บทท การรวบรวมขอมลและเครองมอเพอการตดตามประเมนผล

ดร.สรศกด บญเทยน รศ.ดร.ภาณวฒน ภกดวงศ

การเกบรวบรวมขอมลและการเลอกใชเครองมอในการตดตามประเมนผลภายใตกรอบงานสรางเสรมสขภาพของส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) หากเรามองแบบผวเผน กยงคงอยภายใตหลกการวจยประเมนผลโดยทวไปแตหากพจารณาอยางรอบดานการตดตามประเมนในลกษณะน ควรท าความเขาใจอยางลกซงและมองทงระบบ ทงหลกการ แนวคด ทมาทไป ตงแตการกลนกรองขอเสนอโครงการ การก าหนดกรอบค าถามและขอบเขต ด าเนนการประเมน การทบทวนรางรายงาน การผลกดนผลการประเมนไปสกระบวนการตดสนใจของหนวยงานทเกยวของจนถงขนการตดตามเฝาระวงและประเมน (รายละเอยด แผนภมท.......กรอบแนวทางการตดตามประเมนผล) ทงน เพอน าไปสการออกแบบการเกบรวบรวมขอมลทครบถวน ถกตอง รอบดานทนตอเหตการณ และสามารถเลอกใชเครองมอไดอยางเหมาะสม

แผนภมท..... แสดงกรอบแนวทางการตดตามประเมนผล

ในบทน จะขอน าเสนอเนอหาส าคญทจ าเปนตอการน าไปประยกตใชในการตดตามประเมนผลไดอยางเหมาะสม แบงเปน 4 สวนดงน

1. ขนตอนการตดตามและการประเมนผล ตามแนวทางเพอเสรมสรางพลงอ านาจชมชน 2. วธการรวบรวมขอมลเพอการตดตามและประเมนผล 3. เครองมอทใชเกบขอมลแบบไมมโครงสราง 4. เครองมอทใชเกบขอมลแบบมโครงสราง

1. ขนตอนตดตามและการประเมนผล ตามแนวทางเพอเสรมสรางพลงอ านาชมมน

มวธการและขนตอนดงตอไปน 1. ก าหนดกลมเปาหมายของการเกบขอมลเพอการตดตามประเมนผล ไดแก 1) กลมผสนบสนนและกลมพเลยง หมายถง คน หรอกลมคน ทเปนผใหการสนบสนนการ

จดท าโครงการของชมชนหรอเปนตวหนนเสรมในดานตางๆ ใหแกชมชน 2) กลมผด าเนนโครงการ ทงทเปนภาคหลกและภาคยทธศาสตร (ภาคตวหลก หมายถง คนท

มภารกจทเกยวของกบการด าเนนงานโดยตรง สวนภาคยทธศาสตร หมายถง คนทมสวนส าคญอยางมากในการผลกดนการด าเนนงานใหบรรลผลส าเรจ โดยภาคหลกหรอภาคยทธศาสตรอาจจะเปนคนเดยวกนกได) 3) กลมผไดรบประโยชนจากโครงการ หมายถงกลมเปาหมายในแตละกจกรรมของโครงการโดยอาจจะเปนกลมทไดรบผลประโยชนโดยตรง และกลมทไดรบประโยชนโดยออม

2. ผท าหนาทประเมน คดเลอกแกนน าชมชนในแตละกลมเปาหมาย (ตามขอ 1) เพอรวมกนตดตามประเมนผลโดยใชแนวทางการประเมนตามภาพเชงระบบในการจดท าโครงการพฒนาสขภาวะชมชน (ตามแผนภมท 3.1 บทท 3) หรอใชกรอบคดของการประเมนผลโครงการ (ตามแผนภมท 3.2 บทท 3) กได

3. เรมตนโดยใหชมชนรวมกนประเมนสถานการณในชมชน ทงทเปนปญหาทชมชนตระหนกหรอแนวทางพฒนาทชมชนเหนพอง

4. ทบทวนพนธกจ เปนการใหชมชนรวมกนทบทวนบทบาทวาบทบาททควรจะเปนเพอการแกปญหาในสถานการณทเปนอย ควรเปนอะไร อยางไรบาง

5. การตรวจสอบการใชทนชมชนและรวบรวมทนในชมชนเปนการประเมนการใชทนในชมชนทจะเปนปจจยเออตอการแกปญหา ทนชมชน ไดแก ทนทเปนทรพยากรธรรมชาต ทนทางดานวถชวตวฒนธรรม ทนดานนวตกรรม ภมปญญา ทนดานการเงนเศรษฐกจชมชน ทนทเปนกลไกของชมชนและทนดานคน

6. การประเมนจดหมาย เปาประสงค เปาหมาย ชมชนรวมกนประเมนและทบทวนจดหมายทก าหนดไว ซงอาจจะเปนจดหมายเฉพาะในระยะสน หรอระยะยาว ทแสดงถงความเปนชมชนทมสขภาวะ

7. การรวมกนคดและทบทวนยทธศาสตร ยทธศาสตรในทนหมายถงวธการส าคญทใชเพอด าเนนงานโครงการ การประเมนในขนตอนนเพอการปรบปรงวธการท างาน การปรบแผน

8. การรวมตดตามกระบวนการด าเนนงานและผลลพธท เกดขน ทงน เ พอทบทวน ปรบปรง กระบวนการและวเคราะห สงเคราะหผลลพธทเกดขน

9. การพฒนาระบบเอกสารเพอการตดตามความกาวหนา เปนการรวมกนออกแบบการจดท าบนทกเพอการก ากบ ตดตามงาน และทส าคญควรเปนบนทก รายงาน ทน าไปสการแลกเปลยนเรยนร

10. การสรางชองทางการสอสารเพอความเขาใจ เพอการเรยนร และเพอการเสรมพลงสชมชนรวมถงภาคทเกยวของ

2. วธการรวบรวมขอมลเพอการตดตามและประเมนผล ในเอกสารฉบบนขอแบงเปน 2 วธ คอ

2.1 การเกบขอมลแบบไมมโครงสราง เปนการเกบขอมลเชงคณภาพ เพอใชในการอธบายปรากฏการณตางๆ ทเกดขนในการด าเนนงาน โดยเฉพาะคณคาภายในชมชนและคณคาภายในตวบคคล เชน การถอดบทเรยน การท าสนทรยสนทนา กลมสนทนา การท า AAR (การเรยนรหลงท างาน : After Action Review) การสมภาษณเชงลกผน าในชมชน การใชกลมสมภาษณ การสงเกตอยางมสวนรวม การทบทวนขอมลทตยภม เปนตน

2.2 การเกบขอมลแบบมโครงสราง สวนใหญใชในการเกบขอมลเชงปรมาณ เชน การส ารวจ การตรวจสอบ โดยใชแบบสอบถาม และการใชแบบสมภาษณ ในการตดตามประเมนผลแบบเสรมพลงน ควรออกแบบโครงสรางเพอใชเปนแนวทางในการสมภาษณ แลกเปลยนเรยนรระหวางผท าการประเมนกบกลมเปาหมายทถกประเมน อาจจะใชรวมกบการส ารวจได แตไมควรใชการส ารวจเพยงวธเดยว

นอกจากน ในกระบวนเกบขอมล จะตองเนนความนาเชอถอของขอมลใน 3 สวน คอ 1) ความถกตอง หรอความตรงของขอมล (Validity) 2) ความเทยงของขอมล (Reliability) 3) ความสอดคลองกบเวลา (Timeliness) ทงความถ และความเปนปจจบน ในกรณตดตามประเมนผลโครงการน อาจจะใชการเปรยบเทยบขอมลทไดจากการเกบขอมลทงแบบม

โครงสรางและไมมโครงสราง 3. เครองมอการเกบขอมลแบบไมมโครงสราง 3.1 การถอดบทเรยน

หลายๆ คนอาจมค าถามวา ถอดบทเรยน คออะไร และอะไรคอ ความร อะไรคอ บทเรยนเพอใหเกด ความเขาใจเบองตนรวมกน จงตองท าความเขาใจ ค าทส าคญ 4 ค า ดงน “ความร การจดการความร บทเรยน และการเรยนร “

“ความร” ม2มมมองคอ ความรภายในกบความรภายนอก ความรภายใน คอ ความคด คานยม ความเชอ ทกษะและความสามารถในการปฏบตงานทมความเฉพาะตามประสบการณ และบรบทแวดลอมของแตละคน ลวนเปนความรทฝกลกในตวคน และความรภายนอกในอยในหนงสอ ต ารา ฯลฯ มาผานการตรวจสอบ วเคราะห และสามารถน าไปปรบใชไดทวไปในบรบทตางๆ

“การชดการความร” คอ กระบวนการรวบรวม วเคราะห สงเคราะห จดระบบเพอใหเกดการ แลกเปลยน ตรวจสอบ ตอยอดความรในการน าไปใชตอไป

“บทเรยน” ม 2 มมมอง คอ มมมองแรก บทสรปของความรทเปนรปธรรมทไดจากกระบวนการ ท างาน ทอธบายผลการด าเนนงานตามเปาหมายทก าหนดไว และเปนปจจยเงอนไขทส าคญ และมมมองทสอง คอ ขอคนพบใหมของความร ทไดจากกระบวนการท างาน ทอธบายถงผลการท างานทเกดขนโดยไมไดคาดหมายทงทพงประสงคและไมพงประสงค แตเปนประโยชนในการท างานใหดขนรวมถงปจจยเงอนไขทท าใหเกดสงนนดวย

“การเรยนร” คอ การศกษาเพอหาหนทางในการปรบปรง เปลยนแปลง หรอพฒนาตอขางหนา อยาง ไมมทสนสด และเปนกระบวนการคนหาหนทางไปสอนาคตทพงปรารถนา โดยการทบทวนตวตนและ ภมปญญาในอดต

จากหลกคดเบองตนทง 4 ค า ท าใหสรปไดวา “การถอดบทเรยน” จงเปนวธการจดการความรรปแบบ

หนง มวตถประสงคเพอคนหาคณคาทเกดขนจากการด าเนนโครงการโดยใชวธการรวบรวม วเคราะหและสงเคราะหคณคาจากความรและประสบการณทงทมอยเดมและเกดขนใหมของกลมเปาหมายทไดรวมด าเนนโครงการ รวมถงขนตอนการด าเนนงาน ผลการด าเนนงานทงทส าเรจ หรอลมเหลว ทงนเพอเปนแนวทางในการทบทวน ปรบปรงการด าเนนงานใหบรรลเปาหมาย และสามารถน าไปเผยแพร เพอการเรยนรของผอนได

3.1.1 รปแบบของการถอดบทเรยนเพอการตดตามและประเมนผล การถอดบทเรยนในการประยกตใชเพอตดตามและประเมนผล สรปได 2 รปแบบ คอ การถอดบทเรยนทงโครงการและการถอดบทเรยนเฉพาะประเดน 1) การถอดบทเรยนทงโครงการ มลกษณะส าคญคอมการถอดบทเรยนทงกระบวนการด าเนนโครงการทงระบบ โดยพจารณาประสทธภาพและประสทธผลของโครงการ ตงแตชวงเรมกอตว การวางแผน การด าเนนงาน ผลทเกดขน รวมถงปจจยตางๆ ทเกยวของ แตในการน าไปประยกตใช การถอดบทเรยนทงโครงการมขอบเขตการวเคราะหทซบซอน ขนอยกบลกษณะโครงการ ซงอาจตองใชเวลาและทรพยากรในการถอดบทเรยนมาก 2) การถอดบทเรยนเฉพาะประเดน ใหความส าคญกบประเดนใดประเดนหนงหรอกลมประเดนทมความส าคญตอการบรรลความส าเรจของโครงการ ซงจะมลกษณะเดน คอมความเจาะจงเฉพาะเนอหาหรอความรทเกยวของเทานน ท าใหไดความรทกระชบ สามารถน าไปประยกตใชในบรบทอนๆ ได ทงน ตองพงคดเสมอวา ตองเปนประเดนทส าคญและมอทธพลตอกระบวนการท างานอยางแทจรง การถอดบทเรยนทง 2 รปแบบตางมจดหมายเดยวกน คอ การพฒนาศกยภาพของคน ชมชน สงคม เพอยกระดบไปสทศทางทชมชนหรอสงคมคาดหวงไวรวมกน 3.1.2 ขนตอนการถอดบทเรยนเพอการตดตามประเมนผล โดยภาพรวมแบงเปน 3 ขนตอนหลก คอ

1) ขนเตรยมการกอนปฏบตการ เตรยมกรอบเนอหา ประเดน ศกษาเนอหา พนท โครงการทเกยวของ เตรยมกรอบ แนวทางขนตอนการศกษาและกรอบค าถาม เตรยมประเดนพดคย เตรยมกลมเปาหมายทจะพดคย ใครมสวนไดสวนเสย

2) ขนปฏบตการถอดบทเรยน ใหเรมตนดวยการแนะน าตว แนะน าวตถประสงค ความเปนมา เปดประเดนค าถาม “ผรเลา ผประเมนฟงและถาม” ตามเนอหา สาระ ตามล าดบขนตอน ดงน

เลาประสบการณจากวธการด าเนนงานของผรวมถอดบทเรยน เปรยบเทยบความแตกตางระหวางวธด าเนนงานทวางแผนไวเดมกบวธด าเนนงานจรง วเคราะหผลการวธด าเนนงานทท าไดด ขอเสนอแนะวธการวธด าเนนงานทจะท าใหงานดขน วเคราะหปญหาอปสรรคระหวางการวธด าเนนงาน ขอเสนอแนะวธปองกนไมใหเกดอปสรรค ขอเสนอแนะเพมเตม การประเมนความพงพอใจผลการวธด าเนนงานทผานมาของผเขารวมถอดบทเรยน

3) ขนการประมวลผลขอมล ทมถอดบทเรยนตองน าขอมลทไดจากชมชนมารวบรวม ทบทวนความถกตองสมบรณ

ตรวจสอบ ปรบปรง เทยบเคยงขอมลทได ขนวเคราะห สงเคราะห สรปความ โดยตอบค าถามตอไปน อะไรทเกดขน เกดขนไดอยางไร เบองหลงความเปนมา การแกไขปญหาอปสรรค วธคดและรปแบบความเคลอนไหว

สภาพแวดลอมตางๆ และตองอธบายเชอมโยง เพอสรางความสมบรณและสรางคณคาใหกบบทเรยน

3.1.3 เทคนคการถอดบทเรยน เพอการน าไปประยกตใช ดงน 1) เทคนคการถอดบทเรยนทงโครงการ

1.1) เทคนค Retrospect เปนการถอดบทเรยนทเนนใหผเขารวมกระบวนการสกดบทเรยนการท างานทงโครงการ

ตงแต การกอตว ด าเนนการ ผลลพธ ผลผลต และผลกระทบ การออกแบบกระบวนการจงอาจตองใชเวลาทเหมาะสม (โดยปกต 1-2 วน) ขนอยกบความซบซอนของโครงการ โดยกระบวนการถอดบทเรยนมขนตอนส าคญ ดงน

ขนท 1 เตรยมความพรอมดานความทรงจ า ขอมลเกยวกบประวตความเปนมาและผลการด าเนนโครงการ อาจแจงใหผเกยวของไดทบทวนขอมลตางๆ หรอรวบรวมขอมลทเกยวของ(ท าการบานมากอน) กอนทจะมการถอดบทเรยน

ขนท 2 ท าความเขาใจรวมเกยวกบกระบวนการถอดบทเรยน มความจ าเปนย าหลกการ เปาหมาย กระบวนการทจะท ารวมกน และสงส าคญคอ บรรยากาศและคณภาพของกระบวนการ ซงถอเปนหวใจของการถอดบทเรยนทจะใหเกดคณคารวมททกคนยดถอตรงกน สรางความเขาใจรวมกน

ขนท 3 กระบวนการระดมความคด ภายใต 4 ค าถามหลก ไดแก ค าถามท 1 “ทานเขามาเกยวของกบโครงการนไดอยางไร อะไรเปนแรงจงใจทท าใหทาน

เขารวมโครงการน” เปนการทบทวนบทบาทของตวเองในโครงการ ค าถามท 2 “โครงการนเกดขนไดอยางไร ความส าเรจของโครงการนเปนอยางไร และ

สภาพทเกดขนจรงเปนอยางไร” เปนทบทวนทมาทไป จดมงหมายของโครงการ พรอมทงชวยสะทอนความคาดหวงทอยากเหนกบสงทเกดขนจรง

ค าถามท 3 “ท าไมจงเปนเชนนน” เปนการวเคราะหเปรยบเทยบภาพทคาดหวงกบสง ทเกดขนจรง เพอหาสาเหต ปจจยทท าใหประสบผลส าเรจ หรอไมประสบผลส าเรจ

ค าถามท 4 “ทานไดเรยนรอะไร และทานมขอเสนอแนะอะไร” เปนการสงเคราะหบทเรยนและขอเสนอแนะรวมกน คอ ปจจยเงอนไขทสงเสรมกท างานใหส าเรจ จะตองท าอยางไรสงดเหลานเกดขนอก หรอตองท าอะไรเพอยกระดบใหดยงขน รวมถงอปสรรคทท าใหโครงการไปไมถงเปาหมายทวางไว ถาจะปองกน หลกเลยงจะตองด าเนนการอยางไร 1.2) เทคนค PM (Performance Measurement)

เปนเทคนคทประยกตมาจากแนวคดการประเมนประสทธผลการด าเนนโครงการ มเปาหมายเพอสกดความรดานกระบวนการท างาน การบรหารจดการภายใตวสยทศน พนธกจ ยทธศาสตร และผลลพธของโครงการเทยบเคยงกบโครงการลกษณะคลายกนในบรบทอนๆ การถอดบทเรยนดวยเทคนค PM มเงอนไขส าคญทตองพจารณา คอ

ประการแรก การเหนคณคา และเชอมมนในคณประโยชนของการตดตามประเมนผล จะน าไปสการสนบสนนกระบวนการสรางตวชวด พฒนาเครองมอ การตดตามสงเกต และการใชผลการประเมนสะทอนกลบเพอพฒนายกระดบการท างานอยางตอเนอง

ประการทสอง การมสวนรวมและความชดเจนของวสยทศน พนธกจ ยทธศาสตร ผลลพธของโครงการ รวมถงประเดนหลกทจะใชดความส าเรจของโครงการในระดบและมตตางๆ

ประการทสาม คณภาพของตวชวด เกณฑ เครองมอในการตดตามประเมนผล โดยตวชวดตองใชหลก 3 ดาน คอ ดานทหนง ตวชวดตองสรางสอสารสรางความเขาใจใหตรงกนได(Communication) ดานทสอง ตวแทนสงทจะวด (proxy ) สามารถสะทอนถงผลลพธทโครงการตองการได ดานสดทาย อธบายความกาวหนา (Data) มความนาเชอถอและสามารถสะทอนภาพความกาวหนาในการด าเนนโครงการไดอยางตอเนอง และประการทส ด าเนนการเกบขอมลตามตวชวด ประมวลสรปเปนรายงานผลการประเมนประสทธผลของโครงการ โดยกระบวนการถอดบทเรยนมขนตอนส าคญ ดงน

ขนท 1 และขนท 2 ด าเนนการเชนเดยวกบเทคนค Retrospect ขนท 3 กระบวนการระดมความคด ภายใต 3 กจกรรม ไดแก กจกรรมท 1 ทบทวนผลการประเมนรวมกน ไดแก แผนงาน และผลงาน รวมถงผลการประเมน เปนการตรวจสอบและสรางการยอมรบผลการประเมนรวมกนอกครง ซงจะน าไปสการวเคราะหความส าเรจและความไมส าเรจของโครงการรวมกนอยางมคณภาพ กจกรรมท 2 วเคราะหเหตปจจยความส าเรจ/ไมส าเรจ เปนการวเคราะหปจจยเชงการบรหารจดการและกระบวนการท างานทท าใหโครงการบรรลผลส าเรจหรอไมส าเรจ กจกรรมท 3 ก าหนดขอเสนอแนะ เปนขนการสงเคราะหตอเนองรวมกนวา หากจะด าเนนการโครงการในลกษณะเชนนตอไปอกในอนาคต จะตองปรบวธการด าเนนงาน การบรหารจดการ ฯลฯ อยางไรเพอใหปจจยหรอเงอนไขทเปนตวสงเสรมการท างานโครงการนนใหส าเรจอกครงหรอจะตองด าเนนการอะไรเพมเตมเพอยกระดบใหดขนอก หรอจะตองปรบปรง พฒนากลไกใดเพอปองกนหรอลดอปสรรคไมใหเกดขนจนไมสามารถด าเนนโครงการไดตามทคาดหวงไว

2) เทคนคการถอดบทเรยนเฉพาะประเดน 2.1) เทคนค AAR (After Action Review) เปนกระบวนการถอดบทเรยนหลงจากเสรจกจกรรม

ในแตละครง (ตามปกตควรท าโดยทนทหรอใหเรวทสด เพราะสามารถสะทอนความคดเหน ความจ า ความเขาใจเกยวกบกจกรรม แบบยง”สด”อย) ถอเปนถอดบทเรยนเรยนแบบสะสมความร น ามาสงเคราะหเปนชดความรเมอโครงการนนสนสดลง เทคนคนเปนการสรป ทบทวนการด าเนนงานของกจกรรม วธการท างาน ผลทเกดขนทงทเปนความส าเรจและปญหาอปสรรคทเกดขน เปนการทบทวนเพอแลกเปลยนประสบการณการท างาน เพอแกปญหาทเกดขนไมใหเกดปญหานขนอก ในขณะเดยวกนกคงไวซงวธการทดอยแลว

วธการในการท า AAR ประกอบดวย ค าถาม 6 ขอ 8 ขนตอน ค าถาม 6 ค าถามของ AAR คอ

1) สงทคาดวาจะไดรบจากการท างานคออะไร 2) สงทเกดขนจรงทสงกวาทคาดหวงคออะไร 3) สงทเกดขนจรงทต ากวาทคาดหวงคออะไร 4) สงทไดเรยนรและเปนประโยชนคออะไร 5) คดวาควรปรบปรงอะไร วธการลด/แกความแตกตางคออะไร 6) หากตองท าครงตอไป จะปรบปรงอะไรใหดขน ขนตอน 8 ขนตอนของ AAR คอ 1) ควรท า AAR ทนทหลงจากจบกจกรรม 2) ไมมการกลาวโทษ ซ าเตม ตอกย าซงกนและกน ไมมความเปนเจานายหรอลกนอง มแตบรรยากาศ

ทเปนกนเอง รบฟงอยางเปดใจ การเรมตนพดคยจงควรเรมทผอาวโสนอยทสดกอน 3) มผด าเนนการสนทนาคอยกระตน ตงค าถามใหทกคนไดแสดงความคดเหน ขอเสนอแนะ

ของตน และมผจดบนทกคอยบนทกเรองทแสดงความเหน 4) ถามตวเองวาสงทควรจะเกดขนคออะไร 5) พจารณาดวาสงทเกดขนจรงคออะไร 6) ความแตกตางระหวางสงทควรจะเกดขนกบสงทเกดขนจรงคออะไร ท าไมจงตางกน 7) จดบนทกเพอเตอนความจ าวาวธการใดบางทจะน ามาแกปญหาอยางไรกตามพงระลกอยเสมอวา

แตละกจกรรม แตละชวงเวลา แตละบรบท สถานการณปญหาและวธการแกปญหาอาจจะแตกตางกน นอกจาก AAR แลวยงมเทคนคการตดตาม ประเมนผลอยางอนทเกยวเนองกน คอ BAR=Before Action Review และ DAR= During Action Review

2.2) เทคนค OM (Outcome Mapping) เปนการประยกตมาจากแนวคดแผนทผลลพธ ซงเปนแนวทางการพฒนาระบบตดตามประเมนผลโครงการทเนนการตดตามประเมนโครงการใน 3 มต คอ มตท 1 การปรบเปลยนพฤตกรรม การกระท ากจกรรม และสมพนธภาพของปจเจก กลมคน และองคกรทมสวนเกยวของโดยตรงกบโครงการ มตท 2 การปรบเปลยนเชงยทธศาสตรโครงการทมอทธพลตอการปรบเปลยนทางพฤตกรรมและความสมพนธของกลมภาคทเกยวของในโครงการ มตท 3 การบรหารจดการ ขอแตกตางของ เทคนค OM กบเทคนค AAR ตรงท เทคนค OM จะถอดความรเปนประเดนหรอกลมประเดนจากผลการประเมน ในขณะท เทคนค AAR ก าหนดประเดนจากความคด ประสบการณของทมประเมน ดงนนเทคนคOM นจงมเงอนไขส าคญ กลาวคอ โครงการทจะถอดบทเรยนดวยเทคนค OM จะตองผานกระบวนการก าหนดกรอบการพฒนาโครงการจนไดวสยทศน พนธกจ ยทธศาสตร ภาคทเกยวของ ตลอดจนเปาหมายทตองการใหเกดการเปลยนพฤตกรรม ผลลพธ เกณฑความกาวหนา และการบรหารจดการทชดเจน ตามแนวคดของแผนทผลลพธมาแลว1 นอกกจากน โครงการตองมการด าเนนการตดตามความกาวหนาและมการเกบรวบรวมขอมลตามตวชวดเปนระยะมาแลวอยางตอเนอง ทงนมขนตอนการท างานดงตอไปน

ขนท 1 ก าหนดประเดนการถอดบทเรยนสามารถก าหนดไดจากระดมความคดจากแกนน าของโครงการ เนอหาของประเดนอาจมาจากผลการประเมนทสะทอนถงจดเดนหรอพฒนาการทดของตวชวด หรอจะเลอกถอดบทเรยนประเดนผลการประเมนทสะทอนถงจดออนของการด าเนนโครงการ หรอจะเลอกลกษณะทเปนทงจดแขงหรอจดออนของการด าเนนโครงการเลยกได ขนอยกบมตของทประชม ตวอยาง “จากผลการ 1ศกษาเพมเตมไดจาก หนงสอ Outcome Mapping ของ Sarah Earl,Fred Carden และ Terry Smutylo หรอหนงสอ แผนทผลลพธ ฉบบแปลของ

พกล สทธประเสรฐกลและวรบรณ วสารกล

ประเมน ทานคดวา หากจะท างานขนตอนตอไปใหดขน จ าเปนตองหาความรในประเดนใดเพมเตมบาง” หรอ “จะเกดอะไรขนกบการท างานโครงการของทาน ถาประเดนนนไมไดรบการแกไข ปรบเปลยน หรอพฒนา” เปนตน

ขนท 2 กจกรรมท าความเขาใจเกยวกบกระบวนการถอดบทเรยน หลกการ เปาหมาย กระบวนการทจะท ารวมกน และสงส าคญคอ บรรยากาศและคณภาพของกระบวนการ ซงถอเปนหวใจของการถอดบทเรยนทจะใหเกดคณคารวมททกคนยดถอตรงกน สรางความเขาใจรวมกน

ขนท 3 ระดมความคด ภายใตกจกรรมดงตอไปน

กจกรรมท 1 ทบทวนแผนงาน โครงการ เกณฑชวด และความกาวหนาโครงการ เพอใหเหนภาพความคาดหวง สถานการณหรอพฒนาการของโครงการทเกดขนจรง (จากผลการประเมน)

กจกรรมท 2 วเคราะหปจจยเงอนไขทเกยวของ เพอรวมกนวเคราะหปจจยตางๆ ทงทเปนปจจยหนนหรอปจจยยบยง ทงภายในและภายนอกโครงการ

กจกรรมท 3 ก าหนดขอเสนอแนะในการท างานตอไป รวมกนเสนอแนวทางการท างานทชดเจนเปนรปธรรมและสามารถน าไปปฏบตไดจรง เพอยกระดบใหดยงขน หรอปรบปรงแกไขการท างานใหสอดรบกบเปาหมายองคกร เพอใหโครงการด าเนนตอไปอยางมคณคา

ตวอยางกรอบการเขยนรายงานถอดบทเรยน ควรมเนอหาสาระส าคญดงตอไปน

บรบทพนท การด าเนนโครงการตงแตเรมตนจนถงปจจบน เบองหลงความคด แรงบนดาลใจทท า เทคนค วธการ ลกเลน กลเมด ในการด าเนนงาน ผลทเกดขนในเชงความส าเรจและปญหาอปสรรครวมทงการแกไข วเคราะหเงอนไข ปจจยสความส าเรจทงภายในและภายนอก สงเคราะห สรป

- ความส าคญขององคความรทถอดบทเรยนรทได - สงทมคณคา ส าหรบตนเอง ครอบครว ชมชน สงคมโดยรวม - ทางเลอก ทางออกในการแกปญหาชมชนพงตนเองไดอยางไร

ค าแนะน า ขอเสนอแนะ

3.2 เทคนคสมนทรยสนทนา สนทรยสนทนา เปนกระบวนการทผสนทนารบฟงความคด การใหความหมายตอสงทไดรบฟง เปน

การใหคณคาทงสงทไดรบฟงและตวของผพด โดยผสนทนาทกฝายกาวพนกรอบทแตละคนยดถอ เพอผานขามพรมแดนแหงตวตนเขาไปในพรมแดนแหงการเรยนร และใหคณคาซงกนและกน สนทรยสนทนา เหมาะสมส าหรบการเรมตนท างานทมความซบซอน หลากหลาย หรอตองการแกไขปญหาทยากรวมกน

แนวคดและหลกการเบองตนของการท าสนทรยสนทนา ประกอบดวย ฟงอยางลกซง ฟงใหไดยนเสยงของผพดและเสยงภายในของตนเอง มความเปนอสระในการพด และมจตผอนคลาย ทกคนเทาเทยมกน ไมมผน าและไมมผตาม

ขนตอนการชดการสมนทรยสนทนา มดงน 1) การจดวงสนทนาควรจดเปนวงกลม ใหทกคนสามารถมองเหนกน และใหมพนทวางตรงกลาง

เพอใหทกคนรสกอสระ หรออาจจะใชเปนทเขยนหรอบนทกความคดลงบนกระดาษแผนใหญ 2) ผเขารวมวงสนทนาตองไมมการชน าสงทพดไมควรมการสรปหรอสรางความคดรวบยอด เพอหา

ค าตอบสดทายหรอเพอใหทกคนคดเหมอนกนหมด แตหากกระบวนการไหลอยางตอเนอง ค าตอบจะเกดขนเปนระยะๆ

3) ควรหลกเลยงการตงผลลพธไวลวงหนา และไมควรน าความเชอมนของตนเองออกมาโตแยงหกลางกบผพดอน ไมมการโออวด ไมแนะน าสงสอน ไมต าหนตเตยน

4) ควรมคณะท างาน (Facilitator) ท าหนาทอ านวยความสะดวกใหเปนไปตามหลกการของกระบวนการรวมทงแกไขปญหาไดทนทวงท โดยสภาพ

5) ในวงสนทนาควรมความเทาเทยมกน ทงในแงของค าพดและการปฏบต 3.3 การสนทนากลมม (Focus Group Discussion)

การสนทนากลม เปนวธการรวบรวมขอมลจากการสนทนากบกลมผ ใหขอมลในประเดนทเฉพาะเจาะจงโดยมผด าเนนการสนทนา (Moderator) เปนผใหประเดนสนทนา เพอชกจงใหกลมเกดแนวคดและแสดงความคดเหนตอประเดน โดยมผเขารวมสนทนาในแตละกลมประมาณ 8-15 คน ซงอาจจ าแนกตามกลมดงน

1) กลมผสนบสนนและกลมพเลยง 2) กลมผด าเนนโครงการ ทงทเปนภาคหลกและภาคยทธศาสตร 3) กลมผไดรบประโยชนจากโครงการ ขนตอนในการชดสนทนากลมม ประกอบดวย 1) ก าหนดโจทยของการตดตามประเมนผล 2) ออกแบบแนวค าถามและทดสอบแนวค าถามทสรางขน ควรเรมค าถามทเปนเรองทวๆ ไปเพอสราง

บรรยากาศการสนทนาแลวจงเขาสค าถามหลก และหลงค าถามหลกควรจบลงดวยค าถามเบาๆ อกครงหนง เพอผอนคลายบรรยากาศในวงสนทนา

3) ก าหนดกลมผใหขอมล จ านวนกลม จ านวนครงทจะท าการสนทนา 4) ท าความเขาใจกบผด าเนนการสนทนา (Moderator) และผจดบนทก (Notetaker) ผด าเนนการ

สนทนา (Moderator) ตองสรางบรรยากาศในการสนทนา และตองไมแสดงความคดเหนของตนเอง ควรจะปลอยใหผเขารวมแสดงความคดเหนไดอยางอสระด ผจดบนทก (Notetaker) ควรท าหนาทในการจดบนทก เพยงอยางเดยว ไมควรรวมสนทนาดวย เพราะจะท าใหการจดบนทกขอมลไมครบถวน

5) ประมวลผลและการวเคราะหขอมล ถอดเทปออกมาเปนบทสนทนา ควรถอดเทปออกมาอยางละเอยดเพอใหไดขอมลทครบถวนและตอง ไมใสความคดของตนเองทถอเปนขอสรปลงไปดวย วเคราะหขอมลโดยการตความหมายในรปของการวเคราะหเนอหา ถาจะใหดควรท าการวเคราะหรวมกนหลายๆ คนเพอเปนการอภปรายรวมกน ถามความเหนไมตรงกนควรกลบไปฟงรายละเอยดจากเทปใหม แลวกลบมาอภปรายดวยกนอก

6) การเขยนรายงานควรเรมตนโดยการเขยนเคาโครงเรองกอน แลวเขยนผลการศกษาแยกตามวตถประสงคของการศกษาและหวขอของแนวค าถาม

3.4 เทคนค Future Search Conference (F.S.C.)

F.S.C. เปนกระบวนการประชมเชงปฏบตการของผแทนกลมหลายประเภท หลายระดบซงตางกมสวนเกยวของกบเรองนนๆ มารวมกนท างานโดยน าประสบการณของแตละคนมาสรางวสยทศนรวมกนในเรองนนและไดแผนหรอแนวทางในการปฏบตใหไปถงวสยทศนของกลม เปนกระบวนการทใชอนาคตเปนจดประสงคในการท างานแทนการใชปญหาและการแกปญหาเปนตวตงในการท างานซงมกท าใหเกดการขดแยง F.S.C. ชวยท าใหเปาหมายและแนวทางของกลมมความชดเจนมากขน

ลกษณะการประชม

การประชม F.S.C. เตมรปแบบจะใชเวลา 2-3 วน จ านวนคนทพอเหมาะประมาณ 50-60 คน ถานอยเกนไป ความหลากหลายทางความคดและประสบการณจะนอย ถาคนมากเกนไปจะท าใหใชเวลามาก ควบคมไดยาก การบรหารจดการประชมไมสะดวก วทยากรดแลกระบวนการไดไมทวถง

กระบวนการ ประชมจะเรมจากการแบงผเขารวมประชมออกเปนกลมยอย กลมละไมเกน 10 คน กลมยอยทแบงม 2 ลกษณะดวยกนคอ 1) กลมผสม สมาชกในกลมมความหลากหลาย มพนฐานและสถานะทางสงคมทแตกตางกน 2)กลมเฉพาะ สมาชกในกลมมลกษณะเฉพาะบางประการรวมกน เชน มสถานะทางสงคมระดบเดยวกน มเพศเดยวกน มอาชพเดยวกน มพนฐานความรใกลเคยงกน เปนตน ในบางกจกรรมจะใชกลมใหญทงหมด กระบวนการสนบสนนใหผเขารวมไดแลกเปลยนความคดเหน ประสบการณขอมลในอดตในประเดนตางๆ สรป/ตรวจสอบสภาพเหตการณปจจบนใหชดเจนแลวรวมกนหาอนาคตทกลมพง ปรารถนารวมกน สดทายการประชมจะมงไปสแผนยทธศาสตร ยทธวธ แผนปฏบตการส าหรบอนาคตขององคกรหรอกลม ผเขารวมประชมควรมความหลากหลาย คอจากทกๆ หนวยงานหรอองคกรทมสวนเกยวของ

บทบาทของผเขารวมประชม

1. เปนผคนหาขอมล ใหขอมล ประสบการณ วเคราะหขอมล 2. ชวยกนท างานภายในกลมตามทไดรบมอบหมายใหทนเวลาทก าหนด 3. ชวยกนสรางภาพของอนาคตทพงปารถนา 4. คนหา “ความคดเหนรวม” ของกลม 5. ชวยกนก าหนดกจกรรมทจะน า “ความคดเหนรวม” ไปสการปฏบต 6. ในกลมยอยใหมการแบงหนาทเปนผน าสนทนา (พยายามกระตนใหทกคนไดมโอกาสแสดงความ

คดเหน) ผบนทก ผควบคมเวลา ผชวย (ดแล Flip Chart)

กระบวนการ F.S.C ประกอบดวยองคประกอบหลก 3 สวน ไดแก

การวเคราะหเหตการณในอดต เพอเชอมโยงกบสภาพการณและแนวโนมในปจจบน การวเคราะหและสงเคราะหสภาพการณปจจบนเพอความเขาใจในทศทางและปจจยทมอทธพลใน

ประเดนหลกของการประชม การสรางจนตนาการถงอนาคตทพงปารถนาในประเดนหลกของการประชม เพอรวมกนก าหนดความ

คดเหนรวมและสรางแผนปฏบตการไปสอนาคตรวมกน

แผนภมท แสดงขนตอนกระบวนการ FSC

การวเคราะหอดต

1. เสนแบงเวลา (Timeline)

วตถประสงค : เพอใหทกคนไดสะทอนขอมล (ประสบการณในอดตทตนเองมอย) วธการ : ผเขารวมประชมจะนงรวมกลมกนเปนกลมผสม แตละคนจะนงทบทวนขอมลหรอ เหตการณส าคญทเกดขนมาแลวในอดต โดยมประเดนหลก 4 ประเดนดวยกน คอ

การเปลยนแปลงดานสงคมและเศรษฐกจทส าคญของโลก สภาพเหตการณในประเทศไทยทเกยวกบหวขอของการประชมครงน การเปลยนแปลงของชมชน การเปลยนแปลงทส าคญในชวตแตละคน

แตละคนจะน าสงทตนเองทบทวนไดทง 4 ประเดน ไปเขยนบนแผนกระดาษทตดไวบนฝาผนงหองประชม ขอมลนจะใชเปนฐานขอมลทแตละคนจะน าไปใชในการท างานในชวงตอไป

2. การวเคราะห (เขาใจ) อดต

วตถประสงค เพอใหสมาชกแตละกลม น าขอมลจากเสนแบงเวลา (Timeline) มาวเคราะห หาความสมพนธเชอมโยงและตอบค าถาม ทแตละกลมไดรบมอบหมาย

วธการ ผเขารวมประชมทกคนดขอมลทไดจากการท าเสนแบงเวลาแลวรวมกนวเคราะห และตอบค าถามทวทยากรมอบให ซงวทยากรจะเปนผเตรยมจ านวนค าถามเทากบจ านวนกลมทจดไว ประเดนค าถามจะสมพนธกบหวขอหลกของการประชมและประเดนหลกของเสนแบงเวลา

3. การหยงเหน (การสะทอน)

วตถประสงค ผเขารวมประชมทกคนมโอกาสเสนอความคดเหนและวจารณผลการวเคราะหของกลมตางๆ รวมทงสะทอนสงทไดจากการท ากจกรรมทเกยวกบอดตทผานมา

วธการ วทยากรเชญชวนใหสมาชกเสนอขอคดเหนเพมเตมจากการน าเสนอผลการวเคราะหของกลมตางๆ ในขนตอนการวเคราะหอดต ปจจบน

4. แผนทความคด

วตถประสงค เพอสรางภาพรวม ทศทางแนวโนมและปจจยทมอทธพลตอหวขอหลกของการประชมในสถานการณปจจบน

วธการ ใหสมาชกทกคนเสนอความคดทตงเอาไว อาจก าหนดกตกาใหเสนอเพยงคนละหวขอกอนเพอใหทกคนไดมสวนรวม ทกความคดทเสนอขนมาวทยากรจะจดบนทกดวยค าสนๆ เขยนตวโตๆ ใหทกคนมองเหน พรอมทงโยงเสนเขากบกงตางๆ ของผเสนอ วธนท าใหไดความคดททหลากหลาย การมองเหนความคดของผอนทถกบนทกไวท าใหคนอนๆเกดความคดใหมตอไปได เปรยบเสมอนการตอภาพ Jigsaw นนเอง วทยากรมหนาทกระตนใหสมาชกอธบายความคดใหกลมฟงจนเขาใจความหมาย ทสมาชกอภปรายเอาไว การจดความส าคญ ความสมพนธ และความเปนไปไดตามความเหนของสมาชก กระท าไดโดยแจก Sticker สใหคนละ 5-8 แตมเทาๆ กนเพอใหสมาชกน าไปตดขางค าทสมาชกใหความสนใจซงอาจใหมาก กวา 1 แตม ตอ 1 ค าได

5. มมมองของผทเกยวของ

วตถประสงค เพอใหสมาชกแตละคนรบรถงมมมองของกลมเฉพาะทมตอประเดนของแผนทความคด ท าใหมการพจารณาวเคราะหไดลกซงขน

วธการ สมาชกในกลมเลอกประเดนทวทยากรจดล าดบ สรปและน าเสนอไวแลวจากแผนทความคด น ามาพจารณาเพอจดล าดบความส าคญของประเดนตางๆ เสยใหม แลวน ามาเสนอในทประชม

6. ความภมใจและเสยใจ

วตถประสงค เปดโอกาสใหสมาชกในแตละกลมทบทวนผลงานทผานมาของตนเองทงในอดตและปจจบน ท าใหแตละคนรบรเขาใจถงสภาวะ ความสามารถและขดจ ากดซงกน

วธการ สมาชกในกลมรวมกนระดมความคดเหน และรวมกนคดเลอกเอาหวขอทส าคญของขอมลทตนมความภมใจและความเสยใจอยางละ 3 ล าดบ น าเสนอเพอแลกเปลยนในทประชมรวมกน

7. การสงเคราะห

วตถประสงค เพอใหสมาชกไดสะทอนความรสกเมอไดรบรขดจ ากดและความเสยใจของกลม เปนการเปดใจและยอมรบซงกนและกน เพอเตรยมทกคนเขาสอนาคตรวมกน และเกดก าลงใจเมอรบรถงความภมใจ

วธการ วทยากรเปดโอกาสใหสมาชกแตละคนไดแสดงความรสกหลงจากทไดรบรความภมใจและเสยใจของกลม

การวเคราะหอนาคต

8. การท าเปนละคร

วตถประสงค เพอใหสมาชกรวมกนจนตนาการถงอนาคตทพงปรารถนาในหวขอหลกของการประชมโดยน าขอมลทไดเรยนรจากอดตและปจจบนมาจนตนาการสรางภาพ อนาคต

วธการ ใหผเขารวมประชมรวมกนจนตนาการถงอนาคตทพงปรารถนา โดยการระดมสมองหรอใหแตละคนวาดภาพจนตนาการของตน แลวน าภาพจนตนาการของแตละคนมารวมกนเปนภาพจนตนาการของกลมจากนนจงถายทอดออกมาในรปของการแสดงสนใหกลมอนชม โดยใชเวลาประมาณ 5-10 นาท

9. การน าเสนอละคร

ขณะทกลมก าลงแสดงอย ผชมทกคนตองจบประเดนความคด และสาระตาง ๆ ทบทละครกลาวถงแลวบนทกเปนขอมลของตนเพอน าไปใชเปนฐานขอมลในการท างานกลมชวงตอไป

10. ความคดเหนรวม

วตถประสงค เพอแลกเปลยนและคนหาแนวความคดในอนาคตทพงปรารถนา

วธการ ผเขารวมประชมรวมกลมกนเพอรวมกนพจารณาคนหา “ ความคดเหนรวม “ และ “ ความคดเหนทเปนไปได “ จากประเดนความคดและสาระทบทละครกลาวถง

ความคดเหนรวมและความคดเหนทเปนไปได ทรวบรวมไดจากสมาชกทงหองประชมจะถกเขยนไวบนแผนพลก สมาชกทกคนจะท าการลงคะแนนตามความคดเหนทตนเหนวาส าคญ

11. แผนการปฏบตการสวนบคคล

จากความคดเหนรวมและความคดเหนทเปนไปได ทผานการลงมตทงหองประชมแลวสมาชกแตละคนจะเลอกประเดนทตนสนใจและ ใหความส าคญมากเพยงประเดนเดยว โดยตอบค าถามวา ตนและองคกรทสงกดจะมสวนรวมในการประสานงานตอหวขอนนอยางไร เพอเขารวมพจารณาและท างานกบสมาชกทเลอกประเดนเดยวกน

12. แผนปฏบตการกลมสนใจ

วตถประสงค เพอก าหนดกลยทธทท าใหเกดอนาคตทพงปรารถนา

วธการ ผสนใจประเดนเดยวกนจากความคดเหนรวม และความคดเหนทเปนไปได รวมกลมเปนกลมสนใจในเรองนนเพอพจารณาสภาพทเปนอย กลยทธหรอแนวทางและกจกรรมหรอขนตอนพรอมทงระบปญหา อปสรรคขอจ ากดทมอย การน าเสนอในทประชมรวมใชเวลาประมาณกลมละ 3 นาท

13. แผนปฏบตการกลมเฉพาะ

วตถประสงค เพอก าหนดแผนปฏบตงานเฉพาะภายใตเงอนไงทสมาชกกลมเฉพาะมศกยภาพในการน าไปปฏบต สนบสนน

วธการ กลมเฉพาะรวมกนคนหาและวางกลยทธทจะน าไปสวสยทศนทกลมพงปรารถนาในอนาคตทเกยวของกบการประชมนน โดยเนนประเดนทส าคญและมโอกาสเปนไปไดจรงเพยง 3 ประเดน จากความคดเหนรวมและความคดเหนทเปนไปได พรอมทงระบบปจจย สนบสนน ปญหา อปสรรค และแนวทางขอจ ากด

3.5 เทคนคการประชมเชงปฏบตการเพอแสวงหาอนาคตรวมกน (A-I-C) การพฒนาชมชนทน าไปสการพฒนาทยงยน คอการเปดโอกาสใหบคคล และผแทนของกลมองคกร ตางๆ ทอยใน ชมชน ทองถนเขามามสวนรวม และรบผดชอบในการก าหนดทศทางในการพฒนาชมชน รวมตดสนใจอนาคตของชมชน รวมด าเนนกจกรรมการพฒนา และรวมรบผลประโยชนทเกดขน กระบวนการ A - I - C จะชวยใหชมชนเขาไปมสวนรวม ในการวางแผนและการตดสนใจ รวมสรางความเขาใจในการด าเนนงาน สรางการยอมรบ ความรบผดชอบในฐานะ สมาชกของชมชน เกดความรสกเปนเจาของ และเกดความภาคภมใจในผลงานทตนมสวนรวม กระบวนการพฒนาชมชน จงเกดความตอเนอง และกอใหเกดความส าเรจสง นอกจากน ยงเปนวธการทเปดโอกาส ใหผเขารวมประชมไดมเวทพดคยแลกเปลยน ความรประสบการณ น าเสนอขอมลขาวสารทจะท าใหเกดความเขาใจ ถงสภาพปญหา ความตองการขอจ ากด และศกยภาพของผทเกยวของตางๆ เปนกระบวนการทชวยใหมการระดมพลง สมองในการศกษา วเคราะหพฒนาทางเลอก เพอใชในการแกไขปญหาและพฒนา เกดการตดสนใจรวมกน เกดพลงของการสรางสรรคและรบผดชอบตอการพฒนาชมชน ทองถน เพราะกระบวนการ A-I-C มขนตอนส าคญ คอ 1. ขนตอนการสรางความร (Appreciation : A) คอขนตอนการเรยนร และแลกเปลยนประสบการณ ขนตอนนจะเปดโอกาสใหผเขารวมประชมทกคน แสดงความคดเหน รบฟงและหาขอสรปรวมกนอยางสรางสรรคเปนประชาธปไตย ยอมรบในความคดของเพอนสมาชก โดยใชการวาดรปเปนสอในการแสดงความคดเหน และแบงเปน 2 สวน A1 : การวเคราะหสภาพการของหมบาน ชมชน ต าบล ในปจจบน A2 : การก าหนดอนาคตหรอวสยทศน อนเปนภาพพงประสงคในการพฒนาวาตองการอยางไร โดยการวาดภาพมความส าคญคอ (1) การวาดภาพจะชวยใหผเขารวมประชมสามารถสรางจนตนาการ คด วเคราะห จนสรปมาเปนภาพ และชวยใหผไมถนด ในการเขยนสามารถสอสารได (2) ชวยกระตนใหผเขารวมประชมคดและพด เพออธบายภาพซงตนเองวาด นอกจากนยงเปดโอกาสใหผเขารวมประชมอนๆ ไดซกถามขอมลจากภาพ เปนการเปดโอกาสใหมการพดคย แลกเปลยน และกระตนใหคนทไมคอยกลาพด ใหมโอกาสน าเสนอ (3) การรวมภาพของแตละบคคล เพอเปนภาพรวมของกลม จะชวยใหมความงายตอการรวบรวมแนวคดของผเขารวมประชม และสรางความรสกเปนเจาของภาพ(ความคด) และสวนรวมในการสรางภาพพงประสงคของกลม (4) จะชวยเสรมสรางบรรยากาศการประชมใหมความสข และเปนกนเอง ในบางครงผเขารวมประชม มกมองวาการวาดภาพเปนกจกรรมส าหรบเดก ดงนนวทยากรกระบวนการจ าเปนตองสรางความเขาใจ และน าเกมตางๆ เกยวกบการวางแผน การละลายพฤตกรรมกลม หรอการวาดภาพเพอการแนะน าตนเอง หรอวาดภาพสงทตนเองชอบ ไมชอบ มาใชอนเครองเพอเปนการเตรยมความพรอมของผเขารวมประชม 2. ขนตอนการสรางแนวทางการพฒนา (Influence : I) คอขนตอนการหาวธการและเสนอทางเลอกในการพฒนา ตามทไดสรางภาพพงประสงค หรอทไดชวยกนก าหนด วสยทศน (A2) เปนขนตอนทจะตองชวยกนหามาตรการ วธการ และคนหาเหตผลเพอก าหนดทางเลอกในการพฒนา ก าหนดเปาหมาย ก าหนดกจกรรม และจดล าดบความส าคญของกจกรรมโครงการ โดยแบงเปน 2 ชวง คอ I1 : การคดเกยวกบกจกรรมโครงการทจะท าใหบรรลวตถประสงค ตามภาพพงประสงค I2 : การจดล าดบความส าคญของกจกรรม โครงการ มดงน

(1) กจกรรม หรอโครงการทหมบาน ชมชน ทองถนท าเองไดเลย (2) กจกรรมหรอโครงการทบางสวนตองการความรวมมอ หรอการสนบสนนจากองคกรปกครองสวนทองถน หรอหนวยงานทรวมท างานสนบสนนอย (3) กจกรรมทหมบาน ชมชน ต าบล ไมสามารถด าเนนการไดเอง ตองขอความรวมมอ เชน ด าเนนการจากแหลงอน ทงภาครฐและเอกชน 3. ขนตอนการสรางแนวทางปฏบต (Control : C) คอยอมรบและท างานรวมกนโดยน าเอาโครงการหรอกจกรรมตางๆ มาสการปฏบต และจดกลมผด าเนนการ ซงจะรบผดชอบโครงการ โดยขนตอนกจกรรมประกอบดวย C1 : การแบงความรบผดชอบ C2 : การตกลงใจในรายละเอยดของการด าเนนการจดท าแผนปฏบต นอกจากนผลลพธทไดจากการประชม มดงน (1) รายชอกจกรรม หรอโครงการทกลม องคกรชมชนด าเนนการไดเอง ภายใตความรบผดชอบ และเปนแผนปฏบตการ ของหมบาน ชมชน (2) กจกรรม โครงการทชมชน หรอองคกรชมชน เสนอขอรบการสงเสรมสนบสนนจากองคกรปกครองทองถน และหนวยงานภาครฐทท างาน หรอสนบสนนชมชน (3) รายชอกจกรรมโครงการทชาวบานตองแสวงหาทรพยากร และประสานงานความรวมมอจากภาคความรวมมอตางๆ ทงจากภาครฐหรอองคกรพฒนาเอกชน เปนตน วธการจดกระบวนการ A-I-C ขนเตรยมการ ไดแก 1. การศกษาชมชน เพอใหทราบประวตการพฒนา โครงสรางทางสงคม ปจจยพนฐาน แหลงทรพยากรของหมบาน โดยอาศยขอมลทมอยแลวในรายงานการส ารวจของราชการ การพดคยกบชมชน การส ารวจ 2. การคดเลอกกลมเปาหมาย เพอใหไดตวแทนของกลมตางๆ ในชมชน ประมาณ 30-50 คน โดยการสอบถามกลมตางๆ และผน าของหมบาน 3. การชแจงวตถประสงคตอผน าและกรรมการหมบาน และขอความเหนในการจดการประชมใหสะดวกราบรนทกฝาย (แจก Mind Map® ใหกบทกคน เพอเปนขอมลน าเขา) 4. การเตรยมตวของผน าการประชม เพอด าเนนการประชมใหราบรน (เตรยมดวย Mind Map® เพอมองเหนภาพรวมของงาน) 5. การเตรยมสงอ านวยความสะดวกในการประชม ไดแก สถานท อปกรณ เครองเขยน การจดบนทกตางๆ

ขนตอนการจดประชมและปฏบตการตามกระบวนการ A-I-C สามารถด าเนนการได ดงน

การจดประชมในระยะเวลา 2 วน

แผนภมท แสดงขนตอนการจดประชมและปฎบตการตามกระบวนการ A-I-C ขน Appreciatio (วนท 1 ของการประชม) A-0 ความเปนมาจากอดต เพอใหเขาใจสภาพปจจบน การทบทวนสถานการณ ทผานมาจะชวยใหสมาชก มองเหนภาพ ปจจบน และอนาคตชดเจนขน วทยากร ผรรวมใหประสบการณเพมเตม ซงกจกรรมนถอเปนกจกรรมอนเครอง กอนเขา สกระบวนการ A-1 A-1.1 สภาพ สถานการณ ปจจบน (60 นาท) 1. สมาชกทกคนในกลมยอย วาดภาพลงบนแผนกระดาษ จากมมมองของตนเอง กลมยอยอาจใชกลมเฉพาะ เชน กลมผหญงลวน กลมผชายลวน กลมผน าชมขน กลมขาราชการ ใหเวลาวาดภาพประมาณ 10-15 นาท 2. สมาชกแตละคนเลาภาพของตน สมาชกคนอนตงใจฟง และสอบถามได แตไมมการวพากษวจารณ เพอเปดโอกาส ใหรบฟงรบร จดจ า ขอมล ประสบการณ ความรสกของผอนอยางเตมท 3. ทกคนน าภาพของตวเองมารวม บนกระดาษแผนใหญ และชวยกนเตมใหเปนภาพรวมเพยงภาพเดยวของกลม เปนการสรางการมสวนรวม และยอมรบความคดซงกนและกน วทยากรพยายามกระตนใหทกคนรวมกนวาดภาพ A-1.2 น าเสนอความเขาใจสภาพปจจบน (30 นาท) ผแทนกลมน าเสนอ อภปรายความหมายภาพรวมของกลมสมาชก กลมอนจะซกถามหรอใหขอมลเพมเตม วทยากรควรชวยตงค าถาม เพอใหการอธบายชดเจนขน A-2.1 เปาหมาย อนาคตทปรารถนา (60 นาท) 1. สมาชกทกคนในกลมยอยวาดภาพจนตนาการถงภาพชมชน สภาพทตนเองอยากเหนในอนาคต ใหเวลาวาดภาพ 10-15 นาท (เขยนแผนทความคด - Mind Map®) 2. แตละคนเลาถงภาพของตน แลวจงน าภาพของทกคนมารวมกน เปนภาพเดยว โดยชวยกนตอเตมใหเปนภาพ เดยวของกลมทสมบรณ 3. น าเสนอภาพรวมของแตละกลม โดยใหมผแทนกลมคนใหมน าเสนอ A-2.2 วสยทศนรวม (75 นาท)

1. วทยากรน าภาพของทกกลมมาใหกลมพจารณาเลอกภาพใดภาพหนง เพอตอเตมใหเปนภาพตวแทนของอนาคต ทตองการของกลมทกๆ กลม 2. คดเลอกอาสาสมครชวยกนเพมเตมภาพ สมาชกชวนกนบอกความตองการเพมเตม การรวมภาพของทกกลมใหเปนภาพเดยวกน เปนขนตอนส าคญทจ าเปน เพอใหสมาชกทกคนไดสรางทศทางไปสอนาคตรวมกนเปนภาพเดยวกน รสกเปนเจาของความคดรวมกน วทยากรกระตนใหแตละคนในใจไววา ถาจะใหเปนจรงตามภาพจะท าอยางไรบาง ขน Influence (วนท 2 ของการประชม) I-1 แนวทางการพฒนาสวสยทศนรวม (90 นาท) 1. วทยากรทบทวนวสยทศนรวม (Vision) และใหโอกาสสมาชกปรบปรงเพมเตมใหสมบรณ (เสนอดวย Mind Map® แตกแขนงเพมเตมได) 2. สมาชกแตละคนในกลมยอยเขยนแนวทาง กจกรรม ลกษณะโครงการบนแผนกระดาษ เพอใหเสนอใหกลมยอยพจารณา ใหเวลาคดสวนตว 10-15 นาท 3. แตละคนน าเสนอแนวทาง โดยชแจงเหตผล ความจ าเปน ประโยชน (แตละคนเสนอ Mental Model ดวย Mind Map®) 4. รวบรวมขอเสนอแตละคนจดเปนหมวดหม โดยตองเปนแนวทางทกลมเหนพองตองกนวาเปนขอเสนอของกลม 5. ผแทนกลมน าเสนอสมาชกกลมรวมกนซกถามใหขอคดเหนเพมเตม I-2 วเคราะห จ าแนก และจดล าดบพฒนาสวสยทศนรวม (75 นาท) 1. พจารณาแนวทาง กจกรรมแตละขอ โดยจดล าดบความส าคญ ความตองการ การเกอหนนจากคน องคกรใด ทเหนวาส าคญ และควรค านงถงความส าเรจในการปฏบต 2. ผแทนกลมคดเลอก จดกจกรรมไวเปนประเภท โดยรวมกจกรรมทเหมอนกนไวดวยกน และจดประเภทกจกรรม ทสมาชกท าไดเอง กจกรรมทรวมมอกบหนวยงานองคกรในทองถน กจกรรมทขอความรวมมอจากองคกรนอกทองถน 3. เมอแยกประเภทแลว แตละคนพจารณาวาหากมทรพยากรจ ากด จะเลอกโครงการใดทคดวาส าคญทสด 3-5 กจกรรม โดยเขยนล าดบบนกระดาษแลว รวมคะแนนกจกรรมทไดคะแนนมากทสดใหเปนล าดบหนง ขน Control C-1 เลอกแนวทาง/กจกรรมทจะท า (30 นาท) 1. กจกรรมทสามารถท าไดเอง สมาชกตดสนใจเลอกทจะท าโดยลงชอในกระดาษของแตละกจกรรม แบงกลมยอย ตามกจกรรมทสมาชกลงชอไว 2. กจกรรมทตองท ารวมกบองคกรอนๆ สมาชกรวมกนเสนอมอบหมายใหบคคล หรอกลมด าเนนการประสาน ตดตาม หรอยนขอเสนอ C-2.1 ท าแผนปฏบตการ (120 นาท) 1. จดท าแผนปฏบตการทท าไดเอง โดยน าแนวทาง กจกรรมตางๆ ทจ าแนกกลมไวแลวมาท าแผนปฏบตการ โดยตอบค าถาม ดงน Q ท าอะไร (ชอโครงการ) Q ท าแลวไดอะไร (ผลทคาดวาจะไดรบ เกดขน)

Q ท าอยางไร (กจกรรม วธด าเนนการ) Q ตองใชทรพยากร วสด อปกรณ งบประมาณเทาใด Q ท าทไหน (สถานทจะด าเนนโครงการ) Q ท าเมอไร (วนเวลาทจะด าเนนโครงการ) Q ใครบางจะชวยท า Q ใครรบผดชอบ (ผดแล ประสานงาน) 2. กจกรรมทตองขอความรวมมอสนบสนนจากองคกรอน น ามาท าแผนโดยตอบค าถามดงน © ท าอะไร (ชอโครงการ) © ท าแลวไดอะไร (ผลทคาดวาจะไดรบ / เกดขน) © ประสานงานกบหนวยงานอะไร ทไหน เมอไร อยางไร © ใครเปนผประสานงาน ตดตามความกาวหนา ตวอยาง หวขอเขยนแผนปฏบต 1. ชอโครงการ (ท าอะไร) 2. หลกการและเหตผล (ท าไมตองท า) 3. วตถประสงค (ท าเพอใหไดอะไร) 4. เปาหมาย (ผลทหวง) 5. วธด าเนนการ (ท าอยางไร) 6. ก าหนดเวลา (ท าเมอไร ถงเมอไร) 7. คาใชจายและแหลงเงน (ใชเงนเทาไร จากไหนบาง) 8. ประมาณการรายรบ ถาม (คาดวาจะมรายไดเทาไร) 9. ผรบผดชอบ (ใครเปนคนส าคญทรบผดชอบดแลเรองน) 10. ผใหความรวมมอ (ใครบางตองมารวมมอจงจะส าเรจ) C-2.2 เสนอแผนปฏบตการ (30 นาท) 1. น าเสนอรายละเอยดของกจกรรม 2. อภปรายเพมเตมและตกลงด าเนนงาน มอบหมายงาน ก าหนดวนเวลา สถานท

ขนสดทาย คอ การเตรยมการเพอเสนอแผนตอหนวยงานทเกยวของ เพอประสานของรบการสนบสนน หรอสงเสรมและเขารวมพฒนา 3.6 เทคนคการประเมนชมชนแบบมสวนรวม (Participatory Rural Appraisal : PRA)

PRA ก าเนดจากแนวคดทวาการศกษาชมชนเปนสงทชมชนควรกระท าโดยตวของชมชนเองเพราะชมชนเปนผทรเรองราว สถานการณตางๆ ในชมชนดกวาบคคลภายนอก การใหคนในชมชนไดเขามามสวนรวมในการวเคราะหสถานการณ ปญหา สาเหต ปจจยทเปนสาเหต รวมถงหาแนวทางปองกนหรอแกไขปญหาของชมชนโดยชมชนเอง

ลกษณะส าคญของเทคนค PRA - เปนกระบวนการศกษาชมชนทคนภายในชมชนเปนผศกษาวเคราะหเองโดยผานกระบวนการเสวนา

กลมโดยจะเรมจากสงทชมชนรชมชนคดชมชนรสกจดกระบวนการแลกเปลยนขาวสารขอมลระหวางกนเพอใหเกดการเรยนรดวยตนเอง

- นกพฒนาจะมบทบาทเปนผอ านวยความสะดวกในกระบวนการ - วตถประสงคของการศกษาจะเนนทประเดนทเกยวของกบความสนใจรวมกนของชมชน และเปน

การพฒนาศกยภาพของสมาชกทเขารวมในกระบวนการใหมความสามารถในการคดวเคราะหการตดสนใจและเสนอแนะแนวทางในการแกไขปญหาของชมชน

- คนทเขารวมในกระบวนการควรเปนคนจากทกภาคสวน โดยเฉพาะอยางยงจากผมสวนไดเสยในชมชน

- ผด าเนนกระบวนการจะตองมความสมพนธทดกบชมชนจะสรางความมนใจ ความเชอใจ และชวยใหกระบวนการด าเนนงานเปนไปอยางราบรน

- ควรมการจดเตรยมความพรอมของกลมเปาหมายสถานทวสดอปกรณทตองการใชใหพรอมกอนหรอในบางกรณอาจจดเวทพดคยอยางไมเปนทางการไดแตตองมการนดหมายกบชาวบานลวงหนาและหากมการมอบหมายหนาทใหแตละคนเตรยมขอมลของตนมากอนไดกยงด

- ระหวางกระบวนการ PRA ควรจดบรรยากาศของการประชมใหเปนไปอยางผอนคลาย - การวเคราะหผลและน าเสนอขอมลปอนกลบตอคนในชมชนอาจใชรปแบบการน าเสนอทหลากหลาย

เขาใจงาย นาสนใจ และมประสทธภาพ เชน ใชแผนภมการชแจงตอทประชม ขนตอนการท า PRA 1. นกพฒนาตองกระตนใหคนในชมชนทมคณสมบตเหมาะสมมารวมประชมเพอหาปญหา 2. ชวยกนก าหนดเนอเรองทเกยวของกบปญหานน ๆ และวธการทจะใชในการวจย อาท การเกบตวอยาง ภาพถาย การใชสอพนบาน การแสดง การอบรม เปนตน และมอบหมายหนาทใหผเกยวของไปด าเนนการ 3. ด าเนนการรวบรวมขอมล 4. วเคราะหผลและน าเสนอขอมลตอคนในชมชน โดยทมผรวมศกษาซงอาจใชการน าเสนออยางงายแตมประสทธภาพ เชน ใชแผนภม การชแจงตอทประชม การใชเสยงตามสาย 5. เมอไดรบขอคดเหนจากชาวบานทเหลอแลว ใหทมมารวมสรปและใหขอเสนอแนะส าหรบการแกไขปญหา 3.7 เครองมอวเคราะหภาคเครอขาย

การวเคราะหเครอขายภาค และการวเคราะหศกยภาพของภาคทเกยวของจะชวยใหรวามภาคกลมบคคล องคกร หนวยงานใด ทเกยวของกบการด าเนนงานสรางเสรมสขภาพ และแตละภาคมพนธกจรวมด าเนนงานอะไร อยางไรบาง ในแตละขนตอนของโครงการ รวมถงการวเคราะหวาแตละภาค/กลมเครอขาย มสมรรถนะ/มศกยภาพอยางไรบาง ทงนเพอใชเปนขอมลประเมนหรอทบทวนรวมถงอาจเสนอแนะแนวทางการเชอมโยงภาคเครอขายเหลานเขาดวยกนเพอใหเกดการท างานรวมกบกลมเปาหมายอยางเปนเอกภาพ และมงประสทธผลรวมกนในอนาคต

เทคนควธการวเคราะหภาคเครอขาย อาจใชตารางวเคราะห โดยจ าแนกตามระดบอ านาจหนาทภาคในการปฏบตงานรวมกบระดบความสนใจใสใจทจะรวมด าเนนงาน แบงกลมภาคออกเปน 4 กลม ดงน

1) ภาคทมบทบาทอ านาจหนาทในการปฏบตการสง มความสนใจ และใสใจ ในระดบสง ตอการด าเนนงานเปนขายงาน เปนกลมทควรใหความส าคญ และควรหนนเสรมใหแสดงบทบาทน าในองคกร ขายงาน

ในระดบพนทชมชน โดยเฉพาะในกรณทองคกรขายงานดงกลาวเปนกลไกทไดรบการแตงตง หรอมอบอ านาจหนาทครอบคลมภารกจการด าเนนงานอยแลวในพนทชมชน

2) ภาคทมอ านาจหรอบทบาทในการปฏบตการสง แตยงใหความสนใจใสใจ ในการด าเนนงานเปนขายงานในระดบต า เปนกลมทควรใหความส าคญในระดบรองลงมาดวยการสานความรวมมอใหเขารวมขายงาน แมจะไดใหการสนบสนนอยางหลวมๆ แตตองวางกรอบการสอสาร การใหขอมลขาวสารการด าเนนงานอยางตอเนองใกลชด

3) ภาคทมอ านาจหรอบทบาทในการปฏบตการต า หากแตใหความสนใจ ใสใจในการด าเนนงานเปนขายงานในระดบสง เปนกลมทควรเชญชวน เปดโอกาสใหเขามามสวนรวมในขายงาน รวมทงเสรมหนนบทบาทพรอมไปกบการพฒนาสมรรถนะของภาค

4) ภาคทมอ านาจหรอบทบาทในการปฏบตการต า ทงยงใหความสนใจใสใจในการด าเนนงานเปนขายงานในระดบต า เปนกลมทอาจใหความส าคญนอย หากแตเมอองคกรขายงานสามารถขยายตว และมสมรรถนะดขน กอาจดงใหรวมพนธกจตอไปการประเมนสมรรถนะของภาค เปนการวเคราะหตนทนเดมของพนท ชวยใหทมงานทราบถงสมรรถนะของภาคทเขามารวมกนท างาน สงผลใหสามารถมอบหมายการ ท างานใหแตละภาคตามความเหมาะสมกบสมรรถนะทมอย และสะทอนใหเหนวาทมงานตองการพฒนาสมรรถนะดานไหน เพยงใด ตลอดจนแสดงใหเหนขอบเขตขอจ ากดของแตละองคกรภาคเครอขายทเขามารวมขบเคลอนโครงการฯดวยเชนกน

วธการขนตอนการวเคราะหภาคเครอขายสามารถด าเนนงานไดหลายวธ จงจะขอกลาวในภาพรวมเพอน าไปประยกตใชไดอยางเหมาะสม ไดแก การสมภาษณ หรอการสนทนากลม การใชเทคนคการบอกตอ(Snow ball) การท าแผนผงโครงสรางองคกรภาคเครอขายในชมชนจะชวยใหมองเหนภาพขององคกร/ภาคทงหมดทมในชมชน รวมถงภาคนอกชมชนแตมความเกยวของกบการด าเนนโครงการทงภาคทเปนทางการและไมเปนทางการดวยเชนกน สงส าคญประการหนงของการวเคราะหภาค/กลมเครอขาย คอ การสรางสมพนธภาพทด การพดคยอยางเปดเผยจรงใจจะน ามาซงความเชอใจ/ความไววางใจ จะน ามาสความรวมมอในการใหท างานรวมกน นอกจากการพดคยสอสารรายบคคลแลว อาจตองมการจดกระบวนการเพอใหเขาถงกลมเปาหมายภาคทเกยวของอยางแทจรงดวยทงน แลวแตกรณไป

3.8 เครองมอพนฐานอนๆ ทนาสนใช

เครองมอในการจดเกบรวบรวมขอมลแบบไมมโครงสรางทกลาวมาขางตนเปนเพยงบางสวน ยงมเครองมอและเทคนคอนๆ ทเกยวของอกจ านวนมากทไมไดน าเสนอในครงน นกวจยตดตามประเมนผลอาจเลอกน ามาใชไดตามความเหมาะสม โดยจะขอน าเสนอพอสงเขป ดงน 3.8.1 แผนทความคด (Mind Mapping)

แผนทความคดเปนเครองมอหนงทนยมใชในกระบวนการตางๆ รวมถงการประเมนผล เปนวธการชวยบนทกความคดเพอใหเหนภาพความคดทหลากหลายในมมมองทกวางและชดเจนกวาการบนทกแบบบรรยายในการประชมระดมความคดเหนแบบมสวนรวมนน พบวามการน าเสนอความคดเหน และมการอภปรายทหลากหลายการจดบนทกความคดเหนทไดจากทประชมดวย การใชแผนททางความคดสรปประเดนของขอคดเหน และเชอมโยงขอมลตางๆ เขาดวยกนเพอท าใหผเขารวมประชมมองเหนภาพรวมของขอมลทงหมดทน าเสนอในทประชมและยงสามารถเสรมตอประเดนในการอภปรายไดอยางดวย

3.8.2 การเลาเรอง (Story Telling) การเลาเรอง (Storytelling) เปนเครองมออยางหนงของการจดความร ซงสามารถน ามาประยกตใชใน

การประเมนผลกระทบดานสขภาพโดยชมชน เปนเทคนคในการดงความรฝงลกทอยในตวคน (Tacit Knowledge) ซงยากแกการอธบายถายทอด ใหกลายเปนความรทชดแจง (Explicit Knowledge) ดวยวธการเลาเกยวกบประสบการณ สถานการณทไดประสบมา ความส าเรจในการท างานของตนเองใหสมาชกในกลมฟงท าใหสมาชกไดเรยนรจากประสบการณของผอนมการสรางบรรยากาศเชงบวก แบบชนชมยนด ภายในวง หรอเวทแลกเปลยนเรยนร ใชการสอสารดวยเครองมอ เชน สนทรยสนทนา (Dialogue) การซกถามดวยความชนชม (Appreciative Ingesting) การเลาเรองมวธการไมยงยากซบซอนสามารถใชไดกบทกกลมเปาหมายโดยใหสมาชกของชมชนเลาเรองประสบการณของแตละคนวา ทเกยวของกบประเดนทก าหนด เชน ใหเลาประวตความเปนมาของชมชน เลาเกยวกบการท าอาชพของคนในชมชน หรอเลาเรองประสบการณทเกยวของกบการไดรบผลกระทบทางสขภาพอนเกดจากนโยบาย/แผนงาน/โครงการหลงจากทเลาเรองจบแลว ใหสมาชกทฟงเรองเลา ชวยกนถอดบทเรยนหรอสกดความรประสบการณแงคด มมมองจากเรองทไดฟงวามประเดนส าคญอะไรบาง เพอน าสงทไดฟงจากเรองเลามาสรปขอมล เปนฐานความรหรอเปนแนวทางใชประกอบการด าเนนงานประเมนผลของชมชนตอไป 3.8.3 การเสวนาจากเรองทเลา (Story-Dialogue)

ในการด าเนนการเสวนาจากเรองทเลา facilitator เชญชวนคนในชมชนรวมตวกนเพอตอบค าถาม “ท าอยางไรเพอใหชมชนของพวกเราเปนชมชนสขภาวะ” เทคนคทใชประยกตจากวธการเสวนาจากเรองทเลา ของ Latone และ Feather (1996 อางถงใน Facilitating Community in Designing and Using Their Own Community Health Impact Assessment Tool, n.d.) ซงเปนวธทสรางบรรยากาศการเรยนรแบบผใหญ คอไมใชการสอนโดยการบรรยาย แตใชวธการเสวนา หรอ แลกเปลยนประสบการณ โดยวธการนใหผรวมเสวนาเลาประสบการณเกยวกบชวต สะทอนปจจยทสงผลตอสขภาพ และการใชบรการสขภาพโดย Facilitator ใช 4 ค าถามหลกดงตอไปน เปนการกระตนใหเกดการอภปรายหรอเสวนา

แผนภมท สค าถามหลกทใชในการกระตนการเสวนาเรองทเลาจากประสบการณ

จากเรองทเลา ทานคดวาก าลงเกดอะไรขน

(บรรยาย)

ขณะนพวกเราสามารถท าอะไร เกยวกบเหตการณนไดบาง (ปฏบต)

ดงนนปจจยทสงผลกระทบตอสขภาพคออะไร/บอกพวกเราเรองปจจยทสงผลกระทบตอสขภาพ (สงเคราะห)

ทานคดวาท าไมจงเกดเหตการณเชนน

(อธบาย)

3.8.4 แผนทความเสยงของชมชน (Community Risk Mapping) แผนทความเสยงของชมชนเปนการประยกตใชแผนทเดนดนของชมชน มาใหประกอบการเกบ

รวบรวมขอมลเพอประกอบการประเมนผลกระทบดานสขภาพของชมชน โดยการระบถงต าแหนงหรอจดทเปนปจจยเสยงทอาจกอใหเกดภาวะคกคามตอสขภาพของคนในชมชน เครองมอนสามารถน ามาใชเปนเครองมอในกระบวนการประเมนผลกระทบดานสขภาพโดยชมชน ไดในหลายขนตอน เชน ขนตอนการเกบรวบรวมขอมลพนฐานของชมชนเพอวเคราะหสถานการณ การใชแผนทความเสยงทางสขภาพเพอเปนการตดตามเฝาระวงความเสยง และใชเปนแนวทางในการจดการกบความเสยงทางสขภาพทคาดวาจะเกดขน ในการท าแผนทความเสยงของชมชนสามารถท าไดโดยเตรยมแผนทของชมชนมาแลว ใหคนในชมชนรวมกนจดท าแผนทความเสยงทางสขภาพของชมชนเอง โดยพจารณาถงอนตรายทอาจเกดขนจากปจจยเสยงทมแลวหรออาจเกดขนในชมชน อนตรายหรอปจจยเสยงนนๆ อยทต าแหนงใดของชมชน กระบลงในแผนท ทงน จะตองมการท าความเขาใจเบองตนรวมกน เกยวกบการใหนยามค าวา “จดเสยง” และ“ปจจยเสยง” และตองรวมกนก าหนดเรองการใชส สญลกษณตางๆ ในแผนท เพอทคนในชมชนทกคนทมารวมกนท าแผนทความเสยงทางสขภาพของชมชนจะไดมความเขาใจไปในทศทางเดยวกน และท าแผนทออกมาไดอยางสมบรณ ในการท าแผนทความเสยงทางสขภาพของชมชน จะตองมการปรบปรงเปนระยะๆ เพอใหมความเปนปจจบนอยเสมอ 3.8.5 แผนทความเสยงของรางกาย (Body Risk Mapping)

แผนทความเสยงของรางกาย เปนการแสดงภาวะคกคาม หรอปจจยทมความเสยงตอระบบอวยวะสวนตางๆ ของรางกายมนษย ซงสงผลใหเกดความผดปกต และน ามาซงความเจบปวย สามารถท าไดโดยการน ารปโครงสรางรางกายมนษยมาวาดลงในกระดาษชารทแผนใหญ แลวใหคนในชมชนรวมกนระบปจจยเสยงตางๆ ทสงผลกระทบตอรางกายของบคคลเพอวเคราะหถงความสมพนธของปจจยเสยงทไดรบกบอาการหรออาการแสดงทปรากฏในตวบคคล

3.8.6 การสงเกต (Observation) การสงเกต เปนการคดเลอก เฝามองและจดบนทกพฤตกรรม และคณลกษณะของสงทมชวต วตถสงของหรอปรากฏการณตาง ๆ อยางเปนระบบ รปแบบของการสงเกตสามารถจ าแนกตามลกษณะการเขาไปมสวนรวมของผสงเกต (1) การสงเกตแบบไมมสวนรวม(Non – participant observation) การสงเกตวธนผสงเกตจะอยภายนอก ผถกสงเกตจะรตววาตนเองก าลงถกประเมน จงอาจมความระวงตนเองมากขน และอาจไมแสดงพฤตกรรมท เปนธรรมชาตออกมา และ (2) การสงเกตแบบมสวนรวม (Participant observation) การสงเกตวธน ผสงเกตจะเขาไปอยภายในสถานการณทตองการสงเกต เปนการลดความผดพลาดทเกดขนจากการระวงของผถกสงเกต ในการประเมนผลกระทบดานสขภาพโดยชมชนนน ชมชนสามารถสรางเครองมอ “แบบบนทกการสงเกต” เพอสงเกตการณปรากฏการณ หรอ การเปลยนแปลงอยางใดอยางหนง เพอใหไดขอมลประกอบการเฝาระวง ตดตาม ตรวจสอบ และประเมนผลกระทบอนเกดจากนโยบาย/แผนงาน/โครงการทมตอสขภาพของชมชน

3.8.7 แบบสมภาษณ (Interview) การสมภาษณ (Interview) เปนวธการเกบรวบรวมขอมลโดยตองมคนสมภาษณ (Interviewer) ซงเปนผทมความรความเขาใจในแบบสมภาษณทใชในการสมภาษณเปนอยางด การสมภาษณจ าแนกไดหลายประเภท แลวแตเกณฑทใชในการจ าแนก ดงน 1.จ าแนกตามวธการสมภาษณ แบงเปน การสมภาษณอยางเปนทางการ (Formal interview) และการสมภาษณอยางไมเปนทางการ (Informal interview) 2. จ าแนกตามเครองมอทใชในการสมภาษณ แบงเปน วธการสมภาษณแบบมโครงสราง (Structure interview) การสมภาษณแบบกงโครงสราง (Semi–Structure interview) และการสมภาษณแบบไมมโครงสราง (Non–Structure interview) 3. จ าแนกตามการมปฏสมพนธระหวางผสมภาษณ และผถกสมภาษณ แบงเปนการสมภาษณแบบเหนหนา (Face to face interview) และการสมภาษณทางโทรศพท (Telephone interview) 4.จ าแนกตามจ านวนผถกสมภาษณ แบงเปน การสมภาษณรายบคคล (Personal interview) และการสมภาษณแบบรายกลม (Group interview) 5. การสมภาษณแบบเจาะลก (Indepth interview) เปนวธทใชในการสมภาษณเพอใหไดขอมลเจาะลกในเชงคณภาพ โดยอาจท าการสมภาษณบคคลหรอกลมผใหขอมลส าคญ (Key informants) โดยผสมภาษณจะเตรยมแนวค าถามแบบปลายเปด (Opened-ended Question) ทมความครอบคลมเนอหาทตองการเพอใหบรรลวตถประสงค และอาจเพมเตมประเดนค าถามเจาะลกเพอใหไดมาซงขอมลทเกยวของมากทสดเทาทจะมากได การจดสงแวดลอม บรรยากาศของการสมภาษณควรมมความส าคญเพราะการสมภาษณแบบเจาะลกตองใชเวลานานในการพดคย ผสมภาษณจ าเปนตองอดเทปการสนทนาและตองขออนญาตผถกสมภาษณกอนเสมอ พรอมชแจงเหตผลในการสมภาษณควรเปดประเดนดวยการพดคยในเรองทว ๆ ไปกอน เมอสรางสมพนธภาพมความคนเคยแลวจงคอย ๆ ถามเจาะลกเขาไปสประเดนค าถามทเราตองการ การพดคยควรมความตอเนอง ภายใตบรรยากาศสงแวดลอมทเหมาะสม 4. เครองมอการเกบขอมลแบบมโครงสราง โดยภาพรวมมกเปนการเกบรวบรวมขอมลทสามารถแจกแจงออกมาเปนตวเลขหรอสามารถวดคาได เครองมอทเราคนชนและนยมใช คอ แบบสอบถาม แบบทดสอบ มาตรวด แบบตรวจสอบรายการ รวมถงการสงเกตและการสมภาษณแบบมโครงสราง เปนตน ทงน ในการเกบรวมขอมลในการตดตามประเมนผลในงานสรางเสรมสขภาพ ภายใตกรอบงานของส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.) ผศ.ดร.พงคเทพ สธรวฒและคณะ ไดจดท าแบบตดตามประเมนผลในลกษณะตางๆ ทผานมาตรวจสอบความตรง (validity) ความเทยง (reliaility) ความเปนปรนย (objectivity) แลว จงไดน าเสนอเปนตวอยางเพอใหนกวจยตดตามและประเมนผลน าไปใชหรอน าไปประยกตใชไดตามความเหมาะสม ดงน

แบบฟอรมท 2 การตดตามและประเมนผลโครงการพฒนาสขภาวะชมชน 1. แบบตดตามประเมนปชชยน าเขา (Input Evaluation)

2. แบบการตดตามประเมนผลการด าเนนกชกรรมของโครงการ (Process Evaluation)

3. แบบประเมนผลการด าเนนงาน (Performance/Product Evaluation)

4. แบบการวเคราะห และการสงเคราะหปชชยก าหนดความส าเรชของโครงการ

5. แบบประเมนคมณคาของโครงการทเกยวของกบการสรางเสรมสมขภาพ เปนการประเมนคณคาทเกดจากโครงการในมตตอไปน 1) ความรดานการสรางเสรมสขภาพและนวตกรรมเชงระบบสขภาพชมชน 2) การปรบเปลยนพฤตกรรมทมผลตอสขภาวะ 3) การปรบเปลยนสงแวดลอมทเออตอสขภาวะ 4) ผลกระทบเชงบวกและนโยบายสาธารณะทเออตอการสรางสขภาวะชมชน 5) กระบวนการชมชน 6) มตสขภาวะปญญา / สขภาวะทางจตวญญาณ

บรรณานมกรม กนกภรณ ชเชดและสกรรจ พรหมศร. การถอดบทเรยนวธวทยาเพอเสรทมสรางการเรยนรส าหรบ นกปฏบตการภาคประาสงคม .พมพครงท2,กรงเทพฯ : บรษท พ.เอ.ลฟวง จ ากด, 2551 ครรชต พทธโกษา.คมอการพฒนาชมชนแหงการเรยนร.สานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต,2554. ปรชาต วลยเสถยรและคณะ.กระบวนการและเทคนคการท างานของนกพฒนา. .พมพครงท .กรงเทพฯ 3: อษาการพมพ .2548 ปกรณ สวรรณประภา.วทยากระบวนการภาคสนาม .พมพครงท . 2. พทเงรฯ มปป. 2556 พงคเทพ สธรวฒ. เอกสารประกอบการประมมวาการ เรองการตดตามประเมนผลโครงการมมนนาอย ,

สงขลา: สถาบนการจดการระบบสขภาพ มหาวทยาลยสงขลานครนทร, 2553 พงคเทพ สธรวฒ และคณะ.การตดตาม สนบสนนและประเมนผลโครงการ, สงขลา: สถาบนการจดการ ระบบสขภาพมหาวทยาลยสงขลานครนทร, 2559 วจารย พานช. การจดการความร ฉบบนกปฏบต.กรงเทพฯ:บรษทตถาตา พบลเคชน จ ากด,2548. เยาวด รางชยกล วบลยศร. การประเมนโครงการแนวคดและแนวปฏบต. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2544. สพจน โกสยะจนดา. การวเคราะหผลการด าเนนงาน (Earned Value Analysis). พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร:เอกซเปอรเนท, 2544. สวมล ตรกานนท.ระเบยบวธวจยทางสงคมศาสตร แนวทางสการปฏบต.กรงเทพฯ :

โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2548. “-----------------“.การสรางเครองมอวดตวแปรในการวจยทางสงคมศาสตร แนวทางสการปฏบต. พมพครงท 2.กรงเทพฯ:โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2551. สถาบนเพมผลผลตแหงชาต.การจดการความร จากทฤษฎสการปฏบต.กรงเทพฯ.พมพครงท 2 :บรษท จรวฒน เอกเพรส จ ากด. 2548 องอาจ นยพฒน.วธวทยาการวจยเชงปรมาณและชเงคณภาพ ทางพฤตกรรมศาสตรและสงคมศาสตร.

กรงเทพฯ:หางหนสวนจ ากด สามลดา, 2548. อคน รพพฒนและคณะ.การวจยเชงคณภาพเพองานพฒนา พมพครงท 2 .ขอนแกน:สถาบนวจยและพฒนา

มหาวทยาลยขอนแกน, 2547.