ideadeplomatic

134
ﺧﺎﻭﺓﻧﻰ ﺋﻴﻤﺘﻴﺎﺯ ﺩﺓﺯﻃﺎﻯ ﻭﺍﻵ ﺳﺔﺭﻧﻮﻭﺳﺔﺭ ﺋﺔﻧﻮﺓﺭ ﺣﺴﻴ[email protected] 07701535029 ﻄﺮﻯ ﺳﺔﺭﻧﻮﻭﺳﺔﺭ ﺟﻴ ﻟﻮﻗﻤﺎﻥ ﺭﺓﺋﻮﻭﻑ[email protected] 07701369792 ﻮﺓﺑﺔﺭﻯ ﻧﻮﻭﺳﻴﻦ ﺑﺔﺭ ﻫﺎﺷﻢ ﺋﺔﻣﻴﻦ ﺩﻳﺰﺍﻳﻦ ﻢ ﻋﻮﺳﻤﺎﻥ ﻫﺔﺭﻳ ﺗﺎﻳﺚ ﺑﺎﻭﺍﻥ ﻋﻮﻣﺔﺭ ﺩﺍﻧﺔ(١٠٠٠) ..... ﺗﻴﺮﺍﺫ ﺿﺎﺛﺨﺎﻧﺔﻯ ﻛﺎﺭﺅ..... ﺿﺎﺙ ﺔﺗﻰ ﺩﺓﺩﺍﺕ ﻮﺩﺓﻭﻟ ﺳﻴﺎﺳﺔﺗﻰ ﻧﻴ ﻴﻨﺔﻭﺓﻯ ﻜﺆﻟ ﻜﻰ ﺳﻴﺎﺳﻴﻴﺔ، ﺑﺎﻳﺔﺥ ﺑﺔ ﺷﺮﺅﻇﺔ ﻭ ﻟﻴ ﻃﺆﻇﺎﺭﻳ(٣) ﺫﻣﺎﺭﺓ٢٠١٢ ﺗﺸﺮﻳﻨﻰ ﻳﺔﻛﺔﻣﻰ

Upload: idea-wala

Post on 28-Mar-2016

255 views

Category:

Documents


10 download

DESCRIPTION

ideaDeplomatic2

TRANSCRIPT

Page 1: ideaDeplomatic

خاوةنى ئيمتيازدةزطاى واآلسةرنووسةرئةنوةر حسين[email protected]جيطرى سةرنووسةرلوقمان رةئووف[email protected] 07701369792بةريوةبةرى نووسينهاشم ئةمينديزاينهةريم عوسمان

تايث باوان عومةرتيراذ ..... (١٠٠٠) دانةضاث ..... ضاثخانةى كارؤ

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى ريك

ظاطؤ

ذمارة (٣)تشرينى يةكةمى ٢٠١٢

Page 2: ideaDeplomatic

2

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

3

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

ليستى بةناو ريكخراوة تيرؤريستةكان لة ئةجينداى سياسى ئةمريكادا

Page 3: ideaDeplomatic

2

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

3

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةبونيزال:فةلةستين لة سالى 1937 ئةبونيزال بة ناسراو بةنا، خةليل سةبرىفةلةستينية فةتحى شؤرشطيرى ئةنجومةنى دامةزرينةرى دايكبووةو لةبة بةغداد 2002 لة ئابى 16ى رؤذى 1974 دامةزراوةو سالى كة

كردوة. كؤضيدوايى ناديار هؤكاريكى

ئيتا ريكخراوىمةبةستى بة 1959 سالى كة ماركسيستة و ضةث ريكخراويكىفةرةنسا و باسكى ئيسثانسيا هةريمى لة دةولةتى سةربةخؤ ثيكهينانىناوى و دامةزراوة فرانكؤدا فرانسيسكؤ ديكتاتؤرى رذيمى لةسةردةمى“ئازادى ئاسكاتاسؤنا تا ئؤسكادى طروثى ئيتا، ريكخراوى تةواوىجيايى بةناوى ريكخراوة ئةو راطةياندنةكاندا لة باسك”ة، سةرزةمينىخةباتى لةريطةى سةرةتا ريكخراوة ئةم ناسراون، باسيكيش خوازانى خةباتى ضةكدارى بةرةو وردةوردة دةستيثيكرد و مةدةنيةوة رؤشنبيرى و

نا. هةنطاوىسةر بؤ بوو هيرشيك 1973 سالى ئيتا سةربازى هةنطاوى يةكةمئةو كوشتنى، هؤى بووة كة فرانكؤ، جيطرى بالنكؤ، كاريرؤ لويسديكتاتؤرى سيستمى روخاندنى بؤ بوو خؤشكةر ريطة هةنطاوةشدواى بةرزكردةوة، ريكخراوزةكةى جةماوةرى ئاستى كة ئيسثانيا لةلة خؤى ضاالكيةكانى ئيتا ريكخراوى كاريرؤ بالنكؤ، لويس تيرؤركردنىئةنجامى 1987 لة سالى بةالم دةستثيكرد، ئاثارتايد و جياكارى دذىكةس 21 بةرشةلؤنة شارى لة سؤثةرماركيتيك سةر بؤ هيرشيكيانداتيرؤريستى ريكخراويكى وةكو ئيتا رووداوةش ئةو دواى كوذران،لةو ديكةى ثةالماريكى ضةند لةمةدريد 1995 لةسالى و ناسينراكردنى تيرؤر ضاالكى بة بارمتةطرتن و بة دةستيكرد و جؤرةى ئةنجامدا

تيرؤر ثةرلةمانيان و نوينةرى دةيان بةرثرس و حكوميةكان كةسايةتيةثيشنيارى ئيتا ريكخراوى 2006دا سالى ئازارى مانطى لة كرد،كوشتنى بةهؤى بةالم كرد، ئيسثانيا حكومةتى ثيشكةشى ئاطربرىئيسثانيا فرؤشطايةك، سةر هيرشكردنة و ئيكوادؤرى هاووالتى 2ثيشنيارى تر جاريكى ش 2011 سالى رةتكردةوة. ثيشنيارةكةى

كرد. ئاطربرى

مؤرؤ ئيسالمى ئازادى بةرةى ريكخراوىموسلمانان خويناوى دواى كوشتاريكى 1968 سالى ئازارى لةمانطىعةباس ماطافؤنتؤن سةركردايةتى بة فيليثينةوة دةولةتى لةاليةنئاكينؤ كــؤرازؤن خانمى دةولةتى لةطةل 1986 سالى ــةزرا. دامحكومةتى دامةزراندنى داواى مؤرؤ كرد، ئيمزا ئاشتيان ريكةوتننامةىسةر لة كة يةك دةكات، موسلماننشين مينداناوى لة ناوضةى فيدرالىمليؤن ريذةى دانيشتوانةكةى 12 و خؤ دةطريت لة خاكى فيليثين سيى

كةسة.

ريكخراوى ئةبوسةيافجيابوويةوةو مؤرؤ ئيسالمى ئازاديخوازى بةرةى لة 1991 سالىطروثى دامةزرا، جةنجةالنى ئةبوبةكر عةبدولرةجا سةركردايةتى بةناوضةكانى سةربةخؤيى توندرةوة ئيسالمى طروثيكى كة ئةبوسةياف طرتن بةبارمتة بة و سةرةكى خؤى كردوةتة ئامانجى فيليثينى باشورىسةرةكى سةرضاوةى بارمتةكان خاوةن لة ثارة وةرطرتنى و رفاندن و

ضةكدارة. هةزار 5 زياتر لة خاوةنى ئيستادا ثارتةية، لة ئةو دارايى

نيشتمانى (كؤلؤمبيا) رزطارى خوازى سوثاىريكخراوى ثارتيزانى دووةمين دمةزراوة، 1980وة سالى سوثاية لة ئةمضةكدارى هةزار 5000 لة زياتر و ناسراوة (ELN) بة كة كؤلؤمبياية،طفتوطؤ بكات. كؤلؤمبيا حكومةتى لةطةل ئامادةنةبووة كات و هيض هةيةسالى لة و ئامانج دةكاتة نةوت هةناردةى بؤريةكانى ريكخراوة ئةمبؤريةكانى كردوةتة سةر هيرشى جار 950- 2003 بؤ 1980وةبوش جؤرج 2004دا سالى نؤظةمبةرى مانطى لة نةوت. هةناردةىو سةربازى هاوكارى دينار مليؤن 839 برى كؤلؤمبيا بؤ لةسةردانيكدامةبةستى بة كرد كؤلؤمبيا ثيشكةشى دارايى هاوكارى مليؤن دؤالر 98

لةو والتةدا. نةوت هةناردةى ثاراستنى بؤريةكانى

(Lor,s Resistsnce Army) خواوةند: خؤراطرى سوثاىمةسيحية ئايدؤلؤذياى خاوةنى كة ئؤطةندية ميليشياى طروثيكى و ئؤطةندا دةسةالتى روخاندنى ئامانجى دامــةزراوة، 1987 سالىذمارةيةك فةرمان. سةر بنةماى 10 دةسةالتى ئاينية لة دامةزراندنىسوثاكة سةركردةى كانى، ريكخراوة لةوانة جؤزيف ئةو فةرماندةكانى لةمرؤظايةتى” دذى لة تاوان و جةنط تاوانى “ئةنجامدانى تؤمةتى بة

هةذمونى و جيهان زلهيزانى لةطةورةترين يةكيكة ئةمريكاهةية رؤلى زؤرترين لةئيستادا هةية، جيهاندا تةواوى بةسةر تةواوى ضاالكى ضاوديرى بةوردى والتاندا، لةئيدارةكردنىليستيكى رةشى و دةكات جيهان ضةكداريةكانى و ثارتة سياسىريكخراوانةى و طروث ئةو ناسراوةو تيرؤر ليستى بة كة هةيةلةاليةن دةكةن خةبات ئةمريكا بةرذةوةنديةكانى دذى كةسةرجةم تيرؤرةوةو ليستى ناو دةخرينة دةرةوة وةزارةتىئةمريكا تيرؤرى دذى دةزطاى و دةكريت بلؤك دارايةكانيانلةطروثة زؤرتر ريكخراوانةش ئةو دةدات، لةناوبردنيان هةولى

ثيكهاتوون. رةطةزثةرستةكان و ئيسالمى ضةثرةو

طقجب ؤسحب ط[ث

Page 4: ideaDeplomatic

4

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

5

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

فةرمانى نيودةولةتيةوة تاوانى دادطاى لةاليةنخؤراطرى سوثاى دةركراوة. دةستطيركردنيانبةكارهينانى كة تؤمةتبارة بةوة خواوةندبؤ مةدةنى هاووالتيانى دذى لة توندوتيذى دةزانيت رةوا بة خؤى ئامانجةكانى بة طةيشتنئةشكةنجة سيكى، دةستدريذى تايبةت بةو نةياران لةناوبردنى مةبةستى بة كوشتن و

بةكار دةهينيت. ترس ثيكهينانى كةشى

سؤمال: شةبابىئيبراهيم سةركردايةتى بة ريكخراوة ئةمخيلةكانى دامةزراوة، 2004 سالى ئةفغانىمةريحان ئؤغادينو دارود - رةحخةنؤىلة سةرةكيان ثيطةى و ليدةكةن ثشتيوانىبة 2012 سالى و كيمسايؤية بةندةرى ريكخراوى بة خؤى ثةيوةستبوونى رةسمى2012 ئةيلولى مانطى راطةياندوةو قاعيدةوةكيسمايؤ بةندةرى لة ثيطةيان دواين كؤنترؤلى

دةستداوة. لة

قاعيدة ريكخراوىلةاليةن 1988 سالى قاعيدة ريكخراوىجةنط مةبةستى بة ــةوة الدن بن ئؤسامة ئةفغانستان لة سؤظيةت يةكيتى دذى لةو سعودية لة يةك هةر لةاليةن دامةزراوة،دةكرا دارايى ثشتيوانى ئةمريكاوة و ثاكستانريكخراوة ليستى ناو خراية 1995 سالى وريكخراويكى ئيستادا لة تيرؤريستيةكانةوةوزؤربةى لة لقى كة نيودةولةتية، جيهادىئيسالميدا لة والتانى بة تايبةت والتانى جيهانريكخراوى لةطةل 2000 سالى هةيةوسةركردايةتى بة ميسر ئيسالمى جيهادىتؤمةتبارن و يةكيانطرتةوة زةواهرى ئةيمةنتيرؤريستى ثةالمارى سةدان ئةنجامدانى بةهيرشةكةى تايبةت بة جيهان سةرتاسةرى لةجطة ئيستادا لة ئةمريكا، سيثتةمبةرى 11ىيةمةن و لة عيراق و ثاكستان ئةفغانستان لةمانطى و هةية ضاالكانةيان بوونى سؤمال والدنى بن ئؤسامة 2011 سالى ئايارىهيرشيكى تيميكى لة سةركردةى ريكخراوةكةدواى كوذراو ثاكستان لة ئةمريكادا كؤماندؤى

سةركردةى بوو بة ئةيمةن زةواهرى ئةوةشريكخراوةكة.

ثةالمارة تيرؤريستيانةى لةو ذمارةيةك ليستىئةستؤ: طرتويةتية رةسمى بة قاعيدة كة

سةر هيرشكردنة ،1993 سالى ·ثايتةختى لة مةقاديشؤى ئةمريكى كةشتيةكىئةمريكى سةربازى 18 كوذرانى و سؤمال

ليكةوتةوة.تةقاندنةوةى ،1995 سالى ·ثايتةختى ريازى لة بؤمبريذكراو ئوتؤمبيليكىئةمريكى سةربازى 5 كوذرانى و سعودية

ليكةوتةوة.تةقاندنةوةى 1998 سالى ·دارؤسةالم و نايرؤبى لة ئةمريكا باليؤزخانةى

ليكةوتةوة. كوذراوى 224 كةسةر هيرشكردنة ،2000 سالى ·17 كوذرانى كة يةمةن لة تر كةشتيةكى

ليكةوتةوة. ئةمريكى سةربازىسةر هيرشكردنة 2001 سالى ·جيهانى بازرطانى ريكخراوى دوانةكانى بؤرجىهةزار 3 كة ثنتاطؤن بيناى تةقاندنةوةى و

ليكةوتةوة. كوذراوىتةقينةوةكةى 2004 سالى ·بريندار و كوذران كة هةولير قوربانى جةذنى

ليكةوتةوة. كةسى 250 بوونى

قاعيدةى عيراقئيسالمى جيهادى و تةوحيد كؤمةلةىخؤى ناوى 2004 سالى رةسمى بة كةلة جيهاد بؤ قاعيدة ريكخراوى بؤ طؤرىئةلنةهرةين” “بين رافيدةين سةرزةمينىئةبو ســةرةتــادا لة “ميزؤثؤتاميا”، يانو دةكرد سةركردايةتى زةرقاوى موسعةب2006دا سالى لة زةرقاوى كوذرانى دواىسةركردايةتى ميسرى ئةيوب ئةبوكوذرانى دواى و ئةستؤ طرتة ريكخراوةكةىئةبوعومةر 2010دا سالى لة ميسريشقاعيدةى سةركردةى بة بوو بةغدادىدواى كوذراو هةر ئةو سالة ئةويش و عيراقسةركردةى هيشتا ريكخراوة ئةو ئةوةشقاعيدةش ريكخراوى و نةكردوة ديارى

كردوة خاكى ئةندامةكانى سةرجةم داواى لةعيراقيش حكومةتى بةجيبهيلن. عيراقسةركردةية ئةو سآ دواى كوذرانى ثييواية

تيكشكينراوة. تةواوةتى بة ريكخراوة ئةو

ئؤمشينريكيؤبة 1984 سالى كة ذاثؤنية طروثيكى و دامــةزرا ئاساهارا شؤكؤ سةركردايةتىغازى طروثة ئةو ئةندامانى سالى 1995كة بالوكردةوة، تؤكيؤ ميترؤى لة سارينيانلة زياتر و كوذران كةس 13 هؤيةوة بة

بوون. ديكةش بريندار كةسى 50

تاميل ثلنطةكانىلة تاميل ثلنطةكانى رزطاريخوازى بةرةىلة دامةزراو 1976 سالى ئازارى مانطىضةكدارانةى خةباتى وة 1983 سالىبة سريالنكا ناوةندى حكومةتى دذى لة و باكور ناوضةكانى سةربةخؤيى ئامانجىدةستثيكرد، سريالنكا دورطةى خؤرهةالتىو كةمة ناسراوة تاميليةكان بة نيشتمانى كةماوةى لة نيشتةجيية. تيدا تاميلى نةتةوةىزياتر تاميلدا ثلنطةكانى خةباتى سال 26هةزار 250 و كوذران كةس هةزار 70 لة

بوون. ئاوارة كةسيشتاميل ثلنطةكانى رزطاريخوازى بةرةىلة سةرةنجام خةبات ســال 26 دواىسوثاى هةمةاليةنةى و فراوان هيرشيكىخؤرئاوا والتانى ثشتيوانى بة كة سريالنكاهاوالتى سةدان كوذرانى دواى دةستيثيكرد،زؤربةى ئاوارةبوونى و تاميلى مةدةنىكوذرانى بة ناوضةية، ئةو دانيشتوانىظيلؤثيالى ــاوى ن بة سةركردةكةيان رةسمى بة بةياننامةيةكدا لة ثرابهاكاران،خؤى ضةكدارانةى خةباتى بة كؤتايىئاماذةيان بةوةداوة لة بةياننامةكةياندا هيناودةبنة تاميل مةدةنى “هاووالتيانى كة:بؤية برسيتى، و نةخؤشى بؤردومان، قوربانىجطة بةردةستدا نيية لة ريطةيةكى ديكةمان

دابنيين. ضةكةكانمان كة لةوةى

Page 5: ideaDeplomatic

4

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

5

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

جهنطظى لةشكرسالى و ثاكستانية توندرةوى ريكخراويكىدامةزراوة بةسرا رياز سةركردايةتى بة 1996ئةمريكاو و كةندا تيرؤرى ليستى لة ناوى و350 تا ئيستا ريكخراوة ئةم ئوستراليادا هةية.

ئةنجامداوة. تيرؤريستى هيرشى

ئاذةالن رزطارخوازى بةرةىبآ و نيودةولةتى ذيرزةمينى تؤريكىخةبات ــاذةالن ئ رزطــارى بؤ سةركردةيةوهةنطاوى ريكخراوة ئةو ئةندامانى دةكات،هةلدةطرن ــاذةالن ئ رزطــارى بؤ ناياسايى

ئاذةالن بةخيوكردنى كيلطةكانى و تاقيطة و40 والتى ئةندامةكانى لة و ويران دةكةن دةكةن، خةبات نهينى شيوةى بة جيهاندا جارى هةيةو ئةنداميان ســةدان جاروبار ئةوةش و هةية ئةندامى يةك تةنها واشةلةاليةن ئاسانى بة ــةوةى ئ هؤى بوةتة

دةسةالتدارانةوة نةخرينة ذيرضاوديريةوة.

فةلةستين(فةرماندةيى رزطارى بؤ طةل بةرةىطشتى)

سةربازى سياسى ضةثرةوى ريكخراويكىلةاليةن 1968 سالى كة فةلةستينية،لة جيابوونةوةى دواى جوبريلةوة ئةحمةددامةزرا. فةلةستين رزطارى بؤ طةل بةرةىهةية لة ذيرزةمينى ضاالكى كة ريكخراوة ئةويةكيتى ئةمريكا، يةك لة هةر تيرؤرى ليستىريكخراوة ئةم ئيسرائيلداية. و كةنةدا ئةوروثا،ليدةكريت، ثشتيوانى سورياوة و ئيران لةاليةنهيزى فرؤكةوانى ثيشتر كة جبريل، ئةحمةد نيشتةجيية. لة لوبنان بووة، ئيستا سوريا ئاسمانىثيطة ديمةشقة و لة نوسينطةى ناوةنديةكةى

لوبنانة. لة باشورى سةربازيةكةشىفةلةستين ئازادى طةلى بةرةى

سالى كة فةلةستينية ضةثرةوى ريكخراويكىبة حةبةش جؤرج سةركردايةتى بة 1967لة ذيرداطيركارى رزطارى فةلةستين مةبةستىثارتيزانى خةباتى ـــةزراو دام ئيسرائيل

دةستثيكرد.طةورةية لة دووةمين ريكخراوى ئةم ريكخراوة

رزطارى ريكخراوى بة ناسراو كؤنفيددراسيؤنىبزوتنةوةى دواى لة (ساف) فةلةستين خوازىلة ريكخراوة ئةو سةركردايةتى فةتح.جؤرج ئةستؤى لة 2000 سالى تا سةرةتاوةدةستلةكاركيشانةوةى دواى بووة، حةبةشسةركردايةتى مستةفا عةلى ئةبو حةبةش،2001 سالى و ئةستؤ طرتة ريكخراوةكةىدواتر كوذراو ئيسرائيلدا موشةكى هيرشيكى لةطرتةئةستؤ سةركردايةتى سةعدات ئةحمةدئيسرائيلةوة لةاليةن 2008 سالى ئةويشسةركردايةتيكردنى تؤمةتى بة دةستطيركراوسال 30 سزاى تيرؤريست ريكخراويكىلة ئيستادا لة و سةثينرا بةسةردا زيندانى

زيندانداية.جوندولال

طروثيكى ئةلال) (سةربازى يان جوندولالئيرانية،كة مةزهةبى سوننة بةلوضى ميليشياىكؤمارى دذى لة دامةزراوة، 2003 سالىشاخاويةكانى ناوضة لة ئيران ئيسالمىدةكةن، ضةكدارى خةباتى ئيران خؤرهةالتىبةدةستهينانى جوندوال سةرةكى ئامانجىبةلوضة نةتةوةى نةتةوةيةكانى و ئاينى مافةئيران، بةلوضستانى و سيستان ثاريزطاى لةئةمريكاوة و ئيران لةاليةن ريكخراوة ئةمريطى عةبدولمالك دةناسرين. تيرؤريست بة

سالى ئازارى مانطى طروثة ئةو سةركردةىئيرانةوة ئيتالعاتى وةزارةتى لةاليةن 2009جةنط تؤمةتى بة ساليك دواتر و كرا دةستطيرزاهر محةمةد دواتر سيدارةدرا، لة خوا دذى لةئةستؤ. طرتة طروثةكةى سةركردايةتى بةلوض

فةلةستين ئيسالمى جيهادى1970 سالى و توندرةوة ئيسالمى طروثيكىشةلح عةبدولال رةمةزان سةركردايةتى بةو ديمةشقة لة سةرةكى بارةطاى و دامةزراوذاثؤن، بةريتانيا، ئةمريكا، ئةوروثا، لةاليةن ناسينراوة ئيسرائيلةوة بة تيرؤريست و كةنةدا

ميسر ئيسالمى جيهادىلة كة ئيسالمية توندرةوى ريكخراويكىسالى و دامـــةزراوة 1970دا دةيةكانىئةنوةر تيرؤركردنى بةرثرسياريتى 1981طرتة ميسرى كاتى ئةو سةرؤكى ســادات زةواهرى لةسالى 1991وة ئةيمةن و ئةستؤ2001 سالى و ــات دةك سةركردايةتىالدن بن ئؤسامة قاعيدةى ريكخراوى لةطةل

يةكيانطرتةوة.

محةمةد جةيشىداواى كة توندرةوة ئيسالمى ريكخراويكى

دةكات. هندستان كشمير لة جيابوونةوةىئؤزبةكستان بزوتنةوةى ئيسالمى

نةمةنطانى جومعة لةاليةن 1998 سالىكؤتاييهاتنى دواى يولداشؤظةوة تاهر وــةزراوة. دام ئؤزباطستان ناوخؤيى جةنطىروخاندنى ريكخراوة ئةم سةرةكى ئامانجىدامةزراندنى و كريمؤف ئيسالم دسةالتىنزيكى و لة هاوثةيمانانى ئيسالمية حكومةتى

تاليبانة. بزوتنةوةى و قاعيدة ريكحراوى

توركيا كريكارانى كوردستان- ثارتى(pkk)

توركيا كوردستانى لة 1978 سالىدامةزراوة ئؤجةالن عةبدولال بةسةركردايةتىمافة بةدةستهينانى ثيناو لة دةكات خةبات وتوركياو كوردستانى لة كورد نةتةوةيةكانى

ئةلال) (سةربازى يان جوندولالبةلوضى ميليشياى طروثيكىئيرانية،كة مةزهةبى سوننةدامةزراوة، 2003 سالى

ئيسالمى كؤمارى دذى لةشاخاويةكانى ناوضة لة ئيران

خةباتى ئيران خؤرهةالتىضةكدارى دةكةن،

Page 6: ideaDeplomatic

6

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

7

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

عةبدولال لةاليةن رةسمى بة ئيستادا لةسةركردايةتى ئيمرالى زيندانى لة ئؤجةالنةوةقةرةيالن موراد كــردةوةش بة و دةكريتكريكارانى ثارتى ريكخراوةية. ئةو سةركردةىثارضةكةى سآ لةهةر بالى سآ كوردستانريبازى لة ثةيرةوى كة هةية، كوردستاندا ترىكوردستان ئازادى ذيانى ثارتى دةكةن، ئاثؤيزمضارةسةرى ثارتى كوردستان)، (خؤرهةالتىثةيةدة كوردستان)، (باشورى ديموكراتىلةاليةن ثةكةكة كوردستان)، (خؤرئاواىئةمريكا، يةكطرتوةكان، نةتةوة لة هةريةكبة تيرؤريست ناسراوة و ئيرانةوة ئةوروثا، توركياو هةية ضةكردارى هةزار 15 - 7 لةنيوان و

يؤرؤية. مليؤن 500 داهاتى ساالنةى

لوبنان حزبولالىكة شيعةية سياسى – سةربازى ريكخراويكىبة ثةيرةويكردن 1980 لةسةرةتاكانى سالىلوبناندا لة خومةينى ئيمام ريبازةكانى لةنةسرؤالوة حةسةن لةاليةن ـــةزراوة دامسوريا و ئيران و دةكريت سةركردايةتىلة جةنطى ضةندين دةكةن، دارايى ثشتيوانىئةمريكا، لةاليةن ئةنجامداوة، ئيسرائيل دذىبةريتانياوة و هؤلندا ئيسرائيل، كةنةدا، ئؤستراليا،

ناسراوة. تيرؤريست بة

حةماسسالى ئيسالمى(حةماس) خؤراطرى بزوتنةوةىمةشعةل خالد لةاليةن ــةزراوة دام 1987دةكريت سةركردايةتى هةنيةوة ئيسماعيل وئيسالمى و غةزةية لة سةرةكيان بارةطاى سورياوة و ئيران لةاليةن و مةزهةبن سوننةئةمريكا، لةاليةن ليدةكريت، ثشتيوانيانبة كةنةداوة و ئيسرائيل ئةوروثا، يةكيتىبالة بةريتانياش و ئوستراليا و ناسراوة تيرؤريستواتا كةتيبةكانى ريكخراوة سةربازيةكةي ئةو

بة تيرؤريست دةزانن. عيزةدين قةسامخةلق موجاهدينى ريكخراوى

حةنيف محةمةد لةاليةن 1965 سالى خةباتى و ـــةزراوة دام ئيران لة نـــةذادةوةئيران ثاشايةتى سيستمى دذى لة ضةكدارى

بة 1979دا راثةرينةكةى لة و ئةنجامداوة رةجةوى مةسعود موسا خيابانى و سةركردايةتىو دةستةبةركرد بةهيزى جةماوةرى ثيطةيةكىئايةتولال دةسةالت لةطةل شةرى هؤى بة دواتردذى ضةكدارانة لة خةباتى داية خومةينى دةستى1980دا سالى لة و ئيران كؤمارى ئيسالمىعيراق ئةشرةفى كامثى لة بةجيهيشتوو ئيرانيانئةوروثاوة ئةمريكاو لةاليةن و بوون جيطيرهؤى بة 2009 سالى دةناسرين، بةتيرؤريستليستى لة ضةكدارى خةباتى بة كؤتاييهينانىسةرةتاى و سرايةوة ئةوروثا يةكيتى تيرؤرىليستى لة ئؤكتؤبةرى سالى 2012ش مانطى

سرايةوة. ئةمريكا تيرؤرى

ثاسداران سوثاىشؤرشى سةرةتاى لة سةربازية كة ريكخراويكىو خومةينى دامةزرا ئيمام فةرمانى ئيرانةوة بةنهينى بة جيهاندا والتانى لة جؤراوجؤرى لقىوياليةتى لةاليةن راستةوخؤ و كردوة دروستلة و وةردةطريت فةرمان ريبةروة يان فةقيى جةعفةريةوة عةلى محةمةد لةاليةن ئيستادادةيان ئةنجامدانى بة و دةكريت فةرماندةيىجؤراوجؤرى والتانى لة تيرؤريستى ثةالمارىئيسرائيل و ئةمريكا تؤمةتبارةو لةاليةن جيهاندازؤربةى والتانى جيهانةوة ئةوروثا و يةكيتى و

ناسراوة. تيرؤريست بة

تاليبانكة 1994دا سالى ئؤكتؤبةرى مانطى لةطةيشتبووة ئةفغانستان ناوخؤيى جةنطىبولداكى سثين ناوضةى لة طروثيك لوتكة،ئاشكرا خؤى بوونى قةندةهار وياليةتىتاليبان” ئيسالمى بزوتنةوةى ناوى بة كردوةهابين توندرةوانةى بؤضوونى خاوةنى كةهاتنة كوفر دذى لة جيهاد دروشمى بة ولة ماوةيةكى و ئةفغانستانةوة طؤرةثانى سياسىلة كؤمةاليةتيان بةهيزى ثيطةيةكى كورتداسالى و دةستةبةر كرد و ثاكستان ئةفغانستانكؤتايى و كؤنترؤلكرد كابولى شارى 1996و هينا زى ئةحمةد نةجيبؤلال دةسةالتى بةدامةزراند ئةفغانستان لة ئيسالميان ئةمارةتى

سةرةكى بنكةى كــردة ئةفغانستانيان ووةكو جيهان سةرةكيةكانى توندرةوة رةوتة 11ى هيرشةكةى دواى قاعيدة، ريكخراوىو ئةمريكا 2001دا سالى لة سيثتةمبةرئةفغانستان سةر هيرشيانكردة هاوثةيمانةكانىلةو هينا، تاليبان دةسةالتى بة كؤتاييان وسةركردايةتى بة تاليبان هيشتا ئيستا تا كاتةوةخاكى لة بةشيك كؤنترؤلى عومةر مةالو ئةمريكا لة دذى بة دةستةوةيةو ئةفغانستانى

دةجةنطيت. هاوثةيمانةكانى

فؤرقان طروثىئيسالمى كؤمارى دذى ضةكدارى طروثيكىلة ئيرانةوة شؤرشى سةةرتاى لة كة ئيرانة،دةيان تيرؤركردنى هةولى 1979دا سالىتيرؤركردنى هةولى لةوانة و ئيرانيدا بةرثرسىرةفسةنجانياندا هاشمى و خامنةيى عةلى35 و طــودةرزى ئةكبةر 1980 سالى وو دةستطير كران طروثةكةى ئةندامى ديكةى

دواتر طوللةباران كران.

خؤلةميشيةكان طورطةنيشتمانى بزوتنةوةى طةنجانى ريكخراوى 1969 سالى و توندرةوة طروثيكى و توركيادامةزراوة مؤسؤلينى ريبازةكانى بنةماى لةسةروةرطرتووة، (ئاسنا) ئةفسانةى لة ناوةيان ئةو ودايكى و خؤلةميشية طورطيكى دةلــة كة ثان هيماى و توركةكانة توتمى رةضةلةكى1981 لة سالةكانى 1974 بؤ توركيزمة و

ئةنجامداوة تيرؤريان 694

كؤلؤمبيا(فارك) شؤرشطيرةكانى ضةكدارة هيزةثارتى سةربازى وةكو بالى 1960دا دةيةى لةسالى دةيةي لة و دامةزراو كؤلؤمبيا كؤمؤنيستىو جيابوويةوة كؤمؤنيست لةثارتى 1980داضاالكية بة دريذةى فارك ريكخراوى بةناوىزياتر خاوةنى فارك ريكخراوى سةربازيةكانيدا.يةكيك 2006 ضةكدارة سالى هةزار 8 لةدةستطير ريكخراوةى ئةو سةركردةكانى لةو و ئةوروثاداية ئةمريكا ليستى تيرؤرى لة و كراكؤلؤمبيا لةطةل حكومةتى ناوةندى ئيستادا لة

Page 7: ideaDeplomatic

6

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

7

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كردنة. طفتوطؤ سةرقالى

طةل خؤراطرى كؤميتةىفةلةستينية، ضــةكــدارى ريكخراويكىعةتايا جةمال لةاليةن 2000 سالىهةلمةتى ضةند و دامةزراوة ئةبوسةمهدانةوة و ئةنجامداوة ئيسرائيل دذى لة سةربازىتيرؤريست بة ئيسرائيلةوة ئةمريكاوة لةاليةن

ناسراوة

كالن كوكالكسسالى ئةمريكية، رةطةزثةرةستى ريكخراويكىسوثاى سةربازانى كؤنة لةاليةن 1865رةطةزى و دامةزراوة ئةمريكاوة كؤنفدراسيؤنىدةزانيت رةطةزةكان هةموو لة سةرتر بة سثىبة طةيشتن بؤ و ئايينةكانةو هةموو دذى وجؤرة هةموو دةدةنة دةست ئامانجةكانيانمرؤظدا مافى بنةماكانى لةطةل كة كردةيةك،

نايةتةوة.

عيراق حزبؤلالى كةتيبةكانىبةر ضةند مانط 2003 سالى طروثة كة ئةمطروثيكى و دامةزراوة بةعس رذيمى لةروخانىثةيوةندى كة رايطةياندوة، و توندرةوة شيعةىنيية، لوبنان حزبولالى لةطةل راستةوخؤىثةيرةوانى لة هةيةو هاوبةشيان ئامانجى بةالمبةناوى ثيشتر خومةينين، ئيمام و حةكيم باقردذى لة عةباسةوة ئةبولفةزل كةتيبةكانىجةنطيان هاوثةيمانانى و ئةمريكا هيزةكانىبة ناوى رايانطةياند 2007دا سالى لة دةكرد وضاالكيةكانيان بة دريذة عيراقةوة حزبؤلالى

دةدةن.

ئةقسا شةهيدانى كةتيبةىفةلةستينية، فةتحى بزوتنةوةى سةربازى بالىئينتيفازةى لة هةبوو سةرةكى رؤليكى كةلة ضةكدار طروثى دةيان لة و فةلةستيندا دواى و ثيكهاتووة غةزة و خؤرئاوا كةرتى كةتيبةى ناوى بة عةرةفات ياسر مردنىو دةكات ضاالكى عةرةفاتةوة ياسر شةهيدسالى بوو ئةبوهةنية جيهاد كة سةركردةكةيان

رفينرا. ئيسرائيلةوة لةاليةن 2007

تيبة ريكخراوى لةشكرسةركردايةتى جيهادى سةلةفيةو بة طروثيكى1993 سالى سةعيد، محةمةد حافزئامانجى دامةزراوة، ثاكستان الهور لةناوضةىو ئيسالمى ئيمارةتى دامةزراندنى سةركيان

هندستان. جياكردنةوةى ناوضةى كشميرة لةدةيان ئةنجامدانى بة تؤمةتبارة لةشكرتيبةبةرثرسياريتى لةوانة تيرؤريستى، ثةالمارىمؤمباى هندستاني 2008 هيرشةكةى سالىكوذراوى 179 لة زياتر كة ئةستؤ طرتؤتة

ليكةوتؤتةوة.رةسمى بة 2002 سالى ثاكستان حكومتى ثاكستان لة تيبةى لةشكر ضاالكيةكانى دؤالر مليار 10 ئةمريكا قةدةغةكردوةءحافز كوشتنى يان دةستطيركردن بؤ خةالتىريكخراوة ئةو سةركردةى سةعيدى محةمةد

دةستنيشانكردوة.ئيسالمى مةغريبى قاعيدةى ريكخروى

ئامؤذطارى سةلةفى بؤ ريكخراوة طروثيكى ئةمسالى سالى 1998 دامةزراوةء كة خةباتة، وموسعةب ئةبو سةركردايةتى بة 2006قاعيدةى خؤى بؤ ريكخراوى ناوى ودود عةبدريكخرويكى ــؤرى. ط ئيسالمى مةغربىــةزراوةو دام لةجةزائير سةلةفيةء جيهادىمؤريتانيا تونس، مةغريب، جةزائير، لةوالتانى روخاندنى سةرةكى ئامانجى هةية، ضاالكىشةريعةتى دامةزراندنى جةزائيرء دةسةالتى

ئيسالمية لةو والتةدا.هةزار بؤ 2000 1500 ئيستادا نزيكةى لة

هةية. ضةكدارى

رؤذةكان خةميرسار" "سالؤت بةسةركردايةتى 1950 سالى دةركرد، ثؤت)ناوبانطى بة(ثؤل دواتر كةكةمبوديايةوة خويندكاريكى ضةند لةاليةنكةمبودياى لةذيرناوى دامــةزراء لةثاريسدةستى ستالينيةوة بةئايدؤلؤذياى ديموكراتيك،ثنى ثنؤم شارى 1975 سالى بةضاالكيكرد،كؤمارى كردء كؤنترؤل كةمبودياى ثايتةختى

48 دواى دامةزراند، كةمبوديايان ديموكراتىلة ذمارةيةك لة جطة فةرةمانرةوايى سالثايتةختيان دانيشتوانى سةرجةم دةسةالتداران،كةس هةزار 300 مليؤنء 2 كة دةركرد،كرانةوةء طوندةكان رةوانةى بوو، دانيشتوىثنؤم لة ئةشكةنجةيان ناوةندى طةورةترين"تؤيؤل ناوى كة دروستكردء، ثايتةخت ثنىكةس هةزار 20 لة زياتر تيدا لينراء سلنط"ىهةزار 15 سةختترين ئةشكةنجةء ذير خرانة

كران. بيسةروشوين كةسيان1979دا سالى دووةمى كانوونى 7ى لةشارى ظيتنامدا، بةرفراوانى سوثاى لةهيرشيكىفةرمانرةوايى بة كؤتايى داطيركراو ثن، ثنؤم

هينرا. رؤذةكان خةميررؤذةكان خةمير سةركردةكانى لةئيستاداتاوان جةنطء تاوانى ئةنجامدانى بةتؤمةتىتاوانى داداطاى لةاليةن مرؤظايةتى لةدذى

دةكرين. دادطايى نيودةولةتيةوة

درةوشاوة ريطاى بزوتنةوةىسالى 1970 كة ثيرؤية كؤمؤنيستى ثارتى بنةماى سةر لة ئةبيمال طازمن بةسةركردايةتىهؤى بة ماوتسى تؤنط دامةزراوة، ريبازةكانىتر كؤمؤنيستةكانى ثارتة لة جياكردنةوةىدرةوشاوة ريطةى بزوتنةوةى بؤ خؤى ناوى

طؤريوة.هيرشيان ئــةوةى دواى 1980 سالىدةيان و دةنطدان سندوقةكانى كردةسةرلة خؤيان ثارتيزانى خةباتى سوتاند، سندوقيانئيستا تا و دةستثيكردوة ثيرؤ حكومةتى دذىهةزار 70 لة زياتر نيوانيانةوة جةنطى بةهؤى

كوذراون. كةسئةبيمال 1992 سالى سيثتةمبةرى 12 رؤذىئةندامى 6 ريكخراوةء ئةو سةركردةى طازمنلة دةستطيركرانء درةوشاوة ريطةى باالىسيدارةدانيان لة سزاى سةربازيدا دادطايةكىدةستطيركردنى دواى لة سةثينرا. بةسةرداريطةى بزوتنةوةى ئيستادا لة سةركردةكةيانطةيشتؤتة سةربازيةكانى ضاالكية دةرةوشاوة

ئاست. كةمترين

Page 8: ideaDeplomatic

8

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

9

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةمريكا وةزارةتى دةرةوةى لة ريكخراوة تيرؤريستيةكان ليستي

ليستى تيرؤردا لة بةروارى دياريكردنيان ناو

1997/10/08 (ANO) ئةبونيزال ريكخراوى

1997/10/08 (ASG) ئةبوسةياف طروثى1997/10/08 (ئؤم) Shinrikyoئؤم1997/10/08 (ETA) باسك رزطارخوازى ريكخراوى1997/10/08 (IG) ئيسالمى) Islamiyya (طروثى ئال Gama’a1997/10/08 حةماس1997/10/08 (HUM)موجاهدين-UL بزوتنةوةى1997/10/08 لوبنان حيزبولالى1997/10/08 (کچ) ضاي بودن Kahane1997/10/08 ژل) PKK) (Kongra) كوردستان كريكاراني ثارتى1997/10/08 (ثلنطةكانى تاميل) تاميل ثلنطة ئازاديخوازةكانى

1997/10/08 (ELN) نيشتمان خوازى رزطارى سوثاى1997/10/08 (PLF) فةلةستين رزطاريخوازى بةرةى1997/10/08 (PIJ) فةلةستين ئيسالمى جيهادى

1997/10/08 (PFLF)فةلةستين رزطارى بؤ طةل بةرةى

1997/10/08 (PFLP-GC) فةرماندةيى طشتى PFLP1997/10/08 (فارک) كؤلؤمبيا شؤرشطيرةكانى ضةكدارة هيزة

1997/10/08 (17N) نؤظةمبةر 17ى شؤرشطيرى ريكخراوى1997/10/08 (DHKP / C) بةرة / شؤرشطير طةلى ثارتى ئازادى1997/10/08 (SL) درةوشاوة ريطاى1999/10/08 (AQ)قاعيدة ريكخراوى2000/09/25 (IMU) ئيسالمى ئؤزباكستان بزوتنةوةى

2001/05/16 (RIRA) ئيرلةندا رزطاريخوازى سوثاى ريالى

2001/09/10 (AUC)كؤلؤمبيا خؤبةرطريكارةكانى هيزة يةكطرتوةكانى وياليةتة

2001/12/26 (JEM) محةمةد سوثاى2001/12/26 (LET) تيبة لةشكر

Page 9: ideaDeplomatic

8

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

9

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

2002/03/27 (AAMB) ئةقسا كةتيبةى شةهيدانى2002/03/27 (AAA) ئةنسار ئالى Asbat2002/03/27 (AQIM) ئيسالمى مةغريبى قاعيدةى2002/08/09 (CPP / NPA) نوآ طةلى سوثاى / فيليثين ثارتى كؤمؤنيستى2002/10/23 (Islamiya (JI جةماعةت2003/01/30 (Jhangvi (LJ من لةشكرى2004/03/22 (AAI) ئةنسارؤلئيسالم2004/07/13 (CIRA) ئيرلةندا خوازى رزطارى سوثاى بةردةوامى2004/12/17 (LIFG) ليبيا ئيسالمى جةنطاوةرانى طروثى

2004/12/17 (AQI) عيراق قاعيدةى ريكخراوى2005/06/17 (IJU) ئيسالمى جيهادى يةكيتى2005/10/11 (GICM) مةراكيش ئيسالمى خةباتى طروثى

2008/03/05ul-Jihad-i-Islami/Bangladesh بزوتنةوة

((HUJI-B2008/03/18 شةباب2009/05/18 (RS) شؤرشطير خةباتى2009/07/02 (KH) حيزبؤال كةتيبةكانى

2010/01/19 (AQAP) عةرةبستان دورطةى نيمضة لة قاعيدة2010/08/06 (HUJI) ئيسالمي ئيسالمى UL-جيهادى جيهادى بزوتنةوةى2010/09/01 (TTP) ثاكستان تاليبانى بزوتنةوةى

2010/11/04 جوندولال2011/05/23 (AOI) سوثاى ئيسالم2011/09/19 (IM) هندستان موجاهدينى2012/03/13 جات) (صیفی Anshorut Tauhid كؤمةلةى2012/05/30 (AAB)عيزام عةبدوال كةتيبةكانى

2012/09/19 (HQN) حةقانى تؤرى

تيرؤريستةكان ريكخراوة دةرهينانى ليستى

سرينةوة بةروارى ناو دياريكردنيان بةروارىتيرؤردا ليستى لة

1999/10/08 جناح Hawatmeh فةلةستين رزطارى بؤ بةرةى ديموكراتى 1997/10/081999/10/08 سورةكانى كةمبؤديا) رؤذ (خةمير خةمير 1997/10/081999/10/08 نةتةوةثةرستةكان بةرةى نةيارانى Modriguez مانويل 1997/10/082001/10/08 سوثاى سوورى ذاثؤن 1997/10/082001/10/08 توثاك Amaru شؤرش بزوتنةوةى 1997/10/08

Page 10: ideaDeplomatic

10

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

11

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كضي خؤرهةالت ، نةزير بؤتؤ بيتؤلةية باشترين ديموكراتي

، هةلنةبذاردوة ذيانةم ئةم من "هةلبذاردوة مني كة ذيانة ئةوة بةلكورايدةطةيةنم بويرانة لةبةرئةوة ،ذنيكي بةهيض خؤم جيطةي كةهةرطيز

" . ناطؤرمةوة لةدنيا ترســةرؤك ، بؤتؤ نةزير بــي خاتوويةكيك و ثاكستان ــي ــران وةزيئؤثؤزسيؤني سةرةكي لةرابةرانيذةنرال البراوي لةسةركار حكومةتي /17) رؤذي ، " موشةرةف ثةرويز "لةكردةوةيةكي ، (2007/12بةهؤي راولبةندي لة تيرؤريستيطوللةيةك وبةركةوتني ليكردن تةقةخؤكوذيك ئةوة كةلةثاش ، كوذرالةبارودؤخيكدا ، تةقاندةوة خؤيلةدوا كةئايا نةيزاني كةسيك كةهيضقسانةي بةو خؤيدا تةمةني ساتةكانيباوةري وتبووي خؤي زاري بة كة

؟ نا يان هةبوو

بيروةندى عةلى وةرطيرانى:

Page 11: ideaDeplomatic

10

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

11

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

خؤرهةالت كضي ، بؤتؤ نةزير بي " كتيبيئةم بيروةريةكاني و ذيان دةربارةي باسيكة "خؤي بة قةلةمي و سياسةتمةدارة ثاكستانيةسال كتيبةي يةك ئةم نةزير . بي نوسراوةبالوكردةوة ثاكستان بؤ طةرانةوةي ثيشماوةي بؤ خيزانةكةي و ئةو ئةوة ثيش .دوبةي بةشيوةي و لةندةن سال لة هةشت

. دةذيان خوازراو دوورخستنةوةيخيزانيكي لة ، 1953 لةسالي نةزير بيلةبؤنةو بةضاوليكةري ، لةدايكبوو ناسراو، خيزانةكةيان ناو باوةكاني سياسية نةريتةيةكةم ئةرك و وةك طرنطيدان بةسياسةتي

. هةلبذارد ذياني خؤي دةستثيكيو نةهرؤ الل خيزاني وةكو بؤتؤ خيزانةكةيلةناودارترين بةيةكيك ، لةهندستان طانديجيهان هاوضةرخةكاني سياسية خانةوادةتةمةني نةزير بي كاتيك . دةذميردرينعةلي زولفيقار " باوكي ، بوو سال (4)، سةرؤك لةاليةن ئةسكةندةر ميرزا " بؤتؤنوينةري وةك ثاكستان كاتةي ئةو كؤمارينةتةوة ريكخراوي دةنيردريتة والتة، ئةويةك و حكومي ثؤستة . يةكطرتووةكان وةك بؤتؤ زولفيقار يةكةكاني ــةدواي لسةرؤك لةسةردةمي بازرطاني وةزيــري وزة ــري وةزي ، " خان ئةيوب " كؤماري ئةنجومةني سةرؤكي و دةرةوة وةزيري ،نةتةوة لةريكخراوي ثاكستان نوينةرانيجياجياكان لةسةردةمة يةكطرتووةكانبي دايكي و باوك ئةوةي هؤي ببووة ،لة دوور خؤيان كاتةكاني زؤربةي نةزيرو دايةن مندالةكانيان لةالي خيزانةكانيان ونةزير بي مندالي بن . طةورة خزمةتكارةكانكةبةجياوازي بوو باوكيك بةسةرثةرشتيهيض كض كورو منداالني لةنيوان كردنخؤشطوزةراني تواناكاني هةموو و نةبو برواييةكسان بةشيوةيةكي وكلتوري فيركردن ،دايكة . مندالةكاني بةردةست دةخستة هةروةك نةزير بي ئيرانيةكةي بةرةطةز مةزهةب شيعة تر ئيرانيةكاني هةموولةطةل ئةو ذياني ئةوةشدا لةطةل ، بوو

خيزانةكةي مةزهةبي سونة تري ئةندامانيبوون، ئاسايي هاوسةرةكةي كةسوكاري و. نةبوو لةنيوانياندا ناكؤكيةك و طرذي هيض

كات زؤر نةزير بي يةكسانخوازي باوكيبةشداري لةكؤبونةوةكاندا خؤي مندالةكانينةزير بي مندالي قؤناغي هةرضةند ثيدةكرد.خؤشطوزةرانيةكي و ئارامي لةطةل ديارةدةضوو، بةسةر خيزانةكةي تايبةتمةنديبةو بوو تايبةت بةراستي سياسةت دنيايرةهاو دةسةالتي ، باوكي كةتيايدا دنيايةيثاكستاني هاووالتي مليؤنةها خؤشةويستيئةو ميردمندالي سةردةمي بــةالم ، بووو ئالؤز بارودؤخة ئةو لةطةل بوو هاوكاتتةنها نةك ئابووريةي سياسي- قةيراناوية جيهاني والتاني لة زؤر بةلكو ثاكستان،

. كاريطةريةوة ذير خستبووةسالي دةيةي لةكؤتايي بؤتؤ زولفيقاردةربرين ــارةزاي ن لة و زايني 1960يسةرمايةداري بةسياسةتةكاني بةرامبةركاتة ئةو كؤماري سةرؤك بةرؤذئاواي سةرثاكستان طةلي حزبي ، " خان ئةيوب "

. دامةزراند ( p.p.p)طةشةكردني و رةوت كةلة خان ئةيوبسياسيةكان ضاالكية رؤذي لــةدواي رؤذ

، ( p.p.p) ضاكسازي وبانطهيشتيئابووري ضاالكية بةثةرةسةندني هاوكاتنيطةران بؤتؤ عةلي كؤمةالتيةكاني وتةنانةت جــؤراوجــؤر، بةشيوةي ، ببوو بةكوشتن ئةو راستةوخؤي هةرةشةليكردنيئةو جموجولةكاني ئاستي هةوليدا ،سةرنةكةوتني لةئةنجامي . بكات سنووردارحكومةت كؤتنرؤلكردني تاكتيكةكانيلةثاش مانط (11) سةرةنجام ، بؤتؤ بؤسةرئةيوب ، ثاكستان حزبي طةلي دامةزراندنيسةراني دةستطيركردني فةرماني ، خانزيندان بؤ رةوانةكردنيان و حزب باالينارةزايةتيةكاني بة بةرامبةر لةكاردانةوة وهةموو قوتابخانةو ، كارة لةدذي ئةم خةلك

. داخست زانكؤكانيبوو 1968 لةسالي رووداوانـــة ئةم جيهانيش سياسي كةبارودؤخي ساليك ،شؤرشيةكان سةرهةلدانة . بوو لةطؤرانداذير خستبووة والتاني لة زؤر ضارةنوسيلةزانكؤكاني خويندكاران و كاريطةريةوةتؤكيؤ ، ثاريس لةوانة جياجياكان شارةراولبةندي هةروةها مةكسيكؤسيتي، ،ياساو ئةو لةدذي خؤثيشاندان دابووة دةستيانهةرضةند . كؤمةاليةتيانة – سياسي يارة برزولفيقار زيندانيكردني دواي مانط سيخاني ئةيوب ، ثاكستان نائاراميةكاني ،ثاكستان طةلي حزبي رابةراني تا ناضاركرد دةستطيركردنة ئةم بــةالم ، بكات ئــازادكؤت هينانةكايةي بؤ بوو تازة وةرزيكيدوايي دةستطيركردنةكاني و وبةنديةكانضاالكي سياسيةكان جياجياكاني لةماوة ئةوخان ئةيوب ، ( 1969/3/25) لة .دةســت ــــاري داواك لــةوةالمــدانــةوةيو هاووالتيان لةاليةن خؤي لةكاركيشانةوةيوازيهينا ، لةثؤستةكةي خؤي خؤي نةيارانيخان يةحيا " دةست داية دةسةالتي بةالم ،تةواو ديكتاتؤريكي و سوثا طشتي سةرؤكي "

. كايةوة هيناية مانايبي ، هاتنةسةركاري هةربة يةحياخانهةلثةسيراو مةدةنيةكاني ياسا دوو و يةك

، 1953 لةسالي نةزير بيلةدايكبوو ناسراو خيزانيكي لة

لةبؤنةو بةضاوليكةري ،ناو سياسية باوةكاني نةريتة

طرنطيدان ، خيزانةكةيانو ئةرك وةك بةسياسةتي

خؤي ذياني دةستثيكي يةكةمهةلبذارد

Page 12: ideaDeplomatic

12

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

13

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

. حكومةتيكي سةربازي راطةياندــي ــوون ــب ــةردةوام ب كــةبــؤ زولــفــيــقــارلةئاكامي خــؤي ضاالكيةسياسيةكانيتواني ثاكستان ناوخؤييةكاني طؤرانةثؤستي زايني حةفتاكاني دةيةي لةسةرةتايوةربطريت والتــة ئةو ــري وةزي ســةرؤكثيكهاتووة كة سةربازي نا حكومةتيكي ،بةمةبةستي مةدةني كابينةيةكي لةضةندثرؤسةيةكي ضةسثاندني و جيطيركردن سةرةنجام و راطةياند دةمارطيري لة بةدةرلةناكاو مردني كرد، بةخت ريطاية لةو خؤيبووةتة بؤتؤ خيزاني لةناو بةرة كةبةرةهيشتوو، بةجي كاريطةري نةريتيكي تووشي ئةو مندالي سي ذياني دؤسيةي و. بوةوة ناخؤش و نةكراو ضاوةرواني مردنيكيسةربازي كودةتايةكي لةثاش زولفيقار " ــرال ذةن لةاليةن ، 1977 كةلةساليدةستطيركراو ، بةريوةضوو " زياءئةلحةقسال دوو ثاش كوشتني زينداني و بةتؤمةتي

. لةسيدارةدرا1969 سالي ي ( 8) مانطي لةكؤتاييبوو سال ( 16) تةمةني نةزير بي كاتيك ،ئةمريكا بؤ رؤيشت خويندن تةواوكردني بؤ ،خؤي الويتي ساالني كةلةسةرةتاي ئةو .

لةريطةي ضاالكي و هؤطري بؤ ئارةزوويةكي، نةدا نيشان باوكي سياسيةكاني ئامانجة دوورنماي ، رؤذئاوا جيهاني ناو ضوونة بةبيرؤكةيةك طرنطترين . بةديكرد تازةيلةسةر نةزير بي بؤ ــاي دةرط كةثاشانكردةوة لةثاكستان سياسةت طؤرةثانيتيكشكاندن " بؤ بوو ئةو دةرووني خواستيلةريطةي " نةريتةكان لة زؤر لةناوبردني ولة موسولمان وةكو ذنيكي خؤي ئامادةبووني

. بوو والتدا سياسةتي بواريبة " : ــي دةل بارةيةوة لةم نةزير بيدةتوانين جيهان ميذووي بة سةرنجيككةلةراستيدا دةرةنجامة باوةرو بةو بطةينتوانيويانة سةركةوتوو ئةو كةسانةي ذمارةيزؤر نيية ئةوةندة ، لةدنيادا لة طؤرانكاري بنسةردةمي ثيشكةوتن كةسانيك كةبتوانن ،والتيك بيننة شارستاني و نويخوازي وبنةما ثةيرةو و ريطا لةسةرةتاي كةبةراستيئةوةندة تيايدا ذنان رؤلي و سةرةتاييةكانة

" . نادريت ثي طرنطيخويندن و لةئةمريكا ذيان سالي ضوارذياني سةردةمي خؤشترين ، هاوارد لةزانكؤيلةوبارةيةوة دةنوسيت خؤي كة نةزير بوو بينةدةناسي بؤتؤيان خيزاني ئةمريكيةكان " :

لةذيانمدا يةكةمجار بؤ كة لةوةي من ولةئةمريكا . وةردةطرت ضيذم بووم نةناسراديموكراتيم ضةشت بؤيةكةمجار من بووكة زياتر زؤر بةخؤم بروابوونم كة لةهاواردبوو، و

". بوو، 1970 سالي ديسةمبةري لةمانطي نةزير بي خويندني سالي دووهةم لةطةل و) لةثاش يةكةمجار يةحياخان بؤ ، لةئةمريكاحزبي ئةنجامدةدات. هةلبذاردن سال ( 13بؤتؤ زولفيقار بةسةركردايةتي ثاكستان طةليبةدةستهينا لةهةلبذاردن رةهاي سةركةوتنيمجيب " شيخ بؤ سةركةوتنة ــةم ئ .كة " طشتي " يةكيتي رابةري " ئةلرةحمانبةتايبةت ، هةلبذاردنةكان يةكةمي دؤراوينةبوو، خؤش بوو ثاكستان خؤرهةالتي لةزولفيقار هاوكاريكردني لةوةالمدانةوةي ئةوسةربةخؤ بزووتنةوةيةكي دامةزراندني بؤ ،رؤذهةالتي تةواوي جيابوونةوةي لةثيناوخؤي رةزامةندي رؤذئاوا لةبةشي ثاكستان

. نيشانداثشتيواني ئةو ئةوانةي شؤرش اليةنطرانيباج ، بةطذاضونةوة دةستيانداية ، ليدةكردنجيابوونةوةو ئةطةري نارةزايةتي، و نةدان، بوو لةئارادا ناوخؤ جةنطي هةاليسانيسةرؤك لةديدي نةبوو دور مةسةلة ئةمسوثا داية دةستوري يةحياخان . كؤمارةوةداوةتة دةستيان ئةوانةي سةركوتكردني بؤكوشت بؤ سوثا مةفرةزةكاني . شؤرشكردنشؤرشطيرةكان و نارةزايةتيةكان وبريئةو ) رؤذهــةالت بةنطالي بؤ دةنيردرين. ( رةحمانة موجيب دةستي لةذير ناوضةيهةلدين دةكات لة بةهةزاران هاووالتيانفرؤكةكاني بؤمباراني بةهؤي لةوانة زؤر وبؤ الشةكانيان و ــن ــوذري دةك سوثاوة جادةكان لةسةر ثشكنين خالي دروستكردني

. ليوةردةطيريت سوديدةكــات ديسةمبةر، شانزةي رؤذيئةوة دواي رؤذ ضوار و بةدةستةوة دةدريتناضاردةكات يةحياخان خةلك تورةيي ،

. بكيشيتةوة لةكار دةست

Page 13: ideaDeplomatic

12

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

13

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

وةك بؤتؤ رووداوة ، زولفيقار ئةم بةدوايطةورةترين هةلبذيردراوي سةركردةيدةبيتة ، لةثاكستان ثةرلةماني طروثيوالتة، لةكاتيكدا كةلة ئةو كؤماري سةرؤكلةسةر يةك ، جةنطدا هةفتة دوو ماوةيلةناوضووة والتة ئةو ئاسماني هيزي ضواريرؤذئاواي لة طؤشة ضوار ميلي هةزار ثينج ،هندستان ذيردةستي كةوتة ثاكستانسوثاي لةاليةن ثاكستاني هةزار (93) و

. طيران بةديل هندةوةبؤتؤ عةلي ئــةوةي ثاش ديدارةكانيسةرؤك ، “ طاندي ئةنديرا “ لةطةل نيوان زؤري وتوويذيكي و هندستان وةزيرانيقةيراني ضارةسةري سةرةنجام هةردووكيان،

. بةديديني وثاكستان هندستان نيوانسةرؤك لةثؤستي بؤتؤ عةلي بوونيلة و ناخايةنيت ديارة زؤر ثاكستان كؤمارينيشتماني ئةنجومةني ، (1973/8/14)ئيسالميةكاني ياسا وبةثيي دةنط بةكؤيرابةراني بووني هةموو كةبة رازي والتة ئةوطروثةكاني و مةزهةبيةكان ــةرو دةوروببؤتؤ عةلي ئةنجامدرا، ( p.p.p) نةياريلةئةنجومةني زؤرينة سةرؤكي وةكثاكستان وةزيراني سةرؤك و نيشتماني

. ناسينرا بةرةسميوةرطرتني كاتي ، 1973 لةسالي هةربةريتانيا ئؤكسفؤردي لةزانكؤي نةزيرة بيضوار لةنيوان هةبوو ئةوةي ضانسي ئةو .لةزانكؤي كةهةموويان خيزانةكةي منداليكة كة كةسي تةنها ، بوون وةرطيرا ئؤكسفؤردكودةتاكةي ئةوةي لةثيش زانكؤي خويندنيطشتي سةرؤكي ، " ئةلحةق "زياء ذةنرالبةشي ، بدات تيك ذيانيان رةوتي سوثا. تةواوكرد نيودةولةتيةكاني مافة و سياسةتثاكستان ذةنرالي ديكتاتؤري كودةتاكةيشةوي نيوةي . روويدا ، 1977 لةساليسوثا كودةتاي هةوالي ، ( 1977/7/5)حةوانةوةي شويني دانيشتواني خةولةضاويناكري باوةر . دةكات تال وةزيران سةرؤكلةثيش رؤذ دوو بةشةخسي ئةلحةق زياء .

بؤتؤي عةلي ديداري ، كودةتاكة ئةنجامدانينيشان وةفاداري ريز و بةرامبةر بةو تا كردوةبةم . بوو سةركةوتوو كودةتاكة . بدات رووخاو بؤتؤ مةدةني حكومةتي شيوةية ذير دةخةنة ثاكستان ذةنرالةكان تر جاريكيهةروةك بؤتؤش عةلي . خؤيانةوة دةستيسةراني و باالكان بةرثرسة لة تر زؤري

. دةكريت دةستطير حيزبةكاننةزير بي ، كودةتاكة لةثاش هةفتة دووباوكي ، بة فةرماني والت بؤ طةراوةتةوة كةئةنجامدةدا خؤي سياسي ئةركي يةكةمهؤي دةبيتة ، لةالهور وةرزيةكان بارانة .بي . ويرانكةر مال الفاويكي دروستبوونيلةطةل هــاودةردي بؤ براكةي و نةزيرناوضةية ئةو دةضنة ثاكستان طةلي حيزبيبؤ حيزب لةاليةنطراني كةس ســةدان .

. فرؤكةخانة هاتبوونة ثيشوازيكردنيانحكومةتي ، كودةتاكة لةثاش هةفتة سيسةراني بةئازادكردني دةبي ناضار سةربازي دةستطيركراوةكان، سةركردة و سياسيبريارةكاني كةس مليؤنةها لةئةنجامداسةرداني لةكاتي تا ثيشيلدةكات، حكومةتبؤ برؤن طةورةكان شارة بؤ بؤتؤ عةلي

. ليكردني ثيشوازي

كةلةثاش نةزير بي سةردةمةدا لةوكةلةتةمةني ، كةراضي بؤ طــةرانــةوةي، ( p.p.p) بةئةندامي بووة سالي (14)فراوانكردوة، هةولدةدات ضاالكيةكاني خؤي

. بطريتة بةر باوكي شوين ثييعةلي سياسي ئامادةبووني سةردةميزياء ذةنرال كؤماري سةرؤك لةكاتي بؤتؤلةئةنجامي ئةو و ناخايةنيت زؤر ئةلحةق، سةرةنجام ئازادكردن و زنجيرةيةك طرتن(1979/4/4) رؤذي لةسةرلةبةيانيلةسيدارة راولبةندي طةورةي لةزينداني ،

. دةدريتدةدريت ، بةجيماوة ئةو لةثاش ئةوةي، دايكي كةلةطةل نةزير بي بةكضةكةي سياسي ضاالكي بةهؤي ، باوكي هةروةكذةنرالي دادوةري دةزطــاي زينداني لة ،ثان و شــؤر كراسيكي ، فةرمانرةواية زولفيقار ) ، بوو لةبةري مردني كةلةكاتيجلي لةبةركردني سياسي زيندانيكي وةكخواردني لة جطة ،( رةتكردوةتةوة زيندانيانيرؤذةوة دة لةثيش كةئةو ، قوتو تايبةتي و ثةرداخ يةك ، طرتبوو ماني لةخواردن

. هاوسةري ئةنطوستيلةيةكيلةاليةن باوكي لةسيدارةداني كارةساتينةزير كةبي بوو رووداويك ، حكومةتةوةذياني قؤناغيكي لةهيض هةرطيز نةيتوانيلةياديتي نةزير هيشتا بي . بكات بةوة بروائاوازي بؤتؤ “ هاواري شادمانةي “ بذي كةكةلةكاتي بوو كةس مليؤنةها طــةروويويرانةترين لة ، لةباوكي ثيشوازيكردن ثاكستان طوندةكاني دوركةوتوترين و. بووم شلةذا من “ هةروةها دةوترايةوة،باوكم بؤ شتةي ئةو نةمدةويست نةمدةتوانيزولفيقار نةدةكرا ، بكةم باوةر هاتووة ثيشوةزيــري ــةرؤك س يةكةم ، بؤتؤ عةلي طشتي راي لةاليةن كةراستةوخؤ ثاكستانلةو . مردبيت بوو هةلبذيردرا هاووالتيانةوة بوو تةنها شتيك كة سةركوتكردن كاتةوةيبةسةر ذةنرالةكان حوكمي كةلةسةردةميوالتة ئةو سةربةخؤيي لةكاتي ، ثاكستان

كة بيرؤكةيةك طرنطتريننةزير لةسةر بي دةرطاي بؤ

لةثاكستان سياسةت طؤرةثانيدةروني خواستي كردةوة

و تيكشكاندن " بؤ بوو ئةولة نةريتةكان لةناوبردني زؤرخؤي ئامادةبووني لةريطةي "

لة موسولمان ذنيكي وةكوبوو والتدا سياسةتي بواري

Page 14: ideaDeplomatic

14

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

15

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

يةكةم 1947 ، بةديدةكرا ، باوكم لةساليوالتة بةديهينا ديموكراتي لةو كة بوو كةسوةك هيشتا كةهاووالتيان جيطةيةك لة .سةرؤكي لة ذيردةستةيي رابردوو سةدةكانيبةسةر ذيانيان زةويةكان خاوةن و هؤزةكانبنةرةتي ياساي كةيةكةم بوو باوكم ، دةبردمافة و ياسايي ثشتيواني دابينكردني بؤشوينةي لةو . داهينا لةوالتدا مةدةنيةكانحكومةتي بةرةوثيشبردني بؤ خةلكي كةبةر بةرنة ثةنا ناضاربوون ، ذةنرالةكانئةو دروستكردني و خوين رشتن ، توندوتيذيحكومةتيكي لةطةل ثةرلةماني سيستةميكيسال ثينج هةر هةلبذاردنيكي و مةدةني

“ ... ضةسثاند جاريكيساتةكاني دوا تا ئةلحةق زياء ذةنرالحوكمي ئةنجامداني زوو ــي ــةوال هتةنانةت لةهةمووان لةسيدارةدانةكةيشاردبوةوة حوكمدراوةكانيش لةخوديسياسي سةركردة لة دةستةيةك داواي ورةسمي كةبة تر والتاني مةزهةبيةكاني ورذيمي لةاليةن بؤتؤ بةخشيني خوازياريجيمي وةك “ كةسانيكي ، سةربازي بوونبيرذنيف ليؤنيد ، تاضةر مارطريت ، كارتةرطاندي ئةنديرا ، دووةم ثؤلي ذان ثاثا ،و “ سوريا ، ئيمارات ، سعودية سةراني ،بةهةند ئيسالميةكاني طروثة لة هةندي عةلي لةسيدارةداني لةثاش و وةرنةطرتبةهؤي فرؤكةيةك تةرمةكةي بةشةو ، بؤتؤشوينيك ) بؤتؤ خيزاني ئارامطاي رةوانةي( “ خودابةخش قةرهي “ طوندي لةنزيكي

. كردزولفيقار مةرطي لةثاش هةفتة هةفتةدايكي كةلةطةل نةزير بي ، بؤتؤ عةلي(5) مانطي لةكؤتايي . بوون لةزيندان هةرسيهاال “ لةزينداني ، 1979 سالي يئازادكردنيان دواي ئةوان . دةكرين ئازاد “نةزير بي باوكي خانووةكةي ــةي رةوانماوةيةكي ولةثاش دةكرين كةراضي لةتازةكردنةوة بةلين كةبؤ نةزير بي ، كورتطؤرستاني سةرداني باوكي، بةئامانجةكاني

لةسةر مةزاري ، دةكات تايبةتي خيزانةكةيانكة تاكاتيك دةدات، بةخؤي بةلين باوكيئارام ثاكستان بؤ نةطةريتةوة ديموكراتيداوة، بةلينم بةباوكم و بةخؤم “ : نةطريتدايطيرسان، كةئةو مةشخةلةي كةئةوثاكستان يةكةم رابةري . ئةو رابطرم زيندووقسةي خةلك هةموو نوينةرايةتي كةبة بوويان فةرماندةكان، تةنها نةك ، دةكــردكة ئيمةية ئةركي ئةمة . دةستةبذيرةكان

“ ... بين ئةو ريطةي ثيدةري دريذةلةناوبردني لةثاش ئةلحةق زياء ذةنراللةكاتي و ، 1977 لةسالي بؤتؤ زولفيقارهةلبذاردني ئةنجامداني بؤ دارشتن بةرنامةطرذي 1979 ، سةرهةلداني لةسالي نويكؤمةلطة، ئاستي لةسةر دةبيني ئالؤزي وزانيني بةثوضةل بؤ دةطةريتةوة كةديارة كةتيايدا ثيشوو، هةلبذاردني دةرةنجامةكانيسةركةوتنيكي ثاكستان طةلي حيزبي

. بةدةستهينابوو بةرضاويهةلبذاردني سيثتيمبةردا لةمانطي“ p.p.p " تيايدا كة دةستيثيكرد شارةكانئةنجامداني بؤ . بةدةستهينا سةركةوتني ،دةبوو كة هةلبذاردن ــي دووةم خووليدةست ، بكريت ــدا والت لةسةرتاسةريلةكاتي رايدةطةيةنن رذيم وثيوةندةكانيكايةي لة بةشداريكردن بؤ ئارةزوكردنطةلي ثارتي ، سةرتاسةري هةلبذاردني ، بيجطة بكريت تؤمار ناوي ثاكستان دةبيتلةثرؤسةي بةشداريكردن بؤ ريطاية لةمنةزير بي . بيبةشدةكريت هةلبذاردن كارة ئةم بؤ مل حزبةكةي تري وبةرثرسانيبريارة ئةو جيبةجيكردني ضونكة ، نادةنفةرمانرةوا سيستةمي بؤ ثشتطيريكردن بة

. دةزاننتؤرة نةزير بي بريارةي بةم ــرال ذةنهةلبذاردنةكة ثرؤسةي وهةموو دةبيتطرتن بة ودةستدةكات هةلدةوةشينيتةوةنةزير بي ثارتةكةي سةراني وزيندانيكردنيرؤذنامةي دةكات . ودايكي دةستطير وخؤيكة بؤتؤ ثارتةكةي زمانحالي ي، (مةساوات)

ضاثدةكرا لي دانةي هةزار (100) لة زياتر. دادةخريت ، لةشاري الهور تةنها

لة لةمالةوة زيندانيكردن مانط شةش شةخسي مولكي كة ، مورتةزا” “ ناوضةي سةر ئةو سزاي ، الرانكا لة بؤتؤية خيزاني ديكتاتؤري لةبةرامبةر بريارةكاني بوو كيشيية

. سةربازيوبالوكردنةوةي لةضاث رؤذنامةكانوخيزانةكةي بؤتؤ عةلي وينةكانيوثابةند دةكريت لي ريطريان وكضةكةيطةلي ثارتي “ ــاوي ن دةكرين،لةثاش ناوي بؤ “مردوو” دةستةواذةي ، ثاكستان” ئةم سانسؤر . لةئةنجامي بكريت ثارتةكة زيادرؤذنامةكان جار هةندي ، خستنةسةرةسثيتي بة رؤذنامةكةيان ستوونيكي ضةنددةبرراو مالةكانيان تةلةفؤني ، دةهيشتةوةزيندانةكاني لة بةزيندان تايبةت ياساكاني

. دةكرا ثةيرةو مالةكانيانثارتي دةسةالتةكاني ماوةيةك ثاشدةكةن زيا ئةلحةق ناضار ثاكستان ، طةليستةمكاريةكاني سياسيية وبةندة كؤت ،هاتنةسةركاري لةسةردةمي . بكاتةوة توندترهةر ، 1977 لةسالي سةربازيدا حكومةتيبكرداية ضاالكي سياسي بةشداري كةسيكوئةشكةنجة ودةخراية زيندانةوة دةدرا سزا ،ئؤكتؤبةري (19) ي رؤذي لة ئيتر ، دةدراسةربازي حكومةتي ، 1979 ساليسياسيةكان ثارتة هةموو ضاالكيةكاني

. رادةطةيةنيت بةناياسايي1979 سالي ديسةمبةري مانطي لةئةفغانستان رةوانةي روسيا سةربازةكاني ،دةست لة بؤتؤ نةزير ــي ب . ــن دةكــريئةم بيستني بة لةمالةوة بةسةركردنيكة دةكات، بةوة دةرك راديؤوة لة هةوالةجيهان طةورةكةي جةمسةرة دوو جةنطيلةنزيكي سؤظيةت يةكيتي و ئةمريكا واتا ،

. لةئاراداية ثاكستان سنوورةكانيفير باوكيةوة ئةزمونةي كةلة ئةو بةثييبؤنةكاني ميذوويي رةوتي ولةطةل بووةئةطةر كة دةزانيت وئةمريكا، ثاكستان

Page 15: ideaDeplomatic

14

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

15

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بيت بارودؤخيك خــوازيــاري ئةمريكابةو نةتوانيت سؤظيةت يةكيتي كة لةناوضةكةئةفغانستان لة خؤي بووني ثيطةكاني ثييةحكومةتي دةسةالتي ، بكات بةهيزتررووبةرووبونةوةي تواناي بؤ ثاكستانبةدةر ، دةكات ثرضةك سؤظييةت يةكيتيبةهيزتر ئةلحةق زيا حكومةتي لةمةش

. دةبيتئةمريكا دا ، 1980 ديسةمبةري لةكؤتايي بة . هةلبذاردووة خؤي بــذاردةي كة دةردةكةويت، بةهار وهاتني زستان هاتنيزيا حكومةتة ديكتاتؤريةكةي ئةمريكييةكانبةرذةوةنديةكاني ثاراستني بؤ يان ئةلحةق

. باشترة ثي خؤيانلةسةر بةردةوامبووني حوكمراني ئةلحةقبؤ تالة رؤذطاريكي ، دةســةالت كورسيلةبةردةم ئامادةبوون . بؤتؤ عةلي خيزانيدةستطيركردني بةلطةي خستنةرووي دادطا،نةزير بي بةتايبةت خيزانةكةي ئةندامانيودووبارة كورتخايةن ئازادكردني ودايكي،بةسةركردن دةست دةستطيركردنةوةيان،ضاالكيية سنوورداركردني لــةمــالــةوة،دووبــارة و سياسييةكان كؤمةاليةتيية–رووبةروبوونةوةي ثيشهاتي ، زيندانيكردن

. ركابةرة دوونزيكبوونةوة ثــيــش رؤذ هــةشــت بي ، بؤتؤ عةلي لةسيدارةداني لةسالرؤذي زنجيرة لةو دةكرين ئازاد ودايكي نةزيرسازداني . مالةوة ودةستطيركردنانةي طرتنبةئامادةبووني نهيني كؤبوونةوةيةكيكؤميتةي ئةنداماني ، وئاندي" سي "عةلي لةمالي حزب ناوةندي تةنفيزيكة ليدةكةويتةوة ثيشنياريكي ، بؤتؤثارتي لةنيوان هاوثةيمانييةك دروستكردنينةتةوةيي يةكيتي " وثارتي ثاكستان طةليثيشووي نةياري ، ( P.NA) ثاكستان" بزووتنةوةي شيوةية بةم و “ p.p.p “( M.R.D) ديموكراتي زيندوكردنةوةي

. ثيكديتتازةكة بزووتنةوة سةراني برياري بةثيي

لةيةككاتدا نابيت ودايكي نةزير بي ،بةهانةي تا سياسي ئةنجامبدةن ، ضاالكيحكومةت لة هةردووكيان دةستطيركردني

. بسةننةوةنةزير بي دوبــارة ، (13/3/1981)لةزينداني وئةمجارةيان لةزينداندايةبي ئةمجارةي تؤمةتي . سؤكؤر” “ ناوةنديرفاندني لة هةبووة رؤلي كة ئةوةية نةزيرلة ثاكستان نيودةولةتي هيلي فرؤكةيةكيكة ، سالي 1981 ئاداري ي (2) رؤذي”P.P.P “ ئةندامي وةك نةزير بي ديارةديموكراتي بزووتنةوةي ئةندامي هةروةهازانياريةكي لةسةر بضووكترين ، ( M.R.D)ثييواية ئةلحةق زيا بةالم ، نةبوو رووداوة ئةمزؤرينةي ثشتيواني ئةتوانيت مةسةلةية بةم( M.R.D) بزووتنةوةي لة هاووالتيان

. بكاتةوة كةمبةئةندامي خؤيان فرؤكةكة، رفينةرةكاني، ناساندبوو “ زولفيقار” ةوة بةناوي طروثيكسياسي زينداني ئازادكردني (55) خوازياريجيبةجيكردني ولةثيناوي بوون ثاكستانبــةرةو فرؤكةكةيان ، خواستةكةيان

. سوريا رفاندبوو بةرةو ئةفغانستان ولةويوةئةمريكييةكاني دؤستة ضاالكييةكاني

خويندن سةردةمي دريذايي كةبة نةزير بيلة ئــةوان ئيستاش ، ناسيبوو يةكتريانمرؤظ مافي نيودةولةتيةكاني ناوةندةئازادكردني يارمةتي ، ئةنجامدةدةن ضاالكي(11) رؤذي دا لةزيندان وئةو نةزيريان بيلةثاش ، 1981 سالي ديسةمبةري يتاكة لةزينداني مانط (10) بةسةربردني

. دةكريت ئازاد كةسيئةمجارةي مالةوةي دةستبةسةركردني بةسةربردني بة ــة ــذةدان دري نةزير بــيبةالم ، سؤكؤر لةزينداني ذياني رؤذةكاني ئةويش زيادكراوة، بؤ ئيمتيازيكي ئةمجارةكةسة لةطةل ، تةنها بةتةلةفون قسةكردنةسي جاريك هةفتة دوو وهةر نزيكةكانيديداري بؤ كة ببينيت، دةتوانيت كةسرؤذنامةيةكيشي زيندانةكةي ناو ، هاتبوونبؤ نةزيريش بي نةبوو، تيا خويندنةوة بؤلةسةر رادةهينيت خؤي ، بردن بةسةر كات

. ضيشت دروستكردنيمانطيك تيدةثةريت ضةند

1983 ــي ــوي ن ــي ــال س ــك ــي ــات كلةوة باس نةزير بي ، دةستثيدةكات ،تةنها وة ، 1977 سالي كةلة دةكــات. بووة ئازاد نويدا سالي لةسةرةتاي يةكجار

Page 16: ideaDeplomatic

16

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

17

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

باري وتيكضووني جياجيا نةخؤشي بةهؤي بة ناضار دةكات ثياوةكاني رذيم تةندروستي ،وسيناتؤرةكاني لةبةرثرسان هةندي داوايةكيبي سةردانيكردني لةسةر بن رازي ئةمريكاضارةسةركردني وبةمةبةستي رؤذئاوا بؤ نةزير

. نةخؤشييةكانيئةمريكا، بؤ نةزير بي سةردانيكردني ، ئازادبووني لةثاش بةريتانيا بؤ ثاشاندةكةويتة ئةو دوورخستنةوةي ثروثاطةندةيطفتوطؤيةكدا لة ئةو بةالم ، خةلكةوة ناوضارةسةر بؤ تةنها من “ : رايدةطةيةنيتلةدايكبووم لةثاكستان من . ئيرة هاتوومةتة

“ . دةمرم لةويش وهةرلةندةن لة مانةوةي لةماوةي نةزير بيدةرةوةي ضاالكواناني لةطةل هةوليدةدائةوان ديدارو ثاكستان طةلي ثارتي والتي “ . كؤبكاتةوة هاوبةشدا ئامانجيكي لةدةوريثيكهاتووة بةردةوام حزبيك بووة “ p.p.pهاوثةيمانيةكة ، وتاقميك دةستة لةضةندكؤمةاليةتي جياجياكاني تويذة لةنيوان، ماركسييةكان ، جؤراوجؤر ئابووري ،، ، بازرطانةكان خاوةن زةوييةكان دةرةبةطة

و... وذنان ئاينييةكان كةمينةدوور ذياني طوشارةكاني لــةنــدةنسياسييةكان سةركردة وترسي ــي والتبووةتة والت لةناو لةبيرضوونةوةيان لةبةرذةوةنديية ئةوان ئةوةي بؤ هؤكاريكبةرذةوةندي ثيش بخةنة شةخسييةكانيان،طةيشتن بؤ لةهةلمةتيكي نهينيدان ، طشتي

. حزب سةركردايةتيكردني بةبرا ، ــةواز” ن شا “ طوماناوي مةرطيلةاليةن ، كة لةفةرةنسا بي نةزير بضووكيئةوة ثرؤثاطةندةي ثاكستانةوة بةرثرسانيناضار نةزير بي ، كوشتوة خؤي كة دةكريتبراكةي تةرمي سثاردني بةخاك بؤ دةكات،1985 سالي (8) مانطي ي (21) رؤذيدواي رؤذ ثينج . ثاكستان بؤ بطةريتةوةوالتة بةرثرساني ئةو ، والت بؤ طةرانةوةيدةستطيركردني برياري بةدةركردني دووبارةلة نةزير بــي ، مانط (3) ــاوةي م بؤ

بيانوةكاني . دةكــةن دةستطير كاراضيبيطويدانة ، ئةو لةدذي حكومةت ئةمجارةيلةطةل ديدار حكومةت، ئاطاداركردنةوةكانيوالتدا لةناوضة هةستيارةكاني تيرؤريستةكان

. بووةجيطةي بووة ئةمجارة دةستطيركردني سةرؤكي ، “ ريطان رؤنالد “ نارةزايةتي لةئةنداماني طروثيك . ئةمريكا ئةوكاتةيلةثةيوةنديكردنيان بةريتانياش ثةرلةمانينيطةرانيةكاني مةبةستي ، ئةلحةقةوة زيا بةناياساييةي كارة بةم سةبارةت خؤيان

. راطةياند بةو ثاكستان حكومةتيئةمجارةي زيندانيكردني لة نةزير بيp.p.p “ ـــةري راب جلي هــةر هيشتا(3) رؤذي كة كاتيك ، لةبةردابوو “ــي رؤذان ــال س هةمان نؤظةمبةري يتةواو خةريكة كاتيةكةي زيندانيكردنةحزب هةواداراني بؤ لةبةياننامةيةكدا ، دةبيتبةشداريكردن كةبةمةبةستي رايدةطةيةنيت،دؤسييةي ليكؤلينةوةي لةدانيشتنةكانيفةرةنسا سةرداني براكةي مردني قةزايي

. ثاكستان وثاشان دةطةريتةوة بؤ دةكاتلةثاش ، ي سالي 1988 (6) لةمانطيفةرةنسا دادطــاي ، ليكؤلينةوة سال دوو

بةلطةي نةبووني كةبةهؤي رايدةطةيةنيتكوشتن لةتؤمةتي ثيداطريكردن ، تةواونةبووةوة ثشتراست تايبةت كةساني لةدذيخؤ تؤمةتي كةم اليةني دادطا بةوحوكمةي .

. دةبيتةوة بةتال نةواز شا كوشتني/12/30) ـــةرواري ب لة هةرضةندئةو لةئةنجامي ئةلحةق زيا ، (1985طرتةوة وجيهاني ناوضةكة طؤرانكارييةي، هةلوةشاندةوة سةربازييةكةي حكومةتة ،فةرماندةيي وثؤستي كؤماري سةرؤك بةالملة ذيردةستي هةر هيزة ضةكدارةكان طشتيزؤري ساالنيكي ئةزمووني . بوو خؤيدابةسةر ذةنرال تاكرةوانةي حوكمرانيكردني تازة ديموكراتي وايكردبوو ثاكستانةوةتايبةت ناوةندةكاني والتةو ئةو لةدايكبوويسةربةخؤ دادوةري دةسةالتي وةك بةوةثةرلةماني، حكومةتي ئابووري، ذيرخاني ،ئاينيةكان ئازاديية ضاثةمةنيةكان، ئازاديهاووالتياني مةدةني مافي ودابينكردنيزيا لووسي زمان . لةناوبردبوو بةتةواويياساكان ئيسالمي كردني بة لةبواري ئةلحةقوةهابيةكاني راسترةوة بةرنامةي زياتر كة ،بيرؤكةية دةكرد وجيبةجيكردني ئةو ثةيرةوسةرهةلداني مايةي دةبيتة ، والتةدا لةوتيطةيشتنة وخستنةرووي نةتةوةيي جياوازيوتوندرةوةكان ئايندا لة خؤي شةخسيةكانيطياني كةوتنة جياجياكاندا وياليةتة لةتاالن خةلكيان وئابرووي مال و هاووالتيانثةردةي لةذير سةربازي رذيمي . دةكردخؤي سةركووتكاريةكاني ياسا ، ئيسالمداسالي كةلة ئةوةي لةوانة ، جيبةجيدةكردثةرلةمان دةنطي بة ياسايةك دا 1984وةك ذنان ئةوة بةثيي كة تيدةثةرينريت،وةرناطيرين كوشتندا دؤسييةكاني لة شاهيدبؤ وةربطيريت كة دةبوو داراييةي سزا وئةو

. كرايةوة كةم قورباني ذنيكي خيزانيلةفةرةنساوة لةطةرانةوةيدا نةزير بيباالكان سةركردة لةطةل راويذكردن بؤدةطةنة ، “ p.p.p " وضاالكوانانيبريار حزب ئةوة بةثيي كة ريككةوتنيك

دةستطيركردني ئةطةريلةكاتي نةزير بي

هاتنةوةي بؤ ثاكستانكة دةردةخات ئةوة ،

حكومةتي ديموكراتيةكةيزياتر نمايشيك سةربازي

نيية تر هيضي

Page 17: ideaDeplomatic

16

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

17

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ذةنرالي ثروثاطةندةكاني كة دةدات،ئازادييةكان برةوثيداني لةبارةي دةسةالتدارسةربازي حكومةتي هةلوةشانةوةي لةثاش

. خؤيان ببينن بةضاوي لةبواري ثراكتيكدالةكاتي نةزير بي دةستطيركردني ئةطةريدةردةخات ئةوة ، ثاكستان بؤ هاتنةوةيسةربازي حكومةتي ديموكراتيةكةي كة

. نيية تر زياتر هيضي نمايشيكئوميدةوارن ، “ p.p.p " سةركردةكانيوالت بــؤ نــةزيــر ــي ب طــةرانــةوةي بــةسياسيية خؤثيشاندانة ودةستثيكردنةوةيثاكستان لةسةرتاسةري بةرفراوانةكانسازداني رؤذي بكةن ناضار حكومةت ،

. بكات دياري وةخت ثيش هةلبذاردنيبة حكومةت وثيوةندةكاني دةســت، ”p.p.p “ لةبةرنامةكةي ئاطابوونلةدذي خؤيان نارةزايةتيةكاني باالنسيدةطةيةنن نيشتمان نةزير بؤ بي طةرانةوةيتيرؤركردني ثةيامةكاني . دةسةالتداران بة

. كاريكي ئاسايي ضيتر بووةتة ئةوبؤ دةطةريتةوة هةر نةزير بي بةالم(1986/4/12) رؤذي ، ثاكستانكةس مليؤن يةك لة كةزياتر وكاتيك ،بؤ هاتبوون ودةوروبــةري لةفرؤكةخانةكةئةو بةناو تيثةربوون . ليكردني ثيشوازي(15) ريطاكةي كة هاووالتيان ئاثؤرةيةيكة جيطايةي ئةو بؤ لةفرؤكةخانةوة خولةكةزياتر ، ثيشكةشدةكرد تيا وتاري نةزير بيئامادةبووني دةخايةنيت. كاتذمير (10) لةلةمةراسيمي ــان ــي هــاووالت بةتاسةيبةشيوةيةكة نةزير بي خاتوو ثيشوازيكردنيباشترة ثييان ــم رذي كاربةدةستاني كة قبول واقيعةكة خؤيان بميننةوة و لةمالةكاني

. بكةني (5) بؤ دةطةريتةوة ــةي رؤذان ئةولةو ئةلحةق زيا ، 1986 سالي جواليفةريزةي بةجيطةياندني بةبيانووي رؤذانةدا خيزانةكةي ئةنداماني هةموو لةطةل ، حةجشتومةك و لةكةلوثةل ثر فرؤكةي وسيئالتوون بةئاوي “ رؤلزرايس “ وئؤتؤمبيلة

سعودي عةرةبستاني بةرةو روثؤشكراوةكةيواليةنطراني نةزير بي بؤ ، بةريكةوتن بوو ضاالكييةكانيان ضركردنةوةي رؤذانيرؤذي ، (1986/8/14) رؤذي لة ،رذيم بةكريطيراواني ، ثاكستان سةربةخؤييبي هةولةكاني لةبةردةم بن ريطر ناتواننهةروةها ، ئةو سياسيةكاني وضاالكيية نةزيرنةزير بي كة هةوالةي ئةو بالوبوونةوةي سةرتاسةري لةرؤذي بةنيازة خؤثيشاندانيكيهةوالة ئةم ، ريكبخات ثاكستان سةربةخؤييلةعةرةبستاني ئةلحةق زيــا بؤ دةنيرن، ليدةكةن ريطةضارةي وداواي سعوديدةستطير نةزير بي “ دةلي لةوةالمدا ئةويشخؤي دةترسيت ثؤليس بةالم ، بكةن”“ p.p.p “ اليةنطراني ، ئةو بكاتةوة نزيكيئامادةن هةموو نةزير بي مالةكةي لةدةرةوةيثةرضةكرداري بضووكترين وضاوةروانيئةوانيش تا ، سةركردةكةيان لةدذي ثؤليسنخوين ودةريايةك شةقامةكان سةر برذينة

. بةريبخةنهةرضةند ، سازدةكريت خؤثيشاندانةكةكوذراو دةيان وهاواردا وهات ئاذاوة لةنيوبي رؤذة ئةو كؤتايي ، دةبينريت برينداردةكريتة سي رؤذ ، دةستطير دةكريت نةزير

خؤثيشانداني سازكردني بةتؤمةتي زيندانةوة. ثينةدراو ريطة

دؤست نيو دةضيتةوة ، ئازادكردني ثاش، 1987 سالي سةرةتاي ، واليةنطرانينةزير بي سةر بؤ تيرؤريستي هيرشي دووبةرةو ثاكستان بارودؤخي . دةبيت بيئاكامخؤي ثيطةي سوثا . دةضيت شلةذانبي والتيكي بةرةو وثاكستان لةدةستداوةدةبيت ناضار ذةنةرال . دةروات حكومةتساز هةلبذاردن سالدا هةمان لةثايزي، وساختةكاري تيوةردان دةست كةبة بكات،

. دةناسينيت براوة بة خؤي حكومةتةكةيرؤذي ، 1987 سالي ي (12) مانطيتةمةن نةزيري بي هاوسةرطيري رووداويكة هاوتةمةني كةسيك لةطةل سالة ، (34)هةزار (100) بةهؤزي وسةر خؤيةتي ئاسف “ ئةويش ، ية زرداري” “ كةسيكؤليذي دةرضـــووي ، زرداري” عةليعةلي” حةكيم “ كوري و بازرطان ، سةربازي. ثاكستانة ثيشووي ثةرلةماني لةئةنداماني ،هاوسةرطيري لةثاش لةساليك كةمتربةهؤي ئةو كة لةكاتيك ، نةزير بيخؤي سياسييةكاني ضاالكيية ، باردارييةوةبةحكومةت، ضؤكدادان بؤ ضرتركردوةتةوة، ئازاد هةلبذاردنيكي سازكردني بةمةبةستيتياية ئةلحةقي زيا ذةنرال كة فرؤكةيةكمةيداني لةسةردانيكي طةرانةوةيدا ولةكاتيفرؤكةكةي ، ثاكستاندا لةرؤذهةالتي بةرثرسي و(30) وخؤي خوارةوة دةكةويتةلة . دةمرن هةموويان سةربازي باالي ثلةبةلطةيةك ثسثؤريك هيض ليكؤلينةوةكانداكةوتنةخوارةوةي هؤكاري تا نادؤزيتةوة،هاووالتياني بكاتةوة. روون فرؤكةكةدةبةخشنةوة شيريني لةخؤشيدا ثاكستانشادي وئاوازي وسرود شةقامةكان لةسةر

. دةخويننتةنها ديكتاتؤردا ثرسةي لةمةراسيمي

. بةشداريدةكةن كةس هةزار سيزيا مردني دواي هةفتةيةك لةضةند طةلي ثاكستان ، هةولةكاني ثارتي ئةلحةق

Page 18: ideaDeplomatic

18

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

19

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بؤ دةبيت فراوانتر نةزير بي رابةرايةتي بةكؤبوونةوةي . ئازاد هةلبذاردنيكي سازدانيرؤذنامةوانيةكان ،ئامادةبوونلةكؤنطرة فراوانئةنداماني حزبي لةطةل ضروثر ثرس وراي ،دانيشتنةكاني ، “ M.R.D “ وئةندامانيبؤ حةوانةوةي كاتي و... ثاليوراوان ناساندني

. نةهيشتوةتةوة حزب رابةرانيعةلي وئاسف نةزير بي مندالي يةكةم بةر هةفتة ثينج ، ورديلةية كوريكي كة ،لة هةلبذاردنةكة دةستثيكردني لةوادةيلةطةل ، دنياوة ديتة ، (1988/11/16)كةسانةي ئةو زؤري بةشيكي ــةوةي ئكؤسث بةهؤي هةية، دةنطدانيان كةمافيحكومةتةوة كةلةاليةن وبةربةستةوةلةدةنطدان دةكرين بيبةش ديتةريطةيان،ثاكستان طةلي ثارتي ئةوةش سةرباري ،زؤرينةي براوةي نةزير بي بةرابةرايةتي

. دةبيت لةثةرلةماني نيشتمانيدا دةنطةكان، بؤتؤ” نةسرةت بيطم “ ودايكي نةزير بيلة “ p.p.p “ ثاليوراوي وةك هةردووكيانوشارةكاني وثةنجاب سةند وياليةتةكانيزؤرترين بة ، ثاكستانن رؤذئاواي باكووريلةطةل بــةراوورد بة دةنطةكانيان ريذةي، ثاكستان لةميذووي تردا كانديديكي هةر

. دةهينن بةدةست سةركةوتنخان” ئيسحاق غوالم “ ، ياسا بةثيي

ئةلحةق زيا كؤمار سةرؤك جينشيني ،، سةردةمةدا لةو كؤمار سةرؤك وةكيلي ورابةري وةك بي نةزير داوا لة دةبيت ناضارنوي كابينةي تا بكات، سةركةوتوو حزبيبيدةنطكردني لةئةنجامي . ثيكبهينننةزير بي ، خان ئيسحاق بةئةنقةستي راويذكردن بؤ طةر دةخاتة هةولةكانيجيهان سةركردةكاني بؤ نامة ونووسينيوالتاني باالكاني لةسةركردة وهةندي ئةوةي لةسةر دةكات ثيداطري ئةو . تر. بيت ئةودا لةدةستي حكومةت كةدةبيتئةمريكا دةدةنةوة. داواكةي وةالمي جيهانئيسحاق سةر بةطوشارخستنة تر والتانيp.p.p “ لة داوا تا دةكةن ناضار ئةو ، خان

زووة هةرضي ، بكات وسةركردةكانيان “وئاشكراي ثيكبهينن خؤيان حكومةتي/12/2) رؤذي لة بةمشيوةية . بكةنسةرؤك يةكةم وةك نةزير بي ، (1988سويندي ئيسالميدا لةجيهاني ذن وةزيراني

. دةخوات ياساييولةبارودؤخيكدا رؤذيك لة نةزير بيكؤنةخواز ثاكستاني سياسي دةسةالتي سال (9) كة دةست دةطريتة وهؤزضيتي هةوالي زيندان ولةناو رؤذة ئةو ثيش

. طةيشتبوو بةدةست باوكي لةسيدارةدانيسياسي، زيندانياني ــي ــردن ــازادك ئهندستان، لةطةل ثةيوةنديةكان فراوانكردنيقةدةغةكردني ياساي ثوضةلكردنةوةيخويندكاريةكان يةكيتيية ضاالكييةكانييةكيتيية مافةكاني بةياساييكردني ،بؤ وئاسانكاري دابينكردن كريكارييةكان، مرؤظ مافي طروثةكاني ضاالكييةكانيو ضاثةمةني ئازادي ، ذنان وريكخراوةكانيبالوكردنةوةي هةوالةكان لة سانسؤري بيبالوكراوةكان و تةلةفزيؤن ، راديــؤ لةدادوةري دةســةالتــي جياكردنةوةي ،ــدا، والت لة جيبةجيكردن ودةســةالتــي لة ئابووريداو زيندوكردنةوةي المةركةزيةتثرؤذةكاني جيبةجيكردني تايبةت، كةرتيوالتدا، لة سةرتاسةري ئاوةدانكردنةوةيوبرياري وزةي خؤر جيبةجيكردني ثرؤذةكاني، بؤ والت مؤبايل تةلةفؤني مؤلةتي هينانينوي لةكابينةي ذنان وةزارةتي دروستكردنيلةسةردةمي نةزيرة بي لةضاالكييةكاني و...

. وةزيرانيدا سةرؤك خوليولةسةروي ذنيك وةك ئةو بوونيديارة ثاكستانةوة، حكومةتي كابينةيلةزاناياني هةنديك . هةية خؤي دةرديسةري، ئيسالمي تري والتاني ثاكستان ئاينيلةسةر جياجيا فةتوايةكي ضةند بةدةركردنيئيسالمي والتيكي بةريوةبردني كة ئةوةيئةو ، نائيسالميية ، ذنيكةوة لةاليةنكؤنفرانسي ريكخراوي هةولدةدةن زانايانةثاكستان ئةنداميتي بكةن ناضار ئيسالمي

تةنانةت هةلثةسيريت، ريكخراوة لةوسةردةمةدا لةو كةهيشتا ، “ الدن “بن، نةكردبوو دروست ئةلقاعيدةي ريكخراويحكومةتةكةي لةناوبردني بوجةي هةولدةداثشتيوانيية بةالم ، بطريت لةئةستؤ ثاكستانوناوةندة هاووالتيان زؤرينةي بةرفراوانةكانيهةوالنة ئةم ، بينةزير لة نيشتمانييةكان

. ثوضةلدةكاتةوةــا روســي ــي ــان ــزةك ــي ه ــي ــن ــشــت رؤيثيكهيناني ئةوة ولــةدواي لةئةفغانستانلة ثيكهاتبوو كة ، ئيسالمييةكان طروثة، وعةرةبةكان وئةفغانيةكان ثاكستانيةكانثةيوةندييةكاني لة وئالؤزي طرذي هؤي بووةثاكستان سنوورييةكاني سياسةتة بواريبي نةياراني و ــي ــي دراوس ــي ــان والت و نابةستنةوة خؤيان هيرشةكاني ، نةزيريان بةلينداريتي، ئاستي ، باوةر بةضوارضيوةيسياسةتي سياسي ئةوةوة، بةلكو سةربةخؤييبةرنامةيةكي كةسيتي”، لةناوبردني “كةبة بةكارهيناني كراو وريكخراوة كارلةسةروة، بؤتؤ توندرةوةكاني نةيارة لةاليةنلةبري دةكوذيت ئةو ووزةي كات زؤرترينديموكراتي، زيندوكردنةوةي بؤ خةباتكردنبي . دةكريت ثاكستان دادطاكاني راثيضيدةست تا طوشارةوة ذير دةكةويتة نةزير بةثيالنة يان ، هةلبطريت سياسةت لةكاريلةسةر دادوةري دةزطــاي رووكةشةكانيلةوبارةيةوة خؤي الببريت. طؤرةثانةكة ثاكستان ديموكراتةكاني هيزة “ دةنووسيتسوثا كة هةبووة لةوة ترسيان ــةردةوام بياساي هةشتةمي مــادةي بباتةبةر ثةنادا ئةلحةق زيا لةسةردةمي (كة بنةرةتيلةسةركار بؤ ، ياسايي) بةثاشكؤيةكي بووهةر . هةلبذيردراوةكان حكومةتة البردني، وة 1985 كةلةسالي حكومةتيكوةزيرانةكةي سةرؤك ، هاتووةتةسةركار“ ياسايي . منيش بةتؤمةتي لةسةركار البراوةهةوليك بةبي هيض ، وبي توانايي” طةندةلي/8/8) رؤذي لة ، تؤمةتانة ئةو سةلماندني بؤ

”... لةثؤستةكةم دوورخرامةوة (1990

Page 19: ideaDeplomatic

18

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

19

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بنةرةتي ياسايي هةشتةمي ــادةي مبؤ ــارة ــؤم ك ســـةرؤك ــكــي ــاري ــري ب ،كةثاشان ثةرلةمان، هةلوةشاندنةوةيي شةريف” ــةواز ن “ لةحكومةتةكةي

. هةلدةوةشيتةوة نةزير بي جيطرةوةيراطةياندني سةرةتاي خوولةكةكاني لةبيذةري ، نةزير بي هةوالي لةسةركارالداني، لةئةمريكا ( A.B.C) هةوالي كةناليبة نةزير بي حكومةتةكةي لةكارخستنيجلي وبة سوثا بةثشتيواني كودةتايةك “

. ياساييةوة” ناودةبات، 1993 سالي لةهةلبذاردنةكانيبةزؤرينةي دووبارة ثاكستان طةلي ثارتي، بةدةستدةهينيت سةركةوتن دةنطةكانجاريكي ، مندالة سي دايكي كة نةزير بيثاكستان وةزيراني سةرؤك كورسي ترلةسةرخؤيدا دووةمي حكومةتي لة ئةو . دادةنيشيتسةردةمي ناو بهينيتة ثاكستان هةولدةداتبياني سةرمايةداراني راكيشاني . مؤديرنةوةبةكؤمثيوتةري ، ذنان سوثاي ثيكهيناني ،، والت وبؤرسي بانكي كاروباري كردنيزؤربووني و نوي قوتابخانةي دروستكردنيبي تري لةكارةكاني ... و قوتابيان ذمارةي

. نةزيرةكوري دوايــن ، (1996/9/20) لة بي براي ي بؤتؤ” مورتةزا “ بؤتؤ عةلي خؤيدا مالةكةي دةرطاي لةبةردةم نةزيرثؤليس هيزةكاني طوللةي بة لةكاراضيطوماني واليةنطراني نةزير بي . دةكوذريتبةشيكة براكةي كوشتني كة دةكةن، ئةوةدووةم لةناوبردني كةبؤ نهينييةي ثيالنة لةوحكومةت . دةدريت ئةنجام ئةو كابينةي كة دةكات تؤمةتبار نةزير بي هاوسةرةكةي

. هةبيت كوشتنةدا لةو دةستيبراكةي كوشتني دواي هةفتةيةك ضةندكؤبوونةوةي لة نةزير بي وئامادةبوونيلة يةكطرتووةكان نةتةوة ريكخراوي طشتيبؤ دةطةريتةوة نةزير بي كاتيك ، ئةمريكاسالي نؤظةمبةري (4) ي لةشةوي . والتسةرقالي كةجيهان كاتيك ، دا 1996

هةلبذاردنةكاني هةوالةكاني روومالكردنيكؤماري سةرؤك ، ئةمريكاية سةرؤكايةتيبةثشت تر جاريكي ، ثاكستان كاتةي ئةوهةشتةم مادةي بووني هؤكاري بة بةستنثي نةبةخشين ومتمانة تؤمةتي” طةندةلي ،ئةوي و نةزير بي حكومةتةكةي ثال داية “دةستطير هاوسةرةكةي البردو لةسةركار

. كردثةرويز “ ذةنــرال سةركاري هاتنةكودةتايةكي لةريطةي ، مــوشــةرةف”ــةوةي ئ ــؤي ه ، بـــووة ــيــةوة ــازي ســةربســةرؤك كورسي بةسةر دةستبطريتكردةوةي سياسيدا ولةزنجيرةيةك كؤماريدا ئةو كةبةهؤي وهاوسةرةكةي نةزير بي ،سزاي هةشت ثالي ــة دراوةت تؤمةتانةيوحوكمةكةي دةدريت بةسةردا زيندانيكردنيدةكرين بيبةش ثاشان ، دةكــات تــةواو

. والتة ئةو ثةرلةمانيةكاني لةهةلبذاردنةنةزير بي خيزاني ئةوة دواي ساالنيلةندةن لة تاويك ، دوورخراوة بةشيوةيةكيئةو ، دةبةن بةسةر ذيان دوبةي لة وتاويكخواستي بةردةوام نةزير بي كة جيطايةيريطاي باشترين بة ديموكراتي بةدةستهينانيوةسفيدةكات ديكتاتؤرةكان لةدذي خةبات

سالي لةيةكةم و كتيبة ئةم نوسيني لة .طةرانةوة ئامادةكردني بؤ لةويدا ولةخؤ ذيانيئامادةم ئيستا “ دةنوسيت ثاكستان بؤبةو هةست . ثاكستان بؤ بطةريمةوة كةلةبةردةم تةنها كة نةك دةكةم مةترسييانةولةبةردةم والتةكةم لةبةردةم بةلكو ، مندالةطةرانةوة نيية ضارةم من ، بةالم جيهاندايةهةموو لةثيناو مةترسيية ئةم . زياتردةيكرم ودل بةطيان ثاكستان مندالةكانيبؤبةدةستهيناني كة كةسانةي ئةو زؤرن .زؤر ، تيكؤشاون ـــةروةري ودادث ــازادي ئزؤريش كةسانيكي بةالم مردون، كةسخؤيان بةجيماوةي ئوميدي بةتةنها منيانلةبةرئةوة ، دةزانن ئازادي بةدةستهيناني بؤدكتؤر وتةكةي . بوةستيت تيكؤشان مةحالةكة دينمةوة بةبير كينط” لوسةر مارتن “ديت، كؤتايي كاتة ئةو ذيان “ : دةيووت روو كة رووداوانةي ئةو لةبةرامبةر ئيمة كة

”. بين بيدةنط ، دةدةن/12/6) ثينجشةممة لةرؤذي كاتيك بي الضةناطةي بةر طوللةيةك ، (2007كةسيكي هيض دةرفةتي ، كةوت نةزيرلةثيناوي طةليك مرؤظ “ بليت بةو تا نةداشةهيد وئازاديدا دادثةروةري بةدةستهيناني، نةهاتووة كؤتايي ئةوان ذياني بةالم ، بوون

كاروانةي.” ئةو لةقافلةي تؤش

ايران زنان) (كانون سةرضاوة/طؤظارى

ئايني لةزاناياني هةنديكتري ئيسالمي والتاني و ثاكستان

فةتوايةكي ضةند بةدةركردني ،كة ئةوةي لةسةر جياجيا

ئيسالمي والتيكي بةريوةبردني، نائيسالميية ، ذنيكةوة لةاليةن

ريكخراوي هةولدةدةن زانايانة ئةوبكةن ناضار ئيسالمي كؤنفرانسيلةو ريكخراوة ئةنداميتي ثاكستان

هةلثةسيريت

Page 20: ideaDeplomatic

20

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

21

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ظاالضي لةطةل موعةمةر قةزافي: ئؤريانا وتوويذى

خوايت ثيموابوو تؤ خؤت

Page 21: ideaDeplomatic

20

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

21

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

خيمةيةك ذير لة وتوويذةكة ئةم بةشيكىبوو. نيشتةجي تييدا قةزافي كة بةريوةضووتةرابلؤس. لة دةسةالت ناوةندى لة شوينيكطران ثارضةى كة بة و طةورة ثان خيمةيةكىلة طةورة زؤر رازابوةوةو فةرشي بةنرخ و بةها

بوو. خيمةكةدا ناوشيوةيةكى بــة كارةباييةكان ــرا ضــاك روون شوينةكةيان هونةرمةندانةتةلةفيزيؤنيكى ضةثةوة، لةالى كردوةتةوة.

دانرابوو. ملةوةنخةلك تةلةفيزيؤندا لة هةميشة وةكو سالويان قةزافي قةزافي، دةكرد هاواريان

دةنارد. بؤذوورةوةى هاتنة ــاى دةرط ــةردةم ب لةزؤثايةكى داريينيان كةسيك خيمةكةدا، ضةندرؤذي دةهيشتةوة. طةرم بةردةوام، رةنجى بةسروشتيتر شوينيكي لة ليكردبوو داوام ثيشتر،بكةم و قسة طةلى لة كارةكةى لة دةفتةرىوتوويذةكة. بؤ بووة، ئامادة خيمةيةك لة ئةمرؤحةز زؤر بة رةسمةكانى، دةدات طرينطى زؤرببةن. لي ناوي شؤرش ريبةرى بة دةكاتناسكى سثي عةبايةكى شؤرش ريبةرىوةك بوو. زيرين ثةراويزةكانى كردوةتةبةر،لة “ثيتراتؤل” وةك سةرةتايي. مرؤظيكى

عةرةبستان”. “لؤرنسى فيلمىو قؤز زؤر دةكاتةوة بيرلةوة قةزافي قبوول ئةوة نايةويت هيضكات خؤشةويستة.

ناويت. خؤشيان تر خةلكاني كة بكاتلة ناسكى ضةرمينى طرانبةهاى ضةكمةى

ثيداية.دةجوالند. بة خؤيةوة دةستى باوةر بة زؤرطؤريبيت. دونياى كة ثاشايةك وةكئةم دةرةوةى لة ذيــان ــت ــةوي وادةردةككة قةاليةى ئةو كردووة، فةرامؤش قةاليةىضةكدارةكانةوة سةربازة اليةن لة ضواردةورى

طةمارؤ دراوة.هةية شاريك قةالية، ئةم دةرةوةى لةشاريكة بةردةوامة، هةذارى و ضارةرةشي كة

لةكار دلؤث باران تةلةفؤنةكان دوو هاتنى بةئاو لة ئةدةن شةثؤل شةقامةكان كةوتوونءبةر لة بضووك، دةرياي و طؤم بة دةبن ولة بير شــؤرش”ةدا “ناميلكةى لةم ئةوةى

نةكراوةتةوة. شار نانةوةى بونيادتةمةنة، ذنيك سالى هةشت و قةزافي سينازناويكة كؤلؤنيل هةية. مندالى شةش وبة ئةكةن. بانطى بةوة و ثالى خراوةتةئةمريكا بة دةسةالت طةيشتووة، كودةتايةكىكردة ئةمريكاييةكانى دةستبةجي بةالم

دةرةوة.هةشت قةبارةى لة بضوكى كتيبيكىكتيبةدا لةم و نوسيوة سانتيمةتريدا ثينج لةلةم ثةرلةمان. و ديمؤكراسي لة كردووة تفيبة شيردان بؤ تةنها ذنةكان نوسيويةتى كتيبةدادايكةكان ئةطةر دايك دةبن. لة مندالةكانيانمندالةكانيان مندالةكانيان، بة نةدةن شيركة ئاميرى(ماشينى) جووجةلةى وةك ئةم ناوى دةكةن. طةشة تامة، بي طؤشتيانلة رةنطى حةزى سةوز”. “كتيبي كتيبي ناوةدةسترةيةش ئةو سةوزة. ليبيا ئاآلي سةوزة.

سةوزة. دةطريت ثي لووتى كةكةوتمةوة دةكرد، لةطةل وتوويذم كاتيكدةرياييةكى بةذير كة فةرمانيكى يادىمةلةلة طةورةكةى ثاثؤرة وتبوو، ميسرىبةرةو و موسافير لة ثربوو كة ئةليزابيت كةئةم بكات. نوقم دةرؤشــت، ئةظيظ” “تةل

ئةو سةركردة سةربازييةى قةزافيفةرامؤشكردبوو ذياني لةضوارضيوةى قةالكةيدا

لةطةل هاوكاتة كة ديدارةكة طرنطى بةهؤى ئةنجامدراوة، 1997 سالى قةزافي موعةمةر لةطةل ظاالنضى ئؤريانا ديدارةى ئةمعةرةبي. بةهارى ئالوطؤرةكانى سةوز كتيبي و ليبيا لة سياسيية سيستمة ئةو و قةزافي سالةى ضل بة دةسةالتى كؤتاييهاتن

بطةيانداية، بةمضارةنوسةى زووتر دةبوو قةزافي بؤضوونةكانى بةالم تيثةريوة، بةسةردا زؤرى ميذوويةكى ديدارةكة هةرضةندةبالودةكةينةوة. (... خومةينى و (لةطةل ظاالنضى ترى ديدارةكانى لةداهاتوشدا

جلحإلحب ه[حتخلث:ؤجمره[ ئ

Page 22: ideaDeplomatic

22

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

23

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بةر لةبةرئةوةى ــةدا، ن رووي كارةساتةفةرماندةى “ئةذدةرةكان” لةضوونةدةرةوةىكردبوو قسةى سادات لةطةل ذيردةرياييةكةهةروةها دةكةومةوة ئةوى وةرطرتبوو، راي وكرينى بؤ “جلوود” برياريدا رؤذةى ئةو يادى“ضؤئن بؤالى ضين بؤ بنيريت بؤمبي ئةتؤمي

نةفرؤشت. ثييان الى”،بةالمبة دذ جيهاني شؤرشي يةكةم: بةشي

ئةمريكاثيطةيشتووة. خراثم هةوالي *كؤمةليكسةربازييةكانى بنكة لة جوولة هةندآتايبةت بة دةبيندريت. ئةورووثا لة ئةمريكا ئةمريكاييةكان توركيا. و يؤنان ئةلمانيا، لةضةتربازةكان(ثةر خؤئامادةكردنةو خةريكىتانكةكان، ثرضةككردنى ةشووتةوانةكان)وبؤمبؤ و طازةكيميايي مووشةكةكان،

نؤترنيانن.جيددى... كيشةيةكى طةورة! -جولةيةكىجيهانى سيهةمى جةنطى بةراست ئةطةرهيزمانةوة هةموو بة دةبيت ئمة رووبدات،ئامادة كارةساتة بةم بةرطرتن بؤ خؤمان

بكةين.بكةم رازي ئيرانييةكان دةمهةويت منئيرانى وةفديكى بكةن.1 ئازاد بارمتةكانكةسة لة كؤمةليك كة ئيرة هاتوونةتةئةو تيداية. خومةينيان ئايةتولال نزيكةكانىخومةينى نزيكن و لة خومةينييةوة كةسانةىريطاى لة من دةطريت. قسةيان لة طويبؤ دةنيرم خؤم تايبةتى ثةيامى ئةوانةوةئازاد بارمتةكان بؤ ئةوةى خومةينى ئايةتولالشتيكى خةريكة بارمتةكان كيشةى بكات.تةنها ئةمة ليدةكةويتةوة. مةترسيداريئةطةري بةلكو ناطريتةوة، ئيران و ئةمريكا دلنياييةوة بة هةية. كيشةية ئةم ثةرةسةندنىئيمة بيتة ثيشةوة ئيران كيشةيةك بؤ ئةطةرئيمة و ئيمةن براي ئيرانييةانى نابين. بيدةنطبةرةيةكى دةتوانين بضووكةكان (والتــة)

دروست بكةين. ئةمريكايي طةورةى دذةكؤمةليك منيش كؤلؤنيل، *جةنابيثاكستان باليؤزخانةى لة خراثم ثيية. هةوالى

شةش ئاطردراوةو كــراوة، ويــران ئةمريكاهيرش كوذراوة... باليؤزخانةية ئةو كارمةندىهيند، لة ئةمريكا باليؤزخانةكانى سةر بؤباليؤزخانةى روويدا، توركياش و بةنطالدش

مينريذ كراوة؟ ئيرانيش ئةمريكا لةشؤرشيكى دةليت)... و -(ثيدةكةنيت

جيهانيية.دةستيكى لة جؤرة كيشةية ئةم *وا ديارةزؤر دونياية ئةم شوينيكى هةموو لة ثشتة،

داريذراوة؟ بؤ ثالنى باشئةم جيهانيية. شؤرشيكى ثيموتي، -خؤروو لة ئةمريكا خةلك هؤى بيزارى بة شتانةطةيشتوةتة ئةمريكا لة بيزارى و رق دةدةن.بتةقيتةوة. لةوةداية و خؤى ئاستى بةرزترينو و هةمووان بيزارن... ئةمريكا لة هةمووانئيسالمييةكان. والتة بة نيية تايبةت ئةمةئيستا يان ثيشتر بووة ئةوة يان نةتةوانة ئةمسةركوتطةرى دةسةالتى ذيرضةثؤكةىبة دذ زوو يان درةنــط و بوون ئةمريكاوالتة لة ئةمة دةكــةن. شــؤرش ئةمريكا

دةدات. روو نائيسالمييةكانيشداخويندكارانةى ئةو كؤلؤنيل! *جةنابيلة بةستراوةوة ضــاوى بة بارمتةكانيانبة ض و بمريت شا ض وتوويانة بةردةستداية

دادطايي بارمتانة ئةو بدةنةوة، ثييان زيندووىلة دنةدانيكى شتة ئةم ئيوة بةراى دةكرين.

نيية؟ ثشتواى شيوةيةك هيض بة من نة... -ثيشةوة بيتة شا بؤ شتيك ئةطةر نابينم.بيت، خويندكارةكاندا بةرذوةندى لة كةهةلدةوةشيتةوة. كردن دادطايي ثرسيزؤر بزانين ئةوة ئةبي ئيمة بةهةرحالزؤربةى روودةدات. شؤرشةكاندا لة شتئانارشيزمى و بشيوى جؤريك شؤرشةكانلة دةولةتيك هيض ئيستا ليدةكةويتةوة.كؤنترؤلي بة بي و خويندكارةكان نيية ئيرانداكارة ئةم و دةكةن كار سةرةرؤيانة دةولةت،ئةمريكا باليؤزخانةى رووداوى مانايةية، بةودةولةتدا. نيوان دوو لة ئاسايي نيية جةنطيكىئةم دةربارةى ئاساييةكان ثيوةرة بة نابيبة نابي و بكةين قةزاوةت و دادوةرى ثرسةلةطةل هةلسووكةوت نةريتى باوى شيوةىجيطاى بة من ئةطةر بكةين. كيشةية ئةمهةلسووكةوتم شيوةية بةم بام، ئةمريكامن نةدةنواند. ثةرضةكردارم و نةدةكردئةم هاتنى ثيش شؤرشطيرانة هةلوومةرجى من دةطرت. بةرضاو لة دريذةكةيم رووداوةورووداوة لةم بةر ئيران لة ئةمريكا سياسةتى

دةطرم. لةبةرضاوخويندكاران بليين نيية راســت ئةمةلة ئيستا بةهةرحال دةدةن. بريار سةرةرؤيانةكةسيك لةوةش زياتر هةية. دةولةتيك ئيرانئةو ئاماذةيةكى بة كة خومةينى بةناو هةية يان دةبيت، ضارةسةر تراذيكة رووداوة ئةم

ئةبيت. خراثتربؤ نيية ثاساويك هيض كورتى *بــة ئةم جا داطيربكريت، باليؤزخانةيةك ئةوةىيان بيت، ئةمريكا باليؤزخانةى باليؤزخانةيةيان ئيتاليا بيت يان سؤظييةت. ضين يةكيةتىهةريمى باليؤزخانة والتيكيتر. هةر يان ليبياكة دةزانيت؟ ئةمة خؤ بيطانةية، والتيكىمافي بة ناوى دونيايةدا لةم شتيك هةية واية

بيرة؟ لة مافانةت ئةم نيونةتةوةيي،ئةوةى بةر لة طةلت. لة نيم ــاورا -ه

سةوزدا كتيبى لة قةزافيبؤ نوسيويةتى ذنةكان تةنهالة مندالةكانيان بة شيردان

دايكةكان ئةطةر دةبن. دايكمندالةكانيان، بة نةدةن شير

جووجةلةى وةك مندالةكانيانطؤشتيان كة ئاميرى(ماشينى)

تامة بي

Page 23: ideaDeplomatic

22

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

23

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كارمةندانى يان باليؤزخانةيةك كاتيكجياوازة كة دةكةن كاريك باليؤزخانةيةكوالتى ميواندار بؤ ئةوان و كارى و ئةرك لةثيوةندى سةر لة كاريطةرى هةية يان زيانبارةثةرضةكرداريكي وةهــا دووالت، نيوانتاران لة شتةى ئةو وةك وة، ليدةكةويتةلة بة ئيزن ناكريت ئةوةية مةبةستم روويدا.(ثاريزراوى)سياسي بدريتكة باليؤزخانةكانبةكار ثيدا ئاماذةم كارانةى ئةو بؤ خؤيان

بهينن.ئةو هةمان ئةمة كؤلؤنيل! *جةنابيئةو سةر لة ئةو خومةينيية. تيؤرييةى ئيران لة ئةمريكا باليؤزخانةى باوةرةيةبمانةويت ئةطةر كردنة. سيخورى بنكةىئةوةمان ئةبي ببنةوة، روون باشتر شتةكانئيران نيوان سياسي ثيوةندى بيت بير لةدةستي بارمتةطرتنةكة بة دواى ليبيا ولة ثشتيوانيان ليبياييةكان خويندكارة ثيكرد.هةلةدام لة من كرد. ئيرانييةكان خويندكارةدةدات روو ئيران لة ئةوةى ئاخؤ ئيوة؟ يان

ئيوةية؟ ثةسةندىبارمتةطرتنى كةسةكان، بة بؤخؤم دذ -منباليؤزخانةكان ديثلؤماتةكانم. تايبةت بةثاسةوانيان ميواندارةوة والتانى لةاليةنبةالم طشتيية، بابةتيكى ئةمة ليدةكريت.ثةيوةندى تةنها روويــدا ئيران لة ئةوةىئيران لة خؤشحالم زؤر هةية. ئيرانةوة بةــةورةى ط سةركةوتنى دوو شؤرشيكدةركردنى شاو دةركردنى ليكةوتؤتةوة، دةورو باوةرةم ئةو سةر لة ئةمريكاييةكان. شؤرشي دواى من شؤرشطيرانةى نةخشيبووة. ثتةوتر دةركــةوتــووةو زياتر ئيرانلةم ئةمريكا جيا ئةطةر دووبارةى دةكةمةوة:ئيران ئيمة بيدةنط سةر رووداوة هيرش بكاتة

ئةدةينةوة. وةالم و نابين دةستةوةستان ولةم جيا ئةلييت كة ضية *مةبةستت بةم دراوةتةوة طري هةموو شتيك رووداوة؟رووداوة ئةم لة بةر هةموو شتيك رووداوةوة،

ثيكرد؟ دةستىئةم هؤكارةكانى دةبي ثيموتي، -خؤ

بةرضاو بطرين. لة بارمتة طرتنةطةلتام. وةرطرتنة،لة باج *هؤكارةكةىدةطةريتةوة بؤ رةطةكانى كة باج وةرطرتنيكرةخنةى كة شا لة ئةمريكاييةكان ثشتيوانىباج كارة ئةم بةمةشةوة، بةالم سةرة، لةدوذمنةكةي، دةيهةويت خومةينى وةرطرتنة.بة بدريت ثةهلةوي رةزا محةممةد واتةثيم بكات. ئيعدامى ئةوةى بؤ دةستييةوة،داوا ئؤطاندا ئةطةر كؤلؤنيل، جةنابي بلي ئةم ثييان، بدريتةوة ئةمين عةيدى بكات

دةكةيت؟ كارةبيرم باية ليرة ئةمين عةيدى -ئةطةربةالم دةكــردةوة. ثرسيارةكةت وةالمى لةوةها نيية. ليرة ئةمين عةيدى ئيستا خؤ

نيية. جي بة شتيكى بةراورديكئيوةية. الي عةيدى كؤلؤنيل! *جةنابيخؤى ليرة عةيدى دةزانين باش زؤر ئيمةلة ئةمين ئيوةية. ميوانى و شاردوةتةوةترابلؤس. بة نزيك طةورةية ظياليةكىذمارة لة ذنة لة كةس دوو طةل لة ئةمينئةو طةل لة دةذيــن. ليرة نةهاتووةكانىو كرد تةمبيتان كة فيليثينييةى هةوالنيرة

كرد؟ كرد وتوويذى دةستطيرتانهةوالنيرة ئةو رةنطة نيية... ليرة ئةمين -نةليبي لة ئةمين فةرمى سةردانى كــارى

طةل كردبيت. وتوويذى لةســةردان؟ كامة قسةيةكة؟ ض *ئةمةئيستا شا سةردانةية ئةو مةبةستتان ئةطةرواية كة ئةمريكاية، لة فةرمى سةردانى بةداوات ئؤطاندا ئةطةر دةكةمةوة دووبارةىلة سةردان بة ئيستا كة ئةمين بكات لي ئةمكارة دةكةيت ئؤطاندا، بة ليبياية بيدةنةوة

دةيطةرينيتةوة؟ ومافي كةس هةر باوةرةم ئةو سةر لة -منلة سياسي ثةنابةرى داواى هةية ئةوةىسةر لة بةالم بكات، دونيا والتانى لة هةركاممافي رادة هةمان بة ئيرانييةكان باوةرةشم ئةودةربرينيكيتر، بة هةية. شايان طةراندنةوةىبة دذ ئيران شؤرشي طةل لة هاودةنطم منخةلكى دةست بكةويتة شا هيوادارم و شا

بدريت، سزا شيوةيةش بةم دةبي و ئيرانئةمريكا لة هةية ئةوةى مافي شاش بةالمبكات. ثةنابةرى داواى والتيكيتر هةر يانبيرت بة و كرد باست تؤ شتةى ئةو بةهةرحالناخةمة دةست من شتة. لةم جياوازة هينامةوة

والتانيترةوة. ناوخؤيي كاروبارىدةكةين.ئيستا قسة دواتر بارةوة *لةمطةل لة ثيوةند لة دةكةين ليبيا لة باسطةل لة بوونةوة رووبةروو واتة ثرسةكانيتردا،تؤ نيوان لة شتيك ض جيهانى. جةنطيكيروويدا باكووردا يةمةنى كؤمارى سةرؤك وض بينم؟ بت بووم ئةوة ضاوةروانى كاتةى ئةويةمةنى كؤمارى سةرؤك دةكرد ثيويستيكيدةرةوةى وةزيرى دواى جي بة دةست باكوور

بكات؟ باشوور بيت سةردانت يةمةنىبابةتيكي نةبوو، تايبةت شتيكى -يةمةنى دةرةوةى وةزيرى نةبوو، طرينطيةمةنى كؤمارى سةرؤك ئةوةش دواى باشورباكوريش يةمةنى بكات. سةردانم بيت باكوروالتةش هاودةنطة ئةم شؤرشطيرة. والتيكى

ئةمريكاية. شؤرشي ئيمةو دذى طةل لةلةوةى جطة ئةوان رةنطيشة *تيدةطةم، ئةمريكا ثاثؤرةكانى ناوةوةى ضوونة بة بةرهاودةنطتانن يان سور، دةرياي بؤ دةطرنهةناردة بة بةرطرتن و دوالر بايكؤتكردنى لةيان راستة نازانم ئةمريكا. بؤ نةوت كردنىبانطهيشتةكةى بؤ خؤى ليبيا كة ئةوةى نا،مامةلة لة دوالر بةوةى دةكات ئامادة ئيران

نةبريت؟ بةكار نةوتييةكانداجيطاى دراويكيتر كة ئةوةى -بةلي،بة كة بابةتيك بة بووة بطريتةوة، دؤالرعةرةبي والتانى اليةن جيدي لة شيوةيةكىدةكريت. تاوتوي دةكةن نةوت هةناردةى كةئيران، لة جطة ئؤثيك ئةندامى والتانى لةجيددى شيوةيةكى بة ليبيا و ئةلجةزايردةكةن، تاوتويي دةكؤلنةوةو بابةتة لةمشيخ كوةيت و سعودي، هةروةها عةرةبستان

دةكةن. بابةتة لةم باس نشينةكانرةنطة والتانة ئةو ليبياو ماناية *ئةمة بةوبرياريتر كؤمةليك بدةنة دةست ئيران، وةك

Page 24: ideaDeplomatic

24

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

25

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بانكة لة ثارةكانيان دةرةوةى هينانة لةوانة ئةمريكاييةكان؟

ئةم بدريت. برياريك وةها رةنطة -بةلي.تاوتوي عةرةبييةكانةوة والتة لةاليةن كارةكؤمةل بة شيوةيةكى بة ئيمة دةكريت.كردنى تاوتوي خويندنةوةو دةدةينة دةستبة دا كات هاتووة...زؤرمان كاتي ئةمكارة.بؤضوونةكانمان. لة بطريت ريز ئةمريكادةكات. ياريمان لةطةل ئةمريكا هيشتا بةالمزيانمان ئيسرائيل لة ثشتطيريكردنى بةكردووة. ئيمةى ماندو شتة ثيدةطةيةنيت. ئةم

لةخؤمان. بةرطريكردنة ئيمة كارةى ئةمبريكي دةركةوتووة كؤلؤنيل: *جةنابيبانكةكانى لة ليبيا سةرمايةى زؤرىسةرمايةكانى لة زياتر هةلبةت ئةمريكاداية. حيسابي ئةمريكاييةكان بانكة ئةطةر ئيران! لة كارةى ئةو هةر يانى دابخةن، ئيوة بانكى

دةكةن؟ ضي كرديان، ئيران طةلوةها بكةن. كــارة ئةم ناتوانن -

نيية. مافيكيانبتانهةويت ئةطةر و دةتوانن خؤ *ديارةدةكةن، كارة ئةم وةربطرنةوة، ثارةكةتان

وتوويانة؟ ثيشتريشدريذييةكى دةست دةستدريذيية. -ئةمةثيطةى و جيطة وابيت ئةطةر ثاساوة. بيرقءبيزارى دونيا. لة دةبيتةوة كةم ئةمريكاوابيت ئةطةر دةبيت. زياتر ئةمريكا بةرامبةرنيشاندةدةين. توند ثةرضةكرداري ئيمةشبطةيةنين دةتوانين خةسارى طةورة ئيمةش

ئةمريكا. بةلة ئةمريكا، بة نافرؤشن نةوت وينة *بؤ اليةن لة ئةمريكا نةوتى سةدى لة دة حاليكدا

دةكريت؟ دابين ليبيايةوةو بدات روو شتة ئةم رةنطة -بةلي،

دةدات. روو شتةش ئةم سةرةنجامدةزانن هةمووان كؤلؤنيل! *جةنابي كريارةكانى باشترين لة يةكيكة ئةمريكاهةموان بةالتانةوة لة زياتر ئةم كريارة ئيوة.كة ــةوةى ئ طرتنى لةبةرضاو بة طرنطة.نةوتى ئيوة دةرهينانى سةرجةم تةكنؤلؤذياى

ئةمريكييةكانةوةية؟ كؤمثانيا دةستى بةرووبــدات. شتة ئةم رةنطة -ثيموتيتئةم بكةن ناضارمان ئةمريكاييةكان ئةطةربة طريدراوةتةوة كيشة ئةم بكةين. كارةدوذمنايةتى بة طريدراوةتةوة ئةمريكاوة.ــة والت بة بةرامبةر ــةر” ــارت “ك كردنى بةو طرينةدراوةتةوة تةنها و عةرةبةكاندةربارةى بة ئيران. هةروةها تايبةتة شتانةىاليةنى ضؤن بةندة بةوة ئيسرائيل جةنطىئةوةمان ضاوةرواني ئيمة ئيسرائيل دةطريت.تةنها بيت، ئيمة هاوثةيمانى ئةمريكا نييةجةنطة. لةم دووربطريت خؤى دةمانهةويت دةبينيت. ئابوورى طةورةى خةسارى نا ئةطةر

ببةستين. نةوت شير(بةلؤعة)ى لةوانةشةدةزانيت باش زؤر كؤلؤنيل! *جةنابيئةو تا دةكات. ئيسرائيل ثشتيوانى ئةمريكا زؤر ئيرانةوة، بة طريدراوةتةوة شوينةىنةدرينةوة بارمتةكان ئةطةر دةزانيت باشئيعدام بريارى و بكرين دادطايي ئةمريكاو بةيةك ئةطةر تةنانةت دةربضيت، كردنيانخؤت نابيت. بيدةنط كارتةر بكوذريت، كةسيابنكة لة جوولة كؤمةليك كرد لةوة باستثاثؤرة دةبيندريت. ئةمريكا سةربازييةكانى

بةريوةن؟ كةنداو بةرةو ئةمريكاييةكانئةوة بةرةو ئيمة نيية لــةوةدا -طومانطومان بةلؤعةى نةوتةكان ببةستين. دةرؤينوةك نةوت هاتووة ئةوة كاتى نيية لةوةداخؤمان ئيمة ببريت. بةكار سياسي ضةكيكىنةبيت طومانت كردووة. ئامادة كارة ئةم بؤ

ئةمريكا. بؤ ناكةين هةناردة نةوتيان حةوتوو ضةند رؤذيتر، ضةند *كةى؟

تر؟ مانطي ضةندبكةم. ديارى دياريكراو كاتيكي -ناتوانمثسثؤرانى بؤضوونى بة طريدراوةتةوة ئةمليبياوةو بةوةى نةتةوةى و و ئابوورى نةوتلةسةر بريارى ليبيادا نةتةوةيي كؤنطرةى لةبؤ خؤمان ئيمة بليم ئةتوانم تةنها بدريت.

ئةمكارة ئامادة دةكةين.دةستمان كاتةوةى كؤلؤنيل،لةو *جةنابيئةلمانياى وةك تؤ كردن قسة بة كردووة

ئةمة دةكةيت. ئةمريكا باسي هيتلةرىئينساف لة نيية بةدوور يان نيية؟ زيدةرؤيي

ويذدان؟ وئةمريكاوة لة اليةن والتانى عةرةبي -ئيمةذيردةستةى ليدةكريت. هةر والتيك زولمانوينة بؤ والتةية. بةو دذ بيت والتيك هةر

دةكات. ضين قسة دذ بة ظيةتنامذيردةستةى ظيتنام كؤلؤنيل *جةنابيذيردةستةى ظيتنام نيية. ضينييةكانهاتة باسة ئةم كة ئيستا رووسةكانةو ئيوة بدةين. قسةكانمان بة دريذة با ثيشةوةئةندامى والتة ئةو و والتيكن دانيشتووىبة سةر واتة اليةنة، بي والتانى طرووثيجةمسةرى جةمسةرة، دوو لةو هيضكامهيضكام بة سةر نيية، رؤذئاوا و رؤذهةالتنيية. ئةمثيرياليستيية جةمسةرة دوو لةموالتيكى بة سؤظييةت يةكيةتى تؤ بؤضي

دةبينيت؟ تةماح بي و طوناه بي خاوين،ثيي بة من ــةوة ــةم دةك ـــارةى -دوبئةزمووني دةكةم. من ئةزموونةكانم دادوةرىنيية. سؤظييةت يةكيةتى طةل لة خراثمبةرةيةكى بضيتة سؤظييةت يةكيةتى ئةطةرئةويش من ليبيا، بة دذ ئيمثيرياليستييةوةيةكيةتى بةآلم دةبةم، ناو ئةمثيرياليست بة

ليبيايية. هاوثةيمانى و دؤست سؤظييةتضؤالنةى و ضةك لةو جطة ــارة *ديوينة بؤ دةنيريت. بؤتانى سؤظييةت يةكيةتىوالتيكدا كة لة رووسييةى تانكة 2500 ئةوحةشيمةتي كةس هةزار 500 و ميليؤن 2جؤرة ض ئةمة ديت؟ ضي كةلكى بة هةية

هاورييةتييةكة؟ماناى تــةواو بة شتيكدا، هةموو -لةلة سؤظيةت يةكيةتى هاورييةتى، وشةىئيسرائيل بة دذ عةربيةكانداية والتة بةرةىدذة طرتنى ئيمةوة هةلويست بةالى ئةمة و

ئةمثيرياليستييةوة.ئةوة لةسةر جةخت بةردةوام تؤ كورتى *بة

تةنها ئةمريكا ئةمثيرياليستيية؟ دةكةويتةوةبوونيان طةورة هيزى دوو دةزانم -منملمالنآ هةية هيز. دةزانم يةك نةك هةية،

Page 25: ideaDeplomatic

24

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

25

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

روسةكان دةزانم ئةوةش بةالم نيوانياندا. لةدؤستي ئيمةن. هاوري و

لةوة حةوتوو دوو كؤلؤنيل! *جةنابيئيران، رووداوةكانى طةل لة هاوكات ثيشيةكيةتى سؤظييةت، اليةنطرانى لة دووكةسبؤضي جياث ذينرال (كاسترؤ)و براكةى

كرديت؟ سةردانيانبؤ جياث، ذينرال ض و كاسترؤ رائؤل -ضثينجةمين بيست و جيذنى كردن لة بةشدارىسةفةريان ئةلجةزاير سةربةخؤيي سالرؤذى لة طةرانةوةيان ريطا لة والتةو ئةو بؤ كردبووديداريكي مانةوةو ليبيا لة رؤذيك ئةلجةزايرليبيا ديارة طةل من هةبوو. لة دؤستانةشيانئةوانم ديتنى من ظيتنامة. و كووبا هاورييهةموو من لةوة جطة بوو. خؤش ثي زؤربؤنةى بة “جياث” بؤ بووة زؤرم ريزيكى دةمداطيركارى بة دذ رزطاريخوازانةى خةباتى

ئةمريكا.بثرسم ليت نابةجيية ثرسياريكي دةزانم...كام اليةنى سيهةمدا جيهانى جةنطى لة

جةنطيت؟ بةرةىبي و عةرةبي والتانى ئةندامى -من و عةرةبي والتانى بةرةى من واية كة اليةنم،

دةبم. اليةن بييؤطؤسالظيا، وةك اليةنى بي *والتانىجطة هةية. بوونيان ئيوةش والتى وةك بارى لة عةرةبييةكان ــة والت لةمةش

نين. يةكدةست سياسيةوةلة سادات نةتةوةيةكين. -هةموومان لة ميسر نةتةوةى بةالم نيية، ئيمة طةلئةطةر عةرةبيية. والتيكى ميسر ئيمةية. طةلهةموو نةتةوةى رووبدات، جةنطيكى جيهانىــةوة دراوةت طــري بةرذوةندييان ــةرةب عئةو طرتنى لةبةرضاو بي بة يةكةوة، بة

دادةبريت... يةكترمان لة جياوازييانةىرووسييةت تانكة 2500 ئةو واية *كةبة بــؤ ـــردووة. ك ــامــادة ئ ثالنة ــةم ئ بــؤجةنطيك ئةطةر كة سادات بيرهينانةوةىوالتة هةريمى ميسر سةرزةميني رووبدات،

عةرةبييةكانة؟

سادات خوازيارى هةمووان دةزانن -سادات دةزانن هةمووان ليبيا. لةطةل جةنطةسنورةكانى لة ضةكة كردنى كةلةكة خةريكىئةمريكا دةزانــن هةمووان ليبيا.. طةل لة لة ســادات ــات. دةك ســادات لة ثشتيوانىدوذمنى والتانى رةشي ليستةى سةرةوةى

عةرةبداية؟كيية؟ دووهةم *كةسي

دوذمنى عةممان ــال، -ســودان،ســؤمدووهةمن. ئةمانة ثاليوراوى كةسي دووةمن.دياربوو تونسدا كؤنفرانسي لة هةرضةندتةنها من طؤريوة. بةرةيان طؤراوةو روانينان

بةسة. و ئيتر لةمانة دةكةم باسسعوديش عةرةبستانن بةرئةوةى لة

نشينة شيخ بايكؤتكردووة. ميسريسةركةوتوو هةرضةن هةروةها عةرةبةكانيش،لة خؤيان ــةواوى ت بة هيشتا و نةبوونرزطار عةرةبي والتانى ذيركاريطةرى دوذمنى

نةطؤريوة. دوذمنةكةيان نةةكردووةوثيش لةوة ماوةيةك كؤلؤنيل، *جةنابيبة دةبيت وتت سةيرتكرد. هةرةشةيةكىوا هيشتا وةرشــؤ، ثةيماننامةى ئةندامى

بيردةكةيتةوة؟ئاستيكى بطةنة كيشةكان ئةطةر -بةلي.ئيتر ئةمريكييةكان وابيت ئةطةر قةيراناوى.ثالنةم ئةو تيك بشكينن، سنورةكان هةموو

هةية.ئةم بكيشمةوة، وينات دةمهةويت *ئيستة

Page 26: ideaDeplomatic

26

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

27

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

كارة بة ثرسياريكى بضوك دةست ثيدةكةم، دونيادا لة ئةوةندة بؤضي بزانم دةمهةويت زؤر دةتزانى بةراست ليتة؟ رقيان و بيزراوي ليت خؤشيان كةم زؤر بةدوورى؟ دلةوة لة

ديت؟هؤى بة دةبيت كة دةنطيك ــة -(بداضلةكينم وةالم دةداتةوة). ئةوانةى دوذمنى ئازادى و دوذمنى نةتةوةكانن خؤشيان ناويم. ئازادى ريطاى خةباتكارانى بةثيضةوانةوة خؤشيان دةم هةموو خةلك جةماوةرى و

دةويم، هةموو كات و لة هةموو شوينيك.*بةلي، بةلي، دةبينم ضيت لةبارةوة دةلينء ض رةخنةطةليكيان ليت هةية. لة كويوة دةست ثيبكةين؟ لة هاورييةتيت لةطةل خوينمذيك بة ناو “عةيدى ئةمين”ةوة دةست ثيبكةين؟

دلين ضؤنة قةزافي هاوريي وةها كةسيكة؟-هةر ئةم شتةى تؤ دةيلييت ضؤنة قةزافي ئيمة تيروانينى وةهاية، كةسيكى هاوريي بة كة دةكةم كار كؤمةليك دةخاتةروو. من دلي ئيوة نيية. ئيوة كاتيك كارةكانم ثةسةند ناكةن سةرتان سوور دةميني. بؤضي ئةوةندة هؤى بة دةبي ضي سووردةميني؟ سةرتان هةواالنةى ئةو هةموو سةرسوورمانتان؟ “ئةمين” لةطةل من ثيوةندى لة باس “ئةمين” دةربارةى ئيوةى ئةوةى ناراستن. باسي دةكةن هةلبةستراو و درؤية. بةرهةمى لةوةش جطة زايؤنيستيية. ثرووثاطةندةى ئةوةى دةربارةى سادات و ئيسرائيل دةيزانيت نازانن. هيض ئيوة هةلبةستراوة. و درؤية خراثة بةجيطاى نازانن. هيض هيضكامتان بكةن شةرمةزار ،”نيةرة” “ئةمين” بة وتن كة ئؤطانداى داطيركردووة، فةرانسة شةرمةزار

بكةن كة ئةفريقاى ناوةندى داطير كردووة.خؤمم قسةكةى باشي بة من *رةنطة نةطةياندبيت. ثرسيارةكةم دووبارة دةكةمةوة. ئازادى و عةدالةت رةمزى بة خؤت كة تؤ شؤرشطيرى دةزانيت لة ناو ئةو خةلكانةدا كة دةكةيت؟ ئةمين لة ثشتيوانى ذيردةستةن، بؤضي بة جيطاى يارمةتى دانى خةلكى ئؤطاندا بؤ ئةوةى لة دةستى “ئةمين” رزطاريان بيت،

زياتر ئةوةى بؤ كرد “ئةمين”ت يارمةتى خةلكى ئؤطاندا سةركوت بكات؟

دةستيوةردان مافي من واية الت -بؤ بةوةى هةية ترم والتانى كاروبارى لة نةطوتيت ثيم ببةن؟ ناو لة رذيمةكانيان كاروبارى لة وةردةدات دةست هةركةس

ناوخؤى والتانيتر، ئةبي شةرمةزار بكريت؟كاروبارى لة وةرداوة دةستت *زؤرجــار كاتي واية دراوســي،الم والتانى ناخؤيي رزطار بيانووى بة بينمةوة بيرت بة ئةوةية ذيردةستةكان.(ئةو خةلكانةى كردنى خةلكة زؤر تؤ تؤدابوو) بةرذوةندى لة شؤرشةكةيان لة وةردا دةستت بوو ثيويست لةوةى زياتر

كاروبارى ناوخؤيي والتانيتر، لةوانة ضاد؟خةبات فةرانسة بة دذ ضاد -خةلكى دةست هةية ئةوةمان مافي ئيمة دةكةن. دان بؤيارمةتي ضاد، كاروبارى لة وةربدةين بةم نةتةوة لة شؤرشةكةياندا دذ بة فةرانسة. ئةو ثيي بة كة هةية مافةمان هةمان ئيمة

مافة لة ئؤطاندا دذ بة (نيةرة) وةستاينةوة.ثيت ثيشتر كؤلؤنيل! جةنابي *ببورة بؤ نةداوة ئؤطاندات خةلكى يارمةتى وتم بةرئةوةى لة ئةمين. دةست لة رزطاربوون ناوخؤيي كاروبارى لة دةستيوةردان مافي ئةلييت ثيم دواتر بةالم نةبوو، والتةندا ئةو جاريك داوة. ضــادت خةلكى يارمةتى

ئةوة ثيضةوانةى قسةيةك دةكةيت و دواتر ئةلييتةوة. بة ويذدانةوة ثيت بليم، بةر لة شةر لةطةل تانزانياييةكان، ئيوة لة والتى ئؤطانداى

ئةمين دا بوون؟ئيسرائيل بة دذ ئةمين ئةوةى بةر -لة يةكةم ئةمين ئةوةى بةر لة هةية. بووةو ئيسرائيلييةكانى كة بوو ئةفريقايي والتى بةرئةوةى لة دةرةوة. كردة خؤى والتى لة قةشةيةكة، نيةرة موسلمانيكةو ئةمين ئةكات. موسلمان والتيكى دةسةالتدارى تةنانةت نيية. شتيك هةموو لة ئاطات ئيوة هؤكارى بيزارى نيةرة لة ئةمين نازانن. نيةرة ئؤطانداييةكان موسلمانة دةترسيت لةوة بكةن. رزطــار تانزانياييةكان موسولمانة ئةفريقا، كويخاى بة ببيت دةيهةويت نيةرة رزطاري بزوتنةوة ضؤلي و ضةك لة بؤية بةخشةكانى ئةفريقا كةلك وةردةطريت. ئةوة بم. ئةمين هاوريي من سروشتيية شتيكى ثيوةندى ئةمين ناوخؤيي سياسةتى ثرسي طرنطة، منةوة بةالي ئةوةى نيية. منةوة بة ثرسة طةل لة ثةيوةند لة ئةمينة كارةكانى ببينن. واقيع ناتوانن ئيوة جيهانييةكاندا. هيضكات هيض شتيكتان دةربارةى واقع بيني و

رياليست بوون بيستووة؟بيستووة كسينجةرم هينرى لة *بةلي... ئيران، شاي لة دةكات بةرطرى كاتةى ئةو ئةمين! عةيدى لة تؤ بةرطريكردنى وةك خؤى الى شاى كسينجةر ــةوةى ئ يان تؤ ضؤن وةك ثيدا ثةناى جيكردةوةو (ئةمين)ت جيكردوةتةوة. كسينجةر ئةم كارة وةالمي لة دةبات. ناو جيهانى ستراتيذي بة خةلكةكةى كة زؤرداريك ئاخؤ ئةليم تؤدا ئازار داوة، لة بةر ئةوةى دذ بة جوولةكةكانة كةواية دةشيت؟ كؤلؤنيل هاورييةتى بؤ دايك لة درةنط سال ضل قةزافي جةنابي ذياباي هيتلةردا سةردةمى لة دةبا تؤ بوون. كة (جوولةكةكانى)ى دةكوشت. بةلي هيتلةر

هاورييةكى باشتر بوو بؤ تؤ لة ئةمين؟ــة هــةلءمــةرج طـــؤراوة. ــرؤك ــةم -ئسةرزةميني ئــةمــرؤكــة جوولةكةكان

Page 27: ideaDeplomatic

26

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

27

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

هةرئةم داطيركردووة. فةلةستينييةكانياندةفتةرى و سةربازى بنكةى جوولةكانةئامانجى هةبووو ئؤطاندا لة ئيدارييانيةكييةتيية جؤشدانى دةفتةرةكانياندوذمنى عةرةبةكان. بة دذ بوو ئةفريقاييةكانئيمثرياليستي هةستى دةربري ئةمين طةل لةشؤرشي طةل لة ئيوة دذايةتيكردنى ئيوةوضؤن عةرةبةكان، فةلةستين و ئيسالمة. ئيوةبارهينانى بؤ كةمى ليبيايي كة ذمارةيةكى لةرؤشتبوونة ئةمين سةربازةكاى سةربازىثةنجا لة بــةالم دةبــن، نيطةران ئؤطاندا،نابن. نيطةران ئؤطاندا لة تانزانيايي هةزاركردن قؤلبةستي هيتلةر كة جوولةكانةى ئةو

بوون. ئةلمانيا ئاسايي شارؤمةندانىوت؟ *ضتيان

ئةلمانيا ئاسايي هاووالتيانى ئةوان -وتمبوون.

بطؤرين. باسي”بؤكاسا”بكةين. باسةكة *بامندالةكانى كة دةويت خؤش بؤكاسات تؤ

دةيخوارد؟ و دةبرذاندمةبةستم وةك ئةمين واية. -“بؤكاسا”شخؤش ئةوانم كةسايةتى رةنطة ئةوةيةطةل لة نةبم رةنطة هاوراش تةنانةت نةويت،بةالم ئةميندا، و بؤكاسا ناوخؤيي سياسةتىئازارم تانزانيا، زياتر لة دةستيوةردانى فةرانسةثشتيوانى منةوة بةالى لةوةش سةرتر ئةدات.

طرنطة. لة ئيسرائيل زؤر رؤذئاوابة هةية ثةيوةندييةكى ض *ئيسرائيل

بؤكاساى مندال خؤرةوة؟ئيوةية هةلسووكةوتى هةية. -ثيوةندىفيداييةكانى كوذرانى هؤى بة دةبيتضةك ئيوة ئيسرائيل. خةلكى و فةلةستينناتانةويت ئيوة ئيسرائيل. بة ئةدةن ضؤل ويارمةتييان و بطةن تي فةلةستينييةكان لةريطاضارة تةنها كة رؤذئاواييةكانن ئيوة بدةن.

دةبينن. شةردا لةكاتيك هةستدةكةم كؤلؤنيل! *جةنابي هيرش ئيسرائيل، و ئامريكا ئةلييت تؤوةك راست رؤذئاوا. هةموو سةر دةكةيتةئةمريكا لة بيزاريت تيدةطةم وا خومةينى.

لة بيزاريتانةوةية هؤى بة جولةكةكان ودةكةيتةوة. بير خومةينى وةك هةر رؤذئاوا،هةزار بؤ دةطةرييتةوة بيركردنةوةوة جؤرة بةمسةالحةدين سةردةمى و ثيش لةمةو سال

ئةيوبي؟ئةمريكا خةتاي ئيوةية. تاوانى -بةليبوو. رؤذئاوا تاوانى كاتةش ئةو رؤذئاواية. ورابردوودا لة ض دةكوذن. ئيوةن كات هةموو

ئيستادا. لة ض ولةكوي؟ دةكوذيت؟ ئيوة كي *ئةمرؤكة

ليبيا؟ يان ئيتاليا كرد ئيتالياي داطير -ليبيادةكةن هيرش رابردوو وةك ئةمرؤكةشنوي، شيوةى بة شيوةيةكيترء بة بةالم لة ثشتيوانى بة دةربرينيكيتر بة ئةوةى يان يةكيةتي طةل لة دذايةتيكردن و ئيسرائيل بة ئيمة. شؤرشةكانى و عةرةب والتانىئيسالم و ئةروانن ئيمة لة خراث شيوةى بةرامبةر ئيمة ئةزانن. دواكةوتوو بة ئيمة وبة بةرامبةر هةبوو، سةبرمان ئيوة بةكرد. سةبر زؤرمان ئيوة دةستيوةردانةكانى طةلتان لة جار هةزار نةباين عاقل ئةطةركارةمان ئةم بةالم ــةرةوة، ش دةكةوتينة ثةنابردن وابوو المان ئةوةى بةر لة نةكردهةموو ئيمة نيية. مانةوة ريطاي تةنها هيز بؤ

بةر. لة دةطرينة شارستانيانة دةم ريطاضارةىئيمة ئةوة ناوةراستدا، سةدةكانى لة راستييدا،ئاشنا شارستانييةت طةل لة ئيوةمان بووينثي سةرو بي وةحشي ذمارةيةك ئيوة كرد.

بوون.شارستانييةتى رووناكى خوازيارى *بةالم

بووين. ئيوةبوو. ئيمة شارستانييةتى رووناكى -بةلي،ئةو دةبةن، كارى بة زانستانةى ئةو هةمووزانستى ئةو كردن. فيرمان ئيمة زانستانةيةئيمةوة لة دةكات، دةرمانتان كة ثزيشكييةىبيركارى، ئةستيرةناسي، هةروةها وةرتانطرت،

فيربوون. ئيمةوة لة ئةدةبيات و هونةر*بةراست؟

رؤذهةالتيية ئاينةكةشتان تةنانةت -بةلي،رؤمى مةسيح، هاتووة. رؤذهةالتةوة لة و

نةبوو.طةورةية ئيديعايةكى ئةمة بوو. *جولةكةشارستانييةت كة باس كؤلؤنيل! ئيستا جةنابيباس بةخشراوة ثي ئةوةم شانازى ئةكريتطاليلؤ، و ئانجيلؤ، مايكل داوينضي، لة “جؤتؤ،ئيوة كة بكةم تريثؤلي” خويندكارانى هةموولي ثرسياريكتان دةتوانم بةخشين، ثيتان

بوونةتةوة؟ رووبةرووى زؤرجار كة بثرسم-فةرموو.

لة سالة ضةند بؤ ثرسيارة ئةم *ئةزانيت سالة ضةند ئةم دريذايي بة منداية. زةينىدةمهةويت كة دةكردةوة لةوة بيرم كاتيكبة دةم بكةم، هةموو وتوويذ قةزافي لةطةلبؤضي دةثرسم ليي بيبينم ئةطةر دةطوت خؤمئيتالياييانةت سةربازة ئةو ثرووسكى و ئيسك

نيذرابوون؟ ليبيا لة كة ئيتاليا بؤ ناردةوةدووسةد كة عةرةبانةى ئةو بؤضي -ئيوةوالتةكةتان هاتنة ثيش لةوة سال ثةنجا ولة بينن بؤ شارستانييةتتان دةيانويست وئيسثانيا لة بؤضي دةرةوة؟ كردة ئيتالياهةشت كة دةرةوة كردة عةرةبانةتان ئةوئةمانة بلين رةنطة ذيان؟ لةوة سال سةد

واية. راست بةلي داطيركةربوون.ثرووسكى و ئيسك ــان؟ ــردوةك *م

ئيمة شيوةى خراث لة بةبة ئيمة و ئةروانن و ئيسالم

ئيمة بةرامبةر دواكةوتوو ئةزانن.هةبوو، سةبرمان ئيوة بة

دةستيوةردانةكانى بة بةرامبةرئةطةر كرد. سةبر زؤرمان ئيوة

لة جار هةزار نةباين عاقلطةلتان دةكةوتينة شةرةوة

Page 28: ideaDeplomatic

28

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

29

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

داطيركةرن؟ مردوةكان؟شارستانيانة زؤر ئيمة ئةمانةوة هةموو -بةئةمةش و كرد هةلسووكةوتمان طةليان لةبوو. ئيمةوة باوةرى و تايبةتمةندى هؤى بةقةبرستانة لة زؤر ذمارةيةكى بزانين ئةبيقةبرستانة ئيتالياييةكان وةك بةشيكى زؤر لةبيناسازى بةرنامةى بة بةرى ئيسالميةكانهةموو بةهةرحال دةطــرت. شؤرش ثاشئةوةى بؤ دةرووخـــا. و دةدرا تيك شتئيمة نةزانريت خراث كاريكى بة كارة ئةمو ئيسك بين وت ئيتالياييةكانمان ئةوكات بةوا ببةنةوة. ئةطةر ثرووسكي سةربازةكانيان ودةرووخا. و تيكدةدرا قةبرانة ئةو شؤفل بة نةباثرووسكةكانى و ئيسك و هات ئيتالياش

بردييةوة. وةرطرتةوةوضيان قةبرةكان ــةردى ب *تيدةطةم.بؤ قةبرانة بةردى ئةو راستة ئةوة ثيهات؟

بران؟ كار بة قاوةخانةكان دروستكردنىدرؤ و هيضن قسةى قسانة، ــةم -ئهؤى بة هةواالنةية ئةو ئةمة دةلةسةن. وئيستا ئةبيتةوة. بالو ئيمة لة ئيوة بيزارىكة دةليم ثيتان دةكةنةوة، بير وا زانيم كةزووترين بة ليرة ماونةتةوة كة تةرمانةى ئةوئةو تةرمى دةرةوة. دةينيرينة ليبيا لة كات1918 سالى كة ئيتالياييانةى سةربازةبةرنامةى بة بةر ناتوانن ماون جي بة ليرةمؤنؤمينتى بطرن. شؤرش دروستكردنى بيناجيهانيش. دووهةمى جةنطى سةربازةكانىكة شوينانةداية لة قةبر زؤرى ذمارةيةكىتةبةروك وةك ثارك. جادةو بة بكريت ئةبيتدةرنةهيندرين، تةرمةكان ئةطةر غازى. بين و

هةلدةدرينةوة. شؤفل بة قةبرةكانبضووكةكةم ليثرسينةوة ئيستا و *تيدةطةمهةية تر هؤكاريكي ئيستا ثيدةدةم. دريذةكة ئةوةى بيزراون. ئةوةندة ئيوة بةوةىثةرةثيدانى بؤ سةرمايةطوزارين سةرقالى ئيوةحةز كةسيك بةسة ئةوة جيهاني. تيرؤريسمىدةستبةجي و بكات تةقةكردن كوشتن بةشوينيكي هةموو لة ليدةكةن. ثشتيوانى ئيوةثلنطة ئايرلةندا، لة ئيرا زةويية. طؤى ئةم

لة سوور بريطاردى ئامريكا، لة رةشةكاننة؟ يان راستة ئةوة ئيتاليا،...

جؤرة ئةم هؤية. بي دادوةرييةكى -ئةمة ئيوةو بيزارى هؤى بة كردنة ــي دادوةريبووةو دروست زايؤنيستةكانةوة ثرووثاطةندةىفةلةستينييةكان لة ثشتيوانى من لةبةرئةوةيةزايؤنيستةكانةوة، هةموو روانطةى دةكةم. لةشتيكى ئةمة تيرؤريستن! فةلةستينييةكانبةرطرى ريكخراوةكانى نيية هةلكةوت بةناو تيرؤريستى ريكخراوى وةك فةلةستين

دةردةكةن.كؤلؤنيل! ثرسيارةكةم نيية جةنابي وا *نةبةالم نيية، فةلةستينييةكانةوة بة ثيوةندىبابةتة، ئةم سةر دةخةنة قامك كة ئيوةنتيرؤريسمى لة باس دةكةينةوةو قةوسيكشتةى ئةو تايبةت بة بكةين. فةلةستينوينة بؤ دةدات. روو فةلةستين دةرةوةى لة

خانةى رؤم؟ فرؤكة برى كوشت ووت؟ -ضيت

شوينةى ئــةو رؤم. خانةى *فــرؤكــةو كوشت ئيتالياييةكانيان فةلةستينييةكان

دواتر...نيية. بيرم لة -نايانناسم.

زؤر ئةبي نيية؟ بيرت لة و *نايانناسيت

هةموو لة تؤ ئةوةى بةر لة بزانيت، باشبة كة كرايت شــةرمــةزار رؤذنامةكاندا

ليكردوون؟ ثشتيوانيت شاراوة شيوةيةكىناداتةوة) وةالم و -(ثيدةكةنيت

شيوةية بةم نادةنةوة، وةالم كة *ئيستا فةلةستينييةكان كارانةى ئةو دةكةم: ثرسيارتيرؤريسم بة ئةدةن ئةنجامى ئةورووثا لةمؤنيخ(مؤنشن)ت ئؤلؤمثيكى نة؟ يان دةزانيت

بيرة؟ لةدراوةتةوة طري كة شتانةية ئةو -ئةمةئةنجام كارانة ئــةو كة كةسانةوة بــةوو فةلةستيني دةستدريذى ضاالكى ئةدةن.دةكريت- يةكتر بة بةرامبةر ئيسرائيلييةكانموحسين”يان “زهير ئيسرائيلييةكان مةطةربةيرووت لة “كةمال ناسر”يان و فةرانسة لةئةو فرؤكةم بةالم دزينى بة من دذ نةكوشت؟

جياوازة. دةكريت فةلةستين لة باس كاتةىئةم فةلةستينييةكان كاتةى ئةو *يانى

ثةسةندة؟ ئيوةوة الى بة دةكةن كارةوتي ثيم خؤ جياوازة. شتيكى وتي -ثيمتيرؤريسمى بة بةرامبةر ثةرضةكرداريكة ئةمةئيسرائيلييةكان نيية بيرتان لة ئيسرائيل.بةر دايــة ليبيان مسافرى فرؤكةيةكى

خوارةوة. خستيانة و طوللة دةستريذىلة بيرم نيية؟ نةنيية؟ بيرتان -لة

تان رؤم فرؤكةخانةى برى و كوشت *ئيوةفرؤكةى منيش خستنة خوارةوةى نيية. بير لةضؤن دةثرسم ليت ثاك. لة ثاك ئيستا ليبيا.

دةكةيتةوة؟ سوورةكان بريطاردة لة بيررؤذئاوايية دياردةيةكى ئةمة واية -المبؤرذوازيية. كؤمةلطاى بةرهةمى كةكؤمةلطة رةتدةكاتةوة. ئةو بزووتنةوةيةكة كةئةم بضيت. كؤمةلطايةى كة دةبيت لة ناو ئةوسوورةكان، بريطاردة دةتوانن بزووتنةوانةبن. خودا كورانى يان بيتلةكان، هيثييةكان،بارمتة بة دزين، دذ وةك فرؤكة من هةرضةنلةم نامهةويت بةآلم كةسةكانم، طرتني

شتةدا قسة بكةم.منت ثرسيارةكةى بةالم وةالمى *ديارة.

فةلسةفةى بة سةرقالم منو كتيبي ئازادى، خةبات

وابوو سةوزمةوة. من المدةربارى ئيران هاتوويتةتة

قسة من سةوزى كتيبيبكةيت

Page 29: ideaDeplomatic

28

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

29

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

يارمةتى دةكةن تاوانبارت بةوة نةدايةوة.دةدةيت. سورةكان بريطاردة

ثروثاطةندةى ئةمة وتيت ثيم -خؤليمان كة دنيايةك بوو بة زايؤنيستةكانة. سةربووين. كؤمارييةك ئيمةش و تينةدةطةيشتكؤنطرةى واتة “جةماهيرية”يةكين، ئيستا

طةالن.“جةماهيريية”ةوة بة ثيوةندييةكى *ضيارمةتى بةوةى دةكةم تاوانبارت من هةية،تؤ و من والتةكةى لة ئةدةيت تيرؤريسمشيوةى دةكةيت. جةماهيريية لة باسروسيانةى ضةكة ئةو دةطؤرم. ثرسيارةكةمبريطاردة دةســت دةطةنة ـــةردةوام ب كةكويوة لة ئةوان، وةك كةسانى سوورةكانكة ضةكانةى ئةو هةية ئةوة ئةطةرى دين؟لة سةر وةردةطريت فةلةستينييةكانى لة تؤ

دةربينن؟ شوينيكيترةوةمن ئةوةى هؤى بة نابيت -قسةكانت

نةدةم. فةلةستين خةلكى يارمةتىنيية طرنط بةالتةوة ئةوةية *مةبةستتفةلةستينييةكان بؤ بة دةيدةيت ئةو ضةكانةىببريت كار بة والتيك لة كوشتنى كةسانيك

نيية. شةردا لة والتةكةت لة طةل كةدةدةمــةوة ليك بةوة قسةكانت -منبة يارمةتيدانم بة بــةر دةتهةويت كة

بطريت. فةلةستينييةكانمةطؤرة.وةالمى باسةكة كؤلؤنيل *جةنابييارمةتى نيازثاكانة تؤ طريمان بدةوة. منضةكانة ئةو ئةوان و ئةدةيت فةلةستينييةكان

دةطةيةننة بريطاردة سوورةكان.ئةو بةكارهينانى ضؤنييةتى -بةرثرسايةتىبة فةلةستينييةكان دةيطةينمة من ضةكانةىبة ئةدةم ضؤالنة و ضةك ئةو نيية. من من ثييانةو ئةوةى باوةرم لة بةر فةلةستينييةكانخؤم سةرشانى ئةركى بة بةوان يارمةتيدانبة ثيوةندى روودةدات دواتر ئةوةى دةزانم.ناراستةوخؤ شيوةيةكى بة نيية. ئةطةر منةوةباشة ثيم بكةن تاوانبار من دةيانهةويتهيض ــةالم ب بكةن، كــارة ئةم راستةوخؤ

كردنم. تاوانبار بؤ نيية بةلطةيةكيان

بيت. دةستةوة بة بةلطة هةندي *رةنطة “ئالدؤمرؤ”(سةرؤك كوشتنى دواى وينة بؤكرد ئةوةت ثيشنيارى تؤ ئيتاليا) وةزيرانىئةطةر ئالدؤمرؤ. رزطاري بؤ بدةيت هةول كةثيوةنديت نةبوو، سوورةكان طةل بريطاردة لةبكةيت؟ كار بؤ رزطاري مؤرؤ دةتتوانى ضؤن

ئيمة وت بةرثرسانى ئيتالياييم بة -ئةوكاتئةطةر مؤرؤ. رزطارى بؤ هاوكاريم ئامادةىسوورةكان” “بريطاردة طةل لة ثيوةنديمانلةبةر دةكرد. رزطار مؤرؤمان خؤمان هةباثشتيوانى و ئيمة هاوريي مؤرؤ ئــةوةى

بوو. عةرةبةكانجةنابي باسيكيتر سةر بضينة با *زؤرباشة،تؤ بزانم. شتيك دةمةويت من كؤلؤنيل.لة بوو باش ثيوةنديت كة رادة هةمان بةئةو ــاردةى دي بة و تيرؤريستةكان طةلويران ئةبيت كة دةزانيت، كؤمةلطايانةىلةطةل هةية باشيشت زؤر ثيوةندييةكى بن،جطة جياوازةكان. كؤمةلطا بةرثرسانىطةل لة هةية ئابووريت ثيوةندى لةوةى طةل لة هةية ثيوةنديشت ئةمريكاييةكان

ئانيلي). فيات(جانى بةرثرسيمةبةستتان كيية؟ كامة جانى؟ -

*جانى ئانيلي، بةرثرسي فيات!من؟ كؤمثانياكةى -فيات،

بةرثرسي ئيوة، كؤمثانياكةى *بةلي، ئانيلي. جانى فيات،

نةيناسم. -نة،ناناسيت! شةريكةكةت ئانيلي،

نيية. ئةو منةوة بة ثيوةندى -نة، ناسينىمن، كارمندانى طةل لة هةية ثةيوةندى

بيانييةكان. بانكة و بانك بةرثرسانىبؤم ئيستة تا شتة طالتةجارترين *ئةمةئانيلي، تؤ بةراست ثيدةكةنم، ببورة روويداوة.

ناناسيت؟ شةريكةكةتنايناسم. -نا،

ناويت نةبينيوة؟ ئةوت رةسمي *هيضكاتنةبيستوة؟

دةكةم كارة بةم حةز نة هيضكات! -نة،هةية. ئةوةندةم كار منةوة ثيوةندى بة نة و

شةريكةكانم و كارمةند بةوةى ناثةرذم هةيةبناسم.

دةكةيت. طالتة *تيدةطةم،من بزانيت ئةبيت تؤ نيية. وةها -نة،نيم وةزيرانيك يان سةرؤك كؤمار سةرؤكسةرقالم من بكةم. تةرخان ئةمانة بؤ كاتمكتيبي و خةبات ــازادى، ئ فةلسةفةى بة ئيران هاتوويتةتة وابوو الم من سةوزمةوة.بكةيت، قسة من سةوزى كتيبي دةربارى خةريكن بينيوة يةكترمان كاتةوةى لةو بةالمكةسة باليؤزخانةكان، ئيران، ــارةى دةربكةسانيتر و ئةمين طيراو، بارمتة بة سياسييةريزطرتن و ئةدةب وةك دةكةيت. من قسةماندووم قسةكانت بةالم دايتةوة، وةالمم

دةكات.بةهاي ئةمانة واية كؤلؤنيل! الت *جةنابي

ئةمانة كةمترة لة كتيبي سةوز؟دةبيت دةتهةويت باشتر بمناسيت، -ئةطةر

بكةيت. لي ثرسيارم سةوز كتيبي دةربارةىبا بيلن بةالم ليدةكةم. ثرسيارت *دواتربكةين قسة نايناسيت كة ئانيلي دةربارةىلة بكةم. تةواو ئةو دةربــارةى قسةكانم وبةر لة بيناسيت، باش زؤر ئةبيت حاليكداجطة بؤرذواين. رةمزى هةردووكتان ئةوةىضي تيرؤريسم« بؤ سةرماية تةرخانكردنى لة

دةكةيت؟ نةوتةكةت ثارةى لةثيموتي. -ثيشتر

كؤمةليك ئةمانة وتت ثيشتر *بةليلة نيية بةلطةيةك هيض كة تؤمةتن،ثرسيارةكةم دةكةم، ليبوردن داواي سةريان.جطة ثارةكةت، بة دةكةيت ضي دةطــؤرم.ئةو داتناوةو فياتدا لة كة ميليارديك لةثيشكةشيانةى ئةو كريوتةو كة زةمينانةى

“مالت”؟ بؤ دةينيريتلة بةشيك لة ئيمة ناكرين. زةوي -ئيمةبيانييةكانى ريطاى بانكة بيانييةكان، لة والتةسةرماية طةر. دةخةينة سةرماية ليبياوة، شتةى ئةو ــارةى دةرب بازرطانى. طــوزارىكة والتيكة مالت هةية، مالتةوة بة ثيوةندىاليةن. بي و ئازاد والتيكى ئيمةية. دؤستي

Page 30: ideaDeplomatic

30

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

31

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

مالت، دةولةتى بة نادةين ثارةية ئةو ئيمةئةوةى بؤ مالت خةلكى بة دةيدةين بةلكو تةنها بوونيان بثاريزن. اليةن بي و ئازاد بوونكؤمةليك دةكات. مالت يارمةتى نيية ليبيا

مالت ئةدةن. يارمةتى هةن والتى تريشلة دوورطةيةكيتر يارمةتى بؤضي *بةالملة نادةن؟ كامبؤج يان هيمن ئؤقيانووسي ناوةراستداية، دةرياى لة مالت ضووبوو بيرمناوةراستداية. لة دةرياى “ثانتلريا”ش هةروةهادةدةيت؟ “ثانتلريا” بة طرنطي ئةوةندة بؤضيدروست دةتةويت لةوي بنكةى نيزامى نةكا

بكةيت؟ئةدةين كةسيك بة ثارةكةمان -ئيمةئةمةمان كاتةى ئةو تا و بيت شايستةى كةلة دةدةين. كارةمان بةم دريذة بكريت بؤريطاوة لةو و هةية بانكيكمان ئيمة ثانتلريا نيية وا الم لةوي. دةكةين سةرمايةطوزارييثارةيةش ئةم بيت. نائاسايي ئيمة كارةى ئةمدوورطةية. ئةو خاوةنى كة والتةية ئةو بؤ

كونجكؤالنةية. زؤر ثرسيارةكانتسةرةتا ئيمة كؤلؤنيل، جةنابي وانيية *نةدةستمان سيهةمةوة جيهانى جةنطى لة

بيرتة؟ بة ثيكرد،كتيبي و شؤرش دةربارةى باشة ثيم -من

بكةين. سةوزكامة دةكةين. شؤرش لة باس باشة، *زؤربليم ثيت نابم ماندوو هيضكات من شؤرش؟

باسيان ثينؤشةش و مؤسؤلينى دؤثؤلؤس، ثاثادةكرد؟ شؤرش لة

كؤمةلى اليةن لة شتةية ئةو -شؤرششؤرشة بةم ئةدريت. ئةنجام خةلكةوةهةروةها خةلكى، شؤرشيكى دةوتريت ئةنجامى كةسانيتر كة شــؤرشــةى ئــةوئةوةش جةماوةرة. خواستى دةربرى بدةنجةماوةريية و خةلكى خةلكيية. شؤرشيكىثشتةو لة جةماوةرى ثشتيوانى بةرئةوةى لة

خواستى ئةوانة. هةروةها هةلطرىدةكريت نيية، روون زؤر *قسةكانتان

بينيتةوة؟ نموونةيةكو ئيران. -ليبيا، ظيةتنام

لة 1969 سيثتةمبةرى لة شتةى *ئةوراستة بوو. شؤرش نةبوو. كوودتا روويدا ليبيا

يان نة.كودتام من بة شؤرش. بوو دواتر -بةالم كريكارةكان كرد. شؤرشيان كريكاران كردوبة جيطةى طرت. كارطةكاندا دةستيان بةسةركارطةكاندا. لة شةريك بة بوون مووضةو برد لةناو شاهانةيان ئيدارى سيستةمىخؤيان كورتى بة دروستكرد. كؤميتةكانيان كارةيان ئةم خويندكارانيش كرد. رزطار خؤيانخةلك ليبيا لة ئيستا كة شيوةيةك بة كرد.

بةس. و خؤيان دةسةالتدارنوينةى كــوي هــةر دةرؤيــنــة *بؤضيكليساى بةردةم لة تةنانةت دةبينين. ئيوة

مةخزةن، بة بووة ئيستا كة كاسؤليكةكان سةربازييةوة جلي بة تؤ طةورةى وينةىشوينيك هةموو لة شيوةية بةم هةلواسراوة.شةقامةكان، لة دةبيندريت، تؤ رةسمىمن هوتيلةى لةو ئيدارةكان. دووكانةكان،دةفرؤشن زيو دةورى تةنانةت دادةنيشم، ليي

سةرة. رةسمى تؤى لة كةخةلك هةية؟ بة منةوة ثيوةندييةكى -ض

ئةوةيان دةويت.دةكةيت. قةدةغة شتةكان ئاسان زؤر *تؤكردن. قةدةغة لة جطة نيية، كاريكت هيضو دةتثةرستن كة ناطريت بةوة بةر ضؤنةتةلةفيزيؤن هةركات ناكةيت. قةدةغة ئةمةدةبينيت خةلك جةماوةرى دةكةيتةوةدةكةن: هاوار كردؤتةوةو بةرز دةستيان كة ئةدةم نيشان ثي قةزافي.(تةلةفيزيؤنيكىناو هاتووينة كاتةوةى لةو خيمةكةدايةو لةئةدات نيشان قةزافي بذى ديمةنى خيمةكة

دةكاتةوة)؟ دووبارةى وبكةم؟ ضي ئةتوانم من -

بووم، مندال كاتةى ئةو منيش *هيض.دةبيني. مؤسؤلينى بؤ جؤرةم لةو ديمةنى

بة خومةينيش طوت. -ئةم رستةتئةو بؤ كاريية بةراورد ئةم دةم هةموو *منلة مؤسؤلينى يادى دةخةنةوة من كةسانةى

دةبةم. كار بة وتوويذةكانمداجةماوةر كة وت خومةينيشت -بــة

Page 31: ideaDeplomatic

30

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

31

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دةكرد. هيتلةريش و مؤسؤلينى لة ثشتيوانيان*بةلي.

ثيويستة و طةورةية تؤمةتيكى -ئةمةشناتوانيت تؤ بدريتةوة. وةالم وردى بةطةل لة خومةينى و من نيوان جياوازىهيتلةر تيناطةيت. لةوة و ببينيت ئــةوانثشتيوانى لة خراثيان كةلكى مؤسؤلينى وشؤرشييةكان ئيمة بةالم وةرطرت، جةماوةربةكار بةرذوةندى ئةواندا خةلك لة ثشتيوانىبة بتوانن خةلك شيوةيةك بة دةبةين.هيض من دةست. بطرنة دةسةالت تةنهاييبليم خةلك بة لةوةى جطة ناكةم، كاريكئةمةشة لةبةر دةست. بطرنة دةسةالت خؤتانكة هيتلةر ثيضةوانةى بة دةويم. خؤشيانمن دةكةم”، بؤ كاريكتان دةيطوت:”هةموو

بكةن.” كاريك هةموو خؤتان “ئيوة دةليمئةوةندة خؤشيان ئةطةر *جةنابي كؤلؤنيل!خؤت لة ثاريزطارى ئةوةندة بؤضي دةويتجار سي ئيرة، بيمة لةوةى بةر دةكةيت؟ثيطرتم. بةريان ضةكدارةكانت، سةربازةبة روو لوولةكةى درطاكة بةر لة تانكيكيش

شةقامةكةية.بنكةيةكى ئيرة نةضيت بيرت -لــة

سةربازيية.هةموو ئــةم ــةوة ــةش ــةم ب *بـــةآلملةبةر ليكدةدةيتةوة؟ ضؤن ثاريزطاريكردنةناحةقت بتكوذن. دةترسيت لةوة زؤر ئةوةىئةم هةولدراوة ضةندجار ئةوةى لةبةر ناطرم،

بكةن. كارةطةمذانةى ثرووثاطةندةيةكى -ئةمةثيكةنينم كة من بة دذ ئيوةية رؤذنامةكانىضؤن شتة بيت ئةم واش ديت. ئةطةر ثييانويستوويانة بؤضي التواية ليكدةدةيتةوةو

بمكوذن؟خؤتدا والتــةكــةى لة ــةوةى ئ *لةبةر

نيت. خؤشةويستسةرةتا تؤ ئةداتةوة) وةالم ثيكةنينةوة -(بةثشتيوانيم جةماوةرةوة اليةن لة من ئةلييتخؤم لة ثاريزطارى دةلييت دواتر ليدةكريت،

دةكةيت؟ بؤضي ثارادؤكس قسة دةكةم.

دةترسن ليت خةلك ترساية. لة *نة،ترسا لة تؤش و دةكيشن بؤ هوورات بؤية

دةكةيت. خؤت لة ثاريزطارىسةيرة. طيرييةكى ئةنجام واية -الم

ديكتاتؤريك. بؤ طيرييةك ئةنجامدةزانيت ديكتاتؤر بة خؤت خؤشت *دةبينميان كؤمار، سةرؤك نةك كؤلؤنيل، جةنابيض تؤ بلييت ثيم دةكريت وةزير. سةرؤك

كارةي؟كتيبي تؤ ديارة شؤرشم. ريبةرى -من

نةخويندؤتةوة. منت سةوزىدةكريت خويندومةتةوة. *بةثيضةوانةوةزؤر بيخوينيتةوة. سةعاتيك ضارةكة بةدةستكردةكةى برذانطة بوخضةى بضووكة.لة رةنطة طةورةترة. تؤ كتيبةكةى لة منبة خوومان رؤذئاوايييةكان ئيمة ئةوةى بةر وا طرتووة. الت ماركس كاثيتالى و ئينجيل

بضووكة؟ زؤر كتيبةكةت نييةدووبـــارة ســـادات قسةكةى ــؤش -تدةيطوت، ئةويش ئةوةى بةر لة دةكةيتةوة.

دةبيتةوة. جي دةستدا ناو لة كتيبةكةمكات ضةندةت ئةكات. راست *سادات

كتيبة؟ ئةو نووسينى بؤ كرد تةرخاندؤزينةوةى بةرلة زؤر، -ساالنيكى

لة بيركردةوة زؤرم كؤتايي. ريطاضارةىو رابردوو جةنطةكانى مرؤظايةتى، ميذووي

لةوانة. رامام زؤر و ئيستائةنجامة بــةو ضــؤن ئــةى ــةراســت؟ بسيستةميكى ديموكراسي طةيشتيتسةر بة داسةثينراو ثةرلةمانى ديكتاتؤريية.شتانةية ئةو ئةمة فيلة. هةلبذاردن خةلكدا. الم من و دةبيندري بضووكةتاندا كتيبة لة

بيت. وا نيية وانةتخويندوةتةوة. باش ئةوةى -لةبةرياني “جةماهيريية” تيبطةيت نةتويستووةبخوينيتةوةو و بذيت ليبيا لة ئةبيت تؤ ضي.نيية، ــةتــى دةول والتــيــك ضؤنة بزانيت روونادات. تييدا مانطرتنيش نييةو ثةرلةماني

ليبياية. جةماهيري والتيك، وةهاضؤن؟ *يانى

و خةلك فةرماندةيي ئةوةية -مةبةستم ئاطادار بةراست تؤ هةية. خةلك كؤنطرةى

لةو بارةوة. نيتفير بم. شت ئيرة *من هاتوومةتة

كاغةزيكى و قةلةم بوو. خؤشحال (قةزافيكيشايةوة بضووكى بازنةى دةستةوة. طرتةطةورةتر بازنةى بضووكانة بازنة ئةم كةبازنةيةكى هةر لة ثيكدينن. ــت دروسلة و دةردةضيت ضوارطؤشةيةك بضووك دةردةضوو ثةيكانيك ضوارطؤشةيةك هةربازنةيةكى بة روو ثةيكانةكة نووكى كةدواتر دةكيشرايةوة. بازنةيةك و بوو طةورةخةلكن، كؤنطرةكانى بضووكانة بازنة ئةم وتيبؤ خةلكن كؤميتةكانى ضوارطؤشانةى ئةم كاروبارى طواستنةوة، دةرمانخانة، قوتابخانة،ضوارطؤشةيةكى هةر هتد. و نةوت دةرةوة،بازنةيةكى ــدةرةوةى وةالم ئةبيت بضووك

طةلي. هةية لة ثةيوةندى بيت كة بضووكو دةور ض دةولـــةت لــيــرةدا *ثرسيمخؤشحالييةوة بة قةزافي هةية؟ نةخشيكىبازنة ناوةندى لة كة نيشاندام ثي بازنانةى ئةو

ليرةداية؟ دةولةت ثرسيم بوون. طةورةكةدادةولةت ثيموتيت تيناطةيت. تؤ نة، -نة،لة بريار خةلكن كؤنطرةكانى ئةمة نيية. بوونى

باش ئةوةى لةبةرنةتويستووة نةتخويندوةتةوة.

“جةماهيريية” تيبطةيتليبيا لة ئةبيت تؤ ضي. يانيبزانيت بخوينيتةوةو و بذيتنيية، دةولةتى والتيك ضؤنةثةرلةماني نييةو مانطرتنيش

روونادات تييدا

Page 32: ideaDeplomatic

32

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

33

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةدةن. ئاشتى و جةنط سةرضي كارى بة ناوةند بازنةى *كةواية

ديت؟هةموو خةلكةو طشتى كؤنطرةى -ئةمةبريارةكانى ليكدانةوةى بؤ جاريك، ساليك

دةضيت. خةلك بةريوة كؤميتةكانىنية. طرينط ناوندة بازنةى ئةم ئةطةر *نة،ئةم كي دةبةن. بةريوة كؤنطرة بؤضي ئةى

هةلدةبذيريت. ضوارطؤشانة و بازنةكةس جةماهيريية ــة ل -كـــةس،نوينةرايةتى هةلبذاردنء هةلنابذيردريت.ضةندة رؤذهةالتييةكان ئيوة نيية. بوونى و ديمؤكراسي دةزانن تةنها ئيوة نةريتين.وةرطرتنى ئامادةى تةنانةت ضيية. كؤمارىجةماوةر ســةردةمــى ئيستا، ســةردةمــىثاشايةتى سةردةمى ثيشتر نين. خةلك وو دةولةت مرؤظةكان. خةباتى دواتر و بوودينن. ثيك كؤمارى كؤمارةكان، سةرؤكدووهةمةى قؤناغي ئةم مرؤظايةتى ئيستاواتة كؤتايي ريطاضارةى تيثةراندوةو

هيناوة. ثيك كؤمارييةىكوين؟ لة نةيارةكان *ئةى

ئةندامى هةمووان كاتيك نةيار؟ -كامةبة ثيويستييةك ض ئيتر طةلن، كؤنطرةىضي طــةل لة هةية؟ نةيارةكان طرووثةماناي دةولةت طةل لة دوذمنايةتى نةيارن؟ناو بضيت خةلك لة ئةطةر دةولةت و هةيةنةيارى ئيتر دةست بطرنة دةسةالت خؤياندةرةكى بوونى كة شتيك طةل لة بن؟ كي

نيية.بةمةم. دذ من *بةهةرحال

كي؟ بة -دذضيرؤكى ــةوةى ئ لةبةر تــؤم! بة *دذئةم كة ئيستا و ناكات رازيم بازنة ضوارطؤشةوليدةكةيت؟ ضيم تؤ نيية، قبوول روانطةيةمبة دةكةيت؟ ئيعدامم و دةكةيت قؤلبةستم

وتى: سةبرةوةبخويننةوة. مرؤظايةتى ميذووى -رةوتىهةوليداوة دةم هةموو مرؤظ لةوةية جطةريطاى لة نة؟ يان واية بطات؟ دةسةالت بة

دةطةن. دةسةالت بة خةلك جةماهيرييةوةخةبات و دةطةن راستى بة خةيال و خةو

دةبيت. تةواوبووبيت، بةالم تةواو رةنطة *بةالى تؤوةثيديت بزانم ضيم من دةمهةويت نة. من بؤ

نةبيت. قبوول جةماهيرييةم ئةطةرقبوول جةماهيرييةت ناتوانيت -تؤدونياية. ضارةنووسي جةماهيريية نةبيت.بة قؤناغة. دوايين خةلك دةسةالتدارىدونيا لة ــك رؤذي ســةوز كتيبي يارمةتىدةسةالت خةلك دةدات. روو شؤرشيك رينوينيان سةوز كتيبي و دةست دةطرنة

دةبيت.كتيبي و شةريك بة دةبن طرةكان مووضةهةموان دةبيت. نيشاندةريان ري سةوزو دةبن بةرهةمهينانن ثرؤسةى بةشدارى

دةبيت... رينوينيان سةوز كتيبيداواى كؤلؤنيل، جةنابي كؤلؤنيل، *جةنابيهةموو لة ثيدةبرم. قسةكانت دةكةم ليبوردن

ئازادى؟ بؤ هةية شوينيك حيكايةتةدا ئةمخودى ئةمة ــازادى؟ ئ كامة ــازادى؟ -ئضؤن ئةمةية. ئازادى راستةقينة تةنها ئازاديية.

دةكةيت؟ ثرسياريكى واخويندمةوة رابردوو سال بةرئةوةى *لة

كردووة، تيرباران سةربازيت كةسي ضل تؤبوون. جةماهيريية بة دذ ئــةوةى بةر لة كةسي ثينج ثةنجاو ــش 1977ي سالىماوةيةك كرد. ئيعدام بيانووة بةم هةر ترتلة غازى” “بين لة خويندمةوة ثيشيش لةوةخويندكارانى لة ذمارةيةك طشتى، طؤرةثانى

كردووة. ئيعدام سةوزت كتيبي نةيارىرؤذئاوا بة باوةرم وادةكةن -هةرئةمانةن

دةكةن؟ ناراست وا قسةى ضؤن نةبيت.كةسانةى ئةو رةنطة دةزانيت؟ *كيجةنابي دةنووسن. ئةمانة ثيدةبةن، ئيرةييتدونيا سةوزة، كتيبي ئةم بةراست كؤلؤنيل،

دةطؤريت؟ئةنجامى ســةوز كتيبي -بيطومان! رينوينى سةوز كتيبي مرؤظايةتيية. خةباتىكتيبي سةربةخؤيي. بــةرةو مرؤظايةتييةئينجيلي نوي. ئينجيليكى ئينجيليكة، سةوز

طةل. سةردةمى سةردةم،نيت. فيزيش بي زؤر *تؤ

لة نيم. فيز بي هةر راستييدا لة -نة،سةرجةم بة بةرامبةر دةتوانم ئةوةى بةربةم ئةوةى بةر لة بوةستمةوة. هيرشةكانمرؤظايةتى سةرجةم كيشةكانى سةوزةم كتيبة

دةكةم. ضارةسةر كؤمةلطةكان ووةحييةكى وةحيية. جؤريك ئةم واية *كة

نوي.وةها خؤم من نيية. ئةوة -مةبةستمئينجيليكة. سةوز كتيبي ناكةم. بةالم وةسفكردةوة و كار نووسراوة، ئيوةدا ئينجيلي لةكار هةمان سةوز كتيبي شتة. هةموو بنةماىويران دونيا دةتوانيت وشةيةكى كردةوةية. ودةتوانيت كارتير بكات. رزطارى يان بكاتبؤ بةرطرى ري بخات، بةالم جةنط دنيا لةسةوز كتيبي جيهانى سيهةمدا لة خود لة كردنكتيبي وشةيةكى من. سةوزى كتيبي بةسة.بةهاكان بتةقينيتةوةو دونيا دةتوانيت سةوزضةندايةتييةوة و ضؤنييةتى بارى لة بطؤريت.

هةميش. بؤ و شوينيك هةموو لةثرسيارم دوايين دةتوانم كؤلؤنيل، *جةنابي

بثرسم؟

من نيية. ئةوة مةبةستمناكةم. وةسف وةها خؤم

سةوز كتيبي بةالمئينجيلي ئينجيليكة. لة

كار نووسراوة، ئيوةداهةموو بنةماى كردةوة و

هةمان كتيبي سةوز شتة.كردةوةية و كار

Page 33: ideaDeplomatic

32

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

33

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئيرانى وةفدى كورتي. بة بةالم -بةلي...ئازادى بؤ بكةم كار دةبي منن. ضاوةريي

بارمتةكان.هةية؟ خودا بة باوةرةت *تؤ

دلنياييةوة! بة بةلي ئاشكراية. و -روونئةم ثرسيارة دةثرسيت؟ بؤضي

خوايت! خؤت وابوو تؤ الم ئةوةى بةر *لةاوريانا :"طفتطوهاي كتيبي سةرضاوة: فارسي: بؤ وةرطير امــروز، ،نشر فاالضي"

ئيمامى غوالمرةزائيقتباسةكان:

شؤرشيك ئيران لة خؤشحالم زؤرليكةوتوةتةوة، طةورةى سةركةوتنى دووئةمريكاييةكان، دةركردنى شاو دةركردنىرووداوة لةم جيا ئةمريكا ئةطةر هةروةهاو بيدةنط ئيمة ئيران سةر بكاتة هيرش

ئةدةينةوة وةالم نابين و دةستةوةستاندذ ئيران شؤرشي طةل لة هاودةنطم مندةست خةلكى بكةويتة شا و هيوادارم شا بةبدريت، سزا شيوةيةش بةم دةبي و ئيران

ئةمريكا لة هةية ئةوةى مافي شاش بةالمبكات. ثةنابةرى داواى والتيكيتر هةر يان

شؤرشطيرة. والتيكى باكوريش يةمةنىشؤرشي طةل لة هاودةنطة والتةش ئةم

ئةمريكاية دذى ئيمةوبطريت ريز ئةمريكا بة دا كات زؤرمانهيشتا ئةمريكا بةالم بؤضوونةكانمان، لةكردنى بة ثشتطيرى لةطةل دةكات. ياريمان

ثيدةطةيةنيت زيانمان ئيسرائيل لةطةل لة سادات نةتةوةيةكين. -هةموومانطةل لة ميسر نةتةوةى بةالم نيية، ئيمةرةشي ليستةى سةرةوةى لة سادات ئيمةية

عةرةبداية؟ دوذمنى والتانىباسي “ئةمين” دةربارةى ئيوةى ئةوةى بةرهةمى ــة. درؤي و هةلبةستراو دةكــةنلةوةش جطة زايؤنيستيية. ثرووثاطةندةىدةيزانيت ئيسرائيل سادات و دةربارةى ئةوةى

هةلبةستراوة. و درؤيةلة ثشتيوانى ــن م ــة ــةوةي ــةرئ ــةب لروانطةى لة ــةم. دةك فةلةستينييةكان

فةلةستينييةكان هةموو زايؤنيستةكانةوة،تيرؤريستن!

دةبيت بمناسيت، باشتر دةتةويت -ئةطةربكةيت. لي ثرسيارم سةوز كتيبي دةربارةىخةبات و ئازادى، فةلسةفةى بة من سةرقالم

سةوزمةوة كتيبي

ــــــــــــــــــــذمارةيةك بارمتة طرتنى بة ئاماذةية - 1

لة كؤنسولخانةى ئةمريكا ئةندامانى باليؤز و لةهؤى ئةوةى بة بوو 1979 كة سالى ئيران لةديثلؤماسي راستةوخؤى كاتةوة ثيوةندى لةوئةم بثضريت. ئيسالمى كؤمارى و ئيرانخويندكارانةوة لة ذمارةيةك اليةن لة كارةثيرةوى خويندكارانى بة دواتر كة ئةنجامدا

دةركرد.(و-كوردى) ناويان خومةينى

Page 34: ideaDeplomatic

34

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

35

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

The Washington Postهاونشيل كةريم سةدجاتثور وبلةيك

رةحيم مةال لة ئينطليزيةوة: فازل وةرطيرانى

ئيران دةطةنة ئةردةندا بةئاسمانى ئيسرائيلى فرؤكةى (20)

ئيران، بؤسةر ئيسرائيل ثةالماريكىئةمةريكا ئاطادارى بةبى

Page 35: ideaDeplomatic

34

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

35

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

: لة واشنتؤنةوة بؤضوونةكانهةرةشةي ئيسرائيل مانطيكة ضةند. دةكات ئيران ئةتؤميةكاني ثيطة ليدانيدةكات. بةخؤداطرتن دان داواي ئةمريكا بدريت ئةنجام كردةوةية جؤرة ئةو ئةطةر

؟ ضؤن بيت كاردانةوةي ،ئةبي واشنتؤننانخواردني خةريكي ئؤباما سةرؤكلة وماليا وساشا ميشيل لةطةل ئيوارةيةثينج ئيوارةي سثي كؤشكي لة مالةكةيانكاتيكة يةكةم تشريني مانطي شةممةي

ديت. بؤ تةلةفؤنيةكةي ثةيوةنديةئؤباما بة ليو جاك ئةركان، سةرؤكي فرؤكةي بيست لة :"ثتر ثييرادةطةيةنيتناو ضوونة ئيستا هةر ئيسرائيليي جةنطييئيران بةرةو واديارة و ئوردونةوة ئاسماني 85 عيراقةوة،لة نزيكةي لة ريطةي دةرؤن،

خولةكدا."ئةي "، دةليت خؤيةوة لةبةر ئؤبامارادةطرم خؤم وتي بيبي ! ليبيت نةفرةتي

ليي بةدوور دةبم." وبة ثياوة خولةكدا 45 ــاوةي م لة ذووري لة نةتةوةيي ئاسايشي متماناكاني ــري وةزي كــؤبــوونــةتــةوة. ئؤثةراسيؤن طرووثةكة بة ثانيتا، بةرطريي،ليؤن رادةطةيةنيت كة هةولةكان بؤ ثةيوةنديكردنئيسرائيلدا،بنيامين وةزيراني سةرةك لةطةلبةالم شكستيهيناوة، ئيستا تا ناتانياهؤزانياري ئيسرائيل سةربازيةكاني فةرماندةبة ئيسرائيل نيشانةكاني و ئامانج دةربارةي

دةدةن. ثينتاطونئةمريكا بذاردةكاني(خيارات) ثانيتابة قةناعةت يان : دةستنيشاندةكاترابطريت ئؤثةراسيؤنةكة بكريت ناتانياهؤ

خوارةوة. بخرينة فرؤكةكان ياندةتةقيتةوة سةرؤك جيطري بايدنيفرؤكةكان خستنةخوارةوةي دةليت،" وئةمريكا سةرؤكي بلين بيبي بة بذاردةنية!بكات!" لةطةلدا قسةي ئيستا هةر دةيةويت

ناتانياهؤ دةنطي خولةكدا دوو يةك لة

دةستبةجي تةلةفؤنةكةوة و لة دةبيستريتو ئةوالوة دةخاتة كارةكة راطرتني هةوليسةرؤك ، ،" جةنابي سووربوونةوة دةليت بة ئاسايشي ضاوةريبكةم. زياتر لةوة نةمدةتوانيمن و منداية ئةستؤي لة جوولةكة نةتةوةي

" ليي. ليثرسراومئؤثيراسيؤنةكة ناتانياهؤ لةوكاتةدانةخشةيةكيئةليكترؤني لة ئؤباما باسدةكات،لةسةر وردةبيتةوة ناوةراست خؤرهةالتيفرؤكة ريكخةري ـــة. ذوورةك ــواري ديئيران لة كة نيشانيدةدات ئيسرائيليةكان

نزيكبوونةتةوة.سةرؤك جةنابي دةليت،" ناتانياهؤهاوكاريي بة ثشت بتوانين ئوميدةوارم ،

ببةستين." ئيوة تةواويئؤباماوة روخساري بة رق و بيزارييبةرلةوةي وةستا ماوةيةك دةردةكةويت.لة ريز من دةزانيت خؤت وةالمبداتةوة،:"بةرطريكردن بؤ دةطــرم ئيسرائيل مافي

لة كة بكةم ئةوة دبيت بةالم خؤي، لة ئةمريكاداية." بةرذةوةنديي

سةرؤكي بة دةدات فرمان ثانيتاجةمس مةركةزيي،ذةنةرال فةرماندةييكةنداو)بخاتة قةلغاني (ئؤثيراسيؤني ماتيسلةسةرتاسةري ئةمريكا هيزةكاني جوولةوباري بخاتةبةرزترين ناوةراستدا خؤرهةالتيكاردانةوةي بؤ ئامادةبن و بةرطريكردن

ئيران.هةلدةسةنطينيت، كة ذوورة راي ئؤبامائةوان ئيمة؟ بلين ئيرانيةكان بة ضي "

ئةمةوةين." لةثشتي ئيمة كة ثييانوايةدةكيشريت.سؤزان شةر هيلةكاني بةثةلةئؤباما ثاليوراوي ئةمريكاو باليوزي رايس-هيالري جيطاكةي بؤ ثاالوتوة خؤي كةيةكةم دةرةوة- ــري وةزي بو كلينتؤنلة قسةدةكات بة ــت دةس كة كةسةال ئةوةمان دةبيت ظيديؤييةكةوة ،" تةلةفؤنةئاطاداريي بةبي ئيسرائيليةكان كة روونبيتئيران لة داوا دةبي هةلساون. بةكارةكة ئيمةلةكاتيكدا بطرن، خؤياندا بة دان بكةين

بطرين." ئيسرائيليش جلةويثةيتريؤس دةيظيد CIA بةريوةبةريئةو ئةطةر ــدا، ــزم ري ــيــت،”لــةطــةل دةل،وادةزانن كة دةتوانن، ثةيامةيان بؤ بنيرينئيمة كاردانةوةمان ئةوةي وةالمبدةنةوة بيئةطةر بزانن دةبيت ئيرانيةكان هةبيت.ئةم ناو دةضيتة ئةمريكا ئةوا وةالمبدةنةوة،دةكةنةوة يةكاليي طورجيي جةنطةوة- وبة

”.دةيظيد لةطةل من دةليت،” كلينتؤن كة بزانن، ئةوة ئيرانيةكان دةبيت دام.ئيمةو نيوان رووناكيي لة سوود ناتوانن

وةربطرن.” ئيسرائيليةكانتويتةر سةعاتيكدا ضةند مــاوةي لة شوينة لة تةقينةوةكان راثــؤرتــي بةدادةطيرسيت. ئيراندا جؤراوجؤرةكاني : سةرضاوة يةك بؤ دةطةريتةوة هةمووي(موجاهيديني ئيرانيي ئؤثوزيسيؤني طرووثي

ليو جاك ئةركان، سةرؤكي:"ثتر ثييرادةطةيةنيت ئؤباما بة

بيست فرؤكةي جةنطيي لةضوونة ئيستا هةر ئيسرائيليي

واديارة و ئوردونةوة ئاسماني ناوريطةي لة دةرؤن، ئيران بةرةو

85 نزيكةي عيراقةوة،لةخولةكدا."

Page 36: ideaDeplomatic

36

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

37

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

طشتيةكان ميديايية كةنالة خةلق).ثشتراست باسةكة ناتوانن كة رايدةطةيةننئيرانيش حكومةتي ميدياكاني و بكةنةوة

بيدةنطن.كاتيكدا ئةوة،لة دواي سةعاتيك ضةندسةتةاليتي كةنالي خةوداية، لة واشنتؤنلةسةر جةخت سعودية(ئةلجةزيرة)ئيران فراوانةكاني ناو راثؤرتةكاني تةقينةوة

دةكات.باس ئيسرائيلى (هائارتز)ي رؤذنامةيلة ئيسرائيلي سةربازيي ئؤثراسيؤنيكي لةدةدات روونكردنةوة بةالم دةكات، ئيرانهيض و ئةمنيةكان قةدةغةكردنة بة سةبارةتثيدةضيت ناكات. ثيشكةش وردةكاريةكيشبووبيت،بةالم بزر فرؤكةكان لة يةكيكهيض نايانةويت ئيسرائيليةكان بةرثرسة

بخةنةروو. سةرنجيكبةخؤي واشنتؤن ئــةوكــاتــةي تــانةوت ئايندةي ديت، بةخةبةر و دةزانيتدؤالر 110 بةريذةي20% هةلدةكشيت بؤ

بةرميل. يةك بوئؤباما بةيانيدا ي 6،30 سةعات لةلةطةل كؤدةبيتةوة، هيلكةييةكة ذوورة لةدةيظيد هةلمةتةكة، بــاالي راويذكاريثيشوو،رةهم ئةركاني سةرؤك و رؤد ئاكسلفرؤكة بة شيكاطؤوة لة كة ئيمانؤيل،

هاتبوو.كة دةكات ئةوة ثيشنيازي رؤد ئاكسلكة بيت، ئةوة ئةمريكا ثةيامةكةي دةبيت

هيناوة. خؤيدا بةسةر ئةمةي خؤي ئيرانبليم ضي دةثرسيت،” من لييان ئؤبامارؤذنامةوانان و نووسةكان راثؤرت كاتيكئاطام لةم من سةرةتاوة لة ئايا ليم دةثرسن،

بووة؟ ئؤثيراسيؤنةوةالممةدةرةوة،” “ : دةليت ئيمانؤيلدةنووسيت ثةريةك لةسةر رستةيةك ضةندبوو ثيويست .”ئةطةر ئوباما دةست دةيداتة وئيمة كة بالوكةينةوة هةوالةكة دةتوانينراستةوخؤ نابيت نةكرابووينةوة، بةالم ئاطادارئؤثراسيؤنةكة ئةطةر بكةين، لي حاشاي

بوو.” سةركةوتوو:”دةنطدةران و دةليت بادةدات سةر ئؤبامايان سةركةوتوة هيرشةكة بةوةي طوينادةنبةنزين دؤالرةكةي (5) بة بايةخ ئةوان نا.

دةدةن!”

سثي كؤشكي بةيانيدا هةشتي لةكة بالوكردوةتةوة كورتي ليدوانيكيئةمريكا ،دةليت:” طةاللةيكردوة ئيمانؤيلئيران ناو رووداوةكاني ضاوديريي نزيكةوة لةبةرطريي خؤيةتي مافي دةكات.ئيسرائيلئةمريكا ثابةندبووني و بكات، لةخؤيناطؤرريت ئيسرائيل ئاسايشي بة بةرامبةر

نابيت” وشلؤق

بؤ كؤماريي ثاليوراوي رؤمني، ميت مةشق دةميكة سةرؤكايةتيي،لةبةرئةوةيوةالميكي بة دةكات، سيناريؤية ئةم لةسةر

كردووة. ئامادة خؤي هةلة بي و تيذهةلبذارددنةكاندا،ئةو هةلمةتي كاتي لة(ثشتطيريي بة بةليندةدات رؤمني بةيانية،سةر” دةكاتة ئيسرائيل و هيرش بؤ تؤكمة)هيض كة ئؤباما رازيكردنةكاني سياسةتة وةزيران سةرةك ناتانياهؤي بؤ ضارةيةكي هةنطاوي نةبيت تةنها ئةوة نةهيشتوةتةوة،

بنيت.” نائاساييلة سينؤر دان رؤمني، ــذكــاري راويسةرؤك سةر دةكاتة هيرش CNNدا هاوثةيمانمان بةهيزترين دةليت:” وــةرووي رووب ئيسرائيلة، كة جيهاندا، لة و ئؤباماش بوةتةوة نةمان و هةرةشةي مان

دةطريت.” ثشتةوة جلةو لة هيشتاباليؤزي رؤمني، ديكةي راويذكاريكيبؤلتن يةكطرتوةكان،جؤن نةتةوة لة ثيشوووتارو ةوة FOX NEWS كةنالي لة ،دةليت،” و بالودةكاتةوة خؤي باسةكةيئةركةكاني ئةوةي لةبري ئؤباماو باراكفةرماندةي وةك ــدات، ب ئةنجام خؤيئيسرائيل بة ئيمة ئاسايشي طشتييقةرزاري ئةمريكا جةماوةري دةسثيريت.دةبيت ئيمة ، ناتانياهؤية مةمنونيةتي

سةرؤكي بة دةدات فرمان ثانيتامةركةزيي،ذةنةرال فةرماندةيي

(ئؤثيراسيؤني ماتيس جةمسكةنداو)بخاتة قةلغاني

ئةمريكا هيزةكاني جوولةوخؤرهةالتي لةسةرتاسةريبخاتةبةرزترين ناوةراستدا

ئامادةبن و بةرطريكردن باريئيران. كاردانةوةي بؤ

Page 37: ideaDeplomatic

36

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

37

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كارةكة.” كؤتايي ثيهيناني بؤ ئامادةبينديكةي وردةكاريي درةنطدا، لةبةيانيدةكات. دلؤثة ميدياكانةوة لة هيرشةكةزياني ليدانةكة كة رايدةطةيةنن، راثؤرتةكانئةتؤميةكاني ــةزراوة دام بة طةورةي زؤرئةسفةهان، و ئاراك و ناتانز لة طةياندو ئيرانفةرماندةيي رادارو بنكةكاني بة هةروةهانيية ئاشكرا بةالم والتة، ئةو كؤنترؤلي وباسيكي هيض و ضةندة زيانةكان بري كة

ناكريت. قوربانيانيشطشتيةكاني ــارة ــاروب ك كؤميتةيئةمريكا-ئيسرائيلAIPACدةستدةكاتبةكاثيتؤل لة برياريك طةاللة بالوكردنةوةيئةنجومةني بيمةرج)ي (ثشتطيريي كة هيلبؤ دةردةبــريــت SENATEنــويــنــةران–لةطةل سيناتؤر 99 نيوةرؤدا، لة ئيسرائيل.بةرهةلستة- و دذوةستاوة تاكة كة ثؤل راند

دةكةن. ئيمزا و مؤر هةمووطرووثيكي كة J STREET ليدوانيك جوولةكةية، ليبرالي داكؤكيكاريدةردةبريت خؤي (نيطةرانيي) و دةردةكاتكارةي ئةو دةستثيشكةري ئيسرائيل بؤ كة

كردوة.دةكةن تاوانبار ئيسرائيل روسيا و ضينبانطهيشت و دةكةن دانبةخؤداطرتن داواي وئةنجومةني ئاسايشي بؤ كؤبوونةوةي دةكةنو سعودية،قةتةر،بةحرةين عةرةبي .UNدزةثيكردوةكاني بروسكة لة ئيمارات-كةدةركةوتوة دةرةوةدا لة 2010دا وةزارةتيسةر بؤ سةربازيي هيرشي ثشتطيرييكردةوةكةي دةكةن- ئيران دامةزراوةكانيثشتطيريي بةالم مةحكومدةكةن، ئيران

دةرنابرن. تاران بؤ خؤيان،لةبةرئةوة ئؤباما ناطاتة دةمي ناتانياهؤخاوين “كردةوةكة كة دةليت بايدن بةزياني كةمترين بة بووة “ سةركةوتوو وئيرانيةكانةوة. دةشليت،” اليةني لة طيانيةوةزووةوة لة ئةمةمان دةبوو راشكاويي، بة

بكرداية.”ــي ــاي ــةرةت س ــي ــةم ــةره ب ــــةالم بكة دةريدةخةن فؤتؤطرافةكاني سةتةاليتقوم، نزيك لة فةرداو ئةتؤميي كارخانةيلة دروستكراوة زةويدا لةذير مةتر 100 كةلة بؤردومانةكة كؤنكؤيتيكي تايبةت،لةوانةيةيان ئيسرائيل تاوةكو بووبيت. رزطــاري

تةواوكاريي هيرشيكي بؤ خؤيان ئةمريكابتوانيت ئيران لةوانةية ، نةكةن ئامادةثيتاندني بة دريــذة كورتدا لةماوةيةكي

بدات. يؤرانيؤمهةوالي ئيران لة دةولةت تةلةفزيونيمندالن( و ذن كة نيشاندةدات قوربانيةكان دواتر ئؤثؤزيسيؤن سايتيكي هةرضةندةراستيدا لة وينانة ئةو كة ئاشكرايدةكات،دواييةبووة ئةم لةرزةيةكي زةمين وينةيرابةري ئيران). خؤرئاواي باكووري لةخامةنةيي عةلي ئايةتوال ئيران، باالي

ذنان خويني و دةليت،” دةدات تؤلة بةلينيطةورةو شةيتاني دةستي بة منداالنمان وزايؤنيست قةوارةي دةسكةالكةوةية. ئاغا

نووسيوة!” خؤي بروانامةي مردنةكةينرخي بازاري دراو دادةخريت، ئةوكاتةي40%،كة ريــذةي بة سةركةوتوة نةوتلةماوةي ميذوودا لة هةلكشانة طةورةترينCNN رووبدات.كةنالي سةعاتدا 24دةكات ئةمريكاييةكاندا لةطةل ضاوثيكةوتنواليةتة ثرجموجؤلةكاني لة بانزينخانةكان لةتاوانبار ئيران زوربةيان و ئؤهايؤ، و فلوريداكة ئؤباما بةوةي يان دةكةن،نةك ئيسرائيل

بةرزبوونةتةوة. نرخةكانئةمريكاو حكومةتي لةناو هةوال ثاشانزانياريي ئةمريكا كة دةردةضيت، سوثاوةئيسرائيل كردةوةكاني لةسةر ثيشوةختي

نةبووة.تيمي لة خؤي ريكدةكةويت بؤي ئؤبامابضيتةوة و بكات رزطار نةتةوةيي ئاسايشيبةثةلة. ئيوارةخوانيكي بؤ مندالي مال و ناوخويندنطة ئةركي لة باس ماليا ساشاو

دةكةن.زؤر نيية. فيزيا لة حةزم دةليت:” ماليا

ئالؤزة.”ئةزانم وةآلمــدةداتــةوة،” ئؤباماشضةند منيش دلــةكــةم. ضؤنة، هةستت

هةية!” لةوجؤرةم طرفتيكي

(هائارتز)ي رؤذنامةيلة باس ئيسرائيلى

سةربازيي ئؤثراسيؤنيكيدةكات، ئيران لة ئيسرائيليبةالم روونكردنةوة دةداتقةدةغةكردنة بة سةبارةت

هيض و ئةمنيةكانثيشكةش وردةكاريةكيش

لة يةكيك ثيدةضيت ناكات.بووبيت بزر فرؤكةكان

Page 38: ideaDeplomatic

38

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

39

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و ئيران ئةتؤميةكانى تواناو ئيسرائيل ترسةكانى ئةمريكا

(F15) ئةمريكى جؤرى لة شةركةرى فرؤكةى ئيسرائيل (45)لةطةليشيدا و (1500كم) هةية، تواناى برينى كة دةستكةوتوة

ئاسماندا. لة سوتةمةنى ثركردنةوةى بآ خؤى شوينى بطةريتةوة

Page 39: ideaDeplomatic

38

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

39

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

يةكةم بةرهةمهينانى قؤناغىلة بوارةدا لةم يةكةمى هةنطاوى تاران(SCAD-B)ى بةدةستهينانى ريذةيةك لةبةدةستهينانى لةطةأل ضين، و باكور كؤرياىدةستى كيلؤمةتر، 70 دورى بة (فروغ7)يةكةم دانانى لة كاركردن دواتر ثيكردوةبةرهةمهينانى و طةشةثيدان بةرنامةىباكور كؤرياى لةطةأل هاوكارى بة موشةك

ضين. وبةرنامةيةش ئةم يةكةمى بةرهةمىكة بوو، كورت ماوة باليستى موشكى نمونةىوةك (7 لة (فروغ جياواز لة جؤرى ثيكهاتووةميانةى كة (نازيات) و 1)(هةلؤ) (شاهين(150كم) و (60كــم) نيوان لة دوريــانعيراق شةرى دواى لة ئيران راستيدا لة داية،دروستكردنى بة زؤرى بايةخيكى –ئيرانئاستيكى باش، طةيشتة لةمةشدا موشةك دا،

دورى لة ئامانج ثيكانى بوارى لة تايبةتى بة2000كم.

SCAD-) ئيران لةسةرةتاىنةوةدةكانةوةلة (CSS80)ى و باكور كؤرياى لة (Cسيخورييةكان دةزطــا دةستكةوت، ضينضر بةشيوةيةكى ثالنةكانى ئيران ثيناوايةلةسةر كاريطةرى ئةوةى بؤ دةكات، ثيادةتايبةتيش بة و ناتؤ و ئةمريكى دلةراوكيى هاوكاريكردنى داواى ثاش نةبيت، ئيسرائيل(شهاب 3) و (شهاب توانى روسيا كؤريا و لةبة طةشةدان لةطةأل بةرهةمبهينين، (4ئيرانى ثشتيوانى 1)لة (نودونط موشكىدروستكردنى دواتــر كــؤرى، تةقةنياتى وهةية. بةوردى توانى ثيكانى كة (بومةلةرزة)

2000/7/15 لة سةركةوتويي بة ئيران(شهاب3) بالستى موشكى جار دووةم بؤو كم)ة 1300) دوريةكةى كة تاقيكردةوة،كاتذميريكدا لة كم)ة 7000) خيراييةكةشىهةلطرتنى تواناى و (17م) دريذةكةى و

هةية. ئةتؤمى كآلوةىطةشةثيدانيان و موشةكةكان بةرهةمى

نا موشةكى كؤمةلى بة طةشةى ئيرانئةوةشدا لةطةأل (نازيب)دا، وةك ئاراستةيىدروستكردنى بة دةستيكرد 1991 سالى لة

(550كم)، مةوداكةى كة (SCAD-C)دوو موشكى هةية كة ئيران دةنطؤى ئةوةشكاردةكةن وشك وزةى بة كة بالستىضينين موشكى وةك كة دروستدةكات،DF15 ) (CSS-7-DE-11)و(م9) (م1)موشةكى بؤ 400كم مةوداى بة (/CSS- 6دووةم، موشةكى بؤ كم) 800) و يةكةملة (م9) موشكى شيوةى هةمان لةسةرئةمانة ئيستاش و تاقيكرايةوة 1996 ئايارى

هةية. بوونيان ئيراندا سوثاى لةبة طةشةى ئيران 1992ةوة سالى لةتةموزى و لة (3 (شهاب و ناوينا دا موشةكئةنجامدا، بؤ تاقيكردنةوةى يةكةم 1998باكور كؤرياى موشةكى لة موشةكة ئةمتةكنيكى هةندآ كة دةضيت، (1 (نودنطموشةكى(SCAD-B)ة،بةآلمبزوينةرةكةىثاكستانى موشةكى لة و ثيشكةوتوترةمةوداى دةضيت (5 (تةلةفون يان (طورى)-1300) نيوان لة (3 (شهاب برينى طةشةكردنداية لة بةردةوام و كم) 1500كة 4)ة (شهاب دروستكردنى ئاماناجيش ولة هةندآ (2000كم)، دةطاتة مةوداكةىكؤرياى كة دةكةن بةوة ئاماذة راثؤرتةكان بارةى لة نويدا بةرنامةيةكى لة باكور

يةك قؤناغة شكستهينانى دوابةدواىضةكى دانوستانى يةكةكانى دواى لةئاذانسي و ئيران نيوان لة ئيران ئةتؤمىئةمريكا و لةاليةك ئةتؤم وزةىترةوة، لةاليةكى هاوثةيمانةكانى ويةكيك ببيتة كيشةية ئةم وايكردوةسياسى دنياى ديارةكانى كيشة لةئيسرائيل راستةوخؤى مةترسى وبة ئةمريكا لةبةرئةمةش ئةمريكا، ودوذمنكارانةى سياسةتى طؤرينى نيازىسياسةتيكى بؤ ئيران لةطةأل خؤيةتىثاش ئةوة لة ئةمةش نةرمى ثةيوةندى،بؤ ئةوةيان رؤذئاوا وآلتانى كة دةبيـتئةتؤم بوارى لة ئيران كة رونبوةتةوةدورهاويذدا موشةكى وتةكنةلؤذياى ثاش تايبةتى بة ــردووة، ك طةشةى2005دا سالى لة ئيسرائيل ئةوةىتواناى ئيران كة خستةروو ئــةوةى

هةية. ئةتؤمى ضةكى بةرهةمهينانى

عومةر باوان ئا:

و بةرنامةى ئةتؤمى تواناى موشةكىموشةك جؤرى مةودا سوتةمةنى بوون دروست شوينىSCAD –B 200كم شل باكور كؤرياىSCAD –C 600كم شل باكور كؤرياى

هةلؤ 40كم رةق ضيننازيات 130كم رةق ضينM-11 280كم رةق ضينM-9 560كم رةق ضين

3 شهاب 1200كم رةق ضين روسيا –4 شهاب 1600كم رةق ضين روسيا -

Page 40: ideaDeplomatic

40

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

41

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

هاوكارى (5 موشةكى (شهاب دروستكردنىديزاينى موشكةى (تايب لة ئيران دةكات، كةئابى 1998 كة لة كؤريا دةضيت، دونط) ىلةطةأل توندى كيشةيةكى و تاقيكردةوة دا5000-3500) مةوداكةى و نايةوة يابان

. كم)ةئيران ئةتؤمى جبةخانةى

ــةوةى ئ شمخانى على ــةدمــيــراأل ئكردنى سةرقالى وآلتةكةى كة راطةياندبوو"جؤرى لة روسيا لة ئاسمانية بةرطرى سيستمىثاريزطاريكردنى بة تايبةتة كة (S 300)

بوشةهر”. ئةتؤمىبوارى لة ئيران ئةتؤميةكةى بةرنامةدةطريتةوة سةربازيدا ئةم اليةنانة و مةدةنى

لةسةر بوشةهر ئةتؤمي كورةى -1بنياد روسيةكان كؤمثانيا لةسةر كة كةنداو،

دةكات، كار ئاو ثةستانى بة ئامادةكراوة، وتةواو ثيش 2005 لة ثييانوابوو ئيرانيةكان و كارةبا بةرهةمهينانى وزةى تايبةتة بة ببيت،

ئاو. بةرهةمهيبنانىليكؤلينةوةى كؤمةليك ئيران -2خاوةنداريتى بةمةبةستى ئةنجامداوة، ئةتؤمىكة يؤرانيؤم، بةريوةبردنى تةكنؤلؤذياىوةردةطيريت كانةكانةوة لة كةمى ريذةيةكى(EA 51) ئةتؤم وزةى شيرازى ريكخراوى و

. سةرثةرشتى دةكاتلة ئيران شاى (ئينزئابا، تاقيطةى -3ئةمريكيةكان و دروستيكردوة 1967 سالىثيداويستيان نوييانكردةوة 1974 سالى لةفيزياى بةشى خويندكارانى دابينكرد، بؤدةكةن، تيدا ليكؤلينةوةى تاران زانكؤىبةهيزى طةرمى مةفاعلى يةكةم واشنتؤن

(12) بة دواتــر زيادكرد، ميطاوات (5)ئةو و جةزائير ريطةى لة ئيران ميطاوات

دةستكةوتوة. يؤرانيؤمى ضةنديتيةوةرؤذئاواى دةكةويتة كةرةج: كورةى -4يؤرانيؤم دةكات، ثيتاندنى لةسةر و كار كةرةج

ضينى وةرطرتوة. لة كةو طرنطرتين ئةسفةهان: 5- ثرؤذةىئةتؤميدا، ئيرانيةكان لة تةكنةلؤذياى ديارترينةلة زياتر و بيطةيةننة 40 ميطاوات دةيانةويتلةم ثسثؤرةكان خويندكارة بة مةشقردن ثيناوو روسى خةبيرة لة سود ثرؤذةيةدا لةم بوارةدا،

وةرطيراوة. ضينيةكانلــةنــزيــك ـــة، ـــالي ـــرؤذةىك 6- ثو ئةتؤمية كورةيةكى كة قةزوين شارى(40 ميطاوات) بةهيزى سةرضاوةكةى ضينة،

دةكات. كاردةكةويتة طةورة: جرجانى ثرؤذةى -7كة جرجانةوة، شارى رؤذهةآلتى باكورىكة كردوة، سةرثةرشتى (51EA) سةرؤكىوةزيرى 1999-1988 ساآلنى نيوان لة

بووة. نةوتمةترسى ئيران لة مةترسى ئيسرائيل

شهاب موشةكى راثؤرتةكان بةثيى

ئةم يةكةمى بةرهةمىنمونةى بةرنامةيةشموشكى باليستى ماوة

ثيكهاتووة كة بوو، كورت(فروغ لة جياواز جؤرى لة

1)(هةلؤ) (شاهين وةك (7ميانةى (نازيات) كة و

و لة نيوان (60كم) دوريانداية (150كم)

Page 41: ideaDeplomatic

40

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

41

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

باشورى لة زاخاريا، بنةكةى دةتوانآ (43)موشةكى بة بثيكيت، تةلئةبيب رؤذهةآلتىهةلطرتنى توانى و دةناسرآ دورهاويذبةثيى وينةى مانطة كآلوةى ئةتؤمى هةية،لةذير موشةكةكان دةركةوتوة دةستكردةكانهةلنةطيراون، بنةكةية لةم زةمينةكاندابيانثاريزن، هيرش مةترسى لة بؤئةوةىلة ورد (M) جــؤرى لة ضينى موشةكىراثؤرتةكان ثيى بة هةروةها ئامانجدا، ثيكانىقةال بوونةتة ئيران ئةشكةوتةكانى و سةردابكة بؤمبانةى ئةو يان تيشكيةكان، شةثؤلة وزيانيان ناتوانريت بةكاردةهينريت، قوآليى بؤ

ثيبطةيةنريت.فةرمانطة مةترسيانةوة ئةم بةهؤىبة مةشقيان ئيسرائيل نهينيةكانى سيخورييةئةنادؤلى لة ناوضةى فرؤكةوانيان كردوة دووبؤمبارانكردنى سازى ئاسان بةمةبةستى توركىتا ئيسرائيل ضونكة ئيران، ئةتؤميةكانى بنكةبة ريطةى كة ئةوةى لةسةر سورة ئيستاشبؤية هةبيت، ئةتؤمى ضةكى نادات ئيرانو دةكرين زياد فرؤكةوانانة ئةم بــةردةوامسنورةكانى لةسةر راهينيانيان بةردةواميش بؤ ئامادةباشيةك وةك ثيدةكريت، ئيران

هةروةها ئاسمانى، دابةزينى يان بؤمباران،قؤناغى خراوةتة (2 (بابل ثرؤسةى ثييانوايةبنكة ليدانى بة تايبةتة كة جيبةجيكردنةوةشكستى دواى لة ئيران، ئةتؤميةكانى

ديبلؤماسى ئةمريكا.شةركةرى فرؤكةى (45) ئيسرائيلدةستكةوتوة ئةمريكى (F15) جؤرى لةهةية، (1500كـــم) برينى تواناى كةبآ خؤى شوينى بطةريتةوة لةطةليشيدا و

ئاسماندا. لة سوتةمةنى ثركردنةوةىدوو ئيسرائيليةكان سةربازية شارةزا بةثيىثرؤسةى يةكةميان هةية، بةردةمدا لة ئةطةرشيراز، موشةكى كارطةى بؤمبارانكردنى

شهمان. فراجين، ئاباد، خورةم

كة بيانيانةى زانا ئةو تيرؤركردى دووةمدةكةن. بنكانةدا لةم كار

سةرضاوةكانتواناى سةبارةت CIA راثؤرتى -1

2002/1/8 أ.ف.ب ئيران ئةتؤمىشوباتى لةندة BCC راثؤرتى -2

.2002/26 ئةوسةت شةرق رؤذنامةى -3

.2001/5لؤس ميلر، طريط واشنتؤن -4

2002/1/16 ئةنجلؤس/20 روسى نوفوستى دةزطــاى -5

.2001/11

ئيسرائيل (45) فرؤكةى(F15) لة جؤرى شةركةرى

كة دةستكةوتوة ئةمريكى(1500كم) برينى تواناى

بطةريتةوة لةطةليشيدا و هةية،ثركردنةوةى بآ خؤى شوينى

ئاسماندا. لة سوتةمةنى

Page 42: ideaDeplomatic

42

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

43

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

هاوسةنطى لة سةرةكيان هةية رؤليكى تايبةت، شيوةيةكى بة يؤرانيؤم و نةوت و طشتى بةشيوةيةكى ئةمرؤ وزةكان ثييةى بةوئةتؤم و نةوت بة بايةخ و طرنطى جدى شيوةيةكى بة وآلتان لةمرؤدا وايكردوة ئةمةش هةر جيهانيدا، نويى سيستمى لة سياسى هاوكيشةيةى ئةم ناسراوة و ئةوةى دةسةآلت) + + ثارة هاوكيشةى (ئةتؤم + نةوت بة سةدةى يةك و بيست ضونكة سةدةى بدةن،ساآلنى لة بةتايبةتى بيستةمدا سةدةى لة كة روداوانةى ئةو ثييةى بةو دةبيت، جيهاندا لة بةهيزى سياسى ثيطةيةكى ئةوا جيبةجيكرد،

بوون. وزة واقيعى دةرئةنجامى رواياندا، و 2011 – 1991عةبدول شاكار ئا:

نةوت ئاسايشىبةردةوامبووة بةرهةمهينانى نةوت قةيرانة جيهانيةكاندا تةواوى لة

دةكات زياد قات (5) (2030) سالى تا سوتةمةنيش بوونةى ثةرتين ئةم دةكريت ضاوةري

Page 43: ideaDeplomatic

42

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

43

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

واقيعى نةوتى جيهانىئاسايشى لةسةر كتيبيكى برجين داييلئاماذة تيدا بآلوكردوةتةوة و رؤلى وزةدا نةوتبةرهةمدةهينن نةوت كة دةكات وآلتانة بةووآلتى زؤرترين و ئيرانن و عيراق وةكضونكة هندن، و (مستهلك) ضين ثةرتينيشدةكــات، زيــاد وزة لةسةر لة ثيويستيانساآلنى لة يةكةم ثةرتينى لةبةرئةوةىضاوةري بووة، كارةبا بؤ 2010-2006تا سوتةمةنيش بوونةى ثةرتين ئةم دةكريتهةر ، زياد دةكات قات (5) (2030) سالىبةبةردبوو سوتةمةنى بةرهةمهينانى ضةندةزياديكردوة قات (5) 1957 ســاآل لةسالى لة نةوت كردنى زياد ثيشبينى يةكةمدةكات كةم ئةمة كاتيكيش بووة، 2000لةبرى ئةلتةرناتيظى يان نوي تةكنؤلؤذياى كة

بةكاربهينريت. نةوتلة جيهان 8%وزةى ثييواية برجين سوتةمةنى بةبةردبووة (ثاشماوة)وة سةرضاوةئايندةدا لة دةكريت ضاوةريش و دةكرآبةهؤى هةبيـت، لةسةر زياترى خواستى ثةرتينكردنى و نوآ هيزى سةركةوتنىبة داهاتوودا، دوو دةيةى لة %40 بةريذةىضاوةروانكراو بةرزبونةوةى لةبةرضاوطرتنى(65) لة جيهانى طشتى بةرهةمى لةدؤالر، ترليؤن (130) بؤ دؤالرةوة ترليؤنتوشى كةجيهان قةيرانانةى ئةوة لةطةألرانةطيراوة، نةوت بةرهةمهينانى بةآلم بووة،لة يان جيهانيدا شةرى دوو هةر لة هةروةكسالى و بيستةم سةدةى حةفتاكانى ساآلنى بةشيوةيةكى نةوت نرخى كاتيك 2008بؤية بةرزبوويةوة، ضاوةرواننةكراو و زؤرلة بةبةردبوو سوتةمةنى ثييواية يرجينسةرةكى سةرضاوةيةكى وةك ئايندةشداهيض ئةوةى بةهؤى ئةمةش دةمينيتةوة، وزةبطريتةوة جيطةى ناتوانيت تر سةرضاوةيةكى

كةمة. طرفتيشى وبةرهةمهينانة، زيادى و داوا زؤرى ئةمذيانى لةسةر نيطةتيظى كاريطةرى وايكردوةثاشماوةى و هةبيـت زةوى طؤى و مرؤظ

ئاستيكى طةيشتوةتة كاربؤن ئؤكسيدى دووةمتةن مليارى 30 لة زياتر بة كة مةترسيدار،ئيستادا لة لةبةرئةمةش دةكريت، مةزندةو باو وزةى وةك ثاكى وزةى هةولدةدريت

بةكاربهينريت. ئةتؤم و خؤر

وزة و سياسى بريارىبةهيز ثةيوةنديةكى ثييثواية يرجينو وزة بةدةستهينانى بؤ هةولدان نيوان لة

سيستمى دروستكردنى لةطةأل دابينكردنىنيوان لة كارليكردن ريطةى لة كة نيودةولةتىسةرضاوةى بيمةى راستيدا لة يةكةكانيدا،بايةخثيدانى اليةنيكى سةربةخؤيي و وزةنمونة بؤ درةوةيةتى، سياسةتى و ئةمريكىثاراستنى ثيناو دابينكردن و عيراق لة شةرىسياسةتى ئةوةى لةطةأل بوو، ئاسايشى نةوتعيراق لةسةر خراثى بارودؤخيكى شةر دواىنةوت ثاراستنى و بيمة بؤية بةحيهيشت،سةرضاوةى هةمةجؤريةوة سةرضاوةى لةهؤكارى ئةلتةرناتيظ ثيناوةشدا لةم طرتووة، سةرضاوةى لةاليةك بةوةى ثاراستنةية ئةمئةو لةسةر زؤر باجى ياخود بةكاربهينريت، تركة هؤكارى ثيسبونى ذينطةن دابنيت، وزانةىسةرضاوةى بةدةستهينانى بؤ هةولدان ضونكةباآلنسى طرنطى بةرزبونةوةى هؤكاريكى وزة

و هيزى وآلتانة. سياسى

سةرضاوة:هةمشةهرى. 1-رؤذنامةى

2-طؤظارى ئةكادمى عةرةبي.

دووةم ثاشماوةىئؤكسيدى كاربؤن

طةيشتوةتة ئاستيكىزياتر بة كة مةترسيدار،

تةن مليارى 30 لةدةكريت مةزندة

Page 44: ideaDeplomatic

44

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

45

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و سعودية، ئيرانهةلواسراو ثةيوةنديةكى

كة دةكرد، تؤمةتبار بةوة نةيارانى خؤى والتةكةيدا، سةرؤكايةتةكةى هةلبذاردنة سةردةمى لة ئيران سةرؤكى نةذاد، ئةحمةدى مةحمودكةمبكاتةوة. ئيران لةطةل ثةيوةنديةكانى كردوة سعودية لة داوايان

وتبووى: واشنتؤن بؤ سةردانةكةى لة ساليك بةر كةنداو" ليكؤلينةوةى "ناوةندى بةرةطةز سعودى سةرؤكى سةقةر، بن عةبدولعةزيزبة ئيران بةالم ئاشتيانةية، ثيكةوةذيانى بةردةممان ريطةى تةنها و واقعة ئةمرى ئيران دراوسييةتى كة لةوةتيدةطةين سعوديةكان "ئيمةى

ثةيوةنديانة". دذواركردنى ئةو هؤى بؤتة ناوضةكة عةرةبى والتانى لة دةستوةردانةكانىمؤحت ةحآل ط[ث

سعويةن و ئيران ملمالنيى ثينج هؤكارحةج ئةمةريكا، لةطةل نةوت، ثةيوةندى ناوضةيى، هةذمونى ئاين،

Page 45: ideaDeplomatic

44

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

45

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ثيشينيان ثةنديكى عةرةبيدا زمانى لةدراوسيى هةبوونى طرنطى سةر لة كة هةيةمالةكةى لة بوونى سةرتر تةنانةت باشءبةالم الدار) قبل (الجار دةكاتةوة تةئكيد خؤىناتوانيت والتيك هيض ئةمرؤدا، جيهانى لةخؤى خواستى طويرةى بة دراوسيكانى

هةلبذيريت.ئيران نيوان مؤديرنى ديثلؤماتى ثةيوةندىلة كةمترة. لة سةدةيةك تةمةنى سعودية، وثيكهات ثةيوةندية ئةو كة 1928وة سالىوالتة دوو ئةو نيوان ثةيوةندى ثضرانىرياز تارانء كة ساالنةى لةو بةرجةستةترة هةبووة، ئارامى ء طةرمءطور ثةيوةنديةكىبؤ والتة دوو ئةو ثةيوةنديةكانى ثيشينةىتايبةتمةندية كة دةطةريتةوة سةردةمانيكبووة جياواز سياسيةكانيان و جؤطرافىقؤناغى لة بريتية ئةوةش ئيستا، لةوةىتا عوسمانى – سةفةوى رووبةرووبوونةوةى

عوسمانى. و قاجارية هةلوةشانةوةىلة كة بيرةوةريانةى ئةو طويرةى بةبةشى بةجيماوة، خؤرئاواييةكانةوة طةريدةئيرانيةكان شيعة نيوان كيشةكانى سةرةكىئايين هؤى بة حيجاز سونةكانى عةرةبة وكة بووة، كلتوريةكانةوة هةلةتيطةيشتنة وئةنجامدانى لة ريطرتن هؤى بوةتة ضةندينجار

اليةن شيعةكانةوة. لة حةج فةريزةىلة وةهابيةت ثةرةسةندنى لةطةل هاوكاتناوضةكانى لة نؤزدةهةمدا سةدةى سةرةتاىــةرةب، ع دورطـــةى نيمضة نــاوةراســتــىرةوانةى ئيرانةوة لة كة شيعة، زيارةتكارانيثاراستنى بؤ جار هةنديك كرابوون سعودييةخؤيانيان ناسنامةى دةبآ خؤيان طيانىجؤراوجؤرةكانى ناوضة لة بشاردايةتةوة،كة باوبووة، عوسمانيدا ئةو باوةرة ئيمثراتؤرىنةشياويان كارى ناومزطةوتدا لة ئيرانيةكان

بدرين. و ثيويستة سزا ئةنجامداوةجيهانى جةنطى سةردةمى لة تةنانةت دورخستنةوةى لةطةل هاوكات ــدا دووةمسيستمى كة ئيران، لة فةرمانرةوايى لة رةزاشاهاووالتيةكى ثيكهاتبوو سعودية مؤديرنى"سوكايةتيكردن رشانةوةء تؤمةتى بة ئيرانى

ثةريندرا. سةري دادطايكراو بةمزطةوت "ثةيوةنديةكانى ثضرانى رووداوةش ئةوةسال ضةندين ماوةى بؤ ريازى تارانء نيوان

ليكةوتةوة.سياسية طــؤرانــكــاريــيــة ــة ل ـــةدةر بناكؤكى يان ناوضةييةكان، و نيودةولةتىناوةرؤكى كة ئةوةى ئاينيةكان، جياوازيية وشيوةكى بة والتى دوو نيوان ثةيوةنديةكانى1979ى سالى شؤرشى روودانى طؤرى قول

بوو. ئيرانطؤرانةش، ئةو دةركةوتةى يةكةمينسعودية لةطةل ثيشتر كة ئيران حكومةتى ئةمريكا ناوضةييةكانى هاوثةيمانة لة يةكيكناوضةيى هاوثةيمانانى لةبةرامبةر ) بووميسر) و عيراق، سوريا سؤظيةت واتا، يةكيتىلة خاكى ئةمريكاى ئاسؤى دوذمنايةتيكردنىطونجاو بة ئةمريكادا ناوضةيى هاوثةيمانانى

دةزانى.لة طؤرانكارى ــى دووةم دةركــةوتــةىناوةرؤكى بؤ ريازدا – تاران ثةيوةنديةكانىئيران لة كة دةطةريتةوة شؤرشة ئةو ئاينىكة لةطةل بوو، مةكتةبيك روويدا، ثةيرةوىسيستمى و ناكؤكى ديرينى هةبوو وةهابيةتوةهابى بة تةواوةتى بة سعوديةى دةسةالتى

لةقةلةدةدا.

سةرةكى بةشى ئيستا، تا لةوكاتةوةهةموو بة رياز و تاران نيوان ثةيوةنديةكانىضوار سةر بة دةتوانريت كةندوكؤسثةكانيةوةملمالنآ ئاين، ثرسى سةرةكى ــةوةرى تنةوتء بازارى ، ناوضةيى هةذمونى لةسةر

بكريت. دابةش ئةمريكا لةطةل ثةيوةندىروانطةى لة ئيسالم جياوازى شرؤظةكردنى

وةهابيةتةوة. و شيعةبتوانريت خيرا ضاوثياخشاندنيكى بة رةنطةجياوازى لة اليةن دوو طرفتةكانى هةمووبة سةبارةت وةهابيةتدا و شيعة شرؤظةىطؤرانكاريانةى، ئةو كورتبكريتةوةء ئيسالمثةيوةنديةكانى رابردودا دةيةى سآ لة كةبازنةيةدا ثيكهيناوة لةم و ريازى تاران نيوان

ببينين.بابةتةكة، سادةكردنةوةى ئةم بــةالمشيعةء ئاينية سيما ليكدانةوةى زؤرجــار كة بةئةوان سةر دامةزراوةكانى وةهابىءهةر دةبن بةهيز والتــدا دوو لة جارجارةلة الدةر ــى "رةوت بة ئةوتريان كامةيان،

دةكات. تؤمةتبار ئيسالم"عيراق شــةرى دةتوانين رووةوة لةملة طؤرةثانة شاراوةكانى بة يةكيك ئيران –لةقةلةم ريــاز و ــاران ت نيوان ملمالنيىيةكةم لة ئيران ئيسالمى كؤمارى بدةين.ثشتيوانى بة خؤى جيطيربوونيةوة رؤذةكانىدراوسيدا والتانى تايبةت لة بة بةشمةينةتانكؤماريةكان دةولةتة روخاندنى دةكرد. ثيناسةكة عةرةب ثاشايةتى و سوريا) لة (جطةئارةزوةكانى لة يةكيك سوننةبوون هةموان

بوو.خويندكارة كة ئةوةى دواى هةفتة دوودةستبةسةر ــاران ت لة شؤرشطيرةكانمةسجدولحةرام بطرن، ئةمريكادا باليؤزخانةىسةرؤكايةتى بة ضةكدارةوة سةدان لةاليةندةكرد ئةوةى ئيدعاى عوتةيبى(كة جةهيمانهيض بةالم زاوايةتى مةوعود مةهدى كةداطيركرا. نةبوو) شيعةوة بة ثةيوةنديةكىدةسةالتدارانى قةيرانة، ئةو لةطةل هاوكاتشيعةكانى راثةرينى ــةرووى رووب سعوديةيادى عاشورادا لة بوونةوة ثاريزطاى قوتةيف

ئاينيةكانى كيشة سةرةكيترينجياوازى رةنطة سعودية و ئيران نيوان

سودوةرطرتن لة ئةوان روانطةىكؤمارى بيت. حةج فةريزةى لة

بةردةوامى بة ئيران ئيسالمىبوونةوةى سياسى خوازيارى

بةريوةبردنى بة حةجة مةراسيمىسةرشةقام، كةرنةظالى و ريثيوان

ثييانواية سعودية دةسةالتدارانى بةالمتةنها دةبيت حةج مةراسمى كة

بيت مةراسيميكى عيبادى

Page 46: ideaDeplomatic

46

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

47

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

سعوديةيان دةسةالتى روخاندنى داواى كةكرد.

هةموو ــاوى ض كــة ــــارةدا رؤذط ــةو لئيران سةر لة جيهان راطةياندنةكانى ئةمريكيةكان بارمتة ضــارةنــووســى وبة توانيان سعودية دةسةالتدارانى بووقةيرانةى دوو ئةو خويناوى سةركوتكردنىهةر بــةالم بكةن، ضارةسةر بةردةميانوالتانى ء رياز رةشبينيةكانى لةوكاتةوةتيؤرى بة بةرامبةر عــةرةبــى ديكةىتارانةوة اليةن لة شؤرش هةناردةكردنى

ثةرةيسةند.سةر هيرشيكردة عيراق كة دواتر ساليكدةسةالتدارانى كة ئةوةى سةربارى ئيرانسةدام حسين دةسةالتةكةى لة زؤر سعوديةهاوكاريكردنى بة بةالم ، نةبوون نزيكالوازكرنى هةولى جةنطةدا لةو عيراق

ئيرانياندا.نيوان ئاينيةكانى كيشة سةرةكيترينروانطةى جياوازى رةنطة سعودية و ئيرانحةج فةريزةى لة سودوةرطرتن لة ئةوانبةردةوامى بة كؤمارى ئيسالمى ئيران بيت.مةراسيمى بوونةوةى سياسى خوازيارىكةرنةظالى و ريثيوان بةريوةبردنى بة حةجةسعودية دةسةالتدارانى بةالم سةرشةقام،تةنها دةبيت حةج مةراسمى كة ثييانوايةجؤرة ئةو و بيت عيبادى مةراسيميكى بؤ هؤكاريك بة سةرشةقام كةرنةظالةى

قةلةمدةدةن. ئاسايش لة تيكدانىسال ضةندين سعودية دةسةالتدارانىروانطةكانى لةطةل ئيران شؤرشى لة بةرحةجى بة سةبارةت خومةينى ئايةتولآللة ضوارضيوةيةشدا لةو بوون. ئاشنا سياسىريطريان 1971دا سالى حةجى مةراسمىخومةينى راطةياندنيكى بالوبوونةوةى لة كردسثى بة شةرمةزاركردنى شؤرشى سةبارةتدواى سال سآ بةوةشةوة رةزاشا، محةمةدتوانى خومةينى راطةياندنةكةى، راطرتنىحةج فةريزةى بةجيهينانى بؤ نةجةفةوة لة

بكات. سعودية سةردانىهةموو خومةينى ئايةتولآل شؤرش، دواى

لة زياتر سياسى سودى هةوليدا ساليكببات. حةج فةريزةى

سةربازى بوونةوةى رووبةروو يةكةمينحاجيانى دذى لة سعودية ئةمنيةكانى هيزةدواتر ساليك روويدا. 1981 سالى ئيرانىمحةمةد دةستنيشانكردنى بة خومةينى سةرةكى (رؤلــى كة خوةينيها موسةوىئةمريكادا باليؤزخانةى داطيركردنى لةحاجيان كارورباى بةرثرسى وةكو هةبوو)سعوديةدا بةرامبةر توندترى لة هةلويستيكىهةنطاوةش ــةو ئ ئةنجامى طرتةبةر،هيزةئةمنيةكانى دوبارةى رووبةرووبوونةوةىرةوانةكردنةوةى و ئيرانى حاجيانى و سعودية

ليكةوتةوة. موسةوى محةمةدمةهدى خوةينيها، دواى كة خومةينىكاروبارى بؤ خؤى نوينةرى وةكو كةروبى1989 (سالى تا دةستنيشانكرد، حةجئةمنيةكانى هيزة نيوان ثيكدادانى طةورةترين400 كوذراوى ئيرانيةكان و حاجيية سعوديةضؤنيةتى لةسةر بةردةوامى بة ليكةوتةوة)ناكؤكى حةج مةراسيمةكانى بةريوةضوونى

سعودية هةبوو. دةسةالتدارانى لةطةلحاجيانى ذمــارةى 1989دا سالى لة دوو كة كةس هةزار 160 طةيشتة ئيرانبةالم بوو، شؤرش سةردةمى ئةوةندةى

بووة كة خويناوى" "هةينى كارةساتى دواىاليةن لة كةروبى مةهدى دةركردنى هؤىبة دةركردنى ئايةتولآل خومةينى سعوديةوة،حةج فةريزةى بة كؤتايى بةياننامةيةك فةريزة لة كة يةكيك حةج رايطةياند، " هيناولة حالةتيكدا خواوةندة ئةطةر لة طرنطةكانىنةبيت ئيسالميدا حكومةتى بةرذةوةندى

رابطيريت". ثيويستةفةريزةى ئةنجامدانى سال سآ ماوةىماوةيةدا لةو راطيراو ئيرانةوة اليةن لة حةجمشتومرى لة ال هــةردوو بةرثرسانى

بوون. بةردةوامداو خومةينى مردنى بة سةرةنجامئيران، لة بونياتنانةوة ثرؤسةى دةستثيكردنىضةند بة والت دوو نيوان ثةيوةنديةكانى دةستنيشانيكردبوو سعودية كة مةرجيكبريتى مةرجانةش ئةو و دةستيثيكردةوةئيرانى حاجيانى ريثيوانى ئةنجامى لة بوونكات لة مةرجيك بة حةجدا مةراسيمى لةهيض تييدا و بيت دياريكراودا ساتى ونةوتريتةوة سعودية دذى لة دروشميكحاجيانى ريذةى كةمبوونةوةى هةروةها و

ئيران.ناوضةيى فراوانتر هةذمونى ملمالنآ بؤ

نيوان ملمالنيى رةهةندى طرنطرترينناوضةكة طشتى راي راكيشانى بؤ رياز و تاران

تةنراوة. ئيسرائيل عةرةب- ثرسى بةوالتانى و سعودية بةردةوامى بة ئيرانبة كة دةكات، تؤمةتبار بةوة عةرةبى ديكةىنيوان ئاشتى هةولةكانى لة ثشتيوانيكردنبة خيانةتيان فةلةستين – ئيسرائيل وان

كردوة. فةلةستينيةكان ئامانجةكانىهةوليداوة ئيستا تا ئيران هؤيةش بةمطروثة فةلةستينيةكانى ثشتيوانيكردن لة بةبؤ ئاشتى سعودية هةولةكانى ، نةيارى ئاشتى

بكاتةوة. ئاستةنط رووبةرووةىهةينيدا وتاريكى لة خامنةيى ئايةتولآلجؤرة هةر ثشتيوانى راشكاوى بة رايطةياند،

دةكةن. دذى ئيسرائيل لة هةوليكئةو سعوديةكانةوة روانطةى لة بةالمئاشكراية دةستوةردانى ئيران، هةوالنةى

سيستمى مؤديرنى سعودية هاووالتيةكى ثيكهاتبوو

رشانةوةء تؤمةتى بة ئيرانىبةمزطةوت " "سوكايةتيكردنثةريندرا. سةري دادطايكراو

ثضرانى رووداوةش ئةوةتارانء نيوان ثةيوةنديةكانى

ضةندين سال ماوةى ريازى بؤليكةوتةوة.

Page 47: ideaDeplomatic

46

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

47

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

هيض ئيران ضونكة كاروبارى عةربةكاندا، لةلةطةل هاوبةشى كلتوريكى و زمان جؤرةرووبةرووى ئيستاش تا نيية، عةرةبةكاندا نةبووةتةوة ئيسرائيل دذى جةنطيكى هيضبةرنةكةوتووة، لةوبارةيةوة زيانيكى هيض و– ئيسرائيلدا عةرةب كيشةي نابيت لة بؤية

بطيريت. رؤليك هيضثوضةلكردنةوةى مةبةستى بة ريــازبةهرةبةردارى بؤ ئيران هةولةكانىفةلةستين، كيشةى لة بانطةشةيىلةطةل ثةيوةنديةكانى بة ثيداضوونةوةىسالى توانى سةرةنجام كردو حةماسداريكةوتننامةيةك مةكة شارى لة 2007بكات. ئيمزا فةتحدا و حةماس نيوان لةهيرشةكةى لة (بةدةر ئيستا تا كاتةوة لةو(2009 سالى لة غةزة سةر بؤ ئيسرائيلثةيوةنديةكانيان هةوليانداوة سعوديةكان

بثاريزن. حةماس لةطةلرياز و تاران فةلةستين، ثرسى لة جطةيةكترى ملمالنيى تردا بةرةيةكى ضةند لةلة نزيك هيزةكانى ــةوةى ئ بؤ دةكــةن لة لةوانة بكةن بةهيز والتانة لةو خؤيانعيراق، يةمةن، كوةيت، بةحرةين، لوبنان،ئةو و سورياش ميسر لة يةكسالى رابردودا لة

هةبووة. ملمالنيية20 هيشتا دواى تيثةربوونى كة سعوديةاليةن لة كوةيت داطيركردنى بةسةر سالبةغداد لة خؤى باليؤزخانةى عيراقةوةديثلؤماتة بةربالوى ضاالكى نةكردؤتةوة،خؤى بؤ شكستيك بة عيراق لة ئيرانيةكان

دةدات. لةقةلةمهةذمونى ثيشينةى لوبنان، لة بةالمسةردةمانيك بؤ شيعةكانةوة سةر بة ئيرانهاتبووة حزبؤلآل بزوتنةوةى نة كة دةطةريتةوةهةذمونيةكيان هيض سعوديةكان نة و ئاراوةضةند ئيستا ثيش دةية سآ هةبوو. لوبناندا لةسادق و ضةمران مستةفا وةكو كةسايةتيةكىكة ثةيوةنديةكى نزيكةوة بة هؤى قوتبزادةبزوتنةوةى و سةدر موسا ئيمام لةطةلكة دارشت بناغةيةكيان هةيانبوو ئةمةلداميراتيةتى. طةورةترين ئةمرؤ حزبؤالى

سعودية، دةرةوةى وةزيرى فةيسةل، سعودلة ويكيليكس بةلطةنامةكانى طويرةى بةهيزيكى كردبوو ثيشنيارى 2008دا سالىلة بةدةر والتانيك لة هاوبةش سةربازىئةوةى بؤ ثيكبهينريت لوبنان دراوسيكانىو تيكبشكينن حزبؤلآل سةربازيةكانى توانابهينن. لوبنان هةذمونى ئيران لة بة كؤتايى

سعودية ثاشاى رابردو سالى هةروةها هاريكارى "ئةنجومةنى طؤرينى بؤ ثرؤذةىمةبةستى بة ئاراوة هيناية "يةكيتى" بؤ كةنداو"لة والتى عةرةب شةش زياترى هةماهةنطىهيشتا بةالم ئيراندا. هةرةشةكانى بةرامبةرثرؤذةية ئةم جيبةجيكردنى وردةكاريةكانىوةزيرانى دانيشتنى دوايين نيية، روونكة دةريدةخات والتة شةش ئةو دةرةوةىسةر لة هاوبةشيان تيطةيشتنيكى هيشتا

نيية. ثرؤذةكةهينانةئاراى هةولدةدات ئيران بةهةرحالبةحرةين ماناى"ثةيوةستبوونى" بة بابةتة ئةمتةواوةتى سةركوتكردنى سعودييةو بةسونةى دةسةالتى ليكبداتةوة. شيعةكانشيعةكانى خؤثيشاندانى سعودية و بةرحرةينئيرانةوة دةستوةردانةكانى بة والتة ئةو

. طريدةدةنريازدا و تاران نيوان ملمالنيى لة بةالم طرنط، خاليكى بةحرةين شيعةكانى لةسةر

ئةو عةرةبى ناسنامةى لةبةرضاوناطيريت كةلة ئةوان كة ئاين، لة بةدةر هاووالتيانةية

دةكاتةوة. نزيكتر عةرةبى جيهانىهةذمونى بؤ رياز و تاران هةولةكانىبةرتةسك عةرةبيدا جيهانى لة تةنها ناوضةيىجؤراوجؤرةكانى موجاهدينى اليةنة نابيتةوة.رووبةرووبوونةوةى سةردةمى لة ئةفغانو ئيران هاوكارى لة سؤظيةتدا يةكيتىقؤناغيكى و ثيدةضيت سودمةندبوون سعوديةلة سعودية و ئيران نيوان ملمالنيكانى نويىهيزةكانى ضونةدةرةوةى دواى ئةفغانستان

دةستثيبكاتةوة 2014دا سالى لة ناتؤ

نةوت بازارىناوخؤيى ــاردةرة ــري ب سيما لة ــةدةر بثةيوةندى دياريكردنى لة دةرةكيةكان ودةهةى سآ لة سعوديةدا، و ئيران نيوان نةوت بةرزبوةتةوة نرخى هةر كات رابردودابةرةو هةر نةك تاران و رياز ثةيوةنديةكانىدوذمنايةتى بة تيكةل بةلكو ضووة ساردى

بووة.بيرةوةريةكانى باشترين ثيضةوانة بةاليةنة دوو ئةو ئاشتيانة، ثيكةوةذيانىخاتةمى محةمةد سةرؤكايةتى بؤسةردةمىبازارةكانى لة نةوت نرخى كة دةطةريتةوة

دابةزيبوو. جيهاندا

Page 48: ideaDeplomatic

48

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

49

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دامــةزريــنــةرانــى لة والت هـــةردوورةسمى دراوى بوون ئؤثيك ريكخراوىسةر لة دواييدا ساالنةى لةم ريالة، ال هةردووريكخستنى بة ثةيوةنديدار سياسةتةكانى

بوون. قول تووشى ناكؤكى بازار نرخىئةحمةدي ــى ــةردةم س ــة ل ــران ــي ئكةمكردنةوةى داواى ضةندينجار نةذاددابةرزكردنةوةى و ئؤثيك بةرهةمهينانى ئةو سعودية بةالم كــردوة، نةوتى نرخى

رةتكردوةتةوة. ثيشنيارةىضةندين رابردودا يةكسالى لة تةنانةت ريازدلنياكردوةتةوة، ئيرانى نةوتى كريارانى جارنةبن، ئيران نةوتيةكانى سزا نيطةرانى كةكةمى قةربووكردنةوةى بة سعودية ضونكة لة ريطردةبيت بازارةكاندا لة ئيران نةوتى

نةوتدا. نرخى بةرزبونةوةى بةردةمسةرؤك ئةمدوايةى ضاوثيكةوتنةكةىسعودية ثاشاى لةطةل ضين وةزيرانى

هةبوو. مةسةلةيةوة بةو ثةيوةندىسةردةمى لة نةوت نرخى جيطيرنةبوونىباشى بة نةذاددا ئةحمةدى سةرؤكايةتىناوضةييةكانى و سياسى بوونةوة رووبةروو

اليةنةى دةرخستووة. دوو ئةو نيواندواى دورودريذ ساالنيكى بؤ كة ئيراننةوتى بةرهةمهينةرى دووةمين سعودية سزا هؤى بة لةمدوايانةدا بووة ئؤثيكبة ثيطةية ئةو خةريكة نيودةولةتيةكانةوة

بدات. عيراقبةرزكردنةوةى هةولى ئيران ئيستادا لةثيضةوانة بة بةالم دةدات، نةوت نرخىبة اليةك دةدات دابةزينى هةولى سعوديةفشارة ريطةى لة ئيران الوازكردنى هؤىديكةش اليةكى لة و نيودةولةتيةكانةوةهؤى دةبيتة وزة بازارى ناجيطيربوونى ثييواية

لةناوضةكةدا. سياسى و ئابورى ناجيطرى

ئةمريكا لةطةل ثةيوةندىلةطةل ثةيوةندى نةبوونى و بــووندةسةالتدارانى كة نيية، بابةتيك ئةمريكائيراندا ضوارضيوةى لة تةنها بيانةويت ئيران

بكةن. ثيناسةى

ــة ــةالت دةس ــى ــةردةوام ــةب ب ـــةوان ئبة تايبةت بة ناوضةكة عةرةبيةكانى

تؤمةتباردةكةن. ئةمريكا دةستوثيوةندىهةرجؤرة ئيران بؤضوونى بة ــةالم ببة ناوضةكةدا والتانى لة ئيران بوونيكىضونكة نيية. بوون دةستوثيوةند واتــاىوالتانة ئةو بوونى لةطوى ئةلقة رادةىئةو ئيراندا دةرطابةرووى كردنةوةى بة بةندةنيية ئيران لةطةل كة ثةيوةنديان والتانةىتةواوةتى بة تيياندا هةية بوونى ئةمريكا و

تؤمةتبار ئةمريكا دةستوثيوةندى بةعيراق ئاراستةى تؤمةتة ئةو بةالم دةكرين،بؤ ريطة ضونكة ناكريت، عومان ميرنشينى و

والتة كراوةية. لةودوو ئيرانيشثييواية ئيران بنةمايةش ئةو لةسةربةرنامة لةطةل سعودية دذايةتيكردنىسياسةتةكانى رةنطدانةوةى ئةتؤميةكةى

ئةمريكاية.

Page 49: ideaDeplomatic

48

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

49

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

هؤكارةكاني هيرش نةكردني ئيسرائيل بؤ سةر ئيران

كؤشكي سثي: ئةطةر شةري ئيسرائيل دذي ئيران رووبدات، هةموو رؤذهةالتي ناوةراست دةسوتينيت

مئ:ي[جبحتآ:ةحتال:زئ:ئ:ه[حتخلث:سحجب:شحبحت:

مئ:ي[جبحتآ:ةحتال:زئ:ئ:ه[حتخلث:سحجب:شحبحت:

Page 50: ideaDeplomatic

50

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

51

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دةكات باس لةوة بة بةردةوامي ئيسرائيلكة دةطةريت، ئةوةدا دواي بة ئيران كةيةكةمين لة ئةتؤمي و خاوةني ضةكي ببيتةضةكي دةستخستني ثاش هةنطاويشيدا،و ئيسرائيل سةر دةكاتة هيرش ئةتؤميناوةراست رؤذهةآلتي لة نوي هؤلؤكؤستيكي

دةستثيدةكاتةوة. جولةكةكان بةدذيبةردةومي بة ئيسرائيل بانطةشةى ئةورةتدةكريتةوة. ئيرانييةوة بةرثرساني لةاليةنهيرشي ئةطةري خؤرئاوايي وآلتاني ئةتؤمييةكاني دامةزراوة سةر بؤ ئيسرائيلسةر بؤ طوشار و فشار كارتيكي وةك ئيرانكةليرةدا ثرسياريك ، بةكاردةهينن تارانئيسرائيل بؤضي كة ئةوةية، دةبيت طةآللةثروثاطةندةي ميديايي هةموو سةرةراي ئةمو هةرةشة هةموو ئةم و ديبلؤماتيكي وبةدذي خؤي فرؤكةكاني هيشتا طورةشةهةلفريني دةرفةتى و بةكارنةهيناوة تارانو هةوايي هيزي كة نيية ئةوة ثينةداوة؟ئؤثةراسيؤني ضةندين ئيسرائيل ئاسمانيبةرزكردنةوةي مةبةستي بة سةربازيئةنجامداوة، سةربازييةكاني توانا ئاستيوةزيراني سةرؤك فةرماني ضاوةرواني ئايائيسرائيلي بةرثرساني نيية ئةوة ئيسرائيلن؟ سةبر كاسةي ئيتر كة دةكةن لةوة باسئةوان و بووة ثر بةخؤداطرتنيان دان وئيران سةر بؤ خؤيان هيرشي زوويي بةساكار، و سادة زمانيكي بة دةستثيدةكةن.سةر ناكاتة هيرش بؤ ئيسرائيل ئةدي

ئيران؟

ئيسرائيل ئةوةي بؤ هةية هؤكار ضةندينهؤكارانةش ئةو ، نةدات ئيران ثةالماري

: لة بريتينهيرشةكة: دةرئةنجامي لة ئاطايي نةبوونيوةآلمي لة باشي بة ئيسرائيل هةرضةنددلنياية، خؤي هيرشةكةي لةبةرامبةر ئيرانهةلسةنطاندنيكي هيض هةمديسان بةآلمسةرئةنجامي و دةرئةنجام لة ئاشكرا و روونهيرشة ــةو ئ بــؤ ــران ــي ئ ــةي ــةك وةآلم

هةلسةنطاندنيكي هيض نيية. لةبةردةستدائاستي وةآلمدانةوةي و لة قةبارة راستةقينةكاتي و زةمةن لةبةردةستدانيية. ئيرانهيرشةكةي بؤ ئيران ــةوةي ــدان وةآلمبة ثشت ، ئايا ئيران تةنها ديار نيية ئيسرائيلضةند لة كة دةبةستيت موشةكةي هيرشيئةوةي يان بدات، ئةنجامي كاتذميريكداطروثيكي ضةند و لوبنان حزبولآلي كةئةوانيش و شةرةكةوة ناو دينة فةلةستينيدةدةنةوة ئيسرائيل هيرشةكةي وةآلميبليسةي و دةستينيت تةشةنة شةرةكة ولة هةية طومان هةربؤية ثةرةدةستينيت؟هيرشة ئةو دةرئةنجامي هةلسةنطاندني

. ويرانكةرة

هيرشة ئةو باشي دةرئةنجامي نةبوونيناوخؤي شــةرطــةي ئامادةنةبووني

ئيسرائيل:كة ثيكدادانانةي و شةر ئةو هةموو لةناوخؤي جةبهةي كردوويةتي، ئيسرائيلتيدا ريذةيي ئارامييةكي هةميشة ئيسرائيلستراتيذي بةآلم لة ئيستادا سةقامطيربووة،و ئيسرائيل نيوان لة هيز هاوسةنطيبةسةرداهاتووة طؤرانكاري نةيارةكانيدا،

زؤر ئيسرائيل ستراتيذي هاوكاتيش وناوخؤي جةبهةي بؤية هةر نيية، قولبؤ تــاران دذي بة شةر بؤ ئيسرائيليش

طؤرةثاني شةرةكة ثةلكيش دةكريت.

ئيسرائيل: نوخبةكاني بووني ناكؤكنوخبةكاني تةباييةك لة نيوان جؤرة هيضسياسييةكاني لةطةل سةربازي و ئةمنيبؤ وآلتة ئةو هيرشي لةبارةي ئيسرائيل ئارادا لة ئيران ئةتؤمييةكاني دامةزراوة سةرسةرؤك ناتانياهؤي بنيامين لة جطة نيية،بةرطري وةزيري باراكي ئيهود و وةزيران زؤرينةي هيرشةكة لةسةر ســوورن كة بةرنامة لة هةرضةند ئيسرائيل، نوخبةكانيبةآلم نيطةرانن، ئيران ئةتؤمييةكةيراشكاوةكاني ليدوانة نين، شةردا لةطةلو موساد سةرؤكي ثيشووتري داغان مةئير(دةزطاي ثيشووي سةرؤكي ديسكين يوالدذايةتيكردن لة ئيسرائيل ناوخؤي) ئةمنيكة ــات، دةردةخ ئةوة هيرشةكة لةطةلئيسرائيل ئةمنييةكاني دةزطا كؤبةنديدلتةزين زؤر ئةوهيرشةوة لةبارةيزؤربةي تريشةوة اليةكي لة ناخؤشة. وسوثاي هةنوكةيي و ثيشوو فةرماندةكانيراستةوخؤ شيوةي بة ض ئيستا تا ئيسرائيلدذايةتي خؤيان ناراستةوخؤ بة شيوةي ض وبة ئةوان ، دةربريوة هيرشة بةو سةبارةتبة طرنطيدان بة كة تيطةيشتوون لةوة باشيبة تةنهايي ، سوثا هاوكيشة هةنوكةييةكاني

بكةن. شةرةكة ئيدارةي ناتوانن

ئيسرائيل ئابوري نةبووني خؤراطرتةنانةت بةلكو جيهان، ئابوري نةتةنهادا وا بارودؤخيكي لة ئيسرائيليش ئابوري هيرشيكي وةها دةرئةنجامي بتوانيت نيية،راثؤرتة ثيي بة بكات. تةحةمول ويرانكةرناوةندي بانكي اليةن لة كة ئابورييةكانيوآلتة ئةو دارايــي ــي وةزارةت و ئيسرائيلسالي سي لة ئيسرائيل ئابوري ، دةرضووةبةخؤيةوة زؤري داكشانيكي ــردوودا راب

بة ثشت تةنها ئيران ئايادةبةستيت موشةكةي هيرشي

كاتذميريكدا ضةند لة كةئةوةي يان بدات، ئةنجامي

ضةند و لوبنان حزبولآلي كةناو دينة فةلةستيني طروثيكيوةآلمي ئةوانيش و شةرةكةوة

هيرشةكةي ئيسرائيل دةدةنةوةدةستينيت تةشةنة شةرةكة و

Page 51: ideaDeplomatic

50

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

51

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةوةي هؤي دةبيتة جةنطيك وةها بينيوة،لة خؤيان سةرمايةكةي سةرمايةداران كةلةبةرضاوطرتني بة ، دةرةوة بينة ئيسرائيلبةرفراوان شةريكي سةرهةلداني ئةطةريبة زؤر ئيسرائيل ثيشةيي و ئابوري ذيرخاني

مةترسييةوة. ذير دةكةويتة سةختينوخبة ــفــوزي ن ــة ب طرنكيدان بــةدةسةآلتي بازنةي لة ئيسرائيل ئابورييةكانيئةوةي كة بة هؤي هةروةها و وآلتةدا ئةولة ئيسرائيل ئابوورييةكاني نؤخبة زؤربةيخاوةني وآلتةدا ئةو دةسةآلتي ثيكهاتةيئةوان كة سروشتيية زؤر بريارن، و كورسي

جةنطة بن. دذي ئةو

لةطةل هيرشي ئةمريكا دذايةتي كردنيئيسرائيل

ساويلكانةش شيوةيةكي بة ئةطةربة ئيسرائيل كة بكةن ئةوة طريمانةيئةتؤمييةكاني ئيران دامةزراوة تةنيايي دذيتوندي بة زؤر واشنتؤن ئةوا بدات، بريار نةتةنها دةوةستيتةوة. بريارة ئةو دذيبايكؤتة و ديبلؤماسي ريكارة لة ئؤباما باراكئيران سةر خستنة فشار بؤ ئابورييةكان دةسةآلتداراني بةلكو دةكرد ثشتيوانيئةمريكايش ثيشووي موحافزةكاريدذي بة سةربازي هةنطاوي لة ثشتيوانيناكةن. ئيران ئةتؤمييةكاني ــةزراوة داملةبارةي سثي كؤشكي خويندنةوةيسةر بؤ ئيسرائيل سةربازي ثةالماريشةر ئةطةر كة بووة ئةوة ئيستا تا ئيرانسةرتاسةري شةر ئاطري ئةوة سةرهةلبدات،واشنتؤن دةسوتينيت. ناوةراست رؤذهةآلتيهيرشي لةبةرامبةر ئيران كة دلنيايةئةتؤمييةكاني دامةزراوة سةر بؤ ئيسرائيلبؤ ئةمريكا بةليني و نابيت بيدةنطناتوانيت ئيسرائيليش، ئاسايشي ثاراستنيسثي كؤشكي اليةني بي لةسةر ريطر ببيتةلةو ئةمريكا بةشداريكردني . جةنطةدا لةونيشتمانييةكاني بةذةوةنديية تةنها جةنطةمةترسييةكي دةبيتة بةلكو دابينناكات ئةوان

نيشتمانييةكاني بةرذةوةنديية سةر بؤ طةورةناوةراستدا رؤذهةآلتي لة ئةمريكا

لة هةر ئيران ئيسالمي -كؤماريداني تائيستا دامةزراندنييةوة سةرةتايبووة يةكيك و نةناوة ئيسرائيلدا بة خيري بةردةوام وآلتة و ئةو توندي زؤر نةياراني لةو بووة ئيسرائيل لةناوضووني خوازياريمةبةستي هةمان ئيسرائيل لةبةرامبةريشدا

. هةبووةدامةزراوةي ئةتؤمي ضوار -ئيران خاوةنيكارطةي لةوانة ئيرانة شوينيكي ضةند لةئيران) رؤذئاواي (باشوري بؤشةهر ئةتؤميكارطةي ئيران) (ناوةندي لة نةتةنز كارطةيئيران) رؤذئاوايي (باكوري لة كةرةج ئةتؤميباشووري و ناوةراست لة ئاراك كارطةيلةو ئاساني بة دةتوانيت ئيران، ( ئيران

بكات. خؤي لة بةرطري شوينانة

دوورة مةوداي ئيسرائيلةوة لة -ئيرانناتوانن راستةوخؤ ئيسرائيل فرؤكةكاني وفرؤكةكان ضونكة بكةن، بوردومان ئيرانبة ثيويستيان ريطةوة دووري هؤي بةهيرشي شيوةية بةم و دةبيت سوتةمةني

. ناكريت ريطةي فرؤكةوة لة ئاسمانيباشووري لة بيةويت ئيسرائيل -ئةطةرئاسمان بة سةر دةبيت بكات، ئةوة هيرشبيةويت ئةطةر عيراقدا تيثةريت و و ئوردنبدات، ئيران ثةالماري باكوورةوة ريطةي لةتوركيا وآلتاني خاكي و ئاسمان دةبيت ئةواناكريت ئةمةش كة كاربهينيت، بة سوريا ولةو كام هيض ضونكة ، مةحالة شتيكي و

نادةن. ئيسرائيل بة ريطة وآلتانةهيرشكردن بؤ بيةويت ئيسرائيل -ئةطةرتةنها فرؤكة بةكاربهينيت، شتيكي سةختهيرشة ئةو و دةبيت مةحال و دذوار وكة دةبيت، زؤر فرؤكةيةكي بة ثيويستي

نيية. فرؤكة ئةوةندةي ئيسرائيلئةوةية ــي ــاوةروان ض -ئةمريكايش تاض ئيران سةر بايكؤتةكاني بزانيت كةو هةبووة خؤي كاريطةري ئةندازةيةكرادةيةك ض بايكؤكان تا سزا و دةرئةنجاميسةربازي هيرشي دذي ئةمريكا بؤية هةر ،

ئيران سةر بؤ ئيسرائيلةبة ناوضةكة و كةنداو وآلتاني -ئابووريرؤذانة ثيويستيان كة وآلتانةي ئةو تايبةتي

مةترسييةوة. دةكةويتة هةية نةوت بةدةبيت نةوت نرخي -بةرزبوونةوةيلة خيرا كيشةيةكي و طؤرانكاري هؤي

جيهاندا.

سةرضاوة/www.ariaye.comwww.asriran.com

Page 52: ideaDeplomatic

52

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

53

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ميسر دةرةوةي سياسةتي لة طؤرانكاريزيانةكاني ئيران قازانج و

بكاتة روو ئيرانةوة ريطاي لة بخاتةوةو دور ثيشوو سؤظييةتي لة قاهيرة و بطؤريت ميسر سياسةتي كة هةوليدةدا سادات ئةنوةر دروستكرد. ئيران لةطةل شاي دؤستايةتي ثةيوةندي مةبةستة هةربؤ ئةو خؤرئاواييةكان،

طؤريني بة مةبةستي سادات ئةنوةر 1975 كة بؤ سالي دةطةريتةوة ئيراني كردويةتى ميسر لة ثيشوى كة سةرؤكي سةردان دوايينكردوة. تاراني سةرداني ناوةراست جيؤثؤلةتيكي لة خؤرهةآلتي طؤرانكاري لة نةخشةي ميسر وهةروةها دةرةوةي سياسةتي

سموحت سحجب ئه[حتخلث

Page 53: ideaDeplomatic

52

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

53

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

سةردانةكةي كاردانةوةي دةنطدانةوةو ثي هةست لة ناوضةكةدا ئيستاش تا سادات

دةكريت.بوو، ساد شــةري سةردةمي كات ئةوكؤتايي بةراشكاويي هةوليدةدا سادات ئةنوةرسةربة وآلتيكي وةك ميسر كة ثينيت، بةوةدةدا هةولي سةير بكريت، سؤظييةت يةكيتيكة وآلتانةي ئةو بازنةي ناو بخاتة ميسركة هيوايةي بةو خؤرئاوايية، بةرةو مةيلياندةشتي ئةوةي بؤ بكات كؤمةكي ئةمريكاضنط لة داطيريكردبوو ئيسرائيل كة سينا بؤ بيطةرينيتةوة و بكات رزطاري ئيسرائيل

ميسر. سةرهاوثةيمانة لة يةكيك بة ئيران شايئةنوةر حيسابدةكرا، خؤرئاوا نزيكةكانيكة دةدا هةولي ميسر سةرؤكي ساداتيدةيويست ئيران لة نزيككردنةوة خؤ بةدةتوانيت ميسر كة بكات رازي بةوة واشنتؤنبؤ بيت ئةمين و ثيكراو باوةر هاوبةشيكى

خؤرئاواييةكان. و ئةمريكاميسر ئيستاي سةرؤكي مورسي محةمةدئةنوةر ثيضةوانةي بة تةواو رووةوة زؤر لةكؤنفرانسي لة بةشداريكردني بةآلم ساداتة،ثيشكةشكردني و تاران لة بياليةن وآلتانيبؤ بيت سةرةتايةك دةتوانيت وتاريكسياسةتي لة نوي الثةرةيةكي هةلدانةوةي

ميسر. دةرةوةيمورسي محةمةد سادات، ثيضةوانةي بةثةسةند ئيران سياسيةكاني سةركردة نايةويتدةرةوةي سياسيةتي طةل لة خؤي و بكاتخؤي مورسي هةرضةند بطونجينيت، ئيرانهةندي لة ثيدةضيت ئيسالمييةك وةكطةل لة بيت هاوبةش ديدي خاوةني رووةوة

ئيران. كؤماري ئيسالميسةردانةكةي لةطةل ئةمريكا هةرضةندزؤريشي تةنانةت و نةبوو تاران بؤ مورسينةطريت، سةر سةردانة ئةو كة هةولدابؤ بوو ثةياميك خاوةني سةردانة ئةو بةآلممورسي كة بووم ئةوة ئةويش جيهان هةمووثيضةوانةي بة ئةو حكومةتةكةي رايطةياند"

نايةويت موبارةك، حوسني حكومةتةكةيواشنتؤن سياسةتةكاني ليكردن دوو سيو بةبينايةويت و بكات جيبةجي وآلتةكةي لةنايةويت قاهيرة بيت، ئةمريكا مستي لة طوييلةاليةن كةرةستةيةك و ئامراز وةك ضيترخستني ئيران ثةروايز بؤ ئيسرائيل ئةمريكا ودةيةويت بةلكو بةكار بهينريت ، ناوضةكةدا لةوآلتةكةي نيشتماني بةرذةوةندي خؤي بؤمسؤطةركردني. بؤ هةولبدات و دياريبكاتبة ميسر لةناوخؤي مورسي سياسةتةي ئةو خوازياريشي و ليدةكريت ثيشوازي طةرميلة مورسي قسةكاني لة بةشيك زؤرةو

دةسةلمينيت. تاران ئةوة كؤنفرانسةكةي

تاران لة مورسي قسةكانيبةرثةرضي شيوةك بة تاران لة مورسيويستي كة دايةوة ئيران رابةري قسةكانيبة بزانيت ئيسالمي بيداري بة عةرةبي بةهاريسةردانةكةي دةيويست تاران . ئاوا خؤر دذيلة بزانيت سةركةوتنيك بة ئيران بؤ مورسيئةوةن خوازياري كة خؤرئاواييةكان دذيو طؤشةطيري بخةنة ئيسالمي كؤماري كة

ثةراويز خستنةوة.

خؤي خانةخوييةكاني بة تاران لة مورسيراستةقينة ثشتيوانيةكي ناتوانيت ئيران وت:ئةوةي بؤ فةلةستين طةلي خةباتي بؤ بيتئيران هاوكات ضونكة ــةت، دةول بة ببنئةسةد بةشار سياسةتةكاني لة ثشتطيريكة طةلةي ئةو طةلةكةي، بةدذي دةكاتبطةن. سةربةستي و سةروةري بة دةيانةويترستةيةي ئةم دوجار تاران لة مورسيكة" كردةوة دوبارة سوريا قةيراني لةبارةيرشتن خوين لةبةردةوامبووني هةموومانبةردةوام لة هةموومان بةرثرسين، سوريا لةبةرثرسين. سوريا لة خوينرشتن بوونيقسةكانيدا رايطةياند تري لة بةشيكي ناوبراولةطةل هاوكاريكردن لةسةر سورة "وآلتةكةيبة سوريا قةيراني ئةوةي بؤ ناوضةكة وآلتانيبةم بكريت. ضارةسةر ئاشتيانة ريطايةكينةك ، خؤي هةنطاوةي بةو مورسي شيوةيةبة وابةستةبووني لة خؤيي سةربةخؤي هةر توشي ئيرانيشي بةلكو دةرخست واشنتؤن

كرد". طرفت

درزي و خايةن كورت هاوئاراستةيدريذخايةن

ئيسالمييةك وةك مورسي محةمةداليةني هةنديك لة النيكةم دةبــوايــةلةطةل هاوبةشي خاليكي تيؤرييةوةهةم ضونكة هةبواية، ئيراني بةرثرسانيدانيشتوانةكةيان زؤرينةي ئيران هةم و ميسرياساي بةثيي دةيانةويت و موسلماننهةردووال دوذمني بةريوةي ببةن و ئيسالميفةلةستينن طةلي ثشتيواني و ئيسرائيلبة سةبارةت باشيان روانينيكي هةردووال ووئةمانة نيية ناوضةكةدا لة خؤرئاوا نيةتي

ميسرن. و ئيران سياسةتةكاني كؤلةكةيراستيدا لة تاران لة مورسي قسةكانيمورسي كاتيك ــرد، ــورةك ت خانةخوييباسي و ثيشكةشكرد خؤي وتــارةكــةينيشانةي بة سوري وةفدي ، كرد سوريايضؤلكرد كؤبوونةوةكةي هؤلي نارازيبوونو ئيرانيش بة حوكمي ئةوةي كة ميواندار و

مةبةستي بة سادات ئةنوةرشؤرشي لةطةل دذايةتيكردن

ئيسالمي كؤماري سةراني و ئيرانشاي تةرمي كة ريطةيدا ئيرانخؤي كة هاوريي كؤني ئيران

كؤنترين لة يةكيك لة بوومزطةوتةكاني بةناوبانطترين وو بسثيردريت بةخاك قاهيرة

يةكيك ئيران دواتر سال ضةندبةناوي تاراني شةقامةكاني لة

ناونا ساداتةوة ئةنوةر بكوذةكةي

Page 54: ideaDeplomatic

54

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

55

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بةآلم جينةهيشت، هؤلةكةي بوو خانةخويمورسي. وتارةكةي لة نارازيبوون

سياسةتي و خايةن كورت دةرئةنجامي دريذخايةن

سياسةتي و كورتخايةن دةرئةنجامي لةطةل ميسر دةرةوةي دريذخايةنيناوضةكةدا لة ئيسالمي كؤماري ئامانجةكانيو رةسمي سياسيةتي يةكناطريتةوة.خؤرهةآلتي كة ئةوةية ميسر رايطةياندراويضةكيكي هةر لة بي دور دةبي ناوةراستبخةنة فشار خؤرئاواييةكان ناكريت ئةتؤمي.هاوكاتيش و ضةكي لة وازهينان بؤ ئيران سةربثؤشن. ئيسرائيل ئةتؤمييةكاني كارطة لة ضاوكؤماريكي سةرؤك دةستبةكاربووني ثيناضيتقاهيرة ميسر، سياسةتةكاني لة ئيسالمطةراخؤشترين ئةمةش و بطؤردريت لةوبارةيةوة

ئيران. بؤ هةوالةكؤماري و ميسر موسلمينى ئيخواننةتةوة هةردووال راستيدا لة ئيران ئيسالميئيسالمييةوةو بةرطي جلو بة بةآلم خوازن،دوو هةر كة ئــةوةي هؤي بؤتة ئةمةشجيا يةكتر لة ميسر و ئيران حكومةتي

بكاتةوة.تايبةتي بة سوننة خوازةكاني نةتةوةئيخوان بزوتنةوةي و مورسي محةمةد

لة نين ئيران نفوزي لةطةل موسلمين دةبيتة بةغدا لة تاران نفوزي ضونكة عيراقدا،بخرينة عيراق سوننةكاني كة ئةوةي هؤيلة مورسي ديكة نموونةيةكي ثةروايزةوة.وتارةكةي ثيشكةشكردني كاتي لة تارانبة تايبةتي ثيغةمبةر بؤ ئةسحابةكاني سآلويلةطةل ئةمةش و كرد راشدين خولةفاي طرنطينةدان ناطريتةوة، يةك شيعة مةزهةبيشيعةكانةوة لةاليةن راشدين خولةفاي سي بة

دوو ناو لة جيايي و دوبةرةكي هؤي بؤتة ئيسالميدا. مةزهةبي

ئةو تا تةنها ميسر دةرةوةي سياسةتي كة هةية قازانجي و طرنط ئيران بؤ جييةخؤرئاواييةكان هةولي بة بطةيةنيت زيانلة ئيران طؤشةطيركردني بؤ ئيسرائيل وبة تــردا، بوارةكاتي لة بةآلم ناوضةكةدا، ، سوريا قةيراني مةسةلةي سةر لة تايبةتيالي بة ديمةشقةوة لةبارةي ميسر هةلويستينيية. رازي ثيي و تاران نيية ثةسةند ئيرانةوةتا 1979 سالي لة قاهيرة و تــارانئةوةش نيية، ديثلؤماتيان ثةيوةندي ئيستا لةطةل كة دةطةريتةوة ميسر بريارةكةي بؤواذؤ دةيظيدي كامث ئاشتي ثةيماني ئيسرائيلدذايةتيكردن بة مةبةستي سادات ئةنوةر كرد.كؤماري سةراني و ئيران شؤرشي لةطةلشاي تةرمي كة ريطةيدا ئيران ئيسالمييةكيك لة بوو هاوريي كؤني خؤي كة ئيرانمزطةوتةكاني بةناوبانطترين و كؤنترين لةسال دواتر ضةند و بسثيردريت قاهيرة بةخاكبةناوي تاراني شةقامةكاني لة يةكيك ئيران

ناونا. ئةنوةر ساداتةوة بكوذةكةيدوو نيوان درزي هؤكاري ئيستادا لةلة قةبريك بةردي لة زياترة زؤر وآلتناوي و قاهيرة طةرةكةكاني لة يةكيكخؤي تيدةكؤشيت ميسر تاران، لة شةقاميكلة ئةمريكا نزيكةكاني لة يةكيك وةك بؤضوونة ئةو جياوازي و دةربخات ناوضةكةداناوضةكةدا لة ئيران زيادةخوازييةكاني لةطةلئةمةش و دةردةكةويت زوو يان درةنطدرزكردني ضيرؤكى كة دةطةيةنى ئةوةكؤتايي هيشتا ميسر و ئيران نيوان ثةيوةندي

ثينةهاتووة.

فارسى BBC سةرضاوة/

بة سوننة خوازةكاني نةتةوةو مورسي محةمةد تايبةتي

موسلمين ئيخوان بزوتنةوةيلة نين ئيران نفوزي لةطةل

تاران نفوزي ضونكة عيراقدا،ئةوةي هؤي دةبيتة بةغدا لةبخرينة عيراق سوننةكاني كة

ثةروايزةوة.

Page 55: ideaDeplomatic

54

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

55

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و وارشؤ ريكخراوى(ناتؤ) ئةتلةسى باكورى ثةيمانى

لؤكسؤمبؤرط هؤلةندا و بةلذيكا، فةرةنسا، بةريتانيا، والتى 1948دا ثينج سالى ئازارى مانطى ئةوةى لة دواىيةكيتى فراوانخوازى بة ثةرضةكردارى وةك بةكؤمةليان بةرطرى يةكيتى برؤكسل، ثةيماننامةى ئيمزاكردنى بةئةتلةسى باكورى ثةيمانى ريكخراوى ثيكهينا. ناوةراستدا و خؤرهةالت ئةوروثاى والتانى لة جاران سؤظيةتى 12 بةشدارى بة 1949 سالى نيسانى 4ى رؤذى ناتؤ” “ (North atlantic Treaty organization)لؤكسؤمبؤرط، هؤلندا، بةلذيكا، ئيتاليا، فةرةنسا، بةريتانيا، كةنةدا، ئةمريكا، يةكطرتوةكانى وياليةتة لةوانة، والتتةواوكراوى وينةى ئةتلةسى باكورى ثةيمانى راستيدا لة ثيكهينرا، واشنتؤن لة ثرتؤطال ئايسلةندا، نةرويذ، دانيمارك،

برؤكسلة. ريكةوتننامةىحتطي ئيؤ[آل – ؤ[حتحخ ؤسحب ط[ث

Page 56: ideaDeplomatic

56

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

57

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

1952دا سالى لة يؤنان و توركيا1956دا سالى لة خؤرئاوا ئةلمانياى وبة و ثةيوةستبوون ريكخراوة بــةو سالى لة ناتؤ بة ئيسثانيا ثةيوةستبوونىطةيشتة ئةندامةكانى ذمارةى 1982دادةولةتى دوو ثةيماننامةية ئةو ئةندام. 16خؤرئاواوة والتانى بة باكور ئةمريكاىثينجى مادةى طويرةى بة دةبةستيتةوة، رايانطةياندوة ئةندامةكانى ثةيماننامةكةناتؤ ئةنداميكى هةر سةر هيرشكردنةسةرجةم سةر هيرشكردنة بةواتاى سةرجةم ثيويستة ديت، ناتؤ ئةندامانىوالتى هاوكارى توانا طويرةى بة ئةندامان

بكةن. هيرشليكراوسنورى ثةيماننامةكة شةشةمى مادةىبةمجؤرة ثةيماننامةكة ضاالكيةكانىئةندام، والتانى نيشتمانى دياريدةكات،باكور ئةتالنتيكى ناوضةى دورطةكانى

سةرةتان، رةئسؤل خولطةى باكورى لةناوضةكانى و ناوةراست سثى دةريــاى

تيدا ئةندامى والتــانــى كة ئــةوروثــانيشتةجين.

دذى لة بنةرةتدا لة ثةيمانة ئةوخؤرهةالت ئةوروثاى و والتانى سؤظيةت“ثةيماننامةى بةرامبةريدا لة ثيكهاتوةوئةو هاوشيوةى كة ثيكهاتوة، وارشــؤ”ئةوروثاى والتانى بؤ ثةيماننامةيةجؤرى لة ثةيماننامةية ئةم خؤرهةالتة،جارنامةى كة ناوضةييةكانة، ثةيماننامة بة ــطــةى ري نةتةوةيةكطرتوةكانثينجةم مادةى بةالم داوة، ثيكهينانيان ناو ضوونة كة دةكــات، ئةوة طةرةنتىنييةو ئوتؤماتيك و خؤبةخؤيى جةنطبدات بريار دةتوانيت ئةمريكا كؤنطرةى

نا. يان كة لةو والتةدا بضيتة جةنطةوةثةيماننامة ئةم بوونى فةلسةفةىثشتينةيةكى ثيكهينانى ، سةربازيةديموكراسيةكانى ضواردةورى بة ئةمنيية

ناتؤ كة ئةوةى هؤى بةرووبةرووبوونةوةى بؤ

سؤظيةتى هةرةشةكانىوارشؤ ثةيمانى و جاران

ئةم ريكخراوة دامةزراوة، بؤفةرماندةيى سيستميكى

سةربازى بؤ ئةطةرىطيراوة بةرضاو لة جةنط

Page 57: ideaDeplomatic

56

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

57

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و كؤمؤنيزم طةمارؤدانى هةروةها خؤرئاوا،ثيوةندةكانييةتى. دةستو

ئةلقةى سآ ناتؤ يةكيك لة ريكخراوىطةمارؤدانى بؤ خؤرئاوا بلؤكى سةربازىئةلقةكةى دوو بةالم خؤرهةالت، بلؤكىلة سيتؤ و سنتؤ ريكخراوى واتا ترى ئةم راستيدا لة لةناوضوون. ئيستاداستراتيذى سيهةمى قؤناغى ثةيماننامةيةمارشال ثرؤذةى دواى خؤرئاواية، طةورةىلةطةل تةقةمةنى و ضةك ملمالنيى وبة كة ســارد، جةنطى يان خؤرهةالتدةكريت. جيبةجى ئةمريكا سةركردايةتى

ثةيماننامةى 9ى مادةى طويرةى بةناتؤ ريكخراوى بؤ ئةتلةسى باكورىدامــةزراوة لة ناوةنديتى ثيكهاتةيةكى طيراوة. لةبةرضاو مةدةنييةكان و سةربازىئةنجومةنى ، ناتؤدا سةركردايةتى لةوةزيرانى لة ثيكهاتو باكورى ئةتالنتيكىهةر النيكةم كة هةية، ئةندام والتانىطشتى كؤبوونةوةى جاريك سال دووباالترين ئةنجومةنة ئةو سازدةكةن. ناتؤدا ثةيمانى لة برياردانة مةرجةعى جيبةجى دةنط كؤى بة بريارةكانيشى و

دةكريت.بؤ ــؤ ــات ــة ن ك ئــــةوةى هـــؤى ــة بسؤظيةتى هةرةشةكانى رووبةرووبوونةوةىبؤ ــةزراوة، دام وارشؤ ثةيمانى و جاران فةرماندةيى سيستميكى ريكخراوة ئةمبةرضاو لة جةنط ئةطةرى بؤ سةربازى سوثاى ئةركانى لة ثيكهاتوة كة طيراوة،فةرماندةيى ئةفسةر 3 و ئةندام والتانىفةرماندةيى ئةوروثى، فةرماندةيى لةبةريتانيا فةرماندةيى و ئةتلةسى زةرياى

خؤدةطريت. لةفةرةنسادا لة سةرةتا ناتؤ، بارةطاىــرال ذةن كة ــةوةى ئ دواى ــةالم ب بــوو،وةك 1966 سالى ديطؤل مارشالزالبوونى بة بةرامبةر دةربرينيك نارةزايىقؤرخكردنى ريكخراوةكةدا بةسةر ئةمريكاضةكدارةكانى هيزة باالى فةرماندةيى

سةربازيةكانى فةرماندة لة يةكيك لةاليةنناتؤ سةربازى فةرماندةيى لة ئةمريكاوة،ناتؤ بارةطاى ئةوةش دواى دةرةوةو ضووة

طويزرايةوة. برؤكسل بؤ ثاريسةوة لةــزة ــي ــه زل كـــةرةســـتـــةى ــؤ ــات ن

دةسةالتخوازةكانروالةت بة ئةطةرضى ناتؤ، ثةيمانىلة ئاسايش جيطيركردنى مةبةستى بةبةرطريكردن و خؤرهةالت بلؤكى بةرامبةردامةزرا، هاوثةيمان والتانى سةرزةمينى لةبووة كةرةستةيةك بةردةوامى بة بةالمئةوةى بؤ ئةندامةوة، والتانى بةدةست

بثاريزن. ثآ فراوانخوازى خؤيانى ئامانجىئةتالنتيك ثشتيوانى ذيرناوى لة ناتؤجةزايردا جةنطى لة فةرةنسا لةطةلكؤنطؤدا لة دةستوةردان لة كرد. بةشدارىئةو هاووالتيانى كاتيك كرد، ثشتيوانىهةروةها بةلذيكا راثةريبوون، دذى لة والتةبزوتنةوةى ئةوةى بؤ ثرتؤطالدا بة ضةكىطينياى مؤزةمبيق، لة نيشتمانى رزطارى

سةركوت بكات. ئةنطؤال و بيساوناتؤ، ئةندامانى 1956دا سالى لةسةر كردة هيرشيان فةرةنسا و بةريتانيا كيشوةرى ديكةى ضةندين والتى و ميسر

رةش.بة ناتؤ سةركردةى وةكو ئةمريكاوالتانى بريبووة تةماعى ضاوى بةردةوامىديثلؤماسيةوة ريطةى لة ئةطةر ديكة،ناتؤى بهيناية، شكستيان ئامانجةكانىخواستةكانى بؤ كةرةستةيةك وةكــو

بةكارهيناوة.ضوارضيوةى لة 2001وة سالى لة ناتؤلة هيزةكانى تــيــرؤردا دذى جةنطىعيراق لة دواتــريــش و ئةفغانستان هيزةكانى راهينانى ئةركى جيطيركردوةولة و ئةستؤ طرتبووة عيراقى و ئةفغانستانكؤتايى تا بريارة عيراق كشاوةتةوة، بةالم

بمينيتةوة. ئةفغانستان لة 2014

روخانى و سارد جةنطى دواى ناتؤ

بنةرةتدا لة لة ئةو ثةيمانةوالتانى سؤظيةت و دذى

خؤرهةالت ئةوروثاىبةرامبةريدا لة ثيكهاتوةو

وارشؤ” “ثةيماننامةىثيكهاتوة، كة هاوشيوةى

ئةو ثةيماننامةية بؤئةوروثاى والتانى

خؤرهةالتة

تواناى سةربازى وارشؤوآلت بودجة سةربازى خةرجى ذمارةى سةرباز

ئامادة يةدةط

بولطاريا دؤالر مليار 2.334 دؤالر 2.465مليار 129.000 472.550ضيك 2.94 مليار دؤالر دؤالر مليار 2.150 198.200 295.000ئةلمانيا دؤالر مليار 11.86 دؤالر مليار 2.987 137.000 323.000مةجةر دؤالر 716.8مليؤن دؤالر مليؤن 767.32 94.000 134.000ثؤلةندة دؤالر مليؤن 700.73 - 312.800 505.000رؤمانيا دؤالر مليؤن 789.98 دؤالر مليؤن 787.67 163.000 203.000

Page 58: ideaDeplomatic

58

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

59

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

سؤظيةت يةكيتىسؤظيةت يةكيتى هةرةسهينانى بةثةيمانى ريكخراوى هةلوةشانةوةى ورووبةرووبوونةوةى مةبةستى بة كة وارشؤ،ريكخراوى ئامانجةكانى ثيكهاتبوو، ناتؤ

هات. بةسةردا طؤرانى ناتؤشبؤضوونىفيكرى دوو لةسالى1991وةناتؤ بة سةبارةت “ئةوروثى” و “ئةمريكى”بة شيوةى لة دواى شةرى سارد رؤلى وئةمريكا روانطةى ــاراوة، ئ هاتة جيدىبة ريبةرايةتى ناتؤ لة ثاراستنى بوو بريتىبضوكى طؤرانكارى كؤمةليك و ئةمريكاروانطةى تييدا. ريكخراوةيى و سةربازىو توندرةوانة دوو بةشى سةر بة ئةورثايشلةسةر كة تييدا دةبوو، ميانرةوانةدا دابةشبنةماكانى و هةلويست ثتةوكردنةوةى

دةكرايةوة. تةئكيدى ئةوروثاهةلويستة ثتةوكردنى ميانرةو روانطةىخؤى دروشمى كردبووة ئةوروثيةكانىاليةن لة كة توندرةويش، روانطةى وبةهيزى سةر لة ئاراوة دةهاتة فةرةنساوةداواى كة جؤريك بة ئةوروثايى بنةماى ئةوروثى تةواو ريكخراويكى دامةزراندنى

داهاتوودا. ناتؤ لة لة دةكردلة ذمــارةيــةك ديكةوة اليةكى لةتةنانةت خؤرهةالت ئةوروثاى والتانى

ناتؤدا لة بوونيان ئةندام داواى روسياشضيك، والتانى ضوارضيوةيةشدا لةو دةكرد،بة بوون 1999 سالى لة ثؤلةندا هةنطاريا،دوايين قؤناغى لة هةرةوةها ئةندامى ناتؤ،لة خؤرهةالت لة ريكخراوةدا ئةو طةشةىوالتانى ثةيوةستبوونى بة 2004دا سالىالتيظيا، ليتوانيا، رؤمانيا، ئيستؤنيا، بؤلطاريا،ناتؤ ئةندامانى ذمارةى سلؤظانيا و سلؤظاكيا

والت بةرزبووةوة. 26 بؤلة ناتؤ سةرةكيةكانى طرفتة لة يةكيك

طويرةى بة كة ئةوةية، ئيستادا سةردةمىئةتلةسى باكورى ثةيمانى ثينج، مادةىئةوروثاية، ئاسايشى سةرةكى طةرةنتىسةربةخؤى هيزيكى ئةطةر ــةالم بثيكهاتةى ثيكبهينريت، ئــةوروثــىتيثةربوونى بة ناتؤ سةربازى فةرماندةيىسةركردايةتى و دةضيت لةناو كاتكة ئةوروثادا، طؤرةثانى سياسى لة ئةمريكائةستؤى طرتوة ريطةى ناتؤوة لة ئيستا لة

دةبيتةوة. كةمرةنطئيتر كة نوييةوة ثيكهاتةى بة ناتؤدوذمنيكى ستراتيذى لة بةردةمدا نةمابوو،بوويةوة، دةرونى فةلسةفةى طرفتى توشىيانزةى تيرؤريستى رووداوى ــةالم بوةرضةرخان خاليكى بووبة سيثتةمبةر، دواى ريكخراوةدا ئةو نويى ستراتيذى لةئاسايش بة ثشتى كة ســارد جةنطىئةو بةستبوو، بةكؤمةل بةرطرى وئامانجةكان ثيناسةى دةستثيكى رووداوةدوذمنيكى ضونكة بوو، ناتؤ ستراتيذى وخؤى، ثيشوو دوذمنةكةى لة طةورةتر زؤركة بةردةمى دةهاتة سؤظيةت يةكيتى واتاناسراوى ثيطةيةكى ئةوةى سةربارى

بوو. مةترسيدارتر زؤر بةالم نةبوو،ناوى تيرؤريزمى كة دوذمنة نويية ئةمتازةى خستة طيانى جيهانى بوو، رؤحيكىو ئةمريكا ئةوةى بؤ بيانويةك بة بوو ناتؤوة،سةربازى هيرشيكى ضةند هاوثةيمانةكانىدوذمنةى ئةو كة والتانةى ئةو سةر بؤ

بدةن. ئةنجام تيدايةئةتلةسى باكورى ثةيمانى ريكخراوى هةذمونى هؤكارى طرنطترين هيشتاناوضة لة ئةمريكاية ــى ــةالت دةس وضوارضيوةى لة جيهاندا، جؤراوجؤرةكانىسةربازى بنكةى ئةمريكا ريكخراوةدا ئةوكردوة. جيطير جيهاندا كةنارى و طؤشة لة

ناتؤ ثةيماننامةى بةندةكانىجــؤرةى بــةو هــةر يةكةم: ــادةى منةتةوةيةكطرتوةكاندا جارنامةى لة كة

ثةيمانى ريكخراوىهيشتا ئةتلةسى باكورى

طرنطترين هؤكارى هةذمونىئةمريكاية دةسةالتى و

جؤراوجؤرةكانى ناوضة لةئةو ضوارضيوةى لة جيهاندا،بنكةى ئةمريكا ريكخراوةدا

و كةنارى طؤشة سةربازى لةكردوة. جيطير جيهاندا

Page 59: ideaDeplomatic

58

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

59

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كة دةولةتانةى ئةو ثيكراوة، ئاماذةىهةر ثيويستة كردوة، ئيمزا ثةيماننامةكةياننيودةولةتى كيشةيةكى و ملمالنآ جؤرةلة هةبيت، تيدا رؤليان لةوانةية كةبة بكةن، ضارةسةر ئاشتيخوازانةوة ريطةىو ئاسايشى نيودةولةتى ئاشتى و كة جؤريكئةوان مةترسيةوة، نةكةويتة دادثةروةرىنيوان ثةيوةنديةكانى لة دةدةن بةلينىبة هةرةشة و هيز بةركاهينانى لة خؤياندائامانجةكانى ثيضةوانةى بة كة جؤريكبثاريزن. خؤيان بيت نةتةوةيةكطرتوةكانلة ــان ــةك ــةت دةول دووةم: مـــادةىثةيوةندى طةشةثيدانى ضوارضيوةىدؤستانةدا، و ئاشتيخوازانة نيودةولةتىريطةى لة بكةن يةكتر هــاوكــارى خؤيانةوة ئازادةكانى دامةزراوة بةهيزكردنىتيطةيشتنى و فام وفةراهةمكردنى بنةمايةك، بة بةرامبةر هةبيت باشتريانثيكهاتووة سةر لة دامةزراوانةى ئةم كةجيطير دؤخيكى لةوضوارضيوةيةشدا وبةرةو ئةوان ثيكبهينن، تةندروست وئابورى سياسةتى لة ناتةبايى سرينةوةىزةمينةى و دةنين هةنطاو نيودةولةتىفةراهةم خؤياندا نيوان لة هاوكارى

دةكةن.مةبةستى بة دةولةتةكان سييةم: مادةىئامانجةكانى لة زياتر نزيكبوونةوةى يان تاكاليةنة شيوةى بة ناتؤ، ثةيمانىبةرامبةر هاوكارى شيوةى بة هاوبةش،تواناى كاريطةر، و بةردةوام شيوةى بةو دةثاريزن بةكؤمةليان و تاكاليةنبةرامبةر لة بؤئةوةى ثيدةدةن، طةشةى

بكةن. خؤراطرى ضةكدارانةدا هيرشىدةولةتةكان كاتيك هةر ضوارةم: مادةىو سياسى سةربةخؤيى و خاك يةكثارضةيىطويرةى تيطةيشتنيان خؤيان بة ئاسايشى

دةكةن. راويذ ثيكةوة بوو مةترسيدا لةسةر ئةوة لة دةولةتان مادةى ثينجةم:دذى لة سةربازى هيرشى كة ريكةوتونبة ئةندام والتيكى ضةند يان يةكيك

ئةندامانى هةموو سةر هيرشكردنة واتاىضوارضيوةيشدا لةو و دةدريت لةقةلةم ناتؤهةر روويدا، هيرشيك وةها ئةطةر ثيويستةبةرطري مافى ضوارضيوةى لة لةوان، كامبة خؤيان لة كؤمةل بة يان تاكاليةنة جارنامةى 51ى مادةى بة ثشتبةستنيان دةولةت ئةو نةتةوةيةكطرتوةكان،سةر كراوةتة هيرشيان كة دةولةتانةىئةوةى هةنوكةيى، هةنطاوى ريطةى لةتاكاليةن شيوةى بة دةكات، ثيويست كةهاوكارى ئةندام هاوكارى والتانى بة يانبطةرينيتةوة ئاسايش ئةوةى بؤ بكريت،

ئةو ئةتلةسى، باكورى ثةيمانى بؤهيزى دةتوانيت بةكارهينانى هاوكاريةش

بطريت. لةخؤ ضةكدارو ضةكدارانة هيرشيكى جؤرة هةربة ثةلة بة ثيويستة ئةنجامدراو هةنطاوىبطةيةنريت، ئاسايش ئةنجومةنى ئاطادارىكة رادةطيريت كاتيك هةنطاوةش ئةو ثيويستى هةنطاوى ئاسايش ئةنجومةنى ئاسايش و ئاشتى طــةرانــدنــةوةى بؤ

هةلطرتبيت.مادةى ضوارضيوةى لة شةشةم: مادةىيةكيك سةر بؤ سةربازى هيرشى 5دا،

:�ئ:خل[ئ:ثبببخس:أل[ذحت:آلجبح:خ:ؤ ة: :خجبس:خلحتخ[جل ؤجبأل:خجبس : :�ز

361.2: 332.4: :ثضثب :طئ�ؤ[أل[56.0: 51.4: 4.6: :خطى[5.6: 5.6: 0.6: :خئ�[حت[

105.3: 94.9: 10.4: :ةألجبح :36.9: 34.4: 2.5: :جبحألؤ[حتء :74.1: 66.7: 7.4: :طجمس[أل[ :1.8: 1.6: 0.2: :طجمرحأل[ :

486.3: 445.7: 40.6: :طؤختى[ :138.2: 112.6: 25.6: :هحتألجم[ :

13.3: 12.4: 0.9: :أل[آل :10.9: 9.7: 1.2: :إلأل�[حت[ :0.5: 0.4: 0.1: :ط[جمئألحبح :

144.0: 131.9: 12.1: :طر[ئ[ :2.3: 2.0: 0.3: :ئرحأل[ :2.7: 2.5: 0.2: ئةجمؤدحتء30.9: 28.7: 2.2: :ألحتش :66.2: 60.6: 5.6: :إلئ�ألحبح :40.7: 36.1: 4.6: :زئ�ألحبح :11.4: 10.1: 1.3: :زختذمج[ئ :14.8: 13.1: 1.7: :ني :18.2: 16.2: 2.0: :حتؤ[أل[ :7.4: 6.6: 0.8: :خلئل[ة[ :4.3: 3.8: 0.5: :خلئلأل[ :30.5: 27.1: 3.4: :ذحتة[ :

1876.0: 1690.0: 186.0: ة: ::

Page 60: ideaDeplomatic

60

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

61

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

لةخؤ خوارةوة خاالنةى ئةم ئةندامان لةلة يةك هةر قةلمرةوى لة دةطريت،ئةمريكاى يان ئةوروثا لة ئةندام والتانىذير جةزائيرى قةلةمرةوى لة باكور،يان قةلةمرةو، لة فةرةنسا فةرمانرةوايىفةرمانرةوايى ذير لة كة دورطانةى ئةوناوضةى والتانى لة يةك هةر ياسايى رةئسول خولطةى يان باكورى ئةتالنتيكى

سةرةتانداية.يان كةشتيةكان هيزةكان، دذى لةكاتيك ئةندامان، لة يةك هةر فرؤكةكانىتر، ناوضةيةكى هةر يان ناوضانة لةو كةلةو يةك هةر داطيركةرةكانى هيزة كةئةم جيبةجيكردنى بةروارى لة دةولةتانةدةرياى لة ثةيماننامةيةدا جيطيربوون، يانئةتالنتيكى ناوضةى و ناوةراست سثى

و مةدارى رةئسول سةرةتان. باكورىثةيماننامةية ئةم حةوتةم: مــادةىبريارةكانى و مــاف جؤريك بةهيضلةاليةن نةتةوةيةكطرتوةكان جارنامةىئةندامى كة ناتؤوة ئةندامى والتانى ئةنجومةنى و نةتةوةيةكطرتوةكاننابيت و ذيركاريطةريةوة ناخاتة ئاسايشن،

بكريت. بؤ ليكدرانةوةى جؤرة بةولة ــةك ي ــةر ه هةشتةم: مـــادةىهيض كة رايدةطةينن ئةندام دةولةتانىلة كة نيودةولةتيةكان بةلينيية لة كام و ئةوان نيوان لة جيبةجيكردنداية حالىسيهةم دةولةتى يان ناتؤدا، ترى والتانىلة ثةيماننامةيةدا ئةم بةندةكانى لةطةلنةضنة دةدةن بةلينى و نابن ناكؤكيدانيودةولةتى ثةيماننامةيةكى هيض ناوبةندةكانى لةطةل بيت ناكؤك كة ديكةوة

ناتؤ. ثةيماننامةىدةولةتةكان جؤرة بةم نؤيةم: مادةىهةموويان كة دادةمةزرينن، ئةنجومةنيكئةوةى بؤ دةبيت، تيدا نوينةرايةتيانجيبةجيكردنى بة تايبةت مةسةلةكانىئةم بــكــات. تــاوتــوآ ثةيماننامةكة ريكبخريت ثيويستة بة جؤريك ئةنجومةنة

ئةنجامدانى ئامادةى كات هةموو بتوانيتئةنجومةنةش ئةم بيت. كؤبوونةوةبة دادةمةزرينيت، تر ثيويستى دامةزراوىليذنةيةكى دةستبةجآ ئةنجومةن تايبةتهةنطاوى كة ثيكدةهينيت بةرطرىو ثينج مادةكانى جيبةجيكردنى بؤ ثيويست

هةلبطريت. سآبة دةولةتةكان، لةوانةية دةيةم: مادةىئةوروثايى لة والتانى داوا دةنط تيكراىثتةوكردنةوةى مةبةستى بة بكةن،هاوكاريكردن و ثةيماننامةية ئةم بنةماكانىباكورى ئةتالنتيكى ناوضةى ئاسايشى لةهةر بن. ثةيوةست ثةيماننامةكةوة بةبانطهيشت جؤرة بةم كة دةولةتيك رادةستكردنى بة دةتوانيت دةكريت،وياليةتة بة ثةيوةستبوون بةلطةنامةكانىئةندامى ببيتة ئةمريكا، يةكطرتوةكانىوةها وةرطرتنى ئةمريكا دةولةتى ناتؤ. ئاطادارى بة ثةيوةستبوون بةلطةنامةيةكى

دةطةيةنيت. ئةندام دةولةتانىدةستورى طويرةى بة يانزةيةم: مادةىثةيماننامةية ئةم والتان، لة يةك هةرجيبةجآ بةندةكانى و دةكريت ثةسةندثةسةندكراوةكان بةلطةنامة دةكريت.بكريت ئةمريكا رادةستى خيرايى بة دةبيت

بةلطةنامةكان وةرطرتنى ئةمريكاش ودةطةيةنيت. ئةندامان سةرجةم بةئاطادارىدةولةتانةى نيوان ئةو ثةيماننامةية لة ئةم

دةستبةجي كردوة، ثةسةنديان كةزؤربةى لةاليةن ثةسةندكردنى دواىبةلذيكا، لة بريتين كة لة ئةندامانةوةهؤلةندا، لؤطزامبؤرط، فةةرنسا، كةنةدا،جيبةجى ثيويستة ، ئةمريكا و بةريتانيالة تر والتانى بؤ ثةيماننامةية ئةم بكريت.بةلطةنامةى رادةستكردنى بةروارى هةمان

جيبةجى بكريت. دةبآ ثةيوةست بووندادة تيثةربوونى بة دوانزةيةم: مادةىثةيماننامةية، ئةم جيبةجيكردنى لة ساليةك هةر ئةطةر وادةية، ئةو دواى يانوالتان بكةن، داوا ئةندام دةولةتانى لةثيكةوة ثةيماننامةكةدا بة ثيداضوونةوة بؤضوارضيوةيةشدا لةو و دةكــةن ــذ راويكة دةدةن، فاكتةرانة بةو زياتر طرنطىئةتالنتيكى ناوضةى لة ئاسايش و ئاشتىكة ذيركاريطةريةوة، دةخاتة باكورناوضةيى و جيهانى تفاقى لة بريتيةو ئاسايش جيطيركردنى بةمةبةستىجارنامةى طويرةى بة نيودةولةتى ئاشتى

نةتةوةيةكطرتوةكان.تيثةربوونى بة سيانزةيةم: مــادةى

Page 61: ideaDeplomatic

60

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

61

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

:ئ:أل[ذ:�ذ[أل:طألحبحال : ذدأل ألرجم[ذط �ز ؤجت:زألحب

طى[خ 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

جبحألة 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

ؤ[حتءألحجب 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

حتألجم[ه 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

:حته :ئألجم[ :خلحتخ[جل تتثب:حتحخحتحذ:: :ذ[آةحن[ألحب أل[خئ:خذ:تثثب:ئخل[ئ�

:ئ أل[ذ: :ئ خل[خل: خل[ةجل::ثبببخأل:جبخلر: :خ�ختر :خلحتخ[جل حتحخحتحذ: خخت�[حتحبح

:�ئخل[ئ:تتثبز[جي:جبحخختحأل

ألحبحجمئ[ط 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

:ألخآ: :خلحتخ[جل :إلحل :طألحب طجمئألحبح: :ئ :ئأل[ة[ :خجن :خلحتخ[جل :إلحل إلألحب

:ؤ[أل :جبح[ألجبح:اةحن[أل:تبببئخل[ئ�:أ :ئال آ:جبحت[: �طجم�ئ: :نيألحب :طجمئألحبح :جبحت[ إلحل

ألختح:ئألحتش::ضجمر:أل[:أل[ذحتحإل

[[ئ�رط 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

لحتئةجمؤد 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

ألحبحئ�إل 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

حتشأل 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

[ئمجختذز 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

خحتر[أل[: 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

طؤختى[: 1949 ,خختئ 4:جبئ�ذ جبحؤجلحتألحت

ةال أل[آل 1952 ه٠حخت 18: �خل[ئ: :ذ[ �ئخل[ئ: :ئ:تثثببثثبأل[ حلة[ألإل

:ذحتة[: :ألحآل :مجختخب خإل: : : :ةحن[ألحب أل[ذ أل[أل

Page 62: ideaDeplomatic

62

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

63

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ةال حتة[ذ 1952 ه٠حخت 18

جبال ؤ[أل[طئ� 1955 ؤ[ 9 �ةختجب:::تتثب:ئخل[ئ:طئ�ؤ[أل[:زألحب:خ:أل[ذ

:خبط[ح:آ:جبح:ة�ختذألخأل[:طئ�ؤ[أل[:حت إلحتجب:طئ�ؤ[أل[:ذ[طجمر[:خحتجبحؤ

خلال جمد[أل[ط 1982 ؤ[ 30

نيححتال ني 1999 ؤ[حتخم 12

نيححتال حتسؤ 1999 ؤ[حتخم 12

نيححتال ألحبحئ�ز 1999 ؤ[حتخم 12

زألشال [حت[�ئخ 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال أل[جمرط 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال [مذ 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال رحأل[ئ 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال ؤ[أل[حت 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال [ة[لخلئ 2004 ؤ[حتخم 29

زألشال أل[لخلئ 2004 مارس 29

جنجنال ئد[أل[ط 2009 أبریل 1

2009 أبریل 1

جنجنال ةختحذ[

طألحبحال:ئ:ححتجن:ذ[أل�: :::

ذدأل :�ز ؤجت:زألحب

1955 :ةذ

خللز

ةحن[::1968:ئخل[ئ� ئد[أل[ط 1955

[حت[�ئخ 1955

1956 :ؤ[أل[ئ�ط

حتخبإل�ز ةحن[::1990:ئ:طةرخحت:

ألحبحئ�ز 1955

خلئه[ة[ىني 1955

ؤ[أل[حت 1955

حتسؤ 1955

Page 63: ideaDeplomatic

62

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

63

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ضحتس:�ذ[آل:ئ:خححت:خلحتخ[جلحبح

ز خبؤ[حت:حتأ:ضحتساؤئ[حت:جب: :

:ببببإببببز:::تب ::خحتإلؤ:ةأل[ض: :

خجنحبححت:سإل[أل :ؤئ[حت:أضحتس:)حتجب :

ببببز[ألحل:ز:

ثآتت تضت بضب تآثت [خ[آل ت

تآبت ثضب تضب ثآتت ك[أل[ط ث

ثآثب تضب تضب ثآتب جبحألة تب

ثآتت بضب تضب تآتت حتحجلئخ بب

تآثب بضب تضب تآتت [[ئ�طر بب

تآتب تضب ثضب ثآتب خل١حئ[ط تب

ثبب بضث بضب بآتتب فني ب

بآبت تضت تضب تآبت ألجم[حته ت

بآتب بضب تضب ثآثب حتة[ذ تب

تآثت تضت تضب ثآبت خحتر[أل[ ت

ببب بضت تضب ثآثت إلألحبخلر[آل ث

بآبت ثضب ثضب ثآبت خ[جنحت:ةحت[ بب

ثآتث بضت ثضت ثآبث حتخل[ ت

:طؤختى[ ب ببث بت ثضت بآببث:

:ثآثت ثضب ثضث بآثت خلنجب: ث :

تآبتتب ببب تضب تتثب ة:مجحنر إ ::

Page 64: ideaDeplomatic

64

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

65

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةم جيبةجيكردنى بةسةر سال 20والتانى لة يةك هةر ريكةوتننامةيةدا،ثيشكةشكردنى بة دةتــوانــن ئةندامئةمريكا دةولةتى بة ئاطادارينامةيةكبهينن، خؤيان ئةندامبوونى بة كؤتايىئةو وةرطرتنى ئةمريكاش دةولــةتــىناتؤ هةمووئةندامانى بة ئاطاداريية

دةطةيةنيت.ضواردةيةم: مادةى

ئينطليزى دةقة كة ثةيماننامةية ئةمرادةستى متمانةية، جيى فةرةنسةكةى ووةكو ئةركيك دةكريت، دةولةتى ئةمريكائةمريكاش يةكطرتوةكانى وياليةتةثةيماننامةكة ثةسةندكراوى وينةى

دةكات. يةك لة ئةندامان هةر رةوانةىكة لةمادةى قةلةمروانةى ثيناسةى ئةومادةى ريطاى لة ثيكراوة ئاماذةى ثينجدارؤذى لة ثةيوةستبوونةوة ثرؤتؤكؤلى 2ىو 1951دا سالى ئؤكتؤبةرى 22ىيؤناندا و توركيا بوونى ثةيوةست لةكاتى

بؤكراوة. ثيداضووونةوةىئابى 24ى لة ثةيماننامةية ئةورادةســتــكــردنــى دواى 1949داوالتانةى ئةو تــةواوى بةلطةنامةكانىجيبةجآ بــوارى خراية كرد، ئيمزايان

كردنةوة.

وارشؤ ثةيمانىلة 1955دا سالى لة وارشؤ ثةيمانىخؤرهةالتدا، ئةوروثاى والتى 7 نيوان

كرا. ئيمزاسةرةكيةكةى ناوة كة وارشؤ ثةيمانىوالتانى هاوكارى و هاورييةتى ثةيمانىبريتية خؤرهةالتة ئةوروثاى بةشداربووىئةوروثاى كؤنى سةربازى ريكخراويكى لةلة شيوعى، رؤذهةالتى و نــاوةراســت لة 1955دا سالى ئايارى 15ى رؤذىطةشةسةندنى بة بةرامبةر كاردانةوةيةكدا بة بوون و ئةتلةسى باكورى ثةيمانىلة نيوان ئةندامى ئةلمانياى خؤرئاوا تييدا،

ديكةى والتى 7 و سؤظيةت يةكيتىلةوانة،(كؤمارى خؤرهةالت ئةوروثاىخؤرهةالت” ئةلمانيا”ئةلمانياى ديموكراتىشلؤظاكيا، و ضيك هةنطاريا، ثؤلةندا،ئيمزا وارشؤ لة ئةلبانيا) و بؤلطاريا رؤمانيا،

كرا.ئةوروثاى كؤمؤنيستى والتانى لةبةشدارى يؤطسالظيا تةنها خؤرهةالتلة 1968 سالى ئةلبانياش و نةكرد تيدا

هاتة دةرةوة. ثةيمانى وارشؤسال 20 ماوةى بؤ كة وارشؤ ثةيمانىلة بةرطرى مةبةستى بة كرابوو، ئيمزاهيرشى بةرامبةر لة سؤسياليست والتانى

دامةزرابوو. خؤرئاوادا كتوثرىثةيماننامةكة بةندةكانى طويرةى بةيةك هةر سةر بكرايةتة هيرش ئةطةرسةرجةم بوو ثيويست ئةندام، والتانى لةهاوكارى و ليبكةن بةرطرى تر والتانى

بكةن. ثيشكةش سةربازىثةيوةندى ريكطةوتنةكة طويرةى بةدةستوةرنةدان بة ئةندام والتانى نيوانثاراستنى و والتان ناوخؤى كاروبارى لةوالتانى سةربةخؤيى و ـــةروةرى س

طريدرابوو. ئةندامةوةيةكةم لة وارشؤ ثةيمانى هيزةكانى جار 2 دروستبوونييةوة سةرتاى سالةكانىسةركوتكردنى بزوتنةوةى بةشداريكرد لةسالى لة هةنطاريا ) خوازى سةربةخؤيى سالى لة وسلؤظاكيا ضيك و 1956سالى لة وارشــؤ ثةيمانى 1968دا). ديكة سالى 20 ــاوةى م بؤ 175دا

دريذكرايةوة.

وارشؤ ثةيمانى هةلوةشاندنةوةىسةرةتاكانى لة وارشــؤ ثةيمانىهةرةسهينانى دواى 1990دا دةيةىئةوروثاى لة سؤسياليستةكان دةسةالتى ناوضوو، سؤظيةت لة و يةكيتى خؤرهةالتداواى ئةندامةكانى لة هةنديك دواتر

كرد. ناتؤ ريكخراوى لة ئةندامبوونيان

دةسةالتة ،1989 سالى دواىــت ــاوةراس ن ــاى ــةوروث ئ نوييةكانىبؤ مةيليكيان هيض ــةالت ــؤره خ و

نةبوو. ثةيمانى وارشؤ ثشتيوانيكردن لةسالى ــى دووةم كانوونى مانطى لة و ضيك والتانى لة يةك هةر ،1991رايانطةياند، هةنطاريا و ثؤلةندا و سلؤظاكياوارشؤ ثةيمانى لة تةموزى يةكى رؤذى تاشؤباتى لة و دةرةوة دةضنة تةواوةتى بةوالتة 3 بةو بؤلطارياش 1991دا دانيشتنيكدا لة بوو.سةرةنجام ثةيوةستتةموزى يةكى رؤذى لة ثراط شارى لةرةسمى بة وارشؤ ثةيمانى 1991 سالى

هةلوةشايةوة.لة بريتية وارشؤ ثةيمانى ريكخستنى وةزارةتى ليذنةى باآل، سياسى “دةزطاى

هاوبةش” باالى رابةرايةتى بةرطرى ،

بةليننامةكان طرنطتريننيودةولةتى ثةيوةندى لة ريطرى -1لةطةأل ثةيوةنديان لة ئةندام وآلتانىبة كيشةكان ضارةسةركردنى تر، وآلتانى

ئاشتى.بةشداريكردنى بؤ ئامادةباشى -2ثيناو لة نيودةولةتيةكان، ثةيمانة تةواوى

وآلتان. ئاسايشى ثاراستنىتةواوى لة راويذكردن و ثرس -3

يةكترى. لةطةأل مةسةلةكانداسةر هيرشكردنة كاتى لة -4مادةى(51) ثيى بة وآلتة وآلتيك، ئةويةكطرتوةكان ــةوة ــةت ن ثةيمانى

هاوكاريدةكةن.هاوبةش رابةرايةتيةكى -5-6-دانانىلة راويذكارى سياسى ليذنةى و سةربازى،

بوارةكاندا. هةمووثةيوةست ئابورى و طةشةدان بة -7و سةربةخؤى ثرةنسيثةكانى بة بوون

وةرنةدان. دةستبؤ بوون واآلية ئةندام 8- دةرطاى بة

تر. وآلتانى

Page 65: ideaDeplomatic

64

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

65

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

جلأل�أل ؤقجب مخحبئ محتخث ئ

مانديال.. نيلسؤنجيهاندا لة ئازاديخوازان سونبوولي

خةيالمدا بة هةرطيز "لة ـــك رؤذي نــةهــاتــووةرزطارم زيندانة لةم رؤذانرؤذيك دةمزاني نابيت، كةسيكي وةك ــت ديذير لة ئازاد و سةربةستريدةكةم خؤردا تيشكيطذوطياي بة دةنيم ثي وكةسيكي من ســةوزدا.لةم بةشيك و طةشبينمكة لةوةداية، طةشبينيةمبةشيكي ــرؤظ م ــي دةبئاراستةي ــة ب ســـةريثيش بة و بيت ــؤردا خ

بروات". بةرةوثيشةوة

Page 66: ideaDeplomatic

66

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

67

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ضاك، و دانا كاريزميي كةسيتيةكي "بةسةر و ضةشت زؤري ــي ــةري دةردةسلي تؤلةي بةآلم سةركةوت، دوذمنانيدا بليمةت سياسةتوانيكي نةسةندنةوة،هاووآلتيةكي وةك بــةآلم شــارةزايــة، ورؤذنامةنوسي دةكات"( هةلسوكةوت سادة

وايت). مايكل بةريتانيتةموزي 18ي لة مانديال رؤليالالباشوري ترانسكاي ناوضةي لة 1918" ساليدا 7" ئةفريقيا لةدايكبووة. لة تةمةنيبةر ضووة خيزانةكةي كةسي يةكةم بووة كة يةكيك مامؤستاكان، لة يةكيك خويندن وناوي مةسيحيةت ئايني بة مذدةدةران لة بوودايكي دواتر ساليك ضةند "نيلسؤن". نا"16" تةمةني لة ــات. ــدةك دواي كؤضي ضووة خؤرئاوا كلتوري خويندني بؤ ساليدايةكةمي قؤناغي بالكبيري". ثةيمانطةي"سال سي لة بريي سال بة دوو خويندنةكةيضووة ساليدا "19" تةمةني لة تةواوكرد.بةشداربوونيةوة بةهؤي و كؤليذي"ويلسيان"دذي لة خويندكاراندا خؤثيشاندانيكي لةكةوتة دواتر دةركرا. زانكؤ سياسةتةكانيبروانامةي بةدةستهيناني بؤ ئامادةكردن خؤبةآلم هار"، فؤرت زانكؤي" لة بةكالؤريؤسبةشداربوونيةوة بةهؤي دا 1940 سالي لةلة تامبؤ" ئؤليظةر هاوريكةي" لةطةلزانكؤيةش لةم خؤثيشاندانيكي خويندكاراندا خويندندا لة مانديال كة زانراوة دةردةكريت.ضةندين و هاتوة كيشة ضةندين توشيلة ئةفريقياو باشوري لة و كردوة زانكؤيخويندن لة نامة بة جؤهانسبؤرطةوة شاري" زانكؤي لة ماف خويندني بؤ و بووة بةردةوام

وةرطرتووة. رةزامةندي ساند"وة ويتواترســةردةمــةدا لــةو ئةفريقيا باشوري جياوازيي فراواني دةسةآلتيكي ذير لةثيستةكان رةش و بووة رةطةزثةرستيداذياني و هةلبذاردن بةشداريي نةيانتوانيوةوآلت كاروباري بةريوةبردني و سياسيثيستةكان سثي حكومةتي بةلكو بكةن،بيبةشيان مولك و ــال م لة دةيتواني

تريان شوينيكي بؤ شوينيكةوة لة و بكاتبطويزيتةوة.

سياسي ضاالكيي *هةموو ئةفريقيادا باشوري لة دةسةآلتئابورييةكاني و و كؤمةآليةتي سياسي مافةسةرةتاي بؤية ثيشيلكردبوو. رةشثيستانيلةويوة مانديال سياسييةكاني ضاالكية بووة مانديال 1942 سالي لة دةستيثيكرد.ئةفريقيا" نةتةوةيي ئةنجومةني " ئةنداميئاشتيخوازانة سياسيي شيوةيةكي بة كةتيز خستنةرووي و خؤثيشاندان ريي لة وداكؤكيكردني داواي طؤشةنيطايةكةوة وكة دةكرد، رةشثيستاني زؤرينةي مافي لةسياسةتي سةثاندني لة ريطري هؤي ببيتةطةلي باشوري بةسةر جياوازي رةطةزثةرستيضاالكيةكاني زؤرينةي لة مانديال ئةفريقيا.

بووة. بةشدار ئةنجومةنةدا ئةولة نةتةوةيي ثارتي 1948 ساليسةركةوتني طشتيةكاندا هةلبذاردنةسثي لةاليةن ثارتة ئةم بةدةستهينا،ثالن و نةخشة بةريوةدةبراو ثيستةكانةوة دامةزراوة لة رةطةزثةرستانةي سياسةتي ومانديال بؤية جيبةجيدةكرد، حكومييةكاندائؤثؤزسيؤن هةلمةتةكاني سةركردةي بووة

لة ئاشتيخوازانة بةرةنطاربوونةوةي وهةر مانديال ئةفريقيدا. ئةنجومةنيلةو ئةندامبوونيةوة بة ساتةوةختي لةبةرةنطاربوونةوةي داواي ئةنجومةنةدادواي بةآلم كردوة، ئاشتيخوازانةي و بيضةكبي خؤثيشاندةراني لة تةقةكردن رووداويبرياري 1960 و دةركردني سالي لة ضةكسياسةتي بة دذ طروثةكاني قةدةغةكردني سةركردةكاني و مانديال رةطةزثةرستي،برياري ئةفريقي نةتةوةيي ئةنجومةني

دا. ضةكدارييان شؤرشيزيندانيكردن دةستطيركردن و *

سةرؤكي بووة مانديال 1961 ساليسةربازي ئةنجومةني ســةربــازي باليبة 1962دا سالي ئابي مانطي لة ئةفريقي.ريكخستني و ناياسايي سةفةركردني تؤمةتيحوكمي" و دةكريت دةستطير خؤثيشانداندةسةثينريت. بةسةردا زيندانيي سال "5تؤمةتي بة تر جاريكي 1964 ساليئةمجارةيان و سةربازي كاري بؤ ثالندانانميانةي"28" لة حوكمدرا. هةتاهةتايي بؤئازادكردني بؤ بانطةواز زيندانييدا سالةيرةتكردنةوةي سونبوولي بــووة مانديالي 10 لة رةطةزثةرستي. جياوازيي سياسةتيبآلوكرايةوة نامةيةك 1980 حوزةيرانيئةنجومةني بيطةيةنيتة توانيي مانديال كةخؤتان و دةليت:"يةكبطرن تيايدا كة ئةفريقينيوان لة ضونكة بجةنطن! و بكةن ئامادةضةكوشي و طةل بزاوتي و جولة سندانيسياسةتي بيطومان ضةكداريدا، بةرةنطارييتيكدةشكينين". رةطةزثةرستي جياوازييكة كرا مانديال بؤ ثيشنيار 1985 ساليشؤرشي راطةياندني راطرتنى بةرانبةر لةبكريت، ئازاد ئةنجومةنةكةيدا ضةكداريي 11ي رؤذي تا و رةتيكردةوة ــةآلم بمايةوة، زينداندا لة 1990 شوباتيبةردةوامي خةباتي بةهؤي كاتةي ئةوسياسيي فشاري و ئةفريقي ئةنجومةنيلة جيهانةوة وآلتاني زؤرينةي اليةن لة"فردريك مانديال، كردني ئازاد ثيناوي

برياري ويراي البردنيكار قةدةغةكردنيثارتي ضاالكيي و

نةتةوةيي ئةنجوومةني1993 سالي ئةفريقي.

ديكالرك فردريك سةرؤكخةآلتي مانديال نيلسؤن ووةرطرت ئاشتي بؤ نؤبليان

Page 67: ideaDeplomatic

66

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

67

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةفريقيا باشوري سةرؤكي ديكالرك"ي دةركرد، مانديالي ئازادكردني فةرماني كار قةدةغةكردني برياري البردني ويراينةتةوةيي ئةنجوومةني ثارتي ضاالكيي وفردريك سةرؤك 1993 سالي ئةفريقي.خةآلتي نؤبليان مانديال نيلسؤن ديكالرك و

وةرطرت. ئاشتي بؤو ئةفريقي ئةنجوومةني سةرؤكايةتيي *

ئةفريقيا: باشوري سةرؤكايةتيحوزةيراني مانطي لة مانديال نيلسؤنسةرؤكي 1997 ئةيلولي تا 1991 سالينيوان ماوةي لة و ئةفريقيا باشوري وآلتييةكةم 1999 تا وة 1994 ساليباشوري حوكمي بووة رةشثيست سةرؤكيئةودا دةسةآلتي ماوةي لة بكات. ئةفريقياطةورةي طؤرانكاريةكي ئةفريقيا باشوريبؤ كةمينةوة حوكمي لة بيني بةخؤوةبة اليةك لة بةآلم زؤرينة. دةسةآلتيطونجاوةوة بؤ سياسةتي هؤي وةبةرنةطرتنيماوةي رةخنة لة ئيدز، نةهيشتني نةخؤشييمانديالي ماكجاسؤ طيرا.( دةسةآلتةكةي45 تةمةني لة و 2005 سالي كوريكؤضي ئيدزةوة نةخؤشيي بةهؤي ساليداكورةزاي ماكجاسؤي مانديال دواييكرد،باوكيدا ناشتني مةراسيمي لة مانديال سالي دايكشي ي زوندي" " كة رايطةياندكؤضيكردوة)، نةخؤشي هةمان بة 2004ثةيوةنديي اليةني بة تريشةوة اليةكي لةهاوشيوةي سةركردةي لةطةل تينيةوة بةو ظيدل كاسترؤوة رةخنةي موعةمةر قةزافي

ليطيرا.بووني خانةنشين *

1991دا، سالي لة خانةنشينبووني دوايلةطةل خؤي ضاالكيي لة مانديال نيلسؤنباطةشةكارةكان كؤمةلة و طروث و بزاظبوو. بةردةوام جيهاندا لة مرؤظ مافةكاني بؤريزليناني و ميداليا و زؤر خةآلت ذمارةيةكيسةركردةكاني و سةرؤك اليةن لة ثيدرااليةن لة 2005 سالي جيهانةوة. وآلتانيباليؤزي كراية يةكطرتووةكانةوة نةتةوة

ضةندين مانديال ضاكةكان. نيازة و خواستجيي خؤرئاوادا لة كة هةبووة راوبؤضوونيراوبؤضوونةكاني بووة، وةك لةسةركردن قسةلة دذايةتيي و فةلةستين كيشةي بارةي لةبوشي جؤرج دةرةكيةكاني سياسةتة ئاست

تر. سةرؤكي ضةندين و ئةمريكا سةرؤكيكة دا 2004 حوزةيراني مانطي لة مانديال خانةنشيني بوو، سال 89 تةمةنيريطةي تةندروستي ضونكة راطةياند، خؤيهاوكات ثينةدةدا، هاتووضؤي و جولةنيو خيزان لة ذياني ماوةي دةيويست دواينمانديال ببات. بةسةر خانةوادةكةيدا وهاوسةري لة يةكيكيان هةية، كضي سيهاوسةري لة تر دوانةكةي و يةكةميناوي" بة كورةزايشي دووةمين دووهةمي،رووداوي بة 1969 سالي سمبكيلي" ماديبا

سثارد. طياني ئؤتؤمبيلسياسي زيندانيي ناودارترين مانديالخةباتةكةيدا لة ثيناوي كة بيستةمة، سةدةيناوخؤي لة رةطةزثةرستي جياوازيي دذي لةسازشيكي لة دةرةوةيشيدا هيض و وآلتةكةيخةلكي سةرسورماني جيي بووة و نةكردو و تويذ هةموو ضين بة طةشتي لة جيهانخةباتةي، لةو ريزنانيك وةك رةطةزةكان.

هونةرمةندي لةاليةن 2007 سالي لةمةيداني لة وؤلتةرز” ئيان ثةيكةرتاش”كرا بؤ ثةيكةريكي لةندةن لة ثةرلةمانيداخؤي مانديال و “2،7”مةتر بةرزايي بةمةراسيمةدا لةو بوو. ئاهةنطةكةي ئامادةيبةريتاني رؤذنامةنووسي دةرويشي عادلنيوةندي مانديال لة نيلسؤن وتي:”ثةيكةريلنكؤلن، وةك ثياواني طةورة ثةيكةريو ضةرضل زنستؤن كرؤمؤيل، ئؤليظةرديموكراسييان و ميذوو كة ترداية كةسانيرؤذنامةنوسي وايتي مايكل دروستكردوة”. دةليت: طارديان رؤذنامةي لة بةريتانييخؤشةويستة، زؤر بةريتانيادا لة ثياوة ئةم ”بةسةربردوة ذياني لة زيندانا زؤري ماوةيةكيدةليت:” وايت ئاطادارة”. باش زؤر خةلكيش ووةزيراني ثيشوو سةرؤك مارطريت تاتشةريئةم دةسةآلتةكةي كؤتايي نزيكةي تائةمةش دادةنا، تيرؤريست بة سةركردةيةي

زؤرةكاني”. هةلة لة بوو هةلةيةكئازاديي سونبوولي بة مانديال ناوي بؤيةكة دةمينيتةوة ميللةتانة و طةل ئةو هةمووو ديالؤط لةريي و توندوتيذي و ضةك بيليبووردةييةوة و ضاكسازي و ليكتيطةيشتنو سةربةخؤيي و ديموكراسي بؤ خةباتثيربوونيشي، ويراي مانديال دةكةن. ئاشتيبةردةوامة كاري خؤبةخشانة لة هيشتا بةآلمبةهاكاني بــآلوكــردنــةوةي ثيناوي لةطةالني نيوان لة خؤشةويستي و ئاشتيخوازي

زةميندا. سةر

سةرضاوة:نؤهةم، سالي منارات) ) رؤذنامةي بةرةو كتيبي:"كاروانيك لة (2526 ) ذمارة

مانديالوة. نيلسؤن ي ئازادي"

بؤ ثيشنيار 1985 ساليبةرانبةر كرا كة لة مانديال

راطةياندني راطرتنىضةكداريي شؤرشي

ئازاد ئةنجومةنةكةيدارةتيكردةوة بةآلم بكريت،شوباتي 11ي رؤذي تا ومايةوة زينداندا لة 1990

Page 68: ideaDeplomatic

68

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

69

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

مانديال.. نيلسؤندةسةآلتى ئاثارتايد حكومى سال (300) ثاش

دةست ئةفةريقاى ديموكراسى طرتةؤقجب حتحؤ[آل محتخث ئ

وانيية" خؤشةويستيدا لة بةآلم ضاكةية، ذيري بةكارهينان لة سياسةتدا "

Page 69: ideaDeplomatic

68

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

69

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ورد مرؤظايةتي ميذووي لة هةركةس )بكات، دةولةمةنديدا كلتوري لة كنة بيتةوة،بكؤليتةوة، وانةكاني و ميذوو طةوهةري لةضليسية و نا دادثةروةري و ستةم ئةو بيطومانرةوتةكةي تةويلي دريذايي بة دةبينيت، كةواتة كردوة.. لةكةدار مرؤظايةتيي ميذوويديكتاتؤر ستةمكار و كة لة ميذوو بةشة ئةوثشتبةستن بة رةطةزثةرستان و بةربةريزم وبة و كوشتن و خوينخؤري حــةزي بة زيندان و سةربازي ئاميري و سوثا شةريعةتيضةكي و دروستيانكردوة طرتوخانةكان وبؤ كردؤتةوة بةرز ناهةقيان و شةرةنطيزيو دادثةروةري و ئازادي بةهاكاني كوشتنيطةوهةري مرؤظداية. بنضينةو كة لة يةكسانيو مرؤظ زيندوي بنضينةي بةهايانةي ئةوئةو هاوكات ثيكدينن، زةوي لةسةر بوونيو فةلسةفة ئاين بةتيني بةهايانة رةطوريشةيمرؤظةوة بووني بةرايي لة هةر تيؤرةكانن وميذوو دووهةمي بةشي بة هةروةها ذياندا. لةثةراويزخراو هةذار و واتة ميذووي دادةنريت،بة ضةكدار ئازاديخوازاني و خةباتكار وئازادي كلتوري بة لكينراو و هةق هيزيرؤشنطةريةوة، و دادثــةروةري بةهاكاني وباشتر ئايندةيةكي سؤراخي لة ئةوانةي

بة مرؤظايةتي كؤي بؤ جوانترن ذيانيكي وبيروباوةريان، و ئاين و رةنط لة ضاوثؤشيو ئازادي و دادثةروةري بنضينةكةي ذيانيكو ضةوساندنةوة ملكةضي بيت نةك يةكساني

ستةمكاري.) ودورو رةوتي لة مرؤظايةتيش ميذوويهيزي دريذيدا، ميذووي خةباتي ضةكدارة بةوشة ئةو ئازادي، بة طةيشتن بؤ هيواخوازيثيناويدا لة خةباتكار مليؤنةها ئةفسوناويةيئازادي بة مرؤظايةتي بةرةي تا قورباني بوونةميللةتيك و طةل هةر بذي. شكؤمةندي وئازاديخوازي و قارةمان جيهان طةالني لةنمونةي و ثيشةنط بوونةتة كة هةية خؤيميذووي سةرلةبةري لة ئازاديخوازان باآليبة هةنديكيان خةباتكارانة لةو مرؤظايةتيدا.هةنديكيان و داوة قوربانييان خؤيان خوينيزيندانةكاندا لة سال ضةندين دريذايي بةكؤآلن و شةقام هةنديكيشيان و كراون بةندهةر دةدةن، بؤ طةواهييان مةنفا ضياكاني وذةهري ئازادييةوة و خواردنةوةي سوكرات لةبؤ كة حةلالج و عةرةبي ئيبن دةطاتة تا دةطاتة تا و شةهيدكران ئازاد وشةي ذيانيو لينين و فةرةنسا شؤرشي قارةمانةكانيتسي تؤنط ماو و لؤمؤمبا باتريس طاندي و

كة رةش) بةهاري طولي نيلسؤن مانديال( ونمونةي طةورةترين بة بيستةمي سةدةيئازاديدا لة ثيناوي خةباتي مرؤظ و ملمالنيكة ثةنجا سال خةباتكردني نةخشاند، دوايدواجار بةآلم بةسةربرد، زينداندا لة سالي 27نيوضةواني بة رةشي خالي ناشيرينترين جياوازي سيستمي كة سرييةوة مرؤظايةتيةوةسةد سي كة بوو ئاثارتايد) رةطةزثةرستي(ئةو كرد.. ئةفريقياي باشوري حوكمي سال و سرووشتي ساماني بة دةولةمةندة وآلتةي

جواني. سروشتي و كانئةم طرفتةكاني و كيشة سةرهةلدانيدةرياوانة كة سةريهةلدا لةوكاتةوة وآلتةناوضانةيان ئةو بةردةآلنةكاني ثورتوطاليةكانئةتلةسي زةرياي لة هيندي زةرياي بينيدياز)ي بارتلؤ لميؤ كاتيك ( دةكاتةوة و جياجوانترين دةكات:" هاوار كةشتيةكة كاثتني

بيبينيت!". مرؤظ دةكريت كة ديمةنةفاسكؤ كةشتيةكةي"دياز" دواي سال دةلة هيندستان بة طةيشتن بؤ طاما ديطرتةبةر ريطةي هةمان دلنياوة ريطةيةكيميانةي لة و شازدةهةم لة سةدةي تةنها وكؤنترؤلكردني لةسةر ئينطليز هؤلةندا كيشةيزانرا، ئةو ناوضةية جيهان بايةخي دةرياكاني

ئةوةي زياتر مانديالمان رةنطةسادةيي ثيدةناسينيت

بيت..ئةم خاكيبوونةكةي وبواريكدا هةموو لة سةركردةية

بطرة لة زانا نازانيت و خؤي بةذياني ويستطةيةكي هةموو

دةيانخاتة و فيردةبيت شتيكو ئةزمون خةرماني سةر

زانستةكاني

Page 70: ideaDeplomatic

70

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

71

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

1625 سالي رابيك ظان جان كاتيككشتياري بؤ ئةوةي كيلطةي وشكاني دابةزيةتا كة بكات دابين نيشتةجيكان هؤلةندية بؤئةوةي دواي دةبوو زياتر ذمارةيان دةهات و ئةلماني ثةروةري ئاين توندرةواني ضةندينهاتنة ثيت بة خاكي دؤزينةوةي بؤ فةرةنسيدور كةنارةكاني دةريا و لة ئةمان نيويانةوة.دارستانةكان نيوجةرطةي ضوونة و كةوتنةوةئةسث كة ثيبوو، طاليسكانةيان ئةو تةنها وو تفةنط هةندي لةطةل رايدةكيشان،و ستةمكار ئاينداري ئةمانة ئينجيلةكانيان.هؤزة لة خةلكي تةقةكردن لة بوون دلرةقطةر نةدةكردةوة سليان سةرةتاييةكانيش

ريطةيان. سةر بهاتبانايةتةبرياريدا بةريتانيا 1957 ساليبطريت تــاون"دا "كيث سةر بة دةســتفةرةنسيةكان لة هيندستان بؤ ريطة تاخاياند زؤري ماوةيةكي ئةمةش بطريت. اليةن لة ويست زؤري بةرةنطاريةكي وطاليسكةكانةوة خاوةن بويرة" " ئةفريقيةثةرينةوةو ثرتةقال" روباري" لة دواجار كةدامةزراند كورتيان تةمةن كؤماري ضوارئةفريقيا باشوري كؤماري ثيكهيناني بة كةنيوان ئاشتي ثةيماننامةي ئيمزاكردني دوايثيهات، كؤتاييان ئةفريقيةكان و بةريتانياسثي مافي بة داني تةنها ثةيماننامةيةكدانيشتواني 80%ي و دةنا ثيستةكاندا لة كرد بيبةري وآلتةي ئةو ثيستي رةشئةمةش مانةوة. كؤياليةتي بة و مافةكانيانثيستةكان. رةش نائوميدبووني هؤي بووةبووني زياتر لةطةل هةروةها و بةوهؤيةباشوري هؤيانةوة كانةكانةوة كة بة كريكاريبةرهةم جيهاني زيري لة بةش سي ئةفريقيازيادي ثيستةكان رةش هؤشياري دةهينا،ثارتي و طروث و بزاظ ليرةيشةوة و كردئاآلي هةلطرتني بؤ هةلدا سةريان سياسي ثارتانةيش لةو ئازاديدا. ثيناوي لة خةباتكردنلة ئةفريقي كة نيشتمانيي ثارتي( ئةنجومةنيدؤبي" "جؤن دةستي لةسةر دا 1912 ساليدايكبووني لة ثيش سال شةش واتة ثيكهينرا(

لة مانديال سال 25 دواي بةآلم مانديال).ثيناوي لة خةبات بة بةردةواميدان ثيناويبةوةيش ثارتة. ئةو ئةندامي دةبيتة ئازاديدائاويزاني خؤي ميذووي و وآلتةكةي ميذوويميذووي بةشيك لة دةبيتة دةبن و يةكتريبة ئةويش ذياني ميذووي ضونكة مرؤظايةتي(جدي بة مانديال كة طشتي ميذووي لة شيكةرؤحي مرؤظايةتي بةرزراطرتني و بؤ سادةيي و

ميذووةوة). ئةو نيو هاتةلة دريذخايةنم كارواني كتيبةكةي”ميذووي لةطةل ميذوويةكة ئازادي”دا ثيناويلةطةل هاوسةنطيشة و دةبرن يةكتر طشتيدائةفريقيا باشوري طةورانةدا ويستطة ئةوساتةوةختي لة هةر تيثةريوة، ثييانداسالةي ئةو )1918 سالي لةدايكبوونييةوةئةفريقيا نيشتيماني ئةنجومةني شانديكيكرد ئاشتي بؤ فةرةساي كؤنطرةي سةردانيستةمانةي و جةور ئةو باسكردني مةبةستي بةتا دةكريت)، ئةفريقيا باشوري طةلي لةترنسكاي” هةريمي” ميذووي دةطاتةجؤهانسبيرط”و “ و هؤزةكاني”كؤسا” وثيشتر كة “رؤبن” دورطةي و “بريتؤريا” طولي نةخؤشي بة بوو، توشبووان مةنفايباشوري ئازاديخوازاني مةنفاي دواتريش و

دريذخايةني زيندانيكي و ئاسيا خؤرهةآلتيخةونيان كة بوو ثيستانة رةش ئةو هةموودواجاريش و دةبيني رؤشنةوة ئايندةيةكي بةميذووي ويراي طةشتياري. ناوضةيةكي بووةلة و ئةفريقي نيشتيماني ئةنجومةني ثارتي هةموو نةتةوة”، رمي ئيمكا، “ دايكبوونيلة بــوون طرنط ويستطةي ئةمانةيشمانديالدا نيلسؤن و ئةفريقيا باشوري ميذوويبة كةسيةكان كاروبارة كة لةويدا ثيكةوة،بة هاوسةنط خوديةكانيش و طشتيةكانثيكبينن، ثرؤذة يةك تا دةبن بابةتيةكانئــازادي بؤ خةباتكردنة بنضينةكةي كة لةبةرضاوي و ديار خالي و دادثــةروةري وبة خؤي ئةو ضونكة ليرةداية، ماندياليشنةيزةكيكي طةلةكةي و جيا لة جةستةيةكيطومانيك جةخت هيض بةلكو بي ويل دانةناوة،مةزنةية طةلة ئةو كوري كة دةكاتةوة لةوةسالي سيسةد ئازاديدا ثيناوي لة خةباتي كةتةواوكاري خةباتي كةسيي ئةويش خاياندوة.لة ئةوانةي خؤيةتي، ثيشيناني خةباتيمنالييدا سةردةمي لة كؤسا هؤزةكانيباوكيةوة زاري لة قارةمانيتياني ضيرؤكيماكانا، ماكؤما، شاكا، وةك ثالةواناني بيستوة،ضيرؤكي باسي دةليت:” كاتيك باوكم مانديالجةنطاوةرة قارةمانيتي و ميذووييةكان شةرةدةكردين، بؤ كؤساي رؤلةكاني ديرينةكانيبؤ كؤساي داستانةكاني و سيما دايكيشمئامانجي و مةبةست اليالية. بة دةكردينئةنديشةي ضيرؤكانة ئةو فرةي و قول

دةكردم”. ثاراو تةروتازةياننيية بةردةواميدان تةنها مانديال خةباتيئةو رووي بة كاتيك باوكي خةباتي بةكيشةي لةسةر كة دةوةستيتةوة حاكمةدا نايةم، دةليت:” و كردوة بانطي و ماآلت مةرشةر بؤ شمشيرةكةم هاتم كة ضونكة قسةيةي ئةم دةليت مانديال هةلدةكيشم”،حاكمة ئةو كة دةطةيةنيت ئةوة باوكمنةبووة ئةودا بةسةر شةرعيي دةسةآلتيثابةندي هؤزايةتيدا لةكاروباري باوكم وبةلكو ثابةندي نابيت، ئينطلترا ياساكاني شاي

ثةنجا خةباتكردني دوايزينداندا لة سالي 27 كة سال

دواجار بةآلم بةسةربرد،رةشي ناشيرينترين خالي

نيوضةواني مرؤظايةتيةوة بةسيستمي جياوازي سرييةوة كة

كة بوو ئاثارتايد) رةطةزثةرستي(حوكمي باشوري سةد سال سي

كرد ئةفريقياي

Page 71: ideaDeplomatic

70

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

71

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دةبيت. تيمبؤ” نةريتةكاني” و دابو داب ثابةندي باوكي كة لةوكاتةداثابةندكاريةكاني مانديال بووة، تيمبؤ نةريتيباشوري هةموو تا كردووة فراوانتر خؤيطةلةكةي سةربةخؤيي و بطريتةوة ئةفريقيا ثيستيةوة و رةش ثيست بة سثي بةديبينيتو دادثةروةري ويستطةكاني بيانطةينيتة و

ديموكراسي. و يةكسانيمانديالمان زيــاتــر ئـــةوةي رةنــطــةخاكيبوونةكةي و سادةيي ثيدةناسينيتبواريكدا هةموو لة سةركردةية بيت..ئةمهةموو لة بطرة و نازانيت زانا بة خؤيفيردةبيت شتيك ذياني ويستطةيةكي و ئةزمون خةرماني سةر دةيانخاتة ولة و ذيان و زيندان لة زانستةكاني..ئةوةتادوذمنانيشي لة و سةرؤكةكان لة و ركابةرانتةنانةت منالييدا لة دةبينين فيردةبيت. شتدةليت: و وةردةطريت وانة طويدريذ لةثيكردم سووكايةتيي طويدريذةكةمان كة ”خةلكي بة سوكايةتيكردن تيطةيشتمهةر و ناكات ثيويست هيض دةردةسةرييةكةبي سوكايةتيكردن بة كة مناليمةوة فيربووم لةركابةرانمدا سةربكةوم”. شكؤيان، بةسةر بة

فيردةبيت شت خؤشةويستيةوة لة دةبينينلة ماليك خزمةتكاري “ديــدي” كاتيكسيهةمين ئةوة كة دةويت خؤش مالةكاني ئةوةي دواي خؤشةويستيةتي، لةوبارةيةوة ودةليت: ثيرادةطةيةنيت خؤشةويستيةكةيضاكةية، سياسةتدا لة بةكارهينان ذيري "دواجار بؤية وانيية". خؤشةويستيدا لة بةآلمدةبيتة فيربوون و مةعريفة بؤ تينويتية ئةوسةركردةيةكي دةيكاتة و كةسيتيي مؤركيبارودؤخةكان لةطةل طونجاندن خؤ لة توانا بةهاوكات مةينةتيةكان، و ــةري دةردس وستةم بةرةنطاربووي و دذ مرؤظيكي دةيكاتةبة ماف دانةوةي ثيناوي لة خةباتكاريك وئةمةك، بة كةسيكي دةبيتة خوراوان، مافخةلكاني مافي لة داكؤكيكةر ديالؤطويست،لة دةبينين بن. ركابةرانيشي طةر تةنانةت تردانانيت قارةمان بة خؤي تةنها ياداشتةكانيدابؤ دةطيريتةوة ثالةوانيتيةكان هةموو بةلكوكردوة، خةباتيان شانبةشاني ئةوانةي هةمووئةوانةي ناوبردني لة نابيت دوودليش هيضثييواية بطرة هةبووة، سةريةوة بة ضاكةيانجوانترين باشترن. لةو هةن كةس زؤرويني" كاتةية " ئةو مرؤظدؤستي ثر لة ساتي

فيشةري" برام " مردني هةوالي هاوسةري يضةند بة ئةويش و ثيرادةطةيةنيت مافناسيوةسفي ملكةضي و ئازار لة ثر وشةيةك ثاكبوو، بيروباوةر كةسيكي برام دةكات:"كة برياريدا ريظؤنيا دادطاييكردنةكةي دوايخزمةتكردن بؤ ئامرازة باشترين نهيني كاريلة برام داواي قوربانيدانيكي خةباتةكةي. بةبيدات. نةتوانيت خؤي كة نةدةكرد، كةستين و طور و هيز ئازاديدا ريي لة منيش و طةل شانبةشاني كة وةردةطــرم لةوةوةخةباتدام، لة ئةواندا ثيناوي لة و نةتةوةكةمثيناوي لة و بوو ئازاد مرؤظيكي برام" بةآلم"طةلةكةي دذي لة تردا خةلكاني ئازاديي

كرد". خةباتي خؤيبةلكو نةوةستا، بةمةشةوة مانديالبوو، هةقيقةتدا سؤراخي لة هةميشةيان ركابةر، الي هةقيقةت ئةطةر تةنانةتدانيثيداناوة بووبيت هاوثةيمانانيشي اليكاري خؤيشي و ليكردوة ثشتطيري وسةروبةندي لة دةبينين ثيكردوة..ئةوةتاسالي لة هينديةكان مانطرتني سةركةوتني هيند هاووآلتياني ئةوةي دةليت:" 1964 داجوانةيان مانطرتنة و نارةزايي لةو تؤماريانكرد

Page 72: ideaDeplomatic

72

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

73

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

زؤر رةطةزثةرستي ضةوساندنةوةي دذي لةميانةي لة ئةفريقيةكان كة بوو باشتر لةوة

كرديان". نيشتيمانييةوة ئةنجومةني

خؤنةويستي و ئازايانة برياريكي *دةردةخات بؤ مانديالمان زياتر ئةوةيساتةوةختة بةو ميذووييةتي ناسكي هةستيبرواي سةركردةيةك دةبي كة ميذووييةي،ئةو ئةستؤي لة طةلةكةي ئازاديي وابيتخةباتكردن شيوازي طؤريني برياري داية،لةريي دةتوانيت سةركردة ضونكة بدات.بيت واقيعبين وردي بة ئةزمونةكانييةوةو شيبكاتةوة دةرهاويشتةكاني هةموو وويستطةي ضةندين لة ئيمة بيت، ئايندةبينيشميذووي و مانديال ذياني ميذووي طرنطيدةبينين. خةسلةتانة ئةم ئةفريقيادا باشوريدووهةمي جةنطي هاتني كؤتايي دوايثيستةكان سثي نةتةوةيي ثارتي جيهانيياساي بة ئيشكردن بنضينةي لةسةرهةلبذاردنةكاني رةطةزثةرستي جياوازيياسايانة ئةم دةبــةنــةوة، 1949 ساليسثي ثيستي لة رةش تةنانةت هاوسةرطيرييشويندا يةك لة نيشتةجيبوونياني و ثيسترادةيةي ئةو دةكرد..تا قةدةغة ثيكةوةكةسيكي وة "5" كاتذمير دواي لة ئةطةرببينراية شةقاميك لةسةر ثيست رةشساتةوةختة دةكوذرا..لةو ليدةكراو تةقةيئاشتيخوازانة خةباتي ئيتر ميذووييةدابدريت دةبوو برياريكي جةربةزانة و بيهودةيةبةكارهيناني و خةبات شيوازي طؤريني بةلةوةدابوو كيشةكة ضةكداري..بةآلم خةباتيبرواي نيشتيماني ئةنجومةني ثارتي كةبؤية هةبوو، ئاشتيخوازانة خةباتي بةبكريت، بنضينةيي طؤرانكاريةكي دةبووبة دةدةن بريارة ئةو هاوريكاني و مانديالرمي "ئيمكا، ريكخراوي زيندوكردنةوةيدةبيتة بريارة ئةو دواي نيوسةدة و نةتةوة"باشوري ميذووي سةرلةبةري طؤريني هؤي

ئةفريقيا.واقيع و ميذوو بؤ مانديال هؤشياريي

سةرنجة( جيي جوآلويان هةميشة لمي وبيابانة كة بةهؤي لمي لة شيوةي مةبةست دةبيتةوة كؤ شوينيكدا لة هةردةمةو باوةثياوة وةرطير)..ئةم نامينيت/ نابات زؤر وبؤضوونيكي و بريار و هزر بؤ دةمارطيرييهةر تيدةطات ضونكة نيية، دياريكراوجياوازي خةباتي شيوازي ميذوويي قؤناغيكيبرياريكي هيض دروستيي لة بؤية هةية، خؤيدةبيتةوة ورد لييان بــةردةوام و نيية دلنياو راستي لة تا دةخشينيتةوة ثيدا ضاويان وزانيي دةبيت..طةر دلنيا سوديان و دروستي و كةسةر دةستبةرداريان بةبي داخ بيهودةنسال ثينج و سي دواي ئةوةتا دةبيت.1985 سالي لة ضةكداري خةباتي لةخةباتةدا ئةو شيوازي بة ضاو زينداندا لةسةدة ضارةكة سي دةليت:” و دةخشينيتةوةوةستاينةوة، ثيست سثي كةمينةي دذي لةبيست ساليش خةباتي ضةكداريمان نزيكةيبوونة هةردووال لة كةس هةزاران و كردطوري و هيز دوذمن هيشتا بةآلم قورباني،ئيمة لةسةر كارةكاني.. لةسةر و سوريشة ماوةبؤية نيية، ثيويستمان هيزي بةآلم هةقين،سةربازي روونة، كة سةركةوتني زةينمدا لةنةبيت. ئةستةميش ئةطةر دورة خةونيكي دانايي و رةوا ئيتر دةليت ثيمان واقيعيش نيية، ثيويست جةنطيكدا لة ال هةردوو نييةمليؤنان بطرة و هةزاران بة قوربانيدانة لةو

بين”. بةردةوامجةربةزانةي برياري دووةمين ليرةوةلةطةل ديالؤطكردن بة دةدات خــؤيكة هةبوو تةواوي برواي ضونكة دوذمن،طةل بةرذةوةنديي لة ديالؤطكردنة ئةوبةرذةوةندي ثييوابووة و نةتةوةكةيداية وبةرذةوةنددي لةسةرو نيشتيمانةكةي و طةلزؤرجاريش و هؤزيشداية و خانةوادة و حيزبنموونة بؤ نةطرتووة. ئؤرطانانةي ئةو اليةنيلة سياسي كيشةيةكي رؤبن”دا دورطةي” لةو ملمالني و طشتي بةشي زيندانييةكاني نيوانئةنجومةني نيوان ئةنداماني ثارتي لة ناكؤكيشوناسي بة هؤشياري بزاظي و نيشتيماني

لة زؤريــك لة سةريهةلدا، ثيستان رةشتؤمار سكاآل درا، حيزبةكةي ئةندامانيبؤ باش شايةتي كرا مانديال لة داوا و كرائةو ثيناوي لة ئةو بةآلم بدات، تؤمةتبارانوةستا. بياليةنانة ثييةتي برواي خةباتةيو يةكريزي بؤ بانطةشة من ئةطةر دةليت:”رةفتار كةسيك وةك دةبي بكةم، يةكيتي ئةطةر هةبيت، يةكيتية بةو برواي بكةمبة بيت ثةيوةنديةكانيشم حيسابي لةسةر

حيزبةوة”. هاوريياني هةندي“ لةطةل ناكؤكيي و كيشة كاتيكيشئاستي دةطاتة يةكةميدا هاوسةري ئيظلين”يخيزان هةلبذاردني نيوان لة و جيابوونةوةدةكريت، سةرثشك سياسيدا خةباتي وبؤ هةلدةبذيريت..ديارة سياسي خةباتيمنالةكاني و خيزان بة قورباني كة نا ئةوةسايةي لة تيطةيشتووة كة بةلكو لةوة بدات،بة دان كة سةربازيدا سيستميكي ستةميمرؤظايةتيدا ذياني بنضينةكاني سادةترينمنداليشي مال و و خؤي ئيدي ذياني نانيت،دةرون و دل بريارةكةي بةآلم بيمانا دةبيت،بة دةكات، دةبينين ئازار ويذدانيشي توشي ودةضؤريت لي ذانيان و خةم وشةيةك ضةندهاوسةريم ذياني بة كؤتاييهينان دةليت:” كةتايبةتي بة هةبوو، ئازاري بة كاريطةريةكي و دل خستة قولي بريني و منالةكان بؤ ناسؤر و ئازار ثر زؤر دةرونيانةوة..بةراستي

بوو”.عاشقي و شةيدا كةسيكي بيطومان لةوجؤرة برياري ناتوانيت نةبيت ئازاديطةلةكةي مةينةتيةكاني بدات..كةسيكبة دلنياية و ضةشتويةتي خؤيشي و ناسيوةئازار بؤية نابيت. مانايةكي ذيان ئازادي بيمةينةتيةكاني و لةطةل ئازار مةينةتيةكاني ونةداري و هةذاري و خؤشةويستاني و كةسزياتر كانةكاندا و طوند لة كاريان و ئيش و“جؤهانسبيرط، شاري لة تايبةتي بة دةبيت،ناوةي ئةم بؤية كة زير، شاري ئيطؤلي”شةقامةكانيدا لة بةردانةي ئةو ضونكة لينراوةدةولةمةندترين كاني”كراون”ي لة ريزكراون

Page 73: ideaDeplomatic

72

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

73

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

وةسفة” ئةم هينراون. زةويةوة رووي كانيضونكة ئةو نيية، دور راستييةوة لة شاري زير”زير ريشةي و رةط ثرن لة بيدةنطانة بةردة1886 دؤزرايةوة( دؤزةرةوةيةكي سالي كةكة ــةوة دؤزي بةرديكي ثارضة ئوستراليكة هيندة بيثارةبوو، زيري تيدابوو، ئاسةواريجونةيهي” دة بة “ لةو شوينةدا بةردةي ئةودؤزيبوويةوة، تيايدا كة فرؤشت ئةستةرلينيهةرزانة و كةم ثارة بةو نةيزاني بيطومان بة كة فرؤشتووة تاويري و بةرد زنجيرةيةك

جيهاندا). رةطي زيرة لة ثيتترينزةوي ــةزاران ه كةمدا ماوةيةكي لة طةيشتنة قةشة و هةلثةكار و هةلكةنطاليسكة و ئةسث بة هةموويان ناوضةكة، سةرضاوة ــةوةوة ل ناوةكةيشيان و هاتنلة وشةي”بوير” ماناي ضونكة دةطريت،عةرةبانضيةكان، ماناي هؤلةنديدا زمانيهزري هةلطري خةلكانةي ئــةو ــة واترةسةني خةلكي و بوون رةطةزثةرستييةكيك كة مانديال كردة قورباني ناوضةكةيانكةسيكي رةطةزثةرستية ئةو لــةوان. بوولة توندوتيذ كةسيكي كردة ئاشتيخوازيلة هةر ئازادي..ضونكة لة كردنيدا داكؤكيرةتكردوةتةوة ئةو شتانةي هةموو منداليةوةطةر تةنانةت بكاتةوة، كةم ئازاديي لة كةدةبينين بووبيت. كةسوكاريشيةوة لةاليةني مكيكيزويني” “ وةك مةزني شوينيكي لةئةو راي بةبي يونجينتابا” سولتان” و ئةو رادةكات دةكات، دياري هاوسةريكي بؤذياني خؤشيشي و دةستكةوتةكاني سولتان وتةنها هةآلتنةي ئةم ثيمواية جيدةهيليت. هيندةي هاوسةرطيري لة نةبووة هةآلتنراي بة ئازاديةكةي كة لة داكؤكيكردن بووةزةوت لي ئازاديةكةي هاوسةرطيريةكة ئةوفؤرت هاير” “ لة يش 1960 دةكات. ساليبايكؤتي برياري هةظاآلنيدا لةطةل كاتيكئةطةر دةدةن خويندكاران هةلبذاردنةكانيزياتر خويندكاران ئةنجومةني دةسةآلتيئةنجومةنةكة بؤ ئاطاداريي بةبي و نةكريتلةكار ــت دةس ــةو ئ دةكـــةن، كانديدي

و هةليدةبذيرنةوة تر جاريكي دةكيشيتةوة،كاتيكيش دةكيشيتةوة، لةكار دةست ئةويشبة ناتوانم ثييدةليت:” دةبينيت “كيير” دكتؤرخويندكاران ئةنجومةني ئةنداميتي بة مانةوةمدةنوسيت: بارةيةوة لةو بكةم”. قايل ويذدانمقوربانيدان بيرؤكةي بتوانم ئةستةمة دةبينم ”بة دةرهةق دةزانم ثابةندكاريي بة بةوةيتايبةتي بةرذةوةنديي بؤ تةنها خويندكارانو خؤنةويستي ئةم بكةم”. قبولي خؤمهاورةوتي كة مانديال بةرةنطاريةي رؤحيثةراويز خةلكاني و طةلةكةي بةرذةوةندييرؤحي و خؤنةويستي ئةو هةمان خــراوة،

ثيدةكات. خةباتي دواتر كة بةرةنطاريةيةدةردةكةويت لةويدا خؤنةويستيي لوتكةيئامادةيي دةردةبريت بؤتا” سةرؤك “ كاتيكلةبةرانبةر زيــنــدان لة ئــازادكــردنــي بؤئةو ضةكداري، خةباتي لة دةستبةرداربوونيو رستة جوانترين بةوةيش و رةتيدةكاتةوةميذووي لة ئازادي و خةبات لةسةر بةلطةئازاديةي ئةو ”: دةكات تؤمار مرؤظايةتيدادةطةيةنيت ضي من بؤ دةكةن ثيشنياريبكريت؟ قةدةغة طةل هةموو حيزبي ئةطةربةثيي من كة دةطةيةنيت ضي ئازادية ئةوكاتيكدا لة بذيم، خانةوادةكةمدا لةطةل ئةو

خؤم تا بؤية كــراوة؟ ئــاوارة هاوسةرةكةمنةبن ئازاد طةلةكةم رؤلةكاني ئيوةيش وئازاديي ئيوة ئازاديي نادةم، ثةيمانيك هيضليرةدا ديمةوة”. جياناكريتةوة..من ليك و منةسةركردةية ئةم خؤنةويستيي ئةوثةريئةشكةنجةي و ئازار سةرباري كة دةبينينلةسةر سازش نيية ئامادة هيشتا دريذخايةنضونكة بكات، ئازاديةكةي لة بةشيك هيضبةش بةش ئازادي بةوةي بةتينة برواي

ناكريت.بطوتريت دةبي وردةكاريةك * ضةند

خةباتكارة ئةم ثييوادةبيت سةرةتا مرؤظدؤزة و ــازادي ئ و خةبات خةمي تةنهامةينةتيةكاني و ضةكداري و طةورةكانمانديال بؤماني ئةوةي بةآلم بووة، طةلةكةيدؤزانة ئةو هةموو ئةوةية كتوثري بة دةكاتوردةكاريةكاني لة هةرطيز طرنطييان سةرباريخؤشةويستي و خيزان بارةي لة ذيانيان تريضونكة دانةريوة، كةسوكارةوة و دايك وجار سي و بووة زؤرباش عاشقيكي دةبينينباوكيكي هةروةها كردوة، هاوسةرطيريئاشكرا خةباتي لةنيوجةرطةي و بووة دلسؤزبيري هةميشة زيندانيشدا لة و نهيني ودؤستان و خزم و دايكي و مندالةكاني لةئةمةيش هةر كردوةتةوة، هؤزةكةيشي وكة ــات، دةردةخ بؤ ئةومان سينةفروانييتريشي خةلكاني و هيوا و خؤشةويستي جييساتةوةختي لة دةبينين بؤية دةبيتةوة، تيدازيندان، لة رؤذ هةزار دة دواي ئازادبوونيدابكاتةوة، ئازاديةي لةو بير ئةوةي بريي لةمالئاوايي نةكراوة بؤي كة دةخوات لةوة خةمئةو بكات، زيندانةكةي ثاسةوانةكاني لةضاوي ثيش لة يةكةمجار بؤ كة كاتةيشيدةكريت، دةستطير خانةوادةكةيدا و خيزانناكاتةوة ئازار و ئةشكةنجانة لةو بير هةرطيزكاريطةري لة بير بةلكو دينةريي، كةدةكات خؤي دةستطيركراني ئاسةواري وئةوان، ثاكي رؤحي و ناخ و دةرون لةسةرريشةكاني و رةط بؤ هةميشة زينداندا لة بؤيةثاسةوانةكان ناخي لة دةطةريت ضاكة و خير

ساتةكاني ناخؤشترين رةنطةلة مانديال كةسيتيي ذيانيزيندانا ساتةوةختي بيستني

و دايكي مةرطي هةواليبيت، كورةكةي

Page 74: ideaDeplomatic

74

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

75

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

برواي ضونكة دةدات، بووذانةوةيان هةولي وخؤرسكيي ضاكيتيي بنضينةي بة تةواويبةريوةبةري ئةوةي دواي هةبوو. مرؤظبة كة بادينهؤرست” “رؤبن طرتوخانةيدادةنريت زيندان بةريوةبةري دلرةقتريندةليت:”هيواي مانديال بة دورطةيةدا، لةورستةية ئةم دةخوازم” بؤ باشت بةختيكيلةوبارةيةوة و بووة مانديال سةرسورماني جييكة يادم هينايةوة ئةوةي رستةية دةليت:”ئةودرندةيشدا دلرةق و هةموو مرؤظيكي ناخي لةئيش لةسةر و ئةطةر بريك مرؤظايةتي هةيةهيواي بكريت ضاكةي و خير اليةنةكاني

ليدةكريت”. طؤرانيذياني ساتةكاني ناخؤشترين رةنطةساتةوةختي زيندانا لة مانديال كةسيتييكورةكةي و دايكي مةرطي هةوالي بيستنيساتةكاني خةمناكترين لة بؤية بيت،يادي دينيتةوة رابردوو راماندا و بيركردنةوةدةثرسيت: خؤي هةلدةسةنطينيت و ذياني وبةرذةوةنديي باآلتركردني لة خواستم ئايا ”و ــؤم خ ــي ــدي ــةرذةوةن ب بــةســةر طشتي

بوو؟”. راست كاريكي خانةوادةكةمداو خــةم و مةينةتي ســةربــاري ــةآلم بو بيزاري بةدةست خؤي مانديال ئازارةكاني،هيوا هيزي بة زوو هةر و نةدا نائوميديةوةذيان بةردةوامبوون لة لة تين خواستي بة ونائوميديانةي ئةو هةموو بةدوذمن ملنةدان وزؤرةوة خؤشةويستيةكي بة نا..بطرة وةالكامةراني و خؤشي ساتةكاني بة بايةخيدةكات ساتة ئةو باسي ئةوةتا دةدا، ذيانيدةستي سال زينداني و يةك بيست دواي كةزاني هيندةم دةكةويت:” هاوسةرةكةي بةرئاميزم، هاتة و ذووري هاتة هاوسةرةكةمماوة ئةو دواي ثيداكردو باوةشم منيشهةزران بوو ساتة ئةو ئةوة ماضمكرد، زؤرةساتةيش ئةو بؤية دةمبيني، خةونمدا لة جارئةو رادةستي خؤم خةونة، هةستمكر واخؤمم ــةري دةوروب شتيكي هةموو كردوبوو بيدةنط شتيكيش هةموو فةرامؤشكرد،

نةبيت”. دلمان تةنها

ذيان خؤشةويستي بة مانديال بايةخدانيشةري لةوةي بةلكو دلنيابوو نةبوو، خؤرا لةيةكةم ثلةي بة دوذمنةكةيدا لةطةل ئةوكة ضونكة ئاكارية، مرؤظدؤستانةي شةريكيثيش دةكات، داطير ئازاديةكةي دوذمنةكةيهاوسةرةكةي و خؤشةويستيي شتيك هةرزةوت لي مرؤظايةتيي و بةختةوةري ونةدات ريطة سوربوو مانديال بؤية دةكات.مرؤظايةتيةكةيدا و خؤشةويستي لة دوذمنخواستي ئةمةيش و بيت زال بةسةريداهاوشيوةييةكي بؤية بووة، خةباتكاران هةمووو مةينةتي و و خةبات نيوان ذيان لة هةية زؤرميذوودا. لة خةباتكاران زؤرينةي ئازارةكاني

نيوان لة هةية زؤر هاوشيوةييةكيضونكة طيظارادا، و مانديال قوربانيدانيئةو ثيناوي لة خةباتكارة دوو لةم هةريةكدةستبةرداري ثيبوو بروايان كة دؤزانــةداثزيشكيك طيظارا بوون. ذيانيان تةواويلة ماندياليش ــؤرذوا، ب خيزانيكي لة بووكة هةبوو خؤي ثيطةي كؤسادا هؤزيراويذكاري شازادةي ببيتة دةيتواني بةهؤيةوةباآل عاشقيكي هةريةكةيان بةآلم جينشين،ضةكدارييشةوة خةباتي اليةني بة بوون.هةمان بة ستةم بوونةوةي بةرةنطار وةك

وةك طاندي سةرةتا مانديال هةرضةند شيوة،بةآلم بوو، ناتوندوتيذيدا شيوازي لةطةلئاكاريدا و باآليي رؤحي لة و مانديال طانديبة بروايان هةردووكيان و بوون هاوشيوةلة ناخي هةبوو ضاكة و خير بووني بنضينةيدلرةقةكانيشةوة، و درندة مرؤظة بة مرؤظداروانيني بة بروايان هةردووكيان هةروةهاركابةرانيان بة دةرهةق هةبووة مرؤظدؤستانةبروابوون ويراي دوذمنكارانة، روانيني نةكهاوبةش بةهايةكي وةك خؤشةويستي بةبؤ ــردن ــارك ك و مرؤظايةتي ــاآلي ب ولة مرؤظايةتي طرؤي خةباتي يةكخستنيلةطةل دةبينين هةروةها هةموواندا. ثيناوي ثؤستي بة لةطةيشتنياندا هاوشيوةية كاسترؤداسال ضةندين دواي وآلت سةرؤكايةتيسةخت. خةباتي و زيندان و دةردةســةريمايةوة، ثؤستةكةيدا لة زؤر كاسترؤ هةرضةندضةسثاندني بؤ هةولداني دواي مانديال بةآلمو نيشتيماني يةكريزيي بنضينةكانيوآلتةكةي داناني و ناكؤكيةكان نةهيشتنيثؤستة لةو دةستي ئــازادي رةوتي لةسةرسروشتيي ذياني بؤ خؤي ئيتر تا كيشايةوة،تةرخان ئاسايي مرؤظيكي وةك خؤيليكردني ثرسيار بةمجؤرةش وةآلمي بكات..خانةنشين دواي ئايندةي كاري بؤ دةداتةوةلةدةستم كة ئةو شتانة دةكةم هةموو بووني:”كورةزاكانمدا و كض و كور لةطةل واتة ضوون:و بيست بردني بةسةر دةخوينمةوة، دةبم،خؤي، بؤ زينداندا تراذيديايةكة لة سال حةوتبؤ بوو بووني كات سودةكاني يةكي لة بةآلمبة ئةم كارةم و بيركردنةوة و ئيستا دانيشتن

ناكريت”. بؤ باشي

سةرضاوة:نؤهةم، سالي منارات) ) رؤذنامةيبةرةو كتيبي:”كاروانيك لة (2526) ذمارة

مانديالوة. نيلسؤن ي ئازادي”

هةية زؤر هاوشيوةييةكيمانديال قوربانيداني نيوان لةهةريةك ضونكة طيظارادا، و

ثيناوي لة خةباتكارة دوو لةمثيبوو بروايان كة دؤزانةدا ئةوذيانيان تةواوي دةستبةرداري

بوو ثزيشكيك طيظارا بوون.

Page 75: ideaDeplomatic

74

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

75

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةمريكيدا "تايمز"ي طؤظاري لةيادي بؤنةي بة ستينطل" "ريضارد نوسةر راثؤرتيكي سالةيةوة، نةوةد لةدايكبووني بارةي لة مانديال "وانةكاني ناوي بةبآلوكردوةتةوة. كردنةوة" سةركردايةتيمانديال كة لةوةداية بابةتة ئةم طرنطييخةبات و سياسةت لة ئةزمونةكاني مروارييثيشكةشمان كردندا سةركردايةتي وكة دةكــاتــةوة، روون بؤمان و دةكــاترؤلي نيانييةوة و نةرم بةوثةري ضؤنثياوي ديبلؤماتكار، ثيشمةرطة، جةنطاوةر،بيئةوةي دةكــات، بةرجةستة ــةت دةولرؤآلنة لةو هيضكام ياساكاني و ريسامانديال بابةتةكة نوسةري بؤية تيكبدات،

دادةنيت. تاكتيكةكان سةروةري بةو وانة هةشت باسي مانديالوة لة نوسةرلة دةكات بؤ سةرةكيمان بنضينةي و ريسابةثيي كة كردنةوة، سةركردايةتي وانةكانيئةزموني لة هةمووياني مانديال بؤضووني هؤزةكةيةوة لة و ذيان لة و خةباتكردن

وةرطرتوة.مجل[حت:“ذ[قحل“ ئمخحبئ جب[حت محتخث ئ

وانةكاني نيلسؤن مانديالكردندا سةركردايةتي لة

Page 76: ideaDeplomatic

76

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

77

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

*وانةي يةكةم:و بةهرة بةلكو نيية نةترسي ئازايةتي "

شوينكةوتني" بؤ ترة ئةواني ئيلهاميتال ئةزمونة لةو باس وانةيةدا لةم نوسةرلة سةروبةندي مانديال دةكات سةختانةي وسةرؤكايةتي هةلبذاردني هةلمةتةكانيشانديكدا لةطةل كة دا، 1994 سالي لةلة يةكيك ناكاودا لة و دةبيت فرؤكةدا لةو دةكةويت لةكار فرؤكةكة بزوينةرةكانيئةم و دةبيت كةوتنةخوارةوةيان ترسي هةمووسةرطةرمي كة دةطةيةنن، مانديال بة هةوالةفرؤكةكة كة بةآلم دةبيت، خويندنةوة

رادةطةيةنيت ثييان مانديال دةنيشيتةوة، ضؤن وةك ترساوة، ئةوان وةك ئةويشبة دادطاييكردني لة بةر زؤريش ماوةيةكيكاريكي ئةوةيش و ترساوة شيوة هةمانو سةركردة بةآلم نةيويستوة وةك سروشتية،بيمةي و ترس ئةو خةلكي، خةباتكاريك اليساتةوةختانةدا لةو دةبي بةلكو بخاتةروو،خؤيشي و بةرةوثيشضوون بؤ بدات هانيان بة نةدان خؤ و خؤراطري ثيشةنطي ببيتةهةندي هاوريياني لة ترسةوة. نوسةر دةستكة دةكــات، باس مانديالوة زينداني نيو داآلنةكاني لة كردنةوة ثياسة بةدةم ضؤن

بؤ شكؤمةندييةوة بةوثةري زيندانةكةدادةدان. و خؤراطري هاني ئارامطرتن

دووهةم: *وانةيبنكةي و بكة فةرماندةيي ثيشةوة لة "

خؤتةوة" دواي مةخةرة جةماوةرييشمانديال ئةزموني لة باس ليرةدا نوسةرلة 1985 سالي ــةوةي ئ دواي دةكــات دةبيت ثرؤستات هةآلوساني توشي زينداندادواي نةخؤشخانة، دةبريتة ضارةسةر بؤ و"21"سال دواي و طةرانةوةي و ضاكبوونةوةتاكة زينداني دةخريتة يةكةمجار بؤ زيندانيرةشبيني هاوريكاني لة زؤريك كةسيةوة. مانديال بةآلم دةربري، نارةزاييان دايطرتن وخيري رةنطة برادةران، ثةلةمةكةن دةليت:"زينداني تاكة بردني بؤ هةر دواي تيدا بيت".لةطةل سازا بؤ دانوستاني دةرفةتي كةسي،بووة هةنطاوةيشي ئةم ئاثارتايد"دا، حكومةتي"هاوريياني..هةندي نيطةراني و دوودلي مايةيمانديال بوون بروايةدا لةو هاوريياني لةو خؤي خةباتي ميذووي نةماوة زؤريحيزبي بةالي بفرؤشيت، بيروباوةرةكانيشيهةلويستة ئةو نيشتيمانييشةوة ئةنجومةنيئةوةي دواي تايبةتي بة دانرا، نةفرةتيك بةزينداني كةسيك ": كة رايطةياند حيزبة ئةودةبي بةلكو بكات"، نيية دانوستان بؤي بيتناضاركردني بي بؤ ضةكداري بةردةوام خةباتي

بة مافةكان". بة ملدان حكومةتلةطةل دانوستان دةسثيكردني دواي هةربة قةناعةتهينان كةوتة مانديال حكومةت،دةبيت. سودي دانوستان بةوةي هاوريكانيمانديالوة بةالي دانوستانيش رةتكردنةوةيبيروباوةري. كاريكي نةك بوو تةكتيكنيشتيماني ئةنجومةني طشتيي ئةمينداريلةو مانديال دةليت:" مانديالوة بارةي لة بجويت بنيشت تؤزيك نيية سةركردانةئةو قسةي بدات"..بةثيي فريي دوايي وهةظاآلني هةموو لة مانديال ئةميندارة،ئايندةبين ميذوويي ديديكي خاوةني زياترميذوو كة بووة، بروايةدا لةو هةميشة بووة،بة ثةيوةندة ثرسةكة و دةكات ثشتطيريي

Page 77: ideaDeplomatic

76

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

77

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

روون شتةكان هةموو دواجــار كة كاتةوةدةبنةوة.

كردن: سةركردايةتي سيهةمي *وانةيكاريك و بكة فةرماندةيي ثاشةوة لة "

ثيشي ثيشةوةيت" لة خةلكي وابزانن بكةبة مــانــديــالمــان بايةخي نــوســةربة دةخاتةروو، بؤ رابردو وةيادهينانةوةي بووة شوان كة منداليي ــي رؤذان تايبةتي ميطةل ناتوانيت دةليت:" بارةيةوة لةو ومانديال نةبيت". دواوة دواي لة بلةوةرينيت"جؤنطينتابا" هؤزايةتيي سةركردةي بة زؤركردوة. ثــةروةردة ئةمي كة بووة كاريطةركؤ هؤزةكةي لةطةل كة سةركردةية ئةم بةشيوةيةكي كة ئةوان ثيشدا لة دةبووةوة،و دةكرد خؤيان قسةي دادةنيشتن بازنةييئةركي كةواتة قسةكردن، دةكةوتة ئةم دواترنيية بريتي ثييواية، مانديال وةك سةركردة،طةلةكةي تا دةركردن فةرمان و بريار لةئةركي بةلكو بجولين، فةرمانةكاني بةثيي و هةميشة سةركردة دروستكردني كؤدةنطيةمةكةوةرة زوو رستةية داوة" زؤر بةم بايةخيباشي بة بة زؤر مانديال خؤيشي مشتومرةوة".و دةطرت هاوريكاني راوبؤضووني لة طوييزؤر دواتر تيبيني دةينوسي، وةك خؤي اليبارةيانةوة لة خؤي بؤضووني نياني و بةنةرملةسةر خراثيان كاريطةري بيئةوةي دةوت،"تةطبيري بة رةفتارةيش ئةم و جيبهيليت

سةركردايةتي"دادةنريت.

ضوارةم: وانةي *يارية ئةو تؤش و بناسة دوذمنةكةت "

" خوليايةتي ئةو كة فيربةلةطةل دةكريت كة دةيزاني، مانديال "دانوستان و ديالؤط كةسدا خراثترين

بكريت".ئةزمونةكاني لة باس ليرةدا نوسةر ساآلني لة ــات دةك مافناس ماندياليزمان و ميذوو فيربووني بارةي لة شةستةكانداخةلكاني واتة ئةفريكانيزر"وة، " كلتوري وئةوروثي. رةطــةز بة ئةفريقياي باشوري

ئةو بؤ كارةيان ئةم هاوريكاني لة هةنديئةو بةآلم دةزاني، ناهةموار و ناشيرين بةفيري خؤي تةواوي بة و ثينةدان طوييئةفريكانيز الي خةلكي كة ياريي"رةكبي"كردلة تيبينييةكاني خؤي و بوو ياريةكي خؤشهاوكات نوسةر نوسي. ياريةوة ئةو بارةيثاريزةر مانديالي هةولةكاني لة باسياساييةكاني كيشة ضارةسةركردني لة دةكاتهؤيةشةوة بةو و طرتوخانةكة ثاسةوانانيلةو بوو. ريطرتن و سةرنج ئةوان جيي اليميذوونوسي سباركس"ي "ئةليستةر بارةيةوةكة دةيزاني، مانديال دةليت:" ئةفريقي باشورو ديالؤط كةسدا خراثترين لةطةل دةكريت

دانوستان بكريت".

بريتية دروشمةكةي ثينجةم وانةي *ركابةرانت و بن هاوريكانت نزيكت با ": لة

نزيكتر"ضةند لة باس لةمبارةيةوة نوسةر بةريوةبردني هونةري لة دةكات نموونةيةكهاوريياني لةطةل تةنها نةك ثةيوةنديمتمانةي، جي و دةرونــي و دل لة نزيكسياسيي لة ذياني لةطةل ركابةرانيشدا بةلكودةرةوةيشيدا.. لة و دةزطا هةمان لة طشتيدانةدةوةستايةوة دذيان لة كويرانة هةرطيز كةلي خيانةتيشي و ثينةدةكردن سوكايةتيي وونيانييةوة نةرم بةوثةري بطرة نةدةكردن،راويذي و سازدةكردن لةطةل طفتوطؤيهاني" "كريس نيوياندا لة ثيدةكردن،ئةنجومةني سةربازيي بالي لة سةركردةخةلكي دةيوت:" هةميشة مانديال نيشتيماني.دةكةن"، مامةلة بةرذةوةنديةكانيان بةثييخستنةسةر كاريطةري بؤ دةليت بؤيةدةبي مةترسييان كةمكردنةوةي و ركابةرانبكةيت، هاوسؤزييان بكةيت و ثيدا باوةشيانركابةران مةترسيي طؤشةطيركردن بة ضونكة

دةبيت. زياتر

خؤي طرنطيي روالةت شةشةم:" وانةي *نةضيت" لةبير زةردةخةنةت و هةية

روالةت كة دةكاتةوة لةوة جةخت مانديال

ضوارضيوةي دةكةويتة جةستةيي بونيادي وكاريطةريي طةورةترين و كاريزمايي كةسيتيسةركردةي اليةنطراني لةسةر دةبيتبة زؤري بايةخي ماندياليش بؤية سياسي،داوة، خؤي روخساري شيوازي و بةرط و جلبؤنة لة بةشداربوونيدا كاتي لة تايبةتي بةمانديال زةردةخةنةي نوسةر ئاهةنطةكاندا. ولة دةضوينيت رووناك و طةش خؤريكي بةزةردةخةنةية ئةو ضونكة هةوريدا، ئاسمانيكيتالي و بيزاري نةبووني نيشانةي دوذمناني بؤدةطةيةنيت مانديال هاوسؤزيي و نةضةشتننيشانةي ثيستةكانيش رةش بؤ لةطةلياندا،بةختةوةري و سةركةوتوو جةنطاوةري

دةطةياند.

وانةي حةوتةم: *بيت" دذي لةطةل يان ئةوة نيية ذيان ":

سثي يان رةش نــاوي نيية شتيك "لة لةو ثرسيارة دةكات كة بيت". نوسةر باسلة وازهينانت برياري كة كردووة:" ماندياليدلنيا كة لةبةرئةوةبوو، دا ضةكداري خةباتيبؤ يان نارووخيت، ثي حكومةتتان بوويتمتمانةي راي ناتوندوتيذييةوة ريي لة ئةوة بوومانديال بهينيت؟"، بةدةست جيهاني طشتييهةردووكيان بؤضي ــةوة:"جــا دةدات وةآلم

نةبيت؟".ثةيامةي ئةو كة دةكات ئاماذة نوسةر: كة ئةوةية بيطةيةنيت ويستي مانديالبيت"، دذي يان لةطةل نيية ئةوة ذيان "ئالؤزة ثرؤسةيةكي برياردان ثرؤسةي ضونكةملمالنيكار و ركابةر فاكتةري هةميشة ورةهةندي لة باس هةروةها ثيشداية. لةهةموو كة دةكات، مانديال الي ثراطماتيبة دواجار دةمةوي بنضينةي" لةسةر كارةكانيثييبطةم؟" كرداري ريطةي كام بة ضيبطةم؟

دةكردن. جيبةجيناكات، يارمةتيانة لةو نكولي مانديالبؤ كاسترؤ ظيدل و قةزافي موعةمةر كةداويانة ئةفريقي نيشتيماني ئةنجومةنيقةلةميداوة. لة تيرؤريست بة ئةمريكا كاتيكبة تةنها دةليت ئةمريكيةكان شتةكان مانديال

Page 78: ideaDeplomatic

78

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

79

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دذ بة ثرسيكة ئةوةش و دةبينن سثي رةش وهؤكاري كيشةكة ضونكة شتةكان، سروشتيئاثارتايد سيستمي لةوانةش هةية، زؤريو كؤمةآليةتي و ميذوويي رةطوريشة بة

سايكؤلؤذيةكانييةوة.لة و مانديال ــةي وان ــن دواي رةنطةدةليت: كة ئةوةبيت طرنطتر هةموويان سةركردايةتي كيشانةوةش لةكار "دةستدةركةوتني نوسةر لةم بوارةدا باس لة كردنة".داوا كاتيك تةلةفزيؤندا لة دةكات ماندياللة بةشداريكردن تةمةني ئاستي دةكاتداببةزينريت، سال "14" بؤ هةلبذاردنائةم ثشتطيري كةسيكي تةنها هةرضةندةنةطرت، سةري دواتــر كة بوو، ثيشنيارة بةوثةري رةتكردنةوةي ئةم مانديال بةآلمو طرذي نة و تورةبوو نة و قبولكرد سادةييةوةطشتيي ئةمينداري "رامفؤساي دايطرت، مؤنيئةوة دةليت" نيشتيماني ئةنجومةني ثارتي دةبي كة كردنا سةركردايةتي لة وانةيةكة

وةربطيريت". لي سوديتواناي ثييواية ستينطل ريــضــاردياخود ئةركيك، يان بيرؤكةيةك، طوزةراندنيطرانتريني بة شكستخواردو ثةيوةنديةكيسياسي سةركردةي كة دادةنريت بريارانة ئةوبابةتةوة ئةم نوسةري بةالي دةيدات..بؤية دةســةآلت لة دةستبةرداربوون شيوازيمانديال كةلةثورة نةمرترين و طةورةترينجيهيشت، جيهانيشي بؤ و طةلةكةي بؤهةتايي هةتا بؤ سةرؤكبووني هةرضةندةكةسيك بؤ دانــةوةيــة ضاكة سادةتريننرخي ناتوانريت داوة قورباني هيندةيطشتي ئةمينداري رامفؤساي دابنريت. بؤدةليت: ئةفريقي نيشتيمانيي ئةنجومةنيدياريكردني و وانة داناني ئةو ئةركي "كةشتيةكة"، ئاراستةكردني نةك" ئاراستةية"كة" تيطةيشتوة لةوة لةسةرةتاوة هةر بؤية دةتوانن دةكةن كار هيندةي سةركردةكانو ئيش هيندةي نةك بكةن سةركردايةتيمانديال و هةلبذيرن". كةواتة دياريبكةن كارزينداني تالي ئةزموني لة زؤري سووديمرؤظ مانديالي ديــدي بؤية ــرت، وةرط

مؤطابيي رؤبةرت ثرؤتستؤكردني ثارادؤكسيخةباتكردني ميذووي كة نيية ديكتاتؤرو ناهةموارترين ئاراي هينانة بؤ بةكارهينا

ديكتاتؤريةت. دواكةوتووترينطفتوطؤكردن و بآلوكردنةوة لة مةبةستلة ئامؤذطارييانة و راسثاردة و وانة ئةو لةسةربيهوودة هةوليكي تةنها كردنا سةركردايةتيسيستمةكاني نيوجةرطةي باسكردني بؤ نييةبةلكو نةهامةتي، عةرشةكاني و دةستكةوتسةركردة رةخنةيية مةبةستة ئةو دةشيتكة بطريتةوة، ئؤثؤزسيؤنيش ريزةكاني وديموكراسي وانةكاني هةمان داخــةوة بة دةسةآلتةوة لة كة ثيشة، كردوةتة ريوشوينييهاوكات و ويــل بةوهؤيةوة و وةرطيراوة لةوةدا دةســةآلت بةآلم بــووة، ريسوايشبةسةريدا هاوسةنط جولةي هونةري بةديدي لة دةبي بيطومان بؤية سةركةوتووة،سياسي و سونبووليكي سةركردة و خةباتكارئةفريقيةكاندا هةموو دلسؤزي باوكيكي وسةركةوتن ريكخستن و نةتةوة و طةلكورسيةكي طروثيك نةك بينيت، بةدةستوةك بينيت بةدةست ثةرلةمان بيبةهايلة فةلسةفةي تيطةيشتنيش ئيمة واية. اليو خةبات كردني سةركردايةتي مرؤظايةتييرةنطة ميذووييةكاني وانة و ميكانيزمةكاني

ثيرؤزراطرتني لة دوركةوتنةوة هؤكاري ببيتةتوند هةلويستة خاوةن براياني لة هةنديطةمةكاني و ئاطر كة ئاطرينةكان ليدوانة ووةك داماوانة و دةخؤنةوة زياتر دةسةآلت

دايدةطيرسيننةوة. دووبارة ذيلةمؤسةركردايةتي ضةمكيتي لة تيطةيشتنهاندةر فاكتةريكي وةك مانديال اليلةطةل مامةلةكردن بؤ دةكات رينماييمانطونجاوي ثيطةي لة توندرةوان و دةمارطيرانلة حةكيمان و والي و ئةمير وةك خؤيانداتيكشكان، و دواكةوتن زةمةنةكاني و شوينرفاندنة و قؤرخكاري مومارةسة ئةو كةواتةـــةي دةورةدراوان حيزبي ديموكراسيي بةدواتريش و ضةثةكان سةركردة لة هةنديئةوكات دةكات، شةرمةزار ئاينؤسياسيةكان شت هةموو و دةبيت تيكةل دؤشاو و دؤبيئةوةي ثيشة، دةبيتة نيية ضانسم و دةزانمتةزكيةي ليستةكاني و نيشانة بةهؤيبةرثرسياريتي لة ثرسيار هةلبذاردنةوةبيئةوةي بكريت، ريكخستني و كؤمةآليةتيئةمانةتة كردن سةركردايةتي كة بزانريتتؤفاني لةو نيية دور ئيتر ئةمنييةت. نةكلة نغرؤبوونة و بةتالبوونةوة و زةوتكاريزةمةنة لة يةكيك لة ديموكراسيدا نوشتةيضةثطةراي دةستةي لةنيو و نةهامةتيةكانهوتاف ئاشكرا كةسيك ثيشكةوتنخوازيداو سةركردة هةلبذاردني داواي و بكيشيت

كوري سةركردة بكات!ئؤثؤزسيؤن بةرةي وانيية باشتر ئيتر ئاخؤمانديال وانانةي لةم ئيقليميشدا و ناوخؤ لة

ببنةوة. ورد

سةرضاوة:ذمارة نؤهةم، منارات) سالي ) رؤذنامةيئازادي" بةرةو كتيبي:"كاروانيك لة (2526 )

مانديالوة. ي نيلسؤن

ثييواية ستينطل ريضاردطوزةراندني تواناي

ئةركيك، يان بيرؤكةيةك،ثةيوةنديةكي ياخود

شكستخواردو بة طرانترينيدادةنريت بريارانة ئةو

سياسي سةركردةي كةدةيدات.

Page 79: ideaDeplomatic

78

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

79

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةوروثا يةكيتى لة سربستان وةرطرتنى بؤ مةرج نابيتة كؤسؤظؤ سةربةخؤيي بة داننان ئةلمانيا:

دذةيةتي، سربستانراطةياند سةربةخؤيي كؤسؤظؤ

رووبدات نيوان هةردووالدا تر لة شةريكى رةنطة

ؤقجب حتحؤ[آل محتخث ئ

Page 80: ideaDeplomatic

80

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

81

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

"23" لة ثيكهاتوو خؤرئاواي هيزةكانيئةمريكا و ئةوروثا يةكيتيي نيو دةولةتي ضاوديريي ئةركي بة كؤتاييان توركيا وماناي ئةمةش هينا، كؤسؤفؤ سةربةخؤييخاوةني بووة وآلتة ئةو دةطةيةنيت ئةوةخؤرئاوا هيزةكاني خؤي. تةواوي سةروةريي ضاوديريكردني لة وة ســالــي2008 لةوآلتة ئةم كاتيك كؤسؤظؤدان، بارودؤخيسربستان لة خؤي سةربةخؤيي اليةنة يةكدووشةممةي رؤذي ئؤباما باراك راطةياند."ثيشكةوتنيكي و "ميذوويي" رؤذيكي بةقؤناغيكي كؤسؤظؤ وتي ناوبردو طــةورة"طةشبيني وتي:" بةهؤي بريوة، ئؤباما طةورةيطةلةكةيةوة، كؤسؤظؤ خواستي و و توانا وزة وهؤيةوة بة بةديهينا، كة ثيشكةوتنيكي دياريئيتنيي فرة هاوضةرخي دةولةتيكي لة دواجارو زؤر دةستكةوتي فراوانطيردا ديموكراسيبةدةستدةهينيت"، دامةزراوةكاني بونيادنانيسةروةريي اليةن خؤيةوة لة سربستان بةآلمناوبرد بيماناي بة و رةتكردةوة كؤسؤظؤي بة ئيستايش تا و نةنا سةربةخؤيدا بة داني وبيسي ثيتةر دةزانيت. خؤي خاكي لة بةشيكدياري نوينةري و هؤلةندي ديثلؤماتكاريثريسيكدا فرانس لة كؤسؤظؤ لة نيودةولةتيكؤسؤظؤوة بةسةر ضاوديريكردن وتــي:"

ئاراستةكاري كؤمةلةي ضونكة كؤتاييهات،ثرسي ضاوديريكردني لة برياري نيودةولةتيتاضي هاشم داوة". وآلتة ئةو سةربةخؤيي بة بريارةي ئةو كؤسؤظؤ وةزيراني سةرؤكوةسفكرد ميذوويي" وةرضةرخاني خاليكي "ريزي و نيودةولةتي سةركةوتنيكي وتي:" ووةزيراني سةرؤك كؤسؤظؤ". بؤ دةولةتانةزؤر هةن، دةبي كاري نا كؤسؤظؤ داني بةوةداسةرو هةموو لة بدريت، بؤ هةولي بةردةواميانسربيةكانة زؤرينة تيكةلبووني كارانةشةوة ئةودةسةآلتي لةذير كة كؤسؤظؤدا باكوري لة

نيية. ئةلبانيةكةدا زؤرينة حكومةتةلة نيويشياندا دةولةت "90 كة " باسة جييو زؤرينةي ئةمريكا وياليةتة يةكطرتووةكانيبةسةربةخؤيي دانيان ئةوروثا يةكيتي وآلتانيتري وآلتي ضةندين بةآلم ناوة، كؤسؤظؤدا ئةوةي ترسي لة ضين، جؤرجيا، روسيا، وةكوآلتةكانيان وةرطرتن سةربةخؤيي خواستيكؤسؤظؤدا بةو سةربةخؤييةي دانيان بطريتةوة،وةزيراني سةرؤك داطيش ئاظيستا نةناوة.لة " بةلطراد كة كردةوة تةئكيدي سربستاندان نةبيت"هةرطيز يان بيت ضاوديريدا ذير هيزي نانيت. كؤسؤظؤدا سةربةخؤيي بةيةكيتي نيردةي و ناتؤ بة سةر ئاشتيثاريزيلة ياسايي سةروةريي بة تايبةت ئةروثاي

دةبن. وآلتةدا بةردةوام لةو خؤيان كارةكانيسةربةخؤيي جوطرافيا، ميذوو، كؤسؤظؤ:

سةربةخؤيةك كؤسؤظؤ سةربةخؤييهينرابيت، بةدةست بؤشاييةوة لة نةبووةناكؤكيي و كيشة سال ضةندين بةري بةلكوثيناويدا لة كة سربستات، لةطةل بووة تالبضووكدا وآلتيكي لة مرؤظ هةزار "10"نةذادي ئةلباني دانيشتواني زؤرينةي كةساآلنةي لةم قورباني. بوونةتة موسولماننو وآلتاني بةريتانيا و ئةمريكا لةاليةن دواييداضةند بؤ و درا يارمةتي ئةوروثاوة يةكيتيضةتري ذير لة كرداريةوة رووي لة ساليكيش

ثاريزراوة. و كراوة ضاوديري نيودةولتةيداخاكي ثيوانةي ثيماندةليت، جوطرافياضوارطؤشة كم "10900" لة كؤسؤظؤخاكي ثيوانةي نزيكةي واتة تيناثةريت،"كؤنيتيكيت"ي ئةمريكا. وياليةتي و بةلضيكازؤرينةي هاوسنورة. مةكدؤنيا و ئةلبانيا لةطةلبةرزايي و طرد كؤسؤظؤ زارةكاني و زةويزارةكاني و زةوي لة جطة دؤلن، و شيو وبريتين كة ثايتةخت، بريشتيناي دةوروبةريدانيشتواني زةويي نزم. ذمارةي و ثيدةشت لة%90 كةسة و "2" مليؤن كؤسؤظؤ نزيكةيزؤريان زؤرينةي كة نةذادةكانن ئةلباني لةو كاسؤليك لة كةمينةيةك و موسولمانن دانيشتوان %10 ئةرسةدؤكسةكانيش سربية

ثيكدينن.مةيداني كؤسؤظؤ ثيماندةليت، ميذوويش سرب نيوان لة طةورة بووة جةنطي يةكةمينسربةكان لة سالي 1389، بؤية توركةكان وزيدي و نيمضة ثيرؤز بة خاكيكي ناوضةية ئةودادةنين. سربييان نةتةوةيي ناسنامةيكؤسؤظؤيش نةذادةكاني ئةلباني هاوكاتئاري نةذادن نةتةوةي يةكةمين دةلين ئةوان

بوون. نيشتةجي كؤسؤظؤدا لةلة كؤسؤظؤ راطةياندني، سةربةخؤيي تاسربستاني لة بوو ثاريزطايةك فةرميةوة روويهيزةكاني دةركردني دواي بةآلم طةورة،دا 1999 سالي لة ميلؤسؤفيض سلؤبؤدان لة ناتؤوة و يةكطرتووةكان نةتةوة لةاليةن

Page 81: ideaDeplomatic

80

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

81

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

سةركوتكردن بؤ سنوريك داناني ثيناويدذي لة سرب سوثاي كؤمةلكوذيةكاني وهةريمةكة بووة كؤسؤظؤ، سوثاي رزطاركردنيكيشةي سةرهةلداني سةربةخؤ. ئيدارةيةكيكاتيك 1989 سالي بؤ دةطةريتةوة كؤسؤظؤئؤتؤنؤميي دةسةآلتي ميلؤسؤفيض سلؤبؤدانسالي لة كة هةلوةشاندةوة، هةريمةكةيدواين تيتؤي برؤس جؤزيف اليةن لة 1974فيدرالةوة يوطسالفياي سؤسياليستي سةرؤكينةذادةكاني ئةلباني ــوو. دراب كؤسؤظؤ بة ئةو دذي لة 1991 سالي كؤسؤظؤشسةربةخؤيي بارةي لة راثرسييةكيان بريارةداكؤي بة هةموويان و ئةنجامدا هةريمةكةوةكؤسؤظؤ سةربةخؤيي بؤ دةنطيان دةنطهةلبذاردني دةرةنجامةيش ئةم بةرزكردةوة.ئيبراهيم تيايدا كة ليكةوتةوة سةرؤكايةتييئةمةش هةلبذيردرا، سةرؤك بة رؤطؤظا ئاواتي و بةديهيناني هيوا زةمينةسازييكرد بؤلة وآلتةكةيان سةربةخؤيي بة ئةلبانةكانسربةكان بةآلم ئاشتييةوة، دانوستاني رييئةم بةرةنطاري سةربازييةوة هيزي لةرييبةرانبةريشدا لة و بوةوة ئةلبانةكان رةوتةيئازادكردني سوثاي ناوي بة ضةكدار هيزيكيطةنجة لة زؤرينةيان كة ثيكهات، كؤسؤظؤوةشةري سوثاية نةذادةكان بوون. ئةم ئةلبانيدةستثيكرد سرب سوثاي دذي لة ثارتيزانيهيزةكاني دةهات تا 1999 سالي تا كةسرب سوثاي دةكــرد. زياتر كؤسؤظؤدا لة كؤمةلكوذيي و سةركوتكردن كةوتةئةوروثا و ئةمريكا دواجاريش و ئةلبانةكان كيشة ناو هاتنة كؤسؤفيةكان بةرذةوةنديي لةشكستي دواي تايبةتي بة ملمالنيكانةوة، ودانوستانة بةردةواميي بؤ هةولةكان هةموو" دانوستانةكاني دواترينيان كة ئاشتيةكاندواي 1999 بوو. سالي رامبؤيي"ي كؤتاييو ناتؤ هيزةكاني ئاسمانيي هةلمةتي ضةندين"9 لة" ئةمريكا، ئاسمانيي هيزي تايبةتي بةهيزي سالدا، هةمان حوزةيراني مانطي يئيدي كؤسؤظؤوة، خاكي ضووة ناتؤ زةمينييقؤناغي ضووة كؤسؤظؤ هةريمي كاتةوة لةو

بة ضاوديريي سةربةخؤ ئيدارةيةكي مةدةنيي"16" ثشتطيريي بة يةكطرتووةكان و نةتةوة

هيزةكاني ناتؤ. هةزار سةربازيهاوثةيماني روسياي نارةزاييةكانيدذي لة سربستان ــةورةي ط و سةرةكي مةسةلةي شانبةشاني كؤسؤظؤ، سةربةخؤييلة ئةمريكا موشةكيي قةلغاني بآلوكردنةوةيكيشة يةكيك لة بووة خؤرهةآلتي ئةوروثادا،

واشنتؤن بة مؤسكؤ ثةيوةنديي قورسةكانيضاوديرانيش خؤرئاواوة. ئةوروثاي وآلتاني وسور هيلي بوونةتة كيشةية دوو ئةو ثييانوايةلةبةردةم دةرطا كة مؤسؤكؤوة طؤشةنيطاي لةتردا ناوضةكاني جيابوونةوةي خواستيروسيا، لةوانةيش نيو لة تايبةتي دةكةنةوة، بةئةبخازيا، وةرطرتني سةربةخؤيي خواستي

جؤرجيا. لة باشور ئؤسيتياي

دةولةتيكي نيمضة كؤسؤظؤ مؤسكؤ:ناشةرعية

دةرةوةي وةزارةتي وتةبيذي ياريدةدةري"كؤسؤظؤ رايطةياند زاخارؤفا) (ماريا روسيانيودةولةتيش كؤمةلةي ــةوةي ئ دوايهيشتا كؤتاييثيهينا، تيدا ضاوديريي ئةركةكانيكة بوونيكي دةمينيتةوة "نيمضة دةولةتيك" بةروسي ئةنتةرفاكسي ئاذانسي نيية. شةرعييكة:"كؤمةلةي بآلويكردةوة لةزاخارؤفاوة دانثيدانراوي نيودةولةتي لة دؤخيكي ضاوديرييدةكةينةوة جةخت ئيمةيش نيودةولةتيدانيية،كؤمةلةية كؤسؤظؤ، ئةو برياري لة بةدةر كةبوونيكي هيض و دةولةتيكة نيمضة هيشتاهةروةها نيودةولةتيةوة"، رووي لة نية ياساييضاوديرية ناو بة كؤمةلةي ئةو وتي:" ناوبراو

طةشبيني بةهؤيو خواستي و توانا وزة وكؤسؤظؤ طةلةكةيةوة،دياري ثيشكةوتنيكي

بةديهينا،

Page 82: ideaDeplomatic

82

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

83

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كؤماري بة دانيان كة ثيكهينراوة وآلتانة لةوراطةيةنراوة"، يةكاليةنة كة ناوة، كؤسؤظؤدابؤ ضاوديرية كؤمةلةي ئةم دةليت:" هةروةهاثالنةكةي" جيبةجيكردني لة ثشتطيريكردنسةرؤكي ثيشنيارةكاني و ئةتيساري"ضارةسةركردني بة تايبةت فنالند ثيشوويئةنجومةني كؤسؤظؤ ثيكهينراوة، كة كيشةيلةسةريان رةزامةنديي نيودةولةتي ئاسايشيبنضينةي لةسةر وتي:" ناوبراو دةرنةبريوة".ثةيوةنديدارةكاندا اليةنة نيوان لة ديالؤطئةنجومةني 1244ي برياري ثيي بة نةبيتدريذخايةن ضارةسةريكي ناتوانريت ئاسايش،

بكريت". دةستةبةر كؤسؤظؤ كيشةي بؤسةرؤكي ثؤتن فالديمير ترةوة، اليةكي لةلةطةل هاوبةش ثريسيكي فرانس لة روسيالة نيكؤليض تؤميسالف سربيةكةيدا هاوتا((كة رايطةياند روسيا باشوري سؤضي شاريبنضينةي لةسةر و دانوستان ريي لة دةبيئاسايشي ئةنجومةني 1244ي برياريبكريت)) دؤزي كؤسؤظؤ ضارةسةر نيودةولةتيطفتوطؤمان بيطومان نوتي:" ثؤت بارةيةوة لةمسورين بة توندي ئيمة و مةسةلةية كردوة لةمثرسةدا سةرةكي لةم رؤلي ئةوةي كة لةسةرنةتةوة بؤ دةطةريتةوة هيض مةرجيك بي بةدةليت سربستانيش سةرؤكي يةكطرتووةكان".بةشداردةبيت، دانوستانةدا لةو وآلتةكةيدةكات. بةهيزتر كؤسؤظؤ سةربةخؤيي كةريي لة بةوةي نيية رازي سربستان وتيشيلة ضونكة بطؤردريت، دؤخةكة هيزةوةزةبري هيز بة طؤرين دؤخ سالي 1999دائةنداماني نيكؤليض سوثاسي روسياو وةالنرا”.نيودةولةتيي ئاسايشي ئةنجومةني تريكؤسؤظؤوة سةربةخؤيي بارةي لة كة كرد

رةزامةندييان دةرنةبريوة.كيشةي طةورةترين سربةكان تيكةلبووني

بةردةم سةربةخؤيي كؤسؤظؤراطةياندني لة نيو و سال ضوار دوايسربستان، لة سةربةخؤيي اليةنةي يةكهاتني ئةركي كؤتايي راطةياندني كؤسؤظؤ بةكؤمةلةي اليةن لة نيودةولةتي ضاوديريي

خاوةن بووة كؤسؤظؤوة بارةي لة ئاراستةكاتيكدا لة خؤي، سةربةخؤيي و سةروةريخؤياندا ئةركي لة ناتؤ ئةوروثا يةكيتي نيردةي

بةردةوامن. كؤسؤظؤ لةباآلي بةرثرساني بؤضووني بةثييلة ملمالني و كيشة طةورةترين كؤسؤظؤسربةكاني تيكةلكردني وآلتةكةياندا بةردةمدانيشتواني (6%)ي كة وآلتةكةيانة باكوريسةرؤك تاضي هاشم ثيكدينن. كؤسؤظؤ ثالني بارةيةوة دةليت:" كؤسؤظؤ لةم وةزيرانيكؤسؤظؤم باكوري سربةكاني تيكةلكردنيخستوةتة كؤسؤظؤ نيشتيماني و طةل بةواشنتؤن، و ئةوروثا يةكيتي بةردةستيشتو و خةلك هاتووضؤي ئازاديي ئةمةشئازادانة هةلبذاردني و سةروةري ياسا و مةكبةآلم دةطةيةنيت، وةبةرهينان ئازاديي وكؤمةلطةي ئةوةية لةمةدا بنةرةتي مةرجيكةمينة سةر بخاتة زياتر فشاري نيودةولةتيناشةرعيةكانيان ــةزراوة دام تا سربيةكانلة بةلطراداية دةسةآلتي ذير لة كة نةهيلنداسيض" وةزيري و"ئيفيسا باكوري" ميترؤفيسا"وةزيراني سةرؤك ئيستا كة ناوخؤ ثيشووي

دةبات. بةريوةيان سربستانةتــةواوةوة دةسةآلتي نةبووني بةهؤي

كة باكوردا، سربيةكاني كةمينة بةسةررةتــدةكــةنــةوة، بريشتينا" ــي" ــةآلت دةستةواو سةروةريةكي بة كؤسؤظؤ سةروةريدانيشتوي سربي هاووآلتيةكي دانانريت.نيودةولةتي كؤمةلي ثيمواية دةليت:" بةلطرادبةآلم لةدةستبكاتةوة، كؤسؤظؤمان دةيةويتتا بين بةردةوام خؤمان شةري لة دةتوانين

بمينيتةوة". خؤي وةك كؤسؤظؤلة سربستان بــةردةم كؤسثي كؤسؤظؤ

ئةوروثا لة يةكيتي نزيكبوونةوةيو طرفت كؤسؤظؤ لةطةل ثةيوةندينزيكبوونةوةي رةوتي سةرةكيي كؤسثيكيهاوكات و ئةوروثا يةكيتي لة سربستانةبــةردةم كؤسثةكاني لة يةكيك دةبيتةكة ئايندة، حكومةتي داهاتوي هاوثةيمانيي لةبارةوة قسةوباسي هةلبذاردنةكان دوايوياليةت سةرؤكي هاوثةيمانيي دةكريت.ئاياري لةمانطي تاديض بؤريس هاتوي كؤتاييبوون ئةندام بة بؤ كانديدي دؤخي رابردوودابي بةآلم بةدةستهينا، ئةوروثادا يةكيتي لةدانوستان ئةنجامداني بؤ وادةيةك دياريكردنيلة بةلطراد هيوادارة برؤكسل لةوبارةيةوة.بؤ بةردةوامبيت كؤسؤظؤ لةطةل دانوستانكؤسؤظؤ هةرضةند بارودؤخي، ئاساييكردنةوةيخؤي سةربةخؤيي يةكاليةنة 2008 ساليكاتيكدا لة رةتيدةكاتةوة، سربستان و راطةياندو "22" وآلت ئةمريكا نيوياندا وآلت لة "90"دانيان ئةوروثا يةكيتي وآلتةكةي "27" لةهةريميكي بة هيشتا سربستانيش و ناوة ثيدا

دادةنيت. خؤيسياسي شرؤظةكاري تؤدؤريض فالديميرلةطةل سربستان نويي دةليت:"حكومةتيبؤ يةكيتي وآلتةكةي كانديدكراني زةمانةتيباشتردا هةلويستيكي و دؤخ لة ئةوروثا، بةآلم كؤسؤظؤوة، كيشةي بارةي لة دةبيتئاسانتر مةسةلةكة ناطةيةنيت ئةوة ئةمة

دةبيت".هةلبذاردنةكاندا بانطةشةي لة هةرضةندلةدواي بوو دووهةم ثرسي كؤسؤظؤ ثرسيتاديض بؤريس بةآلم ئابوريةكانةوة، كيشة

بةرثرساني بؤضووني بةثييطةورةترين كؤسؤظؤ باآلي

لة ملمالني و كيشةوآلتةكةياندا بةردةم

سربةكاني تيكةلكردنيكة وآلتةكةيانة باكوري

كؤسؤظؤ دانيشتواني (6%)يثيكدينن.

Page 83: ideaDeplomatic

82

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

83

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

يةكيتي لة ئةندامبوون بة اليةنطري نيكؤليضي سةركردةي تؤميسالف و ئةوروثادةضنة كة جةماوةرطةر ناسيؤناليستيضاوثؤشي بة هةلبذاردنةكانةوة، ملمالنييسةردةكةون، هةلبذاردنةكانا لة كاميان لةوةيبدةن. كؤسؤظؤ دؤسيي بة بايةخ دةبن ناضاربارةي لة ديالؤطكردن دةليت:" تؤدؤريضلةطةل ثةيوةنديةكان ئاساييكردنةوةيسةربةخؤييدا" " بة داننان بةبي كؤسؤظؤنويي حكومةتي ثيشينةي لة كاري دةبيتة

سربستان".ئاياردا مانطي لة بريشتينا و بةلطرادديالؤطةوة كةوتنة برؤكسل ضاوديريي بةئيمزا ريكةوتننامةيان ضةندين لةوكاتةوة ولة كؤسؤظؤ بة دراوة ريطة تيايدا كة كردة،خؤيةوة ناوي بة ئيقليميةكاندا كؤبوونةوةبةلطراد هيشتا طةرضي بكات، بةشدارينةناوة، كؤسؤظؤشدا بةسةربةخؤيي دانيهةلبذاردنة دةرةنجامي ضاوةروانيي لة بةآلمطفتوطؤكان و سربستان لة طشتيةكانلةطةل ثةيوةندي ئاساييكردنةوةي لةبارةي

هةلثةسيردراون. كؤسؤظؤدازانستة مامؤستاي سيميض بريدراط دةبي دةليت:" بةلطراد زانكؤي لة سياسيةكانلةطةل و ثيبدريت دريذةيان دانوستانةكانناوبراو هةبيت" كرداري ثةيوةنديي بريشتيناداثةيوةندية ئةو كردةوة كة:" لةوةيش جةختيبتوانيت سربستان تا مةرجيك دةبيتةبرؤكسل لةطةل دانوستان بؤ ــةك وادةي

بينيت". بةدةستلة ــةر ــةط ئ داوة ثةيماني ــض ــادي تبةدةستبينيت سةركةوتن هةلبذاردنةكاندابةردةوام ديالؤطكردن لة بريشتينادا لةطةلثيكهيناني ئةطةري لة لةكاتيكدا بيت،حيزبةكةي اليــةن لــة حكومةتيكدالة دةستبةرداربوون ترسي نيكؤليضةوة،و دانوستان و بةلطراد ميانرةوي هةلويستي

دةبيت. ئارادا لة كؤسؤظؤدا لةطةل ديالؤطدذي لة توندرةو ناسيؤناليستيي نيكؤليض وآلتةكةي. لة ئةوروثاية نزيكبوونةوةي

طؤري خؤي كاري ميتؤدي سةركردةية ئةملةسةر هةية سربستاني مانةوةي خواستي وسةربةخؤيي ثرسي بةآلم ئةوروثيةكةي، ريطةنابي و ســورة هيلي ئــةو الي كؤسؤظؤهةلبذاردنيشدا هةلمةتةكاني ببةزينريت..لةدةتوانين ئيمة بلين ئةطةر جةختدةكاتةوة:"هي كؤسؤف بةآلم ئةوروثاوة، يةكيتي بضينةخواتان و سوثاس دةليين ثييان نابيت، ئيمةتايبةتي خؤمان هةية"، لةطةل، ئيمة ريطةيوةك خؤي وينةي ثاراستني بؤ نيكؤليض بةآلمهةرةشةي ميانرةو و ثاريزكار ناسيؤناليستيكيكؤسؤظؤدا لةطةل طفتوطؤ لة دةستبةرداربووني

نةكردووة.بةآلم كؤسؤظؤ، كيشةي ئالؤزيي سةرباريسربستاني ئاراستةطيريي هةلبذاردنةكانوةك سةلماندوة، ئةوروثا يةكيتي بةرةوسياسي شرؤظةكاري بربيسيفيض ئينينيةكةمينجارة ئةوة " كة ثيداوة ئاماذةيثةرلةمانةوة حيزبانةي ضوونةتة ئةو زؤرينةيئةوروثا يةكيتي ضوونة لة طوزارشت هةمانبةاليةني خؤشة هةواليكي دةلينةوة..ئةمةيشاليةني بة و ناوضةكةدا لة سةقامطيرييلةو ئةندام بة بوونيدا لة سربستانيشةوة

يةكيتيةدا".سفيتكؤفيض ميركؤ بابةتةوة، بةم ثةيوةندسةربةخؤيي وةزيراني سربستان وتي سةرؤكبضيتة سربستان ئةوةي بؤ نيية مةرج كؤسؤظؤ

رؤذنامةي لة ناوبراو ئةوروثاوة. يةكيتيبةوهؤيةي دةليت:" نؤظؤستيدا "فيسيرنيئةوروثادا يةكيتي لة هةية دةولةت يةكنانيت دا كؤسؤظؤدا سةربةخؤيي بة دان كةشيوة هةمان بة هةن، تريش وآلتي ثينج وبةو داننان بؤية نانين، سةربةخؤييةدا بةو دانسربستان ضووني نابيتة مةرجي سةربةخؤييةدا

ئةوروثا". يةكيتي نيو بؤسلؤفاكيا، رؤمانيا، ئيسثانيا، لة هةريةكدانيان سةربةخؤ دةولةتيكي وةك قوبرسسةرؤك نةناوة. كؤسؤظؤدا سةربةخؤيي بةليدوانةكاني كة دةكاتةوة تةئيكد وةزيرانبةلطراد لة ئةلمانيا ثةرلةمانتاراني شاندينانوينيت ئةلمانيا حكومةتي فةرميي هةلويستيبةرطري وةزيري جيطري شميت كريستيان وراطةياندوة، هةلويستةي ئةو وآلتةكةينابيتة كؤسؤظؤدا سةربةخؤيي بة داننان كةيةكيتي لة سربستان ئةندامبووني بة بؤ مةرجكيشة ضارةسةركردني بةلكو ئةوروثادا،لة يةكيك دةبيتة دانيشتواني طرفتةكاني و

مةرجةكان.

سةرضاوة:رؤذي ذمارة 3068 (االتحاد) رؤذنامةي

2012 /9/13

Page 84: ideaDeplomatic

84

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

85

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

ئامارى كوذراوةكاني كؤسؤظؤ

ط[ث:إل[جنال:طؤف

كوذراني 16000 كؤسؤظي بةدةستى سربييةكان و ئاوارةبوونى زياتر لة 260000 هاووالتي كؤسؤظؤ

Page 85: ideaDeplomatic

84

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

85

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كؤسؤظييةكان زؤر هةولدانيكى دواىدةستنهينن، بة خؤيان سةربةخيي توانياننيوخؤيي جةنطة هةموو ئةو ثاش ئةمةسربيا والتى لةطةل كة ديت، ئيقليمية وجيا ببنةوةو توانييان و سةرئةنجام كرديانخوارةوة ئةمةى سةربةخؤ، دةولتيكى ببنةكؤمةلكوذييةى ئةو خةروارى لةو مشتيكةهاووالتيانى بة بةرامبةر سربةكان كةشيوةيةك ض بة ضؤن و كردويانة كؤسؤظؤلة بةشيكة ئةمةش كردون، عاميان و قةتلكؤسؤظي مرؤظى مافي ريكخراوى ئامارى17ى لة سةربةخؤ بوونيانةوة دواى لة كةكؤيانكردوةتةو (2008)ةوة سالى شوباتيبزانى جيهان هةموو تا بالويانكردوةتةوة،خةلكى بة بةرامبةر ضييان سربةكان كةكؤسؤظؤ ئةنجامداوة. والتةو مسولمانى ئةو15000 دا 1998 ئايارى مانطى لةطةمارؤى بةهؤى كؤسؤظى هاوآلتى هةزار

ئةلبانياوة. ضونةتة ثةنابةر وةكو ئابورييةوة(724)1999 سالي لةسةرةتايلةنيوان ــوذراون، ك كؤسؤظؤ لة ئةلبانىئةلباني 200.000 يؤنيؤ يةنايرو مانطى

راطواستراون. ديكةدةولةت 19 كاتيك 1999/3/24 لة

يوطسالفيا سةر هيرشيانكردوةتة (ناتؤ)رويانكردوةتة كؤسؤظى 45000

ئةلبانيا والتى

لة كؤسؤظؤ: تاواني سربيةكانمافةكانى مرؤظى ليذنةى بةثيى راثؤرتىهاوالتي كوشتنى بة سةرةتا كؤسؤظؤمالةكانيان مزطةوت و دةستيانثيكرد، دواتردةستدريذى سيكسييان ويرانكرد، ثاشانيشجطة مسولمان، ئافرةتانى كردوةتةسةر

كردوة:- كارانةيان ئةم لةوةش-1كوشتنى زياتر لة 12 هةزار ئةلبانى

بةكؤمةل طؤرى 550 دؤزينةوةى وكةسى (150-50) هةريةكةيان كةهةموو خيزان 170 تييدا كة تيدابووة،

كوذرابوون. ئةندامةكانىهةزار 128 سوتانى و -2رووخــان

مال3200 نزيكةى -3سةرنطومكردنىضارةنوسيان ئيستاش تا كة ئةلبانى

ناديارة.سةر -4دةستدريذى سيكسى كراوةتة

ئافرةت. و مندال 3000 لة زياترسةرباز هةزاران -5ئةشكةنجةدانى

جةماعيةكان. لةسةربازطةلة ئةلبانى زمانى -6قةدةغةكردنى

و زانكؤكاندا. قوتابخانةسةربازى 100 لة زياتر -7كوشتنى سوثاى لة سةربازى خزمةتى كة مسولمانهةروةها هةبوو، يوطسالفى جةنطىتر كةسى 600 لة زياتر برينداربوونى

ببوونةوة. بةرةنطار جةنط كةدذىسالى لة جةنطى ــى ــةآلت -9دةسناو كردوةتة ذةهــرى مــادةى 1990زياتر كة كؤسؤظؤوة، قوتابخانةكانى ئاوىمسولمان مندالى و مندال هةزار 7 لةيةكيك بة ئةمةش ــبــوون، ذةهــراويجةنطييةكان تاوانة لةدراندانةترين

مسولمانان. مندالى دذى دادةنرىقوتابخانة هةموو -10جةنطييةكانبةرووى ناوةنديةكانيان و سةرةتايىهةموو تةنانةت داخست، ئةلبانيةكانيدا

دةركرد. زانكؤى برشتينايان قوتابيةكانىكتيبخانة هةموو -11داخستنى بؤ و طواستنةوةى لة كؤسؤظؤ ناوةنديةكانسةربازى، كاغةزى ثيشةسازى كارطةى

ئاسايى. بةكاغةزى بكرينةوة ئةوةى بؤكوشتنى كرديان كة تاوانيش دوا طوندى مسولمانى خةلكى ــةواوى ت

بوو راتشارى

برشتينا طةورةترين شار و ثايتةخت

ئةلباني، سربي، توركى، غورانى، رؤمانى، بؤسنى زمانى رةسمى غورانى% ١بؤسنى، % ٢غجرى، % ٢سربى، % ٥ئةلباني، %٨٦ نةتةوةكان

كؤسؤظيةكان ناوى دانيشتوان كؤماريى ثةرلةمانى يستمى حكومس

يةحيا ئاغاعاطفة سةرؤكى دةولةت ياميل بولى جيطيرى سةرؤك هاشم تاجى سةرؤكى وةزيران

٢٠٠٨/ ١٧/٢ سةربةخؤيى لة سربيا ٢كم ١٠.٩٠٨ روبةرى وآلت

مليم ضوارطؤشة٤.٢١٢ مليؤن كةس ٢٠٠٠زياتر لة دانيشتوان.ذ

٢كم ٢٢٠ ضرى دانيشتوان ل ضوارطؤشةمي ٥٠٠

مليار دؤالر ٣.٨٠٤ داهاتى ساآلنةى ناوخؤداهاتى ساآلنانةى تاك لةسةر ئاستى

ناوخؤ يؤرؤ ١.٧٥٩

eurيؤرؤ دراو راسترةو اليةنى بةريوةبردن

Page 86: ideaDeplomatic

86

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

87

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةمريكا بة تايبةت دؤسيةى

ئةمريكا بة تايبةت دؤسيةى

Page 87: ideaDeplomatic

86

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

87

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

خ[خ[آل ط[حز ط[ث

(100) ثيران ئةنجومةني + (435) ئةندام نوينةران ئةنجومةنيبريار لةسةر ديسي) (واشنتؤن و نوينةري(كؤلؤمبيا) (3) ئةندام +

دةدةن هةلبذاردنى سةرؤك

رؤمنى ئؤباما و هةرةيةكة لةلة لةيةك مليؤن دؤالريان زياتر

خةرجكردوة هةلبذاردن ثروثاطةندةى

Page 88: ideaDeplomatic

88

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

89

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ــةرواري2012/11/6دا لةب ــارة بريــكا ئةمري ــةرؤكايةتيي س ــي هةلبذاردنــةرةكييةكةي س هةردوو ثارتة ئةنجامبدريت،كؤمارييةكان)، و ــةكان (ديموكرات ــكا ئةمريــي هةلمةت ــؤ ب ــةواودان ت ــي ئامادةكاري ــة لبردنةوةى كردن بؤ و ثروثاطةندة ــذاردن هةلب

هةلبذاردةكان.لة ــكا، ئةمري ــي يةكطرتوةكان ــة وياليةتــتمي سيس بنةماي ــةر لةس و وياليةت (50)ــاوة، والتيكي ثيكهين والتةيان ئةو ــي فيدرال

دةكةويتة و ــة فيدراليي ــتوريي دةس كؤمارييئةمريكاي باكورةوة، ــوةري كيش ــتي ناوةراسكة ئةتلةسي زةرياي هيمن و زةرياي لةنيوانمةكسيك ــورةوة لة باش كةنةدا و لة باكورةوة

داوة. دةورةيوالت زماني ئينطليزيية، ــمي رةس زمانيدانيشتوانةكةي (%80)ي لة كة بةشيوةيةكبة ــتوانةكةي (%12) دانيش و ــزي ئينطلي بةدوةمي ــي زمان ــةن كة دةك ــة قس ــثاني ئيس

والتة. رةسميئةمريكا يةكطرتوةكاني وياليةتة روبةريكم، مليؤن (9.83) و ــل (3.79) مليؤن مينزيكةي(307) مليؤن كةسي تيدا نيشتةجييةلة ــتيمانيية نيش ئابوريي طةورةترين خاوةني ووالتةدا مةلة لةو

ما دؤالر دراوي بة ــدا و جيهان

دةكريت.ئةمريكا، ــي ــة يةكطرتوةكان وياليةت ــة لنزيكةي كة ــراوة، فةراهةمك ــي ئايني ئازاديــيحين و مةس ــتوانةكةي دانيش (86%)ي لةدابةشبوون، ــتانتدا ثرؤتس كاسؤليك و بةسةرو بوزي ــودي، ــي: (يةه دينةكان ــةوة، جطةلئةوةشدا (%16)ي لةطةل و ــالم) هةن ئيسئاينيكي هيض ــؤ ب ثابةندييان ــةكان ئةمةريكي

نيية. دياريكراودةستوريي كؤماريي دةولةتيكي ئةمريكا،ئيدارة ــة جؤر ل ــي تييدا س كة ــة، ديموكراتيي

ئةوانيش: هةية،فيدرال ئيدارةي يةكةم:

وياليةتةكان ئيدارةي دوةم:ــة ك ــةكان؛ خؤجيي ــدارة ئي ــييةم: ســن كؤمؤنةكان ــدارةي ئي و ــارةوانييةكان ش

و ــةرك ئ ــان هةريةكةي ــةوةو دةطريتجياوازة. بةرثرسياريتيان

ئةمريكا لة دةسةالتةكانياسادانان: دةسةالتي يةكةم:

دوو و لة ئةمريكا ــي كؤنطريس لة بريتيية(ئةنجومةني ئةوانيش: ــت، ثيكدي ئةنجومةنــة ك ــةران)ن، نوين ــي ئةنجومةن و ــران ثيــاكاني دةولةتي ياس ــي دةركردن ــةالتي دةسثةسةندكردني و جةنط راطةياندني و فيدرال

هةية. نيودةولةتيبةكانيان ثةيمانةHouse of) ــةران: نوين ــي ئةنجومةن

(representativeثيكديت، ئةندام (435) لة ئةنجومةنة ئةمدانيشتواني ذمارةي زيادبوني بنةماي ــةر لةسلةو ــييةكانيان كورس ــكي ثش وياليةتةكان،(435) كورسيية طؤرانكاريي بةسةردا ديت.

United States) ــران ئةنجومةني ثي:(Senate

ــةر ه ــوة، ثيكهات ــيناتؤر س (100) ــة لدوو ــان يةكس ــيوةيةكي بةش ــك وياليةتيدةنطي واتة هةية، ــةي ئةنجومةنةك ئةنداميــانة، ثيران يةكس ئةنجومةني وياليةتةكان لةــارةي ذم و ــارة قةب ــاوازي جي ــةرةراي سماوةي(6) ــؤ ب ئةندامانة ــةو ــتوانيان، ئ دانيشــال س (2) ــةر ه و ــن هةلدةبذيردري ــال سئةنداماني يةكي ــي س هةلبذاردن بؤ جاريك

دةكريت. ثيران ئةنجومةنيجيبةجيكردن: دةسةالتي دوةم:

بة ــكا، كة ــي ئةمري حكومةت ــة بريتية لزاراوةي و ــت ناودةبري ــكا ئةمري ــدارةي ئيتر والتاني ــة ل ــة ك ــةت بةكارناي ــةت حكومزاراوةي ئيدارة ــتي طش ــيوةيةكي بةش واباوة.زاراوةي ــة ب ــانة يةكس ــت كة بةكاردةهينريلةوالتاني وةك ــدا بةريوةبردن ــة ل حكومةت

هةية. ترــةم ئ ــةرؤكي س ــكا، ئةمري ــةرؤكي سهيزة باالي سةرؤكي (حكومةت)ةو، ئيدارةيةــةوةي رةتكردن ــةالتي دةس و ــة ضةكدارةكانــة هةي ــاكاني ياس ــرؤذة ث ــة ل ــك هةنديــدارةي ئي ــرةكان)ي (وةزي ــكرتيرةكان س و

دةكات. دياريي ئةمةريكي

دادوةريي: : دةسةالتي سييةمئةمريكا فيدرالي باالي دادطاي لة بريتيةــييةم س و والت ــري فيدراليةكانيت ــا دادط وبااليفيدرالي ــاي دادط ــة، دةولةت ــةالتي دةسهةلبذاردنيان ــاش ث ثيكديت، ئةندام ــه (9) لــة ل ــةكان ئةندام ــان، تةمةني ــي كؤتاي ــا ت

دةميننةوة. ثؤستةكانيانداPresidential ــةرؤك هةلبذاردنيس

: Electionــكا ئةمري ــةرؤكي س ــؤ ب ــذاردن هةلبــة هةلبذاردن ــة ل ــة يةكيك ــةي، جيطرةك وــدا جيهانيش و لة ــة والت ئةو ــؤ ب ــةكان طرنطهةر ــتور، دةس بةثيي كة هةية طرنطيي خؤيسيشةممةي لة يةكةمين جاريك ــال س (4)نؤظةمبةر هةلبذاردن ئةنجامدةدريت. مانطي

بة ئةمريكا سةرؤكي هةلبذاردني دةتوانينبة لة هةمانكاتدا و ــتةوخؤ راس هةلبذاردنيكي

بكةين. ناوزةند ناراستةوخؤــة ضونك ــتةوخؤية؛ راس ــيوازةكة شهاووالتيانةوة ريطةي لة سةرؤك هةلبذاردني

دياريي ناكريت. ثةرلةمانةوة و لة دةبيتــة ضونك ــتةوخؤية؛ ناراس ــدا لةهةمانكاتبة ــادةن ــط ن دةن ــتةوخؤ راس ــان هاووالتيــط دةدةنة ــةرؤك، بةلكو دةن س ــدي كانديئةمريكا، ــةرؤكي س ــي دياريكردن ــي نوينةرانــكا ئةمري ــةرؤكي س ــة نوينةران ــةم ئ ــر دواتــت دةوتري ــة نوينةران ــةم ب ــرن، هةلدةبذي

.(electoral college)ــتوريي دةس ــةراني نوس ــةران و دامةزرينوةك لةسةرةتادا سيستمةيان ئةم ئةمةريكي(دياريكردني ــوان لةني ــةنطي هاوس راطرتنيلةاليةن راستةوخؤ هةلبذاردني بة ــةرؤك ساليةن لة ــي دياريكردن ــان ي ــةوة، هاووالتيان

ئاراوة. سيستمة هاتة كؤنطريسةوة) ئةمنوينةرة (538) ــة ئةو نوينةران ذمارةيئةنداماني ذمارةي يةكسانة بة ذمارةيةش ئةم+ ــدام ئةن (435) ــةران نوين ــي ئةنجومةن(3) + ــدام ــران (100) ئةن ثي ــي ئةنجومةن

ديسي). (واشنتؤن و نوينةري(كؤلؤمبيا)هةلبذاردن شيوازي

حيزبةكان، كانديدي يةكالبونةوةي ثاش

Page 89: ideaDeplomatic

88

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

89

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

لة ــؤي خ ــي نوينةرةكان ــزب حي ــوراوي ثاليهاوالتيان ــا ت ــدةكات، دياري ــدا وياليةتةكانكة بدةن، ــة نوينةران ــةو دةنط ب ــتةوخؤ راسوياليةتيك و هةر ــة كةس (538) ذمارةيانبةر خؤي نوينةري ــتوان دانيش بةثيي ريذةي

. دةكةويتــان هةلبذاردني دواي ــةي نوينةران ــةو ئكانوني ــةرةتاي مانطي س لة ــةردةكةون، سنهيني دةنطداني بة كؤبونةوةيةكدا ــة ل دووةمــةرؤكي س ــي هةلبذاردن ــؤ ب دةدةن ــط دةندةنطدانيان ــاش ث ــةي، جيطرةك و ــكا ئةمريكلتوريك وةك و زةرفةوة دةكرينة دةنطةكاندةنيردرين دةكرين و سور كةثس مؤميكي بةلة ــران، ئةويش ثي ئةنجومةني ــةرؤكي س بؤــس كؤنطري ــة ل دووةم ــي كانون رؤذي(6)يلة رؤذي(20)ي و ئةنجامةكان رادةطةيةنيتسويندي هةلبذيراو ــةرؤكي س يةكةم كانونيبتوانن حيزبةكان بؤئةوةي دةخوات، ــايي ياســكا ئةمري ــةرؤكايةتي س ــؤ ب ــان كانديدةكانينوينةري دةنطي(270) ثيويستة دةربضينن،بةدةستبهينن. دةرضووة نوينةرة (538) ئةو

ــدي كاندي ــي دياريكردن ــرةي كؤنطحيزبةكان

ئةمريكا، ــةرةكييةكةي س ثارتة هةردووــي ئةنجامدان وادةي ــش ثي ــط مان دووفراواني كؤنطرةي سةرؤكايةتي، هةلبذاردنيكانديد ــتن بؤ دياريكردني دةبةس ثارتةكةيان

سةرؤك. جيطري و سةرؤك ثؤستي بؤكؤنطرة، بؤ خؤئامادةكردن ــةي لة ثرؤسو وياليةت ــة كؤمةلة ثاليوراويك ل ــةرةتا سهةلبذاردنة ــؤ ب خؤيان جياوازةكانةوة ــوينة شثرؤسةية ــةرةتاييةكان ئامادة دةكةن، بةم س(caucus) كةوكةس ــتمي سيس دةوتريتــةوةي بؤئ ــيك كةس ــي دياريكردن ــة واتدياريكردني لة بكات دةنطدةران نوينةرايةتيتواني هةركةسيك ــةرؤكايةتيدا، س كانديديبةدةستبهينيت، وياليةتةكان دةنطي زؤرترينــت ثارتةكةي بةدةس ــةي متمان كؤنطرة ــة ل

سةرؤكايةتي. ثؤستي كانديدي بؤ دةهينيتثيوةرةكان سةرةتاييانةدا، هةلبذاردنة لةملة فراوان كؤنطرةي ئةندامي ــي بؤ دياريكردن

جياوازة. تر حيزبيكي بؤ حيزبيكةوة

2012 بؤ سةرؤكايةتي هةلبذاردنيهةلبذاردني بةرواري2012/11/6دا لةــت، دةدري ــام ئةنج ــكا ئةمري ــةرؤكايةتي ســكا، ئةمري ــةرةكييةكةي س ــة ــةردوو ثارت هــي هةلمةت ــؤ ب ــةواودان ت ــي ئامادةكاري ــة لثارتةكةدا هةردوو كؤنطرةي ــة ل هةلبذاردن،ــان جيطرةكاني و ــةرؤكايةتي س ــدي كاندي

دياريكراون.جاريكيتر ــكا؛ ئةمري ــي ديموكراتييةكانــاراك ئؤباما)ي (ب بة ــييةوة بةخش متمانةيانــؤ ــري، ب جيط ــدن)ي باي ــؤ (ج و ــةرؤك سديموكراتةكان، ثارتي ــدي كاندي ببنة ئةوةيــةرؤكايةتي س ــي هةلبذاردنةكان ــؤ ب

سالي(2012).ــي هةلمةت ــةم ل ــةكان ديموكراتــةر لةس ــري ثيداط ــر زيات ــةدا هةلبذاردنوالت ــةرؤكي س ــي ثرؤذةكان ــي تةواوكردنــتكةوتةكاني ضوار دةس بة ــاذة ئام و دةكةنــتني (كوش وةك دةكةن ــةالتي دةس ــالي ســي ثيهينان ــي كؤتاي و الدن ــن ب ــامة ئوسعيراق لة هيزةكانيان ــانةوةي كش و ــط جةنزةبةالحةكاني ــا ــتطيريكردني كؤمثاني ثش وــي لةكات ــؤرز مؤت ــةرال جةن وةك ــكا ئةمري

و دورخستنةوةيان ئابوري جيهانييدا قةيرانيتةواو بةرطري ــا هةروةه بوون)، ئيفالس لةبيمةي سيستمي ــازييةكاني لة ضاكس دةكةنــتمي باج و سيس ــتمي و سيس ــتي تةندروسلة والت ــوري ئاب ــةي طةش ــتانةوةي هةس

رابردوي والتدا. سالي سةردةمي ضوارــةر س دةكةنة توند ــي هيرش ــاوكات هضاكسازييةكاني لةسةر كؤماريةكان تيروانينيــؤكاري ه ــة ب ــةكان كؤماري و ــا ئؤبامكة سةرنةكةوتني تةواوي ئةو كارانة دةزانن،نمونةي دذيداوة، ــة ل دةنطيان لة كؤنطريسبؤ كؤماريةكان ثاليوراوي كة دةهيننةوة ئةوةكؤنطريس ــةرؤك (ثؤل راين) لة س جيطريدةنطي تةندروستي سيستمي ضاكسازي دذي

داوة.طةورةي ــرةي كؤنط ــة ل ــةكان، كؤماريدةنطي بة لة رؤذي(28)ي ئابدا ثارتةكةيانداثارتةكةيان، ــرةي ئةندامي كؤنط (2286)كانديدي بؤ ــي)دا رؤمن (ميت بة ــان متمانةيــتي ثؤس بؤ راين) (ثؤل و ئةمريكا ــةرؤكي سهةلمةتي ــةكان كؤماري ــةرؤك، س جيطريشكستي لةسةر كردوةتةوة ضر هةلبذاردنيانكة دةرةوة، ــةتي سياس لة ــا ــةتي ئؤبام سياسلة ئةمريكا رؤلي كةمكردنةوةي هؤي ــة بوةتكورتهيناني بودجةي و سياسةتي نيودةولةتيلة بيكاري ــذةي ري بةرزبونةوةي و ــكا ئةمريكة فيليك ــةي وين كؤمارييةكان ــكا، ئةمريهةلمةتي هيماي ــةرة لةس ئةمريكاي ئاالي

هةلبذاردنةكانيانة.يةك ئؤبامما تائيستا ــدا هةلبذاردنةش لةمــدةى ثروثاطةن ــؤ ب دؤالرى ــؤن ــؤن ملي مليــةر لةس ــةش قس و هةلبذاردن خةرجكردوةــرةى ب لةم ــر زيات ــش رؤمني ــة ك ــة ئةوةيــتوةتة طةيش كار ــيوازيك بةش خةرجكردوة،ــة ب ــا كؤمثاني ــان ــة هةريةكةي ك ــةوةى، ئبة ــكوآلتة ــى ش بةرهةمهينان ــى ناوبانطةكانــةر لةس وينةيان ــةوةى ئ ــؤ ب دةطرن ــارة ثــترين ــة باش ب ــتبكةن دروس ــكؤالتةكان شدابةش ديارى وةك ــش زؤر جاري كواليتى وــةى لةبانطةش بريتية لةهةمانكاتدا ــةن، دةك

ههةلبذاردن.

يةكطرتوةكاني وياليةتةوياليةت (50) لة ئةمريكا،لةسةر بنةماي سيستمي و

فيدرالي ئةو والتةيانوالتيكي ثيكهيناوة،

فيدراليية دةستوريي كؤمارييدةكةويتة ناوةراستي وئةمريكاي كيشوةري

باكورةوة

Page 90: ideaDeplomatic

90

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

91

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دوذمنى روسيا رؤمنى:يةكى ئةمةريكاية ذمارة

هط[جب ألحتجل ط[ث

قةيرانةكانةكانى ضارةسةركردنيعيراق) و ئةفغانستان، روسيا سوريا، ضين، (ئيران،

دياريدةكات ئؤباما و رؤمنى سةركةوتنى

لة ثشتيوانيي ئؤباما:بةطفتوطؤ كة دةكةين ئاشتييةك

دةستةبةربووبي

Page 91: ideaDeplomatic

90

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

91

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

مانطى نارةزاييةكانى و خؤثيشاندانلة ئةمريكاى ديثلؤماتيةكانى ئةيلول،باكورى و ناوةراست خؤرهةالتى والتانى هؤى بووة ئةوةش ئامانج، كردة ئةفريقاهةلبذاردنى و ركابةرى ملمالنيى كة ئةوةىسياسةتى سةر لة 2012 سالى سةرؤكايةتى

ضرترببيتةوة. دةرةكىلة دةرةكى سياسةتى ضةمكى ضى ئةطةرميت و ئؤباما باراك هةلويستةكانى و دةربرينكةمرةنط كؤماريةكاندا كانديدى رؤمنى،بانطةشةى رووداوانة، لةو بةر بةالم نةبووة،ثيشكةشكردنى سةر زياتر لة هةلبذاردنةكان

ئابورى ضرببوةوة. طونجاوترين بةرنامةىكة دةرةكى سياسةتى كيشةكانى ليستىبؤتةوة، رووبةرووى يةكطرتوةكان وياليةتة عةرةب جيهانى رابونى نيطةرانيية، جيىقةيرانى نةناسراودا، ريرةويكى بة رؤشتنى وئةفغانستان ناديارى داهاتووى ئيران، ئةتؤمىكشانةوةى دواى دراوسيى ثاكستانى وطرنطترين 2014دا لة ئةمريكا هيزةكانى دةرةكــى سياسةتى ــةردةم ب كيشةكانى

ئةمريكان.سورياش لة كة نةضيت بير لة ئةوةشمانئاراداية لة ناوخؤيى خويناوى شةريكىبايؤلؤذى ضةكى هــةزاران ضارةنووسى ونيطةرانية لة ديكة يةكيكى كيمياوى وقةيرانى لة ــى، داراي ثرسى جيدييةكانة.كردوة ئيفليج ئةوروثاى كة قةرةزةكانةوةتازة ئابورى و ذيؤثلؤتيكةكان كيشة تاطةورة، زلهيزيكى وةكو ضين ثيطةيشتووىسياسةتى بــةردةم ديكةى كيشةكانى لة

ئةمريكاية. دةرةوةى

سياسةتى مةسةلةكانى طرنطترين هةلويستى و ئةمريكا ــةردةم ب دةرةىبةم سةرؤكايةتى هةلبذاردنى كانديدةكانى

خوارةوةية. جؤرةى

ئيران سةر لة ملمالنيكان كة بارودؤخيكدا لةبوونةوة و رووبةروو ئةتؤميةكةى ئيران بةرنامةكاريطةرى بة سةبارةت ئيسرائيل لةطةلو ئؤباما هةم ثةرةدةسينيت، سزاكان خيرايىكؤكن كة مةسةلةية ئةم سةر لة هةم رؤمنىئةتؤمى بدريت ضةكى ئيران بة ريطة نابيت

بهينيت. بةرهةمرؤذنامةوانى كؤنطرةيةكى لة ئؤباماسةرؤك كاميرؤنى دةيظيد لةطةل هاوبةشدا

سالى سةرةتاى لة بةريتانيا وةزيــرانــىسةر لة سورين “ئيمة رايطةياند: 2012دابةدةستهينانى لة بكةين ريطرى ئةوةى

اليةن ئيرانةوة”. لة ئةتؤمى ضةكىئةوروثا يةكيتى و ئةمريكا حكومةتىئةوةى بؤ سةثاندوة هاوتةريبيان سزاىو بكةن ئيفليج ئيران ثترؤكيمياوى بةشىئةوةى بؤ بينن ضؤكدا بة والتة ئةو ئابورىناضار تاران دةسةالتدارانى ريطايةوة لةوضاالكية سةربازى اليةنى لة دةست بكةن

هةلبطرن. ئةتؤميةكانىئةمدوايانةيدا ضاوثيكةوتنيكى لة رؤمنىرايطةياند، نيوز” سى بى “ئةى لةطةلئيراندا ئةتؤميةكةى بةرنامة بةرامبةر لةدةكات. رةضاو ئؤباما هاوشيوةى سياسةتيكىئيران ئةوةية من سورى هيلى وتى: ئةوبةدةستهينانى هةبيت، ئةتؤمى ضةكى نابيتبؤ ئــيــرانــةوة ــةن الي لة ضةكيك ــا وةهئاستى لة ترساندن تيرؤرو بةكارهينانى

نيية.” طونجاو جيهاندادياريكردنى شيوازى ثيدةضيت بةالمدوو بؤ كردنى ثيناسة و سورة هيلى ئةوبؤ بيت. جياواز سةرؤكايةتى ثاليوراوةكةىحكومةتى كة ئةوةية سور هيلى لةراستيدا ئؤبامابةدةستهينانى بؤ راستةوخؤ هةنطاوى ئيرانهةلبطريت(دامةزراوة ئةتؤمى ضةكىهيشتا ئةمريكا ئاسايشيةكانى و هةوالطرىهةلنةطيراوة)، هةنطاويك وةها واية ثيياندةليت، رؤمنى كة كاتيكداية لة ئةوةشببيتة كة كاتيكة مةترسيدار قؤناغىئةطةر تةنانةت ئةتؤمى” “تواناى خاوةنئةتؤم ضةكى بؤ هةنطاويكيشى بةراستى

شةريكى سورياش لةلة ناوخؤيى خويناوىو ضارةنووسى ئاراداية

بايؤلؤذى ضةكى هةزارانيةكيكى كيمياوى و

نيطةرانية لة ديكةجيدييةكانة

Page 92: ideaDeplomatic

92

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

93

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

هةلنةطرتبيت.

سوريا لة كؤمةل بة كوشتوبرى كاتيكدا لةدةيان رابردوودا نيوى و سال يةك ماوةىقوربانى، كردؤتة سوريا لة مرؤظى هةزاربايؤلؤذية و كيمياوي ضةكة ضارةنوسىثيويستى و والتـــة ــةو ئ فــراوانــةكــانــىكة بةرهةلستكارانةى هيزة ئةو ضةكداركردنىدةجةنطن ئةسةد بةشار رذيمةكةى دذى لةدوو نيوان لة بؤضوونى جياوازى و ناكؤى ،

ثيكهيناوة. كانديدةكةداهؤى دةبيتة ثالنةريك ض ئةوةية ثرسياربة ئةمريكا يةكطرتوةكانى وياليةتة ئةوةىلة سةربازى دةستوةردانى نهينى يان ئاشكرا

بكات؟ سوريادارؤنامةوانيدا كؤنطرةيةكى لة ئؤباما باراك

بةرامبةر ئيمة هةلويستى “ رايطةياند،ترى طةمةكةرانى سورياو بةدةسةالتىئاشكراية و روون زؤر سوريا طؤرةثانى كة دادةنريت كاتيك ئةوان سورى هيلى وبين كيمياوى ضةكى جيبةجيكردنى شايةتىئةو ئةوا بهينرين بةكار ضةكانة ئةطةر يانئةوان هةلويستةكانى و ليكدانةوة هةنطاوة

دةطؤريت.”ثشتيوانى بوارى لة ئؤباما حكومةتةكةىهاوكارى ئةسةد، بةشار ئؤثؤسيؤنى لة كردنئاميرةكانى وةكــو كةلةوثةلى و ــى داراينين، مةترسيدار و كوشتندة كة ثةيوةندىئةمريكاش دةزطاى هةوالطري دةكات, دابينبؤ ديكة والتانى بةرهةلستكارانى جموجؤلىدةخاتة سوريا ئؤثؤزسيؤنى كردنى هاوكارى

وردةوة. ذيرضاوديرىئؤباما رؤمنيةوة، سياسةتةكانى لةروانطةى

ئؤثؤزسيؤنى ضةكدارنةكردنى بة سةبارةتكة كاتيكداية لة ئةوةش هةلةية، سورياهيشتا بروايةدان لةو حكومةت بةرثرسانىروون ئةسةد رةفتارى نةيارانى بةشار و ثيناسةلة دةستوةردانى ثشتيوانى بةالم رؤمنى نيية.

سوريا دةكات. لة زياترى ئةمريكاماساضؤست” ثيشووى “حاكمى رؤمنىو “ئاين ئيئتالفى ساالنةى لةمةراسيمىدورةوة لة برى ئةوةى لة “ من وتى: ئازادى”داسةير خةمسارديةوة بة سوريا طؤرانكاريةكانىلة هاوثةيمانةكانمان و دؤستان بكةم،توركيا و سعودية والتانيكى وةكو ، ناوضةكةسوريا شؤرشطيرانى ئةوةى بؤ هاندةدةم

ضةكدار بكةن.”

خؤرهةالتى ئاشتى قؤناغةكانىناوةراست

سياسةتى مةسةلةيةكى هيض هيشتاجيطيركردنى بؤ هةولدان وةكو دةرةكــىزةينى فةلةستينيةكان و ئيسرائيل ئاشتىسةرقال خؤيةوة بة ئةمريكاى سةرؤكةكانى

نةكردوة.كة ثيشووتر سةرؤكةكانى ثيضةوانةى بةسةرؤكايةتيدا خولى دووةمين لة طشتى بةناوةراست خؤرهةالتى ئاشتى بة طرنطيانسور سةرةتاوة لة هةر ئؤباما باراك دةدا،كردارى، ثرؤذةيةكى دؤزينةوةى سةر لة بووئةوتؤيان سوديكى ئةو هةولةكانى بةالمبة ــذةى دري ئيسرائيل حكومةتى نةبوو، لة جولةكةدا نيشتةجيكردنى ــرؤذةى ثشيوةى بة و فةلةستيندا قةلةمرةوةكانىلة سةربةخؤ دةولةتى بة خؤى تاكاليةنبةشداريكردن فةلةستينيةكانيش و قةلةمدانةتةوةيةكطرتوةكانيان طفتوطؤكانى لة

هةلثةسارد.بنيامين و ئؤباما نيوان ثةيوةنديةكانىئيسرائيل وةزيرانى سةرؤك ، نةتةنياهؤ دوو ئةو كاتيكدا لة رؤشتووة ساردى بةرةوهاوثشتى روالةتى ثاراستنى بؤ سةركردةيةقسة ئةمريكا و ئيسرائيل نزيكايةتى و

Page 93: ideaDeplomatic

92

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

93

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ثيكةوة ئةوتؤيان ريكةوتنيكى بةالم دةكةن،نةتةنياهؤ و رؤمنى ديكة، اليةكى لة نيية.بؤ ثيشينةكةى كة هةية ثةيوةنديةكيانكة دةطةريتةوة ئيستا ثيش دةية ضةندينراويذكارى بؤستؤندا” طروثى لة “ دووانة ئةو

بوون. هاوكاررؤمنى لةوانةية دةربرينةكانى كاتيكدا لةبة بةرامبةر هةلويستةكانيان و ئؤباما ولة بةالم بيت. جياواز ناوةراست خؤرهةالتىئةوان سةبارةت سةرةكى كؤتاييدا هةلويستىجياوازيةكى ريشةييةكان، مةسةلة بةدةلين بؤضوونى دووكيان هةر ئةوتؤيان نيية.ثايتةختى ئؤرشةليم كة ئةوةية تاكةكةسيانلة دةبيت مةسةلةية ئةم بةالم ئيسرائيلة،ئيسرائيليةكاندا و فةلةستينى اليةنة نيوانكة سياسةتيك بكريت. سةر لة طفتوطؤىرةضاويان ئةمريكاش ثيشووى حكومةتةكانى

دةكرد.ئايارى مانطى لة وتةيةكدا لة ئؤبامادةرةوةى ــى وةزارةت لة 2011دا سالىدةولةتى دو ريطةضارةى خوازيارى ئةمريكاسنوورةكانى ضوارضيوةى لة بوو سةربةخؤئةو .1967 رؤذةى شةش لةجةنطى بةربة زةويةكان كرد ئةوةى ثيشنيارى هةروةها

رادةستبكرينةوة. دوواليةنة ريكةوتنىتةموزى مانطى سةردانةكةى لة رؤمنىضاوثيكةوتنيكدا لة ئؤرشةليم بؤ رابــردوداسةبارةت ئين” ئين “سى تةلةفزيؤنى لةطةلنةوت هيضى خؤى دالخوازةكانى سنورة بةبة طرفتةى ئةو بؤ ريطةضارةيةك دؤزينةوةى

سثارد. كيشةكة اليةنةكانىهةلبذاردنةكانى هةلمةتى لة رؤمنىكــردوة تؤمةتبار ــةوة ب ئؤباماى خؤيدائيسرائيلى وةكــوو هاوثةيمانانيكى “كةبة طرنطيةك هيض ثشتطويخستووةوئيران بة بةرامبةر ئيسرائيل نيطةرانيةكانىببيتة ئةطةر داوة ئةوةشى بةلينى نادات.كة بيت والتيك يةكةم ئيسرائيل سةرؤك،

دةكات. سةردانىثةيوةنديةكانى كة بارودؤخيكدا لة بةالم

كةس شاراوة نيية، بؤ ئيسرائيل نيوان ئؤباما وئيسرائيل بةرطرى وةزيرى باراك، يةهودئين “سى كةنالى بة تةموزدا مانطى لةو ئةمريكا نيوان ثةيوةندى راطةياند، ئين”ى“ ئؤبامادا سةرؤكايةتى سةردةمى لة ئئيسرائيلبووة. بةهيزتر” و قولتر تر كاتيكى هةموو لة

ثؤستى ــةى ــةرةك ــاب رك دوو ــةر همافى بؤ ريز رايانطةياندوة سةرؤكايةتىلةيةكثارضةيى بةرطريكردن بؤ ئيسرائيلهةرةشةكاندا لةبةرامبةر والتةكةى خاكىنيطةرانى مةبةستيان ثيدةضيت دادةنين. ئةتؤميةكةى بةرنامة بة بةرامبةر ئيسرائيل

بيت. ئيران

ئةفغانستانمانطى لة ئةفغانستان جةنطى كاتيكدا لةبريارة سالةوة. دةيةمين ضووة ئؤكتؤبةردا2014دا سالى لة كؤتايى ئةمريكا هيزةكانىتةنها ثرؤذةية، ئةم طويرةى بة بكشينةوة.بؤ ئةمريكا هيزةكانى لة كةم ذمارةيةكىوالتةدا لةو ئةفغانستان هيزةكانى راهينانى

دةميننةوة.ئةمريكا سةرنجى كة سال ضةند دواىمانطى لة ئؤباما ضرببوةوة، عيراقدا لة زياترهةزار 30 برياريدا 2009دا ديسةمبةرى ــةى رةوان ــةكــةى والت ســةربــازى هيزىريذةى سةربازانى زؤرترين ئةفغانستان بكات.

ئةفغانستان رةوانةى كاتة ئةو كةتا ئةمريكابة كة بــووة كةس ــةزار ه 100 ــراوة، كناوضةكانى كؤنترؤلى وةرطرتنةوةى مةبةستىلة ئةفغانستان خؤرهةالتى و باشووركرد. جيطيرى ناوضانة لةو تاليبان ضةكدارانىبؤ زيادةية هيزة ئةو رةوانةكردنى و زيادكردنتا هيزانة و هةموو ئةو كاتى بوو ئةفغانستانئةفغانستان لة سيثتةمبةر مانطى كؤتايى

كشانةوة.سياسةتى رؤمنى كة بارودؤخيكدا لةهةبوونى بة ئةفغانستان لة كشانةوة بؤ ئؤباماىئةو هةلويستى لةقةلةمداوة، سياسى ثالنةرىسةربازى بوونى بة سةبارةت كانديدة دووئةوةندة ئةفغانستان لة سوثا هةولةكانى و

نيية. روونئةنجومةنى “ لة وتةكةيدا لة رؤمنىثيويستة وتى: نيظادا لة نيشتمانى” طاردىرادةستكردنى سةر لة ئيمة سةرةكى ئامانجىبة ئةفغانستان ئاسايشى سةركةوتوانةىسالى كؤتايى تا والتة ئةو ئةمنيةكانى هيزة سةر لة دؤخةكة من ضربيتةوة. 2014سوثا فةرماندةكانى راسثاردةى بنةماى

هةلدةسةنطينم.ئةوتؤى جياوازيةكى هةلويستةش ئةمنيية، ئؤبامادا باراك هةلويستةكانى لةطةل لة بليس” “فؤرت بؤ ديداريكيدا لة ئؤباماجيطيركردنى بؤ “ئةفغانةكان وتى: تةكساس

Page 94: ideaDeplomatic

94

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

95

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ستراتيذى رؤلى والتةكةيان لة ئاسايشلة طواستنةوة ثرؤسةى بةوةش دةطيرن،

دةبيت”. تةواو 2014دادوو نيوان لة بؤضوونةكان جياوازىئؤثةراسيؤنى راطرتنى دواى كانديددا

سةريهةلدا. ئةفغانستاندا لة سةربازىسةربارى ئةمسالةوة سةرةتاى لة ئؤباماحكومةتةكةى سياسةتةكانى شيكردنةوةىهةمةاليةنةى ئاشتى لة ثشتيوانيكردن بؤلة ريزطرتن مةرجى بة ئةفغانستان،و ئيدانةكردن منداالن و كةمينةكان ذنانثشتيوانى “ئيمة تيرؤر وتى: لة دووركةوتنةوةحاسل طفتوطؤ بة كة دةكةين ئاشتيةك لةلةطةل من بة هةماهةنطى حكومةتى ببيت,راستةوخؤى طفتطؤى ئةفغانستان، حكومةتى

دةستثيكردوة”. تاليبان لةطةلطفتوطؤكردن كة بروايةداية لةو رؤمنىمةترسيدارى داهاتوويةكى تاليبان لةطةل

دةبيت.تةلةفزيؤنيةكاندا رووبةرووبوونةوة لة ئةوسالى لة كؤماريةكان كانديدةكانى لةطةل تيرؤريستةكان لةطةل ئيمة وتى” رابردوداطفتوطؤ تاليبان لةطةل من ناكةين، طفتوطؤئةفغانستانة حكومةتى و خةلك ئةوة ناكةم،و داهاتووى بدةن بريار دةبيت لةوباريةوة كة

خؤيان دةستنيشان بكةن.ضين

دةستثيكردنى سةرةتاى لة رؤمنىئيستا تا خؤيةوة هةلبذاردنى بانطةشةىريطةى لة ضين، كة كردؤتةوة تةئكيدى بازرطانيةكاني، هةنطاوة و دراو سياسةتىفيكريةكان دارايية دزينى و كاركردن هةلىئةمريكا خةلكى والتةدا لةم سيخوريكردن ووتى: سالةوة سةرةتاى لة ئةو دةدات، فريوضينيةكان ناضار سةرؤك، بة ببم “ئةطةر منئةو ليدةكةم وةالمدانةوة و داوايان بة دةكةم

رابطرن.” هةنطاوانةياندروستبوونى نيطةرانى ئؤباماشو ئةمريكا نيوان لة بازرطانيية ملمالنييةكىكة دؤالرةيةى مليار 2000 داهاتة و ضيندا

والتةكةى دةست ضيندا لةطةل بازرطانى لةحكومةتةكانى ثيضةوانةى بة دةكةويت،يةكةى دةستنيشانكردنى بوارى لة ثيشتر ثيناو لة هةنطاويكى ضينيدا، دراوىدراو”. نرخى كؤنترؤلكردنى “سياسةتىبازرطانى ريكخراوى لة بةالم هةلنةطرتووة،كردوة. تؤمار دذى ضين سكاالى لة جيهانيداساالنةى كؤنطرةى لة رابردوو سالى ئةو“هاريكارىئابورىئاسيا ثاسيفيكدا”وتى:”ئيمةبؤ داواكاريةكانمان سةر لة ثيداطرتن ثيناو لةوالتانى كة ياساوريسايةكةوة بة ثابةندبوونثتةو هةلويستيكى بوون، ثابةندى ديكةش

دةطريتةبةر.”.هةستيارى بة مةسةلةى سةبارةت ئؤبامابةو ضةك فرؤشتنى هةلويستى تايوان،بة تايوان ضين، طرتؤتةبةر، دوورطةيةىلةقةلةم جوداخواز و ياخى ثاريزطايةكىلة ثاراستووة خؤى ئيستا تا ئؤباما دةدات.ئيف جؤرى ثيشكةوتووى فرؤكةى فرؤشتنىتوندترى هةلويستيكى و تايوان بة 16 –لة مرؤظ مافى ثيشيلكاريةكانى بة سةبارةت

طرتؤتةبةر. ضينروسيا

ئؤباما سةرةكيةكانى ئامانجة لة يةكيك

فةرمانرةوايى جلةوى طرتنةدةستى دواىو ئةمريكا نيوان ثةيوةنديةكانى بوذانةوةىئةمريكا و روسيا ثةيوةنديةكانى بوو. روسيائؤباما تيكةوتبوو، طرذى بوشدا سةردةمى لةريكةوتننامةى بة سةبارةت روسيا لةطةلكرد طفتوطؤى ئةتؤمى ضةكى كؤنترؤلكردنىطةياندنى ريرةوى كردنةوةى بة روسياش ولة ئةفغانستان لة ناتؤ هيزةكانى بة كةلوثةل

كشايةوة. ثيشووترى هةلويستةكانىلةطةل ضاوثيكةوتنيكدا لة رؤمنىلة دلنيايةوة وتى:”بة ئين” ئين “سى ذمارة دوذمنى روسيا ذيؤثلؤتيكيةوة بوارىكة كردةوة تةئكيدى و ئةمريكايية” يةكىكؤنترؤلكردنى ريكةوتننامةى بة ثيداضوونةوةنالةبار هؤى بة ئةتؤميةكاندا دةكات و ضةكةرةخنةى روسيا لة مرؤظةوة مافةكانى بوونىوالتة ئةو دةسةالتدارانى ئاراستةى توند

دةكات.فراوانةكةى كؤبوونةوة لة رؤمنىلة “ رايطةياند، فلؤريدا لة كؤماريةكانداسياسةتيكى سةرؤكايةتيةكةيدا سةردةمىهاوثةيمانةكانى بة بةرامبةر وةفادارنةىلة تونديش سياسةتيكى و دةبيت ئةمريكا

حكومةتةكةى ثوتين دةطريتةبةر.”. دذىبة كرد ئؤباما ئاراستةى رةخنةى رؤمنىسةردةمى ثرؤذةكانى هةلوشاندنةوةى هؤىسيستمى جيطيركردنى بؤ بوشةوة جؤرجئؤباما بةالم ثؤلةندا، لة موشةكى بةرطرى بةرطرى سيستمى ثــرؤذةى لة ثشتيوانىتيدا بةشداري و ــات دةك ناتؤ موشةكى

دةكات.ناتؤ ئةو سيستمة موشةكيةى رادارةكانىجيطير ئيسثانيا و رؤمانيا ثؤلةندا، توركيا، لةدذايةتى بةردةوامى بة روسياش و دةكرين

دةكات. ناتؤ ثرؤذةيةى ئةو

سةرضاوة:ئين ئين” سايتى “سى

كؤبوونةوة لة رؤمنىكؤماريةكاندا فراوانةكةىلة “ رايطةياند، فلؤريدا لة

سةرؤكايةتيةكةيدا سةردةمىوةفادارنةى سياسةتيكى

هاوثةيمانةكانى بة بةرامبةرو دةبيت ئةمريكا

لة سياسةتيكى تونديشثوتين حكومةتةكةى دذى

دةطريتةبةر.”

Page 95: ideaDeplomatic

94

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

95

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و ئةمريكا ستراتيذىئةوروثا نةرمى هيزى

ئةوروثا لةسةر مةترسي هةرةشةو ثينج

ؤقجب ط[حتحال ط[ث

Page 96: ideaDeplomatic

96

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

97

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةوروثا سارد، شةرى كؤتاييهانتنى ثيشهاوسةنطى تواناى سيهةم ياريزاني وةكسةربةخؤى كاريطةرى بؤ زلهيزةكانىلةو نةبوو. نيودةولةتى ئاسايشى لةسةرلةسيبةرى ئةمريكا وةك ئةوروثاش ساآلنةدابة ثشتى نيودةولةتى ثانتايى راستيةكانىبةهؤى دةبةست. سةربازيةكان ئــامــرازةجاران، سؤظيتى يةكيتى لة ئةوروثا ترسىتوندى ئةمريكا خوازيارى سياسةتى ريطرى ولةكاتيكدا رؤذهــةآلت، بلؤكى بةرامبةر بوومةترسى كة دةطةرا، ريطانة ئةو بؤ ئةمريكا سياسةتة ئةم بيطومان بكاتةوة، كةم بةرطرىنيطةرانى مايةى دةبووة ئةمريكا نةرمةىئاسايشدا، و بةرطرى لةبوارى ئةوروثييةكان فةرةنسا و كشانةوةى قةيران لةناتؤ بؤ ريطةىدواى خؤشكرد، ناتؤ سةربازى ثيكهاتةى لةئةوروثا وردة وردة سؤظيت، يةكيتى روخانىنوآ رياليزمى و نيشاندا كاركردنى سةربةخؤيىئةمريكا و ئةوروثا طرتةوة، رياليزمى جيطةىريطة دوو سةر كةوتنة ستراتيذيدا لةبوارى لة وةرطرتن سود لة بوو بةردةوام ئةمريكا وخوازيارى ئةوروثاش و سةربازيةكان ئامرازةتاقيكردنةوةى و ستراتيذة لةم كةوتنةوة دوررياليزمى ضوارضيوةى لة بوو. نةرم ريطةىياريزانةكانى بةرجةستةترين وآلتان نويدا،طرتنى بةلةبةرضاو و جيهانين ثانتايىئؤرطانة و ــةزراوة دام خؤيان، بةرذةوةندى سياسةتى لة الوةكى رؤلى نيودةولةتيةكانسةربةخؤيان ناسنامةى و دةبينن نيودةولةتيداخوازيارى وآلتانى بآ ياسايى و لةسيبةرى نيية.توندوتيذى ئامادةى دةســةآلت، و ئاسايشبةرذةوةندى هةبوونى بة و كيبركين وئةنديشة ئةم نيشاننادةن. هاوكارى هاوبةشيشئةوةى ئةمريكا بؤ هؤكار، دةبيتة رياليزمة نوييةضوارضيوةى لة كاركردن لةبارةى ئةوروثا تيزىنةكات. ثةسةند نيودةولةتيةكان ئؤرطانة باوكةوة، بوشى جؤرج لةسةردةمى بةمشيوةيةدةيةى لة نوآ جيهانى سيستمى بةناونيشانىريطرانةى شةرى تا بيستةمدا سةدةى نةوةدىهةزارةى سةرةتاى لة بوش دةبليو جؤرجكيشمةكيشى ثر ساآلنى ئةوروثا سيهةم،

تيثةراند. ئةمريكا لةطةأل

باراك كؤمارى ســةرؤك بوونة لةطةألطرتنةبةرى و ديموكرات ثارتى لة ئؤبامابة بةستو ثشت طــؤرانــكــارى سياسةتىلة كةوتنةوة دوور و ديثلؤماتيةكان شيوازةرياليزمى لة ئةمريكا سةربازيةكان، ريطةلةبةرجةستةترين ــةوة. كــةوت دوور نــوآنائوميدى ستراتيذة ئةم طرتنةبةرى هؤكارىثينةطرتنى لة نيطةرانى و عيراق و ئةفغانستانسةقامطيرى و هةلبذيردراوةكان حكومةتة(ستيظان ــوارةدا ب لةم بوو. سةرزةويانة لةولةذيرناوى ثؤليسى فؤرن طؤظارى لة والت)لةهةر ئيمة نوسيويةتى: جةنط) دوو (وانةكانىدةدؤريين، عيراق و ئةفغانستان شةرى دووكؤمةلطةى لة ضؤن نازانيت ئةمريكا ضونكةنةتةوةيى دووبةرةكى طرفتارى كة موسولمانانديموكرات كؤمةلطةى خيلةكين، و نةذادى و

دروست بكات.زةمينةى ئةمريكا نةزانيانةى ــةم ئتاقيكردنةوةى بؤ رةخساندوة ثيويستىلةم نةرم. هيزى ئةوروثيةكان، واتة ستراتيذىكؤبوونةوةى بة دةتوانين ئاماذة هةلومةرجةشداسالى سيثتةمبةرى يةكى لة بكةين. ثاريسشةست نوينةرى ئامادةبوونى بة 2011دابةريتانياوة و فةرةنسا لةاليةن كة وآلتلةبارةى طفتوطؤ بةمةبةستى ميوانداريكران

ثاريس لة قةزافى موعةممةر دواى ليبياى كاميرؤن دةيظد سةردانى هةروةها بةريوةضوو،ساركؤزى و نيكؤال وةزيرانى بةريتانيا سةرؤكبةلينى و ليبيا بؤ فةرةنسا كؤمارى سةرؤكنيشانةى سةربازى و ئابورى و سياسى يارمةتىئامانجة ثيادةكردنى بؤ خؤشكردنة زةمينةىبةرنامةى بنةماى لةسةر ئةوروثاييةكانثةسةندكردنى هةولى يةكيتية. ئةم دريذماوةىنةتةوة ئاسايشى ئةنجومةنى ــارى ــري بضينةوة و روسيا لةاليةن كة يةكطرتوةكان

بوو. ريكارانةدا ئةم لةضوارضيوةى كرا ظيتؤهيزى لةبوارى ئةوروثا • �

تواناكانى) و (ستراتيذ نةرمدانةرم بةهيزى ثشتى ئةوروثا بليين دةتوانينبةستوة. سةربازى هيزى بة ثشتى ئةمريكاش وهيزى ناسينى باشتر بؤ ثيويستة لةمروةوةلةسةر ئةوروثاييةكان ريكارة ئةوروثا، نةرمىريكارة لةطةل يةكسانةكان ثيوةرة بنةماىلة بةروانين بكريت. بةراورد ئةمريكاييةكان سالى كة كيطان) (رؤبةرت بةنرخى نوسينى لةبوارى ئةمريكا ستراتيذى لةبارةى 2002ستراتيذى و (NSS) نةتةوةيى ئاسايشىبؤمان نوسيويةتى، (ESS) ئةوروثا ئاسايشىستراتيذيةكانى كلتورة كةلةنيوان دةردةكةويتلةم هةية. كةلين ئةمريكادا و ئةوروثاناتةريبى و تةريبى ثيويستة زةمينةيةدائةتلةسى زةرياى دووالى لة ستراتيذةكانبةلطةيةى دوو ئةو لةطةأل بةبةراورد كردنيان دةسةآلتى لةماوةى يةكةميان كة سةرةوة،لةاليةن دوةميان و 2002 سالى بوش جؤرجلة 2003 سالى ئةوروثا ئاسايشى ئةنجومةنى

ليكبدةينةوة. بآلوكراوةتةوة، رؤمو ئةوروثا ستراتيذى بةلطةيةى دوو ئةو(ESSوNSS) كة دياريكةرىريكارى ئةمريكابة نيودةولةتى، سياسةتى ثانتايى لة ئةوانةلة ئةوان كليلى ناسينى سياسةتى تر واتايةكيسآ لة و جيهانيةكان قةيرانة روبةرووبونةوةىدياريكردنى لييانبكؤلريتةوة: دةتوانريت خالداهةرةشة دياريكردنى جيهانيةكان، ليثرسراويتيةطونجاوةكان ئامرازة دياريكردنى و جيهانيةكان

بوونةوةيان. رووبةروو بؤاليةنةكان سآ شيكردنةوةى أ)

هةلقوآلوى تيرؤريزمو ثيشكةوتن نةبوونى

ئازادية و طةشة

Page 97: ideaDeplomatic

96

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

97

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

لة ئةوروثاييةكان تيطةيشتنى .1جيهانيةكان بةرثرسياريتية

سةرنجى بةرثرسياريتيدا ــوارى ــةب لو جيهاني بابةتة بؤ زياتر ئةمريكاييةكانليبراأل سيستميكى لة بةرطرى طشتيةكانة،ثاراستنى و لةبةرضاوة مرؤظايةتى ريزى دةكات،كارةكانيةتى، لةسةرو ئةمريكايى هةذمونىبةرثرسياريتيدا سنورى لة ئةوروثا لةبةرامبةرداطرنطة بــةالوة ناوضةييةكانى بابةتة زياترو فرةاليةن دةكات سيستميكى لة و بةرطرىبابةت طرنطترين بة ئةوروثا لة سةقامطيرىلة متمانةى بير هةذمون جياتى لة دةزانيت و

دةكاتةوة. ئةوروثابنةماى لةسةر NSS ئةمريكا ستراتيذىبيباكانة دةستورى كارى طرنطيدان بة لؤجيك،ئامانجى بة جيهانى ستراتيذى وةك هيرشبةر وبةهاكانى و ئةمريكا باآلدةستى ثاراستنى بةها لةثيشكةوتنى كة ــات دةك ثيشنيارناسينى هةستى لةسةر بنةماى ليبراليزميةكانئامانجيك دةطريت، سةرضاوة ئةمريكا جياوازىسارددا شةرى دواى سةركةوتنى لةلؤجيكى كةسيثتةمبةر 11 روداوةكانى و دةطريت جيطةوردبينيك هاوشيوةى زةمينةيةدا لــةمستراتيذى يان ESS لةبةرامبةردا كاريكردوة.سةرضاوة جيهانى كيبركيى ئةوروثا ئاسايشىتايبةتى نيطةرانيةكى وةك سروشتيةكانئةوروثا طريدراوى بوونى زياتر لةسةر جةختستراتيذى لة كة دةكاتةوة وزةدا بوارى لةثرؤسة بةسةرنجدانة نةهاتوة. ئةمريكادائاشتى زةمينةسازى هيزى وةك طشتطيرةكانجةختدةكاتةوة ESS ئةوروثا، طةشةسةندنى وهاوكاريةوة لةريطةى سةقامطيرى لةسةربردنةوة. ريطى هيرش ئةمريكا لة وةك نةكبؤ دامةزراندن يةكةميان هةية، خاأل دوو ليرةدائاشتى، خــاوةن كيشوةريكى ثاراستنى وباشتركردنى لةسةر ثيداطرى بةئاشكرا ESSكة زةويــانــةى لةوسةر سياسى سيستمىقازانجى ضونكة دةكاتةوة، ئةوروثان هاوسيىبةريوة بةباشى هاوسيكانى وآلتة ئةوروثايةببرين. دووةم ئةزمونى ئةوروثا لةسةر بنةماىياسا جيبةجيكردنى لةبوارى بةرثرسياريتىخؤى فرةاليةن ريكخستنى و نيودةولةتيةكان

نيودةولةتى ئةزمونيكى بؤ كؤتاييدا لة لةخؤيدا،دةطؤريت.

مةترسية بؤ ئةوروثا تيطةيشتنى .2جيهانيةكان

ئةمريكا سترتيذى مةترسيةكانةوة لةبارةىضةكدار تيرؤريزمى باوةرة الدةرةكان، رةفتار وخاوةن سةركيشى وآلتانى كؤمةلكوذ، ضةكى بةبة ئيسالمى جيهانى طرذى كؤمةلكوذ، ضةكىئةوروثا ستراتيذى بةآلم دةزانيت، مةترسىلةجياتى الدةرانة، باوةرى و رةفتار لةجياتى وةك كؤمةلكوذ بة ضةكى ضةكدار تيرؤريزمىحكومةتة لةجياتى ضةكانة، ئةم ثةرةثيدانىشكستخواردو، حكومةتى وةك سةركةشةكانوةك ئيسالم جيانى لة طــرذى لةجياتىمةترسى و تاوانى ريكخراو، ئةمانة بة تيرؤريزم

دةزانيت.ثينج بة ئاماذة ئةوروثادا لةستراتيذى

مةترسى كراوة:كؤمةلكوذةكان. ضةكة ثةرةثيدانى (1

تيرؤريزم. (2شكستخواردو. وآلتانى (3

ريكخراو. تاوانى (4ناوضةييةكان. بوونةوة رووبةروو (5

لةطةأل ستراتيذة ئةم ــةوةى ئ لةطةألهاوشيوةية، ئةمريكا ئاسايشى ستراتيذى

بةثيى جياوازة. زؤر ضوارضيوةوة لةرووى بةآلمطةورةترين مةترسى بؤ ئةوروثايى ليكدانةوةىكة كؤمةلكوذة، ضةكى ثةرةثيدانى مةترسىبةآلم لةناوضةكةدا، ضةكة كيبركيى بوارى مةترسى طةورةترين بة تيرؤريزم ئةمريكا ئةوروثا تيروانينى جياوازيةكيتر دةزانيت.رايس كؤندؤليزا تيرؤريزمة. سةرضاوةى بؤنةبوونى هةلقوآلوى تيرؤريزم وتويةتى،بؤضونى بة بةآلم ئازادية، و طةشة ثيشكةوتن ووةك جؤراوجؤرى هؤكارى ئةوروثاييةكانسياسى قةيرانة كلتورى، مؤديرنيزمى فشارىهةية ئةوطةنجانةدا بيطانةيى و كؤمةآليةتى ـجياوازيةكي دةذين. بيطانةكان وآلتة لة كةئةوروثا كة ئةوةية، تيرؤريزم بؤ تيروانين ترىبوشدا لةسةردةمى ئةمريكا بوو ستراتيذى دذىكؤميسيارياى ثاتن) (كريس بةياننامةى لة ولةمانطى ئةوروثا دةرةوةى ثةيوةنديةكانىدذى يةكيتية ئةم كة هاتوة، شوباتي2004داو عةرةب لةطةأل تيرؤريزمة بوونى يةكسان

جيهانى ئيسالم.ئامراز لة ئةوروثاييةكان تيطةشتنى .3قةيرانة بوونةوةى ــةروو روب شيوازةكانى و

جيهانيةكانستراتيذى لة ريكارانةى و ئامراز ئةوسةربازى، ئامرازى لة بريتية هاتوة ئةمريكادا

NSS ئةمريكا نةتةوةيى ئاسايشى ستراتيذى ESS ئةوروثا ئاسايشى ستراتيذى بابةتطشتى جيهانى / ناوضةيى زؤرتر

سيستمى ليبراأل اليةن فرة سيستمى

مرؤظبةرثرسياريتيةكان ريزى ئةوروثا لة سةقامطيرىئةمريكا هةذمونى ثاراستنى ئةوروثا متمانةى ثاراستنى

الدةر باوةرى و رةفتار بوونةوةكان روبةروو و شةر

هةرةشةكان

تيرؤريزم كؤمةلكوذةكان ضةكة ثةرةثيدانىوآلتانى سةركيش دواكةوتو وآلتانى

ئيسالم جيهانى لة طرذى ريكخراو تاوانى و تيرؤريزمليبرالى ئايدؤلؤذياى و عةسكةرتاريةت مةدةنيةكان دامةزراوة

ئامرازةكان

ريطرانة شةرى توندوتيذيةكان لة ريطرىئازاد وآلتانى لةطةأل هاوثةيمانى نيودةولةتيةكان رذيمة

ئةمريكا سةرثةرشتى يةكطرتوةكان نةتةوة ضاوديرى

Page 98: ideaDeplomatic

98

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

99

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ريطرانة، هاوثةيمانى شةرى بيروباوةرى ليبرالى،ئةمريكا، سةرؤكايةتى بة خؤبةخش وآلتانىزياتر ئامرازةكان ئةوروثادا ستراتيذى لة بةآلمبةستن ثشت توندوتيذى، لة ريطرى مةدةنى،لةذير كاركردن و نيودةولةتيةكان رذيمة بة

نةتةوةيةكطرتوةكانن دةسةآلتى

نةرمى دةســةآلتــى طرفتةكانى �ئةوروثا

يةكيتى بوونى الواز وردة وردة .1ئةوروثا

وةك ئــةوروثــا يةكيتى دروستبوونىدروستبوو وآلتانى ئةوروثا ثيويستى يةكطرتنىلة هةلطيرسانى شةريكى بةمةبةستى ريطرتنهةولدانى و دوةم جيهانى شةرى دواى جيهانيتردروستكردنى بؤ ــاوا رؤذئ ئةوروثاى زياتريةكيتى سؤظيتى و خؤيان هاوسةنطى لةنيواندةسةآلت والت ستيظان وتةى بة بةآلم جاراندا،بةرةو وردة وردة ئةوروثا يةكيتى كاريطةرى وهؤكارةكانيشى طرنطترين و دةروات الوازى

ئةمانةن:ئةوروثا قورسايى كةمبوونةوةى -لةطةأل بــةبــةراورد جيهانيدا كاروبارى لةبوون ثير دانيشتوان ضونكة ،1900 سالى ئةوروثا ثشكى كةمبوونةوةى و كةمبونةوة ولةطةأل بةراوردكردنى بة جيهانى ئابورى لةسالى كة بةشيوةيةك ئاسيا ئابوريةكانى طةورةئابورى لة ئةمريكا و ئةوروثا ثشكى 1900بةرامبةريشدا لة بوو %50 لة زياتر جيهانىلة بةآلم بوو، %20 لة كةمتر ئاسيا ثشكى50% بةرهةمى ئاسيا نزيكةى ئيستادا ثشكى

.2025 سالى تا جيهانة خاوىيةكيتى يةكثارضةيى لة هةرةشة -ماستريخت ثةيمانةكانى بوونى لةطةأل ئةوروثا

هؤكارةوة: ئةويش بةهؤى ضوار ليسبؤن ووةك ــى دةرةك دوذمنى 1) نةبونى

هاوكارى. بؤ هاندةريكئةوروثا يةكيتى برياردانى سيستمى (2روى ثانتايى لة و ثيكهاتوة وآلت 27 لة كةطةيشتنة بؤ زؤريان جياوازى سةرمايةوة و

هةية. برياردانهاوبةش دراوى هةلةى بريارى (3

ئابورية سياسية بنةما رةضاوكردنى بةبآلة و ليكردنيان ثشتيوانى بؤ ثيويستةكان

ناسيؤناليزم. كؤتاييشدائابورى قةيرانى فشارى ئةمانةش لة بيجطةرةخنة ئةوروثا يةكيتى وآلتانى الوازى بؤسةرئةطةرى يةكيتية و ئةم ترى وآلتاني دةكاتة بؤئةندامانى لة ذمارةيةك دةرةوةى ضوونة

ليدةكريت.وزة بة ئةوروثا ثيويستى .2

يةكيتيةكى وةك بةوزة ئةوروثا ثيويستىطرفت دةتوانيت ثيشةسازى وآلتانى لة ثيكهاتوبكات. دروست ئةوروثا نةرمى دةسةآلتى بؤوزة بةدةستهينانى 2025 بؤ سالى تا ئةوروثا

دةبةستيت. روسيا بة ثشتكاتى لة ئــةوروثــا كةلينةكانى .3

كؤتايى. بريارى نةطةيشتنة و قةيرانةكاندائةوروثايةكى روخــســارى بابةتة ئــةمنيودةولةتيةكان ياريزانة لةبةرضاوى يةكطرتووثيشكةشكردنى ضونكة ــات، دةك لةكةداربؤ ئابورى يةكطرتوى و ثتةو نمونةيةكىبةرطريكارى بة خؤى كة دةسةآلتيك، نويترين ثيويستة. زؤر دةزانيت نةرم دةسةآلتىيةكيتى ئةندامانى بيروراى جياوازى بابةتسةقامطيرى سندوقى دامةزراندنى بؤ ئةوروثاقةيرانى بة وآلتانةى ئةو يارمةتيدانى بؤ ئابورىبورطس) (ئةنتؤنيؤ وتةى بة تيدةثةرن. ئابوريدادراوى سندوقى ئةوروثاى بةشى ئةميندارىطرنطيان سياسيةكان بريارة خاوةن نيودةولةتى،داهاتى ئيمة و داوة ناوخؤييةكانيان بابةتة بةلةبارةى نمونة بؤ نيية. لةبةردةستدا ثيويستمانقةيرانى لة بوونى رزطار بؤ يؤنان يارمةتيدانى سالى ثرؤذةية ئةم ئةوةى لةطةأل ئابورى،ثةسةند برؤكسل كؤبوونةوةى لة 2011لةاليةن ثةسةندنةكردنى هؤى بة بةآلم كرا،ضونكة هةلوةشايةوة، ثرؤذةية ئةم سلؤظاكياوةئةم ئةندامةكانى سةرجةم دةنطى بة ثيويستى

هةبوو. يةكيتيةزؤرينة و كلتورى بوونى الواز .4

لة ئةوروثا. خوازىنيطةرانى ئةوروثا ماوةيةكة دةسةآلتدارانىفرة كؤمةلطة لةطةشةسةندنى خؤيانلة 2011 سالى ــرن. دةردةب كلتوريةكان

كاميرؤن) (دةيظد ميونخ ئاسايشى كؤبوونةوةىخؤى دذايةتى بةريتانيا وةزيرانى سةرؤكدةربرى كلتوريةكان فرة كؤمةلطة بةرامبةر كلتورى ناسنامةى ئينطليز ثيويستة وتى وميركليش ئةنجيال هةروةها بثاريزيت، خؤىكلتورى فرة كؤمةلطةى ئايدياى رايطةياندوة مةبةستى ميركأل بيطومان خواردوة، شكستىبة فةرةنساش ئةلمانياية. توركةكانى كةمينةهةنطاو ريرةوة ئةم لةسةر ثةضة ياساغكردنى

دةنيت.لةو مةدةنيةكان ثيكهاتة الوازى .5

وآلتانةى كراونة ئامانجا.مةدةنى ثيكهاتةى الوازى نةدانة سةرنجكة ليبيا وةك ئامانج دةيانكاتة وآلتانةى لةودروستدةكات. ئةروثا ئامانجةكانى بؤ طرفتريكخراوة نةبونى و خيلةكى ثيكهاتةىراطةياندنى و سةنديكاكان و كان NGOثيكهاتةى لة كة سياسى ثارتى و سةربةخؤكليلى رؤلى ديموكراتيدا سيستميكى سياسىنوآ سياسى سيستمى ثيكهاتنى بؤ دةبيننو ئةفغانستان ئةمريكا لة طرفتيك كة ئةستةمة.

بووة. طيرؤدةى عيراقلةو بونيادطةرايانة ئةنديشةى بوونى .6طةشةسةندنى و ئةروثان ئامانجى وآلتانةى

ئةوروثا لة توندرةوانة ئةنديشةىرؤذهةآلتى وآلتانى لة قاعيدة بوونىدةكــات زياتر نيطةرانية ئــةم ــاوةراســت نلة هةرشة ثشيويةوة نانةوةى بةهؤى ودةكــات. حكومةت ثيكهينانى ــدى رةوةنئةنديشةى طةشةى ناتوانين لةاليةكيتريشةوةوةك نةطرين لةبةرضاو ئةوروثا لة توندرةوانة 2011ى هاوينى تيرؤريستى روداوى بريظيك برينط (ئةندريس لةاليةن نةرويج بؤ ئاماذةيةكة كة (Andres B.Breivikكلتورى فرة كؤمةلطةى ئةوروثاييةكان ئةوةى

دةكةنةوة. رةتى و ناكةن ثةسةند

287 سياسى ذمارة سةرضاوة: ئيتآلعات

Page 99: ideaDeplomatic

98

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

99

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

حتشال ؤ ه[جلئ �حألث حتمج٢

و ئيسالم ناكات سوكايةتى بة ئةمةريكاتوندرةوة ئيسالمى دذى

جيهاني ئيسالميي ئةمريكا و

Page 100: ideaDeplomatic

100

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

101

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و كرد ئيسالم بة بيريزيي فيلمةي ئةوباليؤزخانةكاني سةر بؤ ثةالماردانانةي ئةوتوندوتيذةكاني خؤثيشاندانة و ئةمريكافتيلةيةكي ليكةوتةوة، ئيسالميي جيهانيلةو هةلضوون، و تورةبوون بؤ لةباربووشاراوةتر قولترو هيزي كؤمةلطةيانةدائابوريي ضةقبةستني و بيكاريي كة ضاالكن،سةركوتكردن ضةوسانةوةو لة سال دةيان وثيشووةوة حكومةتةعةرةبيةكاني لةاليةن

شةتةكي كردون.والتة ئةم عةرةبيي، بةهاري دوابةدوايجةنط طؤرةثاني بوونة ئازادكراوانة تازةميانرةوةكان ، توندرةوةكان ئيسالمية بؤثيشبركييانة هةموو كة عيلمانييةكان، وطؤراني ئاراستةي بةسةر ــةالت دةس بؤدةرةوةى سياسةتي رةنطة ديموكراتيدا.هيزو ئةم بةسةر دةســةالتــي ئةمريكاهةنديك نيية طرنط نةبيت، ثةالماردانانةدا

دةكةنةوة. بير ضؤنئةوانةي و ئيسالميةكان سةركردة لة زؤرو ثشيويي بةثةرؤشن ئةلقاعيدةن، بة سةربقؤزنةوة. خؤيان بةرذةوةنديي بؤ نائاراميحةسةن ويرانكةرانة هيزة لةو يةكيك و حيزبوالية سةرؤكي كة نةسروالية،لة ئةمريكاي دذة طةورةي خؤثيشاندانىو ناو دةيةويت ئةو بيطومان كؤكردةوة. لوبنانداضاكي زياني كة بذيةنيتةوة، خؤي جةماوةرييلةطةل هاوثةيمانيةكةي بةهؤي ثيكةوتبوو

بةشار ئةسةد. سةرؤكى سوريا،بةئةمريكايانةي دذ ئيسالمية توندرةوة ئةولة سي و باليؤز ستيظنسي كريستؤفةر ليبيا، بةنغازي لة كوشت هاوريكانيانئاذاوةيان ديكةشدا شارةكاني لة ياخودكةسانةيان ئةو ترسيي هيندةيتر ، نايةوةلة بةزؤريي موسولمانةكان كة بةرزكردةوةتةماشا كينةوة و رق و لينةبوردن ئاوينةيزؤريان زياني توندرةوةكان دةكةن.هةروةها بازرطانيي و طةشتياريي و ئابوريي خؤيان بةو ثشيويي لة ناكريت كة طةياند، خؤيان

بكةن. نائاراميدا طةشةحكومةتةكانيان لة داوا ئةوةي لةبري

بؤ نيشتةجيبوونيان شويني كارو بكةنخؤيان بايةخي خؤثيشاندةران بكةن، دابينكة ضركردةوة، وكرض كال فيلميكي لةسةرميشك كينةوقيني بازرطاناني كؤمةليكئةمريكا. لة كردبوو دروستيان تةسكبة عةرةبدا جيهاني لة هةوال كةنالةكاني ئةوةي بيرؤكةي ئيدي ، دةولةتة هي زؤرييضاوديريي نايةويت ئةمريكا حكومةتي كةسةر لة دذة-ئيسالمن كة بكات بابةتانة ئةو ميشكي بة هيشتا رادةربرين، ئازاديي بناغةيئةيلولي لةمانطي ناضيت. موسولماناندا لة زؤركاريكاتيري فةرةنسي طؤظاريكي رابردوشدابالوكردةوةو موحةمةدي ثيغةمبةر ناشيرينيهةلضوو تورةيي نويي ديكةي شةثؤليكي

بةهؤيةوة.ذيرانة ئؤباما ســةرؤك 2009دا لة موسولمانةكاندا لةطةل ئاشتبوونةوةي هةوليبؤ بانطةوازي دا ليدواني قاهيرة لة كةهاوبةشدةكرد ريزطرتني بؤ بؤضوونيكنةكات دوودلي لةهةمانكاتيشدا بةلينيدا، وكة توندرةويي- بةطذداضوونةوةي لةنةكةويتة ئيسالمدا لةطةل هةرطيز ئةمريكاموسولمانان لة داواي هةروةها شةرةوة.ئةوئاشتيخواز و هةلبذيردراو حكومةتي كردكةم بطريت. ميللةت لة ريز كة ثيكبهينن،

دةكرد ئةوةيان ثيشبيني كاتة ئةو كةسوةك عــةرةب جةماوةراني لة ضةند كة بةدةستهيناني بؤ هةولدان دةكةونة ئيستائاذاوةو لة ثر كة ئيستا، ستاندةرانة. ئةوبة طلةييةكان و نارةزايي ثشيوين،ثيويستةقةرةبالغيةكان زوربةيان ببينرين. وتة و دةقبوون. زؤر كةمتريش يان ضةند هةزاركةسيكبةتايبةتي- تونسيةكان و ليبيايي سةركردة لةو توركيا وةزيراني سةرؤك هةروةها بةالمدرةنطةش، بةو و، سعودية لة طةورة موفتيتوندوتيذيةكانيان ميسريةكان سةركردةلة ئاسايش كة دا بةلينيان و كرد مةحكومبةهيز ئةمريكا كونسولطةريةكاني باليؤزخانةوبةرز دةنط بةردةوام ئةوان ثيويستة بكةن. روون جةماوةري بؤ بةئاشكرا بكةنةوةوئةمريكادا لةطةل ثةيوةنديي بؤضي بكةنةوةستيظنسي هةولياندا ليبياييانةي طرنطة.ئةوبة هةستيان بيطومان بكةن رزطار باليؤز

دةكرد. ثةيوةنديانة ئةو نرخيتؤمةتي كؤماريةكان و رؤمني ميتالوازو ئؤباما طواية دروستكرد نابةجييانتةئكيداتي تةنها ــةوان .ئ بــووة ليبوردةليكنةضوو زؤرجاريش و سةرليشيوينةرشويني لة دةدا بةدةستةوة ثيضةوانةيان ونةطةشتن ثةيامة لةو طونجاو. ئةلتةرناتيظيهةولبدات ناشبيت و ناتوانيت واشنتؤن كةبةسةر بسةثينيت خؤي ويستي ئيرادةو

عةرةبيةكاندا. شلؤقة ديموكراسيةبكشييتةوة ئةطةر دةبيت ،هةلة بةالمتونس و و لة ليبيا لة ثشتطيريكردني ميللةتلةسةر بونيادناني حكومةتي كة سورن ميسر،لةسةر فرةيي كؤمةلطةي و ديموكراتييلة هةنديك ياسا، هةروةك حوكمي بناغةينوينةران-كؤنطرس-داوايدةكةن. ئةنجومةنيريطةيةك بةهةر بةشداربيت ئةمريكا دةبيت

هةبيت. تواناي

THE NEW YORK سةرضاوة:TIMES

ئؤباما سةرؤك 2009دا لةهةولي ئاشتبوونةوةي ذيرانةلة لةطةل موسولمانةكاندا كةبانطةوازي دا ليدواني قاهيرة

ريزطرتني بؤ بؤضوونيك بؤبةلينيدا، و هاوبةشدةكرددوودلي لةهةمانكاتيشدا

بةطذداضوونةوةي لة نةكاتتوندرةويي

Page 101: ideaDeplomatic

100

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

101

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و دارايى سةرضاوةى

خةلق موجاهدينى ثيطةى

ط[حب[:جبدئؤ[ذ ط[ث

Page 102: ideaDeplomatic

102

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

103

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

خةلق موجاهدين ناوى دةرهينانىتيرؤريستيةكانى ريكخراوة ليستى لةلة جؤراوجؤرى كاردانةوةى ئةمريكا،دواى خؤيداهينا. بة جيهاندا ئيران و ئاستىئاستى ريكخراوة، ئةو سياسى متمانةىطؤرانكاريية لة كاريطةريدانان بؤ تواناكانىدةرةكى ثشتيوانانى ئيراندا، ناوخؤيةكانىلةو داراييةكانيان، سةرضاوة تايبةت بةناوى دةرهينانى دواى كة بوون بابةتانةبةر تيرؤر دراونةتة ليستى ريكخراوة لة ئةوو سياسةتمةداران شرؤشةى و باس قسةو

ليكؤلةرانةوة.كاردانةوةكان، بؤ تيروانيندا يةكةم لةنيوان لة ئاشكرا دةبينريت ناهاوسةنطيةكىسياسيةدا، بريارة ئةو نةيارانى و اليةنطرانبة بةرامبةر ئةمريكا بريارةكةى نةيارانىكؤمارى اليةنطرانى لة: بريتين موجاهدينثاشايةتى اليةنطرانى ئيران، ئيسالمىكةسايةتية نةتةوةخوازةكان، ئيران،ميلى ريكخراوة بة سةر ناسراوةكانىو ضةث ريكخراوة و مةزهةبيةكان –

سؤسياليستةكان.خةلق موجاهدينى ئةوةى هؤى بةنكؤلى و ثاوانخوازى بيرى لة بةردةوامة ديكة ئوثؤزسيؤنةكانى ريكخراوة بوونى لةريكخراويكى بضوكى ضةند دةكات، تةنهادةناسيت بةرةسمى خؤى ثاشكؤىئؤثؤزسيؤنى ناو لة ئةوتؤى ثيطةيةكىكؤمارى هاوشيوةى و نيية ئيرانيدالةو و دةكةن بؤ خويندنةوةى ئيسالمى

هةية. نةيارى زؤرترين بارةيةوةئيرانيانى نةتةوةيى ئةنجومةنىبةريوةبةرانى كة ئةمريكا لة نيشتةجآهةلطرتنى هةولى سالة ضةندين ماوةىئاساييكردنةوةى و ئيران سةر سزاكانىواشنتؤن و تاران نيوان ثةيوةنديةكانىنةيارانى ثيشةوةى ريزى لة دةدةن،لة خةلقداية موجاهدين ناوى دةرهينانى

تيرؤر. ليستىناسراوةكانى كةسايةتة هةروةها

ئيستا كة خةلق موجاهدين ثيشووى و خودابةندة مةسعود وةكو لييدابروانسياسى كةسايةتة لة بةرضاو ذمارةيةكىدذى بيانى، و ئيرانى ناسراوةكانى وخستوةتة طومانيان ثةنجةى و بريارةكةن

ئةمريكا. بريارةكةى سةر

بريارةكة اليةنطرانىدارايى، تايمزى رؤذنامةى كاتيكدا لةخةلقى موجاهدين نــاوى دةرهينانىبة تيرؤريستةكان طروثة ليستى لةو ثارة "هةذمونى ئاشكراى نمونةيةكىقةلةمداوة، لة واشنتؤن" سياسى دةلاللىديكةش بيانيةكانى رؤذنامة لة ذمارةيةككارةساتبار" "كؤميدياى بة هةنطاوةيان ئةوكةسايةتى ذمارةيةك بةالم وةسفكردوة،بريارةكةى لة ثشتيوانى ئةمريكا، ناسراوى

دةكةن. والتة دةرةوةى ئةو وةزارةتىثةيوةندية لــيــذنــةى ــى ــةرؤك سكؤنطريسى هةوالطرى و دةرةكيةكان كؤماريةكانة، بة ســةر كة ئةمريكاثشتيوانى كة كةسايةتيانةية لةو يةكيكهيؤشلتؤن، ذةنرال كردوة. بريارةكة لةسةردةمى لة ئةمريكا سوثاساالرى

مايكل كلينتؤن، بيل سةرؤكايةتىريج، تؤم طشتى، ــارى داواك مؤكاسى، سةردةمى لة ناوخؤ ئاسايشى وةزيــرىيةكةمين جؤنز، جيمز ذةنرال بوشدا، جؤرجباراك نيشتمانى ئاسايشى راويذكارىسةرؤكى لة يةك هةر هةرةوةها ئؤباما، (ئيف ناوخؤ ئاسايشى ريكخراوى ثيشووى(سى هةوالطرى دةزطاى ئاى) – بى –ثشتيوانى ئةمريكاش ئةى) – ئاى –

دةربريوة. بريارة ئةو بؤ خؤيان2007دا، سالى نيسانى 27ى لةفةرماندةى كــالرك) (وسلى ذةنــرالئةمريكا ضةكدارةكانى هيزة ثيشووىسةرقالى دةرةوة وةزارةتــى رايطةياند:" ناوى بة ثيداضوونةوةية و تاوتويكردنليستى لة ناويان كة ريكخراوانةى ئةولةو موجاهدين ناوى بؤضى تيرؤرداية.دةبيت ثيمواية دةرناهينن؟ رةشةدا ليستة

." دةشيهينيت هةر و بينن هةنطاوة ئةو

طوماناويةكان ضاالكيةطشتى سةرؤكى كانيسترارؤ، وينسهةوالطرى دةزطاى تيرؤرى دذة يةكةىضاوثيكةوتنيكى لة ئةمريكا ثيشووىخةلق موجاهدين رايطةياند:" رؤذنامةوانيدا(دةزطاى مؤساد تيرؤرى لقى لةاليةنبةكاردةهينريت، ئيسرائيلة)وة هةوالطرىكة خستوةتةروو ئةوةشى هةروةهادةضنة راهينان بؤ خةلق موجاهدينئيران ـــةى رةوان ــر دوات و ئيسرائيلئةنجامدانى مةبةستى بة دةكرينةوة، لة جؤراوجؤر ضاالكى و تةقينةوة كارىبةرامبةر لة و ئيسرائيلدا بةرذةوةندىئيسرائيل لة زؤر ثارةيةكى كارةيدا ئةو

وةردةطريت.هاوكارية طرتنى لــةبــةرضــاو بــةهةوالطريةكانى دةزطا نيوان نزيكةكانىرةتكردنةوةى ئةمريكا، و ئيسرائيلدةزطاى بــاالى بةرثرسيكى وتةكانى

نيية. ئاسان كاريكى ئةمريكا هةوالطرى

موجاهدينى ئةوةى هؤى بةلة بيرى خةلق بةردةوامة

بوونى لة نكؤلى و ثاوانخوازىئوثؤزسيؤنةكانى ريكخراوةضةند دةكات، تةنها ديكة

ثاشكؤى بضوكى ريكخراويكىدةناسيت بةرةسمى خؤىناو لة ئةوتؤى ثيطةيةكىنيية ئيرانيدا ئؤثؤزسيؤنى

Page 103: ideaDeplomatic

102

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

103

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ــراوة ــالوك ب ــارى ــي هــةنــديــك زانئاماذة ئازادةكانةوة سةرضاوة لةاليةن لة خةلق موجاهدين بةكارهينانى بةبيانيةكانةوة هةوالطرية دةزطا اليةنكارى ئةنجامدانى مةبةستى بة دةكةن،بةرنامة دذى لة توندوتيذى و تةقينةوة دةزطاى دةوتريت ئيران، ئةتؤميةكةىجيطير و دانان لة ئيسرائيل هةوالطرى هاوكارى نيتدا ستاكس ظايرؤسى كردنى

وةرطرتووة. خةلق موجاهدين لةئيتالعاتى وةزيرى موسلحى حةيدةرسالى ئؤكتؤبةرى مانطى لة ئيران سيخورى رايطةياند، ذمارةيةك 2010دا

كردوة. دةستطير ئةتؤميان

دارايى سةرضاوةىكة بةناوبانطانةى ئةمريكية ئةو موجاهدين ناوى دةرهينانى لة ثشتيوانىزؤربةيان دةكةن، تيرؤردا ليستى لة خةلقسيمينارة كؤنفرانس و لة كةسانةن كة ئةوسالى 2 مــاوةى لة خةرجيةكاندا ثرهةوليانداوة و بةشداريانكردوة رابردووداموجاهدين ناوى دةرهينانى بؤ زةمينة

خؤش بكةن. تيرؤردا ليستى خةلق لةلة ناسراوةكان كةسايةتية زؤربةىواشنتؤندا سيمينارةكانى و كؤنفرانسلة و بكةن ثيشكةش وتار ليكراوة داوايانوةرطرتووة، زؤريان ثارةيةكى بةرامبةرداكة هؤكارةية، بةم ثشتبةستن بة رةنطةلةندةن ضاثى ئابورى تايمزى رؤذنامةىو ثارة "هةذمونى بة ئةمريكا بريارةكةى

وةسفدةكات. سياسى" دةاللىضةكدارةكانى ريكخراوة ثيضةوانةى بةخوازى رزطارى "ريكخراوى وةكو ديكةىلة تاميل" "ثلنطةكانى يان فةرلةستين" وةرطرتووة بيانيان هاوكارى كة سريالنكا،ليبراوة هاوكاريانةيان ئةو كة كاتانةدا و لةرووبةرووى طرفتى دارايى طةورة بوونةتةوةبوونةتةوة، نزيك هةرةسهينان لة وطةنجينةى خةلق موجاهدين ــةالم ب

بة توانيويةتى و هةية بةهيزى درايىلة ثرخةرج كؤنفرانسى دةستكراوةيةوة

ببات. بةريوة واشتنتؤنسةرضاوة لة يةكيك بيطومان داراييةكانى موجاهدينخةلق كؤكردنةوةىلة ئةندامةكانيةوة اليةن لة هاوكاريةاليةن هةنديك ئةوروثادا، بةالم والتانى

زؤربةى سةرضاوةى كة بروايةدان لةووالتانى خةلق موجاهدين داراييةكانى

ئيسرائيلة. لةوانة بيانية،سةركردةكانى لة ) خودابةندة مةسعودئاماذةى وتاريكدا لة موجاهدين) ثيشووىكةضاالكيةكانىموجاهدينخةلق بةوةداوةثةرةيسةندوة،، ئؤردن لة دوايانةدا لةمخانةوادةى بوونى بة خودابةندة ئاماذةىتايبةت بة ــؤردان، ئ لة حسينة ســةدامريكخراوةية ئةو بةكارهينانى و كضةكةى

عيراق. كردنى بارودؤخى نائارام بؤ

داهاتووى موجاهدينلةطةل دذايةتيكردن دواى رةنطةئيران، دذى لة ـــى دةرةك جةنطىخةلق موجاهدين لةطةل كردن دذايةتىو نةياران هاوبةشى تايبةتمةندى ديارترينبيت. ئيران ئيسالمى كؤمارى اليةنطرانىئيران، ثيشووى رذيمى اليةنطرانىلة خةلك موجاهدين ــى رؤل هةرطيزفةرامؤش ثاشايةتيدا رذيمى روخاندنى هةرطيز كورديش ئؤثؤزسيؤنى و ناكةنسةركوتكردنى لة خةلق موجاهدين رؤلىو كوردستان بــاشــوورى كوردةكانى

لقى لةاليةن خةلق موجاهدينهةوالطرى (دةزطاى مؤساد تيرؤرى

بةكاردةهينريت، ئيسرائيلة)وةكة خستوةتةروو ئةوةشى هةروةها

دةضنة راهينان بؤ خةلق موجاهدينئيران رةوانةى دواتر و ئيسرائيل

مةبةستى ئةنجامدانى دةكرينةوة، بةجؤراوجؤر و ضاالكى تةقينةوة كارى

لة و ئيسرائيلدا بةرذةوةندى لةزؤر ثارةيةكى كارةيدا ئةو بةرامبةر

ئيسرائيل وةردةطريت. لة

Page 104: ideaDeplomatic

104

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

105

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

طرتنى لة بةعس رذيمى كردنى هاوكارىناكةن. لةبير كةركوكدا

و حسين سةدام كردنى هاوكارىكة دةيان ئيران دذى لة هيرشى سةربازىبيرةوةريةكى و ليكةوتةوة كوذراوى هةزاربةجيهيشتووة. ئيران خةلطى الى لة تالىجاويدان فروغى يان مؤرساد (ئؤثةراسيؤنى

خةلق موجاهدين 1989 سالى كة بريارى ثرؤذة قبولكردنى دواى رؤذ شةشقبولكردنى و ئاسايش ئةنجومةنى 598ىبة و ئةنجاميدا ئيران، دذى لة ئاطربةستهيزةكانى بةالم شكستيهينا، هؤيةوةلة عيراقةوة خاكى ناو لة موجاهدينهيرشيان ئيرانةوة خؤرئاواى سنوورةكانىهيرشةكة، دةستثيكردنى لة بةر كرد،موجاهدين سةركردةى رةجةوى مةسعودماوةى لة هيرشةكة بةلينيدا فةرماندةى و

تاران). بطاتة سةعاتدا 48لة ريكخراوة ئةو تيرؤريستى ثيشينةىجيطايةكى فةرةنسا) لة (بةتايبةت ئةوروثالة ريكخراوة ئةو وةرطرتنى بؤ كةمى

هيشتوةتةوة. ئيران دةرةوةىموجاهدين هةولةكانى بةريتانيادا لةسياسى طروثيكى وةكو قبولكردنى بؤ،2007 سالةكانى لة ناسةربازى

شكستيهينا. 2010دا ،2008دوو لة موجاهدين سةركردايةتىنةداوة هةوليكيان هيض رابردوودا دةيةىجيهانى طؤرانطاريةكانى لة تيطةيشتن بؤلة فيكريان بوذانةوةى هيض و ئةمرؤدابانطةشةى هيشتا و نةكردوة خؤيانداثالةوان و تاكثةرةستى ئؤردوطايى، ذيانىناوةنديتى، و ضركراوة ثالندانانى ثةروةري،كويرانة ثةيرةويكردنى و رةها فةرماندةيى

دةكةن..جيهان طؤرانكاريةكانى لة موجاهدينراى و ناوضةكة رؤذانةيةكانى ثيويستية وطؤرانكاريةكانى و ئيران ناوخؤى طشتىجيماوة، بة ئيران دةرةوةى ئوثؤزسيؤنىسةر لة ثيداطرى كاتيكدا لة ــةوان ئ

دةيةى ئؤردوطاى فيكرى شيوازىئازادى سرودى كة دةكةنةوة، شةستةكانلة خةلك ويردى بووةتة ديموكراسى و

موسلماندا. والتانىلة خةلق موجاهدين ناوى دةرهينانىئةمريكا تيرؤريستةكانى طروثى ليستىبة زياتر دةستراطةيشتنى بةشوينيدا وئةطةرى و ئةمريكا دةســةالتــدارانــىكؤنطرة، ــى داراي هاوكارى وةرطرتنىضاالكانةى بةشدارى بؤ ثيويست مةرجى

ــازاددا ئ ئيرانى سوبةينيى لة ــةوان ئبةديناهينيت.

موجاهدين بؤ ئةوةى سةرةكى مةرجىرؤل داهاتوودا ئيرانى لة بتوانيت خةلك و لة فيكرية وةرضةرخانيكى بنوينيت،

ريكخراوةيةدا.

فةرةنسا راديؤ سايتى سةرضاوة:

Page 105: ideaDeplomatic

104

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

105

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كوردو دةولةتى كوردى

ئخل مخحبئىحتال ض جن ظؤجب

Page 106: ideaDeplomatic

106

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

107

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

دروستبوونى جالديران شــةرى لةثيشمةليك حكومةتى كوردييةكانء ئةمارةتةبووة لةشؤرشدا كورد مهاباد، كؤمارى مةحمودءدامةزراندنى سةربةخؤىء بةدةستهينانى بؤقوربانى بيوضانيدا لةخةباتى كوردى، دةولةتى هةموو مالويرانى مةرطةساتء لةرادةبةدةريداوة،كوشتنى سياسةتى كةنةفتكردوة، تواناكانىجينؤسايد لةناوبردنء قركردنء بةكؤمةلء

سةثاوة. بةسةريدابةرذةوةندى بؤ زلهيزةكان دةولةتة سياسةتىطةورة كةغةدرى زانيوة بةرةوايان تايبةتياندابةشبكةن نيشتمانةكةى بكريت... لةكوردبخؤن، بةبةرضاومانةوة وآلتةكةمان خيروسامانىكوردستان داطيركةرةكانى لةدةولةتة ثشتطيرىيارمةتيان سةربازى تواناى ء بةضةك بكةن،ليكردنمان... زولــم بؤضةوساندنةوةو بــدةن،حكومةتى ، بوو زلهيزةكان دةولةتة سياسةتىروخانء مةهاباديان كؤمارى ء مةحمود مةليك

لةناوبرد...رووخانى تةموزى1958 14/ى شؤرشىقوناغيكى عيراق، كؤمارى راطةياندنى ثاشايةتىءكورد ئــاراوة، هاتة ناوضةكةدا لةعيراقء نوآلةو دةكرد ثيشبينى دلخوشبوو، بةوشؤرشةنةتةوةييةكانى مافة بكريت بؤ حيسابى كؤمارةدالةساآلنى هةرضةندة بطريت... ضاو لةثيشسياسى، جوآلنةوةيةكى 60)دا و 59 و 58)ريكخراوةى، هونةرى، ء ئةدةبى ، كؤمةآليةتىعيراقدا كاتى لةدةستورى دةستيثيكردو زانستى...هاوبةشن عةرةب و كةكورد نرا، بةوةدا دان(قاسم) شيتطيرانةى سياسةتى بةالم لةعيراقدا،ئةوةكرد ناضارى ــوردى ك دةســةالتــةكــةىو بةرثةضدانةوة ء شؤرش بةرثاكردنى بؤ كةثةنا

بةريت... بةرطريكردنضؤن كــورد دوذمنانى دةبينريت تائيرةبةطةلةكةمانء ضييان بةرذةوةنديياندا لةثيناو

شؤرشةكانمانكردوة.دا ــى(1975) ــال س لة ــؤرش ش شكستىدوذمنى بوو... نةكراو ضاوةروان مةرطةساتيكىكيشةيةك لةعيراقدا كة بروايةى ئةو طةياندةكورد تاهةتاية كوردء كيشةى بةناوى نامينيتكوردم من بليت سةربةرزبكاتةوةء ناتوانيت مةحال بةرثاكردنةوة شؤرش هةلسانةوةو ء

دةبيت.(2)

رذيمى شؤرش و لةلوتبةرزى شكستى بةدواىو لةناوةراستى لةكؤتايى سالى(1975)دا بةعس

دامةزراندنى لةطةأل هاوكات ،(1976)دوذمنانى نوآ شؤرشى كلثةى (ي.ن.ك)دا

ئاراميى رايثةراندن. ئةبلةقكردو، لةخةوىكردة ضارةنوسى مافى ــوآ ن شــؤرشــىكوردستان دةرةوةى لةناوةوةء خةباتء دروشمىهةمةاليةنةكرد، بيوضانى بةخةباتيكى دةستىكاريطةرى شؤرشطيرييةكة خةباتة دروشمةكةو ثةناى بؤية بةعسكرد، ديكتاتؤرى رذيمى لةسةرئةنفال ء كؤمةلكوذى كيميايىء ضةكى بؤبرد... جينوسايد كوردستانء سوتماككردنى وطةلةكةمان (1988) كة مةرطةساتةكانى سالىتاوان رةشى ثةلةيةكى بووة بوةوة، رووبةرووىئةوانةى ء رذيمةكةى بةعسء بةميذووىملهوريكردو توشى هاوكارييانكردو...بةعسبةجينوسايدى كوردةوة كةتةنها طةياندية ئةوةىدةولةتة بةلكو سةرشيتانة ثةالمارى نةوةستيت،و بةسياسةتى داطيركردن عةرةبيةكانيش بداتءطةياند بةوة تاخؤى تاقيبكاتةوةء خؤى تاآلنكردنكةنداو شةرى دووضارى (1991)دا لةسالى

دابدريت... دةرسي خؤيدا مالى لةناو بيتءرةخسا هةلة ئةو شــةرةدا ئةو لةئةنجامىجينوسايد تؤلةى كةميك بتوانيت كةكوردراثةريوى بكاتةوة...جةماوةرى رذيمةوة لةولةثاريزطاكانى جطة توانى لةسالةدا كوردستانترى شوينى زؤر سليمانى و هةولير دهؤكء

بكات. ئازاد كوردستان داطيركراوى(3)

لةثرؤسةى كــورد سةركردايةتى ئةطةرثرؤذةى نةتةوةيىء بةبةرنامةء ئازادكردنى عيراقدائةمريكادا لةطةأل بةريكةوتن ئامادةكراو نيشتمانىهاوكارى بكردايةو ثرؤسةكةى بةشدارىكورد بداية... هاوثةيمانةكانى ئةمريكاو هيزةكانىلةو بةدةستدةهينا...دةكرا طةورةى دةستكةوتىبةسةربةخؤيىء لةسةرداننان ثيداطرى ثرؤذةداهةلوةشاندنةوةى كوردى، بةدةولةتى رازيبوونبةعسدا لةسةردةمى بريارانةى ئةو سةرجةمدةركرابوون، نيشتمانةكةمان طةلةكةمانء بةدذىمادىء ثشتطيرى كوردستان سنورى دياريكردنى

بكراية... سةربازى مةعنةويءئيمزا ريكةوتنء بةلطةيةكى هيض بةبآ نةكرينيشاندةرى ساغء ببيتةضاو كورد لةنيواندا كراوثرؤتؤ وةكو هاوثةيمانةكانى... ئةمريكاء هيزةكانىزؤرباش كود سياسى كةسةركردايةتى كؤليك ثرؤتؤكؤألء سةردةمى سةردةمةكة ــن دةزاندةتوانرا ئةوةشدا لةطةأل ئيمزاكراوة... ريكةوتنىداطيركراو، خاكى هةرضى ثرؤسةيةدا ئةو لةكاتى

ئازادبكراية هةبوو دابرينراومان تةعةريبكراو، ئاوديوى رةوانةى تةعريب هاوردةى عةرةبى ء

بكرايةتةوة. كوردستان سنورةكانىخؤيبوو جــيــى ــةدا ــةك ــرؤس ث لــةكــاتــىلةطةأل ريكةوتن كورد، سياسى سةركردايةتىكةلةكوردستاندا عةرةبيانةى اليةنة حزبء ئةوئازادكردنى دواى ضاوةروانبوون دالدةدرابوونءعيراقء ناو دابةزنة لةكوردستانةوة عيراقبةوةى بــدةن... دةسةآلت وةرطرتنى هةوليمةسةلةكةيان ء بةردةست بخرايةتة ثرؤذةكةيانرازيبوونء بةمةرجى يةكالبكردايةتةوةو لةطةلداطةلةكةمان بةمافةرةواكانى داننان بةثرؤذةكةء رووخانى كةدواى ليوةربطيراية، ئةوةيان بةلينى ثةرلةمانى بكةن...نةك هاوكارييان ــم رذيء سةربةخؤ نيمضة حكومةتى هةلبذيردراوبةشدارى بةعةشقى ئازادكراويان.. كوردستانيكىرادةستيان عيراقدا حكومةتى لةدامةزراندنةوةىاليةنانةى حزبء ئةو ئةمريكاء لةطةأل بكةينءرووخاء حكومةتى دابةزين كوردستانةوة لةناوبةناوى فاشى بةعسى رذيمى هةلوةشاوةى و

درووستبكةينةوة. نوى عيراقىكةسةركردايةتى مالويرانية داخء جيطاى بةآلمكوردستان، حكومةتى ثةرلةمانء كوردء سياسىبؤمان هــةلــةرةخــســاوةى ــةو ئ نةيانتوانى ليبوةربطرين.. كةلكى بيقؤزينةوةء هاتبووةكايةوةبؤ ئةساسى فاكتةرى بووينة بةثيضةوانةوةعيراقء ناوةندى حكومةتى دامةزراندنةوةىعةرةبية اليةنة سياسية حزبء ئةو يةكخستنةوةىسةر نيمضة كوردستانى عيراقء ناكؤكانةىسةربةخؤييمان ثيبةخشينةوة، خؤمانمان بةخؤىكردمانةوة هةلوةشاندةوةو خؤمان بةدةستىدةستطرتنةوة كةوتينة نوآ، لةعيراقى بةبةشيك(140)ى بةماددةى ثابةندبوون حكومةتةء لةوتةنها كورد ئةطةر كةلةكاتيكدا دةستورةوة.. بريارةكانى لةسةرهةلوةشاندنةوةى ثيداطرىئةو سةرجةم بكرداية، رذيمةكةى بةعسءكرابوون، كةتةعريب شاروشارؤضكانةى و شوينسروشتى ئاسايىء شوينى سةر دةطةرانةوة

جارانيان.(4)

بكةين بؤ دةولةتى كوردى؟ كةواتة ضىــارو دي طــؤرانــكــاريــيــةكــى لةئيستاداناوةراستدا رؤذهةآلتى لةناوضةى بةرضاودةستخراوةتة دةبينريت بةديدةكريت...بةدواي يةك رذيمةديكتاتؤرةكان بينةقاقاىدةهينرينةخوا دةسةآلت كورسى لةسةر يةكدا

Page 107: ideaDeplomatic

106

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

107

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بربوةتة ضاوى ئةمريكا ئةوةش رةوة..سةربارىوآلتانةشدا لةو بةنيازة ئيرانء سورياء دةسةآلتىكةوتوةتةبةر توركياش بكاتء طؤرانكارىضةوساوةى خةلكى جةماوةرى فشارى شاآلوئةو ناتوانيت ئةكات هةرضى ء كوردستانبكات. سةركوتيان دامركينيتةوةء هةلضوونةنويى باهؤزيكى نةمانةويت و بمانةويتلةو كورديش بةريوةية.. لةناوضةكةدا طؤرانكارىلةدنياء مةسةلةكةى هةية، بوونى طؤرانكاريانةداتةنانةت بةريتانياء ئةمريكاء ئةوروثاء وآلتانىدةزانن ئاشنابوونء ثيى عةرةبيةكانيش وآلتةداطيركراوةكةى ثارضة ضوار لةهةر كةكوردليكراوةء زؤريان غةدرى زولمء كوردستاندا قبولبكريتء كةئيتر نيية ئةوة قابيلى ء دةكريت

لينةطيريت.. طويمانكورد لةهةموو ئيستاماندا لةم بارودؤخةى بؤيةبةيةكطرتنء ثيويستى كاتيكدا ــةردةمء سئةركء ئةو كؤكردنةوةيةء خؤ دةنطىء يةكثيويستى لةئيستادا نةكراوة، لةرابردودا كارانةىدارشتنى كوردىء وتارى يةكخستنى بةبةرنامةءكة تؤية ئةو نيشتمانى نةتةوةيىء ثرؤذةيةكى

اليةنة سياسيةكان. حزبء هةمووبارودؤخةدا كةلةم نةتةوةييمانة ئةركى بؤيةئامانجةكانمان تــةواوى بةديهينانى بؤ ء بكةينةوة...ملمالنآ خاو ناكؤكييةكانمانئةوةى نةكريتء يةكدا لةطةأل سارد شةرى بؤ اليةنةكان، كارى حزبء سةرجةم ثيويستةكوردة، ناوماآل كؤكردنةوةى ء يةكريزى بكةن

ريطايانة بطيريتةبةر.. ئةمـــةت دةول ــى ــدن ــةزران دام ــــرؤذةى 1-ثحكومةت ثةرلةمانء رةزامةندى ئامادةبكريتءسياسيةكانء اليةنة ــزبء ح سةرجةم و لةسةربيت. مةدةنى كؤمةلطةى ريكخراوةكانىكؤكردنةوة ئيمزا ثيوانء ري بة 2-ريفراندؤم

بكريت. كوردستان دةرةوةى لةناوةوةولةسةرتاسةرى ضروثر دبلؤماسى 3-كارىكاتى بؤ بؤ ثشتطيرىء دانثيانان دونيادا وآلتانى

بكريت. دةولةتة راطةياندنىحكومةت، ثةرلةمانء هةماهةنطى 4-بةتةواو دارايــى ثاشةكةوتى بؤ جيدى كارى

بكريت.هيزةكانى ثيشمةرطةو هيزةكانى 5-هةمووضةك ثر ئامادةو سازو جياوازى بةبآ ثؤليسء

بكرين..اليةنيكء برياريكدا لةوةها ناكةم باوةربةدةستبهينن، سةركةوتن بتوانن دوواليةن

بودجة كوردستان حكومةتى تائيستا ضونكةثةيوةندى وةردةطريت... ناوةند لةحكومةتى حكومةتى كوردستان ثةرلةمانى لةنيوانىعيراقدا حكومةتى عيراقء ثةرلةمانى هةريمءحكومةتى لةثةرلةمانء بــةردةوامــة...كــوردكة كؤماريشةوة بةسةرؤكى بةشدارة عيراقدا

بةريز (مام جةالل)ة.اليةنة ــزبء ح لةنيوانى ثــةيــوةنــدى سونىء عةرةبية اليةنة و حزب كوردستانيةكان ءلةهاتووضؤو ــةردةوام ب طةرمةء شيعيةكاندا،لةناكؤكييةكانى كورد راطؤرينةوةدان.... طفتوطؤءسياسيةعةرةبيةكان اليةنة عيراقء حكومةتىفاكتةريكى بوةتة ء دةبينيت ناوبذيوان رؤلىتايبةتى جةنابى بة ريكخستنةوييان كاريطةر بؤكورد دةسةآلتدارانى كوردء كؤمار... سةرؤكئاواتةكانيان دلخؤشنء عيراق بةدةستورىلةهةنطاوةكانى ئةطةر بةآلم هةلضنيوة. لةسةردةستور ــةى ــادان م ــةو ئ جيبةجيكردنى دةبينين بروانين، بةكوردةوةية كةثةيوةندييانزؤريش ئاستةنطى بةلكة دةرواتء بةخاوى زؤرمادةى نمونة بؤ دروستدةكريت، لةبةردةميانداداطيركراو بةناوضةى كةثةيوةندى (140)نةنراوة ئةوتؤ هةنطاويكى دابرينةكانةوةية وخؤشبيت ثيى دليان ناوضةكان تادانيشتوانىشارءشارؤضكةى لــةزؤر ئــةوةش سةربارىبةردةوامةء تياندا تةعريب سياسةتى ناوضةكانء هاوبةش عيراقيش ناوةندى حكومةتىئةمانةشدا لةطةأل سياسةتةية، ئةو هاوكارىدةنريتةوة لةسةر بودجةى هةريم كيشة ساآلنة

دةخةن. ،دواى دةكةنةوة كةمىبير كورد كة هاتوة، ئةوة كاتى كةواتةنةتةوةكةى ثاشةرؤذى بكاتةوة، خؤى لةبوونىكةبةناو هةية لةعيراق ئةمةى يةكالبكاتةوة...لةدةسةآلتدا كورد نةماوةء ديكتاتؤرى رذيمىئيرانء توركياء حالى كةواتة وابيت، بةشدارةنايةن. وردكردنةوة باسكردنء بةكةلكى سوريا

طؤرانكارى سةردةمى سةردةمة ئةم بؤيةسيستمى ثيادةكردنى ئازادى و دةستةبةركردنىدةستةبةركردنى سةردةمى ديموكراسيية،كــوردى ئةمرؤ ــوردى ك ميللةتانة، مافى شةستةكانء ضلةكان، بيستةكانء ساآلنىدنيا طةالنى نيية، هةشتاكان حةفتاكانءكورد نةبين.. ئاشنا بةمةسةلةكةى نةيناسنءجنيوسايدكراوة، كراوة، ئةنفال كيميابارانكراوة،ئةطةر رؤذطاريكة بؤية ثيكراوة، ــؤرةوى كلةناو دةست دةنــطء يةك ء ببين خؤمان

كيانء خاوةنى ببينة دةتوانين بين، دةستثاشمان هةليكى خؤمان... سةربةخؤى دةولةتىبدريت ء هةلة لةدةست ئةطةر ئةم بؤ رةخساوةضوونةكانيان بؤ راو كورد سياسى سةركردايةتىبةبيرى بةزيرةكانةء هةلة ئةم نةخةنء يةكنةوةكانمان رؤذدا لةدوا نةيقؤزنةوة، نةتةوةيىبةكةس رةحم ميذووش ليدةكةنء نةفرةتمان

ناكات..خؤى اليةنيك ــزبء ح هيض ناكريتنةتةوةيى بةئةركى بطريتء ثةريز دورةحزبء بةهةموو هةموومان نةزانيت، خؤىئايندةى و لةئيستا بةرثرسين اليةنةكانةوةكؤنطرةيةكى بةزوويى دةبا ميللةتةكةمان،ئاستى لةسةر كوردستانى نيشتمانى نةتةوةيىءثرؤذةى بكريتء ساز ثارضةكة ضوار هةركؤنطرةكةء ئةجنداى بكريتة كوردى دةولةتىضةوسانةوة ء دةستى لةذير طةلةكةمان

رزطاربكةن..ئةوكيشانة بؤ دةبينريت لةئيستا هةرضةندةعةرةبية حزبة و مالكى حكومةتى نيوان لةهةلوةشانةوةى طةيشتوةتة ليوارى و سونيةكاندا

حكومةتى نوى عيراق.كؤنطرةيةكى كؤمار ســةرؤك بةهةولىكيشةكانى بؤضارةسةركردنى نيشتمانىئةنجامدةدرى، لةطةل لةبةغدا حكومةتى عيراقرؤذانة عيراق ناوةندى حكومةتى ئةوةشدا توندتر هةريمدا حكومةتى لةطةل كيشةكانىكؤنطرةيةش ئةو نيم كةلةوبروايةدا دةكاتحكومةتى كيشةكانى ضارةسةرى بتوانيت

بكات. عيراققونسولخانةيةكى لةمرؤدا ئةمةشدا لةطةلهةريمى ثايتةختى هاتونةتة دةولةتان زؤرىلة بةردةوام طةرمى ثةيوةنديةكى ، كوردستانبووة وآلتانةثةيدا ئةو و هةريم حكومةتى نيوانىدنيا وآلتانى بؤ كوردستان بةرثرسانى سةردانى .وةكو وآلتة ئةو زؤربةى كةلة شيوةيةك بة.وآلتانى دةكرين ثيشوازى دةولةتى بةرثرسانىو كوردستانن رةوشى ئاطادارى باشى بة دنياكوردستان نيوانى لة بةردةوام ثةيوةندييةكى. ئابورى و بازرطانى بوارةكانى لة وآلتاند و شوينةوارى و طةشتوطوزار . دبلؤماسى و سياسيوزارنستى ثةروةردةيى و هونةرى و رووناكبيرىكلتورى و كشتوكالى تةندروستى و ئةكاديمى وهةمووكاريطةرى هةر كةبيطومان هةية،ئايندةى و هةريمةكةمان لةسةر راستةوخؤيان

. طةلةكةمانداهةية ناساندنى و ميللةتةمان

Page 108: ideaDeplomatic

108

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

109

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بياليةندا والتانى لة لوتكةى ئيراننةثيكا ئامانجةكانى

طقجب ؤسحب خلمحبآ ﴾خل ط[ث

ريكخراوى (7) و وآلت (15) و تييدا ئةندامة وآلت (120) ريكخراوةكةدةكةن ضاوديرى نيودةولةتى

Page 109: ideaDeplomatic

108

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

109

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كاتيك بيستةمدا، سةدةى دووةمى نيوةى لةو خؤرهةالت بلؤكى دوو بةسةر جيهان كةستراتيذيكى و بؤضوون ، ببوو دابةش خؤرئاوادالة هةنديك دةرةكـــى لةسياسةتى ــوآ نو بياليةنى بة كة ئاراوة هاتة جيهاندا والتانى

ناسرا. وابةستةنبوونبةيةكيك ــةن ــالي ــي ب دةولـــةتـــانـــىدووةم جيهانى جةنطى لةدةرهاويشتةكانىدةرهاويشتةيةكى و دادةنريت"1945-1939"هةردوو لةنيوان كة ساردة، جةنطى راستةوخؤى(والتةيةكطرتوةكانى ــاوا رؤذئ سةربازطةىسةربازطةى و ( ناتؤ ثةيمانى ئةمةريكاوثةيمانى و سؤظيت (يةكيتى رؤذهـــةالتبزوتنةوةيةش ئةم ئامانجى ئارا، هاتة وارشؤ)

سارد. جةنطى لةسياسةتةكانى دوركةوتنةوةبووثيكهات، دةولةت 29 لة بزوتنةوةية ئةمكؤنطرةى ئامادةبوونى دةولةتانة كةئةمكؤبوونةوةى كةبةيةكةم ــوون ب باندونطفكرةى دادةنريت. بياليةن دةولةتانى ثيكهاتنىاللنةهرؤ" "جةواهير بيرؤكةى بزوتنةوةيةش ئةمسةرؤكى عةبدولناسر جةمال و هيند سةرؤكى

يؤطؤسالفيابوو. سةرؤكى تيتؤى و ميسرلةبةلطراد بزوتنةوةية ئةم يةكةمى كؤنطرةىدةولةت 25 و نوينةرى 1961 لةسالى بةسرائةم كؤنطرةكانى بةستنى ئةوة دواى ئامادةيبوو،لوتكة كؤنطرةى تا بةردةوامبوو، ريكخراوةئيران. ئيسالمى كؤمارى ثايتةختى لةتارانىبوون. لوتكةكة بةشدارى دةولة لة120 كةزيادوالتانى ريكخراوى سةرةكيةكانى ئامانجة

بياليةنيةكثارضةيى و سةروةرى لة ريزطرتن - 1

والتان. خاكىثةيوةندية لة ملمالني كةمكردنةوةى - 2

نيودةولةتيةكاندا.بةثةيماننامة نةبوون ثةيوةست - 3

سةربازيةكانةوة.طةردونى جارنامةى لة ثشتيوانى - 4

نةتةوةيةكطرتوةكان.ضارةنوسى دياريكردنى لة مافى طةالن - 5

ذيردةستةيى. لة رزطاربوونيان و خؤياندارةطةزثةرستى. بةرنطاربوونةوةى - 6

دواكةوتوانة. نةريتى بةرةنطاربوونةوةى - 7

سياسةتى ثـــةيـــرةوكـــردنـــى - 8ثةيوةستنةبوون.

ناوخؤى كاروبارى لة دةستوةرنةدان - 8تر. والتانى

نيوان لة هاوسةنطى ثيكهينانى - 9ئةنتةرناسيؤناليزمدا. ناسيؤناليزمء

ثيكهاتةى ريكخراوةيى

كؤنفرانس - 1والتانى ريكخراوى سةركردةكانى كؤنفرانسىثايتةختى لة جاريك سال 3 هةر بياليةنبةريوةدةضيت، ئةندامدا والتانى لة يةكيككة ــةى والت ئةو دةرةوةى ــرى وةزي تييدا سةرؤكى دةبيتة بةريوةضوو تيدا كؤنفرانسةكةى

سال. 3 ماوةى بؤ ريكخراوةكةدةرةوة: وةزيرانى كؤنفرانسى - 2

بة جاريك سال 3 هةر كؤنفرانسةش ئةم ئةندام والتانى دةرةوةى وةزيرانى بةشدارى

بةريوةدةضيت.و داطيركارى هةرةسى لةسةروةختىطةالنى تيكؤشانى ساردو جةنطى لةترؤثكىطةالنى و التين ئةمةريكاى و ئاسيا ئةفريقياوبزوتنةوةى سةربةخؤيدا لةثيناو جيهان ترىئةم هةولةكانى دامةزرا، بياليةن دةولةتانىدامةزراندنيةوة لةسةرةتاى هةر بزوتنةوةيةداطيركارى نةهيشتنى سةرةكى فاكتةريكى زؤريك سةركةوتنى بووةهؤى كةدواتر بوةطةيشتن و ئازادى لةبةدةستهينانى لةطةالن دةولةتى دامةزرانى هؤى بوية بةسةربةخؤييان،لةميذووى هةروةك سةروةرى، خاوةن و نوىئاشتى ثاراستنى بنةرةتى هةبووة لة رؤلى خؤيدا

ئاسايشى نيو دةولةتى. وبةسرا باندونط كةلة باندونط كؤنطرةى29 سةرؤكى ئةثريلى 1955 24-18 لةقؤناغى بؤ ئينتيمايان كة كؤكردةوة، دةولةتىكيشوةرى لةهةردوو هةبوو داطيركارى دواىهةلسةنطاندنى بةمةبةستى ئاسيا، ئةفريقياوثةيرةوكردنى لةوكاتةداو جيهانى بارودؤخىلةثةيوةندييةنيودةولةتية هاوبةش سياسةتيكى

كاندا.لة ثيكهاتووة ريكخراوةكة ئيستادا لةلة ئةنداميان 53 كة رةسمى، ئةندامى 120

كيشوةرى لة والت 38 و ئةفريقا كيشوةرى يةك التين ئةمريكاى لة والت 26 و ئاسياو بيالروسيا لة بريتية كة ئةوروثا، لة والتوةك نيودةولةتيش ريكخراوى 7 و والت 15

ريكخراوةكةدا.. لة ضاوديرن ئةندامىسؤظيةت يةكيتى هةرةسهينانى دواىوالتانى ريكخراوى خؤرهةالت، بلؤكى وهةنديك نةبووة، ئةوتؤى ضاالكيةكى بياليةنلةيةك هيز ثييانواية دواى كؤبونةوةى والتان لةريكخراوى مانةوةى جيهاندا، جةمسةرىلة هةنديك نةماوة، ماناى بياليةن والتانىداواى و بةردةوامبوونى لةسةر سورن والتانيش

دةكةن. ضاالككردنةوةى و ثةرةثيدانبريتين كة بةريوةضووة لوتكةى 15 ئيستا تا

لة:-1955 ئيندؤنيزيا

1961 ثيشوو يوطسالظياىميسر 1964

1973 جةزائير1976 سريالنكا

كوبا 19791980 زامبيا

هندستان19831985 زيمبايؤى

1989 يوطسالظيا1991 غانا

1995 كؤلؤمبيا1998 باشور ئةفريقاى

2003 ماليزيا2005 ئيندؤنيزيا

2009 ميسر2012 ئيران

بياليةنيش والتانى لوتكةى شانزةيةميننزيكةى بة بةشدارى 31ى ئاب و 30 رؤذانىثاشاى و ــران وةزي ســةرؤك و ســةرؤك 50والتى 100 لة زياتر نوينةرانى و ئةندام والتانىبةريوةضوو، ئيران ثايتةختى تارانى لة جيهانبة رةسمى ميسر سةرؤكى مورسى تييدا محةمةدبة بياليةنى والتانى ريكخراوى سةرؤكايةتىئيران سةرؤكى نــةذادى ئةحمةدى مةحمودمةحمود و خامنةيى عةلى لة هةريةك سثارد،هيرشى وتةكانياندا لة ــةذاد ن ئةحمةدى

Page 110: ideaDeplomatic

110

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

111

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بةريوةبةردنى شيوةى سةر كردة تونديانلة ئاسايشيان ئةنجومةنى ثيكهاتةى و جيهانداوايان و وةسفكرد نادادثةروةرانة ثيكهاتةيةكىبياليةندا ريكخراوى والتانى ئةندام لة والتانى لةسيستمى طؤرينى هةولى يةكطرتوانة كرد،دةسةالتى كةمكردنةوةى و جيهان ئيدارةىجيديان طؤرانكرى ثيكهينانى و زلهيزةكانئاسايشى ئةنجومةنى ثيكهاتةى لة بكةن

نيودةولةتيدا.سةرنجى دانيشتنةدا لةو هةوليدا ئيرانيةكةم رابكيشيت، سآ خال بؤ بةشداربوو والتانىئيران ئةتؤميةكةى بةرنامة لة كردنيان ثشتيوانىدووةم ئةتؤميةكةى، بةرنامة ناسينى بةرةسمى ولة بياليةن والتانى ثشتيوانى بةدةستهينناى –ريطةضارةيةكى دؤزينةوةى و سوريا رذيمةكةىسييةم: سوريا، قةيرانى ضارةسةرى بة هاوبةشبؤ بياليةن والتانى رةزامةندى بةدةستهينانىتاكاليةنةكانى و سزانيودةولةتى ئيدانةكردنىضاوديرانى بةالم ئيران، دذى لة ئةوروثا ئةمريكائامانجةكانى لة كام ئيران هيض ثييانواية سياسى

بةدةستنةهينا. لوتكةكةدا لةلةاليةن لوتكةكةدا سةرنجراكيشترين وتار لةطشتى سكرتيرى بانكيمؤنى لة هةريةكسةرؤكى مورسى محةمةد و نةتةوةيةكطرتوةكانضاوديرانى برواى بة كة كرا، ثيشكةش ميسرةوةكةسايةتية دوو ئةو هةلويستةكانى سياسىئيران، ئامانجةكانى شكستثيهينانى هؤى بووةطشتى سكرتيرى بانكيمؤنى لةاليةك ضونكةسةر كردة توندى هيرشى نةتةوةيةكطرتوةكانبة سةبارةت ئيران دةسةالتدارانى هةلويستى مرؤظ مافى رةوشى لة رةخنةى و ئيسرائيلسةرجةم ئازادكردنى داواى و طرت ئيران لةمحةمةد كرد، والتة لةو سياسى زيندانيانىكردة توندى هيرشى وتةكانيدا لة مورسيشوةسفكرد، ناشةرعى بة و سوريا رذيمى سةردانيشتنةكةدا لة مورسى وتةكانى وةرطيرى كةسوريا برى لة و كرد مورسى وتةكانى دةستكارىئةوةش و بةحرةين طؤرى بؤ مورسى قسةكانىميسرو نيوان لة كيشة دروستكردنى هؤى بووةنارةزايى وةك بةرحةرينيش حكومةتى تاراندابانطهيشت مةنامة باليؤزى ئيرانى لة دةربرينيك

كرد.

كؤتايى بةياننامةى دانيشتنةكةشدا كؤتايى لةكرا ثةسةند بةشداربوان زؤرينةى دةنطى بةبةريوة ظةنزويال لة داهاتوو لوتكةى برياردرا و

بضيت.بياليةن دةولةتانى لوتكةى بةدوا سةبارةتلةتاران بةسرا 2012 ئابى مانطى كؤتايى كةلةلةميسر بزوتنةوةكةى سةرؤكايةتى ئيران وبؤيدةضن سياسي ضاوديرانى وةك وةرطرت،عةرةبى طؤرةثانى لةهةردوو ئيران هةلويستىبة سةبارةت ثةرةثيدةدات نيودةولةتيدا ودؤسيى لةبةرمبةر جدييان هةلوةستةكردنىهةرةشةى رةتكردنةوةى و ئيران نــةوةوى

كردةوة جةختى هةروةك ، ئيسرائيل ئةمةريكاوئيران دةرةوةى ناوةو سياسةتى لةسةركةوتنىطريدانةوةى بؤ ئيران هةولدانى بةتايبةتميسر، لةطةل ديبلؤماسيةكانى ثةيوةندييةئةو لةطةل تيكةوتبوو، دابرانى سال سى كةلةسةركارالدراو سةرؤكى لةسةردةمى والتةداكةلةبةرذةوةندى موبارةك حوسنى موحةمةد

بوو. ئيسرائيل ئةمةريكاو والتةيةكطرتوةكانىضاثى ى "الزمان" رؤذنامةى -1 سةرضاوة:،2012-9-1 رؤذى ذمارةى ، دةولةتى نيو

.15 الثةرة2- ويكى ثيديا.

ئذى جنآل خحتحححت

بتثبحت:ؤدرسخل 6 - 1 ئ�ختحجبخ ةال

تتثب:طةرخحت 10 - 5 :جبال ي[إل٢

بثثبحت:ؤدرسخل 10 - 8 :خلإلال ئخل[ة[

تثثبحت:ؤدرسخل 9 - 5 :نيححتال سجلحط٢

تثثب:طمجخلر 19 - 16 ؤدئ�ة :زألشال

ثثثبحت:ؤدرسخل 9 - 3 [أل[لإل[ :جنجنال

تثثبؤ[حتخم: 12 - 7 ٥ألجب :شذال

تثثبحت:ؤدرسخل 6 - 1 حتححتإل :إلجنرال

ثثثبحت:ؤدرسخل 7 - 4 ختحجب�ئخ :ألال

بثثبحت:ؤدرسخل 6 - 1 حتذ[[س[ة :جبال

تثثبحت:ؤدرسخل 20 - 18 :[ألحلال ة[حتذ[سأل[

ثثثبحت:ؤدرسخل 3 - 2 ختخ[آلجب جبحألحلال

تببب:همختححت 25 - 20 حتسؤةح :خل[ألحلال

تبببخلدرؤ٠: 16 - 15 [أل[لإل[ :نيححتجبال

ثبببئ: 16 - 11 ضجنجنختؤ :ز[ألحلال

بببب,نجم�حم: 31 - 26 جن[ألحلال ذ[حتحآل

Page 111: ideaDeplomatic

110

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

111

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

عيراق: ثةيوةنديي توركيا -وآلت دوو ئاسمانيي سنوري وزةء كيشةي

ط[إل[آلأ هجمئ جب.سموحت خلحتجبححت ئذحتةث

Page 112: ideaDeplomatic

112

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

113

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ثةيوةندييةكاني كةوتوةتة ئالؤزي ماوةيةكةحكومةتي ثاش ئةوةي توركياء عيراقء، نيوانئاسماني سنورء بةزاندني بةهؤي عيراقوآلتةي ئةو توركياوة، لةاليةن وآلتةكةيكةوتة هةردووال ثةيوةندي كردةوة، ئاطادار

نويوة. قؤناغيكيعيراق حكومةتي وتةبيذي دةباغ، عةليوآلتةكةي ئاسماني خاكء سةروةري شكاندنيبةدوبارةبوونةوةي سةبارةت كردء ئيدانةتوركيا. دايــة هؤشداري رووداوةش، ئةم"كة رايطةياند ليدوانانةي، ئةم ــةدواي دوابهيلي ئاسمانييةكاني لةطةشتة هةنديك تيكةوتووةء، (THY) كيشةي توركيا ئاسمانيبةم بــوو. سةرنجراكيش شتيكي ئةمةشتوركيا-عيراق ثةيوةندييةكاني ليدوانانة،ناو ضووة ديكة جاريكي باآلدا، لةئاستيكيهةلسةنطاندني بةبي ئالؤزييةوة، بةآلم قؤناغي2010وة لةسالي كة ئالؤزييةي ئــةوهةية، دا توركيا-عيراق لةثةيوةندييةكانيئاسمانيي لةكيشةي تيطةيشتن بوارةدا لةمبةمةبةستي زياتر سةختة، زؤر هةردووال نيوانئةوة هةولدةدةين لةمةسةلةكة تيطةيشتنهةردوو نيوان لةثةيوةندي كة روونبكةينةوةلةذير ضؤنء نيوانيان ئاسماني وآلتدا، كيشةي

ئاراوة. هاتوةتة ثيشهات كام كاريطةريتوركيا- لةثةيوةندييةكاني كيشانةي ئةو

دةطرن سةرضاوة عيراقةوةكة ئةحمةد 2009دا سالي لةمانطي ئابيسةرداني توركيا دةرةوةي وةزيري ئؤغلو، داودثةيوةندي كة رايطةياند كاتة ئةو كردبوو، عيراقيهةم وآلت، هةم لةنيوان هةردوو عيراق لةطةليةكثارضةيي ئامانجي كؤمةلطةكاندا لةنيوانتةنها نةك عيراقي ئؤغلو داود ثيكاوة. خؤيبةلكو دراوســـي، ــتء دؤس وآلتيكي وةككة لةقةلةميدا، هاوثشكيك وةكو لةهةمانكاتداثيويستة دةنينء بوونيات ئايندةيان بةيةكةوةئيمة وتبووي: بنين. هةنطاو يةكثارضةيي بةرةوسالي سنورة. بي هاوكارييةكانمان لةمبارةيةوةهاوكاريي ئةنجومةني عيراق لةطةل 20082009 سالي ــد، ــةزران دام ستراتيذيمانلةثةروةردةوة بواري وزة، ئةمنييةوة بؤ لةبوارةي

طشتييةوة لةكاروباري طةياندن، طواستنةوةء بؤئيمزا ريككةوتننامةمان (48) تةندروستي بؤ2010 سالي بةسرة، لةموسلء جطة كرد، ئةمانة كردةوة، كؤنسولخانةمان لةهةوليريشعيراقء لةطةل كة ئةوةية نيشانةي هةموويبةخيرايي عيراق تويذةكاني ضينء هةمووبةرةو بواريكدا لةهةموو ثةيوةندييةكانمان وآلتدا دوو لةنيوان هةنطاوانة، بةم بردوة. ثيشئةمنيء كةلتوري، ئابوري، سياسي، لةرووي ثيشخست، ثةيوةندييةكانمان سةربازيدا هاوكارييةكي دروستكردني لةمةش ئامانجتوركياء لةنيوان بوو دريذخايةن ستراتيذيكء

عيراقدا.ثةيوةندييةكاني كة (2010)دا لةساليبةخؤوة ثيشكةوتني عيراق توركيا- نيوانكرا. لةعيراق سةرتاسةري هةلبذاردني بيني، لةكاتي 2010دا، مارسي 7ي لةبةرواريطروثة هةموو هةلبذاردنةكان، بةريوةضوونيريككةوتني خؤياندا لةناو عيراقييةكان توركيا قؤناغدا، لةهةمان هةر كرد. جياجيايانلةناو بةمةش كرد، عيراقية لةليستي ثالثشتيهةبوو ثشكي عيراقدا، ناوخؤي سياسةتيبينيتة لةخؤي نزيك ريككةوتنيك كة لةوةي

كايةوة.سوننةكان سياسيدا لةثرؤسةي بؤئةوةي

بوو، جديدا لةهةوليكي توركيا بن، بةشداربةدةستهينا. سةركةوتني تارادايةكيشبؤ سوننةكان سةركردة بانطهيشتكردنيبؤ ثيشنيار هاوكاريء ثيشكةشكردني توركياءبابةتيكي ببووة لةهةلبذاردن، بةشداريكردنيانسةرؤكي موتلةط سالح نمونة، بؤ طرنط.عيراق، سوننةي نةتةوةثةرستي بزوتنةوةيهاوكاري زؤرترين كة وآلتانةي لةو يةكيكلةهةلبذاردن، بةشداريكردني بؤ ثيشكةشكردلةطةل توركيا موتلةط، لةثال بوو. توركيائيسالمي، حزبي سةرؤكي تكريتي ئوسامةعيراق، طرنطةكاني سوننة لةحزبة يةكيكة كةجيطري هاشمي، تــارق لةطةل هةروةهاهةلبذاردندا لةثرؤسةي كؤماريش، سةرؤكئةوةي ويراي بووة. بةردةوام ثةيوةندييةكاني عيراقية، ليستي سةرؤكي عةلالوي ئةيادسوننانةي عةرةبة ئةو شيعةية، كةسيكيقورساييةكي دةطرن جيطة لةليستةكةدا كةبةرةي لةمة، جطة بةدةستهينا. بةرضاويانليستةوة. كةوابوو، ئةو ريزي توركمانيش ضوبووةليستي هةلبذاردن، ئةنجامي ئاشكراكردني دوايضاوةرواننةكراوي سةركةوتنيكي عيراقيةيةكةم بووبة ئةندام بــة(91) بةدةستهيناءكورسي 6 بةطشتي توركمانيش بةرةي ليست.حكومةتي طرنط. هيزيكي خاوةني بووبة هيناء،كة رةنطدةرةوةي سةركةوتنةكاني عيراق نوييزنجيرة بؤ دةست دةيوست بوو، هةلبذاردن فؤرموليكي بةتايبةت بةريت. مةترسييةكثيكدةهات كة كايةوة هينراية حكومةت نوييهةموو ئيرانء بةآلم سوننة. عةرةبي لةكوردءهةوآلنةدا، ئةم لةبةرامبةر شيعةكان طروثةشيعةكان، لةدةست حكومةت مانةوةي بؤبةردةء بينةء كة طرتةبةر، سياسةتيكيانتوركيا خاياند. 8 مانطي نزيكةي مشتومرةكانيهاوكاري عيراق، لةهةلبذاردني ئةوةي ويرايدا زؤري هةوليكي كردء عيراقيةي ليستيتر ئةكتةريكي عيراق سياسيي طؤرةثاني لةناوبةهؤي دةسةآلت، سةر بيتة مالكي لة جطةئةنجاميكي راست، ستراتيذيكي نةكردني ثيادة8 ئةو بةدريذايي كايةوة. نةهاتة خــوازراوناو كةوتة توركيا حكومةت، ثيكهيناني مانطةي

كة (2010)دا لةسالينيوان ثةيوةندييةكاني

ثيشكةوتني عيراق توركيا-بيني، هةلبذاردني بةخؤوةكرا. لةعيراق سةرتاسةري

Page 113: ideaDeplomatic

112

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

113

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

نوري لةوةي ريطةطرتن بؤ بيوضان هةوليكيسةرةراي بةآلم وةزيران، سةرؤك ببيتة مالكي

نةبوو. سةركةوتو ئةوةشهةلبذاردن، دواي كة ئةوةي سةرباريدروست بيمتمانةييةك هــةردووالدا لةنيوانتوركيا بوون. هةر بةردةوام ثةيوةندييةكان بوو،عيراقدا لةرووي ئاوةداني بةتايبةت لةثرؤسةيجاروبار هةروةها هةبوو، ثشكي ئابورييةوةعيراقء نيوان لةئالؤزييةكاني دةدا هةولي

بطيريت. ناوبذيوان رؤلي سورياشداسةرؤك ثؤستي مالكي ــةوةي ئ دوايئةوةي لةجياتي بةدةستهينابوو، وةزيرانيبروات، باشي بةرةو هةردووال ثةيوةندييةكانينةهاتبوو. دوودلييةكان بةطومانء كؤتاييواشنتؤن طةشتةكةي دواي مالكي بؤيةثيشكةش وتاريكي ،2011 لةديسةمبةريبةدةستوةرداني راستةوخؤ توركياي تيايدا كة كردكرد. تؤمةتبار وآلتةكةي ناوخؤي كاروباريواشنتؤن، بؤ سةردانةشي ئةو ثيش مالكي نوري“وؤل رؤذنامةي لةطةل لةضاوثيكةوتنيكيدابةثالثشتي توركيا وتبووي: ذورنال” ستريتاليــةن، كةسايةتيء لةهةنديك ــردن كمايةي كة بةشيوةيةك خؤهةلدةقورتينيت.سياسييةكان دةست لةمةسةلة نيية، قبولكردنئؤزضةليك، موراد لة (مةبةستي وةردةدةن.لةسةردةمي بوو لةبةغدا توركيا باليؤزيخؤمان نارةزايةتي بةردةوام دةيوت: مالكيدا)باليؤزةكةي دةطةياندة دةستوةردانةكان لةمةردةست كة نا، بةوةدا دانيان ئةوان ثيشوويانء،

وةردةدةن. شت لةهةنديكتوندي كاردانةوةي مالكي، ليدوانةكانيسةرؤك بؤية هينا. خؤيدا بةدواي ئةنقةرةي2012 يةكي لةمانطي ئةردؤطان وةزيرانوت: بةمالكي تةلةفؤنييةوة ثةيوةندي لةريطةيلةوة لةعيراق، ئةمريكا سوثاي كشانةوةي دوايمةزهةبيء جةمسةرطيريية كة بوون، نيطةرانليبكةويتةوة. كارةساتيكي طةورةي تايفييةكانوتبووي هةروةها ثةيوةندييةدا، لةو ئةردؤطانهاشمي تارق دؤسيي لةضوارضيوةي ثيويستةبةئاراستةي هةنطاو كؤماردا، سةرؤك جيطريمالكي كةضي بنريت. ئالؤزييةدا ئةو نةهيشتني

كردنةكةي ثةيوةندي دواي رؤذيك ضةندطرتن بةرةخنة كردبووةوة دةستي ئةردؤطان،

لةتوركيا.تةلةفؤنيية، ثةيوةنديية ئةو دوابةدواي هةروةزيران سةرؤك 2012/1/25 لةبةرواريتوركيا تؤمةتباركردني وتبووي ئةردؤطانيششتيكي ناوخؤيان لةكاروباري بةدةستوةردانيقسةكانيدا لةدريذةي داخة، جيي ناحةزء زؤرلةبةرامبةر توركيا كة بةوةشدابوو ئاماذةينابيت. بيدةنط عيراق ثيشهاتةكاني و رووداءمالكي بةريز “ثيويستة وتي: بةئاشكرا ئةردؤطانشةريكي بزانيت، ئةطةر ئيوة لةعيراق ئةمة باشلةمة مةحالة ئيمةش بنينةوة، مةزهةبيبؤ بةدواداضوون بةهةستيارييةوة بين. بيدةنطئيوة ئةطةر دةكةين. ئةمةش دواي قؤناغي بةشدار تري سياسييةكاني حزبة مالي لةثيشدابنين، تانك وةزيرةكانتان لةحكومةتء دادثةروةرء وةزيريكي سةرؤك وةكو كةسضةمكي نابات. ناوتان دادثةروةر حكومةتيكينيية. هاوتاي بيمانا وا بةريوةبةريتييةكيكارانةي ئةم عيراق حكومةتي بةداخةوة دوبارة هةآلنة ئةم كة دةكةين كردوة. تةمةننائةردؤطان قسانةيدا، لةم هةر بةآلم نةبنةوة”،“يةزيد” ريبازي ثيويستة كة وتبوو بةمالكيكة تؤمةتة طةورةترين ئةمةش نةطريتةبةر،

شيعة. كةسيكي ثال بخريتةئالؤز ثةيوةندييةكان كة لةقؤناغيكداسةرؤكايةتي رةسمي مالثةري لةسةر بوون،تايبةت نوسراوي بابةتء عيراق حكومةتي وةزارةتي بؤية دادةنرا، توركيا بةتؤمةتباركردنيبآلوكردةوة. راطةياندراويكي راستةوخؤ دةرةوةتاكو توركيا كة: هاتووة لةراطةياندراوةكةدالةهيض نة لةعيراقء نة ئةمرؤمان، رؤذيدةستوةردان نيازي تر، دراوسيي وآلتيكيسياسةت ئةمرؤ، نةبووة. ناوخؤي لةكاروباريئةم لةثشت بووة، ئالؤزييةك دووضاري لةعيراقلةسةر سياسةتيك ئةوةي لةباتي ئالؤزييةشدا،ديموكراتييةكان طةردوونيء بةها بنةمايضةمكيكي كة ــن دةزان هةمووان هةبيت،هةموو كة هةية، ناوةندطةرا بةريوةبةرايةتيكؤكردوةتةوةء ناوةنددا لةيةك دةسةآلتيكيدةخات، ثةراويز هةموو اليةنيك لةخؤي جطةسياسةتمةدارة لةاليةن كة راستييةكة ئةمةشداني كةسةوة هةموو خؤيانء عيراقييةكانهةية، تريش راستييةكي هةروةها ثيدانراوة، سةرؤك مالكي نوري كة ئةوةية ئةويشئالؤزيية ئةو سةرةكي هؤكاريكي وةزيــراندريذ توركيا بؤ تؤمةت ثةنجةي كة ساسييةية،هةر بةهةلةداضوونةش، ئةم لةثشت دةكاتءدةكريت. بةدي هةلة سياسي ضةمكي هةمانمالكي-يةوة هةلةي لةتيطةيشتني ئةمانةلةدوا برطةي جطة لةمةش، سةرضاوة دةطريت.بةريز بؤ ثيشنيارمان هاتوة: راطةياندراوةكةداكة ئةوةية، عيراق وةزيراني سةرؤك مالكيبةرثرسياريتي بةدواي لةدةرةوة ئةوةي لةجياتيبطةريت، وآلتةكةيدا سياسييةكاني كيشةبةها طةردونيء بنةماي لةسةر بةزووترين كاتتويذيكي طروثء هةموو كة ديموكراتييةكانسياسةتيك دةطريت، لةباوةش طةلةكةيبطريت. عيراق لةدةستووري ريز كة بطريتةبةرعيراقء طةلي متمانةي كرد، ئةمةي ئةطةر

بةدةستدينيت. توركيا هاوكاريبــةدواوة، ئةمسال نيساني لةمانطيبةثةيوةندي ثةيوةست كيشةكاني لةسةرويسةندنةوةي هةولي عيراق، توركيا- نيوانبووة. وةزيران سةرؤك وةكو لةمالكي متمانة

ثؤستي مالكي ئةوةي دوايبةدةستهينابوو، وةزيراني سةرؤكثةيوةندييةكاني ئةوةي لةجياتي

باشي بروات، هةردووال بةرةودوودلييةكان بةطومانء كؤتايي

دواي مالكي بؤية نةهاتبوو.طةشتةكةي واشنتؤن

وتاريكي ،2011 لةديسةمبةريراستةوخؤ تيايدا كة كرد ثيشكةشكاروباري بةدةستوةرداني توركيايكرد تؤمةتبار وآلتةكةي ناوخؤي

Page 114: ideaDeplomatic

114

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

115

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كؤبوونةوة زنجيرةيةك ضوارضيوةيةدا، لةمتييدا سةدريش رةوتي كة ريكخرا لةهةوليرهةلمةتي مةبةستي بة ئةمةش بوو، بةشداركةضي مالكي، نوري لةدذي ئيمزا كؤكردنةوةيوةزيران سةرؤك ثؤستي سةندنةوةي ثالنيئةنجاميك. هيشتا نةطةيشتوةتة هيض لةمالكي

سوريا توركيا- ثةيوةندييةكاني كاردانةوةيلةطةل عيراق لةسةر ثةيوةندييةكان

بةئاراستةي هةنطاوانةي بةو توركيا،سوريادا لةطةل ناوضةكة يةكثارضةييلةبةالوةناني ناوبذيوانيشي رؤلي ناويةتي،طيراوة. عيراقدا سورياء نيوان كيشةي هةنديكلةناوضةي ،2009 ئابي 19ي لةبةرواري ناوضة بةثاريزراوترين كة بةغدا، ســةوزيتةقينةوة زنجيرةيةك ئةوةي ثاش دادةنريت،سوريا كة رايطةياندبوو عيراق حكومةتي روويدا،زنجيرة ئةو دواي رووداوانةية. ئةم لةثشت600 100 كوذراوء كة نزيكةي ثةالمارةيئةم عيراق وتي حكومةتي برينداري ليكةوتةوة،بةعسةوة كؤني ئةنداماني لةاليةن تةقينةوانةثاش ثيكراوة. مةشقيان لةسوريا كة كراوةسوريا تؤمةتبار كرا، ئةوةي بةرةسمي دةولةتيباليؤزي دةستبةجي مالكي نوري حكومةتةكةيسورياش دواتر كيشايةوة. لةديمةشق خؤيبكيشيتةوة. لةعيراق ديثلؤماتةكاني دا برياريبةهةلويستي سةبارةت كة ــاغ دةب عةليليدوانيدا، وتةبيذ وةكو عيراق، حكومةتيسوريا لةطةل ثةيوةندييةكانمان رايطةياند:لةبةردةستة، بذاري دوو سوريا لةطؤرانداية.دؤستانة ثةيوةندييةكي عيراق لةطةل يانكة دةكات لةوانة ثالثشتي يان دروستدةكات،لةدريذةي دةباغ عيراق. سةر دةكةنة هيرشكؤمةلطةي هةولدةدةن وتبووي قسةكانيداتاوانء كة بكةنةوة، ئاطادار لةوة نيودةولةتيوآلتاني لةاليةن عيراق كؤمةلكوذييةكاني

ريكدةخريت. ناوضةكةوةنيوان قةيراني ئالؤزبووني لةطةل كة توركيامةبةستي بة سةرهيل، هاتة سوريا عيراقءوآلتء هةردوو نيوان كيشةكاني نةهيشتنيراستةوخؤ لةناوضةكة، ئارامي هينانةدي لةطةل ــدار دي بةزنجيرةيةك دةستيكرد

ئةوةي ثيش توركيا عيراق. سورياء بةرثرسانيبةغدا) (ديمةشقء ثايتةخت هةردوو سةرداني ئاشتيء هينانةدي بؤ كة رايطةياندبوو بكات،لةو توركيا ناوةراست، لةخؤرهةآلتي ئاراميدراوسيدا وآلتاني لةنيوان دةبي كة باوةرةدايةلةسةر هةبيتء دوواليةنة متمانةي ريــزء نيوان كيشةي دةبي ضةمكةش ئةم بنةمايلــةمــرووةوة بكريت. ضارةسةر وآلت دوو ثةيوةندييةكاني (2011)دا ثيش لةقؤناغيسةر ئيجابي كردبووة توركيا-سوريا كاريطةري

توركيا-عيراقيش. ثةيوةندييةكانيعيراق، دواي بةآلم ثةيوةندييةكاني توركياءثشتطيريكردني لةسورياء شؤرش دةستثيكردنيكةوتة ــة، وآلت ئةو لةئؤثؤزسيؤني توركيا2011دا لةثاييزي توركيا نويوة. قؤناغيكيعةرةبي لةكؤمكارى ئةندام وآلتاني لةطةل لةسةر ئابلوقة بةجيبةجيكردني دةستيكردرايطةياند، عيراق حكومةتي كةضي سوريا،لةطةل ديمةشقة. خستنةسةر ئابلوقة دذي كةتوركياوة لةاليةن ئابلوقة برياري راطةياندنيئةوةش دوابةدواي ،2011 10ي لةمانطيئةو عةرةبي كؤمكارى لةوآلتاني هةنديككة رايانطةياند لوبنان عيراقء بةآلم بريارةياندا،لةراستيدا ناكةن. ثشتطيري بريارةنء ئةم دذيرووي سوريا، توركيا داخراني دةرطاكاني دوايبةغدا ئةمةش ويراي كرد، عيراق لةدةروازةكانيراطةياند كة بةئوردن-يشي هةم هةم بةتوركياء

سوريادا نيية. لةطةل طؤشةطيركردنيسياسةتيكي مالكي سوريادا، لةقةيرانيئيرانيش بةتايبةت ثيادةكردوة، جياوازيكاريطةرييةكاني بةكارهيناني لةريي هةوليداوةتوركيا سياسةتةكاني دذايةتي مالكي، لةسةرتا وايكردوة ئةمةش سوريادا. لةبةرانبةر بكاتهةردووال خراثتر ثةيوةندييةكاني نيوان دةروات

دةبيت.دةست سوريا، بةرووداوةكاني سةبارةتباليؤزي طواستنةوةي سةنطةر لةكاركيشانةوةءلةحكومةتةكةي وايكرد لةعيراق، سورياتوركيا لــةدذي بؤضوون هةنديك مالكيداعيراق، حكومةتي بةطويرةي بيت. دروستسوريا باليؤزي لةكاركيشانةوةي دةســت

كة ئةوةي بووة. توركياوة هةولةكاني بةهؤيبةغدا لةناوةندي هةية ئةوةي تواناي توركيا بووةتة بدات، ثيشان خؤي دةسترؤيشتووييباليؤزي فارس، بةغدا. نةواس نيطةراني مايةيدةستي تةمموز 12ي كة لةعيراق، سوريايةكةمجار كة لةوانةي يةكيك لةكاركيشايةوة،ئةنجومةني نوينةري راطةياند، ئةمةيان

لةتوركيا. سوريا بوو نيشتمانيوزة بواري هاوكارييةكاني كاريطةريي

هةوليردا توركياء لةنيوانلةهةولير برياريدا توركيا كة ئةوةي دوايثةيامةدا ئةو لةناردني بكاتةوة، كؤنسولخانةلةدذي كة بوو سةركةوتو مالكي نوري بؤبارزاني ئةو، هاوكاري دةسةآلتي سياسةتةكانيماوةيةكي بؤ مالكيش حكومةتةكةي دةكات.بونياد ئةوة لةسةر خؤي سياسةتي دورودريذكورد كيشةي بةهؤي توركيا كة نابوو،ثةيوةندييةكي ناتوانيت خؤيدا، لةوآلتةكةيببةستيت. هةوليردا ئيدارةي لةطةل تةندروستكؤنسولخانة كرانةوةي لةطةل هةربؤيةشسةلماند، مالكي بؤ ئةوةي توركيا لةهةولير،كوردستاندا هةريمي لةطةل دةتوانيت كة

بكات. ثةيوةندييةكي باش دروستهــيــلــي ئــةنــقــةرة-هــةولــيــر، ــةســةر لديثلؤماسييةوة، ئابووريء سياسي، لــةروويهاوتةريب ثيشكةوتء بةخيرايي ثةيوةندييةكانئةنقةرة-بةغدا هيلي لةسةر ئةمةش، لةطةلرووةو ديثلؤماسييةكان سياسيء ثةيوةندييةلةسةر تؤمةتباركردن يةكتر رؤيشتووة. خراثيبةردةوام هةردووال وةزيراني سةرؤك ئاستيوزة كؤنفرانسي 2012دا لةئازاري بووةء،وزةء وةزيري يلدز، تانةر بةسترا. لةهةوليركؤنفرانسةدا لةو توركيا سروشتييةكاني سامانةكة كرد لةوة باسي تيايدا كردء ثيشكة وتاريكيبؤ لةعيراقةوة هيناني نةوتي خاو 2007 ساليوةستينرا، نةوتييةكان بةرهةمة ناردني توركياءئةمةش دةوةستينريتةوة. ثرؤسةية ئةم دوبارة خؤيدا ــةدواي ب مالكي توندي كاردانةوةيسةبارةت وتبووي: وةزير يلدزي تانةر هينا.نةوتييةكان، عيراق بؤ بةرهةمة بةوةآلمدانةوةيساآلني 2003- 2007دا بةرهةمة لةنيوان

Page 115: ideaDeplomatic

114

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

115

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

2007 لة بةآلم دابيندةكرا. نةوتييةكانوةستينرا، ثرؤسةية ئةو جياواز بةهؤكاري دادةكةينةوة. دوبارة ريوشوينيك وةكو ئةمةشهةبوو. داواكارييةكي عيراق لةمبارةيةوةداواكارييةمان ئةم سةيري بةطةرمي ئيمةشبيانوةكةي دةستثيبكةينةوة. بريارماندا كردءلةبةرانبةر ناتوانين ئيمة ببيت، با دةبيت ضيسركةين. خؤمان عيراق طةلي كيشةيةكي بةتةنكةر دةستثيدةكات. بازرطانيية سةرةتا ئةمنةوت بؤري هيليكي دامةزراندني دواتريش

بةرنامةوة. دةخةينةوزة وةزارةتي مةسةلةية، ئةو دوابةدوايهاوكارييةكي ضةند ثيشخستني لةضوارضيوةي هةنطاوي لةطةل هةولير، هةنديك وزة بواريضاليك" "طرووثي بةتايبةت نا. ثراكتيكيكرد، ئيمزا هةولير لةطةل ريككةوتننامةيةكيلةويوة 30 هةزار بةرميل نةوتي خاو رؤذانة كةمةسةلةي تةمموزدا لةمانطي بكات. هاوردةلةهةوليرةوةء خاو نةوتي رةوانةكردنيرؤذنامةكان. سةرديري بووبة زةميني، لةريطةيمالكي حكومةتةكةي وايكرد ثيشهاتانة ئةوراديكالتر توريكا لةطةل لةثةيوةندييةكانيدا عةلي لةراطةيةندراويكي بكات. هةلسوكةوتهاتبوو: عيراقدا حكومةتي وتةبيذي دةباغ،مؤلةت بي كة بةوةي نةدريت ريطة "ثيويستةتوركيا رةوانةي دةربهينريتء عيراق نةوتيعيراقييةكانةء طشت ساماني غاز نةوتء بكريت.بةدةست لةفرؤشتنيةوة كة دةرامةتةشي ئةوحكومةتي بودجةي سةر بخريتة ثيويستة ديت،عيراقة". خةلكي هةموو نوينةري كة عيراق،ئاشكرا روونء بةشيوةيةكي مالكي حكومةتي نةوتء توركيا كة نةكردوة ئةوةي دذايةتيبةآلم بكريت، لةهةولير سروشتي طــازي

ثيشانداوة. كاردانةوةي جيا بةشيوازينيوان ثةيوةندييةكاني كة ئةوةي ويراي وزةدا لةبواري هاوكاري بةهؤي هــةردووال،راستييةك ليرةدا رؤيشتوة، زياتر ئالؤزي بةرةوهةولير كة ئةوةية ئةويش دةردةكــةويــت،دةكات، ئيران هةناردةي خاو نةوتي ساآلنيكةئةوة ئةمةش بووة، بيدةنط مالكي كةضينةوتي ناردنةدةرةوةي كيشةكة كة دةردةخات

وابواية، مالكي دذايةتي كوردستان نيية. ئةطةردةكرد هةوليري خاوي نةوتي ناردنةدةرةوةيتانكةرةوة لةريي ساليكة ضةند كة تاران، بؤلةثشت خؤي مالكي بةثيضةوانةوة دةنيردريت.شرؤظةيةكي كةوابوو بووة. سياسةتةوة ئةوبليين ئةطةر نابيت، تيروتةسةل راســتءئيمةء ثةيوةندي تةنها لةبنضينةدا كيشةكة

وزةدا. لةبواري هةوليرةدةرةنجام

ثةيوةندييةكاني ئالؤزيي ضوارضيوةيةدا، لةمهةية. جياي رةهةندي ضةندين ئةنقةرة-بةغداكاريطةريي كة بكريتةوة روون ئةوة ثيويستةنيوان ثةيوةنديي عيراق، لةطةل ثةيوةندييةكانتوركيا-ئيران، نيوان ثةيوةنديي توركيا-سوريا،ثةيوةندي لةسةر هةية كاريطةري هةموو2010 هةلبذاردنةكاني دواي مالكي. توركياءتوركياء نيوان ثةيوةندييةكاني كةوتة ئالؤزي كةبةثاكتاوكردني دةستيكرد مالكي مالكي، نوريلةدذي توركياش عيراقء سوننةكاني سةركردةبوو، طةورةتر ئالؤزييةكة بؤية وةستايةوة، ئةمةئةو بةرجةستةي نمونةيةكي هاشمي تارق سةركردةكان قؤناغةدا لةو تةنانةت راستيةية.مةزهةبضيتي بةسياسةتي كة كران تؤمةتبار بةوةكارةسات بةرةو ناوضةكة يةكتر، لةبةرانبةربةهاري تاكو تؤمةتباركردنة يةكتر ئةو دةبةن.

ثةيوةندييةكانيش بوو، بةردةوام 2012شهيندةي ديثلؤماسييةوة سياسيء لةبواريسةيري شيوةية بةو مالكي بوو. ئالؤز ديطروثيكي ضةند هاوكاري كة دةكرد توركيايئةم لةسةر راستةوخؤ بؤئةوةي عيراقي دةكات،ثيويستة ئةمةدا، لةطةل البةرن. دةسةآلتبةغدا دريذ، ماوةيةكي كة باسبكريت ئةوةشسوننةكاني طروثة لةطةل توركيا هاوكاريكردني

زانيوة. بةهةرةشة عيراقيهةوليريش سورياء لةمةر توركيا سياسةتيبؤية مالكي، نارةزايةتيي مايةي بووةتةكة توركيا-عيراق، ثةيوةندييةكاني دةبــيدةروات، خراثي بةرةو دواييدا رؤذانةي لةمهةلبسةنطيندريت. ــةكــةوة رووي لةضةندئةطةر نابيت، تيرءتةسةل هةلسةنطاندنيكيهةردووالدا لةثةيوةندييةكاني ئالؤزي بليين

وزةوةية. بواري بةهؤي تةنهاليكؤلينةوةي ــدي ــاوةن ن *ســةرؤكــيناوةراست خؤرهةآلتي ئاشتيي نيودةولةتيي

(IMPR)

TUCH) ــةرى ــث ــةل م ســـةرضـــاوة:(Akademi

Page 116: ideaDeplomatic

116

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

117

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

و ئةفغانستان لة ملمالنيكانوآلتة لةو ئالؤزةكانى حوكمرانى قؤناغة

شؤ:ضحتجنحب :هط[جب جبةرحتسخ[حت �حألث:طحبحتحم حتمج٢

Page 117: ideaDeplomatic

116

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

117

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

سةردةمى شاهانةفارسى، ثادشاى شاى نادر مردنى لةثاشسالى لة هاوضةرخ ئةفغانستانى ــةى دةولعةبدالى خان ئةحمةد لةسةردةستى 1747يةكيك كات ئةو كة خيلةكى، سةركردةىشةركةرةكانى فةيلةقة سةركردةكانى لة بووكة ئةفغانى، ثشتؤنى طــةورةى ــؤزى هلة دةبينيت سةرةكى رؤليكى تائيستاشدامةزرا. وآلتة، لةو سياسييةكان كيشمةكيشةو قؤستةوة رووداوةى ئةو خان ئةحمةدسالةدا و لةو راطةياند لة قةندةهار سةربةخؤيى

ناساند. ئةفغانستان ثادشاى وةك خؤىدةولةتى ثيشووى سيستمى هاوشيوةى شاهانةوة ئةفغانستانيش بة سيمايةكى فارس،

دةركةوت.طؤرانكاريى دةمةوة لةو وآلتة ئةو بةآلمدةستيوةردانى و ناوخؤيى كيشمةكيشى وناضار وايكردوة كة بةخؤوةدةبينيت، دةرةكى لةخؤى زؤر هيزيكى ضةند لةطةأل ببيت و ئةنجامبدات خويناوى جةنطى طةورةترتا كة بيت، هؤكارانة ئةو لةبةر هةر رةنطةثاشكةوتويى بة وآلتة ئةو سةدةيةش ئةم

ماوةتةوة.ملمالنيكان، جيؤثؤلةتيكى بةثيى دةكريتئةفغانستان حكومى و دةســةآلت مــاوةى

دابةشبكةين: ماوةدا دوو بةسةرلة كة شاهانة حوكمى و 1-دةســةآلتبةردةوام 1973 سالى تا 1747وة سالى

بوو.و تةنطذة لة ثر كة كؤمارى ماوةى -2دةستيثيكرد 1973وة سالى لة بوو، ئالؤزيداتةنطذة لةرووى بةردةوامة. ئةمرؤش تا وكاولكارى و ناسةقامطيرى و ئالؤزييةكان وحوكمى شاهانة ماوةى برينةوة، و كوشتن وكؤمارى حوكمى لةسةردةمى ئةفغانستان لة

نةبوو. باشتردوو لةنيوان شاهانةدا حوكمى لةماوةىملمالنييةكى ثشتؤن سةرةكى خانةوادةىخانةوادةى لة بريتيبوون كة هةبوو، توند

زاى”. “محةمةد خانةوادةى و “سادؤزاى”1747وة سالى لة يةكةم خانةوادةى

حوكمى 1826 سالى تا ميراتطرى بةملمالنييةكى ماوةيةشدا لةو و كرد شاهانةيانفةرمانرةوايى، و دةسةآلت لةثيناو خويناوى

بةرثابوو.خان ئةحمةد مــردنــى لــةثــاش ــةر هشا ئةحمةد بة كة شاهانة دامةزرينةريى كورةكانى لةنيوان شةروثيكدادان ناودةبرا،لةبةر دروستبوو، تردا هؤزةكانى سةرؤك وطةورةترى هيزيكى كورى تةيمورى ئةوةىكرد كؤنترؤأل بارودؤخةكةى بوو، لةبةردةستلة ثايتةختى 1775دا سالى لة بةخيرايى وبؤ ئالؤزييةكان، و تةنطذة ضةقى قةندةهارىخؤى ستراتيذى ثيطةى كة طواستةوة كابول

بوو.شا، تةيمور مردنى لةثاش ئةوةى ويراىئةوة بةآلم طرتةدةست، حوكميان كورةكانىبةريوةنةضوو، و بةبآ كيشة ئاسايى بةشيوازيكىلةنيوان ضةكدارى ثيكدادانى لةريى بةلكولةنيوان و لةاليةك ئامؤزاكانيان و كورةكان دى، لةاليةكى هؤزةكان سةرؤك و خؤيانبةرةو وآلت لة سالى 1818 ئةوةش وايكردجةنطةش ئةو و بنيت مل ئةهلى جةنطيكىدةرةنجام كة بةردةوامبوو، 1826 تاسالىتةواوةتى بةشيوةيةكى حوكم و دةسةآلتخانةوادةى بؤ “سادؤزاى”ةوة خانةوادةى لة

شازادة بةسةرؤكايةتى زاى” محةمةدى محةمةد” طواسترايةوة. “دؤست

سةر شاهانةية خانةوادة دوو ئةو هةرضةندةطواستنةوةى بةآلم بوون، ثشتؤن هؤزى بةلةريى دى، ئةوى بؤ لةميانةوة دةسةآلت

طةيشت. بةئةنجام خويناوييةوة شةريكىلةبةر ئةوةى زلهيزةكان دةمة وآلتة ئةو تابؤ كاريطةرييان وآلتة ئةو نيو رووداوةكانىبةريتانياى نيوان هيزى هاوسةنطى سةرو روسياى هيندى كيشوةرى لة نيمضة مةزنبايةخيان نةبوو، ناوةند ئاسياى لة قةيسةرى

خستبوو. ثشتطوييان و ثينةدةدانوآ ثــادشــاى كة ريوشوين يةكةمدةم ئةو كة بةريتانيا كرد داواى لة طرتيةبةر،بؤ ثيشاوةر هةريمى داطيركردبوو، هيندستانىباش هةليكى ئةوة بطيريتةوة، ئةفغانستانجيؤثؤلؤتيكييةوة لةرووى تا بةريتانيا بؤ بووبكات وآلتةدا لةو سةربازى دةستيوةردانىثادشاى ضاوقايمييةى ئةو وابوو برواى ولةاليةن بةلكو نيية، لةخؤوة هةر ئةفغانستان،بازرطانى ثةيوةندييةكى كة هاندراوة روسياوة

لةنيواندابوو. باشيانجةنطى يةكةم ئةفغانييةكان بةوشيوةيةسآ تا كة ئةنجامدا، بةريتانيا لةطةأل قورسيان

.(18429 – 1839) خايةند سالىكابولى ضووة جةنطةوة ئةو لةريى بةريتانيادةرةوةى رووةو بوو ناضار ثادشاش و ثايتةختثادشايةكى بةريتانيةكان هةلبيت، وآلتبة بوو، شوجاع) (شا كة خؤيان دروستكراوىدانا، لةطةأل هةموو ئةوانةدا، وآلتة ئةو ثادشاىطةورةدا ثاشاطةردانييةكى هةر ئةفغانستان

بكاتةوة. هيورى نةيتوانى بةريتانيا و دةذيابةرثابوونى مايةى بووة داطيركاريية ئةوليوةى و ثادشا كورةكانى و هؤزةكان شؤرشىبةليننامةى كران، ناضار بةريتانييةكانياندؤست ثادشا و بكةن ئيمزا ثاشةكشةكردن سةر بؤ بطيرينةوة هةآلتبوو، كة محةمةد

دةسةآلت.كينةيةكى بةردةوامى و ئةوةش، روق هةرطشتى بةشيوةيةكى ئةفغانييةكان الى

دروست. ئينطليز بة بةرانبةر

بةوشيوةيةلةنيو موقاوةمةيةكى توند

روخانى بؤ ئةفغانستانداكؤمؤنيستى رذيمى

دةستيثيكرد.

Page 118: ideaDeplomatic

118

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

119

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

لة محةمةد دؤست ثادشا مردنى لةثاشئةهلى جةنطيكى سةرلةنوآ ،1863 سالىو اليةنطرة ثادشا كورةكانى خويناوى لةنيوانعةرشى دةستخستنى بؤ ركابةرةكانيان،(شير دةرةنجام و دةستيثيكرد وآلتة ئةومحةمةد دؤست طةورةى كورة خان) عةلى1868وة سالى لة و طرتةدةست دةسةآلتى

كرد. وآلتةى ئةو حوكمى 1879 سالى تاكة مةترسيدارانةى سياسيية ريرةوة لةو بةريتانيا بة دذ ئاشكرا بةشيوةيةكى ثادشابةريتانييةكان بوونى دذايةتيكردنى طرتيةبةر،لةو ئةوةش هيندى، كيشوةرى نيمضة لة بوونةدةكرد، جورئةتى هيزيك هيض سةردةمةدا

بدات. ئةنجامىــةوةى ــردن ــك رةت ئــــةوةش ويـــــراىلةكاتيكدا بوو، بةريتانيا بازرطانى نيردةيةكىبوو دانوستان سةرقالى حكومةتةكةىئةو روسيا، هاوشيوةى نيردةيةكى لةطةألوايكرد نارؤشنة ديثلؤماسيية هةلسوكةوتةبة دذ خــؤى ــى دووةم جةنطى بةريتانيادوو نزيكةى كة بدات، ئةنجام ئةفغانستانبووة و (1879 – 1878) خايةند سالى ئاباد، جةالل – شارةكانى داطيركردنى مايةىناضاركردنى و ثايتةخت كابولى قةندةهار،كورى خان)ى (محةمةد يةعقوب بؤ تا ثادشالةبةرئةوةى بهينيت، وآلت عةرشى لة وازمةيلى ثادشا بروايةدابوون، لةو بةريتانييةكانرةنط مةيلةش ئةو هةية، روسةكاندا بةالىدروست ئةفغانستاندا طةمةى لة كةلين بووو ثةناطير بياليةن دةولةتيكى وةك كة بكات،جيهاندا، ئةو دةمةى هةردوو زلهيزى لةنيوان

دةردةكةوت.بةلكو نةوةستا، ــةوةوة ب هةر بةريتانيا لةسةر ئيمزا كــرد، ناضار ئةفغانييةكانىكة بكةن ــاك) ــدم ــؤن (ك بةليننامةىدةبيت ئةوةبوو، ــادةى م دةركةوتوترينسياسةتى كاروبارى سةرثةرشتى بةريتايناهيزةكانى ثاشةكشةكردن و ئةفغانى درةوةى

بكات. ئةفغانستاندا لةرقى بةليننامةية، و جةنط ــةو ئبةريتانيا بةرانبةر بة تر ئةفغانييةكانى هيندةى

بووة مايةى 1879دا لةسالى و ئةستور كردلةو بةربآلو ثاشاطةردانييةكى دروستبوونى(كونسولطةرى) سةرؤكى تيرؤركردنى و وآلتةئةوةش ليكةوتةوة، كابول لة بةريتانياىتا بةريتانيا هيزةكانى بؤ بوو تر بيانويةكىبة كة ئةفغانستان سةر بكةنة تر هيرشيكى

ناسرا. بةريتانى ئةفغانى- سييةمى جةنطىضوونة سةرلةنوآ بةريتانيا هيزةكانىيةعقوب ثادشا(محةمةد و كابول نيونةفيان و ــرد الب عــةرش لةسةر شا)يانشازادة ئةودا، لةجيى و هيندستان بؤ كردثادشاى بة خــان)يــان (عةبدولرةحمان و دةستنيشانكرد (1901 -1880) نوآبةليننامةى 1893دا سالى لة كرد ناضاريانهاوبةشى نيودةولةتى سنورى دياريكردنىداطيركراوةكانى ناوضة و ئةفغانستان نيوانكيشوةرى نيمضة لة بةريتانيا دةسةآلتى ذير(هيلى بة ئةمرؤش تا كة بكات ئيمزا هيندى،

دةناسريت. ديموراند)بوو ناضار نوآ ثادشاى ئةوةشدا لةطةألليبطةريت ثيشوو، بةليننامةكةى بةثيىلةاليةن ئةفغانستان درةوةى سياسةتى

بكريت. سةرثةرشتى بةريتانياوة1919)كة – 1901) حةبيبولآل شائةفغانستانى حوكمى باوكى مردنى لةثاشسياسةتى ثةيرةوى هةمان طرتةدةستنلة بوو ثشتيوانيكردن كة طرتةبةر باوكى1905 سالى لة ئةوةشدا لةطةأل بةريتانيا، تةواوى كة ئيمزاكرد نويى ريككةوتننامةىوآلتةكةى درةوةى سياسةتى ئاراستةى لةبةرانبةر بةريتانيا خستةبةردةستىهةزار 160 بةبرى ساآلنة كؤمةكيكى

ثاوةن.بةريتاينا رووندةبيتةوة، ئــةوة ليرةدابةرانبةر جيؤثؤلؤتكييةكانى مةترسيية بةهؤىناوضةكانى لة روسى هةذمونى بةرفراوانبوونىئةفغانستان، بةرةو بةتايبةت ناوةند، ئاسياىسياسةتى ، 1919 -1879 سالى لةبؤ طرتبووةبةر، راستةوخؤى دةستيوةردانىسياسةتى خولطةى نيو كةوتنة لة ريطرتنبؤ بوو ركابةر تاكة هيزى ئةوكات كة روسى،

كيشوةرى لة بةريتانيا ئيمثرياليزمى سياسةتىئاسيا.

دذايةتيكردنى جيؤثؤلؤتكييةوة، لةرووىقةيسةرى روسياى و بةريتانيا نيوان ئاسايىهةردوو سياسى برياربةدةستانى لةنيوةندىزؤريان طومانيكى كة سةريهةلدا، وآلتةوة هةبوو، يةكدى خواستةكانى بة بةرانبةرهةولةكانى هةموو كة بةريتانيا بةتايبةتيشثةيوةندى باشكردنى بؤ ئةفغانستانى شانشينىروسيا هاندانى بة روسيا، لةطةأل بازرطانىلةو وآلتةكةى سياسةتى بة دذ دةبينى

ناوضةية.رقوكينةى لة ثر هةستيكى ئةوانة، هةمووالوان بةتايبةت و ئةفغانييةكان الىبةريتانيا بة دذ تازةهةلكةوتوو، رؤشنبيرانى توندوتيذى و سةربازى دةستيوةردانى وئةفغانييةكان، هؤزة بة بةرانبةر هيزةكانى

دروستكردبوو.بةدةستى 1919دا سالى لة حةبيبولآل شا(نورولآل)ى تيرؤركرا! ناسراو، نة كةسيكىويستيان كورةكانى لة دوان لةطةأل خوشكىسييةمى كورى بةآلم بقؤزنةوة، هةلة ئةوبوو، كابول لة دةمةدا لةو كة (ئةمانةلآل)بة خؤى توانى بؤية بــوو، بةهيزترينيانرابطةيةنيت، ئةفغانستان ثادشاى و جيطرةوةثةيرةويكى بةخيرايى ثادشاية، ئةو بةآلمخؤى ثيش ثادشاكانى ثيضةوانةى سياسى

طرتةبةر.يةكةمى كانوونى ماوةى لة ئةوةى دواىسالى تةمموزى كؤتايى تا 1927 سالىتييدا و ئةنجامدا دةرةوة بؤ طةشتيكى 1928ئةلمانيا، (ئيتاليا، كرد، وآلتيكى ضةند سةردانىثؤلؤنيا، ئينطلترا، فةرةنسا، بةلجيكا، سويسرا،توركيا)، ميسر، ئيران، سؤظيةتى، روسياىئةتاتورك طؤرانطاريانةى بةو بوو سةرسامنويطةرى بــةرةو توركيادا كؤمةلطةى لة بؤ ئةزمونة ئةو ويستى بؤية ئةنجاميدابوون،ثتةوكردنى ويراى بطوازيتةوة، ئةفغانستان نويى دةولــةتــى لةطةأل ثةيوةندييةكانالى كة دواتر بووة خالى مةترسى سؤظيةت،

بكةن. دذايةتى وايكرد و بةريتانييةكان

Page 119: ideaDeplomatic

118

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

119

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بةو دذ ــان ــؤزةك ه هاندانى ــى ــةري لبةتايبةتيش دةدا، ئةنجامى ضاكسازييانةىذنانى رزطاركردنى لــةرووى هةنطاوةكانىكؤمةلطةى كؤياليةتى لة ئةفغانستانبةريتانييةكان ئةفغانى، ــووى ــةوت دواكبةجيطةياندنى بؤ و ببةن لةناوى هةوليانداسةركردة و ئاينى ثياوانى خواستةش، ئةوكة بةكارهينا، موحافيزكارةكانيان خيلةكييةئةنجامدانى بؤ بوون ثادشا ئاراستةى بة دذ

كؤمةلطةدا. لة طؤرانكارىو ضين ــةواوى ت نارةزايى بةوشيوازة،(لؤيا بة طرتةوة ئةفغانى طةلى تويذةكانىكات ئةو كة ئةفغانستان ثةرلةمانى جيرطا)ىبوون ئةندام 1000 ئةندامةكانى ذمارةىسةرؤك و ئاينى ثياوانى لة و(زؤرينةيان

ثيكهاتبوو. هؤزةكان)توندوتيذى و ئالؤزى و تةنطذة دواتــرئةفغانستاندا ئةو بةسةر بالى ياخيبوون، وبة كة ئةو كاتة ريطرةكانى يةكيك لة طرت،ثيدةوت سقؤ)يان (بةجى و دةناسرا حةبيبولآلئةوةى ثاش بوو، تاجيك كةمينةى بة سةر وشا ،(1929 دووةمى كانوونى (14ى لةو هةآلت وآلت دةرةوةى بةرةو ئةمانةلآلبراى عينايةتةلآلى بؤ ئةفغانستانى عةرشىضةقؤكيشةكةى طروثة و خؤى جيهيشت،(شا بةناوى و ثايتةخت كابولى ضوونةثادشاى وةك خؤى غــازى)ةوة حةبيبولال

راطةياند. وآلت نويىعةبدالى سةر نةوةكانى مانط، دواى سآلةسةر ياخيبووة ئةو توانيان ثشتؤن، هؤزى بةتشرينى دووةمى لة 16ى و الببن دةسةآلتشاهانةى عةرشى لةسةر نادر) (شا 1929داسالى لة ثادشاية ئةو بةآلم دابنين، ئةفغانستانشا، زاهير محةمةد دواتر تيرؤركراو 1933دا-1933) ئةفغانستان ثادشاى دوايينزاهير محةمةد شا طرتةوة، جيطةى (1973وآلتةدا لةو ساأل 40 كة بوو ثادشا تاكة

حوكمى كرد.وآلتانى لة هيز هاوسةنطى طؤرانى بةهؤىطؤشةطير ئةفغانستان ماويةدا لةو دةوروبةرى،

بياليةنانةى طرتبووةبةر. سياسةتيكى و

وةك سؤظيةت يةكيتى دةركةوتنىنيودةولةتى سياسةتى لة كاريطةر هيزيكىلة بةريتانيا ئيمثرياليزمى ضوونةدةرةوةى وسةربةخؤبوونى و هيندى كيشوةرى نيمضةبوون ثاكستان، ئةو طؤرانطاريانة و هيندستان

روياندا. ئةفغانستان ضواردةورى لة كةجيؤثؤلؤتيكى ئةركى ثاراستنى وةكجيطةى كة جياكةرةوة، دةولةتيكى ودةمةدا، لةو بوو زلهيزةكان وآلتة رةزامةندىبياليةنى سياسةتيكى ئةفغانستان حكومةتى

نيودةولةتييةكانى. ثةيوةنديية لة طرتبووةبةر

كة جيؤثؤلؤتيكى لةيةكطرتنى خةندةقهةردوو لةنيوان كردبوو دروستى سارد جةنطىهةولةكانى خؤرئاوا، و خؤرهةآلت جةمسةرىبةئاراستةى بآلبوونةوة و بوون بةرفراوانلةكؤتاييدا دى، ئةوى هةذمونى ناوضةكانىئةفغانستانى جياكةرةوةى ئةركى حسياباتىبيرة بآلبوونةوةى ــراى وي هةلوةشاندةوة،كيشوةرةكان هةموو لة كة نوييةكاندروستبوونى بؤ هةبوو كاريطةرييان و شاهانة حوكمى بة دذ ريكخراو نةيارىوايانكرد رووداويكى ئةوانة موحافيزكار، هةموو

Page 120: ideaDeplomatic

120

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

121

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

كة كودةتايةك و رووبــدات ضاوةروانكراولةاليةن (محةمةد هةبوو ضةثروى سيمايةكىبدريت ئةنجام ثادشاوة ئامؤزاى خان)ى داودبؤ سيستمى ئةفغانستاندا لة حوكمى شاهانة و

بطؤريت. كؤمارىثادشاى دوايين كة شا زاهير محةمةدضووبووة ضارةسةر بؤ ثيشتر بوو، ئةفغانستانئةفغانستان لة كودةتاكةدا لةرؤذى و ئيتاليا

نةبوو.لة ــاأل س 30 مـــاوةى بــؤ شــا زاهــيــروةك 2003دا سالى لة و مايةوة تاراوطةسالى لة ئةفغانستان و هاووآلتييةك طةرايةوةكابولى لة ساليدا 92 تةمةنى لة 2007دا

كرد. دوايى كؤضى ثايتةختشاهانةى خانةوادةى دةردةكةويت، وةكرابردودا، سةدةى دوو لةماوةى ئةفغانستان دابونةريتى لة و نةبوون حوكمرانى فيرىتينةطةيشتبوون، حكمرانى هــونــةرىيان ئيداريى يان بووبن سياسى هؤكارةكانثةرلةمان، و دةستور بوونى ويراى ياسايى،هةلنةبذارد شيوازيكيان خانةوادةية ئةوبطرة ميراتطرى، حوكمى طواستنةوةى بؤو بوون خؤيان خيلةكى دابونةريتى لةسةرلةثشت كة دةبةست هيزة بةو ثشتيان زياترفاكتةرة و هؤز و نةوةكان ) كة ميراتطرة

دةيانرةخساند. دةرةكييةكان)

ئةفغانستان..و لة ملمالنآ جيؤثؤلؤتيكىلةو وآلتة حوكمرانى قؤناغة ئالؤزةكانى

سةردةمى كؤماريى ساآلنى كة ثادشا، ئامؤزاى ، داود محمةدسةرؤك ثؤستى 1963)دا لة – 1953)سةردانةكةى ئةفغانستان، لة بوو وةزيرانداقؤستةوة ئيتاليا بؤ شاى زاهير محةمةدبة 1973دا سالى تةمموزى 17ى لة وئةفسةرةكانى لة هةنديك لةطةأل هةماهةنطى(ئــاآل)ى كوتلةى بالى بة سةر كة سوثابوون (كؤمؤنيست) ئةفغانى طةلى ثارتى كودةتاى كارمال، بابراك بةسةرؤكايةتىلةيةكةم و كرد شاهاندا حوكمى بةسةر

كودةتاكة سةركةوتنى لةدواى حكومةتيشداثارتى وآلتة، لةو شاهانة حوكمى روخانى وبؤخؤى وةزارةتـــى ثينج ئةفغانى طةلى

دةستةبةركرد.بة سةبارةت دةمــةدا لةو كودةتاية ئةوثيش لة و جيهان زلهيزةكانى لة زؤريكضين و يةكطرتووةكان واليةتة هةموويانةوةشا، رووداويكى سةردةمى و ئيرانى ثاكستان و

بوو. جيؤثؤلؤتيكى لةناكاوىسةركردةى كؤنى دؤستايةتى بةهؤىلةاليةك لةطةأل يةكيتى سؤظيةت كودةتاكةئةفسةرة لة هةنديك بةشداريكردنى وكودةتاكة ئةنجامدانى لة كؤمؤنيستةكانلةاليةن وةزارةتيك ضةند دةستبةركردنى ونويدا حكومةتى لة كؤمؤنيستةكانةوة سياسيية، طؤرانكاريية ئةو دى، لةاليةكىئةو بةرذةوةندى بؤ سةر بوو مةترسى مايةى

وآلتانة.هةماهةنطى بة كودةتاكة سةركةوتنى دواىسةرؤك داودى محةمةد ضةثةكان، لةطةأل هيزة و شاهانةخوازةكان هيزة لة رقى كؤمارسةركردةكانيان و (ئيخوانةكان) ئاينييةكانئاشكرابوونى دواى بةتايبةت هةلطرت،لةدذى ئةوانةوة لةاليةن كة ثيالنةى ئةو

داريذرابوو.

سةركردة زؤربــةى هةآلتنى بووة ئةوةسةرةك زؤربةى و ثاكستان بؤ ئاينييةكانروويان شيوة هةمان بة ثشتؤنيش خيلةكانى

كرد. وآلتة لةوراسترةوةكانى ركابةرة توانى ئةوةى دواىكؤمؤنيست و ضةث لة داود محةمةد لةناوببات،لة و هةلطةرايةوة دوينى هاوثةيمانةكانى وو نويى ثيكهينا 1977دا حكومةتيكى سالىوةزارييةكان ثؤستة لة كؤمؤنيستةكانى وةزيرةكوشتنى و تيرؤركردن كةوتة و دورخستةوة

سةركردةكانيان.ثةيوةندييانى ثتةوكردنى هةولى دواترو ئيران و ثاكستان لةطةأل ئةفغانستانىطشتى، بةشيوةيةكى خؤرياواييةكان وآلتة

خستةطةر.بة ئةوانة هةموو سارددا جةنطى لةسايةىنيودةولةتييةكاندا فشارة لةذير جؤثؤلؤتيكى،لة كودةتا يةكةمى حالةتى بةريوةدةضوون،حالةتى بةآلم بوو، سؤظيةت بةرذةوةندى

خؤرئاوا بوو. بةرذةوةندى دواتر لةجةنطى طةمةى لة بوو ئاسايى شتيكى كارتةكانى بة يارى سؤظيةتيش يةكيتى ساردا،

بكات.راسترةوييةى سياسةتة ئةو لةبةرانبةرو ناوخؤ ئاستى لةسةر كؤمار سةرؤك كة يةكةمى هةنطاوى دةكرد، ثةيرةوى دةرةوةثارتى كوتلةى هةردوو يةكخستنى سؤظيةت،بةسةرؤكايةتى (ئــاآل) كوتلةى بوو، طةلثيكرد ئاماذةمان ثيشتر كة كارمال بابراكنور بةسةرؤكايةتى (جةماوةر) كوتلةى لةطةأل

تةرةقى. محةمةدئةنجامدانى دواتر، مةترسيداريى هةنطاوى(كؤمؤنيست) طةلى ثارتى بوو لةاليةن كودةتادةستطرتن و 1978 نيسانى 27ى لةمحةمةد داود لةوناوبردنى و دةسةآلت بةسةر(محةمةد خانةوادةى فةرمانرةواى دوايين كةرؤذةدا، ئةو بةيانى لةو وةك بوو، شاهانة زاى)

رايطةياند. كابول راديؤىحوكمى سار بة هاتنةسةر جةنطى طةمةىبطرة كؤتايى نةهات، كابول كؤمؤنيستةكان لة

سةند. بليسةى زياتر

– سالدا 1979 لةماوةى دةيةكيتى زيانةكانى ، 1989

سؤظيةت بة 70 مليار15 دؤالر مةزةندةكران وكوذران سةربازيشى هةزار

تر سةربازى هةزار دةيان وبرينداربوون.

Page 121: ideaDeplomatic

120

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

121

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئؤثؤزسيؤنى هيزةكانى هةموو خؤرئاواو خيلةكان (سةرةك كؤكردةوة ثاكستان لة بروخينن. رذيمة ئةو هانيدان و ئاينى) ثياوانىو كردنةوة بؤ راهينانى و مةشق سةربازطةىهةوالطرى لةاليةن ثيويستى ثارةى و ضةككوةيت، و سعودية، و ثاكستان، و ناوةندى فةراهةمكردن، بؤ ضينةوة و ئيمارات، وناوى لةذير ئؤثؤزسيؤن اليةنةكانى هةموولةنيو شةر بؤ طروثيكيان (موجاهيدن)دا،

رةوانةكرد. ئةفغانستاندا،لةنيو توند موقاوةمةيةكى بةوشيوةيةكؤمؤنيستى رذيمى روخانى بؤ ئةفغانستاندا

دةستيثيكرد.كاروبارةكان ئةفغانستانيش، لةنيوخؤىكؤمؤنيستى حكومةتى جيطيرنةبوون،ناكؤكييةكان نةبوو، طونجاو خؤيدا لةنيوبالةكانيدا و سةركردة لةنيوان بةخيرايى،1979 ئةيلولى 16ى لة دروستبوونتةرةقى محةمةد نور دةستلةكاركيشانةوةىبةشيوةيةكى ثاشان راطةيةنرا، ســةرؤك

كرد. دوايى كؤضى تةمومذاوىنويى سكرتيرى كراية ئةمين، حةفيزولآلئةو وةرطرتنى لة مانطيش دوو دواى و ثارتةكةو راسترةوى بة ثارتةكةيةوة لةاليةن ثؤستة،تؤمةتباركرا، لةكاتيكدا و تاكرةوى ديكتاتؤرىلةسةر هةرةشةيان (موجاهدين) هيزةكانىلةو كؤمؤنيستى رذيمى روخاندنى و كابول

دروستكردبوو. وآلتةدايةكيتى بؤ شتيك هيض حالةتةدا لةوكارتى بة يارى لةوةى جطة نةما، سؤظيةت رزطاركردنى بؤ بكات جيؤثؤلؤتيكى سييةمىثاراستنى و كابول لة كؤمؤنيستى حكومةتى

خؤى. سةربازيى و نيودةولةتى هةيبةتىكانوونى 27ى رؤذى سةرلةبةانى لةطؤرانكارييةكى ،1979 سالى يةكةمىرةوشى و ئةفغانى سةركردايةتى لة لةناكاوكوذرانى رويدا، وآلتة بةو بةرانبةر نيودةولةتىثارتى طشتى سكرتيرى ئةمين حةفيزولآلبابراك ئةوة، لةثاش و راطةيةنرا دةسةآلتداردةولةتى و ثارتةكة سةركردايةتى كارمالبوو هاوكات رووداوة ئــةو طرتةدةست،

و سؤظيةت هيزةكانى هاتنةناوةوةى لةطةألئةفغانستان. داطيركردنى

داواى هيزا، ئةو هاتنةناوةوةى بيانوى يارمةتيدانى بؤ بوو ئةفغانى حكومةتىوآلتة ئةو ثاراستنى و ئةفغانى حكومةتى

خؤرئاوا. ثيالنةكانى لةبةرانبةررووى لــة ئةفغانستان بةوشيوةية هةذمونى ذيــر كةوتة جيؤثؤلؤتكييةوة، بووة وآلتةدا لةو سؤظيةت بوونى و سؤظيةت

واقيع.ئةفغانستان خؤرئاواوة، ديدى و روانطة لةهيندى ئؤقيانوسى لــة نزيكة زيــاتــرئةو بؤية كةنداو، نةوتى سةرضاوةكانى ومايةى ئةوانةوة بةالى سؤظيةت هةنطاوةىنةتةوةيى، ئاسايشى سةر بؤ بوو هةرةشةبةتايبةتيش و خؤرئاوا وآلتانى لة زؤريكليرةوة ئةمريكا، يةكطرتووةكانى واليةتةئةم ثرسيارة جيؤثؤلؤتيكى دةتوانيت شيكاريىلةسةر سوربوو خؤرئاوا بؤضى دةستبخةين:دةرثةراندنى و (موجاهيدين) ثشتيوانيكردنى رذيمى روخاندنى و ئةفغانستان لة سؤظيةت

وآلتة؟ لةو كؤمؤنيستىداطيركارى وابةستةى ناوى لةبةرئةوةى هيند كارمال بابراك حوكمى بوو، سؤظيةتى1986دا (دكتؤر ئايارى لة و دريذةى نةكيشاو دةولةت سةرؤكى بووة نةجيبولآل) محةمةد

ثارتةكة. طشتى سكرتيرىتوندبوونةوةى و زيــادبــوون �بةهؤىهيزة بؤسةر (موجاهيدين) هيرشةكانىوآلتة، سؤظيةت لةو هيزةكانى حكومييةكان ولة رووى خراثةوة ناوخؤ لة سةربازى رةوشى1979 سالدا دة لةماوةى دةركرد، خراثتربة سؤظيةت زيانةكانى يةكيتى ، 1989 –هةزار 15 و مةزةندةكران دؤالر مليار 70سةربازى هةزار دةيان و كوذران سةربازيشى

برينداربوون. تركة سارد جةنطى لة بوو بةشيك ئةوةيةكيتى الوازكردنى و هيالككردن ئامانج ليى

بوو. سؤظيةتسؤظيةتى يةكيتى كؤتاييدا لة بارودؤخة ئةو(بةليننامةى مةرجةكانى بةثيى ناضاركرد،

لة نيودةولةتى بةسةرثةرشتى كة جنيظ)ئةفغانستان لةطةأل 1988 نيسانى 14ىلة ثاشةكشةكردن كرد، ئيمزاى ثاكستاندا و

بكات. ثةسةند ئةفغانستان،1989دا، شوباتى 15ى لة بةوشيوةيةكشانةوة، ئةفغانستان لة سؤظيةت هيزةكانى روخانى بؤ مةترسيداربوو زةنطيكى ئةوةش

كابول. لة كؤمؤنيستىسؤظيةت، كشانةوةى لةطةأل هــةروآلتــةدا ئةو لةنيوخؤى هيز هاوسةنطىبةرذةوةندى لة ثلةبةندى بةشيوةيةكى 28ى لة شكايةوة و هيزةكانى (موجاهيدين)توانيان هيزانة ئةو 1992دا سالى نيسانىبطرنة دةسةآلت و ثايتةخت كابولى نيو بضنة

دةست.سةرؤك نةجيبولآلى محةمةد دكتؤر خؤى و هــةآلت كؤمؤنيستيش، كؤمارىلةو يةكطرتووةكان نةتةوة نيردةى رادةستى

وآلتة كرد.ئةفغانستانيان طةمةيةدا لةو سؤظيةت راستةيةكطرتووةكانيش واليةتة بةآلم لةدةستضوو،

ثينةطةيشت. سودى خوازياربوو، وةكئيسالميية 1992 ســالــى لــةثيكهينا حكومةتيكييان سةركةوتووةكان،حكومةتى ــى ــةرؤك س يــةكــةم وةك وحكومةتة ئةو سةرؤكايةتى موجاهدينيش،ثياويكى كة موجةديدى سةبغةتةلآل درايةرةبانى بورهانةدين ثاشان بوو، ناسراو ئاينى

.(1996-1992)حكومةتة ئةو نيودةولةتى ئاستى لةسةرسعودية لة ثيكهاتبوون كة لة سآ وآلت جطةدانى دى وآلتيكى ثاكستان، هيض و ئيمارات وئةفغانى كؤمةلطةى لةنيوخؤشدا نةنا، ثيداذمــارةى بةثيى اليةندا ضةندين بةسةرسؤظيةت جةنططى ثيشووى سةركردةكانىلةاليةن ثيشتر كة ئاينييةكان، ريكخراوة و

بوو. دابةش درابوون، دالدة ثاكستانةوةدةرةكــى ثشتوانى كة ئةوانة هةموودةخستن، يةكى سؤظيةت دذايةتيكردنى ودابــةش كابول، نيو ضوونة هةرلةطةألناوضةى بةثيى هةريةك ثةرتةوازةبوون، و

Page 122: ideaDeplomatic

122

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

123

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةهلى جةنطى سةرقالى خؤى، هةذموونىديكةشةوة لةاليةكى بوون، حزبةكان نيوانلةنيوان كة كرد، جةنطةدا لةو بةشدارييانشا ئةحمةد بةسةرؤكايةتى باكور بةرةىحزبة بةسةرؤكايةتى باشور بةرةى و مةسعود

بوو. بةرثا ئيسالمييةكانى ترئةفغانستان، لة ئةهلى جةنطى بةوشيوةيةئيسالمييةكاندا حزبة لةنيوان دةسةآلتدا لةثيناوبوو. بةردةوام ساأل ثينج لة زياتر و هةلطيرسا

جطة ئةفغانستان طةلى جةنطةدا لةوو ملويرانى و هةذارى دلةراوكآ و لة ترسدةستنةكةوت، دى ضى بةوالوة، ئاوارةبوونبارودؤخى بؤ ئالؤزى و تةنطذة ئةوةشدا لةطةألو ئاسايشى ثاكستان دروستكرد و هةريمةكة

ليكةوتةوة. ئةمريكاى نيطةرانىبارودؤخةدا، لةو ضاكسازيش مةبةستى بؤلةبرى دى هيزيكى هينانى لة جطةهيض جةنط، ثيشووى سةركردةكانىنةبوو، لةبةردةستدا دى ضارةسةريكىبةسةرؤكايةتى تاليبان) (بزوتنةوةى بةوشيوةيةثاكستانةوة لة عومةر) محةمةد (مــةالثيشووى سةركردةكانى توانى كة هينرايةوةو رابماليت ثيشوو) (موجاهيدةكانى جةنطبةسةر دةست 1996دا ئةيلولى 27ى لةحكومةتيكى و كابول لة بطريت دةسةآلتداضاخةكانى حكومةتةكانى هاوشيوةى سةلةفى

ثيكبهينيت. ناوةند،طرتنةدةستى لةطةأل هةر تاليبان حكومةتىلةذير ،1996 سالى لة حوكم جلةوىبة دةستيكرد ئيسالمى، شةريعةتى ناوىو مةدةنى سيماكانى هةموو دذايةتيكردنى

بوون. هاوضةرخبيبةشكردنى تاليبان، هةنطاوى يةكةمناضار ذنانى فيربوون و و لة خويندن بوو مييينةو جيبهيلن كارةكانيان دامودةزطاكاندا لة كرد

كرد. تةماشاكردنى تةلةفيزيؤنيشى حةرامدةسةآلتياندا، رؤذى ــن ــي دووةم لــةئاميرى 300 تاليبان، بزوتنةوةى هيزةكانىذنان لة ريطةيان و شكاند تةلةفيزيؤنيانثزيشكةكان و نةخؤشخانة سةردانى طرتو سةثاند ثةضةيان حيجاب و ثؤشينى و بكةن

يةكيك ئةوةى بةبآ و بةتةنيا نةدةدا ريطةيانلة ذنان بيت، لةطةأل خيزانةكةى لة ئةندامانى

دةربضن. ماألخاثوركردنى و كاولكردن ــراى وي ئةوةوآلتة لةو شارستانى كؤنةكانى شوينةوارةرينماييةكانى لةطةأل نةطونجانى بةبيانوى

ئيسالم.بزوتنةوةى هيزةكانى ئةوةشدا لةطةألكابولى نيو ضوونة لةطةأل هةر تاليباننةتةوة بارةطاى سةر هةليانكوتاية ثايتةخت،نةجيبولآل محةمةد دكتؤر و يةكطرتووةكانو دةستطيركرد كؤمؤنيستيان كؤمارى سةرؤكدادطاييةك، هيض بةبآ براكةيدا، طةأل لة دواتر

كردن. طوللةبارانيان شةقامةكان لةسةربزوتنةوةى ئةوانةش، هةموو لةسةروقاعيدة ريــكــخــراوى ريطةيدا تاليبانلةنيو الدن)، بن (ئوسامة بةسةرؤكايةتىئازادى ــةواوى ت و كاربكات ئةفغانستانداو ريكخراوةيى كاركردنى دةسةآلتى و سةربازطةكانى دروستكردنى و مةشقثيكردنئةفغانستان تةنانةت بةخشى، ريكخراوة بةوقاعيدةى كؤلؤنيالكراويكى هاوشيوةىرايةلةكانى قاعيدة وآلتةوة، لةو كة ليهاتبووبؤ تردا وآلتيكى لةضةند خؤى ريكخراوةيىو دةكردةوة جياجياكانى ئامانجة جيبةجيكردنى

بةرفراوان دةكرد. ضاالكيية جيهانييةكانى2001 (سيثتةمبةر)ى ئةيلول 11 لةبة جــؤرى ثةالماريكى ريكخراوةكة ،هةردوو سةر هيرشيكردة و ئةنجامدا فرؤكةكردن كاولى و جيهانى بازرطانى سةنتةرىلةو كة كارمةند 3000 لة زياتر تييدا وقوربانى بوونة دةكرد، كاريان شوينةدا دووئةمريكا سةرنجى تر هيندةى ئــةوةش وحكومةتةكانى هةموو و ئةمريكاييةكان و

راكيشا. خؤيدا جيهانى بةالى وآلتانىواليةتة تا بوو تــةواو بيانويةكى ئةوة“جةنطى هاوثةيمانانى و يةكطرتووةكان

بة يترؤريزم” بةرثا بكةن. جيهانى دذدواى و 2001 يةكةمى تشرينى 7 لةثةالمارة، ئةو بةسةر رؤذ 16 تةنيا تيثةربوونىرادةستكردنى تاليبان حكومةتى ئةوةى ثاش

رةتكردةوة، ئةو ضاالكيانةى راطرتنى و الدن بنوةسفدةكردن، تيرؤريزم بة خؤرئاوا كةخؤى هيزةكانى يةكطرتووةكان واليةتةسةرةكييةكانى شارة قةندةهارو و كابول لةضوونة (هاوشيوةى داطرت ئةفغانستان ترىسالى لة سؤظيةت هيزةكانى نــاوةوةى9ى لة خيرا ثرؤسةيةكى بة و (1979تاليبان حكومةتةكةى توانرا يةكةمدا كانوونىتيكبشكينرين قاعيدة هيزةكانى و بروخينريت

بكرين. ثةرتةوازة وبةو جيهان سةرثالبوونى يةرةضاوكردنىخولقابوو، ئةفغانستان لة ئالؤزةى بارودؤخةريكخستنى بؤ يةكطرتووةكان نةتةوةبؤن)ى (كؤنطرةى وآلتة لةو حوكم كتروبارىكاتى ئيدارةيةكى كؤنطرةيةدا لةو و سازكردبريار ثاشان ثيكهينرا، مانط شةش ماوةى بؤساأل دوو بؤ درا ئينتيقالي حكومةتيكى لةسةرطشتى ديموكراتى هةلبذاردنيكى كاتةى ئةو تا

ئةنجامدةدريت.كة ــارزاى) ك (حاميد كؤنطرةيةدا لةوو تاليبان دةركةوتووةكانى نةيارة لة يةكيكةسةرؤكى بة سةرةكى ثشتؤنة، هؤزى بة سةرسالى دوو و يةكةم) مانطى (شةش بؤ كاتى

هةلبذيردرا. ئينتيقالييةكة، حكومةتة2004 هةلبذاردنى هةردوو لة كارزاىئةفغانستان كؤمارى بةسةرؤكى 2009 ووآلتة ئةو حوكمى تائيستاش هةلبذيردراو

دةكات.ئةفغانستان لة سؤظيةت ضؤن وةكهةمان بة ئةمريكاييةكانيش تيوةطال، يةكدى لة زؤر حالة دوو ئةو بةآلم شيوة،كيشمةكيشم سروشتى ــةرووى ل جياوازنهةريمايةتيية طؤرانكاريية ئةو سروشتى وهةلكةوتوة، ناوضةكةدا لة جيؤثؤلؤتيكيانةىــةدا دةم لــةو سؤظيةت يةكيتى ضونكةخؤرئاوا بةرةى هةموو ــةرووى رووب دةبوووآلتة رووبةرووبونةوةى ــراى وي ببيتةوة،واليةتة بةآلم ئيسالمييةكان، و عةرةبىهيزةكانى خؤى و ثيدةضيت يةكطرتووةكان 133 كة ئيساف (هيزةكانى ئةتلةسىاليةنى و اليــةن تاكة ســةربــازن) ــةزار ه

Page 123: ideaDeplomatic

122

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

123

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةوةى بةبآ ئةفغانستان لة بن سةرةكى دةولةتيكى هيض يان زلهيز، دةولةتيكى هيضعةرةبى وآلتة بة بكات، داذايةتى بضوكليكدانةوةى و شيكار ئيسالمييةكانيشةوة، ودوو ئةو نيوان جيؤثؤلؤتكيييةكانى جياوازة

لةوةداية. حالةتة ليرةدا،جيؤثؤلؤتيكى دةكريت روانطةيةوة لةبكةينة ئةفغانستانةوة لةبارةى ملمالنيكانشاهانة قؤناغى حوكمى -1 قؤناغيك : ضةند1973 سالى بؤ 1747 سالى لة كةئةفغانستان ــةدا دةم لةو كيشا: ــذةى دريلةرووى بوو داخراو و بياليةن دةولةتيكى رؤلى وايكردبوو ــةوةش ئ جوطرافييةوة،يةك بة دذ هيزة لةنيوان ببينيت بةربةست ئةوةى بؤ بوو هؤكاريك كة نةيارةكان وو سةالمةتى لة ثاريزطارى بةرينةدا ماوة لةو

خؤى بكات. سةربةخؤيى ئاسايش ولة داود: محةمةد حوكمى قؤناغى -2نيسانى 17 – 1973 تةمموزى 17ىسيستمى ئةفغانستان ماوةيةى ئةو 1978و كؤمارى سيستمى بة طؤردرا تييدا دةسةآلتدةولةتيكى وةك كة هات رؤلةى بةو كؤتايىلةو و دةيطيرا ناوضةكةدا لة بةربةستملمالنيكانى نيو ضووة ئةفغانستان ماوةيةدا

سارد. جةنطةبةرةو ئةفغانستان يةكةمى ئاراستةىخؤرهةآلتى بةرةى هيواكانى ضةثرةوى، دةولةتيكى دروستبوونى لة طةشاندةوةلةدةرةوةى كة ئاسيا ناوةراستى لة نيشتيمانى

خؤرئاواية. هةذموونىئاراستةى لة طؤرانكارى روودانى بةآلملة راسترةوى بةرةو حكومةتدا هةمان سياسىهاوثةيمانانى كاريطةريى بة كة ساليكدا ماوةىو ئيران بةتايبةت ناوضةكة، لة بوو ئةمريكاوايكرد و كرد هيوابراو ثاكستان، خؤرهةآلتىدى بةشيوازيكى وآلتة ئةو رووةو سةرلةنوآ

بكةويتةخؤى.طةلى ثــارتــى حوكمى قؤناغى -3و ئةفغانى (كؤمؤنيستى) ديموكراتىسالى لة سؤظيةت: سةربازى هاتنةناوةوةىبةم قؤناغة دةكريت : ئةو 1992 -1978

ثارتى حوكمرانى ماوةى : يةكةم ماوانة، ضةندئالؤزى ماوةيةكى كة ئةفغانى كؤمؤنيستىسالى لة : دووةم وآلتة، لةو بوو حوكمرانىسةربازى بوونى ماوةى 1989 – 1979رذيمى ثاراستنى بؤ سؤظيةت هيزةكانى1989وة سالى لة : سييةم كؤمؤنيستى،هيزةكانى تييدا ماوةيةى ئةو ،1992 بؤو كرد ثاشةكشةيان وآلتة لةو سؤظيةت

ئةفغانستان روخا. لة رذيمى كؤمؤنيستىبيسةروبةرةيى حوكمى قؤناغى – 41996 -1992 سالى لة ثاشاطةردانى وو ثارت هيزةكانى هاتنةناوةوةى لة : خؤىلةثاش كة دةبينيتةوة، ئيسالمييةكاندا طروثة وآلتةدا لةو كؤمؤنيستى رذيمى روخانىو ثارت ئةو طرت، حوكمدا بةسةر دةستييانكارتؤنى، حكومةتيكى بوونى ويراى طروثانةئةهلى جةنطيكى سةرقالى ماوةيةدا لةودريذةى ساأل ثينج كة بوون مالويرانكةر

كيشا.قؤناغى حوكمرانى بزوتنةوةى تاليبان -5روخانى لة : 2001 – 1996 لة قاعيدة ولة دةستثيدةكات بيسةروبةرييةوة قؤناغىدةسةآلت كؤنترؤلكردنى و 1996 /9/27تاليبان بزوتنةوةى هيزةكانى لةاليةنقاعيدةدا، هيزةكانى بة ريى كة وآلتة لةو

بنكةى و جيمؤلطة بكةنة ئةفغانستانتا هيزةكانيان ريكخستنةوةى و مةشقكردنبدةن ثةالمارةكانيان و هيرش بة برةو ليوةىطةورةترين وآلتة، ئةو درةوةى و ناوخؤ لةبة تييدا كة ثةالماريش مةترسيدارترين وسةنتةرى سةر هةردوو هيرشيان كردة فرؤكةضواضيوةيةدا لةو نيويؤرك لة جيهانى بازرطانىيةكطرتووةكانى واليةتة وايكرد كة بوو،لة طورضكبر طورزى خؤى و بكةويتة ئةمريكا

بوةشينيت. بزوتنةوةكة هةردووكارزاى حاميد حوكمرانى قؤناغى -6و ئةمريكا ســةربــازى هاتنةناوةوةى وليدان ئيساف): لة (هيزةكانى هاوثةيمانى ناتؤئةمريكا سةربازييةكانى هيزة هاتنةناوةوةى وحكومةتةكةى روخانى و 2001/10/7 لةقاعيدة سةربازطةكانى تيكشكاندنى و تاليبانحاميد دانانى و هيزةكانى ثةرتةوازةكردنى وئةفغانستان، كاتى سةرؤكى بة ــارزاى ك

دةستثيدةكات.يةكيك لة اليةنة كارزاى كة سةركردةىلةاليةن بوو، تاليبان بزوتنةوةى نةيارةكانىلةثاش و ليدةكرا ثشتيوانى ئةمريكاوةئينتيقاليش حكومةتى ماوةى تةواوبوونىلة سةرؤكايةتى ماوةى دوو بؤ وآلتة، لةوتائيستاش و هةلبذيدرايةوة ئةفغانستان

بةردةوامة.قؤناغة، ئةم دةركةوتووةكانى خةسلةتة لةوةك تاليبانة بزوتنةوةى سةرهةلدانةوةى تائيستا مةترسيدار كة و بزوتنةوةيةكى بةهيزكارزاى حاميد ســةرؤك بانطهيشتةكةىبؤ وة 2007/9/7 لة كة رةتكردوةتةوةبزوتنةوةيةدا ئةو لةطةأل ديالؤط ئةنجامدانى

رايطةياندبوو.لةو ملمالنيكان و كيشمةكيش بةوشيوةية،

بةردةوامن. تائيستاش و ماونةتةوة وآلتةدا

2012/9/17 (االتحاد) رؤذنامةى

هيزةكانى بزوتنةوةى تاليبانكابولى نيو ضوونة لةطةأل هةر

سةر هةليانكوتاية ثايتةخت،يةكطرتووةكان نةتةوة بارةطاى

نةجيبولآل محةمةد دكتؤر وكؤمارى كؤمؤنيستيان سةرؤك

طةأل لة دواتر و دةستطيركرددادطاييةك، هيض بةبآ براكةيدا،طوللةبارانيان شةقامةكان لةسةر

كردن

Page 124: ideaDeplomatic

124

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

125

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

؟ قةيران سالي دةبيتة 2013 بؤضيهختال جبمحب

ه[جلئ طأل�ئحلث ئ

بةرازيل ئايائاشوبي توشي

كؤمةاليةتى،و مانطرتن ضين

ثاكستانشؤرش توشي

دةبيت...؟

Page 125: ideaDeplomatic

124

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

125

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ئةم سةختي لة قةيرانةكة سةرةتاي(80%)ي نزيكةي سةريهةلدا. هاوينةوةدووضاري ئةمريكا يةكطرتوةكاني واليةتةشيوةش بةهةمان بوونةتةوة. سالي وشكةوشكةسالية دانةويلة ئةم و روسياش، ئوستراليادةكريت واضاوةروان و فةوتاند سةرةكيةكانيئاستي نزمترين دابةزيتة طةنمةشامي بةرهةميلة تةموزي تةنها (1995)ةوة دواي سالي لةطةنمةشامي و طةنم لة هةريةك نرخي ئةمسالدانرخي هةروةها بةرزبوةوة، (%25) ريذةي بةهةلكشاني هةلكشا. (%17) بؤ سؤيا بةرهةميخؤراكي نرخي بةرزبوونةوةي دانةويلة نرخيخؤراك نرخي بةرزبوونةوةي ليدةكةويتةوةسةرشاني باري ثيشكةوتوةكاندا والتة لةبارةكة قورستر دةكات، هةرضةندة بةكاربةرانحالةتةكاندا. زؤربةي لة ضارةسةردةكريت داهاتةكانيان- (10%)ي ئةمريكاييةكانخواردن جؤرةكاني بؤ ليدةركردن- باج دوايلةوانةش خواردني ضيشتخانةو دةكةن، خةرج(طالئةث) ريكخراوي ئامادةكراوةكان. خواردنةئةمرؤش كة ئاشكرايكرد، راثرسيةكدا لةلة كةمتر ئةمريكا لة ئاسايي خيزانيكيخةرجدةكةن، خؤراك بؤ داهاتيان سييةكيخؤطونجاندن بؤ 1969و سالي لة وةك

بازاردا. هةاليساني لةطةلوةرة دةرةوة ثيشكةوتو جيهاني لة بةالم تؤحةقيقةتيكي خؤراك دةبيتة تاكة نرخي كتوثرلةوالتة مرؤظدا ئابوريي ذياني لة طرنطخواردن بؤ داهاتيان نيوةي خةلكي هةذارةكاندامةبةست وشةي(خواردن) بة و دةكةن خةرج

وشكة. ناني لةلة كاتيك تايمز) (فاينةنشال طويرةي بةطريطرت دانةويلة نرخي 2007-2008 دالة والتــي 30 نان بؤ خؤثيشاندانةكان بؤ هايتيةوة لة هةذاند طةشةكردودا جيهانيلة 2010دا لة وشكةساليةك بةنطةالديشبوةستيت ناضاركرد طةنمي هةناردةي روسياهيناية عةرةبي) (بةهاري بةناو و سالةدا لةوعةبدولناسرةوة جةمال سةردةمي لة جؤش.بة (ثشتطيريكراو) ناني ميسر ,حكومةتينرخةكةي نانيك كوليرة دةدات. دانيشتوان

2000كــانــدا كؤتايي لة (ئانة)ية يــةكناتوانيت كة بؤيدةركةوت موبارةك حكومةتيهةلبكات، هةلكشاوانةدا نرخة ئةو لةطةلمليؤنةوة 20 لة ميسر دانيشتواني لةبةرئةوةيلة مليؤن 40 بة بووة 1950دا سالي لةميسر زياترة، لةوة ئيستاش و دا 1980طةورةترين وةك وةرطرتوة يةكةمي ثيطةيبةرزبوونةوةي جيهاندا. لة طةنم هاوردةكةريدا 2010-2007 سالني لة نرخةكانحكومةتةكةي داهاتةكاني ســةرضــاوةيدوكانةكاندا لة هةرزان ناني تيثةراند. موبارةكيخواردةوة.طؤظاريكي ثةنطي نارةزايي نةما.جؤن ئابدا، رؤذنامةنووس 18ي لة بةريتانيباس دانيشتووي ميسرة، لة ميذةوة كة برادلي

دةكات: ئةوة دواي رووداوةكاني لةنوخبةكاني بضوكةكاني طروثة "طفتوطؤيدةكــةن، قسة ئينطليزيي بة كة قاهيرة،مةيخؤرةكانيان، خؤرئاوايية هاوري لةطةللةوانةي دوورة زؤر كة دةذين دونيايةكدا لةطــةورةي ئوميدي ميسرةوة، جــةمــاوةريبة بوو تةحريرةوة طؤرةثاني دةرذانة ئةوانةي ئةو شؤرشطيرةكاني تونس لة ئوميدي بةشيكناني هةرزان ماناي بة بنةرةتية طؤرانة كتوثرو

"! دةبووطريطرت؟ دوبارة نان نرخي ئةطةر باشة،

لةبةردةم بيدةرةتانة بةتايبةتيي ضين وآلتىيةك تةنها لة خؤراكدا. نرخي هةاليساني بذيويي تيضووني , مانطدا-تةموزي2012بةدريذايي خؤشبةختانة . %6.5 بؤ بازيداكؤمةك و ثشتطيريي هةاليسان 2012فرةيي بؤ بةهار مانطةكاني ئؤميدةكاني كرا،لة واي دا 2012 لة ئةمريكي دانةويلةيئاسان قةرز كة كرد، ضيني مةركةزيي بانكيدةسةالتداراني ئيستا هاويندا. سةرةتاي لة بكاتقورس خياراتيكي ضةند ــةروي رووب ضين

بكةن؟ ضي ئةوة دواي كة دةبنةوةجار هةنديك 2011 عةرةبي بةهاريدةكريت، بــةراورد 1848 شؤرشةكاني بة دةيزانيت. خةلك لةوةي دروستترة ئةوة

ساالني ضلةكان, ساالني قاتووقريةكةيئةوروثادا، لة سةرتاسةري خراثبوون بةروبووميخةلكاني و تورةن خةلكاني برسيي خةلكاني

دةرووخينن. حكومةتةكان تورةشلة كؤمةاليةتيمان ئاشوبي 2013 ئاياشؤرش ياخود ضين، مانطرتنيش لة و, بةرازيل

دينيت؟ بؤ ثاكستان لةثيرستي لة بتوانين وةالمةكة رةنطةهةرضيةكيش بخوينينةوة- ئالوطؤري كاالكاندا

! نيية بيت دلنيا كةرةوةCNN سةرضاوة:

Page 126: ideaDeplomatic

126

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

127

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ويكيليكسةوة بةهؤى ئةمريكا دةرةوةى وةزارةتى وتةبيذىكيشايةوة كار لة دةستى

حتطي ئيؤ[آل ط[ث

تائيستا ويكيليكس (5)مليؤن بآلوكردوةتةوة نهينى بةلطةنامةى

لة بةشداريان ويكيليكس بةلطةنامةكانىكردوة عةرةبيدا بةهارى شؤرشةكانى

Page 127: ideaDeplomatic

126

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

127

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

ريكخراويكى لة بريتية ويكيليكسبابةتى رؤذنامةوانى راثؤرت و نيودةولةتى ولة ــةوة ــات ــآلودةك ب نهينى و تايبةتدزةكردنى و رؤذنامةوانى سةرضاوةىلة خؤى ثيطةى ــراوةوة، ــةزان ن هةوالى ريكخراوى ناوى ذير لة 2006 سالىلة ناساندوة، رؤذنامةوانى شاين)ى (سن بوو ثيطةكةى 2006/11/14ةوة يةكةم و (www.wikileaks.org)بة2006 يةكةمى كانونى لة بةلطةنامةىلة ســاأل ــةك ي ــاش ث ــردةوة، ــآلوك ب دا1.2 بالوكردنةوةى بةلينى دامةزراندنيةوة،ويكيليكس دا، داتاى و بةلطةنامة مليؤنثيكهاتةيةك لة ثيكهاتووة دةزطايةكةو رؤذنامةوانان و جيابوةكان ضينة لة كؤمثانياكانى تةكنيككارانى و وةرزشكارانئوستوراليا و ئةوروثا تايوان و و ئةمريكا لة كاربةريوةبةرةكةى (جوليان باشورى ئةفريقا، و

ئوستورالية. ئةنتةرنيتى ضاالكوانى ئاسانج)ويكيليكس 2010 ئةثريلى لة Collateral ئةنتةرنيتى ثيطةى لةليدانى ظيديؤيى ديمةنيكى murderمةدةنى كؤمةليك لة ئةمريكا فرؤكةكانىدا 2007 سالى لة رؤذنــامــةنــوس وسالدا هةمان لة يؤليؤى ثاشان بآلوكردةوة،ئةفغانستانى شةرى رؤذانــةى سياسةتى(76.900) لة ثيكهاتوة كة بآلوكردوة 2010 ئؤكتبةرى لــة بةلطةنامة،(تؤمارى بةناوى بةلطةنامة (400.000)دةزطا لةطةأل بةهاوكارى عيراق) شةرى دزةيان طةورةكان بازرطانية راطةياندنةنؤظةمبةرى لة بــآلوبــوونــةوة، ثيكراوبةرقية دةركردنى بة دةستيكرد 2010دةرةوةى ـــى وةزارةت ديبلؤماسيةكانىثيطةية ئةم ئةكتةرةكانى كار ئةمريكالة ئاسانج جوليان ناسراونين، رةسمى بةو ناساندنى 2007دا ينايرى سةرةتاىئةندامانى ئةنجومةنى لة رايطةياند” يةكيكة

ويكيليكس”.لةم ثيطة زؤر رةخنةيةكى لةطةأل بوونى

وةرطرتوة خةآلتى ضةندين بةآلم ئةلكترؤنية،ئؤرطانةكانى لة (ئيكؤنؤمست) لةوانةخةآلتى ،2008 سالى لة نوآ راطةياندنىبؤ نيودةولةتى ليبوردنى ريكخراوىسالى لة بةريتانى راطةياندنى كةنالةكانىنيوزى دةيلى 2010 سالى ،2009دانا يةكةم ثلةى بة ويكيليكسى ئةمريكىطؤرانى هةوالةكانى تواناى تؤرانةى كة لةوئةمريكا زانيارى نوسينطةى بةتةواوى، هةيةدياردةيةى لةو بةشيكة (ويكيليكس ثييوايةدةسةآلتى و هةية ئةنتةرنيت لةسةر كة

هةية). هاووآلتىويكيليكس لة رةخنةى بةتوندى ئةمريكائةو بآلوكردنةوةى بة سةبارةت طرت ئاسايشى بة زيان كة نهينيانةى زانيارييةدبلؤماسية ثةيوةنديية و دةطةيةنن نةتةوةيىثيناوةشدا لةم دةزرينيت، نيودةولةتيةكانداوايان مرؤظ مافى ريكخراوى كؤمةليكدارشتنى بة كة ــرد، ك ويكيليكس لة بضيتةوة، بةلطةنامانةدا ئةم بآلوكردنةوةىكة مةدةنيانةى ئةو ثاراستنى لةثيناودةكةن، كار نيودةولةتييةكاندا هيزة لةطةألرةخنة رؤذنامةنوسان لةبةرامبةريشدانوسين ئازادى بة هةستكردن لــةالوازى

هةزاران بة بالوكردنةوةى بةهؤى دةكةنثيويست. ليكدانةوةى بةبى بةلطةنامانة

ويكيليكس ئامانجىئامانج رايــطــةيــانــدووة ويكيليكس ناوزراندنى لة بريتية بنضينةيي ئةركى وكوتلة و ئاسيا لة كوتكارةكان سةر ريكخراوةباشورى وآلتانى لةطةأل ثيشوو، سؤظيتةكانىهةمانكاتدا لة ناوةراست، رؤذهةآلتى و بيابانهةموو لة هةية خةلكى زؤرى هاوكاريكىكارة ريطةيةوة لةم دةيانةويت كة جيهانداو كؤمثانياكان و حكومةت نائاكارييةكانى

ئاشكرا بكةن. دةزطا جياوازةكانزياتر وآلتةوة سيانزة ((لة دةليت ئاسانجبةدةست بةلطةنامةمان مليؤن يةك لةكة ئامانجانةى لةو تر يةكيكى طةيشتوة))لةسةر هةيةتى ئةوةية نايةويت ويكيليكسبطيريت، بآلودةكريتةوة زانياريانةى ئةو(شى تاو) ضينى رؤذنامةنوسى ضونكة ثيشتربةهؤى بالوكردنةوةى 2007 دا سالى لةلةسةر ئيمةيلةوة لةريطةى نامةيةككؤمةلكوذى لةبارةى ضين بةرثرسانىزيندانى ساأل 10 (تيانانمن)، طؤرةثانى

سةثينرا. بةسةردا

هاوكاريكردنويكيليكس 2009/12/24 لةكةمى دةست بة ئيستادا ((لة رايطةياندئابوريمان كيشةى و دةنالينين هاوكارييةوةبال) (باى 2010 22ينايرى لة هةية))داخست، ويكيليكس بةخشينى حسابىئةم رايطةياند" ويكيليكس بارةشةوة لةمدووبارة جاريك ضةند ثيشتريش حالةتةلة بةآلم نيية، مانايةكى هيض و بووةتةوة لة و كردةوة حسابةكةى دووبارة يناير 25هاوكارى رايطةياند" ويكيليكس مايؤ 18لة كراوة" ئةلكترؤنيةكةى ئةرشيفى و ثيطةكؤتايي لةسةر رةزامةندى يؤنيؤى 2010لة دؤالر مليؤن نيو لة زياتر هاوكارى برىخيرخوازى نايت)ى جيمس و (جؤن دةزطاى

2010 يؤنيؤى لةلةسةر كؤتايي رةزامةندىلة نيو زياتر برى هاوكارى

دةزطاى لة دؤالر مليؤننايت)ى جيمس و (جؤن

وةرطرت، خيرخوازى

Page 128: ideaDeplomatic

128

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

129

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

بةتةواوى ثــارةكــةى ــةآلم ب وةرطـــرت،وةرنةطرت.

كاركردن طرفتىبةهؤى 2010 يؤليؤى 17ى لةنةيتوانى ئاسانج (FBI) ئامادةبوونىئبليؤم) (جــاكــؤب بؤية ئــامــادةبــيــت،لة ويكيليكسةوة بةناوى ئاسانج لةبرىنيويؤرك شارى لة تايبةتدا كؤنطرةىويكيليكس راثؤرتى ((سيستمى رايطةياند دةستى ماوةيةك بؤ راطرتنيةوة بةهؤىيؤليؤى 19 كؤنطرةى لة ثيكردوةتةوة))جةختى ئاسانج ئؤكسفؤرد لة 2010بة كردوة دةستى ثيطةكة كة كردةوة لةوة

دين. بؤى كة راثؤرتانةى ئةو قبولكردنىهؤلندةوة لة كة يؤليؤ 29ى لة ئبلؤمثؤليسى لةاليةن ئةمريكا بؤ ــات دةهكاتذمير (3) ــاوةى م بؤ فرؤكةخانةوةو مؤبايل جانتا و و دةستطيركرا، كؤمثيوتةررةفزى ئبليؤم بؤية ثشكنران، شتةكانى و وينةئامادةنةبوونى بةبآ كرد وةآلمدانةوةىجؤرة هيض نةدا ريطةشيان و ثاريزةرةكةىمؤبايلةكةيان دواجاريش بكات، تةلةفونيككؤنطرةيةكدا لة و نةطةراندةوة بؤيان و بردبؤية وت، بةراشكاوى ئةوةى يؤليؤ 31ى لة

F.B.Iدةستطيركرا. لةاليةن راستةوخؤ

ثيكهاتةى كارطيرىدواى ويكيليكس تيمى ثيكهاتةى(5) 2010 يةنايةرى ضاوثيكةوتنىو دةكــةن كار بــةرةدةوامــى بة و كةسةدةكةن، الوةكى دةوامى كةس (800)خةرجى نيية و سةرةكى ويكيليكس بنكةىخةرجى بؤ (200.000)يؤرؤية، ساآلنةىبةآلم بيرؤكراتيةكان، كارة و خزمةتطوزارىخؤ ثارة بة ئةطةر يؤرؤ دةطاتة (60.000)ثارة ئةوةى لةطةأل بدريت، بةخشةكانيش سةدان بة ضونكة نادات، ثاريزةرةكان بةلةاليةن ياسايي ثالثشتى بؤ دؤالر هةزاروةك بةخشراوة راطةياندنةوة دةزطاكانى

لؤس ئةنجلؤس ثريس، ((دةزطاى ئاسؤشيترؤذنامة بآلوكردنةوةى كؤمةلةى تايم،

نيشتمانيةكان)).رايطةياند ويكيليكس 2010 يؤليؤى لةبؤ نــةك ــوة وةرطــرت بةخشينانةى ئــةوطةشت و ئامير بؤ بةلكو كةسية، خةرجى واوى دةزطاى ثيى بة بةآلم ثةخشيشة، و(4) 2010 وة دوانزةى مانطى هؤلندى لةئاسانج جوليان ناويشياندا لة كارمةنديان

وةردةطرن. مانطانة موضةىقازانجى ريكخراويكى ويكيليكس دةبةستيت، بةخشينةكان بة ثشت و نييةبانكى، حسابى ريطةى لة بةخشينةكانيشيان راستةوخؤ، واتة ئاسايي شيوةى يانلة ئةنجامدةدريت، ئةنتةرنيتةوة ريطةى لةديسةمبةرى بؤ 2009ةوة ئؤكتؤبةرى نيوانيؤرؤ بةخشين (900.000) كؤى 2010

دؤالر). مليؤن 1.2 (واتة بووة

بآلوكردنةوةبةلطةنامةى يةكةم ويكيليكس -1بارةى لة بآلوكردةوة مانطى 2006/8 لةلة ئويس زاهير حةسةن شيخ واذؤكردنىسؤماليةكانةوة. بةرثرسة تيرؤكردنى بارةى

رؤذنامةى 2007 ئؤطؤستى لة -2بآلوكردةوة زانيارييةكى ضةند طارديانبارةى لة وةريطرتوة ويكيليكسةوة لة كةثيشوو كينى سةرؤكى خيزانى طةندةلى

ئارامبؤي. دانيال2007 ــى دووةم تشرينى 3- لةمامةلةى نمونةى لــة نوسخةيةكبةشيوةيةكى باسكردن و دةلتا سةربازطةىكارى سيستمى بارةى لة تةسةل و تيرطوانتانانؤ طرتوخانةى لة ئةمريكا سةربازى

بآلوكردةوة. دةرضوة 2003 لة كةويكيليكس 2008 فةبرايةرى لة -4بانكى ياسايي ضاالكى نا بارةى لة راثؤرتىدورطةى لة سويسرى بايرى) (يوليوس داواى بانكةش ئةم بآلوكردةوة، كايمانداوجار و ئةمريكا لة كرد تؤمار لةسةرماوةيةكى لة نيية دادوةر بؤى بريارى بةثيىسايتى Wikileaks.orgبةكا دياريكراودا

ربهينيت.نهينى زانيارى 2008 سالى لة -5سآ دواى و بآلوكردةوة ثيرؤز كتيبى لةسةر

ئاراستةكرا. ئاميزى هةرةشة نامةى رؤذ،هةلبذاردنى ــى ــةردةم س لــة -6حسابى ناوةرؤكى ئةمريكادا، سةرؤكايةتىثاليوراوى جيطرى ثالين)ى ــارة (سكة بآلوكردةوة، ماكين) (جؤن سةرؤكايةتىطرتبوو. بةسةردا دةستيان ناديار كؤمةليكى

ناوى 2008 نؤظةمبةرى لة -7توندرةوى ضةثى نيشتمانى حزبى ئةندامانى

بآلوكردةوة. بةريتانى(86) دا 2009 ينايرى لة -8ثيرؤ بازرطانى و سياسى تةلةفونى تؤمارى

Page 129: ideaDeplomatic

128

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

129

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

2008 سالى لة نةوتدا طةندلى لة كةبآلوكردةوة. تيوةطالون

سالدا هةمان فةبرايةرى لة -9بةشى لة كة بآلوكردةوة راثؤرتى 6780

دةرضوون. كؤنطريسدا لة ليكؤلينةوةلةسةر راثــؤرت بآلوكردنةوةى -10كورة لة مةترسيدار ئةتؤمى روداوى2009رويداوة، سالى لة ئيران ئةتؤميةكانىظايرؤسى بة ثةيوةندى هؤكارةكةشكؤمثيوتةرةكانى لة كة هةبووة ستاكنستةوة

دابوو.بةلطةنامةى ــةوةى ــون ــآلوب ب -11ئايسلةندا (كاوبسنط)ى بانكى ناوخؤيىساآلنى لة دارايي قةيرانى هؤى بووة و

.2010-2008لة نهينى زانيارى 12- دزةكردنىنيرةرة و ئةمريكا دةروةى وةزارةتى نيوانو 2010/11/28 لة ديبلؤماسيةكان بة بةلطةنامة 251.287 بآلوكردنةوةىلة جطة ئةمة دانرا، زانيارى ساأل بةهيزترين

عيراق. و ئةفغانستان بةلطةنامةى

طرتن و هةرةشةبةريتانيا لة ئاسانج 2010/12/7 لةبريارى دةرضونى بةهؤى دةستطيركراسويدةوة لةاليةن دادطاى كة نيودةولةتىبؤى سيكسى دةستدريذى بةتاوانىدووسةد كةفالةتى بة دواتر ــراوة، دةركلةاليةن ئيستةرلينى جونةيى هــةزارئازادكرا، و كةفالةتكرا هاوريكانيةوةكة كردوة هةرةشى لة ئاسانج ئةمريكاشبآلوكردنةوةى بةهؤى هةلطرى، شوينثيىكة ئةمريكى نهينى ديبلؤماسى ياداشتىكؤمةليك لةطةأل ئةمريكاى بةهؤيةوة

كرد ديكةدا دوضارى ئيحراجى وآلتى2012 فةبرايةرى لة ئةطةرضىتةسليم ئاسانج دا بريارى بةريتانيا دادطاىبةهؤى بةآلم بكاتةوة، سويد دادطاى بةبةريتانيا، باآلى دادطاى تيهةلضونةوةى2012 مايؤى 30 لة درا بريار ديسانةوة

بةهؤى ديسانةوة بكرآ، سويد رادةستىئةوروثي لة دادطاى بريارة لةم ليدان تانةبريارة و راطيرا بريارةكة مرؤظ، مافىيؤليؤى 19 لة ضونكة ئيكوادؤر، بنيريتةباليؤزخانةى ضووتة ئاسانج 2012ثةنابةرى دواى و لةندةن لة ئيكوادؤرسةرةتادا لة ئةطةرضى ليكردوة، سياسىكوريا رافائيل رةتكرايةوة، بةآلم داواكةىئيكوادؤر بضيتةوة، داواكةيدا بة دا بةلينىو بةريتانيا نيوان لة دا ناوةندطيرى هةولىدادثةروةرانةدا، دادطاييةكى ثيناو لة سويد،18 ئؤطؤستى لة بؤية بوو، بآ سوود بةآلمئيكوادؤر دةرةوةى ــرى وةزي 2012لةسةر رةزامةندى ((وآلتةكةى رايطةياندكيشةكة بةآلم دةربريوة، داواكةى ئاسانجسةفارةتى لة طواستنةوةيةتى ضؤنيةتىوآلتةكةى بؤ لةندةن لة ئيكوادؤرةوة

سةالمةت)). بةشيوةيةكىبةلطةنامةى مليؤن (5) ويكيليكسئةوانةى ناوى و بآلوكردوةتةوة نهينىسيخورى دةزطاى بة هةواليان كة تيدايةضؤنيةتى بةلطةنامانة ئةم داوة، ئةمريكائةمريكا سيخورى دةزطاى مامةلةكردنىتايبةت، خةلكى بةكارهينانى ضؤنيةتى و

هةروةها دةردةخات، حكومى كارمةند يانئةوةدةكاتةكة لةسةر جةخت ويكيليكسلة ثةيوةندى دةزطاى باس الية بةلطةى(لوكهيد وةك كؤمثانياكانى و (ستراتفؤر)وةك حكوميةكانى ــا دةزط و مارتن) و دةريايى هيزى و ناوخؤ و دةرةوة وةزارةتىسيخورى دةزطاى و مارينز ئةمريكى بيانى

دةكات. ئةمريكا

شؤرشةكانى و راثةرين و ويكيليكسبةهارى عةرةبى

ثيطةى دامةزرينةرى ئاسانج جوليانرؤأل بارةى لة ويكيليكس ئةنتةرنيتىكاية ــةواوى ت لة ثيطة ئةم طرنطى ووآلتانى جيهاندا ((رايطةياند لة سياسيةكانئةمريكيانةى كة دبلؤماسية ئةو بةلطةنامةراثةرينة لة بةشدارى بآلومانكردنةتةوةو ناوةراست رؤذهةآلتى لة كردوة طةليةكاندزةكردنى لةمةش جطة ئةفريقادا، باكورىبآلوكردنةوةيان، و بةلطةنامانة ئةمو عةرةبى بةهارى شؤرشى هؤى بووةبووية هةروةها سةرؤك، سآ روخاندنىو خةلكى هؤشارى كردنةوةى هؤى

نادادثةروةرى)). قبولنةكردنى(برادلى خستةثاأل تاوانى ئةمريكا(22)بةسةدان ــةوةى ب سةرباز، ماينط)ىويكيليكس داوةتة ئةمريكى بةلطةنامةىلة دا تاكى بةندينخانةى لة ئيستا كةبةندة، جطةلةمةش سةربازطةى ئةمريكيدا(فليث ئةمريكا دةروةى وةزارةتى وتةبيذىكيشايةوة ثؤستةكةى لة دةستى تراولى)ــى وةزارةت زانيارى دزةكردنى بةهؤىكاريطةرى و ئةو وتانةى ئةمريكا دةروةىهةروةها هةبووة، سةربازة ئةو بارى لةسةربةدواى ئةمريكا كة خستةروو ئةوةشىدةطةيةننة زانياريةكان كة ويلة ئةوانةدازانياريانةى ئةو تايبةتى بة ويكليكس،طؤرينى و طشتى راى لةسةر رؤليان

هةية. دةسةآلتةكاندا

دبلؤماسية بةلطةنامة ئةوكة ئةمريكيانةى

بةشدارى بآلومانكردنةتةوةكردوة طةليةكان راثةرينة لة

رؤذهةآلتى ناوةراست و لةجطة لةمةش باكورى ئةفريقادا،

بةلطةنامانة ئةم دزةكردنىهؤى بووة بآلوكردنةوةيان، و

و عةرةبى بةهارى شؤرشىسةرؤك روخاندنى سآ

Page 130: ideaDeplomatic

130

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

131

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

“شؤرشى بؤليظوارى" سةركةوت

ط[ث:ؤسحب:طقجب

توانيويةتى ريذةى هةذارى بطةيةنيتة نزمترين ئاست و كةلينى ضينايةتى لة ليوارى لةناوضوون نزيكبكاتةوة

Page 131: ideaDeplomatic

130

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

131

٢٠١٢

ىةم

ةكىي

رينتش

(٣ة(

ارذم

2012/10/7 يةكشةممة رؤذىسةرؤكايةتى هةلبذاردنى بؤ دةنطدان ثرؤسةىدوايين طويرةى بة ضوو، بةريوة ظةنزويال لةدواى ضاظيز، هؤطؤ هةلبذاردنةكة ئةنجامىريذةى تر جاريكى فةرمانرةوايى سال 14دةستهيناو بة دةنطةكانى 54%ى لة زياترسالى 14 ماوةى ركابةرى خؤى لة بةهيزترينكة كــردةوة، شكست ــةرووى رووب ــردوودا رابئةنريكة ناوى بة تةمةن سال طةنجيكى 40كانديدى سةرجةم كابريليس ، كابريلس بووو ئةمريكا اليةن لة بوو ئؤثؤزسيؤنةكان اليةنة

خؤرئاواوة ثشتيوانى ليدةكرا.سةرؤكى سالة 14 ــاوةى م كة ضاظيزسةرؤكايةتيةكةيدا ماوةى لة و ظةنزوياليةبوارى لة بووة سةركةوتووى كارنامةيةكىدادثةروةرى جيطيركردنى و ئابورى طةشةىبة رايطةياندبوو ثيشتر كؤمةاليةتيةوة،جيطير و ثرؤذةكانى كردنى تةواو مةبةستى سةدةى لة سؤسياليستى سيستمى كردنىديكة خوليكى بؤ ثييوستة يةكةمدا و بيست

سةرؤك. بة ببيتةوةهةلبذاردنةكةش ئةنجامى راطةياندنى بةضاظيز اليةنطرانى لة كةس هةزار سةدانثيكهاتبوون كؤمةلطة هةذارةكانى لةضينة كة

طيرا. ئاهةنطيان و سةرشةقامةكان رذانةريذةى كة ركابةرى كابريليس ئةنريكة دةستهينا بة دةنطةكانى 45%ى نزيكةى لةثيرؤزبايى و قبولكرد هةلبذاردنةكةى ئةنجامىكرد، ضاظيز هؤطؤ لة سةركةوتنةكةى تةنانةت هةلبذاردنةكة و ضاوديرانى نيودةولةتىبةناوبانطترين يةكيك لة كارتةر كة دامةزراوةىهةلبذاردنة، ــرى ــاودي ض ــى ــان ــةزروةك دامكردوة ثةسةند هةلبذاردنةكةيان بيطةردبوونى

ئةمريكاشةوة بة جيهان والتانى زؤربةى وو كرد ثةسةند هةلبذاردنةكةيان ئةنجامىسةردةمى لة ضاظيز خواست هيواى ئةمريكائؤثؤزسيؤنيش بؤ طوي داهاتوويدا سةرؤكايةتى

بةديبهينيت. داواكاريةكانيان و رابطريتمليؤن 19 نزيكةى هةلبذاردنةكةدا لةلة ريذةى و هةبوو دةنطدانيان مافى هاوالتىدةنطدانيان مافى كة كةسانةى ئةو 81%ىهةلبذاردنةكةيان ثرؤسةى بةشدارى هةبووبنكةكانى بةردةم قةرةبالغبوونى هؤى بة كرد،دةنطدةرانةوة دوورودريذةكانى ريزة و دةنطدانماوةى دةنطدان بنكةكانى لة لةذمارةيةكضاظيز لةو ريذةيةش دريذ كرايةوة، دةنطدانةكة400 هةزار دةنط و مليؤن 7 توانى زياتر لةمليؤنء200 جياوازى يةك بة دةستبينيت و بة

سةركةوت. ركابةرةكةيدا بةسةر دةنط هةزاربانطةشةى مــاوةى لة ئــةوةى هؤى بةتوندوتيذى حالةتى ضةندين هةلبذاردنةكةداكةسايةتى سآ ـــوذراوى ك و هــاتــةئــاراوةهةزار 14 زياتر لة ئؤثؤزسيؤنيشى ليكةوتةوة،بنكةكانى ئةمنى لة دةوروبةرى هيزى و ثؤليسكؤنترؤلى ئةوةى بؤ كرابوون جيطير دةنطدان

بكةن. ثرؤسةكة ئاسايشىهةلبذاردنةكة ئةنجامى راطةياندنى دواىرايطةياند، اليةنطرانيدا ئاثؤراى لةناو ضاظيزببيتة كة بةلينيدا و سةركةوتووة شــؤرشطةياندنى ئةنجام بة بؤ و باشتر سةرؤكيكى سؤسياليزمى دامةزراندنى بؤليظارىء شؤرشى

كاربكات. يةكةم و بيست سةدةى،تووشى سالة 58 تةمةنى كة ضاظيز2 سالى رابردوو شيرثةنجةى ثرؤستات بووة وئةنجامدا، لة تايبةتى نةشتةرطةرى كوبا جار لةبووة، باش تةواوةتى بارى تةندروستى بة ئيستادانةتوانيت كة ئةوةن نيطةرانى اليةنطرانى بةالمسةرؤكايةتيةكةى ماوةى شيرثةنجةوة هؤى بة

تةواو بكات.سةرؤكى 1998وة لةسالى ضاظيزسةرؤكايةتيةكةيدا ماوةى لة و ظةنزوياليةئابورى بةشةطرنطةكانى زؤربةى توانيويةتىئةوةى هؤى بة بكاتةوة، خؤمالى والتةكةىهةناردةكارانى طةورةترين لة يةكيك ظةنزويالسالةدا ضةند ئةو لةماوةى جيهاندا، لة نةوتةتوانيويةتى نةوتةوة نرخى طرانبوونى هؤى بةئاست نزمترين بطةيةنيتة هةذارى ريذةىلةناوضوون ليوارى لة ضينايةتى كةلينى وثةروةردة و بةشةكانى تةندروستى نزيكبكاتةوة،والتة لةو كؤمةاليةتيةكان خزمةتطوزاريية و

هةبووة. بةرضاويان طةشةى

ئاثؤراى لةناو ضاظيزشؤرش رايطةياند، اليةنطرانيدا

كة بةلينيدا و سةركةوتووةبؤ و باشتر سةرؤكيكى ببيتةشؤرشى طةياندنى ئةنجام بة

دامةزراندنى بؤليظارىءو بيست سةدةى سؤسياليزمى

كاربكات يةكةم

Page 132: ideaDeplomatic

132

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكو ل

ة ؤظ

شرة

خ بية

باة،

سييسيا

ى يك

ارؤظ

ط

133

٢٠١٢

ى ةم

ةكى ي

رينتش

(٣ة (

ارذم

دانيشتوانى هةموو بؤ بةخؤرايى سوتةمةنى نرخى كة جؤريك بة كراوةو، دابين ظةنزويال لة نرخة هةرزانترين ظةنزويال لة بةنزين

سةرتاسةرى جيهاندا.كؤمارية ظةنزويال لة حوكمرانى سيستمى خةلك دةنطى بة راستةوخؤ ــةرؤك س و خوليكى هــةر ــاوةى م هةلدةبذيردريت.

سةرؤكايةتى 6 سالة.خولى دوو بؤ سةرؤكيك هةر ثيشتر بكات، كانديد خؤى دةيتوانى هةلبذاردن راثرسيةكى 2007 سالى هؤطؤضاظيز هةمواركردنى مةبةستى بة ئةنجامدا طشتى ماوةى بيسنووركردنى هةلبذاردنء ياساى لة داواكــاريــةكــةى ــةالم ب سةرؤكايةتى، راثرسيةكةدا دةنطى نةهينايةوة، هةر بؤية سالى 2009 جاريكى تر راثرسى طشتى ئةنجامداو

ئةمجارةيان سةركةوتوو بوو.دةستنيشان خؤى بؤ جيطريك سةرؤك كابينةش ثيكهاتةى ذمارةو سةر لة دةكات، ئةنجومةنى هاوكارى برياردةرةوبة هةرخؤى دةستنيشان كابينةكةى ئةندامانى ياسادانان

دةكات.كورسى 167 لة ظةنزويال ثةرلةمانى ثيكهاتووةء هةر ثينج سال جاريك هةلبذاردنى نوينةريكى هةر دةدريت، ئةنجام ثةرلةمانى خؤى دةتوانيت خول سآ بؤ تةنها ثةرلةمان دةنطى ريطةى لة نوينةران بكات. كانديد و حزبى قــةوارةى ضوارضيوةى لة و خةلك

كانديدى سةربةخؤدا هةلدةبذيردرين.والت دادوةرى ثــلــةى ــن ــري ــةرزت بدادوةرةكانى كة باالية” دادوةرى “سيستمى سالة 12 خوليكى بؤ ثةرلةمانةوة لةاليةن نيشتمانى ئةنجومةنى هةلدةبذيردرين. ظةنزويال بةرثرسياريتى بةدواداضوونى ثرؤسةى بةريوةبةر ثينج لة كة ئةستؤية لة هةلبذاردنى ئةنجومةنى لةاليةن راستةوخؤ ثيكهاتووةء

نيشتمانيةوة هةلدةبذيردرين.سزاى 1963وة سالى لة ظةنزويال

يةكةم و هةلوةشاندؤتةوة سيدارةدانى لة ناياسايى بة لةسيدارةدانى سزاى كة والتيكة

لةقةلةمداوة.بة بةرامبةر خةلك رةزامةندى ئاستى

ديموكراسىالتينؤ دامةزراوةى ئامارةكانى طويرةى بة كة (Latino Barametro) باراميترؤ خةلك رةزامــةنــدى ئاستى هةمووساليك سالى لة دةثيويت، ديموكراسى بة بةرامبةر بؤ ضاظيز هؤطؤ كة ئــةوةى دواى 1998 %37 لة تةنها سةرؤك، بة بوو جار يةكةم

بوون رةزامةند التين ئةمريكاى دانيشتوانى بةرامبةر بة ديموكراسى و لة ظةنزويالش ئةو ريذةية لة 35% بووة، تا سالى 2007 ئاستى لة ديموكراسى بة بةرامبةر رةزامةندى خةلك ريذةى بة هةر التين ئةمريكاى سةرتاسةرى ئاستى ظةنزويال لة بةالم مايةوة، %37 لة دوا بة طويرةى لة %59، رةزامةندى طةيشتة لة باراميترؤ التينؤ دامــةزراوةى ئامارةكانى بةرامبةر خةلك رةزامةندى ئاستى ئيستادا لة ظةنزويالدا لة ديموكراسى سيستمى بة

سةرووى لة 82%ية. ::

::لألحل::ئ�[ز

::ة[حتحة[خم::ز[رضر

::::أل[شتثبب::يجلحتتت::ز:تت::زىإل[ذ:طحبححت

ةؤ[حت:::سحت:جبخلئ�[ز�هحبحتحئ::

حت٣:جلؤ[أل::طجمس[أل::

::ببثآثثبآثب::خبؤ[حت:جبحألحنرحآل

]تتتآتبث::ز[ألر:ةئؤذخت:::نيححتمججن

::خئم[حت::جبحتح

طجمس[أل[::خلحتخض::

Page 133: ideaDeplomatic
Page 134: ideaDeplomatic

134

تدا

دةى

ةتةول

ود ني

ىةت

اسسي

ى وة

نةؤلي

يكول

ظةرؤ

شبة

ةخباي

ة، سيي

سياى

يكار

ؤظط

Face

book

:idea

wala