JULY 2019

Fika puna/hingoa ‘o e vaka

Kapau ‘oku ‘ikai te ke nofo ta‘e fakangatangata, ko e ha ‘a e ‘uhinga lahi ho‘o folau mai ki Nu‘u Sila?

Ko e fe ‘a e fonua na‘a ke nofo fakamuimui ai he mahina ‘e 12 pe lahi hake?

Pule‘anga, vahe-fonua pe vahenga Sipi pe kouti ‘a e positi-ofisi

Ko e ha ‘a e ‘uhinga lahi ho‘o folau?

Ko e fe ‘a e fonua te ke nofo ai ‘i he mahina e 12 ka hoko mai?

‘aho ‘e

fonua kehe

ta‘u ‘e mahina ‘e

Nu‘u Sila

Ko e fe ‘a e fonua muli na‘a ke nofo fuoloa taha ai?

Ko e ha hono fuoloa, ho‘o fakakaukau ke ke nofo ‘i Nu‘u Sila?

sio ki hoku fāmili/kaungāme‘a

konifelenisi/fakataha

fakapisinisi

Ta‘e Fakangatangata pe

me‘a fakaako

‘eva‘eva/mālōlō

me‘a kehe

Fika ho sea vakapuna1

2a

2b

Kātaki ‘o fulihiki he tafa‘aki e taha ‘oku ‘iai e ngaahifehu‘iai, pea ke fakamo‘oni

Tali e konga/sekisoni ko ‘eni kapau ‘oku ke nofo Nu‘u Sila. Kapau ‘oku ‘ikai, ‘alu ki he 2b.

Tali e konga/sekisoni ko ‘eni kapau ‘oku ‘IKAI te ke NOFO Nu‘u Sila.

KO E KAATI TU‘UTA MA‘AE KAU PASESE NU‘U SILA

• Ko e Kaati Tu‘uta ‘oku fakalao – ko ha fakamatala hala/loi ‘e lava ke hoko ai ha ngaahi tautea, kau ai hono ‘ave fakamālohi ‘o e ngaahi koloa, mo‘ua pa‘anga, hopo, nofo popula pea mo hono fakafoki fakalao mei Nu‘u Sila.

• Kuo pau ke fakafonu e he taha kotoa pe, kau ai e fānau, ‘a e Kaati Tu‘u ta.• Kātaki ‘o fakafonu ‘a e ONGO tafa‘aki ‘o e Kaati Tu‘u ta, ‘i he lea fakapālangi.• Hiki fakamata‘i tohi lahi hange ko e: NEW ZEALAND pe faka‘ilonga‘i ‘a e tali hange ko eni:

ta‘u

Taulanga/mala‘e na‘a ke heka ai ki he vakapuna/

Fika ho‘o Paasipooti

Puleanga ‘oku ha/‘asi he Paasipooti

Hingoa Fakafāmili

Hingoa ‘uluaki

‘Aho Fa‘ele‘i ‘aho

Fonua ne fa’ele’i ai koe

Ho‘o Ngāue

Tu‘asila kakato ‘i Nu‘u Sila

Tu‘asila E-mailFika telefoni/telefoni to‘oto‘o

mahina

sio ki hoku fāmili/kaungāme‘a

konifelenisi/fakataha

fakapisinisi

me‘a fakaako

‘eva‘eva/mālōlō

me‘a kehe

vaka

Ko e fakamatala ‘oku tānaki ‘i he foomú ni pea mo e ngaahi me‘a ‘oku fakahoko lolotonga ho‘o tū‘uta mai ‘oku fiema‘u ke ngāue ki ai ‘a e Kasitomú, Imikuleisiní, Malu‘i-e-Me‘amo‘uí, Malu‘i-e-Kau‘aá, Potungāue Mo‘uí, Monumanu Kaivaó, Polisí, Kau Tānaki Mo‘ua Pa‘angá, Fakamaau‘angá, Penefití, Ngaahi Kautaha Tokoní, Vahefonua Fai‘anga filí, Potungāue Tukuhaú pea mo e Va‘a Fakalao ki he Pa‘angá. Ko e ngaahi fakamatalá ni ‘oku fakalao, ‘o fakatatau mo e lao ‘o Nu‘u Silá, pea ‘e ‘oatu ia ki he ngaahi Kautaha/Potungāue ‘oku totonu ke nau sio/ma‘u e ngaahi fakamatalá ni. ‘Oku kau heni hono faka‘aonga‘i e fakamatalá ke fakafehoanaki ‘a e ngaahi fika/fakamatala ‘i he vaha‘a ‘o e ngaahi Kautaha/Potungāue ‘oku haá. Hili hono tānaki ‘o e ngaahi fakamatalá ni, ‘e lava pē ke faka‘aonga‘i ki he kaveinga fakasetisitika ‘e he Setisitika Nu‘u Silá.

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Io

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Io ‘Ikai

‘Oku lolotonga ‘i ai ha‘o paasipooti Nu‘u Sila, visa nofo pe visa foki? – Kapau ‘oku ‘io ‘alu ki he 10Ko e toko taha nofo-fonua Nu‘u Sila koe ka ‘oku ke faka‘aonga‘i ‘a e paasipooti muli? – Kapau ko e ‘io ‘alu ki he 10‘Oku ‘i ai ha‘o paasipooti ‘Aositelelia, visa nofo-ma‘u pe visa foki mei ‘Aositelelia? – Kapau ko e ‘io ‘alu ki he 9

Ko hono toe.Kuopau ke ke mavahe mei Nu‘u Sila kimu‘a pea ‘osi ho‘o visa pe ko e fakafoki fakalao koe.Ko ho‘o folau ki Nu‘u Sila ko e me‘a fakafaito‘o pe fealea‘aki pe fa‘ele?Fili e taha ‘oku ‘i ai ‘eku visa tu‘uta (faka‘ilonga‘i ‘io kapau ‘oku ‘i ai ha‘o visa, neongo pe

‘oku ‘ikai fakapipiki ki ho‘o paasipooti)pe ‘oku ‘ikai ha visa pea ‘oku ou kole visa ‘eve‘eva ‘i he ‘eku tu‘uta.

Kuo ‘osi tautea fakalao pea nofo pōpula ki he māhina 12 pe lahi ange, pe kuo fakafoki fakapule‘anga, fakafoki pe ‘ikai tali mei ha fonua ‘i ha taimi pe?

Hiki mai e ngaahi fonua na‘a ke ‘a‘ahi ki ai ‘i he ‘aho e 30 kuo situ‘a.

‘Oku ke ‘ilo ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fa‘o ‘i loto ‘i ho‘o kato/puha?

Ko e Lao Fakapulipuli 1993 ‘oku ne tokonaki ‘a e ngaahi totonu ke sio/vakai ki ai, pea mo e fakatonutonu ‘o e, fakamatala fakataautaha. Kapau ‘oku ke fiema‘u ke ke sio/ngāue‘a ki ‘a e ngaahi totonu ni kātaki, fetu‘u taki ki he Potungāue Kasitomu ‘a Nu‘u Sila ‘i he 0800 428 786 pe E-mail: feedback@ customs.govt.nz pea mo/pe Imikulisoni Nu‘u Sila ‘i he PO Box 1473, Wellington.

‘Oku ou fakaha heni ko e fakamatala ‘oku ou fokotu‘u/‘oatu ko e mo‘oni, totonu, pea kakato.

Fakamo‘oni ‘Aho(mātu‘a pe tauhi-fānau kuo pau ke fakamo‘oni ma‘ae fānau si‘i hifo he ta‘u 18)

‘Oku ke ‘omai ki Nu‘u Sila ha:

• Faito‘ó: laka hake ‘i he faito‘o fe‘unga mo e māhina ‘e 3 na‘e ‘ikai tu‘utu‘uni atu ma‘au?Ngaahi koloa fakangatangata pe mātu‘aki tapui: ‘o hangē ko e ngaahi me‘atau, tohi fakalielia, ‘akau pe monumanu ‘oku teitei mōlia atu, faito‘o kona tapu ta‘efakalao pe fakangatangata?

• Kavamalohi: lahi hake he hina kava malohi e 3 (‘oua na‘a lahi hake he lita 1.125 ki he taha) pea mo e lita 4.5 ‘o e uaine pe pia?

• Tapaka: lahi hake he sikaleti e 50 pe kalami 50 ‘o e koloa tapaka (kau heni ‘a e sikaleti fio mo e koloa tapaka)?

• Koloa ma‘u mei tu‘a pule‘anga pea mo e/pe fakatau ta‘e tute ‘i Nu‘u Sila: ko hono mahu‘inga katoa ‘oku laka hake he NZ$700 (fakataha‘i mo e ngaahi koloa me‘a‘ofa)?

• Koloa ‘ave ke faka‘aonga‘i ki he faka-pisinisi pe faka-komēsiale?• Koloa ‘a e toko taha kehe?• Pa‘anga Kesi (cash): NZ$10,000 pe lahi hake (pe pa‘a nga muli tatau), kaumai moe

ngaahi sieke-traveller, talafi faka-pangikē, mani-ota etc?

• Ha me‘akai: moho, mata, kei maloulau, fakatolonga, kofukofu‘i malu, pe fakamōmōa?• Ha monumanu pe ngaahi me‘a fou mei ha monumanu: kau heni e kakano‘i manu,

ngaahi me‘akai fou mei he hu‘akau, ika, hone, ngaahi me‘a fou mei he pi, fua‘imoa, fulufulu‘i manu, ngeesi fingota, fulufulu‘i sipi/manu teeki faito‘o, kili‘i manu, hui, pe insēkite?

• ‘Akau pe ngaahi me‘a fou mei he ‘akau: fua‘i ‘akau, matala‘i ‘akau, tenga‘i ‘akau, foha‘i ‘akau, kakano‘i ‘akau, kili‘i ‘akau, lou ‘akau, nati, vesitapolo, kongokonga ‘o ha ‘akau,talingelinga, lou‘akau, pitu pe kau‘i uite, kau ki ai mo e ngaahi me‘a ki he ouaufakalotu pe fakafaito‘o?

Ngaahi me‘a kehe ‘e maumau/lavea ai ‘a e malu-‘ae-me‘a mo‘ui (biosecurity) ‘o kau ai ‘a e:• me‘a fakafaito‘o ki he monumanu, fakatupu/ohi me‘a mo‘ui (biological

cultures), me‘a mo‘ui (organisms), kelekele pe vai?• Ngaahi nāunāu ki he fangamanu, ‘akaupevai, kaukiai ‘a e ngoue, tauhi ‘o e hone,

toutai, sipoti ‘itahi/vaipe nāunau uku?• Ngaahi nāunāu ki he ngāue/sipoti ‘i tu‘a, kau ki ai ‘a e su, tēniti, nāunāu kemi

(camp), tuli-manu, fongonga vao, tā-pulu pe nāunāu sipoti? ‘I he ‘aho e 30 kuo situa (lolotonga ho‘o mama‘o mei Nu‘u Sila) na‘a ke ‘alu ki ha ‘elia ‘o ha toafa, feohi mo ha fanga manu (tukukehe fanga manu tauhi hange ko e pusi mo e kulī) pe ‘alu ha feitu‘u /faama ‘oku ngaohi (process) monumanu pe ‘akau?

3

4

5

6

7

8

9

10

‘Oku ke ‘omai ki Nu‘u Sila ni:

•

‘Io ‘Ikai

FAKA

TOKA

NGA:

ko e

fakam

atala

hala/

loi ‘e

lava

pe ke

ke

mo‘u

a pa‘a

nga $

400 h

e mom

eniti

pe k

o ia.

FA

KATO

KANG

A: ko

e fak

amat

ala ha

la/loi

‘e la

va pe

ke ke

m

o‘ua p

a‘ang

a $40

0 he m

omen

iti p

e ko i

a.