AZRBAYCAN SSR ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU

MRZ CAMAL CAVANR QARABA

QARABA TARX

Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyas Nriyyat Bak - 1959

2

Trcm, mqddim, qeydlr v adlar gstricisi F.BABAYEVNDR

Redaktorlar: R. LYEV, . TAIYEVA

Nriyyat redaktorlar: B. liyev v Q. Balasanova Texredaktoru . Aayeva

Korrektorlar: M. Mmmdova v Q. Dondarov

apa imzalanm 11/VII 1959-u il. Kaz format 60x921/K. Kaz vrqi 6.25. ap vrqi 12,5. hes-nriyyat vrqi 11,5. FQ 14576. Sifari 6

Mndricat

NSTITUTDAN . s. 4

SRDAR VORONSOVUN TAPIRII ZR MRZ CAMAL QARABANN QARABA VLAYT XANLARI MRHUM PNAH XAN V BRAHM XANIN HAKMYYT V STQLALYYT V MXTLF HADSLR HAQQINDA YAZDII MLUMAT....

s. 5

Birinci fsil QARABA VLAYTNN SL YAAYI YERLR, SRHDLR QDM HR V AYLARI HAQQINDA

s. 6

kinci fsil QARABA VLAYTNN TBLY, KHN ADT V QAYDALARI HAQQINDA.

s. 7

nc fsil

MRHUM PNAH XANIN SL-NSB V QARABA VLAYTNDK HKMRANLII HAQQINDA...

s. 8

Drdnc fsil

MRHUM PNAH XANIN ADINA XANLIQ FRMANI YAZILMASI V ONUN HAKMYYT HAQQINDA..

s. 10

Beinci fsil

MRHUM BRAHM XANIN HAKMYYT V O ZAMANIN QAYDALARI V HADSLR HAQQINDA..

s. 14

Altnc fsil

(BZ) HADSLR V AQA MHMMD AHIN LM HAQQINDA.

s. 15

Yeddinci fsil

AA MHMMD AH LDRLDKDN V BRAHM XAN BALAKNDN QARABAA QAYITDIQDAN SONRA BA VERM HADSLR HAQQINDA

s. 19

4

NSTTUTDAN

Mirz Camal Cavanir Qarabainin oxucularmza tqdim ediln Qaraba tarixi adl sri Azrbaycann XVIII-XIX srlr tarixin aid qiymtli ilk mxzlrdn biridir.

Mirz Camal, Cavanir elinin balarndan birisinin olu idi. O, bir mddt Pnah xann v onun olu brahim xann yannda mirzlik etmi, 1797-ci ild vzir Molla Pnah Vaqif ldrldkdn sonra is vzirlik vzifsin tyin edilmidi. Mirz Camal bu vzifni brahim xann olu Mehdiqulu xan zamannda bel (1822-ci il qdr) damdr. Azrbaycanda xanlqlar lv olunduqdan sonra o, yalt mhkmsin tyin edilmi v burada 18 il alaraq 1840-c ild yann oxluuna gr istefaya xmdr.

Mirz Camal 1853-c ild vfat etmidir. Mirz Camal z srini fars dilind yazm v onun mtni biz lyazmas halnda glib xmdr. Bu srin Azrbaycan dilin trcmsi ilk df ap olunur. srin A. Berje trfindn rus dilin mxtsr

v srbst trcmsi 1855-ci ild Tiflisd nr olunan Qafqaz qzetind drc edilmidir. A. Berje hmin trcmy yazd mqddimd mllifin xsiyytindn bhs edir onun trcmeyi-hal haqqnda M. F. Axundovun kmyil Mirz Camaln olu Rzaquludan mlumat aldn sylyir O, yazrd: Mirz Camal rb, fars v osmanl dillrindn baqa lzgi v avar dillrini d bilirdi. Astronomiya tarix v corafiya haqqnda olduqca gzl mlumat var idi. Tibb elmi il tan olduundan istefaya xdqdan sonra mrnn axrna qdr xstlri pulsuz malic edirdi v buna gr d xalq arasnda byk hrmti var idi. O olduqca hafizli v istedadl bir xs idi. rb v fars dillrind er yazard1.

Mqddim, 7 sas fsil, 13 qsa hiss v son szdn ibart olan bu srd Qaraban qdim zamanlardan balayaraq 1828-ci il qdr davam edn siyasi tarixindn bhs edilir.

Xsusil 1747-1828-ci illrd Qaraba v qonu rayonlarda ba vern tarixi hadislr hsr olunmu IIIVII fsillr daha ox qiymtlidir. srd bu illr aid, xsusil Pnah xan v brahim xann hakimiyyti haqqnda veriln mlumat baqa mnblr nisbtn daha dolundur. Bu fsillrin qiymtini artran balca cht ondan ibartdir ki, srin mqddim v son sznd deyildiyi kimi, bu hadislri tsvir edn mllif uzun zaman hr iki xann yannda katiblik v vzirlik etmi, haqqnda danlan bir ox hadislrin ahidi v itiraks olmudur.

Qaraba tarixi haqqnda yazlm digr srlri nzrdn keirdikd bu qnat glmk olur ki, onlarn bir oxunun sasn, xsusil Pnah xan v brahim xan dvrlrin aid olan hisslrini Mirz Camaln sri tkil etmidir.

z srlrind sas etibaril Azrbaycann siyasi tarixindn bhs edn A. Bakxanov, Mirz Adgzlby v baqa mlliflrdn frqli olaraq Mirz Camal Cavanir z srind Qaraban ictimai-iqtisadi vziyyti, knd tsrrfatnn, suvarma bksinin vziyyti, becriln bitkilr, xanlarn v onlarn qohumlarnn mlak. gliri, mxarici, xanlqlarn hrbi qvvlri, feodallarn zlm v istismar altnda inlyn kndlilrin v kri ellrin ar gzran, ran qounlarnn hcumlar nticsind haliy z vern flaktlr v nhayt, Qaraban XVIII- XIX srlrdki ictimai-iqtisadi vziyytini aydnladran bir sra baqa hadislr haqqnda maraql m'lumatlar verir.

Hmin srd mllifin dvrnn tsirindn tryn bir sra mhdud dnya grlrin baxmayaraq, sr bugn kimi z byk elmi hmiyytini saxlamaqdadr.

Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyasnn Tarix nstitutu bu srin hmiyytini nzr alaraq onun hm slini, hm d Azrbaycan v rus dillrin trcmsini nr etmyi lazm bilmidir.

sr Azrbaycan SSR Elmlr Akademiyas lyazmalar fondunda saxlanlan lyazmasndan (inv. B-712/11603) trcm edilmidir. srin trcmsind atasnn srin bzi lavlr etmi mllifin olu praporik Rzaqulunun lyazmasndan da kmki material kimi istifad edilmidir. Trcmy qeydlr v ad cdvllri lav edilmidir.

1 Qafqaz qzeti, 1855, 61.

5

SRDAR VORONSOVUN TAPIRII ZR MRZ CAMAL QARABANN QARABA VLAYT XANLARI MRHUM PNAH XAN V BRAHM XANIN HAKMYYT V STQLALYYT V MXTLF HADSLR HAQQINDA

YAZDII MLUMAT

Rhmli v mrhmtli allahn ad il

Hesabsz hmd, sonsuz sna mxluqatn prvrdigarna yaraar ki, sadt v byklk tacn istdiyi adamn bana qoyar v istdiyi adam ondan mhrum edr. hqiqtn d izzt, sadt v bxtiyarlq onun mumi kramti v zli lutflrindn biridir.

B e y t

Bndiliyi v ahl qismt etmk ii (snin ixtiyarndadr). Sadti istdiyin adama verrsn.

Yeri-gy yaradan allahn drgahna gizli v rtl deyildir ki, kemi vaqi v hadislri bilmk v hr vilaytin vziyyt v keyfiyytindn xbrdar olmaq yalnz mlumatn artmasna v mnftin oxalmasna sbb ola bilr. Buna gr d hrmt v ncabat sahibi olan anl kavaler polkovnik qarabal ah mirxan Bylrov mslman tarixi il 1263, xristian tarixi il is 1847-i ild ua qalasna gldiyi zaman mnl, yni hqiqi v smimi dostu, khn iisi, uzun mddt Qaraba xanlar xidmtind qulluq sahibi-mirz v vzir olmu, onlarn hakimiyytindn sonra is yen d yksk Rusiya dvltinin xidmtilri srasnda taprlan ilri yerin yetirmy alm Qarabal Mirz Camal Cavanirl (grd). Shbt zaman (mn qar olan) xeyirxahlna gr, habel sxavt v ehsan mnbi, bxilr xzinsi, mirlr v byklr pnahgah seilmilr v kiiklr daya, zmtli 'lahzrt imperator v kramtli xaqann mhbbtini qazanm almpnah padahn caniini, mxtlif nianlar sahibi, general ot infanteri, qraf v knyaz Mixail Semyonovi Voronsova, - qadir v mrhmtli allahn inayti hmi onun zrind olsun,-nisbt bsldiyi smimiyyt sasn dedi: zmtli(Voronsov), z hkm altnda olan hr bir vilaytin tarixini v kemi xanlarn hakimiyytini, onlarn ixtiyar v qdrtini bilmy olduqa maraq gstrir. gr bunlar qlm alb, Qaraba vilaytind z vermi (tarixi) hadislrin hqiqtini v kemi xanlarn ixtiyar v qdrtini, dzgn v mfssl surtd, kramt sahibi olan byk mirin hzuruna rz edn olsa, olduqca bynilmi i grm v onlarn mbark xatirinin razln ld etmi olar.

Cnab caniin knyaza qar bsldiyim smimiyyt v xsusil onun mn qar gstrdiyi ltf v mrhmt gr bel bir xidmti zm n tam xobaxtlq v sadt vasitsi bilrk, zm kramt v vkt sahibi olan o byk mirin gznd zrr qdr d olsa cilvlndirmk v bununla da onun xohal olmasna v mrhmt gstrmsi sadtin nail olmaq istdim. Ona gr, allaha tvkkl edrk, qdim tarixlrd oxuduum, yal v tcrbli adamlardan eitdiyim v lli il mddtind gzml grb-bildiyim hqiqi hadislrin hamsn, artrb-skiltmdn yazmaa baladm.

mid olunur ki, bu kitab onun anl drgahna bir thf kimi qbul edilck v icra etdiyim xidmtlrin biri v smimiyytimin nmunsi kimi qarlanacaqdr. (Bu id) allahdan kmk v mvffqiyyt dilrm. Bu vrqlri ne fsl ayrdm v hr fsild myyan hadislri yazmaa baladm. Allah kmki v mvffqiyyt bx edndir.

6

Birinci fsil

QARABA VLAYTNN SL YAAYI YERLR, SRHDLR QDM HR V AYLARI HAQQINDA

Qdim tarix kitablarnn yazdna gr Qaraba vilaytinin srhddi beldir: cnub trfdn Xudafrin krpsndn Snq krpy qdr - Araz aydr. ndi (Snq krp) Qazax, msddin v Dmiri-Hsnli camaat arasndadr v Rusiya dvlti mmurlar onu rus istilahil Krasn most, yni Qzl krp adlandrrlar.

rq trfdn Kr aydr ki, Cavad kndind Araz ayna qovuaraq gedib Xzr dnizin tklr. imal trfdn Qaraban Yelizavetpolla srhddi Kr ayna qdr - Goran aydr v Kr ay ox

yerdn (keib) Araz ayna atr. Qrb trfdn Kbk, Salvart v rikli adlanan uca Qaraba dalardr. Nhayt, kemi srlrd (burada) itialar v dyiikliklr z vermi, bzn ran, Rum (Trkiy) v

Trkstan padahlar bu vilaytlri fth edib ayr-ayr srhdlr qoymu, qalalar tikmi v onlara baqa adlar vermilr.

Qaraba vilayti Aran mmlktinin bir hisssidir. nki Nuh peymbrin, - ona allahn salam olsun, - zamannda tufan olduqda v tufandan bir qdr kedikdn sonra Nuhun vladlarndan biri Kr v Araz aylar arasndak Tiflis, Gnc, ravan, Naxvan, Ordubad hrlri v hal-hazrda Qaraba torpanda xaraba qalm Brd v Beylqan vilaytlri v torpaqlarnda hkmran v sahib olmu, buralar abad etmi v hamsna z adn qoymudur. Onun ad Aran idi.

Qaraba vilaytind salnan birinci hr Trtr aynn stnd v Kr aynn aaclnda1 olan Brd hri v qalasdr. Qdimd o hrin halisi ermni v ya baqa bir millt imi. Badad abad v darlxlaf edrk, - orada sakin olan kemi Bni Abbasiyy xliflri zamannda, islam tarixi il 306, xristian tarixi il is 886-c ild2, bu hrin halisi mslman oldu. Bundan sonra olan Beylqan hridir ki, onu ran v Fars ahlarndan biri olan Qubad padah txminn min be yz il bundan qabaq tikdirmidir. O, Kr ayndan geni Beylqan ln byk arx kdirrk, orada hr yaratd v trafnda Kndlnaydan Qarqaraya qdr kndlr saldrb camaat yerldirdi v gzranlarn muyyn etdi. hali oralarda kin yerlri, otlaqlar, balar salb kndlr bina etdi. Qdim zamanlarda o byk arxn ad Barlas idi, indi is Govurarx ad il mhurdur. ingiz xan zamanna qdr o hr, arx v kndlr abad idi.

635(1237/38)-ci ild ingiz xann qounu glib, Beylqan hrini mhasir etdi v bir ne aydan sonra hri alb camaatn qrd. Qaraba vilaytinin mahal v kndlrinin halisi Qaraba v irvan dalarna qad. Beylqan hri v o byk arx bir mddt xaraba qald.

Teymur padah Trkstandan Rum vilaytinin stn hcum etdi. Rum hkmdar Sultan ldrm Bayzidl mharib edrk, ona qalib gldikdn sonra, oradan qaytd, Beylqan hrini yenidn abad etdi, oxlu camaat toplad v arx tzdn tmir edrk hr gtirdi. Bu yer, bir mddt Sfvi dvrn qdr abad idi. Sfvi padahlar v Nadir ah zamannda qounlarn Grcstana v irvana gedi-glii nticsind yen viran oldu, hrin halisi is trafa dald. (hr) indi d xaraba halndadr. Dorudan da bu, byk faydal bir arxdr. Bu arxn suyu il suvarlan kin yerlrind taxl, ltik, pambq, kil (tut) aaclar v baqa hr cr bitki kilrs, bollu mhsul ld etmk olar. Bel ki, bir etvert3 budadan iyirmi etvert, htta ondan da artq mhsul ymaq olar. Xsusil burann ltiyi v dars bol olur. gr bu bitkilrdn bir etvert kilrs, txminn lli etvert, htta ondan daha artq mhsul ld edil bilr. Bitkilrin kilmsi d asandr. Bel ki, bu ii iki ba kz il asanlqla grmk olar. gr bu arxdan lazmi qayda il istifad olunsa, onun trafnda be-alt min ail kndlr salb, rahatlqla yaaya bilr. Bu byk arxdan baqa, Arazdan kilmi daha bir ne arx vardr. gr hr arxn trafnda yz-iki yz aillik kndlr salnarsa, hali taxl, ltik v pambqdan bollu mhsul gtrb rahat yaaya bilr. Beylqan hrinin yz ildn artq xaraba olduuna baxmayaraq, Pnah xan v brahim xann hkmranlnn ilk illrind bu arxlardan istifad olunur v xanlar onlardan glir ld edirlr . Arxlarn ad beldir: Krk arx, Luvar arx, Mehmn arx, Gmii arx, Sar arx, Ayaz arx, Taqay arx Xan arx.

1 Bir aa - tqribn 6-7 verstdir. 2 Xristian tarixi dzgn gstrilmmidir, nki hicri 306-cu il 918-ci il iyun aynn 14-d balayb, 919-ci il iyunun 3-d qurtarmdr 3 Bir etvert 250 puda brabrdir

7

kinci fsil

QARABA VLAYTNN TBLY, KHN ADT V QAYDALARI

HAQQINDA

randa olan cnntmkan sfvi sultanlarnn dvrnd. Qaraba vilayti v Dizaq, Vrnd, Xan, ilbrd, Taldan ibart olan ermni Xms1 mahallar v ellri rhmtlik Nadir ah zamanna qdr Gnc bylrbyinin hkmn tabe olmudur. Cavanir, Otuziki, Brgat v baqa ellr arasnda kiik xanlarn olmasna baxmayaraq, bunlarn hams Yelizavetpol bylrbyinin hkm altnda idi.

Nadir ah Tiflis, Gnc, ravan, Naxvan v Qaraba vilaytlrini Rum hli v qoununun lindn alb z ixtiyarna keirdikdn sonra, Qaraba vilayti yen qsa mddt Yelizavetpol bylrbyi hkmn tabe olmu v bzi vaxt Azrbaycan srdarnn ixtiyarna kemidir. Hr elin v mahaln xanlar v mliklri var idi. Bunlar Azrbaycan srdarnn mri zr padahn taprqlarn yerin yetirirdilr. Bu vziyyt, Nadir ahn mslman tarixil 1160, xristian (tarixil) 1743-c ild2 ldrldy gn qdr davam etmidir.

8

nc fsil

MRHUM PNAH XANIN SL-NSB V QARABA VLAYTNDK HKMRANLII HAQQINDA

Mrhum Pnah xann sl-nsbi Dizaqn Cavanir elindndir. Bu el qdim zamanlarda Trkstandan glmi Bhmnli elinin bir qolu olan Sarcal oymandandr. Bunlarn ata-babalar Cavanir eli arasnda mhur, adl-sanl, rkli, mal-dvlt v ehsan sahibi olmu adamlar idi.

Mrhum Nadir ah Qaraba, Gn, Tiflis v irvan vilaytlrini aldqdan sonra, ellr v kndlr arasnda grb-tand hr bir catli v igzar adam yanna arb, z yaxn qulluqular srasna alar v onu mvacib, ehtiram v mnsb sahibi edrdi. O cmldn ellr arasnda Pnahli by Sarcal Cavanir ad il hrt tapm, hr id frqlnmi, ad xarm, mharib v davada tay-tuuna stn gln v xsusil mrhum Nadir ahn Rum hli qounlar il etdiyi muhariblrd cat gstrmi Pnah xan da z yanna apard. O da istr sfrd, istrs evd sdaqtl qulluq etmy alb, ahn yannda mnsb v hrmt sahibi oldu. O, btn taprlan ilri yerin yetirrdi.

Bir ne il bu qrar il kedi. Nadir ahn ona qar mrhmti gndn-gn artmaqda idi. O, rtb v mnsbd btn tay-tuundan, ustn oldu. ahn evind v ellr arasnda olan bir para qlbiqara adamlar, paxllarn adti zr, aqda v gizlind Pnah xan mrhum Nadir ahn yannda o qdr pisldilr ki, mrhum ahn ona qar olan mhbbtini davt evirdilr.

in hqiqtindn agah olan Pnah xan, cannn qorxusundan, ah Xorasanda olduu zaman, frst tapb bir ne qohumu v yaxn adam il 1150 (1737/38)-ci ild Qaraba vilaytin qad. ah onun qamasndan xbr tutarkn, onu yolda l keirmk n ardnca aparlar gndrdi. Lakin mmkn olmad. Azrbaycan srdarna, Gnc, Tiflis v irvan hakimlrin qti frmanlar gndrildi ki, Pnah xan harda tapsalar, tutub ahn hzuruna gndrsinlr. ahn mri il Pnah xann ailsini v qohum-qrbasn ox incidib, crim etdilrs d fayda vermdi.

Pnah xan Qaraba torpana atb vaxtn yaxn adamlar il birlikd gah Qaraban dalarnda gah da ki vilaytinin Qbl mahalnda keirirdi. O zaman tqribn, onbe yana atm byk olu brahim xlil xan Xorasanda, z evlrind yaayrd. Bir ne vaxtdan sonra o da mhtrm atasnn ardnca Qarabaa kldi.

Bu vziyyt iki- il davam etdi. Nhayt, Nadir ah hicri 1160-c (1747) ild ldrld. Pnah xan Qaraban yerd qalm xalq arasnda z xd, bacarql cavanlar bana toplayb, Gnc, Naxvan v sairni qart etmy balad. Yannda olan btn cavanlar v znn yaxn adamlarn mal, paltar, at v yaraq sahibi etdi. Bu zaman xbr atd ki, vaxtil ah trfindn Xorasana krlm Cavanir v baqa ellr zbana btnlkl oradan kb, vtnlrin glmkddirlr. Pnah xan yannda olan adamlarla birlikd Qaraba ellrini qarlamaq n raq v Azrbaycan srhddin qdr getdi. Onu salamat grn, nkr v kmkilrinin oxluunu mahid edn btn el hli v qohum-qrbas sevindi v Pnah xanla brabr Qaraba torpana daxil oldular. Hr ks z vvlki yurduna gedib rahatland. Ellrin camaat var-yoxdan xm, soyulmu, ziyyt kmi v yoxsul olduuna gr Pnah xan onlarn v z qohumlarnn bacarql cavanlarndan bir oxunu z trfin krk irvan, ki, Gnc, ravan v Qaraba vilaytlrini qart etmy balad. Btn avanlar mal v dvlt sahibi etdi. Mal, at v xlt paylamaqla, baqa camaatn da smimiyytini qazand; mxalift gstrnlri is ldrmk v czalandrmaq yolu il zn tabe etdi. Cavanir, Otuziki v baqa ellr v kndlrin halisindn he bir kims Pnah xann mrindn xmaa csart ed bilmzdi.

irvan v ki hakimlri Pnah xann Qaraba vilaytind bel bir istiqlaliyyt sahibi olduunu grb-eitdikd, onu zlri n zrrli bildilr. Hr ikisi Pnah xan aradan qaldrmaq n ittifaq baladlar.

Hl Qaraban ermni Xms mahallar ona tabe olmad zaman (Pnah xan) traf xanlarn z zrin hcum edcklri tqdird ail v qohumlarnn, qulluqu v yaxn adamlarnn v (el)byklrinin qorunmas n ellrin arasnda mnasib bir yerd qala tikilmsini lazm bilmidi. Mvrtdn sonra, indi Kbirli mahal iind olan Bayat qalasnn binas qoyuldu. Qsa bir zamanda mhkm hasar v xndk qayrld, bazar, hamam v mscid tikildi. Xan, btn ailsini, qohumlarnn v el byklrinin hl-yaln oraya toplad. trafda olan camaat htta Pnah xann trqqisini, onun rftar v mhbbtini eidn Tbriz v rdbil vilaytlrinin bir ox halisi v sntkarlar bel z aillri il birlikd glib Bayat qalasnda yerldilr. Bayat qalas mslman tarixi il 1161, xristian tarixi il 1745-ci ild1 tikilmidir. 1Xms - belik demkdir. Adlar kiln be mahala xms deyilirdilr. 2 Hicri 1160-c il miladi 1747-ci il brabrdir. Nadir ah da 1747-ci ild ldurlmdr.

9

Bayat qalas mhkmlndikdn v Pnah xann camaat artdqdan sonra, onlardan oxlu zrr grn irvan v ki hakimlri ittifaq balayb, Pnah xan aradan qaldrmaq n byk qounla Bayat qalasna hcum edrk onu mhasir etdilr.

Mrhum Pnah xan, hr iki- gnd bir df qohumlarnn v ellrin adl-sanl atllar v bacarql nkrlril birlikd qaladan bayra xaraq, qala il dmn qounu arasnda olan byk meydanda mhariby giriir, qhrmanlqlar gstrir, irvan v ki qoununa qalib glrk qalaya qaydrd.

irvan v ki xanlar he bir i gr bilmdilr. Mhasir bir aydan artq kdi. hr gn qounlarnn qrlmasn at v eklrinin qart olunmasn grn xanlar peiman v prian halda kb getdilr v hr ks z vilaytin qaytd. Zmansinin kamil adamlarndan olan ki vilaytinin hakimi Hac lbi qaydan zaman bu szlri dedi: Pnah xan bir xan idi. Biz gldik onunla dava eldik v bir i d gr bilmdik. Biz indi onu ah edib qaydrq.

Bu hadisdn sonra, hakimiyyt v istiqlaliyyti gndn-gn artmaqda olan Pnah xan, ermni Xms mahallarn zn tabe etmk fikrin dd. n vvl ilbrd, Tal v Dizaq mliklril davti olan Vrnd mahalnn khn mliki Mlik ahnzr by mrhum Pnah xana itat etmyi mslht bilib onun (tklifini) qbul etdi v var qvvsil ona dostluq v smimiyyt gstrdi. Pnah xan da hrmt v dvlt sahibi olan bel bir byk xsin itat etmsini z n xobaxtlq sanb, ona qar hrmt v ehtiramn gndn-gn artrrd

Xan mahalnn Mliki bir mddt dmnilik edrk l-qol atdsa da, axrda (xana) tabe oldu v mrhum Pnah xan trfindn ata-babasndan qalm v indi d mvcud olan znn ayrca mlkn tyin edildi. Btn Xan halisi itat edrk taprlan xidmtlri dzgn yerin yetirirdilr. Dizaq, ilbrd v Tal mliklri is bir ne il onunla dmnilik v dava etdilr. Axrda, qtl-qart v lazmi tdbirlrdn sonra (onlar da) itat etdilr. Be il Bayat qalasnda yaadqdan sonra, traf dmn brdyn gr burada bdi hr v qala tikmk ehtiyatszlq hesab edilrk (mslht grlmdi). Qaraba ellrinin mal-qarasn dava zamannda dmnin ziyanndan mhkm, keilmz dalarda qoruya bilmlri n qalann Qaraba dalarna bitin bir yerd tikilmsi lazm bilindi. ah bulann stnd Trnkt1 adl yerd yaayan Xan mahalnn halisi hmi Pnah xana qar davt bslyrk, onunla dmnilik etdiklrindn (Pnah xan) vvlc onlarn fsadn aradan qaldrma qt etdi. Svari v piyad qounla onlarn stn getdi. Xan mahalnn halisi iki min tfngli v aillri il birlikd Ballqaya yaxnlnda olan mhkm bir yerd snb, davt v dmniliy baladlar. Mrhum Pnah xan onlarn sngrin hcum etdi. gn aras ksilmdn qzn mharib oldu. nc gn Pnah xan onlarn sngrini tutdu...

Bel bir keilmz yerin v iki min nfr qdr tfnglinin mhkm sngri Pnah xann lin kendn sonra trafdak halinin v Xms mahallar camaatnn canna byk qorxu dd. Onlar Pnah xanla gah slh v barq, gah da dmnilik edirdilr. oxlu camaat v dvlti olan ilbrd v Tal mahallarnn qdim mliklri Mlik Hatm v Mlik Usub byl ne df mharib oldu. Axrda onlar tab gtir bilmyib, bir mddt tin keidlri olan yerlrd, drin drlrd, uca dalar banda yaadlar. kinlrinin, balarnn v mal-qaralarnn Pnah xann adamlar v qounu trfindn paymal v qart olunduunu, gzranlarnn pis kediyini grb, tng gldilr; evlrini, balarn v kinlrini trk edrk Gnc trf qadlar v yeddi il Gnc vilaytind v mkr mahalnda qaldlar.

Pnah xan Xan halisinin fsad v davtindn asud olduqdan sonra, Xan mahalna ayrca mlik tyin etdi. (Mahaln) yerd qalan halisi ona itat etdi.

Bu hadisdn sonra, indi ahbula ad il mhur olan Trnkt qalasnn binas qoyuldu. Mslht gr Bayat qalasn trk etdilr. ahbulandak byk em yannda qala tikrk, onun trafnda yksk yerd geni hasar hrdlr, bazar, arsu (meydan), hamam v mscid tikdilr. Mslman (tarixi il) 1165 (1751/52) -ci ild, el camaatnn butn evlri - byklrin, sntkarlarn, xann yaxn adamlarnn v xidmtilrinin (ailsi) ahbula qalasna krld.

(Xan), tamamil mstqil olaraq -drd il ahbulanda yaad. Mrhum xann gndn-gn artmaqda olan istiqlaliyytinin hrti, adamlarnn oxluu v qdrtinin ssi trafa yayld. irvan, ki, Gnc, ravan, Naxvan, Tbriz v Qarada xanlar Pnah xann yanna eli v mktub gndrib, onunla dost v mttfiq olmaq istdiklrini bildirirdilr. O da xanlarn bzisi il qohum oldu. Naxvan, Tbriz v Qarada hakimlrinin hkm altnda olan Naxvann Zngzur, Tbrizin Qapan v Qaradan uldur v Meqri mahallarna l uzadaraq hamsna sahib oldu. Onlar Qaraban baqa riyytlrin qataraq, hamsna mliklr v sultanlar tyin etdi. Ham mrhum Pnah xann mrin tabe oldu v indi d olmaqdadr

1 Hicri 1161-ci il, miladi 1748-ci il brabrdir.

10

Drdnc fsil

MRHUM PNAH XANIN ADINA XANLIQ FRMANI YAZILMASI V ONUN HAKMYYT HAQQINDA

Mhrum Nadir ah ldrldkdn sonra, qarda olu liqulu xan, Adil ah2 lqbil mrhum Nadir ahn ahlq taxtna xd. Adil ah trfindn Azrbaycan lksin srdar tyin edilmi Tbriz hrind yaayan mir Aslan xan, Pnah xann Qarabada olan bel bir hrt v istiqlaliyytini eitdikd, z adndan ona (hdiyy olaraq) at, qlnc v xlt gndrrk, onu Adil aha itat etmy d'vt v tviq etdi3.

Mrhum Pnah xan onun elilrin layiq olan hrmt v mehribanlq gstrdi. Ellrin bacarql mtbr, adl-sanl kndxudalarndan bir ne nfrini elilrl birlikd mir Aslann yanna gndrdi. nki, hl bel bir vkt v dvlt sahibi olan mirl dmnilik, davt v mharib etmk vaxt deyildi. (Digr trfdn) trafda olan bzi vilaytlrin xanlar, zd dostluqdan v sdaqtdn dm vurduqlarna baxmayaraq, rkd Pnah xann pisliyini istyirdilr. Buna gr o, Adil ahn dvltin itat etmy hazr olduunu v ona xidmt edcyini bildirrk, sdaqtini andran cavablar v hdiyylr gndrdi.

Srdar mir Aslan bel bir itati v elilrin gliini Adil ah dvlti n byk xidmt sanb, Adil ahn hzuruna mktub yazd.

Mslman tarixi il 1161, xristian tarixi il 1745-ci 1ild Adil ahn (Pnah xana) xan ad verilmsi v Qaraba hakimliyi vzifsin tyin edilmsi haqqnda imzalad frman qiymtli xlt, qzl yhrli at v qa-dala bznmi qlncla birlikd Srdar mir Aslann yaxn adam vasitsil, o zaman yaadqlar Bayat qalasna klib atd. Srdar mir Aslan z d Pnah xana ayrca thflr kndrmi, Pnah xann eli siftil kndrdiyi kndxudalara xlt v bxilr verib, onlara hrmt v mehribanlq etmidi.

Bellikl xanlq v hakimlik ad Pnah xana ilk df mrhum Nadir ahn qarda olu Adil ahn frman il verilmidi.

Az bir mddtdn sonra Pnah xana xbr atd ki, mrhum Nadir ahn olu ahrux Mirz, Adil ah adlandrlan liqulu xan ldrrk, Xorasanda ahlq taxtnda oturmu v raq, Azrbaycan v Fars torpaqlarnda qarma-qarqlq z vermidir.

Bu zaman Pnah xan Gnc, ravan, Naxvan v xsusil rdbil vilaytlrini l keirmk v o yerlrin xanlarn zn tabe etmk qrarna gldi. Az bir mddtd onlarn bir parasn zorla, bzisini is mktub v eli gndrmk; v qohumluq vasitsil z itati altna ald. Xsusil, Sarcal Drgahqulu byi rdbil hakim tyin etdi. Gnc xanzadlrindn kefi istdiyi adam hkumt iin tyin edir, istmdiyini is vzifsindn xarrd. O vilaytlrin xanlarnn uaqlarndan bir nesini girov ad il gtirib, ahbula qalasnda saxlayrd.

Bu vziyyt, Mhmmdhsn xan Qacarn Mazandaran, raq Azrbaycan trflrind zn mstqil elan etdiyi gn qdr davam edirdi. Hkumt ilrini bir an bel unutmayan mrhum Pnah xann igzar v bacarql adamlar, xann mrin gr mslht n yb dedilr: Mrhum Nadir ah vfat etdikdn sonra biziml liqulu xan v Srdar mir Aslann arasnda slh, ittifaq v dostluq laqsi davam etmkd idi. ndi, ox mmkndr ki, bel bir mnasibat v dostluq laqsi biziml Mhmmdhsn xan arasnda olmasn. traf xanlarndan da bir o qdr xatircm deyilik Onlarn Mhmmdhsn xan zrimiz thrik edrk, onunla birlikd biz qar xacaqlar ehtimal vardr. (Bel bir vziyytd) Qaraban ellri, adl-sanl adamlar qzlba qounun aya altnda paymal olar, biz is ahbula qalasnda el bir qvvtli dmnin v traf xanlarn qarsnda mqavimt gstr bilmyib, btnlkl qrlarq. Ona gr bu iin lacn qabaqdan grmk lazmdr. Biz grk dalarn iind, mhkm v keilmz yerd el bir bdi v sarslmaz qala tikk ki, onu gcl dmn bel mhasir ed bilmsin. Qalann bir trfi dalarda olan ellrin zn daima aq olmal v mahallarla rabitmiz, laqmiz (bir an bel) ksilmmlidir.

1T r n k t-Trtrayn orta axn hisssinddir. 2 A.Bakxanov yazr ki, o, liah lqbil taxta xmdr (bax: A. Bakxanov. Gulstani-rm, Bak, Azrbaycan SSR EA Nriyyat, 1951, sh. 159). 3 Mirz Adgzl by yazr ki, mir Aslan xan Pnahli byi grmk arzusu il glib, onunla grud. Bax: Mirz Adgzlby. Qarabanam, .Bak, Azrbaycan SSR EA Nriyyat, 1950, sh. 55.

11

Bu mslhti hmi xeyirxahlq gstrn Mlik ahnzr by syldilr v onun mslhti v bldiliyi il ua qalasn tikmk qrarna gldilr. Xann bir ne nfr bilici v mlumatl adam gedib, qalann yerini v trafn yoxlad. Qalann iind iki- bulaqdan baqa axar su yox idi. Bu bulaqlarn suyu is qala camaatna kifayt etmzdi. Ona gr, gman gln yerlrd quyu qazdrb, myyn eldilr ki, burann bir ox yerlrind su quyular qazmaq mmkndr. Bu xbri mrhum Pnah xana atdrdlar. (Xan) sevinrk, bir ne nfr z yaxn adam il buraya gldi, yerl tan olub, zml qalann binasn qoydu.

slam tarixi il 1170, xristian tarixi il 17542-c ild ahbula qalasnn sakinlri olan btn riyytlri - yann, mliklrin, mlazimlrin, ellrin v bir para kndlilrin kndxudalarnn aillrini krb, bu qalann iind yerldirdi. O vaxta qdr burada yaay evlri yox idi. Bura, rq trfd, qalann alt verstliyind yaayan ua kndi halisinin kin yeri v otla idi.

Xalq yerldirib, hamya, xsusil z n yurd v imart myyn etdikdn sonra mahir ustalar, all igzar adamlarla qalann hasarn kdirdi. Mrhum Pnah xann tikdirdiyi hasar indi xarab olmudur. Yalnz bzi yerlrd divarn qalqlar grnr.

Qalann tikiliindn bir il kedikdn sonra Aa Mhmmd ahn atas Mhmmdhsn xan Qacar raq v Azrbaycan qounu il ua qalasn almaq v mrhum Pnah xan zn tabe etmk mqsdil Arazdan keib qalann drd aaclnda adrlar qurdurdu. Mrhum Pnah xan tabe etmk v bellikl ua qalasn l keirmk n ox dnd, tdbirlr tkd. Bir ay orada oturdu. Lakin bu qdr oxlu qoun il qalaya yaxnlaa bilmdi. ksin, Qaraban qoaq halisi Mhmmdhsn xan ordusunun at-qatrn v baqa mal-qarasn istr aq, istrs d gizli surtd qart edrk, onun qoununa oxlu ziyan vurdu.

Bu zaman Krim xan Zndin Fars mmlktinin iraz hrind qvvt tapmas v qoun toplayb, raq v Mazandaran almaq niyytind olmas xbri Mhmmdhsn xana atd. Mhmmdhsn xan, bel bir vziyytd qalan almaq, Gncy, irvana v baqa yerlr sahib olmaq fikrindn l krk, srtl raq, Fars v Mazandaran trf hrkt etdi. (Lakin) Krim xan Znd Mhmmdhsn xan glib atana qdr btn fars vilaytini, raq v baqa vilaytlrin bir para yerlrini l keirib, Mhmmdhsan xanla mhariby hazrlamd. Bu trfdn d Mhmmdhsn xan Azrbaycann, Gilann v baqa yerlrin oxlu qounu il Krim xan df etmk n farsa trf hrkt etdi. Lakin baxt v dvlt allah vergsi olduundan, Mhmmdhsn xann bir ne yaxn adam xyant fikrin db, onu ldrdlr v byk mnsb v nam almaq tmnnasil, ban ksib Krim xann yanna apardlar. Bel yaramaz ilrd byklr v srdarlarn qeyrtini qorumaq srdarlarn hdsin ddyndn Krim xan, Mhmmdhsn xann qatillrini mrhmt v namdan mhrum edrk, baqalar da z xeyirxah aalarna qar bel bir xyant l atmasnlar dey onlara cza verdi.

Mhmmdhsn xan hadissindn sonra, Nadir ahn srdarlarndan biri olan Urmiyal Ftli xan far, dvlt iddiasil Urmiya vilaytindn ba qaldraraq, btn Azrbaycan tutdu. Mrhum Pnah xann yanna mahir elilr gndrib, onu itat v ittifaqa dvt etdi. Lakin Pnah xan bel srdarlara itat etmyi haql olaraq, z n skiklik v ar bilib, elilri kobud cavablarla geri qaytard.

Elilr qaydb ( yerlrin) atdqdan sonra Ftli xan, Azrbaycan, Urmiya v baqa vilaytlrin halisindn oxlu qoun toplayb qalan almaq, Qaraba l keirmk v Pnah xan aradan qaldrmaq mqsdil ua qalasna glib qalann bir aaclnda drg qurdu.

Gizlind mrhum Pnah xana davt bslyn ilbrd v Tal mahalnn mliklri Ftli xann yanna getdilr. Onlar, alt ay qalann yaxnlnda oturdular. Hr ne gndn bir, mrhum Pnah xann qounu il Ftli xan ordusu arasnda vuruma z verir v hr df mrhum Pnah xann qounu Qzlba ordusuna qalib glirdi. Bu mddtd bir i gr bilmyn Ftli xan (vziyytinin) gndn-gn tinldiyini v mlubiyytinin (artdn) mahid edirdi.

Nhayt, bir gn, znn btn atl v piyad qounlar v ad kiln mahallarn mliklrinin piyadalar il birlikd hcuma balayb, ua ayndan kerk, qalann yarm verstliyin atd.

Bu trfdn d Pnah xan adl-sanl igid cavanlar, ellrin, habel Vrnd v Xan mahallarnn qoaq tfnglilri il birlikd, baqa trfdn is ellrin svari srkrdlri mrhum Pnah xann catli qohumlar il brabr hcum edk Ftli xan ordusu vurub-ldrmkdn l kmyinc onlar drin drlrd v dar keidlrd tutub ldrmyi davam etdirdilr.

Bu hcumda Ftli xann qounundan, txminn iki min nfr piyada v svari qrld v sir dd. Mlub olan (dmn) sonsuz prianlq v peimanlqla z drgsin qaytd. Pnah xan is sirlri v l ken qanimti gtrb, qlb v zfrl qalaya gldi.

1 Hicri 1161-ci il, miladi 1748-ci il brabrdir 2 Hicri 1170-i ili miladi 1756-57-ci il brabrdir.

12

Bu hadisdn sonra Ftli xan far, qoununun mlub olmas v q fslinin yaxnlamasna gr, slh v barq tklif etdi. Mahir elilr gndrib, and-aman irk bel vd verdi: gr Pnah xan, qounumdan ald sirlri geri qaytarsa, mnl ittifaq v dostluq ets, qzmn kbinini onun byk olu brahimxlil aaya ksdircym. (Bellikl d) biz bdi qohum v dost olacaq. Bir rtl ki, brahimxlil aan mnim yanma gndrsin. O is orduda irni iilib, kbin ksildikdn v iki- gn burada (qonaq) qaldqdan sonra geri qaytsn.

Pnah xan xatircm etmk n brahimxlil aa qaydana qdr znn evlad v qohumlarndan nfr adl-sanl xsi girov ad il saxlamalar n Pnah xann yanna gndrmidi.

Mrhum Pnah xan Ftli xann and-amanna,vladn v qohumlarn gndrmsin inanb, brahimxlil aan bir ne kndxuda il Ftli xann ordusuna yola sald. Ftli xan bu xbri eitck sevindi. Evladndan bir ne nfri onu qarlamaq n gndrdi. brahimxlil aan hrmt, tntn v al il orduya gtirdilr. Saatn nhs olmasn bhan edrk, brahimxlil aan iki gn ordugahda, kef mclislrind saxladlar. Bu mddt irisind qalaya, Pnah xann yanna dflrl etimadl, irindilli adamlar gndrib, adtlri zr adam aldatmaq v z ilrini dzltmk n btn frldaqlar v lazm olan rsmi mrasimi ml gtirdilr. O iki gnn irisind sir v dustaqlarn xilas etdilr. nc gn is brahimxlil aan v kndxudalar dustaq kimi, zlril brabr gtrb getdilr v Urmiya qalasna atana qdr he bir yerd dayanmadlar.

Bu hadisdn mrhum Pnah xan v Qaraban o yanlar ox prian, peman v myus oldular. Nhayt, qmginliyin, ox peimanln faydasz olduunu dnrk, brahimxlil aan xilas v Ftli xan df etmk n mslht v tdbirlr grmy baladlar.

Prvrdigari-alm, insi-cinsi yaradan xaliq, hr anda v zamanda, dzgn, vfal v haqnas adamlarn dostu v kmkisidir. Xsusil o, hd-peymanda v sznd mhkm olan, alaqlq v peimanlqla nticlnck mkr v hiyldn qaan xslr mvffqiyyt v qlb bx edr. Buna gr d bel bir zamanda raq v Fars torpaqlarnda dvlt sahibi olmu Krim xan Znd allahn kmyil tam istiqlaliyyt ld etdi. O, ad kiln Ftli xanla dmniliy balayb, z qohumlarndan bir nfri1 Ftli xan mharibsin namizd edrk onu raq v Fars qounlar il Azrbaycana gndrdi, Ftli xan da bu xbri eitck, Krm xann qounlar glib atmam, Azrbaycann v traf (nahiylrn) btn qounlar il onun qarsna xd. ki trfin qounu sfahan yaxnlnda bir-biril zlib dy baladlar. Krim xann qounu mlub, qoun srdar olan qohumu is dy meydannda hlak oldu. Ftli xan zfr tapb, raq vilaytinin bir para yerlrini d aldqdan sonra geri qaytd.

Bu hadisdn sonra Krim xan Znd intiqam almaq fikrin dd. oxlu qounla Fars vilaytindn hrkt edrk, Ftli xan df etmk zmil Azrbaycana trf getdi. Azrbaycana atmam bir etimadl adamn mrhum Pnah xann yanna gndrib, ona qar olan ltf v mehribanln v onunla mttfiq olmaq istdiyini bildirdi. Gndrdiyi mktubunda bel yazmd: Ftli xan bizim ninki tkc dmnimiz, htta qanlmzdr. Siz qar da olduqca yaramaz ilr grm, andn, peymann pozmudur. Snin olunu mkr v hiyl il aparb mhbus etmidir. ndi var qvv il biz kmk etmli v bu id he eydn mzayiq etmmlisn. nki intiqam alsaq v olunu xilas etsk, siz sevindiyiniz kimi biz d arzumuza atm olacaq.

Pnah xan yalan v hiylgr dmni aradan qaldrmaq n qarsna xm bel bir tsadf qnimt bilib, mntzm qounu v Qaraban adl-sanl svarilril Azrbaycan torpanda Krim xanla grd. Krim xan ona qar byk izzt v ehtiram gstrib, namlar bx etdikdn sonra, Ftli xan birlikd df etmk n Urmiya vilaytin trf yola ddlr.

Ftli xan da ixtiyarnda olan vilaytlrin oxlu qounu il onlarn qarsna xd. Hr iki qoun mhariby balad. Nhayt, Ftli xan mlub olub Urmiya qalasna kildi. Bir ne gndn sonra, itatdn baqa ar grmyib, Krim xann is mid verici vdlrini eidib, onun yanna gldi2. Krim xan Urmiya qalasn l keirib mstqil oldu.

randa hl mstqil padah olmadndan Krim xan zn ran ahnn vkili ad v lqbi verib deyirdi: Bir padah arala xb taxta oturmaynca mn padahn vkiliym. Ona gr d Krim xan vkil adlandrrdlar. O, Urmiyada dustaq olan brahimxlil aan zindandan buraxdrb z yanna ard, ona at, qlnc, xlt v Qaraba xanl v hakimiyyti frmann verib, hrmtl tmtraqla Qarabaa yola sald. Pnah xana qar olan mhbbtin gr ona lutf v mehribanlq gstrib dedi: Mn qar gstrdiyin sdaqtin v kmyin vzini xmaq n bir ne mddt mnim yanmda qalman xahi edirm. Onu z il brabr iraza apard.

1Mirz Adgzl by yazr ki, Krim xan Znd Ftli xann mharibsin z qarda skndr byi gndrdi. Bax: Adgzl by Gstriln sri, sh. 77. 2 Bakxanovun yazdna gr bu hadis 1176 (1763)-c ild ba vermidir (bax: A. Bakxanov. Gstriln sri, sh. 165).

13

Mrhum brahimxlil xan Qarabaa kldi. Qaraban v baqa vilaytlrin camaat ona itat etdi, o is hkumt v xanlq taxtna xb kimsy itat etmdn, mstqil olaraq hkmranlq etmy balad.

Mrhum Pnah xan az bir mddt Krim xann paytaxt olan irazda qaldqdan sonra cli atb, irazda allahn rhmtin getdi. Cnazsini byk hrmtl Qarabaa gtirib, indi Adam ad il mhur olan, znn satn ald halal mlknd dfn etdilr. Allah ona rhmt elsin.

lrin gedii v ba vermi hadislrdn mlumdur ki, mrhum Nadir ah lndn sonra rhmtlik Pnah xan on iki il davam edn hakimiyyti dvrnd hmi fth, zfr, baxt v dvlt sahibi olmudur. Azrbaycan vilaytinin ox hisssi onun hkm v itati altnda idi.

Krim xan Ftli xan z il aparb, sfahann yaxnlnda, qohumu mharibd ldrldy yerd ldrd. (Bellikl d) ondan intiqamn ald, habel mrhum Pnah xana yalandan and idiyi, mkr v hiyl iltdiyi n. allah onu czasna atdrd. Mkr, hiyl v yalan toxumundan peimanlq v zrrdn baqa bir ey bitmz. Allah mkri, hiylni, yalandan and imyi v hdi pozma z bndlrin qadaan etmidir. Tcrbd tsdiq olmudur ki, dostuna, xeyirxahna, byyn yalan danan, hiyl v xyant ildn, allahn mril bykly atm byk xsin mrhmtini saymayb, ona xor baxan adamn czas hmi zrr v peimanlq olmudur. Allah mkafat v cza verndir. (O), xeyr i mkafat, rr i (is) cza verr.

14

Beinci fsil

MRHUM BRAHM XANIN HAKMYYT V O ZAMANIN QAYDALARI V HADSLR HAQQINDA

Mrhum brahim xan mslman tarixi il 1174-c xristian tarixi il 1756-c1 ildn 1221 (1806)-ci il qdr Qaraba hkumti taxtnda oturmu, ran v Rum padahlarna itat etmdn v boyun ymdn mstqil hkmranlq etmidir. Onun hkm v frman irvan, ki, Gnc, ravan, Naxvan, Xoy, Qarada, Tbriz, rdbil vilaytlri, htta Maraa, raq v Azrbaycan srhddi olan Qaplankuhda bel ilrdi. Vilaytlrin xanlar mrhum brahim xann hkm v mri il tyin edilr v ya vzifdn gtrlrdi2. O, Avar v Dastan valisi mm xan Nusal xan olunun mhtrm bacsn alaraq onunla qohum olmudu. Zrurt zaman brahim xan Dastan v lzgi vilaytindn qoun istyrk, onu mm xan v baqa srkrdlrl birlikd Qaraba vilaytin gtirib z vlad, srkrdlri v Qaraba qounu il lazm gln yerlr gndrir, istdiyi adam tnbeh edr v itati altna alard.

Bundan baqa, ahsevn, Qarada, Xoy v Gnc vilaytlrinin xanlar il d qohum olmudu. Bunlarn hams ya gc, ya da qohumluq vasitsil onun itatini rkdn qbul etmidilr. O, htta Tbriz v Qarada vilaytlrinin bzi mahallarn z adl-sanl srkrdlrin balamd ki, onlarn glirindn mnft gtrsnlr. Padah ad damadna baxmayaraq, brahim xann dvlt v clal ran padahlarnn cah-clalndan skik deyildi. Ad kiln vilaytlrin xanlarnn vlad hmi ua qalasnda, mrhum brahim xann yannda girov siftil yaayrdlar.

Bu vziyyt irazda girov halnda saxlanlan Aa Mhmmd xan Mhmmdhsn xan olu Qacarn, Krim xann vfatndan sonra, (o hrdn) qad gnlr qdr davam edirdi.

Sltnt iddiasnda (olan Aa Mhmmd xan) bir ne il aldqdan sonra raq v Fars tutub, Tehran hrini paytaxt etdi. O, mslman tarixil 1107 (1695-96)-ci ild3 Azrbaycan vilaytin glib, ravan v Tal vilaytindn baqa Arazn cnub trfind olan btn vilaytlri ald.

Bu hadislrdn vvl o, brahim xana xlt, qlnc, qzl yhr v sbabl at gndrib, itat dvt etmidi. Aralarnda zahiri hrmt v dild itat var idi. Eli glib-gedirdi. O cmldn brahim xan girov ad il irin dilli, bacarql bir xs olan Mirz Vli Baharl il birlikd misi olu bdssmd byi onun yanna gndrmidi. ah da onlara olduqca hrmt edib, z yannda saxlayrd. Bu arada Aa Mhmmd xan Kirmanda sltnt iddiasnda olan dmni, qoaq v sxavtli Ltfli xan Znd qalib glib, Kirman halisinin hamsn qrd. brahim xanla Aa Mhmmd ahn arasn poza bilck bzi ilr z verdi. bdssmd by Mirz Vli Baharl v ne nfr nkri il Kirmandan qad. Bunlarn ardnca atllar gndrildi. aparlar gec-gndz yol gedrk, onlardan qabaa db, Srcm kndi halisin xbr verdilr. Atl v piyadalar Qzl zn aynn knarnda yolun stn ksib bdssmd byl vurudular. bdssmd by gll il dizindn yaraland. Onu yoldalar il brabr tutdular. Mirz Vli d tutuldu. bdssmd by hmin yaradan orada vfat etdi. Baqa dustaqlar Mirz Vli il birlikd ahn yanna aparb, Tehran hrind hbs etdilr.

Aa Mhmmd ah ua qalas altnda olanda mrhum brahim xann elilri hrdn bir onun yanna glib gedrdilr. Bir gn Aa Mhmmd ah, brahim xann sifarilrindn qzblnib dustaqlarn edam haqqnda frman verdi. Onun mril Mirz Vlini Tehranda topun azna balayb atdlar. On nfrdn ibart olan baqa dustaqlar da ldrdlr. Onlardan he birini sa qoymadlar. Allah onlara rhmt elsin.

1 Hicri 1174- il 1760-61-ci il brabrdir. Mirz Adgzl by yazr ki, brahim xan Qarabai hakimliy 1173 (1759)-c ild tyin olunmudur. 2 Burada mllif aqdan-aa mbali edir. traf vilaytlrin xanlarna byk tsiri olduuna baxmayaraq brahim xan, ran dvltindn icazsiz xanlar tyin etmk v ya vzifdn knar etmk iqtidarna malik deyildi. Xsusil, Tbriz, Xoy, Maraa v ravan xanlar he bir vaxt ondan asl olmamlar. Bu mbali Mirz Adgzl byd d mahid olunur. Ehtimal etmk olar ki, Mirz Adgzl by srini yazd vaxt Mirz Camaln kitabndan istifad etmidir (bax: Mirz Adgzl by. Gstriln sri, sh. 77). 3 Bu tarix yanldr; 1207 (1792-1793)-ci il olmaldr.

15

Altnc fsil

(BZ) HADSLR V AQA MHMMD AHIN LM HAQQINDA

brahim xanla Aa Mhmmd ahn mnasibti pozularaq aralarnda inciklik ml gldiyindn (ah) 1209 (1794-95)-cu ild Tiflis, ravan, Qaraba v Tal vilaytlrini qsb etmk n byk ordu v oxlu sgrl Azrbaycana trf hrkt etdi. vvlc, srkrdlrinin n grkmlisi olan liqulu xan ahsevni baqa xanlarla birlikd ravan qalasnn stn gndrdi. z is btn raq, Fars, Azrbaycan v Xorasan qounlar il ua qalasnn stn glib, qalann bir aaclnda, Gvaxan drgsind ordusunu yerldirdi.

Tiflis valisi vktli rakli xan, ravan hakimi Mhmmd xan v Tal hakimi Mir Mustafa xan, Aa Mhmmd ahn itatini qbul etmycklri v bir-birin kmk edib, mttfiq olacaqlar haqqnda brahim xanla and imidilr. (Buna gr brahim xan) Qaraba ellrinin bir parasn Tiflis, bir parasn is irvan vilaytin z tyin etdiyi Mustafa xann yanna gndrdi. Siyahi v dftrd adlar qeyd olunmu yerd qalan ellri v qounu Qaraba dalarnda v qala irisind yerldirib, Qaraba ellri v mahallarndan oxlu piyada v atl toplad; qalan qorumaq n lazm olan btn vsaiti, byk v kiik toplar qurdurub, ahla mhariby hazrlad.

Aa Mhmmd ah, otuz gn qala trafnda qaldna baxmayaraq, o qdr byk qounla qalann be verstliyindn axan aydan ke bilmdi. Qaraban atl v piyada qounu, ellrin, kndlrin srkrdlri, Vrnd, Dizaq v Xan mahallarnn mliklri med, yollar v keidlrd Qzlba qoununu tutub qart edirdilr. hr gn dst-dst at, qatr, dv v baqa tdarkat, ordu n vilaytlrdn gndriln taxl karvanlarn qart v sir edrk, mrhum brahim xann yanna gtirirdilr. o yer atmd ki, o vaxtn hesabil bir qatr drd manata, dvni alt, bir ba yax at is on manata satrdlar. Dmn Qaraba qoununun gec basqnlarndan qorxaraq, ordugahn trafnda mhkm brclr tikmidi. Bir gec Vrnd mahalnn piyadalar byk bir dst il gedrk, Aa Mhmd ahn znmxsus tfnglilri trfindn mhafiz olunan byk bir brc alb, bir saatn irisind btn tfnglilri qrdlar v sa qalan iki- nfri gn xan vaxt mrhum brahim xann yanna gtirdilr. str gec, istrs gndz, Qzlba qoununu bir an bel rahat qoymurdular. -drd df ah z byk qounla ay kemk v qalaya yaxnlamaq istdi. Bu trfdn cld piyadalar, qoaq svarilr srkrdlrl birlikd (ahn) qabana xb, qhrmancasna dydlr v onu mlub edrk geri qaytardlar.

Bu arada Gnc hakimi Cavad xan vaxtil mrhum brahim xandan z evirmi v Gnc vilaytin gedib, Cavad xann yannda gn keirn ilbrd mahalnn mliki Mlik Mcnunla birlikd Aa Mhmmd ahn yanna gldi. Aa Mhmmd ah bunlarn mslhtil min mlubiyyt v prianlqla qalann yanndan kb, Grcstan istila etmk mqsdil Tiflis trf hrkt etdi.

Mrhum brahim xan ahn hrktindn qabaq vktli Grcstan valisin bel xbr gndrdi: Aa Mlmmd ah qalan ial etmkd aciz qalmdr, qoununa v ordusunun minik heyvanna oxlu ziyan dymidir. Bu mlubiyytini dzltmk n Tiflisi almaq v Grcstann kndlrini qart etmk fikrinddir. Onun fsadnn v istilasnn qarsn almaq tdarknd olun.

Aa Mhmmd ah hqiqi mhasir dvr keirmi qoununun v heyvanlarnn istirahti n ordusunu Adam trafnda yerldirdi. Burada bir aydan artq istiraht etdikdn sonra, Grcstan vilaytini v Tiflis hrini almaq n yola dd. Cavad xanla Mlik Mcnun hr yerd qounun qabanda gedib aha bldilik edirdilr. Tiflis atdqdan sonra, qsa bir mddt rzind hri ial edrk1 yandrdlar. hrin v yaxn kndlrin halisini qart v sir etdikdn sonra Azrbaycana qaytdlar. Hr yerd Kr boyu il irlilyrk Cavad kndi yaxnlnda Arazdan kedilr, Muan dznd qlaq qurub, q orada baa verdilr.

Yaz vaxt, ravan qalas v vilayti hl ial olunmad bir halda, Fars lksind yen hycan, Kirman v saird itialar z vermkd idi (Buna gr ah)ilri nzm salmaq n Fars vilaytin getdi.

Haman yaz fslind, ah farsda olduu zaman, brahim xan Dastandan qoun gtirtdirib Gncni mhasir etdi. Tiflisin brbad olmasna (Cavad xan) bais olduu n brahim xan bu i Grcstan valisini d clb etdi. Olu v bacsn brahim xann yanna girov gndrdi. Bir daha brahim xann itatindn xmayacana sz verdi. Mlik Mcnun is vuruma zaman ldruld.

Aa Mhmmd ah hl Fars v Xorasan torpanda olduu zaman, byk srdar general-anef qraf Valeryan Zubov zmtli imperatria Yekaterinann mri v frman zr saysz-hesabsz qounla Drbnd atb2 qalan ald. Oradan amaxya glib hrin yaxnlnda ordu qurdu.

Mrhum brahim xan olu blft xan Qaraban bir ne byzadsi il birlikd thf, hdiyylr v

16

cins atlarla, tam bir razlq v rbtl, byk srdar Valeryan Zubovun hzuruna gndrib, yksk Rusiya dvltin smimi qlbdn itat edcyini v sdaqtini bildirdi. zmtli imperatriann adna smimiyyt v sdaqtini andran bir riz d yazd.

Byk srdar blfat xan v Qaraba byzadlrini lazmi hrmt v tziml qarlayb, brahim xann rizsini xann etimadl adam v z eik-aas il Drbnd v Qzlar yolu vasitsil zmtli imperatriann hzuruna gndrdi. Bir knyaz vasitsil brahim xana qiymtli thf v hdiyylr gndrib, onu zmtli padahn bdi mrhmtin midvar etdi.

brahim xann, olunu byk srdarn yanna gndrmsi xbri traf xanlarn qulana atdqda Tal xan Mir Mustafa xan, irvanl Mustafa xan, Cavad xan, htta ravan, Naxvan, Xoy v Qarada xanlar mrhum brahim xann yanna elilr gndrib dedilr ki, biz brahim xann mslhtindn xmarq. (O),Rusiya dvltin itat etmyi mslht grdy n biz d mrhmtli Rusiya padahna smimiyytl itat etmyi qbul edcyik. brahim xan xanlardan ald btn mktublar tzdn byk srdar Zubovun hzuruna gndrdi.

Grcustan valisinin irvan, Xoy, ravan v baqa xanlara nisbtn daha qdim ocaq, geni torpaq v byk dvlt sahibi olduuna baxmayaraq, o, brahim xann mslhtindn knara xmrd. nki Avar v Dastan hakimi mrhum mm xan v o yerlrin baqa mirlri brahim xana yaxn v qohum olduqlar n ona itat edirdilr. Grcstan valisi il mrhum brahim xann aras pozulduu zaman mm xan v baqa Dastan xanlar brahim xann gstrii zr byk qounla Grcstana gedib, oxlu ziyanlar verirdilr. Msln, 1199(1784-85)-cu ild brahim xanla valinin aras pozulduu zaman, Avar hakimi mm xan byk qounla Grcstana gedib, Sqnaq qalasn v Gmxanan zbt etdi, oxlu adam qrd, halinin yerd qalan yal v uaqlarn sir edrk, bir ox traf kndlri qart eldi. Oradan Axsqa vilaytin, Sleyman paann yanna gedrk q orada qald. Rum sultanndan oxlu xlt v nam ald. Yazda yen Grcstandan Dastana qaytd zaman keid v srhd banda olan Vaxan qalasn mhasir etdi. (Grc) knyazlarndan knyaz Abaidze z hl-yal il bu mhkm qalada yaayrd. (mm xan) qalan zbt edrk, camaatn oxunu ldrd. Qalann yerd qalan arvad-uan sir, mal-dvltlrini is qart etdi. Knyaz Abaidzenin bir qzn bir para eylrl thf v hdiy olaraq brahim xann yanna gndrdi. brahim xan is onun kbinini zn ksdirdi. Knyaz Abaidzenin o qzndan bir olan v bir qz oldu. Knyaz Abaidzenin baqa bir qzn mm xan ald. Bu chtdn valinin brahim xana ehtiyac ox idi. irvan, ki, Gnc, ravan, Xoy, Qarada, Naxvan, Tal v Tbriz xanlar, habel ahsevn v qaqi xanlar mrhum brahim xana itat edrk, onun szndn xa bilmdiklri d (buna bir sbb idi). Tiflis valisi d ehtiyat edk, yksk Rusiya dvltin smimiytl itat etmy razlq verdi, eli v riz gndrdi.

Ham yksk (Rusiya) dvltin itat etmy hazrlad zaman, zmtli imperatria vfat etdi3. Byk srdar Zubov blft xan, Qaraban byzad v kndxudalarn byk hrmt v oxlu namla yola salb, mrhum padah Pavelin mrin gr geri qaydacan brahim xana xbr verdi.

Bu xbr hm qm-qssy, hm d Aa Mhmmd ahn davtinin artmasna sbb oldu. nki o, mrhum brahim xan tlfat vermdn, xoluq v mlayimlikl zn tabe etmk fikrind idi. Lakin brahim xann mharibsiz bdi Rusiya dvltin itat edib, smimiyyt gstrmsi, islam v ran padahndan z evirmsi onu olduqca qzblndirmidi. (Buna gr) mrhum brahim xan yox etmk qrarna glrk, yaz fslind byk qounla Azrbaycana trf hrkt etdi1.

Qaraba vilaytind il davam edn quraqlq nticsind taxl v baqa bitkilr mhsul vermdiyindn, iddtli qhtlik ba vermidi. Taxln qiymti o qdr qalxmd ki, htta bir etvert budan o vaxtn pulu il 45 manata gl almaq olurdu. tinliy dd. Aa Mhmmd ah Qzlba qounu il Araz ay knarna atd. Azuqnin qhtliyindn v son ne ilin ziyytindn sonra ua qalasnda bel bir gcl padahn qarsnda durmaq tin idi. lacsz qalan (brahim xan) arvad-ua, qohumlar, mruf bylrin ailsi v sdaqtli xidmtilri il birlikd qaladan kb, Car v Tala trf getdi ki, orada dayanb, Dastan, Krcstan v baqa vilaytlr kmk edrlrs, tdark grb, mhariby hazrlasn, ks tqdird oradan Dastana, z qohumu Avar hakimi mm xann evin gedrk Aa Mhmmd ahn ziyytindn qorunsun.

O zaman mrhum xann yannda olub, ondan ayrlmaq istmyn xanlar arasnda krkni Nsir xan, ta xan ahsevn, yen krkni olan ki vilaytinin hakimi Slim xan, ki vilayti. v ahsevn bylri va onlarn vladlar da var idi.

1 Aa Mhmmd ah Tiflis hrini 1795-ci il sentyabrn 12-d almdr. 2 Qraf Zubovun qounu 1796-c il may aynn 2-d Drbnd yaxnlad. 3.mperatria II Ekaterina 1796-c il. noyabr aynn 6-da vfat etmidir.

17

Aa Mhmmd ah Araz qranda brahim xann qaladan xb getdiyini eitdikd ardnca srkrdlrl birlikd iki min yaxn atl gndrdi, Gnc yolunda v ya Kr knarnda xbrdar olub, ona atmalarn mr etdi. Gndriln haman ahsevn qounu Trtray krpsnn yaxnlnda mrhum brahim xann k v camaatna ataraq dy balad. K-klft v baqa adamlara bir zrr toxunmad. Onlar kn bir para eylrini qart edib geri qaytdlar.

brahim xan Kr ay v ki vilaytindn kerk, Balakn v Car torpana gldi. Car v Tala kndxudalar v balar mrhum brahim xan baqa xanlarla birlikd tutub Dastana buraxmamalar haqqnda Aa Mhmmd ahdan frman aldqlarna baxmayaraq Car, Balakn v lisu halisi uzun mddt brahim xandan mhbbt v nam grdklrindn v hmi onun itatind olub, mirlrini icra etdiklrindn (xann) qeydin qaldlar. Ona lazm olan xeyirxahlq, hrmt v qonaqprstlik gstrrk, onu zlrindn raz saldlar. Onu iyirmi gn Balakn torpanda saxladlar. Bu zaman Aa Mhmmd ahn ua qalasnda ldrlmsi xbri brahim xana atd.

Aa Mhmmd ahn ldrlmsinin tfsilat beldir: brahim xan qaladan xb Balakn getdikdn sonra Aa Mhmmd ah he bir maniy rast glmdn ua qalasna girib bir hft orada qald. Bir gec xou glmdiyi bir i gr Sfrli by v Abbas by adl iki nfr yaxn xidmtisin acqlanb dedi: Shr alan kimi hr ikiniz ar cza vercym. Onlar bilirdilr ki, ah he vaxt z dediyindn v buyurduundan dnmr. Odur ki, canlarnn qorxusundai shr alana qdr onu ldrmyi lazm bildilr. Sbh alan zaman, ah yuxuda ikn ahn otana girib iti xncrl onu ldrdlr. Qaplar ba-ladlar. ahn cvahir bazubndini, tacn v hmayilini gtrb, Sadq xan qaqinin yanna getdilr v hvalat ona syldilr.

Sadq xan ahn qorxusundan onlarn szn inanmad. aha he bir inam v xatircmliyi olmadndan v hmi cannn qorxusunu kdiyindn bu hvalat da ahn hiylsi tsvvr edrk, onlarn szn inanmad. Nhayt, bir ox mhkm andlardan sonra xatircm oldu. Lakin yen, byk qorxu irisind idi, vvlki qayda il Aa Mhmmd ahn yaad brahim xann byk olu rhmtlik general-mayor Mhmmdhsn aann evin girdi. hr yerd tam bir dbl irlilyrk, ah yatan otan prdsini qaldrd. Ba ydi v yava-yava otaa girdi. Sfrli by n qdr onu rklndirirdis d, o, yen qorxurdu. Sfrli by qabaa drk, yoran ahn bandan kdi v onun xncrl paralanm csdini ona gstrdi. Sadq by tab gtirmyrk tez haman bazubndi, tac v hmayili gtrb z mnzilin gldi v ayi yayd ki, ah ona Gnc v Grcstana getmyi mr etmidir. Btn adamlarn, qaqi qoununu v ahn qatillrindn biri olan Abbas z il gtrb qaladan xd. Sfrli by qalada qald.

Sadq byin getmsindn iki saat kemmidi ki, ahn ldrlmsi xbri qalann irisin yayld Qzlba xanlar am v prian bir halda, toplaya bildiklri adamlar il birlikd dst-dst qamaa z qoydular.

hr halisi tklb, llrin ken adamlar soyundura-soyundura imart daxil oldular. martin eylri, xal-gbsi v ahn baqa qzl, gm v cavahirat qart edildiyi zaman igidliyi v catil mhur olan mrhum brahim xann qarda olu Mhmmd by xbr tutaraq, bir ne nfr nkri il imartin qapsn ksdi. Hr ks lin dni aparmd. (O), yerd qalan eylri camaatn lindn ald, cvahirdn v qzldan (qayrlm) altlri, qzl-gm qab-qaca, xal-gb, pul v baqa eylri tamamil l keirib,. Mhmmdhsn aann evindn z evin apard. Qalann irisind hkumt v divan ilril mul oldu. Aa Mhmmd ahn ksilmi ban z mktubu il birlikd qdim xidmtilrindn1 birinin vasitsil Balakn mrhum brahim xann yanna gndrdi. ahn ba brahim xann hzuruna atdqda onun ldrlmsi hamya y'qin oldu. Ncabtin v ehtiramn tlbin gr, ahn ban tam bir hrmtl, qsl v kfn etdirib, lazmi dini mrasim qaydalarn biln yax m'tbr mollalarla Cara gndrrk, o yerin byk adamlarnn qbristanlnda dfn etdirdi2.

(Xan) bir para manilr gr Qarabaa ged bilmyib, ay Balaknd qald, ham, xsusil Grcstan valisi, Gnc hakimi Cavad xan v irvanl Mustafa xan thflr, hdiyylr gndrib, onunla muttfiq v bir olmaq arzusunda olduqlarn bildirirdilr. nki qvvtli dmn olan padah artq lmd. Btn Azrbaycann v baqa yerlrin xanlar hmi mrhum brahim xann hkm v itati altnda olub, uzun mddt onun zmt v vktini grdklrindn hr eydn vvl istyirdilr ki, onun mbark xatrn zlrindn raz salsnlar, onunla mhkm laq balasnlar. Mhmmd by is mrhum brahim xan gln qdr Qaraba vilaytind hkumt ilril mul idi.

1 Bu hadis 1797-ci ild ba vermidir. Bax: N. Dubrovin. stori voin i vladestva russkix na Kavkaze, cild, SPb, 1886

sh. 209.

18

Balaknd bir ay qaldqdan sonra Avar hakimi mm xan v baqa Dastan srkrdlri yeyinti v geyim eylrindn ibart byk tdark v oxlu qounla mrhum brahim xann yanna glib, bel bir byk mirin hrmtin layiq qohumluq, mehribanlq v qonaqprstlik mrasimini yerin yetirdilr. Tkc mrhum xana, onun adl-sanl oullarna v Qaraban bylrin deyil, htta ahsevn xanlar v onlarn byzadlrin d hrmt edib, xrc v azuq vermkd he bir qsur gstrmdilr.

mm xann gldiyindn iki ay kedikdn sonra, brahim xan Dastan qounu v srkrdlri, habel ahsevn v Qaraba camaat il birlikd Balakndn Qarabaa trf hrkt etdi. Qaraba

hlinin onun leyhin xmas v mxalift kstrmsi, habel cavanlq qrurundan baqa,lin bu qdr dvlt v ahlq vsaiti dn Mhmmd byin eytana uyub mxalift gstrmsi v zndn baqasn tanmaq istmmsinin qarsn almaq n xan Qarabaa hrkt etmdn vvl, o zaman Mehdiqulu aa adlanan Mehdiqulu xan Qaraba bylrinin bir ne vlad il oraya gndrdi.

Mhmmd by Mehdiqulu xann byzadlrl Qarabaa gliindn sonra smimiyytdn, dzlkdn v brahim xann itatindn xmayacandan danrdsa da, ryind hakimiyyt hvsin dmd. O, bir para dlduzu, xain v qorxaqlar bana toplayb, hkumti z lin almaq istyirdi. Mehdiqulu xan zruriyyt gr onunla yumaq rftar edirdi, nki prdni yrtmaqla bir i gr bilmzdi. O, gah trafda, gah da qalann iind gzir, hqiqti mrhum xana yazb gzlyirdi. Bu xbr mrhum brahim xana Kr qranda atdqda vladlarnn n byy mrhum Mhmmdhsn aan be yz nfr lzgi qounu v Qaraba srkrdlri il tcili olaraq yola sald. Mrhum xann glmk xbrini eidn Mhmmd by Qaraba ellrini Araz knarna krtmk v mxalift etmk fikrin dd. Mrhum Mhmmdhsn aa, Mhmmd byin qounu v trfdarlarnn ynca olan Kirs dandak qalann verstliyin atd. Qaraba hli, qounu v mrhum aan grdkdn sonra ham dst-dst onun xidmtin glib lini pdlr. (Mhmmd byin) toplad ellr, yerldirildiklri me v llrd qalmdlar. (Mhmmdhsn aa) adam gndrib Mhmmd byi z yanna ard. vvlc Mhmmd by qorxuya dd, lakin sonra xatircm olub, Mhmmdhsn aann hzuruna gldi. mrhum Mhmmdhsn aann lini pb, xatircmlikl onun yannda qald. (Mhmmdhsn aa) Mhmmd byin istiqlaliyyti zamannda qarqla bais olan bir ne cinaytkar Mhmmd byin gz qabanda msuliyyt c lb edib, czalandrma mr etdi.

Qalann irisind olan Mehdiqulu xan mrhum aann gldiyini v qounla qalann yanndan keib getdiyini eitdikd, misi olu Mhmmd byin adamlarn tutub hbs etdirdi. Mhmmdhsn aa Qaraba ellrini xatircm edrk, btn mahallara hkmlr yazd, hamya z ii v kasbl il mul olma mr etdi. Nhayt, brahim xan qoun hli, yaxn adamlar, Nsir xan v ta xan ahsevnl Qarabaa kldi.

1.Mirz Adgzl byin yazdna gr ahn ksilmi ban Balakn qarabal Mhmmd Rfi by aparmdr (bax: Mirz Adgzl by. Gstriln sri, sh. 90). 2 Mirz Adgzl by yazr ki, brahim xan, ahn ban bir sovqat kimi Grcstan valisin gndrdi (b a x: yen orada).

19

Yeddinci fsil

AA MHMMD AH LDRLDKDN V BRAHM XAN BALAKNDN QARABAA QAYITDIQDAN SONRA BA VERM

HADSLR HAQQINDA

Mrhum (brahim) xan Qarabaa glib, hkumt taxtnda oturduu zaman vilaytin halisi qhtlik v mqqt nticsind var-yoxdan xb olduqca prian idilr. Ellrin oxu Grcstan, Gnc, ravan, irvan v htta Rum vilaytlrin dalb getmi, mal-dvltlri qart olunmudu. trafdak xanlar zd itatdn, dostluqdan dm vururdularsa da, gizlind z xeyirlrin alrdlar. Bel xanlardan biri d irvanl Mustafa xan idi. brahim xan Balaknd olan zaman Mustafa xan, brahim xann krkni Slim xan ki hakimiyytini l alb, onun dvltin zrr yetirmsin .dey, Slim xann byk qardan kiy hakim t'yin etdi.

Mhmmd by mrhum Mhmmdhsn aa trfindn xatircm edildikdn sonra baqa xanlarn vlad kimi mrhum Pnah xan slalsi arasnda he bir qorxu hiss etmdn yaayrd. Buna baxmayaraq, cavanl zndn v dvltin mrur olduqundan Kr qrana gedib, kili Mhmmdhsn xanla dostluq etmy balad. Mhmmdhsn xan onu aldadb dedi:

Mn bir kor kiiym, Mustafa xann hkmndn cana glmim. Gl, qzm sn verim, mnim yanmda qal; ki vilaytinin hkumtini z lin al.

Mhmmd by bu szlr aldanb z adl-sanl qohumundan, mhtrm misindn l krk Mhmmdhsn xann yanna getdi. Mhmmdhsn xan is onu glck tutub hbs etdi; yannda olan btn cavahiratna, puluna v baqa eylrin sahib oldu. Mustafa xan qdimdn Mhmmd byl qanl idi, nki atasnn vzin onun atasn v qardan ldrmd. Mustafa xan Mhmmdhsn xann yanna adam gndrib Mhmmd byi z yanna gtirrk ldrd.

Bellikl, (Mustafa xan) mrhum brahim xann qarda olunu ldrdyndn qorxu krk, yenidn Qarabala dmniliy balad. Digr trfdn Mhmmdhsn xan v Gnc hakimi Cavad xan da Qarabala dmn oldular.

Bu zaman xbr atd ki, Aa Mhmmd ah trfindn iraza v Fars vilaytin hakim t'yin edilmi Srdar Baba xan adlanan Ftli ah, ahn qtli xbrini eitmk Tehrana glmi v padahn malna, xzinsin sahib olub, ahlq taxtnda ylmidir. Bu trfdn ua qalasndan qam Sadq xan qaqi, Azrbaycan basz grb, sltnt iddiasna dmd. O, bana oxlu adam toplayb, Tehran almaq v girov aparlan aillrini geri qaytarmaq zmil raqa trf hrkt etdi. Lakin Ftli ah, Sadq xann qarsna xb, onu mlub edrk qartd. Sonra byk hrmtl mrhum brahim xann yanna eli gndrib, Aa Mhmmd ahn csdini tlb etdi v brahim xann ona tabe olmasn arzu etdiyini bildirdi.

Qaraba vilaytinin vziyyti olduqca tin olduundan traf is dmn v bdxahlar brdyndn.brahim xan mlayimlik etmyi mslht bilrk, Aa Mhmmd ahn cnazsini byk ehtiramla Tehrana gndrdi.

Ftli ah brahim xann bel hrktini z n xobaxtlq sanb, onun adamlarn xlt v namla geri qaytard. Ona xlt, qlnc gndrib. Qaradan hkumtini btn mdaxili il brahim xana balad v onunla qohum olmaq istdiyini bildirib dedi: hr iki trfin xatircmliyi n ziz v mhtrm qznz Aabyim aan bizim hrmxany layiq bilmlisiniz. O bizim hrmxanamzn xanm olmaldr. (Xan) mavirdn sonra bu ii mslht bildi.

O trfdn ah byk tdark grb, yksk xanlar (brahim xann) yanna gndrdi. Byk hrmt v izztl Aabyim aann kbinini ksdirdi; onu qadnlarnn mhtrmi v hrmbas etdi. brahim xann olu blft aan z yanna apartdrb, yksk xanlar srasnda, z mclisind oturtdu. Onun xatirini hmi ziz v mhtrm tutard. Hr il Ftli ahn adndan mrhum brahim xana v mrhum Mhmmdhsn xana xlt, qlnc, qzl yhr, sbabl at v baqa bxilr gndrilrdi. Bu vziyyt yksk Rusiya dvltinin byk imperatorunun srdar qounla Grcstan vilaytin glrk, mstqill halda Tiflis hrind yerldiyi gn qdr davam edirdi.

Rusiya dvltinin balar ravan, Gnc, irvan v Qaraba vilaytlrini zbt etmk fikrind olmadqlar zamanda bel, mrhmtli padah mrhum Yekaterina vaxtndan balayaraq, qdrtli Rusiya dvltinin mhbbti brahim xann ryind yerlmi v ona qiyabi olaraq smimiyyt v rbt bslrdi. Bu smimiyyt xsusil general-anef Zubovun gldiyi zaman daha da artd. Ondan vvl bel brahim xan Grcstan valisi il dost olduundan, bir-birinin mnafei v xeyrini gzldiklrin gr, xan valinin mslhti zr z elisini valinin elisi il birlikd Mazdok xttind srdar olan qraf Qudoviin yanna gndrib, Rusiya dvltin qar olan itat v smimiyytini bildirmidi. ndi d (brahim

20

xan)Tiflis glmi Rusiya dvlti srdarnn yanna eli vasitsil mktub gndrib,znn qdim smimiyytini tzldi .

Sabiq Srdar (Qudovi) qaytdqdan sonra srdarlq vzifsin general Kavalevski tyin olundu. (Xan) yenidn Kavalevskinin yanna eli il hdiyylr gndrib, z dostluunu bildirdi. Hqiqtd d general Kavalevski elilri byk hrmtl qarlayb, xsusi sovqat v thflr gndrrk, mrhum brahim xann haqqnda olduqca mehribanlq gstrdi.

Nhayt, byk srdar knyaz Sisianov Grcstana gldi1. Byk knyaz qeyrtli v csur srdar olduundan baqa srdarlarn ksin olaraq, Car v Tala lzgilrinin bir para hrktlrin v Gnc hakimi Cavad xann intizamszlna dz bilmyrk, Grcstan halisinin rahatln tmin etmk n Car v Tala lzgilrini v Cavad xan tnbeh etmyi lazm bildi.

O, xristian tarixil 1803-c ilin axrlarnda glib, Gnc qalasn mhasir etdi. Bir aylq mhasir mddtind bir ne df adam gndrib, Cavad xan byk imperatorun itatin v qalan thvil vermy dvt etdis d2 bir fayda vermdi. Haman il, ramazan aynn axrnc gecsi, orucluq bayramnn axam hcum edrk qalan ald3. Cavad xan, olu Hseynqulu aa il mumi qrnda ldrld, btn hl-yal sir oldu. hr halisinin bir paras qrld, yerd qalan is nicat tapd.

(Knyaz), mayor Lisanevii Gnc qalasndan mrhum brahim xann yanna gndrib, onu mrhmtli Rusiya padahna itat etmy dvt etdi. Mrhum brahim xan cnab mayora xo cavablar verrk, onu byk ehtiramla v hrmtl yazlm mktublarla yola sald.

1804-c ilin bahar zaman Ftli ahdan qorxusu olan ravan hakimi Mhmmd xan v Ftli ahdan qaaraq randa yaayan Naxvan hakimi Klbli xan srdar Sisianovun yanna eli gndrib kmk istdilr. (Onlar dedilr:) Ftli ah z olu vlihdi Abbas mirzni ravan zrin gndrmidir. gr srdar trif gtirib, biz kmk ets, biz ravan qalasn srdara verib, yksk Rusiya dvltin tabe olma qbul edrik.

Ona gr srdar Sisianov ravana hrkt etdi. Qzlba dvlti trfindn is vlihd naibssltn Qzlba qounu il glib atd. Arada vuruma baland. Qzlbalar mlub oldular4.

Bu xbr Ftli aha atdqda ravann Rusiya dvlti lin kemmsi n z knyaz Sisianovun mharibsin glrk, gcl qounla ravana girdi. Bir trfdn Ftli ah, digr trfdn naibssltnnin qounu v baqa trfdn srdarla baladqlar hdi pozub, qalan ona tslim etmyn Mhmmd xan v Klbli xan Rusiya qoununu drd trfdn halqaya alb, htta Rusiya qoununun azuq yollarn da ksdilr5. Bu qdr zhmt baxmayaraq, Rusiya qoununa qalib gl bilmdilr. Hr iki trf oxlu ziyan dydi. Nhayt, srdar Sisianov Tiflis qaytma mslht bilib kb getdi. Ftli ah da Azrbaycana v (oradan da) Tehrana getdi.

ah, mrhum brahim xanla Rusiya srdar arasnda dostluq laqsinin olmasn v elilrin gedib-gliini eitdiyin gr, ravandan qaytd zaman blft xana be min nfrlik qoun verib, atasna yardm v kmk gstrmk ad il Qarabaa, brahim xann yanna gndrdi v taprd ki, Mhmmdhsn aan bir ne Qaraba byzadlri il Ftli ahn hzuruna gndrsin. blft xan brahim xann hyatnn axrna qdr vkil siftil Qarabada qalsn v blft xandan icazsiz v mslhtsiz he bir i grlmsin.

Mrhum brahim xan Ftli ahn bel tkliflrindn inciyib, blft xana ar cavablar verrk, yazd ki, Qaraba torpana girmdn geri qaytsn. blft xan mhtrm atasnn szn baxmayb, brahim xan v Mhmmdhsn aa Dizaq mahalnn Tuq kndind olduqlarndan, Qzlba qoununu gtrb, o trfdki dalarn qoaq tfnglilrini, znn igzar nkrlrini v baqalarn toplayb, tam bir srt v byk izdihamla mrhum brahim xann v z byk qarda mrhum Mhmmdhsn aann hzuruna gldi. Haman gec Mehdiqulu xan da glib atd.

Shr blft xan byk dst il Tuq kndin hcum etdi. Mrhum xann v olanlarnn yannda olan qoaq tfnglilr v adl-sanl atllar hcuma kerk, Qzlba qoununu mlub edib, (dmn) ordusunun btn at v heyvann qart etdilr. (Dmndn) oxlu sir dn v ln oldu. blft xan Arazn o tayna qad. 1Knyaz Sisianov Grstana 1803-c ilin fevral aynda glmidir (b a x: AKAK, ild, snd 1, sh. 4) 2 B a x: Knyaz Sisianovun Cavad xana yazd 1803-c il 29 noyabr v 9, 11, 26, 28, 29 dekabr tarixli mktublar (AKAK, II cild, snd 1172, 1175-1179, sh. 588, 590-591). 3 Gnc qalas 1804-c il yanvar aynn 3-d shr alan zaman alnmdr. B a x: Knyaz Sisianovun Qafqaz mlki qubernatoruna yazd 1804- il 8 yanvar tarixli, 5 nmrli t'liq (AKAK, II ild, snd 1182, sh. 592). 4 Mharib 1804-cu il iyun aynn 19 v 20-d, kilis (Emidzin) yaxnlnda olmudur. Bu vurumada Sisianovun qounu Babaxan olunun srgrdliyi altnda olan ran qounlarnn hcumunu df etdi. B a x: Knyaz Sisianovun ravan hakimi Mhmmd xana yazd 1804-c il 22 iyun tarixli 316 nmrli mktub (AKAK, II ild, snd 1231, sh. 615). 5 Bu hadis 1804-c il iyul aynn 2-d Rusiya qounlar ravan qalasn mhasir etdikdn sonra ba vermidir (AKAK, II cild, snd 1168, sh. 810). mqayis et: Mirz Adgzl by. Gstriln sri, sh. 104.

21

Ftli ah bu xbri eitdikd, brahim xann Qzlba dvltindn btnlkl l kmmsi v Rusiya dvltin meyl gstrmmsi n yumaq hrkt edrk, iki- nfr xan eli ad il brahim xann yanna gndrdi, blft xan is danlayb, mzmmt etdi. Krim xan, Rhim xan v Abdulla xandan ibart olan bu elilri mlayim v fqtli szlr, mhkm thhdlr v qliz andlarla dolu frmanil brahim xann yanna gndrib sz verdi ki, btn Qaraba mahaln, ah xzinsin atmal olan mdaxili il birlikd bdi olaraq mrhum brahim xan nslin verckdir; vladlarndan iki nfrini d ua qalasna, brahim xann yanna girov gndrckdir. Mqabilind brahim xan ua qalasnn aaclnda, Tiflis v Gnc yolunun stnd olan sgrann hr iki qalasn (Qzlba) qoununa thvil vermlidir. Rus qoununun qaban ksmk n hr iki qala mhkmlndirilib, irisind qoun saxlanmaldr. Habel qalann bir aaclnda olan ay, ua qalasnn verstliyindki sngrl birlikd Qzlba qoununun ixtiyarna verilmlidir. Bellikl, hr iki ay, keidlr v qalann yollar Qzlba qoununun lind olmaldr. Rusiya dvltinin qounu ua qalasna glmk istdikd onun qaban almaq n buralarda mhkm sngrlr qurulmaldr. Bir nfr srdar iki- min atl il ahbulanda oturmal, Tiflis v Yelizavetpol trflrinin iindn xbr tutmal v oralarda qtl-qart etmlidir. He bir kims brahim xann itat v mrindn boyun qarmamaldr. Qzlba qoununun btn mxarii Ftli ahn xzinsindn verilckdir. Kims Qaraba vilaytinin zrr qdr eyin bel tamah gz il baxmayacaqdr, Qouna lazm olan srsat v baqa eylr pulla satn alnmaldr. Bunlardan mqsd odur ki, allahn lil yaradlm, Grcstann v irvann qaps olan mhkm ua qalas Rusiya dvlti qoununun lin kemsin.

Mrhum brahim xann qz Aabyim aa Ftli ahn ba hrmi, olu blft xan is mirlmra v hrmt sahibi olduqlarna baxmayaraq o, yksk Rusiya dvltini bdi, byk imperatorun dalt v mrhmtini daimi sanb, imperatorun mrhmtinin dyiilmz olduuna inam var idi. (Buna gr d) ran dvltin v onun mrhmtin mhl qoymayb, yenidn Tiflis hrin eli gndrdi. Srdar Sisianovla grmk v itat rtlrini qurtarmaq istdiyini bildirdi.

Srdar knyaz Sisianov brahim xann elisini hrmt v n'amla geri qaytarb, xbr vermidi ki, gr yazda vilaytin yaxnlnda olacaqdr.

Buna gr 1805-ci il may aynn birind mrhum brahim xan, olanlar general-mayor Mhmmdhsn aa, general-mayor Mehdiqulu aa, polkovnik Xanlar aa v Qaraban baqa yan il birlikd byk srdar knyaz Sisianovun yanna getdi1. (Knyaz) onlardan qabaq glib, Krkay knarnda ordu qurmudu. brahim xan etimadl adam gndrib, krkni olan ki vilaytinin hakimi Slim xan da buraya glmy tviq etdi v onu ki vilaytinin yan 10 byk srdarn hzuruna apard.

Krkayn qranda bir ne gn bayram, nlik v qonaqlq oldu. Sonra, traktat v hdnam yazld. brahim xan v ki hakimi Slim xan ona mhr basdlar, byk srdar is ona qol kdi1. Bir-birin byk hrmt v ehtiram gstrdikdn sonra geri qaytdlar. rt gr Mhmmdhsn aann ikinci olu Tiflisd girov qalmal oldu. Mrhum brahim xann xahiin gr bir dst rus qounu topxana il hmi ua qalasnda xann yannda qalmal idi. Haman yncaqda brahim xana v Slim xana general-leytenantlq, mrhum Mhmmdhsn aaya v Mehdiqulu xana general-mayorluq, mrhum Xanlar aaya is polkovniklik rtblri verilmsi haqqnda srdarn vasitiliyi il padaha riz yazld. Drd aydan sonra bu iltifat v daimi mvacibli drclrin verilmsi haqqnda frman glib atd.

Krkay yncandan qaytdqdan sonra, mayor Lisanevi srdarn mri il bir dst yeger v topxana il qalann 10 verstliyind olan Xanbana gldi. Bu zaman, Qzlba qoununun Araz qrana yaxnlamas xbri glib atd. Arazn suyu qalxmd. ay krpdn baqa he yerd kemk olmazd. Buna gr Mhmmdhsn aa Qzlba qoununun Qaraba torpana gir bilmmsi v vilaytdki ellrin, kndlrin kin yerlrinin tlf olmamas n yeger dstsini v mayoru gtrb, Qaraban adl-sanl atllar il birlikd krpy trf ketdi. Lakin Qzlba (qounu) onlar qabaqlayb krpdn kemi v Qaraba torpana girmidi. Qzlbalar Cbrayll balar yaxnlnda rus v Qaraba skrlrin rast gldilr. Brk vuruma oldu. Gec mrhum Mhmmdhsn aa ua qalasnn mhafizsini mslht bilib, qounla qalaya qaytd. Qzlba qounu qalann drd aaclnda olan Aolana girdi. Be min yaxn qoun is skran qalas trafna glib, iki trfdn qalan almaq fikrind idilr.

Mayor bu hvalat srdara yazmd. Bu arada rann naibssltnsi anax kndin glib, skran qoununun yolunu gzlyirdi.

1 Bax: Knyaz Sisianovun knyaz artoriyskiy yazd 1805-ci il 9 may tarixli 298 nmrli mktub (AKAK, II ild, snd 1435, sh. 702). Mqayis et. Knyaz Sisianovun, general-mayor Portnyagin gndrdiyi 1805-i il 23 may tarixli, 605 nmrli t'liq (AKAK, II ild, snd 1438, sh. 707). Bax: Mirz Adgzl by. Gstriln sri, sh. 108.

22

Polkovnik Karyagin v podpolkovnik Kotlyarevski byk srdarn mrin gr qoun v topxana il ahbula qalasnn yaxnlna atdlar. Naibssltn anaxdan kb, polkovnik Karyaginin stn getdi. Bunlar vurua-vurua skrann yaxnlna atdlar. Qzlba qounu hr yeri, btn yollar v skran qalasn tutub mhkmlndirdiyin gr qounun v toplarn hrkti tinliy dd. Buna gr bir dst rus qounu orada sngr-girib, on bir gn rzind, gec-gndz btn Qzlba qounu il vurudu. Bundan baqa rus qoununun sngri sudan da uzaq idi. On bir gndn sonra polkovnikin v Kotlyarevskinin yaralandna v rus qoununun yarsnn davada tlf olduuna v yaralandna baxmayaraq, yz yaxn saldat btn toplar gtrb, Vanya yzbann bldiliyi il ahbulana qaytdlar. O mharibd byk xidmtlr gstrmi Vanya yzba indi Mlik Vanyadr.

Rus qoununun qalaya gir bilmmsi n ahbulanda oxlu Qzlba piyadas qoyulmudu. Buna baxmayaraq, (ruslar) hmin gec hcum edrk qalan Qzlbalarn lindn aldlar. Bir nfr Qzlba xan ne nfr piyada il birlikd ldrld. (Ruslar) gn orda qaldqdan sonra yen Mlik Vanyann bldiliyil Gncy ketdilr.

Ftli ah z d btn Qzlba qounu il Qarabaa glib, ua qalasnn alt aaclnda ordu qurmudu. Naibssltn Abbas mirz d polkovnik Karyagin Gncy getdikdn sonra ahbulann yaxnlnda ordu qurmudu. Bu zaman byk srdar Sisianov naibssltn v Ftli ah mlub etmk n rus qounu il Qaraba torpana daxil oldu. Naibssltn Grcstan viran v qart etmk niyytil z ixtiyarnda olan qounla Qarabadan krk Tiflis trf getdi. Ftli ah Aolanda qalmd.

Bu zaman, Rtdn Ftli aha xbr atd ki, rus qounu Xzr dnizi yolu il Tal v Rt vilaytin xmdr. ah bu xbr v srdar Sisianovun gldiyin gr kb rdbil trf ketdi.

Srdar Sisianov Aolann iki aaclnda olan Xonaen qdr irlildi. Burada ahn kb getdiyini eitdikd ua qalasna gldi. Burada bir para ilr ba kib, yuxarda ad kiln rt v thhdlrl brahim xann yanna eli siftil glmi nfr Qzlba xann z il gtrrk, byk hrmt v razlqla Tiflis getdi. Haman ilin q fslind (knyaz) byk Rusiya dvltinin qounu il Krdn keib, irvan, Bak, Quba v Drbndi tutmaq n kiy trf hrkt etdi.

Byk Rusiya dvltin smimiyyt bslyn brahim xan z istkli olu Mehdiqulu aan Qaraba qounu v bir ne byzad il birlikd padah sgrlri srasnda taprlan vziflri yerin yetirmk n srdarn hzuruna gndrdi.

Byk (Rusiya) dvlti itati altnda olan ki hakimi Slim xan srdar lazm olan tdarkat v layiqli peklrl ki vilayti srhddindn trb irvan vilayti srhddin atdrd.

z dvltin, gcn v lknin tin yollarna qrrlnn Mustafa xan bir ne gn srdara qrurla cavablar yazaraq, itatdn boyun qard. Lakin qdrtli rus sgrlri, Qaraba v ki qounu qarsnda mqavimt gstr bilmycyini v Qaraba qoununun frst tapb irvan kndlrin l uzatdn grdkd o, Mehdiqulu xanla Slim xann gstrii il itat edcyin yalandan sz verdi, brahim xan v Slim xan kimi mqavil v hdnam yazb, zd Rusiya dvltinin itati altna girdi1.

Byk srdar irvandan keib Bak trf hrkt etdi. Bu zaman mrhum brahim xann xst olan byk olu general-mayor Mhmmdhsn aa allah rhmtin getdi. Bu kdr gtirn hadisdn Qaraba vilaytini qm v prianlq basd. rkd rus dvltin itat etmy raz olmayan bir para adamlar Mhmmdhsn aann vfatndan, Mehdiqulu aann vilaytdn uzaqlamasndan, mrhum brahim xann xstliyi, yann oxluu v qvvsinin azlndan istifad edrk, mqavil v hdnamnin ksin olan ilr grmy baladlar. Buna gr byk srdar Mehdiqulu xan Qaraba qounu il birlikd geri gndrmyi mslht bilrk, onu byk ehtiram, izzt, layiqli nam v xo xbrlr midi il Qarabaa qaytard. Mrhum general-mayor Mhmmdhsn aaya xsusi smimiyyti v mhbbti olduundan hrmtli cnab polkovnik Cfrqulu aaya sevgi v ehtiramn andran mktub yazb, mrhum Mhmmdhsn aann vfatndan son drc tssflndiyini, ona mhbbt bslyib, qeydin qalmaa hazr olduunu bildirdi.

General-mayor Mehdiqulu xan Qaraba qounu v byzadlri il mhtrm atasnn hzuruna glib, byk srdarn mhbbtli v midverici szlrini syldi. Fsadlq trdn bzi xslrin qarsn almaa balayb, yksk (rus) dvltinin qanunlarnn yerin yetirilmsi urunda alrd.

Bu zaman xbr atd ki, Hseynqulu xan v onun adamlarndan alaq, v pis hrktin ba ver bilcyini gman etmyn byk srdar, Bak vilaytind iki nfr byzad il birlikd (xanla) shbt etmy getmi v bu zaman pusquda oturmu brahim by v iki nfr baqa adam onu v yoldalarn gll il yaralayb ldrm v bununla da zlrinin padahn sgrlrin mxalif v dmn olduqlarn bildirmilr.

1 brahim xann Rusiya tbliyin kemsi haqqndak traktat 1805-ci il may aynn 14-d, Slim xann is Rusiya il balad traktat hmin il may aynn 21-d imzalanmdr (AKAK, II cild, snd 1436, 1437, sh. 705).

23

Bu xbrdn brahim xan, vlad v vilayt hli kdrlnib prian oldular. nki bunlar hl Rusiya dvltinin qayda-qanunlarndan xbrdar deyildilr. Fikirlri rana gedirdi. nki orada bel bir byk srdar vfat ets idi, qounun v vilaytin ilrind byk pozunluq ml glrdi. ksin, dmnl mharibd rus dvltinin bir ne srdar v srkrdsi ldrls bel, ondan yuksk dvltin mhkm qanun-qaydalarna he bir xll dymz v lkd he bir itia ba vermz.

Srdar Sisianov vfat etdikdn sonra general Nesvetayev Tiflis hrind qounu v vilayti idar etmy mul oldu. Mrhum brahim xann adam (elisi) mhbbt v smimiyyt andran mktublarla generaln yanna getdi. Hr chtdn xatircmlik ld edildi.

Hmin il yni 1806-c ilin yaz fslind Qzlba qounu Qaraba torpana yenidn hcuma kemy balad. Gizlinc adamlar gndrib, mrhum brahim xana yenidn vd v midlr vermy davam etdilr.

El qdrtli dmnin qaban almaq n Qarabada mayor Lisanevi v yeger dstsindn baqa qoun olmadndan v mhsul vaxt glib atdndan brahim xan, Qaraba ellri v kndlrinin ayaq altnda dalmamas n qzlbalarla xoluqla rftar etmy balad. O hr bir i barsind mayorla mslhtlirdi. Mayor is yksk Rus dvlti qoununun tezlikl glib atacan brahim xana vd edirdi.

Hqiqtd is (rus) qounu ox yuband. Qzlbalar v onlarn qounu qalann iki aaclna atmd. Mrhum brahim xan evini v kn Xan bandan krb, qalann yaxnlna gtirdi. Dlduzlardan bir nesi mayora n is demidilr. Gec mayor bir dst qounla brahim. xann yaad mnzil getdi. hkm dyiilmz olan flkin qzasndan mrhum brahim xan bir ne nfr hl-yal v yaxn adam il orada ldrld2.

General-mayor Mehdiqulu xan v polkovnik Cfrqulu aa qalann iind idilr. Onlardan yksk (rus) dvltin bsldiklri smimiyyt qaydalarn poza bilck he bir hrkt ba vermdi. ksin qorxuya dm xalq sakitldirmy alr, he bir id cnab mayorun ziddin getmirdi. Taxl v rzan qtlna baxmayaraq, qoun, n azuq tdark etmy alrdlar. Qzlba qounu naibssltn Abbas mirz il Aolanda yerlmidi.

Mrhum brahim xann bana gln kdrli hadisdn on be gn kemmi general Nebalsin qoun v topxana il ahbulanda grnd. Mehdiqulu xan qounun gldiyini eitck Qaraban adl-sanl atllar, xidmtilri v bir ne byzad il, Qzlba qoununun traf v yollar tutduuna baxmayaraq, qaladan xb, general Nebalsinin xidmtin glrk, rus qoununa qovudu. Qoun, skran qalas yaxnlnda ordu qurdu. Polkovnik Cfrqulu aa, mayor v yeger dstsi il qalan qorumaq n (ua) qalasnda qalmdlar.

General Nebalsin, rann naibssltnsinin Qzlba qounu il hcuma kecyini ehtimal edrk iki gn gzldi. Lakin bir sr grnmdi. Buna gr bel mslht bildilr ki, Qzlba qoununa trf getsinlr. gr onlar vurumaq istslr vurusunlar. ks tqdird zrlrin hcum edib, onlar Qaraba torpandan qovub xartsnlar.

Naibsltn, rus qoununun ona trf hrkt etdiyini eitdikd btn qounu il kb, mhariby gldi. Xonaen mnzilinin yaxnlnda iki qoun z-z gldi. Mharib odu alovland. Mehdiqulu xan, adamlar v Qaraba qounu il daim yol gstrir, kmk edir, dy zaman is Qzlba qoununu mlub etmk urunda bilavasit alrd.

yul aynn 15-d Xonaen mnzilind yeddi saat davam edn dydn sonra generaln tdbiri, Katlyarevskinin mrdliyi v Mehdiqulu xann kmyi il Qzlba qounu mlub edildi. Qounun bir paras ldrld, bir paras, sir dd, (qalanlar is) Araza trf qad. Katlyarevski d yaraland. Otuz nfr yaxn zabit v sgr yaraland v ldrld.

General qoun gtrb (dmnin) ardnca Qozlu aya qdr getdi, lakin onlardan sr tapmad. Naibssltn ar ykn atb qaaraq, iki gnn rzind Qzlba qounu il Arazn o tayna kedi.

blft xan, Qaraban baqa qaqn xan v bylri btn ellri v ne para kndi krb, Naxvan v Ordubad trf aparrdlar. Qzlba qoununun mlub olmas xbri glib atdqda, polkovnik Cfrqulu aa, cnab mayor Lisanevi il birlikd adamlarn v ellrin mhur atllarn gtrb, Qaraba camaatn geri qaytarmaq v Qzlba qoununu datmaq n Zngzur mahal yolu il hrkt etdi.

1 Mustafa xann Rusiya tbliyin kemsi haqqnda traktat 1805-ci il dekabr aynn 25-d imzalanmdr. B a x: Knyaz Sisianovun ara gndrdiyi 1805-ci il 27 dekabr tarixli, 51 .nmrli raport (AKAK, II cild, snd 1366, sh. 674). 2 Mllifin olu Rizaqulu bu hadisni daha geni tsvir edrk yazr ki, o gec on yeddi adam, o cmldn brahim xan, arvad Tuba xanm, qz Sltnt byim, on iki yal olu Kbirli Abbasqulu aa, Hac Hacan, li by, Mirz Haqverdi, qrvndli Hmmt by, sarcal Klmli byin oullar Cavanir v Hsn aa, nkrlrdn qrvndli lipnah, farl Cavanir v Mirz Nqi, kbirli cmlinin olu Hac Hsn iki olu il, iki nfr elli v iki baqa adam ldrlmdr (bax: Mirz Rizaqulu Camal by olu Azrbaycan SSR lyazmalar fondu, inv. B 470)

24

Onlar, var qvvlri il gec-gndz dayanmadan getdilr. sgrlr n dalarda yol getmk tin olduuna baxmayaraq, onlar da arxadan glib atrdlar. Nhayt, Qaraba atllar, polkovnik Cfrqulu aann bal il Qapan v Ordubad dalarnda Qzlba qoununa ataraq, dy baladlar. Dar drlrd, iki min yaxn Qzlba svari v piyadasn mlub edrk, hamsn tutub soyundurdular, atlarn, eylrini, paltarlarn aldlar. sgrlr arxadan glib atdqda btn Qzlba qoununun bir parasn sir, qalann is qam grdlr. Srlb aparlmaqda olan Qaraba el v camaatn qalann yaxnlndak dalara qaytardlar.

O zaman naibssltn Araz qra trflrind idi. Bir trfdn general Nebolsinin Mehdiqulu xanla birlikd naibssltnni mlub etmlri, digr

trfdn d mayorla polkovnik Cfrqulu aann bel cat gstrmlri Qaraba camaatn sakitldirdi v padah sgrlrinin gcn nmayi etdirdi. Hr ks z yerind yerlib, rahat v asud yaamaa balad.

Haman ilin q fslind general-anef qraf Qudovi byk imperator mrhum Aleksandr Pavlovi trfindn srdarlq vzifsin tyin olunaraq Tiflis gldi. General-mayor Nesvetayev Mehdiqulu xann mktub v yazlarn z rizsil imperatorun hzuruna gndrdiyin gr srdar, onu z hzuruna, Tiflis artdrd.

Mehdiqulu xan btn ktxudalar v ellrin bylri il brabr Tiflis glrk qrafla grd. O biri gn byk yncaq oldu. Qaraba hakimliyi frman v hdnamd qeyd edildiyi kimi, cavahir tutulmu qlnc v padahlq bayra vdsi Mehdiqulu xana verildi. (Srdar) onu mxtlif mrhmtlr gstrcyi mjdsi v midi il Qarabaa yola sald.

Mehdiqulu xann hakimiyyti gstriln tarixdn balayaraq, 1822-ci ilin oktyabr ayna qdr davam etmidir. Bunun tfsilat yksk dvltin kargzarlar trfindn dftrd qeyd edildiyin gr siz mlumdur v mnim rz -etmyim ehtiyac yoxdur.

25

Fsil

BU VLAYTLRN KRAMTL LAHZRT MPERATOR BNDLRNN HKM V MHAFZS ALTINA KEN

GNDN BA VERM HADSLR HAQQINDA

ran1 dvltin dmnilik ediln zaman byk zrrlr kilmlrin baxmayaraq, ran dvltinin kargzarlar ondan sonra da daimi olan Rusiya dvlti il baladqlar hdnamni, dostluq v ittifaq rtlrini 1826-c ild pozdular. Sfir siftil rana getmi ncabtli knyaz Menikovu geri qaytarb, qfltn, Rusiya dvltin aid olan vilaytlr soxuldular. Hqiqtd is onlar shv edirdilr. Onlar, padahn sgrlri qarsnda tab gtir bilmycklrini, rus qounu dryasnn dalalar tlatm gldiyi zaman, r-p kimi mhv olacaqlarn dnmmidilr.

Birini mrhld mrhum naibssltn btn qounu il ua qalasnn stn glib, ay yarma qdr oran mhasir etdi. General Reuttun qounu az olduuna, azuqsi, bart, gllsi v topu olmadna baxmayaraq, o (naibssltn), ua qalasnn divarlarna yaxnlaa bilmdi. Srdar mir xann, mkrd (amxorda) general knyaz Mddovun qounlar trfindn mlub edildiyini eitdikd, lacsz qalb, oradan kd v mhtrm knyaz, qraf Paskevi-Erivanskinin hkm altnda olan qounla mharib etmk zmil Yelizavetpolun yaxnlna qdr gldi. Lakin bir saatdan artq tab gtirmyib mlub oldu. ki gnn irisind Araz keib Qaradaa ketdi. Byk srdar rkn mnzilin qdr onun ardnca getdi, lakin bir nfr bel Qzlba sgri tapmad.Padahn mzffr qoununun gc, hqiqtd, btn xalqlar arasnda hrt tapb, dillrd sylndiyin baxmayaraq, byk v kramtli imperatorun sgrlrinin gc xsusil haman 31-ci ild, yksk knyaz, mhtrm qraf Paskevi-Erivanskinin bu vilaytlrd srdarlq v salarlq etdiyi zamanda ran v Rum dvltlri halisin gstrildi. O, byk rus dvltin daxil olan vilaytlrin aqn v prian qalm halisini aram etdi. Byk imperatorun mrhmt dryasndan midini zm, ev-eiklrindn l krk, qaqn v praknd qalm xslr v bu vilaytlrd ocaq sahibi olan adamlar, gnahlar balandna gr z vtnlrin qaytdlar. mperatorun drya qdr olan mrhmti qarsnda onlarn gnahn zrr qdr xrda sanb, tqsirlrindn kedi, mrhmt v fv il midvar edib, z yerlrin qaytard. Allaha kr, btn onlar v baqalar z mlklrin sahib olaraq, rahatlq v asayil mr srrlr. (Bu nemt) krlr edib, byk dvltin arn gzlyirlr ki, onun sgrlri il birlikd qulluq gstrib, canlarndan kesinlr. nki padahn mzffr qounu il birlikd ran, Rum v Dastan mharibsind itirak edn Qaraba camaat mnsb v mvacib sahibi olmu, he biri bhrsiz qalmamdr.

* * *

Mslman tarixi il 1205 (1790-91) -ci ildn 1260 (1844)-c il qdr xanlar xidmtind v Qaraba vilaytind qulluq edib, kargzar olmuam v bir ox hadis v mhariblrd itirak etmim. midvaram ki, bu yazdqlarm knyaz namestnikin iql nzrin atacaq v onun mn qar ltf v mrhmti artacaqdr. midvaram ki, bel byk mir v yksk caniin hr vaxt mni xohal etdiyi kimi, indi d mn mrhmt gstrr v mbark xatirindn xarmaz. Hqiqtd d o cnaba xeyirxah olub, xidmt etmk hr bir ks vacib v lazmdr. O, btn smimi dostlarna v xidmtilrin ltf etmidir.

Xeyrxahlardan hmi raz olan yegan allah onu daima xohal v xotale etsin. Amin, ey kmk edn (allah).

Yax ad qoyub getmk. Qzl saray qoyub getmkdn yaxdr.

SON SZ

Qaraba vilaytinin torpa, yaltlri v mrhum Pnah xann v brahim xann hkmdarlndan bhs edn bu bir ne vrqi kramt v ehsan mnbi olan rhmli, byk mir, yksk imperatorun caniini qraf v knyaz Mixail Semyonovi Voronsovun mbark adna

1 Burada ran shv yazlmdr, Rusiya olmaldr.

26

yazdm n onun ncabti v zmti haqqnda ua qalasnda dediyim bu qitni d xeyir dua olsun dey buraya yazdm v szm bununla qurtardm.

Qit

Ltfd mruf olan adamn adna yazdm Hm qrafdr, hm knyaz Voronsov, Byk xaqann xidmtind Btn vaxtn srf etmidir. midl qapsna galn hr ksi Ltfl geri qaytarmdr. lahi! Onun dvlti v baxt artq olsun. O, dunyada hmi ad v sevinck olsun.

* * *

Hadislrin yazl 1294 (1875)-c ild qurtard1.

Fsil

(XANLARIN HAKMYYT HAQQINDA)

Mrhum Pnah xann Qaraba vilaytind hkmranlq mddti Mrhum Nadir ahn qarda olu Adil ahdan xanlq ad, hkumt frman v hakimlik lbi atdqdan sonra, on iki il davam etmidir. Mrhum brahim xann hkmranl is qrx ildn artq olmudur.

Mrhum Mehdiqulu xan byk imperatorun frman il Qarabada on yeddi il. ne ay hakim olmudur.

Fsil

MRHUM PNAH XANIN QARABADA TKDRDY BNA V MARTLR

Birinci Bayat qalasdr ki, orada bimi krpicdn hasar, bazar, hamam v imartlr tikdirmidir. ndi xarabadr, yalnz xrda-para qalqlar grnr.

kinci ahbula qalasdr. (Burada) bulaq banda da v hngl mscid, hamam (tikilmi), hr v bazar (salnmdr).

nc-ua qalasnn sabiq divar v indi qounun taxl ambar olan bina.

Mrhum brahim xandan qalm bina v imartlr

Birinci-mslman tarixi il 1182(1768/69)-ci ild tikilmi byk camaat mscididir. Bu mscid khnldikdn sonra onu mhtrm qz rhmtlik Gvhr aa t'mir edib, vvlkindn daha gzl (kl salmdr).

kinci ua qalasnn hasar divardr ki, mslman tarixi il 1198 (1783-84)-ci ild binas qoyulmu v il rzind tikilib qurtarmdr. ndi dvlt m'murlar di-varlar yenidn tikdirmilr v xann tikdirdiyindn yalnz b'zi yerd sr grnr.

nc skrann hr iki qalasdr ki, mslman tarixil 1203 (1788-89) -c ild ua qalasnn aaclnda Qarqarayn kediyi iki dan arasnda tikilmidir. Mharib zaman bu qalalarda azacq piyada qoun olsa dmn oradan keib ua qalasna ged bilmz.

Drdnc-Da-da arasnda olan Xzin drsinin imart v otaqlardr ki, maarann irisind da v hngl tikilmidir. Orann yalnz birc yolu vardr.

Beinci (ua) qalasnn bir aaclnda olan Xan bann tikintilri. Altnc-Adam bann hasar, mrhum Pnah xanla baqa vladlarnn qbirlri stnd tikilmi uca

gnbzlr v o (yerin) arxlar.

1 Bu tarix ehtimala gr srin krlmsi tarixidir.

27

Fsil

BRAHM XANIN NZAM-NTZAMI V HAKMYYT ZAMANINDA OLAN QAYDALAR HAQQINDA

Qaraban btn ellri adlar dftr v siyahda yazlm atl qoundan ibart idi. Zrurt zamannda mahallarn v kndlrin piyada tfnglilri mahal mliklri il birlikd qoun sralarnda hazr olurdular.

Qarabaq ellrindn tvc pulu v mhsuldan malcahat alnmazd. Lakin mahallardan v kndlrdn hr il malcahat v tvc ylrd. Hrdn bir Dastandan lzgi qounu gtirildikd lzgi qoununun mvacibini dmk v lzginin itmi v ya lm atnn vzini vermk n ellrdn d tvc pulu, srsat, taxl, qoyun v mal alnard. Adlar nkr v qoun dftrind qeyd olunmayan aillrin nkr v qoun hlindn, habel adlar dftrd qeyd olunmu nkr v qoun hlindn he bir ey alnmazd. Onlar maf1 idilr. Onlarn taxl, at v baqa ehtiyac xann hdsind idi. Qounun hr bir nkri (nfri) bir ev thkim olunmudu. O ev hmin nkr v atlnn ehtiyacn tmin etmli idi.

Fsil

Hr il novruz bayram gnnd, mrhum xan, qounun butn adl-sanl srgrdlrin v minbalarna xlt, nam v qlnc balard. Azrbaycan vilaytlri, mahallar, habel mliklr hr ks z rtbsin gr pek gtirrdi.

Fsil

Mrhum brahim xan, sfrd olduu v ya bir yerd ordu qurduu zaman, xidmtind olan minbalarn, yzbalarn, Azrbaycan bylri, aalar v xanlarnn shr, gnorta, axam xryi v atlarnn arpas, habel qoun hlinin, bir parasnn, mlnin, mirzlrin, eik aalarnn, keikilrin v yasavullarn btn mxarici mrhum xann xzinsindn verilrdi. Bir ox geclr, minbalara v baqalarna buraxlan diri qoyunlardan baqa, qrx puda yaxn dy v otuz qoyun srf olunard. Bu hesabla srf olunan ryin, arpann, yan v irniyyatn miqdarn tsvvr etmk olar.

Fsil

MRHUM BRAHM XANIN GLR

[brahim xann] gliri mahallarn v kndlrin taxl v ipyindn alnan malcahatdan v kin yerlrind xana mxsus olan kotanlardan [istifad edilmsi n alnan vergidn] ibart idi. htta yadmdadr, bir df mrhum brahim xann znmxsus olan ctlri v kotanlar hesab edirdilr. Mlum oldu ki, xann ct v kotan btn Qaraba hlinin ct v kotan qdrdir; htta onlardan iki ct d artqdr. Btn bu qdr taxl v mal-qara qouna, saraya, hrmxanaya, nkrlr, mllr v qonaqlara srf olunard. Bunlardan lav (xann) icar, pek, Qaraba ixracat v sikkxanadan gliri olurdu v (ona) Azrbaycan vilaytlrindn cinsl, pulla oxlu pek gndrrdilr.

Fsil

MRHUM XANIN XLAQI V RFTARI

Mrhum brahim xan qrib sevn, qonaqprst, yetimlr baxan, riyytprvr, qeyrtli, rkli, rkli, ehsan sahibi v nam paylayan bir adam idi. Byk seyidlr v farlara oxlu sdq v nzir verrdi. Alimlr, seyidlr hrmt edrdi. traf (mahallarn), Azrbaycan, irvan v baqa vilaytlrin xanlar, byzadlri ona pnah gtirib, kmk istdiklri zaman onlara hrmt edr v arzularna atdrmaq urunda olduqca sy gstrr v onlar arzularna atdrard. Gzl qadnlarn mclis v shbtin ox meyli var idi.

1 M a f-vergidn azad demkdir.

28

Fsil

XANIN LXISI

Xann yax atlar, heyvan v oxlu ilxs var idi. Xann ilxs ran v Rum vilaytlrind bel byk hrt tapmd. Mrhum xann atlarnn oxu mrhum Nadir ahn atlar v ilxsnn cinsindn idi. Xan onlar Azrbaycan vilaytlrindn, ahsevn, taqi v Xorasan xanlarndan alb gtirmidi. Tqribn -drd min v blk daha ox balalayan madyan, xsusi cins ayqrlar var idi. Xsusi qoyun srlri, mal, cam o qdr ox idi ki, saymaqla qurtarmazd.

Fsil

MRHUM BRAHM XANIN KARGZARLARI, QARDALARI V QARDAOLANLARI HAQQINDA

Xann qardalar, qarda uaqlar, z vlad v misi uaqlar mruf bylr olub, mal, dvlt, nkr v clal sahibi idilr. Onlarn hr biri baqa vilaytlrin xanlarna brabr idi. misi olu Mirz li by, bibisi olu .Ltfli by, qarda uaqlar-Fzi by, bdssmd by, Klbli by, Hmmtli by v z olanlar o bylrin srasnda idilr. Mehrli by v brahim xan, Pnah xann uaqlardrlar.

Cavanir, Otuziki, Kbirli, Dmiri-Hsnli, Brgat, Qaraorlu, Hac Saml, Kolan v Qapan ellrinin bylri il Dizak, Vrnd, ilbrd, Tal v Xan mahallarnn mliklri d bir para vilayt xanlar kimi dvlt, zmt, clal v binvr sahibi idilr. z trbiy edib, radt, alqanlq v smimiyytlrin gr dvlt v riyyt sahibi etdiyi baqa bylr d mhurdurlar.

Fsil

EVNN ML V KARGZARLARI V DVLT L MUL OLAN XSLR

Birincisi, Vaqif txllsl mrhum Axund Molla Pnahdr ki, tdbirli v kamall mhur vzir idi v randa, Rumda olduqca hrt tapmdr. Onun trkc yazd aiqan eirlri indi d dillrd zbrdir. hrmt sahibi olan baqa kargzarlar, eik aalar, nazirlri v mllri d bacarql, all v irin dilli adamlar idi. Aa Mhmmd ahn hvalatndan sonra, Qarabada z vermi prianlq v qarqlq nticsind mrhum xann bunlar kimi bir ox adamlar, ml v kargzarlar tamamil vfat etdilr.

Fsil

XANIN ADLI-SANLI EVLADI

Hl mrhum brahim xan sa ikn, bir anadan doulmu byk olanlar Cavad aa v Mhmmdhsn aa vfat etdilr. Bunlarn anas Cbrayll bylrindn birinin qz idi. Mrhum xandan sonra, polkovnik Xanlar aa v randa olan blft xan vfat etdilr. Sonra, polkovnik Mhmmdqasm aa, Ftli aa, Sleyman aa, Hseynquluaa v Sfiqulu aa ldlr.

ndi Qarabada sa qalanlar: hmail v cvahir cqqa sahibi general-mayor Mehdiqulu xan v hmd xandr ki, xan qzlarndan doulmular. eyx li aa is knizdn doulmudur.

Mrhum brahim xann sa qalan qzlarndan biri ncib Grcstan tavatnn qzndan doulmu Gvhr aadr, biri d zzt byimdir ki, Grcstan valisinin vziri Mirz Rbinin qzndan olmudr.Grcstan valisi rakli mrhum brahim xanla daima dost v mttfiq olmaq istyirdi. Lakin din ixtilaf imkan vermdiyindn z vzirinin qzn mrhum xana v iki olu blft xana v Mhmmdqasm aaya vermidi ki, bu nigah vasitsil aralarnda mhbbt laqlri yaradlm olsun.

29

Fsil

MEHDQULU XANIN VARS V VLHD OLMASININ SBB

Mrhum brahim xan birinci df Krkay qranda srdar Sisianovla grdy zaman varislik v vlihdlik ad onun byk olu mrhum Mhmmdhsn aaya verilmidi. O zaman Mhmmdhsn aann ikinci olu girov ad il Sisianovun yanna gndrildi. General-mayor Mhmmdhsn aa mrhum brahim xann salnda ldyndn, xann yerd qalan olanlar irisind n byy general-mayor Mehdiqulu aa idi. Buna gr mrhum brahim xann z salnda varislik v vlihdlik kaz, xann v Qaraban baqa yannn mhr il Mehdiqulu aaya verildi. xan v varis adlandrld.

Bu sbb gr mayor Lisanevi, mrhum brahim xan ldkdn sonra, general Nesvetayevin hzuruna raport yazm v ona sasn 1807-ci ild byk imperator mrhum Aleksandr Pavloviin frman zr Mehdiqulu xana Qaraban xan ad, hakimiyyt bayra v cavahir tutulmu qlnc verildi.

Mrhum Mehdiqulu xann hakimiyyti dvrnd ba vermi hadislr, byk dvltin kargzarlar trfindn dftrlrd yazldndan siz m'lumdur. Odur ki, mnim burada yazmama ehtiyac qalmr.

Son.