kochanowski, janusz - codziennikprawny.pl - wszystko, co każdy o prawie wiedzieć powinien

Autorzy:

Agnieszka Adamska-Karska, Jacek Bąbikowski, Dorota Bieniasz, Anna Bilmin, Stanisława Błachowska, Anna Błaszczak, Barbara Błońska, Anna Bogucka, Małgorzata Chmielewska, Kinga Dękierowska, Anna Figurniak, Kamilla Dołowska, Anna Dobiecka, Tomasz Gellert, Joanna Godlewska, Adam Graczek, Krzysztof Jabłoński, Joanna Jamroziak, Agnieszka Jarzębska, Marta Junk, Przemysław Kazimirski, Marta Kolendowska, Sylwia Krasowicz, Justyna Krawczyńska, Monika Król, Dorota Krzysztoń, Michał Kubalski, Joanna Lipnicka, Katarzyna Łakoma, Marcin Makowski, Maria Mączko, Piotr Mierzejewski, Lesław Nawacki, Monika Nowak, Tomasz Oklejak, Jan Pasieka, Katarzyna Pietrzyk, Marek Przystolik, Waldemar Rybak, Tomasz Schabowski, Dorota Siwiec, Krzysztof Sokół, Anna Sosińska, Marcin Sośniak, Jolanta Staniak, Anna Szałek, Maciej Szcząska-Wójcik, Jacek Świeca, Danuta Uchymiak, Marcin Warchoł, Agnieszka Wołyniec-Ostrowska, Mirosław Wróblewski, Janusz Zagórski, Artur Zalewski, Dorota Żmijewska

Redaktor naukowyprof. dr hab. Marek Zubik

Sekretarz redakcjiJan Podkowik

WYDAWNICTWO C. H. BECKWARSZAWA 2009

Redaktor naczelnyRzecznik Praw Obywatelskich

Janusz Kochanowski

Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. BeckDruk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa

ISBN 978-83-255-1112-8

Redakcja: Anna Łubińska-Bujak

Rysunki:Szczepan Sadurski

© Wydawnictwo C. H. Beck 2009

„Żyjemy wśród prawa i dzięki niemu. Czyni ono nas tym, kim jesteśmy: obywatelami, pracownikami, lekarzami, małżonkami i właścicielami rzeczy. Jest mieczem, tarczą i groźbą: żądamy naszej płacy, odmawiamy zapłaty czynszu, jesteśmy zmuszeni zapłacić grzywnę czy zamykani w więzieniu w imię rozporządzeń naszego (...) suwerena, prawa (...) Jesteśmy poddanymi imperium prawa...”

Ronald Dworkin

VII

Spis treści

Wstęp .................................................................................................................... XXV

Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego ................................................ XXVII

PORADNIK PRAWNY..................................................................................................... 1

I. Człowiek jako osoba .............................................................................................. 3

1. Narodziny ............................................................................................................... 31. Czy człowiek przed narodzinami ma jakieś prawa? ............................................. 42. Jakiej pomocy może oczekiwać kobieta ciężarna od ojca dziecka? ...................... 43. Co zrobić, aby zarejestrować narodziny dziecka?................................................. 54. Co to jest PESEL? ................................................................................................ 55. W jaki sposób nadaje się oraz zmienia imię lub nazwisko? ................................... 66. Jakie uprawnienia przysługują rodzicom w związku z narodzeniem się dziecka? 87. Noworodek w domu – o czym, od strony prawnej, warto pamiętać? .................... 8

2. Pełnoletność ........................................................................................................... 9 8. Osiągnięcie jakiego wieku ma znaczenie prawne? ............................................. 9 9. Co według prawa oznacza pełnoletność?........................................................... 1110. Czy pełnoletność to jedynie przywilej? .............................................................. 11

3. Ubezwłasnowolnienie ............................................................................................ 1211. Co to jest ubezwłasnowolnienie? ....................................................................... 1312. Kiedy może dojść do ubezwłasnowolnienia? ..................................................... 1313. Kto decyduje o ubezwłasnowolnieniu? .............................................................. 1414. Jakie skutki prawne łączą się z ubezwłasnowolnieniem? .................................. 1415. Kto może być kuratorem lub opiekunem? .......................................................... 1516. Jakie relacje prawne łączą kuratora lub opiekuna z ubezwłasnowolnionym? ..... 16

4. Obywatelstwo ......................................................................................................... 1717. W jaki sposób nabywa się obywatelstwo polskie? .............................................. 1718. W jaki sposób nadaje się obywatelstwo polskie? ............................................... 1819. Na czym polega procedura stwierdzenia obywatelstwa polskiego? ................... 2020. W jaki sposób dochodzi do uznania osoby za repatrianta? ................................. 2121. Co to jest „Karta Polaka”? .................................................................................. 2222. W jaki sposób można zrzec się obywatelstwa polskiego i jakie są tego konsekwencje? ........................................................................................................ 25

5. Dobra osobiste ........................................................................................................ 2623. Co to są dobra osobiste? .................................................................................... 2624. W jaki sposób można chronić własne dobra osobiste? ........................................ 27

Spis treści

VIII

6. Dane osobowe ......................................................................................................... 2825. Co to są dane osobowe? .................................................................................... 2826. W jaki sposób można chronić dane osobowe? .................................................... 29

7. Śmierć ..................................................................................................................... 3027. W jaki sposób urzędowo stwierdza się śmierć osoby? ........................................ 3028. Jakie świadczenia przysługują w związku z pogrzebem? .................................. 31

II. Rodzina .................................................................................................................... 3329. Kto to jest krewny i powinowaty? ...................................................................... 33

1. Macierzyństwo i ojcostwo ........................................................................................ 3430. Kto według prawa jest ojcem dziecka? Na czym polega domniemanie ojcostwa oraz zaprzeczenie ojcostwa? ..................................................................... 3431. Na czym polega ustalenie macierzyństwa? ........................................................ 3532. Na czym polega zaprzeczenie macierzyństwa? .................................................. 3633. Na czym polega sądowe ustalenie ojcostwa? Co można zrobić, gdy biologiczny ojciec nie chce uznać dziecka? ................................................................................ 3734. Czy można doprowadzić do ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa? ......... 3835. Czy fakt śmierci ojca przed urodzeniem dziecka ma znaczenie prawne? ............ 3836. Co zrobić, by doszło do urzędowego stwierdzenia ojcostwa dziecka urodzonego w nieformalnym związku? ................................................................... 3937. Co to jest adopcja (przysposobienie)? ............................................................... 3938. Gdzie osoba adoptowana może uzyskać informacje o swoich biologicznych rodzicach? .............................................................................................................. 41

2. Władza rodzicielska ................................................................................................. 4239. Jakie są podstawowe prawa i obowiązki rodziców? ........................................... 4240. W jakiej sytuacji sąd może zadecydować o władzy rodzicielskiej? ...................... 4341. Czy dopuszczalne jest ograniczenie możliwości widywania się z dzieckiem przez jednego z rodziców lub dziadków? ................................................................ 46

3. Opieka nad dzieckiem .............................................................................................. 4842. Czym jest rodzina zastępcza? ............................................................................ 4843. W jaki sposób można zostać rodziną zastępczą? ................................................ 5044. Co to jest placówka opiekuńczo-wychowawcza? ................................................ 5145. Kiedy może dojść do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej? ................................................................................... 5146. Jakie są rodzaje całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych? ........... 5247. Co to są opiekuńczo-wychowawcze placówki wsparcia dziennego? ................... 53

4. Obowiązek alimentacyjny ........................................................................................ 5448. Co to są alimenty i kto jest zobowiązany do ich płacenia? .................................. 5449. Czy istnieje obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci pochodzących z nieformalnego związku? ...................................................................................... 5650. Czy obowiązek alimentacyjny zależy od posiadania władzy rodzicielskiej bądź stałej pracy zarobkowej? ................................................................................ 5651. W jakich sytuacjach obowiązek alimentacyjny przejdzie z rodziców na dziadków dziecka? ............................................................................................. 5752. W jakiej sytuacji może dojść do zweryfikowania wysokości orzeczonych alimentów? ........................................................................................ 58

Codziennik prawny

IX

53. W jaki sposób można dochodzić wykonania zasądzonych alimentów? .............. 5854. Jakie sankcje grożą za niepłacenie zasądzonych alimentów? ............................ 6055. W jaki sposób realizowana jest pomoc społeczna na rzecz dziecka i rodziny? .... 61

5. Małżeństwo ............................................................................................................... 6256. W jaki sposób prawo definiuje małżeństwo? ...................................................... 6257. W jaki sposób zawiera się małżeństwo? ............................................................ 6258. Jakie prawa i obowiązki wynikają z zawarcia małżeństwa? ............................... 6459. W jaki sposób prawo reguluje sytuację majątkową małżonków? ........................ 64

5.1. Separacja ................................................................................................................ 6660. Co to jest separacja? .......................................................................................... 6761. Jakie są przesłanki orzeczenia separacji? .......................................................... 6762. Jakie skutki prawne wywołuje orzeczenie separacji? ......................................... 6863. Jakie skutki powoduje orzeczenie separacji wobec władzy rodzicielskiej? ......... 6864. Jakie skutki prawne wywołuje zniesienie separacji? ......................................... 69

5.2. Rozwód .................................................................................................................. 7065. Co to jest rozwód? ............................................................................................. 7066. Jakie są przesłanki orzeczenia rozwodu?........................................................... 7167. Jakie skutki prawne wywołuje orzeczenie rozwodu? ......................................... 71

6. Związki partnerskie .................................................................................................. 7268. Co to jest związek nieformalny? ........................................................................ 7369. Jak prawo reguluje stosunki majątkowe osób pozostających w związku nieformalnym? ....................................................................................................... 7370. Czy osoby pozostające w związku nieformalnym mogą dziedziczyć po sobie? .... 7571. Czy są prawne regulacje związków osób tej samej płci? ..................................... 75

7. Przemoc w rodzinie .................................................................................................. 7672. Jak prawo odnosi się do przemocy w rodzinie? .................................................. 7673. Czy wszystkie przejawy przemocy w rodzinie wyczerpują się w definicji przestępstwa znęcania? ......................................................................... 7774. Co należy zrobić, gdy staniemy się ofiarami lub jesteśmy świadkami znęcania? ............................................................................................................... 7875. Do kogo można się zwrócić w przypadku zetknięcia się z przemocą w rodzinie? ............................................................................................................ 7976. Czego można wymagać od Policji i innych instytucji w przypadku zawiadomienia o przypadku znęcania? ................................................................... 8177. Jakiej pomocy społecznej może oczekiwać osoba dotknięta przemocą w rodzinie? ............................................................................................................ 8278. Jakiej pomocy zdrowotnej może oczekiwać osoba dotknięta przemocą w rodzinie? ............................................................................................................ 8479. Co robić, kiedy znęcanie trwa, mimo zawiadomienia o znęcaniu właściwych organów władzy publicznej? ................................................................................... 8580. Jak zareagować, gdy znęcaniu towarzyszą inne, negatywne zachowania sprawcy? ................................................................................................................. 8681. Na czym polega interwencja kryzysowa? ........................................................... 86

III. Edukacja .................................................................................................................. 89

1. Żłobki i przedszkole ............................................................................................... 9082. Od kiedy następuje objęcie obowiązkiem przedszkolnym?................................. 90

Codziennik prawnySpis treści

Spis treści

X

2. Szkoła ..................................................................................................................... 9183. Na czym polega obowiązek szkolny? ................................................................. 9184. Jakie są podstawowe prawa i obowiązki uczniów? ............................................. 9285. Czy pełnoletni uczeń może sam usprawiedliwiać nieobecność w szkole? ........... 9386. Co zobowiązane są zapewniać uczniom szkoły i inne placówki oświatowe? ....... 9487. Kto i kiedy może złożyć egzamin maturalny? ..................................................... 9588. Czy można poprawiać wynik egzaminu maturalnego? ....................................... 96

3. Studia ........................................................................................................................ 9789. Jaki jest tryb ubiegania się o przyjęcie na studia w publicznej szkole wyższej? ... 9790. Czy dopuszczalne jest pobieranie opłat za studia? ............................................ 9891. Jakie formy pomocy finansowej dla studentów przewiduje prawo? ................... 9992. Jakie uprawnienia przysługują doktorantom? ................................................... 100

IV. Udział w życiu społecznym i politycznym ............................................................. 10393. Na czym polega wolność zgromadzeń? .............................................................. 10494. Czemu służą fundacje, stowarzyszenia i partie polityczne? ................................ 10595. Jak założyć fundację, stowarzyszenie lub partię polityczną? .............................. 10696. Jak realizuje się wolność sumienia i wyznania? ................................................. 10997. Kto ma prawo do udziału w wyborach i referendum? Na czym polega czynne i bierne prawo wyborcze? ....................................................................................... 11098. Jakie sprawy mogą rozstrzygać obywatele w referendum? ................................ 11299. Czemu służy prawo obywateli do wniesienia projektu ustawy lub złożenia wniosku o zarządzenie referendum? ................................................... 113100. W jaki sposób obywatele mogą odwołać organy gminy? .................................. 113101. Jak realizuje się prawo do informacji publicznej? ............................................ 114

V. Obywatel przed organami państwa ......................................................................... 1171. Postępowanie administracyjne ................................................................................ 117

102. W jaki sposób doręcza się pisma urzędowe w postępowaniu administracyjnym? ................................................................................................. 118103. W jaki sposób doręcza się pisma w postępowaniu przed sądem administracyjnym? ............................................................................ 119104. Kiedy przysługuje odwołanie od decyzji organu administracyjnego? ............... 120105. Kiedy przysługuje zażalenie w postępowaniu administracyjnym? .................... 121106. W jakiej sytuacji można wnieść skargę na organ administracyjny? ................... 121107. W jakiej sytuacji można wnieść skargę na bezczynność organu administracji? . 122108. Co może być powodem do wniesienia skargi do sądu administracyjnego? ....... 123109. W jaki sposób można zaskarżyć orzeczenie sądu administracyjnego? .............. 124110. Kiedy przysługuje zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego?............. 124111. Co to jest skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego? .............. 125

2. Postępowanie przed sądami powszechnymi ........................................................... 126112. Jakie są wymogi formalne każdego pisma procesowego w postępowaniu cywilnym? .................................................................................... 126113. W jaki sposób doręcza się pisma urzędowe w postępowaniu sądowym? .......... 127114. Jakie są konsekwencje prawne odmowy przyjęcia przesyłki? ........................... 129115. Czemu służy ustanowienie kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu? .... 129116. Jakie obowiązki stron postępowania sądowego wiążą się ze zmianą miejsca zamieszkania? ........................................................................................................ 130117. Co można zrobić, gdy termin dokonania danej czynności procesowej upłynął? 131118. Czy można zaskarżyć odrzucenie wniosku o przywrócenie terminu? .............. 132

Codziennik prawny

XI

3. Zaskarżanie orzeczeń sądowych ............................................................................ 133119. Co oznacza dwuinstancyjność postępowania sądowego? ................................. 134120. Jakie środki zaskarżania orzeczeń sądowych przewiduje prawo? .................... 134121. W jakich sytuacjach można wnieść apelację? ................................................... 135122. Czy wniesienie apelacji podlega opłacie? ........................................................ 136123. W jaki sposób wnosi się apelację? .................................................................... 136124. Jakie wymogi formalne powinna spełniać apelacja? ........................................ 137125. W jakich sytuacjach można wnieść zażalenie? ................................................. 138126. W jakich okolicznościach można wnieść sprzeciw od wyroku zaocznego? ....... 140127. Jakie są warunki wnoszenia zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym?........................................................................................................... 140128. Jakie są warunki wnoszenia sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym? ..................................................................................................... 141129. W jaki sposób można wnieść skargę na orzeczenie referendarza? .................... 142130. Na czym polega wznowienie postępowania sądowego? ................................... 143

4. Sądowe postępowanie egzekucyjne ....................................................................... 147131. Kiedy można wszcząć postępowanie egzekucyjne? .......................................... 148132. Jakie są rodzaje egzekucji? .............................................................................. 149133. Czy istnieje możliwość ograniczenia egzekucji?............................................... 150134. Czy można zaskarżyć czynności komornika? ................................................... 151135. Na czym polega powództwo przeciwegzekucyjne? .......................................... 152136. Kiedy może dojść do umorzenia postępowania egzekucyjnego?....................... 153

VI. Obowiązki obywateli .............................................................................................. 155

1. Obowiązek obrony Rzeczypospolitej ....................................................................... 155137. Na czym polega rejestracja? ............................................................................ 156138. Na czym polega obowiązek kwalifikacji wojskowej? ........................................ 156139. Co należy zrobić w przypadku niestawienia się do kwalifikacji wojskowej? ..... 157140. Czy służbę wojskową mogą pełnić kobiety? ..................................................... 157141. Jak należy zachować się w przypadku zagubienia wojskowego dokumentu osobistego? ............................................................................................................. 158142. W jaki sposób przebiega postępowanie przed komisją lekarską? ...................... 158143. Czy od orzeczenia powiatowej komisji lekarskiej przysługuje odwołanie? ....... 158144. Czy istnieje możliwość zmiany kategorii ustalonej zdolności do czynnej służby wojskowej? .................................................................................................. 159145. Czy można nie zgłosić się do kwalifikacji wojskowej? ...................................... 159146. Czy można zostać żołnierzem kontraktowym (zawodowym), posiadając podwójne obywatelstwo? ........................................................................................ 160147. Jakie warunki należy spełniać, aby ubiegać się o przyjęcie do służby wojskowej? ............................................................................................................. 160148. Czy obywatel polski może pełnić służbę wojskową w armii innego państwa? ... 161149. Czy żołnierz kontraktowy może uzyskać prawa emerytalne? ........................... 161150. W jaki sposób można zwolnić się ze służby terminowej? .................................. 161

2. Obowiązki w czasie stanów nadzwyczajnych .......................................................... 162151. Co to są stany nadzwyczajne? .......................................................................... 162152. Jakie ograniczenia dla obywateli przynosi wprowadzenie stanu nadzwyczajnego? .................................................................................................... 163


Spis tresci.indd XI 2009-08-12 10:10:24

Spis treści

XII

VII. Płacenie podatków................................................................................................. 165153. Co to jest podatek? ......................................................................................... 166154. Co to jest NIP? ................................................................................................. 167155. Co to jest podatek dochodowy od osób fizycznych? ......................................... 167156. Na czym polega możliwość wspólnego opodatkowania małżonków podatkiem dochodowym od osób fizycznych? ........................................................ 169157. Na czym polega rozliczenie podatku dochodowego od osób fizycznych przez osoby samotnie wychowujące dzieci? ............................................................ 170158. Co to jest podatek od czynności cywilnoprawnych? ........................................ 171159. W jaki sposób jest opodatkowana umowa sprzedaży? ...................................... 172160. W jaki sposób jest opodatkowana umowa pożyczki? ........................................ 173161. Co to jest podatek od nieruchomości? ............................................................. 174162. Co to jest podatek od spadków i darowizn?...................................................... 176163. Co to jest opłata abonamentowa? .................................................................... 177

VIII. Praca ..................................................................................................................... 179164. Na co warto zwrócić uwagę przed rozpoczęciem kariery zawodowej? ............. 179165. Gdzie szukać pomocy w sprawie zatrudnienia? .............................................. 181166. Co to są agencje zatrudnienia? ........................................................................ 181

1. Stosunek pracy ......................................................................................................... 183167. Kto to jest pracodawca? ................................................................................... 183168. Na czym polega równe traktowanie w zatrudnieniu? ....................................... 183169. W jaki sposób nawiązuje się stosunek pracy? .................................................. 186170. Jakie rodzaje umów o pracę przewiduje polskie prawo? .................................. 187171. Na czym polega zatrudnianie pracowników w formie telepracy? ..................... 188172. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania? ............ 190173. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru? ................. 191174. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie mianowania? ......... 191175. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracy? ...................................................................................................... 192176. W jaki sposób określane są warunki rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem? .............................................................................................. 192177. W jaki sposób określone są warunki rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia? .............................................................................................. 193178. Co zrobić w przypadku niezgodnego z prawem wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę? ........................................................................... 194179. Czy w okresie wypowiedzenia pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy? .......................................................................................... 195

2. Wynagrodzenie za pracę .......................................................................................... 196180. Według jakich zasad określa się kryteria wynagradzania? .............................. 196181. Kiedy pracodawca ma obowiązek wydania regulaminu wynagradzania? ......... 197182. W jakim terminie pracodawca powinien dokonywać wypłaty wynagrodzenia? 197183. Na jakich zasadach pracodawca może dokonywać potrąceń z wynagrodzenia za pracę? ................................................................................................................ 198184. Jakie sądy rozstrzygają spory ze stosunku pracy? ........................................... 199185. Jakie są koszty postępowania przed sądem pracy? .......................................... 200186. Jakie zasady dotyczące czasu pracy określa polskie prawo? ............................. 200187. Jakie są zasady dotyczące pracy w godzinach nadliczbowych? ........................ 201188. Jakie są zasady urlopów pracowniczych? ........................................................ 202

Codziennik prawny

XIII

3. Obowiązki pracodawców i pracowników ................................................................ 204189. Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy? ........................................................... 204190. Co to jest mobbing? ......................................................................................... 205191. Co to jest świadectwo pracy? .......................................................................... 206192. Jakie obowiązki ciążą na pracowniku? ........................................................... 206193. Na czym polega odpowiedzialność porządkowa pracowników? ....................... 207194. Jakie uprawnienia związane z rodzicielstwem przysługują pracownikom? ...... 207195. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop macierzyński bądź ojcowski? ...... 209196. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop okolicznościowy z tytułu urodzenia się dziecka? ............................................................................... 210197. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop wychowawczy? ........................... 211198. Czy pracodawca ma obowiązek wysłać pracownika na szkolenie? ................... 212199. Co to jest samozatrudnienie? .......................................................................... 212200. Kiedy i w jakiej wysokości przysługuje odprawa pośmiertna? .......................... 213

4. Zatrudnienie za granicą ........................................................................................... 214201. Jak szukać zatrudnienia za granicą? ................................................................ 214202. O czym warto pamiętać, podejmując pracę za granicą? ................................... 215

5. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe ............................................................... 217203. Co to jest wypadek przy pracy? ....................................................................... 217204. Co to jest choroba zawodowa? ........................................................................ 219205. Jakie świadczenia przysługują z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej? ........................................................................................ 219206. Jakie są zasady ubiegania się o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej? ........................................................................................ 221

6. Bezrobocie ............................................................................................................... 222207. Kto to jest bezrobotny? .................................................................................... 222208. Kiedy przysługuje zasiłek dla bezrobotnych? ................................................... 224209. W jaki sposób ustala się wysokość zasiłku dla bezrobotnych? .......................... 225

IX. Świadczenia społeczne ........................................................................................... 2271. System ubezpieczeń społecznych ............................................................................ 227

210. Kto podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym? ............... 228211. Czy można podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu dobrowolnie? ..... 228212. Kto podlega obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu?.............................. 229213. Kto podlega ubezpieczeniu chorobowemu? .................................................... 229214. Kto finansuje składki na ubezpieczenia społeczne? .......................................... 230215. Jakie są zasady opłacania składek na ubezpieczenia społeczne? ...................... 230214. Jakie są konsekwencje nieopłacania składek? ................................................. 231

2. Świadczenia przysługujące z tytułu choroby .......................................................... 232217. Komu przysługuje zasiłek chorobowy? ............................................................ 233218. Kiedy przysługuje świadczenie rehabilitacyjne? .............................................. 235219. Komu przysługuje zasiłek wyrównawczy? ....................................................... 235220. Komu przysługuje zasiłek macierzyński? ......................................................... 235221. Jakie są zasady przyznawania zasiłku macierzyńskiego? ................................. 237222. Komu przysługuje zasiłek opiekuńczy? ........................................................... 239223. Jakie są zasady przyznawania zasiłku opiekuńczego? ..................................... 239224. Jaka jest podstawa wymiaru zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego? ........................................................................................................ 241


Spis treści

XIV

3. Pomoc społeczna ...................................................................................................... 241225. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o pomoc społeczną? .................................. 242226. Jakie są formy pomocy społecznej? ................................................................ 243227. Co to jest świadczenie z funduszu alimentacyjnego? ....................................... 245228. Komu przysługuje świadczenie z funduszu alimentacyjnego? .......................... 245229. W jaki sposób przyznaje się i wypłaca świadczenie z funduszu alimentacyjnego? ................................................................................................... 246

4. Świadczenia rodzinne ............................................................................................. 248230. Jakie są formy oraz komu przysługują świadczenia rodzinne? ......................... 248231. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o zasiłek rodzinny? ................................... 249232. Kto ma prawo do zasiłku rodzinnego i dodatków? .......................................... 250233. Co to jest dodatek z tytułu urodzenia dziecka? ................................................ 251234. Co to jest dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego? ..................................................................................... 251235. Co to jest dodatek z tytułu samotnego wychowywania dziecka? ...................... 252236. Co to jest dodatek z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej? . 252237. Co to jest dodatek z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka? ......................... 253238. Co to jest dodatek z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania? ................................................................................. 253239. Co to jest dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego? .................................. 254240. Co to jest jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka? ................... 254241. Co to jest zasiłek pielęgnacyjny? ..................................................................... 255242. Co to jest świadczenie pielęgnacyjne? ............................................................. 255243. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o świadczenia rodzinne? .......................... 256

5. Emerytury i renty...................................................................................................... 258244. Kiedy przysługuje świadczenie emerytalno-rentowe? ..................................... 258245. Od czego zależy wysokość świadczenia emerytalnego? ................................... 259246. Na czym polega obowiązek zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym? ......................................................................................................... 260247. Jakie są konsekwencje niezawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym? ......................................................................................................... 260248. Kiedy przysługuje renta z tytułu niezdolności do pracy? ................................. 261249. Co to jest niezdolność do pracy? ...................................................................... 262250. Kiedy przysługuje renta? ................................................................................ 262251. Jakie są rodzaje rent z tytułu niezdolności do pracy? ....................................... 263252. W jaki sposób ustala się wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy? .......... 264253. W jaki sposób ustala się niezdolność do pracy do celów rentowych? ................ 264254. Co to jest renta rodzinna? ............................................................................... 265255. W jaki sposób ustala się wysokość renty rodzinnej? ........................................ 266256. Co to jest renta socjalna? ................................................................................ 267257. W jaki sposób ustala się wysokość renty socjalnej? .......................................... 269258. Kiedy dochodzi do zawieszenia prawa do świadczeń emerytalnych i rentowych? ........................................................................................................... 269

6. Ubezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej ......................................................... 270259. W jakich krajach można korzystać z zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego? .................................................................................. 270260. Na czym polega koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego? ............ 271261. W jakim kraju jest ubezpieczona osoba działająca na terenie UE? .................... 272

Codziennik prawny

XV

262. Jakie świadczenia podlegają koordynacji? ....................................................... 274263. W jaki sposób ustala się rentę z tytułu niezdolności do pracy? ......................... 275264. W jaki sposób ustala się świadczenia emerytalne? ........................................... 276265. W jaki sposób ustala się świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych? ............................................................................................ 277266. W jaki sposób ustala się rentę rodzinną? .......................................................... 277267. W jaki sposób ustala się świadczenia z tytułu choroby i macierzyństwa?.......... 278268. W jaki sposób ustala się świadczenia rodzinne? ............................................... 279269. W jaki sposób ustala się zasiłek pogrzebowy? .................................................. 280270. W jaki sposób ustala się świadczenia medyczne? ............................................. 280271. Jakie są zasady wypłaty świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego? ........ 281

X. ZDROWIE .................................................................................................................. 283

1. Ubezpieczenie zdrowotne ........................................................................................ 284272. Na czym polega prawo do ochrony zdrowia? ................................................... 284273. Co się dzieje w przypadku nieuiszczania składki na ubezpieczenie zdrowotne? ............................................................................................................. 286274. Jak wygląda prawo do opieki zdrowotnej członków rodziny osoby ubezpieczonej? ....................................................................................................... 286

2. Prawa pacjenta i ich ochrona ................................................................................... 287275. Gdzie szukać informacji o prawach pacjenta? ................................................. 287276. Gdzie może kierować skargi w przypadku ograniczenia lub naruszenia praw pacjenta? ....................................................................................................... 288

3. Prawa kobiet w ciąży i kobiety rodzącej ................................................................. 290277. Na czym polega szczególna ochrona zdrowia kobiet w ciąży? .......................... 290278. Rodzić „po ludzku” – podstawowe prawo kobiety rodzącej .............................. 291

4. Przeszczepy ............................................................................................................... 292279. Jakie są podstawowe zasady pobierania narządów? ........................................ 293280. Czy pobranie organów od zmarłego wymaga zgody? ....................................... 294

XI. Gdy zawieramy umowy .......................................................................................... 295281. Co reguluje prawo cywilne? ............................................................................ 296282. Co warto wiedzieć, zawierając umowy? .......................................................... 297283. Kto to jest konsument? .................................................................................... 299284. Co to są umowy konsumenckie? ...................................................................... 299285. Co to jest sprzedaż konsumencka? .................................................................. 300286. Czy konsumentom przysługuje rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej? ................................................................................................. 301287. W jaki sposób prawo określa zasady odpowiedzialności za niezgodność z umową towarów konsumpcyjnych? ..................................................................... 302288. W jaki sposób prawo określa zasady odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej w przypadku umów, które nie są umowami konsumenckimi? .......................................................................... 304289. Czy konsumentowi przysługuje gwarancja na towar konsumpcyjny? ............... 306290. Na czym polega odpowiedzialność z tytułu gwarancji jakości za wady towarów niekonsumpcyjnych? ............................................................................... 307291. Na czym polega umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorcy? ................... 308292. Na czym polega umowa zawierana na odległość oraz drogą elektroniczną? ..... 308293. Co to jest kredyt konsumencki? ...................................................................... 309


Spis treści

XVI

294. Gdzie można się udać po pomoc w ochronie swoich praw konsumenta? ......... 310295. Co to jest weksel i jakie skutki wiążą się z jego podpisaniem? ......................... 312296. Jakie są skutki upływu terminu przedawnienia roszczenia? ............................ 314297. Co to jest upadłość konsumencka? .................................................................. 315

XII. Mieszkanie ............................................................................................................. 317

1. Mieszkania i lokatorzy ............................................................................................. 318298. Jakie obowiązki ciążą na władzach publicznych w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli? ....................................................................... 318299. Co to jest odrębna własność lokalu? ............................................................... 319300. W jaki sposób powstaje odrębna własność lokalu? .......................................... 320301. Co to jest samodzielny lokal mieszkalny? ........................................................ 320302. Co to jest wspólnota mieszkaniowa? ............................................................... 321303. W jaki sposób prawo definiuje nieruchomość wspólną? ................................... 322304. Jakie prawa i obowiązki przysługują właścicielowi lokalu? .............................. 322305. Jakie są zasady zarządu nieruchomością wspólną?.......................................... 323306. Na czym polega uczestniczenie w kosztach zarządu nieruchomościąwspólną? ................................................................................................................ 324307. W jaki sposób ustala się zaliczki na pokrycie kosztów zarządu nieruchomością? .................................................................................................... 325308. Jakie mogą być konsekwencje długotrwałego zalegania z zapłatą należnych opłat? ..................................................................................................... 325309. Kto jest uprawniony do zaskarżania uchwał właścicieli lokali? ........................ 326310. Jakie środki prawne chronią przed uciążliwym sąsiadem? ............................... 326

2. Prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej ........................... 327311. W jaki sposób nabywa się prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej? ................................................................................. 328312. Jakie prawa i obowiązki posiada właściciel lokalu w spółdzielni mieszkaniowej? ...................................................................................................... 328313. Kiedy następuje utrata prawa odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej? ...................................................................................................... 330

3. Najem ....................................................................................................................... 331314. Jakie są główne zasady dotyczące umowy najmu? ........................................... 331315. W jaki sposób przepisy prawa odnoszą się do zawarcia umowy najmu? ........... 332316. Jak można uregulować czas trwania umowy najmu? ....................................... 332317. Jakie są prawa i obowiązki wynajmującego i najemcy? .................................... 333318. Czemu służy kaucja w przypadku umowy najmu? .......................................... 334319. W jaki sposób prawo kształtuje obowiązki najemcy i wynajmującego w zakresie remontów i napraw? .............................................................................. 334320. Czy podnajem wymaga zgody wynajmującego? ............................................... 336321. W jaki sposób prawo kształtuje kwestię czynszu i opłat związanych z użytkowanym lokalem? ........................................................................................ 336322. Czy tylko najemca ponosi odpowiedzialność za płacenie czynszu?................... 337323. W jaki sposób ustala się wysokość czynszu? ..................................................... 338324. W jaki sposób prawo odnosi się do podwyżek wysokości czynszu? ................... 338325. Jakie uprawnienia przysługują lokatorowi w przypadku podwyżki czynszu? ... 340326. Kiedy następuje ustanie stosunku najmu? ........................................................ 340327. Co można zrobić, gdy wynajmujący nie wywiązuje się ze swoich obowiązków? 341

Codziennik prawny

XVII

4. Rozwód i separacja a majątkowe kwestie mieszkaniowe ....................................... 341328. Jakie skutki prawne wywiera rozwód na wspólnie zajmowane mieszkanie? ... 342329. Co dzieje się po rozwodzie ze wspólnym prawem najmu mieszkania? .............. 344330. W jaki sposób wpływa rozwód na dotychczasowe wspólne spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu .................................................................................... 344331. W jaki sposób rozwód wpływa na dotychczasowe spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu? .................................................................................................... 346332. W jaki sposób separacja wpływa na dotychczasowe wspólne prawo do mieszkania? ....................................................................................................... 346333. Jak prawo reguluje sprawy mieszkaniowe w związkach nieformalnych? .......... 348

5. Utrata uprawnień do mieszkania ............................................................................. 350334. Kiedy może dojść do utraty prawa do dalszego zajmowania mieszkania w przypadku najmu? .............................................................................................. 350335. Kto może wystąpić o rozwiązanie umowy najmu przez sąd? ............................ 352336. Kiedy wygasa umowa najmu? .......................................................................... 353337. Kiedy dochodzi do utraty prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej? ........ 353338. Co to jest dodatek mieszkaniowy i komu przysługuje? .................................... 354339. W jaki sposób można ubiegać się o przyznanie dodatku mieszkaniowego? ..... 354

6. Eksmisja .................................................................................................................... 355340. Co lokator powinien wiedzieć o eksmisji? ........................................................ 355341. Co o eksmisji powinien wiedzieć eksmitujący? ................................................ 358342. Jakie okoliczności stanowią podstawę do eksmisji małżonka? ......................... 360

7. Zameldowanie .......................................................................................................... 362343. Co to jest meldunek? ....................................................................................... 362

XIII. Komunikacja, sport i turystyka ............................................................................ 365344. Jak nabywa się uprawnienie do prowadzenia roweru i pojazdów mechanicznych? .................................................................................... 366345. Jakie uprawnienia są wymagane do kierowania quadem? ............................... 367346. W jaki sposób zarejestrować i wyrejestrować samochód?................................. 368347. Komu przysługują bezpłatne przejazdy komunikacją krajową? ....................... 369348. Komu przysługują bezpłatne przejazdy komunikacją miejską? ........................ 370349. Komu przysługują ulgi w przejazdach komunikacją krajową? .......................... 371350. Komu przysługują ulgi w przejazdach komunikacją miejską? ......................... 374351. W jakim celu i jak zakłada się klub sportowy, w tym uczniowski klub sportowy? ....................................................................................................... 375352. Jakie dokumenty należy posiadać, idąc na imprezę masową? ......................... 376353. Jakie uprawnienia w trakcie trwania imprezy masowej (imprezy sportowej) posiadają służby porządkowe i informacyjne? ......................................................... 376354. Jakie są obowiązki uczestnika imprezy masowej (imprezy sportowej)? ........... 377355. Kiedy osoba niepełnosprawna może uzyskać stypendium sportowe? ............... 378356. Czy alpinista ma obowiązek się ubezpieczyć? .................................................. 379357. Jakie wymogi należy spełnić, aby uprawiać alpinizm jaskiniowy? ................... 380358. Jakie kwalifikacje są wymagane do uprawiania płetwonurkowania? ............... 381359. Jakie działania należy podjąć w przypadku utraty dokumentu tożsamości podczas wyjazdu za granicę? .................................................................................. 382360. Jakie prawa przysługują obywatelowi polskiemu w przypadku zatrzymania lub tymczasowego aresztowania za granicą? .......................................................... 384


Spis treści

XVIII

361. Czy wyjeżdżając za granicę obywatel polski powinien się ubezpieczyć ? ......... 385362. Dodatkowe ubezpieczenia, które warto rozważyć przy wyjazdach za granicę: . 385363. Jakie działania podejmowane są przez polską placówkę dyplomatyczno- konsularną w przypadku śmierci lub choroby obywatela polskiego za granicą ? ...... 386364. Jakie uprawnienia ma konsument w sytuacji upadku biura podróży? .............. 387365. Jakie uprawnienia ma konsument w przypadku odwołania/opóźnienia odlotu samolotu? .................................................................................................... 388366. Jakie uprawnienia ma konsument w przypadku zgubienia/zniszczenia bagażu w transporcie lotniczym? ............................................................................ 390

XIV. Działalność gospodarcza ...................................................................................... 393367. W jakich formach można prowadzić działalność gospodarczą? ........................ 394368. Jak rejestruje się prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby fizyczne? ............................................................................................. 394369. Co to jest REGON? .......................................................................................... 395370. Jakie obowiązki wiążą się z prowadzeniem działalności gospodarczej? ........... 395371. Czym charakteryzują się spółki prawa handlowego? ....................................... 396

XV. Odpowiedzialność cywilna .................................................................................... 399372. Na czym polega odpowiedzialność deliktowa? ................................................ 400373. Czemu służy ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej? .......................... 401374. Na czym polega ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych? ..................................................................................... 401375. W jaki sposób przepisy prawne regulują obowiązki właścicieli psów? .............. 403376. Jak prawo reguluje zasady ponoszenia odpowiedzialności przez organy władzy publicznej? ................................................................................................. 404

XVI. Odpowiedzialność karna i dyscyplinarna ............................................................ 407

1. Uwagi ogólne ............................................................................................................ 408377. Co to jest przestępstwo? .................................................................................. 408378. Od jakiego wieku ponosi się odpowiedzialność karną? .................................... 409379. Jakie kary i środki karne może orzec sąd? ...................................................... 410380. Na czym polega kara grzywny? ....................................................................... 411381. Na czym polega kara ograniczenia wolności? .................................................. 411382. Na czym polega kara pozbawienia wolności?................................................... 412383. Na czym polega pozbawienie praw publicznych? ............................................. 412384. W jakiej sytuacji sąd może orzec zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności? .................................................. 412385. Na czym polega zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi? ........................................... 413386. W jakiej sytuacji sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz opuszczania miejsca pobytu bez zgody sądu? ................................. 413387. W jakiej sytuacji sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów? ...................... 414388. W jakiej sytuacji sąd orzeka przepadek przedmiotów? ..................................... 414389. W jakiej sytuacji sąd może orzec o obowiązku naprawienia szkody? ................ 415390. Co to jest nawiązka? ........................................................................................ 415391. W jakiej sytuacji sąd może orzec świadczenie pieniężne? ................................ 416392. W jakiej sytuacji sąd może orzec o podaniu wyroku do publicznej wiadomości? 416393. Na czym polega warunkowe umorzenie postępowania karnego? ..................... 417

Codziennik prawny

XIX

394. Na czym polega warunkowe zawieszenie wykonania kary? ............................. 417395. Jakie okoliczności musi uwzględnić sąd orzekając karę?.................................. 418396. W jakiej sytuacji sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary? ......... 419397. Czy oskarżony może mieć wpływ na wysokość kary? ....................................... 420398. Na czym polega ugoda z prokuratorem w kwestii wymiaru kary? .................... 420399. Na czym polega dobrowolne poddanie się karze na rozprawie? ....................... 421400. W jakiej sytuacji następuje wyłączenie odpowiedzialności karnej? .................. 421401. Co to jest obrona konieczna? ........................................................................... 422402. Co to jest stan wyższej konieczności? .............................................................. 422403. Czy osoba niepoczytalna lub osoba mająca ograniczoną poczytalność może popełnić przestępstwo? ........................................................................................... 423404. Czy w Polsce można być sądzonym za przestępstwo popełnione za granicą? ... 423

2. Omówienie wybranych przestępstw uregulowanych w Kodeksie karnym ............ 425405. Jak kodeks opisuje przestępstwo spowodowania wypadku drogowego? .......... 425406. Jak kodeks opisuje przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości? 426407. Jak kodeks opisuje przestępstwo zabójstwa? ................................................... 426408. Jak kodeks opisuje przestępstwo uszkodzenia ciała? ....................................... 427409. Jak kodeks opisuje przestępstwo nieudzielenia pomocy .................................. 427410. Jak kodeks opisuje przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu? ........................ 428411. Jak kodeks opisuje przestępstwo kradzieży? .................................................... 428412. Jak kodeks opisuje przestępstwo kradzieży z włamaniem? .............................. 428413. Jak kodeks opisuje przestępstwo rozboju? ....................................................... 429414. Jak kodeks opisuje przestępstwo fałszerstwa dokumentów? ............................ 429415. Jak kodeks opisuje przestępstwo używania nielegalnego oprogramowania komputerowego? .................................................................................................... 430416. Jak kodeks opisuje przestępstwo groźby karalnej? ........................................... 430417. Jak kodeks opisuje przestępstwo zgwałcenia? ................................................. 431418. Jak kodeks opisuje przestępstwo prezentowania treści pornograficznych?....... 431

3. Pokrzywdzony .......................................................................................................... 432419. Kto to jest pokrzywdzony? ............................................................................... 432420. Jakie prawa przysługują pokrzywdzonemu w postępowaniu przygotowawczym? ................................................................................................ 432421. Jakie prawa przysługują pokrzywdzonemu w postępowaniu sądowym? .......... 434422. Jakie są pozasądowe procedury, z których może skorzystać pokrzywdzony? ... 435423. Czy pokrzywdzony przestępstwem może otrzymać wsparcie finansowe od innych podmiotów niż sprawca przestępstwa? .................................................... 438

4. Świadek .................................................................................................................... 440424. Kto to jest świadek? ......................................................................................... 440425. Jakie są obowiązki i prawa świadka? .............................................................. 441

5. Oskarżony ................................................................................................................. 442426. Kto to jest oskarżony? ..................................................................................... 442427. Jakie są podstawowe gwarancje procesowe oskarżonego? ............................... 442428. Jakie inne prawa przysługują oskarżonemu? ................................................... 443429. Jakie są obowiązki oskarżonego? .................................................................... 444430. Kto i w jakich okolicznościach może dokonać zatrzymania? ............................ 445431. Na czym polega tymczasowe aresztowanie? .................................................... 445432. Na czym polega możliwość poręczenia majątkowego lub osobistego? .............. 446


Spis tresci.indd XIX 2009-08-12 10:11:29

Spis treści

XX

433. Na czym polega dozór Policji? ......................................................................... 447434. Kiedy sąd może orzec o zakazie opuszczania kraju, połączonym z zatrzymaniem paszportu? .................................................................................... 447435. Jakie są inne środki zapobiegawcze? ............................................................... 447436. Jakie są prawa zatrzymanego i tymczasowo aresztowanego? ........................... 448

6. Wykroczenia ............................................................................................................ 449437. Co to jest wykroczenie? ................................................................................... 449438. Na czym polega postępowanie mandatowe? .................................................... 450439. Jak kodeks opisuje wykroczenie zakłócania spokoju i porządku publicznego? . 450440. Jak kodeks opisuje wykroczenie kąpieli w miejscu zabronionym? .................... 451441. Jak kodeks opisuje wykroczenie umieszczania ogłoszeń w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym? ................................................................. 451442. Jak kodeks opisuje wykroczenie podania fałszywych danych osobowych? ....... 451443. Jak kodeks opisuje wykroczenie umyślnego uszkodzenia ogłoszenia, afiszu lub plakatu? ............................................................................................................ 452444. Jak kodeks opisuje wykroczenie zagrożenia w ruchu lądowym? ...................... 452445. Jak kodeks opisuje wykroczenie prowadzenia pojazdu po spożyciu alkoholu lub środka odurzającego? ....................................................................................... 453446. Jak kodeks opisuje wykroczenie prowadzenia pojazdu bez dokumentów? ....... 453447. W jakiej sytuacji kradzież lub przywłaszczenie prawo kwalifikuje jako wykroczenie? .................................................................................................. 454448. Jak kodeks opisuje wykroczenie publicznego nieprzyzwoitego zachowania? .. 454

XVII. Testamenty i dziedziczenie ................................................................................. 455449. Co to jest otwarcie spadku? ............................................................................ 456450. Co to jest testament? ....................................................................................... 456451. W jaki sposób można własnoręcznie sporządzić testament? ............................ 457452. Czy testament można sporządzić u notariusza? ............................................... 458453. Co to jest testament allograficzny? .................................................................. 458454. W jakich okolicznościach można sporządzić testament szczególny?................. 459455. Jakie postanowienia można zawrzeć w testamencie? ...................................... 460456. Według jakich zasad ustala się porządek dziedziczenia, gdy nie ma testamentu?................................................................................................. 461457. Co to jest zachowek? ....................................................................................... 463458. Czy można nie przyjąć spadku? W jaki sposób można uniknąć długów spadkowych? ......................................................................................................... 464459. Jaka jest różnica między zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku? .................................................................................................................. 465460. Czy od odziedziczonego spadku należy zapłacić podatek? ............................... 466

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH ............................................................................ 467O Rzeczniku Praw Obywatelskich ........................................................................... 469Urząd ombudsmana ................................................................................................ 469Początki urzędu Rzecznika w Polsce ....................................................................... 470Status Rzecznika ..................................................................................................... 471Działalność Rzecznika na wniosek uprawnionego podmiotu ................................... 472Działalność Rzecznika z własnej inicjatywy ............................................................ 473Działalność Rzecznika w ujęciu statystycznym ........................................................ 474Dane kontaktowe .................................................................................................... 475

Codziennik prawny

XXI

PYTANIA SZCZEGÓŁOWE ............................................................................................. 477

1. Otrzymuję materiały reklamowe, od wydawnictwa X. Przesyłki są imienne, z prawidłowym wskazaniem mojego adresu zamieszkania. Nie udostępniałem nadawcy moich danych (jak je pozyskano?) i nie życzę sobie dalszej korespondencji. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić? .................................... 479

2. Z czego wynika obowiązek noszenia tzw. mundurków przez uczniów? ....................... 480

3. Mój niepełnosprawny syn uczęszcza do szkoły podstawowej. Decyzją dyrektora szkoły nie został dopuszczony do lekcji wychowania fizycznego, mimo że lekarz specjalista wyraźnie na to zezwolił. Czy dyrekcja szkoły może zakazać mojemu synowi uczęszczania na lekcje wychowania fizycznego? .................. 480

4. Czy nauczyciel może zarekwirować telefon komórkowy ucznia? ................................. 481

5. Jestem osobą niepełnosprawną – poruszam się za pomocą wózka inwalidzkiego. Lokal komisji wyborczej w moim okręgu nie jest dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Czy podczas głosowania członkowie komisji mają obowiązek udzielić mi stosownej pomocy? .................................................................. 481

6. Jakie informacje są informacjami publicznymi? .......................................................... 482

7. Dlaczego sąd żąda ode mnie podawania adresu pozwanej firmy, skoro go nie znam i nawet nie wiem, gdzie go szukać? .............................................................. 484

8. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich posiada środki prawne pozwalające na przyspieszenie długotrwałego postępowania sądowego? Jakie działania może podjąć strona, jeśli sprawa sądowa prowadzona jest przewlekle? ....................... 485

9. Czy od wyroku nakazującego eksmisję z lokalu przysługuje skarga kasacyjna? ........... 486

10. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może wnosić kasacje od orzeczeń wydawanych w toku postępowania karnego wykonawczego? ................................... 486

11. Czy od prawomocnego postanowienia sądu o odmowie uchylenia mandatu karnego przysługuje kasacja? ................................................................................... 487

12. Czy podstawą sporządzania kasacji w sprawach karnych mogą być błędy w ustaleniach faktycznych poczynione przez sąd? .................................................... 487

13. Zostałem ukarany przez sąd prawomocnym wyrokiem na wniosek Straży Miejskiej za przekroczenie prędkości. Czy można zaskarżyć ten wyrok? ......... 487

14. Dlaczego nowy, 6-miesięczny termin do zgłoszenia urzędowi skarbowemu nabycia spadku lub darowizny nie może być na wniosek podatnika przywrócony bądź wydłużony? ................................................................................. 488

15. Dlaczego podatek od nieruchomości nie jest uzależniony od wieku, stanu zdrowia czy sytuacji materialnej podatnika? .................................................... 488

16. Pracowałam 2 lata na podstawie umowy o pracę na czas określony. Po rozwiązaniu tej umowy pracodawca zaproponował mi świadczenie tej samej pracy na umowę zlecenia. Mam obawy, czy ta propozycja jest dla mnie korzystna. Czym w istocie umowa zlecenia różni się od umowy o pracę w zakresie praw i obowiązków pracowniczych? ........................................................ 489

17. W czasie zatrudnienia uzyskałam orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Czy w związku z tym pracodawca powinien zmienić mi umowę o pracę? Czy jako osobie niepełnosprawnej przysługują mi jakieś dodatkowe świadczenia pracownicze i ulgi w zatrudnieniu? ..................................... 490


Spis treści

XXII

18. Jak mogę odzyskać zasądzone prawomocnym wyrokiem sądowym wynagrodzenie za pracę, skoro komornik umorzył w tej sprawie postępowanie egzekucyjne z powodu jego bezskuteczności? ............................................................................... 491

19. W pracy podczas przenoszenia paczek z towarem doznałam urazu kręgosłupa. Czy zdarzenie to może być uznane za wypadek przy pracy? Jaka jest procedura przy ustalaniu wypadku? .......................................................................................... 492

20. Decyzją Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych zostałem pozbawiony uprawnień kombatanckich z tytułu służby w ORMO w 1947 r. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić w sprawie przywrócenia uprawnień kombatanckich? ....................................................................................................... 493

21. Posiadam zadłużenie w funduszu alimentacyjnym. Czy mogę ubiegać się o umorzenie tego zadłużenia? .................................................................................. 494

22. Chciałbym poruszyć problem zróżnicowania wysokości emerytur i rent w zależności od daty ich przyznania. Pobieram emeryturę od kilku lat. Mój kolega przeszedł obecnie na emeryturę. Ma taki sam staż pracy oraz wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jak ja, lecz świadczenie zdecydowanie wyższe. Czy Rzecznik zakwestionuje przepisy, które pozwalają na takie zróżnicowanie wysokości emerytur? ................................................................................................ 495

23. Lekarz orzecznik, a następnie komisja lekarska uznały, że jestem zdolny do pracy, co spowodowało odmowę przyznania przez organ rentowy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić? ......................... 496

24. Posiadam orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności. Pomimo tego organ rentowy odmówił mi przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż lekarz orzecznik uznał, ze jestem zdolna do pracy. Co zdaniem Rzecznika powinienem zrobić? .............................................................. 496

25. Mam 64 lata, od 3 lat jestem na emeryturze i od tego czasu nie osiągam innych dochodów. Chciałam przeliczyć wysokość emerytury z zastosowaniem nowej kwoty bazowej od zarobków z 20 lat kalendarzowych. Organ rentowy odmówił zastosowania nowej kwoty bazopo przyznaniu emerytury. Co zdaniem Rzecznika należy zrobić? ....................................................................... 497

26. Osiągnąłem wiek emerytalny i chciałbym przejść na emeryturę. Mam 36 lat pracy, jednak najkorzystniejsze zarobki osiągałem w latach 1973–1983. Gdy składałem wniosek o emeryturę do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, okazało się, że muszę przedstawić zaświZakład pracy, w którym byłem zatrudniony w latach 70. i 80. już dawno nie istnieje. Gdzie zdaniem Rzecznika mogę uzyskać stosowne zaświadczenia? ......................................................................................................... 499

27. Dlaczego gwarant odmówił mi zwrotu gotówki, jak tego żądałem w reklamacji, a proponuje tylko naprawę towaru? .......................................................................... 500

28. Dlaczego sprzedawca odmówił uznania mojej reklamacji i nie chce dokonać wymiany towaru na nowy, jeśli do uszkodzenia towaru doszło w okresie gwarancji, ale to nie ja uszkodzenie spowodowałem? ................................................................ 501

29. Dlaczego dla towaru, który kupiłem, okres gwarancji, podany w karcie gwarancyjnej, wynosi tylko rok, jeśli według przepisów unijnych okres gwarancji musi wynosić co najmniej 2 lata? .............................................................................. 501

30. Dlaczego bank domaga się spłaty kredytu, jaki zaciągnął mój mąż, który zmarł, zanim go spłacił? ...................................................................................................... 502

Codziennik prawny

XXIII

31. Dlaczego za towar kupiony w sklepie na raty mam bankowi płacić znacznie więcej niż jakbym wpłacił w sklepie cenę tego towaru gotówką? ............................... 503

32. Dlaczego bank nadal domaga się ode mnie zapłaty, twierdząc, że nie zapłaciłem należności, chociaż ja mam dokumenty, że zapłaciłem mu pocztą? ........................... 503

33. Czy Rzecznik może interweniować w gminie w sprawie przyznania mieszkania? ...... 50434. Czy zarządca budynku może odciąć dostawę wody w przypadku zaległości

w opłatach za mieszkanie? ....................................................................................... 50535. Czy zgodne z prawem jest pobieranie przez przedsiębiorstwa ciepłownicze

opłat za ciepło (tzn. zamówioną moc cieplną i usługi przesyłowe) w miesiącach letnich, w których dostawa ciepła nie występuje? ................................ 506

36. Mam w mieszkaniu wodomierze. Czy zarządca budynku może obciążyć mnie obowiązkiem zapłaty za dostawę wody w ilości przekraczającej wskazania moich wodomierzy? ................................................................................ 507

37. Czy i ewentualnie na jakich zasadach spółdzielnia mieszkaniowa może żądać udostępnienia lokalu w celu przeprowadzenia prac remontowych w budynku lub w lokalu? .......................................................................................... 507

38. Co zrobić, gdy spółdzielnia mieszkaniowa nie realizuje wniosku o przeniesienie na członka własności mieszkania? .................................................... 509

39. Sąd w wyroku orzekł o solidarnym obowiązku osób zamieszkujących w lokalu spłaty zadłużenia wobec wynajmującego. Czy wynajmujący może żądać spłaty całości zadłużenia tylko od jednego z najemców? ........................ 509

40. Czy wnuk może wstąpić w stosunek najmu po babci? ................................................ 51041. Jestem od wielu lat najemcą mieszkania komunalnego, które chciałbym wykupić,

lecz gmina odmawia. Czy, zdaniem Rzecznika, są jakieś środki prawne, z których można w takiej sytuacji skorzystać, żeby stać się właścicielem wynajmowanego mieszkania? ................................................................................... 510

42. Jakie działania może podjąć właściciel lokalu w sytuacji, gdy gmina zwleka ze wskazaniem lokalu socjalnego osobom uprawnionym do niego z mocy wyroku eksmisyjnego, a właściciel ma ograniczone prawo do swobodnego korzystania z lokalu? .................................................................................................................. 511

43. W wyroku orzekającym moją eksmisję sąd przyznał mi prawo do lokalu socjalnego. Lokal socjalny wskazany przez gminę nie odpowiada mi. Co robić? Czy Rzecznik może wstrzymać eksmisję? .................................................................. 512

44. Czy, zdaniem Rzecznika, można zostać wyrzuconym „na bruk”? ............................... 512

45. Dlaczego muszę tak długo czekać na wyznaczenie terminu egzaminu na prawo jazdy? ........................................................................................................ 513

46. Czy urząd administracji postąpił właściwie, odmawiając mi rejestracji pojazdu z uwagi na brak stałego miejsca zameldowania? ....................................................... 513

47. Czy jest jakiś szczególny tryb dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w związku ze szkodą spowodowaną ruchem zakładu górniczego? ............................ 514

48. Jakie są uprawnienia Rzecznika, jeśli zainteresowany uważa, że w wyniku umorzenia sprawy lub odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego przez prokuratora doszło do naruszenia jego praw lub wolności? ............................. 515


Spis treści

XXIV

49. Jakie środki prawne przysługują w przypadku popełnienia przestępstwa lub przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariuszy Policji? ................................................................................... 515

50. Jakiej pomocy finansowej może oczekiwać skazany w chwili zwolnienia z zakładu karnego? ................................................................................................... 516

51. Czy skazany może domagać się zatrudnienia, gdy jego rodzina jest w trudnej sytuacji materialnej? Czy skazany ma prawo do pracy? ............................. 516

52. Czy skazany może być zmuszany do podjęcia pracy i czy można go ukarać dyscyplinarnie za odmowę jej wykonywania? ........................................... 517

53. Czy osoba przychodząca do zakładu karnego na widzenie ze skazanym musi poddać się kontroli osobistej? ........................................................................... 518

54. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może pomóc skazanemu w przetransportowaniu go do zakładu karnego położonego bliżej jego miejsca zamieszkania? ...................... 518

55. Czy w celi mogą przebywać razem osoby palące i niepalące? .................................... 519

56. Czy skazany może zapoznać się ze sporządzoną na jego temat opinią oraz innymi dokumentami zgromadzonymi w jego aktach osobowych? .................... 519

57. Jak uregulowane są warunki prowadzenia korespondencji prywatnej przez osoby tymczasowo aresztowane oraz udzielania im widzeń? Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może interweniować, jeżeli tymczasowo aresztowanemu odmawia się udzielenia zgody na widzenie z osobą najbliższą? ........ 520

58. Jakie są zasady udzielania świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionym wolności? ..... 521

59. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować działania w trakcie postępowania przygotowawczego, w celu wzruszenia postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztu? .................................................................... 522

60. Czy Rzecznik może w indywidualnej sprawie osoby, uważającej, że jej prawa zostały naruszone, wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego ze skargą konstytucyjną? .......................................................................................... 522

61. Dlaczego Rzecznik Praw Obywatelskich zamiast załatwić moją sprawę odsyła mnie z nią do sądu, chociaż napisałem, że nie mam środków finansowych na opłacenie na adwokata? ........................................................................................................... 523

SŁOWNICZEK TERMINÓW PRAWNICZYCH ................................................................. 525

INDEKS RZECZOWY ..................................................................................................... 537

Codziennik prawny

XXV

Wstęp

Nawet nie zdając sobie z tego sprawy, każdego dnia, od rana do wieczora, styka-my się z prawem. Nasza sytuacja życiowa, status rodzinny i zawodowy, nasze życio-we sukcesy, a także porażki, zwłaszcza gdy zdarzy nam się wejść w konflikt z obo-wiązującymi normami prawnymi, historia i często dramat ludzkiego życia rozgrywa się w ramach wyznaczonych przez system prawny. Począwszy od praw, jakie może-my nabyć jeszcze przed narodzeniem, a skończywszy na prawach, jakie dziedziczą po nas nasi spadkobiercy.

Jak pisał Ronald Dworkin, prawo jest dla nas „mieczem, tarczą i groźbą”. Jest „mieczem”, ponieważ dzięki prawu możemy skutecznie dochodzić naszych rosz-czeń – możemy odzyskać utraconą własność czy, na przykład, domagać się zadość-uczynienia. Jest prawo również „tarczą”, bo przyznaje nam wolności i uprawnienia, dzięki którym możemy na przykład bronić się przed ingerencją państwa w naszą wolność sumienia czy przed natarczywością ze strony innych osób. Prawo to wresz-cie „groźba”, perspektywa grzywny czy więzienia, jaka czeka nas w razie narusze-nia zakazów w prawie formułowanych.

Zarazem trudno nie dostrzec, że prawo to dziś także bardzo skomplikowany gąszcz przepisów o zhierarchizowanej strukturze, począwszy od Konstytucji, po-przez coraz liczniejsze ustawy i akty wykonawcze. Powstaje ono nie tylko w naszym kraju, lecz stanowi również wynik umów międzynarodowych, a także skutek dzia-łalności instytucji prawodawczych Unii Europejskiej.

Ponieważ prawo towarzyszy człowiekowi od najdawniejszych czasów – można je wręcz porównać do bardzo wiekowego drzewa – wykształciły się w nim główne gałęzie, takie jak prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo cywilne, ro-dzinne, prawo pracy, prawo finansowe, gospodarcze, prawo karne i prawo proceso-we (karne, administracyjne i cywilne) ale także prawo europejskie, czy międzyna-rodowe.

Wbrew wrażeniu, jakie bardzo często odnosimy, spowodowanemu przez zło-żoność systemu prawnego, a także przez niejasność przepisów prawnych, pra-wo nie jest i nie powinno być wyłącznie domeną prawników, ich własnym impe-rium. W państwie demokratycznym prawo powstaje, przynajmniej w założeniu, z woli obywateli i dla obywateli. Jeśli mamy mieć możliwość radzenia sobie z każdą

Wstęp

XXVI

Codziennik prawny

z funkcji prawa – z posługiwaniem się nim jako „tarczą” i „mieczem”, a także uni-kaniem spełnienia się zawartej w prawie groźby – musimy przede wszystkim znać prawo. Inaczej bardzo łatwo możemy być jego niewolnikami, a raczej niewolnikami i ofiarami tych, którzy je przeciwko nam będą chcieli wykorzystać.

Jako Rzecznik Praw Obywatelskich stoję na straży praw i wolności, jakie gwa-rantuje obywatelom nasza Konstytucja oraz cały system prawny. I wiem z doświad-czenia mojego i kierowanego przeze mnie urzędu, że brak znajomości prawa zamie-nia naszą wolność w fikcję i niewolę. Świadczą o tym kierowane do mnie sprawy i pytania. Myślę, że brak przejrzystej i dostępnej informacji o prawie jest być może najpoważniejszą przeszkodą w korzystaniu z przysługujących nam praw i wolności oraz realizacji deklarowanego w Konstytucji, lecz tak ciągle odległego, ideału pań-stwa prawa.

Stąd też moja próba zwrócenia się do każdego obywatela z publikacją opraco-waną przez grono wybitnych prawników, w której zawarto niezbędne dla każdego informacje o prawie, a także odpowiedzi na setki pytań pod adresem prawa, z któ-rymi zdarza nam się mierzyć w ciągu całego życia. Chciałbym, żeby trafiający do rąk Czytelników poradnik wypełnił nie tyle lukę na rynku książek, bo tych wszak nie brakuje, lecz lukę w edukacji obywatelskiej, która nie powinna być przywilejem nielicznych. Aby stał się elementem budowania świadomości prawnej, bez której nie ma świadomych swych praw i obowiązków obywateli.

Janusz Kochanowski

Rzecznik Praw Obywatelskich

XXVII

Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego

1. Symboliczna data 4 czerwca 1989 r., kiedy odbyła się I tura wyborów do Sej-mu oraz wybory do przywróconego polskiemu życiu ustrojowemu Senatu, prze-prowadzone według zasad ustalonych podczas obrad Okrągłego Stołu, zamyka pe-wien kres w dziejach Polski, kiedy to „podstawowe prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane”. Rok 1989 rozpoczyna okres głębokich przemian ustrojowych, społecznych, gospodarczych. W grudniu tego roku powrócono do tradycyjnej na-zwy naszego kraju – Rzeczpospolita Polska. W Konstytucji natomiast wskazano, że Polska jest demokratycznym państwem prawa. Dobru jednostki – obywatela podpo-rządkowano działalność organów władzy publicznej, które zostały zobowiązane do działania wyłącznie na podstawie i w granicach prawa. Sformułowano zasadę plu-ralizmu politycznego, a z czasem określono zasady rozdziału władzy między wła-dzę ustawodawczą, władzę wykonawczą oraz władzę sądowniczą. Państwo uznało samorząd terytorialny jako podmioty władzy publicznej, zagwarantowano też funk-cjonowanie samorządności zawodowej. Ochroną objęto własność, umożliwiono również podejmowanie działalności gospodarczej. Wprowadzone wówczas zmiany przetrwały do dziś, niemalże w niezmienionej formie, znajdując odzwierciedlenie w obecnie obowiązującej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., którą Naród przyjął w re-ferendum.

2. Konstytucja czyni osobową godność człowieka źródłem wszelkiego rodza-ju wolności i praw. Współcześnie wyróżnialne są różne generacje wolności i praw człowieka. Nie wszystkie jednak koncepcje są powszechnie akceptowane.

Do pierwszej, historycznie najwcześniejszej generacji praw człowieka, która wywodzi się z idei oświecenia i rewolucji końca XVIII wieku, zaliczają się wolno-ści osobiste, m.in. prawo do życia, wolność osobista, własność, wolność sumienia i wyznania, wolność wypowiedzi, swoboda wyboru miejsca pobytu i poruszania się, tajemnica korespondencji oraz wolności polityczne, jak np. wolność wyrażania po-glądów. Prawa te miały charakter negatywny, co oznacza, że formułowały pod ad-resem państwa zakaz ich naruszania.


XXVIII

Codziennik prawny

Drugą generację stanowią prawa ukształtowane w okresie rozwoju ruchu robot-niczego, pod koniec XIX i na początku XX wieku. Zaliczają się do nich prawa eko-nomiczne i socjalne, takie jak: prawo do pracy i zabezpieczenia społecznego, pra-wo do nauki, prawo do zdrowia czy prawo do edukacji. Wówczas wykształciły się też prawa zbiorowe, związane z działalnością partii politycznych i związków zawo-dowych.

Współcześnie wyróżnia się szereg innych praw kolektywnych, m.in. prawo do ży-cia w pokoju, prawo do swobodnego wyboru drogi rozwoju, prawa mniejszości et-nicznych i narodowych, prawo do życia w niepogorszonym środowisku naturalnym.

Ochronę wolności i praw jednostki znajduje odzwierciedlenie w szeregu aktów normatywnych, zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Regulacje te nie tyl-ko gwarantują podstawowe wolności prawa jednostki, lecz również starają się za-pewnić skuteczne mechanizmy ochronne.

Polska Konstytucja przewidziała tu m.in. powszechną skargę konstytucyjną. Każdy, którego prawa i wolności zostały naruszone, może żądać zbadania przez Trybunał Konstytucyjny konstytucyjności aktu normatywnego, na podstawie które-go wydano w jego sprawie ostateczną decyzję lub orzeczenie. Możliwe jest również skorzystanie z pomocy Rzecznika Praw Obywatelskich, który stoi na straży prze-strzegania wolności i praw jednostki. Podstawowym jednak mechanizmem obrony wolności i praw jednostki jest prawo do sądu. Od 1993 r. obywatele polscy mogą również wnosić skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na naruszenie przez Polskę podstawowych wolności i praw określonych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Polska związana jest również dokumentami i umowami międzynarodowymi, gwarantującymi ochronę praw człowieka. Wśród nich wskazać należy przynajmniej kilka podstawowych:– Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r.;– Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopa-

da 1950 r. (tzw. Europejska Konwencja Praw Człowieka);– Międzynarodową Konwencją w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji

rasowej z dnia 7 marca 1966 r.;– Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzyna-

rodowym Paktem Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych z dnia 16 li-stopada 1966 r.;

– Konwencją w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z dnia 18 grudnia 1979 r.;

– Konwencją w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludz-kiego lub poniżającego traktowania albo karania z dnia 10 grudnia 1984 r.;

– Konwencją o Prawach Dziecka z dnia 20 listopada 1989 r.;

XXIX

Codziennik prawnyWprowadzenie do polskiego systemu prawnego

– Konwencją ramowa o ochronie mniejszości narodowych z dnia 1 lutego 1995 r. i szereg innych umów międzynarodowych.

3. Człowiek funkcjonuje w społeczeństwie. Państwo stara się regulować stosun-ki społeczne tak, aby zapewnić pokojowe współistnienie jednostek mających różne, niekiedy przeciwstawne, interesy.

System prawa stanowionego przez organy władzy publicznej jest hierarchiczny. Konstytucja jest aktem normatywnym o najwyższej randze, z którą wszystkie pozo-stałe akty normatywne obowiązujące w kraju powinny być zgodne. Dokonuje ona także wyraźnego rozróżnienia aktów prawa powszechnie obowiązującego, których normy wiążą wszystkich (obywateli, organy państwa) oraz aktów prawa wewnętrz-nie obowiązującego, których normy wiążą wyłącznie jednostki organizacyjnie pod-porządkowane organowi wydającemu taki akt. Konsekwencją tak ukształtowanego systemu prawa jest zakaz określania sytuacji prawnej jednostki w drodze aktów we-wnętrznie obowiązujących. Zapobiega to nadużywaniu władzy przez organy pań-stwa.

Aktami powszechnie obowiązującymi są: Konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy (wydawane w czasie stanu wojennego), ratyfikowane umowy mię-dzynarodowe, rozporządzenia, akty wydawane przez organizację międzynarodową oraz akty prawa miejscowego (np. uchwały rady gminy czy zarządzenia porządko-we), obowiązujące na obszarze właściwości organów je wydających.

Generalnie prawa i obowiązki obywateli powinny być uregulowane w Konsty-tucji oraz ustawie, czyli aktach normatywnych uchwalanych przez parlament jako ciało przedstawicielskie. Choć zakres regulacji ustawowej jest bardzo szeroki, to ustawa musi jednak ustąpić pierwszeństwa Konstytucji oraz umowom międzyna-rodowym, ratyfikowanym w specjalnej procedurze, za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie oraz prawu stanowionemu przez organizację międzynarodową, jeśli nie można ich pogodzić z ustawą.

Aktem normatywnym służącym wykonaniu ustawy jest rozporządzenie. Prawo wydawania rozporządzeń posiadają wyłącznie organy wskazane w Konstytucji: Pre-zydent, Prezes Rady Ministrów (Premier), Rada Ministrów, ministrowie kierujący działem administracji rządowej, przewodniczący ustawowo określonych komitetów (np. Przewodniczący Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej) oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Tak ukształtowane zasady wydawania rozporządzeń mają na celu ścisłe powiązanie ich z ustawą, dzięki czemu nie powinno być takiej regulacji powszechnie obowiązującej, która nie znajduje akceptacji ze strony parlamentu.

Integracja Polski z Unią Europejską sprzyjała otwarciu systemu prawa na inne niż krajowe ośrodki prawodawcze. Tym samym źródłem prawa o randze wyższej niż ustawa stały się akty prawne wydawane przez organizacje międzynarodowe, je-


XXX

Codziennik prawny

śli wynikało to z umowy międzynarodowej ustanawiającej taką organizację, której Polska jest stroną. W praktyce są to tzw. rozporządzenia wspólnotowe wydawane przez instytucje Wspólnot Europejskich: Radę, Komisję Europejską i Parlament Eu-ropejski.

Nadzwyczajnymi źródłami prawa są rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta wyłącznie w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie.

4. Nauka prawa próbuje uporządkować cały system aktów normatywnych obo-wiązujących w kraju. Systematyzuje prawo na dwie główne dziedziny: prawo pu-bliczne oraz prawo prywatne. Te z kolei dzieli się na kilka podstawowych gałęzi:– prawo konstytucyjne – reguluje ustrój państwa, system rządów oraz system orga-

nów państwa, a także prawa i obowiązki obywateli;– prawo administracyjne – reguluje funkcjonowanie administracji publicznej oraz

prawa i obowiązki organów administracji publicznej oraz jednostek;– prawo międzynarodowe publiczne – reguluje stosunki między państwami;– prawo cywilne – reguluje stosunki o charakterze majątkowym i niemajątkowym

między równorzędnymi podmiotami;– prawo rodzinne – reguluje stosunki małżeńskie i rodzinne, a także opiekę i kura-

telę;– prawo pracy – reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, w tym

świadczenia społeczne wynikające ze stosunku pracy;– prawo fi nansowe – reguluje zasady ustalania i realizowania budżetu, dochody

i wydatki państwa, w tym podatki i inne opłaty;– prawo gospodarcze – reguluje zasady podejmowania i prowadzenia działalności

gospodarczej;– prawo karne i wykroczeń – reguluje zasady odpowiedzialności za przestępstwa

i wykroczenia oraz– prawo procesowe (karne, administracyjne, cywilne) – reguluje tryb postępowa-

nia przed sądem i organami administracji publicznej.

5. Konstytucja przyjmuje zasadę podziału władz jako jedną z naczelnych zasad dotyczących organizacji państwa. Zasada ta zakłada wydzielenie pewnych jedno-rodnych grup zadań państwowych i przypisanie ich realizacji konkretnym organom. Tradycyjnie rozróżnia się trzy podstawowe segmenty władzy: władzę ustawodaw-czą, władzę wykonawczą i władzę sądowniczą. Celem takiego rozwiązania jest za-gwarantowanie, by w żadnym z organów państwa nie została skupiona całość wła-dzy publicznej. Poszczególne organy mają się wzajemnie kontrolować, a zarazem współdziałać na rzecz dobra wspólnego.

Zgodnie z art. 10 Konstytucji, władzę ustawodawczą stanowią Sejm i Senat, wła-dzę wykonawczą Rada Ministrów oraz Prezydent, natomiast władzę sądowniczą

XXXI

Codziennik prawnyWprowadzenie do polskiego systemu prawnego

sprawują sądy i trybunały. Kompetencje stanowienia prawa zarezerwowano dla or-ganów przedstawicielskich – Sejmu i Senatu, choć formalnie to Sejm uchwala usta-wy. Prowadzenie bieżącej polityki państwa spoczywa na Radzie Ministrów, z którą współdziała Prezydent. Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy natomiast do sądów powszechnych, sądów wojskowych, sądów administracyjnych oraz Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Funkcje sądownicze sprawu-je także Trybunał Stanu, będący sądem dla osób pełniących najwyższe funkcje pu-bliczne (Prezydent, członkowie Rady Ministrów, Prezes NBP itd.). Natomiast Trybu-nał Konstytucyjny zajmuje się generalnie badaniem hierarchicznej zgodności norm.

W państwie funkcjonują, niezależnie od zasady trójpodziału władz, organy kon-troli państwowej i ochrony prawa, takie jak Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Szczególnym organem władzy odpowiedzialnym za politykę monetarną jest natomiast Narodowy Bank Polski.

W państwie istnieje też szereg organów, niewymienionych co prawda Konstytu-cji, ale działających na podstawie ustaw. Do takich organów można zaliczyć m.in. Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, Państwową Inspekcję Pracy, Generalne-go Inspektora Ochrony danych Osobowych, itd.

6. Codziennik Prawny został podzielony na osiemnaście rozdziałów, odpowia-dających zasadniczym sferom aktywności ludzkiej. Usystematyzowano je zgodnie z naturalną kolejnością życia człowieka – od narodzin, aż po prawnie istotne skut-ki wywołane jego śmiercią. Tym samym Codziennik Prawny stara się prześledzić wszystkie typowe momenty funkcjonowania każdej osoby.

W ramach rozdziałów zostały przedstawione szczegółowe problemy w formie pytań i odpowiedzi na nie. Towarzyszy im wskazanie aktów normatywnych regulu-jących daną kwestię oraz wzory typowych pism.

W drugiej części Codziennika Prawnego zostały zawarte informacje o urzędzie Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce. W części tej omówiono również wybrane problemy, z jakimi zwracali się obywatele o pomoc do Rzecznika. Odnoszą się one do pewnych jednostkowych, niekiedy nietypowych, sytuacji. Z tego też względu nie zostały zamieszczone w zasadniczej części Codziennika Prawnego.

Wreszcie na końcu zamieszczony został słowniczek terminologii prawniczej. Przygotowując Codziennik Prawny, staraliśmy się w miarę możliwości uprościć ter-minologię, tak by treść książki mogła być zrozumiana przez w miarę jak najszer-szy krąg odbiorców. Nie zawsze jednak było możliwe zupełne odstąpienie od pojęć i wyrażeń fachowego języka prawniczego. Mamy nadzieję, że słowniczek pomoże w posługiwaniu się Codziennikiem Prawnym osobom niemającym przygotowania prawniczego.


XXXII

Codziennik prawny

Do książki dołączona została płyta CD. Znajdują się na niej wzory typowych umów i innych pism, a także wykaz miejsc, gdzie świadczona jest bezpłatnie pomoc prawna na terytorium całej Rzeczypospolitej Polskiej.

Książkowej wersji Codziennika Prawnego towarzyszy jego internetowa wersja. Jest ona zamieszczona pod elektronicznym adresem:

www.codziennikprawny.pl

Tutaj Czytelnik znajdzie aktualną treść aktów normatywnych, o jakich wspomi-na Codziennik Prawny, jak i nowe opracowania problemów, które nie zostały ujęte w wersji książkowej.

Życząc by lektura Codziennika Prawnego była przyjemnością, a nie przykrą ko-niecznością życiową, pragnę zachęcić Czytelników do podzielenia się z nami swo-imi uwagami. Można to uczynić korzystając z internetowej wersji Codziennika Praw-nego.

Redaktor naukowy

prof. dr hab. Marek Zubik

PORADNIK PRAWNY

3

I. Człowiek jako osoba

Obok określenia celów i zadań państwa oraz zasad systemu prawnego, w cen-trum konstytucyjnej regulacji znajduje się człowiek. To ze względu na człowieka jako osobę tworzone jest prawo. On również jest podmiotem praw i obowiązków, a źródło wszelkich wolności i praw tkwi w osobowej godności człowieka.

Obowiązujące regulacje ustawowe, uzupełniając i rozwijając konstytucyjne po-stanowienia, obejmują swym zasięgiem wiele sfer ludzkiej aktywności, począw-szy od chwili narodzin, poprzez wszystkie fazy rozwoju osobowego i społecznego, a skończywszy na uregulowaniu sytuacji związanej ze śmiercią.

1. Narodziny

roz-I.indd 3 2009-08-12 10:13:53


4

Codziennik prawny

1. Czy człowiek przed narodzinami ma jakieś prawa?

W prawie cywilnym obowiązuje reguła, że dziecko nienarodzone traktować na-leży jako już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść. Dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone (tzw. nasciturus), może być zarówno spadkobiercą testamentowym, jak i ustawowym. Zdolność dziecka poczętego do dziedziczenia ma charakter wa-runkowy. Uzyskuje ją pod warunkiem, że urodzi się żywe.

Za szkody doznane przed urodzeniem, w czasie życia płodowego, można żądać naprawienia szkody majątkowej oraz zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu dozna-nej krzywdy. I tak np. dziecko może żądać odszkodowania od sprawcy wypadku sa-mochodowego, w którym doznali obrażeń jego matka w ciąży i ono samo. W takim procesie dziecko (do czasu uzyskania przez nie pełnoletności) reprezentują rodzi-ce, którzy są jego przedstawicielami ustawowymi. Możliwe jest również wystąpie-nie z roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko matce. Wówczas dziecko repre-zentowane jest przez drugiego rodzica (przedstawiciela ustawowego).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

2. Jakiej pomocy może oczekiwać kobieta ciężarna od ojca dziecka?

Ojciec niebędący mężem matki, lecz którego ojcostwo zostało ustalone (czy to przez uznanie, czy przez sądowe ustalenie ojcostwa), obowiązany jest przyczynić się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związa-nych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu (także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe). Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż trzy miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył od-powiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia te przedawniają się z upły-wem lat 3 od dnia porodu, jednak roszczeń tych matka dziecka może dochodzić jedynie od momentu uznania dziecka przez ojca albo ustalenia ojcostwa (może do-chodzić ich łącznie z żądaniem ustalenia ojcostwa). Nie jest możliwe żądanie przy-znania alimentów bądź zwrotu kosztów związanych z porodem bez jednoczesnego żądania ustalenia ojcostwa (chyba że dziecko urodziło się nieżywe).

Jeżeli ojcostwo mężczyzny niebędącego mężem matki nie zostało stwierdzone, ale zostało już uwiarygodnione (np. poprzez nieformalne przesłuchanie bądź pi-

5

Codziennik prawnyI. Człowiek jako osoba

semne oświadczenie osób trzecich), matka może żądać, ażeby mężczyzna ten jesz-cze przed urodzeniem się dziecka wyłożył odpowiednią sumę pieniężną na koszty utrzymania matki przez trzy miesiące w okresie porodu oraz na koszty utrzyma-nia dziecka przez pierwsze trzy miesiące po urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy określa sąd.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.).

3. Co zrobić, aby zarejestrować narodziny dziecka?

Rejestracją narodzin dzieci zajmują się urzędy stanu cywilnego wchodzące w skład urzędów gmin. Fakt narodzin dziecka rejestruje się w księgach stanu cywil-nego. Zarejestrowanie następuje poprzez sporządzenie aktu urodzenia.

Zgłoszenia narodzin dokonuje zakład opieki zdrowotnej, w którym odbywał się poród (jeśli poród odbył się poza zakładem opieki zdrowotnej, ustnego zgłoszenia dokonuje ojciec dziecka albo matka, jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala, albo inna osoba obecna przy porodzie, albo lekarz lub położna). Pisemne zgłoszenie urodze-nia dziecka, przedstawiane w urzędzie stanu cywilnego, wypełnia upoważniony pracownik zakładu opieki zdrowotnej, w którym urodziło się dziecko lub do które-go została przyjęta kobieta z dzieckiem bezpośrednio po urodzeniu poza ZOZ-em.

Urodzenie dziecka należy zgłosić w ciągu 14 dni od dnia urodzenia. Jeżeli dziecko urodziło się martwe, zgłoszenie takiego zdarzenia powinno nastąpić w cią-gu 3 dni.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).

4. Co to jest PESEL?

PESEL, czyli numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludno-ści, jest to 11-cyfrowy, stały symbol numeryczny, jednoznacznie identyfikujący oso-bę fizyczną, w którym sześć pierwszych cyfr oznacza datę urodzenia (rok, miesiąc, dzień), kolejne cztery – liczbę porządkową i płeć osoby, a ostatnia jest cyfrą kontro-lną służącą do komputerowej kontroli poprawności nadanego numeru ewidencyj-nego.


6

Codziennik prawny

Numer PESEL nadaje minister właściwy do spraw wewnętrznych następującym osobom:– obywatelom polskim zameldowanym na pobyt stały lub czasowy trwający po-

nad 3 miesiące, a także osobom ubiegającym się o wydanie dowodu osobistego. W wypadku nowonarodzonego dziecka, procedura nadania numeru PESEL uru-chamiana jest na wniosek organu gminy, po zgłoszeniu narodzin tego dziecka do Urzędu Stanu Cywilnego;

– cudzoziemcom zameldowanym na pobyt stały lub czasowy trwający ponad 3 miesiące na podstawie art. 26 ustawy;

– obywatelom polskim i cudzoziemcom, którzy podlegają na terytorium Rzeczypo-spolitej Polskiej ubezpieczeniom społecznym lub ubezpieczeniu zdrowotnemu, z wyłączeniem osób, którym nadano ten numer na podstawie pkt. 1 i 2;

– obywatelom polskim zamieszkałym za granicą, ubiegającym się o wydanie pasz-portu.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139 poz. 993 ze zm.).Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).

5. W jaki sposób nadaje się oraz zmienia imię lub nazwisko?

Imię i nazwisko dziecka wpisuje się po jego urodzeniu do aktu urodzenia, na podstawie pisemnego zgłoszenia urodzenia dziecka wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki zdrowotnej. Dziecko może nosić nazwisko ojca lub na-zwisko matki. O nazwisku dzieci zrodzonych z małżeństwa decydują małżonkowie przy zawieraniu małżeństwa (oświadczenia w sprawie nazwiska dziecka są składa-ne jednocześnie z oświadczeniami o nazwiskach, które będą nosić małżonkowie). Jeśli małżonkowie noszą wspólne nazwisko, dziecko także otrzymuje to nazwisko. Jeśli małżonkowie mają różne nazwiska, jako nazwisko dziecka małżonkowie mogą wskazać nazwisko jednego z nich albo nazwisko utworzone przez połączenie na-zwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka. Jeżeli małżonkowie nie złożyli zgodnych oświadczeń w sprawie nazwiska dziecka, nosi ono nazwisko składające się z nazwi-ska matki i dołączonego do niego nazwiska ojca.

Zmiany wyboru nazwiska dziecka małżonkowie mogą dokonać przy sporządze-niu aktu urodzenia pierwszego wspólnego dziecka. Jeżeli matka dziecka jest nieza-mężna, dane dotyczące osoby ojca wpisuje się tylko w razie uznania dziecka przez ojca lub sądowego ustalenia ojcostwa. Jeżeli nie nastąpiło uznanie dziecka lub są-dowe ustalenie ojcostwa, dziecko nosi nazwisko matki.

7


Rodzice dziecka mogą, w ciągu 6 miesięcy od daty sporządzenia aktu urodze-nia, złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego pisemne oświadczenie o zmianie imienia (imion) dziecka wpisanego do aktu w chwili jego sporządzenia.

Zmiana nazwiska dziecka możliwa jest nawet później, gdy nastąpi przekształce-nie stosunków rodzinnych, np.: – ojciec dziecka złoży oświadczenie o uznaniu dziecka i dziecku nadaje się jego

nazwisko; – gdy sądownie ustalono ojcostwo bądź dziecku nadaje się nazwisko męża matki; – gdy dziecko zostało przysposobione (adoptowane); – gdy stosunek przysposobienia został rozwiązany; – gdy matka dziecka wyszła za mąż za mężczyznę niebędącego ojcem.

Zmiana imienia jest możliwa w przypadku adopcji. Na wniosek przysposabiają-cego sąd może w orzeczeniu o przysposobieniu zmienić imię lub imiona przysposo-bionego. Jeżeli przysposobiony ukończył lat trzynaście, może to nastąpić tylko za jego zgodą.

Nazwisko i imię można zmienić nie tylko na skutek przekształceń w stosunkach rodzinnych. Wniosek o zmianę nazwiska lub imienia (tak dziecka, jak i osoby doro-słej) podlega jednak uwzględnieniu tylko wówczas, gdy jest uzasadniony ważnymi powodami. Ważne powody zachodzą przykładowo, gdy dotyczą zmiany:– imienia lub nazwiska ośmieszającego albo nielicującego z godnością człowieka;– na imię lub nazwisko używane;– na imię lub nazwisko, które zostało bezprawnie zmienione;– na imię lub nazwisko noszone zgodnie z przepisami prawa państwa, którego

obywatelstwo również się posiada.Wyliczenie przesłanek warunkujących zmianę imienia lub nazwiska ma charak-

ter przykładowy, a nie wyczerpujący. Wobec tego mogą to być też inne ważne prze-słanki, które przemawiają za zmianą imienia bądź nazwiska.

W sprawie wniosku o zmianę imienia lub nazwiska rozstrzyga w drodze decyzji administracyjnej kierownik urzędu stanu cywilnego właściwy ze względu na miej-sce stałego pobytu wnioskodawcy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).Ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz.U. Nr 220, poz. 1414).


8

Codziennik prawny

6. Jakie uprawnienia przysługują rodzicom w związku z narodzeniem się dziecka?

Każdy rodzic – bez względu na to czy jest zatrudniony, czy też nie – ma prawo ubiegać się o świadczenia rodzinne. Świadczeniami rodzinnymi są: zasiłek rodzin-ny wraz z niektórymi dodatkami, jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka oraz świadczenia opiekuńcze, tj. zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielę-gnacyjne, kiedy dziecko jest niepełnosprawne. Przyznanie zasiłku rodzinnego i do-datków do zasiłku uzależnione jest od indywidualnej sytuacji finansowej i rodzinnej osoby ubiegającej się o to świadczenie oraz od spełnienia kryterium dochodowego. Wysokość zasiłku rodzinnego zależy od wieku dziecka.

Warunki przyznawania świadczeń rodzinnych omówione są w punkcie 2 rozdzia-łu IX Świadczenia społeczne. Natomiast warunki korzystania z urlopów w związku z urodzeniem się dziecka omówiono w punkcie 3 rozdziału X Praca.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.).

7. Noworodek w domu – o czym, od strony prawnej, warto pamiętać?

W pierwszych dniach po powrocie ze szpitala rodzice mogą się spodziewać wi-zyty położnej środowiskowej, która udzieli stosownych porad oraz sprawdzi, czy warunki mieszkaniowe odpowiadają wymogom opieki nad niemowlęciem. Jeśli ro-dzice złożyli wniosek o świadczenia z pomocy społecznej, odwiedzi ich pracownik socjalny w celu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego.

Zameldowanie niemowlaka odbywa się bez osobnego wniosku, dokonywane jest automatycznie z datą sporządzenia aktu urodzenia, w miejscu pobytu stałego matki dziecka lub tego z rodziców, u którego dziecko faktycznie przebywa, a w przypad-ku braku miejsca pobytu stałego – w miejscu pobytu czasowego trwającego ponad 3 miesiące.

Narodziny dziecka zdarzają się w różnych sytuacjach rodzinnych i nie zawsze są wydarzeniem upragnionym przez rodziców. Występują sytuacje, gdy rodzice nie chcą pełnić tej funkcji w życiu dziecka. Rozwiązaniem prawnym, ułatwiającym póź-niejsze przysposobienie dziecka przez osobę, która chce stać się jego rodzicem, jest blankietowa zgoda na przysposobienie pełne nierozwiązywalne bez wskazywania osoby przysposabiającego. Zgodę taką rodzice mogą wyrazić najwcześniej po upły-

9


wie 6 tygodni od urodzenia dziecka. Oświadczenie woli w tym przedmiocie powin-no być złożone przed sądem opiekuńczym swego miejsca zamieszkania lub poby-tu, który zamieszcza je w protokole rozprawy. Zgodę tę można odwołać, ale tylko przed wszczęciem sprawy o przysposobienie dziecka.


2. Pełnoletność

8. Osiągnięcie jakiego wieku ma znaczenie prawne?

W świetle prawa cywilnego i rodzinnego, najważniejszą cezurą wiekową jest osiągnięcie pełnoletności. Jak stanowi art. 10 § 1 Kodeksu cywilnego, pełnoletnim staje się ten, kto ukończył lat 18. Jednakże kobieta, która zawiera związek małżeń-ski przed ukończeniem 18 roku życia (a może to zrobić najwcześniej po ukończe-niu 16 lat, o ile tylko sąd wyrazi na to zgodę), będzie również uznawana za oso-bę pełnoletnią i to nawet wtedy, gdy później dojdzie do unieważnienia małżeństwa (art. 10 § 2 k.c.).

Jednak pierwszym „progiem dorosłości” jest 13 rok życia – od ukończenia tego wieku małoletni uzyskuje ograniczoną samodzielność w podejmowaniu różnych


10

Codziennik prawny

działań (czynności) prawnych. Dysponuje on tzw. ograniczoną zdolnością do czyn-ności prawnych.

W zależności od rodzaju czynności prawnej, małoletni pomiędzy 13 a 18 rokiem życia jest traktowany:– jako osoba niezdolna do czynności prawnych. Małoletni nie może np. sporządzić

i odwołać testamentu, nawet za zgodą przedstawiciela ustawowego (art. 944 Ko-deksu cywilnego);

– jako osoba, której czynność prawna – aby była ważna – wymaga zgody przed-stawiciela ustawowego. Za zgodą przedstawiciela ustawowego małoletni może uznać dziecko (art. 74 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), dokonać czynności rozporządzającej bądź zobowiązującej o większym znaczeniu (art. 17 Kodeksu cywilnego, np. zobowiązać się do zakupu nieruchomości);

– jako osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Zupełnie samodzielnie, jak osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, małoletni może dokonać następujących czynności:– zawarcia umowy w drobnych codziennych sprawach, np. dokonania zakupów

żywnościowych (art. 20 Kodeksu cywilnego.);– rozporządzania zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów ina-

czej postanowi (art. 21 Kodeksu cywilnego);– dokonywania czynności prawnych dotyczących przedmiotów oddanych przez

przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku – z wyjątkiem tych, dla do-konania których niezbędna jest zgoda sądu opiekuńczego (art. 22 Kodeksu cy-wilnego);

– dokonywania czynności prawnych niebędących zaciągnięciem zobowiązania ani rozporządzeniem prawem (art. 17 Kodeksu cywilnego, typowym przykładem jest zawarcie umowy darowizny bez jednoczesnych poleceń obciążających obda-rowanego, gdy małoletni jest stroną obdarowaną);

– nawiązania stosunku pracy – jednakże gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może stosunek pracy rozwiązać. (art. 22 § 3 Kodeksu pracy).

We wszystkich sprawach wynikających z czynności prawnych, których może doko-nywać samodzielnie, małoletni pomiędzy 13 a 18 rokiem życia ma zdolność proceso-wą – czyli zdolność do samodzielnego podejmowania czynności w procesie cywilnym.

Ponadto, osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może podej-mować czynności procesowe w postępowaniach nieprocesowych z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli w sprawach jej dotyczących (np. w sprawie o opiekę rodzicielską pomiędzy nią a rodzicami).

Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje osoba, która ukończyła 18 rok życia.

11



9. Co według prawa oznacza pełnoletność?

Wejście w świat dorosłych wiąże się z osiągnięciem większej samodzielności, je-śli chodzi o możliwość decydowania o sobie i swoich sprawach. Wiąże się to z tym, że osobie pełnoletniej – pod warunkiem wszak, iż nie zostanie ubezwłasnowolnio-na całkowicie lub częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysło-wego albo zaburzeń psychicznych innego rodzaju (np. uzależnienia od alkoholu lub narkotyków) – przysługuje tzw. pełna zdolność do czynności prawnych. Pełnoletni może w szczególności całkowicie swobodnie (a zwłaszcza bez pośrednictwa rodzi-ców) dokonywać jednostronnych czynności prawnych oraz zawierać umowy i to bez względu na to, czy będą one należeć do umów powszechnie zawieranych w drob-nych, bieżących sprawach życia codziennego (jak chociażby umów sprzedaży pro-duktów żywnościowych, kosmetyków itd.), czy też do umów skutkujących poważ-nym obciążeniem finansowym. Osoby pełnoletniej, a więc mającej pełną zdolność do czynności prawnych, nie można także ograniczyć w możności dowolnego rozpo-rządzania swoim zarobkiem.

Osiągnięcie pełnoletności i uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych jest równoznaczne ponadto z nabyciem pełnej zdolności procesowej (tj. zdolności do czynności procesowych). Oznacza to, że osoba mająca pełną zdolność proceso-wą może we wszystkich sprawach sądowych występować samodzielnie (podczas gdy wcześniej musiała być reprezentowana przez przedstawiciela ustawowego, tzn. na ogół przez jednego z rodziców). Po osiągnięciu pełnoletności (z wyłączeniem wypadku ubezwłasnowolnienia) każdy może pozywać inne osoby i w konsekwencji być też przez nie pozywanym.


10. Czy pełnoletność to jedynie przywilej?

Większa samodzielność pociąga za sobą większą odpowiedzialność. Osoba, któ-ra ma pełną zdolność do czynności prawnych, nie może już zasłaniać się rodzica-mi czy też twierdzić, że dana umowa jest sama przez się nieważna, gdyż pociąga za sobą jej rażące pokrzywdzenie. Zawierając umowę, tzn. zaciągając konkretne zo-bowiązanie, pełnoletni staje się z punktu widzenia prawa dłużnikiem i nie ma tu


12

Codziennik prawny

znaczenia np. fakt, iż jego rodzice nie akceptowali tego działania. Będąc dorosłym, trzeba z większą ostrożnością i rozwagą podchodzić do tych wszystkich zachowań, które w przyszłości mogą skutkować odpowiedzialnością cywilnoprawną (odpo-wiedzialnością za długi), a nadto należy mieć pieczę nad swoim majątkiem.

Na pewne funkcje czy przywileje młody człowiek musi poczekać nieco dłużej – np. posłem może być osoba, która najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat, se-natorem – gdy ukończy 30 lat, a prezydentem dopiero w wieku lat 35. Emerytem może zostać – co do zasady – kobieta w wieku 60 lat, a mężczyzna w wieku lat 65.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

3. Ubezwłasnowolnienie

13


11. Co to jest ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie polega na pozbawieniu przez sąd danej osoby zdolności do czynności prawnych z uwagi na chorobę osoby lub psychiczne problemy. Osoba taka nie może samodzielnie dokonywać m.in. żadnych transakcji (zakupów, daro-wizn itp.), z wyjątkiem drobnych, bieżących sprawunków, np. osoba taka może ku-pić gazetę.

Istnieją dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: – ubezwłasnowolnienie całkowite – oznacza zupełne pozbawienie danej osoby

zdolności do czynności prawnych, czynności te podejmuje zamiast niej opiekun;– ubezwłasnowolnienie częściowe – zasadniczo polega na tym, że ubezwła-

snowolniony może osobiście podejmować czynności prawne – jednak zgodę na konkretną transakcję musi wyrazić jej kurator; ubezwłasnowolniony częściowo może samodzielnie rozporządzać swoim zarobkiem oraz przedmiotami oddany-mi do jej swobodnego użytku (np. może sprzedać otrzymane radio, rower itp.).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).

12. Kiedy może dojść do ubezwłasnowolnienia?

Ubezwłasnowolnienie całkowite następuje wówczas, gdy dana osoba wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psy-chicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie częściowe następuje w sytuacji, gdy dana osoba z powo-du choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw – jednak jej stan nie jest na tyle ciężki, że uzasadnia do-konanie ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Samo upośledzenie umysłowe lub stan psychiczny danej osoby nie jest podstawą ubezwłasnowolnienia. Dodatkową podstawą ubezwłasnowolnienia jest zagrożenie interesów majątkowych lub niemajątkowych tej osoby.

Ubezwłasnowolnienie służy pomocy i opiece osobom, które nie potrafią same się o siebie zatroszczyć w wystarczający sposób. Może się więc zdarzyć, że osoba niestwarzająca najmniejszego zagrożenia fizycznego dla siebie bądź osób trzecich


14

Codziennik prawny

zostanie ubezwłasnowolniona, o ile nie jest w stanie samodzielnie np. prowadzić swojego leczenia bądź zarządzać majątkiem.

Ubezwłasnowolnienie może zostać uchylone, gdy stan zdrowia danej osoby na to pozwala (np. na skutek terapii porzuci nałóg). Jeśli stan zdrowia całkowicie ubezwłasnowolnionego się polepszy, ubezwłasnowolnienie może zostać zamienio-ne na częściowe.


13. Kto decyduje o ubezwłasnowolnieniu?

O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd okręgowy, wydział cywilny. Wniosek o ubez-własnowolnienie może zgłosić: małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolnio-na, jej krewni w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci, wnuki), rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy (opiekun), przysposabiający (ten, który adoptował osobę, która ma być ubezwłasnowolniona) i prokurator. Jednak np. dziadkowie i rodzeń-stwo nie mogą złożyć wniosku o ubezwłasnowolnienie w sytuacji, gdy osoba, której dotyczy postępowanie, ma przedstawiciela ustawowego (opiekuna, rodziców).


14. Jakie skutki prawne łączą się z ubezwłasnowolnieniem?

W razie potrzeby dla osoby małoletniej (np. gdy żadnemu z rodziców nie przysłu-guje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani) lub całkowicie ubezwłasno-wolnionej należy ustanowić opiekuna. Dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej powołuje się kuratora. Kuratora powołuje się także w szeregu innych przypadków (dla osoby ułomnej, dla dziecka poczętego, dla osoby nieobecnej) – sytuacja prawna tych osób różni się od siebie, w zależności od celu ustanowienia kurateli.

Gdy małoletni osiągnie pełnoletność lub gdy zostanie przywrócona nad nim władza rodzicielska bądź gdy zostanie uchylone ubezwłasnowolnienie osoby peł-noletniej, opieka i kuratela ustają z mocy prawa.

15



15. Kto może być kuratorem lub opiekunem?

Opiekunem i kuratorem powinna być osoba, która może pomóc podopieczne-mu (tj. osobie małoletniej lub ubezwłasnowolnionej). Nie może być ustanowiony opiekunem ten, w stosunku do kogo zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywią-że się należycie z obowiązków opiekuna. Nie może być także ustanowiona opieku-nem osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została po-zbawiona praw publicznych.

Opiekunem małoletniego nie może być ustanowiona także osoba, która:– została pozbawiona władzy rodzicielskiej;– została skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajno-

ści;– została skazana za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub

przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim;– orzeczono wobec niej zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywa-

niem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi;– orzeczono wobec niej obowiązek powstrzymywania się od przebywania w okreś-

lonych środowiskach lub miejscach;– orzeczono wobec niej zakaz kontaktowania się z określonymi osobami;– orzeczono wobec niej zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody

sądu.

Dla osoby całkowicie albo częściowo ubezwłasnowolnionej w pierwszej kolejno-ści na opiekuna czy kuratora powinien być powołany małżonek lub jedno z rodzi-ców – chyba że nie pozwala na to wzgląd na dobro podopiecznego. W dalszej ko-lejności kandydatów należy poszukiwać wśród krewnych lub innych osób bliskich. W trakcie postępowania osoba ubezwłasnowolniona może zgłaszać, kogo najchęt-niej widziałaby jako swego opiekuna czy kuratora.



16

Codziennik prawny

16. Jakie relacje prawne łączą kuratora lub opiekuna z ubezwłasnowolnionym?

Opiekun i kurator obowiązani są objąć powierzone przez sąd funkcje i wykony-wać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i jej majątkiem pod nadzorem sądu opiekuńczego, który zaznajamia się bieżąco z działalnością opiekuna oraz udziela mu wskazówek i poleceń, a także żąda wyjaśnień i rachun-ków, jeśli uzna to za potrzebne. Ponadto we wszelkich ważniejszych sprawach opie-kun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego. O decyzjach w ważniej-szych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego, opiekun powinien informować jego rodziców, którzy uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu.

Sąd opiekuńczy przyznaje opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu usta-nia opieki lub zwolnienia go od niej.

Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki jest związane z pełnieniem funkcji rodziny zastępczej albo czyni zadość zasadom współżycia społecznego.

Jeżeli opiekun nie sprawuje należycie opieki, sąd opiekuńczy jest zobowiązany wydać odpowiednie zarządzenia, ponadto zwolnić opiekuna, jeżeli z powodu prze-szkód faktycznych lub prawnych jest on niezdolny do sprawowania opieki albo do-puszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod opieką.

Pozycja kuratora osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest zasadniczo podob-na do pozycji opiekuna, jednak – w przeciwieństwie do opiekuna – kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi, a sprawowanie przez niego funkcji jest generalnie odpłatne.


17


4. Obywatelstwo

17. W jaki sposób nabywa się obywatelstwo polskie?

Dziecko nabywa obywatelstwo polskie przez sam fakt urodzenia w dwóch przy-padkach: gdy oboje rodzice są obywatelami polskimi albo gdy jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatel-stwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa. Ponadto obywatelstwo polskie naby-wa dziecko urodzone lub znalezione w Polsce, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa.

Obywatelstwo polskie przez urodzenie nabywa także dziecko rodziców, z któ-rych jedno posiada obywatelstwo polskie, drugie zaś obywatelstwo obce. Rodzice, w zgodnym oświadczeniu złożonym przed wojewodą lub konsulem RP, mogą jednak wybrać dla dziecka obywatelstwo państwa obcego, którego obywatelem jest jedno z rodziców, o ile oczywiście możliwość taką przewiduje obowiązujące w tym pań-stwie prawo. Oświadczenie w tej sprawie rodzice złożyć mogą w terminie 3 miesię-cy od urodzenia dziecka. Dziecko, które w ten sposób uzyskało obywatelstwo obce może jednak po ukończeniu 16 roku życia, nie później niż przed upływem sześciu miesięcy od dnia osiągnięcia pełnoletności, złożyć przed wojewodą lub konsulem RP oświadczenie o nabyciu obywatelstwa polskiego. Obywatelstwo to nabywa po wydaniu przez właściwy organ decyzji administracyjnej o przyjęciu oświadczenia.

Obywatelstwo polskie można nadać cudzoziemcowi na jego wniosek, jeżeli za-mieszkuje na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej 5 lat na podstawie


18

Codziennik prawny

zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowe-go Wspólnot Europejskich lub posiadając prawo stałego pobytu. W przypadkach szczególnie uzasadnionych można nadać cudzoziemcowi obywatelstwo polskie, nawet gdyby nie odpowiadał powyższym warunkom. Nadanie obywatelstwa pol-skiego obojgu rodzicom rozciąga się na dzieci pozostające pod ich władzą rodziciel-ską. Nadanie obywatelstwa polskiego tylko jednemu z rodziców rozciąga się na jego dzieci, jeżeli pozostają one wyłącznie pod jego władzą rodzicielską albo drugie z ro-dziców jest obywatelem polskim lub drugie z rodziców wyraziło zgodę przed wła-ściwym organem na nabycie przez dziecko obywatelstwa polskiego. Obywatelstwo polskie może nabyć również cudzoziemiec pozostający co najmniej 3 lata w związku małżeńskim zawartym z osobą posiadającą obywatelstwo polskie. Konieczne jest, by cudzoziemiec ten zamieszkiwał na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na pod-stawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długotermino-wego Wspólnot Europejskich lub posiadając prawo stałego pobytu, w odpowiednim ustawą terminie złożył oświadczenie przed właściwym organem, a organ ten wydał decyzję o przyjęciu oświadczenia.

Osoba, która utraciła obywatelstwo polskie przez nabycie obywatelstwa obcego wskutek zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takie-go małżeństwa, odzyskuje obywatelstwo polskie, jeżeli po ustaniu tego małżeństwa lub jego unieważnieniu złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym orga-nem i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia. Natomiast osoba o nieokre-ślonym obywatelstwie lub nieposiadająca żadnego obywatelstwa może być uznana za obywatela polskiego, jeżeli co najmniej 5 lat zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.).

18. W jaki sposób nadaje się obywatelstwo polskie?

Obywatelstwo polskie można nadać cudzoziemcowi na jego wniosek, jeżeli speł-nia on określone ustawą przesłanki. Obywatelstwo nadaje Prezydent Rzeczypospo-litej Polskiej. Wniosek o nadanie obywatelstwa polskiego osoby zamieszkałe na tery-torium Rzeczypospolitej Polskiej wnoszą za pośrednictwem właściwego wojewody, a osoby zamieszkałe za granicą – za pośrednictwem konsula. O właściwości miej-scowej wojewody stanowią kolejno: miejsce zamieszkania osoby, której postępowa-nie ma dotyczyć, miejsce jej pobytu, wreszcie miejsce jej ostatniego zamieszkania

19


lub pobytu. W razie braku tych podstaw, właściwy jest wojewoda mazowiecki. Wo-jewoda i konsul wnioski te, wraz z własnym stanowiskiem, przekazują ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, który z kolei przekazuje je, wraz ze swoim stanowiskiem, do Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej. Jeżeli Prezydent tak za-decyduje, wnioski te wojewoda i konsul przekazują bezpośrednio do Kancelarii Pre-zydenta Rzeczypospolitej Polskiej, informując tylko ministra właściwego do spraw wewnętrznych o ich przekazaniu.

Szczegółowy tryb postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzory zaświadczeń i wniosków określa rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z tym rozporządze-niem cudzoziemiec, ubiegający się o nadanie obywatelstwa polskiego, musi wnio-sek o nadanie obywatelstwa polskiego, do którego załącza szereg dokumentów:– wniosek o nadanie obywatelstwa polskiego;– poświadczoną urzędowo kopię ważnego dokumentu potwierdzającego tożsa-

mość i obywatelstwo wnioskodawcy;– poświadczoną urzędowo kopię karty stałego lub czasowego pobytu, jeżeli cu-

dzoziemiec uzyskał zezwolenie na osiedlenie się lub zamieszkanie na terytorium Polski;

– odpis aktu urodzenia;– odpis aktu małżeństwa lub inny dokument określający stan cywilny;– życiorys;– oświadczenie o ubieganiu się o nadanie obywatelstwa w przeszłości;– dokument (albo poświadczona kopia) stwierdzający brak obywatelstwa polskie-

go lub zwolnienie bądź zrzeczenie się obywatelstwa polskiego w przypadku, gdy wnioskodawca lub jego wstępni to obywatelstwo posiadali;

– zaświadczenie o braku przeszkód prawnych do nadania obywatelstwa polskiego, o ile tak stanowi ustawa międzynarodowa;

– aktualną fotografi ę formatu paszportowego;– oświadczenie o znajomości przepisów dotyczących aktualnie posiadanego oby-

watelstwa.

Dokumenty wydane jest w języku obcym, składa się wraz z ich tłumaczeniem na język polski, sporządzonym przez tłumacza przysięgłego albo przez konsula Rze-czypospolitej Polskiej. Dodatkowe wymagania musi spełniać wniosek o nadanie obywatelstwa polskiego obejmujące małoletnie dziecko.

Postanowienia Prezydenta Rzeczypospolitej w sprawie o nadanie obywatelstwa polskiego są ostateczne. W przypadku podjęcia przez Prezydenta Rzeczypospolitej takiego postanowienia, Szef Kancelarii Prezydenta wydaje zaświadczenie o nada-niu obywatelstwa polskiego. Oryginały zaświadczeń Kancelaria Prezydenta przeka-zuje właściwemu wojewodzie lub ministrowi właściwemu do spraw zagranicznych


20

Codziennik prawny

w celu doręczenia wnioskodawcom za pośrednictwem starosty lub konsula Rzeczy-pospolitej Polskiej.

W sposób uproszczony obywatelstwo polskie nabyć mogą cudzoziemcy, którzy jednocześnie:– posiadają prawo stałego pobytu lub przebywający w Polsce na podstawie zezwo-

lenia na osiedlenie się bądź zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich;

– pozostają co najmniej 3 lata w związku małżeńskim z osobą posiadającą obywa-telstwo polskie.

Cudzoziemcy spełniający te kryteria nabywają obywatelstwo, jeżeli w odpo-wiednim terminie złożą przed wojewodą lub konsulem RP odpowiednie oświadcze-nie, a właściwy organ wyda decyzję administracyjną o jego przyjęciu. Termin do złożenia oświadczenia wynosi 6 miesięcy od dnia uzyskania przez cudzoziemca od-powiedniego zezwolenia lub prawa stałego pobytu albo 3 lata i 6 miesięcy od dnia zawarcia związku małżeńskiego.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.).Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 marca 2000 r. w spra-wie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgo-dy na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków (Dz.U. Nr 18, poz. 231 ze zm.).

19. Na czym polega procedura stwierdzenia obywatelstwa polskiego?

Posiadanie i utratę obywatelstwa polskiego stwierdza wojewoda na wniosek osoby zainteresowanej uzyskaniem takiego potwierdzenia. Odmowa stwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego lub jego utraty następuje w drodze decyzji ad-ministracyjnej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2000 r. Nr 28 poz. 353 ze zm.).

21


20. W jaki sposób dochodzi do uznania osoby za repatrianta?

Repatriantem jest osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do Rzeczypo-spolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej w celu repatriacji z zamiarem osiedle-nia się na stałe. Osoba taka nabywa obywatelstwo polskie z mocy prawa z dniem przekroczenia polskiej granicy.

Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się osobę deklarującą narodowość pol-ską i spełniającą łącznie następujące warunki: – co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było na-

rodowości polskiej; – wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgnowanie pol-

skiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów.

Za osobę polskiego pochodzenia uznaje się również osobę deklarującą narodo-wość polską, która posiadała w przeszłości obywatelstwo polskie lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków posiadało obywatelstwo polskie oraz wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgno-wanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów.

Wiza krajowa w celu repatriacji może być wydana osobie polskiego pochodze-nia, która przed dniem wejścia w życie ustawy zamieszkiwała na stałe na teryto-rium obecnej Armenii, Azerbejdżanu, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżyki-stanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu albo azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej. Konsul właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o wyda-nie wizy, po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw wewnętrznych, wydaje wizę krajową albo odmawia jej wydania, po przedstawieniu dowodu potwierdzają-cego posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania w Rze-czypospolitej Polskiej. Co do zasady, warunkiem uzyskania wizy jest przedstawie-nie dowodu potwierdzającego posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania na terytorium Polski. Osobie, która tego warunku nie spełnia, konsul RP może jednak wydać decyzję o przyrzeczeniu wydania wizy wjazdowej w celu repatriacji.

Organem właściwym do wydania decyzji o uznaniu za repatrianta takiej osoby jest wojewoda właściwy ze względu na zamierzone miejsce osiedlenia się tej oso-by. Osoba taka nabywa obywatelstwo polskie z dniem, w którym decyzja o uznaniu za repatrianta stała się ostateczna.

Repatriantowi oraz przybywającym z nim do Rzeczypospolitej Polskiej członkom najbliższej rodziny, pozostającym we wspólnym gospodarstwie domowym, udziela się jednorazowo pomocy ze środków budżetu państwa.


22

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2000 r. Nr 28 poz. 353 ze zm.).Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz.U. z 2004 r. Nr 53, poz. 532 ze zm.).Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 ze zm. ).

21. Co to jest „Karta Polaka”?

Karta Polaka jest dokumentem potwierdzającym przynależność do Narodu Pol-skiego i poświadczającym uprawnienia przyznane ustawą z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka. Może być ona przyznana osobie, która deklaruje przynależność do Narodu Polskiego i spełni łącznie następujące warunki: – wykaże swój związek z polskością przez przynajmniej podstawową znajomość

języka polskiego, który uważa za język ojczysty, oraz znajomość i kultywowanie polskich tradycji i zwyczajów;

– w obecności konsula Rzeczypospolitej Polskiej, lub upoważnionego pracownika uprawnionej organizacji, złoży pisemną deklarację przynależności do Narodu Polskiego;

– wykaże, że jest narodowości polskiej lub posiadała obywatelstwo polskie, lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było naro-dowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie albo przedstawi zaświad-czenie organizacji polskiej lub polonijnej działającej na terenie jednego z państw, o których mowa w ustawie, potwierdzające aktywne zaangażowanie w działal-ność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez okres co najmniej ostatnich 3 lat.

Karta może być przyznana wyłącznie osobie posiadającej w dniu złożenia wniosku o wydanie Karty Polaka obywatelstwo Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Estonii, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Litwy, Łotwy, Republiki Mołdowy, Federa-cji Rosyjskiej, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy lub Uzbekistanu albo posiada-jącej w jednym z tych państw status bezpaństwowca. Karta Polaka może być także przyznana osobie będącej obywatelem jednego z państw, o których mowa powyżej, której polskie pochodzenie zostało prawomocnie stwierdzone zgodnie z przepisa-

23


mi ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji. Karta Polaka może być przyznana wyłącznie osobie nieposiadającej obywatelstwa polskiego albo zezwolenia na osie-dlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Posiadacz Karty Polaka może ubiegać się o zwolnienie z opłaty za przyjęcie i roz-patrzenie wniosku o wydanie wizy krajowej w celu korzystania z uprawnień wyni-kających z posiadania Karty Polaka lub o refundację tej opłaty. Ponadto posiadacz Karty Polaka ma prawo do: – zwolnienia z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę na zasadach określo-

nych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;

– podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na takich samych za-sadach jak obywatele polscy na zasadach określonych w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej;

– podejmowania i odbywania studiów, studiów doktoranckich oraz innych form kształcenia, a także uczestniczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojo-wych na zasadach określonych w ustawie z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkol-nictwie wyższym;

– korzystania z form kształcenia na zasadach określonych w ustawie z dnia 7 wrze-śnia 1991 r. o systemie oświaty;

– korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej w stanach nagłych, w zakresie okreś-lonym w ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych, chyba że umowa międzynarodowa, któ-rej Rzeczpospolita Polska jest stroną, przewiduje zasady bardziej korzystne;

– ulgi 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kole-jowego w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych, na podstawie biletów jednorazowych, na zasadach określonych w ustawie z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego trans-portu zbiorowego;

– bezpłatnego wstępu do muzeów państwowych.

Posiadacz Karty Polaka lub osoba, której stwierdzono pochodzenie polskie zgod-nie z ustawą o repatriacji, korzysta z pierwszeństwa przy ubieganiu się o pomoc fi-nansową udzielaną osobom fizycznym ze środków budżetu państwa lub budżetów samorządów terytorialnych przeznaczonych na wspieranie Polaków za granicą.

Posiadacz Karty Polaka podejmujący studia oraz inne formy kształcenia, a także uczestniczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojowych na zasadach okreś-lonych w ustawie z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym, zachowu-je prawo do ubiegania się o stypendia i inną pomoc przewidzianą dla cudzoziem-ców w odrębnych przepisach.


24

Codziennik prawny

Przyznanie Karty Polaka nie oznacza nabycia polskiego obywatelstwa ani stwier-dzenia polskiego pochodzenia w rozumieniu odrębnych przepisów. Karta Polaka nie jest też dokumentem uprawniającym do przekraczania granicy ani do osiedle-nia się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Przyznanie Karty Polaka następuje w drodze decyzji administracyjnej, na pisem-ny wniosek osoby ubiegającej się o jej wydanie lub jej przedstawiciela ustawowe-go. Organem właściwym w tej sprawie jest konsul właściwy ze względu na miej-sce zamieszkania wnioskodawcy. Czynności wykonywane przez konsula w związku ze złożeniem wniosku i wydaniem decyzji o przyznaniu Karty Polaka są wolne od opłat konsularnych. Wnioskodawca ma w szczególności obowiązek przedstawić do-kumenty i inne dowody potwierdzające spełnianie warunków, o których była mowa powyżej. Małoletniemu Karta Polaka może być przyznana na wniosek rodziców i po spełnieniu dodatkowych warunków.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz.U. z 2002 r. Nr 175, poz. 1440 ze zm.).Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz.U. z 2004 r. Nr 53 poz. 532 ze zm.). Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.).Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (Dz.U. Nr 180, poz. 1280 ze zm.).

25


22. W jaki sposób można zrzec się obywatelstwa polskiego i jakie są tego konsekwencje?

Obywatel polski może utracić obywatelstwo polskie wyłącznie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta Rzeczypospolitej na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. Wniosek o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego osoby zamieszkałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wnoszą za pośrednic-twem właściwego wojewody, a osoby zamieszkałe za granicą – za pośrednictwem konsula. O właściwości miejscowej wojewody stanowią kolejno: miejsce zamiesz-kania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, miejsce jej pobytu, miejsce jej ostat-niego zamieszkania lub pobytu. W razie braku tych podstaw właściwy jest wojewo-da mazowiecki. Do wniosku (który powinien być sporządzony własnoręcznie przez wnioskodawcę w języku polskim) należy dołączyć:– poświadczoną urzędowo kopię ważnego dokumentu potwierdzającego tożsa-

mość i obywatelstwo wnioskodawcy;– odpis aktu urodzenia; – odpis aktu małżeństwa lub inny dokument określający stan cywilny;– własnoręcznie sporządzony w języku polskim życiorys;– aktualną fotografi ę formatu paszportowego; – oświadczenie o zrzeczeniu się obywatelstwa polskiego; – dokument stwierdzający posiadanie obywatelstwa innego państwa lub przyrze-

czenie jego nadania, wydany przez właściwy organ państwa, którego jest obywa-telem lub o którego obywatelstwo występuje;

– oświadczenie, że nie toczy się przeciwko niemu postępowanie sądowe; – rozstrzygnięcie polskiego sądu, w przypadku gdy zgoda na zrzeczenie się obywa-

telstwa polskiego udzielona jednemu z rodziców ma rozciągnąć się na dziecko, którego drugie z rodziców jest obywatelem polskim i nie wyraża zgody na utratę obywatelstwa polskiego przez dziecko lub gdy porozumienie pomiędzy rodzica-mi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody.

Dokumenty wydane w języku obcym składa się wraz z ich tłumaczeniem na ję-zyk polski, sporządzonym przez tłumacza przysięgłego albo przez konsula Rzeczy-pospolitej Polskiej.

Przepisy uzależniają możliwość otrzymania zgody Prezydenta na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego od złożenia dokumentu stwierdzającego posiadanie oby-watelstwa innego państwa lub przyrzeczenie jego nadania, wydanego przez wła-ściwy organ państwa, którego jest się obywatelem lub o którego obywatelstwo się występuje. Nie decyduje tylko sama chęć zrzeczenia się obywatelstwa, ale też ko-nieczne jest spełnienie innych określonych w przepisach warunków, uniemożliwia-jących w praktyce uzyskania przez obywatela polskiego statusu „bezpaństwowca”.


26

Codziennik prawny

Postanowienie Prezydenta w sprawie zrzeczenia się obywatelstwa polskiego jest ostateczne.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz. 353 ze zm.).Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 marca 2000 r. w spra-wie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgo-dy na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków (Dz.U. Nr 18, poz. 231 ze zm.).

5. Dobra osobiste

23. Co to są dobra osobiste?

Dobra osobiste to dobra niemajątkowe przysługujące każdemu człowiekowi, związane z jego indywidualnym istnieniem. Kodeks cywilny w art. 23 wymienia przykładowe dobre osobiste, np. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, na-zwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność miesz-

27


kania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Przyjmuje się także, że dobrami osobistymi są np. prawo do prywatności, prawo do pochowa-nia osoby bliskiej i do pielęgnowania jej pamięci, poczucie przynależności do płci. Katalog dóbr osobistych jest wciąż rozbudowywany przez naukę i orzecznictwo są-dowe.


24. W jaki sposób można chronić własne dobra osobiste?

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka pozosta-ją pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Osoba, której dobra osobiste zostały naruszone, może żądać usunię-cia skutków tego naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia od-powiedniej treści i w odpowiedniej formie przez sprawcę tego naruszenia. Ponadto, na zasadach przewidzianych w kodeksie, poszkodowanemu przysługuje roszcze-nie o zadośćuczynienie pieniężne lub o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, a jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wy-rządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasa-dach ogólnych.



28

Codziennik prawny

6. Dane osobowe

25. Co to są dane osobowe?

Za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej. Osobą możliwą do zidentyfikowania jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio, w szcze-gólności przez powołanie się na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specy-ficznych czynników określających jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umysłowe, eko-nomiczne, kulturowe lub społeczne.

Każdy ma prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych.

Przetwarzanie danych osobowych to wszystkie operacje wykonywane na danych osobowych, takie jak zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, a zwłaszcza te, które wykonuje się w syste-mach informatycznych.

Przetwarzanie danych jest co do zasady dopuszczalne tylko wtedy, gdy osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę, chyba że:– chodzi o usunięcie dotyczących jej danych; – jest to niezbędne do zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wyni-

kającego z przepisu prawa;

29


– jest to konieczne do realizacji umowy, gdy osoba, której dane dotyczą, jest jej stroną lub gdy jest to niezbędne do podjęcia działań przed zawarciem umowy na żądanie osoby, której dane dotyczą;

– jest niezbędne do wykonania określonych prawem zadań realizowanych dla do-bra publicznego;

– jest to niezbędne dla wypełnienia prawnie usprawiedliwionych celów realizowa-nych przez administratorów danych albo odbiorców danych, a przetwarzanie nie narusza praw i wolności osoby, której dane dotyczą.

W przypadku zbierania danych osobowych od osoby, której one dotyczą, admi-nistrator danych jest obowiązany poinformować tę osobę o:– adresie swojej siedziby i pełnej nazwie, a w przypadku gdy administratorem danych

jest osoba fi zyczna – o miejscu swojego zamieszkania oraz imieniu i nazwisku; – celu zbierania danych, a w szczególności o znanych mu w czasie udzielania infor-

macji lub przewidywanych odbiorcach lub kategoriach odbiorców danych; – prawie dostępu do treści swoich danych oraz ich poprawiania; – dobrowolności albo obowiązku podania danych, a jeżeli taki obowiązek istnieje,

o jego podstawie prawnej.

Ponadto co do zasady zakazane jest przetwarzanie danych ujawniających po-chodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filo-zoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również danych o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz danych dotyczących skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orze-czeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.).

26. W jaki sposób można chronić dane osobowe?

Pojęcie „ochrona danych osobowych” oznacza ogólnie te regulacje prawne i przewidziane w nich rozwiązania organizacyjno-prawne oraz środki prawne, słu-żące realizacji przysługującego osobom fizycznym prawa do prywatności.

Organem państwa właściwym w sprawach dotyczących ochrony danych osobo-wych jest Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. Podlega on ustawie, a jego decyzje podlegają kontroli sądowej sprawowanej przez sądy administracyjne.

W przypadku naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych Generalny Inspektor z urzędu lub na wniosek osoby zainteresowanej, w drodze decyzji admi-


30

Codziennik prawny

nistracyjnej, nakazuje przywrócenie stanu zgodnego z prawem, a w szczególności: usunięcie uchybień; uzupełnienie, uaktualnienie, sprostowanie, udostępnienie lub nieudostępnienie danych osobowych; zastosowanie dodatkowych środków zabez-pieczających zgromadzone dane osobowe; wstrzymanie przekazywania danych osobowych do państwa trzeciego; zabezpieczenie danych lub przekazanie ich in-nym podmiotom; usunięcie danych osobowych.


7. Śmierć

27. W jaki sposób urzędowo stwierdza się śmierć osoby?

Zgon osoby należy zgłosić najpóźniej w ciągu 3 dni od zajścia tego faktu do miej-scowego urzędu stanu cywilnego. Jeżeli zgon nastąpił w szpitalu lub innym zakła-dzie, do zgłoszenia zgonu jest obowiązany szpital lub zakład. Na podstawie zgło-szenia kierownik urzędu stanu cywilnego lub jego zastępca sporządza akt zgonu.

Jeżeli śmierć danej osoby, mimo niesporządzenia aktu zgonu, jest niewątpli-wa, każdy zainteresowany może złożyć do sądu rejonowego ostatniego miejsca za-

31


mieszkania osoby wniosek o stwierdzenie jej zgonu. Sąd ustala chwilę śmierci i zo-staje ona wpisana na podstawie postanowienia sądu do aktu zgonu.

Osoba zaginiona, o której nie wiadomo czy żyje, może być uznana za zmarłą. Za-giniony może być uznany za zmarłego zasadniczo po upływie 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wystarcza upływ lat 5. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby 23 lata. Osoba, która zaginęła w czasie podróży po-wietrznej lub morskiej w związku z katastrofą albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, może być uznana za zmarłego po upływie 6 miesięcy od dnia, w któ-rym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie.

Postępowanie o stwierdzenie zgonu i uznanie za zmarłego przeprowadza się przed sądem rejonowym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania zagi-nionego. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego i tę chwilę wpisuje się następnie do aktu zgonu.

Jeżeli okaże się, że osoba uznana za zmarłą albo której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu lub że śmierć jej nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczo-na w orzeczeniu, możliwa jest zmiana postanowień sądu o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688).

28. Jakie świadczenia przysługują w związku z pogrzebem?

Zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu w razie śmierci:– ubezpieczonego;– osoby pobierającej emeryturę lub rentę;– osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty,

lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania;– osoby pobierającej zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek ma-

cierzyński lub zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia;


32

Codziennik prawny

– członka rodziny ubezpieczonego lub świadczeniobiorcy ZUS, czyli dzieci wła-snych, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobionych, przyjętych na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuków i rodzeń-stwa, oraz innych dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, małżonka (wdowa i wdowiec), rodziców, w tym ojczyma, macochy oraz osoby przysposa-biającej.

W razie poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż jedną osobę lub pod-miot, zasiłek pogrzebowy ulega podziałowi między te osoby lub podmioty propor-cjonalnie do poniesionych kosztów pogrzebu.

Prawo do zasiłku pogrzebowego wygasa w razie nie zgłoszenia wniosku o jego przyznanie w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysłu-guje. Jeżeli zgłoszenie wniosku o zasiłek pogrzebowy w powyższym terminie było niemożliwe z powodu późniejszego odnalezienia zwłok lub zidentyfikowania osoby zmarłej, prawo do zasiłku pogrzebowego wygasa po upływie 12 miesięcy od daty sporządzenia aktu zgonu. Dokumentem potwierdzającym takie okoliczności, jest zaświadczenie Policji lub prokuratury albo odpis zupełny aktu zgonu.

Zasiłek pogrzebowy przysługuje w wysokości 200% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia obowiązującego w dniu śmierci osoby, której koszty pogrzebu zo-stały poniesione. Od 1 czerwca 2009 r. do 31 sierpnia 2009 r., zasiłek pogrzebowy wynosi 6371, 22 zł.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

33

II. Rodzina

Rodzina stanowi naturalne i niezastąpione środowisko narodzin i rozwoju czło-wieka. Tradycyjnie rozumiany model rodziny, którą tworzą małżonkowie oraz dzie-ci, objęty jest konstytucyjną ochroną, opieką otoczone jest również macierzyństwo i rodzicielstwo. Na władzach spoczywa obowiązek prowadzenia polityki, mającej na celu dobro każdej rodziny. Na szczególną opiekę powinny liczyć rodziny znajdu-jące się w trudnej sytuacji, w tym rodziny niepełne i wielodzietne.

29. Kto to jest krewny i powinowaty?

Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi biologicznie od drugiej (np. ojciec i córka). Krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej (np. rodzeństwo i potomstwo rodzeństwa). Bliskość pokrewieństwa wyznacza się stopniami. Określa się je we-dług liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo – np. ojciec i córka to I stopień pokrewieństwa, brat i siostra – II, wnuk i dziadek – II, wujek i siostrze-nica – III.

Powinowatymi są natomiast krewni małżonka (np. siostra męża jest powinowa-tą żony). Powinowactwo nie ustaje po rozwodzie czy śmierci jednego z małżonków.


roz-II.indd 33 2009-08-12 10:18:09

II. Rodzina

34

Codziennik prawny

1. Macierzyństwo i ojcostwo

30. Kto według prawa jest ojcem dziecka? Na czym polega domniemanie ojcostwa oraz zaprzeczenie ojcostwa?

Ojcem, w świetle prawa, można zostać na trzy sposoby: jako skutek domniema-nia ojcostwa, poprzez ustalenie ojcostwa bądź uznanie ojcostwa.

Jeśli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi od męża matki (domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji). Natomiast, jeżeli dziecko urodziło się przed upły-wem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi od drugiego męża.

Domniemania te mogą być obalone tylko w postępowaniu o zaprzeczenie ojco-stwa, w toku którego należy wykazać, że mąż matki nie jest ojcem dziecka. Powódz-two o zaprzeczenie ojcostwa może wnieść mąż matki (w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności), matka (w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka) lub samo dziecko (po dojściu do pełnoletności – w ciągu 3 lat od jej osiąg-nięcia). Powództwo to mogą wytoczyć także prokurator i Rzecznik Praw Obywatel-skich, występujący na prawach prokuratora, jeżeli wymaga tego dobro dziecka oraz ochrona interesu społecznego. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli

35

Codziennik prawnyII. Rodzina

dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego (czyli sztucznego za-płodnienia), na który mąż matki wyraził zgodę. Zaprzeczenie ojcostwa nie jest rów-nież dopuszczalne po śmierci dziecka.

Nie jest dopuszczalne – w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego – zobowiązanie przez sąd opiekuńczy matki oraz małoletniego dziecka do poddania się grupowemu badaniu krwi czy badaniu DNA w związku z ubieganiem się ojca dziecka o wytoc-zenie przez prokuratora powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Zgodnie z orzeczni-ctwem sądowym przeszkody w przeprowadzeniu dowodu z badania krwi czy DNA, stwarzane przez stronę zobowiązaną do poddania się temu badaniu, mogą być pod-stawą, opartego na domniemaniu faktycznym, ustalenia sądu zgodnego z twierdze-niami strony przeciwnej. Zasadniczo dziecka poniżej lat 13 nie można zobowiązać do badań tego rodzaju. Jedynym wyjątkiem może być sytuacja, gdy dobro dziecka tego wymaga. Taki nakaz mógłby wydać jedynie sąd. Ponadto, samo wykazanie, że małżonkowie stosowali metody antykoncepcyjne, nie wystarcza do obalenia do-mniemania ojcostwa.

Jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, albo gdy domniemanie takie zostało obalone, ustalenie ojcostwa może nastąpić albo przez uznanie ojcostwa (wcześniej określanego jako „uznanie dziecka”), albo na mocy orzeczenia sądu (przez ustalenie ojcostwa). Sposoby te mogą być wykorzysta-ne dla ustalenia pochodzenia dzieci ze związków pozamałżeńskich.


31. Na czym polega ustalenie macierzyństwa?

Zgodnie z prawem matką dziecka jest kobieta, która je urodziła. Polskie ustawo-dawstwo wprost nie wypowiada się co do dopuszczalności „macierzyństwa zastęp-czego” (tzw. surogacji) oraz nie określa wprost warunków, jakim muszą odpowia-dać zabiegi sztucznego zapłodnienia.

Jeżeli sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców albo macierzyń-stwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka zostało zaprzeczone, można żądać ustalenia macierzyństwa. Powództwo o ustalenie macierzyństwa wytacza dziecko przeciwko matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Biologiczna matka, chcąc formalnie potwierdzić swoje macie-rzyństwo, musi wytoczyć powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziec-ku. Matka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Powództwo o ustalenie macierzyństwa może także wy-

II. Rodzina

36

Codziennik prawny

toczyć prokurator oraz działający na jego prawach Rzecznik Praw Obywatelskich, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.

Ustalenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Jednak w ra-zie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo o ustalenie macierzyństwa, ustale-nia tego mogą dochodzić zstępni dziecka.


32. Na czym polega zaprzeczenie macierzyństwa?

Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, jeżeli w akcie urodzenia jest wpisana jako matka kobieta, która dziecka nie urodziła (np. nastąpiła zamiana no-worodków w szpitalu) można żądać zaprzeczenia macierzyństwa. Powództwo to wytoczyć może dziecko (w ciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletności), biologiczna matka dziecka (która później – po zaprzeczeniu macierzyństwa innej kobiety – może żądać ustalenia własnego macierzyństwa), kobieta niebędąca matką, a wpisana do aktu urodzenia jako matka dziecka (obie w ciągu 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia dziecka), jak również mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka (w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisa-na w akcie urodzenia nie jest matką dziecka, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności). Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa może wy-toczyć także prokurator oraz działający na jego prawach Rzecznik Praw Obywatel-skich, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Zaprze-czenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.

Zaprzeczenie macierzyństwa kobiety pierwotnie wpisanej w akcie urodzenia, skutkuje unicestwieniem ojcostwa związanego z macierzyństwem matki, w szcze-gólności ustaje domniemanie ojcostwa dziecka małżeńskiego. Sytuacja dziecka wy-maga wówczas ponownej regulacji prawnej (np. procesu o ustalenie macierzyństwa i ojcostwa).


37


33. Na czym polega sądowe ustalenie ojcostwa? Co można zrobić, gdy biologiczny ojciec nie chce uznać dziecka?

Jednym ze sposobów ustalenia pochodzenia dziecka, co do którego nie ma za-stosowanie domniemanie ojcostwa lub zostało ono obalone, jest powództwo o są-dowe ustalenie ojcostwa narodzonego dziecka. Do złożenia takiego powództwa nie potrzeba niczyjej zgody, a strona dochodząca ustalenia ojcostwa nie ma obowiąz-ku uiszczenia kosztów sądowych. Ustalenia mogą żądać matka dziecka, dziecko lub potencjalny ojciec dziecka. Powództwo o ustalenie ojcostwa mogą również wyto-czyć, prokurator i Rzecznik Praw Obywatelskich, występujący na prawach proku-ratora, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Matka ani domniemany ojciec nie mogą wystąpić z takim żądaniem po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności. W razie śmierci dziecka, które było powo-dem w sprawie o ustalenie ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni.

W toku postępowania o ustalenie ojcostwa domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował (utrzymywał stosunki cielesne) z matką dziecka nie dawniej niż w 300, a nie później niż w 181 dniu przed urodzeniem się dziecka. Nie wyklucza tego domniemania okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną czy mężczyznami. W takim przypadku można zakładać ojcostwo inne-go mężczyzny tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczy-zny jest bardziej prawdopodobne. Ciężar wykazania, że ojcostwo innego mężczy-zny jest bardziej prawdopodobne spoczywa na „pierwszym” domniemanym ojcu, gdyż ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Sądowe ustalenie ojcostwa jest sposobem pozwalającym matce dziecka na usta-lenie pochodzenia dziecka od swojego partnera, który nie chciał go uznać za swoje. Umożliwia także faktycznemu ojcu dziecka potwierdzenie swojego ojcostwa wobec dziecka, którego matka blokowała możliwość uznania.


Załączniki:Pozew o ustalenie ojcostwa i zasądzenie alimentów.

II. Rodzina

38

Codziennik prawny

34. Czy można doprowadzić do ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa?

Uznanie ojcostwa przez mężczyznę można podważyć jedynie w drodze postępo-wania o ustalenia bezskuteczności uznania.

Okoliczność, że uznający nie jest biologicznym ojcem dziecka nie powoduje nie-ważności uznania z mocy prawa, a jedynie umożliwia żądanie ustalenia bezsku-teczności jego uznania.

Mężczyzna może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi. Jeżeli uznał ojcostwo dziecka poczętego, bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem dziecka. Analogiczne prawo przysługuje również matce dziecka, która potwierdziła ojcostwo. Po dojściu dziecka do pełnoletności, ani ojciec, ani matka nie mogą już wytoczyć powództwa o bezskuteczność uzna-nia. Natomiast z momentem osiągnięcia pełnoletności dziecko może żądać ustale-nia bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli mężczyzna, które je uznał nie jest jego ojcem biologicznym. Prawo to wygasa po upływie 3 lat od osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa po śmierci dziecka, jest dopuszczalne tylko wtedy, jeżeli ojcostwo zostało również uznane po śmierci dziecka. W tym wypadku powództwo powinno być wytoczone nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność, przeciwko kuratorowi ustano-wionemu przez sąd opiekuńczy na miejsce dziecka.

Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania może wytoczyć także prokura-tor i Rzecznik Praw Obywatelskich (na prawach prokuratora), jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Prokurator i Rzecznik mogą żądać ustalenia bezskuteczności uznania po śmierci dziecka, tylko jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło również po śmierci dziecka.


Załącznik:Pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa.

35. Czy fakt śmierci ojca przed urodzeniem dziecka ma znaczenie prawne?

W przypadku dziecka pozamałżeńskiego ojcostwo dziecka nie może być uznane (chyba że zostało przez ojca uznane w trakcie ciąży), a jego pochodzenie może być ustalone tylko w trakcie postępowania sądowego. W przypadku narodzin dziecka

39


małżeńskiego domniemywa się jego pochodzenie od męża matki, aż do 300 dni po śmierci męża matki – chyba że dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzecze-nia separacji bądź po ustaniu małżeństwa z innych przyczyn i po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa.

Ponadto dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku po ojcu zmarłym przed narodzinami dziecka może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

36. Co zrobić, by doszło do urzędowego stwierdzenia ojcostwa dziecka urodzonego w nieformalnym związku?

Dzieci urodzone przez kobietę żyjącą w konkubinacie nie są z mocy prawa uzna-wane za będące również potomstwem jej partnera. Bierze się to stąd, że przy niefor-malnych związkach nie działa takie domniemanie, z jakim spotykamy się w przypad-ku małżeństw. W przypadku potomstwa urodzonego w konkubinacie konieczne jest wykazanie swego rodzaju aktywności: albo przez matkę, albo też przez jej konku-benta, względnie przez samo dziecko. W takiej sytuacji niezbędne staje się uznanie ojcostwa lub ewentualnie sądowe ustalenie ojcostwa. Dopiero formalne załatwienie tej sprawy pociąga za sobą powstanie prawnie sankcjonowanej więzi rodzicielskiej, tym samym niesie określone prawa i obowiązki w relacji ojciec – dziecko.


37. Co to jest adopcja (przysposobienie)?

Przysposobić (adoptować, usynowić) można osobę małoletnią – tylko dla jej do-bra. Przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązywa-ła się z obowiązków przysposabiającego. Między przysposabiającym a przysposo-bionym powinna istnieć także odpowiednia różnica wieku.

Przysposobienie przez jednego z małżonków nie może nastąpić bez zgody dru-giego małżonka, chyba że ten nie ma zdolności do czynności prawnych albo że poro-zumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Przysposobie-nie następuje przez orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego.

II. Rodzina

40

Codziennik prawny

Do przysposobienia potrzebna jest zgoda przysposabianego, który ukończył lat 13. Sąd opiekuńczy powinien wysłuchać przysposabianego, który nie ukończył lat 13, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia. Może jednak wyjątkowo orzec przysposobienie bez żądania zgody przysposabianego lub bez jego wysłuchania, jeżeli nie jest on zdolny do wyrażenia zgody lub jeżeli z oceny stosunku między przysposabiającym a przysposabianym wynika, że uważa się on za dziecko przy-sposabiającego, a żądanie zgody lub wysłuchanie byłoby sprzeczne z dobrem przy-sposabianego. Do przysposobienia potrzebna jest także zgoda rodziców przysposa-bianego, chyba że zostali oni pozbawieni władzy rodzicielskiej lub są nieznani albo porozumienie się z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Nie jest też potrzebna zgoda ojca, jeżeli jego ojcostwo zostało ustalone przez sąd, a władza rodzicielska nie została mu przyznana. Rodzice mogą wyrazić zgodę na przysposo-bienie swojego dziecka bez wskazania osoby przysposabiającej, czyli wyrazić tzw. zgodę in blanco. Zarówno taka zgoda, jak i zgoda na konkretnego przysposabiają-cego nie może być przez rodziców wyrażona wcześniej niż po upływie 6 tygodni od urodzenia się dziecka. Sąd opiekuńczy może ze względu na szczególne okoliczności orzec przysposobienie mimo braku zgody rodziców, których zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, jeżeli odmowa zgody na przysposobienie jest oczywi-ście sprzeczna z dobrem dziecka.

Przed orzeczeniem przysposobienia sąd może określić sposób i okres wspólne-go pobytu dziecka z przysposabiającym. Przy adopcji zagranicznej taki okres osobi-stej styczności jest obowiązkowy. Określenie sposobu spędzenia tego okresu prea-dopcyjnego ma pomóc w uniknięciu pochopnego przysposabiania, ma także pomóc w oswojeniu się dziecka i przyszłych rodziców z sytuacją. Jest to swoisty okres prób-ny, po upływie którego sąd może podjąć decyzję o orzeczeniu przysposobienia.

Przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicem a dzieckiem. Przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiają-cego, a dotychczasowa władza rodzicielska lub opieka nad przysposobionym usta-je. Utrata władzy rodzicielskiej rodziców dziecka jest definitywna i w zasadzie nie odżywa. Niedopuszczalne jest przywrócenie władzy rodzicielskiej rodzicom natu-ralnym nad dzieckiem, które zostało przysposobione.

Jeżeli jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, władza ro-dzicielska przysługuje obojgu małżonkom wspólnie.

Wskutek przysposobienia ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynika-jące z pokrewieństwa względem jego biologicznych krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego (np. obowiązek alimentacyjny biolo-gicznego ojca wobec dziecka). Obowiązek alimentacyjny przechodzi na przysposa-biającego i jego krewnych.

41


Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a jeżeli został przy-sposobiony przez małżonków wspólnie albo jeżeli jeden z małżonków przysposa-bia dziecko drugiego małżonka – nazwisko, które noszą albo nosiłyby dzieci zro-dzone z tego małżeństwa. Na żądanie osoby, która ma być przysposobiona, i za zgodą przysposabiającego, sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu posta-nawia, że przysposobiony nosić będzie nazwisko złożone z jego dotychczasowego nazwiska i z nazwiska przysposabiającego. Jeżeli przysposabiający albo przysposo-biony nosi złożone nazwisko, sąd opiekuńczy rozstrzyga, który człon tego nazwi-ska wejdzie w skład nazwiska przysposobionego, chyba że sporządzono nowy akt urodzenia przysposobionego z wpisaniem przysposabiających jako jego rodziców. Na wniosek przysposabiającego sąd może w orzeczeniu o przysposobieniu zmienić imię lub imiona przysposobionego. Jeżeli przysposobiony ukończył lat 13, może to nastąpić tylko za jego zgodą.


38. Gdzie osoba adoptowana może uzyskać informacje o swoich biologicznych rodzicach?

W wypadku orzeczenia przysposobienia, do aktu urodzenia wpisuje się wzmian-kę dodatkową o przysposobieniu, chyba że wskutek przysposobienia anonimowego (kiedy rodzice wydają zgodę na przysposobienie bez wskazania osoby przysposa-biającej) lub na mocy decyzji sądu został sporządzony nowy akt urodzenia, z da-nymi przysposabiających jako rodziców. Zasadniczo przysposobienie jest objęte ta-jemnicą.

Przysposobiony po uzyskaniu pełnoletności może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej dotychczasowego aktu urodzenia i poznać za-pisane tam dane rodziców biologicznych.

Księgi stanu cywilnego są przechowywane w archiwum właściwego urzędu sta-nu cywilnego przez 100 lat od zamknięcia księgi. Z kolei akta spraw o przysposobie-nie są przechowywane w sądach przez lat 50.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688).

II. Rodzina

42

Codziennik prawny

2. Władza rodzicielska

39. Jakie są podstawowe prawa i obowiązki rodziców?

Rodzice mają władzę rodzicielską nad dzieckiem. Oznacza to przede wszystkim obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka. W tym celu mogą i powinni działać jako przedstawiciele ustawowi dziecka. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.

Rodzice mają prawo do wychowania i edukacji dzieci zgodnie z własnymi przekona-niami moralnymi i religijnymi, ale z uwzględnieniem stopnia dojrzałości dziecka, wolno-ści jego sumienia i wyznania, przekonań oraz z poszanowaniem jego godności i praw.

Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Po-między rodzicami a dziećmi istnieje obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania (obowiązek alimentacyjny).

Rodzice mają prawo wymagać od dziecka posłuszeństwa. Mogą także oczeki-wać od dziecka mieszkającego z nimi pomocy w gospodarstwie domowym oraz – w razie, gdy dziecko ma dochody z własnej pracy – przyczyniania się do pokrywa-nia kosztów utrzymania rodziny.

43


Rodzice mają prawo do kontaktów z dzieckiem, niezależnie od władzy rodzi-cielskiej. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orze-czenia sądu.


40. W jakiej sytuacji sąd może zadecydować o władzy rodzicielskiej?

W przypadku rozwodu rodziców sąd okręgowy, kończąc postępowanie rozwo-dowe, musi zdecydować w wyroku rozwodowym o władzy rodzicielskiej oraz orzec o konieczności i wysokości kosztów utrzymania wspólnego dziecka małżonków. Sąd może ograniczyć, a także zawiesić lub pozbawić władzy rodzicielskiej w wy-roku rozwodowym. Te same reguły obowiązują w przypadku orzeczenia separacji. Jednak także to orzeczenie (w części dotyczącej władzy rodzicielskiej) może zo-stać zmienione. Sąd opiekuńczy (sąd rejonowy) może w razie zmiany okoliczności zmienić postanowienia dotyczące władzy rodzicielskiej, zawarte w wyroku rozwo-dowym lub orzeczeniu o separacji, jeśli wymaga tego interes dziecka – czyli także pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej lub ograniczyć ją.

Sąd opiekuńczy może wszcząć postępowanie z urzędu w każdym przypadku po-wzięcia wiadomości o okolicznościach uzasadniających jego ingerencję. Wszczy-nając i prowadząc postępowanie opiekuńcze, zobowiązany jest kierować się nad-rzędną zasadą dobra dziecka. Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuń-czy. Obowiązek ten ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuraturach, notariuszach, organach gminy, Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje pojęcia władzy rodzicielskiej, przyj-muje się jednak, że jest to zespół obowiązków i praw rodziców względem małolet-niego dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenia jego interesów.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz obowiązująca Polskę międzynarodowa Kon-wencja o prawach dziecka na pierwszym miejscu stawiają dobro i interes dziecka. Zasada ta obowiązuje zarówno sądy, urzędy, jak i rodziców w wykonywaniu ich wła-dzy rodzicielskiej. Wszystkie sposoby ograniczenia władzy rodzicielskiej będą więc

II. Rodzina

44

Codziennik prawny

rozpatrywane przede wszystkim pod tym kątem. Poza tym Konstytucja stanowi, że ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypad-kach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Władza rodzicielska któregokolwiek z rodziców nad dzieckiem może zostać wy-rokiem sądu zawieszona, ograniczona bądź odebrana.

Właściwym sądem opiekuńczym jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania, ewen-tualnie miejsca pobytu dziecka.

Zawieszenie władzy rodzicielskiej może nastąpić wskutek przemijającej prze-szkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej, na przykład w przypadku osadzenia rodzica w zakładzie karnym lub jego dłuższego wyjazdu za granicę. Orzeka o tym sąd opiekuńczy. Ten sąd ma także wyłączność na orzekanie o uchyleniu zawiesze-nia, kiedy przeszkoda w wykonywaniu władzy przestanie istnieć.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może zostać orzeczone, jeżeli władza rodzi-cielska przysługuje obojgu rodzicom niepozostającym ze sobą w związku małżeń-skim. Sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jedne-mu z nich, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Tak samo sąd może orzec w przypadku rodziców nierozwiedzionych, lecz mieszkających oddzielnie.

Sąd opiekuńczy może również wydać odpowiednie zarządzenia ograniczające władzę rodzicielską w przypadku istnienia zagrożenia dobra dziecka – w szczegól-ności może:– zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skie-

rować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;

– określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwole-nia sądu;

– poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądo-wego;

– skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;

– zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, może także powierzyć zarząd majątkiem małolet-niego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.

Ingerencja sądu na tej podstawie nie jest zależna od tego, czy zagrożenie dobra dziecka zostało spowodowane zawinionym działaniem rodziców i nie ma represyj-nego charakteru. Orzeczenie sądu opiekuńczego ma na celu zabezpieczenie intere-sów dziecka i może nastąpić np. w przypadku, gdy problemy ze sprawowaniem wła-dzy rodzicielskiej wynikają z okoliczności obiektywnych, niezależnych od rodziców.

45


Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najdalej posuniętą formą ingerencji sądu opiekuńczego w życie rodziny. Sąd pozbawi władzy rodzicielskiej jednego lub oby-dwu rodziców, jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (np. długotrwała choroba, w tym psychiczna, nierokująca po-prawy zdrowia, wyjazd na stałe za granicę, odbywanie kary długoletniego pozba-wienia wolności, wyjazd na stałe do innej miejscowości w kraju przy całkowitym braku kontaktu z dzieckiem) albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka (nakłanianie dziecka do niemoralnego życia np. prostytucji, porzucenie dziecka, stosowanie kar cielesnych zagrażających zdrowiu dziecka, pozbawienie dziecka poczucia bezpie-czeństwa i kontaktu z rówieśnikami, pijaństwo, rozwiązłość, narkomania, niezaspo-kajanie codziennych potrzeb dziecka). Taki sposób orzekania jest dla sądu obowiąz-kowy, jeśli tylko zajdą opisane przeszkody lub nadużycia. Natomiast sąd może, lecz nie musi, orzec o pozbawieniu władzy rodzicielskiej w przypadku wcześniejszego umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wy-chowawczej, które nie przyniosło poprawy sytuacji, a w szczególności, gdy rodzi-ce trwale nie interesują się dzieckiem. Sąd opiekuńczy – jak we wszystkich swoich działaniach – zobowiązany jest uwzględnić głównie dobro dziecka.

Obecnie sąd karny w postępowaniu karnym nie może orzec dodatkowej kary pozbawienia praw rodzicielskich. Natomiast sąd karny może zawiadomić właści-wy sąd rodzinny o tym, że uznaje za celowe zastosowanie wszelkich środków z Ko-deksu rodzinnego i opiekuńczego oraz z ustawy o postępowaniu w sprawach nie-letnich, w tym także orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim. W postępowaniu przygotowawczym takie uprawnienia po-siada prokurator.

Sąd opiekuńczy może zmienić swoje postanowienie, nawet prawomocne, jeśli wy-maga tego dobro osoby, której postępowanie dotyczy. Istnieje możliwość przywróce-nia odebranej wcześniej władzy rodzicielskiej na wniosek pozbawionego jej rodzica.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).

Załączniki:Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej.Wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej.Wniosek o rozstrzygnięcie istotnych spraw dla dziecka.Wniosek o ustanowienie kuratora.

II. Rodzina

46

Codziennik prawny

41. Czy dopuszczalne jest ograniczenie możliwości widywania się z dzieckiem przez jednego z rodziców lub dziadków?

Od władzy rodzicielskiej niezależna jest możliwość kontaktowania się z dziec-kiem przez jego rodziców (czyli konieczne jest stwierdzenie ojcostwa, ale nieko-nieczne posiadanie władzy rodzicielskiej). Prawo do utrzymywania kontaktów jest nie tylko prawem obojga rodziców, ale przede wszystkim prawem dziecka. Kontak-ty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie po-rozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków po-rozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.

W razie utrudniania nawiązywania przez jednego z rodziców kontaktów z dziec-kiem przez drugiego rodzica lub dalszą rodzinę możliwe jest złożenie do sądu opie-kuńczego wniosku o uregulowanie widywania się z dzieckiem, a w przypadku dal-szych utrudnień – o ukaranie utrudniających grzywną (w skrajnych przypadkach możliwa jest nawet zamiana grzywny na areszt). Jednak oczywiście bardziej skutecz-ne i lepsze dla dziecka jest utrzymywanie takich stosunków między rodzicami dziecka i członkami ich rodzin, które pozwolą na ustalenie satysfakcjonującej obie strony for-my kontaktów i które nie doprowadzą do konieczności stosowania egzekucji sądowej.

Jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kon-taktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia; w braku porozumienia rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem. Sąd opiekuńczy może w szczególności:– zakazać spotykania się z dzieckiem;– zakazać zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu;– zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców

albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd;– ograniczyć kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość;– zakazać porozumiewania się na odległość.

W przypadku wyjazdu dziecka za granicę lub bezprawnego uprowadzenia go za granicę przez jednego z rodziców, drugi rodzic ma prawo dochodzić kontaktów z dzieckiem lub powrotu dziecka do kraju, na podstawie przepisów unijnych (w ra-mach UE) oraz międzynarodowych (o ile państwo, do którego dziecko zostało wy-wiezione lub uprowadzone, jest stroną Konwencji z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę).

47


Dziadkowie mogą żądać uregulowania osobistych kontaktów z wnukami, jeże-li leży to w interesie dzieci. Nie jest także wykluczone uprawnienia dalszych krew-nych do żądania uregulowania kontaktów z małoletnimi dziećmi, o ile leży to w interesie dziecka. Sąd opiekuńczy kwestie te będzie oceniał w kontekście całości dotychczasowych relacji pomiędzy krewnymi a dzieckiem (w tym istnienia między nimi więzi emocjonalnej, a także przebiegu dotychczasowych kontaktów czy nęka-nia dziecka niechcianymi odwiedzinami), według własnego przekonania i na pod-stawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. W trakcie postępowania sąd weźmie także pod uwagę zdanie samego dziecka, szczególnie jeśli ma ono po-nad 13 lat. Jeśli sąd stwierdzi, że ustalenie kontaktów może nie być zgodne z intere-sem dziecka, może odmówić uregulowania kontaktów, a nawet zakazać tym krew-nym osobistej styczności z dzieckiem.

W innej sytuacji są krewni, powinowaci i inne osoby, które sprawowały przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem. Osoby te mogą żądać ustalenia kontaktów z dzieckiem na analogicznych zasadach jak rodzice.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.). Konwencja z dnia 25 października 1980 r. dotycząca cywilnych aspektów uprowadze-nia dziecka za granicę (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze zm.).

II. Rodzina

48

Codziennik prawny

3. Opieka nad dzieckiem

42. Czym jest rodzina zastępcza?

Rodzina zastępcza to forma opieki rodzinnej dla dziecka pozbawionego całko-wicie lub częściowo opieki rodzicielskiej. Po przezwyciężeniu przez rodzinę natu-ralną trudności, które były powodem do umieszczenia dziecka w rodzinie zastęp-czej, dziecko powraca do biologicznych rodziców. Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu.

Rodziny zastępcze mają różny charakter. Istnieją rodziny przyjmujące dzieci nie-dostosowane społecznie i z problemami zdrowotnymi, inne rodziny mają charakter pogotowia rodzinnego i przyjmują dzieci jedynie na okres opanowania kryzysu ży-ciowego i rodzinnego dziecka. Istnieją także rodziny zastępcze spokrewnione i nie-spokrewnione z dzieckiem. Wszystkie rodziny zastępcze muszą uzyskać pozytyw-ną opinię ośrodka pomocy społecznej, a także przebyć indywidualne, dostosowane do ich potrzeb szkolenie i uzyskać zaświadczenie kwalifikacyjne. Rodziny niespo-krewnione z dzieckiem otrzymują wynagrodzenie za prowadzoną działalność, zaś wszystkie rodziny zastępcze, także te spokrewnione z dzieckiem, otrzymują pomoc

49


pieniężną na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka, aż do osiągnięcia przez nie pełnoletności bądź do czasu ukończenia szkoły, którą dziecko rozpoczęło przed uzyskaniem pełnoletności.

Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej funkcjonują następujące typy rodzin za-stępczych:– rodziny spokrewnione z dzieckiem;– rodziny niespokrewnione z dzieckiem;– niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze, w tym wielodziet-

ne (dla maksimum 6 dzieci; liczba ta – w razie konieczności przyjęcia licznego rodzeństwa – może się zwiększyć), specjalistyczne (dla dzieci niedostosowanych społecznie lub z problemami zdrowotnymi wymagające szczególnej opieki i pie-lęgnacji – maksimum 3 dzieci), o charakterze pogotowia rodzinnego (dla mak-symalnie 3 dzieci na pobyt okresowy do czasu unormowania sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej niż na 12 miesięcy).

Opiekunem prawnym osoby małoletniej, umieszczonej w rodzinie zastępczej, powinni być przede wszystkim ustanowieni rodzice zastępczy. Dla innych osób ma-łoletnich opiekunem powinna być osoba wskazana przez rodziców, jeżeli nie byli oni pozbawieni władzy rodzicielskiej, chyba że wzgląd na dobro pozostającego pod opieką stoi temu na przeszkodzie. Jeśli taki przypadek zachodzi lub jeśli nie ma osób wskazanych przez rodziców, opiekun powinien zostać ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod opieką albo jego rodziców. Jeśli także takich osób nie ma, sąd opiekuńczy poszukuje kandydatów na opiekuna, zwracając się m.in. do organów gminy czy organizacji społecznych. Opieka nad ro-dzeństwem powinna być w miarę możliwości powierzona jednej osobie.

W razie niemożności umieszczenia dziecka pozbawionego opieki rodzicielskiej w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej, może ono zostać umieszczone w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Koszty pobytu dziecka w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczo-wycho-wawczej zasadniczo ponoszą rodzice dziecka (poza przypadkiem pozostawienia przez matkę dziecka w szpitalu po jego narodzinach). Wysokość opłaty, uwzględ-niając sytuację rodziców, ustala starosta, który może także całkowicie lub częścio-wo zwolnić z opłaty.

Na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej przysługuje comiesięczna pomoc finansowa. Jej wysokość jest zróżnico-wana w zależności od wieku dziecka, stanu zdrowia, stopnia niedostosowania spo-łecznego i dochodu dziecka.

II. Rodzina

50

Codziennik prawny

Osoba, która opuszcza rodzinę zastępczą albo placówkę w związku z osiągnię-ciem pełnoletności, otrzymuje różnoraką pomoc pieniężną, rzeczową i poradniczą w celu usamodzielnienia się i kontynuowania nauki, w ramach indywidualnego pla-nu usamodzielnienia się.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 października 2004 r. w sprawie rodzin zastępczych (Dz.U. Nr 233, poz. 2344 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie udzielania pomocy na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz zagospodarowa-nie (Dz.U. z 2005 r. Nr 6, poz. 45 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U. Nr 201, poz. 1455).

43. W jaki sposób można zostać rodziną zastępczą?

Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu lub – w razie pilnej potrzeby – na podstawie pisemnej umowy rodziny zastęp-czej ze starostą, który o jej podpisaniu niezwłocznie zawiadamia sąd. Przy doborze właściwej dla dziecka rodziny zastępczej bierze się pod uwagę krewnych i powi-nowatych dziecka, przygotowanie kandydatów do pełnienia tej funkcji, odpowied-nią różnicę wieku między potencjalną rodziną a dzieckiem, a także opinię dziecka (w miarę możliwości).

Funkcję rodziny zastępczej może pełnić osoba, która spełnia następujące wa-runki: – daje rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej;– ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;– korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich;– sąd nie ingerował we władzę rodzicielską tej osoby;– realizuje obowiązek alimentacji;– jej stan zdrowia nie przeszkadza w pełnieniu funkcji rodziny zastępczej;– ma odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania;– uzyska pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej.

Kandydat na rodzinę zastępczą uczestniczy w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie i uzyskuje zaświadczenie kwalifikacyjne.

Szczegółowe informacje w tym zakresie można uzyskać w powiatowym centrum pomocy rodzinie.

51


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 października 2004 r. w sprawie rodzin zastępczych (Dz.U. Nr 233, poz. 2344 ze zm.).

44. Co to jest placówka opiekuńczo-wychowawcza?

Placówka opiekuńczo-wychowawcza zapewnia dzieciom i młodzieży, pozbawio-nym opieki rodzicielskiej, dzienną lub całodobową, ciągłą lub okresową opiekę i wycho-wanie, jak również wspiera działania rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U. Nr 201, poz. 1455).

45. Kiedy może dojść do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej?

Podstawą umieszczenia w placówce jest z zasady orzeczenie sądu opiekuńcze-go, ale bywa też tak, że dziecko jest w placówce na prośbę rodzica. Do całodobowej placówki opiekuńczo-wychowawczej dziecko powinno być kierowane dopiero po wyczerpaniu innych możliwości pomocy rodzinie naturalnej lub zapewnienia mu rodzinnych form opieki zastępczej.

Pobyt w placówce powinien mieć charakter przejściowy, tj. trwać do czasu po-wrotu dziecka do rodziny naturalnej lub ustanowienia rodziny zastępczej – nie dłu-żej jak do osiągnięcia pełnoletności.

Bez względu na podstawę i tryb umieszczenia pobyt dziecka w placówce jest obowiązkowy, a rodzice ponoszą odpłatność. Nie dotyczy to tylko placówek wspar-cia dziennego, gdzie przebywa się dobrowolnie i nieodpłatnie.

Placówki, ze względu na specyfikę działań, dzielą się na placówki wsparcia dziennego i placówki całodobowe.


II. Rodzina

52

Codziennik prawny

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 października 2007 r. w sprawie placówek opiekuńczo-wychowawczych (Dz.U. Nr 201, poz. 1455).

46. Jakie są rodzaje całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych?

Istnieje kilka typów placówek opiekuńczo-wychowawczych:– placówka interwencyjna

Zapewnia dziecku pozbawionemu opieki rodziców, znajdującemu się w sytu-acji kryzysowej doraźną, całodobową opiekę, kształcenie dostosowane do jego wieku i możliwości rozwojowych, opiekę i wychowanie, pomoc psychologiczno-pedagogiczną. W placówce dziecko jest diagnozowane pod względem stanu psy-chofizycznego i sytuacji życiowej, a następnie ustala się wskazania do dalszej pra-cy z dzieckiem.

Do placówki przyjmowane są dzieci od 11 roku życia.

Długość pobytu w placówce to 3 miesiące z możliwością przedłużenia o kolejne 3 miesiące.

– placówka rodzinnaZapewnia dzieciom całodobową opiekę i wychowanie w warunkach zbliżonych

do domu rodzinnego. Ma tworzyć jedną, wielodzietną rodzinę dla dzieci, którym nie znaleziono rodziny zastępczej lub przysposabiającej, umożliwiając jednocześnie wspólne wychowanie i opiekę licznemu rodzeństwu, stopniowo usamodzielniając je. Ma zapewnić kształcenie i wyrównywanie opóźnień szkolnych oraz umożliwić utrzymywanie kontaktu dziecka z rodzicami.

– placówka socjalizacyjnaZapewnia dzieciom całodobową opiekę i wychowanie. W placówce prowadzi się

zajęcia rekompensujące braki w wychowaniu w środowisku rodzinnym oraz przy-gotowujące wychowanków do życia w społeczeństwie. Jej zadaniem jest również zapewnienie kształcenia i wyrównywania opóźnień rozwojowych i szkolnych oraz organizowanie odpowiedniej rehabilitacji i zajęć specjalistycznych dla dzieci nie-pełnosprawnych.

Placówka musi podejmować działania w celu powrotu dziecka do rodziny, zna-lezienia rodziny przysposabiającej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej.

53


– placówka wielofunkcyjnaJest to placówka, która łączy w sobie działania interwencyjne, socjalizacyjne

i inne na rzecz pomocy dziecku i rodzinie. Rozwiązanie takie daje możliwości ela-stycznego dostosowania placówki do potrzeb.


47. Co to są opiekuńczo-wychowawcze placówki wsparcia dziennego?

Placówki te wspierają rodzinę w sprawowaniu jej podstawowych funkcji. Za-pewniają pomoc rodzinie i dzieciom sprawiającym problemy wychowawcze, zagro-żonym demoralizacją, przestępczością lub uzależnieniami. Współpracują ze szkołą, ośrodkiem pomocy społecznej i innymi instytucjami w rozwiązywaniu problemów wychowawczych.

Placówki wsparcia dziennego mogą być:– opiekuńcze – ich celem jest pomaganie dzieciom w pokonywaniu trudności

szkolnych i organizowanie czasu wolnego, prowadzone w formie świetlic, klu-bów, ognisk wychowawczych i kół zainteresowań;

– specjalistyczne – obok funkcji opiekuńczej realizujące programy psychokorekcyj-ne i psychoprofi laktyczne, są to np. świetlice socjoterapeutyczne oraz ogniska wychowawcze.

Pobyt dziecka w takiej placówce jest dobrowolny i bezpłatny.


II. Rodzina

54

Codziennik prawny

4. Obowiązek alimentacyjny

48. Co to są alimenty i kto jest zobowiązany do ich płacenia?

Alimenty są to regularne, obligatoryjne świadczenia najczęściej na rzecz człon-ków rodziny, polegające na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania.

Do świadczeń alimentacyjnych obowiązani są krewni w linii prostej oraz rodzeń-stwo, przy czym krewni bliższego rzędu są zobowiązani przed krewnymi dalszego rzędu. Obowiązek alimentacyjny jednego małżonka wobec drugiego po rozwiąza-niu czy unieważnieniu małżeństwa albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obo-wiązek krewnych tego drugiego małżonka. Z kolei od świadczeń alimentacyjnych dla rodzeństwa zobowiązany może się uchylić, jeżeli są one połączone z nadmier-nym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny.

Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności (np. osoby takie zmar-ły) albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy

55


uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest nie-możliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.

Rodzice są obowiązani do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, któ-re nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Rodzice nie mogą uchylić się od obowiązku alimentacyjnego na tej podstawie, że wykony-wanie tego obowiązku stanowiłoby dla nich nadmierny ciężar. Obowiązani są dzie-lić się z dzieckiem nawet najmniejszymi dochodami. W szczególnych przypadkach, gdy wymaga tego sytuacja, na rodzicach ciąży nawet obowiązek wyzbywania się posiadanego majątku lub niektórych jego składników, aby w ten sposób sprostać ciążącemu na nich obowiązkowi, np. dla ratowania zdrowia dziecka. Jednak rodzi-ce mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletnie-go, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.

Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci jest najszerszy. Dziecko ma prawo do takiego samego poziomu życia jak jego rodzice. W innych wypadkach (np. obowiązek wobec rodzeństwa, dziadków) uprawnionym do świadczeń alimen-tacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.

Zadania związane z opieką nad dzieckiem i rodziną realizowane są w ramach pomocy społecznej poprzez m.in. zapewnianie dzieciom, które z różnych powodów nie mogą być wychowywane przez swoich rodziców, opieki w rodzinach zastęp-czych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz tworzenie i wdrażanie pro-gramów pomocy dziecku i rodzinie.


Załączniki:Pozew o alimenty.Pozew o obniżenie alimentów.Pozew o podwyższenie alimentów.Pozew o stwierdzenie wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego.

II. Rodzina

56

Codziennik prawny

49. Czy istnieje obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci pochodzących z nieformalnego związku?

Tak, i to bezwarunkowo w wypadku matki, natomiast w przypadku ojca – w za-sadzie dopiero po dokonaniu przez niego czynności uznania bądź po wydaniu przez sąd orzeczenia o ustaleniu ojcostwa (tyle że w razie dochodzenia ustalenia ojco-stwa, roszczenia majątkowe z nim związane mogą być dochodzone łącznie). Nie-mniej jednak już samo „uwiarygodnienie” ojcostwa (rozumiane jako wykazanie ze znacznym stopniem prawdopodobieństwa, np. przy pomocy zeznań świadków, iż dany mężczyzna jest ojcem dziecka) może rodzić po stronie konkubenta obowiązek finansowy polegający na wyłożeniu jeszcze przed urodzeniem się dziecka odpo-wiedniej sumy na pokrycie kosztów utrzymania matki przez trzy miesiące w okre-sie porodu, jak również na poczet kosztów utrzymania dziecka przez pierwsze trzy miesiące po jego urodzeniu. Termin i sposób zapłaty tej sumy oznacza sąd.


50. Czy obowiązek alimentacyjny zależy od posiadania władzy rodzicielskiej bądź stałej pracy zarobkowej?

Okoliczność odebrania władzy rodzicielskiej nad dziećmi nie powoduje niemoż-ności orzeczenia o obowiązku alimentacyjnym. Odebranie władzy rodzicielskiej nie jest bowiem zwolnieniem od obowiązków wobec dzieci ani zaprzeczeniem ich po-chodzenia od osoby, której tę władzę odebrano. Jest natomiast konsekwencją nie-właściwego sprawowania władzy i opieki nad dzieckiem. Alimenty nie są zaś karą za takie niewłaściwe sprawowanie władzy, a są jedynie zabezpieczeniem bytu i do-bra dziecka.

Okoliczność, że zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych jest bezrobotnym, nie przeszkadza ustaleniu obowiązku alimentacyjnego wobec jego dziecka. Na za-kres możliwości zarobkowych zobowiązanego składają się nie tylko faktycznie osią-gane przez niego dochody (w tym także otrzymywanie wsparcia od pomocy spo-łecznej, dochody z pracy doraźnej, dorywczej), ale także i te zarobki lub profity, które mógłby osiągnąć przy dołożeniu należytej staranności i wykorzystaniu po-siadanych sił i kwalifikacji, ale ich nie uzyskuje z przyczyn, które nie zasługują na usprawiedliwienie. Zobowiązanie alimentacyjne jest określane przy uwzględnieniu usprawiedliwionych potrzeb dziecka oraz możliwości zarobkowych i majątkowych

57


zobowiązanego do alimentów, a także zakresu ponoszonych wobec dziecka przez rodzica zobowiązanego do alimentów osobistych starań o jego utrzymanie i wy-chowanie. Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie. Ponadto je-żeli w ciągu ostatnich 3 lat przed sądowym dochodzeniem świadczeń alimentacyj-nych osoba, która była już do tych świadczeń zobowiązana, bez ważnego powodu zrzekła się prawa majątkowego lub w inny sposób dopuściła do jego utraty albo je-żeli zrzekła się zatrudnienia lub zmieniła je na mniej zyskowne, nie uwzględnia się wynikłej stąd zmiany przy ustalaniu zakresu świadczeń alimentacyjnych.


51. W jakich sytuacjach obowiązek alimentacyjny przejdzie z rodziców na dziadków dziecka?

Prawo dopuszcza możliwość uzyskania alimentów od dalszych krewnych dziecka, nie tylko rodziców. Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej ko-lejności (np. osoby takie zmarły) albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnione-mu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościa-mi. Zobowiązani do dostarczania środków utrzymania mogą być także dziadkowie, będący krewnymi dziecka w linii prostej. Sam fakt lepszej sytuacji finansowej osób mogących być zobowiązanymi w dalszej kolejności nie może stanowić podstawy do zdjęcia słusznego ciężaru ponoszenia nakładów i starań o wychowanie dziecka z ro-dziców i nałożenia go na dalszych krewnych.

Istnieje również możliwość uzyskania przez dziecko alimentów od ojczyma lub macochy, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Z kolei po uzy-skaniu przez dziecko możliwości samodzielnego utrzymania macocha oraz oj-czym mogą domagać się od niego alimentów, jeżeli przyczyniali się do wychowania i utrzymania dziecka i jeśli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Obo-wiązek alimentacyjny nie przechodzi na spadkobierców zobowiązanego. Osoba płacąca alimenty, nie będąc do tego zobowiązana albo będąc zobowiązana z tego powodu, że uzyskanie na czas alimentów od osoby zobowiązanej w bliższej lub tej samej kolejności byłoby dla uprawnionego niemożliwe lub połączone z nadmier-

II. Rodzina

58

Codziennik prawny

nymi trudnościami, może żądać zwrotu od osoby, która powinna te świadczenia spełniać.


52. W jakiej sytuacji może dojść do zweryfi kowania wysokości orzeczonych alimentów?

W razie zmiany okoliczności można żądać zmiany orzeczenia lub umowy doty-czącej obowiązku alimentacyjnego. Zmianą taką może być zarówno zmiana zarob-ków, jak i zmiany zaszłe w życiu od wydania ostatniego prawomocnego wyroku ali-mentacyjnego (np. zwiększenie się usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego lub istotne zmniejszenie albo ustanie możliwości zarobkowych zobowiązanego). Po-wództwo to jest jednakże uwzględniane dopiero od chwili zmiany okoliczności i tyl-ko wówczas, gdy zmiana jest istotna. W każdym jednak przypadku sąd będzie brał pod uwagę konkretną sytuację uprawnionego i zobowiązanego, ich warunki spo-łeczno-ekonomiczne oraz cele i funkcje obowiązku alimentacyjnego.

Nie jest możliwe samodzielne zaliczenie przez zobowiązanego na poczet ali-mentów (z założenia przeznaczonych na pokrycie bieżących kosztów utrzymania dzieci) prezentów dla dzieci, chyba że na takie rozliczenie wyda zgodę drugi rodzic, co byłoby możliwe w sytuacji umowy między rodzicami lub dobrowolnego (bez in-gerencji komornika) spłacania alimentów.

Zmiana dotychczasowego zakresu obowiązku alimentacyjnego następuje bądź na mocy orzeczenia sądu, bądź umowy zawartej pomiędzy zobowiązanym a upraw-nionym.


53. W jaki sposób można dochodzić wykonania zasądzonych alimentów?

Roszczenia o świadczenia alimentacyjne przedawniają się z upływem lat 3. Nie oznacza to jednak utraty prawa do żądania alimentów, a jedynie możliwość uchyle-nia się zobowiązanego od świadczeń za wcześniejszy okres. Niezaspokojone potrze-

59


by uprawnionego z czasu przed wniesieniem powództwa o alimenty sąd uwzględ-nia zasądzając odpowiednią sumę pieniężną (w uzasadnionych wypadkach sąd może rozłożyć zasądzone świadczenie na raty).

Zobowiązany do alimentów, który nie wykonuje zobowiązania w orzeczonej wy-sokości i terminie, może spodziewać się wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Postępowanie to może być wszczęte nawet wówczas, gdy zobowiązany dobrowolnie wypełnia obowiązek. Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, w tym przypadku tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Komornik jest związany wnioskiem egzekucyjnym wierzyciela, nie ma prawa badać zasadności i wymagal-ności obowiązku objętego tytułem wykonawczym. Jest zobowiązany wszcząć i pro-wadzić postępowanie egzekucyjne zgodnie z wnioskiem wierzyciela i złożonym wyrokiem lub postanowieniem zaopatrzonym w klauzulę wykonalności. Nawet złożenie przez dłużnika dowodu zapłaty egzekwowanej należności nie daje prawa komornikowi do odstąpienia od prowadzenia egzekucji. Komornik wstrzyma się z czynnościami, ale dalszy bieg egzekucji uzależniony jest od decyzji wierzyciela. Wstrzymując się z dokonaniem czynności, komornik zawiadamia o tym wierzycie-la, który może zachować się w trojaki sposób, tj.: może żądać dalszego prowadze-nia egzekucji, złożyć wniosek o jej umorzenie albo zachować się biernie. Żądanie wierzyciela jest dla komornika wiążące, wobec decyzji o prowadzeniu egzekucji ko-mornik będzie prowadził ją w dalszym ciągu.

Jeżeli egzekucja jest prowadzona z wynagrodzenia za pracę lub niektórych in-nych wierzytelności, dłużnik, przeciwko któremu wszczęta została egzekucja ali-mentów, mimo że dobrowolnie zaspokaja alimenty w terminie i wysokości określo-nych w tytule wykonawczym, może jednak skutecznie – stosownie do okoliczności – w drodze skargi kwestionować czynności komornika w zakresie obciążenia go kosztami egzekucyjnymi.

Na wniosek dłużnika egzekucja komornicza może być umorzona, jeżeli uiści on wszystkie wymagane świadczenia i złoży do depozytu sądowego – za pośred-nictwem komornika – sumę równoważną 6-miesięcznym alimentom oraz upoważ-ni komornika do podjęcia tej sumy w przypadku zwłoki w spełnianiu zobowiązań. Komornik korzysta z tego umocowania, gdy stwierdzi, że dłużnik popadł w zwło-kę z uiszczeniem świadczeń wymagalnych, równocześnie wszczyna z urzędu egze-kucję.

Ewentualne zastrzeżenia co do czynności komornika można wnieść w ramach skargi na tę czynność do sądu rejonowego przy którym działa komornik w terminie tygodniowym od daty czynności.

Jeśli zobowiązany do alimentów wyjechał za granicę, sądy okręgowe są organa-mi pośredniczącymi w egzekwowaniu alimentów zagranicznych i mają obowiązek

II. Rodzina

60

Codziennik prawny

udzielać wszystkim zainteresowanym wyczerpujących informacji o tym, jakie czyn-ności należy podjąć, aby doszło do wykonania wyroku alimentacyjnego za granicą oraz jakie dokumenty, gdzie i w jakiej formie należy w tym celu złożyć (każdy kraj i każda z umów międzynarodowych mogą mieć własne wymagania formalne).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).

54. Jakie sankcje grożą za niepłacenie zasądzonych alimentów?

Uporczywe uchylanie się od wykonania ciążącego na zobowiązanym z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki, polegającego na łożeniu na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby, przez co osoba ta narażona jest na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, jest karane jako prze-stępstwo. Jednakże dla zaistnienia tego przestępstwa niezbędne jest ustalenie, że sprawca umyślnie uchyla się od spełnienia nałożonego na niego obowiązku ali-mentacji, w sytuacji, gdy ma obiektywną możliwość wykonania tegoż obowiązku. W istocie pojęcia „uchylanie się” leży bowiem stwierdzenie, że sprawca nie łoży na utrzymanie osoby uprawnionej, mimo że ma ku temu możliwości. Nie może więc być mowy o uchylaniu się w sytuacji, gdy zobowiązany do alimentów nie łoży ich wobec braku możliwości zarobkowania (gdy np. jest on osobą całkowicie niezdolną do pracy i nieotrzymującą żadnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego).

Nie każde uchylanie się od obowiązku alimentacji stanowi przestępstwo, a jedy-nie takie, które nosi cechy uporczywości. O uporczywości świadczy przede wszyst-kim długotrwałość niealimentacji oraz prezentowana przez sprawcę zła wola (np. niepodejmowanie pracy zarobkowej, mimo istniejących warunków, porzuca-nie pracy, zmiany miejsca pobytu w celu udaremnienia egzekucji alimentów). Nie można natomiast mówić o uporczywości w takiej sytuacji, gdy sprawca wprawdzie nie łoży na utrzymanie uprawnionej osoby, ale postępuje tak bez złej woli, np. z po-wodu pogorszenia sytuacji materialnej czy skomplikowania się sytuacji życiowej.

Ściganie przestępstwa niealimentacji następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu opieki społecznej lub właściwej instytucji. Jeżeli pokrzywdzonemu przy-znano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów ściganie odbywa się z urzędu.

61


Odbycie kary pozbawienia wolności orzeczonej za uchylanie się od wypełniania obowiązku alimentacji nie zwalnia zobowiązanego od płacenia alimentów tak bie-żących, jak i zaległych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).

55. W jaki sposób realizowana jest pomoc społeczna na rzecz dziecka i rodziny?

Zadania związane z opieką nad dzieckiem i rodziną realizowane są w ramach pomocy społecznej poprzez m.in. zapewnianie dzieciom, które z różnych powodów nie mogą być wychowywane przez swoich rodziców, opieki w rodzinach zastęp-czych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz tworzenie i wdrażanie pro-gramów pomocy dziecku i rodzinie.

Pomoc społeczna przewiduje następujące świadczenia w tym zakresie:– pomoc pieniężną na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dzieci umieszczo-

nych w rodzinach zastępczych;– jednorazowe świadczenie pieniężne na pokrycie wydatków związanych z potrze-

bami przyjmowanego do rodziny zastępczej dziecka;– jednorazowe lub okresowe świadczenie pieniężne przyznawane na skutek zda-

rzenia losowego mającego miejsce w rodzinie zastępczej;– pomoc pieniężną na usamodzielnienie dla osób opuszczających niektóre typy

placówek;– pomoc pieniężną na kontynuowanie nauki dla osób opuszczających niektóre

typy placówek;– pomoc rzeczową na zagospodarowanie.

Szerzej na ten temat zobacz rozdział IX Świadczenia społeczne.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).

II. Rodzina

62

Codziennik prawny

5. Małżeństwo

56. W jaki sposób prawo defi niuje małżeństwo?

Konstytucja definiuje małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety. Definicję taką można jednakże ustalić na podstawie całokształtu uregulowań Kodeksu ro-dzinnego i opiekuńczego. Na tej podstawie można określić małżeństwo jako po-wstały z woli małżonków, w sposób sformalizowany, trwały związek kobiety i męż-czyzny, będący również stosunkiem prawnym o charakterze wzajemnym. Związek ten polega zarówno na powiązaniu małżonków w sferze ich stosunków osobistych, jak i na poważnym powiązaniu w sferze stosunków majątkowych. Z tak sformuło-wanej definicji wynika, iż małżeństwo polega w szczególności na intymności sto-sunków, na stałym i codziennym współdziałaniu i świadczeniu sobie wzajemnej po-mocy, a także zamieszkiwaniu w jednym lokalu.


57. W jaki sposób zawiera się małżeństwo?

Zawarcie małżeństwa może nastąpić w formie cywilnej albo w formie wyzna-niowej określanej też czasami „konkordatową”.

63


W przypadku formy cywilnej małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i ko-bieta złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego zgodne oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

W przypadku formy wyznaniowej małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta, zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu ko-ścioła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego, oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kie-rownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złoże-nia oświadczenia woli w obecności duchownego.

W wypadku, gdy polscy obywatele zamierzający zawrzeć związek małżeński przebywają poza granicami kraju, możliwe jest zawarcie małżeństwa przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula.

Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo w formie wyznaniowej winny przed-stawić duchownemu zaświadczenie sporządzone przez kierownika urzędu stanu cy-wilnego i stwierdzające brak okoliczności wyłączających zwarcie małżeństwa oraz treść i datę oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków oraz ich dzieci. Zaświadczenie to jest ważne przez okres 3 miesięcy od daty jego wydania.

Dodatkowymi wymogami w przypadku małżeństwa zawieranego w formie wy-znaniowej są: zawarcie małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła lub związku wyznaniowego (czyli z dopełnieniem ceremoniału właściwego dla tego kościoła czy też związku wyznaniowego), następnie przekazanie przez duchowne-go do urzędu stanu cywilnego w terminie 5 dni zaświadczenia potwierdzającego, iż zostały przed nim złożone zgodne oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeń-ski (zaświadczenie to musi być podpisane przez duchownego udzielającego ślubu, małżonków oraz dwóch pełnoletnich świadków), a nadto konieczne jest sporządze-nie aktu małżeństwa przez kierownika urzędu stanu cywilnego.


Załączniki:Wniosek o udzielenie zezwolenia na małżeństwo nieletniej.

II. Rodzina

64

Codziennik prawny

58. Jakie prawa i obowiązki wynikają z zawarcia małżeństwa?

Z faktu zawarcia związku małżeńskiego wynika dla małżonków zarówno szereg praw, jak i obowiązków:– obowiązek wspólnego pożycia – na obowiązek ten składają się trzy rodzaje więzi:

wspólnota duchowa (oznacza wewnętrzną wieź psychiczną miedzy małżonkami i pełną wzajemną lojalność), wspólnota fi zyczna (nakłada na małżonków obo-wiązek fi zycznego współżycia, z tym że konkretne okoliczności mogą uzasadnić niewykonywanie tego obowiązku), wspólnota gospodarcza (polega na prowa-dzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, chyba że małżonkowie z koniecz-ności pozostają w rozłączeniu);

– obowiązek wzajemnej pomocy – obejmuje zarówno świadczenie codziennych usług, jak i pomoc wyjątkową, np. w wypadku ciężkiej choroby (pomoc taką małżonkowie są obowiązani świadczyć nawet wtedy, jeżeli wymaga to wyjątko-wego wysiłku, a nawet pewnych poświęceń);

– obowiązek wierności – o jego naruszeniu można mówić nie tylko wtedy, gdy ma miejsce nawiązanie pożycia fi zycznego z inną osobą, ale także wówczas gdy mał-żonek przestaje być lojalny względem współmałżonka, choć nie można mu jesz-cze zarzucić zdrady w wyżej wskazanym sensie (przykładowo: wyprowadza się od swego małżonka i zamieszkuje u innej osoby);

– obowiązek współdziałania dla dobra rodziny – obejmuje wszystkie te czynności, które są potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania rodziny, w tym także dla właściwego wychowania dzieci;

– obowiązek zamieszkiwania małżonków w jednym mieszkaniu – tylko bowiem takie zamieszkiwanie pozwala na prawidłowe wykonywanie codziennych osobi-stych i majątkowych obowiązków małżeńskich.


59. W jaki sposób prawo reguluje sytuację majątkową małżonków?

Wyróżnić można dwa rodzaje ustrojów majątkowych, określających wzajemne stosunki między małżonkami, w związku z zawarciem przez nich związku małżeń-skiego, a mianowicie:

65


– ustrój wspólności ustawowej (powstający z mocy samego prawa wtedy, gdy mał-żonkowie nie przejawią w tym zakresie woli odmiennej, tzn. nie zdecydują się na podpisanie tzw. intercyzy);

– ustroje majątkowe umowne, które mogą być wprowadzane nie tylko przed za-warciem małżeństwa, ale także już w czasie jego trwania (a więc w miejsce wspólności ustawowej bądź też w miejsce innego ustroju umownego).

W systemie ustawowej wspólności majątkowej istnieją zazwyczaj trzy majątki: majątek wspólny, osobisty męża oraz osobisty żony. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność obejmująca ich dorobek, natomiast pozo-stałe przedmioty majątkowe, które nie wejdą w skład takiego majątku wspólnego, będą stanowić majątki osobiste małżonków. Co do zasady dorobkiem małżonków są te przedmioty i prawa, które zostały nabyte w trakcie małżeństwa (w okresie ist-nienia wspólności ustawowej) przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. W szczególności do dorobku wypada zaliczyć:– wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi świadczone osobiście przez którego-

kolwiek z małżonków;– dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z mał-

żonków;– środki zgromadzone przez nich na rachunkach otwartego lub pracowniczego

funduszu emerytalnego.

Z kolei do majątków osobistych małżonków należą:– przedmioty majątkowe nabyte przez nich przed powstaniem wspólności ustawo-

wej;– przedmioty majątkowe nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny,

chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił (a zatem wyraźnie przesądził, że dany przedmiot wejdzie do wspólnego dorobku małżonków);

– przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywoła-nie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całko-witej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwięk-szenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;

– prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;

– przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Jednakże przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku oboj-ga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały na-byte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyń-ca inaczej postanowił.

II. Rodzina

66

Codziennik prawny

Wspólności majątkowej małżeńskiej kładzie kres rozwód lub separacja albo ustanie małżeństwa w związku ze śmiercią jednego z małżonków. Nadto wspólność ustawowa może przestać istnieć jeszcze w trakcie trwania małżeństwa – albo z woli obojga małżonków (poprzez zawarcie stosownej umowy), albo z mocy orzeczenia sądu wydanego na żądanie jednego z małżonków, albo też wskutek zajścia innych, określonych w ustawie, zdarzeń prawnych (ubezwłasnowolnienie lub ogłoszenie upadłości jednego z małżonków). Roszczenie o ustanowienie rozdzielności mająt-kowej można zgłosić do sądu tylko „z ważnych powodów”.

Ustrój umowny. Małżonkowie mogą przez umowę wspólność ustawową roz-szerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. Umowa powinna być zawarta w formie aktu no-tarialnego. Można ją zawrzeć także przed zawarciem małżeństwa. Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na rozszerzenie, ograniczenie lub wy-łączenie wspólności tylko wtedy, gdy zawarcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome.


Załączniki:Pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami.

5.1. Separacja

67


60. Co to jest separacja?

Separacja to rozdzielenie małżonków na skutek zerwania łączących ich więzi: duchownej fizycznej i majątkowej. Rozkład pożycia musi tu być zupełny, tak samo jak i przy rozwodzie, ale nie musi być jeszcze trwały. Wyróżniamy:– separację faktyczną – jest ona bezpośrednim następstwem zachowań samych

małżonków, nie zaś skutkiem rozstrzygnięcia sądu;– separację sądową – jej wystarczającą przesłanką jest zupełny rozkład pożycia,

a polega na usankcjonowaniu orzeczeniem sądowym stanu separacji faktycznej ze skutkami typowymi dla orzeczenia rozwodu, z wyjątkiem wszak całkowitego zniesienia więzi małżeńskiej (rozwiązania małżeństwa). Małżonkowie pozosta-jący w separacji nie mogą zatem zawrzeć kolejnych związków małżeńskich, a ich stan cywilny nie ulega zmianie.


Załączniki:Wniosek o separację.Wniosek o zniesienie separacji.

61. Jakie są przesłanki orzeczenia separacji?

Wystarczającą przesłanką orzeczenia separacji jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Separacja nie może być orzeczona mimo zupełnego rozkładu poży-cia w dwu wypadkach:

– jeżeli wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci mał-żonków;

– gdy z innych powodów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współ-życia społecznego.

O separacji orzeka sąd. Orzeczenia separacji może domagać się każdy z małżon-ków. Jeżeli o orzeczenie separacji występuje tylko jeden z małżonków, to sprawę tę rozpoznaje w trybie procesowym sąd okręgowy. Z kolei jeśli oboje małżonkowie do-magają się separacji, a nie mają wspólnych małoletnich dzieci, toczy się tzw. postę-powanie nieprocesowe, a prowadzi je sąd, w którego okręgu małżonkowie wspólnie zamieszkują lub przebywają (ewentualnie – gdy żyją już w rozdzieleniu – sąd wła-ściwy z uwagi na miejsce zamieszkania jednego z nich).

II. Rodzina

68

Codziennik prawny


62. Jakie skutki prawne wywołuje orzeczenie separacji?

W czasie trwania orzeczonej przez sąd separacji:– małżonkowie pozostający w separacji nie mogą zawrzeć kolejnego związku mał-

żeńskiego, separacja nie zrywa bowiem węzła małżeńskiego;– małżonkowie pozostający w separacji nadal zobowiązani są do wzajemnej po-

mocy, o ile wymagają tego względy słuszności;– obowiązki alimentacyjne kształtują się tak, jak w przypadku rozwodu, z tym że

obowiązek alimentacyjny małżonka nieuznanego za winnego rozkładu pożycia trwa także po upływie 5 lat od orzeczenia separacji;

– małżonkowie nie dziedziczą po sobie (chyba że na podstawie testamentu);– domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki nie ma zastosowania, jeżeli

dziecko urodzi się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji;

– następuje ustanie wspólności majątkowej między małżonkami.


63. Jakie skutki powoduje orzeczenie separacji wobec władzy rodzicielskiej?

Separacja prawna małżonków wiąże się z obowiązkiem rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej w stosunku do małoletnich dzieci i o kontaktach rodziców z dziećmi.

W praktyce sąd może:– powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ogranicza-

jąc władzę rodzicielską drugiego rodzica do określonych uprawnień i obowiąz-ków (np. współdecydowaniu o edukacji dziecka i jego istotnych sprawach życio-wych);

– powierzyć władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli porozumieli się oni w tym względzie, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współ-działać w sprawach dziecka.

69


Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po separacji, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

Niezależnie od orzeczenia o władzy rodzicielskiej, sąd orzeka o formie kontak-tów dziecka z tym rodzicem, z którym stale nie zamieszkuje. Sąd zasądza również alimenty na dziecko od tego rodzica, z którym dziecko nie mieszka. W razie póź-niejszej zmiany okoliczności życiowych, sąd rodzinny zawsze może zmienić orze-czenie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i wysokości alimentów.


64. Jakie skutki prawne wywołuje zniesienie separacji?

Zniesienie separacji może nastąpić wyłącznie na zgodne żądanie małżonków. O zniesieniu separacji decyduje sąd okręgowy w oparciu o przepisy o postępowaniu nieprocesowym.

Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki, a sąd rozstrzyga w takim wypadku o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków.

Z mocy prawa powstaje wówczas między małżonkami ustawowy ustrój mająt-kowy (czyli wspólność ustawowa), chyba że małżonkowie zgłoszą sądowi wniosek o utrzymanie miedzy nimi rozdzielności majątkowej.


II. Rodzina

70

Codziennik prawny

5.2. Rozwód

65. Co to jest rozwód?

Przez rozwód należy rozumieć rozwiązanie istniejącego, ważnego związku mał-żeńskiego. Może dokonać tego tylko i wyłącznie sąd. Jest nim sąd okręgowy, na ob-szarze działania którego małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszka-nia, a gdy żaden z nich już tam nie przebywa – sąd okręgowy właściwy dla miejsca zamieszkania strony pozwanej lub ostatecznie, w braku takiej podstawy, dla miej-sca zamieszkania powoda.

Wniosek o orzeczenie rozwodu ma prawo zgłosić każdy z małżonków.


Załączniki:Pozew o rozwód bez orzekania o winie.Pozew o rozwód i eksmisję.Pozew o rozwód.Pozew o rozwód z winy pozwanego.

71


66. Jakie są przesłanki orzeczenia rozwodu?

W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym określono cztery przesłanki dopuszczal-ności orzeczenia rozwodu. Przesłankę pozytywną stanowi zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, wyrażający się w ustaniu trzech więzi: duchowej (emocjo-nalnej), fizycznej oraz gospodarczej.

Natomiast do przesłanek negatywnych należą:– wina małżonka żądającego rozwodu;– dobro małoletniego wspólnego dziecka stron;– zasady współżycia społecznego.

Sąd nie orzeknie rozwodu mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia mał-żeńskiego, jeśli będzie tego dochodził małżonek wyłącznie winny tej sytuacji (chy-ba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwiązanie małżeństwa) albo jeśli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, albo też gdyby udzielenie małżonkom rozwodu było z innych przyczyn sprzeczne z zasa-dami współżycia społecznego.


67. Jakie skutki prawne wywołuje orzeczenie rozwodu?

Orzeczenie rozwodu powoduje rozwiązanie małżeństwa, przy czym skutek taki następuje z chwilą uprawomocnienia się wyroku sądu.

Od tego momentu:– byli małżonkowie mogą zawrzeć nowe związki małżeńskie;– ustaje między małżonkami ustawowa wspólność majątkowa i w konsekwencji

mogą oni żądać podziału majątku wspólnego (chyba że stosunki majątkowe mał-żonków były ułożone w inny sposób, np. istniała między nimi rozdzielność ma-jątkowa);

– następuje wyłączenie dziedziczenia ustawowego (byli małżonkowie mogą dzie-dziczyć po sobie jedynie na podstawie testamentu);

– może powstać szczególny obowiązek alimentacyjny jednego z rozwiedzionych małżonków względem drugiego;

– może istnieć nadto określony obowiązek alimentacyjny względem dzieci;– może wchodzić w grę oznaczenie sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania

małżonków;

II. Rodzina

72

Codziennik prawny

– konieczne będzie uregulowanie kwestii władzy rodzicielskiej, bo sąd musi w wy-roku rozwodowym rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małolet-nim dzieckiem obojga małżonków (może przykładowo powierzyć wykonywanie władzy jednemu z rodziców, ograniczając jednocześnie władzę rodzicielską dru-giego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka). W wyroku orzekającym rozwód sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz orzeka, w jakiej wy-sokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Obowiązują przy tym analogiczne zasady jak w przypad-ku orzeczenia o separacji, omówione powyżej.


6. Związki partnerskie

73


68. Co to jest związek nieformalny?

Według polskiego prawa, tylko związek kobiety i mężczyzny, zawarty z zacho-waniem ustawowych wymogów (a więc w odpowiedniej formie), może być okreś-lany mianem małżeństwa. Zdarzają się jednak sytuacje, w których dwoje ludzi postanawia ze sobą zamieszkać i prowadzić razem gospodarstwo domowe. Takie niezalegalizowane związki (nazywane konkubinatami, a także związkami wolny-mi) generalnie nie są objęte ochroną prawną i nie wiążą się z nimi żadne szcze-gólne regulacje w zakresie spraw majątkowych czy też pochodzenia dzieci, jak to jest w przypadku małżeństwa. Niemniej nie można powiedzieć, by normy prawne w ogóle pomijały istnienie związków nieformalnych. Wręcz przeciwnie – ustawo-dawca łączy z nimi czasem pewne skutki, a to dlatego że pomiędzy osobami będą-cymi w takich związkach zachodzi stosunek bliskości podobny stosunkowi małżon-ków. Stąd też niejednokrotnie w przepisach można spotkać się z pojęciem „osoby pozostającej we wspólnym pożyciu”.

Osoby pozostające w nieformalnym związku nie należą więc do kręgu ustawo-wych spadkobierców po zmarłym partnerze, nie mogą korzystać ze wspólnego opo-datkowania, nie mogą wspólnie adoptować dziecka itp.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.).

69. Jak prawo reguluje stosunki majątkowe osób pozostających w związku nieformalnym?

W przeciwieństwie do małżonków, których dotyczą małżeńskie ustroje mająt-kowe (a więc w pierwszej kolejności tzw. wspólność ustawowa albo też ustalony przez nich ustrój umowny, bądź wreszcie przymusowy ustrój rozdzielności mająt-kowej), dla konkubentów nie zostało przewidziane jakiekolwiek osobne unormo-wanie co do tego, jak mają się układać ich relacje finansowe lub szerzej – majątko-we. Z tego powodu w rachubę wchodzą tu przepisy ogólne, a zwłaszcza te, które mówią o współwłasności w częściach ułamkowych. Oczywiście, każda z osób pozo-stających w nieformalnym związku zachowuje prawo do swobodnego dysponowa-nia własnym majątkiem. Jeśli z kolei obie osoby będą stronami umowy sprzedaży (przykładowo – gdy na tej drodze nabędą mieszkanie, samochód albo inny przed-miot), to powstanie między nim współwłasność. W takim wypadku mają one prawo niezależnie od siebie rozporządzać przypadającymi im udziałami, ale w poważniej-

II. Rodzina

74

Codziennik prawny

szych kwestiach, mających znaczenie dla rzeczy objętej współwłasnością jako dla jednej całości (w tym w razie zamiaru zbycia takiej rzeczy wspólnej), muszą się już ze sobą konsultować. Ponadto konkubenci są w takiej sytuacji na równi uprawnieni do korzystania z danej rzeczy i czerpania z niej przychodów, a zwłaszcza pobiera-nia jej płodów naturalnych (o ile owa rzecz takie płody w ogóle przynosi) oraz do-chodów przysługujących właścicielowi na podstawie określonego stosunku praw-nego (jak chociażby czynszu z tytułu najmu lub dzierżawy).

Wspólne pożycie dwojga osób może rodzić określone konsekwencje prawne. Osoba, która pozostawała w nieformalnym związku, może żądać renty alimenta-cyjnej od osoby trzeciej, która spowodowała śmierć partnera, jeśli partner ten przed śmiercią dobrowolnie i stale dostarczał drugiemu środków utrzymania – jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Z kolei osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą, wstępuje po jego śmierci w stosunek najmu lokalu.

Ponieważ do istoty związku wolnego należy to, że do jego zawiązania nie docho-dzi w uznany przez państwo sposób (tzn. formalnie), również dla zakończenia jego bytu nie jest potrzebna żadna sankcja prawna. Wystarczy zatem, że konkubenci po-dejmą decyzję o rozstaniu i nie muszą już szukać żadnego potwierdzenia czy przy-zwolenia w tym zakresie

Największe trudności powstają wówczas, gdy partnerzy postanawiają się roz-stać, a w trakcie trwania związku zgromadzili określony majątek. Konieczne jest wówczas dokonanie szczegółowych rozliczeń.

Ze względu na to, że prawo nie reguluje ich statusu oraz że niedopuszczalne jest stosowanie do nich przepisów dotyczących stosunków majątkowych wynikających z zawarcia małżeństwa, konieczne jest poszukiwanie podstaw rozliczeń w obrębie prawa cywilnego. Wymaga to każdorazowo uwzględnienia konkretnych okoliczno-ści sprawy oraz specyfiki wynikającej ze splotu stosunków osobisto-majątkowych, ukształtowanych w ramach danego związku.

W ramach osobisto-majątkowej wspólnoty partnerów, niebędącej wspólno-tą w znaczeniu prawnym, możliwe jest regulowanie określonych kwestii w drodze czynności prawnych, w tym umów. Przysporzenia w ramach takiego związku mogą też następować bez umowy i mieć charakter odpłatny lub nieodpłatny. Nie jest wy-kluczone powstanie współwłasności określonych składników majątkowych. Roz-liczenia takie mogą też przybierać postać rozliczeń wyrównawczych, związanych z przyczynieniem się przez jednego z członków nieformalnej wspólnoty osobisto-majątkowej do powiększenia majątku drugiego z nich. Jeżeli wspólna aktywność uczestników takiego związku, ze względu na brak wymaganych przez prawo prze-słanek, nie doprowadziła do wspólności określonych przedmiotów majątkowych,

75


wzajemne rozliczenia mogą być dokonane na podstawie przepisów o bezpodstaw-nym wzbogaceniu, o rozliczeniu nakładów i wydatków na cudzą rzecz.


70. Czy osoby pozostające w związku nieformalnym mogą dziedziczyć po sobie?

Jeżeli jedna z osób żyjących w wolnym związku umrze nie pozostawiając testa-mentu, to jej konkubent nie zostanie jej spadkobiercą. Przepisy ustawy nie zaliczają bowiem takich osób do kręgu uprawnionych do dziedziczenia z mocy samego pra-wa (tzn. według tzw. porządku ustawowego). Pewnym wyjściem z tej sytuacji jest jednakże zapewnienie drugiej osobie możliwości dziedziczenia: można ustanowić się nawzajem swoimi jedynymi spadkobiercami.


71. Czy są prawne regulacje związków osób tej samej płci?

Przewidziana w art. 18 Konstytucji ochrona małżeństwa oznacza, że prawnie zalegalizowany związek kobiety i mężczyzny pozostaje pod ochroną i opieką Rzecz-pospolitej Polskiej. Ochrona małżeństwa przejawia się między innymi w tym, że do innych związków nie stosuje się skutków prawnych wynikających z zawarcia mał-żeństwa oraz że nie dopuszcza się takiej interpretacji i stosowania przepisów, któ-re prowadziłyby do zrównania pod względem prawnym małżeństwa i innych form pożycia.

Do związków osób tej samej płci można odpowiednio odnieść uwagi zawarte w punktach 69 i 70.


II. Rodzina

76

Codziennik prawny

7. Przemoc w rodzinie

72. Jak prawo odnosi się do przemocy w rodzinie?

Przemoc w rodzinie oznacza jednorazowe albo powtarzające się umyślne działa-nie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny (czyli osób najbliższych, wymienionych w art. 115 § 1 Kodeksu karnego), a także innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, niety-kalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fi-zycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

„Przemoc w rodzinie” jest wyrażeniem sugerującym, że do opisanych wyżej za-chowań może dochodzić wyłącznie w rodzinie. Tymczasem jej ofiarami mogą paść osoby niebędące członkiem rodziny sprawcy, ale za to połączone z nim tzw. „sto-sunkiem zależności” (np. student wynajmujący mieszkanie razem z innym studen-tem-sprawcą przemocy, jest zależny od niego, gdy nie ma możliwości zamieszkania gdzie indziej i nie stać go na samodzielne wynajęcie mieszkania) i niepotrafiące sa-modzielnie przeciwstawić się aktom agresji lub psychicznemu dręczeniu (nie cho-dzi o fizyczną możliwość odparcia ataku, ale niemożliwość wywarcia na sprawcę takiego wypływu, by już więcej nie podejmował krzywdzących inne osoby zacho-

77


wań). Dlatego w Kodeksie karnym zamiast przestępstwa „przemocy w rodzinie”, znajdujemy wyrażenie ogólniejsze, czyli przestępstwo „znęcania się”.

Przestępstwa tego typu są ścigane z urzędu. Zgodnie z art. 207 § 1 k.k., kto znę-ca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz.1493) oraz Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie uchwalony na jej podstawie.

73. Czy wszystkie przejawy przemocy w rodzinie wyczerpują się w defi nicji przestępstwa znęcania?

Postępowanie osób znęcających się wymyka się często wyobraźni osób tworzą-cych przepisy kodeksu karnego i stosującym je przedstawicielom organów wymiaru sprawiedliwości. Przykładowo rodzic dziecka dokonując samouszkodzenia lub pró-by samobójczej, może nie działać w celu skrzywdzenia samego siebie, ale psychicz-nego udręczenia swej małoletniej ofiary, która nie potrafi jeszcze rozpoznać w jego zachowaniu sadystycznej manipulacji.

Część czynów osób znęcających się jest zatem kwalifikowana oddzielnie mimo, że mogą być popełniane w tym samym celu, co znęcanie np. zgwałcenie, wykorzy-stanie seksualne osoby poniżej 15 roku życia i kazirodztwo, uchylanie się od obo-wiązku utrzymywania osób od siebie zależnych finansowo z mocy ustawy lub na podstawie wyroku sądu, oskarżanie m.in. przed urzędem skarbowym czy praco-dawcą o popełnienie przestępstwa skarbowego czy przewinienia dyscyplinarnego, pomawianie osoby w celu poniżenia jej w opinii innych osób. Znęcający się mogą również popełniać pozornie wyłącznie wykroczenia np. zakłócać spoczynek nocny swojemu współmałżonkowi, hałasując pod oknem śpiącej osoby, złośliwie ją niepo-koić, zmuszać swoje dziecko czy inną osobę od siebie zależną do żebrania, szczuć tę osobę psem. Co więcej, może działać w sposób, który uniemożliwia ukaranie go z perspektywy przepisów Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń, np. sprawca zmienia zamki w drzwiach wspólnie zajmowanego domu/mieszkania i „zapomina” przekazać nowego kompletu kluczy swojej ofierze.

II. Rodzina

78

Codziennik prawny

Kwalifikowanie oddzielnie każdego zachowania sprawcy znęcania może dopro-wadzić do umorzenia sprawy lub skierowania jej na niewłaściwy tor. Ważne jest za-tem, aby osoba składająca zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa szczegółowo opisywała zachowania sprawcy i nie dokonywała samodzielnej kwalifikacji praw-nej czynu. Wiedzę o niej należy zachować do ewentualnej kontroli działania orga-nów ścigania pod kątem prawidłowej oceny czynu, np. w wystąpieniu do prokura-tury okręgowej podczas toczącego się postępowania przygotowawczego czy już na etapie ewentualnego zażalenia na umorzenie postępowanie.

Znęcaniu się mogą towarzyszyć też czyny niemające na celu udręczenia ofiary, ale uniknięcie odpowiedzialności karnej. Sprawca może prosić o interwencję Po-licji i składać zawiadomienia o popełnieniu przez pokrzywdzonego różnych prze-stępstw (w tym również znęcania). Ma to na celu stworzenie materiału świadczą-cego o niewiarygodności pokrzywdzonego. Sprawca może również grozić swojej ofierze np. pozbawieniem życia, aby zmusić ją do nieskładania zeznań. Może rów-nież składać fałszywe zeznania jako świadek. Czyny takie są przestępstwami.


74. Co należy zrobić, gdy staniemy się ofi arami lub jesteśmy świadkami znęcania?

Najbardziej pożądana jest taka reakcja, która ma na celu przerwanie przemocy, ukaranie sprawcy i poprawę jego postępowania.

Podstawą wszczęcia działań w sprawie dotyczącej znęcania może być zarówno zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, złożone przez samą ofiarę znęcania (np. w najbliższym komisariacie Policji) czy też świadka (np. sąsiadkę), jak i własna inicjatywa organów ścigania (Policji, która podczas interwencji, na ogół wywołanej telefoniczną prośbą o pomoc, stwierdza, że w danym domu dochodzi do znęcania).

Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa znęcania (i w ogóle – przestępstwa ściganego z urzędu), ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym pro-kuratora lub Policję.

Zawiadomienie można złożyć w najbliższym komisariacie Policji, można wysłać pisemne powiadomienie do prokuratury. O swoich podejrzeniach można też powia-domić anonimowo.

Szczególny obowiązek powiadomienia o popełnieniu czy podejrzeniu popełnie-nia przestępstwa znęcania spoczywa na instytucjach, w tym urzędnikach i funkcjo-

79


nariuszach służb publicznych, którzy podczas swojej pracy dowiedzieli się o popeł-nieniu tego przestępstwa.

Znęcanie się jest czynem ściganym z urzędu, co oznacza, że wszczęcie działań przez Policję i Prokuraturę nie jest zależne od złożenia formalnego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa przez ofiarę, a kontynuowanie postępowania karnego nie może być uzależnione od jej woli.

W przypadku, gdy aktom przemocy towarzyszy picie alkoholu, należy powia-domić gminną komisję rozwiązywania problemów alkoholowych, która powinna m.in.:– przeprowadzić dokładne rozeznanie sytuacji (wywiad środowiskowy);– wezwać osobę nadużywająca alkoholu i stosującą przemoc na rozmowę ostrze-

gawczą, informującą o prawnych konsekwencjach stosowania przemocy wobec bliskich;

– udzielić wsparcia socjalnego, psychologicznego, prawnego osobom poszkodo-wanym;

– poinformować członków rodzin o możliwościach szukania pomocy w zakresie problemów alkoholowych i przemocy domowej;

– wnioskować do sądu rejonowego o zastosowanie wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).

75. Do kogo można się zwrócić w przypadku zetknięcia się z przemocą w rodzinie?

Rozmaite instytucje są zobowiązane do przeciwdziałania przemocy w rodzinie i reagowania w sytuacji, gdy do niej już doszło. Nie wszystkie jednak instytucje za-angażowane w walkę z przemocą w rodzinie zajmują się działaniem w sprawach in-dywidualnych.

Zadania wynikające z przepisów ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzi-nie są realizowane przy pomocy Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.

Wszelkie instytucje w przypadku stwierdzenia bądź podejrzenia popełnienia przestępstwa znęcania, powinny powiadomić organy ścigania i wnioskować o obję-cie rodziny działaniami zgodnie z ich kompetencjami. Nie zwalnia to samych insty-

II. Rodzina

80

Codziennik prawny

tucji z obowiązku prowadzenia działań dotyczących przemocy domowej we włas-nym zakresie, zgodnie ze swoimi kompetencjami i możliwościami, a w przypadku ich braku – poszukiwania i powiadamiania innych instytucji (dotyczy również or-ganizacji pozarządowych) o potrzebie udzielenia pomocy czy wszczęcia działań (np. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej powiadamia Gminną Komisję Rozwiązy-wania Problemów Alkoholowych w przypadku, gdy stwierdzi, że przemocy towa-rzyszy nadużywanie alkoholu przez sprawcę). W niektórych gminach w tym celu tworzone są zespoły interdyscyplinarne (tzw. lokalne koalicje przeciwdziałające przemocy w rodzinie), w których działają przedstawiciele wybranych instytucji, mogących zetknąć się z przemocą.

Na terenie Polski działa też Ogólnopolskie Porozumienie Osób, Organizacji i In-stytucji Pomagających Ofiarom Przemocy „Niebieska Linia”. Skupia ono osoby i in-stytucje, które popierają program przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a w szcze-gólności służby społeczne, wymiar sprawiedliwości, dziennikarzy oraz ludzi dobrej woli, którzy się przeciwstawiają przemocy domowej i współdziałają w udzielaniu pomocy osobom pokrzywdzonym. Aby uzyskać szczegółowe informacje o usługach tej sieci można zadzwonić tel. 22 823 96 64 lub skorzystać z informacji zamieszczo-nych na stronie internetowej www.niebieskalinia.pl

W Polsce powstaje coraz więcej organizacji pomagających ofiarom przemocy w rodzinie, zarówno o zasięgu lokalnym, jak i ogólnopolskim (np. Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia). Informacja o działalno-ści lokalnych organizacji pozarządowych powinna być dostępna w każdej gminie, w przychodni, poradni, szkole, komisariacie. Aby znaleźć właściwą swojemu miej-scu zamieszkania organizację pozarządową, można skorzystać m.in. z tzw. wyszu-kiwarki pomocy prowadzonej przez Rzecznika Praw Obywatelskich www.pomoc.rpo.gov.pl

Zakres usług świadczonych przez organizacje pozarządowe dla ofiar przemocy domowej zależy od samych organizacji. Organizacje pozarządowe mogą prowadzić m.in. telefony zaufania, schroniska, hostele, świetlice dla dzieci.

W ramach swojej działalności oferują głównie:– pomoc psychologiczną, w grupie i kontakcie indywidualnym;– pomoc prawną, w tym pisanie pozwów, wniosków;– pomoc materialną;– pilotowanie przypadków;– pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i innych.

Organizacje pozarządowe mogą wspierać ofiary znęcania w toku całego postę-powania karnego i wstępować do niego na etapie sądowym, stając się tym samym istotnym obok prokuratora partnerem dla ofiary przestępstwa w procesie.

81


Nie zawsze swoje usługi świadczą bezpłatnie. Na ogół jednak organizacje ko-rzystają ze środków publicznych (w ramach realizowania konkretnych programów) czy nawiązek. Wówczas oferowane usługi są tańsze lub nie są odpłatne.

76. Czego można wymagać od Policji i innych instytucji w przypadku zawiadomienia o przypadku znęcania?

Osoby wzywające Policję w przypadku znęcania mają prawo do: – uzyskania od policjantów zapewnienia doraźnego bezpieczeństwa (np. poprzez

zatrzymanie sprawcy i wywiezienie go do policyjnej izby zatrzymań);– uzyskania od policjantów zapewnienia pomocy lekarskiej (np. wezwania pogo-

towia ratunkowego);– uzyskania informacji, kto przyjechał na wezwanie (numery identyfi kacyjne poli-

cjantów, nazwa i siedziba jednostki), aby np. w przyszłości móc ich wskazać jako świadków przemocy;

– wypełnienia przez interweniujących policjantów formularza tzw. Niebieskiej Karty, czyli dokumentu, w którym opisane są w formie tabelek szczegóły zastanej sytuacji (np. które z zastanych osób są pokrzywdzonymi, czy mają obrażenia, czy zgłaszają, że znęcanie przybiera formę psychiczną, jakie czyny towarzyszą znęca-niu np. przemoc seksualna, jak zachowuje się sprawca podczas interwencji itd.).Niebieska Karta następnie jest przekazywana dzielnicowemu, który ma obowią-zek prowadzić dalszą dokumentację w jej zakresie, w tym zbierać informacje od sąsiadów i z bezpośredniego kontaktu z daną rodziną o sytuacji, jaka ma miej-sce w domu. Karta jest również przekazywana lokalnemu ośrodkowi pomocy społecznej. Uwaga! Dokument tzw. Niebieskiej Karty jest narzędziem działania w procedurze obligującej instytucje pomagające ofi arom przemocy do wzajem-nej współpracy w celu udzielenia kompleksowej pomocy rodzinie. W toku po-stępowania karnego Karta jest ważnym źródłem dowodowym, dlatego powinna znaleźć się w aktach sprawy karnej, co więcej – może stanowić podstawę do wsz-częcia działań w sprawie karnej z urzędu, w przypadku braku zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa znęcania;

– uzyskania informacji o instytucjach i organizacjach, mogących udzielić pomocy będącej poza zakresem możliwości Policji.

Interweniujący policjanci mogą nadto przeprowadzić, jeżeli sytuacja na to po-zwala, rozmowę pouczającą ze sprawcą przemocy domowej. Jeżeli na miejscu zda-rzenia obecne są dzieci, w sytuacji, gdy grozi im bezpośrednie niebezpieczeństwo lub pozostawienie bez opieki, policjant podejmuje decyzję o zabraniu dzieci i po-wierza je opiece kogoś z rodziny, a gdy jest to niemożliwe, opiece placówki opie-kuńczo-wychowawczej. Prawo dopuszcza możliwość udzielenia pomocy dzieciom

II. Rodzina

82

Codziennik prawny

przez osoby lub instytucje wbrew woli rodziców lub opiekunów będących w stanie nietrzeźwym.

Po interwencji domowej, podczas której założona została tzw. Niebieska Karta, przepisy zobowiązują funkcjonariusza Policji – dzielnicowego do:– niezwłocznego podjęcia (do 7 dni) kontaktu z rodziną, w której wystąpiła prze-

moc – w celu bliższego rozpoznania sytuacji i zorientowania się w potrzebach rodziny;

– systematycznego (co najmniej raz w miesiącu) wizytowania rodziny w celu sprawdzenia stanu bezpieczeństwa domowników i zachowania sprawcy; wszyst-kie kontakty z rodziną powinny być dokumentowane w formie notatki urzędo-wej;

– podejmowania działań prewencyjnych wobec sprawców przemocy;– nawiązania współpracy z instytucjami i organizacjami zajmującymi się udziela-

niem wsparcia i pomocy osobom doświadczającym przemocy.

Dzielnicowy powinien realizować takie postępowanie do momentu rozwiązania problemu, tzn. uznania, na podstawie posiadanej dokumentacji i uzyskanych infor-macji, że przemoc w rodzinie ustała.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 29 lipca o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 ze zm.)Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 lipca 2006 r. w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne osrodki wsparcia dla ofi ar przemocy w rodzinie, a także szczegółowych kierunków prowadzenia od-działywań korekcyjno-edukacyjnych (Dz.U. Nr 127, poz. 890).

77. Jakiej pomocy społecznej może oczekiwać osoba dotknięta przemocą w rodzinie?

Celem działania pomocy społecznej jest umożliwienie osobom i rodzinom prze-zwyciężenia trudnych sytuacji życiowych, których same nie są w stanie pokonać, a także zapobieganie powstawaniu tych sytuacji. Pomoc społeczna jest udzielania m.in. w przypadku przemocy w rodzinie, która powoduje zaburzenia funkcjono-wania rodziny lub jest konsekwencją dysfunkcji o innym podłożu, będących rów-nież w zainteresowaniu pomocy społecznej (np. ubóstwa, uzależnień czy bezrad-ności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych). W strukturach lokalnych działają Miejskie lub Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej, w ramach których mogą działać np. punkty informacyjne, ośrodki pomocy, grupy wsparcia dla ofiar przemocy do-mowej, świetlice dla dzieci.

83


Bezpośrednią pomocą rodzinom i osobom potrzebującym zajmują się pracowni-cy socjalni działający zgodnie z ustaloną rejonizacją.

Każda osoba będąca w trudnej sytuacji życiowej, również osoba z problemem przemocy, może zwrócić się o pomoc do pracownika socjalnego, który:– przeprowadza wywiad środowiskowy umożliwiający diagnozę sytuacji rodziny

lub osoby i w przypadku stwierdzenia przemocy w rodzinie wypełnia formularz „Pomoc Społeczna – Niebieska Karta”;

– w sytuacji, kiedy istnieje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia dziecka, odbiera dziecko z rodziny i umieszcza je w rodzinie zastępczej lub w całodobo-wej placówce opiekuńczo-wychowawczej;

– przygotowuje wszechstronny plan pomocy;– monitoruje efekty podjętych działań;– pomaga w załatwianiu spraw urzędowych i innych ważnych spraw bytowych;– udziela szeroko rozumianego poradnictwa, np. prawnego, psychologicznego lub

wskazuje miejsca, gdzie można uzyskać taką pomoc;– udziela informacji o przysługujących świadczeniach i formach pomocy (m.in.

możliwości udziału w mediacji, terapii czy treningach umiejętności radzenia so-bie w konfl ikcie).

W uzasadnionych przypadkach z pomocy społecznej może być m.in.: – udzielona pomoc fi nansowa w formie zasiłków stałych, okresowych, celowych; – udzielona pomoc rzeczowa np. przekazanie odzieży, żywności;– udzielone zasiłki i pożyczki na ekonomiczne usamodzielnienie się.

Szerzej zobacz rozdział IX Świadczenia społeczne.

Formularz „Pomoc Społeczna – Niebieska Karta” zawiera informacje podobne do tych, które zawarte są w formularzu wypełnianym przez Policję. Zawiera nad-to pytania dotyczące korzystania z pomocy instytucjonalnej – Policji, prokuratury, sądu, innych instytucji oraz rezultatów uzyskania pomocy. Zawiera również ocenę sytuacji, sporządzoną przez pracownika socjalnego na podstawie zebranych infor-macji oraz plan działań na rzecz rodziny.

Wypełnienie formularza „Niebieska Karta” wymaga od pracownika socjalne-go podjęcia działań zmierzających do pomocy rodzinie (odnotowywanych również w formularzu), takich jak: udzielanie wsparcia, poradnictwo, motywowanie rodzi-ny do zmiany sytuacji, podejmowanie interwencji, nawiązywanie współpracy z in-stytucjami i organizacjami mogącymi współuczestniczyć w procesie pomagania.

Należy zaznaczyć, że osobom dotkniętym przemocą udziela się świadczeń z pomocy społecznej przede wszystkim w formie poradnictwa (psychologicz-nego i prawnego) oraz interwencji kryzysowej, w tym interwencji polegającej na udzieleniu schronienia mającego na celu oddzielenie od sprawcy przemocy po-

II. Rodzina

84

Codziennik prawny

przez umieszczenie w specjalistycznym ośrodku wsparcia (np. domu dla matek z dziećmi).

Warto jednak podnieść, że to nie pokrzywdzeni powinni uciekać z domu, w oba-wie przed dalszą agresją, ale wspólnie zajmowany lokal powinien opuścić sprawca (niezależnie od etapu postępowania karnego i jego tytułu prawnego do lokalu pod-legającego opuszczeniu).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego (Dz.U. Nr 77, poz. 672).

78. Jakiej pomocy zdrowotnej może oczekiwać osoba dotknięta przemocą w rodzinie?

Głównym zadaniem służby zdrowia jest ochrona zdrowia pacjenta. Ponie-waż znęcaniu często towarzyszą wyraźne uszkodzenia fizyczne (tzw. uszkodzenia zdrowia somatycznego) i uszkodzenia zdrowia psychicznego (występuje tzw. ze-spół stresu pourazowego), działania służby zdrowia w sytuacji znęcania się są nie-odzowne. W pomocy ofiarom przemocy domowej, oprócz zadań podstawowych, ta-kich jak np. udzielenie pomocy medycznej, istotne jest:

– rozpoznanie sygnałów świadczących o występowaniu przemocy, szczególnie gdy ofi ary bądź świadkowie próbują to ukryć oraz umiejętność przeprowadzenia rozmowy umożliwiającej rozpoznanie form przemocy i częstotliwości jej wystę-powania;

– wystawienie na prośbę poszkodowanych zaświadczenia lekarskiego o stwier-dzonych obrażeniach ew. udostępnienie kopii z karty pacjenta, w której opisane zostały obrażenia (opis przez lekarza POZ jest bezpłatny, kosztować może wy-łącznie wykonanie ksero, ale i temu można zaradzić wskazując w złożonych ze-znaniach, że dokumentacja ta jest dostępna w danej przychodni – to prokuratura sama wystąpi o jej udostępnienie, nie obciążając kosztami tej operacji pokrzyw-dzonego przestępstwem).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).

85


79. Co robić, kiedy znęcanie trwa, mimo zawiadomienia o znęcaniu właściwych organów władzy publicznej?

Organy ścigania mają obowiązek przerwać przestępstwo.

Poza przepisami Kodeksu postępowania karnego, odnoszącymi się do zatrzy-mania i środków zapobiegawczych, zgodnie z Zarządzeniem nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związki z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebie-skie Karty”, Policjant ma obowiązek podjęcia w razie potrzeby innych niezbędnych czynności zapewniających ochronę życia, zdrowia i mienia osób będących ofiarami przemocy, włącznie z zastosowaniem, na podstawie odrębnych przepisów, wobec sprawcy przemocy środków przymusu bezpośredniego i zatrzymania.

Policja może zatem zatrzymać sprawcę i umieścić go najpierw w policyjnej iz-bie zatrzymań, a następnie wystąpić do prokuratora w sprawie skierowania do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie, który powinien być przekazany do sądu w cią-gu 48 godzin od chwili zatrzymania.

Nie zawsze jednak zachowanie sprawcy w obecności funkcjonariuszy Policji daje ku temu podstawy. W takiej sytuacji o problemie dalszej przemocy należy powiado-mić prokuratora nadzorującego postępowanie przygotowawcze lub złożyć wniosek o zastosowanie środka zapobiegawczego.

Zaznaczyć należy, że środki zapobiegawcze (do których, poza tymczasowym aresztowaniem, należy m.in. zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego i kontaktu z nim, tzw. warunkowy dozór Policji połączony z nakazem opuszczenia przez po-dejrzanego wspólnie zajmowanego ze sprawcą lokalu), mogą być zastosowane wy-łącznie po postawieniu zarzutów sprawcy. Decyzja w tym zakresie może być jednak błyskawiczna. Już w chwili wszczęcia śledztwa mogą istnieć dane uzasadniają do-statecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba, co pozwala na postawie-nie jej formalnego zarzutu popełnienia przestępstwa.


roz-II.indd 85 2009-08-12 10:21:36

II. Rodzina

86

Codziennik prawny

80. Jak zareagować, gdy znęcaniu towarzyszą inne, negatywne zachowania sprawcy?

Znęcanie przybiera różną formę, często wyrafinowaną i umykającą uwadze or-ganom postępowania karnego. Przykładowo niemal standardowym zachowaniem sprawcy jest wymiana zamków w drzwiach domu, o której „zapomina” powiedzieć swoim ofiarom.

Jeżeli pokrzywdzony jest właścicielem bądź współwłaścicielem mieszkania, może natychmiast otworzyć zamki przy pomocy ślusarza, do czego podstawę praw-ną dają przepisy o tzw. dozwolonej samopomocy.

Można prosić o asystę funkcjonariuszy Policji, którzy powinni, wobec zgłoszonej sprawy dotyczącej znęcania zadbać, aby nie doszło przy tej okazji do naruszenia po-rządku publicznego.

Posiadanie i jego ochrona podlega unormowaniom Kodeksu cywilnego. Jeżeli nie zdecydowaliśmy się na natychmiastowe otwarcie drzwi do domu za pomocą ślu-sarza, swoich roszczeń możemy dochodzić na zasadach określonych w przepisach Kodeksu cywilnego. Prawomocny wyrok sądowy wydany w sprawie naruszenia po-siadania umożliwi wyegzekwowanie przez komornika sądowego – w sposób prze-widziany prawem – przywrócenia naruszonego posiadania.


81. Na czym polega interwencja kryzysowa?

Interwencja kryzysowa stanowi zespół działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin, w tym dotkniętych przemocą, w celu zapobiegania lub zapobiegania po-głębianiu się występujących dysfunkcji (tzn. nieprawidłowości). Interwencją kryzy-sową obejmuje się osoby i rodziny bez względu na posiadany dochód. Zaliczana jest do świadczeń niepieniężnych z pomocy społecznej.

W ramach interwencji kryzysowej udziela się w szczególności poradnictwa specja-listycznego, pomocy terapeutycznej oraz schronienia dostępnego przez całą dobę.

Matki z małoletnimi dziećmi oraz kobiety w ciąży dotknięte przemocą lub znaj-dujące się w innej sytuacji kryzysowej mogą w ramach interwencji kryzysowej zna-leźć schronienie i wsparcie w domach dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży. Do tych domów mogą być również przyjmowani ojcowie z małoletnimi dziećmi albo inne osoby sprawujące opiekę prawną nad dziećmi.

87


Rolą ośrodków interwencji kryzysowej jest udzielanie wsparcia osobom będą-cym w trudnych emocjonalnie sytuacjach, wywołanych kryzysami rodzinnymi, trudnościami wychowawczymi, problemami psychospołecznymi (brak środków fi-nansowych, bezrobocie, przemoc w rodzinie, nadużywanie alkoholu), kłopotami emocjonalnymi (lęki, poczucie osamotnienia). Interwencje kryzysowe, podejmo-wane przez ośrodki, polegają w szczególności na udzieleniu wsparcia osobie lub ro-dzinie dotkniętej traumatycznym wydarzeniem. Pomoc ma na celu poszukiwanie metod pozwalających przezwyciężyć trudną sytuację.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 8 marca 2005 r. w sprawie domów dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży (Dz.U. Nr 43, poz. 418).

89

III. Edukacja

Nauczanie powinno sprzyjać pełnemu rozwojowi osobowości oraz poszanowa-niu praw innych członków społeczeństwa. W tym też duchu ukształtowany jest pol-ski system edukacji.

Zgodnie z Konstytucją, do podstawowych praw człowieka zalicza się prawo do nauki. Konstytucja gwarantuje każdemu prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych, za wyjątkiem odpłatności niektórych usług edukacyjnych w publicz-nych szkołach wyższych, możliwość wyboru szkoły przez rodziców dla swoich dzie-ci oraz swobodę zakładania szkół. Gwarancja bezpłatnej nauki w publicznej szkole wyższej nie może być jednak rozumiana jako absolutna i nieograniczona. Dostęp do bezpłatnych studiów w publicznej szkole wyższej musi być więc z natury rzeczy li-mitowany, uwzględniać realne możliwości finansów publicznych państwa.

Jednocześnie konstytucyjnym wymogiem nałożonym na władze publiczne jest zapewnienie szerokiego dostępu do wykształcenia. Ma temu służyć obowiązek two-rzenia i wspierania indywidualnych systemów pomocy finansowej oraz organiza-cyjnej dla uczniów i studentów.

III. Edukacja

90

Codziennik prawny

1. Żłobki i przedszkole

82. Od kiedy następuje objęcie obowiązkiem przedszkolnym?

Do chwili obecnej obowiązek przedszkolny rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy sześć lat. Dzieci w wieku lat sześciu są obowiązane do odbycia rocznego przygotowania przedszkol-nego. Planowana zmiana obowiązujących w tym zakresie przepisów spowoduje jed-nak obniżenie wieku obowiązkowego nauczania. Po wprowadzeniu uchwalonych zmian przygotowanie przedszkolne będą mogły odbyć dzieci w wieku lat pięciu, na-tomiast od roku 2012 obowiązek przedszkolny obejmie wszystkie pięciolatki. Usta-wa przewiduje dwie możliwe formy realizacji obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego: w przedszkolu lub w oddziale przedszkolnym szkoły podstawo-wej. Każda z tych form jest równouprawniona, a wybór pomiędzy nimi przysługuje co do zasady rodzicom dziecka. W szczególnych przypadkach dyrektor szkoły może zezwolić na spełnienie przez dziecko obowiązku przedszkolnego poza przedszko-lem albo oddziałem przedszkolnym.

Należy zwrócić uwagę, że wcześniejsze podjęcie spełniania przez dziecko sze-ścioletnie obowiązku szkolnego zwalnia je z obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego.

91

Codziennik prawnyIII. Edukacja

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).

2. Szkoła

83. Na czym polega obowiązek szkolny?

W myśl obowiązujących przepisów nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia. Prawo do nauki – rozumiane jako możliwość zdobywania wiedzy – uznano za na tyle istotne, że nadano mu równocześnie postać powszechnego obo-wiązku, kierowanego zarówno do osób uprawnionych (dzieci i młodzież), jak rów-nież do ich rodziców i prawnych opiekunów.

Charakter obowiązku szkolnego określa się mianem ciągłego lub trwałego, co oznacza, że do jego spełnienia nie wystarczy zgłoszenie dziecka do szkoły. Obowią-zek szkolny polega przede wszystkim na uczęszczaniu na zajęcia w szkole określo-nego typu (szkoły podstawowe i gimnazjalne).

Obowiązek szkolny dziecka rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat (po zmianie przepisów odpo-

III. Edukacja

92

Codziennik prawny

wiednio 6 lat), oraz trwa do ukończenia gimnazjum, nie dłużej jednak niż do ukoń-czenia 18 roku życia. Na wniosek rodziców dziecka naukę w szkole podstawowej może także rozpocząć dziecko, które przed dniem 1 września kończy 6 lat (po zmia-nie odpowiednio 5 lat), jeżeli wykazuje psychofizyczną dojrzałość do podjęcia na-uki szkolnej. W przypadkach uzasadnionych ważnymi przyczynami rozpoczęcie spełniania przez dziecko obowiązku szkolnego może być odroczone, nie dłużej jed-nak niż o jeden rok.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).

84. Jakie są podstawowe prawa i obowiązki uczniów?

Ustawa o systemie oświaty za podstawowe prawa uczniów uznaje:– prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i sta-

wianymi wymaganiami;– prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;– prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych

proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;

– prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;– prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz roz-

rywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem;

– prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu.

Zgodnie z ustawą o systemie oświaty, samorząd uczniowski może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły, w szczególności dotyczących realizacji podstawo-wych praw uczniów. Może wypowiadać się także w kwestiach, które reguluje statut szkoły – w tym dotyczących zasad usprawiedliwiania nieobecności w szkole przez pełnoletnich uczniów.

W gimnazjach oraz w szkołach ponadgimnazjalnych samorząd uczniowski może wnioskować do dyrektora szkoły o utworzenie rady szkoły. W skład rady szkoły mogą wchodzić uczniowie wybrani przez ogół uczniów (z wyłączeniem szkół pod-stawowych).

93


Podstawowym obowiązkiem uczniów jest przestrzeganie przepisów obowiązu-jących w szkole, do której uczęszczają. Istotne znaczenie ma tutaj statut szkoły, on bowiem – obok praw – określa obowiązki ucznia w zakresie:– udziału w zajęciach edukacyjnych, przygotowywania się do nich oraz właściwe-

go zachowania w ich trakcie;– usprawiedliwiania, w określonym terminie i formie, nieobecności na zajęciach

edukacyjnych;– dbania o schludny wygląd oraz noszenia odpowiedniego stroju;– warunków korzystania z telefonów komórkowych i innych urządzeń elektronicz-

nych na terenie szkoły;– właściwego zachowania wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły oraz

pozostałych uczniów.

Przepisy statutu szkoły muszą być oczywiście zgodne z powszechnie obowiązu-jącymi przepisami prawa.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfi kowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. Nr 83, poz. 562 ze zm.).

85. Czy pełnoletni uczeń może sam usprawiedliwiać nieobecność w szkole?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami władza rodzicielska trwa do pełnoletno-ści, którą osiąga się w wieku lat 18. W wieku 18 lat dziecko osiąga pełną zdolność do czynności prawnych. Zatem rodzice, nawet gdyby chcieli taką osobę reprezen-tować przed organami publicznymi, to bez odpowiedniego upoważnienia nie mają do tego prawa. Pełnoletni uczeń samodzielnie już decyduje o swoim postępowaniu, w tym o obecności w szkole, tym bardziej, iż obowiązek szkolny trwa do ukończe-nia 18 lat.

Młodzież w wieku obowiązkowego nauczania, jak również uczniowie dobro-wolnie kontynuujący naukę w danej szkole lub placówce oświatowej, a także dyrek-cja szkoły oraz grono pedagogiczne mają obowiązek stosować się do zasad określo-nych w statucie szkoły. Statut szkoły określa obowiązki ucznia, w tym m.in. sposób usprawiedliwiania, w określonym terminie i formie, nieobecności na zajęciach edu-kacyjnych. Oznacza to, że sposób i forma usprawiedliwiania nieobecności w szkole

III. Edukacja

94

Codziennik prawny

nie może być arbitralną decyzją wychowawcy danej klasy, ale musi być uregulowa-na w statucie szkoły. Można sobie wyobrazić, że szkoła określi w statucie termin do złożenia wniosku o usprawiedliwienie godzin nieobecnych, formę takiego wniosku, a nawet zastrzeże, że dla usprawiedliwienia godzin nieobecnych wymagana jest forma zwolnienia lekarskiego. Statut szkoły nie może jednak naruszać obowiązują-cych przepisów prawa.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramo-wych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 61, poz. 624 ze zm.).

86. Co zobowiązane są zapewniać uczniom szkoły i inne placówki oświatowe?

Zgodnie z ustawą o systemie oświaty, szkoły i placówki oświatowe powinny za-pewnić uczniom m.in.:

– dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofi zycz-nych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedago-gicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;

– możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami;

– opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zin-dywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz za-jęć rewalidacyjnych;

– opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianie realizo-wania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie;

– utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach;

– opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej;– dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy;– kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu

uczestnictwu w życiu gospodarczym;– przygotowywanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia;

95


– warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania czasu wolnego.

Szkoły i placówki publiczne mają obowiązek umożliwić uczniom podtrzymywa-nie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczegól-ności naukę języka oraz własnej historii i kultury.

Uczniowie mają prawo do działania w funkcjonujących na terenie szkoły organi-zacjach i stowarzyszeniach. Na terenie szkoły nie mogą jednak działać partie i orga-nizacje polityczne.

Zgodę na działania na terenie szkoły organizacji i stowarzyszeń wydaje dyrektor szkoły po uprzednim uzgodnieniu warunków takiej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły i rady rodziców.

Ustawa o systemie oświaty zobowiązuje rodziców do zapewnienia uczniom wa-runków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych. Zgodnie z ustawą o systemie oświaty uczeń ma prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych. Także tzw. opłata na radę rodziców jest całkowicie dobrowolna.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).

87. Kto i kiedy może złożyć egzamin maturalny?

Egzamin maturalny jest przeprowadzany dla absolwentów szkół ponadgimna-zjalnych: liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych, techników, uzupełnia-jących liceów ogólnokształcących i techników uzupełniających. Egzamin maturalny można zdawać raz w roku – w maju – według szczegółowego harmonogramu usta-lonego przez dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej.

Zdający, który zamierza przystąpić do egzaminu maturalnego, składa stosow-ną deklarację przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego, którym jest dyrektor szkoły. Absolwent, który ukończył szkołę w latach wcześniejszych, składa deklara-cję dyrektorowi szkoły, którą ukończył. W przypadku likwidacji lub przekształcenia szkoły absolwent, który ukończył szkołę we wcześniejszych latach, składa deklara-cję dyrektorowi komisji okręgowej.

Osoby, które z poważnych przyczyn zdrowotnych lub losowych nie mogą przy-stąpić do egzaminu maturalnego z jednego lub więcej przedmiotów w wyznaczo-nym terminie, mogą w dniu egzaminu złożyć do dyrektora Okręgowej Komisji Eg-zaminacyjnej wniosek, za pośrednictwem dyrektora szkoły, o wyrażenie zgody

III. Edukacja

96

Codziennik prawny

na przystąpienie przez nich do egzaminu z danego przedmiotu lub przedmiotów w inny terminie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.).Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfi kowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. Nr 83, poz. 562 ze zm.).

88. Czy można poprawiać wynik egzaminu maturalnego?

Zdający egzamin maturalny, który przystąpił do wszystkich egzaminów z przed-miotów obowiązkowych w części ustnej i pisemnej i nie zdał jednego egzaminu (ust-nego lub pisemnego), może przystąpić ponownie do egzaminu z tego przedmiotu, na tym samym poziomie w sesji poprawkowej w okresie od sierpnia do września (dokładny termin ustala dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej).

Zdający, który nie zdał egzaminu z określonego przedmiotu lub przedmiotów, może przystąpić ponownie do egzaminu z tego przedmiotu w kolejnych sesjach eg-zaminacyjnych przez 5 lat od daty pierwszego egzaminu maturalnego. Po upływie 5 lat od daty pierwszego egzaminu absolwent zdaje powtórny egzamin w pełnym zakresie.

Absolwent, który chce podwyższyć wynik egzaminu z jednego lub kilku przed-miotów, ma prawo przystąpić ponownie do egzaminu w kolejnych latach.

Podstawa prawna:Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfi kowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. Nr 83, poz. 562 ze zm.).

97


3. Studia

89. Jaki jest tryb ubiegania się o przyjęcie na studia w publicznej szkole wyższej?

Zasady funkcjonowania wyższych uczelni, w tym kwestie rekrutacji na studia, określa Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym. Podsta-wowym warunkiem rozpoczęcia studiów pierwszego stopnia (licencjackie lub jed-nolite studia magisterskie) jest posiadanie świadectwa dojrzałości. Warunki i tryb rekrutacji na poszczególne kierunki ustala senat danej uczelni i podaje je do pu-blicznej wiadomości nie później niż do 31 maja roku poprzedzającego rok akade-micki, którego uchwała senatu dotyczy.

Podstawowym kryterium przyjęcia na studia są wyniki egzaminu maturalnego. Senat uczelni ustala, jakie wyniki egzaminu maturalnego stanowią podstawę przy-jęcia na studia. Uczelnia może za zgodą ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego przeprowadzić dodatkowe egzaminy wstępne tylko w przypadku koniecz-ności sprawdzenia wiedzy lub umiejętności, które nie były sprawdzane w trybie eg-zaminu maturalnego lub gdy osoba ubiegająca się o przyjęcie na studia posiada świadectwo dojrzałości uzyskane za granicą. Analogicznie postępuje się w przypad-ku posiadaczy tzw. matury międzynarodowej.

III. Edukacja

98

Codziennik prawny

Zasady przyjmowania na studia w uczelni publicznej laureatów oraz finalistów olimpiad stopnia centralnego określa senat uczelni na okres co najmniej 3 lat.

W przypadku, gdy wstęp na studia uzależniony jest od wyników egzaminu wstępnego, rekrutację przeprowadzają komisje rekrutacyjne powołane przez kie-rownika podstawowej jednostki organizacyjnej uczelni. Komisje te, po przeprowa-dzeniu egzaminu, podejmują decyzje w sprawach przyjęcia na studia, a od ich decy-zji przysługuje, w terminie 14 dni, odwołanie do uczelnianej komisji rekrutacyjnej. Ostateczną decyzję, na wniosek uczelnianej komisji rekrutacyjnej, podejmuje rek-tor uczelni. Wyniki postępowania rekrutacyjnego są jawne.

W uczelni wojskowej i w uczelni służb państwowych warunki i tryb przyjęcia na studia kandydatów na żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb państwowych ustala, na wniosek senatu, odpowiednio Minister Obrony Narodowej lub minister właściwy do spraw wewnętrznych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.).

90. Czy dopuszczalne jest pobieranie opłat za studia?

Istotnym zagadnieniem warunkującym odpowiedź na to pytanie jest kwestia, czy studia mają miejsce na uczelni publicznej czy niepublicznej. Konstytucja zapew-nia bezpłatną naukę jedynie w szkołach publicznych. Szkoły niepubliczne mogą po-bierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne. Opłaty muszą jednak wynikać z re-gulaminu studiów i umowy, jaką każdy student podpisuje ze szkołą.

Uczelnia publiczna może pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane z:– kształceniem studentów na studiach niestacjonarnych oraz uczestników niesta-

cjonarnych studiów doktoranckich;– powtarzaniem określonych zajęć na studiach stacjonarnych oraz stacjonarnych

studiach doktoranckich z powodu niezadowalających wyników w nauce;– prowadzeniem studiów w języku obcym;– prowadzeniem zajęć nieobjętych planem studiów;– prowadzeniem studiów podyplomowych oraz kursów dokształcających.

Wysokość opłat ustala rektor szkoły wyższej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.).

99


91. Jakie formy pomocy fi nansowej dla studentów przewiduje prawo?

System stypendialny obejmuje różne możliwości pomocy dla osób studiujących.

Ustawa wymienia następujące rodzaje stypendiów:– stypendium socjalne;– stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych;– stypendium za wyniki w nauce lub sporcie;– stypendium na wyżywienie;– stypendium mieszkaniowe;– zapomogi.

Świadczenia przyznaje się ze środków funduszu pomocy materialnej dla stu-dentów i doktorantów, który uczelnia otrzymuje z budżetu państwa. Podziału do-tacji dokonuje rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenc-kiego i uczelnianym organem samorządu doktorantów. Stypendia przyznaje się na wniosek studenta, z wyjątkiem stypendium za wyniki w nauce, które może (ale nie musi) być przyznane bez wniosku, na skutek decyzji władz uczelni.

Istnieje także możliwość przyznania studentowi stypendiów ministra za osią-gnięcia w nauce oraz za wybitne osiągnięcia sportowe.

Prawo przewiduje również system kredytów i pożyczek studenckich. Mogą z nich skorzystać studenci, ale tylko uczelni cywilnych lub osoby cywilne studiujące na uczelniach wojskowych.

Pożyczkę lub kredyt może otrzymać osoba, która rozpoczęła studia przed ukoń-czeniem 25 roku życia. Kwota kredytu lub pożyczki nie może przekroczyć w ciągu jednego roku studiów 6-krotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sek-torze przedsiębiorstw. Pożyczkę lub kredyt można zaciągnąć na okres nie dłuższy niż okres studiów, ale maksimum 6 lat (w przypadku doktorantów 4 lata).

Pożyczki i kredyty wypłacane są w ratach miesięcznych nie dłużej niż przez 10 miesięcy w roku z wyłączeniem okresu urlopów udzielonych zgodnie z regulami-nem studiów. Pożyczki i kredyty studenckie są oprocentowane. Oprocentowanie wy-nosi nie mniej niż połowę stopy redyskontowej NBP. Spłata odsetek następuje od mo-mentu spłaty samego kredytu lub pożyczki. Oczywiście w terminie od otrzymania kredytu lub pożyczki do chwili rozpoczęcia spłaty nie są naliczane odsetki za zwłokę.

Spłata zobowiązań rozpoczyna się po upływie 2 lat od zakończenia studiów i trwa nie krócej niż dwukrotność okresu, na jaki zostały udzielone, chyba że zainte-resowany pożyczkobiorca lub kredytobiorca wnioskuje o krótszy termin. Wysokość raty nie może przekroczyć 20% miesięcznego dochodu zainteresowanego.

III. Edukacja

100

Codziennik prawny

Pożyczki i kredyty mogą być częściowo lub w całości umorzone w przypadku:– trudnej sytuacji życiowej pożyczkobiorcy lub kredytobiorcy;– trwałej utraty zdolności do spłaty zobowiązań;– braku prawnych możliwości dochodzenia roszczeń;– dobrych wyników ukończenia studiów.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 lipca 1998 r. o pożyczkach i kredytach studenckich (Dz.U. Nr 108, poz. 685 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.).

92. Jakie uprawnienia przysługują doktorantom?

Uregulowania dotyczące studiów doktoranckich zawarte są w licznych ak-tach prawnych. W przypadku wyższych uczelni są to: ustawa – Prawo o szkolnic-twie wyższym oraz rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 19 grudnia 2006 r. w sprawie studiów doktoranckich prowadzonych przez jednost-ki organizacyjne uczelni. Natomiast w przypadku placówek naukowych innych niż uczelnie wyższe, uprawnienia doktorantów wynikają z ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakre-sie sztuki oraz z rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa wyższego w sprawie studiów doktoranckich prowadzonych przez placówki naukowe.

Doktoranci mają prawo do: urlopu wypoczynkowego w wymiarze nieprzekra-czającym 8 tygodni w ciągu roku, prawo do ubezpieczenia społecznego i powszech-nego ubezpieczenia zdrowotnego na zasadach przysługujących powszechnie. Dok-toranci studiujący na uczelniach mają także prawo do pomocy materialnej w formie m.in. stypendium socjalnego, stypendium za wyniki w nauce, stypendium na wyży-wienie, stypendium mieszkaniowego, stypendium dla osób niepełnosprawnych i za-pomogi. Do tych form pomocy stosuje się przepisy analogiczne jak dla studentów.

Doktorantom niebędącym nauczycielami akademickimi lub pracownikami na-ukowym, którzy przygotowują rozprawę doktorską, przysługuje, na ich wniosek, w uzgodnionym z pracodawcą terminie, urlop w wymiarze dwudziestu ośmiu dni, które są dla tych pracowników dniami pracy, na przygotowanie obrony rozprawy doktorskiej. Przysługuje im także zwolnienie od pracy na przeprowadzenie obrony rozprawy doktorskiej. Za okres urlopu oraz za czas zwolnienia od pracy, przysłu-guje pracownikowi wynagrodzenie jak za urlop wypoczynkowy.

Słuchacze studiów stacjonarnych i doktoranci z innych niż uczelnia placówek naukowych mogą ubiegać się o stypendium doktoranckie, ale jego przyznanie nie

101


jest obligatoryjne. Doktoranci otrzymujący stypendium mogą podejmować inną pracę zarobkową w niepełnym wymiarze czasu pracy. W przypadku doktorantów z placówek naukowych potrzebna jest zgoda kierownika studiów.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stop-niach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, poz. 595 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa wyższego z dnia 19 grudnia 2006 r. w sprawie studiów doktoranckich prowadzonych przez placówki naukowe (Dz.U. z 2007 r. Nr 1, poz. 2).Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 19 grudnia 2006 r. w sprawie studiów doktoranckich prowadzonych przez jednostki organizacyjne uczel-ni (Dz.U. z 2007 r. Nr 1, poz. 3).

103

IV. Udział w życiu społecznym i politycznym

Jedną z podstawowych zasad polskiego systemu ustrojowego jest zasada suwe-renności Narodu. Oznacza ona, iż to Naród – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej – jest najważniejszym podmiotem decydującym o sprawach kraju. Jego wola determi-nuje działania organów władzy państwowej. Naród może sprawować władzę przez swoich przedstawicieli (demokracja pośrednia czy przedstawicielska) albo bezpo-średnio (demokracja bezpośrednia), czyli wtedy, gdy grono wyborców podejmuje bezpośrednio jakąś decyzję bez pośrednictwa organów państwowych. Pozycję jed-nostki w państwie ujmuje również zasada społeczeństwa obywatelskiego. Zakłada ona aktywność obywateli w dążeniu do urzeczywistnienia swoich interesów. Aktyw-ność ta może przybrać różnoraką postać (zrzeszeń w stowarzyszeniach i innych for-mach samoorganizacji, działalności w komitetach inicjatywy obywatelskiej, itd.).

Jednym z istotnych atrybutów demokratycznego państwa jest możliwość aktyw-nego uczestnictwa obywateli w życiu społecznym i politycznym. Konstytucja gwa-rantuje każdemu możliwość organizowania zgromadzeń oraz zrzeszania się. Dzięki swobodzie tworzenia i działalności partii politycznych możliwe stało się zapewnie-nie pluralizmu politycznego. Jest on warunkiem funkcjonowania demokratycznego systemu rządów w państwie.


104

Codziennik prawny

93. Na czym polega wolność zgromadzeń?

Wolność zgromadzeń ustanowiona jest wyraźnie w art. 57 Konstytucji, który sta-nowi, iż każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenia tej wolności może jednak określać ustawa. Ustawą regulującą podstawowe kwestie dotyczące wolności zgromadzeń jest usta-wa z dnia 5 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach. Zgromadzeniem jest zgrupo-wanie co najmniej 15 osób w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyraże-nia stanowiska.

Wolność zgromadzania się podlega ograniczeniom, przewidzianym przez usta-wy, niezbędnym do ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicz-nego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób, a także ochrony Pomników Zagłady. Uczestnikom zgromadzeń nie wolno po-siadać przy sobie broni, materiałów wybuchowych ani innych niebezpiecznych na-rzędzi.

Prawo organizowania zgromadzeń przysługuje osobom mającym pełną zdol-ność do czynności prawnych, osobom prawnym, innym organizacjom lub grupie osób. Do zorganizowania zgromadzenia nie jest potrzebna specjalna zgoda.

O zamiarze zorganizowania zgromadzenia podmiot, planując jego zwołanie, za-wiadamia organ gminy w taki sposób, aby wiadomość o tym fakcie dotarła do niego nie później niż na 3 dni, a najwcześniej na 30 dni przed datą zgromadzenia.

Organ gminy zakazuje zgromadzenia publicznego, jeżeli jego cel lub odbycie sprzeciwiają się niniejszej ustawie lub naruszają przepisy ustaw karnych lub gdy od-bycie planowanego zgromadzenia może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi albo mie-niu w znacznych rozmiarach. Od decyzji zakazującej odbycia zgromadzenia przy-sługuje odwołanie do wojewody.

W przypadku organizowania zgromadzenia na terenie wyższej uczelni wymaga-na jest zgoda rektora.

Przepisów ustawy – Prawo o zgromadzeniach nie stosuje się do zgromadzeń or-ganizowanych przez organy władzy państwowej lub organy samorządu terytorial-nego oraz odbywanych w ramach działalności kościołów i innych związków wyzna-niowych.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. Nr 51, poz. 297 ze zm.).

105

Codziennik prawnyIV. Udział w życiu społecznym i politycznym

94. Czemu służą fundacje, stowarzyszenia i partie polityczne?

Dążenie do realizacji różnorodnych celów społeczeństwa obywatelskiego czy programów społecznych, politycznych, oświatowych, kulturalnych i innych wy-maga wykorzystania w szerokim zakresie zorganizowanych struktur. Każde społe-czeństwo cechuje ogromne zróżnicowanie form organizacji życia, czego wyrazem są liczne organizacje, działające w różnych jego sferach. W celu umożliwienia spo-łeczeństwu organizowania się i prowadzenia różnorodnej działalności, Konstytucja deklaruje w art. 58 wolność zrzeszania się. Wolność ta stanowi ważny element wol-ności politycznych. Fundacje, stowarzyszenia i partie polityczne są zaś wyrazem re-alizowania tej wolności.

Wolność zrzeszania się w stowarzyszeniach czy partiach politycznych, a także powoływanie do życia fundacji stanowi przejaw dążeń ludzkich do wspólnego reali-zowania określonych celów czy też działania na rzecz określonej sprawy bądź idei.

Wolność zrzeszania się gwarantuje swobodę tworzenia zrzeszeń, wolność przy-stępowania do zrzeszeń już istniejących oraz wolność do występowania z nich. Kon-stytucja nie czyni z wolności zrzeszania wartości absolutnej. Ograniczenia w tym za-kresie zostały wpisane w art. 58 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność pozostaje w sprzeczności z Konstytucją lub ustawą (ustawami). Organizacje te mają więc powstawać w oparciu o prawo i na jego podstawie prowadzić działalność w ramach, jakie ustanawiają Konstytucja i ustawy.

Zrzeszenia podlegają rejestracji. Jeśli cel zrzeszenia nie jest zgodny z prawem, organ prowadzący rejestrację odmawia jego zarejestrowania. Te same przyczyny mogą powodować wydanie zakazu działania zrzeszenia. O odmowie rejestracji lub o zakazie działalności orzeka właściwy sąd. Rodzaje zrzeszeń, tryb ich rejestrowa-nia, a także formy nadzoru nad działalnością zrzeszeń określają ustawy.

Stowarzyszenia, obok fundacji i partii politycznych, są jednostkami organizacyj-nymi, których podstawowy cel nie wiąże się z celem gospodarczym.

Fundacje mogą być ustanowione dla realizacji celów społecznie lub gospodar-czo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.

Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o ce-lach niezarobkowych umożliwiającym obywatelom równe, bez względu na przeko-nania, prawo do czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnico-wanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań.


106

Codziennik prawny

Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną na-zwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie meto-dami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowa-nie władzy publicznej.

Stosownie do treści art. 13 Konstytucji zakazane jest istnienie partii politycz-nych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościo-wą, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Istnienie jak też działalność partii politycznych jest z pewnością warunkiem funkcjonowania demokratyczne-go państwa. Jednak wpływ doświadczeń historii, związanych m.in. z możliwością posiadania monopolu na sprawowanie władzy przez tylko jedną partię, wprowa-dził – na gruncie Konstytucji – zakaz istnienia partii politycznych, których cel byłby niezgodny z funkcjonowaniem demokratycznego państwa. Trybunał Konstytucyjny może więc orzec niezgodność z Konstytucją celów lub działań partii, która głosi nie-tolerancję, brak poszanowania praw człowieka, propaguje rasizm, użycie przemocy lub narusza obowiązujące prawo.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.).Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.).Ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 ze zm.).

95. Jak założyć fundację, stowarzyszenie lub partię polityczną?

Fundacje

Fundację mogą założyć osoby fizyczne niezależnie od ich obywatelstwa i miej-sca zamieszkania bądź osoby prawne mające siedziby w Polsce lub za granicą. Jeże-li fundatorem jest osoba fizyczna, to powinna ona posiadać pełną zdolność do czyn-ności prawnych. Akt fundacyjny powinien zostać dokonany osobiście. Wykluczona jest możliwość dokonania tej czynności za pośrednictwem przedstawiciela.

107


Akt fundacyjny może zostać dokonany również przez krajową bądź zagraniczną osobę prawną. Do wyrażenia woli w imieniu osoby prawnej powołane są osoby fi-zyczne, będące organem danej osoby prawnej lub wchodzące w jego skład.

Oświadczenie fundatora o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w for-mie aktu notarialnego, chyba że ustanowienie fundacji następuje w testamencie. W oświadczeniu tym fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki mająt-kowe przeznaczone na jego realizację. Ponadto fundator ustala statut fundacji, któ-ry powinien określać jej nazwę, siedzibę, majątek, cele, zasady, formy i zakres dzia-łalności fundacji, skład i organizację zarządu oraz obowiązki i uprawnienia tego organu jak też jego członków. Fundator może odstąpić od osobistego ustalenia sta-tutu i upoważnić do jego ustalenia inną osobę fizyczną lub osobę prawną.

Siedziba fundacji powinna znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Pol-skiej.

Fundacja podlega obowiązkowemu wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego i z chwilą wpisania jej do Rejestru uzyskuje osobowość prawną.

Stowarzyszenia Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie o celach nieza-

robkowych.

Prawo tworzenia stowarzyszeń mają obywatele polscy oraz cudzoziemcy mają-cy miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (cudzoziemcy nie-mający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą wstę-pować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość).

Możliwość tworzenia stowarzyszeń mają obywatele posiadający pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawieni praw publicznych. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą nale-żeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość wtedy muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą należeć do stowa-rzyszeń tylko za zgodą przedstawicieli ustawowych, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza tylko małoletnich mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki.

Ustawa – Prawo o stowarzyszeniach przewiduje tworzenie dwóch rodzajów zrzeszeń: stowarzyszeń posiadających osobowość prawną, zwanych niekiedy reje-strowymi oraz stowarzyszeń zwykłych, które nie posiadają osobowości prawnej.

Stowarzyszenie rejestrowe może założyć co najmniej 15 osób, które w tym celu uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Statut takiego


108

Codziennik prawny

stowarzyszenia określać powinien w szczególności: nazwę stowarzyszenia (odróż-niającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji), teren działania, siedzibę stowarzyszenia, cele i sposoby ich realizacji, sposób nabywania i utraty członkostwa, władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych. Stowarzyszenie podlega obowiązkowemu wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego, chyba że przepis usta-wy stanowi inaczej. Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego stowarzy-szenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć swoją działalność.

Uproszczoną formą stowarzyszenia jest natomiast stowarzyszenie zwykłe. Tego rodzaju zrzeszenie mogą założyć, co najmniej 3 osoby, które w tym celu uchwalają regulamin działalności. Regulamin działalności powinien określać w szczególności nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. Założyciele stowarzyszenia zwykłego są obowiązani o tym fakcie poinformować na piśmie właściwy ze względu na przyszłą siedzibę organ nadzoru-jący. Jeżeli w ciągu 30 dni od dnia uzyskania informacji o założeniu stowarzyszenia zwykłego nie zakazano jego działalności, może ono ją rozpocząć.

Partie polityczne Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, działającą pod określoną nazwą,

stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie wpływu, metodami demokratycznymi, na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej. Członkami partii politycznej mogą być obywatele polscy, któ-rzy ukończyli 18 lat. Zakaz przynależności do partii politycznych określają przepisy Konstytucji i szeregu innych ustaw.

Partię polityczną zgłasza się do ewidencji partii politycznych, prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Zgłoszenie to powinno zawierać nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adre-sy osób wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowa-nia partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. Do zgłoszenia można również załączyć wzorzec symbolu graficznego partii.

Do zgłoszenia kierowanego do Sądu Okręgowego należy załączyć ponadto: sta-tut partii politycznej oraz wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy zamieszka-nia, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie, co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych.

Sąd Okręgowy dokonuje wpisu partii politycznej do ewidencji niezwłocznie, je-żeli zgłoszenie jest zgodne z przepisami obowiązującego prawa. Partia polityczna może korzystać z pełni praw po uzyskaniu wpisu do ewidencji partii politycznych, z tym momentem nabywa też osobowość prawną. Prawomocne postanowienie

109


o wpisie partii do ewidencji partii politycznych ogłasza się nieodpłatnie w ,,Monito-rze Sądowym i Gospodarczym” oraz przekazuje Państwowej Komisji Wyborczej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.).Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.).Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 ze zm.).

96. Jak realizuje się wolność sumienia i wyznania?

Wolność sumienia i religii jest wprost wyrażona w art. 53 ust. 1 Konstytucji. Ten sam artykuł zawiera także niektóre postanowienia dotyczące realizacji tej wolno-ści. Są to: wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swo-jej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, prakty-kowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzy-stania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują.

Rodzice mają prawo zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralne-go i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Wolność sumienia i religii obej-muje również prawo do nauczania religii w szkole w przypadku kościoła lub inne-go związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. Z tym jednak, iż nie wolno naruszać wolność sumienia i religii innych osób. Zasadę tę należy odnosić do wszystkich aspektów realizacji wolności sumienia i religii.

Każdy ma prawo do uzewnętrzniania wyznawanej przez siebie religii. Prawo to może być ograniczone jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych ani nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religij-nych lub wyznania.

Z przepisów Kodeksu karnego wynika, iż przestępstwami są niektóre czyny na-ruszające wolność sumienia i religii jak np. ograniczanie człowieka w jego prawach ze względu na wyznanie lub przekonania (art. 194), przeszkadzanie w wykonywa-niu kultu religijnego (art. 195), obrażanie uczuć religijnych innych osób (art. 196).


110

Codziennik prawny

Kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione (art. 25 ust. 1 Konstytucji). Korzystając z zasady wolności sumienia i wyznania (religii), wierni żadnego z wyznań nie mogą być uprzywilejowani w stosunku do osób niepodzielających danej wiary.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz.U. z 2005 r. Nr 231, poz. 1965 ze zm.).

97. Kto ma prawo do udziału w wyborach i referendum? Na czym polega czynne i bierne prawo wyborcze?

W świetle art. 62 Konstytucji prawo udziału w referendum oraz prawo wybiera-nia Prezydenta, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu tery-torialnego ma obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Jest to granica wieku, od której uważa się człowieka za przygotowanego do podej-mowania ważnych decyzji w sposób świadomy i odpowiedzialny. Jest to granica tzw. czynnego prawa wyborczego, czyli prawa wybierania.

Konstytucja przewiduje jednak pewne wyłączenia. Mianowicie prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomoc-nym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicz-nych albo wyborczych.

Krąg osób posiadających bierne prawo wyborcze (prawo wybieralności) jest ukształtowany różnie w zależności od rodzaju wyborów. Zawsze przesłanką jest posiadanie czynnego prawa wyborczego. Tym co różnicuje prawo kandydowania w różnego rodzaju wyborach, jest granica wieku. Tylko w wyborach do rad gmi-ny wynosi ona 18 lat, tyle samo co w odniesieniu do czynnego prawa wyborczego. W wyborach do Sejmu wynosi ona lat 21. Natomiast w wyborach do Senatu grani-ca ta wynosi lat 30. W wyborach prezydenckich granicę wieku ustalono natomiast na 35 lat.

Szczegółowe zasady, tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określają poszczególne ordynacje wyborcze.

Jedną z najważniejszych gwarancji czynnego prawa wyborczego jest instytucja rejestrów i spisów wyborców. Każda gmina prowadzi stały rejestr wyborców, obej-mujący wszystkie, stale zamieszkałe na terenie gminy osoby, którym przysługuje prawo wybierania. Rejestr ten jest wykorzystywany przy wszystkich wyborach i re-ferendach, a jego aktualizacja następuje na bieżąco, niezależnie od terminów kolej-nych wyborów. Można być ujętym tylko w jednym rejestrze wyborców.

111


Rejestr jest udostępniany do wglądu w urzędzie gminy. Każdy może wnieść do urzędu gminy reklamację na nieprawidłowości w rejestrze wyborców (a więc przede wszystkim na pominięcie jakiejś osoby). Decyzję w sprawie reklamacji po-dejmuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), a od decyzji nieuwzględniającej rekla-macji, lub powodującej skreślenie z rejestru przysługuje odwołanie do sądu rejono-wego, którego rozstrzygnięcie jest ostateczne.

Dla każdych wyborów (referendów) sporządzany jest – na podstawie rejestru – spis wyborców, obejmujący osoby uprawnione do głosowania w poszczególnych obwodach głosowania. Spis ten jest wyłożony do wglądu w urzędzie gminy, a na nieprawidłowości spisu można wnosić reklamacje, które są rozpatrywane w takim samym trybie co reklamacje dotyczące rejestru wyborców.

Spis wyborców obejmuje tylko osoby stale zamieszkujące na terenie danego ob-wodu. Możliwe jest dopisanie do spisu na wniosek wyborcy przebywającego czaso-wo na obszarze gminy bądź wyborcy nigdzie niezamieszkałego, a przebywającego na terenie gminy. Uzupełnienie spisu wyborców możliwe jest też w dniu głosowa-nia w przypadku wyborcy omyłkowo pominiętego bądź który wykaże się zaświad-czeniem o prawie do głosowania. Dokonuje tego wówczas obwodowa komisja wy-borcza.

Prawo wyborcze przewiduje także instytucję zaświadczenia o prawie do gło-sowania, które wyborca może pobrać w „swoim” urzędzie gminy. Wyborca może wówczas głosować poza miejscem stałego zamieszkania.

Głosować można tylko osobiście i tylko jeden raz w danym głosowaniu.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2007 r. Nr 190, poz. 1360 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 8 sierpnia 2001 r. w sprawie spisu wyborców w wyborach do Sejmu i Senatu (Dz.U. Nr 84, poz. 922 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 11 marca 2004 r. w sprawie rejestru wyborców oraz trybu przekazywania przez Rzeczpospolitą Polską innym państwom Unii Europejskiej danych zawartych w tym rejestrze (Dz.U. Nr 42, poz. 388 ze zm.).

roz-IV.indd 111 2009-08-12 10:20:34


112

Codziennik prawny

98. Jakie sprawy mogą rozstrzygać obywatele w referendum?

Referendum definiuje się jako formę demokracji bezpośredniej, polegającą na wypowiadaniu się wyborców, w drodze głosowania, na tematy dotyczące spraw ca-łego państwa lub jego określonej części. Na tej podstawie można wskazać dwie pod-stawowe kategorie problemów, o których wypowiadają się obywatele: sprawy ogól-nopaństwowe oraz sprawy lokalne (samorządowe).

Zgodnie z art. 125 Konstytucji, referendum ogólnokrajowe można przeprowa-dzić tylko i wyłącznie w sprawach „o szczególnym znaczeniu dla państwa”. Trudno precyzyjnie wskazać, jakie kwestie będą się mieścić w zakresie powyższego pojęcia. Ostateczna ocena pozostawiona została podmiotom zarządzającym referendum (Sejmowi oraz Prezydentowi działającemu za zgodą Senatu). Trzeba jednak zauwa-żyć, iż poddawany pod głosowanie problem musi dotyczyć interesów państwa jako całości, nie może być ograniczony do pewnych środowisk, grup czy terytoriów. Po-nadto nie może to być kwestia błaha, o drugorzędnym znaczeniu.

Konstytucja reguluje odrębnie dwa szczególne rodzaje spraw, które mogą być konsultowane z obywatelami drogą referendum ogólnokrajowego. Zgodnie z art. 90 ust. 3, w referendum takim może zostać wyrażona zgoda na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której następuje przekazanie organizacji między-narodowej albo organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy pań-stwowej w niektórych sprawach. Jak wiadomo, w tym właśnie trybie w dniach 7 i 8 czerwca 2003 r. obywatele upoważnili Prezydenta RP do ratyfikacji Traktatu doty-czącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej.

W formie referendum ogólnokrajowego obywatele mają także możliwość wy-razić swoją wolę co do zmian w Konstytucji, które dotyczą zasad ogólnych ustroju państwa polskiego, praw i wolności człowieka i obywatela oraz samego trybu zmia-ny ustawy zasadniczej. Stanowi o tym art. 235 ust. 6 Konstytucji. Referendum to za-rządza Marszałek Sejmu.

Sprawy nieodnoszące się do interesów państwa jako całości, za to dotyczące wy-łącznie kwestii lokalnych (regionalnych), konsultowane mogą być z mieszkańcami jednostek samorządu terytorialnego w drodze referendum lokalnego. Od roku 2000 możliwe jest zorganizowanie tego typu konsultacji zarówno na poziomie gmin, jak i powiatów oraz województw. Sprawy mogą mieć różny charakter. Możliwe jest nawet odwołanie poprzez referendum organów jednostek samorządu terytorialnego pocho-dzących z wyborów bezpośrednich (tj. rad gmin i powiatów, sejmików województw, wójtów, burmistrzów bądź prezydentów miast). W gminach zdarzają się przypadki, iż mieszkańcy w tej formie wyrażają swoją zgodę na samoopodatkowanie.

113


Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz.U. Nr 88, poz. 985 ze zm.).Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (Dz.U. Nr 57, poz. 507 ze zm.).

99. Czemu służy prawo obywateli do wniesienia projektu ustawy lub złożenia wniosku o zarządzenie referendum?

Możliwość wniesienia projektu ustawy (czyli tzw. obywatelska lub ludowa inicja-tywa ustawodawcza) oraz możliwość złożenia wniosku o zarządzenie referendum mają w istocie służyć realizacji dwóch podstawowych zasad ustrojowych państwa polskiego: zasady suwerenności Narodu oraz zasady społeczeństwa obywatelskie-go. Pozwalają one obywatelom na zainicjowanie takich zmian prawnych, które z róż-nych powodów nie stanowią przedmiotu prac organów władzy państwowej.

Prawo złożenia wniosku o zarządzenie referendum daje możliwość domagania się przedłożenia danej kwestii do konsultacji Narodu, a w konsekwencji umożliwia temu ostatniemu bezpośrednie wyrażenie swojego stanowiska w sprawie.

Trudno nie spostrzec, iż zarówno obywatelska inicjatywa ustawodawcza, jak i prawo złożenia wniosku o referendum stanowią środek prezentowania poglądów oraz ochrony interesów grup obywateli, którzy korzystają z tych mechanizmów (trzeba pamiętać, iż z obywatelską inicjatywą ustawodawczą może wystąpić grupa co najmniej 100.000 wyborców, natomiast z wnioskiem o zarządzenie referendum – 500.000). Jak do tej pory instrumenty te były rzadko wykorzystywane w Polsce.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz.U. Nr 62, poz. 688 ze zm.).

100. W jaki sposób obywatele mogą odwołać organy gminy?

Rada gminy oraz organy wykonawcze gminy (wójt, burmistrz, prezydent mia-sta) mogą być odwołane w wyniku referendum lokalnego.

Referendum w sprawie odwołania obu albo tylko jednego z tych organów prze-prowadza się na wniosek co najmniej 10% uprawnionych do głosowania miesz-kańców gminy, a w przypadku odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta)


114

Codziennik prawny

– z inicjatywy rady gminy. Wniosek mieszkańców może zostać złożony po upływie 10 miesięcy od dnia wyboru organu albo 10 miesięcy od dnia ostatniego referen-dum w sprawie jego odwołania i nie później niż na 8 miesięcy przed zakończeniem jego kadencji.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.). Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sej-mików województw (Dz.U. z 2003 r. Nr 159 poz. 1547 ze zm.). Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz.U. Nr 88 poz. 985 ze zm.).Ustawa z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy (Dz.U. Nr 41 poz. 361 ze zm.). Ustawa z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezy-denta miasta (Dz.U. Nr 113 poz. 984 ze zm.). Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach orga-nów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz.U. z 2007 r. Nr 63 poz. 425 ze zm.).

101. Jak realizuje się prawo do informacji publicznej?

Informacją publiczną jest każda wiadomość wytworzona lub odnoszona do władz publicznych, a także wytworzona lub odnoszona do innych podmiotów wy-konujących funkcje publiczne, w zakresie wykonywania przez nie zadań władzy pu-blicznej i gospodarowania mieniem komunalnym lub mieniem Skarbu Państwa.

Zgodnie z obowiązującym prawem, prawo dostępu do informacji publicznej przysługuje każdemu. Nie istnieje przy tym obowiązek wykazywania przez zainte-resowanego interesu prawnego czy faktycznego w uzyskaniu tej informacji. Prawu osoby zainteresowanej uzyskaniem informacji publicznej towarzyszy obowiązek podmiotu wykonującego zadania publiczne do ujawniania i rozpowszechniania in-formacji publicznej.

Jeżeli organ władzy publicznej nie chce udzielić informacji publicznej, istnieje wówczas możliwość wniesienia, skargi na bezczynność organu do wojewódzkiego sądu administracyjnego. By ją wnieść, należy wcześniej wezwać organ do udostęp-nienia informacji publicznej. Skarga na bezczynność organu ma bowiem na celu zo-bowiązanie wyrokiem sądowym wskazanego organu do udostępnienia informacji publicznej.

115


Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. Nr 112, poz. 1198 ze zm.).

117

V. Obywatel przed organami państwa

Niemal każda osoba doświadczyła w swoim życiu konieczności załatwienia swoich spraw w urzędzie lub sądzie. By nie zagubić się w gąszczu biurokratycznej machiny, dobrze jest znać podstawowe zasady postępowania administracyjnego i sądowego.

W przypadku naruszenia wolności lub praw Konstytucja gwarantuje każdemu możliwość wystąpienia do niezależnego sądu z żądaniem udzielenia ochrony praw-nej. Nie różnicuje tym samym osób fizycznych: obywateli, obcokrajowców czy osób prawnych. Prawo to określane jako prawo do sądu oznacza, że każdy podmiot praw i wolności ma nieskrępowany dostęp do procedur pozwalających zaskarżyć każ-de ostateczne rozstrzygnięcie organu państwowego, pochodzące od władzy usta-wodawczej, wykonawczej i sądowniczej, ze względu na niezgodność tego orzecze-nia z ustanowionymi w Konstytucji prawami i wolnościami. Tylko poprzez prawo do sądu konstytucyjne prawa i wolności mogą stać się realne i prawidłowo zagwaranto-wane. Konstytucja określa również fundamentalne zasady wymiaru sprawiedliwo-ści, takie jak niezawisłość sędziego, sprawiedliwość czy dwuinstancyjność postępo-wania. Rozwinięcie tych postanowień zawarte jest w szeregu ustaw szczegółowych.

1. Postępowanie administracyjne


118

Codziennik prawny

102. W jaki sposób doręcza się pisma urzędowe w postępowaniu administracyjnym?

Przekazanie pism (doręczenie) – zawiadomienia, decyzji, postanowienia, itp. – obywatelowi, w sposób umożliwiający mu zapoznanie się z nim, stanowi warunek by nie był on jedynie przedmiotem postępowania, a osobą, którą organ państwa ma obsłużyć. W toku postępowania administracyjnego doręczeń dokonuje organ admi-nistracji publicznej. Organ administracji publicznej doręcza pisma za pokwitowa-niem przez pocztę, przez swoich pracowników lub przez inne upoważnione osoby lub organy. W myśl przepisów kodeksu postępowania administracyjnego doręcze-nie może nastąpić za pomocą środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną (e-mail), jeżeli strona wystąpi-ła do organu administracji publicznej o doręczenie albo wyraziła zgodę na doręcze-nie jej pism za pomocą tych środków.

Pisma doręcza się stronie, a gdy strona działa przez przedstawiciela – temu przed-stawicielowi. Jeżeli strona ustanowiła pełnomocnika, pisma doręcza się pełnomocni-kowi, a nie stronie. W sprawie, która została wszczęta na skutek podania złożonego przez dwie lub więcej stron pisma doręcza się wszystkim stronom. Gdy w postępowa-niu bierze udział kilka stron możliwe jest wskazanie w podaniu jednej z nich jako upo-ważnionej do odbioru pism. Pisma doręcza się osobom fizycznym w ich mieszkaniu lub miejscu pracy. Istotne jest to, aby pamiętać o powiadomieniu urzędu, w którym to-czy się postępowanie o każdej zmianie adresu. W przeciwnym razie, pismo doręczone na wskazany przez stronę adres (choćby już nie był aktualny) uważa się za skutecznie doręczone. Doręczenie może nastąpić także w lokalu organu administracji publicznej. W razie niemożności doręczenia pisma w opisany powyżej sposób, a także w razie ko-niecznej potrzeby, pisma doręcza się w każdym miejscu, gdzie się adresata zastanie.

W przypadku nieobecności adresata pismo doręcza się, za pokwitowaniem, do-rosłemu domownikowi, sąsiadowi lub dozorcy domu, jeżeli osoby te podjęły się od-dania pisma adresatowi. O doręczeniu pisma sąsiadowi lub dozorcy zawiadamia się adresata, umieszczając zawiadomienie w oddawczej skrzynce pocztowej lub, gdy to nie jest możliwe, w drzwiach mieszkania.

W razie niemożności doręczenia pisma nawet w ten sposób, poczta przecho-wuje pismo przez 14 dni, w takim wypadku pozostawia się tzw. awizo informują-ce o możliwości odebrania pisma w terminie 7 dni na poczcie, po upływie tego ter-minu, w skrzynce pocztowej adresata poczta pozostawia zawiadomienie powtórne o możliwości odbioru pisma w terminie nie dłuższym niż 14 dni liczone od daty pierwszego zawiadomienia. Po upływie wyznaczonego terminu, pismo uważa się za doręczone, nawet jeśli adresat nie odebrał przesyłki z poczty.

119

Codziennik prawnyV. Obywatel przed organami państwa

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).

Załącznik:Pełnomocnictwo administracyjne.

103. W jaki sposób doręcza się pisma w postępowaniu przed sądem administracyjnym?

W postępowaniu sądowoadministracyjnym zasadą jest zatem doręczanie pisma za pokwitowaniem, za pośrednictwem poczty. Pisma doręcza się stronie postępowa-nia osobiście, jej przedstawicielowi albo ustanowionemu przez stronę pełnomocni-kowi. Bardzo ważne jest to, aby pamiętać o powiadomieniu sądu, w którym toczy się postępowanie o każdej zmianie adresu. W przeciwnym razie, pismo doręczone na wskazany przez stronę adres (choćby już nie był aktualny) uważa się za skutecz-nie doręczone. Pismo doręcza się przede wszystkim w miejscu zamieszkania. W razie nieobecności strony pismo można doręczyć dorosłemu domownikowi, a gdyby go nie było administracji domu lub dozorcy, jeżeli osoby te nie mają sprzecznych interesów w sprawie i podjęły się oddania mu pisma. W razie niemożności doręczenia pisma na-wet w ten sposób, poczta przechowuje pismo przez 14 dni, w takim wypadku pozo-stawia się tzw. awizo informujące o możliwości odebrania pisma w terminie 7 dni na poczcie, po upływie tego terminu, w skrzynce pocztowej adresata poczta pozostawia zawiadomienie powtórne o możliwości odbioru pisma w terminie nie dłuższym niż 14 dni liczone od daty pierwszego zawiadomienia. Po upływie wyznaczonego termi-nu, pismo uważa się za doręczone, nawet jeśli adresat nie odebrał przesyłki z poczty.

Procedura dopuszcza doręczenie także za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej. W takim wypadku dowodem doręczenia jest potwierdzenie trans-misji danych.

W toku postępowania przed sądami administracyjnymi istnieje możliwość przy-wrócenia terminu na wniosek strony, jeżeli uprawdopodobni, że uchybienie nastą-piło bez jej winy.

Wniosek o przywrócenie terminu należy wnieść do sądu, w którym czynność miała być dokonana, w ciągu siedmiu dni od dnia ustania przyczyny uchybienia ter-minu. Jednocześnie z wniesieniem wniosku w tej sprawie należy dopełnić czynno-ści, dla której określony był termin. Wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia skargi wnosi się za pośrednictwem organu, którego działanie lub bezczynność są przedmiotem skargi, nie zaś bezpośrednio do sądu.


120

Codziennik prawny

Od postanowienia o przywróceniu terminu oraz o odmowie przywrócenia ter-minu służy zażalenie.

Podstawa prawa: Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyj-nymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.).

104. Kiedy przysługuje odwołanie od decyzji organu administracyjnego?

Od decyzji wydanej w I instancji przysługuje stronie odwołanie tylko do jednej instancji. Właściwy do rozpatrzenia odwołania jest zwykle organ administracji pu-blicznej wyższego stopnia.

Jedynie od decyzji wydanej w I instancji przez ministra lub samorządowe ko-legium odwoławcze nie przysługuje odwołanie, jednakże strona niezadowolona z decyzji może zwrócić się do tego organu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy.

Odwołanie nie wymaga szczegółowego uzasadnienia. Wystarczy, jeżeli z odwo-łania wynika, że strona nie jest zadowolona z wydanej decyzji. Odwołanie wnosi się w terminie czternastu dni od dnia doręczenia decyzji stronie, a gdy decyzja zosta-ła ogłoszona ustnie – od dnia jej ogłoszenia stronie. Odwołanie kierowane jest do właściwego organu odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję.

Jeżeli odwołanie wniosły wszystkie strony, a organ administracji publicznej, który wydał decyzję, uzna, że to odwołanie zasługuje w całości na uwzględnienie, może wydać nową decyzję, w której uchyli lub zmieni zaskarżoną decyzję. Tryb ten ma zastosowanie także w przypadku, gdy odwołanie wniosła jedna ze stron, a po-zostałe strony wyraziły zgodę na uchylenie lub zmianę decyzji zgodnie z żądaniem odwołania. Od nowej decyzji przysługuje stronom odwołanie.

Jeżeli nie doszło do wydania nowej decyzji, organ który wydał decyzję, obowią-zany jest przesłać odwołanie wraz z aktami sprawy organowi odwoławczemu w ter-minie siedmiu dni od dnia otrzymania odwołania.

Jeżeli odwołanie jest niedopuszczalne lub doszło do uchybienia terminu do wniesienia odwołania – organ odwoławczy stwierdza w drodze postanowienia nie-dopuszczalność odwołania. Postanowienie w tej sprawie jest ostateczne.

Na ostateczną decyzję administracyjną, wydaną po wyczerpaniu administracyj-nego toku odwoławczego, przysługuje stronie skarga do sądu administracyjnego.

121



Załącznik:Odwołanie od decyzji administracyjnej.

105. Kiedy przysługuje zażalenie w postępowaniu administracyjnym?

Na wydane w toku postępowania postanowienia, które generalnie nie rozstrzyga-ją sprawy co do istoty, przysługuje stronie zażalenie wyłącznie, gdy ustawa tak sta-nowi. Zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od dnia doręczenia postanowienia stro-nie, a gdy postanowienie zostało ogłoszone ustnie – od dnia jego ogłoszenia stronie.

Postanowienie, na które nie przysługuje zażalenie, strona może zaskarżyć tylko w odwołaniu od decyzji rozstrzygającej sprawę co do istoty.


106. W jakiej sytuacji można wnieść skargę na organ administracyjny?

Przedmiotem skargi na organ administracji może być w szczególności zaniedba-nie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy albo przez ich pra-cowników, naruszenie praworządności lub interesów skarżących, a także przewle-kłe lub biurokratyczne załatwianie spraw.

Skargę należy złożyć do organu właściwego do jej rozpatrzenia. Jeżeli organ, który otrzymał skargę, nie jest właściwy do jej rozpatrzenia, obowiązany jest niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie siedmiu dni, przekazać ją właściwemu organowi, za-wiadamiając równocześnie o tym skarżącego, albo wskazać mu właściwy organ.

Organ właściwy do rozpatrzenia skargi powinien dokonać jej rozpatrzenia bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu miesiąca. O sposobie załatwienia skargi zawiadamia się skarżącego.

W razie niezałatwienia skargi w powyższym terminie, można złożyć zażalenie do organu administracji publicznej wyższego stopnia.



122

Codziennik prawny

107. W jakiej sytuacji można wnieść skargę na bezczynność organu administracji?

Organy administracji publicznej obowiązane są załatwiać sprawy bez zbędnej zwłoki.

Sprawy proste, które mogą być rozpatrzone w oparciu o dowody przedstawione przez stronę łącznie z żądaniem wszczęcia postępowania lub w oparciu o fakty i do-wody powszechnie znane albo znane z urzędu organowi, przed którym toczy się po-stępowanie, bądź możliwe do ustalenia na podstawie danych, którymi rozporządza ten organ, powinny być załatwiane niezwłocznie.

Załatwienie sprawy wymagającej postępowania wyjaśniającego powinno nastą-pić nie później niż w ciągu miesiąca, a sprawy szczególnie skomplikowanej – nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia wszczęcia postępowania, zaś w postę-powaniu odwoławczym – w ciągu miesiąca od dnia otrzymania odwołania.

O każdym przypadku niezałatwienia sprawy w powyższych terminach organ ad-ministracji publicznej obowiązany jest zawiadomić strony, podając przyczyny zwło-ki lub opóźnienia i wskazując nowy termin załatwienia sprawy.

Na niezałatwienie sprawy w terminie stronie służy zażalenie do organu admi-nistracji publicznej wyższego stopnia. Organ wyższego stopnia uznając zażalenie za uzasadnione, wyznacza dodatkowy termin załatwienia sprawy oraz zarządza wyjaśnienie przyczyn i ustalenie osób winnych niezałatwienia sprawy w termi-nie, a w razie potrzeby także podjęcie środków zapobiegających naruszaniu termi-nów załatwiania spraw w przyszłości. Niezależnie od pozytywnego lub negatywne-go stanowiska zajętego przez organ wyższego stopnia strona może wnieść do sądu administracyjnego skargę na bezczynność organu administracji publicznej i w są-dowym postępowaniu może ewentualnie podważać stanowisko organu wyższego stopnia. Wniesienie zażalenia jest warunkiem formalnym złożenia skargi do sądu administracyjnego na bezczynność organu administracji publicznej.


Załączniki:Zażalenie na niezałatwienie sprawy w terminie.Skarga na bezczynność do WSA.

123


108. Co może być powodem do wniesienia skargi do sądu administracyjnego?

Uprawnionym do wniesienia skargi do sądu administracyjnego jest każdy, kto ma w tym interes prawny.

Skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego można wnieść po wyczer-paniu środków zaskarżenia, jeżeli przysługiwały one skarżącemu w postępowaniu przed organem właściwym w sprawie. Przez wyczerpanie środków zaskarżenia na-leży rozumieć sytuację, w której stronie nie przysługuje żaden środek zaskarżenia, taki jak zażalenie, odwołanie lub wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, przewi-dziany w ustawie (a także, gdy środki te zostały odrzucone).

Skargę wnosi się w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia skarżącemu roz-strzygnięcia w sprawie.

Jeżeli ustawa nie przewiduje środków zaskarżenia w sprawie, skargę na akty lub czynności można wnieść po uprzednim wezwaniu na piśmie właściwego organu do usunięcia naruszenia prawa w terminie czternastu dni od dnia, w którym skarżący dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o wydaniu aktu lub podjęciu innej czynno-ści.

Skargę do sądu administracyjnego wnosi się w tym przypadku w terminie trzy-dziestu dni od dnia doręczenia odpowiedzi organu na wezwanie do usunięcia naru-szenia prawa, a jeżeli organ nie udzielił odpowiedzi na wezwanie, w terminie sześć-dziesięciu dni od dnia wniesienia wezwania o usunięcie naruszenia prawa.

W przypadku innych aktów (np. uchwały zarządu dzielnicy o odmowie skiero-wania do zawarcia umowy najmu lokalu komunalnego, odmowy wydania tablic re-jestracyjnych, ustawienia znaku drogowego w określonym miejscu drogi publicz-nej), jeżeli ustawa nie przewiduje środków zaskarżenia w sprawie, należy również przed wniesieniem skargi do sądu wezwać na piśmie właściwy organ do usunięcia naruszenia prawa.

Skargę do sądu administracyjnego wnosi się za pośrednictwem organu, którego działanie lub bezczynność są przedmiotem skargi. Organ przekazuje skargę sądowi wraz z aktami sprawy i odpowiedzią na skargę w terminie trzydziestu dni od dnia jej wniesienia.

Organ, którego działanie lub bezczynność zaskarżono, może jednak w zakresie swojej właściwości uwzględnić skargę w całości do dnia rozpoczęcia rozprawy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyj-nymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.).


124

Codziennik prawny

109. W jaki sposób można zaskarżyć orzeczenie sądu administracyjnego?

Pierwszym wymogiem zaskarżenia orzeczenia sądu administracyjnego jest zło-żenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia.

Z urzędu sporządza się jedynie uzasadnienie wyroku wydanego na posiedze-niu niejawnym. Odpis wyroku z uzasadnieniem sporządzonym z urzędu doręcza się każdej stronie.

W sprawach, w których skargę oddalono, uzasadnienie wyroku sporządza się na wniosek strony zgłoszony w terminie siedmiu dni od dnia ogłoszenia wyroku albo doręczenia odpisu sentencji wyroku. W takim wypadku odpis wyroku z uzasadnie-niem doręcza się tylko tej stronie, która złożyła wniosek.

Od orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego (wyroku lub postano-wienia kończącego postępowanie w sprawie) przysługuje stronie skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego, która może być złożona w terminie 30 dni od dnia doręczenia stronie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem.


110. Kiedy przysługuje zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego?

Zażalenie do Naczelnego Sądu Administracyjnego przysługuje na postanowienia wojewódzkiego sądu administracyjnego w przypadkach przewidzianych w ustawie, a ponadto na postanowienia, których przedmiotem jest:– przekazanie sprawy innemu sądowi administracyjnemu;– wstrzymanie lub odmowa wstrzymania wykonania decyzji, postanowienia, in-

nego aktu lub czynności;– zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;– odmowa sporządzenia uzasadnienia wyroku;– sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;– oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;– odrzucenie skargi kasacyjnej;– odrzucenie zażalenia;– zwrot kosztów postępowania, jeżeli strona nie wnosi skargi kasacyjnej;– ukaranie grzywną.

125


Zażalenie wnosi się do wojewódzkiego sądu administracyjnego w terminie 7 dni od doręczenia postanowienia. Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom pisma w postępowaniu sądowym oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia.

Zażalenie, którego przedmiotem jest odrzucenie skargi kasacyjnej, powinno być sporządzone przez adwokata lub radcę prawnego.

Jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasad-nione, wojewódzki sąd administracyjny, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt Naczelnemu Sądowi Admini-stracyjnemu, uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpo-znać na nowo. Od ponownie wydanego postanowienia przysługują środki odwo-ławcze na zasadach ogólnych.


111. Co to jest skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego?

Od wydanego przez wojewódzki sąd administracyjny wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Skargę kasacyjną może wnieść strona, prokurator lub Rzecznik Praw Obywa-telskich, po doręczeniu im odpisu orzeczenia z uzasadnieniem. Skarga strony musi być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego.

Skargę kasacyjną można oprzeć jedynie na podstawach:– naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe

zastosowanie;– naruszenia przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny

wpływ na wynik sprawy.

Skargę wnosi się za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżony wyrok lub po-stanowienie, w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia stronie odpisu orzecze-nia z uzasadnieniem.



126

Codziennik prawny

2. Postępowanie przed sądami powszechnymi

112. Jakie są wymogi formalne każdego pisma procesowego w postępowaniu cywilnym?

Zgodnie z art. 126 Kodeksu postępowania cywilnego, każde pismo procesowe wnoszone do sądu powinno zawierać następujące elementy:

– oznaczenie sądu, do którego jest skierowane, imię i nazwisko lub nazwę stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników; gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno ponadto zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocni-ków oraz przedmiotu sporu, pisma zaś dalsze – sygnaturę akt;

– oznaczenie rodzaju pisma (np. pozew, apelacja, pismo procesowe);– osnowę wniosku, czyli żądania lub oświadczenia oraz dowody na poparcie przy-

toczonych okoliczności;– podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika; do pisma

należy dołączyć pełnomocnictwo, jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przed-tem nie złożył pełnomocnictwa;

– wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pienięż-na; wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia podaje się w złotych, zaokrągla-jąc w górę do pełnego złotego;

– wymienienie załączników.

127


Za stronę, która nie może się podpisać, podpisuje pismo osoba przez nią upo-ważniona, z wymienieniem przyczyny, dla której strona sama się nie podpisała.

Od dnia 1 stycznia 2010 r. pismo procesowe wniesione drogą elektroniczną po-winno być opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy pomocy kwalifikowanego certyfikatu.

W sprawach prawa pracy pracownik lub ubezpieczony działający bez adwokata lub radcy prawnego może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu powódz-two oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych.

W postępowaniu uproszczonym (co do zasady w sprawach o roszczenia wynika-jące z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10.000 złotych i o za-płatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat lokalowych) pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe wnoszone w postępowaniu uproszczonym powinny być sporządzone na urzędo-wych formularzach, dostępnych w siedzibie sądu i na stronie internetowej Minister-stwa Sprawiedliwości.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm).

Załączniki:Pozew o zapłatę.Pozew o zapłatę 2.Pozew o zapłatę w postępowaniu nakazowym.Wniosek o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie.Wniosek o ustanowienie służebności drogi koniecznej.Wniosek o wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym.

113. W jaki sposób doręcza się pisma urzędowe w postępowaniu sądowym?

Doręczeń w toku postępowań sądowych co do zasady dokonuje wyłącznie sąd. Sąd dokonuje doręczeń przez pocztę, komornika, woźnych, a także przez sądową służbę doręczeniową. Nie jest zatem możliwe przesyłanie pism bezpośrednio do stron (w procesie) czy uczestników postępowania (w postępowaniu nieproceso-wym). Jednak adwokaci i radcy prawni w toku sprawy mogą doręczać sobie nawza-jem pisma bezpośrednio za potwierdzeniem odbioru i oznaczeniem daty. Natomiast w postępowaniu gospodarczym obowiązkowe jest doręczanie pism procesowych bezpośrednio stronie przeciwnej.


128

Codziennik prawny

Jeżeli stroną jest osoba fizyczna, doręczenia dokonuje się jej osobiście, a gdy nie ma ona zdolności procesowej (jest małoletnia poniżej 13 lat), jej przedstawicielowi ustawowemu.

Pisma procesowe lub orzeczenia dla osoby prawnej, jak również dla organiza-cji, która nie ma osobowości prawnej, doręcza się organowi uprawnionemu do re-prezentowania ich przed sądem lub do rąk pracownika upoważnionego do odbioru pism. Pisma procesowe dla przedsiębiorców i wspólników spółek handlowych, wpi-sanych do rejestru sądowego na podstawie odrębnych przepisów, doręcza się na ad-res podany w rejestrze, chyba że strona wskazała inny adres dla doręczeń.

Osoba, która chciałaby wytoczyć powództwo lub też wszcząć postępowanie sądowe, zobowiązana będzie podać – co do zasady – adres zamieszkania (nieko-niecznie zameldowania) pozwanego czy też uczestników postępowania nieproce-sowego.

Doręczeń dokonuje się zasadniczo w mieszkaniu, w miejscu pracy lub tam, gdzie się adresata zastanie.

Gdy doręczający nie zastanie adresata w mieszkaniu, może doręczyć pismo są-dowe dorosłemu domownikowi, a gdyby go nie było – administracji domu, dozorcy domu lub sołtysowi, jeżeli osoby te nie są przeciwnikami adresata w sprawie i pod-jęły się oddania mu pisma. Pismo skierowane do adresata, którego doręczający nie zastanie w miejscu pracy, można doręczyć osobie, która jest upoważniona do odbio-ru pism w jego miejscu pracy.

Wreszcie, w razie niemożności doręczenia w sposób opisany wyżej, pismo prze-słane pocztą należy złożyć w placówce pocztowej operatora publicznego, a dorę-czane w inny sposób – w urzędzie właściwej gminy, umieszczając zawiadomienie o tym w drzwiach mieszkania adresata lub w oddawczej skrzynce pocztowej. Dorę-czenie poprzez tzw. awizo jest normalnym sposobem doręczenia przesyłki wywołu-jącym wszelkie skutki procesowe. Skutek doręczenia następuje wobec niepodjęcia w wymaganym terminie awizowanej przesyłki.

Na wniosek strony doręczenie może być dokonane na wskazany przez nią ad-res skrytki pocztowej. W tym wypadku pismo sądowe przesłane pocztą składa się w placówce pocztowej operatora publicznego, umieszczając zawiadomienie o tym w skrytce pocztowej adresata. Nie jest zatem możliwe wytoczenie powództwa z po-daniem adresu w postaci numeru skrytki. Przepis wyraźnie bowiem mówi o wniosku osoby, do której skrytka należy, jako warunku skuteczności doręczeń.

Jeżeli jednak w postępowaniu ustanowiono pełnomocnika procesowego lub oso-bę upoważnioną do odbioru pism sądowych, doręczenia należy dokonać tym oso-bom. Sąd nie doręcza wtedy pism stronie, a tylko bezpośrednio pełnomocnikowi, np. adwokatowi czy radcy prawnemu.

129


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 czerwca 1999 r. w sprawie szcze-gółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 62, poz. 697 ze zm.).

114. Jakie są konsekwencje prawne odmowy przyjęcia przesyłki?

Jeżeli adresat lub jego domownik odmawia przyjęcia pisma, pozostawia się je w miejscu doręczenia, a gdyby to było niemożliwe, pismo przesłane pocztą składa się – uprzedzając o tym – w placówce pocztowej operatora publicznego lub, w przy-padku pism doręczanych w inny sposób, w urzędzie właściwej gminy.

Odbierający pismo potwierdza odbiór i jego datę własnoręcznym podpisem. Je-żeli tego nie może lub nie chce uczynić, doręczający sam oznacza datę doręczenia oraz przyczyny braku podpisu. Doręczający stwierdza wtedy na potwierdzeniu od-bioru fakt dokonania doręczenia, a na doręczonym piśmie zaznacza dzień doręcze-nia i opatruje to stwierdzenie swoim podpisem. W obu wypadkach – nieprzyjęcia pisma bądź niepodpisania potwierdzenia odbioru – doręczenie uznaje się za sku-teczne i równoznaczne z osobistym przyjęciem pisma.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 czerwca 1999 r. w sprawie szcze-gółowego trybu doręczania pism sądowych przez pocztę w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 62, poz. 697 ze zm.).

115. Czemu służy ustanowienie kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu?

Jeżeli miejsce pobytu strony (w postępowaniu procesowym) nie jest znane, a ma być doręczony pozew lub inne pismo procesowe wywołujące potrzebę pod-jęcia obrony jej praw, doręczenie może nastąpić tylko do rąk ustanowionego kura-tora. Kuratora sąd ustanawia na wniosek osoby zainteresowanej. W postępowaniu nieprocesowym przewodniczący składu sędziowskiego ustanawia kuratora z urzę-du, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, jak również w sprawach o ustalenie po-


130

Codziennik prawny

chodzenia dziecka i o związane z tym roszczenia, przewodniczący składu sędziow-skiego przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego. Fakt ustanowienia kuratora ogłasza się publicznie w budynku sądowym i lokalu wójta (burmistrza, prezydenta miasta), w sprawach zaś większej wagi, gdy sąd uzna to za potrzebne, także w pra-sie. Z chwilą doręczenia pisma kuratorowi doręczenie staje się skuteczne. Sąd może jednak uzależnić skuteczność doręczenia od upływu oznaczonego terminu od chwi-li wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym.

Oprócz wskazanego wyżej wypadku, sąd może doręczyć pismo stronie, której miejsce pobytu nie jest znane, przez wywieszenie w budynku sądowym. Doręczenie takie staje się skuteczne z upływem miesiąca od dnia wywieszenia.


116. Jakie obowiązki stron postępowania sądowego wiążą się ze zmianą miejsca zamieszkania?

Strony i ich przedstawiciele mają obowiązek zawiadamiać sąd o każdej zmianie swego zamieszkania. Dotyczy to także strony, która zgłosiła wniosek o dokonywa-nie doręczeń na adres oznaczonej skrytki pocztowej – ma ona obowiązek zawiada-miać sąd o każdej zmianie tego adresu.

W razie zaś zaniedbania tego obowiązku pismo sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi urzędowo znany.

Powiadomienie pracownika sekretariatu sądu lub Policji nie może być uznane za powiadomienie sądu. Co więcej, nawet pismo zawierające zawiadomienie o zmia-nie adresu doręczone sądowi w jednej sprawie, nie wywiera skutków w innych sprawach, które toczą się przed tym samym sądem. Jeżeli strona nie wskazała są-dowi innego, niż adres zamieszkania, adresu dla doręczeń, sąd nie ma obowiązku dokonywania w materiale sprawy poszukiwań adresu strony. Konieczne jest zatem wysłanie do sądu pisma ze wskazaniem nowego adresu i oznaczeniem sygnatury sprawy, której ono dotyczy.

W razie zaistnienia okoliczności, w których pomimo spełnienia formalnych wa-runków doręczenia, w rzeczywistości strona nie miała możliwości odbioru przesył-ki i faktycznego zapoznania się z jego treścią, doręczenie jest skuteczne, stronie zaś przysługuje uprawnienie do żądania przywrócenia terminu do dokonania czynno-ści związanej z doręczoną przesyłką (np. wniesienia apelacji).

131



117. Co można zrobić, gdy termin dokonania danej czynności procesowej upłynął?

Do dokonania niemalże wszystkich czynności procesowych ustawa albo sąd określa termin. Upływ terminu powoduje np. niemożność zaskarżenia orzeczenia apelacją czy np. wniesienia skargi o wznowienie postępowania.

Możliwe jest jednak złożenie wniosku o przywrócenie uchybionego terminu do dokonania czynności procesowej. Sąd może uwzględnić wniosek strony o przywróce-nie terminu jedynie wtedy, gdy ustalone zostanie, że uchybienie terminu pociąga za sobą ujemne dla strony skutki procesowe oraz uchybienie nastąpiło bez winy strony.

Brak winy w uchybieniu terminu do wniesienia apelacji podlega ocenie na pod-stawie wszystkich okoliczności konkretnej sprawy i z uwzględnieniem obiektywne-go miernika staranności, jakiej można i należy wymagać od osoby należycie dba-jącej o swoje interesy. Uchybienie w tym względzie, spowodowane nawet lekkim niedbalstwem, narusza obiektywny miernik staranności i stanowi podstawę do od-dalenia wniosku o przywrócenie terminu.

Uznaje się, że podeszły wiek i ogólnie zły stan zdrowia nie przesądzają o braku winy w uchybieniu terminowi dokonania czynności procesowej.

Jako zawinione należy ocenić uchybienie terminu w sytuacji, gdy wiemy o to-czącym się postępowaniu i uchybiamy terminowi z uwagi na zaplanowany wcze-śniej wyjazd na wakacje czy umówiony pobyt w szpitalu. Uznaje się bowiem, że w takich sytuacjach strona dbająca o swoje sprawy powinna ustanowić pełnomocni-ka (np. członka rodziny lub adwokata czy radcę prawnego), który mógłby dopilno-wać terminowości wnoszenia pism do sądu.

Zaniedbanie pełnomocnika nie oznacza braku winy strony w uchybieniu termi-nowi. Pełnomocnik ma obowiązek takiego zorganizowania pracy, która zapewni-łaby sprawną obsługę toczącego się postępowania sądowego w razie choroby czy urlopu pełnomocnika. Zaniedbanie w tym zakresie świadczy o winie strony w uchy-bieniu terminu. W wypadku, gdy strona jest reprezentowana przez pełnomocnika, przy ustalaniu jej winy w niezachowaniu terminu należy mieć na uwadze działa-nia pełnomocnika oraz że zaniedbania osób, którymi on się posługuje, obciążają jego samego, a zatem nie uwalniają one strony od winy w niezachowaniu terminu. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu kancelarii, błędy pracowników, są typowym przykładem takich zaniedbań.


132

Codziennik prawny

Pismo z wnioskiem o przywrócenie terminu wnosi się do sądu, w którym czyn-ność miała być dokonana, w ciągu tygodnia od czasu ustania przyczyny uchybienia terminu. W piśmie tym należy uprawdopodobnić okoliczności uzasadniające wnio-sek. Należy wskazać przyczyny uchybienia terminu oraz uprawdopodobnić zacho-wanie 7-dniowego terminu do złożenia wniosku.

Równocześnie z wnioskiem należy dokonać spóźnionej czynności procesowej, np. dołączyć do wniosku apelację, skargę o wznowienie. Niespełnienie tych wyma-gań spowoduje, że sąd wezwie do uzupełnienia wniosku w terminie 7 dni. Jeżeli nie uzupełnimy braków wskazanych przez sąd w zakreślonym terminie, wniosek zosta-nie odrzucony i przywrócenie terminu nie będzie możliwe.

Sąd odrzuca na posiedzeniu niejawnym wniosek spóźniony tj. złożony po upły-wie 7 dni od czasu, gdy ustąpiły przeszkody uniemożliwiające dokonanie czynności w terminie albo wniosek niedopuszczalny z mocy ustawy.

Niedopuszczalne jest przywrócenie terminu do złożenia środka odwoławczego od wyroku orzekającego unieważnienie małżeństwa lub rozwód albo ustalającego nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po uprawomocnieniu się wyroku nowy związek małżeński.

Wniosek jest z mocy ustawy niedopuszczalny także, gdy nie pociąga dla strony negatywnych skutków procesowych, gdy ze względu na stan sprawy przywrócenie terminu stało się nieaktualne albo gdy nie dotyczy terminu procesowego (np. termi-nu materialnego takiego jak termin przedawnienia, zasiedzenia).


Załącznik:Wniosek o przywrócenie terminu.

118. Czy można zaskarżyć odrzucenie wniosku o przywrócenie terminu?

Odrzucenie wniosku o przywrócenie terminu następuje na posiedzeniu niejaw-nym, w formie postanowienia. Jest ono niezaskarżalne. Zażalenie przysługuje jed-nak na postanowienie, które z reguły towarzyszy odmowie przywrócenia termi-nu. Skoro sąd uzna, że termin nie może zostać przywrócony, jednocześnie z reguły odrzuca spóźniony środek, którym strona chciała dokonać czynności procesowe (np. odrzuca apelację lub skargę o wznowienie). Na postanowienie w tym przed-

133


miocie przysługuje zażalenie. W zażaleniu można podnosić okoliczności polegające na niezasadnej, naszym zdaniem, odmowie przywrócenia terminu, która w konse-kwencji doprowadziła do odrzucenia środka procesowego.

Po upływie roku od uchybionego terminu, jego przywrócenie jest dopuszczal-ne tylko w wypadkach wyjątkowych. Pojęcie „wyjątkowego wypadku” nie zostało określone w ustawie. Ustawodawca pozostawił ocenę w tym zakresie sądowi. Za-tem do sądu rozpoznającego wniosek o przywrócenie terminu należy ustalenie – na podstawie całokształtu okoliczności występujących w danej sprawie – czy zachodzi w realiach tej sprawy wypadek, który można uznać za wyjątkowy.


3. Zaskarżanie orzeczeń sądowych


134

Codziennik prawny

119. Co oznacza dwuinstancyjność postępowania sądowego?

Postępowanie sądowe – w myśl art. 176 ust. 1 Konstytucji – ma być co najmniej dwuinstancyjne. Oznacza to konieczność istnienia prawnej możliwości ponowne-go merytorycznego rozpatrzenia sprawy przez sąd. Postępowanie sądowe skła-da się z postępowania przed sądem I instancji (w zależności od przedmiotu spra-wy – przed sądem rejonowym lub okręgowym) oraz z postępowania odwoławczego (przed sądem okręgowym lub apelacyjnym). Natomiast generalnie od woli stron za-leży, czy skorzystają ze środka zaskarżenia orzeczenia wydanego w I instancji.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm).

120. Jakie środki zaskarżania orzeczeń sądowych przewiduje prawo?

Podstawowymi środkami zaskarżenia orzeczeń sądowych w postępowaniu cy-wilnym są apelacja i zażalenie, nazywane także środkami odwoławczymi.

Apelacja przysługuje od wyroków sądu I instancji oraz od postanowień co do istoty sprawy wydanych w postępowaniu nieprocesowym (jak np. od orzecze-nia w przedmiocie zasiedzenia nieruchomości, zniesienia współwłasności, pozba-wienia czy ograniczenia praw rodzicielskich, ubezwłasnowolnienia, ustanowienia opiekuna, stwierdzenia nabycia spadku czy działu spadku).

Od innych postanowień wydanych w I instancji przysługuje zażalenie, o ile prze-pisy tak stanowią. Są to takie wypadki jak np. odrzucenie pozwu, odmowa zwolnie-nia od kosztów postępowania, odmowa przyznania pełnomocnika z urzędu, odmo-wa wyłączenia sędziego, zawieszenie czy umorzenie postępowania. Katalog tych sytuacji zawiera art. 394 kodeksu postępowania cywilnego.

W niektórych wypadkach strona może wnieść środki szczególne, jak np. zarzuty czy sprzeciw od nakazu zapłaty.

Orzeczenia sądu II instancji są prawomocne.

Środkiem nadzwyczajnym, który przysługuje jedynie w niektórych sprawach, jest skarga kasacyjna. Można ją wnieść od wyroków (postanowień co do istoty sprawy) sądu II instancji, a także od postanowienia sądu II instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania kończących postępowanie w spra-wie. Przepisy ustanawiają tu nie tylko bardzo wysokie wymogi formalne, ale tak-że daleko idące ograniczenia, w tym m.in. konieczność wykazania, że dana sprawa

135


ma charakter szczególny, precedensowy, ujawniło się w niej poważne zagadnienie prawne wywołujące wątpliwości interpretacyjne itd. W rezultacie dostęp do Sądu Najwyższego jest obecnie bardzo poważnie ograniczony. Skarga kasacyjna objęta jest przymusem adwokacko-radcowskim.

W ściśle określonych sytuacjach od orzeczenia sądu II instancji przysługuje za-żalenie do Sądu Najwyższego (art. 3941 kodeksu postępowania cywilnego).

W postępowaniu egzekucyjnym podstawowym środkiem zaskarżenia jest skar-ga na czynności komornika, a w wypadkach przewidzianych w ustawie – zażale-nie na postanowienie sądu.


121. W jakich sytuacjach można wnieść apelację?

Ten środek zaskarżenia orzeczeń sądowych przysługuje od:– wyroków (w tym także od wyroków częściowych, wstępnych, wyroków zapada-

jących na skutek wniosku o uzupełnienie wyroku, wyroków wydanych na skutek wytoczenia powództwa przeciwegzekucyjnego; wyrok zaoczny zaskarżalny jest przez powoda apelacją, pozwanemu zaś przysługuje wyłącznie sprzeciw);

– postanowień sądu I instancji, orzekających co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym;

– postanowienia sądu okręgowego w przedmiocie uznania orzeczenia sądu zagra-nicznego;

– orzeczeń oddalających skargę o wznowienie postępowania.

Apelację od wyroku sądu rejonowego rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu okręgowego jako I instancji, sąd apelacyjny. Apelację wnosi się do sądu I instancji.

Apelację możemy napisać samodzielnie. W wypadku apelacji nie ma wymogu, by została sporządzona przez profesjonalnego pełnomocnika (adwokata czy radcę prawnego).

Pierwszą czynnością dla zaskarżenia niekorzystnego orzeczenia jest złożenie wniosku o doręczenie wyroku z uzasadnieniem. Termin do złożenia tego wniosku jest tygodniowy i biegnie od daty ogłoszenia orzeczenia, niezależnie od nieobecno-ści stron na posiedzeniu sądu. Wniosek o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem nie podlega opłacie.

Wniosek strony o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem, nadany przed ogło-szeniem orzeczenia, nie jest skuteczny. Wniosek można złożyć dopiero po ogłosze-niu orzeczenia.


136

Codziennik prawny


Załącznik:Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyrobu.

122. Czy wniesienie apelacji podlega opłacie?

Sama apelacja, jak większość pism procesowych w postępowaniu sądowym, podlega opłacie, chyba że strona została zwolniona od ponoszenia kosztów sądo-wych w tym zakresie. Jeżeli nie wiemy, jaką opłatę należy uiścić, najlepiej uzyskać taką informację od pracowników sądu. Jeżeli nie wniesiemy opłaty lub jeżeli okaże się, że jest ona za niska, sąd wezwie do uzupełnienia tego braku, wskazując kwotę, jaką musimy w ciągu tygodnia wpłacić.

Możliwe jest także złożenie łącznie z apelacją wniosku o zwolnienie od kosz-tów sądowych. Należy wtedy oprócz apelacji i wniosku złożyć do sądu oświadcze-nie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegają-cej się o zwolnienie od kosztów. Jeżeli sąd nie przychyli się do wniosku o zwolnienie od kosztów, ponownie wzywa do uiszczenia opłaty od apelacji, którą należy opłacić w ciągu tygodnia od momentu doręczenia wezwania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.).

123. W jaki sposób wnosi się apelację?

Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok lub postanowienie. Wniesienie apelacji do sądu I instancji jest bardzo istotne. Niewłaściwe skierowanie apelacji wprost do sądu II instancji i konieczność przesłania jej do sądu I instancji z reguły powoduje uchybienie terminu do wniesienia apelacji.

Apelację wnosi się w terminie dwutygodniowym od doręczenia stronie skarżą-cej wyroku (postanowienia) z uzasadnieniem. Termin uważa się za zachowany, gdy przed jego końcem apelacja wpłynie do sądu, który wydał zaskarżony wyrok lub zo-stanie oddana w polskim urzędzie pocztowym (liczy się data stempla pocztowego).

Jeżeli strona lub uczestnik nie zażądał doręczenia uzasadnienia wyroku w ter-minie tygodniowym od ogłoszenia sentencji orzeczenia, termin do wniesienia ape-

137


lacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia. Po bezsku-tecznym upływie tygodniowego terminu na złożenie wniosku o doręczenie wyroku (postanowienia) z uzasadnieniem, rozpoczyna się tym samym bieg dwutygodnio-wego terminu na wniesienie apelacji. Jeżeli zatem z różnych względów nie wnie-siemy w terminie wniosku o doręczenie wyroku (postanowienia) wraz z uzasadnie-niem, mamy łącznie 21 dni od daty ogłoszenia wyroku do wniesienia apelacji.

W sprawach rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym, wniosek o sporzą-dzenie uzasadnienia wyroku strona może również zgłosić do protokołu bezpośred-nio po ogłoszeniu wyroku.


124. Jakie wymogi formalne powinna spełniać apelacja?

Apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla każdego pi-sma procesowego, a ponadto zawierać:– oznaczenie wyroku (postanowienia), od którego jest wniesiona (datę orzecze-

nia, sygnaturę akt) ze wskazaniem, czy orzeczenie zaskarżone jest w całości czy w części;

– zwięzłe przedstawienie zarzutów i ich uzasadnienie;– powołanie, w razie potrzeby, nowych faktów i dowodów oraz wykazanie, że ich

powołanie w postępowaniu przed sądem I instancji nie było możliwe albo że po-trzeba powołania się na nie wynikła później;

– wniosek o zmianę lub o uchylenie orzeczenia z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia;

– w sprawach o prawa majątkowe – wartość przedmiotu zaskarżenia (z reguły równa lub niższa wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie, w zależności od tego, czy zaskarżamy orzeczenie w całości czy w części).

Jeżeli apelacja ma braki, sąd wezwie do ich uzupełnienia, wyznaczając jedno-cześnie termin na ich uzupełnienie, z reguły siedmiodniowy. Dla uniknięcia uchy-bienia terminu do wniesienia apelacji, konieczne jest zachowanie terminu do uzu-pełnienia wskazanych przez sąd braków.

Sąd I instancji odrzuci na posiedzeniu niejawnym apelację wniesioną po upły-wie przepisanego terminu, nieopłaconą lub z innych przyczyn niedopuszczalną, jak również apelację, której braków strona nie uzupełniła w wyznaczonym terminie.

Warto wskazać, że jeżeli został wydany wyrok zaoczny, sąd ma obowiązek dorę-czyć z urzędu wyrok obu stronom z pouczeniem o przysługujących im środkach za-


138

Codziennik prawny

skarżenia. Jednakże sąd nie sporządza z urzędu ani nie doręcza uzasadnienia wy-roku zaocznego. Sąd uzasadnia wyrok zaoczny, gdy powództwo zostało oddalone w całości lub w części, a powód zażądał uzasadnienia w ciągu tygodnia od doręcze-nia mu wyroku albo gdy powód, który żądania takiego nie zgłosił, wniósł apelację w przepisanym terminie. Pozwanemu od wyroku zaocznego nie przysługuje apela-cja, lecz środek nazwany sprzeciwem.


Załącznik:Apelacja z zarzutu nieważności.

125. W jakich sytuacjach można wnieść zażalenie?

W postępowaniu cywilnym zażalenie przysługuje tylko od niektórych nieprawo-mocnych postanowień wskazanych w przepisach. Zażaleniem zaskarżalne są także niektóre zarządzenia przewodniczącego składu sędziowskiego.

Zaskarżalne są postanowienia sądu kończące sprawę. Postanowieniami kończący-mi postępowanie w sprawie są postanowienia zamykające drogę do wydania orzecze-nia sądu danej instancji. Kończą one sprawę jako pewną całość poddaną pod osąd. Dotyczą całości sprawy i są ostatnimi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu.

Wszystkie pozostałe postanowienia są postanowieniami niekończącymi postępowa-nia w sprawie; kończą one bowiem jedynie pewien fragment sprawy, ale nie sprawę.

Nie przysługuje zażalenie od postanowienia:– dowodowego;– o odroczeniu rozprawy;– o odroczeniu ogłoszenia wyroku;– odmawiającego przywrócenia terminu.

Przykładem postanowień sądu I instancji niekończących postępowania w spra-wie, od których przysługuje zażalenie, są m.in.:– zwrot pozwu;– przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postę-

powania w innym trybie;– odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz

odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,– nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności;– skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na

grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka

139


oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymuso-wego sprowadzenia;

– zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;– odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia;– sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;– zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, wy-

miar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, jeżeli stro-na nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyznane w naka-zie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego;

– oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego;– zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem;– odrzucenie zażalenia;– odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego.

Zażalenie na postanowienie sądu II instancji rozpoznaje Sąd Najwyższy. Zaża-lenie na postanowienie sądu II instancji przysługuje zasadniczo jedynie na posta-nowienie odrzucające apelację i jedynie w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna (co do zasady skarga kasacyjna przysługuje, jeżeli wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi przynajmniej 50.000 złotych).

Ponadto zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu II instancji odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

Termin do wniesienia zażalenia jest tygodniowy i liczy się od doręczenia posta-nowienia. Gdy strona (uczestnik) nie zażądał w terminie doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie, termin ten liczy się od ogłoszenia postanowienia.

Postanowienia ogłoszone na posiedzeniu jawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy podlegają one zaskarżeniu, i tylko na żądanie strony (uczestnika) zgłoszone w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia. Postanowienia te do-ręcza się tylko tej stronie (uczestnikowi), który zażądała sporządzenia uzasadnie-nia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem.

Zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma pro-cesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów.

Zażalenie podlega opłacie. Jej wysokość zależy od przedmiotu zażalenia. Podob-nie jak w wypadku apelacji, brak uiszczenia opłaty w terminie określonym w we-zwaniu spowoduje odrzucenie zażalenia.

Zażalenie podobnie jak apelację wnosi się do sądu I instancji, jednakże istotną różnicą jest możliwość uchylenia postanowienia i w miarę potrzeby rozpoznania


140

Codziennik prawny

sprawy na nowo przez sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, nie przesyłając akt sądowi II instancji. Od takiego ponownie wydanego postanowienia przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych.


126. W jakich okolicznościach można wnieść sprzeciw od wyroku zaocznego?

Sprzeciw przysługuje pozwanemu, przeciwko któremu zapadł wyrok zaoczny. Dla powoda przewidziane jest zaskarżenie w drodze apelacji.

Sprzeciw, analogicznie jak apelację czy zażalenie, wnosi się do sądu I instancji, który wydał wyrok zaoczny. Sprzeciw wnosi się w ciągu tygodnia od doręczenia wy-roku pozwanemu. W piśmie zawierającym sprzeciw pozwany powinien przytoczyć zarzuty przeciwko żądaniu pozwu oraz fakty i dowody na ich uzasadnienie. Sprze-ciw złożony po terminie oraz sprzeciw, którego braków strona w wyznaczonym ter-minie nie uzupełniła, a także sprzeciw nieopłacony, sąd odrzuca na posiedzeniu niejawnym.

Jeżeli sprzeciw został złożony prawidłowo, wyrok zaoczny nie traci mocy, lecz przewodniczący wyznacza termin rozprawy i sprawa będzie rozpoznana na nowo. Po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd wydaje wyrok, w którym wyrok zaoczny w całości lub części utrzymuje w mocy albo uchyla go i orzeka o żądaniu pozwu bądź też pozew odrzuca lub postępowanie umarza.

Wyrok wydany po przeprowadzeniu rozprawy może być zaskarżony na zasa-dach ogólnych w drodze apelacji.


127. Jakie są warunki wnoszenia zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym?

Wydając nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, sąd orzeka, że pozwa-ny ma w ciągu 2 tygodni od dnia doręczenia nakazu zaspokoić roszczenie w cało-ści wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty. Nakaz zapłaty doręcza się stronom (pozwanemu wraz z pozwem i załącznikami).

141


Zarzuty od nakazu zapłaty wnosi się do sądu, który wydał nakaz zapłaty. W pi-śmie pozwany powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości czy w części, przed-stawić zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór, oraz pozostałe zarzuty przeciwko żądaniu pozwu, a także wszystkie oko-liczności faktyczne i dowody na ich potwierdzenie.

Jeżeli dostrzeżemy, że przesłany wraz z nakazem pozew wniesiono na urzędo-wym formularzu, także wniesienie zarzutów wymaga zachowania tej formy. Zarzu-ty powinny spełniać te same wymagania, jakie przewidziane są dla innych środków zaskarżenia, w szczególności apelacji czy zażalenia.

Sąd odrzuca zarzuty wniesione po upływie terminu, nieopłacone lub z innych przyczyn niedopuszczalne, jak również zarzuty, których braków pozwany nie usu-nął w terminie.

Nakaz zapłaty, przeciwko któremu w całości lub w części nie wniesiono sku-tecznie zarzutów, ma skutki prawomocnego wyroku, co oznacza, że po nadaniu mu klauzuli wykonalności może stanowić podstawę egzekucji.

W razie prawidłowego wniesienia zarzutów nakaz zapłaty nie traci mocy, jed-nakże przewodniczący wyznacza rozprawę, po której przeprowadzeniu wydaje wy-rok, w którym nakaz zapłaty w całości lub w części utrzymuje w mocy albo go uchy-la i orzeka o żądaniu pozwu bądź też postanowieniem uchyla nakaz zapłaty i pozew odrzuca lub postępowanie umarza. Od tak wydanego wyroku przysługuje apelacja na zasadach ogólnych.


128. Jakie są warunki wnoszenia sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym?

Także w nakazie zapłaty wydanym w postępowaniu upominawczym nakazuje się pozwanemu, żeby w ciągu 2 tygodni od doręczenia tego nakazu zaspokoił rosz-czenie w całości wraz z kosztami albo w tym terminie wniósł sprzeciw do sądu.

Zasady wnoszenia sprzeciwu są identyczne jak wnoszenia zarzutów w postępo-waniu nakazowym. Jednakże w razie prawidłowego wniesienia sprzeciwu nakaz zapłaty traci moc, a przewodniczący wyznacza rozprawę.

Nakaz zapłaty traci moc w części zaskarżonej sprzeciwem. Sprzeciw jednego tylko ze współpozwanych o to samo roszczenie oraz co do jednego lub niektórych


142

Codziennik prawny

uwzględnionych roszczeń powoduje utratę mocy nakazu jedynie co do nich oraz co do zaskarżonej części.

Po przeprowadzeniu rozprawy sąd wydaje wyrok, w którym orzeka o powództwie (oddala je bądź uwzględnia). Wyrok podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych.


129. W jaki sposób można wnieść skargę na orzeczenie referendarza?

Skarga przysługuje na orzeczenie referendarza sądowego:– co do istoty sprawy (merytoryczne);– orzeczenia kończące postępowanie (omówione w pkt. 125);– orzeczenia referendarza, których przedmiotem jest:

a) zwrot pozwu, odmowa odrzucenia pozwu, przekazanie sprawy sądowi rów-norzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie,

b) odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia oraz odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,

c) stwierdzenie prawomocności orzeczenia,d) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na

grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przy-musowego sprowadzenia,

e) zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania,f) odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia,g) sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa,h) zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu,

wymiar opłaty, zwrot opłaty lub zaliczki, obciążenie kosztami sądowymi, je-żeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy, koszty przyzna-ne w nakazie zapłaty oraz wynagrodzenie biegłego;

– orzeczenie co do nadania klauzuli wykonalności;– orzeczenie co do stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty i co

do wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego.

Skargę wnosi się do sądu, w którym wydano orzeczenie, w terminie tygodnio-wym od dnia doręczenia stronie orzeczenia referendarza sądowego. Skargę roz-poznaje sąd, w którym wydano zaskarżone orzeczenie. Skargę wniesioną po upły-wie terminu lub nieopłaconą sąd odrzuca. W razie prawidłowego wniesienia skargi

143


orzeczenie referendarza sądowego traci moc, z wyjątkiem orzeczenia o nadaniu klauzuli wykonalności, orzeczeń o stwierdzeniu wykonalności europejskiego naka-zu zapłaty i o wydaniu zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego. Przykła-dem orzeczenia referendarza, które także nie traci mocy, jest dokonany przez refe-rendarza wpis do księgi wieczystej. Rozpoznając sprawę, sąd zmienia zaskarżony wpis w księdze przez jego wykreślenie i dokonanie nowego wpisu lub wydaje posta-nowienie, którym zaskarżony wpis utrzymuje w mocy albo uchyla go w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, względnie postępowanie umarza.

Wniesienie skargi na postanowienie referendarza w przedmiocie kosztów sądo-wych lub kosztów procesu wstrzymuje jego wykonalność. Rozpoznając skargę, sąd wydaje postanowienie, w którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowe-go utrzymuje w mocy albo je zmienia. Postanowienie sądu wydane w wyniku roz-poznania skargi na referendarza nie podlega zaskarżeniu, jedynie postanowienie, którego przedmiotem jest odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego, jest zaskarżalne zażaleniem.


130. Na czym polega wznowienie postępowania sądowego?

Wznowienie postępowania cywilnego

Wznowienie postępowania umożliwia ponowne rozpoznanie sprawy cywilnej zakończonej prawomocnym orzeczeniem. Wznowienie następuje jedynie na wnio-sek: stron i uczestników postępowania, ich następców prawnych, a także interwe-nienta ubocznego, prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich i – w pewnym za-kresie – także organizacji społecznych.

Skarga o wznowienie postępowania przysługuje od prawomocnych orzeczeń merytorycznych, rozstrzygających sprawę co do istoty, a zatem od prawomocnych wyroków, nakazów zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym oraz postanowień co do istoty sprawy w trybie nieprocesowym, a także postanowień w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności orzeczenia sądu zagranicz-nego.

Postępowanie zakończone orzeczeniem formalnym może być wznowione tyl-ko w sytuacji, gdy to orzeczenie zostało wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną


144

Codziennik prawny

umową międzynarodową lub z ustawą. Przepisy o wznowieniu postępowania stosu-je się odpowiednio.

Nie jest możliwe wznowienie postępowania zakończonego orzeczeniem o unie-ważnieniu małżeństwa lub rozwodem albo ustalającym nieistnienie małżeństwa, jeżeli choćby jedna ze stron zawarła po jego uprawomocnieniu się nowy związek małżeński.

Niedopuszczalna jest skarga o wznowienie od wyroku wydanego w wyniku wznowienia, chyba że wniesiona jest z uwagi na orzeczenie Trybunału Konstytucyj-nego o niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową mię-dzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie. Nie jest także dopuszczalne wniesienie skargi o wznowienie postępowania, zakończo-nego postanowieniem Sądu Najwyższego o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania.

Możliwość ponownego rozpoznania prawomocnie zakończonej sprawy na sku-tek skargi o wznowienie postępowania zachodzi jedynie wówczas, gdy zaistnieje jedna z enumeratywnie wyliczonych ustawowych podstaw wymienionych w Ko-deksie postępowania cywilnego. Można żądać wznowienia postępowania:

1) z powodu nieważności postępowania – jeżeli w składzie sądu uczestniczyła oso-ba nieuprawniona albo jeżeli orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia;

2) z powodu nieważności postępowania – jeżeli strona nie miała zdolności sądo-wej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była obiektywnie pozbawiona możności działa-nia; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe;

3) w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu norma-tywnego z Konstytucją, ratyfi kowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie;

4) gdy wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym;

5) jeżeli wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa – jednakże jedynie wów-czas, gdy czyn został ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów;

6) w razie późniejszego wykrycia takich okoliczności faktycznych lub środków do-wodowych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu;

145


7) w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego same-go stosunku prawnego;

8) jeżeli na treść wyroku miało wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybu-nał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfi kowaną umową między-narodową lub z ustawą, uchylone lub zmienione z uwagi na uznanie przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfi kowaną umową mię-dzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostały wydane.

Na wyżej wymienionych podstawach możliwe jest także wznowienie postępo-wania nieprocesowego. Jednakże w postępowaniu nieprocesowym uczestnik po-stępowania może żądać wznowienia jedynie wtedy, gdy postanowienie kończące postępowanie nie może być zmienione lub uchylone w innym trybie. Przepisy re-gulujące poszczególne postępowania nieprocesowe często bowiem przewidują spe-cjalne tryby zmiany prawomocnych postanowień. Zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzeka-jącym co do istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postano-wienie to narusza jego prawa. W takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia możności działania.

Skargę o wznowienie wnosi się w terminie trzymiesięcznym. Termin ten liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia, z reguły za datę tę przyjmuje się dzień wydania orzeczenia, a gdy podstawą jest pozbawienie możno-ści działania lub brak należytej reprezentacji – od dnia, w którym strona lub uczest-nik dowiedział się o orzeczeniu. W sytuacji określonej w pkt. 3, skargę o wznowie-nie wnosi się w terminie 3 miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego orzeczenie, które chcemy zaskarżyć, nie było jeszcze prawomocne na skutek wnie-sienia środka odwoławczego, który został następnie odrzucony, termin biegnie od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na posie-dzeniu jawnym – od dnia ogłoszenia tego postanowienia. Jednakże po upływie lat 5 od uprawomocnienia się wyroku nie można żądać wznowienia, z wyjątkiem wy-padku, gdy strona była pozbawiona możności działania lub nie była należycie re-prezentowana.

Do wznowienia postępowania z przyczyn wskazanych w pkt 1–3 właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów róż-nych instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej. Do wznowienia postępowania na pozostałych podstawach właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy.


146

Codziennik prawny

Skarga o wznowienie powinna czynić zadość warunkom pozwu (w tym być opłacona) oraz zawierać oznaczenie zaskarżonego orzeczenia, podstawę wznowie-nia i jej uzasadnienie, okoliczności stwierdzające zachowanie terminu do wniesie-nia skargi oraz wniosek o uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia.

Sąd odrzuca skargę wniesioną po upływie przepisanego terminu, niedopusz-czalną lub nieopartą na ustawowej podstawie. Na to postanowienie sądu przysłu-guje zażalenie.

Jeżeli skarga zostanie wniesiona prawidłowo, sąd rozpozna sprawę na nowo w granicach, jakie zakreśla podstawa wznowienia i stosownie do okoliczności bądź oddali skargę o wznowienie (jeżeli nie będzie podstaw do wznowienia), bądź uwzględniając ją, zmieni zaskarżone orzeczenie albo je uchyli i w razie potrzeby od-rzuci pozew lub umorzy postępowanie.

Konieczne jest wyjaśnienie, że wniesienie skargi o wznowienie nie tamuje wyko-nania zaskarżonego wyroku. Jednakże, na wniosek strony, w razie uprawdopodob-nienia, że skarżącemu grozi niepowetowana szkoda, sąd może wstrzymać wykona-nie wyroku, chyba że strona przeciwna złoży odpowiednie zabezpieczenie.

Na wniosek skarżącego, uchylając lub zmieniając wyrok, w orzeczeniu kończą-cym postępowanie w sprawie sąd orzeka o zwrocie spełnionego lub wyegzekwo-wanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego. Nie wyłącza to moż-liwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa, naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku.

Wznowienie postępowania karnego

Wznowienie prawomocnie zakończonego postępowania sądowego możliwe jest na wniosek strony lub z urzędu, jeżeli:– w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasad-

niona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia;– po wydaniu orzeczenia ujawniają się nowe fakty lub dowody nie znane przedtem

sądowi, wskazujące na to, że:a) skazany nie popełnił czynu, albo czyn jego nie stanowił przestępstwa lub nie

podlegał karze,b) skazano go za przestępstwo zagrożone karą surowszą, albo nie uwzględnio-

no okoliczności zobowiązujących do nadzwyczajnego złagodzenia kary, albo też błędnie przyjęto okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary,

c) sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne błędnie przyj-mując popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu (art. 540 § 1 k.p.k.).

147


Zgodnie z art. 540a Kodeksu postępowania karnego, postępowanie sądowe za-kończone prawomocnym orzeczeniem można wznowić, jeżeli:

– skazany, wobec którego zastosowano nadzwyczajne złagodzenie kary lub wa-runkowe zawieszenie jej wykonania nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji;

– uchylono lub istotnie zmieniono treść prawomocnego wyroku, z powodu którego umorzono postępowanie, jeśli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczy-wiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo.

W kwestii wznowienia postępowania orzeka sąd okręgowy, zaś wznowienia po-stępowania zakończonego orzeczeniem sądu okręgowego – sąd apelacyjny. Sąd orzeka w składzie trzech sędziów.

Wniosek o wznowienie postępowania, jeżeli nie pochodzi od prokuratora, powi-nien być sporządzony i podpisany przez adwokata albo radcę prawnego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

4. Sądowe postępowanie egzekucyjne


148

Codziennik prawny

131. Kiedy można wszcząć postępowanie egzekucyjne?

W przypadku, gdy dłużnik nie spełni dobrowolnie świadczenia, powinien liczyć się z możliwością jego wyegzekwowania w drodze sądowego postępowania egzeku-cyjnego. Tego rodzaju sprawy należą do właściwości sądów rejonowych i działają-cych przy nich komorników. Powyższe organy są uprawnione do stosowania środ-ków przymusu w celu uzyskania od dłużnika należnego wierzycielowi świadczenia stwierdzonego w odpowiednim akcie. Istotną cechą egzekucji jest więc przymus.

Podstawę do prowadzenia egzekucji o całe objęte nim roszczenie i ze wszystkich części majątku dłużnika, stanowi tytuł wykonawczy, którym jest tytuł egzekucyj-ny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Tytułem egzekucyjnym jest np. orzecze-nie sądu prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, jak również ugoda zawarta przed sądem. W klauzulę wykonalności może być zaopatrzony tak-że wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem. Tytułem egze-kucyjnym jest ponadto akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i któ-ry obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie oznaczonych, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu, nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru gdy termin zapłaty, uiszczenia lub wydania jest w akcie wskazany. Powyższe przy-kłady nie wyczerpują katalogu tytułów egzekucyjnych, którymi mogą być również inne orzeczenia, ugody i akty podlegające z mocy ustawy wykonaniu w drodze eg-zekucji sądowej.

Podstawą wszczęcia postępowania egzekucyjnego jest wniosek wierzyciela z za-łączonym tytułem wykonawczym. Egzekucja może być również wszczęta z urzędu, np. w sprawach alimentacyjnych, jak również na żądanie uprawnionego organu. Wniosek o wszczęcie egzekucji może być złożony na piśmie lub ustnie do protokołu. Przy czym wniosek w formie pisemnej powinien odpowiadać wymogom pisma pro-cesowego, a ponadto powinien zawierać wskazanie świadczenia, które ma być speł-nione, oraz sposób egzekucji. Taki wniosek należy złożyć stosownie do właściwości sądowi lub komornikowi.

Regulacje prawne zezwalają na stosowania równocześnie kilku sposobów egze-kucji. Wierzyciel może też zlecić komornikowi za wynagrodzeniem poszukiwanie majątku dłużnika. W świetle obowiązującego prawa wierzyciel może ponadto zażą-dać wyjawienia majątku przez dłużnika. Taka sytuacja może mieć miejsce, jeżeli za-jęty w egzekucji majątek dłużnika nie rokuje zaspokojenia egzekwowanych należ-ności lub jeżeli wierzyciel wykaże, że na skutek prowadzonej egzekucji nie uzyskał w pełni zaspokojenia swej należności. Wierzyciel może żądać wówczas zobowiąza-nia dłużnika do złożenia wykazu majątku z wymienieniem rzeczy i miejsca, gdzie się znajdują, przypadających mu wierzytelności i innych praw majątkowych oraz

149


do złożenia przyrzeczenia. Wniosek o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku wierzyciel może złożyć także przed wszczęciem egzekucji, jeżeli uprawdopodobni, że nie uzyska zaspokojenia w pełni swej należności ze znanego mu majątku albo z przypadających dłużnikowi bieżących świadczeń okresowych za okres 6 miesię-cy. Wniosek o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku składa się w sądzie wła-ściwości ogólnej dłużnika. Do takiego wniosku należy dołączyć odpis protokołu za-jęcia lub inne dokumenty uzasadniające obowiązek wyjawienia majątku, a jeżeli wniosek złożono przed wszczęciem egzekucji, także tytuł wykonawczy.


132. Jakie są rodzaje egzekucji?

Ze względu na cel egzekucji, można wyróżnić egzekucję świadczeń pieniężnych, egzekucję świadczeń niepieniężnych oraz egzekucję w celu zniesienia współwła-sności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej.

W przypadku egzekucji świadczeń pieniężnych wierzyciel może wybrać egzekucję:– z ruchomości;– z wynagrodzenia za pracę;– z rachunku bankowego;– z innych wierzytelności i praw majątkowych;– z nieruchomości;– ułamkowej części nieruchomości oraz użytkowania wieczystego;– uproszczoną egzekucję z nieruchomości;– ze statków morskich.

Egzekucja świadczeń niepieniężnych może polegać z kolei na wydaniu rzeczy ruchomej albo wydaniu nieruchomości, statku albo opróżnieniu pomieszczenia. Ponadto ten rodzaj egzekucji może polegać na wykonaniu czynności, którą za dłuż-nika może spełnić także inna osoba. Egzekucja świadczeń niepieniężnych może po-legać również na zaniechaniu pewnej czynności lub nieprzeszkadzaniu czynności wierzyciela. Ze względu na sposób przeprowadzenia egzekucji świadczeń niepie-niężnych wyróżnia się:– egzekucję polegającą na odebraniu przedmiotu świadczenia dłużnikowi i odda-

niu go wierzycielowi;– egzekucję polegającą na spełnieniu świadczenia przez wierzyciela na koszt dłuż-

nika;


150

Codziennik prawny

– egzekucję polegającą na zastosowaniu wobec dłużnika środków przymusu w po-staci grzywny i aresztu.


Załączniki:Pozew o udzielenie umocowania do dokonania czynności na koszt dłużnika.

133. Czy istnieje możliwość ograniczenia egzekucji?

W świetle obowiązującego prawa istnieje możliwość ograniczenia egzekucji. Na-leży zwrócić uwagę na to, że nie podlegają egzekucji np.:– przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie codzienne, nie-

zbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny, a tak-że ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu;

– zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres 1 miesiąca;

– narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika oraz surowce niezbędne dla niego do produkcji na okres 1 tygodnia, z wyłącze-niem jednak pojazdów mechanicznych;

– u dłużnika pobierającego okresową stałą płacę – pieniądze w kwocie, która od-powiada niepodlegającej egzekucji części płacy za czas do najbliższego terminu wypłaty, a u dłużnika nieotrzymującego stałej płacy – pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez 2 tygodnie;

– przedmioty niezbędne do nauki, papiery osobiste, odznaczenia i przedmioty słu-żące do wykonywania praktyk religijnych oraz przedmioty codziennego użytku, które mogą być sprzedane tylko znacznie poniżej ich wartości, a dla dłużnika mają znaczną wartość użytkową;

– sumy i świadczenia w naturze wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjaz-dów w sprawach służbowych;

– sumy przyznane przez Skarb Państwa na specjalne cele (w szczególności sty-pendia, wsparcia), chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z urzeczywistnieniem tych celów albo z tytułu obowiązku alimentacyjnego;

– świadczenia alimentacyjne, świadczenia rodzinne, dodatki pielęgnacyjne, poro-dowe i dla sierot zupełnych.

Ograniczenia egzekucji zostały określone przede wszystkim przez przepisy Ko-deksu postępowania cywilnego. Jednakże pewne ograniczenia egzekucji mogą wy-nikać również z ustaw szczególnych. Na przykład w razie zajęcia wynagrodzenia za

151


pracę będą miały również zastosowanie przepisy Kodeksu pracy. Potrącenia mogą być dokonywane, w przypadku egzekucji świadczeń alimentacyjnych, do wysoko-ści 3/5 wynagrodzenia, natomiast w razie egzekucji innych należności do wysoko-ści połowy wynagrodzenia. Warto jednak zauważyć, że w wypadku, gdy środki pie-niężne z tytułu wynagrodzenia za pracę wpłyną na rachunek bankowy, wszystkie powyżej wymienione ograniczenia egzekucji tracą aktualność.

Natomiast w przypadku wybrania przez wierzyciela egzekucji z rachunku ban-kowego, oprócz przepisów kodeksu postępowania cywilnego będą miały zastoso-wanie również przepisy prawa bankowego. Środki pieniężne znajdujące się na ra-chunkach oszczędnościowych, rachunkach oszczędnościowo-rozliczeniowych oraz na rachunkach terminowych lokat oszczędnościowych jednej osoby, niezależnie od liczby zawartych umów, są wolne od zajęcia na podstawie sądowego lub admi-nistracyjnego tytułu wykonawczego do wysokości trzykrotnego przeciętnego mie-sięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za okres bezpośred-nio poprzedzający dzień wystawienia tytułu wykonawczego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm).

134. Czy można zaskarżyć czynności komornika?

W przypadku prowadzenia postępowania egzekucyjnego z naruszeniem prawa, istnieje możliwość wniesienia skargi na czynności komornika, której treść powinna spełniać wymogi pisma procesowego.

Skargę wnosi się do sądu rejonowego, przy którym działa komornik. Pismo ta-kie należy złożyć w terminie tygodniowym od dnia czynności, gdy strona lub osoba, której prawo zostało przez czynność komornika naruszone bądź zagrożone, była przy czynności obecna lub była o jej terminie zawiadomiona. W innych wypadkach termin ten liczy się od dnia zawiadomienia o dokonaniu czynności strony lub oso-by, której prawo zostało przez czynności komornika naruszone bądź zagrożone, a w braku zawiadomienia – od dnia, w którym czynność powinna być dokonana.

Sąd rozpoznaje skargę w terminie tygodniowym od dnia jej wpływu do sądu, a gdy skarga zawiera braki formalne, które podlegają uzupełnieniu, w terminie ty-godniowym od jej uzupełnienia. Wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego ani wykonania zaskarżonej czynności, chyba że sąd zawiesi postę-powanie lub wstrzyma dokonanie czynności.


152

Codziennik prawny

Jeżeli skargę wniesiono po terminie albo nie uzupełniono w terminie jej bra-ków, sąd odrzuca skargę, chyba że uzna, iż zachodzi podstawa do podjęcia z urzę-du czynności zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usunięcia spostrzeżonych uchybień.

Sąd przesyła odpis skargi komornikowi, który zobowiązany jest w terminie 3 dni na piśmie sporządzić uzasadnienie dokonania zaskarżonej czynności lub przyczyn jej zaniechania oraz przekazać je wraz z aktami sprawy do sądu, do którego skargę wniesiono, chyba że skargę w całości uwzględnił, o czym zawiadamia sąd i skarżą-cego oraz zainteresowanych, których uwzględnienie skargi dotyczy.

W przypadku odrzucenia przez sąd skargi na czynności komornika, strona ma możliwość złożenia zażalenia. Taki środek odwoławczy przysługuje również na po-stanowienie sądu w przedmiocie zwrotu kosztów egzekucji, grzywny, planu podzia-łu sumy uzyskanej z egzekucji, a także zawieszenia lub umorzenia postępowania.


135. Na czym polega powództwo przeciwegzekucyjne?

Środkiem obrony przed egzekucją są powództwa przeciwegzekucyjne. Wśród nich wyróżnia się przysługujące dłużnikowi powództwa opozycyjne oraz przysłu-gujące osobom trzecim powództwa ekscydencyjne (interwencyjne). Tego rodzaju powództwa są środkami merytorycznej obrony przed zasadnością prowadzenia eg-zekucji (np. dłużnik twierdzi, że już spłacił świadczenie przed wszczęciem egzeku-cji).

W drodze powództwa opozycyjnego dłużnik może żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli:– przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności,

a w szczególności gdy kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu albo gdy kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście. Wspomniane zaprzeczenie może dotyczyć treści tytułu egzekucyjnego oraz in-nych zdarzeń, np. terminu. Takie powództwo jest dopuszczalne, gdy nie stoi na przeszkodzie niedopuszczalność drogi sądowej, powaga rzeczy osądzonej oraz zawisłość sporu;

– po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobo-wiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane. Gdy tytułem egzekucyjnym jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach,

153


które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia świadcze-nia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie. Do zdarzeń, wskutek których zobowiązanie wygasło zalicza się przede wszystkim wykonanie zobowiązania, jak również niemożliwość świadczenia, będącą skutkiem oko-liczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, a także potrącenie lub zwolnienie dłużnika z długu przez wierzyciela. Natomiast do zdarzeń, wskutek których zobowiązanie nie może być egzekwowane zalicza się przedawnienie roszczenia stwierdzonego tytułem egzekucyjnym. Innym przykładem jest rozło-żenie świadczenia na raty lub odroczenie jego spełnienia;

– małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności, wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść.


136. Kiedy może dojść do umorzenia postępowania egzekucyjnego?

Umorzenie postępowania egzekucyjnego może nastąpić z mocy samego prawa, z urzędu lub na wniosek.

Pierwszy przypadek występuje, gdy wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czyn-ności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania.

Umorzenie postępowania z urzędu ma miejsce w sytuacjach, gdy okaże się, że egzekucja nie należy do organów sądowych. Przesłanką umorzenia postępowania z urzędu jest również brak zdolności sądowej wierzyciela lub dłużnika, a także nie-dopuszczalność egzekucji ze względu na jej przedmiot lub osobę dłużnika. Ponad-to takie umorzenie następuje, gdy jest oczywiste, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych. Postanowienie o umorzeniu postępowania eg-zekucyjnego zostanie również wydane po uprawomocnieniu się orzeczenia o znie-sieniu separacji, gdy to postępowanie dotyczyło eksmisji jednego z małżonków, za-spokajania potrzeb rodziny lub świadczeń alimentacyjnych.

Umorzenie postępowania egzekucyjnego na wniosek występuje, gdy zażąda tego wierzyciel. Ten sposób umorzenia postępowania egzekucyjnego ma również miejsce, gdy prawomocnym orzeczeniem zostanie pozbawiony wykonalności tytuł wykonawczy. Z umorzeniem postępowania egzekucyjnego na wniosek mamy tak-


154

Codziennik prawny

że do czynienia, jeżeli egzekucję skierowano przeciwko osobie, która według klau-zuli wykonalności nie jest dłużnikiem i która sprzeciwiła się prowadzeniu egzeku-cji, albo jeżeli prowadzenie egzekucji pozostaje z innych powodów w oczywistej sprzeczności z treścią tytułu wykonawczego. Ten rodzaj umorzenia może wystąpić również w sytuacji, kiedy wierzyciel jest w posiadaniu zastawu, zabezpieczające-go pełne zaspokojenie egzekwowanego roszczenia, chyba że egzekucja skierowana jest do przedmiotu zastawu. Poza tym umorzenie na wniosek może nastąpić w wy-padku egzekucji prowadzonej na podstawie europejskiego tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w klauzulę wykonalności, jeżeli dłużnik przedstawi przewidziane w odrębnych przepisach zaświadczenie o utracie lub ograniczeniu wykonalności, z którego wynika, że tytuł nie jest już wykonalny.

Umorzenie postępowania egzekucyjnego oznacza jego zakończenie. Konsekwen-cją powyższego jest uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych. Nie pozbawia to jednak wierzyciela możności wszczęcia ponownej egzekucji, chyba że z innych przyczyn egzekucja jest niedopuszczalna. Umorzenie postępowania egzekucyjnego nie może naruszać praw osób trzecich. W przypadku ponownego wszczęcia postę-powania egzekucyjnego, egzekucja prowadzona będzie od początku, bez uwzględ-nienia czynności dokonanych w poprzednim postępowaniu z wyjątkiem, gdy wnio-sek o wszczęcie egzekucji z nieruchomości zostanie zgłoszony przed upływem 3 lat od umorzenia drugiej bezskutecznej licytacji. Komornik nie dokonuje wówczas opi-su i oszacowania nieruchomości, przyjmując je z umorzonego postępowania, chyba że dłużnik lub wierzyciel zażąda ponowienia tych czynności.


155

VI. Obowiązki obywateli

Obywatelstwo to nie tylko korzyści płynące z posiadanych wolności oraz praw, lecz również obowiązki wobec państwa – Rzeczypospolitej. Konstytucja wyznacza trzy podstawowe obowiązki obywatelskie: wierność Rzeczypospolitej Polskiej, tro-ska o dobro wspólne oraz obrona Ojczyzny. Ich wypełnianie powinno być dla każ-dego Polaka najwyższym nakazem. Istnienie wolności i praw obok obowiązków podkreśla, że więź obywatelstwa ma dwustronny charakter. Wynika to z fundamen-talnych zasad, jakim rządzi się społeczeństwo demokratyczne.

1. Obowiązek obrony Rzeczypospolitej

Zgodnie z ustawą z dnia 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz o zmianie niektórych innych ustaw, mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat, stawiający się po dniu 11 lutego 2009 r. do kwalifikacji wojskowej, zostają z urzędu przenie-


156

Codziennik prawny

sieni do rezerwy przez wojskowego komendanta uzupełnień. Jednocześnie z dniem w którym orzeczenie właściwej komisji lekarskiej i ich zdolności do czynnej służby wojskowej stało się ostateczne, otrzymują tytuł żołnierza rezerwy oraz stopień woj-skowy szeregowego.

137. Na czym polega rejestracja?

Obywatele polscy, którzy ukończyli 18 lat, podlegają rejestracji. Rejestrację pro-wadzi wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce stałego lub tymczasowego, trwającego ponad 3 miesiące, pobytu osoby objętej rejestracją. Rejestrację prowadzi się na potrzeby założenia ewidencji wojskowej oraz prowadze-nia kwalifikacji wojskowej. Dane ujmowane są w rejestrze osób objętych rejestracją oraz w wykazach osób podlegających wezwaniu do kwalifikacji wojskowej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospoli-tej Polskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 ze zm.).

138. Na czym polega obowiązek kwalifi kacji wojskowej?

Mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat, są obowiąza-ni stawić się w określonym terminie i miejscu do kwalifikacji wojskowej. Do kwa-lifikacji mogą stawić się również ochotnicy, w tym kobiety, niezależnie od posiada-nych kwalifikacji i wykształcenia, jeżeli ukończyli co najmniej 18 lat. Obowiązek ten trwa do końca roku kalendarzowego, w którym osoba objęta tym obowiązkiem kończy 24 lata życia. Stawienie się do kwalifikacji wojskowej obejmuje stawienie się przed wójtem lub burmistrzem (prezydentem miasta), powiatową komisją lekarską oraz wojskowym komendantem uzupełnień. W ramach kwalifikacji wojskowej wy-konuje się czynności związane z:

– sprawdzeniem tożsamości osób podlegających kwalifi kacji wojskowej;– ustaleniem zdolności do czynnej służby wojskowej;– wstępnym przeznaczeniem do poszczególnych form powszechnego obowiązku

obrony RP;– założeniem lub aktualizacją ewidencji wojskowej;– wydaniem wojskowych dokumentów osobistych;– przeniesieniem osób podlegających stawieniu się do kwalifi kacji wojskowej do

rezerwy i wydaniem na ich wniosek zaświadczeń o uregulowanym stosunku do służby wojskowej;

– przygotowaniem rekrutacji wojskowej do ochotniczych form służby wojskowej.

157

Codziennik prawnyVI. Obowiązki obywateli


139. Co należy zrobić w przypadku niestawienia się do kwalifi kacji wojskowej?

Osoby, które podlegały obowiązkowi stawienia się do kwalifikacji wojskowej i z jakichkolwiek powodów nie stawiły się do niej, są obowiązane zgłosić się do woj-skowego komendanta uzupełnień, właściwego ze względu na ich miejsce pobytu stałego lub pobytu tymczasowego trwającego ponad trzy miesiące, w celu uregulo-wania stosunku do powszechnego obowiązku obrony. Obowiązek ten trwa do cza-su ukończenia pięćdziesięciu lat życia. Kwalifikację wojskową przeprowadza się co-rocznie.


140. Czy służbę wojskową mogą pełnić kobiety?

Służbę wojskową mogą pełnić także kobiety. Jest kilka możliwości wstępowa-nia kobiet w szeregi Wojska Polskiego. Można ubiegać się o przyjęcie do 5-letniej Wyższej Szkoły Oficerskiej po maturze lub po ukończeniu studiów cywilnych zdać egzaminy do rocznego Studium Oficerskiego Wyższej Szkoły Wojsk Lądowych we Wrocławiu. Ustawa daje kobietom prawo do obejmowania stanowisk we wszystkich korpusach osobowych, a więc szeregowych zawodowych, podoficerskim i oficer-skim. Nie ma także ograniczeń co do specjalności wojskowych. Sposób powoływa-nia do służby, jej przebieg, kryteria wyznaczania na kolejne stopnie wojskowe oraz uposażenie są jednakowe dla kobiet i mężczyzn.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz.U. z 2008 r. Nr 141, poz. 892 ze zm.).


158

Codziennik prawny

141. Jak należy zachować się w przypadku zagubienia wojskowego dokumentu osobistego?

Osoba, która utraciła dokument wojskowy w wyniku zniszczenia, kradzieży lub zagubienia, powinna zwrócić się do Wojskowej Komendy Uzupełnień – właściwej terytorialnie z uwagi na adres zamieszkania w celu złożenia wniosku o wydanie no-wego dokumentu. Z wydaniem nowego dokumentu wiąże się konieczność uiszcze-nia stosownej opłaty.


142. W jaki sposób przebiega postępowanie przed komisją lekarską?

Określenie zdolności do czynnej służby wojskowej osób stawiających się do kwa-lifikacji wojskowej należy do powiatowych i wojewódzkich komisji lekarskich. Oso-by stawiające się do kwalifikacji wojskowej, poddaje się obowiązkowym badaniom lekarskim, a także – stosownie do potrzeb i według decyzji przewodniczącego ko-misji lekarskiej – badaniom specjalistycznym, w tym psychologicznym oraz obser-wacji szpitalnej. Istnieje obowiązek przedstawienia komisji lekarskiej posiadanej dokumentacji medycznej w tym wyników badań specjalistycznych, przeprowadzo-nych w okresie dwunastu miesięcy przed dniem stawienia się do kwalifikacji woj-skowej. Orzeczenie powiatowej komisji lekarskiej doręcza się osobie stawiającej się do kwalifikacji wojskowej i wojskowemu komendantowi uzupełnień na piśmie wraz z uzasadnieniem.


143. Czy od orzeczenia powiatowej komisji lekarskiej przysługuje odwołanie?

Od orzeczenia powiatowej komisji lekarskiej przysługuje osobie stawiającej się do kwalifikacji wojskowej i wojskowemu komendantowi uzupełnień odwołanie do wojewódzkiej komisji lekarskiej w terminie czternastu dni od doręczenia orzecze-

159


nia. Orzeczenie to może być także zmienione przez wojewódzką komisję lekarską również z urzędu, jeżeli zostało wydane z naruszeniem prawa.


144. Czy istnieje możliwość zmiany kategorii ustalonej zdolności do czynnej służby wojskowej?

Ostateczne orzeczenie o zdolności do czynnej służby wojskowej ustalające ka-tegorię zdolności do czynnej służby wojskowej A lub B może być zmienione przez powiatową komisję lekarską z urzędu albo na pisemny wniosek osoby stawiającej się do kwalifikacji wojskowej lub wojskowego komendanta uzupełnień, jeżeli stan zdrowia tej osoby uległ istotnej zmianie. O wszczęciu z urzędu postępowania zawia-damia się wojskowego komendanta uzupełnień oraz osobę stawiająca się do kwali-fikacji wojskowej. Wniosek o zmianę kategorii zdolności do czynnej służby wojsko-wej A lub B składa się za pośrednictwem wojskowego komendanta uzupełnień. Do wniosku osoba stawiająca się do kwalifikacji wojskowej dołącza zaświadczenie le-karskie, stwierdzające zmiany w jej stanie zdrowia, jakie nastąpiły od dnia ostatnie-go orzeczenia ustalającego kategorię zdolności do czynnej służby wojskowej.

Wobec osób, dla których ustalono kategorię zdolności do czynnej służby woj-skowej D lub E, przewodniczący powiatowej komisji lekarskiej wszczyna z urzędu postępowanie w sprawie zmiany kategorii zdolności do czynnej służby wojskowej, jeżeli ostateczne orzeczenie o stopniu zdolności tych osób do czynnej służby woj-skowej zostało wydane z naruszeniem przepisów prawa. O wszczęciu postępowa-nia powiadamia się wojskowego komendanta uzupełnień oraz osobę stawiającą się do kwalifikacji wojskowej.


145. Czy można nie zgłosić się do kwalifi kacji wojskowej?

W razie niestawienia się do kwalifikacji wojskowej bez uzasadnionej przyczyny, wójt (burmistrz lub prezydent miasta) z urzędu albo na wniosek przewodniczące-go powiatowej komisji lekarskiej lub wojskowego komendanta uzupełnień nakłada na osobę podlegającą kwalifikacji wojskowej grzywnę w celu przymuszenia albo za-


160

Codziennik prawny

rządza przymusowe doprowadzenie przez Policję do kwalifikacji wojskowej w try-bie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.


146. Czy można zostać żołnierzem kontraktowym (zawodowym), posiadając podwójne obywatelstwo?

Żołnierzem zawodowym (kontraktowym) może być osoba posiadająca wyłącz-nie obywatelstwo polskie o nieposzlakowanej opinii, której wierność Rzeczypo-spolitej nie budzi wątpliwości. Posiadać musi także odpowiednie kwalifikacje oraz zdolność fizyczną i psychiczną do pełnienia zawodowej służby wojskowej.


147. Jakie warunki należy spełniać, aby ubiegać się o przyjęcie do służby wojskowej?

Jednym z warunków powstania stosunku służbowego zawodowej służby wojsko-wej jest podpisanie kontraktu na jej pełnienie. Aby to zrobić, trzeba posiadać pełną zdolność do czynności prawnych, którą osiąga się po uzyskaniu pełnoletności.

Osoba, która nie ma jakiegokolwiek przeszkolenia wojskowego, może być powo-łana do zawodowej służby wojskowej w korpusie szeregowych zawodowych tylko wówczas, jeżeli przemawiają za tym uzasadnione potrzeby Sił Zbrojnych Rzeczy-pospolitej Polskiej, ale musi ukończyć co najmniej gimnazjum i mieć przygotowanie zawodowe oraz szczególne kwalifikacje lub umiejętności.


161


148. Czy obywatel polski może pełnić służbę wojskową w armii innego państwa?

Obywatel polski może pełnić służbę w obcym wojsku lub obcej organizacji woj-skowej za zgodą właściwego organu ministra właściwego do spraw wewnętrznych, a w przypadku byłych żołnierzy zawodowych za zgodą Ministra Obrony Narodowej. Zgoda może być udzielona tylko w przypadku, gdy nie posiada on przydziału mobi-lizacyjnego lub przydziału organizacyjno-mobilizacyjnego i wojskowy komendant uzupełnień, właściwy ze względu na miejsce stałego pobytu obywatela, nie planuje nadania żadnego z tych przydziałów ubiegającemu się o pozwolenie. Ponadto mu-szą być spełnione łącznie następujące warunki: służba nie będzie naruszać intere-sów Rzeczypospolitej Polskiej, nie jest zakazana przez prawo międzynarodowe i nie wpłynie na zadania wykonywane przez Siły Zbrojne RP.


149. Czy żołnierz kontraktowy może uzyskać prawa emerytalne?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami emerytura wojskowa przysługuje żołnie-rzowi zwolnionemu z zawodowej służby wojskowej, który w dniu zwolnienia słu-żył 15 lat w Wojsku Polskim. Przepisy nie rozróżniają przy tym, czy żołnierz był związany kontraktem na pełnienie służby stałej czy terminowej. Żołnierz zwalnia-ny z wojska, który pełni służbę terminową i w dniu zwolnienia ma za sobą co naj-mniej 15 lat służby wojskowej i okresów równorzędnych, nabywa prawo do emery-tury wojskowej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy oraz ich rodzin (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 ze zm.).

150. W jaki sposób można zwolnić się ze służby terminowej?

Żołnierz zawodowy może wypowiedzieć stosunek służbowy w każdej chwili bez podawania przyczyny. Zwolnienie żołnierza z zawodowej służby wojskowej na skutek


162

Codziennik prawny

wypowiedzenia stosunku służbowego następuje po upływie sześciu miesięcy od dnia złożenia wypowiedzenia w ostatnim dniu miesiąca. Okres wypowiedzenia stosunku służbowego zawodowej służby wojskowej może być skrócony za pisemna zgodą zwal-nianego i właściwego organu, przy czym kończyć się musi ostatniego dnia miesiąca.


2. Obowiązki w czasie stanów nadzwyczajnych

151. Co to są stany nadzwyczajne?

Pod pojęciem stanu nadzwyczajnego należy rozumieć pojawienie się w państwie sytuacji szczególnego zagrożenia, której rozwiązanie wymaga sięgnięcia do środ-ków szczególnych, takich jak: koncentracja władzy w rękach Prezydenta i rządu, ograniczenie praw i wolności obywateli, zmiany w strukturze i zasadach funkcjono-wania organów państwowych oraz zmiany w systemie stanowienia prawa.

W sytuacjach takiego zagrożenia część norm i zasad konstytucyjnych, obowiązu-jących w zwykłych codziennych okolicznościach, ulega zawieszeniu, a ich miejsce zajmują przepisy szczególne odnoszące się właśnie do stanów nadzwyczajnych.

Polska Konstytucja wymienia trzy rodzaje sytuacji szczególnego zagrożenia dla państwa: stan wojenny, stan wyjątkowy oraz stan klęski żywiołowej. Stan wojenny może zostać wprowadzony przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów na ca-

163


łym lub części terytorium Rzeczypospolitej, jeśli dojdzie do zewnętrznego zagro-żenia państwa, do zbrojnej napaści na Rzeczpospolitą albo gdy z umowy między-narodowej (na przykład z Paktu NATO) wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciw agresji (art. 229). Chodzi więc przede wszystkim o zagrożenie o charakte-rze militarnym.

W przypadku stanu wyjątkowego zagrożenie dla państwa wynika nie z czynni-ków zewnętrznych, a raczej wewnętrznych, takich jak: próba zamachu stanu, bunt czy zamieszki społeczne. Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony przez Prezy-denta na wniosek Rady Ministrów na całym lub części terytorium Polski w razie zagrożenia: konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub po-rządku publicznego. Stan ten jest wprowadzany na okres nie dłuższy niż 90 dni. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni.

Z kolei stan klęski żywiołowej związany jest z wystąpieniem takich zdarzeń jak katastrofa naturalna (powódź, susza, trzęsienie ziemi) lub awaria techniczna (wy-buch elektrowni atomowej, pęknięcie tamy rzecznej, awaria zbiorników retencyj-nych), których stopień zagrożenia bądź skutki dla życia i zdrowia znacznej liczby osób, mienia znacznych rozmiarów czy środowiska na rozległych obszarach uza-sadniają zastosowanie przez organy władzy publicznej środków o nadzwyczajnym charakterze. O wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej na części albo całości tery-torium Rzeczypospolitej może zdecydować Rada Ministrów. Stan klęski żywioło-wej wprowadza się na czas oznaczony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni. Może zostać przedłużony na czas oznaczony, po wyrażeniu przez Sejm zgody na to przedłużenie.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. Nr 62, poz. 558 ze zm.).Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. Nr 113, poz. 985 ze zm.).

152. Jakie ograniczenia dla obywateli przynosi wprowadzenie stanu nadzwyczajnego?

Skorzystanie przez organy władzy publicznej z nadzwyczajnych środków w celu zapobieżenia zagrożeniom wynikających dla państwa lub jego ludności w czasie obowiązywania stanów nadzwyczajnych uzasadnia ograniczenie niektórych praw i wolności człowieka i obywatela. Ograniczenie to może nastąpić jednak wyłącznie


164

Codziennik prawny

w zakresie dozwolonym przez Konstytucję. Musi ono opowiadać stopniowi zagro-żenia oraz być koniecznym dla jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjo-nowania państwa.

Jeśli chodzi o konsekwencję wprowadzenia stanów wojennego oraz wyjątko-wego, to należy zaznaczyć, iż ustawa może dopuszczać co do zasady ograniczenia wszystkich praw i wolności. Wprowadzenie stanu wojennego albo wyjątkowego nie może jednak mieć miejsca kosztem: zasady poszanowania godności człowieka, za-sady prawnej ochrony życia, zakazu poddawania eksperymentom, zakazu tortur i okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, zasady humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności, zasady ustawowej definicji przestępstw i kar za ich popełnienie, prawa do sądu, prawa do prywatności, prawa do petycji, wolności sumienia i religii oraz zasady szczególnej ochrony dzieci i rodziny.

Możliwość ograniczenia praw i wolności w przypadku stanu klęski żywiołowej jest zdecydowanie węższa. Zgodnie z Konstytucją regułą jest, że prawa i wolności jednostki obowiązują w takim zakresie jak w sytuacjach normalnych. Ustawa jed-nak może dopuścić ograniczenia wolności działalności gospodarczej, wolności oso-bistej i nietykalności osobistej, nienaruszalności mieszkania, wolności poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej, wolności prasy, prawa do strajku, pra-wa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy czy prawa do wypoczynku.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz.U. Nr 62, poz. 558 ze zm.).Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym (Dz.U. Nr 113, poz. 985ze zm.).

165

VII. Płacenie podatków

Każdy z nas współodpowiedzialny jest za przyczynianie się do troski o dobro wspólne, jakim jest państwo. Realizuje się to najczęściej poprzez konieczność pła-cenia podatków oraz innych danin publicznych. Konstytucja nakłada ten obowiązek na każdego, nie tylko osoby fizyczne czy obywateli.

Władzom państwowym została przyznana względna swoboda określania docho-dów i wydatków państwa. Swoboda ta jest równoważona i miarkowana przez spoczy-wający na ustawodawcy obowiązek poszanowania konstytucyjnych wymogów, wyni-kających z zasady zaufania obywateli do państwa oraz stanowionego przez nie prawa. Zgodnie z Konstytucją, nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania, a także zasad przyznawania ulg i umo-rzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych z obowiązku podatkowego może nastą-pić wyłącznie w ustawie. Tak ukształtowany system podatkowy nawiązuje do histo-rycznych tradycji, kiedy obciążenia publiczne mogły być nakładane wyłączne przez organy przedstawicielskie, a nie przez rząd. Szereg dodatkowych wymogów, takich jak np. obowiązek wprowadzana zmian w prawie podatkowym z odpowiednio dłu-gim wyprzedzeniem, zostało sformułowanych przez Trybunał Konstytucyjny. Celem tych restrykcji jest jak najpełniejsze zabezpieczenie sfery wolności i praw jednostki.


166

Codziennik prawny

153. Co to jest podatek?

Powszechny obowiązek ponoszenia ciężarów i spełniania świadczeń publicz-nych, w tym podatków, ma podstawę w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wła-śnie tam została sformułowana zasada władztwa podatkowego, zgodnie z którą ustawodawca ma prawo obciążania podmiotów znajdujących się w polu jego wła-dzy w celu sfinansowania zadań państwa.

Pojęcie podatku zostało ustawowo zdefiniowane jako publicznoprawne, nieod-płatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie na rzecz Skarbu Państwa, wo-jewództwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. Najważniejszą cechą podatku jest to, że stanowi on świadczenie pieniężne nakładane na dane podmioty przez władzę publiczną, któremu nie towarzyszy wzajemne świadczenie tej władzy.

Podstawowymi pojęciami z zakresu prawa podatkowego są „obowiązek podat-kowy” i „zobowiązanie podatkowe”. Obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadcze-nia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w tych ustawach. Zobowiązaniem podatkowym jest natomiast wynikające z obowiązku podatkowe-go konkretne zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, wo-jewództwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego.

Poszczególne podatki normowane są przez ustawy podatkowe, które określają, kiedy i w jakich sytuacjach powstaje obowiązek podatkowy obciążający obywatela.

Uzyskane przez osoby fizyczne dochody (przychody) mogą być opodatkowane:– podatkiem dochodowym od osób fi zycznych;– zryczałtowanym podatkiem dochodowym od osób fi zycznych obciążającym nie-

które dochody (przychody) uzyskiwane z działalności gospodarczej, najmu oraz dochody księży z opłat ze stuły;

– podatkiem rolnym i podatkiem leśnym – przychody z działalności rolniczej i go-spodarki leśne;

– podatkiem od spadków i darowizn;– podatkiem od czynności cywilnoprawnych;– podatkiem od nieruchomości.

Na koszty utrzymania mają wpływ podatki płacone przez przedsiębiorców w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą, lecz finalnie obciążające ostatecznego konsumenta. Są one bowiem wliczane w cenę towarów i usług. D tego typu podatków zaliczyć należy podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy.

167

Codziennik prawnyVII. Płacenie podatków

Zyski przedsiębiorców, do których nie ma zastosowania podatek dochodowy od osób fizycznych, są opodatkowane podatkiem dochodowym od osób prawnych. Ar-matorzy płacą podatek tonażowy, a podmioty prowadzące działalność w zakresie gier i zakładów – podatek od gier.

W sprawach indywidualnych z zakresu administracji publicznej pobierana jest opłata skarbowa. Zaliczamy do nich:– dokonanie czynności urzędowej na podstawie zgłoszenia lub na wniosek;– wydanie zaświadczenia na wniosek;– wydaniu zezwolenia (pozwolenia, koncesji);– złożenie dokumentu stwierdzającego udzielenie pełnomocnictwa lub prokury

albo jego odpisu;– wydanie wypisu lub kopii (w sprawie z zakresu administracji publicznej lub

w postępowaniu sądowym).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60).

154. Co to jest NIP?

Numer Identyfikacji Podatkowej (NIP) jest to dziesięciocyfrowy kod, służący do identyfikacji podmiotów płacących podatki w Polsce. Nadawany jest na wniosek podatnika przez urzędy skarbowe.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 października 1995 r. o zasadach ewidencji i identyfi kacji podatni-ków i płatników (Dz.U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681).

155. Co to jest podatek dochodowy od osób fi zycznych?

Ze wszystkich obowiązujących w polskim systemie podatków najbardziej po-wszechny jest podatek dochodowy od osób fizycznych. Podmiotem tego podatku są osoby fizyczne – pełnoletnie i małoletnie – oraz małżonkowie, jeżeli korzystają ze wspólnego opodatkowania dochodów.

Podstawowymi kategoriami w tym podatku są przychód i koszty jego uzyskania, a wtórnymi – dochód i strata. Ustalenie dochodu następuje na podstawie katalogu źródeł przychodu. Dochodem ze źródła przychodów, jeśli przepisy ustawy o podat-ku dochodowym od osób fizycznych nie wprowadzają szczególnej definicji docho-du dla danego źródła, jest nadwyżka sumy przychodów z tego źródła nad kosztami


168

Codziennik prawny

ich uzyskania osiągnięta w roku podatkowym. Jeżeli koszty uzyskania przekraczają sumę przychodów, różnica jest stratą ze źródła przychodów. Jeśli podatnik uzysku-je dochody z więcej niż jednego źródła, przedmiotem opodatkowania jest suma do-chodów. Niektórych dochodów (przychodów) nie łączy się z pozostałymi dochoda-mi i opodatkowuje stawkami zryczałtowanymi.

Opodatkowaniu podlegają wszelkiego rodzaju dochody, z wyjątkiem dochodów zwolnionych od podatku na podstawie przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, innych ustaw oraz umów międzynarodowych. Z opodatkowa-nia wyłączone są również dochody, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku.

Obowiązkowi podatkowemu od całości dochodów podlegają osoby fizyczne ma-jące miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, bez względu na miejsce położenia źródła przychodów, a więc również wtedy, gdy osiągają docho-dy za granicą. Jest to tzw. nieograniczony obowiązek podatkowy. Osoby, które nie mają w Polsce miejsca zamieszkania, podlegają mimo to obowiązkowi podatkowe-mu od dochodów osiąganych na terytorium Polski (ograniczony obowiązek podat-kowy).

Podstawę opodatkowania stanowi dochód – lub suma dochodów – który usta-la się, pomniejszając przychód (przychody) o koszty uzyskania, wydatki oraz ulgi. Od tak ustalonego dochodu oblicza się podatek według skali podatkowej, który po-mniejsza się o składki na ubezpieczenie zdrowotne i ulgi oraz – o ile dochody lub ich część zostały uzyskane za granicą i tam opodatkowane, zaś umowa o unikaniu podwójnego opodatkowania zawarta z państwem uzyskania dochodów nie prze-widuje ich zwolnienia w Polsce od podatku lub Polska nie zawarła takiej umowy z państwem uzyskania dochodu – o zapłacony za granicą podatek. Odliczeniu pod-legają również zaliczki zapłacone w ciągu roku podatkowego.

Podatnicy uzyskujący dochody z działalności gospodarczej mogą wybrać opo-datkowanie stawką liniową 19%.

Pobór należnego od podatnika podatku następuje w formie zaliczek oraz osta-tecznego rozliczenia po zakończeniu roku podatkowego. Zaliczki są płacone przez podatnika lub pobierane przez płatników. Zeznanie o wysokości osiągniętego do-chodu w roku podatkowym podatnicy składają do 30 kwietnia następnego roku i w tym terminie są obowiązani dokonać ostatecznego rozliczenia podatku.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fi zycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176).

169


156. Na czym polega możliwość wspólnego opodatkowania małżonków podatkiem dochodowym od osób fi zycznych?

W systemie opodatkowania dochodów ludności podatkiem dochodowym od osób fizycznych podmiotem opodatkowania są osoby fizyczne oraz małżonkowie. W sprawie opodatkowania małżonków formułowane są dwie zasady. Po pierwsze – każdy małżonek podlega oddzielnemu opodatkowaniu od wszystkich swoich do-chodów. Po drugie – małżonkowie mają możliwość łącznego opodatkowania sumy swoich dochodów pod pewnymi warunkami, które muszą być spełnione łącznie.

Taki sposób obliczenia podatku może przynieść małżonkom znaczne korzyści, gdy istnieje między nimi duża różnica w wysokości osiąganych dochodów, bądź je-den z małżonków w ogóle nie uzyskuje dochodów. Dwukrotność podatku wymie-rzonego od połowy sumy dochodów małżonków – na skutek zastosowania niższej stawki podatkowej – będzie w takim przypadku mniejsza od sumy podatków obli-czonych indywidualnie od dochodu każdego z małżonków.

Potrzebne jest spełnienie następujących warunków:– podleganie przez oboje małżonków nieograniczonemu obowiązkowi podatko-

wemu;– istnienie przez cały rok podatkowy wspólności majątkowej;– pozostawanie w związku małżeńskim przez cały rok podatkowy;– wyrażenie w terminie składania zeznań (tzn. do dnia 30 kwietnia roku następu-

jącego po roku podatkowym) wniosku, we wspólnym zeznaniu rocznym, o łącz-ne opodatkowanie od sumy dochodów.

Zasady dotyczące wspólnego opodatkowania małżonków mają także zastoso-wanie wskutek złożenia wniosku o łączne opodatkowanie dochodów małżonków tylko przez jednego z małżonków w sytuacjach, gdy między małżonkami istniała w roku podatkowym wspólność majątkowa, a owdowiały małżonek:– zawarł związek małżeński przed rozpoczęciem roku podatkowego, a jego małżo-

nek zmarł w trakcie roku podatkowego;– pozostawał w związku małżeńskim przez cały rok podatkowy, a jego małżonek

zmarł po upływie roku podatkowego przed złożeniem zeznania podatkowego.

Małżonkowie nie są uprawnieni do łącznego opodatkowania od sumy docho-dów w sytuacji, gdy chociażby do jednego z nich mają zastosowanie przepisy o:– opodatkowaniu przychodów z pozarolniczej działalności gospodarczej lub

z działów specjalnych produkcji rolnej stawką liniową 19%;– ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od osób fi zycznych;– ustawy o podatku tonażowym.


170

Codziennik prawny

Wyłączenie to nie ma zastosowania do osób uzyskujących przychody z tytułu umowy najmu, podnajmu, dzierżawy, poddzierżawy lub innych umów o podobnym charakterze, opodatkowanych ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych.

Podatek oblicza się w ten sposób, że dodaje się dochody małżonków oraz docho-dy ich małoletnich dzieci, ustala kwotę stanowiącą połowę sumy tych dochodów i od tak uzyskanej kwoty – będącej połową łącznych dochodów – oblicza się poda-tek, który następnie mnoży się przez dwa.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fi zycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.).

157. Na czym polega rozliczenie podatku dochodowego od osób fi zycznych przez osoby samotnie wychowujące dzieci?

Według odrębnych zasad mogą obliczyć podatek dochodowy od osób fizycznych osoby samotnie wychowujące w roku podatkowym:– dzieci małoletnie;– dzieci, bez względu na ich wiek, które zgodnie z odrębnymi przepisami otrzymy-

wały zasiłek (dodatek) pielęgnacyjny;– dzieci do ukończenia 25 lat, uczące się w szkołach, o których mowa w przepisach

o systemie oświaty, przepisach o szkolnictwie wyższym lub w przepisach regu-lujących system oświatowy lub szkolnictwo wyższe obowiązujących w innym niż Polska państwie, jeżeli w roku podatkowym nie uzyskały dochodów podlegają-cych opodatkowaniu wg skali podatkowej lub stawką liniową w łącznej wysoko-ści przekraczającej kwotę stanowiącą iloraz kwoty zmniejszającej podatek oraz stawki podatku, określonych w pierwszym przedziale skali podatkowej, z wyjąt-kiem renty rodzinnej.

Za osobę samotnie wychowującą dzieci uważa się jednego z rodziców albo opie-kuna prawnego, jeżeli osoba ta jest panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwód-ką, rozwodnikiem albo osobą, w stosunku do której orzeczono separację w rozu-mieniu odrębnych przepisów. Za osobę samotnie wychowująca dzieci uważa się również osobę pozostającą w związku małżeńskim, jeżeli jej małżonek został po-zbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności.

Na wniosek wyrażony w rocznym zeznaniu podatkowym w terminie składania zeznań (tzn. do dnia 30 kwietnia roku następującego po roku podatkowym) poda-tek od osoby samotnie wychowującej dziecko może być określony w podwójnej wy-sokości podatku obliczonego od połowy dochodów tej osoby (do których doliczane są dochody małoletnich dzieci, o ile podlegają doliczeniu do dochodów rodziców).

171


Tak jak w przypadku łącznego opodatkowania sumy dochodów małżonków, upraw-nienie do określenia podatku osoby samotnie wychowującej dzieci w podwójnej wyso-kości podatku obliczonego od połowy jej dochodów jest wyłączone, gdy do osoby sa-motnie wychowującej dzieci lub do jej dziecka mają zastosowanie przepisy o:– opodatkowaniu przychodów stawką liniową 19%;– ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym;– ustawy o podatku tonażowym,z tym że wyłączenie to nie ma zastosowania do osób uzyskujących przychody z tytu-łu umowy najmu, podnajmu, dzierżawy, poddzierżawy lub innych umów o podob-nym charakterze, opodatkowanych ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych.

Alimenty stanowią przychód podlegający opodatkowaniu. Zwolnione od podat-ku są alimenty na rzecz dzieci, które nie ukończyły 25 roku życia, oraz dzieci, bez względu na wiek, które zgodnie z odrębnymi przepisami otrzymują zasiłek (doda-tek) pielęgnacyjny lub rentę socjalną, a ponadto alimenty na rzecz innych osób, za-sądzone przez sąd lub ustalone w ugodzie sądowej, do wysokości nieprzekraczają-cej miesięcznie 700 zł.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fi zycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.).

158. Co to jest podatek od czynności cywilnoprawnych?

Każdy z nas może stać się podatnikiem podatku od czynności cywilnoprawnych – zarówno podmioty prowadzące działalność gospodarczą, jak i osoby, które nigdy jej nie prowadziły, lecz nabyły lub sprzedały samochód, nowe i używane rzeczy na giełdzie internetowej czy pożyczyły pieniądze.

Zdarzenia te to czynności cywilnoprawne mające na celu wywołanie skutków praw-nych w sferze prawa cywilnego, w zakresie powstania, zmiany lub ustania stosunku cy-wilnoprawnego. Czynności cywilnoprawne wymienione w art. 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych podlegają podatkowi unormowanemu w tej ustawie.

Podatnicy są obowiązani, bez wezwania organu podatkowego, złożyć deklara-cję w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych, według wzoru ustalonego przez Ministra Finansów, oraz obliczyć i wpłacić podatek w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego. Obowiązek ten nie istnieje, gdy podatek jest pobierany przez płatnika (np. notariusza).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz. 450).


172

Codziennik prawny

159. W jaki sposób jest opodatkowana umowa sprzedaży?

W przypadku umowy sprzedaży – niezależnie od tego, czy będzie to sprzedaż samochodu, czy sprzedaż rzeczy na giełdzie internetowej – obowiązek podatkowy w podatku od czynności cywilnoprawnych powstaje z chwilą zawarcia umowy i cią-ży na kupującym. Podstawę opodatkowania stanowi wartość rynkowa rzeczy lub prawa majątkowego. Przy sprzedaży rzeczy ruchomych i nieruchomości stawka po-datku wynosi 2%. Przepisy prawne przewidują zwolnienie niektórych umów sprze-daży od podatku. Od tego podatku zwolniona jest m.in. sprzedaż rzeczy rucho-mych, jeżeli podstawa opodatkowania nie przekracza 1000 zł.

Uzyskanie przychodu ze sprzedaży może spowodować powstanie obowiązku podatkowego w podatku dochodowym od osób fizycznych, bowiem źródłem przy-chodu jest odpłatne zbycie rzeczy ruchomych – jeżeli nie następuje w wykonywaniu działalności gospodarczej i zostało dokonane przed upływem pół roku, licząc od końca miesiąca, w którym nastąpiło nabycie.

Przychód ze sprzedaży samochodu (lub innej rzeczy ruchomej) jest zwolniony od podatku dochodowego od osób fizycznych, o ile sprzedający był jego właścicie-lem przez okres przekraczający pół roku.

Jeśli sprzedający dokonał zbycia rzeczy ruchomej przed upływem półroczne-go terminu, przychód ze sprzedaży podlega opodatkowaniu podatkiem dochodo-wym od osób fizycznych. Przychodem uzyskanym z odpłatnego zbycia rzeczy jest ich wartość wyrażona w cenie określonej w umowie, pomniejszona o koszty odpłat-nego zbycia. Dochodem z odpłatnego zbycia rzeczy, jeżeli przychód ze sprzedaży nie stanowi przychodu z działalności gospodarczej, jest różnica pomiędzy przycho-dem uzyskanym ze sprzedaży rzeczy a kosztem jej nabycia, zmniejszona o wartość nakładów poczynionych w czasie posiadania rzeczy.

W przypadku, gdy sprzedaż – np. na giełdzie internetowej – ma charakter za-robkowy i jest prowadzona w sposób zorganizowany i ciągły, istnieją podstawy do uznania jej za działalność gospodarczą – nawet gdy nie jest ona zgłoszona. W tym przypadku nie przysługuje zwolnienie z tytułu posiadania rzeczy przez okres prze-kraczający pół roku, a przychód ze sprzedaży podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych jako przychód z działalności gospodarczej.

Dokonanie czynności sprzedaży powoduje powstanie obowiązku podatkowego w podatku od towarów i usług, z tym że może mieć zastosowanie zwolnienie. Sto-suje się ono do podatników, u których wartość sprzedaży opodatkowanej nie prze-kroczyła łącznie w poprzednim roku podatkowym kwoty wyrażonej w złotych od-powiadającej równowartości 10.000 euro oraz do podatników rozpoczynających wykonywanie czynności podlegających podatkowi od towarów i usług w trakcie

173


roku podatkowego, jeżeli przewidywana przez podatnika wartość sprzedaży nie przekroczy, w proporcji do okresu prowadzonej sprzedaży, wymienionej kwoty.

Nie podlegają podatkowi od czynności cywilnoprawnych te czynności, w któ-rych przynajmniej jedna z uczestniczących stron z tytułu dokonania czynności jest opodatkowana podatkiem od towarów i usług albo jest zwolniona z podatku od to-warów i usług – z wyjątkiem: – umów sprzedaży i zamiany, których przedmiotem jest

a) nieruchomość lub jej część,b) prawo użytkowania wieczystego, c) spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, d) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej,e) prawo do miejsca postojowego w garażu wielostanowiskowym,f) udział w tych prawach;

– umowy spółki i jej zamiany; – umowy sprzedaży udziałów i akcji w spółkach handlowych.

Dochód z odpłatnego zbycia rzeczy, jeżeli nie stanowi przychodu z działalności gospodarczej, podatnik ma obowiązek wykazać w rocznym zeznaniu podatkowym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fi zycznych (Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.).Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz. 450).

160. W jaki sposób jest opodatkowana umowa pożyczki?

Zawarcie umowy pożyczki powoduje powstanie obowiązku podatkowego w podat-ku od czynności cywilnoprawnych z chwilą zawarcia umowy i obciąża biorącego po-życzkę. Podstawę opodatkowania stanowi kwota lub wartość pożyczki. Stawka podat-ku wynosi 2%. Ustawodawca przewidział jednak dla umów pożyczki również drugą stawkę, w wysokości 20%. Jest ona stosowana, jeżeli przed organem podatkowym lub organem kontroli skarbowej w toku czynności sprawdzających, postępowania podat-kowego, kontroli podatkowej lub postępowania kontrolnego podatnik powołuje się na fakt zawarcia umowy pożyczki, a należny podatek od tej umowy nie został zapłacony.

Zwolnione od podatku od czynności cywilnoprawnych są pożyczki udzielane:– na podstawie umowy zawartej między osobami zaliczonymi do I grupy podat-

kowej (małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha i teściowie) do wysokości kwoty niepodlegającej opodatkowaniu – na zasadach określonych w przepisach o podatku od spadków i darowizn (9.637 zł);


174

Codziennik prawny

– w formie pieniężnej na podstawie umowy, której stroną są małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym i macocha – w wysokości przekraczającej kwotę 9.637 zł. Warunkiem nabycia prawa do zwolnienia jest złożenie deklaracji w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych właściwemu organowi po-datkowemu, w terminie 14 dni od daty zawarcia umowy oraz udokumentowanie otrzymania przez biorącego pożyczkę pieniędzy na rachunek bankowy, albo jego rachunek prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo kredytową lub przekazem pocztowym. Jeżeli biorący pożyczkę nie spełnił warunku udokumen-towania otrzymania pieniędzy umowa pożyczki podlega opodatkowaniu stawką 20%;

– na podstawie umowy zawartej między innymi podmiotami niż osoby wymienio-ne wyżej, jeżeli łączna kwota lub wartość pożyczek otrzymanych w okresie kolej-nych 3 lat nie przekracza 5.000 zł od jednego podmiotu, a od wielu podmiotów łącznie nie więcej niż 25.000 zł.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz.U. z 2007 r. Nr 68, poz. 450).

161. Co to jest podatek od nieruchomości?

Jest to podatek lokalny o charakterze majątkowym, pobierany przez samorząd gminny, w którym przedmiotem opodatkowania jest posiadanie nieruchomości. Opodatkowanie wynika już z samego faktu posiadania nieruchomości, bez wzglę-du na to, czy nieruchomość przynosi korzyści, czy też na tę nieruchomość należy ponieść nakłady w celu utrzymania jej w stanie zdatnym do użytku. Obowiązek po-datkowy w tym wypadku nie zależy od indywidualnych cech podatnika, takich jak wiek, stan zdrowia, trudna sytuacja materialna.

Opodatkowaniu podatkiem od nieruchomości podlegają następujące nierucho-mości: grunty, budynki lub ich części oraz budowle lub ich części związane z prowa-dzeniem działalności gospodarczej.

Podatnikami podatku od nieruchomości są osoby fi zyczne i osoby prawne oraz jednostki organizacyjne, w tym spółki nieposiadające osobowości prawnej, będące:– właścicielami nieruchomości lub obiektów budowlanych,– posiadaczami samoistnymi nieruchomości lub obiektów budowlanych,– użytkownikami wieczystymi gruntów,

175


– posiadaczami nieruchomości lub ich części albo obiektów budowlanych lub ich części, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu tery-torialnego, jeżeli posiadanie wynika z umowy zawartej z właścicielem, Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa lub z innego tytułu prawnego, z wyjątkiem po-siadania przez osoby fi zyczne lokali mieszkalnych niestanowiących odrębnych nieruchomości, lub jeżeli posiadanie jest bez tytułu prawnego.Jeżeli nieruchomość stanowi współwłasność lub znajduje się w posiadaniu

dwóch lub więcej osób, to stanowi ona odrębny przedmiot opodatkowania, a obo-wiązek podatkowy ciąży solidarnie na wszystkich współwłaścicielach lub posiada-czach.

Wysokość stawek podatku od nieruchomości określa rada gminy, w drodze uchwały, z tym że stawki nie mogą przekraczać rocznie stawek ustalonych w usta-wie o podatkach i opłatach lokalnych.

Obowiązek podatkowy powstaje od pierwszego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym powstały okoliczności uzasadniające powstanie tego obo-wiązku.

Podatek od nieruchomości na rok podatkowy od osób fizycznych, ustala w dro-dze decyzji organ podatkowy właściwy ze względu na miejsce położenia przedmio-tów opodatkowania. Organem podatkowym właściwym w sprawach podatku od nieruchomości jest wójt (burmistrz, prezydent miasta).

Od decyzji ustalającej zobowiązanie podatkowe z tytułu podatku od nierucho-mości podatnikowi przysługuje prawo wniesienia w terminie 14 dni od dnia jej do-ręczenia odwołania do Samorządowego Kolegium Odwoławczego, a gdyby i ten organ nie podzieli jego racji, może skierować skargę do Wojewódzkiego Sądu Admi-nistracyjnego w terminie trzydziestu dni od dnia otrzymania decyzji.

Podatek jest płatny w ratach proporcjonalnych do czasu trwania obowiązku po-datkowego, w terminach: do dnia 15 marca, 15 maja, 15 września i 15 listopada.

Niezapłacenie podatku w terminie powoduje konsekwencje w postaci wszczę-cia postępowania egzekucyjnego w administracji, w trakcie którego zostanie wyeg-zekwowana należność główna wraz z odsetkami za każdy dzień zwłoki oraz koszty tego postępowania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 121, poz. 844).


176

Codziennik prawny

162. Co to jest podatek od spadków i darowizn?

Jest to podatek lokalny o charakterze majątkowym, administrowany (ustalany i pobierany) wprawdzie przez urzędy skarbowe, ale stanowiący w całości dochód jednostek samorządu terytorialnego (gminy). Podatek ten obciąża przyrost mająt-ku osiągnięty w sposób nieodpłatny.

Opodatkowane jest nabycie własności rzeczy znajdujących się w kraju lub praw majątkowych wykonywanych w kraju, tytułem: spadku, darowizny, zasiedzenia, nieodpłatnego zniesienia współwłasności, zachowku, nabycia praw do wkładu oszczędnościowego na podstawie dyspozycji wkładcy na wypadek jego śmierci, na-bycia jednostek uczestnictwa na podstawie dyspozycji uczestnika funduszu inwe-stycyjnego otwartego albo specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego na wypadek jego śmierci, nabycia własności rzeczy znajdujących się za granicą lub praw majątkowych wykonywanych za granicą, jeżeli w chwili otwarcia spadku lub zawarcia umowy darowizny nabywca był obywatelem polskim lub miał miejsce sta-łego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Podstawę opodatkowania stanowi wartość rynkowa nabytych rzeczy i praw ma-jątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (tzw. czysta wartość).

Wartość rynkową rzeczy i praw majątkowych określa się na podstawie przecięt-nych cen stosowanych w danej miejscowości w obrocie rzeczami tego samego rodza-ju i gatunku, z uwzględnieniem ich stanu i stopnia zużycia, oraz w obrocie prawami majątkowymi tego samego rodzaju z dnia powstania obowiązku podatkowego.

Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zali-czony został nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobiste-go stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Zatem u podstaw zaliczenia nabywcy majątku do odpowiedniej grupy podatkowej leży stopień pokrewieństwa pomiędzy nabywcą a zbywcą majątku.

Do grupy I zalicza się: małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, syno-wą, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów.

Do grupy II zalicza się: zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, mał-żonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych.

Do grupy III zalicza się: innych nabywców.

Zwolnione od podatku od spadków i darowizn jest nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, jeżeli zostanie ono zgłoszone właściwemu naczelnikowi urzę-du skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego.

177


W przypadku niedotrzymania 6 miesięcznego terminu podatek od spadków i daro-wizn jest ustalany na podstawie przepisów ogólnych ustawy o podatku od spadków i darowizn.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768 ze zm.).

163. Co to jest opłata abonamentowa?

Opłata abonamentowa jest daniną publicznoprawną, pobieraną za używanie odbiorników radiofonicznych lub telewizyjnych. Używanie odbiornika radiofonicz-nego lub telewizyjnego jest czynnością, która w praktyce nie może być poddana bezpośredniej kontroli, ustawa wprowadza więc domniemanie, iż osoba posiada-jąca odbiornik w stanie umożliwiającym natychmiastowy odbiór programu, używa tego odbiornika. Jest to domniemanie prawne i jego funkcją jest zastąpienie dowo-du w kwestii używania odbiornika stwierdzeniem innej okoliczności, a mianowicie faktycznej możliwości użycia do tego celu. Oznacza to, że każda osoba posiadająca odbiornik telewizyjny czy radiofoniczny jest zobowiązana do uiszczania opłat abo-namentowych.

W obecnym stanie prawnym, opłaty za telewizję kablową (cyfrową) traktowane są jako opłaty za dodatkową usługę i ich ponoszenie nie zwalnia z obowiązku uisz-czania opłat na rzecz telewizji publicznej. Korzystanie z sieci kablowej czy cyfrowej następuje bowiem na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej między operato-rem a odbiorcą, i jest to wyłącznie prywatna decyzja posiadacza odbiornika.

Trybunał Konstytucyjny zbadał charakter opłaty abonamentowej i uznał, że jest to pozabudżetowy dochód celowy o charakterze publicznym i państwowym. Jest to więc danina publiczna przeznaczona na finansowanie misji publicznego radia i te-lewizji.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 kwietnia 2005 r. o opłatach abonamentowych (Dz.U. Nr 85, poz. 728).

179

VIII. Praca

Konstytucja zapewnia każdemu możliwość podejmowania i wykonywania wy-branej przez niego pracy. Nie oznacza to jednak, że rolą państwa jest zagwaran-towanie każdemu potrzebującemu oczekiwanej przez niego pracy. W dzisiejszych warunkach społeczno-gospodarczych podstawowym zadaniem państwa w tym za-kresie jest prowadzenie polityki zmierzającej do pełnego i produktywnego zatrud-nienia oraz przeciwdziałanie bezrobociu.

Konstytucja przyznaje również każdemu prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, w tym prawo do urlopu oraz dni wolnych od pracy. Rolą państwa jest sprawowanie nadzoru nad warunkami wykonywania pracy. Prawo do bezpiecz-nych warunków pracy zostało zagwarantowane każdemu, kto wykonuje pracę, bez względu na podstawę prawną jej świadczenia. W konsekwencji, ochroną konstytu-cyjną objęte są nie tylko osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, lecz każ-dy świadczący pracę, w tym na podstawie umów cywilnoprawnych.

Szczegółowe regulacje znajdują się w szeregu ustaw realizujących dyrektywy konstytucyjne, a także obowiązki w zakresie ochrony pracowniczej, wynikające z przynależności Polski do Unii Europejskiej.

164. Na co warto zwrócić uwagę przed rozpoczęciem kariery zawodowej?

Czytając te słowa, zapewne masz już częściowo sprecyzowane plany co do swo-jej przyszłości. Za kilka lub kilkanaście miesięcy skończysz szkołę i albo rozpocz-niesz karierę zawodową, albo rozpoczniesz studia. Może połączysz i jedno, i dru-gie. W każdym razie i tak docelowo będziesz musiała/musiał w pewnym momencie wkroczyć na rynek pracy.

Chcąc ułatwić swój start zawodowy powinnaś/powinieneś jak najwcześniej za-cząć nie tylko o nim myśleć lecz także i przygotować się do niego. Zapewne zastana-wiasz się w tej chwili, co takiego możesz zrobić.

Poniżej znajduje się kilka porad, które powinny być pomocne w rozpoczęciu ka-riery zawodowej:

VIII. Praca

180

Codziennik prawny

– warto sprecyzować oczekiwania co do swojego życia;– warto zapoznać się z przepisami regulującymi formy umów, na podstawie któ-

rych można świadczyć pracę oraz z prawami i obowiązkami, jakie są z nimi zwią-zane lub też postarać się uzyskać informacje, jak można założyć swoją działal-ność gospodarczą (np. jak: sporządzić biznesplan, pozyskać fundusze, „rozliczać się z ZUS-em i urzędem skarbowym”) i zastanowić się, czy podjęcie takiej dzia-łalności na obecnym etapie życia po prostu nie przerasta twoich możliwości;

– decydując się zostać pracownikiem osoba, zainteresowana powinna przygoto-wać się do napisania swojej aplikacji (podania), której nieodzownymi częściami są CV i list motywacyjny (trzeba pamiętać, że w tej chwili dostępnych jest bardzo dużo książek i poradników omawiających te kwestie, także w Internecie, warto więc spróbować rozejrzeć się i poczytać);

– przed pójściem na rozmowę kwalifi kacyjną warto poprosić osobę bliską o ode-granie wraz z Tobą scenki sytuacyjnej: przyszły pracodawca – przyszły pracow-nik;

– idąc na rozmowę kwalifi kacyjną, pamiętaj o dobrych manierach (które nigdy nie zaszkodzą) i odpowiednim ubraniu (które powinno być dopasowane do charak-teru pracy, o którą się starasz).

Warto również zwrócić uwagę na porady, które pomogą w karierze zawodowej oraz wzbogacą przy okazji CV:

– pamiętać o nauce języków obcych, a także spróbować zainteresować się kulturą i życiem ludzi w państwie, którego języka się uczy;

– zawsze warto brać udział w zajęciach pozalekcyjnych, gdyż rozwijają zaintereso-wania i poszerzają horyzonty myślowe;

– pamiętać, że pracodawcy przeważnie szukają pracowników z doświadczeniem zawodowym; warto zatem zastanowić się nad działalnością w różnego rodzaju organizacjach i stowarzyszeniach (np. młodzieżowych, społecznych, studenc-kich), wolontariatem lub odbyciem stażu.

Jeżeli jednak nie uda się znaleźć zatrudnienia bezpośrednio „po szkole” lub „po studiach” (lub w trakcie nauki), trzeba zarejestrować się w powiatowym urzędzie pracy i skorzystać ze świadczonych przez niego usług.

Załączniki: CV.CV 1.List motywacyjny.List motywacyjny 1.

181

Codziennik prawnyVIII. Praca

165. Gdzie szukać pomocy w sprawie zatrudnienia?

Organem, który został wyposażony przez ustawodawcę w kompetencje pozwa-lające udzielać obywatelom pomocy w zakresie zatrudnienia, przeciwdziałania bez-robociu i łagodzenia jego skutków, jest starosta (prezydent miasta na prawach po-wiatu) lub powiatowy urząd pracy działający z upoważnienia starosty (prezydenta miasta na prawach powiatu).

Powiatowe urzędy pracy prowadzą pośrednictwo pracy – krajowe i zagranicz-ne (w tym pomoc w uzyskaniu zatrudnienia). W razie braku możliwości zapewnie-nia przez powiatowy urząd pracy odpowiedniego zatrudnienia, osoba bezrobotna może:– skorzystać z poradnictwa zawodowego i uczestniczyć w zajęciach klubu pracy;– ubiegać się o indywidualne skierowanie na szkolenie związane z podnoszeniem

lub uzyskaniem kwalifi kacji zawodowych (trzeba uzasadnić celowość szkole-nia);

– ubiegać się o skierowanie na staż celem nabycia umiejętności praktycznych do wykonywania pracy;

– ubiegać się o skierowanie na przygotowanie zawodowe dorosłych, w przypadku braku kwalifi kacji dostosowanych do potrzeb rynku pracy;

– ubiegać się o przyznanie środków na podjęcie działalności gospodarczej;– ubiegać się o skierowanie do pracy w ramach prac interwencyjnych.

Szczegółowe informacje o możliwościach oferowanych bezrobotnym i poszuku-jącym pracy można uzyskać w powiatowym urzędzie pracy lub na stronach interne-towych poszczególnych urzędów pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).

166. Co to są agencje zatrudnienia?

Niezależnie od tego, jaki jest status danej osoby (np. uczeń, student, faktyczny bezrobotny, zarejestrowany bezrobotny), zawsze, gdy poszukuje ona zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, może skorzystać z usług świadczonych przez agencje zatrudnienia. Według przepisów prawa przez agencję zatrudnienia należy rozu-mieć podmiot gospodarczy, który świadczy usługi w zakresie:– pośrednictwa pracy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej;– pośrednictwa do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych;– doradztwa personalnego (odpłatne świadczenie usług na rzecz pracodawców);

VIII. Praca

182

Codziennik prawny

– poradnictwa zawodowego (udzielanie: pomocy w wyborze odpowiedniego za-wodu i miejsca zatrudnienia, ogólnie pojętych informacji zawodowych, a także pomocy w doborze kandydatów na stanowiska wymagające szczególnych pre-dyspozycji);

– pracy tymczasowej (kierowanie własnych pracowników – celem wykonywania pracy tymczasowej – do pracodawcy użytkownika).

Wybierając agencję zatrudnienia, z której usług ktoś chce skorzystać, należy pamiętać, aby nie dać się oszukać. Najważniejszym miernikiem „dobrych chęci” agencji zatrudnienia jest posiadanie przez nią wpisu (certyfikatu) do prowadzone-go przez właściwego marszałka województwa rejestru agencji zatrudnienia (moż-na poprosić pracownika agencji o pokazanie takiego certyfikatu, sprawdzić agencję na portalu www.kraz.praca.gov.pl lub odwiedzić właściwy regionalnie wojewódz-ki urząd pracy. Pamiętać trzeba, że nie wolno prowadzić agencji bez takiego wpisu, zaś możliwość świadczenia jednego typu usług nie jest równoznaczna z legalnością świadczenia innego typu usług (np. poradnictwo zawodowe nie upoważnia do za-granicznego pośrednictwa pracy).

Jeżeli pojawią się wątpliwości co do prawidłowości działań podejmowanych przez agencję zatrudnienia (w trakcie korzystania z jej usług) można zwrócić się do właściwej regionalnie jednostki Państwowej Inspekcji Pracy (tj. Okręgowych In-spektoratów Pracy – lista adresów w załączeniu) z prośbą o kontrolę przestrzegania obowiązku prowadzenia agencji zatrudnienia zgodnie z warunkami określonymi w przepisach ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

Dobrym sposobem na sprawdzenie jakości usług świadczonych przez agencję zatrudnienia jest zrobienie wywiadu o jej działaniach wśród swoich znajomych lub zapoznanie się z wypowiedziami zamieszczonymi na forach internetowych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz.U. Nr 166, poz. 1608 ze zm.).Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze zm.).

183


1. Stosunek pracy

167. Kto to jest pracodawca?

Pracodawcą może być jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowo-ści prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 ze zm.).

168. Na czym polega równe traktowanie w zatrudnieniu?

Zakaz dyskryminacji

Zgodnie z art. 183a § 1 Kodeksu pracy, pracownicy powinni być równo traktowa-ni w zakresie:

– nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, – warunków zatrudnienia,

VIII. Praca

184

Codziennik prawny

– awansowania, – oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szcze-

gólności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodo-wość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu na zatrudnienie na czas okre-ślony lub nie określony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. Równe traktowanie oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób bezpo-

średnio lub pośrednio.

Dyskryminowanie pośrednie istnieje wtedy, gdy na skutek pozornie neutralne-go postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytua-cja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodo-wych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wy-różnionej ze względu na jedną lub kilka przyczyn określonych w § 1, chyba że po-stanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

Dyskryminowanie bezpośrednie istnieje wtedy, gdy pracownik z jednej lub z kil-ku przyczyn określonych w § 1 był, jest lub mógłby być traktowany w porównywal-nej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy.

Zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie naruszają działania, proporcjo-nalne do osiągnięcia zgodnego z prawem celu różnicowania sytuacji pracownika, polegające na:

– niezatrudnianiu pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1, jeżeli rodzaj pracy lub warunki jej wykonywania powodują, że przyczyna lub przyczyny wymienione w tym przepisie są rzeczywistym i decydującym wyma-ganiem zawodowym stawianym pracownikowi,

– wypowiedzeniu pracownikowi warunków zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przyczynami niedotyczącymi pracowni-ków bez powoływania się na inną przyczynę lub inne przyczyny wymienione w art. 183a § 1,

– stosowaniu środków, które różnicują sytuację prawną pracownika ze względu na ochronę rodzicielstwa lub niepełnosprawność,

– stosowaniu kryterium stażu pracy przy ustalaniu warunków zatrudniania i zwalniania pracowników, zasad wynagradzania i awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifi kacji zawodowych, co uzasadnia odmienne traktowanie pracowników ze względu na wiek.

185


Nie naruszają również zasady równego traktowania w zatrudnieniu:

– działania podejmowane przez określony czas, zmierzające do wyrównywania szans wszystkich lub znacznej liczby pracowników wyróżnionych z jednej lub kilku przyczyn określonych w art. 183a § 1, przez zmniejszenie na korzyść takich pracowników faktycznych nierówności,

– różnicowanie pracowników ze względu na religię lub wyznanie nie stanowi naru-szenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu, jeżeli w związku z rodzajem i charakterem działalności prowadzonej w ramach kościołów i innych związków wyznaniowych, a także organizacji, których cel działania pozostaje w bezpośred-nim związku z religią lub wyznaniem, religia lub wyznanie pracownika stanowi istotne, uzasadnione i usprawiedliwione wymaganie zawodowe.

Molestowanie i molestowanie seksualne

Pojęcie dyskryminacji obejmuje także molestowanie i molestowanie seksualne. Przejawem bowiem dyskryminacji jest także każde niepożądane zachowanie, które-go celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec nie-go zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery.

Molestowaniem seksualnym jest natomiast każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfe-ry. Na takie zachowanie mogą składać się fizyczne, werbalne i pozawerbalne ele-menty.

W przypadku gdy pracownik podporządkuje się molestowaniu lub molestowa-niu seksualnemu jak również w sytuacji gdy podejmie działania przeciwstawiające się molestowaniu lub molestowanie seksualnemu – nie może to powodować jakich-kolwiek negatywnych konsekwencji wobec pracownika.

Kodeks pracy nie ogranicza molestowania czy też molestowania seksualnego tylko do pracodawcy. Sprawcą tych czynów może być zatem także inny pracownik, za którego zachowanie odpowiada pracodawca. Nie wyklucza to jednak odpowie-dzialności sprawcy molestowania.

Konsekwencje naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu

Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w za-trudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów.

Jeżeli pracownik zdecyduje się skorzystać z uprawnień przysługujących mu z ty-tułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu to nie może być z tego

VIII. Praca

186

Codziennik prawny

tytułu niekorzystnie traktowany ani ponosić negatywnych konsekwencji. W szcze-gólności taka sytuacja nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia.

To samo dotyczy pracownika, który udzielił w jakiejkolwiek formie wsparcia pracownikowi korzystającemu z praw przysługujących mu z tytułu naruszenia za-sady równego traktowania w zatrudnieniu.

Podstawa prawnaUstawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)

Załącznik:Pozew o odszkodowanie z tytułu dyskryminacji w pracy.

169. W jaki sposób nawiązuje się stosunek pracy?

Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie:– umowy o pracę;– powołania;– wyboru;– mianowania;– spółdzielczej umowy o pracę.

Zarówno nawiązanie stosunku pracy, jak i ustalenie warunków pracy i płacy wy-maga zgodnego oświadczenia woli pracownika i pracodawcy.

Nawiązując stosunek pracy, pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracow-nika za wynagrodzeniem.

Stosunek pracy nawiązuje się w terminie określonym w umowie jako dzień roz-poczęcia pracy, a jeżeli terminu tego nie określono – w dniu zawarcia umowy.

Ubiegając się o pracę, należy pamiętać, że pracodawca ma prawo żądać podania danych osobowych obejmujących: imię (imiona) i nazwisko, imiona rodziców, datę urodzenia, miejsce zamieszkania (adres do korespondencji), wykształcenie, prze-bieg dotychczasowego zatrudnienia.

Niezależnie od powyższych danych osobowych, pracodawca może żądać poda-nia innych danych osobowych niż określone powyżej, gdy obowiązek ich podania wynika z odrębnych przepisów. Chodzi tu w szczególności o konieczność podania innych danych osobowych pracownika, a także imion i nazwisk oraz dat urodzenia dzieci pracownika, jeżeli podanie takich danych jest konieczne ze względu na ko-

187


rzystanie przez pracownika ze szczególnych uprawnień przewidzianych w prawie pracy oraz numeru PESEL pracownika.

Udostępnienie pracodawcy powyżej wskazanych danych osobowych następuje w formie oświadczenia osoby, której one dotyczą.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21 poz. 94 ze zm.).

170. Jakie rodzaje umów o pracę przewiduje polskie prawo?

Polskie prawo wskazuje następujące rodzaje umów o pracę:– umowa na okres próbny;– umowa o pracę na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy;– umowa na czas zastępstwa;– umowa o pracę na czas nieokreślony.

Umowa o pracę powinna być zawarta na piśmie. Dotyczy to wszystkich umów, bez względu na rodzaj i czas ich trwania. W przypadku, gdyby umowa nie zosta-ła zawarta na piśmie, pracodawca powinien niezwłocznie – nie później jednak niż w dniu rozpoczęcia pracy przez pracownika – potwierdzić pisemnie pracownikowi rodzaj umowy i jej warunki.

Szczególny charakter ma umowa na okres próbny. Głównym jej celem jest ocena przez pracodawcę przydatności pracownika i ocena przez pracownika warunków zatrudnienia. Umowa ta może być zawarta na okres do 3 miesięcy i rozwiązuje się z nadejściem umówionego terminu. Jest to umowa szczególnie łatwa do rozwiąza-nia z uwagi na krótkie okresy wypowiedzenia i brak wymogu istnienia przyczyny wypowiedzenia.

Umowa na czas określony zawierana jest na określony okres, a jej koniec najczę-ściej oznaczony jest konkretną datą kalendarzową.

Umowa na czas wykonania określonej pracy znajduje zastosowanie najczęściej przy wykonywaniu prac, na które zapotrzebowanie wzrasta w pewnych okresach. Celem zatem tej umowy jest wykonanie ściśle określonej pracy. Umowa ta przeważ-nie dotyczy czasu trwania zadań, które ma do wykonania pracodawca.

Umowa na zastępstwo jest umową zawieraną na czas usprawiedliwionej nie-obecności pracownika zastępowanego. Jest to swoistego rodzaju umowa na czas określony, dlatego stosuje się do niej reguły dotyczące umów o pracę na czas okre-ślony (z wyjątkiem dyspozycji art. 177 § 3 k.p.). Umowy takie mogą być rozwiązane za porozumieniem stron, za wypowiedzeniem jak również bez wypowiedzenia.

VIII. Praca

188

Codziennik prawny

Umowa o pracę na czas nieokreślony jest najczęściej zawieranym rodzajem umów, przez co uważana jest za typową formę zatrudnienia. Trwa ona do czasu jej ustania w następstwie oświadczeń woli obu stron stosunku pracy (porozumienie rozwiązujące) lub jednej z nich (wypowiedzenie albo rozwiązanie bez wypowie-dzenia), względnie wskutek zajścia zdarzenia, z którym prawo wiąże skutek wygaś-nięcia stosunku pracy (np. śmierć pracownika).

Zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skut-kach prawnych z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli poprzednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas określony na następujące po so-bie okresy, o ile przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie przekroczyła jednego miesiąca.

Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiąza-nia stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkole-nia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w peł-nym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy.

W przypadku odmowy nawiązania stosunku pracy z kandydatem wyłącznie ze względu na jedną z powyższych okoliczności, przysługuje mu prawo wystąpienia do sądu pracy z żądaniem nawiązania umowy o pracę. Żądanie to wnosi się do sądu pracy w ciągu 14 dni od dnia doręczenia kandydatowi na dane stanowisko zawia-domienia o odmowie przyjęcia do pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).

Załączniki:Wzory umów o pracę.

171. Na czym polega zatrudnianie pracowników w formie telepracy?

Telepraca jest jedną z możliwych form świadczenia pracy. Polega ona na wyko-nywaniu pracy regularnie poza zakładem pracy, z wykorzystaniem środków komu-nikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektro-niczną.

189


Telepracownik nie może być traktowany mniej korzystnie w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych niż inni pracownicy za-trudnieni przy takiej samej lub podobnej pracy, uwzględniając odrębności związane z warunkami wykonywania pracy w formie telepracy.

Pracownik nie może być w jakikolwiek sposób dyskryminowany z powodu pod-jęcia pracy w formie telepracy, jak również odmowy podjęcia takiej pracy.

Telepracownikiem jest pracownik, który wykonuje pracę w warunkach wskaza-nych powyżej i przekazuje pracodawcy wyniki pracy, w szczególności za pośredni-ctwem środków komunikacji elektronicznej.

Warunki stosowania telepracy przez pracodawcę określa się w:

– porozumieniu zawieranym między pracodawcą i zakładową organizacją związ-kową, a w przypadku gdy u pracodawcy działa więcej niż jedna zakładowa orga-nizacja związkowa – w porozumieniu między pracodawcą a tymi organizacjami,

– w regulaminie, po konsultacji z przedstawicielami pracowników wyłonionymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy (jeżeli u danego pracodawcy nie dzia-łają zakładowe organizacje związkowe, warunki stosowania telepracy określa pracodawca). Uzgodnienie między stronami umowy o pracę, że praca będzie wykonywana

w formie telepracy, może nastąpić:

– przy zawieraniu umowy o pracę, – wówczas w umowie dodatkowo określa się warunki wykonywania pracy albo

– w trakcie zatrudnienia – wówczas zmiana warunków wykonywania pracy może nastąpić na mocy porozumienia stron, z inicjatywy pracownika lub pracodawcy; pracodawca powinien, w miarę możliwości, uwzględnić wniosek pracownika do-tyczący wykonywania pracy w formie telepracy.Nie jest dopuszczalne powierzenie wykonywania pracy w formie telepracy na

podstawie art. 42 § 4 k.p.

Pracownik i pracodawca mogą wystąpić z wiążącym wnioskiem o zaprzestanie wykonywania pracy w formie telepracy i przywrócenie poprzednich warunków wy-konywania pracy – w terminie 3 miesięcy od dnia podjęcia pracy w formie telepracy.

Pracodawca ma prawo kontrolować wykonywanie pracy przez telepracownika w miejscu wykonywania pracy. Sposób przeprowadzenia kontroli powinien być jed-nak dostosowany do miejsc wykonywania pracy i charakteru pracy.

Wykonywanie zatem czynności kontrolnych nie może naruszać prywatności te-lepracownika i jego rodziny ani utrudniać korzystania z pomieszczeń domowych, w sposób zgodny z ich przeznaczeniem.

VIII. Praca

190

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94

ze zm.).

172. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania?

Stosunek pracy na podstawie powołania może być nawiązany wyłącznie w przy-padkach określonych w odrębnych przepisach, co oznacza, iż Kodeks pracy nie sta-nowi samoistnej podstawy prawnej nawiązania stosunku pracy mocą powołania, np. z kierownikami zakładów pracy.

Powołanie powinno być dokonane na piśmie.

Stosunek pracy na podstawie powołania, nawiązuje się:

– na czas nie określony, – na okres objęty powołaniem – jeżeli na podstawie przepisów szczególnych pra-

cownik został powołany na czas określony.

Stosunek pracy na podstawie powołania nawiązuje się:– w terminie określonym w powołaniu, – w dniu doręczenia powołania – jeżeli termin ten nie został określony – chyba, że

przepisy szczególne stanowią inaczej.

Do stosunku pracy na podstawie powołania stosuje się przepisy dotyczące umo-wy o pracę na czas nie określony, z wyłączeniem przepisów regulujących:

– tryb postępowania przy rozwiązywaniu umów o pracę,– rozpatrywanie sporów ze stosunku pracy w części dotyczącej orzekania:

– o bezskuteczności wypowiedzeń,– o przywracaniu do pracy.

Pracownik zatrudniony na podstawie powołania może być w każdym czasie od-wołany ze stanowiska przez organ, który go powołał. Odwołanie może nastąpić nie-zwłocznie lub w określonym terminie. Ta zasada znajduje zastosowanie również do pracownika, który na podstawie przepisów szczególnych został powołany na stano-wisko na czas określony.

Odwołanie jest równoznaczne z wypowiedzeniem umowy o pracę. W okresie wypowiedzenia pracownik ma prawo do wynagrodzenia w wysokości przysługują-cej przed odwołaniem.

191


Odwołanie jest równoznaczne z rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedze-nia, jeżeli nastąpiło z przyczyn, o których mowa w art. 52 lub 53 Kodeksu pracy.


173. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru?

W wyniku wyboru na określone stanowisko stosunek pracy powstaje jedynie wówczas, gdy osoba wybrana obowiązana jest wykonywać pracę w charakterze pra-cownika. O tym, kiedy powstaje ten obowiązek, stanowią przepisy wewnątrzzakła-dowe (na przykład statut lub regulamin) albo ustawy (względnie rozporządzenia) dopuszczające ten sposób powstania stosunku pracy.

Pracownik pozostający w związku z wyborem na urlopie bezpłatnym ma prawo powrotu do pracy u pracodawcy, który zatrudniał go w chwili wyboru, na stanowi-sko równorzędne pod względem wynagrodzenia z poprzednio zajmowanym, jeżeli zgłosi swój powrót w ciągu 7 dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru. W przy-padku niedotrzymania tego warunku stosunek pracy wygaśnie, chyba że niedotrzy-manie tego warunku nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika.

Stosunek pracy z wyboru rozwiązuje się z wygaśnięciem mandatu.


174. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie mianowania?

Stosunki pracy z mianowania mogą być nawiązywane tylko w przypadkach wy-raźnie określonych w przepisach ustaw szczególnych. Do powstania stosunku pracy z nominacji niezbędna jest zgoda pracownika.


VIII. Praca

192

Codziennik prawny

175. Na czym polega nawiązanie stosunku pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracy?

Stosunek pracy między spółdzielnią pracy a jej członkiem nawiązuje się przez spółdzielczą umowę o pracę. Spółdzielczą umowę o pracę może zawrzeć tylko czło-nek spółdzielni pracy. Członek spółdzielni pracy nie może pozostawać z nią w pra-cowniczym stosunku pracy.

Stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę reguluje ustawa – Prawo spółdzielcze, a w zakresie nieuregulowanym odmiennie tą ustawą stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Ustawa z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.).

176. W jaki sposób określane są warunki rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem?

Każda ze stron może rozwiązać za wypowiedzeniem umowę o pracę zawartą na okres próbny bądź czas nieokreślony.

Rozwiązanie umowy o pracę następuje z upływem okresu wypowiedzenia. Gene-ralnie długość okresu wypowiedzenia zależy od stażu pracy u danego pracodawcy.

Rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić:– na mocy porozumienia stron;– przez oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia (roz-

wiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem);– przez oświadczenie jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia (roz-

wiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia);– z upływem czasu, na który była zawarta;– z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była zawarta.

Rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron może dotyczyć każdej umowy i może być dokonane zawsze. Nie jest więc ograniczone żadnymi terminami i zakazami. Potrzebne jest tylko zgodne oświadczenie woli pracodawcy i pracowni-ka. Strony mogą rozwiązać umowę za porozumieniem w każdym uzgodnionym ter-minie. Jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, możliwe jest nawet natychmiastowe rozwiązanie umowy o pracę za porozumieniem stron.

Okresy wypowiedzenia umów o pracę:

193


rodzaj umowy o pracę okres wypowiedzenia

umowa o pracę na czas określony, dłuższy niż 6 miesięcy

strony mogą przewidzieć dopuszczalność wcześniejszego rozwiąza-nia tej umowy za dwutygodniowym wypowiedzeniem

umowa na zastępstwo 3 dni robocze

umowa na okres próbny – 3 dni robocze – gdy okres próbny nie przekracza 2 tygodnie– 1 tydzień – gdy okres próbny jest dłuższy niż 2 tygodnie– 2 tygodnie – gdy okres próbny wynosi 3 miesiące

umowa na czas nieokreślony – 2 tygodnie – gdy pracownik był zatrudniony krócej niż 6 miesięcy– 1 miesiąc – gdy pracownik był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy– 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony co najmniej 3 lataJeżeli pracownik jest zatrudniony na stanowisku związanym z odpo-wiedzialnością materialną za powierzone mienie, strony mogą ustalić w umowie o pracę, iż:

– 2-tygodniowy okres wypowiedzenia wyniesie 1 miesiąc– 1-miesięczny wyniesie 3 miesiące


177. W jaki sposób określone są warunki rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia?

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracow-nika w razie:– ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowni-

czych;– popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa,

które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem;

– zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika nie może nastąpić po upływie 1 miesiąca od uzyskania przez pracodawcę wiadomości o oko-liczności uzasadniającej rozwiązanie umowy.

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia:– jeżeli niezdolność pracownika do pracy wskutek choroby trwa:

a) dłużej niż 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy,

VIII. Praca

194

Codziennik prawny

b) dłużej niż łączny okres pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i zasiłku oraz pobierania świadczenia rehabilitacyjnego przez pierwsze 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej 6 miesięcy lub jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową;

– w razie usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy z innych przyczyn, trwającej dłużej niż 1 miesiąc.

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia nie może nastąpić w razie nie-obecności pracownika w pracy z powodu sprawowania opieki nad dzieckiem – w okre-sie pobierania z tego tytułu zasiłku, a w przypadku odosobnienia pracownika ze wzglę-du na chorobę zakaźną – w okresie pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i zasiłku. Nie może również nastąpić po stawieniu się pracownika do pracy w związku z usta-niem przyczyny nieobecności.

Pracownik może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia:– jeżeli zostanie wydane orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ

wykonywanej pracy na zdrowie pracownika, a pracodawca nie przeniesie go w terminie wskazanym w orzeczeniu lekarskim do innej pracy, odpowiedniej ze względu na stan jego zdrowia i kwalifi kacje zawodowe;

– gdy pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika; w takim przypadku pracownikowi przysługuje odszkodowa-nie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pra-cę została zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy – w wysokości wynagrodzenia za okres 2 tygodni.

Taki sposób rozwiązania umowy o pracę pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniem umowy przez pracodawcę za wypowiedzeniem.


178. Co zrobić w przypadku niezgodnego z prawem wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę?

Podstawową ochronę praw pracowniczych zapewnia prawo do sądowej kontroli legalności działań pracodawcy.

Odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę wnosi się do sądu pracy w ciągu 7 dni od dnia doręczenia pisma wypowiadającego umowę o pracę. W razie ustale-

195


nia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest nieuza-sadnione lub narusza przepisy o wypowiadaniu, sąd orzeka o bezskuteczności wy-powiedzenia. Jeżeli umowa uległa już rozwiązaniu, sąd może orzec o przywróceniu do pracy na poprzednich warunkach lub o odszkodowaniu.

W razie niezgodnego z prawem rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia pracownikowi przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo o odszkodowanie. Żądanie w tym zakresie wno-si się do sądu pracy w ciągu 14 dni od dnia doręczenia zawiadomienia o rozwiąza-niu umowy o pracę bez wypowiedzenia lub od dnia wygaśnięcia umowy o pracę. O bezskuteczności wypowiedzenia, przywróceniu do pracy lub o odszkodowaniu orzeka sąd pracy.


179. Czy w okresie wypowiedzenia pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy?

W okresie co najmniej dwutygodniowego wypowiedzenia umowy o pracę, doko-nanego przez pracodawcę, pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, w wymiarze:– 2 dni roboczych w okresie dwutygodniowego i jednomiesięcznego wypowiedze-

nia;– 3 dni roboczych w okresie trzymiesięcznego wypowiedzenia, także w przypadku

jego skrócenia w związku z ogłoszeniem upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z innych przyczyn niedotyczących pracowników.


VIII. Praca

196

Codziennik prawny

2. Wynagrodzenie za pracę

180. Według jakich zasad określa się kryteria wynagradzania?

Nieodłączną cechą stosunku pracy jest odpłatny charakter pracy. Wynagrodze-nie powinno być tak ustalone, aby odpowiadało rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu. Powinno także uwzględniać ja-kość i ilość świadczonej pracy. Niedopuszczalne jest różnicowanie wysokości płacy ze względu na płeć pracownika. Takie sytuacje stanowiłyby bowiem przejaw niedo-puszczalnej dyskryminacji.

Zasady wynagradzania za pracę mogą być określane w:– umowie o pracę;– regulaminie wynagradzania;– układzie zbiorowym pracy;– ustawach a także innych aktach powszechnie obowiązujących.


197


181. Kiedy pracodawca ma obowiązek wydania regulaminu wynagradzania?

Obowiązek wydania przez pracodawcę regulaminu wynagradzania powstaje wówczas, gdy co najmniej dwudziestu pracowników zatrudnionych u danego pra-codawcy nie jest objętych zakładowym lub ponadzakładowym układem zbiorowym pracy umożliwiającym określenie indywidualnych warunków umów o pracę.

Do pracowników, dla których należy wydać regulamin, nie wlicza się osób wy-konujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy.

Nie uwzględnia się też pracowników, których wynagrodzenia nie mogą być określone w regulaminie.

Regulamin ustala samodzielnie pracodawca, chyba że działa u niego zakładowa organizacja związkowa. Wówczas regulamin wynagradzania musi być uzgodniony z tą organizacją. Brak tej zgody uniemożliwia wydanie regulaminu.


182. W jakim terminie pracodawca powinien dokonywać wypłaty wynagrodzenia?

Pracodawca dokonuje wypłaty co najmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalo-nym z góry terminie. Termin wypłaty określa regulamin pracy lub przepisy płacowe (regulamin wynagradzania, układ zbiorowy pracy).

Wynagrodzenie za pracę płatne raz w miesiącu wypłaca się po zakończeniu mie-siąca pracy, czyli „z dołu”, niezwłocznie po ustaleniu jego pełnej wysokości, nie później niż w ciągu pierwszych 10 dni następnego miesiąca kalendarzowego. Wcze-śniejszy termin wypłaty wynagrodzenia, jako korzystniejszy dla pracownika, jest dopuszczalny na podstawie przepisów płacowych.


VIII. Praca

198

Codziennik prawny

183. Na jakich zasadach pracodawca może dokonywać potrąceń z wynagrodzenia za pracę?

Pracodawca ma prawo dokonywać odliczeń i potrąceń z wynagrodzenia za pra-cę ale tylko i wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego albo pisemnej zgo-dy pracownika.

Z wynagrodzenia za pracę, po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, potrąceniu podlegają:

sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych

potrącenie może być dokonywane do wysokości 3/5 wynagrodzenia

sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonaw-czych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne

do wysokości 1/2 wynagrodzenia

zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi do wysokości 1/2 wynagrodzenia

kary pieniężne z tytułu odpowiedzialności porządko-wej pracowników

nie mogą przewyższać 1/10 części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty po doko-naniu potrąceń na pokrycie świadczeń alimentacyj-nych, innych niż alimentacyjne oraz zaliczek

Potrąceń dokonuje się w wyżej podanej kolejności. Kolejność potrąceń wskazuje na to, że potrąceń o niższej kolejności można dokonywać tylko w przypadku gdy po pełnym zaspokojeniu potrąceń o wyższej kolejności pozostała jeszcze pewna suma wynagrodzenia, z której dokonanie potrącenia jest dopuszczalne.

W stosunku do pracowników zatrudnionych w części wymiaru czasu pracy, kwo-ty wolne od potrąceń zmniejsza się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy.

Potrącenia sum egzekwowanych na mocy innych tytułów wykonawczych, za-liczek pieniężnych nie mogą w sumie przekraczać 1/2 wynagrodzenia, a łącznie z potrąceniami alimentacyjnymi – 3/5 wynagrodzenia.

Do pełnej wysokości podlegają natomiast egzekucji na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych: nagroda z zakładowego funduszu nagród, dodatkowe wynagro-dzenie roczne oraz należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej.

Wolna od potrąceń jest kwota wynagrodzenia za pracę w wysokości:– minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego na podstawie odrębnych prze-

pisów, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne oraz zaliczki na poda-tek dochodowy od osób fi zycznych – przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia ali-mentacyjne;

199


– 75% minimalnego wynagrodzenia – przy potrącaniu zaliczek pieniężnych udzie-lonych pracownikowi;

– 90% minimalnego wynagrodzenia – przy potrącaniu kar pieniężnych z tytułu odpowiedzialności porządkowej pracowników.

Potrąceń na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych pracodawca dokonuje również bez postępowania egzekucyjnego za wyjątkiem przypadków, gdy świad-czenia alimentacyjne mają być potrącane na rzecz kilku wierzycieli, a łączna suma, która może być potrącona, nie wystarcza na pełne pokrycie wszystkich należności alimentacyjnych, bądź wynagrodzenie za pracę zostało zajęte w trybie egzekucji są-dowej lub administracyjnej.

Pracodawca dokonuje potrąceń na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych na wniosek wierzyciela na podstawie przedłożonego przez niego tytułu wykonawczego.

Do potrąceń, których można dokonywać jedynie za zgodą pracownika wyrażoną na piśmie lub na jego pisemny wniosek, należą potrącenia dotyczące długu pracow-nika względem pracodawcy lub długów pracownika względem innych osób.

W tym wypadku kwota wolna od potrąceń kształtuje się następująco:– minimalne wynagrodzenie (po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne

oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fi zycznych) – przy potrącaniu na-leżności na rzecz pracodawcy;

– 80% minimalnego wynagrodzenia (po odliczeniu składek na ubezpieczenie spo-łeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fi zycznych) – przy potrąca-niu należności na rzecz osób trzecich.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Ustawa 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz.U. Nr 200, poz. 1679 ze zm.).

184. Jakie sądy rozstrzygają spory ze stosunku pracy?

Spory o roszczenia ze stosunku pracy rozstrzygają sądy pracy, stanowiące od-rębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, stanowiące odrębne jednostki organizacyjne sądów okręgowych i ape-lacyjnych.

Należy jednak pamiętać, że nie podlegają właściwości sądów pracy spory doty-czące ustanawiania nowych warunków pracy i płacy, stosowania norm pracy, po-mieszczeń w hotelach pracowniczych.


VIII. Praca

200

Codziennik prawny

185. Jakie są koszty postępowania przed sądem pracy?

Od 2 marca 2006 r. przestał obowiązywać przepis Kodeksu pracy, zgodnie z któ-rym postępowanie w sprawach o roszczenia pracownika ze stosunku pracy było wolne od opłat sądowych. Od tego dnia w sprawach z zakresu prawa pracy pobiera się opłatę podstawową w kwocie 30 zł od:– apelacji;– zażalenia;– skargi kasacyjnej;– skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

W sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50.000 zł, pobiera się od wszystkich podlegających opłacie pism procesowych opłatę stosun-kową, stanowiącą 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jed-nak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100.000 zł.

Natomiast w toku postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia pracownika wydatki obciążające pracownika ponosi tymczasowo Skarb Państwa.

Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, która zło-żyła oświadczenie, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania ko-niecznego dla siebie i rodziny oraz oświadczenie o stanie majątkowym (wypełnio-my formularz). Strona zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części ma prawo zgłosić, na piśmie lub ustnie do protokołu, wniosek o ustanowie-nie dla niej adwokata lub radcy prawnego. Ustanowienie adwokata lub radcy praw-nego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych jest równoznaczne z udzieleniem pełnomocnictwa procesowego.

Podstawa prawna:Ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.).

186. Jakie zasady dotyczące czasu pracy określa polskie prawo?

Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.

Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekra-czać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym. Ograniczenie to nie dotyczy pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy.

201


Praca w granicach nieprzekraczających 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin tygodniowo w przyjętym okresie rozliczeniowym nie jest uważana za zatrudnienie w godzinach nadliczbowych.

Pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwane-go odpoczynku dobowego.


187. Jakie są zasady dotyczące pracy w godzinach nadliczbowych?

Pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony do-bowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i roz-kładu czasu pracy.

Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie konieczności pro-wadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochro-ny mienia lub środowiska albo usunięcia awarii, bądź szczególnych potrzeb praco-dawcy.

Za taką pracę, oprócz normalnego wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek w wysokości:– 100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających:

a) w nocy,b) w niedziele i święta, niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obo-

wiązującym go rozkładem czasu pracy,c) w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w nie-

dzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;– 50% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających

w każdym innym dniu niż określony wyżej.


VIII. Praca

202

Codziennik prawny

188. Jakie są zasady urlopów pracowniczych?

Prawo do urlopu nabywają tylko pracownicy. Osoby wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy nabywają to prawo wówczas, gdy przepisy szczegól-ne im je przyznają bądź gdy wynika ono z umowy, na przykład zlecenia albo agen-cyjnej. Prawo pracownika do urlopu wypoczynkowego jest jednym z jego podstawo-wych uprawnień. Jest to również podstawowa zasada prawa pracy. Celem urlopu jest wypoczynek pracownika, czyli ochrona jego zdrowia. Prawo do urlopu ma cha-rakter osobisty.

Urlop musi być udzielony pracownikowi w naturze. Wypłata ekwiwalentu pie-niężnego w miejsce urlopu udzielonego w postaci płatnego zwolnienia od wykony-wania pracy jest dopuszczalna tylko w sytuacjach przewidzianych prawem.

Pracownik mający roszczenie o udzielenie mu urlopu bieżącego oraz zaległych może dochodzić tego przed sądem pracy.

Pracownik podejmujący pracę po raz pierwszy, w roku kalendarzowym, w któ-rym podjął pracę, uzyskuje prawo do urlopu z upływem każdego miesiąca pracy, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku.

Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku ka-lendarzowym. Wymiar urlopu wynosi 20 dni, jeżeli pracownik jest zatrudniony kró-cej niż 10 lat, bądź 26 dni, jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.

Dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy, wymiar urlopu ustalany jest proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, bio-rąc za podstawę wymiar urlopu określony powyżej. Niepełny dzień urlopu zaokrą-gla się w górę do pełnego dnia.

Do okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i wymiar urlopu, wlicza się okresy poprzedniego zatrudnienia, bez względu na przerwy w zatrudnie-niu oraz sposób ustania stosunku pracy.

Do okresu, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się ponadto z tytułu ukoń-czenia:– zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej, przewidziany progra-

mem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata;– średniej szkoły zawodowej, przewidziany programem nauczania czas trwania

nauki, nie więcej jednak niż 5 lat;– średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych)

szkół zawodowych – 5 lat;– średniej szkoły ogólnokształcącej – 4 lata;– szkoły policealnej – 6 lat;– szkoły wyższej – 8 lat.

203


Powyższe okresy nauki nie podlegają sumowaniu. Pobieranie nauki w czasie za-trudnienia oznacza wymienność zaliczalności tych okresów, w zależności od tego, co jest korzystniejsze dla pracownika (lata pracy czy zaliczenie lat ukończonej nauki).

Co najmniej jedna część urlopu wypoczynkowego powinna trwać nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych.

Pracodawca jest obowiązany udzielić, w terminie późniejszym, część urlopu nie-wykorzystaną z powodu:

– czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby;– odosobnienia w związku z chorobą zakaźną;– odbywania ćwiczeń wojskowych albo przeszkolenia wojskowego przez czas do

3 miesięcy;– urlopu macierzyńskiego.

W okresie wypowiedzenia umowy o pracę pracownik jest obowiązany wykorzy-stać przysługujący mu urlop, jeżeli w tym okresie pracodawca udzieli mu urlopu.

Na żądanie pracownika i w terminie przez niego wskazanym, pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi nie więcej niż 4 dni urlopu w każdym roku kalen-darzowym (tzw. urlop na żądanie). Pracownik zgłasza żądanie udzielenia urlopu najpóźniej w dniu rozpoczęcia urlopu.


Załączniki:Wniosek o udzielenie urlopu wypoczynkowego.Wniosek o wypłatę ekwiwalentu pieniężnego za urlop.

VIII. Praca

204

Codziennik prawny

3. Obowiązki pracodawców i pracowników

189. Jakie obowiązki ciążą na pracodawcy?

Pracodawca jest obowiązany, zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, w szczególności:– zaznajamiać pracowników podejmujących pracę z zakresem ich obowiązków,

sposobem wykonywania pracy na wyznaczonych stanowiskach oraz ich podsta-wowymi uprawnieniami;

– organizować pracę w sposób zapewniający pełne wykorzystanie czasu pracy, jak również osiąganie przez pracowników, przy wykorzystaniu ich uzdolnień i kwa-lifi kacji, wysokiej wydajności i należytej jakości pracy;

– organizować pracę w sposób zapewniający zmniejszenie uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie;

– przeciwdziałać dyskryminacji w zatrudnieniu, m.in. ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przy-należność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy;

– zapewniać bezpieczne i higieniczne warunki pracy oraz prowadzić systematycz-ne szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;

205


– terminowo i prawidłowo wypłacać wynagrodzenie;– ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifi kacji zawodowych;– stwarzać pracownikom podejmującym zatrudnienie po ukończeniu szkoły pro-

wadzącej kształcenie zawodowe lub szkoły wyższej warunki sprzyjające przysto-sowaniu się do należytego wykonywania pracy;

– zaspokajać w miarę posiadanych środków socjalne potrzeby pracowników;– stosować obiektywne i sprawiedliwe kryteria oceny pracowników oraz wyników

ich pracy;– prowadzić dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz akta

osobowe pracowników;– przechowywać dokumentację w sprawach związanych ze stosunkiem pracy oraz

akta osobowe pracowników w warunkach niegrożących uszkodzeniem lub znisz-czeniem;

– wpływać na kształtowanie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego;– przeciwdziałać mobbingowi;– wydać niezwłocznie pracownikowi świadectwo pracy w związku z rozwiązaniem

lub wygaśnięciem stosunku pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie za-kresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach związanych ze sto-sunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika (Dz.U. Nr 62, poz. 286 ze zm.).

190. Co to jest mobbing?

Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skiero-wane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nęka-niu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.

Pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za dozna-ną krzywdę.

Gdyby pracownik wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo do-chodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wy-nagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów. Należy jednak

VIII. Praca

206

Codziennik prawny

pamiętać, iż oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę powinno na-stąpić na piśmie z podaniem przyczyny, uzasadniającej rozwiązanie umowy.


191. Co to jest świadectwo pracy?

W związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy pracodawca jest obowiązany niezwłocznie wydać pracownikowi świadectwo pracy.

Wydanie świadectwa pracy pracodawca nie może uzależniać od uprzedniego rozliczenia się pracownika z pracodawcą.

W świadectwie pracy należy podać informacje dotyczące okresu i rodzaju wyko-nywanej pracy, zajmowanych stanowisk, trybu rozwiązania albo okoliczności wyga-śnięcia stosunku pracy, a także inne informacje niezbędne do ustalenia uprawnień pracowniczych i uprawnień z ubezpieczenia społecznego. Ponadto w świadectwie pracy zamieszcza się wzmiankę o zajęciu wynagrodzenia za pracę w myśl przepi-sów o postępowaniu egzekucyjnym.

Na żądanie pracownika w świadectwie pracy należy podać także informację o wysokości i składnikach wynagrodzenia oraz o uzyskanych kwalifikacjach.

Pracownik może w ciągu 7 dni od otrzymania świadectwa pracy wystąpić z wnio-skiem do pracodawcy o sprostowanie świadectwa. W razie nieuwzględnienia takie-go wniosku pracownikowi przysługuje, w ciągu 7 dni od zawiadomienia o odmowie sprostowania świadectwa pracy, prawo wystąpienia z żądaniem jego sprostowania do sądu pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie szcze-gółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz.U. Nr 60, poz. 282 ze zm.).

192. Jakie obowiązki ciążą na pracowniku?

Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stoso-wać się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. W szczególności pracownik obowiązany jest:

207


– przestrzegać czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy;– przestrzegać regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku;– przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także prze-

pisów przeciwpożarowych;– dbać o dobro zakładu pracy, chronić jego mienie oraz zachować w tajemnicy in-

formacje, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę;– przestrzegać tajemnicy określonej w odrębnych przepisach;– przestrzegać w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.


193. Na czym polega odpowiedzialność porządkowa pracowników?

Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w pro-cesie pracy, przepisów BHP, przepisów przeciwpożarowych, przyjętego sposobu po-twierdzania przybycia i obecności w pracy a także usprawiedliwiania nieobecności w pracy, pracodawca może zastosować karę upomnienia lub karę nagany.

Za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów BHP lub przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeź-wości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy – pracodawca może również stoso-wać karę pieniężną.

Pracownik natomiast ma możliwość wniesienia sprzeciwu w ciągu 7 dni od dnia zawiadomienia go o ukaraniu.


194. Jakie uprawnienia związane z rodzicielstwem przysługują pracownikom?

Dokumentem stwierdzającym stan ciąży jest świadectwo lekarskie. Stanowi ono podstawę do korzystania przez kobietę z uprawnień związanych z ciążą. Powinność przedstawienia pracodawcy zaświadczenia lekarskiego spoczywa na pracownicy. Dopóki stan ciąży nie jest widoczny, zaświadczenie to jest dokumentem, w opar-ciu o który pracodawca jest obowiązany stosować przepisy o ochronie pracy kobiet w ciąży.

VIII. Praca

208

Codziennik prawny

Do obowiązków pracodawcy należy udzielanie pracownicy ciężarnej zwolnień od pracy na zalecone przez lekarza badania lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli badania te nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy. Za czas nieobecności w pracy z tego powodu pracownica zachowuje prawo do wyna-grodzenia.

Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy.

Zakaz ten jednak przestaje obowiązywać w sytuacjach, gdy pracownica zosta-ła zatrudniona na okres próbny nieprzekraczający jednego miesiąca, gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z jej winy, a re-prezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa wyraziła zgodę na roz-wiązanie umowy (jeżeli pracownicy nie reprezentuje żaden związek zawodowy, pracodawca zwolniony jest z obowiązku uzyskiwania takiej zgody).

Umowy o pracę, zawarte na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający jeden miesiąc, które uległyby rozwiązaniu po upływie 3 miesiąca ciąży, ulegają przedłużeniu do dnia porodu. Wyjątek stanowią umowy o pracę na czas określony zawarte w celu zastępstwa pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy.

Ochrona przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem umowy o pracę przysługuje także ojcu korzystającemu z urlopu macierzyńskiego.

Pracownicy w ciąży nie wolno:– zatrudniać przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia

(zakaz ten dotyczy kobiet w ogóle);– zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej;– delegować bez jej zgody poza stałe miejsce pracy ani zatrudniać w systemie prze-

rywanego czasu pracy.

Pracodawca ma obowiązek:– od chwili dowiedzenia się o ciąży pracownicy zatrudnionej w porze nocnej,

zmienić rozkład czasu jej pracy na okres ciąży na umożliwiający wykonywanie pracy poza porą nocną, a jeżeli jest to niemożliwe, przenieść pracownicę do innej pracy, której wykonywanie nie wymaga pracy w porze nocnej;

– zatrudniając pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią przy pracach szcze-gólnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia, wzbronionej takiej pracownicy, przenieść pracownicę do innej pracy, a jeżeli jest to niemożliwe, zwolnić ją na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy, dostosować warunki pracy do wymagań określonych w przepisach dotyczących prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia bądź tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy.

209


W przypadku, gdyby skrócenie czasu pracy lub przeniesienie pracownicy do in-nej pracy wiązało się z obniżeniem wynagrodzenia, przysługuje jej wówczas doda-tek wyrównawczy.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 września 1996 r. w sprawie prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, poz. 545 ze zm.).

195. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop macierzyński bądź ojcowski?

Pracownicy, w związku z porodem, przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:– 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka;– 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie;– 33 tygodni w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie;– 35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie;– 37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym poro-

dzie.

Od 1 stycznia 2010 r., pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko przysługuje prawo do urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia , a od 1 stycznia 2012 r. – w wymiarze 2 tygodni, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 12 mie-siąca życia. Urlop ojcowski przysługuje niezależnie od urlopu macierzyńskiego.

Pracownica lub pracownik-ojciec wychowujący dziecko uzyskują prawo do do-datkowego urlopu macierzyńskiego w wymiarze:– w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie:

a) od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2011 r. – do 2 tygodni,b) od 1 stycznia 2012 r. do 31 grudnia 2013 r. – do 4 tygodni,c) od 1 stycznia 2014 r. do 6 tygodni;

– w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie:a) od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2011 r. – do 3 tygodni,b) od 1 stycznia 2012 r. do 31 grudnia 2013 r. – do 6 tygodni,c) od 1 stycznia 2014 r. – do 8 tygodni.

Co najmniej 2 tygodnie urlopu macierzyńskiego mogą przypadać przed prze-widywaną datą porodu. Jeżeli pracownica nie korzysta z urlopu macierzyńskiego przed przewidywaną datą porodu, za pierwszy dzień urlopu macierzyńskiego przyj-muje się dzień porodu.

VIII. Praca

210

Codziennik prawny

Pracownica, po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni urlopu ma-cierzyńskiego, ma prawo zrezygnować z pozostałej części tego urlopu. W takim przypadku niewykorzystanej części urlopu macierzyńskiego udziela się pracowni-kowi-ojcu wychowującemu dziecko, na jego pisemny wniosek. Pracownica zgłasza pracodawcy pisemny wniosek w sprawie rezygnacji z części urlopu macierzyńskie-go, najpóźniej na 7 dni przed przystąpieniem do pracy. Do takiego wniosku dołącza się zaświadczenie pracodawcy zatrudniającego pracownika-ojca wychowującego dziecko, potwierdzające termin rozpoczęcia urlopu macierzyńskiego przez pracow-nika, wskazany w jego wniosku o udzielenie urlopu, przypadający bezpośrednio po terminie rezygnacji z części urlopu macierzyńskiego przez pracownicę.

Za czas urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz urlopu ojcowskiego przysługuje zasiłek macierzyński.

Po zakończeniu urlopu macierzyńskiego pracodawca dopuszcza pracownika do pracy na dotychczasowym stanowisku, a jeśli nie jest to możliwe, na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na innym stanowi-sku odpowiadającym jego kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem za pra-cę, jakie otrzymywałby, gdyby nie korzystał z urlopu.


196. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop okolicznościowy z tytułu urodzenia się dziecka?

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udziela-nia pracownikom zwolnień od pracy, pracodawca jest obowiązany zwolnić od pra-cy pracownika (w praktyce mężczyznę) na czas obejmujący 2 dni z tytułu urodzenia się jego dziecka.

Podstawa prawna:Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie spo-sobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U. Nr 60, poz. 281 ze zm.).

211


197. Kiedy i w jakim wymiarze przysługuje urlop wychowawczy?

Pracownik, zatrudniony co najmniej 6 miesięcy (do tego okresu wlicza się po-przednie okresy zatrudnienia), ma prawo do urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nie 4 roku życia. Oznacza to, że jeżeli zacznie on korzystać z tego uprawnienia, gdy dziecko będzie miało ponad 1 rok, to maksymalny wymiar urlopu wychowawczego z uwagi na kryterium wieku dziecka ulegnie skróceniu.

Pracownik mający okres zatrudnienia wskazany powyżej bez względu na to, czy korzystał z urlopu wychowawczego przewidzianego w tym przepisie, może skorzy-stać z urlopu wychowawczego w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukoń-czenia przez dziecko 18 roku życia, jeżeli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wyma-ga osobistej opieki pracownika.

Rodzice lub opiekunowie dziecka spełniający warunki do korzystania z urlopu wychowawczego mogą jednocześnie korzystać z takiego urlopu przez okres nie-przekraczający 3 miesięcy.

Urlop wychowawczy udzielany jest na wniosek pracownika i pracownik może go wykorzystać w najwyżej 4 częściach.

Pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie od dnia złożenia przez pracownika wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego do dnia zakończenia tego urlopu. Rozwiązanie przez pracodawcę umowy w tym cza-sie jest dopuszczalne tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także gdy zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wy-powiedzenia z winy pracownika.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 16 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz.U. Nr 230, poz. 2291).

Załączniki:Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego.

VIII. Praca

212

Codziennik prawny

198. Czy pracodawca ma obowiązek wysłać pracownika na szkolenie?

Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek ułatwiania pracownikom pod-noszenia kwalifikacji zawodowych Oznacza to, że pracodawca – w zasadzie – nie powinien bez uzasadnionej przyczyny odmawiać pracownikowi prawa udziału w określonym szkoleniu. Trzeba jednak wskazać, że ocena, czy dane szkolenie ko-liduje, czy też nie pozostaje w kolizji z wykonywaniem przez pracownika obowiąz-ków, należy do pracodawcy.

Podnoszenie wykształcenia ogólnego oraz kwalifikacji zawodowych może od-bywać się na podstawie skierowania przez pracodawcę lub bez skierowania oraz na podstawie umowy zawartej z pracodawcą. Na podstawie takiej umowy pracodawca z reguły pokrywa koszty pobytu, przejazdu, koszty uczestnictwa i udziela pracow-nikowi urlopu na czas konieczny do uczestnictwa w zajęciach.

Szczegółowe regulacje dotyczące omawianej tematyki zostały zawarte w rozpo-rządzeniu Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifika-cji zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych.

Podstawa prawna:Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 12 października 1993 r. w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifi kacji za-wodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych (Dz.U. Nr 103, poz. 472 ze zm.).

199. Co to jest samozatrudnienie?

Samozatrudnienie oznacza podjęcie przez osobę fizyczną działalności gospodar-czej i wykonywanie na podstawie umowy cywilnoprawnej na rzecz innego podmiotu czynności (zwłaszcza usług) w charakterze przedsiębiorcy, a nie pracownika. Oznacza ono brak możliwości korzystania z praw wynikających z przepisów prawa pracy, ta-kich jak szczególna ochrona wynagrodzenia, płatny urlop wypoczynkowy, świadcze-nia ubezpieczeniowe w przypadku niezdolności do pracy itp., które przysługują z mocy przepisów prawa pracy tylko osobom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę i nie znajdują zastosowania do osób świadczących pracę na podstawie innych umów.

Zmiana zasad współpracy między pracodawcą a pracownikiem, który zdecydo-wał się na prowadzenie działalności gospodarczej polega na tym, że osoba, która zarejestrowała działalność najczęściej nadal osobiście wykonuje, na rzecz byłego pracodawcy, określony rodzaj świadczeń, w ustalonym miejscu i czasie, za wynagro-

213


dzeniem. Jeśli samozatrudnienie nosi faktycznie znamiona stosunku pracy, a przede wszystkim, gdy praca wykonywana w ramach samozatrudnienia odbywa się pod kierownictwem byłego pracodawcy, istnieją podstawy do uznania w świetle prawa tego samozatrudnienia za pracę świadczoną w ramach stosunku pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).

200. Kiedy i w jakiej wysokości przysługuje odprawa pośmiertna?

Jeżeli pracownik umrze w trakcie trwania stosunku pracy lub po jego rozwiąza-niu, ale w czasie pobierania zasiłku z tytułu niezdolności do pracy wskutek choro-by, osobom uprawnionym przysługuje odprawa pośmiertna od pracodawcy. Oso-bami uprawnionymi są małżonek (wdowa, wdowiec) oraz inne osoby spełniające wymogi do uzyskania renty rodzinnej.

Wysokość odprawy jest uzależniona od okresu zatrudnienia pracownika u dane-go pracodawcy i jest wypłacana w wysokości: – jednomiesięcznego wynagrodzenia, gdy pracownik był zatrudniony krócej niż

10 lat; – trzymiesięcznego wynagrodzenia, gdy pracownik był zatrudniony co najmniej

10 lat; – sześciomiesięcznego wynagrodzenia, gdy pracownik był zatrudniony co naj-

mniej 15 lat.

Do okresu zatrudnienia wlicza się okres zatrudnienia u poprzedniego pracodaw-cy, jeżeli zmiana pracodawcy nastąpiła w drodze przejścia zakładu pracy lub jego części przez innego pracodawcć (art. 23ą Kodeksu pracy).

Odprawa pośmiertna przysługuje osobom uprawnionym w równych częściach. W sytuacji, gdy jest tylko jedna osoba uprawniona, to odprawa przysługuje jej w wy-sokości połowy odpowiedniej kwoty, o której mowa wyżej.

Odprawa pośmiertna nie przysługuje osobom uprawnionym, jeżeli pracodaw-ca ubezpieczył pracownika na życie, a odszkodowanie wypłacone przez instytucję ubezpieczeniową jest nie niższe niż przysługująca odprawa pośmiertna. Jeżeli od-szkodowanie jest niższe od odprawy pośmiertnej, pracodawca jest obowiązany wy-płacić osobom uprawnionym kwotę stanowiącą różnicę między tymi świadczeniami.

Podstawa prawna:Ustawa z dna 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

VIII. Praca

214

Codziennik prawny

4. Zatrudnienie za granicą

201. Jak szukać zatrudnienia za granicą?

Chcąc podjąć zatrudnienie za granicą można uczynić to na kilka sposobów. Moż-na samodzielnie szukać miejsca pracy, korzystać z usług wojewódzkich i powiato-wych urzędów pracy i sieci EURES (informacje znaleźć można w urzędach pracy) bądź korzystać z usług agencji zatrudnienia.

Zawsze należy być ostrożnym i nie ufać bezgranicznie informacjom przekazy-wanym przez ludzi (nawet znajomych), co do ofert zatrudnienia. Bezpieczniej jest poszukiwać pracy przez agencje zatrudnienia, te bowiem są kontrolowane przez Państwową Inspekcję Pracy.

Korzystając z usług agencji zatrudnienia, powinno się postępować zgodnie z po-danymi wskazówkami:– sprawdź, czy agencja posiada odpowiedni certyfi kat;– wystrzegaj się ofert pracy zamieszczanych w prasie i w Internecie, a zawierają-

cych jedynie numer telefonu kontaktowego;– pamiętaj, że polski pośrednik nie ma prawa do pobierania opłat za załatwienie

pracy;– sprawdź, czy agencja zatrudnienia posiada umowę zawartą z pracodawcą zagra-

nicznym i czy wysłała już ludzi do pracy za granicę (zawsze możesz poprosić

215


o dane pozwalające zidentyfi kować zagranicznego pracodawcę i sprawdzić go, np. w Internecie);

– zanim wyjedziesz powinieneś spisać umowę, w której będą podane m.in.: nazwa pracodawcy, warunki pracy, płacy, należne świadczenia, itp.;

– zanim zapłacisz za przejazd lub kurs nauki języka obcego porównaj ceny z tymi, które są oferowane przez inne fi rmy;

– płać w biurze agencji zatrudnienia i żądaj wydania pokwitowania za dokonaną zapłatę;

– agencja powinna kierować Cię do konkretnego pracodawcy (lub agencji pracy tymczasowej) a nie do innego zagranicznego pośrednika.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 9 lipca 2003 r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (Dz.U. Nr 166, poz. 1608 ze zm.).Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze zm.).

202. O czym warto pamiętać, podejmując pracę za granicą?

Osoba podejmująca pracę poza granicami Polski, w razie wystąpienia nieprawi-dłowości w stosunkach z pracodawcą – niezależnie od sposobu zawarcia łączącej ich umowy (lub jej braku) – zawsze ma prawo zgłosić ten fakt odpowiednim zagra-nicznym organom nadzorującym warunki zatrudnienia (np. inspekcji pracy) lub or-ganom ścigania (jak w sprawie naruszenia nietykalności cielesnej).

Ponadto o wszelakich uchybieniach dotyczących zatrudnienia osoba zaintereso-wana może poinformować Konsula RP w danym kraju. Należy pamiętać, że konsul udziela pomocy w zakresie ochrony praw i interesów osobom, które wystąpią do niego z taką prośbą.

W sytuacji, gdy praca była wykonywana w innym kraju, pracodawcą była osoba zagraniczna, a umowa była zawarta zgodnie z przepisami państwa, na terenie któ-rego osoba ta pracowała, wszelkich roszczeń od swego byłego pracodawcy można dochodzić jedynie przed właściwym zagranicznym sądem.

Zanim wyjedziesz za granicę, powinieneś:– zapoznać się z informacjami o życiu i warunkach pracy w kraju do którego wyjeż-

dżasz (chociażby: minimalne wynagrodzenie, czas pracy, nadgodziny) na stro-nach internetowych ambasad i konsulatów poszczególnych państwa a także na stronach internetowych:

VIII. Praca

216

Codziennik prawny

a) www.mpips.gov.plb) www.eures.praca.gov.plc) www.pip.gov.pld) www.msz.gov.pl

– realnie ocenić własne umiejętności językowe;– przygotować dokumenty konieczne do wyjazdu i do podjęcia pracy (np. pasz-

port, życiorys, zaświadczenie potwierdzające kwalifi kacje, oczywiście przetłu-maczone na odpowiedni język);

– ubezpieczyć się od następstw nieszczęśliwych wypadków i ewentualnych kosz-tów leczenia oraz wziąć ze sobą Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdrowotnego. Uprawnia ona do opieki zdrowotnej na koszt Narodowego Funduszu Zdrowia i jest honorowana w krajach UE (więcej informacji: www.nfz.gov.pl);

– wziąć dane kontaktowe polskiej ambasady, konsulatu czy też konsula honorowe-go;

– wziąć pieniądze na życie (w przypadku gdybyś musiał poszukiwać pracy) i po-wrót do Polski (może się okazać, że przedstawiona oferta nie będzie zgodna z za-staną na miejscu rzeczywistością).

Jeżeli nie uda Ci się odnieść sukcesu za granicą, to rozważ możliwość powrotu do kraju. Czasami – chociaż wydaje to się trudne – lepiej przełamać wstyd i przy-znać się przed bliskimi oraz znajomymi do porażki, niż wpakować się w większe ta-rapaty, które prędzej, czy później wynikną w związku z brakiem pieniędzy na utrzy-manie (np. bezdomność).

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 13 lutego 1984 o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).

217


5. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe

203. Co to jest wypadek przy pracy?

Wypadek przy pracy oznacza nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:– podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności

lub poleceń przełożonych;– podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz

pracodawcy, nawet bez polecenia;– w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między

siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze sto-sunku pracy.

Na równi z wypadkiem przy pracy traktowany jest wypadek:– w czasie podróży służbowej, w innych okolicznościach niż wskazane wyżej, chy-

ba że przyczynę wypadku stanowiło postępowanie pracownika niepozostające w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;

– podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;– przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje

związkowe.

VIII. Praca

218

Codziennik prawny

Wypadek przy pracy stanowi także nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, którego skutkiem jest uraz lub śmierć, w okresie ubezpieczenia wypadkowego podczas:– uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą sty-

pendium sportowe;– wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odby-

wania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;– pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie;– sprawowania mandatu posła do Parlamentu Europejskiego wybranego w Rze-

czypospolitej Polskiej;– odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przy-

gotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego doro-słych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowa-nia wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący;

– wykonywania pracy na rzecz spółdzielni przez:a) członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, b) członka spółdzielni kółek rolniczych,c) inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni;

– wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umo-wy o świadczenie usług, do której na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

– współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której na podstawie przepisów Ko-deksu cywilnego, stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

– wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności po-zarolniczej;

– wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej;

– wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności zwią-zanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi;

– odbywania służby zastępczej;– nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających

stypendium;– wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umo-

wy o świadczenie usług, do której na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z któ-rym pozostaje w stosunku pracy;

– pełnienia przez funkcjonariusza celnego obowiązków służbowych.

219


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. Nr 105 poz. 870).

204. Co to jest choroba zawodowa?

Chorobą zawodową jest choroba określona w wykazie chorób zawodowych, je-żeli została spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia wystę-pujących w środowisku pracy lub sposobem wykonywania pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. Nr 105 poz. 869).

205. Jakie świadczenia przysługują z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej?

W związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową przysługują nastę-pujące świadczenia:– zasiłek chorobowy dla ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy została

spowodowana wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową (zasiłek chorobo-wy z tego tytułu przysługuje niezależnie od okresu podlegania ubezpieczeniu, od pierwszego dnia tej niezdolności, w wysokości 100% podstawy wymiaru);

– świadczenie rehabilitacyjne dla ubezpieczonego, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy (w wysokości 100% podstawy wymiaru);

– jednorazowe odszkodowanie dla ubezpieczonego, który doznał stałego lub dłu-gotrwałego uszczerbku na zdrowiu (w wysokości 20% przeciętnego wynagro-dzenia za każdy procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu);

– jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty. Członkami rodziny uprawnionymi do odszkodowania są:a) małżonek (z wyłączeniem przypadku orzeczonej separacji),b) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przy-

jęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki,

VIII. Praca

220

Codziennik prawny

rodzeństwo, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki do uzyskania renty rodzinnej,

c) rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubezpieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domo-we lub jeżeli bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się on do ich utrzyma-nia albo jeżeli zostało ustalone – wyrokiem lub ugodą sądową – prawo do alimentów z jego strony;

– zasiłek wyrównawczy dla ubezpieczonego będącego pracownikiem, którego wy-nagrodzenie uległo obniżeniu z powodu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu;

– renta z tytułu niezdolności do pracy dla ubezpieczonego, który stał się niezdolny do pracy z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Świadczenie to nie może być niższe niż:a) 80% podstawy jej wymiaru – dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy,b) 60% podstawy jej wymiaru – dla osoby częściowo niezdolnej do pracy,c) 100% podstawy wymiaru – dla osoby uprawnionej do renty szkoleniowej;

– renta szkoleniowa dla ubezpieczonego, w stosunku do którego orzeczono ce-lowość przekwalifi kowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie z powodu wypadku przy pracy lub choroby zawo-dowej;

– renta rodzinna dla członków rodziny zmarłego ubezpieczonego lub rencisty uprawnionego do renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej;

– dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej;– dodatek pielęgnacyjny;– pokrycie kosztów leczenia z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych oraz

zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne.

Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują ubezpieczonemu, gdy wyłączną przyczyną wypadków było udowodnione naruszenie przez ubezpie-czonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez nie-go umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Prawo do świadczeń wypadkowych traci ubezpieczony, który będąc w stanie nietrzeźwym bądź pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, w znacznym stopniu przyczynił się do spowodowania wypadku.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).

221


206. Jakie są zasady ubiegania się o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej?

Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy dokonuje w karcie wy-padku odpowiedni podmiot, np. w przypadku ubezpieczonego będącego pracow-nikiem jest to pracodawca. Stwierdzenie w karcie wypadku, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy, wymaga uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia. Spory w sprawach o ustalenie, że zdarzenie jest wy-padkiem przy pracy, rozstrzygają sądy rejonowe.

Stwierdzenia choroby zawodowej dokonuje państwowy inspektor sanitarny. W sądowym postępowaniu odwoławczym właściwy jest wojewódzki sąd admini-stracyjny.

Stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu oraz jego związek z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową ustala lekarz orzecznik lub komisja lekarska Za-kładu Ubezpieczeń Społecznych, po zakończeniu leczenia i rehabilitacji. Decyzje w sprawach świadczeń wypadkowych (o zasiłek chorobowy, świadczenie rehabili-tacyjne, jednorazowe odszkodowanie, rentę z tytułu niezdolności do pracy, rentę rodzinną) wydają jednostki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a w postępowaniu odwoławczym orzekają sądy rejonowe i okręgowe – sądy pracy i ubezpieczeń spo-łecznych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 ze zm.).Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w spra-wie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdro-wiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypła-tę jednorazowego odszkodowania (Dz.U. Nr 234, poz. 1974).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w spra-wie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifi kacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i termi-nu jej sporządzenia (Dz.U. Nr 236, poz. 1992).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodo-wych (Dz.U. Nr 105, poz. 869).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczno-ści i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. Nr 105, poz. 870).

VIII. Praca

222

Codziennik prawny

6. Bezrobocie

207. Kto to jest bezrobotny?

Bezrobotnym w świetle przepisów prawa jest osoba, która ukończyła 18 lat, a nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet lub 65 lat w przypadku mężczyzn i jest:– niezatrudniona i niewykonująca innej pracy zarobkowej;– zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obo-

wiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej (jeżeli jest osobą niepełnosprawną – zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia co naj-mniej w połowie tego wymiaru czasu pracy);

– nieucząca się w szkole, z wyjątkiem uczącej się w szkole dla dorosłych lub przy-stępującej do egzaminu eksternistycznego z zakresu tej szkoły lub w szkole wyż-szej, gdzie studiuje w formie studiów niestacjonarnych;

– zarejestrowana we właściwym dla miejsca zameldowania stałego lub czasowego powiatowym urzędzie pracy;

– poszukująca zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej.

Choć powyższa definicja jest dość rozbudowana, nie jest jeszcze w pełni kom-pletna. Ustawodawca wyłączył bowiem kolejne grupy obywateli z możliwości na-bycia statusu osoby bezrobotnej (np. osoby posiadające prawo do: renty, renty

223


socjalnej, renty rodzinnej w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wyna-grodzenia; osoby pobierające zasiłek stały na podstawie przepisów o pomocy spo-łecznej; osoby tymczasowo aresztowane).

Powiatowe urzędy pracy prowadzą rejestrację bezrobotnych. Rejestracja bezro-botnych i poszukujących pracy następuje po przedstawieniu przez te osoby doku-mentów niezbędnych do ustalenia ich statusu i uprawnień. Wymogi, stawiane oso-bie chcącej się zarejestrować, wskazane są wyraźnie w przepisach rozporządzenia w sprawie rejestracji bezrobotnych i poszukujących pracy. Osoba taka zgłasza się, w celu dokonania rejestracji, do powiatowego urzędu pracy, właściwego ze wzglę-du na zameldowanie w miejscu pobytu stałego lub czasowego, a jeżeli nie jest za-meldowana – do powiatowego urzędu pracy, na którego obszarze działania prze-bywa. Osoba taka przedkłada do wglądu pracownikowi powiatowego urzędu pracy dokonującemu rejestracji potrzebne dokumenty (np. dowód osobisty, świadectwa szkolne, świadectwa pracy).

Rejestracja bezrobotnego następuje w dniu przedłożenia dokumentów, po po-świadczeniu przez bezrobotnego własnoręcznym podpisem prawdziwości danych i oświadczeń zamieszczonych w karcie rejestracyjnej. W przypadku gdy bezrobotny był już zarejestrowany w powiatowym urzędzie pracy, ponowna rejestracja polega na wprowadzeniu do rejestru nowych danych lub aktualizacji istniejących.

Przepisy regulują także szczegółowo, w jaki sposób zostaje się pozbawionym statusu bezrobotnego. Dokładne informacje o tym są przekazywane bezrobotnym w dniu rejestracji w powiatowym urzędzie pracy.

Organem, który został wyposażony przez ustawodawcę w kompetencje pozwa-lające udzielać obywatelom pomocy w zakresie zatrudnienia, przeciwdziałania bez-robociu i łagodzenia jego skutków jest starosta (prezydent miasta) lub powiatowy urząd pracy, działający z upoważnienia starosty (prezydenta miasta). Rozstrzygnię-cie wydane przez starostę w formie decyzji (w sprawach dotyczących nadania/po-zbawienia statusu bezrobotnego i zasiłku) nie jest ostateczne. Przysługuje od niego możliwość wniesienia odwołania do właściwego terytorialnie wojewody. Od decyzji wojewody można wnieść skargę do właściwego terytorialnie wojewódzkiego sądu administracyjnego. Pouczenie o przysługujących obywatelowi prawach jest częścią decyzji administracyjnej.

Sam fakt zarejestrowania się w powiatowym urzędzie pracy nie spowoduje, że „automatycznie” otrzyma się zatrudnienie. Zawsze warto wykazywać własną ini-cjatywę, tj. częściej odwiedzać powiatowy urząd pracy, uczestniczyć w organizowa-nych zajęciach, samodzielnie poszukiwać pracy (nie ograniczając się przy tym do swojego miasta/powiatu) oraz wierzyć w siebie i swoje umiejętności. Powinno to pomóc w odniesieniu końcowego sukcesu w postaci znalezienia zatrudnienia.

VIII. Praca

224

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyj-nymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.).Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 26 listopada 2004 r. w sprawie rejestracji bezrobotnych i poszukujących pracy (Dz.U. Nr 262, poz. 2607 ze zm.).

208. Kiedy przysługuje zasiłek dla bezrobotnych?

W sytuacji, gdy zostają spełnione następujące wymogi:– brak jest propozycji odpowiedniej pracy, propozycji stażu, przygotowania zawo-

dowego dorosłych, szkolenia, prac interwencyjnych lub robót publicznych oraz– w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień zarejestrowania, łącznie przez

okres co najmniej 365 dni, osoba była zatrudniona i osiągała wynagrodzenie w kwocie co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę, od którego istnieje obowiązek opłacania składki na Fundusz Pracy (do tego okresu nie wlicza się okresów urlopów bezpłatnych trwających łącznie dłużej niż 30 dni),

to po upływie 7 dni od dnia zarejestrowania przysługuje takiej osobie prawo do za-siłku dla osoby bezrobotnej. Sam jednak fakt ukończenia szkoły lub szkoły wyższej nie uprawnia do uzyskania prawa do zasiłku dla osoby bezrobotnej.

Okres pobierania zasiłku wynosi:– 6 miesięcy – dla bezrobotnych zamieszkałych w okresie pobierania zasiłku na

obszarze działania powiatowego urzędu pracy, jeżeli stopa bezrobocia na tym obszarze w dniu 30 czerwca roku poprzedzającego dzień nabycia prawa do za-siłku nie przekraczała 150% przeciętnej stopy bezrobocia w kraju;

– 12 miesięcy – dla bezrobotnych:a) zamieszkałych w okresie pobierania zasiłku na obszarze działania powiato-

wego urzędu pracy, jeżeli stopa bezrobocia na tym obszarze w dniu 30 czerw-ca roku poprzedzającego dzień nabycia prawa do zasiłku przekraczała 150% przeciętnej stopy bezrobocia w kraju lub

b) powyżej 50 roku życia, posiadających jednocześnie co najmniej 20-letni okres uprawniający do zasiłku, lub

c) którzy mają na utrzymaniu co najmniej jedno dziecko w wieku do 15 lat, a małżonek bezrobotnego jest także bezrobotny i utracił, po dniu nabycia pra-wa do zasiłku przez tego bezrobotnego, prawo do zasiłku z powodu upływu okresu jego pobierania.

225



209. W jaki sposób ustala się wysokość zasiłku dla bezrobotnych?

Podstawowa wysokość zasiłku dla osoby bezrobotnej wynosi 575 zł. Od dnia 1 stycznia 2010 r. kwota ta ma wynosić 717 zł miesięcznie w okresie pierwszych 3 miesięcy posiadania prawa do zasiłku i 563 zł miesięcznie w okresie kolejnych miesięcy posiadania prawa do zasiłku.

Wysokość zasiłku jest zróżnicowana i zależy od długości okresu zatrudnienia oraz innych okresów zaliczanych do okresu warunkującego nabycie prawa do za-siłku:– 80% dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący

do 5 lat;– 100% dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący

od 5 lat do 20 lat;– 120% dla bezrobotnych posiadających okres uprawniający do zasiłku wynoszący

co najmniej 20 lat.


227

IX. Świadczenia społeczne

Jednym z konstytucyjnych obowiązków państwa wobec jego obywateli jest po-moc osobom potrzebującym wsparcia. Pomoc taką określa się mianem zabezpiecze-nia społecznego, a szczegółowe regulacje zamieszczone są w rozlicznych ustawach. Można jednak wyróżnić dwie płaszczyzny zaangażowania państwa w świadcze-nia społeczne. Po pierwsze, to różnego rodzaju jednorazowe wsparcia finansowe i rzeczowe dla osób indywidualnych oraz rodzin. Po drugie zaś, stałe lub okreso-we świadczenia rentowe dla osób niezdolnych do pracy oraz emerytury wypłacane osobom, które osiągnęły odpowiedni wiek i staż pracy.

Chociaż obowiązkiem państwa jest pomoc osobom potrzebującym, to pra-wodawca powinien normować gwarantowane konstytucyjnie prawa socjalne, z uwzględnieniem sytuacji gospodarczej i ekonomicznej państwa. Jest bowiem od-powiedzialny za zachowanie równowagi budżetowej, która także podlega konstytu-cyjnej ochronie.

1. System ubezpieczeń społecznych


228

Codziennik prawny

210. Kto podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym?

Ubezpieczenie emerytalne jest ubezpieczeniem mającym zapewnić środki pie-niężne w postaci emerytury, po osiągnięciu wieku emerytalnego.

Ubezpieczeniu emerytalnemu towarzyszy zawsze ubezpieczenie rentowe. Ubez-pieczenie rentowe zapewnia świadczenia pieniężne w postaci renty, w przypadku długotrwałej utraty niezdolności do pracy, bądź gwarantuje środki do życia rodzi-nie w przypadku śmierci jej żywiciela.

Obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym objęte są osoby fi-zyczne, które na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są m.in.: – pracownikami;– osobami wykonującymi pracę nakładczą;– osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy-zle-

cenia albo innej umowy o świadczenia usług, do której zgodnie z Kodeksem cy-wilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osobami z nimi współpracu-jącymi;

– osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność oraz osobami z nimi współpra-cującymi;

– osobami pobierającymi zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodo-wego dorosłych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).

211. Czy można podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu dobrowolnie?

Można podlegać ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu dobrowolnie. Osoby, które mogą być objęte dobrowolnie tymi ubezpieczeniami, wymienione są w art. 7 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, są to m.in. – małżonkowie pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dy-

plomatycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za granicą;

229

Codziennik prawnyIX. Świadczenia społeczne

– osoby, które z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego, nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów;

– studenci oraz uczestnicy studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegają ubezpie-czeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu.


212. Kto podlega obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu?

Ubezpieczenie wypadkowe zapewnia świadczenia związane z utratą zdolności do pracy w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, dotyczy wszyst-kich osób aktywnych zawodowo.

Co do zasady obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby pod-legające ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym. Jednak np. w przypadku zle-ceniobiorcy, podlegającemu obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalno-rentowym, dla powstania obowiązku ubezpieczenia wypadkowego konieczne jest, aby umowa zlecenia wykonywana była w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności zlece-niodawcy.


213. Kto podlega ubezpieczeniu chorobowemu?

Objęcie ubezpieczeniem chorobowym gwarantuje prawo do świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych w przypadku choroby lub macierzyństwa. Świadczenia te mają rekompensować niemożność zarobkowania w czasie niezdolności do pracy.

Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają:– pracownicy;– członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych;– osoby odbywające służbę zastępczą.

Dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu podlegają:

– osoby wykonujące pracę nakładczą;


230

Codziennik prawny

– osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osoby z nimi współpracujące;

– osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące;– osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie

odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;– duchowni.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).

214. Kto fi nansuje składki na ubezpieczenia społeczne?

W zależności od tytułu ubezpieczenia składka może być finansowana wyłącz-nie przez ubezpieczonego, np. w przypadku prowadzenia pozarolniczej działalno-ści gospodarczej, albo finansowana zarówno przez ubezpieczonego, jak i płatnika (pracodawca – pracownik).


215. Jakie są zasady opłacania składek na ubezpieczenia społeczne?

Zgodnie z art. 15 i 22 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, stopy procen-towe składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe są jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych i wynoszą: – na ubezpieczenie emerytalne – 19,52% podstawy wymiaru;– na ubezpieczenie rentowe – 6,00% podstawy wymiaru;– na ubezpieczenie chorobowe – 2,45% podstawy wymiaru.

Od 1 stycznia 2003 r. składka na ubezpieczenie wypadkowe podlega różnico-waniu. Zasady różnicowania stopy procentowej tej składki określa ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pra-cy i chorób zawodowych oraz rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w za-leżności od zagrożeń zawodowych i ich skutków.

231


Generalnie podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne ubezpie-czonych stanowi przychód, w rozumieniu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Niekiedy przychód jest inaczej określony, i tak w przypadku osób pro-wadzących pozarolniczą działalność gospodarczą podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jed-nak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjęte-go do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek.

Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy, określonego w ustawie budże-towej, ustawie o prowizorium budżetowym lub ich projektach, jeżeli odpowiednie ustawy nie zostały uchwalone.

Nie podlega ograniczeniu roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, co oznacza, że bez względu na ustanie konieczności pła-cenia składki emerytalnej i rentowej pozostałe składki należy opłacać.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społecz-ne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków (Dz.U. Nr 200, poz. 1692 ze zm.).

214. Jakie są konsekwencje nieopłacania składek?

Każdy podmiot jest zobowiązany na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do realizacji określonych obowiązków z niej wynikających, w tym rów-nież do opłacania należności z tytułu składek. Powinien on także być świadomy zagrożeń, jakie wiążą się z faktem niewywiązywania się z tych obowiązków oraz ujemnych konsekwencji, na jakie naraża się, nie realizując tych zadań. Dlatego też ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych oraz inne akty prawne wyposażają Za-kład Ubezpieczeń Społecznych w szereg instrumentów prawnych, zmierzających do terminowego realizowania określonych wspomnianą ustawą obowiązków przez osoby do tego zobowiązane.


232

Codziennik prawny

Wobec niesolidnych dłużników Zakład Ubezpieczeń Społecznych może stoso-wać instrumenty wynikające z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w tym w szczególności: – wystąpienie do sądu grodzkiego z wnioskiem o ukaranie karą grzywny;– naliczenie odsetek za zwłokę;– wymierzenie opłaty dodatkowej;– wszczęcie postępowania egzekucyjnego przez ZUS lub złożenie wniosku o wsz-

częcie postępowania egzekucyjnego przez komornika sądowego lub naczelnika urzędu skarbowego.


2. Świadczenia przysługujące z tytułu choroby

233


217. Komu przysługuje zasiłek chorobowy?

Jeżeli niezdolność do pracy jest trwała, to ubezpieczonemu przysługują świad-czenia z ubezpieczenia rentowego.

Natomiast, jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa, to mogą wchodzić w grę uprawnienia do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego.

Jeżeli osoba podlega ubezpieczeniu chorobowemu z tytułu zatrudnienia lub prowadzenia działalności związanej z możliwością przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego, to w przypadku choroby może ona wystąpić o świadczenia pieniężne przysługujące jej na podstawie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpiecze-nia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Prawo do dodatkowego świadczenia w związku z chorobą mają pracownicy. Za-nim pracownik zacznie pobierać zasiłek chorobowy ma prawo do wynagrodzenia za czas choroby.

Dnia 1 lutego 2009 r. weszły w życie niektóre przepisy ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Przepisy tej ustawy znowelizowały art. 92 Ko-deksu pracy. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 92 Kodeksu pracy – za czas niezdol-ności pracownika do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną trwającej łącznie do 33 dni w ciągu roku kalendarzowego, a w przypadku pracownika, który ukończył 50 rok życia – trwającej łącznie do 14 dni w ciągu roku kalendarzowego – pracownik zachowuje prawo do 80% wynagrodzenia, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują wyższe wy-nagrodzenie z tego tytułu.

Za czas niezdolności do pracy trwającej dłużej niż odpowiednio 33 dni lub 14 dni w ciągu roku kalendarzowego pracownikowi przysługuje zasiłek chorobowy.

Powołane wyżej zasady, w części dotyczącej pracownika w wieku powyżej 50 roku życia, dotyczą niezdolności pracownika do pracy przypadającej po roku ka-lendarzowym, w którym ukończył 50 rok życia.

Natomiast pozostałym ubezpieczonym przysługuje prawo do zasiłku chorobo-wego finansowanego przez ZUS od pierwszego dnia niezdolności do pracy.

Ubezpieczony nabywa prawo do zasiłku chorobowego po upływie okresu wy-czekiwania. Okres ten jest zróżnicowany w zależności od charakteru ubezpiecze-nia. Osoba obowiązkowo podlegająca ubezpieczeniu chorobowemu ma prawo do zasiłku chorobowego po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia chorobo-wego. Osoba podlegająca temu ubezpieczeniu dobrowolnie prawo do zasiłku naby-wa po upływie 90 dni nieprzerwanego ubezpieczenia.


234

Codziennik prawny

Bez okresu wyczekiwania zasiłek chorobowy przysługuje m.in. absolwentom szkół lub szkół wyższych, którzy zostali objęci ubezpieczeniem chorobowym lub przystąpili do ubezpieczenia chorobowego w ciągu 90 dni od dnia ukończenia szko-ły lub uzyskania dyplomu ukończenia studiów wyższych.

Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego.

Zasiłek chorobowy przysługuje także po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobo-wego, jeżeli niezdolność do pracy trwała bez przerwy co najmniej 30 dni i powstała:– nie później niż w ciągu 14 dni od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego lub

wypadkowego albo – nie później niż w ciągu 3 miesięcy od ustania tytułu ubezpieczenia chorobowego

lub wypadkowego – w razie choroby zakaźnej, której okres wylęgania jest dłuż-szy niż 14 dni lub innej choroby, której objawy chorobowe ujawniają się po okre-sie dłuższym niż 14 dni od początku choroby.

Zasiłek chorobowy przysługuje przez okres trwania niezdolności do pracy z po-wodu choroby lub niemożności wykonywania pracy z przyczyn określonych w art. 6 ust. 2 ustawy, nie dłużej jednak niż przez 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy zo-stała spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży – nie dłużej niż przez 270 dni.

Wysokość zasiłku chorobowego wynosi 80% wynagrodzenia lub przychodu sta-nowiącego podstawę jego wymiaru, a za okres pobytu w szpitalu przysługuje w wy-sokości 70% podstawy wymiaru.

Jeżeli przyczyną niezdolności do pracy jest wypadek przy pracy, w drodze do pracy lub z pracy albo choroba zawodowa lub też przypada na okres ciąży, a także jeżeli niezdolność do pracy powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów albo zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów, zasiłek chorobowy przysłu-guje w wysokości 100% podstawy wymiaru (także za okres pobytu w szpitalu).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-łecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.).

235


218. Kiedy przysługuje świadczenie rehabilitacyjne?

Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje ubezpieczonemu, który po okresie po-bierania zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy. Przysługuje przez okres nie-zbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej niż przez 12 miesięcy.

Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobo-wego za okres pierwszych 3 miesięcy, 75% tej podstawy za pozostały okres, a jeżeli niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży – 100% tej podstawy.

Dla celów obliczenia świadczenia rehabilitacyjnego podstawa wymiaru zasił-ku chorobowego przyjęta do obliczenia tego świadczenia podlega waloryzacji od pierwszego dnia okresu, na który świadczenie zostało przyznane.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-łecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.).

219. Komu przysługuje zasiłek wyrównawczy?

Zasiłek wyrównawczy przysługuje ubezpieczonemu będącemu pracownikiem ze zmniejszoną sprawnością do pracy, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wsku-tek poddania się rehabilitacji zawodowej w celu adaptacji lub przyuczenia do okreś-lonej pracy. Zasiłek wyrównawczy przysługuje wówczas przez okres rehabilitacji, nie dłużej jednak niż przez 24 miesiące i stanowi różnicę między przeciętnym mie-sięcznym wynagrodzeniem za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających rehabilitację a wynagrodzeniem miesięcznym osiąganym podczas pracy z obniżo-nym wynagrodzeniem.


220. Komu przysługuje zasiłek macierzyński?

Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego lub w okresie urlopu wychowawczego: – urodziła dziecko;


236

Codziennik prawny

– przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;

– przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem.

Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego (zatrudnienia), jeżeli ubezpieczenie to ustało w okre-sie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z narusze-niem przepisów prawa, jeżeli zostało to stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu. W przypadku, gdy zatrudnienie ustało w okresie ciąży z powodu ogłosze-nia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a pracownicy nie zapewniono innego za-trudnienia, przysługuje jej do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyń-skiego.

Zasiłek macierzyński przysługuje także pracownicy zatrudnionej na podsta-wie umowy o pracę na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający 1 miesiąc, z którą umowa o pracę została przedłużona do dnia porodu.

Prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje także ubezpieczonemu, który przyjmuje dziecko na wychowanie, na takich samych zasadach, które dotyczą ubez-pieczonej. Również w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub innemu ubez-pieczonemu członkowi najbliższej rodzin – jeżeli przerwą zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Matka dziecka, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, może zrezygnować z dalszego pobierania zasiłku i wcze-śniej wrócić do pracy. W takim przypadku pozostałą część okresu pobierania zasił-ku macierzyńskiego wykorzystuje ubezpieczony ojciec dziecka.

W przypadku, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej, ubezpieczona może, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego przez okres co najmniej 8 tygodni po po-rodzie, przerwać okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, a pozostałą jego część wykorzystać w terminie późniejszym, po wypisaniu dziecka ze szpitala.

Od 1 stycznia 2009 r. w przypadku, gdy ubezpieczona wymaga opieki szpital-nej, po wykorzystaniu przez nią zasiłku macierzyńskiego w wymiarze 8 tygodni po porodzie, może przerwać pobieranie zasiłku macierzyńskiego, natomiast ubezpie-czony – ojciec dziecka ma prawo do części zasiłku macierzyńskiego odpowiadającej okresowi pobytu ubezpieczonej w szpitalu. Łączny wymiar zasiłku macierzyńskiego

237


wykorzystanego przez ubezpieczoną matkę dziecka i ubezpieczonego ojca dziecka nie może jednak przekraczać wymiaru urlopu macierzyńskiego określonego przepi-sami Kodeksu pracy.


221. Jakie są zasady przyznawania zasiłku macierzyńskiego?

Zasiłek macierzyński przysługuje objętym ubezpieczeniem chorobowym, tj. – pracownikom;– członkom rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych; – osobom wykonującym pracę nakładczą;– osobom wykonującym pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlece-

nia albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywil-nym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osobom z nimi współpracują-cym;

– osobom prowadzącym pozarolniczą działalność oraz osobom z nimi współpra-cującym;

– osobom wykonującym odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowa-nia;

– osobom odbywającym służbę zastępczą;– duchownym.

Zasiłek macierzyński nie przysługuje:– za okresy, w których ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia na pod-

stawie przepisów szczególnych;– w okresie urlopu bezpłatnego;– w okresie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolno-

ści, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpiecze-nia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowa-nia do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.Zasiłek macierzyński jest wypłacany przez okres ustalony przepisami Kodeksu

pracy jako okres urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu na warunkach urlopu ma-cierzyńskiego. Okres ten od 1 stycznia 2009 r. z tytułu urodzenia dziecka wynosi:


238

Codziennik prawny

– 20 tygodni (140 dni) – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;

– 31 tygodni (217 dni) – w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym poro-dzie;

– 33 tygodnie (231 dni) – w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym poro-dzie;

– 35 tygodni (245 dni) – w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym po-rodzie;

– 37 tygodni (259 dni) – w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jed-nym porodzie.

Od 1 stycznia 2009 r. okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie jest uzależniony od liczby dzieci przyjętych na wychowanie i wynosi:– 20 tygodni (140 dni) – w przypadku przyjęcia jednego dziecka na wychowanie;– 31 tygodni (217 dni) – w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga dzieci na

wychowanie;– 33 tygodnie (231 dni) – w przypadku jednoczesnego przyjęcia trojga dzieci na

wychowanie;– 35 tygodni (245 dni) – w przypadku jednoczesnego przyjęcia czworga dzieci na

wychowanie;– 37 tygodni (259 dni) – w przypadku jednoczesnego przyjęcia pięciorga i więcej

dzieci na wychowanie.

Zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przysługuje nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukoń-czenia przez dziecko 10 roku życia. Okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego w ta-kim przypadku od 1 stycznia 2009 r. nie może być krótszy niż 9 tygodni (63 dni).

W razie urodzenia dziecka po ustaniu zatrudnienia lub w czasie urlopu wycho-wawczego zasiłek macierzyński przysługuje przez okres skrócony o 2 tygodnie, tj. przez okres 18, 29, 31, 33 lub 35 tygodni liczonych od dnia porodu. Zasiłek macie-rzyński w czasie urlopu wychowawczego przysługuje przez okres skrócony o 2 tygo-dnie tylko wówczas, gdy pełny wymiar urlopu macierzyńskiego przypada w całości w czasie udzielonego urlopu wychowawczego. Jeżeli pełny wymiar urlopu macie-rzyńskiego wykracza poza udzielony pracownicy urlop wychowawczy, pracownicy przysługuje zasiłek macierzyński w pełnym wymiarze, bez skracania o 2 tygodnie, tj. przez okres odpowiednio 20, 31, 33, 35 lub 37 tygodni liczonych od dnia porodu.

W przypadku urodzenia martwego dziecka lub zgonu dziecka przed upływem 8 tygodni życia, ubezpieczona ma prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres 8 tygodni (56 dni) po porodzie, nie krócej niż przez okres 7 dni od dnia zgonu

239


dziecka. W razie śmierci dziecka po upływie 8 tygodni życia, ubezpieczona zacho-wuje prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka.


222. Komu przysługuje zasiłek opiekuńczy?

Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który jest zwolniony od wyko-nywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad:– zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 w przypadku:

a) nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do których uczęszcza dziecko,

b) porodu lub choroby małżonka stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki,

c) pobytu małżonka stale opiekującego się dzieckiem w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej;

– chorym dzieckiem w wieku do lat 14;– innym chorym członkiem rodziny (za innego członka rodziny uważa się małżonka,

rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat) – jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okre-sie ubezpieczenia.

Prawo do zasiłku przysługuje na równi matce i ojcu dziecka, a zasiłek wypłaca się tylko jednemu z rodziców – temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres.


223. Jakie są zasady przyznawania zasiłku opiekuńczego?

Zasiłek opiekuńczy przysługuje wszystkim osobom objętym ubezpieczeniem chorobowym, zarówno obowiązkowo, jak i dobrowolnie.

Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje:– za okresy, w których ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia na pod-

stawie przepisów szczególnych;– w okresie urlopu bezpłatnego lub urlopu wychowawczego;


240

Codziennik prawny

– w okresie tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolno-ści, z wyjątkiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpiecze-nia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowa-nia do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;

– za okres objęty zaświadczeniem lekarskim, w przypadku wykonywania w czasie zwolnienia lekarskiego pracy zarobkowej albo wykorzystywania zwolnienia le-karskiego od pracy niezgodnie z celem tego zwolnienia, co zostało stwierdzone w trakcie kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy przeprowadzanej przez płatnika zasiłku.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia od pracy z powodu ko-nieczności osobistego sprawowania opieki, nie dłużej jednak niż przez 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka sprawowana jest nad zdrowym dzieckiem do lat 8 i chorym dzieckiem do lat 14, albo 14 dni w roku kalendarzowym, jeże-li opieka sprawowana jest nad dzieckiem w wieku ponad 14 lat lub innymi chory-mi członkami rodziny. Łączny okres wypłaty zasiłku opiekuńczego z powodu opieki nad dziećmi i innymi członkami rodziny z różnych przyczyn i bez względu na liczbę dzieci i liczbę członków rodziny wymagających opieki, nie może przekroczyć 60 dni w roku kalendarzowym.

Od 1 stycznia 2009 r. w przypadku, gdy ubezpieczona matka dziecka, która po-biera zasiłek macierzyński w wymiarze 8 tygodni po porodzie, przebywa w szpitalu, ubezpieczonemu ojcu dziecka przysługuje za okres pobytu matki dziecka w szpita-lu dodatkowy zasiłek opiekuńczy z tytułu osobistego sprawowania opieki nad no-wourodzonym dzieckiem, w wymiarze do 8 tygodni, tj. do 56 dni, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 8 tygodni życia. Wymiar zasiłku opiekuńczego w takim przypadku nie jest związany z rokiem kalendarzowym i jest niezależny od wymiaru określonego wyżej (60 i 14 dni). Zasada ta ma zastosowanie także do innego ubez-pieczonego członka najbliższej rodziny, jeżeli przerwie zatrudnienie lub inną dzia-łalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje pod warunkiem, że nie ma innych członków ro-dziny mogących zapewnić opiekę. W przypadku sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do lat 2, zasiłek opiekuńczy przysługuje nawet wówczas, gdy są inni członkowie rodziny mogący zapewnić opiekę.


241


224. Jaka jest podstawa wymiaru zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego?

Podstawę wymiaru zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia chorobowego stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzo-wych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy albo z faktycznego okresu zatrudnienia za pełne kalendarzowe miesiące, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem tego okresu.

Do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez pracodawcę składek na ubezpieczenia społeczne.

Należy podkreślić wyraźnie, że jeżeli choroba dotknie osobę, która nie podlega ubezpieczeniom społecznym to niestety nie ma prawa do żadnych świadczeń pie-niężnych z tego tytułu. O pomoc może wystąpić stosownie do przepisów ustawy o pomocy społecznej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-łecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 ze zm.). Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).

3. Pomoc społeczna


242

Codziennik prawny

225. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o pomoc społeczną?

Pomoc społeczna jest elementem polityki społecznej państwa. Jej celem jest wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do przezwyciężania trudno-ści życiowych, zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienie im życia w warun-kach odpowiadających godności człowieka.

Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje:– obywatelom polskim, mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na tery-

torium RP;– cudzoziemcom mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium

Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospo-litej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, na podstawie zgody na pobyt tolerowany w formie: schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania oraz zasiłku celowego;

– mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium Rzeczypospoli-tej Polskiej obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej, państw człon-kowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umo-wy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej oraz członkom ich rodzin.

Prawo do świadczeń z pomocy społecznej przysługuje osobom lub rodzinom, których dochody nie przekraczają kryteriów dochodowych, weryfikowanych co 3 lata, z uwzględnieniem wyniku badań progu interwencji socjalnej.

Świadczenia pomocy społecznej udzielane są na wniosek osoby zainteresowa-nej, przedstawiciela ustawowego dziecka lub każdej innej osoby, za jej zgodą. Po-moc społeczna może być także udzielana z urzędu (tzn. z inicjatywy ośrodka pomo-cy społecznej).

O pomoc społeczną można ubiegać się w ośrodku pomocy społecznej w miej-scu zamieszkania. Decyzje o przyznaniu lub odmowie przyznania pomocy wymaga-ją uprzednio przeprowadzenia przez pracownika socjalnego rodzinnego wywiadu środowiskowego. Decyzje w sprawach świadczeń pomocy społecznej wydawane są w formie pisemnej. Od każdej decyzji przysługuje prawo odwołania.

Pomocy społecznej udziela się z powodu:– ubóstwa;– sieroctwa;– bezdomności;

243


– bezrobocia;– niepełnosprawności;– długotrwałej lub ciężkiej choroby;– przemocy w rodzinie;– potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności;– bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodar-

stwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych;– braku umiejętności w przystosowaniu się do życia młodzieży opuszczającej pla-

cówki opiekuńczo-wychowawcze;– trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy;– trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego;– alkoholizmu lub narkomanii;– potrzeby ochrony ofi ar handlu ludźmi;– zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej;– klęski żywiołowej lub ekologicznej.


226. Jakie są formy pomocy społecznej?

Pomoc społeczna może być świadczona w formie pieniężnej lub niepieniężnej. Świadczeniami pieniężnymi są:– zasiłek stały – czyli świadczenie obligatoryjne (tzn. obowiązkowe) przysługu-

jące osobie całkowicie niezdolnej do pracy z powodu wieku lub niepełnospraw-ności, która spełnia kryterium dochodowe; wysokość zasiłku stałego zależy od wysokości dochodów osoby lub rodziny;

– zasiłek okresowy – czyli świadczenie adresowane do osób i rodzin bez docho-dów lub o dochodach, które nie wystarczają na zaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych (np. z powodu długotrwałej choroby, bezrobocia). Wysokość zasiłku jest ustalana w zależności od posiadanych przez osobę lub rodzinę dochodów, tj. do wysokości różnicy między kryterium dochodowym a dochodem. Okres, na jaki przyznane zostanie to świadczenie, ustala ośrodek pomocy społecznej na podstawie okoliczności sprawy. W wyjątkowych sytuacjach świadczenie to może być przyznane rodzinie, która nie spełni kryterium dochodowego (warunkiem jest zwrot części lub całości kwoty zasiłku);

– zasiłek celowy – czyli świadczenie przyznawane na zaspokojenie niezbędnej potrzeby życiowej, np. zakup żywności, opału, odzieży;


244

Codziennik prawny

– zasiłek celowy na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia loso-wego, klęski żywiołowej lub ekologicznej – może być przyznany osobie albo rodzinie, którą dotknęło zdarzenie losowe (np. pożar) bądź która poniosła straty w wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej. Przyznawany jest niezależnie od dochodu i może nie podlegać zwrotowi;

– specjalny zasiłek celowy i zasiłek celowy na zasadach zwrotu – świadczenia te mogą być przyznane w szczególnie uzasadnionych przypadkach osobie albo rodzi-nie o dochodach przekraczających kryterium ustawowe. Różnią się tym, że jedno z nich jest przyznawane pod warunkiem zwrotu części lub całości kwoty zasiłku;

– pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie – jest to świadczenie fakultatyw-ne (a więc nieobowiązkowe) przyznawane w formie jednorazowego zasiłku ce-lowego lub nieoprocentowanej pożyczki, która ma przyczynić się do szybszego osiągnięcia celów pomocy społecznej. Pomoc ta może polegać również na udo-stępnieniu maszyn i narzędzi pracy stwarzających możliwość zorganizowania własnego warsztatu pracy.

Świadczeniami niepieniężnymi są:– pomoc w postaci schronienia, posiłku, odzieży – realizuje się ją poprzez

udzielenie schronienia, poprzez przyznanie tymczasowego miejsca noclegowe-go w noclegowni, schronisku, domu dla bezdomnych i innym miejscu dającym schronienie (np. ośrodku interwencji kryzysowej, hostelu). Pomoc w postaci jed-nego gorącego posiłku dziennie przyznawana osobom, które własnym staraniem nie mogą go sobie zapewnić. Pomoc taka przyznawana dzieciom i młodzieży w okresie nauki w szkole może być realizowana w formie zakupu posiłków;

– sprawienie pogrzebu – obejmuje obowiązek sprawienia pogrzebu w sposób usta-lony przez gminę, zgodnie z wyznaniem zmarłego. Sprawienie pogrzebu jest za-daniem własnym gminy i ma charakter obowiązkowy;

– poradnictwo i pomoc instytucjonalna – realizowane są przez Ośrodek Pomocy Spo-łecznej, który oferuje osobom i rodzinom pomoc w formie pracy socjalnej, poradnic-twa prawnego, psychologicznego, pedagogicznego. Pracownicy socjalni udzielają również pomocy w załatwianiu spraw urzędowych oraz w utrzymaniu kontaktów z otoczeniem. Pomoc ta świadczona jest niezależnie od kryterium dochodowego;

– osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby lub innych przyczyn wy-magają pomocy innych, a są jej pozbawione, przysługuje pomoc w formie usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych;

– praca socjalna;– pobyt i usługi w domu pomocy społecznej.


245


227. Co to jest świadczenie z funduszu alimentacyjnego?

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego jest świadczeniem wprowadzonym od dnia 1 października 2008 r. w miejsce zaliczki alimentacyjnej.

O świadczenie z funduszu alimentacyjnego mogą starać się te osoby, które nie mogą wyegzekwować zasądzonych alimentów. Według ustawy regulującej zasady przyznawania świadczeń z funduszu alimentacyjnego bezskuteczność egzekucji za-chodzi wówczas, gdy nie zdołano wyegzekwować należności z tytułu świadczeń ali-mentacyjnych za okres dwóch miesięcy, a także wtedy, gdy nie można wszcząć lub prowadzić egzekucji alimentów przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu przebywa-jącemu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z powodu:– braku podstawy prawnej do podjęcia czynności zmierzających do wykonania ty-

tułu wykonawczego w miejscu zamieszkania dłużnika;– braku możliwości wskazania przez osobę uprawnioną miejsca zamieszkania

dłużnika alimentacyjnego za granicą.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 ze zm.).

228. Komu przysługuje świadczenie z funduszu alimentacyjnego?

Osobą uprawnioną do świadczeń z funduszu alimentacyjnego jest dziecko, któ-re ma zasądzone od rodzica alimenty (mogą to być również alimenty na podstawie ugody zawartej przed sądem), jeżeli egzekucja alimentów jest bezskuteczna. Świad-czenia przysługują na dziecko do ukończenia przez nie 18 lat. Na dziecko starsze świadczenia przysługują do ukończenia 25 lat pod warunkiem, że uczy się w ono szkole lub szkole wyższej. Na dziecko posiadające orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, którego rodzic nie płaci zasądzonych alimentów, świadczenia przysługują bez względu na wiek dziecka.

Warunkiem uzyskania świadczeń z funduszu jest bezskuteczność egzekucji. Fakt ten potwierdza komornik sądowy odpowiednim zaświadczeniem. Można je od ko-mornika uzyskać samemu lub wystąpić o ich uzyskanie przez organ właściwy wie-rzyciela, tzn.: urząd gminy lub ośrodek pomocy społecznej, w którym osoba ubie-ga się o świadczenie. W przypadku, gdy egzekucja alimentów nie jest prowadzona w Polsce, gdyż dłużnik mieszka za granicą, w celu potwierdzenia bezskuteczności egzekucji, do wniosku o przyznanie świadczenia z funduszu alimentacyjnego wnio-


246

Codziennik prawny

skodawca musi dołączyć odpowiednie zaświadczenie z sądu okręgowego (lub in-nego właściwego sądu) lub zagranicznej instytucji egzekucyjnej, potwierdzające bezskuteczność egzekucji zasądzonych alimentów lub niemożność prowadzenia eg-zekucji.

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego nie przysługuje, jeżeli dziecko:– przebywa w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie (dom pomocy

społecznej, placówka opiekuńczo-wychowawcza, młodzieżowy ośrodek wycho-wawczy, schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, areszt śledczy, zakład kar-ny, zakład opiekuńczo-leczniczy, zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy, a także szko-ła wojskowa lub inna szkoła – jeśli instytucje te zapewniają nieodpłatnie pełne utrzymanie);

– przebywa w rodzinie zastępczej;– zawarło związek małżeński;– jest pełnoletnie i posiada własne dziecko.


229. W jaki sposób przyznaje się i wypłaca świadczenie z funduszu alimentacyjnego?

Ubiegając się o świadczenie z funduszu alimentacyjnego rodzina musi wypełnić kryterium dochodowe (a więc nie przekraczać pewnego minimum w przeliczeniu na członka rodziny).

Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przyznawane są na tzw. okresy świad-czeniowe, trwające 12 miesięcy: od 1 października do 30 września następnego roku kalendarzowego. Jednak wnioski o przyznanie świadczeń z funduszu alimentacyj-nego osoby zainteresowane mogą składać już od 1 sierpnia.

Wniosek o przyznanie świadczeń należy złożyć bezpośrednio w urzędzie gminy lub miasta właściwym ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie albo w ośrodku pomocy społecznej, jeżeli w danej gminie ośrodek ten realizuje świadczenia z funduszu alimentacyjnego. Formularze wniosków udo-stępniają odpowiednio: urząd gminy lub ośrodek pomocy społecznej.

W przypadku, gdy członek rodziny osoby uprawnionej do świadczeń z funduszu alimentacyjnego przebywa poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej w państwie, w którym mają zastosowanie przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia spo-

247


łecznego (generalnie państwa UE i EOG), organ właściwy wierzyciela przekazuje wniosek wraz z dokumentami do marszałka województwa.

Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują w kwocie bieżąco zasą-dzonych alimentów, ale nie mogą wynieść więcej niż po 500 zł na każde z upraw-nionych do alimentów dzieci.

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego przyznaje i wypłaca urząd gminy (urząd miasta) lub ośrodek pomocy społecznej właściwy ze względu na miejsce za-mieszkania osoby uprawnionej.

Świadczenie udzielane jest na okres świadczeniowy, czyli od 1 października do 30 września następnego roku, jednak nie wcześniej niż od dnia złożenia wniosku.

W przypadku, gdy wysokość należnego dziecku świadczenia alimentacyjne-go ulegnie zmianie, odpowiedniej modyfikacji ulega też wysokość świadczenia z funduszu alimentacyjnego. Zmiana ta następuje od miesiąca, w którym uległa zmianie wysokość należnych alimentów po wpłynięciu do komornika nowego ty-tułu wykonawczego.

Wypłata świadczenia z funduszu zostanie wstrzymana, jeśli osoba uprawniona odmówi udzielenia komornikowi bądź organowi wypłacającemu świadczenie infor-macji mających wpływ na wypłatę świadczenia lub skuteczność egzekucji. Po udzie-leniu tych informacji wypłata świadczenia zostanie wznowiona od miesiąca, w któ-rym wpłynęły informacje, i będzie trwała do końca okresu świadczeniowego.

Świadczenie z funduszu alimentacyjnego wypłacane jest, co do zasady, w for-mie pieniężnej. Jeżeli jednak uprawniony wydatkuje pieniądze niezgodnie z prze-znaczeniem, świadczenie może być przekazane w formie rzeczowej.

Przyznanie świadczenia następuje w formie decyzji administracyjnej. Stronie niezadowolonej z rozstrzygnięcia przysługuje prawo złożenia odwołania do samo-rządowego kolegium odwoławczego, a następnie do wojewódzkiego sądu admi-nistracyjnego. Wyrok sądu może być zaskarżony skargą kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Organ wydający decyzję o przyznaniu świadczenia z funduszu alimentacyjne-go może bez zgody strony zmienić lub uchylić ostateczną decyzję, na mocy której strona nabyła prawo, jeśli uległa zmianie sytuacja rodzinna lub dochodowa rodzi-ny mająca wpływ na prawo do świadczenia, egzekucja alimentów stała się skutecz-na, członek rodziny nabył prawo do świadczenia w innym państwie w związku ze stosowaniem przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego albo osoba nienależnie pobrała świadczenie.


248

Codziennik prawny

Osoba, która pobrała nienależnie świadczenie z funduszu jest zobowiązana do jego zwrotu. Gmina może jednak umorzyć te należności, biorąc pod uwagę sytuację dochodową i rodzinną osoby pobierającej świadczenie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 lipca 2008 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania, sposobu ustalania dochodu oraz wzorów wniosku, za-świadczeń i oświadczeń o ustalenie prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego (Dz.U. Nr 136, poz. 855).

4. Świadczenia rodzinne

230. Jakie są formy oraz komu przysługują świadczenia rodzinne?

Świadczeniami rodzinnymi są:– zasiłek rodzinny wraz z dodatkami z tytułu: urodzenia dziecka, opieki nad

dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wycho-wywania dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania;

249


– jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka;– świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne.

Przysługują one obywatelom polskim oraz cudzoziemcom:– do których stosuje się przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecz-

nego;– jeżeli wynika to z wiążących Rzeczpospolitą Polską umów dwustronnych o za-

bezpieczeniu społecznym;– przebywającym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie zezwo-

lenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, gdy wnioskodawca posiada zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE, udzielone przez inne państwo członkowskie Unii Europejskiej oraz zamierza wy-konywać pracę lub prowadzić działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej, podjąć lub kontynu-ować studia lub szkolenie zawodowe lub wykaże, że zachodzą inne okoliczno-ści uzasadniające jego zamieszkiwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, jeżeli zamieszkują z członkami rodzin na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.


231. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o zasiłek rodzinny?

Zasiłek rodzinny ma na celu częściowo pokryć wydatki związane z utrzymaniem dziecka. Przyznanie zasiłku rodzinnego i dodatków do zasiłku uzależnione jest od indywidualnej sytuacji finansowej i rodzinnej osoby ubiegającej się o to świadcze-nie oraz od spełnienia kryterium dochodowego.

Wysokość zasiłku rodzinnego zależy również od wieku dziecka. Jest on zwięk-szany po ukończeniu przez dziecko 5 i 18 roku życia.



250

Codziennik prawny

232. Kto ma prawo do zasiłku rodzinnego i dodatków?

Prawo do zasiłku rodzinnego i dodatków mają:– rodzice albo opiekun prawny dziecka;– opiekun faktyczny dziecka;– osoba ucząca się (osoba pełnoletnia ucząca się, niepozostająca na utrzymaniu

rodziców w związku z ich śmiercią lub w związku z ustaleniem wyrokiem sądo-wym lub ugodą sądową prawa do alimentów z ich strony).

Zasiłek rodzinny przysługuje: – do ukończenia przez dziecko 18 roku życia;– do ukończenia przez dziecko nauki w szkole, nie dłużej niż do ukończenia

21 roku życia;– do ukończenia przez dziecko 24 roku życia, jeżeli kontynuuje naukę w szkole lub

w szkole wyższej i legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepełnosprawności;

– osobie uczącej się w szkole lub w szkole wyższej, nie dłużej niż do ukończenia 24 roku życia.

Zasiłek rodzinny nie przysługuje, jeżeli:– dziecko lub osoba ucząca się pozostają w związku małżeńskim;– dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie

albo w rodzinie zastępczej;– osoba ucząca się została umieszczona w instytucji zapewniającej całodobowe

utrzymanie;– pełnoletnie dziecko lub osoba ucząca się są uprawnione do zasiłku rodzinnego

na własne dziecko;– osobie samotnie wychowującej dziecko nie zostało zasądzone świadczenie ali-

mentacyjne na rzecz dziecka od jego rodzica (chyba że: rodzice lub jedno z ro-dziców nie żyje, ojciec dziecka jest nieznany, powództwo o ustalenie świadcze-nia alimentacyjnego od drugiego z rodziców zostało oddalone, sąd zobowiązał jednego z rodziców do ponoszenia całkowitych kosztów utrzymania dziecka i nie zobowiązał drugiego z rodziców do świadczenia alimentacyjnego na rzecz tego dziecka);

– członkowi rodziny przysługuje na dziecko zasiłek rodzinny za granicą, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.


251


233. Co to jest dodatek z tytułu urodzenia dziecka?

Jest to dodatek wypłacany jednorazowo matce lub ojcu, opiekunowi prawne-mu lub faktycznemu dziecka (opiekun faktyczny dziecka to osoba, która wystąpiła o przysposobienie tego dziecka). W przypadku wystąpienia o przysposobienie wię-cej niż jednego dziecka lub urodzenia więcej niż jednego dziecka podczas jedne-go porodu dodatek przysługuje na każde dziecko. Wniosek o dodatek składa się do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia. Warunkiem uzyskania dodatku jest pozostawanie przez kobietę (nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu) pod opieką medyczną. Fakt ten musi być potwierdzony zaświadczeniem lekarskim (wymóg ten będzie obowiązywał od 1 listopada 2009 r.)


234. Co to jest dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego?

Prawo do tego dodatku mają: rodzice, opiekun faktyczny i opiekun prawny dziecka (jeżeli dziecko pozostaje pod jego faktyczną opieką), jeżeli są uprawnieni do urlopu wychowawczego. Czas otrzymywania dodatku jest uzależniony od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu i ich sprawności.

Dodatek nie przysługuje jednak, jeżeli:– osoba uprawniona bezpośrednio przed uzyskaniem prawa do urlopu wycho-

wawczego pozostawała w stosunku pracy przez okres krótszy niż 6 miesięcy;– osoba uprawniona podjęła lub kontynuuje zatrudnienie lub inną pracę zarobko-

wą, która uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego;

– osoba uprawniona zaprzestanie sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem (np. gdy dziecko przebywa w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż 5 dni w tygodniu, w żłobku albo w przedszkolu, z wyjąt-kiem dziecka niepełnosprawnego przebywającego w żłobku albo w przedszkolu z powodów terapeutycznych, dziecka przebywającego w zakładzie opieki zdro-wotnej);

– osoba uprawniona w okresie urlopu wychowawczego korzysta z zasiłku macie-rzyńskiego.


252

Codziennik prawny

Obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego do okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia prawa do dodatku zalicza się okres zatrudnienia na terytorium państw członkowskich Unii Europej-skiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego.


235. Co to jest dodatek z tytułu samotnego wychowywania dziecka?

Dodatek z tytułu samotnego wychowywania dziecka przysługuje samotnie wy-chowującym dziecko matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opieku-nowi prawnemu dziecka wtedy, gdy na rzecz dziecka nie zostało zasądzone świad-czenie alimentacyjne, ze względu na to, że drugi rodzic nie żyje, ojciec dziecka jest nieznany bądź sąd oddalił powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego rodzica.

Prawo do dodatku ma także osoba ucząca się, której oboje rodzice nie żyją.


236. Co to jest dodatek z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej?

Dodatek przysługuje na trzecie i na następne dzieci uprawnione do zasiłku ro-dzinnego wychowywane przez rodziców, opiekuna faktycznego lub opiekuna praw-nego w rodzinie wielodzietnej.


253


237. Co to jest dodatek z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka?

Prawo do tego dodatku mają rodzice, opiekun faktyczny dziecka, opiekun praw-ny dziecka, a także osoba ucząca się. Jest on przeznaczony na pokrycie zwiększo-nych wydatków związanych z rehabilitacją lub kształceniem niepełnosprawnego dziecka.

Wysokość dodatku została zróżnicowana ze względu na wiek dziecka, a czas jego przysługiwania zależy od niepełnosprawności i jej zakresu.


238. Co to jest dodatek z tytułu podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania?

Jest to świadczenie przyznawane na okres 10 miesięcy w roku (od września do czerwca) w okresie pobierania przez dziecko nauki. Przysługuje on rodzicom, opie-kunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka lub osobie uczącej się, w następujących sytuacjach:– uczeń zamieszkuje w miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły ponad-

gimnazjalnej lub szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek szkol-ny i obowiązek nauki;

– niepełnosprawny uczeń zamieszkuje w miejscowości, w której znajduje się sie-dziba szkoły ponadgimnazjalnej lub szkoły artystycznej, szkoły podstawowej lub gimnazjum w której realizowany jest obowiązek szkolny i obowiązek nauki;

– uczeń dojeżdża z miejsca zamieszkania do miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły ponadgimnazjalnej i szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek szkolny i obowiązek nauki w zakresie odpowiadającym nauce w szkole ponadgimnazjalnej.



254

Codziennik prawny

239. Co to jest dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego?

Dodatek z tego tytułu przysługuje raz w roku, w związku z rozpoczęciem roku szkolnego lub rocznego przygotowania przedszkolnego. Przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, a także oso-bie uczącej się i jest przeznaczony na pokrycie części wydatków związanych z roz-poczęciem w szkole nowego roku szkolnego.

Wniosek o wypłatę tego dodatku składa się do dnia zakończenia okresu zasiłko-wego, w którym rozpoczęto rok szkolny albo roczne przygotowanie przedszkolne.

Wniosek złożony po terminie nie jest rozpoznawany.


240. Co to jest jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka?

Świadczenie to przysługuje, gdy urodzi się dziecko. Zapomoga ta jest niezależ-na od uprawnień do dodatku z tytułu urodzenia dziecka oraz od dochodu rodziny. Zapomoga przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi prawnemu dziecka, opiekuno-wi faktycznemu dziecka.

Wniosek o wypłatę jednorazowej zapomogi składa się w terminie 12 miesię-cy od dnia narodzin dziecka, a w przypadku gdy wniosek dotyczy dziecka objęte-go opieką prawną, opieką faktyczną albo dziecka przysposobionego – w terminie 12 miesięcy od dnia objęcia dziecka opieką albo przysposobienia, nie później niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia.

Wniosek złożony po terminie organ pozostawia bez rozpoznania.

Warunkiem uzyskania jednorazowej zapomogi jest pozostawanie przez kobie-tę (nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu) pod opieką medyczną. Fakt ten musi być potwierdzony zaświadczeniem lekarskim (wymóg ten będzie obowiązy-wał od 1 listopada 2009 r.).

Zapomoga nie będzie przysługiwała, jeśli członkowi rodziny przysługuje za gra-nicą świadczenie z tytułu urodzenia dziecka, chyba że przepisy o koordynacji sys-temów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu spo-łecznym stanowią inaczej.

255



241. Co to jest zasiłek pielęgnacyjny?

Jest to zasiłek przyznawany w celu częściowego pokrycia wydatków wynika-jących z konieczności zapewnienia osobie niezdolnej do samodzielnej egzystencji opieki i pomocy innej osoby.

Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje:– niepełnosprawnemu dziecku;– osobie ze znacznym stopniem niepełnosprawności w wieku powyżej 16 roku życia;– osobie, która ukończyła 75 lat;– osobie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności w wieku powyżej 16 roku

życia, jeżeli niepełnosprawność powstała przed ukończeniem 21 roku życia.

Zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje:– osobie uprawnionej do dodatku pielęgnacyjnego;– osobie przebywającej w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie, kiedy

członkowi rodziny przysługuje za granicą świadczenie na pokrycie wydatków związanych z pielęgnacją osoby uprawnionej do zasiłku pielęgnacyjnego, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustron-ne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.Zasiłek pielęgnacyjny jest przyznawany niezależnie od dochodu rodziny.


242. Co to jest świadczenie pielęgnacyjne?

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, gdy osoba, na której zgodnie z przepisa-mi Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny, albo opie-kun faktyczny dziecka rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, gdyż sprawuje opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem, które w orzeczeniu o niepełno-sprawności posiada zalecenie, iż wymaga ono stałej opieki innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji łącznie ze wskaza-niem, aby opiekun dziecka miał na co dzień współudział w procesie leczenia, reha-bilitacji i edukacji dziecka.


256

Codziennik prawny

Świadczenie przysługuje również, gdy osoba wymagająca opieki legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Rodzina musi wypełnić kryterium dochodowe (a więc dochód rodziny w przeli-czeniu) na jej członków nie może przekroczyć określonej wysokości).

Świadczenie to nie przysługuje, jeżeli:– opiekun dziecka ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty socjalnej, zasiłku

stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemery-talnego lub świadczenia przedemerytalnego;

– osoba wymagająca opieki pozostaje w związku małżeńskim;– dziecko zostało umieszczone w rodzinie zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastęp-

czej spokrewnionej z dzieckiem, na której zgodnie z przepisami Kodeksu rodzin-nego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny;

– dziecko w związku z koniecznością kształcenia, rewalidacji lub rehabilitacji przebywa w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż 5 dni w tygodniu, z wyjątkiem zakładów opieki zdrowotnej;

– osoba w rodzinie ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury na to dziecko;– osoba w rodzinie ma ustalone prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego w okre-

sie korzystania z urlopu wychowawczego albo do świadczenia pielęgnacyjnego na to lub na inne dziecko w rodzinie;

– na osobę wymagającą opieki członek rodziny jest uprawniony za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o ko-ordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o za-bezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.


243. Kto i kiedy ma prawo ubiegania się o świadczenia rodzinne?

Świadczenia rodzinne realizują:– organ właściwy, czyli wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w którym mieszka

osoba ubiegająca się o świadczenie rodzinne;– samorząd województwa w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia spo-

łecznego.

Samorząd województwa wydaje decyzje w sprawach świadczeń rodzinnych re-alizowanych w związku z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego.

257


Ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz ich wypłata następują odpo-wiednio na wniosek:– małżonków lub jednego z małżonków;– rodziców lub jednego z rodziców;– opiekuna faktycznego dziecka;– opiekuna prawnego dziecka;– osoby uczącej się;– pełnoletniej osoby niepełnosprawnej;– innej osoby upoważnionej do reprezentowania dziecka lub pełnoletniej osoby

niepełnosprawnej.

Wniosek składa się w urzędzie gminy lub miasta właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Szczegółowe informacje dotyczące procedury ubiegania się o świadczenia rodzinne wraz z formularzami i wykazem niezbędnych dokumentów można uzyskać we właściwym wydziale urzędu gminy (urzędu miasta) lub ośrodku pomocy społecznej.

W przypadku wątpliwości, dotyczących okoliczności związanych z ustalaniem prawa do świadczeń na rzecz osoby samotnie wychowującej dziecko, organ właści-wy może przeprowadzić wywiad.

Przyznanie świadczeń rodzinnych następuje w formie decyzji administracyjnej. Stronie niezadowolonej z rozstrzygnięcia przysługuje prawo złożenia odwołania do samorządowego kolegium odwoławczego, a następnie do wojewódzkiego sądu ad-ministracyjnego. Wyrok sądu może być zaskarżony skargą kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Świadczenia rodzinne wypłaca się nie później niż do ostatniego dnia miesiąca, za który zostało przyznane.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 czerwca 2005 r. w spra-wie sposobu i trybu postępowania w sprawach o świadczenia rodzinne (Dz.U. Nr 105, poz. 881 ze zm.).


258

Codziennik prawny

5. Emerytury i renty

244. Kiedy przysługuje świadczenie emerytalno-rentowe?

Zasady nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych reguluje usta-wa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, która określa warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, zasady ustalania wysokości świadczeń, zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń.

Aby mieć roszczenie o świadczenia emerytalno-rentowe, należy być osobą ubez-pieczoną z tego tytułu. Oznacza to, że osoba, która w trakcie aktywności zawodo-wej nie opłacała należnych składek do ZUS, nie ma prawa żądać wypłaty świad-czeń. W przypadku osoby, która nigdy nie była pracownikiem lub nie prowadziła działalności związanej z obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, w przypadku starości lub wystąpienia niezdolności do pracy będzie mogła ubiegać się wyłącznie o świadczenia objęte systemem pomocy społecznej.

259


Z tytułu odprowadzania składek emerytalno-rentowych, po spełnieniu warun-ków określonych w ustawie można uzyskać:– emeryturę;– rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową;– rentę rodzinną;– zasiłek pogrzebowy;– dodatki: pielęgnacyjny lub dla sieroty zupełnej.

Ubezpieczonym, urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego, wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn.

Oznacza to, że po osiągnięciu wieku określonego przez ustawodawcę można rozważyć decyzję o złożeniu wniosku do ZUS o przyznanie emerytury.


245. Od czego zależy wysokość świadczenia emerytalnego?

Podstawą obliczenia emerytury według nowych zasad jest zwaloryzowana kwo-ta składek na ubezpieczenie emerytalne zaewidencjonowana na koncie ubezpieczo-nego oraz kwota zwaloryzowanego kapitału początkowego. Emerytura stanowić będzie zatem równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia zgromadzonej na koncie kwoty, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku równym wieko-wi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego.

Takie rozwiązanie oznacza, że im dłużej ubezpieczony będzie pracował, tym wyższe świadczenie otrzyma. Dlatego też przed złożeniem pierwszego wniosku do organu rentowego należy dobrze się zastanowić, czy przypadkiem nie będzie ko-rzystniejsze poczekanie z tym wnioskiem jeszcze jakiś czas.

Od 1 marca 2009 r. do 28 lutego 2010 r. kwota najniższej emerytury wynosi 675, 10 zł



260

Codziennik prawny

246. Na czym polega obowiązek zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym?

Od 1999 roku, kiedy weszła w życie reforma systemu emerytalnego, osoby uro-dzone po 31 grudnia 1968 r. (czyli obecnie każda osoba pełnoletnia podejmująca po raz pierwszy pracę związaną z obowiązkiem opłacania składek do ZUS) muszą lokować część składki emerytalnej na indywidualnym koncie obsługiwanym przez ZUS (I filar), a część w jednym z otwartych funduszy emerytalnych (II filar).

Nie później niż w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia (podjęcia pracy lub działalności związanej z obowiązkiem ubezpieczenia) ubezpie-czony jest zobowiązany do zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytal-nych (Dz.U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 ze zm.).Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1998 r. w sprawie sposobu i trybu zawarcia umowy, na podstawie której następuje uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym, sposobu i terminu składania oświadczenia o małżeńskich sto-sunkach majątkowych członka otwartego funduszu emerytalnego oraz zawiadamia-nia otwartego funduszu emerytalnego o każdorazowej zmianie w stosunku do treści takiego oświadczenia, obejmującej środki zgromadzone na rachunku członka (Dz.U. Nr 84, poz. 534 ze zm.).

247. Jakie są konsekwencje niezawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym?

W przypadku, gdy ubezpieczony nie dopełni obowiązku zawarcia umowy z otwartym funduszem emerytalnym, ZUS wezwie go na piśmie do zawarcia umo-wy z otwartym funduszem emerytalnym.

Jeżeli ubezpieczony samodzielnie nie dokona wyboru otwartego funduszu, ZUS przeprowadza losowanie w ostatnim dniu roboczym stycznia lub lipca, przy czym liczba ubezpieczonych uzyskujących członkostwo w poszczególnych otwartych fun-duszach wyznaczonych w wyniku losowania powinna być równa.

ZUS wyznacza otwarty fundusz emerytalny w drodze losowania, spośród otwartych funduszy emerytalnych, które uzyskały stopy zwrotu wyższe niż średnie ważone stopy zwrotu w dwóch ostatnich okresach rozliczeniowych podawane do publicznej wiado-mości, zgodnie z przepisami ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytal-

261


nych, i których aktywa na koniec drugiego okresu rozliczeniowego z roku poprzedniego nie przekraczały 10% wartości aktywów netto wszystkich otwartych funduszy.

Po wyznaczeniu funduszu w drodze losowania, ZUS przekaże na rachunek ubez-pieczonego nominalną wartość składek podlegających odprowadzeniu do funduszu.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 lutego 2000 r. w spra-wie szczegółowych zasad przeprowadzania przez zakład ubezpieczeń społecznych losowania otwartych funduszy emerytalnych dla ubezpieczonych którzy nie dopełnili obowiązku zawarcia umów z funduszami (Dz.U. Nr 15, poz. 190 ze zm.).

248. Kiedy przysługuje renta z tytułu niezdolności do pracy?

W odróżnieniu od prawa do emerytury, która jest związana z wypracowaniem odpowiedniego świadczenia i ukończeniem określonego wieku, renta z tytułu nie-zdolności pracy związana jest z utratą zdolności do pracy z powodu stanu zdrowia.

Prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki:– jest niezdolny do pracy;– ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;– niezdolność do pracy powstała w określonych ustawą okresach składkowych

(okres zatrudnienia, okres ubezpieczenia) i nieskładkowych (np. w okresie po-bierania zasiłku chorobowego lub opiekuńczego) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.

Przyznanie renty może nastąpić nawet wówczas, gdy niezdolność do pracy po-wstała w okresie późniejszym niż 18 miesięcy od ustania okresów wskazanych w ustawie, pod warunkiem że osoba ubiegająca się o świadczenie:– została uznana za całkowicie niezdolną do pracy;– spełnia warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowe-

go oraz legitymuje się co najmniej 20-letnim (w przypadku kobiety) i 25-letnim (w przypadku mężczyzny) okresem składkowym i nieskładkowym.



262

Codziennik prawny

249. Co to jest niezdolność do pracy?

Za niezdolną do pracy uważa się osobę, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie ro-kuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu.

Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykony-wania jakiejkolwiek pracy. Za częściowo niezdolną do pracy uważa się osobę, która utraciła – w znacznym stopniu – zdolność do pracy zgodnej z posiadanym przez nią poziomem kwalifikacji.

W przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powo-dującym konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspo-kajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się niezdolność do samodzielnej egzystencji.


250. Kiedy przysługuje renta?

W zależności od wieku osoby, która występuje z wnioskiem o rentę z tytułu nie-zdolności do pracy, musi ona udokumentować w ZUS odpowiednio wymagany okres składkowy i nieskładkowy. Okres ten wynosi:– 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;– 2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 20 do 22 lat;– 3 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 22 do 25 lat;– 4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku od 25 do 30 lat;– 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

Okres wymaganych 5 lat w odniesieniu do osób, u których niezdolność do pracy powstała po ukończeniu 30 roku życia, musi przypadać w ciągu ostatniego dziesię-ciolecia przypadającego przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinnej, renty szkoleniowej.

Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął wymaganego okresu składkowego i nieskładko-wego, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubez-pieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej

263


lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał bez prze-rwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskład-kowe. Jest to szczególnie istotne dla osób, które szybko podjęły pracę zawodową lub w krótkim czasie po ukończeniu nauki stały się niezdolne do pracy.


251. Jakie są rodzaje rent z tytułu niezdolności do pracy?

Renta stała przysługuje osobie, której niezdolność do pracy została uznana za trwałą, natomiast renta okresowa – jeśli niezdolność do pracy ma charakter czaso-wy. Przysługuje ona przez okres wskazany w decyzji organu rentowego.

Aktualnie niezdolność do pracy jest orzekana na okres nie dłuższy niż 5 lat, chy-ba że według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu. Wówczas niezdolność do pracy będzie orzekana na okres dłuższy niż 5 lat.

Jeżeli osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy przez okres co najmniej ostatnich 5 lat poprzedzających dzień badania lekarskiego brakuje mniej niż 5 lat do osiągnięcia wieku emerytalnego (60 lat dla kobiety i 65 lat dla mężczy-zny), w przypadku dalszego stwierdzenia niezdolności do pracy orzeka się niezdol-ność do pracy na okres do dnia osiągnięcia tego wieku.

Jeśli ubezpieczony spełni warunki wymagane do przyznania renty z tytułu nie-zdolności do pracy i uzyska orzeczenie o celowości przekwalifikowania zawodowe-go ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie, może otrzy-mać rentę szkoleniową. Renta przyznawana jest na okres 6 miesięcy. Na wniosek starosty istnieje możliwość przedłużenia tego okresu na czas niezbędny do prze-kwalifikowania zawodowego o dalsze 30 miesięcy. Okres 6 miesięcy może ulec skró-ceniu, jeśli przed upływem tego okresu starosta zawiadomi organ rentowy o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu lub o tym, że osoba zaintereso-wana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu.



264

Codziennik prawny

252. W jaki sposób ustala się wysokość renty z tytułu niezdolności do pracy?

Renta z tytułu niezdolności do pracy nie jest przyznawana automatycznie. To osoba zainteresowana musi podjąć niezbędne działania, czyli złożyć wniosek oraz pozostałe wymagane dokumenty.

Renta dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy wynosi:– 24% kwoty bazowej, czyli 100% przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego

o składki na ubezpieczenia społeczne potrącone od ubezpieczonych; od 1 marca 2009 r., kwota bazowa wynosi 2578, 26 zł;

– po 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych, z uwzględnie-niem pełnych miesięcy;

– po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych, z uwzględ-nieniem pełnych miesięcy;

– po 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 okre-sów składkowych i nieskładkowych, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia ukończenia przez wnioskodawcę 60 lat, tzw. staż hipotetyczny.

Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy – wynosi 75% renty z tytułu cał-kowitej niezdolności do pracy,

Renta szkoleniowa wynosi 75% podstawy jej wymiaru. Renta szkoleniowa nie może być niższa niż najniższa wysokość renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy.

Wysokość najniższych rent z tytułu całkowitej i częściowej niezdolności od 1 marca 2009 r. do 28 lutego 2010 r.: – renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy wynosi 675,10 zł;– renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy wynosi 519,30 zł.


253. W jaki sposób ustala się niezdolność do pracy do celów rentowych?

Oceny niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik Za-kładu Ubezpieczeń Społecznych. Lekarz orzecznik ocenia niezdolność do pracy, jej stopień, a także dokonuje ustaleń dotyczących:– daty powstania niezdolności do pracy;– trwałości lub przewidywanego okresu trwania niezdolności do pracy;

265


– związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi oko-licznościami;

– niezdolności do samodzielnej egzystencji;– celowości przekwalifi kowania zawodowego.

Od orzeczenia lekarza orzecznika ZUS osobie zainteresowanej przysługuje pra-wo wniesienia sprzeciwu do komisji lekarskiej ZUS w ciągu 14 dni od dnia doręcze-nia tego orzeczenia. Sprzeciw wnosi się za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS właściwej ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej.

Orzeczenie stanowi podstawę dla organu rentowego do wydania decyzji w spra-wie świadczeń uzależnionych od stwierdzenia niezdolności do pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w spra-wie orzekania o niezdolności do pracy (Dz.U. Nr 273, poz. 2711).

254. Co to jest renta rodzinna?

Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwi-li śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pra-cy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Renta rodzinna przysługuje także uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne.

Do renty rodzinnej mają prawo: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzie-ci przysposobione – do ukończenia 16 roku życia lub 25 roku życia, jeśli uczą się oraz bez względu na wiek, jeśli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do sa-modzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy przed 16 rokiem życia lub w czasie nauki w szkole do ukończenia 25 roku życia. Jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty przedłuża się do zakończenia tego roku studiów.

Prawo do renty rodzinnej mają także wnuki, rodzeństwo i inne dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, jeżeli spełniają ta-kie warunki jak dzieci własne i zostały przyjęte na wychowanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następ-stwem wypadku, a ponadto nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją – jeżeli nie mogą zapewnić im utrzymania albo ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.


266

Codziennik prawny

Prawo do renty rodzinnej przysługuje wdowie, jeśli w chwili śmierci męża ukoń-czyła 50 lat lub była niezdolna do pracy albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie ukończyły 16 roku życia (a jeżeli uczą się – 18 roku życia) lub są całkowicie nie-zdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pra-cy. Uprawnienie do renty rodzinnej przysługuje również wdowie, jeśli spełni waru-nek dotyczący wieku lub niezdolności do pracy w okresie nie dłuższym niż 5 lat od śmierci męża lub od zaprzestania wychowywania dzieci.

Małżonka rozwiedziona oraz wdowa, która przed śmiercią męża nie pozostawa-ła z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia powyższych warunków wymaganych od wdowy, w dniu śmierci męża miała prawo do alimentów z jego strony, ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądową.

Wdowa, która nie spełnia żadnego z wymienionych warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej i nie posiada niezbędnych źródeł utrzymania, ma prawo do okresowej renty rodzinnej przez okres jednego roku od dnia śmierci męża albo przez okres uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyska-nie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od śmierci męża.

Te same zasady stosuje się do wdowca. Wiek uprawniający wdowca do renty ro-dzinnej również wynosi 50 lat.

Rodzice mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli ubezpieczony (emeryt lub ren-cista) bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania, a ponadto spełniają warunki takie jak dla wdowy/wdowca (dotyczące wieku, niezdolności do pracy lub wychowywania małoletnich osób).


255. W jaki sposób ustala się wysokość renty rodzinnej?

Renta rodzinna wynosi:– dla jednej osoby uprawnionej – 85% świadczenia, które przysługiwałoby zmar-

łemu;– dla dwóch osób uprawnionych – 90% świadczenia, które przysługiwałoby zmar-

łemu;

267


– dla trzech i więcej osób uprawnionych – 95% świadczenia, które przysługiwało-by zmarłemu.

Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna ren-ta rodzinna, która w razie konieczności dzielona jest w równych częściach między uprawnionych.

Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest sierota zupełna, przysługuje jej doda-tek dla sierot zupełnych.

Od 1 marca 2009 r. do 28 lutego 2010 r. najniższa renta rodzinna wynosi 675,10 zł, a dodatek dla sieroty zupełnej 325,36 zł.


256. Co to jest renta socjalna?

Renta socjalna jest świadczeniem, które przysługuje osobie pełnoletniej oraz całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, któ-re powstało:– przed ukończeniem 18 roku życia albo– w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, przed ukończeniem 25 roku życia

albo w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.

Renta socjalna finansowana jest ze środków budżetu państwa. Nie trzeba więc podlegać ubezpieczeniom społecznym (opłacać składki), aby uzyskać prawo do tego świadczenia. Ustalenia całkowitej niezdolności do pracy i przewidywanego okresu jej trwania dokonuje lekarz orzecznik ZUS na zasadach i w trybie określo-nym w ustawie o emeryturach i rentach, czyli jak przy rencie z tytułu niezdolności do pracy.

Renta socjalna jest przyznawana na wniosek osoby zainteresowanej, zamieszka-łej na terytorium Polski. Renta może być przyznana na stałe, jeżeli niezdolność do pracy jest trwała lub na wskazany okres – jeśli niezdolność do pracy jest czasowa.

Renta socjalna nie przysługuje osobie, która:– ma ustalone prawo do emerytury, uposażenia w stanie spoczynku, renty z ty-

tułu niezdolności do pracy, renty inwalidzkiej, renty strukturalnej, świadczenia przedemerytalnego lub zasiłku przedemerytalnego;

– pobiera świadczenia o charakterze rentowym z instytucji zagranicznych;– jest tymczasowo aresztowana albo odbywa karę pozbawienia wolności;


268

Codziennik prawny

– ma ustalone prawo do renty rodzinnej (części renty) przez jednostkę organiza-cyjną ZUS lub przez inny niż ta jednostka organ emerytalno-rentowy (np. KRUS), w wysokości przekraczającej 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy;

– jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej, w rozumieniu Kodeksu cywilnego, o powierzchni użytków rolnych prze-kraczającej 5 ha przeliczeniowych lub – jako współwłaściciel – ma udział w takiej nieruchomości, której powierzchnia przekracza 5 ha przeliczeniowych.

Renta socjalna nie przysługuje osobie, która jest uprawniona do renty z tytułu niezdolności do pracy. Jednakże od tej zasady istnieje wyjątek. Dotyczy on osoby, która ma ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, w tym tzw. renty uczniowskiej oraz ma ustalone prawo do renty rodzinnej, przy czym wysokość ren-ty rodzinnej jest niższa lub równa 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i jeśli osoba ta pobiera rentę rodzinną jako świadczenie wyż-sze lub wybrane.

Zasadniczo renta socjalna nie przysługuje za okres tymczasowego aresztowania albo odbywania kary pozbawienia wolności. Jednakże osoba, która była uprawnio-na do renty socjalnej i której prawo do tej renty ustało w związku z osadzeniem w areszcie wskutek tymczasowego aresztowania lub w zakładzie karnym w celu od-bycia kary pozbawienia wolności, może zgłosić wniosek o przyznanie renty socjal-nej w wysokości 50% kwoty tej renty. W tym przypadku renta przysługuje tylko ta-kiej osobie, która spełnia łącznie następujące warunki:– jest osobą samotnie gospodarującą;– nie posiada innego przychodu;– nie ma ustalonego prawa do renty rodzinnej;– jest właścicielem lokalu mieszkalnego (domku jednorodzinnego) albo przy-

sługuje jej spółdzielcze prawo do lokalu albo jest najemcą lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład mieszkaniowego zasobu gminy, innych jednostek samo-rządu terytorialnego albo stanowiącego własność Skarbu Państwa lub państwo-wych osób prawnych oraz zobowiąże się pisemnie, że z kwoty tej renty będzie dokonywała opłat z tytułu czynszu lub innych należności za lokal mieszkalny (dom jednorodzinny), a w lokalu tym (domu) nie przebywają inne osoby.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Pracy, Gospodarki i Polityki Społecznej z dnia 26 września 2003 r. w sprawie przyznawaniu renty socjalnej (Dz.U. 170, poz. 1656).

269


257. W jaki sposób ustala się wysokość renty socjalnej?

Renta socjalna przyznawana jest w stałej wysokości, wynoszącej 84% kwoty naj-niższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Od 1 marca 2009 r. do 28 lutego 2010 r. wysokość renty socjalnej wynosi 567,08 zł.

W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o rentę socjalną jest jednocześnie upraw-niona do renty rodzinnej, której wysokość nie przekracza 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, przysługuje jej prawo do obydwu tych świadczeń równocześnie. Łączna wysokość renty rodzinnej i renty socjalnej nie może przekraczać 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. W przypadku, gdy łączna wysokość tych dwóch świadczeń przekracza 200% najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, obniżeniu podlega wyso-kość renty socjalnej. Kwota obniżonej renty socjalnej nie może być jednak niższa niż 10% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Od 1 marca 2009 r. kwota ta wynosi 67,51 zł.

Renta socjalna jest świadczeniem podlegającym opodatkowaniu podatkiem do-chodowym od osób fizycznych. Z kwoty renty odlicza się zaliczkę na podatek do-chodowy, a także potrąca składkę na ubezpieczenie zdrowotne.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. Nr 135, poz. 1268 ze zm.).

258. Kiedy dochodzi do zawieszenia prawa do świadczeń emerytalnych i rentowych?

Prawo do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinnej i ren-ty socjalnej ulega zawieszeniu w przypadku osiągania przychodu z tytułu działal-ności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. Dlatego każda osoba, która pobiera omówione świadczenia, powinna powiadomić o tym ZUS.

Aby uniknąć niepotrzebnych komplikacji, najlepiej jeszcze przed podjęciem do-datkowej działalności skontaktować się z jednostką ZUS wypłacającą świadczenia i szczegółowo wyjaśnić swoją sytuację. To pozwoli uniknąć problemów z ewentu-alnym zwrotem nienależnie pobranych świadczeń. Emeryci i renciści, którzy ukoń-czyli 60 lat (w przypadku kobiet) oraz 65 lat (w przypadku mężczyzn) mogą zarob-kować bez ograniczeń.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 35 ze zm.).


270

Codziennik prawny

6. Ubezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej

259. W jakich krajach można korzystać z zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego?

Od dnia uzyskania przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej obywatel pol-ski ma prawo do równego traktowania we wszystkich krajach członkowskich Unii: Austrii, Belgii, Bułgarii, Cyprze, Czechach, Danii, Estonii, Finlandii, Francji, Gre-cji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Litwie, Luksemburgu, Łotwie, Malcie, Niemczech, Polsce, Portugalii, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii, Włoszech.

Przy stosowaniu zasad koordynacji, tak jak państwa członkowskie Unii Europej-skiej traktowane są także państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), a więc: Norwegia, Islandia i Liechtenstein.

Od 1 kwietnia 2006 r. zasady koordynacji mają zastosowanie także do Szwajcarii.

Podstawa prawna:Rozporządzenie (EWG) Rady nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących

271


na własny rachunek oraz członków ich rodzin, przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. „Wspólnot Europejskich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.), Rozporządzenie Rady nr 574/72 z 21 marca 1972 r. (Dz. Urz. „Wspólnot Europej-skich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.)

260. Na czym polega koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego?

Przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zawierają regu-ły, dzięki którym osoby podejmujące pracę równocześnie lub kolejno w kilku pań-stwach członkowskich, unikają negatywnych następstw podlegania systemom za-bezpieczenia społecznego różnych państw. Zapewniają równe traktowanie każdego obywatela Unii i dają prawo do opieki lekarskiej, świadczeń chorobowych, rodzin-nych, emerytur czy rent. Wskazują, w którym kraju osoba pracująca lub prowadzą-ca działalność za granicą podlega ubezpieczeniom społecznym. Gwarantują, że świadczenia nabyte w jednym państwie, np. emerytura, będą wypłacane także, jeśli osoba uprawniona przeniesie się do innego państwa.

Każde państwo członkowskie swobodnie decyduje, kto ma być ubezpieczony na mocy jego przepisów, jakie świadczenia będą mu przyznane, na jakich warunkach oraz przez jaki czas. Decyduje też kto, w jakich sytuacjach i na wypadek jakiego zda-rzenia opłaca składki. Przepisy wspólnotowe gwarantują, że stosowanie rożnych praw krajowych nie będzie mieć niekorzystnych skutków dla osób korzystających z prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium UE i EOG.

Najważniejsze zasady, na których opiera się koordynacja systemów zabezpiecze-nia społecznego, to:– równe traktowanie – zasada ta zabezpiecza osoby przemieszczające się przed

jakąkolwiek dyskryminacją bezpośrednią lub pośrednią przy stosowaniu przepi-sów z zakresu zabezpieczenia społecznego;

– jedność stosowanego ustawodawstwa – zasada ta zabezpiecza przed sytuacją, w której osoba wykonująca pracę w jednym lub kilku państwach nie jest objęta zabezpieczeniem społecznym w żadnym z nich lub jest nim objęta w kilku pań-stwach jednocześnie;

– zachowanie praw nabytych oraz w trakcie nabywania – zasada ta zapew-nia, że świadczenia przyznane w jednym z państw UE są przekazywane osobie uprawnionej niezależnie od jej miejsca zamieszkania,

– sumowanie okresów ubezpieczenia – zasada ta umożliwia uwzględnianie okresów ubezpieczenia, lub innych równorzędnych okresów, przebytych w kil-


272

Codziennik prawny

ku państwach UE przy ustalaniu prawa do świadczeń z zabezpieczenia społecz-nego.

Koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego podlegają:– świadczenia z tytułu choroby i macierzyństwa;– świadczenia z tytułu inwalidztwa, w tym również zmierzające do zachowania

lub zwiększenia zdolności zarobkowania;– świadczenia emerytalne;– świadczenia dla osób pozostałych przy życiu;– świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych;– zasiłki pogrzebowe;– świadczenia w razie bezrobocia;– świadczenia rodzinne.

Przepisy dotyczące koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego dotyczą każdego, jeśli przemieszcza się po Unii Europejskiej i Europejskim Obszarze Gospo-darczym i jeśli jest:– pracownikiem-zatrudnionym na umowę o pracę, umowę zlecenia lub agencyjną,

przygranicznym, sezonowym;– osobą prowadzącą działalność na własny rachunek;– rolnikiem;– emerytem lub rencistą;– bezrobotnym;– urzędnikiem;– studentem;– duchownym;– funkcjonariuszem.

Podstawa prawna:Rozporządzenie (EWG) Rady nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin, przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. „Wspólnot Europejskich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.). Rozporządzenie Rady nr 574/72 z 21 marca 1972 r. (Dz. Urz. „Wspólnot Europej-skich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.).

261. W jakim kraju jest ubezpieczona osoba działająca na terenie UE?

Przepisy wspólnotowe zawierają zasady dotyczące ustawodawstwa właściwego, czyli ustalania, w jakim kraju osoba jest ubezpieczona, jeśli pracuje lub otworzyła

273


firmę w UE. Podstawową zasadą dla ustalenia właściwego ustawodawstwa w dzie-dzinie ubezpieczeń jest zasada miejsca pracy – dana osoba podlega ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu tam, gdzie pracuje. Oprócz niej funkcjo-nuje kilka innych zasad.

Podleganie ubezpieczeniu tylko w jednym krajuTa zasada ma zastosowanie do wszystkich osób, zatrudnionych lub pracujących

na własny rachunek, objętych przepisami wspólnotowymi, niezależnie od liczby państw, w których prowadzą działalność zawodową.

Osoba, która jednocześnie w różnych państwach jest pracownikiem i prowadzi działalność na własny rachunek, podlega ubezpieczeniu w tym kraju, w którym jest pracownikiem.

Powyższa zasada nie obowiązuje jednak w przypadkach podwójnego ubezpieczenia wymienionych w tzw. załączniku VII unijnych przepisów. Dzieje się tak wtedy, gdy:– prowadzona jest działalność na własny rachunek w Belgii, Czechach, Grecji, we

Włoszech, na Malcie, w Portugalii, Słowacji i pracuje się na podstawie umowy o pracę czy zlecenia w innym państwie członkowskim;

– jeśli osoba prowadzi działalność na własny rachunek i mieszka na Cyprze, w Da-nii, Estonii, Hiszpanii, Finlandii i Szwecji oraz gdy pracuje na umowę o pracę lub zlecenie w innym państwie;

– jeśli osoba prowadzi działalność na własny rachunek we Francji oraz jest zatrud-niona w innym państwie, z wyjątkiem Luksemburga;

– jeśli osoba prowadzi gospodarstwo rolne w Niemczech, a oprócz tego jest zatrud-niona w innym państwie.

Oddelegowanie za granicęCzęsto zdarza się tak, że do pracy za granicą kieruje nas nasz stały pracodawca. De-

leguje nas do wykonania jakiegoś zadania. Jeśli przewidywany czas wykonywania tej pracy nie przekracza dwunastu miesięcy, to nadal podlegamy przepisom ubezpiecze-niowym kraju, w którym dotąd pracowaliśmy i gdzie siedzibę ma nasz pracodawca.

Jeśli opłacasz składki na ubezpieczenie dobrowolne a Twój pracodawca na czas pracy za granicą udzielił ci urlopu bezpłatnego, nie możesz być jednak uznany za pracownika delegowanego.

Jeśli zatem Twój pracodawca wysyła cię do pracy na mniej niż rok, to występu-je w ZUS o formularz E 101. ZUS poświadcza dokument i wręcza go pracownikowi lub pracodawcy – tej osobie, która wnioskowała o ten druk. W takiej sytuacji skład-ki ubezpieczeniowe nadal płacone są w kraju Twojego stałego, dotychczasowego zatrudnienia.

W przypadku, gdy czas delegowania się przedłuża i nie można tego było wcze-śniej przewidzieć, Twój pracodawca może wystąpić o przedłużenie okresu delego-


274

Codziennik prawny

wania. Musi w tym celu wypełnić kolejny formularz: E 102. Formularz E 102 stano-wi formalny wniosek, z którym pracodawca występuje bezpośrednio do wskazanej zagranicznej instytucji kraju przejściowego zatrudnienia. Instytucja ta wyraża zgo-dę na dalsze (do roku) opłacanie składek w państwie macierzystym. Należy przy tym pamiętać, że o zgodę trzeba wystąpić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy i zgody tej nie można udzielić na okres dłuższy niż 12 miesięcy.

Specjalne kategorie osóbPrzepisy wspólnotowe w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia spo-

łecznego wyróżniają pewne szczególne kategorie osób:– pracownicy żeglugi morskiej: osoby pracujące na statku pływającym pod bande-

rą jednego z państw członkowskich są ubezpieczone w tym państwie, nawet jeśli mieszkają w innym, poza pewnymi wyjątkami;

– pracownicy transportu międzynarodowego (poza pracownikami żeglugi mor-skiej): osoby zatrudnione przez przedsiębiorstwa świadczące usługi transportu międzynarodowego szynowego, drogowego, powietrznego lub żeglugi śródlądo-wej są ubezpieczone w państwie członkowskim, w którym znajduje się siedziba tego przedsiębiorstwa (z wyjątkiem osób zatrudnionych w oddziale lub przed-stawicielstwie tego przedsiębiorstwa w innym państwie członkowskim lub pra-cujących przede wszystkim w kraju zamieszkania);

– pracownicy służby cywilnej: osoby te są ubezpieczone w kraju, którego admini-stracja ich zatrudnia;

– osoby powołane do służby w siłach zbrojnych; osoby te podlegają ustawodaw-stwu kraju, w którego siłach zbrojnych służą;

– osoby zatrudnione w misjach dyplomatycznych lub placówkach konsularnych; oso-by te mogą zdecydować się albo na ustawodawstwo państwa wysyłającego ich, albo przyjmującego. Wyboru mogą dokonać w końcu każdego roku kalendarzowego.


262. Jakie świadczenia podlegają koordynacji?

Koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego podlegają:– renty z tytułu niezdolności do pracy;– świadczenia emerytalne;

275


– świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych;– renta rodzinna;– świadczenia z tytułu choroby i macierzyństwa;– świadczenia rodzinne;– zasiłek pogrzebowy;– świadczenia medyczne.


263. W jaki sposób ustala się rentę z tytułu niezdolności do pracy?

Poszczególne państwa członkowskie Unii Europejskiej regulują zasady nabywa-nia prawa do świadczeń (rent) z tytułu inwalidztwa (niezdolności do pracy) w opar-ciu o jeden z dwóch systemów:– systemu, w którym wysokość renty nie jest zależna od długości przebytych okre-

sów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ A);– systemu, w którym wysokość renty jest uzależniona od długości przebytych okre-

sów ubezpieczenia lub zamieszkania (typ B).

Należy pamiętać, że o prawo do świadczenia z tytułu inwalidztwa można ubie-gać się w danym państwie członkowskim, o ile spełnione są warunki, od których przepisy tego państwa uzależniają nabycie takiego prawa. Dodatkowo osoba ubie-gająca się o świadczenie musi być w tym państwie ubezpieczona przez co najmniej jeden pełny rok.

W zależności od stosowanego w danym państwie członkowskim systemu, pra-wo do świadczeń z tytułu inwalidztwa ustala albo instytucja właściwa tego państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu osoba podlegała w chwili wystąpienia inwalidztwa (dotyczy osób, które podlegają wyłącznie przepisom państw człon-kowskich stosujących system typu A), albo instytucje właściwe każdego państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu osoba podlegała, w sposób analogiczny jak przy uprawnieniach do emerytury (dotyczy osób, które podlegają przepisom państw członkowskich, z których chociaż jedno stosuje system typu B).


276

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Rozporządzenie (EWG) Rady nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin, przemieszczających się w granicach Wspólnoty (Dz. Urz. „Wspólnot Europejskich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.).Rozporządzenie Rady nr 574/72 z 21 marca 1972 r. (Dz. Urz. „Wspólnot Europej-skich”, seria L, Nr 28 z 30 stycznia 1997 r.).

264. W jaki sposób ustala się świadczenia emerytalne?

Zasady nabycia prawa do świadczeń emerytalnych i wyliczania ich wysokości re-gulowane są odrębnie w każdym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Z tego względu w poszczególnych państwach występują różnice, m.in. co do wieku upraw-niającego do emerytury i wymaganego stażu pracy.

Emerytura jest przyznawana i wyliczana według przepisów tego państwa człon-kowskiego, w którym dana osoba świadczyła pracę lub prowadziła działalność go-spodarczą. Warunkiem jej przyznania jest spełnienie przesłanek, od których przepi-sy tego państwa uzależniają nabycie prawa do emerytury, z tym zastrzeżeniem, że o prawo do emerytury można ubiegać się w danym państwie członkowskim, jeśli się było w nim ubezpieczonym przez co najmniej 1 pełny rok.

Dzięki zasadzie sumowania okresów ubezpieczenia, okresy pracy w każdym państwie członkowskim są sumowane na potrzeby ustalenia istnienia wymaganego stażu pracy, potrzebnego do uzyskania emerytury.

Wniosek o przyznanie emerytury lub renty należy składać w kraju zamieszka-nia (w Polsce do ZUS, za granicą – do odpowiednika ZUS). Przy załatwianiu spraw związanych z emeryturą lub rentą stosuje się formularze unijne z serii E 200.


277


265. W jaki sposób ustala się świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych?

Przepisy prawa Unii Europejskiej regulujące zasady nabywania prawa do świad-czeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych stanowią, że osobie ubez-pieczonej w kilku państwach członkowskich renta z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej przysługuje wyłącznie od instytucji właściwej tego państwa, którego ustawodawstwu dana osoba podlegała w chwili wystąpienia wypadku przy pracy lub w chwili powstania choroby zawodowej.

W sytuacji, gdy dana osoba świadczyła pracę, która mogła wywołać rozpoznaną u niej chorobę zawodową w kilku państwach członkowskich, świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych mogą zostać przyznane tylko i wyłącz-nie na podstawie przepisów ostatniego z państw, w których osoba ta wykonywa-ła pracę, która mogła wywołać rozpoznaną u niej chorobę zawodową, pod wa-runkiem, że spełnione są wszystkie warunki do przyznania takiego świadczenia, obowiązujące w tym państwie członkowskim.


266. W jaki sposób ustala się rentę rodzinną?

Jeśli zmarła osoba była zatrudniona lub pracowała na własny rachunek, renta rodzinna po niej zostanie naliczona zgodnie z zasadami, jakie miałyby zastosowa-nie do samej osoby ubezpieczonej. W przypadku, jeśli zmarły był na emeryturze, renta po nim zostanie obliczona zgodnie z przepisami kraju, z którego zmarły ją otrzymywał. Jeśli pracował w kilku krajach – zgodnie z przepisami obowiązującymi w każdym z nich. Przy obliczaniu renty rodzinnej zostanie uwzględniony staż pracy zmarłego we wszystkich krajach, w których pracował.

Warto pamiętać, że o rentę rodzinną należy wystąpić samemu, składając wnio-sek w ZUS (w Polsce) albo w odpowiedniej instytucji w tym kraju, gdzie zmarły był ubezpieczony. Przy rozpatrywaniu wniosku o rentę stosuje się unijny formularz E 203 (Rozpatrzenie wniosku o rentę rodzinną).


278

Codziennik prawny


267. W jaki sposób ustala się świadczenia z tytułu choroby i macierzyństwa?

Koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego objęte są świadczenia pie-niężne z tytułu choroby, w tym także spowodowanej wypadkiem przy pracy lub cho-robą zawodową oraz świadczenia z tytułu macierzyństwa, przysługujące wszystkim grupom osób ubezpieczonych w Polsce.

Świadczeniami pieniężnymi w razie choroby i macierzyństwa, objętymi koordy-nacją są:– wynagrodzenie chorobowe – przysługujące pracownikom do 50 roku życia łącz-

nie przez okres do 33 dni w roku kalendarzowym, a pracownikom, którzy ukoń-czyli 50 lat – przez okres 14 dni;

– zasiłek chorobowy z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego – przysługu-jący osobie objętej ubezpieczeniem chorobowym lub wypadkowym przez okres choroby trwającej do 6 miesięcy (w przypadku gruźlicy do 9 miesięcy); okres ten może być przedłużony o kolejne 3 miesiące;

– świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego – przysługujące przez okres do 12 miesięcy ubezpieczonemu, który po wykorzy-staniu okresu pobierania zasiłku chorobowego jest nadal chory, jeżeli rokuje od-zyskanie zdolności do pracy;

– zasiłek wyrównawczy z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego – przy-sługujący przez okres odbywania rehabilitacji zawodowej, nie dłużej niż przez 24 miesiące;

– zasiłek macierzyński – przysługujący osobie ubezpieczonej z tytułu urodzenia dziecka lub przysposobienia dziecka;

– zasiłek opiekuńczy – przysługujący osobom objętym obowiązkowo ubezpiecze-niem chorobowym z tytułu opieki nad chorym dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny.

Należy pamiętać, że w Polsce jednym z niezbędnych warunków uzyskania pra-wa do tych świadczeń jest określony przepisami okres ubezpieczenia, czyli opłaca-nia składek na ubezpieczenia społeczne.

279


Świadczenia z tytułu choroby lub macierzyństwa przyznaje i wypłaca kraj, w którym dana osoba jest ubezpieczona. Zgodnie z przepisami wspólnotowymi świadczenia te będą wypłacane nawet w przypadku, jeśli ktoś mieszka na stałe lub przebywa w innym państwie niż to, w którym jest ubezpieczony i z którego pobiera świadczenia.


268. W jaki sposób ustala się świadczenia rodzinne?

Świadczenia rodzinne są przewidziane w systemach prawnych wszystkich kra-jów członkowskich, ale ich charakter i wysokość są bardzo zróżnicowane. Tak, jak dzieje się to w przypadku innych świadczeń, państwo, które wypłaca świadczenie rodzinne, ma obowiązek wziąć pod uwagę okresy ubezpieczenia lub zatrudnienia zaliczone w systemach ubezpieczeniowych innych krajów członkowskich, jeśli jest to konieczne do spełnienia warunków dotyczących okresów oczekiwania na upraw-nienia do świadczeń.

Świadczenia rodzinne są przyznawane nawet wówczas, gdy osoba uprawniona mieszka na terytorium innego państwa niż to, które jest zobowiązane do wypłaty tych świadczeń.

Przy załatwianiu spraw związanych ze świadczeniami rodzinnymi do wymiany informacji pomiędzy instytucjami państw członkowskich stosowane są formularze unijne z serii E 400.



280

Codziennik prawny

269. W jaki sposób ustala się zasiłek pogrzebowy?

Zasiłek pogrzebowy to jednorazowe świadczenie pieniężne na pokrycie kosz-tów pogrzebu. Zasiłek taki przewidują przepisy zdecydowanej większości państw członkowskich Unii Europejskiej. Warto zwrócić uwagę na zasadę, zgodnie z którą w sytuacji, gdy dana osoba zmarła na obszarze innego państwa członkowskiego niż państwo, w którym była ubezpieczona (ewentualnie pobierała emeryturę lub ren-tę), przyjmuje się fikcję, jakoby śmierć nastąpiła na obszarze tego państwa, w któ-rym osoba ta była ubezpieczona (ewentualnie pobierała emeryturę lub rentę) i wo-bec tego to instytucja właściwa tego państwa powinna ustalić istnienie uprawnień do zasiłku pogrzebowego i wypłacić go.


270. W jaki sposób ustala się świadczenia medyczne?

Opieka medyczna przysługuje osobom ubezpieczonym w Polsce lub w innym kraju Unii. Uprawnienie do opieki zdrowotnej w jednym kraju UE upoważnia do opieki we wszystkich innych państwach członkowskich, ale nie w takim samym za-kresie.

Zakres świadczeń medycznych może być zróżnicowany w poszczególnych kra-jach unijnych.

Zgodnie z przepisami wspólnotowymi osoba posiadająca ubezpieczenie zdro-wotne w którymś z krajów Unii może korzystać z opieki zdrowotnej w pełnym za-kresie lub ze świadczeń natychmiast koniecznych.

Opieka zdrowotna w pełnym zakresie to prawo do wszelkich świadczeń leczni-czych przysługujących pacjentowi w procesie jego leczenia i powrotu do zdrowia przewidzianych przez ustawodawstwo państwa członkowskiego, w którym pacjent jest objęty tą opieką.

Świadczenia natychmiast konieczne to świadczenia lecznicze niezbędne dla ra-towania zdrowia i życia.

281


Aby móc skorzystać z opieki medycznej za granicą, należy przed wyjazdem za-opatrzyć się w Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdrowotnego (EKUZ). Otrzymać ją można w oddziale Narodowego Funduszu Zdrowia.


271. Jakie są zasady wypłaty świadczeń z tytułu ubezpieczenia społecznego?

Do wypłaty świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego zobowiązana jest instytucja właściwa tego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym wy-konywana jest praca lub prowadzona jest działalność gospodarcza.

Przyznanie, wyliczenie i wypłata świadczenia odbywają się na zasadach przewi-dzianych prawem tego właśnie państwa członkowskiego. Dla obywatela polskiego, wykonującego pracę na podstawie umowy o pracę lub prowadzącego działalność gospodarczą na własny rachunek w jednym z państw członkowskich, oznacza to, iż świadczenie z tytułu ubezpieczenia społecznego zostanie mu przyznane, wyliczone i wypłacone według zasad obowiązujących w tym państwie członkowskim, w któ-rym wykonuje pracę lub prowadzi działalność gospodarczą.

Informacje o tym, jakie świadczenia poszczególne państwa członkowskie uznają za świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego i jakie są warunki ich uzyskania można otrzymać w instytucji właściwej, czyli instytucji zajmującej się przyznawa-niem, obliczaniem i wypłacaniem tych świadczeń w danym państwie członkow-skim.

Świadczenia wypłacane są tylko na wniosek osoby uprawnionej. Wniosek po-winien być złożony u pracodawcy lub w instytucji właściwej do wypłaty świadczeń w danym państwie członkowskim Unii Europejskiej. Nie oznacza to jednak, iż oso-ba mieszkająca w Polsce, ubiegająca się o świadczenie zagraniczne, musi udać się do właściwego państwa członkowskiego celem złożenia wniosku o takie świad-czenie. W takiej sytuacji można bowiem złożyć odpowiedni wniosek za pośrednic-twem polskiej instytucji właściwej (np. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych). Tak złożony wniosek zostanie przekazany do instytucji właściwej państwa członkow-


282

Codziennik prawny

skiego, w którym przysługuje świadczenie. W takiej sytuacji uznaje się, że wniosek został złożony w dacie złożenia go w polskiej instytucji właściwej. Wniosek o wy-płatę określonego świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego nie musi być wypełniony w języku urzędowym państwa członkowskiego, do którego instytucji właściwej jest kierowany. Dla obywatela polskiego oznacza to, iż wniosek o wypłatę określonego świadczenia z tytułu ubezpieczenia społecznego może złożyć również w języku polskim.


283

X. Zdrowie

Funkcjonowanie służby zdrowia jest tematem bliskim każdemu człowiekowi. Każdy bowiem w razie potrzeby chciałby mieć zapewnioną niezbędną opiekę me-dyczną na odpowiednio wysokim poziomie.

Konstytucja przyznaje każdemu prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, nie-zależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Szczegól-na opieka zdrowotna przysługuje dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepeł-nosprawnym i osobom w podeszłym wieku.

Współczesne wyzwania stojące przed medycyną obejmują szereg kwestii, nie stronią od zawiłych problemów bioetycznych czy nauk szczególnych. Wszystkie one, w ten czy inny sposób odnoszą się do wolności i praw człowieka. Wymagają za-tem uregulowania ich przez przepisy prawa.

X. Zdrowie

284

Codziennik prawny

1. Ubezpieczenie zdrowotne

272. Na czym polega prawo do ochrony zdrowia?

W świetle Konstytucji każdy ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, nie-zależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i za-kres udzielania świadczeń określają ustawy.

Do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków pu-blicznych na zasadach określonych w ustawie, generalnie mają prawo osoby obję-te powszechnym obowiązkowym i dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym oraz zgłoszone przez te osoby do ubezpieczenia zdrowotnego, czyli członkowie ich ro-dzin, a ponadto:− osoby posiadające obywatelstwo polskie i posiadające miejsce zamieszkania na

terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które spełniają kryterium dochodowe do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej;

− osoby, które nie ukończyły 18 roku życia;− osoby, które są w okresie ciąży, porodu i połogu, przy czym leki, wyroby me-

dyczne i środki pomocnicze są wydawane tym osobom, o ile są związane z ciążą, porodem i połogiem.

285

Codziennik prawnyX. Zdrowie

Bez względu na uprawnienia z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego, zakłady opie-ki zdrowotnej udzielają bezpłatnych świadczeń opieki zdrowotnej:− w razie wypadku, urazu, porodu, nagłego zachorowania lub nagłego pogorsze-

nia stanu zdrowia, powodujących zagrożenie życia;− w przypadku świadczeń zdrowotnych związanych ze zwalczaniem chorób za-

kaźnych i zakażeń;− w przypadku leczenia odwykowego osób uzależnionych od alkoholu;− w przypadku leczenia, rehabilitacji i reintegracji osób uzależnionych od środków

odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych;− osobie chorej psychicznie (wykazującej zaburzenia psychotyczne) lub upośle-

dzonej umysłowo w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej;− skazanemu odbywającemu karę pozbawienia wolności;− posiadaczowi Karty Polaka – w stanach nagłych;− cudzoziemcowi umieszczonemu w strzeżonym ośrodku lub przebywającemu

w areszcie w celu wydalenia.

Osoby objęte ubezpieczeniem zdrowotnym oraz osoby, którym świadczenia zdrowotne przysługują na zasadach i w zakresie określonych dla ubezpieczonych (świadczeniobiorcy), mają prawo, na zasadach określonych w ustawie, do świad-czeń opieki zdrowotnej, których celem jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, pielęgnacja oraz za-pobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie. Osoby objęte ubezpieczeniem zdrowotnym mają również prawo – zgodnie z przepisami o koordynacji –do świad-czeń opieki zdrowotnej na terytorium innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub państwa członkowskiego Europejskiego Po-rozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Go-spodarczym.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 ze zm.).Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 ze zm.).Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 ze zm.).

X. Zdrowie

286

Codziennik prawny

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 179,poz. 1485 ze zm.).Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. Nr 191, poz. 1410 ze zm.).Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (Dz.U. Nr 180, poz. 1280 ze zm.).Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. Nr 234, poz. 1570 ze zm.).

273. Co się dzieje w przypadku nieuiszczania składki na ubezpieczenie zdrowotne?

Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego uważa się za spełniony po zgłoszeniu osoby podlegającej temu obowiązkowi do Narodowego Funduszu Zdrowia oraz opłaceniu składki. Nieopłacone w terminie składki oraz należności z tytułu odsetek za zwłokę, podlegają ściągnięciu na zasadach obowiązujących w systemie ubezpie-czeń społecznych. Prawo do świadczeń opieki zdrowotnej w ramach ubezpieczenia ustaje po upływie 30 dni od dnia wygaśnięcia obowiązku tego ubezpieczenia.


274. Jak wygląda prawo do opieki zdrowotnej członków rodziny osoby ubezpieczonej?

Członkowie rodziny osoby podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotne-go są objęci tym ubezpieczeniem, chyba że podlegają obowiązkowi ubezpieczenia z innych tytułów.


287


2. Prawa pacjenta i ich ochrona

275. Gdzie szukać informacji o prawach pacjenta?

Prawa pacjenta stanowią integralną część praw i wolności człowieka i obywatela i znajdują swoje umocowanie w Konstytucji RP, licznych międzynarodowych aktach prawnych oraz aktach polskiego prawa wewnętrznego.

Prawa pacjenta zebrane zostały w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pa-cjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. W myśl przepisów tej ustawy pacjent ma prawo do:− świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy me-

dycznej;− informacji o swoim stanie zdrowia oraz do utrzymania w tajemnicy tych infor-

macji;− wyrażania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych;− poszanowania intymności i godności;− dostępu do dokumentacji medycznej;− zgłaszania sprzeciwu wobec opinii albo orzeczenia lekarza;− poszanowania życia prywatnego i rodzinnego;− opieki duszpasterskiej;− przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie.

X. Zdrowie

288

Codziennik prawny

Ustawowy obowiązek zapewnienia dostępności informacji o prawach pacjenta, w tym uregulowania praw pacjenta w regulaminie porządkowym zakładu opieki zdrowotnej i udostępnienia go pacjentom, spoczywa na kierowniku zakładu.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.).Ustawa z dnia 5 lipca 1996 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. z 2001 r. Nr 57, poz. 602 ze zm.).Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2008 r. Nr 136, poz. 857 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej (Dz.U. z 2004 r. Nr 144, poz. 1529 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narzą-dów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411).Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz.U. Nr 191, poz. 1410 ze zm.).Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta(Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 ze zm.).Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. Nr 234, poz. 1570 ze zm.).

276. Gdzie może kierować skargi w przypadku ograniczenia lub naruszenia praw pacjenta?

W wypadku ograniczenia lub naruszenia praw pacjenta przysługuje skarga do:− kierownika zakładu opieki zdrowotnej – na postępowanie pracowników za-

kładu;− organu prowadzącego i nadzorującego zakład opieki zdrowotne na postępowa-

nie kierownictwa zakładu;− rzecznika odpowiedzialności zawodowej okręgowej izby lekarskiej na narusze-

nie zasad etyki i deontologii zawodowej oraz przepisów o wykonywaniu zawodu lekarza;

− rzecznika odpowiedzialności zawodowej okręgowej izby pielęgniarek i położ-nych na naruszenie zasad etyki i deontologii zawodowej oraz przepisów o wyko-nywaniu zawodu pielęgniarki lub zawodu położnej;

289


− rzecznika praw pacjenta przy oddziale wojewódzkim Narodowego Funduszu Zdrowia lub ewentualnie rzecznika praw pacjenta centrali NFZ na naruszenie praw pacjenta w zakresie korzystania ze świadczeń zdrowotnych z tytułu ubez-pieczenia zdrowotnego;

− rzecznika praw pacjenta szpitala psychiatrycznego na naruszenie praw związa-nych z przyjęciem, leczeniem, warunkami pobytu i wypisaniem ze szpitala psy-chiatrycznego;

− Rzecznika Praw Pacjenta na naruszenie praw pacjenta, zasad udostępniania do-kumentacji medycznej, obowiązków podmiotów udzielających świadczeń zdro-wotnych związanych z prawami pacjenta,

− Rzecznika Praw Obywatelskich na naruszenie wolności i praw człowieka i oby-watela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.

Roszczeń z tytułu naruszenia praw pacjenta można również dochodzić na dro-dze postępowania sądowego w trybie odpowiedzialności cywilnej – za wyrządzenie szkody majątkowej albo krzywdy niemajątkowej (dotyczącej życia, zdrowia, czci, wolności, dobrego imienia, kultu osoby zmarłej) oraz karnej – za popełnienie prze-stępstwa określonego przez ustawę.

W razie zawinionego naruszenia praw pacjenta sąd może przyznać poszkodo-wanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznana krzywdę.

W wypadku zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności, sąd może, na żądanie małżonka, krewnych lub powinowatych do dru-giego stopnia w linii prostej lub przedstawiciela ustawowego, zasądzić odpowied-nią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny.

Praw pacjenta można także dochodzić przez sądem administracyjnym w dro-dze skarg na decyzje administracyjne lub skarg na czynności odmawiające uznania uprawnienia pacjenta.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.).Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich (Dz.U. Nr 30, poz. 158 ze zm.).Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz.U. Nr 41, poz. 178 ze zm.).Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. Nr 111, poz. 535 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta(Dz.U. z 2009 r. Nr 52, poz. 417 ze zm.).

X. Zdrowie

290

Codziennik prawny

3. Prawa kobiet w ciąży i kobiety rodzącej

277. Na czym polega szczególna ochrona zdrowia kobiet w ciąży?

Konstytucja przewiduje szczególną ochronę dla kobiet w ciąży. Ustawy precyzu-ją konstytucyjne unormowania, zapewniając kobietom w ciąży prawo do: − korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicz-

nych nawet wówczas, gdy nie są objęte powszechnym ubezpieczeniem zdrowot-nym lub innym tytułem do bezpłatnych świadczeń zdrowotnych;

− świadczeń na rzecz zachowania zdrowia, zapobiegania chorobom i wczesnego wykrywania chorób obejmujących m.in. prowadzenie badań profi laktycznych obejmujących kobiety w ciąży, w tym badań prenatalnych zalecanych w grupach ryzyka i u kobiet powyżej 40 roku życia oraz profi laktyki stomatologicznej;

− dodatkowych świadczeń zdrowotnych lekarza dentysty oraz materiałów stoma-tologicznych;

− korzystania bez skierowania ze specjalistycznych świadczeń ambulatoryjnych udzielanych przez ginekologa i położnika.

291


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).

278. Rodzić „po ludzku” – podstawowe prawo kobiety rodzącej

Rzecznik Praw Obywatelskich przyjął Kartę Praw Kobiety Rodzącej. Choć karta nie ma mocy powszechnie obowiązującej, to jednak wskazuje na szczególne obsza-ry zagrożeń i sfer szczególnie chronionych. Karta określa szereg praw, które przy-sługują kobiecie w ciąży: 1. Prawo do systemowej, kompleksowej, czynnej, odpowiedniej do potrzeb i bez-

płatnej opieki nad matką i dzieckiem. 2. Prawo do odpowiedniej i bezpłatnej promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej,

w tym do tzw. „szkół rodzenia”. 3. Prawo do kwalifi kowanej, zgodnej ze współczesną wiedzą medyczną, profi lak-

tycznej opieki zdrowotnej w wieku rozrodczym, w szczególności w okresie oko-łokoncepcyjnym i podczas ciąży

4. Prawo do wczesnego, bezpłatnego, zgodnego ze współczesna wiedzą medycz-ną, wykrywania, diagnostyki i leczenia powikłań ciąży, w tym wewnątrzma-cicznego zahamowania wzrostu płodu, a także niedokrwistości i zakażeń ko-biet, w tym zakażeń przenoszonych drogą płciową

5. W przypadku prawidłowego przebiegu ciąży, prawo do bezpiecznego, bezpłat-nego porodu z udziałem wykwalifi kowanego personelu z uwzględnieniem ży-czeń kobiety rodzącej dotyczących stosowanych procedur położniczych, jeżeli nie występują przeciwwskazania medyczne

6. W przypadku ciąży patologicznej kobieta ma prawo do bezpłatnego poro-du w placówce o odpowiednim stopniu referencyjności, zapewniającej matce i dziecku w czasie porodu i po urodzeniu, poza wymienionymi w punkcie 5. warunkami, wszystkie niezbędne, zgodne ze współczesną wiedzą medyczną, procedury diagnostyczne i lecznicze, w tym w zakresie intensywnej opieki me-dycznej, oraz rehabilitacyjne.

7. Prawo do wczesnego, zgodnego ze współczesną wiedzą medyczną, bezpłatne-go wykrywania, diagnozowania, leczenia zaburzeń okresu noworodkowego i rehabilitacji dzieci z tymi zaburzeniami.

X. Zdrowie

292

Codziennik prawny

8. Prawo rodzin, w których dziecko urodziło się przedwcześnie, z niską masą uro-dzeniową lub poważnie chore, do bezpłatnej, wysokospecjalistycznej opieki medycznej połączonej z odpowiednia opieką socjalną.

9. Prawo kobiety do ochrony zdrowia psychicznego w każdym okresie ciąży, poro-du i połogu.

10. Prawo do wnoszenia roszczeń odnośnie do procedur medycznych oraz wa-runków, w jakich świadczona jest opieka na kobietą ciężarną, rodzącą i dziec-kiem.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i wa-runkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).

4. Przeszczepy

293


279. Jakie są podstawowe zasady pobierania narządów?

Komórki, tkanki lub narządy mogą być pobierane od dawców w celu przeszcze-pienia innej osobie. Zasadność i celowość pobrania i przeszczepienia komórek, tka-nek lub narządów od określonego dawcy ustalają lekarze pobierający i przeszcze-piający je określonemu biorcy na podstawie aktualnego stanu wiedzy medycznej. Pobranie musi być poprzedzone niezbędnymi badaniami lekarskimi ustalającymi, czy ryzyko zabiegu nie wykracza poza przewidywane granice dopuszczalne dla tego rodzaju zabiegów i nie upośledzi w istotny sposób stanu zdrowia dawcy. Pobra-nie narządu od żywego dawcy na rzecz osoby niebędącej krewnym w linii prostej, rodzeństwem, osobą przysposobioną lub małżonkiem, wymaga zgody właściwego sądu.

Dane osób oczekujących na przeszczepienie szpiku, komórek lub narządów umieszczane są na liście krajowej prowadzonej przez Centrum Organizacyjno-Ko-ordynacyjne do Spraw Transplantacji „Poltransplant”. Wyboru biorcy z listy doko-nuje Centrum w porozumieniu z ośrodkiem, w którym zatrudniony jest lekarz kwa-lifikujący do przeszczepienia, i ośrodkiem przeszczepiającym, w oparciu o kryteria medyczne (pilność przeszczepienia, wykluczenie niezgodności immunologicznej, dobór anatomiczny dawcy i biorcy, wiek dawcy i biorcy, przewidywane efekty prze-szczepienia), z uwzględnieniem czasu oczekiwania na przeszczepienie oraz aktual-nego stanu zdrowia.

W celu należytego monitorowania i oceny stanu zdrowia żywych dawców, od których pobrano narząd do przeszczepienia, funkcjonuje centralny rejestr żywych dawców narządów. Istnieje też rejestr przeszczepień, umożliwiający stałe monito-rowanie dokonywanych przeszczepień komórek, tkanek i narządów. Odrębny re-jestr prowadzony jest dla niespokrewnionych dawców szpiku i krwi pępowinowej.

W celach diagnostycznych, leczniczych, naukowych i dydaktycznych, mogą być pobierane narządy ze zwłok ludzkich. Można dokonać pobrania, jeżeli osoba zmar-ła nie wyraziła za życia sprzeciwu. Pobranie narządów jest dopuszczalne po stwier-dzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu – śmierci mózgu.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narzą-dów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411).

X. Zdrowie

294

Codziennik prawny

280. Czy pobranie organów od zmarłego wymaga zgody?

Pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich w celu ich przeszcze-pienia opiera się na zasadzie zgody domniemanej, tzn. pobrania można dokonać, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu. W przypadku małoletniego lub innej osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, sprzeciw może wyrazić za ich życia przedstawiciel ustawowy. Sprzeciw wyraża się w formie: wpi-su w centralnym rejestrze sprzeciwów lub oświadczenia pisemnego zaopatrzonego we własnoręczny podpis albo oświadczenia ustnego złożonego w obecności co naj-mniej dwóch świadków, pisemnie przez nich potwierdzonego. Sprzeciw może być cofnięty w każdym czasie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narzą-dów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411).

295

XI. Gdy zawieramy umowy

Szybki rozwój usług i handlu, a także ciągła profesjonalizacja rynku sprawia, że konsumenci zawierający umowy z przedsiębiorcami zdani są na dobrą wolę tych ostatnich, często nie mogąc na nią liczyć. Rolą państwa jest stworzenie takich regu-lacji, które możliwie najpełniej zabezpieczą interesy słabszej strony umowy z przed-siębiorcą, czyli konsumenta.

Zgodnie z Konstytucją, obowiązkiem władz publicznych jest ochrona konsumen-tów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, pry-watności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Aby zrealizować te wymogi, z jednej strony zostały przyjęte ustawowe rozwiązania, któ-rych celem jest umocnienie pozycji konsumenta w sporze z przedsiębiorcą, z dru-giej zaś – powołano do życia specjalne instytucje, których ustawowym celem jest ochrona praw konsumenta.


296

Codziennik prawny

281. Co reguluje prawo cywilne?

W Polsce, jak i w innych krajach, zastosowanie do wszelkiego rodzaju umów zawieranych przez podmioty prywatne ma prawo cywilne, które (tak samo jak w pozostałych dziedzinach prawa) obejmuje dwojakiego rodzaju przepisy, a miano -wicie:– przepisy materialnoprawne, w Polsce zawarte przede wszystkim (ale nie tylko)

w ustawie Kodeks cywilny, które – w uproszczeniu – mówią o tym, jakie upraw-nienia i obowiązki oraz w związku z jakimi zdarzeniami mają lub mogą mieć osoby fi zyczne i prawne w różnorodnych stosunkach cywilnoprawnych z zakresu zobowiązań umownych, z zakresu praw rzeczowych (np. prawo własności) czy z zakresu spadków itd.;

– przepisy proceduralne, zawarte w m.in. ustawie Kodeks postępowania cywil-nego, które wyznaczają tryb (zasady i sposoby postępowania) przy załatwianiu różnorodnych, w tym zwłaszcza spornych, spraw cywilnych oraz wskazują orga-ny państwowe właściwe do załatwiania tego rodzaju spraw, zarówno w postępo-waniu rozpoznawczym, jak i wykonawczym (egzekucyjnym).

Materialnoprawne przepisy prawa cywilnego nie określają z góry dokładnej i pełnej treści wszelkiego rodzaju umów cywilnoprawnych, jakie są, czy miałyby być, zawierane przez konkretne strony. Jest to technicznie niemożliwe i wręcz nie-pożądane. Nie sposób z góry przewidzieć odpowiednich szczegółów. Przepisy, które zawarte są głównie (ale nie tylko) w Kodeksie cywilnym wyznaczają przede wszyst-kim ogólne zasady, jakie w ogóle odnoszą się do zawierania i wykonywania przez strony wszelkiego rodzaju umów, skutki niewykonywania lub niewłaściwego wyko-nywania zawartych umów, a także – lecz w sposób bardzo abstrakcyjny i zgenerali-zowany – istotne elementy poszczególnych rodzajów stosunków prawnych, charak-terystyczne dla określonych rodzajów umów.

W przepisach prawa cywilnego materialnego, jakie znajdują się w Kodeksie cy-wilnym, wyznaczone są jedynie najbardziej podstawowe uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają z umów w ogóle, a także te, które z mocy prawa zawsze wynikają lub mogą wynikać dla stron oznaczonego rodzaju umowy.

Prawo cywilne reguluje stosunki prawne między podmiotami, które są równe, w tym znaczeniu, że żadna ze stron, zawierających jakiekolwiek umowy cywilno-prawne, nie ma ani obowiązku zawierania żadnej umowy, ani nie jest formalnie podległa tej drugiej. Każda z nich ma taka samą swobodę decyzji (w kwestii zawar-cia umowy oraz co do możliwości ukształtowania treści umowy).

Co do zasady prawo cywilne pozostawiało samym umawiającym się stronom za-równo decydowanie, czy zechcą zawrzeć umowę, jak również i to, czy i na ile do-

297

Codziennik prawnyXI. Gdy zawieramy umowy

kładnie w zawieranej między sobą umowie zechcą określić treść prawa kontrak-towego, którym będą związane (tzn. wzajemnych uprawnień i obowiązków, które mieć będą w wyniku zawarcia takiej umowy).

Prawo cywilne zastrzega jedynie, że ustalona w umowie przez strony treść pra-wa kontraktowego nie może być sprzeczna z obowiązującymi przepisami prawa, które mają charakter bezwzględnie wiążący, tzn. nie mogą być modyfikowane we-dług woli zainteresowanych stron. W przeciwnym razie umowa, w części lub w ca-łości, będzie nieważna, tzn. bezskuteczna prawnie.

Niektóre kwestie nie są uregulowane w prawie obowiązującym albo wpraw-dzie są unormowane, lecz pozostawiono stronom swobodę, czy zechcą w umowach ustalać odmienne rozwiązania niż określone tymi przepisami. Jeżeli te ustalenia nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, są prawnie skuteczne (są wiążą-ce i dla stron tej umowy, i dla sądów, rozpoznających ewentualny spór na tle danej umowy zawartej między takimi stronami).

W związku z rozwojem ochrony praw konsumenta, dotyczącej praktycznie słab-szej strony obrotu cywilnoprawnego, dla wyrównania faktycznych dysproporcji i zapewnienia konsumentom odpowiedniej ochrony prawnej, także w Polsce wpro-wadzane są (zwłaszcza od 2000 r.) przepisy dotyczące tzw. umów konsumenckich, w których jedną stroną jest przedsiębiorca, drugą zaś konsument jako nabywca to-waru lub usługi.


282. Co warto wiedzieć, zawierając umowy?

Bardzo łatwo można zawrzeć wszelkiego rodzaju umowy cywilnoprawne. Wy-starczy do tego wyrażenie zgody na proponowane przez drugą stronę warunki transakcji. W świetle prawa zawarcie umowy bynajmniej nie jest jednak niewiele znaczącą formalnością.

Należy pamiętać, że strony zawierające umowę, zaciągają wobec siebie konkret-ne zobowiązania (które mogą być egzekwowane na drodze prawnej – sądowej), określając związane z nimi swoje wzajemne uprawnienia i obowiązki itd.

Jedną z podstawowych zasad, obowiązującą dla wszelkiego rodzaju umów, jest zasada pacta sunt servanda, która oznacza, że:– zawarte umowy są wiążące, a określone w ich treści zobowiązania powinny być

wykonywane przez strony, które umowę taką zawarły, zgodnie z ich treścią i ce-lem konkretnego rodzaju umowy;


298

Codziennik prawny

– treść zawartej umowy (i określone w niej wzajemne uprawnienia i obowiązki) jest dla stron, które ją zawarły, przyjętym przez te strony prawem kontraktowym, które jest tak samo dla nich wiążące, jak powszechnie obowiązujące przepisy prawa, stanowione przez władze publiczne.

Prawo cywilne wprawdzie dopuszcza kwestionowanie postanowień umowy, któ-ra już została zawarta (co polega na domaganiu się uznania za nieważne niektórych jej postanowień lub całej umowy, a nie na żądaniu zmiany treści jej postanowień na inną), ale tylko w określonych przepisami sytuacjach. Najczęściej kończy się to spo-rem sądowym (tylko sąd w postępowaniu cywilnym może wiążąco orzekać, czy ta-kie zarzuty co do nieważności umowy są czy nie są zasadne w świetle prawa).

Również rezygnacja z zawartej już umowy wcale nie jest prosta, bywa jednak możliwa. Może to nastąpić albo za porozumieniem stron (gdy druga strona wyraża na to zgodę), albo w sytuacjach, jakie przewidziane są w samej umowie albo obo-wiązujących przepisach, oczywiście z zachowaniem określonych w nich warunków, wymogów formalnych terminów itd.

Przed złożeniem swojego podpisu na formularzu z tekstem umowy, a także na jakimkolwiek innym dokumencie, zawsze należy dokładnie przeczytać ich treść. Trzeba dowiedzieć się, jaki dokument podpisuje się, na czym polegają przewidziane w jego treści uprawnienia, obowiązki itd. i dopiero wtedy zadecydować (biorąc pod uwagę m.in. własną sytuację), czy podane na piśmie warunki umowne są do zaak-ceptowania.

Jeśli nie wszystko w treści umowy jest jasne i zrozumiałe, a także jeśli dokładnie się nie wie, jakie prawne znaczenie ma konkretny dokument (np. weksel), przygo-towany do podpisu, zawsze lepiej wstrzymać się z podpisaniem umowy czy takich dokumentów i nie podejmować decyzji o jej podpisaniu. Poza otrzymaniem infor-macji i wyjaśnień od drugiej strony, warto jest uzyskać kopie takich dokumentów i zwrócić się o odpowiednie wyjaśnienia do prawnika (bezpłatnie porady prawne konsumenci mogą uzyskać u „swojego” Rzecznika Konsumentów).

Warto też pamiętać, że jeśli przed podpisaniem umowy ustalane są ustnie jakieś dodatkowe, nieprzewidziane w jej „drukowanym” tekście postanowienia, albo innej treści niż te podane drukiem, to nie tylko można, ale we własnym interesie wręcz należy wprowadzić odpowiednie zmiany w pisemnym tekście zawieranej umowy. Wszelkie poprawki należy nanieść na wszystkich egzemplarzach umowy, choćby na dodatkowych kartkach, po to, żeby nie było żadnych wątpliwości i w razie potrzeby można było łatwo udowodnić, przedstawiając taki dokument, jakie konkretnie wa-runki (np. co do możliwości rozwiązania umowy czy odstąpienia od niej) zostały przez strony uzgodnione.

299


Zawarcie umowy przez podpisanie gotowego tekstu nie jest „nic nieznaczącą for-malnością”, jak niestety u nas błędnie wielu osobom się wydaje. To bowiem właśnie w treści umowy określone są wzajemne uprawnienia i obowiązki stron, które ją za-warły, a treść takiej zawartej umowy jest dla tych stron przyjętym przez same te stro-ny „prawem kontraktowym”, które jest tak samo dla nich wiążące jak i powszechnie obowiązujące przepisy prawa, stanowione przez władzę ustawodawczą. Jeżeli jed-nak niektóre z postanowień umowy stanowią tzw. niedozwolone klauzule umowne (np. prawo do wypowiedzenia umowy przyznane tylko przedsiębiorcy) wówczas są one bezwzględnie nieważne. Ewentualna natomiast zmiana prawidłowo zawartej umowy pozostaje do bezpośrednich negocjacji pomiędzy kontrahentami.

Zbiór niedozwolonych klauzul umownych można znaleźć na stronie interneto-wej Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów www.uokik.gov.pl.


283. Kto to jest konsument?

Według Kodeksu cywilnego za konsumenta uważa się osobę fizyczną, dokonu-jącą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Konsumentem w rozumieniu tego przepisu jest osoba fizyczna, która nabywa określony towar lub usługę tylko na potrzeby własne lub swojego gospodarstwa do-mowego. Nie jest już natomiast konsumentem taka osoba, która kupuje towar lub usługę w celu jego dalszej odprzedaży, w ramach prowadzonej przez siebie działal-ności gospodarczej, czy na potrzeby swojego przedsiębiorstwa handlowego lub pro-dukcyjnego, albo w celu korzystania z niego w swojej działalności zawodowej, na-wet jeśli nie jest przedsiębiorcą w prawnym znaczeniu tego pojęcia.


284. Co to są umowy konsumenckie?

Umowa konsumencka jest to umowa zawierana przez konsumenta (czyli co do zasady osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej) z przedsiębiorcą.

Do umów cywilnoprawnych, które są umowami konsumenckimi, mają zasto-sowanie przepisy Kodeksu cywilnego, które np. dotyczą niedozwolonych klauzul


300

Codziennik prawny

umownych. Ponadto strony umowy wiążą również przepisy innych ustaw, które znacznie bardziej szczegółowo niż Kodeks cywilny regulują wzajemne prawa i obo-wiązki stron takich umów, w tym zwłaszcza tzw. obowiązki informacyjne, jakie wo-bec konsumenta ma przedsiębiorca. Obowiązki te powinny być dopełnione przed zawarciem umowy, zwłaszcza jeśli są to umowy zawierane na odległość (tzn. bez jednoczesnej obecności obu umawiających się stron) czy umowy zawierane poza lo-kalem przedsiębiorstwa (tzn. w innych miejscach niż sklepy lub inne lokale normal-nie służące do zawierania określonego rodzaju transakcji, czyli np. w prywatnych domach i mieszkaniach, domach wczasowych itd.).


285. Co to jest sprzedaż konsumencka?

Umowa sprzedaży konsumenckiej to dokonywana w zakresie działalności przed-siębiorstwa sprzedaż rzeczy ruchomej osobie fizycznej, która nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą (towar konsumpcyjny). Umowa sprzedaży polega na tym, że sprzedający zobowiązuje się w niej wobec ku-pującego do przeniesienia na niego własności rzeczy i wydania mu jej, a kupujący wobec sprzedawcy – do odebrania rzeczy i zapłacenia ustalonej między nimi ceny.

Określenie przedmiotu umowy sprzedaży i jego ceny (poprzez podanie jej kwoto-wej wysokości lub sposobu jej wyliczenia) jest konieczne w każdej umowie sprzeda-ży jako tzw. niezbędne elementy takiej transakcji, bez których umowa nie mogłaby prawnie istnieć. Poza tym umowa może jeszcze zawierać inne, ale już nieobowiąz-kowe ustalenia, np. dotyczące terminu i sposobu wydania rzeczy, zapłaty ceny itd.

Kodeks cywilny ani inne obowiązujące przepisy nie zawierają ustalanych z góry wszelkich możliwych wzorców umów (ze szczegółowo określoną treścią postano-wień, jakie mogą znajdować się w umowach sprzedaży czy innego rodzaju umo-wach cywilnoprawnych). Ustalenie treści szczegółowych warunków konkretnej umowy cywilnoprawnej należy do samych umawiających się stron. Nie mogą jed-nak one naruszyć postanowień zawartych w ustawach.

Umowy sprzedaży, których przedmiotem są nieruchomości, muszą być zawie-rane w szczególnej formie – aktu notarialnego, pod rygorem ich nieważności (tzn. bezskuteczności prawnej). Natomiast pozostałe umowy sprzedaży mogą być zawie-rane w dowolnej formie, tzn. zarówno pisemnej, jak i ustnej.

Przy umowach, które mają charakter umów konsumenckich, obowiązujące prze-pisy nakładają na przedsiębiorców obowiązek podawania konsumentom na piśmie

301


warunków i istotnych informacji o szczególnych uprawnieniach, przysługujących konsumentom, w wypadkach, gdy:– umowa dotyczy sprzedaży na raty, na przedpłaty, na zamówienie, według wzoru

lub na próbę oraz sprzedaży za cenę powyżej dwóch tysięcy złotych albo– gdy umowa jest zawierana poza lokalem ich przedsiębiorstwa lub na odległość.

Potwierdzenie przez przedsiębiorcę na piśmie istotnych warunków umowy sta-je się ponadto obowiązkowe również w innych, niewskazanych przez przepisy, wy-padkach, jeśli takie żądanie zostanie zgłoszone przedsiębiorcy przez konsumenta.

Ustawa o sprzedaży konsumenckiej nie ma zastosowania do sprzedaży energii elektrycznej, jak również do gazu i wody, chyba że są sprzedawane w ograniczonej ilości lub w określonej objętości. Ustawy nie stosuje się również do sprzedaży egze-kucyjnej oraz sprzedaży dokonywanej w postępowaniu upadłościowym albo innym postępowaniu sądowym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176).

286. Czy konsumentom przysługuje rękojmia za wady fi zyczne rzeczy sprzedanej?

Ustawa o sprzedaży konsumenckiej w zakresie jej zastosowania wyłącza odpo-wiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, wprowadza-jąc w to miejsce odpowiedzialność za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umo-wą. Ustawa o sprzedaży konsumenckiej wyłącza nadto zastosowanie do umów objętych zakresem jej regulacji postanowień dotyczących odpowiedzialności sprze-dawcy z tytułu gwarancji jakości.

Przepisy Kodeksu cywilnego o rękojmi i gwarancji jakości oraz określone w nich zasady odpowiedzialności za wady towaru od 2003 roku mają zastosowanie tyl-ko do umów sprzedaży, które zawierane są albo między dwoma przedsiębiorcami, albo między dwiema osobami, które nie są przedsiębiorcami i z tego względu nie mają charakteru umów konsumenckich.



302

Codziennik prawny

287. W jaki sposób prawo określa zasady odpowiedzialności za niezgodność z umową towarów konsumpcyjnych?

Towarami konsumpcyjnymi są według prawa rzeczy ruchome, które osoby fi-zyczne nabywają do celów niezwiązanych z ich działalnością zawodową lub gospo-darczą, od przedsiębiorców, którzy normalnie i stale prowadzą sprzedaż tego ro-dzaju rzeczy w ramach swoich przedsiębiorstw.

Przepisy prawne ustalają w odniesieniu do towarów konsumpcyjnych zasady od-powiedzialności za ich niezgodność z umową. Pojęcie niezgodności z umową jest pojęciem szerszym niż pojęcie wady fizycznej towaru reklamowanego w ramach rę-kojmi. Towar uważać należy za niezgodny z umową, gdy nie posiada właściwości w niej określonych, nawet jeżeli brak tej zgodności nie ma znaczenia dla jego war-tości czy użyteczności.

Niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową występuje, gdy:– towar, którego właściwości nie zostały indywidualnie ustalane między sprze-

dawcą i konsumentem, nie nadaje się do celu, do jakiego jest zwykle używany;– właściwości towaru nie odpowiadają właściwościom cechującym towar tego ro-

dzaju;– towar nie odpowiada oczekiwaniom dotyczącym towaru tego rodzaju, opar-

tym na składanych publicznie zapewnieniach sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela;

– towar, którego właściwości zostały indywidualnie uzgodnione przez konsumen-ta ze sprzedawcą, nie odpowiada podanemu przez sprzedawcę opisowi lub nie ma cech okazanej konsumentowi próbki bądź wzoru;

– towar nie nadaje się do celu określonego przez konsumenta przy zawarciu umowy.

Towar jest również niezgodny z umową, jeżeli wystąpiły nieprawidłowości w jego zamontowaniu i uruchomieniu. Nie ma przy tym znaczenia, czy montaż był wykonany przez profesjonalistę (sprzedawcę lub osobę, za którą ponosi on odpo-wiedzialność w ramach umowy sprzedaży), czy przez konsumenta, jeżeli zrobił to zgodnie z otrzymaną instrukcją.

Odpowiedzialność wobec kupującego za niezgodność towaru z umową po-nosi sprzedawca towaru, jeżeli niezgodność taka istniała w towarze już w chwili jego wydania kupującemu oraz kupujący stwierdzi tę niezgodność przed upływem dwóch lat od chwili wydania mu towaru. W przypadku wymiany towaru na nowy, termin dwuletni liczy się od nowa. Jeżeli przedmiotem sprzedaży jest rzecz używa-na, sprzedający i kupujący mogą wspólnie zgodzić się na skrócenie tego terminu, jednak nie poniżej jednego roku.

303


Sprzedawca nie odpowiada jednak za tego rodzaju niezgodności towaru z umo-wą, o których istnieniu w towarze kupujący wiedział lub powinien był wiedzieć w chwili jego odbioru, a także gdy niezgodność powstała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez kupującego w celu wykonania rzeczy.

O niezgodności towaru z umową konsument musi powiadomić sprzedawcę w ciągu dwóch miesięcy od chwili jej stwierdzenia. W tym celu wystarczy wysłać zawiadomienie do sprzedawcy. Trzeba to zrobić w sposób, który pozwalałby w razie wątpliwości udowodnić, że takie zawiadomienie miało miejsce, np. poprzez wysła-nie listu poleconego z potwierdzeniem odbioru. Kupujący traci uprawnienia, jeżeli przed upływem dwóch miesięcy od stwierdzenia niezgodności towaru konsumpcyj-nego z umową nie zawiadomi o tym sprzedawcy.

Dla towarów żywnościowych obowiązują krótsze terminy reklamacji. Paczkowa-ne towary żywnościowe można zareklamować w ciągu 3 dni od otwarcia opakowa-nia, natomiast w przypadku towarów sprzedawanych luzem, odmierzonych w miej-scu zakupu lub dostarczonych do miejsca zamieszkana, termin ten wynosi trzy dni od sprzedaży lub otrzymania towaru. Złożenie reklamacji towarów żywnościowych powinno też nastąpić przed upływem daty minimalnej trwałości towaru lub termi-nu jego przydatności do spożycia oznaczonych na danym towarze.

Jeżeli niezgodność towaru z umową stwierdzona została przed upływem sześciu miesięcy od jego wydania kupującemu towaru, ustawa wprowadza domniemanie, że niezgodność istniała w momencie wydania. Oznacza to, że wówczas sprzedaw-ca musi udowodnić, że sprzedał towar zgodny z umową. Jeśli niezgodność z umo-wą ujawni się po sześciu miesiącach od chwili nabycia towaru, wówczas obowiązek przedstawienia dowodu, że ta niezgodność istniała w towarze, ciąży na konsu-mencie.

Roszczenia kupującego przedawniają się z upływem roku od stwierdzenia nie-zgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Okres przedawnienia nie może się jednak skończyć przed upływem dwuletniego terminu odpowiedzialności sprze-dawcy.

Jeżeli towar konsumpcyjny jest niezgodny z umową, kupujący może żądać od sprzedawcy:– doprowadzenia towaru do stanu zgodnego z umową przez nieodpłatną na-

prawę;– wymianę na nowy.

Nieodpłatność dla konsumenta naprawy i wymiany towaru niezgodnego z umo-wą oznacza, że sprzedawca ma również obowiązek zwrotu kosztów poniesionych przez kupującego, w szczególności kosztów demontażu, dostarczenia, robocizny, materiałów oraz ponownego zamontowania i uruchomienia.


304

Codziennik prawny

W razie niedokonania przez sprzedawcę naprawy lub wymiany towaru niezgod-nego z umową, kupujący może domagać się:– stosownego obniżenia ceny towaru niezgodnego z umową albo– odstąpić od umowy i żądać zwrotu pieniędzy.

Uprawnienia te jednak przysługują kupującemu tylko w sytuacjach, gdy napra-wa albo wymiana towaru są niemożliwe lub wymagają nadmiernych kosztów albo sprzedawca nie zdoła uczynić zadość żądaniu naprawy albo wymiany w odpowied-nim czasie. Jednak i w takich sytuacjach kupującemu nie będzie przysługiwało uprawnienie do odstąpienia od umowy, jeżeli niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową jest nieistotna.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej

oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176).

Załącznik:Oświadczenie o odstąpieniu od umowy sprzedaży z powodu wad fi zycznych towaru.

288. W jaki sposób prawo określa zasady odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fi zyczne rzeczy sprzedanej w przypadku umów, które nie są umowami konsumenckimi?

Sprzedawca, niezależnie od tego, czy jest, czy nie jest jednocześnie producen-tem rzeczy sprzedanej, ponosi wobec kupującego odpowiedzialność z tytułu rękoj-mi za takie wady fizyczne rzeczy sprzedanych, które powstały z przyczyn tkwiących w tej rzeczy przed jej wydaniem kupującemu i ujawniły się w ustawowym okresie rękojmi, który dla rzeczy ruchomych niespożywczych wynosi rok.

Na kupującym ciąży obowiązek pisemnego powiadomienia sprzedawcy o wa-dzie, jaka ujawni się w rzeczy sprzedanej, w wyznaczonych terminach od jej ujaw-nienia, pod rygorem utraty przysługujących mu uprawnień.

W związku z ujawnieniem się wad w rzeczy sprzedanej, za które sprzedawca po-nosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, kupujący jest upra-wiony do:– odstąpienia od umowy i żądania zwrotu ceny rzeczy (z tego uprawnienia ku-

pujący nie może jednak skorzystać, jeśli wady są nieistotne lub jeśli rzecz re-klamowana nie była wcześniej wymieniona na wolną od wad lub naprawiana, a sprzedawca, który otrzymał jego pisemne powiadomienie o wadzie, niezwłocz-

305


nie wymieni rzecz wadliwą na wolną od wad albo niezwłocznie usunie wady w drodze naprawy) albo

– żądania obniżenia ceny (tj. częściowego zwrotu zapłaconej przez siebie ceny rze-czy), albo

– bezpłatnego dokonania wymiany rzeczy wadliwej na rzecz tego samego rodzaju wolną od wad, gdy rzecz sprzedana jest rzeczą oznaczoną co do gatunku, jak np. buty, samochody i inne masowo produkowane towary o identycznych ce-chach i przeznaczeniu, albo

– bezpłatnego usunięcia wady rzeczy oznaczonej co do tożsamości, czyli takiej, która jest niepowtarzalna, w drodze wykonania jej naprawy przez sprzedawcę, który jest jednocześnie wytwórcą tej rzeczy.

Wybór jednego ze wskazanych uprawnień (i świadczeń) z tytułu rękojmi nale-ży do kupującego. Kupujący, który jest nabywcą rzeczy oznaczonej co do gatunku, może również wyrazić zgodę na to, aby sprzedawca w ramach rękojmi dokonał usu-nięcia wad rzeczy poprzez jej naprawę.

Jeśli wadliwa rzecz jest towarem, na który udzielona została gwarancja, czy to przez sprzedawcę, producenta, czy to importera, również do kupującego (a nie do sprzedawcy) należy wybór, czy w związku z taką wadą chce korzystać z uprawnień przysługujących mu z tytułu gwarancji, czy z tytułu rękojmi. Kupujący nie ma obec-nie obowiązku wykorzystania w pierwszej kolejności uprawnień z gwarancji, a do-piero gdyby te nie zostały zaspokojone – z rękojmi.

Przepisy Kodeksu cywilnego o rękojmi za wady fizyczne rzeczy nie przewidują żadnego domniemania prawnego, że wada, jaką ujawni się w okresie rękojmi w rze-czy sprzedanej, jest wadą powstałą z przyczyn tkwiących w rzeczy sprzedanej przed jej wydaniem kupującemu. Stąd też w wypadkach, gdy sprzedawca odmawia uzna-nia reklamacji i zaspokojenia roszczenia kupującego, zgodnie z ogólną zasadą roz-kładu ciężaru dowodu, do kupującego należy udowodnienie, że ujawniona w rze-czy sprzedanej wada powstała z takich przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi sprzedawca.

Uprawnienia oraz wynikające z nich roszczenia, przysługujące kupującemu wobec sprzedawcy w ramach rękojmi w związku z ujawnieniem się wad w rzeczy sprzedanej, wygasają wraz upływem ustawowego okresu rękojmi. Oznacza to, że kupujący może realizować uprawienia z tytułu rękojmi tylko co do takich wad, które w towarze ujawnią się w okresie rękojmi oraz przed jego upływem zostaną zgłoszo-ne przez nabywcę sprzedawcy (zareklamowane). Z powództwem cywilnym o obni-żenie ceny czy wymianę (naprawę) towaru wadliwego, w którym wady ujawniły się i zostały zgłoszone w okresie rękojmi, również może wystąpić na drogę sądową je-dynie przed upływem okresu rękojmi, tzn. roku od daty kupna towaru.


306

Codziennik prawny

Przy odstąpieniu od umowy (i żądaniu zwrotu ceny) kupujący przed upływem okresu rękojmi, musi złożyć sprzedawcy swoje pisemne oświadczenie o takim od-stąpieniu, w takim czasie lub w taki sposób, aby również jeszcze przed upływem tego okresu sprzedawca mógł zapoznać się z jego treścią. Z powództwem o zwrot ceny w związku z tym odstąpieniem na drogę sądową kupujący może wystąpić tak-że i po upływie ustawowego okresu rękojmi.

W wypadkach, gdy wada w rzeczy sprzedanej ujawni się dopiero po upływie okresu rękojmi, lecz jest wadą powstałą z przyczyn tkwiących w rzeczy sprzedanej przed jej wydaniem kupującemu (np. z przyczyn produkcyjnych), kupującemu nie przysługują wobec sprzedawcy uprawienia i roszczenia z tytułu rękojmi. W ramach umowy sprzedaży sprzedawca obowiązany jest dostarczyć kupującemu towar do-brej jakości. Stąd też nawet po upływie okresu rękojmi, kupujący może dochodzić od sprzedawcy roszczenia o naprawienie szkody majątkowej, jaką poniósł wskutek wady towaru. Dochodzenie tego roszczenie następuje jednak na ogólnych zasadach odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu nienależytego wykonania zobowią-zania umownego.


289. Czy konsumentowi przysługuje gwarancja na towar konsumpcyjny?

Udzielenie gwarancji na towar konsumpcyjny następuje bez odrębnej opłaty przez oświadczenie gwaranta, zamieszczone w dokumencie gwarancyjnym, w któ-rym gwarant określa swoje obowiązki i uprawnienia kupującego, w przypadku gdy właściwość sprzedanego towaru nie odpowiada właściwości wskazanej w oświad-czeniu. Oświadczenie gwarancyjne winno być sformułowane w języku polskim w sposób jasny, zrozumiały i niewprowadzający w błąd.

W dokumencie gwarancyjnym muszą być także zamieszczone podstawowe dane potrzebne do dochodzenia roszczeń z gwarancji (nazwa i adres gwaranta lub jego przedstawiciela, czas trwania i terytorialny zasięg ochrony gwarancyjnej). Ponadto musi się w nim znaleźć stwierdzenie, że gwarancja na sprzedany towar nie wyłącza, nie ogranicza, ani nie zawiesza uprawnień kupującego wynikających z niezgodno-ści towaru z umową.


307


290. Na czym polega odpowiedzialność z tytułu gwarancji jakości za wady towarów niekonsumpcyjnych?

Otrzymanie karty gwarancyjnej na konkretny towar przez jego nabywcę jest wa-runkiem koniecznym powstania umownego stosunku zobowiązaniowego gwarancji pomiędzy nabywcą i gwarantem (tzn. producentem, importerem lub sprzedawcą, który udzielił na towar gwarancji).

W świetle prawa tylko taki kupujący, który otrzymał przy zakupie towaru kartę gwarancyjną na ten towar, przez jej otrzymanie staje się uprawnionym z gwaran-cji, na rzecz którego gwarant ma spełnić określone świadczenia w razie ujawnienia się w okresie gwarancji takich wad w towarze, za które według podanych w karcie gwarancyjnej warunków ponosi odpowiedzialność.

Przy tym należy zaznaczyć, że gwarant:– ponosi odpowiedzialność z tytułu gwarancji wobec kupującego tylko za te ujaw-

nione w okresie gwarancji wady rzeczy sprzedanej, które są wadą powstałą z przyczyn tkwiących w rzeczy sprzedanej przed jej wydaniem kupującemu;

– w razie ujawnienia się w rzeczy sprzedanej wad powstałych z przyczyn tkwią-cych w rzeczy sprzedanej zobowiązany jest tylko do usunięcia tych wad na swój koszt poprzez naprawę lub wymianę rzeczy wadliwej na wolną od wad.

W związku z wadami rzeczy kupujący od gwaranta może zatem domagać się (i dochodzić) jedynie roszczeń o wykonanie bezpłatnej naprawy lub wymiany rze-czy na wolną od wad, natomiast nie przysługuje mu wobec gwaranta roszczenie o zwrot ceny takiej rzeczy (zwrotu ceny kupujący może domagać się tylko od sprze-dawcy towaru).

Udzielanie gwarancji na jakiekolwiek towary nie jest już obowiązkowe. Udzie-lenie gwarancji pozostawione jest do uznania sprzedawców, wytwórców, impor-terów danego towaru. Udzielający gwarancji przedsiębiorcy w znacznym stopniu mogą też swobodnie ustalać warunki udzielanych przez siebie gwarancji. Gwaran-cją mogą zatem być objęte tylko określone w karcie gwarancyjnej części wyrobu lub rodzaje wad, za które gwarant ponosić ma wobec nabywcy towaru odpowiedzial-ność, różna też może być długość okresów gwarancji oraz zakres obowiązków gwa-ranta na rzecz nabywcy towaru.



308

Codziennik prawny

291. Na czym polega umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorcy?

Umowa zawierana poza lokalem przedsiębiorstwa ma miejsce wtedy, gdy przed-siębiorca zawiera umowy (na podstawie których dostarcza konsumentowi towa-ry lub świadczy usługi) w trakcie zorganizowanego przez przedsiębiorcę wyjazdu poza lokal przedsiębiorstwa (miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej), lub jeśli przedsiębiorca odwie-dza konsumenta np. w domu lub w miejscu pracy. Należy zaznaczyć, że w każdym z wymienionych przypadków odwiedziny te nie mogą odbywać się na życzenie kon-sumenta. Do zawarcia umowy poza lokalem dochodzi, gdy przedsiębiorca niespo-dziewanie przedstawi swoją ofertę w miejscu, gdzie nie prowadzi stale swojej dzia-łalności.

Konsument, który zawarł umowę poza lokalem przedsiębiorstwa, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie w ter-minie dziesięciu dni od zawarcia umowy. Do zachowania tego terminu wystarczy wysłanie oświadczenia przed jego upływem.

W razie odstąpienia od umowy umowa jest uważana za niezawartą, a konsument jest zwolniony z wszelkich zobowiązań. Przedmiot świadczenia, np. nabytą rzecz nale-ży zwrócić sprzedawcy niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie czternastu dni.

Jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą się od nich odsetki usta-wowe od daty dokonania przedpłaty.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpo-wiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.).

292. Na czym polega umowa zawierana na odległość oraz drogą elektroniczną?

Umowa zawierana na odległość jest to umowa między konsumentem a przed-siębiorcą, zawarta za pomocą środka porozumiewania się na odległość – np. telefo-nu. Najpóźniej z chwilą odebrania towaru przez konsumenta, umowa musi zostać potwierdzona na piśmie. Przedsiębiorca musi jednak zaznaczyć w ofercie, iż umo-wa może zostać zawarta na odległość i nastąpić za uprzednią zgodą konsumenta i na koszt przedsiębiorcy. Konsument ma prawo odstąpić od zawartej w ten sposób umowy bez podania przyczyny w ciągu 10 dni od otrzymania towaru.

309


Przez umowę zawartą drogą elektroniczną należy rozumieć takie umowy, gdy konsument składa zamówienie przez Internet, a towar otrzymuje bądź pocztą, bądź też bezpośrednio drogą elektroniczną. Również i w tym przypadku konsument może odstąpić od takiej umowy w terminie 10 dni od otrzymania zamówionego produktu.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o od-powiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.).Ustawa z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. Nr 144, poz. 1204 ze zm.).

293. Co to jest kredyt konsumencki?

Kredyt konsumencki to zawierane między bankami i kredytobiorcami umowy kredytu i pożyczki, w tym również tzw. kredyty bezgotówkowe, przeznaczone na sfinansowanie dokonywanych przez kredytobiorców zakupów towarów i usług. Po-legają na tym, że bank – kredytodawca zobowiązuje się wobec kredytobiorcy do po-życzenia mu pieniędzy w określony w umowie sposób, tzn. do wypłacenia do rąk kredytobiorcy w gotówce określonej kwoty (kapitału) albo do pozostawienia do dyspozycji kredytobiorcy określonego kapitału, z którego kredytobiorca będzie mógł korzystać (np. przy kartach kredytowych). Umowa taka może polegać na tym, że bank dokonuje zapłaty należności za kredytobiorcę temu przedsiębiorcy, od któ-rego kredytobiorca kupuje określony towar czy usługi (w tym ostatnim wypadku bank przelewa na rachunek odbiorcy jednorazowo w całości kwotę, która zwykle stanowi różnicę między wpłaconą przez kredytobiorcę zaliczką, a całą sumą, należ-ną tytułem ceny towaru lub usługi).

Kredytobiorca w takiej umowie zobowiązuje się wobec banku – kredytodawcy do:– zwrócenia pożyczonej mu przez bank sumy oraz zapłacenia bankowi wynagro-

dzenia za jego usługi w formie prowizji oraz podstawowego oprocentowania;– dokonania spłaty należności w umówiony sposób, np. w ustalonej liczbie rat

miesięcznych, które będą płatne (wpłacane) w ustalonych kwotach i terminach;– zapłaty dodatkowych należności w wypadku niedokonywania spłaty zadłużenia

w ustalonych terminach i wysokości.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081).


310

Codziennik prawny

294. Gdzie można się udać po pomoc w ochronie swoich praw konsumenta?

Prezes UOKIK jest centralnym organem administracji rządowej i zajmuje się ochroną zbiorowych interesów konsumentów. Jest on zatem organem właściwym do prowadzenia postępowań tylko w sprawach stosowania przez konkretnych przedsiębiorców praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Nato-miast do jego ustawowych zadań nie należy rozstrzyganie sporów między indywi-dualnymi konsumentami i przedsiębiorcami ani świadczenie usług adwokackich. Nie jest zbiorowym interesem konsumentów suma indywidualnych interesów kon-sumentów.

Przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzą-ce w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy, w szczególności:– stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru

postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 47945 k.p.c.);

– naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji;

– nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji.

Strona internetowa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów – www.uokik.gov.pl

Prezesowi UOKIK podlega Inspekcja Handlowa. Zadania Inspekcji Handlowej obejmują:– kontrolę legalności i rzetelności działania przedsiębiorców prowadzących dzia-

łalność gospodarczą w zakresie produkcji, handlu i usług;– kontrolę produktów wprowadzonych do obrotu co do zgodności z zasadniczymi

wymaganiami określonymi w przepisach odrębnych, z wyłączeniem produktów podlegających nadzorowi innych właściwych organów;

– kontrolę produktów co do spełniania przez nie ogólnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa;

– kontrolę produktów znajdujących się w obrocie handlowym lub przeznaczonych do wprowadzenia do takiego obrotu, w tym w zakresie oznakowania i zafałszo-wań, oraz kontrolę usług;

– kontrolę przestrzegania przez sprzedawców detalicznych i sprzedawców hurto-wych przepisów o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym;

– podejmowanie mediacji w celu ochrony interesów i praw konsumentów;– organizowanie i prowadzenie stałych polubownych sądów konsumenckich;– prowadzenie poradnictwa konsumenckiego.

311


Główne ustawowe zadanie Powiatowych lub Miejskich Rzeczników Konsumen-tów polega na zapewnieniu konsumentom bezpłatnego poradnictwa i informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów (ale już nie automatyczne-go zastępstwa adwokackiego osób zainteresowanych w sprawach sądowych). W in-dywidualnych sprawach cywilnych, które mają charakter spraw konsumenckich, Rzecznicy mogą udzielić osobom zainteresowanym wskazówek i porad, pomóc przy pisaniu pozwu lub innych pism. Mogą ewentualnie przeprowadzić mediację, nato-miast nie zastępują sądów w rozstrzyganiu spornych spraw.

Prawa konsumentów starają się również chronić organizacje społeczne, takie jak Federacja Konsumentów oraz Stowarzyszenie Konsumentów Polskich, które zajmu-ją się:– udzielaniem pomocy prawnej konsumentom, przede wszystkim w formie porad-

nictwa prawnego w sprawach indywidualnych oraz przeprowadzania mediacji;– edukacją konsumencką (m.in. wydają liczne poradniki i ulotki informacyjne, do-

stępne także na ich stronach internetowych);– działaniami lobbystycznymi na rzecz zbiorowości konsumentów.

Strony internetowe tych organizacji można znaleźć pod adresami elektronicz-nymi:

www.federacja-konsumentow.org.pl oraz www.skp.pl

Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje i chroni interesy ubezpieczonych i uprawnionych z tytułu umów ubezpieczenia, członków otwartych funduszy eme-rytalnych, uczestników pracowniczych programów emerytalnych. Rzecznik może prowadzić mediacje, natomiast ani nie zastępuje sądów w rozstrzyganiu spornych spraw, ani nie świadczy usług zastępstwa adwokackiego. Więcej informacji na stro-nie internetowej: www.rzu.gov.pl

Arbiter bankowy pełni funkcję sądu polubownego. Zajmuje się rozstrzyganiem sporów między konsumentami a bankami w zakresie roszczeń pieniężnych z tytu-łu niewykonania lub nienależytego wykonania przez bank czynności bankowych na rzecz konsumenta, których wartość nie przekracza 8000 zł. Więcej informacji na stronie internetowej www.zbp.pl

Zbiorowe interesy konsumentów w zakresie energetyki chroni m.in. Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, który jest centralnym organem administracji rządo-wej. Do zakresu jego działania należy m.in. udzielanie, zmiana lub cofanie konce-sji, zatwierdzanie i kontrolowanie taryf paliw gazowych, energii elektrycznej i cie-pła, kontrolowanie parametrów jakościowych dostaw i obsługi w zakresie obrotu paliwami gazowymi i energią elektryczną. Więcej informacji na stronie interneto-wej www.ure.gov.pl.


312

Codziennik prawny

W sprawach niekonsumenckich osoby, które są w trudnej sytuacji materialnej, bezpłatne informacje i porady prawne mogą uzyskiwać np. w działających podczas roku akademickiego studenckich klinikach prawa przy wydziałach prawa poszcze-gólnych uniwersytetów (adresy poradni prawnych zamieszczone są w dalszej części poradnika).

Ponadto na stronach internetowych znajdują się ogólnie dostępne informacje i wyjaśnienia, dotyczące różnorodnych kwestii prawnych, a także poradniki prze-znaczone dla konsumentów i przedsiębiorców.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25 ze zm.).Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz.U. Nr 124, poz. 1153 ze zm.).Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.).

295. Co to jest weksel i jakie skutki wiążą się z jego podpisaniem?

Weksel jest papierem wartościowym. Osoba posiadająca prawa do weksla może domagać się od dłużnika zapłaty sumy określonej w wekslu, a w razie jej nieuzyska-nia w sposób stosunkowo prosty i szybki, dochodzić jej na drodze sądowej a potem egzekucyjnej.

Podstawowy podział weksli to weksle własne (takie w których osoba, która pod-pisuje weksel, zobowiązuje się do zapłaty) i trasowane (czyli te, w których z weksla wynika, iż obowiązany jest do zapłaty trasat, czyli inna osoba, niż ta, która weksel podpisuje).

Weksel ma formę pisemną i powinien zawierać następujące elementy:– nazwę „weksel” w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wysta-

wiono;– przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej;– oznaczenie terminu płatności;– oznaczenie miejsca płatności;– nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być doko-

nana;– oznaczenie daty i miejsca wystawienia wekslu;– podpis wystawcy wekslu.

313


W przypadku tzw. weksla trasowanego należy w nim również zawrzeć nazwisko osoby, która ma zapłacić (trasata). Aby trasat był zobowiązany do zapłaty weksla musi się na wekslu podpisać.

Jakkolwiek wystawienie weksla z reguły znajduje podstawę prawną w stosun-kach prawnych zachodzących między stronami, zobowiązanie wekslowe ma cha-rakter abstrakcyjny. Na wekslu nie wskazuje się przyczyny jego wystawienia. Co do zasady nie ma ona wpływu na ważność i realizację wierzytelności wekslowej.

Z punktu widzenia wierzyciela posiadanie weksla jest niezbędną przesłanką ist-nienia jego uprawnień wekslowych, a zarazem przesłanką legitymacji formalnej. Oznacza to, że sąd, któremu wierzyciel przedłoży weksel, dla uzyskania nakazu za-płaty nie będzie brał pod uwagę tego, dlaczego weksel był wystawiony ani czy rosz-czenie jest „słuszne”, ale po prostu sprawdzi poprawność formalną weksla i wyda nakaz zapłaty.

Prawa z weksli są przenoszone przez tzw. indos, czyli pisemne oświadczenie na wekslu. Jednak weksel konsumenta wręczony kredytodawcy w celu spełnienia lub zabezpieczenia świadczenia wynikającego z umowy o kredyt konsumencki powi-nien zawierać klauzulę „nie na zlecenie” lub inną równoznaczną. Oznacza to, że ta-kiego weksla zbyć przez indos nie można.

Weksel stanowi stosunkowo wygodną i tanią formę zabezpieczenia pożyczek lub kredytów. Weksle wykorzystywane są m.in. do zabezpieczenia wierzytelności oraz ewentualnych roszczeń o naprawienie szkody lub roszczeń o zwrot udzielone-go kredytu. Najczęściej osoba, której udzielane jest zabezpieczenie, otrzymuje we-ksel in blanco, z upoważnieniem do jego wypełnienia przez wpisanie w nim kwoty, na którą opiewa zabezpieczona wierzytelność, jako sumy wekslowej, i dnia wyma-galności zabezpieczonej wierzytelności, jako terminu płatności weksla, oraz innych postanowień. Upoważnienie do wypełnienia weksla stanowi element porozumienia osoby wręczającej weksel in blanco i jego odbiorcy. Jeżeli oświadczenie osoby wrę-czającej weksel in blanco ma formę pisemną, wspomniane porozumienie nazywane jest zwyczajowo deklaracją wekslową. Porozumienie takie zawiera upoważnienie dla posiadacza weksla niezupełnego do uzupełnienia weksla.

W następstwie wypełnienia weksla in blanco zgodnie z porozumieniem co do jego uzupełnienia powstaje zobowiązanie wekslowe osoby podpisanej na wekslu (wręczającej ten weksel bądź poręczycieli wekslowych) o treści określonej w tek-ście powstałym na skutek wypełnienia. Trzeba pamiętać, że podpis na tzw. fron-cie weksla jakiejkolwiek osoby poza wystawcą weksla uważany jest za poręczenie. Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył. Zobowiąza-nie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie, za które poręcza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej. Poręczyciele we-


314

Codziennik prawny

kslowi nie mogą skutecznie odwołać poręczenia również wtedy, gdy dotyczy ono weksla niezupełnego, niezawierającego oznaczenia – w chwili jego wystawienia – sumy wekslowej i daty płatności.

Roszczenia z weksla przeciwko dłużnikowi głównemu (w przypadku weksla własnego jest to wystawca i jego poręczyciel) przedawniają się z upływem 3 lat od daty płatności. Roszczenie z weksla własnego przeciwko wystawcy oraz poręczycie-lom przedawnia się z upływem lat 3, także wtedy, gdy weksel jako niezupełny został wręczony dla zabezpieczenia określonego roszczenia. Bieg terminu przedawnie-nia ulega przerwaniu na zasadach ogólnych tj. wynikających z Kodeksu cywilnego. Bieg terminu przedawnienia przerywa się m.in. przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania rosz-czeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia bądź zaspokojenia lub zabezpieczenia roszcze-nia. W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed są-dem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju bądź przed sądem polubownym albo przez wszczęcie me-diacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie za-kończone.

Nakaz zapłaty jest to orzeczenie wydawane w postępowaniu nakazowym. Wy-dawane jest m.in. na podstawie weksla przedstawionego przez powoda i nie wyma-ga przeprowadzenia rozprawy. Środkiem odwoławczym od tego orzeczenia są za-rzuty – można w nich wskazać okoliczności, z których wynika, że weksel in blanco został wypełniony niezgodnie z porozumieniem wekslowym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.).

296. Jakie są skutki upływu terminu przedawnienia roszczenia?

Upływ terminu przedawnienia roszczenia wierzyciela o zapłatę należności cy-wilnoprawnej, nie powoduje dla dłużnika wygaśnięcia jego zobowiązania (obo-wiązku zapłaty), natomiast ma ten skutek, że przekształca się ono w tzw. zobowią-zanie naturalne. Oznacza to, że jeśli po upływie terminu przedawnienia dłużnik ureguluje wierzycielowi taki dług, to nie może się domagać zwrotu wpłaty jako tzw. świadczenia nienależnego. Natomiast jeśli dłużnik odmawia zapłaty, powołując się na upływ okresu przedawnienia, wierzyciel nie ma możliwości dochodzenia zapłaty (a co za tym idzie egzekwowania należności). W razie zasadnego zgłoszenia przez

315


pozwanego dłużnika w postępowaniu sądowym zarzutu przedawnienia dochodzo-nego przez wierzyciela roszczenia o zapłatę, które się przedawniło, sąd oddala po-wództwo wierzyciela z powodu przedawnienia. Wierzyciel, co do takiej należności, nie uzyska orzeczenia sądowego, które w stosunku do jego dłużnika stanowiłoby tytuł egzekucyjny, jaki po nadaniu przez sąd klauzuli wykonalności staje się tytu-łem wykonawczym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

297. Co to jest upadłość konsumencka?

Upadłość konsumencka to nowa instytucja w polskim prawie. Stosowne prze-pisy weszły w życie w dniu 31 marca 2009 r. i przewidują możliwość prowadzenia postępowania upadłościowego w stosunku do osób fizycznych niebędących przed-siębiorcami.

Od momentu wejścia w życie ustawy, dłużnik – konsument może zgłosić do sądu wniosek o ogłoszenie upadłości. W uzasadnieniu wniosku musi wykazać, iż niewy-płacalność powstała wskutek wyjątkowych i niezależnych od niego okoliczności albo że do rozwiązania jego stosunku pracy nie doszło z przyczyn leżących po jego stronie lub za jego zgodą. Należy również pamiętać, iż sąd oddali wniosek o ogło-szenie upadłości, jeżeli:– prowadzono postępowanie upadłościowe lub inne postępowanie, w którym

umorzono całość lub część zobowiązań albo w którym zawarto układ;– prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym nie zaspokojono wszystkich

wierzycieli, a dłużnik, po zakończeniu lub umorzeniu postępowania zobowiązań swych nie wykonał;

– prowadzono postępowanie upadłościowe według tych przepisów, jeżeli postępo-wanie to zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek wszystkich wierzy-cieli;

– czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z po-krzywdzeniem wierzycieli.

Tak naprawdę upadłość konsumencką można ogłosić najwyżej jeden raz na 10 lat. Jeżeli dłużnik złoży wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, wów-czas będzie miał obowiązek wskazać syndykowi cały swój majątek, który w uprosz-czeniu mówiąc, posłuży do spłacenia jego długów. Ważne jest, iż dłużnik we wniosku sam może zaproponować plan spłat swoich długów.


316

Codziennik prawny

Pamiętać należy, iż okres spłat nie powinien przekroczyć pięciu lat, może jednak zostać przedłużony o 2 lata. Opłata za wszczęcie postępowania wyniesie 200 zł.

Po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzy-cieli, sąd wyda postanowienie o umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań upadłe-go objętych planem spłaty oraz o zakończeniu postępowania upadłościowego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz 535 ze zm.).

317

XII. Mieszkanie

Wśród wolności ekonomicznych szczególnie eksponowana jest własność. Kon-stytucja wielokrotnie podkreśla ochronę własności, a własność prywatną czyni jed-ną z podstaw społecznej gospodarki rynkowej. Ponadto zastrzega, że pozbawienie własności jest możliwe wyłącznie na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem, a wszelkie ograniczenia własności nie mogą naruszać jej istoty. Tak szeroka ochro-na prawna przysługuje nie tylko obywatelom, ale każdemu właścicielowi, niezależ-nie od jego statusu prawnego.

Własność nieodłącznie kojarzy się z mieszkaniem, choć oczywiście prawo do lo-kalu jest tylko jednym ze składników masy majątkowej. Mieszkanie stanowi wszak-że najcenniejszą posiadaną rzecz, schronienie, ostoję życia rodzinnego. Z lokalu mieszkalnego można dziś korzystać na podstawie różnych tytułów prawnych, nie tylko gdy jest ono własnością. Niezależnie od formy prawnej, prawo określa różne formy ochrony praw lokatorów, starając się je zrównoważyć z uzasadnionymi inte-resami ekonomicznymi właścicieli lokali.

XII. Mieszkanie

318

Codziennik prawny

1. Mieszkania i lokatorzy

298. Jakie obowiązki ciążą na władzach publicznych w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli?

Obowiązujące uregulowania prawne nakładają na gminy obowiązek zaspoka-jania potrzeb mieszkaniowych. Obowiązek ten dotyczy jedynie mieszkańców gmi-ny o niskich dochodach i sprowadza się w istocie do zapewnienia dwóch rodzajów mieszkań: lokali, których umowa najmu zawierana jest na czas nieoznaczony, oraz lokali socjalnych, przeznaczonych dla osób najuboższych, których umowa najmu zawierana jest na czas oznaczony.

Zadanie to gminy realizują, wykorzystując własny zasób mieszkaniowy. Gmi-ny mogą także wynajmować lokale od innych właścicieli i podnajmować je osobom o niskich dochodach.

Zasady wynajmowania lokali należących do gminy ustala w uchwale rada gmi-ny. Powinny one określać: wysokość dochodu gospodarstwa domowego uzasad-niającą oddanie w najem lokalu na czas nieoznaczony i lokalu socjalnego, warunki zamieszkiwania kwalifikujące wnioskodawcę do ich poprawy oraz kryteria wybo-

319

Codziennik prawnyXII. Mieszkanie

ru osób, którym przysługuje pierwszeństwo zawarcia umowy najmu lokalu na czas nieoznaczony i lokalu socjalnego.

Osoby niespełniające warunków do ubiegania się o lokal należący do gminy mu-szą podjąć działania zmierzające do zaspokojenia swoich potrzeb mieszkaniowych we własnym zakresie. Potrzeby te mogą być zaspokojone poprzez: najem na tzw. wolnym rynku, zakup mieszkania czy uzyskanie spółdzielczego prawa do lokalu. Każdą z tych form dysponowania lokalem regulują odrębne przepisy prawa, nakła-dające na użytkowników lokali inne prawa i obowiązki.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

299. Co to jest odrębna własność lokalu?

Odrębna własność lokalu jest to prawo własności, którego przedmiotem jest lo-kal mieszkalny lub użytkowy, położony w budynku wielolokalowym. Właścicielo-wi przysługuje prawo własności do lokalu oraz nierozerwalnie z tym prawem zwią-zany udział w nieruchomości wspólnej. Nieruchomością wspólną jest grunt oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali (np. strych, klatki schodowe, ale także instalacje gazowe czy kanalizacyjne). Dopó-ki trwa odrębna własność lokalu nie można żądać zniesienia współwłasności nieru-chomości wspólnej. Jest to zatem współwłasność przymusowa.

Właściciel lokalu położonego w budynku wielolokalowym jest więc jednocześnie właścicielem lokalu oraz współwłaścicielem gruntu, na którym stoi budynek oraz tych części nieruchomości, które służą do wspólnego użytku wszystkich właścicieli lokali. Właściciel odrębnego lokalu ma zatem pełne prawo rozporządzać swoim lo-kalem i ponosi również wszystkie koszty związane z jego eksploatacją i użytkowa-niem. Ma on jednocześnie prawo korzystania, wraz z innymi właścicielami lokali w budynku, z nieruchomości wspólnej. Musi również, wraz z innymi właścicielami lokali, ponosić koszty utrzymania i eksploatacji nieruchomości wspólnej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.).

XII. Mieszkanie

320

Codziennik prawny

300. W jaki sposób powstaje odrębna własność lokalu?

Podstawową formą powstania odrębnej własności lokalu jest umowa. Umowa ustanowienia odrębnej własności lokalu powinna określać w szczególności: rodzaj, położenie i powierzchnię lokalu oraz pomieszczeń do niego przynależnych, a tak-że wielkość udziałów przypadających właścicielom poszczególnych lokali w nieru-chomości wspólnej. Współwłaściciele mogą ponadto w umowie określić sposób za-rządu nieruchomością wspólną. Umowa o ustanowienie odrębnej własności lokalu powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy pocią-ga za sobą nieważność umowy. Do powstania odrębnej własności lokalu niezbędny jest dodatkowo wpis do księgi wieczystej.

Odrębna własność lokalu może powstać także w wykonaniu umowy zobowią-zującej właściciela gruntu do wybudowania na tym gruncie domu oraz do ustano-wienia – po zakończeniu budowy – odrębnej własności lokalu i przeniesienia tego prawa na drugą stronę umowy lub inną wskazaną w umowie osobę. Warunkiem ważności takiej umowy jest, aby strona podejmująca się budowy była właścicielem gruntu (lub użytkownikiem wieczystym), na którym dom ma być wniesiony, oraz by uzyskała pozwolenie na budowę, a roszczenie o ustanowienie odrębnej własno-ści lokalu i o przeniesienie tego prawa zostało ujawnione w księdze wieczystej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). Ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.).

301. Co to jest samodzielny lokal mieszkalny?

Za samodzielny lokal mieszkalny uważa się wydzieloną ścianami w obrębie bu-dynku izbę lub zespół izb przeznaczonych na stały pobyt ludzi (generalnie cho-dzi tu o pokoje), które wraz z pomieszczeniami pomocniczymi (kuchnia, łazienka, przedpokój) służą zaspokajaniu ich potrzeb mieszkaniowych. Do lokalu mogą przy-należeć, jako jego części składowe, tzw. pomieszczenia przynależne (np. piwnica, strych, komórka) choćby nawet do niego bezpośrednio nie przylegały lub były poło-żone w granicach nieruchomości gruntowej poza budynkiem, w którym wyodręb-niono dany lokal.


321


302. Co to jest wspólnota mieszkaniowa?

Wykupując mieszkanie od gminy lub nabywając je od dewelopera, stajemy się jego właścicielami i jednocześnie członkami wspólnoty mieszkaniowej.

Wspólnota mieszkaniowa powstaje zawsze w budynkach, w których jest wie-le lokali, a pierwotny właściciel, czyli np. deweloper lub gmina, sprzeda pierwszy z nich. Wspólnota mieszkaniowa powstaje z mocy samego prawa w momencie wy-odrębnienia w budynku własności pierwszego lokalu. Tylko w budynkach spół-dzielczych wspólnota powstaje dopiero po przejściu na własność ostatniego miesz-kania lub lokalu użytkowego.

Wspólnota mieszkaniowa powstaje z mocy samego prawa w każdym budynku, w którym lokale mieszkalne stanowią własność więcej niż jednego podmiotu. Wła-ściciel mieszkania jest automatycznie członkiem wspólnoty mieszkaniowej, nieza-leżnie od tego, czy jest to zgodne z jego wolą, czy też nie. Wspólnota mieszkanio-wa decyduje o wszystkich najważniejszych sprawach, dotyczących nieruchomości wspólnej (nieruchomość wspólną stanowi grunt, na którym znajduje się budynek oraz części budynku i urządzenia, które nie służą wyłącznie do użytku poszczegól-nych właścicieli lokali). Wspólnota decyduje m.in. o tym, jaki podmiot zarządza (administruje) nieruchomością, jaka jest wysokość zaliczek, płaconych przez wła-ścicieli co miesiąc na pokrycie kosztów zarządu, jakie remonty będą przeprowadza-ne itp. Przynajmniej raz w roku, do końca pierwszego kwartału, powinno odbyć się zebranie wspólnoty mieszkaniowej, na którym wszystkie najistotniejsze decyzje po-dejmowane są w formie uchwał. Każdy właściciel może zaskarżyć uchwałę wspól-noty mieszkaniowej do sądu w terminie 6 tygodni od daty jej podjęcia.

Wspólnota może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozwa-na. Wspólnota mieszkaniowa nie jest wyposażona w osobowość prawną. Posiada natomiast zdolność sądową, a więc zdolność do występowania w procesie cywilnym w charakterze strony. Pozwala to na samodzielne występowanie w postępowaniu sądowym wspólnoty mieszkaniowej, bez potrzeby angażowania w to postępowanie ogółu tworzących ją właścicieli. Również w trakcie sporu pomiędzy właścicielem lokalu, a wspólnotą mieszkaniową, właściciel nie musi pozywać pozostałych wła-ścicieli lokali, lecz wystarczy, że pozwie wspólnotę mieszkaniową.

Poszczególni właściciele odpowiadają za zobowiązania wspólnoty tylko do wy-sokości swojego udziału w nieruchomości wspólnej.


XII. Mieszkanie

322

Codziennik prawny

303. W jaki sposób prawo defi niuje nieruchomość wspólną?

Nieruchomość wspólna obejmuje wszystko, co pozostaje w budynku po wyod-rębnieniu własności poszczególnych lokali. Składają się na nią przede wszystkim: grunt (jeżeli jest własnością wspólnoty, a nie jest przedmiotem użytkowania wie-czystego), fundamenty, mury konstrukcyjne, klatki schodowe, korytarze, strychy, pralnie, suszarnie, windy, instalacje zimnej i ciepłej wody, instalacja grzewcza, ga-zowa, elektryczna. Nieruchomość wspólną wyróżnia to, że służy wszystkim właści-cielom lokali. Każdemu bowiem, po wyodrębnieniu własności mieszkania czy lo-kalu użytkowego, przysługuje udział w nieruchomości wspólnej. Udział ten jest związany z własnością lokalu. Jest to współwłasność przymusowa, dlatego nie można żądać jej zniesienia ani jej modyfikować. Właściciel lokalu nie może żądać wydzielenia mu na wyłączność określonej części dachu, rynny, fundamentów, czę-ści przewodu czy instalacji. Zasada ta obowiązuje bezwzględnie. Udział właścicie-la lokalu w nieruchomości wspólnej nie może być przedmiotem odrębnego obrotu. Przeniesienie tego udziału na inna osobę może nastąpić jedynie w przypadku zby-cia lokalu.

Udział właściciela lokalu wyodrębnionego w nieruchomości wspólnej odpo-wiada stosunkowi powierzchni użytkowej lokalu wraz z powierzchnią pomiesz-czeń przynależnych, do łącznej powierzchni użytkowej wszystkich lokali wraz z po-mieszczeniami do nich przynależnymi, znajdującymi się w budynku.


304. Jakie prawa i obowiązki przysługują właścicielowi lokalu?

Właściciel lokalu może z wyłączeniem innych osób korzystać z lokalu zgodnie z jego przeznaczeniem, w szczególności posiadać go, pobierać pożytki i inne do-chody, jakie lokal przynosi. Ponadto może swoją własnością rozporządzać, tzn. może lokal zbyć (sprzedać, darować, zamienić), może zrzec się jego własności, roz-porządzić nim w testamencie, a także obciążyć ograniczonym prawem rzeczowym (np. użytkowaniem czy też hipoteką).

Właścicielowi lokalu przysługuje także prawo do:– współkorzystania z nieruchomości wspólnej zgodnie z jej przeznaczeniem

(oznacza to, że jego prawo do współkorzystania nie może polegać na wyłącznym

323


korzystaniu z nieruchomości wspólnej np. poprzez zaanektowanie określonej części nieruchomości dla swoich wyłącznych potrzeb);

– decydowania o losach swojej współwłasności razem z innymi członkami wspól-noty w formie uchwał;

– współdziałania w zarządzenie nieruchomością wspólną;– kontrolowania działalności zarządu wspólnoty mieszkaniowej;– wglądu do dokumentów wspólnoty mieszkaniowej;– zaskarżania do sądu uchwał właścicieli.

Na właścicielu lokalu ciążą również obowiązki:– ponoszenia wydatków związanych z utrzymaniem lokalu;– utrzymywania swojego lokalu w należytym stanie;– przestrzegania porządku domowego;– uczestniczenia w kosztach zarządu związanych z utrzymaniem nieruchomości

wspólnej;– korzystania z nieruchomości wspólnej w sposób nieutrudniający korzystania

z nieruchomości innym współwłaścicielom;– współdziałania z współwłaścicielami nieruchomości wspólnej w ochronie dobra

wspólnego, o ile jest to niezbędne do przeprowadzenia konserwacji, remontu albo usunięcia awarii w nieruchomości wspólnej, a także w celu wyposażenia budynku, jego części lub innych lokali w dodatkowe instalacje.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.).

305. Jakie są zasady zarządu nieruchomością wspólną?

Prawo pozwala na swobodę kształtowania sposobu zarządu nieruchomością wspólną przez właścicieli lokali. Mogą oni w umowie o ustanowieniu odrębnej wła-sności lokali albo w umowie zawartej później w formie aktu notarialnego określić sposób zarządu nieruchomością wspólną, a w szczególności mogą powierzyć ten zarząd osobie fizycznej albo prawnej. Przy sukcesywnym wyodrębnianiu lokali spo-sób zarządu nieruchomością ustalony w pierwszej umowie przeniesienia własności wiąże kolejnych właścicieli (nabywców) niezależnie od tego, czy sposób zarządu został ujawniony w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wspólnej. Zmiana ustalonego w tym trybie sposobu zarządu nieruchomością wspólną może nastąpić na podstawie uchwały właścicieli lokali zaprotokołowanej przez notar-iusza.

XII. Mieszkanie

324

Codziennik prawny

Jeśli sposób zarządu nie został określony w umowie, wówczas zastosowanie mają przepisy wynikające z ustawy o własności lokali. Ustawa ta uzależnia sposób zarządu od ilości lokali w budynkach i dokonuje podziału na małe i duże wspól-noty. Jeśli liczba lokali wyodrębnionych wraz z lokalami niewyodrębnionymi nie jest większa niż 7, wspólnota określana jest jako mała. Do zarządu nieruchomością wspólną w takiej wspólnocie mają odpowiednie zastosowanie przepisy kodeksu cy-wilnego i kodeksu postępowania cywilnego o współwłasności. W budynkach, gdzie liczba lokali przekracza 7, mówi się o wspólnocie dużej. Do zarządu taką nierucho-mością mają zastosowanie przepisy ustawy o własności lokali.

W nowych budynkach, w których mieszkania sprzedają deweloperzy, często sposób zarządzania ustala się w pierwszych aktach notarialnych przenoszących własność lokali. Zatem dopóki właściciele lokali nie zechcą tego zmienić, działa-ją zasady zapisane w takich umowach. Natomiast w starych domach, gdzie lokato-rzy sukcesywnie wykupują mieszkania i inne lokale, przeważnie stosowane są zasa-dy zapisane w ustawie o własności lokali. I choć każdy właściciel lokalu ma prawo i obowiązek współdziałania w decydowaniu o nieruchomości wspólnej, to w du-żych wspólnotach rządzących się zasadami określonymi w ustawie o własności lo-kali powoływany jest zarząd. Są to osoby spośród właścicieli albo spoza ich grona. Niewykluczone jest też wynajęcie dodatkowo profesjonalnego zarządcy do admini-strowania wspólnotą.


306. Na czym polega uczestniczenie w kosztach zarządu nieruchomością wspólną?

Obowiązkiem właściciela lokalu jest pokrywanie dwojakiego rodzaju wydatków. Pierwsze z nich to wydatki związane z utrzymaniem własnego lokalu. Chodzi tu głównie o koszty zużytej przez właściciela energii cieplnej, wody, wywóz nieczysto-ści. Oprócz tych wydatków właściciel ma także obowiązek uczestniczenia w kosz-tach zarządu nieruchomością wspólną. Składniki owych kosztów nie zostały wy-mienione w sposób wyczerpujący w ustawie. Jedynie przykładowo wskazuje się, że na koszty te składają się wydatki na remonty i bieżącą konserwację, opłaty za dosta-wę energii elektrycznej i cieplnej, gazu i wody w części dotyczącej nieruchomości wspólnej, opłaty za antenę zbiorczą i windę, ubezpieczenia, podatki i inne opłaty publicznoprawne, o ile nie są pokrywane bezpośrednio przez właścicieli poszcze-

325


gólnych lokali, wydatki na utrzymanie porządku i czystości, wynagrodzenie człon-ków zarządu lub zarządcy, itp.


307. W jaki sposób ustala się zaliczki na pokrycie kosztów zarządu nieruchomością?

Na pokrycie kosztów zarządu nieruchomością wspólną właściciele lokali uisz-czają zaliczki w formie bieżących opłat, płatne z góry do dnia 10 każdego miesią-ca. Wysokość tych zaliczek jest ustalana przez samych właścicieli, którzy podejmują w tym zakresie stosowną uchwałę.

Właściciel, który zalega z zapłatą kosztów zarządu, musi liczyć się z tym, że będą one dochodzone w sądowym postępowaniu upominawczym i to bez względu na wysokość zaległości. Oznacza to, że orzeczenie sądowe w postaci nakazu zapła-ty może być wydane na posiedzeniu niejawnym. Wydając nakaz zapłaty, sąd orze-ka, że pozwany w ciągu dwóch tygodni od doręczenia tego nakazu powinien zaspo-koić roszczenie w całości wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie sprzeciw do sądu. Pozwanemu doręcza się nakaz zapłaty wraz z pozwem i pouczeniem o sposo-bie wniesienia sprzeciwu oraz o skutkach niezaskarżenia nakazu.


308. Jakie mogą być konsekwencje długotrwałego zalegania z zapłatą należnych opłat?

Jeśli właściciel lokalu zalega długotrwale z zapłatą należących do niego opłat lub wykracza w sposób rażących lub uporczywy przeciwko obowiązującemu po-rządkowi domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie czyni korzystanie z innych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym, to wspólnota mieszkanio-wa może w trybie procesu żądać sprzedaży lokalu w drodze licytacji. Właścicielowi, którego lokal został sprzedany w tym trybie, nie przysługuje prawo do lokalu za-miennego, ani też prawo do lokalu socjalnego.

XII. Mieszkanie

326

Codziennik prawny


309. Kto jest uprawniony do zaskarżania uchwał właścicieli lokali?

Właściciel lokalu, który został przegłosowany, ma prawną możliwość kontroli poczynań większości właścicieli lokali. Może on zaskarżyć uchwałę do sądu z po-wodu jej niezgodności z przepisami prawa lub z umową właścicieli lokali albo je-śli uchwała ta narusza zasady prawidłowego zarządzania nieruchomością wspólną bądź w inny sposób narusza jego interesy. Powództwo właściciela lokalu o uchyle-nie uchwały powinno być wytoczone przeciwko wspólnocie mieszkaniowej w termi-nie 6 tygodni od dnia podjęcia uchwały na zebraniu ogółu właścicieli albo od dnia powiadomienia wytaczającego powództwo o treści uchwały podjętej w trybie indy-widualnego zbierania głosów. Z zasady wniesienie powództwa nie wstrzymuje wy-konania zaskarżonej uchwały. Jednak sąd może wstrzymać wykonanie uchwały do czasu zakończenia sprawy. Wstrzymanie wykonania uchwały następuje na wniosek skarżącego właściciela i polega na wydaniu przez sąd zarządzenia tymczasowego.


Załącznik:Pozew o uchylenie uchwały wspólnoty mieszkaniowej.

310. Jakie środki prawne chronią przed uciążliwym sąsiadem?

Właściciel nieruchomości powinien przy wykonywaniu swego prawa powstrzy-mywać się od działań, które by zakłócały korzystanie z sąsiednich nieruchomości ponad przeciętną miarę, wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości i stosunków miejscowych. W przypadku wkroczenia przez osobę nieuprawnioną w sferę cudzej własności, właścicielowi służą tzw. roszczenia win-dykacyjne oraz negatoryjne, do których odnosi się art. 222 Kodeksu cywilnego. Roszczenia te mają na celu usunięcie przyczyny naruszenia prawa własności.

327


Za pomocą roszczenia windykacyjnego można żądać wydania rzeczy od osoby faktycznie nią władającej bez podstawy prawnej. Wniesienie takiego powództwa do sądu będzie uzasadnione np. w sytuacji zajęcia pasa gruntu przez sąsiada lub przy-właszczenia rzeczy.

Za pomocą roszczenia negatoryjnego można natomiast żądać zaniechania in-nych naruszeń niż pozbawienie właściciela władztwa nad rzeczą oraz przywrócenia stanu zgodnego z prawem. Wniesienie do sądu powództwa negatoryjnego będzie uzasadnione w przypadku tzw. immisji. Są to działanie właściciela nieruchomości na własnym gruncie, którego skutki odczuwalne są na gruncie sąsiedzkim. Do im-misji zalicza się np. dym, hałasy, opary, skierowanie wody deszczowej lub nieczy-stości na grunt sąsiedni.


2. Prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej

XII. Mieszkanie

328

Codziennik prawny

311. W jaki sposób nabywa się prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej?

Prawo odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej można uzyskać:– w wyniku zawarcia ze spółdzielnią umowy przeniesienia odrębnej własności lo-

kalu przez osobę, której przysługiwało spółdzielcze lokatorskie lub własnościo-we prawo do tego mieszkania;

– w wyniku wykonania umowy o budowę lokalu zawieranej między spółdzielnią mieszkaniową a jej członkiem.

Własność lokalu w spółdzielni mieszkaniowej nie jest związana z członkow-stwem w spółdzielni mieszkaniowej. Prawo odrębnej własności może przysługiwać zarówno osobie, która jest członkiem spółdzielni, jak i osobie, której ze spółdzielnią nie łączy stosunek członkostwa. Jedynie umowa o budowę lokalu musi być zawar-ta wyłącznie z osobą, która jest członkiem spółdzielni. Rezygnacja z członkostwa w spółdzielni mieszkaniowej bądź rozwiązanie stosunku członkostwa przez spół-dzielnię nie pociąga za sobą żadnych negatywnych skutków dla właściciela lokalu w zakresie jego uprawnień do mieszkania.

Umowę o budowę lokalu należy zawrzeć ze spółdzielnią lub z wykonawcą ro-bót budowlanych. Powinna ona zostać zawarta w formie pisemnej (pod rygorem nieważności) i zobowiązywać strony do zawarcia, po wybudowaniu lokalu, umo-wy o ustanowienie odrębnej własności tego lokalu, a także inne postanowienia określone w ustawie. Obowiązkiem członka zawierającego umowę o budowę lo-kalu jest wniesienie wkładu budowlanego według zasad określonych w statucie i w umowie, w wysokości odpowiadającej całości kosztów budowy przypadają-cych na jego lokal.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.).Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).

312. Jakie prawa i obowiązki posiada właściciel lokalu w spółdzielni mieszkaniowej?

Z chwilą wykupienia pierwszego lokalu w danym budynku, stanowiącym dotąd własność spółdzielni mieszkaniowej, spółdzielnia staje się zarządcą nieruchomości wspólnych. W tym wypadku nie stosuje się przepisów ustawy o własności lokali do-

329


tyczących wspólnoty mieszkaniowej i zebrania właścicieli oraz zarządu nierucho-mością wspólną. Oznacza to, że spółdzielnia mieszkaniowa samodzielnie dokonuje czynności zwykłego zarządu i czynności przekraczających zakres zwykłego zarzą-du nieruchomościami wspólnymi. W bieżących sprawach decyzje podejmuje zarząd spółdzielni, zaś w najistotniejszych kwestiach zapadają uchwały walnego zgroma-dzenia członków spółdzielni.

Prawa i obowiązki właścicieli lokali w spółdzielni mieszkaniowej oraz kwestie związane z zarządem nieruchomością wspólną podlegają przepisom ustawy o spół-dzielniach mieszkaniowych, a dopiero w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie – przepisom ustawy o własności lokali. Obowiązki finansowe właściciela lokalu okre-śla ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych, także wówczas, gdy właściciel ten nie jest członkiem spółdzielni mieszkaniowej.

Prawa i obowiązki względem spółdzielni mieszkaniowej są zróżnicowane w za-leżności od tego, czy właściciel lokalu jest członkiem spółdzielni mieszkaniowej, czy też nie łączy go ze spółdzielnią stosunek członkostwa.

Członek spółdzielni będący właścicielem lokalu jest obowiązany, przez uiszcza-nie opłat zgodnie z postanowieniami statutu, uczestniczyć w pokrywaniu kosztów związanych z:– eksploatacją i utrzymaniem jego lokalu (np. koszty wywozu nieczystości stałych,

dostaw wody do mieszkania i odprowadzania ścieków, dostaw ciepła);– eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości wspólnych (np. koszty oświetlenia

klatek schodowych w budynku);– eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości stanowiących mienie spółdzielni

(np. kosztami utrzymania placów zabaw dla dzieci)

Właściciel lokalu niebędący członkiem spółdzielni jest obowiązany uczestniczyć w pokrywaniu kosztów związanych z eksploatacją i utrzymaniem jego lokalu oraz eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości wspólnych. Jest on również obowiąza-ny uczestniczyć w wydatkach związanych z eksploatacją i utrzymaniem nierucho-mości stanowiących mienie spółdzielni, które są przeznaczone do wspólnego korzy-stania przez osoby zamieszkujące w określonych budynkach lub osiedlu (np. koszty utrzymania osiedlowego placu zabaw dla dzieci). Obowiązki te właściciel lokalu niebędący członkiem spółdzielni wykonuje przez uiszczanie opłat na takich samych zasadach, jak członek spółdzielni.

Właściciel lokalu niebędący członkiem spółdzielni mieszkaniowej nie ma tak dalekiego wpływu na jej funkcjonowanie jak członek spółdzielni. Może on jedynie zaskarżyć do sądu uchwałę walnego zgromadzenia spółdzielni. Jednakże jego pra-wo do zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia jest ograniczone tylko do tych spraw, które dotyczą jego prawa odrębnej własności lokalu.

XII. Mieszkanie

330

Codziennik prawny


313. Kiedy następuje utrata prawa odrębnej własności lokalu w spółdzielni mieszkaniowej?

Właściciel lokalu w spółdzielni mieszkaniowej może utracić tytuł prawny do zajmowanego mieszkania w przypadku długotrwałych zaległości z zapłatą opłat eksploatacyjnych bądź rażącego lub uporczywego wykraczania osoby korzystają-cej z lokalu przeciwko obowiązującemu porządkowi domowemu albo niewłaściwe-go zachowania tej osoby, czyniącego korzystanie z innych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym.

W takich przypadkach spółdzielnia mieszkaniowa może w trybie procesu zażą-dać sprzedaży lokalu w drodze licytacji na podstawie przepisów Kodeksu postępo-wania cywilnego o egzekucji z nieruchomości.

Jeżeli sąd w prawomocnym orzeczeniu zezwoli na sprzedaż licytacyjną spół-dzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, osobie, której lokal zo-stał sprzedany, nie przysługuje lokal zamienny.


331


3. Najem

314. Jakie są główne zasady dotyczące umowy najmu?

Kwestie związane z najmem mieszkań oraz zasady i formy ochrony praw loka-torów zamieszkałych zarówno w zasobach mieszkaniowych gmin, jak i w mieszka-niach wynajętych na tzw. wolnym rynku reguluje ustawa o ochronie praw lokatorów. Przepisy tej ustawy nie mają zastosowania jedynie do lokali będących w dyspozycji Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W ograniczonym zakresie stosuje się ustawę do najmu okazjonalnego, nawiązanego, gdy właściciel przejściowo nie korzysta z całości lub z części lokalu. Przepisów ustawy nie stosuje się także, gdy przepisy innych ustaw regulujących ochronę praw lokatorów są korzystniejsze dla lokatora.

Z zakresu obowiązywania ustawy zostały wyłączone pomieszczenia przezna-czone ze swej natury do krótkotrwałego pobytu osób, w szczególności znajdujące się w budynkach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub w innych budynkach służących do celów turystycznych lub wypoczynkowych, a także domy studenckie.

Lokatorem w rozumieniu tej ustawy jest najemca lokalu lub osoba używająca lo-kalu na podstawie innego tytułu prawnego niż prawo własności. Ochroną przewi-dzianą w ustawie objęto zatem oprócz najemców także osoby mające inny własny tytuł do lokalu (poza prawem własności, np. dysponujące spółdzielczym prawem do lokalu) oraz osoby mające uprawnienia pochodne od najemcy, a więc osoby zaj-mujące lokal na podstawie podnajmu czy też bezpłatnego użyczenia.

XII. Mieszkanie

332

Codziennik prawny

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy lokal do uży-wania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu czynsz. Umowa o odpłatne używanie lokalu może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

315. W jaki sposób przepisy prawa odnoszą się do zawarcia umowy najmu?

Zgodnie z ogólną regułą najem lokalu mieszkalnego dochodzi do skutku w ten sposób, iż wynajmujący w drodze umowy zobowiązany jest oddać najemcy lokal do używania, a najemca opłacać należny czynsz. Umowa najmu będzie więc uważana za zawartą, jeżeli strony uzgodnią istotne elementy czynności cywilnoprawnej. Do tych elementów w przypadku najmu lokalu mieszkalnego należy zaliczyć określe-nie lokalu mieszkalnego, będącego przedmiotem najmu, a także określenie czyn-szu, jaki zobowiązany będzie płacić najemca. Ustalenie tych elementów stanowi mi-nimalną treść umowy najmu. Ponadto strony mogą w takiej umowie zawrzeć także dodatkowe elementy. Choć przepisy prawa nie zawierają szczególnych wymogów co do formy, w jakiej powinna być zawarta umowa najmu lokalu mieszkalnego, to powszechnie przyjmuje się, że powinna być ona zawarta na piśmie.


Załącznik:Umowa najmu lokalu mieszkalnego.

316. Jak można uregulować czas trwania umowy najmu?

Umowa o odpłatne używanie lokalu może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. Jeśli natomiast lokal wchodzi w skład mieszkaniowego zasobu gmi-ny, to umowa najmu, z wyjątkiem lokalu socjalnego lub lokalu związanego ze sto-sunkiem pracy, może być zawarta wyłącznie na czas nieoznaczony. Natomiast umo-

333


wa najmu na czas oznaczony może być zawarta tylko w przypadku, gdy tego zażąda lokator. Powyższe uregulowanie nie dotyczy najmu okazjonalnego. Najem okazjo-nalny z samej swej istoty powinien być zawierany na czas oznaczony.


317. Jakie są prawa i obowiązki wynajmującego i najemcy?

Ogólnym obowiązkiem wynajmującego jest wydanie najemcy lokalu w stanie przydatnym do użytku i utrzymywanie go w takim stanie przez czas trwania naj-mu. Wynajmujący zobowiązany jest do zapewnienia sprawnego działania istnieją-cych w budynku instalacji i urządzeń. W celu zapewnienia powyższego w ustawie o ochronie praw lokatorów określono przykładowe obowiązki wynajmującego. Nie jest to jednak katalog zamknięty. Pozwala to przyjąć, że w sytuacji, gdy regulacje nie nakładają wyraźnie obowiązku na najemcę, obowiązek ten ciąży na wynajmującym.

Głównym obowiązkiem najemcy (poza płaceniem czynszu) jest utrzymywanie lokalu i pomieszczeń do niego przynależnych w należytym stanie, używanie loka-lu w sposób zgodny z jego przeznaczeniem oraz dokonywanie drobnych napraw lo-kalu. Najemca lokalu powinien stosować się do porządku domowego, jeżeli ten nie jest sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy. Powinien także liczyć się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów oraz dbać i chronić przed uszkodze-niem lub dewastacją części budynku przeznaczone do wspólnego użytku, jak dźwi-gi osobowe, klatki schodowe, korytarze, pomieszczenia zsypów, inne pomieszcze-nia gospodarcze oraz otoczenie budynku.

Przed wydaniem lokalu strony powinny sporządzić protokół, w którym określą stan techniczny i stopień zużycia znajdujących się w nim instalacji i urządzeń. Pro-tokół ten stanowić powinien podstawę rozliczeń przy zwrocie lokalu.

Podstawowym prawem najemcy jest możliwość korzystania z lokalu i użytkowa-nia go w sposób zgodny z przeznaczeniem. Ponadto, najemca może założyć w lo-kalu oświetlenie elektryczne, gaz, telefon i inne podobne urządzenia (np. Internet, antenę satelitarną), chyba że sposób ich założenia sprzeciwia się obowiązującym przepisom albo zagraża bezpieczeństwu nieruchomości. Jeżeli do założenia tych urządzeń potrzebne jest współdziałanie wynajmującego, to najemca może doma-gać się tego współdziałania za zwrotem wynikłych stąd kosztów. Pozostałe ulep-szenia lokalu, poza wymienionymi wyżej, najemca może wprowadzić tylko za zgo-

XII. Mieszkanie

334

Codziennik prawny

dą wynajmującego i na podstawie pisemnej umowy określającej sposób rozliczenia między stronami z tytułu dokonanych ulepszeń.

Przedstawione wyżej prawa i obowiązki wynajmującego i najemcy mają zasto-sowanie do lokali wchodzących w skład publicznego zasobu mieszkaniowego. Do innych mieszkań stosuje się je jedynie wówczas, gdy strony umowy nie ustaliły od-miennie swych praw i obowiązków.

Do ochrony praw najemcy do używania lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności. W związku z tym, najemca może żądać w szczególności usu-nięcia osób, które zawładnęły jego lokalem (w tym osób współzamieszkujących, je-żeli utraciły prawo do dalszego zamieszkiwania), może także żądać zakazania in-nych naruszeń dokonywanych przez osoby trzecie.


318. Czemu służy kaucja w przypadku umowy najmu?

Zawarcie umowy najmu, poza najmem lokalu zamiennego lub socjalnego, może być uzależnione od wpłacenia przez najemcę kaucji zabezpieczającej pokrycie na-leżności z tytułu najmu, przysługujących wynajmującemu w dniu opróżniania lo-kalu. Kaucja ta nie może przekraczać dwunastokrotności miesięcznego czynszu za dany lokal, obliczonego według stawki czynszu obowiązującej w dniu zawarcia umowy najmu. Wpłacona kaucja podlega zwrotowi w wysokości zwaloryzowanej w ciągu miesiąca od dnia opróżnienia lokalu lub nabycia jego własności przez na-jemcę, po potrąceniu należności wynajmującego z tytułu najmu lokalu.


319. W jaki sposób prawo kształtuje obowiązki najemcy i wynajmującego w zakresie remontów i napraw?

Do obowiązków wynajmującego w zakresie remontów i napraw należy w szcze-gólności:– utrzymanie w należytym stanie, porządku i czystości pomieszczeń i urządzeń bu-

dynku, służących do wspólnego użytku mieszkańców, oraz jego otoczenia;

335


– dokonywanie napraw budynku, jego pomieszczeń i urządzeń, w które budynek jest wyposażony, oraz przywrócenie poprzedniego stanu budynku uszkodzone-go, niezależnie od przyczyn uszkodzenia, z tym że najemcę obciąża obowiązek pokrycia strat powstałych z jego winy;

– dokonywanie napraw lokalu, napraw lub wymiany instalacji i elementów wypo-sażenia technicznego w zakresie nieobciążającym najemcy, a zwłaszcza:

a) napraw i wymiany wewnętrznych instalacji: wodociągowej, gazowej i ciepłej wody (bez armatury i wyposażenia), a także napraw i wymiany wewnętrz-nej instalacji kanalizacyjnej, centralnego ogrzewania wraz z grzejnikami, instalacji elektrycznej, anteny zbiorczej (z wyjątkiem osprzętu),

b) wymiany pieców grzewczych, stolarki okiennej i drzwiowej oraz podłóg, posadzek i wykładzin podłogowych, a także tynków.

Obowiązki najemcy obejmują naprawę i konserwację:– podłóg, posadzek, wykładzin podłogowych oraz ściennych okładzin ceramicz-

nych, szklanych i innych;– okien i drzwi;– wbudowanych mebli, łącznie z ich wymianą;– trzonów kuchennych, kuchni i grzejników wody przepływowej (gazowych, elek-

trycznych i węglowych), podgrzewaczy wody, wanien, brodzików, mis klozeto-wych, zlewozmywaków i umywalek wraz z syfonami, baterii i zaworów czerpal-nych oraz innych urządzeń sanitarnych, w które lokal jest wyposażony, łącznie z ich wymianą;

– osprzętu i zabezpieczeń instalacji elektrycznej, z wyłączeniem wymiany przewo-dów oraz osprzętu anteny zbiorczej;

– pieców węglowych i akumulacyjnych, łącznie z wymianą zużytych elementów;– etażowego centralnego ogrzewania, a w przypadku gdy nie zostało ono zainsta-

lowane na koszt wynajmującego, także jego wymiana;– przewodów odpływowych urządzeń sanitarnych aż do pionów zbiorczych, w tym

niezwłoczne usuwanie ich niedrożności;– innych elementów wyposażenia lokalu i pomieszczeń przynależnych przez:

a) malowanie lub tapetowanie oraz naprawę uszkodzeń tynków ścian i sufi tów,b) malowanie drzwi i okien, wbudowanych mebli, urządzeń kuchennych, sani-

tarnych i grzewczych.

Oprócz dokonywania napraw i konserwacji urządzeń znajdujących się w lokalu i ponoszenia związanych z tym kosztów najemca zobowiązany jest także:– niezwłocznie udostępnić lokal w celu usunięcia awarii wywołującej szkodę lub

zagrażającej powstaniem szkody;– po wcześniejszym ustaleniu terminu udostępnić właścicielowi lokal w celu do-

konania okresowego przeglądu stanu i wyposażenia technicznego lokalu oraz

XII. Mieszkanie

336

Codziennik prawny

ustalenia zakresu niezbędnych prac i ich wykonania bądź też w celu zastępczego wykonania przez właściciela prac obciążających lokatora;

– po zakończeniu najmu i opróżnieniu lokalu najemca zobowiązany jest odnowić lokal i dokonać w nim obciążających go napraw, a także zwrócić wynajmującemu równowartość zużytych elementów wyposażenia technicznego.

Jeśli najemca w okresie najmu dokonał wymiany niektórych elementów tego wy-posażenia to przysługuje mu zwrot kwoty odpowiadającej różnicy ich wartości mię-dzy stanem istniejącym w dniu objęcia lokalu oraz w dniu jego opróżnienia. Należ-ne z tego tytułu kwoty oblicza się według cen obowiązujących w dniu rozliczenia.


320. Czy podnajem wymaga zgody wynajmującego?

Bez zgody wynajmującego najemca nie może oddać lokalu lub jego części do bezpłatnego używania ani go podnająć innej osobie. Zgoda wynajmującego na po-wyższe nie jest wymagana jedynie w przypadku osoby, względem której najemca jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym.


321. W jaki sposób prawo kształtuje kwestię czynszu i opłat związanych z użytkowanym lokalem?

Odpowiednikiem świadczenia wynajmującego w postaci oddania lokalu miesz-kalnego do używania jest zapłata czynszu przez najemcę. Czynsz powinien pokry-wać wydatki wynajmującego związane z utrzymaniem lokalu oraz zapewnić pokry-cie zwrotu kapitału i zysk. Z czynszu mogą być pokrywane wydatki wynajmującego, obejmujące opłatę za użytkowanie wieczyste, podatek od nieruchomości oraz kosz-ty konserwacji, utrzymania należytego stanu technicznego nieruchomości oraz przeprowadzonych remontów, zarządzania nieruchomością, utrzymania pomiesz-czeń wspólnego użytkowania, windy, anteny zbiorczej, domofonu, ubezpieczenia nieruchomości.

337


Jeżeli strony nie uzgodniły w umowie inaczej, czynsz jest płatny miesięcznie z góry do 10 dnia miesiąca, do rąk wynajmującego lub na wskazany przez niego rachunek.

Najemca zobowiązany jest także do ponoszenia opłat niezależnych od właścicie-la, a więc opłat za dostawy do lokalu energii, wody oraz odbiór ścieków, odpadów i nieczystości ciekłych. Opłaty te mogą być pobierane przez wynajmującego tylko w wypadkach, gdy korzystający z lokalu nie ma umowy zawartej bezpośrednio z do-stawcą mediów lub dostawcą usług. Wynajmujący może pobierać je jedynie w takiej wysokości, jaka jest niezbędna do pokrycia ponoszonych przez niego z tego tytułu kosztów. W razie podwyższenia tych opłat właściciel zobowiązany jest do przedsta-wienia lokatorowi na piśmie zestawienia opłat wraz z przyczyną ich podwyższenia.

Podstawa prawna;Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

322. Czy tylko najemca ponosi odpowiedzialność za płacenie czynszu?

Choć stosunek najmu stwarza więź prawną tylko pomiędzy wynajmującym i na-jemcą, to za zapłatę czynszu i innych należnych opłat odpowiadają solidarnie z na-jemcą stale zamieszkujące z nim osoby pełnoletnie. Przy czym odpowiedzialność osób pełnoletnich stale zamieszkujących z najemcą ogranicza się do wysokości czynszu i innych opłat należnych za okres stałego zamieszkiwania. Przez stałe za-mieszkiwanie osoby pełnoletniej rozumieć należy, że osoba ta stale przebywa z na-jemcą w jego lokalu, który to lokal stanowi dla niej aktualne centrum życiowe.

Zachodzi tutaj solidarność dłużników, polegająca na tym, że wynajmujący może żądać całości lub części świadczenia (w tym wypadku czynszu i opłat) od wszyst-kich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela (wynajmującego) przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozosta-łych. Każdy z dłużników odpowiada więc za całość długu, aż do zupełnego zaspo-kojenia wierzyciela. Prawo wyboru dłużników, od których wierzyciel chce docho-dzić spełnienia świadczenia w całości lub w części, nie podlega ograniczeniom.

Jeżeli jeden z dłużników solidarnych (a więc najemca lub którykolwiek z pełno-letnich domowników) spełnił świadczenie, istniejący między współdłużnikami sto-sunek prawny rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych.

XII. Mieszkanie

338

Codziennik prawny


323. W jaki sposób ustala się wysokość czynszu?

W lokalach wchodzących w skład publicznego zasobu mieszkaniowego właści-ciel ustala stawki czynszu za 1 m2 powierzchni użytkowej lokali, z uwzględnieniem czynników podwyższających lub obniżających ich wartość użytkową, a w szcze-gólności: położenia budynku, położenia lokalu w budynku, wyposażenia lokalu w urządzenia techniczne i instalacje oraz ich ogólnego stanu technicznego.

W przypadku tych lokali wysokość czynszu związana jest z wprost z powierzch-nią zajmowanego lokalu i sprowadza się do reguły: im większe mieszkanie tym wyższy czynsz. Właściciele tych lokali, po podjęciu stosownej decyzji w tym zakre-sie przez właściwy organ, mogą także na wniosek najemcy zastosować określone obniżki czynszu naliczanego według obowiązujących stawek, w stosunku do na-jemców o określonych niskich dochodach. Obniżki te mogą być udzielane na okresy dwunastomiesięczne, z możliwością ich przedłużenia na kolejne takie okresy.

W innych zasobach sposób ustalania czynszu (opłat za używanie lokalu) może wynikać z odrębnych przepisów lub przybrać postać umówioną przez strony. W za-sobach prywatnych wysokość czynszu ustala właściciel lub w jego imieniu zarzą-dzający i z reguły nie jest ona bezpośrednio związana z powierzchnią lokalu.


324. W jaki sposób prawo odnosi się do podwyżek wysokości czynszu?

Podwyższenie czynszu albo innych opłat za używanie lokalu, z wyjątkiem opłat niezależnych od właściciela, nie może być dokonywane częściej niż co 6 miesięcy. Sześciomiesięczny termin, z upływem którego staje się dopuszczalne wprowadze-nie kolejnej podwyżki czynszu, biegnie od dnia, w którym podwyżka zaczęła obo-wiązywać. Właściciel może podwyższyć czynsz albo inne opłaty za używanie lo-kalu, wypowiadając jego dotychczasową wysokość, najpóźniej na koniec miesiąca kalendarzowego z zachowaniem 3 miesięcznego okresu wypowiedzenia, chyba że

339


strony w umowie ustalą termin dłuższy. Wypowiedzenie takie powinno być pod ry-gorem nieważności dokonane na piśmie.

Ustawa o ochronie praw lokatorów rozróżnia dwa rodzaje podwyżek. Takie, w wyniku której wysokość czynszu albo innych opłat za używanie lokalu w skali roku będzie niższa niż 3% wartości odtworzeniowej lokalu, oraz takie, które okre-ślają wysokość czynszu w wysokości wyższej niż 3% wartości odtworzeniowej loka-lu. W pierwszym przypadku wysokość podwyżki czynszu nie ulega ograniczeniom. Podwyżka, w wyniku której wysokość czynszu albo innych opłat za używanie lokalu w skali roku przekroczy albo następuje z poziomu wyższego niż 3% wartości odtwo-rzeniowej lokalu, może nastąpić jedynie w uzasadnionych przypadkach wskazanych w ustawie o ochronie praw lokatorów. Za uzasadnioną uznaje się podwyżkę czynszu:– w wypadku, gdy właściciel nie uzyskuje przychodów z czynszu albo innych opłat

za używanie lokalu na poziomie zapewniającym pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem lokalu, jak również zapewniającym w zasadzie zwrot kapitału i zysk, o ile podwyżka mieści się w granicach ustalonych ustawą. Przy podwyżce czynszu właściciel może bowiem ustalić zwrot kapitału w skali roku na poziomie nie wyższym niż 1,5% nakładów poniesionych na budowę lub zakup lokalu lub 10% wydatków na podniesienie jego standardu, zwiększające jego wartość użyt-kową;

– w sytuacji, gdy podwyżka w skali roku nie przekroczy średniorocznego wskaźni-ka wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku kalenda-rzowym.

Lokator może zażądać od właściciela przedstawienia przyczyn podwyżki i jej kalkulacji, zwracając się do niego w tej sprawie pisemnie. Po otrzymaniu tego żąda-nia, właściciel zobowiązany jest w terminie 14 dni od dnia jego otrzymania, wska-zać na piśmie przyczyny podwyżki wraz z jej kalkulacją. Przy czym na właścicie-lu ciąży obowiązek wskazania rzeczywistych podstaw uzasadniających podwyżkę wraz z kalkulacją, a więc z wyszczególnieniem składników czynszu ulegających podwyższeniu. Brak przedstawienia lokatorowi przyczyn podwyżki wraz z kalkula-cją w terminie 14 dni powoduje nieważność podwyżki.


XII. Mieszkanie

340

Codziennik prawny

325. Jakie uprawnienia przysługują lokatorowi w przypadku podwyżki czynszu?

W ciągu dwóch miesięcy od dnia wypowiedzenia wysokości czynszu, lokator może:– odmówić na piśmie przyjęcia podwyżki ze skutkiem rozwiązania stosunku praw-

nego, na podstawie którego lokator zajmuje lokal, z upływem okresu wypowie-dzenia, który wynosi trzy miesiące, chyba że strony w umowie ustalą dłuższy termin albo

– zakwestionować podwyżkę, wnosząc do sądu pozew o ustalenie, że podwyżka jest niezasadna albo jest zasadna, lecz w innej wysokości. W tej sytuacji udowod-nienie zasadności podwyżki ciąży na właścicielu.

Prawo zakwestionowania przed sądem zasadności podwyżki dotyczy jedynie podwyżki, po wprowadzeniu której czynsz przekroczy 3% wartości odtworzeniowej.

Jeśli lokator odmówił na piśmie przyjęcia podwyżki czynszu lub innych opłat za używanie lokalu, pozostaje zobowiązany do uiszczania ich w dotychczasowej wy-sokości do dnia rozwiązania stosunku prawnego. W przypadku zakwestionowania podwyżki, poprzez wniesienie pozwu do sądu, ma on obowiązek uiszczać czynsz lub opłaty za używanie lokalu w dotychczasowej wysokości, do dnia uprawomoc-nienia się orzeczenia sądu kończącego postępowanie w sprawie.

Jeśli lokator nie skorzysta z przysługujących mu uprawnień zakwestionowania pod-wyżki, wówczas od upływu terminu wypowiedzenia jest obowiązany uiszczać czynsz albo inne opłaty za używanie lokalu w wysokości wynikającej z wypowiedzenia.


Załącznik:Pozew o ustalenie niezasadności wypowiedzenia czynszu najmu.

326. Kiedy następuje ustanie stosunku najmu?

Stosunek najmu może wygasnąć, jeśli nie ma osób bliskich uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu po śmierci najemcy lub gdy osoby te zrzekną się tego prawa wobec wynajmującego. Jeśli umowa najmu była zawarta na czas oznaczony, najem lokalu ustaje wraz z upływem terminu, na który owa umowa była zawarta. Stosunek najmu może także ustać w wyniku wypowiedzenia najmu przez najem-cę lub wynajmującego. Najem może być także rozwiązany na podstawie orzeczenia sądu.

341



Załączniki:Pozew o ustalenie wstąpienia w stosunek najmu.Pozew o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia najmu lokalu.

327. Co można zrobić, gdy wynajmujący nie wywiązuje się ze swoich obowiązków?

Jeżeli w czasie trwania najmu lokal wymaga napraw, które obciążają wynaj-mującego, a bez których nie jest on przydatny do umówionego użytku, to najem-ca może wyznaczyć wynajmującemu odpowiedni termin do wykonania napraw. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu najemca może dokonać koniecz-nych napraw na koszt wynajmującego. To uprawnienie najemcy ogranicza się jed-nak wyłącznie do napraw koniecznych, a więc napraw niezbędnych do umówionego korzystania z lokalu. Jeśli najemca dokonał takich napraw na koszt wynajmującego to ich koszt może potrącić w ramach rozliczenia z tytułu czynszu.

Podstawa prawa:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

4. Rozwód i separacja a majątkowe kwestie mieszkaniowe

XII. Mieszkanie

342

Codziennik prawny

328. Jakie skutki prawne wywiera rozwód na wspólnie zajmowane mieszkanie?

Rozwód powoduje skutki nie tylko w sferze osobistych stosunków między były-mi małżonkami, ale zmienia także ich sytuację majątkową, w tym w odniesieniu do wspólnie zajmowanego przez małżonków mieszkania. Sam fakt zawarcia małżeń-stwa i zamieszkania w mieszkaniu należącym do jednego małżonka nie powodu-je uzyskania prawa do tego mieszkania przez drugiego małżonka. Inaczej będzie wyglądała sytuacja, gdy mieszkanie nabyte zostanie w trakcie trwania małżeństwa, wówczas – co do zasady – mieszkanie wejdzie do małżeńskiej wspólności ustawowej (majątku wspólnego) i prawo do takiego mieszkania będzie przysługiwało obojgu małżonkom.

Rozwód powoduje ustanie małżeńskiej wspólności ustawowej. Pozostaje jednak do podziału między byłych małżonków majątek wspólny, tzn. zbiór praw i rzeczy, a w tym również zwykle najistotniejszy i najbardziej wartościowy składnik mająt-ku wspólnego – prawo do mieszkania. Prawo to może być przedmiotem określo-nych rozstrzygnięć sądowych już w postępowaniu rozwodowym, gdzie sąd może przejściowo uregulować i rozwiązać konflikty między małżonkami w kwestii sposo-bu korzystania z mieszkania.

Natomiast w samym już wyroku rozwodowym, jeżeli małżonkowie zajmu-ją wspólne mieszkanie, sąd zobowiązany jest rozstrzygnąć o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. Następuje to niezależnie od tego komu przysługuje prawo do miesz-kania (czy przysługuje ono jednemu z małżonków, obojgu czy też nawet, gdy mają mieszkanie w swojej dyspozycji, ale zajmują je bez tytułu prawnego). Orzeczenie o sposobie korzystania z mieszkania polega z reguły na tymczasowym rozdziele-niu małżonków przez przydzielenie każdemu z nich określonej części wspólnego mieszkania do odrębnego korzystania. W miarę potrzeby sąd może również unor-mować wzajemne stosunki stron w tym zakresie w drodze wydania odpowiednich nakazów lub zakazów. Rozstrzygnięcie to ma na celu uregulowanie sposobu korzy-stania z każdego mieszkania, w którym małżonkowie razem zamieszkują.

Rozstrzygnięcie dotyczące eksmisji z mieszkania wydawane jest na wniosek jed-nego z małżonków. Zapada ono w wyjątkowych wypadkach, gdy jedno z małżon-ków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszki-wanie. To rozstrzygnięcie również nie ingeruje w samo prawo do mieszkania i nie przesądza, któremu z małżonków przypadnie to wspólne prawo, jeżeli zostanie przeprowadzony jego podział.

343


Rozstrzygnięcie o fizycznym podziale mieszkania na dwa odrębne mieszkania bądź też przyznanie mieszkania jednemu z nich, gdy drugi małżonek zgadza się na opuszczenie dotychczasowego mieszkania bez wskazania mu lokalu zamiennego lub pomieszczenia tymczasowego, może podjąć sąd wyłącznie na zgodny wniosek małżonków.

Z kolei sam podział prawa do mieszkania może zostać przeprowadzony przez sąd w postępowaniu o rozwód, gdy jeden z małżonków wystąpi o podział mająt-ku wspólnego, a przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Orzekając o wspólnym mieszkaniu byłych małżonków, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierzono wy-konywanie władzy rodzicielskiej. Odstąpienie od tej zasady powinno być wyjątko-we i uzasadnione nie tylko względami czysto ekonomicznymi

Jeżeli podział mieszkania nie nastąpił w orzeczeniu rozwodowym, może on zo-stać przeprowadzony:– w drodze umowy o podział, jeżeli małżonkowie zajmują zgodne stanowisko co

do sposobu podziału;– w drodze orzeczenia sądowego wydanego po przeprowadzeniu postępowania

o podział majątku wspólnego wszczętego na wniosek jednego z byłych małżon-ków.

Możliwe są następujące sposoby podziału majątku wspólnego, w tym także pra-wa do mieszkania:– podział fi zyczny;– przyznanie całej rzeczy (prawa) jednemu z byłych małżonków ze spłatą dla dru-

giego współmałżonka;– sprzedaż majątku i podział uzyskanej sumy pomiędzy współmałżonków

(to rozwiązanie nie dotyczy prawa najmu i lokatorskiego spółdzielczego prawa do mieszkania).

Każdy z tych sposobów podziału może zostać wykorzystany przez sąd, który do-konuje wyboru sposobu odpowiedniego do okoliczności konkretnej sprawy oraz typu mieszkania, jakie małżonkowie zajmują.

Szczególnym zasadom podlegają mieszkania zajmowane na podstawie:– prawa najmu;– spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu;– spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.


XII. Mieszkanie

344

Codziennik prawny

329. Co dzieje się po rozwodzie ze wspólnym prawem najmu mieszkania?

Prawo najmu mieszkania, niezależnie od sposobu, w jaki zostało nawiązane, wchodzi do majątku wspólnego małżonków, gdy nawiązanie stosunku najmu na-stąpi w trakcie trwania małżeństwa, a mieszkanie ma służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny. Ustanowienie rozdzielności ma-jątkowej między małżonkami pozostaje bez wpływu na wspólność prawa najmu mieszkania. W sytuacji, gdy mieszkanie nie było w ogóle przedmiotem postępowa-nia rozwodowego, po rozwodzie prawo najmu mieszkania przysługuje nadal wspól-nie małżonkom do czasu dokonania umownego bądź też sądowego podziału tego prawa.

Aby uregulować stosunki majątkowe w zakresie prawa do mieszkania byli mał-żonkowie muszą dokonać umownego bądź sądowego podziału prawa najmu, co może nastąpić w postępowaniu o podział majątku wspólnego albo w osobnym postępowaniu obejmującym jedynie prawo do mieszkania. Podział taki może na-stąpić poprzez przyznanie prawa najmu jednemu z byłych małżonków ze spłatą dla drugiego małżonka i związanym z tym obowiązkiem opuszczenia mieszkania. Do-puszczalny jest również, jeżeli występują techniczne możliwości podziału fizyczne-go, tzn. wydzielenie dwóch odrębnych mieszkań. Ten sposób podziału ma niewiel-kie znaczenie w praktyce i ze względu na przeszkody natury technicznej występuje niezwykle rzadko. Natomiast nie jest możliwe zastosowanie do podziału prawa naj-mu przy podziale majątku wspólnego konstrukcji prawnej sprzedaży i podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży tego prawa.

Jeśli małżonkowie w trakcie rozwodu czy też po rozwodzie nie dokonają podzia-łu wspólnego prawa najmu, ich sytuacja w tym zakresie pozostanie bez zmian, tzn. nadal będą zamieszkiwać w mieszkaniu, do którego będzie im przysługiwać wspól-ne prawo.


330. W jaki sposób wpływa rozwód na dotychczasowe wspólne spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu

W przypadku zajmowania przez małżonków mieszkania stanowiącego własność spółdzielni mieszkaniowej rozwód oznacza dla byłych małżonków ustawowy obo-

345


wiązek zadecydowania, przy którym z nich pozostanie wspólne dotąd lokatorskie prawo do mieszkania.

Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych przewiduje, iż po ustaniu małżeń-stwa wskutek rozwodu małżonkowie powinni w terminie jednego roku zawiadomić spółdzielnię, któremu z nich przypadło spółdzielcze lokatorskie prawo do miesz-kania albo przedstawić dowód wszczęcia postępowania sądowego o podział tego prawa. Były małżonek, niebędący członkiem spółdzielni, powinien złożyć deklara-cję członkowską w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym przypadło mu prawo do mieszkania. Byłemu małżonkowi przysługuje również roszczenie o przyjęcie w po-czet członków spółdzielni.

Z niedokonaniem tego obowiązku ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych wiąże istotne dla byłych małżonków prawne konsekwencje. Jeżeli małżonkowie nie dokonają wymaganych czynności spółdzielnia wyznacza im w tym celu dodatkowy termin, nie krótszy niż 6 miesięcy i uprzedza o skutkach, jakie może spowodować jego niezachowanie. Po bezskutecznym upływie tego terminu spółdzielnia może podjąć uchwałę o wygaśnięciu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu. Skut-kiem takiej uchwały jest utrata prawa do mieszkania przez byłych małżonków, gdyż prawo takie przestaje istnieć.

Byli małżonkowie mogą zakwestionować wymienioną uchwałę w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym. Przysługuje im także sądowa ochrona.

W wypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu miesz-kalnego w następstwie niedokonania przez byłych małżonków czynności związa-nych z członkostwem, z żądaniem przyjęcia do spółdzielni i zawarcia umowy o usta-nowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do mieszkania mogą wystąpić dzieci i inne osoby bliskie, a spółdzielnia ma obowiązek żądanie to uwzględnić. Aby żąda-nie to zachować, wymienione osoby muszą złożyć w terminie jednego roku dekla-rację członkowską wraz z pisemnym zapewnieniem o gotowości do zawarcia umo-wy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do mieszkania. Jeżeli zgłosi się kilka osób uprawnionych, wyboru spośród nich dokona sąd, jeżeli co najmniej jedna z tych osób złoży stosowny wniosek w tej sprawie. Sąd, rozstrzygając taką kwestię, bierze pod uwagę w szczególności okoliczność, czy osoba uprawniona za-mieszkiwała razem z byłymi małżonkami. Jeżeli w wyznaczonym przez spółdziel-nię terminie osoby uprawnione nie złożą stosownego wniosku, wyboru dokonuje spółdzielnia.

Natomiast byłym małżonkom, w związku z wygaśnięciem prawa do mieszkania, spółdzielnia wypłaca wartość rynkową mieszkania, z tym zastrzeżeniem, iż wartość ta nie może być wyższa od kwoty, jaką spółdzielnia uzyska od osoby obejmującej lo-kal w wyniku przetargu, który spółdzielnia ma obowiązek przeprowadzić na usta-

XII. Mieszkanie

346

Codziennik prawny

nowienie odrębnej własności tego mieszkania. Warunkiem uzyskania wypłaty jest uprzednie zwolnienie mieszkania przez byłych małżonków i oddanie go do dyspo-zycji spółdzielni.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).

331. W jaki sposób rozwód wpływa na dotychczasowe spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu?

O tym, czy spółdzielcze mieszkanie typu własnościowego wejdzie do majątku wspólnego małżonków, czy też do osobistego majątku jednego z małżonków, decy-duje chwila nabycia tego prawa. Jeżeli zostanie ono nabyte w trakcie trwania mał-żeństwa, tzn. wówczas, gdy małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej, prawo do mieszkania wejdzie do majątku wspólnego. Odmiennie niż ma to miejsce w odniesieniu do spółdzielczego mieszkania typu lokatorskiego, ustawa nie nakła-da na byłych małżonków obowiązku przeprowadzenia, w określonym terminie, po-działu spółdzielczego własnościowego prawa. Małżonkowie mogą dokonać takiego podziału w każdym czasie w drodze umowy, gdy uzyskają w tej kwestii porozumie-nie co do sposobu podziału, bądź na drodze sądowej na wniosek jednego z mał-żonków. Sposób podziału nie odbiega od zasad podziału majątku wspólnego, w ra-mach którego poza innymi rozwiązaniami, można dokonać sprzedaży tego prawa i dokonać podziału sumy z niej uzyskanej między małżonków.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.). Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).

332. W jaki sposób separacja wpływa na dotychczasowe wspólne prawo do mieszkania?

Orzeczenie separacji, co do zasady, wywołuje takie same skutki jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód. W sferze majątkowej orzeczenie separacji powoduje po-wstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Orzeczenie takie może wy-

347


woływać także skutki w sferze prawa do wspólnego mieszkania małżonków, jeżeli prawo to zostanie – na zgodny wniosek małżonków – objęte przedmiotem postępo-wania separacyjnego. Jednocześnie z orzeczeniem separacji mogą zapaść rozstrzy-gnięcia analogiczne do tych, które sąd wydaje w postępowaniu o rozwód, czyli:– obowiązkowe rozstrzygnięcie dotyczące ustalenia sposobu korzystania ze wspól-

nie zajmowanego mieszkania, które zapada niezależnie od tego, czy prawo do mieszkania jest wspólne, czy też przysługuje jednemu z małżonków. Ma ono je-dynie na celu przejściowe uregulowanie stosunków między małżonkami przez czas wspólnego zamieszkiwania, nie ingeruje natomiast w kwestie dotyczące sa-mego prawa do mieszkania;

– rozstrzygnięcie dotyczące eksmisji z mieszkania, wydawane na wniosek jednego z małżonków. Zapada ono w wyjątkowych wypadkach, gdy jedno z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniu uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie. To rozstrzygnięcie również nie ingeruje w samo prawo do mieszkania i nie prze-sądza, któremu z małżonków przypadnie to wspólne prawo, jeżeli zostanie prze-prowadzony jego podział;

– rozstrzygnięcie o fi zycznym podziale mieszkania na dwa odrębne mieszkania bądź też przyznanie mieszkania jednemu z małżonków, gdy drugi małżonek zgadza się na opuszczenie dotychczasowego mieszkania bez wskazania mu lo-kalu zamiennego lub pomieszczenia tymczasowego. Takie rozstrzygnięcie sąd może podjąć wyłącznie na zgodny wniosek małżonków;

– rozstrzygnięcie o podziale majątku wspólnego, tylko wówczas, gdy jego prze-prowadzenie nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. W tym trybie możliwe jest dokonanie częściowego podziału majątku wspólnego obejmującego jedynie prawo do mieszkania.

Niedokonanie podziału prawa do mieszkania w wyroku separacyjnym nie po-zbawia małżonków możliwości dokonania takiego podziału w terminie później-szym. Po orzeczeniu separacji każdy z małżonków może wystąpić do sądu z wnio-skiem o jego podział. Z wnioskiem o podział prawa do mieszkania, czy też całego majątku wspólnego, zgromadzonego w trakcie trwania małżeństwa, może wystą-pić każdy małżonek w każdym czasie.

Do podziału majątku wspólnego (w tym prawa do mieszkania) odnoszą się wszelkie uwagi przedstawione w części dotyczącej rozwodu i jego wpływu na po-szczególne rodzaje prawa do mieszkania.

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.).

XII. Mieszkanie

348

Codziennik prawny

333. Jak prawo reguluje sprawy mieszkaniowe w związkach nieformalnych?

Kwestia rozliczeń majątkowych po ustaniu związku faktycznego, jakim jest kon-kubinat, nie została uregulowana w ustawie. Zawarte w kodeksie rodzinnym i opie-kuńczym przepisy dotyczące stosunków majątkowych małżeńskich, w tym rozli-czeń następujących po ustaniu wspólności, nie znajdują zastosowania do rozliczeń po ustaniu trwałego związku faktycznego. Jednak konieczność dokonania takich rozliczeń nie budzi wątpliwości. Orzecznictwo stoi najczęściej na stanowisku sto-sowania w tym zakresie przepisów o współwłasności lub bezpodstawnym wzboga-ceniu.

Wybór konkretnej metody rozliczeń może być uzależniony od okoliczności kon-kretnej sprawy oraz od przedmiotu rozliczeń. Co do nabytych wspólnie nierucho-mości i rzeczy ruchomych, jak również z tytułu nakładów dokonanych na te przed-mioty, należy stosować przepisy o zniesieniu współwłasności, natomiast co do nakładów dokonanych przez jednego z konkubentów na mieszkanie (dom) drugie-go konkubenta, zastosowanie znaleźć powinny przepisy o bezpodstawnym wzbo-gaceniu.

Jeżeli mieszkanie zostało nabyte wspólnie przez konkubentów na prawach współwłasności w częściach ułamkowych, podział wspólnego prawa zostanie doko-nany w trybie zniesienia współwłasności. Może to nastąpić w drodze umowy bądź orzeczenia sądu na wniosek jednego z konkubentów. Jednak mieszkanie nabyte w trakcie trwania konkubinatu przez jednego z konkubentów będzie stanowiło wy-łącznie jego własność. Drugi z konkubentów będzie mógł jedynie dochodzić rozli-czenia nakładów finansowych, jeżeli poniósł je na nabycie mieszkania, które stało się własnością drugiego konkubenta.

Najczęściej konkubenci zajmują mieszkanie, do którego przysługuje prawo jed-nemu z nich. Niestety w przypadku zamieszkiwania przez konkubentów w miesz-kaniu będącym przedmiotem własnościowego spółdzielczego prawa bądź odrębnej własności jednego z nich, drugi z konkubentów, po śmierci uprawnionego, nie na-będzie prawa do mieszkania w drodze dziedziczenia ustawowego. Prawo do miesz-kania wejdzie do spadku, a konkubent nie należy do kręgu spadkobierców usta-wowych. Uzyskanie mieszkania spółdzielczego typu własnościowego bądź prawa odrębnej własności mieszkania przez konkubenta może nastąpić tylko w formie da-rowizny bądź w formie testamentu.

Inaczej przedstawia się sytuacja konkubenta w przypadku, gdy mieszkanie, w którym zamieszkują konkubenci jest przedmiotem najmu. Kodeks cywilny gwa-rantuje konkubentowi uzyskanie prawa do mieszkania (prawa najmu) po śmierci

349


tego z nich, któremu prawo to dotąd przysługiwało. W razie śmierci konkubenta (najemcy mieszkania) w stosunek najmu wstępuje osoba, która pozostawała fak-tycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Warunkiem uzyskania prawa najmu po śmierci konkubenta jest pozostawanie we wspólnym pożyciu oraz wspólne zamiesz-kiwanie z najemcą do chwili jego śmierci. Wstąpienie w stosunek najmu w takim przypadku następuje z mocy samego prawa, co oznacza, iż konkubent nie musi po-dejmować żadnych czynności, aby uzyskać prawo najmu po śmierci najemcy. Kon-kubent, który nie jest zainteresowany przejęciem prawa najmu może zrezygnować, dokonując jego wypowiedzenia (pisemnego oświadczenia skierowanego do właści-ciela lokalu). Konkubent nie uzyska prawa najmu w tym trybie po śmierci partnera, jeżeli mieszkanie było przedmiotem współnajmu (w sytuacji, gdy jeszcze innej oso-bie np. dziecku konkubenta przysługuje tytuł współnajemcy). Wówczas wyłącznie uprawnionym do mieszkania pozostanie drugi współnajemca, a nie partner, który faktycznie zamieszkiwał w lokalu.

Podobne rozwiązanie, które umożliwia, ale jednak nie gwarantuje nabycia przez konkubenta prawa do mieszkania po śmierci osoby uprawnionej, przewidziane zostało w odniesieniu do spółdzielczego mieszkania typu lokatorskiego. Z chwilą śmierci konkubenta, który był członkiem spółdzielni mieszkaniowej, wygasa spół-dzielcze lokatorskie prawo do mieszkania. W takim przypadku roszczenie o przyję-cie do spółdzielni i zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do mieszkania przysługuje małżonkowi, dzieciom i innym osobom bliskim. Osobą bliską w rozumieniu ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych jest zstępny, wstępny, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, małżonek, osoba przysposabiająca i przy-sposobiona oraz osoba, która pozostaje faktycznie we wspólnym pożyciu, czyli kon-kubent.

Zgłoszenie takiego roszczenia przez konkubenta oznacza, iż spółdzielnia ma obowiązek uwzględnić żądanie, które z niego wynika. Aby żądanie to zachować, konkubent musi jednak złożyć w terminie 1 roku deklarację członkowską wraz z pi-semnym zapewnieniem o gotowości do zawarcia umowy o ustanowienie spółdziel-czego lokatorskiego prawa do mieszkania. Jeżeli zgłosi się kilka osób uprawnio-nych (tzn. oprócz konkubenta członkowie rodziny), wyboru spośród nich dokona sąd, biorąc pod uwagę okoliczność, czy osoba ubiegająca się o prawo do mieszkania zamieszkiwała razem z członkiem spółdzielni.


XII. Mieszkanie

350

Codziennik prawny

5. Utrata uprawnień do mieszkania

334. Kiedy może dojść do utraty prawa do dalszego zajmowania mieszkania w przypadku najmu?

Do utraty prawa do dalszego zajmowania mieszkania może dojść wskutek:– rozwiązania umowy za porozumieniem stron (jest możliwe w każdym czasie);– wypowiedzenia umowy przez jedną ze stron umowy (jest możliwe w każdym

czasie);– rozwiązania umowy przez sąd, na żądanie zgłoszone przez wynajmującego lub

w wypadkach szczególnych także przez inną osobę;– upływu czasu, na jaki umowa została zawarta (przy umowach zawartych na czas

oznaczony);– wygaśnięcia stosunku prawnego.

Lokator może wypowiedzieć stosunek prawny:– z zachowaniem terminów wypowiedzenia określonych w umowie, a jeżeli termi-

ny te nie zostały określone w łączącej strony umowie – z zachowaniem terminów ustawowych;

– bez zachowania terminów wypowiedzenia.

351


Najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia, jeżeli w chwili wydania najemcy rzecz miała wady, które uniemożliwiają przewi-dziane w umowie używanie rzeczy, albo jeżeli wady takie powstały później, a wy-najmujący mimo otrzymanego zawiadomienia nie usunął ich w czasie odpowied-nim, albo jeżeli wady usunąć się nie dadzą, chyba że w chwili zawarcia umowy najemca wiedział o wadach.

Wypowiedzenie umowy najmu przez wynajmującego podlega daleko idącym ograniczeniom prawnym. Wypowiedzenie może zostać dokonane jedynie z przy-czyn wymienionych w ustawie, których katalog jest zamknięty. Mogą to być przy-czyny zawinione lub niezawinione przez lokatora. Wypowiedzenie takie, aby było skuteczne, musi być dokonane w określonym w ustawie terminie, na piśmie i okre-ślać przyczynę wypowiedzenia.

Wypowiedzenie umowy z przyczyn zawinionych przez lokatora obejmuje przypadki:– dewastowania przez lokatora lokalu lub urządzeń przeznaczonych do wspólne-

go korzystania przez mieszkańców:

a) polegającego na używaniu lokalu w sposób sprzeczny z umową lub niezgod-nie z jego przeznaczeniem lub zaniedbywaniu obowiązków, powodującym powstanie szkód,

b) mimo pisemnego upomnienia przez właściciela;– uniemożliwiania spokojnego zamieszkania innym lokatorom poprzez wykracza-

nie w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali;

– popadnięcia w zaległości z opłacaniem należnych świadczeń, jeżeli:a) lokator zalega z zapłatą czynszu lub innych opłat za używanie lokalu co

najmniej za trzy pełne okresy płatności,b) pomimo uprzedzenia go przez właściciela na piśmie o zamiarze wypowie-

dzenia stosunku prawnego i wyznaczenia dodatkowego, miesięcznego terminu do zapłaty zaległych i bieżących należności;

– wynajęcie, podnajęcie albo oddanie do bezpłatnego używania całego lokalu lub jego części bez wymaganej pisemnej zgody właściciela.

Wypowiedzenie umowy z przyczyn niezawinionych przez lokatora obejmuje przypadki:– używania lokalu, który wymaga opróżnienia w związku z koniecznością rozbiór-

ki lub remontu budynku;– niezamieszkiwania najemcy w lokalu przez okres dłuższy niż 12 miesięcy;– posiadania tytułu prawnego do innego lokalu, jeżeli:

a) lokal ten jest położony w tej samej miejscowości,b) lokator może używać tego lokalu,c) lokal ten spełnia warunki przewidziane dla lokalu zamiennego.

XII. Mieszkanie

352

Codziennik prawny

W tej grupie przyczyn wypowiedzenia stosunku prawnego mieści się również wypowiedzenie dokonane w interesie właściciela i jego bliskich. Jeżeli właściciel, jego pełnoletni zstępny, wstępny lub osoba, wobec której właściciel ma obowiązek alimentacyjny, zamierza zamieszkać w należącym do właściciela lokalu, może wy-powiedzieć lokatorowi stosunek prawny:– nie później niż na pół roku naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego pod

warunkiem, że lokatorowi przysługuje tytuł do lokalu, w którym może zamiesz-kać w warunkach takich, jakby otrzymał lokal zamienny, lub lokal zamienny do-starczy mu właściciel;

– nie później niż na 3 lata naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego jeżeli wła-ściciel nie dostarcza mu lokalu zamiennego i lokatorowi nie przysługuje prawo do lokalu, w którym mógłby zamieszkać w warunkach takich, jakby otrzymał lokal zamienny.

Jeżeli najemca uważa, że wypowiedzenie zostało dokonane z naruszeniem pra-wa, może skierować do sądu powszechnego żądanie ustalenia bezskuteczności wy-powiedzenia. W takim przypadku kwestia zgodności z prawem dokonanego wypo-wiedzenia zostanie ostatecznie rozstrzygnięta prawomocnym wyrokiem sądowym.


Załącznik:Pozew o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia umowy najmu lokalu.

335. Kto może wystąpić o rozwiązanie umowy najmu przez sąd?

Rozwiązanie umowy przez sąd może nastąpić na żądanie:– właściciela, jeżeli strony nie osiągnęły porozumienia co do warunków i terminu

rozwiązania tego stosunku;– innego lokatora lub właściciela innego lokalu w budynku wobec osoby, która

wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku;

– współlokatora, wobec małżonka, rozwiedzionego małżonka lub innego współ-lokatora tego samego lokalu, jeżeli ten swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie.


353


336. Kiedy wygasa umowa najmu?

Stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa w razie śmierci najemcy lokalu, a brak jest osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu.

W razie wypowiedzenia stosunku najmu przez niektóre z osób wstępujących w stosunek najmu stosunek ten wygasa względem osób, które go wypowiedziały.


337. Kiedy dochodzi do utraty prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej?

Członek spółdzielni mieszkaniowej może utracić służące mu spółdzielcze loka-torskie prawo do zajmowanego mieszkania w razie ustania członkostwa albo pod-jęcia przez spółdzielnię uchwały o wygaśnięciu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego.

Członek spółdzielni mieszkaniowej, któremu przysługuje spółdzielcze własno-ściowe prawo do lokalu mieszkalnego oraz posiadająca takie prawo osoba, która nie jest członkiem spółdzielni, mogą utracić tytuł prawny do zajmowanego mieszka-nia w przypadku orzeczenia sądu o sprzedaży lokalu w drodze licytacji na żądanie spółdzielni.

Właściciel lokalu mieszkalnego, stanowiącego odrębną nieruchomość, może również w wyjątkowych wypadkach zostać pozbawiony tytułu prawnego do lokalu.

Jeżeli właściciel lokalu zalega długotrwale z zapłatą należnych od niego opłat lub wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko obowiązującemu porządko-wi domowemu albo przez swoje niewłaściwe zachowanie czyni korzystanie z innych lokali lub nieruchomości wspólnej uciążliwym, wówczas wspólnota mieszkaniowa może w trybie procesu żądać sądownie sprzedaży lokalu w drodze licytacji na pod-stawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o egzekucji z nieruchomości.

Właścicielowi, którego lokal został sprzedany, nie przysługuje prawo do lokalu zamiennego.


XII. Mieszkanie

354

Codziennik prawny

338. Co to jest dodatek mieszkaniowy i komu przysługuje?

Zasady i tryb przyznawania, ustalania wysokości i wypłacania dodatków miesz-kaniowych reguluje ustawa o dodatkach mieszkaniowych oraz wydane na jej pod-stawie rozporządzenie Rady Ministrów. Dodatki mieszkaniowe stanowią jedną z form pomocy państwa dla tych, którzy nie są w stanie pokryć kosztów związanych z utrzymaniem swojego mieszkania.

Dodatek mieszkaniowy przysługuje nie tylko właścicielom lokali, ale również najemcom, podnajemcom, osobom, które posiadają spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego.

Przyznanie dodatku mieszkaniowego jest ściśle związane wysokością średnie-go miesięcznego dochodu. W okresie 3 miesięcy poprzedzających datę złożenia wniosku o przyznanie dodatku mieszkaniowego, nie może on przekroczyć 175% kwoty najniższej emerytury w gospodarstwie jednoosobowym i 125% tej kwoty w gospodarstwie wieloosobowym. Kwota najniższej emerytury ogłaszana jest przez Prezesa ZUS w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” oraz m.in. na stronie internetowej www.zus.pl i od dnia 1 marca 2009 r. wynosi 675,10 zł.

Dodatek mieszkaniowy wypłaca się, do dnia 10 każdego miesiąca z góry, za-rządcy domu lub osobie uprawnionej do pobierania należności za lokal mieszkalny albo do rąk osoby będącej właścicielem domu jednorodzinnego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 71, poz. 734 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2001 r. w sprawie dodatków mie-szkaniowych (Dz.U. Nr 156, poz. 1817 ze zm.).

339. W jaki sposób można ubiegać się o przyznanie dodatku mieszkaniowego?

Dodatek mieszkaniowy przyznawany jest na wniosek osoby uprawnionej do do-datku mieszkaniowego. Wniosek taki należy skierować do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, który przyznaje dodatek w drodze decyzji administracyjnej. Do takiego wniosku niezbędne jest dołączenie deklaracji o dochodach gospodarstwa domowego za okres 3 miesięcy kalendarzowych poprzedzających dzień złożenia wniosku oraz inne niezbędne dokumenty. Decyzja powinna zostać wydana w ciągu miesiąca od dnia złożenia wniosku oraz doręczona wnioskodawcy.

355


W wypadku decyzji odmownej w sprawie przyznania dodatku mieszkaniowego, wnioskodawcy przysługuje odwołanie do samorządowego kolegium odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał tę decyzję.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 71, poz. 734 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2001 r. w sprawie dodatków mieszkaniowych (Dz.U. Nr 156, poz. 1817 ze zm.).

6. Eksmisja

340. Co lokator powinien wiedzieć o eksmisji?

Brak tytułu prawnego do zajmowania mieszkania, pociąga za sobą obowiązek wyprowadzenia się z lokalu na żądanie właściciela i wydania go właścicielowi.

Stan taki może powstać w wyniku:– samowolnego zajęcia lokalu (nieruchomości);– utraty tytułu prawnego do lokalu (np. wypowiedzenia umowy najmu, wygaśnię-

cia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu);– w wyjątkowych sytuacjach właściciel może żądać opuszczenia mieszkania przez

osobę, która dysponuje tytułem prawnym do tego lokalu, ale szczególny przepis

XII. Mieszkanie

356

Codziennik prawny

prawa na to zezwala (np. konieczność przeprowadzenia remontu lub zagrożenie bezpieczeństwa związanego ze stanem budynku).

Sam proces opróżnienia lokalu można podzielić na:– etap wstępny (np. wezwanie osoby zajmującej mieszkanie bez tytułu prawnego

do jego dobrowolnego opuszczenia i wydania);– etap postępowania przed organem orzekającym (powództwo do sądu powszech-

nego;– etap egzekucyjny (przymusowe wykonanie obowiązku określonego w prawo-

mocnym orzeczeniu).

W przypadku, gdy były lokator nie opuści dobrowolnie mieszkania, jego usunię-cie z lokalu może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu nakazu-jącego opróżnienia mieszkania. Wymóg ten ma na celu uniknięcie samowoli w tym zakresie i zabezpieczenie interesów osoby eksmitowanej. Wynika stąd, że właści-ciel lokalu powinien skierować do sądu pozew o nakazanie lokatorowi jego opusz-czenia. Nie może natomiast samowolnie usunąć byłego lokatora z mieszkania, gdyż w takim przypadku lokator może wystąpić do sądu powszechnego z powództwem o przywrócenie utraconego posiadania (powództwo posesoryjne).

W trakcie postępowania sądowego o opróżnienie lokalu, były lokator może ko-rzystać z uprawnień przysługujących stronie. Jeżeli wyrok wydany przez sąd I in-stancji będzie niekorzystny dla lokatora, może on wnieść apelację do sądu II instan-cji. Przysługuje mu również uprawnienie do złożenia w sądzie:– wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu.

Osoba niezamożna może skorzystać z pomocy prawnej przyznawanej z urzędu, czyli adwokata lub radcy prawnego wskazanego przez sąd.

W każdej sprawie o opróżnienie lokalu mieszkalnego sąd jest zobowiązany do orzeczenia o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia dla osoby, której dotyczy nakaz eksmisji. Obowiązek taki został nało-żony na sądy ze względów humanitarnych, dla przeciwdziałania bezdomności osób znajdujących się w szczególnie ciężkiej sytuacji życiowej. Oznacza to, że w każdym wyroku eksmisyjnym powinno znajdować się rozstrzygnięcie w przedmiocie upraw-nienia do lokalu socjalnego osoby eksmitowanej.

Jeżeli wyrok nakazujący opróżnienie lokalu w ogóle nie zawiera rozstrzygnięcia w przedmiocie uprawnienia do lokalu socjalnego, osoba, której dotyczy nakaz, może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku (a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu – od jego doręczenia) zgłosić w tym sądzie wniosek o uzupełnienie wyroku.

Przyznanie prawa do lokalu socjalnego osobie pozwanej w procesie o eksmisję zależy od uznania sądu, który podejmuje decyzję w tej kwestii, biorąc pod uwagę

357


dotychczasowy sposób korzystania przez tę osobę z lokalu oraz jej szczególną sytu-ację materialną i rodzinną.

Jednak w odniesieniu do określonej kategorii osób sąd nie może orzec o braku uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego, jeżeli osoby te nie mogą zamieszkać w innym lokalu niż dotychczas używany. Są to:– kobiety w ciąży;– osoby małoletnie, niepełnosprawne lub ubezwłasnowolnione oraz osoby spra-

wujące nad taką osobą opiekę i wspólnie z nią zamieszkałe;– obłożnie chorzy;– emeryci i renciści spełniający kryteria do otrzymania świadczenia z pomocy spo-

łecznej;– osoby posiadającej status bezrobotnego;– osoby spełniającej przesłanki określone przez radę gminy w drodze uchwały.

Sąd może orzec o braku uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego, jeżeli nakazanie opróżnienia następuje z powodu nagannego zachowania lokatora, po-legającego na uniemożliwianiu innym lokatorom lub współlokatorom spokojnego mieszkania w lokalach. Jeżeli natomiast powodem wydania wyroku nakazującego opróżnienie lokalu jest znęcanie się nad rodziną, sąd w ogóle nie orzeka o upraw-nieniu osoby objętej nakazem eksmisji do lokalu socjalnego.

Obowiązek zapewnienia lokalu socjalnego ciąży na gminie właściwej ze wzglę-du na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Sąd z urzędu zawiada-mia organy tej gminy o toczącej się sprawie w celu umożliwienia jej uczestnictwa w postępowaniu.

Jeżeli sąd w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu przyznał uprawnienie do otrzymania lokalu socjalnego, powinien jednocześnie orzec o wstrzymaniu wyko-nania opróżnienia lokalu do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego. Oznacza to, że dopóki gmina nie wskaże osobie objętej nakazem opróżnienia mieszkania, konkretnego lokalu socjalnego, do którego osoba ta mogłaby się wyprowadzić, komornik nie może skutecznie przeprowadzić eksmi-sji tej osoby.

Egzekucja obowiązku wynikającego z prawomocnego wyroku sądowego orzeka-jącego eksmisję dokonywana jest w imieniu państwa. Nawet uzyskanie przez wła-ściciela prawomocnego wyroku sądowego nakładającego na osobę zajmującą lokal obowiązek jego opuszczenia, nie upoważnia go do samowolnego usunięcia takiej osoby z mieszkania.

Komornik wykonuje eksmisję na żądanie właściciela, na podstawie dostarczo-nego przez niego tytułu wykonawczego. Komornik najpierw wzywa dłużnika, czy-li osobę zobowiązaną w wyroku do opróżnienia mieszkania, do dobrowolnego wy-

XII. Mieszkanie

358

Codziennik prawny

konania tego obowiązku w wyznaczonym stosownie do okoliczności terminie, a po jego bezskutecznym upływie dokonuje czynności potrzebnych do wprowadzenia wierzyciela w posiadanie.

Jeżeli egzekucja obowiązku opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika dotyczy osób małoletnich lub ubezwłasnowolnionych, komornik ma obowiązek wstrzymania się z dokonaniem czynności i zawiadomienia sądu opiekuńczego.

W Polsce obowiązuje zakaz tzw. eksmisji na bruk. Zakaz ten oznacza, że jeżeli osoba, która ma opuścić lokal służący zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, nie dysponuje innym mieszkaniem, do którego mogłaby się wyprowadzić, a z treści ty-tułu wykonawczego nie wynika uprawnienie tej osoby do lokalu zamiennego lub lo-kalu socjalnego, eksmisja tej osoby nie może nastąpić bez zapewnienia jej pomiesz-czenia, w którym mogłaby zamieszkać (pomieszczenia tymczasowego).

Jeżeli dłużnik nie znalazł sobie tymczasowego pomieszczenia, komornik powi-nien niezwłocznie wystąpić do gminy o jego wskazanie. Obowiązku wystąpienia do gminy komornik nie ma jedynie w przypadku, gdy sam wierzyciel wskazał tymcza-sowe pomieszczenie.

Wyroków sądowych nakazujących opróżnienie lokalu nie wykonuje się w okre-sie od 1 listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli osobie eksmitowa-nej nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie. Zakaz przepro-wadzania eksmisji w okresie ochronnym nie dotyczy jednak przypadków, w których powodem wydania wyroku nakazującego opróżnienie lokalu jest znęcanie się nad rodziną.

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.). Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

341. Co o eksmisji powinien wiedzieć eksmitujący?

Opróżnienia lokalu przez osobę przebywającą w nim bez tytułu prawnego może żądać:– właściciel lokalu. Podstawą prawną żądania eksmisji przez właściciela są przepi-

sy Kodeksu cywilnego o ochronie własności. Na jego podstawie właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby rzecz została mu wyda-na, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie

359


do władania rzeczą. Skuteczne uprawnienie to tytuł prawny, który może zniwe-czyć żądanie właściciela;

– osoba korzystająca z lokalu lub nieruchomości na podstawie innego tytułu praw-nego niż własność. Przepisy prawa wyjątkowo dopuszczają, aby także osoby inne niż właściciel mogły żądać ochrony na podstawie odpowiednio stosowanych przepisów o ochronie własności. Dotyczy to najemcy, osoby, której przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, osoby, której przysłu-guje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego.

Do przeprowadzenia eksmisji konieczne jest:– uzyskanie tytułu egzekucyjnego, czyli prawomocnego wyroku sądowego naka-

zującego osobie zajmującej jego lokal opuszczenie lokalu i wydanie go osobie żądającej;

– nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności przez sąd;– złożenie do komornika wniosku o przeprowadzenie egzekucji.

W przypadku, gdy osoba zajmująca lokal bez tytułu prawnego nie opuści go do-browolnie, jej usunięcie z lokalu może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu nakazującego eksmisję.

Aby uzyskać taki wyrok, należy wnieść pozew do właściwego sądu oraz uiścić opłaty sądowe. W sprawie o eksmisję z lokalu mieszkalnego, co do zasady, w I in-stancji właściwy jest sąd rejonowy, w okręgu którego ma miejsce zamieszkania oso-ba pozwana. Jednak powództwo o wydanie nieruchomości można wytoczyć wy-łącznie przed sąd miejsca jej położenia. Jeżeli wartość przedmiotu sporu przekracza 75 tys. zł, pozew należy złożyć w sądzie okręgowym.

W sprawach majątkowych (a taką sprawą jest sprawa o eksmisję z lokalu miesz-kalnego) powód obowiązany jest wskazać w pozwie wartość przedmiotu sporu. Wartość przedmiotu sporu rozstrzyga o właściwości rzeczowej sądu (tzn. czy spra-wę w I instancji będzie rozpoznawał sąd rejonowy, czy okręgowy).

W sprawach o wydanie przedmiotu najmu wartość przedmiotu sporu stanowi – przy umowach zawartych na czas oznaczony – suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż za rok. Przy umowach zawartych na czas nieoznaczony – suma czyn-szu za okres 3 miesięcy.

W sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej bez tytułu prawnego lub na podstawie tytułu innego niż najem wartość przedmiotu sporu oblicza się, przyjmu-jąc, stosownie do rodzaju nieruchomości i sposobu korzystania z niej, podaną przez powoda sumę odpowiadającą trzymiesięcznemu czynszowi najmu należnemu od danego rodzaju nieruchomości.

Wniesienie pozwu wiąże się z koniecznością uiszczenia opłaty sądowej, gdyż sąd nie podejmie żadnej czynności, jeżeli opłata nie została uiszczona. Od pozwu

XII. Mieszkanie

360

Codziennik prawny

w sprawach o opróżnienie lokalu mieszkalnego pobierana jest opłata stała w wyso-kości 200 zł.

Osoba, która dysponuje prawomocnym wyrokiem sądu, nakazującym osobie zaj-mującej jej lokal opuszczenie go, powinna zwrócić się do sądu o nadanie wyrokowi klauzuli wykonalności.

Przymusowym wyegzekwowaniem obowiązku opróżnienia lokalu mieszkalne-go zajmuje się komornik sądowy na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego.

Wierzyciel, składając do komornika wniosek o wszczęcie egzekucji, powinien wskazać świadczenie, które ma być spełnione, oraz sposób egzekucji. Do wniosku należy dołączyć tytuł wykonawczy.

Za prowadzenie egzekucji komornik pobiera opłaty egzekucyjne. Opłata ta w sprawie o opróżnienie lokalu mieszkalnego jest opłatą stałą, a jej wysokość wy-nosi 40% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego. Odrębną opłatę pobiera się od każdej izby, z wyjątkiem pomieszczeń stanowiących: przedpokoje, alkowy, kory-tarze, werandy, łazienki, spiżarnie, loggie i podobne.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

342. Jakie okoliczności stanowią podstawę do eksmisji małżonka?

W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postę-powaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może w wyroku rozwodowym nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Przyjmuje się, iż taka sytuacja za-chodzi zwłaszcza wtedy, gdy stałe nadużywanie alkoholu, wywoływanie awantur i do-puszczanie się aktów przemocy stanowi zagrożenie dla życia, zdrowia lub spokoju dru-giego małżonka i innych członków rodziny, zwłaszcza małoletnich dzieci. Istotne jest, iż orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków, sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Nie jest jednak możliwe orzeczenie eksmisji małżonka ze wspólnie zajmowane-go mieszkania wtedy, gdy jest ono przedmiotem osobistego majątku tego małżonka, czy to z tytułu przysługującego mu prawa własności, najmu, czy też spółdzielczego prawa do mieszkania. Żaden z obowiązujących przepisów prawa cywilnego nie uza-

361


sadnia dopuszczalności żądania eksmisji właściciela mieszkania przez osobę, któ-rej do mieszkania nie przysługuje jakikolwiek tytuł prawny. Natomiast nie ma prze-szkody, by orzeczono eksmisję z mieszkania, które stanowi przedmiot wspólności majątkowej małżonków. Orzeczenie eksmisji w wyroku rozwodowym nie przesą-dza jeszcze kwestii, komu zostanie przyznane prawo do tego mieszkania w przy-szłym postępowaniu o podział majątku dorobkowego.

Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec rów-nież o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostar-czenia lokalu zamiennego bądź pomieszczenia tymczasowego. Warunkiem takiego podziału bądź przyznania jednemu z małżonków musi być faktyczna i prawna moż-liwość zastosowania takiego rozwiązania. Decyduje o tym sąd.

Przedmiotem orzeczenia o przyznaniu jednemu z małżonków całego mieszkania może być tylko takie mieszkanie, które było wspólnie zajmowane przez małżonków i do którego prawo przysługuje obojgu rozwodzącym się małżonkom. Przyznanie wspólnie zajmowanego mieszkania, na zgodny wniosek stron, jednemu z małżon-ków powoduje wygaśnięcie prawa drugiego z nich do tego mieszkania. Z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia w tym przedmiocie prawo do mieszkania przy-sługuje już wyłącznie temu z małżonków, któremu mieszkanie zostało przyzna-ne. Niezbędną przesłanką wydania takiego rozstrzygnięcia jest wyrażenie zgody przez drugiego małżonka na opuszczenie mieszkania bez dostarczenia mu lokalu zamiennego bądź pomieszczenia tymczasowego. Zgoda ta musi istnieć w chwili wy-dawania orzeczenia. Sąd, przyznając w wyroku rozwodowym mieszkanie jednemu z małżonków, może orzec o obowiązku dokonania odpowiedniej spłaty lub dopłaty z tego tytułu na rzecz drugiego z małżonków, ale tylko w razie zgodnego określenia przez oboje małżonków wysokości, terminu i innych warunków spłaty lub dopłaty.

Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód do-konać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spo-woduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu sądowym. W praktyce podział majątku wspólnego następuje po zakończeniu postępowania rozwodowego, czyli w osob-nym postępowaniu sądowym, z uwagi na to, iż między małżonkami dochodzi naj-częściej do sporów co do składu i sposobu podziału majątku, a rozstrzygnięcie tego typu sporów w toku postępowania rozwodowego prowadziłoby do poważnej zwło-ki w tym postępowaniu.


XII. Mieszkanie

362

Codziennik prawny

Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).

Załącznik:Pozew o rozwód i eksmisję.

7. Zameldowanie

343. Co to jest meldunek?

Zameldowanie jest czynnością materialno-techniczną, polegającą na wpisaniu do rejestru, prowadzonego przez organ gminy, informacji o pobycie danej osoby w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem. Jest to więc zarejestrowanie faktu pobytu określonej osoby w konkretnym lokalu mieszkalnym.

Z uwagi na to, że zameldowanie stanowi rejestrację określonego stanu faktycz-nego, nie jest uzależnione od posiadania przez osobę występującą o zameldowa-nie tytułu prawnego lub uprawnienia do lokalu mieszkalnego, ale także nie kreuje praw osoby zameldowanej (np. prawa własności do lokalu). Do zameldowania się nie jest potrzebna tzw. zgoda właściciela lokalu. W myśl obecnie obowiązujących przepisów rola właściciela lokalu sprowadza się jedynie do potwierdzenia na for-mularzu meldunkowym faktu pobytu w jego lokalu osoby zgłaszającej pobyt stały lub czasowy.

363


Obowiązkowi meldunkowemu podlega każda osoba przebywająca na teryto-rium Rzeczypospolitej Polskiej. Obowiązek ten polega m.in. na zameldowaniu się w miejscu pobytu stałego lub czasowego. Pobytem stałym jest zamieszkanie w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem z zamiarem stałego przeby-wania, natomiast jako pobyt czasowy rozumie się przebywanie bez zamiaru zmiany miejsca pobytu stałego w innej miejscowości pod oznaczonym adresem lub w tej sa-mej miejscowości, lecz pod innym adresem. Niewykonanie obowiązku zameldowa-nia się miejscu pobytu stałego lub czasowego stanowi wykroczenie zagrożone karą ograniczenia wolności, karą grzywny albo nagany.

Osoba, która przebywa w określonej miejscowości pod tym samym adresem dłu-żej niż trzy doby, ma obowiązek zameldować się na pobyt stały lub czasowy naj-później przed upływem czwartej doby, licząc od dnia przybycia. Aby wykonać obo-wiązek meldunkowy, polegający na zameldowaniu się w miejscu pobytu stałego, należy przedstawić organowi gminy (wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta) zaświadczenie o wymeldowaniu się z poprzedniego miejsca pobytu stałe-go oraz wypełniony i podpisany formularz „Zgłoszenie pobytu stałego” (blankiety formularza można otrzymać w urzędzie miasta lub gminy), zawierający dane oso-bowe wnioskodawcy oraz dokonane np. przez właściciela lub najemcę lokalu po-twierdzenie, że wnioskodawca przebywa w lokalu, w którym nastąpić ma zamel-dowanie. Ponadto, przy dopełnianiu obowiązku meldunkowego należy przedstawić dowód osobisty, a w przypadku osób podlegających powszechnemu obowiązkowi obrony – także wojskowy dokument osobisty (tzw. książeczkę wojskową). Na pod-stawie wspomnianych dokumentów organ gminy powinien dokonać zameldowania poprzez zarejestrowanie danych dotyczących osoby wnioskującej o zameldowanie oraz miejsca jej pobytu.

Jeżeli jednak organ gminy poweźmie wątpliwości co do danych zgłoszonych na formularzu meldunkowym, nie dokona od razu zameldowania, lecz będzie miał obowiązek przeprowadzić postępowanie administracyjne w celu wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy i wydać decyzję orzekającą o zameldowaniu lub od-mowie zameldowania. Od tej decyzji przysługuje odwołanie do właściwego miej-scowo wojewody.

Dokonanie zameldowania wiąże się ze zmianą dotychczasowego adresu zamel-dowania, co z kolei powoduje powstanie obowiązku zawiadomienia organu podat-kowego (właściwego naczelnika urzędu skarbowego) o nowym adresie zameldo-wania. Wspomniane zawiadomienie polega na wypełnieniu i przesłaniu do urzędu skarbowego zgłoszenia identyfikacyjnego NIP-3, w terminie 30 dni od dnia, w któ-rym nastąpiła zmiana adresu zameldowania.

XII. Mieszkanie

364

Codziennik prawny

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.).Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).

365

XIII. Komunikacja, Sport i Turystyka

Komunikacja jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje zarówno transport dro-gowy, w tym pasażerski, jak i pozostałych uczestników ruchu drogowego – kierow-ców samochodów osobowych, motocykli oraz osoby podróżujące rowerami. Każdy z tych środków transportu wymaga określonych uprawnień do kierowania. Wymo-gi ich uzyskania oraz wymagane umiejętności precyzuje państwo. Niezależnie od tego, każdy z uczestników ruchu drogowego, w tym także pieszy, ma obowiązek znajomości przepisów oraz stosowania ich w codziennym życiu.

Poza regulacją kwestii związanych z poruszaniem się po drogach oraz związany-mi z tym wymogami, zadaniem państwa jest również ułatwienie określonym gru-pom społecznym podróżowania komunikacją publiczną poprzez system ulg. Ulgi komunikacyjne mają zadanie ułatwić poruszanie się osobom, których uposażenie, wiek i/lub zdrowie są ograniczeniem.

Kultura fizyczna jest częścią kultury narodowej, chronionej przez prawo. Oby-watele zaś, bez względu na wiek, płeć, wyznanie, rasę oraz stopień i rodzaj nie-pełnosprawności – korzystają z równego prawa do różnych form kultury fizycznej. Podstawowymi celami kultury fizycznej jest dbałość o prawidłowy rozwój psychofi-zyczny i zdrowie wszystkich obywateli. Cele te są realizowane głównie poprzez wy-chowanie fizyczne, sport, rekreację ruchową i rehabilitację ruchową. Sport jest for-mą aktywności człowieka, która ma na celu doskonalenie jego sił psychofizycznych zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo.

XIII. Komunikacja, sport i turystyka

366

Codziennik prawny

344. Jak nabywa się uprawnienie do prowadzenia roweru i pojazdów mechanicznych?

Przepisy ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym określa-ją wymagania, jakie musi spełnić kierujący, aby bezpiecznie uczestniczyć w ruchu. Chodzi nie tylko o kierującego pojazdem samochodowym, ale i innymi pojazda-mi, także rowerami, jak również o osoby, które prowadzą kolumnę pieszych, jadą wierzchem albo pędzą zwierzęta pojedynczo lub w stadzie. Wymagania, jakie musi spełniać kierujący, sprowadzają się do: – osiągnięcia wymaganego wieku;– posiadania odpowiedniego stanu zdrowia; osoba powinna być sprawna pod

względem fi zycznym i psychicznym. Bezpieczeństwo ruchu drogowego wymaga, by uczestniczyły w nim osoby charakteryzujące się takim stanem zdrowia, który gwarantuje ich bezpieczne uczestnictwo w ruchu. Wymagania w stosunku do osób kierujących innymi pojazdami niż silnikowe są niższe, niemniej muszą po-siadać odpowiednią sprawność fi zyczną i psychiczną do kierowania odpowied-nim pojazdem, np. rowerem;

– posiadania odpowiednich kwalifi kacji fachowych. Wszyscy kierujący muszą po-siadać określoną wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne bezpiecznego uczestniczenia w ruchu. Osoby prowadzące pojazdy muszą potrafi ć je prowa-

367

Codziennik prawnyXIII. Komunikacja, sport i turystyka

dzić, czyli opanować co najmniej w dostatecznym stopniu technikę prowadzenia pojazdu, kierujący zaś niebędący prowadzącymi pojazd powinni posiadać znajo-mość przepisów regulujących ruch drogowy.

Kierujący pojazdem silnikowym musi ponadto:– posiadać wymagane umiejętności do kierowania w sposób niezagrażający bez-

pieczeństwu ruchu drogowego i nienarażający kogokolwiek na szkodę oraz wy-magany dokument stwierdzający uprawnienie do kierowania pojazdem albo

– odbywać, w ramach szkolenia, naukę jazdy odpowiednio przystosowanym po-jazdem pod nadzorem instruktora, albo

– zdać egzamin państwowy odpowiednio przystosowanym pojazdem pod nadzo-rem egzaminatora.

Wystarczające jest spełnienie jednego z tych warunków.

Karta rowerowa jest dokumentem stwierdzającym uprawnienie osoby niepeł-noletniej do kierowania rowerem. Kartę rowerową można uzyskać po osiągnięciu wieku 10 lat oraz zdaniu egzaminu sprawdzającego kwalifikacje. Egzaminy takie przeprowadzane są zazwyczaj w szkołach. Od osób pełnoletnich nie wymaga się do-kumentu uprawniającego do kierowania rowerem. Karta rowerowa uprawnia rów-nież, po ukończeniu 15 lat, do kierowania pojazdem zaprzęgowym, np. furmanką.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).

345. Jakie uprawnienia są wymagane do kierowania quadem?

Obowiązujące prawo drogowe nakłada na kierujących quadami po drogach pu-blicznych oraz w strefach zamieszkania obowiązek posiadania uprawnienia – prawo jazdy co najmniej kategorii B1. Czyli należy legitymować się co najmniej dokumen-tem stwierdzającym uprawnienie do kierowania trójkołowym lub czterokołowym pojazdem samochodowym o masie własnej nieprzekraczającej 550 kg, z wyjątkiem motocykla.

Aby poruszać się quadem po drogach publicznych należy taki pojazd zarejestro-wać. Według prawa drogowego quady należą do kategorii „pojazdy samochodowe inne”. Problemem może okazać się natomiast konieczność posiadania homologacji przy rejestrowaniu pojazdu. Zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Infrastruktu-ry, pojazdy czterokołowe o mocy silnika do 15 kW podlegają również homologacji, zgodnie z wymaganiami technicznymi stosowanymi do motorowerów lub motocy-


368

Codziennik prawny

kli trójkołowych. Natomiast homologacji i rejestracji nie podlegają pojazdy cztero-kołowe o mocy większej niż 15 kW. Tego typu pojazdy są przeznaczone do porusza-nia się poza drogami publicznymi, np. podczas zawodów sportowych, w terenach górzystych, na polach czy w obrębie własnej posesji. W takim wypadku nie ma obo-wiązku posiadania prawa jazdy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2005 r. w sprawie homologa-cji typu pojazdów samochodowych mających dwa lub trzy koła, niektórych pojazdów samochodowych mających cztery koła oraz motorowerów (Dz.U. Nr 162, poz. 1360 ze zm.).

346. W jaki sposób zarejestrować i wyrejestrować samochód?

W celu rejestracji pojazdu wymagane jest złożenie odpowiedniego wniosku w starostwie powiatowym właściwym dla miejsca zamieszkania (dla miast na pra-wie powiatu, jest to urząd miasta). Rejestracja pojazdu zostaje dokonana w formie decyzji administracyjnej. Wydanie każdej decyzji wymaga czasu. W związku z tym, aby umożliwić nabywcy posługiwanie się zakupionym pojazdem do momentu wy-dania ostatecznej decyzji, wraz ze złożeniem wniosku urząd dokonuje tymczasowe-go dopuszczenia pojazdu do ruchu (na 30 dni). Dokumenty wymagane do złożenia wniosku to wypełniony wniosek o rejestrację pojazdu, dokument tożsamości (do-wód osobisty lub inny dokument ze zdjęciem potwierdzający tożsamość np. pasz-port), dowód własności pojazdu, (np. umowa sprzedaży, umowa darowizny, itp., faktura VAT, prawomocne orzeczenie sądu), karta pojazdu, jeśli była wydana oraz dowód rejestracyjny pojazdu – jeśli był wcześniej rejestrowany.

W myśl Prawa o ruchu drogowym, pojazd podlega wyrejestrowaniu przez organ właściwy ze względu na miejsce ostatniej rejestracji pojazdu, na wniosek jego wła-ściciela, w przypadku:– przekazania pojazdu do przedsiębiorcy prowadzącego stację demontażu lub

przedsiębiorcy prowadzącego punkt zbierania pojazdów;– kradzieży pojazdu, jeżeli jego właściciel złożył stosowne oświadczenie pod od-

powiedzialnością karną za fałszywe zeznania;– wywozu pojazdu z kraju, jeżeli pojazd został zarejestrowany za granicą lub zbyty

za granicę;– zniszczenia (kasacji) pojazdu za granicą;

369


– udokumentowanej trwałej i zupełnej utraty posiadania pojazdu bez zmiany w zakresie prawa własności;

– przekazania niekompletnego pojazdu do przedsiębiorcy prowadzącego stację demontażu lub przedsiębiorcy prowadzącego punkt zbierania pojazdów, na pod-stawie zaświadczenia o przyjęciu niekompletnego pojazdu, albo równoważnego dokumentu wydanego w innym państwie.

W celu wyrejestrowania pojazdu właściciel pojazdu składa wniosek o wyreje-strowanie pojazdu w organie rejestrującym i do wniosku dołącza (w zależności od okoliczności):– zaświadczenie o przekazaniu pojazdu lub zespołów pojazdów posiadających nu-

mer VIN lub numer nadwozia, podwozia albo ramy do składnicy złomu wyzna-czonej przez wojewodę, dowód rejestracyjny, kartę pojazdu, jeżeli była wydana, i tablice (tablicę) rejestracyjne;

– dowód rejestracyjny i kartę pojazdu, jeżeli była wydana, stosowne oświadczenie pod odpowiedzialnością karna za składanie fałszywych zeznań oraz zaświadcze-nie wydane przez organ Policji potwierdzające zgłoszenie kradzieży pojazdu;

– dokument stwierdzający zbycie pojazdu za granicę i stosowne oświadczenie pod odpowiedzialnością karną za składanie fałszywych zeznań lub dokument po-twierdzający zarejestrowanie pojazdu za granicą;

– dokument potwierdzający zniszczenie (kasację) pojazdu za granicą, dowód reje-stracyjny, kartę pojazdu, jeżeli była wydana, i tablice rejestracyjne;

– dokument potwierdzający trwałą i zupełną utratę posiadanego pojazdu, dowód rejestracyjny, kartę pojazdu, jeżeli była wydana, tablice rejestracyjne oraz doku-ment potwierdzający wniesienie opłaty.

Pojazdy wyrejestrowuje się, wydając stosowną decyzję administracyjną.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).

347. Komu przysługują bezpłatne przejazdy komunikacją krajową?

Do ulgi 100% przy przejazdach komunikacją kolejową na podstawie uzyskane-go w kasie przewoźnika biletu jednorazowego z ulgą 100% wydanego nieodpłatnie uprawnieni są:– dzieci w wieku do 4 lat:– umundurowani funkcjonariusze Straży Granicznej w czasie wykonywania czyn-

ności służbowych związanych z ochroną granicy państwowej, a także w czasie


370

Codziennik prawny

konwojowania osób zatrzymanych, służby patrolowej oraz wykonywania czyn-ności związanych z kontrolą ruchu granicznego;

– funkcjonariusze Straży Granicznej w czasie wykonywania czynności służbowych związanych z ochroną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej szlaków komuni-kacyjnych o szczególnym znaczeniu międzynarodowym przed przestępczością, której zwalczanie należy do właściwości Straży Granicznej;

– funkcjonariusze celni w czasie wykonywania czynności służbowych kontroli cel-nej w ruchu granicznym;

– umundurowani funkcjonariusze Policji w czasie konwojowania osób zatrzyma-nych lub chronionego mienia, przewożenia poczty specjalnej, służby patrolowej oraz udzielania pomocy lub asystowania przy czynnościach organów egzekucyj-nych;

– żołnierze Żandarmerii Wojskowej oraz wojskowych organów porządkowych wy-konujący czynności urzędowe patrolowania i inne czynności służbowe w środ-kach transportu zbiorowego.

Do ulgi 100% przy przejazdach środkami krajowej komunikacji autobusowej na podstawie uzyskanego w kasie przewoźnika biletu jednorazowego z ulgą 100% wy-danego nieodpłatnie uprawnieni są:– funkcjonariusze Straży Granicznej w czasie wykonywania czynności służbowych

związanych z ochroną na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej szlaków komuni-kacyjnych o szczególnym znaczeniu międzynarodowym przed przestępczością, której zwalczanie należy do właściwości Straży Granicznej (w komunikacji auto-busowej zwykłej, pospiesznej, przyspieszonej i ekspresowej);

– dzieci do 4 lat, pod warunkiem niekorzystania przez dziecko z oddzielnego miej-sca do siedzenia (w komunikacji autobusowej zwykłej i przyspieszonej).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz.U. z 2002 r. Nr 175, poz. 1140).

348. Komu przysługują bezpłatne przejazdy komunikacją miejską?

Prawo do ulgi 100% na przejazdy komunikacją miejską przysługuje bez względu na miejsce zamieszkania: posłowi i senatorowi, inwalidzie wojennemu oraz prze-wodnikowi towarzyszącemu inwalidzie wojennemu zaliczonemu do I grupy inwa-lidzkiej. Uprawnienia innych osób są zróżnicowane w zależności od miejscowych regulacji prawnych.

371


Podstawa prawna:Przepisy prawa miejscowego.Ustawa z dnia z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. z 2003 r. Nr 221 poz. 2199 ze zm.). Ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz.U. z 2002 r. Nr 9 poz. 87 ze zm.).

349. Komu przysługują ulgi w przejazdach komunikacją krajową?

Do ulgi 95% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego ko-lejowego oraz autobusowego na podstawie biletu jednorazowego uprawnieni są:– przewodnik lub opiekun towarzyszący w podróży osobie niewidomej;– przewodnik lub opiekun towarzyszący w podróży osoby niezdolnej do samo-

dzielnej egzystencji.

Do ulgi 78% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego au-tobusowego w komunikacji zwykłej i przyspieszonej na podstawie biletu jednorazo-wego uprawnieni są:– dzieci w wieku do 4 lat;– umundurowani funkcjonariusze Straży Granicznej w czasie wykonywania czyn-

ności służbowych związanych z ochroną granicy państwowej, a także w czasie konwojowania osób zatrzymanych, służby patrolowej oraz wykonywania czyn-ności związanych z kontrolą ruchu granicznego;

– funkcjonariusze celni w czasie wykonywania czynności służbowych kontroli cel-nej w ruchu granicznym;

– umundurowani funkcjonariusze Policji w czasie konwojowania osób zatrzymanych lub chronionego mienia, przewożenia poczty specjalnej, służby patrolowej oraz udzielania pomocy lub asystowania przy czynnościach organów egzekucyjnych;

– żołnierze Żandarmerii Wojskowej oraz wojskowych organów porządkowych wy-konujący czynności urzędowe patrolowania i inne czynności służbowe w środ-kach transportu zbiorowego.

Do ulgi 78% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego ko-lejowego oraz autobusowego uprawnieni są:– dzieci i młodzież dotknięte inwalidztwem lub niepełnosprawne – na podstawie

biletu jednorazowego lub miesięcznego imiennego;– jedno z rodziców lub opiekun dzieci i młodzieży dotkniętych inwalidztwem lub

niepełnosprawnych – na podstawie biletu jednorazowego.


372

Codziennik prawny

Ulga ta obejmuje wyłącznie przejazd tam i z powrotem z miejsca zamieszkania lub miejsca pobytu do:– przedszkola;– szkoły;– szkoły wyższej;– placówki opiekuńczo-wychowawczej;– placówki oświatowo-wychowawczej;– specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego;– specjalnego ośrodka wychowawczego;– ośrodka umożliwiającego dzieciom i młodzieży spełnianie obowiązku szkolnego

i obowiązku nauki;– ośrodka rehabilitacyjno-wychowawczego;– domu pomocy społecznej;– ośrodka wsparcia;– zakładu opieki zdrowotnej;– poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej;– na turnus rehabilitacyjny.

Do ulgi 78% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kolejowego w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych oraz autobuso-wego w komunikacji zwykłej i przyspieszonej na podstawie biletu jednorazowego uprawnieni są:– żołnierze odbywający niezawodową służbę wojskową, z wyjątkiem służby okre-

sowej i nadterminowej;– osoby spełniające obowiązek służby wojskowej w formach równorzędnych.

Ulga 78% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kole-jowego w pociągach osobowych i pospiesznych oraz autobusowego w komunikacji zwykłej, przyspieszonej i pospiesznej na podstawie biletu jednorazowego przysłu-guje cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych uznanym za osoby nie-zdolne do samodzielnej egzystencji.

Ulga 49% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kolejowe-go w pociągach osobowych oraz autobusowego w komunikacji zwykłej na podstawie biletu jednorazowego oraz ulga 37% przy przejazdach kolejowych w pociągach innych, niż osobowe i w komunikacji autobusowej innej niż zwykła na podstawie biletu jedno-razowego, przysługuje osobom niezdolnym do samodzielnej egzystencji.

Ulga 49% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kole-jowego w pociągach osobowych i pospiesznych na podstawie imiennego biletu mie-sięcznego:– dzieci i młodzież w okresie od rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego

przygotowania przedszkolnego do ukończenia gimnazjum, szkoły ponadpodsta-

373


wowej lub ponadgimnazjalnej – publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej, nie dłużej niż do ukończenia 24 roku życia;

– studenci do ukończenia 26 roku życia.

Ulga 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego kole-jowego oraz autobusowego na podstawie biletu jednorazowego przysługuje osobom niewidomym, jeśli nie są uznane za osoby niezdolne do samodzielnej egzystencji.

Do ulgi 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego ko-lejowego w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych na podstawie bile-tu jednorazowego uprawnieni są:– dzieci w wieku powyżej 4 lat do rozpoczęcia odbywania obowiązkowego roczne-

go przygotowania przedszkolnego;– dzieci i młodzież w okresie od rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego

przygotowania przedszkolnego do ukończenia gimnazjum, szkoły ponadpodsta-wowej lub ponadgimnazjalnej – publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej – nie dłużej niż do ukończenia 24 roku życia;

– studenci do ukończenia 26 roku życia;– posiadacze ważnej Karty Polaka.

Ulga 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu autobusowego w ko-munikacji zwykłej i przyspieszonej na podstawie biletu jednorazowego, przysługuje dzieciom w wieku powyżej 4 lat do rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego.

Do ulgi 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego ko-lejowego w pociągach osobowych na podstawie biletu jednorazowego lub miesięcz-nego imiennego uprawnieni są:– nauczyciele szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadpodstawowych i po-

nadgimnazjalnych – publicznych lub niepublicznych o uprawnieniach szkół pu-blicznych;

– nauczyciele akademiccy.

Do ulgi 49% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego au-tobusowego w komunikacji zwykłej i przyspieszonej, na podstawie imiennych szkol-nych biletów miesięcznych uprawnieni są:– dzieci i młodzież w okresie od rozpoczęcia odbywania obowiązkowego rocznego

przygotowania przedszkolnego do ukończenia gimnazjum, szkoły ponadpodsta-wowej lub ponadgimnazjalnej – publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej – nie dłużej niż do ukończenia 24 roku życia;

– studenci do ukończenia 26 roku życia.

Do ulgi 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego au-tobusowego w komunikacji zwykłej, na podstawie imiennych biletów miesięcznych uprawnieni są:


374

Codziennik prawny

– nauczyciele szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadpodstawowych i po-nadgimnazjalnych – publicznych lub niepublicznych o uprawnieniach szkół pu-blicznych;

– nauczyciele akademiccy.

Do ulgi 37% przy przejazdach środkami publicznego transportu zbiorowego ko-lejowego w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych (2 przejazdy w cią-gu roku) uprawnieni są: – emeryci i renciści;– współmałżonkowie emerytów i rencistów, na których pobierane są zasiłki ro-

dzinne.

Rozporządzenie Ministra Infrastruktury reguluje natomiast kwestę koniecznych dokumentów poświadczających uprawnienia do korzystania z ulg.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz.U. z 2002 r. Nr 175, poz. 1140 ze zm.).

350. Komu przysługują ulgi w przejazdach komunikacją miejską?

Ulga w wysokości 50% przy przejazdach środkami komunikacji miejskiej przy-sługuje z mocy prawa kombatantom i osobom uznanym za ofiary represji wojen-nych i okresu powojennego. Uprawnienia innych osób są zróżnicowane w zależno-ści od miejscowych regulacji prawnych.

Ustawa przewiduje, iż studentowi przysługuje prawo do ulgowych przejazdów środkami komunikacji miejskiej. Nie czyni się tu żadnych wyjątków. Przepis nie dzieli studentów na studiujących na studiach dziennych i zaocznych, nie wprowa-dza bariery wieku.

Podstawa prawna:Przepisy prawa miejscowego.Ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będą-cych ofi arami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. 2002 r. Nr 42 poz. 371 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 164, poz. 1365 ze zm.).

375


351. W jakim celu i jak zakłada się klub sportowy, w tym uczniowski klub sportowy?

Podstawową jednostką organizacyjną realizującą cele i zadania w zakresie kul-tury fizycznej jest klub sportowy. Klub sportowy może działać jako osoba prawna utworzona na podstawie odrębnych przepisów albo jako osoba fizyczna będąca przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. Szczególnym rodzajem klubu, stosownie do treści usta-wy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej, jest uczniowski klub sportowy. Uczniowski klub sportowy działa na zasadach przewidzianych w ustawie z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach, z wyłączeniem przepisów doty-czących rejestracji. Kluby tego rodzaju podlegają wpisowi do ewidencji, prowadzo-nej przez starostów właściwych ze względu na siedzibę klubów. Z chwilą wpisania uczniowskiego klubu sportowego do tego rejestru, kluby te uzyskują osobowość prawną. Członkami uczniowskiego klubu sportowego mogą być w szczególności uczniowie, rodzice i nauczyciele.

Kluby sportowe działające w formie stowarzyszeń, których statuty nie przewidu-ją prowadzenia działalności gospodarczej podlegają również wpisowi do ewidencji prowadzonej przez starostę właściwego ze względu na siedzibę klubu.

Sposoby prowadzenie ewidencji uczniowskich klubów sportowych, jak też klu-bów sportowych, których statuty nie przewidują prowadzenia działalności gospo-darczej w tym rodzaje dokumentów, jakie są wymagane przy składaniu wniosku o rejestrację określa Minister Sportu w drodze rozporządzenia. Stosownie do tre-ści rozporządzenia Ministra Sportu z dnia 16 stycznia 2006 r. w sprawie ewiden-cji klubów sportowych komitet założycielski klubu sportowego składa do organu ewidencyjnego wniosek o wpis do ewidencji wraz ze statutem, listą założycieli, za-wierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, protokołem wyboru komitetu założycielskiego, a także informacją o adresie tymczasowej siedziby klubu sportowego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.).Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).Rozporządzenia Ministra Sportu z dnia 16 stycznia 2006 r. w sprawie ewidencji klu-bów sportowych (Dz.U. Nr 16, poz. 123 ze zm.).


376

Codziennik prawny

352. Jakie dokumenty należy posiadać, idąc na imprezę masową?

Zasady postępowania konieczne do zapewnienia bezpieczeństwa imprez ma-sowych, w tym zasady i warunki bezpieczeństwa w trakcie trwania takich imprez określa ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych.

W myśl przepisów tej ustawy organizator lub podmiot przez niego uprawniony, podczas sprzedaży biletów wstępu na imprezę masową, może zażądać od kupujące-go okazania dokumentu potwierdzającego jego tożsamość. Natomiast w przypad-ku meczów piłki nożnej, organizator jest zobowiązany zapewnić identyfikację osób uczestniczących w tej imprezie sportowej. Sprzedaż biletu wstępu na mecz piłki nożnej lub przekazanie innego dokumentu uprawniającego do przebywania na nim określonej osobie następuje po okazaniu dokumentu potwierdzającego tożsamość. Ponadto, na bilecie wstępu na mecz piłki nożnej lub na innym dokumencie upraw-niającym do przebywania na nim umieszcza się takie dane jak: imię, nazwisko, nu-mer PESEL, a w razie gdy nie został on nadany, rodzaj, serię i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość. Na bilecie lub dokumencie uprawniającym do przy-bywania na meczu piłki nożnej umieszcza się również numer miejsca siedzącego, którego bilet ten lub dokument dotyczy. Dokumentem potwierdzającym tożsamość może być dowód osobisty, tymczasowe zaświadczenie tożsamości, paszport, prawo jazdy, legitymacja szkolna lub studencka, dokument stwierdzający tożsamość cu-dzoziemca albo inny dokument ze zdjęciem, potwierdzający tożsamość i adres za-mieszkania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. Nr 62, poz. 504).

353. Jakie uprawnienia w trakcie trwania imprezy masowej (imprezy sportowej) posiadają służby porządkowe i informacyjne?

Członkowie służby porządkowej działają na rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego w czasie i w miejscu trwania imprezy masowej. Natomiast zadaniem służby informacyjnej jest dbałość o bezpieczeństwo uczestników imprezy masowej poprzez informowanie ich o przyjętych rozwiązaniach organizacyjnych.

W myśl ustawy z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych służby porządkowe i informacyjne są uprawnione do:

377


– sprawdzania i stwierdzania uprawnień osób do uczestniczenia w imprezie maso-wej, a w przypadku stwierdzenia braku takich uprawnień – wezwania do opusz-czenia przez nich imprezy masowej,

– legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości,– przeglądania zawartości bagaży i odzieży osób w przypadku podejrzenia, że oso-

by te wnoszą lub posiadają przedmioty, których na imprezę masową wnosić nie można,

– wydawania poleceń porządkowych osobom zakłócającym porządek publiczny lub zachowującym się niezgodnie z regulaminem imprezy masowej lub regula-minem obiektu (terenu), a w przypadku niewykonania tych poleceń – wezwania ich do opuszczenia imprezy masowej,

– ujęcia w celu niezwłocznego przekazania Policji osób stwarzających bezpośred-nie zagrożenie dla dóbr powierzonych ochronie oraz osób dopuszczających się czynów zabronionych.

Służby porządkowe uprawnione są do stosowania siły fizycznej w postaci chwy-tów obezwładniających lub podobnych technik obrony oraz kajdanek lub ręcznych miotaczy gazu w przypadku zagrożenia dóbr powierzonych ochronie lub w celu od-parcia ataku na członka służby porządkowej, służby informacyjnej lub inną osobę oraz w przypadku niewykonania wydanych przez te służby poleceń wyżej wymie-nionych. Służby te mogą zastosować silę na zasadach określonych w ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia, a także z poszanowaniem godności ludzkiej i dóbr osobistych osoby, wobec której czynności te zostały podjęte.


354. Jakie są obowiązki uczestnika imprezy masowej (imprezy sportowej)?

Osoba uczestnicząca w imprezie masowej, w tym również imprezie sportowej jest obowiązana zachowywać się w sposób niezagrażający bezpieczeństwu innych osób, a w szczególności przestrzegać postanowienia regulaminu obiektu (terenu) i regulaminu imprezy masowej. Regulamin obiektu (terenu) to przepisy wydane przez właściciela obiektu zawierające zasady wstępu na teren lub obiekt, oraz za-sady zachowania się osób w danym obiekcie lub na terenie. Obowiązkiem organiza-tora imprezy jest opracowanie i udostępnienie osobom uczestniczącym w imprezie masowej regulaminu obiektu (terenu) oraz regulaminu imprezy masowej zawie-rającego warunki uczestnictwa i zasady zachowania się osób na niej obecnych.


378

Codziennik prawny

W przypadku zakłócania porządku, czy niestosowania się do regulaminu służby po-rządkowe lub informacyjne są uprawnione do wydawania określonych poleceń lub wezwania do opuszczenia imprezy masowej.

Osoba uczestnicząca w imprezie masowej nie może wnosić i posiadać przy sobie broni lub innych niebezpiecznych przedmiotów, materiałów wybuchowych, wyro-bów pirotechnicznych, materiałów pożarowo niebezpiecznych, napojów alkoholo-wych, środków odurzających lub substancji psychotropowych.


355. Kiedy osoba niepełnosprawna może uzyskać stypendium sportowe?

Zasady uprawiania sportu przez osoby niepełnosprawne określają przepisy sta-tutów i regulaminów organizacji krajowych i międzynarodowych zajmujących się sportem osób niepełnosprawnych.

Osoba niepełnosprawna, będąc członkiem kadry narodowej osób niepełno-sprawnych i kadry paraolimpijskiej, może otrzymywać stypendium sportowe, jeże-li uzyska kwalifikacje do igrzysk paraolimpijskich lub zajmie miejsce medalowe we współzawodnictwie międzynarodowym. Warunkiem jest zobowiazanie się w for-mie pisemnej do realizacji programu przygotowań paraolimpijskich albo progra-mu przygotowań do mistrzostw świata lub Europy, opracowanego przez organiza-cję krajową zajmującą się sportem osób niepełnosprawnych, oraz do udziału w tych zawodach. Tego rodzaju stypendia sportowe przyznaje i wstrzymuje oraz pozbawia ich minister sportu. Są one finansowane ze środków budżetu państwa z części, któ-rej dysponentem jest minister właściwy do spraw kultury fizycznej i sportu.

Zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej, stypendium sportowe dla osoby niepełnosprawnej będącej członkiem kadry narodowej osób niepełnosprawnych i kadry paraolimpijskiej wstrzymuje się, jeżeli zostało stwier-dzone przez organ, który to stypendium przyznaje, że zawodnik zaniedbuje reali-zację programu przygotowań do którego realizacji się zobowiązał. Natomiast po-zbawia się go stypendium sportowego, jeżeli minister sportu stwierdzi, że zawodnik nie realizuje programu przygotowań lub odmówił udziału w zawodach, w których miał wystąpić. Członkini kadry narodowej osób niepełnosprawnych i kadry para-olimpijskiej, która stała się niezdolna do uprawiania sportu wskutek ciąży i urodze-nia dziecka nie jest pozbawiona przyznanego stypendium sportowego. Jest ono wy-

379


płacane w pełnej wysokości przez cały okres ciąży, a przez 6 miesięcy po urodzeniu dziecka – w wysokości połowy przyznanego stypendium sportowego.

Okres pobierania stypendium sportowego zalicza się do okresu zatrudnienia w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Podstawę zaliczenia okresu pobierania stypendium stanowi zaś za-świadczenie wydane przez podmiot wypłacający stypendium.

Szczegółowe zasady i tryb przyznawania, wstrzymywania i pozbawiania stypen-diów sportowych, ich wysokość i czas, na jaki może zostać ono przyznane uwzględ-niając rodzaje osiągnięć sportowych określa Minister Sportu w drodze rozporzą-dzania.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 ze zm.).Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki z dnia 26 stycznia 2009 r. w sprawie sty-pendiów sportowych dla członków kadry narodowej osób niepełnosprawnych i kadry paraolimpijskiej (Dz.U. Nr 17, poz. 95).

356. Czy alpinista ma obowiązek się ubezpieczyć?

Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami nie ma obowiązku ubezpieczania się przez alpinistów. Rada Ministrów w rozporządzeniu z dnia 27 listopada 2001 r. w sprawie uprawiania alpinizmu nałożyła na osoby organizujące uprawianie alpi-nizmu oraz osoby uprawiające dyscypliny alpinistyczne obowiązek ubezpieczenia się od następstw nieszczęśliwych wypadków. Jednakże, to rozporządzenie zostało uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją. Trybunał uznał, że obowiązek ubezpieczenia się przez alpinistów wynikający z rozporządzenia Rady Ministrów nie ma oparcia w obowiązującej ustawie, ani nie wynika z umów między-narodowych ratyfikowanych przez Polskę. Na mocy orzeczenia Trybunału przepis rozporządzenia Rady Ministrów wprowadzający obowiązkowe ubezpieczenie alpi-nistów stracił moc.

Osoby zajmujące się alpinizmem mogą jednak – z uwagi na ryzyko związane z uprawianiem tego sportu – podjąć decyzję o dobrowolnym ubezpieczeniu od na-stępstw nieszczęśliwych wypadków.


380

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 ze zm.).Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczenio-wym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.).

357. Jakie wymogi należy spełnić, aby uprawiać alpinizm jaskiniowy?

Zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej uprawianie al-pinizmu jaskiniowego wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzo-nych stosownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa. Egzami-ny stwierdzające posiadanie odpowiednich kwalifikacji niezbędnych do uprawiania alpinizmu jaskiniowego przeprowadza oraz potwierdza stosownym dokumentem właściwy polski związek sportowy. Za przeprowadzenie egzaminu oraz za czyn-ności związane z wydaniem dokumentu jest pobierana opłata. Wysokość opłat nie może być wyższa niż:– 200 zł – w przypadku egzaminu stwierdzającego posiadanie odpowiednich kwa-

lifi kacji;– 50 zł – w przypadku wydania dokumentu potwierdzający posiadanie odpowied-

nich kwalifi kacji.

Osobom, które uprawiają alpinizm jaskiniowy, nadaje się – stosownie do rozpo-rządzenia Ministra Sportu z dnia 8 lutego 2006 r. w sprawie uprawiania alpinizmu jaskiniowego – następujące rodzaje stopni:– młodszy taternik jaskiniowy oraz – taternik jaskiniowy.

Zgodnie z rozporządzeniem, kartę młodszego taternika jaskiniowego można otrzymać po ukończeniu 16 roku życia i odbyciu szkolenia na stopień młodszego taternika jaskiniowego, natomiast kartę taternika jaskiniowego – po ukończeniu 18 lat i odbyciu szkolenia na stopień taternika jaskiniowego.

Uprawianie alpinizmu jaskiniowego odbywa się z zachowaniem zasad bezpie-czeństwa, w tym wymagane jest:– używanie sprawnego technicznie sprzętu wspinaczkowego;– pozostawienie, w miejscach do tego przeznaczonych, informacji o planowanej

trasie wspinaczkowej i przewidywanym czasie powrotu.

Podczas uprawiania alpinizmu jaskiniowego używa się kasków ochronnych oraz dwóch rodzajów oświetlenia.

381


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sportu z dnia 8 lutego 2006 r. w sprawie uprawiania alpini-zmu jaskiniowego (Dz.U. Nr 30, poz. 211).

358. Jakie kwalifi kacje są wymagane do uprawiania płetwonurkowania?

W myśl ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej uprawianie płe-twonurkowania wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji potwierdzonych stosownym dokumentem oraz przestrzegania zasad bezpieczeństwa.

Dokumenty potwierdzające uzyskane kwalifikacje wydają krajowe i zagranicz-ne szkoleniowe organizacje nurkowe. Instruktorzy tych organizacji przeprowadzają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej szkolenia według systemu szkolenia danej organizacji, zatwierdzonego przez ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu. System szkolenia powinien uwzględniać stopnie wyszkolenia określone w odpowiednich Polskich Normach dotyczących płetwonurkowania. Osoby posia-dające odpowiednie kwalifikacje do uprawiania płetwonurkowania potwierdzone dokumentem wydanym poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej mogą uprawiać płetwonurkowanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie posiadanych kwalifikacji

Przed rozpoczęciem płetwonurkowania – stosownie do treści rozporządzenia Ministra Sportu z dnia 17 sierpnia 2006 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa przy uprawnianiu płetwonurkowania:– dokonuje się oceny warunków wpływających na bezpieczeństwo nurkowania,

biorąc pod uwagę w szczególności ruchy i głębokość wody, jej zanieczyszczenie oraz widoczność pod wodą,

– przygotowuje się plan nurkowania obejmujący w szczególności określenie miej-sca nurkowania,

– ustala się sposób porozumiewania się uczestników nurkowania oraz procedurę ratunkowo-ewakuacyjną w przypadku wystąpienia zagrożenia dla ich bezpie-czeństwa,

– sprawdza się sprzęt, który ma być używany do nurkowania.

Płetwonurkowanie może uprawiać osoba, której stan zdrowia pozwala na jego przeprowadzenie zgodnie z planem nurkowania.


382

Codziennik prawny

Jeżeli jest konieczne jest udokumentowanie sprawności fizycznej i stanu zdro-wia, zamierzająca uprawiać płetwonurkowanie jej stanu zdrowia, to, w zależności od potrzeb, przedstawia:– zaświadczenie zawierające orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do

uprawiania płetwonurkowania lub– oświadczenie, że jej stan zdrowia pozwala na uprawianie płetwonurkowania.

Płetwonurkowanie przeprowadza się zgodnie z przygotowanym planem nurko-wania.

Niedopuszczalne jest:– przekraczanie maksymalnej głębokości nurkowania wynikającej z posiadanych

kwalifi kacji i określonych wymagań,– uprawianie płetwonurkowania po użyciu alkoholu, substancji psychotropowych

i środków odurzających.

Sprzęt, który ma być używany do nurkowania, powinien:– zapewnić bezpieczne nurkowanie i być odpowiednio dobrany do zaplanowanego

nurkowania i umiejętności posiadanych przez uczestników nurkowania,– być sprawny technicznie,– spełniać wymagania określone w Polskich Normach dotyczących sprzętu do nur-

kowania.

Wszyscy uprawiający płetwonurkowanie są obowiązani do przestrzegania zasad bezpieczeństwa.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sportu z dnia 17 sierpnia 2006 r. w sprawie zasad bezpie-czeństwa przy uprawianiu płetwonurkowania (Dz.U. Nr 154, poz. 1103).

359. Jakie działania należy podjąć w przypadku utraty dokumentu tożsamości podczas wyjazdu za granicę?

Zgodnie z ustawą z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospoli-tej Polskiej konsul zapewnia pomoc obywatelom polskim w realizacji praw przysłu-gujących im zgodnie z prawem państwa przyjmującego oraz prawem i zwyczajami międzynarodowymi.

W przypadku utraty paszportu lub innych dokumentów podróży konsul może, po uprzednim potwierdzeniu tożsamości, wydać paszport tymczasowy na powrót do kraju.

383


W myśl powołanej ustawy konsul wydaje obywatelom polskim paszporty lub inne dokumenty uprawniające do przekraczania granicy, wznawia ich ważność oraz dokonuje w nich zmian, a także je unieważnia.

Stosownie do treści rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Admini-stracji z dnia 24 sierpnia 2006 r. w sprawie dokumentów paszportowych oraz try-bu postępowania w przypadku ujawnienia fałszerstw lub wad w tych dokumentach oraz w sytuacji ich zniszczenia, osoba ubiegająca się za granicą o wydanie paszpor-tu tymczasowego umożliwiającego powrót do kraju, składa:– wypełniony wniosek o wydanie dokumentu paszportowego, – dwie jednakowe kolorowe fotografi e o wymiarach 35 x 45 mm, wykonane w cią-

gu ostatnich 6 miesięcy na jednolitym jasnym tle, mające dobrą ostrość oraz pokazujące wyraźnie oczy i twarz od wierzchołka głowy do górnej części bar-ków, tak aby twarz zajmowała 70–80 % fotografi i; fotografi a ma przedstawiać osobę bez nakrycia głowy i okularów z ciemnymi szkłami, patrzącą na wprost z otwartymi oczami, nieprzesłoniętymi włosami, z naturalnym wyrazem twarzy i zamkniętymi ustami,

– oświadczenie o okolicznościach, dacie i miejscu utraty paszportu, – dowód uiszczenia opłaty konsularnej,– przedstawia do wglądu dokument potwierdzający tożsamość i obywatelstwo

polskie.

W przypadku braku dokumentu potwierdzającego tożsamość i obywatelstwo polskie, potwierdzenie tych danych może nastąpić poprzez pisemne potwierdze-nie tożsamości przez organ paszportowy w kraju lub poprzez przyjęcie przez organ paszportowy oświadczenia osoby posiadającej paszport i obywatelstwo polskie.

Za paszporty tymczasowe wydane przez konsula pobiera się opłatę w wysoko-ści określonej w przepisach wydanych na podstawie ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej.

W przypadku utraty lub kradzieży dokumentów w państwie, w którym Polska nie ma swojej placówki dyplomatyczno – konsularnej, obywatel polski może udać się do pla-cówki jednego z państw Unii Europejskiej, konsul tego państwa po uprzednim potwier-dzeniu danych osobowych oraz uzyskaniu zgody władz polskich wyda Europejski Doku-ment Podróży, dzięki któremu powrót do kraju obywatela polskiego stanie się możliwy.

Natomiast w myśl ustawy z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowo-dach osobistych osoba, która utraciła dowód osobisty, jest obowiązana niezwłocz-nie zawiadomić o tym właściwą ze względu na miejsce pobytu polską placówkę konsularną. Organy te wydają zaświadczenie o utracie dowodu osobistego, ważne do czasu wydania nowego dokumentu, oraz powiadamiają o tym przy użyciu do-stępnych środków, w szczególności telefaksu lub poczty elektronicznej, organ, któ-ry wydał dowód osobisty, w celu unieważnienia dokumentu.


384

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 993 ze zm.).Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 24 sierp-nia 2006 r. w sprawie dokumentów paszportowych oraz trybu postępowania w przy-padku ujawnienia fałszerstw lub wad w tych dokumentach oraz w sytuacji ich znisz-czenia (Dz.U. Nr 152, poz. 1090 ze zm.).

360. Jakie prawa przysługują obywatelowi polskiemu w przypadku zatrzymania lub tymczasowego aresztowania za granicą?

W przypadku zatrzymania, aresztowania lub pozbawienia wolności obywatel polski ma prawo wnioskować o kontakt z konsulem.

Stosownie do treści ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rze-czypospolitej Polskiej, konsul dba o to, aby obywatele polscy zatrzymani, aresztowa-ni lub w inny sposób pozbawieni wolności w państwie przyjmującym, mieli zapew-nioną ochronę prawną i traktowanie zgodne z prawem tego państwa oraz z prawem i zwyczajami międzynarodowymi.

W szczególności konsul może podejmować następujące działania:– zwracać się do sądów i innych organów państwa przyjmującego o udzielenie

informacji o przyczynach zatrzymania, aresztowania lub pozbawienia wolności w inny sposób, a zwłaszcza o zarzutach stawianych tym obywatelom,

– odwiedzać tych obywateli oraz porozumiewać się z nimi w inny sposób,– na wniosek obywatela ułatwiać mu kontakt z rodziną i innymi osobami bliskimi.

W przypadku zatrzymania, aresztowania lub pozbawienia wolności w kraju, w którym Polska nie ma placówki dyplomatyczno – konsularnej, konsul jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej informuje na prośbę zatrzymanego lub aresztowanego stronę polską. Ponadto konsul tego kraju czuwa, aby obywatel RP był traktowany w taki sposób jak inni pozbawieni wolności.

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).

385


361. Czy wyjeżdżając za granicę obywatel polski powinien się ubezpieczyć ?

Wyjeżdżając z Polski obywatel polski powinien wykupić odpowiednie ubezpie-czenie od następstw nieszczęśliwych wypadków i kosztów leczenia.

W państwach Unii Europejskiej ubezpieczenie zdrowotne obywatele polscy mają prawie automatycznie. Wystarczy, aby przed wyjazdem obywatel polski uzyskał w najbliższym oddziale NFZ kartę EKUZ (Europejską Kartę Ubezpieczenia Zdro-wotnego). Karta daje prawo do korzystania z usług publicznej służby zdrowia, na-tomiast nie pokrywa kosztów wizyt specjalistycznych. Przy odbieraniu karty EKUZ obywatel otrzymuje pisemną informację o warunkach korzystania z publicznej służ-by zdrowia w kraju, do którego wyjeżdża. Dodatkowe usługi mogą być sfinansowa-ne przez firmy ubezpieczeniowe, oczywiście pod warunkiem, że przed wyjazdem za granicę zawrzemy z nimi w tym zakresie odpowiednie umowy.

Przedmiotem ubezpieczenia są przeważnie koszty poniesione w następstwie na-głych zachorowań lub nieszczęśliwego wypadku w trakcie trwania okresu ubezpie-czenia poza granicami Polski:– koszty leczenia ubezpieczonego poniesione w następstwie nagłego zachorowa-

nia lub nieszczęśliwego wypadku, w okresie trwania umowy ubezpieczenia,– koszty transportu medycznego ubezpieczonego do miejsca zamieszkania lub

placówki medycznej na terenie Polski,– koszty transportu ciała ubezpieczonego do miejsca pochówku na terenie Polski

lub kraju zamieszkania ubezpieczonego,– organizacja pomocy w podróży i pokrycie jej kosztów leczenia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowa-nych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).

362. Dodatkowe ubezpieczenia, które warto rozważyć przy wyjazdach za granicę:

Ubezpieczenie od nieszczęśliwych wypadków (NNW) gwarantuje ubezpieczo-nemu wypłatę odszkodowania związanego z nieszczęśliwym wypadkiem, w wyniku którego ubezpieczony doznał trwałego uszczerbku na zdrowiu lub poniósł śmierć.


386

Codziennik prawny

Ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej w życiu prywatnym za szkody na osobie i na rzeczy (OC) przenosi materialną odpowiedzialność ubezpieczonego za szkody wyrządzone osobom trzecim na firmę ubezpieczeniową – do wysokości sumy gwarancyjnej ustalonej w polisie ubezpieczenia. Ubezpieczenie OC jest do-brym rozwiązaniem dla osób prowadzących aktywny tryb życia.

Firmy ubezpieczeniowe oferują również ubezpieczenie bagażu podróżnego na wypadek jego utraty, zniszczenia lub opóźnienia w dostarczeniu na miejsce pobytu. W ramach tego ubezpieczenia ochroną ubezpieczeniową objęte są rzeczy wchodzą-ce w skład bagażu podróżnego, wraz z ich zawartością.

W sytuacjach krytycznych (problemy z realizacją zawartej umowy ubezpiecze-nia) należy skontaktować się z przedstawicielem firmy ubezpieczeniowej. Osoby, które nie znają języków obcych, mogą podczas pobytu za granicą zadzwonić pod wskazany w polisie numer telefonu, gdzie uzyskają pomoc w języku polskim.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz 1151 ze zm.).Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).

363. Jakie działania podejmowane są przez polską placówkę dyplomatyczno-konsularną w przypadku śmierci lub choroby obywatela polskiego za granicą ?

Konsul zapewnia pomoc obywatelom polskim w zakresie przysługujących im praw zgodnie z prawem państwa przyjmującego oraz prawem i zwyczajami między-narodowymi.

W przypadku śmierci obywatela polskiego za granicą konsul, za pośrednictwem Urzędu Wojewódzkiego właściwego dla miejsca zamieszkania zmarłego, powiado-mi krewnych zmarłego w kraju oraz pomoże w załatwieniu wszelkich formalności na miejscu. W przypadku sprowadzenia ciała zmarłego do Polski (bądź innego kra-ju zamieszkania obywatela polskiego) koszty z tym związane ponosi ubezpieczy-ciel, natomiast w przypadku braku odpowiedniego ubezpieczenia pokrywa je rodzi-na zmarłego.

Na terytorium państw, gdzie Polska nie ma swojego przedstawicielstwa dyplo-matyczno – konsularnego (zawodowego lub honorowego), obywatele polscy mają

387


prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej ze strony przedstawicielstw innych państw członkowskich Unii Europejskiej, na równi z obywatelami tych państw.

W razie wypadku lub choroby obywatela polskiego, konsul jednego z państw Unii przekazuje na wniosek zainteresowanego informacje o jego stanie zdrowia pol-skim władzom. W przypadku śmierci obywatela polskiego w takim kraju konsul jed-nego z państw Unii Europejskiej powiadamia władze polskie, na których spoczywa obowiązek poinformowania najbliższych zmarłego. Konsul unijny udziela ponad-to niezbędnej pomocy przy uzyskaniu świadectwa zgonu i poczyni niezbędne kroki w celu umożliwienia pochówku, kremacji lub odesłania ciała zmarłego – obywatela polskiego do kraju ojczystego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 215, poz. 1823 ze zm.).Ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.).

364. Jakie uprawnienia ma konsument w sytuacji upadku biura podróży?

Biura podróży świadczące usługi turystyczne zobowiązane są posiadać gwa-rancje, przede wszystkim w postaci umów gwarancji bankowej lub ubezpieczenio-wej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów, mające pokryć roszczenia także w sytuacji upadłości biura. Obecnie obowiązujące regulacje nakładają na operato-rów wysyłających turystów za granicę obowiązek posiadania gwarancji, w wysoko-ści zależnej od rocznych przychodów z tytułu organizowania imprez turystycznych na rzecz klientów. W przypadku upadku biura podróży pieniądze stanowiące sumę gwarancyjną są przeznaczane na sprowadzenie turystów z zagranicy. Natomiast pozostała suma gwarancyjna pokrywa koszty innych klientów biura, zatem rów-nież tych, którzy zakupili wycieczkę, lecz jeszcze nie zdążyli wyjechać. Jeżeli kwo-ta gwarancji jest niewystarczająca na zwrot wszystkich wpłat poniesionych przez klientów, to wypłaty obniżane są proporcjonalnie do wysokości pozostałej sumy.

W sytuacji upadłości biura podróży należy złożyć wniosek o uregulowanie jego zobowiązań do marszałka województwa właściwego ze względu na siedzibę biu-ra podróży. Marszałek województwa jest uprawniony do występowania na rzecz klientów w sprawach wypłaty środków z tytułu umowy gwarancji bankowej, umo-wy gwarancji ubezpieczeniowej lub umowy ubezpieczenia, na zasadach określo-nych w treści tych umów.


388

Codziennik prawny

Wskazanymi wyżej zasadami odpowiedzialności objęte są biura podróży, które świadczą działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośredniczenia na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych. Działalność taka wymaga uzyskania wpisu w rejestrze organizatorów turystyki i pośredników turystycznych prowadzonym przez marszałka województwa.

Minister właściwy do spraw turystyki prowadzi Centralną Ewidencję Organiza-torów Turystyki i Pośredników Turystycznych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.).

365. Jakie uprawnienia ma konsument w przypadku odwołania/opóźnienia odlotu samolotu?

Podróżowanie liniami lotniczymi z/lub do jakiegokolwiek kraju Unii Europej-skiej oznacza, że znajdujemy się pod ochroną rozporządzenia WE 261/2004 z dnia 11 lutego 2004 r., stanowiącego o wspólnych zasadach odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład, odwołania lub dużego opóźnienia lotu.

W przypadku opóźnienia przewoźnik powinien bezpłatnie zapewnić posiłki i na-poje, a także prawo do dwóch rozmów telefonicznych, dwóch dalekopisów, dwóch przesyłek faksowych lub e-mailowych (w zależności od długości opóźnienia lub długości lotu).

W sytuacji, gdy opóźnienie wynosi co najmniej pięć godzin pasażerom przysłu-guje prawo do zwrotu kosztów biletów lub lotu powrotnego do pierwszego miej-sca odlotu. Natomiast, gdy opóźniony odlot nastąpi co najmniej dzień po terminie, pasażerowie mają prawo do bezpłatnego zakwaterowania w hotelu i darmowego transportu między lotniskiem a hotelem.

Należy pamiętać, iż nie można domagać się finansowej rekompensaty, jeże-li opóźnienie lub odwołanie nastąpiło z przyczyn niezależnych od przewoźnika, np. z powodu złych warunków atmosferycznych.

W przypadku odwołania lotu pasażer ma prawo do: zwrotu kosztów biletu, za-oferowania innego połączenia z punktem docelowym podróży, posiłku, napojów oraz rozmowy telefonicznej (jeżeli czas oczekiwania na inne połączenie lotnicze to usprawiedliwia). Pasażerowie mogą być niekiedy uprawnieni do odszkodowania w wysokości od 250 EUR do 600 EUR (w zależności od zasięgu podróży) w przy-padku, gdy zaoferowane połączenie zastępcze różni się znacząco od odwołanego, a powiadomienie o odwołaniu lotu nastąpiło zbyt późno.

389


W przypadku odwołania/opóźnienia odlotu samolotu konsument może także złożyć reklamację przewoźnikowi. Obowiązujące prawo nie reguluje terminu w ja-kim przewoźnicy lotniczy mają rozpatrywać skargi/reklamacje pasażerów. Jednak-że przewoźnicy udzielają odpowiedzi zazwyczaj w terminie 30 dni od dnia otrzy-mania skargi/reklamacji.

Dopiero w sytuacji, gdy nastąpiło wyczerpanie procedury reklamacyjnej u prze-woźnika, a przewoźnik nie uznał naszej reklamacji, można złożyć skargę na naru-szenie praw przez przewoźnika lotniczego do Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego (ULC).

Skarga taka przysługuje tylko w sytuacji odmowy przyjęcia na pokład, odwoła-nia lotu i dużego opóźnienia lotu.

Do takiej skargi należy załączyć: – kopię reklamacji skierowanej do przewoźnika,– kopię odpowiedzi udzielonej przez przewoźnika na reklamację, jeżeli została

udzielona, – kopię potwierdzenia rezerwacji na dany lot.

Skarga powinna być sporządzona na piśmie oraz podpisana przez wszystkich wnoszących skargę. Na złożenie skargi do Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego pa-sażer ma 2 lata.

Prezes ULC wydaje decyzję administracyjną, która kończy postępowanie. Okre-śla w niej: – brak naruszenia prawa przez przewoźnika lotniczego albo– naruszenie prawa przez przewoźnika lotniczego, określając zakres nieprawidło-

wości oraz termin ich usunięcia.

Urząd Lotnictwa CywilnegoPunkt Obsługi Klientaul. Żelazna 5900-848 [email protected] Komisja Ochrony Praw Pasażerów adres e-mail: [email protected] tel: +48 22 520 74 84, fax +48 22 520 73 47

Adres strony internetowej zawierającej wzór skargi do Prezesa Urzędu Lot-nictwa Cywilnego: http://www.ulc.gov.pl/_download/kopp/formularz_skargi.pdf

Ulotka Urzędu Lotnictwa Cywilnego o prawach pasażera:http://www.ulc.pl/_download/kopp/Ulotka_PL.pdf


390

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.).Rozporządzenie nr 261/2004/WE z dnia 11 lutego 2004 r. ustanawiające wspólne za-sady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na po-kład albo odwołania lub dużego opóźnienia lotów, uchylające rozporządzenie (EWG) nr 295/91 (Dz. Urz. UE L 46 z 17.02.2004).

366. Jakie uprawnienia ma konsument w przypadku zgubienia/zniszczenia bagażu w transporcie lotniczym?

Ogólne zasady odpowiedzialności przewodnika za szkodę wynikłą w razie zniszczenia, zaginięcia lub uszkodzenia bagażu zarejestrowanego zostały przyjęte w konwencji montrealskiej. Wskazano w niej, iż przewoźnik ponosi odpowiedzial-ność za szkodę w bagażu, jeżeli wydarzenie, które spowodowało zniszczenie, zagi-nięcie lub uszkodzenie, miało miejsce na pokładzie statku powietrznego lub w cza-sie, gdy zarejestrowany bagaż pozostawał pod opieką przewoźnika. Pasażer może się domagać odszkodowania w wysokości do 1000 SDR. SDR jest to międzynarodo-wa jednostka walutowa (tzw. specjalne prawa ciągnienia) o charakterze bezgotów-kowym, istniejąca wyłącznie w postaci zapisów księgowych w bankach (aktualny średni kurs SRD ustalony przez NBP w dniu 16.06.2009r. wynosi: 5.0298 PLN.).

Zgubienie/zniszczenie bagażu w pierwszej kolejności należy zgłosić przewoźni-kowi lotniczemu – przedstawicielowi linii lotniczych, obsługujących dany lot.

Po stwierdzeniu zagubienia lub zniszczenia bagażu należy: 1) wypełnić na lotnisku formularz nieprawidłowości bagażowej tzw. PIR (Property Ir-

regularity Report) – Raport Niezgodności Własności oraz dołączyć do niego kopię dowodu tożsamości, odcinek biletu oraz identyfi kator bagażu (Baggage Tag),

2) złożyć reklamację w terminie: 7 dni od odbioru uszkodzonego bagażu, 21 dni od stwierdzenia opóźnienia bagażu.

Zgłaszając szkodę należy ją wycenić. Do reklamacji najlepiej załączyć posiadane rachunki zakupu, np. walizki i przewożonych rzeczy, bowiem w przeciwnym razie przewoźnik wyceni szkodę według wagi zarejestrowanego bagażu.

Szczegółowe warunki odpowiedzialności przewoźnika za zgubienie/zniszcze-nie bagażu są zawarte w regulaminach obowiązujących u danego przewoźnika. Za-warcie umowy z przewoźnikiem jest równoznaczne z akceptacją postanowień tego regulaminu, zaś ustalenie ewentualnego odszkodowania nastąpi w oparciu o te właśnie przepisy. Dlatego też przewożąc, obok rzeczy codziennego użytku, cenne przedmioty należy zapoznać się z warunkami przewozu oraz zapytać przewoźnika o możliwość ich zabezpieczenia.

391


Zwyczajowo przyjęty termin na rozpoznanie naszej skargi/reklamacji wynosi 30 dni. Jeżeli przewoźnik nie odpowie na skargę, lub odpowiedź przewoźnika nie będzie spełniała oczekiwań klienta, wówczas pasażer może dochodzić swoich rosz-czeń przed sądem cywilnym.

O pomoc w problemach z przewozem lotniczym można zwrócić się do instytu-cji zajmujących się pomocą konsumentom – przede wszystkim miejskich (powiato-wych) rzeczników konsumentów.

Instytucją zajmującą się ochroną pasażerów w Polsce jest Urząd Lotnictwa Cy-wilnego (ULC) i działająca przy Prezesie Urzędu Lotnictwa Cywilnego – Komisja Ochrony Praw Pasażera. Obok ULC istotną rolę w rozwiązywaniu problemów pasa-żerów odgrywa Europejskie Centrum Konsumenckie (ECK), udzielające informacji i porad dotyczących ochrony konsumenta w transakcjach ponadgranicznych na te-renie Unii Europejskiej, Norwegii i Islandii.

Urząd Lotnictwa CywilnegoPunkt Obsługi Klientaul. Żelazna 5900-848 [email protected] Komisja Ochrony Praw Pasażerów adres e-mail: [email protected] tel: +48 22 520 74 84, fax +48 22 520 73 47

Europejskie Centrum KonsumenckiePlac Powstańców Warszawy 1V piętro, pokoje: 539, 636, 638, 64000-950 WarszawaTel.: 022 55 60 118Fax: 022 55 60 359E-mail: [email protected]łek – piątek: 8.30 – 16.30

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. Prawo lotnicze (Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.).Konwencja o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego, sporządzona w Montrealu dnia 28 maja 1999 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 37 poz. 235).

393

XIV. Działalność gospodarcza

Współczesna gospodarka opiera się w znacznej mierze na wolności działalności podmiotów prywatnych. Konstytucja stanowi, że podstawą ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej jest społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalno-ści gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy part-nerów społecznych. Ograniczenie wolności prowadzenia działalności gospodarczej jest dopuszczalne wyłącznie w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.

Małe oraz większe przedsiębiorstwa, sklepy czy punkty usług dają ponad-to zatrudnienie wielu obywatelom, stąd przed państwem staje obowiązek takiego ukształtowania przepisów, by podejmowanie i prowadzenie własnej działalności gospodarczej było możliwie proste i niesformalizowane. Dla zachowania bezpie-czeństwa obrotu, prawo wymaga jednak spełnienia szeregu wymogów.


394

Codziennik prawny

367. W jakich formach można prowadzić działalność gospodarczą?

Działalność gospodarcza w Polsce prowadzona może być w kilku formach. Oso-ba fizyczna, która nie chce zakładać spółki, może zarejestrować tzw. jednoosobową działalność gospodarczą. Tacy przedsiębiorcy mogą z kolei zawrzeć ze sobą umo-wę spółki cywilnej. Oprócz tego polskie prawo przewiduje możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w formie spółki osobowej (spółka jawna, partnerska, ko-mandytowa, lub komandytowo-akcyjna) albo spółki kapitałowej (spółka z ograni-czoną odpowiedzialnością lub akcyjna).

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).

368. Jak rejestruje się prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby fi zyczne?

Od dnia 31 marca 2009 roku obowiązują nowe zasady rozpoczynania działalno-ści gospodarczej przez osoby fizyczne, określone mianem tzw. „jednego okienka”.

Aby zarejestrować działalność gospodarczą osoba fizyczna składa zintegrowa-ny wniosek o wpis do ewidencji działalności gospodarczej w urzędzie gminy. Wzór wniosku dostępny jest we właściwych urzędach gminy oraz został zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Gospodarki. Formularz może zostać złożony w formie papierowej lub elektronicznej.

Złożenie wniosku i wydanie zaświadczenia o wpisie nie podlegają żadnym opła-tom.

Urząd gminy dokonuje wpisu i wystawia z urzędu zaświadczenie o wpisie, a na-stępnie dane z wniosku oraz kopię zaświadczenia o wpisie przesyła niezwłocznie do naczelnika urzędu skarbowego, urzędu statystycznego, jednostki terenowej ZUS albo Centrali KRUS. Wprowadzone tzw. „jedno okienko” oznacza, iż nie ma potrze-by udawania się osobiście do wskazanych powyżej instytucji.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).

395

Codziennik prawnyXIV. Działalność gospodarcza

Adres strony internetowej zawierającej wzór wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej:http://www.mg.gov.pl/Przedsiebiorcy/Jedno+okienko/

369. Co to jest REGON?

REGON jest to Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej, rejestr statystyczny prowadzony przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Pod pojęciem REGON-u rozumiany jest także numer REGON-u, czyli dziewięciocy-frowy numer statystyczny podmiotu gospodarczego nadany i uwidoczniony w po-wyższym rejestrze.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).

370. Jakie obowiązki wiążą się z prowadzeniem działalności gospodarczej?

Podstawowe obowiązki wiążą się z obowiązkowymi czynnościami wynikający-mi zarówno z przepisów podatkowych, jaki i ubezpieczeniowych – np. wystawianie faktur VAT, obowiązek zgłaszania pracowników do ubezpieczenia i wiele innych. Niekiedy podejmowana i wykonywana działalność gospodarcza wiązać się będzie z obowiązkiem uzyskania koncesji lub posiadania przez przedsiębiorcę określonych uprawnień zawodowych. Przedsiębiorca ma obowiązek posługiwać się w zakresie obrotu prawnego i gospodarczego nie tylko nazwą firmy, ale również numerem NIP. Co do zasady przedsiębiorca może prowadzić wszelkie rozliczenia finansowe tylko poprzez konto bankowe.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).


396

Codziennik prawny

371. Czym charakteryzują się spółki prawa handlowego?

Spółkami handlowymi w Polsce są spółki osobowe (jawna, partnerska, koman-dytowa i komandytowo-akcyjna) oraz spółki kapitałowe (z ograniczoną odpowie-dzialnością i akcyjna). Tworzenie, organizację, funkcjonowanie, rozwiązywanie, łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych regulują przepisy ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych.

Przez umowę spółki handlowej wspólnicy albo akcjonariusze zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu przez wniesienie wkładów oraz, jeżeli umowa albo statut spółki tak stanowi, przez współdziałanie w inny określony sposób.

Spółka jawna jest osobową spółką prawa handlowego, powoływaną przez co najmniej dwóch wspólników celem prowadzenia przedsiębiorstwa.

Spółka partnerska jest spółką osobową powoływaną przez partnerów w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod wła-sną firmą.

Spółka komandytowa jest osobową spółką prawa handlowego, w której wystę-puje dywersyfikacja statusu wspólników. Komplementariusz jest wspólnikiem, któ-rego zakres praw i obowiązków podobny jest do statusu wspólnika spółki jawnej. Drugim rodzajem wspólnika jest komandytariusz, którego osobista odpowiedzial-ność za zobowiązania spółki jest ograniczona do wysokości sumy komandytowej, to jest sumy wskazanej w umowie spółki, do wysokości której komandytariusz pono-si odpowiedzialność. Komandytariusz co do zasady ma jedynie ograniczony wpływ na prowadzenie spraw spółki i nie ma statusu przedstawiciela ustawowego w zakre-sie jej reprezentacji.

Spółką komandytowo-akcyjną jest spółka osobowa mająca na celu prowa-dzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobo-wiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komple-mentariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem. Akcjonariusz jest zobowiązany wyłącznie do świadczeń określonych w statucie i nie ponosi odpowie-dzialności za zobowiązania spółki.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działa w oparciu o podzielony na udziały kapitał zakładowy powstały z wkładów wniesionych przez wspólników. Dodać należy, że spółka z ograniczoną odpowiedzialnością ponosi nieograniczoną odpowiedzialność za swe zobowiązania całym swoim majątkiem, zaś wspólnicy za-sadniczo nie odpowiadają za jej zobowiązania, ryzykując jedynie majątkiem wnie-sionym do spółki.

397

Codziennik prawnyXIV. Działalność gospodarcza

Podstawą konstrukcji spółki akcyjnej jest podzielony na akcje kapitał zakłado-wy, który zapewnia spółce wyodrębnienie prawne, będąc elementem stałym w sto-sunku do mogącego podlegać zmianom i często anonimowego substratu osobowego.

Wszystkie spółki podlegają obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037 ze zm.).

399

XV. Odpowiedzialność cywilna

Rolą władz publicznych jest dążenie do tego, by prawo było przestrzegane. Nie zawsze jednak naruszenie określonych norm prawnych stanowi podstawę inge-rencji państwa. W przypadku stosunków prywatnoprawnych zasadniczo od woli stron zależy, czy bezprawne zachowanie drugiej strony będzie miało konsekwen-cje prawne.

Szczególnym przejawem odpowiedzialności za niezgodne z prawem lub umową zachowanie (tak działanie, jak i zaniechanie) jest odpowiedzialność cywilna. Wiąże się zazwyczaj z koniecznością przywrócenia stanu poprzedniego bądź zapłaty od-powiedniego odszkodowania lub zadośćuczynienia. Konstytucja nie ogranicza ta-kiej odpowiedzialności tylko do stosunków społecznych – relacji międzyludzkich, ale przyznaje prawo do odszkodowania osobom poszkodowanym bezprawnym za-chowaniem organów władzy publicznej.


400

Codziennik prawny

372. Na czym polega odpowiedzialność deliktowa?

W prawie cywilnym delikt to czyn niedozwolony. Odpowiedzialność majątkowa z tytułu deliktu to taka odpowiedzialność, która wynika z popełnienia czynu niedo-zwolonego, to jest: – zachowania niezgodnego z prawem, zawinionego (chociażby przez niedbal-

stwo): np. uszkodzenia cudzej rzeczy, spowodowania wypadku;– zachowania niezgodnego z prawem, niezawinionego, np. Skarb Państwa odpo-

wiada za błędy funkcjonariuszy, nawet jeśli nie są oni winni tych błędów;– zdarzenia, na które człowiek nie ma wpływu, np. odpowiedzialność za zwierzę,

które uciekło.

Opis takich czynów niedozwolonych zawiera Kodeks cywilny.

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 415 k.c., przesłanką odpowiedzialno-ści deliktowej jest wina. Niekiedy jednak prawo przewiduje odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (np. prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (przy czym właściciel przed-siębiorstwa nie musi być np. winny wybuchowi gazu).

Dla powstania odpowiedzialności deliktowej niezbędne są:– czyn niedozwolony (opisany w ustawie);– szkoda;– związek przyczynowy pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą.

Skutkiem czynu niedozwolonego jest powstanie zobowiązania między sprawcą szkody a poszkodowanym, którego treścią jest:– przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego bądź – zapłacenie odszkodowania.

Inaczej niż w przypadku zdolności do czynności prawnych, która zasadniczo roz-poczyna się od ukończenia 18 roku życia, odpowiedzialność za delikt jest możliwa już od ukończenia 13 roku życia. Małoletni, który nie ukończył lat 13, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę – odpowiedzialność taką poniosą z regu-ły rodzice, jeśli nie dopełnili obowiązku pieczy nad dzieckiem (art. 426 i 427 k.c.).


401

Codziennik prawnyXV. Odpowiedzialność cywilna

373. Czemu służy ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej?

Umowa ubezpieczenia obowiązkowego od odpowiedzialności cywilnej obejmuje odpowiedzialność cywilną podmiotu objętego obowiązkiem ubezpieczenia za szko-dy wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienale-żytego wykonania zobowiązania, o ile nie sprzeciwia się to ustawie lub właściwości (naturze) danego rodzaju stosunków.

W przypadku niektórych zawodów lub podejmowanych czynności, prawo naka-zuje zawrzeć umowę obowiązkowego ubezpieczenia OC (np. w przypadku ubezpie-czenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, ubezpieczenie OC radców prawnych czy adwokatów). W innych przypadkach możemy dobrowolnie ubezpieczyć się od ponoszenia odpowiedzialności cywilnej. Wówczas koszty związane z pokryciem szkód będących wynikiem naszego działania lub zaniechania (np. zalanie sąsiada), zostaną pokryte przez zakład ubezpieczeń.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczenio-wym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1152).

374. Na czym polega ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych?

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicz-nych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów jest ubezpieczeniem obowiązkowym. Wiąże się z samym faktem posiadania pojazdu. Używanie pojazdu jest dla istnienia tego obowiązku kwestią nieistotną.

Osoba, która nie spełniła obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiąz-kowego, zgodnie z warunkami tego ubezpieczenia określonymi w ustawie, jest obo-wiązana wnieść opłatę.

Wysokość tej opłaty to równowartość w złotych:– dla samochodów osobowych – 500 euro;– dla samochodów ciężarowych i autobusów – 800 euro;– dla pozostałych pojazdów – 100 euro.

Ustalana jest ona przy zastosowaniu kursu średniego ogłaszanego przez Naro-dowy Bank Polski według tabeli kursów nr 1 w roku kontroli.


402

Codziennik prawny

W przypadku posiadaczy pojazdów mechanicznych, którzy nie spełnili obowiąz-ku zawarcia umowy ubezpieczenia OC, wysokość opłaty jest uzależniona od okresu pozostawania tego posiadacza bez ochrony ubezpieczeniowej w każdym roku ka-lendarzowym i wynosi:– 20 % opłaty w wysokości określonej powyżej – w przypadku, gdy okres ten nie

przekracza 3 dni;– 50 % opłaty w wysokości określonej powyżej – w przypadku, gdy okres ten nie

przekracza 14 dni;– 100 % opłaty w wysokości określonej powyżej – w przypadku, gdy okres ten

przekracza 14 dni.

W razie zbycia pojazdu mechanicznego, którego posiadacz zawarł umowę ubez-pieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, na nabywcę pojazdu przecho-dzą prawa i obowiązki zbywcy wynikające z tej umowy. Umowa ubezpieczenia ulega rozwiązaniu z upływem okresu, na który została zawarta, chyba że nabywca wypo-wie ją przed upływem 30 dni od dnia nabycia pojazdu mechanicznego. W przypad-ku wypowiedzenia umowy, rozwiązuje się ona z upływem 30 dni następujących po dniu nabycia pojazdu mechanicznego. Oznacza to zatem, iż kupując samochód po-winniśmy sprawdzić u jakiego ubezpieczyciela i na jakich warunkach był on ubez-pieczony przez sprzedającego. Zawartą przez niego umowę możemy przedłużyć lub wypowiedzieć.

W razie niewypowiedzenia przez nabywcę pojazdu umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w terminie określonym powyżej, zakład ubezpieczeń może dokonać ponownej kalkulacji należnej składki z tytułu udziela-nej ochrony ubezpieczeniowej, poczynając od dnia zbycia pojazdu, z uwzględnie-niem zniżek przysługujących nabywcy oraz zwyżek go obciążających, w ramach obowiązującej taryfy składek. W przypadku gdy nabywca pojazdu złoży wniosek o dokonanie ponownej kalkulacji należnej składki, zakład ubezpieczeń jest obowią-zany do jej dokonania.

W razie nabycia pojazdu mechanicznego zarejestrowanego, którego zbywca wbrew obowiązkowi nie zawarł umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, nabywca jest obowiązany zawrzeć umowę ubezpieczenia OC po-siadaczy pojazdów mechanicznych w dniu nabycia pojazdu mechanicznego.

W razie zawarcia umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przez posiadacza pojazdu mechanicznego niebędącego właścicielem tego pojazdu, prawa i obowiązki tego posiadacza, wynikające z zawartej umowy ubezpieczenia, przechodzą na właściciela pojazdu mechanicznego z chwilą, gdy posiadacz utracił posiadanie tego pojazdu na rzecz właściciela. Umowa ubezpieczenia ulega rozwią-zaniu z upływem okresu, na który została zawarta, chyba że właściciel pojazdu me-chanicznego wypowie ją przed upływem 30 dni od dnia przejścia posiadania pojazdu

403


na rzecz właściciela. W razie wypowiedzenia umowy, rozwiązuje się ona z upływem 30 dni od dnia przejścia posiadania pojazdu mechanicznego na rzecz właściciela.

Wprowadzenie wymienionych przepisów było podyktowane koniecznością za-pobieżenia sytuacjom, w której pojazd pozostawałby bez ochrony ubezpieczenio-wej. W przeciwnym bowiem razie, gdyby np. umowa rozwiązywała się po upływie 30 dni od dnia zbycia pojazdu, jego nabywca zaś nie zawarłby nowej umowy ubez-pieczenia OC, pojazd faktycznie od tego dnia nie byłby ubezpieczony. Są one ko-rzystne również dla nabywców pojazdów. Pozwalają one unikać płacenia bardzo wysokich kar za niezawarcie umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC w przypad-kach, gdy nabywca nie zawarłby nowej umowy takiego ubezpieczenia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczenio-wym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2003 r. Nr 124, poz. 1152).

375. W jaki sposób przepisy prawne regulują obowiązki właścicieli psów?

Posiadacz psa lub innego zwierzęcia zobowiązany jest do sprawowania nad nim odpowiedniego nadzoru. Niezachowanie należytej pieczy może rodzić konsekwen-cje natury cywilnej. W tej mierze wskazać należy na obowiązek naprawienia szko-dy wyrządzonej przez posiadane zwierzę, niezależnie od tego, czy było pod nadzo-rem właściciela, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że właściciel nie ponosi za to winy. Jednakże nawet w sytuacji braku winy właściciela, poszkodowany może od niego żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, gdy z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i właściciela zwie-rzęcia wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Jeżeli na terenie miasta (gminy) obowiązuje regulamin utrzymania czystości i porządku, a rada miasta (gminy) wprowadziła w nim obowiązek wyprowadza-nia psa na smyczy i w kagańcu, wówczas nieprzestrzeganie tego obowiązku jest za-grożone karą grzywny do 5.000 zł. Podobne zagrożenie dotyczy nierespektowania wprowadzonego przez radę miasta (gminy) do regulaminu obowiązku sprzątania psich odchodów z terenów użyteczności publicznej, trawników, chodników itd.

Obowiązkiem posiadaczy psów jest dokonywanie szczepień ochronnych prze-ciwko wściekliźnie w terminie 30 dni od dnia ukończenia przez psa 3 miesiąca życia, a następnie nie rzadziej niż co 12 miesięcy od dnia ostatniego szczepienia. Uchyla-nie się od tego podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo karze grzywny.


404

Codziennik prawny

Właściciele zwierząt domowych powinni pamiętać, że utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną wymaga zezwolenia organu gminy (wójta, burmistrza lub prezydenta) właściwego ze względu na planowane miejsce prowadzenia hodowli lub utrzymywania psa. Zezwolenie wydawane jest na wniosek osoby zamierzają-cej utrzymywać takiego psa. Odpowiedni organ może odmówić wydania zezwole-nia lub cofnąć zezwolenie wydane wcześniej, jeśli warunki i sposób utrzymywania psa stanowią zagrożenie dla ludzi lub zwierząt.

Utrzymywanie psa rasy uznawanej za agresywną bez wymaganego zezwolenia, podlega karze aresztu lub grzywny. Wraz z ukaraniem za to wykroczenie, może być orzeczony przepadek zwierzęcia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 121, poz. 844 ze zm.).

376. Jak prawo reguluje zasady ponoszenia odpowiedzialności przez organy władzy publicznej?

W polskim systemie prawnym podmioty, które wykonują władzę publiczną, mu-szą się liczyć z koniecznością ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej, jeżeli przy niezgodnym z prawem wykonywaniu tej władzy zostanie wyrządzona szkoda. Zasada ta wynika z art. 77 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, iż każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka zastała mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ponadto każdemu bezprawnie pozba-wionemu wolności art. 41 ust. 5 Konstytucji przyznaje prawo do odszkodowania.

Odzwierciedleniem normy konstytucyjnej w przepisach szczegółowych jest art. 417 Kodeksu cywilnego. W myśl tego przepisu, za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicz-nej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialne-go bądź też inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jeśli zadanie zostanie zlecone innemu podmiotowi za zasadzie porozumienia, wówczas odpowie-dzialność ponoszą solidarnie wykonawca zadań zleconych oraz podmiot zlecający. Za niezgodne z prawem działanie należy rozumieć działanie z naruszeniem prawa, działanie bez podstawy prawnej bądź też zaniechanie, jeżeli porządek prawny na-kłada na władzę publiczną obowiązek działania.

Zgodnie z art. 4171 Kodeksu cywilnego, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we

405


właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umo-wą międzynarodową lub ustawą.

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.

Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, które-go obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewyda-nia tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.

Odpowiedzialność na zasadach słuszności przewiduje art. 4172 Kodeksu cywil-nego. Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wy-rządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowe-go jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

Przesłankami odpowiedzialności, które muszą być spełnione łącznie, są: istnie-nie szkody, wyrządzenie tej szkody niezgodnym z prawem wykonywaniem czynno-ści z zakresu władzy publicznej oraz związek przyczynowy pomiędzy tymi zdarze-niami.

Organy władzy publicznej mogą ponosić również odpowiedzialność za narusze-nie dóbr osobistych obywatela i mogą być zobowiązane do zapłaty zadośćuczynie-nia pieniężnego za szkodę niemajątkową.

Pamiętajmy, że roszczenia te kierujemy przeciwko Skarbowi Państwa lub jedno-stce samorządu terytorialnego, reprezentowanym przez dany organ (np. ministra, burmistrza), a nie osobie fizycznej, która dane stanowisko piastuje.


407

XVI. Odpowiedzialność karna i dyscyplinarna

Konsekwencją naruszenia obowiązujących ustawowych zakazów lub nakazów jest odpowiedzialność karna lub dyscyplinarna. Szkodliwość określonych czynów jest jednak różna, stąd prawodawca rozróżnił przestępstwa oraz wykroczenia.

Państwo posiada monopol co do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Jed-nocześnie realizacja tej funkcji przez państwo dotyka bardzo delikatnej sfery relacji władza publiczna – jednostka. Może też łatwo dochodzić do naruszania wolności i prawa jednostki, stąd Konstytucja wprowadza szereg gwarancji rzetelnej procedu-ry sądowej.

Fundamentalną zasadą polskiej procedury karnej jest zakaz arbitralnego pozba-wiania wolności, które może nastąpić tylko i wyłącznie na zasadach określonych w ustawie, z poszanowaniem godności osoby ludzkiej. Dodatkowo, każdemu bez-prawnie pozbawionemu wolności przez organy władzy publicznej, przysługuje pra-wo do odszkodowania. Konstytucja formułuje również zakaz pociągania do odpo-wiedzialności karnej za czyn, który w chwili jego popełnienia nie był zabroniony, przyznaje każdemu prawo do obrony w procesie karnym, czy wreszcie statuuje za-sadę domniemania niewinności do czasu stwierdzenia winy prawomocnym wyro-kiem sądu.


408

Codziennik prawny

1. Uwagi ogólne

377. Co to jest przestępstwo?

Zgodnie z prawem za przestępstwo uznaje się: czyn człowieka (zarówno działa-nie jak i zaniechanie), który jest:– zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia

czynu;– bezprawny, czyli wyczerpujący przesłanki określone w przepisach karnych;– zawiniony, to znaczy, że sprawca działał umyślnie, a więc z zamiarem jego po-

pełnienia, inaczej mówiąc, chciał go popełnić (zamiar bezpośredni) lub dopusz-czał możliwość jego popełnienia (zamiar ewentualny) bądź też nieumyślnie, to znaczy kiedy popełnił czyn na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że popełnienie czynu przewidywał lub mógł przewidzieć;

– społecznie szkodliwy w stopniu większym niż znikomy.

Przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki.

409

Codziennik prawnyXVI. Odpowiedzialność karna i dyscyplinarna

Zbrodnią jest czyn zagrożony karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności. Wy-stępkiem jest natomiast czyn zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc, karą ograniczenia wolności lub karą grzywny powyżej 30 stawek dzien-nych, to jest kwotą którą ustala sąd, biorąc pod uwagę dochody sprawcy, jego wa-runki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe.


378. Od jakiego wieku ponosi się odpowiedzialność karną?

Za popełnienie czynu zabronionego odpowiada ten, kto ukończył 17 lat. Od tej zasady istnieją wyjątki. Odpowiedzialność za czyn zabroniony może ponieść rów-nież nieletni, który po ukończeniu 15 roku życia dopuścił się: zamachu na Prezy-denta RP, – zabójstwa, spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, spowo-dowania niebezpiecznych zdarzeń, piractwa, spowodowania katastrofy w ruchu lądowym, wodnym, lub powietrznym, zgwałcenia, wzięcia zakładnika, kradzieży. Warunkiem jest, by okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właści-wości i warunki osobiste za tym przemawiały, w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Kara orzeczona wobec sprawcy, który nie ukończył 17 lat, nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypi-sane sprawcy przestępstwo. Sąd w takim przypadku może zastosować także nad-zwyczajne złagodzenie kary.

W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz sto-pień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat, a w czasie orzekania w I instancji 24 lat.

Sąd wymierzając karę młodocianemu, kieruje się przede wszystkim tym, by sprawcę wychować.

Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia czynu nie ukończył 18 lat, sąd nie może orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności. Wobec nieletniego i młodo-cianego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Powyższe dyrektywy wymiaru kary nie oznaczają, że sąd będzie pobłażliwy dla sprawcy czynu. Wobec sprawcy młodocianego, zawieszając wykonanie kary pozba-


410

Codziennik prawny

wienia wolności, sąd może stosować dłuższy okres próby – od 3 do 5 lat, w sytuacji, gdy okres próby dla „sprawców dorosłych” wynosi od 2 do 5 lat.

Dla sprawcy młodocianego, który popełnił czyn umyślnie, sąd obligatoryjnie (tzn. obowiązkowo) orzeka dozór kuratora.


379. Jakie kary i środki karne może orzec sąd?

Jeśli sąd, po przeprowadzeniu postępowania uzna, że sprawca popełnił zarzuca-ny mu czyn, to wówczas w wyroku może orzec następujące kary:– karę grzywny;– karę ograniczenia wolności;– karę pozbawienia wolności;– karę 25 lat pozbawienia wolności;– karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Sąd może orzec obok kary również następujące środki karne:– pozbawienie praw publicznych;– zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określo-

nej działalności;– zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, eduka-

cją małoletnich lub opieką nad nimi;– obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub

miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz opuszczania miejsca pobytu bez zgody sądu;

– zakaz prowadzenia pojazdów;– przepadek rzeczy;– obowiązek naprawienia szkody;– nawiązkę;– świadczenie pieniężne;– podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Poza tym sąd może zastosować środki polegające na poddaniu sprawcy próbie:– warunkowe umorzenie postępowania karnego;– warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Konstytucja zakazuje stosowania tortur, kar cielesnych i okrutnego oraz nieludz-kiego traktowania.

411


Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).

380. Na czym polega kara grzywny?

Ustalając wysokość grzywny, sąd bierze pod uwagę takie okoliczności jak docho-dy sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe oraz możliwości zarobkowe.

Kara grzywny wymierzana jest w stawkach dziennych. Najniższa liczba stawek dziennych wynosi 10, a najwyższa 360, przy czym stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł i wyższa od 2000 zł.

Sąd może orzec karę grzywny obok kary pozbawienia wolności, jeśli sprawca do-puścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub taką korzyść osiągnął.


381. Na czym polega kara ograniczenia wolności?

Kara ograniczenia wolności polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowa-nej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji lub instytucji niosącej po-moc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej. Orzekana jest w wymiarze od 1 do 12 miesięcy.

W czasie odbywania kary skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu, ma obowiązek udzielania sądowi wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary, a także może być oddany pod dozór kuratora lub osoby godnej za-ufania, stowarzyszenia czy instytucji.

Wobec osoby, która pracuje zawodowo, sąd zamiast obowiązku wykonywania nieod-płatnej pracy na cele społeczne może orzec potrącenie części wynagrodzenia za pracę.



412

Codziennik prawny

382. Na czym polega kara pozbawienia wolności?

Kara pozbawienia wolności wiąże się z umieszczeniem skazanego w zakładzie karnym. Kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, a najdłużej 15 lat.

Poza karą pozbawienia wolności sąd – w przypadkach wskazanych w kodeksie karnym – może orzec karę 25 lat pozbawienia wolności lub karę dożywotniego po-zbawienia wolności.


383. Na czym polega pozbawienie praw publicznych?

Pozbawienie praw publicznych obejmuje m.in. utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do Sejmu i Senatu, utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego, utratę stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego lub utratę orderów i odznaczeń.

Sąd może orzec ten środek karny na okres od roku do 10 lat i tylko w przypadku skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata za przestęp-stwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.


384. W jakiej sytuacji sąd może orzec zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności?

Sąd może orzec ten środek karny, jeśli:– sprawca dopuścił się przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem, wy-

konywanym zawodem lub w związku z prowadzoną działalnością bądź– istnieją uzasadnione przesłanki by stwierdzić, iż dalsze zajmowanie przez sprawcę

danego stanowiska, wykonywania przez niego konkretnego zawodu, lub prowa-dzenia określonej działalności zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

Sąd może orzec ten środek karny na okres od roku do 10 lat.


413


385. Na czym polega zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi?

Sąd może orzec ten środek karny, jeśli sprawca dopuścił się przestępstwa w związku z prowadzeniem działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi. Sąd może orzec ten środek karny na okres od roku do 15 lat.

Sąd może orzec ten środek na zawsze, jeśli sprawca został skazany na karę po-zbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajno-ści na szkodę małoletniego.


386. W jakiej sytuacji sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz opuszczania miejsca pobytu bez zgody sądu?

W razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczaj-ności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy sąd może orzec obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.

Sąd ma obowiązek orzec powyższy środek karny w razie skazania na karę pozba-wienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo prze-ciwko wolności seksualnej lub obyczajności, popełnione na szkodę małoletniego.




414

Codziennik prawny

387. W jakiej sytuacji sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów?

Sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów w razie skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, a z okoliczności sprawy wynika, że dal-sze prowadzenie pojazdu przez sprawcę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.

Sąd jest zobowiązany orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicz-nych, jeśli sprawca: dopuścił się przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komu-nikacji i był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia, w którym spowodował katastrofę komunikacyjną lub spro-wadził bezpośrednie niebezpieczeństwo spowodowania takiej katastrofy, czy też w którym spowodował wypadek.


Sąd może również orzec zakaz prowadzenia pojazdów na zawsze, jeśli sprawca dopuścił się przestępstwa wypadku w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, którego następstwem jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu i w czasie popełnienia przestępstwa sprawca był w stanie nietrzeźwości, pod wpły-wem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia.

Sąd jest zobowiązany orzec zakaz prowadzenia pojazdów na zawsze, jeśli spraw-ca dopuścił się ponownie wyżej opisanych czynów.


388. W jakiej sytuacji sąd orzeka przepadek przedmiotów?

Zgodnie z art. 46 Konstytucji, przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypad-kach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Zasadą jest, że sąd orzeka przepadek przedmiotów, które weszły w posiada-nie sprawcy w wyniku popełnienia przestępstwa. Może również orzec przepadek przedmiotów, które służyły sprawcy do popełnienia przestępstwa, chyba że przed-mioty te stanowią własność pokrzywdzonego lub innego podmiotu. Jeżeli orze-czenie przepadku takich przedmiotów jest niemożliwe, sąd może orzec przepadek kwoty, która stanowi ich równowartość.

W każdym przypadku przepadek następuje na rzecz Skarbu Państwa.

415


Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).

389. W jakiej sytuacji sąd może orzec o obowiązku naprawienia szkody?

Sąd, na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby do tego uprawnionej, może orzec obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, w razie skazania sprawcy za następujące przestępstwa:– spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności

narządu ciała lub rozstroju zdrowia;– przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji;– przeciwko środowisku;– przeciwko mieniu lub obrotowi gospodarczemu;– przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową.


390. Co to jest nawiązka?

Sąd może orzec nawiązkę, której wysokość nie może przekroczyć 100 000 zł w razie skazania sprawcy:– za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu;– za inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, cięż-

ki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia;

– za przestępstwo przeciwko środowisku.

W pierwszych dwóch przypadkach sąd orzeka nawiązkę na rzecz instytucji, sto-warzyszeń, fundacji lub organizacji społecznych, których przedmiotem działalności jest ochrona zdrowia, w trzecim zaś zasądza nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzy-szeń, fundacji lub organizacji społecznych, których przedmiotem działalności jest ochrona środowiska.

Sąd może również orzec nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia, funda-cji lub organizacji społecznej, wpisanych do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, których podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest speł-nianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z udzielaniem pomocy osobom


416

Codziennik prawny

poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych, z przeznaczeniem na ten cel – w razie skazania sprawcy za przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunika-cji, jeżeli był on w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca zdarzenia.


391. W jakiej sytuacji sąd może orzec świadczenie pieniężne?

Sąd może orzec świadczenie pieniężne, jeżeli odstępuje od wymierzenia kary lub w innych przypadkach wskazanych w Kodeksie karnym.

Świadczenie pieniężne zasądzane jest na rzecz instytucji, stowarzyszeń, funda-cji lub organizacji społecznych, których celem jest działalność społeczna związana bezpośrednio z ochroną dobra naruszonego lub zagrożonego przez przestępstwo, za które sprawca został skazany.


392. W jakiej sytuacji sąd może orzec o podaniu wyroku do publicznej wiadomości?

Sąd może orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości, na przykład w dro-dze publikacji prasowej, jeżeli uzna to za celowe, w szczególności ze względu na społeczne oddziaływanie skazania.

Podanie wyroku do wiadomości publicznej nie może naruszać interesu pokrzyw-dzonego. Nie wymaga natomiast zgody skazanego.


417


393. Na czym polega warunkowe umorzenie postępowania karnego?

Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli:– wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne;– okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości;– sprawca czynu nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne;– postawa sprawcy, jego warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uza-

sadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrze-gał porządku prawnego i nie popełni ponownie przestępstwa;

– za popełniony czyn grozi kara nieprzekraczająca 3 lat pozbawienia wolności, a w przypadku, gdy sprawca czynu pojednał się z pokrzywdzonym i naprawił szkodę, lub przynajmniej uzgodnił z pokrzywdzonym sposób jej naprawienia – nieprzekraczająca 5 lat pozbawienia wolności.

Wyżej wymienione warunki muszą nastąpić łącznie.

Sąd umarza postępowanie na okres próby, który wynosi od 1 roku do 2 lat i li-czony jest od dnia uprawomocnienia się wyroku umarzającego postępowanie.


Załącznik:Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego.

394. Na czym polega warunkowe zawieszenie wykonania kary?

Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie następujących kar:– pozbawienia wolności nieprzekraczającej 2 lat;– ograniczenia wolności;– grzywny, która orzeczona została jako kara samoistna (tzn. jako jedyna kara

w wyroku).

Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę:– postawę sprawcy;– właściwości i warunki osobiste sprawcy;– dotychczasowy sposób życia sprawcy;– zachowanie się sprawcy po popełnieniu przestępstwa;– okoliczność, czy zawieszenie kary spełni swoje funkcje i sprawca mimo zastosowa-

nia instytucji warunkowego zawieszenia kary nie popełni ponownie przestępstwa.


418

Codziennik prawny

Jeśli sprawca dopuścił się czynu o charakterze chuligańskim, sąd nie może za-wiesić wykonania kary ograniczenia wolności lub grzywny, a karę pozbawienia wolności może warunkowo zawiesić tylko i wyłącznie w szczególnie uzasadnionych wypadkach.

Zawieszenie wykonania kary następuje na okres próby, który biegnie od upra-womocnienia się orzeczenia i wynosi:– od 2 do 5 lat – w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawie-

nia wolności;– od roku do 3 lat – w wypadku warunkowego zawieszenia wykonania grzywny

lub kary ograniczenia wolności.

W wypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności wobec sprawcy młodocianego okres próby wynosi od 3 do 5 lat.

W okresie próby sąd może nałożyć na skazanego liczne obowiązki, w tym:– informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;– przeproszenia pokrzywdzonego;– wykonywania pracy zarobkowej;– pobierania nauki lub przygotowania się do zawodu;– powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odu-

rzających;– powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach;– powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osoba-

mi w określony sposób.

Jeśli skazany nie będzie przestrzegał warunków próby, sąd może, a w pewnych wypadkach ma obowiązek, zarządzić skazanemu wykonanie kary.


395. Jakie okoliczności musi uwzględnić sąd orzekając karę?

Sąd jest organem niezawisłym i niezależnym. Wymierza karę według własne-go uznania, ale w granicach przewidzianych przez ustawę. Oznacza to, że sąd nie może orzec surowszej kary od tej, którą przewidują za dany czyn przepisy Kodeksu karnego.

Nadto przy wymierzaniu kary sąd uwzględnia:– stopień społecznej szkodliwości czynu;– motywację i sposób zachowania się sprawcy;

419


– popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim;– rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa;– rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków;– właściwości i warunki osobiste sprawcy;– sposób życia przed popełnieniem przestępstwa;– zachowanie sprawcy po popełnieniu przestępstwa;– starania sprawcy czynu o naprawienie szkody;– zachowanie się pokrzywdzonego.


396. W jakiej sytuacji sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary?

W szczególnie uzasadnionych wypadkach sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, w szczególności gdy:– pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo po-

krzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody;– ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie

szkody lub o jej zapobieżenie;– sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczer-

bek w związku z popełnionym przestępstwem;– w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu prze-

stępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia.

Na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed orga-nem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu orga-nowi.

W pewnych wypadkach sąd może nawet odstąpić od wymierzenia kary, w szcze-gólności gdy rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, a przeka-zane przez niego informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa.


420

Codziennik prawny

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

397. Czy oskarżony może mieć wpływ na wysokość kary?

Oskarżony, jeśli przyznaje się do zarzucanego mu czynu, może mieć wpływ na wysokość kary. W tym celu może złożyć wniosek o wydanie wyroku bez przeprowa-dzenia rozprawy. Wniosek może być dołączony przez prokuratora do aktu oskarże-nia lub też może być złożony przez oskarżonego na rozprawie. W takim wypadku sąd wydaje wyrok zgodny z wnioskiem i nie będzie przeprowadzał postępowania dowodowego, ograniczając się jedynie do wysłuchania oskarżonego.


398. Na czym polega ugoda z prokuratorem w kwestii wymiaru kary?

Prokurator może umieścić w akcie oskarżenia wniosek o wydanie wyroku skazu-jącego bez przeprowadzenia rozprawy, jeśli:– prokurator i oskarżony uzgodnią warunki kary;– zarzucany oskarżonemu występek zagrożony jest karą nie przekraczającą 10 lat

pozbawienia wolności;– okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości;– postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte.

Powyższe okoliczności muszą wystąpić łącznie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

421


399. Na czym polega dobrowolne poddanie się karze na rozprawie?

Oskarżony może, do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie głównej, złożyć wniosek o wydanie wyroku bez przepro-wadzenia rozprawy sądowej, w którym to wniosku zaproponuje wymiar kary.

Sąd uwzględni powyższy wniosek oskarżonego, jeżeli:– okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości;– cele postępowania zostaną osiągnięte, mimo nieprzeprowadzenia rozprawy

w całości;– wnioskowi nie sprzeciwi się prokurator;– wnioskowi nie sprzeciwi się pokrzywdzony, który został należycie powiadomio-

ny o terminie rozprawy oraz pouczony o możliwości zgłoszenia przez oskarżone-go tego wniosku.

Powyższe warunki muszą nastąpić łącznie.


400. W jakiej sytuacji następuje wyłączenie odpowiedzialności karnej?

Kodeks karny reguluje okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną, tj.:– bezprawność czynu (tzw. kontratypy);– winę.

Do kontratypów, czyli sytuacji, w których prawo nie uznaje danego czynu za przestępny, zalicza się w szczególności obronę konieczną i stan wyższej konieczno-ści. Zaistnienie kontratypu powoduje, że sprawca nie popełnia przestępstwa z po-wodu wyłączenia bezprawności czynu.

W wypadku niepoczytalności sprawca czynu zabronionego nie popełnia prze-stępstwa z powodu wyłączenia winy. Do okoliczności wyłączających winę zalicza się przede wszystkim stan wyższej konieczności, stan niepoczytalności i poczytal-ności ograniczonej.



422

Codziennik prawny

401. Co to jest obrona konieczna?

Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bez-prawny zamach, skierowany na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Rozwiąza-nie to jest konsekwencją zasady, że zaatakowany ma prawo się bronić.

Atak musi być jednak bezpośredni, tzn. zachowanie atakującego jednoznacznie wskazuje na to, że atak zaraz nastąpi, oraz bezprawny tzn. zabroniony przez kodeks karny.

Istnieją jednak przypadki, kiedy zaatakowany odeprze atak za późno lub za wcześnie lub użyje środków niewspółmiernych do ataku. Wówczas następuje tzw. przekroczenie granic obrony koniecznej.

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwy-czajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Natomiast sąd ma obowiązek odstąpić od wymierzenia kary, jeśli przekroczenie granic obrony ko-niecznej było spowodowane strachem atakowanego lub jego wzburzeniem, które są usprawiedliwione w danych okolicznościach.


402. Co to jest stan wyższej konieczności?

Stan wyższej konieczności jest okolicznością, która wyłącza bezprawność czynu lub wyłącza winę. W tym drugim wypadku czyn jest bezprawny, ale sprawcy nie za-rzuca się winy, powodującej poniesienie odpowiedzialności za czyn.

Stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączająca bezprawność oznacza, że nie popełnia przestępstwa ten, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego nie-bezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli nie-bezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia war-tość niższą od dobra ratowanego.

Stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączająca winę oznacza, że nie popełnia przestępstwa ten, kto ratując dobro chronione prawem w stanie wyżej ko-nieczności, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego, a nie ma szczególnego obowiązku chronić dobra poświęcanego nawet z narażeniem swojego życia.

423


Podobnie jak w przypadku obrony koniecznej, sąd w razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary czy nawet odstąpić od jej wymierzenia.


403. Czy osoba niepoczytalna lub osoba mająca ograniczoną poczytalność może popełnić przestępstwo?

Nie popełnia przestępstwa także ten, kto z powodu choroby psychicznej, upo-śledzenia umysłowego (tj. defektów w sferze intelektualnej) lub innego zakłócenia czynności psychicznych (na przykład wskutek silnego wzburzenia czy złego stanu zdrowia wpływającego na sferę postrzegania), nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia (tzn. nie potrafił rozpoznać, że dane zachowanie będzie stanowić przestępstwo) lub pokierować swoim postępowaniem (tzn. sprawca, wskutek opi-sanych wyżej zaburzeń, nie jest w stanie postępować zgodnie z prawem).

Jeśli choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub inne zakłócenie czynności psychicznych spowoduje, że rozpoznanie znaczenia czynu lub pokierowanie wła-snym postępowaniem jest w znacznym stopniu ograniczone, ale niepowodujące cał-kowitej niepoczytalności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Powyższych okoliczności wyłączających winę nie można zastosować do spraw-cy, który wprawił się w stan nietrzeźwości lub przyjął środki odurzające.


404. Czy w Polsce można być sądzonym za przestępstwo popełnione za granicą?

Polski kodeks karny stosuje się również do:– obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą;– cudzoziemca, który popełnił za granicą czyn zabroniony skierowany przeciwko

interesom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby praw-nej lub polskiej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej oraz do cudzoziemca, który popełnił za granicą przestępstwo o charakterze terrory-stycznym;


424

Codziennik prawny

– cudzoziemca, który popełnił za granicą inny czyn, niż wymieniony w katalogu powyżej, jeśli czyn ten zabroniony jest przez polski kodeks karny i zagrożony jest karą przekraczająca 2 lata pozbawienia wolności, a sprawca czynu przebywa na terytorium Polski i nie postanowiono go wydać.

Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie ta-kiego czynu za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia, a jeżeli zachodzą różnice między polskim kodeksem karnym a usta-wą obowiązującą w miejscu popełnienia przestępstwa, sąd stosuje prawo polskie, a ewentualne różnice może uwzględnić na korzyść sprawcy.

Może zdarzyć się, że obywatel polski za popełnienie przestępstwa zostanie ska-zany za granicą. W takiej sytuacji wyrok karny skazujący, który zapadł za grani-cą, nie stanowi przeszkody do wszczęcia w Polsce sprawy o to samo przestępstwo (wyjątkiem od powyższego jest np. sytuacja, w której wyrok karny skazujący został przekazany do wykonania w całości w Polsce).

Sąd w Polsce, który rozpoznaje sprawę o to samo przestępstwo, zalicza na po-czet orzeczonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą (w ra-mach tymczasowego aresztowania) oraz wykonaną tam karę.


425


2. Omówienie wybranych przestępstw uregulowanych w Kodeksie karnym

405. Jak kodeks opisuje przestępstwo spowodowania wypadku drogowego?

Zgodnie z uregulowaniami zawartymi w Kodeksie karnym, kto narusza, chociaż-by nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrz-nym i powoduje nieumyślnie wypadek, w którym inna osoba odniosła inne, niż cięż-kie obrażenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (por. art. 177 § 1 k.k.). Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej osoby albo ciężki uszczerbek na jej zdrowiu, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (por. art. 177 § 2 k.k.). Dodać jednak należy, że jeżeli pokrzywdzonym jest wyłącz-nie osoba najbliższa, ściganie przestępstwa, określonego w § 1 omawianego artyku-łu, następuje na jej wniosek.



426

Codziennik prawny

406. Jak kodeks opisuje przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości?

Przestępstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości zostało uregulowa-ne w art. 178a § 1 Kodeksu karnego. Zgodnie z omawianym artykułem, osoba, któ-ra w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, ka-rze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W tym miejscu wska-zać należy, iż ustawodawca przyjmuje, że stan nietrzeźwości występuje wówczas, gdy zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila lub też zawartość alkoholu w 1 dcm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg.


407. Jak kodeks opisuje przestępstwo zabójstwa?

Zgodnie z art. 148 § 1 k.k., kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Wspomniany artykuł zawiera typ podstawo-wy zbrodni zabójstwa. Co ważne sprawca musi mieć zamiar popełnienia tego prze-stępstwa tj. chce zabić.

Jeśli ktoś zabija człowieka ze szczególnym okrucieństwem czy w związku z wzię-ciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem lub w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, czy też z użyciem broni palnej lub materiałów wybucho-wych, popełnia tzw. typ kwalifikowany zbrodni zabójstwa i podlega surowszej ka-rze: 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

Łagodniejszej natomiast karze podlega osoba, która zabiła człowieka pod wpły-wem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami tj. na przykład w wy-niku strachu.


427


408. Jak kodeks opisuje przestępstwo uszkodzenia ciała?

Kodeks karny rozróżnia uszkodzenie ciała człowieka, które powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu, a także uszkodzenie ciała, które powoduje inne, mniej do-legliwe w skutkach naruszenie czynności organizmu. Dla przykładu wskazać wypa-da, iż za ciężki uszczerbek na zdrowiu ustawodawca uznaje pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, inne ciężkie kalectwo, trwałą nieule-czalną lub długotrwałą chorobę (w tym psychiczną) czy całkowitą lub znaczną trwałą niezdolność do pracy w zawodzie lub trwałe, istotne zeszpecenie lub znie-kształcenie ciała.

W zależności od rodzaju uszkodzeń ciała, które powstało wskutek przestępstwa, zróżnicowana jest odpowiedzialność karna sprawcy czynu zabronionego.

Za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu sprawca przestępstwa pod-lega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeżeli sprawca działa nieumyśl-nie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Natomiast w przypadku, gdy na-stępstwem omawianego przestępstwa jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

W przypadku skutków innych niż ciężki uszczerbek na zdrowiu, zagrożenie za po-pełnienie przestępstwa uszkodzenia ciała jest niższe i wynosi od 3 miesięcy do lat 5.


409. Jak kodeks opisuje przestępstwo nieudzielenia pomocy

Nieudzielenie pomocy innemu człowiekowi, który znajduje się w położeniu gro-żącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu, w niektórych okolicznościach jest przestępstwem, za które można po-nieść karę pozbawienia wolności do lat 3.

Nie wypełnia znamion tego czynu zabronionego osoba, która nie mogła takiej pomocy udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub gdy pomoc wiąże się z przeprowa-dzeniem zabiegu lekarskiego albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłocz-na pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.



428

Codziennik prawny

410. Jak kodeks opisuje przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu?

Odpowiedzialność karną może ponieść osoba, która bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się drugiego człowieka na bezpośrednie niebezpieczeń-stwo utraty życia albo nastąpienie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub innego, niż ciężki uszczerbek, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia. Bójką jest zajście pomiędzy kilkoma aktywnie zachowującymi się osobami. Osoby te jed-nocześnie atakują i są atakowane. Pobicie charakteryzuje się natomiast tym, że to sprawcy atakują swoją ofiarę.

Warto pamiętać, że jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka lub śmierć człowieka, sprawcy grozi surowsza kara.


411. Jak kodeks opisuje przestępstwo kradzieży?

Zgodnie z uregulowaniami Kodeksu karnego, kto zabiera w celu przywłaszcze-nia, cudzą rzecz ruchomą, program komputerowy, kartę bankomatową czy energię, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jeżeli kradzież popeł-niono na szkodę osoby najbliższej, to ściganie omawianego przestępstwa zależy od woli pokrzywdzonego.

Warto pamiętać, że rzeczą ruchomą w rozumieniu ustawodawcy są również pie-niądze.


412. Jak kodeks opisuje przestępstwo kradzieży z włamaniem?

Ustawodawca przewiduje surowszą karę za kradzież, która została dokonana wskutek włamania. Z włamaniem mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca poko-nuje zabezpieczenie chroniące rzecz (np. sprawca wyłamuje drzwi, pokonuje zamki czy plomby). Sprawca kradzieży z włamaniem podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

429


Jeżeli kradzież z włamaniem popełniono na szkodę osoby najbliższej, to ściga-nie przestępstwa następuje na jej wniosek.


413. Jak kodeks opisuje przestępstwo rozboju?

Przestępstwo rozboju polega na dokonaniu kradzieży, która połączona jest z użyciem przemocy wobec okradanej osoby. Sprawca popełnia ten czyn zabronio-ny również wówczas, gdy użyciem takiej przemocy groził albo doprowadził okrada-nego człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Za popełnienie opisy-wanego czynu grozi kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Jeżeli sprawca rozboju posługuje się bronią palną, nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.


414. Jak kodeks opisuje przestępstwo fałszerstwa dokumentów?

Odpowiedzialności karnej podlega osoba, która w celu użycia za autentyczny podrabia lub przerabia dokument lub używa takiego dokumentu jako autentyczne-go. Podrobić dokument można chociażby poprzez podrobienie podpisu na nim lub przez nieuprawnione użycie na nim pieczęci. Przerobienie dokumentu polega nato-miast na dodaniu na dokumencie dodatkowych treści czy wykreśleniu pewnych za-pisów lub zmianie daty. Omawiane przestępstwo można również popełnić, wypeł-niając blankiet opatrzony cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo używając tak sfałszowanego dokumentu.



430

Codziennik prawny

415. Jak kodeks opisuje przestępstwo używania nielegalnego oprogramowania komputerowego?

Zgodnie z uregulowaniami Kodeksu karnego, osoba, która ściąga nielegalne oprogramowanie, dopuszcza się przestępstwa kradzieży. Przestępstwo kradzieży zostało omówione wyżej. Za używanie nielegalnego oprogramowanie grożą ponad-to sankcje z Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zgodnie z obowiązującym prawem twórca może żądać od osoby, która naruszy-ła jego autorskie prawa majątkowe, zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej, a w przypadku, gdy naruszenie jest zawi-nione, potrójnej wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia. Twórca może również żądać naprawienia wyrządzonej szkody, jeżeli działanie na-ruszającego było zawinione.

Niezależnie od tych roszczeń uprawniony może domagać się, aby sprawca naru-szenia dokonanego w ramach działalności gospodarczej, podejmowanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek, uiścił odpowiednią sumę pieniężną z przeznaczeniem na Fundusz Promocji Twórczości. Suma ta nie może być niższa niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o Prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.).

416. Jak kodeks opisuje przestępstwo groźby karalnej?

Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, dopuszcza się przestępstwa, za popełnienie którego grozi kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Co ważne groźba taka musi wzbudzać w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona.

Ściganie omawianego czynu zabronionego następuje na wniosek pokrzywdzo-nego.


431


417. Jak kodeks opisuje przestępstwo zgwałcenia?

Przestępstwo zgwałcenia zostało uregulowane w art. 197 Kodeksu karnego. Zgwałcenia dopuszcza się osoba, która przemocą, groźbą bezprawną lub podstę-pem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego. To przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.

Jeżeli sprawca, przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej (tj. niepolegającej na bezpośred-nim obcowaniu płciowym) albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozba-wienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Surowiej traktowane w Kodeksie karnym są przestępstwa zbiorowego gwałtu (tj. dopuszczenia się zgwałcenia wspólnie z inną osobą), oraz gwałtu ze szczegól-nym okrucieństwem.


418. Jak kodeks opisuje przestępstwo prezentowania treści pornografi cznych?

Osoba, która publicznie prezentuje treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór innej osobie, która tego sobie nie życzy, dopuszcza się prze-stępstwa, za które grozi kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo pozbawie-nia wolności do roku.

Kodeks karny przewiduje surowszą karę, jeżeli sprawca prezentuje treści porno-graficzne małoletniemu poniżej lat 15 lub utrwala treści pornograficzne z udziałem małoletniego poniżej lat 15.

W tym miejscu podkreślić również wypada, że karalne jest nadto rozpowszech-nianie, produkowanie, utrwalanie lub sprowadzanie, przechowywanie lub posiada-nie oraz publiczne prezentowanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego albo treści pornograficznych związanych z prezentowaniem przemocy lub posługi-waniem się zwierzęciem.



432

Codziennik prawny

3. Pokrzywdzony

419. Kto to jest pokrzywdzony?

Pokrzywdzonym może być osoba fizyczna lub prawna, instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, których dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Pokrzywdzonym jest też ubezpieczyciel w zakresie, w jakim pokrył szkodę wy-rządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej po-krycia.


420. Jakie prawa przysługują pokrzywdzonemu w postępowaniu przygotowawczym?

W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzonemu przysługują następujące prawa: uczestniczenie w czynnościach procesowych, składanie wniosków dowodo-wych oraz składanie środków odwoławczych od postanowienia o umorzeniu postę-powania lub odmowie jego wszczęcia.

433


Uczestniczenie pokrzywdzonego w czynnościach procesowych w postępowaniu przygotowawczym może polegać na tym, że:– pokrzywdzony może składać wnioski o dokonanie określonych czynności proce-

sowych w toku śledztwa;– pokrzywdzony może być dopuszczony do czynności w trakcie postępowania

przygotowawczego, jeśli czynności tej nie będzie można powtórzyć na roz -prawie;

– pokrzywdzony na swoje żądanie, może być dopuszczony także do innych czyn-ności śledztwa;

– pokrzywdzony ma prawo dostępu do akt, w tym do przeglądania ich, sporzą-dzania odpisów i kopii; zgodę na dostęp do akt w trakcie postępowania przy-gotowawczego musi wyrazić prokurator. Na odmowę prokuratora przysługuje zażalenie.

Składanie wniosków dowodowych w postępowaniu przygotowawczym polega na tym, że:– pokrzywdzony ma prawo składać wnioski dowodowe o dokonanie czynności

śledztwa i dochodzenia;– pokrzywdzony w trakcie trwania postępowania przygotowawczego może zwró-

cić się do sądu z wnioskiem o przesłuchanie świadka, jeśli z różnych powodów świadka nie będzie można przesłuchać na rozprawie głównej.

Pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia oraz postanowienie o umorzeniu postępowania. W celu sporządzenia zażalenia pokrzywdzonemu przysługuje prawo przejrzenia akt spra-wy.

Zażalenie wnosi się do sądu właściwego do rozpoznania sprawy w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie posta-nowienia – od daty doręczenia.

W sprawach z oskarżenia prywatnego zażalenie na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego ze wzglę-du na brak interesu społecznego w ściganiu z urzędu sprawcy rozpoznaje prokura-tor nadrzędny.

Zażalenie na postanowienie prowadzącego postępowanie przygotowawcze, je-żeli nie jest nim prokurator, rozpoznaje prokurator sprawujący nadzór nad tym po-stępowaniem.



434

Codziennik prawny

421. Jakie prawa przysługują pokrzywdzonemu w postępowaniu sądowym?

W postępowaniu przed sądem pokrzywdzonemu przysługują uprawnienia stro-ny (oskarżyciela posiłkowego), możliwość dochodzenia naprawienia szkód i za-dośćuczynienia krzywd, prawo składania wniosków dowodowych, zgoda na wyda-nie wyroku bez rozprawy, możliwość zaskarżenia wyroku oraz nadzwyczajne środki zaskarżenia. Pokrzywdzony może działać w sprawie przez pełnomocnika ustano-wionego z wyboru lub z urzędu – jeśli wykaże przed sądem, że nie stać go na zapła-tę wynagrodzenia pełnomocnika.

Pokrzywdzony może działać w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowe-go. Taki status zapewnia pokrzywdzonemu szereg uprawnień w trakcie postępowa-nia sądowego. Pokrzywdzony, działając jako oskarżyciel posiłkowy, może składać wnioski dowodowe, zadawać pytania oskarżonemu i świadkom przesłuchiwanym w sprawie, a także zaskarżać orzeczenia sądu.

Pamiętać jednak należy, że jedynie do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, pokrzywdzony może złożyć oświadczenie o tym, że będzie dzia-łać w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Sąd na wniosek pokrzywdzonego może orzec obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, w razie skazania sprawcy za następujące przestępstwa:– spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności

narządu ciała lub rozstroju zdrowia;– przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji;– przeciwko środowisku;– przeciwko mieniu lub obrotowi gospodarczemu;– przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową.

Pamiętać jednak należy, że wniosek o naprawienie szkody pokrzywdzony może złożyć najpóźniej do czasu zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzo-nego na rozprawie głównej. Sąd nie uwzględni wniosku, jeśli zostanie on złożony z uchybieniem powyższego terminu.

Pokrzywdzony, który działa w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowego, ma prawo składać wnioski dowodowe (na przykład wniosek o przesłuchanie świad-ków czy o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego).

Podczas rozprawy pokrzywdzony ma prawo zadawać pytania przesłuchiwanym świadkom oraz składać zarzuty do przeprowadzanych dowodów.

Jeśli oskarżony złoży wniosek o wydanie wyroku skazującego bez przeprowa-dzenia m.in. postępowania dowodowego, uwzględnienie wniosku przez sąd będzie

435


możliwe wtedy, gdy wnioskowi nie sprzeciwi się pokrzywdzony, który został nale-życie powiadomiony o terminie rozprawy oraz pouczony o możliwości zgłoszenia przez oskarżonego tego wniosku.

Pokrzywdzony, który działa w sprawie w charakterze oskarżyciela posiłkowe-go, ma prawo zaskarżyć niekorzystny dla niego wyrok. W tym celu musi w termi-nie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku złożyć pisemny wniosek o uzasadnienie wyro-ku i o doręczenie mu wyroku wraz z pisemnym uzasadnieniem. Następnie w ciągu 14 dni od daty otrzymania wyroku może złożyć pisemną apelację do sądu II instan-cji. Jeśli wyrok wydał sąd rejonowy, apelację składa się za pośrednictwem tego sądu do sądu okręgowego, natomiast jeśli wyrok wydał sąd okręgowy, apelację składa się za pośrednictwem tego sądu do sądu apelacyjnego.

Pamiętać jednak należy, że apelacja złożona od wyroku sądu okręgowego winna być sporządzona i podpisana przez adwokata.

Nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia jest kasacja do Sądu Najwyższego i wnio-sek o wznowienie postępowania, skierowany – w zależności od rodzaju sprawy – do sądu okręgowego, apelacyjnego lub Sądu Najwyższego.

Kasacja, jeśli nie pochodzi od prokuratora, Prokuratora Generalnego, lub Rzecz-nika Praw Obywatelskich, musi być sporządzona przez adwokata lub pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. Podobnie przymus adwokacki obowią-zuje w przypadku wniosku o wznowienie postępowania.


422. Jakie są pozasądowe procedury, z których może skorzystać pokrzywdzony?

W polskiej procedurze karnej alternatywą dla postępowania sądowego jest me-diacja między pokrzywdzonym przestępstwem a osobą o to przestępstwo oskarżoną. Celem mediacji jest pomoc stronom konfliktu (czyli sytuacji wywołanej popełnie-niem przestępstwa) w osiągnięciu porozumienia akceptowalnego i zadawalającego dla nich samych.

Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator (po postawieniu podej-rzanemu zarzutów), może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskarżone-go, skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadze-nia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym (art. 23a § 1 k.p.k.).


436

Codziennik prawny

Mediacja to proces, w którym bezstronna i neutralna osoba trzecia (mediator), ułatwia porozumienie i wypracowanie ugody. W mediacji strony zachowują kontro-lę nad procesem, a wypracowane porozumienie jest ich własnym dziełem.

W efekcie mediacji, strony mogą sformułować ugodę, której treść dotyczyć może spraw będących przedmiotem konfliktu między nimi, a zatem niekoniecznie doty-czących czynów opisanych w zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa (np. stro-ny mogą objąć ugodą kwestie majątkowe czy dotyczące dalszych, wzajemnych rela-cji). Ugoda może zawierać rozwiązania mówiące o formie i terminie ewentualnego zadośćuczynienia. Ugoda może również zawierać porozumienia odnoszące się do innych zobowiązań sprawcy m.in. do poddania się określonej terapii czy działania na rzecz społeczności lokalnej (np. wskazanej przez pokrzywdzonego organizacji pozarządowej). Generalnie treść ugody zależy od woli stron. Ważne jest jednak, aby określone ugodą warunki były faktycznie możliwe do spełnienia. Tego aspek-tu sprawy pilnuje mediator, dbając m.in. o doprecyzowanie takich szczegółów jak terminy realizacji przyjętych zobowiązań. Zaznaczyć należy, że w razie wątpliwości odnoszących się do pracy mediatora można wnioskować o jego zmianę.

Aktualnie z instytucji mediacji można skorzystać na każdym etapie postępowa-nia karnego.

W sprawach karnych mediacja dla stron jest bezpłatna (art. 618 § 1 pkt 8 k.p.k.), a czas jej trwania w toku postępowania karnego nie powinien przekroczyć jednego miesiąca (art. 23a § 2 k.p.k.).

Przebieg mediacji, w tym wypowiedzi jej uczestników objęte są tajemnicą media-cyjną, a mediator sprawozdaje organom postępowania karnego jedynie z efektów postępowania mediacyjnego (w formie tekstu ewentualnej ugody), ilości i miejsc spotkań.

Mediacja nie kończy postępowania karnego. Dalszy tok sprawy zależy od organu kierującego, mediacja ma jednak znaczenie dla sposobu jej zakończenia: – postępowanie karne może zostać umorzone (art. 17 § 1 pkt 11 k.p.k. i art. 492

§ 2 k.p.k. w sprawach z oskarżenia prywatnego);– postępowanie karne może zostać warunkowo umorzone na wniosek prokurato-

ra (art. 336 § 1 k.p.k.) lub możliwość warunkowego umorzenia dostrzeże sąd (art. 339 § 1 pkt.2 k.p.k.), który w wyroku umarzającym postępowanie określi obowiązki nałożone na oskarżonego oraz sposób i termin ich wykonania, przy czy mogą one być zgodne z obowiązkami wskazanymi w ugodzie mediacyjnej (art.342 § 2 k.p.k.);

437


– sąd, wymierzając karę, bierze pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo osiągniętą pomiędzy nimi ugodę (art. 53 § 3 k.k.);

– sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli doszło do pojedna-nia stron i szkoda została naprawiona lub strony uzgodniły sposób jej naprawie-nia (art. 60 § 2 pkt 1 k.k.);

– sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, jeżeli sprawca czynił sta-rania o naprawienie szkody (np. chciał brać udział w postępowaniu mediacyj-nym) art. 60 § 2 pkt 2 k.k.

Polskie prawo przewiduje również możliwość przeprowadzenia tzw. mediacji po wyroku.

Może być ona prowadzona pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą przebywają-cym w więzieniu, a jej wynik jest szczególnie istotny w przypadku, gdy sąd peni-tencjarny rozważa możliwość warunkowego przedterminowego zwolnienia spraw-cy (art. 162 § 1 k.k.w.).

W sprawach dotyczących wykonania bezwzględnej kary pozbawienia wolności sprawa może zostać skierowana do mediacji, w dowolnym momencie, na mocy po-stanowienia sądu penitencjarnego. Może się to odbyć na wniosek przedstawiciela administracji zakładu karnego, sądowego kuratora zawodowego, na wniosek ska-zanego lub pokrzywdzonego, albo z urzędu.

Należy zaznaczyć, że z mediacji mogą skorzystać również pokrzywdzeni czynem popełnionym przez nieletniego. Sama decyzja o efekcie postępowania sądowego w sprawie nieletniego należy oczywiście do sądu rodzinnego, który może umorzyć postępowanie (jeżeli uzna, że w wyniku mediacji osiągnięte zostały cele wycho-wawcze wobec nieletniego), może jednak zastosować wobec niego przewidziane ustawą środki wychowawcze. Proces mediacji w sprawach nieletnich może trwać dłużej niż zwyczajowo trwa mediacja w sprawach z udziałem dorosłych, choć nie powinien przekroczyć 6 tygodni.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. 2002 r. Nr 11, poz. 109).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępo-wania mediacyjnego w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 56, poz. 591).


438

Codziennik prawny

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2002 r. zmieniające roz-porządzenie w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 193, poz. 1621).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie postę-powania mediacyjnego w sprawach karnych (Dz.U. Nr 108, poz. 1020).

Załącznik:Wniosek o przeprowadzenie mediacji.

423. Czy pokrzywdzony przestępstwem może otrzymać wsparcie fi nansowe od innych podmiotów niż sprawca przestępstwa?

Pokrzywdzony przestępstwem może otrzymać kompensatę i wsparcie finan-sowe z różnych źródeł, choć należy zaznaczyć, że możliwości w tym zakresie są skromne:

Kompensata dla pokrzywdzonych przestępstwem wypłacana przez sądy rejonowe

Dzięki ustawie z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługują-cej ofiarom niektórych przestępstw, osoby, które wskutek przestępstwa, doznały ciężkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu oraz bliscy osób zmarłych skut-kiem przestępstwa, mogą wystąpić z wnioskiem o przyznanie kompensaty do kwo-ty 12 000 zł. Wniosek w tej sprawie należy złożyć w sądzie rejonowym, w którego okręgu mieszka osoba uprawniona w terminie 2 lat od dnia popełnienia przestęp-stwa.

Kompensatę przyznaje się jedynie wówczas i w takiej wysokości, w jakiej osoba uprawniona nie może uzyskać pokrycia kosztów wywołanych przestępstwem z ty-tułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej albo z innego źródła lub tytułu.

Kompensata może być przyznana w kwocie pokrywającej wyłącznie:– utracone zarobki lub inne środki utrzymania;– koszty leczenia i rehabilitacji;– koszty pogrzebu.

Kompensaty nie przyznaje się, pomimo wszczęcia postępowania karnego, jeżeli zostało ono następnie umorzone np. ze względu na uznanie, że dany czyn był zni-komo społecznie szkodliwy (art. 17 § 1 pkt 1, 2, 3, 7 i 9 k.p.k.) bądź wydano wyrok uniewinniający.

439


Kompensata dla pokrzywdzonych przestępstwem wypłacana przez organizacje pozarządowe

Wyrównanie w części lub nawet w całości pokrycie strat materialnych poniesio-nych wskutek przestępstwa, zapłacenie za część kosztów związanych z dochodze-niem odszkodowania za wyrządzoną krzywdę i pomoc doraźną oferuje Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw 02-520 Warszawa ul. Wiśniowa 50

tel. (0-22) 848-28-90 http://www.fpop.org.pl/

Zgodnie ze statutem Fundacji, pomoc finansowa przyznawana jest w pierwszej kolejności ofiarom przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, w tym także przestępstw komunikacyjnych, a następnie ofiarom przestępstw popełnionych z zastosowa-niem przemocy. Warunkiem otrzymania pomocy ze środków fundacji jest złożenie wniosku w określonym czasie od daty popełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu lub przestępstwa komunikacyjnego oraz przedstawienie w terminie późniejszym wyroku sądu lub postanowienia o umorzeniu dochodzenia przez pro-kuraturę, a także zaświadczenia lekarskiego o stopniu uszkodzenia ciała. Funda-cja nie udziela pomocy osobom, które przyczyniły się do powstania przestępstwa i tym, które mają możliwość uzyskania odszkodowania od sprawcy czynu lub z in-nych źródeł, jak na przykład z ubezpieczenia majątkowego, osobowego itp.

Pomoc fi nansowa dla pokrzywdzonych przestępstwem wypłacana przez kuratorów sądowych

Zgodnie z art. 43 § 4 Kodeksu karnego wykonawczego, w wyjątkowych przy-padkach, pokrzywdzony i jego rodzina mogą starać się o pomoc z Funduszu Po-mocy Postpenitencjarnej (patrz – Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej).

Należy przy tym zaznaczyć, że art. 43 § 4 Kodeksu karnego wykonawczego wskazujący na możliwość skorzystania ze środków Funduszu przez osoby pokrzyw-dzone przestępstwem i ich rodziny nie precyzuje, co dokładnie oznacza „wyjątkowy przypadek”, a zatem to od zawodowego kuratora sądowego zależy decyzja w przed-miocie uznania zasadności wniosku o przyznanie pomocy. Nic nie stoi na przeszko-dzie, aby uznać zasadność wsparcia pokrzywdzonego, który skutkiem przestępstwa nie odniósł wprawdzie poważnego uszczerbku na zdrowiu, ale utracił możliwość zarobkowania.

Wniosek o przyznanie pomocy składa się do zawodowego kuratora sądowe-go (wniosek o pomoc dla pokrzywdzonego może złożyć także prokurator lub peł-nomocnik pokrzywdzonego). Do niego należy decyzja merytoryczna, co do przy-znania lub odmowy przyznania świadczeń z funduszu, a także formy udzielanej


440

Codziennik prawny

pomocy. Świadczeń w ramach pomocy udziela się przez okres niezbędny dla zreali-zowania celów tej pomocy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofi arom nie-których przestępstw umyślnych (Dz.U. Nr 169, poz.1415 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Fun-duszu Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U. Nr 69, poz.618).

Załącznik:Wniosek o kompensatę dla pokrzywdzonego.

4. Świadek

424. Kto to jest świadek?

Świadkiem może być każda osoba, która wezwana została w takim charakterze przez organ ścigania lub do sądu oraz ma zdolność postrzegania i komunikowania swoich spostrzeżeń.

441


Świadek jest osobowym źródłem dowodowym, które ma lub może mieć wiado-mości w konkretnej sprawie.


425. Jakie są obowiązki i prawa świadka?

Świadek ma obowiązek stawić się na każde wezwanie organu ścigania lub sądu. Ma obowiązek zeznawać prawdę i odpowiadać na wszystkie pytania, które zada or-gan ścigania, sąd lub strony postępowania.

Świadek może zostać zwolniony z udzielenia odpowiedzi na pytania lub w ogóle od składania zeznań, jeśli jest związany tajemnicą państwową, zawodową lub służ-bową.

Świadek ma prawo do odmowy zeznań, jeśli jest osobą najbliższą dla oskarżo-nego. Przez osobą najbliższą rozumie się w tym przypadku małżonka, wstępnego, zstępnego, rodzeństwo, powinowatego w tej samej linii lub stopniu, osobę pozo-stająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka, a także osobę pozostającą we wspólnym pożyciu. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Świadek ma także prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie, jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę mu najbliższą na odpo-wiedzialność karną.

Świadek ma prawo do złożenia zeznań z wyłączeniem ich jawności, jeżeli ze-znania te mogłyby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na hańbę.

Świadek może ubiegać się o status świadka incognito (świadka anonimowego), jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej. W ta-kim wypadku tajemnicą objęta jest tożsamość świadka.

Świadkowi przysługuje ponadto zwrot kosztów dojazdu na przesłuchanie.



442

Codziennik prawny

5. Oskarżony

426. Kto to jest oskarżony?

Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono do sądu akt oskar-żenia, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorze-nie postępowania.


427. Jakie są podstawowe gwarancje procesowe oskarżonego?

Konstytucja i przepisy karne przyznają oskarżonemu szereg gwarancji rzetelnej procedury sądowej. Do najważniejszych z nich można zaliczyć następujące zasady:– przepisów prawa nie można stosować do czynów popełnionych sprzed dnia wej-

ścia ich w życie (zasada niedziałania prawa wstecz – lex retro non agit);

443


– oskarżonego uznaje się za niewinnego, dopóki jego winy nie uzna sąd w prawo-mocnym wyroku. To na prokuratorze spoczywa obowiązek udowodnienia przed sądem winy oskarżonego (zasada domniemania niewinności);

– zasada jawności procesu;– oskarżony może odmówić składania wyjaśnień i udzielania dopowiedzi na py-

tania sądu, prokuratora czy adwokatów i nie będzie pociągnięty do odpowie-dzialności karnej za powyższe zachowanie, o tym prawie oskarżony musi zostać pouczony;

– oskarżony ma prawo do obrony, broniąc się samemu lub przy pomocy adwokata, którego oskarżony może sam ustanowić, a jeśli oskarżonego nie stać na honora-rium dla adwokata, może ubiegać się o przyznanie przez sąd adwokata z urzędu. Oskarżony musi mieć obrońcę, jeśli:a) jest nieletni,b) głuchy, niemy lub niewidomy,c) zachodzi uzasadniona wątpliwość, co do jego poczytalności,d) jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności, a sprawa jest

rozpoznawana w I instancji przez sąd okręgowy,e) sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

Jeśli w powyższych okolicznościach oskarżony nie ma obrońcy z wyboru – pre-zes sądu właściwego do rozpoznania sprawy ustanowi oskarżonemu obrońcę z urzędu.

– w razie wniesienia apelacji czy kasacji wyłącznie na korzyść oskarżonego, sąd po rozpoznaniu tego środka odwoławczego nie może wydać surowszego wyro-ku (zakaz pogarszania sytuacji, jeśli nie został wniesiony środek odwoławczy na niekorzyść).

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

Załącznik:Wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu.

428. Jakie inne prawa przysługują oskarżonemu?

Oskarżony ma prawo składać wnioski o przeprowadzenie wszelkich dowodów, które mogą mieć znaczenie dla sprawy, w tym dowodów z zeznań świadków, dowo-dów rzeczowych, dowodów z opinii specjalistów czy dowodu z eksperymentu pro-cesowego.


444

Codziennik prawny

Oskarżony ma prawo dostępu do akt, w tym do przeglądania ich, sporządzania odpisów i kopii. Z aktami sprawy może się zapoznawać wyłącznie w siedzibie sądu.

Oskarżony ma wreszcie prawo zaskarżyć niekorzystny dla niego wyrok. W tym celu musi w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku złożyć pisemny wniosek o uzasadnienie wyroku i o doręczenie mu wyroku wraz z pisemnym uzasadnieniem.

Następnie w ciągu 14 dni od daty otrzymania wyroku może złożyć pisemną ape-lację do sądu II instancji:– jeśli wyrok wydał sąd rejonowy – apelację składa się za pośrednictwem tego sądu

do sądu okręgowego;– jeśli wyrok wydał sąd okręgowy – apelację składa się za pośrednictwem tego

sądu do sądu apelacyjnego.

Apelacja złożona od wyroku sądu okręgowego winna być sporządzona i podpi-sana przez adwokata.


Załącznik:Wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku oraz doręczenie wyroku wraz z uza-sadnieniem.

429. Jakie są obowiązki oskarżonego?

Głównymi obowiązkami oskarżonego są stawiennictwo na wezwanie organu prowadzącego postępowanie oraz poddanie się badaniom nienaruszającym inte-gralności ciała.

Oskarżony ma obowiązek stawić się na każde wezwanie sądu, a także informo-wać sąd o każdej zmianie miejsca zamieszkania.

Jeśli oskarżony nie będzie przestrzegać tego obowiązku, może zostać przymuso-wo doprowadzony do sądu lub nawet tymczasowo aresztowany, jeśli zachodzi oba-wa ukrywania się oskarżonego.

W razie potrzeby oskarżony może zostać poddany oględzinom ciała. Jeśli oglę-dziny mogą wywołać uczucie wstydu u oskarżonego, oględziny przeprowadza w miarę możliwości osoba tej samej płci.


445


430. Kto i w jakich okolicznościach może dokonać zatrzymania?

Zatrzymać osobę podejrzaną może Policja, a także każda osoba, jeśli ujęła oso-bę podejrzaną na gorącym uczynku przestępstwa (ujętego należy przekazać bez-zwłocznie Policji).

Policja może zatrzymać osobę podejrzaną, jeśli istnieje uzasadnione przypusz-czenie, że popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamo-ści albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym.

Zatrzymanego należy powiadomić o przyczynach zatrzymania. Należy sporzą-dzić protokół i zawiadomić prokuratora.

Prokurator, po zapoznaniu się z okolicznościami sprawy, może wystąpić do sądu z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec zatrzymanego. Z takim wnioskiem prokurator musi wystąpić w ciągu 48 godzin od zatrzymania.

Następnie, w ciągu 24 godzin od przekazania zatrzymanego, sąd musi doręczyć zatrzymanemu postanowienie o zastosowaniu wobec zatrzymanego tymczasowego aresztowania. W przeciwnym razie sąd musi zwolnić zatrzymanego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

Załącznik:Zażalenie na zatrzymanie przez Policję.

431. Na czym polega tymczasowe aresztowanie?

Tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu.

Ponieważ jest to najbardziej restrykcyjny środek zapobiegawczy, ingerujący naj-dalej w sferę wolności człowieka, może być stosowany tylko wtedy, jeżeli inny śro-dek zapobiegawczy jest niewystarczający.

Sąd może zastosować tymczasowe aresztowanie w następujących przypadkach:– gdy zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego –

zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;


446

Codziennik prawny

– gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał po-stępowanie karne;

– jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat albo gdy sąd I instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia pra-widłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu su-rową karą;

– gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdro-wiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

W postępowaniu przygotowawczym okres tymczasowego aresztowania nie może być dłuższy niż 3 miesiące (na wniosek prokuratora sąd I instancji właściwy do roz-poznania sprawy, może jednak przedłużyć czas trwania aresztu do 12 miesięcy).

Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierw-szego wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat.

Przedłużenie trwania tymczasowego aresztowania ponad 2 lata może nastąpić w wyjątkowych okolicznościach.

Sąd winien odstąpić od stosowania tymczasowego aresztowania, jeśli dalsze sto-sowanie aresztu spowodowałoby dla życia lub zdrowia oskarżonego poważne nie-bezpieczeństwo albo pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Jeśli oskarżony był tymczasowo pozbawiony wolności w trakcie trwania sprawy, sąd na poczet wymierzonej mu kary zalicza okres rzeczywistego pozbawienia wol-ności.


432. Na czym polega możliwość poręczenia majątkowego lub osobistego?

Sąd jako środek zapobiegawczy może orzec poręczenie:– majątkowe, najczęściej w postaci pieniędzy, ale też papierów wartościowych, za-

stawu czy hipoteki;

447


– osobiste, w postaci zapewnienia, złożonego przez osobę godną zaufania publicz-nego lub też pracodawcę oskarżonego czy kierownika jego szkoły, że oskarżony nie będzie utrudniał postępowania, w tym będzie stawiać się na każde wezwanie sądu.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

433. Na czym polega dozór Policji?

Sąd jako środek zapobiegawczy może oddać oskarżonego pod dozór Policji, a je-śli oskarżony jest żołnierzem to pod dozór przełożonego wojskowego.

W czasie dozoru oskarżony winien wykonywać nałożone na niego obowiązki, w tym zgłaszać się na Policję w określonych odstępach czasu oraz informować o za-miarze opuszczenia miejsca pobytu, a także o terminie powrotu.

Podstawa prawna:


434. Kiedy sąd może orzec o zakazie opuszczania kraju, połączonym z zatrzymaniem paszportu?

Jeśli zachodzi obawa ucieczki oskarżonego, sąd tytułem środka zapobiegaw-czego może zakazać oskarżonemu opuszczania kraju i w tym celu wydać postano-wienie w przedmiocie zatrzymania dokumentów oskarżonego, za pomocą których mógłby przekraczać granice.

Podstawa prawna:


435. Jakie są inne środki zapobiegawcze?

Sąd może zawiesić oskarżonego w określonych czynnościach lub w wykonywa-niu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od prowadzenia określonej działalno-ści gospodarczej, jeśli okoliczności sprawy za tym przemawiają (w tym dalsze wy-


448

Codziennik prawny

konywanie czynności, wykonywanie zawodu lub dalsze prowadzenie działalności gospodarczej mogłoby zagrażać dobru społecznemu lub mogłoby powodować sytu-acje, w których oskarżony utrudniałby postępowanie karne).

Sąd może ponadto nakazać powstrzymanie się od prowadzenia określonego ro-dzaju pojazdów.


436. Jakie są prawa zatrzymanego i tymczasowo aresztowanego?

Prawa zatrzymanego i tymczasowo aresztowanego:– zatrzymanemu na jego żądanie należy niezwłocznie umożliwić nawiązanie

w dostępnej formie kontaktu z adwokatem, a także bezpośrednią z nim rozmowę (zatrzymujący może zastrzec, że będzie przy niej obecny);

– zatrzymanemu przysługuje zażalenie do sądu (w zażaleniu zatrzymany może się domagać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości jego zatrzyma-nia);

– na postanowienie w sprawie zastosowania środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie;

– oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środ-ka zapobiegawczego (w przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy);

– o zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest obowiązany bezzwłocznie zawiadomić osobę najbliższą dla oskarżonego (może to być osoba wskazana przez oskarżonego).


Załącznik:Zażalenie na zatrzymanie przez Policję.

449


6. Wykroczenia

437. Co to jest wykroczenie?

Wykroczenie to czyn człowieka społecznie szkodliwy, zawiniony, zabroniony pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia czynu.

Odpowiedzialność za wykroczenie ponosi sprawca, który ukończył 17 lat w cza-sie popełnienia czynu.

Sąd za popełnienie wykroczenia może orzec:– areszt w wymiarze od 5 do 30 dni;– ograniczenie wolności w wymiarze 1 miesiąca;– grzywnę w wysokości od 20 do 5000 zł;– naganę.

Sąd może ponadto orzec następujące środki karne:– zakaz prowadzenia pojazdów;– przepadek przedmiotów;– nawiązkę;


450

Codziennik prawny

– obowiązek naprawienia szkody;– podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 ze zm.).

438. Na czym polega postępowanie mandatowe?

Postępowanie mandatowe najczęściej prowadzi Policja, która uprawniona jest do nałożenia na sprawcę wykroczenia mandatu, jeśli schwytano sprawcę na gorą-cym uczynku, lub bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego, jak również w sytuacji, kiedy stwierdzono popełnienie wykroczenia pod nieobecność sprawcy (naocznie lub za pomocą urządzeń pomiarowych) a nie zachodzi wątpliwość co do osoby sprawcy czynu.

Funkcjonariusz, który nakłada mandat, zobowiązany jest do poinformowania ukaranego o wysokości mandatu, wskazania, za jakie wykroczenie nałożony jest mandat, a także pouczenia ukaranego o prawie do odmowy przyjęcia mandatu i o skutkach prawnych takiej odmowy.

W razie odmowy przyjęcia mandatu, lub nie uiszczenia w terminie przyjętego mandatu, Policja występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie.

Sprawa toczy się przed sądem grodzkim.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 ze zm.).

Załącznik:Wniosek o uchylenie mandatu karnego.

439. Jak kodeks opisuje wykroczenie zakłócania spokoju i porządku publicznego?

Należy pamiętać, że osoba, która dopuszcza się wybryku, który może polegać na zakłóceniu spokoju, porządku publicznego, czy spoczynku nocnego, poprzez krzyk, hałas, czy chociażby alarm, albo wywołuje zgorszenie w miejscu publicznym wy-pełnia swoim zachowaniem znamiona wykroczenia, za popełnienie którego można ponieść karę aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.

451



440. Jak kodeks opisuje wykroczenie kąpieli w miejscu zabronionym?

Wykroczenie popełnia osoba, która kąpie się w miejscu, w którym jest to zakaza-ne (zazwyczaj z uwagi na względy bezpieczeństwa). Za taki czyn grozi grzywna do 250 zł albo kara nagany.


441. Jak kodeks opisuje wykroczenie umieszczania ogłoszeń w miejscu publicznym do tego nieprzeznaczonym?

Zabronione pod groźbą kary jest umieszczanie w miejscu publicznym – do tego nieprzeznaczonym – ogłoszeń, plakatów, afiszów, ulotek, napisów czy rysunków.

Sąd w razie skazania za ten czyn może orzec przepadek wyżej wymienionych przedmiotów oraz nawiązkę w wysokości do 1500 zł lub może orzec obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego.


442. Jak kodeks opisuje wykroczenie podania fałszywych danych osobowych?

Można popełnić wykroczenie, jeśli umyślnie wprowadza się w błąd organ pań-stwowy lub instytucję upoważnioną z mocy ustawy do legitymowania tj. dla przy-kładu funkcjonariusza Policji, poprzez podanie fałszywych danych osobowych, takich jak imię i nazwisko (posługując się również danymi innej osoby), obywatel-stwo, wykonywany zawód, miejsce zatrudnienia lub zamieszkania. Za popełnienie


452

Codziennik prawny

tego wykroczenia grozi kara grzywny. Wykroczenie popełnia również osoba, która wbrew obowiązkowi, nie udziela właściwemu organowi państwowemu lub insty-tucji, upoważnionym z mocy ustawy do legitymowania, wiadomości lub dokumen-tów, co do wymienionych wyżej danych osobowych.


443. Jak kodeks opisuje wykroczenie umyślnego uszkodzenia ogłoszenia, afi szu lub plakatu?

Popełnia wykroczenie osoba, która uszkadza lub usuwa ogłoszenie wystawio-ne publicznie przez instytucję państwową, samorządową albo organizację społecz-ną lub też w inny sposób umyślnie uniemożliwia zaznajomienie się z takim ogło-szeniem. Co ważne powyższe zachowanie musi cechować umyślność, tj. sprawca musi mieć zamiar popełnienia czynu. Za takie wykroczenie grozi kara aresztu albo grzywny.

Kto natomiast umyślnie uszkadza lub usuwa ogłoszenie, afisz lub plakat wy-stawiony publicznie przez instytucję artystyczną, rozrywkową lub sportową albo w inny sposób umyślnie uniemożliwia zaznajomienie się z takim ogłoszeniem, afi-szem lub plakatem, podlega karze grzywny do 1000 zł albo karze nagany.


444. Jak kodeks opisuje wykroczenie zagrożenia w ruchu lądowym?

Wykroczenie opisane w art. 86 § 1 Kodeksu wykroczeń popełnia ten, kto nie za-chowuje należytej ostrożności i jednocześnie powoduje zagrożenie bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Przez należytą ostrożność w tym przypadku należy rozumieć zachowanie, które uwzględnia wszystkie okoliczności na drodze, przy zachowaniu również zasady ograniczonego zaufania do innych uczestników ruchu drogowego.

Surowszej karze podlega osoba, która dopuszcza się opisanego wyżej wykrocze-nia znajdując się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka.

453


Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 ze zm.).Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).

445. Jak kodeks opisuje wykroczenie prowadzenia pojazdu po spożyciu alkoholu lub środka odurzającego?

Zgodnie z art. 87 § 1 Kodeksu wykroczeń, kto znajdując się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze aresztu albo grzywny nie niż-szej niż 50 zł.

Stan po użyciu alkoholu zachodzi wówczas, gdy zawartość alkoholu w organi-zmie kierowcy wynosi od 0,2 promila do 0,5 promila albo obecności w wydycha-nym powietrzu od 0,1 mg do 0,25 mg alkoholu w 1 dcm3.

Natomiast zgodnie z paragrafem drugim tego przepisu, kto znajdując się w sta-nie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka, prowadzi na drodze pu-blicznej lub w strefie zamieszkania inny pojazd niż pojazd mechaniczny, podlega karze aresztu do 14 dni albo grzywny.

W razie popełnienia tych wykroczeń sąd orzeka zakaz prowadzenia pojazdów.


446. Jak kodeks opisuje wykroczenie prowadzenia pojazdu bez dokumentów?

Należy mieć świadomość, iż prowadząc na drodze publicznej pojazd, nie mając przy sobie wymaganych dokumentów (tj. m.in. prawa jazdy), popełnia się wykro-czenie, za które grozi kara grzywny do 250 zł albo kara nagany.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2007 r. Nr 109, poz. 756 ze zm.).Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).


454

Codziennik prawny

447. W jakiej sytuacji kradzież lub przywłaszczenie prawo kwalifi kuje jako wykroczenie?

Kto kradnie lub przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą popełnia czyn zabro-niony. To, czy ten czyn będzie kwalifikowany jako przestępstwo, czy jako wykrocze-nie, będzie zależało od wartości rzeczy ruchomej, która jest przedmiotem czynu za-bronionego. Jeżeli wartość rzeczy ruchomej nie przekracza 250 zł, czyn zabroniony będzie stanowił wykroczenie, które zagrożone jest karą aresztu, ograniczenia wol-ności albo grzywny.

W razie popełnienia takiego wykroczenia sąd może orzec obowiązek zapłaty równowartości ukradzionego lub przywłaszczonego mienia, jeżeli szkoda nie zosta-ła naprawiona.


448. Jak kodeks opisuje wykroczenie publicznego nieprzyzwoitego zachowania?

Osoba, która dopuszcza się nieprzyzwoitego zachowania, czyli tzw. nieobyczaj-nego wybryku, będącego naruszeniem ogólnie przyjętych dobrych zasad czy oby-czajów, popełnia wykroczenie, za które grozi kara aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 1500 zł lub kara nagany.

Popełnia również wykroczenie osoba, która w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych.

Karane jest ponadto natarczywe lub naruszające porządek publiczny propono-wanie innej osobie czynu nierządnego, mając przy tym na celu uzyskanie korzyści materialnej.


455

XVII. Testamenty i dziedziczenie

Od najdawniejszych czasów możliwość przekazywania majątku najbliższej ro-dzinie na wypadek śmierci stanowiła wartość chronioną prawem. Nie inaczej jest obecnie. Jednym z podstawowych praw człowieka, objętym konstytucyjną ochroną, jest możliwość swobodnego dysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Ochrona prawa do dziedziczenia polega na stworzeniu systemu dziedziczenia usta-wowego, tak by chronić interesy najbliższej rodziny zmarłego.

Pierwszorzędną rolę prawo przyznaje rozporządzaniu majątkiem na podsta-wie testamentu. Podważenie woli spadkodawcy może nastąpić jedynie wyjątkowo i w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Dopiero gdy spadkodawca nie zostawił ważnego testamentu lub żadna z osób powołanych do dziedziczenia nie może albo nie chce przyjąć spadku, znajdą zastosowanie przepisy o dziedziczeniu ustawowym.

Dla wykazania swych praw do majątku spadkowego niezbędne jest jednak uzy-skanie urzędowego stwierdzenia jego nabycia. Dopiero wówczas można potwier-dzić, kto i w jaki sposób (w jakich częściach) dziedziczy po osobie zmarłej. Takie urzędowe stwierdzenie pozwala m.in. na dalsze prowadzenie postępowań sądo-wych czy administracyjnych, w których uczestniczyła osoba zmarła, albo do wpisa-nia spadkobiercy do księgi wieczystej jako nowego właściciela danej nieruchomo-ści, w miejsce osoby już nieżyjącej.


456

Codziennik prawny

449. Co to jest otwarcie spadku?

Z chwilą śmierci spadkodawcy prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przecho-dzą na określone osoby. Następuje otwarcie spadku i jego nabycie przez spadkobier-ców. Konieczne jest jednak formalne stwierdzenie nabycia spadku. Powołanie do spadku może wynikać z ustawy albo następować na podstawie testamentu. Co do zasady, ustalenie porządku dziedziczenia w testamencie wyprzedza ogólne regula-cje ustawowe.


450. Co to jest testament?

Testament to czynność prawna, w której określona osoba (spadkodawca, zwany inaczej testatorem) rozrządza swoim majątkiem na wypadek swojej śmierci, czyli wskazuje jaka jest jej wola co do tego, kto i w jakich częściach powinien odziedzi-czyć jej majątek. W jednym testamencie może być zawarte rozrządzenie majątkiem tylko jednej osoby. Nawet małżonkowie nie mogą sporządzić testamentu wspólnie. Testamentu nie można sporządzić przez przedstawiciela ustawowego czy pełno-mocnika.

Osoba, która chce sporządzić ważny testament, powinna mieć pełną zdolność do czynności prawnych (tzn. ukończone 18 lat i brak ubezwłasnowolnienia), być świadoma, że jej zachowanie spowoduje skutek w postaci sporządzenia testamentu oraz mieć wolę jego sporządzenia.

Testament jest nieważny, jeżeli:– jest sprzeczny z ustawą lub zasadami współżycia społecznego;– w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca działał pod wpływem groźby

lub istotnego błędu;– został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie

decyzji i wyrażenie woli.

Ze względu na formę testamentu wyróżniamy testamenty zwykłe i testamenty szczególne.

Testamenty zwykłe to: testament własnoręczny, testament notarialny oraz te-stament allograficzny, czyli sporządzany przed wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta), starostą, marszałkiem województwa, sekretarzem powiatu albo gminy lub kierownikiem urzędu stanu cywilnego, w obecności 2 świadków.

457

Codziennik prawnyXVII. Testamenty i dziedziczenie

Testamentami szczególnymi są: testament ustny, testament podróżny oraz testa-ment wojskowy.


Załączniki:Wniosek o otwarcie i ogłoszenie testamentu.

451. W jaki sposób można własnoręcznie sporządzić testament?

Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu. Wymagania ustawo-we co do jego sporządzenia ograniczone są do: własnoręcznego spisania treści te-stamentu, podpisania sporządzonego pisma i opatrzenia go datą. Aby zatem sporzą-dzić testament własnoręczny należy spisać swoją wolę w całości pismem ręcznym. Wyłączone jest posługiwanie się urządzeniami utrwalającymi pismo w sposób me-chaniczny (np. komputerem). Konieczność własnoręcznego spisania całego testa-mentu ma na celu zapewnienie autentyczności testamentu. Sfałszowanie bowiem całego pisma jest znacznie trudniejsze niż sfałszowanie samego podpisu. Nie ma znaczenia, na jakim materiale zostanie utrwalone pismo spadkodawcy ani też jakie narzędzie zostało do tego użyte. Testament może być napisany na jednej lub na kil-ku kartkach.

Pod testamentem należy się podpisać co najmniej swoim nazwiskiem, a także imieniem, a przynajmniej pierwszą literą imienia. Nie stanowią prawidłowego pod-pisu ani inicjały, ani parafa. Podpis nie może znajdować się na początku testamen-tu, w tekście lub na marginesie pisma. Postanowienia zamieszczone poniżej podpi-su są nieważne.

Należy pamiętać o tym, żeby testament opatrzyć datą (dzień, miesiąc, rok spo-rządzenia testamentu). Data musi być prawdziwa, albowiem testament z datą nie-prawdziwą, należy traktować jako niedatowany. Jednakże testament bez daty jest nieważny tylko, jeśli brak daty budzi wątpliwości co do zdolności sporządzenia te-stamentu przez spadkodawcę lub uniemożliwia jednoznaczną interpretację jego treści. Brak daty powoduje także nieważność testamentu, jeżeli testamentów spo-rządzono kilka i nie da się ustalić zakresu ich obowiązywania. Nie ma znaczenia samo miejsce umieszczenia daty. Może się ona znajdować na początku testamentu, na jego końcu lub być umieszczona w jego treści.


458

Codziennik prawny

Spadkodawca może przed podpisaniem testamentu czynić zmiany i uzupełnie-nia dokonanych rozrządzeń, czyli przekreślać wyrazy, części zdań, zdania lub całe fragmenty już napisanego tekstu. Testament sporządzony w formie własnoręcznej może być łatwo zmieniony, gdy spadkodawca zmieni zdanie co do tego, komu chce przekazać swój majątek. Wystarczy wówczas sporządzić nowy testament.


Załączniki:Testament własnoręczny z wydziedziczeniem.

452. Czy testament można sporządzić u notariusza?

Testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego – jest to tzw. te-stament notarialny. Istotą testamentu notarialnego jest zapewnienie spadkodawcy możliwości relatywnie najbezpieczniejszego sposobu wyrażenia swojej woli na wy-padek śmierci. Obwarowanie aktu notarialnego surowymi wymaganiami formalny-mi pozwala na zmniejszenie ryzyka przeinaczeń woli spadkodawcy, jak i chęci od-działywania przez osoby postronne na postanowienia testamentu.

Testament notarialny powinien być sporządzony przed notariuszem, z udziałem osób, których tożsamość została stwierdzona w przewidziany prawem sposób, z za-chowaniem należytych procedur. Powinien on być odczytany przez notariusza oso-bom biorącym udział w czynności jego spisania, a następnie przez nie podpisany. Notariusz przechowuje oryginał testamentu w kancelarii notarialnej.


453. Co to jest testament allografi czny?

Testament allograficzny jest sporządzany przed właściwą osobą urzędową, ści-śle w ustawie określoną. Osobami tymi mogą być: wójt (burmistrz, prezydent mia-sta), starosta, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownik urzędu stanu cywilnego. Nie ma możliwości sporządzenia testamentu w tej formie przed inną osobą urzędową ani też właściwa osoba nie może ustanowić pełnomoc-nika do odebrania oświadczenia woli testatora. Zawsze musi osobiście uczestniczyć w czynności sporządzenia testamentu. Spadkodawca sporządza testament w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wo-

459


bec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, se-kretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisa-ny przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, to należy za-znaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. W takiej formie nie mogą sporządzić testamentu osoby głuche lub nieme.


454. W jakich okolicznościach można sporządzić testament szczególny?

Szczególne formy testamentów są zastrzeżone dla sytuacji wyjątkowych, ta-kich jak obawa rychłej śmierci, przeszkody niepozwalające lub znacznie utrudnia-jące sporządzenie testamentu zwykłego, podróż polskim statkiem morskim lub po-wietrznym, czas wojny. W innych wypadkach sporządzenie testamentu w formie szczególnej jest nieważne.

Jedną z form testamentu szczególnego jest testament ustny. Spadkodawca może wyrazić swoją wolę ustnie w obecności przynajmniej 3 świadków, o ile istnieje oba-wa rychłej śmierci spadkodawcy lub zachowanie zwykłej formy testamentu jest wskutek szczególnych okoliczności niemożliwe bądź bardzo utrudnione. Należy pa-miętać, że dla ważności testamentu ustnego konieczna jest obecność trzech osób zdolnych do bycia świadkami sporządzenia testamentu. Świadkiem nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść (a także jej małżonek oraz krewni i powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające w stosunku przysposobienia). Jeżeli jedna z tych osób była świadkiem przy sporządzaniu testamentu, nieważne jest tylko postanowienie testamentu przy-sparzające jej korzyści. Gdy jednak z okoliczności wynika, że bez tego postanowie-nia nie zostałby sporządzony testament danej treści nieważny jest cały testament. Nadto świadkiem nie może być ten, kto nie ma pełnej zdolności do czynności praw-nych, jest niewidomy, głuchy lub niemy. Osoba będąca świadkiem musi umieć czy-tać i pisać oraz władać językiem, w którym spadkodawca sporządza testament. Nie może być świadkiem osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszy-we zeznania.


460

Codziennik prawny

Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków lub osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia. W piśmie tym należy podać miejsce i datę oświadczenia oraz miej-sce i datę sporządzenia pisma. Pismo powinno zostać podpisane przez spadkodaw-cę i dwóch świadków albo przez wszystkich świadków. W wypadku, gdy treść te-stamentu nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją stwierdzić w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków, je-żeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody.


455. Jakie postanowienia można zawrzeć w testamencie?

Podstawowym postanowieniem spadkodawcy powinno być ustanowienie spad-kobiercy (spadkobierców), czyli osoby (osób), która wstąpi w prawa i obowiąz-ki spadkodawcy. Spadkobiercami można ustanowić kilka osób, a jeżeli testator nie postanowił, w jakich częściach te osoby dziedziczą jego majątek, przyjmuje się, że dziedziczą w częściach równych.

Często przy sporządzaniu testamentu spadkodawcy, dokonując rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci, oznaczają poszczególne osoby i przypisują mające im przypaść konkretne przedmioty. Pojawiają się wówczas wątpliwości, czy przeja-wionym w testamencie zamiarem spadkodawcy było ustanowienie spadkobierców testamentowych, czy też posłużył się on testamentem, by dokonać zapisu. Istnieje reguła interpretacyjna zgodnie z którą, jeśli nie ma w testamencie wyraźnego posta-nowienia co do tego, kto jest spadkobiercą, ale spadkodawca przeznaczył konkret-nej osobie poszczególne przedmioty, które wyczerpują prawie cały spadek, przyj-muje się, że ta osoba jest spadkobiercą powołanym do całości spadku. Jeżeli takie rozrządzenie zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te uważa się za powoła-ne do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi warto-ści przeznaczonych im przedmiotów.

Nie powinno się w testamencie zamieszczać postanowienia, które ustanawia spadkobiercą pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli z treści testamen-tu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne.

461


W testamencie można ustanawiać zapisy na rzecz określonych osób. Spadko-dawca poprzez ustanowienie zapisu zobowiązuje spadkobiercę (testamentowego lub ustawowego) do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz określonej osoby. Zapis, w przeciwieństwie do ustanowienia spadkobiercy może być dokonany pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Testator może tak-że w testamencie zawrzeć polecenie, czyli nakazać spadkobiercy lub zapisobiercy określone działanie (lub zaniechanie), którego wykonania może się domagać wy-konawca testamentu lub spadkobierca, a jeśli polecenie ma na względzie interes społeczny, także organ państwowy.


456. Według jakich zasad ustala się porządek dziedziczenia, gdy nie ma testamentu?

Jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu albo testament okazał się nie-ważny bądź testament został odwołany przez spadkodawcę lub powołany do spad-ku w testamencie spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć, w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe, czyli dziedziczenie z mocy samego prawa. Do spadkobier-ców uprawnionych do dziedziczenia z ustawy należą zstępni (np. dzieci, wnuki), małżonek, rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (np. dzieci siostry spad-kodawcy) a także dziadkowie spadkodawcy, ich zstępni oraz dzieci małżonka spad-kodawcy. Pozamałżeńskie pochodzenie dziecka nie ma wpływu na uprawnienie do dziedziczenia.

Do pierwszej grupy należą zstępni spadkodawcy (np. dzieci, wnuki) i małżonek spadkodawcy, którzy są powołani do spadku w pierwszej kolejności. Uprawnienia małżonka do dziedziczenia nie zależą od tego, czy pozostawał we wspólnym pożyciu aż do śmierci spadkodawcy. Liczy się fakt, że małżeństwo istniało formalnie w chwi-li otwarcia spadku. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia w przypadku, gdy spadkodawca wystąpił o rozwód lub separację z winy małżonka, a żądanie to było uzasadnione. W sytuacji, gdy dziecko spadkodawcy nie chce lub nie może dziedzi-czyć (np. nie dożyło otwarcia spadku lub zostało uznane za niegodne albo zrzekło się dziedziczenia bez wyłączenia jego zstępnych bądź odrzuciło spadek z ustawy) do spadku dochodzą wnuki spadkodawcy. Odnosi się to także do dalszych zstępnych.

Jeżeli do spadku dochodzą małżonek i dzieci spadkodawcy, dziedziczą oni w częściach równych (np. małżonek i dwoje dzieci spadkodawcy dziedziczą po 1/3 części spadku). Udział małżonka nie może być jednak mniejszy niż 1/4 spadku.


462

Codziennik prawny

Z dniem 28 czerwca 2009 r. nastąpiła zmiana w porządku dziedziczenia usta-wowego w sytuacji, gdy nie ma zdatnych do dziedziczenia zstępnych spadkodawcy. Należy mieć na uwadze, iż nowy porządek dziedziczenia ustawowego dotyczy spad-ków otwartych po tej dacie. Aktualnie więc w przypadku braku zstępnych spadko-dawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice, przy czym udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadko-dawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeśli zaś ojcostwo rodzica nie zosta-ło ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. W przypadku zaś braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Nadto jeśli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, wówczas udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstęp-nym. Podział tego udziału jest dokonywany stosownie do reguł dotyczących podzia-łu między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Należy pamiętać, iż udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzi-cami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku.

W razie braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstęp-nych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą go w częściach równych. Jeżeli jednak któreś z dziadków spadkodawcy nie doży-ło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstęp-nym. Podział tego udziału jest dokonywany według zasad, które dotyczą podzia-łu spadku między zstępnych spadkodawcy. W przypadku zaś braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypa-dał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadko-dawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Aktualnie więc dopiero w przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci mał-żonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gmi-nie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeśli zaś ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

463


Do dnia 28 czerwca 2009 r. do drugiej grupy spadkobierców ustawowych do-chodzących do dziedziczenia w razie braku zstępnych należeli rodzice, rodzeństwo i małżonek spadkodawcy. Poprzedni porządek dziedziczenia ma nadal prawne zna-czenia, jeśli spadkodawca zmarł w czasie jego obowiązywania. Oznacza to, że jeśli spadkodawca zmarły przed dniem 28 czerwca 2009 r. nie miał zstępnych (dzieci, wnuków) albo nie chcieli oni lub nie mogli dziedziczyć, do spadku z ustawy powo-łani są obok małżonka rodzice i rodzeństwo. Co do rodzeństwa znajduje tu zasto-sowanie zasada, iż w miejsce rodzeństwa, które nie dożyło otwarcia spadku pozo-stawiając zstępnych, do spadku dochodzą ich zstępni. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy obok rodziców lub rodzeństwa spadkodawcy wynosi połowę spad-ku. Natomiast udział każdego z rodziców dziedziczących obok rodzeństwa spad-kodawcy wynosi 1/4 tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Udział zależy od tego, czy rodzice i rodzeństwo dziedziczą jednocześnie z małżonkiem (np. w sytuacji, gdy do spadku powołani są małżonek, rodzice i rodzeństwo spad-kodawcy, małżonek otrzyma 1/2, każde z rodziców 1/8, a rodzeństwu przypada do podziału pozostała część spadku).

Na skutek dokonanej z dniem 28 czerwca 2009 r. zmiany prawa w zakresie dzie-dziczenia ustawowego został poszerzony katalog krewnych mogących tą drogą (bez testamentu) uzyskać majątek spadkowy. Zostało więc ograniczone dziedzicze-nie ustawowe gminy oraz Skarbu Państwa. Istotne w tym zakresie pozostaje m.in. wprowadzenie możliwości dziedziczenia dziadków, a także dzieci małżonka spad-kodawcy. Ich uprawnienie do dziedziczenia wyłącza więc możliwość dojścia do spadku gminy i Skarbu Państwa.

457. Co to jest zachowek?

Instytucja zachowku jest zabezpieczeniem interesów osób najbliższych spadko-dawcy. Uprawnienie do zachowku powstaje wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia osoby spoza kręgu bliskich krewnych, odsu-wając tych ostatnich od dziedziczenia w ogóle lub jeżeli udział spadkowy członka najbliższej rodziny nie pokrywa należnego mu z ustawy zachowku. Uprawnionymi do zachowku są: zstępni (np. dzieci, wnuki), małżonek i rodzice spadkodawcy. Tym osobom przysługuje prawo do żądania od osób powołanych w testamencie sumy pieniężnej stanowiącej równowartość należnego im zachowku.

Wysokość zachowku wynosi połowę sumy, jaka by przysługiwała danej osobie, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe. Rozmiar zachowku zwiększa się do 2/3 udziału, gdy uprawniona osoba w chwili otwarcia spadku (tzn. śmierci spadko-dawcy) jest małoletnia lub trwale niezdolna do pracy.


464

Codziennik prawny

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczy-nionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Na-leżnego zachowku można dochodzić na drodze sądowej.


Załączniki:Pozew o zachowek.

458. Czy można nie przyjąć spadku? W jaki sposób można uniknąć długów spadkowych?

Spadkobierca nabywa spadek z mocy prawa w chwili śmierci spadkodawcy. Na-bycie to jednak nie ma charakteru definitywnego ze względu na możliwość odrzu-cenia spadku. Ostateczne nabycie spadku jest zatem uzależnione od oświadczenia woli osoby uprawnionej do dziedziczenia z mocy ustawy lub testamentu. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku powoduje definitywne nabycie praw i obowiąz-ków wchodzących w skład majątku spadkowego przez spadkobiercę.

Spadkobierca może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (tzw. przyjęcie proste) bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (tzw. przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym osoba dowiaduje się o tytule swego powołania (z reguły jest to moment dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy) w sądzie, bądź przed nota-riuszem, ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym. Jeśli spadko-bierca w tym terminie nie złoży żadnego oświadczenia, jest to jednoznaczne z pro-stym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadko-biercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwen-tarza (o skutkach takiego przyjęcia spadku – poniżej).

Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wcho-dzące w skład spadku ze skutkiem wstecznym. Jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Przepisy dotyczące spadkobrania nie przewidują możliwości „zrze-czenia się” spadku czy udziału w spadku na korzyść innej osoby, także innego spad-kobiercy. Spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia tylko w drodze umo-

465


wy notarialnej zawartej z przyszłym spadkodawcą. Spadkobierca może przenieść swoje prawa z tytułu dziedziczenia na inną osobę, ale jedynie po przyjęciu spadku (lub po upływie terminu do złożenia oświadczenia o jego przyjęciu) przez zbycie spadku, udziału w spadku lub poszczególnych praw wchodzących w jego skład.

W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia. Oznacza to, że ponosi on odpowiedzialność z ma-jątku spadkowego oraz z całego majątku osobistego.

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca pono-si odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwenta-rzu stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, je-żeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nieistniejące długi. Należy podkreślić, że przyj-mując spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spadkobierca odpowiada całym swo-im majątkiem, ale tylko do wartości ustalonych w inwentarzu aktywów wchodzą-cych w skład spadku. Wyczerpanie sumy wyznaczającej granice odpowiedzialności w zasadzie zwalnia spadkobiercę od dalszej odpowiedzialności. Chcąc zatem unik-nąć długów spadkowych, należy złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku z dobro-dziejstwem inwentarza.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

Załączniki:Oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

459. Jaka jest różnica między zrzeczeniem się dziedziczenia a odrzuceniem spadku?

Zrzeczenie się dziedziczenia jest umową (w formie aktu notarialnego), jaką przyszły spadkodawca za życia zawiera ze spadkobiercą ustawowym. Strony uma-wiają się, że dana osoba nie będzie dziedziczyła po spadkodawcy. W praktyce taka umowa jest zawierana wówczas, gdy np. rodzic za życia obdarował jedno dziecko znacznym majątkiem i pragnie, żeby po jego śmierci wyłącznie drugie dziecko odziedziczyło pozostały majątek.

Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych (dzieci, wnuki) zrze-kającego się, chyba że umówiono się inaczej.


466

Codziennik prawny

Zrzekający się oraz jego zstępni (dzieci, wnuki), których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Oznacza to, że spadek dziedziczą pozostali spadkobiercy.

Odrzucenie spadku następuje natomiast już po śmierci spadkodawcy. Jest to jed-nostronne oświadczenie woli potencjalnego spadkobiercy, składane przed nota-riuszem bądź sądem w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o dziedziczeniu (naj-częściej – od chwili dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy). Oznacza odmowę przyjęcia zarówno majątku, jak i długów spadkowych. Instytucja ta stanowi jedną z trzech możliwości (obok przyjęcia spadku wprost bądź przyjęcia spadku z dobro-dziejstwem inwentarza), jaką ma do dyspozycji spadkobierca, podejmując decyzję w zakresie spadku. Skutkiem odrzucenia spadku jest wyłączenie od dziedziczenia, co traktowane jest przez przepisy w ten sposób, jakby osoba taka nie dożyła otwar-cia spadku. W przypadku odrzucenia spadku, do dziedziczenia powołani zostaną zstępni odrzucającego spadek np. wnuki spadkodawcy, ewentualnie kolejne osoby zgodnie z zasadami dotyczącymi dziedziczenia ustawowego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).

460. Czy od odziedziczonego spadku należy zapłacić podatek?

Trzeba pamiętać, że obowiązek podatkowy powstaje, przy nabyciu majątku w drodze dziedziczenia, z chwilą przyjęcia spadku. Podstawę opodatkowania sta-nowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i cięża-rów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Wysokość po-datku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabyw-ca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe.

Generalnie osoby bliższe spadkodawcy zapłacą mniejszy podatek (niekiedy są z niego w ogóle zwolnione) niż w przypadku powołania do spadku osoby obcej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768).

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

469

O Rzeczniku Praw Obywatelskich

Urząd ombudsmana

Rzecznik Praw Obywatelskich jest konstytucyjnym, niezależnym organem pań-stwa, którego podstawowym zadaniem jest stanie na straży wolności i praw czło-wieka i obywatela (art. 208 ust. 1 Konstytucji RP). Urząd ten funkcjonuje w Polsce już od ponad 20 lat i mocno ugruntował swoje istnienie w świadomości obywateli. W tym czasie następowała ewolucja jego działalności, wynikająca zarówno z trans-formacji ustrojowej państwa polskiego, jak i rozwoju idei ochrony praw człowieka na świecie.


470

Codziennik prawny

Rzecznik Praw Obywatelskich znany jest pod popularną nazwą „ombudsman”, która używana jest na całym świecie dla określenia organów odpowiedzialnych za ochronę praw człowieka i obywatela. Nazwa ta, a także współczesna koncepcja funkcjonowania urzędów ombudsmańskich, wywodzi się ze Szwecji, gdzie na po-czątku XVIII wieku król Karol XII wydał zarządzenie powołujące do życia urząd Wy-sokiego Królewskiego Ombudsmana. Instytucja ta została następnie zreformowana w pierwszej szwedzkiej konstytucji (z roku 1809). Ustanowiła ona urząd ombud-smana podległego parlamentowi (Justitieombudsmannen).

Rozwiązania przyjęte 200 lat temu w Szwecji stanowią punkt odniesienia dla powstania nowoczesnej instytucji służącej ochronie wolności i praw obywateli. Na świecie instytucja ombudsmana zyskała popularność dopiero po II wojnie świato-wej. Było to niewątpliwie związane z katastrofą, którą przeżyła ludzkość – totali-taryzmami: nazistowski, faszystowskim i komunistycznym. Obecnie urząd ombud-smana funkcjonuje w ponad 110 państwach różnych kontynentów, a także w ramach porządku prawnego Unii Europejskiej oraz Rady Europy. Oprócz nazwy „ombud-sman” na organy ochrony praw człowieka i obywatela, używa się takich określeń jak: „obrońca ludu” (Hiszpania), „kanclerz sprawiedliwości” (Estonia), „adwokat ludowy” (Albania i Austria), „mediator” (Francja), oraz jej polskiego odpowiedni-ka, czyli „Rzecznik Praw Obywatelskich”.

Początki urzędu Rzecznika w Polsce

Rzecznik Praw Obywatelskich jako organ państwa został powołany w Polsce w 1987 r., czyli jeszcze przed ostatecznym upadkiem reżimu komunistycznego. W Rzeczpospolitej końca ery PRL Rzecznik – z samej swojej natury – był instytucją obcą założeniom państwa totalitarnego. W półtora roku od rozpoczęcia działalno-ści przez Rzecznika doszło jednak do pokojowej zmiany ustrojowej w Polsce, dzię-ki czemu urząd stał się rzeczywistym mechanizmem ochrony praw i wolności czło-wieka.

Pierwotnie podstawa działania Rzecznika znajdowała swoje oparcie jedynie w obowiązującej do dzisiaj ustawie z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Oby-watelskich. W 1991 r., już w zmienionej rzeczywistości ustrojowej, Rzecznik stał się jednym z organów wymienionych w przepisach rangi konstytucyjnej, co znacznie wzmocniło jego pozycję, a szczególnie niezależność wśród organów państwa. Prze-pisy ustawy o Rzeczniku były kilkakrotnie nowelizowane, śladem zachodzących zmian w polskim systemie prawa. Główny wpływ na działalność Rzecznika miały te nowelizacje, które zmierzały do poszerzania i ugruntowania ochrony wolności i praw człowieka i obywatela.

471

Codziennik prawnyO Rzeczniku Praw Obywatelskich

Przełomowe znaczenie dla Rzecznika Praw Obywatelskich miało uchwalenie Konstytucji RP z 1997 r., która określa podstawowe zasady funkcjonowania tego urzędu w rozdziale IX, zatytułowanym „Organy kontroli państwowej i ochrony pra-wa”. Równocześnie Konstytucja w art. 80 przyznaje każdemu prawo wystąpienia do Rzecznika o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez orga-ny władzy publicznej. Regulacje te łącznie podkreślają podstawowy zakres działa-nia polskiego ombudsmana, którym jest czuwanie nad przestrzeganiem wolności i praw jednostki, a w przypadku stwierdzenia ich naruszenia pomoc jednostce, któ-rej wolności i prawa zostały złamane.

Status Rzecznika

Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm za zgodą Senatu na 5-letnią kadencję. Dopuszczalna jest tylko jednorazowa reelekcja, co jednak w prak-tyce działania tego urzędu nie miało miejsca. Rzecznik, z uwagi na przypisywane funkcje, ustanowiony został jako urząd niezawisły, niezależny od innych organów państwowych, znajdujący się niejako poza trójdzielnym systemem organów wła-dzy. Odpowiada on za swoje działania jedynie przed Sejmem, i to tylko na zasadach określonych w ustawie. Corocznie Rzecznik informuje Sejm i Senat o swojej działal-ności oraz o stanie przestrzegania w Polsce wolności i praw człowieka i obywatela.

Osoba piastująca urząd Rzecznika nie może zajmować innego stanowiska, z wy-jątkiem profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Rzecz-nik jest organem apolitycznym, co gwarantuje Konstytucja, zabraniając mu przyna-leżności do partii politycznej, związku zawodowego oraz prowadzenia działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością tego urzędu. Rzecznikowi przysłu-guje immunitet oraz przywilej nietykalności.

Konieczność zapewnienia wysokiego poziomu moralnego i merytorycznego osoby piastującej urząd Rzecznika podkreśla ustawa. W myśl jej rozwiązań Rzecz-nikiem może być tylko obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, do-świadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swoje walo-ry moralne i wrażliwość społeczną. Osoba sprawująca funkcję Rzecznika powinna mieć odpowiednie predyspozycje osobiste, wiedzę i doświadczenie, by w ogóle była zdolna do analizy działalności organów władzy publicznej i ewentualnej jej krytyki. W dotychczasowej praktyce ustrojowej wszyscy kolejni Rzecznicy byli prawnikami, i to z doświadczeniem akademickim. Praktyka ta wydaje się słuszna, szczególnie iż nie pozostała bez wpływu na wzmocnienie autorytetu tego urzędu.

Rzecznik wykonuje swoje zadania przy pomocy Zastępców Rzecznika oraz za-plecza personalno-administracyjnego skoncentrowanego w Biurze Rzecznika Praw


472

Codziennik prawny

Obywatelskich. Rzecznika wspierają także trzej pełnomocnicy terenowi, z siedziba-mi: we Wrocławiu, w Gdańsku i Katowicach, którzy kierują zespołami terenowy-mi w tych miastach. Do właściwości tych zespołów należą sprawy z województw: dolnośląskiego, opolskiego i lubuskiego (Wrocław), pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego (Gadańsk) oraz śląskiego, małopolskiego i świętokrzyskiego (Katowice). Lokalne przedstawicielstwa polskiego ombudsmana utworzone zostałyby w celu przybliżenia instytucji ochrony praw człowieka bezpo-średnio potrzebującym pomocy lub porady ludzi.

Działalność Rzecznika na wniosek uprawnionego podmiotu

Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie na straży wolności i praw czło-wieka i obywatela określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa. Zgodnie z art. 80 Konstytucji każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w usta-wie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Oznacza to, że o pomoc do Rzecznika może zwrócić się każdy obywatel polski, cudzoziemiec, oso-ba prawna, a nawet jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, a tak-że organizacja obywateli i organ samorządu. Z wnioskiem o pomoc można się zwró-cić zarówno we własnej sprawie, jak i na rzecz innych osób. W razie stwierdzenia takiego naruszenia Rzecznik podejmuje stosowne działania.

Warunkiem wystąpienia do Rzecznika jest wystąpienie naruszenia wolno-ści i praw określonych w akcie normatywnym. Konkretne źródło tychże wolności i praw jest nieistotne. Byle tylko można było wykazać akt normatywny (taki jak Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe itd.), który przyznał określone wolności lub prawa podmiotowe. Wszystkie one, bez wyjątku, mieszczą się w zakresie zainteresowania Rzecznika. Nieistotne jest również, w jakiej formie organy władzy publicznej naruszyły prawa i wolności człowieka i obywatela. Mogą to być zarówno działania bądź zaniechania organów władzy, jak i formy działalno-ści władczej – stanowienie, stosowanie prawa czy bezprawne działania faktyczne.

Wniosek do Rzecznika jest wolny od opłat. Jego wniesienie nie wymaga zacho-wania szczególnej formy. Oznacza to, że wniosek może mieć formę pisemną, ustną lub elektroniczną, i nie musi być składany na żadnym formularzu. Można zgłosić naruszenie praw i wolności, pojawiając się osobiście w Biurze Rzecznika w Warsza-wie, jak również w biurach terenowych we Wrocławiu, w Gdańsku oraz Katowicach. Można także złożyć wniosek listownie, telefonicznie, za pomocą faksu, poczty elek-tronicznej oraz specjalnie przygotowanego formularza elektronicznego dostępne-go na stronie internetowej Rzecznika Praw Obywatelskich (www.rpo.gov.pl). For-

473


ma wniesienia wniosku zależy od wyboru obywatela, a wszystkie zgłoszone sprawy traktowane są na takich samych zasadach.

Dla ułatwienia pracy Rzecznika, a także przyśpieszenia rozpatrzenia sprawy, we wniosku należy podać imię, nazwisko i adres, pod który należy kierować korespon-dencję, dokładnie wskazać, czego dotyczy sprawa oraz podać w sposób zwięzły i ja-sny argumenty wykazujące naruszenie wolności lub prawa. Do każdego pisma nale-ży dołączyć niezbędne dokumenty (kopie lub odpisy), które skarżący posiada.

Po zapoznaniu się z wnioskiem Rzecznik może podjąć sprawę, wskazać wnio-skodawcy przysługujące mu środki działania, przekazać sprawę organowi właści-wemu lub w ogóle nie podjąć sprawy. W każdym jednak wypadku ma obowiązek powiadomić wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy, o sposobie rozpatrze-nia wniosku. W wypadku podjęcia sprawy Rzecznikowi przysługuje szereg środków prawnych umożliwiających jej załatwienie, w tym m.in. skierowanie wystąpienia do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie pra-wa, jak również żądanie wszczęcia oraz wzięcie udziału, a także wnoszenie środ-ków odwoławczych w postępowaniu administracyjnym, sądowo-administracyjnym, cywilnym i karnym (z pewnymi wyjątkami).

Działalność Rzecznika z własnej inicjatywyRzecznik Praw Obywatelskich może także podejmować czynności z własnej ini-

cjatywy, m.in. na skutek informacji zamieszczonych w środkach masowego prze-kazu, oraz na wniosek Rzecznika Praw Dziecka. Czynności te Rzecznik wykonuje przez badanie, czy na skutek działania lub zaniechania organów, organizacji lub instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji wolności i praw człowieka i obywatela, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej.

Rzecznikowi przysługuje szereg kompetencji w stosunku do władzy ustawo-dawczej. Może on brać udział zarówno w posiedzeniach plenarnych Parlamentu, jak i w posiedzeniach komisji, z prawem zabierania głosu poza kolejnością. Rzecz-nik ma także prawo przedkładać Sejmowi i Senatowi określone sprawy wynikają-ce z jego działalności. Pondato Rzecznik może wpływać na kształt obowiązujących przepisów prawnych poprzez korzystanie z ustawowego prawa inspiracji legislacyj-nej tj. kierowania do właściwych organów wniosków o wydanie, zmianę lub uchy-lenie przepisów.

Szczególnie ważne jest uprawnienie Rzecznika do występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o uznanie ustawy za niezgodną z Konstytucją. Może on także zgłosić swój udział w postępowaniu przed Trybunałem w sprawach doty-czących skarg konstytucyjnych obywateli i brać aktywny udział w tych postępowa-


474

Codziennik prawny

niach. Rzecznik jest zatem inicjatorem oraz pośrednio współuczestnikiem w kon-troli obowiązującego prawa przez Trybunał Konstytucyjny.

Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem niezależnym od władzy wykonaw-czej. Posiada natomiast istotne uprawnienia umożliwiające kontrolowanie jej dzia-łania. Ma prawo wystąpić w każdej sprawie do odpowiedniego organu władzy wykonawczej z żądaniem wyjaśnień, odpowiedzi na pytanie czy dostępu do do-kumentacji, która w każdym czasie powinna zostać mu udostępniona do wglądu. Podmiot, do którego Rzecznik skierował wystąpienie, ma obowiązek – bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie 30 dni – poinformować Rzecznika o pod-jętych działaniach lub zajętym stanowisku.

Rzecznik podejmuje również liczne działania popularyzatorskie oraz edukacyj-ne w zakresie praw człowieka i obywatela. Wydaje publikacje, a także organizuje spotkania i konferencje naukowe, w tym wiele o charakterze międzynarodowym.

Działalność Rzecznika w ujęciu statystycznymSzeroki zakres zadań Rzecznika oraz łatwość skorzystania z dostępu do urzędu

spowodowały duże zainteresowanie jego działalnością ze strony obywateli. Przez dwadzieścia lat funkcjonowania RPO w Polsce wpłynęło do jego Biura prawie mi-lion spraw. Bardzo wyraźny jest w całym tym okresie systematyczny wzrost liczby napływających wniosków. W ciągu dwudziestu pierwszych lat swojego funkcjono-wania Rzecznik udzielił wyjaśnień lub wskazał wnioskodawcy przysługujące mu środki działania w 53% skierowanych do niego spraw, a w 42% spraw podjął się bezpośrednio ich prowadzenia.

Najwięcej spraw w tym okresie pracy Rzecznika dotyczyło warunków bytowych – problematyki regulowanej w szczególności przez prawo pracy i zabezpieczania społecznego (26,2% spraw), prawo gospodarcze, danin publicznych i ochrony kon-sumentów (13,1%), prawo administracyjne i spraw mieszkaniowych (11,9%), pra-wo cywilne i gospodarki nieruchomościami (10,2%). Wiele wniosków dotyczyło także sfery wolności człowieka – zakresu prawa karnego (17,1%) i karnego wyko-nawczego (8,5%). Kwestie o fundamentalnym znaczeniu dla funkcjonowania pań-stwa i podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela w państwie również zajmują istotny, choć ilościowo znacznie mniejszy, wątek kierowanej do Rzecznika korespondencji. Zagadnienia te stanowią odbicie podstawowych w danym okresie problemów społecznych.

Rzecznik często korzysta z możliwości kwestionowania konstytucyjności przepisów. Należy on do grona jednego z najbardziej aktywnych wnioskodawców w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Łącznie – do końca 2007 r. – Rzecznik złożył 306 wniosków w sprawie kontroli konstytucyjności przepisów pranych, 48 wniosków o do-

475


konanie przez Trybunał powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, oraz przyłączył się do postępowania w sprawie skarg konstytucyjnych w 106 przypadkach.

Rzecznik może się pochwalić stosunkowo wysoką skutecznością swoich wniosków kierowanych do Trybunału Konstytucyjnego. Biorąc pod uwagę wnioski złożone już pod rządami obecnej Konstytucji, to w ponad 60% wszystkich złożonych wniosków Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność przynajmniej części skarżonych przez RPO przepisów. Do tego można również dodać jeszcze 18% z wszystkich spraw, w których Trybunał umorzył postępowanie z wniosku Rzecznika. W przeważającej większości umorzenia te miały bowiem miejsce w przypadku, kiedy doszło do uchyle-nia bądź zmian przepisu przed tym, jak Trybunał rozpoznał wniosek Rzecznika

***W swoim ponad dwudziestoletnim okresie funkcjonowania, Rzecznik Praw Oby-

watelskich czerpiąc, niejednokrotnie z doświadczeń innych urzędów ombudsmań-skich na świecie, sprawdził się w Polsce jako skuteczny mechanizm ochrony wolno-ści i praw jednostki.

Przyjęte w Polsce rozwiązania prawnoustrojowe dotyczące Rzecznika Praw Oby-watelskich uznawane są nierzadko za modelowe. Rzecznik ma m.in. podpisaną umowę z Organizacją Narodów Zjednoczonych, aby w Europie Wschodniej i w pań-stwach azjatyckich byłego Związku Radzieckiego budować podobne instytucje, przyczyniające się do demokratyzacji tych rejonów. Wcześniej wyrazem uznania dla polskiego ombudsmana było powierzenie Rzecznikowi przez Europejski Insty-tut Ombudsmana opracowania „Międzynarodowej Karty Skutecznego Ombudsma-na”. Szeroki uznanie dla Rzecznika wynika także z jego aktywnej działalności pro-wadzonej na arenie międzynarodowej.

Na podstawie:1) Marek Zubik, Rzecznik Praw Obywatelskich (po 20 latach istnienia urzędu), „Pań-stwo i Prawo”, z. 11/2008, s. 3–19.2) Marek Zubik (red.), Księga XX-lecia Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce, t. IV, Biuro RPO, Warszawa 2008.

Dane kontaktoweRzecznik Praw Obywatelskich Aleja Solidarności 77, 00-090 Warszawa

tel. (+ 48) 22 551 77 00

fax (+ 48) 22 827 64 53

www.rpo.gov.pl

(na stronie internetowej dostępny jest elektroniczny formularz wniosku do Rzecznika)


476

Codziennik prawny

Przyjęcia interesantów w Warszawie:

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

poniedziałek w godz. 9.00–17.00

od wtorku do piątku w godz. 9.00–15.00

tel. (+ 48) 22 551 77 60, (+ 48) 22 551 78 11

Pełnomocnik Terenowy w Gdańsku (dla woj. zachodniopomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego)

ul. Chmielna 54/57, 80-748 Gdańsk

tel. (+ 48) 587 64 73 02 – sekretariat

fax (+ 48) 587 64 73 03

Przyjęcia interesantów w Gdańsku:

poniedziałek w godz. 10.00–17.00

wtorek, środa, czwartek w godz. 9.00–15.00

tel. (+ 48) 587 64 73 06

Pełnomocnik Terenowy w Katowicach (dla woj. śląskiego, małopolskiego, świętokrzyskiego)

ul. Jagiellońska 25, pokój 122, 40-032 Katowice

tel. (+ 48 32) 728 68 00

fax (+ 48 32) 728 68 23

Przyjęcia interesantów w Katowicach:

poniedziałek, środa, piątek w godz. 9.00–15.00

wtorek w godz. 10.00–17.00

Pełnomocnik Terenowy we Wrocławiu (dla woj. dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego)

ul. Wierzbowa 5, 50-056 Wrocław

tel. (+ 48) 713 46 91 15 – sekretariat

fax (+ 48) 713 43 43 25

Przyjęcia interesantów we Wrocławiu:

poniedziałek, wtorek, czwartek w godz. 9.00–15.00

środa w godz. 10.00–17.00

tel. (+48) 713 46 91 00

PYTANIA SZCZEGÓŁOWE

479

1. Otrzymuję materiały reklamowe, od wydawnictwa X. Przesyłki są imienne, z prawidłowym wskazaniem mojego adresu zamieszkania. Nie udostępniałem nadawcy moich danych (jak je pozyskano?) i nie życzę sobie dalszej korespondencji. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić?

Zgodnie z ustawą o ochronie danych osobowych, każdej osobie przysługuje pra-wo do kontroli przetwarzania dotyczących jej danych. Na wniosek, administrator danych zobowiązany jest poinformować o przysługujących prawach oraz udzielić informacji odnośnie danych osobowych wnioskodawcy, a w szczególności podać w formie zrozumiałej:

– jakie dane osobowe zawiera prowadzony przez niego zbiór;– w jaki sposób zebrano dane;– w jakim celu i zakresie dane są przetwarzane;– w jakim zakresie oraz komu dane zostały udostępnione.

W razie nieudzielenia przez wydawnictwo X żądanych informacji w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku, jak również w wypadku gdyby treść odpowie-dzi nie była satysfakcjonująca (np. odmówiono usunięcia danych ze zbioru), można złożyć skargę do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych.

Skarga taka powinna zawierać imię, nazwisko i adres, dokładne określenie (nazwa i adres siedziby) podmiotu, który dopuścił się naruszenia przepisów usta-wy o ochronie danych osobowych, dowód doręczenia administratorowi złożone-go wniosku oraz żądanie wnioskodawcy. Skarga wniesiona do organu właściwe-go w sprawach ochrony danych osobowych podlega opłacie skarbowej w kwocie 10 złotych i jest rozpoznawana w trybie określonym przez Kodeks postępowania administracyjnego z uwzględnieniem przepisów odrębnych zawartych w ustawie o ochronie danych osobowych.


Pytania szczegółowe

480

2. Z czego wynika obowiązek noszenia tzw. mundurków przez uczniów?

Od dnia 1 września 2008 r. nie ma już obowiązku noszenia jednolitego stroju przez uczniów w szkole, czyli tzw. „mundurków”. Zmiany w tym zakresie zostały wprowadzone ustawą z dnia 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy Karta Nauczyciela oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

W obecnym stanie prawnym, obowiązek noszenia przez uczniów na terenie szkoły jednolitego stroju wprowadzić może dyrektor szkoły podstawowej, gimna-zjum, szkoły ponadgimnazjalnej oraz szkoły artystycznej z własnej inicjatywy lub na wniosek rady szkoły, rady rodziców, rady pedagogicznej lub samorządu uczniow-skiego, za zgodą odpowiednio rady rodziców i rady pedagogicznej. W przypadku, gdy z inicjatywą wystąpił dyrektor szkoły lub odpowiedni wniosek w tej sprawie złożył inny podmiot niż samorząd uczniowski, niezbędne jest uzyskanie opinii sa-morządu uczniowskiego.

W szkole, w której wprowadzono obowiązek noszenia przez uczniów jednolite-go stroju, dyrektor szkoły może w uzgodnieniu z radą rodziców i po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej określić sytuacje, w których przebywanie ucznia na tere-nie szkoły nie wymaga noszenia przez niego jednolitego stroju.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lipca 2008 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty, ustawy Karta Nauczyciela oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 145,

poz. 917).

3. Mój niepełnosprawny syn uczęszcza do szkoły podstawowej. Decyzją dyrektora szkoły nie został dopuszczony do lekcji wychowania fi zycznego, mimo że lekarz specjalista wyraźnie na to zezwolił. Czy dyrekcja szkoły może zakazać mojemu synowi uczęszczania na lekcje wychowania fi zycznego?

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szko-łach publicznych dyrektor szkoły zwalnia ucznia z zajęć wychowania fizycznego na podstawie opinii o ograniczonych możliwościach uczestniczenia ucznia w tych za-jęciach, wydanej przez lekarza, oraz na czas określony w tej opinii. Tym samym dy-rektor szkoły nie może w sposób arbitralny zakazać niepełnosprawnemu uczniowi uczestniczenia w zajęciach wychowania fizycznego.

Codziennik prawny

481

Podstawa prawna:Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfi kowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. Nr 83, poz. 562 ze zm.).

4. Czy nauczyciel może zarekwirować telefon komórkowy ucznia?

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej, statut szkoły publicz-nej określa obowiązki ucznia, w tym m.in. warunki korzystania z telefonów komór-kowych oraz innych urządzeń elektronicznych na terenie szkoły. Tym samym uży-wanie telefonów komórkowych na terenie szkoły lub placówki oświatowej nie może być arbitralną decyzją ucznia lub nauczyciela, ale musi być uregulowane w statucie szkoły. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, możliwość zarekwirowania tele-fonu komórkowego, w przypadku gdy uczeń posługuje się nim niezgodnie z ustalo-nymi zasadami, istnieje tylko wówczas, gdy jest wyraźnie przewidziana w statucie. Nauczyciel (ani żadna osoba trzecia) nie jest upoważniony do przeglądania zawar-tości telefonu komórkowego.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, statut może określać warunki korzystania z telefonów komórkowych wyłącznie na terenie szkoły. Nie ma więc podstaw do regulowania bądź ograniczania możliwości korzystania z telefonów komórkowych poza godzinami lekcyjnymi, w tym do rekwirowania telefonów lub innych urządzeń elektronicznych na czas przekraczający godziny zajęć szkolnych.

Podstawa prawna:Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ra-mowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U. Nr 61, poz. 624 ze zm.).

5. Jestem osobą niepełnosprawną – poruszam się za pomocą wózka inwalidzkiego. Lokal komisji wyborczej w moim okręgu nie jest dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Czy podczas głosowania członkowie komisji mają obowiązek udzielić mi stosownej pomocy?

Ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu RP, a także inne ustawy regulujące pro-cedury wyborcze, przewidują obowiązek osobistego stawiennictwa w obwodowych komisjach wyborczych. W obecnym stanie prawnym standardowym rozwiązaniem jest możliwość skorzystania przez wyborcę niepełnosprawnego z pomocy osoby trzeciej. Jednak w sposób wyraźny art. 69 ordynacji wyborczej do Sejmu i do Sena-

Codziennik prawnyPytania szczegółowe


482

tu wyłącza możliwość skorzystania przez osobę niepełnosprawną z pomocy człon-ków komisji wyborczych. Przepis ten ma na celu zagwarantowanie pełnej bezstron-ności członków komisji oraz uniknięcie ewentualnych manipulacji wyborczych.

W wyborach do Sejmu i Senatu przewidziane zostały dodatkowe ułatwienia dla wyborców niepełnosprawnych. Prawo nakazuje wyznaczenie określonej liczby lo-kali wyborczych dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz określa warunki techniczne, jakie powinny spełniać te lokale. Wyborca niepełnosprawny ma możliwość dopisania się do spisu wyborców w dowolnym obwodzie głosowania w gminie, w której zamieszkuje, a więc możliwy jest wybór lokalu dostosowanego do jego potrzeb. Na każde 15.000 mieszkańców gminy powinien przypadać co naj-mniej jeden taki lokal. Stosownych informacji dotyczących spisu lokali dostosowa-nych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych udziela właściwy urząd gminy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2007 r. Nr 190, poz. 1360 ze zm.).

6. Jakie informacje są informacjami publicznymi?

Informacją publiczną jest każda wiadomość wytworzona lub odnoszona do władz publicznych, a także wytworzona lub odnoszona do innych podmiotów wy-konujących funkcje publiczne, w zakresie wykonywania przez nie zadań władzy publicznej i gospodarowania mieniem komunalnym lub mieniem Skarbu Państwa. Artykuł 6 ustawy o dostępie do informacji publicznej wymienia, iż informacjami publicznymi są w szczególności informacje o:

– polityce wewnętrznej i zagranicznej, w tym o: a) zamierzeniach działań władzy ustawodawczej oraz wykonawczej, b) projektowaniu aktów normatywnych, c) programach w zakresie realizacji zadań publicznych, sposobie ich realizacji,

wykonywaniu i skutkach realizacji tych zadań;– organach władzy publicznej i innych podmiotach wykonujących zadania pu-

bliczne, w tym o: a) statusie prawnym lub formie prawnej, b) organizacji,c) przedmiocie działalności i kompetencjach,d) organach i osobach sprawujących w nich funkcje i ich kompetencjach,e) strukturze własnościowej podmiotów wykonujących zadania publicznef) majątku, którym dysponują;

Codziennik prawny

483

– zasadach funkcjonowania organów władzy publicznej i innych podmiotów wy-konujących zadania publiczne, w tym o:a) trybie działania władz publicznych i ich jednostek organizacyjnych,b) trybie działania państwowych osób prawnych i osób prawnych samorządu

terytorialnego w zakresie wykonywania zadań publicznych i ich działalności w ramach gospodarki budżetowej i pozabudżetowej,

c) sposobach stanowienia aktów publicznoprawnych,d) sposobach przyjmowania i załatwiania spraw,e) stanie przyjmowanych spraw, kolejności ich załatwiania lub rozstrzygania,f) prowadzonych rejestrach, ewidencjach i archiwach oraz o sposobach i zasa-

dach udostępniania danych w nich zawartych,g) naborze kandydatów do zatrudnienia na wolne stanowiska, w zakresie okreś-

lonym w odrębnych przepisach,h) konkursie na wyższe stanowisko w służbie cywilnej, w zakresie określonym

w odrębnych przepisach;– danych publicznych, w tym:

a) treści i postaci dokumentów urzędowych, w szczególności treści aktów ad-ministracyjnych i innych rozstrzygnięć, dokumentacji przebiegu i efektów kontroli oraz wystąpieniach, stanowiskach, wnioskach i opiniach podmiotów ją przeprowadzających (ustawa o dostępie do informacji publicznej defi niu-je dokument urzędowy jako treść oświadczenia woli lub wiedzy utrwaloną i podpisaną w dowolnej formie przez funkcjonariusza publicznego, w ra-mach jego kompetencji, skierowaną do innego podmiotu lub złożoną do akt sprawy),

b) stanowiskach w sprawach publicznych zajętych przez organy władzy publicz-nej i przez funkcjonariuszy publicznych,

c) treści innych wystąpień i ocen dokonywanych przez organy władzy publicznej,d) informacji o stanie państwa, samorządów i ich jednostek organizacyjnych;

– majątku publicznym, w tym o:a) majątku Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych,b) innych prawach majątkowych przysługujących państwu i jego długach,c) majątku jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządów zawodowych

i gospodarczych oraz majątku osób prawnych samorządu terytorialnego, a także Narodowego Funduszu Zdrowia,

d) majątku publicznym podmiotów reprezentujących osoby lub jednostki or-ganizacyjne, które wykonują zadania publiczne lub dysponują majątkiem publicznym, oraz o majątku osób prawnych, w których pozycję dominującą mają Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub samorządu go-spodarczego albo zawodowego, o pożytkach z tego majątku i jego obciąże-niach,



484

e) dochodach i stratach spółek handlowych, w których pozycję dominującą mają Skarb Państwa, państwowe osoby prawne, jednostki samorządu terytorialne-go, gospodarczego lub zawodowego oraz o dysponowaniu tymi dochodami i sposobie pokrywania strat,

f) długu publicznym,g) pomocy publicznej,h) ciężarach publicznych.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 ze zm.).

7. Dlaczego sąd żąda ode mnie podawania adresu pozwanej fi rmy, skoro go nie znam i nawet nie wiem, gdzie go szukać?

Postępowania sądowe są sformalizowane. Według art. 126 § 1 i 2 Kodeksu po-stępowania cywilnego, strona powodowa (powód), wnosząc pozew, obowiązana jest podać w nim pełne dane, a w tym adres miejsca zamieszkania lub siedziby stro-ny pozwanej. Inaczej sąd nie może dokonywać doręczeń pism procesowych, a tym samym nie może się toczyć postępowanie sądowe.

Pozew, który nie zawiera pełnych i prawidłowych danych osoby czy firmy wska-zanej w nim jako strona pozwana (pozwany), ma tym samym tzw. braki formalne, do uzupełnienia, których w terminie 7 dni od doręczenia wezwania sąd wzywa po-woda. Jeśli w ustawowym terminie braki formalne pozwu nie zostaną uzupełnione, sąd zarządza zwrot pozwu i zarządzenie to przesyła powodowi. Sam pozew pozo-staje natomiast w aktach sądowych i nie wywołuje żadnych skutków prawnych, tak jakby nie był w ogóle wniesiony.

Jeśli konieczne jest odszukanie czy sprawdzenie aktualnego adresu siedziby ja-kiegokolwiek przedsiębiorcy, dane takie można uzyskać w odpowiednich organach rejestrowych. Gdy taki podmiot jest osobą prawną np. spółką z o.o. lub spółką akcyj-ną – w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS), a gdy przedsiębiorcą jest osoba fizycz-na – w ewidencji działalności gospodarczej, jaką prowadzą odpowiednie miejscowo organy administracji tj. urzędy miasta lub gminy. Wszystkie podmioty gospodarcze przy prowadzeniu działalności gospodarczej, mają obowiązek „zarejestrowania się” w odpowiednim rejestrze. Podczas rejestracji, a także przy zmianach, wymagane jest podanie adresu i wielu innych danych. Rejestry przedsiębiorców są jawne, dzię-ki czemu poszczególne władze publiczne oraz osoby fizyczne i osoby prawne, mają dostęp do niezbędnych danych o konkretnych przedsiębiorcach.

Codziennik prawny

485

O podanie danych adresowych osoby fizycznej należy zwracać się do prowadzo-nych przez terenowe organy administracji biur ewidencji ludności lub Centralnego Biura Adresowego w Warszawie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).Ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.).Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.).

8. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich posiada środki prawne pozwalające na przyspieszenie długotrwałego postępowania sądowego? Jakie działania może podjąć strona, jeśli sprawa sądowa prowadzona jest przewlekle?

Z reguły Rzecznik kieruje do sądu pisma z prośbą o przedstawienie obecnego stanu sprawy i przewidywanego terminu zakończenia postępowania.

Jeśli wnioskodawca uważa, że postępowanie prowadzone jest opieszale, może skierować do sądu przełożonego nad sądem rozpoznającym sprawę skargę na prze-wlekłość postępowania.

Procedura dotycząca skargi na przewlekłość postępowania uregulowana zo-stała w przepisach o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Zgodnie z tą ustawą, skargę o stwierdzenie przewlekłości postępowania sądowego wnosi się do sądu, w którym toczy się postępowanie w sprawie.

Rzecznik Praw Obywatelskich nie posiada żadnych środków prawnych w przed-miocie skargi na naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądo-wym bez nieuzasadnionej zwłoki. Takie uprawnienie przysługuje samemu uczest-nikowi postępowania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpo-znania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz.U. Nr 179, poz. 1843).



486

9. Czy od wyroku nakazującego eksmisję z lokalu przysługuje skarga kasacyjna?

W sprawie o eksmisję z lokalu mieszkalnego możliwość złożenia nadzwyczajnego środka zaskarżenia, jakim jest skarga kasacyjna, uzależniona jest od wartości przed-miotu zaskarżenia. Zgodnie z art. 23 k.p.c., w sprawach o wydanie nieruchomości posiadanej bez tytułu prawnego lub na podstawie tytułu innego niż najem lub dzier-żawa, wartość przedmiotu sporu oblicza się, przyjmując, stosownie do rodzaju nie-ruchomości i sposobu korzystania z niej, podaną przez powoda sumę odpowiadają-cą trzymiesięcznemu czynszowi najmu lub dzierżawy należnemu od danego rodzaju nieruchomości. Artykuł 3982 § 1 k.p.c. stanowi, ze skarga kasacyjna jest niedopusz-czalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 50.000 złotych. W praktyce nie zdarzają się sytuacje, w których rów-nowartość trzymiesięcznego czynszu najmu będzie wyższa niż 50.000 złotych, stąd w sprawie o eksmisję brak jest możliwości wniesienia skargi kasacyjnej.


10. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może wnosić kasacje od orzeczeń wydawanych w toku postępowania karnego wykonawczego?

Zgodnie z art. 521 k.p.k. Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Prokurator Gene-ralny mogą wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie w sprawie.

Za orzeczenia „kończące postępowanie” uznaje się takie, które powodują trwałe przekształcenia sposobu lub trybu wykonywania kary. W orzecznictwie przyjęto, że – w toku postępowania wykonawczego – kasacja jest dopuszczalna od prawomoc-nych orzeczeń dotyczących:

– zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności oraz odmowy zarządzenia wykonania tej kary;

– warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności oraz od-mowy udzielenia takiego zwolnienia;

– zatarcia skazania.Sąd Najwyższy nie dołączył do tej grupy, właśnie z uwagi na brak cechy „trwa-

łości”, postanowień w sprawie orzeczenia i wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności oraz udzielenia przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności i odmo-wy udzielenia takiej przerwy.

Codziennik prawny

487


11. Czy od prawomocnego postanowienia sądu o odmowie uchylenia mandatu karnego przysługuje kasacja?

Kasację w sprawach o wykroczenia można wnieść od każdego prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie sądowe.

Zgodnie z aktualnym orzecznictwem Sądu Najwyższego, postanowienie o odmo-wie uchylenia mandatu karnego nie kończy prawomocnie postępowania sądowego i mając na uwadze powyższe, od takiego postanowienia nie przysługuje kasacja.


12. Czy podstawą sporządzania kasacji w sprawach karnych mogą być błędy w ustaleniach faktycznych poczynione przez sąd?

Kasacja nie może kwestionować ustaleń stanowiących podstawę rozstrzygnię-cia. Sąd Najwyższy, orzekając w trybie kasacji, nie jest władny dokonywać ponow-nej oceny dowodów i na podstawie własnej oceny kontrolować poprawności doko-nanych w sprawie ustaleń faktycznych. Zadaniem Sądu Najwyższego jest jedynie sprawdzenie, czy dokonując ustaleń faktycznych, orzekające w obu instancjach sądy nie dopuściły się rażącego naruszenia reguł procedowania, co mogło mieć wpływ na ustalenia faktyczne, a w konsekwencji na treść wyroku. Innymi słowy, kontroli podlegają nie same ustalenia faktyczne, ale sposób ich dokonania.


13. Zostałem ukarany przez sąd prawomocnym wyrokiem na wniosek Straży Miejskiej za przekroczenie prędkości. Czy można zaskarżyć ten wyrok?

Kasację w sprawach o wykroczenia może wnieść wyłącznie Minister Sprawiedli-wości – Prokurator Generalny lub Rzecznik Praw Obywatelskich, a w sprawach po-legających orzecznictwu sądów wojskowych także Naczelny Prokurator Wojskowy.

Można również wystąpić do sądu z wnioskiem o wznowienie postępowania.



488


14. Dlaczego nowy, 6-miesięczny termin do zgłoszenia urzędowi skarbowemu nabycia spadku lub darowizny nie może być na wniosek podatnika przywrócony bądź wydłużony?

Artykuł 4a ustawy o podatku od spadków i darowizn stanowi, że nabycie wła-sności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pa-sierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę zostało zwolnione z podatku od spadków i darowizn. Warunkiem skorzystania z tego zwolnienia jest złożenie zgłoszenia o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzę-du skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego. W przypadku nabycia spadku w drodze dziedziczenia, termin jest liczony od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu, stwierdzającego nabycie spadku.

Jest to termin zawity, tzn. nie podlega przywróceniu, jego niedotrzymanie zaś skutkuje opodatkowaniem nabytego majątku na zasadach określonych w ustawie dla nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej. Ta sama zasada ma zastosowa-nie do zgłoszenia spadku.

Termin do zgłoszenia darowizny określony w ustawie o podatku od spadków i darowizn nie może być przywrócony w oparciu o przepisy ustawy Ordynacja po-datkowa z uwagi na fakt, iż przepisy Ordynacji podatkowej o przywracaniu termi-nów stosuje się tylko do terminów procesowych.

Oznacza to, że gdy mija termin do złożenia oświadczenia, a to złożone nie zosta-nie, tracimy prawo do zwolnienia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768).

15. Dlaczego podatek od nieruchomości nie jest uzależniony od wieku, stanu zdrowia czy sytuacji materialnej podatnika?

Podatek od nieruchomości należy do grupy podatków majątkowych, co ozna-cza, że opodatkowaniu tym podatkiem podlega władanie majątkiem. Opodatkowa-nie wynika już z samego faktu posiadania nieruchomości, bez względu na to, czy nieruchomość przynosi korzyści, czy też na tę nieruchomość należy ponieść nakła-dy w celu utrzymania jej w stanie zdatnym do użytku. Nie zależy również od indy-

Codziennik prawny

489

widualnych cech podatnika, takich jak: wiek, stan zdrowia, trudna sytuacja mate-rialna czy też cech gruntu np. jego klasy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 121, poz. 844 ze zm.).

16. Pracowałam 2 lata na podstawie umowy o pracę na czas określony. Po rozwiązaniu tej umowy pracodawca zaproponował mi świadczenie tej samej pracy na umowę zlecenia. Mam obawy, czy ta propozycja jest dla mnie korzystna. Czym w istocie umowa zlecenia różni się od umowy o pracę w zakresie praw i obowiązków pracowniczych?

Do umów cywilnoprawnych, w tym umów zlecenia i umów o świadczenie usług, mają zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego. W myśl art. 3531 k.c. strony zawie-rające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według własnego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współ-życia społecznego.

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej lub świadczenia usług na rzecz dokonują-cego zlecenie (zleceniodawcy) za odpowiednim wynagrodzeniem. Możliwa jest też umowa o nieodpłatne wykonanie zlecenia.

Umowa zlecenia (umowa o świadczenie usług) w sposób zasadniczy różni się od umowy o pracę, szczególnie w zakresie praw i obowiązków stron tych stosunków prawnych. Osoba wykonująca pracę objętą umową cywilnoprawną nie ma statusu pracownika, nie korzysta tym samym z praw pracowniczych wynikających z Kodek-su pracy lub pragmatyk służbowych, a więc m.in. z prawa do urlopu wypoczynko-wego, urlopu wychowawczego, dopuszczalnych norm czasu pracy, minimalnego wynagrodzenia za pracę, odprawy emerytalno-rentowej itd. Zatem w sferze upraw-nień o charakterze pracowniczym umowa cywilnoprawna jest zdecydowanie mniej korzystna dla świadczącego pracę niż stosunek pracy.

Wykorzystywanie przez zleceniodawców tego rodzaju umów w sytuacjach, w których faktycznie powinna być zawarta umowa o pracę, jest niezgodne z pra-wem i stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika. Artykuł 281 pkt 1 k.p. przewiduje karę grzywny dla pracodawcy, który zawiera umowę cywilnoprawną w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę.

Ściganie wykroczeń przeciwko prawom pracownika należy do kompetencji in-spekcji pracy. Dlatego też należy rozważyć wystąpienie do właściwej terenowo jed-



490

nostki Państwowej Inspekcji Pracy z prośbą o zbadanie sprawy i zastosowanie do-stępnych środków prawnych. Inspektor pracy może m.in. zobowiązać pracodawcę do stosowania obowiązującego prawa, zastosować karę grzywny, wnieść powódz-two i uczestniczyć w postępowaniu przed sądem pracy o ustalenie istnienia stosun-ku pracy, jeżeli stosunek prawny między zleceniodawcą a zleceniobiorcą, wbrew zawartej umowie, ma cechy stosunku pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.).Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz.U. Nr 89, poz. 589 ze zm.).

17. W czasie zatrudnienia uzyskałam orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Czy w związku z tym pracodawca powinien zmienić mi umowę o pracę? Czy jako osobie niepełnosprawnej przysługują mi jakieś dodatkowe świadczenia pracownicze i ulgi w zatrudnieniu?

Pracodawca zatrudniający osobę, która uzyskała orzeczenie o stopniu niepełno-sprawności nie musi zmieniać całej umowy o pracę. Powinien natomiast zaktualizo-wać i uzupełnić jej treść o regulacje wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych określającej uprawnienia osób niepełnosprawnych w zatrudnieniu.

Zgodnie z art. 15 wspomnianej ustawy, czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Osoba zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie może pracować dłużej, w wymiarze pełnego etatu, niż 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Ograniczenie to nie dotyczy osób zatrudnionych przy pilnowaniu oraz gdy na wnio-sek pracownika lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne lub sprawujący opiekę lekarską nad pracownikiem wyrazi na to zgodę.

Zmniejszony wymiar czasu pracy obowiązuje pracownika od dnia następującego po przedstawieniu pracodawcy orzeczenia o niepełnosprawności.

Stosowanie obniżonych norm czasu pracy nie może powodować obniżenia wy-sokości wynagrodzenia wypłacanego pracownikowi w stałej miesięcznej wysokości. Godzinowe stawki wynagrodzenia zasadniczego, odpowiadające osobistemu zasze-regowaniu lub zaszeregowaniu wykonywanej pracy, przy obniżonych normach cza-

Codziennik prawny

491

su pracy pracownika, ulegają podwyższeniu w stosunku, w jakim pozostaje dotych-czasowy wymiar czasu pracy tych norm.

Osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnospraw-ności przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym. Prawo do pierwszego urlopu dodatkowego osoba ta naby-wa po przepracowaniu roku po dniu zaliczenia jej do jednego z tych stopni niepeł-nosprawności.

Przepisy ustawy o rehabilitacji przewidują też dla pracowników ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności prawo do zwolnienia z pracy, nie częściej jednak niż raz do roku, w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym (w wymiarze do 21 dni roboczych), a także wykonywania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych i usprawniających oraz w celu uzyskania zaopatrzenia orto-pedycznego lub jego naprawy, jeżeli te czynności nie mogą być wykonane poza go-dzinami pracy. Zachowują przy tym prawo do wynagrodzenia.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 ze zm.).

18. Jak mogę odzyskać zasądzone prawomocnym wyrokiem sądowym wynagrodzenie za pracę, skoro komornik umorzył w tej sprawie postępowanie egzekucyjne z powodu jego bezskuteczności?

Umorzenie postępowania egzekucyjnego z powodu jego bezskuteczności, o któ-rym stanowi art. 824 § 1 pkt 3 k.p.c., nie pozbawia wierzyciela możliwości wszczę-cia ponownej egzekucji. Wierzyciele muszą jednak wówczas spełnić wszystkie wy-mogi formalne wymienione w art. 796 § 1 i 797 k.p.c., co oznacza, że we wniosku egzekucyjnym niezbędne jest wskazanie sposobu egzekucji.

Istnieje również możliwość zlecenia komornikowi przez wierzyciela poszukiwa-nia majątku dłużnika. Zlecenie takie ma jednak charakter odpłatny. Dzięki temu złagodzona została zasada, że obowiązek wskazania majątku dłużnika, z którego ma być prowadzona egzekucja, ciąży na wierzycielu.

Dodatkowo należy pamiętać, że zgodnie z art. 125 k.c. bieg przedawnienia roszczeń, stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem albo ugodą sadową, wynosi w każdym wypadku 10 lat (przy czym poprzednio złożony wniosek egzekucyjny przerwał termin przedawnienia, zaczął on biec na nowo po umorzeniu postępowa-nia egzekucyjnego). Do czasu upływu przedawnienia można zatem skutecznie po-dejmować czynności egzekucyjne.



492

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).

19. W pracy podczas przenoszenia paczek z towarem doznałam urazu kręgosłupa. Czy zdarzenie to może być uznane za wypadek przy pracy? Jaka jest procedura przy ustalaniu wypadku?

Nie każdy wypadek, który zdarzył się w pracy, jest wypadkiem przy pracy.

Zgodnie z definicją wskazaną w art. 3 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, pracownik doznał wypadku przy pracy wówczas, gdy doszło do nagłego zdarzenia wywołanego przyczyną ze-wnętrzną powodującą uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą, tj.:

– podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonego;

– podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;

– w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze sto-sunku pracy.Tylko łączne zaistnienie tych przesłanek w postaci nagłości zdarzenia, jego przy-

czyny zewnętrznej, powstania urazu oraz związku z pracą daje podstawę do uzna-nia, iż doszło do wypadku przy pracy.

W razie zaistnienia wypadku przy pracy pracodawca zobowiązany jest m.in.:

– podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie;– zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobie poszkodowanej;– powołać zespół powypadkowy oraz – zapewnić ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku.

Zespół powypadkowy, nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawia-domienia o wypadku, po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku, sporządza protokół powypadkowy. Poszkodowany ma prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym oraz wglądu do akt sprawy.

W sytuacji, gdy pracodawca odmawia sporządzenia protokołu powypadkowego lub stwierdza w nim, że zdarzenie nie spełnia cech wypadku przy pracy, poszko-dowany pracownik może wystąpić do sądu pracy z powództwem o ustalenie, że zdarzenie jest wypadkiem przy pracy. Podstawę prawną dla wytoczenia powódz-twa o ustalenie, że zdarzenie było wypadkiem przy pracy, stanowi art. 189 Kodeksu

Codziennik prawny

493

postępowania cywilnego, zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Jeżeli natomiast pracownikowi chodzi jedynie o otrzymanie jednorazowego od-szkodowania z tytułu wypadku przy pracy, powinien wystąpić do Zakładu Ubez-pieczeń Społecznych o wypłatę tego świadczenia. ZUS wyda w tej sprawie decyzję, która podlega zaskarżeniu do sądu pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczno-ści i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U. Nr 105, poz. 870).Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypad-ków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 ze zm.).

20. Decyzją Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych zostałem pozbawiony uprawnień kombatanckich z tytułu służby w ORMO w 1947 r. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić w sprawie przywrócenia uprawnień kombatanckich?

Zgodnie z art. 25 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatan-tach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu po-wojennego pozbawiono uprawnień kombatanckich m.in. osoby, które na mocy do-tychczasowych przepisów uzyskały uprawnienia kombatanckie wyłącznie z tytułu działalności w latach 1944–1956 w charakterze uczestników walk „o ustanowienie i utrwalenie władzy ludowej”, w tym członków ORMO. Uprawnienia te zachowują jednak osoby, które uczestniczyły w Wojnie Domowej w Hiszpanii w latach 1936-1939 oraz żołnierze z poboru, którzy pełnili służbę wojskową w Wojsku Polskim w okresie od 10 maja 1945 r. do 30 czerwca 1947 r.

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Naczelnego Sądu Ad-ministracyjnego, uczestnictwo w ORMO nie może być uznane za działalność komba-tancką. W związku z tym, do czasu uchwalenia nowych przepisów przez prawodaw-cę, Rzecznik Praw Obywatelskich nie ma możliwości podjęcia działań zmierzających do zmiany niekorzystnej decyzji Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych o pozbawieniu uprawnień kombatanckich przyznanych z tytułu służby w ORMO w 1947 r.



494

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofi arami represji wojennych i okresu powojennego (Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 ze zm.).Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 września 1997 r. w sprawie szcze-gółowych zasad i trybu postępowania w sprawach dotyczących pozbawienia i przy-wrócenia uprawnień kombatanckich oraz zasad przeprowadzania weryfi kacji tych uprawnień (Dz.U. Nr 116, poz. 745).

21. Posiadam zadłużenie w funduszu alimentacyjnym. Czy mogę ubiegać się o umorzenie tego zadłużenia?

Fundusz alimentacyjny, który uległ likwidacji w 2004 r., był finansowany w prze-ważającym stopniu z budżetu państwa i stanowił pomoc socjalną państwa osobom,

które nie mogły uzyskać należnych alimentów, nie zwalniając jednak dłużnika z wy-konania obowiązku (do świadczeń alimentacyjnych zobowiązany był w dalszym ciągu rodzic dziecka, a nie Fundusz). Kwoty wypłacone z funduszu alimentacyjne-go były i są odzyskiwane od dłużnika alimentacyjnego. Zgodnie z art. 67 ustawy o świadczeniach rodzinnych, egzekucja należności z tytułu wypłaconych świadczeń z Funduszu jest prowadzona w dalszym ciągu, aż do ich zaspokojenia. W szczegól-nie uzasadnionych przypadkach związanych z sytuacją zdrowotną lub rodzinną osoby, przeciwko której jest prowadzona egzekucja alimentów lub osoby zobowią-zanej do zwrotu bezpodstawnie pobranych świadczeń z Funduszu, likwidator może umorzyć, rozłożyć na raty lub odroczyć termin płatności należności likwidowanego Funduszu z tytułu wypłaconych lub bezpodstawnie pobranych świadczeń z Fundu-szu. Likwidatorem Funduszu jest Prezes ZUS.

Można zatem rozważyć wystąpienia do właściwego Oddziału ZUS o umorze-nie lub rozłożenie na raty należności likwidowanego funduszu. W przypadku, gdy ZUS wyda decyzję odmowną, dłużnik może rozważyć możliwość złożenia odwoła-nia od tej decyzji. Od decyzji likwidatora przysługuje odwołanie do sądu okręgowe-go – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych, w terminie i według zasad określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących spraw z zakresu ubez-pieczeń społecznych. Odwołanie wnosi się na piśmie do jednostki organizacyjnej Zakładu wskazanej w decyzji. Jeżeli odwołanie nie zostało uwzględnione, podlega niezwłocznie przekazaniu do sądu wraz z uzasadnieniem, nie później niż w termi-nie 30 dni od dnia wniesienia.


Codziennik prawny

495

22. Chciałbym poruszyć problem zróżnicowania wysokości emerytur i rent w zależności od daty ich przyznania. Pobieram emeryturę od kilku lat. Mój kolega przeszedł obecnie na emeryturę. Ma taki sam staż pracy oraz wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jak ja, lecz świadczenie zdecydowanie wyższe. Czy Rzecznik zakwestionuje przepisy, które pozwalają na takie zróżnicowanie wysokości emerytur?

Przedstawiony problem wiąże się ściśle z wysokością kwoty bazowej przyjętą do ustalania wysokości świadczeń, a także ze sposobem waloryzacji świadczeń emery-talno-rentowych. Od 1 grudnia 1991 r. do 31 grudnia 1995 r. obowiązywały zasady waloryzacji emerytur i rent oparte na wzroście przeciętnego wynagrodzenia. Była to zatem waloryzacja płacowa, która polegała na pomnożeniu wskaźnika wysoko-ści świadczenia przez tzw. kwotę bazową. Mechanizm ten zapewniał utrzymanie określonej relacji emerytury lub renty do przeciętnego wynagrodzenia. Począwszy jednak od 1996 r. kwota bazowa służy wyłączne do obliczenia emerytur i rent przy-znawanych po raz pierwszy nowym świadczeniobiorcom, ponieważ nowa ustawa wprowadziła mechanizm waloryzacji cenowej. Również waloryzację cenową prze-widywały następne regulacje ustawowe.

Oparcie waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych o wzrost cen, a nie o wzrost przeciętnego wynagrodzenia spowodowało, że wzrost kwoty bazowej nie ma wpływu na wysokość świadczeń emerytalno-rentowych już przyznanych, pod-legających waloryzacji. Tak więc wprowadzona od 1996 r. zmiana zasad waloryza-cji emerytur i rent z płacowej na cenową doprowadziła do zróżnicowania wysoko-ści emerytur i rent, ponieważ w zależności od daty decyzji przyznającej prawo do świadczenia ich wysokość ustalona została od różnych kwot bazowych.

Oznacza to, że wyeliminowanie procesu różnicowania poziomu świadczeń mo-głoby nastąpić tylko w drodze odejścia od waloryzacji cenowej i zastąpienia jej po-nownie waloryzacją płacową. Problem zmian mechanizmu waloryzacji świadczeń był przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego, który uznał, że przepisy prze-widujące waloryzację emerytur i rent w oparciu o wzrost cen, a nie jak dotychczas o wzrost przeciętnego wynagrodzenia, są zgodne z Konstytucją.

Biorąc pod uwagę stanowisko Trybunału Konstytucyjnego, Rzecznik Praw Oby-watelskich nie widzi możliwości skutecznego zakwestionowania w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym konstytucyjności przepisów ustawy o emerytu-rach i rentach z FUS, które nie przewidują zastosowania aktualnej kwoty bazowej do wszystkich świadczeń emerytalno-rentowych.



496


23. Lekarz orzecznik, a następnie komisja lekarska uznały, że jestem zdolny do pracy, co spowodowało odmowę przyznania przez organ rentowy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Co, zdaniem Rzecznika, powinienem zrobić?

Decyzje Oddziałów ZUS w sprawach emerytalno-rentowych podlegają wyłącz-nie kontroli sądowej sprawowanej przez sądy okręgowe – sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. Każda decyzja organu rentowego zawiera pouczenie o przysługują-cym prawie odwołania do sądu, jeżeli osoba której ona dotyczy uważa tę decyzję za niezgodną z przepisami lub ze stanem faktycznym. Tak więc zastrzeżenia do decyzji Oddziału ZUS w sprawie rentowej mogą być rozstrzygnięte tylko w postępowaniu odwoławczym przed sądem okręgowym – sądem pracy i ubezpieczeń społecznych, zgodnie z pouczeniem w niej zawartym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

24. Posiadam orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności. Pomimo tego organ rentowy odmówił mi przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż lekarz orzecznik uznał, ze jestem zdolna do pracy. Co zdaniem Rzecznika powinienem zrobić?

Orzecznictwo o stopniu niepełnosprawności dotyczy innych celów niż cele ren-towe. Zostało ustanowione dla celów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecz-nej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Odnosi się ono do spraw, dla któ-rych konieczne jest orzekanie o aktualnym stanie możliwości zawodowych osób niepełnosprawnych: o ich zdolnościach do szkolenia, również specjalistycznego, zatrudnienia w warunkach uwzględniających możliwości psychofizyczne, korzysta-nia z pomocy społecznej, ulg, uprawnień i rehabilitacji. Dla realizacji celów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ustanowiono trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany i lekki. Do orzekania o stopniu niepełnosprawności powołane zostały w I instancji powiatowe zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności, natomiast w II instancji – zespoły wojewódzkie.

Codziennik prawny

497

Orzecznictwo dla celów rentowych prowadzi lekarz orzecznik ZUS oraz działa-jące jako organy II instancji w postępowaniu przed organem rentowym komisje roz-patrujące sprzeciwy od orzeczeń lekarzy orzeczników. Zasady orzekania o stopniu niezdolności do pracy reguluje ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-pieczeń Społecznych. Ustawa przewiduje całkowitą i częściową niezdolność do pracy. Orzeczenie lekarza orzecznika ZUS stanowi podstawę do wydania decyzji w sprawie przyznania świadczenia z ubezpieczenia społecznego np. renty z tytuł niezdolności do pracy, dodatku pielęgnacyjnego, świadczenia rehabilitacyjnego.

Status osoby niepełnosprawnej można zatem uzyskać dwutorowo, ponieważ orzeczenie lekarza orzecznika o:

– całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji (dawna I grupa inwalidzka) traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

– niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzecze-niem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

– całkowitej niezdolności do pracy (dawna II grupa inwalidzka) traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;

– o częściowej niezdolności do pracy (dawna III grupa inwalidzka) traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.Oznacza to, że osoba ze stwierdzonym lekkim stopniem niepełnosprawności nie

zawsze jest osobą częściowo niezdolną do pracy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-nianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 ze zm.).Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

25. Mam 64 lata, od 3 lat jestem na emeryturze i od tego czasu nie osiągam innych dochodów. Chciałam przeliczyć wysokość emerytury z zastosowaniem nowej kwoty bazowej od zarobków z 20 lat kalendarzowych. Organ rentowy odmówił zastosowania nowej kwoty bazowej, twierdząc, że nie pracowałam po przyznaniu emerytury. Co zdaniem Rzecznika należy zrobić?

Wysokość emerytury lub renty może ulec zmianie wskutek przeliczenia pod-stawy wymiaru emerytury lub renty na zasadach określonych w ustawie o emery-turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Ustawa przewiduje różne możliwość przeliczenia podstawy wymiaru emerytury lub renty w zależności od



498

tego, czy zainteresowany wskazuje zarobki (podstawę wymiaru składki na ubezpie-czenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe) uzyskane:– w całości lub w części po przyznaniu prawa do emerytury lub renty;– w całości przed ustaleniem prawa do emerytury lub renty.

Rozróżnienie to ma zasadnicze znaczenie, ponieważ przeliczenie postawy wy-miaru świadczenia od zarobków uzyskanych w całości lub w części po przyznaniu świadczenia skutkuje zastosowaniem aktualnie obowiązującej kwoty bazowej (obo-wiązującej w dniu złożenia wniosku o przeliczenie świadczenia). Natomiast wska-zanie do przeliczenia podstawy świadczenia zarobków uzyskiwanych przed ustale-niem prawa do emerytury lub renty powoduje zastosowanie kwoty bazowej ostatnio przyjętej do obliczenia świadczenia.

Przepis art. 110 ust. 1 ustawy emerytalnej stosuje się, jeżeli emeryt lub renci-sta pozostawał w ubezpieczeniu (np. kontynuował zatrudnienie) po ustaleniu pra-wa do świadczenia, a do podstawy wskaże podstawę wymiaru składki na ubezpie-czenie społeczne przypadające w całości lub w części po przyznaniu świadczenia. Warunkiem przeliczenia świadczenia na podstawie tego przepisu ustawy emerytal-nej co do zasady jest to, aby wskaźnik wysokości podstawy wymiaru był wyższy od poprzednio obliczonego. Warunek ten nie jest wymagany od emeryta lub rencisty, który od dnia ustalenia prawa do świadczenia do dnia złożenia wniosku o przelicze-nie nie pobrał emerytury lub renty wskutek jej zawieszenia (np. w związku z osią-ganiem dochodu lub przychodu w wysokości powodującej zawieszenie prawa do świadczenia bądź na wniosek zgłoszony nie wcześniej niż od 1 stycznia 1999 r.) lub okres wymagany do ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty w całości przypada po przyznaniu prawa do świadczenia, a wskaźnik wysokości postawy wy-miaru wynosi co najmniej 130%.

Zgodnie z art. 110 ust 1 nowa podstawa wymiaru ustalana jest na zasadach art. 15 ustawy emerytalnej tj. od zarobków (podstawy wymiaru składki) z 10 kolej-nych lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedza-jących rok, w którym zgłoszono wniosek o przeliczenie, bądź od zarobków (pod-stawy wymiaru składki) z 20 dowolnie wybranych lat kalendarzowych wybranych z całego okresu ubezpieczenia. Przy czym zarobki w całości lub w części (przynajm-niej jeden rok) muszą przypadać po przyznaniu prawa do świadczenia.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18 listopada 2008 r. (P 47/07 OTK Z.U. z 2008 r. Nr 9A/156) uznał, że art. 110 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie, w jakim uzależnia prawo do ponownego obliczenia emerytury od wskazania do jej oblicze-nia podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia eme-rytalne i rentowe, przypadającej w całości lub w części po przyznaniu świadczenia, jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Codziennik prawny

499

Artykuł 111 obejmuje natomiast przypadki, w których do przeliczenia podstawy wymiaru emerytur i rent wskazywane są zarobki osiągnięte przed ustaleniem pra-wa do świadczenia. Przy obliczaniu nowej podstawy wymiaru na podstawie tego przepisu w każdym przypadku stosuje się kwotę bazową przyjętą ostatnio do ob-liczenia podstawy wymiaru oraz wysokości świadczenia. Wysokość emerytury lub renty ustala się ponownie, jeżeli do jej obliczenia wskazano podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenie emerytalne i rentowe:

– z liczby kolejnych lat kalendarzowych i w okresie wskazanym do ustalenia pod-stawy wymiaru świadczenia;

– z kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z 20 lat kalendarzowych, poprzedza-jących bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o przyznanie emerytury lub renty albo o ponowne ustalenie emerytury lub renty z uwzględnieniem art. 176;

– z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających bezpośrednio przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne usta-lenie emerytury lub renty a wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego.

Zgodnie z art. 111 ust 2 ustawy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru, obliczo-ny na zasadach określonych w art. 15, mnoży się przez kwotę bazową ostatnio przy-jętą do obliczenia świadczenia. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 26 kwiet-nia 2005 r. P 3/04, (OTK ZU z 2005 r. Nr 4A/41) uznał, że art. 111 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS przewidujący zastosowa-nie przy przeliczaniu świadczenia kwoty bazowej ostatnio przyjętej do obliczenia świadczenia jest zgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).

26. Osiągnąłem wiek emerytalny i chciałbym przejść na emeryturę. Mam 36 lat pracy, jednak najkorzystniejsze zarobki osiągałem w latach 1973–1983. Gdy składałem wniosek o emeryturę do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, okazało się, że muszę przedstawić zaświadczenia o osiąganych zarobkach. Zakład pracy, w którym byłem zatrudniony w latach 70. i 80. już dawno nie istnieje. Gdzie zdaniem Rzecznika mogę uzyskać stosowne zaświadczenia?

Środkiem dowodowym stwierdzającym wysokość zarobku lub dochodu stano-wiącego podstawę wymiaru emerytury lub renty są dla pracowników zaświadcze-nia zakładu pracy wystawione w oparciu o dokumentację płacową albo legitymacje



500

ubezpieczeniowe zawierające wpisy dotyczące okresów zatrudnienia i wysokości zarobków.

Ubezpieczeni niejednokrotnie mają problemy z przedstawieniem wymaganych dowodów, gdyż obowiązek dokonywania wpisów o zarobkach w legitymacjach ubezpieczeniowych został wprowadzony dopiero w 1991 roku, a poprzednio obo-wiązujące przepisy z zakresu archiwizacji przewidywały krótszy okres przechowy-wania dokumentacji płacowej.

Wobec trudności z wystawieniem zaświadczeń na podstawie akt płacowych, wprowadzono możliwość wydawania zaświadczeń na podstawie akt osobowych pracownika, w oparciu o dane zawarte np. w umowie o pracę, pismach o powoła-niu, mianowaniu oraz w innych pismach, określających wynagrodzenie danej oso-by. Gdy nie ma innej możliwości udowodnienia wysokości swoich zarobków, zain-teresowani mogą odwoływać się od decyzji organu rentowego wydanej w sprawie ustalenia czy przeliczenia emerytury do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.

Od 1 stycznia 2009 r. osobom, które w okresie wskazywanym do ustalenia pod-stawy wymiaru świadczenia wykonywały pracę w ramach stosunku pracy, ale nie mają możliwości udowodnienia wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia, ZUS przyjmuje w każdym roku, w którym była wykonywana ta praca, obowiązujące wówczas minimalne wynagrodzenie pracowników.

Dotyczy to osób, które: – począwszy od 1 stycznia 2009 r. będą ubiegały się o emeryturę lub rentę z tytułu

niezdolności do pracy po raz pierwszy oraz – już mają ustalone prawo do świadczenia, a w podstawie wymiaru – za okres,

w którym pozostawały w zatrudnieniu w ramach stosunku pracy – mają przyjęte wynagrodzenie zerowe.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno–rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.).

27. Dlaczego gwarant odmówił mi zwrotu gotówki, jak tego żądałem w reklamacji, a proponuje tylko naprawę towaru?

Według prawa roszczenie o zwrot ceny przysługuje kupującemu tylko w stosun-ku do sprzedawcy towaru, lecz już nie do gwaranta, który udzielił na tę rzecz gwa-rancji. W związku z wadami rzeczy, na którą udzielił gwarancji, zobowiązany jest on tylko do usunięcia wad rzeczy poprzez naprawę lub jej wymianę.

Codziennik prawny

501

O tym, jakie konkretne świadczenia przysługują kupującemu w związku z udzie-lona na dany towar gwarancją, decyduje treść warunków gwarancji, podanych w karcie gwarancyjnej, wystawionej dla takiego towaru.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176).

28. Dlaczego sprzedawca odmówił uznania mojej reklamacji i nie chce dokonać wymiany towaru na nowy, jeśli do uszkodzenia towaru doszło w okresie gwarancji, ale to nie ja uszkodzenie spowodowałem?

Za wady ujawnione po wydaniu rzeczy kupującemu, lecz powstałe z innych przyczyn niż tkwiące w rzeczy sprzedanej w chwili jej wydania – ani sprzedawca, ani gwarant odpowiedzialności prawnej wobec kupującego nie ponoszą. Tym sa-mym ewentualne roszczenia kupującego w związku z takimi wadami wobec sprze-dawcy czy gwaranta są bezzasadne, bo nie mają podstaw prawnych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176).

29. Dlaczego dla towaru, który kupiłem, okres gwarancji, podany w karcie gwarancyjnej, wynosi tylko rok, jeśli według przepisów unijnych okres gwarancji musi wynosić co najmniej 2 lata?

Udzielenie gwarancji jest obecnie uzależnione od woli producenta. Szerszą ochronę przewidują przepisy ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsu-menckiej. Odpowiedzialność za niezgodność towaru z umową ponosi sprzedawca rzeczy, zaś okres, w którym konsument może zgłosić reklamację towaru, wynosi 2 lata.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176).



502

30. Dlaczego bank domaga się spłaty kredytu, jaki zaciągnął mój mąż, który zmarł, zanim go spłacił?

Brak zgody jednego z małżonków, między którymi istnieje ustawowa małżeńska wspólność majątkowa, na zaciągnięcie przez drugiego z nich kredytu, nie powoduje prawnej nieważności (bezskuteczności) umowy o kredyt, jaką zawarł drugi z mał-żonków, a więc i wynikającego z takiej umowy dla małżonka, który ją zawarł, zobo-wiązania do zapłaty.

Brak takiej zgody ma natomiast tylko takie znaczenie, że dopóki istnieje mię-dzy małżonkami małżeńska wspólność majątkowa, to wierzyciel, którego dłużni-kiem jest tylko jeden z małżonków – może za pośrednictwem komornika egzekwo-wać spłatę długu nie z całości, lecz jedynie z tej części majątku dłużnika, która nie stanowi wspólnej własności obojga małżonków, a zatem tylko z takich jego składni-ków, które stanowią „majątek odrębny” takiego dłużnika i tym samym są wyłącznie jego własnością.

Małżeńska wspólność majątkowa tym się różni od współwłasności, że jest „bez-udziałowa”, tzn. każdy z małżonków jednocześnie ma prawo własności w cało-ści wszystkich składników majątku wspólnego, a nie tylko „po połowie”. Ustawo-wa wspólność majątkowa między małżonkami ustaje jednak m.in. z chwilą ustania małżeństwa wskutek śmierci jednego z małżonków, przekształcając się we współ-własność w częściach ułamkowych, zwykle równych, po 1/2. Małżonek, który prze-żył, ma zatem nadal prawo własności majątku wspólnego, lecz już nie w całości, lecz w 1/2.

W skład spadku po zmarłym małżonku, który dziedziczą spadkobiercy, oczywi-ście wchodzą zarówno pozostawione przez zmarłego „aktywa majątkowe”, a zatem m.in. udział, wynoszący 1/2 w prawie własności wspólnego majątku małżonków, jak i „pasywa” czyli długi, jakie zobowiązany był spłacić swoim wierzycielom.

Stąd też wierzyciele zmarłego (spadkodawcy) mogą od spadkobierców zmarłe-go domagać się spłaty ich należności.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.).Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93ze zm.).

Codziennik prawny

503

31. Dlaczego za towar kupiony w sklepie na raty mam bankowi płacić znacznie więcej niż jakbym wpłacił w sklepie cenę tego towaru gotówką?

Pożyczanie pieniędzy przez banki jest normalną działalnością zarobkową, za-tem nie świadczą one takich usług bezpłatnie, lecz pobierają za nie wynagrodzenie. Korzystanie z kredytu bankowego zawsze powoduje konieczność zapłacenia ban-kowi przez kredytobiorcę odpowiednio wyższej kwoty, niż tylko nominalna kwota udzielanego kredytu. Kredytobiorca ponadto płaci bankowi za jego usługi wynagro-dzenie w postaci prowizji oraz oprocentowania kwoty udzielonego kredytu za cały czas spłaty rat, przez jaki bank nie może obracać pieniędzmi, które pożyczył kredy-tobiorcy, czy to wypłacając mu je w gotowce, czy dokonując „za kredytobiorcę” za-płaty sprzedawcy za nabywane towary lub usługi.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.).

32. Dlaczego bank nadal domaga się ode mnie zapłaty, twierdząc, że nie zapłaciłem należności, chociaż ja mam dokumenty, że zapłaciłem mu pocztą?

Wielu osobom błędnie wydaje się, że gdy przesyłają pieniądze do swoich wierzy-cieli przekazami pocztowymi lub bankowymi, albo przelewem bankowym ze swoje-go banku do banku wierzyciela, to zapłaty dokonują już z chwilą nadania takich przekazów lub wydania polecenia przelewu, zatem wystarczy, jeśli data nadania na przekazie lub przelewie nie będzie późniejsza niż określony umową termin płatno-ści. Tymczasem według obowiązującego prawa tak nie jest.

Artykuł 454 k.c. stanowi bowiem wyraźnie, że należność pieniężną uważa się za zapłaconą wierzycielowi przez dłużnika dopiero z chwilą, gdy tę należność wierzy-ciel rzeczywiście otrzyma.

Stąd też zapłata należności przez dłużnika tylko wtedy jest dokonana bez opóź-nienia w stosunku do umownego terminu płatności, gdy najpóźniej w ostatnim dniu takiego umownego terminu wierzyciel (lub osoba przez niego upoważniona do od-bioru, np. bank, prowadzący rachunek wierzyciela) faktycznie otrzyma od dłużnika należność czy to wprost, czy za pośrednictwem poczty lub innego banku.

W tych wypadkach, gdy dłużnik z jakichkolwiek przyczyn, również gdy są przez niego niezawinione, opóźni się z zapłatą należności pieniężnej, to wierzyciel może



504

naliczać od nieuregulowanej w terminie kwoty „należności głównej” odsetki z tytu-łu zwłoki przez cały okres opóźnienia w jej zapłacie aż do chwili całkowitego spła-cenia tej należności według stopy procentowej ustalonej w zawartej między nimi umowie, a jeśli umowa stron w ogóle nie określałaby stopy procentowej takich od-setek lub nie określiła innej jej wysokości – w wysokości „ustawowej”, o czym stano-wi art. 481 § 1 i 2 k.c.

Do spłaty długów, które obejmują „należność główną” oraz „należności ubocz-ne” (jakimi są przede wszystkim właśnie odsetki za czas opóźnienia w zapłacie), ma zastosowanie ogólna zasada z art. 451 § 1 k.c. Według tej zasady wpłacana przez dłużnika celem spłaty długu kwota zaliczana jest najpierw na poczet właśnie „należności ubocznych”, tj. odsetek, a dopiero po ich pokryciu – na sumę „należno-ści głównej”.

Dopiero, gdy kwota wpłacana przez dłużnika tytułem częściowej spłaty długu jest wyższa niż suma potrzebna do zapłaty w całości „należności ubocznych”, po-została po ich zapłacie „reszta” wpłaconej przez dłużnika kwoty jest zaliczana jako zapłata na poczet dłużnej „należności głównej” (i odpowiednio ją zmniejsza). Nie-mniej od pozostałej jeszcze do zapłacenia kwoty należności głównej nadal oczywi-ście naliczane są odsetki za opóźnienie w jej zapłacie i to aż do chwili, gdy w całości zostanie ona przez dłużnika wierzycielowi spłacona.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665).

33. Czy Rzecznik może interweniować w gminie w sprawie przyznania mieszkania?

Rzecznik Praw Obywatelskich nie ma uprawnień, które umożliwiałyby mu spo-wodowanie przyznania mieszkania konkretnej osobie. Decyzja w tej sprawie należy wyłącznie do kompetencji organów gminy.

Zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków wspólnoty samorządowej jest ustawowym zadaniem każdej gminy. Każda gmina musi tworzyć zasób mieszka-niowy, w którym znajdują się lokale komunalne oraz lokale socjalne (o obniżonym standardzie). Każda gmina – w formie uchwały rady gminy – ustala zasady gospo-darowania zasobem mieszkaniowym i zgodnie z uchwalonymi zasadami przyznaje mieszkania osobom potrzebującym. O lokal z zasobu gminy mogą ubiegać się osoby mające trudną sytuację mieszkaniową i majątkową. Wniosek każdej osoby jest ba-dany przez organ gminy i poddany weryfikacji przez społeczną komisję.

Codziennik prawny

505


34. Czy zarządca budynku może odciąć dostawę wody w przypadku zaległości w opłatach za mieszkanie?

Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ście-ków nie przewiduje możliwości odcięcia dostaw wody przez właściciela lub zarząd-cę budynku wielolokalowego, gdy użytkownik lokalu mieszkalnego zalega z płat-nościami. Właściwym sposobem egzekucji należności przysługujących spółdzielni lub wspólnocie mieszkaniowej jest postępowanie sądowe.

W ramach takiego postępowania wierzyciel może uzyskać zaległe świadcze-nie, ale również odsetki stanowiące rodzaj kary za nieterminowe spełnienie owego świadczenia. Dlatego też działania polegające na samowolnym odcinaniu dostaw mediów mogą rodzić odpowiedzialność cywilnoprawną.

Woda może zostać natomiast odcięta przez przedsiębiorstwo wodociągowo-ka-nalizacyjne m.in. jeżeli odbiorca usług nie uiścił należności za pełne dwa okresy obrachunkowe, następujące po dniu otrzymania upomnienia w sprawie uregulo-wania zaległej opłaty. Warto tylko wskazać, że przedsiębiorstwo wodociągowo-ka-nalizacyjne, które odcięło dostawę wody, jest obowiązane do równoczesnego udo-stępnienia zastępczego punktu poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi i poinformowania o możliwościach korzystania z tego punktu. Ponadto, o zamiarze odcięcia dostawy wody lub zamknięcia przyłącza kanalizacyjnego oraz o miejscach i sposobie udostępniania zastępczych punktów poboru wody przedsiębiorstwo wo-dociągowo-kanalizacyjne zawiadamia państwowego powiatowego inspektora sani-tarnego, wójta (burmistrza, prezydenta miasta) oraz odbiorcę usług, co najmniej na 20 dni przed planowanym terminem odcięcia dostaw wody lub zamknięcia przy-łącza kanalizacyjnego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym od-prowadzaniu ścieków (Dz.U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 ze zm.).



506

35. Czy zgodne z prawem jest pobieranie przez przedsiębiorstwa ciepłownicze opłat za ciepło (tzn. zamówioną moc cieplną i usługi przesyłowe) w miesiącach letnich, w których dostawa ciepła nie występuje?

Tak, postępowanie przedsiębiorstwa ciepłowniczego jest w tym przypadku zgodne z obowiązującymi przepisami w sprawie szczegółowych zasad kształtowa-nia i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło. Rodzaje opłat pobieranych od odbiorców ciepła oraz podstawy i sposób ich obliczania powinny być określone w umowie sprzedaży ciepła lub umowie o świadczenie usług przesy-łania i dystrybucji albo w umowie kompleksowej. W przypadku ciepła (w budynku wielolokalowym), umowę sprzedaży ciepła zawiera z przedsiębiorstwem właściciel budynku lub zarządzający budynkiem. Jest nim zazwyczaj spółdzielnia mieszkanio-wa lub wspólnota mieszkaniowa. W takiej sytuacji odbiorcą ciepła nie są lokatorzy budynku, a właśnie spółdzielnia czy wspólnota, która jest zobowiązana rozliczyć koszty ciepła dostarczonego do budynku. Wysokość opłat, pobieranych od lokato-rów, powinna być ustalana w taki sposób, aby zapewniać wyłącznie pokrycie pono-szonych przez odbiorcę (np. spółdzielnię, wspólnotę) kosztów zakupu ciepła. Po-wszechną praktyką jest pobieranie przez zarządzającego budynkiem przez cały rok opłat stanowiących zaliczki na poczet kosztów dostawy ciepła przypadających na dany lokal. Nie zmienia to faktu, że poszczególni odbiorcy ciepła w lokalach pła-cą jedynie za ciepło zużyte w okresie grzewczym. Rozliczenie poniesionych kosz-tów za ciepło obejmuje porównanie poniesionych przez zarządzającego budynkiem kosztów związanych z zakupem bądź wytworzeniem ciepła dla celów ogrzewania i podgrzewania wody wodociągowej z opłatami (zaliczkami) pobranymi od indywi-dualnych odbiorców.

Jeżeli w wyniku omawianego rozliczenia okaże się, że pobrane przez zarządza-jącego budynkiem opłaty są niższe niż koszty związane z zakupem ciepła, wówczas zarządzający budynkiem może domagać się od indywidualnych odbiorców stosow-nych dopłat przypadających na ich lokale. Regulacja w omawianym zakresie, pole-gająca na zaliczkowym systemie pobierania opłat za ciepło w miesiącach, w których dostawa ciepła nie występuje chroni indywidualnych odbiorców ciepła przed jed-norazową bardzo dużą opłatą za zamówioną moc cieplną i stawką opłat stałych za usługi przesyłowe w okresie dostawy ciepła.

Podstawa prawna:Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 października 2006 r. w sprawie szcze-gółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz rozliczeń z tytułu zaopatrzenia w ciepło (Dz.U. Nr 193, poz. 1423).

Codziennik prawny

507

36. Mam w mieszkaniu wodomierze. Czy zarządca budynku może obciążyć mnie obowiązkiem zapłaty za dostawę wody w ilości przekraczającej wskazania moich wodomierzy?

Jest to zgodne z prawem. Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbio-rowym odprowadzaniu ścieków stanowi, że ilość wody dostarczonej do budynku ustala się na podstawie wskazania wodomierza głównego w budynku, a w przypad-ku jego braku – w oparciu o przeciętne normy zużycia wody. Zarządca (właściciel) budynku wielolokalowego rozlicza się z przedsiębiorstwem dostarczającym wodę według powyższych zasad. Suma obciążeń za wodę i ścieki, w rozliczeniu pomię-dzy zarządcą (właścicielem) a mieszkańcem nie może być wyższa od kosztów po-noszonych przez niego na rzecz przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego. Właściciel lub zarządca musi natomiast dokonać wyboru metody rozliczenia kosz-tów różnicy wskazań między wodomierzem głównym, a sumą wskazań wodomie-rzy zainstalowanych w poszczególnych mieszkaniach. Należnościami wynikającymi z przyjętej metody rozliczenia, obciąża się osoby korzystające z mieszkań w tych bu-dynkach.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym od-prowadzaniu ścieków (Dz.U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858 ze zm.).

37. Czy i ewentualnie na jakich zasadach spółdzielnia mieszkaniowa może żądać udostępnienia lokalu w celu przeprowadzenia prac remontowych w budynku lub w lokalu?

Spółdzielnia mieszkaniowa, jako zarządca nieruchomości, jest zobowiązana do utrzymania właściwego stanu technicznego budynków i reagowania w sytuacjach mogących doprowadzić do powstania szkody. Wiążą się z tym obowiązki osób fak-tycznie korzystających z lokalu, bez względu na przysługujący im tytuł prawny, czy też fakt bycia członkiem spółdzielni.

Zakres środków, z których może skorzystać spółdzielnia, aby uzyskać dostęp do mieszkania, zależy w dużej mierze od charakteru planowanych prac budowlanych. Stosownie do art. 6

1 ust. 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, w razie awa-

rii wywołującej szkodę lub zagrażającej bezpośrednio powstaniem szkody, osoba korzystająca z lokalu jest obowiązana niezwłocznie udostępnić lokal w celu usu-nięcia awarii. Jeżeli zaś ta osoba jest nieobecna lub odmawia udostępnienia lokalu, spółdzielnia ma prawo wejść do lokalu w obecności funkcjonariusza Policji, a gdy wymaga to pomocy straży pożarnej – także przy jej udziale.



508

Natomiast, po wcześniejszym uzgodnieniu terminu osoba korzystająca z lokalu powinna także udostępnić spółdzielni lokal w celu:

– dokonania okresowego, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach również do-raźnego przeglądu stanu wyposażenia technicznego lokalu oraz ustalenia zakre-su niezbędnych prac i ich wykonania,

– zastępczego wykonania przez spółdzielnię prac obciążających członka spółdziel-ni albo osobę nie będącą członkiem spółdzielni, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, albo właściciela lokalu nie będącego członkiem spółdzielni.

Zgodnie z art. 61 ust. 4 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, jeżeli lokal lub

budynek wymaga remontu obciążającego spółdzielnię lub przebudowy, spółdziel-nia może żądać od osób korzystających z tego lokalu lub budynku jego udostępnie-nia w celu wykonania koniecznych robót po wcześniejszym uzgodnieniu terminu. Jeśli rodzaj remontu budynku wymaga tymczasowego zwolnienia pomieszczeń, osoby korzystające z lokalu lub budynku obowiązane są na żądanie i koszt spół-dzielni w uzgodnionym terminie przenieść się do lokalu zamiennego na okres wy-konywania remontu. Okres nie może być dłuższy niż 12 miesięcy (art. 6

1 ust. 6 usta-

wy o spółdzielniach mieszkaniowych).

Powyższe uregulowania dają spółdzielni podstawę prawną do interwencji w przypadku awarii występujących w zarządzanych przez nią budynkach oraz za-pewnienia jej łatwego dostępu do lokali w celu realizacji zaplanowanych przez nią prac – bez względu na to, czy są to lokale stanowiące własność spółdzielni, czy nie. Większość z tych sytuacji wymaga, jednak współdziałania spółdzielni i użytkowni-ka lokalu. Bowiem, oprócz przymusowego otwarcia lokalu w razie awarii, inne obo-wiązki, takie jak udostępnienie lokalu w celu dokonania okresowych i doraźnych przeglądów stanu i wyposażenia lokalu, bądź w celu zastępczego wykonania przez właściciela (także spółdzielnię mieszkaniową) prac obciążających lokatora, a także przeprowadzenie się do lokalu zamiennego na czas koniecznej naprawy (remontu), właściciel może wymusić na lokatorze tylko orzeczeniem sądowym.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r.

Nr 119, poz. 1116 ze zm.).

Codziennik prawny

509

38. Co zrobić, gdy spółdzielnia mieszkaniowa nie realizuje wniosku o przeniesienie na członka własności mieszkania?

Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych przewiduje dla członków spółdziel-ni mieszkaniowych środki prawne umożliwiające wyegzekwowanie od spółdziel-ni obowiązku przeniesienia na członka prawa własności mieszkania. Co do zasady, spółdzielnia ma obowiązek zawrzeć z uprawnionym członkiem stosowną umowę w terminie 3 miesięcy od daty złożenia wniosku. Jeżeli spółdzielnia jest bezczynna w tej sprawie, członek może wystąpić do sądu z powództwem o nakazanie zawarcia takiej umowy. Pozew jest zwolniony z opłat sądowych.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.).Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).

Załączniki:Wniosek o nabycie odrębnej własności spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu.Wniosek o nabycie odrębnej własności spółdzielczego własnościowego prawa do lo-kalu.Pozew o ustanowienie odrębnej własności lokalu, do którego przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu.Pozew o ustanowienie odrębnej własności lokalu, do którego przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

39. Sąd w wyroku orzekł o solidarnym obowiązku osób zamieszkujących w lokalu spłaty zadłużenia wobec wynajmującego. Czy wynajmujący może żądać spłaty całości zadłużenia tylko od jednego z najemców?

Odpowiedzialność solidarna charakteryzuje się tym, że każdy z dłużników zo-bowiązany jest wobec wierzyciela do spełnienia całego świadczenia, tak jakby był jedynym dłużnikiem. Wierzyciel może zaś – według swego wyboru – żądać spełnie-nia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużni-ków zwalnia pozostałych. Instytucję odpowiedzialności solidarnej regulują przepi-sy art. 366 i następne k.c. Wynajmujący ma prawo dochodzić od jednego z najem-ców całości kwoty, która została zasądzona w wyroku.



Codziennik-Pytania.indd 509 2009-08-12 10:22:53


510

40. Czy wnuk może wstąpić w stosunek najmu po babci?

Krąg osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu po śmierci najemcy wyznacza art. 691 Kodeksu cywilnego. W myśl tego przepisu w razie śmierci najem-cy lokalu mieszkalnego, w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec któ-rych najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych oraz osoba, która po-zostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Osoby te wstępują w stosu-nek najmu lokalu mieszkalnego, jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w tym lokalu do chwili jego śmierci. W razie braku osób wymienionych wyżej stosunek najmu lo-kalu mieszkalnego wygasa.

Zatem wnuk najemcy, jako osoba nienależąca do kręgu osób wymienionych w wyżej cytowanym przepisie, co do zasady nie może wstąpić w stosunek najmu po śmierci najemcy. Niemniej w obowiązującym stanie prawnym nie można w ogó-le wykluczyć sytuacji wstąpienia w stosunek najmu lokalu wnuka najemcy. Nale-ży bowiem pamiętać, że w stosunek najmu wstępują także osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych. Oceny tego, czy alimen-tacja miała miejsce w rzeczywistości, a zatem czy spełniona została przesłanka z art. 691 § 1 k.c., dokonywał będzie sąd na podstawie okoliczności konkretnej sprawy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93ze zm.).

41. Jestem od wielu lat najemcą mieszkania komunalnego, które chciałbym wykupić, lecz gmina odmawia. Czy, zdaniem Rzecznika, są jakieś środki prawne, z których można w takiej sytuacji skorzystać, żeby stać się właścicielem wynajmowanego mieszkania?

Mieszkania należące do gminy zbywane są zgodnie z zapisami ustawy o gospo-darce nieruchomościami z dn. 21 sierpnia 1997 r. Sprzedaż nieruchomości wyma-ga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego, aby więc doszło do przejścia na nabywcę prawa własności, strony zawierają umowę. Jednakże niezbędnym warun-kiem do zastosowania procedury sprzedaży określonej w ustawie o gospodarce nie-ruchomościami jest wola właściciela nieruchomości – gminy, do wyzbycia się ze swego majątku określonej nieruchomości. Jeśli najemcy przysługuje prawo pierw-szeństwa w nabyciu, gmina zawiadamia go o przeznaczeniu nieruchomości do zby-cia i przysługującym pierwszeństwie, pod warunkiem złożenia wniosków o naby-

Codziennik prawny

511

cie w terminie określonym w zawiadomieniu. W przypadku, gdy gmina odmawia sprzedaży nieruchomości, gdyż nie chce pozbywać się jej ze swego majątku, nie ist-nieje norma prawna obligująca ją do przeniesienia swego prawa (wbrew woli) na inne podmioty. W świetle aktualnie obowiązujących przepisów prawa, najemcy lo-kalu nie przysługuje roszczenie o zawarcie z nim umowy sprzedaży zajmowanego lokalu. Dopóki zatem gmina nie zdecyduje o sprzedaży nieruchomości i nie prze-znaczy jej do zbycia na rzecz najemców, nie mają oni środków prawnych, za po-mocą których mogliby żądać przeniesienia prawa własności nieruchomości wbrew woli zbywcy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.).

42. Jakie działania może podjąć właściciel lokalu w sytuacji, gdy gmina zwleka ze wskazaniem lokalu socjalnego osobom uprawnionym do niego z mocy wyroku eksmisyjnego, a właściciel ma ograniczone prawo do swobodnego korzystania z lokalu?

Środkiem prawnym przewidzianym w sytuacji, w której gmina zwleka ze wska-zaniem lokalu socjalnego jest roszczenie odszkodowawcze, o którym stanowi art.18 ust. 5 ustawy o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli gmina nie dostar-czyła lokalu socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku, właścicielowi przysługuje roszczenie odszkodowawcze do gminy, na podstawie art. 417 kodeksu cywilnego. Na gruncie tych przepisów możliwe jest dochodzenie od gminy odszko-dowania na zasadach ogólnych, co oznacza, że naprawienie szkody może obejmo-wać straty, które poszkodowany właściciel poniósł oraz korzyści, które mógłby osią-gnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.). Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zaso-

bie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.).



512

43. W wyroku orzekającym moją eksmisję sąd przyznał mi prawo do lokalu socjalnego. Lokal socjalny wskazany przez gminę nie odpowiada mi. Co robić? Czy Rzecznik może wstrzymać eksmisję?

Rzecznik Praw Obywatelskich nie posiada uprawnień, które umożliwiałyby mu wstrzymanie postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika sądo-wego. Takie prawo ma wyłącznie sąd, na przykład jeśli stosowny wniosek jest za-warty w skardze na czynność komornika. Skargę taką wnosi się w terminie 7 dniu od dnia otrzymania od komornika zawiadomienia o lokalu socjalnym. Można w niej podnieść zarzut, iż zaproponowany lokal nie spełnia warunków przewidzianych dla lokalu socjalnego w ustawie o ochronie praw lokatorów.

Zgodnie z tą ustawą, na lokale socjalne przeznacza się mieszkania o obniżonym standardzie. Lokal socjalny musi nadawać się do zamieszkania ze względu na wy-posażenie i stan techniczny, powierzchnia pokoi przypadająca na członka gospo-darstwa domowego najemcy nie może być mniejsza niż 5 m2, a w wypadku jedno-osobowego gospodarstwa domowego 10 m2.


44. Czy, zdaniem Rzecznika, można zostać wyrzuconym „na bruk”?

Nikogo nie można samowolnie „wyrzucić” z mieszkania. Konieczne jest wystą-pienie do sądu z powództwem o nakazanie opróżnienia lokalu. Zgodnie zaś z prze-pisami ustawy o ochronie praw lokatorów, sąd – w wyroku nakazującym opróżnie-nie lokalu – musi rozstrzygnąć o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego bądź o braku takiego uprawnienia w stosunku do osób, których nakaz dotyczy. Ustawa o ochronie praw lokatorów nakazuje sądowi przyznać prawo do lokalu socjalnego, jeżeli osobą eksmitowaną jest m.in. kobieta w ciąży, osoba sprawująca opiekę nad małoletnim dzieckiem, niepełnosprawny, emeryt lub rencista otrzymujący najniż-sze świadczenia. Obowiązek zapewnienia lokalu socjalnego ciąży na gminie właści-wej ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu. Jeżeli sąd nie przyznał uprawnienia do lokalu socjalnego, to eksmisja może nastąpić dopiero po dostarczeniu dłużnikowi pomieszczenia tymczasowego – chyba że on sam jest w stanie takie pomieszczenie dla siebie znaleźć.

Codziennik prawny

513


45. Dlaczego muszę tak długo czekać na wyznaczenie terminu egzaminu na prawo jazdy?

Ośrodek egzaminowania wyznacza termin umożliwiający przeprowadzenie eg-zaminu w okresie nie dłuższym niż 30 dni od dnia złożenia wymaganych dokumen-tów. Na ośrodki egzaminacyjne nakładany jest obowiązek wyznaczania terminów egzaminów w czasie 30 dni od dnia złożenia wymaganych dokumentów. Jedno-cześnie należy wyjaśnić, że wskazany przez ustawodawcę termin ma charakter in-strukcyjny. Z jego przekroczeniem ustawodawca nie wiąże konieczności nałożenia sankcji karnych na ośrodki organizujące egzaminy na prawa jazdy. Niewątpliwie wydłużenie się terminów oczekiwania na egzamin może być pewnym utrudnie-niem dla zainteresowanych, najczęściej wynika jednak z trudności o charakterze or-ganizacyjnym, a także z dużej liczby osób zainteresowanych przystąpieniem do eg-zaminu.

Zainteresowani mogą rozważyć możliwość złożenia z tej przyczyny skargi do dy-rektora właściwego Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego.

W przypadku uzyskania niekompletnych informacji lub bezskuteczności skargi można rozważyć złożenie skargi na dyrektora Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Dro-gowego do zarządu województwa lub do marszałka województwa.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 27 października 2005 r. w sprawie szkolenia, egzaminowania i uzyskiwania uprawnień przez kierujących pojazdami, in-struktorów i egzaminatorów (Dz.U. Nr 217, poz. 1834 ze zm.).

46. Czy urząd administracji postąpił właściwie, odmawiając mi rejestracji pojazdu z uwagi na brak stałego miejsca zameldowania?

Zarówno ustawa o ruchu drogowym, jak i akty wykonawcze wydane na jej pod-stawie, posługują się pojęciami „miejsce zamieszkania”, „adres”, lub „adres za-mieszkania” jako informacjami niezbędnymi dla określenia właściwości organu do



514

wydania m.in. takiego dokumentu jak dowód rejestracyjny pojazdu. Osoba ubiega-jąca się o wydanie dowodu rejestracyjnego pojazdu obowiązana jest złożyć wniosek o rejestrację pojazdu, w którym wskazuje swój adres. Prawodawca, żądając poda-nia przez wnioskodawcę adresu (miejscowość, ulica, nr domu i lokalu), sugeruje, iż chodzi po prostu o adres, pod którym będzie możliwe zlokalizowanie zainteresowa-nego. Nie wymaga natomiast od wnioskodawcy ubiegającego się o wydanie dowo-du rejestracyjnego pojazdu, aby wskazywał we wniosku adres zameldowania, bo-wiem wymóg taki dyskwalifikowałby osoby niemające w ogóle zameldowania, lecz zamieszkujące pod wskazanym przez nich adresem. Jeżeli jednak strona w ogóle nie wskaże adresu, to wniosek, w którym nie wskazano adresu i nie ma możliwo-ści ustalenia tego adresu na podstawie posiadanych danych, pozostawia się zgodnie art. 64 § 1 k.p.a. bez rozpoznania.

Zameldowanie na pobyt czasowy czy też brak zameldowania (na pobyt stały lub czasowy) nie stanowi samoistnej przesłanki do odmowy rejestracji pojazdu, jeżeli wnioskodawca spełnia warunki określone przepisami prawa materialnego niezbęd-ne do otrzymania dokumentu. Brak jest zatem podstaw do odmowy zarejestrowa-nia samochodu w miejscu, gdzie interesant zamieszkuje z zamiarem stałego pobytu pomimo braku stałego zameldowania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.).Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 ze zm.).

47. Czy jest jakiś szczególny tryb dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w związku ze szkodą spowodowaną ruchem zakładu górniczego?

Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze, sądowe dochodzenie roszczeń z tytułu szkód górniczych jest możliwe po wyczerpaniu postępowania ugodowego. Warunek wyczerpania postępowania ugodowego jest spełniony, jeżeli przedsiębior-ca odmówił zawarcia ugody albo od zgłoszenia przedsiębiorcy żądania przez po-szkodowanego upłynęło 30 dni. Tylko prawomocne orzeczenie sądu może zobowią-zać kopalnię do naprawienia szkody.

Należy podkreślić, że strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego, o których mowa w dziale V ustawy Prawo geologiczne i górnicze nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych.

Codziennik prawny

515

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 ze zm.).

48. Jakie są uprawnienia Rzecznika, jeśli zainteresowany uważa, że w wyniku umorzenia sprawy lub odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego przez prokuratora doszło do naruszenia jego praw lub wolności?

W takim przypadku Rzecznik może zwrócić się do prokuratora nadrzędnego o zbadanie prawidłowości postępowania i podjętej decyzji. Może również przeana-lizować akta postępowania. Wówczas, jeśli w sprawie nie zostało wydane posta-nowienie o przedstawieniu zarzutów, w przypadku stwierdzenia naruszenia praw lub wolności obywatelskich, Rzecznik może skierować wystąpienie do prokurato-ra nadrzędnego wskazujące stwierdzone uchybienia. Jeśli sprawa prowadzona była przeciw osobie, Rzecznik może także skierować kasację do Sądu Najwyższego od prawomocnego postanowienia sądu utrzymującego postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.).

49. Jakie środki prawne przysługują w przypadku popełnienia przestępstwa lub przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariuszy Policji?

Jeśli istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez funkcjonariusza Policji, organem właściwym do zbadania sprawy jest prokuratura. W przypadku innych czynów należy zwrócić się z prośbą o zbadanie sprawy do or-ganu nadrzędnego Policji.

Najczęściej jednak w przypadku złożenia wymienionych skarg na działania Po-licji Rzecznik podejmuje sprawę i kieruje pisma do organów Policji, ewentualnie do właściwych prokuratur (jeśli wnioskodawca informuje o przestępstwie), o zbada-nie zasadności zarzutów podniesionych w skardze lub wszczęcie postępowania.



516

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.).Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

50. Jakiej pomocy fi nansowej może oczekiwać skazany w chwili zwolnienia z zakładu karnego?

Zgodnie z art. 166 § 3 k.k.w., skazanemu zwalnianemu z zakładu karnego, który nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wol-ności dostatecznych środków utrzymania, dyrektor zakładu karnego może udzielić pomocy pieniężnej w chwili zwolnienia w wysokości do 1/3 przeciętnego miesięcz-nego wynagrodzenia pracowników lub jej odpowiedni ekwiwalent.

Zatem to administracja zakładu karnego, w którym przebywa skazany, określi wysokość kwoty pieniężnej, jaka będzie mu potrzebna w związku z rozpoczynaniem życia na wolności. Nie każdy skazany otrzyma zapomogę w maksymalnej kwocie, bowiem jej wysokość zależy od stwierdzonych potrzeb skazanego oraz możliwości finansowych jednostki.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.). Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie Fun-duszu Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U. Nr 69, poz. 618).

51. Czy skazany może domagać się zatrudnienia, gdy jego rodzina jest w trudnej sytuacji materialnej? Czy skazany ma prawo do pracy?

Zasady dotyczące zatrudnienia skazanych w czasie odbywania kary pozba-wienia wolności regulują przepisy Kodeksu karnego wykonawczego. Zgodnie z art. 121 § 1 k.k.w., skazanemu zapewnia się w miarę możliwości świadczenie pra-cy. Takie sformułowanie przepisu nie stwarza bezwzględnego obowiązku po stronie administracji zapewnienia skazanemu pracy podczas odbywania kary pozbawienia wolności. Na podstawie art. 122 § 2 k.k.w., pierwszeństwo w kierowaniu do zatrud-nienia mają skazani zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych, a także mający szczególnie trudną sytuację materialną, osobistą lub rodzinną.

Codziennik prawny

517

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności (Dz.U. Nr 123, poz.777 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie szczegó-łowych zasad zatrudniania skazanych (Dz.U. Nr 27, poz. 242).

Załącznik:Wniosek o zwolnienie z obowiązku pracy.

52. Czy skazany może być zmuszany do podjęcia pracy i czy można go ukarać dyscyplinarnie za odmowę jej wykonywania?

Na podstawie Kodeksu karnego wykonawczego, skazany ma obowiązek prze-strzegania przepisów określających zasady i tryb wykonywania kary, ustalonego w zakładzie karnym porządku oraz wykonywania poleceń przełożonych i innych osób uprawnionych. W szczególności skazany ma obowiązek wykonywania pra-cy – jeżeli przepisy szczególne, także wynikające z prawa międzynarodowego, nie przewidują zwolnienia od tego obowiązku – oraz wykonywania prac porządkowych w obrębie zakładu karnego. Skazany podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za zawinione naruszenie nakazów lub zakazów wynikających z ustawy, regulaminu lub innych przepisów wydanych na jej podstawie albo ustalonego w zakładzie kar-nym lub miejscu pracy porządku.

Jeżeli skazany odmówił wykonywania pracy, to w świetle obowiązujących prze-pisów popełnił przekroczenie, za które będzie musiał ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności (Dz.U. Nr 123, poz.777 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie szczegó-łowych zasad zatrudniania skazanych (Dz.U. Nr 27, poz. 242).

Załącznik:Wniosek o zwolnienie z obowiązku pracy.



518

53. Czy osoba przychodząca do zakładu karnego na widzenie ze skazanym musi poddać się kontroli osobistej?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami każdą osobę ubiegającą się o wejście na teren jednostki penitencjarnej (zakładu karnego, aresztu śledczego) poddaje się kontroli w postaci sprawdzenia przy użyciu urządzeń technicznych. W razie po-dejrzenia, że dana osoba nie ujawniła posiadanych przedmiotów niebezpiecznych i przedmiotów niedozwolonych, poddaje się ją kontroli polegającej na sprawdzeniu ubrania i obuwia, dokonywanej co najmniej przez dwóch funkcjonariuszy. W wy-jątkowych, uzasadnionych przypadkach poddaje się osoby kontroli polegającej na oględzinach ciała i bielizny osobistej. Do przeprowadzenia tego rodzaju kontroli stosuje się wymóg, aby była ona dokonana w odrębnym pomieszczeniu przez pra-cownika medycznego, w obecności funkcjonariusza tej samej płci, co osoba kontro-lowana.

Kontrola osobista wobec osób ubiegających się o wstęp na teren zakładu karne-go lub aresztu śledczego może być przeprowadzona tylko pod warunkiem wyraże-nia zgody przez te osoby. Jednak w przypadku odmowy poddania się kontroli osoba ubiegająca się o wejście nie zostanie wpuszczona na teren jednostki penitencjarnej.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. z 2002 r. Nr 207, poz.1761 ze zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 sierpnia 1997 r. w sprawie szczegółowe-go trybu działań funkcjonariuszy służby więziennej podczas wykonywania czynności służbowych (Dz.U. Nr 100, poz. 623).

54. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może pomóc skazanemu w przetransportowaniu go do zakładu karnego położonego bliżej jego miejsca zamieszkania?

W sprawie przetransportowania skazanego do zakładu karnego położonego bli-żej jego miejsca zamieszkania Rzecznik Praw Obywatelskich nie może udzielić po-mocy. Zadaniem Rzecznika jest pomoc obywatelom w przypadku naruszenia okreś-lonych wolności i praw przysługujących obywatelom.

Obowiązujące przepisy nie dają skazanemu prawa wyboru miejsca odbywania kary pozbawienia wolności. Kodeks karny wykonawczy stanowi jedynie, że skaza-nych kieruje się do zakładów karnych położonych, w miarę możliwości, najbliżej ich miejsca zamieszkania. Skierowania skazanego do określonego zakładu karnego

Codziennik prawny

519

oraz odmowy przetransportowania go do innego zakładu nie można uznać za decy-zję naruszającą jego prawo.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.), art. 100.

55. Czy w celi mogą przebywać razem osoby palące i niepalące?

Zasady używania wyrobów tytoniowych w zakładach karnych i aresztach śled-czych zostały ustalone różnie dla różnych typów jednostek penitencjarnych.

W zakładach karnych typu zamkniętego i aresztach śledczych, gdzie zezwala się na palenie tytoniu w celach, dla osadzonych używających wyrobów tytoniowych wyznacza się odrębne cele. Odrębne cele wyznacza się również w zakładach kar-nych typu półotwartego, w których, choćby na pewien czas w ciągu doby, stosuje się zamknięcie cel. W tych jednostkach wolno palić w celach w czasie, gdy cele miesz-kalne są zamknięte, natomiast w czasie otwarcia cel palenie dozwolone jest tylko w wyznaczonych miejscach poza pomieszczeniami mieszkalnymi. W zakładach karnych typu otwartego, gdzie cele mieszkalne są otwarte całą dobę, palić wolno wyłącznie w określonych miejscach poza celami, nie ma zatem potrzeby wyznacza-nia odrębnych cel dla osób palących.

Podstawa prawna:Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 listopada 1996 r. w sprawie za-sad dopuszczalności używania wyrobów tytoniowych w obiektach zamkniętych pod-ległych Ministrowi Sprawiedliwości (Dz.U. Nr 140, poz. 658 ze zm.).

56. Czy skazany może zapoznać się ze sporządzoną na jego temat opinią oraz innymi dokumentami zgromadzonymi w jego aktach osobowych?

Zgodnie z art. 102 pkt 9 Kodeksu karnego wykonawczego, skazany ma prawo do zapoznawania się z opiniami sporządzonymi przez administrację zakładu karnego, stanowiącymi podstawę podejmowanych wobec niego decyzji. Oznacza to, że ska-zany ma prawo zapoznać się jedynie z treścią wymienionych we wskazanym przepi-sie opinii, nie zaś z całą dokumentacją znajdująca się w jego aktach osobowych.

Przepisy nie precyzują, w jaki sposób skazany ma poznać treść interesujących go opinii. Może odbyć się to więc zarówno w formie wysłuchania opinii odczytanych przez wychowawcę, jak i osobistego zapoznania się z ich treścią. Przepisy nie regulu-



520

ją również, czy skazany może robić odpisy opinii bądź prosić o wydanie ich kseroko-pii. Także w tym przypadku należy przyjąć korzystniejszą dla skazanego interpretację przepisu, uznając, że ma on również prawo do sporządzenia odpisu opinii. Może żą-dać wydania kserokopii opinii, pod warunkiem pokrycia kosztów jej wykonania.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).

57. Jak uregulowane są warunki prowadzenia korespondencji prywatnej przez osoby tymczasowo aresztowane oraz udzielania im widzeń? Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może interweniować, jeżeli tymczasowo aresztowanemu odmawia się udzielenia zgody na widzenie z osobą najbliższą?

Korespondencja tymczasowo aresztowanego podlega zatrzymaniu, cenzurze lub nadzorowi organu, do którego dyspozycji pozostaje tymczasowo aresztowany, chy-ba że organ ten zarządzi inaczej. W sytuacji, gdy organ ten nie zarządzi zatrzymania, cenzury lub nadzoru, decyzję taką może podjąć dyrektor aresztu śledczego, powia-damiając o przyczynach takiej decyzji tymczasowo aresztowanego, sędziego peni-tencjarnego oraz organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje.

Tymczasowo aresztowany może uzyskać widzenie po wydaniu zarządzenia o zgodzie na widzenie przez organ, do którego dyspozycji pozostaje. W wypadku gdy tymczasowo aresztowany pozostaje do dyspozycji kilku organów, wymagana jest zgoda na widzenie każdego z nich, chyba że organy te zarządzą inaczej. Wi-dzenia odbywają się pod nadzorem funkcjonariusza Służby Więziennej w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt tymczasowo aresztowanego z osobą odwie-dzającą. Organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, może zezwolić na udzielenie widzenia w inny sposób.

Wobec takiego stanu prawnego, jedyne co może zrobić Rzecznik Praw Obywa-telskich, to zwrócić się do organu, do którego dyspozycji pozostaje tymczasowo aresztowany, o wyjaśnienie przyczyn, dla których dana osoba nie otrzymuje zgody na widzenie.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.).

Codziennik prawny

521

58. Jakie są zasady udzielania świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionym wolności?

Zgodnie z art. 115 k.k.w., świadczenia zdrowotne udzielane są skazanemu przede wszystkim przez zakłady opieki zdrowotnej dla osób pozbawionych wolno-ści. Osadzeni mają zapewnione bezpłatne świadczenia zdrowotne, leki oraz artyku-ły sanitarne. Skazanemu odbywającemu karę pozbawienia wolności nie przysługuje prawo wyboru lekarza i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, świadczenio-dawcy udzielającego ambulatoryjnych świadczeń opieki zdrowotnej, lekarza denty-sty oraz szpitala.

Natomiast w szczególnie uzasadnionych wypadkach, dyrektor zakładu karnego, po zasięgnięciu opinii lekarza zakładu karnego, może zezwolić skazanemu, na jego koszt, na leczenie przez wybranego przez niego innego lekarza niż zakładu opieki zdrowotnej dla osób pozbawionych wolności oraz na korzystanie z dodatkowych le-ków i innych środków medycznych.

Ponadto, pozawięzienne zakłady opieki zdrowotnej współdziałają ze służbą zdrowia w zakładach karnych w zapewnieniu skazanym świadczeń zdrowotnych, gdy konieczne jest w szczególności: natychmiastowe udzielenie świadczeń zdro-wotnych ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia skazanego, przeprowadze-nie specjalistycznych badań, leczenia lub rehabilitacji skazanego oraz zapewnienia świadczeń zdrowotnych skazanemu, który korzysta z przepustki lub czasowego ze-zwolenia na opuszczenie zakładu karnego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557ze zm.), art. 115.Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości i Ministra Zdrowia z dnia 10 września 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad, zakresu i trybu współdziałania zakładów opieki zdrowotnej ze służbą zdrowia w zakładach karnych i aresztach śledczych w za-pewnieniu świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionym wolności (Dz.U. Nr 171, poz. 1665).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad, zakresu i trybu udzielania świadczeń zdrowotnych osobom po-zbawionym wolności przez zakłady opieki zdrowotnej dla osób pozbawionych wolno-ści (Dz.U. Nr 204, poz.1985).Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 listopada 2003 r. w sprawie wa-runków i sposobu zaopatrzenia osób osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych w protezy, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze (Dz.U. Nr 204, poz. 1986).



522

59. Czy Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować działania w trakcie postępowania przygotowawczego, w celu wzruszenia postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztu?

Zgodnie z ustawą o Rzeczniku Praw Obywatelskich, Rzecznik nie jest uprawnio-ny do merytorycznej ingerencji w czynności procesowe podejmowane w ramach to-czącego się postępowania karnego, zarówno przygotowawczego, jak i sądowego. Strona postępowania może natomiast składać zażalenia na postanowienia w przed-miocie zastosowania lub przedłużenia aresztu tymczasowego, a także wnioski o jego uchylenie lub zmianę na inny nieizolacyjny środek zapobiegawczy.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze (Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 ze zm.).Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. Nr 14, poz. 147 ze zm.).Ustawa z dnia 6 zerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.).

60. Czy Rzecznik może w indywidualnej sprawie osoby, uważającej, że jej prawa zostały naruszone, wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego ze skargą konstytucyjną?

Rzecznik Praw Obywatelskich nie jest uprawniony do kierowania skarg konsty-tucyjnych do Trybunału Konstytucyjnego. Takie uprawnienie posiada wyłącznie osoba, której prawa lub wolności określone w Konstytucji zostały naruszone osta-tecznym orzeczeniem sądu lub innego organu. Jedynie po złożeniu skargi, ustawa o Trybunale Konstytucyjnym daje mu możliwość przyłączenia się do postępowania.

Rzecznik może natomiast skierować do TK wniosek o stwierdzenie niezgodności z Konstytucją lub innymi aktami normatywnymi określonego przepisu.

Podstawa prawna:Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.).

Codziennik prawny

523

61. Dlaczego Rzecznik Praw Obywatelskich zamiast załatwić moją sprawę odsyła mnie z nią do sądu, chociaż napisałem, że nie mam środków fi nansowych na opłacenie na adwokata?

Rzecznik nie jest uprawniony do „załatwiania” jakiejkolwiek sprawy oraz udzie-lania zwracającym się doń wnioskodawcom adwokackiej pomocy prawnej. Jeśli strony nie stać na poniesienie kosztów procesu sądowego, może ona wnosić o zwol-nienie od kosztów sądowych. Ponadto, strona zwolniona przez sąd od kosztów są-dowych w całości lub części ma prawo zgłosić, na piśmie lub ustnie do protokołu, wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego.

Podstawa prawna:Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 ze zm.).Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398 ze zm.).


SŁOWNICZEK TERMINÓW PRAWNICZYCH

527

akcjonariusz – osoba posiadająca akcje imienne lub na okaziciela spółki akcyjnej lub spółki komandytowo-akcyjnej, nieponosząca osobistej odpowiedzialności za zobo-wiązania spółki. Akcjonariusz jest zobowiązany jedynie do określonych w statucie świadczeń na rzecz spółki.

akt notarialny – urzędowy dokument sporządzany co do zasady przez notariusza (w wyjątkowych sytuacjach, poza terytorium RP, może go sporządzić polski konsul), który potwierdza dokonanie określonej czynności prawnej. Jest on sporządzany, gdy wymagają tego przepisy prawa lub gdy taką wolę mają strony.

alimenty – regularne, obligatoryjne świadczenia najczęściej na rzecz członków rodzi-ny, polegające na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środ-ków wychowania.

apelacja – pismo procesowe wnoszone do sądu II instancji przez stronę postępowania sądowego z żądaniem zmiany lub uchylenia wyroku wydanego przez sąd I instancji.

aukcja – sposób zawierania umów określony w Kodeksie cywilnym, polegający na wy-borze kontrahenta, który proponuje najkorzystniejszą dla zainteresowanego umowę – ocenioną wedle wskazanych przez niego kryteriów. Ma charakter ustny.

bezpaństwowiec (apatryda) – osoba nieposiadająca obywatelstwa żadnego kraju.

Codziennik prawnySłowniczek terminów prawniczych

Słowniczek terminów prawniczych

528

ciężar dowodu – reguła, zgodnie z którą udowodnienie określonych faktów spoczy-wa na osobie, która z danego faktu wywodzi skutki prawne.

CIT (ang. Corporate Income Tax) – podatek od dochodów uzyskiwanych przez osoby prawne oraz spółki kapitałowe w organizacji. Opodatkowaniu CIT mogą podlegać również inne jednostki organizacyjne za wyjątkiem spółki cywilnej i handlowych spółek osobowych.

cudzoziemiec – osoba przebywająca na terytorium Polski, ale nieposiadająca obywa-telstwa polskiego.

czynność prawna – zgodne z prawem oświadczenie woli zmierzające do wywołania skutków prawnych, czyli do nawiązania, zmiany lub rozwiązania stosunku prawne-go. Czynnością prawną jest np. zawarcie umowy lub sporządzenie testamentu.

decyzja administracyjna – jednostronny i władczy akt organu administracyjnego wydany na podstawie prawa powszechnie obowiązującego rozstrzygający konkretną sprawę i skierowany do indywidualnie określonego adresata.

dłużnik – osoba zobowiązana do uregulowania wobec innej osoby fizycznej lub praw-nej (wierzyciela) zobowiązania (długu) pieniężnego lub rzeczowego, wynikającego z istniejącego między nimi stosunku prawnego.

dobra osobiste – dobra niemajątkowe przysługujące każdemu człowiekowi, związa-ne z jego indywidualnym istnieniem (np. zdrowie, swoboda sumienia i religii, tajem-nica korespondencji).

domniemanie prawne – uznanie określonego faktu za udowodniony na podstawie okoliczności niebudzących wątpliwości, a pozostających w związku z tym faktem uznanym przez prawo.

dyrektywa – akt normatywny wydawany przez instytucje Wspólnot Europejskich, skierowany do państw członkowskich Unii Europejskiej. Na podstawie dyrektywy, prawodawcy państw członkowskich zostają zobowiązani do wprowadzenia okreś-lonej regulacji w swoim państwie, służących osiągnięciu wskazanego w dyrektywie celu.

egzekucja sądowa (administracyjna) – przymusowe wykonanie orzeczenia sądu lub organu administracyjnego wobec dłużnika, który nie spłacił swojego długu.

ERGA OMNES – (łac. wobec wszystkich) zwrot, który oznacza, że dane zdarzenie prawne (np. umowa lub wyrok sądowy) jest skuteczne wobec wszystkich podmiotów.

firma – oznaczenie przedsiębiorcy obejmujące jego imię i nazwisko, albo nazwę osoby prawnej. W języku potocznym pojęciem firmy określa się przedsiębiorstwo.

hipoteka – instytucja prawna służąca zabezpieczaniu wierzytelności (długu). Gdy dłużnik nie wykonuje swego zobowiązania, wierzyciel, którego wierzytelność zabez-

Codziennik prawny

529

pieczona jest hipoteką na nieruchomości dłużnika, może dochodzić zaspokojenia z tej nieruchomości z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.

INTER PARTES – (łac. między stronami) zwrot, który oznacza, że dane zdarzenie prawne (np. umowa lub wyrok sądowy) jest skuteczne jedynie między stronami.

kasacja – nadzwyczajny środek zaskarżenia wyroku karnego wydanego przez sąd II instancji. Rozpoznaje ją Sąd Najwyższy.

klauzula wykonalności – akt urzędowy wydawany przez sąd, który umożliwia wierzycielowi prowadzenie egzekucji z majątku dłużnika, a tym samym odzyskanie należnemu wierzytelności.

konstytucja – akt normatywny o charakterze powszechnie obowiązującym, zawie-rający najważniejsze regulacje dotyczące funkcjonowania państwa oraz praw czło-wieka i obywatela. Ma najwyższą moc prawną w systemie prawa, a wszystkie akty normatywne (umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia itp.) powinny być z nią zgodne.

konsument – osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośred-nio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Krajowy Rejestr Karny – jest to publiczny rejestr prowadzony w systemie informa-tycznym przez wchodzące w skład Ministerstwa Sprawiedliwości Biuro Informacyj-ne Krajowego Rejestru Karnego. Zamieszczone są w nim stale aktualizowane dane dotyczące karanych osób fizycznych i podmiotów zbiorowych.

Krajowy Rejestr Sądowy – jest to publiczny rejestr prowadzony w systemie infor-matycznym przez sądy rejestrowe. Krajowy Rejestr Sądowy składa się z trzech reje-strów: rejestru przedsiębiorców, rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecz-nych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej oraz rejestru dłużników niewypłacalnych.

kredyt – umowa cywilnoprawna, na podstawie której bank powierza kredytobiorcy za opłatą (prowizja, odsetki) określoną sumę pieniędzy z przeznaczeniem na wskaza-ny cel.

księga wieczysta – urzędowy rejestr nieruchomości, który pozwala ustalić, komu i jakie prawa przysługują do danej nieruchomości. Księgi wieczyste prowadzą sądy rejonowe.

kurator – osoba powołana do pomocy innej osobie, w prowadzeniu jej spraw.

legitymacja procesowa – możność występowania w konkretnym postępowaniu w charakterze powoda (oskarżyciela), określana jako legitymacja procesowa czynna lub pozwanego (oskarżonego), zwana legitymacją procesową bierną.

małoletni – w prawie cywilnym osoba, która nie jest pełnoletnia.



530

małżeństwo – prawnie określony związek kobiety i mężczyzny, którego celem jest utworzenie rodziny.

miejsce zamieszkania – miejsce, w którym przebywa się z zamiarem stałego pobytu. Miejscem zamieszkania w świetle prawa jest zawsze miejscowość, a nie adres zamel-dowania.

mienie – oznacza własność i inne prawa majątkowe (np. ograniczone prawa rzeczowe, udziały w spółce).

młodociany – w prawie karnym jest to sprawca czynu zabronionego, który w chwi-li popełnienia tego czynu nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w I instancji nie ukończył lat 24.

najemca – osoba biorąca w używanie określoną rzecz, najczęściej lokal mieszkalny, oddaną przez wynajmującego (najczęściej właściciela rzeczy).

NASCITURUS – (łac. dziecko poczęte, a nienarodzone).

nieletni – w rozumieniu prawa karnego jest to osoba, która w momencie popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 17 roku życia.

nieruchomość – jeden z rodzajów rzeczy. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (nieruchomości gruntowe), jak również budynki trwale z gruntem związane (nieruchomości budynkowe) lub czę-ści takich budynków (nieruchomości lokalowe), jeżeli na mocy przepisów szczegól-nych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są natomiast nieruchomości, które są lub mogą być wykorzysty-wane do produkcji roślinnej i zwierzęcej.

obywatel – osoba posiadająca obywatelstwo danego państwa.

oferta – sposób zawierania umów określony w Kodeksie cywilnym, polegający na zło-żeniu przez oferenta oświadczenia woli, które zawiera istotne postanowienia przy-szłej (oferowanej) umowy. Zawarcie umowy w trybie ofertowym następuje z chwilą przyjęcia jej przez adresata oferty (oblata).

ograniczone prawo rzeczowe – sposób korzystania z rzeczy, której właścicielem jest inna osoba. Ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka.

ombudsman – inaczej: rzecznik praw obywatelskich

opiekun – osoba powołana do ochrony interesów osobistych i majątkowych innej oso-by, gdy ta nie jest w stanie prowadzić swoich spraw. Ustanawiany jest dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie oraz osoby małoletniej, gdy żadnemu z rodziców nie przysługują prawa rodzicielskie.

Codziennik prawny

531

organ administracyjny – podmiot prawa publicznego wyposażony m.in. w prawo wydawania decyzji prawnych. Wypełnia swoje kompetencje przy pomocy urzędu.

oskarżony – osoba, przeciw której został wniesiony do sądu akt oskarżenia lub co do której prokurator warunkowo umorzył postępowanie.

osoba fizyczna – w prawie cywilnym określenie człowieka, od chwili jego narodzin aż do śmierci.

osoba prawna – podmiot prawa cywilnego, który został wyposażony przez usta-wę w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Osobami prawnymi są np. spółki akcyjne, stowarzyszenia, fundacje.

osoba prawna ułomna – podmiot prawa, który nie posiada osobowości prawnej, lecz ustawa przyznaje mu zdolność prawną. Ułomna osoba prawna może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania mocą swojego działania, może także pozywać i być pozywaną. Są nimi np. spółka jawna czy wspólnota mieszkaniowa.

oświadczenie woli – każde zachowanie się człowieka, zarówno wyraźne, jak i doro-zumiane, które zmierza do wywołania określonych skutków prawnych (np. zawarcia umowy). Może być złożone w dowolny sposób, choćby ustnie, chyba że prawo prze-widuje szczególną formę (np. formę aktu notarialnego).

pełnoletniość – status osoby fizycznej, który wiąże się z uzyskaniem pełnej zdol-ności do czynności prawnych, a więc generalnie z ukończeniem 18 roku życia. Peł-noletniość uzyskuje także kobieta, która ukończyła lat 16 i wstąpiła w związek mał-żeński.

pełnomocnik – osoba upoważniona do dokonywania czynności prawnych w imieniu swego mocodawcy lub reprezentowania go w postępowaniu administracyjnym lub sądowym. Niekiedy przepisy wymagają, by pełnomocnikiem był adwokat lub radca prawny (tzw. profesjonalny pełnomocnik).

PIT – (ang. Personal Income Tax) – podatek od dochodów osobistych. Obejmuje on do-chody bezpośrednie (np. wynagrodzenia z umowy o pracę, czy umów cywilnopraw-nych). PIT to również nazwa urzędowych formularzy, na których podatnicy rozlicza-ją swoje dochody.

podejrzany – osoba, której w toku postępowania karnego przedstawiono zarzuty lub przesłuchano w charakterze podejrzanego.

podmiot prawa – ten, kto posiada zdolność prawną, a zatem może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Podmiotami prawa są przede wszystkim osoby fizyczne i osoby prawne.

pokrewieństwo – więź biologiczna oraz prawna zachodzącą między dwiema osoba-mi, które mają co najmniej jednego wspólnego przodka. Krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej.



532

pokrzywdzony – w prawie karnym jest nim ten, którego dobra zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

posiadanie – instytucja prawa rzeczowego oznaczająca stan faktyczny, polegający na władaniu rzeczą tak jak właściciel, przez określoną osobę zwaną posiadaczem oraz objęta ochroną prawną.

postanowienie – akt urzędowy sądu lub innego organu, w którym rozstrzygane są poszczególne sprawy wynikłe w toku postępowania.

postępowanie przygotowawcze – pierwszy etap postępowania karnego w spra-wach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Postępowanie może mieć formę śledztwa prowadzonego wyłącznie przez prokuratora – w sprawach poważ-niejszych lub dochodzenia, które może prowadzić również policja.

powinowactwo – więź prawna łączącą jednego małżonka z krewnymi drugiego.

powód – w procesie cywilnym jest to osoba wnosząca do sądu pismo procesowe, zwane pozwem, w którym domaga się udzielenia ochrony prawnej.

powództwo – żądanie udzielenia ochrony prawnej przez sąd w postępowaniu cywil-nym. Treść powództwa zawarta jest w pozwie.

pozew – pismo procesowe wnoszone do sądu przez powoda, które wszczyna postępo-wanie cywilne.

pozwany – w procesie cywilnym osoba, przeciwko której powód skierował swoje po-wództwo.

pożyczka – umowa cywilnoprawna, na podstawie której jedna osoba, zwaną pożycz-kodawcą, zobowiązuje przekazać określoną ilość rzeczy ruchomych (np. pieniędzy, towarów) na czas oznaczony lub nieoznaczony, a druga osoba, zwana pożyczkobior-cą, zobowiązuje się zwrócić taką samą ilość rzeczy.

prokura – szczególnego rodzaju pełnomocnictwo udzielane osobie fizycznej posia-dającej pełną zdolność do czynności prawnych przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowemu wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego. Uprawnia ono do doko-nywania czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przed-siębiorstwa.

przedsiębiorca – osoba fizyczna, osoba prawna lub osoba prawna ułomna, prowa-dząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową.

przestępstwo – czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązu-jącą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stop-niu wyższym niż znikomym. Czyn zabroniony może mieć postać zarówno działania (np. zabójstwo), jak i zaniechania (np. nieudzielenie pomocy przez osobę do tego zobowiązaną). Przestępstwo może być występkiem lub zbrodnią.

Codziennik prawny

533

przetarg – sposób zawierania umów określony w Kodeksie cywilnym, polegający na wyborze kontrahenta, który proponuje najkorzystniejszą dla zainteresowanego umo-wę – ocenioną wedle wskazanych przez niego kryteriów. Ma charakter pisemny.

przysposobienie – inaczej: adopcja

regres – uprawnienie do żądania zwrotu całości lub części dokonanej wierzycielowi zapłaty, które przysługuje osobie spłacającej dług wobec dłużnika głównego.

referendarz – organ sądu, który jest uprawniony do dokonywania niektórych czyn-ności sądowych (np. dokonywania wpisów w księdze wieczystej).

rozporządzenie – akt normatywny o charakterze powszechnie obowiązującym, wy-dawany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu wykonania ustawy. Upoważnionymi podmiotami mogą być jedynie organy wyraźnie wskazane w Konstytucji. Rozporządzenie ma moc niższą niż ustawa.

rozprawa – faza postępowania sądowego i administracyjnego, w której sąd lub organ administracji rozpatrują sprawę co do istoty. Generalnie ma charakter jawny dla pu-bliczności.

roszczenie – prawo żądania od indywidualnie określonej osoby ściśle określonego za-chowania się.

rzecz ruchoma – wszystko to, co nie jest nieruchomością.

sąd – organ sprawujący w imieniu państwa wymiar sprawiedliwości.

skarga kasacyjna – w postępowaniu cywilnym jest to nadzwyczajny środek zaskar-żenia prawomocnych orzeczeń wydanych przez sąd II instancji. Rozpatruje ją Sąd Najwyższy. W postępowaniu sądowoadministracyjnym jest to zwyczajny środek od-woławczy od orzeczeń wydanych przez wojewódzki sąd administracyjny, rozpatry-wany przez Naczelny Sąd Administracyjny.

spadkobierca – osoba fizyczna lub prawna powołana do dziedziczenia na podstawie ustawy lub testamentu, która nabywa majątek zmarłego.

spadkodawca – osoba fizyczna, której majątek przechodzi po jej śmierci na spadko-biercę.

spółka – rodzaj współdziałania osób fizycznych lub osób prawnych, które są mają zgodny zamiar prowadzenia określonego rodzaju działalności. Najbardziej rozpo-wszechnione są w obrocie spółki handlowe.

sprzeciw – środek zaskarżenia wyroku zaocznego lub wyroku nakazowego.

stosunek prawny – każda relacja społeczna, która podlega regulacji prawnej. Z za-istnieniem stosunku prawnego przepisy wiążą określone skutki prawne (np. stosu-nek prawny, jakim jest umowa najmu, rodzi obowiązek płacenia czynszu po stronie najemcy).



534

strona – podmioty czynności prawnych (np. najemca i wynajmujący), postępowania sądowego (np. powód i pozwany) lub administracyjnego (np. organ administracji i wnioskodawca).

szkoda – uszczerbek w majątku lub dobrach osobistych, który doznał poszkodowany wbrew swojej woli.

świadek – w prawie procesowym jest to osoba powołana przez organ prowadzący po-stępowanie do złożenia zeznań. Świadek jest źródłem dowodowym, natomiast do-wód mogą stanowić jego zeznania.

termin zawity (prekluzyjny) – czas przeznaczony na dokonanie odpowiednich czynności prawnych, po upływie którego uprawnienie do dokonania tej czynności wygasa.

testament – sposób rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci, jak również do-kument zawierający takie rozporządzenia.

tytuł egzekucyjny – dokument urzędowy, który stwierdza istnienie i treść zobowią-zania oraz kto jest dłużnikiem i wierzycielem. Po nadaniu klauzuli wykonalności sta-nowi podstawę do wszczęcia i prowadzenia egzekucji.

ubezwłasnowolnienie – pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności praw-nych w określonym zakresie. Osoba ubezwłasnowolniona nie może samodzielnie dokonywać skutecznych czynności prawnych (np. zawierać umów).

udziałowiec – wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, posiadający udzia-ły w tej spółce.

ugoda – szczególnego rodzaju umowa, na mocy której strony określonego stosunku prawnego czynią sobie wzajemne ustępstwa w celu rozwiązania istniejącego między nimi sporu. Jeśli ugoda taka zostaje zawarta w toku postępowania sądowego i zosta-nie zatwierdzona przez sąd, zawarcie ugody kończy spór, a sąd nie wydaje wyroku.

umowa – w prawie cywilnym jest to zgodne porozumienie dwóch lub więcej stron, usta-lające ich wzajemne prawa lub obowiązki, które zmierza do wywołania określonych skutków prawnych. Są nimi powstanie, zmiana lub ustanie stosunku prawnego.

urząd administracyjny – jest to majątek oraz zespół osób, służący organowi admi-nistracyjnemu do wykonywania jego zadań. Urząd nie posiada własnych kompeten-cji, a jedynie wypełnia kompetencje organu.

ustawa – akt normatywny o charakterze powszechnie obowiązującym, uchwalany przez Sejm i Senat. Przedmiotem ustawy może być każda sprawa, która nie jest za-strzeżona dla Konstytucji lub umów międzynarodowych. Ustawa ma rangę niższą niż Konstytucja i umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia instytucji Wspólnot Europejskich.

Codziennik prawny

535

użytkowanie wieczyste – jedno z rodzajów praw rzeczowych, obok własności i ograniczonych praw rzeczowych, które wiąże się z uprawnieniami do nieruchomo-ści gruntowej.

wezwanie – pismo urzędowe, w którym organ administracji lub sąd wzywa do doko-nania określonej czynności (np. stawienia się w sądzie). Zazwyczaj w treści wezwa-nia znajduje się pouczenie, w którym podane są informacje o skutkach prawnych, ja-kie łączą się z niezastosowaniem się do wezwania.

wierzyciel – osoba uprawniona do otrzymania od dłużnika świadczenia pieniężne-go lub rzeczowego, wynikającego z istniejącego między nimi stosunku prawnego (np. umowy pożyczki).

władza rodzicielska – ogół obowiązków oraz uprawnień przysługujących rodzicom względem dzieci.

wnioskodawca – osoba, która występuje do sądu lub organu administracji z prośbą (wnioskiem) o załatwienie określonej sprawy.

wspólnik – osoba fizyczna lub osoba prawna uczestnicząca w spółce.

wykroczenie – czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany, przez ustawę obowiązującą w cza-sie jego popełnienia.

wynajmujący – osoba oddająca w używanie określoną rzecz, najczęściej lokal miesz-kalny, w zamian za czynsz.

wyrok – urzędowy akt sądu, w którym sąd orzeka merytorycznie o zasadniczej kwestii będącej przedmiotem postępowania sądowego.

wywłaszczenie – pozbawienie lub ograniczenie służącego prawa do oznaczonej rze-czy, zarówno rzeczy ruchomej, jak i nieruchomości, na mocy indywidualnego aktu prawnego wydawanego przez organ administracyjny (decyzja o wywłaszczeniu).

zachowek – określona suma pieniężna, stanowiąca część majątku spadkowego, któ-ra przysługuje osobom najbliższym pominiętym w testamencie przez spadkodawcę, a także spadkobiercom, jeśli ich udział w majątku spadkowym jest niższy od przysłu-gującego im zachowku. Prawo do zachowku realizowane jest w formie powództwa przeciw spadkobiercom testamentowym oraz osobom obdarowanym darowizną za-liczaną do spadku.

zasiedzenie – jeden ze sposobów nabycia prawa rzeczowego (np. własności, służeb-ności gruntowych) przez osobę sprawującą władztwo nad rzeczą przez określony ustawą czas.

zastaw – instytucja prawna służąca zabezpieczeniu wierzytelności. W odróżnieniu od hipoteki, zastaw nie może być ustanowiony na nieruchomości. W razie niemożno-



536

ści odzyskania należności, wierzyciel ma prawo sprzedaży rzeczy dłużnika oddanej w zastaw.

zastawnik – wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem.

zastawca – dłużnik, na którego rzeczy został ustanowiony zastaw.

zażalenie – środek odwoławczy służący od niektórych postanowień nierozstrzygają-cych sprawy co do istoty, wydanych przez sąd, prokuratora lub organ administracji publicznej.

zdarzenie prawne – wszelkie sytuacje, zarówno zależne, jak i niezależne od ludzkiej woli, z którymi prawo wiąże skutki prawne (np. urodzenie się dziecka, śmierć, za-warcie umowy).

zdolność procesowa – zdolność podmiotów postępowania sądowego do samodziel-nego podejmowania czynności procesowych (np. wniesienia pozwu). Pełną zdol-ność procesową posiadają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych oraz osoby prawne.

zdolność sądowa – jest odpowiednikiem zdolności prawnej, a zatem posiada ją każ-dy podmiot, mający zdolność prawną. Zdolność sądową mają także organizacje spo-łeczne, choć nie maja zdolności prawnej. Upoważnia do występowania w postępo-waniu sądowym cywilnym (np. jako świadek).

Codziennik prawny

INDEKS RZECZOWY

INDEKS rzeczowy

Liczby oznaczają numery stron.

A

Adopcja zob. przysposobienie 39Akt urodzenia 5, 6, 8, 35, 36, 41Akt zgonu 30Alimenty 54–60, 171, 245–248Apelacja 134–138– opłata 136– termin 136– wymogi formalne 137

B

Bezrobotny 222–225

C

Choroba zawodowa 219Czynsz 336–340

D

Dane osobowe 28–30Dłużnik 11, 59, 148–150, 152–154, 232,

245–248, 314–316, 337, 357–358, 494, 502–504, 509, 512

Dobra osobiste 26–27Dobrowolne poddanie się karze 421Dodatek mieszkaniowy 354–355Doręczenia pism – kurator do doręczeń 129–130– w postępowaniu administracyjnym 119– w postępowaniu sądowym 127–129Działalność gospodarcza 393Dziedziczenie ustawowe 461–463

E

Egzekucja 148–151– ograniczenia 150– powództwa przeciwegzekucyjne

152–153– rodzaje 149– umorzenie postępowania 153Eksmisja 355–361

F

Fundacja 105–109

G

Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych 29

H

Hipoteka 322, 446

I

Informacja publiczna 114

K

Karta Polaka 22–24Karta Praw Kobiety Rodzącej 291–292Komornik 59, 148, 151–152, 154Konkubinat 72–75, 348–349Konsument 297, 299, 308– kredyt konsumencki 309– ochrona praw 310–312, 387–391

Indeks rzeczowy

540

– sprzedaż konsumencka 300–301– umowa konsumencka 299– upadłość konsumencka 315–316Kontakty z dzieckiem 46–47Kontratypy 421–423Krajowy Rejestr Sądowy 397Księga wieczysta 320, 455Kurator 14–16

M

Macierzyństwo – ustalenie 35– zaprzeczenie 36Małoletni 9–10Małżeństwo – definicja 62– ustroje majątkowe 64–66– zawarcie 62–63Mandat 450Młodociani 409–410, 418Mobbing 205–206

N

Nadzwyczajne złagodzenie kary 419Najem 331–332, 344–346Nasciturus 4Nazwisko– dziecka 6– zmiana 7, 41Niedozwolone klauzule umowne 299Nieletni 45, 63, 246, 409, 419, 437, 443,

480Nieruchomość wspólna 322Numer Identyfikacji Podatkowej (NIP) 167

O

Obowiązek alimentacyjny 42, 54–60 Obowiązek podatkowy 166–167Obywatelstwo polskie– nabycie 17–18– nadanie 18–20– zrzeczenie 25–26Odpowiedzialność cywilna– deliktowa 400

– władzy publicznej 404–405– posiadaczy pojazdów mechanicznych

401–403Odpowiedzialność karna– kary i środki karne 410–412– wiek sprawcy 409–410Odprawa pośmiertna 213Odrębna własność lokali 319–320– w spółdzielni mieszkaniowej 327–330Odwołanie 113—114, 120Ojcostwo – domniemania 34– uznanie 35, 38– sądowe ustalenie 33– zaprzeczenie 34–35Ombudsman zob. Rzecznik Praw Obywa-

telskichOpiekun 14–16Opłata – abonamentowa 177– skarbowa 167Oskarżony 442–444Otwarty fundusz emerytalny 260–261

P

Pacjent 287–289Partia polityczna 105, 108Pełnoletniość 9, 11, 93Pełnomocnik 126–127, 131, 135 PESEL 5Pismo procesowe – wymogi formalne 126–127Placówka opiekuńczo-wychowawcza

51–53Pobieranie narządów 293–294Podatek – definicja 166– dochodowy od osób fizycznych 167–168– od czynności cywilnoprawnych 171– od nieruchomości 174–175– od spadków i darowizn 176–177Podejrzany 85, 436, 445Pokrewieństwo 33Pokrzywdzony 432–440

Codziennik prawny

541

Pomoc społeczna 438– formy 438–440Poręczenie 446–447Powinowactwo 33Pracodawca 183– obowiązki 204–205, 207, 210Pracownik 183–184– obowiązki 206–207Prawo wyborcze 110–111Prezes UOKIK 310–312

Prokurator 14, 36–38, 125, 147 Przestępstwo – definicja 408–409– fałszerstwa 429–430– groźby karalnej 430–431– kradzieży 428–429– nieudzielania pomocy 427 – prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeź-

wości 426– prezentowania treści pornograficznych

431–432– rozboju 429– spowodowania wypadku drogowego

425– udziału w bójce 428– uszkodzenia ciała 427– zabójstwa 426– zgwałcenia 431Przysposobienie 7, 39–41Przywrócenie terminu 120, 131–133

R

Referendum 112–114– ogólnokrajowe 112– lokalne 112REGON 395Rejestracja pojazdu 368–369Renta – rodzinna 265–267– socjalna 267–269– z tytułu niezdolności do pracy 264–265Repatriant 21–22

Rękojmia za wady fizyczne rzeczy 301, 304–306

Rodzina zastępcza 48–50Roszczenie – negatoryjne 326–327– windykacyjne 326–327Rozwód – definicja 70– przesłanki 71– skutki 71–72, 344–346 Rzecznik Praw Obywatelskich 469Rzecznik Praw Pacjenta 287, 289

SSamozatrudnienie 212–213Separacja – definicja 67– przesłanki 67– skutki 68–69, 346–347– zniesienie 69Skarga do sądu administracyjnego 123Skarga kasacyjna 125, 134Skarga na bezczynność 122Skarga na czynności komornika 135,

151–152Skarga na orzeczenie referendarza

142–143Skarga o wznowienie postępowania

143–147Służba wojskowa 157, 160–161Spadek 460–466Spółki prawa handlowego 396–397Sprzeciw od wyroku zaocznego 140Sprzeciw od nakazu zapłaty 141Stan nadzwyczajny 162–163Stosunek pracy– nawiązanie 186–187– na podstawie mianowania 191– na podstawie powołania 190– na podstawie wyboru 191– na podstawie spółdzielczej umowy o pra-

cę 192Stowarzyszenie 105, 106–108Stypendium sportowe 378–379

Codziennik prawnyIndeks rzeczowy

Indeks rzeczowy

542

Ś

Świadectwo pracy 205Świadczenie emerytalno-rentowe

258–259– zawieszenie 269Świadczenie pielęgnacyjne 255–256Świadczenie rehabilitacyjne 235Świadczenie z funduszu alimentacyjnego

245–248Świadek 440–441

T

Termin – przywrócenie 131–133– zawity 488Testament 455–460Towar konsumpcyjny 301, 302–304Tymczasowe aresztowanie 445–446Tytuł egzekucyjny 148–149

U

Ubezpieczenie – chorobowe 229– emerytalno-rentowe 228–229– przy wyjazdach za granicę 385–386– składki 330–332– wypadkowe 229Ubezwłasnowolnienie 13–16– całkowite 13– częściowe 13Ulgi komunikacyjne 371–374Umowa cywilnoprawna 296–298Umowa o pracę – rodzaje 187–188– rozwiązanie 192–195Urlop 202–203– macierzyński (ojcowski) 209–210– okolicznościowy 210– wychowawczy 211Urząd stanu cywilnego 5, 41

W

Warunkowe umorzenie postępowania 417Warunkowe zawieszenie wykonania kary

417–418Weksel 312–314Wierzyciel 58–59, 148–151, 153–154, 199,

245–246, 314–315, 337, 358, 396, 491, 502–505, 509

Władza rodzicielska 42–43– ograniczenie 43–45– pozbawienie 43–45– zawieszenie 44Wspólnota mieszkaniowa 321Wykroczenie 449–450Wynagrodzenie za pracę 196–199Wypadek przy pracy 217–219– świadczenia 219–220Wznowienie postępowania cywilnego

zob. skarga o wznowienie postępowania 143–147

Wznowienie postępowania karnego 146

Z

Zachowek 463–464Zameldowanie 362–364Zarzuty od nakazu zapłaty 140–141Zasada pacta sunt servanda 297Zasiłek – chorobowy 229, 233–234– dla bezrobotnych 224–225– macierzyński 235–237– opiekuńczy 239–240– pielęgnacyjny 255– pogrzebowy 31–32– rodzinny 249–250– wyrównawczy 235Zatrzymanie podejrzanego 448Zażalenie 121, 124, 134–135, 138–140Zdolność do czynności prawnych– ograniczona 10– pełna 11Zgromadzenie 104Zobowiązanie podatkowe 166–167

Codziennik prawny

Codziennik prawnyNOTATKI

NOTATKICodziennik prawny

kochanowski, janusz - codziennikprawny.pl - wszystko, co każdy o prawie wiedzieć powinien

Documents