๑๘ คน ปจจบนกาล ๑๘ รวมเปน

๕๔ คน ดกนาจะพอ แตยงไมพอส�าหรบสมทยผรอบคอบถถวน

เปนอยางยง ยงจดไวส�าหรบประจ�าก�ากบตนเอง ๕๔ คน ประจ�า

ก�ากบผอนอก ๕๔ คน จงรวมเปน ๑๐๘ คน เรยกตามภาษาของ

ชาวจตตนครวา ตณหา ๑๐๘

ฉะนน เจาเมองและชาวจตตนครทงปวงจงไดรบขาวทถก

อารมณเคลอบแคลงแลว เรยกไดวามใชเปนขาวสารทจรงแทอยเสมอ

เพราะสมทยไดวาง ตณหา ๑๐๘ ดงกลาวยดระบบสอสารทงสนไว

ทงชนนอกชนใน เจาเมองจงถกลวงใหหลง คอใหเขาใจผด เหนผด

51สมเดจพระญาณสงวร

อยเสมอ บางคราวกแสดงความยนดปรดา อยากไดนนไดน อยาก

เปนนนเปนน บางคราวกหงดหงด ขนเคอง ขดแคน อยากใหพนาศ

เสยหาย สดแตอารมณทสมทยและพรรคพวกสงเขามา ชาวเมอง

จตตนครจงมจตใจทดนรนกวดแกวงอยเสมอ ไมสงบ เปนโอกาส

ใหหวโจกทง ๓ เขาสงผสมไดโดยงาย เพราะสมทยจดใหคอยจอง

โอกาสอย ทกขณะแลว ดวยสงเกตเครองมอส�าคญคอ อารมณ

และลอบเขามากบอารมณทนท การปฏบตงานของสมทยและ

พรรคพวกทงปวงรวดเรวยงนก เทากบความเรวของจตหรอความเรว

ของแสง กนาจะเทยบไดหรอยงกวา

อยางไรกตาม ไดกลาวแลวในครงกอนวา อาวธหรอผทจะปราบ

พวกหวมดหวไมของฝายสมทยมอย คอ ปญญา และปญญาน

เมออบรมเสมอ กเหมอนอาวธทคมทลบอยเสมอ ยอมใชการไดผล

อยางดยง คอฟนลงไปทใดกขาดลงไปทนน ตณหา ๑๐๘ กสามารถ

จะท�าลายใหสนไปไดดวยปญญาทไดรบการอบรมบรบรณเตมทแลว

เชนกน แตส�าหรบชาวจตตนครทเปนสามญชน การอบรมปญญา

เพยงใหสามารถรกษาใจไมถงกบใหตกเปนทาสของอารมณจนเกนไป

พอใหมความรมเยนเปนสขมากกวารอนรนทกข กนบวาดแลว และ

การบรหารจตนแหละคอการอบรมสต อบรมปญญา ใหเกดทน

และใหสามารถรกษาจตใจหรอจตตนครใหไมถกอารมณอนเปน

สมนฝายรายของสมทยเขามอ�านาจเหนอ จนถงกบจะใชอ�านาจ

กอใหเกดความวนวายเรารอนไดเกนไป

52 สมเดจพระญาณสงวร

บานเมองใดมก�าลงอาวธบรบรณ ยอมจะปองกนขาศกศตร

มใหรกรานกอความเดอดรอนไดฉนใด ผใดมก�าลงอาวธคอปญญา

เพยงพอ ยอมจะปองกนอารมณมใหรกรานกอความเดอดรอนได

ฉนนน การอบรมปญญาตามแนวทางของพระสมมาสมพทธเจา

ผ ทรงบรบรณแลวดวยพระปญญาคณ จงเปนสงทผ ปรารถนา

ความรมเยนเปนสขพงกระท�าทวกน

หวโจกทง ๓ นน เทยวหาพรรคพวกไดอก ๗ คน รวมเปน

๑๐ คนดวยกนกอนคอ ๑. โลโภ ความอยากไดของของเขา

๒. โทโส ความโกรธประทษรายเขา ๓. โมโห ความหลง ทง ๓ น

เปนพรรคพวกชนหวโจกของสมทยอยแลว ๔. มาโน ความถอตว

ดหมนผอน ๕. ทฏฐ ความเหนผด ๖. วจกจฉา ความลงเลไม

แนนอนใจ ๗. ถนง ความงวงเหงา เกยจคราน ๘. อทธจจง

ความฟงซาน ๙. อหรกง ความไมละอายใจ ไมรงเกยจตอความชว

๑๐. อโนตตปปง ความไมเกรงกลวตอความชว

คน ๑๐ คนนตางไปหาพรรคพวกอกคนละ ๑๕๐ คน โดย

มาจดแบงเปน ๑๕๐ หม หมละ ๑๐ คน ประจ�านามธรรมและ

รปธรรมของชาวจตตนครทกคนโดยครบถวน คอสมทยไดศกษา

สรรวทยาและจตวทยารโดยถถวนวา ชาวจตตนครทกคนม จต

๘๙ ดวง นบเปน ๑ ม เจตสก ธรรมทเกดในจต ๕๒ นเปนสวนจต

กบมรปทเรยกวา นปผนนรป รปทส�าเรจมาแลว ๑๘ พรอมกบ

ทกข ๔ คอชาต ชรา พยาธ มรณะ น เป นสวนสรระหรอรป

(ตามคมภรอภธรรม) จงรวมเปน ๗๕ แจกเปน นามธรรม ๗๕

53สมเดจพระญาณสงวร

แจกเปน รปธรรม ๗๕ เพราะชาวจตตนครทกคนประกอบดวย

นามธรรม รปธรรม รวมกนอยเปนคนหนง ๆ จะแยกถอเอาเฉพาะ

อยางเดยวไมได ฉะนน เพอมใหขาดตกบกพรองเลยแมแตนอย

จงไดนบจ�านวนเปนสวนละ ๗๕ หนวยเสยทเดยว เพอทจะไดสง

พรรคพวกไปคมเปนรายหนวย หนวยละหม คอตามทไดกลาวแลววา

จดแบงเปน ๑๕๐ หม หมละ ๑๐ คน เพอควบคม นามรปทแบงออก

สวนละ ๗๕ เปน ๑๕๐ หนวยนน กระจายก�าลงออกคมหนวยละ

หมทเดยว ดงนน ๑๕๐ คณดวย ๑๐ จงรวมเปน ๑,๕๐๐ เรยกวา

กเลส ๑,๕๐๐ เปนพรรคพวกทสมทยจดไวใหมหนาทประจ�าก�ากบ

ภายในบานของชาวจตตนครทกคน ทกกระเบยดนวกวาได ไมยอม

ใหใครพนออกไปจากการควบคมเลย จะคดอะไร จะท�าอะไร

จะเดน ยน นง นอนทไหน กอยในสายตาของหมใดหมหนงแหง

กเลสทง ๑๕๐ หมนทงสน

สมทยจงนบวาเปน นกการโลก ทสามารถมาก เพราะตองการ

ทจะครองโลกทงสนไวในอ�านาจ ไมประสงคจะใหใครผใดพนไปจาก

อ�านาจของตนเลย ลองนกเขยนรปภาพภายในบานของชาวจตตนคร

แตละคน กคงจะเปนภาพทเตมยวเยยไปดวยกเลสตณหาเดนไป

เดนมาสบสนอลหมานอยางบอกไมถก บางกครกครนรนเรง เตนร�า

ท�าเพลง บางกกรวโกรธ ดาต ออกทายกษมารตาง ๆ บางกนงโงก

ซมเซา ดคลายกบโงดกดาน บางกซบซบวางแผนชวรายตาง ๆ

ดงนเปนตน ตางแสดงออกตามสนดานของตน ๆ ๑๐๘ จ�าพวก

หรอ ๑,๕๐๐ จ�าพวก ดภาพแลวนาปวดเศยรเวยนเกลาแทนยงนก

54

ไดกลาวไวแลววา อาวธทจะปราบพรรคพวกของสมทยใน

จตตนครไดผลแนนอน มอย อยางเดยวคอ ปญญา ปญญาน

มหลายขน ทงขนต�า ขนกลาง ขนสง กเหมอนอาวธมคมทยอมม

ทงคมนอย คมมาก คมทสด อาวธทคมนอยกท�าใหคมมากได

ท�าใหคมทสดได ดวยการหมนลบอยเสมอ ปญญากเชนกน ปญญา

ทอยในขนต�ากอาจท�าใหเปนปญญาขนกลางได ท�าใหเปนปญญา

ขนสงได ดวยการหมนอบรมอยเสมอ อบรมมากและสม�าเสมอ

เพยงไร ปญญากยอมจะยงสงขนไดเพยงนน

ดงนน แมเหนโทษของพรรคพวกเหลารายของสมทย ตองการ

จะท�าลายใหสนไปหรอปราบใหบรรเทาเบาบางลง กจ�าเปนจะตองใช

อาวธคอปญญาทหมนลบใหคม คออบรมใหเปนปญญาในขนสง

ยงขนทกทอยเสมอ และการอบรมทถกตองจรง ๆ กมอยวธเดยว

คอศกษาพระพทธศาสนาใหเขาใจพระธรรมค�าสงสอนของพระสมมา-

สมพทธเจาใหสมควร แลวปฏบตตามททรงสงสอนไวนน ปญญา

กจะเพมพนยงขนเปนล�าดบ สามารถท�าลายเหลารายพรรคพวก

สมทย ผเปนเหตแหงความทกขรอยแปดพนประการของจตตนคร

ใหลดนอยถงทสดลงไดจรง ๆ

สมทยใสความหวงบงทกข เกบปญญา

บานของใครมคนไปคมอยเตมไปหมดตงรอยตงพนดงน ดก

นาจะตองกลมใจไมมความสขแน แตกลบปรากฏวา ชาวจตตนคร

ไมคอยจะมใครรสกวาถกควบคมตวแจ พากนเหนวาอยในโลกกตอง

มความสขบาง สงสนกสนานกมอยมาก สงเจรญตาเจรญหกมอย

โดยรอบ นอกจากนยงมอกสงหนงทส�าคญมากทชาวจตตนคร

เรยกกนวา ความหวง เปนอาหารใจส�าคญของชาวจตตนคร เมอเกด

ความออนเพลยหรอขดของขาดแคลนอะไรขน กรบบรโภค ความหวง

ไวรองทอง ท�าใหกระปรกระเปราวงเตนไปไดคราวหนง ๆ ทงนเพราะ

สมทยไดมวธครองใจของชาวจตตนครอยางแยบยล จนยากท

คนทวไปจะรสกได จงเปนเรองทนาศกษาวาสมทยท�าอยางไร จะลอง

เลาไปตามททาน ผร ไดบอกไว

สมทยไดพยายามอยางยงทจะปดบง หรอบดเบอนสงหนง

ทเรยกตามภาษาของทานผร วา ทกข ไมยอมใหใครรเหน ทกข

ไดเปนอนขาด ดวยใชอบายวธตาง ๆ ทท�าใหพากนเหนไปในทาง

56 สมเดจพระญาณสงวร

ตรงกนขาม ถาใครเหนเปน สข ไปได กถกความประสงคของสมทย

ทสด สมทยใสความหวง หรอ ความอยาก เขาไปในใจของชาว

จตตนคร พรอมกบ ความเพลน และ ความตดใจยนด และคอยปอน

สงทเรยกวา อารมณ แกความอยาก ความตดใจยนด โดยแทรกเขาไป

กบขาวสารทผานทางระบบสอสารชนนอกชนในดงกลาวแลว

ชาวจตตนครจงพากนหวกระหายตออารมณตาง ๆ เพลดเพลน

ตดใจยนดอยกบอารมณตาง ๆ สมทยใชอารมณนเองเปนเครอง

ผกใจชาวจตตนครไวใหพากนหวงพากนเพลดเพลนอยตลอดคน

พรรคพวกของสมทยกรอยกพนกพากนแฝงตวคมอยอยางเงยบ ๆ

และผลดกนเยยมหนาออกมาบางเปนครงคราว ชาวจตตนครจง

ไมรไมเหน เหมอนอยางทคนเปนโรคมองไมเหนตวเชอโรคตงพน

ตงหมนในรางกาย ตอเมอใชกลองจลทรรศนสองจงจะมองเหน

อนทจรงเจาเมองจตตนครเปนผมอาวธพเศษอยหลายอยาง

ส�าหรบปราบปรามขาศกศตรทงปวง เหมอนอยางผ ทปกครอง

บานเมองทงปวงจะตองมอาวธและก�าลงตาง ๆ จงจะปกครองและ

รกษาบานเมองไวได ถาเจาเมองจตตนครประสงคจะดใหเหน

พรรคพวกของสมทยทงหมด กสามารถจะเหนได เพราะมปญญา

เปนอาวธพเศษอยางหนงประจ�าตน แตสมทยไดลอบเกบปญญาน

ไวเสย ทงเมองจตตนครจงเตมไปดวยอารมณ ความหวง ความเพลน

ความตดใจยนด และความตอสแยงชงอารมณกนตาง ๆ เปนโอกาส

ใหพวกหวโจกทง ๓ และพรรคพวก ๑๐๘ จ�าพวกแทรกแซงกน

อลหมานไปหมด

57สมเดจพระญาณสงวร

ผศกษาพระพทธศาสนารพระธรรมของพระพทธเจาแมพอควร

ถงจะยงไมมปญญาเหนตามพระธรรมนนจรง ๆ แตถานอมใจให

เชอบางวา พระพทธเจาทรงเปนถงบรมศาสดาททรงสามารถตง

พระศาสนาทใหญโตมนคงขนไดในโลก มศาสนกมากมาย อะไรท

ทรงสอนไวทเราไดศกษารยอมเปนความจรง เปนตนวาทรงแสดงวา

สงใดเปนทกข แมจะยงไมเหนตามดวยปญญาของเราเองวาเปนทกข

กลบเหนวาเปนสข กควรจะอาศยความเชอเขาประกอบ ใหนอมใจ

ลงรบไวบางวาสงนนเปนทกขจรง มใชเปนสขดงเราเหน เมอยอม

เชอบางแลววา สงใดเปนทกข มใชเปนสข แมจะเกดความหลง

ความเพลน ความตดใจยนดในสงนน กยอมมโอกาสจะหยดลง

หยดเพลนหยดตดใจยนดไดบาง แมเพยงครงคราวเมอเกดสต

เกดปญญา ถงแมความไมหลง ไมเพลน ไมตดใจยนดในสงท

พระสมมาสมพทธเจาทรงแสดงวาเปนทกข จะเกดขนเพยงครงคราว

กยงด เพราะจะเปนเหตใหหลงนอย เพลนนอย ตดใจยนดนอยลง

ไดทกท แมมความเพยรไมวางเวนทจะท�าใหนอยลง

กลาวแลววา ความหลง ความเพลน ความตดใจยนด เกด

จากอบายแยบยลของสมทย ซงเปนหวหนาเหลารายยงใหญ เมอ

ท�าลายเสยไดเพยงไร กเทากบท�าใหฝายสมทยออนก�าลงเพยงนน

ประเทศบานเมองทมผรายชกชม กบประเทศบานเมองทไมมโจร

ผรายหรอมนอย มความสงบและความรมเยนเปนสขแตกตางกน

เพยงไร ยอมเปนทเขาใจกนดแลว จตตนครกเชนกน จตตนคร

ทสมทยมก�าลงออน กบจตตนครทสมทยมก�าลงเขมแขง กมความ

สงบและความรมเยนเปนสขแตกตางกนเพยงนน

58

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย แมมความเพยรไมวางเวนท

จะปฏบตตามพระธรรมค�าสงสอนของพระพทธเจา ยอมจะไดเปน

เจาเมองทมปญญา สามารถท�าจตตนครของตนใหรมเยนเปนสข

ไดยง ๆ ขนสบไป

ลกษณะอารมณเครองมอสมทย

จะไดกลาวถงลกษณะเปนตนของอารมณ ซงเปนเครองมอ

ส�าคญของสมทยทใชคลองใจชาวจตตนคร ดงทไดกลาวแลววา

ในจตตนครมทกอยางเหมอนอยางในบานเมองทวไป วาถงสงทงหลาย

ทจะมองเหนไดดวยตา กมอยทวไป เปนสงเกดมขนโดยธรรมชาต

เชน ตนไม ภเขากม เปนสงทท�าขนสรางขน เชน บานเรอน อาคาร

กม ลมตาขนกไดเหนรอบไปหมด สมทยไดสรางสรรคตบแตงขน

มากมาย และคยกนนกหนาวาตนเปนผคดสงทเรยกวาวจตรศลป

ตาง ๆ ขนในโลก บานเรอนปราสาทราชวง ตลอดถงวดวาอาราม

ลวนตองมวจตรศลป การตบแตงตาง ๆ ตลอดถงการตบแตง

กายของบรษสตรทงปวงกตองมวจตรศลป และตางกประกวด

ประชนกนยงนกในการแตงกายใหทนสมย หรอทเรยกวาแฟชน

นอกจากนยงมการแสดงตาง ๆ เช น โขน ละคร ภาพยนตร

การละเลนเตนร�า เปนตน ส�าหรบดเลนเพอความบนเทง

60 สมเดจพระญาณสงวร

คนทงปวงตางทมเทเงนทองไปมากมายเพอสงทส�าหรบจะได

ดงามตาเทานน ทสรปลงไดในค�าเดยววา รป ทตามองเหน เทากบ

วาเปนอาหารตานนแหละทคนทงปวงตองซอหาอาหารตานดวยมลคา

ทสงมาก มากยงกวาอาหารทบรโภคเขาไปทางปาก

ยงเสยงทจะฟงทางห กมทงทเปนเสยงธรรมชาตและเสยงท

สรรคสรางขน เชน เสยงลม เสยงฟา เสยงสตวรอง เสยงคนพด

เสยงขบรอง เสยงดนตรตางชนด สมทยกลาวโออวดอกเหมอนกน

วาไดสรางเสยงทไพเราะตาง ๆ ใหแกโลก เชน เสยงขบรอง เสยง

ดนตรนานาชนดส�าหรบบรรเลงประโคมขบกลอมใหเปนสข ซงก

สรปลงไดในค�าเดยววา เสยง ทหไดยน เทากบวาเปนอาหารห

นนเอง ซงบางทคนกตองการซออาหารหนดวยราคาแพงอกเหมอนกน

ยงกลนทจะสดดมทางจมก กมตาง ๆ ทงโดยธรรมชาต

เชน กลนหอมกลนเหมนของดอกไมและของเนา ทงโดยปรงแตง

เชน กลนธป กลนน�าอบ สมทยกอวดอางอกนนแหละวาไดปรงแตง

กลนทหอมทงหลายส�าหรบจรงความสข สรปลงไดในค�าเดยววา

กลน ทจมกไดสดดม เทากบเปนอาหารจมก บางทคนกตองซออาหาร

นดวยราคาแพง

ยงรสทจะลมทางลน กมตาง ๆ ทงโดยธรรมชาตและโดย

ปรงแตง เชน รสอาหารนานาประเภท สมทยอวดนกเหมอนกนวา

ไดปรงแตงรสอาหารอนโอชาลนนานปการ แตกสรปลงไดในค�าเดยว

วา รส ทลนลม อนคนโดยมากตองแสวงหารสมาเปนอาหารลน

ดวยราคาแพง

61สมเดจพระญาณสงวร

ยงสงทกายถกตองออนแขงตาง ๆ กมทงโดยธรรมชาตและ

โดยปรงแตง สมทยไดคยโอนกวา ไดสรางสงสมผสทางกายท

ละมนละไม ส�าหรบบ�าเรอความสขมากมาย สรปลงไดในค�าเดยววา

โผฏฐพพะ สงถกตองทางกาย คนโดยมากกพากนแสวงหาสงทม

สมผสใหเกดสขเทากบเปนอาหารกายกนดวยราคาแพงลว ทงยง

เรองตาง ๆ ทคดทางใจ สมทยอวดโอวาไดชวยปรงเรองตาง ๆ

ใหแกใจคนทงปวง สรปลงไดในค�าเดยววา ธรรม เรองทใจร ใจคดถง

คนทงหลายกพากนแสวงหาเรองมาเปนอาหารใจอยเสมอ บางท

กดวยราคาแพงเชนเดยวกน

ดงกลาวแลวจะเหนไดวา เพอใหไดมาซงรป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ธรรมารมณ ทถกใจ พอใจ แตละคนตองเสยไปเพอ

แลกมาเปนอนมาก และส�าหรบสามญชนแลวยอมมความปรารถนา

ตองการในสงดงกลาวอยดวยกน ตางกนเพยงมากหรอนอย และ

ความมากหรอนอยทตางกนนกหาไดเกดจากอะไรอนไม แตเกดจาก

ความปรงของสมทยทมากหรอนอยนนเอง สมทยปรงใหเปนรป

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เปนทนาปรารถนาพอใจมาก

ความปรารถนาตองการกมาก สมทยปรงใหเปนรป เสยง กลน รส

โผฏฐพพะ ธรรมารมณ เปนทนาปรารถนาพอใจนอย ความปรารถนา

ตองการกจะนอย

ความมอนทรยสงวร คอการมสตระวงไวเสมอ มใหสมทย

ปรงใหเกดความปรารถนาตองการมากไปเทานนทจะท�าใหสามารถ

ควบคมปรารถนาตองการ จะไดเหนรป ไดฟงเสยง ไดดมกลน

62

ไดลมรส ไดสมผส ไดรบรเรองราวทพอใจไวได ใหอยในขอบเขต

พอสมควร ไมกอใหเกดความรอนรนกระวนกระวายจนเกนไป จนถง

กบท�าใหตองแสวงหามาใหได แมจะตองแลกกบสงทมคาอน ๆ

เปนตนวา ชอเสยง เกยรตยศ ยอมโกง ยอมกน ยอมปลนปลอน

หลอกลวง ทรยศ เพอใหไดมาซงสงทสมทยปรงใหเหนวานาปรารถนา

ตองการอยางยง

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายมโอกาสจะอบรมสตใหเกด

ไดทนความปรงของสมทย จงนบวาเปนผมโอกาสทจะไมถกสมทย

น�าไปเสอมเสยดงกลาว อนชอเสยงเกยรตยศนนมคายงนก สตเทานน

จะชวยรกษาไวได มใหน�าไปแลกกบสงทนาปรารถนาตองการ จงควร

จะอบรมสตใหเตมทดวยกนทกคน

จตตนครเมองภาพยนตร

จตตนครพรงพรอมไปดวยสงทงปวง ดงทสรปเรยกวา รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และเรองหลายหลาก ซงผานเขาไปทางระบบสอสารชนนอกชนในดงกลาวแลว อนเรยกดวยภาษาของชาวจตตนครวา อารมณ แปลวา สงเปนเครองหนวงเหนยวจตใจ สมทยเปนผสรางขนและสอดแทรกเขาไปทางระบบสอสารทงหลาย สมทยใชอารมณเปนเครองมอในการครองใจคนทงปวง โดยเปนเครองหนวงเหนยวจตใจใหหลงเพลนยนด สมทยคอยเตมเชอความอยาก ความใคร ความปรารถนา แกชาวจตตนคร และตบแตงอารมณทนาใคร นาปรารถนา นาพอใจ ไวคอยสนอง ชาวจตตนครจงพากนหวกระหายอารมณดงกลาวอยอยางไมอม ไมเพยงพอ ไดอารมณอยางนแลว กใครจะไดอารมณอยางนนอก นอกจากนบรรดาหวโจกและสมนทงปวงกพากนแอบแฝงหนนใหเปนไปตาง ๆ เชน บางทไมไดอารมณทนาปรารถนากหนนใหโกรธกรว ตรงกนขามพากนหมนไปตามอารมณนเอง ชาวจตตนครหาไดเหนสงทหนนใหเปนอยางนนอยางน คอบรรดาหวโจกและสมนเหลานนไม ถาจะวาดภาพ

ของอารมณใหพอมองเหนไดชด กพอวาดไดดงน

64 สมเดจพระญาณสงวร

อารมณจะปรากฏเปนภาพของสงทงหลายทตามองเหนมา

ลอยอยในใจ เชน เปนภาพบานเรอน ตนไม ภเขา บรษ สตร

ถาเปนสงทสะดดตาสะดดใจ หรอเปนสงทชอบหรอทชง กยงเปน

ภาพทปรากฏเดนชด บางทเปนวมานลอย ดงทเรยกวาสรางวมาน

ในอากาศ บางทเปนภาพทนาเกลยดนากลว เชน ภตผปศาจ เมอ

ปรากฏเปนภาพขนในใจดงนแลว กยนดในภาพทนายนด ยนราย

หรอโกรธแคนขดเคองในภาพทนายนราย อารมณจะปรากฏเปน

ภาพจากเสยงทหไดยน เปนภาพเสยงทแววในใจ เปนเสยงดนตร

เสยงลม เสยงน�า เสยงสตวรอง เสยงคนพด ซงแปลภาษาออกมา

เปนคน เปนวตถ เปนตน เชน ไดยนค�าวาแกวแหวนเงนทอง

จะปรากฏภาพเปนแกวแหวนเงนทองลอยอยในใจ แลวกเกดโลภใน

ภาพนน อารมณจะปรากฏเปนภาพกลนทจมกสดดม เปนภาพรส

ทลนไดลม เปนภาพสงทถกตองทางกายขนในใจเชนเดยวกน แลวก

ชอบหรอชงอยกบอารมณนน อารมณจะปรากฏเปนภาพของเรอง

ทกเรองทใจคด ใจคดถงภเขา กจะปรากฏเปนภาพภเขาขนทนท

ใจคดถงบตร ภรยา สาม จะปรากฏเปนภาพบคคลเหลานขนทนท

ใจคดถงเสยง ถงกลน ถงรส ถงสงถกตอง ถงเรองของสงเหลาน

กจะปรากฏเปนภาพของสงทงปวงนทกอยาง สดแตวาใจจะคดถง

อะไร แลวกชอบหรอชงอยกบภาพเหลานนเชนเดยวกน

ชาวจตตนครพากนพวพนเพลดเพลนอย กบภาพคลายกบ

คนนงดภาพยนตรนยมชมชอบตวพระ ตวนาง เกลยดตวผราย

บางคราวกหวเราะเฮฮา บางคราวทใจออนกรองไห เพราะมไดนกวา

65สมเดจพระญาณสงวร

เปนภาพยนตร แตนกวาเปนเรองจรงหรอเปนชวตจรง สมทย

สามารถท�าใหชาวจตตนครคดวา อารมณทปรากฏเปนภาพในใจน

เปนของจรงฉนนนเหมอนกน โดยใชหวโจกส�าคญเงยบ ๆ คอ โมโห

ใหเขาแทรกแซง ท�าใหหลงเขาใจผด อนทจรงจตตนครเปนเมอง

ภาพยนตรทยงใหญกวาเมองใด ๆ ในโลก และชาวเมองจตตนคร

กชอบดภาพยนตรกนมาก สามารถดอย ไดทงกลางวนกลางคน

เวนแตหลบ ถงหลบกยงชอบฝนดภาพยนตรกนอก

คนดหนงดละครเพลดเพลนอยกบการแสดงของหนงละคร

กเชนเดยวกบชาวจตตนครเพลดเพลนอยกบภาพแสดงของอารมณ

เมอผดหนงดละครไมปลอยใจจนเกนไป มสตรตวไวบางวาก�าลง

ดหนงดละคร กจะไมหลงชอบชง ไมยนดยนรายไปกบบทบาทของ

ตวแสดงเชนนฉนใด เมอภาพของอารมณปรากฏขนใหเหน แม

ชาวจตตนครไมปลอยใจจนเกนไป มสตรวาเปนสงทสมทยใชหวโจก

สรางขนเพอลอใหหลง กจะไมชอบชง ยนดยนรายไปกบภาพทแสดง

ขนดวยอารมณนนจนเกนไป

ฉนนน การศกษาใหรความจรง คอศกษาธรรมของพระพทธเจา

และการอบรมสตใหด�ารงอยสม�าเสมอ จงเปนสงส�าคญทสดของผท

ไมตองการจะหลงเพลดเพลน ชอบชง ยนดยนรายไปกบภาพทสมทย

สรางขนไวลอใหหลง ผไมเพลดเพลนยนดยนรายจนเกนไปเทานน

ทมจตใจสงบเยอกเยน ทกลาวไดวาเปนจตใจทมคา เปนทพงปรารถนา

ของผมปญญาทงหลาย

ยาเสพตดสตว ๖ ชนด

ชาวจตตนครพากนตดอารมณกนงอมแงม จนไมสามารถจะ

ขาดอารมณได และดงทไดกลาวแลว อารมณปรากฏเปนภาพท

ดเปนของจรงจง ไมใชเหมอนอยางทชาวโลกพดกนวาอารมณท

หมายถงเรองอะไรในใจ ไมปรากฏรปรางอะไรใหมองเหน ในจตตนคร

อารมณเปนภาพใหมองเหนเปนรปรางขนจรง ๆ เชน เปนภาพตนไม

กมองเหนเปนตนไมจรง ๆ เปนภาพคน กมองเหนเปนบรษ เปนสตร

เปนเดก เปนหน มสาว เปนผ ใหญวยตาง ๆ ขนจรง ๆ ฉะนน

อารมณจงเปนเครองมอส�าคญของสมทย และสมทยร วธท�าให

ชาวจตตนครตดอารมณคลายกบตดสรายาฝน ทแรกทกคนกดมสรา

ไมเปน สบฝนไมได แตเมอหดดม หดสบเขาบอย ๆ ในทสดกตด

ถงเวลากจะตองดม ตองสบ ถาไมไดดม ไมไดสบ กจะกระวนกระวาย

หงดหงด เมอไดดม ไดสบแลวจงจะสงบ

ในจตตนครไมมสรายาฝน ไมมเฮโรอนและยาเสพตดใหโทษ

ตาง ๆ อยางในเมองทว ๆ ไป แตมอารมณนแหละแทนทสงอน ๆ

68 สมเดจพระญาณสงวร

ทแรกกดเหมอนไมสสนใจกนนกในจตตนคร แตสมทยแทรกเขามา

ทางระบบสอสารทงปวงสจตตนครบอย ๆ โดยพยายามแทรกแต

อารมณทงดงาม นารกใคร ปรารถนาพอใจ ชาวจตตนครชกจะตดใจ

ตดตา ตดห ตดจมก ตดลน ตดกาย เกดความกระหายทจะได

รบอารมณทงามอยเปนประจ�า เมอไมไดกกระวนกระวาย หงดหงด

ตอเมอไดจงจะสงบ เมอพากนตดอารมณดงน สมทยกเบาใจวา

ไมมใครจะคดก อสรภาพแน เพราะพากนคดแตจะใชอารมณท

งามกนทงนน เหมอนอยางคนตดฝนตดกญชา กคดแตจะหาฝน

กญชามาสบเทานน อารมณทงามนเปนยาเสพตดส�าคญทสมทย

วางไวแกชาวจตตนคร เชน ชายงามหญงงามทปรากฏเปนภาพให

มองเหน

นอกจากน สมทยยงไดเลยงสตวตาง ๆ ไวอกมาก เชน ง

ชนดตาง ๆ จระเข นกตางชนด ไก สนขจงจอก ลงใหญเลกเปน

อนมาก และแทนทจะสรางสวนสตวใหอยเปนสวนสด กลบปลอย

ใหอยทวไปในจตตนครตามแตสตวจ�าพวกไหนจะชอบอยชอบเทยว

ไปในทไหน เชน งอยในจอมปลวก จระเขอยในน�า นกบนอยในอากาศ

และจบพกนอนบนตนไม ไกอย ในบาน สนขจงจอกอยในปาชา

ลงอยบนหมไม บางทสตวทงปวงเชนทกลาวมากเทยวเพนพานทวไป

บางทสมทยจบสตวเหลานมาผกรวมกนไวแลวกปลอย เปน

กฬาทสนกอยางหนง เพราะจะไดเหนสตวเหลานตางวงไปสทอย

ของตน สมทยหวเราะชอบใจแลวกลาววา ชาวจตตนครกเหมอนสตว

เหลานน เพราะพากนวงไปหาอารมณคอรปเหมอนอยางงเลอย

69สมเดจพระญาณสงวร

ปราดไปหาจอมปลวก วงไปหาอารมณคอเสยงเหมอนจระเขวงไป

ลงน�า วงไปหาอารมณคอกลนเหมอนนกบนหวอไปในอากาศ วงไป

หาอารมณคอรสเหมอนไกบนไปสบานทตวอาศย วงไปหาอารมณ

คอสงถกตองทางกายเหมอนสนขจงจอกวงไปสปาชา วงไปหาอารมณ

คอเรองทางใจเหมอนวานรวงหลกหลกไปบนตนไม นเปนกฬาท

สนกสนานมากของสมทย ในการทเหนหมคนทงเมองวงพลานไป

ในทศทางตาง ๆ บางทกชนกน ปะทะกน แยงชงกน ตอส วาง

หมดมวย แทงฟน ยงกนเปนค ๆ วนวายไปหมด ยงยงยงวนวาย

สบสนอลหมาน สมทยกยงสนกสนานมาก

การศกษาในทางโลกกตาม ในทางธรรมกตาม ผมปญญา

ยอมศกษาเพอมงเพมพนสตและปญญาเปนส�าคญ และยอมเขาใจ

ดวาตนเองเทานนทจะสามารถน�าความรในเรองทงหลายมาเพมพน

สตและปญญาของตนได ผ เขยนหนงสอหรอผบรรยายเรองราว

เหลานน เพยงสามารถน�าความรความเขาใจมาแสดงใหทราบเทานน

หาอาจท�าใหผไมใครครวญพจารณาตามเกดประโยชนไดไม ผน�า

เรองจตตนครมาบรรยายในรายการบรหารจตอยขณะนกเชนกน

เปนเพยงผน�าธรรมเกยวกบจตตนครมาแสดง หนาทในการน�าไป

ใชใหเกดประโยชนตองเปนของบรรดาทานผมาบรหารจตทงหลาย

เมอเกดความรสกวงไปหาอารมณใดกตาม ทเหนวาเปนความงดงาม

นารกใคร ปรารถนาพอใจ กควรตองท�าสตใหเกดขนใหรทนแมเพยง

พอสมควร วาสมทยก�าลงท�างานยดครองเราอยอยางเฉลยวฉลาด

แมเราไมตอตานขดขน คอไมพยายามยบยงความปรารถนาตองการ

70

เสยบางเลย ปลอยไปเตมแรง แลวแตความปรารถนาตองการจะน�าไป

เรากจะตกเปนทาสของสมทย ไมอสระแกตว ทาสคนใดจะมความสข

ทแทจรงได ลองคดด

ชาวจตตนครทปลอยใหความปรารถนาตองการในรป เสยง

กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ น�าไปอยางไมขดขนตานทาน

กจะหาความสขทแทจรงไมไดเชนเดยวกบทาสนนเอง ฉะนน เราจะ

เลอกเปนทาสหรอเปนไทกจะเลอกไดดวยการยอมใหสมทยครอบครอง

หรอตอตานขดขนสมทยจนสดสตปญญาเทานน

สมทยรกษาพชพนธแหงมนษยและสตว

สงทสมทยระดมพลงเพอสบรกษาไวมากทสดกคอ พชพนธ

แหงมนษยและสตวดรจฉานทวไป ตลอดถงพชพนธแหงตนไม

ใบหญาทงปวงในโลก สมทยไดสอดแทรกความรสกทางเพศไวแก

ชาวจตตนครทงปวง โดยแบงออกเปนเพศค ซงมความรสกไว

ตอกนอยางยงเพอสบรกษาพชพนธของคนไว จนถงทานผรไดกลาว

ไววา ”ยงไมเหนรปอยางอน เสยงอยางอน กลนอยางอน รสอยางอน

สงถกตองทางกายอยางอน สกอยางหนงทจะครอบง�าจตของบรษได

เหมอนอยางรปของสตร เสยงของสตร กลนของสตร รสของสตร

สงถกตองทางกายของสตร สงทง ๕ นของสตรยอมครอบง�าจต

ของบรษตงอย„ ในทางตรงกนขาม ทานกไดกลาวไววา ”ยงไมเหนรป

อยางอน เสยงอยางอน กลนอยางอน รสอยางอน สงถกตองทางกาย

อยางอน สกอยางหนงทจะครอบง�าจตของสตรได เหมอนอยางรป

ของบรษ เสยงของบรษ กลนของบรษ รสของบรษ สงถกตองทางกาย

ของบรษ สงทง ๕ นของบรษยอมครอบง�าจตของสตรตงอย„

72 สมเดจพระญาณสงวร

สมทยแทรกความรสกของบคคลทง ๒ เพศไวใหมตอกน

รนแรงถงเพยงน กดวยความกลววาโลกจะสญสนพชพนธ จะไมม

ใครเหลออยใหสมทยครอบครองใจ เพราะสมทยทราบดวาจตตนคร

มภยธรรมชาตทรายแรงทชาวจตตนครจะตองประสบอยางหลกเลยง

ไมได ซงจะไดเลาในเมอถงวาระ ถาไมมพชพนธสบตอกจะสนสญ

ไปหมดเมองในเวลาไมเกนรอยป หรอจะเกนไปบางกไมมากนก และ

รางกายของบคคลทง ๒ เพศนเลากแสนทจะสกปรก สมทยจ�าตอง

แทรกความรสกดงกลาวไวอยางแรง ไมเชนนนตางกจะเมนเฉยเมย

ตอกนและกน ทงภาระในการครองเรอนกหนก สมทยตองสราง

แทรกความรกในบตรธดาเปนอยางยงไวดวย ไมเชนนนกจะไมมใคร

อยากมลก อยากเลยงลก สมทยจงจ�าตองระดมพลงแหลงความรสก

ดงกลาวหรอทเรยกกนวา ความรกความใคร เพอรกษาพชพนธไวใน

จตใจของชาวจตตนครมากเปนพเศษ แมจะใหเกดผลตามประสงค

แตกใหเกดผลเดอดรอนเสยหายหลายอยาง เชน ชาวจตตนคร

ผถกพลงความรกใครครอบง�าใหกระวนกระวาย กปฏบตระงบหรอ

บ�าบดความรสกเชนนในทางทผดตาง ๆ มการกระท�าผดตาง ๆ

มสถานทบ�าบดตาง ๆ มวธยวยความรสกตาง ๆ บรรดาพรรคพวก

ของสมทยอกมากมายกไดโอกาสแทรกแซง แสดงตวผสมผสาน

ไปกบเรองน กเปนทพอใจของสมทยอกอยางหนง

จ�านวนส�ามะโนครวคนของจตตนครมากขนผดสงเกตโดย

รวดเรว เชนเดยวกบจ�านวนคนของประเทศตาง ๆ ในโลก ท�าใหเกด

ปญหาวาคนจะลนโลกขน แตสมทยหาไดกลวปญหานไม ทงไม

73สมเดจพระญาณสงวร

ขวนขวายทจะควบคมยบยงแตประการใด เพราะสมทยมพลงในการ

ท�าลายอยในมอพรอมแลว ไมนอยกวาพลงแหงการสราง อาจจะยง

กวาเสยอก เชน ในโลกปจจบนน อาวธปรมาณทพากนท�าไว มก�าลง

แหงการท�าลายมหาศาล จะท�าลายสงทงปวง พรอมทงชวตคน

ทงโลกไดในเวลาพรบตาเดยว ถงเวลามคสญญเมอใด สมทยจะ

ระดมพลงแหงการท�าลายเมอนน สมทยไดแทรกแซงความรสก

ทางท�าลายเขาในใจแหงชาวจตตนครไวแลว จงไมวตกวาคนจะลนโลก

สมทยแหงจตตนครมพลงรายรนแรง นารงเกยจ สะพรงกลว

ยงนกดงกลาวมา แตสมทยกมความเฉลยวฉลาดรอบคอบในการ

ใชพลงนน จนท�าใหชาวจตตนครยอมตกอยใตพลงดงกลาวอยาง

เตมอกเตมใจ มไดระแวงสงสยวานนแหละคอสงทจะน�าตนไป

สความพนาศหายนะ พระสมมาสมพทธเจาผทรงพระปญญาคณ

เลศกวาปญญาทงหลาย จงทรงรเทาทนสมทยทกประการ และดวย

ทรงพระกรณาคณเลศกวากรณาทงหลาย จงทรงแสดงไวใหเหนโทษ

ของสมทย เพอวาชาวจตตนครทงปวงผมศรทธาในพระองคทาน

จะไดพยายามเหนตาม และตอตานสมทย ไมยอมตนใหสมทย

น�าไปท�าลายอยางยอยยบในทสด

อนความเฉลยวฉลาดของสมทยในการใชพลงท�าลายชาว

จตตนครในดานตาง ๆ นน แมมมากมายเพยงใด กจะไมอาจส

ปญญาของชาวจตตนครทเกดจากการศกษาธรรมะของพระพทธเจา

แลวปฏบตธรรมสมควรแกธรรม ดงนน แมไมปรารถนาจะยอม

74

ใหสมทยชกจงไปตามชอบใจ จนสดทายน�าไปสความพนาศหายนะ

กควรทจะตองศกษาพระธรรมค�าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจา

ใหรถกตองพอสมควร เพอเปนการอบรมปญญาและสตไวตอตาน

สมทย ไมวาจะแอบแฝงสอดแทรกเขามาในรปใด ความมสตและ

ปญญารเทาทนสมทยวาก�าลงลอใหโลภแลว ใหโกรธแลว ใหหลง

แลว แลวใชสตปญญาตอตาน ไมยอมโลภ ไมยอมโกรธ ไมยอม

หลงไปตามสมทย นนแหละจะสามารถชนะสมทยได ไมถกสมทย

ครอบครองชกน�าไปสความพนาศในวาระสดทาย

คบารมของนครสาม

ดงไดกลาวแลวเปนล�าดบมาเกยวกบจตตนคร ปรากฏวา

นครสามคอผครองนครไดไววางใจสมทยเปนอนมากใหด�าเนนการ

ตาง ๆ ในจตตนคร และกเมอไดไววางใจมอบหมายใหสมทย

ด�าเนนการแลว กไดเรมสงเกตเหนความไมปกตตาง ๆ ทเกดขน

แตกยงจบตนเหตไมได สมทยเขาใจหลบซอนการกระท�าของตน

และพวกพอง เขาใจแสดงออกใหเปนทเขาใจวาดตาง ๆ เจาเมองเอง

กเขาใจวาสมทยดมาก อนทจรงสมทยและพวกพองมใชเปนชาว

จตตนครมาแตเดม แตเปนผ ทอพยพมาจากถนทอนมาจดตง

หลกฐานอยในจตตนคร และชกชวนพวกพองใหพากนยกเขามา

ยดถนฐานตาง ๆ แผกระจายกนออกไปจนถงวางพวกไวควบคม

ทวไปหมด

สมทยเองไดตงหลกฐานอยกบนครสามทเดยว เปนผส�าเรจ

สรรพกจในจตตนคร และแตงตงบรรดาหวโจกทง ๓ พรรคพวก

ทง ๑๖ กเลส ๑,๕๐๐ ตณหา ๑๐๘ ใหเปนหวหนาและประจ�า

76 สมเดจพระญาณสงวร

หนวยตาง ๆ เกณฑใชชาวจตตนครเปนทาส กรรมกรท�าสงตาง ๆ

ตามแตสมทยจะประสงค นครสามกเพลดเพลนอยกบภาพยนตร

หรอโทรทศนทสมทยสราง อนเรยกดวยภาษาของจตตนครวา

อารมณ ดงทกลาวแลว

เดมนครสามมกายผดผองดงจะกลาววามรศมกนาจะได ม

ปญญาเฉยบแหลม รอะไรถกตองฉบพลน แตเมอคบกบสมทย

มากเขา กายทเคยผดผอง กกลายเปนเศราหมอง ทเคยมรศม

มแสง กอบแสง ทเคยมปญญาเฉยบแหลม รอะไรถกตอง กกลาย

เปนผมปญญาออน รอะไรมกผดพลาด ทเคยสงบเยอกเยน กกลบ

ไมสงบและรอนรนกระวนกระวาย หวกระหายในอารมณยง ๆ ขนไป

อยเสมอ

นครสามไดมพฤตการณทงปวงเปลยนไปจากปรกตแตเดม

อยางหนามอเปนหลงมอ เดชะกศลของนครสามคอเจาเมองแหง

จตตนครนยงมอย กลาวคอคบารมของเจาเมองเปนผเพยบพรอม

ดวยคณสมบตทงปวง ตรงกนขามกบสมทยไดเขามาตกเตอน

เจาเมองวา เจาเมองไดมองเหนหรอไมวาเวลานจตตนครไดยงเหยง

สบสนมากขนเพยงไร โจรผรายหลายกกหลายเหลาทขนชอลอนาม

วา กายทจรต วจทจรต หรอ มโนทจรต หรอ คอรปชน เกดขน

ทวไป โดยมหวโจกใหญทร ๆ กนวา โลโภ โทโส โมโห ยยงสงเสรม

และยงมอยางอนอกมากมายหลายอยาง

77ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เจาเมองไดรบค�าตกเตอนจากคบารม กเรมเฉลยวใจมองเหน

ความยงเหยงตาง ๆ ดงกลาว โดยปกตสมทยไดเขาประชดคมเจาเมอง

แจไมยอมถอยหาง สมทยไมเกรงกลวใคร แมแตเจาเมองเองสมทย

กหาเกรงกลวไม มอยเพยงคนเดยวทสมทยเกรงมากกคอคบารม

ของเจาเมอง เมอค บารมเดนเขามา สมทยจะถอยหางออกไป

ไมกลาอยเผชญหนากบคบารม ค�าตกเตอนของคบารมไดผล ท�าให

เจ าเมองไดคดขนทนทว า จตตนครก�าลงย งเหยง สบสนจรง

เพราะเมอไดอยกบคบารม สมทยถอยหางออกไป กายของเจาเมอง

กกลบผดผองมแสง ปญญารถกตองขน สงบเยอกเยน และความรอน

กระวนกระวายกระงบดวยการดบหาย ภาพยนตรตาง ๆ ทเปน

มายาของสมทยกหายไป ภาพแหงสจจะปรากฏขนแทน คอผลท

ยงเหยงตาง ๆ แตยงจบเหตไมถก

การฟงธรรมค�าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจา เหมอน

เจาเมองฟงค�าตกเตอนของคบารม ท�าใหมโอกาสเหนผดชอบชวด

ไดตามความเปนจรง ไมหลงอย ตลอดไป ดงนน การฟงธรรม

ค�าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจา จงเปนหนทางทจะน�าใหผผด

พนผด ผหลงพนหลง กลาวอกอยางกคอพระธรรมค�าสงสอนของ

พระสมมาสมพทธเจา จะท�าใหผมความทกขไดรบความสขนนแล

ธรรมส�าหรบผปกครอง

เมอคนเราอยรวมกนเปนหม จ�าตองมผปกครองตามล�าดบชน

เมอรวมกนเปนประเทศชาต กตองมผปกครองประเทศ และเมอ

รวมกนเปนโลก ถงจะไมมผปกครองโลกทงหมด กตองมผแทน

ของชาตทงหลายมาประชมปรกษาวนจฉยเรองระหวางชาต คลายกบ

เปนคณะผ ปกครองโลกบางสวนหรอทงหมด เครองมอในการ

ปกครองยอมมอย หลายอยาง แตทขาดไมไดนนคอธรรมของ

ผปกครอง เพราะถาไมมธรรมสวนนเสยแลว จะปกครองใหเกด

ความสขความเจรญหาไดไม

ธรรมของผปกครองนทานเรยกวา ราชธรรม แมตามศพท

จะแปลวา ธรรมส�าหรบพระราชา แตตามความมงหมายกคอธรรม

ส�าหรบผปกครองทวไป และส�าหรบผอยในปกครองดวย ทานแสดง

ไว ๑๐ ประการ เรยกวา ทศพธราชธรรม จะกลาวเฉพาะขอ ๖ คอ

ตปะ หรอ ตบะ มอธบายตามพระธรรมเทศนา ทศพธราชธรรม

ทสมเดจพระสงฆราชเจา กรมหลวงวชรญาณวงศ ไดทรงถวายใน

การพระราชพธบรมราชาภเษก เมอ พ.ศ.๒๔๙๓ วา

80 สมเดจพระญาณสงวร

ตปะ หรอ ตบะ โดยพยญชนะ แปลวา แผดเผา โดยมาก

ทานใชเปนชอของความเพยร จงแปลวา ความเพยรเปนเครอง

แผดเผา (ความเกยจคราน) ใชเปนชอธรรมอนอกบาง ทางลทธ

พราหมณแสดงวา ตบะของพราหมณคอการเลาเรยนพระเวทท

ศกดสทธ ตบะของกษตรยคอการคมครองไพรฟาประชาชน ตบะ

ของเวสสะหรอไวสยะคอการท�าบญใหทานแกพราหมณ ตบะของ

ศทรคอการรบใช ตบะของฤษคอการกนอาหารทเปนผก มค�าเปน

คาถาหนงแสดงวา ”อาทตยมตบะคอสองแสงสวางในกลางวน

จนทรมตบะในกลางคน„

ตามนยเหลาน ตบะหมายถงการตงใจก�าจดความเกยจคราน

หรอการท�าผดหนาท ม งท�ากจอนเปนหนาททพงท�า อนเปนกจด

กจชอบใหสม�าเสมอ และใหยงขน ผบ�าเพญตบะใหบรรลถงความ

ส�าเรจยอมเปนผมตบะ ปรากฏเปนผมสงา เปนทย�าเกรง ดงทพด

กนวา มตบะเดชะ คนผอย รวมกนเปนหมตองมตบะ คอใครม

หนาทฐานะอยางใด กปฏบตไปอยางนน ใหด ใหเหมาะ ใหสมแก

หนาทฐานะ เมอเปนผใหญผปกครองกปฏบตหนาทของผปกครอง

ใหด ใหบรบรณ เมอเปนผอยในปกครองกปฏบตหนาทของผอย

ในปกครองใหด ใหบรบรณ

เมอปฏบตดอยดวยกนกเปนผมตบะอยดวยกน เปนทย�าเกรง

ของกนและกน แตถาตรงกนขาม คอผมหนาทปกครองไมปกครอง

ใหด กเปนทดหมนของผอยในปกครอง รวมความวา ผมหนาท

81ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ฐานะอยางใด ไมปฏบตใหสมกบหนาทฐานะอยางนน ยอมเปนท

ดหมนดแคลน หมดความนบถอ ตองเสอมจากเกยรตทด จนถง

ตองตกจากฐานะของตน มค�ากลาวไวในสตโสมชาดกวา ”พระราชา

ผ เอาชนะบคคลทไมควรชนะไมชอวาพระราชา เพอนผเอาชนะ

เพอนไมชอวาเพอน ภรยาผไมย�าเกรงสามไมชอวาภรยา บตรผไม

เลยงมารดาบดาผแกเฒาไมชอวาบตร สภาทไมมสตบรษ (คนด)

ไมชอวาสภา ผพดไมเปนธรรมไมชอวาสตบรษ ผละหรอสงบราคะ

โทสะโมหะพดเปนธรรมชอวาสตบรษ„

กลาวโดยเฉพาะ ขอทพระมหากษตรยาธราชเจา ทรงตง

พระราชหฤทยก�าจดความเกยจครานและท�าการผดหนาท ทรงตง

พระราชอตสาหะวรยภาพปฏบตพระราชกรณยะใหเปนไปดวยด

ยง ๆ ขน มพระตบะเดชะ เปนทย�าเกรงแหงบคคลทวไป ตลอดถง

ทรงสมาทานกศลวตรเผาผลาญก�าจดอกศลวตกบาปธรรมใหเสอมสญ

ไมตงอยได ดงน จดเปนตบะบทท ๖

แตนครสามหรอเจาเมองกยงโปรดปรานพอใจสมทยวา เปน

ผสรางสรรคความสขความเจรญตาง ๆ สมชอวาสมทย ทเจาเมอง

ใหความหมายวาเปนเหตแหงความสขตาง ๆ เพราะยงมองไมเหนวา

จะเปนสมทย คอเหตแหงความทกขหรอเดอดรอน แตกเปนท

นาสงสยวา ไฉนจงไดเกดมความทกขเดอดรอนกนมากขนทกท

มองเหนผลถนดขน แตยงคล�าหาเหตไมพบ คลายกบพอมองเหน

ราง ๆ แตกยงไมชดเจนวาอะไร

ฝายคบารมผทไดเขามาตกเตอนแมจะรอยเตมใจวาใครเปน

ตนเหต กยงเหนวายงไมถงเวลาทจะบอก เพราะเจาเมองจะไมยอม

เชอเปนอนขาด ดวยยงโปรดปรานกนมาก ยงเหนวาดดวยประการ

ทงปวง การทจะไปชหนาคนโปรดของผใดวาไมด กเทากบไปชหนา

ผนนเองดวยเหมอนกน แตกจ�าเปนทจะตองหาวธท�าใหเจาเมองไดร

ไดเหนขนดวยตนเอง

พระบรมครผไมมกาล ระยะ ระดบ ขนาด

84 สมเดจพระญาณสงวร

นครสามเมอยงคดไมเหนกถามปรกษาคบารมวา ท�าไมถง

ไดเกดผลเชนน และจะแกไขอยางไร คบารมตอบวา จะไปหารอ

พระบรมครกอน ถามวา พระบรมครคอใคร ตอบวา คอ องค

พระสมมาสมพทธเจา ถามวา ทานคอผใดเลา ตอบวา ทานคอ

ผตรสรพระธรรมดวยพระองคเองแลว ทรงสงสอนคนทงปวงให

รตาม ตงพระศาสนาขน ทเรยกวาพระพทธศาสนา ถามวา พระธรรม

คออะไรเลา ตอบวา พระธรรมคอสจจะความจรง หรอของจรงท

เมอรแลวพนทกขทงปวงได ถามวา กทกขเดอดรอนทงปวงของ

จตตนครน เมอไดรพระธรรมแลวจะพนไดหรอไม ตอบวา พนไดแน

ถามวา ถาเชนนน พระสมมาสมพทธเจาและพระธรรมดแน แตม

พยานหรอไมวาพระองคตรสรธรรมจรง ตอบวา มพยานแนนอน

ตอไปจะเรยกพระองควา พระพทธเจา เทานนกได พระบรมครกได

ถามวา พยานคอใครเลา ตอบวา คอ พระสงฆ ไดแกหมชนทไดฟง

ค�าสงสอนแลวไดรตาม ไดพนทกขตามพระบรมครซงมอยจ�านวนมาก

นครสามไดฟงดงนนเกดปตโสมนสในพระพทธเจา พระธรรม

พระสงฆ กลาวสรรเสรญค บารมวาเปนกลยาณมตรผประเสรฐ

ผไดแนะน�าใหไดยนไดฟงค�าวา พระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ

เพยงเทานกเรมไดรบความสบายใจ จงถามตอไปวา เวลานพระองค

ประทบอยทไหน จะไปเฝาพระองคไดหรอไม ตอบวา ในโลกของ

กายมนษยพระองคไดเสดจปรนพพานแลว แตในจตตนครพระองค

ยงประทบอย ถาปรารถนาจะไดเฝาพระองคกใหปฏบตจนเหนธรรม

ดงทไดตรสสงไววา ”ผใดเหนธรรม ผนนเหนเรา„ ฉะนน ถาไมเหน

85ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ธรรม กเทากบพระองคประทบอยไกลทสด ไปเทาไรกไมถง แตถา

เหนธรรม กเทากบพระองคประทบอยใกลทสด แตอนทจรงไมม

เวลาอนเกยวแกอดต อนาคต ปจจบน ไมมการไปมาอนเกยวแก

ไกล ใกล ไมมพนท ระดบ ขนาด อนเกยวกบกวาง ยาว ตน

ลก หนา บาง เปนตน

บรรดาพทธศาสนกผมาบรหารจตนน ทจรงกคอผพยายาม

จะแลใหเหนพระพทธเจานนเอง บรหารจตไดเพยงใด กจะสามารถ

เหนพระพทธเจ าได เพยงนน คอส�าหรบผ บรหารจตไดดมาก

กเหมอนเหนพระพทธเจาใกลมาก ชดมาก ผบรหารจตไดดนอย

กเหมอนเหนพระพทธเจาไกลมาก ไมชดเลย เพราะการบรหารจต

คอการท�าจตของตนใหสงขน ดขน พนจากกเลสยงขน ซงจตของ

ผใดเปนไปเชนไร ผนนยอมรไดดวยตนเอง เมอผใดเหนความใส

สวางในจตตนเพยงใด กจะพอเขาใจถงความใสสวางแหงพระหฤทย

ของพระพทธเจาเพยงนน นแหละทเรยกวา ผใดเหนธรรม ผนน

เหนพระพทธเจา

คบารมของเจาเมองจตตนครกไดเขาเฝาพระบรมคร กราบทล

เรองทเกดขนในจตตนคร ตลอดถงทไดเขาเตอนนครสาม และ

ไดแจงแกนครสามวา จะกราบทลถามพระบรมศาสดาวาอะไรเปน

ตวเหตใหเกดผลเดอดรอนตาง ๆ

ฝายองคพระบรมครผทรงประกอบดวย ทศพลญาณ (พระญาณ

ทเปนก�าลง ๑๐ ประการ) ผทรงรทรงเหนจตตนครทงหมด ผตรสร

จตรารยสจ ผ ทรงชนะมารและเสนา ทรงทราบพระญาณเหตผล

ทเกดขนในจตตนครถวนทวทกประการ ทรงมพระมหากรณาใน

นครสาม ผเปนเจาเมองจตตนคร ซงนบเขาในเวไนยนกร คอหม

แหงชนผ ทพระองคจะพงทรงแนะน�าสงสอน ไดมโอกาสทจะได

เขาเฝาเหนพระองคสกคราวหนงตอไป แตเวลาปจจบนขณะนน

นครสามยงมกายเศราหมองอบแสง ไมอาจทจะรจะเหนพระองค

และธรรมทละเอยดลมลกได เพราะสมทยยงครอบง�าใจใหหลงผด

คบารมแนะน�าใหใชศลหรโอตตปปะ

88 สมเดจพระญาณสงวร

อยอยางลกซง จ�าตองอาศยค บารมชวยดแลอย อยางใกลชดไม

ทอดทงหรอทอดธระเสยเหมอนอยางแตกอน เมอนครสามไดม

ค บารมอย ใกล มกายผดผองมแสงขน กคอย ๆ ตกเตอนใหด

เหตผลทใกล ๆ หรอทตน แลวเตอนใหดไกลออกไป หรอใหดท

ลมลกละเอยดเขาโดยล�าดบ กจะจบตวตนเหตทส�าคญไดในทสด

พระบรมครไดตรสประทานพระธรรโมวาทพรอมทงวธปฏบต เพอค

บารมจะไดน�าไปชวยนครสามใหพนภยพบตทก�าลงเกดขนในจตตนคร

คบารมไดรบพระพทธโอวาทแลวเขาพบนครสาม แลวกลาววา

พระบรมครตรสใหตงกระทถาม ๒ ขอกอนวา ๑. โลโภ ความโลภ

อยากได โทโส ความโกรธแคนขดเคอง โมโห ความหลง มคณ

หรอมโทษ ๒. คนทโลภ โกรธ หลง แลวจงฆาเขาบาง ลกของเขาบาง

ลกลอบผดลกเมยเขาหรอผดสามเขาบาง พดเทจหลอกลวงเขาบาง

ดมน�าเมาอนเปนฐานประมาทบาง เปนคนดหรอคนชว มคณหรอ

มโทษ นครสามไดฟงดงนนแลวมองเหนเหตผลทนท วาไมด มโทษ

ทง ๒ ขอ เหตผลไดมอยในกระททง ๒ ขอนแลว คอ โลโภ โทโส

โมโห เปนตวมลเหต การฆาเขาลกของเขา เปนตน ดงทเรยกวา

ทจรตหรอคอรปชน เปนผลแหงมลเหตทง ๓ นน และเปนเหต

แหงความทกขเดอดรอนตาง ๆ นครสามเรมจบเหตผลไดประจกษใจ

แลวยกมอพนมถวายนมสการพระบรมครผประทานกระทใหไดคด

89ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

พระพทธเจาตรสไววา การบชาชนทงหลายผควรบชาเปนมงคล

อนสงสด นครสามผมความเคารพในองคพระบรมครเกดขน กเชน

เดยวกบไดท�าบชาพระบรมครผควรบชา ยอมจะไดรบมงคลอนสงสด

นนคอยอมจะไมตกเปนผหลงเชอสมทยอยางงมงาย จนถงยอม

เปนทาสของสมทยใหสมทยมอ�านาจครอบครองอยางเดดขาดสนเชง

ตลอดไป บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย แมรจกบชาทานผควรบชา

รจกเคารพทานผควรเคารพ ปฏบตใหเหมาะใหควร กจะเปนผมมงคล

อนสงสด สมดงค�าของพระพทธเจา

เพอแกไขความยงยากของจตตนครทเกดจากการคมอ�านาจ

ของสมทยและพรรคพวก คบารมไดแนะน�านครสามใหเรยก ศล

หร โอตตปปะ เขาพบดวน เมอไดรบความยนยอมเหนชอบจาก

นครสามแลว คบารมไดน�าศลและหรโอตตปปะเขาพบนครสามทนท

นครสามไดสอบถามบคคลทง ๓ และบคคลทง ๓ ไดตอบ

ดงน ถามวา ไหนศลจะท�าอยางไร ตอบวา ศล จะท�าใหเกดความ

งดเวนจากทจรตทงหลาย ใหประพฤตในทางสจรตโดยไตรทวาร คอ

กาย วาจา ใจ ถามวา ไหนหรโอตตปปะจะท�าอยางไร ตอบวา หร

จะท�าใหจตใจมความละอายตอบาปทจรต รงเกยจบาปทจรต

เหมอนอยางชายหน มหญงสาวผ ก�าลงรกสวยงาม รงเกยจตอ

สงสกปรกทงหลาย ไมปรารถนาจะถกตอง โอตตปปะ จะท�าให

จตใจมความเกรงกลวตอผลของบาปทจรต เหมอนอยางคนกลว

ตออสรพษ คอกลวตอผลของการจะถกงกด กลาวคอความตาย

ศลวนยรกษาไตรทวาร หรโอตตปปะเปนนครบาล

92 สมเดจพระญาณสงวร

ถามวา จะขอเครองไมเครองมออะไรบางเลา ตอบวา ศลจะขอ

ผชวยชอวา วนย และขอ ไตรทวาร เปนทท�างาน สวนหรโอตตปปะ

จะขอความละอายและความกลวของจตใจมาเปนเครองมอ ถามวา

วนยเปนอะไร ตอบวา เปนบทบญญตทตราขนไวส�าหรบบานเมอง

ดงทเรยกวากฎหมายกม เปนบทบญญตของพระพทธเจากม และ

คบารมไดชวยชแจงวา พระบรมครไดทรงตงหรโอตตปปะทงคน

ใหเปน โลกบาล ทแปลวา ผคมครองโลก ฉะนน กขอใหเจาเมอง

จตตนครรบศลและวนยมาเปนผรกษาไตรทวารของจตตนคร และ

ตงใหหรโอตตปปะเปน นครบาล ของจตตนคร เจาเมองกยนยอม

ตกลงในทตอหนาคบารม

ครนไดรบหนาทแลวศลและวนยกเขาตงส�านกงานรกษา

ไตรทวารของจตตนคร วนยกรวบรวมกฎหมายของบานเมองและ

พระบญญตของพระพทธเจาอนเหมาะแกภาวะส�าหรบชาวจตตนคร

ปฏบต ศลชกน�าสงเสรมคนใหรกษาวนย คอใหปฏบตกฎหมายและ

พระบญญตของพระพทธเจา คอยหามคนใหงดเวนจากความลวงเกน

ละเมดกฎหมายและพระบญญต ชวยกนรกษาไตรทวารของจตตนคร

ไว กอนทศลและวนยเขามานน กฎหมายถงจะมกเหมอนไมม

พระบญญตของพระพทธเจาไมตองกลาวถง พวกโจรผรายคอทจรต

ตาง ๆ พากนเขามาทางไตรทวารของจตตนคร คอทวารกาย ทวารวาจา

ทวารใจ ทเรยกตามภาษาของจตตนครวา กายทวาร วจทวาร

มโนทวาร เขาลกขโมยฉกชงวงราวปลนสะดมชาวจตตนครอย

93ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เนอง ๆ ท�าใหเกดความเดอดรอนระส�าระสาย ครงเมอศลและวนย

เขามารกษาไตรทวารของเมองอย พวกผรายตาง ๆ กเขามาไมได

และอาศยนครบาลชวยตรวจตราสอดสองอกสวนหนง ท�าใหผทจะ

คดรายเกดความละอายเกรงกลว ไมกลาทจะท�าความผดตาง ๆ

ท�าใหเกดความอบอนอยเยนเปนสขทวจตตนคร

วนขนปใหมในจตตนคร

ปใหมแหงชาวโลกทวไปไดยางมาถง ไดมการแสดงความยนด

รนเรงกนเปนพเศษ ฝายในจตตนครกมการขนปใหมเชนเดยวกน

และไดมบคคลตาง ๆ กลาวค�าปราศรยในโอกาสน เปนตนวา นครสาม

ผ เปนเจาเมองจตตนครไดกลาวค�าปราศรยวา จตตนครไดด�ารง

ผานมาอกปหนง ในขวบปทผานมานน ไดมเหตการณตาง ๆ เกดขน

มากทงในดานสข ทงในดานทกข กไดพยายามแกไขเหตการณ

ในดานทกขใหกลบเปนสขอยางเตมความสามารถ ขอขอบใจผท

ชวยทงหลาย เชนสมทยและพรรคพวก และคบารมกบพรรคพวก

ในปใหมกขอใหชวยกนตอไปเพอความสขความเจรญของจตตนคร

สมทยไดกลาวปราศรยวา สมทยเปนตวแหงความสข อยา

เขาใจวาเปนเหตแหงทกข สถานรนเรงบนเทงสนกทงปวงสมทย

สรางขนทงนน ไดสรางภาพยนตรใหดกนทงเมองตลอดวนคน ปใหม

จะสรางสงทบ�ารงสขสนกสนานใหมากขนไปอก และอยาไดกลวตอ

โลโภ โทโส โมโห และพรรคพวก ตางชวยกนสรางความมงมศรสข

96 สมเดจพระญาณสงวร

ทงนน มใชเพราะโลโภดอกหรอ จงพากนร�ารวยเปนเศรษฐไปตามกน

ถาใครไมคบหากบโลโภ กยากทจะเปนเศรษฐ มใชเพราะโทโส

ดอกหรอ จงมเดชอ�านาจ เปนทกลวเกรงของใคร ๆ มใชเพราะโมโห

ดอกหรอ จงมความสขสนกสนานอยในโลกได ในปใหม ใครปรารถนา

สขกใหหมนเชอฟงสมทย คบหากบโลโภ โทโส โมโห ใหมากขนเถด

ฝายคบารมไดปราศรยวา ใหคดทบทวนถงเหตการณในปเกา

พจารณาดใหเหนเหตผล อยาดวนเชอฟงใครงาย ๆ แมทคบารม

กลาวอยนกอยาเพงเชอกอน ใหพนจพจารณาใหถองแทกอน ทกคน

มหวคดอย ด วยกนทงนน ขอใหยงคด ทกขเดอดรอนตาง ๆ

ในจตตนครเกดจากการทท�าขน และการทท�าขนนนเลาเกดจากอะไร

ถามใชจากจตใจทประกอบดวยโลภโกรธหลง ฉะนน ในปใหมกให

รจกยบยงจตใจ อยายอมตอความโลภโกรธหลง จะมความสขกวา

ปเกาแนนอน

สวนศลไดปราศรยใหพากนประพฤตงดเวนทจรตทางไตรทวาร

หรโอตตปปะกลาวปราศรยใหพากนละอาย รงเกยจความชว ใหพากน

เกรงกลวตอความชวรายทงปวง แตอยากลวตอบญทเปนความด

หรอการกระท�าความดทงหลาย ดงนจะมความสขยงขนในปใหม

แนนอน

97ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ในนครตาง ๆ ของโลก ค�าปราศรยของใคร ๆ มกจะตบแตง

เปนอยางด เชน แมจะอยากไดกตบแตงแสดงเปนเหมอนไมอยากได

ถงจะโกรธกตบแตงแสดงเปนเหมอนไมโกรธ แตในจตตนครตาง

แสดงกนโดยเปดเผย ดงจะเรยกวาโดยสญชาตญาณหรออะไร

ท�านองน ฝายพระบรมครกไดประทานพระพทธโอวาท ความวา

”พงอบรมใจใหมเมตตาแผไปในโลกทงปวงเถด„ พระสรเสยงดงไป

ทวจตตนคร แตกมขอแปลกวา หาไดยนกนทวไปไม ทงทพระสรเสยง

กดงพอไดยนถนด

สมทยยดไตรทวารใหทจรต

ฝายสมทยกบพรรคพวก เมอเหนเหตการณเปลยนแปลงไป

เชนนนกมความตกใจ เกรงวาตนจะสนอ�านาจครองใจชาวจตตนคร

เหนวาจ�าจะตองก�าจดศลและหรโอตตปปะออกไปใหพนทาง มให

เขามาเกยวของกบนครสาม โอกาสทจะก�าจดไดกคอเมอค บารม

ถอยหางออกไปจากนครสาม เพราะในโอกาสทคบารมอยกบนครสาม

สมทยกตองถอยหางออกไป

เมอโอกาสดงกลาวมาถง สมทยกเขาหานครสามทนท และ

กลาวฟองวา ศลและหรโอตตปปะไดมาท�าใหจตตนครเสอมโทรม

ทรพยากรลดถอย ความเจรญทางดานตาง ๆ ชะงกงน บานเมอง

เงยบเหงา หมดความสขสนกสนาน ประชาชนชาวจตตนครตาง

หมดอสระเสรภาพ ตองถกควบคมอยทกประต จะท�าอะไรกขดของ

ทงนน ทกคนพากนอย เหมอนอยางถกจ�ากดบรเวณอนคบแคบ

หมดความสขสนกสนานไปตามกน และพากนรองทกขขอใหเลก

ใชศลและหรโอตตปปะเสย สมทยไดชแจงตอไปวา เพราะศล

100 สมเดจพระญาณสงวร

นนเทยวท�าใหตองเวนสงนนสงน จงท�าใหเสยโอกาสทจะร�ารวย

การงานหลายอยางกท�าไมได ทงการงานทท�าอย แลวหลายอยาง

กตองหยดเลก หรโอตตปปะกท�าใหเปนคนมกรงเกยจ มกกลว

ดอะไร ๆ เปนบาป นารงเกยจ นากลวไปหมด

นครสามเมออยกบสมทย ฟงค�าของสมทย กชกเอนเอยง

ไปตามสมทย ใจหนงคดจะสงพกหนาทศลและหรโอตตปปะเสย

ทงหมด อกใจหนงกยงเกรงใจคบารมผแนะน�า ครนสมทยเหนนคร

สามเกดความลงเล รวาชกจะเอนเอยงมาทางฝายตนแลว จงเพมเตม

อารมณแกนครสามใหมากขน ปรากฏเหมอนอยางภาพยนตรชกชวน

ใหยนดพอใจอยากไดในอารมณบางอยาง ใหขดใจไมชอบในอารมณ

บางอยาง ใหเคลบเคลมหลงใหลในอารมณบางอยาง ซงหวโจก

ทง ๓ คอ โลโภ โทโส โมโห ไดโอกาสกเขาแทรกผสม

สมทยไดโปรยอารมณใหฟงเปนอยางพายฝนไปตลบทงเมอง

ชาวจตตนครกพากนตดอารมณเพราะพากนไดเหนไดยนเปนเรอง

เปนราวอยางภาพยนตร หวโจกทง ๓ กเขาแทรกผสมทงเมอง มใช

แตเทาน แมตณหา ๑๐๘ กเลส ๑,๕๐๐ กพากนไดโอกาสตนตว

เขาแทรกผสม ว นวายไป ถงตอนน ศลและหรโอตตปปะกถก

สงพกหนาท สมทยกบพรรคพวกกเขายดไตรทวารของจตตนคร

สงลกมอ คอกายทจรตใหด�าเนนการทางกายทวาร สงวจทจรตให

ด�าเนนการทางวจทวาร สงมโนทจรตใหด�าเนนการทางมโนทวาร

จตตนครจงเตมไปดวยสงตาง ๆ เชนเดยวกน หรอนาจะยงกวา

ในบานเมอง ทเรยกวาเจรญ ๆ ในโลกปจจบน สรา พาช นาร บรษ

101ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

กฬาบตร มทวไป ผคนร�ารวยเรว ยากจนเรว เพราะไมตองคอย

งดเวนอะไร สดแตอารมณพาไป และสดแตโอกาสอ�านวย ศลและ

หรโอตตปปะกลายเปนสงทหายาก ถาใครจะพดถงกไมเปนทสนใจ

หรอเปนทหวเราะเยาะ หรอซ�ารายถกหมนแคลน สมทยจงกลบ

มอ�านาจครองใจชาวจตตนครไดอก โดยใชอารมณเปนเครองมอ

ส�าคญในการผกคลองใจคน เปนเหตใหศลและหรโอตตปปะตอง

หลกถอยไปไกล

ความจรงกเปนเชนนน ในใจของบคคลทกคน เมอมความชว

ครองอย ความดกจะไมม หรอเมอมความดครองอย ความชว

กจะไมม การบรหารจตคอการพยายามจะท�าใหใจมความดครอง

ใหความชวไมม ทงน ผลยอมเปนไปตามควรแกการปฏบตของ

แตละคน

ศลและหรโอตตปปะกลบเขารบหนาท และเพมก�าลง

เมอสมทยกลบมอ�านาจครองใจชาวจตตนคร สงทจรตทง ๓

ยดไตรทวารของจตตนคร ตลอดถงสงกเลสตณหาทงปวงมจ�านวน

มากมายออกคมทวารแหงการสอสารของจตตนครทงชนนอกชนใน

แทรกอารมณเขาไปทางระบบสอสารทงหลาย ยวยวนใจชาวจตตนคร

ใหเกดความตดความเพลดเพลนยนด พากนลมศลและหรโอตตปปะ

แตตอมาไมชา เหตพบตตาง ๆ กเกดขน เชน ดนฟาอากาศ

ผนผวนผดปกต ประทษกรรมทวมากขน คนรายมขนทว ๆ ไป

อาชพของคนชนกรรมาชพทว ๆ ไปล�าบาก ขดของมากขน เกดความ

ยากจนขดสนขนในชนชนทเปนกระดกสนหลงของจตตนครทวไป

เมอเหตพบตทงหลายปรากฏชดขน ชาวจตตนครกกลบระลกถงศล

และหรโอตตปปะขนอก เปนเหตใหสมทยเกดความหวนไหว เกรงจะ

ถกพสจนตามสจจะคอความจรง จงรบถอยออกไปใหพนหนา

หลบซอนตวอยอยางแนบเนยนวองไว

104 สมเดจพระญาณสงวร

คบารมกไดเขาหานครสาม ตอวาในเรองทพกหนาทศลและ

หรโอตตปปะทงหมด จงเกดเหตพบตตาง ๆ ปรากฏอย ทวไป

จนจตตนครจะเกดเปนไฟอยแลว ความเจรญทางวตถตาง ๆ หาท�าให

เกดความสขทแทจรงไม เพราะอบายมขและทจรตตาง ๆ ทมอย

ทวไปลวนเปนเหตใหเกดความทกข และทวาจตตนครร�ารวยขน

ประชาชนมรายไดด ขน อย ดกนด ขน ถาดขนในสวนนอยแต

สวนใหญยากจนลง กชอวาขดสนนนเอง นครสามเมอเผชญหนา

กบคบารม กมองเหนความจรงตามทคบารมกลาว และเรยกรอง

ใหศลและหรโอตตปปะกลบมาปฏบตหนาทตอไป ไดระลกถงคณ

ของพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ ซงไดโปรดประทานศลและ

หรโอตตปปะมา

ฝายคบารมรสกวาล�าพงศลกบหรโอตตปปะมก�าลงไมเพยงพอ

ทจะตอส กบสมทยและพรรคพวก จ�าจะตองเพมก�าลงเขามาอก

จงเสนอนครสามขอใหเรยกเขามาประจ�าการชวยเหลออก ๓ คอ

๑. อนทรยสงวร ๒. สตสมปชญญะ ๓. สนโดษ นครสามถามวา

ทง ๓ นสามารถอยางไร จะใหท�าหนาทอะไร ตอบวาอนทรยสงวร

มความสามารถในทางระวงรกษาทางสอสารแหงจตตนครทงชนนอก

ชนใน มใหคนรายหรอขาศกศตรหมปจจามตรทงปวงเขามา จงควร

มอบหนาทใหรกษาทางสอสารตามทถนด สตสมปชญญะมความ

สามารถในทางอยยาม เฝาอรยาบถทกแหงของจตตนคร จงควร

มอบหนาทใหเฝาอรยาบถทกแหงตามทจดเจน สวนสนโดษม

ความสามารถในทางจดปนสวนทรพยสนเงนทอง ทดน เรอกสวน

105ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ไรนา บานเรอน เครองอปโภคบรโภคทกอยาง สามารถท�าใหผทไดรบ

เกดความพอใจตามสวนของตน จงควรมอบหนาทใหเปนผปนสวน

ใหเกดความพอใจในสวนของตน ๆ

นครสามไดตกลงรบใหเขาปฏบตหนาทในจตตนครทกคน

ตามทค บารมแนะน�า ศลกบเพอนวนยกเขาประจ�ารกษาไตรทวาร

ของจตตนคร ฝายหรโอตตปปะกเขาประจ�าหนาทเปน นครบาล

ของจตตนคร อนทรยสงวรกเขารกษาระบบสอสารทงชนนอกชนใน

สตสมปชญญะกเขารกษาอรยาบถของจตตนครทกแหง และสนโดษ

กเขาเปนผจดปนสวนสงตาง ๆ โดยสจรตยตธรรมแกทก ๆ คน

เมอบคคลของคบารมเขาปฏบตหนาทในจตตนคร เหตพบตตาง ๆ

กเรมลดนอยถอยลงโดยล�าดบ

ไดกลาวถงสถานการณในจตตนครเมอนครสามออนแอ

ไมเขมแขงเดดขาด ยอมใหคบารมน�าศลและหรโอตตปปะ เขาชวย

ปกครองจตตนครใหร มเยนเปนสขดแลว ครนสมทยใชคารม

หวานลอมมากเขา กโอนออนยอมใหสมทยกบพรรคพวกมอ�านาจ

ในจตตนครยงกวาคบารมกบพรรคพวก ผลรายกเกดขน คอคบารม

กบพรรคพวกพากนหลกถอยไป ปลอยใหสมทยกบพรรคพวกแสดง

อ�านาจ กอความพบตขนทวไปในจตตนครจนจตตนครจะเกดเปน

ไฟอยแลว เมอทกขรอนกนหนกเขา ชาวจตตนครกกลบระลกถง

ศลและหรโอตตปปะ คบารมทหลกทางใหสมทยกลบมาอกไดชแจง

ใหนครสามเหนความจรงวา สมทยเปนเหตใหเกดทกข มใหเปนเหต

ใหเกดสข ครนนครสามยอมเหนดวย กเสนอขอใหเรยกเจาหนาท

มาประจ�าการชวยศลและหรโอตตปปะเพมขนอก ๓ คอ ๑. อนทรยสงวร

๒. สตสมปชญญะ ๓. สนโดษ นครสามยนยอม จตตนครกกลบคน

สความสงบสข เหตพบตตาง ๆ เรมลดนอยถอยลงโดยล�าดบ เพราะ

สมทยหลบหนไป ไมกลาทนตอการพสจนของฝายบารม

คอาสวะ

108 สมเดจพระญาณสงวร

การทสมทยถอยรนหลบหนาออกไปนน กมใชวาจะยอม

พายแพ สมทยแถลงวาถอยเพอจะตงตวทจะรกใหมาก เหมอน

อยางถอยหลงครงกาวเพอทจะกระโดดไกลไปทเดยวหลายกาว แตก

เปนถอยแถลงกหนาเทานน เพราะสมทยไมกลาอยส หนาคบารม

จรง ๆ ฉะนน จงคดวาจะหาใครใหเปนคปรบกบคบารมได ไมเชนนน

กจะตองคอยถอยอยเรอยไป สงเกตดคบารมกชกจะเขามายงมากขน

มใชนาน ๆ จงจะเขามาสกครงหนง นกขนมาไดถงคอาสวะซงเปน

อกฝายหนงของนครสาม เหนวาจะมก�าลงตานทานคบารมได จง

เขาพบ คอาสวะ ชกชวนใหก�าราบปราบปรามคบารมลงเสยใหได

คอาสวะแถลงวา ไดคอยชวยสมทยอยตลอดมาแลว แตไดชวยอย

ลบ ๆ ในภายใน เมอคบารมแนะน�าอะไร คอาสวะกคอยคดคาน

อยทกครง ดวยวธกระซบเบา ๆ ทกกห หรอทใจ บางทกเหมอน

อยางมาอภปรายโตวาทะกนตอหนานครสาม

อนทจรงค อาสวะเปนคนตางเมองตางถน คอมใชเปนชาว

จตตนครโดยตรง แตเปนคนจรหมอนหมน มาจากตางเมองท

หางไกล เปนผสามารถท�าใหนครสามเกดความรกใคร เกดความ

เปนเรา เปนเขา และเกดความงงงวยหลงใหล จงกลายเปนคน

ใกลชดสนทสนม จนถงเขาอยประจ�าองคนครสาม ไมยอมออกหาง

เหมาะทจะยมค�าวา ค มาเรยก ดงทเรยกวา คอาสวะ นนแหละ

คอาสวะถอวาตนกเปนคนในเชนเดยวกบคบารม จงไมคอยยอม

ถอยหลงกรด เมอคบารมเขามา ยงคอยกระซบใจนครสามโตแยง

คดคานมใหเชอค บารม แตใหเชอสมทย และคบารมเองเมอถก

ปะทะบอยเขากยงเขมแขง ยงเขาประจ�านครสามและแนะน�าตกเตอน

109ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

บอยครงเขา เมอถกโตแยงมา กโตตอบกลบไปตามสจจะคอ

ความจรง เปนเหตใหนครสามเกดความลงเลสบสน เรยกใช

ฝายนบางฝายโนนบาง บางทกเรยกใชทง ๒ ฝายโดยแบงปนขอบเขต

หรอสวนสงกน เชน ไตรทวารของจตตนคร บางคราวศลและวนย

เขารกษาทงหมด บางคราวทจรตเขายดไวไดจากศลทงหมด บางคราว

ศลวนยรกษาไวไดแตบางสวนบางสง ทจรตยดไปไดบางสวนบางสง

อนง หรโอตตปปะท�าหนาท นครบาล เทยวตรวจตราทว

จตตนครในบางเวลา แลวกถกพวกตณหาพรรคพวกของสมทย

รงแกขบไลไปเสยไดบางในบางเวลา อนทรยสงวร สตสมปชญญะ

สนโดษกเชนเดยวกน คอปฏบตหนาทไดบางคราว หรอในบางสวน

ของจตตนคร เพราะพรรคพวกของสมทยเขายดหนาทในบางคราว

หรอบางสวน ฉะนน สถานะของจตตนครจงมทงสงบสข ทงทกข

เดอดรอน ถาเปนสกเปรยบเหมอนสขาวด�า มทงดทงชว ถาตองการ

จะมองใหเหนเปนภาพ กนาจะดเทยบไดกบบานเมองทวไป เพราะ

บานเมองทวไปกสรางลอกแบบออกมาจากจตตนครนแหละ

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย แมตองการจะท�าจตของตน

ใหเปนจตทด ทพนจากอ�านาจของทจรตแลว กตองไมออนแอ เชน

นครสาม เดยวยอมใหชวมอ�านาจ แตตองเขมแขงเดดขาด ใหด

เทานนเปนใหญในใจตน ชวแลว ทจรตแลว ปดไปใหพนโดยเดดขาด

จงจะประสบผลส�าเรจสงสดในการบรหารจต ไดมจตวเศษสด ทจะให

ความสขทสดได

จตตนคร เมองตนแบบ

ในบานเมองทวไป มกฎหมายหามการท�ารายรางกายและ

ชวตคน แตไมหามการท�าแกสตวดรจฉานเหมอนอยางคน และ

คนโดยมากบรโภคเนอสตวเปนอาหาร สตวดรจฉานจงถกฆาเปน

อาหารประจ�าวน วนละมากมาย นอกจากนในคราวสงครามคนยง

ประหตประหารกนเอง เพอรกรานบาง เพอปองกนบาง ชายฉกรรจ

ทวไปถอวามหนาทจะตองเปนทหาร เพอปองกนประเทศชาต และ

คนทวไปเมอโตขนกตองมอาชพคอท�างานหาเลยงชวตตนเองและ

ครอบครว สรางหลกฐาน เชน มทดน บานเรอน และทรพยตาง ๆ ขน

บางทกโดยทางสจรต บางทกโดยทางทจรต แตบางคนกลกขโมย

ปลนสะดมเขากน ซงเปนการผดกฎหมาย และบางคนกซอตรง

ตอครอบครว ไมประพฤตนอกใจ บางคนกประพฤตนอกใจ บางคน

กรกษาสตย มวาจาเชอได บางคนไมไดรกษาสตย มวาจาเชอไมได

บางคนไมดมสรายาเมา บางคนดมสรายาเมา ในบานเมองทงหลาย

กมโรงตมกลนมากมาย มสราจ�าหนายนานาชนด ทงยงมโรงอะไร

ตออะไรส�าหรบเทยวเตรแสวงหาความสขสนกสนาน

112 สมเดจพระญาณสงวร

ในบานเมองทเรยกกนวาเจรญในปจจบน มกจะมสงทเรยกวา

อบายมขทกอยาง แตทกคนจะตองปฏบตตามกฎหมายของบานเมอง

นอกจากกฎหมายยงมศาสนาเปนทพงยดเหนยวทางจตใจและความ

ประพฤต ศาสนายอมสอนศลธรรมแกประชาชน บางทกดเหมอน

ขดกน เชน ทางบานเมองสงเสรมอาชพบางอยางทเกยวแกการใช

เนอสตวเปนอาหาร แตทางศาสนาหามการฆาสตวตดชวต ทางบาน

เมองตงโรงตมกลน แตทางศาสนาหามดมสราเมรย ดขดกนดงน

นาจะอยดวยกนไมได แตกอยดวยกนได ทงทางบานเมองยงอปถมภ

ศาสนาอกดวย กเพราะการปฏบตศาสนาเปนไปตามศรทธาของ

แตละคน ใครยงไมศรทธาจะยงไมปฏบตกได หรอยงไมสะดวก

กยงไมตองปฏบต สวนกฎหมายเปนการบงคบ เมอชาตตองการใช

หรอตองการใหชวย กตองรบใชชาต ชวยชาตกอน วางจากกจ

จ�าเปนของชาตจงปฏบตกจทางศาสนาไดสะดวกตามศรทธา ศาสนา

จงไมขดขวางตอชาต ทงยงชวยชาตโดยเปนเครองอบรมจตใจคน

ใหดงามตาง ๆ ทกฎหมายไมอาจท�าได และคนในบานเมองทงปวง

ยอมมระดบแตกตางกน แมจะอยใตกฎหมายเหมอนกน ดงนน

ผทตองการจะปฏบตใหประณตยงขนไปกวากฎหมาย กมาปฏบตศล

ธรรมในทางศาสนาได จะปฏบตเรวหรอชาเทาไรกสดแตใจสมคร

ลกษณะและสงทเปนไปในบานเมองทงปวงกถอดแบบมาจาก

จตตนครทกอยางไมมผดเพยน เพราะนครสามเชอฟงทงคบารม

และค อาสวะ จงไดสรางโรงเรยน โรงพยาบาล สถานหรอการ

สงเคราะหตาง ๆ ตลอดถงวดวาอารามขนดวยค�าแนะน�าของคบารม

113ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

และไดสรางโรงอบายมขตาง ๆ ขนดวยค�าแนะน�าของคอาสวะ ทง ๒

ตางเปนคปรบของกนและกน ทงตางกขวนขวายทจะใหพรรคพวก

เขามาส จตตนครใหมากยงขน ชาวจตตนครจงมสงหรอทางทจะ

เลอกท�า เลอกปฏบต เลอกเดน ไดทกสงทกประการ ทกทาง

จะไปทางมนษย ทางอบายภม ทคตภมกได จะไปทางสคตภม

ตลอดถงนพพานกได คอาสวะและสมทยพยายามชกชวนเตมทให

เดนไปตามทางของตน ใชอารมณทนาปรารถนาและสวรรคเปน

เครองโฆษณาลอใจคนใหนยม ซงกไดผลเปนอนมาก

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย คอผทปรารถนาจะสามารถ

พาตนใหพนจากทางสายทคอาสวะและสมทยแหงจตตนครพยายาม

ชกชวนใหเดน จงนบวาเปนผมความตงใจถก ตงใจด ทจะท�าให

สามารถกาวเขาไปสทางสคตได ถามความเพยรประกอบดวยสต

อยเสมอ

ศาสนาในจตตนคร

ในจตตนครกมศาสนา ๆ มากมาย กลาวไดโดยไมผดวาม

ครบทกศาสนาเหมอนดงทมอย ในโลก ฉะนน พระพทธศาสนา

กไดมอยในจตตนครเชนเดยวกน ศาสนาทงหลายทมมากอนและ

ทมในภายหลงกดคลาย ๆ กบมในจตตนครโดยครบถวน แตชาว

จตตนครนบถอศาสนากนอกแบบหนง ตางจากโลกภายนอก

เมอพระพทธเจายงเปนพระโพธสตว ยงมไดตรสร ไดม

พระปณธานตอพระโพธญาณ ทรงบ�าเพญพระบารม ๑๐ ประการ

คอ ทาน ศล เนกขมมะ ปญญา วรยะ ขนต สจจะ อธษฐานะ

เมตตา อเบกขา อยางเตมท เมอพระบารมแกกลาขนกไดทรงละ

ทางทผด ทรงพบทางทถกตองขนโดยล�าดบ จนถงไดทรงพบ

มชฌมาปฏปทา คอทางสายกลาง ไมของแวะดวยทางทพวพนดวย

สขสดในกาม และไมของแวะดวยทางทรมานตนใหล�าบากเปลา คอ

ทางมองค ๘ ประการ ไดแก ความเหนชอบ ความด�ารชอบ วาจาชอบ

การงานชอบ เลยงชวตชอบ พยายามชอบ สตชอบ สมาธชอบ

ในวนทจะตรสรพระโพธญาณ ไดทรงตง จาตรงคมหาปธาน คอ

116 สมเดจพระญาณสงวร

ความเพยรประกอบดวยองค ๔ วา เลอดเนอจะเหอดแหงไปหมด

เหลอแตหนง เอน กระดก กตามท ยงไมทรงบรรลธรรมทจะพง

บรรลไดดวยก�าลงเรยวแรงของบรษ กจะไมทรงลกขนจากทนงอนน

ทรงตงความเพยรยกเอาเลอดเนอ ๑ หนง ๑ เอน ๑ กระดก ๑

รวม ๔ ประการขนอางอง จงเรยกวาประกอบดวยองค ๔

ฝายสมทยกบพรรคพวกไดเหนพระโพธสตวทรงปฏบตดงนน

กไมพอใจ เพราะเปนการปฏบตทจะใหพนจากอ�านาจของตน จงได

พยายามขดขวางตาง ๆ ตงแตเบองตน ดงทพระอาจารยไดเขยน

เลาไววา เมอพระมหาสตว (คอพระสทธตถราชกมาร) ไดทรงสละ

รชชสรสมบต ทรงมากณฐกะ มนายฉนนะเปนสหาย เสดจออกจาก

พระนคร ฝายมารไดมายนทประตนคร กลาวหามวา ”กลบเสยเถด

สทธตถะ จกรรตนสมบตจกมปรากฏแกพระองคในวนท ๗ แต

วนน„ พระองคตรสวา ”ดกอนมาร เรารจกทาน เราไมตองการดวย

จกรรตนสมบต„ ”ถาอยางนนพระองคตองการอะไร„ ”เราตองการ

พระสพพญญตญาณ (ความตรสรธรรมทงปวง)„ ”ถาอยางนนตงแต

วนนเปนตนไป ถาพระองคจกคดไมดสกอยางหนง เปนตนวาคดไป

ในกาม ขาพเจาจะรกจทพงท�าแกพระองค„ มารทพระอาจารยเลาถง

ในเรองนกคอสมทยกบพรรคพวกนแหละ เพราะเปนผคอยขดขวาง

ท�าลายความเพยรเพอโพธญาณของทก ๆ คน แตสมทยไมยอมรบ

ค�าน ไมชอบค�าน เชนเดยวกนกบคนท�าชวทจรตทงหลายทไมชอบ

ใหใครตราหนาตนวาเปนคนชวทจรต สมทยชอบแสดงตนวาเปน

ผสรางเสรมความสขความดงามทงปวง พอใจใหใคร ๆ เขาใจตนไป

117ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เชนนนและพดถงเชนนน กเหมอนอยางคนชวคนทจรตทงหลาย

ทมกชอบแสดงตนวาเปนคนด ชอบทใคร ๆ จะพดถงวาเปนคนด

สมทยไดตดตามหาชองโอกาส ทจะท�าลายความเพยร และความ

ตงใจของพระมหาสตวตงแตเสดจออกผนวชเรอยมาถง ๖ ป

ทกคนมสมทยคอมารคอยตดตามขดขวางการท�าความด

อย เสมอ ความมสตร เทาทนจะท�าใหสามารถรไดวาเมอใดมาร

ด�าเนนงาน ปญญาและความเพยรจะท�าใหสามารถเอาชนะมารได

เปนขนไปตามก�าลงของปญญาและความเพยร

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายคอผก�าลงอบรมเพมพนสตให

รทนมารคอสมทย อบรมเพมพนปญญาและความเพยรใหสามารถ

เอาชนะมารได มารคอผท�าลาย ผท�าใหเกดทกข ผ ใดสามารถ

เอาชนะมารได ผ นนยอมสนทกข มสขตามควรแกความปฏบต

ของตน

พระมหาสตว คอพระโพธสตว ไดทรงมสตส�ารวมระวง

ความคดของพระองคเอง มใหเปนอกศลวตก (คอคดไมด) อย

ตลอดเวลา แมจะมความคดไมดแลบเขามาบาง กทรงมสตพจารณา

ระงบเสยโดยเรวพลน ดงทพระองคไดตรสแสดงถงการปฏบต

ของพระองคเมอเปนพระโพธสตววา ไดทรงท�าวตกคอความคด

เปน ๒ สวน คออกศลวตกสวนหนง กศลวตกสวนหนง โดยทรง

ท�าความรทนความคดทเกดขนตามเปนจรง พรอมทงรโทษและคณ

อกศลวตกจงระงบดบหายไป เหลอแตกศลวตก แตถาคดไปแมจะ

เปนกศลมากไปกจะเกดโทษ เชน ความเหนดเหนอยฟงซาน จงทรง

สงบความคด ท�าพระจตใหตงมน ไมหวนไหว สมทยจงไมไดโอกาส

ทจะแทรกซมเขาไปทางความคดทไมด และเมอเหนพระองคทรง

ปฏบตจรง ไมหวนไหว กเกดหวนไหวขนเองวาพระองคจะทรงพนไป

จากอ�านาจตนเปนแนแลว จงใหระดมพลเสนาทงสนเขาโจมต

พระโพธสตว ณ ควงไมโพธพฤกษในวนทพระองคจะตรสร เพราะ

เหนวาจะรอชาตอไปอกมไดแลว

พระมหาสตวผจญมาร

120 สมเดจพระญาณสงวร

พระมหาสตวไดทรงตงจาตรงคมหาปธานแลว พระมหาสตว

ไดทรงเสยงพระบารม ทรงเรยกพระบารมทงปวงมาชวยพรอมทง

บรษโยธาอก ๗ จ�าพวก คอ สทธาพล วรยพล สตพล สมาธพล

ปญญาพล หรพล โอตตปปพล พระบารมทง ๓๐ ทศ พรอมทง

บรษโยธากมาประชมพรอมกนปองกนพระมหาสตว สมทยกบ

พรรคพวกทเรยกวา มารและเสนามาร กไมอาจจะเขาใกลถง

พระองคได แตกพยายามแสดงอาการคกคามดวยอาการตาง ๆ

อยางนาสะพรงกลว

ฝายพระมหาสตวกมไดทรงพรนพรง มพระหฤทยตงมนไม

หวนไหว และเพอทจะทรงเผดจศกมาร จงทรงยกพระดชนช ท

พนมหนทรา เพอเปนสกขพยานแหงการทไดทรงบ�าเพญพระบารม

มาครบถวน ๓๐ ทศ ดวยอ�านาจแหงโพธสมภาร ธรณกปรากฏขนมา

เปนสกขพยาน และดวยอ�านาจแหงน�าพระหฤทยอนเปยมไปดวย

พระเมตตากรณา กปรากฏอทกธาราจากธรณหลงไหลพดพา มาร

และพลพยหเสนาออกไปจนหมดสน ดงทปรากฏในภาพคดเขยน

เปนรปพระพทธเจาผจญมาร พระองคประทบบลลงกหญาคาภายใต

โพธพฤกษ พระหตถขวาพาดชลง มรปนารยนอยใตบลลงก บดน�า

ในมวยผมไหลหลงออกมาเปนทอธาราทะเลหลวงนองทวมหมมาร

เสนาทงหลาย

รปนารนหมายถงธรณ จงเรยกรกนวา พระนางธรณบดมวยผม

ในภาพเขยนเปนรปหมมารเสนาอยสองขางพระพทธองค ขางหนง

121ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ก�าลงเงอดเงออาวธนานาชนดเพอท�ารายพระองค มพญามารสถต

อย เหนอคอชางชอครเมขละ มพาหะขางละพนทรงอาวธตาง ๆ

อกขางหนง ถกน�าทวมพายแพไป และน�าในมวยผมนนหมายถง

น�าทกษโณทกทพระโพธสตวผบ�าเพญทานบารมหลงลงบนแผนดน

ตงแตเบองตนกมากมายยงกวาน�าในมหาสมทร พระมหาสตวทรง

ชนะมารและเสนาตงแตเวลาเยน กอนทอาทตยจะอสดง

ไดกลาวแลววาทกคนมมารคอยตดตามขดขวางการท�าความด

และลอใหท�าความชวอยเสมอ ผใดสไดคอไมเลกลมความพยายาม

ทจะท�าความดใด ๆ กตาม เมอใดกตาม เรยกวาผนนเปนผชนะมาร

แมจะยงไมอาจชนะมารไดยงยนตลอดไปเชนทพระพทธองคทรง

ชนะแลว กยงดกวาทจะไมมเวลาชนะเสยเลย การพายแพแกมาร

กคอการตามใจมารใหน�าไปสการท�ากรรมไมดนานาประการนนเอง

ซงไมเปนสงทผ ใดควรท�าไปเชนนน ทกคนควรมสต มปญญา

มหรโอตตปปะ และมความเพยรเอาชนะมารใหได นนแลจงจะ

นบวามาบรหารจตอยางถกตอง

พระมหาสตวชนะมารและตรสร

เมอพระมหาสตวทรงผจญมารและทรงชนะมารและเสนา

ตงแตกอนอาทตยตก ในวนทจะตรสร ทรงด�าเนนปฏบตตอไป

ในมชฌมาปฏปทากทรงบรรลถงพระญาณทงหลาย ดงทไดตรสเลา

แกพระสาวกในภายหลง กลาวโดยยอวา ทรงไดสมาธแนวแนแลว

ทรงนอมจตทเปนสมาธไปเพอร กทรงไดพระญาณคอความรขน

โดยล�าดบจนถงพระสมโพธญาณ คอความตรสรในพระจตรารยสจ

ทรงท�าลายกเลสอาสวะอนสยในสนดานใหสนไปหมด ดงทเรยกวา

ไดตรสรพระธรรม ในปจฉมยามแหงราตรนน บงเกดพระนามพเศษ

ขนวา พระสมมาสมพทธเจา หรอพระผตรสรเองโดยชอบ พระสม-

โพธญาณนเรยกอกอยางหนงวา พระสพพญตญาณ แปลวา

พระญาณคอความรธรรมทงหมด และเรยกพระนามพระพทธองค

ผทรงไดพระญาณนวา พระสพพญ แปลวาพระผรธรรมทงหมด

ไทยเราเรยกกนมาแตโบราณกาลวา พระสรรพชญ หรอ พระสรรเพชญ

และเรยกพระญาณวา สรรเพชดา

124 สมเดจพระญาณสงวร

ครนพระองคไดทรงตรสรแลว ไดประทบเสวยวมตตสข ณ

ควงไมตาง ๆ ตอมาหลายสปดาห ในสปดาหท ๕ ทานแสดงวาได

ประทบทควงไมอชปาลนโครธ ซงมารยงไดพยายามมารบกวนอก

ดงเรองเลาวา มารนงเสยใจอยทหนทางใหญ วาเสยแรงไดตดตาม

หาชองทางทจะขดขวางความตรสรมานานถงเพยงน กไมพบความ

ผดพลาดอะไร บดน พระองคทรงลวงวสยอ�านาจของตนไปเสยแลว

ค�าวามารตามทเรยกในทนเปนการเรยกตามพระพทธเจา ดงไดกลาว

แลววา ผทถกเรยกคอสมทย หาไดชอบใจไม สมทยไมปรารถนา

จะใหใคร ๆ รจกเขาใจตนวาเปนมาร แตไมอาจจะปดบงสญชาต

แหงตนจากพระสรรเพชดาญาณได พระองคทรงเรยกระบตรง ๆ วา

มาร ๆ ทกครงทเขามา

ในขณะทมารหรอสมทยนงคดระทมใจอย นน ธดาทงสาม

ของมารคอ นางตณหา นางอรต และนางราคา เหนบดาหายไป

จงเทยวคนหา กไปพบบดานงระทมทกขอย จงไตถามความแลว

กรบอาสาจะไปน�าพระองคมาไวในอ�านาจของบดาอก ฝายสมทยกลาว

หามวาไมมใครจะสามารถท�าพระองคไวในอ�านาจได ธดาทง ๓

กกลาววาพวกตนเปนสตร ยอมรวธทจะผกใจบรษเพศ จะใชบวง

ราคะเปนตนผกจงมาใหจงได ขอใหบดาอยาไดวตก ครนแลว

นางทง ๓ ไดเขาไปหาพระพทธองค กลาวทลวา จะขอบบนวด

พระยคลบาท พระพทธองคไมทรงใสพระหทยในถอยค�าของนาง

ทง ๓ ทงไมทรงลมพระเนตรขนด ธดามารคดวาอนความประสงค

ของบรษทงหลายยอมสงต�าตาง ๆ กน บางคนชอบเดก ๆ บางคน

125ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ชอบสตรวยแรก บางคนชอบวยกลาง บางคนชอบคนแกกม จ�าจะ

ประเลาประโลมพระองคดวยประการตาง ๆ จงแสดงบดเบอนตน

เปนสตรเพศเปนอนมาก เชน เดกรนสาวผยงไมมบตร ผทมบตร

แลวคนหนง ๒ คน คนวยกลางจนถงคนแก ครบทกอยาง เขาไปเฝา

พระองค ๖-๗ ครง

พระพทธองคทรงเขาผลสมาบตเสวยวมตตสข ไมไดสนพระทย

เลย ตรสวา ”ผใดชนะกเลสเดดขาดแลว ไมกลบแพ ไมมกเลส

อะไรในโลกจะมาตอแยได ผ ใดไมมตณหาทเหมอนอยางตาขาย

คลองใจใหตดน�าไปทไหน ๆ เจาทงหลายจกน�าผ นนซงเปนผ ร

มทเทยวไปแหงพระญาณไมมทสนสด ไมมรองรอย ดวยรองรอย

อะไรเลา„ ธดามารทงหลายกอนตรธานไป

สามญชนยอมมบางโอกาสทชนะกเลส และบางโอกาสแพ

กเลส แมจะยงไมสามารถชนะกเลสไดเดดขาด ไมกลบแพ แตก

ควรจะพยายามใหโอกาสทแพมนอยกวาโอกาสทชนะ เพอจะไดม

โอกาสท�าความดมากกวาท�าความชว และผลทไดรบกจะเปนความสข

มากกวาความทกข

เรองการผจญมารของพระพทธเจา ตลอดจนถงทรงผจญธดา

มารจนทรงไดชยชนะ เรองนเปนเรองของพระพทธเจาผทรงอบตขน

ในโลกเมอประมาณ ๔๕ ปกอนพทธศกราช และพระพทธศาสนา

ไดเกดขนในสมยนน พทธบรษทกไดเรมมขนในสมยนนเชนเดยวกน

กอนแตพระพทธศาสนาเกดขน กไดมศาสนาอนอยแลวหลายศาสนา

และยงไดมศาสนาตาง ๆ เกดตามหลงพระพทธศาสนาอกหลายศาสนา

ในปจจบนนไดมศาสนาตาง ๆ สงสอนกนอยในโลกหลายศาสนา

แตเปนขอทแปลกอยางยงทในจตตนครมอยเพยง ๒ ศาสนาเทานน

คอ พทธศาสนา และ สมทยศาสนา กบมขอทยงแปลกคอพระพทธเจา

ในจตตนครหาไดเสดจดบขนธปรนพพานเหมอนองคพระพทธเจา

ในโลกไม พระพทธองคยงทรงด�ารงอย ซงผ ทเหนธรรมเทานน

จงจะเหนพระองคได ดงทไดตรสไววา ”ผใดเหนเราผนนเหนธรรม

ผใดเหนธรรมผนนเหนเรา„ ดงน ขอทแปลกขอหลงนจะไดกลาว

เมอถงตอนทควรจะกลาวตอไปอก

จตตนครม ๒ ศาสนา

128 สมเดจพระญาณสงวร

ในตอนนจะกลาวถงแตขอแรกคอ ๒ ศาสนาดงกลาว พทธศาสนา

นนคอ ศาสนาค�าสงสอนของพระพทธเจาตามทเขาใจกนนนแหละ

สวนสมทยศาสนา คอศาสนาค�าสงสอนของสมทยทพระพทธเจา

ตรสเรยกวา มาร ๆ นนเอง จงเกดปญหาวามารหรอสมทยกมศาสนา

ดวยหรอ เรองเปนอยางไร จงขอเลาเสยเลยวา เมอพระพทธเจา

ทรงประกาศพระพทธศาสนาในจตตนคร ฝายสมทยกบคอาสวะ

เกรงวาพระองคจะทรงท�าชาวจตตนครใหเปนพทธบรษทไปเสยหมด

และตนกจะเสอมถอยอ�านาจ จะสนอ�านาจ ครองใจคนตอไป จงเหน

วาจ�าจะตองตงศาสนาขนตอตานไว แตการทจะตงศาสนาขนนน

จ�าจะตองแสดงตนเปนศาสดา กลาวสงสอนลทธปฏบตทชวนให

โลภ โกรธ หลง หวโจกทง ๓ น สมทยไดใชใหคมใจคนและคอย

สอดแทรกอยในใจคนอยแลว สมทยจงแสดงตนเปนศาสดา กลาว

สงสอนลทธปฏบตดงกลาว สอดแทรกโลภ โกรธ หลง หรอ

กเลส ตณหา พรอมทงอารมณลอใหเหนเปนรปนมตจรงจง เชน

เหนเปนเทพเจามาปรากฏองค ไดยนเสยงกระซบกระซาบบอก

กลาวขออนศาสนบางอยาง เมอใสโลภเขาไปในใจแลว สมทยกร

วาสอนวธใหไดสมโลภบางกจะเกดความนบถอ เมอใสหลงเขาไปใน

จตใจแลว สมทยกรวาหลงใหลในโลก ไมอยากจะตาย อยากจะเกด

เสวยสขอยนรนดร กสอนเรองภมแหงสขนรนดรเชนนน จงเกดเปน

ศาสนาขนอกศาสนาหนง เรยกใหตางจากพทธศาสนาวา สมทยศาสนา

หรอ มารศาสนา

129ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

มารศาสนานตรงกนขามกบพทธศาสนา เหมอนอยางวา

พทธศาสนาสอนใหไปทางทศตะวนออก มารศาสนากสอนใหไปทาง

ทศตะวนตก สอนคานกนอยดงน เพราะพระพทธเจาทรงสอนให

พนจากอ�านาจสมทย สวนสมทยสอนผกพนไว ไมปลอยใหหลดพน

ไปได ชาวจตตนครจงพากนพะวาพะวง บางคนนบถอทางน บางคน

นบถอทางโนน คนเดยวกนนนแหละ บางคราวนบถอพระ บางคราว

นบถอมาร ดวยเขาใจวาเปนเทพผศกดสทธไปกม

ผมาบรหารจตกคอผก�าลงพยายามท�าจตตนครของตนใหม

เพยงพทธศาสนาเทานน ไมใหมศาสนามาร นนกคอผมาบรหาร

จตก�าลงพยายามท�าจตของตนใหพนจากอ�านาจของสมทย มโลภ

โกรธ หลง เปนส�าคญ ท�าไดผลมากเพยงไร คอฟงเสยงสงสอน

ของศาสนามารนอยลงเพยงไร กจะมจตใจทเปนสขยงขนเพยงนน

ไดกลาวถงศาสนาในจตตนครวา มเพยง ๒ ศาสนาเทานน

คอ พทธศาสนาและสมทยศาสนา หรอศาสนาของพระพทธเจากบ

ศาสนาของมาร

นาจะมใครสงสยบางกได วาใครเปนผน�าศาสนาทง ๒ เขาไป

สงสอนในจตตนคร กนาจะบอกเสยทเดยว วาส�าหรบมารศาสนา

หรอสมทยศาสนานน คอาสวะนนเองเปนผน�าเขาไปและคอยแนะน�า

นครสามใหนบถอ สวนพทธศาสนากค บารมของนครสามเปน

ผน�าเขาไปและกคอยแนะน�านครสามใหนบถอ

ชนแรกนครสามเอนเอยงไปทางค อาสวะมาก สมทยกบ

พรรคพวกครองอ�านาจในจตตนครเตมท คมระบบสอสารทงหมด

คมชาวจตตนครทงหมดทกบานทกตวคน คมไตรทวารของจตตนคร

ดงทไดกลาวมาแลว ตอมา เมอความยงยากความทกขเดอดรอน

เกดมากขน เพราะพรรคพวกอาสวะเกดชะลาใจประพฤตทจรต

จะแจงมากขนทกท จนชาวจตตนครเรมรสกถงความชวรายของ

ผน�าศาสนาทง ๒เขาไปตงในจตตนคร

132 สมเดจพระญาณสงวร

พรรคพวกสมทย คบารมจงไดโอกาสเรมเขาพบ แนะน�านครสาม

ใหเรยกศลและหรโอตตปปะมาใชในกจการบานเมองดบาง ตาม

ค�าแนะน�าสงสอนขององคพระบรมคร คอพระสมมาสมพทธเจา

นครสามไดยอมปฏบตตามโดยเรยกศลเปนตนมาใช พทธศาสนา

จงไดเรมเขาส จตตนคร เปนเหตใหสมทยหวาดสะดง หาโอกาส

เขายแหยนครสามใหเลกใชศลและหรโอตตปปะ กลบไปใชพรรคพวก

ของสมทยตามเดม ครนความทกขเดอดรอนกลบเกดขนมาอก

คบารมกเขาใหสต ตกเตอนนครสามใหเรยกศลกบหรโอตตปปะ

กลบมาใชอก และคราวนคบารมเสรมก�าลงโดยเพม อนทรยสงวร

สตสมปชญญะ และ สนโดษ มาชวยศลกบหรโอตตปปะเขามาอก

ฝายสมทยกเขาขอใหคอาสวะชวยใหแขงแรงขน เพราะสมทยนน

ปกตกลวค บารม ไมกลาส หนา ตองอาศยค อาสวะซงนบวาเปน

ฝายขางในของนครสามเขาชวยสนบสนนตน และคอาสวะนนเปน

คปรบส�าคญของคบารม เปนพวกสมทย จงไดเขาชวยสมทย โดย

แนะน�านครสามใหเลกใชผทคบารมน�าเขามาเสยทงหมด เมอเหนวา

จะไมอาจใหนครสามเลกใชไดทงหมด เพราะนครสามกฟงคบารม

อยมาก กแนะน�าใหเรยกใชฝายสมทยดวย เพราะจะท�าใหบานเมอง

สนกสนานและเจรญ

ฝายนครสามฟงทางโนนบางทางนบาง ในทสดกเรยกใชทง

สองฝาย เพราะมอยทงค อาสวะ ทงค บารม ในจตตนครจงมทง

ฝายกศล ทงฝายอกศล ศาสนากมทงพทธศาสนา มารศาสนา ตางก

แสดงสงสอนแกชาวจตตนครกนอยางเตมท

133สมเดจพระญาณสงวร

ขอความทกลาวมานดนาจะซ�ากบทไดกลาวเลามาแลว เปน

ขอความทซ�าจรง ดวยความจงใจกลาว เพอทบทวนขอความทกลาว

มาแลวมากและนานโดยยอสกครงหนงกอนทจะเลาตอไป และนาคด

วาชาวจตตนครกนาจะเหมอนกบชาวโลกทว ๆ ไป ซงตางกท�าดบาง

ชวบาง เพราะความดความชวยอมมอยตามธรรมดาโลก แตกม

ขอตางกนทชาวจตตนครเปนผนบถอศาสนาดวยกนทงนน ถามใช

พทธศาสนกชน กมารศาสนก ทจะไมนบถอศาสนาอะไรเลยนน

หามไม และขอทนาเหนวาแปลกอกขอหนงกคอ โดยมากนบถอกน

ทง ๒ ศาสนาอยางเปดเผย

เมอคนมทงคบารมคอฝาย ดและคอาสวะคอฝายชว คอย

กระซบใจอยตลอดเวลาปกตจงยอมจะท�าดบางชวบาง เพราะเชอ

เสยงคอาสวะบางและเชอเสยงคบารมบาง ปญญาหรอเหตผลเทานน

ทจะท�าใหเหนชดถกตองตามความเปนจรงวา เสยงของคบารมคอ

เสยงของฝายดเทานนทควรฟง ควรเชอ และควรปฏบตตาม เสยง

ของคอาสวะคอเสยงของฝายไมด ไมควรฟง ไมควรเชอ และไมควร

ปฏบตตาม และกปญญาหรอเหตผลเทานนทจะท�าใหตดสนลงไปได

ถกตองวา เสยงไหนคอเสยงของฝายดและเสยงไหนคอเสยงของ

ฝายชว นอกจากปญญาและเหตผลแลวจะไมมอะไรท�าใหรไดดวย

ตนเอง

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย จงควรอบรมปญญา อบรม

ความมเหตผลใหยงขน จนถงสามารถท�าจตตนครของตนใหมแต

พทธศาสนาเทานน มารศาสนาจะไมอาจอยท�าลายความสงบสขของ

จตใจไดเลย

ความแตกตางแหง ๒ ศาสนา

จะเลาสกเลกนอยวาพทธศาสนาในจตตนครสอนอยางไร

มารศาสนาสอนอยางไร พทธศาสนาสอนใหปฏบตดงน ใหมศล คอ

ใหเวนจากการฆาสตวตดชวต การประทษรายรางกาย การทรมาน

ทรกรรมสตว เวนจากการลกขโมยฉอโกงตาง ๆ เวนจากความ

ประพฤตผดในทางกาม เวนจากพดเทจหลอกลวง เวนจากดม

น�าเมาคอสราเมรยทกชนด ใหมหร คอความละอายรงเกยจความชว

หรอบาปทจรตตาง ๆ เหมอนอยางชายหนมหญงสาวผรกสวยรกงาม

รงเกยจสงสกปรก ใหมโอตตปปะ ความเกรงกลวตอความชวหรอ

บาปทจรตตาง ๆ เหมอนอยางบคคลผรกชวตเกรงกลวตออสรพษ

ไมอยากทจะเขาใกล

สวนมารศาสนาสอนใหปฏบตดงน ใหฆา ใหประทษราย ให

ท�าทรมานทรกรรมสตว ใหลกขโมย ฉอโกง ใหประพฤตผดใน

ทางกาม ใหพดเทจหลอกลวง ใหดมน�าเมา เมอมกฎหมายหาม

และมบทลงโทษผประพฤตละเมด กลวจะถกลงโทษตามกฎหมาย

หากจะฝนกฎหมายกท�าอยาใหถกจบได เมอยงไมมโอกาสจะฝน

136 สมเดจพระญาณสงวร

กฎหมายกใหปฏบตตามกฎหมายไปกอน มโอกาสเมอใดกใหท�าตาม

ทอยากท�า ไมจ�าตองค�านงถงศลธรรมอะไร ใหนยมยนดในการท�า

ความชว หรอบาปทจรตตาง ๆ ไมตองอาย ไมตองรงเกยจ ไมตอง

กลวเกรงอะไร

นอกจากน พทธศาสนาสอนใหปฏบตในธรรมเหลาน ใหม

อนทรยสงวร ความส�ารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ

ไมใหยนดยนรายในเวลาทตาเหนรป หไดยนเสยง เปนตน มสต

รกษาใจมใหซดสายขนลงเพราะความยนดยนรายในอารมณตาง ๆ

ใหมสตสมปชญญะ คอ มสตระลกสมปชญญะ รตวในเวลายน

เดน นง นอน หรอในอรยาบถเลกนอย หรอในอากปกรยาตาง ๆ

ใหมสนโดษ คอความยนดดวยสงทมอย มความอม ความเตม

ความพอใจในผลตาง ๆ ทไดรบ แตกมความเพยรปฏบตในเหตหรอ

ในกรณยะ (กจทควรท�า) ใหยงขน ทานอธบายสนโดษดงกลาวออกไป

เปนความยนดตามได ความยนดตามก�าลง ความยนดตามความ

สมควร

แตมารศาสนาสอนใหปลอยตาใหด ปลอยหใหฟง ตลอดถง

ปลอยใหคดไปตามสบาย ใหยนดในสงทนายนด ใหยนรายใน

สงไมชอบ อยาไปฝนจตใจใหเปนทกขเดอดรอน สนกสนานไปใน

รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะดกวา สอนใหปลอยสตสมปชญญะ

ไมจ�าเปนตองไปพะวงท�าความรตวอยในอาการเดน ยน นง นอน

ของตนในอากปกรยาตาง ๆ สอนใหโลภอยากไดใหมาก ๆ เมอยงม

137สมเดจพระญาณสงวร

อยนอยกอยาเพงไปอมไปพอเสยกอน แมเมอมมากขนแลว กอยา

เพงพอเชนเดยวกน เพราะจะสคนอนเขาไมได ใหอดหนนความโลภ

ใหเกดขนมาก ๆ นอกจากโลภ กใหเพมความโกรธ ความหลงใหมาก

ขน จะท�าใหชวตมรสชาตผาดโผน สนกสนาน ไมเงยบเหงาซบเซา

ยากจน

กลาวไดวาศาสนาทง ๒ นตางสอนกนไปในทางตรงกนขาม

ค บารมนบถออปถมภพทธศาสนา สวนค อาสวะนบถออปถมภ

มารศาสนา ผอปถมภทง ๒ นตางกแขงดวยกน และด�าเนนการ

ประกาศเผยแผศาสนาของตนในจตตนครอยางเตมท

ในกรณน นครสามหรอเจาเมองแหงจตตนครหรอเราทาน

ทงหลายนเอง มหนาทส�าคญจะตองชวยคมครองปองกนจตตนคร

ของตนใหรมเยนเปนสข อะไรทจะน�าใหเกดทกขเกดรอนตองปองกน

ก�าจด แตการจะดใหเหนวาอะไรเปนความสขทแทจรง อะไรเปน

ความทกขของจตตนครนนดใหเหนไดยาก สามญชนทวไปมกจะ

เหนความทกขเปนสข เหนความรอนเปนความเยน ปญญาและ

เหตผลเทานนทจะชวยใหเกดความเหนตรงตามความจรง จนถง

รงเกยจสงทเปนโทษหรอฝายคอาสวะ ปรารถนาสงทเปนคณหรอ

คบารม การศกษาพระพทธศาสนา การปฏบตตามพระธรรมค�าสอน

คอการอบรมปญญาและเหตผล ทจะท�าใหเหนคณของคบารมและ

เหนโทษของค อาสวะ สามารถท�า จตตนครคอใจใหมทกขนอย

มสขมาก

ในจตตนครมเสรภาพเตมทในการถอศาสนา

ไดกลาวถงศาสนาในจตตนครแลววา ชาวจตตนครสวนใหญ

พากนนบถอทงพระพทธศาสนาและมารศาสนากนอยางเปดเผย

และไดมกระบวนการประกาศเผยแผศาสนาทง ๒ นนในจตตนคร

โดยมคบารมของนครสามและคอาสวะตางอปถมภกนขางละหนง

จงเปนเหตใหนครสามผเปนเจาเมองจตตนครตองรบเปนศาสนปถมภก

ทง ๒ ศาสนา และประชาชนชาวจตตนครยอมมเสรภาพในการ

นบถอและปฏบตลทธพธกรรมศาสนาตามทนบถอ ในเมอการนบถอ

ปฏบตนนไมขดตอความเรยบรอยของบานเมอง กดเหมอนกบ

ประชาชนแหงชาตเสรประชาธปไตยทงหลาย ในโลกทประชาชน

มเสรภาพในการนบถอศาสนาตามศรทธาของแตละคน แมใครจะ

ไมนบถอศาสนาอะไรกได แตในจตตนครดงกลาวแลว ทกคนนบถอ

ศาสนาทงนน

ดกนาเหนวาแปลกจากในโลกทวไป อนทจรงถาดเขาใหถง

จตใจแลวกไมนาจะแปลก เพราะทกคนจะตองมความเหนอยางใด

140 สมเดจพระญาณสงวร

อยางหนงและนบถอความเหนนน เชน นบถอความเหนทางลทธ

อยางหนง นบถอความเหนของตนวาควรนบถอ หรอไมควรนบถอ

ศาสนาแมทงหมด ความเหนนนแหละเทากบเปนศาสนาทางจตใจ

โดยตรง ถาเปนสมมาทฏฐความเหนทถก กเปนพระพทธศาสนา

ถาเปนมจฉาทฏฐความเหนผด กเปนมารศาสนา ฉะนน เมอพดดวย

ภาษาของจตตนคร ทกคนจงนบถอศาสนาทงนน ไมพระพทธศาสนา

กมารศาสนาหรอทง ๒ และจะตองอธบายการนบถอพระพทธศาสนา

ตางออกไปจากทเขาใจและถอกนทวไปบาง เพราะตามทเขาใจและ

ถอกนเมอแสดงตนเปนผนบถอกชอวานบถอได หรอแมเกดใน

ตระกลของผนบถอกชอวานบถอตามกนมา แตตามภาษาของจตตนคร

อยทความเหนดงกลาว ไมใชอยทการแสดงตนดงนน ฉะนน แมแสดง

ตนวานบถอหรอเกดในตระกลของผนบถอพระพทธศาสนา แตม

ความเหนผด ยนยนอยในความเหนผดนน เชน เหนวาท�าดไมไดด

ท�าชวไมไดชว หรอกลบกนวา ท�าดไดชว ท�าชวไดด เหนศล

หร โอตตปปะ เปนตน ไมอ�านวยประโยชน มวรกษาศลจะตองยากจน

ดงนเปนตน กหาชอวานบถอพระพทธศาสนาไม แตโดยทแทกลาย

เปนนบถอมารศาสนาตางหาก ถามความเหนถกตอง ตรงกนขาม

เชนมความเหนถกตองตามหลกของกรรม เปนเหตใหละกรรม

ทชวทผด ประกอบกรรมทดทชอบ แมจะมไดแสดงตนวานบถอ

พระพทธศาสนากชอวานบถอพระพทธศาสนา เพราะมความเหนชอบ

ถกตองตามค�าสงสอนของพระพทธเจา เปนเหตใหปฏบตถกตอง

ตามค�าสงสอนของพระพทธองคดวย

141ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

นาพศวงทจตตนครนคลายกบเปนเมองชนในทตงอยในจตใจ

นเอง ท�านองเปนเมองลบแล มใชเปนเมองลบแลภายนอก เปน

เมองลบแลภายในจตใจ มอะไร ๆ ทดเหมอนตางจากโลกภายนอก

เปนอยางนในโลกภายนอก แตเปนอกอยางหนงในจตตนคร เชนท

เกยวกบศาสนา ในโลกภายนอกมมากมาย แตในจตตนครม ๒

เทานน ในโลกภายนอกใครจะนบถอหรอไมนบถอเลยกได ในจตตนคร

นบถอทวหนากนหมด ในโลกภายนอกชอวานบถอตามทแสดงตน

เปนตน ในจตตนครชอวานบถอศาสนาไหนตามทฏฐทมอยจรง ๆ

ของแตละคน ลองมนสการใหด ๆ จะรสกวาจตตนครมใชเมองลบแล

แตเปนเมองเปดเผยจรงแทแนนอน

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย คอผมความเหนถกตองตาม

หลกของกรรม หรอมฉะนนกเปนผทสนใจจะอบรมความเหนถกตอง

เชนนนใหเกดขน เรยกวาเปนผนบถอพระพทธศาสนาตามแบบของ

จตตนคร มใชผนบถอมารศาสนา เปนผพยายามฝกฝนอบรมตนให

ปฏบตถกชอบตามค�าสงสอนของพระพทธเจา ซงจะเปนเหตใหถง

ความสขสวสดยงขนสบไป อนเปนผลดของการท�าเหตด

สวรรคชน ๖

สมทยหรอมารตามทพระพทธเจาตรสเรยก เมอกลาวตาม

ต�านานทางศาสนาสายหนง เปนเทพผเปนราชาแหลงกามาวจร-

สวรรคชน ๖ คอ ชนปรนมมตวสวตต ทานวาสวรรคชนนน แบง

ออกเปน ๒ ฝาย ฝายหนงไมขดขวางโลกตตระ อกฝายหนง

ขดขวางโลกตตระ ฝายหลงนเปนพวกมารซงมราชาชอ วสวตต

มกเรยกในหนงสอเกา ๆ วา พญาวสวตตมาราธราช พญามารนเอง

ทไดน�าพลเสนามาผจญพระพทธเจาในวนทจะตรสร และยงไดมา

อกหลายครง จนถงไดมาทลใหเสดจปรนพพาน และยงไดเทยว

รงควานผ อนอก เชนดลใจพระอานนทมใหไดสตทจะกราบทล

อาราธนาพระพทธเจาใหทรงเจรญอทธบาทภาวนาเพอจะทรงด�ารง

พระชนมอยกปหนงคอประมาณ ๑๐๐ ป หรอเกนกปหนง เมอ

พระเถระอรหนตบางองคปรนพพาน มารเทยวคนหาวาวญญาณ

ของทานไปขางไหน กไมสามารถจะพบได ตามประวต มารไดมา

เกยวของแทรกแซงเรองตาง ๆ หลายครงหลายหน

144 สมเดจพระญาณสงวร

เมอกลาวตามเรองราวแหงจตตนคร มารหรอสมทยสถตอย

ในจตตนครนเอง ทงอย ในส�านกของนครสามนนแหละ เปนผท

นครสามไวเนอเชอใจ มอบหมายใหด�าเนนการปกครองและจดแจง

สงตาง ๆ ทางบานเมอง และสมทยยงมคอาสวะผเปนฝายในสนท

กบนครสามสนบสนนอยเตมท จงมอ�านาจครองใจชาวจตตนคร

ทวไป แตสมทยเปนชาวตางถน มใชถนก�าเนด เปนชาวจตตนคร

มาตงแตเดม จงเปนประเภทคนจรหมอนหมน ดงทเคยกลาวแลว

เมอเปนอาคนตกะมาส จตตนคร ไดเขาถงนครสาม ท�าใหเปนท

โปรดปรานไดแลว กท�าทายดจตตนครเปนทอาศยอยถาวร และ

กไดยดครองจตตนครไวจรง ๆ

ตามเรองทเลามานแสดงวา มารหรอสมทยมใชเปนบคคล

ต�าตอย ตามประวตสายหนงกเปนราชาแหงฝายหนงในสวรรคชนท

๖ ซงเปนชนสงสดแหงกามาวจรววรรค ตามเรองแหงจตตนคร กเปน

ผทมอ�านาจมากอยในจตตนครดงกลาว สมทยหรอมารตองการ

ใหใครเรยกยกยอง เชนวา นนทากร บอเกดแหงความเปนบนเทง

สขากร บอเกดแหงความสข หรอแมเรยกวา วสวตต ผใชอ�านาจ

อนทจรง ค�านมความแรงพอ ๆ กบค�าวา จกกวตต หรอจกรพรรด

ผใชจกร ถามองอกแงหนงกเปนค�าทแรงกวา เพราะพระเจาจกรพรรด

เปนพระราชาเอกในโลกมนษย มอ�านาจครอบครองมนษยโลกเทานน

สวนพระเจาวสวตต หรอวสพรรด มอ�านาจครอบครองทงมนษย

ทงเทพแหงสวรรคทกชน และมอ�านาจครอบครองไปในอบายภม

ทกชนดวย เปนอนวาไมมใครในไตรภม คอ กามาวจรภม รปาวจรภม

145ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

อรปาวจรภม ทจะพนไปจากอ�านาจครอบง�าของสมทยหรอมาร ทงน

เวนแตโลกตตรภมของพระพทธเจาเทานน มารพยายามรกษาสตวโลก

ทงหมดใหตกอยในภมทง ๓ ขางตน พยายามปองกนสดฝมอมใหไป

สโลกตตรภมซงเปนภมทอยนอกอ�านาจของมารหรอสมทย

เรยกตามภาษาธรรม บรรดาผมาบรหารจตทงหลายกรวมอย

ในค�าวาสตวโลก แมจะเปนสตวโลกทยงอยในอ�านาจครอบง�าของ

สมทยหรอมาร แตกมไดนงนอนใจยอมจ�านนตอมารอยางสนเชง

ไดพยายามตอตานอ�านาจของมาร บรหารจตใหบรบรณดวย ศล

หร ความละอายรงเกยจความชวหรอบาปทจรตตาง ๆ โอตตปปะ

ความเกรงกลวตอความชวหรอบาปทจรตตาง ๆ อนทรยสงวร

ความส�ารวมตา ห จมก ลน กาย ใจ ไมใหยนดยนราย เวลาท

ตาเหนรป หไดยนเสยง เปนตน สตสมปชญญะ ระลกรตวใน

อรยาบถตาง ๆ และ สนโดษ ความยนดตามได ตามก�าลง ตาม

สมควร ความบกพรองในธรรมดงกลาวมนอยเพยงใด กจะท�าให

ผนนมความสขความพนจากอ�านาจของมารเพยงนน

เมองทมปฏวตรฐประหารกนบอยทสด

เมอพระพทธศาสนาไดแผเขาไปในจตตนคร โดยอปถมภ

สนบสนนของคบารมของนครสามซงเปนคปรบส�าคญของคอาสวะ

และสมทยดงทไดเลาแลว สมทยไดแสดงตนเปนศาสดาประกาศ

ศาสนาขนบาง เพราะเกรงวาพระพทธศาสนาจะดงคนออกไปใหพน

อ�านาจตน คอใหไปสโลกตตรภม จงตงศาสนาขนแขง คอยแนะน�า

คนใหด�าเนนไปสภมทง ๓ ทอยในอ�านาจของตนเทานน ดงทเรยก

มาแลววามารศาสนา ซงกไดผล เพราะประชาชนไดพากนนบถอกน

ทงเมองกวาได แตมกนบถอคกนไปกบพระพทธศาสนา ขอนท�าให

สมทยผดหวง เพราะไมอาจท�าลายพระพทธศาสนาลงไปได ทงด

เหมอนพระพทธศาสนาจะเจรญขน ประชาชนสนใจปฏบตในพระธรรม

ค�าสงสอนของพระพทธเจากนมากขน และทางการปกครอง ฝายของ

คบารมกเขามาเปนเจาหนาทด�ารงต�าแหนงนอยใหญมากขน เชน

ศล หร โอตตปปะ อนทรยสงวร สต สมปชญญะ สนโดษ ดงท

ไดกลาวมาแลว

148 สมเดจพระญาณสงวร

ศล เขาคมไตรทวารของจตตนคร หร โอตตปปะ เขามาเปน

นครบาล อนทรยสงวร เขาคมระบบสอสารทงชนนอกชนใน สต

สมปชญญะ เขาคมอรยาบถหรอการจราจรของเมอง สนโดษเขา

เปนเจาหนาทปนสวนทรพยสนเครองอปโภคบรโภค เปนเหตให

พรรคพวกและสมนนอยใหญของสมทยตองรนถอยลดนอยลงไป

กวาเดม แตสมทยกหายนยอมโดยงายไม ใชเลหเพทบายและอ�านาจ

ก�าลงตาง ๆ ยดเอาทมนตาง ๆ กลบคนมา แมยดมาไมไดทงหมด

กสวนหนงหรอครงคราวหนง

ฉะนน จตตนครจงเปนนครทมการแยงอ�านาจสบเปลยน

อ�านาจการปกครองในหนวยตาง ๆ กนมากทสด บางทสบเปลยนกน

ทกวน วนละหลายครงกม จดตาง ๆ ททกฝายตองการยดไวเปน

ของตนแตฝายเดยวกคอไตรทวารของเมอง หนาทนครบาล ระบบ

สอสารทง ๖ การจราจร และอ�านาจการปนสวน หรอพกดรายได

ตาง ๆ เปนตน และจดส�าคญกคอนครสาม แตทกฝายกไมสามารถ

จะยดไว หรอจะปฏบตหนาทปกครองอยเพยงฝายเดยวได คบารม

มคอาสวะเปนคปรบกน ซงนครสามกไดรบรองใหอยเปนฝายใน

ดวยกนทง ๒ สมทยกบพรรคพวกฝายหนง ศลเปนตนซงเปน

พวกคบารมอกฝายหนง กเผชญหนากนอยในจดตาง ๆ ทง ๒ ฝาย

ตลอดถงศาสนากเปนทนบถอกนทง ๒ ฝาย

ถาจะเทยบกบบานเมองในโลก กนาจะเรยกไดวาเปนบานเมอง

ทมการปฏวตรฐประหารมากและบอยครงทสด มการสบเปลยน

โยกยายเจาหนาทกนบอยทสด จนในทสดกดเหมอนแบงเมองกน

149ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ปกครอง โดยแบงเขตกนปกครอง หรอแบงเวลากนปกครองในเขต

เดยวกนนนแหละ เชน ไตรทวารของเมอง ศลเขาปกครองรกษา

บางสวน โลภ โกรธ หลง หวโจกใหญของสมทยยดปกครองไว

บางสวน หรอสวนเดยวกน ศลรกษาบางเวลา โลภ โกรธ หลง

เขาครองบางเวลา แบงกนไปแบงกนมาดงน อาศยทจตตนครเปน

เหมอนอยางเมองลบแลดงกลาว ใคร ๆ จงไมคอยจะรเรองภายใน

ของจตตนคร ตางจากเรองของบานเมองในโลกทมการออกขาว

ใหร กนอย เสมอ จะมการปฏวตรฐประหารกนสกครงกร กนทว

สวนในจตตนครมทกวน กไมมใครรใครสนใจกน

เรองของบานเมองในโลกควรเปนทสนใจพอสมควร แตเรอง

ของจตตนครควรเปนทสนใจอยางยง จตตนครของผใด ผนนควร

พยายามใหรเหนเหตการณทก�าลงด�าเนนอยในนครของตน เพราะ

ความรเหนเหตการณในจตตนครเปนความส�าคญ เปนกญแจทจะ

ไขไปสความส�าเรจในการรกษาจตตนครใหรมเยนเปนสข พดอก

อยางหนงกคอ ทกคนควรรอารมณตน รใหทนเวลามากเพยงใด

กยงด ความรทนเทานนทจะท�าใหอารมณดบ อารมณทงหลาย

เกดแลวดบไดเรวเพยงใด กจะท�าใหใจอนเปนทรองรบอารมณนน

พนจากความซดสายฟขนแฟบลงไดเรวเพยงนน ไดมความสงบสข

ไมหวนไหวไปตามอ�านาจของอารมณทงหลายหรอมาร

หนาทของคอาสวะ

ไดกลาวถงสมทยกบพรรคพวกฝายหนง และศลซงเปนพวก

คบารมฝายหนงเผชญหนากนอยเสมอในจดตาง ๆ ของจตตนคร

จนเหมอนแบงกนปกครอง การแบงเขตหรอแบงเวลากนปกครองใน

จตตนคร ถาจะเกดมปญหาขนวาใครเปนผแบง กนาจะตอบไดวา

เปนไปดวยก�าลงอ�านาจของทง ๒ ฝาย ถาจะกลาวใหแคบเขามา

กเปนไปดวยก�าลงอ�านาจของสมทยหรอค อาสวะกบค บารม ซง

ชกน�านครสามใหปฏบตตามคลอยตามไป ฉะนน หลกใหญจงอยท

นครสามเองวาจะคลอยตามฝายไร เทาไร เมอไร จงตางจากการยด

หรอแบงอ�านาจกนในบานเมองทงหลายในโลก ถาเปนการยดอ�านาจ

กมใชเปนการมอบหมายใหดวยความสมครใจ และผ ทท�าการ

ยดอ�านาจกมกขนเปนหวหนาเสยเอง แทนผทถกยด หวหนาเกา

ทถกยดเอาอ�านาจไปกต องตกต�าสนอ�านาจ ส วนในจตตนคร

นครสามคงด�ารงต�าแหนงหวหนาอยเพยงผเดยว ไมมใครแยงได

เพราะนครสามเปนบคคลพเศษ มความรพเศษ มลกษณะพเศษ

มสมรรถภาพพเศษ ไมมใครท�าลายไดเลย แตคณสมบตพเศษตาง ๆ

152 สมเดจพระญาณสงวร

ของนครสามตองถกบดบงไปเพราะสมทยและคอาสวะกบพรรคพวก

ซงเขามาท�าใหนครสามมความเหนคลอยตามและมอบหมายอ�านาจ

ตาง ๆ ให นครสามเองจงเปนเหมอนไมมอ�านาจ สดแตสมทยกบ

พรรคพวกจะบญชาใหท�าอะไร

บคคลส�าคญผมหนาทก�ากบนครสาม คอคอาสวะซงก�ากบ

การอยขางใน จงควรจะเลาเสยในทนวาคอาสวะมหนาทสรางภาวะ

๓ อยางขนแกนครสาม คอ ๑. สรางกาม ความใครความปรารถนา

ท�าใหนครสามครนคดใครคด ปรารถนาอะไรตาง ๆ อยอยางเงยบ ๆ

๒. สรางภพ ความเปนนนเปนน ท�าใหนครสามครนคดเปนนนเปนน

อยอยางไมนาเชอ ๓. สรางอวชชา ความไมรในสจจะคอความจรง

อยางทไมนาจะเปนไปได คอไมรจกทกข ไมรจกเหตใหเกดทกข

ไมรจกความดบทกข ไมรจกทางปฏบตใหถงความดบทกข ไมรจก

อดตหรอเงอนตน ไมรจกอนาคตหรอเงอนปลาย ไมรจกทง ๒ อยาง

ไมรจกธรรมทอาศยกนบงเกด เพราะฉะนน พระพทธเจาผบรมคร

ผทรงรทรงเหนตามเปนจรงจงไดตรสชแสดงวา อาสวะอนไดแก

กเลสทดองสนดาน ม ๓ คอ กามาสวะ อาสวะคอกาม ๑ ภวาสวะ

อาสวะคอภพ ๑ อวชชาสวะ อาสวะคออวชชา ๑ คบารมเทานน

ฟงเขาใจพระพทธวจนะ และรจกอาสวะ ทงพยายามชแจงแสดง

แนะน�านครสามใหเขาใจ ใหรจก

ในขนแรก นครสามฟงไมเขาใจ ไมรจกเอาเสยทเดยว ตอมา

จงคอยเขาใจและรจกอาสวะขนบาง จงเรมเหนคณของศล และ

153สมเดจพระญาณสงวร

ใชศลในการปกครองบานเมอง เปนตน แตกหยบ ๆ ปลอย ๆ

ดคลาย ๆ กบเปนคนใจคอโลเลไมแนนอน อนทจรงกนาเหนใจ

เพราะคอาสวะดองสนดานมานาน เกาะอยอยางเหนยวแนน ซมซาบ

อยอยางลกซง ยากทนครสามจะสลดออกได ทกลาวมาขางตนวา

เหมอนอยางมปฏวตรฐประหารกนอยเสมอในจตตนครนน ทแท

กคอการหยบ ๆ ปลอย ๆ ของนครสามนเอง คอเดยวหยบขางน

ปลอยขางนน เดยวปลอยขางนหยบขางนน บางคราวกคลายกบ

จะหยบไวทง ๒ ฝาย เหมอนอยางจบปลาสองมอ

เหตทนครสามเปนไปเชนนนเพราะขาดความเดดเดยว ไมใช

เพราะไมรวาไหนเปนคณ ไหนเปนโทษ รอยวามศลมคณ สมทย

มโทษ แตความออนแอยอมตนอยใตอ�านาจความเคยชนกบสมทย

ท�าใหพะวาพะวง จบนนปลอยนวนวายอย จงยงไมไดรบผลทควร

ไดรบอยางแทจรง คอยงไมสามารถท�าจตตนครใหรมเยนเปนสข

ไดทกเวลา ตองเปนสขบาง เปนทกขบาง เยนบาง รอนบาง ทงน

แลวแตเมอใดฝายไหนจะเขาครอง ฝายดเขาครองกเยน กเปนสข

ฝายไมดเขาครองกรอน กเปนทกข

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย กเชนเดยวกบนครสามนนเอง

คอรอยดวยกนวา ไหนเปนคณ ไหนเปนโทษ และจะสามารถท�าให

ตนเปนสขไดกตองมความเดดเดยว สละสงทเปนโทษเสย อบรม

แตสงทเปนคณใหยงขน นแลคอการบรหารจต

คอาสวะมเพอนสนทหลายคน ลวนเปนฝายในหรอชนใน

ดวยกน เชน อนสย นอนจมอยในจต โอฆะ หวงน�าในจต โยคะ

ประกอบในจต สงโยค หรอ สญโญชน ผกจต เพอนสนทเหลาน

จะมหลายคน หลายกลม หรอจะเปนคนเดยวกน กลมเดยวกน

แตมหลายชอหลายอาการ กยากจะบอกได เพราะเปนชนใน คบารม

เทานนจงจะรได ยกตวอยางเชน อนสย ซงเปนเพอนสนทผหนง

ของคอาสวะ มหนาทสรางภาวะ ๓ อยางแกนครสาม คลาย ๆ กบ

คอาสวะ คอ ราคะ ความยอมใจใหตด ปฏฆะ ความกระทบ อวชชา

ความไมร

พระพทธเจา องคพระบรมครผทรงรทรงเหนตามเปนจรง

ไดตรสชแสดงวา อนสย สงทนอนจมเปนตะกอนอยในจต ม ๓

คอ ราคานสย อนสยคอราคะ (สงยอมใจใหตด) ปฏฆานสย อนสย

คอปฏฆะ (สงกระทบใจใหไมชอบ) อวชชานสย อนสยคออวชชา

(ความไมรในทกข เปนตน) ดกคลาย ๆ กบอาสวะ ดงจะเทยบกน

ทละขอ

เพอนสนทของคอาสวะ

156 สมเดจพระญาณสงวร

ขอท ๑ กามาสวะกบราคานสย กามกบราคะ ดกมลกษณะ

เปนอยางเดยวกน ตางกนแตชอทเรยกตามอาการ คอเมอดอาการ

ทรกใครปรารถนา กเรยกวากาม เมอดอาการทตดใจยนดเพราะ

ถกยอมใจ กเรยกวาราคะ จะวากามมากอนราคะหรอราคะมากอน

กามกได จะวามาดวยกนกได เพราะความรกใครกบความตดใจ

กอยดวยกน ตกลงวาเปนอยางเดยวกน

ขอท ๒ ภวาสวะกบปฏฆานสย ดจะมลกษณะตางกนอย

เพราะภวหรอภพ คอความเปนนนเปนน ปฏฆะ คอความกระทบใจ

ใหไมชอบ แตกเนองกนชอบกลอย จะมความกระทบไดกตอง

มทกระทบ ถาไมมทกระทบ การกระทบกไมเกดขน เหมอนอยาง

คน ๒ คนเดนมากระทบไหลกน รถ ๒ คนแลนมากระทบกน

เหตการณดงกลาวนมขนกเพราะมคน ๒ คน รถ ๒ คนขนกอน

แลวคน ๒ คน รถ ๒ คนนนเดนมาหรอแลนมาส จดเดยวกน

ไมหลกกน ความกระทบจงเกดขน ความกระทบทางใจกเชนเดยวกน

จะตองม ๒ สงทางใจวงมากระทบกน ใน ๒ สงนน สงหนงกคอ

ภวะ ความเปนนนเปนนในใจนเอง ความเปนดงกลาว ทเปนชนใน

สดกคอ ความเปนเรา ดงทองคพระบรมครตรสเรยกวา อสมมานะ

ความส�าคญหมายวาเรามเราเปน หรอ อหงการ หรอทเรยกวา

อตตภาพ ความเปนอตตา ความเปนตน กคอความเปนเรานเองแหละ

เรยกสน ๆ วา ตวเรา อนตวเราทมอยในทก ๆ คน องคพระบรมคร

ตรสวาเปนเพยงความส�าคญหมายวาเราเปนเทานน หาใชเปนสจจะ

โดยปรมตถะ (อยางละเอยด) ไม เมอมตวเราขนแลวกตองมของเรา

157ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ทนกตองมเขา มของเขา และตวเรานเองเปนจดกระทบของอะไร ๆ

ทกอยาง ความกระทบจงมขนได หรอจะกลาววามจดอะไรขน

ในใจกอน ตวเรากวงเขามาเกาะจดนนกอเปนตวเราของเราขนดงน

กได

สวนขอท ๓ อวชชาสวะ กบอวชชานสย เหนไดงายวาเปน

อยางเดยวกน

ฉะนน อาสวะกบอนสยจะวาเปนเพอนกนหรอเปนคนเดยวกน

แตมหลายชอหลายอาการกสดแตจะด ขอส�าคญดใหเหนกแลวกน

บรรดาผมาบรหารจต คอผมาพยายามใหเหนอาสวะหรอ

อนสยในจตตนคร คอใจของตน การดใหเหนคอการไลใหพน

เพราะอาสวะหรออนสยนน เปรยบเหมอนผรายทรตววาเปนผราย

ไมตองการใหใครพบ ใครรจกจ�าได เมอมผพบเหนจ�าไดรจก กจะ

หลบเลยงหนไป การดใหเหนใหรจกหนาตาของอาสวะจงเปนการ

บรหารจตทถกตอง อนจะใหผลเปนความสะอาดของจตยงขนทกท

อนสย - ตนตระกลของหวโจกทง ๓

อาสวะหรออนสยเปนก�าลงส�าคญของสมทย ท�างานใหสมทย

ชนดทเรยกวา ใตดน หรอ หลงฉาก วางแผนชกใยนครสามอย

อยางแนบเนยน โดยทนครสามหารไมวาไดถกชกใย แตเขาใจวา

มเพอนมตร เพอนเกลอหลายคนหอมลอมชวยเหลออยโดยใกลชด

บางคราวเพอน ราคะ ความยนด ความก�าหนด มายวยม หรอ

เพอน โลภะ ความโลภอยากได มายวอยาก บางคราวเพอน โทสะ

มากอกวน บางคราวเพอน โมหะ มาลอหลอก เพอนเหลานอนสย

สงมาทงนน ดงทศษยขององคพระบรมครไดกลาววา ราคานสย

แรงขนเปนราคะหรอโลภะ ปฏฆานสยแรงขนเปนโทสะ อวชชานสย

แรงขนเปนโมหะ ทเกดขนกลมรมจต ปรากฏเปนนวรณ (เครองกน)

อยในจต เมอแรงขนอก ราคะหรอโลภะกลายเปนโลภอยากไดโดย

ไมมขอบเขต โทสะกกลายเปนพยาบาทคอมงรายหมายมนท�าลาย

ผ อน สตวอน โมหะกกลายเปนมจฉาทฏฐ เหนผดจากท�านอง

คลองธรรม กเลสทแรงขนดงน เปนความละเมดมโนทวารออกมา

เปนมโนกรรมฝายอกศล

160 สมเดจพระญาณสงวร

ยอนมากลาวถงนครสามซงมองเหนเพอนเกลอหลายคนมา

แวดลอมอย กเพลดเพลนสนกสนานไปกบเพอนเกลอเหลานน

อยางไมอน ถงบทรกกรกไปขางเดยว ถงบทชงกชงไปทเดยว ถงบท

หลงใหลใฝฝน กมอย บอย ๆ ทถงกบออกไปยดมโนทวาร กบ

วจทวาร กายทวารของเมองเปดรบเพอนเกลอทราย ๆ เขามา คอ

จ�าพวกทมชอวาโลภไมมขอบเขต พยาบาท มจฉาทฏฐ ใครทจ�าเรอง

จตตนครในตอนตน ๆ ได กคงจะนกได สวนพวกเพอนเกลอ

เหลานมใชใครทไหน คอสมนหวโจกทง ๓ ของสมทยนนเอง แตใน

ตอนตนยงมไดเลาใหละเอยด เลารวบรดเอาเปนวาหวโจกของสมทย

มาถงตอนนเลาจ�าแนกแจกแจงชนในใหละเอยดออกไป เรยกวา

เลาสบสายขนไปถงตนตระกลกนทเดยว

ดงนน อนสยนเองเปนตนตระกลของหวโจกสมทยทง ๓ นน

ซงนครสามไดคบเปนเพอนเกลอสนทสนม แตนครสามหาไดรไมวา

มอนสยชกใยอยหลงฉากตลอดเวลา มองเหนแตเพอนเกลอเทานน

ลอมหนาลอมหลงอย ในบางคราวทปลอดจากเพอนเกลอเหลาน

นครสามกอยอยางสงบ มความรสกแจมใส เขาใจตนเองวาเปน

ผบรสทธผดผองไปแลว ดงนกม แตโดยทแทคอาสวะอนสยยงมอย

ในชนในกบนครสามอยางเงยบ ๆ ศษยของพระบรมครจงกลาววา

อาสวะอนสยเปนกเลสชนละเอยด เปรยบเหมอนตะกอนทนอนอย

กนตม เมอยงไมมอะไรมากวนใหตะกอนกนตมคลงขนมา น�าในตม

จะดใส จตกยงมอาสวะอนสยกเชนเดยวกน เมอยงไมมอะไรมา

กวนอาสวะอนสยใหฟ งขน จตกจะปรากฏเหมอนสะอาดบรสทธ

161ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เมอดจากพนผว ความจรงหาเปนจตทบรสทธไม เพราะยงมอาสวะ

อนสยเปนตะกอนอย เมอมอารมณมากวน กจะฟงขนมาเปนกเลส

ชนกลาง ชนหยาบ ปรากฏอยเตมจตไปหมด จตทยงมอาสวะอนสย

เกบตวเงยบอย แมจะปรากฏวาบรสทธทพนผว จงหาชอวาไกล

กเลสไม เพราะยงมกเลสอาศยอยทใกลชดทสด อาศยอยชนใน

ทเดยว

พระสมมาสมพทธเจา และพระอรหนตสาวกทงหลาย ทรงเปน

และเปนผไกลกเลส เพราะไมทรงมกเลสคออาสวะอนสยอาศยอยใน

พระหทยและในใจอกแลว เราทานทงหลายทยงมกเลสอย แมยง

ไมอาจท�าอาสวะอนสยใหสนไปได แตการพยายามปฏบตใหไกลกเลส

อยางหยาบ คอราคะ หรอโลภะ โทสะ โมหะทเปนมลแหงอกศลกรรม

ตาง ๆ ได กนบวาเปนการปฏบตควร บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย

แมมความตงใจปฏบตบรหารจรง ยอมจะสามารถท�าตนใหเปนผไกล

กเลสอยางหยาบได ไมมากกนอย ซงจะใหผลควรแกการปฏบต

เปนความสขไมมากกนอย

อธยาศย ๑๐ ประการของคบารม

จะกลาวถงคบารมของนครสามบาง คบารมมลกษณะตรงกน

ขามกบคอาสวะเหมอนอยางขาวกบด�า คบารมมอธยาศยสนดานด

หลายอยางตามทใคร ๆ ทเปนผรจกชมเชยกน ๑๐ ประการ คอ

๑. มอธยาศยใหปนสงของของตนแกคนทงหลาย มสงอะไร

กอดใหมได เพอบชาบาง เพอสงเคราะหญาตมตรสหายบาง เพอ

อนเคราะหผขดสนเปนตนบาง เปนผมอธยาศยพอใจทจะใหเอง

โดยมไดตองออกปากขอ ถาถกออกปากขอและมไดใหหรอมไดชวย

จะรสกเปนทกขไมสบายใจ จะตองใหหรอชวยนอยหรอมากตามแต

ทจะท�าได ปราศจากความตระหนเหนยวแนนและความมกได อยาก

จะใหทงหมด เหมอนดงเทหมอน�าคว�ากนทเดยว

๒. มอธยาศยรกตน สงวนตน งดเวนจากบาปทงหลาย เปน

ผมความละอายใจตอความชว รงเกยจความชว เหมอนอยางชายหนม

หญงสาวผรกสวยรกงาม หรอคนสะอาดรงเกยจสงสกปรก มความ

เกรงกลวตอความชว เหมอนอยางคนกลวงพษ สงบภยเวร เพราะ

164 สมเดจพระญาณสงวร

ไมประพฤตกอภยเวรแกใคร ๆ รกษาตนจากบาป กลาวอกนยหนงวา

รกษาศลเหมอนดงจามรรกษาขน

๓. มอธยาศยปลกกายปลกใจออกจากเครองตดทงหลายของ

โลกอยเสมอ เพราะวาโลกมเครองลอใหตดอยมากมาย เปนตนวา

รป เสยง กลน รส และสงทถกตอง ซงลอตาใหด ลอหใหฟง

ลอจมกใหดม ลอลนใหลม ลอกายใหถกตอง ลอใจใหคดและ

ใหตดตงอย เหมอนอยางเปนเรอนจ�าใหญ มองเหนเปนเรอนจ�า

จงมฉนทะทจะออกจากเรอนจ�าไปสแดนทมอสระแกตน

๔. มอธยาศยเสาะแสวงหาปญญาความรในความจรงแหงสง

ทงหลาย พอใจสดบตรบฟงอานไตถามคดคนพจารณา จบเหต

จบผลเงอนตนเงอนปลายและทดสอบปฏบต ท�าความเหนใหตรง

ไมยอมหลงงมงายดวยความไมร ชอบสนทนาไตถามผรทวไปไมม

เวน เหมอนดงภกษเทยวบณฑบาตทวไป

๕. มอธยาศยขยนหมนเพยร ไมเกยจคราน แกลวกลา

อยดวยความเพยร เหมอนดงสหราชทกอรยาบถ

๖. มอธยาศยอดทนตออารมณกระทบใจทงปวง ตลอดถง

อดทนล�าบากตรากตร�าทางรางกาย เหมอนดงแผนดนรองรบสง

ทงปวงไดทงนน

๗. มอธยาศยรกษาสจจะ ไมพดมสา แมจะถกฟาผาลงขมอง

เพราะไมพดมสา กไมยอมพด เมอพดไวอยางใด รบปากไวอยางใด

กรกษาค�าพด คอท�าอยางนน ไมตระบด เหมอนดงดาวโอสธไมละวถ

165ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

๘. มอธยาศยตงใจมงมน พอใจทจะท�าตามความตงใจมงมน

ในสงทจะพงท�า ในผลทจะพงได เหมอนดงภเขาไมหวนไหว ไมชอบ

มใจรวนเรไมแนนอน

๙. มอธยาศยประกอบดวยเมตตา ปรารถนาความสขแก

สตวบคคลทงปวงไมเลอกหนา เหมอนดงน�าแผความเยนทวไป

ทงแกคนดคนชวเหมอนกนหมด

๑๐. มอธยาศยมธยสถในอารมณ คอเปนกลางในอารมณ

ไมชอบในบางอยาง ชงในบางอยาง เพราะถาชอบหรอชงกเสยความ

เปนกลาง จะรกษามธยสถคอความเปนกลางอยได กตองวางใจเฉย

ในอารมณทงปวงได เหมอนดงแผนดนมมธยสถคอความเปนกลาง

ทงในของสะอาดทงในของไมสะอาด ทใคร ๆ พากนทงลงไป

คณสมบตดงกลาวนมในคบารมเปนทปรากฏ จงไดชอวาบารม

ทกขอสบมา

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย ควรศกษาบารมทง ๑๐ ประการ

ดงกลาวใหเขาใจ และควรปฏบตอบรมใหเกดขน แมไมครบทกขอ

กควรพยายามใหมากขอทสดเทาทจะท�าได จะไดเปนผมบารมไว

ตอตานอาสวะ ใหพนจากอ�านาจของอาสวะ ไดมความสขความเยน

ตามควรแกการปฏบต

คอาสวะไดโอกาสทจดบกพรอง

ไดกลาวถงบารม ๑๐ ประการของคบารมแหงจตตนคร ซง

ฝายสมทยหามอธยาศยอนดงามเชนนนไม ดวยเหตน ค บารม

ของนครสามจงเปนทเกรงขามของสมทยถงกบไมกลาเผชญหนา

สมทยตองอาศยคอาสวะซงเปนฝายในดวยกนใหชวยตอตานไว

แมคอาสวะกบอนสยคหกไมกลาเผชญหนากบคบารมโดยตรงเหมอน

กน ตองหาวธใหคบารมถอยหางออกไปพนหนานครสาม แลวจง

จะเขามาเพดทลนนพดน นอมโนมนครสามใหหนเหไปตามได

นกศพทแสงไดพากนวจารณชอของทง ๒ ฝายวา ท�าไมจงชอวาอาสวะ

ทตรงกบค�าวา หมกดอง หมกหมม ใชหมายถงสราหรอเหลากม

ท�าไมจงชอวาอนสยทตรงกบค�าวา นอนจม บางทพดควบกนใน

ภาษาไทยวานอนจมหมกหมม คออนสยอาสวะนนเอง บางทก

เรยกอาสวะวากเลสเครองดองสนดาน หรอดองจต สวนบารม

ตรงกบค�าวา เตมบรบรณ ถงฝ ง ทวาเตมบรบรณ จากศพทวา

ปรม อยางยง สมบรณ บรบรณ ทวาถงฝง จากศพทวา ปาร+ม

168 สมเดจพระญาณสงวร

คบารมไดบ�าเพญความดมาชานาน ทแรกความดกไมสกลาแขงนก

ยงแพทรพยแพบคคลหรอวตถทเปนทรก เชนเมอยงไมมอะไร

มาลอใจ กสามารถท�าความด รกษาความดไวได ครนมทรพย

มาลอใจใหอยากได แตจะตองไดมาดวยความชวทจรต กทงความด

ท�าความชวได หรอเมอพบบคคลหรอวตถเปนทรก ถาจะไดมา

กตองทงความดท�าความชว เพอจะไดบคคลหรอวตถซงเปนทรกนน

ศษยของพระบรมครกลาววา คนทไมมบารมหรอมบารม

ออนมากยอมเปนเชนน คอทงความด ท�าความชวเพราะเหตแหง

ทรพย บคคล วตถอนเปนทรก ชอวาเปนผแพตอทรพย เปนตน

ตอเมอความดกลาแขงขน เอาชนะทรพยและคนหรอวตถอนเปน

ทรกได คอแมจะมทรพยมาลอใจ มบคคลหรอวตถทรกมาลอใจ

กอดทนไวได ไมยอมทงความดเพราะเหตแหงทรพยหรอคนและ

วตถอนเปนทรก ศษยพระบรมครกลาววา คนทยอมสละทรพยกบ

บคคลหรอวตถอนเปนทรกเพอความด สามารถรกษาธรรม รกษา

ความดไวได ไมหวนไหวไปเพราะทรพย เปนตน เรยกไดวาเปน

ผ มบารมอยางสามญ สวนผทมความดกลาแขงยงกวาน จนถง

ยอมสละอวยวะของรางกายสวนใดสวนหนงไดเพอรกษาธรรม

รกษาความด หรอเพอปฏบตธรรม เรยกไดวาเปนผ มอปบารม

สวนผ ทมความดกลาแขงจนถงยอมสละชวต เพอรกษาธรรม

รกษาความดไวได ไมมอะไรมาท�าใหหวนไหวสะทกทาน รวนเรไม

มนคง เรยกไดวาเปนผมปรมตถบารม คบารมไดบ�าเพญ บารมกลา

แขงขนโดยล�าดบ ความดทกลาแขงจะตองเปนความดในสนดาน

169ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ในนสย คอทเกบตวสงสมมากขน ๆ จนถงเตมบรบรณ นบวาเปน

บารมเตมทหรอสมบรณ ดงทเรยกวา ปรมตถบารม

คอาสวะไดโอกาสตรงจดบกพรองของคบารมนแหละ เพราะ

เมอบารมยงไมเตมบรบรณ กแปลวา มจดบกพรองตรงทไมเตมท

นน ฉะนน จงเขามาตรงจดนน เมอมายดไดจดหนงแลว กพยายาม

ขยายวงออกไป เปนอนวาคบารมกบคอาสวะตางกยดยนกนอยใน

จตตนคร

ปถชนหรอสามญชนทงหลาย ยอมยงบารมบกพรองไมเตม

บรบรณอยดวยกนทงนน แตกควรพยายามใหความบกพรองนน

นอยลงโดยล�าดบ ไมควรจะใหความบกพรองมอยเปนสวนมาก

อารมณ - กามฉนท

ไดกลาวแลววา เมอค บารมยงมความดกลาแขง ไมเตม

บรบรณ ยงบกพรอง คอาสวะกไดโอกาสเขายดจดบกพรอง เพอ

แผขยายก�าลงใหกวางขวางออกไปยงขน ค อาสวะกบสมทยและ

พรรคพวกไดพยายามตอตานขบไลฝายคบารมเตมท สงพวกหวโจก

คอ โลโภ โทโส โมโห กบ สมนทงหลายออกขบไลศล หร โอตตปปะ

อนทรยสงวร สต สมปชญญะ สนโดษ บรรดาทเปนฝายคบารม

แตพวกหวโจกกบสมนทงปวงเปนพวกคนจรหมอนหมนดงทได

กลาวแลว ตองเกลยกลอมแสวงหาเขามาและบ�ารง ทส�าคญกคอ

อารมณ ไดกลาวมาแลววา สมทยไดแทรกอารมณเขาสจตตนคร

ทางระบบสอสารทงปวง จะไดกลาวถงอารมณตอไปอก

เมออารมณเขาไปส จตตนครทางระบบสอสารแลว สมทย

กใชอารมณนแหละเปนสะพาน สงกเลส ๑,๕๐๐ ตณหา ๑๐๘

เขาสจตตนครเปนทวแถวและคมไวในอ�านาจ จะระบถงสก ๕ จ�าพวก

172 สมเดจพระญาณสงวร

คอจ�าพวกท ๑ มชอวา กามฉนทะ มลกษณะอาการเปนความพอใจ

รกใครในกาม คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทน าใคร

นาปรารถนาพอใจทงหลาย จ�าพวกนตามหลงอารมณบางอยางเขามา

คออารมณทมชอวา สภนมต เขามาถงจตตนครเมอใด เมอนน

จตตนครจะปรากฏวางดงาม นาด นาฟง นาดม นาลม นาถกตอง

ไปเสยทงนน จตตนครจะเปนเมองงามไปทนท ดวยสสนวรรณะ

ดวยเสยง ดวยกลน ดวยรส ดวยสงถกตองทงหลาย ทนกามฉนทะ

กเขามาทนท ชาวจตตนครกพากนยนดพอใจรกใครสนกสนาน

รนเรงกนทงเมอง บางกเทยวดการละเลน เตนร�านานาชนด มทกแบบ

ไมวาแบบไทย แบบฝรง แบบแขก จน ญวน เขมร พมา มอญ

วาถงแบบไทยกมพรอม ไมวาจะเปนโขน ละคร ลเก หนงใหญ

หนงตะลง ตลอดถงหนงญป น ทบดน เรยกกนวา ภาพยนตร

บางกเทยวฟงการรองร�าท�าเพลงดดสตเปาตาง ๆ มดนตรทกแบบ

ทกชนด ทกภาษา บางกเทยวสดดม กลนสคนธชาตนานาชนด

ตลอดถงสดอากาศบรสทธสะอาดจากทตาง ๆ บางเปนนกกน

กเทยวบรโภคอาหารอนโอชะนานาชนดในโภชนาคารอนมอยทวไป

บางกแสวงหาสงสมผสทถกใจ อนมอยมากเชนเดยวกน และดงทได

กลาวแลววา อนรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทงปวงในโลก

ถาจะถามวาอะไรเปนยอด กตอบไดตามค�าของพระบรมครวาเปน

ยอดนน คอของสตรเปนยอดส�าหรบบรษ และของบรษเปนยอด

ส�าหรบสตร

173ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เมอจตตนครเปนเมองงามขนดวยอารมณอนมชอวาสภนมต

ดงพรรณนามา ชาวจตตนครกพากนเพลดเพลนยนดในความงาม

คอในรปเสยง เปนตน ตงแตชนยอดลงมา นแหละคอทเรยกวา

กามฉนทะ

สามญชนยอมมกามฉนทะอนเปนของธรรมดา แตถาปลอย

ใหกามฉนทะมอ�านาจรนแรงเหนอความรสกผดชอบชวด กผด

แมกามฉนทะจะเปนสงทตองมอยในสามญชน แตกเปนสงทสามารถ

ควบคมบงคบใหอยในขอบเขตได คอถาความพอใจรกใครปรารถนา

เกดขนในสงทไมสมควรกตองบงคบยบยงไว ไมปลอยใหด�าเนน

ตอไป เชนนจงจะควร

จะกลาวถงจ�าพวกท ๒ ทมชอวา พยาบาท มลกษณะอาการ

เปนความหงดหงด ขดเคอง โกรธแคน เดอดดาล จนถงมงราย

ในบคคลหรอสงทไมชอบใจทงหลาย จ�าพวกนตามหลงอารมณ

บางอยางเขามาเชนเดยวกน คออารมณทมชอวา ปฏฆนมต เครอง

ก�าหนดหมายเปนทนาชง เปนทขวางตา ขวางห ขดจมก ขดลน

ไมสบายกาย ไปเสยทกสงทกอยาง จตตนครทเคยเปนเมองงาม

กจะกลายเปนเมองทนาเกลยดนาชงไปทนท ดวยสสนวรรณะ เสยง

กลน รส สงทถกตองอารมณทงหลาย ซงปรากฏเปนของปฏกล

กระทบจตใจไปทกอยาง ทนพยาบาทกเขามาทนท ชาวจตตนคร

กพากนหงดหงดในสงใดสงหนงหรอในทก ๆ สงทอยรอบตว สดแต

อารมณทชอวา ปฏฆนมต จะเขามาถง สงไหนแรงขนมากพากน

โกรธแคนขดเคอง เดอดดาล จนม งรายในบคคลหรอสงนน ๆ

ทกอยางตรงกนขามกบอารมณทชอวา สภนมต เขามา บรรดาการ

ละเลนเตนร�า เปนตนวา โขน ละคร ซงเปนอาหารอนโอชะของตา

จะหายไปหมด จะปรากฏเปนความถมงตง เครยด ถาจะมการเตน

พยาบาท

176 สมเดจพระญาณสงวร

กมใชการเตนร�าท�าเพลง แตเปนการเตนเพอท�ารายดาทอแทนเสยง

ขบรอง การทจะปฏบตตอกนทางรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ

ดวยอ�านาจของราคะกกลายไปเปนปฏบตตอกนดวยอ�านาจของโทสะ

จตตนครกกลายเปนเมองรอนดวยไฟโทสะ

อนทจรงเมออารมณทชอวา สภนมต เขามา และกามฉนท

ตดตามเขามาดวยนน จตตนครกลายเปนเมองทงดงามสนกสนาน

เหมอนอยางเตมไปดวยความสข แตกเปนเมองรอนดวยไฟราคะ

เชนเดยวกน ผทพจารณาจะมองเหนได สมทยสงอารมณทง ๒ น

เขาไปสจตตนครเสมอ และสงกามฉนทกบพยาบาทตดตามเขาไป

ทนท ซงกไดผล คอท�าใหจตตนครลกโพลงอยดวยไฟราคะบาง

โทสะบาง สลบสบเปลยนกนไป

ความโกรธเปนของธรรมดาทยงจะตองมอยในผเปนสามญชน

แตเมอความโกรธเกดแลว ไมควรใหเลอกอยเปนความพยาบาท

ควรพยายามท�าใจใหเพยงโกรธแลวกมหาย สวนทจะโกรธอกนน

กยงดกวาใหเปนความพยาบาท ผมาบรหารจตทงหลายควรจะตอง

ฝกใจใหเพยงแตโกรธ ไมถงพยาบาทเสยกอน แลวจงฝกแกโกรธ

ใหลดนอยถงหมดไปในภายหลง

นอกจากน สมทยยงท�าใหจตตนครเปนเมองงวงเหงาหลบไหล

ไปกได โดยสงอารมณบางอยางเขาไป เชนความเบอไมยนดหรอ

ความเกยจคราน ความบดแชเชอน ความเมาอาหาร ความมใจ

ยอหยอน อยางใดอยางหนงหรอหลายอยาง เมออารมณดงกลาว

177สมเดจพระญาณสงวร

เขาไปถงจตตนคร จ�าพวกท ๓ อนมชอวา ถนมทธะ ซงมอาการ

งวงงนเคลบเคลมจะตดตามเขาไปทนท จตตนครทเคยรนเรงหรอ

ตงเครยดจะกลายเปนเมองง วงหรอหลบไปทนท ไมเช นนนก

หอเหยวเกยจคราน คลายกบเวลาทใคร ๆ นงฟงครอธบายหรอ

ทนงฟงเทศน มกจะงวง ความงวงมกจะแอบหลงความสงบเขามา

เวลานงฟงเทศน จตมกสงบจากเรองตาง ๆ เมอสงบ จตกมกรวม

แคบเขามาดจตะเกยงหร เปนโอกาสใหความงวงลอบเขามา ท�าให

หงบหงบสปหงกทนท จตสวางขน กวางขนเมอใด ความงวงถอยหน

แตสมทยกไมทงโอกาสเชนน รบสงอารมณเขาไปอกอยางหนง

คอความฟงซานแหงใจสงตามตดเขาไป และสงตามไปดวยจ�าพวก

ท ๔ ซงมชอวา อทธจจกกกจจะ มลกษณะอาการเปนความฟงซาน

ร�าคาญใจ จตตนครกกลายเปนเมองฟงไปทนท จะฟงอยางไรใหคด

เทยบเอาเองกบเวลาทมลมแรงพดฝนคลงไปทงหมด มใชแตเทาน

จตตนครยงตองเผชญกบอารมณอกอยางหนง คอธรรมทเปนทตง

แหงวจกจฉา ความสงสยลงเลไมตกลงได แลววจกจฉากจ โจม

เขามาทนท วจกจฉา นเปนจ�าพวกท ๕ มลกษณะเปนความลงเล

สงสยไมแนนอนใจ เมอเขามาถงจตตนครกกลายเปนเมองแหง

ความสงสยลงเล ทกคนพากนนงลงเลไมแนใจวาจะท�าอยางไรด

สมทยชอบใจทไดเหนจตตนครมอารมณและอาการตาง ๆ

ดเปนทสบสนอลหมาน เดยวกอยางนน เดยวกอยางน และสมทย

กลวธรรมบางขอ คอ โยนโสมนสการ ไดแกความท�าไวในใจโดย

แยบคาย ถาธรรมขอนเขาไปสจตตนครแลว พวกอารมณทงปวง

178

กหมดอ�านาจ จตตนครจะเปนเมองสขสงบขนทนท ฉะนน สมทย

จงพยายามใส อโยนโสมนสการ ไดแก ความท�าไวในใจโดยไม

แยบคายเขาไปในอารมณทกอยาง อารมณเหลานนจะกระดาง

แขงแรงขนเปนชนวนน�านวรณขนมาทนท อโยนโสมนสการเปน

สมนส�าคญของสมทยอกผหนง

การท�าไวในใจโดยแยบคาย คอการพจารณาเรองราวของจต

คออารมณใหแยบคาย คอใหเหนผดถก ชวด ควรไมควรอยางไร

กลาวอกอยางกคอ การมเหตผลในการรบอารมณ เมออารมณเกดขน

กใหสามารถท�าใจพจารณาอยางแยบคาย ไมปลอยใหรนแรง ไปตาม

ก�าลงโดยไมตานทานใหออนลงดวยอ�านาจการพจารณาใหแยบคายเลย

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย ควรฝกจตใหรจกคนเคยกบการ

ท�าไวในใจโดยแยบคาย คอใหมโยนโสมนสการอยเสมอ จะสามารถ

พาจตใหพนอ�านาจของสมทย พนจากอโยนโสมนสการได ผลกคอ

จะมความสขสงบในใจไมมากกนอย

อโยนโสมนสการ

ไดกลาวไววา สมทยชอบใจทเหนจตตนครมอารมณ และ

อาการตาง ๆ ดเปนทสบสนอลหมาน เดยวกอยางนน เดยวกอยางน

และสมทยกลวธรรมบางขอคอ โยนโสมนสการ ไดแก ความท�าไว

ในใจโดยแยบคาย ถาธรรมนเขาไปสจตตนครแลว อารมณทงปวง

กหมดอ�านาจ จตตนครจะเปนเมองสขสงบขนทนท ฉะนน สมทย

จงพยายามใสอโยนโสมนสการ ไดแก ความท�าไวในใจโดยไมแยบคาย

เขาไปในอารมณทกอยาง ดเหมอนยงแสดงหนาตาของอโยนโสมนสการ

สมนส�าคญของสมทยอกผหนงไวไมชดนก ดงนนจะไดแนะน�าอก

สกหนอย

ค�านตามศพทแปลวา ความท�าไวในใจโดยทางมใชตนเหต ค�าวา

ความท�าไวในใจ ตรงกบค�าทพดกนงาย ๆ วา ใสใจ หมายถง เอาใจ

ใสคดพนจพจารณากได สงทเกดขนทก ๆ อยางจะตองมตนเหต

ซงใหเกดผลทแรก ทนาจะเรยกวาตนผลเชนเดยวกน ผลทแรกนน

กจะเปนเหตใหเกดผลตอไปอก และผลนนกจะเปนเหตใหเกดผล

สบไปอก กวาจะเปนสงทปรากฏขนใหตาเหน หไดยน ดงทเรยก

กนวาปรากฏการณ กจะมเหตผลสบกนมาหลายชน

180 สมเดจพระญาณสงวร

ค�าวา โดยทางมใชตนเหต หมายความวา เหตผลของสงท

ปรากฏนนเปนไปโดยทางหนง แตใสใจคดไปเสยอกทางหนง

ยกตวอยางปรากฏการณตามธรรมชาต เชน ฟาแลบ ฟาผา มเหตผล

วา ท�าไมฟาจงแลบ ฟาจงผา ทสมพนธกนไปหลายอยาง ดงท

นกวทยาศาสตรปจจบนทราบกนดอย แลว แตกตางจากเหตผล

ทคดเหนกนในสมยโบราณ เชนดงทคดเหนวา นางเมขลาลอแกว

รามสรเขวยงขวาน จนทรคราสสรยคราสในครงโบราณเขาใจกนวา

ยกษใหญทชอวาราหอมจนทร อมอาทตย แตในปจจบน นกวทยา-

ศาสตรแสดงเหตผลดงททราบกนอยทวไป และไดค�านวณจบเวลา

กบทงสถานททจะมองเหนดวยตาไดแนชดถกตอง

แมสงทปรากฏอยางอนกยอมมเหตผลของแตละสงเชนเดยวกน

ตลอดถงสงทปรากฏของสตว บคคล เชนมเรองเลาถงนกบวชใน

ลทธอยางหนงผหนงเดนทางไปพบววดตวหนงเขา ววดตวนนกตงทา

กมศรษะลง นกบวชผนนคดวาแมววตวนชางรคณของเรา กมศรษะ

ลงเพอค�านบนอบนอมตอเรา ดกวาคนเปนอนมากทไมรคณของเรา

ฝายววดนนกตรงเขาขวดนกบวชผแปลผดนนถงแกสนชวต ตวอยาง

นแสดงวา กรยาทววกมศรษะลงนนมตนเหตในทางหนง คอตองการ

จะเตรยมขวด แตนกบวชผนนเอาใจคดไปเสยอกทางหนง วาเขา

จะค�านบเรา จงตงทารบค�านบเตมท ววจงขวดไดอยางถนดถน นเปน

ตวอยางของอโยนโสมนสการ

181ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

อกตวอยางหนงทนาจะยกขนคอความเดอดรอนของประชาชน

เกยวกบการครองชพ เปนตน ซงตนเหตถาจะมาจากธรรมชาตดน

ฟาอากาศและจากกรรมของคน ถาจบตนเหตถกกนาจะแกได เชน

สรางเขอนกนระบายน�า สรางอางเกบน�า ท�าฝนเทยม เปนตน และ

แกทกรรมของคน คอทงฝายผปกครอง ทงฝายผอยในปกครอง

ตงอยในสจรตตอกน คอผลนนเกดจากเหตอนใด กแกทเหตอนนน

เมอแกไปทละเปลาะ ๆ จนถงตนเหตโดยพรอมเพรยงกนและโดย

ฉบพลน กจะเกดผลดขนฉบพลนทนตาเหนเชนเดยวกน แตถาแก

โดยอโยนโสมนสการแลว กจะเกดผลเหมอนดงทนกบวชผนนไดรบ

นเปนตวอยางอกเรองหนงของอโยนโสมนสการ

อโยนโสมนสการมโทษ แมเพยงดงตวอยางทยกมากลาว

กเปนโทษทควรระวงมใหเกดขนแกตน ดงนน ทกคนจงควรก�าจด

อโยนโสมนสการใหสนไปดวยการท�าโยนโสมนสการใหมอยเสมอ

โขนโลกโรงใหญ

สมทยใชอโยนโสมนสการนแหละเปนลกมอใหลอบเขาไปใน

จตตนครกบอารมณ ท�าใหชาวจตตนครเคลบเคลมไป แลวนวรณ

กวงเขามาทนท ดงจะพงเหนไดเชนในบานเมองทงหลายกจะตอง

มคนเดนไปเดนมาประกอบธรกจตาง ๆ จะตองมของสงนนสงน

ทกคนจะตองไดเหนอะไรตออะไร ไดยนอะไรตออะไร ไดกลนอะไร

ตออะไร ไดรสอะไรตออะไร ไดถกตองอะไรตออะไร ไดคดอะไร

ตออะไร เพราะกตางมตา มห มจมก มลน มกาย มใจอยดวยกน

แมจะมประสาท ๕ อนใดอนหนงพการ เชน ตาบอด หหนวก

แตกยงมใจซงเปนระบบสอสารชนในคดอะไรตออะไรไดอย นาจะ

เรยกวาประสาทชนในกได ทงนเวนไวแตบางคนทประสาทชนใน

ดงกลาวเสย ดงเชนเปนโรคเกยวแกสมองกลายเปนเสยจรตบาบอไป

กกลายเปนคนมความคดเลอนเปอน เปนทสมใจของสมทย เพราะ

เมอเปนบาเปนบอไปเสยแลว กตกอยในอ�านาจของสมทยเตมท

ฝายคบารม มพรอมทงพระบรมครไมอาจชวยได ความเปนบาบอ

184 สมเดจพระญาณสงวร

กเนองมาจากอารมณอนประกอบดวยอโยนโสมนสการนแหละ

ทรนแรงสกหนอย ทงประกอบดวยกรรมเกาบางอยางดวย กรรมเกา

หรอกรรมใหมทงปวง กเนองมาจากอารมณกระตนใหเกดเจตนา

กอกรรมนน ๆ ขน

ฉะนน ตนทางหรอตนเหตแหงกรรมและผลทงปวงจงอยท

อารมณกบอโยนโสมนสการนเอง ดงจะยกตวอยางสกขอหนง

เหมอนดงทไดกลาวแลว วาทกคนมตาจะตองมองเหนรป อนทจรง

กสกแตวาเหนรปเทานน แตเมอทกคนรบรปเขาไปในใจ มใช

หมายความวาใสรปไวในใจโดยตรง เพราะรปเปนวตถจะน�าใสเขาไป

ไมได ตองถอดรปออก เปนสงทไมใช วตถเช นเดยวกบใจซง

ไมใชวตถ คอถอดรปออกเปนอารมณ ดงทเรยกในภาษาทวไปวา

เรอง แลวใสเขาไปในใจ เรองนเองทใจรบ เมอถอดจากรปกเรยกวา

เรองรป หรอเรยกตามศพทแสงวา รปารมณ เมอถอดจากเสยง

กเรยกวา เรองเสยง หรอ สททารมณ ดงนเปนตน สมทยรบสง

อโยนโสมนสการเขาไปกบอารมณทนท ใจจงรบเรองเขามาผดทผดทาง

ผดเหตผดผล เพราะใจมไดคดถกตรงตามเหตวา สกแตวาเปนรป

สกแตวาเปนเรอง ทถอดรปออกเสยแลวเทานน แตคดเหมอนกบ

รบรปทเปนเปลอกนอกทงรปเขาไปไวในใจ ทงปนแตงใหสวยสดงดงาม

กได ปนแตงใหนาเกลยดนาชงกได ใหดเปนกลาง ๆ ไมใชนารกหรอ

ไมใชนาชงกได

185ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

อโยนโสมนสการนแหละเปนผป นแตง นาจะคลาย ๆ กบ

ผแตงตวโขนละคร ทหลงฉากนน กไมมพระ นาง ยกษ ลง อะไร

ทไหน แตมผแตงตวใหเปนพระ เปนนาง เปนยกษ เปนลง ออกไป

เตนเปนพระ เปนนาง เปนยกษ เปนลง ไปตามบทบาท กลบเขา

หลงฉากกเลกกน อโยนโสมนสการกเหมอนผ แตงตวโขนละคร

นแหละ คอแตงอารมณใหเปนพระ เปนนาง กามฉนทกวงเขาทนท

ชาวจตตนครซงเปนเหมอนผดกชอบใจรกใครตวพระตวนางยงนก

เมอเปนตวยกษตวมาร พยาบาทกวงเขาทนทเหมอนกน ผดพากน

เกลยดชงตวยกษตวมาร อนทจรงเปนตวทแตงขนทงนน ไมม

สจจะคอตวจรงอยเลย

ผ มาบรหารจตทงหลายควรไดมสตแลเหนอารมณของตน

และควรใหโยนโสมนสการเกดขนทนเวลา คอสามารถเขาใจได

ถองแทพอสมควรวาอารมณนน ๆ เกดเพราะอโยนโสมนสการ

ปนแตงขน ไมควรเขาไปยดมนวาเปนจรงเปนจง เมอโยนโสมนสการ

เกดทน อโยนโสมนสการกจะหลกหนไป กามฉนทกตาม พยาบาท

กตาม กจะไมเกดขน ขณะทใจปราศจากกามฉนท ปราศจากพยาบาท

ใจกยอมมความสงบเยนเปนอยางยง

จตตภาวนา

ฝายคบารมของนครสามกมใชวาจะเฉยเมยทอดธระปลอยให

สมทยท�าเอาขางเดยว ไดพจารณาวาจะแกไขอยางไรด แมจะม

พรรคพวกฝายบารม มศล หรโอตตปปะ เปนตน เขามาชวยใน

จตตนครบางแลว กยงวางใจมได เพราะนครสามยงรบไวใชทง ๒

ฝาย บางทกแบงเขตกนในระหวางหวโจกส�าคญของสมทยคอ โลโภ

โทโส โมโห กบศล หรโอตตปปะ เปนตน กดเหมอนกบบานเมอง

ทว ๆ ไป ซงวดวาอารามกสรางกน โรงฆาสตว โรงสรา ตลอดถง

โรงหนง โรงละคร และสถานอบายมขตาง ๆ กสรางกน ศลกอยแต

ในวด ออกนอกวดกเปนถนของโลโภ โทโส โมโห นกเลงหวไม

ถาไมรบปราบปรามสมนส�าคญของสมทยทเขาไปแตงอารมณใน

จตตนคร กนากลววาวดเองกจะถกพงทลาย หรอถกนกเลงหวไม

เขายด โดยขบไลศลใหออกไป ถาถงขนนน ศลเปนตน กจะตอง

หนออกไปจากจตตนคร

188

ฉะนน ค บารมจงเขาเฝากราบทลถามพระบรมครสมมา-

สมพทธเจา พระบรมครเจาไดตรสแนะน�าวธแกไขดวยวธทเรยกวา

จตตภาวนา โดยใชนมตเครองก�าหนดหลายอยางกบโยนโสมนสการ

ซงเปนคปรบอโยนโสมนสการ คบารมไดสดบพระบรมพทโธวาท

กมความแชมชน มองเหนทางชนะ รบปฏบตตามพระโอวาทแหง

พระบรมครเจาทนท

การท�าจตตภาวนา หรอทเรยกกนทวไปวาท�ากรรมฐานนน

เปนทางแกไขความวนวายในใจอยางไดผลควรแกความปฏบต ปฏบต

ธรรมสมควรแกธรรมระดบไหน ยอมจะไดรบผลเปนความสงบสข

ของจตใจระดบนน ผปรารถนาความสงบสขในจตใจจงควรไดรจก

การท�าจตตภาวนาหรอท�ากรรมฐานโดยทวกน เพราะเปนทางทจะน�า

ไปสความสขไดจรง

อฐผกาวหนา

องคพระบรมครตรสแนะน�าใหใชวธจตตภาวนาทนท แปลวา

วธอบรมจต เพราะจ�าเปนทจะตองช�าระฟอกลาง ฝก ขม รกษา

คมครอง ปองกนอยางเตมท จะท�ากนอยางเลน ๆ ยอหยอนหาไดไม

ฝายสมทยจะตองระดมก�าลงเตมทยงขนไปอกเมอเหนวาฝายคบารม

จะชวงชงอ�านาจไปจากตน ถายงไมมขาศกยกเขามาจากภายนอก

หรอเกดขนภายในเพอทจะยดอ�านาจ สมทยกคงปลอยไวอยาง

หยอน ๆ หรอดงทเรยกวา ผกไวอยางหยอน ๆ คลายกบผกสตว

เลยงไว แตโรยเชอกใหเดนออกไปกนหญาไดไกล ๆ จนบางทสตวเลยง

นนนกวามไดถกผก จะเดนใหไกลออกไปอก แตสดเชอกทโรย

ไวเสยแลว เชอกกจะกระตกไวมใหไป ถงตอนนสตวทเลยงไวนน

จงจะรสกตนวาถกผกไว หาไดเปนอสระไม ถาถอยกลบมาเดนไปมา

อยในระยะทเชอกหยอน ๆ กจะรสกคลายกบวาเปนอสระไมถกผก

ในเวลาสถานการณปกต สมทยกผกไวดงน ปลอยใหไปมาไดจน

คลายกบเปนอสระเสร ไมคดทจะสลดเชอกออก

190 สมเดจพระญาณสงวร

สมทยมวธมาก ใชเลหเหลยมตาง ๆ อยางทคนทวไปตามไมทน

ดกคลาย ๆ กบทมนษยซงเปนสตวฉลาดในโลกใชเลหหลอกสตวเลยง

เชน หญาส�าหรบเลยงมาเปนหญาแหง มาไมยอมกน คนกหาแวนตา

สเขยวสวมใหมา มามองเหนหญาเปนสเขยว คดวาเปนหญาสด

กกนหญาแหงนน คนเลยงมากสบายไมตองหาหญาสดใหมา ชาวนา

ในประเทศทใชอฐชกน�าจากบอน�าใหลงล�ารางไปสนา เขาผกอฐเขากบ

หลกทปกไวตรงบอ แลวผกอฐกบหลกนนใหมระยะหางจากบอตาม

สมควร แลวใหอฐเดนวนบอชกน�าขนมา แตอฐจะไมยอมเดนวน

คนจงใชผาผกตาอฐเสย แลวใหอฐเดน อฐจงยอมเดน เพราะเขาใจวา

เดนไปขางหนาเรอย หาได เดนวนไม แตทแทกเดนวนรบใชชกน�า

ใหชาวนาอยนนเอง เชนเดยวกบมาสวมแวน กกนหญาแหงโดยคดวา

เปนหญาสดอยนนเอง อฐกเปนสขอยในการเดนวน เพราะคดวาเดน

ไปขางหนาอยเรอย และมากเปนสขอยในการกนหญาแหง โดยคดวา

เปนหญาสดอยนนเอง อนทจรง อฐนบวาเปนสตวทมความคดท

เรยกวา กาวหนา เพราะไมยอมเดนวน ชอบเดนไปขางหนาเรอย

แตกเสยกลมนษย คนทงปวงของจตตนครกเปนสขอยกบการถก

ผกหยอน ๆ อนทจรงกตองเดนวนอยไปมาภายในระยะของเครองผก

ตองบรโภค ตองใชสงทไมตางจากหญาแหง จงมสถานการณไม

ตางกนไปมากนก และสมทยจะไมวากระไรถาไมคดไมท�าการสลดออก

ไปจากอ�านาจ คอถาไมกอการลมลางอ�านาจของสมทย ฝายสมทย

กจะปลอยไวหยอน ๆ คลายกบเปนอสระเสรแลว

191ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ผทเคยเหนอฐเดนวนบอชกน�าลงล�ารางใหชาวนา อาจจะข�า

หรออาจจะสงเวช แตสงทควรจะร สกทสดคอ ควรจะร สกวา

สามญชนกมไดผดจากอฐในการถกสมทยผกใหวนเวยนอยในวฏฏะ

ความทกขทอฐไดรบในการถกหลอกใหเดนวนอยเชนนน เปรยบ

ไมไดกบความทกขทไดรบจากการถกสมทยหลอกใหเวยนเกด

เวยนตายอยตลอดเวลา อฐนนไมมสตปญญาความสามารถพอจะ

ชวยตวเองใหไมตองเดนวนตอไปได แตมนษยสามารถชวยตวเอง

ใหไมตองเวยนเกดเวยนตายอยในวฏฏสงสารได เมอมนษยยอมให

สมทยหลอกใหเดนวนเวยนอยโดยไมคดชวยตวเองใหพนจากอ�านาจ

ของสมทย มนษยจงเปนทนาสงสาร นาสลดสงเวชยงกวาอฐ และ

ยงกวามาทถกหลอกใหกนหญาแหงมากมายนก

ปญหา ๔ ขอ

อยาวาแตอฐ แมชาวจตตนครเองซงลวนเปนนกกาวหนา

อนทจรงกกาวหนาไปตามความอยาก คออยากจะไดสงนนสงน

อยากจะเปนนนเปนน อยากจะใหสงทไมชอบหรอภาวะทไมชอบสน

ไปหมดไป สงทอยากตาง ๆ จงเปนจดหมายส�าหรบด�าเนนไปหา

การกาวหนากคอการตงหนากาวไปสสงทอยากนน ๆ นอกจากน

ยงนาจะเรยกไดอกวาเปนนกรเรม คอรเรมความอยากหรอสงท

อยากขนใหมอก ถาจะถามวา กาวหนาไปขางไหน กคงจะตอบวา

ไปส จดหมายทอยากนนแหละ ถาไปถงจดหมายทหวงไวสงเรว

กชมกนวากาวหนาเรว ถาหามไมใหตอบตามความอยาก กนาจะ

พากนตอบไดยากวาจะไปขางไหน นอกจากจะตอบวากาวหนาไปส

ทสดแหงชวต ตอจากนนกไมรวากาวหนาไปขางไหน แมแตกอน

ชวตนกไมรอกเหมอนกนวามาจากไหน รแตวาจะตองพบการจบชวต

เปนแนแท สวนจะจบเมอไรกหารไม

194 สมเดจพระญาณสงวร

คบารมเคยไดฟงพระอาจารยศษยขององคพระบรมคร แสดง

เรองบตรของนายชางทอหกคนหนง ในครงองคพระบรมครยงไม

เสดจสมหาปรนพพานธาต วาองคพระบรมครพทธเจาไดตรสถาม

ปญหา ๔ ขอ แกบตรสาวของชางทอหก เธอไดกราบทลตอบ

ทง ๔ ขอ ค�าถามและค�าตอบมวาดงน

๑. ถาม เจามาจากไหน

ตอบ ไมทราบ พระเจาขา

๒. ถาม เจาจกไปในทไหน

ตอบ ไมทราบ พระเจาขา

๓. ถาม เจาไมทราบหรอ

ตอบ ทราบ พระเจาขา

๔. ถาม เจาทราบหรอ

ตอบ ไมทราบ พระเจาขา

ฝงชนท เฝ าอย พากนยกโทษเดกหญงผ นนว า กราบทล

เหลาะแหละเหลวไหลกบพระพทธเจา เปนการไมสมควร เมอตรส

ถามวามาจากไหน กควรจะกราบทลวามาจากบานของตน เมอตรส

ถามวาจะไปไหน กควรจะกราบทลวาจะไปโรงทอหก องคพระบรมคร

ทรงสดบเสยงออองของมหาชน จงตรสขอใหสงบเสยง แลวตรสถาม

ใหเดกหญงผนนอธบายค�าตอบ

195สมเดจพระญาณสงวร

เดกหญงผนนกกราบทลอธบายวา ค�าตอบท ๑ หมายความ

วา ไมทราบวามาเกดในชาตนจากทไหน ค�าตอบท ๒ ไมทราบวาจต

คอเคลอนชาตนแลวจกไปเกดในทไหน ค�าตอบท ๓ คอ ทราบวา

ความตายจะมแน ค�าตอบท ๔ คอ ไมทราบวาจะตายเมอไร

พระบรมครประทานสาธการ ทรงรบรองวาเปนค�าตอบทถกตอง

แลวตรสพระธรรมบทสน ๆ วา ”โลกนมด มนอยคนในโลกนจะ

มปญญาเหนแจง นอยคนจะไปสวรรคนพพาน เหมอนนกทตดขาย

นอยตวจะหลดไปได„ เดกหญงผนนกไดดวงตาเหนธรรม ออกจาก

ทเฝาถอกระเชาดายไปใหบดาทโรงทอหก บดาก�าลงนงหลบอยท

เครองทอหก ผลกปลายกระสวยไปในความฝน พอดไปกระทบ

อระของบตรเขาโดยแรง เธอสนชวตในขณะนน แตเปนผทองค

พระบรมครไดโปรดแลว จงมคตดเปนทแนนอน พระบรมครทรง

มงเสดจไปโปรดเธอ เพราะเธอไดเจรญมรณสตมาถง ๓ ปแลว

ทรงทราบวาเธอจะตองตายในวนนนแน จงเสดจไปดกโปรดตรงท

เธอจะเดนผานไป และตรสถามปญหาในแนวปฏบตอย ของเธอ

เธอจงตอบไดถกตอง สวนผอนมไดปฏบต กไมรเรองอยเอง

การเจรญมรณสต หรอการมสตระลกถงความตายอยเสมอ

เปนหนทางเลศหนทางหนงทจะยกจตใหสงขนได พนจากความ

ยดมนผกพนในสงทงหลายทงปวงได เมอมสตระลกไวเสมอวา

เรามความตายเปนธรรมดา วนหนงเราจะตองตาย เมอความตาย

มาถง จะไมมผใดตดตามไปเปนเพอนเราได ไมวาจะเปนผทรกใคร

196

หวงใยเราเพยงไร จะไมมสมบตใดทเราจะน�าตดตวไปได ไมวาจะ

เปนเพยงนดนอยเพยงไหน และไมวาจะเปนสงทเราแสวงหามา

สะสมไวดวยความล�าบากยากเขญเพยงไร เมอความตายมาถง

เราจะตองละทกคนทกสงไวในโลกน เราจะตองไปแตล�าพงกบ

กรรมดหรอกรรมชวทเราท�าไวเทานน ถาเราท�ากรรมดไว เรากจะไป

เปนสข ส สคต ถาเราท�ากรรมชวไว เรากจะไปเปนทกข ส ทคต

พจารณาเนอง ๆ ดงน จะสามารถยงจตใหเปนอสระ ปลอยวาง

ความยดมนถอมนไดโดยควรแกความปฏบต ไดรบผลเปนความสข

อนเปนรสเลศของความมอสระเสร

จตตภาวนา ทองคพระบรมครตรสแนะน�าใหน�ามาใชแก

สถานการณในจตตนครนน คบารมจ�าไดขนใจ ในพระพทธพจน

ประกอบดวยอปมา มใจความวา

มนครชายแดนของพระราชา มก�าแพงและเสาระเนยดอน

มนคง ม ๖ ประต นายประตของพระราชานนเปนคนมปญญา

เฉลยวฉลาด หามคนทไมรจกไมใหเขา อนญาตใหแตคนทร จก

เขาไปในเมองนน ไดมทตดวนคหนงมาจากทศตะวนออก คหนงมา

จากทศตะวนตก คหนงมาจากทศเหนอ คหนงมาจากทศใต ถาม

นายประตนนวา เจ าแหงเมองนอย ทไหน นายประตกตอบวา

นครสามคอเจาเมองนงอยททาง ๔ แพรง ตรงกลางเมอง ทตคนน ๆ

จงมอบยถาภตพจน (ค�าตามทเปนจรง) แกนครสาม ปฏบตตาม

มรรค (ทาง) ทมาแลว

นครชายแดน

198 สมเดจพระญาณสงวร

อปมานผกขน เพอใหรความดงน ค�าวา นคร น เปนชอของ

กายอนประกอบดวยมหาภตะ คอ ธาตดน น�า ไฟ ลม ทง ๔ ทม

มารดา บดาเปนแดนเกด เตบโตขนดวยขาวสกและขนม มอนตอง

อบนวด ตองแตกท�าลายเปนธรรมดา ค�าวา ม ๖ ประต เปนชอ

ของอายตนะภายในทง ๖ ค�าวา นายประต เปนชอของสต ค�าวา

ทตดวนค หนง เปนชอแหงสมถะและวปสสนา ค�าวา นครสาม

เปนชอแหงวญญาณคอจต ค�าวา ทาง ๔ แพรงตรงกลางเมอง

เปนชอแหงมหาภตรปทง ๔ คอ ธาตดน น�า ไฟ ลม ค�าวา ค�าตามท

เปนจรง เปนชอแหงนพพาน ค�าวา ทางตามทมาแลว เปนชอ

มรรคมองค ๘ คอ สมมาทฏฐ (ความเหนชอบ) สมมาสงกปปะ

(ความด�ารชอบ) สมมาวาจา (เจรจาชอบ) สมมากมมนตะ (การงาน

ชอบ) สมมาอาชวะ (เลยงชวตชอบ) สมมาวายามะ (พยายามชอบ)

สมมาสต (ระลกชอบ) สมมาสมาธ (ตงใจชอบ)

คบารมมความรในพระพทธคณซาบซง วาพระพทธองคได

ตรสรจตตนครโดยประจกษแจง และไดตระหนกแนวาการทจะ

แกไขสถานการณทเลวรายในจตตนครใหไดผลดทแนนอนนน มอย

วธเดยว คอตง สมถะและวปสสนา ทงคนเปนทตเขาไปแจงถอยค�า

ตามท เป นจรงแกนครสาม และการททตทงค นจะเข าเมองได

กจ�าตองมสตเปนนายประตเมอง ถามผ อนทเปนพรรคพวกของ

สมทยหรอค อาสวะเปนนายประต กจะตองไมยอมใหทตทงค น

199ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เขาไปแนนอน ฉะนน กจะตองหาทางใหสตไดมหนาทเปนนายประต

ใหจงไดกอน วธดงนเองทพระพทธองคทรงเรยกวา จตตภาวนา

และทรงแนะใหใช นมต เครองก�าหนด หลายอยาง กบโยนโสมนสการ

จะใชกบใคร กใชกบนครสามนนเอง พระพทธองคตองไดตรสรแลว

วาใชไดผลแน ไมเชนนนกจะไมตรสสอนใหใช คบารมจงมความเชอ

ตงมนในองคพระบรมคร รบชกชวนโยนโสมนสการกบบรรดานมตท

ทรงแนะน�าไปหานครสามทนท

จะเหนไดวา จตตภาวนาเปนวธปฏบตทไดผลแนนอนในการ

แกสถานการณวนวายเลวรายทงหลายทเกดขนในจตใจ พระพทธองค

จงทรงยกขนมาตรสแนะน�าแกคบารม บรรดาผมาบรหารจตทงนน

ควรนอมรบค�าททรงแนะน�ามาปฏบตตาม เพอใหเกดความสงบสข

ไมมความวนวายในจตใจ มากนอยตามควรแกความปฏบตของตน ๆ

เมอคบารมน�าโยนโสมนสการกบนมตตาง ๆ เขาเฝา กยง

ไมแนใจนกวาจะผานประตเมองเขาไปไดหรอไม แตกนกมนใจวา

ฝายของตนด�ารงต�าแหนงนายประต คอสต และกไดพบสตเปน

นายประตจรง ๆ สตเปดประตเมองรบ คบารมกน�าโยนโสมนสการ

และนมตตาง ๆ เขาพบนครสามทนท ประจวบเวลาพอดกบทค

อาสวะผละออกไป นบวาเปนเวลาปลอด นครสามจงตอนรบคบารม

พรอมกบคณะดวยด คบารมไดแจงจ�านงขอแสดงนมตตาง ๆ ใหด

และขอใหโยนโสมนสการเปนผ บรรยาย ดกนาจะคลายกบขอ

ฉายภาพยนตรใหด และใหโยนโสมนสการเปนผแสดงพากย นครสาม

กตกลง คบารมกแสดงนมตตาง ๆ ดงน

อสภนมต นมตทไมงาม เชน ผม ขน เลบ ฟน หนง ของคน

เปนทสกปรก แสดงใหเหนเหมอนอยางเหนในภาพยนตร ใหเหนถง

สงทหมองคล�า ถงทรวดทรงทนาเกลยด ถงกลนทเหลอทน ถงท

โยนโสมนสการอสภนมต

202

เกดทอยเกลอกกลวอยดวยสงสกปรก แลวแสดงของคนตาย พรอม

ทงรางกายทเปนศพทงหมด เปนตน โยนโสมนสการไดบรรยาย

ประกอบภาพใหเหนเปนอสภะจรงจง และบรรยายใหทกคนรสกวา

ผม ขน เปนตน รวมเขาเปนกายนทงหมดของตน กเปนเชนนน

ยงเปนอย กน ารงเกยจ ตายแลวไมตองพดถง ตองเป อยเนา

นารงเกยจเตมท โยนโสมนสการไดบรรยายใหเหนวา วยทยง

หนมสาว ชวตทรกษารางกายไวมใหเนาเปอย เครองตบแตง การ

ตบแตงตาง ๆ เปนเครองปกปด เปนเครองพรางมใหเหนความ

ไมสะอาด ความปฏกลทมอยเปนปกต เมอเพกเอาเครองปกปด

ออกเสย กจะมองเหนสงปฏกลไดชดเจน แมจะยงมเครองปกปด

กไมอาจปดบงสตปญญาทจะตรวจตราพจารณาใหมองเหนความจรง

ไปได ภาพอสภะทปรากฏขนนแหละ อสภนมตท�าใหกามฉนทซง

เปนสมนส�าคญของสมทยวงหนออกหางไปทนท

สตปญญา จงเปนความส�าคญในการบรหารจตยงกวาอะไรอน

ทงนน พยายามใหเผลอสต เผลอปญญานอยทสดเทาทจะท�าได

การบรหารจตกจะไดผลหนกแนนมากมายพอสมควร การบรหารจต

ไดผลเพยงใด จะรไดทใจ ใจสงบสบายเพยงไหน กแสดงใหปรากฏ

วาการบรหารทางจตใหผลดขนเพยงนน เมอตองการใจทสงบสบาย

กตองบรหารจต

เมตตาเจโตวมตต

ครนคบารมแสดงอสภนมต โดยมโยนโสมนสการบรรยาย

ประกอบพอสมควรแลว กแสดงนมตอกอยางหนง ซงมค�าเรยกวา

เมตตาเจโตวมตต ซงออกจะยาว และดจะแปลกใหมส�าหรบผท

ไมคนตอค�าบาล แตชอไมส�าคญ ความส�าคญอยทลกษณะหนาตา

ทงมผบรรยายชวยใหเขาใจ ใหมองเหนภาพประจกษ นมตท ๒

นมลกษณะเปนคนมจตใจด ยมแยมแจมใส มองมาดวยสายตา

ทเปนมตร ผมความปรารถนาดเตมทชางคลายคลงกบสายตาของ

มารดาบดาผ มจตใจเตมเป ยมดวยความรกมองไปยงบตรธดา

หรอสายตาของบตรธดาเองผมจตใจเตมเปยมดวยความเคารพรก

มองดมารดาบดา สายตาของทง ๒ ฝายประสานกนดวยความรก

อนบรสทธประกอบดวยความสขอนอบอน แสดงถงจตใจทพนแลว

จากความขงเคยดม งรายแมแตนอย แมนครสามกไดซาบซงถง

ภาพนมตทปรากฏนน โยนโสมนสการจงไดอธบายประกอบอก

เปนตนวา นนแหละทเรยกวา เมตตาเจโตวมตต ซงมค�าแปลวา

ความหลดพนแหงใจดวยความเมตตา หมายความวา หลดพนจาก

204 สมเดจพระญาณสงวร

พยาบาทคอความคดมงรายดวยอ�านาจโทสะ เพราะเจรญเมตตา

ใหเกดมขนในจตใจ พยาบาทเปนเครองเศราหมองทางจตใจอยางหนง

มขนในเมอประสบอารมณคอเรองทไมชอบใจ เชนมใครมาท�าราย

ดาวาใหเจบใจ จงเกดพยาบาทขน คอเกดความโกรธอยางแรง

จนถงคดม งรายหมายใหเขาถงความวบตอนตรายกท�าใหจตใจ

เศราหมอง เดอดรอนเหมอนอยางถกไฟเผา แตกสามารถหลดพน

จากพยาบาทดงกลาวไดดวยอ�านาจเมตตา

อนเมตตานนคอความรกใครปรารถนาใหเปนสข หรอความ

มไมตรจตมตรภาพ มลกษณะตรงกนขามกบความพยายาท อน

พยาบาทนนม งรายหมายใหวบต สวนเมตตาม งด ปรารถนาให

ประกอบดวยสขสมบต พยาบาทเปนไฟเผาใจใหรอน เมตตาเปน

น�าพรมใจใหเยนเปนสข แตเมตตาจะมขนในจตใจได กตองหดปฏบต

ท�าเมตตาภาวนา คออบรมเมตตาใหมขน คอหดแผใจทมเมตตา

ออกไปแกบคคลใดบคคลหนงโดยเจาะจง หรอแผออกไปโดยไม

เจาะจง โดยเจาะจงนน เชนในบคคลทเปนทรก เชนในมารดาบดา

ครบาอาจารย มตรสหาย ในบคคลทเปนปานกลาง ตลอดถงใน

บคคลทเป นศตร หรอทไม ชอบพอกน ทานอาจารยผ อธบาย

พระพทธวจนะ อธบายวา ใหแผไปในตนเองดวยกอน แลวจงแผไป

ใหคนอนสตวอนดวย สอนใหแผไปในคนทจะแผเมตตาออกไป

งายกอน เชนในคนทเปนทรก แลวจงแผไปในคนทจะแผยาก เชน

ในศตร โดยไมเจาะจงนนคอแผไปในสรรพสตว ไมเลอกวามนษย

หรอสตวดรจฉาน หรอเทพดา มาร พรหมผไหน องคไหน ตนไหน

205ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ตวไหน มใชแตเมตตาขอเดยว แผกรณา ความสงสารคดชวยให

พนทกข มทตา ความพลอยยนด ในความสขความเจรญของผอน

อเบกขา ความวางใจเปนกลาง ไมยนดยนรายในเมอผอนถงความ

วบต ดวยเพงพจารณาถงกรรมเปนประมาณ เมอเมตตาเขามา

พยาบาทสมนของสมทยจะวงหนออกไปทนท จตกจะพนจาก

พยาบาทดวยเมตตา นคอเมตตาเจโตวมตต

พยาบาทเปนไฟเผาใจใหรอน เมตตาเปนน�าพรมใจใหเยน

เปนสข บรรดาผ มาบรหารจตทงหลาย ถาไมชอบใหไฟเผารอน

กตองพยายามอบรมเมตตาใหยงขนเสมอไป จะไดมใจเยนเปนสข

ดวยมน�าแหงเมตตาพรมใจ

ใจเปนใหญ ใจเปนประธาน ทกสงส�าเรจดวยใจ ดงนน เรอง

ของใจคอเรองของจตตนครจงเปนเรองทมความส�าคญอยางยง

ส�าหรบทกคน ควรททกคนจะไดศกษาใหเขาใจแมเพยงพอสมควร

ไดกลาวถงเรองจตตนครนตดตอกนมา และจะกลาวตอไป กเพอ

ใหเกดความเขาใจพอสมควรดงกลาวนนเอง

นครสามหรอเจาเมองแหงจตตนครมความโลเลไมมนคง

ฟงเสยงทงฝายดและฟงเสยงทงฝายชว คอฟงทงฝายคบารมและฟง

ทงฝายคอาสวะ เปนเหตใหนครสามปกครองจตตนครใหรมเยน

เปนสขไดบาง ใหวนวายเดอดรอนไปบาง ฝายคบารมมความมงมน

จะเอาชนะคอาสวะใหได จงน�าคณะคอโยนโสมนสการกบนมตตาง ๆ

เข าพบนครสาม ขอแสดงนมตตาง ๆ โดยมโยนโสมนสการ

เปนผบรรยาย ไดเรมแสดงอสภนมตเปนประการแรก จนท�าให

กามฉนทสมนส�าคญฝายสมทยคอฝายคอาสวะหนไป แลวจงแสดง

เมตตาเจโตวมตต โดยมโยนโสมนสการบรรยายอกเชนกนวา

อาโลกสญญา

208 สมเดจพระญาณสงวร

เมอใดเมตตาเขามาสจตตนคร เมอนนพยาบาทสมนของสมทยก

จะวงหนออกไปทนท จตจะพนจากพยาบาทดวยเมตตา นคอ

เมตตาเจโตวมตต

อนชาวจตตนครยอมมความเขาใจภาษาทางจตไดดกวาชาว

นครอน ๆ เปนพเศษ ฉะนน เมอไดเหนภาพของคนมจตประกอบ

ดวยเมตตา ไดฟงค�าพากยประกอบเรองแหงโยนโสมนสการ กเขาใจ

ความแหงค�าวา เมตตาเจโตวมตต แจมแจง วาคอจตพนจาก

พยาบาทดวยเมตตา และวธแกจตใหพนจากพยาบาท กดวยเมตตา

ภาวนา คอความอบรมเมตตา หรอทเรยกวา เมตตาผรณา แผเมตตา

ครนคบารมเหนวาควรจะแสดงตอไปอกไดแลว จงแสดงนมต

ตอไป คอฉายแสงสวางโพลงขน เปนแสงทท�าใหตาสวาง ใจสวาง

และแสดงภาพคนทกระปรกระเปรา เขมแขง ไมออนแอ มความ

เพยรเรมจบท�าการงาน และมใชท�า ๆ หยด ๆ แตท�าใหตดตอกนไป

ทงใหด�าเนนการกาวหนาไมหยดไมถอยหลงจนกวาจะส�าเรจ ฝาย

โยนโสมนสการกแสดงพากยใหไดยนโดยชดเจน วานแหละคอ

อาโลกะ แสงสวาง นแหละคอธาตแทแหงความเพยร ซงตรงกนขาม

กบลกษณะของลกสมนของสมทยผมนามวา ถนมทธะ คอความ

งวงงนเคลบเคลม

นอกจากนกไดเลาถงวธทองคพระบรมครตรสสอนพระโมค-

คลลานะ ส�าหรบระงบความโงกงวง มใจความวา ควรท�าในใจ ถงสญญา

(ขอก�าหนดใจพจารณาหรอเพง) ทจะเปนเหตใหความโงกงวงครอบง�า

209สมเดจพระญาณสงวร

มได หรอควรตรกตรองพจารณาถงธรรมทไดฟง ไดเรยนมาแลว

ดวยใจ หรอควรสาธยายธรรมทฟงทเรยนแลวโดยพสดาร หรอ

ควรยอนหทง ๒ ขางและลบตวดวยฝามอ หรอควรลกขนยนลบ

นยนตาดวยน�า เหลยวดทศทงหลาย แหงนดดาว หรอควรท�าในใจถง

อาโลกสญญา ความส�าคญในแสงสวาง ตงความส�าคญวากลางวน

ไวในจตใหเหมอนกนทงกลางวนกลางคน มใจเปดเผยฉะน ไมมอะไร

หอหม ท�าจตอนมแสงสวางใหเกด หรอควรอธษฐานจงกรม ก�าหนด

หมายเดนกลบไปกลบมา ส�ารวมอนทรย มจตใจไมคดไปภายนอก

เมอปฏบตแกไปโดยล�าดบ ดงน กยงละความงวงไมได กใหส�าเรจ

สหไสยา คอนอนตะแคงขางเบองขวา ซอนเทาเหลอมเทา ม

สตสมปชญญะ ท�าความหมาย ใหอนจะลกขนไวในใจ พอตนแลว

กใหรบลกขนดวยความตงใจวาจะไมประกอบสขในการนอน จกไม

ประกอบสขในการเอนขางหลง จกไมประกอบสขในการเคลมหลบ

การปฏบตเพอแกความโงกงวงทงปวงนจ�าตองใชความเพยร

ตงตนแตตองมใจเขมแขงคดเอาชนะความโงกงวงใหจงได ปฏบต

โดยล�าดบ จนถงทกวธแลวยงแกไมได กหมายความวารางกาย

ตองการพกผอน จงตองใหพก วธทงปวงน สรปเขาในความท�าใจ

ใหสวางหรอความเพยรกลาแขงกได เมอโยนโสมนสการกลาวพากย

ไปดงน ประกอบกบภาพของคนทปราศจากงวงเหงาหาวนอน

เพราะมจตใจสวางแจมใส มความเพยรเขมแขง ไมทอแท ออนแอ

สมนของสมทยผมนามวา ถนมทธะ กหนหางออกไปทนท

210

ความเพยรจรง ไมทอแทออนแอ เปนเหตใหเกดความส�าเรจ

ไดในทกสงทกประการ ผ มาบรหารจตทงหลายควรเหนคาของ

ความเพยรและเพมพนความเพยรในสงทดทชอบใหยงขนเสมอไป

ผลจะเปนความส�าเรจในสงทดทชอบตามควรแกความปฏบต

คบารมเหนวานครสามไมอม ไมเบอตอภาพ และอธบายภาพ

ของโยนโสมนสการ และสงเกตเหนไดชดวามสพกตรแชมชน

แจมใส แสดงวามจตใจชนบาน ผองใส แตยงกระสบกระสายฟงซาน

อย เพราะมเรองกงวลตาง ๆ อยในจต คอยดงจตใหฟงออกไปคด

พะวงถงอยเปนระยะ ๆ แตกเรมสงบสงดจากกามคณารมณและ

อกศลธรรมทงหลาย จากพยาบาทมาดราย จากความงวง ครนหาย

งวงกเรมคดฟงซานดงกลาว คบารมจงแสดงภาพ ความสงบใจ ตอไป

อกทนท เปนภาพของลมหายใจทมากระทบกบปลายจมก หรอท

รมฝปากเบองบนแลวผานเขาไปถงหทยและปรากฏอาการกระเพอม

ทนาภ นเปนลมขาเขา แลวแสดง ภาพลมขาออก นาภกระเพอม

ลมจากหทยมาออกทปลายจมก ลมหายใจทแสดงในภาพมองเหน

เปนล�า หรอเปนเสน คลายควนไฟทลอยเปนล�า หรอเสนดายเขา

ออก ๆ ตอเนองกนไปไมขาดระยะ แตระยะเวลาของลมขาเขา

ขาออกนน ๆ ยาวบาง สนบาง ตางกน

อานาปานสต

212 สมเดจพระญาณสงวร

คบารมไดแสดงภาพของใจเปนไฟพะเนยงทพงขนจากกระบอก

ไฟพะเนยงขนไปเปนหลายสาย ฝายโยนโสมนสการกไดแสดงพากย

ประกอบวานนแหละใจ โดยปกตเปนอยางไฟพะเนยง คอฟงซาน

ไปในอารมณตาง ๆ มากมายหลายสายหลายเรองเหลอทจะนบได

เหมอนอยางไฟพะเนยงทพลงขนจากกระบอกเหลอทจะนบเมดไดวา

เทาไรและกสาย ดพล งขนไปพลวนพลเกสบสนไปหมด ถาเปน

ไฟพะเนยงกนาด แตเมอเปนใจ มอาการทพลงพลาน เหมอนอยางนน

กนาเปนบาตาย

ครนแลวคบารมกแสดงภาพของไฟพะเนยงทสงบลงโดยล�าดบ

เพราะดนชนวนในกระบอกนอยลงไป เมอหมดดนไฟกมอดดบ

โยนโสมนสการกแสดงประกอบวา ทคนเราไมพากนเปนบาตายก

เพราะชนวน ทท�าใหใจฟงซานมสนไปหมดไปตามธรรมดาเปนเรอง ๆ

ไป ใจเมอฟงขนไปแลวกสงบเปนเรอง ๆ เปนระยะ ๆ ไป เหมอนไฟ

พะเนยงทพลงขนแลวกดบ เขากใสดนชนวนเขาใหมและจดอกก

พลงขนอก หมดดนกดบอก จงเปนอนไดพกอยในตวเองเปนระยะ ๆ

ไปตามธรรมชาตธรรมดา แตกไดพกเปนอยไมนาน กตองพลงขนเปน

ไฟพะเนยงไปใหมอก ถาดนชนวนแรงไป ไฟพลงแรงไป กระบอกก

อาจแตกระเบด ฉนใดกด ถาเรองทเปนชนวนแรงไป ใจฟงซานมากไป

กอาจท�าใหเปนบา หรอเจบปวยลมตายลงได ดงทมตวอยางอยบอย ๆ

ครนแลวคบารมไดแสดงภาพเปนจดไฟ ปรากฏขนทล�าหรอ

เสนลมหายใจ ใหมองเหนเปนล�าหรอเสนไฟเขาออก ๆ ดคลายกบ

213ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

หายใจเปนไฟ เปนล�าเสนเขา ๆ ออก ๆ แลวกแสดงใหเหลออยเพยง

จดไฟกลม ๆ เพยงจดเดยวทปลายจมก แลวกคอยเลอนลงไป อยท

หทย บางคราวลองใหเลอนลงไปอยทนาภ แตจดไฟดวงเลกนตอง

กระเพอมขนลงเหมอนอยางชนไมเลก ๆ ทลอยกระฉอกอยในคลน

จงหลบขนมา สวางเปนจดอยทหทยตรงกงกลางอระ กหายกระฉอก

เปนจดไฟทตงสงบ โยนโสมนสการจงอธบายประกอบวาจดไฟนแหละ

คอใจ เมอมาก�าหนดรอยทลมหายใจขาเขาขาออก จนถงมาตงก�าหนด

รอยเพยงจดเดยวทปลายจมกหรอทอระตามแตจะสะดวก ใจกจะ

สงบจากความฟงซานร�าคาญ นคอ ความสงบใจ เปนเหตให อทธจจ-

กกกจจะ ความฟงซานร�าคาญใจ หนหายออกไปทนท

ใจทไมมความฟงซานร�าคาญ เปนใจทมความสงบสข ทกคน

ตองการมความ สงบสข แตทกคนไมปฏบตเหตใหเกด ความสงบใจ

คอไมฝกหดก�าหนดรอยทลมหายใจดงกลาว จงไมคอยไดมความ

สงบใจ ไมคอยไดมความสงบสข ก�าหนดรอยทลมหายใจเสมอ ๆ

เมอไร เมอนนจะไดพบความสงบใจ เปนความสขสงบอยางยง

โยนโสมนสการกศล อกศล

ฝายนครสามผครอบครองจตตนคร ไดคอย ๆ มจตใจสงบจาก

ความยนดยนราย มจตใจสวาง เกดความขะมกเขมน ไมเฉอยชา

เกยจคราน และไดพบความสงบใจอยางทไมเคยประสบมากอน

เปนเหตใหเกดความชนชอบ เลอมใสในองคพระบรมครพทธเจา

ผทรงเปนพระศาสดาแหงคบารม เพราะเทากบไดประทานความสข

พเศษทางจตใจใหเกดขนไดอยางนาอศจรรย สมาธนมตตาง ๆ ทค

บารมน�ามาพรอมกบโยนโสมนสการจากพทธส�านกลวนนาดนาฟง

เมอดและฟงแลวใจสงบผองแผวมสข อยหางไกลจากพระองคมากมาย

ไดรบฟงเพยงบางสงทประทานมา ยงใหเกดความสขถงเพยงน

หากไดไปเฝาใกลชดหรอเสดจมาโปรดในทเฉพาะหนาจะไดรบความสข

สกเพยงไหน

เมอคดไปดงน กพอดเหลอบไปเหนคอาสวะแอบโผลหนามาด

แวบหนง จตใจกแวบออกไปถงความสขสนกสนานตาง ๆ ทสมทยน�า

มาพรอมกบสมนทงปวง สมทยกไดสรางสงบนเทงสขใหเปนอนมาก

216

เปนตนวาโรงหนงโรงละคร ไดสงอารมณเขามาแสดงเปนภาพตาง ๆ

อยางภาพยนตร มคนพากยชอวา อโยนโสมนสการ แสดงพากย

ประกอบไมแพผแสดงภาพยนตรของคบารม เรยกรองเสยงหวเราะ

เฮฮาไดมากมายจากประชาชน ท�าใหบานเมองสนกสนาน ไมเงยบเหงา

สวนวธของคบารม รสกวาเงยบสงบ ไมเอะอะ ท�าใหบานเมองเปน

เมองเงยบสงบสงด จงเกดมความลงเลสงสยขนวา จะเลอกเอาขางไหน

ขางหนงสนก แตไมสบาย อกขางหนง สงบ แตไมสนก ทง ๒ ฝายด

เหมอนจะมยงหยอนแตกตางกนท�านองน จะอยางไรกด

ครนคบารมสงเกตเหนนครสามเกดความลงเลดงนน กรบ

แสดงภาพเปรยบเทยบระหวางบคคล ๒ ฝาย คอกศลกบอกศลคหนง

สงทมโทษกบสงไมมโทษคหนง สงทเลวกบสงทประณตคหนง สงทด�า

กบสงทขาวคหนง เปรยบเทยบกน และโยนโสมนสการกไดแสดงพากย

อธบายชแจงโดยชดเจน วาอยางนน ๆ แหละ คอตวอกศล อยางนน ๆ

แหละคอกศล เปนตน ครนนครสามมองเหนรจกหนาตาของอกศล

เปนตน กเกดความรความเหนขนดวยตนเองทนทวาพรรคพวกสมทย

ลวนเปนตวอกศล เปนสงทมโทษ เปนสงทเลวและด�า สวนพรรคพวก

คบารมลวนเปนกศล เปนสงทไมมโทษ เปนสงทประณต คอดและ

ขาวสะอาด จงมจตใจสนสงสยวา ฝายไหนจะด ฝายไหนจะเลว

เกดศรทธาเลอมใสในองคพระบรมครยงขน ภาพเปรยบเทยบกบ

โยนโสมนสการผแสดงพากยน เปนเหตให วจกจฉา ความลงเลสงสย

ไมแนนอน หนหางออกไปทนท

วจกจฉา ความลงเลสงสยไมแนนอน หนหางออกไป เชนเดยว

กบท กามฉนท ความยนดพอใจยนดในกาม พยาบาท ความพยาบาท

มงราย ถนมทธะ ความงวงงนเคลบเคลม และอทธจจกกกจจะ

ความฟงซานร�าคาญ ไดถอยหางออกไปกอนแลว

เมอ นวรณทง ๕ คอ กามฉนท พยาบาท ถนมทธะ อทธจจ-

กกกจจะ วจกจฉา ถอยหางออกไป นครสามกมหฤทยปราศจาก

ความยนดในสงลอใจใหยนดทงหลาย มจตไมมงราย แตมเอนด

ปรารถนาเกอกลในสตวทงปวง ไมมความงวงเหงา มใจสวาง ประกอบ

ดวยสตและสมปชญญะ ทงไมฟงซาน มจตสงบในภายใน หมดความ

สงสยลงเลใจแตอยางไรในกศลธรรมทงปวง ฝายคบารมเหนเปนตอ

จงฉายภาพเปรยบเทยบเพอฟอกจตของนครสามใหบรสทธยงขน คอ

๑. เปนภาพชายผหนงกหนเขามาประกอบการงาน การงานของ

เขาส�าเรจผลเปนอยางด จงใชหนเกาใหหมดสนแลว กยงเหลอ เพอ

บ�ารงเลยงครอบครว เขารสกตววาหมดหนสน ยงมทรพยเหลอส�าหรบ

จบจายใชสอย กไดความบนเทงใจความโสมนส

อปมา ๕ ขอ

218 สมเดจพระญาณสงวร

๒. เปนภาพชายผหนงปวยหนก มทกขเวทนากลา บรโภค

ไมได ออนระโหยโรยแรงจนจะสนก�าลงกาย แตไดหายปวยในเวลา

ตอมา กลบบรโภคอาหารได ก�าลงกายกลบคนมา เขานกถงวาเมอ

กอนนปวยหนก บดนหายปวยบรโภคไดกลบมก�าลงเปนปกต กได

ความบนเทงใจความโสมนส

๓. เปนภาพบรษหนง ถกจองจ�าในเรอนจ�า ตอมาพนจากเรอน

จ�าโดยสวสดไมมภย ทงโภคทรพยอะไรกไมเสอมเสย เขานกถงเรอง

ทถกจองจ�าเรอยมาจนพนจากเรอนจ�าโดยสวสดไมมภย ทงไมขดสน

จนทรพย กไดความบนเทงใจความโสมนส

๔. เปนภาพบรษผหนงเปนทาสของเขา ตนไมเปนใหญเปนนาย

ของตน ตองมคนอนเปนใหญเปนนาย จะไปขางไหนตามปรารถนา

ตองการหาไดไม ตอมาพนจากความเปนทาส กลบเปนใหญแกตน

ไมตองมคนอนเปนนาย ไปไหน ๆ ไดตามปรารถนา เขาคดขนมาวา

เมอกอนนตองเปนทาสไมเปนอสระแกตน บดนพนจากความเปนทาส

เปนอสระแกตนขนแลว กไดความบนเทงใจความโสมนส

๕. เปนภาพบรษผหนงเปนคนมทรพยเดนทางไกลทกนดาร

ไดเดนทางผานไปไดโดยสวสดไมมภย ทรพยกไมเสยหาย เขาระลกถง

เรองการเดนทางไกลทกนดารซงผานพนออกไปไดโดยสวสด ไมมภย

แกชวตและทรพยสน กไดความบนเทงใจความโสมนส

219ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ฝายโยนโสมนสการกไดแสดงพากยประกอบทนทวา นวรณ ๕

เหลาน กเหมอนอยาง พนจากหน พนจากโรค พนจากเรอนจ�า

พนจากความเปนทาส มความเปนไทแกตน พนจากทางกนดาร

บรรลถงภมประเทศอนเกษม

สมทยซบเซา

เมอนครสามมองเหนภาพดงกลาวแลว กมองเหนชดเจนวา

จตใจทกลมกลดอยดวยนวรณทง ๕ มกามฉนท เปนตน กเหมอน

อยางตองเปนหนเขา เปนตน ครนสงบเสยไดอยางนกคลายกบพนหน

พนโทษ หายโรค เปนไทแกตน ผานทางกนดารถงแดนเกษมได เปนสข

ยงนก เกดปตปราโมทย คบารมเหนวาสมควรจะปลอยใหนครสาม

พจารณาทบทวนและพกสงบอยตามล�าพง จงหยดแสดงภาพตอไป

และโยนโสมนสการกหยดพากย ปลอยใหนครสามอยตามล�าพง

ฝายนครสามกไดสงบเพงดจตทสงบและความสขอนประณต

ทเกดจากความ สงบ เกดความร ผดขนเองวา ”สขทยงไปกวา

ความสงบไมม ทพงอยางอนของขาพเจาไมม พระพทธเจาเปนทพง

อนประเสรฐของขาพเจา ทพงอยางอนของขาพเจาไมม พระธรรม

เปนทพงอนประเสรฐของขาพเจา ทพงอยางอนของขาพเจาไมม

พระสงฆเปนทพงอนประเสรฐของขาพเจา ขาพเจาถงพระพทธเจา

พระธรรม พระสงฆ เปนสรณะทพง ตลอดชวต„ ไดเกดปตปราโมทย

222 สมเดจพระญาณสงวร

ซาบซานทงกายและใจ ไดสงบอยกบความสขทประณตอนไมเคย

ไดพบมานเปนเวลานาน แลวกเขาทพกหลบอยางสนท แตกอนเคย

ปรกษาเรองราวอะไรตาง ๆ กบมโนบนเตยงผทม ไมเปนอนหลบ

นอนจรง ๆ มโนเสนอแฟมเอกสารทบนทกไวตาง ๆ เพราะชอบ

เรยกมโนมาเสนอเรองตาง ๆ ในเวลาทควรจะพกนอน มโนกพลอย

มไดพกไปดวย แตครงนหาไดเรยกมโนเขามาไม มโนกพลอยได

พกผอนเปนสขไปดวย

ฝายสมทยทคอยเฝาสงเกตเหตการณอย ไดเหนรปการณ

แปรเปลยนไปในทางเปนประโยชนแกค ปรปกษดงนน กเสยใจ

นงเศราซบเซาอยททาง ๔ แพรงของจตตนคร คอาสวะเทยวตามหา

พบสมทยนงเศราเสยใจอยดงนน กปลอบโยนวา ท�าไมจงหลบมานง

เสยใจอยดงน ไมเปนประโยชนอะไร ความจรง คอาสวะกบสมทยได

ชวยกนสะสมก�าลงซอนอยอกมากมาย คบารมเพงจะน�าพรรคพวก

เขามา คดวาก�าลงไมกลาแขงนก แมจะเขาถงจตใจของนครสาม

จนถงเปลยนใจของนครสามใหหนไปนบถอพระพทธเจาผทรงเปน

พระบรมครของคบารมกบพรรคพวกได แตฝายเรากมอบายและ

เหตผลทจะไปพดหวานลอมชกน�าใจของนครสามใหกลบมาอก

ถามานงเศราเสยดงน กเทากบยอมแพเสยตงแตยงไมทนเหนตวศตร

เหมอนอยางทเขาวามาไดกลนเสอกหมดเรยวแรง ลงนอนรอใหเถอ

เสยแลว ฉะนน จงลกขนมาหารอกนถงวธทจะตอส แกไขสถานการณ

ทก�าลงเผชญอยน สมทยฟงเตอนจงไดความคด จงไดหารอกบค

อาสวะถงวธทจะตอสตอไป

223ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

จากทกลาวมาน มอยอยางหนงทพอจะท�าใหเหนไดวา อนความ

ไมดนนมหลายแบบหลายอยาง ทงอยางเปดเผยและซอนเรน คอ

ทงอยางแสดงตว และทงอยางปลอมแปลง ตองใชปญญาพจารณา

ใหรอบคอบใหด จงจะสามารถพาใจใหพนจากภยของความชวราย

ไดพอสมควร การมาบรหารจตกคอการมาพยายามอบรมปญญา

ใหรเหนตามความเปนจรง ชวใหเหนวาชว ใหเหนวาควรละ ดให

เหนวาด ใหเหนวาควรอบรมเพมพน ทงนเพอใหหางจากความทกข

ความไมสงบ ไดมความสข ความสงบ ตามควรแกความปฏบต

ขอทสมทยกบคอาสวะไดสงสมก�าลงมาชานานแบบทเรยกวา

ซองสม นนเปนความจรง ก�าลงของสมทยมแทรกแซงอยทกแหง

ตงแตชนในจนถงชนนอกของจตตนคร ทงยงไดจดก�าลงคมชาว

จตตนครไวทกคน ดงทไดเลาถงหนาทของกเลส ๑,๕๐๐ ตณหา ๑๐๘

มาแลว คอาสวะเองกมก�าลงซอนอยในตวอยางลกซง ทงยงมหาย

เชนอนสยเปนตน ซงยงหาไดแสดงก�าลงอ�านาจแตประการใดไม

เพราะยงไมถงคราวทจะออกแสดงเอง แมเมอคบารมน�านมตตาง ๆ

พรอมดวยโยนโสมนสการเขาไปแสดง มผลถงกบเปลยนหทยนครสาม

ใหเลอมใสศรทธาในองคพระบรมครเปนอยางมาก คอาสวะกยงเหน

วายงไมถงขนทจะออกตอตานดวยตนเอง เพยงแตสงมอชนรอง

ไปตอตานกจะเพยงพอ หลงจากททง ๒ คอ คอาสวะกบสมทย

ไดหารออยางรอบคอบแลว กไดด�าเนนกลวธตอสทนท

ฝายนครสามครนตนขนดวยความสขสดชน เพราะไดหลบ

อยางสนท ลมตาขนกไดมองเหนวาไดมผมาเฝาอย ๓ คน จงถามวา

ทง ๓ เปนใคร ชออะไร มาจากไหน ทง ๓ ตอบรายงานชอทละคนวา

กลวธของสมทย

226 สมเดจพระญาณสงวร

ชอ สข คนหนง ชอ สด คนหนง ชอ ชน คนหนง เปนผทจงรกภกด

ตอนครสามเปนทสด ไดเคยมารบใชเปนครงคราว แตมกจะตองอย

หาง ๆ ไมอาจทจะแทรกใคร ๆ เขามาได แตครงนเปนความปลอด

ใคร ๆ ทหอมลอม จงไดเขามาประจ�าบ�ารงบ�าเรอนครสาม เมอไดฟง

ดงนนนครสามกเรมคดสงสยวาเราก�าลงมความสขสดชนเปนอยางยง

หรอทง ๓ คนนจะเปนผ ทใหความสขสดชนนแกเรา เพราะ ๓

ชอตรงกบสงทเราก�าลงไดรบอย นาขอบใจเขาทมความรกในเรา

ไดใหสงทเราชอบใจเปนอยางยง

ทง ๓ คนเหนนครสามท�าทาจะโปรดปราน จงกลาวตอไปวา

ยงมไดรายงานอกปญหาหนงวามาจากไหน จงจะขอรายงานวา

”ขาพเจาผชอวา สข มาจากต�าบลนรโรค (ไมมโรค) ขาพเจาผชอวา

สด มาจากต�าบลนรชร (ไมแก) ข าพเจาผ ชอว า ชน มาจาก

ต�าบลนรมร (ไมตาย) ทง ๓ ต�าบลนมอยในจตตนครนเอง ขาพเจา

ทง ๓ มใชเพยงแตชออยางนเทานน ไดมสขสดชนจรง ๆ ดวย

เพราะไมแกไมเจบไมตาย ใคร ๆ ทอยในต�าบลทง ๓ น ลวนไมแก

ไมเจบไมตายทงนน เมอไมแกจงสดอยเสมอ ไมเจบจงสขอยเสมอ

ไมตายจงชนอยเสมอ และเมอขาพเจาทง ๓ ไปอยกบผใด กท�าให

ผนนไมแกไมเจบไมตาย มสขสดชนไปดวย„

นครสามถามวา กเมอทง ๓ มาอยกบนครสามดงน นครสาม

กเปนผไมแกเจบตายหรอ ทง ๓ กกลาวรบรอง ท�าใหนครสาม

เกดความปตยนดวาชางมโชคนกหนา ทไดพบคณะบคคลผน�าโชค

227ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

มาใหถง ๒ คณะตดตอกน ฝายคอาสวะกบสมทยผทแอบสงเกต

เหตการณอย ไดเหนดงนนกยนดราเรง สมทยถงกบหวเราะรา

ดวยความยนด เพราะบคคลทง ๓ นน กคอสมนอก ๓ คนของ

สมทย มชอวา โยพพนมทะ ความเมาในวยหนมสาว ๑ อาโรคยมทะ

ความเมาในความไมมโรค ๑ ชวตมทะ ความเมาในชวต ๑ ซงแอบแฝง

เขาไปในความสขสดชนนเอง

บรรดาผมาบรหารจตทงหลาย แมร�าลกไวเสมอวา เราจะไมลวง

ความแกไปได เราจะไมลวงความเจบไปได เราจะไมลวงความตาย

ไปได กจกไมตายอยใตอ�านาจของฝายคอาสวะกบสมทย ซงจกน�า

ไปสความตองวนเวยนพบทกขอยไมสรางสน

มทะ คอความเมาทง ๓ อนไดแก ความเมาในวยหรอใน

ความเปนหนมเปนสาว ความเมาในความไมมโรค ความเมาในชวต

ท�าใหใคร ๆ รสกเหมอนไมแก ไมเจบ ไมตาย สมทยไดสงมทะทง ๓

สหายแทรกซมเขาไปในจตตนคร ท�าใหชาวจตตนครพากน เมาใจ

ไมนกเหนวาเราแกเจบตาย ถงรางกายจะแก ใจกนกวาไมแก ใจยง

หนมสาวอยเสมอ ถงรางกายจะเจบอยเปนประจ�า กไมนกวาเจบ

ถงจะรวาจะตองตาย กเหมอนอยางความตายยงอยหางไกลมาก

ไมตองนกถง เมอเมาใจกนดงน สญญากวปลาส จตกวปลาส

ทฏฐกวปลาส กคลายกบเมาเหลานนแหละท�าใหวปลาสไปตาง ๆ

วปลาสไปอยางไร คอท�าใหเหนในสงทไมเทยง เปนทกข มใชอตตา

ตวตน ไมงาม วาเปนสงทเทยง เปนสข เปนอตตาตวตน งาม

ความจ�าหมายคดเหนไปดงนเรยกวา วปลาส ดงกลาว เปนสมน

ของสมทยทถกสงทยอยเขาไปในจตตนคร

เหนโซเปนสรอย

230 สมเดจพระญาณสงวร

ครนชาวจตตนครพากนวปลาสไปแลว กพากนกระชบโซตรวน

ของสมทยทผกอยใหแนนเขาอก เพราะเครองผกเหลานปรากฏเหมอน

อยางสรอยทองประดบเพชร หรอมรกตอนงดงาม จงสวมประดบคอ

ประดบแขน ขอมอ ทงขอเทา เขาท�านองค�าวา เหนกงจกรเปนดอกบว

อนทจรงชาวจตตนครไดสวมสอดเครองผกตาง ๆ ของสมทยนาน

มานกหนาแลว เรยกไดวาความสมครใจ บางเวลาท�าทาจะสรางเมา

สรางความวปลาส จะเหนวาเปนเครองผก มใชสรอยทองอนงดงาม

สมทยกเตมความเมาเขาอก ท�าใหวปลาสตอไปอก อาการวปลาสน

เรยกงาย ๆ วา สตวปลาส นนแหละ เปนความบาชนดทไมรตวเอง

วาบา และเปนอยางเดยวกนตลอดจตตนคร แตเปนอยางละเอยด

และลกซง ไมใชชนดบาอาละวาดอยางทบรรดาแพทยของบานเมอง

ทวไปเรยกวา เปนโรคจต สวนชาวจตตนครไมเรยกโรคเชนนนวา

อยางนน เรยกวาเปนโรคทางสมองตามสมฏฐาน หวงแหนค�าวา

จต ไวใชส�าหรบจตตนครเทานน กนาจะหวงแหน โรคจต ไวเฉพาะ

จตตนครดวย กควรจะตองเปนเชนนน เพราะเมอเปนจตตนคร

โรคทเกดขนในจตตนครกจะตองเปนโรคจต มใชโรคทางกายทกอยาง

เวนไวแตจะเปนเหตใหเกดเปนโรคจตขน แตเรยกวาเปนเหตเทานน

สวนอาการไมรตวเอง คดวาตวเองเปนคนดไมมโรค เปนอาการท

คลายคลงกน นแหละคอ จตตวปลาส

ในจตตนครอาศยทพระพทธศาสนาแผเขาไปในจตตนครแลว

ความเมาและวปลาสอยางแรงในจตตนครจงลดลง ตามก�าลงของฝาย

คบารมผน�าพระพทธศาสนาเขาไป พรรคพวกของคบารมไดหยงรากฐาน

231ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ลกลงเรอย ๆ เปนตน วา ศล หร โอตตปปะ ตลอดถงสมาธนมต

ตาง ๆ และโยนโสมนสการ เปนเหตใหนครสามไดพบความสขสงบ

ทางใจ เกดความรผดขน น�าใหถงพระรตนตรยเปนสรณะตลอดชวต

แตมารศาสนาหรอศาสนาของสมทยซงเปนคปรบกนกยงแรง และ

สมทยรวธรกษาและแผศาสนา คลายแมทพผฉลาดใชยทธวธท

แยบยล

ทกคนมศตรเปนแมทพผฉลาดในการใชยทธวธทแยบยล

ดงนนแมไมประสงคจะเปนผพายแพแกศตรคอมาร หรอสมทย

ทกคนกตองอบรมสตอบรมปญญาใหยงขนอย เสมอ เพอจะได

สามารถเอาชนะศตรได มใจถงพระรตนตรยเปนสรณะอยางแนวแน

มนคง จนไดพบความสขสงบทางใจ ทจะไมไดพบเลยแมพายแพ

แกศตรคอสมทย

จะกลาวถงเครองผกของสมทยทลอบผกใจชาวจตตนครมา

นานนกแลว แตผกไวอยางลกซง ชาวจตตนครเองกไมรวาไดถกผกไว

พระบรมครเทานนไดทรงทราบ และไดตรสบอกแกคบารมวามอย

๑๐ เรยกวา สงโยชน แปลวา เครองผกใจสตว คอ ๑. สกกายทฏฐ

ความเหนเปนเหตถออตตาตวตนในสกนธกาย ๒. วจกจฉา ความลงเล

เปนเหตไมแนใจในปฏปทาเครองด�าเนนของตน ๓. สลพพตปรามาส

ความถอศลและวตรตาง ๆ ดวยความปรารถนาผล มลาภ เปนตน

หรอดวยความเชอถอวาศกดสทธ ๔. กามราคะ ความยนดดวยอ�านาจ

กเลสกาม ๕. ปฏฆะ ความกระทบกระทงแหงจตหรอความหงดหงด

๖. รปราคะ ความตดอยในรปธรรม เชน ชอบใจในบคคลบางคน หรอ

ในรปฌาน ๗. อรปราคะ ความตดอยในอรปธรรม เชน ในสขเวทนา

หรอในอรป ๘. มานะ ความส�าคญวายงมเรา ๙. อทธจจะ ความคด

พลาน ๑๐. อวชชา ความไมรในสจจะทงหลาย

สงโยชน ๑๐

234 สมเดจพระญาณสงวร

สงโยชนเหลาน สมทยมอบใหอยในสงกดของคอาสวะโดยตรง

ทงเปนสหาย สนทของคอาสวะ ตงแต ๑ ถง ๕ เปนพวกขนต�าคอ

หยาบ เรยกวา โอรมภาคยะ แปลวา สวนลาง ตงแต ๖ ถง ๑๐

เปนพวกชนสง คอละเอยด เรยกวา อทธมภาคยะ แปลวา สวนบน

ค�าวา สวนลางสวนบนในทน มไดหมายความวาผกทรางกายสวนลาง

และสวนบน แตหมายวาหยาบและละเอยด หรอตนและลกซงเขาไป

โดยล�าดบ เครองผกเหลานเปนเครองผกทเหนยวแนนมาก ตดใหขาด

ไดยากทสด แมทเปนอยางหยาบ แตกละเอยดจนมองดวยตาไม

เหน ถงตาทพยของเทพกมองไมเหน

พระบรมครทรงเหนดวยพทธจกษ หรอปญญาจกษ แลวทรง

แสดงเปดเผยแกเวไนยนกร คอหมแหงเทพและมนษยทพงแนะน�าได

เปนทกระทบกระเทอนสมทยเปนอยางยง เพราะไมอาจจะปกปด

ซอนเรนเครองผกอยางละเอยดนตอไปได ทงพระบรมครยงได

ทรงสอนวธตดเครองผกเหลานใหขาดไดจรง ๆ อยางเปนปาฏหารย

ใครทตดไดจะพนจากอ�านาจสมทยไปโดยล�าดบ เมอตดไดหมดกพน

ไดสนเชง แตกอยาเพงดใจวาจะตดไดงายนก เรวนก เพราะสมทย

ยงมกลวธอกหลายอยางนกทจะรกษาอ�านาจของตน เชน วธท�าให

วนเวยน วธท�าใหเนนชา วธแบงเขตยดครอง วธแทรกซมบอนท�าลาย

จนถงวธโจมตอยางเปดเผย คลาย ๆ การกอสงครามกลางเมองขน

หรอชกจงกองทพตางดาวเขาเมอง ฉะนน สมทยจงเชอวาจะรกษา

อ�านาจของตนไวไดอกนาน ภยธรรมชาตจะมาถงจตตนคร ท�าลายเมอง

235ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ทงสนเสยกอนทสมทยจะสนอ�านาจ สมทยนาจะตองชวยสรางเมองให

ใหมเสยอก

ดงนน สมทยจงนากลวนก มอนตรายรายแรงนก ไมควรทจะ

นอนใจปลอยใหสมทยด�าเนนงานแทรกซมบอนท�าลาย โดยไมพยายาม

ตานทานเสยเลย การศกษาพระธรรมค�าสงสอนของพระพทธเจา ทม

จดมงหมายเพอท�าลายสมทยแบบถอนรากถอนโคน เทานน ทจะชวย

ใหรทางรวธตอตานสมทย และการปฏบตตามพระธรรมค�าสงสอน

ทไดศกษาเทานนทจะชวยใหอาจเอาชนะสมทยได ไดมความสขเสร

พนจากเครองผกทงปวงตามควรแกความปฏบต

วธท�าใหวนเวยนของสมทย คอสรางวงกลมใหญกลางเมอง

จตตนคร กลาวไดวา เปนวงเวยนกลมใหญทสดในโลก ไดสราง

ทางเปนเสนรอบวงกลม มทางซอยตดผานกนอกมากมาย ไดสรางภม

ตาง ๆ ไวทเสนทางรอบวงกลมนนครบถวน ถานบมนษยภมเปนกลาง

ต�าลงไปกมอบายภมตาง ๆ คอ นรก สตวดรจฉาน แดนเปรต อสรกาย

แดนผชนดทตกต�านานาชนด ภมมนษยเองกแบงกนเปนประเทศ

ตาง ๆ เปนบคคลชนตาง ๆ มหนาทตาง ๆ พากนสรางบานเรอน

ถนนหนทาง ปราสาทราชวง วดวาอาราม และสงของเครองใช

หลายหลากมากมาย มภมประเทศทสวยงามโดยธรรมชาต และโดย

ตกแตงเปนสวน เปนสระ เปนอางเกบน�ามหมา และอน ๆ มากมาย

เหลอทจะพรรณนา ทยงกวาภมมนษยกคอภมสวรรคชนกามาวจร

ทเรยกวา เทวโลก และชนรปาวจร อรปาวจร ทเรยกวา พรหมโลก

ลวนแลวไปดวยของทพยอนแสน ทจะละเอยดประณตชนดทไมอาจ

จะน�าสงอะไรในโลกมนษยนเทยบได ภมประเทศในสวรรคกสวยสด

งดงาม โปรง นารนรมยยนด มทพยวมานสถตอยในทอนเหมาะสม

ไตรภมโลก

238 สมเดจพระญาณสงวร

วจตรตระการตา เปนทตรงตาตรงใจ และละเอยดประณตกวากนขน

ไปเปนชน ๆ รวมเขากเปน ไตรภม คอ กามาวจรภม ภมทเทยวไป

ในกาม รปาวจรภม ภมทเทยวไปในรป อรปาวจรภม ภมทเทยวไป

ในอรป ท�านองทมพรรณนาไวในไตรภมพระรวง และใน ๔๕ พรรษา

ของพระพทธเจานนแหละ

สมทยไดสรางไวครบทกภม และไดสรางสตวโลกประจ�าภม

ตาง ๆ อกมากมายนบไมถวน ในนรกกมสตวนรกชนดตาง ๆ ในขม

ตาง ๆ แดนตาง ๆ ของนรกนบไมถวน ในก�าเนดดรจฉานกม

สตวดรจฉานนบไมถวน ในถนเปรต ถนอสรกาย ถนผทต�าตอย

ตาง ๆ กมากมายนบไมถวนเหมอนกน จนถงพลดเขาในแดนมนษย

เทยวแสดงตนขอสวนบญ หรอทพวกมนษยพากนกลาวหา วาผหลอก

ทงทนาจะไมไดคดวาจะมาหลอก มเปนอนมาก ในมนษยเองกม

มนษยเกดมามากมาย จนเกดมปญหาพดกนในหมมนษยวาจะลน

ทบาง จะไมมอาหารพอเลยงกนบาง เมอกอนนจ�านวนมนษยมนอย

เดยวนมาก วญญาณมาจากไหนกน วญญาณ เพมขนไดหรอ ดงน

เปนตน ในถนสวรรคเทวโลก พรหมโลกกมเทพยดาพรหมแตละชน

บางทานแถมมารเขาวา “เทวดา มาร พรหม” ดงทกลาวแลว วาพญา

มารนนครองอยในสวรรคชนท ๖ ซงเปนถนเทพชนสงสด เปน พญา

ทครองอยกงหนง อกกงหนงมอก พญา หนงครองอย นบวาแปลก

แตถาคดดท�านองเปนปรศนาธรรมกไมแปลก มเหตผล ภมโลกทงหมด

นมารครองใจอยทงหมด จงก�าหนดใหพญามารสถตอยในสวรรคชน

สงสด ทจะดแลลงมาและขนไปไดทวถงชนทมารสถตนนนบวา

239ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

กงกลาง สวนอกกลมหนงนนนบถอพระบรมคร สมทยไดสรางไตรภม

โลกดงกลาว ภายในวงกลมใหญมหมากลางเมองจตตนคร เรยงราย

กนอยางเปนระเบยบทเสนทางรอบวงกลม เรยกใหทนสมยไดวาเปน

การแสดงนทรรศการไตรภมโลกทไมมใครจะแสดงไดเสมอเหมอน

แมสมทยจะสรางวงเวยนใหญโตเพยงไร เพอหลอกใหชาว

จตตนครวนเวยนไมอาจหลดพนจากอ�านาจของตนได แตพระบรมคร

กทรงเหนวงเวยนนนละเอยดถถวนโดยตลอดดวยพทธจกษหรอ

ปญญาจกษ ทงยงไดทรงแสดงไวอยางเปดเผยแกเวไนยนกร บรรดา

ผไมปรารถนาจะวนเวยนอยตามความประสงคของสมทย กตองศกษา

ใหเขาใจตามทพระบรมครทรงแสดงไว นนแลจงจะสามารถพนจาก

อ�านาจของสมทยไดโดยล�าดบ

สมทยสามารถจดแสดงได เพราะมนายชางผสรางซงมความ

สามารถสรางไดอยางวเศษ นายชางผนมชอสน ๆ วา กรรม เปนผ

สรางไตรภมโลกทงหมด แตกรรมเปนผสรางขนตามแบบแปลนแผนผง

ทมนายชางอกผหนงเขยนขน นายชางผเขยนแปลนแผนผงน มชอวา

กเลส เปนผเขยนแบบแปลนแผนผงไตรภมโลกขนทงหมด แลว

กรรม กเปนผสรางไตรภมโลกขน กเลสและกรรมทง ๒ นเปน

นายชางคส�าคญทสดของสมทย ซงรวมกนสรางวงเวยนกลมใหญ

และไตรภมโลกเรยงรายอยในวงเวยนกลมใหญน สมทยไดปกปด

ความจรงในเรองน แตกไมอาจจะปกปดองคพระบรมครได พระองค

ทรงทราบและไดตรสบอกไววา ไตรภมโลก นคอ วบาก ถงจะม

มากมายกรวมอยในค�าวา วบาก ค�าเดยว รวมกบนายชางผเขยนแบบ

และผสรางกเปน ๓ คอ กเลส กรรม วบาก ทรงแสดงวากเลสเปน

เหตใหท�ากรรม กรรมเปนเหตสงวบาก และวบากกเปนเหตกอกเลส

ขนอก จงวนอยดงน

นายชางผออกแบบและสรางไตรภม

242 สมเดจพระญาณสงวร

ในการแสดงนทรรศการไตรภมโลก สมทยไดจดงาน สงสารวฏ

ขน เพอชกชวนคนใหเทยวชมนทรรศการไตรภมโลกทสรางขน และ

เมอใครไดชมเขาแลวกจะตดใจวนเวยนทองเทยวไป ๆ มา ๆ

ไมยอมผละออกไป สมชอของงานวาสงสารวฏ ทแปลวาวนเวยน

ทองเทยวไป ชาวจตตนครไดพากนเขาไปเทยวชมนทรรศการไตรภม

โลก ในงานสงสารวฏทสมทยจดขนแนนขนดไปหมด และพากน

หลงใหลวนเวยนทองเทยวไปในภมตาง ๆ อยางไมอม ไมเบอ ถงจะ

วนเวยนซ�าแลวซ�าอกนบครงไมถวนกไมเบอ อยากจะเทยวไปอก

นนเอง นบวาเปนความสามารถอยางยอดเยยมของนายชางสถาปนก

ผออกแบบคอ กเลส และนายชางผสรางคอ กรรม ซงสรางผล

วบากออกมาคอ ไตรภมโลก

ชาวจตตนครไมมความสงสยอยางทชาวโลกเปนอนมาก

สงสยกน วาวญญาณจากไหนมาเกดเปนมนษยเพมมากขนจนจะ

ลนโลก เพราะไดเหนนทรรศการไตรภมโลก และทกภมมวญญาณ

หรอผ เกดอย ในภมนน ๆ นบไม ถ วน เมอเทยบกนเข าแล ว

มนษยภมกเทากบใบไมหยบมอเดยวเมอเทยบกบใบไมในปาทงสน

และทกวญญาณไปถอปฏสนธในภมใดภมหนงไดทงนน สดแตจะ

ไดบานทกเลสและกรรมสรางขนในภมไหน สมทยภมใจในนายชาง

ทง ๒ และในไตรภมโลกทพระบรมครทรงเรยกวา วบาก ยงนก

และเมอไดเหนชาวจตตนครเกอบทงเมองพากนทองเทยววนเวยน

ตดอยในไตรภมแนนขนดกยงราเรง เพราะไดเหนผลส�าเรจอยาง

งดงามของตน

243ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายแมจะเปรยบเชนชาวจตตนครท

พากนทองเทยววนเวยนอยในไตรภม แตกเปนผทท�าใหสมทยวางใจ

ไมสนทนก เพราะสมทยตระหนกดวา การบรหารจตหรอการอบรม

จตตามค�าสงสอนของพระสมมาสมพทธเจา คอการทจะสามารถพาตน

ใหด�าเนนกาวหนาหางไกลอ�านาจของสมทยออกไปทกท จนอาจถง

พนจากอ�านาจของสมทยไดโดยสนเชงในวาระหนง

สมทยมวธท�าใหเนนชา คอท�าใหหลงวนเวยนอยใน วฏฏะทง

๓ คอ ๑. กเลสวฏฏะ วนคอกเลส ๒. กมมวฏฏะ วนคอกรรม

๓. วปากวฏฏะ วนคอวบาก ไดแกผลความวนนท�าใหเกดเวลา และ

เวลาดกลวงไปเรว ท�าใหดเหมอนไมเนนชา ถาใครดนาฬกาจะเหนวา

เขมวนาทเคลอนไปเรวมาก แมวนคนเดอนปจะรสกวาชาไปโดยล�าดบ

แตถามอะไรท�าใหเพลน กเหมอนดงประเดยวเดยว ใครทเกดมาม

อายเทาไรกตาม ลองนกดตงแตเกดจนถงปจจบน จะรสกเหมอน

ดงผานมาแวบเดยวเทานน ดงนนจะวาเนนชาอยางไร ถาตงปญหาขน

ดงน กขอใหมองถงสจจะของเวลาวาเวลาดวงอาทตย ท�าใหเกดวนคน

เดอนป ซงรวมเรยกเวลา ถาโลกหยดหมนกจะไมมเวลา ความหมน

ของโลกนน กคอหมนวนเปนความวนนนเอง จงเปนการกลบไปหา

จดเกาซ�า ๆ ซาก ๆ แลว ๆ เลา ๆ เชนเดยวกบเชาสายเทยงบายเยน

แลวกกลบไปเชาสายใหมเปนตนใหม เวลาทลวงไป ๆ จงไมท�าใหใคร

ไดกาวหนาไปขางไหน คงกาวไปในความซ�า ๆ อยนนเอง เหมอนอยาง

เดนเวยนโบสถเวยนเมร หรอเหมอนอยางท�ากจประจ�าวน ตนนอนขน

วฏฏะ

246 สมเดจพระญาณสงวร

กลางหนา บวนปาก บรโภคอาหารเชา ท�ากจตาง ๆ บรโภคอาหารมอ

ตอไป ท�ากจตาง ๆ จนถงนอนหลบไป นกวาวนน รงขนกท�าซ�ากนอก

กนกวาพรงนและวนตอ ๆ ไปเปนตน คดวาไมซ�าวนเวลากน แตความ

จรงกซ�า ๆ กนอยนนเอง เพราะโลกกวนตวเองและวนดวงอาทตย

ซ�า ๆ กนอยในทและวงโคจรเดยวกน อยทกวนทกป

เมอกลาวโดยปรมตถ ทกสตวบคคลตวตนกวนเกดแกเจบตาย

อยแลว ๆ เลา ๆ ในไตรภมดงทเรยกวา สงสารวฏฏะ ซงเมอมอง

เขามาเฉพาะตนในปจจบนกจะไดพบวฏฏะทง ๓ ดงกลาวขางตน

นนแหละวนอยในใจตลอดเวลา สมทยไดสรางมายาตาง ๆ ปดบง

ดวงตาปญญามใหมองเหนสจจะ ทงไดสอดใสอวชชา ตณหา อปาทาน

เขาไวในจตใจอยางหนาแนน ท�าใหเปนอาสวะอนสย คอดองสนดาน

สตว นอนจมสนดานสตวในไตรภมถวนหนา โดยมอบใหเปนหนาท

ของคอาสวะ

ความวนอยในทเดยวโดยไมรนเปนความเนนชาอยางยง เปน

ความเนนชาทไมรวาเนนชา นกวากาวหนาไปเรวอยางยง เหมอนอยาง

เขมวนาท โลกเองถามวญญาณจตใจร กคงตอบโตวา กเราวนอยนนา

จนเราเองกเบอเตมทแลว เวลาเกดขนจากความวนของเราเอง สตวโลก

ทงปวงเกดจากเวลากวาได ทงเวลากกลนกนตวเอง พรอมทงสตวโลก

ทงปวงไมมเหลอ เหมอนอยางยกษใหญมหมาอาปากกวางใหญ

ยงกวาโลก สตวโลกเกดขนมาแลวเดนวนตวเองอย เรวรอบบาง

ชารอบคอเดนอยมากรอบบาง แตถงจะชากไมเกน ๑๐๐ รอบไป

247ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เทาไรนก ดงทเรยกกนวาอายเทานนป กคอเทานนรอบทโลกวนนนเอง

แลวกเขาปากยกษใหญคอเวลาหายไปหมดสน พระบรมครไดตรส

ไวแลวมใชหรอวา ”กาลยอมกนสตวทเกดมาทงหมดพรอมกบตนเอง„

แตกาลไมอาจกนกรรมและผลของกรรมททกสตวบคคลตวตน

ท�าไวได กรรมทกระท�าแลว ยอมใหผลทงกรรมดและกรรมชว

กรรมดยอมใหผลด กรรมชวยอมใหผลชว บรรดาผมาบรหารจต คอ

ผก�าลงพยายามท�ากรรมด และผลดสงสมไวไมใหตวเองวนหายไปใน

ปากยกษใหญคอเวลา จนหมดสนโดยไมเหลอความดไวขางหลงเลย

เมอโลกนหมนวนอย แตทกคนทอยในโลกหาไดรวาโลกหมน

วนไม เมอโลกหมนวนไปหาจดเกา คนทงปวงกคดวาวนใหม สมทย

ไดสรางมายาขนส�าหรบก�าบงสจจะคอความจรง ไตรภมโลกเองก

เตมไปดวยมายา ระบบสอสารทงชนนอกชนในของจตตนครกเตม

ไปดวยมายา เพราะสมทยไดสงเขาไปแทรกไวทกหนทกแหง ท�าให

ชาวจตตนครพากนเหนไปอยางหนงซงผดไปจากความจรง ตงตน

แตตนนอนเชาขนกมองเหนดวงตะวนขนโคจรจากทศตะวนออกไป

ตกทางทศตะวนตก แตตามสจจะทวทยาศาสตรแสดงไว หาไดเปน

เชนนนไม โลกตางหากโคจรไปรอบดวงอาทตย นอกจากนสงทไกลตา

กเหนเลก ใกลตากเหนใหญ เชนดวงตะวน เดอนดาว เหนดวงเลก

นดเดยว แตตามสจจะหาไดเปนเชนนนไม เสยงตาง ๆ ทออกจากปาก

ไปเขาหกเหมอนกน สรางเหตการณตาง ๆ ขนไดไมนอย ท�าใหรกกน

ชวยกนกได ท�าใหเกลยดชงกน ตกน รบกนกได ตามสจจะกเปน

สกแตวาเสยงเทานน ทางจตใจเองกยงเตมไปดวยความคดปรงแตง

เครองปรงแตงตาง ๆ ในโลก ออกมาจากจตใจกอนทงนน

มายา

250 สมเดจพระญาณสงวร

สมทยไดสรางมายาในรปแหงสงหนง เรยกวา โลกธรรม มอย

๘ สง คอ ลาภ เสอมลาภ ยศ เสอมยศ นนทา สรรเสรญ มสข

และทกข อนทจรง ทง ๘ นเปนธรรมคอของส�าหรบโลก ใคร ๆ

ทเกดมาในโลกกจะตองพบดวยกนทงนน ไมยกเวนแมแตองค

พระบรมครและสาวกทงปวง แตสมทยไดสอดแทรกมายาเขาไป

ในจตใจของคน ท�าใหโลกธรรมกลายเปนอารมณเครองผกพนจตใจ

ใหยนดและยนราย คอใหยนดในลาภ ยศ สรรเสรญ สข ใหยนราย

ใน อลาภ อยศ นนทา ทกข

ทงสมทยไดสงสมนเอกคอ โลโภ โทโส โมโห เขาไปอกดวย

จงท�าใหโลภอยากไดในลาภ ยศ สรรเสรญ สข อยางไมมอมมพอ

และท�าใหมโทสะในเมอตองถกขดขวาง หรอเมอประสบสงทตรง

กนขาม ไมเชนนนกเศราเสยใจอยางไมอาจจะยบยง เปนอนวาท�าให

ยงว นแสวงหากอบก�า ลาภ ยศ สรรเสรญ สข กนอยางอตลด

ไมเปนอนจะคดท�าสงทเปนคณเปนประโยชนอนแทจรงแกตนและ

แกคนอน ตลอดถงสวนรวมใหสมควร ใหมาก ความสข ความเจรญ

ตาง ๆ จงชะงกงน หรอบงเกดขนเนนชา ควรทจะเจรญมากและ

เรว กกลบนอยและชา บางทกลบเสอมถอยหลงไปเสยอก เพราะมว

แตวงวนแยงลาภผลเปนตนกนเสย คลายกบคราวบวชนาค เจานาค

โยนสตางคใหทาน ทงเดกและผใหญพากนแยงทานกนชลมน สมทย

เหนดงนนกหวรอราเรงชอบใจ วาเพยงแตสตางคกแยงกนอตลด

เสยแลว เสยแรงเตรยมเครองปองกนไวมากมาย สมทยยงมกลวธด

กวาโยนทานอกหลายอยางนกส�าหรบทจะหนวงเหนยวใหชกชา

251ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

บรรดาผมาบรหารจตทงหลายควรอบรมสตใหมาก เพอใหสต

เกดทนเวลา เมอความโลภ โกรธ หลง เกดขน กจะไดรวา นนคอมายา

ของสมทยก�าลงลอใหเปนไป จกท�าใหเนนชาในการด�าเนนไปสความ

พนทกข พนอ�านาจของสมทย ไดมบรมสขอนเปนสขแทจรง

ขณะทจตตนครก�าลงเจรญเตมท ทงความคบขนเกยวกบ

กองทพใหญของทง ๒ ฝายกมเตมทดวยเหมอนกน แตตางกคมเชง

กนอย มกระทบกระทงกนประปราย เพราะทง ๒ ฝายตางกระมดระวง

ยงไมกอสงครามกนขน ตางพยายามทจะเอาชนะใจของนครสาม

ชาวจตตนครสวนใหญจงมองไมเหนความตงเครยดคบขน มองเหน

แตความเจรญสมบรณตาง ๆ และพากนรนเรงยนดสนกสนาน

นครสามกไดออกมารวมความสนกสนานรนเรงทตรงจดรวมของทาง

๔ แพรงของเมองอยเนอง ๆ

ในขณะทพากนรนเรงบนเทงใจกนอยนน นอยคนจะไดสงเกต

เหนสงทแปลกปรากฏขนในทสดลกตา หางไกลจากจตตนคร แตสงท

แปลกน เมอมองออกไปจากจตตนคร จะพบโดยรอบทง ๔ ทศ

มองดคลายกบเปนภเขาใหญเหนไกลลบ ๆ แตโผลขนเปนเทอกยาว

วงรอบโอบจตตนครไวทกทศ แตเดมมามองไมเหนมภเขา เหนเปน

ทราบรอบไปหมด และเรยบไปไกลสดลกหลกตาทวทกทศเชนเดยวกน

ภเขาวงแหวน

254 สมเดจพระญาณสงวร

แตวาบดนทองฟาทเคยมองเหนโลง ๆ โดยรอบนน ไดเปนทไมโลง

เสยแลว ไดมเทอกเขาโผลขนมาโดยรอบแทน นบวาเปนนครท

แปลกประหลาดกวานครอน ๆ ในโลก

ทแรกชาวจตตนครกมไดสนใจ มวแตเพลดเพลนในความเจรญ

สวยงามของจตตนคร และตนเตนในแสนยานภาพของจตตนคร

ดงกลาวดวย และภเขาวงแหวนรอบจตตนครนนกปรากฏอยหางมาก

เหลอเกน มองเหนอยลบ ๆ สดลกตา ทงกดต�าเตยนดเดยว มองเหน

เขยว ๆ เปนวงลอมเมองอยแสนไกล ท�าใหตนเตนวาจะเปนวงรศม

ของจตตนคร เหมอนอยางรศมของพระจนทรเมอทรงกลด ซงทกคน

คงเคยเหนวามรศมเปนวงลอมดวงอยางสวยงาม ชาวจตตนครจงได

เกดสนใจพากนด ทแรกกสงสยวาเปนอะไร และปรากฏขนมาอยางไร

แตเมอคดวาวงแหวนลอมเมองอนมหมานทจะเปนวงรศมของเมอง

แสดงวาบญวาสนาของเมองไดเจรญถงขดสงสด จงเกดรศมเปน

วงลอมอยางพระจนทรทรงกลด กยงยนดปรดาพากนชมเมองและ

ตนเองวาเปนท ๑ ในโลก

ครนนานวนเขา สงทมองเหนเปนวงรศมสเขยวคลายมรกตท

ลอมเมองอยโดยรอบไกลลบนน ดเหมอนเลอนใกลจตตนครเขามา

โดยรอบ และดจะคอย ๆ สงขน ทงคอย ๆ ปรากฏชดเจนขนวา

เปนภเขาหนลวนจรง ๆ วงลอมจตตนครอยโดยรอบ มใชเปนวงรศม

ของพระจนทร ภเขาวงแหวนนกเปนสงแปลกประหลาดทสดอก

เหมอนกน เพราะวาเปนสงทเคลอนทไดคลายกบสตวบคคล ตางแต

คอย ๆ เคลอนเขามา เหมอนอยางกระชบวงลอมใหใกลแคบเขาทกท

255ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ยงใกลกยงสงเงอมง�าชดเจนขน จตตนครไดกลายเปนเมองทมภเขา

มหมาคอย ๆ กลงเขามาหาทง ๔ ทศโดยรอบ

ความแปลกประหลาดเหลอเชอมใชมอยเพยงแตในจตตนคร

เทานน ในชวตของเราทกคนกมอย ไดพบอย แตผไมบรหารจตจก

ไมเขาใจ ผบรหารจตเทานนทจกเขาใจ เพราะผบรหารจตคอผมงอบรม

ปญญาใหเหนทกสงทกอยางถกตองตามความเปนจรง กยอมจกเขาใจ

แมสงแปลกประหลาดทสดไดตามควรแกความปฏบต สามารถพาตน

หลกพนภยของสงแปลกประหลาดนนได และสามารถถอเอาประโยชน

จากสงแปลกประหลาดไดดวย

เรมอาการแปรปรวนในจตตนคร

ในจตตนครเอง กเรมมอาการแปรปรวนบางอยางเกดขนผด

แปลกไปกวาแตกอน เรมแตถนนสายส�าคญ ๔ สายของเมองเรม

ช�ารด ไมราบเรยบเหมอนแตแรก เพราะเหตแหงภยธรรมชาตทเกดขน

คอแผนดนไดทรดลงบางแหง น�าหลากมาทวมในบางคราว เกดไฟไหม

ปามาบาง มพายใหญเกดขนบาง บางทกเพราะชาวจตตนครกอเหต

ขนเอง เชน ขดกนดน เผาปา หรอวางเพลง เปนตน ดวยเหตทไป

นยมเชอฟงสมนรายของสมทยทงหลาย ระบบสอสารทงชนนอก

ชนในกเรมเชองชาลง ไมวองไวรวดเรวเหมอนแตแรก หวหนา

ระบบสอสารชนนอก คอหวหนาระบบตาเมองชอวาจกขปสาท กม

สายตามวเขา หวหนาระบบหเมอง ชอโสตปสาท กมหตงเขา หวหนา

ระบบจมกเมอง กมจมกชาเขา หวหนาระบบลน กมลนจดชดเขา หวหนา

ระบบกายเมอง กมกายออนเพลยเขา หวหนาใหญระบบสอสารทงหมด

ชอวามโนหรอสมอง กชกจะมนงงบอยเขา เปนเหตใหนครสามเกด

ความไมสะดวกขดของไปดวย จงตองมการบรณปฏสงขรณจตตนคร

258 สมเดจพระญาณสงวร

กนอยเนอง ๆ เชนตองบรณะถนนส�าคญทง ๔ สายตองถมสวนท

ทรดลง ตองท�าเขอนกนน�าทวม หรอส�าหรบกนน�า หรอเพอใชน�าหมน

ใหเกดพลงไฟฟา ตองท�ากงหนลมใหญใหเกดลมเยน เปนตน

นอกจากนกยงตองบรณะระบบสอสารทงหลายใหคงด พรอมทง

รกษาหวหนาทงหลายใหหายจากอาการผดปกตตาง ๆ

แตความแปรปรวนช�ารดในจตตนครน บางอยางกบรณะได

บางอยางกบรณะใหคนดเหมอนอยางเดมไมได เชนความเกา สงท

เกาลงไปจะท�าใหกลบใหมขนอกหาไดไม ความแกเกานชาวจตตนคร

เรยกวา ความแก หรอ ชรา พากนไมชอบ แตบางคนกยอมปลอยแก

สวนมากไมยอม คอจะตองตอสกบความแกอยางสดก�าลง เครองตอส

มตาง ๆ เชน เครองยอม เครองทา เครองตกแตงตาง ๆ เพอทจะ

อ�าพรางท�าใหเหนวาเปนของใหม สมทยสนบสนนการตอสนเปนอยาง

ยง เพอใหจตตนครด�ารงความงดงามเรยบรอย มใหความแกหรอ

ชราปรากฏออกไปภายนอก เมอความงดงามปรากฏแกตาเมองและ

ความสมบรณอน ๆ ปรากฏอยแกหเมอง เปนตน ระบบสอสาร

เหลานกสงเขาไปยงมโนและถงนครสาม ท�าใหนครสามเขาใจวา

ทก ๆ อยางยงคงงดงามเรยบรอยสมบรณ แมวานครสามจะรวาเปน

การอ�าพราง แตกอยากจะเขาใจ อยากจะเหน จะฟง จะคด วางาม

วาสมบรณ จงพอใจทจะถกอ�าพรางทง ๆ ทร เพราะกสบายตาสบายใจ

ดเหมอนกน

259ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

สามญชนทวไปกมไดผดจากนครสาม คอยงยนดทจะเหน

ทกอยางงดงามเรยบรอยบรบรณเสมอไป ไมอยากเหนความช�ารด

ทรดโทรมหรอทเรยกวาความแกเกดแกตน เกดแกผเปนทรกของตน

จงพยายามดนรนตอตานอยอยางเตมก�าลงความสามารถเขาดวยกน

เปนสวนใหญ นเปนไปตามวสยของปถชนหรอสามญชน แตแมจะ

ยงยนดพอใจในความงดงามเรยบรอยอยเปนอนมาก บรรดาผมา

บรหารจตทงหลายกยงไมประสงคจะหลงตดอยในความงดงามจน

เกนไป ยงปรารถนาทจะมสตปญญารเทาทนความจรงทวา ทกคน

มความแกเปนธรรมดา จะลวงพนความแกไปไมได สตปญญาร

ตามความจรงดงกลาวจะเกดไดแนนอนแกผปฏบตธรรม ตามควรแก

ความปฏบต

สงทปรากฏเหนเปนสเขยวเปนวงลอมรอบจตตนครอยสดลกตา

ซงดเหมอนคอย ๆ สงขนและกระชบวงลอมแคบเขามานน ไดบงเอญ

เกดขนพรอมกบอาการแปรปรวนบางอยางในจตตนคร เชนถนนสาย

ส�าคญ ๔ สาย เรมแสดงอาการช�ารด ระบบสอสาร เรมเชองชาไม

วองไว เปนตน แตกองทพใหญฝายสงโยชนหาไดระส�าระสายไปไม

กลบรวมก�าลงกนกระชบแนนยงขน ตองการทจะคมอ�านาจในจตตนคร

ไวแตฝายเดยว สมทยกบค อาสวะและสงโยชนบดแมทพใหญ

ไดประชมหารอกนวางแผนทจะปราบปรามกองทพใหญมรรค และ

พยายามทจะครองใจนครสามกบชาวเมองทงปวง

สงแปลกประหลาดทเกดขน และอาการแปรปรวนดงกลาว

ไดเปนเครองชวยสมทยใหไดรบความโปรดปรานขนอยางหนงคอ

เมอนครสามออกปรากฏทใจกลางเมอง อนเปนทรวมของถนนใหญ

๔ แพรงดงกลาวแลว แตเดมมาชาวจตตนครทงปวงกพากนตนเตน

ชนชมวาสวยงามยงนก ทงเหนเปนหนมเปนสาวทงามพรอม อยากจะ

ดจะชมอยเนอง ๆ คลาย ๆ กบคนหนมสาวทงหลาย ผก�าลงรกสวย

ลกษณะนครสามเปลยนไป

262 สมเดจพระญาณสงวร

รกงาม อยากจะชมเงาหนาของตนเองในกระจกเงาอยนาน ๆ เนอง ๆ

ยงดกยงเหนวางาม ครนเมอเกดสงแปลกและอาการแปรปรวนดงกลาว

ขน ลกษณะของนครสามเองกเปลยนไปดวย คอ เมอออกมาปรากฏ

ทกลางใจเมอง ชาวเมองกพากนเหนวารปโฉมลกษณะของนครสาม

ไดเรมแปรเปลยนเสยแลว ความเปนหนมสาวกลดลงไป ความงดงาม

นอยลง ไมเหมอนเมอกอน ดทรดโทรมลงไปเชนเดยวกบถนน ๔ สาย

เมอชาวเมองไดเหนภาพทเปลยนไปอยางมไดนกฝนตองการ

ดงนน กพากนตกใจ ถงบางคนเผลอรองขนดง ๆ วา ”แก แก„

ฝายนครสามไดยนเสยงทกอยางแปลกประหลาดดงนน กตกใจ

รบกลบเขาไปทนท เพราะทก ๆ ครงแตเดมมาชาวเมองพากนรอง

ชมวา ”ยพวย งามพรอม„ มาครงนไดรบค�าทกทนาตกใจวา ”แก แก„

กมอาการใจเสย อยางทเรยกวาเกอบจะเปนลมพบไป ณ ทกลางใจ

เมองนน ถาไมรบกลบเขาไป สมทยเหนดงนนกรบเขาไปเสนอวธ

แกไข พรอมทงทบถมคบารมวา ความจรงนครสามหาไดแกดงท

ชาวเมองทกไม ยงอยในยพวยอนสวยงาม แตคงเปนเพราะคบารม

และพรรคพวกนนเอง ทชอบแสดงตนเปนคนแกธรรม ชอบน�าค�า

แหงพระบรมครของพวกเขามาแสดงสอนชาวเมองวา ควรพจารณา

เนอง ๆ วา ”เรามความแกเปนธรรมดา ไมลวงความแกไปได„ บางท

ชาวเมองบางกลมอาจจะแกธรรมตามไปดวย จงเผลอรองขนตอหนา

นครสามวา ”แก แก„ เปนเรองของคนเผลอสตแท ๆ ทเดยว

ไมมความจรงอยเลย ฉะนน จะชวยปองกนมใหมเสยงทกทวปรต

เชนนนเกดขนใหเปนทกวนใจนครสามอก

263ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ถาสมทยสามารถท�าใหนครสามไมไดยนเสยงของคบารมกบ

พรรคพวกเสยแลว นครสามกจะตกอยในอ�านาจของสมทย คอ

ฝายน�าไปไมด การตกอยใตอ�านาจฝายไมดนนเปนธรรมดา ยอมกลาย

เปนคนไมดตามไปดวย ผบรหารจตคอผก�าลงพยายามตอตาน ไมยอม

ตกอยใตอ�านาจของฝายไมด คอพยายามเปนคนดนนเอง เปนคนด

ไดเพยงไร กจะพนจากอ�านาจของฝายไมดมากเพยงนน จะหางไกล

จากความทกข ความรอน อนจะเกดจากความไมดเพยงนน

สมทยไดชวยปองกนนครสามมใหเหนและคดถงความแก

ดวยวธการทแยบยลหลายอยาง ไดบรณะและตกแตงทจดกลางใจ

เมอง อนเปนทบรรจบแหงถนน ๔ สายของเมอง ซงเปนทออก

ปรากฏกายของนครสาม เพราะจตตนครนคลายกบเปนเมองอาถรรพ

แปลกประหลาดจากเมองในโลกทงปวง ดงทไดกลาวมาแลวหลายอยาง

หลายประการ เชน ระบบสอสารชนนอกชนใน ระบบขนสง ระบบ

ถายเท ซงใชทอทงนน ระบบครวเมองหรอทองเมอง ซงมโรงครวใหญ

แหงเดยวเลยงคนทงเมอง มระบบปนสวนอาหารเหมอนกนหมด

มการกนอาหารอยเสมอเหมอนกน อมดวยกน อดดวยกน ระบบ

การสงอาหารไปเลยงทงเมองกใชทอเชนเดยวกน ระบบสอสาร

ระบบขนสง ระบบครวเมอง เปนตน แบบนยงไมม เมองไหนในโลก

ท�าได ทงยงมโรงงานตาง ๆ อกมากมาย เรองโรงงานนจะไดเลา

ในคราวตอไปอก และมถนนทส�าคญของเมอง ๔ สายมาบรรจบกน

ตรงกลางใจเมอง ซงเปนทนครสามออกมาปรากฏกาย

สมทยฉวยโอกาส

266 สมเดจพระญาณสงวร

ตรงทบรรจบกนของถนน ๔ สายนมความแปลกประหลาดคอ

เมอถนนเรยบรอยไมช�ารด ดเหมอนสรางขนใหม กายของนครสาม

จะปรากฏวาด�ารงอยในยพวยสวยสดงดงามยงนก เปนทชนชมยนด

ของชาวจตตนครทงปวง แตเมอถนนเหลานช�ารดทรดโทรมไปตาม

กาลเวลา กายของนครสามจะปรากฏวาทรดโทรม ดงทเรยกวาแก

ฉะนน สมทยผร ความขอน จงพยายามบรณะตกแตงทาง

๔ แพรงนอยางรบดวน โดยไดมอบใหเปนหนาทของนายชางตณหา

ผเปนนายชางผมฝมอมชอเสยงทสดของสมทย ถนน ๔ สายของ

จตตนครน ชอวา ถนนปฐว ถนนอาโป ถนนเตโช ถนนวาโย เพราะ

สรางขนดวยปฐว (ดน) สายหนง ดวยอาโป (น�า) สายหนง ดวยเตโช

(ไฟ) สายหนง ดวยวาโย (ลม) สายหนง จะเรยกงาย ๆ วาถนนดน

ถนนน�า ถนนไฟ ถนนลม กได การบรณะกท�าดวยใชพสด ๔ อยาง

นนแหละ นอกจากนยงตกแตงดวยเครองแตงตาง ๆ เชน เครองผด

เครองยอม เครองทา และเครองแตงอยางอน ๆ เพอใหผวประเทอง

บาง เพอใหมกลนหอมระรนชนใจบาง นายชางตณหาเปนผฉลาดใน

การบรณะตกแตงชนยอดในโลก สงทช�ารดจรง ๆ บรณะไมไหวแลว

กยงสามารถตกแตงปกปดความช�ารดใหมองเหนภายนอกวาสมบรณ

ไมบกพรอง นอกจากจดบรณะตกแตงดงกลาว สมทยยงไดจดคนไว

หมหนงใหคอยรองชมนครสามวา ”ยพวย งามพรอม„ ถาจะมนก

แกธรรมทไหนมารองวา ”แก แก„ กใหรบรองชมดงกลาวใหดง

ใหกลบเสยงทวปรตนนเสยใหจงได ครนจดเตรยมไวเรยบรอยแลว

กใหสญญาณนครสามใหออกปรากฏกายได นครสามออกปรากฏกาย

267ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

กมเสยงรองชมเซงแซวา ”ยพวย งามพรอม„ เปนเหตใหนครสามยนด

ชนบานเปนอยางยง หายระทมหมนหมองทนท

นาจะอยางน ทกลาวกนทวไปวา คนโดยมากชอบยอมากกวา

ชอบค�าจรง เมอไมชอบค�าจรงกไมไดรบความเขาใจทถกตองจรง

หลงอยในความเหนผดเขาใจผด ซงมผลเปนโทษมใชเปนคณ ผมา

บรหารจตคอผมงหมายยกระดบจตใหพรอมดวยเหตผลคอปญญา

ทจะท�าใหสามารถถอดถอนความหลงตดในสงไมชอบไมควรทงหลาย

สามารถปฏบตสงทชอบทควรทงหลายได และจะไดรบผลเปนคณ

เปนความสงบสข ตามควรแกความปฏบต

ฝายสมทยเหนวานครสามก�าลงโปรดปราน เพราะไดชวยแก

เหตการณทนาตกใจกลวไวได แมจะดวยวธตกแตงอ�าพรางกตาม

จงเหนเปนโอกาสทจะแสดงแสนยานภาพของฝายตน เปนการขมข

ขวญของอกฝายหนง และเปนการดงจตใจของชาวเมองใหมาเขา

สนบสนนฝายตน จงขออนญาตนครสามเพอแสดงแสนยานภาพ

กองทพใหญสงโยชน โดยจดใหมการเดนสวนสนามผานพกตร

นครสาม ณ กลางใจเมอง ทถนนใหญ ๔ สายมาบรรจบกน ครนได

รบอนญาตแลว สมทยกเรยกประชมหารอกบคอาสวะและสงโยชนบด

แมทพใหญสงโยชน เตรยมการสวนสนามใหญ เมอไดเตรยมการ

ทกอยางพรอม และไดก�าหนดวนเวลาเรยบรอยแลว กไดประกาศ

พธสวนสนามและวนเวลา ชกชวนชาวจตตนครทงปวงใหมาดชม

ครนถงวนสวนสนาม แมทพใหญสงโยชนกไดชมนมกองทพ

ใหญสงโยชนทง ๑๐ กองทพนอยไวพรอมสรรพ ประชาชนชาว

จตตนครไดมาดกนอยางแนนขนด เมอไดเวลาก�าหนด นครสามกได

กองทพใหญสงโยชนเดนสวนสนาม

270 สมเดจพระญาณสงวร

ออกมาปรากฏกาย ณ ทใจกลางเมอง อนเปนทบรรจบแหงถนนใหญ

ทง ๔ กองทพสงโยชนกไดเรมเดนสวนสนามผานทสถต แหงนครสาม

เรมแตกองทพนอยท ๑ ไปโดยล�าดบ ดงน

๑. กองทพสกกายทฏฐ ความเหนเปนเหตยดถอตวตน

แบงออกเปน ๕ เหลา คอ เหลารป เหลาเวทนา เหลาสญญา

เหลาสงขาร เหลาวญญาณ แตละเหลายงแบงออกเปน ๔ หม คอ

หมขนธเปนอตตา หมอตตามขนธ หมขนธในอตตา หมอตตาในขนธ

จงรวมทงหมดเปน ๒๐ หม

๒. กองทพวจกจฉา ความลงเลเปนเหตไมแนใจ แบงออกเปน

๓ เหลาใหญ คอ เหลาอตตาอดต เหลาอตตาอนาคต เหลาอตตา

ปจจบน เหลาอตตาอดตแบงออกเปน ๕ หมคอ จกมเราตอไป

หรอ จกไมมเราตอไปหรอ เราจกไปเปนอะไร เราจกไปเปนอยางไร

เราจกไปเปนอะไรแลวเปนอะไรตอไป เหลาอตตาปจจบนแบงออก

เปน ๖ หม คอ เรามอย หรอ เราไมมอย หรอ เราเปนอะไรอย

เราเปนอยางไรอย สตว คอเรา นมาจากไหน จกไปไหน และยง

แบงออกเปนอก ๘ เหลา คอ เหลากงขาในพระศาสดา เหลากงขา

ในพระธรรม เหลากงขาในพระสงฆ เหลากงขาในสกขา เหลากงขา

ในเงอนตน เหลากงขาในเงอนปลาย เหลากงขาในทงเงอนตนทง

เงอนปลาย เหลากงขาในปฏจจสมปบาท (ธรรมทอาศยกนเกดขน

โดยเปนปจจยสบตอกนโดยล�าดบ)

271สมเดจพระญาณสงวร

๓. กองทพสลพพตปรามาส ความถอศลและวตรตาง ๆ ดวย

ความปรารถนาผล มลาภ เปนตน หรอดวยความเชอถอวาศกดสทธ

และอยางละเอยดคอยงตองถอ คอยงตองรกษาอย ยงไมถงขนศล

และพรตรกษา แบงออกเปน ๒ เหลา คอ เหลาศลปรามาส เหลาวตร

ปรามาส แตละเหลายงแบงออกไปอกมากมายหลายสบหม

๔. กองทพกามราคะ ความตด ยนด ก�าหนดในกามหรอ

เพราะกาม แบงออกเปน ๕ เหลา คอ เหลารป เหลาเสยง เหลากลน

เหลารส เหลาสงทถกตอง ทกเหลาลวนแตนารกใครปรารถนาพอใจ

แตละเหลาแบงออกไปอกหลายสบหลายรอยหม

กองทพใหญสงโยชนเพยงเทาทกลาวยงไมหมด แตกมากมาย

นกแลว พอจะท�าใหนานกกลวอ�านาจของกองทพสงโยชนนนยงนก

อ�านาจของกองทพใหญสงโยชน กลาวอกอยางกคอ อ�านาจ อนยงใหญ

ของกเลสนนเอง กเลสมอ�านาจเหนอจตใจมากมายนาสะพรงกลว

อยางยง ควรจะไดเตรยมก�าลงตอตานไวใหเขมแขงทสด เพอจะได

ไมเกดความพายแพแกอ�านาจของกเลสอยางสนเชง จะไดพอมสวน

ชนะเหลออยบาง ก�าลงทจะตอตานกเลสไดกคอ ก�าลงของความด

เทานน สรางความดใหมากทสด ใหเกดเปนพลงแหงความด ใหเขมแขง

ทสดขนในใจ แลวจะสามารถตานทานอ�านาจแรงรายของกเลสได

สามารถด�ารงตนเปนคนด มจตใจทดไดตามควรแกพลงแหงความด

เทาทจะสามารถสรางขนได

272 สมเดจพระญาณสงวร

ไดเลาถงการสวนสนามแสดงแสนยานภาพของกองทพใหญ

สงโยชน ซงประกอบดวยกองทพนอย ๑๐ กองทพ และไดแสดง

ผานไปแลว ๔ กอง คอ ๑. กองทพสกกายทฏฐ ๒. กองทพวจกจฉา

๓. กองทพสลพพตปรามาส และ ๔. กองทพกามราคะ จงถง

๕. กองทพปฏฆะ ความกระทบกระทงหงดหงดแหงจต

แบงออกเปน ๑๐ เหลา คอ เหลาอาฆาตวาเขาไดประพฤตสงทไมเปน

ประโยชนแกเรา เหลาอาฆาตวาเขาก�าลงประพฤตสงทไมเปนประโยชน

แกเรา เหลาอาฆาตวาเขาจะประพฤตสงทไมเปนประโยชนแกเรา

เหลาอาฆาตวาเขาไดประพฤตสงทไมเปนประโยชนแกคนผเปนทรก

ของเรา เหลาอาฆาตวาเขาก�าลงประพฤตสงทไมเปนประโยชนแกคน

ผเปนทรกของเรา เหลาอาฆาตวาเขาจะประพฤตสงทไมเปนประโยชน

แกคนผเปนทรกของเรา เหลาอาฆาตวาเขาไดประพฤตสงทเปนประโยชน

แกผทไมเปนทรกของเรา เหลาอาฆาตวาเขาก�าลงประพฤตสงทเปน

ประโยชนแกผทไมเปนทรกของเรา เหลาอาฆาตวาเขาจะประพฤตสงท

เปนประโยชนแกผทไมเปนทรกของเรา เหลาโกรธในฐานะอนไมสมควร

ทงปวง และยงแบงออกไปเปนหมตางๆ อกมากมาย

๖. กองทพรปราคะ ความตดอยในรปธรรมหรอในอารมณ

แหงรปฌาน แบงออกเปน ๓ เหลา คอ เหลาขณกหรอปรกรรม

เหลาอปจาร เหลาอปปนา แตละเหลายงแบงออกไปอกมากหม

โดยเฉพาะเหลาอปปนา แบงออกไปอก ๔ หม คอ หมปฐมรปฌาน

หมทตยรปฌาน หมตตยรปฌาน หมจตตถรปฌาน

273สมเดจพระญาณสงวร

๗. กองทพอรปราคะ ความตดอยในอรปธรรมหรอในอารมณ

แหงอรปฌาน แบงออกเปน ๓ เหลา คอ เหลาขณกหรอปรกรรม

เหลาอปจาร เหลาอปปนา แตละเหลายงแบงออกไปอกหลายหม

เชนเดยวกบกองทพรปราคะ และเหลาอปปนายงแบงออกไปอก ๔ หม

คอ หมปฐมอรปฌาน หมทตยอรปฌาน หมตตยอรปฌาน หมจตตถ-

อรปฌาน

๘. กองทพมานะ ความส�าคญวายงมเรา แบงออกเปน ๙ เหลา

คอ เหลาดกวาเขาส�าคญตนวาดกวาเขา เหลาดกวาเขาส�าคญตนวา

เสมอเขา เหลาดกวาเขาส�าคญตนวาเลวกวาเขา เหลาเสมอเขาส�าคญ

ตนวาดกวาเขา เหลาเสมอเขาส�าคญตนวาเสมอเขา เหลาเสมอเขาส�าคญ

ตนวาเลวกวาเขา เหลาเลวกวาเขาส�าคญตนวาดกวาเขา เหลาเลวกวา

เขาส�าคญตนวาเสมอเขา เหลาเลวกวาเขาส�าคญตนวาเลวกวาเขา และ

แตละเหลากยงแบงออกไปอกหลายสบหม

๙. กองทพอทธจจะ ความคดพลาน แบงออกเปน ๓ เหลา คอ

เหลาอรปสมะ (ความไมสงบ) เหลาเจตวกเขปะ (ความฟงซานแหงใจ)

เหลาจตตภนตะ (ความหมนไปแหงจต) แตละเหลายงแบงออกไปอก

เหลาละ ๖ หม คอ หมรปารมณ หมสททารมณ หมคนธารมณ

หมรสารมณ หมโผฏฐพพารมณ หมธรรมารมณ กองทพอทธจจะน

ยงมกองทพสหายตดตามหนนเนองอกดวย

กองทพใหญสงโยชนยงไมหมด ความมโหฬารของกองทพน

นาสะพรงกลวยงนก แตความจรงกมอยวากองทพนจะถกปราบให

274 สมเดจพระญาณสงวร

ราบเรยบไปได และพระพทธองคกทรงปราบไดราบเรยบไปแลว

ดวยกองทพธรรมททรงแสนยานภาพยงกวาเหลอทจะประมาณได

บรรดาผมาบรหารจต คอผก�าลงพยายามสรางสมกองทพธรรมของตน

ใหทวแสนยานภาพยงขน ซงจะสามารถท�าใหเปนฝายชนะกองทพ

สงโยชนไดเปนล�าดบไป ไดมความสงบเยอกเยนเปนสขเปนล�าดบไป

ตามควรแกการปฏบตเพอสรางกองทพธรรม

ก�าลงแสดงการสวนสนามของกองทพใหญสงโยชน เพออวด

แสนยานภาพใหปรากฏแกเจาผครองจตตนคร หรอนครสาม กองทพ

ใหญสงโยชนนประกอบดวยกองทพนอย ๑๐ กองทพ และได

สวนสนามผานไปแลว ๙ กอง กองสดทายทเพงผานไป คอกองท ๙

เปนกองทพอทธจจะ (ความคดพลาน)

กองสหายคใจของกองทพอทธจจะ คอกองทพกกกจจะ (ความ

ร�าคาญใจ) แบงออกเปน ๕ เหลา คอ เหลาร�าคาญใจ เหลาหยกหยก

เหลากระสบกระสาย เหลาเดอดรอนใจ (เจตวปปฏสาร) เหลายงใจ

(มโนวเลขะ) แตบางคราวกรวมกนเขาเปน ๒ เหลา คอ เหลาหยกหยก

เดอดรอนร�าคาญเพราะท�า เหลาหยกหยก เดอดรอนร�าคาญเพราะ

ไมท�า และยงแบงออกเปนหมตาง ๆ อกมากมาย เชน หมเดอดรอน

ใจวา ”เราท�าทจรต เราไมไดท�าสจรต„ เปนตน

๑๐. กองทพอวชชา ความไมรจรง แบงออกเปน ๘ เหลา คอ

เหลาไมรในทกข เหลาไมรในเหตเกดทกข เหลาไมรในความดบทกข

เหลาไมรในทางปฏบตใหถงความดบทกข เหลาไมรในเงอนตนหรอ

275สมเดจพระญาณสงวร

อดต เหลาไมรในเงอนปลายหรออนาคต เหลาไมรในเงอนทง ๒ หรอ

ทงอดตทงอนาคต เหลาไมรในธรรมทอาศยกนบงเกดขน แตละเหลา

ยงแบงออกไปอกมากมายหลายหม

กองทพใหญสงโยชนอนประกอบดวยกองทพนอยทง ๑๐ น

ไดเดนสวนสนามผานพกตรนครสาม และผานหนาประชาชาวเมอง

ทงปวงทพากนมาดแนนขนด ไดผลคอผกใจนครสามและประชาชน

ทงปวงอยางแนนแฟนในลกษณะตาง ๆ กน คอ กองทพสกกายทฏฐ

ผกใจใหยดถอกายของตนอยางมนคง กองทพวจกจฉา ผกใจใหสงสย

ในตนและในพระรตนตรย เปนตน กองทพสลพพตปรามาส ผกใจให

ถอขลงถอโชคลางตาง ๆ จะเวนอะไร จะประพฤตอะไร กเพอสนอง

ความประสงคของสมทย กองทพกามราคะ ผกใจใหพากนยนดตดอย

ในกามทงปวง กองทพปฏฆะ ผกใจใหกระทบกระทงหงดหงด กองทพ

รปราคะ ผกใจใหตดในรปารมณตลอดถงอารมณแหงรปฌานทงปวง

กองทพอรปราคะ ผกใจใหตดในอรปารมณหรอในอารมณแหง

อรปฌานทงปวง กองทพมานะ ผกใจใหเกดความส�าคญตนตาง ๆ

กองทพอทธจจะ ผกใจใหฟงซานใหร�าคาญ กองทพอวชชา ผกใจให

ไมรจรง ใหเหนผด ใหหลงเขาใจผดตาง ๆ

สมทยแสดงโออวดวา กองทพสงโยชนอนเกรยงไกรประกอบ

ดวยแสนยานภาพยงใหญทสด ครอบง�าไตรภมโลกไดทงหมด ฉะนน

ทก ๆ แหงในโลกไตรภมพากนระยอเดชแหงกองทพใหญสงโยชนน

ไมมผใดสามารถจะท�าลายกองทพใหญสงโยชนนได จตตนครเปน

276

นครท ๑ ในไตรภมโลก และนครสามจะเปนผครองไตรภมโลกทงหมด

ค�าโฆษณาชวนเชอของสมทย ท�าใหนครสามและชาวจตตนครทงปวง

พากนตนเตนยนดชมชนในแสนยานภาพของกองทพใหญสงโยชน

นบวาการสวนสนามของ กองทพใหญสงโยชนทสมทยจดขน ไดผล

ผกใจคนทงปวงอยางแนบแนน เปนทสมใจของสมทยทสด

การเสวนานส�าคญนก เพราะนครสามเสวนากบสมทย จงม

โอกาสใหสมทยลอหลอกใหหลงเชอไดดวยกลอบายตาง ๆ ถานคร

สามตดการเสวนากบสมทยเสยแลว สมทยกจะไมมโอกาสแสดง

แสนยานภาพหลอกลอไดเลย การเสวนาหรอคบพาลไมดอยางยง

ไมเปนมงคลอยางยง ยงเปนพาลในใจตนเองดวยแลว ยงเปนพาลใหญ

ทสด ทไมควรเสวนาทสด การจะก�าจดพาลในใจตนหรอพาลคอตนเอง

กมอยหนทางเดยว ซงเปนหนทางทจกไดผลแนนอน นนคอการศกษา

และปฏบตธรรม ตามทพระสมมาสมพทธเจาทรงพระกรณาชใหไว

สมทยอาจจะลมนกไปวา ในจตตนครมใชมกองทพใหญสงโยชน

เพยงกองเดยวเทานน ยงมกองทพใหญมรรคอกกองหนง ซงแมทพ

ใหญสงโยชนเองกยงรสกพรนพรง เพราะไมแนใจวาถาเกดตอสกนขน

ฝายสงโยชนจะเอาชนะฝายมรรคได และการทมกองทพใหญตงเผชญ

หนากนอยถง ๒ กองทพ กแสดงวานครสามจะตองเปนผมสวน

อนมตใหตงขน จะตองรเหนเปนใจ หรอจะโดยตองจ�าใจยอมกตาม

เปนอนวานครสามและชาวจตตนครทงปวงชอวาไดรบรองกองทพ

ทง ๒ ใหตงขนแลวในจตตนคร

อนงเลา ในจตตนครดงทไดกลาวแลววาม ๒ ศาสนา คอ

พทธศาสนา และ มารศาสนา สมทยตงตนเปนศาสดาผ แสดง

มารศาสนาอกดวย นครสามและชาวจตตนครสวนมากกนบถอศาสนา

ทง ๒ นควบคกนไป ฉะนน แมจะพากนตนเตนยนดชมชนใน

แสนยานภาพของกองทพใหญสงโยชน เพราะไดเหนการสวนสนาม

ครงส�าคญทสมทยจดขนนนผานไปแลว ชาวจตตนครผซงมความ

เสยงเรยกรองกองทพใหญมรรค

278 สมเดจพระญาณสงวร

ตนเตนสงบลงแลว กเรมระลกถงกองทพใหญมรรค ซงยงรกษาดษณ

ภาพไมแสดงอาการเคลอนไหวแตอยางไร พากนคดวาจะทรงพลง

อนเกรยงไกรสกเพยงไร จงเกดเปนเสยงเรยกรองจากประชาชนขน

ใหกองทพใหญมรรคแสดงการเดนสวนสนามใหประชาชนไดชมบาง

นครสามเองกไดระลกถงกองทพใหญมรรค และคดอยากจะ

ใหเดนสวนสนามเชนเดยวกบชาวจตตนครทงปวง สมทยเองกคาด

ไมถงวาจะเกดผลสะทอนขนเชนนน เพราะสมทยเองนนแหละเปน

เหตเคยคดเลงผลเลศฝายตนแตถายเดยว ซงทแรกกดเหมอนเปน

เชนนน แตกไมสามารถจะหยดยงเสยงเรยกรองจากประชาชนได

เสยแลว ทงสมทยเองกฉลาดทจะรวาถาขนเขาไปหามปรามขดขวาง

กเทากบพายเรอขวางกระแสน�าเชยว ดไมดเรอจะลมเสยเปลา โบราณ

ยงกลาวไววา น�าเชยวอยาขวางเรอ เพราะคนโดยมากจะคดวาสมทย

คงจะตองมปมดอย จงไมอยากจะใหอกฝายหนงแสดงบาง อกฝาย

หนงนนคงจะตองเกงกวาแน ฉะนน สมทยจงเหนวาสท�าเฉยเสยหรอ

แกลงสงเสรมไปเลยไมได

ฝายคอาสวะซงเปนตวหลกฝายในขางสมทย ไดเหนอาการของ

สมทยกระสบกระสายเรารอนกรใจสมทย จงกลาวปลอบโยนวาไม

ตองตกใจ เหนวากองทพใหญมรรคจะไมเดนสวนสนามประชนขนแขง

กบกองทพใหญสงโยชนเปนแน เพราะคบารมและมรรคบดแมทพใหญ

มรรค กบพรรคพวกทงหมดนบถอเชอฟงองคพระบรมคร พระองค

ทรงสงสอนวา การโออวด การแขงดกน เปนการไมควรท�า ฉะนน

ใหสมทยสงพรรคพวกตะโกนวาใหมาสวนสนามอวดกนแขงกน ฝาย

279ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

มรรคไดยนดงน แมจะอยากแสดงแสนยานภาพบางกจะตองยบยง

เพราะจะขดกบพระพทธโอวาท ซงฝายนนจะไมประพฤตใหขดเลย

ฝายมรรคเองกจะกลายเปนผฝาฝนมตมหาชน จะท�าใหประชาชนหมด

ความเชอถอในฝายมรรค เพมความเชอถอในฝายสมทยหรอกองทพ

ใหญสงโยชนมากขน สมทยกจะกลายเปนผไดประโยชนทงขนทงลอง

พระพทธองคทรงสอนไมใหโออวด ไมใหแขงด เพราะการ

กระท�าดงกลาวไมชวยใหกเลสหรอความเศราหมองของจตใจลดนอย

ลง กลบจะเปนการเพมพนขน ทรงสอนใหปฏบตเพอการลดกเลส

ดบกเลสเทานน ผมาบรหารจตทงหลาย คอผมงจะด�าเนนตามทางท

พระพทธองคทรงชไว ดงนน จงตองไมคดพดท�าสงทจะเปนการเพม

กเลส จะคดพดท�าแตสงทเปนการลดกเลสดบกเลสเทานน ขอให

สงเกตผลดงน คอถาใจรอนนอยลงเพยงใด กแสดงวากเลสนอยลง

เพยงนน ใจรอนมากขน กแสดงวากเลสเพมมากขน จะตองระวงกเลส

ดวยการสงเกตความรอนของใจนแหละเปนส�าคญ จะสมกบเปนผเกด

มาพบพระพทธศาสนาและไดมาบรหารจต

ฝายค บารมกบแมทพใหญมรรคคอมรรคบด ซงไดทราบ

เหตการณทงปวงมาโดยล�าดบ ไดก�าหนดใจไวแลววา องคพระบรมคร

ไดทรงประสาทสงพระสาวกขนในโลก พระองคเองกไดเสดจจารกไป

ประกาศพระพทธศาสนาในคามนคมชนบทตาง ๆ โดยไมหยดหยอน

จงไดเกดมพทธจกรขนในโลก ดงทจะพงเหนไดในจตตนครนเอง

การประกาศแสดงพระพทธศาสนาเปนกรณยะคอกจทควรท�า เปน

พระพทธประสงคใหกระท�า แตกจะตองค�านงปฏบตตามพระวนย

ค�าสงและพระธรรมค�าสอนขององคพระบรมคร ดวยทรงสงไววา

ใหแสดงธรรมแกผฟงทตงอยในอาการทมความเคารพ และไดทรงสอน

ใหแสดงธรรมโดยล�าดบ ไมตดลดใหขาดความ ชแจงแสดงเหตผล

ใหผฟงเขาใจ ตงจตเมตตาปรารถนาประโยชนแกผฟง ไมแสดงค�านงถง

สงอน เชน เพราะเหนแกลาภ ไมแสดงธรรมกระทบตนเองและผอน

อนง เมอค�านงถงพระพทธปฏปทา ทรงใชปาฏหารย ๓ ในการ

ประกาศพระศาสนา คอ อทธปาฏหารย แสดงฤทธเปนอศจรรย

อาเทสนาปาฏหารย ดกใจเปนอศจรรย อนสาสนปาฏหารย สงสอน

ปฏบตตามพทธปฏปทา

282

เปนอศจรรย อทธปาฏหารยนน กเพอจะท�าลายมานะของผฟงเสยกอน

และมใชหมายความแตเพยงการแสดงอาการทแผลงตาง ๆ ซงผดจาก

สามญชนปกตอยางเดยว แตหมายถงการกระท�าทกวธทเปนไป

เพอท�าลายมานะดงกลาว เหมอนอยางวธแกบาแกเมาของคนผใหญ

เคยกลาววา “อยาไป สอนคนบา อยาไปวาคนเมา” เขาไมอาจจะรเรอง

เหตผลอะไรได ตองแกไขใหหายบาท�าใหหายเมาเสยกอน นนแหละ

จงจะพดกนรเรอง คนทเตมไปดวยความมานะหรอทเรยกวามทฏฐ

มานะแรงกลา กยากทจะสงสอนได ตองท�าใหคลายมานะหรอสน

ทฏฐมานะเสยกอน ดงทเรยกในภาษาศาสนาวา ท�าใหสนความเสพตด

หรอใหหมดพยศ

องคพระบรมครทรงแสดงฤทธไดเปนอศจรรย คอทรงทราบ

วธและสามารถท�าลายมานะของคนไดอยางล�าเลศ ทรงดกใจเปน

อศจรรย คอทรงทราบจตใจอธยาศย นสย อาสวะ บารมของบคคล

จงทรงสงสอนไดเปนอศจรรย คอทรงสงสอนไดเหมาะ เปนเหตให

ผฟงไดรบผลตามควรแกอปนสย

พระธรรมทศกษาปฏบตกนอยทกวนน คอค�าสอนของพระพทธ-

เจาทจะเปนเหตใหผศกษาและปฏบตไดรบผลตามควรแกการปฏบต

และผลของพระธรรมค�าสอนของพระพทธเจานนไมเปนสอง คอ

ไมเปนผลรายบาง ผลดบาง แตเปนหนงเทานน คอเปนผลดสถานเดยว

ดงนน การทบรรดาผมาบรหารจตตงใจมาศกษาและปฏบตตามค�าสอน

ของพระพทธเจาจงเปนการถกตอง เปนการท�ากรรมดทจะใหผลด

เปนความสขสงบยงขน โดยควรแกการปฏบต

คบารมกบมรรคบดผเปนแมทพใหญมรรคเหนวา การแสดง

ก�าลงของกองทพใหญมรรคใหปรากฏแกตาแกใจประชาชนชาว

จตตนคร หาใชเปนการแสดงความโออวดไม แตจะตองก�าหนด

สถานทแสดงก�าลง และประชาชนชาวจตตนครผทจะมาดชมการ

แสดงก�าลง กจะตองอยในอรยาบถและอาการทมความเคารพ จงได

ก�าหนดสถานทกลางใจเมอง ซงถนนส�าคญ ๔ สายมาบรรจบกน

นนแหละเปนสถานทแสดงก�าลง แตไดก�าหนดสนามหลวงใหญ

กลางเมองนนแหงเดยวเปนทชมนมกองทพใหญมรรคและเปนท

แสดงก�าลง ก�าหนดทใหประชาชนชาวจตตนครมาดชมอยโดยรอบ

สนาม ใหดชมดวยอาการทเคารพ จงตางจากการแสดงแสนยานภาพ

ของกองทพใหญสงโยชน ซงเดนสวนสนามไปตามถนนใหญ ประชาชน

ตางดชมดวยอาการตาง ๆ โดยมากขาดความเคารพ

กองทพใหญมรรคเตรยมแสดงก�าลง

284 สมเดจพระญาณสงวร

ครนไดจดเตรยมการทงปวงเรยบรอยแลว กไดประกาศวน

เวลา และระเบยบการตาง ๆ ใหประชาชนชาวจตตนครไดทราบทวกน

เปนอนวาจะไดมการสวนสนามแสดงก�าลงของกองทพใหญมรรค ณ

สนามหลวงใหญกลางใจเมอง เฉพาะพกตรนครสาม เจาเมองจตตนคร

เปนทตนเตนโสมนสยนดของประชาชนจตตนครทงสน แตเปนท

หวาดระแวงพรนพรงของสมทยกบคอาสวะและพรรคพวกมากทสด

คอาสวะกบสมทยพากนคาดผดวากลวธของพวกตนจะเปนเหต

หามการแสดงก�าลงของกองทพใหญมรรคได แตคบารมกบมรรคบด

กลบถอวาเปนการ ประกาศแสดงพระธรรมขององคพระบรมคร

เพอประโยชนสขแกประชาชนชาวจตตนครทงสน ซงองคพระบรมคร

ทรงสงก�าชบและสงพระสาวกทงหลายใหแยกยายกนทองเทยวไป

ประกาศแสดง ตงแตเมอพระองคไดตรสรและเรมมพระสาวกขน

ใหม ๆ พระองคเองกไดเสดจจารกทองเทยวไปประกาศแสดง

พระธรรมไมหยดหยอน ตราบกระทงเสดจสปรนพพาน คบารมกบ

มรรคบดจงถอเปนกจ เปนหนาทส�าคญทจะตองประกาศแสดงก�าลง

ใหเปนทปรากฏประจกษตาในจตตนคร ทงไดจดสถานทส�าหรบ

การเดนสวนสนามแสดงก�าลงกบวธการตาง ๆ อยางมระเบยบ ผทได

ดชมจะตองอยในอรยาบถอาการทมความเคารพ แตเมอเหตการณ

ไดกลบตาลปตร หรอกลบหนามอเปนหลงมอไปเชนน คอาสวะกบ

สมทยกไมอาจจะหามตอไปได ทจะใหกองทพใหญมรรคงดการเดน

สวนสนาม แตกไดหาวธทจะท�าลายลางหรอแทรกซมบอนท�าลาย

ตอไป

285ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ขนชอวากเลสยอมมฤทธมาก มเลหเหลยมมาก แมไมอบรม

ปญญาใหเพยงพอ กจะไมสามารถเอาชนะกเลสได ดงนน การอบรม

ปญญาในทางพระพทธศาสนาจงเปนสงจ�าเปน ซงส�าคญอยางยงส�าหรบ

บรรดาผมาบรหารจตทปรารถนาจะเปนผชนะกเลส เพอจตใจจะได

มความสงบสข มากนอยตามแตก�าลงปญญาทจะสามารถเอาชนะ

กเลส ท�าใหกเลสลดนอยลง

ไดกลาวแลววา คบารมและมรรคบดก�าลงเตรยมการ ประกาศ

แสดงพระธรรมขององคพระบรมคร เพอประโยชนสขแกประชาชน

ชาวจตตนครทงสน ซงฝายคอาสวะกบสมทยหมดหนทางจะหามได

แตกไดคดหาวธทจะท�าลายลางหรอแทรกซมบอนท�าลายตอไป

ฝายคบารมและมรรคบดแมทพใหญแหงกองทพใหญมรรค

กมไดประมาท ไดคดเตรยมปองกนการกอกวนแทรกซมบอนท�าลาย

ของพวกสมทยไวพรอมสรรพ เมอถงวนแสดงก�าลงของกองทพใหญ

มรรค ประชาชนชาวจตตนครไดพากนมาคอยดอยรอบสนามหลวง

ใหญกลางใจเมองแนนขนด สมทยไดสงพรรคพวกมาแทรกอยใน

หม ประชาชนทวไป และไดนดหมายการทจะปฏบตไวดวยเสรจ

ครนนครสามออกปรากฏสถตอย ณ กลางใจเมอง ซงถนนส�าคญ

๔ สายของเมองมาบรรจบกน กองทพใหญมรรคซงไดเตรยมพรอม

อยแลวกไดเรมการแสดงก�าลงทนท พธไดเรมขนดวยอทธปาฏหารย

เรมการแสดงก�าลงดวยอทธแหงธาต ๔

288 สมเดจพระญาณสงวร

คอ แสดงธาตทง ๔ อนเปนสวนประกอบส�าคญของถนนส�าคญ

๔ สาย คอ ธาตดน ธาตน�า ธาตไฟ ธาตลม ใหปรากฏในอากาศ แสดง

ใหเหนลกษณะเฉพาะของธาตทง ๔ ทละอยาง คอ ธาตดนมลกษณะ

แขนแขง ธาตน�ามลกษณะเหลวเอบอาบ ธาตไฟมลกษณะอบอนรอน

ธาตลมมลกษณะพดไหว

เมอธาตดนมาอากาศจะแขนแขงเปนอยางดนหรอภเขา เหมอน

อยางจะถลมทบชาวจตตนครทงสน เมอธาตน�ามาอากาศจะกลายเปน

มหาสมทร คลายกบจะตกลงมาทวมจตตนครทงสน เมอธาตไฟ

มาอากาศจะดลกเปนไฟกองมหมา เหมอนอยางจะเผาไหมจตตนคร

ใหเปนจณไปทนท เมอธาตลมมาอากาศจะปนปวนเปนพายราย

คลายจะพดผนจตตนครใหยอยยบไปทนใด เปนทตกใจกลวของ

ประชาชนชาวจตตนครทงสน แมพรรคพวกสมทยเองกเกดความตกใจ

หลบถอยไปอยางวนวาย ลมค�าสงใหมาปฏบตกอกวนทงหมด

ฝายมรรคบดไดประกาศแกชาวจตตนครมใหตกใจกลว ให

ทกคนตงใจนมสการองคพระบรมคร โดยพรอมกนเปลงวา ”นโม ตสส

ภควโต อรหโต สมมาสมพทธสส „ ๓ จบ แลวตงใจถงองคพระ

”พทโธ ธมโม สงโฆ „ เปนสรณะคอทพง ”พทธ� สรณ� คจฉาม ธมม�

สรณ� คจฉาม สงฆ� สรณ� คจฉาม „ ๓ ครง ครนชาวจตตนคร

เปลงวาจานมสการองคพระบรมคร และถงพระไตรสรณคมนดงนแลว

อาการทปรากฏของธาต ๔ อยางนาสะพรงกลวนนกหายไปทนท

ขณะนนจตใจของประชาชนทแตกแยกเปนหลายอยาง บางคนออน

289ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

บางคนกระดาง บางคนเคารพ บางคนไมเคารพ เปนตน กรวมเขาเปน

อนหนงอนเดยวกน คอพากนมจตใจสงบจากความแขงกระดางดวย

อ�านาจความกลวภยจากธาตทง ๔ และเหนประจกษอานภาพของ

พระไตรสรณคมน

พระรตนตรยเปนทพงไดจรง ก�าจดความกลวไดจรง ก�าจดภย

ไดจรง การมาบรหารจตเปนการอบรมจตใหสามารถถงพระรตนตรย

เปนทพงไดอยางแทจรง จงเปนการท�าใหจตพนจากอ�านาจของความ

กลวภยทงหลาย ไดมความเขมแขง เปนสขสงบยงขนทกทตามควร

แกการปฏบต

”ก�าลงและอ�านาจของธาต ๔ ทไดประจกษแลว พรอมกบก�าลง

อ�านาจแหงพระไตรสรณคมนมมากนก แสดงเปนตวอยางแตเพยง

อยางเดยว„ มรรคบดไดประกาศ ตอจากนนมรรคบดไดแสดง

อาเทสนาปาฏหารย (ดกใจเปนอศจรรย) โดยทราบใจของชาว

จตตนคร ทงทเปนสวนลก ทงทเปนสวนผวเผน ใจทเปนสวน

ลกนน คอเปนทตงแหงอาสวะ อนสย หรอบารม หรอทเปนสวน

นสย สนดาน ดงทบางทเรยกในจตวทยาปจจบนวา จตใตส�านก

ใจสวนตนผวเผนนน คอเปนทตงแหงนวรณหรอกเลสทเปนอกศลมล

ดงทบางทเรยกในจตวทยาปจจบนวา จตในส�านก เมอไดทราบใจดงน

กเรยกวาดกใจถก ใครจะมพนเพของจตใจอยางไรกร จะมความ

คดเหนปรารถนาตองการอะไรอยางไรกร แตมากคนกมากใจ ดงท

เรยกวา นานาจตตง จงไมอาจตอบปญหาใจทตาง ๆ กนของทกคน

ใหครบถวนไดในคราวเดยวกน จ�าตองสรปตอบในประเดนทคน

สวนมากมใจพองตรงกนพอเปนตวอยาง ดงเชนปญหาวาตายเกด

ดกใจในปญหา “ตวเรา” โดยแสดงภาพอบายภม

292 สมเดจพระญาณสงวร

หรอตายสญ ตายแลวไปไหน นรกสวรรคมไหม เรองเหลานเปน

ความอยากรทตรงกนของทกคน

ดงนน จงปรากฏภาวะอยางหนงทชาวจตตนครทงปวงมองเหน

และเขาใจวา ตวเรา ลอยอยในอากาศมากมาย มจ�านวนเทาชาว

จตตนครทมาประชมดอยนน และชาวจตตนครแตละคนกรสกเปน

ตวเราแตละตวทลอยอยนน คอรสกเหมอนไปลอยอยเอง อยกบ

ตวเราของตน ๆ แตละคน หรอตวเราของแตละคนนนมสายใย

มากเกยวอยทกายของแตละคน คลายกบวาวทลอยอยในอากาศม

สายโยงมาถงคนชกวาวทพนดน ตวเรา มาจากชาตอดตนบไมถวน

เหมอนอยางวนนมาจากวนอดตนบไมถวน และจกไปสชาตอนาคตอก

ไมรวาอกเทาไร เหมอนอยางวนพรงนและวนตอไปกจะมสบตอกน

ไปอก ในชาตอดตเหลานน บางชาตตวเรามรปรางนาเกลยดนากลว

ถกเผาอยในไฟ บางชาต ตวเรามรปรางเปนสตวดรจฉานชนดหนง

บางชาตตวเรามรปรางผอมโซ สงชะลดนาเกลยด หวโหยเหลอเกน

บางชาตตวเรามรปรางพกล เปนจ�าพวกผชนดตาง ๆ

ครนชาวจตตนครไดมองเหนภาพ ตวเรา ในอดตชาต มรปราง

ตาง ๆ ในแตละชาตดงนน กรสกขนวา ”นเองคอนรยะ หรอนรก

นเองสตวดรจฉาน นเองถนอสรกาย คอผตาง ๆ„ เหลานคอ ทคต

ทชว เตมไปดวยทกข ครนแลวกไดเหนวา ตวเรา กอนทจะเกด

ในทคตเหลานน กไดม ”จตใจเตมไปดวยโลภ โกรธ หลง จงฆา

เขาบาง ลกของเขาบาง เปนชกบของเขาบาง พดเทจท�าลายเขาบาง

293ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ดมน�าเมาประมาทไปบาง„ กรสกขนเองวา ”นคอบาป อกศลกรรม

ทตวเราไดท�าแลว กเปนเหตน�าไปสทคตจรงไมตองสงสย„

ความรสกของชาวจตตนครเมอมองเหนภาพตนเองนาเกลยด

นากลวตาง ๆ นน อาจกลาวอกอยางไดวา กรรมชวยอมใหผลชว

ผใดท�ากรรมชวไว จกไดรบทกขไมตองสงสย แมไมปรารถนาทกข

กตองพจารณาใหดกอน จะท�ากรรมใด อยาใหเปนการท�ากรรมชว

จงจะไมไดรบผลเปนความทกข

ครนมรรคบดไดแสดงตวเราผประกอบอกศลกรรมบถตาง ๆ

แลวตองไปเกดมรปรางวปรต ตองทนทกขทรมานในชาตตาง ๆ แลว

กแสดง ตวเรา อกฉากหนง ชาวจตตนครทงปวงไดมองเหน ตวเรา

ทลอยอยในอากาศนน กลบมรปรางงดงามทงหญงชาย มทอยทสวยงาม

เปนสขสบาย มสวนทรมรน สวยงาม มเครองแวดลอม และทก ๆ

อยางทลวนสวยงาม นารก นาชม ลวนใหเกดความสข สงตาง ๆ

ทไดเหนนนมมากมายเหลอทจะกลาวจะบอกใหสนเชง แตกรวมลงวา

รปทงปวงทตามองเหน เสยงตาง ๆ ทหไดยน กลนตาง ๆ ทจมก

ไดดม รสตางๆ ทลนไดลม สงสมผสถกตองตาง ๆ ทกายได

ถกตอง ลวนแตนารก นาชม นาอภรมยยนด น�าใหเกดความสข

ทงนน ตรงกนขามกบนรก ชาวจตตนครบางคนยงไดมองเหนตวเรา

ของตนในอดตชาต มรปรางทงามละเอยดยงขนไปกวานน ไมตองการ

อภรมยในรป เสยง กลน รส สงถกตองทนารก นาอภรมยทงปวง

แตสงบอยในอเบกขาญาณตลอดเวลา และชาวจตตนครบางคนยงได

ดกใจในปญหา “ตวเรา” โดยแสดงภาพสวรรค

296 สมเดจพระญาณสงวร

มองเหนตวเราของตนเองในอดตชาต เปนตวเราทไมปรากฏรปราง อย

ในภาวะตวเราทละเอยดประณตยงนก สงบอยดวยอเบกขาญาณท

ละเอยดประณต

ครนชาวจตตนครไดเหนดงนน กรสกขนมาวา ”นคอสวรรค

ชนกามาพจร นคอสวรรคชนรปพรหม นคอสวรรคชนอรปพรหม „

เหลานคอ สคต คตทดมสข ครนแลวกไดมองเหนวา ตวเรา กอนท

จะไปเกดในสคตภพเหลานนได มจตใจไมโลภ ไมโกรธ ไมหลง

ประกอบดวยเมตตากรณา ไมรษยาอาธรรม ไมท�ารายชวตรางกายใคร

ไมลกของใคร ประกอบสมมาอาชวะ ไมเปนชกบของใคร ยนดอย

แตในคครองของตน ไมพดเทจหลอกลวงใคร พดสตยจรงทเปน

ประโยชน ไมพดสอเสยดยยงใคร พดประสานสามคค ไมพดค�าหยาบ

พดแตค�าสภาพ ไมพดเหลวไหลไรสาระ พดแตสงทมหลกฐานเปน

ประโยชน เวนสงทท�าใหเกดความเมากาย เมาใจ ปลกสตใหรอบคอบ

รผดชอบชวด ประพฤตตนอยในทางทานและศล บางคนกประพฤต

ตนอยในทางภาวนา ไดสมาธอยางสงถงรปฌานสมาบต อรปฌาน-

สมาบต จงไปเกดเปนรปพรหม อรปพรหม กรสกขนเองวา ”นคอ

บญ กศลกรรมทตวเราไดท�าแลว เปนเหตใหไปสสคตโลกสวรรคจรง

ไมตองสงสย„

เมอชาวจตตนครไดเหนกรรมและผลของกรรม ไดเหนชาตน

และอดตชาตนและอดตชาตถอยหลงไปแลว กคดวาจะหยดเกดเพยง

เทานหรอจะมชาตตอไปอก หยดเสยทกด เพราะกลวทคตเตมทแลว

297ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

คราวอยในนรกรสกวานานแสนนาน แตคราวอยในสวรรครสกวา

ประเดยวเดยวเทานน

ทคตหรอสภาพทเปนทกขนนทกคนกลว ไมอยากไดรบ แตจะ

สามารถหน สภาพนนใหพนได มใชอยทความกลวหรอความตง

ปรารถนาตองการ แตอยทตองศกษาธรรมและปฏบตด�าเนนไปจนถง

จดทจะพนจากสภาพทเปนทกขไดเทานน บรรดาผมาบรหารจตคอ

ผทก�าลงหนทคต ซงแมบรหารจตจรง กจะสามารถหนสภาพทเปน

ทกขไดในวนหนงอยางแนนอน มากนอยตามควรแกการปฏบต

ไดน�าเรองราวของนครส�าคญทสดมาแสดง คอเรองราวของ

จตตนคร ไดแสดงมาแตตนโดยล�าดบ จนถงเมอชาวจตตนครได

ชมการแสดงแสนยานภาพของกองทพใหญสงโยชนจบลง มรรคบด

กแสดงก�าลงธรรมใหเขาใจบาง จนถงแสดงใหชาวจตตนครไดเหน

กรรมและผลของกรรม ไดเหนชาตนและอดตชาตถอยหลงไป จงเกด

ความคดวาจะหยดเกดเพยงเทานหรอจะมชาตตอไป

ทนใดทชาวจตตนครคดสงสยถงชาตหนาวาจะมหรอไม กปรากฏ

คตทไปขางหนาทชาวจตตนครรสกวา ตวเรา ทลอยอยในอากาศ

จะตองไป เหมอนอยางจะตองถงวนพรงนอยางแนนอน และคตขาง

หนาทปรากฏนนกปรากฏมนษยภมอยตรงกลาง ต�าลงไปเปนอบายภม

สงขนเปนสคตภมแหงเทพตางชนและพรหมตางชนตามล�าดบ ตวเรา

ของใครจะไปภมไหน กปรากฏวาตวเราของแตละคนตางบายหนาไปส

ภมนน ๆ แลว ตวเราของคนบางคนบายหนาไปสอบายภม คอสนรก

“ตวเรา”บายหนาสคตทจะไปเกด

300 สมเดจพระญาณสงวร

ทเตมไปดวยทกขทรมาน ตวเราของบางคนบายหนาไปสก�าเนดสตว

ดรจฉาน และบางบายหนาสแดนเปรต บางสถนอสรกาย สวนตวเรา

ของบางคนบายหนาไปสภมมนษย บางสสคตภมของเทพของพรหม

เปนปรากฏการณทแปลกทสด เพราะตวเราจะตองบายหนาไปสภมใด

ภมหนง ทงทบางภมเปนทนาเกลยดนากลว ไมอยากจะดจะพบเหน

แตกตองบายหนาไปเหมอนอยางถกบงคบใหหนหนาไปทางนน ไมอาจ

จะเบนหนาไปทางอนได ตองหนหนาไปทางนนเทานน เปนเหตใหเกด

ความอลหมานดวยอาการตาง ๆ ขนในหมชาวจตตนครทงหมด

บรรดาผทมตวเราตองบายหนาไปสอบายภม กตองสะดงตกใจ

รองกรดกราดดวยความกลวความพรนพรงถงตวสนงนงกกม คลาย

กบนกโทษทถกน�าตวไปสทประหารหรอททรมาน สวนบรรดาผทม

ตวเราบายหนาไปสภมมนษย กรสกเปนปกตหรอดใจ ไปสภมของเทพ

ของพรหมในสวรรค กปลมใจยนดถงกบกระโดดโลดเตนดวยความ

ดใจกม อนทจรงมใชเปนสงแปลกประหลาด แตเปน กรรมนยม หรอ

กรรมนยาม คอความก�าหนดแนแหงกรรมของทก ๆ คนทท�าไวแลว

จงเปนธรรมดาของกรรม มใชเปนของผดธรรมดาแตอยางไร เหมอน

อยางความแก ความเจบ ความตาย เปนของธรรมดาของชวต ถาใคร

เกดมาแลว ไมแก ไมเจบ ไมตาย นนแหละ จงจะผดธรรมดา

เมอปรากฏอาการตกใจหรอตนเตนขนในหมชาวจตตนครดงนน

ครหนงแลว คตขางหนาเหลานนกหายไป ปรากฏเปนภาพแหงการ

กระท�ากรรมตาง ๆ ของตวเราแตละคนปรากฏขนอยางจะแจง วาตว

เราไดท�ากรรมอะไรไวแลวบาง ไดท�าอกศลกรรมไวอยางน ๆ ไดท�า

301ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

กศลกรรมไวอยางน ๆ เมอนน ๆ เมอท�าอกศลกรรมไว จตกเศราหมอง

หนาของตวเรากบายไปสทคต แตเมอท�ากรรมดไว จตกผองใส

หนากบายไปสสคต ชาวจตตนครจงเกดความรรบรองขนวาชาตหนาม

และทกคนจะตองไปเกดตามกรรม อกศลกรรมทท�าใหจตใกลตาย

เศราหมอง น�าไปสทคต สวนกศลกรรมทท�าใหจตใกลตายผองใส

กน�าไปสสคตโดยแท

กรรมจงมความส�าคญยงนก ทกคนควรจะไดพจารณาอยางด

ทสดกอนจะท�ากรรมทงปวง เพอใหสามารถท�าแตกรรมด เปนกศลกรรม

ทจะน�าไปสสคต พนจากทคตอนเปนแดนแหงความทกขนอยใหญ

ครนชาวจตตนครเกดความรรบรองในชาตหนาและในกรรมกบ

ผลกรรมดงนนแลว ภาพคตขางหนาทปรากฏใหเหนกยงหลอนใจให

กลววาจะตองไปแน หรอยงประทบใจใหยนดปรดาวาจะไดไปแน

แตในทนใดนน คตขางหนาทงปวงนน ไดมาปรากฏขนอกครงหนง

และบรรดาตวเรา ทลอยอยมากมายนน มไดหนหนาไปสภมทดหรอ

ชวเหมอนอยางครงกอนเสยแลว บางตวเราทเคยหนหนาไปสภมด

ในครงกอน กลบหนไปสภมชว แตบางตวเราเคยหนหนาไปสภมชว

ในครงกอน กลบหนไปสภมด บางตวเรากหนหนาไปเหมอนอยางครง

กอนนนแหละ จงเกดอาการอลหมานตรงกนขามขนในหมชาวจตตนคร

คนทเคยเสยใจในครงกอนกลบดใจ คนทเคยดใจในครงกอนกลบ

เสยใจ แตบางคนกเปนเหมอนอยางครงกอน ท�าไมถงเปนเชนน กเปด

ปรากฏขนอก เปนภาพแหงการกระท�ากรรมขนใหม เพราะยงมชวตอย

ในโลก ยงไมตาย จงยงตองท�ากรรมตาง ๆ อย บางคนท�ากรรมชว

ไวในครงกอน ๆ แตตอมาท�ากรรมดทตรงกนขาม บางคนท�ากรรมด

ไวในครงกอน แตตอมาท�ากรรมชวทตรงกนขาม บางคนกท�ากรรมด

ทกคนสรางหรอเปลยนคตภายหนาของตนได

304

หรอชวสม�าเสมอไป ปรากฏการณครงหลงนท�าใหชาวจตตนครได

ความรส�านกวาคนทเคยท�าชวไว ยอมมโอกาสกลบตวได คอเมอม

ความไมประมาท ละความชวเสย ท�าความดเมอใด กกลบตวเปน

คนดเมอนน กลบตวเปนคนดไดเมอใด กหนหนาไปสคตดเมอนน

สวนคนทเคยท�าดไว มามความประมาทละความดเสย ไปท�าชว กกลาย

เปนคนชว และหนหนาไปสคตทชว

ฉะนน เมอยงไมตาย ยงมชวตอย ทกคนจงอาจสรางหรอเปลยน

คตภายหนาของตนได ถามความประมาท ประพฤตพอกพนความชว

รายเสยหายมากขน กจะสรางคตทชวภายหนาขน หรอเปลยนคตทด

เปนคตทชว แตถามความไมประมาท ประพฤต พอกพนคณงาม

ความดตาง ๆ มากขน กจะสรางคตทดขนภายหนา หรอเปลยนคต

ทชวใหเปนคตทด

ขณะนนไดปรากฏเสยงกระแสพระบรมพทโธวาทดงขนวา

” ทกคนทงหญง ชาย คฤหสถ บรรพชต ควรพจารณาเนอง ๆ วาเรา

มกรรมเปนของตน เราเปนทายาทรบผลของกรรม มกรรมเปนก�าเนด

มกรรมเปนเผาพนธ มกรรมเปนทอาศย เราจกท�ากรรมอนใดไว ดหรอ

ชว จกเปนทายาทรบผลของกรรมนน „ ”กรรม ยอมจ�าแนกสตวใหเลว

และประณตตาง ๆ กน„ ”เรากลาวเจตนาวาเปนตวกรรม เพราะบคคล

มเจตนาแลว จงท�ากรรมทางกาย วาจา และใจ„ ”กรรมชวทบคคลใด

ท�าไวแลว ยอมละเสยไดดวยกศล บคคลนนยอมสองโลกนใหสวาง

เหมอนอยางดวงจนทรทพนจากหมอกฉะนน„ ทกคนพงละกรรมชว

ท�ากรรมดเถด

ฝายคบารมและมรรคบด ครนไดแสดงใหชาวจตตนครไดเหน

ฤทธเปนอศจรรยของธาตทงปวงในโลกน และดกใจชาวจตตนคร

วาคดสงสยอยในอดตอนาคตของตนเองแตละคน วาไดท�ากรรม

อะไรไว และไดรบผลของกรรมทตนท�าไวอยางไร โดยเฉพาะอนาคต

เบองหนาของแตละคน กจะตองเปนไปตามกรรมทท�าไวในอดตบาง

ในปจจบนนเองบาง และไดแสดงเนนใหเหนความส�าคญของปจจบน

วาอาจเปลยนอนาคตของทก ๆ คนได คอถาในปจจบนนท�าความชว

กจะเปลยนอนาคตใหไมดไปได ถาท�าความด กจะเปลยนอนาคตใหด

ไดเชนเดยวกน เมอชาวจตตนครมองเหนอดต อนาคต และปจจบน

เกยวเนองกนไปอยดงน คลายกบวนวานน พรงน และวนน กสนความ

สงสยในอดตชาต ชาตน และชาตหนา และเรมมองเหนราง ๆ

ในกรรมและผลของกรรม

ขณะนนชาวจตตนครกเรมสงสยวา ท�าไมหนอเราจงตองท�า

กรรมชวทงทรเหนอยอยางน เรานาจะท�าแตกรรมดหรอความดแต

สนสงสยในชาตและกรรมทง ๓ กาล

306

อยางเดยว ทนใดนนกปรากฏภาพของสมนทงหลายของสมทยลอย

อยในอากาศ เปนตนวา โลโภ โทโส โมโห และคลาย ๆ กบวาม

ภาพของสมทยแอบอยเบองหลง ภาพของสมทยนนปรากฏออกมา

เปน กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา อยางราง ๆ คลกเคลาอยใน

อารมณทลอยอยเตมไปหมด และยงมภาพทเลอนรางยงไปกวานน

อยเบองหลงอก คอเปนภาพของคอาสวะ แตจางเตมท

ขณะนนกปรากฏเสยงองคพระบรมครดงขนอยางชดเจนวา

”โลโภ โทโส โมโห เปนอกศลมล คอรากเหงาของอกศล อนไดแก

กรรมทชวทงหลาย เพราะวาบคคลทมจตใจถกอกศลมลนครอบง�า

เปนคนโลภแลว โกรธแลว หลงแลว กจะฆาเขาบาง ลกสงของของเขา

บาง ประพฤตผดทางกามบาง พดเทจหลอกลวงตดประโยชนเขาบาง

ดมน�าเมาเปนฐานประมาทบาง และจะชกชวนคนอนใหกระท�าเชนนน

ฉะนน ผทปรารถนาจะละกรรมชว กจงละอกศลมลทงปวงนเสย

อนง อโลโภ อโทโส อโมโห คอความไมโลภ ไมโกรธ ไมหลง เปน

กศลมล คอรากเหงาของกศล อนไดแกกรรมดทงหลาย เพราะวา

คนทจตไมโลภ ไมโกรธ ไมหลง กจะไมประพฤตดงนน และจะไม

ชกชวนใครใหท�าอยางนน แตจะประกอบกรรมทด เปนเครองเกอกล

ใหเกดความสข ฉะนน ผทปรารถนาจะท�าความด กจงอบรมกศลมล

ทงปวงนใหเกดมขนในใจเถด„

เมอสนพระสรเสยงแหงองคพระบรมคร กเกดความสงบขน

ทวจตตนครอยางแปลกประหลาด ทฏฐมานะในจตใจของชาวจตตนคร

กสงบลง บรรดาหวโจกและสมนทงหลายของสมทยทถกสงใหเขา

แทรกแซงอยในหมประชาชน กตองถอยหลบออกไป เพราะไมอาจ

จะแทรกแซงอยในทสงบ แตกคอยทหาโอกาสอยหาง ๆ หากเกด

ความไมสงบขน กจะวงเขาแทรกแซงทนท ครนคบารมและมรรคบด

เหนวาชาวจตตนครทงปวงมจตสงบเรยบรอย มอาการทางกายวาจา

ส�ารวมเรยบรอย หวโจกทงปวงของสมทยพรอมทงสมนทงหลาย

หลบถอยออกไปหางไกล ดวยอ�านาจของอทธปาฏหารยและอาเทสนา-

ปาฏหารย ถงเวลาทจะแสดงก�าลงแหงกองทพมรรคในฐานะเปน

อนสาสนปาฏหารยไดแลว จงสงกองทพมรรคทเตรยมพรอมอยแลว

ใหเรมออกเดนแสดงก�าลง

กองทพมรรคจงออกเดนโดยล�าดบดงนคอ

กองทพใหญมรรคแสดงก�าลง

308 สมเดจพระญาณสงวร

กองทพนอยท ๑ สมมาทฏฐ ความเหนชอบ แบงออกเปนเหลา

ทกขญาณ (ความรในทกข) เหลาสมทยญาณ (ความรในเหตเกดทกข)

เหลานโรธญาณ (ความรในความดบทกข) เหลามรรคญาณ (ความร

ในทางปฏบตใหถงความดบทกข) แตละเหลากยงแบงยอยออกไป

อกมาก

กองทพนอยท ๒ สมมาสงกปปะ ความด�ารชอบ แบงออกเปน

เหลาเนกขมมสงกปปะ (ความด�ารออกจากกาม) เหลาอพยาปาทสงกปปะ

(ความด�ารไมพยาบาท) อวหงสาสงกปปะ (ความด�ารไมเบยดเบยน)

แตละเหลากยงแบงยอยออกไปอกมาก

กองทพนอยท ๓ สมมาวาจา วาจาชอบ แบงออกเปนเหลา

มสาวาทา เวรมณ (เวนจากพดเทจ) เหลาปสณวาจา เวรมณ (เวนจาก

พดสอเสยด) เหลาผรสวาจา เวรมณ (เวนจากพดค�าหยาบ) เหลา

สมผปปลาปา เวรมณ (เวนจากพดเพอเจอ) แตละเหลากยงแบง

ออกไปอกมาก

กองทพนอยท ๔ สมมากมมนตะ การงานชอบ แบงออกเปน

เหลาปาณาตปาตา เวรมณ (เวนจากการฆาสตวตดชวต) เหลา

อทนนาทานา เวรมณ (เวนจากถอเอาสงของทเจาของมไดใหดวยเจ

ตนาเปนขโมย) เหลากาเมสมจฉาจารา เวรมณ (เวนจากประพฤตผด

ในกาม) แตละเหลายงแบงยอยออกอกมาก

กองทพนอยท ๕ สมมาอาชวะ เลยงชวตชอบ แบงออกเปน

เหลามจฉาอาชวปหานะ (เวนจากอาชพผด) เหลาสมมาอาชวกปปะ

(ส�าเรจอาชพชอบ) แตละเหลายงแบงออกไปอกมาก

309สมเดจพระญาณสงวร

ตอจากกองทพนอยท ๕ กมาถงกองทพนอยท ๖ สมมาวายามะ

ความเพยรชอบ แบงออกเปนเหลาสงวรปธาน (เพยรระวงบาปทยงไม

เกดมใหเกดขน) เหลาปหานปธาน (เพยรละบาปทเกดขนแลว) เหลา

ภาวนาปธาน (เพยรท�ากศลทยงไมเกดใหเกดขน) เหลาอนรกขนาปธาน

(เพยรรกษากศลทเกดขนแลวใหตงอย และใหเจรญงอกงามมากขน)

แตละเหลายงแบงออกไปอกมาก

กองทพนอยท ๗ สมมาสต ความระลกชอบ แบงออกเปนเหลา

กายานปสสนาสตปฏฐาน (ตงสตพจารณากาย) เหลาเวทนานปสสนา

สตปฏฐาน (ตงสตพจารณาเวทนา) เหลาจตตานปสสนาสตปฏฐาน

(ตงสตพจารณาจต) เหลาธมมานปสสนาสตปฏฐาน (ตงสตพจารณา

ธรรม) แตละเหลายงแบงออกไปอกมาก

กองทพนอยท ๘ สมมาสมาธ ความตงใจมนชอบ แตละเหลา

ยงแบงออกไปอกมาก เปนเหลาปฐมฌาน (ความเพงท ๑ ประกอบ

ดวยวตก วจาร ปต สข เอกคคตา) เหลาทตยฌาน (ความเพงท ๒

ประกอบดวยปต สข เอกคคตา) เหลาตตยฌาน (ความเพงท ๓

ประกอบดวย สข เอกคคตา) เหลาจตตถฌาน (ความเพงท ๔ ประกอบ

ดวยเอกคคตา อเบกขา) แตละเหลายงแบงออกไปอกมาก

ครนกองทพใหญมรรค อนประกอบดวยกองทพนอยทง ๘

เดนแสดงก�าลงผานไปโดยอนโลม (ตามล�าดบ) แลว กกลบเดนยอน

กลบมาเปนปฏโลม (ทวนล�าดบ) อกครง คอกองทพนอยท ๘

สมมาสมาธ ท ๗ สมมาสต ท ๖ สมมาวายามะ ขณะนนมเสยงประกาศ

310

วา ๓ กองทพนอยนรวมเขาในกองทพพเศษ จตตสกขา หรอ

สมาธ ตอจากนนกองทพนอยท ๕ สมมาอาชวะ ท ๔ สมมากมมนตะ

ท ๓ สมมาวาจา ขณะนนมเสยงประกาศวา ๓ กองทพนอยน

รวมเขาในกองทพพเศษ สลสกขา ตอจากนนกองทพนอยท ๒

สมมาสงกปปะ ท ๑ สมมาทฏฐ ขณะนนมเสยง ประกาศวา ๒ กองทพ

นอยนรวมเขาในกองทพพเศษ ปญญาสกขา

เมอกองทพใหญมรรคแสดงก�าลงโดยอนโลมและปฏโลมแลว

ไดมเสยงประกาศวา จะมการแสดงการแปรขบวนตามระบบทชอวา

อนปพพปฏปทา ความปฏบตหรอขอปฏบตโดยล�าดบ คอ กองทพ

พเศษสลสกขา ประกอบดวยสมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ

มชอเรยกพเศษวา อาชวมฏฐกศล (ศล มอาชวะเปนท ๘) คอ

สมมาวาจา ๔ (ไดแก วรตหรอเวรมณทางวาจา ๔) สมมากมมนตะ ๓

(ไดแก วรตหรอเวรมณทางกาย ๓) สมมาอาชวะอก ๑ รวมเปน

๘ ขอ เปนศลในอรยมรรค

การรกษาศล ๘ ขอในอรยมรรคดงกลาว เปนการบรหารจต

ใหเปนอรยศล คอศลทเจรญ ผทมาบรหารจตทงหลาย จงควรใสใจ

ศกษาใหเขาใจศลทง ๘ ในอรยมรรคดงกลาว และควรตงใจปฏบต

รกษา ปฏบตรกษาไดเพยงไร จะเปนการบรหารจตใหเจรญไดเพยงนน

ตอจากนน กองทพพเศษจตตสกขา ประกอบดวยสมมาวายามะ

สมมาสต สมมาสมาธ ตอจากนน กองทพพเศษปญญาสกขา ประกอบ

ดวย สมมาทฐ สมมาสงกปปะ แลวไดแสดงอนปพพปฏปทาแหง

กองทพมรรคแปรรปในลกษณะตาง ๆ เชน ในธรรม นบตงแต

หมวด ๑ หมวด ๒ ขนไป จนถงโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ

เปนตน กระจายออกไป ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนธ แลวสรปลงใน

ล�าดบธรรมดงตอไปน

ขอท ๑ ศล แบงออกเปนจลศล มหาศล ตาง ๆ มากมาย

อนเปนเหตใหไดอนวชชสข (สขอนเกดจากกรรมทไมมโทษ)

ขอท ๒ อนทรยสงวร คอส�ารวมสงทเปนใหญในตวเราน คอ

ตาซงเปนใหญในหนาทเหนรป หในหนาทฟงเสยง จมกในหนาท

ดมกลน ลนในหนาทลมรส กายในหนาทถกตองสงทถกตอง และ

มนะคอใจในหนาทรหนาทคด เรองทง ๕ ดงกลาว และเรองทยงเกบ

อนปพพปฏปทา

312 สมเดจพระญาณสงวร

มารมาคดตาง ๆ ดวยมสตส�ารวมระวงในเวลาทตาเหนรป เปนตน

และใจคดเรองตาง ๆ มใหอกศลธรรมตาง ๆ เกดขนและแลนมาส

จต อนเปนเหตใหไดสขทเกดจากจตทไมรวไมเปยกชมดวยความยนด

ยนราย

ขอท ๓ สตสมปชญญะ คอมสตสมปชญญะระลกรตวอย

ในอรยาบถ เดน ยน นง นอน และในอรยาบถเลกนอยทงปวง

อนเปนเหตใหไดสขทเกดจากความมสตสมปชญญะ

ขอท ๔ สนโดษ ยนดดวยของทมอย ของตน มความอม

ความเตม ความพอ ไมคดโลภเพงเลงทรพยหรอสงของของผอน

เพราะเหตทไมอมไมพอ ถาบรรพชตกยนดเพยงพอแตจวรส�าหรบ

บรหารกาย บณฑบาตส�าหรบทอง เหมอนอยางนกมเพยงขนเปน

ภาระ บนไปไหน ๆ ไดตามปรารถนา อนเปนเหตใหไดสขทเกดจาก

ความอมความพอ อนเปนทรพยอยางยง

ขอท ๕ จตตปรโสธนะ คอเสพ คออยในเสนาสนะ คอทนอน

ทนง ทอยอาศย ทวาง ทสงด หรออยปา อยโคนไม อยภเขา ล�าธาร

หวยระแหง ทสงบสงด ตงสตละนวรณคอกเลสเครองกนจตมให

สงบตงมน และมใหรตามเปนจรง เชน กามฉนทะ (ความพอใจรกใคร

ในกาม) อภชฌา (ความโลภเพงเลงไปถงคนและวตถตาง ๆ ดวย

ความอยากไดเปนสทธของตน) พยาบาท (ความโกรธแคนขดเคอง)

มจตปราศจากอภชฌาพยาบาท มความเอนดกรณาคดเกอกลสตว

ทงปวงไมเลอกหนา และมสตสมปชญญะ ท�าอาโลกสญญา (ความ

313สมเดจพระญาณสงวร

ส�าคญหมายวา แสงสวาง) ก�าจดความงวง ความทอแท ความคด

ฟงซาน มจตสงบละความสงสยไมแนใจในกศลธรรมทงหลาย ตอจาก

นนไดปรากฏภาพอปมาใหมองเหน โดยภาพเปรยบเทยบวาจตท

ปราศจากนวรณมความสขเหมอนอะไรหรอเหมอนใคร เปนภาพท

ปรากฏชดแจงในอากาศทชาวจตตนครมองเหนทวกน

ภาพทปรากฏในอากาศอนชาวจตตนครมองเหนทวกนนน

กเชนเดยวกบทคบารมไดแสดงแกนครสาม และโยนโสมนสการ

ไดแสดงพากยประกอบวา ”นวรณ ๕ เหลาน กเปรยบเหมอน

ความเปนหน ความเปนโรค ความตองขงในเรอนจ�า ความเปนทาส

และเดนทางกนดาร สวนความพนจากนวรณ ๕ เหลาน กเหมอนอยาง

พนจากหน พนจากโรค พนจากเรอนจ�า พนจากความเปนทาส มแต

ความเปนไทแกตน พนจากทางกนดาร บรรลถงภมประเทศอนเกษม„

ครนแลวจงถง

ขอท ๖ ฌาน สมาธทแนวแน ทง ๔ คอ (๑) ปฐมฌาน

เพราะเมอละนวรณทง ๕ ไดกเกดปราโมทย จตทเกดปราโมทย

กคอบนเทงแลวกเกดปต ใจทมปตกเกดความสงบกาย (นามกาย)

จงไดเสวยสข เมอมสขจตกตงมนเปนสมาธแนวแนเขาขนปฐมฌาน

มวตก วจาร ปต สข และเอกคคตา (ความมยอดคออารมณเปน

อนเดยว) ท�าใหผทไดฌานนมกาย (อาการทางใจ) ทงหมดเตมไป

ดวยปต สข อนเกดจากวเวก (ความสงบสงด) เหมอนอยางผง

ส�าหรบอาบน�าหรอส�าหรบฟอก (ปจจบนเชนแฟบ) ทพรมน�าใหเปยก

314

ชมทงหมด (๒) ทตยฌาน มปต สข และเอกคคตา ท�าใหผทได

ฌานท ๒ นมกายทงหมดเตมไปดวยปต สข อนเกดจากสมาธ

เหมอนอยางบอน�าลกมน�าพผดพงขนแลวตกพรมลงไปทวหมด (๓)

ตตยฌาน มสข และเอกคคตา ท�าใหผทไดฌานท ๓ นมกายทงหมด

เตมไปดวยสขทไมมปต เหมอนอยางดอกอบลเปนตน ทเกดโตขน

ในน�า ชมน�าอยตงแตยอดถงโคนทงหมด (๔) จตตถฌาน มเอกคคตา

และอเบกขา ท�าใหผทไดฌานท ๔ น มใจบรสทธผองแผวไปทวกาย

นทงหมด เหมอนอยางนงคลมศรษะดวยผาขาวโพลน

ภาพจตทปรากฏดวยอ�านาจการปฏบตธรรมของกองทพมรรค

มระดบต�าสงดงกลาว และทกระดบเปนความสขทงสน ดงนน

แมปรารถนาจะท�าความสขใหเกดขนแกจตใจ กตองปฏบตธรรม

ดงกลาวตามล�าดบ คอมศล มอนทรยสงวร มสตสมปชญญะ

มสนโดษ มจตตปรโสธนะ และมฌาน

ภายในความสงบนน ชาวจตตนครทงปวงไดมจตซาบซงใน

พระพทธคณ พระธรรมคณ พระสงฆคณ มความผองใสของใจ

ซาบซานสงบอย ทนใดนนกมเสยงทเปลงขนกกกองในความสงบ

พรอมกนเหมอนอยางนดซอมกนไววา นโม ตสส ภควโต อรหโต

สมมาสมพทธสส ขอนอมแดพระผมพระภาคอรหนตสมมาสมพทธเจา

พระองคนน พทธ� สรณ� คจฉาม ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ

(ทพงก�าจดทกขภยไดจรง) ธมม� สรณ� คจฉาม ขาพเจาถงพระธรรม

เปนสรณะ สงฆ� สรณ� คจฉาม ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ ทตยมป

พทธ� สรณ� คจฉาม แมวาระท ๒ ขาพเจาถงพระพทธเจาเปนสรณะ

ทตยมป ธมม� สรณ� คจฉาม แมวาระท ๒ ขาพเจาถงพระธรรม

เปนสรณะ ทตยมป สงฆ� สรณ� คจฉาม แมวาระท ๒ ขาพเจาถง

พระสงฆเปนสรณะ ตตยมป พทธ� สรณ� คจฉาม แมวาระท ๓ ขาพเจา

ถงพระพทธเจาเปนสรณะ ตตยมป ธมม� สรณ� คจฉาม แมวาระท ๓

ขาพเจาถงพระธรรมเปนสรณะ ตตยมป สงฆ� สรณ� คจฉาม แมวาระ

ชาวจตตนครถงไตรสรณคมนเหนสจจะของสมทย

316 สมเดจพระญาณสงวร

ท ๓ ขาพเจาถงพระสงฆเปนสรณะ และตอจากนนกไดมเสยงรอง

ประกาศขนในหมชาวจตตนครวา ”สมทยเปนทกขสมทย เหตให

เกดทกข อาสวสมทย เหตใหเกดอาสวะ คอกเลสทดองสนดานสตว

หาใชเปนสขสมทย เหตใหเกดสขโดยแทจรงไม”

ฝายสมทยกบพรรคพวกซงตองถอยออกไปหางดวยอานภาพ

แหงกองทพมรรค เมอเหตการณผนแปรไปในทางเปนประโยชน

แกกองทพมรรคดงนน กมความเสยใจมาก แตกยงมนใจในก�าลง

กองทพสงโยชนของตนวาจะเอาชนะกองทพมรรค และจะสามารถ

ยดจตตนครไวไดจนถงทสด คอาสวะกไดกลาวปลกปลอบใจสมทย

ใหเขมแขงตอส

ขณะนนสตกบอนทรยสงวรไดเขาคมทวารชนนอกชนในทง ๖

อารมณกบนวรณไดคมเชงใกล ๆ ศล วนย และสจรต ๓ ไดเขา

คมไตรทวารอกสวนหนง ทจรต ๓ ไดคมเชงอยใกล ๆ หรโอตตปปะ

ไดเขาตรวจตราเปนนครบาล (ต�ารวจ) หวโจกทง ๓ กบพรรคพวก

อนธพาลทงหลายไดคมเชงอยใกล ๆ สตสมปชญญะคมการจราจร

หรออรยาบถ อสตอสมปชญญะคมเชงอยใกล ๆ สนโดษคมการ

ปนสวนทรพยสนเครองอปโภคบรโภค อจฉา โลภะ มจฉรยะคม

เชงอยใกล ๆ สมมาทฏฐกบโยนโสมนสการและสจจะคมสมองเมอง

มจฉาทฏฐกบอโยนโสมนสการและมายาคมเชงอยใกล ๆ อปปมาทธรรม

คมใจกลางเมอง ปมาทธรรมคมเชงอยใกล ๆ

317ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

กองทพมรรคไดคมตรงบรเวณทชมนมแสดงก�าลง คอตรงถนน

๔ แพรงบรรจบกนกลางจตตนครนนโดยไมยอมเขยอนก�าลงออกไป

ฝายกองทพสงโยชนกไดชมนมคมเชงอยไมไกลจากกองทพมรรค

คบารมไดเขาก�ากบนเวศสวนในของนครสามอยดานหนง และกระจาย

ก�าลงธรรมขนธทงปวงออกตรวจตราดแลจตตนครทวไปในความ

ควบคมของมรรคบด คอาสวะกเขาก�ากบนเวศสวนในของนครสาม

อกดานหนง และกระจายก�าลงกเลสตณหาทงปวง ออกเผชญหนา

กบก�าลงธรรมขนธทกแหงในความบงคบบญชาทวไปของสมทยและ

สงโยชนบด ตางระดมรวมก�าลงเตมอตราทง ๒ ฝาย พรอมทจะเปด

ฉากรบแยงจตตนครกน ยงรอแตจงหวะอนเหมาะเทานน เปนอนวา

สงครามชงจตตนครจะเกดขนแนนอน อยางหลกเลยงไมไดเสยแลว

สถานการณก�าลงตงเครยดอยางทสด

กองทพ ๒ ฝายทพรอมจะเขาท�าสงครามกนน ฝายหนงเปน

ฝายด อกฝายหนงเปนฝายชว พดงาย ๆ กคออ�านาจฝายดกบ

อ�านาจฝายไมดก�าลงพยายามจะเขาครองจตใจ ควรพจารณาใหเหนวา

ควรจะยอมใหฝายไหนเขาครอง ถายอมใหฝายดเขาครอง กจะเปน

คนด มความสข ถายอมใหฝายไมดเขาครอง กจะเปนคนไมด

มความทกข เพราะความดยอมใหผลเปนสข ความไมดยอมใหผล

เปนทกข

จตตนครตงเครยดคบขนทสดโรงงานสงกดธาตทง ๕

ขณะทสถานการณทางทหารในจตตนครก�าลงตงเครยดทสดนน

สถานการณทางธรรมชาตทกอยางของจตตนครกทวความคบขนขนมา

อกดวย คอจตตนครทเปนเมองมภเขามหมาวงลอมเปนเหมอนอยาง

วงแหวน และคอย ๆ กลงเขามาหาทง ๔ ทศโดยรอบดงกลาวในตอน

ทวาดวยเขาวงแหวนแลวนน ไดกลงใกลเขามายงขน และยงสงเงอม

ง�าจดฟานาสะพรงกลวยงนก ถาไมหยดกลงเขามากนากลววาจะกลง

เขามาบดขยจตตนครทงสนใหพนาศ ไมมทางทจะหลกเลยง

ทงเมอภเขาวงแหวนกระชบวงอนมหมาสงจดฟาเขามา อาการ

แปรปรวนของจตตนครเองกเพมมากขน ธาตดน น�า ไฟ ลม กไมปกต

ถนน ๔ แพรงของเมองกช�ารดทรดพงจนเกอบเหลอทจะซอม

ระบบสอสารชนนอกชนในทง ๖ กช�ารด หวหนาของระบบสอสาร

ทง ๖ กทรพลหยอนก�าลงเรยวแรง ไมวองไวกระฉบกระเฉงเหมอนเดม

โรงครวของเมองกช�ารด ระบบขนสงและคมนาคมทางทอ ตลอดถง

ระบบขบถายทางทอตาง ๆ ทวเมอง กทรดโทรมลงทวไป โรงงาน

320

ตาง ๆ ของเมองกเชนเดยวกน โรงงานตาง ๆ เหลานตงอยทว

จตตนคร ไดแก โรงงานเกสา (ท�าผม) โรงงานโลมา (ท�าขน) โรงงาน

นขา (ท�าเลบ) โรงงานทนตา (ท�าฟน) โรงงานตโจ (ท�าหนง) โรงงานมงสง

(ท�าเนอ) โรงงานนหาร (ท�าเอน) โรงงานอฏฐ (ท�ากระดก) โรงงาน

อฏฐมญชง (ท�าเยอในกระดก) โรงงานวกกง (ท�าไต) โรงงานหทยง

(ท�าหวใจ) โรงงานยกนง (ท�าตบ) โรงงานกโลมกง (ท�าพงผด) โรงงาน

ปหกง (ท�ามาม) โรงงานปปผาสง (ท�าปอด) โรงงานอนตง (ท�าไสใหญ)

โรงงานอนตคณง (ท�าไสเลก) โรงงานอทรยง (ท�าอาหารใหม)

โรงงานกรสง (ท�าอาหารเกา) โรงงานมตถเกมตถลงคง (ท�าขมองใน

ขมองศรษะ) โรงงานเหลานสงกดอยในอธบดกรมโรงงานคนหนง

ชอ อาโปธาต ยงมโรงงานท�าไฟอกหลายโรง สงกดอย ในอธบด

กรมโรงงานอกคนหนง ชอ เตโชธาต ยงมโรงงานท�าลมอกหลายโรง

เชน โรงงานอสสาสะปสสาสะ (ท�าลมหายใจเขาออก) สงกดอยในอธบด

กรมโรงงานอกคนหนง ชอ วาโยธาต ยงมโรงงานท�าอากาศ (ชองวาง

เชน ทอตาง ๆ ซงตองมอยมากมาย) สงกดอยในอธบดกรมโรงงาน

อกคนหนง ชอ อากาศธาต โรงงานทงปวงนลวนช�ารดทรดโทรมทงหมด

ทวเมอง

ความเปลยนแปลงช�ารดทรดโทรมดงกลาว คอความไมเทยง

ยอมเกดขนแกทกคนทกสง ไมมยกเวน ผมาบรหารจตคอผก�าลง

พยายามจะท�าใจของตนใหสามารถรบสภาพทไมเทยงไดอยางไมเกด

ความยนดยนรายวนวายจนเกนไป ท�าไดเพยงไร กจะมจตใจสงบ

สบายโดยควรแกความปฏบตเพยงนน

โรงงานในจตตนครทงหลายรวมเขาเฉพาะทส�าคญ ๆ กมากกวา

๔๐ โรงงาน แตละโรงงงาน เดมเมอยงใหม ๆ กผลตสงตาง ๆ

ออกมาไดอยางด ทงโดยคณภาพและปรมาณ ชาวจตตนคร มสง

ตาง ๆ บรโภคอปโภค เพอด�ารงชวตอย เปนสขและสนกสบาย

ทงงดงามไปทวเมอง ไมมสงไรบกพรอง เปนสมยทสมทยสบายใจ

ทสด เพราะชาวเมองพากนสนกสบาย ดงทฝายค บารมเรยกวา

มวเมา อยในวย ในความไมมโรค ในชวตและในความพรงพรอม

ทงปวง ไมจ�าตองสราง มายา อะไรขน ความพรงพรอมทกสงทกอยาง

ในจตตนครเองเปนเครองท�าใหชาวจตตนครพากนหลงระเรงยนด

สมทยเพยงแตคอยสรางโรงภาพยนตร อารมณ สงเสรมความสข

สนกสนานใหยงขนทงกลางวนและกลางคน ทงสรางสถานบ�าเรอบ�ารง

ตาง ๆ เกลอนเกรอทวไป คลายกบเมองทเรยกวา ศวไลซ ทงปวง

ในปจจบน

โรงงานเกาแกช�ารดผลตของไมดออกมา

322 สมเดจพระญาณสงวร

แตตอมาเมอโรงงานทงหลายแกเกาช�ารด ประกอบทงธรรมชาต

แวดลอมจตตนครปรากฏเปนภเขาวงแหวนมหมากระชบเงอมง�าเขามา

โดยรอบ และภายในจตตนครเองกมอาการแปรปรวนทรดโทรมลง

ทกอยาง ดงกลาวมาโดยล�าดบ โรงงานทงหลายกพลอยยงช�ารดและ

ลดจ�านวนและคณภาพสงทผลตออกมา ลงไปทกท ปรากฏผลเปน

ความไมเพยงพอไมงดงามขนทวไป ยกตวอยางเชน

โรงงานเกสา (ท�าผม) เดมผลตผมออกมามสงดงามด�าสนท

(ส�าหรบชาวประเทศผมด�าเชนไทยเรา) และมจ�านวนมากเพยงพอ

ปกสวนศรษะเมองทงหมด แตตอมาเมอโรงงานเกาแกช�ารด กผลต

ผมออกมาไมไดสเหมอนเดม กลายเปนสขาวมากขน จนถงไมอาจ

ผลตเปนสด�าได ออกมาเปนสขาวโพลนไปทงหมด ทงโดยมากไม

เพยงพอทจะใช ท�าใหศรษะเมองดโลงเตยนไปขางหนาบาง ขางหลง

บาง ตรงกลางบาง ขาง ๆ บาง บางทกโลงเตยนไปทงหมด แปลวา

ผลตออกมาไมได หรอนอยเตมท เปนเสนละเอยดเลกนอยเกอบจะ

มองไมเหนดวยตา ท�าใหสมทยตองเขามาท�ามายาปดบงดวยวธตาง ๆ

เชน ท�ายายอมผมใหใช เพอใหมองดด�าสนทเหมอนอยางไมมอะไร

เกดขน และสอนวธหวสวนทมมากไปปดสวนทบกพรอง หรอสราง

ผมปลอมขนสวม ทงสอนวธดดแตงตาง ๆ ตอสกบสจจะของธรรมชาต

อยางเตมท

323ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

โรงงานตโจ (ท�าหนง) ทแรกผลตหนงออกมาตงเรยบเปลงปลง

งดงาม เมอเกาแก หนงทผลตออกมาหยอนยนสคล�าหมอง สมทยสอน

วธใชแปงสตบแตงตาง ๆ จนถงใชวธผาตดดงทหยอนใหตง แตเมอ

เกาหนก ๆ เขา ถงยนเปนเกลยวกรานหยาบเหลอทจะตบแตง สมทย

กแนะน�าใหพอกแปงเขาไวจนเหมอนอยางใชปนโบกผนงตก หนกเขา

สมทยกเหลอก�าลงแกไข แตกยงบอกวาไมเปนไร จะสรางโรงตโจ

ใหใหมแทนโรงเกาน

จตตนครจ�าตองอาศยสงทผลตขนจากโรงงานทงปวงน มา

ประกอบเปนจตตนครขน ตงตนแตจดแหงชวตทมองไมเหนดวย

ตาเปลา อนเรยกวา กลละ หรอบางคนในปจจบนเรยกวา เซลล

จดเรมตนแหงจตตนครองคพระบรมครทรงเรยกวา กลละ ดงกลาว

และพระอาจารยผศษยของพระองคอธบายวา ประมาณหยาดน�ามนงา

ทตดปลายดายทฟนดวยปลายขนทราย ๓ เสน คอเปนอยางหยาด

น�ามนงานดหนง สวนทางวชาการแพทยปจจบนแสดงวา ประกอบ

ดวยเซลลทเลกทสดซงไมสามารถจะมองดวยตาเปลา ตองใช

กลองจลทรรศนสองด จงจะเหนวามลกษณะเปนของเหลวคลายวน

อยางเละ ๆ หรอแปงเปยก มธาตตาง ๆ ผสมอยหลายอยาง

จตตนครประกอบดวยเซลลเปนจ�านวนมาก และมการแบงแยก

หนาทออกเปนหมวด ๆ เพอท�าหนาทหลายอยางใหเหมาะสม แตละ

หมวดรบผดชอบแตกตางกน แตท�างานเพอประโยชนสวนรวม

เซลลเหลานยงประกอบกนขนเปนเนอ และเนอตงแต ๒ ชนดขนไป

สงประกอบเปนจตตนครและระบบงาน

326 สมเดจพระญาณสงวร

ประกอบกนขนเปนอวยวะ เชน กระเพาะอาหาร ล�าไส ตบ อวยวะท

ท�าหนาทรวมกนหรอเกยวเนองกนหลายอวยวะ จะรวมกนเขาเปน

ระบบ ตามหนาทของแตละชนด ทงหมดม ๙ ระบบ คอ

๑. ระบบโครงกระดก มหนาทเปนโครงราง เปนตน มจ�านวน

๒๐๖ ชน (แพทยโบราณในลงกานบได ๓๐๐ ทอน) สวนเดกใน

ครรภจะมประมาณ ๘๐๐ ชน เพราะกระดกยงไมตอกน

๒. ระบบกลามเนอ มคณสมบตหดตวยดตวหรอหยอนตว

คลายยาง เปนตน

๓. ระบบประสาท มหนาทควบคมหนาทตาง ๆ ของจตตนคร

ใหปฏบตและประสานงานกน ควบคมความคดและความประพฤต

ท�าใหเหนได ใหไดยนได ใหพดได ใหเคลอนไหวได ควบคมหนาท

ของอวยวะภายในใหด�าเนนไปโดยปกต รบความรสกตาง ๆ จาก

ภายนอกโดยรอบ และบอกไดวาสงนนเปนอะไร ควรจะจดการปฏบต

อยางไรตอสงเหลานน

๔. ระบบการไหลเวยนของโลหตและน�าเหลอง ประกอบดวย

หวใจ หลอดเลอด และเลอด เพอไปเลยงสวนตาง ๆ ของจตตนคร

๕. ระบบหายใจ ประกอบกบอวยวะทเกยวของกบการหายใจ

ไดแก จมก ชองจมก ปอด โครงกระดก กระบงลม และกลามเนอ

อน ๆ ทเกยวกบการหายใจ เพอใหมการแลกเปลยนแกสระหวางโลหต

กบอากาศ โดยรบเอาออกซเจนเขาไว ถายเอาคารบอนไดออกไซด

ออกมา ชวยท�าใหความรอนอยในระดบปกต เปนตน

327ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ในเวลาหายใจเขาชองอกจะขยายโตขนทก ๆ ทาง ทงดานหนา

ดานหลง และดานขาง ๆ โดยรอบ กลามเนอบางสวนหดตว ซโครง

ยกขน ทองยนออก ปอดพองโต โดยชองอกขยายใหญขน อากาศ

กจะผานเขาไป เวลาหายใจออกชองอกจะแคบลง โดยกลามเนอ

บางสวนหยอนตวลง ท�าใหซโครงกลบลงมาทเดม และกระบงลม

หยอนตวดนขนมาในชองอก โดยกลามเนอหนาทองหดตวดนอากาศ

ใหออกจากปอด

ทกลาวมาแลวทงหมด เพอแสดงใหเหนวาโรงงานทงปวงใน

จตตนครมความจ�าเปนแกจตตนครเพยงไร อนจจงคอความไมเทยง

ทงหลายของจตตนครเกดจากโรงงานเปนตนเหตทงสน เมอโรงงานเอง

กไมเทยง คอแปรเปลยนจากใหมเปนเกา จากแขงแรงเปนช�ารด

ทรดโทรม สงทโรงงานผลตขนกยอมตองเสอมคณภาพไปดวย คอ

ยอมไมเทยงไปดวย และความไมเทยงนจะแกใหกลบเปนเทยงหา

ไดไม วธจะรบความไมเทยงทถกตองสมควรทสด จงไมใชอยท

พยายามใชวธของสมทยเขาปกปดแกไข แตตองอบรมปญญาใหเกด

ใหตระหนกในความจรงวานนเปนสงไมเทยง ตองแปรปรวนเปลยนแปลง

ไปเปนธรรมดา

๖. ระบบยอยอาหารและถายเท ประกอบดวยหลอดจากปาก

ลงไป และอวยวะตาง ๆ เชน ลน ตอมน�าลาย มหนาทเกยวกบ

การยอยอาหาร ดดอาหารเขาไป และชวยระบายอาหารออกดวย

๗. ระบบขบถายปสสาวะ ประกอบดวยอวยวะในระบบขบถาย

ทงปวง มไต เปนตน

๘. ระบบสบพนธหรอระบบสรางเมองใหมแหงจตตนคร

๙. ระบบตอมไรทอ ประกอบไปดวยตอมตาง ๆ ซงฉดสงท

ตนสรางขน เรยกวา ”ฮอรโมน„ เขาสเสนโลหตโดยตรง และไมม

ทอของตวเอง สงทฉดเขาไปนมหนาทควบคมสงเสรมและสมพนธ

กบการท�างานในรางกายใหเปนไปโดยปกต

ระบบทง ๙ นตองอาศยสงทผลตจากโรงงานในจตตนครมา

ประกอบขน เมอโรงงานเกาแกช�ารด ระบบเหลานกพลอยช�ารด ไมอาจ

ปฏบตหนาทใหสมบรณได ปรากฏความบกพรองชดเจนขนทกท

ระบบงาน (ตอ)และพยาธภยเกดผสม

330 สมเดจพระญาณสงวร

ธาตทง ๕ ผเปนอธบดกรมโรงงานไดรวมกนปรบปรงแกไขเตมท

กไมสามารถจะแกไขใหดขนไดเหมอนอยางเดม พอปะทะปะทงไป

ซ�ายงแถมเกดภยขนอกชนดหนง ชาวจตตนครเรยกวา พยาธภย

มเฉพาะในจตตนครเทานน

อนทจรงภยนเกดขนอย เสมอ แตเมอจตตนครยงด ภเขา

วงแหวนยงลอมอยไกล ยงไมมอาการแปรปรวนภายใน โรงงาน

ทงหลายกยงท�างานผลตสงทงหลายปอนระบบงานในจตตนครอย

อยางด พยาธภยทเกดขนเปนครงคราวกไมท�าใหจตตนครตองล�าบาก

อะไรนก ทงระบบการรกษาพยาบาลกดขนมาก ครนจตตนครโทรมลง

มภเขามหมาวงรดเขามาใกลพยาธภยกพลอยเกดผสมรนแรงขน

ทวไป ธาตทง ๕ เปนหวหนาโรงงานใหญ เคยหวเราะเยาะพยาธภย

เพราะทะนงในความแขงแรงทะมดทะแมงของตนวาพยาธภยท�าอะไร

ไมได บดนหวเราะไมออกเสยแลว ตองปวยเจบลงเพราะพยาธภย

นครสามรบสงแพทยหลวงไปรกษา กพอไดผลขนบาง แตกไมมก�าลง

ทจะปฏบตหนาทไดเตมทเหมอนแตกอน จตตนครไดกลายเปน

นครแหงอนตรายใหญ ทจะเกดขนอยางชดเจนแนนอนแลว

ฝายนครสามพรอมดวยชาวเมองทงปวง ไดมองเหนอนตราย

ทคบคลานเขามาใกลโดยรอบ ทงกองทพทง ๒ ฝายกก�าลงประชด

กนอย การสประยทธจะเกดขนเมอไรกได ไดมความสะพรนพรง

ตกใจ มองหาทพงปองกนอนตราย สมทยเองกไดแลเหนภยธรรมชาต

ดงกลาว ซงพนอ�านาจของสมทยจะครอบง�าได คอไมมอ�านาจจะไป

ผลกกนภเขาวงรอบจตตนครใหถอยกลบไปได ไมมอ�านาจทจะแกไข

331ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ความช�ารดทรดโทรมภายในจตตนคร ทงไมสามารถปองกนพยาธภย

สมทยเกงกาจในทางใชมายาตาง ๆ ปกปดอ�าพรางมใหสจจะปรากฏ

แกตา ใชอารมณอ�าพรางใจมใหคดเหน เพราะสงทสมทยกลวอยาง

ทสดกคอ สจจะ ความจรง และสงทกลวนไดปรากฏขนอยางไมอาจ

จะปกปดอ�าพรางไดเสยแลว

การบรหารจตทใหผลเตมท คอการบรหารจตใหสามารถยอมรบ

สจจะความจรงโดยไมหวาดกลว เปนตนวาการยอมรบวาทกสงไมเทยง

รางกายนกไมเทยง จกไมเปนหนมเปนสาวอยไดตลอดไป แตจกตอง

แปรปรวนเปลยนแปลง แกเฒาเปนธรรมดา การตอตานดวยวธใด ๆ

กตาม จกไมเกดผลไดจรง หนทางเดยวทควรท�าอยางยง คอแลใหเหน

สจจะความจรง

สมทยไดเปดประชมหารอกบคอาสวะและสงโยชนบดแมทพ

ใหญสงโยชนอยางเครงเครยด ทประชมใหรกษาควบคมนครสาม

ไวในอ�านาจทกวถทาง และใหท�าลายกองทพใหญมรรคลงใหจงได

และถาจตตนครจะตองเปนอนตรายเพราะภเขาวงแหวนกลงมาบดขย

กใหคอาสวะรบลกพานครสามออกไปยงสถานทนดหมาย เพอจะได

อพยพออกไปพรอมกบกองทพใหญสงโยชน แตใหด�าเนนการตาม

แผนการท ๑ คอควบคมนครสามไวในอ�านาจกอน เมอไดหารอตกลง

กนเรยบรอยแลว ตางกออกไปปฏบตหนาทของตนตามทไดตกลงกน

คอาสวะไดพยายามเขาใกลชดควบคมนครสามอยตลอดเวลา

คอยเตมอวชชา (ความไมรในสจจะทท�าใหหลงเขาใจผด) ภพ (ความ

เปนเราทเทยงยงยน) และกาม (ความรกความใครในตวเรา เปนตน)

ท�าใหนครสามเขาใจผดวาภเขาวงลอมนนเปนภเขากระดาษ ใชไมขด

กานเดยวกจะเผาเสยได ตวเรานใหญโตเทยงแท สมทยจะใหเปน

เจาโลกแตผเดยว เมอเราเปนเจาโลก เรากจะบงการโลกแตผเดยว

สมทยประชมวางแผนขนสดทาย นครสามเหนภยเฉพาะหนา

334 สมเดจพระญาณสงวร

ไมตองมเปนหลายฝกหลายฝาย ทกฝายจะอยในอ�านาจของเรา

จะรวมกนเปนฝายเดยวคอฝายของเรา จะตองปฏบตตามค�าสงของเรา

แตผเดยว ความช�ารดเสอมโทรมภายในตลอดถงโรงงานตาง ๆ

ระบบตาง ๆ ทเกาแกทรดโทรม สมทย กรบวาแกไขได โรงงานไหน

เกาเหลอจะซอมกรอทง สรางใหมเปนโรง ๆ ไป นกวทยาศาสตรเดยว

นเกงมาก สรางสงเทยมตาง ๆ ไดหลายอยาง ตดตาจากศพมาใสตา

คนเปนกได เปลยนหวใจกยงได ตด ๆ ตอ ๆ ไดเกอบทกสงทกอยาง

ทงนครสามไดเกดอารมณรกตวกลวตายขนอกมากมาย ฝายสมทย

กพยายามสรางมายาปดบงอ�าพรางสจจะ ใสอารมณอนเปนทตงแหง

ราคะ โทสะ โมหะ และความมวเมาตาง ๆ เขาในจตตนครอกมากมาย

เชนเดยวกน สงโยชนบดแมทพใหญสงโยชน กสงกองทพใหญ

สงโยชนเตรยมพรอมทจะบดขยกองทพใหญมรรคในเมอถงจงหวะ

แตสมทยกบพรรคพวกหาไดสามารถควบคมนครสามไดตาม

ประสงคไม เพราะคบารมกไดคอยเฝารกษาอยใกลชดเชนเดยวกน

และคอยเพมเตมบารมธรรมตาง ๆ ใหแกนครสาม เปนตนวา

ปญญาบารม ประกอบกบนครสามเองกไดถงพระรตนตรยเปน

สรณะเฉพาะตนครงหนง พรอมกบชาวจตตนครทงปวงเมอกองทพ

ใหญมรรคแสดงก�าลงอกครงหนง จตตธาต หรอ วญญาณธาต

ซงเปน ธาตร อนวเศษของนครสามจงแจมใสขน การเดนสวนสนาม

ของกองทพใหญสงโยชน ถดมาการแสดงก�าลงของกองทพใหญ

มรรคไดมประโยชนมาก เพราะท�าใหนครสามไดร ไดเหนทง ๒ ฝาย

ตามเปนจรง ไดประจกษพรอมกบชาวจตตนคร ในทสดการแสดง

335ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ก�าลงของกองทพใหญมรรค วาโดยทแทสมทยคอบอเกดแหงทกข

ทงปวง หาใชบอเกดแหงสขทแทจรงไม ดงทไดมเสยงรองออองขน

ของชาวจตตนครเมอสนขบวนวชชาท ๘ เปนการเปดหนากากของ

สมทยออกใหเหน สจจะ ของสมทยโดยแทจรง ธาตร ของนครสาม

จงเจาะแทงทะลบรรดาอารมณและมายาทงปวงของสมทยออกมาเหน

ภยเฉพาะหนาของจตตนครตามเปนจรง

อนสจจะคอความจรงนน ตองเปนสจจะคอความจรงเสมอ

ผบรหารจตควรไดศกษาใหรวา มอะไรบางทพระพทธองคทรงแสดง

ไวเปนสจจะ แลวอบรมจตใจตนเองใหเกดปญญาเหนตามททรงแสดง

ไวใหได จะไดพนจากอ�านาจของสมทยทพยายามน�ามายามาหลอกลอ

อยเสมอ และการพนจากอ�านาจของสมทยไดนนเปนการกาวลวงทกข

ไดอยางแทจรงมากนอยตามควรแกก�าลงของปญญา

ภยของจตตนครทปรากฏแกธาตรของนครสาม คอภเขาทวงลอม

รกเขามานน หาใชเปนภเขากระดาษไม แตเปนภเขาหนลวน นาสะพรง

กลว ตวจตตนครเองทก�าลงเกาแกอยกไมอาจซอมใหกลบคนดเหมอน

ดงเดมได และตวโรงงานเองจะรอสรางใหมหาไดไม เวนไวแตจะสราง

ซอมสวนเลกนอยบางสวนเทานน ภเขาวงแหวนดงกลาวกลงใกล

เขามามากแลว จตตนครจะตองถกบดละเอยดเปนแนแท ความรสก

หยงผยองในตวเราทใหญโตจะเปนเจาโลกไดหายไป กลายเปนตวเรา

ทขลาดกลวตองการแตทจะหนจากภยทก�าลงคกคามอย ความรก

ตวไดเกดขนแกกลาพรอมกบความใหญโตแหงความกลว เมอธาตร

ของนครสามแจมจรสขนในสจจะดงกลาว คอาสวะกตองถอยหาง

ออกไปทนท ไมอาจอยสแสงของธาตรได สวนคบารมไดปรากฏขน

ในทใกลชดทนท ทงทไดคอยเฝาอยใกลชดแลว แตกไมปรากฏชด

มาปรากฏชดเมอธาตรแจมขน ท�าใหนครสามเกดความปตโสมนสวา

คบารมแนะน�าบญกรยา

338 สมเดจพระญาณสงวร

ไดพบมตรทแทจรงอนจะอาศยเปนทพงไดแลว เปนเหตใหความกลว

หายไปเกอบหมดสน เหมอนอยางคนตกน�าก�าลงวายน�ากระเดอก ๆ

เกอบจะสนก�าลงและจะหมดหวงในชวตอยแลว พลนไดเหนแพลอย

มาถงกกลบมหวง รบขนแพยดแพเปนทพงพ�านกโดยเรว นครสาม

กยดคบารมเปนแพทพงพ�านกทนท คบารมไดเตอนขนทนทวา ขอให

นครสามและชาวเมองจตตนครทงหมดตงจตระลกถงองคพระบรมคร

สมมาสมพทธเจา ถงพระองคพรอมทงพระธรรม พระสงฆ เปนสรณะ

ทพงก�าจดภยเถด อยานกถงสงอนใหเปนการไมแนนอน เปนการโลเล

ใหนกนอมใจถงพระรตนตรยเทานน และขอใหฟงค�าสงสอนของพระองค

ททานพระสาวกไดฟงมาดงนวา

ครงหนง องคพระบรมครไดตรสแกพระเจาปเสนทโกศลแหง

โกศลรฐวา ถาจะมบคคลทเชอไดมาจากทศทง ๔ กราบทลพระเจา

ปเสนทวา ไดเหนภเขาใหญสงจดฟากลงบดสตวโลกทงปวงมาในทศ

ทง ๔ ขอพระมหาราชจงทรงท�ากจทควรจะท�าในการปองกนเมอ

มหาภยบงเกดขนอยางน ซงจะท�าใหหมมนษยสนไปอยางทารณ ทงท

ความเกดเปนมนษยเปนการทไดดวยยาก พระองคจะทรงท�าอยางไร

พระเจาปเสนทกราบทลองคพระบรมครวา เมอมหาภยบงเกดขน

อยางนน กไมมกจอนทจะพงท�าได นอกจาก ธรรมจรยา ความ

ประพฤตธรรม สมจรยา ความประพฤตสมควร กศลกรยา ความ

ท�ากศล บญกรยา ความท�าบญ

339ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

องคพระบรมครจงตรสแกพระเจาปเสนทตอไปวา ชราและ

มรณะกเหมอนอยางภเขาใหญสงจดฟานน เมอชราและมรณะครอบง�า

สตวโลกทงสนอยจะพงท�าอยางไร พระราชากราบทลวา ไมมกจอน

ทจะพงท�าได นอกจากธรรมจรยา สมจรยา กศลจรยา บญกรยา

เชนเดยวกน แมจะมกองทพชาง กองทพมา กองทพรถ กองทพ

ทหารราบ ทจะรบชนะครอบครองโลกทงหมดได แตจะไมอาจรบ

ชนะชราและมรณะได แมจะมมหาอ�ามาตยมนตรผชาญฉลาดอาจ

ท�าลายขาศกดวยมนตกลวธตาง ๆ แตกไมอาจเอาชนะชรามรณะดวย

มนตกลวธดงกลาวได แมจะมเงนทองมากมายในแผนดนในอากาศ

อาจทลอขาศกดวยทรพย แตกไมอาจจะซอจากชรามรณะได เพราะ

ไมมคตวสยทจะเอาชนะดวยสงทงปวงเหลานน เวนไวแตธรรมจรยา

บญกรยา ดงกลาวเทานน

อ�านาจของความประพฤตธรรม และอ�านาจของความท�าบญ

ยงใหญเหนออ�านาจทงหลาย ผไมประมาทจงควรประพฤตธรรมและ

ท�าบญไมวางเวน เพอไดเสวยผลควรแกความปฏบต

องคพระบรมครไดทรงรบรองพระด�ารสกราบทลของพระราชา

และไดมเสยงกลาวสรปวา ภเขาหนลวนสงจดฟากลงบดสตวมาใน

๔ ทศ หมนเวยนอย โดยรอบแมฉนใด ความแกและความตาย

ยอมครอบง�าสตวทงหลาย ทงขตตยะ ทงพราหมณ ทงเวศย ทงศทร

ทงจณฑาลและคนเทขยะฉนนน ความแกความตายไมละเวนใครเลย

ยอมครอบง�าย�ายใหอยในอ�านาจทงสน ไมมภมทจะยกกองทพชาง

มา รถ คนเดนเทา ไปรบกบความแกความตายนน ทงไมอาจจะ

รบชนะดวยมนตยทธหรอดวยทรพย เพราะเหตนน บคคลผเปน

บณฑตมองเหนประโยชนของตน เปนคนทรงปญญา พงตงศรทธา

ในพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ประพฤตธรรมดวยกาย วาจา

และใจ อยในโลกนกเปนทสรรเสรญ ละไปกจะบนเทง ในสวรรค

องคพระบรมครไดทรงสอนไวดงน ฉะนน ขอใหพากนประพฤตธรรม

พากนท�าบญท�ากศลเถด

เชญทตทงคมาดวนสมทยเปดการโจมต

342 สมเดจพระญาณสงวร

นครสามพรอมดวยชาวจตตนครทงสนพากนตงศรทธาใน

พระรตนตรยมนคง และพากนประพฤตธรรมบ�าเพญบญกศลกน

ทวทงเมอง คอพากนท�าทาน สมาทานรกษาศล และบ�าเพญภาวนา

คออบรมใจและปญญา วธอบรมใจนน ค บารมแนะน�าใหอบรม

ในเมตตา กรณา มทตา และอเบกขา แผไปทงโดยเจาะจงและไม

เจาะจงคอทวไป ช�าระจตใหปราศจากโทสะ พยาบาท วหงสา รษยา

และราคะ วธอบรมปญญานน ค บารมแนะน�าใหอบรมธาตร ให

มองเหนสจจะทงหลายใหแจมชด เปดอารมณมายาโมหะทปดบงออก

เสยใหจงได ทกคนในจตตนครไดปฏบตตามค�าแนะน�าของคบารม

ความหวาดกลวทงปวงไดสงบไปเกอบหมดสนดวยอ�านาจของบญ

กรยา พรอมดวยศรทธาทตงมนในพระรตนตรย คบารมมองเหนวา

ถงโอกาสแลวทจะสงทตทงคคอ สมถะ และ วปสสนา เขามาส

จตตนครโดยดวน จงแจงเรองทตทงคนแกนครสามวา ไดมทตคหนง

ก�าลงจะเขามาสจตตนคร ทตคนองคพระบรมครทรงสงมาชวยพรอม

ทงพระพทธศาสน นครสามไดฟงกเกดความปลมปตวาพระพทธองค

ไมทรงทอดทง ไดทรงชวยในคราวทคบขนทสด ดงน จงเรงคบารม

รบเขามาโดยเรว คบารมหาไดทงนครสามออกไปไม ไดนอมจต

อญเชญทตทงคเขามาสนคร ฝายทตทงคทราบการอญเชญโดยกระแส

จตแลวจงตรงมาสจตตนครโดยดวน

ฝายสมทยผทไดสงเกตเหนเหตการณทกอยางก�าลงด�าเนนไป

ในทางทจะเปนประโยชนแกคบารม เหนวาถงเวลาทจะตองเปดการ

สประยทธอยางหลกเลยงไมไดเสยแลว และไมอาจจะรอชาอยได

343ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

จ�าจะตองเรมใชก�าลงปองกนมใหทตทงคนนเขาเมองใหจงได จงสง

ใหอารมณกบนวรณ พรอมกบสมนทงปวงจโจมแยงทวารเมองจากสต

กบอนทรยสงวรและพรรคพวกทยดรกษาทวารเมองอย อารมณกบ

นวรณและพรรคพวกไดยกเขาปลนทวารเมองทนท แตกถกสตกบ

อนทรยสงวรและพรรคพวกรบไว และตใหถอยรนออกไป พรอมกน

นน สมทยไดสงใหทจรต ๓ แยงไตรทวารอกสวนหนง และสงให

หวโจกทง ๓ นนกบพรรคพวกอนธพาลกอกวนตาง ๆ และตอสกบ

นครบาลคอหรโอตตปปะใหทวไปทงเมอง แตศลกบวนยและสจรต ๓

พรอมทงนครบาลคอหรโอตตปปะกคงยนหยดรกษาไตรทวารไวได

ใหอสตอสมปชญญะยดการจราจร แตสตสมปชญญะคงยนหยด

รกษาไวได ใหอจฉาโลภะมจฉรยะแยงคลงทรพยสน แตสนโดษ

คงรกษาไวได ใหมจฉาทฏฐและอโยนโสมนสการและมายาชง

สมองเมอง แตสมมาทฏฐกบโยนโสมนสการและสจจะรกษาไวได

ใหปมาทธรรมยดใจกลางเมอง แตอปปมาทธรรมคงรกษาไวได

นอกจากนใหกเลสตณหาทงหมดกอกวนความสงบทวทงเมอง

แตธรรมขนธทงหลายทมรรคบดสงออกไปชวยตรวจตราเมองคลาย

กบสงก�าลงทหารออกชวยต�ารวจกคงปฏบตงานอยางเขมแขง จบกม

ปราบปรามพวกกอกวนความสงบสขของเมองจนสงบลงไดทวไป

ขณะเมอสตกบอนทรยสงวรและพรรคพวกชนะอารมณกบ

นวรณและพรรคพวก ศลกบวนยและสจรต ๓ พรอมกบต�ารวจ

นครบาลหรโอตตปปะ และฝายคบารมทงปวงชนะทจรต ๓ กบ

หวโจกทง ๓ พรอมกบพรรคพวกอนธพาลและก�าลงฝายสมทย

ทกจด เกดความสงบขนทวเมองแลว ค ทตสมถะและวปสสนาก

พลนมาถงทวารนคร สตผทวารบาลกรบรองเปดทวารใหทตทงคเขามา

เมอทตดวนทงคถามวา สามคอเจาแหงนครนอยในทไหน กตอบวา

อย ณ ถนน ๔ แพรงกลางนคร ทตดวนทงคจงตรงไปสทอยของ

นครสามโดยเรว แลวมอบพทธสาสนแกนครสามในทนท

นครสามรบพทธสาสนจากคทตนนมาอานในทนใดนน ขอความ

ในพทธสาสนนนวา “นคอยถาภตพจน (ถอยค�าตามทเปนจรงแลว)

ของตถาคต มชฌมาปฏปทา (ขอปฏบตเปนทางกลาง) ไมของเกยว

ทสดโตง ๒ ทาง คอกามสขลลกานโยค (ความประกอบความสข

สดอยในกาม) และอตตกลมถานโยค (ความประกอบทรมานตน

ทตดวนทงคเขาเมองเสนอพทธสาสน

346 สมเดจพระญาณสงวร

ใหล�าบาก) อนตถาคตตรสรแลววาเปนทางท�าจกษ ท�าญาณใหเกด

เปนไปเพอความสงบระงบ เพอความรยง เพอความรพรอม เพอนพพาน

(ออกจากกเลสเครองเสยบแทงดจลกศรทเสยบใจ) มชฌมาปฏปทา

คอมรรค (ทาง) ประกอบดวยองค ๘ อนประเสรฐ ไดแก สมมาทฏฐ

(ความเหนชอบ) สมมาสงกปปะ (ความด�ารชอบ) สมมาวาจา

(วาจาชอบ) สมมากมมนตะ (การงานชอบ) สมมาอาชวะ (เลยง

ชวตชอบ) สมมาวายามะ (พยายามชอบ) สมมาสต (ระลกชอบ)

สมมาสมาธ (ตงใจมนชอบ)

นอรยสจจะคอทกข เกดเปนทกข แกเปนทกข ตายเปนทกข

ความโศก ความรญจวนใจ ความทกขกาย (พยาธ) ความทกขใจ

ความคบแคนใจเปนทกข ความประจวบกบสงทไมรกเปนทกข

ความพลดพรากจากสงทรกเปนทกข ความปรารถนาไมสมหวง

เปนทกข โดยยอสกนธกายเปนทยดถอทง ๕ เปนทกข

นอรยสจจะคอสมทย เหตใหเกดทกข ไดแก ตณหา (ความ

ดนรนทะยานอยาก) ทเปนเหตใหเกดอก เปนสหายกบนนท (ความ

เพลน) ราคะ (สงทยอมใจใหตดใหยนด) มความยนดยง ๆ ขน

ในอารมณนน ๆ ตณหานคอ กามตณหา (ความอยากดนรนไปในกาม)

ภวตณหา (ความอยากดนรนไปในภพคอความเปนนนน) วภวตณหา

(ความอยากดนรนไปในวภพคอความไมเปนนนน)

นอรยสจจะคอนโรธความดบทกข ไดแก ความดบ ความทง

ความสละ ความปลอย ความไมพวพนตณหานนแล โดยวราคะคอ

ส�ารอกออกหมดไมมเหลอ

347ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

นอรยสจจะคอขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มรรคมองค

๘ อนประเสรฐนนแล

จกษ ญาณ ปญญา วชชา อาโลก (ความสวาง) บงเกดผดขน

แกตถาคตในธรรมทงหลายทไมเคยสดบมาแลวกอนวา นอรยสจจะ

คอทกข ขอนนนควรก�าหนดร ขอนนนไดก�าหนดรแลว นอรยสจจะ

คอทกขสมทย ขอนนนควรละ ขอนนนละไดแลว นอรยสจจะคอ

ทกขนโรธ ขอนนนควรท�าใหแจง ขอนนนไดท�าใหแจงแลว นอรยสจ

จะคอขอปฏบตใหถงทกขนโรธ ขอนนนควรปฏบตอบรม ขอนนน

ไดปฏบตอบรมแลวแล”

พระพทธสาสนไดกลาวตอไปวา ”ตราบใดทญาณทสนะ (ความร

ความเหน) ตามเปนจรง มวนรอบ ๓ มอาการ ๑๒ อยางนใน

อรยสจจะ ๔ ยงไมบรสทธดแกตถาคต ตราบนนตถาคตกยงไม

ปฏญญาวาเปนอภสมพทธะ ผ ตรสร จบอยางเยยมยอดในโลก

พรอมทงเทวดามารพรหม ในหมสตวพรอมทงสมณพราหมณเทพ

และมนษย แตเมอใดญาณทสนะดงกลาว วสทธดแลวแกตถาคต

เมอนนตถาคตจงปฏญญาวาเปนอภสมพทธะแลว ญาณทสนะบงเกด

ผดขนแกตถาคตดวยวา วมตต (ความพน) ของตถาคตไมก�าเรบ

ชาตนเปนชาตทสด ไมมภพใหมอกตงแตบดนไป„

ครนพระพทธสาสนไดแสดงทางปฏบต และความตรสรแหง

องคพระบรมครแลว กไดแสดงชเขามาโดยเฉพาะเจาะจงวา ”สรระ

กายนถกสรางขนใหเปนนครแหงกระดกทงหลาย มเนอและเลอด

เปนเครองฉาบไล เปนทตงลงแหงชราและมจจ กบมานะ (ความส�าคญ

ตน) และความลบหล พงรกายนวามอปมาดวยหมอดน พงกนจตน

นครสามอานพทธสาสนแลวเพงพนจคทต

350 สมเดจพระญาณสงวร

ซงมอปมาดวยนคร พงรบมารดวยอาวธคอปญญา พงรกษาความชนะ

ไวไมตดอย ธรรม ๒ ประการพงรจก (โดยลกษณะมอนจจลกษณะ

เปนตน) ดวยอภญญา (ปญญาทรยง) คอนามและรป ธรรม ๒ ประการ

พงละดวยอภญญา คอ อวชชา (ความไมรในสจจะ) และภวตณหา

(ความอยากเปนเหตใหยดเปนตวเปนตน) ธรรม ๒ ประการพงท�า

ใหแจงดวยอภญญา คอวชชา (ความรในสจจะ) และวมตต (ความ

หลดพน) ธรรม ๒ ประการพงปฏบตอบรมดวยอภญญาคอสมถะ

(ขอปฏบตเปนเครองสงบใจและอารมณดวยท�าจตใจใหเปนสมาธ)

วปสสนา (ขอปฏบตท�าใหเกดปญญาเหนแจงส�าเรจเปนอภญญาปญญา

ทรยง) เปนเหตใหรจกนามและรป ใหละอวชชาและภวตณหา ใหท�า

ใหแจงวชชาและวมตต และใหปฏบตอบรมสมถะและวปสสนา

ใหบรบรณ แล„

จบพทธสาสนเพยงเทาน คบารมไดก�ากบจตของนครสามอย

อยางรอบคอบ นครสามจงอานเขาใจ ซาบซงสจพจนทกถอยค�า

อยางนาอศจรรย เมออานจบแลว ไดเพงพนจทตทงคคอสมถะและ

วปสสนา ทแรกเพงดทละหนง แลวจงเพงดพรอมกนทงค นาประหลาด

ทเมอเพงดทละหนงกเหนไมถนดนก แตเมอเพงดทงค จงมองเหน

ไดถนดขน ทงไดมองเหนทางททตทงคนนด�าเนน เปนทางพเศษ

มใชเปนทาง ๔ แพรงแหงจตตนคร แตกไมนอกไปจากทาง ๔ แพรง

นน เมอเพงพนจยงขน จงปรากฏเปนทางคอมรรคมองค ๘ ทกลาว

ถงในตอนตนของพระพทธสาสนนนเอง หาใชทางอนทไหนไม

ครนมองเหนทางมาของทตทงคประจกษชดแลว กเพงพนจทสมถะ

351ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

มองเหนจตทสงบตงมน เพงลงไปในจตนน กพบวปสสนาซอนกนอย

กบสมถะ เพราะเปนทตทคกน ขณะนนสมทยไดสงกองทพใหญสงโยชน

ใหท�าการโจมตกองทพใหญมรรคทนท เพราะเปนจงหวะสดทายทจะ

ขดขวางท�าลายฝายคบารม

ใจของทกคนกเชนเดยวกบจตตนคร คอมฝายไมดคอยแตจะ

เขาขบไลฝายดใหพนไป การมาบรหารจตคอการมาศกษาและอบรม

ใหฝายดเขมแขง จนสามารถจะเอาชนะฝายไมดได ท�าใหฝายไมด

พายแพ สามารถอบรมใหฝายดชนะไดมากเพยงไร กจะไดเปนเจา

ของใจทมคามความสงบสขเพยงนน

ในขณะทนครสามเพงพนจทะลสมถะเขาไปพบวปสสนานน

กองทพใหญสงโยชนทง ๑๐ กองทพนอยไดเขาโจมตกองทพใหญ

มรรคทนท ตามค�าสงของสมทย เพอจะยดภมประเทศทรวมถนน

๔ แพรงซงเปนทตงแหงนเวศของนครสามอนกองทพใหญมรรค

ยดตงอย แตกองทพใหญมรรคไดเตรยมพรอมอยแลว จงตอส

ปองกนชยภมส�าคญของเมองไวได เสยงตอสกนดงเขาไปถงภายใน

นเวศแหงนครสาม ท�าใหนครสามตองชะงกการเพงพนจทตทงค

ไปเพงพนจเหตการณทเกดขน เปนโอกาสใหคอาสวะรบยนหนาเขามา

ชกชวนใหทงทตทงค รบออกไปกบคอาสวะโดยเรว สมทยกบกองทพ

ใหญสงโยชนก�าลงชวยปราบศตรก�าลงจะชนะอยแลว แตนครสาม

ไดมศรทธาตงมนในองคพระบรมครแลว และไดเหนสมทยเปนตวเหต

กองทพใหญทง ๒ ตอสกน นครสามไดธรรมจกษ กองทพนอยสงโยชน ๓

ถกเผาพนาศ สมทยขอพกรบ

354 สมเดจพระญาณสงวร

แหงทกขเสยแลว จงไมยอมทงทตทงคออกไปกบคอาสวะ แตกยง

สงสยอยวาฝายไหนจะชนะ ไดระลกถงคบารม ฝายคบารมไดปรากฏ

ขนทนท และบอกวาฝายกองทพใหญมรรคจะตองปองกนชยภมแหง

เมองไวไดแนนอน และจะยกออกไปท�าลายกองทพใหญสงโยชนถงท

ตงไดดวย คบารมไดสนบสนนอยเตมทขอใหเบาหทย และอยาทงทต

ทงค ด�าเนนการเพงพนจตอไป นครสามจงสนนวรณ สนกงวลเพราะ

เหตสงโยชน กลบมาเพงพนจสมถะใหม มองทะลเขาไปพบวปสสนา

จงเพงพนจวปสสนา กปรากฏสจจะทง ๔ ขนในวปสสนา เหมอนดง

กลาวในพระพทธสาสน

ขณะทสจจะทง ๔ เรมปรากฏขนแกจตตธาตแหงนครสาม

กองทพใหญสงโยชนไดพายแพกองทพใหญมรรค ถอยออกไปตงอย

ในทมนเกา มรรคบดแมทพใหญมรรคไดสงกองทพใหญมรรคยก

ตดตามออกไปเพอท�าลายลาง เพราะถงจงหวะทจะตองปฏบตใน

ขนเดดขาด กองทพใหญมรรคไดยกออกไปประชดกองทพนอย

ทง ๓ ของกองทพใหญสงโยชน คอกองทพนอยสกกายทฏฐ กองทพ

นอยวจกจฉา กองทพนอยสลพพตปรามาส กองทพใหญมรรคไดระดม

โจมตกองทพนอยสงโยชนทง ๓ นทนท มงบดขยใหแหลกลาญเปน

การประเดมชย

ขณะทกองทพทง ๒ ฝายก�าลงตอสกนถงขนเดดขาด ธรรมจกษ

(ดวงตาเหนธรรม) ไดบงเกดผดขนแกนครสามวา ”สงใดสงหนงม

ความเกดขนเปนธรรมดา สงนนทงหมดมความดบไปเปนธรรมดา„

ในขณะเดยวกนน ไดปรากฏล�าแสงจากกองทพใหญมรรคมตบะอ�านาจ

355ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ยงกวาระเบดท�าลายใด ๆ ในโลกทงสน พวยพงไปเผากองทพนอย

สงโยชนทง ๓ คอ สกกายทฏฐ (ความเหนเปนเหตถออตตาตวตนใน

สกนธกาย) วจกจฉา (ความลงเลเปนเหตไมแนใจในปฏปทาทางด�าเนน

ของตน) สลพพตปรามาส (ความถอศลและวตรตาง ๆ ดวยความ

ปรารถนาผลมลาภยศ เปนตน หรอดวยความเชอถอวาศกดสทธ)

สนซากไปในชวขณะจตเดยว บรรดาทจรตและหวโจกอนธพาลวายราย

ทงปวงกวอดวาย ไปสนพรอมกน สมทยกบคอาสวะได สลบไสล

ไปครหนงจงฟนขนมา แตกกลบเปนสมทยกบคอาสวะอกคนหนง

ซงหายความรายกาจไปเปนอนมาก และขอสงบพกรบกบกองทพใหญ

มรรคทนท

ความจรงกเปนเชนนน เมอความดเขมแขงเตมทแลว ความ

ไมดกจะพายแพสงบเงยบไปทนท ความส�าคญอย ทว าทกคน

ควรพยายามอบรมความดใหเจรญ ใหเขมแขง จนถงขนาดท�าให

ความไมดสงบเงยบไปอยางสนเชง แบบผแพอยางราบคาบ

ในขณะเดยวกนทธรรมจกษบงเกดผดขนแกนครสาม และ

กองทพนอยสงโยชนทง ๓ ถกเผาท�าลายไปหมดสนนน องคพระบรม-

ครพทธเจาไดปรากฏพระธรรมกายขนแกธรรมจกษของนครสาม

พระองคไดเสดจมาสจตตนครในขณะเดยวกนนน องคพระบรมคร

ไดเสดจมาตามสจพจนทตรสไววา ”ผใดเหนเรา ผนนเหนธรรม ผใด

เหนธรรม ผนนเหนเรา„

นครสามผไดธรรมจกษจงไดเหนองคพระบรมครโดยพระธรรม-

กายสมเจตนาทมมาชานาน ไดถวายบงคมพระยคลบาทดวยธรรมปต

ยงนก และไดสดบพระพทธพยากรณวา ”สาวกของเราผละสงโยชน

ได ๓ เปนสมจเฉทปหาน (ละไดเดดขาด) ยอมเปนโสดาบน คอ

ผถงกระแสธรรมแลว เปนผไมตกต�า เปนผแนนอน จะไดตรสร

ในเวลาตอไปอก ๗ ชาตเปนอยางชา„ ครนทรงพทธพยากรณแลว

กไดเสดจกลบ คบารมไดเขามาแสดงมทตาจตทนท และบอกวาบดน

อวสานแหงจตตนคร นครสามกบคณะ

อพยพออกไปสแดนเกษม

358 สมเดจพระญาณสงวร

นครสามเปนผพนอบายภมทงปวงแลว มอาภรณพเศษประดบองคอย

๔ อยาง นครสามจงตรวจดทองคเอง กพบอาภรณพเศษ ๔ อยาง

ประดบอยจรง คอ ๑. ความเลอมใส ไมหวนไหวในพระพทธเจา

๒. ความเลอมใสไมหวนไหวในพระธรรม ๓. ความเลอมใสไมหวนไหว

ในพระสงฆ และ ๔. ศลทพระอรยะปรารถนา คอ ศล ๕ ทบรสทธ

เกดโดยสมจเฉทวรต (งดเวนโดยเดดขาดดวยมรรค) คบารมได

บอกวา อาภรณพเศษนเรยกวาโสดาปตตยงคะ (องคแหงความถง

กระแสธรรม) ทง ๔

ขณะนน ภเขามหมาทสงจรดฟา ซงวงลอมจตตนครไดกลง

เขามาประชดปราการทกดานแหงจตตนครแลว ความแปรปรวนภายใน

จตตนครไดเกดขนถงขนาดทสด ถนน ๔ สายช�ารดขนาดหนก

ระบบสอสารทงปวงขดของ โรงงานทกโรงช�ารด บางโรงเกอบใชงาน

ไมได ระบบตาง ๆ พรอมทงเจาหนาททงปวงพลอยเกาแกเชอนแช

ขดของไมสะดวกไปทงหมด เปนอนแนวาจตตนครจะตองถกบด

ท�าลายลงไปพรอมกบความแตกท�าลายทกอยางภายใน นครสาม

จ�าจะตองทงเมองไปสภมอนเพอสรางนครขนใหม ถาเปนเวลากอน

แตทจะไดธรรมจกษหรอปราศจากบญกรยากยากทจะออกไปได

เพราะดไมมทางจะออกไปไดอยางไร ภเขาสงชนจรดฟาลอมกระชบ

แนนทง ๔ ทศโดยรอบ ไมมชองทจะเลดลอดออกไปไดแมแตนอย

กจะตองถกบดขยอยภายใตเขาหนแนแท แตเมอนครสามไดธรรมจกษ

แลว กมทางอพยพออกไปไดโดยสวสด

359ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

ขณะนน คบารมกบบญกรยาและชาวเมองผตดตามไดเตรยม

การอพยพใหญ เพราะจะมทงกองทพใหญมรรค ทงคอาสวะกบกองทพ

ใหญสงโยชนทเหลอ ซงบดนเลกลงพรอมทงสมทย ซงไดกลบ

เรยบรอยขนเปนอนมาก อพยพตดตามนครสามไปดวย เพราะทง ๒

ฝายเปนอนพกรบกนไวชวคราว และตกลงจะอพยพไปพรอมกน

ในเวลาอนคบขนทสดน ระบบตาง ๆ ของเมองจ�าตองยบตวเอง

ลงเหลอ ๓ คอ ระบบวจสงขาร (ปรงแตงวาจาใหพด คอ วตกวจาร

ความตรกตรองทจะพด) ระบบกายสงขาร (ปรงแตงกาย คอลมหายใจ

เขาออก) ระบบจตตสงขาร (ปรงแตงจต คอ สญญา เวทนา หรอ

ระบบสมอง)

กาลกรยาแหงจตตนครไดมาถงแลว เมอภเขาวงรอบนนไดกลง

บดขยปราการเมองเขามาท�าลายทก ๆ อยางไปโดยล�าดบ กลาวเฉพาะ

ทยอเปน ๓ ระบบ คอ ท�าลายระบบวจสงขารดบวตกวจาร ทจะ

พดลงกอน แลวท�าลายกายสงขารดบจมลง นครสามยงไมอพยพ

ครนแลวท�าลายระบบจตตสงขารดบสญญาเวทนา หรอระบบ มองชน

ในลงเปนทสด นครสามกบคณะไดอพยพออกจากจตตนครทนท

โดยเคลอนออกไปเหนอภเขาทกลงประชดเขามาประสานเปนหน

แทงเดยวกน ทบขยจตตนคร ท�าลายลงหมดสน จตตนครจงถง

กาลอวสานนครสามกบคณะอพยพไปสแดนเกษมสวสดแลวแล

จตตนครไดถงกาลอวสานลงแลว แตนครสามกบคณะผตดตาม

ไดอพยพออกไปสแดนเกษมสวสดได โดยไดเคลอนขนเหนอภเขา

แหงชราและมรณะออกไปสสคต (คตทด) จงไมถกภเขาบดโลกนน

บดขยอย ภายใตใหจมลงไปส ทคต ดวยอานภาพแหงบญกรยา

ไตรสรณคมน และโดยเฉพาะโสดาปตตยงคะทง ๔ อนเปนอาภรณ

พเศษแหงนครสามทไดมาพรอมกบธรรมจกษ เรองจตตนครจง

เปนอนถงอวสาน

ความคดผกเรองนขน ไดเกดจากพระพทธภาษตในธรรมบท

ขอหนงวา ”พงกนจตอนมอปมาดวยนคร„ อนทจรง ความหมาย

แหงพระธรรมขอนนาจะมเพยงวา พงกนคอท�าเครองปองกนนครจาก

ขาศกฉนใด กพงกนจตจากขาศกคอกเลสมารฉนนน แตกยงชวน

ใหคดวางโครงเลาเรองจตตนครโดยอปมา คอคดขยายอปมานน

ออกไปเปนเรองจตตนครขน ทงไดอาศยพระพทธภาษตในสฬายตน

วรรค สงยตตนกายอกแหงหนงทผกอปมาถงนครชายแดนแหงหนง

พรสงทาย

362 สมเดจพระญาณสงวร

มปราการและเสาระเนยดอนมนคง มทวาร ๖ มนายทวารบาลเปน

ผฉลาด หามคนทไมรจกมใหเขาไป อนญาตใหแตคนทรจกเขาไป

ไดมทตดวนคหนงมาจากทศทง ๔ ถามนายทวารบาลนนวา นครสาม

(เจาแหงนคร) นนงอยทไหน นายทวารบาลตอบวา นครสามนงอย

ททาง ๔ แพรงกลางเมอง ทตดวนคนนจงมอบยถาภตพจน (ค�าตอบ

ตามทเปนจรง) แกนครสาม ปฏบตตามมรรค (ทาง) ทมาแลว และ

ไดมพระพทธภาษตไขความไวตอไปวา นคร เปนชอของกายน ค�าวา

ทวาร ๖ เปนชอของอายตนะภายใน ๖ ค�าวา นายทวารบาล เปนชอ

ของสต ค�าวา คแหงทตดวน เปนชอแหงสมถะและวปสสนา ค�าวา

นครสาม เปนชอแหงมหาภตะคอธาตทง ๔ ค�าวา ยถาภตพจน

(ค�าตามทเปนจรง) เปนชอแหงนพพาน ค�าวา มรรคตามทมาแลว

เปนชอแหงมรรคมองค ๘

เรองจตตนครจงไดถกผกขนตามโครงอปมาดงกลาว บรรจ

ธรรมทงปวงลงโดยบคลาธษฐานและแสดงออกมาตามจงหวะของ

เรองตงแตตนจนอวสาน มความประสงคเพอจะชกจงใจผประสงค

ธรรมในรปและรสทแปลก มาฟงมาอานแลวไขความธรรมนอมเขามา

สตน เพราะเรองจตตนครทงหมดกเปนเรองกายและจตนเอง และ

ทกคนจะตองพบภเขาแหงชราและมรณะทกลงมาบดชวต ฉะนน

ไฉนจะไมแสวงหาทพงดงเชนนครสามในเรอง และไฉนจงจะยอม

อยใต ใหภเขาแหงชราและมรณะนนมาบดขยเอาขางเดยว ไฉนจง

จะไมปนขนอยเหนอภเขาแหงชราและมรณะนนบาง พระพทธสาสน

ไดบอกวธปฏบตเพอขนอยเหนอไวแลว

363ÊÁà´ç¨¾ÃÐÞÒ³ÊѧÇÃ

เมอเพงพนจเรองจตตนครจนถงอวสานจะพบวธปฏบตอยเหนอ

สมทยกบพรรคพวก ตลอดถงภเขาแหงชราและมจจดงกลาว ทกอยาง

เรองจตตนครจงอาจเปนประโยชนแกผจ�านงและคนหาประโยชนได

ตามสมควร และบางประการอาจจะรสกวาเปนบคลาธษฐานจดไปบาง

เชนเรองพระบรมครยงประทบอยและเสดจมาโปรดนครสามในขณะ

มรรคจต ผลจต แตกผกขนใหเหนจรงตามพระพทธด�ารสวา ”ผใด

เหนธรรม ผนนเหนเรา„ ซงตรสเปนท�านอง บคลาธษฐาน จงผกเปน

บคคลขนใหเหนได คดวาเหมอนอยางการสรางพระพทธรปขนไวบชา

กแลวกน เพราะวาคนทวไปอยากเหนเหมอนอยางเหนดวยตา

เมอท�าใหเหนดงนนไดกจะซาบซงเขาไปถงใจไดดกวาแสดงเปน

นามธรรมลวน ๆ

ขอนอบนอมถวายพระกศลแทบพระบาท

สมเดจพระญาณสงวร

สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก

ดวยความซาบซงประทบใจ ในพระจรยวตร ในความสะอาดบรสทธ

อนเปนแบบอยางทเลศแกการประพฤตปฏบต