ERMNI MILLTILIYI V TCAVZKARLII

TARXNDN

947 .1 .9S -------------- 2008

97

Elmi redaktorlar:

Prvin D A R A B A D ,ta rix e lm l ri dok to ru , p ro fesso r

Tahir QAFFAROV, ta rix e lm l ri dok toru

S 97 S LEY M A N OV M ehm an. E rm n i m ill t il iy i v t cav zk arl ta rix indn . - Bak: H rb i n riy y a t , 2008. - 398 sh.

K itab erm n i m ill t il iy in in v t c a v z k a rl n n kkl r in in a ra d r lm a sn a , t rk x a lq la r v b tn lk - d b lg n d h tl i b la y a ev rilm i erm n i sax ta- k a rl n n , e rm n i b a b il n l r in in sa ss z id d ia l arn- dan doan fa c i li m ll r in ta rix i m n z r s in in ya ta- d lm asn a h sr ed ilm id ir.

K od 022

H rb i n r iy y a t , 2008

GR

Son iki srd Azrbaycan razisind Azrbaycan xalqnn rastlad ar snaqlarda, facili tarixi hadislrd bu v ya digr dlcd ermni izi vardr. Bu thlkli amil indi d mvcuddur v tarixi proseslrin aradrlmas onu demy sas verir ki, hl uzun mddt d mvcud olacaqdr. Tale Azrbaycan xalqn son drc etibarsz bir qonu il birg yaamaa mhkum etmidir. Ermni siyastilri v ba bilnlri trfindn istiqamtlndiriln ermni xalq is bu qonulua ox zaman qonu dyrlrin, qonu mdniyytin v nhayt qonu torpaqlarna sahib xmaq n lverili frst kimi baxmlar. El bunun ndr ki, blgd mrkkb tarixi rait yaranan kimi ondan ifrat drcd bhrlnmy alan ermnilr, irisind v razisind yaad Azrbaycan xalqnn hesabna bu gn artq z dvltiliyin d malikdirlr. Uzun illr boyu Azrbaycan xanlqlar razisin cmldirilrk son nhaytd burada z dvltlrini yaradan ermnilr taleyin bu qismtini d zlri n kifayt saymrlar. Onlar daha byk iddialarla yaayrlar v hmin iddialara gedn yol is faci v dhtlrdn ken bir yoldur. Ermnilr z tarixi il d bunu sbut etmilr.

Hl ken srin vvllrind Aralq dnizindn balayaraq btn Cnubi Qafqaza v htta imali Qafqazn byk bir hisssin sahib xmaq istiqamtind ermnilrin apard ilr Rusiyann daxil ind d ciddi narahatla sbb olmu v bu msl Dvlt Dumasnn mzakirlrin d xarlmd. Ermni milltilrinin tca- vzkarlqlarla mayt olunan bel byk iddialar Azrbaycann v Osmanl Trkiysinin d byk narahatl il qarlanmd. Qarya qoyulan mqsd atmaq n onlarn l atdqlar vasitlr is XIX srin sonu v XX srin vvllrind trk xalqlarna ox byk facilr gtirdi. El ermnilr zlri d baladqlar oyunlarn gediind az itki

vermdilr. Bu, slind, onlarn mllrinin haql czas v nticsi idi. Gman etmk olard ki, uydurulmu vziflr urunda qonu xalqlarn bana gtiriln facilr ermnilri nhayt ki, allandracaq v haqqn baa dlmsin kmk edckdir. Sovet rejimi dvrnd ermni milltiliyinin aq kild qabalql amamas da bel bir grnt yarada bilrdi. Ancaq tarix gstrdi ki, mill tilik v tcavzkarlq ermniliyin xisltinddir v onun yox olmasn dnmk d olsa-olsa glck facilr qar biganlik gslrmyin ifadsidir. Ermni milltiliyi myyn mddt n zlfly bilr, tarixi raitin tlblrin uyunlaa bilr. Lakin ermnilr yaadqca ermniliyin aradan qalxacan dnmk sasszdr. El ermni xalqnn tarixinin izlnilmsi bu qnat glmy zmin yaradr.

Ermni milltiliyinin bel uzunmrl olmasnn szsz ki, bir sra obyektiv v subyektiv sblri vardr. Bunlarn arasnda ermni kil- ssinin uzun illr rzind mstqil hakimiyyt mnsub olmaq niyyti, xarici amil, ermnilrin xarici dvltlrin trk xalaqlarna qar istiqamtlnmi siyastinin altin evrilmk bacar v bu mqamdan yaradc kild istifad ed bilmlri v s. Burada xarici amili xsusi qiymtlndirmk lazmdr. Ermni milltiliyini tcavzkarlq sviyysin qaldran mhz xarici amil olmudur. Mhz bu amil z mqsdlrin atmaq n ermnilri bir bhan kimi ortaya atm, onun vasitsil trk xalqlarnn daxili hyatna qarmaq n zn bir barmaq yeri qoymudu. Bel olmasayd kim lazm idi ermnilrin uydurmalarna v cfng fantaziyalarna qulaq asmaq, armayan balar da drd salmaq. Mgr yer znd dvltsiz olan xalq yalnz ermnilr idimi? lbtd ki yox!.Ancaq xarici ami l in ermnilr dayaqlanmas da tsadfi deyildi. Ermnilr xarici amil lazm olduu qdr d ermnilr d xarici amil lazm idi. nki blgd digr el bir xalq yox idi ki, ermnilr kimi, baqal arnn siyastinin altin evril bilsinlr, uydurma xyallar n n rzil hrktlr l atma zlrin rva bilsinlr. El gtrk onu ki, istr Azrbaycann, istrs d Trkiynin qonuluunda ermnilrdn baqa digr xristian xalqar da vardr. Lakin hmin xalqlar mil li znmxsusluunu saxlaya bilmi, hans vdlr gr is insani dyrlri itirmy raz olmam v

bununla da kimlrins lind btn xalq oyuncaa evirmmilr. Yqin ki, bu keyfiyyt d xalq l arn milli-tarixi dyrlrindn biridir. Ancaq ox tssf ki, ermnilrd bu dyrlrin sr-lamti yoxdur.

Ermni milltiliyinin v tcavzkarlnn balca gstticilrindn biri onun tbliat mann son drc fal ilmsi v hmin tbliatn hdyanlar v bhtanlar zrind qurulmasdr. Ermnilr onlara qar hr hans bir loyall hiss edn kimi drhal tbliat mann i salr, xalqlarn beyinlrini cfng v uydurma mlumatlarla doldurmaa alrlar. Bu istiqamtd artq ermnilrin hazr ideo loj i konsepsiyalar da mvcuddur. El gtrk ermni tarixini. Dnyada yqin ki, el bir xalq tapmaq olmaz ki, onun tarixi ermni tarixi qdr saxtaladrlm, yad xalqlarn tarixi zrind qurulmu olsun. Hmin tarix tcavzkarln ideoloji mnbyidir v n qdr ki, hmin tarix yenidn yazlmayb ermni tcavzkarl da aradan qalxmayacaqdr. Qonu xalqlarn tarixini parazitik kild znnkldirmk v ya mifik cfngiyyatlar tarix kimi qlm verib onun brpasn qarya mqsd qoymaq ermni milltilri n el indi d xas olan keyfiyytdir. Ermni tarixilri n tarix yanaman yalnz bir meyar mvcuddur. O da Byk Ermnistann tsdiqin xidmt edn meyardr. Hr hans bir sr v ya fakt bu meyara uyun glmirs, demli, qbul edilmir. Hmin meyarn tsdiqi n fakt yoxdursa, demli, quradrmaq lazmdr. Burada da n yksk fanlaziyalar i salnr v insafsz bir kild oxucu uruna tcavz balanr.

Son illrd ermni tarixnaslnn saxtakarl, ermni millti li- yinin mahiyyti bard xeyli kitab v srlr iq z grmdr. Sz- sz ki, hl glckd d bu istiqamtd xeyli ilr grlckdir. nki ermni tarixbazlar z cfngiyyatlar il urlar o qdr az- drmlar ki, onlarn elm gtirdiklri qarqln aradan qaldrlmas n hl ox ilrin grlmsi lazm olacaqdr. Tqdim olunan hazrk kitab da ermni milltiliyinin v tcavzkarlnn myyn mqamlarnn almasna hsr edilmidir. Onun hazrlanmasnda hm sovet tarixnaslnn srlrindn (tnqidi yanamaql a), hm d Azrbaycan v Trkiy tarixilrinin bu mvzuya hsr etdiklri srlrdn, arxiv toplularndan geni istifad olunmudur. Kilabda n

qdim zamanlardan balayaraq trk soylarna qar ermni tcavzkarlnn mumi mnzrsinin yaradlmasna chd gslril- midir. Aparlan aradrmalar XIX srin sonuna qdr olan tarixi dv- r hat edir. Trk xalqlarna, o cmldn d Azrbaycan xalqna qar ermni tcavzkarlndan danarkn daha ox XX srd trdiln facilr gz nn glir. Lakin tarixi materiallarla tanlq gslrir ki, Azrbaycan xalqna qar ermni tcavzkarlnn tarixi daha qdimdir v el hmin vaxtlarda da ermni tcavzkarl z dhtlrin gr XX srd ba vern facilrin dhtlrindn he d geri qalmrd. Kitabda hmin dhtlrin mahiyytinin, miqyasnn, hat sahsinin, mqsdlrinin v nticlrinin almasna chd gstrilmidir.

I FSL

ERMN MLLTLYNN V TCAVZKARLIININ MNBLR V MAHYYT

1. Mnblr v mlliflr ermnilr haqqnda

XX srin sonlarnda sovetlr mkannda v btnlkd dnyada ge- dn proseslr ermni milltiliyinin v tcavznn yeni bir partlayn z xard. Txminn 70 il rzind sovet cmiyytinin trkib hisssi, qardalam respublikalardan biri, dost, slhsevr qonu kimi qlm veriln ermni milltilrinin sassz iddialar v mllri tkc onlarn qrar tutduu blgni deyil, eyni zamanda Sovet imperiyasn lrzy gtirdi, onun paralanmasn daha da srtlndirdi. Cnubi Qafqaz mharib alovu brd, minlrl, on minlrl insan bu dhtli blann qurban oldu, ne-ne kndlr v hrlr viran oldu. Haqq v dalt, mumbri meyarlar, zkaya ar sdalar daxildn v xaricdn rvac veriln ermni milltiliyinin v onun mli ifadsi olan byk tcavzkarln frtnas iind itib-batd, eidilmdi.Facilrin artmas is ermni milltilrini mllrindn kindirmdi, ksin qana hrislik, xyali proqramlarn reallaacana minlik tcavz daha da tviqlndirdi, gnahsz insanlara qar trdiln vhiliklrin say v miqyas daha da artd.

Sovet ideologiyasnn dayaqsz tbliatnn tsiri altnda olan oxlar n ermni milltiliyinin bel bir partlay gzlnilmz olsa da, slin- d bu, uzun illrdn bri aparlan ilrin, izlniln siyastin mnliqi nticsi idi. El sovet ideologiyasnn tviqi v dstyi il iq z grn minlrl, on minlrl cfng tarixi srlr, he bir elmi v siyasi maney rast glmdn baqa xalqlarn tarixin sahibliyi tsdiqlyn yazlar, milli stnly, milli frqliliyi, milli eqoizmi v zn- vurunluu tbli edn kitablar milltilik girdabna dck yeni bir nsli, yeni bir cmiyyti formaladrrd. Milli lahiddliyin v ms- tsnaln, digr milltlr etimadszln v milltlraras davtin tbli edilmsind (1) zn gstrn milltiliyin ermni mil l tilri trfindn milli ideologiya v faliyyt sahsin evrilmsi ilk nvbd trk xalqlarna qar istiqamtlnmi bir silah idi.

Tarixi yaddaa qayd v tarixi aradrmalarn izlnilmsi gstrir ki, ermni milltiliyinin v ermni tcavzkarlnn kklri ox qdim l r gedib xr. Bu blann tarixini slind el ermni xalqnn formalad tarixdn d gtrmk olar.nki milli eqoizm v xudbinl iyi, yalan v iftiran, traf xalqlara qar kin v davti ermni xalqnn ilkin tarixin hsr edilmi n qdim ermni yazl mnblrind d grmk mmkndr. Milli mstsnalq mvcud olan ermni yazl mnblrinin, demk olar ki, hamsnn aparc xttidir.Hmin xtt tk qdim mnblr xas deyil v sonradan uzun srlr boyu ictimai ura tsir ed bilck srlrd daha yaradc kild davam etdirilmi v indiki vziyyt atdrlmdr. Bu sahd btn ermni mllifrrind tsvvredilmz bir yekdillik v hmfikirlilik vardr. Bel mlliflrin XX srin vvlrin qdr ap olunmu srlrind Azrbaycan v azrbaycanl szn qar kskin v barmaz bir qbuledilmzlik vardr. Qonu xalqn, iddiasnda olduqlar razilrin yerli halisinin adn kmmk n ermni mlliflri n mxtlif vasklr l atrdlar. Ermnistann tarixi haqqnda yazlan tarixi srlrd bu nn el indi d davam etmkddir. Bu da milltiliyin, Azrbaycan xalqna qar dmn mnasibtin formaladrlmasnn znmxsus tzahrdr. Ermni dbiyyatnn klassiki adlandrlan, adnn qarsna rngbrng epitetlr qoulan X.Abovyann Ermnistanm yaralar sri yuxarda sadalanan keyfiyytlri znd ks etdiran tipik bir srdir. rvan xanlnn mvcudluunun son illrini hat edn bu srd bir df d olsa azrbaycanl sz ildilmir, bu xanlqda mskun olan halinin mtlq ksriyytinin Azrbaycan trklri olduu bildirilmir. Baxmayaraq ki, xanln xan da, onun mahallarnn byklri d, halinin oxu da azrbaycanllar idi. Azrbaycanl adn kmy csarti atmayan mllif onlar pers (fars) kimi qlm verir v zrin fars ad qoyduu Azrbaycan xalqna qar grnmmi bhtanlara, thqirlr, aclqlara l atr. Baqa xalqa qar bu drcd kin v davt bslmk, onun milli heysiyytin bu dtcd toxunmaq, yalan v mkrli iftiralar mummilli varln ayrlmaz elementi kimi tsdiqlyib qlm almaq n yalnz ermni mllifi olmaq lazmdr.

Bel bir ii X.Abovyan xisltind olan adamlar gr bilrdilr v onun trfindn yazlm sr ermni milltiliyinin, milli znalud- liyin v mstsnaln tarix ibrt olacaq canl bir nmunsidir. Burada

ermni milltiliyin xas olan sas keyfiyytlr z ksini tapmdr: yad xalqlara, konkret olaraq Azrbaycan v trk xalqlarna qar dmnilik v davt, z xalqna sonsuz aludlik v tarixin saxtaladrlmas. X.Abovyann Azrbaycan xalqnn tarixinin myyn mqamlarn nec saxtaladrmas bard yeri gldikc shbtlr alacaqdr. Aadak stirlr is onun bhtan v iftiralarnn bzi nmunlridir :

Ermni xalq n etmli idi ki? Nuh dvrndn balayaraq dz alt min il o, xristianlarn v mdni xalqlarn arasnda deyil, btprstlrin, btlr sitayi ednlrin, mslmanlarn, xristian olmayanlarn arasnda yaam, onlarla mbariz aparm v oxlar zrind ox zaman qlb almd... Ancaq qzl gl dnizd bit bilrmi,zanbaq odun yaxnlnda salamat qalarm?

Ermninin dmni olan molla gec-gndz onu arzu edir ki, xris- tianlar yer zndn yox olsunlar v onlarla birlikd ermni xalq da yox olsun. Bunun n minary qalxaraq azan oxuyar,xalq z imamlar olan li v Murtuzliy dua etmy arard ki, o dnyada chnnm dmsinlr. lini qulaqlarna apararaq qqrar v ermnilr el glrdi ki, bu, eytann znn eypurudur v onlar z ac talelrin alamaa arr...

Bax o, qddar varvarlarn-farslarn, aq zoraklarn, Hayk nsillrin- in xalqn v lksini mhv ednlrin n ali, tkrarolunmaz nmu- nsidir.

Bel nmunlrin sayn artrmaq da olar. slind bu kitab btnlk- l bel bir dmnilik v milltilik ruhunda yazlmdr. Milli ms- tsnal, ermnilrin digr milltlrdn ykskd olduunu is X.Abov- yan aadak kimi tsvir edirdi:

Bu hmin lk, bu hmin misilsiz xalq...Mnim ermnilrim, siz hans sdl bydlmsnz, siz hans bt-

nd hyat tapmsnz, hans l sizi qucaqlamdr, hans dil siz xeyir-dua vermidir ki, nticd siz bel bir ruha, bel bir ry malik olmusunuz v grnmmi bir mcz kimi dnyaya qdm qoymusunuz.

Gzlr kor olmaldr ki, sizin keyfiyytlrinizi grmsin v bilmsin. Dodaqlar lal olmaldr ki, sussun v sizi triflmsin, sizin adlarnz rflndirmsin. rklr dadan olmaldr ki, sizi sevmsin, siz can yandrmasn.

Ermni xalqnda el bir rk, inam, ruh v sevgi var idi ki, o, hr

eyi itirmk qrarna gldi-torpa, lkni, azadl, arl, hakimiyy- ti,bykly.Hamsn vhi dmnin lin verdi, z inam n hr eyi, hr eyi qurban verdi, baqalarna xidmti v asll qbul etdi,yad yerlrd hyat srd, zab, ziyyt, aclq v lml qarlad ki, he olmasa z mqdds kilslrindn mhkm yapsnlar, maarifi trfindn hdiyy edilmi iql qanunlarn qorusunlar.

Qhrmanlq, salam ruhun gc, rk geniliyi, igidlik, irad mh- kmliyi, sl mnvi gc bax bel olar ki,Nuhun tufanndan balam bu gn kimi he bir xalqda el bir ey grnmmi v he vaxt da grn bilmz.

Biz zmz yax bilirik ki, xa v Bibliya bizim srvtimizdir, er- mni xalq on iki v yetmi iki xristian xalqndan daha ykskddir, er- mni ibadtiliyi v arakan, ermni dnyas v inam simvolu baqa he bir xalqda yoxdur. Ancaq bu qeyri-xristianlar bizi mzhbdn uzaq- ladrdlar v mumn gcdn saldlar...

Bizim qanmz is istidir,ryimiz d istniln kimi, igidliyimiz is dmnl hesablamaq n bs edr. Bir ermni yeri glrs on dinsiz stn glr v ln qdr dyr (2)

He bhsiz ki, hr bir yaradc insann z xalqnn yax keyfiyyt- lrini tbli etmsi, gncliyi d z xalqnn tarixin mhbbt ruhunda trbiylndirmy almas tbii saylmaldr. Bunsuz xalqn mnvi hyatnda yeni dyrlrin ld edilmsin nail olmaq da mmkn olmazd.

Ancaq z xalqna ballq baqa xalqlara dmnilik v nifrt zrin- d qurulmamaldr. ks tqdird bu, milltiliy v milli davt evril bilr. Tarix salam qrur v ibrt n yrnilmlidir, baqa xalqlara nifrt trbiy edilmsi n yox. X.Abovyan v onun yolunu davam etdirnlrin srlri mhz qonu xalqlara nifrt ruhunda kklnmidir. Yad xalqlarn dyrlrin ortaq xmaq, yad razilr zrind yeni vtn qurmaa almaq indi ermni yazarlar n adi bir haldan daha ox mcburi vzify evrilmidir.

Ancaq ermni yazarlar bunu da yax bilirlr ki, mnblrd v tari- xi dbiyyatda onlar haqqnda sylnilnlr he d onlarn syldiklri il st-st dmr. Ermnilri az-ox yaxndan mahid ednlrin yazdqlar bu xalqn malik olduu irsi keyfiyytlri daha yax v obyektiv xarakteriz edir.Bu yazlanlar hm d bu xalqn mxtlif

tbqlrinin milli naqisliyini tsdiqlyir, milli zmind trdiln qeyri- insani mllrinin sbblrini anlamaa kmk edir. Baqa xalqn heysiyytin toxunmaqla onun adna, tarixin, mdniyytin qara yaxmaqla v ya z milltini triflmkl, onun mstsnal, fdakarl, zmti haqqnda uzun-uzad salqlar qomaqla z byklyn tsdiqlmk mmkn deyildir. Ermni yazatlar is bu yolu tutmular. Ancaq ermnilrin nvanna sylnilnlri he d btn xalqa amil etmk d olmaz. Baxmayaraq ki, mumxalq v mummilli bir blaya evrilmi ermni milltiliyinin rvac tapmasnda bu xalqn da z msuliyyti vardr. Unudulmamaldr ki, ictimai fikir v dncnin istiqamtlnmsind myyn qrup insanlarn, yni xalqn babilnlrinin v ziyallarnn mstsna rolu vardr. Mhz bu qrup istdiyi vaxt ictimai fikri tcavzkarlq zrind, istdiyi vaxt is mumbri dyrlr zrind kkly bilr.

Grc xalqnn rastlad ermni tcavznn mahiyytindn v miq- yasndan sz aarkn .avavadze d btn blalarn he d btnlkd ermni xalqnn adna yazlmas il raz olmadn bildirirdi: Allah elmsin, bu ilrd btn ermni xalqn tqsirlndirk, bu gnahlarn hamsn onun ayana yazaq. Hr bir xalqn znn xsi simas, znn arzular, znn istklri, znn ehtiras, znn xsusiyytlri var. Btn bunlar symk mdni adama yaramayan kobudluqdur (4).

Bununla bel, zhmtl yaayan insanlarn trafna toplam bobo- azlarn dnlmmi hay-kylrin inanmalar, onlarn toruna d- mlri il bal .avavadzenin yazdqlar il d razlamamaq mmkn deyildir. Bir tik ryi n gec-gndz alan insanlar milltilik ideyasnn formalamasndan n qdr uzaq olsalar da bu bla o yerd kk atr ki, orada onun n mnasib rait vardr. Ermni xalq dinc, mksevr xalq kimi z ii il - ya ticartl, ya da kinilikl mul olur. Bu cr msllri qarsna mqsd qoymur, ona gr d pald aacnn trafndak mma kimi yan-yrsin hrlnn arlmam havadarlarnn gnahlar ucbatndan msuliyytli olmaq lazm glir. Xalq, mumiyytl, ox gzl baa dr ki, sl lyaqtin grnaya v naaraya ehtiyac yoxdur, ox gzl bilir ki, arlmam boboazlarn hay-kylri onun qhrmanlarna an-htt gtirmir...sl qhrmanlq tbitin gr tvazkardr, boboaz deyil v bu qhrmanlq n qdr dnmz v tvazkardrsa, o qdr d byk v czbedicidir. Bu

qhrmanln ncib xsusiyytltini baa dmk n elmli v bilikli adam olmaq lazm deyil (5).

Qafqaz xalqlarnn hyat haqqnda samball sr yazm rus alimi v tarixisi Vasili Lvovi Veliko da ermni milltiliyindn danarkn sad xalqla bu xalq milltilik girdabna yuvarlayanlar arasnda srhd qoyulmasn mqsduyyn sayrd. Qafqazda faliyyt gstrmsi, ermnilri yaxndan mahid etmsi ona ermnilrin xisltin, tfkkr v dnc trzin yaxndan bld olmaa imkan vermidi. Ona gr d V.Velikonun srinin ermnilr haqqnda olan blmsi ermni milltiliyinin v tcavzkarlnn hatli kild tsvvr edilmsi baxmndan el indi d znn dyrini itirmmidir

V.Veliko yazr ki, n qdim zamanlardan ermnilr haqqnda pis fi- kir formalamdr. Bu da sassz deyildi.nki buna sbb olmasayd btv bir xalq haqqnda bel pis fikir formalamazd. Mllif sonra ya- zr: lbtt ki, aada nmun gtircyim bel fikirlrin qtiliyind v kskinliyind haqszlqlar da yox deyildir.vvla, ermni xalq ktllrini vhi plutokratlardan, cahil siyastbaz ruhanilrdn, yalan ziyallardan, yni ninki baqa milltlrdn olan qonularn, htta z tayfadalarn bel didn ermni hakim tbqlrindn ayrmaq lazmdr. ... sasn bel balarla v onlarn muzdlular il rastl aan tmiz adamda ermnilr mtlq nifrt trbiylndirmk tin deyil. Bu sirli tayfaya, onun tarixi taleyin v masir vziyytin daha diqqtli mnasibt gstrildikd is oxlu yax nmunlri olan ermni xalq ktllrinin iztibarlarn baa dmmk mmkn deyildir. Ancaq biz onlar n qdr yaxndan baa dmy alsaq, onun vziyytin yaxndan diqqt yetirsk malik olduqlar ruhsuz balar, siyastbaz zlmkarlar v araqardranlar gzmzd bir o qdr iyrnc grnckdir(6).

V.Velikonun yazdqlar irisind onun sirli tayfa ifadsi ermni- lrin xarakterinin yrnilmsi n ox dqiq v uurlu taplm bir ifa- ddir. Qan milltilik xlyalar il zhrlnmi ermnilr sirli bir varlq olaraq qalmaqdadr. Bu varln sirri adtn o vaxt alr ki, onun trtdiyi facilr mqavimt gstrmk d tin olur. Bel insanlar hr cr sift v dona gir bilirlr. z d bel dyignlik ermnilr trfindn qarya qoyulan mqsd atmaq n adi v tbii bir vasit kimi qiymtlndirilir. Qarya qoyulan mqsdlr atmaq n

ermnilrin hans vasitlr l atdn is mxtlif mlliflrin aada toxunulan fikirlrindn d grmk mmkndr.

Antik mlliflrdn olan Aqeni Urbik ermni tayfalarnn adn varvar tayfalarnn arasnda kirdi v onlar da varvar tayfalar adl andrrd (7).

Baqa bir antik mllif-Tasit is ermnilrin xarakterinin natmiz li- yindn sz ard: Bu xalq istr xasiyytin, istrs d corafi vziy- ytin gr qdimdn ikizl v riyakardr, bunlar daima romallata nifrtdn, parfiyallara is hsddn az qala partlayrdlar (8).

F.Engels is Ailnin, xsusi mlkiyytin v dvltin mnyi adl srind ermnilrin daha qdimlrd formalam keyfiyytltin iq salr v bu tayfann qadn fahiliyini rsmildirn ilk tayfalardan biri olduunu yazrd. ctimai qurumlarn mnyini aradran mllif yazrd ki, n qdim zamanlarda ermni qadnlarnn pulla fahilik etmsi v qazandqlar pulla dini mbdlri saxlamalar qanuni v tbii bir hal saylrd: Pula zn satmaq vvllr dini hrkt say l rd;Bu,mhbbt allahnn mbdind ba verirdi v ilk vaxtlar pullar mbdin xzinsin gedirdi. Ermnistandak Anaitis qperodullan (qperedullar-qadnlar bir ox yerlrd, xsusn n Asiyann hrlrind v Korinfd mbd fahiliyi il mul olurdular), Korinfdki Afroditalar, habel mbdlrd olan v bayaderka adlandnlan hind dini rqqaslri ilk fahilr idilr.Knar kiilr tslim olmaq hr bir qadnn ilk vzifsi kimi sonralar bir nv onlarn hamsn vz edn bu kahinlrin iin evrildi (9).

Qdim ermni qadnlarnn fahiliyinin nec icra edilmsini tsvvr etmk n Herodotun Tarix srindki bir mqama diqqt yetirmk maraql olard. Antik tarixi Afrodita mbdlri xeyrin babil qadnlarnn fahiliyini qlm almdr. F.Engelsin yuxarda gsttiln yazsnda Afrodita mbdinin adnn ermnilrin Anaitis mbdinin ad il yana kmsindn gman etmk olar ki, onlarn trafnda qanunildirilmi fahilik d bir birin oxar kild hyata keiril- midir. Herodot yazrd: Babillrin n rsvay adti bax beldir: Hr bir babilli qadn mrnd bir df grk Afrodita mbdgahnda otursun v (pul n) yadelli kiiy tslim olsun. Srvtlri il mmr olan bir ox qadnlar baqa qadnlar ktlsin qarma lyaqtsiz lik sayrlar. Onlar oxlu nkrin mayiti il strtl arabalarda glib ibadtgahn yannda dayanrlar. Qadnlarn ksriyyti bax bel edir: balarnda

kndirdn burma qaytan olan oxlu qadn Afroditann mqdds sahsind oturur. Onlarn bzilri glnd o birilri gedir. Btn sahd dst-dst dzlm qadnlarn arasndan mxtlif istiqamtd yollar ayrlr. Yadelli kiilr bu yollar kerk zlrin qadn seirlr. Yadelli burada oturan qadnn tyin pul atb onunla mqdds sahdn knar bir yerd ctlmyinc o qadn ev qayda bilmz. Qadnn tyin pul atan kii ancaq bunu demlidir ki, sni Militta allahna xidmt gstrmy arram. Assurlar Afroditaya Militta deyirlr.Haqq istniln qdr azacq ola bilr. Qadna puldan imtina etmk ixtiyar verilmir, nki bu pullar mqddsdirlr. Qadn onun tyin pul atan ilk kii il getmlidir. O, laqy girndn soma ilahiy mqdds borcunu yerin yetirib evin gedir (10).

Diqqt yetirils, Herodot z srind babil qadnlarnn xidmt etdik- lri dinin tlbi il ictimai fahiliy rvac vermlrini n rsvay bir adt hesab edirdi. Bu rsvay adt qdim ermni qadnlarna da amil edilmlidir. Onlarn qanunildirmi olduu bir adtin n qdim za- manlarda da anlalmad v qbul edilmdiyi gz qabandadr. Ermni xalqnn mstsnaln, br tarixindki yerini azdolusu tb li ednlr is he bhsiz ki, mnsub olduqlar xalqn bu anlalmaz adtlrini dil gtirmmy stnlk verirlr.

V.Veliko da yuxarda ad kiln srind ermni qadnlarnn fahi- liyin toxunmudur. Bzi ermnilrd msbt keyfiyytlrin z x- masn da mllif ermni qadnlarnn fahiliyinin nticsi kimi qlm verir v ermni qanna baqa xalqlarn qannn qarmasnn bzi vaxtlarda onlar arasndan da igid v qorxmaz insanlarn meydana gl- msin sbb olduunu bildirirdi. V.Velikoya gr ermnilr qorxaq bir xalq kimi tannmdlar v bu xalqn arasndan csur v qorxmaz bir insan xmsa, demk onun qannda baqa xalqlarn qannn qar vardr v qorxmazlq keyfiyyti d hmin xalqn qanndan ermnilr kemidir : Ermnilr arasnda baqa xalqlarla mcburi ctldirilm hallar da var idi. Fars dylri, Azrbaycan tatarlar, trkl r, grclr v dallar dvltiliyini v onunla bal olan qrurlu v kiicsin znmdafi sullarn oxdan itrimi bir xalqn qadnlan il ox da hesablamrdlar. Bel bir vziyytd aydn idi ki, ermnilrin damarlarndan hr cr qan axrd. Qorxaql n Asiyada zrbi-msl evrilmi bir xalqn bzi vaxtlarda qaranlq fonda parlaq istisna kimi

istedadl v csur srkrdlrinin ortaya xmas bununla izah edilmlidir. Aydndr ki, onlarda baqalarnn, dykn xalqlarn qan zn gstrir. Normal, tmiz qanl ermni is bir ne yerli dild yaylm mumqafqaz atalar szn gr dovandan da qorxur.Szsz ki, bu, semit xsusiyytidir. mumiyytl, ermni xalqnn xarakterind semit xsusiyytlr n qdr istsn var. Msln, sabit dvltiliy tarixi bacarqszlq, nfuzlu qbil aristokratiyasnn tdricn itmsi,teokratik quruluun gizli siyastin khn meyllilik, indiy kimi kndlilr arasnda mahid olunan suvarlan torpaqlardan srt kollektivilik klind istifad etm hallar, ticart, slmiliy v mumn hris pulgirliy gcl irqi meyllilik, gcszlr qar qddarlq v gcllr qarsnda qul itatkarl, nhayt reklama v hris hrt qeyri-adi v fenomenal qabiliyyt-btn bunlar yhudi keyfiyytlridir. Ermnilrd is onlar daha kobud, daha oxdur (11).

Ermni tarixisi .Axverdiyev ermnilrin yhudilrl mqayis edil- msin he cr raz deyildi v bunu mlliflrin ermnilrin tarixini, ermni xalqn yaxndan tanmamas il laqlndirirdi.Onun fikrinc ermnilrin yhudilrl mqayis edilmsi ermnilrin ticaltdn baqa bir ey yaramadqlar tsvvrn formaladra bilrdi: Ermni xalq il v onun tarixi il yax tan olmayan bir sra chaltprstlr v cahil fanatiklr bir ox hallarda ermnilri yhudilrl mqayis edirlr v onlarn hr ikisini ticarti adlandrrlar v bununla da onlar insan faliyytinin digr sahlrin, o cmldn kiniliy, heyvandarla tamamil qabiliyytsiz sayrlar v onlarn btnlkl dykn ruhu itirdiklrini gman edirlr (12).

Amerikal jurnalist Hipvouz z yazlarnda ermnilrin baqa bir x- susiyytini yhudilrl mqayis edirdi. Axverdiyev kimi ermni ml- liflrinin tkidlrin baxmayaraq, Hipvouz d ermnilrin sasn ti- cartl mul olduqlarn, sgri keyfiyytlrin is oxdan onlara yad olduunu yazrd. Mllifin fikrinc, ermnilr ticartl mul olarkn d imkan dn kimi mslmanlara qar olan davtlrini nmayi etdirirdilr. Trkiy razisind yaayan ermnilrin xarakterini aradran jurnalist Hipvouz XIX srin sonlarnda bel yazrd: Ermnilrin xsusiyyti: ermnilr atalaryla ynrlr, milli xatirlri Nuhun gmisinin Ar da tpsin qurduu gnlr qdr uzanr. Yhudilr kimi yaxn qraba arasnda evlnmzlr. ox uzaq kemid bir

xandanlar olmu, btn mhariblri qeyb etmilr. sgri yndn gclndiklri zamanlar hr dfsind mlubiyyt uramlard. Artq onlar hrbi deyillr v zatn nsillr boyu da olmam l ar... zlrini dy yox, ticart aldrmlardr. Balancda zitati idilr. Fqt z mal v mlklrini qoruyamaz hala glinc daha ox kr buraxan v mniyyti olan ticartl mul olmaa baladlar. Bu ynd tcrblrini inkiaf etdirdilr. Buna gr ticart stnlklri inkar edilmz. Onlar ticart ox oyanq bir qvmdr. Ail hyatnda xlaqldrlar. Fqt i hyatnda onlara ox diqqt yetirmk grkdir. Mslman xalq ticartdn anlamad n bir ermni il al veri etdiyi zaman hr drl ehtimal dnmsi grkdir. Mslmanlarn aldadlaca ehtimal daim vardr. Zatn ermnilr mslmanlardan intiqamlarn para v mal al-veriind almaqdadr(13).

Amerikal jurnalist yazsnda trklrin d xarakterin toxunur v bu iki xalqa xas olan xsusiytlri mqayis edirdi. Onun fikrinc trklr dnyann n saf qlbli yaranlarndan biri olmaqla sdaqtli v namus- ludurlar. Mllif bildirirdi ki, yunan v ermnilrdn daha ox trklr gvnir v onlara inanr. Sonra o z fikirlrini bel davam etdirirdi: Xidmt diqqtlidirlr v son ana qdr insana yardm etmy alrlar. Yeri glnd quru bir rk parasyla yaamaa msud v gcl bir insandr.Trklr imkan v rtlrdn faydalanma bilir. Trk at zrind yaamaa razdr. Atl bir trk say duyulacaq bir durumdadr. Atn trk etdiyi zaman zifliyi ortaya xar.Trk kridir, kri idi, kri qalacaq, zira baqa cr olma xor grr. Onun Avropada qdimdn oynad rolun sirri budur. Trk grdymz hr hans yerd, ovada olsun, ld v ya qlblik hrlrd olsun, yaxndan izlsniz hr eyi kri suluna gr etdiyini v trqqi dediyimiz eydn yeni-yeni tsirlndiyini grrsinz. O, XVI yzil heyrandr, XIX yzili bynmz. nki o, srt bir hyat trzini stn tutur... Atalarnn sullarn ox da unutmamlar.Trklrin md- niyytind qadnn tsiri yoxdur. Trk dnyas erkklr dnyasdr. Ticari ilrd az baarldr. Bunun ndr ki, yhudi, rum, ermni yalanlar srs Trkynin zrin ullaaraq onu yeyib bitirmkd v smrmkddir (14).

Ermnilrl trklrin xarakterlrinin mqayis edilmsi hallar il di- gr yazlarda da rastlamaq mmkndr. Mlumdur ki, ermnilrin b-

yk ksriyyti azrbaycnllarn v trklrin arasnda yaamdr. Ona gr d ermnilrin mitini, etnoqrafiyasn yrnnlr istr-istmz onlar trklrl mqayis etmli olurdular. rvan v Naxvan xanlqlarnn Rusiya trfindn ialndan az sonra Sankt-Peterburqda ap olunan Ct a T H C T H H e c K H e o n n c a H H H Ha x ^ m b 3 h c k o n p o BHHHHH kitabnda bu iki xalqn mitini aradran mllif yazrd:

Mnyin gr Naxvan vilaytinin halisi iki yer blnr: 1) mslmanlar v 2) ermnilr. Birincilr 2791 ail, ikincilr is khn er- mnilr 434 ail, randan knlr is 2285 aildirlr. Vilaytd mumi istifadd tatar (azrbaycan-M.S.) dilidir. Tatarlarn ksriyytinin boyu hndrdr, kifayt qdr salam v enlikrkdirlr, rnglri qarabudaydr, alnlar hndr v ox da qabarq deyildir, gzlri v qalar qaradr, burunlar qartal burnuna oxayr, qulaqlar gicgahlarna ox da sx deyildir... mumiyytl deyils, tatarlar gcl, id dzmldrlr, uzun mddt acla tab gtirirlr. Bu xalq dykn v kri xalqdr.

Ermnilrin bel sift cizgilri yoxdur. Onlarn oxunun boyunlar q- sadr v boylar ortadr, ancaq siftlrinin rngin gr ox salam g- rnrlr.

Tatarlar sadqlblidirlr, zlrinin aql il seilirlr. Baxmayaraq ki, onlar el d qonaqprvr v nzaktli deyildirlr, szlrin ox inanmaq olar. Onlar zhmtsevrdirlr, hyat raitind sliqli v mllrini lb-bindirlr. Verdiklri vergilrin arlna baxmayaraq onlarn arasnda ehtiyac olanlar el d ox deyildir. mumiyytl, btn tatarlar xolerik temperament malik olub ox lndrlar v onlara vurulmu incikliyi uzun zaman xatrlayrlar.

Ermnilr artq bir ne srdir ki, mstqil deyildirlr v farslarn des- potik hakimiyytlri altna ddklri n vvlki mnviyyat tmiz- liyini itirmilr. z hakimlrinin btn yaramaz keyfiyytlrini xz edrk onlara baqalarn da lav etmilr. Ancaq onlar alaldlm hyat raitinin zruri nticsi sayrlar. Onlarn indiki tsvvrnd hiylgrlik, yalan v alllq mahiyytc sinonimdirlr.Onlar aldatma bacarmayan insanlar alsz hesab edirlr.

Ermnilrin dindarl mvhumata qdr inkiaf etmidir v bel g- rnr ki, bu, he d dinin mqddsliyin olan daxili ballqdan yox,

hanssa qorxudan, daha yax deyils, lklnmi vicdann drk edil- msindn irli glir... Ruslar onlar mhv olmaq irisindn xard lar, onlara vtnda yaay bx etdilr. Lakin deysn onlar ruslarn o byk mllrini qiymtlndirmyi bacarmrlar (15)

Baqa mlliflr ermnilrin var-dvlt dalnca yer zn s- plnmsinin onlarn xaraktersizliyin sbb olduunu yazrlar. Ticatt- l mul olmaq onlarda hiylgrlik, klkbazlq kimi xarakterik x- susiyytlri formaladrmdr.Bu xarakterik xsusiyytlr onlar n qarlql mnasibtlrd adi hala evrilmidir. Mlliflr gr harada fayda gtrmk imkan mvcuddursa orada ilk nvbd ermnilri grmk mmkndr. 1886-c ild Sankt-Peterburqda ap olunmu 0 6 o p e H H e p o c c h h c k h x Bn a f l e HHH 3 a Ka b k a 3 o m kitabnda ermnilr bel xarakteriz olunurlar: Ermnilr yhudilr kimi var dvlt ymaq n btn yer zn splnmilr, aalarnn tz- yiqlri altnda z torpaqlarnda yaaya bilmmilr. Ermnilrin xarakter- siz l iyi d buradan yaranmdr. O, kosmopolit evrilmidir. Onun vt- ni o lkdir ki, byk fayda v thlksizlik irisind evik aln g- lir toplanmas n ild bilir. Ancaq bu zaman onun daxili qorxaql da zn hiss etdirmkddir. Ermninin mhm ticart dvriyysini hyata keirmk n aydn v danlmaz fayda lamtlri olmaldr.Htta bel vaxtlarda da ld edilmilri itirmk thlksi balanm id uursuzlua yol ar... Savadsz, xsusil d ticartl mul olan xalqlar n xas olan hiylgrlik,klkbazlq ermnilr n d xarakterikdir.Al-veri iind hr cr yalan onlar n qbul edilndir, glir n hr cr ml qanunidir. Tiflisin v btn Zaqafqaziyann ticarti onlarn lind idi. Hr cr taprqlar yerin yetirirlr, btn sifarilri qbul edirlr... Onlar trcmidirlr, mruzidirlr. Bir szl, harada fayda gtrmk imkan varsa orada mtlq ermni vardr.Tamah onlarn btn ilrinin v mllrinin ilk hrktverici qvvsidir (16)

Ermnilrin xarakterini mahid edn mlliflrin demk olar ki, ha- ms onlarn mllrinin v xarakterinin irkinliyin xsusi diqqt ye- tirmilr. ox az mllif taplar ki, ermnilrin hiylgrliyin v k- lkbazlna toxunmasn v onlara qar z mnasibtini bildirmsin. Bellri d olsa-olsa ya ermni mlliflridir, ya da ermnilrin mi- tini kifayt qdr yaxndan mahid ed bilmyn mlliftrdir. Szsz

18 ki,

xsusi diqt v sifaril yazlm srlr d vardr ki, orada oxluun fikirlri zrindn skutla keilir. Msly daha obyektiv yanaan mlliflrin syldiklri is milli eqoizmi v xudbinliyi, znvurunluu v digr milltlrdn stnly tbli edn ermni mlliflrinin yazdqlarnn v iddia etdiklrinin cfng olduunu yani kild saslandrr.

V.Veliko z srind alman syyah Alfred Kyortenin ermnilr haq- qnda syldiklrini nmun gtirmi v hmin fikirlrl razladn bildirmidir: Bu yaltlrd trk xalq il rastlam hr bir xs trklr hrmt etmy v onlar sevmy yrir, yunanlara hrmt etmir, ermnilr is nifrt edir... Hr yerd bel bir atalar szn tsdiqlyirlr ki, yunan iki yhudini aldada bilr, ermni is iki yunan. minlikl demk olar ki, Anadolunun hr hans bir yerind sizi aldatmlarsa, demli siz ermni il qarlamsnz... Mn trkl rl hr hans bir ii rtlnd yazl mqavilsiz d keinirm. nki onun verdiyi sz kifaytdir.Yunanlarla mn yazl mqavil balayram, nki bu lazml v faydaldr. Ermnilrl is mn he yazl i d aparmram. nki htta yazl hdlklr d onlarn yalanlnn v intriqabazlnn qarsn ala bilmir (17).

V.Veliko onu da yazrd ki, Avropa lklrind yaayan ermnilr Bakda neft snayesinin byk bir hisssini llrind cmldirmi erm- ni srmaydarlarnn kapital hesabna geni tbliat ii aparr, avro- pallarn diqqtini ermnilrin vziyytin clb etmk istyirdilr. Av- ropa lklrind d bir oxlar baqa bir informasiya ala bilmdiklri n ermni tbliatlarnn hay-kylrin inanrdlar. Bel tb liatlar sadlvhcsin qbul ednlrin bir oxu htta Trkiyy gedrk ermnilrin hyat raiti il yani kild tan olmaa alrdlar. Onlardan biri d fransz syyah qraf de olle idi. O, ermnilr yaayan vilaytlri gzdikdn sonra onlar haqqnda tssratn bel blrd: Onlarn kasblnn v kdiyi ziyytlrin mnd yaratd mrhmt baxmayaraq mn he vaxt onlara balana bilmdim.Onlarn klkbazl nec d eybcrdir, onlarn zlrini alaltmalar nec d xcaltlidir, onlarn clafl nec d biabrdr( 18).

Rus tarixisi, ermnilrin tarixinin v corafiyasnn ciddi aradrcs .openin yazdqlar da yuxarda sylnilnlri tsdiqlyir v he d ermni mlliflrinin zlri haqqnda yazdqlar il uyunluq tkil etmir.

.open rq tarixinin, xsusil d Cnubi Qafqazn tarixinin y- rnilmsind byk nfuza malik idi v buna gr d onun fikirlri er- mnilrin xarakterinin, onlar daxiln birldirn chtlrin mahiyytinin almas n qiymtli dlillrdir. Mllif z fikirlrini bel aqlayr: Mnvi baxmdan ermnilr he d tmiz nfuz qazana bilmmilr. Hiylgrlik oxlarnn xarakterik xsusiyytlrini tkil edir; tamahkarlq tez-tez onlar yalana srklyir,onlarn oxunda danmaq vergisi z fikirlrini gizltmk vasitsin evrilmidir; onlar yalan danrlar,z qidlrind sabit deyildirlr...Buralarn ermnilri nl nn xalq deyildir, vvlki aalqlar onlarn tfkkrnn btn oynaqln mhv etmidir. Farsda v Trkiyd milliytinin sonuncu xatakterini itirmi adi ermni z aasnn hval-ruhiyysindn asl olaraq nlnir v glr.Bir zhmli bax kifaytdir ki, drhal onu vvlki smimyytl glb nlndiyi kimi indi d alamaa mcbur etsin(19).

Mllif Byk Ermnistann byk xalqnn zvlrinin iradsiz- liyini, mnvi chtdn mumbri dyrlr uyumayan deforma- siyaya uradn v bu chtin ktlvi hal aldn qeyd edirdi. .open z tdqiqatlarn Cnubi Qafqazn ialndan az sonra aparmd. Baxmayaraq ki, hmin ial dvrnd Rusiyann azrbaycanllara nisbtn ermnilr mnasibti daha isti idi v ermnilr rus ialna dayaq durmudular, bununla bel mllif bu xalqlarn xaraktennin xsusiyytlrini mqayis ednd azrbaycanllara xsusi bir ehtiramla yanard. Musiqiy v incsnt mnasibtlrin gr .open azrbaycanllarla ermnilri bu cr frqlndirirdi: Tatarlar is ksin olaraq hr cr ylnmy, xsusil d oxumaa v oynamaa meyllidirlr. Bu snt sahsind onlar aalq etdiklri ermnilr ml- lim olmudular (20).

ngilis mllifi Vilsonun da ermnilrin xarakteri haqqnda fikri ox srt idi. Vilson onlarn acgz v tamahkar olmaqdan baqa hm d intiriqa v hr xrda ii iirtmkd usta olduqlarn yazrd. Xrda bir ii iirtmk el indinin znd d ermni milltilrinin v siyast- ilrinin adna yazla bilck xsusi bir qabiliyytdir. Byk Erm- nistan haqqnda, ermni soyqrm haqqnda hay-kylrin iirdilib pro- blem halna qaldrlmasna da el ermni qabiliyyti v istedad grkdir. Vilsonun ermnilr haqqnda yazdqlar is aadak kimidir: Ermnilr acgz v tamahkardrlar, fitnkar v araqardrandrlar, he ksi

bynmirlr. Onlar xrda bir ii iirtmkd istedad sahibidirlr v intriqa yaratma da sevirlr (21).

Baqa bir ingilis mllifi D.Consun ermnilr haqqnda syldiklri yuxarda sslnn fikirlrl uyunluq tkil edirdi. O yazrd: Ermnilr vvlcdn d hazrlamadan daha dncsiz siyasi cinaytlr trdck, he bir trddd etmdn zlrini v qardalarn, qiymtli vtndalar tsadfi qazanc, qnimt xatirin qurban vetcklr, n az inandqlar adamlarla bel yri niyytlr xatirin geni miqyasda lbir olacaqlar; bir trfdn hayf xmaq n z milli problemlrini bir knara atar, zlri n thlkli anlarda is vaxtil onlarn mnafeyin xidmt edn adama xyant edr v onun haqqnda thqirlr, sylr yadrar, onu biabr edrlr (22).

Qafqazla yani tanlq n bu blgy glmi daha bir fransal Ku- tuli ermnilr haqqnda tssratn qzetlrdn birinin shiflrind bel blrd: Ermnilr z yurdlarnda qorxaq, cahil v nadandr, vtnlrinin taleyin laqeyddirlr(23).

Mlliflr arasnda ellri d var ki, sad ermnilrl ziyal ermni- lr arasnda sdd qoymaa, sad ermnilrin he d sylniln qdr mnfi xarakterik xsusiyytlr malik olmadn saslandrmaa a- lrdlar. Onlarn fikrinc, ermnilr nvanlanan btn irkin xsus- iyytlri sad xalqda yox, yalnz ermnilrin babilnlrind axtarmaq lazmdr. Bu baxmdan Maqda Neymann yazdqlar diqqti clb ed bilr: gr indi rus ermnilrinin ziyal sinfin mracit etsk, onda grrik ki, onlarla xalq arasnda byk bir uurum vardr. Ermni xalq dindardr, allaha drindn inanrlar, ziyallarda is bu yoxdur.Xalq arasnda rf, minntdarlq,dalt, humanizm,ciddilik, qadna v yallara ehtiram hisslri vardr ki, bunlar ziyallarda tapmaq tindir.

Adi ermni saddir, utancaqdr, drdlilr qar xeyirxahdr... Ziyal is kobuddur, qabadr, rksizdir... Ziyal ermni n yz df and i- mk, aldatmaq v mxtlif claflqlar etmk el d tin deyildir(24).

Ermni Nikoqosov adl birisi is sad camaatn mnfi chtlrdn uzaq olmas mlahizlri il he d raz deyildi. He bhsiz ki, Niko- qosov yaad mhitin xarakterini, gndlik rastlad insanlarn hval- ruhiyysini v daxili almini knar mlliflrdn yax bi lirdi.Ona gr d o bu v ya digr kild ermnilr toplu kild nvanlanan mnfi xsusiyytlr ciddi etiraz etmdn hmin xsusiyytlrin ktlvi

kild zn gstrmsini ayr-ayr qvvlrin xoaglmz tsiri il balayrd. Nikoqosov z fikirlrini bu cr aydnladnrd: Ktl hr bir xalqda ktl olaraq qalr. Bu ktl asanlqla onun hssaslna aramsz tsir gstrn bzi adamlarn hipnozuna d bilir. nsan n qdr urlu varlq olsa da o ksr hallarda rastlad tsirlrin quluna evrilir. Eyni adam trfindn ona gstriln gcl tsirlr n qdr ox olsa onda daha ox tsirlrin altna dr v nhayt, onun ursuz altin evrilir. Tannm adamlar v evik ibaz l ar tsirlrl zkan ktldirrk v ktlni z mqsdlrinin kor altin evirrk insan tbitinin bu zifliyindn eyni drcd istifad etmilr (25).

Nikoqosov tamamil doru olaraq bildirirdi ki, ermni xalq ilk nv- bd ermni ziyallarnn, ermni babilnlrinin qurbanna v demo- qogiya obyektin evrilmidir. Hmin baabla insanlar z xalqn q- zdraraq flaktlr sryr, onu v tcavzn istiqamtlndiyi xalq facilrin iin atr v msuliyyt an glnd yaxasn geri kir v uzaq mahidi rolunu tutur. Ermni tbliatlarnn demoqogiyasnn obyekti d hmi ermni xalqnn sxdrlmas, dhtli kild yaamas v s. kimi iftiralar olmudur. Ancaq aparlan bu hay-kylrdn qazanan xalq yox, el bu hay-kylri qaldranlar olur. Nikoqosovun yazd kimi, ursuz obyekt evriln ermni xalq ermni milltilrinin istifad etdiyi n balca silah v altdir. Eyni zamanda onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu silah da ona taprlan rolu btn qvvsi il oynamaa, ona bslniln etimad layiqinc dorultmaa alr. Balcas is bu qarlql faliyytin gtirdiyi blalardan he d lazmnca nticlr xarlmr, ksin hr bir flakt ermni milltilri n nvbti hay-kylrin balanmas istiqamtind bir tbliat mnbyin evrilir. Bu adt artq bir nv nn haln almdr.

Ho B oe b p e mh qzetinin hl 2 yanvar 1897-ci il tarixli nm- rsind getmi bir yazda ermnilrin onlar flakt srklyn bir ox ziyanl adtlrdn l kmsi bard ar var idi. Qzet aq kild bildirirdi ki, nzrd tutulan adtlr adtn knardan qzdrlr v son nticd onlar ermnilr he bir fayda gtirmir, veriln itkilr is insanlara faci v bdbxtlik gtirir: Ermni xalq mumn kini- dir,slhsevr xristianlar olmaqla oxdan Rusiya tbliyind olan v elc d indiy qd trk aal altnda ziln ermnilr kimi znn Rusiyaya meylliliyini kifayt qdr sbut etmidir. Lakin yaxn kemid

____22 v

beynlxalq zmind byk v mstqil Ermnistan haqqnda meydana xm xyali arzular ifrat ermni drnklrin tsir gstr v dvltilik mnasnda onlarda ziyanl separatizmi inkiaf etdir bilr ki, bu cht grclr arasnda yoxdur. Ermnilr z tcrid olunmaqdan imtina etmlidirlr. Bu onlara ziyandan baqa he n gtirmyck. z d Kiik Asiyada yaxn vaxtlarda ba vermi itialar zaman bu tcrid olunma London trfindn hmiyytli kild tviqlndirilirdi (26).

Trkiydki ermnilrin hyatn v faliyytini yaxndan izlmi olan rus konsulu, general Mayevski d ermnilrin rastlad blalrn o- xunun gnahn el onlarn zlrind grrd. General Mayevski ermni milltilrinin cfng tbliatna uymadan ktllrin bana gtiriln oyunlarda mhz el ermni siyastbazlarn ittihamlandrrd. O aq kild bildirirdi ki, ermnilrin facilrl rastlamasnn sbbkarn trklr arasnda yox, mhz ermnilrin zlri arasnda axtarmaq lazmdr: Hr hans thsil alm, he olmasa ibtidai kils mktbini bitirmi hrli ermni, ermni milltinin siyasi hmiyyti haqqnda son drc yksk fikr malik olur. Onda byk zndnrazlq, byk minlik, zn qar xsusi arxaynlq yaranr ki, gr ermnilr indi byk siyasi rola malik deyildirlrs bu, yalnz onlarn Trkiynin zlm altnda olmas il baldr.Glckd is ermnilr mtl q dirlck v ona layiq olan siyasi yeri tutacaqdr...

nqilablar dstsi kimlrdn tkil olunmudu? z vtninin maraq- larn, z ail ocan, z dini inanlarn qoruyan insanlardan? He d yox! ox hallarda onlar thsilini baa atdra bilmmi, ba tb l iatlarn kpkl xlarnda ban itirmi hr gnclrindn, hrktlrinin Trkiy ermnilrinin vziyytini yaxladrmayacan, ksin daha da pisldircyini hr halda anlayan v biln adamlardan tkil olunmudu... (27).

Bu fikirlr hl Azrbaycan torpaqlarnda Ermnistan yaradlmam- dan qabaq sylnmidi. Bir qdr qabaa gedrk qeyd etmk lazmdr ki, ermni milltilri ermni milltinin dirliinin hl qabaqda olduuna - Byk Ermnistann yaradlmasndan sonra olacana inandrmaa alrdlar. Bu xyali arzular, uydurulmu ideallarn iflic etdiyi zehnlrin faliyyti is briyyt n, konkret olaraq trk xalqlar n yeni blalarn real mnbyi olaraq qalmaqda idi.

Ermnilrin casusluundan, hiylgrliyindn, satqnlndan xsn

bhrelnmi v apard iallq mharibsi il rvan xanln yox edrk onun yerin rvan vilaytinin yaradlmasna yol aan rus gene- ral Paskevi d n yaxn kmkilrinin, yni ermnilrin yaramaz h- rktlrinin miqyasndan dht glmidi. Sdaqtlrin dayaqlan- maa ald ermnilrin fitnkarlqlarna qar z qzbini Paskevi bel ifad edirdi: Bu xalqda acgzlyn v hrtprstliyin srhdi v hdudlar yoxdur (28).

rvan xanlnn razisind ermnilrin qurumlanmasnda, ran v Trkiydn krln ermnilrin hmin razid mskunladrlmasnda, rvan vilaytinin yaradlmasnda v bununla glck Ermnistan dvlti n razilrin qazanlmasnda ermnilr n mstsna faliyyt gstrmi olan general Paskeviin tkilatlanmasna ald insanlardan hrmt v ehtiram vzin yaramazlqlar grmsi bir daha gstrirdi ki, ermnilr n dost, yolda anlay tri anlaydr. Frdi maraqlar tmin olunandan sonra istniln adama z dndrmk ermni milltilri n tbii bir hal idi. z d onlardak bu keyfiyyt n qdim zamanlardan mlliflrin diqqtini zn clb etmidi. XII stin abidsi olan Qabusnam srind d ermnilr haqqnda qeydlr vardr. Bu qeydlr d oxucular ermnilrin bd mllrindn, klklrindn qorumaa arr: Ermnilrin eybi: bdfel, kndbdn, oru, gzgtrmyn, bir aya qamaqda olan, mr baxmayan, yersiz hay- ky salan, vfasz, riyakar, sy syn, ryi xltl, aasna dmnilikdir. mumiyytl, onlar badan-ayaa msbtdn ox. mnfiy yaxndrlar (29).

Tannm fransz yazs Aleksandr Dmann ermnilr qrzli ya- namad mlumdur. Bununla bel, onun ermnilr haqqnda olan t- svvrlri d szsz ki, ermnilrin mstsnaln tbli ednlri raz sala bilmz. nki onun fikrinc ermnilr hmi baqa din qulluq edn hkmdarlarn hakimiyyti altnda olmular. Nticd z fikir, niyyt v duyularn gizli saxlayan, hiylgr v klkbaz adamlara evrilmilr (30).

Ha p o flH P o c h i kitabnda ar Rusiyas razisind yaayan xalqla- rn xarakteristikas verilrkn ermnilr d diqqtdn knarda qalmam- dlar.Burada yazlanlar yuxarda ermnilr haqqnda sylnilnlr ox yaxndr. Bununla da malik olduqlar xarakterlri etibaril ar Rusiyas razisind yaayan xalqlar arasnda ermnilrin hans yer tutduunu

aadak stirlrdn grmk mmkndr: Hiylgrlik ermnininxarakterinin frqlndirici lamtidir. Pula hrislik yalanla svq edir v oxlar n danq vergisi z fikirlrini gizltmy xidmt edir; onlar al- dadrlar v z xasiyytlrind sabit deyillr, lazm olmayan adam ox tez- likl unudulur. Pula tamah v varlanmaqa hvs ermnilri hiylgr, v- ziyyt gr ox yax fikirlmyi v lazm olanda aldatma bacaran, xid- mtcil, taprqlar axtaran v fayda n midlrini itirmmk n onlar tkidl yerin yetirn adamlara evirir. Ermni qadnlar tnbldirlr, sfrd v hrktlrind ardrlar... (31).

Btn bunlara grdir ki, ermni dbiyyatnda qat milltiliyi il tannan Raffi mnsub olduu xalqn xarakterinin irkinliklrini grdkdn sonra tssf dolu szlrini dil gtirmidi. Xouna glmdiyi key- fiyytlrin xalq arasnda formalamasnda znn millti srlrinin yaramaz tsirini etiraf etms d, Raffi bel deyirdi: ndi ermnilr gl, thqir v irad predmetin evrilmilr.Kimis thqir etmk istyn, birisinin alaq, yaramaz varlq olduunu kims gstrmk istyn deyir ki, sn ermnisn. Biz ny gr bu irada layiq grl- mk? lbtt ki, z atmazlqlarmzla. Bizim cdadlarmzn, z do cdadlarmzn ki, hr bir xarici onlara drin ehtiram bslrdi, layiq olmayan v nifrt ediln nsillriyik.

...Biz hyat v reallqlar n he n vermyn ey khn kitablar v mktblr, limdki badni siz hsr etmirm. Siz bizim balarmz fantastik arzularla doldurmusunuz, real hyatn tlblri il is bizi tan etmmisiniz (32).

Bu szlri tam mnasil el Raffinin z yaradclna da amil etmk mmkndr. nki onun romanlar oxuculara real hyatn tlb lrini alamaq vzin onlarn beynini milltilik zhri il zhrlmy xidmt etmkddir.

Ermni babilnlrinin, milltilrinin, siyastbazlarnn cfng h- dyanlar, hay-kylri, mllri ermnilrin xarakteri haqqnda yazm A.Pukinin, A.avavadzenin v V.Velikonun srlrind daha mz- munlu tsvir olunmudur. Yuxarda qeyd edildiyi kimi, A.avavadze v V.Veliko ermnilrl bal xsusi srlr yazmdlar. A.Pukin is bu mvzuda ayrca bir sr yazmamdr. Yalnz bir ne srind ermnilrl bal bu v ya digr fikirlr sylmidir. Ancaq bu fikirlr o qdr dqiq, srrast v tsiredicidir ki, ermnilr bu fikirlrin

neytralladrlmas n dridn-qabqdan xrlar. Ermni milltilri Pukinin dhas qarsnda cfng danqlara yol vermy csart etmslr d onu Ermnistan tarixini yax bilmmkd gnahlandrrlar v ermnilr haqqnda sylniln bu fikirlrin d onun mlumatszlndan irli gldiyini sbut etmy alrlar. Ancaq inanmaq tindir v he mmkn d deyil ki, Pukin kimi dahi ermnilr haqqnda syldiklrini dnmdn qlm alm olsun. Bzi srlrind, xsusn d rzruma syaht srind Pukinin trklr xsusi bir istiqanllqla yanamas bzi ermni yazarlarn lap zndn xarrd.

Rus-ermni dbi v incsnt laqlri haqqnda kitab yazm olan K.N.Qriqoryan Pukinin ermnilr barsind mnfi fikir sy l msinin sbblrini bel izah edirdi: Pukinin ermnilr mnasibti haqqnda sz dnd ox mhm bir mslni nzr almaq lazmdr. Rusiyada ne srlr boyunca ermnilr haqqnda tsvvrlr tsadfi nsiyytlrdn, daha ox ticartl mul olan adamlardan yara- nrd.Tarixi rait zndn uzun mddt rus ziyallarnn htta n yax nmayndlri ermni xalqn tanmrdlar (33).

Bu fikirl bal vvla onu demk lazmdr ki, mlif z iddiasnda he d obyektiv deyildir. nki rus-ermni mnasibtlri hl XVIII srd ox yksk sviyyd idi v Rusiyann ziyallarnda, kbar cmiyytind ermnilr haqqnda kifayt qdr mlumat var idi. Er- mnilr zlri rus kbar cmiyytin hr vasit il yaxnlq edir, rus yanlarn n mxtlif vasitlrl l almaa alrdlar. Bundan baqa, Pukinin yaad dvrd artq Rusiyada ermnilr haqqnda kifayt qdr kitablar ap edilmidi. El yuxarda istinad ediln kitablarn arasnda da Pukinin dvrnd ap olunanlar vardr. Digr trfdn, Pukinin masirlrinin v konkret olaraq Qriboyedovun ermnilr haqqnda geni mlumat olduu halda, Pukini mlumatszlqda gnah- landrmaq da ermni yazarlarnn glnc iddialardr. O da nzr alnmaldr ki, dekabristlrl laqd gnahlandrlan oxlu sayda rusiyal Qafqaza srgn edilmidi v onlarn da ermnilrl bal tssratlar Rusiyada mlumatszln aradan qaldrlmas n bir mnb idi.Ermni mllifi K.Qriqoryan sonra Pukin haqqndak fikirl rini davam etdirrk bel yazrd: Pukinin Ermnistan v ermnilr haqqnda dediklrinin icmal tssf ki, onu tsdiq etmy sas verir ki, ermni xalq,onun

tarixi kemii, onun mdniyyti haqqnda ox ksad mlumat varm v bzi mlliflrin yazd kimi airin Ermnistana v ermni xalqna xsusi mara yox imi (34).

Pukinin Qara al, Tazit v rzruma syaht srlrind erm- nilrin xarakteri haqqnda syldiklri yuxarda sadalanan fikirlrin yeni bir tsdiqidir. Burada qeyri-adi mnasibt yoxdur. Ona gr bel gman etmk olar ki, Pukin ermnilrin xarakteri haqqnda kitayt qdr mlumata malik imi. Yoxsa bhsiz ki, o, yad xalqn nmayndsini bir ne srind xaraktersiz surt kimi vermzdi.

K.Qriqoryann fikrinc, Qara al v Tazitd sslnn fikirlr he d Pukinin xsi mvqeyi deyil. Sadc olaraq o, trafndaklardan kimins ermnilr haqqnda syldiklrini tkrar etmidir: Pukin glinc Qara alda v Tazitd ermninin xatrlanmas airin ba- xlarn ks etdirmir. Hm birinci, hm d ikinci halda mnb kimi, grnr, trafdaklarn syldiklri gtrlmdr. Tazitd he b- hsiz ki, mslmanlarn xristian xalqlarna, konkret olaraq ermnilr mnasibti z ifadsini tapmdr.

K.Qriqoryann fikrinc, Tazit srind Pukinin dili il mslman- larn ermnilr olan mnasibti ifad olunmudur. Bununla mllif bir trfdn Pukini strtl d olsa qrzilikd gnahlandrrd, digr trfdn d o, Pukinin mslmanlara istiqanllqla yanamasna narahatln dil gtirirdi.

Konkret olaraq adlar kiln srlrd ermnilrin xarakterinin ts- virin glinc is qeyd etmk lazmdr ki, Qara al (moldav nmsi) erind airin yaratm olduu aiq surtinin blal mhbbtindn sz alr. er d el aiqin dilindn yazlmdr. Aiq nql edir ki, cavanlq v dliqanl alarnda bir yunan qzna vurulubmu v bu mhbbti il xo anlar keirirmi. Ancaq bu xo anlar ox da uzun srmr. Bir df aiq z dostlar il birlikd ylndiyi zaman ona xbr atdrlr ki, sevgilisi xyant yolunu tutub v baqalar il gizli hyat srr. Aiq eitdiyi xbrin yalan olub-olmadn yoxlamaq n deyiln yer gedir. Burada grdklri deyilnlrin hqiqt olduunu gstrir. Ona xyant edn sevgilisini v onun tann nec czalandrdn aiq erd bel tsvir edir

:Ofl h a xfl h h c o 3 B a n B e c e n hx r o c t e hKo m h e n o c T y q a n c a n p e p e H H H H e B p e f i

"C T o o r o n p y mt (me n H y n o h ) a p y b a T e e x e i 3 M e n n a r p e a H K a t b o h "

M j a n e My n a T a i n p o K n a a e r o H B e p H o r o n o 3 B a n p a a M o e r o

Mhi b Hmn i ; h mh a n c a Ha 6 hc t p o m k o h c H K p o T K a a l a n o c T i M o n a a a bo m h e

Ef l b a h a B i j e r p e a H K i n o p o r T a a a n o T e M H e m , h B e c i 3 H e M o r . . .

B h o k o h o T j a n e H H H H B x o x y h j i h ...He Be p Hy r o f l e By h 63 a n a p MHHi H

He B 3 B i f l e n h C B e T a ; 6 y n a T 3 a r p e M e n . . . n p e p B a T H o n e j y j 3 n o f l e He y c H e j

B e 3 r n a B o e T e j o h f l o j r o t o h t a j H M o j q a Ha f l e B y , 6 n e j H e a B 3 p a j

M h m h m M j e H b H . . . T e Ky ^ y ro k p o b ... n o r 6 j a r p e n a H K a , H o r 6 j a j r o 6 o b

C r j a B H e e m e p t b o h c h h b q e p H y r o ma j Ot e p h 6 e 3 m h b h K p o B a B y r o C T a n

Mo h p a 6 , k a k k a k H a c T a j a B e n e p H a a M r j a B y h a h c k i e b j h h i x 6 p o c i j a T e j a (35)

erdn grndy kimi aiq onun sevgisin xyant ednlri, mu- qunun v ermninin ban drhal bdnindn ayrr, onlarn meyidlrini ayaqlar altnda tapdayr v sonra da Dunayn sularna qrq edir. Ermni yazarlar onunla razlamaq istmirlr ki, Pukin ermnilri xyantkar

simasnda canlandrr v sonra da ona xyantkara layiq olan cza verdirir. Ermni yazarlarnn raz olub-olmamasna baxmayaraq, yuxarda oxsayl mlliflrdn gtiriln nmunlr d gstrdi ki, xyantkarlq ermnilr xas olan xsusiyytlrdn biridir v Pukinin erind bu mqam he d qeyri-smimi sslnmir.

Tazit erind is Pukin ermnilrin baqa bir xarakterik xsusiy- ytin toxunmudur. Bu erd ermni obraz yoxdur v er qafqazl bir ailnin hyatnda ba vern dramatik hadislr hsr edilmidir. erin qsa mzmunu beldir: Qasub adl bir dal iki olundan birini bir rks vladla verir. Onlar byyndn sonra Qasubun yannda qalan olu tsadfn qurban olur v dnyasn dyiir. xtiyar yanda olan Qasub dal adtil olunu dfn edir v el dfn mrasimind rkz onun yanna glrk vladsz qalmamas n oullua gtrdy Taziti yenidn z atasna qaytarmaq istdiyini bildirir. rkz onu da lav edir ki, tn mddt rzind Tazitin trbiysi il ciddi mul olmudur v indi o artq yetimi bir gncdir.

Ancaq bir mddtdn sonra mlum olur ki, Tazit dal nnl rinin tlb etdiyi srt rivd bymyib, silah gtrmk, qaaqlq etmk ona yaddr. Bel olanda Qasub fikirlir ki, rks dostu onu aldadbdr. Bir df Tazit Qasubun ilxsndan n ox sevdiyi at minib evdn uzaqlar v bir d iki gndn sonra geri qaydr. Atas onun kimins yolunu ksmdiyini, kimins var-dvltini lindn almadn, Tazitin yalnz tbitin seyrin xdn eidnd drin tssf hissi keirir. air bu shnni bel tsvir edir:

Ot e uA He B i j a j j i t h r p y 3 i HHj p y c c K i x ?

CbHB i f l e j h , c T B a p o MT i ^ j i c c k i h e x a j a p mh e i h .

Ot e uOh 6 h j c o c t p a x e h ?

He t , o i h .

Oteu3 a n e M H e q a a H H hm y a a p o m He B 3 f l y Ma j t h c p a 3 i t i e r o H He h p h r h y j k HeMy c y T e c a ?

n o T y H U h i c hh q e p K e c a He T B e a a H i q e r o .

Burada da air qoca atann dili il ermni tacirinin qarsn ksm- msin gr Taziti danlayr.erd ermninin ldrlmsi mslsinin tsadfi v ya qafiy xatirin olduunu sylmk tindir. Bir ne gndn sonra Tazit yenidn evdn aralanr. Geri dnrkn onun yen d hr hans bir srt ml sahibi olmadn eidnd Qasubu bir daha qm- qss gtrr. Fikirlir ki, gr Tazit silah iltmy, at apmaa li qalxmrsa, glckd o z hyatn qura bilmyckdir, qorxaq kimi tannaraq yerli-yersiz hcumlarn obyektin evrilckdir.

nc df Tazit sfrdn geri qaydanda Qasub bir d ondan kim- lrl rastladn soruur. Mlum olur ki, bu df Tazit byk qardann qatili il rastlabm. Qasub bh etmir ki, Tazit n qdr h l im rkli olsa bel qardann qatilindn qisas almam onu salamat buraxmazd. Gman edir ki, Tazit hmin qatilin ban ksrk atasna gtirmidir. Ona gr d tlb edir ki, tez onun kllsini gstrsin. Tazit bildirnd ki, hmin adam yaral, silahsz v kimssiz idi v ona toxunma zn sdrmayb, onda Qasubu yen drd-kdr bryk. Ata oluna bel deyir

Ot e uT h f l o j r a k p o b i He 3 a 6 h j Bp a r a t h Ea b 3 h i ^ o H p o K i H y j He Hp a Bf l a j i ? T h mamKy b h h y j T h b r o p j o C T a j eMy b o t k h y j H T p I Xfl h t i x H O B e p H y j Yh i j c h t h e r o C T e H a H i e M Tfle x e r o j o b a ?...h o fl a h ...h e t c i j

Ho C HH MOJJHIT , H O T y H H OHI

30

H c t a j T a c y 6 q e p H e e h h i H c hh y r p o 3 H b 3 h i j :

"no f l l T H H p O H - T H MH e H e C HH ,T h He H e q e H e n - t h C T a p y x a T h T p y c , t h p a 6 , t h a p mh h i h ..." (36)

rzruma syaht yol qeydlrind Pukin trfindn ermnilrin n- vanna hr hans kskin sz demyibdir. Bununla bel, airin tatarlara (azrbaycanllara) v trklr qar mlayim mnasibti ermni yazar- larnn xouna glmdiyindn bu sr d myyn tnqid obyektin evrilmidir. Rusiyann Trkiyy qar iallq siyasti apard v ermnilrin bu iallq nticsind z azadlqlarna qovuacaqlar gman edildiyi bir zamanda byk rus airinin Trkiyy qar mlayim mnasibt bslmsi ermnilrin hvsldn xmasna sbb olmudur. Ona gr d ermni yazarlar Pukinin bu srini gzdn salmaa alrlar. K.Qriqoryan byk rus airinin hmin srin mnasibtini bel bildirir: Rsmi tnqid Pukini yetrsiz vtnprvrlikdgnahlandranda air sbilik hisslrini gizld bilmdn cavab vermidi ki, o jurnalistlrin sifarii il yazmaa borclu deyildir. rzru- ma syahtd oxlu ac ironiya, sbilik, dilxorluq v acq vardr ki, bu da airin sasnda xsi sosial motivlr dayanan ar yaantlarndan irli gln ruhi vziytini ks etdirirdi (37).

Buradan aydn grnr ki, ermni yazar rzruma syaht srinin obyektivliyini, qrzsizliyini bh altna almaqla onun dyrini azal- tmaa alr. Ermni yazar htta rus mlliflrinin hmin sr haqqnda syldiklrinin obyektivliyin d bh il yanar: Y.Tnyanovun bel bir fikri il razlamaq olmaz ki, Syahtin balca stilistik xsusiyyti thkiynin obyektivliyi, mllifin neytarlldr. Bununla bel, Y.Tnyanov z mqalsind haql olaraq Pukinin Syahtd ironiyal slubunu qeyd edir ki, bu da onun thkiynin obyektivliyi haqqnda sas tezisini tsdiq etmir.Hqiqtn d el ilk baxdan mllifin tmkinli slubu nzr arpmaqdadr. Gman edilirdi ki, mllif z yol qeydlrini daxili alminin sakit vaxtnda yazmd... Lakin bu, Syahtin stilinin yalnz xarici lamtidir. Bu mxtsr, kiik v qsa cmllrd aramsz fikirlr qaynamaqdadr, onlarda oxlu kdr v qm

vardr (38).K.Qriqoryann istinad etdiyi bzi nmunlri oxumazdan qabaq be l

bir mqama diqqt yetirmk lazmdr ki, onun qsqanclna sbb Pu- kinin trklr qar xsusi bir smimiyytl yanamas olmudur. Ermni yazar bel bir hqiqti qbul ed bilmir ki, Pukin ermnilr qar deyil, mhz trklr qar istiqanllqla yanamdr. airin obyektivliyi d mhz buna gr bh altna alnr, trklr bslniln isti mnasibtd bir ironiya, airin bdbin hval-ruhiyysini axtarb tapmaa alr. K.Qriqoryann syldiyi cfng fikirlrin tsdiqi n oxucularn diqqtin atdrd paralar is aadaklardr:

Mnim atm zngini eynyrk onlardan geri qalmrd. Mn onu gcl saxlayrdm. O, yola arpaz uzadlm gnc bir trkn meyidi qarsnda dayand. Onun ya 18 olard... almas tozun iind qalmd, qrxlm gicgahnda gll yeri var idi.

... Meliy yaxnlaanda mn qeyri-adi bir mnzrni grdm. Aa- cn altnda bizim lmcl yaralanm tatar bylrindn birini grdm. Onun yannda sevgilisi hnkrrd. Molla dizi stnd dayanb dua oxuyurdu. Can stnd olan by son drc sakit idi v hrktsiz olaraq z gnc dostuna baxrd. Med 500 sir toplanmd. Bir ne yaral trk mni iarlrl yanlarna arrdlar. Gman ki, onlar mni hkim hesab edirdilr v mnim gstr bilmycyim kmyi tlb edirdilr. Medn trk xd. Onun lind qana bulanm ski paras var idi.sgrlr yaxnlab onu sng il vurmaq istdilr. Ola bilsin ki, bununla onun iztirablarna son qoymaq istyirdilr. Ancaq bu mni ox hycanlandrd. Mn far trk mdafi etdim v onu ldn dm v qan axan bir vziyytd yoldalarnn yanna srdm( 39).

rzruma syaht srind Pukinin trklr olan mnasibtini tk bu paralar deyil, digr bir sra epizodlar da nmayi etdirir. Hr halda btn sylnilnlr Pukin kimi bir airin d ermnilrin xarakterin bld olduunu v onun bu mvzuya bigan olmadn gstrir.

Grc dibi .avavadzenin Ermni alimlri v fryad edn dalar sri ermni v ermniprst tarixilrin saxtakarlna, yad xalqlarn tarixi hesabna zlrin tarix yaratmaq chdlrinin ifasna hsr edilmidi (bu msllr bard aada danlacadr). Bununla be l , hmin srd ermnilrin xarakterinin, milltliyinin mxtlif chtlrini aqlayan mqamlar da vardr.

.avavadzenin ad kiln sri ermni yazarlarnn, ermni kitab- sevrlrinin i zn aan, ermni mstsnalnn mahiyytini aq- layan, ermni tarixinin qdimliyinin saxtakarln z xaran samball bir sr kimi bu gn d dyrini saxlamaqdadr v he bhsiz ki, hl uzun mddt d mvzunun yrnilmsi n aradrmalarn istinad edcyi mnblrdn biri olacaqdr. nki ermni milltiliyinin v tcavzkarlnn cilovlanmad, ksin onun yeni bir mrhly qalxd gz qabandadr. Bu is ermni milltiliyinin mahiyytini aqlayan srlr ehtiyac daha da artrr.

.avvadzenin fikrinc, ermnilrin trtdiyi ox blalarn mnbyi el onaln babla alimlri v kitabsevrlridir. nki milli mstsnal v tarixi eqoizmi tbli edn bu babla insanlarn saslandrlmam cfng danqlar ermnilrin balarn dumanlandrr v blgd daha byk razilr, daha geni srhdlr sahib xmaa qzdrr. .avavadze onu da lav edir ki, ermni xalqnn hrti v bykly haqqnda hr yer car kn ermni alimlri alimlik n zruri olan mdriklikdn hl ox uzaqdrlar: Biz ermnilrin hrtlnmsi v trifinin gy qaldrlmas leyhin deyilik. Bel hall arda htta aln amaq he ks n ar glir, n d toxunur, bunun he ks n istisi var, n d soyuu. Bunu anlamaq yalnz comrdlikdn baqa he n deyil. Biz ermnilrin he bir sxavtin v fdakarlna hsd aparmrq,ksin bu yax chtlri biz zmz d arzu edirik. Onlar qtiyyn paxllq yox, yar mvzusu tkil edir. Paxllqdan zg var- dvltin, zg uurlarna ac tutur v o, zab kir, yar is ncib bir hissdir. O, baqasnn rfin v yax chtlrin dzmr, yar is, ksin, buna ox sevinir. Paxllq yax chtlr dmnilik edir, yar is dostluq edir, onu zizlyir...Ermnilr ynslr d, qoy onlar qadir Allah z saxlasn, gr bundan mhrumdurlarsa, qoy Allah z onlara kmk etsin (40).

ndi kimsy sirr deyil ki, ermni siyastbazlar v kitab hvskarla- rnn mqsdi uydurma xyallara don geydirmk v ox byk razilr iddiada haql olduqlarn baqalarna qbul etdirmkdir. urlu insann tsvvr ed bilmycyi razilr gz dikmk v onu l keirmk ermni milltiliyinin tarixi xstliyidir. Bu istiqamtd l atlan tcavzkarln mahiyytinin gizldilmsi n ortaya atlan bhan is hmin razilrin tarixn ermnilr mxsus olduunu sbut etmkdir.

.avavadze bununla bal bel yazr: Btn bunlara baxmayaraq, ermni tarixilri yen d rnlyir v he vaxt yaamadqlar yerin sakinlri olurlar. Mgr aydn deyil ki, bu dayaz alimlr dnyan inandrmaq istyirlr ki, guya bu yerlri tutmaa onlarn tarixi haqq var?... Blk ermni alimlrinin grdklri yuxular hqiqtdir v ola bilr ki, hmin lklr, hqiqtn d onlara mxsus olub. Biz yalnz fikirlrini hyata keirmk n ermni kitabsevrlrinin nec mhartl v biclikl yeritdiklrini gstrmk istyirdik. Bel hallarda onlar hr eyi zlrin aid etmkd v zgsininkini gizldnd he ndn iyrnmirlr.

gr btn bu Yeritsovlar, Xudobaovlar, Eminovlar v onlar kimi- lrini tzdn oxusanz, grrsiniz ki, onlar z fikirlrini v tdqiqatlarn qzl qiymtil qiymtlndirirlr, baqalarnnk is onlarn xeyrin deyils, bir qurua da dymz.

Hmin ermni dstsi qsdn thrif etmkl kifaytlnmir, onun n zg hqiqtini gizltmk azdr, z yalanlar haqqnda is hqiqt kim car kirlr. Bu dst ox gzl baa dr ki, faktlarn stndn n qdr skutla kesn d onlar gizltmk olmaz (41).

.avavadzenin grclr v ermnilr arasndak xeyirxah laqlrin pozulmasnda cahil, boboaz ermni filosoflarn, ermni tarixilrini v tbliatlarn gnahlandrmasn eynil Azrbaycan-ermni v trk- ermni mnasibtlrin d aid etmk mmkndr. nki hmin insanlarn cahilliyi, frldaqlar, cfng hay-kylri ktlnin beynini milltilik zhriyl zhrlyir v bununla da xalq flaktlr srklyir. Mllifin fikrinc, istr qarlql mnasibtlrin salam- ladrlmas, istrs d el ermni xalqn nvbti flaktlrdn qur- tarmaq n ilk nvbd cfng tbliatlara, mnasz hay-kylr son qoyulmaldr.

.avavadze z kitabn bel tamamlayr: Mgr ermnilrin hr t- rf dalmas bizim n faydaldr? Qoy qadir Allah onlara qvvt, hamsna birlmk bacar versin.Lakin qoy klk glmsinlr, bizi zmzdn mhrum etmy almsnlar v bizim admz alaltmaqla zlrini triflyib gy qaldrmaa v hrtlndirmy chd gs- trmsinlr. Biz siz snacaq verdik, sizi saxladq v sizinl qarda-l adq. Biziml evimizd dmn kimi rftar etmyin (42).

Ermni blalarnn v ermni frldaqlarnn mahiyytinin aqlanmasv

onlarn hatli kild rus oxucularna atdrlmas baxmndan rus tarixisi v publisisti Vasili Lvovi Veliko da dyrli ilr grmdr. Bu istiqamtd onun Kavkaz qzetinin shiflrind ap etdirdiyi mqallri v Ka b k a 3 . P y c c K o e f l e n o h m e xfl y H n e Me H H H e b o h p o c h kitab kifayt qdr diqqtlayiq srlrdir.

ar Rusiyas Cnubi Qafqazn istilasnda v onun ciddi nzart altn- da saxlanmasnda ermnilrdn bir alt kimi istifad edilmsin alsa da, XIX srin sonuncu rbnd v XX srin vvllrind Rusiyann myn ictimai-siyasi dairlrind tamamil aydn olmudu ki, er- mnilr gstriln etibardan onlar Rusiyann paralanmas n sui- istifad edirlr. Ermni hiylgrliyi, frldaql, mumn is mil- ltiliyi v tcavzkarlnn getdikc genilnn thlkni bhranl hala atdrmas ciddi narahatla sbb olmudu. Ona gr d Rusiyann myyn dairlri ermni separatizmin v mstsnalna qar aq mbarizy kemidi. Rusiya ziyallarnn v myyn dairlrinin narahatl il laqdar htta dvlt sviyysind d ermni separatizminin v miltiliyinin cilovlanmas n myyn addmlar atld. Mvzu qzet v kitab shiflrind ictimaiyytin mzakirsin verildi.

V.Veliko da hmin narahatl bln ziyallardan biri idi v xsi mahidlri sasnda ermni milltiliyinin v separatlnn hans thlklr gtir bilcyini srlrind qlm almd. Dorudur, ermnilr onun srlrinin stndn kemy alrlar.Lakin onu qrzilikd v ermnilr qar qeyri-obyektiv mvqe tutmaqda gnah- landrmaq da saslandrlmam iddia olard. nki mnasz yer V.Veliko kimi yaradc bir insann ermnilrin nvanna tnqidlr sy- lmsi alabatan deyil. V.Veliko ermnilri onlarn mllrin gr tnqid atin tutmu v z mlahizlrini d konkret misallarla sas- landrmdr.

V.Veliko ad kiln kitabnda ermnilrl brabr grclr v azr- baycanllarn hyat v xarakteri bard d geni fikir sylmidir. El

bu mqayisli qarlqdan da grnr ki, ermnilr z qonularna nis- btn daha irkin mllrin sahibidirlr. Hmin mllrin geniln-

msind v ktlvi xarakter almasnda V.Veliko Rusiyann hakim dair- lrini d gnahkar bilirdi. O, Rusiyann vzif sahiblrinin nzrin atdrrd ki, iallq mhariblri dvrnd casusluqla mul olan v bellikl d damarlarnda casusluq qan axan insanlara bel balamaq doru deyil: ...ermni tayfa tcridlmsi qeyri-adi srtl inkiaf edirdi. Dini v dnyvi vtnprvrlrin, srtl varlanmann v srvtlrdn manesiz istifad edilmsinin kmyi il, habel bir sra rus hakimlrind uzaqgrnliyin olmamas nticsind ermni liderlri sasl, bzns... maddi arqumentlrl zlrinin Rusiyaya sarslmaz sdaqtliliyini v balln sbut ed bilmidilr. Yeri glmikn guya bu, hr mharib vaxt ermnilr trklr v farslara qar casusluqlar etmlri il tsdiq yetirilirdi. Sbut el d etibarl deyil. nki casusulq pesi onunla mul olanlara bh il yanamaa svq edir (43).

V.Veliko kitabnda azrbaycanllarn xarakterin is tamam baqa qiymt verirdi. Dorudur, kitab arizmin kifayt qdr gcl olduu bir vaxtda yazldndan mumrusiya mvqeyi mdafi edils d, Cnubi Qafqaz xalqlarnn milli-nnvi xarakterin veriln qiymt obyek- tivliyind qalmaqdadr. V.Veliko yazrd: Azrbaycanllarn qan bhsiz ki, ncibdir. Onlar tbitn xeyirxah, igid, sxavtlidir, qli v mnvi inkiafa qabildirlr...Azrbaycan tatar dindardr v birgya- ayda doruculdur; o, dostlua sdaqtlidir, szn ml edir, tmiz adn qoruyur...Ermnilr n faydaldr ki, rus cmiyytind m- slmanlar haqqnda qeyri-mdni, vhi v btn mnalarda etibarsz bir element kimi pis fikir formalasn.Ermniprst mtbuat n xristian- larn, yni ermnilrin slhsevr ovqatna klg salan v blgd rus hakimiyytinin gcn bh yaradan tatar basqnlar haqqnda mlumat vermk sil bayramdr (44).

V.Veliko haql olaraq qeyd edirdi ki, hl onun yaad dvrd C- nubi Qafqazn azrbaycanllar oxluq tkil etdiyi mntqlrind onlarn hquqlar ermnilrin malik olduqlar hquqlardan ox az idi. Yerl i idaretm orqanlarnn ksriyytini d ermnilr tkil edir v onlar z iradlrini azrbaycanllara qbul etdir bilirdilr. Qafqazdak rus ziyallar is yalnz dini lamtlrin gr ermnilrin azrbaycanllardan stn tutulmasn slind dvlt n daha thlkli olan ermnilrin dadc faliyytlrinin genilnmsi istiqamtind lverili raitin yaradlmas kimi qiymtlndirirdilr: stismarlar, siyastbazlar...

mhdudladrmaq lazmdr. Bellri is mhz ermnilrdir, mslmanlar yox. Xristian xlaqndan knar olan xristianlq saxtadr v tsadfi deyil ki, Qafqaz hyatn yax biln bir pravoslav ruhanisi bir df mn dedi ki, mslmanlar ruhuna v xlaqi saslarna gr pravoslavlara daha yaxn sayr, ninki ermni-monofizitlri. gr daltin mexaniki brabrldirilmsi nqteyi-nzrind dayansaq v hr hans bir mhdudiyyti inkar etmli olsaq, onda mslmanlarn daha ox qdim kklr malik olduu lkd mslmanlara da ermnilrl brabr hquqlar verilmsi tbii olard.

V.Veliko ox doru olaraq qeyd edirdi ki, ermni harada varlanrd- sa, harada kk atmaa imkan taprdsa oran zn ana vtn hesahb edir- di. z d ermnilr sadc bu fikr glmkl qane olmur v onun realldrlmas n praktiki faliyyt balayrd. Ermni hay-ky- lrinin, ermni tbliatnn v ermni milltiliyinin son mqsdini d ermnilrin l-qol adqlar razilrin ermni torpaqlar kimi rs- mildirilmsi tkil edirdi. slind srlrl ermnilrin z qonularnn bana adqlar oyunlarn yegan mqsdi d el bundan ibartdir. Vtn axtar-ermniliyin mahiyytidir v bu yolda trdiln hr cr vhiliklri d ermnilr doru yol kimi qbul edirlr. V.Velikonun yazdqlarndan baqa bir nmun: Qara yollarla, yaradc mkl mul olmadan tez bir zamanda varlanm v bir ne onilliklr rzind onlar n hr ey imkan verildiyini grm adamlar nec d xyallara dalmasnlar. Rvtl l almaq sistemi formalam, yerli v mrkzi mtbuat onlarn xidmtlrinddir, Peterburq is hakimiyytin natmiz nmayndlrinin gz yummas zndn vziyytdn xbrsizdir... Bel vziyytd xyala dalmamaq qrib olard (45).

Ermnilr haqqndak fikirlrini V.Veliko z tvsiy v arlar il bitirirdi. Onun fikrinc, yalnz hriscsin dnlm lahiddlik v mstsnalqdan, latmaz arzulardan, mifik xyallardan l kmkl, izldiklri siyasti mvcud reallqla uzladrmaqla, z tfkkr dairlri- ni genilndirmkl, dini-xlaqi dyrlrdn bhrlnmkl ermnilr z xalqn xilas edib onu yksklr qaldra, ona rfli ad qazandra bilrlr. Blalarn kkn ermni kilssind grdy n Ve l iko bel gman edirdi ki, ermnilr qriqorian kilssinin siyasi v doqmatik buxovlarndan qurtulmaynca nicat yolunu da tapmayacaqlar. Ancaq ermnilri tzyiqlr mngnsind saxlayan tk kils deyildi. Aras

ksilmdn davam edn tbliat, ermni siyastbazlar v yazarlar da bu istiqamtd kifayt qdr radikal faliyyt malik idilr. V.Veliko min edirdi ki, ermni milltiliyindn silknib xmaq n bu tzyiqlr d aradan qaldrlmaldr v bunu ermnilrin zlri etmlidirlr: Ermnilr btn hqiqti demy gc atan csur v fdakar qocalar lazmdr. gr onu ruslar des onda mqsd ox az ld edilmi olard. Ermni siyastbazlar o saat ermni xalqnn tqib edilmsi bard qqrmaa balayacaqlar. Vicdansz adamlar v satqn publisistlr d ifa olunmalarndan qorxaraq bel qqrqlar tkrarlamaa balayrlar v bununla da hqiqt qaranlq knc sxlm olur.

Qoy ermni vtnprvrlri (szn sil mnasnda) sakit kild, ya- lan znvurunluu v... qorxunu knara qoyaraq btn bunlar haq- qnda dnsnlr. Qoy araqardranlar, xalqn qann inlr v onun adna lk gtirnlr zn ermni xalq il bir tutmasnlar (46).

V.Veliko haqqnda danlan kitabn XX srin vvllrind yazm- d v blk d gman edirdi ki, n yaxn zamanlarda ermni milltiliyi v siyastbazlar blk d zkaya ar ssin qulaq asacaq v yeni vtn axtar yolunda qurduqlar blalardan l kcklr. ndi mlumdur ki, onlar z mllrindn l kmdilr v XX srin 20-ci illrind, konkret olaraq Birinci dnya mharibsinin balanmasndan etibarn Vtn axtar urunda realladrlan tcavzkarlqlar daha kskin bir mrhly qdm qoydu. Hmin dvrd blgy glmi olan ingilis jurnalisti Skotland Liddel burada cryan edn proseslr bard yazd yazlarda ermni milltilrinin xarakterini d dqiqlikl tsvir etmidi. S.Liddel yazrd: Ermnilr dnyada n yax tbliatdrlar. Onlarn tbliat son aylarn ii deyil, ksin uzun illr boyu sistematik kild aparlmd. N Rusiyada, n d Qafqazda el bir adam taplmaz ki, ermnilr haqqnda ns yax bir ey desin. Dorudur, ya yox, bu mnim iim deyil, ancaq fakt gz qarsndadr-ermnilr nifrt ediln irqdirlr. Ancaq xaricd onlarn tbliat eldir ki, Avropa v btn dnya onlarn trfinddir. lbtt ki, onlar ox zlm grmlr, ancaq minlrl mslman-kii, qadn v uaqlar da onlarn lindn zlm grblr. bhsiz ki, ermnilr qar amanszlq gstrilmidir. Ancaq onlar da mslman kndlrind amanszlqlar trdiblr. Htta ellrini

ki, trklr onlar trtmmidilr. Onlar bunu tatarlara qar trtmidilr-------- 38 v

nvbsi atanda zlri d onlardan cavab almdlar. mumiyytl deyils, tatarlar ermnilrdn ox ykskdirlr v szsz ki, daha igiddirlr (47).

Milltiliyi il seiln ermnilr planlarn hyata keirmk n ox geni faliyyt gstrslr d, ox arzularndan nakam qalmdlar. Byk midlrl yaasalar da, bir alt kimi ortaya atanlar yax bilirlr ki, mifik xyallarn sonu nticsizlikdir.z tarixi kemilrinin tb lii istiqamtind qaldrlan hay-kylri is reall dzgn qbul edn bir ox ermnilrin he zlri qbul etmirlr. Elmi meyarlarn itirmmi alimlr, o cmldn d tannm ermni tarixisi Patkanov srlrind aq kild bildirirdi ki, ermni dvltinin kemii, qdrti, tarixd oynad rol haqqnda sylnilnlrin elmi sanbal yoxdur. Bir ox ermni yazarlarn qaldrd hay-kylrin ksin olaraq ermnilr rq tarixind el bir nmli rol oynamaa nail olmamlar: Hazrda Fransann tutduu razi qdr razini tutmu, Xzr dnizi il Qara dniz arasndak xobxt corafi vziyytdn bhrlnmi... Ermnistan n qdim zamanlarda btn tbii nemtlrl dolu olan bir lk idi. n Asiyada he bir lknin malik olmad bu stnlklr v lverili rait baxmayaraq, Ermnistan, mlum olduu kimi, mdni xalqn vtni olmamd.Onun xalq da fateh xalq olmam, ya da uzun mddt rzind tam mstqil xalq olmamd( 48).

Ermni professoru z fikrini davam etdirrk bildirirdi ki, Ermnistan n qdim dvrlrdn mskunlam v dnyann sivilizasiyal xalqlarnn mrkzind olub eyni zamanda son vaxtlaradk Qrb il rqin toqquduu yer olmudur. Buna baxmayaraq Ermnistan bir dvlt kimi briyyt tarixind he bir mhm rol oynamam, onun ad corafi termin olub gcl qonu dvltlrin: assuriyallarn, midiyallarn, farslarn, yunanlarn, romallarn, parfiyallarn, rblrin, trk tayfalarnn, monqollarn, ruslarn... z mbahislrini hll etdikl ri mkan ifad edirdi (49).

Ermni tarixilri v yazarlar ermnilrin dnyann n qdim xalq- larndan olmas, ermni dvltiliyinin tsvvrglmz qdimliyi bard btn dnyaya car kslr d, sl hqiqt el ermni profes- sorunun dilindn slndiyi kimidir. Lakin bu mlahizlr ermni mil- ltilrinin mvqeyi il stst dmdiyi n ondan sonra iq z grn ermni kitablarnda ermni professorunun yazdqlar he bir vc-

hl xatrlanmr. Patkanov onu da lav edirdi ki, qdim ermnilrin faliyytind prinsipial siyasi mzmun he vaxt olmamd v ona gr d ermnilr gcl siyasi bdni tkil ed bilmmidilr. Onun fikrinc, ermnilr z torpaqlarnn clz sahiblri v yad xalqn yax nkrlridir (50).

Ermnilr haqqnda mnblrd v tarixi dbiyyatda sylnilmi mlahizlri sonda rqin iki byk xsiyytinin fikirlri il tamamla- maq olar. Bu fikirlrdn biri mir Teymura, digri is air Sdi iraziy mxsusdur. Grnr onlar da ermnilrin irkin mllrinin, hiy- lgrliklrinin v etnik xudbinliyinin ahidi olmudular. mir Teymur bel deyirdi: Glck xalqlar ermnilri bir mllt kimi yer zndn silmdiyim n ya mni qaryacaq, ya da alqlayacaqlar. Sdi irazi is bel yazrd:

Ermnidir yer znn hrimni nsanln dmnidir, dmni (51)

Ermnilr haqqnda tannm tarixilrin v mlliflrin syldiklri, habel ermnilrin faliyytlrinin nticlri bir daha gstrir ki, n qdr ki, onlar fanatik milltiliyindn, latmaz v xyali niyytl- rindn l kmyiblr tcavzkarlqlar il insanln, balcas is z qonularnn dmni olaraq qalacaqlar.

2. Qonu xalqlarm mitin v tarixi abidlrin qar trdiln ermni tcavzlri

Artq yuxarda qeyd edildi ki, ermnilrinin total milltiliyinin zli v son mqsdi yeni Vtn axtardr. Yeni Vtni tkil edck razilr olan sahiblik haqqnn tsdiqlnmsi n is ermnilrin l atmad vasit blk d yoxdur. Bu istiqamtd onlarn fantaziyas v txyyllri dorudan da qibty layiqdir. Ermni milltilri v tarixilri n qonu xalqlarn v elc d zlrinin splnmi olduqlar razilrin znnkldirilmsi n drhal qarya qoyulan mqsd uyun olaraq yeralt yazl abidlrin taplmas, mvcud olan tarixi abidlrin kimlr aid olmasndan asl olmayaraq er- mnildirilmsi, toponimlrin, n mxtlif adlarn izahnn az qala Nuh dvr ermni dili il izah edilmsi, etnoqrafik dyrlrin grnmmi bir hyaszlqla ermnilrin adna xlmas el d tin bir msl

deyil.Qonu xalqlar z tarixi abidlri, etnoqrafiyas, mdniyyti il ba- baa qalma tbii bir hal saydqlar halda ermni mlliftri grnmmi bir srt v mhsuldarlqla bu dyrlr haqqnda cild-cild kitablar yazr, onlarn ermniliyi bard alm car kir v ya da splndiklri razilrd yad mdniyyt abidlrinin gz grnmmsi n onlar mhv edir, tarix shnsindn silirlr. lbtt, bu o zaman olur ki, hmin abidlrin saxtaladrlaraq ermnildirilmsi artq imkan xaricind qalr.

Ermni tarixilri onlarn kknn Nuhun nslindn olduunu iddia edirlr. gr beldirs, demli, onda ermni dili d n qdim v zngin dillrdn, ermni musiqisi v mdniyyti n qdim mdniyytlrdn biri olmal, ermni etnoqrafiyas n qdim v zngin etnoqrafiya olmal, ermni yaradcl, sntkarl v s. n qdim tarix malik olmaldr. Szsz ki, ermni tarixilri v digr sahlrdn olan alimlr qaldrdqlar hay-kylr sbut da axtarmaa alrlar. Bel sbutlar zlrind olmayanda, onda daimi nsiyytd olduu qonularnn dyrlrin l atr v onlar asanlqla znnkldirirlr.

ox qrib olsa da ermni yazarlarnda bu hal da nnvi bir chtdir. Onlarn n qdim adlandrdqlar mnblrin mlliflri d tarixin sax- taladrlmasn adi bir hal v ya adi bir muliyyt kimi qbul etmi- lr. Bu tssfdourucu nn el indi d davam etmkddir. Kemi ermni yazarlar il son dvlrin ermni yazarlar arasnda yegan frq is ondan ibart ola bilr ki, ikincilr z saxtakarlqlarn daha fundamental tdqiqat klind nabld oxuculara srmaa al rl ar.Yad v nabld oxucu n is adtn ilkin mlumat v tsvvr daha gcl olur. Ermni tbliatlarnn sas faliyyt metodu da mhz budur.nki onlar yax bilirlr ki, beyinlr ilkin yeridilmi qeyri-obyektiv mlumatn sonradan neytralladrlmas el d asan olmayacaqdr.

slind is xalq yaradcl baxmndan ermnilr son drc kasb- drlar. Bunu oxsayl tarixilr d z aradrmalarnda tsdiq edirlr. Bu, obyektiv haldr. nki z xarakterlri v faliyyt sahlri etibaril bir ne dvltin razisin splnmi olduundan, habel dvltiliy malik olmadqlarndan vahid mdniyyt malik olmaq v onu inkiaf etdirmk mmkn d deyildi. Onlar hr yerd azlqda qaldqlarndan oxluun mdniyytinin tsiri altnda olmu v milli mdniyyt d hmin mdniyytin tsiri altnda formalamd. oxsayl mlliflrin aradrmalarndan xarlan qnat beldir.

Tarixi A.Anninski hl XIX srin sonlarnda bel yazrd: bh yoxdur ki, ermnilr qdim xalqdr. Qdim ermnilrin siyasi qdrtin- dn xbr vern v ya mdni hmiyytini tsdiqlyn gzarpacaq hr hans bir lamt qalmadndan fikirlmk lazmdr ki, onlar n ona, n d o birin malik olmular. Grnr onlar hmi yarmvhi v azsayl tayfa olmular. lklrinin tbiti etibaril paralandqlar n onlar qdim rqin qdrtli monarxiyalarnn ial chdlrin mqavimt gstr bilmmidilr. Ona gr d yqin ki, he vaxt tam siyasi mstqilliy malik olmamdlar. vvlc Assuriya, sonra Midiya, sonra hmnilr arl, Makedoniyal sgndr, Selevkilr, parfiyallar bir-birinin ardnca ermnilri qsb etmidilr. lk daxilind qarlql nsiyytin kafi olmamas,daimi hycanlar bu xalqn mstqil inkiafn mhdudladrr v onlarn mnvi gc l rinin ifadsi n zruri olan bo vaxt llrindn alrd. Qdim ermnilrin bdii yaradclnn sonsuz kasbl da buradan irli glir. Elmdns he danmaa ehtiyac yoxdur.Qdim ermnilr zlrinin uzun hyat mddtind zlrin mxsus milli he n yaratmamlar (52).

Toxunulan mvzunun almas n xsusi tdqiqat aparlmasa da, mracit ediln mnb v dbiyyat sasnda ermnilrin z mdniy- ytinin qdimldirmlrinin sasszln aydnladrmaq mmkndr. Ermni mlliflrindn biri Moskvada apdan xm Musiqi ensiklopediyasnda ermni musiqisinin tarixi haqqnda yalnz znn inana bilcyi fikirlri irli srmdr: Ermni melodik musiqisinin tarixi 3 min ildn artqdr. Onun saslarnn formalamas milli dilin formalamas il parallel olaraq getmidir (e.. XII srdn bizim eraya qdr) (53).

Mllifin tarix son drc insafszcasna yanamasnn nticsidir ki, ermnilrin bir etnos kimi hl yer znd olmad vaxtlardan onun musiqisinin v dilinin formalad irli srlr. He olmasa hmin ensiklopediyann iq z grdy vaxtda ermnilrin tarixi bard qbul edilmi qnatlr, ap olunmu kitablar, o cmldn el ermni mlliflri trfindn yazlm srlr nzr alnsayd, bel bir qeyri- obyektivlik v iirdilmi mlumatlar ensiklopediyaya xarlmazd. Grnr, mllif klassik ermni tarixilrinin yolu il getmi v ermni dilinin v musiqisinin tarixi haqqnda mifik fikirlr irli srmd.Ancaq bir mqam tccb dourur ki, faktsz v sbutsuz be l bir fikir irli

srlrs, onda ermni musiqisinin v dilinin tarixi niy daha qdimdn, el ermnilrin cdad saylan Nuhun dvrndn gtrlmmidir? Bu baxmdan Musiqi ensiklopediyasndak mllifin mlumatn myyn drcd insafl saymaq olar.nki ermni dilinin tarixinin daha qdimdn gtrlmli olduunu irli srn alimlr d mvcuddur. Bu alimlrin cfng danqlarndan doan qnat budur ki, gr ermnilr Nuhun nsli saylrlarsa, demli Nuh da ermni dilind danmdr.Yni, Nuhun tufanndan xilas olmu insanlar da yalnz ermni dilind danmlar v onlar sonradan inkiaf edn nsillrin d ermni dilini trmlr. Xeyli mdt kendn sonra is nsillr artdqca dillrin d mxtlifliyi meydana glmidi: Btn xalqlar arasnda yalnz ermnilr Nuhun vaxtndan balayaraq yzilliklr rzind bizim vaxtmza qdr bu qiymtli manti qoruyub btnly il tr bilmilr. O da mhmdr ki, onlarn fikrinc ermni dili tufandan qabaqk mumi dildir. Onlarn gtirdiklri sbutlar bunlardr: Onlarn szn gr bh yoxdur ki, Nuhun atas olan v tufandan qabaq yaam Alor z dilini uaqlarna trmd. Mlumdur ki, Nuh tufandan sonra gmidn xm v Ermnistanda mskunlamd. Orada onun nsillri artm v cdadlarnn dilind danmaa balamdlar. Bu yolla dil atadan uaqlara, nsildn nsl keib bu gn atbdr.

Dillrin ayrlmas tufandan 114 v ya 200 il sonra ba verib. sas n- sillr Ermnistanda qaldndan v qarqlqlarda itirak etmdiyindn aydndr ki, onlarn dili d dyimz qalm v tufandan vvlki, ilkin tmizliyini qorumudu... Ona gr d ermni dili tufandan sonra d- yiikliy mruz qalmamdr.gr dillrin ayrlmas ona tsir gstr- mmis, gr o Nuhun dand dil kimi qalmsa, gr Nuh z atas Alorun dilind nsiyyt qururmusa, onda ermnilrin fikrinc er- mnilrin dilinin tufandan qabaqk dil olduuna bh yoxdur. ndiy kimi he bir ermni buna bh etmir (54).

Bu cfng sayqlamalar irli srmk n ancaq ermni olmaq lazm- dr. Bel fikirlrin he rh d ehtiyac yoxdur. Hr halda deyilnlrdn bel xr ki, Nuh da, onun atas da ermni dilind danrmlarsa, onda Nuhun tufan da yalnz el ermnilr n olubmu. Bir cht d tccb dourur ki, Nuh da, onun atas da ermnic danrmlarsa, Nuhun vladlar da ermnic danrmlarsa ny gr onda ermnilr z cdadlarn Nuhdan sonra tryn nsillrin 5-ci qatnda dayanan

Haykdan gtrrlr? Burada da bel bir qnat glmk olar ki, ermni tarixilri yen insafllq gstriblr. Ancaq yuxardak fikir davam etdirils onda bel bir nticy glmk olar ki, gr Nuhun atas ermni dilind danbsa, demli, ondan vvlki nsillr d ermni dilind danblar. Qrib d olsa bu fikri d tsdiqlyn insanlar mvcuddur. Bellrinin fikrin gr, dnyann ilk dili, yni Admin dand dil ermni dili olmudur. stambulda nr olunmu Aralut araratyan qzeti 1842-ci ildki 108-ci saynda italyan dindar Kapulittinin Ermnistan kitabndan aadak stirlri ap etmidi: vvla Nuhun dili dillr mxtlifliyi yarand vaxtdan he bir dyiikliy mruz qalmamdr. Milltin dilinin btnlkl dyimsi n zruridir ki, ondan he n qalmasn, hm d bu milltdn he kim sa qalmasn. Bununla da o (dil nzrd tutulur-M.S.), z khn dilinin inkiafna zmin yaratm olur. Ermni dilinin mhvin sbb ola bilck he bir kdrli fakt biz mlum deyil. Demli, Nuhdan sonra yaayan xalqlar ondan xz etdiyi dili qoruyub saxlamdr.Nuhdan sonra yaayan xalq hmi ermni dilind danmdr. El is ermni dili Nuhun dand dildir, demli bu dil, Admin dilidir (55).

ox asanlqla ld edilmi bir qnatdir. Bir halda ermni tarixilri eitdiklri nallar sasnda zlrin tarix yaradb onun doruluunu btn dnyaya car kirlrs (bu bard aada danlacaqdr), ermni dilnaslar n d el nalvari cfngiyyatlar sasnda ermni dilinin tarixini quradrmaq da bir qbahtli i deyildir.

Mntiqn dnyann n qdim dili n zngin dili olmalyd. Zngin dil olmaqla brabr, hm d traf xalqlarn dillrin z tsirini gstrmli idi. Qdim rq yazl abidlrinin he biri ermni dilind olmad kimi, htta vaxtil ial olunduu iddia ediln razilrd yaayan xalqlarn dili d ermni dilinin he bir leksik tsirin mruz qalmamdr. ksin ermni dilinin z yad dillrinin, o cmldn d Azrbaycan dilinin gcl tsirin mruz qalmdr. El bunun nticsidir ki, bu gn ermni xs adlarnn byk bir hisssi Azrbaycan sz lridir.

Ermni jurnalisti R.A.Aaryan (bu familiya da azrbaycanca olan aar szndndir) Ermni dilind trk iqtibaslar adl kitabnda gs- trir ki, ermni dilind ilnn 4200- qdr trk sz myynl dir bilmidir. Bu sr XX srin vvllrind ap edildiyindn, bhsiz ki, sonradan bel szlrin say daha da artmd. Hmin alim onu da sbut

etmy alrd ki, bu tsir qarlqldr v Azrbaycan dili d ermni dilnin tsirin uram v onun leksikasndan xeyli sayda szlri iqtibas etmidir. 1926-c ild etdiyi xlarndan birind Azrbaycan dilind ilnn ermni szlrinin saynn 200- atdn bildirirdi. Azrbaycan dilinin mtxssislri is ermni dilisinin iddialarn tsdiq edck ermni szlrini Azrbaycan dilind tapmaa nall ola bilmmidilr. Vaxtil Azrbaycann tannm dilnaslar ermni dilinin Azrbaycan dilin hr hans tsirini aydnladrmaq n aradrmalar aparsalar da yalnz axi v da szlrini tapb ortaya qoya bilmidilr. Onlar da ancaq jarqon mnasnda ildilirdi (56).

Dnyann n qdim dilinin trk dillrin, o cmldn d Azrbay- can dilin gstrdiyi tsir bundan ibart olmudu. Ermni v erm- niprst alimlr ermni dilinin baqa dillr tsirini ciddi-chdl sbut etmy alrlar. Hr hans bir dilin baqa bir dilin tsirin mruz qalmas v ondan sz iqtibas etmsi he d qbaht deyil. ndi dnyada el bir dil tapmaq olmaz ki, hr hans linqivistik tsir mruz qalmasn. Leksik chtdn zngin olan bir dilin digr dil tsiri tbii haldr. Grnr, ermnilr d bu yolla ermni dilinin znginliyini v tsir qabiliyytliliyini sbut etmy alrlar. Ancaq son nticd mlum olur ki, ermni alimlri v ermniprst yazarlar bu sahd d yalnz qara- qqrqla mul olurlar. Grc dibi .avavadze yuxarda ad kiln srind ermnilrin bu sahdki cfng iddialarna cavab vermy almdr: Cnab Marr dorudanm bu mqsdl, bu niyytl biz deyir ki, grc dili oxlu ermni szn hzm edib v bununla sanki uzaqdan iar edir ki, bu ermnilrin mdniyytin v onlarn mdniyytinin grclr tsirin bir sbutdur.

Banaki - bdn, spetaki - a, jami - vaxt... v oxlu baqa szlr-hams grc dilinin trkibin daxil olan, guya tmiz ermni sz- lridir. Blk d bu dorudur, lakin allah bilir, bu szlri ermnilrdn grclrmi gtrb, yaxud ksin... Lonerman deyir: Tam my- ynldirilib ki, bu szlrin ksr hisssi (grc szlrinin) fars dilin aiddir (57).

.avavadze daha sonra grc v ermni dillrinin bilicisi alim Qe- teriasn bel bir fikrin istinad edirdi ki, mhz grc dilini bilmsi ona ermni dilindki bir ox szlrin daxili mnasn aydnladrmaa kmk gstrmidir. Mllifin fikrin gr, ermni dilinin bel tsir mruz

qalmas bu dilin dayclarnn grc dilli raziy sonradan gtirilmsi haqqnda qnat glmy imkan verir. Hmin qnati eynil Azrbaycan dilin olan mnasibt d amil etmk olar. Ermni dilinin blgd n azacq tsir qabiliyytin malik olmamas hm d ermni xalqnn mdni tarixinin ksadl, blgd olan xalqlarn md- niyytin tsir gstr bilmmsi il izah olunmaldr. Ola bilsin ki, el ermni dilinin d kasadl bu xalqn bdii yaradclnn ksadlna sbb olmudur. Ermni tdqiqats Arak obanyan bu bard bel deyirdi: Ermnilrin qdim dbiyyatndan qalanlar bu xalqn mnvi hyatnn ks etdirilmsin xidmt etmy yaramr. Bu, kils d- biyyatdr. O, yunan dbiyyatna mxsus olan rngarngliy v b- tvly, bzi rq dbiyyatna mxsus hissi znginliy malik deyil. O, qaba v birrnglidir. Bu ksadlq, bu birrnglilik ox sbb lrl izah olunur (58).

obanyan sonra bel bir mqam da xatrladr ki, bu xalqn hmi musiqiilri olmudur. arlarn saraynda olan airlr byk hrmt v ehtirama malik idilr. arlar sevinirdilr ki, airlr onlarn adlarn sr- lrin salmaqla bdildirir. Bu szlr nec d rq saraylarn xa- trladr.

Ermni v ermniprst mlliflrin ermni bdii yaradclnda olan boluun aradan qaldrlmas n grc dbiyyat v mdniyyti tarixin ortaq xmalar chdi bard V.Velikonun srind maraql qeydlr vardr.Mllif ermniprstlrin bu chdini tnqid atin tutmaqla brabr bir daha vurulayr ki, ermni dbiyyat bo v da- rxdrcdr: ...Patkanovun tlbsi cnab Marr ermnilrin xeyrin gr- clrdn bir ey qoparmaq xatirin el hey sbut edcyini vd edir.Onun fikrinc, mhur qdim grc poemas olan Plng drisi geymi qhrman mnimsnilmi srdir. Bu, ermni siyastbazlarna ona gr lazmdr ki, ermnilrin btn mvcudluu dvrnd onlar hr hans bir gcl poetik sr, yni xalq mnviyyatnn iklnmsinin yani lamti olan sr malik olmamlar. Yuri Vese lovski v oxar tannm dbiyyat qularnn almalarna baxmayaraq, rus publikasn yax ermni dbiyyatnn mvcudluuna inandrmaa alsalar da adi danqdan irli ged bilmirlr. nki n qdr alsan da bir ey yoxdursa, el yoxdur (59).

Bdii yaradclq sahsind olan boluun aradan qaldrlmas n er-

mni mlliflrinin l atd vasitlrdn biri d digr xalqlarn, o cm- ldn Azrbaycan xalqnn bdii irsin nankorcasna yanamaq idi. Bununla bal konkret faktlar mvcuddur. XIX srin vvllrind r- vanda yaam v yaradcl haqqnda ox az mlumat olan Fazil r- vani adl air ermnilrin mhz bel hyaszlnn qurban olmudu. ox gman ki, Fazil rvani istedadl air olmudu v ona gr d onun yaradcl ermni yazarlarnn diqqtini clb etmidi. 1812-ci ild onun Sankt-Peterburqda eyni vaxtda iki kitab ap olunmudu. Onlardan biri rus, digri is ermni dilind idi. Ermni dilind olan kitab Qzl gl v blbl haqqnda olan xlaqi roman, rusca ap olan kitab is Qzl gl v blbl haqqnda alleqorik povest adl anrd. Ancaq hr iki kitab Fazil rvaninin yox, saray maviri Yerevanl Xocens Markar Geamyann ad il xmd. 1826-c ild Qzl gl v blbl kitab Parisd nr edildi. Kitab yen d saxta mllifin ad il nr edilmidi. sr byk maraq olduu n Le Vayya de Floribal adl fransz onu z dilin trcm edib 1832-ci ild kitab kilind buraxdrd. Fransz oxucular trfindn d maraqla qarlanan kitab 1833-c ild franszca tkrar nr olundu. sr xaricd yaayanlar arasnda mhurladndan fransada yaayan Arak obanyan onu xaricd yaayan ermnilrin lhcsin evirdi v Anahid jurnalnn birinci nmrsindn balayaraq hiss-hiss ap etdirdi. Anahid jurnalnn 1900-c ild ap olunan 12-ci nmrsind nhayt ki, oxucular srin mllifinin Xocens Markar yox, Fazil rvani olduu bard mlumat ald v gec d olsa dalt brpa edildi (60).

Bodentedtin kim olduu Azrbaycan dbiyyatnaslarna yax m- lumdur. O da Mirz fi Vazehin Almaniyada ap edilmi kitabnn b- yk uurunu grnd onu z adna xmd. Bodentedtin v ya ermni Xocens Markarn hansnn ilk df bu ml l atdn qoyaq bir trf. Ancaq mlumdur ki, Bodentedt Qafqaza glnd ermni dib lri il d grm v el ermni diblrindn Azrbaycan airlri haqqnda lazmi mlumat almd. Onun Qafqaza grdy ermni yazarlarndan biri Xaatur Abovyan idi. X.Abovyan Bodentedt ermni dilind olan srlrl brabr Azrbaycan dilind yazlm srlr d tqdim etmidi (61). Grnr X.Abovyan avropal dbiyyatnasa tqdim etmy kifayt qdr ermni dbi nmunlri tapa bilmmidi. Yoxsa azrbaycanllara v trklr qar srt milltilik mvqeyind dayanan X.Abovyandan bel bir sxavt gzlmk olmazd.

Azrbaycan v trk xalqlarna qar yazlan Ermnistann yaralar adl kitabnda qti milltiliyi il frqlnn X.Abovyan bununla blgd Azrbaycan dilinin nec byk rol oynadn qiymtlndirmk mcburiyytind qalmd. O z d Azrbaycan dilini yax bilirdi v onu da yax anlayrd ki, Qafqazn ictima-mdni hyatna drindn bld olmaq n Azrbaycan dilini yax bilmk lazmdr. Bununla da Qafqazn ictimai hyatnda nsiyyt vasitlrindn biri kimi Admdn qalma ermni dilini yox, mhz Azrbaycan dilini yrnmyi ermni gnclrin tvsiy edirdi. O, Tiqrann tarixi v ermni uaqlar n nsihtnam srind ermni uaqlarna mslht bilirdi ki, ermni dili il brabr rus v trk dillrini d yrnsinl r (62).

Daxiln is onun Azrbaycan dilin nec nifrtl yanadn roma- nnda yazd stirlrdn d grmk mmkndr: ...Bizd yeni dili- mizd szlrin yars trk v ya fars szlridir. Bax el bu trk dili: trk- lrin z bu dild yazmrlar, ancaq danrlar. z d onlar bizdn n qdr kobuddurlar. Bununla bel bizim xalqmz bu dili el bynmidir ki, bizd mahnlar, nallar, atalar szlri-hr ey bizim dild yox, trkcdir. Bu da yalnz ona grdir ki, adt yaranmdr. Trklri b- srman adlandrrlar, dilini is sevirlr. Bu qrib deyilmi? Bel bir ey eidilibmi ki, daynin sd ana sdndn yax olsun? (63).

X.Abovyann szlrin gr, ermni xalq Trk (Azrbaycan) dilinin lzztini o drcd hiss edib ki, nmlrini d, nallarn da, htta atalar szlrini d bu dild ildirlr. Ancaq onu da lav etmk lazm- dr ki, X.Abovyan bir hqiqti etiraf edirs d, onu yarmq etiraf edir. vvla, ermnilr Azrbaycan dilinin lzztini deyil, Azrbaycann xalq yaradclnn ox dyrlrinin lzztini hiss edrk onlar znnk kimi qbul etmy v znnk kimi tqdim etmy adt etmidir. He bir sxnt v qbaht hiss etmdn hmin dyrlr btn dnyaya ermni mdniyytinin dyrlri kimi tbli edilir. Digr trfdn, ermnilrin Azrbaycan xalqnn ifahi xalq yaradcl nmunlrini Azrbaycan dilind iltmlri onunla bal deyildi ki, onlardan sadc xou glirdi, onunla bal idi ki, ermni dilind bu sahd ciddi boluq var idi. nki ermni xalq yaradclnn, yuxarda qeyd edildiyi kimi, bu sahd ortaya xarlacaq bir miras yox idi.

Konkret nmunlr n vvlc el X.Abovyann romanna mracit

etmk olar. Bu srin hl giriind X.Abovyan z lksinin (roman yazlan vaxt hl Ermnistan adl bir inzibati qurum yox idi) hrtindn v byklyndn sz ar. Bu hrti v btnly oxuculara atdrmaq n ad kiln roman yazma qrara alr. Ancaq konkret tarixi faktlara sykn