Министерство образования и науки Республики Казахстан

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Ministry of Education and Sciences of the Republic of Kazakhstan

Карагандинский государственный университет имени академика Е.А. Букетова

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

E.A. Buketov Karaganda State University

РУССКО-КАЗАХСКО-АНГЛИЙСКИЙ СЛОВАРЬ-СПРАВОЧНИК

ПО ИСТОРИИ КАЗАХСТАНА

ОРЫСША-ҚАЗАҚША-АҒЫЛШЫНША АНЫҚТАМАЛЫҚ СӨЗДІК

RUSSIAN-KAZAKH-ENGLISH DICTIONARY - DIRECTORY

Караганда Қарағанды

Karaganda, 2010

1

Рекомендовано к изданию Ученым Советом и научно-методическим советом КарГУ им. Е.А. Букетова Е.А. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың ғылыми кеңесі және ғылыми-әдістемелік кеңесімен ұсынылған It is recommended to edition by Academic Council and scientific - methodical Council of E.A. Buketov Karaganda State University Русско-казахско-английский словарь-справочник по истории Казахстана /Сост.: В.В.Козина, С.В.Елеуханова, Ж.Т.Толеухан, Б.М Айтбаева., А.Х Абилова., С.Ж. Алимкулова. Қазақстан тарихы бойынша орысша-қазақша-ағылшынша анықтамалық сөздік /Құраст.: В.В.Козина, С.В.Елеуханова, Ж.Т.Төлеухан, Б.М. Айтбаева, А.Х. Абилова, С.Ж Әлімқұлова. Russian-Kazakh-English dictionary - directory for students of speciality «International relations» / Complited by: V.V. Kozina, S.V. Eleukhanova, Zh.T. Toleukhan, B.M. Aitbaeva, A.Kh. Abilova, S.Zh. Alimkulova.

2

Настоящий словарь-справочник содержит более 500

терминов и понятий по дисциплине «История Казахстана» и охватывает разнообразные и разнохарактерные темы: от исторических событий и деятелей до географических названий с древнейших времён до наших дней.

Предназначен для преподавателей и учащихся высших и средних учебных заведений, также всех интересующихся историей Республики Казахстан.

Анықтамалық сөздікке «Қазақстан тарихы» пәні бойынша 500 термин мен түсініктер енгізілген және әр түрлі, әр сипаттағы тақырыптарды қамтыған: тарихи оқиғалар мен біздің дәуірімізге дейінгі көне географиялық атаулар, қайраткерлер.

Оқу құралы жоғары және орта оқу орындары оқушылары мен оқытушыларға, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының тарихы қызықтыратын барлық оқырмандарға арналған.

This dictionary-directory contains more than 500 terms and

conceipts on the discipline of “History of Kazakhstan” and has various and diverse themes: from historical events and figures to geographical names from ancient times to the present days.

It is intended for teachers and students of higher and secondary education establishment, and also for those who are interested in the history of the Republic of Kazakhstan.

3

Предисловие

Актуальность издания словаря-справочника по истории Казахстана обусловлена особым интересом учащейся молодёжи и широких кругов общественности к проблемам исторического прошлого нашей республики, истории казахского народа. Интерес к этому заметно возрос с момента провозглашения независимости Республики Казахстан. Подобные издания по истории Казахстана необходимы и важны, так как несут большую идеологическую нагрузку – способствуют формированию казахстанской гражданственности и патриотизма, помогают более глубокому и полному изучению истории казахского народа и народов, населяющих республику.

Перевод студентов ряда специальностей на полиязычное обучение настоятельно требует издания учебной литературы на языках обучения. Вместе с тем, количество литературы, в первую очередь учебной, на английском и казахским языках издается крайне недостаточно. Поэтому издание специального словаря-справочника по истории Казахстана на трех языках является актуальным и весьма своевременным.

Предлагаемое учебное пособие «Русско-казахско-английский словарь-справочник по истории Казахстана» включает в себя основные термины и понятия по дисциплине «История

4

Казахстана» и охватывает разнообразные и разнохарактерные темы: от исторических событий и деятелей до географических названий с древнейших времён до наших дней.

При работе над учебным пособием авторы руководствовались типовой учебной программой по истории Казахстана, утверждённой и введённой в действие приказами МОиН РК от 11 мая 2005 г. №289, от 12 июля 2005 г. №480.

При составлении словаря-справочника авторы использовали академические издания «Истории Казахстана» разных лет, а также многочисленные учебники и учебные пособия, материалы справочников и энциклопедий, вышедшие в Казахстане и России.

В организационно-композиционную структуру работы положен русский алфавит.

Авторы данного учебного пособия не претендуют на полное отражение всего комплекса понятий и терминов по данной дисциплине и планируют продолжение этой работы. Вместе с тем, будут благодарны коллегам-историкам за содержательные отзывы, замечания и пожелания.

5

Алғы сөз

Қазақстан тарихы бойынша анықтамалық сөздік шығарудың өзектілігі біздің республикамыздың өткен тарихи мәселелеріне қалың жұртшылықтың және жастардың ерекше қызығушылық танытуына негізделіп отыр. Бұл мәселеге қызығушылық Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін жариялаған кезеңінен едәуір өсті. Қазақстан тарихы бойынша аталмыш басылым қажет және маңызды, өйткені үлкен идеологиялық жүкті көтереді, қазақстандық азаматтық пен патриоттықты қалыптастырады, қазақ халқы мен республикамызда тұратын халықтардың тарихын терең және толық оқуға көмектеседі.

Кейбір мамандықтардың көптілді білім беруге көшуі үш тілде оқу әдебиеттерін шығаруды талап етеді. Әдебиеттер саны, соның ішінде оқу құралдары қазақ және ағылшын тілдерінде өте жеткіліксіз шығарылады. Сондықтан Қазақстан тарихы бойынша үш тілде арнайы анықтамалық сөздік шығару қазіргі таңда өте өзекті болып табылады.

Ұсынылып отырған «Қазақстан тарихы бойынша орысша-қазақша-ағылшынша анықтамалық сөздік» оқу құралында «Қазақстан тарихы» пәні бойынша ең негізгі терминдер мен түсініктер енгізілген. Сонымен қатар, әр түрлі және

6

әр сипаттағы тақырыптарды қамтиды. Мысалы: тарихи оқиғалар мен біздің дәуірімізге дейінгі көне географиялық атаулар, қайраткерлер.

Оқу құралы Қазақстан тарихы бойынша ҚР БжҒМ 2005 ж. 11 мамыры №289, 2005 жылдың 12 шілдесі №480 бұйрықтарымен бекітілген және енгізілген типтік бағдарламасына сай жасалды.

Авторлар анықтамалық сөздікті құрастыруда «Қазақстан тарихы» бойынша әр жылдары шыққан басылымдарды, сонымен қатар Қазақстан мен Ресейде шыққан көптеген оқулықтар мен оқу құралдарын, анықтамалық және энцеклопедия материалдарын пайдаланды.

Аталмыш жұмыстың ұйымдастыру-компазициялық құрылымына орыс алфавиті орналастырылған.

Авторлар оқу құралында осы пән бойынша барлық терминдер мен түсініктер толық кешенді көрсетілді деп таласпайды және бұл жұмысты жалғастыруды жоспарлайды. Сонымен қатар, тарихшы әріптестерінің құнды пікірлеріне, ескертпелеріне және ұсыныстарына риза болады.

7

Preface The edition relevance of this dictionary-directory

on the history of Kazakhstan is due to the special interest of students and the general public to the problems of the historical past of our country and the history of Kazakh people. The interest has increased since the proclamation of independence of the Republic of Kazakhstan. Similar publications on the history of Kazakhstan are necessary and important because they have a heavy ideological load – contribute to the formation of Kazakh citizenship and patriotism, help studying the history of Kazakh people deeper and complete.

Student transfering of some specialities to polylanguage learning requires the publication of educational materials in language learning. However, the amount of literature primarily educational on English and Kazakh languages is published insufficiently. That’s why a special edition of the dictionary-directory on the history of Kazakhstan in three languages is relevant and timely.

The textbook “Russian-Kazakh-English dictionary-directory on the history of Kazakhstan” includes the basic terms and concepts of discipline “History of Kazakhstan” and has various and diverse themes: from historical events and figures to geographical names from ancient times to the present days.

When working on this textbook authors were guided by a model curriculum on the history of

8

Kazakhstan, approved and entered into force by orders of MEaS RK on May 11, 2005 №289, July 12, 2005 №480.

While compiling the dictionary-directory the authors used the academic editions of “History of Kazakhstan” of various years, as well as numerous textbooks and teaching aids, materials of handbooks and encyclopedias that were published in Kazakhstan and Russia.

The organizational and compositional structure of work is the Russian alphabet.

The authors of this manual does not claim to reflect the full range of concepts and terms of this discipline and plan to continue this work. So they will be grateful to fellow historians for informative feedback, comments and suggestions.

Рецензенты: д.и.н., профессор Евдокимов В.В. д.и.н., профессор Абилов К.Ж. к.и.н., доцент Даниярова А.Е. Пікір жазғандар: т.ғ.д., профессор Евдокимов В.В. т.ғ.к., профессор Абилов К.Ж. т.ғ.к., доцент Даниярова А.Е. Reviewers: D.h.s., Professor Yevdokimov V.V. D.h.s., Professor Abilov K.Zh. С.h.s., assistant professor Daniyarova A.E.

9

А

й ( м) ев (29 июля (10 августа) 1845,

Семипалатинская область, Казахстан — 23 июня (6 июля) 1904) — казахский поэт, писатель, общественный деятель, композитор, основоположник казахской письменной литературы и её первый классик, реформатор культуры в духе сближения с русской и европейской культурой на основе просвещённого либерального ислама. Абай (Ибраһим) Құнанбаев (29 шілде (10 тамыз)) 1845, Семей облысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы) – 1904, 23 маусым (6 шілде) – қазақтың данасы, ақын, жазушы, қоғам қайраткері, сазгер, қазақтың жазба әдебиетінің алғашқы негізін салушы, орыс және еуропа мәдениетін қазақ мәдениетіне либералдық ағартушылық ислам бағытымен жақындастыруға реформа жасаушы. Abay (Ibrahim) Kunanbayev (July 29 (August 10) 1845, Semipalatinsk region, Kazakhstan – June 23 (July 6) 1904) – Kazakh poet, writer, public figure, composer, founder of the Kazakh writing literature and its first classical scholar, culture reformer in the sphere of convergence with Russian and European culture on the basis of cultured liberal Islam. Абдал – служитель мусульманского культа, выполняющий обряд обрезания. Абдал – мұсылман ғұрпына қызмет етуші, бала сүндеттеуші. Abdal – a Muslim priest carrying out the circumcision ceremony. Абдиров Нуркен (1919-1942) – военный летчик – штурмовик, сержант, Герой Советского Союза (1943, посм). 19.12.1942 г. вместе со стрелком-радистом А. Комисcаровым вылетел на 17-е боевое задание по уничтожению вражеских оборонительных сооружений и танковых сосредоточений в районе Боковская-Пономарёвка (Сталинградский рубеж). Члены экипажа геройски погибли, повторив подвиг Н.Ф.Гастелло.

10

Әбдіров Нұркен (1919-1942) – әскери ұшқыш-шабуылшы, сержант, Кеңес Одағының Батыры (1943, қаза тапқан соң). 19.12.1942ж. атқыш-радист А. Комисаровпен бірге 17-ші тапсырманы орындау үстінде жаудың қорғаныс құрылыстары мен танктерінің көзін жойған (Сталинград бағытындағы Боковская Пономаревка ауданы). Экипаж мүшелері Н.Ф. Гастеллоның ерлігін қайталап батырлықпен қаза тапты. Abdirov Nurken (1919-1942) – a military pilot – storm trooper, sergeant, the hero of the Soviet Union (1943). December 19, 1942 he flew out together with gunner and radio-operator Komissarov A. to the 17th combat mission on disparaging of enemy defenses and tank arrangements in the area of Bokovskaya-Ponomoryovka (Stalingrad border line). Crew members perished heroically having repeated N.Ph. Gastello’s exploit. Абдыра – большой сундук, предназначенный для хранения одежды. Абдыра (әбдіре) – Киім-кешек, үй жиһазы, зат сақтайтын үлкен сандық. Abdyre – a large trunk intended for clothes storage. Абул - Саид – имя Джанибека, первого казахского хана. Абул-Саид – алғашқы қазақ ханы, Жәнібектің есімі. Abul Said – name of Janibek – the first Kazakh khan. Абулхаир хан (Абулхайыр Мухаммед Казы) – хан Младшего жуза (1693-1748), военноначальник, один из организаторов освободительной борьбы против джунгарского нашествия, инициатор принятия Российского подданства. Әбілқайыр хан (Әбілқайыр Мұхаммед Қазы) (1693-1748) – Кіші жүздің ханы. Жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі – бас қолбасшы Ресейге бодандыққа түсудің көшбасшысы. Abul khair Khan (Abulkhair Mohammed Kazy) – the Khan of the Little Juz (1693-1748), military leader, war of liberation organizer

11

against Djungarian invasion, initiator of the Russian nationality admission. Абылай (Абильмансур, Сабалак) (1711-1781), государственный деятель, политик, дипломат, полководец, хан, объединивший три жуза (1771-1781). Абылай (Әбілмансұр, Сабалақ) (1711-1781), мемлекеттік қайраткер, саясатшы, дипломат, қолбасшы, үш жүздің басын біріктірген хан (1771-1781). Abylai (Abilmansur, Sabalak) (1711-1781) – a statesman, politician, diplomat, military leader, the khan who united three juzes (1771-1781). Авеста – священная книга древних иранцев. Авеста – ежелгі ирандықтардың қасиетті інжіл кітабы. Avesta – a sacred book of ancient Iranians. Автономия – право самостоятельно решать дела внутреннего законодательства и управления; самоуправление. Автономия – бір мемлекеттің шеңберіндегі жеке ұлтқа саяси жағынан өзін-өзі билеуі, жеке басқарушылық. Autonomy – the right to decide legislation and government cases independently; self-government. Адай – казахский род байулинского поколения Младшего жуза. Адай – Кіші жүздегі Байұлының құрамына кіретін ру.

Adai – the Kazakh clan of Bayulinsky generation of the Little Juz. Адалбакан – шест с ответвлениями, прикрепляемый к купольным жердям юрты, применяемый в качестве вешалки. Адалбақан – Киіз үй ішінде уыққа жапсырылған киім ілгіштің орнына қолданылатын ашалы қада ағаш.

12

Adalbakan – the staff with branches used in yurt as the rack that is hung up to the yurt dome. Адат (от арабского - обычай) – обычное право, племенные традиции, регулировавшие наряду с шариатом общественные и племенные отношения у мусульманских народов Казахстана, Кавказа, Средней Азии и др. Адат (арабшадан - әдет) – кәдімгі құқық, тайпалық ғұрыптар, тайпалық қауымдағы Қазақстан, Кавказ, Орта Азия және т.б. мұсылман халықтарының шариғат жолымен әдет-ғұрыптық қарым-қатынастарын реттейді. Adat (from Arabic - custom) – the usual right, tribal traditions regulating equally with sharia social and tribal relations at Muslim people of Kazakhstan, Caucasus, Asia, etc. Адеп – соблюдение приличий национальной этики поведения взрослых перед младшими и наоборот, мужчин перед женщинами, женщин перед мужчинами. Әдеп – үлкендердің кішілер алдында, кішілердің үлкендер алдында, ер адамдардың әйелдер алдында, әйелдердің ерлер алдында тәртіп сақтау этикасы. Adep – observing the decencies of national etiquette of adults’ behavior in front of children and on the contrary, men in front of women, women in front of men. Айбала – боевое оружие, секира с острым лезвием с одной стороны и обухом с другой. Айбала – жалманы өткір, ал қары өтпейтін соғыс қаруы. Aybala – the military weapon, an axe with sharp edge from one side and with head from another. Айбалта – оружие типа секиры. Айбалта – ұзын сапты жарты ай бейнесіндегі кішірек балта. Aybalta – the weapon such as axe.

13

Айбан, айп – обычное право у казахов, преследующее воровство (айып-штраф). Айбан, айып – қазақтардың ғұрыптық құқығы, ұрлық-қарлықты тізгіндеу. Ayban, ayp – the usual Kazakh right striving for stealing (ayp-fine). Айгак – свидетель, носитель какой-либо информации о событиях дела. Айғақ – куәгер, істің басы-қасында болып ол туралы куәлік етушілік. Aygak – a witness, a bearer of any information about case. Айкап – журнал (1911-1915) аграрно-демократического направления. Издатель и редатор – Мухамеджан Сералин (1871-1929). В нем сотрудничали Ж.Сейдалин, Б.Каратаев, С.М.Торайгыров, С.Сейфуллин, Б.Майлин и др. Айқап – журнал (1911-1915) аграрлық – демократиялық бағытта шығарылған. Редакторы және шығарушы – Мұхамеджан Сералин (1871-1929) болған. Бұл журналда Ж.Сайдалин, Б.Қаратаев, С.М.Торайғыров, С.Сейфуллин, Б. Майлин және т.б. қызмет атқарған. Aykap – the journal (1911-1915) of agrarian-democratic direction. Publisher and editor – Mukhamedjan Seralyn (1871-1929). Zh.Seidallin, B.Karatayev, S.M. Toraigyrov, S.Seifullin, B.Mailyn contributed to this journal too. Аймак – аул, группа родов, аулов, род, округ. Аймақ – ауыл, ру, ауыл топтары, ру, өңір. Aimak – a village, group of family, villages, kin, region. Аймак – в тюркских, монгольских и отчасти тунгусо-маньчжурских языках первоначально родоплеменное

14

подразделение (род, племя и даже народ); в феодальную эпоху крупное владение, удел, иногда ханство (у монголов). Аймақ – түркіше, моңғолша және тұңғыс-маньчжур тілінде рулық-тайпалық алғашқы топтасулар (ру, тайпа тіпті халық); феодалдық дәуірдегі жер иеліктері, қайсы бірде моңғолдардағы хандық. Aimak – the tribal subdivision in Turkic, Mongolian and Tungus-Manchurian languages (kin, tribe and even people); large ownership, crown domain, sometimes khanate in feudal epoch. Аймаутов Жусупбек (1889-1931) - писатель, драматург, переводчик, исследователь, публицист. Аймауытов Жүсіпбек (1889-1931)-жазушы, драматург, аудармашы, зерттеуші, публицист. Aimautov Zhusupbek (1889-1931) – a writer, playwright, translator, investigator and publicist. Айтеке бий Байбекулы (1682-1766) – бий-шешен, импровизатор, один из организаторов борьбы казахов против джунгар. Происходил из рода торткара племени алим Младшего жуза. До Абулхаира управлял всеми родами Младшего жуза. Как признанный бий и предводитель Младшего жуза А. входил в совет при хане Тауке и вместе с Толе бием, Казыбек бием и др. биями принимал участие в составлении свода законов «Жеты Жаргы», в решении государственных дел, а также некоторых крупных споров между Старшим и Средним жузами, между родами Младшего жуза. Әйтеке (Айтық) Бәйбекұлы (1682-1766) – би-шешен, суырып салма, жоңғарға қарсы қазақтардың күресін ұйымдастырушылардың бірі. Кіші жүздің Әлімұлының төртқара руынан. Әбілқайырға дейін кіші жүз руларын басқарған. Тәуке ханның қазақтын әдет-ғұрып заңдар жинағы «Жеті жарғыны» жазуда Төле, Қазыбек билермен бірге болды. Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзге қарайтын қайсы бір рулар арасындағы дауларға, мемлекеттік істерді шешуге қатысқан.

15

Aiteke biy Baibekuly (1682-1766) – a biy-sheshen, improviser, one of the organizers of Kazakh fighting against Djungars. He is of Tortkarian origin of the Alim tribe. He governed all clans of the Little Juz up to Abul khair. As recognized biy and the Little Juz leader, Aiteke entered the soviet under Tauke khan and together with Tole biy, Kazybek biy and the others he took participation in code of laws making “Zhety Zhargy”, state affair solution and some serious disputes between Great and Middle Juzes, between Little Juz clans. Айтыс – состязание певцов-импровизаторов с присуждением призов победителям от имени устроителей торжеств. По сохранившейся в отдельных регионах древней традиции в айтысах состязаются попарно и группами, исполняя импровизации в виде частушек. Айтыс – суырып салма ақындардың ауызша өлең түріндегі сөз жарысы. Кейбір аймақтарда сақталған көне дәстүр бойынша айтыста суырып салма күлдіргі өлең түрінде жұппен және топпен айтысады. Aitys – singer-improviser competition with prize awarding to winners from festival organizers. According to saved ancient tradition in separate regions pairs and groups compete with each other performing improvisations as chastushka. Айчувак-султан – сын Абулхаира, после смерти последнего, третий хан Младшего жуза. Айшуақ сұлтан – Әбілқайырдың баласы,соңғысының өлімінен кейін, Кіші жүздің үшінші ханы. Aichuvak-sultan – Abul khair’s son, after the death of the last is the third Khan of the Little juz. Айша-биби — кумбез (мавзолей) XII века постройки, памятник архитектуры, расположенный в селе Айша биби Жамбылского района Жамбылской области в 18 км от города Тараза. Является памятником архитектуры республиканского значения.

16

Айша-Бибі – күмбез (мазар) XII ғасыр сәулет өнерінің құрылысы. Тараз қаласынан 18 шақырымдағы Жамбыл ауданы жерінде орналасқан республикалық дәрежедегі сәулет ескерткіші. Aisha-bibi – the XII century kumbez (mausoleum), the architecture monument situated in Aisha village of Zhambyl District of Zhambyl region in 18 km from Taraz town. It is an architecture monument of the republican importance. Акиматы – органы местной исполнительной власти Республики Казахстан, обеспечивающие исполнение общегосударственной политики в сочетании с интересами и потребностями развития территории. Әкімшіліктер – Қазақстан Республикасының жергілікті атқарушы өкілеттілігі. Жалпы мемлекеттік саясатты жергілікті жерде жүзеге асырушы билік нысаны. Akimat – the local executive authority of the Republic of Kazakhstan providing execution of the national politics in combination with its interests and needs of the area development. Аксакал – старик, старшина, глава рода, аула; уважаемый человек. Ақсақал – егде адам, ел билеген ру басы, жасы үлкен сыйлы адам. Aksakal – an old man, leader, chief of a family and village; respected person. Ак-суйек (белая кость) – высшее аристократическое сословие в казахском обществе, к которому относились потомки Чингис-хана – Чингизиды (торе) и потомки сподвижников пророка Мухаммеда (кожа). Ақ сүйек – қазақ қоғамындағы жоғарғы ақсүйектер сословиесі,төрелер, билеуші таптардың өкілі, алпауыт тұқымы. Бұған Шыңғыс хан әулеті және Мұхаммед пайғамбардың тұқымдары жатады.

17

Aksuyek (a white bone) – the supreme aristocratic estate in the Kazakh society where Genghis khan’s ancestors – Genghisid (the Tore) and associate ancestors of Muhammad prophet (koja) belonged to. Актабан шубырынды, Алкакол сулама (годы великого бедствия) (1723-1727) – народное название самого тяжелого, скорбного периода в истории казахского народа, исторически связанное с нашествием джунгар. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» (ұлы нәубет жылдары) (1723-1727) – ол жоңғар шапқыншылығына байланысты қазақ халқының тарихындағы халықтың мұң мен зарынан туған қайғылы кезең. Aktaban shubirindy, Alkakol sulama (the years of great distress) (1723-1727) – the national name of the hardest and sorrowful periods in the history of the Kazakh people that historically connected with Djungarian invasion. Акын – поэт, музыкант-импровизатор. Ақын – әнші, сазгер, суырып салма. Akyn – a poet, musician-improviser. Аламан-байга – скачки на длительную дистанцию (25 – 100 км .) Аламан бәйгі – (25-100 шақырым) алыс қашықтықта өткізілетін аттылар жарысы. Alaman-baiga – the horse-racing on long distance (25-100 km). Алаш – казахская национальная политическая партия, сформированная на I Всеказахском съезде в городе Оренбурге (21-28 июля1917). Лидером партии стал А. Букейханов. Программа «Алаш» была составлена А. Букейхановым, А. Байтурсыновым, М. Дулатовым, Е. Гумаровым, Г. Жундибаевым, Г. Биримжановым. Она состояла из десяти параграфов и была опубликована в газете «Қазақ» 21 ноября 1917 года. Главное

18

внимание в программе было уделено демократическим ценностям, проблеме национальной автономии, решению земельного вопроса. Алаш – (1917 ж. 21-28 шілде) Орынбор қаласында өткен І Бүкілқазақ съезінде құрылған қазақтың ұлттық саяси партиясы.Партия көсемі Ә.Бөкейханов болды. «Алаш» партиясының бағдарламасының жобасын Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Е.Ғұмаров, Т.Жүндібаев, Е.Тұрмұхамедов, Ғ.Бірімжановтар құрастырды. Ол он параграфтан тұрды және 1917жылы 21 қарашасында «Қазақ» газетінің санында жарияланды. Бағдарламада ең басты назар демократиялық құндылықтарға, ұлттық автономия мәселелеріне, жер мәселесін шешуге көңіл бөлінді. Alash – the Kazakh national political party that was formed on the first Kazakh congress in Orenburg town (July 21-28, 1917). The leader of the party is A.Bukeikhanov. The program “Alash” was created by A.Bukeikhanov, A. Baytursinov, M.Dulatov, I.Gumarov, T.Zhaidibaev, A.Birmekanov. It consisted of 10 paragraphs and was published in the newspaper “Kazakh” in November 21, 1917. The democratic values, national autonomy and land problems were the main points of the party. Алаш – племенное объединение древних казахских племен в стадии общинного развития. Равнозначно понятию «казах». Алаш – ежелгі қазақ тайпаларының өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ортақ атауы. «Қазақ» түсінігімен бірдей. Alash – the tribal unity of ancient Kazakh tribe in the stage of communal development. It is equal to the notion of “Kazakh”. Алаш-Орда (Национальный Совет) – правительство Алашской Автономии (дек. 1917-1920). Образовано на II Всеказахском съезде в г. Оренбурге 5-13 декабря 1917 г. На нем было решено создать «территориально-национальную автономию» казахских областей, присвоить ей название «Алаш» и сформировать власть в лице временного народного Совета Алаш-Орда в составе 25 человек, 10 мест из которых предоставлялись русским и

19

представителям других народов края. Председателем правительства был избран А.Букейханов. Во время гражданской войны правительство А.О. создавало воинские отряды для борьбы с большевиками. 4 ноября 1919 г. вышло постановление ВЦИК об амнистии алашордынцам. 21 декабря того же года совет А. – О. принял решение о переходе на сторону Советов. В конце 20-х – 30-х гг. ХХ вв. бывшие деятели А. – О. были репрессированы и физически уничтожены. Алаш-Орда (Ұлттық Кеңес) – Алаш автономиясының үкіметі (желтоқсан 1917 - 1920). Орынбор қаласында 1917 жылы 5-13 желтоқсанда өткізілген II Бүкілқазақ съезінде құрылған. Онда «территориялық ұлттық автономияны» қазақ облыстары бойынша құру шешілді. Оған «Алаш» деген ат берілді. Алаш Орданың Уақытша Халық Кеңесінің құрамы 25 адамнан тұрды.10 орын өлкедегі орыс және басқа ұлт өкілдеріне берілді. Үкіметтің төрағасы болып Ә.Бөкейханов сайланды. Азамат соғысы уақытында А.О. әскери отрядтар құрып большевиктерге қарсы күресті. 1919 жылы 4 қарашада Бүкіл Россиялық Орталық Атқару комитеті алашордашыларға рақымшылық жариялау туралы қаулы шығарды. Осы жылғы 21 желтоқсанда А.О. Кеңесі Кеңестер жағына шығуға шешім қабылдады. ХХ ғ. 20-30-шы жылдардың аяғында А.О. бұрынғы өкілдері қуғын-сүргінге ұшырап, атылды. Alash-Orda (the National Council) – the government of Alash Autonomy (December 1917-1920). It was formed at the second Kazakh congress in Orenburg town in December-5-13, 1917. There was decided to create “the territorial and national autonomy” of Kazakh districts, give the name “Alash” and form the authority in the person of the temporary national council of Alash-Orda numbering 25 people and 10 places that was given to the Russians and representatives of other nations. A.Bukeikhanov was chosen as government chairman. During the Civil War Alash-Orda government founded the military detachment for the struggle with Bolshevik. In November 4, 1919 RCEC decree on Alash-Orda supporters of amnesty was issued. In December 21 of the same year the Alash-Orda council took a decision to go over to the side of this Council. In the late 20’s-30-ies of ХХ century former statesmen of Alash-Orda were subjected to repression and destroyed physically.

20

Алжир – (аббревиатура состоящая из первых букв слов) Акмолинский лагерь жен «изменников родины», отделение Карлага №26 в окрестности г.Акмолинска. Здесь отбывали наказание жены, сестры, дочери видных военных руководителей, известных партийных, государственных деятелей. Алжир – (сөздердің бірінші әріптерінен тұратын аббревиатура) «Отанын сатқан опасыздар» әйелдерінің Ақмола лагері, Ақмола қ. маңындағы КарЛаг-ң № 26 бөлімшесі. Онда Кеңес органдары қызметкерлері мен әскери қайраткерлерінің әйелдері, қыздары отырды. Algeria – (the abbreviation consisting of the first letters of the words) the Akmolian camp of people enemies’ wives who were jailed here, that’s why it was called as “Motherland traitor”, the Karlag department №26 in the area of Akmolinsk town. Wives, sisters, daughters of the military leaders, party and state leaders served here their sentence. Алмалык – город, столица Чагатаевского улуса; развалины гор находятся около села Хоргоса, на границе Синь-Цзяня и Казахстана. Алмалық – Шағатай ұлысының астанасы, қала; бұл қираған қала орны Қазақстан мен Синь-Цзянь шекарасы, Хоргос селосының маңында орналасқан. Almalyk – a town, the capital of Chagatay Ulus; Mountain ruins are situated near Horgos village on the border of Sin-Czyan and Kazakhstan. Алмас кылыш – сабля выкованная из высококачественной стали; один из пяти основных атрибутов вооружения казахских воинов. Алмас қылыш – өте жоғарғы сапалы болаттан соғылған қылыш; қазақ жауынгерлерінің бес қаруының бірі, шабу, кесу құралы. Almas Kylysh – a sabre forged from high-quality steel; it is one of the fifth main arming attribute of the Kazakh warriors.

21

Алтайские горы, Алтай – горная система, составляющая западный конец обширной горной страны, заполняющей Южную Сибирь от реки Иртыш до Охотского моря. Алтай таулары, Алтай – ұлан байтақ кең өлкенің батысын алып жатқан таулар жүйесі, Оңтүстік Сібірді толықтай Ертіс өзенінен бастап Охот теңізіне дейінгі аралықты қамтиды. Altai Mountains, Altai – the mountain system composing the west end of vast mountain country covering the South Siberia from Irtysh River to Ochotsk Sea. Алтынкабак – состязание в стрельбе из лука. Алтынқабақ – садақ тартқыш жігіттердің бәсеке сайысы. Altynkabak – shooting competition from the bow. Алтынсарин Ибрай (Ибрагим) (1841-1889) – просветитель, педагог, писатель, фольклорист, этнограф. По инициативе А. были открыты русско-казахские школы в Илецком, Николаевском, Тургайском, Иргизском уездах, в г. Орске - школа для учителей, в г. Тургае – промысловое училище, в г.Иргизе – школа-интернат для девочек. Написал для учащихся русско-казахских школ два учебных пособия: «Киргизская хрестоматия» и «Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку». Алтынсарин Ыбырай (Ибраһим) (1841-1889) – ағартушы, педагог, жазушы, фольклоршы, этнограф. Елек, Николаев, Торғай, Ырғыз уездерінде Алтынсариннің бастамасымен орыс-қазақ мектептерін, Орскіде оқытушыларға арналған мектеп, Торғайда қолөнер училищесін, Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп ашты. Орыс-қазақ мектептері үшін «Қырғыз хрестоматиясы» және «Қырғыздарға орыс тілін оқытудың бастауыш құралы» деген екі оқу құралын жазды. Ibrahim Altynsarin (1841-1889) – an educator, teacher, writer, student of folklore, ethnographer. On his initiative the Russian-Kazakh schools in Ilecky, Nikolaevsky, Turgaysky, Irgyzky uyezds

22

also schools for teachers in Orsk town, providence school in Turgay town, boarding school for girls in Irgyz town were opened. He wrote two school text-books “Kirghiz reader” and “Elementary guidance to Kirghiz learning of the Russian language”. Алтын-ханым – казахская султанша. Алтын ханым – қазақ ханшайым. Altyn-khanym – Kazakh sultana. Алчин – родовое обьединение казахов Младшего жуза, включавшее в себя алимулынское и байулынское поколения. По некоторым преданиям, алчин объединял все роды Младшего жуза. Алшын – Әлімұлы мен Байұлына кіретін ұрпақтардың Кіші жүздегі рулық бірлестігі. Қайсы бір айтылымдарда Алшын - Кіші жүздің бүкіл руларын біріктірген. Alchyn – the ancestral unity of the Kazakhs of the Little Juz including alimulynsky and bayulynsky generations. According to some legends alchyn united all clans of the Little Juz. Аль-Фараби (Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад ) (870-950) – один из крупнейших представителей восточной философии, арабоязычный мыслитель, учёный-энциклопедист, автор комментариев к сочинениям Аристотеля (отсюда его почётное прозвище «Второй учитель») и Платона. Әл-Фараби (Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Фараби) (870-950) – шығыс философиясының бірден бір аса ірі өкілі, араб тілді ойшыл, ғалым-энциклопедист, (Аристотель Осыдан ол «Шығыстың екінші ұстазы» деген атаққа ие болған) мен Платонның шығармаларына түсінік берген автор. Al-Farabi (Abū Nasr Muhammad ibn Muhammad al-Fārābi) (870-950) - one of the greatest representatives of the east philosophy, Arabic language thinker, scholar and lexicographer, the author of comments to Aristotel works (that’s why he got the second nickname “The second teacher”) and Platon.

23

Аманат – заложник. Аманат – кепілдікке адам беру. Amanat – the hostage. Аманат – мал – оказание богатым скотоводом помощи обедневшему сородичу, преимущественно скотом-молодником. Аманат мал – бай малды адамның кедейшілікке ұшыраған туысына мал төлдерін беріп көмек көрсетуі. Amanat-mal – rich cattle-breeders’ help by young animals to poor fellow-countryman. Амангельды Удербайулы Иманов – (1873-1919) – руководитель национально-освободительного восстания в Казахстане в 1916 г. Герой Гражданской войны. Амангелді Үдербайұлы Иманов (1873-1919) – 1916ж. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс басшысы. Азамат соғысының батыры. Amangeldy Uderbaiuly Imanov (1873-1919) – the leader of the National-liberation uprising in Kazakhstan in 1916. The hero of the Civil War. Аменгерство – положение, по которому вдова выходит после годичного траура замуж за брата или близкого родственника мужа. Обычай имел место в казахском обществе вплоть до начала ХХ века. Әмеңгерлік – жесір әйелдің күйеуі қайтыс болғанда жылын өткізген соң оның ағасына немесе жақын туысына тұрмысқа шығуы. Бұл ғұрып ХХ ғ. басына дейін де қазақ қоғамында орын алған. Amangerstvo – the tradition when widow marries husband’s brother or close relative after mourning. This tradition took place in the Kazakh society until ХХ century.

24

Аму-Дарья, Амо, Оксус, Джейхун, Жайхун – большая река в Средней Азии, в бассейне Аральского моря. Әмудария, Әму, Оксус, Жейхун, - Арал теңізі бассейініндегі Орта Азиядағы үлкен өзен. Amu Darya, Amu, Oxus, Gihon, Jayhoun – the largest river in Central Asia in the Aral Sea. Амулет – небольшой предмет, носимый на теле как средство, предохраняющее от болезней, несчастья. Тұмар – аурудан, тіл-көзден сақтайтын, адамның денесіне тағып жүретін кішігірім зат. Amulet – a small object worn on the body as a mean saving from illnesses and grief. Андроновская культура – культура племен эпохи бронзы Казахстана и Сибири (XVIII - VIII вв. до н.э.) , сформировавшаяся на базе трех особенностей – древней металлургии бронзы, пастушеского скотоводства и мотыжного земледелия. Одним из основных районов расселения племен был Центральный Казахстан. Названа по месту первых раскопок могильника у села Андроново близ г. Ачинска в Южной Сибири. Андрон мәдениеті – Қазақстан мен Сібір жерлерінде (б.д.д. XVIII - VIII ғғ.) үш ерекше белгілері - ежелгі қола қорыту металлургиясы, бақташылық, малшылық және кетпенмен жер өндірушілік базасында құрылған қола дәуір тайпаларының мәдениеті. Тайпалардың негізгі тұрақтарының бірден-бір ауданы Орталық Қазақстан. Оңтүстік Сібірдегі Ачинек қаласына жақын Андронов селосының атымен аталады. Andronian culture – the culture of the tribes of the Bronze Age in Kazakhstan and Siberia (XVIII – VIII BC) that was formed on the basis of three peculiarities ancient bronze metallurgy, shepherd’s cattle and hoe agriculture. One of the main districts of the tribes was Central Kazakhstan. It was named according to the first excavations of burial ground at Andronovo village near Achinsk town in the South Siberia.

25

Анимизм – (от лат. animus – душа, дух), вера в существование душ и духов, обязательный элемент всякой религии; одушевление предметов, животных, растений. Анимизм – (латыншадан animus – жан, аруақ), аруақ, әмбилердің барлығына сенушілік – бүкіл дүние жүзілік діндерде кездесетін ұғым. Animism – (from the Latin animus – soul, spirit) belief in ghost and spirit existence, a certain element of any religion; an animation of subjects, animals and plants. Ант – присяга, клятва. Знак ручательства, выражение доверия. Дается только в исключительных случаях: месть, верность, обещание. А. – слово честности, чести. Ант – серт, ант беру. Адалдыққа қол алысу, серт беру. Ол ерекше бір жағдайда ғана беріледі: кекшілдік, адалдық, уәде. А. – шындық, ар. Ant – an oath. A sign of guaranty, confidence expression. It is possible only in some exceptional cases like revenge, loyalty, promise. Ant is honesty and honor. Антонов форпост – теперь поселок Антоновский, на р.Урал, приблизительно на середине пути между Уральском и Атырау (бывш. г. Гурьев). Антонов форпосты – қазір Антонов ауылы, Жайық өзенінде, болжаммен Орал мен Атырау (бұрынғы Гурьев қ.)арасындағы жолдың тең ортасында. Antonov forpost – the Antonovsky settlement on Ural River approximately midway between Uralsk and Guryevsk. Антропология – наука о биологической природе человека. Антропология – адамның биологиялық жаратылысы туралы ғылым. Anthropology – a science of the biological nature of man.

26

Антропоморфный – человекообразный – от антропоморфизм – представление о божестве в человеческом образе. Антропоморфты – адам тәрізді – антопоморфизмнен – құдайды адам келбетінде ұсыну, түсіндіру. Anthropoid – anthropoid – from anthropomorphism – representation of the deity in human form. Анфиладные – от анфилада: ряд комнат, сообщающихся друг с другом дверными проемами, расположенными по одной оси. Анфиладтық – анфиладтан: есіктері бір түзудің бойына салынған бөлмелер. Enfilade – from suite; number of rooms joined with doorways situated on one axis. Аныракайское сражение (1729) – битва в местности Аныракай в 120 верстах на юго-востоке от южной оконечности – озера Балхаш и у озера Алакуль, в которой объединенными силами трех жузов было нанесено сокрушительное поражение джунгарам. Сражением руководил хан Абулхаир. Особую храбрость показали Каракерей Кабанбай, Саурык батыр и др батыры. Аңырақай шайқасы (1729) – Балқаш көлінің оңтүстік шығысы мен оңтүстік шетінде Алакөл көлінен 120 шақырым қашықтықта орналасқан жерде өткен соғыс. Үш жүздің біріккен әскер күші жоңғарларға жойқын тойтарыс берген. Шайқасты Әбілқайыр хан басқарған. Мұнда Қаракерей Қабанбай, Саурық батыр және т.б. батырлар ерекше қаһармандық көрсеткен. Anyrakay battle (1729) – the battle in the area of Anyrakai in 120 miles to southeast from south extremity – near Lake Balkhash and Lake Alakol where with the help of three juzs the shattering defeat to Djungars was brought. The leader of the battle was Abul khair Khan. Апогей – высшая точка развития, вершина, расцвет.

27

Апогей – шарықтау шегі, дамудың жоғарғы нүктесі, шыңы, гүлденуі. Apogee – a highest point of development, peak, flowering. Аральское (Синее) море (озеро) – по-казахски Арал-денгиз, т.е. Островитое море, северная половина его находится на территории Казахстана. Арал (Көк) теңіз (көл) – қазақша Арал теңізі, Аралды теңіз, оның солтүстік жартысы Қазақстан территориясында орналасқан. Aral - (Blue) sea (lake) (Kazakh “Aral Tenizi”) i.e. Ostrovityi Sea, the northern half is Kazakhstan territory. Аргин, Аргын – казахский род Среднего Жуза. Арғын – Орта жүздегі қазақ руы. Argyn – the Kazakh clan of the Middle Juz. Ареал – область обитания людей, распространения определенных видов животных или растений. Кеңістік – адамдардың өмір сүру ортасы, жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түрлерінің таралуы. Natural Habitat – a habitat area of people, distribution of certain species of animals and plants. Арслан хан – хан карлукский, убивший в 1211г. каракитайского наместника в Каялыке (к западу от нынешнего Копала) и подчинившийся Чингис хану. Арсылан хан – 1211 ж. қарақытай оташысын Қоялықта өлтірген (қазіргі Қапалдан батысқа) қарлық ханы және Шыңғыс ханға бағынған. Arslan Khan – the Karluk Khan who killed karakitai governor-general in Kayalyk (to the west of the current Kopal) in 1211 and submitted to Genghis Khan. Аруах – на тюркском и казахском языках означает «Дух», «Духи предков», «Пращур».

28

Аруақ – түркі және қазақ тілдерінде «Аруақ», «Ата – баба аруағы», «Қолдаушысы» дегенді білдіреді. Aruah – the meaning of this word in Turkic and Kazakh languages is “Spirit”, “Ancestral spirits”, “Ancestor”. Археологические памятники – сохранившиеся материальные свидетельства человеческой деятельности – древние предметы, сооружения, наскальные изображения, поселения, погребения. Археологиялық ескерткіштер – адам қолымен жасалған материалдық бұйымдар – ежелгі заттар, құрылыстар, жартастарға салынған кескіндер, тұрақтар, қорымдар. Archaeological sites – saved material evidences of human activity – ancient subjects, constructions, rock images, settlements, burials. Археология – наука, изучающая историческое прошлое человечества по вещественным историческим источникам. Археология – адамзаттың өткен тарихын мәлімет дерек көздері бойынша оқытатын ғылым. Archeology – a science studying the historical past of mankind by material historical sources. Арчак – остов седла, изготовленный из дерева или железа. Аршақ – ат әбзелі, соның ішінде ер тоқым, ол ердің қасы, ағаш немесе темірден жасалады. Archak – the saddle’s shell made of wood or iron and wooden iron. Аршин – русская мера длины, равная 0,71 метра. Аршын – орысша ұзындық өлшемі, 0,71 метрге тең. Arshin – Russian measure equivalent to 0,71 cm. Арыш (Арыс) – река, упоминается А.П. Рычковым около г. Туркестана, в нынешнем Южном Казахстане.

29

Арыс – қазіргі Оңтүстік Қазақстанда, Түркістан қаласының жанындағы өзен. Aras – the river that was mentioned by A.P. Rychkov near Turkestan town in current Southern Kazakhstan. Асар – обычай, который устанавливал для членов общины обязанность оказывать помощь родичу в сенокошении, рытье колодцев, строительстве зимовок и т.д. Тот, кому оказывалась подобная помощь, обязан был работающим на него родичам только хорошим угощением. Асар(үме) – әдет-ғұрып, қауым мүшелері өз ағайындарына шөп шабуға, құдық қазуға, қыстау салуға және т.б. қол ұшын беріп көмектеседі. Ал көмек алған адам жұмыскер ауылдастарын және құрметтеген туыстарынан ас-суын аямаған. Asar – a custom setting up a duty for community members to help relatives in mowing, digging wells, wintering construction and so on. The one who was rendered by assistance had to give a cheer to working relatives. Ассамблея народа Казахстана — консультативно-совещательный орган при Президенте Республики Казахстан. Первоначальное название - Ассамблея народов Казахстана, переименована в 2007 году. Цели и задачи: равенство прав и свобод граждан республики, независимо от расы, национальности, языка, отношения к религии, принадлежности к социальным группам; всестороннее развитие национальных культур, языков и традиций народов Казахстана; расширения интеграционных связей с международными организациями; формирование казахстанской идентичности путём консолидации этносов Казахстана; формирование и распространение идей духовного единства, укрепление и сохранение дружбы народов и межнационального согласия. В каждой области Казахстана существуют малые Ассамблеи народа Казахстана, которые являются консультативно-совещательными органами при акимах. Қазақстан халқының Ассамблеясы – Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кеңесші – мәжіліс органы. 2007 жылға

30

дейін Қазақстан халықтарының Ассамблеясы деп аталған. Мақсаты мен міндеттері: нәсіліне бөлінбей республика азаматтарының тең құқылы мен бостандығы, әлеуметтік шығу ортасына қарамай ұлттық, тіл, дініне қарамай ұлттық мәдениетті, тілді, Қазақстан халықтарының жан-жақты дамытуы. Халықаралық ұйымдармен интеграциялық байланыстарды жан-жақты дамыту, рухани бірлік, ұлтаралық ынтымақтастықты, халықтар достығын нығайту. Қазақстанның әр облысында Қазақстан халықтарының кіші Ассамблеясы бар, әкімдікте кеңесші – мәжілістік орган. Assembly of people of Kazakhstan – an advisory organ in the presence of the President of the Republic of Kazakhstan. Initial name – the Assembly of people of Kazakhstan that was renamed in 2007. Aims and objectives: right and freedom equalities of citizens of the Republic irrespective of race, nationality, language, religion and social group belongings; full development of national cultures, languages and traditions of Kazakhstan people; expansion of integration links with International organizations; formation of the Kazakh identity through the consolidation of Kazakh ethnicities; formation and dissemination of ideas of spiritual unity, friendship strengthening and preservation of people and ethnic harmony. There are small assemblies of people of Kazakhstan in every area of Kazakhstan that can be an advisory organ in the presence of akyns. Ассимиляция – слияние одного народа с другим с утратой одним из них своего языка, культуры, национального самосознания. Ассимиляция – халықты келесі бір халықпен өзінің тілін, мәдениетін, ұлттық өзіндік танымын жоғалта отырып араласуы. Assimilation – merging of one nation to another with the loss of their language, culture and national identity. Астральный – звездный, мистический, связанный с небесными светилами. Астралдық – мистикалық, жұлдызды, аспан шырақтарымен байланысты.

31

Astral – a starlight or mystic connected with heavenly bodies. Асфендиаров Санжар Джапарович (1889-1938) – основатель казахской исторической школы, первый казахский профессор истории. Изучал этногенез казахов, национальный эпос, историю общественного строя, национально-освободительного и революционного движения в крае. Асфендияров Санжар Жапарұлы (1889-1938) – қазақ тарихи мектебінің негізін салушы, алғашқы қазақ тарихының профессоры. Ол кездегі қазақ этногенезін ұлттық эпосты, қоғамдық құрылыс тарихын, ұлт - азаттық және революциялық қозғалыстарды зерттеуші. Asfendiyarov Sanjar Zhaparovych (1889-1938) – a founder of the Kazakh school of history, the first Kazakh professor of the history. He studied ethnogenesis of the Kazakhs, national epos and history of social structure, nation-liberational and revolutionary movement in a country. Асылбеков Абдулла Абдрахманович (1896-1938) – государственный деятель Казахстана, участник национально-освободительного и революционного движения. В 1917 г. создал молодёжную революционно-демократическую организацию «Жас казак» в г.Акмолинске. После окончания Гражданской войны - на руководящей и партийной работе. Репрессирован в 1938 г. Асылбеков Абдолла Әбдрахманұлы (1896-1938) – Қазақстанның мемлекет қайраткері, ұлт-азаттық және революциялық қозғалыстарға қатысушы. 1917ж. Ақмола қаласында жастардың «Жас қазақ» ревалюциялық демократиялық ұйымын құрушылардың бірі. Азамат соғысы аяқталғаннан кейін басшылық және партия жұмыстарында болды. 1938 ж. қуғын-сүргін құрбаны. Asylbekov Abdula Abdrakhmanovych (1896-1938) – Kazakh statesman, participant of the national and revolutionary movement. In 1917 he created youth revolutionary and democratic organization “Jas

32

Kazakh” in Akmolinsk town. After the Civil War he worked at leadership and party work. He was subjected to repression in 1938. Ат мингизип шапан жабу – самый высокий почет. У казахского народа есть прекрасный обычай: дорогому гостю, акыну, батыру, борцу или уважаемому человеку дарить коня и накидывать на плечи чапан. Этот обычай продолжает жить и в наши дни. Он - яркий показатель многогранной традиции, культуры казахского народа. Ат мінгізіп шапан жабу – ең жоғарғы сый-сияпат. Қазақ халқында тамаша ғұрып бар: қадірлі қонаққа, ақын, батыр, балуан не болмаса құрметті адамға арғымақ сыйлау және иығына шапан жабу. Ол ғұрып осы күнге дейін сақталып келеді. Ол – қазақ халқының көп қырлы жарқын дәстүрлерінің, мәдениетінің көрсеткіші. At mingizip shapan jabu (“Giving a horse and chapan to a respectful guest”) – a highest honor. Kazakh nation has one very good custom: give horse and throw on shoulders chapan to a good guest, akyn, batyr, fighter or respected man. This custom still exists. It is a striking example of multi-faceted tradition and culture of the Kazakh people. Атабек – воспитатель, наставник детей ханов и султанов. Атабек – тәрбиеші, хандар мен сұлтандардың балаларының тәлімгері. Atabek – an educator, instructor of children, khans and sultans. Атбег – знаток лошадей, мастер для подготовки коней к байге. Атбегі – жылқы танушы, бәйгіге ат жаратушы, шебер. Atbegi – “Horse Master”, a master for horse training to baiga.

– вождь гуннов с 445 по 453 гг., объединивший под своей властью гуннские племена от Рейна до Северного Причерноморья.

33

Аттила (Еділ) – 445-453 жж. ғұндардың көсемі, Рейннен Солтүстік Қара теңіз аралығына дейінгі жабайы тайпаларды қол астына біріктірген Батыс Ғұн империясының патшасы. Attila –the Huns leader from 445 until 453 who united the Barbarian tribes from Rhine to Northern Black Sea coast. Аубакиров Тохтар Онгарбаевич (род. 27 июля 1946, Каркаралинский район Карагандинской области) – первый лётчик-космонавт Казахстана. Имеет многочисленные государственные награды, в том числе звания Герой Советского Союза (1988), Халык Кахарманы (1995), Орден «Отан» (1995). Әубәкіров Тоқтар Оңғарбайұлы (1946 ж. 27 шілдеде Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында туған) – Қазақстанның тұңғыш ұшқыш–ғарышкері. Көптеген мемлекеттік марапаттардың иегері, оның ішінде «Кеңес Одағының Батыры» (1988), «Халық қаһарманы» (1995), «Отан» ордені (1995). Aubakirov Tohar Ongarbaevych (was born July 27, 1946, Karkaralinsk district of Karaganda region) – the first cosmonaut of Kazakhstan. He has numerous state awardes including the title of the Soviet Union Hero (1988), Halyk Kakharmany (1995), the Order of Otan (1995). Аул – низовая ячейка родоплеменной структуры казахского общества, состоявшая из нескольких (до 10) родственных семей. Ауыл – бірнеше туыс отбасылардан тұратын (10-ға дейін) қазақ қоғамының ру тайпалық құрылымының төменгі ұясы. Aul – the low cell of tribal structure of the Kazakhs consisting of some (till 10) kinship families. Аулбасы – глава, осуществляющий власть в ауле. Ауыл басы – ауылды басқаратын адам. Aulbasy – a chief carrying out power in the aul.

34

Ауэзов Мухтар Омарханович (16 (28) сентября 1897 – 27 июня 1961) – выдающийся казахский писатель, драматург и учёный, основоположник абаеведения, автор исследований по истории казахской и киргизской литературы и фольклора. Роман-эпопея "Путь Абая"и др. произведения переведены на многие языки. Әуезов Мұхтар Омарханұлы (16(28) қыркүйек - 1897-27 маусым 1961) – атақты қазақ жазушысы, драматург және ғалым, абайтануды негізін саушы, қазақ және қырғыз әдебиеті мен фольклоры бойынша тарихын зерттеуші автор. «Абай жолы» роман-эпопеясы және т.б. шығармалары көптеген тілдерге аударылған. Auezov Mukhtar Omarkhanovych (September 28, 1897 – June 27, 1961) – an outstanding Kazakh writer, playwright and scientist, founder of the study of Abay’s life and his literary work, investigation author on the history of Kazakh and Kirghiz literature and folklore. The epic novel “The way of Abai” and others were translated into many languages. Ахемениды – древнеперсидская царская династия (первая четверть VI в. до н. э по 330 г. до н.э.). Ахеменидские цари Кир II, Дарий I в VI в. до н.э. вели войны с саками. Ахеменидтер – ежелгі парсы патшаларының әулеті ( бірінші тоқсан б.д.д. VI б.д.д. 330 ж.) Ахеменидтік патшалар II Кир, I Дарий б.д.д. VI ғ. сақтармен соғыс жүргізген. Achaemenid – an Old Persian royal dynasty (first quarter of YI BC to 330 BC). Achaemenidian tsars Kyr II, Daryi I in VI BC waged war with Saks. Ахун, ахуня – духовное лицо у мусульман. Ахун – мұсылмандағы діни тұлға. Akhun – a Muslim ecclesiastic. Ашина – тюркютский род правителей Тюркского каганата, происходящий по легенде от внука волчицы. Основателями династии считаются Бумын (старшая ветвь) и Истеми (младшая

35

ветвь) каганы. Престол наследовался по лестничному принципу: от младшего к старшему брату, от старшего племянника – младшему дяде. Представители рода занимали высшие чиновничьи посты. Ашина – түрік қағанатындағы түркілерді басқарушы ру, көк бөрінің ұрпақтары. Оның негізін Бумын (аға буын) Естеміс (кіші буын) қағандар негіздеді. Билік баспалдағы бойынша ағасының орнына інісі, атасының немересі отырды. Осы ру өкілдері жоғарғы шенеуліктік қызметтерді иеленді. Ashina – the Turkic ruling dynasty of Gokturks derived from wolf grandson according to the legend. Founders of this dynasty are considered to be Bumin (the elder branch) and Istemi (the youngest branch). The throne was inherited according to the ladder principle: youngest brother inherited to elder brother, nephew to uncle. Representatives of the kin occupied a high posts.

Б Баба – предок, основатель рода. Часть сложного слова, обозначающего происхождение. Баба – арғы ата, рудың негізін салушы. Ата-баба, шығу-текті білдіретін күрделі ұғым. Baba – an ancestor, progenitor. Part of a compound word denoting origin. Бабур, Бабер, Шир Эддин – Мухаммед (1483-1530) – праправнук Тамерлана, султан Ферганы, завоевавший Индию и положивший в ней начало династии Великих Моголов, крупнейший тюркский писатель на чагатайском языке. Бабыр, Захириддин Мұхаммед шаһ (1483-1530) – Әмір-Темірдің шөбересі, Ферғана сұлтаны, Үндістанды жаулап алған Ұлы Моғолдар әулетінің негізін салушы. Түрік, шағатай тілді аса ірі ақын, жазушы. Babur, Babyor, Shir Eddin – Mohhamed (1483-1530) – Tamerlan’s great-grandson , sultan of Ferghana who conquered India and began

36

the Great Mongol dynasty, one of the greatest Turkic writers of Chagatai language. Багдад – столица Ирака (762 г.) – важнейший экономический и культурный центр в IХ-Х вв. В 1258 г. Багдатский халифат был завоеван и уничтожен монголами. С 1638г. по 1917 г. принадлежал туркам. Бағдат – Ирак астанасы (762ж.) – IX-X ғғ аса ірі экономикалық және мәдени орталық. 1258 ж. Бағдат халифаты моңғолдар шапқыншылығынан күйреді. 1638ж. - 1917ж. дейін түріктердің қол астында болды. Baghdad – the capital of Iraq (762) – the most important economic and cultural centre in IХ-Х centuries in 1258. Baghdad caliphate was conquered and destroyed by the Mongols. From 1638 until 1917 it belonged to the Turks. Бадахшан – горная область в верхнем течении р. Амударьи, на левом берегу Пянджа. Бадахшан – Амудария өзенінің жоғарғы сағасы мен Пянджаның сол жағасындағы таулы облыс. Badakhshan – the mountain area in the upper stream of Amu Darya river, on the left coast of Panj. Баж – вид налога на обрабатываемую землю. Баж –жердің өңделуіне байланысты алынатын алым - салық түрі. Bazh – a type of tax on cultivated of land. Базар - ) — общеупотребительное название торгового места, где присутствует множество продавцов и покупателей, чаще всего под открытым небом. Базар (па - ) – сатушылар мен сатып алушылар көп шоғырланатын және ол көбінесе ашық аспан аясында орналасатын сауда-саттықта жалпылама қолданылатын орын.

37

Bazaar (“Market”) (pers.-Bosor) — a name in general use of trading place where there are a lot of sellers and buyers, mostly outdoors. Баим –Бикем – казахская ханша. Байым –Бикем – қазақ ханшайымы (ханшасы) Baim-Bikem –Kazakh princess. Бай – всякая лицо, обладавшее богатством, будь оно по происхождению из султанов или родоплеменной знати (биев), или из рядовых членов племени. Постепенно баи стали составлять особую социальную категорию казахского общества, наиболее многочисленный слой класса феодалов. Бай – шығу тегі жағынан сұлтан немесе ру басшысы би, тіпті қауым мүшесі де болатын байлықты иеленуші кез келген тұлға. Байлар қазақ қоғамының ерекше әлеуметтік категориясын құрайды. Саны жағынан олар феодалдардың көпшілігін құрайды. Bay – any person who possesses a wealth whether he is of sultan or nobility origin or ordinary member of a tribe. Gradually bais have become special social category of the Kazakh society, one of the numerous stratums of the feudal class. Байбакте – казахский род Байулынского поколения Младшего жуза. Байбақты – Кіші жүздің Байұлына кіретін қазақ руы. Baiakty – the Kazakh clan of Baiulinsk generation of the Little juz. Байгозы-батыр – (1717-1810). Военачальник Аблай хана. Участвовал в защите Туркестана и Ташкента от джунгар. За смелость получил прозвище «Лев Среднего жуза ». Байғозы батыр – (1717-1810). Абылай ханның әскер басшысы. Жоңғарлардан Түркістан мен Ташкентті қорғауға қатысты. Ер жүректілігімен «Орта жүздің арыстаны» атанды.

38

Baigozy-batyr – (1717-1810). Commander of Ablai khan. He took participation in the defense of Turkestan and Tashkent from Djungars. For his bravery he got a nickname “Lion of the Middle juz”. Байтурсынов Ахмет – (1873-1938), просветитель, общественный деятель, участник освободительного движения, один из основателей партии «Алаш», редактор газеты «Казах», выдающийся ученый-лингвист, литературовед, тюрколог, талантливый переводчик. Член Кирревкома с 9 июля 1919 г., нарком просвещения, член ВЦИК, Каз ЦИК. Репрессирован в 1938 г. Байтұрсынов Ахмет – (1873-1938), ағартушы, қоғам қайраткері, азаттық қозғалысқа қатысушы, «Алаш» партиясын құрушылардың бірі, «Қазақ» газетінің редакторы, ғалым-лингвист, әдебиеттанушы, түрколог, талантты аудармашы. 1919ж. 9 шілдесінен Кирревкомның мүшесі, халық ағарту комиссары, ҚазОАК, БООАК мүшесі.1938 ж. қуғын-сүргінге ұшыраған. Akhmet Baytursinov – (1873-1938) an educator, public figure, participant of the liberation movement, one of the founder of the party “Alash”, editor of the newspaper “Kazakh”, prominent linguist scientist, literary critic, turkologist, talented translator. The member of Kirrevcom from 9 July 1919, natcom of the education, member of RCEC, Kaz CEC. Бактриан, или двугорбый верблюд (лат. Camelus bactrianus) – вид млекопитающих из семейства верблюдовых. Распространён в Азии как домашнее животное для перевозки грузов. Бактриан, екі өркешті түйе (лат. Camelus bactrianus) –сүтқоректілердің түрі, түйе. Азияда кең таралған, ауыр жүктерді таситын үй жануары. Bactrian or Baktrian camel (lat. Camelus bactrianus) — a kind of mammal from the camelids family. He is wide-spread in Asia as domestic animal for the freight.

39

Баласагун – столица Западно-Тюркского и Карлукского каганатов, государств Караханидов и Каракиданей. Находился в Чуйской долине. Упоминается с VIII века. Баласағұн – Батыс Түркі және Қарлұқ қағанаттарының, Қарахан мен Қаракидандар мемлекеттерінің астанасы. Шу алқабында орналасқан. VIII ғ. аты атала бастады. Balasagun – the capital of Western Turkic and Karluk kaganates, Karahanid and Karakidan kingdoms. It is situated on the Chui valley. It is mentioned from VIII century. Баласагунский Юсуф (1015-1075) – автор произведения «Кутадгу Билиг» (1069-1070), переведенного на русский язык, как «наука быть счастливым», «благодатное знание». Книга является энциклопедическим произведением на родном языке тюрков, политическим трактатом с философским осмыслением мировоззренческих проблем смысла жизни, места и роли человека в обществе, природе. Жүсіп Баласағұни (1015-1075) – «Құтты білік» трактаттарының (1069-1070) авторы. Бұл кітап орысша, қазақша тілдерге аударылған. «Бақытқа жету ғылымы» мағынасын береді. Түрік тілінде энциклопедиялық шығарма ретінде қоғам өміріндегі, адамдар арасындағы қарым-қатынастардың этикалық нормаларын жырлайды. Саяси және философиялық дүние танымдық трактаттар. Yusuf Balasaghuni (1015-1075) – the author of “Kutadgu Bilig” (1069-1070), that was translated into Russian language as “Science to be happy”, a blissful knowledge. The book is an encyclopedic work in the native language of the Turkics, political treaty with philosophical comprehension of philosophical problems on meaning of the life, place and role of a man in society and nature. Балбал – каменные столбообразные плиты, вкопанные в землю вертикально; каменное изваяние, устанавливавшееся на месте захоронения знатного уважаемого в тюркском обществе человека.

40

Балбал – жерге қазып тіктеп орнатылған тас бағандар. Түрік қоғамындағы беделді адамдар жерленген қабірлер басына қойылады. Оған адам бейнесі қашалып салынады. Balbal – stone slabs digged in the ground vertically; stone sculpture that was set on the burial place of respected and noble man in the Turkic society. Балхаш (Денгиз, Ак-денгиз, Ала-денгиз) – озеро на юго-востоке Казахстана. Балқаш (теңіз, Ақ-теңіз, Ала-теңіз) – Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан көл. Balkhash (Dengyz, Ak-dengyz, Ala-dengyz) – the lake in southeastern Kazakhstan. Барымта – процессуальный институт обычного права казахов, служивший средством принудительного восстановления нарушенного права в том случае, когда виновная сторона отказывается добровольно исполнять те или иные решения бийских судов в пользу кредитора или потерпевшей стороны, сопровождающийся угоном скота. -қимы Барымта – малды күштеп айдап әкету. Қазақ қоғамындағы әдет-ғұрыптық әрекет. Кінәлі жақ билер шешімін орындамаған жағдайда талапкерлер жағы бір түнде кінәлі жақтың малын айдап әкетуге құқылы. Barymta – the procedure institute of usual Kazakh right, served as a mean of authoritative restore of a violated right only in that case when a guilty part refuses to execute voluntarily biy courts solutions in favor of the creditor or the injured party accompanied by cattle rustling. Басилевс – в Древней Греции глава племени или союза племен. Басилевс – Ежелгі Грекиядағы тайпа немесе тайпалар одағының басшысы. Basilevs – a head of a tribe or tribe unity in Ancient Greece.

41

Баскак – представитель монгольских ханов, в обязанности которого входили управление и военный надзор за местным завоеванным населением, сбор различных налогов и ведение переписи населения. Басқақ – моңғол хандарының бақылаушысы. Олардың міндетіне жаулап алынған тұрғындарды басқару мен әскери қадағалау және олардан алым-салық жинау, халық санағын жүргізу. Baskak – the representative of the Mongol khans, his duty was the management and the Military surveillance for the local conquered population, tax collection and population census. Батый (Бату, Саин-хан) – внук Чингис-хана, монгольский хан (1227-1255), основатель Золотой Орды (1242/1243). Батый (Бату, Сайын хан) – Шыңғыс ханның немересі, моңғол ханы(1227-1255), Алтын Орда билеушісі (1242/1243). Batyi (Batu, Sain khan) – Genghis Khan’s grandson, a Mongolian Khan(1227-1255),, the founder of the Golden Horge (1242/1243). Батыр – почётное имя, которое давалось за доблесть, смелость, отвагу. Представитель казахского народа, который прославился благодаря своей физической силе, отваге, личным лидерским качеством и являлся выразителем воли народа. Могли выделиться как из представителей ханского рода (торе), так и из простого народа (кара суйек). В период джунгарского нашествия значительную роль в национально-освободительной борьбе сыграли такие известные батыры, как Богенбай, Кабанбай, Малайсары, Наурызбай, Баян, Жанибек, Есет и др. Батыр – қайтпас-қайсар, ерлік жасаушыға берілген құрметті атақ. Ерен күш иесі, елге тұтқа болған қазақ халқының біртуар азаматына халық атынан берілетін атақ. Батырлар қазақ қоғамындағы әлеуметтік жікті құраған. Ол төреде де, қарада да болуы мүмкін. Ата-бабасынан бастап батырлық дарыған әулеттер болған. Жоңғарға қарсы ұлт-азаттық күресте әйгілі батырлар: Қабанбай, Бөгембай, Ағыбай, Жәнібек, Наурызбай, Сары, Баян, Олжабай, Есет және т.б. болған.

42

Batyr – the honorable name that was given for valor, courage and bravery. A representative of the Kazakhs was exponent of peoples’ will who became famous for its physical strength, courage, personal leadership skills and so on. It was possible to be exuded both from the Khan’s family (the Tore) and just ordinary people (Kara Suyek). During the Djungarian invasion significant role in the national liberation struggle played such famous warriors as Bogenbai, Kabanbai, Malaisary Nauryzbai, Bayan, Janibek, Eset and the others. Бахадур – в первоначальном значении – богатырь, герой, перед боем вызывающий врага на единоборство. Один из титулов представителей феодализированной военно-кочевой знати. Употреблялся термин и в самом общем значении богатыря, героя. Баһадүр – бастапқы мағынасы- алып, батыр, соғыс болар алдында жауын жекпе-жекке шақырушы тұлға. Әскери-көшпенді қоғамның әулетті мүшесіне берілетін лауазым. Бұл атау алып, батыр мағынасын береді. Bahadur – its initial meaning – bogatyr, a hero before the battle challenging to his enemy to single combat. It’s one of the titles of Feudal military nomadic elite representatives. This term is used in the common sense of a knight, a hero. Бегазы-дандыбаевская культура – археологическая культура поздней бронзы в Центральном Казахстане (XII – начале VIII вв. до н.э.). Для нее характерно сохранение андроновских традиций и появление новых элементов: особого типа надгробных сооружений, своеобразного погребального обряда, новых форм глиняной посуды. Беғазы-Дәндібай мәдениеті – Орталық Қазақстандағы соңғы қола дәуірінің археологиялық мәдениеті (б.д.д. XII-VIIIғғ басы). Оның нақты көрінісі андрон мәдениеті ғұрпының сақталуы мен жаңа үлгілер: қабір үстіндегі құрылыстардың ерекше түрлері, жерлеу рәсімінің өзіндік сипаты, саздан жасалған ыдыс-аяқтардың жаңа мүсіндері. Begazy Dandybai culture – the archeological culture of the Late Bronze Age in Central Kazakhstan (XII-early VIII century BC). It is

43

characterized by Andronian tradition preservation and new elements appearance: a special type of tomb structures, a kind of funeral rites and new forms of pottery. Бек (бег, бей) – (тюрк. bәy — властитель, господин; синоним араб. – эмир). При родоплеменных отношениях в среде древних тюрков был главой рода, племени. Бек (бег, бей) – (түрк. bәy - үстемші, мырза, араб синонимінде – әмір). Рулық қарым-қатынастар кезінде, ежелгі түріктер арасында ру, тайпа басшысы. Bek (beg, bei, bai) (turkic. bai — lord; a synonym for an Arabian emir). He was the tribe leader in the tribal relations among the ancient Turks. Беклербер – военный правитель, назначаемый указом хана для осуществления руководства отдельной местностью (краем), крупных племен или группой населения. Беклер бек - әскери билеуші, өлкені, өте зор тайпалық бірлестіктерді немесе жеке топтасқан тұрғындарды басқаруды жүзеге асыру үшін ханның үкімі бойынша тағайындалады. Beklerbek – a military governor appointed by khan’s decree to lead a particular district (country), the major tribes or groups. Бекмаханов Ермухан (1915-1966) – ученый-историк, доктор исторических наук, профессор, член-корреспондент Академии наук Казахстана. Значительный вклад внес в исследование вопросов политического и социально-экономического положения Казахстана в XVIII-XIX вв. Бекмаханов Ермұқан (1915-1966) – ғалым-тарихшы, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан ҒА корреспондент мүшесі. XVIII-XIXғғ. Қазақстанның саяси, және әлеуметтік-экономикалық жағдайы мәселелерін зерттеуде орасан зор үлес қосты. Bekmahanov Ermukhan (1915-1966) – scholar and historian, the doctor of historical sciences, professor, corresponding member of the

44

Academy of Sciences of Kazakhstan. He made an important contribution to the study of political and social-economical issues of Kazakhstan situation in XVIII-XIX centuries. Берш – казахский род байулинского поколения Младшего жуза. Беріш – Кіші жүздің Байұлы тармағына жататын қазақ руы. Bersh – the Kazakh kin of Ulan generation of the Little Juz. Бет-ашар – свадебный обряд, традиционное песнопение, имел свой канонический текст из двух частей: в первой части невеста обычно представлялась родителям и одноаульцам жениха, вторая часть состояла из назиданий и наставлений невесте, только что переступившей порог семейного очага. Беташар – үйлену ғұрпына байланысты айтылатын өлең, екі бөлімнен тұрады: бірінші бөлімінде қалыңдықты күйеу баланың туған-туыстарына, ауылдастарына таныстырады, екінші бөлімінде, табалдырық аттаған қалыңдыққа насихат айтады. Bet-ashar – the wedding tradition, the traditional hymn having its own canonical text from two parts: in the first part it was tradition to present bride to his parents and groom’s neighbors, the second part consisted of edifications and exhortations to the bride who had just crossed the threshold of the family hearth. Би (бий) – уважаемый в народе человек, показавший такие качества, как справедливость, честность, рассудительность, благородство. В казахском обществе выполнял функцию судей и «степного правителя». Бий должен был знать степные законы и нормы обычного права (адат). Бии были выходцами из народа (кара суйек). Важную роль в истории Казахского ханства в период казахско-джунгарских войн сыграли Толе би, Казыбек би, Айтеке би Би – шыншыл, адал, ақылды, кемеңгер, әділдік қасиеттерімен танымал, халық арасындағы беделді адам. Қазақ қоғамында сот және «дала билеушісі» қызметін атқарды. Би адам дала өмірі заңдылықтарын толық білетін, ғұрыптық (адат) заңдарын

45

меңгеруі тиісті. Билер халық арасынан (қара сүйектен) шыққан. Қазақ-жоңғар соғыстары кезінде қазақ хандығы тарихында Төле, Қазыбек, Әйтеке билер ерекше рөл атқарды. Byi – the respected man who showed such qualities as fairness, honesty, prudence and generosity. He served as judge and “steppe ruler” in the Kazakh society. Byi had to know steppe laws and rules of customary law (adat). Byi came from (kara suyek “lowest stratum of society”) people. An important role in the history of the Kazakh society played Tole bi, Kazybek bi and Aiteke bi during the Kazakh-Djungarian warriors. Бир така – мягкие сапоги с загнутым кверху носком, легкие, удобные для верховой езды. Бір тақа, тақа – бақайының, табанының ұшы жоғары қарай имиген етік. Жеңіл, салт атпен жүруге өте қолайлы. Bir taka – soft boots with turned-up toe, light and comfortable for riding. Бирюза – драгоценный непрозрачный камень от синего до зеленого (серо-зеленого) цвета. Бирюза – көктен жасылға дейін (күлгін-жасыл) түсі онша жарқырамайтын қымбат тас. Turquoise – the precious opaque stones from blue to green (gray-green) color. Бифасы – орудия труда, обработанные с обеих поверхностей камня. Бифастар – еңбек құралдары, тастың асты-үсті өңделген. Bifas – an instrument that is processed on both surfaces of stone. Богенбай Акшаулы (Канжыгалы Богенбай) (1690-1775) – батыр, предводитель казахского войска, сыгравший огромную роль в истории освободительной борьбы казахского народа против вражеских нашествий. В 1710 году был избран верховным

46

главнокомандующим трех жузов. Под его предводительством и при его участии было отражено джунгарское нашествие, одержана победа у реки Буланты в 1726 году, разгромлено китайское войско в сражении у Талы (1756-1758) и др. Бөгенбай Ақшаұлы (Қанжығалы Бөгенбай) (1690-1775) – батыр, қазақ әскерінің қолбасшысы, қазақ халқының жауларға қарсы азаттық тарихы күресінде орасан үлкен рөл атқарды. 1710 жылы Үш жүздің біріккен әскеріне басшылық етті. Оның басшылығымен, қатысуымен 1726 жылы Бұланты өзені бойында жоңғарларға тойтарыс берілді, Талдыда (1756-1758) болған шайқаста қытай шеріктерін тас-талқан етті және т.б. Bogenbai Aksha Uly (Kanzhygaly Bogenbai) (1690-1775) – a batyr, the leader of the Kazakh troops who played an important role in the history of the liberation struggle of the Kazakh people against foreign invasions. In 1710 he was elected to be a high commander-in-Chief of three juz. Under his leadership and participation the Gjungarian invasion was reflected, gained the victory at Bulat River in 1726, the Chinese army was destroyed in the battle at Talas (1756-1758) and others. Бодисатва – в буддизме идеальное существо, выступающее как наставник и образец для других людей. Бодисатва – буддизмде адамдарға үлгі және тәлімгер болатын ақыл-ойы терең тұлға. Bodisatva – the ideal being in Buddhism acting as a mentor and a model for other people. Борик – мужской и женский головной убор казахов. Изготавливался из дорогих тканей (бархат, атлас). Верх покрывался мехом (куница, соболь). Бөрік – қазақтардың ұлттық ер және әйел бас киімі. Қымбат маталардан жасалады (барқыт, пүліш).Төбесі терімен көмкеріледі(елтірі, кәмшат). Borik– the male and female head-gear of the Kazakhs. It was made of expansive fabrics (velvet, satin). The top was covered with fur (marten, sable).

47

Бугалык – аркан для ловли не прирученных лошадей. Бұғалық – асау жылқыларды ұстауға қолданылатын арқан. Bugalyk– a lasso for catching not domesticated horses. Букеевская Орда (Внутренняя)– образована в 1801 году согласно Указу Павла I в низовьях междуречья Урала и Волги. Первый хан – Букей, сын Нуралы, официально был назначен царским правительством на эту должность 7 июля 1812 г. Бөкей Ордасы (ішкі Орда) – 1801жылы Ресей императоры І Павелдің Жарлығымен Еділ мен Жайық өзендерінің төменгі сағасы аралығы жерлерінде құрылған. Оның бірінші ханы Нұралының баласы Бөкей патша үкіметінің бұйрығымен 1812 ж. 7-ші шілдеде ресми түрде тағайындалған болатын. Bokey Horde (Internal) – it was formed in 1801 according to Paul I decree in the lower reaches of the Urals and the Volga. The first khan was Bokey, the son of Nuraly, he was appointed officially by the royal government on this post July 7, 1812. Букейханов Алихан Нурмухамедович (1870-1937) – общественный и государственный деятель, ученый, теоретик и лидер национально-освободительного движения, организатор казахской политической партии «Алаш» и председатель правительства Алаш-Орды. Чингизид, родился в нынешнем Актогайском районе Карагандинской области. Депутат I Государственной Думы, член бюро мусульманской фракции IV Государственной Думы. Редактор газеты «Қазақ», в которой было опубликовано более 250 его статей и заметок. После Февральской революции входил в состав Туркестанского комитета Временного правительства, был назначен Тургайским областным комиссаром. После объявления в 1919 г. амнистии ВЦИК бывшим алашордынцам занимался издательской работой, затем был выслан в Москву, где находился под постоянным надзором, в изоляции от Родины. Репрессирован в 1922, 1926 и 1937 годах.

48

Бөкейханов Әлихан Нұрмұхамедұлы (1870-1937) – қоғам және мемлекет қайраткері, ғалым, ұлт-азаттық қозғалыстың басшысы, қазақтың саяси партиясы «Алашты» құрушы және Алаш-Орда үкіметінің төрағасы. Шыңғыс хан тұқымынан, қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданында туған. I Мемлекеттік Думаның депутаты, IV Мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясының бюро мүшесі. «Қазақ» газетінің редакторы, онда оның 250-ге тарта сын-мақалалары жарық көрген. Ақпан төңкерісінен кейін Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің құрамына кіріп, Торғай облысының комиссары болып тағайындалды. 1919 ж. БООАК алашордаға жасаған рақымшылығынан кейін баспахана ісімен айналысты, Мәскеуге жер аударылып, Отанынан оқшауда, үнемі бақылауда болды. 1922, 1926 және 1937 жылдары қуғын-сүргінге ұшырады. Bukeyhanov Alihan Nurmuhamedovych (1870-1937) – social and political activist, scientist, theoretician and leader of the nation-liberational movement, organizer of the Kazakh political party “Alash” and chairman of the government Alash-Orda. Chingisid was born in the current Aktogay district of Zhezkazgan area. He was the deputy of the State Duma, bureau member of the Muslim faction on the IV State Duma. He was an editor of the newspaper “Kazakh” where 250 articles and marks were published. After the February revolution he was part of the Turkistan committee of the Provisional government, he was appointed by был назначен Turgay Regional Commisioner. He was occupied with publishing work after the declaration of RCEC amnesty of supporters of Alash-Horde people in 1919 and then he was deported to Moscow where he was under constant surveillance in isolation from the homeland. He was subjected to repression in 1922, 1926 and 1937. Букетов Евней Арстанович (1925-1983) – химик-металург, ученый, доктор технических наук, профессор (1967), академик АН Каз ССР (1975), член Союза писателей СССР (1971). В 1960-1972 годы директор Карагандинского химико-металургического института АН Каз ССР, в 1972-1980 годы – ректор Карагандинского государственного университета, в 1980-1983 годы – старший научный сотрудник, заведующий лаборатории

49

химико-металургического института АН Каз ССР. Основатель научного направления по химии и технологии халькогенов и халькогенидов. Автор более 200 научных трудов, 9 монографий, около 90 научных изобретений запатентованных в США, Канаде, Австралии, Швеции, Финляндии, Италии, Японии и других странах. Опубликовал ряд литературных произведений на казахском и русском языках в жанре воспоминаний и автобиографической повести, художественной публицистики о деятелях науки и культуры Казахстана, перевел на казахский язык произведения советских и зарубежных авторов. Награждён орденом Трудового Красного Знамени и дважды Почетной грамотой Верховного Совета Каз.ССР. Имя Б. присвоено Карагандинскому государственному университету (1991). В 2006 году у главного корпуса КарГУ установлен его памятник. Бөкетов Евней Арыстанұлы (1925-1983) – химик-металлург, ғалым, техника ғылымдарының докторы, профессор (1967), ҚазНСР ҒА академигі (1975), КСРО Жазушылар Одағының мүшесі (1971). 1960-1972 жылдары - ҚазКСР ҒА Қарағанды химия-металургия институтының директоры, 1972-1980 жылдары - Қарағанды мемлекеттік университетінің ректоры, 1980-1983 жылдары – ҚазКСР ҒА химия-металлургия институтының аға ғылыми қызметкері, зертхана меңгерушісі. Химия және технология халькогендері мен халькогенидтері бойынша ғылыми бағыттардың негізін салушы. 200-ден астам ғылыми еңбектердің, 9 монографияның, АҚШ, Канада, Австралия, Швеция, Финляндия, Италия, Жапон және т.б. елдерде патенттер алған 90-ға жуық ғылыми өнертабыстардың авторы. Қазақ және орыс тілдерінде естеліктер мен автобиографиялық жанрда әдеби шығармалар, Қазақстан ғылымы мен мәдениеті қайраткерлері туралы көркем публицистика жазған, кеңестік және шет ел авторларының шығармаларын қазақ тіліне аударды. Еңбек Қызыл Ту орденімен және екі рет ҚазКСР Жоғарғы кеңесінің Құрмет грамоталарымен марапатталған. Б. аты (1991) Қарағанды мемлекеттік университетіне берілді. 2006 жылы ҚарМУ-дің бас ғимараты жанына ескерткіші орнатылды. Buketov Yevnei Arystanovych (1925-1983) – a chemist metallurgist, scientist, doctor of technical sciences, professor (1967), academician of SA Kaz SSR (1975), member of writers’ union of the USSR

50

(1971). In 1960-1972 he became the director of Karaganda metallurgical chemical institute of SA Kaz SSR, in 1972-1980 – the rector of Karaganda State University, in 1980-1983 – senior researcher, head of the laboratory of metallurgical chemical institute of SA Kaz SSR. He was the founder of scientific field of chemistry and halkogen or halkogenid technologies. The author of more than scientific works, 9 monographs, about 90 scientific inventions patented in the USA, Canada, Australia, Sweden, Finland, Italy, Japan and other countries. He published a number of literary works in Kazakh and Russian languages in the genre of memories and autobiographical novel, art journalism about science and culture of Kazakhstan; he translated into Kazakh language the works of Soviet and foreign authors. He was awarded by the Order of Red Banner of Labor and two times the Diploma of the Supreme Council of Kaz SSR. “Buketov” was named after Karaganda State University (1991). In 2006 his monument was set at the main building. Бухар жырау Калкаман-улы (1693-1787) – один из влиятельных биев при Тауке хане и Аблае. Автор произведений, посвященных единству государства, защите его от внешних врагов («Сабалак», «Ой, Абылый, Абылай», «Ей, заман-ай, заман-ай»). Бұқар жырау Қалқаманұлы (1693-1787) – Тәуке хан мен Абылай заманының атақты биі. Мемлекет бірлігін сақтауға, сыртқы жаулардан оны қорғауға арналған шығармалардың авторы. («Сабалақ», «Ай,Абылай, Абылай», «Ай, заман-ай,заман-ай»). Bukhar-zhyrau Kalkamanuly (1693-1787) – one of the influential byi under Tauke and Abylai khans. The author of the works devoted to government unity, its defence from external enemies (“Sabalak”, “Abylai, Abylai”, “Hei, zaman-ai, zaman-ai”). Буюруки – военачальники. Бұйрықтар - әскер басшылары. Buyuruk – a leader in war.

51

Бата – ценное духовное пожелание. Благословение произносят обыкновенно старшие по возрасту аксакалы. Виды "бата" разнообразны: 1. Благословение перед дальней дорогой, перед большими испытаниями. 2. "Дастархан бата" - проявление благодарности за угощение, за гостеприимство. 3. "Алгыс бата" дается за благотворительность, за доброту. " 4. "Жана айдын батасы" - благословение новому месяцу. Бата – рухани құнды тілек. Батаны көбінесе жасы үлкен ақсақал адамдар айтады. Бата түрлері әр түрлі: 1. Алыс сапарға шығарда,үлкен сынның алдында берілетін бата. 2. «Дастарқан бата» - тамаққа, қонақжайлылыққа ризашылық білдіру. 3. «Алғыс бата» қайырымдылыққа, мейірімділікке беріледі. 4. «Жаңа айдың батасы» - жаңа айға бата. Bata – valuable and spiritual desire. Blessing is usually pronounced by aksakals (elders in age); types of “Bata” are different: 1. Blessing before a long journey or a big test. 2. "Dastarkhan bata" – expression of gratitude for treatment and hospitality. 3. "Algys bata" a blessing given for charity and kindness 4. "Zhana aidyn batasy” – a blessing of new month. Байга - конная игра, состязание на приз. Бәйге – жүлде қойылатын ат жарысы. Baiga – a mounted game, prize-fight. Байгу – титул правителя кимаков. Бәйгү – қимақтар көсемінің лауазымы. Baigu – ruler title of Kimaks. Байгуши – бедняк. Бай қосшы – кедей Baigushi – a pauper.

52

Батраки – наемные сельскохозяйственные рабочие из обедневших шаруа. Батырақ – кедейленген шаруа ортасынан шыққан, жалданған ауыл шаруашылық жұмыскерлері. Batraks – waged agricultural workers from improverished sharia.

В

Вакф (вакуф) – земельные владения, находившиеся в собственности мусульманских религиозных учреждений и самих служителей религии. Вакф (вакуф) – жерді меншіктеу, мұсылман дініндегі мекемелердің және онда қызмет етушілердің жеке меншік жерлері. Vakf (vakuf) – estates that were owned by the Muslim religious institutions and ministers of religion. Валиханов Чокан Чингисович (1835 – 1865) – выдающийся казахский ученый, автор ряда научных исследований, таких как «Дневник поездки на Иссык-Куль», «Записки о киргизах» и др. Одним из главных результатов его научной деятельности стал капитальный труд «О состоянии Алтышара или шести восточных городов китайской провинции Нан-Лу (Малой Бухарии)». Это был результат его знаменитой поездки в Кашгар в 1856-1859 гг. и посвящен истории, географии, социальной жизни народов Восточного Туркестана. Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы (1835-1865) – атақты қазақ ғалымы, «Ыстық көл саяхатының күнделігі», «Қырғыздар туралы қолжазбалар» және т.б. көптеген ғылыми зерттеулердің авторы. Оның ғылыми зерттеулерінің ең басты нәтижесі «Алтышар жағдайы туралы немесе Қытайдың шығыстық алты қаласы Нан-Лу (Кіші Бұхара)» іргелі еңбегі болды. Бұл 1856-1859 жж. атақты Қашқар саяхатының нәтижесі болды және Шығыс Түркістан халықтарының тарихы, географиясы, әлеуметтік өміріне арналған

53

Valikhanov Genghis (1835 – 1865) – an outstanding Kazakh scientist, author of several researches such as “Dairy of a trip to Issyk Kul”, «Notes about the Kirghizs» and others. One of the main results of his scientific activity was the major work “On Altyshar condition or six eastern cities of the Chinese province Nan-Lu (small Bukhara)”. It was the result of his well-known trip to Kashgar in 1856-1859 and was devoted to history, geography, social life of East Turkestan people. Варвар – у древних греков и римлян пренебрежительное название чужеземцев, стоявших на более низкой ступени культурного развития. Варвар – ежелгі гректер мен римдіктердің түсінігі бойынша мәдени дамудың ең төменгі сатысында шетел адамы. Barbarian (“Varvar”) – the scornful name of foreigners at the Ancient Greeks and Romans who were on the lower level of cultural development. Везир – титул высшего чиновника государственной власти в мусульманских странах, осуществлявшего гражданскую власть в государстве, главный советник хана. Уәзір – мұсылман елдеріндегі мемлекеттік өктемдіктегі басшы шенеуніктің лауазымы, мемлекетте азаматтық өктемдікті іске асырушы, ханның басты кеңесшісі. Vizier – the title of officials of the State power in Muslim countries accomplishing civil power in the state, chief khan’s advisor. Великий Шёлковый путь – общее название торговых караванных путей, связывавших со II в. до н.э. до начала XV в. Китай со Средней и Передней Азией. Главный товар – китайский шёлк. Протяжённость пути – более 7 тыс. км. Ұлы Жібек жолы – б.д.д. II ғ – б.д. XV ғ. басына дейін Қытайды Орта және Алдыңғы Азиямен байланыстырған құрлықпен жүретін сауда саттық жолының жалпы атауы. Ең

54

басты тауар – қытай жібегі. Жолдың ұзындығы – 7 мың шақырымнан астам. Great Silk Road – the common name of the caravan trade routes from 11 century BC prior to the XV century. China with the Middle and Front Asia. The main product – Chinese silk. The road length – more than 7 thousand km. Великое переселение народов (II -V вв.) – переселение, в ходе которого кочевые племена хунны (гунны) двигались из Центральной Азии на Запад, внося изменения в состав и расселение жителей этого региона. В V в. многочисленные тюркоязычные племена теле расселились в степной полосе от Северной Монголии до Восточной Европы, а на юге границы их кочевий достигали верховьев Аму-Дарьи. Халықтардың Ұлы қоныс аударуы (II-V ғғ) – қоныс аудару, ғұндардың көшпенді тайпалары Орталық Азиядан Батысқа қарай қозғалып, осы аймақтың тұрғылықты халықтарының бір жерден екінші жерге қоныстануына өзгерістер әкелді. V ғ. түркі тілдес көптеген теле тайпалары Солтүстік Моңғолиядан Шығыс Еуропаның далалық аудандарына қоныстанды, ал көшінің оңтүстік шекарасы Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті. Great Migration (II-V cent.) – a migration in which the nomadic tribes of the Huns moved from Central Asia to the West changing in the structure and location of the inhabitants of this region. In the V cent. Many Turkic tribes settled in the steppe zone from northern Mongolia to Eastern Europe and the southern boundary of nomads reached Amu Darya headwaters. Верста – русская мера длины, равная 1,06 км. Верста – орысша ұзындық өлшемі, 1,06 шақырымға тең. Verst – Russian measurement equivalent to 1,06 km. Верхояицкая, Верхне-яицкая крепость – основана в 1734 году, в настоящее время г. Верхне-Уральск Челябинского края. Верхнеяицкая крепость – одна из крепостей Верхнеяицкой

55

военной линии (570 км. от Оренбурга до Верхнеяицка) учрежденной, как и другие «линии» под видом «обеспечения и защиты от обид и раззорения», а фактически для удержания массы казахов в повиновении и покорности царскому правительству и для содействия проникновения российского капитализма в Казахский край и, через него, в Среднею Азию. Жоғарғы Жайық қамалы, бекініс – 1734 жылы қаланған, қазіргі уақытта Челябі өлкесіндегі Жоғарғы Орал. Жоғарғы Жайық қамалы - Жоғарғы Жайық әскери бекіністерінің бірі (Орынбордан Жоғарғы Жайыққа дейін 570 шақырым). Басқада бекіністер сияқты «реніш пен жойылудан қорғау және қамтамасыз ету» деп, бірақ шынында қазақ қауымын патша үкіметіне бағындыру үшін және Қазақ өлкесі мен Орта Азияға Ресей капитализмнің енуіне септігін тигізген бірден-бір тұтқа болған нысан. Verhoyaitskaya fortress – it was formed in 1734, currently Verhoyaitskaya town of Chelyabinsk region. The Verhoyaitskaya fortress – one of the fortresses of Verhoyaitskaya military line (570 km. from Orengurg to Verhoyaitskaya) that was established as other “lines” under the guise of “security and protection from insults and destruction”, but actually for keeping the Kazakh masses in obedience and submissiveness to Royal government and for facilitating the penetration of Russian capitalism in the Kazakh region or Central Asia. Вилайет – страна, область, провинция. Уалаят – ел, облыс, провинция. Vilayet – a country, region, province. Военный коммунизм – политика, проводившаяся советским государством в годы гражданской войны 1918-1920, вошла в историю под названием "военный коммунизм". Ее характерными чертами были крайняя централизация управления экономикой, национализация крупной, средней, частично мелкой промышленности, государственная монополия на хлеб и многие другие продукты сельского хозяйства, продразверстка,

56

запрещение частной торговли, свертывание товарно-денежных отношений, введение распределения материальных благ на основе уравнительности, милитаризации труда. Эти особенности экономической политики соответствовали принципам, на основе которых, по мнению марксистов, должно было возникнуть коммунистическое общество. Все эти "коммунистические" начала в годы гражданской войны насаждались советской властью административно-приказными методами. Отсюда и появившееся уже после окончания гражданской войны название этого периода — "военный коммунизм". Әскери коммунизм – тарихқа «әскери коммунизм» атымен енген, азамат соғысы 1918-1920 жылдары кеңес үкіметінің жүргізген саясаты. Жалпы экономикада, экономикалық басқаруды орталықтандырды, ірі, орта, жеке меншік кәсіпорындарды ұлттың қолына берді. Мемлекеттік монополия сауда-саттыққа жол бермеді. Тауар-ақша қатынастарын тежеді, қоғамдық байлыққа теңгермешілік әдіс орнатты. Еңбекті милитаризациялады. Ауыл шаруашылығындағы басты көрінісі «азық-түлік салғырттығы» болды. Экономикалық саясаттың осындай ерекшеліктері марксистердің пайымдауынша «коммунистік» қоғамға әкелетін принциптер іспетті еді. Бұл саясат Кеңес өкіметінің әкімшілік-әміршілік жүйесінің қалыптасып шығуына негіз жасады. Осы кезеңге Азамат соғысы аяқталғаннан соң «әскери коммунизм» - деген атау берілді. War communism – the politics conducted by the Soviet State during the Civil war in 1918-1920, went down in history under the name "war communism". Its features were the extreme centralization of economic management (glavkizm), nationalization of large, medium, partially small-scale industry, state monopoly on bread and many other agricultural products, requisitioning, the prohibition of private trade, liquidation of commodity-money relations, introduction of wealth distribution on the basis of equalization, labor militarization. These features of economic politics corresponded to the principals on the basis of which a communist society should arise according to Marxists. All these “communist” beginnings enjoyed the Soviet authorities’ administrative clerk methods during the Civil war. Hence, the name “War communism” appeared right after the Civil war.

57

Волга – в древности Ра, в средние века – Итиль, Италь, Атель, Этилия, Этиль, у калмыков и тюркских народов – Идиль, Иджиль (русс. название – Волга) – крупная река Европы и стран СНГ. Еділ – ертеде Ра, Орта ғасырда – Итиль, Италь, Атель, Этилия, Этиль, қалмақтар мен түркі халықтарында – Идиль, Иджиль (орысша атауы Волга) – Еуропа мен ТМД елдеріндегі үлкен өзен. Volga – in ancient times was Ra, in the Middle ages – Itil, Ital, Atel, Etilia, Etil, Kalmyk and Turkic peoples – Idil, Idgyl (russian name – Volga) - the largest river in Europe and CIS countries. Вотчина – единица административно-территериального деления в Российской Империи и (до 1929 г.) в некоторых советстких республиках. Иелік – Ресей империясының (1929 ж.дейін) және кейбір кеңестік республикалардың әкімшілік- аймақтық бөліну бірлігі. Partimony – a unit of administrative and territorial division in the Russian Empire (until 1929) and in some soviet republics.

Г Гаир (Хаир) – хан-правитель г. Отрара, наместник и родственник Хорезм шаха. Қайыр хан (Ғайыр хан Иналшық) – Отырар қаласының билеушісі-ханы, Хорезм шаһтың туысы және орынбасары. Gayr Khan (Khayr) – a Khan, the ruler of Otrar town, the governor and a relative of Khorezm Shah. Ганч – среднеазиатская разновидность гипса (алебастра); строительный материал, получаемый путём гашения известкового камня, который применялся для кирпичной кладки, штукатурки, замазывания щелей и как декоративный материал. Ганч – ортағасырлық гипстің бір түрі (алебастр); извест тасын сөндіру арқылы алынған құрылыс материалы, кірпіш қалауда,

58

бетін әктеуде, тесік, қуыстарын бітеуде және декоративтік материал ретінде қолданылған. Ganch – Central Asian variety of gypsum (alabaster); building material obtained by quenching of limestone that was used for masonry, plastering, smearing slits and as decorative material. Гемма – овальная, с плоской стороной, поделка из камня. Гемма – бір жағы жайпақ, дөңес тас. Stone with engraved design – an oval, with a flat side, stone article. Геродот (484 до н. э. - 425 до н. э.) – древнегреческий историк, автор первого полномасштабного исторического трактата «Истории», описывающего греко-персидские войны и обычаи многих современных ему народов. Труды Геродота имели огромное значение для античной культуры. Цицерон назвал его «отцом истории». Чрезвычайно важный источник по истории Великой Скифии, включая десятки античных народов. Геродот Галикарнасский (б.д.д. 484-425 жж.) – ежелгі грек тарихшысы, алғашқы кең көлемдегі грек-парсы соғыстары және өз кезіндегі халықтардың әдет-ғұрыптарын туралы жазған тарихи трактаттар «Тарихтың» авторы. Антикалық көне мәдениет үшін Геродоттың еңбектерінің маңызы өте зор. Цицерон оны «тарихтың атасы» деп атаған. Ұлы Скифия тарихы және ондағы көне халықтар туралы берген мәліметтері өте құнды. Herodotus Galikarnassky (484 BC - 425 BC) — the Greek historian, author of the first full historian treatise “History”, that describes Greko-Persian wars and customs of many contemporary people. Herodotus’s works had enormous significance for the ancient culture. Ciceron called him as “father of history”. He is an extremely important source for the history of Great Scythia including dozens of ancient people. Гирей – один из первых казахских ханов, родственник Джанибек хана.

59

Керей – алғашқы қазақ ханы, Жәнібек ханның туысы Girey – one of the first Kazakh khans, relative of Janibek Khan. Горбачёв Михаил Сергеевич (р. 1931) – Генеральный секретарь ЦК КПСС в 1985-1991, Первый Президент СССР в 1990—91 гг. Выступил инициатором перестройки, приведшей к значительным переменам в жизни страны и мира (гласность, политический плюрализм, окончание «холодной войны»). Во время августовского кризиса 1991, после приостановки деятельности КПСС на территории РСФСР заявил (24 августа) об уходе с поста генерального секретаря ЦК КПСС. 25 декабря 1991 «в силу сложившейся ситуации с образованием СНГ» заявил о прекращении своей деятельности на посту президента СССР. С декабря 1991 - Президент Международного фонда социально-экономических и политологических исследований («Горбачёв-фонд»). Лауреат Нобелевской премии мира (1990). Горбачев Михаил Сергеевич (1931 ж. туған) – 1985-1991 жж СОКП ОК бас хатшысы. КСРО-ның 1990-91 жж. бірінші президенті. Қайта құрудың жаршысы. Дүниежүзілік және елдік өзгеріс жасауға әкелуші. (жариялылық, жеделдету, саяси плюреализм, альтернативтік ой-пікірге дес берушілік «суық соғыс» көзқарасына соққы беруші). 1991 ж. тамыз дағдарысы кезінде 24 тамыз 1991ж. РКФСР территориясындағы СОКП қызметін тоқтату туралы ұсыныс жасады, өзі де СОКП ОК бас хатшылық лауазымнан бас тартты. 25 желтоқсан 1991 ж. «ТМД құрылу жағдайына байланысты» КСРО президенті қызыметінен кететінің жариялады. 1991 жылдың желтоқсанынан халықаралық әлеуметтік – экономикалық және саяси зерттеу («Горбачев-қор») қорының президенті. Әлемдік Нобель сыйлығының лауреаты (1990). Gorbachev Mikhail Sergeyevich (born in 1931) — the General Secretary of the CC CPSU in 1985-1991, first president of the USSR in 1990—91. He appeared as an initiator for reconstruction that led to significant changes in the life of the country and the world (publicity, political pluralism, the end of “Cold War”). During the financial crisis in August 1991, after the suspension of the Communist Party in the territory of the RSFSR he declared (24 August) about the departure

60

from General Secretary of the CC CPSU Post. December 21, 1991 “because of the situation with the CIS formation” he declared about the termination of his activity as president of the USSR. From December 1991 – President of the International Fund of Socio-Economic and Political Studies “Gorbachev-Fund”). Nobel Peace Prize (1990). Г (1912 -1992) – советский и российский учёный, историк-этнолог, доктор исторических и географических наук, поэт, переводчик с персидского языка. Основоположник пассионарной теории этногенеза, с помощью которой он пытался объяснить закономерности исторического процесса. Г. придерживался идей, близких евразийству. Автор работ: «Этногенез и биосфера Земли", "Древняя Русь и Великая степь", "История народа хунну", "Тысячелетие вокруг Каспия" и др. Гумилев Лев Николаевич (1912-1992) – Кеңестік және Ресей ғалымы, тарихшы-этнолог, тарих және география ғылымдарының докторы, ақын, парсы тілінің аудармашысы. Этногенез теориясының пассионаристік негізін қалаушы. Оны тарихи заңдылықтардың даму үрдісіне анықтамалық ретінде қосуға күш салды. Гумилев евразиялық ілімге өте жақын болды. «Этногенез және Жер биосферасы», «Ежелгі Русь және Ұлы дала», «Ғұн халқының тарихы», «Каспий айналасындағы мыңжылдық» және т.б. еңбектер жазды. Gumilyov Lev Nikolayevich (1912 -1992) – Soviet and Russian scientist, historian, ethnologist, Doctor of Historical and Geographical Sciences, poet, translator from the Persian language. He was the founder of passionary theory of ethnogenesis, with it he tried to explain patterns of historical processes. Gumilyov held on to the ideas that were closed to Eurasianism. “Ethnogenesis and biosphere of the Earth”, “Ancient Russia and Great Steppe”, “History of the Hunns”, “Millennium around the Caspian Sea” and others. Гунны, хунны – кочевой народ, названный китайцами, хунну или хьюнну. По китайским источникам, уже в III-м тысячелетии

61

до н.э. китайцы считали гуннов своими западными соседями. Около 150 г. до н.э. Г. владели Восточным Туркестаном; до начала н.э. Г. кочевали в теперешнем Южном Казахстане; в первых веках н.э. Г. кочевали в южно-русских степях, откуда в IV в. расширили свои владения далеко на запад; при Атилле (445-453 гг.) имели мощное государство, подчинившее себе почти все германские племена. Ғұндар – көшпелі халық, оларды қытайлықтар хунну немесе хьюнну деп атаған. Қытай деректері б.д.д. IIІ-ші мыңжылдықта-ақ ғұндарды батыстағы көршілеріміз деп санады. Б.д.д. 150 ж. ғұндар Шығыс Түркістанды иеленді. Б.д.дейін-ақ олар қазіргі Оңтүстік Қазақстанда көшіп жүрді. Б. дәуіріміздің алғашқы ғасырларында, ғұндар оңтүстік-Русь далаларында көшіп жүріп - әрі қарай I-Vғғ. батысқа қарай өз иеліктерін кеңейтті. Аттила (Еділ) патша кезінде (445-453жж.) ғұндар (Батыс ғұн империясы) өте күшейіп бүкіл герман тайпаларын өздеріне бағындырды. Huns – a group of nomadic people called the Chinese, the Huns or Xiongnu. According to Chinese sources in the 111 millennium BC Chinese people considered the Huns to be their western neighbors. About 150 BC the Huns were owners of the East Turkestan; until AD the Huns wandered in the present-day southern Kazakhstan; in the first centuries AD the Huns wandered in the Southern Russian steppes where in the 1V increased their ownerships of the far west; with Atilla (445-453) they had a powerful state having placed under the command almost all Germanic tribes. Гуньмо – титул усуньского государя. Гуньмо – үйсін мемлекет басшысының лауазымы. Gunmo – the title of Usun sovereign. Гурхан – титул верховного правителя каракитаев, жалаиров. Гурхан – Қарақытай, жалайырлардың билеушісінің лауазымы. Gurkhan – a title of supreme ruler of Kara-khitai and jalayir.

62

Гушур – налог, пошлина, равнявшаяся 1/10 части урожая или стоимости предмета. Ұшыр – шыққан егін түсімінің алынатын бөлігіне парапар астық немесе зат құнының 10/1 салығы, баж. Gushur – a kind of tax, fee equal to 1/10 of the crop or the value of the object. Голощёкин (1876–1941) – российский революционер и советский государственный и партийный деятель, участник борьбы за установление Советской власти на Урале и в Сибири. Один из организаторов расстрела царской семьи в подвале дома Ипатьева в Екатеринбурге в ночь с 16 на 17 июля 1918 года, а также – уничтожения тел убитых. С октября 1924 по 1933 гг. занимал должность первого секретаря ЦК Компартии Казахстана. Осуществлял насильственные меры по переводу кочевников на оседлый образ жизни, что привело к огромным жертвам. Арестован 15 октября 1939 по указанию Берия Л. П. и 28 октября 1941 расстрелян под Куйбышевом. Голощекин Филипп Исаевич (1876-1941) – Ресей революционері, Кеңестік мемлекеттік және партия қайраткері. Орал мен Сібірде Кеңес өкіметін орнатуға атсалысқан. Екатеринбургте 1918 жылы шілденің 16-нан 17-не қараған түні ІІ Николай патшаның отбасын қырып-жоюға қатысқан. 1924 ж. қазанынан 1933ж. дейін Қазақстан өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болды. «Кіші Қазан» төңкерісі идеясын жүргізіп көшпенді қазақ отбасыларын отырықшы өмір салтына көшірмекші болды. Бұл идеясы орасан зор адам шығынына әкеп соқтырды. 1939 ж. 15 қазанда тұтқындалып Л.П.Берияның бұйрығы бойынша 1941ж. 28 қазанда Куйбышев қаласы түбінде атылған. Goloschekin Filipp Isayevych (1876 - 1941) – Russian revolutionary and soviet politician and activist, struggle participant for Soviet power in the Ural and Siberia. One of the execution organizers of a Royal family in the house basement of Ipatyev on the night of 16 to 17 July 1918 in Yekaterinburg, also – body destruction of the killed. From October 924 to 1933 he served as the first secretary of Communist party of Kazakhstan. He carried violent measures on transferring the

63

Nomads to a settled way of life that led to huge casualties. He was arrested on October 15, 1939 on L.P. Beria’s order and October 28, 1941 shot at Kuibyshev.

Д

Даруга – сборщик податей, начальник. Даруға – алым жинаушы, бастық. Daruga – a collector of taxes, the chief. Дастан – эпическое произведение в фольклоре или литературе Ближнего и Среднего Востока и Юго-Восточной Азии. Обычно Д. является фольклорной или литературной обработкой героических мифов, легенд и сказочных сюжетов. Д. описывает фантастические и авантюрные ситуации, в нём нередко усложнённый сюжет, несколько гиперболизированы события и идеализированы герои. Дастан – Таяу, Орта Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы фольклор немесе әдебиеттегі эпикалық шығарма. Д. батырлық мифтер, аңыз және ертегілер мазмұндарын әрлендіреді. Уақиғалар адам сенгісіз болып, қиял-ғажайыпқа айналғанымен кейіпкерлер ондағы қиындықтарды соңында жеңіп шығады. Dastan – an epic work in folklore or literature of the Middle East and South-East Asia. Dastan is usually folklore or literary treatment of the heroic myths, legends and fairy stories. Dastan describes the fantastic and adventurous situations; it has a very complicated plot, some events are exaggerated and heroes are idealized. Дастархан – скатерть из плотной ткани, на которой расставляется пища, посуда. Дастарқан – қалың матадан тоқылған жапқыш, оның үстінде тағамдар мен ыдыс-аяқтар қояды. Dastarkhan – the table-cloth made of thick fabric where food and dish are placed.

64

Датов Сырым (1753-1802) – батыр, старшина казахского рода байбакты, предводитель народного антифеодального и антиколониального движения казахов Младшего жуза в 1783 – 1797 гг. Датов был активным участником Крестьянской войны 1773-1775 гг. под предводительством Е. Пугачёва. Датов Сырым (1753-1802) – батыр, қазақтың Байбақты руынан шыққан. Кіші жүздегі 1783 – 1797 жж. феодалдық және отаршылдыққа қарсы халықтық қозғалыстың жетекшісі. Д. 1773-1775 жж. Е. Пугачев басқарған шаруалар соғысына қатысқан. Datov Srim (1753-1802) – a warrior, sergeant of the Kazakhs called baybakty, leader of the national anti-feudal and anti-colonial movement of the Kazakhs of the Little Juz in 1783 – 1797. Datov was an active member of the Peasant War in 1773-1775 under the leadership of Pugachev. Демидовы – русские купцы и промышленники. Акинфий Никитич Демидов (1678-1745) основал Колыванский завод и открыл Алтайские серебряные рудники. Демидовтар – орыс көпестері мен өнеркәсіпшілері. Акинфий Никитич Демидов (1678-1745) Колыван зауытын қалап, Алтайда күміс рудниктерін ашқан. Demidovy – Russian merchants and manufacturers. Akinfyi Nikitych Demidov (1678-1745) founded the Kolyvan plant and discovered the Altay silver mines. Дервиш – мусульманский странник. Дәуріш – мұсылман кезбесі. Dervysh – a Muslim traveler. Дешт-и Кыпчак (даштцы), кыпчакские степи – под этим названием были известны населенные тюрко-монгольскими кочевыми родами степи от Балхаша до Крыма и от Иртыша и Тобола до Хорезма и Каспия.

65

Дешті Қыпшақ (дешті), қыпшақ даласы – осы есіммен Балқаштан Қырымға, Ертістен Тобылға, Хорезм мен Каспийге дейінгі тұрған түрік-моңғол дала көшпенді рулары әйгілі болған. Desht-i-kipchak (Daschts), Kipchak steppe – this name was known to populated Turko-Mongol and nomadic clans of the steppe form the Lake Balkhash to the Crimea and from the Irtysh and Tobol to Khorezm and the Caspian Sea. Джабгу (ябгу) – титул верховного правителя огузов. Жабғу – Оғыздардың жоғарғы басқарушысының лауазымы. Dzhabgu (yagbu) – the title of supreme governor of the Oghuzs. Джагатай (Чагатай) (1227-1242) – сын Чингис-хана, основатель династии Чагатаидов. Шағатай(1227-1242) – Шыңғыс ханның ұлы – Шағатай әулетін құрушы. Zhagatai (Chagatai) (1227-1242) – Genghis Khan’s son, the founder of Chagatai dynasty. Джамалга – повинность населения по снабжению гонцов, знатных людей, сборщиков налога. Жамылғы – тұрғындардың шабармандарды, атақты адамдарды, алым-салық жинаушыларды әлпештеп күтуі. Dzhamalga – the population duty on supply of messengers, noble people and tax collectors. Джангельдин Алиби Тогжанович (1884-1953) – член Коммунистической партии с 1915г., один из руководителей национально-освободительного движения 1916г. в Тургае, организатор борьбы за власть Советов в Казахстане, военный комиссар. Жангелдин Әліби Тоғжанұлы (1884-1953) – 1915 ж. Коммунистік партияның мүшесі, 1916 ж. Торғайдағы ұлт-азаттық

66

қозғалыстың басшыларының бірі. Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату үшін күресті, әскери комиссар. Dzhangeldyn Aliby Togzhanovych (1884-1953) – the member of the Communist party from 1915, one of the leaders of the national liberation movement of 1916 in Torgay, struggle organizer for Soviet power in Kazakhstan, the military commissar. Джангир-хан – (ум. в 1652) казахский хан, один из борцов с джунгарами. Получил прозвище «Неудержимый». Жәңгір хан – (1652ж. қайтыс болды) жоңғарларға қарсы күрескен. «Салқам Жәңгір» атанған. Dzhangyr Khan – (died in 1652) one of the fighters with Dzhungars. He’s got the nickname “Irrepressible”. Джанибек (Жанибек) – один из основателей Казахского ханства, потомок Джучи-хана. Жәнібек – қазақ хандығын құрушылардың бірі, Жошы хан ұрпағы. Dzhanibek (Zhanibek) – one of the founders of the Kazakh khanate, a descendant of Jochi Khan. Джунгария (Дзюнгария, Чжунгария) – образована в 1635 г. Территория, лежащая к северу от Тянь-Шаня и составлявшая в XVII-XVIII в. Джунгарское ханство. Войны с Китаем привели к падению Д. С 1758 г. Джунгария окончательно вошла в состав Китайской империи. В связи с продвижением русских в глубь Средней Азии, часть джунгарских владений отошла к России, войдя в состав тогдашних Семиреченской и Семипалатинской областей. Жоңғария –1635 жылы құрылған. XVII-XVIII ғғ. Тянь-Шань тауларының солтүстігін алып жатқан аймақ. Жоңғар хандығы. Қытаймен соғыста ақырында Ж. Күйреп, 1758 ж. Қытай империясының құрамына енген. Бұрынғы Семей және Жетісу облыстарының құрамындағы жоңғарлардың қол астындағы елді

67

мекендер Ресей империясының Орта Азияға тереңдей жылжуына байланысты оның құрамына өтті. Dzungaria (Dzyungaria, Chzhungaria) – the territory lying north from Tien Shan and amounting in XVII-XVIII century. It’s Dzungarian kingdom. War with China led to a fall. From 1758 Dzungaria finally became a member of the Chinese Empire. In connection with the Russian advance into the heart of Central Asia, part of Dzunarian possessions receded to Russia having entered to Semirechensk and Semipalatinsk regions. Джучи – род, улус, потомки старшего сына Чингис-хана – Джучи. Жошы – ұлыс, ру, Шыңғыс ханның үлкен ұлының қарамағындағы жерлер. Juchi – a family, ulus, the descendants of the eldest son of Genghis khan – Juchi. Джучи – старший сын Чингис-хана, отец Батыя; его потомки владычествовали в Золотой Орде – в Дашт-и- Кипчаке, иначе называвшемся Джучиевым улусом. Жошы – Шыңғысханның үлкен ұлы, Батудың әкесі. Оның ұрпақтары Алтын Ордаға, Дешті Қыпшаққа әмірлерін жүргізді. Жошы ұлысы атанды. Juchi – the eldest son of Genghis khan, the father of Batu; his descendants exercised dominion over the Golden Horde – in Desht-i-kipchak, otherwise was called Juchi Ulus. Диван – высший правительственный орган; имеет несколько значений: государственная канцелярия; высший чиновник гражданской администрации; официальный прием; сборник стихотворений. Диван – жоғарғы үкімет органы, бірнеше ұғымды білдіреді: мемлекеттік кеңсе, азаматтық әкімшіліктегі жоғарғы шенеунік, ресми қабылдау, өлең-жырлардың топтамасы.

68

Divan – the highest government body; it has several meanings: State office; the highest official of the civil administration; the official reception; a collection of poems. Диван-беги – чин, заведующий финансами, податным ведомством, председатель совета министров. Диван бек – лауазым, сауда-саттық меңгерушісі, алым-салымдық мекеме өкілі, министрлер кеңесінің төрағасы. Divan-begi – a rank, head of finance, tax-paying office, chairman of the Council of ministers. Динары – золотые монеты периода средневековья. В основе золотого обращения были не только целые монеты, но, главным образом, их фрагменты различной величины и веса. Динар – ортағасырлық алтын тиын. Алтынның фрагменттерінен тұратын сауда-саттықта қолданыс тапқан, көлемі дежәне салмағы да әр түрлі ақша. Dinar – the gold coins of the middle Ages. At the basis of the golden treatment there were not only the whole coins, but, mainly, their fragments of different sizes and weights. Дирхемы – средневековые монеты, которые различались составом металла и курсом (мусияби, мухамеди, гитрифи). Мусияби были самыми высокопробными; мухамеди – чеканились из низкопробного серебра; гидрифи – из сплава неценных металлов, в них было много меди. В XI-XII вв. Д. стали чеканить из меди, лишь сверху покрывая слоем серебра. Дирхемдер – ортағасырлық тиын. Оның құрамындағы металлға байланысты, қолданыс тапқан (мусияби, мухамеди, штрифи). Мусияби – ең жоғарғы сапа, мухамеди - төменгі сапалық күмістен, штрифи – құрамында жезі көп құнсыз металдардан құйылады. XI-XII ғғ. Д. беті күміспен көмкерілген жезден құйылады. Dirham – the medieval coins differing by metal and rate composition (musiyabi, mohamed, gitrifi). Musiyabi were the most high-grade;

69

mohamed – were struck from low-grade silver; gitrifi – from alloy of metals, they had a lot of copper. In the X1-X11 centuries Dirham began minting of copper covering only the top layer of silver. Досмухамедов Джанша (Жиханша) (1886-1937) – юрист, один из лидеров алашского движения. В апреле 1918 г. вёл переговоры с руководством СНК и Наркомнаца (В.И.Лениным и И.В.Сталиным) о провозглашении национальной автономии. В 1918-1919 гг. – глава правительства Западного отделения Алаш-Орды Уильского Оляята; с 1920 г. на хозяйственной работе вне Казахстана; в 1930г. репрессирован и сослан в г. Воронеж. Досмұхамедов Жанша (1886-1937) – заңгер, алаш қозғалысының басшыларының бірі. 1918ж. сәуірде Халық Комиссарлары Кеңесі мен Ұлттар ісі жөніндегі халық комиссарларының басшылары В.И. Ленин, И.В. Сталинмен ұлттық алаш автономиясын құру үшін келіссөз жүргізген. 1918-1919жж. – Алаш орданың Батыс бөлімшесі Ойыл уалаятының үкімет басшысы, 1920 жылдан Қазақстаннан тыс шаруашылық жұмыстарда жүрген, 1930 ж. қуғын-сүргінге ұшырып, Воронеж қаласына жер аударылған. Dosmukhamedov Dzhansha (1886-1937) – a lawyer, one of the leaders of Alash movement. In April of 1918 he negotiated with CPC and the Natcomnat leaderships (V.I.Lenin and I.V.Stalin) tо proclaim National Autonomy. In 1918-1919 – he became the head of Government of West branch of Alash Orda of Yillsky Olyat; from 1920 he had an economic activity outside of Kazakhstan; in 1930 he was subjected to repression and exiled to Voronezh town. Досмухамедов Халел (1883-1939) – общественный деятель, ученый-энциклопедист, профессор, один из лидеров алашского движения. Автор учебников и трудов по природоведению, анатомии, зоологии, фольклористике, этнографии, разработке научной терминологии. В 1930 г. сослан в Воронеж, где работал в институте здравоохранения и гигиены. В 1935 г. получил разрешение вернуться на родину, но остался на месте ссылки. Арестован в 1937 г., позднее расстрелян.

70

Досмұхамедов Халел (1883-1939) – қоғам қайраткері, оқымысты, энциклопедист, профессор, алаш қозғалысының басшыларының бірі. Табиғаттану, анатомия, жаратылыстану, фольклористика, этнография бойынша оқулықтар мен еңбектер авторы. Ғылыми атауларды іске қосқан. 1930ж. Воронежге жер аударылған. Онда ол Денсаулық сақтау мен Гигиена институтында жұмыс істеген. 1935 ж. елге қайтуға рұқсат алғанымен, бірақ айдау орнында қалған. 1937 ж. тұтқындалып, кейіннен атылған. Dosmukhamedov Khalel (1883-1939) – a social activist, scholar and lexicographer, professor, one of the leaders of Alash movement. The author of textbooks and works on nature, anatomy, zoology, folklore, ethnography, scientific terminology development. In 1930 he was exiled to Voronezh where he worked in the Institute of Health and Hygiene. In 1935 he received permission to return home but stayed on the exile. He was addressed in 1937 and later executed. Дромос – коридорный вход в храм, захоронение. Дромос – храмға, қорымға кіретін дәліз. Dromos – the corridor entrance to the temple, burial. Дулатов Миржакип (Мир-Якуб) (1885-1935) – поэт, писатель, драматург, публицист, педагог, общественный деятель. Автор сборника «Оян, қазақ», романа «Бақытсыз Жамал», свыше 2 тыс. статей и трудов по литературе, культуре, истории и этнографии, языкознанию, математике. В 1913-1918 гг. –один из редакторов газеты «Қазақ»; в 1917-1919 гг. – в руководстве правительства Алаш-Орды; с 1920 г. – на преподавательской и издательской работе, работник суда в Семипалатинске, редактор газеты «Ақ жол» в Ташкенте. Оказал огромное влияние на целое поколение казахской творческой интеллегенции. Репрессирован в 1929 г. В 1930 г. приговорен к расстрелу с последующей заменой 10-летним заключением, умер в лагере на Соловках (1935). Дулатов Міржақып (1885-1935) – ақын, жазушы, драматург, публицист, педагог, қоғам қайраткері. «Оян қазақ» жинағының, «Бақытсыз Жамал» романының авторы. Ол әдебиет, мәдениет, тарих және этнография, тілтану, математика саласында 2 мыңнан

71

астам мақалалар мен еңбектер жазған. 1913-1918 жж. – «Қазақ» газетінің редакторының, 1917-1919 жж.-Алаш Орда үкіметін басқарушылардың бірі. 1920 ж. оқытушылық және баспа жұмыстарында болып, Семейде сот жұмысына араласты. Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің редакторы. Қазақ интелегенциясының біртұтас ұрпағын тәрбиелеп шығаруға үлесін қосты. 1929 ж. қуғын-сүргінге ұшырап 1930 ж. ату жазасына кесілді. Бірақ, кейін 10 жылға қамауда отыруға үкім шығарылды. Соловка лагерінде қайтыс болды (1935). Dulatov Mirzhakyp (World-Yakub) (1885-1935) – a poet, writer, playwright, editor, teacher, social activist. The author of the collection “Oyan, Kazakh”, a novel “Bakytsyz Zhamal” (“Unfortunate Zhamal”), he has over 2 thousand articles and books on literature, culture, history and ethnography, linguistics, mathematics. In 1913-1918 – one of the editors of the newspaper “Kazakh”; in 1917-1919 – he was in the management of the Government Alash-Orda; form 1920 – in teaching and publishing work, the employee of the court in Semipalatinsk, editor of “Ak Jol” in Tashkent. He had an enormous influence on the whole generation of Kazakh creative professional class. He was subjected to repression in 1929. In 1930 he was sentenced to be shot with subsequent replacement of 10-year sentence, died in camp on Solovki. Дулыга – металлический шлем с кольчужной сеткой прикрывавшей щёки, шею и плечи война. Дулыға – металлдан жасалған, бетті, мойынды және иықты жауып тұратын шынжырлы бас киім. Dulyga – the metal helmet with mail net covering its cheaks, necks and warrior’s shoulders. Дутов Александр Ильич (1879-1921) – один из главных руководителей Уральского казачества, генерал-лейтенант. После Февральской революции избран председателем Совета «Союза казачьих войск», с сентября 1917 г. – атаман Оренбургского казачества. С 1920 г. – белый эмигрант.

72

Дутов Александр Ильич (1879-1921) – Орал казачествосының бірден-бір басшысы, генерал-лейтенант. Ақпан төңкерісінен кейін «Казак әскері Одағының» төрағасы болып сайланды. 1917 ж. қыркүйектен бастап Орынбор казачествосының атаманы. 1920ж. – ақ эмигрант. Dutov Alexander Ilyich (1879-1921) – one of the main leaders of the Ural Cossacks, lieutenant-general. After the February Revolution he was elected as Council chairman of “The union of Cossack forces”, in September 1917 - Ataman of the Orenburg Cossack. Since 1920 – white emigrant.

Е Егенши – земледелец. Егінші – диқан, жер өңдеуші Egenshi – a farmer. Едиге батыр – героический эпос, посвященный воспеванию подвигов правителя. Едиге (1352-1419, эмир и полководец Золотой Орды). Эпос встречается у многих тюркоязычных народов. Описываются личности – эмир Тимур, хан Тохтамыш, и связанные с ними исторические события. На казахском языке есть несколько вариантов эпоса. Самым ценным является вариант, записанный отцом Чокана Валиханова. Едіге батыр – ел билеушінің ерліктерін жырға қосқан батырлық эпос. Едіге (1352-1419, Алтын Орданың әміршісі және қолбасшы). «Едіге жыры» халық ауыз әдебиетіндегі таңдаулы туындылардың бірі. Ол көптеген түркі тілдес халықтарда кездеседі. Ел қамын жеген Едіге заманы Әмір Темір, Тоқтамыс хандармен шым-шытырық тарихи оқиғалармен астасады. Қазақ тілінде эпостың бірнеше нұсқалары бар. Соның ішінде ең бағалысы Шоқан Уәлихановтың әкесі Шыңғыс жазып қалдырған нұсқа. Edyge batyr – the heroic epos dedicated to praising the exploits of the ruler. Yedige (1352-1419) was emir and commander of Golden Horde. Many Turkic people have epos. There some people are

73

described – “The world Temir, Tokhtamysh Khan” and some historical events connected with them. There are some variants of epos in Kazakh language. The most valuable is the version written by Chokan Valikhanov’s father. Ежов (1895 -1940) – советский государственный и политический деятель. Народный комиссар внутренних дел СССР (1936—1938), генеральный комиссар госбезопасности с 1937; 24 января 1941 лишён звания. Председатель КПК и секретарь ЦК ВКП(б) (1935-1939). Год, на всём протяжении которого Е. находился в должности главы НКВД - 1937 - стал символическим обозначением репрессий; сам этот период стали называть ежовщиной. Ежов Николай Иванович (1895-1940) – кеңестік мемлекеттік және саяси қайраткер. КСРО халық комиссары. (1936-1938). Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің бас комиссары (1937 – 1941ж. 24 қаңтарында бұл атағынан айырылған). Партия комитетінің Бақылаушы төрағасы мен БКП(б) ОК хатшысы (1935-1939). Оның ІІ ХалКомы – 1937, қызметін атқарған жылдарғы қуғын-сүргінді күшейтуі – «ежовшылдық кезеңі» деп таңбаланды. Yezhov Nikolai Ivanovich (1895-1940) – a Soviet statesman and political figure. The national commissar of Internal Affairs of the USSR (1936—1938), general commissioner of State security (since 1937, January 24, 1941 lost his rank). Chairman of the Central Committee and secretary of the CPSU (b) (1935-1939). During the year when Yezhov had the post of the head of the NCIA - 1937 – became the symbolic designation of repression; soon this period was called Yezhovshchina. Екатерина II Алексеевна – российская императрица с 1762 по 1796 гг., в правление которой порабощение национальных окраин России достигло громадных размеров. II Екатерина Алексеевна (1762-1796) – Ресей императоршасы. Оның басқару кезінде Ресейдің ұлт аймақтарында құлдық бұғау асқындай түсті.

74

Catherine II Alekseevna – the Russian empress form 1762 to 1796, in whose reign the enslavement of the national borders of Russia has reached enormous proportions. Ельборили – племя, входившее в состав объединения кыпчакских племен. Елбөрілі – қыпшақтар тайпасының құрамындағы тайпа. Elborili – a tribe belonging to the association of Kipchak tribes. Ельтебер – титул, присваиваемый каганом представителям знати в каганатах тюркского периода. Елтебер – түркі кезеңінде әулеттілер арасынан шыққан адамға қағанатта берілетін лауазым. Elteber – the title assigned by Khaghan to noble representatives in Kaganate of the Turkic period. Енисейская письменность (орхоно-енисейское руническое письмо) – письменность, применявшаяся тюркскими племенами в VI-VIII вв. Памятниками древнетюркской письменности являются тексты в честь Бильге-Кагана, Кюль-Тегина, надписи на надмогильных камнях из долины Таласа и др. Енисей жазбалары (Орхон – Енисей және Талас руникалық жазбалары) – VI-VIIIғғ түркі тайпаларының бітік тасқа қашап жазған – Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк өсиет жырлары. Олар қабырлердің бас жағына орналасқан. Ежелгі түркілердің жазба ескерткіштері. Yenisey script (the Orkhon-Yenisey runic script) – a writing used by Turkic tribes in VI-VIII centuries. The monuments of the ancient Turkic writing are text in honor of Bilge Khaghan, Kul-tigin, the inscriptions on sepulchral stones from the valley of Talas, etc. Ереже – положение, статья. Ереже – бап, ереже Erezhe – a position, article.

75

Ермак (Ермак Тимофеевич Аленин) – атаман донской казачьей вольницы, успешно начавший по приказу царя Ивана IV войну с сибирским ханом Кучумом, в результате которой Сибирское ханство перестало существовать, что положило начало присоединению Сибири к России и её освоению. Ермак (Ермак Тимофеевич Аленин) – дон еркін казактарының атаманы. IV Иван патшаның бұйрығы бойынша Сібір ханы Көшіммен соғысқан. Соның арқасында Сібір хандығы өмір сүруін тоқтатып Ресейдің Сібір жерлерін өзіне қосуына мүмкіндіктер жасалды. Ermak (Ermak Timofeevych Alenin) – an ataman of the Don Cossack freemen who successfully started war with the Siberian Khan Kuchum on the order of Tsar Ivan IV as a result of what the Siberian Khanate stopped existing that laid the foundation of the accession of Siberia to Russia and its development. Ермеков Алимхан Абеуович (1891-1970) – один из лидеров алашского движения, первый казахский профессиональной математик, профессор (1935). В 20-е годы на советской, научной и педагогической работе. Член КазЦИК 6-7 созывов. В 1938-1947гг. репрессирован. Ермеков Әлімхан Әбеуұлы (1891-1970) – алаш қозғалысының басшыларының бірі, алғашқы қазақтың кәсіпқой математигі, профессор (1935). 20-шы жылдары ғылым мен педагогика саласында жұмыс істеді. КазОАК-нің 6-7 шақырылымдарының мүшесі. 1938-1947жж. қуғын сүргінге ұшырады. Ermekov Alimkhan Abeuovych (1891-1970) – one of the leaders of the Alash movement, the first Kazakh professional mathematician, professor (1935). In the 20 years he was involved in the soviet, scientific and pedagogical work. The member of the Kaz CEC of 6-7 calling. He was subjected to repression in 1938-1947.

76

Ерулик – угощение вновь прибывшим соседям (новоселам), которых приглашали к себе в гости, чтобы они быстро адаптировались в новой среде. Ерулік – жаңадан көшіп келген көршілеріне, осы ауылда не болмаса осы үйде бұрыннан тұратын көршілерді көршісі қонаққа шақырып кімдер екенін танытады. Erulik – a treatment giving to arrived neighbors (newcomers) who was invited to own’s own house for quick adaptation to the new environment. Естирту – песня-известие о смерти. Естірту – өлімді жеткізетін өлең. Estirtu – the song of the death.

Ж Жалаири Кадыргали (1530 -1607) – великий казахский ученый, историк, автор сборника летописей «Джами ат-тарих» (Сборник летописей), который содержит исторические события и факты, не только отражающие историю Казахстана XIII-XVI веков, но и всей Центральной Азии, включая Казанское и Астраханское ханства. Жалайыр Қадырғали (1530-1607) – қазақтың ұлы ғалымы, тарихшы, XIII-XVI ғасырлардағы Қазақстан тарихын ғана емес, Қазан және Астрахань хандықтарымен бірге, жалпы Орталық Қазақстанға қатысты тарихи оқиғалар мен деректерді қамтитын «Жами ат-тауарих» (Жылнамалар жинағы) жылнамалар жинағының авторы. Zhalairi Kadyrgali (1530-1607) – the Great Kazakh scholar, historian, author of the chronicles collection “Jami-al-Tarikh” (Collection of Chronicles) that contains historical events and facts, and they not only reflect the history of Kazakhstan of the XIII-XVI centuries but the whole Central Asia including Kazan and Astrakhan khanates.

77

Жалшы – наемные пастухи. Жалшы – жалдамалы бақташы. Zhalshy – the hired shepherds. Жамбыл Жабаев (1846-1945) – казахский народный поэт-акын, один из крупнейших представителей казахского устного народного творчества. Известные произведения: «В мавзолее Ленина», «Приветствие народа», «Я обошел целый свет», «Родная земля». В годы Великой Отечественной войны пламенные стихи Ж. звучали призывом к героической борьбе. Стихи «Москве», «Ленинградцы, дети мои!» вдохновляли воинов. Жамбыл Жабаев (1846-1945) – қазақ халық ақыны, халық ауыз әдебиетінің көрнекті өкілінің бірі. Атақты шығармалары: «Ленин мовзолейінде», «Халық....», «Жер шарын аралап шықтым», «Туған жер».Ұлы Отан соғысы кезінде Ж. жалынды өлеңдері ерлік күреске шақырған ұран болды. «Мәскеуге», «Ленинградтық өрендерім» сияқты өлеңдері жауынгерлерді рухтандырды. Zhambyl Zhabayev (1846-1945) – the Kazakh national poet and bard, one of the leading representatives of the Kazakh oral tradition. Famous works: “In the Mausoleum of Lenin”, “Peoples’ greeting”, “I walked around the world”, “Native land”. During the Great Patriotic War flaming poems of Zhambyl sounded as a call for the heroic struggle. Poems “Moscow”, “Leningrad, my children!” inspired soldiers. Жангир хан (1643-1652) – видный государственный деятель и выдающийся полководец. Вся история его правления связана с борьбой с джунгарской агрессией. Еще при жизни Ж. за проявленное мужество народ прозвал "Салкам Жэнгiр" (Внушительный). Жәңгір хан (1643-1652) – көрнекті мемлекет қайраткері және атақты қолбасшы. Оның қолбасшылық тарихы жоңғар шапқыншылығына қарсы күреспен байланысты. Ж. көзінің тірісінде-ақ халық «Салқам Жәңгір» деп атаған.

78

Zhangir Khan (1643-1652) – the prominent statesman and military leader. The whole history of his reign is connected with the fight against Djungarian aggression. During his life Zhangir was called “Salkam Zhangir” (Impressive) for having the courage. Жансугуров Ильяс (1884-1937) – поэт, классик казахской литературы. Замечательные поэмы "Степь", "Кюй", "Кюйши", "Кулагер" и многие его стихотворения относятся к лучшим достижениям национальной литературы. Жансүгіров Ілияс (1884-1937) – ақын, қазақ әдебиетінің классигі. «Дала», «Күй», «Күйші», «Құлагер» сияқты атақты поэмалары мен көптеген өлеңдері ұлттық әдебиеттің алтын қорына қосылған үлес болып табылады. Zhansugurov Ilyas (1884-1937) – a poet, classic of Kazakh literature. Remarkable poems "The Steppe", "Kyi", "Kuishi", "Kulager" and many of his poems was the best achievements of national literature. Жарапазан – форма бытовых песен, связанная с религиозными традициями. Жарапазан – діни салт-дәстүрге байланысты туған тұрмыс-салт өлеңдерінің бір түрі Zharapazan – a form of domestic songs connected with religious traditions. Жар-жар – традиционная песня, исполняемая молодежью во время прощального вечера, на проводах девушки. Ж. исполняется в виде айтыса между девушками и джигитами. В Ж. поется о хороших сторонах будущей жизни. Жар-жар – қыз ұзату салтына байланысты қоштасу кешінде жастардың орындайтын дәстүрлі әні. Ж. қыздар мен жігіттер арасында айтыс түрінде орындалады. Ж. жастардың болашақтағы бақытты өмірі жайында айтылады. Zhar Zhar – the traditional song sung by young people during the last evening on girl’s senging-off. Zhar Zhar is performed in the form of

79

aitys between girls and boys. Only good aspects of a future life are performed in Zhar Zhar. Жас казах – молодёжная организация, объединившая представителей учащейся молодёжи после Февральской революции 1917 г. в г. Акмолинске. Во главе с С.Сейфуллиным примкнула к Советам. Жас қазақ –1917 ж. ақпан революциясынан кейін Ақмола қаласындағы оқушы жастар өкілдерінің басын қосқан жастар ұйымы. С.Сейфуллиннің бастауымен Кеңеске қосылды. Zhas Kazakh – youth organization that united representatives of students after the February Revolution in 1917 in Akmolinsk town. Led by S.Seifullin joined the Soviets. Жатаки – обедневшие скотоводы. Нанимались на работу к баям, зажиточным переселенцам, на промыслы и промышленные предприятия. Жатақтар – кедей малшылар. Байлар мен ауқатты жер аударылғандарға, кәсіпорындарға жалданушылар. Zhatak – an impoverished cattle-breeder. They engaged to bai, wealth settlers, on the crafts and industries. Жеты-Жаргы (Семь установлений) – законы хана Тауке. Свод норм обычного права, определявший основные принципы правопорядка и государственного устройства средневекового казахского общества (нормы административного, уголовного, гражданского права, положение о налогах, религиозных воззрениях, семейных отношениях и др). Жеті Жарғы – Тәуке ханның заңдар жинағы. Орта ғасырлық қазақ қоғамының мемлекеттік құрылымы (әкімшілік, қылмыстық, азаматтық құқық, салық туралы ережелер, діни көзқарас, отбасылық қарым-қатынас т.б.) мен тәртіп сақтаудың негізгі принциптерін белгілейтін жалпы құқық нормалары жайлы заң. Zhety Zhargy (“Seven precepts”) – Tauke khan’s laws. Code of norms of customary law that defined the basic principles of law and

80

order and state structure of medieval Kazakh society (administrative and criminal norms, civil law, tax regulations, religious beliefs, family relations, etc.) Жоктау – песня-плач. Жоқтау – қайтыс болған адамға шығарылған өлең. Zhoktau – a song of cry. Жолаяк – угощение перед дорогой. Перед дальней дорогой уезжающие, зарезав барана, приглашают к себе на "жолаяк". Цель такого приглашения – пожелание благополучного возвращения. "Жолаяк" заканчивается традиционным "бата" (благословение). Жолаяқ – жолға шығар алдында берілетін дәм. Алыс жолға шығар алдында қой сойып, дәм беріледі. Мұндай шақырудың мақсаты – аман-есен оралуға тілек тілеу. «Жолаяқта» міндетті түрде бата беріледі. Zholayak – a treatment before the trip. Those who are going to long journey invited to “zholayak” having sticked a sheep. The purpose of such invitation – a wish for successful home-coming. "Zholayak" ended with traditional “bata” (blessing). Жубанов Ахмет Куанулы (1906-1968) – ученый, композитор, дирижер, народный артист Казахстана, доктор искусствоведения, профессор, академик Академии наук Казахской ССР. Внес значительный вклад в становление и развитие казахского народного музыкального искусства. Создал ансамбль домбристов, на основе которого позже возник Оркестр казахских народных инструментов имени Курмангазы. Жұбанов Ахмет Қуанұлы (1906-1968) – ғалым, сазгер, дирижер, Қазақстанның халық әртісі, өнертану ғылымының докторы, профессор, Қазақ ССР Ғылым Академиясының академигі. Қазақтың ұлттық музыка өнерінің қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқан. Құрманғазы атындағы Қазақ халық аспаптар оркестрінің негізін қалаған домбырашылар ансамблін құрушы.

81

Zhubanov Ahmet Kuan Uly (1906-1968) – a scientist, composer, conductor, the National artist of Kazakhstan, Doctor of Arts, professor, academician of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. He made a significant contribution to the establishment and development of Kazakh folk music. He created the dombra ensemble on the basis of which the Orchestra of Kazakh national instruments named after Kurmangazy appeared. Жузы – хозяйственно и географически относительно обособленный район, населенный группой казахских племен, который до образования казахских ханств и народности являлся территорией племенного союза. Жүз – шарушылық және географиялық жағынан негізделген аудан, қазақ хандығының аймақтық- әкімшілік бөлігі ретінде қалыптасқан тайпалық-рулық одақ. Juz – economically and geographically relatively isolated area populated by a group of Kazakh tribes that before the formation of the Kazakh khanates and nations was a territory of the tribal union. Жума (1893-1938) – казахский писатель, публицист, педагог, один из основателей новой казахской литературы. Перевёл на казахский язык произведения Лермонтова, Кольцова, Бальмонта, Мережковского, Вс. Иванова, Мамина-Сибиряка, Горького, Блока, а также стихи и поэмы Гёте, Гейне и др. зарубежных поэтов. Активно сотрудничал с газетами и журналами («Акжол», «Сана», «Шолпан» и др.), публикует множество стихов и поэм : «Кто я?», «Огонь», «Родная земля», «Исповедь», «Туркестан», «Люблю». Его идея объединить поэтов и писателей Казахстана выразилась в создании Союза писателей Казахстана. Ж. По ложному обвинению, как «алашординца, пантюркиста и японского шпиона», осудили на 10 лет лишения свободы. В 1936 благодаря ходатайству М.Горького и Е.Пешковой был досрочно освобожден из Свирского лагеря политзаключенных. Через полтора года, 30 декабря 1937 года был вновь арестован и расстрелян 19 марта 1938 года.

82

Жұмабаев Мағжан (1893-1938) – қазақ жазушысы, публицист, педагог, жаңа қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі. Лермонтов, Кольцов, Бальмонт, Мережковский, Вс. Иванов. Мамин-Сибиряк, Горький, Блок т.б. шығармаларын және Гете, Гейне және т.б. шетел ақындарының өлеңдері мен поэмаларын қазақ тіліне аударған. («Ақжол», «Сана», «Шолпан» т.б.) газет-журналдармен тығыз шығармашылық байланыста болып, «Мен кім?», «От», «Туған жер», «Түркістан», «Сүй, жан сәулем» т.б. көптеген өлеңдері мен поэмаларын жарыққа шығарады. Қазақстан ақын-жазушыларын біріктіру туралы идеясы арқасында Қазақстан Жазушылар Одағы құрылды. «Алашордашыл, пантүркішіл және жапон шпионы» деген жалған жаланың құрбаны болып, 10 жылға бас бостандығынан айрылады. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованың кепілдемесімен Сібір саяси тұтқындар лагерінен мерзімінен бұрын бостандыққа шығып, 1937 жылы 30 желтоқсанда, бір жарым жылдан кейін қайта тұтқындалып, 1938 жылы 19 наурызда атылған. Jumabayev Magjan (1893-1938) – the Kazakh writer, publicist, teacher, one of the founders of the new Kazakh literature. He translated into Kazakh language works of Lermontov, Koltsov, Balmont, Merezhkovsky, Ivanov, Mamin-Sibiryak, Gorky, Blokh as well as verses and poems of Goethe, Heine and other foreign poets. He collaborated with newspapers and magazines (“Akjol”, “Sana”, “Sholpan” etc.), published numerous poems as: “Who am I?”, “Fire”, “Native Land”, “Confession”, “Turkestan”, “I love”. His idea to unite poets and writers of Kazakhstan has resulted in the creation of the Writer’s Union of Kazakhstan. On false charges as Alash Orda’s supporters and Japanese spy he was sentenced to 10 years in prison. In 1936 he was released earlier from prison camp Svisky thanks to M.Gorky and E.Peshkova. After a year and a half on December 30, 1937 he was again arrested and executed March 19, 1938. Жылу – материальная помощь. Людям, пережившим стихийные бедствия, несчастья (пожар, наводнение и пр.), оказывали материальную, моральную, финансовую поддержку. Для этого не обязательно быть родственником или близким. Для возмещения

83

ущерба пострадавшим выделяли скот, жилье, одежду и пищу. "Жылу" (от слова жылы - тепло) – проявление человечности, доброты, сочувствия. Жылу – материалдық көмек. Апатқа, бақытсыздыққа (өрт, су тасқыны т.б.) ұшыраған адамдарға материалдық, моральдық, қаржылай көмек көрсеткен. Ол үшін туыс болу міндетті болмаған. Апаттың орнын толтыру үшін мал, баспана, киім-кешек, тамақ берілген. «Жылу» - адамгершілік, мейірбандықты білдіреді. Zhylu – a material assistance. Sufferers of natural disasters, misfortune (conflagration, flood etc.) were provided by material, moral or financial support. You don’t have to be a relative or near relation. For compensating sufferers were given cattle, cloth and food. "Zhylu" (from the word zhyly - heat) – manifestation of humanity, kindness and sympathy. Жыр – героическая поэма. Жыр – батырлық, ерлік жайлы поэма. Zhyr – a heroic poem. Жырау – степные поэты, сочинители жоктау и толгау. Известны имена Шалкииз (ХV), Доспамбет (ХVI), Жиембет (ХVII). Жырау – Толғау мен жоқтауларды шығарушы дала ақындары. Атақты жыраулар Шалкиіз (ХҮ), Доспамбет (ХVI), Жиембет (ХVII). Zhyrau – the steppe poets, composers of zhoktau and tolgau. Famous names Shalkiiz (ХV), Dospambet (ХV1), Zhiembet (ХV11).

З Затаевич Александр Викторович (1869-1936) – музыковед –фольклорист, композитор, заслуженный артист республики. Автор сборников «1000 песен казахского народа» (1925) и «500 песен и кюев казахского народа»(1931).

84

Затаевич Александр Викторович (1869-1936) – музыкатанушы-фольклоршы, сазгер, республикаға еңбегі сіңген әртіс. «Қазақтың 1000 өлеңі» (1925) және «Қазақтың 500 ән-күйі» (1931) жинақтарының авторы. Zataevich Alexander Viktorovych (1869-1936) – a musicologist, folklorist, composer, honored artist of the Rebublic. The author of collections and 1000 songs of the Kazakh people (1931). Звериный стиль – главный компонент в искусстве саков, сложившийся в VII-VI вв. до н.э. и получивший распространение среди племен Сибири, Казахстана, Средней Азии, юга Восточной Европы. Это образы различных животных, которыми оформлялись предметы быта, одежда, посуда, оружие. Аң стилі – б.э.д. VII-VI ғ.ғ. қалыптасқан және Сібір, Қазақстан, Орта Азия, Европаның оңтүстік-шығысында кең тараған сақ өнерінің басты құрамдас бөлігі. Тұрмыстық бұйымдар, киім-кешек, ыдыс-аяқ, қару-жарақтар түрлі аң бейнелерімен әшекейленген. Beast style – the main component in the art of Saks built in the VII-VI centuries BC and spread among the tribes of Siberia, Kazakhstan, Central Asia, and south Eastern Europe. These are images of different animals with the help of which domestic appliances, clothing, dishes, instruments were decorated. Зергер – ювелир. Зергер – зергер Zerger – the jeweller.

, Улус Джучи (Улуг Улус) – государство во главе с потомками Джучи, старшего сына Чингисхана. Образовано после семилетнего похода Батыя (1236-1242) как владение в составе Великого Монгольского Улуса (Монгольской империи), в которую вошли Восточный Дешт-и-Кыпчак, т.е. степные районы Казахстана к западу от верховий Оби и Иртыша, до низовий Волги и Аму-Дарьи, часть территории Хорезма и Западной

85

Сибири, а также вновь завоёванные земли на западе. Столица – Сарай-Бату (близ Астрахани), позднее – Сарай-Берке. К середине XV века Золотая Орда фактически распалась на десяток самостоятельных ханств. Алтын Орда Жошы Ұлысы (Ұлығ Ұлыс) – Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы ұрпақтары басқарған мемлекет. Бату ханның жеті жылдық жорығынан кейін (1236-1242) құрамында Шығыс Дешті қыпшақ, яғни батысқа Обь және Ертіс өзендерінің жоғарғы сағасынан Еділ мен Жайық өзендерінің төменгі сағасына дейінгі Қазақстанның далалы аймақтары, Хорезм мен Батыс Сібірдің шамалы бөлігі, сондай-ақ батысқа қайта тартып алынған жерлерді қамтыған Ұлы монғол ұлысы (Монғол империясы) иелігіне кірген. Астанасы – Бату Сарай (Астараханның маңы), кейінірек – Берке Сарай. ХҮ ғасырдың ортасына қарай Алтын Орда он шақты жеке дара хандықтарға бөлінді. Golden Horde, Ulus Juchi (Ulus Ulus) – a state headed by the descendants of Juchi, eldest son of Genghis Khan. It was formed after seven-year Batyi’s campaign (1236-1242) as the pessession of the Great Mongol Ulus (Mongol Empire), which imcluded East Desht-i-kipchak, i.e. steppes of Kazakhstan to the west of the headwaters of the Ob and Irtysh to the lower reaches of the Volga and Amu Darya Rivers, part of the territory of Khorezm and Western Siberia also the conquered lands in the west. Capital – Sarai Batu (near Astrakhan), later – Sarai Berke. By te middle of the XV century the Golden Horde was split into a dozen independent khanate. Зооморфный узор – форма фантастического узора, связанная с религиозными верованиями. Зооморфтық өрнек – діни сенімдермен байланысты туған қиял-ғажайып өрнектің түрі. Zoomorphic pattern – a form of fantastic pattern associated with religious beliefs. Зороастризм – религия древних народов Средней Азии, Азербайджана, Ирана и ряда других стран Ближнего и Среднего Востока, названа по имени пророка Заратуштры (Зороастра). Для

86

З. характерно представление о борьбе двух начал – добра и зла, почитание огня, запрещение погребения покойников (их отдавали на растерзание хищным птицам и зверям), вероучение изложено в Авесте. Зорастизм – Заратуштра (Зоростра) пайғамдардың есімімен аталған Орта Азия, Азербайжан, Иран және Таяу және Орта Шығыстағы т.б. ежелгі халықтардың діні. З. Авеста уағыздарында айтылғандай, мейірбандық пен зұлымдықтың күресі, отқа табыну, аруақтарды жерлеуге тыйым салу (оларды жабайы аң-құстарға тастайтын) сияқты діни нанымдар тән. Zoroastrianism – a religion of the ancient peoples of Central Asia, Azerbaijan, Iran and other countries of the Middle East, named of the prophet Zarathustra (Zoroaster). The struggle between two principals – good and evil, the worship of fire, the ban of the dead’s burial (they were given for beasts and wild animals’ harrowing), faith set forth in the Avesta were typical for Zoroastrianism. Зороастрийский фавн – тотем (объект поклонения, почитания), связанный с древними религиозными верованиями персов, тюрков об их едином родстве с различными животными (культ волка, культ филина и т.д.). Зорастрийлік фавн – парсы, түрік халықтарының аң-құстарды шыққан тегіміз (көк бөрі культі, үкі культі) деп таныған ежелгі діни наным-сенімдеріне байланысты туған тотем (жалбарыну нысаны). Zoroastrian Faun – the totem (an object of worship, reverence) associated with the ancient religious beliefs of the Persians and Turks on their common kinship with different animals (a wolf cult, a cult of an owl, etc.). Зякет – в мусульманском праве налог, предназначенный для содержания неимущих, малообеспеченных слоев общества. З. взимается один раз в год от общего количества имущества. Зекет – мұсылмандық құқық бойынша қоғамдағы жетім-жесір, кедей адамдарға арнап жиналатын салықтың түрі. З.жылына бір рет жалпы мүлікке салынады.

87

Zyaket – a tax in Islam intended for maintening the poor and the neery sections of society. Zyaket charged once a year from the total amount of property.

И Иван IV Васильевич Грозный (1530-1584) – великий князь, с 1547 г. – царь всея Руси. При нём были завоеваны Казанское (1552), Астраханское (1556) царства. IV Иван Васильевич Грозный (1530-1584) – ұлы князь, 1547 жылдан жалпы Русь ханы. Оның уақытында Қазан (1552), Астрахань (1556) хандықтары жаулап алынған. Ivan Vasilyevich VI Grozniy (“The terrible”) (1530-1584) – a Grand duke, since 1547 – the king of all Russia. Under his reign Kazakn (1552) and Astrakhan (1556) kingdoms were conquered. Иванов Василий Иванович (1885-1937) – в 1933-1937 гг. возглавлял строительство Балхашского медеплавильного завода. Член партии большевиков с февраля 1917 г., председатель Харьковского ЧК. Под его руководством строители намного раньше срока воздвигли Сталинградский тракторный завод. Возглавлял ряд крупных союзных трестов и объединений. Репрессирован в 1937 г. Иванов Василий Иванович (1885-1937) – 1933-1937 ж.ж. Балқаш мыс қорыту заводын басқарған. 1917 жылдың ақпанынан большевиктік партия ұйымының мүшесі, Харьков ТЖ төрағасы. Оның басшылығымен Сталинград трактор заводының құрылысы ерте аяқталған. Одақ көлеміндегі трест және бірлестіктерді басқарған. 1937 жылы репрессияға ұшырады. Ivan Vasiliy Ivanovich (1885-1937) – in the years 1933-1937 he headed the construction of the Balkhash copper-smelting plant. A member of the Bolshevik party from February 1917, the chairman of the Kharkov. Under his leadership the builders erected the Stalingrad Tractor Factory earlier. He headed a number of major union trusts and associations. He was subjected to repression in 1937.

88

Идикут – титул уйгурских властителей. Идықұт– ұйғыр көсемдерінің лауазымы. Idikut – the title of Uighur rulers. Икта – правовое основание, документ, дающий полномочия его держателю взимать в свою пользу харадж – земельный налог с крестьянского населения за пользование определенными массивами земельных угодий, без права распоряжения этими землями. Иқта – құқық негізі, иесіне өз пайдасына шаруалардан белгілі бір жерді пайдаланғаны үшін салуға құқық беретін жер салығы құжаты (харадж), бірақ олар жер мәселесін шешуге еріксіз. Iqta – the legal basis, document giving proxies to its authority to charge for their own benefit the tribute – a land tax from peasant population for the use of tracts of land without the right of land’s disposal. Илек – река, левый приток Урала, в западной части Казахстана. Елек – Қазақстанның батысындағы Орал өзенінің сол жақ сағасы, өзен. Ilek – the river, left tributary of the Urals, in the western part of Kazakhstan Или, Илэ, Иля – река, берущая начало с северных склонов Тянь-Шяня – Текес и Кунгес. Впадает в озеро Балхаш, в Казахстане. Іле – Текес және Күнгес солтүстік Тянь-Шаньнан басталатын өзен. Қазақстандағы Балқаш өзеніне құяды. Ili, Ile, Ilya – the river originating from the northern sslopes of Tian Shan – Tekes and Kunges. It flows into Lake Balkhash in Kazakhstan. Иман – неукоснительная вера в бога, один из принципов исламской религии, основанный на послушании воле Аллаха без всяких сомнений.

89

Иман – Аллаға шексіз сену негізінде пайда болған мұсылман дінінің басты принциптерінің бірі. Iman – strict faith in God, one of the principles of Islamic religion that based on obedience to the will of Allah without any doubts. Инак – советник могульского хана. Инақ – моғол ханының кеңесшісі. Inak – an advisor of Mogulsky Khan. Инал – наследник джабгу – верховского правителя Огузского государства. Инал – Оғыз хандығының басты көсемдерінің бірі – жабғының ізбасары. Inal – djabgu’s heir – a supreme governor of the Oghuz State. Инджу (приданое) – государственные земли в Монгольской империи, непосредственно принадлежащие ханам. Інжу - Моңғол империясындағы хандарға ғана тиесілі мемлекет қарамағындағы жер. Indju (dowry) – the state lands in the Mongol Empire belonging to the Khans.

(социалистическая И., с .) – процесс форсированного наращивания промышленного потенциала СССР для сокращения отставания экономики от развитых капиталистических стран, осуществлявшийся в 1930-е годы. Официальной задачей индустриализации было превращение СССР из преимущественно аграрной страны в ведущую индустриальную державу. Начало социалистической индустриализации, как составной части «триединой задачи по коренному переустройству общества» (индустриализация, коллективизация сельского хозяйства и культурная революция), было положено первым пятилетним планом развития народного хозяйства (1928—1932).

90

Индустриалдандыру (социалистік И., сталиндік И.) – 1930 жылдары дамыған капиталистік елдердің экономикасын қуып жету мақсатында ССРО өндірістік қуатын дамыту үшін жүргізілген үдеріс. И. Басты мақсаты ССРО-ны аграрлық мемлекеттен алдыңғы қатарлы индустриалдық державаға айналдыру болатын. Социалистік И. басталуы «қоғамды түпкілікті өзгертудің үш міндетінің» (И., ауыл шаруашылығын коллективтендіру, мәдени революция) бірі есебінде халық шаруашылығын дамытудың алғашқы бесжылдығында (1928-1932) іске асырылды. Industrialisation (socialist Ind., Stalin Ind.) — a process of accelerated industrial capacity building of the USSR for reducing the economy logging on the developed capitalistic countries implemented in 1930. The official task of industrialization was the transformation of the USSR from an agrarian country into a leading industrial power. Beginning of social industrialization as part of “triune problem for the radical reorganization of society” (industrialization, agriculture collectivization and the Cultural Revolution) was placed by the first five-year plan economic development (1928—1932). Иргиз, Иргиз-суук, Иргис – степная река, впадающая в озеро Челкар-Тенгиз, на территории Казахстана. Ырғыз – Қазақстандағы Шалқар-Теңіз көліне құятын дала өзені. Irgiz, Irgiz-suuk, Irgis – Steppe River flowing into Chelkar-Tengiz River in Kazakhstan. Иртыш, Ертис – река, главный приток Оби, начинается в пределах Китая и протекает по территории Казахстана. Ертіс – Қытайдан бастау алып, Қазақстан территориясымен ағатын өзен, Обь өзенінің басты сағасы. Irtysh, Ertis – the river, the main tributary of the Ob River that begins within China and flows through the territory of Kazakhstan. Ислам - мировая религия, возникшая в VII в. в Аравии. Ислам – VII ғ. Аравияда пайда болған әлемдік дін.

91

Islam – the world religion that arose in VII century in Arabia. Иссыкский курган – памятник сакского периода, обнаруженный в 50 км. восточнее Алматы в предгорьях Заилийского Алатау. Открытие было сделано в 1969 году. В кургане высотой более 7 метров было обнаружено погребение «Золотого человека», дотированное V в. до н.э.. Ыстық қорғаны – Іле Алатауының етегінде Алматының шығысында 50 шақырымда табылған сақ дәуірінің ескерткіші. 1969 жылы ашылған. 7 метрлік қорғаннан б.э.д. Ү ғ. жататын «Алтын адам» табылған. Issyk Kurgan – a monument of the Saks period found in 50 кm. East of Almaty in the foothills of the Trans-lli Alatau. Its opening was made in 1969. The burial of “Golden Man” was found dating from V BC in the kurgan of more than 7 meters high. Историография – отрасль исторической науки, изучающая ее историю. Историография (тарихнама) – тарих ғылымының бір саласы. Historiography – a branch of historical science studying its history. Иудаизм – монотеистическая религия, признает Священным Писанием Ветхий Завет, Тору. Учит, что евреи богоизбранный народ, заключивший Завет с Богом. В конце времен ожидает прихода мессии (машиаха). Иудаизм – Торо, Ветхий Завет Қасиетті Жазбаларын тұтынатын монотеистік дін. Еврей халқы құдайдың таңдауы деп оқытып, ақырзаманда машиах келеді деп күтеді. Judaism – a monotheistic religion that recognizes the Scriptures of the Old Testament and the Torah. It teaches that Jews are God’s chosen people who stroke a Testament with God. At the end of time awaiting the arrival of the Messiah (Mashiach). Ичсун-ясу – область, населённая в древности уйсунами.

92

Ичсун-ясу – ежілгі үйсіндер тұрған жер. Ichsun-yasu – an area inhabited in the ancient times by uysuns.

К

«Казах» – общенациональная газета (1913-1918), редактор – А. Байтурсынов. В ней сотрудничали А.Букейханов, М.Дулатов и др. Выражала идеи либерально-демократического направления. В ней публиковались статьи об актуальных проблемах казахского общества. С июля 1917 года становится печатным органом партии «Алаш». «Қазақ» –А.Байтұрсыновтың редакторлығымен шыққан жалпыұлттық газет (1913-1918). Онда Ә.Бөкейханов, М.Дулатов және т.б. жұмыс істеген. Либералдық-демократиялық бағытты ұстанған. Онда қазақ қоғамының басты мәселелері жарияланған. 1917 жылдың шілде айынан «Алаш» партиясының баспасөз органы болады. «Kazakh» – the national newspaper (1913-1918), an editor – А. Baitursynov. With him A.Bokeikhanov, M.Dulatov and others worked. It expressed the ideas of the liberal-democratic direction. It included articles on actual problems of the Kazakh society. Since July 1917 it became a printing organ of the party “Alash”. Кааба – мечеть в Мекке, имеющая форму куба, в стену которой вделан «черный камень». Считается святилищем и служит местом паломничества мусульман. Қағба – Меккедегі мешіт, куб тұлғасында, қабырғасына «қара тас» орнатылған. Мұсылмандардың зиярат ететін қасиетті мекені. Kaaba – the mosque in Mecca having the shape of a cube and is sunk into the wall of “black stone”. It is considered to be a sanctuary and a pilgrimage of Muslims. Кабанбай Каракерей – батыр, бий. Один из организаторов народно-освободительного движения в период нашествия

93

джунгар на Казахстан. Прославился во время боевых походов в войске Абылай хана. Қаракерей Қабанбай – батыр, би. Қазақстанда жоңғар шапқыншылығы кезінде ұлт-азаттық қозғалысты ұйымдастырушылардың бірі. Абылай хан әскері қатарында даңқы шыққан. Kabanbai Karakerey – batyr, biy. One of the people’s liberation movement organisers during the Djungarian invasion to Kazakhstan. He became famous during the military campaigns in the army of Abylai Khan. Каган – верховный владыка, правитель, военноначальник, собственник всех земель в каганатах тюркского периода. Қаған – ертедегі түркі қағанаттарының басшыларына берілетін ең үлкен атақ, хандардың ханы. Khagan – an emperor, governor, military leader, the owner of all lands in kaganates of the Turkic period. Каз.ССР – 5 декабря 1936 г. была принята Конституция СССР. Казахская АССР была преобразована в Казахскую Советскую Социалистическую республику, т.е. из автономной в союзную. Қаз ССР – 1936 ж. 5 желтоқсанда КСРО Конституциясы қабылданып, онда Қазақ АССР-ы Қазақ Кеңестік Социалистік республикасы болып жарияланды. Kaz SSR – December 5, 1936 the constitution of the USSR was adopted. The Kazakh ASSR was transformed into the Kazakh Soviet Socialist Republic, i.e. from autonomous to the Federal. Казахская АССР – 26 августа 1920 г. ВЦИК и СНК РСФСР приняли Декрет «Об образовании Автономной Киргизской (Казахской) Советской Социалистической республики в составе РСФСР со столицей в г. Оренбурге». Қазақ АССР – 1920 жылы 26 тамызда ВЦИК және СНК РСФСР «РСФСР құрамында Қырғыз (Қазақ) Автономды Кеңестік

94

Социалистік республикасының құрылғанын» жария етті. Астанасы Орынбор қаласы. Kazakh ASSR – August 26, 1920 RCEC and CPC of the RSFSR adopted the decree “On formation of the Autonomous Kirghiz (Kazakh) Soviet Socialist Republic within the USSR with its ccapital in Orenburg town”. Казий – судья в оседло-земледельческих районах Казахстана. В отличие от бия, решал дела на основе норм шариата. Қазы – Қазақстанның отырықшы жер шаруашылығымен айналысатын аудандарындағы төреші. Биден айырмасы дау-дамайды шариғат нормаларына сәйкес шешіп отырған. Kaziy – the judge in the settled agricultural areas of Kazakhstan. Differing from biy he decided cases on the basis of Sharia. Казыбек Кельдибекулы (1665-1763) – советник казахского хана Тауке, главный бий Среднего жуза, дипломат, искусный оратор (шешен). Один из организаторов народно-освободительной борьбы против джунгар. Участвовал в разработке «Жеты Жаргы». К. был мастером слова, прозван в народе «Звонкоголосым» (Каздауысты). Сохранилось много изречений, афоризмов, образцов его ораторского искусства. Қазыбек Келдібекұлы (1665-1763) – Тәуке ханның кеңесшісі, Орта жүздің төбе биі, дипломат, шешен. Жоңғарларға қарсы ұлт-азаттық күресін ұйымдастырушылардың бірі. «Жеті жарғыны» құрастыруға қатысушының бірі. Шешендігіне сай халық оны «Қаздауысты» деп атаған. Қазыбектің айтқан шешендік сөздері, афоризмдері көп сақталған. Kazybek Keldibekuly (1665-1763) – the Kazakh Khan Tauke’s advisor, main biy of the Middle Juz, diplomat, a skilful orator (shenshen). One of the people’s liberation movement organisers against the djungars. He took part in “Zhety Zhargy” collaboration. Kazybek was master of words that’s why was called as “Voiced” (Kazdauysty). There are many sayings, aphorisms, samples of his oratory.

95

Калан – налог, взимаемый с населения в зависимости от величины площади земельного надела на территориях, где была установлена власть монгольских завоевателей и их наместников. Қалан – моңғол басқыншыларының жаулап алған жерлерінде жер көлеміне сәйкес халыққа салынған салықтың түрі. Қалан – моңғол басқыншыларының жаулап алған жерлерінде жер көлеміне сәйкес халыққа салынған салықтың түрі. Kalan – a tax levied on the population depending on the size of the square plot of land in areas where the Mongol conquerors’ power and their governors was established. Калкан – щит, сделанный из твердого металла и прочной кожи, один из пяти основных атрибутов вооружения казахских воинов. Қалқан – қатты металдан не теріден жасалған қорған, қазақ жауынгерінің негізгі бес атрибутының біреуі. Kalkan – a sheat made of solid metal and leathure, one of the five main attributes of arms of Kazakh warriors. Калым – в странах Востока денежный или материальный выкуп, который должен дать жених за невесту согласно мусульманским обычаям. Расходуется на нужды невесты и будущей семьи. Қалым – Шығыс халықтарында мұсылман салт-дәстүріне сай күйеу жігіттің қалыңдыққа беретін ақшалай не материалдық төлемі. Қалыңдықтың және болашақ отбасының қажеттеріне жұмсалады. Kalym (“Bride-money”) – in the East it means monetary or material redemption where the groom should give for the bride according to Muslim custom. It is spent for bride’s needs and future family. Канкаш – совет знати в Огузском государстве. Қаңқаш – Оғыз мемлекетіндегі ақсүйектер кеңесі. Kankash – council of the noble class in Oghuz state.

96

Карабудун – простой общинник скотовод в каганатах тюркского периода. Қарабұдұн – түркі қағанаттарындағы малшылар қоғамдастығы. Karabudun – a simple communal cattle-breeder in Kaganate of Turkic period. Каракытай – название племен киданей, пришедших с территории Монголии. Қарақытай – Моңғолдан келген қидан тайпасының атауы. Kara Kitai – the name of the Khitan tribe who came from the Mongol territory. Кара-суйек – социальная категория казахского общества, к которой принадлежали бии, тарханы, батыры, старшины, свободные общинники. Қарасүйек – қазақ қоғамындағы әлеуметтік категория, оған билер, тархандар, батырлар, старшындар, ерікті қоғамдастықтар кірген. Kara-suyek – a social category of the Kazakh society where biy, tarkhans, warriors, elders, freemen belonged to. Каратаев Бахытжан Бисалиевич (1860-1934) – юрист, депутат II Государственной Думы. В 1905-1914 гг. – кадет, член Компартии с 1919 г. В 1918-1919 гг. – комиссар юстиции, член Уральского облисполкома, сидел в белоказачьей тюрьме, завполитотделом казахской конной бригады. С июля 1919 г. – член Казревкома. Қаратаев Бақытжан Бисалыұлы (1860-1934) – заңгер, ІІ Мемлекеттік Думаның депутаты. 1905-1914 жж. – кадет, 1919 ж. Компартия мүшесі. 1918-1919 жж. – заң комиссары, Орал облатком мүшесі, түрмеде отырған, қазақ атты әскер бригадасының саяси бөлім меңгерушісі болған. 1919 ж. шілдесінен Қазревком мүшесі. Karatayev Bakytzhan Bisaliyevych (1860-1934) – a lawyer, deputy of the II State Duma. In the years 1905-1914 – cadet, member of the

97

Communist Party from 1919. In the years 1918-1919 – commissioner of justice, member of the Ural Executive Commettee, he was in the white Cossack prison, head of the Kazakh equestrian team department. From July 1919 – a member of the Kazrevcom. Касым хан (1512 – 1521) – сын Джамибек-хана, один из могущественных казахских ханов. Вошел в историю как собиратель казахских земель. Почти все казахские роды и племена, в том числе и Семиречья, были объединены в одном государстве. Число подданных К. достигло 1 млн. человек. Қасым хан (1512-1521) – Қазақтың ұлы хандарының бірі Жәнібек ханның ұлы. Тарихқа қазақ жерін тартып алушы ретінде кірген. Барлық қазақ ру-тайпалары, оның ішінде Жетісу да бар, бір мемлекетке біріктірген. Қасым ханның қол астындағы халық саны 1 млн. жеткен. Kasim Khan (1512 – 1521) – Djanibek Khan’s son, one of the most powerful of the Kazakh Khans. He is known in history as a collector of Kazakh lands. Almost all of the Kazakh clans and tribes as well as Semirechye were united in one state. The number of Kasim’s subjects reached 1 million. Кашгари Махмуд (1029-1101) – среднеазиатский филолог и тюрколог. Создатель «Словаря тюркских наречий» («Дивани-лугат-ат тюрк»), содержащего сведения о тюркских племенах ХI в., главных жанрах тюркоязычной литературы – обрядовые и лирические песни, героический эпос, исторические предания и легенды; сведения об анатомии, медицине, астрономии, географии, этнографии. Қашқари Махмұт (1029-1101) – ортаазиялық филолог және түрколог. ХІ ғ. түркі тайпалары жайлы, түркі әдебиетінің басты жанрлары – тұрмыс-салт және лирикалық өлеңдер, батырлық жырлар, тарихи жырлар мен аңыздар жайлы, анатомия, медицина, астрономия, география, этнография туралы құнды мәліметтер беретін «Дивани лұғат-ат түрк» түрік сөздерінің сөздігін жасаушы.

98

Kashgari Muhammad (1029-1101) – Central Asian scholar and specialist in Turkic philology. The creator of “Dictionary of Turkic dialects” (“Diwan Lugat at-Turk”) containing information about the Turkic tribes of Х1 century, the main genres of Turkic literature – ritual and lyric songs, heroic epos, historical traditions and legends; information about anatomy, medicine, astronomy, geography, ethnography. Кедей – бедняк. Кедей – күнкөріс, тұрмысы нашар, байлығы жоқ адам. Kedey – a poor man. Кенесары Касымов (1802-1847) – казахский султан, хан Среднего жуза, потомок хана Абылая. В 1837-1847 гг. возглавил национально-освободительное движение, направленное против захватнической колониальной экспансии Российской империи, Кокандского и Хивинского ханств, с целью воссоздания государственности и сохранения территориальной целостности исконной земли казахов. В 1841 г. на курултае К. был провозглашен ханом. Восстание охватило почти всю территорию Казахстана. Кеңесары Қасымов (1802-1847) – қазақ сұлтаны, Орта жүздің ханы, Абылай ханның ұрпағы. 1837-1847 жж. Қазақ халқының байырғы жерлерін сақтау және мемлекеттілігін сақтау мақсатында Ресей империясының, Қоқан және Хиуа хандықтарының колониалдық басқыншылық саясаттарына қарсы ұлт-азаттық көтерілісті ұйымдастырушы және басшысы. 1841 жылы құрылтайда К. Хан сайланады. Көтеріліс Қазақстанның барлық территориясын қамтиды. Kenesary Kasymov (1802-1847) – Kazakh sultan, the Khan of the Middle Juz, the Khan Abylai’s descendant. In the years 1837-1847 led the people’s liberation movement against the aggressive colonial expansion of the Russian Empire, Kokand and Khiva states with the aim to rebuild public and preserve the territorial integrity of the native land of the Kazakhs. In 1841 at the congress Kenesary was proclaimed

99

as the Khan. The uprising gripped almost the whole territory of Kazakhstan. Кенташи, контайши, хунтайши – титул джунгарских владетелей. Қоңтайшы – жоңғар басшыларының лауазымы. Kentashi, kontayshi, huntayshi – the title of Djungarian lords. Керамика – изделия из обожжённой глины. Керамика – күйдірілген саздан жасалған бұйым. Ceramics – products from baked clay. Кесене – надгробная мавзолейная постройка, воздвигаемая на месте захоронения знатного, уважаемого в тюркском обществе человека. Кесене – түрік қоғамында атақты, құрметті адам жерленген орынға салынған құрылыс, сағана. Kesene – a grave mausoleum building built on the burial of noble and respected man in the Turkic society. Кимешек – головной убор, сшитый из белой ткани, закрывает лоб, виски, подбородок. Предназначен для пожилых женщин. Кимешек – маңдайды, самайды, тамақты жауып тұратын, ақ матадан тігілген егде әйелдерге арналған бас киім. Kimeshek – a headwear sewn from white fabric usually covers the forehead, temples and chin. It is intended for older women. Кодекс Куманикус – выдающийся памятник, словарь и учебник кыпчакского языка ХIV в. К.К. состоит из двух разделов:1. трёхъязычный латинско-персидско-кыпчакский (куманский) словарь; 2. фольклорные материалы: местные сказки, послания, пословицы, поговорки, загадки и переведенные на кыпчакский язык христианские проповеди и легенды о жизни Девы Марии, Христа и его апостолов.

100

Кодекс Куманикус – ХIV ғ. атақты ескерткіш, сөздік және қыпшақ тілінің оқулығы. К.К. екі бөлімнен тұрады: 1.үш тілді латын-парсы-қыпшақ (құман) сөздігі. 2.фольклорлық материалдар: жергілікті ертегілер, жолдау, мақал-мәтелдер, жұмбақтар және Дева Мария, Христос пен оның пайғамбарлары жайлы аңыздар мен христиандық уағыздардың аудармалары. Kumanikus Code – an outstanding monument, dictionary and textbook of the Kipchak language in ХIV century. K.C. consists of two sections: 1-the trilingual Latin-Persian-Kipchak (Cuman) dictionary; 2-the folklore materials: stories, letters, proverbs, sayings, riddles and translated into the Kipchak language the Christian sermons and legends about the life of the Virgin Maria, Christ and his apostles. Кожа – привилигированная группа казахского общества. Относиться к ак-суйек. Представляет сословие служителей мусульманского культа. Қожа – қазақ қоғамындағы ақсүйекке жататын жоғарғы топ өкілдері. Мұсылман культін ұстанушылар тобынан. Kozha – a privilidge group in Kazakh society. It belongs to Ak-suyek. It represents class servant of the Muslim cult. Кокилташ – учитель – наставник ханского наследника. Көкілташ – мұғалім – хан ұрпағының ұстазы. Kokiltash – a teacher or mentor of Khan’s heir. Кокпар – состязание двух соперничающих групп всадников за овладение тушей забитого козла. Көкпар – бауыздаған ту серкені не ешкіні екі жікке бөлініп, ат үстінде тартысатын ұлттық ойын. Kokpar – a duel between two rival groups of riders for mastering the carcass of beaten.

– процесс объединения единоличных крестьянских хозяйств в коллективные хозяйства (колхозы в

101

СССР). Проводилась в СССР в конце 1920-х — начале 1930-х гг. (решение о коллективизации было принято на XV съезде ВКП (б) в 1927). Цель коллективизации — формирование социалистических производственных отношений в деревне, ликвидация мелкотоварного производства для разрешения хлебных затруднений и обеспечения страны необходимым количеством товарного зерна. К. в Казахстане началась в 1928 году. Насильственное оседание кочевников привело к трагедии - голоду 1930-1933 годов, потери от него составили около 2,1 млн. жителей республики. Спасаясь от голода и репрессий, свыше 1 млн. человек мигрировало за пределы Казахстана, из них 616 тыс. безвозвратно. Во время коллективизации в республике произошло 372 массовых выступления и восстания. Коллективтендіру – шаруа қожалықтарын және ұжымдық шаруашылықтарды біріктіру үдерісі (КСРО-ғы колхоздар). КСРО-да 1920 ж. аяғы мен 1930 ж. басында (колхоз құру туралы шешім БКП ХҮ съездінде қабылданған) жүргізілген. К. мақсаты – ауылдағы социалистік өндірістік қатынастарды қалыптастыру, нан қиыншылықтарына байланысты ұсақ шаруашылықты жою және елді қажетті дән өнімімен қамтамасыз ету болды. Қазақстанда К. 1928 жылы басталды. Көшпенділерді зорлықпен отырықшы ету 1930-1933 жж. Ашаршылыққа ұшыратты. Республикадағы құрбан болғандардың саны 2,1 млн.тұрғын шамасында болды. Аштық пен репрессиядан қашып, 1 млн. астам адам Қазақстан шекарасынан өтуге мәжбүр болды. Оның 616 мыңы қайтпады. К. кезінде республика бойынша 372 көтеріліс болды. Collectivization — the process of individual farms unification into collective farms (collective farms in the USSR). It was carried out in the USSR in the late 1920’s — early 1930’s (decision on collectivization was accepted at the XV congress of the CPSU (b) in 1927). The aim of collectivization – the formation of the socialist and productive relations in a country, the elimination of of small-scale production for grain difficulties solution and providing a country with the nessecary number of marketable grain. Collectivization in Kazakhstan began in 1928. Violent settling of nomads led to tradegy - 1930-1933 famine years, the loss of it amounted to about 2,1 mil.

102

inhabitants of the Republic. Escaping from hunger and repressions over 1 mil. people migrated from Kazakhstan, 616 thousand of them forever. During the collectivization 372 mass protests and uprosongs occurred in the Republic. Колчак Александр Васильевич (1873-1920) – один из главных руководителей российской контрреволюции, адмирал (1916). Из семьи морского офицера. Окончил морской кадетский корпус. Участник полярных экспедиций, русско-японской и первой мировой войн. В 1916-1917 гг. – командующий Черноморским флотом. 18 ноября 1918 г. произвел переворот и установил в Сибири, на Урале и Дальнем Востоке военную диктатуру; принял титул «верховного правителя российского государства» и звание главковерха. 7 февраля 1920 г. расстрелян по постановлению Иркутского ВРК . Колчак Александр Васильевич (1873-1920) – Ресей контрреволюциясының басшыларының бірі, адмирал (1916). Теңіз офицері отбасынан. Теңіз кадет корпусын бітірген. Поляр экспедициясына, орыс-жапон және бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1916-1917 жж. – Қаратеңіз флотының бас қолбасшысы. 1918 ж. 18 қарашада Сібірде, Оралда және Қиыр Шыңыста төңкеріс жасап, әскери диктатура орнатты; «ресей мемлекетінің жоғарғы басшысы» титулын және «главковерх» атағын қабылдады. 1920 ж. 7 ақпанда Иркутск УРК қаулысымен атылды. Kolchak Alexander Vasilievich (1873-1920) – one of the main leaders of the Russian counter-revolution, admiral (1916). He is from the family of a naval officer. He graduated from the Marine Cadet Corps. He is a participant of polar expeditions, the Russian-Japanese and First World War. In the years 1916-1917 – the commander of the Black Sea Front. In november 18, 1918 made a coup and installed the military dictatorship in Siberia, the Ural and the Far East; he took the title of “supreme governor of te Russian State” and the title of supreme commander. February 7, 1920 he was executed by order of Irkutsk RMC.

103

Коммендация – форма феодального гнета, выражавшаяся в личной зависимости крестьянина от феодала-землевладельца (выполнение земледельческих, скотоводческих, других повинностей, несение воинской службы и т.д.). Коммендация – шаруаның феодал-жер иеленушіге толық бағынышты болатын (жер, мал шаруашылығы, әскери міндетін өтеу т.б.) феодалдық қанаудың формасы. Commendation – a form of feudal oppression manifested in the personal dependence of peasant fro mfeudal-landowner (implementation of agricultural, pastoral and other duties, military service, etc.) Коммунизм – политическое учение, разработанное Карлом Марксом и Фридрихом Энгельсом. Легло в основу политической теории и практики большевиков (В.Ленин). С 1917 по 1991 был господствующей идеологией СССР. Настаивает на радикальном свержении буржуазного строя, создании на его месте социалистического общества (с полным контролем социалистического государства над хозяйственной деятельностью, политикой, культурой и т.д.) с последующим построением общества коммунистического. Предполагает постепенное отмирание государства, искоренение всех видов неравенства, создание на земле идеальных условий существования. Коммунизм – Карл Маркс пен Фридрих Энгельс құрастырған саяси оқу. Большевиктердің саяси теориясы мен тәжірибесінде басшылыққа алынған (В.Ленин). 1917 ж. 1991 ж. дейін КСРО-ның басты идеологиясы болды. Буржуазиялық құрылысты жойып, оның орнына социалистік қоғам (шаруашылық, саясат, мәдениет т.б. салаларда) құрып, кейін К. қоғамға айналдыруды көздеген. Теңсіздік атаулыны жойып, өмір сүрудің ғажайып жағдайын жасауды мақсат еткен. Communism – a political doctrine developed by Karl Marx and Friedrich Engels. It formed the basis of political theory and practice of the Bolsheviks (V.Lenin). From 1917 tо 1991 it was the dominant ideology of the USSR. It insists on the radical overthrow of bourgeois society, creation a socialist society (with full control of the socialist

104

state of economic activity, politics, culture, etc.) followed by the construction of communist society. It assumes a gradual extinction of the State, the elimination of all forms of inequality, the creation of ideal conditions for the existence. Конакасы – обычай гостеприимства, по которому хозяин юрты обязан был со всеми почестями и уважением встречать любого путника, независимо от количества людей его сопровождающих, и по мере возможности обеспечить им отдых и бесплатно накормить. Қонақасы – үй иесінің кез-келген қонақты (адам санына қарамай-ақ) қарсы алып, жақсы демалыс және бай дастархан мәзірімен тегін сыйлап, күтетін қонақжайлық дәстүр. Konakasy – the custom of hospitality where the yurt’s owner was obliged to meet any traveler with honor and respect regardless of the number of people accompanying him and wherever possible provide them with rest and free feeding. Коран – главная священная книга мусульман, сборник религиозных положений и правовых текстов. Құран – Ислам дінінің негізгі ереже, уағыздары жазылған діни кітап. Koran – the main holy book of Muslims, a collection of religious regulations and legal tests. Коримдик – подарок, который полагается давать за увиденных впервые молодую невестку, новорожденного, верблюжонка. К. служит для выражения добрых намерений родственников, близких. Көрімдік – жас келінді, баланы т.б. бірінші рет көргенде берілетін сый. К. жақын, туыс адамдардың арасында мейірбандық қасиет, туыстық орнатады. Korimdik – a gift that is supposed to give for the first time seen a young bride, newborn camel. Korimdik is used to express good intentions of relatives and friends.

105

Коркут (Хорхут) – в мифологии казахов первый шаман, покровитель шаманов и певцов, изобретатель струнного инструмента кобыз. Қорқыт – қобыз аспабын алғаш ойлап тапқан, қазақ мифологиясында бірінші шаман, шамандар мен әншілердің қорғаушысы. Korkut (Horhut) – the first shaman in the mythology of the Kazakhs, the patron of shamans and singers, the inventor of stringed instrument kobyz. Кояндинская ярмарка – центр торговли степного края; возникла в 1848 году в Каркаралинском уезде, когда купец Варнава Ботов первым стал скупать скот на берегах реки Талды. На К.Я. стекались товары из Казахстана, Сибири, Урала, Средней Азии и Западного Китая. Объем торговых сделок в конце ХIХ в. составлял до 3-х млн. рублей. В 1930 году К.Я. была закрыта. Қоянды жәрмеңкесі – 1848 жылы Қарқаралы уезінде ашылған алғашқы далалық сауда орталығы. Купец Варнава Ботовтың Талды өзенінің бойында мал сатып алуынан басталған. Қ.Ж.-не тауарлар Қазақстаннан, Сібірден, Оралдан, Орта Азия мен Батыс Қытайдан келіп отырған. ХІХ ғ. соңында сауда көлемі 3 млн. рубльге жеткен. 1930 ж. Қ.Ж. жабылған. Koyandinskaya Fair – the trade center of the steppe region originated in 1848 in Karakaralinsk uyezd when the merchant Barnabas Botov began buying cattle first on the banks of the River Taldy. This fair had goods from Kazakhstan, Siberia, the Urals, Central Asia and western China. The volume of trade transactions amounted to 3 million rubbles at the end of Х1Х century. In 1930 K.F. was closed. Кудайбердиев Шакарим (1858-1931) – казахский поэт, писатель, переводчик, композитор, историк и философ. Самостоятельно овладел арабским, персидским, турецким, русским языками. В 1903 г. Ш. принят членом Западно-Сибирского отделения

106

Императорского русского географического общества. При жизни Ш. были напечатаны такие его книги как «Зеркало казахов», поэмы «Калкаман-Мамыр» и «Енлик-Кебек». Отдельные стихи, статьи, эссе были опубликованы в 1913—1924 годах в журналах «Абай», «Айкап», «Шолпан». Ему принадлежат блестящие переводы на казахский язык поэм А.С.Пушкина «Дубровский» и «Метель», поэмы Физули «Лейли и Меджнун», переводы из Хафиза и др. Благодаря стараниям известного казахского писателя и литературоведа Мухтара Магауина, который собрал из разрозненных источников и опубликовал в 1973 и 1988 годах наследие Шакарима, творчество поэта и философа вернулось казахскому народу. Құдайбердиев Шәкәрім (1858-1931) – көрнекті қазақ ақыны, жазушы, аудармашы, сазгер, тарихшы және философ. Өз бетімен араб, парсы, түрік, орыс тілдерін меңгерген. 1903 ж. Ш. Императорлық орыс география қоғамының Батыс Сібір бөліміне мүшелікке қабылданған. Ш. көзі тірісінде «Қазақ айнасы» кітабы, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек» поэмалары жарық көрген. Жекелеген өлеңдері, мақалалары, эсселері 1913-1924 жж. «Абай», «Айқап», «Шолпан» журналдарында жарияланып отырған. А.С.Пушкиннің «Дубровский», және «Боран», Физулидің «Ләйла мен Мәжнүн» поэмалары, Хафиздің және т.б. шығармаларын қазақ тіліне тамаша аударған. Белгілі қазақ жазушысы және әдебиеттанушы Мұхтар Мағауиннің ерен еңбегінің арқасында 1973 және 1988 жж. Шәкәрімнің мұралары жарық көріп, халқына оралды. Kudaiberdiev Shakarim (1858-1931) — Kazakh poet, writer, translator, composer, historian and philosopher. He learned Arabic, Persian, Turkish and Russian languages himself. In 1903 Shakarim was accepted as a member of the West-Siberian department of the Inperial Russian Geographical society. During his lifetime the following books were published “Mirror of the Kazakhs”, poems “Kalkaman-Mamyr” and “Enlik-Kebek”. Selected poems, articles, essays were published in the years 1913–1924 in the magazines “Abai”, “Aikap”, “Sholpan”. He translated the brilliant Pushkin’s poems into Kazakh language “Dubrovsky” and “Snowstorm”, poems of Fizulya “Leyli and Medjnun”, translations from Hafiz and others. Thanks to well-known Kazakh writer’s effort and literary critic

107

Mukhtar Magauin who gathered works from different sources and published in 1973, in 1988 Shakarim’s legacy, poet and philosopher’s creative work returned to the Kazakh people. Кузембаев Тусуп (1890-1958) – шахтёр-стахановец. Герой Социалистического Труда. В 1935 г. его бригада установила респ–убликанский рекорд, в 20 раз перевыполнив норму выработки на каждого работающего. Күзембаев Түсіп (1890-1958) – стахановшы-кенші. Социалистік Еңбек Ері. 1935 ж. оның бригадасы әр жұмысшыға шаққанда норманы 20 есе артық орындап, республикалық рекорд жасаған. Kuzembayev Tusup (1890-1958) – a miner. The hero of Socialist Labor. In 1935 his team set a Republican record 20 times exceeding original rate of output per worker. Кул – раб, как правило, из числа взятых в плен представителей других народностей или купленных на военных базарах. По обычному праву казахов за убийство раба господин не нёс никакой ответственности. Құл – тұтқынға алынған не әскери базарда сатып алынған басқа халықтың өкілі. Қазақтарда қалыптасқан тәртіп бойынша құлдың өлімі үшін қожайыны жауапқа тартылмаған. Kul – a slave, as a rule, the number of captured members of other nationalities or purchased at military markets. According to the Kazakh’s customary law for the murder of a slave lord bore no responsility.

– в России до Октябрьской революции 1917 года – зажиточные крестьяне, пользующиеся наёмным трудом (крестьяне-работодатели), а также занятые в сфере перепродажи готового сельхозтовара, ростовщичества, посредничества. Кулактар – 1917 жылдары Қазан төңкерісіне дейін жалдамалы жұмысшы ұстаған ауқатты шаруалар, сол сияқты дайын ауылшаруашылық өнімдерін сатушылар, делдалдар.

108

Kulaks — in Russia before the October Revolution — the rich peasants who used hired labor (peasants, employers) and also engaged in the resale of agricultural products, usury, mediation. Кун – в обычном праве казахов плата за убийство или увечье, уплачиваемая убийцей или его родичами роду убитого или потерпевшего. Уплата К. освобождала от кровной мести. За убийство мужчины по обычному праву полагалось 1000, за женщину 500 баранов. Құн – ерте кезде кісі өлтірген не жаралаған адам тарапынан төленетін айып мал. Қ. төлеу қанды кек алудан сақтаған. Ер адамның өлімі үшін 1000, әйел үшін 500 қой төленген. Kun – in the customary law of Kazakhs it’s fee for murder or injury paid by killer or his family to killed man’s relatives or injured. Payment “Kun” liberated from a blood revenge. According to law for killing a man they were given 1000, for a woman - 500 sheeps. Кунаев Динмухамед Ахмедович (1912-1993) – советский государственный и общественный деятель, Первый секретарь ЦК Компартии Казахской ССР с 1960 по 1962 и с 1964 по 1986 гг., член Политбюро ЦК КПСС (1971 -1987), Трижды Герой Социалистического Труда. Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы (1912-1993) – кеңестік мемлекет және қоғам қайраткері, 1960-1962 және 1964-1986 жж. аралығында Қазақ КСР Компартиясы ОК Бірінші хатшысы, КОКП ОК Саяси бюро мүшесі (1971-1987), үш мәрте Социалистік Еңбек Ері. Konayev Dinmukhamed Akhmetuly (1912-1993) – Soviet political and social figure, the first secretary of the Communist Party of Kazakh SSR from 1960 to 1962 and from 1964 to 1986, the Politbureau member of the Communist Party (1971 -1987), three times he was hero of Socialist Labor.

109

Купчур – налог с кочевых скотоводов в размере одного процента от поголовья скота, взимавшийся в Золотой Орде и Чагатайском улусе. Купчур – Алтын Орда және Шағатай ұлысында мал басының бір пайызы көлемінде көшпенді малшыларға салынатын салықтың түрі. Kupchur – a tax from nomads in the amount of one per cent of livestock charged in the Golden Horde and Chagatai Khanate. Курбан айт – религиозный праздник мусульман. Құрбан айт – мұсылманның діни мейрамы. Kurban Ait – the religious festival of Muslims. Курмангазы Сагырбаев (1818-1889) – кюйши, композитор, домбрист, классик казахской инструментальной музыки в жанре кюй. Одним из актуальных направлений творчества К. являются темы свободы народа и свободы личности. Особое внимание в его произведениях уделено народно-освободительному восстанию 30-х гг. XIX в. под руководством Исатая Тайманова. К. посвятил этому восстанию одно из первых своих произведений - кюй "Кішкентай". В кюях "Ақбай", "Ақсақ киік", "Түрмеден қашқан", "Адай" и др. К. воспевает заветную мечту народа о свободе, выражает гневный протест к несправедливости, показывает столкновение общественных интересов. В произведениях К. ярко выражены особые социально-психологические моменты взаимоотношений человека и общества (кюи "Аман бол шешем, аман бол", "Қайран шешем", "Ертең кетем", "Бұқтым-бұқтым" и др.) Всего сохранилось более 60 кюев. Құрманғазы Сағырбаев (1818-1889) – күйші, сазгер, домбырашы, күй жанрындағы қазақ аспапты музыкасының классигі. Қ. шығармашылығындағы өзекті бағыттың бірі – халық бостандығы мен жеке бас бостандығы. ХІХ ғ. 30-жылдарында Исатай Тайманов бастаған ұлт-азаттық көтерілісі оның шығармаларының негізгі тақырыбының бірі. Қ. осы көтеріліске өзінің ең алғашқы күйінің бірі «Кішкентайды» арнаған. «Ақбай»,

110

«Ақсақ киік», «Түрмеден қашқан», «Адай» т.б. күйлерінде халықтың бостандықты аңсаған арманын, әділетсіздікке деген кегін, қоғамдағы қақтығыстарды көрсетеді. Қ. шығармаларында адам мен қоғам арасындағы әлеуметтік-психологиялық сәттер шынайы көрсетіледі («Аман бол, шешем, аман бол», «Қайран шешем», «Ертең кетем», «Бұқтым-бұқтым»). 60-тан астам күйлері сақталған. Kurmangazy Sagyrbaev (1818-1889) – the kuishi, composer, dombra player, a classic of Kazakh instrumental music in the genre of kuy. One of the important areas of his creativity are themes on people and individual freedoms. Particular attention in his works is devoted to people’s liberation uprising in 30’ies of XIX century under Isatai Taimanov’s leadership. К. devoted to this uprising one of his works - kuy "Kishkentai" (“The little”), "Akbai", "Aksak kiik", "Turmeden kashkan" (“Escaped from prison”), "Adai", etc. К. celebrates cherished people’s dream of freedom, expresses the protest to injustice, shows the collision of public interests. In his works special socio-psychological aspects of human relationship and society are expressed (kuy “Aman bol sheshem, aman bol” (“Be healthy, mother”), "Kairan sheshem" (“Dearest mother”), "Erten ketem" (“Tomorrow I’m leaving”), "Byktim-byktim", etc. About 60 kuy were kept. Курултай – высший орган управления у степных народов, учредительное собрание из представителей правящей знати, биев и батыров, на котором решались важнейшие вопросы жизни государства. Құрылтай – басқарушы билік басындағы көсемдерден, би, батырлардан тұратын мемлекеттің ең маңызды мәселелерін шешетін дала халықтарын басқарудың жоғарғы ұйымы. Kurultai – the supreme governing body of the steppe people, the constituent assembly of representatives of the ruling elite, biys and warriors where the most important issues of public life are discussed.

111

Кутты болсын айту – поздравлять. Широкоупотребляемое традиционное пожелание достатка и благополучия, пожелание гостей, знак доброго расположения, умение вместе радоваться. Құтты болсын айту – бақ-береке, амандық игі тілек тілеу мақсатында туған кең тараған дәстүрлі құттықтау. Kutty bolsyn aitu – means to congratulate. It is tradtitional wish of prosperity and well-being, a sign of good will, the ability of rejoicing together. Кучум хан – шейбанид, последний хан сибирских татар, вел борьбу с русским царским правительством, стремившимся сделать из Сибири Российскую колонию. В 1581 г. выдержал натиск Ермака, в 1598 г. – войска К. разбиты русской армией. (Кучум) Күшік хан – шайбанид, сібір татарларының соңғы ханы, Сібірді Ресей колониясын мақсатын көздеген орыс патша өкіметіне қарсы күрес жүргізген. 1581 жылы Ермактың қанауына шыдаған. 1598 жылы К .орыс әскері талқандаған. Kuchum Khan – the last khan of the Siberian Tatars, fought with the Russian government who wanted to make from Siberia the Russian colony. In 1581 hold Yermak’s pressure, in 1598 – his troops were broken by the Russian Army. Кыз кашар – первая встреча невесты с женихом. Қызқашар – қалыңдықтың күйеу жігітпен алғашқы кездесуі. Kyz kashar (“Girls’s escape”) – first meeting of the bride with the groom. Кыз танысу – прощальный визит девушки перед замужеством к родственникам и близким. Родственники и близкие оказывают ей почести, одаривают дорогими подарками, напутствуют, желая при этом всего наилучшего, счастья, радости. Қыз танысу – қыз баланың тұрмысқа шығар алдындағы туыс-туғандары мен жақындарымен қоштасу үшін қонаққа баруы. Туыс-туған, жақындары оған құрмет көрсетіп, қымбаст сыйлықтар беріп, бақыт, қуаныш тілейді.

112

Kyz Tanysu – a farewell visit of the girl before marriage to relatives and friends. Relatives and friends give her honors, expensive gifts, wish the only best, happiness and joy. Кынаменде, урын келу – первый официальный визит жениха в аул к засватанной невесте. Қынаменде, ұрын келу – күйеу жігіттің айттырылған қалыңдығының ауылына алғаш келуі. Kynamende, uryn kelu – the first official groom’s visit to the village to his bride Кыркынан шыгару – праздник, торжество, устраиваемое родителями на сороковой день рождения ребенка. Қырқынан шығару – баланың туғанына қырық күн толғанда өткізілетін той. Kyrkynan shygaru – a holiday, celebration arranged by parents on the fortieth birthday of the child. Кыстак – несколько зимовок, объединенных в поселение. Қыстақ – ауылды жердегі елді мекен, поселок. Kystak – some wintering united in the settlement. Кыстау – стационарное жилище, зимовка. Қыстау – малшылардың мал қыстататын қысқы мекені. Kystau – stationary housing, wintering. Кюй – казахская народная инструментальная пьеса, исполняемая на домбре и других народных инструментах. Күй – домбыра не басқа халық аспабында орындалатын қазақ халық аспапты пьесасы. Kyi – the Kazakh folk instrumental piece performed on dombra and other folk instruments.

113

Кюль-еркин – заместитель верховного правителя огузов. Күл-еркін – оғыздарда жоғарғы басшының орынбасары. Kul-Erkin – a deputy of supreme governor of Oghuz. Конституция – основной закон государства, определяющий его общественное и государственное устройство, порядок и принципы образования представительных органов власти, избирательную систему, основные права и обязанности граждан. Конституция – основа всего текущего законодательства. Конституция – белгілі бір елдің мемлекетік және қоғамдық құрлысының принциптері мен негізгі тұжырымдарын, азаматтардың құқықтары мен міндеттерін анықтайтын негізгі заңы. Конститутция – барлық ағымдағы заңнамалардың негізі. Constitution – the main law of the state determining its political and social structure, order and educational principles of organs of government, electoral system, the basic rights and duties of citizens. The constitution is the foundation of legislation. Коррупция – подкуп; использование должностным лицом своих служебных возможностей для личного обогащения. Жемқорлық (коррупция) – бас пайдасы, баю мақсаты үшін өзінің қызмет бабын пайдаланып пайда табу. Corruption – the bribary; the use of an official by his/her official capacities for personal enrichment. Кяриз – оросительное сооружение, подземная галерея для сбора грунтовых вод и вывода их на поверхность. Кәріз – жерасты суларын жер бетіне шығарып, су жүру үшін көлбей қазылған арық, канал. Kyariz – the irrigational building, the underground gallery for the groundwater collection and output them to the surface.

114

Л

Леверат – брачный обычай, свойственный, как правило, народам на патриархальной стадии развития, по которому вдова могла вступить во вторичный брак только с кем-либо из членов рода покойного мужа. Леверат (әмеңгерлік) – патриархалдық қоғамда орын алатын жесір қалған әйелдің екінші рет күйеуінің туысына ғана қосылуына рұқсат беретін дәстүр. Leverat – a marriage custom, relevant to the nations in the patriarchal stage of development and according to this custom a widow was allowed to espouse for the second time only with one of the members of her late husband’s clan. Левшин Алексей Ираклиевич (1799 - 1879) – российский государственный деятель, почётный член Петербургской Академии наук (1856), 1856-1959 – товарищ министра внутренних дел, участник подготовки крестьянской реформы 1861. Автор трудов по истории казачества и народов казахских степей: "Историческое и статистическое обозрение уральских казаков" (СПб., 1823), "Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей" (СПб., 1832). Левшин Алексей Ираклиевич (1799-1879) – ресейлік мемлекет қайраткері, Петербург Ғылым академиясының құрметті мүшесі (1856), 1856-1959 – ішкі істер министрінің орынбасары, 1861 ж. шаруа реформасын даярлауға қатысушы. «Историческое и статистическое обозрение уральских казаков» (СПб., 1823), «Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей» (СПб., 1832) сияқты қазақ жеріндегі халықтар тарихына және казактарға байланысты еңбектері бар. Levshin Aleksei Iraklievich (1799 – 1879) – Russian statesman, an honorable member of the St. Petersburg Academy of Sciences (1856), 1856-1959 – the Deputy Minister of Internal Affairs, member of the preparation of the peasant reform of 1861. He was the author of works on the history of the Cossacks and the peoples of the Kazakh steppes: "Historical and Statistical Review of the Ural Cossacks" (St.

115

Petersburg, 1823), "Description of the Kirghiz Cossacks or Kirghiz Kaissak hordes and steppes" (St. Petersburg, 1832).

(настоящая фамилия , 1870-1924) – российский и советский политический и государственный деятель, революционер, создатель партии большевиков, один из организаторов и руководителей Октябрьской революции 1917 года, председатель Совета Народных Комиссаров (правительства) РСФСР и СССР. Философ, марксист, публицист, основоположник марксизма-ленинизма, идеолог и создатель Третьего (Коммунистического) интернационала, основатель Советского государства. Сфера основных научных работ – философия и экономика. Ленин Владимир Ильич (шын фамилиясы Ульянов, 1870-1924) – ресейлік және кеңестік мемлекет және саяси қайраткер, революционер, большевиктер партиясын құрушы, 1917 ж. Қазан төңкерісін ұйымдастырушылардың және басшыларының бірі, РСФСР және КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің (үкімет) төрағасы. Философ, марксист, публицист, марксизм-ленинизмнің негізін қалаушы, идеолог және Үшінші (Коммунистік) интернационалды құрушы, Кеңес мемлекетінің негізін қалаушы. Ғылыми жұмысының басты бағыты – философия және экономика. Vladimir Ilyich Lenin (real name Ulyanov, 1870-1924) - Russian and Soviet politician and statesman, revolutionary, founder of the Bolshevik Party, one of the organizers and leaders of the October Revolution of 1917, the chairman of the Council of People's Commissars (the government) of the RSFSR and the USSR. The philosopher, Marxist, writer of political essays, founder of Marxism-Leninism, the ideologist and the founder of the Third (Communist) International, the founder of the Soviet state. The sphere of his major scientific works - Philosophy and Economics.

116

М

«Малый Октябрь» – название политического курса Советской власти Казахстана в 1925–1933 годах, направленное на подавление местных национальных элит и усиление административного и экономического контроля над жизнью республики. «Кіші Октябрь» – жергілікті ұлттық элитаны басып-жаншу үшін және республика өмірінде әкімшілік және экономикалық бақылауды күшейту үшін 1925-1933 жылдары Қазақстанда жүргізілген Кеңес өкіметінің саяси курсының атауы. “Malyi October” ("Small October") - the name of the political course of Kazakhstan authorities in the years of 1925-1933 aimed at suppressing local national elites and consolidation of administrative and economic control over the life of the republic. Магия – обряды, связанные с верой в сверхъестественные способности человека воздействовать на людей и явления природы. Возникла в первобытном обществе и стала элементом обрядов всех религий. Магия – адамның ерекше қасиеттері арқасында басқаларға және табиғат құбылыстарына әсер етуіне байланысты салттар. Алғашқы қауымдық құрылыста пайда болып, барлық дінде орын алған. Magic - ceremonies connected with belief in the supernatural ability of a human being to affect people and phenomena of nature. These ceremonies appeared in a primitive society, and formed part of rituals of all religions. Мазар – у мусульман культовое сооружение над гробницами святых. Мазар – мұсылмандарда әулие адамдардың басына орнатылған культтік құрылыс. Mazar – the building for public worship over the tombs of the saints. Майлин Беимбет Жармагамбетович (1894-1939) – известный казахский советский поэт и прозаик. В повести "Коммунистка

117

Раушан" (1929), романе "Азамат Азаматыч" (1934) – пафос социальных преобразований. Репрессирован; реабилитирован посмертно. Майлин Бейімбет Жармағамбетұлы (1894-1939) – белгілі қазақ ақыны және прозашысы. «Раушан коммунист» (1929) повесінде, «Азамат Азаматыч» (1934) романында әлеуметтік жаңарудың лебі сезіледі. Репрессияға ұшыраған, қайтыс болған соң ақталған. Mylin Beimbet Zharmagambetovich (1894-1939) - a famous Kazakh Soviet poet and prose writer. The pathos of social transformations is highlighted in the story "Communist Raushan" (1929) and the novel "Azamat Azamatych" (1934). He was subjected to repression, but later was rehabilitated posthumously.

(Мансия) Жиенгалиевна (1922–1943) – пулемётчица 21-й гвардейской стрелковой дивизии 3-й ударной армии Калининского фронта, гвардии старший сержант. Первая казахская женщина, которой было присвоено звание Герой Советского Союза. Маметова Мәншүк (Мәнсия) Жиенғалиқызы (1922-1943) – Калинин майданы 3- екпінді армиясы 21- гвардиялық атқыштар дивизиясының пулеметшісі, гвардия аға сержанты. Кеңес Одағының Батыры атағын алған алғашқы қазақ қызы. Mametova Manshuk (Manciya) Zhiyengalievna (1922-1943) – the machinegunner of the 21st Guard Rifle Division of the 3rd Shock Army of the Kalinin Front, the senior sergeant. She was the first Kazakh woman who was given the title “Hero of the Soviet Union”.

— герой одноимённого киргизского эпоса — богатырь, объединивший киргизов. Эпос о Манасе насчитывает более полумиллиона стихотворных строк и является самым длинным эпосом в мире, что отражено в книге рекордов Гиннесса. Являясь кочевым народом, кыргызы сумели сохранить эпос «Манас» в устной форме. Научное исследование эпоса началось в XIX веке Ч. Валихановым и В.Радловым. Манас – қырғыз эпосының қырғыз халқын біріктірген батыры. Жарты миллион жолдан тұратын Манас батыр жыры әлемдегі ең

118

ұзақ эпос болып Гиннес кітабына енген. Көшпенді халық бола тұра қырғыздар Манас жырын ауызша сақтай білген. Эпосты ғылыми тұрғыда зерделеу ісі ХІХ ғ. Ш.Уәлиханов пен В.Радлов еңбектерінен басталған. Manas – an eponymous hero of the Kyrgyz epos – the warrior who united the Kyrgyz people. Epos of Manas has more than half a million lines of poetry and it is the longest epos in the world that reflected in the Guinness Book of Records. Being a nomadic people the Kyrgyzs were able to maintain the epic "Manas" in oral form. The scientific study of the epic began in the XIX century by Chokan Valikhanov and V. Radlov. Манихейство – дуалистическое течение, распространившееся в Сирии, Иране, Средней Азии, Египте и Индии в III веке н.э. под влиянием религиозного проповедника Мани. В основе манихейства - дуалистическое учение о борьбе добра и зла, света и тьмы как изначальных и равноправных принципов бытия. Манихеи подвергались гонениям со стороны зороастризма, римского язычества, христианства, ислама и др., в VIII в. - господствующая религия в Уйгурском царстве. Оказало влияние на средневековые дуалистические ереси. Манихейлік – б.э. ІІІ ғ. Сирия, Иран, Орта Азия, Египет және Индияда дін уағыздаушы Манидің ықпалымен тараған дуалистік ағым. Манихейліктің негізін тұрмыстағы бастапқы және тең принциптер (мейірім мен зұлымдық, жарық пен қараңғылық арасындағы күрес) туралы дуалистік ілім салған. Манихейлер зоростризм, римдік пұтқа табынушылық, христиан, исламнан т.б. қуғын көрген. VІІІ ғ. Ұйғыр патшалығында үстемдік құрды. Ортағасырлық дуалистік ересиге ықпал етті. Manichaeism – the dualistic tendency spread to Syria, Iran, Central Asia, Egypt and India in the III century AD under the influence of religious preacher Mani. Manichaeism is the basis of a dualistic doctrine of the struggle between good and evil, light and darkness as the initial and equal principles of life. Manichaeists were persecuted by the Zoroastrians, Roman paganism, Christianity, Islam and others. In the VIII century it became the dominant religion in the Uigur kingdom. It influenced medieval dualist heresy.

119

Марафонская битва – 490 г. до н.э. между персами и греками. Саки на стороне персов сражались с греками. Марафондық ұрыс – б.э.д. 490 ж. парсы және гректер арасында болған. Сақтар парсыларға қолдау көрсеткен. The Battle of Marathon - 490 BC - between Persians and Greeks. Saki was on the side of the Persians and fought against the Greeks. Мардикар – принудительные работы по рытью оросительных каналов, их очистке, строительству и ремонту мостов, дорог. Мардикар – арық қазу, оны тазалау, құрылыс және көпірді, жолды жөндеу істерін зорлықпен, күштеп істету. Mardikar - forced labour of digging irrigation canals, their cleaning and construction and repairing of bridges with roads. Маслихат – местный представительный орган власти, избираемый населением на основе всеобщего, равного, прямого избирательного права при тайном голосовании. Маслихат – жалпыкөпшілік, тең, тура сайлану құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы халық сайлаған өкіметтің жергілікті басқарушы ұйымы. Maslihat – the local representative government body elected by population on basis of universal, equal and direct voting right by secret ballot. Матриархат (от латинского mater - мать и греческого arche - начало, власть) (или гинекократия) – одна из форм общественного устройства, в основном в ранний период первобытного общества. Характеризуется доминирующим положением женщины, господством материнского рода. Матриархат – (лат.матер – ана, гр.арх- бастау, өкімет) (немесе гинекократия) – алғашқы қауымдық құрылыстың ерте дәуіріндегі қоғамдық құрылыстың бір түрі. Әйелдердің басым күшке ие болуына негізделген.

120

Matriarchy (from the Latin mater - the mother and the Greek arche - the beginning, power) (or ginekokratiya) - a form of social organization, mostly in the early period of primitive society. It is characterized by dominant position of a woman, domination of the maternal clan. Меандры – орнамент в виде ломаной или кривой линии с завитками. Меандр – қисық сызық түрінде салынған өрнек. Meanders – an ornament in the form of a broken line or a curved one with curls. Медресс (араб. - место, где изучают) – мусульманское учебное заведение, выполняющее роль средней школы и мусульманской духовной семинарии. Медресе открывались обычно при больших мечетях. Медресе (араб.- оқытатын жер) – ислам дінін оқытатын орта және жоғары дәрежелі оқу орны.Медресе әдетте үлкен мешіттер жанынан ашылған. Madrasah (Arabic – a place for studying) - The Muslim school, in the role of secondary school and the Muslim Theological Seminary. The Madrasahs were opened normally at the large mosques.

(средний каменный век) – период между палеолитом и неолитом, с вариантами датировок от XII до V тысяч лет до нашей эры. Мезолит (орта тас дәуірі) – палеолит және неолит кезеңдерінің арасы, шамамен б.э.д. ХІІ-V ғ. Mesolithic (Middle Stone Age) - the period between the Pal(a)eolith and late Stone Age (Neolithic), with dating options from XII to V centuries before our era. Мектебы (араб. мактаб - место, где пишут) – начальные конфессиональные школы у мусульман. Возникли в VII-VIII вв. в

121

Аравии. Распространились в странах Ближнего и Среднего Востока. В IX- X вв. появились в Средней Азии, Азербайджане, Поволжье и Сибири. Создавались обычно при мечетях. В М. обучались только мальчики 7-13 лет; срок обучения 5-7 лет; роль учителя выполнял мулла - выпускник медресе. Мектеп (араб.макмаб – жазатын орын) – мұсылмандарда бастауыш оқу орны. VІІ-VІІІ ғғ. Аравияда пайда болып, Таяу және Орта Шығыста кең тараған. ІХ-Х ғғ. Орта Азияда, Азербайжанда, Повольже және Сібірде пайда болды. Әдетте, мешіт жанында ашылып, 7-13 жастардағы ер балалар ғана оқыған; оқу мерзімі 5-7 жыл; ұстаз қызметін медресе түлегі – молла атқарған. Mekteb (Arabic Maktab - a place for writing) – primary confessional schools of Muslims. They appeared in VII-VIII centuries in Arabia. Later they spread to the countries of the Middle East. In IX-X centuries they appeared in Central Asia, Azerbaijan, Volga region and Siberia. Mektebs usually were created near the mosques. Only boys of 7-13 years old were allowed to study in this schools, period of study 5-7 years, mullah (moolah) - a graduate of a madrasah was teaching there. Мендешев Сейтгали (1882-1937) – участник движения 1916 г., член Коммунистической партии с 1919 г., председатель Букеевского губисполкома. С июля 1919 г. – член Военно-революционного комитета по управлению Казахским краем. В 1920-1925 гг. – председатель ЦИК КАССР. Репрессирован в 1937 г. Меңдешов Сейтқали (1882-1937) – 1916 ж. қозғалысқа қатысушы, 1919 жылдан Коммунистік партия мүшесі, Бөкеев губаткомының төрағасы. 1919 ж. шілдесінен Қазақ өлкесін басқарушы Әскери-революциялық комитеттің мүшесі. 1920-1925 жж. – ҚАССР ОАК төрағасы. 1937 жылы репрессияға ұшыраған. Mendeshev Seytgali (1882-1937) – the participant of the movement in 1916, a member of the Communist Party since 1919, Bukeyev executive committee chairman. From July of 1919 he became a member of the Military Revolutionary Management Committee of the Kazakh country. In 1920-1925 - Chairman of CEC of ASSR. He was subjected to repression in 1937.

122

Меритократия (лат. "meritus" - "заслуга" и греч. "kratoz" - "власть", "сила") – "власть заслуженных", "достойных". Меритократия (лат. «еңбек» және гр «билік», «күш») – «еңбегі сіңгендер билігі», «лайықтылар». Meritocracy (Latin: "meritus" - "merit" and the Greek. "Kratoz" - "authority, power" "strength") - "the power of honored," "power of worthy men". Мечеть – мусульманское культовое сооружение; мусульманский храм. Мешіт – мұсылмандық культтік құрылыс; мұсылман ғимараты. Mosque - the building for public worship, the Muslim temple (church). Мившикар – должность человека, организующего ханскую охоту. Мившикар – ханның аң аулауын ұйымдастырушы адамның қызметі. Mivshikar – a man organizing the Khan's hunting. Микролиты – мелкие каменные пластины, использовавшиеся в качестве вкладышей к составным орудиям. Микролиттер – жиналмалы құрал-жабдыққа қажет жұқа тас пластиндері. Microlites - small stone plates used as inserts for compound tools. Минарет – в архитектуре ислама башня (круглая, квадратная или многогранная в сечении), с которой муэдзин призывает верующих на молитву. Минарет ставится рядом с мечетью или включается в ее композицию. Ранние минареты часто имели винтовую лестницу или пандус снаружи (спиралевидные минареты), в поздних — внутри башни. Минареты украшались

123

узорной кирпичной кладкой, резьбой, глазурованной керамикой, ажурными балконами (шерефе). Малые мечети обычно имеют один минарет (или не имеют вообще), средние — два; в больших султанских мечетях в Стамбуле было от четырех до шести минаретов. Самое большое количество минаретов, девять, у мечети Аль-Харам в Мекке. Минарет – ислам архитектурасында муэдзиннің дін ұстанушыларды намазға шақыратын күмбез (дөңгелек, тік төрт бұрыш не көпқырлы). М. мешіттің жанына қойылады не оның композициясына кіреді. Ежелгі М. күмбездің қабырғасына саты қойылса, кейінгі кезде ішіне қойылатын болған. М. өрілген кірпішпен, керамикамен, өрнектеліп жасалған балконмен (шерефе) сәнделген. Кіші мешіттерде бір М. болса, орташаларында – екі, Стамбулдағы үлкен сұлтан мешіттерінде төрттен алтыға дейін болған. Меккедегі Аль-Харам мешітінде тоғыз м. бар. Minaret - a tower (round, square or polyhedral in cross section) in the architecture of Islam from which the muezzin calls the faithful to pray. The minaret is placed next to the mosque or incorporated into its composition. The early minarets often have a spiral staircase or ramp from the outside (the spiral minarets), in the late ones a staircase was inside the tower. The Minarets were decorated with patterned brickwork, a carving, glazed ceramic, tracery balconies (The Sharaf). The small mosques usually has one minaret (or do not have any), the medium mosques have two, there were from four to six minarets in the large Mosques of Sultans in Istanbul. The most quantity of minarets is in the Sacred Mosque Al-Haram which is situated in Mecca, there are nine minarets in there. Митра – в древневосточных религиях один из главных индоиранских богов, воплощающий доброжелательную по отношению к человеку сторону божественной сущности: М. бог дневного света, податель жизни и пр. Митра (религ.) — (от греч. mítra головная повязка) - в православной и католической церквах позолоченный и украшенный религиозными эмблемами головной убор, надеваемый при полном облачении (преимущественно на время богослужения) представителями высшего духовенства.

124

Митра – ежелгі шығыс дінінде адамға жақсылық тілеуші (жарық құдайы, өмір дарытушы т.б. Митра грек. бастың байламы) индоиран құдайларының ең бастыларының бірі. Православ және католик шіркеулерінда жоғары дін өкілдерінің көмегімен тазару кезінде кигізілетін алтын жалатылған және діни эмблемалармен әшекейленген бас киім. Mitra – one of the main Indo-Iranian gods in ancient eastern religions incarnating in benevolent side of the divine deity towards the man: Mitra is the god of daylight, the bearer of life, etc. In the Orthodox (Eastern) and Catholic churches Mitra (relig.) - (from the Greek. Mítra headband) is a headwear gilded and decorated with religious emblems worn in full vestment (mostly during the divine service) by the representatives of the upper clergy or church dignitaries. Молдагулова Алия Нурмухомедовна (1925-1944) – снайпер, ефрейтор, Герой Советского Союза (1944 ). С 1942 года воевала в составе третей роты четвертого батальона 54-й стрелковой бригады II Прибалтийского фронта. Подвиг совершила при взятии опорного пункта фашистов вблизи железнодорожной станции Новосокольники (Псковская область). Молдағұлова Әлия Нұрмұхамедқызы (1925-1944) – мерген, ефрейтор, Кеңес Одағының Батыры (1944). 1942 жылдан ІІ Балтық жағалауы майданында 54 атқыштар бригадасы 4 батальонының үшінші ротасы құрамында соғысты. Новосокольники теміржол станциясы (Псков обл.) маңында фашистердің негізгі бекетін алуда ерен ерлік көрсетті. Moldagulova Aliya Nurmuhomedovna (1925-1944) – a sniper, corporal, Hero of the Soviet Union (1944, posthumously). Since 1942 she fought against fascism among the third company of the fourth battalion of the 54-th rifle brigade of the II Baltic front. She performed the heroic deed in the time of seizuring of a base of fascists near the railway station Novosokolniki of Pskov region. Мулла – служитель религиозного культа у мусульман. Молла – мұсылман діни қызметшісі. Mulla – a minister of religion among Muslims.

125

Мульк, мильк – вид частной земельной собственности в странах Ближнего и Среднего Востока в средние века. В Казахстане им владело мусульманское духовенство на правах частной собственности. Мүлік – орта ғасырларда Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі жерді жекеменшікке алудың түрі. Қазақстанда мұндай құрметке мұсылман дінбасылары ғана ие болған. Mulk, Milk – a kind of private land property in the countries of Middle East in the middle Ages. In Kazakhstan the Muslim clergy possessed these lands on the rights of private property. Мусрепов Габит Махмудович (1902-1985) – общественный деятель, народный писатель Казахстана, академик, Герой Социалистического Труда. Член компартии с 1927 г. Мүсірепов Ғабит Махмұтұлы (1902-1985) – қоғам қайраткері, Қазақстанның халық жазушысы, академик, Социалистік Еңбек Ері. 1927 ж. компартия мүшесі. Musrepov Gabit Mahmudovich (1902-1985) - a public figure, people's writer of Kazakhstan, academician, Hero of Socialist Labor. He was a member of the Communist Party since 1927. Мустафа Чокай (Чокаев Мустафа, Чокай-оглы Мустафа) (1890-1941) – сыграл значительную роль в политическом возрождении мусульманских народов. Был сторонником автономии Туркестана под эгидой России. 22 ноября 1917 г. в Коканде на Всетуркестанском конгрессе, провозгласившем автономию Туркестана, избирается членом правительства, вскоре сменив ушедшего в отставку премьер-министра М. Тынышпаева. М. Ч. вошел также в состав правительства Алаш-Орды, но после разгрома Кокандской автономии бежал в Грузию, потом перебрался в Турцию, затем в Германию и Францию, где стал лидером мусульманской эмиграции. В эмиграции продолжал идейную борьбу с Советами, издавал журналы «Новый Туркестан» и «Молодой Туркестан», написал ряд трудов с

126

критикой сталинизма и советской системы. В 1928 г. на французском, а в 1935 г. на русском языке опубликовал книгу «Туркестан под властью Советов» ( «К характеристике диктатуры пролетариата»). В июне 1940 г. после оккупации Франции фашисты арестовали и заключили М.Ч. в Компьенский лагерь. После освобождения он был отправлен в Берлин и получил предложение возглавить «Большой Туркестанский легион». В декабре 1941 г. умер в Берлине при невыясненных обстоятельствах. Мұстафа Шоқай (Шоқаев Мұстафа, Шоқай-оғлы Мұстафа) (1890-1941) – мұсылман халықтарының саяси өрлеуінде ерекше рөл атқарған. Түркістанның автономия алуын жақтаған. 1917 ж. 22 қарашада Қоқанда Түркістанның автономдығын жариялаған Жалпытүркістан конгресінде үкімет мүшелігіне сайланады және артынша отставкаға кеткен премьер-министр М.Тынышпевтың орнына сайланады. М.Ш. сондай-ақ Алашорда үкіметінің құрамына кіреді. Қоқан автономиясы талқандалғаннан кейін Грузияға қашып, кейін Түркияға, одан Германия мен Францияға барып, мұсылман эмиграциясының көшбасшысы болады. Эмиграцияда жүріп Кеңестермен идеялық күресін тоқтатпайды, «Жаңа Түркістан», «Жас Түркістан» журналдарын шығарады, сталинизм мен кеңес сжүйесін сынайтын бірнеше еңбектерін жарыққа шығарады. 1928 жылы француз тілінде, ал 1935 жылы орыс тілінде «Түркістан Кеңес билігінде» («К характеристике диктатуры пролетариата») кітабын шығарады. 1940 жылдың маусым айында фашистердің Францияны жаулап алуынан кейін М.Ш. тұтқындалып, Компьен лагеріне жабылады. Еркіндік алғаннан кейін оны Берлинге жіберіп, «Үлкен Түркістан легионын» басқаруды сұрайды. 1941 ж. Берлинде белгісіз жағдайда қайтыс болады. Mustafa Shokay (Shokayev Mustafa, Shokay-oglu Mustafa) (1890-1941) - played a significant role in the political revival of Muslim peoples. He was a supporter of the autonomy of Turkestan under the aegis of Russia. In November 22, 1917 in the Turkestanic congress where the autonomy of Turkestan was proclaimed and Mustafa was elected as a member of the government, soon replacing the resigned Prime Minister M. Tynyshpayev. M. Chokay also was included in the Alash Orda Government, but after the defeat of the

127

Kokand Autonomy he fled to Georgia and then moved to Turkey, then Germany and France, where he became the leader of the Muslim expatriates. Even being in emigration continued ideological struggle with the Soviets, published magazines "New Turkestan" and "Young Turkistan", wrote several works criticizing the Stalinism and the Soviet system. In 1928 the book named "Turkestan under the authority of the Soviets (on the characterization of the dictatorship of the proletariat) was published by him in French, and in 1935 the above mentioned work was published in Russian. In June 1940, after the occupation of France, the Fascists arrested and imprisoned him in the Compiègne camp. After his release he was sent to Berlin and got an offer to lead the “Big Turkestan legion”. In December 1941, he died in Berlin in uncertain circumstances. Муфтий – глава духовного управления мусульман. Мүфти – мұсылмандық дінбасы. Mufti - a head of the Religious Board of Muslims. Мынбасы – титул тюркско-монгольского военачальника, под командованием которого находилось тысяча воинов. Мыңбасы – қоластында мың әскері бар түркі-моңғол әскер қолбасшысының лауазымы. Mynbasy - the title of the Turkic-Mongol military leader where thousands of soldiers were under his command.

Н Нажимеденов Жумекен (1935-1983) – поэт, автор песни «Менің Қазақстаным», ставшей гимном Республики Казахстан. Работал в газете «Лениншіл жас», в Государственном издательском комитете КазССР и Союзе писателей Казахстана, издательствах «Жазушы», «Мектеп». Лауреат премии Комсомола Казахстана. Нәжімеденов Жұмекен (1935-1983) – ақын, Қазақстан Республикасының әнұраны болған «Менің Қазақстаным» өлеңінің авторы. «Лениншіл жас» газетінде, ҚазКСР Мемлекеттік

128

баспа комитетінде және Қазақстан жазушылар Одағында, «Жазушы», «Мектеп» баспаларында жұмыс істеген. Қазақстан Комсомолы сыйлығының иегері. Najimedenov Jumeken (1935-1983) – a poet, author of the song "My Kazakhstan", which became the national anthem of the Republic of Kazakhstan. He worked in the newspaper “Leninshyl Zhas” in the State Publishing Committee of the Kazakh Soviet Socialist Republic and the Union of Writers of Kazakhstan, the publishing house “Zhazushy” and “Mektep”. He was a laureate of the Komsomol Prize of Kazakhstan. Наурыз – ежегодный праздник, который приходится на весеннее равноденствие 22 марта. В этот день готовят традиционное ритуальное блюдо «наурыз коже», состоящее из 7 компонентов и угощают им всех посетителей. В этот день наступает всеобщее согласие народа, даже между враждующими сторонами на время Н. устанавливался мир. В честь этого праздника люди прощали друг другу самые тяжкие обиды. Наурыз – 22 наурыз күн мен түннің теңелу мерекесі. Бұл күні 7 компоненттен тұратын дәстүрлі «Наурыз көже» дайындалып, көпшілік ауыз тиеді. Бұл – достық пен татулық мерекесі, бұл күні жауласқандардың өзі уақытша татуласып, төс қағыстырады. Nauryz - an annual celebration which falls on the vernal (spring) equinox on March 22. This day a traditional ritual meal "Nauryz kozheh" consisting of 7 components is prepared and all the visitors are let have it. This day is the day of consensus of all the people even the conflicting parties at the time of Naury establishes peace. In honor of this holiday people forgive each other the most serious offense. Национализм – идеология и политика в национальном вопросе, основа которых трактовка нации как высшей ценности и формы общности. Нередко принимает крайние формы (шовинизм), сближается с расизмом и ведет к острым внутренним или межгосударственным конфликтам. Ұлтшылдық – ұлттың жоғары құндылығы мен қауымдастық формасын пайымдауды ұлттық мәселедегі идеология және

129

саясатқа негіздеу. Кейде нәсілшілдікке бөліну өткір формада (шовинизм) көрінеді және ішкі немесе мемлекетаралық шиеленістерге әкеледі. Nationalism - the ideology and politics of the national question, the basis of which is the interpretation of the nation as the supreme value and form of community. It often takes extreme shapes (chauvinism), comes close to racism and leads to severe internal or international conflicts. Неандерталец – ископаемый вид людей (палеоантропов), обитавших 300 тысяч лет назад. Относится к промежуточной эволюционной фазе развития человечества между древнейшими людьми и современными. Неандерталец – 300 мың жыл бұрын өмір сүрген адамдар (палеоантроп) қазбасы. Ежелгі дәуір адамдары мен бүгінгі күн адамдары арасындағы эволюциялық аралық кезеңді көрсетеді. Neanderthal - a fossil species of men (paleoanthropuses) who inhabited 300,000 years ago. The Neanderthal refers to an intermediate evolutionary stage of human development between the ancient and modern people. Некрополь – кладбище, могильник в странах Древнего Востока и античном мире. Некрополь – Ежелгі Шығыс және антикалық әлемдегі қабірлер. Necropolis - a cemetery, burial ground in the Ancient East and the ancient world. Неолит – новокаменный век (V-III тыс. до н.э.). Неолит – жаңа тас ғасыры (б.э.д. Ү-ІІІ ғ.). Neolithic (late Stone Age) – the New Stone Age (V-III BC). Несторианство – течение в христианстве, основанное в первой половине V в. в Византии священником Несторием. Н. учит, что Иисус Христос, будучи рождён человеком, лишь в последствии

130

стал сыном Божьим (мессией). Учение было осуждено официальной церковью и начались жестокие гонения на несториан. В VII-VIII вв. широко распространялось в городах Южного Казахстана и Семиречья до XIII в. Неосторианство – Византияда V ғ. алғашұы жартысында священник Нестор негізін салған христиандағы ағым. Н. Иисус Христос адам болып туып, содан кейін Алланың ұлы болды деп уағыздайды. Бұл ілім ресми церковь тарапынан айыпталып, неосториандықтар қуғынға ұшырайды. VII-VIII ғғ. Оңтүстік Қазақстан қалалары мен Жетісуде ХІІІ ғ. дейін кең таралады. Nestorianism – a flow or tendency in Christianity founded in the first half of V century in Byzantine Empire by the priest Nestorius. It learns about Jesus Christ’s being born a man but later became a child of God (the Messiah). The doctrine was condemned by the official church and a violent persecution of the Nestorians began. In VII-VIII centuries Nestorianism widely spread in the cities of southern Kazakhstan and Semirechye till XIII century. Нойон – (господин, князь, военачальник), название предводителей древних монгольских аристократических родов, позже – представителей знати. Ноян – (мырза, князь, қолбасшы), ежелгі моңғол аристократ рулары басшыларының, кейін ақсүйек өкілдерінің атауы. Noyon - (a lord, prince, grand duke, commander), the name of leaders of the ancient Mongolian aristocratic families and later - the representatives of the nobility. Номады – название кочевников. Номад – көшпенділер атауы. Nomads - the name of the nomads. Нукер – свободный воин, обязавшийся служить своему вождю; слуга.

131

Нөкер – өз көсеміне қызмет етуге міндет еткен ерікті жауынгер, қызметші. Nuker – a free warrior must serve their leader, a servant. Нурмаков Ныгмет Нурмакович (1895-1937) – казахский политический деятель. Активный участник установления и укрепления Советской власти в Казахстане. Председатель Совета Народных Комиссаров Киргизской (Казахской) АССР. Председатель Казахского отделения Верховного Суда РСФСР. Член КПСС с 1920 г. Участвовал в принятии решения о переносе столицы КАССР из Оренбурга в Кызылорду, затем в Алмату. Был председателем комиссии по разработке проекта первой конституции Казахстана и комиссии по созданию казахского алфавита. Под его руководством в короткий срок был осуществлен перевод делопроизводства в судебно-следственных органах на казахский язык. Выступал против голощекинской идеи «малой октябрьской революции» в Казахстане. Боролся за придание казахскому языку статуса государственного. За это его обвинили в национал-фашизме и в 1937 репрессировали. Реабилитирован посмертно в августе 1956 г. после смерти И.Сталина. Нұрмақов Нығмет Нұрмақұлы (1895-1937) – Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы мен орнығуына еңбек сіңірген саяси қайраткер. Қырғыз (Қазақ) АССР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы. РСФСР Жоғары Сотының Қазақ бөлімінің төрағасы. 1920 ж. КОКП мүшесі. ҚАССР астанасын Орынбордан Қызылордаға, кейін Алматыға көшіру туралы шешім қабылдауға қатысқан. Қазақстанның бірінші Конституциясының жобасын дайындау комиссиясының және қазақ әліпбиін жасаушылар комиссиясының мүшесі болған. Оның басшылығымен аз уақыттың ішінде сот ісі органдарында іс жүргізу қазақ тіліне көшірілді. Голощекиннің Қазақстанда жүргізген «Кіші Октябрь» идеясына қарсы шыққан. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуіне атсалысқан. Осы үшін ұлттық-фашизммен айыпталып, 1937 жылы репрессияға ұшырап, 1956 жылы И.Сталиннің өлімінен кейін ақталған.

132

Nurmakov Nygmet Nurmakovich (1895 -1937) – a Kazakh politician. He was an active participant of establishment and strengthening of Soviet power in Kazakhstan, the chairman of the Council of People's Commissars of the Kyrgyz Soviet Socialist Republic, the chairman of the Kazakh Branch of the Supreme Court of the RSFSR. He was a member of the Communist Party since 1920. He participated in making decision to move the capital of the KASSR from Orenburg to Kyzyl-Orda, then to Almaty. He was a chairman of the committee of designing of the first constitution of Kazakhstan and the committee on the Kazakh alphabet establishment. Under his leadership the translation of the office work in the judicial investigative bodies was implemented to the Kazakh language in a very short time. He was against the Goloschekin’s idea "small October revolution" in Kazakhstan. He struggled for giving the Kazakh language the state status. For this he was accused of national-fascism and repressed, then arrested in 1937. He was rehabilitated posthumously in August 1956 after the death of Stalin.

(1861-1955) – казахский композитор и исполнитель, ученица Курмангазы, народная артистка Каз.ССР (1944). Автор сочинений для домбры в традиционном жанре кюя («Булбул», «Асемконыр», «Байжума», «Жигер» и др.). Нұрпейісова Дина (1861-1955) – қазақ сазгері және орындаушысы, Құрманғазының шәкірті, ҚазССР халық әртісі (1944). «Бұлбұл», «Әсемқоңыр», «Жігер», «Байжұма» т.б. дәстүрлі жанрдағы күйлердің авторы. Nurpeisova Dina (1861 - 1955) – a Kazakh composer and performer, Kurmangazy’s student, People's Artist of the Kazakh SSR (1944). The author of works for dombra in traditional genre of kyi ("Bulbul", "Asemkonyr", "Bayzhuma", "Zhiger", etc.). НЭП – экономическая политика, проводившаяся в Советской России начиная с 1921 года. Была принята 21 марта 1921 года X съездом ВКП (б), сменив политику «военного коммунизма», проводившуюся в ходе Гражданской войны. Н. имела целью восстановление народного хозяйства и последующий переход к

133

социализму. Главное содержание Н. — замена продразвёрстки продналогом в деревне, использование рынка и различных форм собственности, привлечение иностранного капитала в форме концессий, проведение денежной реформы (1922-1924), в результате которой рубль стал конвертируемой валютой. ЖЭС (НЭП) – 1921 жылдан Кеңестік Ресейде Азамат соғысы кезінде жүргізілген «әскери коммунизм» саясатын ауыстырған экономикалық саясат. БКП (б) Х съездінде 1921 жылы 21 наурызда қабылданған. Н. Басты мақсаты – халық шаруашылығын қалпына келтіру және социализмге өту. Н. маңызы – ауылдағы азық-түлік салығын ауыстыру, рынокты және меншіктің түрлерін пайдалану, шетелдік капиталды тарту, ақша реформасын жасау (1922-1924), соның нәтижесінде рубльді айырбасталатын валюта жасау. NEP - the economic policy pursued in Soviet Russia since 1921. It was adopted on March 21, 1921 in X Congress of the CPSU (b), replacing the policy of “war communism" and held during the Civil War. NEP had to restore the national economy and the subsequent transition to socialism. The main substance of NEP was substitution of the surplus-appropriation system by the tax in kind in a village, to use of the market and various forms of ownership, attract foreign capital in the form of concessions, to implement the currency reform (1922-1924), as a result of which the rouble became the convertible currency.

О Община – форма социальной организации. Первобытная (родовая) О. характеризуется общим владением средствами производства, коллективным трудом и потреблением, более поздняя форма - соседская (территориальная, сельская) О. сочетает индивидуальное и общинное владение. Қоғамдастық – әлеуметтік ұйымның формасы. Алғашқы ұйым өндірістік құралдарды ұжымдық еңбекпен және қолданыспен сипатталады. Кейінгі формасы көршілік ұйым жеке және біріккен иеліктермен сипатталады.

134

Community (“Obshina”) - a form of social organization. Primitive (tribal) community is characterized by the common ownership of means of production, collective work and consumption, the later form - by neighborhood (territorial, rural). Community combines individual and collective ownership is typical of pre-capitalist time. Оссуарий – сосуд из глины, камня и алебастра для хранения костей умершего в Средней Азии, Иране в V-VIII вв.. Саздан жасалған ыдыс – V-VIII ғ орта Азия мен Иранда қайтыс болған адамның сүйегін сақтау үшін саздан, тастан, алибастрдан жасалған ыдыс. Ossuary - a vessel of clay, stone and alabaster to store the bones of the deceased in Central Asia and Iran in the V-VIII centuries. Отжимная ретушь – техника обработки камня; оформление лезвия путем отделения или отдавливания тонких чешуек камня с помощью костяных и роговых пластин. Өңдеу – тасты өңдеу техникасы, тасты сүйек немесе мүйіз пластина көмегімен ұсату немесе бөліп тастауды қашау. Pressure retouch – a stone processing technique designing of the blade by separating or depressing thin flakes of stone with bone and horn plates. Отка май кую – «вливание в огонь масла». Когда молодая сноха перешагивает порог своего нового дома или при рождении ребенка, или когда поднимается "шанырак" молодой семьи, обязательно выполняется примета - в огонь вливают масло, что означает "пусть в очаге не гаснет огонь". Огонь в народном понимании священен. Отқа май құю – «жас келін өзінің жаңа үйінің табалдырығын аттағанда немесе бала туғанда кей жағдайда жас отбасы шаңырақ көтергенде міндетті түрде орындалатын салт. Мағынасы шырағың сөнбесін». Otka may kuyu - "pouring oil into fire”. When the young daughter-in-law crosses the threshold of her new house or at birth of a child or

135

at the time of raising of a young family "shanyrak" this omen or pouring oil on the fire is accomplished that means "let the fire is not die out in the hearth." The fire is sacred in the popular understanding. Отпен аластау – издревле существует у казахов примета - перед тем, как укладывать малыша в "бесик" (колыбель), или при заселении молодоженов в новый дом - старшие очищают его огнем, изгоняют злых духов. ОА - добрые намерения народа в хорошем начинании. Отпен аластау – ерте кезде баланы бесікке жатқызар алдында немесе жас отауды жаңа қонысқа қондырар кезде үлкен кісілер от жағып аластайды. Бұл ізігілікті әрекет. Otpen alastau - since ancient times there is an omen of the Kazakhs - before you lay your baby in the “Besik“ (cradle) or during the moving of the newly married couple in a new house - the elders clean it with fire and exorcize or expel evil spirits. “Otpen alastau” is a good intention of people in a good beginning. Отрарская катастрофа – гибель в Отраре летом 1218 года торгового каравана, посланного Чингизханом. Послужила поводом для вторжения монголов во владения Хорезм шаха. Отырардың күйреуі – 1218 жылы Отырарда күйреуі Шыңғыс хан жіберген Сауда керуеннің құртылуынан басталды. Otrar catastrophe - the death of the trade caravan sent by Genghis Khan in Otrar in summer of 1218 who gave rise to the Mongol invasion into the possessions of Khorezm Shah. Оралманы – иностранцы или лица без гражданства казахской национальности, постоянно проживавшие на момент приобретения суверенитета Республикой Казахстан за её пределами и прибывшие в Казахстан с целью постоянного проживания. Оралман – шетелдік немесе азаматтығы жоқ қазақ ұлты Қазақстан Республикасында немесе оның сыртында тұрып жатса

136

да егемендік алғаннан кейін Қазақстан Республикасының тұрақты мекендеуге келген азаматтар. Oralmans – foreigners or stateless people of Kazakh nationality who lived constantly at the time of acquisition sovereignty of the Republic of Kazakhstan abroad and those who arrived in Kazakhstan for permanent livig.

П

(древнекаменный век) – первый исторический период каменного века с начала использования каменных орудий гоминидами (около 2,6 млн лет назад до 12- 10 тысячелетия до н. э.). Выделен в 1865 г. Джоном Леббоком. П. – эпоха существования ископаемого человека, а также ископаемых, ныне вымерших видов животных. Он занимает большую часть (около 99 %) времени существования человечества.. Палеолит (ерте тас ғасыры) – тас ғасырының бірінші тарихи кезеңі. Гоминидтердің алғаш рет тас құралдарды пайдалануынан басталды. (Б.д.д. 2,6 млн. жылдан б.д. 10-12 жылдарға дейін ). Адамзаттың жер өңдеуінің басталуы, шамамен б.д.д. 10 мың жыл. Оны 1865 ж. Джон Леббок зерттеуінде анықтаған. Палеолит – ежелгі адамдар мен жануарлардың, тіпті құрып кеткен жануарлардың сүйектерінің сақталуынан басталады. Ол үлкен уақыт аралығын алып жатыр (адамзаттың өмір сүру уақытының 99% құрайды). Pal(a)eolith (Old Stone Age) - the first historical period of the Stone Age of early use of stone tools hominids (about 2.6 million years ago) before the onset of human agriculture in approximately 10 millennium BC. It was singled out in 1865 by John Lebbock. Pal(a)eolith is the era of living of a fossil man, as well as fossils that became extinct species now. It takes a big part (about 99%) of the time of the existence of mankind. Пассионарность (франц. "passion", "страсть", "passionaire", "страстный") – термин, введенный Львом Гумилевым и описывающий психологический и социальный тип активных

137

идеалистов, созидателей, героических личностей, появляющихся в разной пропорции на разных этапах исторического цикла этногенеза. Пассионарлық – әр-түрлі тарихи кезеңдердегі әр-түрлі деңгейде көрініс табатын этногенез циклы. Бұл терминді Лев Гумилев ғылымға қосқан. Өз заманына байланысты жеке тұлғалардың психикалық және әлеуметтік ортада құлқын-қамы үшін өзгеріске түсуі. Қол жеткізген мансабын місе тұтпау. Ой-өрісі кең, батыр тұлғалы адамдарға тән қасиет. (Шыңғыс хан Напалеон, Гитлер және т.б. – дүниежүзін жаулап алу іс-әрекеттері). Passionateness (French for "passion", "passion", "passionaire", "passionate") - a term introduced by Lev Gumilev describing the psychological and social type of active idealists, creators, heroic figures who appear in different proportions at different stages of the historical cycle of the ethnogenesis. Патриархат – преобладающая роль мужчин в хозяйстве, обществе и семье. Возник на основе подъема хозяйственной деятельности: развития скотоводства, плужного земледелия, металлообработки. Эпоха патриархата – время разложения первобытного общества. Патриархат – шаруашылықта, қоғамда және жанұяда ер адамның рөлінің артуы. Ол шаруашылықтың өркендеуі негізінде: малшылықтың дауында, соқамен жер өңдеуде, металл қорытуда қылыптасып шықты. Patriarchy - the dominant role of men in the economy, society and family. It appeared on the basis of growth of economic activity: cattle breeding development, plough agriculture, metal working. The era of patriarchy is the time of the expansion of primitive society. Пенитенциарная система (лат. "penitentiare", "раскаивание") – система исправительно-трудовых учреждений. Пенитенциарлық жүйе (лат. "penitentiare", "өкіну") – еңбекпен – түзету мекемелерінің жүйесі. Penal system (Latin "penitentiare", "repentance") - a system of correctional labor institutions.

138

Перестройка — общее название совокупности политических и экономических перемен, проводившихся в СССР в 1985-1991 гг. К началу 1990-х годов перестройка завершилась обострением кризиса во всех сферах жизни общества, ликвидацией власти КПСС и распадом СССР. Қайта құру – 1985-1991 жж. КСРО-да өткізілген саяси және экономикалық өзгеріс түп негізінде жалпы осылай аталады. 1990 ж. басында қайта құру үрдісі қоғамының дамудың барлық саласының дағдарысқа әкелді, СОКП өктемдігі жойылды және КСРО ыдырады. Perestroika, Restructuring - a common name of political and economic changes combination, accomplished in the USSR in the years of 1985-1991. By the beginning of the 1990’s restructuring was completed by the crisis aggravation in all spheres of society life, the power liquidation the CPSU and the collapse of the USSR. Периодизация – деление процессов развития общества или природы на отличающиеся друг от друга периоды на основе определенных признаков или принципов. Кезеңдеу – қоғамды немесе табиғатты болмысына қарай өзіндік белгілері мен принциптеріне қарай бөлу үрдісі. Periodization - the division of developmental processes of society or of nature to different periods on the basis of certain characteristics or principles. Пестковский Станислав Станиславович (1882-1943) – участник революционного движения, член Коммунистической партии с 1902 г. Председатель Киргизского (Казахского) ревкома в июле 1919 – июне 1920 гг., в 1920 г.- Председатель Киргизского (Казахского) бюро РКП(б). Пестовский Станислав Станиславович (1882-1943) – революциялық қозғалыстарға қатысушы, 1902 ж. Компартия мүшесі. 1919-1920 жж Қырғыз (қазақ) ревкомының, 1920ж Қырғыз (қазақ) РКП(б) бюросының төрағасы.

139

Pestkovsky Stanislav (1882-1943) – a participant of the revolutionary movement, a member of the Communist Party from 1902, the chairman of the Kyrgyz (Kazakh) Revolutionary Committee from July 1919 to June 1920. In 1920 – the chairman of the Kyrgyz (Kazakh) Bureau of the RCP (b). Петроглифы – выбитые, высеченные или процарапанные изображения на камне с периода неолита до ХIХ в. Рисунки Тамгалы (район Семиречья), Каратау, Тарбагатая стали достоянием мировой культуры Петроглифы – неолит заманынан ХІХғ. дейінгі тасқа қашалып не болмаса сызып салынған бейнелер. Тамғалы (Жетісу ауданы), Қаратау, Тарбағатай суреттері дүниежүзілік мәдениеттің қол жеткізген айғағы. Petroglyphs – an embossed, engraved or scratched images on a stone since the Neolith period to ХIХ century. The pictures Tamgaly (District of Semirechie), Karatau, Tarbagatai became the property of the world culture.

– «яванский человек». Первая находка – на острове Ява в 1890-1891 гг. Ископаемый подвид людей, обитавших около 700 лет назад. В эволюционном развитии соответствует фазе Homo habilis.

- «явалық адам» ежелгі қазып алған адам. 1890-91 жж. алғаш рет Ява аралында табылған. Қазып алған адам түрі 700 жүз жыл бұрын өмір сүрген. Эволюциялық даму фазасында Homo habilisке сәйкес келеді. Pithecanthropus - "Java man". The first finding on the island of Java in the years of 1890-1891. The fossil subspecies of people who lived about 700 years ago. In evolution phase these subspecies correspond to the phase of Homo habilis. Полихромный стиль – искусство у степных племен III-V вв. н.э. с разнообразными техническими приемами украшения предметов: инкрустация (вставки из цветных камней), зернь

140

(напаивание золотых шариков на основе), скань (напаивание литой проволоки) и др. Полихромдық стиль – Б.д. ІІІ-V ғғ дала тайпаларының қол өнері. Заттарға әдемілік беруде әртүрлі техникалық әдістерді қолдану: Жаққұт тастармен безендіру, алтын және күміс түймелермен жарқырату, құйма сымдармен дәнекерлеу және т.б. Polychromatic style - the art of the steppe tribes in III-V senturies. AD with various techniques of decoration of items: incrustation or inlaid work (inserts of colored stones), grain (soldering of gold balls on the basis of items), filigree (soldering the cast wire), etc. Половцы – русское название тюркоязычных (в основном кыпчакских племён), населявших с ХI в. территории от Поволжья до побережья Чёрного моря. Далалықтар (қыпшақтар) – түркі тілді халықтардың орысша аталуы (негізінен қыпшақ тайпалары), ХІ ғасырда Еділден Қара теңіз жағалауына дейінгі аймақты мекендеген. Polovtsians – the Russian name of Turkic (mostly Qypchaq tribes) inhabited the territory from the Volga to the Black Sea coast in since XI century. Продналог – продовольственный натуральный налог, взимаемый с крестьянских хозяйств, введённый декретом ВЦИК от 21 марта 1921 года взамен продразвёрстки в период НЭП. Продналог взимался «в виде процентного или долевого отчисления от произведенных в хозяйстве продуктов, исходя из учета урожая, числа едоков в хозяйстве и наличия скота в нем». Продналог устанавливался как прогрессивный налог, с усилением тяжести обложения для кулацкой части деревни. Хозяйства беднейших крестьян освобождались от продналога. Продналог был отменён в связи с укреплением денежной системы и введением единого сельскохозяйственного налога 10 мая 1923 года согласно решению XII Съезда РКП(б) о налоговой политике в деревне. Азық-түлік салығы – 1921 ж. 21 наурызда БОАК-нің декреті бойынша, шаруа шаруашылығынан алынатын салық. ЖЭС кезеңінде ол азық-түлік салғырттығының орнына келді. Онда

141

егінжайдың көлемі, мал басының өсімі, жанұяның адам саны есептеліп өндірілген өнімнің белгілі бір пайызы салық ретінде алынатын болды. Ауқатты құлақтардан алынатын салық прогрессивтік жағынан өте ауыр болды, ал кедей шаруалар салықтан босатылды. 1923 ж. 10 мамырдағы РКП(б) ХІІ съезінің шешімімен ақша жүйесінің тұрақтануына байланысты және бірыңғай ауыл шаруашылық салығының енгізілуімен азық-түлік салығы жойылды. The tax in kind (Prodnalog) – a natural food tax in kind collected from farms, put in force by the decree of RCEC from March 21, 1921, instead of surplus appropriation in the period of the NEP. The tax in kind was levied "in the form of interest or share contributions from the farm produced products based on the calculation of the harvest, the number of consumers in the economy and the availability of livestock or cattle in it." The tax in kind (Prodnalog) set up as a progressive tax, with increased heaviness of taxation for the kulak part of the village. Economy of the poorest peasants was exempted from tax in kind. The tax in kind was canceled due to the strengthening of the monetary system and the introduction of a single agricultural tax in May 10, 1923 in accordance with decision of the XII Congress of the RCP (b.) on tax policy in the countryside. Продразвёрстка – система заготовок сельскохозяйственных продуктов в Советской России в 1919-1921 гг., элемент политики "военного коммунизма". Обязательная сдача крестьянами государству по твёрдым ценам всех т. н. излишков (сверх установленных норм на личные и хозяйственные нужды) хлеба и других продуктов. Проводилась органами Наркомпрода, продотрядами совместно с комбедами, местными Советами в принудительном порядке. Вызывала недовольство крестьянства, с введением новой экономической политики заменена продналогом. Азық-түлік салғырттығы – 1919-1921жж. Ресейдегі ауылшаруашылық өнімдерін дайындау жүйесі – «әскери коммунизм» саясатының көрінісі. Бұнда шаруалар шаруашылықтан алған артық өнімдерін мемлекетке қатаң бағамен тапсырды (астық, мал және т.б. өнімдер). Ол азық-түлік

142

Халкомы, азық-түлік отрядтары басшылығымен, кедейлер комитетімен, жергілікті Кеңестермен күштеу арқылы жүргізілді. Шаруалардың қарсылық қозғалыстары өршіді. Салғырттың ЖЭС енгізумен азық-түлік салығына ауысты. Surplus-appropriation system (Prodrazvyorstka) - the system of stocking of agricultural products in Russia in 1919-1921, the element of the policy of "war communism". The obligatory giving all so-called surpluses (in excess of established standards for personal and household needs), bread and other products to the state at fixed prices by peasants. This system was carried out by the People's Commissariat, food detachment with Kombed, local Councils in forced compulsory way. It caused discontent of the peasantry and with the introduction of a new economic policy it was replaced by a tax in kind.

(1742-1775) – донской казак, предводитель Крестьянской войны 1773-1775 годов в России. Пугачев Емельян Иванович (1742-1775) – Дөң казагі, 1773-1775 жылдары Ресейде өткен Шаруалар соғысының жетекшісі. Pugachev Yemelyan Ivanovich (1742 -1775) - Don Cossack, leader of the Peasants' War (Peasant revolt) of 1773-1775 in Russia.

Р Рабад – пригород, ремесленные слободы, расположенные за пределами шахристана (резиденции правителя и знати), в городах Казахстана, Ср. Азии, Ирана, Афганистана. Рабад – қала маңы, Қазақстан, Орта Азия, Ауғанстан қалаларындағы шахристанның (билеушілердің резиденциясы) шетінде орналасқан қолөнер слободасы. Rabad – a suburb, trade suburb outside shakhristan (residence of the ruler and the nobility), in the cities of Kazakhstan, Central Asia, Iran, Afghanistan. Разночинцы – общественная прослойка, сложившаяся в конце ХVIII - нач. XIX вв. К ней принадлежали выходцы из разных

143

сословий («чинов») купечества, мещанства, духовенства, крестьянства, мелкого чиновничества, люди свободных профессий (писатели, художники и др.). Түрлі шенділер – XVIII ғасырдың аяғы XIX ғасырдың басында қалыптасқан қоғамдық топ. Бұл топқа көпестік, мещандық, дінбасылық, шаруашылық, ұсақ шенеунік, еркін мамандық иелері. (жазушылар, суретшілер т.б.) әр түрлі қауымнан (шеннен) шыққандар жатады. Raznochintsy - a social stratum that has arisen in the late XVIII beginning of the XIX centuries. People from different classes ("ranks"), such as the merchants, petty bourgeoisie, clergy, peasants, petty bureaucrats, the people of free professions (writers, artists, etc.) belonged to this stratum. Раскулачивание – политическая репрессия, применявшаяся в административном порядке местными органами исполнительной власти по политическим и социальным признакам на основании постановления ЦК ВКП(б) от 30 января 1930 г. «О мерах по ликвидации кулачества как класса». Кулактарды тәркілеу – ОҚ ВКП 30 қаңтар 1930 жылғы қаулысы негізінде саяси және әлеуметтік сипаттары бойынша жергілікті атқарушы органның әкімшілік тәртіпті қолдануы, саяси қуғын-сүргін. Dispossession of the kulaks – the political repression applied in local governments of executive power on political and social factors in administrative order on the basis of the Central Committee of the CPSU (b) decision from January 30, 1930 "Measures of elimination of the kulaks as a class." Реабилитация – восста овление в гражданских и политических правах; снятие необоснованного обвинения. Реабилитация – азаматтық және саяси құқықтарды қалпына келтіру, негізсіз тағылған кінәні алып тастау. Rehabilitation – the restoration of civil and political rights, the removal of unjustified charges.

144

Регион – обширный район, охватывающий несколько стран (или территорий), объединённых экономико-географическими и другими особенностями. Регион – экономикалық – географиялық және басқа да ерекшеліктерімен біріктірілген бірнеше елді қамтыған кең көлемді аудан. Region - a vast region including several countries (or territories) combined by the economic-geographic and other features. Репрессивная система (латинское "repressare" - "подавлять") - система подавления со стороны власти или государства нежелательных внутренних элементов в политике, экономике, социальной сфере. Репрессивті жүйе ( латынша «repressare» - «үстем» ) – саясаттағы, экономикадағы, әлеуметтік сферадағы ішкі жағымсыз элементтерге мемлекет немесе билік жағынан үстемдік ету жүйесі. Repressive System (Latin "repressare", "suppress") - a system of suppression by the government or the state of undesirable elements in the internal politics, economics and social sphere. Республика – форма правления, при которой глава государства (напр., президент) избирается населением или специальной избирательной коллегией. Законодательная власть принадлежит выборному представительному органу (парламенту). Республика – басқару формасы. Мұнда мемлекет басшысы (мыс, президент) жергілікті тұрғындармен немесе арнайы сайлау алқасымен сайланады. Republic - a form of government in which the head of state (the President) is elected by popular vote or a special electoral college. Legislative power belongs to an elected representative body (the Parliament).

145

Розыбакиев Абдолла Ахметович (1897-1938) – общественный деятель, член большевистской партии с 1918 г. Окончил Верненскую учительскую гимназию, коммунистический университет имени Я. Свердлова. С мая 1917 г. - один из руководителей «Объединенного союза мусульманских рабочих г. Верного», Председатель «Революционного союза уйгуров», «Революционного союза кашгаро-джунгарских рабочих». После революции на партийной и советской работе. Репрессирован в 1938 г. Розыбакиев Абдолла Ахметұлы (1897 – 1938) – қоғам қайраткері, 1918 жылдан бастап большевиктер партиясының мүшесі. Верный мұғалімдер гимназиясын, Я.Свердлов атындағы коммунистік университетті бітірді. 1917 жылдың мамырынан бастап – «Верный қаласындағы мұсылман жұмысшыларының біріккен одағының» жетекшілерінің бірі, «Ұйғырлардың революциялық одағы», «Қашқар – жоңғар жұмысшыларының революциялық одағының» төрағасы. Революциядан кейін кеңес және партия жұмысында болды. 1938 жылы репрессияға ұшырады. Rozybakiyev Abdullah Akhmetovich (1897-1938) - a public figure, member of the Bolshevik Party since 1918. He graduated from Vernenskaya teacher's school, the Communist University named after Yakov Sverdlov. Since May 1917 – he is of the leaders of “The Union of Muslim workers of the town Vernyi ", the chairman of the “Uighurs Revolutionary Union," “The revolutionary Union of the Kashgar-Djungarian workers”. After the revolution he was on the party and Soviet work. He was subjected to repression in 1938. Руническое письмо древнетюркское – орхоно-енисейская письменность, применявшаяся в Центральной Азии для записей на тюркских языках в VIII-X вв. Ежелгі түркі руна жазуы – VIII – X ғасырда Орталық Азияда түркі тілінде жазу үшін қолданылған орхон – енисей жазба ескерткіштері.

146

The ancient Runic - (Orkhon-Yenisei script) the script used in Central Asia for the records on the Turkic languages in the VIII-X centuries. Рыскулов Турар (1894-1938) – государственный деятель, публицист. Член Компартии с 1917 г. Участник антиколониального движения 1916 г., организатор «Революционного союза казахской молодежи». В 1918-1920 гг. – Нарком здравоохранения, председатель ТурЦИК, в 1921-1922 гг. – замнаркома по делам национальностей РСФСР, в 1922-1924 гг. – председатель СНК РСФСР. Научное наследие Т.Рыскулова составляет более ста работ. Репрессирован в 1937 г. Рысқұлов Тұрар (1894 – 1938) – мемлекеттік қайраткер, публицист. 1917 жылдан Компартияның мүшесі, 1916 жылғы отарлауға қарсы қозғалысқа қатысушы, «Қазақ жастарының революциялық одағын» ұйымдастырушы. 1918 – 1920 жж. денсаулық сақтау халық комитеті, ТүрОАК төрағасы, 1921 – 1922 жж. РСФСР ұлттық іс бойынша халық комитетінің орынбасары, 1922 – 1924 жж. СНК РСФСР төрағасы. Т.Рысқұловтың ғылыми мұрасы өте бай (100 жұмыстан асады). 1937 жылы репрессияға ұшырады. Ryskulov Turar (1894-1938) – a statesman, writer of political essays, the member of the Communist Party since 1917. The member of anti-colonial movement in 1916, organizer of the “Revolutionary Union of the Kazakh youth”. In 1918-1920 – he became the People's Commissar of Health, chairman of Tur CEC, in 1921-1922 – the deputy of CPC of the RSFSR, in 1922-1924 – the chairman for the RSFSR nationalities affairs. The scientific heritage of Turar Ryskulov is more than hundred works. He was subjected to repression in 1937

С

Cажень – старинная мера длины, равная 2,13 метра. Сажень – ескі ұзындық өлшемі, 2,13 метрге тең. Sazhen - an ancient measure of length equal to 2,13 meters.

147

Садвакасов Смагул (1900-1933) – общественный деятель, писатель, публицист. Член партии большевиков с 1920 г., с 1925 г. – член бюро Казкрайкома партии. Один из лидеров молодёжного движения. Работал редактором республиканских газет, наркомом просвещения, секретарём КазЦИК, ректором КазПИ. В 1928 г. вынуждено покинул Казахстан. Садуақасов Смағұл (1900 – 1933) – қоғам қайраткері, жазушы, публицист. 1920 жылдан большевиктер париясының мүшесі, 1925 жылдан партияның Қазөлкеком бюросының мүшесі. Жастар қозғалысы көшбасшыларының бірі. Республикалық газеттердің редакторы болып жұмыс істеді, ҚазОАК хатшысы, ҚазПИ – дің ректоры. 1928 жылы Қазақстаннан еріксіз кетті. Sadvakasov Smagul (1900-1933) – a public figure, writer and publicist. A member of the Bolshevik Party from 1920 to 1925, a member of the Kazakh district committee party bureau, one of the leaders of the youth movement. He worked as an editor of the national newspapers, People's Commissar of Education, Secretary of Kaz CEC, rector of Kaz PI. In 1928 he was forced to leave Kazakhstan. Саманиды – династия правителей Маверанахра, основатель – Саман. Саманидтер – Мәуеранахрдың басқару әулеті. Негізін қалаушы – Саман. Samanids – the dynasty of the rulers of Maverennahr whose founder was Saman. Сардоба – полуподземное круглое помещение с куполом, служащее для накопления и хранения воды, использовалось для отдыха людей на караванных путях и водопоях скота. Сардоба – суды жинау және сақтау үшін қолданылатын жартылай жерасты дөңгелек күмбезді жер. Мал суару және керуен жолдарында адамдардың демалуы үшін қолданылған. Sardoba – the round semi-underground room with a dome (cupola) which serves for the accumulation and storage of water used for the

148

rest of people on the caravan routes and watering livestock.

(1899-1964) – советский учёный-геолог, один из основателей советской металлогенической науки, основоположник казахстанской школы металлогении. Доктор геолого-минералогических наук (1942), профессор (1950), академик АН Казахской ССР (1946), академик АН СССР (1946), первый президент Академии наук Казахской ССР. Получил известность, как выдающийся организатор науки Казахстана, а также геолог, открывший Улутау-Джезказганское месторождение меди, на момент открытия являвшееся крупнейшим в мире по прогнозируемым запасам. Сәтбаев Қаныш Имантайұлы (1899 – 1964) – кеңестік ғалым – геолог, кеңестік металлогендік ғылымның негізін салушылардың бірі, Қазақстан металлоген мектебінің негізін қалаушы. Геология – минерология ғылымдарының докторы (1942), профессор (1950), Қазақ ССР ҒА академигі (1946), КСРО ҒА академигі (1946), Қазақ ССР ҒА бірінші президенті, Қазақстан ғылымдарының көрнекті ұйымдастырушы ретінде танымал, сондай – ақ геолог, Ұлытау-Жезқазған мыс кен орнын ашқан, сол кезде қор жағынан әлемдегі ең ірі кен орны болған. Satpayev Kanysh Imantayevich (1899 - 1964) – The Soviet scientist and geologist, one of the founders of the Soviet metallogenic science, the founder of the Kazakh Metallogeny School. He was the doctor of Geological and Mineralogical Sciences (1942), Professor (1950), Academician of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR (1946), Academician Academy of Sciences of the USSR (1946), the first president of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. He is famous as an outstanding organizer of the Science of Kazakhstan, as well as a geologist, discovered Ulutau Dzhezkazgan-copper deposit, at the moment of opening this deposit was the largest one by predicted reserves in the world. Саукеле – свадебный убор невесты, высокий, конусообразный, украшенный золотыми и серебряными монетами, кораллами и жемчугом, диадемами и подвесками.

149

Сәукеле – келіннің үйлену тойына арналған бас киімі, биік, конус тәрізді, алтын және күміс тиындармен, маржан тастармен, қымбат салпыншақтармен безендірілген. Saukele – the wedding headwear of a bride, a tall, cone-shaped one, decorated with gold and silver coins, corals and pearls, diadems and pendants. Саун – договор передачи кредитором – богатым скотовладельцем – бедняку дойного скота во временное пользование за обработку земли. Сауын – несие беруші – бай мал иесі – кедейге сауын малын жер өңдеу үшін уақытша пайдалануға беру келісімшарты. Saun - a transfer contract of the rich cattleholder giving milch cattle to the poor man on loan for the processing of land. Сауыт – кольчуга, выкованная из высококачественной стали; атрибут вооружения казахских воинов. Сауыт – жоғары сапалы болаттан соғылған сауыт; қазақ әскерлерінің қарулы белгілері. Sauyt - a sword forged from the high-quality steel, one of the five main attributes of arms of Kazakh warriors. Седентаризация – оседание скотоводов-кочевников и полукочевников. Седентаризация – мал өсіруші – көшпенділер мен жартылай көшпенділердің мекендеуі. Sedentarizatsiya – a settling process of the cattle-breeder-nomads and semi-nomads. Сейфуллин Сакен (Садвакас) (1894-1938) – общественный и государственный деятель, писатель, один из основоположников казахской советской литературы. Рано приобщился к освободительному движению, окончил Омскую учительскую семинарию. Активный участник установления Советской власти в Казахстане, коммунист с 1918 г. Первый председатель

150

Совнаркома КАССР (1922-1925), член ВЦИК, член Президиума КазЦИК. В 1918 г. заключен в «вагон смерти» атамана Анненкова, совершил побег. Репрессирован в 1938 г. Сейфуллин Сәкен (Садуақас) (1894 – 1938) – қоғамдық және мемлекеттік қайраткер, жазушы, қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, азат ету қозғаласына ерте араласқан, Омбы мұғалімдер семинариясын бітірген, Қазақстанда кеңес үкіметін орнатуда белсене қатысты. 1918 жылдан коммунист, КАССР Совнаркомның бірінші төрағасы (1922 – 1925), БОАК мүшесі, ҚазОАК Президиумының мүшесі. 1918 жылы атаман Анненковтың «Өлім вагонына» қамалды, одан қашып шықты. 1938 жылы репрессияға ұшырады. Seifullin Saken (Sadvakas) (1894-1938) – a social and political activist, writer, one of the founders of the Kazakh Soviet literature. He joined early to the liberation movement, graduated from the Omsk Pedagogical Seminary. He was an active participant of the establishment of Soviet power in Kazakhstan, a Communist since 1918, the first chairman of Council of Peoples Comissars (CPC) of KASSR (1922-1925), a member of the Central Executive Committee, a member of the Presidium of KazCEC. In 1918 he entered the "death carriage" of Ataman Annenkov, later he escaped but arrested in 1938. Сельджуки – ветвь племен тюрков-огузов. Название произошло от имени их предводителя Сельджука (X- нач.XI вв.), правившего во время отторжения своего племени от огузского племенного союза. Сельджуки – түркі – оғыз тайпасының бұтағы. Бұл атау - (Х – ХІ ғасырдың басы) өзінің тайпасын оғыз тайпалық одағынан күшпен алу кезінде басқарған қолбасшы Сельджуктың атынан шыққан. Seljuk Turks - a branch of Oghuz Turkic tribes. The name comes from the name of their leader Selcuk (X-XI c.) who ruled during the rejection of his tribe from the Oghuz tribal union. Сенат – Сенат Парламента Республики Казахстан — верхняя палата парламента Республики Казахстан, обладающая законодательной властью.

151

Сенат – Қазақстан Республикасының Парламент Сенаты – Қазақстан Республикасы Парламентінің жоғарғы палатасы. Заң шығарушы билікке ие. Senate – the senate of the Parliament of the Republic of Kazakhstan is the upper chamber of Parliament of the Republic of Kazakhstan, posessing legislative power. Синантроп – пекинский обезьяночеловек, останки которого были обнаружены в 1927 г. в Китае. Существо среднего роста и плотного телосложения, имеющий в облике много обезьяньих черт. Датируется 700 тыс. лет назад. Относится к эволюционной фазе развития человека Homo habilis. Синантроп – Пекиндік маймыл адам. Бұның сүйегі 1927 жылы Қытайда табылған. Ол орта бойлы, мығым денелі, көркінде маймылға тән белгілері көп. 700 мың жыл бұрын даталанған. Homo habilis адам дамуының эволюциялық сатысына жатады. Sinanthropus (China man) – the Pekinese (Beijing) apeman whose remains were discovered in 1927 in China. The creature of average height and solid build had a lot of ape features in appearance. It was dated to 700 thousand years ago. It belongs to the evolutionary phase of human development, Homo habilis. Скифы – название племён по древнегреческим источникам; собирательное название степных народов, кочевавших в древности, главным образом в Северном Причерноморье, между Днепром и Доном и далеко на северо-востоке. Язык скифов и границы их распространения точно до сих пор не выяснены. Главными источниками о скифах служат труды Геродота, Гиппократа, Аристотеля, Страбона и Птолемея. Скифтер – ежелгі грек тайпасының атауы. Солтүстік шығыста және Днепр мен донның арасында, Солтүстік Қара теңіздің жағалауында ертеде көшіп – қонып жүрген дала халықтарының жинақталған атауы. Скифтердің тілі мен шекарасы олардың таралуы бүгінгі күнге дейін анықталмаған. Геродоттың, Гиппократтың, Аристотельдің, Страбонның және Птолемейдің скифтер туралы еңбектері негізгі дерекнамалар болады.

152

Scythians - the name of the tribes of ancient Greek sources, the collective name of the steppe peoples roamed in ancient times, mainly in the northern Black Sea coast, between the Dnieper and the Don and the far north-east. Language of the Scythians and the limits of their distribution are still unclear. The main sources of the Scythians are the works of Herodotus, Hippocrates, Aristotle, Strabon and Ptolemy. СНГ – – межгосударственное объединение (договор о сотрудничестве между независимыми странами) большинства бывших союзных республик СССР. Образовано 21 декабря 1991 г. в Алматы, где был подписан Протокол о создании СНГ. ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы – бұрынғы КСРО одақтық республикалардың мемлекет аралық бірігуі (тәуелсіз елдердің арасындағы ынтымақтастық туралы келісімшарт). ТМД – ны құру туралы хаттамаға қол қойылған Алматыда 1991 жыл 21 желтоқсанда ұйымдастырылған. CIS - Commonwealth of Independent States - an intergovernmental association (agreement on cooperation between independent countries) most of which are the former Soviet republics. It was established in 21 December of 1991 in Almaty, where the protocol of its formation was sighed. Согдиана, Согде, согдианцы – древнее название Самаркандской области и её жителей. Согдиана, согде, согдиандықтар – Самарқанд облысының ежелгі атауы және тұрғындарының атауы. Sogdiana, Sogde, sogdiantsy - the ancient name of Samarkand region and its inhabitants. Сорорат – обычай, по которому в случае смерти жены или невесты, овдовевший муж или жених имел право жениться на родных младших сёстрах покойной.

153

Сорорат – әйелі немесе қалыңдығының қайтыс болуына байланысты күйеуі немесе үйленетін жігіт қайтыс болған адамның туған сіңлісіне үйленуге құқылы. Sororate – a custom, according to this custom in the case of the death of a wife or a bride, widowed husband or fiance had the right to marry younger sisters of the deceased. Сословие – общественная прослойка людей одного социального, имущественного, правового положения, рода, занятия. Сословие (қауым) – құқықтық, мүліктік, әлеуметтік жағдайы бір, бір рудан болған адамдардың қоғамдық қауымы. The estate (Soslovie) –a social stratum of people of the same social, financial, legal status, as well as of the same gender and occupation. Сперанский Михаил Михайлович (1772 –1839) – общественный и государственный деятель времён Александра I и Николая I, реформатор, законотворец, основатель российской юридической науки и теоретического правоведения. Член Российской академии (1831), почётный член Императорской Академии Наук. В 1822 г. – генерал-губернатор Сибири, разработал «Устав о сибирских киргизах». Сибирь была разделена на две части: Восточную с управлением в Иркутске и Западную с центром в Тобольске, с 1839 г. – в Омске. В область Западной Сибири была причислена территория Казахской степи, занятая кочевьями Среднего и частью Старшего жузов. Эти мероприятия получили название «Реформы М.Сперанского». Сперанкий Михаил Михайлович (1772 – 1839) – Александар І және Николай І кезіндегі қоғамдық және мемлекеттік қайраткер, реформатор, заң шығарушы, Ресейлік заң ғылымдарының және теориялық құқықтанудың негізін қалаушы. Ресей академиясының мүшесі (1831), Императорлық ғылым академиясының құрметті мүшесі. 1822 жылы Сібірдің генерал – губернаторы, «Сібір қырғыздарының жарлығын» өңдеді. Сібір екі бөлікке бөлінген: Иркутскідегі Шығыс басқармасы және Тобылдағы Батыс орталығы, 1839 жылдан Омбыда. Батыс Сібір облысына Қазақ даласы, көшпенділікпен айналысқан Орта және Ұлы жүздің

154

жарты бөлігі қосылған. Бұл шаралар «Сперанский реформасы» деп аталған. Speransky Mikhail Mikhailovich (1772 -1839) - the public and state figure of the Alexander I and Nicholas I, a reformer, legislator, founder of the Russian science of law and theoretical jurisprudence. He was a member of Russian Academy (1831), an Honorable Member of the Imperial Academy of Sciences. In 1822 – as a governor-general of Siberia he developed "The charter of the Siberian Kirghiz." Siberia was divided into two parts: the Eastern with the management in Irkutsk and West with the center in Tobolsk, from 1839 - in Omsk. The territory of the Kazakh steppe occupied by the nomads from Middle and part of the Elder juz was declared to be the region of the Western Siberia. These events were called "Reforms of Speransky. Спецконтингент – особый контингент, состоящий на строгом учёте и контроле в органах ОГПУ– НКВД– МВД, к их числу относились раскулаченные, депортированные, заключенные, военнопленные. Спецконтингент (арнайы контингент) – ОГПУ – НКВД – ІІМ органдарында қатаң бақылауда және есепте тұрған ерекше контингент. Олардың қатарына жер аударылғандар, қамауға алынғандар, әскери тұтқындар жатады. Special contingent - a special contingent under a strict control in the organs of the PCIA–MIA. The contingent included the dispossessed kulaks, the deportees, prisoners and prisoners of war.

– система государственного управления и совокупность государственной политической системы и идеологии, получившие название по имени И. В. Сталина. С. характеризуется господством авторитарно-бюрократических методов управления государством и обществом, слиянием партийных и государственных органов власти, жёстким идеологическим контролем над обществом, применением репрессивных методов принуждения против врагов и оппонентов существующего строя и правящего режима.

155

Сталинизм – Сталин атымен аталатын мемлекеттік-саяси жүйе мен идеологияның жиынтығы және мемлекеттік басқару жүйесі. Сталинизм мемлекет пен қоғамды әмірлі – бюрократиялық әдіспен басқару үстемдік етуімен, партиялық және мемлекеттік билік органдарының қосылуымен, қоғамды қатаң идеологиялық бақылаумен, халық жауларына және қарсы пікір айтушыларға репрессиялық әдісті мәжбүрлеуді қолданумен сипатталады. Stalinism - a system of public administration and collection of state political system and ideology was named after I.V. Stalin. Stalinism is characterized by the domination of authoritarian-bureaucratic methods of management of state and society, the merging of the Party and government authorities, strict ideological control over society, applying of repressive methods of coercion against enemies and opponents of the existing system and the ruling regime.

– массовое движение, возникло в 1935 и названо по имени забойщика шахты «Центральная-Ирмино» (Донбасс) А. Г. Стаханова, добывшего в ночь с 30 на 31 августа 1935 за смену 102 тонн угля при норме в 7 тонн, а впоследствии 19 сентября – 227 тонн. Стахановское движение материально и морально поощрялось и пропагандировалось Всесоюзной Коммунистической партией как новый этап социалистического соревнования и форма повышения производительности труда. Стаханов қозғаласы – бұқаралық қозғалыс. 1935 жылы болған және «Орталық – Ирмино» (Донбасс) шахтасының забойшысы А.Г.Стахановтың атымен аталған. 1935 жылы 30 тамыздан 31 тамызға қараған түнде бір ауысымда 7 тонна көмір өндірудің орнына 102 тонна көмір өндірді, ал соңында 19 қыркүйекте 227 тонна көмір өндірді. Стаханов қозғалысы Бүкілодақтық Коммунистік партиямен социалистік жарыстың және еңбек өндірісін жоғарлату формасының жаңа этапы ретінде насихатталды және материалдық-моральдық түрде ынталандырылды. Stakhanov movement (Stakhanovism) - a mass movement arisen in 1935 and named after a coal face worker of the “Central Irmino” mine (Donbass) A.G. Stakhanov, worked 102 tons of coal at the rate of 7 tons on the night of 30th to 31st August of 1935, and later

156

September 19, he worked - 227 tons of coal. Stakhanov movement was financially and morally encouraged and propagandized by the All-Union Communist Party as a new stage of socialist competition and the form of the growth of labour productivity. Стела – вертикально стоящая каменная плита с надписью или рельефным изображением. Стела – тігінен тұрған жазуы бар тас плита немесе бедерлі бейне. Stella - a stone flag standing vertically with an inscription or relief image. Столпный тип – в архитектуре характеризуется тем, что перекрытия помещения опирались на вертикальные колонны. Столпный тип – архитектурада үйдің төбесі тігінен тұрған бағаналарға тіреледі деп сипатталады. Stolpny type - in architecture this style is characterized by the fact that the ceiling of the premises was based on the vertical columns.

(1936) – поэт, писатель-литературовед, общественно-политический деятель Казахстана, дипломат. С 1983 – первый секретарь Правления Союза Писателей Казахстана. В 1989 году стал инициатором движения "Невада-Семипалатинск". Сүлейменов Олжас Омарұлы (1936) – ақын, жазушы - әдебиеттанушы, Қазақстанның қоғамдық – саяси қайраткері, дипломат. 1983 жылдан Қазақстан Жазшылар Одағы Басқармасының бірінші хатшысы. 1989 жылы «Невада – Семей» қозғалысының бастаушысы болды. Suleimenov Olzhas (1936) – a poet, writer, expert in literature and public figure of Kazakhstan, the diplomat. Since 1983, he is the first secretary of the Board of the Writers' Union of Kazakhstan. In 1989 he became the initiator of the movement “Nevada-Semipalatinsk”.

157

Султан – титул каждого члена династии чингизидов по мужской линии с наследственными правами на правление и привилегии. Сұлтан – басқаруға және жоғары дәрежелілікке мұрагерлік құқылы Шыңғыс әулетінен шыққан әрбір ер адамның лауазымы. Sultan - the title of each member of the Gehghyzid dynasty by the male line with hereditary rights to ruling and privileges. Суннизм – одно из двух (наряду с шиизмом) основных направлений в исламе. В странах распространения ислама приверженцы суннизма составляют большинство, кроме Ирана, Южного Ирака, Йемена, Азербайджана, где большинство – шииты, и Омана, где большинство - ибадиты (атипичная линия, возникшая от древних хариджитов). При решении вопроса о высшей мусульманской власти (имаме-халифе) опираются на "согласие всей общины", в отличие от шиизма, признающего имамами-халифами лишь Алидов. Суннизм – исламдағы екі негізгі бағыттардың бірі (шиизммен қатар). Иран, Оңтүстік Ирак, Йемен, Әзірбайжаннан басқа ислам тараған елдерде суннизмді ұстанушылар көп. Шиизмнен айырмашылығы жоғарғы мұсылмандық биліктің мәселесін шешу кезінде «барлық қауымның келісіміне» сүйенеді. Sunnism - one of the two main branches of orthodox Islam (the other is Shiism). In the countries where Islam is spread followers of Sunnism constitute the majority, except Iran, southern Iraq, Yemen, Azerbaijan, where the majority is the Shiites, and Oman, where the majority is Abadites (Ibadites) (atypical line, emerged from the ancient Kharijites (the Khawarij)). In decision making concerning the highest Muslim authority (Imam-Caliph), Sunnites refer to the “common consent of the whole community", unlike Shiites, recognizing as the Imam-Caliphs only Alid(e)s. Суфа – глиняный или кирпичный помост для отдыха. Суфа – демалу үшін саздан немесе кірпіштен жасалынған тұғыр. Sufa – a clay or brick platform for the recreation.

158

Суфизм (араб. "ат-тасаввуф", "одетые в шерсть", отсюда - власяница как атрибут аскета) – эзотерическое направление в исламской традиции. Суфии стремятся войти в близкий контакт с Аллахом посредством тайных инициатических практик и благодаря особой инстанции, называемой "свет Мухаммада", которая рассматривается как промежуточная между творением и творцом. В суфизме существует несколько основных орденов – "тарикатов", "путей": "шадилия", "накшбандия", "алавийя", "кадырийя", "ишракийя" и т.д. Во главе суфийских орденов стояли шейхи. Течение возникло в VIII-IX вв., окончательно оформилось в X-XII вв. С. оказал большое влияние на арабскую и особенно персидскую поэзию (Санаи, Аттар, Джалаледдин Руми и др.). Суфизм (араб. «ат – тасаввуф», «жүннен киінген») – ислам дәстүріндегі эзотериялық бағыт. Суфтер жарату мен жаратушыны байланыстырушы ретінде қарастырылатын «Мұхаммед шырағы» деп аталатын ерекше инстанция арқылы Алламен тығыз байланысқа түсуге тырысады. Суфизмде бірнеше негізгі «тарикаттар», «жолдар», «шадилия», «накшбандия», «алавийя», «кадырийя», «ишкарийя» және т.б. ордендері болған. Суфтік ордендердің басында шейхтар болған. Ағым VIII – IX ғасырларда пайда болған, Х – ХІІ ғасырларда толығымен рәсімделді. Суфизм арабтың, әсіресе, парсы поэзиясына үлкен әсер етті. (Санаи, Аттар, Джалаледдин Руми және т.б.). Sufism (Arabic: “at-tasawwuf”, “dressed in fur” hence - hair shirt as an attribute of an ascetic) – an esoteric direction in the Islamic tradition. Sufis seek to enter into close contact with Allah through the secret initiatory practices and thanks to the special instance called the "light of Muhammad", that is regarded as an intermediate instance between creation and creator. In Sufism, there are several major orders - "Tariqa(h)s", "paths": "shadiliya", "naqshbandiyah", "alavia (h)", "kadyriyya", "ishrakiyya" and etc. Sheik(h)s were at the head of the Sufi orders. The current originated in VIII-IX centuries, finally it fixed in X-XII centuries. Sufism had a great influence on the Arab and especially Persian poetry (Sanai, Attar, Dzhalaleddin Rumi and others).

159

Сынсу – традиционная прощальная песня-плач девушки выходящей замуж. В песне поется о незаметно пролетевших счастливых годах, проведенных в родном доме, о своих любимых родителях, о том, как ее лелеяли, берегли, о сожалении, что пришло время покинуть родной дом. Также высказывают песней просьбу, чтобы ее навещали, не забывали. Сыңсу – тұрмысқа шығатын қыздың дәстүрлі қоштасу өлеңі. Ұзатылатын қыз балалық дәуренінің, бұлғақтап өскен бақытты күндерінің жылдам өткендігін, аяулы ата – анасының өзін мәпелеп өсіргендігін өлеңмен айтып өксиді. Ұмытпай келіп жүрулерін өтінішпен айтады. Synsu - a traditional farewell weeping song of a marrying girl. This song is about flown happy years spent in girl’s native home, her beloved parents, how she was cherished and guarded. She regrets that it is time to leave home. Also a girl expresses in this song a request to visit her. Сюбаши – титул предводителя огузского войска. Сюбаши – оғыз әскері қолбасшысының лауазымы. Syubashi - the title of marshal of Oghuz troops. Сюзерен – верховный правитель территории, господин над группой вассалов (зависимых феодалов). Сюзерен – вассал тобының мырзасы, аймақтың жоғарғы басқарушысы. Syuzeren – the supreme ruler of the territory, the master of a group of vassals (feudal dependents).

Т

Табу – религиозный запрет у первобытных народов на что-либо; строгая неприкосновенность чего-либо. Табу – белгілі бір нәрсеге діни тұрғыдан тыйым салу.

160

Taboo – the religious prohibition among primitive peoples to anything; strict inviolability of something. Тагар – натуральный сбор для снабжения войск продовольствием на территории Казахстана в период позднего средневековья. Тағар – ортағасырдың соңында Қазақстан территориясында әскерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін қолданған табиғи жиын. Tagar - a natural due to victual the troops on the territory of Kazakhstan in the late medieval period.

(1791 - 1838) – старшина рода берш, один из руководителей восстания (вместе с Махамбетом Утемисовым) казахской бедноты в Западном Казахстане в 1836—1838 гг., возмущенной захватом всех наиболее плодородных земель в междуречье Урала и Волги знатью Внутренней (Букеевской) Орды, а также земель по реке Урал Уральским казачьим войском. 12 июля 1838 г. основная группа повстанцев была атакована в местности Акбулак и разбита. Т. был убит.

(1791 - 1838) – - Бөкей ордасы мен Кіші жүздің батыс бөлігінде болған азаттық көтерілістің басшысы. Кіші жүз құрамындағы байұлы тайпасынан. Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы шыққан Ағатай батырдың ұрпағы. 1836 ж. қазанда қыстауға Каспий т. Жағалауына құлаған Исатай жасағы бар жоғы бір айдың ішінде екі-үш есе көбейді. 1838ж. 12 шілде Т. жеңіліске ұшырап, Т. өлтірілді, түпкі ой-мақсаттарына жетпесе де, халықтың сана-сезімінің оянуынан үлкен әсер етті. Taimanov Isatay (1791 - 1838) – Sergeant major of a Bersch clan, one of the leaders of the popular uprising (along with Makhambet Utemissov) of Kazakh poor in Western Kazakhstan in 1836-1838 years, the poor were perturbed by capturing all of the most fertile lands in the area between the Urals and the Volga by the nobility of Inner (Bukeyev) Horde, as well as by capturing the land near the Ural River by the Ural Cossack troop. On July 12, 1838 the main group of

161

rebels was attacked in the territory of Akbulak and destroyed. I. Taimanov was killed. Тамга – слово тюркского происхождения, имело несколько значений: «тавро», «клеймо», «печать». Родовой знак у тюркских и некоторых других народов.Как правило, потомок определённого рода заимствовал Т. своего предка и добавлял к ней дополнительный элемент, либо видоизменял её. Наиболее распространена Т. у кочевых тюркских племен (казахов, киргизов, татар, ногайцев и т.д.) Использование Т. известно издревле, еще у скифов, гуннов, сарматов. Таңба – түркі текті сөз, бірнеше мағынасы бар «тавро», «клеймо». Таңба түркі тектес және басқа да халықтардың рулық белгісі болған таңба.Т. көшпелі түркі тайпаларында ( қазақтарда, қырғыздарда, татарларда, ноғайларда және т. б.) кеңінен таралған. Т. пайдалану ертеден скифтерде, ғұндарда, сарматтарда белгілі. Tamga - a word of Turkic origin having several meanings: “a brand”, “a trademark, a stigma”, “a stamp”. The generic sign of the Turkic and some other nations. As a rule, a descendant of a certain clan borrowed Tamga of his/her ancestor and added an additional element to it or modified it. Turkic nomadic peoples (Kazakhs, Kyrgyz, Tatars, Nogai, etc.) are possessors of the most widespread Tamga. Using Tamga was anciently known, even among the Scythians, Huns and Sarmatians. Тамырство – договор, по которому люди из разных родов становились друзьями – братьями, обязывались взаимно помогать, считались членами семейства. Тамыр – көптеген рулардың адамдары келісім бойынша достасады, ағайындас болып өзара көмекке келеді, отбасы өкілі деп те саналады. Tamyrstvo - a contract according to which people from different clans became friends - brothers, promised to help each other, they were considered to be the members of the family.

162

Тархан – титул, который жаловали военным, гражданским или духовным лицам за особые отличия. Т. освобождались от налогов в пользу государства и наделялись рядом привилегий. Им прощалось 9 совершенных преступлений, давалось право беспрепятственного доступа в ханский дворец и т.п. Тархан – әскери адамдарға, өте ерекшелігімен байқалған азаматтарға немесе дін өкімдеріне берілген атақ. Олар мемлекет пайдасына алынатын алым-салықтан босатылды, артықшылықтарға ие болды. Жасаған тоғыз күнәсі кешірілді, хан сарайына емін-еркін кіретін болды және т.б. Tarkhan - the title, given to the military, civilian or cleric entities for their outstanding services. Tarkhan was exempted from paying the taxes in favor of the State and endowed with certain privileges. Their 9 crimes were forgiven, also Tarkhans weregiven the right of unimpeded access to the Khan's palace. Таттимбет Казангапулы (1815-1862) – кюйши, домбрист, один из основателей школы исполнения кюев в стиле “шертпе”. Т. является автором свыше 40 разнообразных по своей тематике и направленности кюев: “Косбасар”, ”Саржайляу”, “Сары озен”, “Терис какпай”, “Боз айгыр”, “Кара жорга” и др. Кюи Т. отличаются волнующей щедростью чувств, глубиной, преобладанием лирического начала. Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862) – күйші, домбырашы. «Шертпе» күйдің мектебін негіздеуші. Ол 40-тан астам күйлердің авторы. Оларды әртүрлі тақырыптарға арналған «Қосбасар», «Сары жайлау», «Сары өзен», «Теріс ақпай», «Былқылдақ», «Боз айғыр», «Қара жорға» және т.б. Оның күйлері адам жанын тебірентетін лирикалық болып келеді. Tattimbet Kazangapuly (1815-1862) – a kuishi, dombra player, one of the founders of the school of kui performance of “shertpe” style. Tattimbet is the author of over the 40 kuis that are diferrent in subject area andorientation: “Kosbasar”, “Sarzhaylyau”, “Sary Ozen”, “Teriskhakhpai” , “Bylkyldak”, “Boz aygyr”, “Balbyrauyn”, “Kara Jorga” and others. His works distinguished by exciting feeling generosity, profoundness, dominationof the lyrical beginning.

163

Тауке-хан (1680-1715(18)) – один из самых выдающихся государственных деятелей Казахского ханства, внесший неоценимый вклад в национальную историю. С его именем связано укрепление государственности казахов, утверждение внешнеполитических позиций Казахского ханства в системе международных отношений в Центрально-азиатском регионе. Автор свода законов «Жеты Жаргы» вместе с Толе бийем, Казыбек бийем и Айтеке бийем. Годы правления Т. занимают особое место в казахской истории. Это был "Золотой век" прекращения губительных феодальных усобиц, век относительного господства законов, развития экономики и процветания торговли. Тәуке хан (1680-1715(18)) – Қазақ хандығының өте ұлы мемлекет қайраткерлерінің бірі. Ұлт тарихына өлшеусіз үлес қосқан. Оның атымен қазақ мемлекеттілігін нығайту, Орталық Азия аймағында сыртқы саясаттағы тұрақтылық ұстанымы туралы айтылады. Тәуке «Жеті Жарғының» авторларының бірі. Оның ел басқару кезеңі «Алтын ғасыр» деп айтылады. Ел ішінде алауыздық тоқтатылды, халықтың әл-ауқаты түзелді, экономика мен сауда-саттық гүлденді. Tauke Khan (1680-1715 (18)) - one of the most prominent statesmen of the Kazakh Khanate, who made an invaluable contribution to the national history. His name is associated with the strengthening of the statehood of the Kazakhs, the adoption of foreign policy positions of the Kazakh Khanate in the system of international relations in the Central Asian region. The author of the Laws "Zhety Zhargy" with Tole biy, Kazibek biy and Aiteke biy. Tauke Khan’s years of reign occupy a special place in Kazakh history. It was the "Golden Age" of cessation of destructive feudal intestine wars, the age of the law supremacy, economic development and flourishing of trade. Тахир-хан – казахский хан в 1523—1533 годах. При его правлении началась 100-летняя война между казахами и ойратами.

164

Тақыр хан –1523-1533 жылдардағы қазақ ханы. Ол басқарған кезеңде қазақтар мен ойраттар арасында өткен 100 жылдық соғыс басталды. Tahir Khan – Kazakh khan in 1523-1533. At the time of his ruling, a 100-year war between the Kazakhs and Oirats began. Ташнау – санитарно-гигиеническое устройство на площадке жилых помещений, в кладовых и во дворах, предназначавшееся для слива грязной воды. Ташнау – тұрғын үй ішіндегі санитарлық-гигиеналық нысан. Қоймаларда, албарларда жуындыларды төгетін жер. Tashnau – the sanitary and hygienic device in the living spaces, storerooms and courtyards, intended to the dirty water drain. Тебенёвка, тебеневать – зимнее пастбище под снегом; пастьба животных на заснеженных пастбищах. Тебінді, тебіндету – қар астындағы қысқы жайылым; жылқы, қой-ешкі малдарын қар басқан жайылымдарда бағып қағу. Tebenevka, tebenevat – a winter pasture under the snow, pasturage of the animals on the snow-covered grazing lands. Тевеккель, Тауеккель (год рождения неизвестен - умер 1598) – казахский хан в 1586-1598. Вёл борьбу за независимость с Моголистаном и Бухарой, разбил войско Абдаллаха, овладел Ташкентом и Самаркандом. Добивался дружбы с Россией, которая стремилась сделать его посредником в переговорах со среднеазиатскими ханствами и ставила задачу способствовать заключению союза между Т. и Иранским шахом Аббасом I против Бухарского ханства. В январе 1594 царское правительство обещало Т. военную помощь. Предполагалось направить в Москву сына Т. Хусаина в качестве заложника, взамен царское правительство обещало отпустить Ураз-Мухаммеда, племянника Т. В мае - июле 1595 у Т. находилось русское посольство Вельямина Степанова. При попытке захватить Бухару Т. был тяжело ранен и вскоре умер.

165

Тәуекел (туған жылы белгісіз -1598 жылы қайтыс болды) –1586-1598 ж.ж. қазақ ханы. Тәуелсіздік үшін Молғолстан мен Бұқармен соғысқан, Абдаллахтың әскерін жеңіп Ташкент пен Самарқандты басып алды. Оны ортаазиялық хандықпен келіссөз жүргізу барысында араға жүргізуші ретінде жұмсауға талпынып отырған Ресеймен достасты да Тәуекел мен Иран шахы Аббас І бірігіп Бұқар ханына қарсы одақтастыққа қол жеткізді. 1594 жылдың қаңтар айында хандық үкімет Тәуекелге әскери көмек беруге уәде берді. Мәскееуге Т. ханның ұлын кепел ретінде жібермек болды, оған айырбас ретінде Т. немересі Ораз Мұхамметті жіберуге уәде беді. 1595 жылдың шілде айында Т. ханға Вельямин Степановтың елшісі келді. Бұқарды алу барысында Т. ауыр жарақаттанып, көп ұзамай қайтыс болды. Tevekkel, Tauekkel (year of birth is unknown - died in 1598), The Kazakh Khan in 1586-1598, fought for the independence with Mogolistan and Bukhara, defeated the army of Abdullah Khan the II, took possession of Tashkent and Samarkand, sought friendship with Russia, who intended to make him an intermediary in negotiations with the Central Asian khanates and tasked to promote the conclusion of an alliance between Tevekkel and the Iranian Shah Abbas the I against the Bukhara Khanate. In January of 1594 the state government promised Tevekkel to provide military aid. It was supposed to sent Tevekkel’s son Hussain, as a hostage, instead of this the tsarist government promised to release Uraz-Mohammed, Tevekkel’s nephew. In May – July of 1595 Velyamin Stepanov’s Russian embassy was in Tevekkel’s Khanate. During an attempt to capture Bukhara Tevekkel was seriously wounded and died soon. Тевкелев Алексей Иванович (Кутлу-Мухаммед Мамешевич Тевкелев) (1674-1766) – татарский мурза из рода Тевкелевых, российский дипломат. В 1716 г. участвовал в экспедиции князя А. Бековича-Черкасского в Среднюю Азию. С 1730-х гг. на военно-административной службе в Оренбургском крае, помощник начальника Оренбургской экспедиции (1734) И. К. Кириллова. Непосредственно участвовал в присоединении Западного Казахстана (Младшего Жуза) к России. 8 мая 1734 г. пожалован в полковники личным указом императрицы Анны

166

Иоанновны. В нач. 1750-х гг. начальник комиссии иноверческих дел, затем помощник И. И. Неплюева. 4 сентября 1755 г. пожалован в генерал-майоры указом из Правительствующего сената по представлению оренбургского губернатора И. И. Неплюева. Тевкелев основал около 20 крепостей, среди них Челябинск, Орск и др. Служа в Оренбургском крае, ведал дипломатическими сношениями с правителями казахских жузов и другими государствами Средней Азии. Тевкелев Алексей Иванович (Кутлу-Мухаммед Мамешевич Тевкелев) (1674-1766) – Сыртқы істер коллегиясының құпия істер жөніндегі тілмашы болды. Т. 1731ж. Кіші жүзді және оның кейбір руларын Ресейдің бодандық одағына алу үшін Әбілқайыр хан Петербургке жіберген Сейітқұл Қодағұлов пен Құтылымбет Көштайұлы бастаған елшілермен келіссөз жүргізді. Tevkelev Alexei Ivanovich (Kutlu Muhammad Mameshevich Tevkelev) (1674-1766) – the Tatar Murza of the Tevkelevs genus, Russian diplomat. In 1716, he participated in the expedition of Prince A. Bekovich-Cherkassky in Central Asia. Since 1730’s he was on military and administrative service in the Orenburg region, as an assistant of IK Kirillov, the chief of the Orenburg expedition (1734). He was directly involved in the process of accession of the Western Kazakhstan (Lesser Horde, Small Dzhuz) to Russia. On May 8 of 1734 he granted the rank of colonel by Empress Anna Ivanovna’s personal decree. In the beginning of 1750’s he was Chief of Heterodox Affairs Commission, then I.I. Neplyuev’s assistant. On September 4, of 1755 Tevkelev was granted to the Major-Generals by the decree of the governing Senate according to the proposal of the governor of Orenburg I.I. Neplyuev. Tevkelev founded about 20 fortresses, including Chelyabinsk, Orsk and others. While serving in the Orenburg region, he was in charge of diplomatic relations with the rulers of Kazakh juzes and other states of Central Asia. Тенге – национальная валюта Казахстана, введенная указом Президента Республики Казахстан от 15 ноября 1993 года. Первая партия тенге была напечатана за границей, в Англии. Первые монеты пришли из Германии.

167

Теңге – 1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығымен енгізілген Қазақстаннның ұлттық валютасы.Ең бірінші теңге шетелде, яғни Англияда басылып шықты. Бірінші тиындар Германиядан келді. Tenge – Kazakhstan national currency introduced by the decree of the President of the Republic of Kazakhstan in 12 November 1993. The first consignment of tenge was printed abroad, in England. The first coins came from Germany. Тенгрианство – система религиозных воззрений древних монголов и тюрок. Этимология слова восходит к Тенгри – обожествлению неба. Тәңіршілдік- ежелгі моңғолдар мен түріктердің діни көзқарастар жүйесі. Сөздің этимологиясы Тәңірі -құдайға сену, аспанды құдай деп тану. Tengrianism - a system of religious believes of the ancient Mongols and Turks. Etymology of the word dates back to Tengri - the deification of the sky. Тимур (Тамерлан) (1336-1405) – эмир, правитель Мавераннахра из монгольского племени барлас. Правитель Средней Азии (1370-1405). Совершал завоевательные походы против Золотой Орды, Ак-Орды и Могулистана. Темір (Әмір Темір) (1336-1405) – әмір, моңғолдардың барлас руынан шыққан Мауреннахр билеушісі 1370-1405жж. Орта Азия билеушісі Алтын Ордаға, Ақ Орда мен Монғолстанға қарсы жаулап алу жорықтарын жасаған. Timur (Tamerlane) (1336-1405) - Emir, the ruler of Maveranahr, from the Mongol tribe Barlas. He was the ruler of Central Asia (1370-1405), commited conquering campaigns against the Golden Horde, and White Horde and Moghulistan. Толе би Алибекулы (1663- 1756) – казахский общественный деятель, бий Старшего жуза, один из авторов свода законов «Жеты Жаргы», оратор и поэт.

168

Төле би Әлібекұлы (1663-1756) – қазақтың қоғам қайраткері, Ұлы жүздің биі. Әдет-ғұрып заңдар жинағы «Жеті жарғының» авторларының бірі. Tole biy Alibekuly (1663 - 1756) – the Kazakh social activist, biy of the Elder Juz, one of the authors of the Laws “Zhety Zhargy”,an orator and poet. Толмач – словестный переводчик с языка на язык. Тілмаш – сөзді бір тілден екінші тілге аударушы. Tolmach (an interpreter) - a verbal translator from one language to another. Томирис (приблизительно 570–520 гг. до н. э.) – царица саков-массагетов. В VI в. до н.э. персы вторглись на территорию саков. Саки мужественно сражались и царь Кир пал от руки сакской царицы Т. Томирис – Массагет тайпаларының ханшайымы. Б.д.д. VI ғасырда парсылар сақтар территориясына күшпен кірген. Сақтар қайсарлықпен күрескен және Кир патшасы сақ ханшайымы Т. қолынан өлген. Tomiris (approximately 570-520 years. B.C.) - Queen of the Saks-Massagets. In V1 century B.C. Persians invaded Saks’s territories. The Saki fought bravely, and King Cyrus was killed by Sak’s Queen Tomiris. Тоталитаризм – политический режим, который стремится к полному (тотальному) контролю государства над всеми сторонами жизни общества. Тоталитаризм – қоғам өмірінің барлық жақтарын мемлекет тарапының толық бақылау жасауға талпынатын саяси жүйе. Totalitarianism - a political regime, which seeks to complete (total) State control over all aspects of society.

169

Тотемизм – комплекс верований и обрядов родового общества, связанных с представлением о родстве между родами и т.н. «тотемами» – видами животных и растений. Род носил имя своего тотема, его нельзя было убивать и употреблять в пищу. Тотемизм – рулық қауым мүшелерінің наным-сенімдерінің жиынтығы. Оларды жаратылысынан бір жануар немесе өсімдік туыстастырады. Оған жаратушылық «тотем» ден бас иеді, жалбарынады, ру соның атымен аталды. Ол жануарды өлтіруге, ол өсімдікті жеуге әсте болмайтын болды. Totemism - a set of beliefs and rituals of tribal society associated with the notion of kinship between the clans and the so-called "Totem" - species of animals and plants. The clan had the name of its totem; one couldn’t kill and eat it. Тохтамыш – один из потомков старшего сына Джучи, после Куликовской битвы Т. при помощи Тимура, стал ханом Золотой Орды (1380-1395 ). 26 августа 1382 г. сжег Москву, вслед покорил Переяславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск и другие подмосковные города, разграбил Рязанскую землю, Вятку. В 1395 году вступил в борьбу с Тимуром и потерпел от него поражение на берегах Терека, был лишен престола. В 1407 году Т. был убит темником Едыгеем. Тоқтамыс – Жошының үлкен ұлының ұрпақтарының бірі. Темірдің көмегімен (1380-1395 ) Алтын орда ханы болды. ). 26 тамыз 1382 жылы Орда өкіметінің қол астынан шықпақ болған ресей жерлеріне қаһарын төгіп, Мәскеуді өртейді. Артынан Переяславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск және тағы да Мәскеу маңындағы қалаларды басып алып, Рязнь, Вятку қалаларын талқандайды. 1395 жылы 15 сәуірде Терек өзенінің бойында Әмір Темір шайқастарында жеңіліс тапты, тағынан айрылды. Т. Едіге қолынан қаза тапты. Tokhtamysh - one of the descendants of the eldest son Juchi, after the Kulikov’s Battle Toktamysh with the help of Timur, came to the throne of the Golden Horde. On August 26 of 1382 he burned Moscow to ashes and then conquered Pereyaslavl, Vladimir, St. George, Zvenigorod, Mozhaisk and other cities situated near Moscow, plundered Ryazan, Vyatka. In 1395 he joined the struggle against

170

Timur and suffered a defeat on the banks of the Terek River, was deprived of the throne. In 1407 Tokhtamysh was killed by Edigey. Тудун – наместник кагана, контролирующий сбор подати и дани для каганской ставки. Тұдын – қағанның қаған сарайына жиналатын алым-салықты қадағалаушы адамы. Tudun – Khagan’s vicegerent controlling the collection of taxes and tribute to the Kagan rates. Тузкииз – богатый войлочный настенный ковёр, орнаментированный аппликациями, инкрустацией и вышивкой. Түскиіз – қабырғаға ілінетін жүннен тоқылып, басылып, әр түрлі ою-өрнекпен әшекейленген сән-салтанат бұйымы. Tuzkiiz – the rich felted wall carpet ornamented with applications, embroidery and inlaid work. Тулуй – младший сын Чингисхана, владелец одного из 4 улусов Монгольской империи. Улус Т. состоял из 50 тыс. семей, доставшихся ему после передачи Чингисханом частей Монгольской империи во владение своим сыновьям для закрепления правящего положения своей семьи. Т., как младший в семье, по обычаю, был хранителем семейного очага и находился почти всегда при ставке Чингисхана. После его смерти в 1227 Т. временно вступил во владение отцовским уделом - Халха-Монголией, пока съезд монгольских князей в 1229 не узаконил вступление на великоханский престол 3-го сына Чингисхана - Угедея. Тұлы – моңғол империясының төрт империясының бірінің иегері Шыңғысқанның кіші ұлы. Монғол империясын бергеннен кейін Т. ұлысы 50 отбасынан тұрды. Шыңғысқан монғол империясының бөлігін ұлдарына өзінің отбасының жағдайын мықтау үшін иелікке берді. Дәстүр бойынша кіші ұл отбасының ошағын сақтаушысы болып саналады және соған байланысты үнемі Шыңғысқанның қасында болды.

171

Tuluy - Genghiz Khan’s youngest son, the owner of one of the 4 Uluses of the Mongol Empire. Tuluy’s ulus consisted of 50 thousand families; they felt to his lot after the transfer the parts of the Mongol Empire by Genghis Khan to the possession of his sons in order to consolidate the ruling position of his family. Tuluy, as the youngest son in the family, as a rule, was the keeper of the family hearth and was always near Genghis Khan. After his death in 1227 Tuluy interimly took possession of his father's destiny – Khalkha-Mongolia, until the Congress of Mongol princes in 1229 legalized the accession to the throne of the third son of Genghis Khan - Ogedei. Тумен (тумэн ) – наиболее крупная организационная тактическая единица монгольского войска XII—XIV веков, численность которой составляла обычно десять тысяч всадников. Т. делился на тысячи, которые, в свою очередь, делились на сотни и десятки. Возглавлялась темником. Т. в Монгольском государстве также называлась административно-территориальная единица, население которой обязано было выставлять десять тысяч воинов. Возможно, от этого слова произошло название города Тюмень в России. Түмен – XII—XIVғ. Монғол әскерінің ұйымдасқан ірі тактикалық бірлестігі. Оның саны 10000 мың атты әскерді құраған. Т. мыңдықтарға, жүздіктерге, ондықтарға бөлінген. Оны Түмен басы басқарған. Монғол мемлекетінде әкімшілдік аймақтық бірлік те Түмен деп аталған. Оның да құрамы 10000 мың адамнан тұрған. Ресейдегі Тюмень қаласының атауы да осымен байланысты болса керек. Tumen (Tumen) - the largest organized tactical unit of the Mongol army in XII-XIV centuries, the size of which was usually ten thousand horsemen. Tumen divided into thousands, which, in turn, divided into hundreds and tens. It was led by temnik. Tumen in the Mongolian state was also called as an administrative and territorial unit whose population was obliged to put forward ten thousand warriors was also called Tumen. Probably, the name of the city Tyumen in Russia was derived from this very word.

172

Туран – собирательное название земель, заселенных тюркскими племенами. Тұран – түркі тайпалары қоныстанған жер атауы Turan - the collective name of land inhabited by Turkic tribes. Турксиб – Туркестано-Сибирская железная дорога, соединившая Сибирь со Средней Азией. Строительство началось в апреле 1927 г., закончилось в апреле 1930 г., на 17 месяцев раньше срока. Протяженность – 1445 км. Түркісіб – Түркістан – Сібір темір жолы. Ол Орта Азияны Сібірмен байланыстырды. Бұл құрылыс 1927ж. сәуірде басталып 1930ж. сәуірде 17 ай мерзімінен бұрын аяқталды. Оның ұзындығы – 1445 шақырым. Turksib – The Turkestan-Siberia Railway, connecting Siberia with Central Asia. Its construction began in April 1927, ended in April 1930, at 17 months ahead of schedule. The length of this railway is - 1445 km. Тусау кесер – особенная церемония у казахов. Как только малыш сделал свой первый шаг, в дом принято звать самого уважаемого человека в обществе. По традиции, он разрезает веревки, опутывающие ножки ребенка, снимает, так сказать, путы. Тұсау кесер – Қазақтардың ең ерекше рәсімі. Сәби ең алғашқы қадамын жасай бастаған кезде үйге қоғамдағы ең сыйлы адамды шақырады. Дәстүр бойынша ол баланың аяқтарын байлаған ала жіпті, яғни тұсауын кеседі. Tusau keser – a special ceremony of the Kazakhs. As soon as the baby made his first step, as a rule, it was necessary to invite a respected man in the society. According to this tradition, this man cuts the rope, entangling child's legs; in other words, he takes the fetters off child’s legs. Тынышбаев Мухамеджан (1879-1937) – первый казах-инженер, общественный деятель, ученый-краевед. Депутат II

173

Государственной Думы. В 1917 г. назначен комиссаром Временного правительства в Семиреченской области. Премьер-министр Кокандской автономии, в декабре 1917 г. избирается в правительство Алаш-Орды. В 20-е годы работает в народном хозяйстве, один из проектировщиков Турксиба. Арестован в 1932 г., до 1937 г. находился в заключении и ссылке. Тынышбаев Мұхамеджан (1879-1937) – алғашқы қазақ инженері, қоғам қайраткері, ғалым-өлкетанушы. ІІ Мемлекеттік Дума депутаты. 1917 ж. Жетісу облысының Уақытша үкіметінің комиссары болып тағайындалды. 1917 ж. желтоқсанда Алаш Орда үкіметінің мүшелігіне сайланды. Қоқан автономиясының премьер-министрі. 20-шы жылдары халық шаруашылығында жұмыс істеп Түркісібті салу жобасын жасауға, және салуға қатысты. 1932, 1937 жж. тұтқындалып, атылды. Tynyshbaev Muhamedzhan (1879-1937) - the first Kazakh-engineer, social activist, scholar and historian. The 11th member of the State Duma. In 1917 he was appointed Commissioner of the Provisional Government in Semirechensk area. He also was Prime Minister of the Kokand Autonomy, in December 1917 he was elected to Alash Orda government. In the 20’s he was working in the national economy, one of the designers of the Turksib railway. He was arrested in 1932, until 1937 was in prison and exile. Тюрк – этноязыковая общность, сформировавшаяся на территории евразийского континента в I тыс. н. э. В настоящее время тюркские народы расселены на обширных территориях Средней и Центральной Азии, Закавказья, Средиземноморья, Южной и Восточной Европы и далее на восток — вплоть до Дальнего Востока России. Тюркское меньшинство имеется также в государствах Западной Европы, Америки и Китая. Түркі – б.д. І. мың жылдығында еуразия континенті территориясында қалыптасқан этно тілдік қауымдастық. Қазіргі уақытта түркі халықтары Орта және Орталық Азия, Жерорта теңізі, Оңтүстік және Батыс Европа байтақ территорияларында және одан әрі Шығыстан Ресейдің Алыс Шығысына дейінгі мжерлерді мекендейді. Сонымен қатар, түркі қауымдастығы Батыс Еуропа, Америка мен Қытай мемлекеттерінде мекендейді.

174

Turk – the ethnolinguistic community, formed in the territory of the Eurasian continent in the I millennium BC. At the present time, the Turkic people are settled in vast territories of Middle and Central Asia, Transcaucasia, the Mediterranean, South and Eastern Europe and further to the east - down to Far East Russia. Turkic minority is even in the states of Western Europe, America and China.

У Угэдэй-хан (1186 -1241) – монгольский великий хан (1229–1241), третий сын Чингисхана и его преемник. При Угедее было завершено завоевание монгольскими феодалами Северного Китая, завоёваны Армения, Грузия и Азербайджан, предприняты походы Батыя в Восточную Европу; организована почтовая служба (ям), произведена перепись населения, закончена постройка столицы Каракорум. Угэдэй – хан (Үгедей хан) (1186 – 1241) – моңғолдың ұлы ханы (1229 – 1241), Шыңғыс ханның үшінші ұлы және оның мұрагері. Үгедей кезінде моңғол феодалдары Солтүстік Қытайды бағындырды, Армения, Грузия және Әзірбайжанды жаулап алды. Батый Батыс Европаға жорыққа шықты, пошта қызметі ұйымдастырылды, халық санағы жүргізілді, Қарақорым астанасының құрылысы аяқталды. Ugadei Khan, Ogedei Khan (1186 - 1241) - Mongolian Great Khan (1229-1241), Genghis Khan’s third son and his successor. During his ruling the conquest of the Mongol feudal lords of northern China, Armenia, Azerbaijan and Georgia was completed, Batu’s war campaigns to East Europe were accomplished, the postal service (yam) was organized, population census was fulfilled and the construction of the capital of Karakorum was finished. Уезд – административно-территориалъная единица в Российской империи, состоявшая из волостей. Уезд – болыстардын тұратын Ресей империясындағы әкімшілік – территориялық бірлік.

175

Uyezd – an administrative territorial unit of the Russian Empire, which consisted of the volosts. Уложение – постановление, указ, сборник законов. Уложение – қаулы, жарлық, заң жинағы. Code (Ulozhenie) - a resolution, decree,collection of laws. Улус – территория, включавшая в себя население и земли нескольких арысов – объединение родов. Ұлыс – бірнеше арыстардың жерлері мен халықтарын өзіне енгізген аймақ, рулардың бірігуі. Ulus - a territory including population and lands of several Aryses - union of families (clans). Улусбек – высший военно-административный чиновник, пра-витель одной из областей (улусов) Золотой Орды. Улусбек (ұлысбек) – жоғары әскери-әкімшілік шенеунік Алтын Орданың ұлыс басқарушысының бірі Ulusbek - the highest military and administrative official, one of the rulers of Golden Horde’s uluses. Умай, Умайя – древнейшее божество, которое занимало второе место после Тенгри в веровании тюрков. Иногда Умай рассматривают как женское олицетворение Тенгри, которые вместе формируют двуединое божественное начало. Ұмай, Умайя – түркілердің нанымында Тәңірден кейінгі екінші орын алатын ежелгі құдай. Кейде Ұмай Тәңірдің әйел бейнесі ретінде қарастырылады. Umai, Umayya - an ancient deity, which took the second place after Tengri in Tengrianism. Sometimes Umai is regarded as feminine personification of Tengri; together they form a bi-divine origin. Умбетей Тлеуулы (1706-1778 гг.) – казахский жырау. У.

176

прославился как жыршы, став верным соратником жыршы Богенбай-батыра. Если одна группа произведений У. ("Бэкеге", "Жаукашарға", "Бұкарға", "Бекболат биге" и др.) поднимает проблемы социальной справедливости, человечности, то другая посвящена героической жизни Богенбай-батыра ("Бөгенбай олiмiн", "Бөгенбай өлімін Аблай ханға естiрту" и др.). В его дастане "Жанатай-батыр" и повествованиях об Аблай-хане рассказывается о борьбе против джунгарских захватчиков. Умбетей был близким другом Бухар-жырау, уважал его и считал своим покровителем. Творчество У. было в основном посвящено сочинению стихов и песен на темы патриотизма, защиты отечества, любви к своему народу. Үмбетей Тілеуұлы (1706 – 1778) – қазақтың жырауы. Үмбетей жыршы ретінде атағы шыққан, Бөгенбай батырдың сенімді майдандас серігі болған. Үмбетей бір топ шығармаларында («Бәкеге», «Жауқашарға», «Бұқарға», «Бекболат биге»т.б.) әлеуметтік әділдік, адамгершілік мәселелерін көтереді. Сонымен қатар Бөгенбай батырдың батырлық өміріне де арнаған («Бөгебай өлімін», «Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту» т.б.). Оның «Жанатай батыр» дастанында және Абылай хан туралы әңгімелерінде жоңғар шапқыншыларына қарсы күрес туралы айтылады. Үмбетей Бұқар жыраудың ең жақын досы болды. Оны өзінің жанашыр қолдаушысы ретінде сыйлады. Үмбетейдің шығармаларының тақырыбы, негізінен, патриотизм, Отанды қорғау, өз халқын сүюге арналған. Umbetey Tleuuly (1706-1778) – a Kazakh zhyrau. Umbetei became famous as zhyrshy, being a faithful supporter of Bogenbay zhyrshy. If one group of Umbetey’s works (“Bekege”, “Zhauksharga”, “Bukharga”, “Bekbolat biyge” and others) raises the problems of social justice, humaneness, the another is devoted to Bogenbay-batyr’s heroic life (“Bogenbay elyne”, “Bogenbay olymyn Ablaiy Khanga estirtu” and others ). In his work (dastan) “Zhantay batyr” and in the narrations about Abylai Khan the fight against Kalmyk invaders are stated. Umbetey was Bukhar-zhyrau’s close friend, respected him and considered him to be his patron. Umbetey’s creative work was largely devoted to writing verses and

177

songs on themes of patriotism, national defense and the love to his people. Урал (Жаик) – река, до конца ХIХ в. именовалась Яиком. Берёт начало на восточном склоне Южного Урала, протекает по Казахстану и впадает в Каспийское море. После подавления восстания Е.Пугачёва переименована царским правительством в реку Урал. Орал (Жайық) – ХІХ ғасырдың аяғына дейін Яйық деп аталған өзен. Басы Оңтүстік Оралдың Батыс баурайынан Қазақстан арқылы ағып өтіп және Каспий теңізіне құяды. Е.Пугачев көтерілісінің үстемдігінен кейін патша өкіметімен Урал болып аталды. Ural (Zhayk) - the river, it was called Yaik until the end of ХIХ. It takes its beginning on the eastern slope of South Ural, run through Kazakhstan and flows into the Caspian Sea. After E. Pugachev’s revolt suppression the river was renamed the Ural River by the royal government. Уран – особый символ этнической принадлежности каждого казахского племени, в качестве которого обычно фигурировало имя героического предка. Ұран –әдетте, батыр ата – бабаларының есімін көрсету ретінде әрбір қазақ тайпаларының этникалық құрамына енетін ерекше символ. Uran - the battle cry, the special ethnic symbol of each Kazakh tribe, the name of the heroic ancestor is usually figured in this battle cry. Урбанизация – рост городов, особенно больших, повышение доли городского населения в стране, регионе, мире. Урбанизация (қалалану) – әсіресе үлкен қалалардың өсуі, елде, аймақта, әлемде қала тұрғындарының үлесінің артуы. Urbanization – the urban expansion, especially extension of the large cities increasing portion of the urban population in the country, region or in the world.

178

Махамбет (1803-1846) – один из руководителей восстания казахской бедноты в Западном Казахстане в 1836—1837 годах. Основные темы стихов и песен Махамбета («Проклятие Джангиру», «Султану Баймагамбету», «Великая мечта», «Нарын-пески», «Пигалица» и другие) – борьба с угнетателями, протест и ненависть к деспотизму, феодалам. Өтемісов Махамбет (1803 – 1846) – 1839 – 1837 жж. Батыс Қазақстанда қазақ кедейлер көтерілісін басқарушыларының бірі. Махамбеттің өлеңдерінің негізгі тақырыбы («Жәңгір ханға», «Баймағамбет сұлтанға», «Ұлы арман», «Нарынқұм» т.б.) – феодалдарға, озбырлыққа, өшпенділікке, қанаушыларға қарсы күрес туралы болды. Otemisuly Makhambet (1803-1846) - one of the leaders of the uprising of Kazakh poverty in Western Kazakhstan in 1836-1837. The main themes of Makhambet’s poems and songs (“Curse to Jangyr Khan”, “Sultan Baymagambetov”, “Great Dream”, “the Naryn-Sands”, “Khyzdar (“Girls”) and others , also the fight against the oppressors, protest and hate towrds despotism and the feudal lords were stated in his works. Уш-жуз – социалистическая партия, созданная в ноябре 1917 г. Противопоставляла себя партии «Алаш». Лидеры – М. Айтпенов, К.Тогусов. Печатный орган – газета «Уш-Жуз». К весне 1918 г. У. приняла сторону большевиков. Үш жүз – 1917 жылы қарашада құрылған социалистік партия. Өзіне «Алаш» партиясын қарсы қойды. Басшылары – М.Айтпенов, К.Тоғысов. Басылым органы – «Үш жүз» газеті. 1918 жылы көктемде Үш жүз большевиктер қатарына қосылды. Ush-juz - Socialist Party that was founded in November 1917 from opposing parties Alash. Leaders - M. Aytpenov, K. Togus. Mouthpiece - the newspaper “Ear-Jüz”. By the spring of 1918, William took the side of the Bolsheviks.

179

Ушур – налог, равный 1/10 части урожая взимаемый с егенши в земледельческих районах. Ұшыр – егін шаруашылығымен айналысатын аймақтардағы егіншілерден өнімінің 1/10 бөлігіне тең алынатын салық. Urush – a tax, equal to 1 / 10 of the crop collected from egenshi in agricultural areas.

Ф Фактории – наиболее простые и доступные кооперативные объединения кочевого населения. Проводили торгово-хозяйственные операции, занимались заготовкой продуктов животноводства, кредитовали бедняцкие хозяйства. Фактории (сауда – саттық орын) – көшпенді халықтың қарапайым және қол жетімді кооперативті бірлестігі. Сауда – саттық операцияларын жүргізген, мал шаруашылығы өнімдерін дайындаумен айналысқан, кедей шаруашылыққа несие берді. Trading station - simple and affordable co-operative associations of the nomadic population. They carried out commercial and business transactions, engaged in harvesting of animal products, lent to poor-farm. Фашизм – социально-политические движения, идеологии и государственные режимы тоталитарного типа; одна из форм диктатуры. В узком смысле Ф. – феномен политической жизни Италии и Германии 20-40-х гг. ХХ в. Фашизм – әлеуметтік – саяси қозғалыс, идеологиялық және мемлекеттік тәртібі тоталитарлы типтес диктатураның бір формасы. Фашизм - ХХ ғасырдың 20 – 40 жж. Италия мен Германияның саяси өмірінің ерекшелігі. Fascism - socio-political movement, ideology, and totalitarian government regimes, one form of dictatorship. In the narrow sense of the FA - the phenomenon of political life in Italy and Germany in 20-40-ies of the XX century.

180

Фельсы – медные деньги, мелкие монеты средневековья. Использовались в мелкой розничной торговле. Фельсы – ортағасырлық ұсақ тиындар, мыс ақша. Ұсақ бөлшек саудада қолданған. Fels - copper coins, coins of the Middle Ages. They were used in small-scale retail trade. Фетишизм – культ неодушевлённых предметов – фетишей, наделённых сверхъестественными свойствами. Вера в амулеты, талисманы, обереги. Фетишизм – жансыз заттарға – тұмарға табыну. Бойтұмарға, тұмарға сену. Fetishism – a cult of inanimate objects - fetishes, endowed with supernatural properties. The belief in amulets, talismans, amulets. Фирке – колено – несколько семей улуса составляли колено. Фирке – ұрпақ - ұлыстың бірнеше отбасы буынды құраған. Fierco - (knee), several families ulus were knee.

Х Хадж – паломничество, связанное с посещением Мекки) и её окрестностей (гора Арафат, Мина (долина) в определённое время. Қажылық – белгілі бір уақытта Меккеге(Масджид аль-Харам) және оның төңірегіне (Арафат тауы, Мина (алқап)) қажылыққа бару. Hajj - the pilgrimage associated with a visit to Mecca (Masjid al-Haram) and its environs (Mount Arafat, Mina (valley) at a certain time. Хакан – арабская транскрипция тюркского царственного титула «каган». В XV в. титул Х. имел значение монарха вообще.

181

Қаған – «қаған» түркі патшалық лауазымының арабша транскрипциясы. XV ғасырда қаған дара билеуші мағынасында болған. Hakan – an Arabic transcription of Turkic royal title "Kagan". In the XV century “Hakan” had a meaning of the monarch in general. Хакк-Назар-хан (1538-1580) – сын Касыма, пытался укрепить и объединить Казахское ханство. Ему удалось присоединить земли по левой стороне Яика, а также сохранить контроль над туркестанскими землями. Боролся против ойратов и могульского хана Абд ар-Рашида за земли на востоке и юге Семиречья. Хақназар хан (1538 – 1580) – Қасым ханның ұлы. Қазақ хандығын біріктіруге және нығайтуға әрекет жасаған. Ол Жайықтың сол жағындағы жерді қосты, сондай – ақ Түркістан жерлерін бақылауды сақтады. Жетісудың оңтүстік және батыс жерлері үшін ойраттарға қарсы күресті. Haqq Nazar Khan (1538-1580) – Kasim’s son trying to strengthen and unite the Kazakh Khanate. He managed to attach the ground on the left side Yaik, as well as maintain control over Turkestan lands. He fought against the Oirats and Mogul'skii Khan Abd ar-Rashid, for the lands to the east and south of Seven Rivers. Хан – тюркский и монгольский титул. Первоначально обозначал вождя племени (например, у кочевников Ирана и Афганистана). При Сельджукидах и Хорезмшахах — княжеский титул, в монгольской империи XIII—XIV веках — правитель улуса, титул главы государства. В государствах, образовавшихся после распада Монгольской империи, хан — титул государя, в Османской империи — титул султана. В Иране при Сефевидах хан — правитель области, а также один из титулов военно-феодальной знати. В Казахстане титул хана мог получить только прямой потомок Чингизхана по мужской линии. Хан – түркі және моңғол лауазымы. Басында тайпа көсемі деп аталды (мысалы, Иран және Ауғанстан көшпенділерінде). Селжүк және Хорезмшах кезінде князь лауазымы, ХІІІ – XIV ғасырда моңғол империясы кезінде – ұлыс басқарушысы,

182

мемлекет басшысының лауазымы. Моңғол империясының ыдырауынан кейін пайда болған мемлекеттерде хан – патша лауазымы, Осман империясында – сұлтан лауазымы. Иранда Сефевид хан тұсында облыс басқарушысы, сондай – ақ әскери - феодалдық лауазымның бірі. Қазақстанда хан лауазымын тек Шыңғыс хан әулетінен шыққан ер адам ғана алған. Khan - the Turkic and Mongolian title. Originally designated the leader of the tribe (eg, the nomads of Iran and Afghanistan). When the Seljuk and Khorezm - a princely title in the Mongol Empire XIII-XIV centuries - the ruler of the ulus. In the Mongolian empire the title head of state, from Genghis Khan - Strong Khan. The states that emerged after the collapse of the Mongol Empire, the Khan - the title of emperor, the Ottoman Empire - the title of Sultan. In Iran, when Safawids Khan - ruler of the area, as well as one of the titles of the military and feudal aristocracy. In Kazakhstan, the title of Khan could only get a direct descendant of Genghis Khan in the male line. Ханака – гостиный дом для странников, купцов, поломников, обитель суфиев; зимнее помещение мечети. Ханака – жиһанкездердің, көпестердің, қажылардың демалатын үйі. Мешіттің қысқы ғимараты. Hanaka – the guest house for pilgrims, merchants, pilgrims, the abode of the Sufis, the winter room mosque. Харадж – государственный поземельный налог, взимаемый с земледельцев в зависимости от величины полученного урожая. Харадж – алған өнімінің көлеміне байланысты егіншіден алынатын мемлекеттік жер салығы. Tribute – the State land tax levied on farmers depending on the value of crops. Хинд, Хиндустан – географический термин средневековых авторов, «страна индийцев», Индия. Хинд, Хиндустан – ортағасырлық авторлардың географиялық термині «Үнді елі», Үндістан.

183

Hind, Hindustan – the geographical term of the medieval authors, "Indian country", India. Ходжи – потомки сподвижников пророка Мухаммада. Ходжи – Мұхаммед пайғамбардың серіктестерінің ұрпақтары. Khoja - the descendants of the Prophet Muhammad. Хорасан – район Северного Ирана и Южного Туркменистана в средние века. Хорасан – орта ғасырдағы Солтүстік Иран мен Оңтүстік Түркменстанның ауданы. Khorasan - an area of northern Iran and southern Turkmenistan in the middle Ages.

(1894-1971) – Первый секретарь ЦК КПСС с 1953 по 1964 годы, Председатель Совета Министров СССР с 1958 по 1964 годы. Развенчал культ личности Сталина на ХХ съезде КПСС, способствовал определённой либерализации общества и массовой реабилитации политических заключённых. Улучшил отношения СССР с капиталистическими странами и Югославией. При нём началась реализация программы массового жилищного строительства (хрущёвки) и освоение космического пространства человечеством. Хрущёв Никита Сергеевич (1894 – 1971) – 1950 жылдан 1961 жылға дейін КОКП ОК бірінші хатшысы. 1958 жылдан 1964 жылға дейін КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы. КОКП ХХ съезінде Сталиннің жеке басына табынуды әшкереледі, саяси қамауға алынғандарды ақтады. КСРО мен капиталистік елдердің және Югославияның қарым-қатынасын жақсартты. Оның кезінде жаппай тұрғын үй құрылысы бағдарламасы және адамзаттың ғарыштық кеңістікті игеруі жүзеге Khrushchev Nikita Sergeyevich (1894-1971) - First Secretary of the CPSU Central Committee from 1953 to 1964, Chairman of the Council of Ministers of the USSR from 1958 to 1964. , Denounced Stalin's personality cult at the Twentieth Party Congress, contributed

184

to a certain liberalization of society and the mass rehabilitation of political prisoners. Improved relations between the USSR and the capitalist countries and Yugoslavia. When it launched the program of mass housing construction (Khrushchev) and the exploration of outer space by mankind. Хумы – бочкообразные сосуды из необожженной глины для хранения зерна. Құмы – астықты сақтау үшін күйдірілмеген сазбалшықтан жасалған бөшке тәріздес ыдыс. Huma - barrel-shaped vessels made of unburnt clay for grain storage. Хунтайджи – титул правителей Джунгарского ханства. Хунтайджи – Жоңғар хандығы басқарушыларының лауазымы. Khuntaidzhi - the title of the rulers of Djungarian Khanate.

Ц

Цитадель – сильно укреплённое сооружение внутри ограды (крепости или стен города), приспособленное к самостоятельной обороне. Цитадель (мызғымас қамал) – өзіндік қорғанысқа бейімделген дуал ішіндегі күшті нығайтылған қорғаныс құрылыстары. Citadel - heavily fortified building inside the fence (a fortress or city walls), adapted for self-defense.

Ш

Шад – титул, присваивающийся каганом представителям знати в тюркских каганатах. Шад – түрік қағанатында ақсүйектер өкілдеріне қағанның беретін лауазымы. Shad – the title assigned by Kagan to the nobility representatives in the Turkic Kaganate.

185

Шад-тутук – титул главы племени Кимекского каганата. Шад – тұтұқ – қимақ қағанатының тайпа басшысының лауазымы. Shad Tutuq - the head’s title of the tribe of Kimeksky Kaganate. Шаманизм – устоявшееся в науке название комплекса представлений людей о способах осознанного и целенаправленного взаимодействия с потусторонним миром, в первую очередь – с духами, которое осуществляет шаман. Шаманизм связан с магией, анимизмом, фетишизмом и тотемизмом. Его элементы могут содержаться в различных религиозных системах. Шаманизм был развит у народов Сибири, Дальнего Востока, Юго-Восточной Азии и Африки. В той или иной форме он существовал у большинства народов Земли. Шаманизм – кейбір адамдардың бақсының ауруды емдеп табиғаттан тыс күш , рухпен, аруахпен қатынасу қабілетіне сену. Шаманизм магиямен, анимизммен, фетишизммен және тотемизммен байланысты. Оның элементтері әр түрлі діни жүйеде болуы мүмкін. Шаманизм Сібір, Қиыр шығыс, Оңтүстік – Шығыс Азия мен Африка халықтарында дамыған. Ол әр түрлі формада көптеген жер бетіндегі халықтарда болған. Shamanism - the fixed name of the people complex concepts in science about the methods of deliberate and purposeful interaction with the other world, mainly the conscious interaction with the spirits. This interaction is carryed out by a shaman. Shamanism is associated with magic, animism, fetishism and totemism. Its elements may be contained in various religious systems. Shamanism had been developed for the peoples of Siberia, the Far East, Southeast Asia and Africa. It existed in most nations of the Earth in different forms. Шаньюй – титул главы хунну. Избирался хуннской племенной аристократией, п

, обычно 24 рода пяти хуннских племён. Китайские хронисты оценивали этот титул как равный царскому (ван).

186

Шаньюй – ғұн басшысының лауазымы. Ғұн патшасының ақсүйектері сайлаған, өмір бой билеген. Ру кеңесімен бірге басқарған. Әдетте бес ғұн тайпасының 24 руы болады. Қытай хронистері бұл лауазымды патшаға теңестіреді. Shangyu – the title of head of the Huns. He was elected by tribal aristocracy of Huns, ruled for life. He administered together with the Board of genus namely with 24 clans of five Hun tribes. Chinese chroniclers estimated this title equally with king’s. Шариат – совокупность юридических норм, содержащихся в Коране, хадисах и сочинениях религиозных деятелей, регулирующих общественные отношения в мусульманском мире. Шариғат – құран қағидаларына негізделген мұсылмандардың, әдет – ғұрып заңдар жиынтығы. Sharia (h) - a set of legal norms contained in the Quran, Hadith and the writings of religious leaders governing social relations in the Muslim world. Шахристан – центральная часть средневекового города, окруженная стенами. Шахристан – орта ғасырлық қаланың арнайы қоршалған орталық бөлігі. Shahristan - the central part of the medieval city surrounded by walls. Шаш (Чач) – древнее название области, ныне соответствующее территории г.Ташкента. Шаш – Ташкент қаласының ескі атауы. Sash (Chach) - the ancient name of the area now corresponding to the territory of Tashkent. Шашбау – накостные украшения в виде рядов медальонов или пластин, соединённых между собой кольцами. Шашбау – бір бірімен дөңгелек арқылы бекітілген медальон немесе тілім түріндгеі әшекей.

187

Shashbau – the jewelries in the form of a series of medallions or plates, interconnected with the rings. Шаяхметов Жумабай (1902-1966) – советский партийный и государственный деятель, Первый секретарь ЦК КП Казахстана с 1946 по 1954 год. Член ВКП(б) с 1929 года, член ЦК КПСС (1952—56). Депутат Верховного Совета СССР 1-4 созывов. Шаяхметов Жұмабай (1902-1966) – кеңес партиялық және мемлекеттік қайраткері. 1946 жылдан 1954 жылға дейін Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы. (1952-1956) КОКП ОК мүшесі, КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1-4 шақырылымының депутаты. Shayakhmetov Zhumabay (1902-1966) - Soviet politician and statesman, first secretary of the Communist Party of Kazakhstan from 1946 to 1954. A member of the CPSU (b) since 1929, a member of the CPSU Central Committee (1952-56). Deputy of the Supreme Soviet of the USSR of the 1-4 convocations. Шежире – генеалогическая таблица у казахов. Представляет собой письменное или устное перечисление предков по прямой мужской линии. Также распространен синонимический вариант Ш.— Жети-Ата (букв. перевод с казахского — семь дедов). Считается, что знание шежире (или своих предков до седьмого колена) является обязательным для каждого казаха. Это позволяет избежать близкородственных браков. Шежіре – қазақ және қыпшақ халықтарының шығу тегі кестесі. Тікелей ер адамнан аталардың ауызша және жазбаша таралауын баяндайтын тарих ғылымының бір тармағы. Сонымен қатар, шежіренің бір нұсқасы - Жеті ата. Әр қазаққа шежірені білу міндетті болып табылады. Бұл жақын туыстық некені болдыртпайды. Shezhire – the genealogical table of the Kazakh and Kipchak peoples. It is a written or oral enumeration of ancestors of direct male line. A common synonymous variant of Shezire. - Zhety-Ata (literally translated from the Kazakh as “seven grandfathers”). It is believed that knowledge of the shezhire (or ancestors to the seventh generation) is

188

mandatory for each Kazakh. It is necessary for every Kazakh to avoid the closely related marriages.

– в древности и средние века караванная дорога из Китая в страны Средней и Передней Азии. Открыт во II веке до н. э. Вёл из Сианя через Ланьчжоу в Дуньхуан, где раздваивался: северная дорога проходила через Турфан, далее пересекала Памир и шла в Фергану и казахские степи, южная – мимо озера Лобнор по южной окраине пустыни Такла-Макан через Яркенд и Памир (в южной части) вела в Бактрию, а оттуда – в Парфию, Индию и на Ближний Восток. Функционировал вплоть до начала XV в. Жібек жолы , Ұлы Жібек жолы – ертеде және орта ғасырда қытайдан орта және алдыңғы Азия елдеріне керуен жолы. Б.д.д. ІІ ғасырда ашылған. Сионнан Ланьчжоу арқылы Дуньхуанға өтеді. Бұдан жол екіге бөлініп кетеді. Солтүстік жол Тұрфан арқылы өтеді, одан әрі Памирмен қиылысады және Ферғана мен қазақ далаларына барады.. Оңтүстік – Лобнор көлінің жанынан Тақла-Мақан шөл даласының оңтүстік шетінен Жаркент арқылы және Памирдің оңтүстік бөлігінен Бакртияға, одан – Парфияға, Үндістанға және Жақын Шығыс елдеріне барады. ХІҮ ғасырға дейін болған. The Silk Road, Silk Road - the ancient and medieval caravan route from China to the countries of Central and Western Asia. It was opened in the II century BC. This road led from Xian through Lanzhou to Dunhuang and it was divided into two parts: the northern road passed through Turfan, then crossed the Pamir and led Ferghana, and Kazakh steppes and the south road passed the lake Lop Nor on the southern edge of the Taklamakan Desert in Yarkand and Pamir (in the southern part) led to Bactria, and from there - in Parthia, India, and the Middle East. The road functioned until XIV centuries. Шерби (черби) – служащий, занимавшийся делами управления улуса. Шербі – ұлыстың басқару істерімен айналысқан қызметкер.

189

Sherby (Cherby) – a servant involved in managing the affairs of the ulus. Шигай (1500-1582) – казахский хан в 1580-1582 годах, сын Жадик-султана. Ш. заключает новый союз с Абдаллахом, направленный против ташкентского хана Баба-султана. Фактически власть в ханстве находилась в руках сына Ш. Тауекеля, и именно он повел решительную борьбу с ташкентским ханом, которая увенчалась полной победой казахов. Шығай (1500-1582) – Жәдік сұлтанның баласы, 1580- 1582 жылдарда қазақ ханы Ш.Абдулламен құрған жаңа одағы Ташкент ханы Баба – сұлтанға қарсы бағытталады. Хандықтағы билік шын мәнісінде Ш.баласы Тәуекелдің қолында болды. Оның Ташкент ханына табанды күресі қазақтардың толық жеңісімен аяқталды. Shigay (1500-1582) – a Kazakh khan in 1580-1582, Zhadik-Sultan’s son. Shigay concluded a new alliance with Abdallah directed against the Tashkent Khan Baba Sultan. In fact, the power in the Khanate was in the hands of Shigay’s son Tauekel, and it was he who led the resolute struggle against the Tashkent Khan, this struggle was crowned with complete victory of the Kazakhs. Шонкайма етик – мужские сапоги на очень высоких каблуках с голенищем выше колен. Шонқайма етік – ер адаманың өте жоғарғы өкшедегі қонышы тізеден жоғары етігі. Shonkayma etik (“the boot”) - a very high-heeled men's shoes with boot-top above the knee.

Ч

Чингиз-хан (Темучин) (1155/1162- 1227) – был провозглашен всемонгольским повелителем на курултае монгольской знати в 1206 г. За период с 1207 по 1211 гг. Ч. были покорены народы Сибири и Восточного Туркестана: буряты, якуты, ойраты, киргизы, уйгуры. С 1219 по 1224 гг. Казахстан и Средняя Азия

190

вошли в состав империи Чингисхана. Всего покорил 4/5 территории Старого Света с населением свыше 1 млр. человек. Ввёл в Монгольской империи кодифицированное обычное право (яса), которое состояло из двух частей: изречения Ч. и свод военных и гражданских законов, с установлением соответствующего наказания за их неисполнение. Шыңғыс хан (Темучин) (1155/1162 - 1227) – 1206 жылы моңғол ақсүйектерінің құрылтайында барлық моңғолдардың әміршісі етіп жарияланды. Шыңғысхан 1207 жылдан 1211 жылдар аралығында Сібір және Шығыс Түркістан халықтарын: буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды жаулап алды. 1224 жылдарға дейін Қазақстан да, Орта Азия да Шыңғысхан империясының құрамына кірген. Ескі әлемнің барлық территориясының 4/5 бөлігінің 1 млрд. астам тұрғындарымен жаулап алған. Genghis Khan (Temujin) (1162 - 1227) - was proclaimed a ruler of all Mongolian people at the Kurultay (Congress) of the Mongol nobility in 1206 for the period from 1207 to 1211 years. The peoples of Siberia and the East Turkestan namely speaking the Buryats, Yakyuts, the clans of Oirats, Kirghiz and Uighurs were conquered by Gengjis Khan. From 1219 to 1224 Kazakhstan and Central Asia became part of Genghis Khan’s empire. He totalyl conquered 4 / 5 of the Old World with a population of over than 1 thousand million people. He introduced a codified customary law (yassa) to the Mongol Empire composing two parts: Charles’s sayings and a set of military and civil law with appropriate penalties for the failure to observe them. Чагатай – (1227-1242 годы правления) – второй сын Чингиз-хана, получивший в наследство от отца земли от Южного Алтая до Аму-Дарьи (большую часть Семиречья и Мавераннахр). Шағатай (1227-1242 басқарған жылдары) – Амудариядан Оңтүстік Алтайға дейінгі (Жетісудың үлкен бөлігі) жерді әкесінен мұраға алған Шыңғысханның екінші ұлы. Chagatay - (1227-1242 – the year of his reign) - Genghis Khan’s second son who has inherited from his father the lands from the

191

Southern Altai to the Amu Darya (most of the Semirechye and Maverennahr).

Э

Экзогамия – обычай, запрещающий браки между мужчинами и женщинами одной и той же общественной группы, рода, фратрии. Экзогамия – бір қоғамдық топтың, рудың әйелдері мен еркектері арасында некелесуге тыйым салатын дәстүр. Exogamy – a custom forbidding the marriage between men and women of the same social group, clan, phratry. Эль – племя, племенной союз, народ, государство, держава, страна, орда, объединения аристократии различных племён. Ел – әр түрлі тайпа ақсүйектерінің бірлестігі, тайпа, тайпалық одақ, халық, мемлекет, ірі мем лекет, ел, орда. El - a tribe, tribal alliance, people, government, power, country, horde, association of the aristocracy of various tribes. Эльтебер – высший титул в каганатах тюркского периода, принадлежал каганскому роду. Автономный, но вассальный по отношению к верховной власти правитель. Әлтебер – қаған руына тиесілі түркі кезеңіндегі қағанаттағы ең жоғарғы лауазым. Elteber - the highest title in the Kaganate of Turkic period belonging to the Kagan family. A ruler who was autonomous but vassal in relation to the supreme power . Эмир – (повелитель, вождь) – в некоторых мусульманских странах Востока титул правителя, князя. В Казахстане – аристократическая верхушка тюркской знати.

192

Әмір – (әмірші, билеуші, көсем)- кейбір мұсылман Шығыс және Африка елдерінде билеуші, князь лауазымы. Қазақстанда – түркі ақсүйектерінің атақты руының басшысы. Emir - (ruler, leader) - in some Muslim countries of East and Africa, the title of the ruler, Prince. In Kazakhstan emir was among the aristocratic elite of Turkic nobility. Эпос – (слово, повествование) — совокупность произведений в основном эпического рода, объединённые общей темой, эпохой, национальной принадлежностью и т.п. Например, гомеровский эпос, средневековый эпос и т.д. Эпос – (сөз, әңгіме, хикая)- ортақ тақырып, дәуір, ұлттық заттармен және т.б. біріккен негізінен эпикалық түрдегі шығармалар жиынтығы. Epic - (a word, narration) - a set of works mostly of epic kind, united by a common theme, epoch, nationality and others. For example, the Homeric epic, a medieval epic. Эрклиг – у тюрков бог смерти, владыка подземного мира. Эрклиг – түркілерде жер асты әлемінің әміршісі, өлім құдайы. Erklig - God of death, lord of the underworld. Эссен (11 августа 1772–1844) – граф, российский государственный и военный деятель. 1817 г. - Оренбургский военный губернатор, управляющий гражданской частью, командир отдельного Оренбургского корпуса и начальник пограничной части. 1819 г. - пожалован в генералы от инфантерии. В 1824 г. разработал «Указ об оренбургских киргизах», по которому в Младшем жузе отменялась ханская власть и вводилась новая система управления. Время управления Оренбургской губернией. Э. характеризуется усилением военного наступления на степь. Эссен (11 тамыз 1772–1844)- ресей мемлекеттік және әскери қайраткері, граф. 1819 жылы инфантериядан генералға дейін көтерілген. 1824 жылы жасаған

193

«Орынбор қырғыздары туралы Жарлығы» бойынша Орта және Кіші жүздерде хан билігі алынып тасталды және жаңа басқарма жүйесі енгізілді. Орынбор губерниясын басқарған уақытта Э. Далаға әскери шабуылдың күшеюімен сипатталады. Essen Peter Kirillovich Essen (11 August 1772-1844) – the Duke, Russian state and military figure. 1817 – He became an Orenburg military governor managing the civil part, the commander of a separate Orenburg Corps and the chief of the Border. In 1819 he was granted to a general from the infanteria. In 1824 he developed the "Decree on the Orenburg Kyrgyz" according to this decree the middle and elder juzes abolished Khan's power and introduced a new system of governance. It was the time of Management of Orenburg province. Essen was characterized by increasing the military attack on the steppe. Этническая общность – исторически сложившаяся устойчивая социальная группировка людей. Этникалық қауым – тарихи қалыптасқан тұрақты әлеуметтік адамдар тобы. Ethnic community – the stable and historically constituted social group of people. Этнос – (народ-племя, народность, нация), исторически сложившаяся, устойчивая совокупность людей, обладающая не только общими внешними физическими чертами, но и относительно стабильными особенностями культуры (включая язык) и психики, а также сознанием своего единства и обособленности от других этнических групп (самосознанием), закрепленным в самоназвании (этнониме). Для формирования этноса и дальнейшего сохранения его целостности важнейшее значение имеет единство территории его расселения. Этнос – (халық, тайпа, ұлт) тек сыртқы келбеттері қана ортақ емес,ерекше тұрақты мәдениеттері мен психикалары, тілі, сонымен қатар бірліктері мен басқа этникалық топтардан өзгеше тарихи қалыптасқан тұрақты адамдар жиынтығы. Этностың

194

қалыптасуы мен тұтастығының сақталуы үшін территория бірлігі мәніде зор. Ethnos - (people, tribe, people, nationality, nation) historically constituted stable set of people possessing not only common external physical traits, but relatively stable features of culture (including language) and psychology, as well as an awareness of its unity and isolation from other ethnic groups (self-consciousness), fixed in the endonym . Эфталиты – кочевой древний народ раннего Средневековья (IV—VI век), создавший обширное Эфталиттер – Орта Азия мен Ауғаныстанда ұлан байтақ мемлекет құған ерте орта ғасырдың (IV—VI ғасыр) көшпелі көне халқы. Ephtalits – the ancient nomadic people of early Middle Ages, (IV-VI centuries) who created the vast state in Central Asia and Afghanistan.

Ю Юго-Западное Семиречье – долина рек Чу и Таласа. Оңтүстік –Батыс Жетісу – Шу мен Талас өзендері алқабы Southwest Semirechye – the valley of Chu and Talas rivers. Юрт – территория улуса. Жұрт – ұлыс территориясы. Yurt - the territory of the ulus.

Я Ябгу – титул верховного правителя, глава огузского государства. Ябғу, жабғу – оғыз мемлекеті басшысы, жоғарғы билеушінің лауазымы. Yabgu - the title of the supreme ruler, the head of the Oguz state.

195

Язычество – обожествление явлений природы; верования людей, существовавшие до мировых религий. Пұтқа табынушылық – табиғи құбылыстарға табынушылық, әлемдік діндерге дейін болған көп құдайға табынушылыққа негізделген дін. Yazichestvo (Paganism) - the deification of natural phenomena; beliefs of people existed before the world's religions. Ясак – натуральный налог мехами, иногда зерном, скотом, взимавшийся с нерусских народов Поволжья, Приуралья, Сибири, Казахстана. Жасақ – орыс емес Сібір, Қазақстан, Повольжия халықтарынан терімен, кейде бидаймен, малмен алған салық. Yasak – fur tax sometimes in grain, cattle, collected from non-Russian peoples of Volga, Urals, Siberia and Kazakhstan. Ясса (яссы) – свод основных законов Монгольской империи, состоявший из слов-назиданий Чингизхана и конкретных, неукоснительно выполнявшихся условий по управлению государством, а также общих законов по военным и гражданским делам, различных правил, установлений для наказания нарушителей этих законов. Яссы – нақты Шыңғысханның қарасөздерінен тұратын заңды бұзушыларды жазалайтын қаулылар, әр түрлі ережелер,мемлекетті басқаруда мүлтіксіз орындалатын шарттар, сонымен қатар, әскери мен азаматтық істер бойынша жалпы заңдар Моңғол империясының негізгі заңдар жинағы. Yassi (Iasi) - a set of basic laws of the Mongol Empire which consisted of Genghis Khan’s words of edifications and concrete conditions preformed by governance of the state, as well as general laws on civil and military affairs, the various penalty rules of violators of these laws. Яссауи Ходжа Ахмет – признанный глава тюркской ветви суфизма, мыслитель, поэт. Сохранилось его произведение

196

"Диван-и-хикмет" ("Книга мудрости" - часто сокращенно употребляется под именем "Хикметы"). Биографические данные отрывочны. Известна точно дата смерти – 1166 г. Қожа Ахмет Яссауи – түркі суфизмнің басшысы ретінде әйгілі, ойшыл, ақын. Оның «Диуана-Хикмет» шығармасы сақталған. Биографиялық мәліметтер үздік-создық.Нақты қайтыс болған уақыты белгілі – 1116 ж. Yassaui Khoja Ahmed - the recognized leader of the Turkic branch of the Sufism, thinker and poet. His famous work is "Divan-i-Hikmat" (" The book of Wisdom" - often used as "Hikmat"). Biographical information is fragmentary. His exact date of death is 1166. Ятук – с потерей скота и возможности кочевать свободный общинник переходил в категорию оседлых жителей – Я. Жатық – малдың шығынымен және көшпенді еркін қауымның отырықшылар категориясына ауысуымен байланысты мүмкіндік. Yatuk –the freeman passed into the category of sedentary people, namely speaking the category of “myself” as a result of the loss of livestock and possibility to nomadize.

197