sarchawa

86

Upload: deyreen-salih

Post on 06-Mar-2016

332 views

Category:

Documents


14 download

DESCRIPTION

sarchawa 12

TRANSCRIPT

Page 1: sarchawa
Page 2: sarchawa

من 50 دؤالرء طؤران 500 هةزار دةنطي دؤراندووة

ويستطةي يةكةم:تةنها ضةند رؤذيك ثاش هةلبذاردني 25\7\2009 لةطةل سيروان رةشيد كة ئةوكات هةردووكمان

دةستةي نوسةراني رؤذنامةي »رؤذنامة« بووين، طرةومان كرد لةسةر 50$ كة ئةطةر طؤران بةشداري حكومةتي هةريمي كرد، سيروان دؤراندويةتيء ئةطةر بةشداريشي نةكرد، ئةوا من دؤراندوومة..

موبةريرةكاني من بؤ ئةوةي طؤران بةشداري حكومةتي ثيبكات ئةمانة بوون:راستة بةريز نةوشيروان مستةفا لةسةرةتاي ثيكهيناني يةكةمين كابينةي حكومةت لة .1

نةوةدةكاندا لةطةل ئةوة بووة كة يةكيتي نيشتماني ببيتة موعارةزةو نةريتي ديمكراسي درووست ثةيرةو بكريت، بةآلم ئةو بؤضوونة كة 18 سالي بةسةردا تيثةريوة، ناكريت بؤ هةمان زةمانء مةكان راست بيت.

طؤران وةك يةكةمين موعارةزةي فيعلي كاريطةر، وةك منداليك واية كة بة نةشتةرطةري .2لةدايك بووبيت، بؤية ئةو مندالة لةسةرةتاوة ثيويستي بة ثاراستن هةيةو باشترين ثاراستنيش ئةوةية

كة نةكةويتة شةركردن لةطةل يةكيتيء ثارتي، بةلكو بضيتة سةنطةري خؤسةلماندن لةطةلياندا، بةآلم بة بيروباوةرو بةرنامةي خؤيةوة.

خةلكي كوردستان لة نةتيجةي دةسةآلتي يةكيتيء ثارتي بة سةركردةكاني طؤرانيشةوة، .3واراهينرانء وا مامةلةيان لةطةل كرا كة بوون بة موعارةزة، ياني مةحرووم بوون لة ذياني ئاساييء

هةموو خيروبيرييك، بؤية زؤرينةي خةلكي لةم مةرحةلةدا ئةوةندةي ضاوي لةسةر خؤشطوزةرانيية، ئةوةندة مةسةلة ديمكراسييةكاني بةالوة طرنط نية.

طؤران تةنها لةبةر ئةوةي ثةرلةمان بكاتة مينبةري خؤسةلماندنء داكؤكيكردن لة .4دروشمةكاني، دةرطاي حكومةتيش لةسةر خؤي دةكاتةوةء ئةوكات لةبري سةنطةري لة

دوو سةنطرةوة ثةالمار ئةدات، بةتايبةت سةنطةري حكومةت لةم وآلتة شةرقييانةدا سةنطةرة راستةقينةكةية.

طؤران كةمينةية لة ثةرلةمانء ناتوانيت هيض برياريكي ثةرلةمان ثةكبخات، بؤية قةت .5هةلةي وا ناكات طةمةكة بطةيةنيتة مةسةلةي دةنطدانء بة تةواقوفوقاتي سياسي و هةماهةنطي

لةطةل يةكيتيء ثارتي،بةشيك لةمةرجةكاني خؤي فةرز ئةكات.تةبيعةتي يةكيتيء ثارتي واية كة لةناو خؤياندا ئةبيت ئيسالح بكرين، بةهةمان .6

شيوةش تةبيعةتي حكومةتةكةيان هةمان شت ئةبيت، بؤية راي من وابوو كة طؤران بةشداري حكومةت ئةكاتء لةو ريطةيةوة بةرنامةي ضاكسازي خؤي تةسبيت ئةكات.

ويستطةي دووةم:تةنها ضةند رؤذيك بوو طؤران هةرةشةي كشانةوةي لة ئيئتالفي فراكسيؤنة كوردستانييةكان

دةكرد، وتاريكم لة رؤذنامةي »رووداو« نوسيء باسي ئةوةم كرد كة ئةم هةرةشةي طؤران بةزياني خؤي دةشكيتةوة، ضونكة لة نةتيجة وةك ضؤلةكةكاني سابيري مامة حةمةسالح، هةموو

كارتةكاني لةذير ساجةكة هةلدةفرنء بةدةستي بةتال ئةطةريتةوة..هةروةها باسي ئةوةشم كردبوو كة يةكطرتووي ئيسالمييء كؤمةليش لةطةلي نابن و اليةنة عيراقييةكانيش مامةلةي سةرةكي لةطةل يةكيتيء

ثارتي دةكةنء طؤران ناتوانيت لة بةغدا ئيعتباري خؤي زال بكات بةسةر يةكيتيء ثارتيداو بةداخةوة بؤضوونةكاني من هةمووي راست دةرضوون.

ثاش 17 مانطء دوو ويستطةي طرنطي ئةم بزووتنةوةية لة كوردستانء عيراقدا، ئايا ئةوانيش وةك ثارتي سيروان رةشيد نين 50 دؤالرةكة وةرنةطرن..؟من طةمةكةيان دؤراندووة يان نة؟ خؤ ئةطةر دؤراندبيتيان، باري شانيان قورستر دةبيت، ضونكة يةكيتيء

وةكرا

ى رة

جةةن

ث

فازل نةجيب

Page 3: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

خاوةني ئيمتياز سةرثةرشتيارى ضاث ئاوات جةناب نوري سيروان ذاذلةيي

سةرنوسةر ديزانمةجيد سالح رابين

بةريوةبةرى نوسين ضاثرةزا جةبار ضاثخانةى زةرطةتة

[email protected] - [email protected] :ثةيوةندييةكان 07701571591 - 07701415468

ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان )198(

طؤظاريكى سياسي، فكري مانطانةيةذمارة )12( كانوني يةكةمي 2010

2 حكومةتةكةى »ئةبوسةرا« بةكويدةطات؟ ...............................................................هةستيار قادر

6ئةنقةرة بة دةست كوردةوة طيرى كردووة..............................................................زريان رؤذهةآلتي

9ئةمريكاو ئيسالمي سياسي...................................................................................... فواز جرجيس

14ذيان و خةباتي ثيشةوا قازي محةمةد .................................................................... سةرضاوة

18ثيشةوا......قةرانةوةى ئةخالق بؤ سياسيةت..............................................................دكتؤر ياسين سةردةشتى

30وةسيةت نامةى قازي محةمةد ................................................................................و. رةزا مةنوضةهري

31فيدراليزم لة سيستةمي سياسيدا ...............................................................................دكتؤر ساالر باسيرة

37ئايدؤلؤذياو حةتميةتي طؤرانكاري لة كؤمةلطةدا..................................................... عيماد عةلي

40سةبارةت بةطؤران، ديدار لةطةل ضيا عةباس........................................................ سةرضاوة

45سةبارةت بةطؤران، ديدار لةطةل دانا عةسكةر...................................................... سةرضاوة

50سةبارةت بةطؤران، ديدار لةطةل دكتؤر جةعفةر عةلي.............................................سةرضاوة

53طؤران ديفاكتؤى سةردةم.................................................................................. رةشاد حسين

58طؤران و ديموكراسي .........................................................................................سةردار عةزيز

62كيشةى ئازادي سياسي.....................................................................................زةكةريا ئيبراهيم

66فولكةر شثيرلينط هيطل............................................................................................................

69سانت ئؤطؤستينؤس........................................................................................برايان مةطي

72سةبارةت بة فةلسةفة، ديدار لة طةل مةجيد عةزيز ............................................ هه ريم عوسمان

ناوةرؤك

Page 4: sarchawa

تةوافوقى سياسيى يان ريكةوتنى سياسيى

هةشت ثاش لة عيراق نويى حكومةتى ثيكهينانى ئةنجومةنى هةلبذاردنى ئةنجامدانى لة مانط سياسيةكانى بيدعة لة بةدةرنةبوو نوينةران ثرؤسةى سياسيى دواى 2003 بةو ثييةى ضاوةران تةوافوقى بنةماى سةر لة نوي حكومةتى دةكرا تايفى ثيكبهينريت كة عيراقيكى هةمةرةنطى سياسى راطرتنى بؤ ثيويستيتى مةزهةبى و نةتةوةيى و ثيضةوانةى بة بةآلم سياسيةكةى، باروودؤخة نورى بةتايةت دروشمى سةركردة سياسيةكانيةوة مالكى راسثيدراو بؤ ثيكيهنانى حكومةت ثؤستة باآلو دابةشكراو طةورةكاندا هيزة نيوان لة وةزارييةكان هةربؤية بوون قايل بةكةم بضوكةكانيش هيزة سياسيى تةوافوقى جيطةى سياسيى ريكةوتنى طرتةوة و حكومةت بووة كيكيك هةر اليةنةو بةثيآ و ليبرد وةزارةتةكانى لة خؤى بةشى خؤى هيزى حكومةتى بوووة تةكنؤكراتيش حكومةتى لةبرى ثؤستة زؤربةى بةوثييةى سياسيةكان سةركردة سةكردة تةكؤنكرات كةسانى لةبرى وةزاريةكان كردةوة. ثريان بةشداربوةكان حيزب باوةكانى شوناسى نةيتوانى عيراق نويى حكومةتى هاوكات بةرخؤيةوة بة نيشتيمانى هاوبةشى حكومةتى تر سةكردةكانى زؤربةى و ماليكى وةك بكات حكومةتى بوة ئةوة لةبرى و بؤدةكرد بانطةشةيان زؤرينة بةآلم لة ذير دورشمى تةوافوقى سياسيدا كة نةك بوو نزيك دابةشكراوةوة لة حكمومةتى زياتر حكومةتيك كة بة لؤذيكى ديموكراسيةتى زؤرينةو

كةمينة طةآللة بوبيت

لة نوي حكومةتى بةردةوامبونى بؤ ثيشبينيةكان تائةو نين طةشبين داهاتوودا سالى ضوار ماوةى نيم طةشبين »زؤر وتى مالكيش خودى هيندةى باروودؤخى و ئةرزيةت بةوثييةى حكومةتة«، بةم ثيكهينانى حكومةت كةوتة بةردةم ضةند طؤرانطاريةك كة ئةطةرةكانى كةلةكةبونى كيشةكان لة ضةند سالى

داهاتوى عيراقدا زياد دةكات:لةسالى ئةمةريكا هيزةكانى كشانةوى يةكةم: سةرابازى بونى طةورةترين بة كؤتايى 2011دا عيراقدا لة دةهينيت ئةمةريكا وةك هيزيكى طةورة ثرسة لة رؤلبينينيشى و سياسسيةكةي بونة كة بيهيزدةكات عيراقدا ناوخؤييةكانى سياسية بةتايبةت كة ديموكراتيةكانى ئةمةريكا كة دةسةآلتى بةوة سياسياندا ميذوي لة بةدةستة واشنتؤنيان ناسراون كة لةطةل دةستوةرداندا نين لة كارووبارى دةرةوةرى ئةمةريكاو بة ثيضةوانةى كؤمارييةكانةوة و دةدةن ناوخؤييةكانيان ثرسة بة طرنطى زياتر لةبةرمبةردا ئةطةرةكانى هاتنة ناوةوةى طةمةكةرى لةوانة دةكاتة زياد نيودةولةتى هةريمى زياترى عةرةبستانى شيعة، نفوزى ثالثشتى بؤ ئيران مسؤطةر بؤ توركيا سونة، ثالثشتى بؤ سعودى لةزؤر كة توركمانةكانةوة ريطةى لة ثيطةى كردنى ثيكدادانى ئةو بةرذةوةنيانة قةيرانى سياسيى خالدا ثروكينةرى ليدةكةويتةوة و عيراق دةبيتة طؤرةثانى

جةنطى لةبرى )حرب البديلة(حةوتةمى بةندى لةذير عيراق دةرضونى دووةم: نةتةوة يةكطرتووةكان كة عيراق لةروى دبلؤماسى و ئابورى و تةنانةت تواناى سةربازيشةوة دةستكراوة كيشة بونى لةطةل دةستكراوةييةش ئةم دةكاتو تر ئةطةرى موزمينةكاندا تايفية و ئةمنى و سياسيى

بةكارهينانى خراثى ليدةكريتلة ئةطةرضى حكومةت: ثيكهاتةى فشةلى سيهةم: ثالثشتى بة تةنها توانى ماليكى رابردوودا خولى حكومةتةكةى دةعوةوة حيزبى كورسي )5(حكومةتى بة ئةوكاتيش بةآلم بةريوةبةريت،

حكومةتةكةى »ئةبوسةرا« بةكويدةطات؟

يةكةمين ئؤثؤزسيؤن، حكومةتى زؤرينة، مةرطى تةوافوق

راثؤرتى شيكارى : هةستيار قادر

2

Page 5: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

ئةمجارةى قةيرانى و ناودةبرا وةكالةت يان واو لة نيية تر اليةنةكانى كشانةوةى مةترسيى لة ئةو كة لةوةداية مةترسيةكة بةلكو حكومةتةكةى، لة حكومةتيك وةك ثؤستةكانيان تر اليةنانةى ئةمةش و ببةن ريوة بة ماليكيدا حكومةتكةى ناو حكومةتدا لة برياردان مةرجةعيةتيكى لة زياد شةلةل توشى ئةداى و دةخولقينيت دروست ثيكهينةرةكانى ئيئتالفة جطةوةلى ئةمة دةكات، بةذوةندى ريكةوتنيكى نيوخؤياندا لة حكومةتيش ثيكيوة بةستوونةتةوة نةك سياسيى دريذخايةن بؤ ثيكهينةرى نيشتيمانى هاوثةيمانى نيوان لة نمونة ريكخراوى و ئيسالمى باآلى ئةنجومةنى حكومةتدا وةرطتنةوةى دووبارة نةيارى ثيشتريش كة بةدر مالكيةوة لةاليةن بوون سةرؤكوةزيران ثؤستى سياسةتة لةطةل هاوتةريب دةكريت ضاوةروان سةدريةكان جطةوةلى ئةمة رينةكةن ئيداريةكانيدا ماليكى لة ثشتطيريان كتوثردا هةلويستيكى لة كة دةليت ثيمان رابردويان ئةزمونى ضوار سالى كرد، هةلكردنيان لةطةل حكومةتى نورى ماليكدا زؤر نابات بةتايبةت لةئاراداية كشانةويان زوو ئةطةرةكانى و لة زؤر باردا بة رينوينى ئيران دةجولينةوةو لةبارى بةريةككةوتن بةرذوةنديةكانى نيوان ماليكى و تاراندا دوور نية سةدريةكان ئةنجومةنى وةزيران ضؤلبكةن، ضؤن لةسالى 2007دا »مالكى«يان بةتةنها هيشتةوة، لةبةرانبةريشدا ئيئتالفى عيراقية كة بة هاوثةيمانيتية ليبرال ثرجةمسةرى ناسراوة ناهاوثةيمانةكة و سياسيى ئيسالمى و عةربى ناسيؤناليستى و توركمانةكانى كؤكردؤتةوةء ئةم فرة جةمسةريةش كاريكى تا سةر يةك هاوثةيمانيتيدا لة ذير ضةترى

مةحالة.بةريةك كةوتنى دةسةآلتةكان

ثؤستء لة مانةوة بؤ بةرانبةر قايلكردنى تؤخكردنةوةى و مالكيةوة لةاليةن دةسةآلت حيزبيانةى دابةشكردنى هةربة ثةرستى دةسةآلت دةستورى بةسةر بازدان نةوةستاو ثؤستةكانةوة ليكةوتةوة كاتيك بريار درا ئةنجومةنى نيشتيمانى بؤ داتاشينى دابمةزينريت وةك سياسةتة ستراتييةكان ثؤستيك بؤ ئةياد عةالوى سةرؤكى ئيئتالفى عيراقية كة ثيتشر خؤى بة خاوةن مافى ثيكهينانى حكومةت ثرؤذةياساى رةشنوسى دواين بةثيى كة دادةنا ستراتيذيةكان سياسةتة بؤ نيشتيمانى ئةنجومةنى بريارةكانى مولزةم دةبن بؤ اليةنة ثةيوةنديدارةكان طةر بة زؤرينةى دةنطى ئةندامانى دةربكريت و طةر لة ثرسة ستراتيذييةكانيشدا دةنطةكان يةكسانبوون بردنةوة بؤ اليةنى دةنطى سةرؤكةكةى دةبيت ئةمة ثاسةوان وةك تةواو ليوايةكى داواكردنى جطةلة

تيكراى ئةمانةش ضةندين خويندنةوة هةلدةطريت: يةكةم: ئةم ئةنجومةنة ويراى ئةوةى لة دةستوردا دةسةآلتةكانى باردا هةنديك لة ثينةكراوة ئاماذةى وةك دةضن ثيكدا وةزيراندا سةرؤك لةطةل ثيكهاتةى لة ليديت بضوككراوةى حكومةتيكى دةستورى قةيرانى ئةمةش كة عيراقيدا دةولةتى دةسةآلتةكان سنورى كة بةتايبةت كايةوة دينيتة لة زياد بؤشاييةكانيةوة بة عيراقيشدا لة دةستورى شرؤظةيةك هةلدةطريت و بريارةكانى دادطاى باآلى دؤراوة الى دةسةآلتةكان بة سةبارةت فيدراليش خولى لة ئةوةى سةرةراى ئةمةش نابن، موقنيع لةو ئةنجومةنيكى نوينةراندا ئةنجومةنى ثيشوى

3

Page 6: sarchawa

شيوية بةناوى ئةنجومةنى ئاسايشى نيشتيمانى بونى سةرةكيةكانى اليةنة سةرجةم نوينةرى كة هةبوو تيايدا بةشدار بوو بةبي ئةوةى بتوانيت ضارةسةرى

هيض كيشةيةك بكات.دووةم: لةهةنديك بارى تردا ئةم ئةنجومةنة رؤلى سةرؤكايةتى كؤمار قوت دةدات و بةثيى رةشنوسى سياسيةتى طشتيةكانى ثالنة داريذةرى ياساكةى دةرةكى دبلؤماسيةتى بةرةى و دةبيت دةرةوة دةرةوة وةزارةتى و سةركؤمار دةستى لةذير كوردةوةن بةدةست هةردوكيان كة دةردةهينيت بةعةرةبيكردنى ثرؤسةى دةكريت ثيشبينيش و هيزة ئةولةويةتى لة عيراق دةرةوةى سياسيةتى ناسيؤناليستةكانى نيو ئةو ئةنجومةنة بيت بؤ زياتر

نزيكبوونةوة لة جيهانى عةرةبى.

كؤتايى خةونى جيطرةكان عيراق نوينةرانى ئةنجومةنى هةلبذاردنى لة بةر ئاماذةى لة ضاوثيكةوتنيكدا مالكيى مانطيك بةضةند سيستةمى بةرةو نا عيراقدا هةنطاونانى بةطرنطى بةرةو هةنطاونان نيةتى كات ئةو كة سةرؤكايةتى سازدانى لةدواى و ليخويندرايةوة ديكتاتؤريةتى هةلبذادنيش »ئوسامة نوجةيفى« سةرؤكى ثةرلةمان لة ياساييانة و تر بةشيوازيكى بيرؤكةيةى ئةو داوايةكى كاتيك تةوزيفكرد سياسيدا ثرؤسةى بة سةبارةت كرد فيدرالى داطاى ئاراستةى دةسةآلتى سةرؤكى ثةرلةمان و دادطاى ناوبراويش بةنوسراويكى رةسمى كؤتايى بةشةرعيةتى دةستةى تريش سةرؤكايةتيةكانى و ثةرلةمان سةرؤكايةتى دةستةى سي سةرؤكى لة دةسةآلتةكانى هيناو ليرةشةوة كؤكردةوة عيراقدا سةرؤكايةتيةكةى

ضةند ثيشهاتيك بةدى دةكريت:دةستةى ضةمكى هةلوةشاندنةوةى يةكةم: سةرؤكى دةسةآلتى ضةسثاندنى و سةرؤكايةتى بؤ دةستورى خويندنةوةى هةمان ثةرلةمان سةرؤكايةتى و وةزيران ئةنجومةنى سةرؤكايةتى دةسةآلتةكانيانةوة. بةجياوازى دةكات، كؤمار كؤبونةوةكانى ريكخةرى وةك ئيدى نوجةيفى جيطرةكانيشى دةسةآلتى و نامينيت ثةرلةمان مومارةسة دةكات ، نورى ماليكى لة حكومةتدا ضةمكى ئةنجومةنى سةرؤكى لةبرى حكومةت سةرؤكى وةزيران ثيادة دةكات و دةنطى جيطرةكانيشى وةك سةرؤكايةتى دةكريت، لةطةلدا مامةلةى وةزيريك دوو لة جياواز كوردةوة بةدةست كة كؤماريش كة دةستى ضةكى طةورةترين تر دةسةآلتةكةى مافى ظيتؤ بوو بة ثيى رونكردنةوةيةكى ترى داطاى

فيدرالى ليى وةردةطيريتةوة كة ليرةدا ناتوانيت سود ئةنجومةنةكةى سةرؤكى دةسةآلتى ضةمكى لة

وةربطريت.جيطرى لةوةداية كورد بؤ قةيرانةكة دووةم ثيى بة كةسةرؤكةكانيان دةسةآلتةى ئةو هةردوو ثيدةدريت دةسةآلتيان فيدرالى دادطاى شرؤظةكةى دةسةآلتى هةمان ناتوانن و كوردن جيطرةكانيان بةسةر حكومةت سةرؤكى و ثةرلةكان سةرؤكى ثؤستيكى وةك ثيشتر كة بكةن دابةش خؤياندا

سياديى شةريان لةسةر كردووة.

يةكةم سيبةر بؤ حكومةتناو لة طؤران فراكسيؤنى بةشدارينةكردنى ئةزمونى يةكةم عيراقدا نوينةرانى ئةنجومةنى لة كايةوة دينيتة راستةقينة بونى ئؤثؤزسيؤن سياسيى ئةزمونى لة عيراقدا شةرعى ثةرلةمانيكى 2003 ةوة بؤ تيروانين و ليوردبوونةوة لة ئةزمونى ئؤثؤزسيؤن بوون لة ثةرلةمانى عيراقدا دوو مؤديلى

كؤن و نوي دةبينريت.بؤ طؤران فراكسيؤنى نويكة: مؤديلة يةكةم، طةمة بةآلم بيت، ئؤثؤزسيؤن كة نةخولقاوة ئةوة سياسيةكانى ئةم دوايةى عيراق و ثةراويزخستنيان لةاليةن دوو كوضكةى ماليكى- ئيئتالفة كورديةكةوة رابطةينيت خؤى بونى ئؤثؤزسيؤن ليكردن واى ئؤثؤزسيؤنى يةكةمين بووة بةمةش ثةرلةماندا لة رةسمى لة ناو ئةنجومةنى نوينةرانى عيراق لةاليةك حكومةتى ضةمكى بة كؤتايى ترةوة لةاليةكى قاموسى ناو لة كة هينا نيشتيمانى هاوبةشى ثييةى بةو نييةو بونى ديموكراسيدا ثرؤسةى نيية. بونى ئؤثؤزسيؤن بي ديموكراسى دةولةتى )8( بة طؤران ئايا ديتةئاراوة ثرسياريك ليرةدا كورسيةوة دةتوانيت ببيتة ئؤثؤزسيؤن؟ يان خودى ئؤثؤزسيؤن بون لة عيراقى نويدا قبولدةكريت طةر لةنةبونى بةدةر بيت؟ ثةرلةمانيشدا ذير ضةترى لة كةلتورى زالبونى و بوون ئؤثؤزسيؤن كةلتورى دةسةآلتطةريى سياسيى لة عيراقدا ئةو جؤرة هيلةى دةكات لةسةر كارى ئؤثؤزسيؤن وةك طؤران كة روى لة بةهيزة بةرةيةكى ببيتة كة نابيت هيلة ئةو كورسيةوة كة حكومةتى ثي بروخينريت و ئةزمونى هيزيكى هيض كة رابردووش سةلماندى ضةند سالى جؤرةى ئةو ناشيةويت و ناتوانيت عيراقيش ترى لة هيندةى ئةو تا و هةلبذيريت بونة ئؤثؤزسيؤن وةك عيراق عةربيةكانى حيزبة سياسية زؤرباردا دةروانن بوون لةئؤثؤزسين سياسيى ئينتيحارى و سياسيى دةسةآلتى لة بيبةشبونيان بةهؤى

4

Page 7: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

5

دواتريش سةرضاوةى دارايى كة نفوزى جةماوةرى ثيراو دةكةن، ئةو هيلةى كة طؤران ناضار دةكات وةك ئيعالميي ئؤثؤزسيؤنيكى بةر بيطريتة ئؤثؤزسيؤن لة ئةستؤ دةبيت سياسيية كة ئةركيكى قورس ترى كة فةزحكردنى طةندةلى و هةنطاوة ناتةندروستةكانى لةاليةكى و لةاليةك عيراقة سياسيى دةسةآلتى نهينييةكانى ريكةوتنة بةرةى خستنةسةر تريشةوة لة دةسةآلتى سياسيى عيراقدا كة نوينةرانى كوردة بةآلم كوردةوةية، بةرذةوةنديةكانى ثيضةوانةى بة بةو زؤرة كارةدا لةم طؤران سةركةوتنى هيواى ثييةى طةندةلى ئيدارى و دارايى زؤربةى جومطةكانى و سركردووة وةزارةتةكانى و عيراق دةولةتى دةبيت بةرفراوان تيايدا طؤران كاركردنى فةزاى لةم عةالوى ضؤن وةك شةقام راى كةسبكرنى بؤ هةلمةتى هةلبذاردنةكاندا بةهؤيةوة دةنطيكى زؤرى هينا، ئةمة جطة لةوةى لة وروذاندنى ئةو دؤسيانةدا ريكةوتنيكى يان سياسيى ثؤستيكى هيض طؤران لةطةل نيية سياسيانةى موجامةلةيةكى يان حيزبى

هيزة دةسةآلتدارةكانى بةغدا تا بيدؤرينيتدووةم، مؤديلة كؤنةكة: ئةوةيةكة لة خولى ثيشوودا شاراوة ئؤثؤزسيؤنى بة دةكريت كة دةكرا بةدي مةترسيدارةو ئؤثؤزسيؤنة جؤة ئةم ناوببريت ء بةشدارن حكومةتدا لة كة ثيكديت اليةنانة لةو طةمةسياسييةكان لة ناو ثةرلةمانى عيراقدا تةوزيف ياساى لة ثرؤذة دةكةن بو جؤريك كة هةراليةنةو لةريطةى دةدات بةرانبةرى اليةنى بةرذوةندى دةنطدانةوة بةتايبةت ئةطةر دةنطانةكة نهينى بيت يان شرؤظةكردنةوة، فرة و ياسايى غةربةلةى دةيبةنة ناو لة سياسيى ثيالنى دارشتنى لة جطة ئةمة ثةرلةماندا بؤ ليدان لة وةزيريك يان بةرثرسيك كة دةيانةويت يان ناكاراية اليةنةوة ئةو لةتيروانينى ناكارا ثيشانى بدةن و هةنديك جار ضةند طروثيكيش شاراوةيةدا ئؤثؤزسيؤنة ئةم ضوارضيوةى لة خولى لة ضؤن وةك تر بةاليةنيكى دذ يةكدةطرن ثيشوودا روداوى 22ى تةموزى ليكةوتةوة كة ضةند اليةنيك عةرةبى سونةو شيعة و توركمان دةنطيان لة بةرذةوةندى ئةنجامدانى هةلبذادرنى ئةنجومةنى ثاريزطاى كةركوكدا كة كورد لةدذى بوو بةهؤيةوة دروست كورد بؤ ثةرلةمانيان طةورةى قةيرانيكى كرد كة تةنانةت هةنديك لة ثةرمانتارانى ئةنجومةنى كةريكةوتنى لةنيودابوو دةعوةيان حيزبى باآلو ئةمة هةبوو ثارتيدا و يةكيتى لةطةل قؤلييان ضوار هةريم بوجةى بةشة ياساييةكانى غةربةلة لة جطة

لة بودجةى هةموو ساليكى عيراقدا.

كيشة سياسيةكان حكومةت طؤت دةكاتكة سةلماندى عيراق ثةرلةمانى هةلبذاردنى دةبيتة عيراقدا ضوارضيوةى لة كورد كيشةكانى شةريكى دووبةرةيى كة ئةطةرةكانى ثةراويزخستنى كوردى ليدةكةويتةوة لة حكومةتى داهاتوى عيراقدا هةردوو ثييةى بةو سياسيةوة و ئيداري لةروى لة حكومةتدا لة قورساييان كورد نةيارى بةرةى ضاو بة كورد جطةلةوةى ئةمة دةبيت زياتر كورد ريزبةندى ثلةيةكى عيراقدا 2005ى هةلبذاردنى بونى ثةرلةمانى خؤى دؤراند و لة هيزى سيهةمةوة بووة هيزى ضوارةم دووبةرةكى نةيارى كورديش

بةم شيوةية دابةش بوون:بةرةى يةكةم: ئةو هيزة شيعانةن كة لة حكومةتى ملمالنييان هةيةو بةهيزيان دةسةآلتى ناوةنديدا ثرسى ضوارضيوةى لة كورديةكاندا هيزة لةطةل نةوت و بودجةى هةريم و شةرعيةتى ثيشمةطةو سالى ضوار لةماوةى كة دةبينيتةوة دةسةآلتةكاندا جؤراو دةستثيشخةرية سةرةراى رابردوودا مانةوةء هةلثةسيردراوى لة كيشانة ئةو جؤرةكان بؤ خويندنةوةى دوو ئةمةش ضارةسةرنةكران دةكريت: يةكةميان خواستنى طةرانةوةى بؤ بةغداو لة شيعة بةهيزبونى دووةميان ناوةندى دةسةآلتى دةسةآلتى سياسيى عيراق و بة ثاشكؤكردنى هةريم بؤ ئةو دةسةآلتة كة ئةم تيروانينانةى ئةرزيةتى خؤى تةشةنوجاوى طوتارى و راطةياندن شةرى هةيةو سةركردايةتى سياسي كوردستان لة هةريم رؤليان

هةبوو لة خؤشكردنى ئةو ئاطرة.بةرةى دووةم: بةرةى ناسيؤناليستةكان كة خؤيان كوردستان هةريمى نيوان تةماسى ناوضةى لة بةوثييةى دةبينيتةوة دابراوةكان ناوضةو لةطةل لة عيراقية كورسيةكة 93 لة كورسى 40 لة زياتر توركمانى بةرةى بةسةر كة جيناكؤكةكانن ناوضة ئةوسامة بةسةرؤكايةتى عيراقيون طردبونةوةى و نوجيفى و بةرةى ديالؤطى نيشتيمانيدا بةسةرؤكايةتى بةسةرسةخترين ء دابةشبوون موتلةط سالح خةونى لةبةردةم دادةنريت كورد ركةبةرى هةريمى سةر بؤ دابراوةكان ناوضة طةرانةوةى كوردستان، هاوكات هةريةكة لة ثرسى سةرذميرى بؤ دةستور هةمواركردنى و دانيشتوان طشتى كوردستان هةريمى دةسةآلتةكانى كةمكردنةوةى باردا لةهةنديك اليةنانة ئةو فيدرالى بونى ئةنتى و لةطةل ئةجنيداى بةرةى يةكةميشدا يةك دةطريتةوة دةكات زياتر هاوثةيمانيتيكردنيان ئيمكانيةتى

بةرانبةر بة كورد ***

Page 8: sarchawa

6

ئةنقةرة

بة دةست كوردةوة

طيرى كردووة

لةبةرئةوةى ئةم ثيشنيارة نةك راستةوخؤ لةاليةن ديموكراسى و ئاشتى ثارتى ريى لة بةلكو ثةكةكة، ثيشكةش حزبةوة ئةو كوردةكانى ثةرلةمانتارة و ئاستى ئةو حزبةداية،لة كارى بةرنامةى لة كراوةو ناوخؤيى و دةرةوةى توركياشدا بة هةند وةرطيراوةو

مشتومريكى زؤرى لةسةردةكريت.ديموكراسى و ئاشتى ثارتى ثةرلةمانتارةكانى راكيشاية ثةرلةمانةوة سةرنجيان مايكى لةبةردةم ضارةسةرى و كوردى زمانى كيشةى سةر لة لةبةرئةوةى كورد. كيشةى ئؤتؤنؤمييانةى بة و نيية ئةوتؤيان كيشةيةكى ياساييةوة رووى لة قسة بةناضارى طوى ناكرين، ناوزةد تيرؤريست

و ثيشنيارةكانيان دةطيريت.

ثرؤذةى ئؤتؤنؤمى حكومةتى تةنطةتاو كرد

شارةوانى سةرؤكى بايدةمير عوسمان سةرةتا

ثةيكةرى لةسةر ثةردة البردنى لةكاتى دياربةكر -1937 شؤرشى رابةرى ديرسيمى سةيدرةزاى

لة »دةكريت وتى: توركيا لة كوردةكان ى 1938بةردةم شارةوانييةكانماندا لة تةنيشت ئاآلى توركيا وةك قسةية ئةم هةلكةين.« كوردستانيش ئاآلى

بؤمبيك تةقييةوةو دةنطى دايةوة.وةكو ئةمانيش بةلى كة ئةوةكرا باسى يةكسةر توركيا لة جيابوونةوة داواى جاران ثةكةكةى ثارتى بةرثرسانى كة ثينةضو زؤرى بةآلم دةكةن، سةبارةت روونكردنةوةياندا ديموكراسى و ئاشتى ليدةكةن كة بةو مؤديلة ضارةسةرييةى كة بةرطرى

ئةويش ئؤتؤنؤمى ديموكراتى بوو.دواى ئةوةش دةركةوت كة ثرؤذةكةيان ثشت بة بة توركيا حكومةتى كة دةبةستيت بنةما هةنديك

ئاسانى ناتوانى نكؤلييان ليبكات.و بكات ثةسندى ئةطةر لةوةش جطة توندى رةخنةى رووبةرووى ئةمجارة جيبةجيى

كيشةى كورد لة توركيا ضؤن ضارةسةر دةبيت؟ضونكة تيمةكةون، ثرسيارةكةدا رستةى بةسادةيى ضةند ناوةرؤكةكةى بيت، سادةش هةرضةندة رستة كورد سياسى سةرانى لة هةنديك ئالؤزة. ئةوةندة وةك دةكةن ئؤتؤنؤمى لة بةرطرى ئيستا توركيا لة

ضارةسةريك بؤ كيشةى كورد لةو وآلتة.

زريان رؤذهةآلتى

Page 9: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

7

ئةمةش لةوانةية و دةبيتةوة نةتةوةثةرستةكان كاريطةرييان لة سةر سندوقى دةنطدان هةبيت.

ئؤتؤنؤمى ديموكراتى ضيية؟

شيوازى بة ثشت بنةرةتدا لة ثرؤذةية ئةم لة ئةمرؤ كة دةبةستيت المةركةزى ئيدارةكردنى

زؤربةى وآلتانى ئةوروثيدا ثيرةو دةكريت.كة ئةوةكراوة باسى ثرؤذةكةدا ثيشةكى لة »ساآلنيك حكومةتةكانى توركيا نكؤلييان لة هةبونى هةوليانداوة و توركيا لة جياوازكردووة شوناسى دروستبكةن. يةكدةست و يةكرةنط هاوآلتييةكى

هيتلةرى وةك فاشيستى رذيمى شيوازة ئةم بةآلم بةرهةمهينا كة لة دنياى ئةمرؤدا ثةسندكراو نيية.«

يةكيك لة بنةماكانى ثرؤذةى ئؤتؤنؤمى ديموكراتى، جارنامةى بةهيزكردنى ئيدارة هةريمييةكانى يةكيتى ئةوروثاية كة لة حةوت مادة ثيكهاتووة و يةكيكيشيان

تايبةتة بة ئؤتؤنؤمييةكى ديموكراتيكانة.بةو ثييةى كة توركيا ئةو جارنامةيةى ئيمزاكردووة.

دذايةتيى توندى بة ناتوانى و كولة زمانى ئيستا بكات.

بة طويرةى جارنامةكة ثيويستة دةسةآلتى فراوان لة طوزارشت كةمينةكانيش و ناوضةكان بدريتة خؤيان بكةن. ئةمةش لةسةر بنةماى ديموكراسييةك دانراوة كة ثشت بة بةشدارى كردن و رةضاوكردنى

مافى زؤرينةو كةمينةش دةبةستيت.سةرانى ثرؤذةكةى بنةماكانى لة ديكة يةكيكى 1921دةولةتى سالى دةستورى توركيا، لة كورد توركياية كة تييدا ئاماذة بة مافى ئؤتؤنؤمى كرابوو.

وةك كوردةكان ثةرلةمانتارة 1923شدا سالى لة لة بةشدارييان كوردستان )نوينةرى( مةبعوس حكومةت لةمةشدا كردووة. توركيادا ثةرلةمانى بةشيك زيندووكردنةوةى كولة، ضونكة زمانى هةر ئاتاتورك كةمال مستةفا كة خؤيةتى ميذووى لة

دةورى سةرةكيى تييدا هةبوة.ثارتى ئاشتى و ديموكراسى لةسةر ئةو بنةمايانة

كوردةكانى توركيا

زياتر لة دوسةد سالة

لة ماراسؤمنيكى

نةفةس ثرووكيندان

بؤ ضارةسةر كردنى

كيشةكةيان،

بةآلم هيشتا

بة هةلواسراوى

ماوةتةوة.

Page 10: sarchawa

8a

داواى ئةوة دةكات كة توركيا بكريت20-25 ناوضةى ئيدارى ئؤتؤنؤمةوة.

ناوضةيةك هةر كة ئةوةشدةكات داواى هةروةها جطة هةبيت. بةخؤى و تايبةت ئاآلى و ثةرلةمان لةوةى كة ئاآل و ثةرلةمان و حكومةتيكى هاوبةشى لة ئازادبيت هةرناوضةيةكيش هةبيت، طشتى بيت دةستكراوة و بؤخؤى سةرؤكيك دياريكردنى

لة بةكارهينانى زمانى تايبةت بة خؤى.

كوردةكان توركيا ضييان دةويت؟

لة سالة دوسةد لة زياتر توركيا كوردةكانى ضارةسةر بؤ ثرووكيندان نةفةس ماراسؤمنيكى هةلواسراوى بة هيشتا بةآلم كيشةكةيان، كردنى

ماوةتةوة.رةوتيكى ضةند كوردةكاندا نيو لة ئيستادا لة تايبةتيان بؤضونيكى هةريةكة كة هةن جؤراوجؤر

هةية بؤ ضارةسةر كردنى كيشةكةيان.1. ثةكةكة و هاوتةريبةكانى.

زؤر ساآلنيكى كوردستان كريكارانى ثارتى جارى سةربةخؤيى كوردستانى يةكطرتووى ليدةدا، سةرؤكى ئؤجاالنى عةبدولآل طيرانى دواى بةالم و فيكرى سةرطةردانييةكى قؤناخى ريكخراوة ئةو

سياسى لةو جوآلنةوةيةدا دروستبو.لة رووى تةكتيك و ستراتيذةوة ئةو حزبة دوضارى طرفت بوو.رؤذيك ضارةى ديموكراتى، رؤذيك مافى باس و... فيدرالى كونفيدرالى، رؤذيك و كةلتورى دةكرا، بةآلم دواجار ئيستا وةك ئةوةى ثارتى ئاشتى ديموكراتى كؤمةلطةى كؤنطرةى و ديموكراسى و و دةكةن ديموكراى ئؤتؤنؤمى دواى دةكةن باسى

ليدةكات. ثةكةكةش ثشتطيرييان 11 النيكةم ماوةى لة نةبيت زيادةرةوى ئةطةر هةولى سةركةوتوترين ئةمة رابردوودا سالى سةرةكييةكانى ئةكتةرة كة بوة ثةكةكة سياسى بة ناتوانى كةس و توركيا لة مةدةنين كةسانى

تيرؤريست تؤمةتباريان بكات.2. بةشيكى ديكة لة كوردةكانى توركيا وةك ثارتى عةبدولمةلك جةماعةتةكةى و ئازادييةكان و ماف لة كرد دوايى كؤضى رابردوو سالى كة فرات كاريطةرى ذير لة و... ئةلضى شةرافةدين طةل طؤرانكارييةكانى هةريمى كوردستاندا داواى فيدرالى دةكةن، بةآلم نفوزو كاريطةرييان لة نيو جةماوةردا

كةمة.ثارتى دةورى لة كوردةكانيش لة هةنديك .3كؤبوونةتةوة. ئيسالمييةكان و دادوطةشةثيدان

ئةمانة زياتر خوازيارى ثيدانى هةنديك مافى كةلتورى و مةدةنين و زؤر قسة لةسةر اليةنة سياسييةكانى كيشةى كورد ناكةن. ذمارةى ئةمانةش كةم نيية و لة جةماوةرى قةرةبالغترين ثةكةكة جةماوةرى دواى

كوردين.4. بةشيكى ديكة ئةوانةن كة بة وةزعى رابردوو ثارتة و دةولةت ريزى لة بةردةوام و رازين بة ئةمانةش طرتوة، جييان كورددا نةتةوةطةراكانى

ذمارة كةمن و كاريطةرييةكى زؤريان نيية.

ئةكتةرة نوى بؤ ضارةسةرى

لة جياتى ضةك قةلةم، بة بؤينباخ و قاتةوة لة سةر كورسى ثةرلةمان لةسةر كيشةى كورد قسة دةكةن.

لة ليذنةكاندا حةسيب كاثآلن قيرة قير و هاواريةتى لةسةر كيشةى كورد، ئةحمةد تورك بة كوردى قسة

دةكات و سرى ساكك دانوستان دةكات و...بة سةباةرت ئيستا كة ئةكتةرانةن ئةو ئةمانة

كيشةى كورد لة توركيا لة ثيشةوةن.راى اليةن لة و ثةرلةمان ضونةتة ئةمانة طوييان وآلتانةوة سةرانى و نيودةولةتى طشتى

ليدةطيريت.جوآلندنى و ديموكراتى ئؤتؤنؤمى ثيشنيارى كيشةى زمانى كوردى لة اليةن ئةمانةوة كة لة ذير كاريطةرى ثةكةكةدان، بوةتة قةلةمبازيك لة كيشةى

كورددا لة توركيا.دادو ثارتى سةرؤكى جيطرى ضةليك عومةر ئؤتؤنؤميية ثيشنيارى ئةم كة وتويةتى طةشةثيدان بةوجؤرةش و لةوآلت ديموكراسيية تيرؤركردنى حكومةت كة تةنطةتاوييةى ئةو وةرطيرى بوةتة

ئيستا بةنيسبةت كيشةى كوردةوة توشى بوة.تورك، ئةحمةد و، لةيالزانا بايدةمير، عوسمان تةنطةتاو وا توركيايان و.. دةميرتاش سةالحةدين كورد كيشةى لة خؤى ناتوانى ئيتر كة كردووة ضارةسةرى ئةبى يان بكات. خاوةخاو و البدات جاران ميتؤدةكةى بةر بباتة ثةنا وةكو يان بكات،

وسةركؤتى بكات.ئةمانةى وتم هةموى راستن، بةآلم ثرسياريك لة

ميشكمداية و حةزدةكةم ئيوةش بيزانن:لة تا ئةكتةرانة ئةم دةداتة دةرفةت ثةكةكة ئايا بؤضارةسةركردنى بن هةولةكان ثيشةوةى ريزى

كيشةى كورد يان نا؟

ثسثؤر لة كاروبارى توركيا

Page 11: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

9

دواى تيثةربونى نزيكةى دةيةيةك لة روداوي 11 ئةيلول، هيشتا ئةمريكا لة شةرداية لة طةل ئةو طروث هةية. سياسيان بناغةيةكي كة ئاينيانةى كؤمةلة و ئةمريكاى دةرةوةى سياسةتي 9/11 بومةلةرزةى بةآلم تيكدا، ئاراستةكةشى و كرد لةقي و طؤرى لةوةش خراثتر ئةوةية كة يازدةى ئةيلول هةلويستى طشتى ئةمريكيةكاني بةرامبةر بة ئيسالم لة كةشيكي هيض كة رةفزكردن فؤبياو بؤ طؤري طوماناويةوة

ثيويستى بةوة نةدةكرد.هةية، كة باوةى حيكمةتة ئةو ثيضةوانةى بة سياسي ئيسالمي ئةمريكاو دةرةوةى سياسةتي بةبةردةوامي دوذمنى سةرسةختى يةكترى نةبوون. ئيسالميةكان، ريكخراوة بة ئةمريكا ثةيوةندي بةرذةوةندي و هاوكارى ديرينةيةو ثةيوةنديةكي جاريش هةنديك و هةبووة نيوانياندا لة هاوبةش روبةروبونةوةى تيكةوتوة، بةآلم روداوي 11 ئةيلول ئيسالمي بة ئةمريكا ثةيوةندي ثضراني هؤى بووة

ئةمريكاو ئيسالمي سياسي

نيو سةدة لة دوذمنايةتي و .... هاوثةيمانيتى

ئايا هةموو جاريك ئةمريكا لة طؤشةنيطاي هةلةوة تةماشاى رؤذهةآلت دةكات؟

لة نةتةوةطةرايي عةلمانيةوة بؤ ئيسالمي سياسي

تايبةتي بة ثلةثلة, نةبوون. يةكترى سةرسةختى دوذمنى بةردةوامي بة سياسي ئيسالمي ئةمريكاو دةرةوةى سياسةتي

بطؤريت. سياسي ئيسالمي بؤ ئةمريكا تيطةيشتنى كرد وايان رووداو كؤمةليك ئيران, ئيسالمي شؤرشى سةركةوتنى ثاش

بطرة ئةمريكا, سياسةتي دةرةوةى ئاراستةى رووداوة ئةو ثضراند, ثةيوةنديةى ئةو تةواوةتى بة ئةيلول 11 روداوةكةى

مةسجي هةنديك ئؤباما ئيدارةى سال, نؤ تيثةربوونى دواى طؤري. ئيسالم بةرامبةر ئةمريكاشى طةلى طشتى هةلويستى

جياجيا سةبارةت بةو مةسةلةية دةنيريت.

فواز جرجيس

Page 12: sarchawa

10

لة سةدة نيو لة زياتر بة هينا كؤتايي سياسييةوة, ثةيوةندي وردو ئالؤزي نيوان هةردوال.

لة ترس رابردوو، سالى شةست بةدريذايي ئيسالمي سياسيي خةسلةتيكي هةميشةيي دارشتنى سياسةتى دةرةوةى ئةمريكا بووة و ئةو مةسةلةيةش سةرؤكة ئيدارةى ليكةوتوةتةوة، توندى مشتومرى سياسيان ئيسالمي مةسةلةى ئةمريكا جياجياكاني و باس بةر خستوةتة جؤراوجؤر شيوازي بة

ليكؤلينةوة.ئةو ضوارضيوة هاوبةشةى كة ئةمريكاى دةبةستةوة شؤربونةوةى وايكرد سياسييةوة ئيسالمي بة رةطةزة هاوبةشةوة بةرذةوةندي و سياسةت لة بةآلم تيثةرينت. ئايدؤلؤذيةكان و ئاينى و كلتورى ئةوةى سةرةراى ئةمريكا، طةلي بة سةبارةت زؤرترين ئيسالم ئايدؤلؤذيةكانى و ئاينى هةرةشة مةسةلةى بةآلم اليةن خةلكةوة، لة ثيدراوة طرنطي ئاسايش و ناوةرؤكي ستراتذيةتي سياسي بةرامبةر زؤرينةى الى لة هةية دةنطدانةوةى زياتر ئيسالم

ئةمريكيةكان.

ميذوويةكي كؤن و نوي

جيهاني بةرامبةر ئةمريكا سياسةتي طشتى بة لة دذايةتي نيوان 1955 بؤ 1970 خؤى لة عةرةبي كة دةبينيةوة عةلمانيةدا نةتةوايةتية ئةو كردني سةرؤكي ميسر جةمال عةبدول ناسر سةركردايةتي نةتةوةايةتي ئةوة ئةمريكاوة روانطةى لة دةكرد.

ئةمنى هةرةشةى دةبيتة كة عةرةبيية شؤرشطيرى لة سةر رذيمة مةلةكيةكاني سةر بة رؤذئاوا. ئةوكات تةشبيهاتي ناوةراستدا رؤذهةآلتي لةسةرتاسةرى كةسايةتية بة دةلكينرا »ثاشكؤ« و »توندرةو« وةك

راديكالةكانةوة. نةتةوةيية سةير لةوةداية لة ثةنجاكان و شةتةكاندا، ئةمريكا وآلتة ئةو نيوان لة هاوثةيمانيةك دةيويست ثيكهينيت هةية باآليان ثيطةيةكي كة ئيسالميانةى بؤ ثيضةوانة هاوسةنطييةكي دروستكردني بؤ »شوعيةتي مولحد« و هيزة نةتةوةيية عةلمانيةكان كة »عةبدول ناسر« نوينةرايةتي دةكردن. لة ناوةراستى هةرةسهيناني هؤكارةكاني لة يةكيك شةستةكاندا، ناسر كة بوو ئةوة ميسر ئةمريكاو ثةيوةندي »ليندون ئةمريكا سةرؤكي كة بوو باوةرةدا لةو عةبدول كورى فةيسةلى »مةليك هاني جونسون« هاوثةيمانيةكي كة دةدا سعودى شاى عةزيز«ى ئيسالمي طشتطير بؤ دابراني ميسر لة جيهاني عةرةبي و ئيسالميةكان نيوان ملمالنيى لة بكات. دروست ئيسالميةكانةوة. ثال ضوة ئةمريكا نةتةوةييةكاندا، ئيعتبارةكاني ثيى بة ئةمريكاش سياسةتةكاني شةرى ناوخؤ و حساباتي ستراتيذي دادةنران، نةك ميذوو و كلتور يان مةترسي راستةقينة يان رقوقين

لة ئيسالم.تيطةيشتنى لة هةفتاكاني سةدةى رابردودا بةآلم و ناوةراست رؤذهةآلتي دؤخي بؤ ئةمريكا طؤراني هةن كة هةرةشانةى ئةو سروشتى لة دةركةوتنى ئةوةش هؤكارى تيكةوت، بنةرةتي طؤرةثانةكةدا. لة بوو ئيسالميانة ناكاوي سياسةتي – عةرةب شةرى وةك هةريميةكاني رووداوة لة نةوت نةفرؤشتنى ،1973 سالى لة ئيسرائيل و ئيران ئيسالمي شؤرشى عةرةبةكانةوة، اليةن بةرثرسة ئيران، لة ئةمريكيةكان بارمتة قةيراني كة كرد شؤك توشى بةرادةيةك ئةمريكيةكاني رؤذئاوا سةر بؤ سةرةكي هةرةشةى بة ئيسالم

بزانن.قةيراني و ئيران ئيسالمي شؤرشى بةآلم ديكةى طؤرانكاريةكاني هةموو لة بارمتةكان، لة هةبوو كاريطةرى زياتر ناوضةكة هةفتاكاني طشتى راى ئةمريكاو دةرةوةى سياسةتي سةر لة يةكيك ئيسالم. بة سةبارةت ئةمريكيةكان شيوة بةم 1995 سالى لة ئةمريكا بةرثرسةكاني لةو بارةوة قسة دةكات: »ئةزموني ئيران بة ثلةيةكي كرد دةستنيشان ئةمريكاى بيركردنةوةى زؤر ئيسالمي توندوتيذيانةى سروشتى بة سةبارةت ئسولى دذ بة ئةمريكا«. بةم جؤرة لة ذير كاريطةرى

Page 13: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

11

وةك سياسيي ئيسالمي ئيراندا، ئيسالمي شؤرشى بةرذةوةنديةكاني و ئاسايش بؤ سةر هةرةشةيةك طرتةوة، عةلماني نةتةوةطةرايي جيطةى رؤذئاوا، هزري لة رؤذئاواش و ئيسالم ثيكداداني فؤبياى

ئةمريكيةكاندا ضةكةرةى كرد.هيزي لة ترس دوايش ساآلني رووداوةكاني كرد. زياتر ئةمريكيةكان الى نوييةكةى ئيسالمة و سادات ئةنوةر ميسري سةرؤكي تيرؤركردني هيرشة خؤيناويةكاني سةر كةسايةتي و دامةزراوة ئةمريكيةكان لة لوبنان و كويت و شوينةكاني ديكة، ئيراني« ئسولى »ئيسالمي كردني رةوانة مةترسي

الى بةرثرسة ئةمريكية زؤرتر كرد.هةلويستةكاني تاران لة ئيسالمي شؤرشى ئةمريكاى بةرامبةر بة ئيسالمي سياسى رةنطريذكرد. ئيسالمداو لة سياسةت نيوان لة كرا تيكةآلويةك باوةريان ئةمريكيةكان ئيران، زؤربةى لة سياسةت لة طةل حكومةتيكي نيية بة هيض جؤرة ثةيوةنديةك بزانيت. طةورة« »شةيتاني بة ئةمريكا كة ئيسالمي ئةمريكا دةرةوةى وةزارةتي بةرثرساني لة يةكيك بؤ ئةمريكا »تيطةيشتنى كة ناوة بةوةدا داني ئةزمونمان بؤ تيطةيشتنة هةمان ئيراني ئةزموونى

لة رؤذهةآلتي ناوةراستى عةرةبي«.

تيرؤرو ئيسالمي سياسي لة هزرى طةلى ئةمريكيدا

لة نةوةدةكانةوة، تيرؤر وةك طرنطرترين كيشةي زنجيرةيةك دةركةوتوة. ئةمريكا لة سياسي ديارترينيان تيكداوة، ئةمريكاى ئارامي تةقينةوة سالى لة جيهاني بازرطاني سةنتةرى تةقينةوةى 1993، مةترسي ئةمريكيةكاني قولتر كرد لةبةرامبةر ئيسالميةكانةوة بة ثةيوةنديان كة هةرةشانةى ئةو

هةية بؤ سةر ئاسايشي وآلتةكةيان.ناوةرؤكي هةلطرى نيؤرك لة تةقينةوةيةى ئةو ئةمريكا. دةرةكيةكاني سياسةتة بؤ بوو طةورة دةرةوةى وةزارةتي باآلكةى بةرثرسة ضؤن وةك ئةمريكا رايطةياندوة، تةقينةوةى سةنتةرى بازرطاني ثةيرةوكردني بؤ كلنتؤني ئيدارةكةى هةولةكاني توشى ئيسالم بة بةرامبةر ثؤزةتيف سياسةتيكي تايبةتي بة ناوضةكة رذيمي هةنديك كرد. شكست زاني هةل بة تةقينةوةيان ئةو ميسر و ئيسرائيل ئةوةى بؤ ئةمريكا سةر بخةنة طوشار ئةوةى بؤ ثشتيواني زيتريان بكات لةو شةرةى كة دذي طروثة بةرهةلستكارة ئيسالمية لؤكاليةكاني خؤيان بةرثايان ثيكداداني تيزي هةلطراني ئةمريكاش لة كردوة، بؤ قؤستةوة رووداوةيان ئةو شارستانيةتيةكان

بة دذ توندوتيذ بةكارهيناني سياسةتي لة بةرطري ئيسالميةكان.

بازرطاني سةنتةرى تةقينةوةى جؤرة بةم اليةنطراني بؤ رةخساند زيرينى هةليكي جيهاني و ناوخؤ لة سياسي ئيسالمي روبةروبونةوةى سةر بخةنة طوشار تاوةكو ئةمريكا دةرةوةى ئيدارةى بل كلنتؤن بؤ ئةوةى سياسةتيكي توندوتؤل ساتةوةختى لة بطريتةبةر. ئيسالميةكان بة دذ دةست باآل روبةرووبونةوة اليةنطراني قةيرانةكةدا دةستدا لة راطةياندنيان كةنالةكاني ضونكة بوون، بوو. لةو قؤناغةدا هةلويستى ئةمريكيةكان بةرامبةر

بة عةرةبةكان و موسولمانةكان زؤر توندتر بوو.ثيراني ئةنجومةني لة طويطرتندا دانيشتنيكي لة ريكخةرى ثوث لؤرنس ،1993 نيساني لة ئةمريكا بيست »لة وتى: تيرؤر قةآلضؤكردني كاروبارى نةتةوةطةرايي عةرةبيدا، جيهاني لة رابردوو سالى عةلماني ئايدؤلؤذياى جيطةى ثةسةند بوو. بؤية ئةو كارة ئايدؤلؤذيةدا ئةو ذير لة تيرؤريستان كاتة ذير لة ئيستا بةآلم دةدا، ئةنجام تيرؤريستةكانيان ثةردةى ئايدؤلؤذياى ئيسالمي توندرةودا ئةو كارة

دةكةن«.

11 ئةيلول: ئيسالمي سياسي – دوذمنى ثلة يةكي طةل

بةوة ئةمريكا دةرةوةى سياسةتي هةرضةندة بة بةرامبةر ديناميكيانةية و ورد زؤر ناسراوة ئةيلول 11 روداوةكاني بةآلم سياسي، ئيسالمي طةورةى طؤرانيكي و كرد لةت ثةيوةنديةى ئةو سياسةت ئاراستةكردني ضؤنيةتي لة دروستكرد بة بةرامبةر ئةمريكا طشتى راى ئاراستةكردني و

روخسارة جؤراوجؤرةكاني ئيسالمي سياسي.بةر كة جياواز بطريتة لة جياتي ئةوةى ريطةيةك ئيسالميةكان، طروثة جوآلنةوةو نيوان لة بكات ئةمنييان ثاشخانيكي كة ئةمريكيةكان »ثسثؤرة« و طرتةبةر كورتيان و ئاسان ريبازيكي هةبوو، هةموو ئيسالميةكانيان بة يةك شيوة ثؤلينيان كرد. بة ئاوردانةوةيةك لة دواوة ئيسالمية ميانةرةوةكانيش

كة رةوتي زؤرينةن خرانة ثال قاعيدةوة.يان بيت مةبةست بة ئةمريكا تيرؤريزمي تيؤري نا، لة ئةجنداى رةسمي خؤيدا بة شيوةيةك ئيسالمي توندرةوةو طروثيكي جيهادي كة لةقةلةمدا سياسي سنور و نةتةوة ناناسيت و هةرةشةيةكي كوشندةية شمولي ئايدؤلؤذيايةكي بة هةروةها رؤذئاوا, بؤ توندوتيذى ناساند كة خؤى تةرخانكردوة بؤ تيكدان »ثسثؤران«ى لةوالشةوة دونيا. كونترؤلكردني و

Page 14: sarchawa

12

داواى نوييةكان كؤنسةرظاتيفة وةك ديكةى بةهةموو دذ طشتطيريان شةريكي هةلطيرساني

شيوةكاني ئيسالمي سياسي دةكرد.و ناشارةزا ثسثؤرة كؤدةنطيةى ئةو لةسةر سةرؤكي بؤش كؤمةآليةتيةكان، ثالنداريذةرة ئيسالمية هةموو و خويندةوة وتاريكي ئةمريكا وشةى ذير لة موسلمانةكاني و ميانرةوةكان ئةمريكيةكان لة داواى دانا. ئيسالمي« »فاشيزمي تيرؤريزم بة دذ جيهاني شةريكي بؤ خؤيان كرد نةوةكةمان »بانطةوازيكة ئةوةش و بكةن ئامادة ناتوانيت خؤى لي الدات«. بؤش ئةمريكاى طيرؤدةى لة ملمالنيى »خير« و »شةر« كرد. بؤش بةم كارةى ئةو باوةرةى تروماني زيندوو كردةوة كة 55 سال كة وابوو ثيى ترومان رايطةياندبوو، ثيش لةوةو يةكيكيان هةية، يةك بة دذ جيهاني سيستمي دوو لةسةر بناغةى ئازادي و ئةويتريان لة سةر بناغةى

رق و ضةوسانةوة بونياد نراوة.بؤش رايطةياند ئةم شةرة هةرةشةى تيرؤريزمي زاراوةيةكي )ئةوةش دةسريتةوة راديكال ئيسالمي شةرة، ئةم وتى هةروةها بوو( نادروست نويي لة ثشتيواني كة دةطريتةوة ملهورانةش وآلتة ئةو ئةم دابين دةكةن. بؤ ثةناطايان تيرؤريزم دةكةن و جيطرةكةى و بؤش خاضثةرةستيةى ئايدؤلؤذية عيراقيان داطيركردني هةلومةرجي ضينى، ديك بؤ طياني و دارايي زؤرى تيضونيكي كة رةخساند، سةر لة ئةخالقيةكةشى ثيطةى و هةبوو ئةمريكا

ئاستى جيهان توشى زيان كرد.

ئؤباما: طؤران و بةردةوام بوون

وادا، بةندي قوتب طؤراو لةهةلومةرجيكي ئؤباماوة اليةن لة نويمان دلخؤشكةرى طوتاريكي دةكات ئاشتى و ذيان ثيكةوة داواى كة طؤي ديتة مةسيحيةكاني و رؤذهةآلت موسلماناني نيوان لة دوركةوتنةوة بؤ طؤرى قسةكاني ئؤباما رؤذئاوا. لة كة بةوةشدا ئاماذةى بونةوة، روبةروو لة بة بةرامبةر نوي سياسةتيكي ئةمريكا هةية توانادا بزوتنةوة ئيسالميةكان بطريتةبةر، بةالى كةمةوة لة

شةش مانطي يةكةمي سةرؤكايةتيةكةيدا. شةش و هةلبذاردنةكةى كةمثيني دريذايي بة جةختى ئؤباما سةرؤكايةتيةكةى، يةكةمي مانطي لةسةر ثابةندبوني خؤى بة هاوكارى لة طةل كؤمةلطا تيطةيشتنة ئةو طؤرينى بؤ ئيسالميةكاندا دةكردةوة ئةمريكا بة بةرامبةر موسلمانةكان كة نيطةتيظةى هةيانة. سةرؤكة نوييةكة زؤرجاري ديكة جةختى لة

سةر ئةوة دةكردةوة كة »ئةمريكا بة هيض شيوةيةك لة طةل موسلمانةكاندا لة جةنطدا نةبوةو نابيت » لةو ثةرلةماني لةبةردةم 2009 نيساني لة كة وتارةي توركيا خوينديةوة ئؤباما وتى ضيتر ئةمريكيةكان لة

روانطةى تيرؤرةوة نارواننة موسلمانةكان«.ميذووةكةيدا وتارة لة 2009 حوزةيراني لة ثةيوةنديةكاني ديكة جاريكي ئؤباما قاهيرة لة هينايةوة. بير بة ئيسالمي جيهاني بة ئةمريكاى ئؤباما راست و رةوان ئةو هةرشانةى باس كرد كة لة جيهاني ئيسالميةوة روبةرووى ئةمريكا دةبنةوة, لة وتارةكةيدا ئؤباما نمونةيةكي نويى و سةرةتايةكي هةردوو نيوان ثةيوةندي و هةلسوكةوت لة تازةى شارستانية خستةروو. ئةو وتارة مةسجيكي رووني

نارد.هةرضةندة وتارةكةى ئؤباما وتاريكي ئارام بةخش عةقليةت ئةو طيرؤدةى و ديل هيشتا بةآلم بوو, بؤش كة بوو تيرؤريزمة دذي جةنط لؤذيكى و بةكارناهيني ئاماذانة زاراوةو ئةو ئؤباما هةيبوو. دةربازي نةيتوانيوة بةالم بةكاريدةهينا. بؤش كة هيشتا تيرؤريزم. بة دذ شةر تيروانينى لة بيت و موسلمين ئيخوان وةك ميانةرةوةكاني طروثة

Page 15: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

13

توندرةوةكاني وةك قاعيدة لة يةك خانةدا دادةنرين. و حةماس طةل لة ثةيوةندي دروستكردني ئؤباما حزب اهلل رةت دةكاتةوة، كة دوو بزوتنةوةى سياسي

)مقاومة( و كؤمةآليةتين.ئةفغانستان لة كة ستراتيذيةى ئةو لةوة، جطة ثةيرةو دةكريت و لة كانوني يةكةمي 2009 ئاشكرا ثشت لة لؤذيكيك ض كة دةردةخات ئةوة بوو بةو ئؤباما بووة. تيرؤرةوة بة دذ جيهاني شةرى ئةفغانستان تاليبانى كة بوو رازي تةكنيكية ئيدعا تيمي قةوارةن. يةك الدن بن ئوسامة قاعيدةى و ضاويلكةى هةمان بة ئؤباما، دةرةوةى سياسةتي تيرؤريزمةوة بة دذ جيهاني شةرى و قاعيدة دةروانيتة تاليبان كة بة توندوتيذى ناوخؤ ناسراوة.

كؤدةنطيةكيان ئةمريكا دةرةوةى سياسةتي تيمي ثيكراو باوةر و ئةلتةرناتيظيكى جياواز الية كة هيض جيهاني لة كة سياسيةى سيستمي ئةو بؤ نيية ئيسالميدا هةية. بة ضاوي طومانةوة سةيرى طروث و موسلمين ئيخوان وةك ئيسالميةكاني كؤمةلة و حةماس و حزب اهلل دةكريت، هةروةها بة هةرةشةى ئةمريكايان بةرذةوةنديةكاني سةر بؤ سةرةكي دةزاني. بة ثيضةوانةى ئةوةشةوة ئةو دةسةآلتدارة

ملهور و ضةوسينةرانةى جيهاني ئيسالمي كة ملكةضي رؤذئاوان بة »أهون الشرين« لة قةلةم دةدرين ضونكة هةلسوكةوتةكانيان ثيشبينى دةكريت و نةرمترن

بكريت.ئؤباما ئيدارةى كة نيية سةرسورمان جيطةى اليةنطرى كة ضةوسينةرانةى ئةوحاكمة هيمني بة ئةمريكا ضونكة طرت، باوةش لة بوون ئةمريكا هةرةشة لةو يارمةتيداني بؤ بوو ثييان ثيويستى ناوةراستي رؤذهةآلتي لة كة ئالؤزةى ستراتيذية طةورةدا هةبوو. سةبارةت بةو ثيشيلكاريةكاني مافي زالمةكاني هاوثةيمانة كة ياسا دةسةآلتي و مرؤظ دةبةنة ثةنا ئؤباما تيمي دةدةن، ئةنجامي ئةمريكا

بةر ديثلؤماسيةتي دةرطاى داخراوي ئارام.ئةو هةرةشة سةرةكيةى كة روبةروي سياسةتي خستنة لة بريتية دةبيتةوة ئةمريكا دةرةوةى لة دةركةوتوةكان كؤمةآليةتية ضينة مةترسي رؤذهةآلتي ناوةراستى طةورة و هةروةها كيشةكاني ناوضةكةى ئالؤزتر كرد وةك دةسةآلتي سياسي و ثةنجا لة سياسي. ئابورى دامةزراو دروستكردني ئيفليجي و تؤتاليتارى دةسةالتي رابردوودا، سالى لة ئايدولؤذي وزةو تواناى عةرةبي بة خةساردا و نوخبةى لة ثرن ئةوان دايبرين. سياسي ثرؤسةى بةهةشتيان بةليني ئةوان دةسةآلت و ئؤثؤزسيؤن

ثيدان، بةآلم جطة لة خؤل هيضي ديكةى ثينةدان.راويذكارة لة هةنديك كة ئةوةى سةرةراى لةو نابيت كة وتبوو ثييان ئؤباما واقعبينةكاني بزوتنةوة كؤمةآليةتة تازة ثيطةيشتوانة دوركةويتةوة كةرامةتي سياسي داثلؤسينى كةوا رونة ضونكة سةرضاوةيةكي دةبيتة بطرة دةكات, ثيشيل مرؤظ و سياسي ركودي و ناسةقامطيرى بؤ هةميشةيي فكري و توندوتيذي كة هةمويان زيان بة بةرذةوةندية بةرى طرتنة دةطةيةنيت. ئةمريكا سةرةكيةكاني دوست بؤ دةنيريت بةهيز مةسجيكي ريبازة ئةم ئةنجامداني لة راستطؤية ئةمريكا كةوا دوذمن و

طؤرينى راستةقينة لة رؤذهةآلتي ناوةراست.

فواز جرجس: ثسثؤرة لة كاروبارى سياسةتي رؤذهةآلتي ناوةراست بؤ لةندن كؤليذى لة مامؤستاية دةولةتيةكان. نيو ثةيوةندية و ئابورى لة زانكؤى لةندةن. لة كتيبةكاني »ئةمريكاو ئيسالمي سياسي بةرذةوةنديةكان؟« و »دوذمنى ثيكداداني يان كلتورةكان ثيكداداني

دوور: بؤ جيهاد بوو بة جيهاني«.

سةرضاوة: مجلة المجلة عدد 1558وةرطيراني: مةجيد سالح

***

Page 16: sarchawa

14

1326ي سالي خاكةليوةي 10ي بةرةبةياني لة هةتاوي )1947/3/30(دا ثيشةوا قازي ، حةمةحوسين ئةبولقاسم ثيشةوا( و قازي )ئامؤزاي سةيفي خان سةدري قازي ) براي ثيشةوا( بة دوايدا لةدوو دادطاي بةدةستي و دران حوكم فةرمايشي دا ناعادالنة و ضةثةلي دوذمناني طةلي كورد لة ضوارضراي شاري ريبةنداني 2ي كة لةو شوينةي هةر واتة مةهاباد، 1324هةتاوي )1946/1/22( دا كؤماري كوردستاني لي راطةيةندرابوو، لة سيدارة دران و شةهيد كران و هةر ئةو رؤذة لةسةر شان و ثيلي خةلكي بة شةرةفي مةهاباد لة طؤرستاني مةال جامي بة خاكي ثيرؤزي

نيشتمان سثيردران.حيزبي ديمؤكراتي كوردستان لة 10ي خاكةليوةي 1358هةتاوي )1979/3/30( ئةو رؤذةي وةك رؤذي شةهيداني كوردستاني راطةياند. ئةطةر ثيش ئةو دةم، لةبةر زةخت و زؤري بةكريطيراواني شاي ديكتاتؤر مةجالي بةريوةبردني ريورةسم بةو بؤنةيةوة نةبوو، بةآلم بة دواي رووخاني حكوومةتي ثاشايةتي دا بة تايبةتي دواي ئةوةي كة حيزب ئةم رؤذةي بةو ناوة ناودير كرد، هةموو سالي لة وةها رؤذيك دا ريز لة

شةهيدان و سةرقافلةيان ثيشةوا قازي دةطيري .كوردستان و سةركؤماري قازي ثيشةوا راستة

ذيان و خةباتي ثيشةوا قازي محةمةد

خؤي خةباتي دةكةم كورد طةلي لة داوا

ناو رزطاريي كوردستاندا ثةك نةخات لةثي

راستة ثيشةوا قازي سةركؤماري كوردستان و بةديمةنترين كةسايةتيي موكريان بوو و لة هةموو ناوضةكان نيو بةدةرةوة و ناسراو بوو, بةآلم تا ضةند سال دواي شةهيد كرانيشي بؤ طةلي كورد بة تيكرا بةو شيوةية كة دةبي بناسري نةناسرابوو, يا ئةطةر ناسرابووش ئةو ريزةي لةو سةردةمةدا ليي دةطيري ليي نةدةطيرا. ثيويستة زؤر لةوة زياترلي كؤلينةوه لةسةر

كةسايةتيي ثيشةوا بكري تا بةو جؤرةي شياوي ئةوة, بناسري .

Page 17: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

15

هةموو لة و بوو موكريان كةسايةتيي بةديمةنترين تا بةآلم بوو، ناسراو بةدةرةوة و نيو ناوضةكان ضةند سال دواي شةهيد كرانيشي بؤ طةلي كورد بة تيكرا بةو شيوةية كة دةبي بناسري نةناسرابوو، يا ئةطةر ناسرابووش ئةو ريزةي لةو سةردةمةدا ليي زياترلي لةوة زؤر ثيويستة نةدةطيرا. ليي دةطيري بةو تا بكري ثيشةوا كةسايةتيي لةسةر كؤلينةوه

جؤرةي شياوي ئةوة، بناسري .ميرزا كوري عةلي ، قازي كوري محةممةد قازي شاري لة بنةمالةية ئةو رابردووي قازي ية. قاسم ئةوان دةطةريتةوة. ثيشتر سةدة ضوار بؤ سابآلغ نة تةنيا لةالي خةلك بةلكوو لةاليةن دةسةآلتداران و تةقدير ريز و جيطةي حكوومةتييش، بةرثرساني

بوون.لة مةهاباد لة 1930 قازي عةليي باوكي ثيشةوا، »بزووتنةوةي ناوي بة كورديي ريكخراويكي لةطةل جووآلنةوةي شيخ ناوبراو هينا. ثيك محمد« تا هةبوو، ثيوةندي يان تةوريز لة خياباني محةمةد سالي 1934يش كة فةوتي كردوة لةسةر ئةو كارة

بةردةوام بووة.يةكيان هةبووة، كوري دوو عةلي ، قازي ئةبولقاسم قازي ناسراو بة سةدري قازي بووة كة يةك دوو دةورة لةاليةن خةلكةوة كراوةتة نوينةري هةبووة. تايبةتي نفووزيكي ئيعتيبار و مةجليس و دواي تةواوبووني دةورةكةشي لةسةر راسثاردةي سياسي يةكان و كارة راثةراندني بؤ ثيشةوا،

ياريدةداني خةلك هةر لة تاران مابؤوة.زاييني 1900ي سالي كة محةممةديش قازي لة هةر بووة، لةدايك فةرهةنطةدا بة بنةمالة لةو تيدا نيشتمانثةروةريي سةرةتاي الوي يةوة هةستي علوومي خويندني بة عةالقة زؤري بووة و هيز بة بارةيةوة لةم زوو زؤر هةبووة و تازة كؤن و بيطانانيش زماني داوة هةول زؤري ثي طةيشتوة و لةطةل كوردي فارسي و عةرةبي و لة جطة بي . فير رادةيةكيش تا ئينطليسي و فةرانسةيي و زماني

رووسي ئاشنايةتيي هةبووة.لةطةل تيكةآلوي بة حةز زؤري محةممةد قازي ئةهلي فةزأل و زاناياني زةمان و ثياو ضاكان و كورداني

نيشتمانثةروةر و سةرؤك عةشيرةتةكان هةبووة.لة شار. قازيي بة بووة باوكي فةوتي دواي لة بةر ئؤطريي زؤر بة كاري فةرهةنطي و بةرةو ذوور بردني زانياريي خةلك، لة سالةكاني بةر لة 1941و ئيدارةي بةرثرسايةتي يةك دوو سال بؤ دواتريش ئةستؤوة بة مةهابادي شاري ئةوقافي فةرهةنط و لة كردوة و فةرهةنطيي بةرضاوي خزمةتي طرتوة و

كاتي بةرثرسايةتيي ئةودا، يةكةم مةدرةسةي كضان لة مةهاباد كراوةتةوة.

زؤربةي لةطةل دا ثيوةندي يةش لةو هةر نزيك زؤر مامؤستاكان رؤشنبيران و خويندكاران،

بووة.بؤ تايبةتيي حورمةتي محةممةد قازي دامةزرينةراني كؤمةلةي ذـ ك هةبووة. لة ضةند سال دةورةي بي حكوومةتييش دا واتة 1941 تا 1945 كة بةريوةضووني لة هاتوة، ثيك كوردستان كؤماري ضارةسةركردني لة تايبةتي بة داو كار وبارةكان كيشة عةشيرةيي يةكان دا نةخشي بةرضاوي هةبووه. زؤر لة دامةزرينةراني ذـ ك راويذيان لةطةل كردوة و زؤريان خؤش ويستوة و طةليكيان هةول لةطةل داوة كاري طريوطؤلي لة زؤر ك. ـ ذ ئةندامي ببيتة تا ئةودا كة »مةحكةمةيان« ديواني لة رؤذانةي خةلك

ثي طوتوة، كراونةوة.

بيطانةشةوة كة نوينةراني قازي لة روانطةي

ئةوكات ئيرانيان لةنيو خؤياندا دابةش كردبوو

ضؤتة كةس هةر هةبووة. تايبةتيي حورمةتي

مةهاباد تيكؤشاوة بةر لة هةموو كةس ضاوي بة

هةر سؤظيةت بؤ كراني بانط بكةوي . ناوبراو

هةيئةتيكي لةطةل كة بووة، ثيوةندي يةدا لةم

طةورة ضؤتة باكؤ.

ذ »كؤمةلةي ئةندامي بة بوو كة محةممةد قازي ئوميديكي دانرا، بؤ »بينايي« نهينيي ناوي ك«و ـ ئاكامي دةركي لة دا. به بةرثرسان و خةلك زياتري قةناعةت بة و ئةو وةخت و شةهامةتي سياسيي بة طةيشتني بةرثرساني كؤمةلةدا بوو كة »ذـ ك« بوو بة »حيزبي ديمؤكراتي كوردستان« و وةك حيزبيكي تيكؤشان. بة كرد دةستي ثيشكةوتوو ديمؤكرات و ك«ي »ذـ بؤ كة تايبةتي حورمةتي لةبةر قازي ديمؤكراتيشي حيزبي دامةزراني رؤذي هةبوو، هةر بة 25ي طةالويذ رؤذي دامةزراني ذـ ك دانا و تةواوي بة نيزيك زؤربةي سةرنجي بؤيةش هةر ديمؤكراتي حيزبي نيو لة تيكؤشان بؤ بةرثرساني ثةلوثؤي توندي بة راكيشا. حيزب زؤر كوردستان ئازادي ناوضةي هةموو لة تيكؤشاني هاويشت و كوردستان دا ثةرةي سةند. قةيراني بة زؤر لكاندني كوردستاني بة ئازةربايجانةوةي رةواندوةو ناضاري

Page 18: sarchawa

16

كردن حيسابي جياواز بؤ كوردستان بكةن. بة دواي بةستني يةكةم كؤنطرةدا، لة 2ي ريبةنداني 1324ي نوينةري بةشداريي بة هةتاوي)1946/3/30( دا مستةفاي مةال كوردستان و ديكةي ثارضةكاني هةموو نوينةراني عةشيرةت و سةرؤك بارزاني و يةكةم ثيكهاتني كوردستان تويذةكاني ضين و

كؤماري كوردستاني راطةياند.رؤذنامةي لة جارجار ئةودةم تا ئةطةر دةكرا، لي باسي ثيشةوا ناوي بة »كوردستان«دا رةسمي شيوةي بة كؤمارةوة دامةزراني دواي لة عينواني ثيشةوايي ثي بةخشرا و ئةو ناوة تا ئيستاش

لةنيو كؤر وكؤمةلي خةلك دا هةر باوة.دلساف، فةرهةنط، بة طةليك مرؤظيكي ثيشةوا لة بة راويذ و ئةدةب و هونةر دؤست، بةيان، خؤش عةيني كات دا سياسي و ديمؤكراتيكي نيشتمانثةروةر و طةل خؤشةويست بوو، لةطةل هةموو ضين و تويذيك هةست و لة دا ثيويست كاتي لة دةخوارد و جؤشي

هيزيان كةلكي وةردةطرت.

يةكطرتوويي برايةتي و محةممةد قازي

بوو. سةركةوتن هؤي طةورةترين ثي كوردي

هةربؤية لة زؤربةي وتارةكاني كة لة رؤذنامةي

»كوردستان«ي ئةوكات دا ضاث كراون لةسةر

بة دواوة و برايةتي يةكيةتي و مةسةلةي

مةرجي سةركةوتن و كؤلةكةي راطرتني كؤمار و

هؤي سةركةوتن بةسةر دوذمناني دا زانيوة.

هةرضةند دةيزاني دوذمنةكاني كورد راست ناكةن رايدةطةياند راشكاوي بة زؤر وتوويذدا لة بةآلم كورد حةز دةكا لة ريطاي ئاشتي يةوه بة مافي خؤي

بطا، بةآلم ئةطةر وا نةبي ئةوةي بؤي بكري دةيكا.شا و بة راشكاوي بة زؤر بوو ثيويست ئةوةي زةعفةكانيان لةسةر قامكي راطةياندوة، قةوامي بةرانبةر بة طةلي كورد داناوة. بة ئاشكرا ثيي طوتون، ناتانةوي دلن و دوو دا خؤتان قسةكاني لة ئيوة

مةسةلةي كوردستان ضارةسةر بكةن.تاران بؤ السلطنه« »قوام لةاليةن ثيشةوا كاتيك دةعوةت دةكري و لة ريكةوتي 28ي ذوئةني 1946 وةزيران، لة ذمارةيةك لةاليةن تاران، دةضيتة

تاران و كوردةكاني نوينةري ثةرلمان و نوينةراني نوينةري حيزبةكان و يةكيتى كريكاران لة فرؤكةخانة

ثيشوازيي لي دةكري .دةنووسي : ئةوكات هةر ما« »ايران رؤذنامةي ئازاديخوازان تارانة و لة محةمةد قازي كة »ئيستا بير وراي كة دةردةكةوي كةوتوة، ثيي ضاويان تةواوي لة ديمؤكراسي ئازادي و بةرقةراريي ئةو ئينساني سياسي و كؤمةآليةتي و مافي داية و، ئيران كاريكي هةر داية. طؤري لة كورديش نةتةوةي بؤ ثيشةواي لةاليةن بي ديمؤكراسي سوودي بة دةكري . لي ثيشوازي دلةوة بة كوردستانةوة ميذوويي ية سةفةرة لةو قةوام جةنابي هيوادارين

كةلك وةرطري .«دةلي : مستةفا مةال لةطةل مالئاوايي كاتي لة ئةو وةك كات هيض دةكةم و خةلكي فيداي خؤم »من ثيشةوةري و سةراني ئازةربايجان ناكةم تا وآلتةكةم كوشت بة كةس هةزاران بي و شةآلل دا خوين لة

بضن.«يازدة ماوةي لة ئةوةندةي هاوريياني ثيشةوا و لةو ئةوةندةش هةر دا، هةوليان كؤماردا مانطي دانرا كردنيان موحاكةمة بؤ فةرمايشي يانةي دادطا بوو، لة خؤبردوويي و ئازايةتي يان لة خؤيان نيشان

داوة.ذيانة ئةو دةرووني و نارةحةتيي هةموو لةطةل بؤيان مةهاباددا ثادطاني بةنديخانةي لة كة تالةي كوردايةتي و بة بروايان تةنيا نة هاتبوو، ثيك بة جيدديتر و زؤر بةلكوو نةبوو الواز رزطاري

ورةتر ببوون.دوو يةك لةطةل كة نهيني دا موالقاتيكي لة ئةوان »ئيمةيان فةرموويانة: بوويانة، باوةر جيي مرؤظي فريودا، با نةتةوةي كورد فريو نةخوا و خةباتي خؤي بؤ رزطاري و سةربةستي دريذة بدا و ضةك دانةني«. خستووينة زةخت زؤريان كة طوتبوويان هةروةها دةست بنووسين مستةفا مةال بؤ نامةيةك تا سةر نانووسين وا شتي نةتةنيا ئيمة بةآلم هةل بطري . بةلكوو ثيمان واية ئةوةي بؤي دةكري دةبي لةطةل

ئةو ناثياوانة بيكا.كة بووة رادةيةك بة دا دادطاكان لة ئازايةتييان ئةو راستي دا لة سورماوة. سةريان ئةفسةرةكان دادطاية ئةمريكا و ئينطليسيشي لة ثشت بوو. هةرضةند لي غةريبةي كةسي خؤيان كاربةدةستاني لة جطة نةبووة، بةآلم هةر لة ريطاي ئةوانةوة زؤر شت بآلو

بؤتةوة كة ثيويستة بيزانين.ناو بة كة جارة دوو لةو جاريك هةر ثيشةوا قسةي سةعات ضوار لة زياتر كراوة دادطايي

Page 19: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

17

وةكيلي كة شةريفي سةروان قةولي بة كردوة و حكوومةتي كة بووة محةممةد قازي »ئةوة بووة هيناويةتة بواريكةوة هةموو لة كردوة و موحاكةمة

ذير ثرسيار«.بةغدا لة دا لةو سةردةم كة »ئازادي » رؤذنامةي ثشتطيريي لةمةر دةردةضوو، كوردي زماني بة نوسيبووي : موحاكةمةية لةو ئينطليس ئةمريكا و قازي لة وجوودي ئةمريكا ئينطليس و »ئيستيعماري محةممةد وهاوريكاني دا دوذمني هةرة سةرسةختي ضؤكيان بة بتوانن هةبوو ئوميديان دةدي . خؤيان ضوون نوينةرةكانيان بةنديخانةش لة دابينن و لةطةليان دوان تا بتوانن بؤ الي خؤيانيان رابكيشن، دواتريش نةبوون. سةركةوتوو كات هيض بةآلم رؤذنامةي »ئازةربايجان« لة باكؤ نوسيبووي قازي ئالين(ي )جورج ئةمريكا نوينةري بة محةممةد طوتبوو، طةلي كورد ضاوةروانيي هيض ضاكةيةكي لة

وآلتاني ئيستيعماري نية.»نةجةفقوليي ثةسيان« وتةكاني ثيشةوا لة دادطادا لة ضةند رستةدا خوالسة دةكاتةوة و دةنووسي : »لة كاتي موحاكةمةدا قازي محةممةد ثةالماري دةبردة دةيطوت: تاران و دةولةتي ئاكاري سياسةت و سةر بةرز خؤم دةنطي طرتووخانة قوذبني لة »من تاران و سةرؤكةكاني و دةولةتي دذي لة دةكةمةوة لي وآلتتان ئيوة ئيمة. نةك ئيوةن تاوانبار دةليم

داطيركردووين«»سليمان.خ« نيوي بة ديكة رؤذنامةنووسيكي »تةواوي طوتي : قازي دةلي ، نووسراوةكاني دا لة سياسةتي ئاكامي رووداوانة بةسةرهات و ئةم تةواوي دةولةت ئةطةر دةولةتة. داطيركةرانةي مةلبةندة لةو دةست با دةزاني بةخائين كوردان هةل بطري ، ئةطةر بة نيشتمانثةروةريشيان دةزاني با لي بطةري خؤيان كاروباري خؤيان بطرنة دةست.«

لة بةلطة و رؤذنامةكاني يةكيتى سؤظيةتي ثيشوودا زؤر شت لةم بابةتانة نووسراون و لة زمان ئةفسةرة »ئةو طوتوية: قازي كة دةطيرنةوة ئيراني يةكانةوة رووداوانة لة ئاكامي ئةوةي دابووة كة ئيوة خؤتان من ئيستاش ناوة. ثي ذير لة بنةرةتيتان قانووني تةنيا خؤم ثةرةثيدةري ديمؤكراسي لة كوردستانم و هيض هيزيكي بيطانة مني هان نةداوة. بي بةشيي كورد

مني بؤ بةريوةبردني ئةو كارانة هان داوة.«خةيانةت بة دادستان يا دادطا سةرؤكي كاتيك منة، مالي »ئيرة دةلي : دا وةآلم لة دةكا تاوانباري منة ئةجدادي باثير و باب و خاكي كوردستان خاكي

ضؤن دةتوانم دةستي لي هةل طرم.«ئةطةر موحاكةمةي يةكةم لة 19ي مانطي ذانوية

حوكمي خاياند و رؤذي ضةند ثي كرد و دةستي لة دووهةم موحاكةمةي دا، قازي يةكاني ئيعدامي دةستي خاكةليوة 7ي واتة 1947 مارسي 28ي

ثي كرد و رؤذي 30ي مارس كؤتايي ثي هات.لةم 37 ذمارة قوتابيان« »خةباتي طؤظاري سالحي كيومةرس سةروان زمان لة دوايانةدا هةوالنيري طؤظاري ئةرتةش كة لة دادطاكةدا بووة و ثيوةندي يةدا لةو راثؤرتيك نووسيني لةسةر دواية دةطيري و ساليك دةبةنديخانةدا دةمينيتةوة، هينديك

رستة لة وتةكاني ثيشةواي بآلو كردةوة.

خؤم زووةوة لة »من فةرمووية: ثيشةوا

ئاوالةوة باوةشي بة كردوة، ئامادة ئةوة بؤ

كة دةكةم سةربةرزانةية مردنة لةو ثيشوازي

دةكوذريم. دا ميللةتةكةم ئازاديي ريطاي لة

ئةوة بةلينيكة كة بة نةتةوةكةمم داوة لةطةليان

ئامادةم ضؤن تازة بمرم، ئةوانيش بؤ بذيم و

بةليني خؤم بشكينم.«

»من دةنووسي : هةروةها كيومةرس سةروان وةك سةربازي مةيداني و دادطاكاني زؤربةي لة هيض هةرطيز بةآلم كردوة بةشداريم هةوالنير كةسيكم بة رادةي قازي محةممةد بة جةرط و بوير نةيدةزاني دا دادطايي كردن كاتي لة ئةو نةديوة. وةآلمي دةكرد و قسةي بي باكي بة زؤر ترس ضية.

ثرسيارةكاني دةدايةوة.«هةر ئةو بة جةرطي و لةخؤبردو يةش بوو كة لة ثاي سيدارة ئيزني نةدا ضاوي ببةستن و فةرمووي : »حةز دةكةم لة ئاخرين ضركةي ذيانيشمدا بة سةربةرزي و نيشتماني خؤشةويستم بروانم.« لة ضاوي كراوةوة

هةروةها فةرموويةتي :لة بزانن بةآلم دةكوذن محةمةديك قازي »ئيوة شين محةمةديك قازي من خوينيكي تنوكة هةر خؤي خةباتي دةكةم كورد طةلي لة داوا دةبيتةوة. بة باوةر نةخا، ثةك كوردستاندا رزطاريي لةثيناو

دةولةتي خؤفرؤشي تاران مةكةن***

Page 20: sarchawa

18

لةسةر ئيستيكي خوازيارم وتارةدا لةم ئةوةي هؤكارةكاني زةمينةء لة نية قسةكردن بكةم، رووداوة ريزبةندكردني كؤمارء دامةزراندني شورةوييء يةكيتي رؤلي لةمةر ميذووييةكان لةطةأل ئةزموونة ئةو ريبةراني ملمالنييةكاني دواتر سةربازييةكاني ثيكدادانة ناوةندييء دةسةآلتي هيزة زلهيزةكانء تيروانيني باشوورء بةرةي بؤ دانوساندنانةي ئةو هةروةها هةريمييةكانء كورديية، دةسةآلتة ئةو ضارةنووسي دياركردني لةمةر طةنطةشةيةكة كايةي هينانة هيندةي سروشتي ئةخالقيبووني ثيشةنطي ئةو ريبةرايةتيية

و لة دةسةآلتداريتييةكةية هةلسوراني سياسييةء ئةو بوو، لة ساليك ماوة كةمةي ذيانييدا كة كةمتر دةسةآلتداريتييةي مؤركيكي قوولي لة ذيانء ئةخالقي سياسيي كوردستانء ناوضةكة دا كة ويراي هةموو اليةنة تاديت دراوة سرينةوةي بؤ هةوآلنةي ئةو دةردةكةويت. روونتر ثرشنطدارةكاني رووناكء ئاكارء جؤري لة قسةكردنة وتارة ئةم مةبةستي كوردو ميللييةي كؤمارة ئةم ثيشةواي ئةخالقي دةميكة دياليكتيكةي لةء جيديية بةشدارييةكي سياسةتةوة بة ئةخالق ثةيوةنديي بة سةبارةت فةلسةفةي باوكاني ئةخالقةي، ئةو لةطؤريداية،

ثيشةوا...طةرانةوةي ئةخالق بؤ سياسةت

هةذاراني لةبةرامبةر محةمةد قازي

طةلةكةيدا ئاسايي خةلكي كوردء

شاو لةبةرامبةر بوو، بةسؤز ميهرةبانء

قسةلةرووء كورددا نةياراني بةراني ري

حةقبيذء بوير بوو

شةستءثينج ساأل بةر لة ئيستاء لة )1946/1/22(دا، ريبةرايةتي سياسيي كورد لة رؤذهةآلتي كوردستان خؤي بؤ راطةياندني لة شاري مةهاباد، كة دووةمين ميللي ديموكراتي كوردستانة برياري دامةزراندني كؤماري ئةويش ئامادة دةكرد، برياريكي مةزن هاوضةرخي ميذووي لة جؤرايةتيية وةرضةرخانيكي كة كؤمارةي ئةو بيستةمدا. سةدةي لة كوردة ميللي فةرمانرةوايي ئةزمووني لةخاكي بةشيك لةسةر كورد طةلي بؤ ئابووريي فةرهةنطييء كؤمةآليةتييء سياسييء دةسةآلتي ئةوةي لةبةر تةنيا نةك كورد خؤي طيرايةوة، بةلكو لةئاكامي ئةو وةرضةرخانة جؤرايةتييةي لة كايةي ئةنجامداني كاري سياسيي كوردستانء بطرة لة رؤذهةآلتي

ناوةراستيشدا هاتة كايةوة.

ثرؤفيسؤر.ي. دكتؤر ياسين سةردةشتيي

Page 21: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

19

بنضينةي كردوويانةتة كؤندا يؤناني لة سياسيي سياسييداء ريبةراني لة ثيويست سةرةكييء هةرة ثيادةكردنيشيان لة بواري دةسةآلتء حوكمرانيتييدا جطة بنةرةتيي، تةواوكارييء بابةتيكي كردؤتة فةيلةسوفانةء لةو هينديك خولياي كة لةوةي كؤمةآليةتيي سياسييء بيرمةنداني هةروةها طةيشتووةتة دواتردا ميذووييةكاني قؤناغة لة لةمةر ثؤتؤثيا نةخشاندني ويناكردنء رادةي كؤماريك يان شاريك كة لةاليةن ثيشةوايةكي داناء رةوشتبةرزةوة ضاكةكارء بذاردةيةكي بةخالقء نموونةيي دةسةآلتيكي بكريتء فةرمانرةوايةتيي دانيشتووانةكةي بؤ بةختةوةري كة بهينريتةكايةوة ئةفالتونء كؤمارةكةي يؤتؤثياي ليرةوة بينيتةدي. ثيش سةدة ثينج ضين لة كؤنفؤشيؤس خولياكاني زاين، هةروةها قةشة ئؤغستينء فارابي لة سةدةكاني بؤ نوآدا قؤناغي لة مؤر تؤماس ناوةراست،ء نموونةنةييء)شارة دةسةآلتة ئةو هينانةكايةي بايةخيكي تيكرايان ليوةكردووة، قسةيان ضاكة(ي

بنةرةتييان بةو بابةتة داوة.سةنتيزةشة لةو ئاطامان رووةوة لةم ئيمة ديارة كة لة دريذايي ئةم دياليكتيكةدا هةولي جياكردنةوةي دةولةت دةزطاي لة تاكي ئةخالقي بنةماكاني قازانجثةرستانةو بؤضوونيكي لة هةوليداوة داوةء

هيزطةرايانةوة بروانيتة مةسةلةكةء بنةما ئةخالقيية طشتييةكان نةكاتة مةرجء ثيويستييةك بؤ دةسةآلتدارء لةبةرضاويان لةبنةرةتةوة دةولةتء بةريوةبةراني نةطريت، ئةوةي لة طوتاري سؤفستائييةكانء ثاشتر رةنط هاوضةرخةكاندا ثراطماتيستة ميكاظيلييء كة ديتة طؤرآ ثرسيارطةلة ئةو ليرةشدا دةدةنةوة. لةكاتيكدا مرؤظ وةك بوونةوةريكي خاوةن ئةخالق ريبةرايةتييطةليكي ء سةرؤك ئايا دةكريت ثيناسة كؤمةلطايةكي هينانةكايةي بؤ دةتوانن ئةخالق بآ ئةو ثيشةنط؟ ببنة خؤشطوزةران بةختةوةرء ئةخالقداية بآ بذاردةيةكي لةدةست دةسةآلتانةي بنةماء بةهاء دةهاذون؟ كوآ بةرةو كؤمةلطا دةزطاكاني دةبنء ضؤن دةسةآلتةكانيان نؤرمي سياسييء كارطيريي ء فةرهةنطييان ض جؤرة تاكء ميذووي بةرهةمدينيت؟..بيطومان كؤمةلطايةك ئةزموونة سياسييةكان زؤر باش وةآلمي ئةم جؤرة رابردوودا، دةوراني لة داوةتةوةء ثرسيارانةي كاريطةريي ناوةنديي ثيشةواي بةئةخالقء سةرؤكي

بي ئةخالقي لةسةر ذياني خةلكي ويناكردووة.مؤريكي سةركردة ئاكاري بةهاء باسة، شايةني لة لة سيستمي بةهاي كؤمةلطا دةدا. يةك بنضينةيي What Manchester« :ئينطليزييةكان دةليت ثةندة say today, the rest of England says itمانضستةر ئةمرؤ ئةوةي واتة: »tomorrowدةلين. ئةوة سبةيني ئينطليز تةواوي دةيليت، كة نية لةبير ئةو ضيرؤكةمان ئيمة لة كام هةروةها »لويسي ضواردةيةم« فةرةنسا ثاشاي بة سةبارةت ئاهةنطيكدا شةوي لة لويس كاتيك دةطيريتةوة، وة دةرواتء ميوانةكاني الي بةرةو كؤشكةكةيةوة لة ثانتؤلةكةي دةرلنطي بارانةوة باريني بةهؤي دةضيت لةبيري ئاهةنطةكة دةطاتة كة هةلدةكات، سبةي بؤ هةربؤية دابداتةوة، ثانتؤلةكةي قةراغي لويس مؤديلةكةي بة ئاهةنطيران تةواوي شةو مؤديلي ليرةوة دةكةنةوةء كورت ثانتؤلةكانيان دوو دواي تةنانةت كة داكةوت ثانتؤل فةرةنسيي لةاليةن فةرةنسا داطيركردني لةكاتي سةدةش زةنطةوة زةبرو هةموو بةو هيتلةر نازييةكانةوة،

نةيتواني ئةو مؤديلة بسريتةوة. ديريني ميذوويةكي كة ناوةراست رؤذهةآلتي لة بردؤتةسةر، رؤذهةآلتييدا ديسثؤتيزمي سايةي لة سةرؤكء »خوداء تييدا كة سيستمةي ئةو نيشتمان« سيكوضكةي دةسةآلتيكي رةهاي ملهوري هيناوةتةبةر، تؤقينةري توندوتيذء خؤبةثيرؤززاني ئاسانيي بة هةروا سةركردة رؤلي ناكريت ميذوويي ثرؤسةي لة ناكريت تةماشابكريت،

Page 22: sarchawa

20

ئؤباأل مةزنترين خةلكدا كؤمةآلني طةالنء ناكامي دةسةآلتداران، سةركردةء ئةستؤي نةخريتة كايةكاني تةواوي ئةوا بووبيتن بةد طةر ئةوانةي كؤمةلطايان بة بةدكاريي خؤيانةوة طيرؤدةكردووةء سةردةميكي ئةوا بووبيتن دادثةروةريش طةر كة هيناوةتةدي رةعييةتةكانيان بؤ زيريينيان هةربؤية نية. زؤر نموونةي ناوضةكةدا لةميذووي ئيسالم)د.خ( ثيغةمبةري كة نية سةرسورمان جيي »لةسةردةمي كة كردووة بةوةوة شانازيي

نةوشيرواني دادثةروةردا لة دايك بووة«!سورةتي 33ي ئايةتي لة ثيرؤزدا قورئاني لة

سةردارء بةدكاميي ئاسةواري بة ئاماذة دا، نةمل بةسةر ستةمكارةكان ثوضةألء ثاشاءسةركردة »طةر دةفةرمويت ء دراوة خةلكةوة كؤمةآلني تيدا طةندةلكاريي طونديكةوة بضنة ثاشاكان زةليل ريسواء نةجيبةكةي بةريزء خةلكة دةكةنء ئيسالم ثيغةمبةري . دةكةن« هةرواش دةكةنء ضاك ئؤمةتةكةم تويذي »دوو دةفةرمويت: )د.خ( بن ئةوا هةموو ضاك دةبن، بةديش بن ئةوا هةموو فةرمووي تويذة؟ دوو ئةو كين وتيان دةبن. بةد ئةبوتاليب كوري عةلي زانايان«. دةسةآلتدارانء

)س.خ( لة نةهج البالغةدا وةسيت بؤ حةسةني كوري دنياكةش طؤرا سولتان »طةر دةفةرمويت: دةكاتء دةطؤريت«. هةروةها وةليدي كوري هيشامي كوري ضاكةكاريي بة »رةعييةت دةليت: عةبدولمةليك طةندةأل واليش طةندةلكاريي بة دةبيتء ضاك والي الي دةضيتة سةوري سوفياني جاريك دةبيت«. »من دةليت: ثيي مةنسورء ئةبوجةعفةري خةليفة كةسيك دةناسم ئةطةر باش بيت ئةوا هةموو خةلكي باش دةبنء خراثيش بيت ئةوا تيكرايان خراث دةبن، ئةبو جةعفةر وتي ئةو كةسة كيية؟! وتي قوربان ئةو

كةسة جةنابتي«.

بآئةخالقي بآلوبوونةوةي موقةفةعيش ئيبن راستةوخؤ خةلك طةندةلبووني كؤمةألء لةناو طةراندؤتةوةء دةسةآلتداران ئةخالقي بي بؤ ئةبوجةعفةري جار ضةندين لةوبارةيةشةوة بةهؤي هةتا بةئاطاهينايةوة لةوبارةيةوة مةنسوري وةك تيداضوو. سةري راستييةوة ئةو دركاندني »بةريوةبردني كة نية تيدا طوماني دةليت ئةفالتون ضاكترين هزري بة ثيويستي مةسةلةيةكة وآلت عةقلة مةزنةكان هةية. ضؤن دةتوانريت كؤمةلطايةك داناترينء ذيرترينء طةر بكريت رزطارءبةهيز

Page 23: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

21

هةروةها نةكةن؟« ريبةرايةتيي ثياوةكاني ضاكترين ضاكةكارء فةرمانرةوا »كاتيك دةليت كؤنفؤشيؤس خؤيدا بةالي طةل دل لةثيشدا بوو، رةوشتبةرز رادةكيشيت ئنجا دةولةت دةطريتة دةست« هةروةها ويذدانزيندوو بتوانيت فةرمانرةوا »ئةطةر وتويةتي ريزداربيت، دلسؤزء لةكاردا متمانةبيت، جيي سةرنجراكيش ثيشكةوتنيكي بةربةست بي ئةوا بةدةستدينيت تةنانةت طةر لة خاكي بةربةرستانيشدا »ئةوانةي دةليت: ئةفغانيش جةمالةديني بيت.« هةروا ئيوةش ضؤنبن، دةكةن فةرمانرةواييتان

دةبن«. بةراستيي ميذووي كؤنء نوآ ئةم وتةيةي ئيمامي جةمالةديني عةبدولمةليكء كوري هيشامي عةليء كاتيك ئيسالمييدا ميذووي سةلماندووة.لة ئةفغاني باس لة سةردةمي حةجاجي كوري يوسفي سةقةفي دةكريت كة والييةكي ستةمكارء تؤقينةري ئةمةويي بوو لة عيراق، باس لةوة دةكريت كة رؤذانة خةلكي يةكتريان دةبيني ثيش هةموو شت هةوالي ئةوةيان لةيةكتر دةثرسيي كة دوينآ كي كوذراوة؟ كي طيراوة؟ كوري هيشامي تيهةلدراوة؟. كي هةلواسراوةء كآ حةزي بوو خةليفةيةك خؤي ضونكة عةبدولمةليك سةردةمي لة دةكرد، باغات باغء بيستاندارييء بة ئةودا قسةي سةرزاري خةلكي ئةوةبوو كة ض باغيكي هةلكةندراوة؟ء نوآ كاريزيكي ض بنياتنراوة؟ نوآ لةسةردةمي هةروةها ضيندراوة. نوآ داري كام ئارةزوبازيكي ناوبراو ضونكة براي سليماني عاشقي مةينؤشيء بةزمي خةريكي بوو، عةجايب كةنيزةكي باآلبةرزء طؤنائاأل بوو، بازاري كةنيزةك ببوو، طةرم ئيسالمييدا جيهاني سةراسةري لة كةنيزةكبازيي عةيشءنؤشء سةرقالي خةلكةكةش

بوون.دادثةروةرء خةليفةي لةسةردةمي دةورانة ئةو خواناس عومةري كوري عةبدولعةزيزدا بةشيوةيةك كات هيض خةلكة ئةو دةتطوت كة وةرضةرخا ئةوانةي ثيشوو نةبوون، ضونكة لة هةرال باس باسي شةونويذو بةرؤذووبوونء قورئانء لةبةركردني عةرةب كة تيدةطةين بوو.ليرةشةوة عيبادةت كة نةهؤنيوةتةوة ثةندي لةوبارةيةوة بةخؤرايي باوك « يا ثاشاكانيتي« ئايني لةسةر »خةلك دةلين لة مندالةكاني مةكة لؤمةي تةثألليدان ماأل كةوتة لة بادان«. يان سةعدي شيرازي وتويةتي » طةر لة باغي رةعييةت ثادشا خواردي سيوآ هةتيواني دةربار دارةكةي لة ريشةوة دةكيشن . كورديش دةليت: »ئاو لةسةرضاوةوة ليلة«، »طةورة ئاو دةريذيتء بضووك سةرقافلةي كةر كاروانيك »بيفةر ليدةخات«، ثيي

بيت«.كة بكةين ئيرانيش ميذووي تةماشاي طةر سةدةي لة توركةكان خيلة شةثؤلي هاتني لةدواي دةيةمي زايةنيء باآلدةستي كةلتووري خيلةكايةتيي شمشيرء زؤرء ستةمء جةبرييةتء دةوارنشيني كة شيرةكوللة بوونة ئيراني شارستانيي خةرماني بؤ سةردةمي هةردوو رووة لةم نموونة باشترين ،خاني كةريم )1736-1747(ء ئةفشار نادرشاي زةندة )17550-1779(. لةبةرئةوةي يةكةميان دزيكي ثةتييء ناكةسبةضةيةكي خوينريذبوو، سةردةمةكةي برسيتييء نائارامييء تاآلنييء تيكرا شةرء شؤرء بة خةلك كؤمةآلني بةجؤريك بوو، نةهامةتيي خؤي بؤ نادر راستة ضؤلدةكرد، ئيرانيان ليشاو لة كة دانيشتبوو زيرين ناوازةي تةختيكي لةسةر كؤمةلطاي بةآلم هينابووي، بةتاآلني هيندشتان دواي راطرتبوو، دلةرلوكيدا بيئؤقرةييء ثةري لةو شتيكي بةدناوي، ريسواييء لة جطة مردنيشي ساليكي ضةند ثاش كةضي بةجينةما. لي بةهاداري كةم ء لةسايةي كةريم خاندا كة خانةدانيكي كوردي نموونةي بووة ئيران بوو، ضاوتير دادثةروةرو راكردووةكةي خةلكة نةك بوذانةوةء ئارامييء لة روويان بيطانةكانيش بةلكو طةرانةوة، ثيشوو ئيران دةكرد كة هينديك لةوانة ئةوروثيي بوونء لة ياداشتةكانياندا باسيان لة تايبةتمةنديي ضاكةكارييء دادثةروةريي ناوبراو كردووةء هةميشة تويذةرانء ريزة ضاويكي بة خةلكيش تيكراي بايةخدارانء

ئاماذة بؤ سةردةمةكةي دةكةن.بةداخةوة ثاش مردني كةريم خاني زةند، ديسانةوة بنةمالةيةكي دةست كةوتة ئيران دةسةآلتي ئيسقان تاسةر شاكاني كة قاجار، خيلي توركي شؤرشي طةندةلكاربوونء زؤردارء نةخويندةوارء دذي 1905دا سالي لةسةرةتاي مةشرووتةخوازي بنةمالة ئةم حوكمي طةندةلكاري ناعةدالةتييء لةذياني راديكاأل طؤرانيكي بتوانيت بيئةوةي قةوما جةنطي كاولكارييةكاني دواي ئارا. بيتة كؤمةلطادا كؤلؤنياليزمي ئةوةي ثاش جيهانييش، يةكةمي ئيراني هةلوةشاندنةوةي مةترسيي بةريتاني هينانةثيشةوةي بؤ كةوتةكار هاتةبةرضاو، زبردةست نةخويندةواري ناوةجاغي ئةفسةريكي ئةو 1921دا، سالي لة كودةتايةك ئةنجامداني ء حوكميكي دامةزراندني بؤ زةمينةي كودةتايةي بةناوي نةخويندةوارة ئةفسةرة ئةو ديكتاتؤريي قؤناغيكي خؤشكردء ثةهلةويي رةزا بنةمالةي رذيميكي لةسايةي ئيران طةالني بؤ مةترسييدارتر ستةمكارء طةندةلكار هاتة ئاراوة، بةتايبةتي بؤ طةلي

Page 24: sarchawa

22

كورد، كة نةك هةر كةوتة بن تيلدركي سيستةميكي ناسنامة تةواوي لة كة فارسطةرا رةطةزثةرستي ميللييء كةلتورييةكاني دايدةرني، بةلكو ئةو سيستمة تادةهات بووني، تؤتاليتير ستةمكارء سؤنطةي لة تاكي كؤمةلطاء كؤمةآليةتييةكاني ئينسانييء بنةما كة ئةوستةمكارييةي دةكرد. ريشةكيش كورديشي طآلوة دةرديكي دةليت: ئةلكةواكبي عةبدولرةحمان ئاطر ترسناكترة، لة لة هةموو ثةتايةك كوشندةترة، هؤشء دةخات، ثةك عةقأل ويرانكةرترة، الفاو لة بير تيكدةدات، بينايي ليألدةكا، الوان هيرء ويأل دةكا، ثةرء ضاكان دةتةزينآ، جةستة دةخةسينآ، ثياو باردةكا، فةر ثيتء دةكا، بةدكار كآلوالر دةكا، باأل ثيشةوةر بيكار دةكا، رةنطي رووخسار زةرد دةكا، دةشيوينآ، شت هةموو دةكا، بةرد ضةشني دآلن دنيا تاريك دةنوينآ، ورة دادةبةزيني، متمانة ناهيلي، كؤمةلطا دةكا، سست مرؤظ دةكا، ضةواشة خةلك ثةست دةكا، درؤء دوورووييء فيألء زةليليي برةو لةنيودةبات، طةندةليي ثياوةتيي ثيدةدا، راستطؤييء لةثيشدا دةكا، مالكيدا كؤآلنء كوضةء هةر بةنيو ضينةكاني دواتر سةرةوةء ضينةكاني مالةكاني نة نارةزايةتيي، نة دةكةن. لةوان ضاو خوارةوةش رةخنةي جيدديي، نة ئاشكرا كردني راستييةكان، بةلكو جؤرة ئةم كةموكورتييةكان. داثؤشيني بيدةنطييء رؤذء كوري ناثاكانء نةزانء سيبةري سيستمة قةستةسةري دوذمني ضةثلةكيشانة، ثاشةلثيسء زاناء خةلكاني ريزدارء خاوةن ويذدانة. هةولدةدات وايان بكاتء ثةروةردة خؤي مؤرالي بة خةلك ليبكات ثةي بة هؤكاري داماوييء نةهامةتيي خؤيان داماليني بؤ ماستاوضييةكانيان ثياهةلدةرة نةبةن، بةرثرسياريتيي لة ئةستؤي ستةمكاراني سيستمةكة ئةستؤي دةيخةنة يان ئؤبالةكةي كاردةكةنء رةشةخةلكي ملي دةيكةنة ياخود قةزاوقةدةر، هةذارء ضةواشةكراوي قوربةسةر.بةآلم ئايا تاكةي

ئةم كارةيان بةم شيوةية بؤ دةضيتةسةر؟ لةو ستةمكاريش رةزاشاي ضارةنووسي ديارة تيكراي سةرئةنجامي كة بةدةرنةبوو حةتميةتة بووة، ميذوو بةدئةخالقةكانيتري ستةمكارة دووةمي جةنطي هةلطيرساندني ثاش ضونكة جيهانيء داطيركردني ئيران، ئةرتةشي شاهةنشاهي بيبةرطريكردن خؤي بةدةستةوةداء سةربازخانةكان راوروتي لةشكري خيلةكانء ثةالماري كةوتنةبةر طريذنةدةرضوو. لة هةلومةرجةكة برسييء خةلكي ثيكهينا، سياسيي بؤشاييةكي كة وا هةلومةرجيكي مةلبةندي مةهابادي شاري لة كة بؤشاييةي ئةو بؤ زةمينةي رؤذهةآلت، كوردستاني موكرياني

بةدةستةوةطرتني دةسةآلت لةاليةن كورديكي داناء دادثةروةرء بويرةوة رةخساند كة قازيي محةمةدة، هاتنةدي بةرةو وةرضةرخان سةرةتاي بة ئةوةي دادةنريت واقيعدا لة ئينسانيي ميلليء ثؤتؤثيايةكي وةك كوردستانة. كؤمارةكةي لةدايكبووني كة بيكةسي شاعير خةوي ثيوةدةبينيء دةيوت »خواية لؤسةريك بنيري بؤ طةلي كوردي فةقير تاكو رزطاري كوردةي ئةو ثير«، شيخانء بةطء لةدةست بكات كة مةالمارف كؤكةيي لةبارةيةوة دةيوت: »كورديش مالي بؤطيانء ثيكةوة ميللةتي خؤخؤرة كورد، ض

يةكتر سمكؤأل دةكةن لة خؤأل«.قازي عةلي قازي محةمةد )1900-1947( كوري ناوداري بنةمالةي لة و ئةبوالقاسمة قازي كوري زانستة باوكي لةسةردةستي مةهابادة، قازييةكاني ئاينييةكاني خويندووة,جطة لة زماني كورديي,فارسيي زانييوة,دواتريش باشي بة توركييءعةرةبييشي و كردووة, ئينطليزيي و روسيي زماني فيري خؤي بووة لةسةرخؤ ميهرةبان، ئةدةبدؤست، مرؤظيكي بةريوةبةرايةتيي سةرؤكي 1926ةوة سالي لة و فيركردن و ثةروةردةي مهاباد بووة و خؤبةخشانة و بي موضة ئةركي خؤي راثةراندووة. قازي محةمةد دواي مردني باوكي لة سالي 1931ةوة بؤتة قازي شةرعي مهاباد, ثاشتر رةزاشا لة ثؤستةكةي اليبرد. وةك لة ذمارة 25ي رؤذنامةي كوردستاندا هاتووة، فةزأل، شةجاعةت، راستي، »وقار، سيفاتي زاتة ئةم نيشتيمانثةرستي« تةوازوع، حيلم، زانست، حةيا، صلح وتويةتي: كؤكةيي مةالمارف وةك تيداية. )قاضى( ماست زهد حيدر و عدالت كه بيا خواهي

عمرى«.قازيي ثيشةوا ئةوةي ويراي باسة، شايةني بؤخؤشي بووةء قازييةكان لةبنةمالةي محةمةد بةمانا ئةو بةآلم بوو، مةهاباد شةرعيي قازيي نةبوو، ئاينيي رؤحانيي كةسيكي سوننةتييةكةي خويندةواري كةسايةتييةكي بةرجةستةي ئةو خويندةواري الواني دةستةي دةكردء شارةكيي كوردستاندا سةراسةري لة قؤناغة ئةو شارةكيي هيواكانيانء بةرجةستةكةري خولياء سيمبولي بة نوينةري خؤيانيان دةزاني. ئةو نة وةك ميرزادةكاني كوردة شيخة نةوةك رةعييةتء خاوةني كورد نة تةريقةتء دةرويشي خاوةني سوننةتييةكان خيلةكيي لةشكري خاوةني وةك سةرةكخيلةكانيش ئاآلي هةلطرتني بوو. خةنجةر بة دةست تفةنطضيي قووليي وةرضةخانيكي قازيي لةاليةن نةتةوايةتيي شارةكييةكان كة هينايةئارا كؤمةآليةتييدا دابة لةو طوندنشينةكان ثيرؤزة شيخة خيلةكييء بؤ سةر

Page 25: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

23

ديوةخاني لة كوردايةتيي جوآلنةوةي دانةوينء هينايةدةر. كورددا بةرمالي شيخاني ذير ئاغاواتء كؤمةلطاي تويذةي دوو ئةو طةروي بة ئةوةي كوردةوارييدا نةدةضووة خوار، هةرئةمةشة وايكرد ناحةزييةكي تونديي بةرجستةكةراني ئةو دوو تويذة دذي ثيشةوايةتيي قازيي محةمةد بيتة كايةوة، ضونكة خانء ئاغاء شيخةكان زؤر خؤيان لةوة بةطةورةتر دةزاني مل بؤ خويندةواريكي شارةكيي خاوةن بروا كةض بكةن. شايةني باسة، وةديع جوةيدة لة ل 530ي نامةي دكتؤراكةيدا لةبارةي قازييةوة دةليت: » لةنيو ، هيض قازيي محةمةد كةوتووة بة ئةوانةي ضاويان وةسفيكي جي.ئار رؤزفيلت ئارضي وةك كاميان ئةو . نةكردووة كوردةيان ثيشةوا ئةو دؤستانةي دا رؤزفيلت نووسينةكةي لة كة قازيي وينةيةي دةردةكةويت بريتيية لة نيشتمانثةروةريكي رةسةن، بةهرةيةكي كة هؤشمةند ء رووناكبير ثياويكي دةبينيتةوة. ضاوثؤشيندا ء ليبوردةيي لة فرة هيضي ، دةسةآلت طةيشتة ئةوةش ثاش تةنانةت ء زيدةرؤ دةمارطيريكي وةك كة لينةديتراوة واي سةرةرؤ ثايةي خاوةن كةسيكي يان ، ئارةزووباز بةزؤر كة توندوتيذ كةسيكي يان ، خؤبةزلزان ء سواري ملي دةوروبةري بيت، خؤي بنوينيت. بة ثيي رؤزفيلت »وةك ثياويكي متمانةبةخؤ، ثشت ئةستور بة ئازايةتييةكي كةم وينة ء لةخؤبورد دةردةكةوت،

بةآلم بيرفراوان ء ليبوردة ء نةرمءنيان«.كؤمارةكةي بة سةبارةت بةلطانةي ئةو هةموو مةهابادء كةسايةتيي قازيي محةمةد لةبةردةستدان، ئةريييةكاني رووة تيكراي ئامادةيي دواثلة تا ئةوانةي هةموو ثيشاندةدةن، ثيشةوادا لة ئةخالق لة دةوراني كؤماردا ذياون، كاتيك بيرةوةرييةكاني خؤيان طيراوةتةوة، وينةي ثيشةوايةكيان ثيشانداوة ناوضةكةء ئاستي لةسةر ئةخالقةوةء لةرووي كة ناوازةيةكي هةرة كورديش ميذووي بطرة لةطةلدا ئيستاشي بةلكو بووة، سةردةمةكةي ئةو هاوشيوةي نموونةيةكي ناوضةيةدا لةم بيت بةخؤي لةوةي جطة كة نابينيتةوة تيدا ثيشةوايةي دادثةروةر ئازاديخوازء رووناكبيرء كةسيكي بووة، بةهرةمةند ئةخالق لةبةرزترين بووةء ئةخالقيش شيوازي بةرزترين بنةماي لةسةر ئةوةي بةريوةبردووة، كؤمارةكةي سياسةتي وةديهاتوو ثؤتؤثيايةكي بة كؤمارةكةي وادةكات بة خوينةران بناسينين. ضونكة تيكراي دةسةآلتدارة سياسييةكاني ئةو سةردةمةى ثيشةواي تيدا ذيابوو، ثيشةوا جياوازبوون، كة لة نؤرمي مؤديليكي تةواو خويناويي ملمالنيي كودةتاء لةريطةي بةشيكيان

ثيالنطيرييء تاكتيكي بةطرتنةبةري توندوتيذةوةء سةرنطونكردني هةلكةندنء ضاأل دوورووييء دةسةآلتيان كورسي سياسييةكانيان ركابةرة ستالين، ئةتاتوركء رةزاخانء وةك قؤرخكردبوو ياخود لةريطةي سةثاندني دةولةتاني كؤلؤنيالي يان بةشيوةي ميراتيي بنةمالةيي لةوانةش هاشمييةكاني باسة شايةني ئيران، رةزاشاي محةمةد عيراقء دياردةيةكة بةميرات دةسةآلت وةرطرتني كة لةاليةن زاين ثيش سةدة ثينج تيؤرييةوة لةرووي زؤربةي ضونكة رةتكراوةتةوة، كؤنفؤشيؤسةوة باوك ئةخالقييةكاني سةركردةييء سيفةتة جار مؤديلي ديارة ناطويزريتةوة. كور بؤ ميرات بة كؤماري ثيشةواكةي لةاليةن دةسةآلت وةرطرتني

كوردستانةوة تةواو جياوازبوو.هيض ئيستا تا رةنطة كوردستانيش، بة سةبارةت كارمةنديكي كة هةي( )ميجةر وةك بايةخداريك ء ئاشكرا بة عيراق، لة بووة بةريتانييةكان كوردي سةرداراني ء سةرؤك رةثءراست، دا بةد( ئاغاي ء باش ئاغاي ( بةرةي دوو بةسةر دابةش نةكردبيت. ناوبراو كة سةدةيةك ثيش ئيستا تييدا ماوةتةوة، ئةو هاتؤتة كوردستان ء دووسالي تؤماركردووة خؤيدا بيرةوةرييةكاني لة سةرنجةي وةك كوردستاندا« لة ساأل »دوو ناونيشاني بة كة )هةي( بآلويكردؤتةوة. 1921دا سالي لة كتيبيك باسي لةوة كردووة كة سةرؤكي باش بؤ خةلكةكةي هةموو ء واية راستةقينة دلسؤزي باوكيكي وةك لةكاتيكدا ، ضاوة لةبةر ئةواني بةرذةوةندييةكاني ئةوةي دووةميان واتة سةرؤكي بةد، كةسيكي دلرةقي بيطارثيكردني ء رةثاندن خةريكي ء خؤثةرستة ء نارةزايةتيي هةر ء بةردةستيتي خةلكةكةي ئاسنيين دةستيكي بة بةخواستةكاني، ملنةدانيكيش

سةركوت دةكات ء لة هيض خراثةيةك سلناكاتةوة .دابةشكردنةي ئةم هةي( )ميجةر باسة، شايةني بنةماي لةسةر بةتةنيا كوردي سةرؤكةكاني بةلكو نةكردووة، وينا مؤرالي ستراكضةري ثيكهاتةي ء شوين هؤكاري داوة ئةوةي هةولي ئةو لةبةرضاوبطريت. بوارةدا لةو كؤمةآليةتيش ئاماذة بةوة دةدات كة ئةو سةرؤكانةي لةناوضة ضؤأل ثةيوةنديي ء ء دووردةستة سنوريية ضياييةكاندان دةيانبةستيتةوة دةستوثيوةندةكانيانةوة بة خوين بةتةنط باشةكانةوةء سةرؤكة قالبي دةضنة خةلكةكةي خؤيانةوة دين ء بؤيان باشن ، بةآلم ئةو ء دةشتةكييةكانةوة ناوضة كةوتونةتة سةرؤكانةي بةسةر فةرمانرةوايي ء حكومةتةوةية بة ثشتيان ضيني جوتكارة هةذارةكاندا دةكةن، ئةوانة نموونةي

Page 26: sarchawa

24

سةرؤكيكي بةد ء خراثن.سةد نزيكةي بة )هةي( لة بةر هةروةها بةريوةبةري كة ريض( جيمس )كلؤديؤس ساليك، بةغدا، لة بووة رؤذهةآلتيي هينديي كؤمثانياي لةسالي دواتر ء كردووة كوردستاني سةرداني كتيب وةك خؤي طةشتةكةي بيرةوةريي 1836دا لةو ناوبراو بآلويكردؤتةوة. طةياندووةء بةضاث ضين دوو بؤ كورديي كؤمةلي بيرةوةرييانةيدا ثيي )ريض( دابةشكردووة. )ناخيلةكيي( )خيلةكيي(ء دةستةي كوردستاندا لة كة دلنياية لةوةش ء واية تفةنطدار ء جةنطاوةر ثيكهاتةيةكي وةك يةكةم دةسةآلتيان جلةوي كةمينة، ء خؤسةثين ء زؤرينةي ملي بةسةر لنطيان ء بةدةستةوةية هةذارةكانن، جوتكارة كة بيديفاعدا بةرهةمهينةري شؤركردؤتةوة ء وةك كؤيلة مامةلةيان لةطةأل دةكةن بيبةشكردوون، مرؤظانةيان مافيكي هةموو لة ء لة نايةكسان ء ستةمكارانة ثةيوةندييةكي بةوةش ء ئاغا وةك كوردستاندا لة ضينة دوو ئةم نيوان خزمةتكار ء فةرماندار ميطةل، ء شوان رةعييةت، هيض نةبووني بة سةبارةت )ريض( بةريوةضووة. لةاليةن ويذدانيي ء ئةخالقيي بةرثرسياريةتيكي جؤرة ئةم لةهةمبةر كوردستانةوة دةسةآلتداراني رؤذيك »هةرطيز دةليت ستةمكارانةدا ثةيوةنديية نةمدي ئةو دةسةآلتدارة مةزنانةي كورد سةبارةت بةو دلرةقييةي دةرحةق بة رةعييةتةكةياني دةكةن ،

شةرم بيانطريت .«جاريكيان كة دةكات لةوة باس )ريض( هةروةها يةكةم، بةدةستةي سةر كةسايةتييةكاني لة يةكيك ء الي ضؤتةي دةسةآلتدار، لةشاني تفةنط واتة كة وا بروايان ئةوان كة بةوةداناوة داني ئةو الي ئةوان خزمةتكاريي بؤ تةنيا دووةمي ضيني خوا ئةوةية ماناي ئةوةش . تر دروستكردووة ء هيضي خةلكاني لةهةمبةر دةستةيةش ئةم مامةلةي كة لةسةر نائةخالقييةء خيلةكانيان دةرةوةي كوردي ملثيكةضكردنيكي زالبوونء ضةوساندنةوةء بنةماي

زؤرةمليء توندوتيذة. ضةكداريية سياسييء جوآلنةوة بة سةبارةت لة كوردستان، كؤمارةكةي ثيش كوردييةكاني ئاينيي لةاليةن ريبةرايةتييةكي سؤنطةي ئةوةوة كة كراوة، ريبةرايةتيي خيلةكيي-ئاينييةوة ياخود لةمثةري مةزنء هةلةي تووشي جوآلنةوانة ئةم نةيطةياندوونةتة بوونةتةوةء بةهيز بونيادي بؤ ثيشكةوتووخواز. ميلليي جوآلنةوةيةكي ئاستي نةهريي، عوبةيدولآلي شيخ جوآلنةوةكةي نموونة شيعة دانيشتوواني نيوان خويناوي ملمالنيي

شيخي سونةكاني سؤفيية ورميء دةشتي مةزةبي سؤنطةي لة سمكؤش جوآلنةوةكةي ليكةوتةوة. نةك ئةو جوآلنةوةية، طياني خيآليةتيي باآلدةستيي شاري بةلكو عةجةمنشينةكان، طوندة تاآلنكاريي سمكؤء هيزةكاني تاآلني بةر كةوتة مةهاباديش ئةوةي تاآلنكران، كوذرانء شارةكةش خةلكانيكي كةلينيكي طةورةي كردة طياني هاوبةستةطيي خةلكي جوآلنةوةكةي رووخساري تارادةيةك كوردء مةحموود، شيخ حكومةتةكةي خؤ ناشرينكرد. خيلةكيي خوينريذيي ثيكدادانء تووشي ئةويش بؤتةوة، ويراي ئةو هةموو جنيوء ناتؤرةء ضيرؤكة هةروةها »ذيانةوة«ء رؤذنامةكاني توندانةي خالصي. حةمديء توندةكاني رةخنةيية شيعرة

دووةمي جةنطي لةساآلني ئةوةش، سةرباري جيهانييدا، هةر لة بةشي كوردستاني رؤذهةآلت، دوو لةناوضةي يةكيكيان كة رووياندا، طةورة راثةريني راثةرينةي دوو ئةو ورمي، لة تريان ئةو بانةء بةتونديي لة ملمالنيي خيلةكييء تاآلنكارييةوة طالنء تاآلنكاريي بانةء شاري سووتاندني كارةساتي ئةوةي بةدواداهات. ورميي دةشتي طوندنشيناني واي لة كؤمةلةي ذ.ك كردووة كة لة بآلوكراوةيةكيدا وةرز لةدةستيان هةية كي عةشيرةتةكانمان بليت:« هيناوةتةدي، وايان كارةساتي بكةن باوةر نةبوبي، ئةوانن تةنيا بيزارة.. لييان شارستانيتي كةدونياي كة ي ذ.ك ئةو كورد«. ثيشكةوتني بؤ بةرهةلست لة قازيي محةمةد بووة سةرؤكيء نةك هةر دواتر طةورةي قةلةمبازيكي نةتةوةييةوة هؤشي رووي كؤمةآليةتييء ئةخالقيي لةرووي بةلكو ئةنجامدا، وةك كرد، طةورةي طؤرانيكي ئينسانيشةوة دةليت: كةيدا رون«ة »تاريكء 20ي ل لة هيمن سويندة بةو بروايان كؤمةلة ئةنداماني ))زؤربةي لةئاكاري دةستيان كةخواردبوويانء هةبوو ناخؤشي نيوان خراثة، دزي، هةلطرتبوو، دزيو جيطايان لةهينديك بليم دةتوانم لةكزيدابووء هةرنةما.(( يان هةذار موكرياني لة ل71ي »ضيشتي كةدةليت: دركاندووة راستييةي ئةم مجيوردا كةدةيان نةدةنووستن لةسةرخةرمان )).خةلكي شةوان ضةند الو كيذو ناكا، لي دزيان كةس زاني ثيكةوة شةو بةكيو دةبوون، بؤ ريواس يا بؤ ثريش

كةس دأل ثيسي لةكةس نةدةكرد.((. بيانيي نووسةراني كة ثيشةوا، بة سةبارةت وةك ويلضيفسكى رووسء كةساني وةك دؤهةري بةهةرة لةتاران، ئةمةريكي كؤنسولي جيطري ليهاتووترين كوردء مرؤظي ثيشكةوتووترين ناساندووة، كورديان جوآلنةوةي سةركردةي

Page 27: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

25

هةرة مؤديليكي كة دةريخستووة ئةزموون بة هةر ناوبراو بةئةخالقة. سياسةتكاريكي مةزني لة مةهابادي شاري خةلكي جار سآ ماوةيةدا لةو جاري ثاراستووة، عةشيرةتةكان تاآلني كوشتارء دووةم جاري ئيران، داطيركاريي لةكاتي يةكةم جاري حةمةرةشيدخان، لةشكري هاتني كاتي هاتنةوةي كؤمارء رووخاندني دةمي لة سييةميش ئةو تةواوي لةراستييدا، شاهةنشاهيي. لةشكري لة كؤنفؤشيؤس ئةخالقييانةي ئاكارءمةرجة قسةي دادثةرةوةردا دةسةآلتيكي هينانةكايةي ريبةرايةتييةكةي كةسايةتييء لة ليوةكردوون لةهةمووي ضةسثاوة، محةمةددا قازيي ثيشةوا وةك ئةخالقييةكاني مةسةلة تةنيا ثيشةوا طرنطتر، وةك ئةو بةلكو نةدةديت، تاك تايبةتمةندييةكي دادثةروةر، ئازادييخوازء بةهةق ديموكراتيكي ئةستؤي خستبووة مةزني ئةخالقي ئةركيكي ريفؤرميست، طؤرانخوازيكي وةك حكومةتةكةيء ئازادييء بةرذةوةندييء بةختةوةريي تةواوي طةلي بة بنةما وةرطرتبوو، بةتايبةتي بايةخ بة ثةروةردةء كة فةرهةنطيي اليةني ثةرةثيداني فيركردنء

كؤنفؤشيؤس بة بناغةي ئةو دةسةآلتةي دادةنيت. ئةوةي وايكرد كؤمارةكة لةوماوة كةمةي تةمةنيدا يةكةمين لة ثيشةوا باسة، بنوينيت. شايةني ثةرجو دةركةي كوردستاندا، كؤماري راطةياندني رؤذي ذمارةي دواتر كردةوةء كضان بؤ خويندنطايةكي

ئةو لةطةأل دةبوو، زيدة تادةهات خويندنطاكان مامؤستايان موضةي كؤماريشدا، بيدةرامةتييةي فةرماني ترةوة لةاليةكي بةرزكرايةوة. قات ضةند منداالنةي ئةو دةركرد. منداآلن بؤ بةزؤر خويندني لةسةر شةقامةكاني شار بوونء بينةوا هةذارو كة لةمةكتةبي بةرؤذ ئةمانة كؤكرانةوة، ئةسوورانةوة طةالويذ وانةيان ثي دةطوتنةوةو بةشةويش بةسةر ريطاي دابةشكرانءشوينء دةولةمةنددا ماآلني ثيويستيان بؤ دياريكرا. بؤخؤي هةولي دةدا باوكان باكؤ تةبريزء بضنة مندالةكانيان بكات رازيي بةوة توركة نة ئيمة »دوذمني دةيوت: ئةو خويندن. بؤ دوذمنمان بةهبزترين بةلكو ئيران، نة عةرةبة نة 7 نيشتمان، )هاواري نةخويندةواريية« نةزانيء جؤزةردان 1325(. لةسايةي ئةو كؤمارةء تيكؤشاني دانيشتووان تةواوي ثيشةوادا، شةوءرؤذي ماليان مةلكء كةرامةتء سياسييةكانء ئازاديية ثاريزرابوو، ئةوةي وايكردبوو نةك هةر ئاسورييء ئةرمةنييةكانيش كة لةناوضةكة كةمينةيان ثيكدةهينا يةكسانخوازء دةسةآلتة بةو طةورةيان هيوايةكي بةلطةنامةكاندا لة وةك بةلكو هةبيت، دادثةروةرة خةلكي ورميء عةجةمةكاني بازرطانة دةبينين، ئةوةدابوون لةهةولي جيناكؤكةكانيش ناوضة خؤيان كوردييةكةء دةسةآلتة سةر بخةنة خؤيان كؤمؤنيستةكةي درة حكومةتة مةترسيي لة طياني لةسؤنطةي ثيشةوا رزطاربكةن. ثيشةوةري

Page 28: sarchawa

26

مرؤظدؤستييةكةيء كاري ضةندين سالةي قةزاوةتي كوذاندنةوةي كيشةكانء نةهيشتني بؤ هةميشة كة ئاطري ملمالنييةكان بة ئاشتييء ديالؤط هةلدةسورا،لة هونةري بةريوةبردنء ضارةسةركردني ئاشتييانةي ملمالنيكان وةستايةكي كارامة بوو، هةربؤية كاتيك »زةبروزةنطي سياسةتي دامةزراند كؤمارةكةي شؤرشطيرانة«ء سةركوتء خوينرشتني نةطرتةبةر، الي لة ثيالنطيرانء ثاشقولء دوورووييء ملهوريي ثيشاني بةرزي نموونةيةكي رووة لةو نةكردةوةء

ناوةوةء دةرةوةدا. ئةحمةد عيلمي لة ذمارة 54ي رؤذنامةي كوردستان 1946دا ذوني لة ديموكرات حيزبي ئؤرطاني ثيشرةفتء سةعادةتي جاميعة دووشت »بؤ دةليت: ثياوي كاردارء بة كار ئةوةية هةوةليان الزمة! لياقةتء هةركةس مةنزورة بةو بسثيردري. عاقأل بدةنآ... كارةي ئةو هةبآ هةركاريكي ئيستيعدادي

بؤئةوةي هاسان ريطةي ئةوةية دووةم نوكتةي ثيشةواي بة دلي دةردي بتوانآ كةس هةموو دةولةتة! ئومووري ئةولياي بطةيةنيت،ضيية؟ خؤي بةلكو ناكرآ، ئيدارة تةنيا بة مةملةكةتيك مةعلومة كردنةوةي مةملةكةتء كاري ريكوثيككردني بؤ كاري موشطيالتي حةياتي الزمة كة تةواوي ئةفرادي ئاوي لة بآ بةهرةمةند ئازادي حقوقي لة ميللةت

عةدالةت بخواتةوة. جا لةبةرئةوة كة ئةخالقي ئةولياي دةولةت دة رووحي ئةفرادي ميللةتدا تةئسيري زؤرة، ئةووةأل وةزيفةي هةية: وةزيفةيان دوو ئةوانيش ئةوةية ئةوانةي رتقء فيتقي ئومووري مةملةكةتيان بآء ميللةت حالي لة ئاطايان دايما دةبآ بةدةستة، بة هةميشة موتةوةجية بن كة كاري زؤر جوزئيش ضاويكي ثر لة ئةهمييةت تيبفكرن، تاكو لة ئةسةري خةلك حةقي دانةكوتآء ريشة زولم را بيموباالتي

هيض وةك زولم مةوزوعي ضونكوو نةبآ، زايع ميللةتي كة ئةوةية دووةم وةزيفةي نية. شتيك خؤيان لة نةزةري ثيشةواي خؤياندا بةجواني جيلوة واقيع آل كاريكي يةكيك نةخواستة خودا بدةنء بوو كة موخاليفي مةيلي ئةولياي دةولةت نةبوو، يا نةكرا، جيبةجي يةكيك قانووني تةقازايةكي خيالفي خؤيان ويجداني وةزيفةي لة سةرفةنةزةر ئةوان رازي وةختيك هيض بنء حةق تةرةفداري نةكةنء نةبن كة ئةغرازي شةخسي داخل بة رشتةي حةياتي

ئةفرادي ميللةت بآ«. خةليلي فةتاحي قازي لة ل 137ي بيرةوةرييةكانيدا باس لةوةدةكات كة ثيشةوةري سةرؤكي حكومةتي داواي ثيشةواء داوةتة ناوي ليستيك ئازةربايجان ئةوانة داوايانكردووة رووسةكان كة ليكردووة داوايةي ئةو ثيشةوا وةآلمدا لة بكرين. ئيعدام ثي خؤمم كوشتني وتويةتي: رةتكردؤتةوةء بةلطةيةكي ض كة كةسانيك كوشتني لة باشترة كاتيك نةبووبيت. هةروةها ئيسثات لةسةر تاوانيان ئاغاياني ديبوكري ء باثيرئاغاي قارةمانيء كوراني ميراوايان ثردي راثةرينء ثيشةوا لة عةلييارةكان بة تا سةريان نةكردة لةشكري ثيشةوا سووتاند، مةسةلةكةي بةلكو بةريت، لةناويان مندالةوة مالء لة خوين ضارةسةركردء بيدةنطيي دانيشتنء بة شاثةسةندي محةمةدي نةهات. كةسيكيش لووتي كارمةندي كؤماردا لة دواتر ذ.كء ئةنداميكي كة ل62-63ي لة بوو، كوردستان ضاثخانةي سةبارةت ثرسياريكدا لةوةآلمي بيرةوةرييةكانيدا، دةسةآلتةكةي سروشتي ثيشةواء كةسايةتيي بة ديموكرات زؤر ئارامء زؤر »ئينسانيكي دةليت: بوو كرد...مةرد خةلك بؤ زؤري بوو...خزمةتي حكومةتي دانةنواندوة...ريبةراني عةجةم بؤ سةري ئيمة الي بةآلم بوون، ئيستبدادي ئازةربايجان بكةي شكايةت دةتوانيت تؤ هةبوو، ديموكراسي لة قازيء الي بضية بوو دوات كة وةزير كامة لة ريطاي بكةي...ثيشةوا...بؤ لي شكايةتي مةحكةمة نيوشارء سةركاري خؤي بة ثييان دةهات... ضون ئةو ئينسانيكي باش بوو،خةلكةكة زؤري خؤشدةويست. ئينسانةكاني بوو.دلي دآلن لةسةر ئةو حاكمييةتي ثيشةوا دةيوت: نةبوو.!« ثياوي وا يؤخؤي كريبوو، »طةر ئةمن عةيبيكم بوو لة ئيدارةي حكومةت، هةموو شادم زؤر ليبطرآء رةخنةم كة هةية حةقي كةس

بةوة« ) كوردستان، 13 جؤزةردان 1320( كوردستانء كؤمارةكةي سايةي لة دةستء ثيشةوادا تؤليرانسةكةي فةرمانرةوايةتيية لة كؤمةأل تويذةكاني ضينء ء جياوازةكان تاقمة

ء كوردستان كؤمارةكةي سايةي لة

ثيشةوادا تؤليرانسةكةي فةرمانرةوايةتيية

دةستء تاقمة جياوازةكان ء ضينء تويذةكاني

كؤرء دةربرينء ئازادييةكاني لة كؤمةأل

كؤبوونةوة بةهرةمةند بوون ء هيض سانسؤريك

بؤ سةر ئازادييةكان نةبوو

Page 29: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

27

ئازادييةكاني دةربرينء كؤرء كؤبوونةوة بةهرةمةند بوونء هيض سانسؤريك بؤسةر ئازادييةكان نةبوو. بؤمان لةمبارةيةوة ئةبريشةمي عةبدولآلي د. كؤمةلة دامةزراندني »ثاش دةليت: دةطيريتةوةء زؤري كوردستانة/ن( ذياني كؤمةلةي )مةبةستي لةبةرةي سةريهةلدا.بةشيك ناكؤكي كة نةخاياند بةكاري كؤمةلة و اليةنطرانيان، بةبؤنةي نويخوازي ديكة ضةندكةسي ويراي كؤمؤنيستي ضةمكي و نيوةدا لةو ويستان. ضةق محةمةد، قازي بة دذ ديموكراتيكي رةوتيكي كردةوة بة محةممةد قازي لةبةرضاوطرت . ئةو لة ئاست موخاليفان يةتابوشت ئةو جار بوو...زؤر بوردبار و )Tolerance(جيابير و موخاليفانة لة كؤمةليكي سي ،ضل كةسيدا ،بة كؤدةبوونةوة قازي مةحكةمةي بةرامبةر لة .خةلك وةريدةكةوتن ضوارضرا بةرةو شوعاردان –ئيوارةيةكي تودةيين...رؤذيك ئةوانة دةيانطوت درةنط – اليةنطراني قازي محةممةد و موخاليفةكان لة حةوشةي شارةداري ... كؤبوونةوة . قازي محةممةد دانيشتبوو. ميزيك دةوري لة كةس ضةند لةطةل بوون. حةوشةكةدا لة كةسي 80-70 جةماوةريكي

ناحةز و توند ...زؤر موخاليفةكان لة كةس ضةند دةمانضةي قازي رووي بةرةو .يةكيان دةدوان زؤر قازي اليةنطراني و خةلكةكة بوو. بةدةستةوة ثةرؤشي ئةو بوون. بةآلم ضاويان لة دةمي بريبوو.

سةربةخؤ كاريان نةدةكرد. قازي محةممةد لة ثشت زؤر بةلكو نةدةكردةوة، بةرز دةنطيشي ميزةكة محةمةد قازي دةم ئةو ئةطةر دةدوا... هيمني بة كةس دةيان شةوي ئةو هةر نةبووبا، خؤراطر وا

دةكوذران«كتيبةي ئةو ل190-191ي لة فرد قانعي عرفان جةالل بيرةوةرييةكاني ذيانء لةسةر فارسيي بة تالةباني نووسيويةتي، باس لةوة دةكات كة تيكراي كردووة، كؤلينةوةيان كؤمارةوة لةبارةي ئةوانةي كةوتوونةتة بن كاريطةريي كةسايةتيي ثيشةوا قازيي عةدالةتخوازيي لةسايةي كة دةليت ئةو محةمةد. ثيشةوادا هةر جؤرة دروستكارييء ضاك هزرييةك كة بوو رةوشتبةرز هيندة ثيشةوا دةركةوتبوو، خؤي نفوزي دةسةآلتء لة خراثي بة هةرطيز شايةتحاليكء زماني لةسةر ئةو نةبرد. قازانجي ضةند سةرضاوةيةكةوة نووسيويةتي: »الويك بووم زؤربةي رؤذ قازيي محةمةدم دةبيني كة لة مةيداني دادةنيشتء ساختمانيكدا لة عةسران ضوارضرا قسةي بؤ خةلك دةكردء لة هةر تويذيكةوة كةسانيك قازيي ليدةطرت، طوييان كؤرةكةيةوةء دةهاتنة خةلكي ريزداربوو، قسةخؤشء ئارامء مرؤظيكي

خؤراطرييء بةتةواوي بوو، قسةكاني لة حةزيان ... دةدايةوة خةلكاني قسةي وةآلمي ئارامييةوة كة هةبوو باخضةيةكي خؤي مالة لة بوو دلفراوان باغةكةي ئاوي بؤخؤي باخةوانيش، بووني ويراي كارةكةيء شويني دةضووة بةثي بةيانيان دةدا... دوو نةفةري لةطةأل دةبوو...خةلكي مةهاباد ئةخالقء لةنيو ئاكاري ئةويان هاوةشيوةي فريشتة دةزانيء نةياري موكري... مامشء مةنطورء خيلةكاني سيستمي بةشيوازي دةيوت ئةو ضونكة بوو زؤر زةمان مةكةنء ستةمكاريي ئةرباب-رةعيةتي كاربكةن دةبيت ئيوةش ديموكراسييةء زةماني نةك خةريكي دادؤشين بن... قازيي محةمةد برواي لةرووء قسة نةبوو، كوشتءكوشتار جةنطء بة خوينرشتن بةجةنطء كة حةقيك حةقخوازبوو،

بةديبهاتاية بة حةقي نةدةزاني« طفتوطؤء وتارء بةورديي ئةوةي بة زؤر بخوينيتةوة ثيشةوا ضاوثيكةوتنةكاني ثيشةكةوتووخوازيي، ئازادييخوازييء طياني باشي يةكسانخوازييء طةندةليي، دذة ئاشتييخوازيي، لة تةنيا ئةوةي ثيدةكات، درك دادثةروةريي بواري بؤ بةلكو نةوةستا، طوفتاردا سنوري طرنطي زوو هةر ثيشةوا طواسترايةوة. كردار بكاتة ياسا كرد دةسةآلتيك بووني بة دركي

ديوةخان بةهاكاني لة دةزطاكانيء كاري بنةماي كؤمارةكة بنةمايةش ئةو لةسةر بةدووربيت، طؤريني ئاماجي كة دةرضواند ياساي طوذمةيةك طةندةأل دواكةوتووء كؤمةلطايةكي لة بوو كؤمةلطا بةريوةدةضوو خيآليةتيي دابةكاني كةلةسةر كة ياساثةروةر ثيشكةوتووء كؤمةلطايةكي بؤ لةو تيداثاريزراوبيت. ئينساني كةرامةتي ئازادييء دزييء طةندةلييء ضوونةوةي بةطذدا رووةوة

طفتوطؤء وتارء بةورديي ئةوةي بخوينيتةوة ثيشةوا ضاوثيكةوتنةكاني ء ئازادييخوازيي طياني باشي بة زؤر دذة ئاشتييخوازيي، ثيشةكةوتوخوازيي، دادثةروةريي يةكسانخوازييء طةندةليي، درك ثيدةكات، ئةوةي تةنيا لة سنوري طوفتاردا

نةوةستا، بةلكو بؤ بواري كردار طواسترايةوة.

Page 30: sarchawa

28

ئاشكراي سةرةكييء كةدياردةي بةرتيلخؤريي بيرؤكراتييء رةزاشاهيي حوكميء سةردةمي لةنيو كؤمةلطادا داكوتا ريشةيةكي ميذوويي قوولي كوردستانةوة حكومةتي لةاليةن بةتونديي بوو، دزييء كةمترين بؤ سةخت سزاي كراو دذايةتيي لةبةخائين هةر كة دةرضوو بةريتلخواردن حالةتي ناساندني تاوانبار تا بةزندانييكردنء تيرةبارانكردن محةمةد »ئاغاي كة لةبةرئةوةبوو هةر دةطةيشت. زةكةوي« حسابدارء تحويلداري دارايي بؤكان لةبةر دزيني تةنيا 69 تمةن، بة تؤمةتي خيانةتء غةفلةت كوردستانةوة دارايي ئيدارةي سةرؤكي لةاليةن كوردستانيشدا رؤذنامةي لة دةركراء لةسةركار رؤذنامةيةدا لةء ريسواكرا، بآلوكرايةوةء ناوي لة بةرتيل وةرطرتني سزاي كة راطةيةندرابوو زيندانيي دةساأل لة بريتية بةرةوسةر تمةنيكةوة لة »دزي كردن دةيوت ثيشةوا تا سزاي كوشتن. ثيسة خووة لةو دةبيت ميلةتةء دةردي ثيسترين خؤتان بثاريزن.« )كوردستان/21 خةرمانان 1325(. ئيرانء داطيركردني سةروبةندي لة باسة، شايةني سةربازخانةي ئةرتةشدا، خؤبةدةستةوةداني محةمةد، قازيي تكاكاريي بةثيضةوانةي مةهاباد تاآلنء شرةخؤرةكانةوة عةشيرةتة لةاليةن بةرووي قازيي سال ضوار دواي ئةوةي ويرانكرا. بة كاتيك دايةوة كورديدا خيآلنةي سةرؤك ئةو ئيوة وتن:« ثيي بؤ سةربازخانة بؤنةي سةردانيكي حازرن ليرة زؤريان ويستا كة عةشاير ئاغاياني عةرزم لةمةوبةر سال سآضوار كة رؤذانةي ئةو دةكردن: ئاطاداري لةسةربازخانة بكةن، تيكي مةدةن، تةنةكانة ئةو هةلمةوةشينن، ثةنجةرةي دةركةو مةكةنة ئافتاوةء كةندوي ناني ء تةشتي ئاو... رؤذيك دآ زؤرمان بةكاردآء بؤي ثةشيمان دةبينةوة، ئةو دةمةش ثةشيماني فايدةيةكي نية. ئةورؤ بةو رؤذة بةآلم سةربازخانةين، موحتاجي كة كة طةيشتين سةربازخانة ويرانكراوة. دةبا لةو سةربازخانةية ... كة نةكردباية خراثمان بكردايةء لي ئيستيفادةمان )كوردستان،17 نةبوباينةوة« ثةشيمان بؤي ئةورؤ

خاكةليوة 1325(.ثيشةوا ئةرينييةكاني تايبةتمةنديية طةورةترين هةذارني لةبةرامبةر ضةندة كة لةوةي، بريتيبوو كوردء خةلكي ئاسايي طةلةكةيدا ميهرةبانء بةسؤز كورددا نةياراني ريبةراني شاو لةبةرامبةر بوو، دانيشتنء تيكراي بوو. بوير حةقبيذء قسةلةرووء ضاوثيكةوتنةكاني لةطةأل محةمةدرةزا شاء باقرؤفء وةك ئةو دةسةلمينن. راستيية ئةو ثيشةوةرييدا ئيرانء دةولةتي عةقلييةتي لة توندي رةخنةيةكي

سيستمي شاهةنشاهيي راستةوراست بة شاي ئيراني سةر ناردنة ئةرتةش تانكء توثء لةجياتي وت: ثةرةثيبدريتء ميللةتدا لةنيو فةرهةنط با مميللةت،

بايةخ بة تةندروستييان بدريت.« ميلليءئازادييخوازانةي سياسةتي لةسايةي ئوميديكي بووة كوردستان كؤمارةكةي ثيشةوادا، قيبلةطاي بووة مةهاباد شاري كوردانء طةورةي سةرجةم ئازادييخوازاني كورد. كورداني باشوور لة ثةرةوةردكارء وةزيرء جيطري كرانة كؤمارةكةدا ذينراأل. لة ثينج ذينرالةكةي كؤمار، سيانيان كوردي بةطء زيرؤ كة: بوون كوردستان باشووري

حةمةرةشيدخانء مةالمستةفا بوون. يةك لةو رووادوة سةرنجراكيشانةي لةو ماوةيةدا تؤفيق »محةمةد طرتني لة بريتيبوو روويداوة، باشووري كؤمؤنيستي مامؤستايةكي كة ووردي« لة ذمارة 3ي بآلوكراوةي ناوبراو بوو. كوردستان »هاواري نيشتمان«دا كة ئؤرطاني سازماني جةواناي توندي زؤر وتاريكي بوو، كوردستان ديموكراتي لةمةر كةموكورييةكاني ثةروةردةء خويندنطاكانةوة بةريوةبةري مامؤستاء زؤرينةي نووسيبوو، نيوزةد كؤنةثةرست نةزانء بة خويندنطاكاني قازيي ئةوةش حةمةحوسين خاني سةيفي كردبوو، خراية ووردي بةجؤريك كردبووء بيتاقةت تةواو فرة لةوبارةيةوة ثيشةوا هةلويستي زيندانةوة، بؤضوونةكانء لةطةأل هةرضةندة ئةو بوو، ئةريني ثةرطيرةكاني بؤضوونة توندةء رةخنة شيوازة ئةو خؤي دةمي رووي بةآلم نةبوو، دا وورديش كردبووة دذةكاني ووردي وتبوي: »قةلةمتان هةية، فكرو هؤشدارن، جوابي خةلك بدةنةوة، دةليل بهينن درؤزنة«، ووردي حةقيقةتء لة دوورن ئةو شتانة بنةماي كردويتية ووردي كة ثيشةوا قسةيةي ئةم 53ي ذمارة لة كة بةرطريينامةيةي طلةييةي ئةو ديموكراتي حيزبي ئؤرطاني كوردستاني رؤذنامةي ئةم بةشيوةيةك بآلويكردؤتةوة. دا كوردستان لة بةلكو ئازادبوو، بةخيرايي هةر نةك نووسةرة زؤربةي ذمارةكاني تري ئةو رؤذنامةيةدا بةردةوام نووسيني بآلوكراوةتةوةء مافي دةربرينء نووسيني

آل زةوتنةكراوةء ريطةي لي نةطيراوة.تايبةتمةنديية ئةو لةتيكراي جطة باسة، شايةني ئةخالقييء ئينسانييانةي لة ثيشةوادابوون، سيفةتي لةكاتي لةطةليدا مانةوة ميللةتء نةكردنة ثشت لةثيناوي بةطيان قوربانييدان هةروةها ميحنةتء تايبةتمةنديء مةزنترين لة يةك طةلدا ثاراستني ئاكاري ئةو كةسايةتيية كة بة برواي ئيمة ثيشةواي كردؤتة مةسيحي جوآلنةوةي ميللي كورد. احساني،

Page 31: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

29

طةرانةوةي لةدةمي بوو، تودةيي ئةفسةريكي كة 186-187ي ل لة بوو، كوردستان لة ئةرتةشدا بيرةوةرييةكانيدا باس لةوة دةكات كةبةبيستني ئةم هةوالة بةثةلة خؤيانطةياندؤتةوة مةهابادو سةرداني لةشكر بةرطرييكردني بؤ تا كردووة ثيشةوايان محةمةدمان قازيي »كة نووسيويةتي: بدةنء، هاني ضاومان، ثيش هاتة غةمبار كزو ماتء زؤر بيني لةكاتيكدا بةخيرهاتنيكي طةرمي كردينء لةسالؤنةكة بةريزم، زؤر دؤستاني وتين: ثيي دانيشاندين سةرثةرشت بي ميلةتي هةلهاتووةو ثيشةوةري ضونةتة ئيستاكة فيرقة رابةراني تةواوي جيهيآلوة، ناوةنديي سوثاي سبةي يا ئةمرؤ شورةويي، بةآليةك ض نيية مةعلوم ناوضةكة، مةهابادء ديتة بةسةري خةلكي بيثةنا دينن، من لةثاأل ميلةتي خؤمدا بيانثاريزم، كويرانة لةكوشتوبري تا دةمينمةوة براكةشم سةيفي قازيي وةزيري جةنطي كوردستان باشترة ثي ئةوةمان ئيمة دةمينيتةوة. مندا لةطةأل لةثاأل ميلةتي خؤماندا بمرين نةك بةتةنياو بي يارو ياوةر بةجييان بهيلين، من ثيشةوةريء غوالم يةحيا هةلبيم، لةوآلتةكةم ليكردم داواي ثيشةوةري نيم، ريطاي غيرةتمان مةردايةتييء نيية، مومكين نةخير بؤ بةرةآلكةينء ميللتةمةمان ليدةطريت ئةوةمان

رزطاركردني طياني خؤمان هةلبيين«. باشترين بةلطةش بؤ ئةوةي كة ثيشةوا ضارةنووسي دادطا لة هةم كة ئةوةبوو لةبةرضاوبوو، خؤي سةرثيييةكةي ئةرتةشدا نةترسء بويرانة كةوتبووة سووكايةتيي بة رذيمة خوينخؤرةكةي شاي ئيرانء ثياوةكانيء هةم لةكاتي لة سيدارةدانيشيدا بةوثةري برواء متمانةبةخؤبوونةوةء بآ ضاوبةستنةوة ضووة سةر تةختي سيدارةكة تا »بؤدواجار ديمةني مةهاباد ناوةرؤكي كة سالح كيومةرس سةروان ببينيت«. و راطواستووين بؤ سةربازييةكةي دادطاييكردنة زؤربةي لة »من دةليت: بووة، شايةتحاليك خؤي وةك بةدةويدا سةربازيء مةيدانيء دادطاكاني كة كاتةي ئةو كردووة، بةشداريم هةوالنير هةوالنيري ماهنامةي ئةرتةش بووم ، بةآلم هةرطيز بوير بةجةرطء محةمةد قازي بةرادةي كةسيكم نةديوة، هةرطيز لة كاتي دادطاييكردنيدا نةترسابووء زؤر بة بيباكي قسةي دةكردء وةآلمي ثرسيارةكاني داوةتيكدا جةذنء لةكؤر ئةوةي وةك دةانةوة

دانيشتبي ءابوو.« سالةي 65 يادي لةسةروبةندي ئةميستا ديارترين مةهاباددا، كؤمارةكةي دامةزراندني مةسةلةي وةخت كة كةلةسةر ئاستي جيهان جيطةي قسةءباس بيت بريتيية لة »بةلطةنامةكاني ويكيليكس«،

ضةسثاو راستيي مةزنترين كة بةلطةنامانةي ئةو سةركردةء راستةقينةي رووي ثيشانداني تييدا كة هاوضةرخة جيهاني سياسييةكاني سةرؤكة درؤزنء دزء كؤمةليك بةلطةنامانة ئةو بةطويرةي دوورووء طةندةلكارء سازشكارنء جطة لة سامانء بايةخي لةاليان ئةخالقييةكان بةها دةسةآلت، سةرؤكء ئةو تيكراي ضونكة نية. ثيازيكي تويكلة دةسةآلتدارانةي لة ريطةي كودةتا سةربازييةكانةوة دةزطاكاني بةريوةبةري ثياوي يان دينةسةركار، بة هةولطرييةكاننء دةزطاي نهينيء ثؤليسي يان دةثضرن، دةسةآلت كورسي ثيالنطيران ضنطي ئةوةي بي خويناوييةكان شؤرشة دواي دةسةآلتء بةسةر يةكسةر بشؤرنةوة خويناوييان ساماني بيشوماردا دةكةون ياخود بة ميرات بة دابي لة وةرطرتووةء دةسةآلتيان باوانيانة لة خيآليةتيي شيوازيكي هاوضةرخي ذياني سياسيي دةسلةمنةوة ناتوانن بآ زةبروزةنطء سةركوتء ضةواشةكاريي بة سةبارةت بميننةوة. كورسييةكانيان لةسةر ئاكاري ئةخالقء ئةطةر خؤشمان، هةلومةجةكةي وةربطيراية، بةبنةما ثيشةوا سياسيي شةخسييء لةميذووي ميللييةكةي جوآلنةوة ميللةتةكةمانء مةينةتيية ئازارء هةموو ئةو تووشي هاوضةرخيدا نةدةبووةوة كة بةسةري هاتووة، سةري هةزارةها نةدةضوو، تيدا كوذييدا كورد لةشةري رؤلةي كورداني شةري داطيركةران ضةكي فيشةكء بة ساماني نةدةكرا، كوردستان ديكةي بةشةكاني سياسييء طةندةليي نةدةبراء بةتاآلن نيشتيمانيي كارطيرييء كؤمةآليةتييء ئةخالقيي كؤمةلطاكةماني خيلطةرايي ديوةخانء دةرنةدةكرد، لةطريذنة رؤذنامةنووسان نةدةبوذايةوة، دواكةوتووانة نةدةكوذرانء تةحقيرء بي حورمةتييان ثي نةدةكرا، كوردء تاكي بيئيرادةكردني بؤ كار بةبةرنامة طةل بيدةنطكردني ئازادييخوازانء دةمكوتكردني قازيي ثيشةوا هيشتا كة وادةكات ئةوةي نةدةكرا، محةمةد بة برواي ئيمة طوليكي بؤنخؤشء ميرطيكي سةوزي بيهاوتاي بياباني ميذووي كايةي سياسيي

ناوضةكة بيت.

ثسثؤر لة كاروبارى رؤذهةآلتي كوردستان

Page 32: sarchawa

30

وةسيةت نامةكةى قازى محةمةد

بسم اهلل الرحمن الرحیم

نةتةوةكةم، رؤلةكانمء برا خؤشةويستةكانم، برا ماف خوراوةكانم، نةتةوة زولم ليكراو ء زولم ضةشتووةكةم، ئيستا من لة دواين ساتةكانى ذيانمدا ضةند ئامؤذطاريةكتان دةكةم.

لةبةرانبةر بن. يةكدى ثشتيوانى يةكبطرنء هةلبطرنء يةكتري كردنى دوذمنايةتي لة دةست دوذمنى زالمدا خؤراطر بن. لةخؤرا خؤتان بةدوذمن نةفرؤشن. دوذمن هةر ئةوةندة ئيوةى دةويت نايةتةوةء ضاوثؤشى ثيتاندا بةزةيى بكات، هةرطيز ئيوةوة جيبةجآ لة ريطةى تا كارةكةى خؤى

لةهيض دةرفةتيك ناكات بؤ دذايةتيكردنتان.دوذمنةكانى نةتةوةى كورد زؤرنء زالمنء بةهيزنء دلرةق. رةمزى سةركةوتنى هةر نةتةوةيةك يةكيتىء يةكطرتووية. ئةوةش باشترين ثشتء ثةناء و ثشتء ثةنايةكى تةواو و بيئةمالوئةوالية. ئيوةى دةبيت. دوذمندا دةستى ذير لة هةميشة نةبيت يةكطرتوويى يةكيتىء كة نةتةوةيةك هةر لةرووى جواميرىء بةلكو نيية، كةمتر ديكةء وآلتانى دى نةتةوةكانى لة نةتةوةى كورد هيضتان كة نةتةوانةى ئةو ثيشكةوتوترن. بوون ئازاد كة ديكة نةتةوانةى لةو بوونةوة ئازايةتىء شايان

لةذير ضةثؤكةى دوذمنى زالمدا رزطار بوون وةك ئيوةن. .......رينوينىء وةسيةتم ئةوةية كة ريطا بدةن مندالةكانتان بخوينن، ضونكة ئيمة وةك نةتةوةى كورد هيضمان لةنةتةوةكانى ديكة كةمتر نيية، جطة لةخويندن، بخوينن تاكو لةكاروانى نةتةوةكانى ديكة دوانةكةون. نابيت ئيوة بةهؤى كوشتنى منء برازاكانمةوة ضاوترسين بن، هيشتا دةبيت زؤر كةسى

ديكةى وةك ئيمة لةم ريطايةدا لةدةست بضن تاكو بةئارةزوو و مةبةستء ئامانجمان دةطةين.كوردستان مالى هةموو كوردانة، ئةطةر ئةندامةكانى ئةم خانووةء ئةوانةيان كة شارةزاى شتيكن بةرثرسياريةتييان ثيبدريت »واتة كاريك لةئةستؤ بطرن« ئيدى مافى ئةوةى نيية كة منةت بةسةر خيزانة ئةو لةئةندامى كةسيك زانيتان ئةطةر مالةية. ئةو وةك هةر كوردستانيش بكات، كةسدا كاريكى لةدةست ديتء ثيى دةكريت ريطا بدةن بةو كارة هةستيت، ئيدى نابيت كؤسثى بؤ دروست بكةنء ريطريى لي بكةن. ئةطةر من بةرثرسياريةتى طةورةم نةبواية ئيستا لةذير )ثةتى( سيدارةدا

نةدةبووم. هةر بؤية نابيت منةت بةسةر يةكدا بكةين.سةعدى دةفةرمويت)*(:

مةبةستمان ئامؤذطارى بوو و كردمان - بةخوات دةسثيرينء ئيمة رؤيشتين

خزمةتكارى نةتةوةء نيشتيمان

قازى محةمةد

بةرةبةيانى 10ى خاكةليوةى 1326* دةقى فارسيى شيعرةكةى سةعدى )مراد ما نصيحت بود و گفتيم - حوالت با خدا کرديم و رفتيم(.

وةرطيرانى: رةزا مةنوضةهرى

Page 33: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

31

ئةنجومةني فيدرالي لةعيراق ضارةسةر يان كيشة

ئةنجومةني فيدرالي دةبيت بريتي بيت لةئؤرطانيكي بؤ تيدابن هةريمةكاني نوينةري كة دةستوري ئةنجومةني بووني خؤيان. كردني نوينةرايةتي سةرؤك و ثةرلةمان ديكتاتؤريةتي لة هةريمةكان، ئةلمانيا ئةزموني ئةطةر كةمدةكاتةوة. كؤمار ئةنجومةني ئةنداماني ذمارةي دةبيت وةربطرين هةريمةكة دانيشتواني ذمارةي بةثيي هةريمةكان سياسيةكان حيزبة قورسايي ترةوة لةاليةكي بيت، لةنيو دةكات دروست كاريطةري لةهةريمةكان هةريمة هةرضةندة ئةمة فيدرالي، ئةنجومةني ئةنجومةني بؤ نوينةرةكانيان لةذمارةي بضوكةكان ذمارةي لةسويسرا بةالم كراوة. رةضاو فيدرالي لةئةنجومةني )كانتؤنةكان( هةريمةكان ئةنداماني هةر بؤ نوينةر دوو لة بريتية يةكسانةو فيدرالي

كانتؤنيك، مؤديليكي باش بؤ عيراقيش.

فيدراليزم سيستةمي ثيكهاتةي بؤ ناهاوشيوةكان بؤضوونة لةعيراق

سيستةمي بؤ عيراق بةثيكهاتةي سةبارةت فيدراليزم وهةريمايةتي بؤضوونةكان هاوشيوة نين، بةآلم بةرلةوة دةمةوي باسيك لةسيستةمي سياسي

سةنتراليزم بكةم لةعيراقدا: لةطةل فكريةكان: و سياسي كيشة و سةنتراليزم )1هاتني حيزي بةعس لةسالي 1968 بؤ سةر دةسةالت لةطةل دةسةالت نةبوو ئامادة عةرةبية حيزبة ئةم

هيض اليةنيكي تردا دابةش بكات و دداني بةهيض كام لةاليةنة سياسيةكاني تردا نةدةنا. لةعيراق ميذووي ثيكرد دةستي ناوةند تؤتاليتاري دةسةالتيكي خستة زةبروزةنط بةئامرازي والتي كةسةرجةم ذير كؤنترؤلي تةنيا يةك حيزب و هةتا داطيركردني عيراق لةاليةن والتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا لةسالي

2003 بةم شيوةية مايةوة .عيراقيةكان يةكة لةدواي يةك دةسةالتدارة ناوةنديان موتلةقي دةولةتي دةسةالتي هةميشة سياسيةوة بؤضوونة لةم كةتةنها كردوة دروست هةولي فةرمانرةوايي دةولةت وكؤمةليان داوة. ئةم 1921ةوة لةسالي سياسية بيركردنةوة شيوازي شيوةية بةم عيراقةوة دةولةتي لةدروستبووني ئامرازيكي وةك ناسيؤناليزم هةروةها ماوةتةوة. ئايديؤلؤذي لةخزمةتي شةرعيةتدان بوة بؤ دةسةالتي ناسيؤناليزمي دوايدا سالةي دةيان لةو ناوةند.

فيدراليزم لةسيستةمي سياسيدا )مؤديلة جياوازةكان بؤ سيستةميكي سياسي لةعيراق (

بةشي سييةم وكؤتايي

د. ساالر باسيرة

Page 34: sarchawa

32

بةخؤيةوة ميذويي و سياسي طؤرانيكي عةرةبي بووة ثاسيظ كراوة كؤثي طؤرانة ئةم بةالم بيني، وةك خؤنوسين ضارةي ثرؤسةيةكي وةك نةك

ئةوةي لةئةوروثا بوو. هةتا 16وة لةسةدةي عوسماني ئيمثراتؤريةتي عيراقي فةرمانرةوايي جيهاني يةكةمي جةنطي عوسمانيدا لةئيمثراتؤريةتي مةزهةب كردوة. سونة مةزهةب شيعة بوو. دةولةت فةرمي مةزهةبي بؤ نةبووة بوونيان بةشداري دةروازةي لةعيراق ئةطةر سوثا. بؤ و دةولةت باالكاني ئيدارية دةزطا

لةعيراق شيعة ميذووي بداتة سةرنجيك مرؤظ لةثال هةميشة كةشيعة ئةنجامةي ئةو دةطاتة ئةوا سيبةري دةسةالتدا ذياوة تةنانةت دواي دروستبوون لةاليةن عيراق دةولةتي روكةشي وسةربةخؤيي و جيهاني يةكةمي جةنطي دواي بةريتانياوة درووستكردني رذيمي مؤنارشي، سةراني ثيشووي عوسماني ئيمثراتؤريةتي كاربةدةستاني سوثاو سةرةكيةكاني دةزطا بوون مةزهةب سونة كة دةولةتيان لةدةستي خؤياندا هيشتةوة. اليةني سونة ئامادة نةبوو دةسةالت لةطةل شيعةدا دابةش بكات ض لةكاتي وة ض لةدواي سةردةمي عوسمانيدا. عةرةبة ناسيؤناليستةكان كةزؤرتر لةنيو سونةكاندان عيراق كة دةزانن عةرةبي نيشتماني نةبضراوي بةبةشيكي جةنطي دواي ئةوروثيةوة كؤلؤنياليزمي لةاليةن يةكةمي جيهاني دابةش وكؤلؤنيزة كرا. لةدةستوري عيراقدا هاتبوو كةعيراق بةشيكة لةنيشتماني عةرةبي. نةيتوانيوة هيشتا كةعيراق ئةوةي فاكتةرانةو ئةم بةتايبةت بروات تيطةيشتندا لةيةكتر بةثرؤسةيةكي

مةزهةبيةكان و ميذويي ناكؤكية و حةساسيةت دةذين. و ماون اليةنانةدا ئةم لةهزري هيشتا هةر جياوازة شيعةكانيش بيروبؤضووني هةروةها لةعيراقدا. فيدرالي سياسي سيستةمي دةربارةي هةلطري شيعة مةزهةبي بايةخي لةطةل بةشيكيان بزوتنةوةي قةومي عةرةبيشن وةك موقتةدا سةدر.

دواي دوبارة طةرانةوةمان بؤ ميذووي سياسي، دةسةالتي لةماوةي بةريتاني كؤلؤنياليزمي بؤ نةداوة جدي هةولي هةرطيز كؤلؤنياليزمدا لةعيراقداو ثيكهاتةكان ئةقالني ضارةسةريكي مةبةستيشي ديارة ناوةراستداو لةرؤذهةالتي نةبووة. كؤلؤنياليزمي بةريتاني لةكاتي دابةشكردني عيراقدا بةهيض شيوةيةك رةضاوي ثيكهاتةي ئيتنيكي و ئايني و مةزهةبي و كؤمةاليةتي والتةكةي نةكردوةو دةسةالتي داية دةست كةمايةتيةك بي رةضاوكردني اليةنةكاني تر وةك كورد و شيعة. برياريكي سياسي بؤتة كةرةسةي بؤ دةيان سال و هةتا ئةمرؤكة كة رؤذهةالتيش رؤذئاواو بلؤكي هةردوو ناكؤكي. ثيكهاتةي جوطرافي راطرتني نوينةرايةتي سياسةتي طةالنةي ئةو بةعيراقيشةوة. دةكرد ناوضةكةي دةبيت ذياون دةولةتانةدا ئةم كةلةضوارضيوةي بةم ثيية لةناو ئةم ثيكهاتةيةدا طةشة بةخؤيان بدةن ناوةند ديكتاتؤرانةي سياسةتيكي بةزةيي بةر و بروانينة ئةطةر ناواقيعبينانة ئةنجاميكي كةوتوون، بةريتانيا ئةطةر ئةنفال. هةلةبجةو تراذيدياكةي لةدواي دروستكردني دةولةتي عيراق لةسالي 1920 هةموو ثيكهاتة ئايني و مةزهةبي و كؤمةاليةتيةكاني دةولةتي بةشداري شيعةشةوة بةكوردو عيراقي، كيشة ئةوا بكرداية عيراق دروستكراوي تازة موزمن كيشةيةكي نةدةبوة ضارةسةرنةكراوةكاني ئاستة لةسةر ئةمرؤكةش هةتا كة وآلتةدا لةم جياوازةكاندا رةنطدانةوةي خؤي هةيةو رةطي قولي

خؤي جيهيشتوة. بةرووني عيراق سياسي ميذووي ليرةدا بؤ )سةنتراليزم( ناوةند كةدةسةالتي نيشانيداوة بةثيكهاتة عيراق ثلوراليزمي كؤمةلطايةكي و والت وكةلتوريةكةيةوة ومةزهةبي وسياسي ئيتنيكي ئالتةرناتيظيكي نابيتة نةبووةو سةركةوتو هةرطيز فيدراليزم دةربارةي ئةطةر هةربؤية ديموكراسي. دةولةتي رياليزمي دةبيت ئةوا بدويين لةعيراق عيراق وطةالني عيراق لةو ديدطا جياوازانةوة ببينين. دةولةت نةيةويت كة سياسيش ئيسالمي رذيميكي و نةطونجاوة بكاتةوة جودا لةيةكتر سياسةت و بةسروشتي اليةنةش ئةم و ئالتةرناتيظ نابيتة سةنتراليزم فكري هةلطري ناكري ئايديؤلؤذياكةي

دروستكردني لةدواي بةريتانيا ئةطةر

هةموو 1920 لةسالي عيراق دةولةتي

ثيكهاتة ئايني و مةزهةبي و كؤمةاليةتيةكاني

بةشداري شيعةشةوة بةكوردو عيراقي،

دةولةتي تازة دروستكراوي عيراق بكرداية

نةدةبوة ضارةسةرنةكراوةكاني كيشة ئةوا

كيشةيةكي موزمن لةم وآلتةدا

Page 35: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

33

و ئيران سياسي سيستةمي سروشتي نةبيت. دةولةتة زؤربةي و تاليبان سةردةمي ئةفغانستاني بةرذةوةندي بؤضونة. ئةم بؤ وةالمن ئيسالميةكان طةالني عيراق دةبيت لةوةدا بيت كةناوةندي سياسي ناوخؤي كاروباري دةستوةرنةداتة بةشيوةيةك خؤيان ئيرادةي لةدةرةوةي و عيراق طةالني دةسةالتي كةمكردنةوةي ليرةدا نةكرين. كؤنترؤل ئةمةش ثيويستة. و طرنط كةنار بةرامبةر ناوةند نايةت. بةدي سةنتراليزمدا سياسي لةسيستةميكي سروشتي سياسي ناوةند هؤكار بووة بؤ كارنةكردني

سياسةتي ئةقالني لةعيراق و هةروةها لةرؤذهةالتي ناوةراست بةطشتي .

عيراق دابةشكردني عيراق: كردني هةريم بةسي )2ليوةكردوة باسي بايدن جؤزيف ثرؤذةكةي وةك لةرووي كورد( شيعةو )سونة، هةريمي سي بؤ روكةشةوة سةرنجراكيشة بةالم بؤ ئايندةي عيراقيكي ثرئالؤز لةرووي ثراكتيزةكردن و لةرووي تايفي و و نابيت بيئةنجام بيكيشةو رةطةزةوة و مةزهةبي كردني وياليةت سي بة فكري . نابيت سةركةوتو لةوانةية عوسماني دةولةتي سةردةمي بؤ عيراق

جيطاي بيركردنةوة بيت بؤ كوردو شيعةو سونة. الربيعي »موفق عيراق: كردني هةريم ثينج )3عيراق نةتةوةيي ثيشووي ئاسايشي راويذكاري عيراق بةوة دةكات كةثيكهاتةكاني جوطرافي ئاماذة ثينج بةسةر بكريت دابةش عيراق وادةخوازيت

هةريمي فيدرالدا. بة وتةي ربيعي هةريمي كوردستان جوطرافي لةرووي هةية خؤي تايبةتمةندي ناوضةيةكي ضةند دةشتوانريت ونةتةوةييةوةو دةوروبةريشي بخريتة سةر ئةم هةريمة. هةريميكي دةطريتةوةو عيراق خؤرئاواي كةناوضةكاني تريش موسل كةناوضةكاني مةزهةبن سونة زؤرينةيان دةطريتةوة، عيراق خؤرئاواي بانةكاني فورات، و فوراتي ناوضةكاني كة لةناوضةي كوفةش هةروةها ناوةراست دةطريتةوة دةتوانري بكريت بةهةريميكي بةسرةو وةك باشوريش ناوضةكاني هةروةها تر. دجلة و فورات روباري هةردوو دةوروبةري شاري هاوكات تر. هةريميكي بكريتة دةطريتةوة بةغداو ضةند ناوضةيةكي ثاريزطاكاني سةالحةدين و ديالة لةخؤ بطريت بكريتة هةريميكي تر« دابةشبووني عيراق بؤ ثينج هةريم بةثيي بؤضوونةكةي سةرؤكي

ئاسايشي نةتةوةيي عيراق4( بةزياتر لة ثينج هةريم كردني عيراق: بةبيروبؤضوني زياتر بةسةر بكريت دابةش دةكري عيراق من راويذكاري ثيشنيازكراوةكةي هةريمة لةثينج بيطومان بؤضونة ئةم عيراق. نةتةوةيي ئاسايشي

رونكردنةوةي و ليكؤلينةوةي خؤي دةويت.

ئةطةر بروانينة ئةو دوو نةخشةيةي سةرةوة ئةوا دةطةينة ضةندين ئةنجام، ليرةدا:

طشتيةكان ئامارة كةبةثيي بةغداد وةك شاريكي لة زياتر دانيشتوانة مليؤن حةوت نزيكةي خاوةني نزيكةي هةروةها دةذي، تيدا شيعةي مليؤن دوو ئةم رؤشنايي لةبةر ئايا فةيلي. كوردي مليؤن نيو راستية دةكري بوتري بةغدا بكريتة هةريميكي تةنيا تري ناوضةكاني وةك بةغداش بةالم نشين؟ سونة عةرةبية. ناوضةيةكي عيراق وباشوري ناوةراست رؤشنايي لةبةر دةكري ئةميش كةركوك هةروةها بؤ ضارةسةريك وةك و خؤي كةركوك واقعي سةربةخؤ، تايبةتي هةريميكي بكريتة ثيكهاتةكان بةالم لةطةليدا، 140 ماددةي مانةوةي بةالم سةر ثيوةرةكان بةطشت كةركوكيش ثاريزطاي بةثيكهاتة بةغدا ضؤن وةك كوردستانة بةباشوري رؤذئاواي خواروي عةرةبستانة. جياوازةكانيةوة عيراق ثيكهاتةيةكي تيكةلة لةعةرةبي سونةو عةرةبي شيعة لةبةرئةوة ناكري بوتريت بكريتة هةريميكي تةنيا كةوتؤتة بةلجيكا ثايتةختي بروكسلي نشين. شيعة ناوضةي كراوةتة بةآلم هؤلةنديةكةوة ناوضة نيو دةذي تيدا نةتةوةكةي هةردوو ضونكة سييةم، تييدا، زياترة زؤر بطرة فةرةنسيةكان ذمارةي و

نةخشةي جؤزيف بايدن بؤ بة سي هةريم كرني عيراق

Page 36: sarchawa

34

هةروةها كراوةتة ثايتةختي دةولةت. لةدةولةتةكاني وةك سويسراو بةلجيكا بةثيضةوانةي عيراق ناكؤكي خويناوي مةزهةبي و تائيفي نية، هةرضةندة مةزهةبي فيدرالي سيستةمي هةربؤية هةية تيدا جياوازيشي ناكؤكية و نةتةوةيي واقعة لةطةل دةبيت لةعيراق بةبةرنامةي بطونجيت، تائيفيةكانيشدا و مةزهةبي مامةلةي دريذخايةنةوة بةنةفةسي و ضاكسازي عةرةبي كوردو موسل لةثاريزطاي بكريت. لةطةلدا

سونة ئةذين، كيشةي مةزهةبييان نية ضونكة كوردو بةآلم مةزهةبن، سونة ناوضةية ئةم عةرةبةكاني

لةرووي نةتةوةييةوة جياوازن. راستيانةي ليكؤلينةوةو ئةو رؤشنايي لةبةر ئاماذةم ثيدان ئةطةمة ئةو باوةرةي كة بؤ عيراق دوو ئالتةرناتيظ دةبينم: دةولةتي عيراق دةبيتة دةولةتيكي كردني لةئةنجامي ئةمةش هةريمي 18 فيدرالي يةكطرتني دواي يان هةريم، 18 بؤ ثاريزطاكة 18ببيتة لةوانةية دةستور بةثيي ثاريزطايةك ضةند بيهيزكردني هؤي دةبيتة ئةمةش هةريميك 12-10عيراق كؤمةآلني ترسي و سةنتراليزم دةسةآلتي سي خاوةني ببيتة هةريميك هةر برةويتةوةو دةسةآلتةكةو ئيدارةي تايبةتي خؤي طونجاو لةطةل ثيادةكردني لةطةل ثلوراليزمدا عيراقيكي واقعي ديموكراسي تةوافوقي، عيراق بةم مؤديلي سيستةمة و سياسي و ئيداري قةيراني لةكؤمةليك سياسية بيت باش ريطاضارةيةكي دووربخاتةوةو مةزهةبي دةولةتةدا لةم ديموكراسيةت و سةقامطيري بؤ ئابوري كةضارةسةري ثيكهاتةكانيةوة بةطشت بطريت. لةخؤ دةكري ئاسايش و كؤمةاليةتي و

باشيةكي ئةم هةريمة زؤرانة لةوةداية كة:خؤيدا ئيدارةكةي بةسةر تواناي هةريمة هةر •باشتر دةشكيت و كاري دانيشتوان خيراتر دةروات كؤمةاليةتي، )ئابوري، ثيداويستيةكان وكيشةو ئيداري، ثةروةردة..( باشتر دةبينرين، ئةمة زياتر بؤ

دةولةتيكي وةك عيراق ثيويستة. • دةبيتة هؤي دابةشبووني دةسةالت وريطر دةبيت

لة ضربوونةوةي دةسةالت.• لةم سيستةمي فرةهةريمية مةترسي اليةنيك بؤ سةر ئةوةي تر زؤر كةمة. بؤ نمونة هةندي اليةني ثاريزطا هةية ئةوةي وليكدانةوةي مةترسي سونة ئةطةر عيراق، خواروي نشينةكاني شيعة تةواو ثاريزطاي بةسرة بةنمونة بهينينةوة ببيتة هةريميكي سةربةخؤ ئةوا شيعة تييدا لةرووي سياسيةوة طةشة بازرطانية، بةندةري نةوتيةو ناوضةيةكي و دةكات وبةريطاي دةبيت زال بةسةريدا ئيران كاريطةري عيراق كاروباري نيو وةربداتة دةست شيعةكانةوة و لةوانةية شيعةكان لةضوارضيوةي ئةم سيستةمةدا ببنة هيزو ثالني دةستطرتني بةسةر عيراقدا هةبيت. هةريميكي و فيدراليزم بةواتا بؤضوونة ئةم بةثيي ستراتيجيةتي بؤ تاكتيكي ئامرازيكي وةك بةهيز عةرةبة لةاليةنة هةندي دوورخايةن. تري شيوة هةمان بةكورد بةرامبةر ناسيؤناليستةكان بيردةكةنةوة. ليرةدا ناكري نةهي لةو راستية بكري بةيةكترةوةيان زؤرتر مةزهةبي رؤحي شيعة كة

سةرضاوة: سايتي سبةي، 12,8,2008، ذمارة 281، سليماني، ل.6

ناوضةي نةتةوةيي ومةزهةبي وجوطرافي عيراق ,.Washington,D.C ,1979 .Richard Nyrop, Iraq, A Country Study:سةرضاوة

Page 37: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

35

روخاني دواي نةتةوة. ثيش مةزهةب دةبةستيت، )رؤذهةالتي ئيراندا كوردستاني لةراثةريني شا كوردستان( كوردةكاني ناوضةي كرماشان بةشداري ئةم راثةرينة نةبوون دذي حكومةتي شيعة لةتاران، كاريطةري مةزهةبةكة بةسةر كوردة شيعةكاني ئةم نةتةوةييةكة. لةرؤحة وةك بوو بةهيزتر ناوضةية بةهةمان شيوة ئازةريةكانيش. ئةم مةترسيانة كةمتر دةولةتيكي ببيتة عيراق ئةطةر نامينن يان دةبنةوة

فيدرالي تةندروست.• سيستةمي سياسي فيدراليزم دةبيتة بةهيزكردني

ديموكراسيةت و سةقامطيري. دةتوانن هةريمةكان نيو سياسيةكاني حيزبة •لةهةريمةكانياندا سةركردةبوون ضؤنايةتي مومارةسةي دةتوانن هؤيةوة بةم تاقيبكةنةوةو

سياسةت لةسةر ئاستي »ناوةند« بةرز بكةنةوة.بؤ ريطاكان كورتي بةهؤي دةتوانن هاوالتيان •هةريمايةتيةدا سيستةمي لةم دةولةتيةكان شوينة زووتر ثةيوةندي بة سياسةتمةدارو دامودةزطاكانةوة بةشداربن، زؤرتردا سياسي لةثرؤسةي و بكةن طرفتةكان ضارةسةركردني هؤي دةبيتة هةروةها

لةسةر ئاستي هةريم.سيستةمة ئةم سودةكاني لة تر يةكيكي •و هةريمةكان لةنيوان كيبركيية دروستبووني و دةبوذينيتةوة ذيان جياوازةكاني بوارة ذياني ئاسانكردني بةشداري سياسي هاوالتيان. بةشداري لة بريتية ضوارةم تري مؤديليكي )5بة يةكة هةر فيدرالي ئةنجومةني لة ثاريزطاكان مؤديلةكةي وةك نوينةر 36 دةكاتة كة دةنط 2

سويسرا.6(عيراق بكريتة دوو فيدراسيؤن لةسةر مؤديلةكةي

بةلجيكا بةالم بة ضارةسةري مادةي 140 ةوة.لةيةكتر عيراق دةبيت ئةوة تر 7(ئالتةرناتيظةكةي ئةمةش لةئةنجامي وهةلدةوةشيتةوةو دةترازيت سةربةخؤ دةولةتيكي ببيتة كوردستان باشوري بةالم هةريم فرة فيدرالي كوردي دةولةتيكي بةالم وةك دوو دةولةتي كؤنفيدرالي كوردستان و دةولةتي جؤراوجؤري بواري ضةندين بةبةستني و عيراق

بةرطري و كةلتوري و بازرطاني...

دةسةالت بؤ ئيرادةية كؤمةليك توندي ملمالنيي عيراق، و دةولةتداريي

توندي »ملمالنيي روئةدات لةعيراق ئةوةي دةسةالت بؤ تيروانينمان كة ئيرادةية كؤمةليك ودةولةتداريي، جياوازيةكي ئةوتؤي لةطةل رابردودا

خويناويةكان كودةتا سةردةمي ئةطةرضي نية. بةستايلة ملمالني ئيستا تا بةالم ، بةسةرضوو كةلتوري بةردةوامة... هةر ناديمةكراتيةكةي نةفيكردن كةلةسةر روةوة لةو بةتايبةتي بةعس هيشتا هةر دامةزرابوو، دي( )ئةوي سرينةوةي و كةلتوريكي زيندووة. ئيمة ئيستا لةبةردةم مؤديليكي ليي بترسين، دةولةتداريداين كة ثيوستة هةموومان ئةطةر دةولةتي بةعسي دةولةتي سةثاندني حوكمي مؤديلي ئةوا زؤرينةدا، بةسةر بوبيت كةمينة حوكمي سةثاندني دةولةتي بةعس ثاش دةولةتي ئةو زؤرينةيةي كةتةنها زؤرينةية بةسةر كةمينةدا، ديموكراسي تةماشاي كةمينة زؤرينةو وةكو دةكات. لةراستيدا ئةمةشة كارةساتة طةورةكةي ئةو لةروخاني نوي... عيراقي دةوتريت ثيي كة شتةي دةذي. دةولةتدا لةغيابي عيراق بةعسةوة دةولةتي ئينتماي دةولةتدا لةغيابي كردوة واي ئةمةشة هةر تاك روو لةو روبةرانة بكات كةثاش نةماني دةولةت ئايني ومةزهةبي، خيل لةميانةي طروثي ليرةولةوي . خؤناساندن« هةولي كةوتنة جياجياكان... وتائيفة سةبارةت بة غيابي دةولةت خةبات عبدولال مةبةستي لةوةية كة »روخاني فاشيزمي بةعسي نةبووة هؤي كة مؤديرنةكةي بةضةمكة دةولةت هينانةكايةي كةنوينةري دةولةتةي ئةو ماف، دةولةتي لة بريتية ئاشتيانة بةشيوةيةكي تيايدا دةسةالت كؤمةلطةيةو ضاوديريكارة. ودةولةتيكي دةكات دةستاودةست ئةوةي بةرووني رابوردو مانطي هةشت تةنطذةي و دةسةالت ديسينتراليزةكردني بي سةلماند ناتوانيت حكومةتيك هيض دةسةالت دابةشكردني نوينةرايةتيةوة لةرووي جيطيرو حكومةتيكي بوونة بؤ . بيت.« عيراق طةالني هةموو نوينةري ئةم شيوة دةولةتة عيراق ثيويستي بة مةرجي تري طرنط هةية كة ئةوانةش بريتين لة ديموكراسيةت و

سةقامطيري.

ثيطةكاني بوون بةعيراقيكي ديموكراسي

دةبيت ديموكراسي بةعيراقيكي بوون بؤ سيستةمةكة ضوار ثيطةي سةرةكي هةبيت:

و دةستوري عيراقيكي دةبيت يةكةم: ثيطةي عيراقيكي بة سةبارةت بيت. جيطير كؤمةلطايةكي كؤمةلطايي دةبيت جةخت لةسةر ئةو راستية بكريتةوة ئايا لةعيراقدا. )جياوازي(ية هةبووني ئةويش بةدةستنةهاتوةو هيشتا جيطيرة؟ بوون كؤمةلطايي بةلي دةكريت؟ بةدةستور كار ئايا ثينةطةيشتووة.

بةهةبووني جياوازيةوة.

Page 38: sarchawa

36

بةعيراقيكي ببيت عيراق ئةوةي بؤ دووةم: ثيطةي ثيويستة جياوازةكان اليةنة لةسةر ديموكراسي، ضةسثاندني ئةويش بنيين بةراستيةكدا ددان سةبارةت كؤمةلطايية. ضةسثاندني دةستورو يةكةميان جؤرن: دوو ئةوة بةجياوازيةكان، دةستورية كة لةويشدا مافي جياوازبوون ثاريزراوة، جياوازبوون مافي كؤمةلطاييةوة لةرووي بةالم ئةوةي بؤ ثينةطةيشتوة نةهاتوةو بةدةست هيشتا

يةكيك لةمةرجةكاني ديموكراسيةت تةواو بكات.بة ددان كة جياوازانةي اليةنة ئةو سييةم: ثيطةي دةستوري لةريطاي دةبيت دةنين جياوازيةكاندا وكؤمةلطايي ئةو جياوازييانة بضةسثينن ضونكة ئةو اليةنة جياوازانة لةريطاي دامةزراوة هاوضةرخةكانةوة دةردةبرن، خواستةكانيان و وئامانج بةرذةوةندي ريكخراوة كالسيكيةكانةوة. دامةزراوة لةريي نةك كؤمةلطاي ريكخراوةكاني لة بريتين هاوضةرخةكان و ضاوديريةكان سياسيةكان، ثارتة مةدةني، يةكيتيةكانن، نةوةك خيل و عةشيرةت و مةزهةب. ئةوةية ئةويش هةية تر راستيةكي ضوارةم: ثيطةي ئةو اليةنة حياوازانةي كةددان بة مافي جياوازبوندا ريكخراوةكاني دامةزراوةو لةريطاي و دةنين كؤمةلطاي مةدةنيةوة بةرذةوةندي و ئامانجةكانيان لةريطاي دةستوري و كؤمةلطايي دةبيت دةردةبرن بكةن. دةسةالت ئاشتيانةي ئالوطؤري بوونةوة تةواوكةري دةسةالت ئاشتيانةو ئالوطؤري ضةمكي يةكترن ، هةروةها هةلبذاردن و ريزطرتن لةمافةكاني و حيزبي فرة سةربةخؤو دادطاي و مرؤظ راطةياندني سةربةخؤش تةواوكةري ئةوانن. هةموو بة سةبارةت كؤمةلطا دةستورو كة شتانةي ئةو لةسةر برياري دةسةالتةوة ئاشتيانةي ئالوطؤري تةواوةوة هاوكيشة ئةم لةريطاي دةبيت دةدةن بةديموكراسيةت. سةبارةت ئةمة ئةنجامبدرين دةكاتةوة ئةوة لةسةر جةخت عيراق بارودؤخي ئاشتيانةي ئالوطؤري بؤ دةستوري كةدانثيانانيكي دةسةالت لة ئاراداية، بةالم ئايا لة ئةزموني عيراقدا دةستورةوة لةروانطةي نراوة؟ راستيةدا بةم ددان كؤمةلطاييةوة لةروانطةي هيشتا بةالم بةلي، بةدةستنةهاتوةو ثينةطةيشتوة. ئةي ئةطةر ئةم ددان لةديموكراسيةت ثشت نابيت هةر روينةدا، ثيدانانة ديموكراسيةت بنياتناني ثرؤسةي ضونكة بكريت لةضيني ثرؤسةيةكة خؤرهةالتيةكاندا لةكؤمةلطا تازةطةري لةخوارةوة. نةك دةستثيدةكات سةرةوة نةك ثةيدادةبن سةرةوة لةضيني وضاكسازي ديموكراسيةتم من دةكريت كةواتة بةثيضةوانةوة. هةبيت بةهةبووني ئةم راستيانةي خوارةوة: ثيويستيم

فكريي بةبناغةيةكي ثيويستيم هةية، ناوةند بةضيني هةية كة لة ئةقالنيةتةوة سةرضاوةي طرتبيت وثشت ئةم ئيستة تا ببةستيت، وتاكطةرايي عةلمانيةت بة مةرجانة ئةم نةبووني نية. بةردةست فكرية بناغة بكريت لةديموكراسيةت ثشت كة نية ئةوة ماناي بووني بةبي كة هةن ديموكراسي زؤريك ضونكة كةسيةكان تاكة و وئابوري كؤمةاليةتي مةرجة بةدةستهاتوون. ئايا دةتوانريت لةعيراقدا بناغةيةكي بدؤزريتةوة؟ ديموكراسيةت بؤ كؤمةاليةتي سياسي مةرجي بناغةو بةالم نةخير، وةالمةكةي ئةنجامدران، و هةلبذاردن لةعيراقدا هةية. بووني سياسيةكان حيزبة فرةيي ئاراوة، هاتة دةستوريك بةرضاو دةكةوتن بةشيوةيةكي ريذةيش راطةياندني سةربةخؤ بووني هةية، ئةمانة مةرجة سياسيةكانن، سياسيانة مةرجة بةم ثشت دةتوانين ئايا بةالم ببةستين بؤ بنياتناني ديموكراسيةت؟ بةلي دةكريت، اليةني كةواتة رويدا. لةئةوروثا ئةوةي وةكو ديموكراسيةتدا. لةبنياتناني يةكةمة مةرجي سياسي بريتية تر اليةنةكةي ديموكراسيةوة. لةاليةني ئةمة لةثرسي فيدراليةت، كيشةي فيدراليزم لة تينةطةيشتنة

لةضةمكي فيدراليزم نةوةك لةخودي فيدراليزمدا . ***

Page 39: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

37

ئايديؤلؤجيا و

حةتميةتي طؤرانكاري لة كؤمةلطةدا

عيماد عةلي

ئةطةر ئايديولوجيا بةو بيروبؤضونة زاآلنةي نيو طؤمةلطة يان هةر ثيكهاتةيةكي تايبةتي يان ريكخراويك كة لة كاتيكي دياريكراوي خؤيدا بةرقةرار دةبيت ثيناسة بكةين و، لةكاتي شيكردنةوةي ناوةخنيدا ثشت بة بنةما سةرةكية زانستيةكان ببةستين، لة هةمانكاتدا دةبيت بزانين لةو تيزانةدا رةنط دةداتةوة يان خؤي مةآلس دةدات كة دةربري سروشتي هةر سيستميكي كؤمةآليةتي و سياسي باو بن و، زؤرجار لةبةر ضةندين هؤكار و فاكتةري تايبةتي ثاريزطاري

لة شيوازيكي ذياني كؤمةآليةتي ضوارضيوةدار و قةتيسكراو دةكات

Page 40: sarchawa

38

بؤضوني بيرو هةميشة كة روونة اليةك هةموو بؤ ضيني دةسةآلتدار لة هةموو قؤناغةاني ميذووي ميلةتاندا هةذمووندار بووة، واتة زؤر جار هيزي مادي سةثينراو ئايديولوجيايان فكرو هيزي ثيكهاتةيةكدا بةسةر نةبوبيت كؤمةلكةش قازانجي لة ئةطةر بةرهةمهيناوة، شيوةشدا، و ناوةخن رووي لة ببيت دواكةتوش و بةدةستةوةبيت بةرهةمهينانيان ئامرازةكاني ئةوانةي بةرهةمة رةنطريذطرتني لة دةطيرن خؤيان رؤلي

عةقليةكان.زال نابةجيي بيري بليين دةشيت تر بةواتايةكي و كاريطةرةكان ماديية ثةيوةندية ثيشانداني لة جطة

ثاراستني بةرذةوةندي تاقميك هيضي تر نية.لة بيت هةمةضةشن ثيكهاتةيةكي كؤمةلطة ئةطةر ئاكاري جؤراوجؤر و و، خاوةن سيفةت تويذ و ضين هةمةاليةنةي كاريطةري و، قؤناغةكان ثيي بة بيت ميذوو و دياردة و رووداوةكان فكرو ياسا و سيستمي لةويدا بكةن، دةستنيشان سياسيةكان كؤمةآليةتية طؤرانكاري بة بةردةوامي و سةرةكي ثيويستي ذيان نوي ثيشهاتي لةطةل خؤطونجاندن ثيناو لة ض دةبيت

ثةيوةندي لةويدا تازة، سةردةمي بؤ طواستنةوة يان ئايديولوجيا و كؤمةلطة ضةندين هاوكيشةي ليدةبيتةوة عةقلي بةرهةمي و فكري ريرةوي ئاراستةي و

هةمةجؤري لي دةردةهينريت. ليرةشدا ديسان ثيكدادانيك لة نيوان سروشتي كؤمةلطة و ثيداطيري ئايديولؤجيا روودةدات ئةطةر ناكؤكيةكاني نيوانيان لة ريذةي خؤي زياتر بيت، لةويشدا يان دةبيت ئايديؤلؤجيا تةكانيك بةخؤي بدات و طؤران لة ناوةخني خؤيدا بكات يان دةبيت كؤمةلطة لة ضوغزي قؤناغيكي زةرةربةخشة ئةميش كة ببةستيت ضةق دياريكراودا

نيونياندا لة سازانيك دةبيت يان خةلك، كؤمةآلني بو طؤراني و دةبن زال يةكيكيان كاتةي ئةو تا رووبدات هةر ئةطةر ئةمة روودةدات، هةمةجؤر راستةقينةي ئايديؤلؤجيا سروشتيةكاني داواكارية بة تةسليم زوو نةبيت خاوخليضك و ئيرادة بي ميلةت ئةطةر و نةبين بنةما ثيي بة بؤضونةش ئةم هةبيت. بةرطري تواناي بةهةر ضةقبةستن بةآلم دةضيت، تي ريي زانستيةكان طؤرانكاري هةميشة و دةبيت مةحال بيت شيوةيةك ئةطةر حاشاهةلنةطربووة حةتميةتيكي كؤمةآليةتي و بوبيت دةسةالتيكيشدا هةر ستةمي و جةور لةذير ئايديؤلؤجيايةكيش حوكمي كردبيت و هةر بةثيي هةر سيستميكي سياسيش رينويني كردبيت. هةر لةم بوارةدا بيطومان و دةكةن هاوكيشةية لةم باس تيؤر ضةندين ثيداويستية سياسي و ئابوريةكان و بةرذةوةندية هةمة و ئاراستة رينماييكةري و رابةر هةميشة ضةشنةكان هةر و طؤرانكاريةكن هةر هيزي قةبارةي ثيكهيناني ئةمانيش ئايديؤلؤجيا بة ئاقاريكدا دةبةن كة لة قازانجي لةطةل و بيت راستةقينةدا طؤرانكاري نويبونةوةو

واقعي نويدا بطونجيت.ناوةخني و ثيكهاتة لة هةمةجؤر جياوازي ديارة تويذةريكدا هةر بةسةر قورس زؤر مةرجي كؤمةلطة لة ببةستيت تيوريك هةر بة ثشت كة دةسةثينيت طشتيةكاني سيفةتة زانستيانةي وردو خويندنةوةي كؤمةلطة و ئايديؤلؤجياي باو و ضؤنيتي دةستنيشانكردني فكرو هةرسكردني ريطةي كةموكورتيةكاني و كةلين بيري نوي و تازةطةري و لةدةرئةنجامدا ببيتة هؤكاري ليرةشدا طؤراو. و نوي كؤمةلطةيةكي بةرهةمهيناني هةر دراسةتكردني لة جياواز و زؤر رةوتي دةكريت و بكرين شرؤظة بؤضونةكان و بكةين دياري واقعيك ريذةي سةركةوتن و طونجاندن بة ثيي بنةما زانستيةكان بةردةست، بخريتة طونجاو تيؤري و بكرين طةآللة رةوتي دياريكردني راستةقينةكاني ريطة تاوةكو طؤراناكاريو زةمينة خؤشكردن بةرجةستة بكرين، بؤ

خويندنةوةي هةمةاليةن لة اليةن تويذةرانةوة.حةتميةتي كة واية ثييان تيؤريستان لة زؤر ئةوةي و هةية خؤي يةكالكةرةوةي رؤلي بايؤلؤجي نةوةي دةطويزرينةوة جينيةكانةوة شيفرة ريطةي بة رةحمةتي ذير لة طؤرانيك هةر و بةرهةمدينن نوي و روودةدات سروشتي هةلبزاردني بة و ئةوانداية بؤماوةيي طواستنةوةي دةرئةنجامي بة طؤرانكاري ذينكةي طرنطةكاني لةثيداويستية و دةدةن لةقةلم دةخويننةوةو بة رةهايي قؤناغي طؤرانكاريان خستؤتة ذينطة رؤلي و بايؤلؤجيةوة زانستي هةذموني ذير ثشتطوي دةوروبةردا لةطةل تيكةآلوي و مرؤف و خستوة، ئةمةش زؤر رةخنةي لة سةرة كؤكردؤتةوة و

حةتميةتي كة واية ثييان تيؤريستان لة زؤر

بايؤلؤجي رؤلي يةكالكةرةوةي خؤي هةية و ئةوةي

نةوةي دةطويزرينةوة جينيةكانةوة شيفرة ريطةي بة

رةحمةتي ذير لة طؤرانيك هةر و بةرهةمدينن نوي

و روودةدات سروشتي هةلبزاردني بة و ئةوانداية

بؤماوةيي طواستنةوةي دةرئةنجامي بة طؤرانكاري

ذينكةي طرنطةكاني لةثيداويستية و دةدةن لةقةلم

دةخويننةوة

Page 41: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

39

تا ئيستا كةس كاري ثيناكات، بةآلم خةلكي تر بؤماوة هاوبةشةكاني كاريطةرية و تيكةلكردووة ذينطةيان و هةردواليان ال مةبةستة و لةويشدا هاوكيشةيةكي ئالؤز خؤي دةردةثةريت كة دةكريت رؤلي بؤماوة و ذيطة لة يةكتر جيابكةنةوة و كاريطةريةكانيان بةريذةيةكي زؤر جياواز بن. خةلكاني تر هةن ضاويان لة كاريطةريةكاني كؤمةآليةتي رووةكانية، لة سةرجةم تةنها بة ذينطةية و سياسي يان ئابووري يان رؤشنبيري يان بيت كردني راستةري و شرؤظة بؤ سروشتيش، تةنانةت و دينن بةكار زانستي بةلطةي زؤر تيؤرةكةيان بؤماة رؤلي و دةنين بنيات لةسةر خؤيان بؤضوني لة دةلين بةكورتي: دةكةن، فةرامؤش يةكجاري بة و ديت كؤتايي بؤماوة رؤلي لةدايكبونةوة رؤذي و بينين بةآلم ثيدةكات. دةست رؤشنبيري رؤلي دةطريت لةخؤ هةمةاليةن طؤرانكاري نويكان بؤضونة قؤناغةكاني و ذينطة و بؤماوة كاريطةري بةرادةي و نيوانيان بةيةكةوة ميذوو و زةمان و جيطا و كارليكي باو يان ئايديؤلؤجياي نيوةندةشدا لةو دةبةستنةوة و، نويطةري رؤلي دياري خؤي دةبينيت، لةويشدا ديسان بة كؤمةلطة هؤشياري و رؤشنبيري ئاستي ثيويستة

وردي بخوينريتةوة .طؤرانكاري دونياي زيرينةي سةردةمة لةم ليرةداو دةبينن خؤيان رؤلي مةدةنيةكان دامودةزطا خيرادا، طؤرانكاريدا كيبركيي لة خؤي ئةسثي يةكة هةر و ضاو لةبةر ثيويستة ليرةدا ئةوةي بةآلم دةدات. تاو هةميشة كة ئةوةية بكريت لةسةر ثيداطري و بطيريت ثيشةوة بؤ لة نية مةرج طؤرانكاريةكان هةنطاوناني كةسايةتيةك يان تاك بةرذةوةندي جار زؤر و بيت اليةنيك هةر يان دامودةزطايةك يان حزبيك يان مانةوةي لة قازانجي هةميشة دةسةآلت تايبةتي بة وةزعةكة وةك خؤي دةبينيتةوةو هةنطاوةكان رووة و ثاشةوة ملدةنيت، يان بارودؤخ بة طشتي لة رووبةريكي ذير دةكةويتة ئةميش ضةقدةبةستيت، دياريكراود و ذيان هةمةاليةنةي طؤرانكاري حةتميةتي ركيفي

تاسةر ناتوانيت بةرطري بكات.كؤمةلطة وةزعي مانةوةي لةسةر ثيداطري ئةطةر باوةرهينان واتاي بكريت، جيطير ريتميكي لةسةر دةطةيةنيت بة هيزي ميتافيزيك بة شيوةيةكي رةها و هيض و دةكريت قةدةر رادةستي ذيان كاروكردةوةي ئيستا تا ئةوةي بةآلم نامينيت، طؤران بؤ بوةريك سةلمينراوة ئةوةية كة هةميشة مرؤظ ميذوو دروست تا ئيستا هاتبيت، دةكات و ئةطةر بة هةر شيوةيةكيش كة وةزعي طشتي كؤمةلطة بةدةستي بذاردة و خودي خةلكةوة نةبوبيت، ئيستا سةردةمي نوي و توانا بةخشة بكريت هةموار ذيان بوارةكان سةرجةم ئةوةي بؤ

مؤديلي لة شيوازطةليك و رووبدات طؤرانكاري و و دادثةروةري كة هةلببذيريت تازةطةري و نوي ذيانيكي باشتر مةيسةر بكريت و ئةمةش بةبي ئازادي ذيان بةريوةبردني ضؤنيتي لةةدةستنيشانكردني مةحالة دادثةروةري بةدةستي دةسةآلتي ضةقبةستو و خاوةن بينيني كؤن بيتة دي. لةم نيوةندةشدا زؤريك لة بةردةوام و طؤرانكاري هةميشةيي و هؤكاري فاكتةر يان جةوهةر و ناوةخن راستي و دةسةثينن خؤيان دةسةلمينن و كارلةيةكتر دةكةن و بةو شيوةيةش بة خؤشيان دةطؤرين و دةطؤرن و كارتيدةكةن و كاريان تيدةكريت و هةر بةم جؤرةش ثةوةنديةكي كؤمةآليةتي كؤمةلطةدا، لة بةرهةمديت نوي فكري ئابووري التةريكي و حةشاردان خؤ يان سةرةرايرازينةبون هةر اليةك. ليرةشدا ئةو ئايديؤلؤجياية ديتة ئاراوة كة دةربري سروشتي كؤمةلطةي نوي بيت و ثاريزطاري لة تازةطةري و ذياني نوي بكات و لةم كاتةشةوة قؤناغي نوي دةست ثي دةكات كؤن بةسةر دةضيت و ثيويستي مانةوةي لةدةستدةدات و طؤرانكاري نويتر روودةدات، ئةمةية سونةتي ذيان. ناكريت تةنها ئةنتؤلؤجيا شوولي

ئةوةي و هةلكيشي نوي فةلسةفةي لةدونياي خؤي روونة كة هةر طؤرانكاري خودي دةست لة جةوهةري ئةم زانستيشةوة رووي لة تةنانةت دةدات بونيش بؤضونة لةسةر دونياي مادي رووتيش راستة و ذياني بةو و، دةطؤرين شيوةية بةو طيانداران سةرجةم ثييةي لة كؤنةوة سةلمينراوة كة تةنانةت طةردوونيش لة طؤرانيكي بةردةوامداية و سونةتي ذيانة كة دةبيت رةوتي لةطةل بطونجينيت خؤي طؤران بة مرؤظيش

ذيرخان و سةرخاني نويدا.

ئةوةي ليرةدا ثيويستة لةبةر ضاو بطيريت و ثيداطري

هةنطاوناني هةميشة كة ئةوةية بكريت لةسةر

طؤرانكاريةكان مةرج نية لة بؤ ثيشةوة بيت و زؤر جار

يان يان حزبيك يان كةسايةتيةك تاك بةرذةوةندي

دامودةزطايةك يان هةر اليةنيك بة تايبةتي دةسةآلت

خؤي وةك وةزعةكة مانةوةي لة قازانجي هةميشة

دةبينيتةوةو هةنطاوةكان رووة و ثاشةوة ملدةنيت

Page 42: sarchawa

40

* خويندنةوةتان ضيية بؤ واقيعى سياسى هةريمى بزوتنةوةى سةرهةلدانى لةساتةوةختى كوردستان »طؤران«دا؟ بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى طؤران هيزيكى يان وةك واقيعةكة دروستى كرد زةرورةتى

سياسى تةقليدى دروستبو؟بزوتنةوةي طؤران لة كاتيكي دياريكراودا بة فةرمي سياسةكةي بةرنامة و ناساندوة خةلك بة خؤي ئةو كؤي لةناوةرؤكدا بزوتنةوةكة كردوة. ئاشكرا ماوةيةكي بؤ كة بو ورةوتانة وضةمك وكار نيةت طةش و ضةكةرةكردن لة و ضاندبو تؤويان دريذ لةاليةك سةرةكي بةرادةي ئةمةش نمادابون. و سياسي واقيعي لة بو كوردي شةقامي نارةزايي ترةوة لةاليةكي و دةسةآلتداران حوكمراني و نوخبةي حزبي ورؤشنبير بو كة خولياي طؤرانكاري بة واقيعة سياسي وحوكمرانيةدا. لةو بون بنةرةتي دواليةنة ئةو تيهةلكيشكردني من هةلسةنطاندني زةرورةتيكي ليكةوتةوة ي طؤران دروستبوني كة ديوةكةي بوو روداوةكة ديويكي ئةمة بو. ميذويي

تري قةتماغة كالسيكيةكةي كاراكتةرة سةرةكيةكاني كرد دةستثيشخةريةكةيان كة بو بزوتنةوةكة لةئةزمونةكاني نمايشدةكرد. وروخسارةكةيان رةوتة بزوتنةوةو كة دةكةون بةرضاو دنيادا سياسيةكاني ريفؤرم و طؤرانكاري و راستكردنةوة لة جةستةيةكي عةزرادا لةدايك نابن و نامؤ نين بةو و طةش ولةسةرةتادا ضاودةكةنةوة تيدا رةحمةي تيدا كردوة. ئةمة راستيةكي واقيعي سياسية نمايان وةك مةقسود دروستكراوي هاوكيشةيةكي نةك

هةنديك كةس و اليةن بؤ طؤراني ليكدةدةنةوة.• ئايا دروستبونى ئؤثؤزسيؤن لةكوردستاندا توانى بةشيوةيةكى كؤبكاتةوةو خةلك نارازى دةنطى يان دةسةالتدا؟ لةطةل بكات ملمالنيى عةقالنى طؤران تورةيى و نارازى خةلكى كثكردةوة لةبةرامبةر

دةسةالتدا؟سةرةكي هيزي وةك طؤران باوةرةدام لةو عةقآلنيةت ضةمكي ثيرةوكردني بة ئؤثزسيؤن بة و كؤبكاتةوة خةلك تورةيي و نارةزايي تواني

ضيا عةباس:

طؤران ثيويستة بير لة ضةند ريطايةك بكاتةوة بؤ وشككردني

سةرضاوةكاني تيكشكاندني كةسايةتي كورد و بوذاندنةوةي

بةها بةنرخةكاني نةتةوةيي و كؤمةآليةتي و ئاينيي

طؤظارى لة رابردودا، نيوي و ساأل لة طؤران بزوتنةوةى سةر خستنة تيشك و هةلسةنطاندن مةبةستى بة سةرضاوة تةوةريكمان كردوة سةبارةت بة ئايندةى بزوتنةوةكةو اليةنة نيطةتيظ و ثؤزةتيظةكاني دةركةوتنى.... بة خؤشحاليةوة ضةند روناكبيريك بةشداريان لة تةوةرةكةدا كرد لة الثةرةكاني داهاتوودا بيروبؤضونى ئةوان

وةك خؤى دةخةينةروو. لة ئايندةشدا الثةرةكاني سةرضاوة كراوةية بؤ بيروبؤضوني ديكة.

Page 43: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

41

شيوازي هيمن و ديموكراسي بؤ ملمالنيكردن لةطةل ملمالنيي لةثرؤسةي بكات. ئاراستةيان دةسةآلتدا لة سيمايةكة روذاندن و هةلضون ديموكراسيدا بانطةشةي لةكاتةكاني بةتايبةت و سيماكاني باوةرةدام لةو من دةنطداندا. و هةلبذاردن ثرؤسةيةدا لةو زؤرة دةنطة ئةو كؤكردنةوةي عةقآلنية ئاراستةكردنيكي بةلكو نية، كثكردنةوةي لة قؤناغيكي دياريكراودا و جؤريك لةخؤكؤكردنةوة باوةردةام لةو دواتر. قؤناغيكي بؤ ئامادةكارية و هيشتا ئةزموني سياسي و ريكخراوةي ئؤثزسيؤني ئاستةي ئةو نةطةيشتؤتة كوردستان لة عةلماني بؤ هةبيت نةوعي بازدانيكي يا طواستنةوة تواناي شيوازيكي كاريطةرتر بؤ طرتنةدةستي دةسةآلت. لة ئيستادا سنور و هيلي نيوان دةسةآلت و ئؤثزسيؤن لة دو ئاراستةدا ويناكيش كراون، يةكيكيان توندوتول و قايمة ودوةميشيان زؤر ناسك و الوازة. قايمي و نةتةوةيي بةرذةوةندي بة ثابةندة توندوتؤليةكةي بة ثابةندة الوازيشي و ناسكي و هاوبةش باآلي ملمآلني و جياوازية زةق و خةستةكاني نيوانيان بؤ

ثاراستن و طةشةثيداني ئةو بةرذةوةندية.سياسى هيزيكى وةك طؤران الوازةكانى خالة •بةهيزةكانى خالة هةروةك ضيية؟ ئؤثؤزسيؤن كامانةن تا بةردةوامييان ثيبدات؟ ثيويستة بؤ ئيستاو ريطايانة كامانةن ئةم ئاييندة طؤران ضى بكات؟ ئةو ملمالنيى و لةخةبات ثييةتى ثيويستى بزوتنةوةية

سياسيدا؟ويراي نيةتي طؤرانخواز و ثاك، وةلي فراكسيؤني

طؤران لة ثةرلةماني كوردستان شيوازي كاركردني ثيكهاتةي سروشتي و سياسي واقيعي لةطةل دةرةئةنجامي ناطونجيت. ثةرلةماندا زؤرينةي لةطةل طؤران فراكسيؤني ملمآلنيكاني زؤربةي ثرؤذة هةمو ئةو لةريطةي دةسةآلت نوينةراني ياسايانةوة كة طؤران ثيشكةشيان دةكات ثيشوةخت ضةقبةستني و نائوميدي لة جؤريك و دةزانريت سياسي لةسةر روبةري دةرياي ملمالنيكان سةرئاو كةوتون. بةزانيني ئةو راستيةي كة نيةتي دةسةآلت بنياتنان و ثيرةوكردني سيستةميكي ديموكراسي نية بةقةدةر ئةوةي بؤخؤي بةكاري بهينيت و بةخةلكي و دنياي دةرةوة وةك بوكةشوشةيةكي قورميشكراوي بهيلريت نابيت بيفرؤشيتةوة، خنجيالنة جواني بةقازانجي لةكؤتاييدا نائوميدية و ضةقبةستن ئةو نائوميدية لةو ئةطةر مةبةست دةسةآلت بشكيتةوة. ئؤثؤزسيؤني هانداني و شةقامة وروذاندني هةردو لة ترة. بابةتيكي ئةوة ثةرلةمانة دةرةوةي بيناية سنورةكاني دةبيت ئؤثزسيؤن كاري حالةتدا و دةهاليزي ثةرلةمان ببةزينيت و راستةوخؤ بضيتة تةنيا نةك لييان بةبةشيك ببيت و خةلكةوة ناو

طروثيك بؤ نوينةرايةتي كردنيان.كورد لة باشور جةستةيةكي وةهمي ثةرلةمانيكي هةية. ئيرادةي بي و دةستةمؤكرا شةبةحي نمونةكاني ياساي كؤمسيؤني باآلي هةلبذاردنةكاني حزبةكان بودجةي خؤثيشاندان، ياساي هةريم، تةنها كة دةسةلمينن ئةوة تر نمونةي ضةندين و لةطةل ديموكراسيةت نةرمي و زبر فةرمي زماني هةية جاريش و بيهودةية دةسةآلتةدا جؤرة ئةم دةسةآلت دةضيت. سارد ئاسني كوتاندنةوةي لة كردويةتي بة ئولفةت بة ضةندين زمان قسةدةكات و راستةقينةش ئؤثؤزسيؤني دةبيت بةرامبةريشدا لة قسة و بةرنامةكاني خؤي لةيةك طةرودا كؤنةكاتةوة. ثةرلةماني لة فراكسيؤنةكانيان دةسةآلت ئةطةر دواليزمي بكةن سةرثشك رادةيةك تا كوردستان طؤرانكاري دةكريت بةكاربهينن، ثةرلةماني ناو ثةرلةمانتاريكي ضةند نمونةي ئةنجامبدريت. سةرثشكيةيان ئةو كة دةسةآلت فراكسيؤنةكاني بةخؤيان بةخشيبو دةيسةلمينيت تؤليرانسي )كرانةوة لة دةسةآلت راستةقينةي جياوازي( قبولكردني و ديموكراسيبةت دةروازةكاني واتة نزيكة. سفرةوة طؤران بؤ ئةمةش و قفلكراون دةسةآلت كليلي بة ئؤثزسيؤن تري اليةنةكاني طةورةية. ديليمايةكي لة و سياسين طةمةي سةرقالي زياتر ثةرلةمان لة نةتةوةيي بةرنامةيةكي خاوةن ئؤثزسيؤني هيزي رةسةن ناضن، ئةمةش جاريكي تر كاركردني طؤراني

Page 44: sarchawa

42

ئةستةمتر كردوة. خؤئةطةر لةئاسؤي سياسيدا ئةوة دةسةآلت دةستاودةستكردني كة بكريت بةدي ئةوا بةريوةبضيت، ديموكراسيانة بةثرؤسةيةكي من ئةوةي ويراي بن. ضاوةروان دةتوانن خةلكي ئةو تيشك و روناكية لة كؤتايي ئةم نةفةقة تاريكةي بة طؤران طرنطة زؤر وةلي بةديناكةم، ئيستادا بةرضاو وةتيرةيةكي وبة دريذخايةن نةفةسيكي هةلويست و بةرنامة كاتيةكاني خؤي بةريوةببات.

لةمةر طؤران ديارةكاني روخسارة ثيويستة و هةبيت هةلويستيان يةك طرنطةكان مةسةلة دابةشكردن ورؤل هةماهةنطي لة باش رادةيةكي خاآلنة ئةم مةخابن سازبدةن. خؤياندا لةنيوان

ضةندجاريك مايةي الوازي بون بؤ طؤران. لة طؤران فراكسيؤنةكاني ئةنداماني دةبيت نيةتي رةنطدانةوةي ثراكتيكدا لة بةغدا و هةولير لةثلةي ئةوةش و بن طؤرانكاري راستةقينةي يةكةمدا لةخؤيانةوة دةست ثيبكةن. دةستبةرداربوني ئةنداماني فراكسيؤنةكاني طؤران لةبةشيك لة موضة زؤربةي مةزندةي بة كة ثةرلةماني، ئيمتيازاتي و خةلك نيشانةي بةطةندةلكردني ثةرلةمانيشة، دةبيتة و طؤران بة خةلكي متمانةي طةشةكردني مايةي و ونارةزايي مشتومر كة تر خاليكي نوينةرةكاني. طلةيي لةناو طؤران و لةدةرةوةي ليكةوتؤتةوة رادةي طرتوة، طؤراني يةخةي كة بيسةروبةرية بةرضاوي خؤيان طؤران ئاطرداني لةدةوري هةن كةسانيك بةضارةكردن ثيويستي ئةمةش و طرمؤلةكردوة

هةية. جةختكردنةوةيةتيداية لة طؤران بةهيزي خالي بةتايبةت دةسةآلتدا، لةطةل جياوازيةكاني لة ئةو زياتر خةلكي تا نةتةوةييةكاندا. مةسةلة لة كاري و ثيبكةن وهةستي بةديبكةن جياوازية لةسةربكةن ثيطةي طؤران بةهيزتر دةبيت. طؤران لة جةماوةريةوة داخوازي و نارةزايي بزوتنةوةيةكي نةتةوةييةكةي تا سروشتة ناوة طةورةي هةنطاوي كؤلةكةية دو ئةم طريدانةوةي بةرجةستةبكات: لةسةر كاري بةردةوام طؤران خالة بةهيزترين

بكات. وئايندة ئيستا بؤ طؤران ثيويستة بةوةي سةبارةت

ضيبكات؟ثةرلةمان، ديارن: طؤران كاركردني ئاراستةكاني بزوتنةوةكة ناوخؤي شةقام، سياسي، كاري

ودةرةوةي وآلت.لة دو و يةك بي ثيداطري بةغدا لة ثةرلةمان بؤ تؤكمةكردني و ثاراستن و نةتةوةييةكان مةسةلة تيهةلكيش كوردستانيش لةئاستي نةتةوةيي، ريزي

نارةزايي لةطةل ثةرلةمان ناو ئؤثزسيؤني كردني بؤ بةردةوام ميكانيزميكي سازداني و شةقام هاريكاري لةطةل ريكخراو و سةنديكا سةربةخؤكان طؤران سياسيش بؤكاري ئازاد. رؤذنامةي و لةطةل فةرمي ثةيوةندي دروستكردني بؤ كار بنةماي لةسةر كوردستان سياسيةكاني هيزة و هةلة لة طؤران دةبيت دروستبكات. و راشكاو كةموكوريةكاني لةو دو هةلبذاردنةي ثيشوتر سود دابرينراوةكان ناوضة لة وبةتايبةت وةربطريت لةبواريكي بزوتنةوةكة بؤناوخؤي طةرميان. و برياردان بؤ ببةستيت يةكةمي طؤنطرةي طونجاودا بةرثرساني هةلبذاردني و ريكخراوةيي ثيكةري لة لةطةل وآلت لةدةرةوةي ئاراستةش بةهةمان و ليرةدا دةرةوة. تايبةتمةنديةكاني رةضاوكردني طرنطة طؤران بايةخي تايبةت بة ثةيوةنديةكاني خؤي بةشيوةيةكي ئةمةش و بدات دةرةوة دنياي لةطةل ثرؤفيشيناليزم و بة بةرنامة و تةرخانكردني تواناي

دارايي بةريوةببات. ئةو ريطايانة كامانةن كة بزوتنةوةكة ثيويستيةتي

لةخةبات و ملمالنيي سياسيدا؟روخاندني لةدواي بةتايبةت و دةسةآلت

Page 45: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

43

و ذيردةست هاتؤتة زؤري ثارةيةكي سةدامةوة بةهؤي حوكمرانيةوة ثلة و ثاية و بازرطاني و بواري سيستةماتيك دةسةآلت قؤرخكردوة. كاركردني زؤربةي رؤذانةي قوتي و طوزةران تا كاريكردوة سةدان ئةو ببةستنةوة، ئيرادةيانةوة بة خةلك بةلطةي ئةو سياسةتة باشترين هةزار موضة خؤرة كارئاساني هةروةها دةسةآلتة. مةترسيةي ثر بياني، كلتوري هاوردةكردني بؤ كردوة زؤريان كويرانةي الساييكردنةوةي و توركي بةتايبةت طشتي كؤي تر. دياردةي كؤمةليك و خؤرئاوا وايكردوة دةسةآلت رةفتارانةي و سياسةت ئةم بةشيوةيةك كورد تاكي زؤري بةشي كةسايةتي دابريذريتةوة كة هةست و سؤزي ئينتيماي بؤ خاك و نةتةوة بطؤريتةوة بة ئينتيماي بؤ حزب و وةالئي بؤ دةسةآلت و سؤزي بؤ ثارة. كاركردن لةسةر و بؤ ئةم كةسايةتية تيكشكاو و بي رةونةق و بيئوميدة ريطايةك ضةند لة بير ثيويستة طؤران نية. ئاسان تيكشكاندني سةرضاوةكاني وشككردني بؤ بكاتةوة بةنرخةكاني بةها بوذاندنةوةي و كورد كةسايةتي نةتةوةيي و كؤمةآليةتي و ئاينيي و لةهةمانكاتيشدا مةبةستة ئةو بؤ بةرفراوان راطةياندني كةمثينيكي

بةرثا بكات.طؤران طةشةكردني و هيز بة سةرضاوةيةكي بايةخي تا بذاركراوة و هةلبذاردةكراو ريطةي بضةسثينيت طروثانة و تويذ ئةو لةسةر خؤي و دروشم رةوايي و دروست لة لةسةرةتاوة كة تويذو بةرةو خالةوة لةو و دلنيابون بةرنامةكاني طروثةكاني تر طوزةر بكات. كليلة سةرةكيةكاني ئةم ناو شيوازةي كاركردن ضونة ذورةوةي طؤرانة بؤ خيزان وتاكي كورد و تويذةكاني خويندكار و طةنج ستةمي تويذانةن ئةو ئةمانة رؤشنبيران. و ذن و زؤريان ليكراوةو دةكريت و تا ئاستيكي باش خؤيان كاركردني شيوازةي ئةم ثاراستوة. تيكشكان لة فةرمي ملمالنيي و ياسا ثرؤذة بة تةنيا طؤران بةرفراوانكردني بةلكو نايةتةدي، ثةرلةمان نيو ناو بؤ شؤركردنةوةي و ملمالنيكان روثةري بؤ ذيانية ثيويستيةكي كؤمةلطا جومطةكاني هةمو سةركةوتني طؤران لة مةوداي دوردا. طؤران تا ئةم بة ثيويستي ئةنجامداوة و لةوبوارانةدا كاري ساتة

هةلمةتي زياترة.لةسةر ئاستي نةتةوايةتيش دةكريت باسيكي ورد

بكريت.ض بة طؤران بكةين ثرسيار دةبيت ليرةدا ضؤن و دةبينيت نةتةوةيي هزري ضاويلكةيةك ئةو و نةتةوةييةكان ئامانجة نيوان ثيوةندي بةديهينانيان بؤ بةطةردةخرين ئامرازانةي تاكي و طؤران نيوان ثيوةندي ئايا دادةريذيت؟ ئاوداني بة ثيويستي نةتةوةييدا لةئاستي كورد

فيكري هةية؟ نةتةوةيي هزري ناوةرؤكي ةوة طؤران بةالي ئايا نةطؤرة يا بةثيي قؤناغةكان خؤي دةطونجينيت وئايا لة يةكةيةكي تؤكمة وكؤمثاكت ويةك ناوةرؤكة ئةو بةشيكي لةضةند يا ثيكهاتوة؟ )هؤمؤجين( ضةشن كة ثيكهاتوة طريدراو وبةيةكةوة وجياواز زيندو

تةواوكةري يةكترن؟وشؤرشةكاني خةبات لة كورد ئةوةي ويراي ثيداطري نةتةوةييةكاني مافة بؤ رابوردو سةدةي نةتةوةيي هزري ويةكثارضةيي تؤكمةيي لة ئةوتؤي سةركةوتني شيوازة بةو وةلي كردوة، بة ثةيوةنديةكي هيض ئةمة نةهيناوة. بةدةست رةوايي دؤزةكةوة نةبوة بةقةدةر ئةوةي بة ويستي سةركردايةتي سياسي كورد وسروشتي دةسةآلتي ونيودةولةتيةوة. ناوضةكة سياسي ودؤخي بةغدا سؤز دةرياي لة هيض« يا هةمو »يا ضةمكي بؤية

وهةستي تؤباويةتي نةتةوةييدا طوزةري كردوة. لةروانطاي تةنها ئيستادا دؤخةي لةم ئةطةر

Page 46: sarchawa

44

نةتةوةييمان سياسةتي وشويني ريطة واقيعبينيةوة كوردي دةسةآلتي ئيستاي وةك ئةوا دابريذين، دةبين، وئيفليجي ضةقبةستن توشي بوة دوضاري دؤخةكة وردي حسابيكي بةردةوام دةبيت ضونكة وهيز وبةرذةوةنديةكاني طةمةكةرةمان بكةين ولةو بةينةشدا ضةندين ثرةنسيث وتوانا وويستي خؤمالي طؤران حسابكردنة. ئةو قورباني دةبنة ونةتةوةيي ثيويستة ريطةيةك بطريتةبةر كة باوةري بةوةهةبيت ئةو هيز ودؤخة خؤمالي ودةرةكيانةي هةنوكة زال نين نةطؤر نةتةوةييمان ثيشةوةضوني لة وريطرن وثةلةكردن وبةرفراوانكردن هاندان طؤران ورؤلي بيت لةطؤريني ئةو هاوكيشانة. كاركردن بؤ سازداني لةطةل وتيهةلكيشكردني نةتةوةيي ثالتفؤرميكي ريطةية ئةو زةمينةي طؤراندا تري ئامانجةكاني

خؤشدةكةن.لةم نةتةوةيي هزري سياسي ناوةرؤكي فاكتؤرة طؤرانداية. لة بةردةوام سةردةمةدا وئاسايشي وزة و ئابوري ودؤخي نيودةولةتيةكان بيئةندازةيان جيهان راستةوخؤ ورؤذانة كاريطةري نةتةوةيي هزري سياسيةكاني ضةمكة بؤية هةية، ودابةزاندن هةلكشان ثرؤسةي لة بةردةوام ئةم كاريطةري ونويبونةوةدان. وثروكاندنةوة وةك نةتةوةيي هزري كة وادةكات ثرؤسةيةش نةطؤر تؤكمةي هؤمؤجيني كؤمثاكتي يةكةيةكي سياسةتي ولةسايةي نةطريتةبةر خؤي ريرةوةي واقيعيدا بؤتة ثاشكؤيةكي روداو وبةرذةوةنديةكان، وباشوري وكورد فةلةستين دؤزي لة راستية ئةم لةدواي بةديدةكرين. تردا شوينيكي وضةند سودان ئةو راستةوخؤي وكاريطةري سةدام روخاندني ثةرتةوازةبون دةبينين لةسةرمان فاكتةرانة وبةهؤي باشور لة نةتةوةيي هزري ولةيةكترازاني بؤ ئيختزالكراوة كوردةوة دةسةآلتداراني الوازي تةنانةت كة وياسايي دةستوري برطةيةكي ضةند ضةسثاندنيشيان بةو شيوةية جيطاي متمانة وزةمان نية. لةئاكامدا لة باشور خاك ونةتةوة كراون بة دو بةشةوة، هةريم وناوضة دابرينراوةكان. هةر بةشيك كاري وضارةي وبةرنامةي ئاراستة وخةسلةت ليي نةتةوةيية سةرليشواندنة ئةم هةية. جياوازي هيزة سةرجةم كة بةرهةمهيناوة كويرةيةكي طري وةسان دةستةو طؤرانيشةوة وبة كورديةكان سياسي داخراوي بازنةيةكي لة لةبةرامبةريدا وبةردةوام دةسورينةوة زةمانةتدا وبي تةموليل وبةرذةوةندية هيز ئةو رازيكردني سوراغي

كة وتايفيانةن ومةزهةبي وناوضةيي نيودةولةتي هةية دؤخةكة لةسةر زةقيان نةريني كاريطةري

ودروستكردوة. دةبيت طؤران بةو هيز وتوانايةي ئيستاي ضيبكات و نةتةوةيية لةو دةوامة تا بةر بطريتة ريطةيةك ضي

دةربازبين؟لةم دؤخةدا طؤران دةبيت بؤ ئةركة نةتةوةييةكان لة عةرةبي دةسةآلتداراني بةرةنطاري تةنها نةك عيراق بيتةوة، بةلكو ئةو دةسةآلتة عةرةبية بة شيعة بة ثيويستيان زياتر زؤر بةعسيةكانيشةوة وكؤنة تايبةتيةكاني مةبةستة بؤ هةية كوردي دةسةآلتي لةيةك تال يا بويت خؤشي طؤران ليرةوة خؤيان، بةيةكةوة سياسي دةسةآلتي دو روبةروي كاتدا

طريدراوي عةرةبي وكوردي دةبيتةوة. دةسةآلت بة خراث بةكارهيناني سؤزي نةتةوةيي لةو طؤران وهيزي دةنط ئيستاوة لة مةبةستيةتي بةرةنطاربونةوةيةدا كث كات وطةمارؤ بدات وتةنها وتةنها مةبةستيةتي طؤران بؤ بةناو بةرةنطاربونةوة لةسةر ثيويستة بةكاربهينيت. خؤي نةتةوةييةكاني طؤران نةضيتة ذيرباري ئةو دؤطما ميكافيل ئاساييةي ضةندمان سياسةتي ثيرةوي و دةسةالتةوة ثانتايي طةشةثيداني بةمةبةستي بكات ثيدةكريت سةقةت واقيعيكي ضةسثاندني نةك كردارةكان نةزعةي بة رةنطة بؤضونة ئةم كةموكوري. وثر بة هةن وكةسانيكيش ليكبدريتةوة دابراندن خؤ ئةمة بؤ بدةن، لةقةلةم طؤراني بؤ زةرةربةخش هةلسةنطاندنيكي يةكةمدا ثلةي لة طؤران ثيويستة نةك بكات، نةتةوةييةكان وزةرةرة سود وردي راطةياندني بزوتنةوةكة. خودي وزةرةري سود سياسةتكردن لة ئةمجؤرة بؤ طؤران راشكاوانةي بازنةي متمانةي خةلكي بةخؤي طةشةثيدةدات. واتة لة بكات دةسةآلت سةيري ضاو بةهةمان طؤران هةولير ولة بةغدا، ضونكة دةسةآلت لة ثةناي خو و

ثيغةمةبةريشدا بن هةر ئةوةن كة هةن. ***

Page 47: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

45

هةريمى سياسى واقيعى بؤ ضيية خويندنةوةتان كوردستان لةساتةوةختى سةرهةلدانى بزوتنةوةى »طؤران«دا؟ بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى طؤران زةرورةتى واقيعةكة دروستى كرد يان وةك هيزيكى سياسى تةقليدى دروستبو؟

سةركةوتني لةساتةوةختي بةدلنياييةوة -كورد بؤ بو هةليك ، ئةمريكا لة كؤماريةكان واقيعي ديموكراسي بزوتنةوةيكي لةضوارضيوةي طؤران واتا ، ببات كرانةوةكةيدا بةديوة كوردي راطةياندني بؤ هةبو لةباري زمينةيةكي لةوةي جطة ، لةهةمان كاتدا ئةو زةروورة ميذوويةشي بؤ خؤي روانطةيةوة لةو كوردي واقيعي ،زةمينةي لةباربو لةسةرةتاي هةر كة بو رؤشنبيريي زةمينةيةكي ،نةوةدةكانةوة كةسانيكي رؤشنبيري ئةم والتة كاريان ئةوةدابوون لةهةولي بةردةوام و كردووة لةسةري ئينساني ئيمة فيري ثرسياركردن و نارازيبوون بكةن ، رةنطة بةجؤريك لةجؤرةكان ئةم دةنطانة لةناو واقيعي سياسيةكان مةسةلة لةسةر كار نةيتوانيبي كورديدا بووة بةشيك كوردي سياسي واقيعي بةوةي بكةن، ، نيية ماناية بةو ئةمة ، عيراق سياسي لةواقيعي رؤشنبيري كورد بةشيك بيت لةو بيركردنةوة عيراقيةي

دؤخي عيراقي بةئاراستةيةكي داخراودا بردبي ، نةخير مةسةلةكان لةو سياقةوة تةماشا دةكريت كة سياسةت ناو دةضيتة ستراتيجييةت بةبي ئيمةدا والتةي لةم كورديدا لةدؤخي واتا ، طةورةكانةوة هاوكيشة رؤشنبير و سياسيةكان دوو دةركةوتي ميذووي بوون بةالم ، كردوة جياوازةكان مةسةلة لةسةر كاريان رؤخاني لةدواي بةتايبةتي ، عيراقدا لةضوارضيوةي بةداخةوة ، عيراق عةرةبي رؤشنبيريي بةعسةوة تايفيانةي سياسيانةو دلرواكيي و ترس لةوةي جطة بةسةريانةوة خراثي كاريطةري عيراق هيزةكاني هةبووة ، ئةوةندة بواريان بؤ نةرةخساوة كار لةسةر و بكةن عيراق سياسي سستمي بردني بةئاراستة مةسةلة لةسةر جةخت رؤشنبيريي بةطووتاريكي طرنطةكان و دؤخي نالةباري عيراق بكةن ، ئةم حالةتة كورديشةوة رؤشنبيريي طووتاري بةسةر كاريطةري هةبوو ، ئةم دؤخةي رؤشنبيرةكاني عيراق ماوةيةكي زؤري خاياند تا لةسياقي بيدنطي خؤيان دةرباز بكةن دابةش عيراق رؤشنبيري زؤري بةشيكي بةوةي ،تيروانين و بؤضووني جياوازةوة بوونة سةر ضةندين بؤية ، طةياندة كةناري مةرط عيراقي كة راستةو خؤ

دانا عةسكةر:

طؤران

ثراطماتيستانةيان بوعديكي

بؤ ستراتيج و

بيركردنةوةي ئاراستة

جياوازةكان نية

Page 48: sarchawa

46

لةو بةشيك دةبيتة كورديش سياسةتي حالةتةدا لةم هاوكيشة ناجؤرة و ئةوةي طويي ليناطيري رؤشنبيرة ، كةواتا ئيمة ناتوانين لةدةركةوتني ئؤثؤزيسيؤندا رؤلي بةشيك لة رؤشنبيرة ضاالكةكاني كورد فةرامؤش بكةين ، ئةمة ثيضةوانةي قسةكةي بيرمةندي عةرةب » عةلي حةرب » ة كة دةليت » جاريكي تر ناتوانين ضاوةرواني من « بكةين رؤشنبيران دةستي لةسةر طؤرانكاري بروام واية هةموو طؤرانكارييةك ئةطةر لةسةر دةستي رؤشنبير نةبيت ، ئةوا ئةو هيزة سياسية رةنطة بتواني بةشيوةيةك لةشيوةكان بؤ ماوةيةكي دياريكراو خؤي رابطريت و دواتر دةطةريتةوة دؤخي هيزة سياسيةكاني هةموو ،دةبي مانايةية بةو ئةمةش ، خؤي ثيش طؤرانكارييةك لةسةر ئاستي كؤمةاليةتي و فةرهةنطي لةدةنطي جطة هيزة ئةو ، ئةطةرنا ، بيت سياسي و بةطؤرانكارييةوة ثةيوةندييةكي هيض نارازي خةلكاني نابيت ، ضونكة تايبةتمةندي طؤران وةك بيريكي كراوة كولتووري و رؤشنبيريي بةمقةووماتي ثيويستي ،بةبي هيزيك نةك ، سياسيةكانة ئاراستة طؤريني و ئةوةي بؤية ديارينةكراو، ستراتيجييةتيكي و طووتار لةواني هيزيكي سياسي طؤران وةك دوو سالةدا لةم طووتاري بؤ دةطةريتةوة بةشيكي ، جيادةكاتةوة دي لةسةر تريشم قسةي من كة ، كورد رؤشنبيري بةشيكي ، هةية رؤشنبيرانة ئةو طووتاري ناكاملي تريشي دةطةريتةوة بؤ واقيعي سياسيانةي ناو يةكيتي ناو ملمالنيكاني نةضيت بيرمان ، طشتي بةشيوةيةكي يةكيتي بةشيوةيةكي طشتي ، هيندةي ملمالنين لةسةر بريتي هيندة نيو ، سؤثةرمان كةسيتي دروستبووني بةداخةوة كة ، جياواز بيركردنةوةي جؤري لة نين ليدروست طؤراني كاريطةريانةي لةو بةشيكة ئةمةش ، بؤ نموونة لةم دواييةدا ضوار ئةندامي مةكتةبي بوو دةثرسم من ، طؤرانةوة ناو هاتنة يةكيتي سياسي لة رؤذيك طووتاريك بة بةريزانة لةو يةك كام ،جياوازي ئةمان كة روونكردةوة ئةوةيان رؤذان هةية خؤيان حيزبةكةي سياسةتي لةطةل بيرورايان كاري طؤران دةكري و ثرسيارة بؤخؤي ئةمة ؟ نةتوانين لةم قؤناغةدا زةحمةتة ، كةواتا بكات لةسةر بلين ناشتوانين و نية تةقليدي هيزيكي طؤران بليين ،كة دةركةوتني طؤران لةم قؤناغةدا زةرووري نةبوو طؤران ، روانطةيةوة لةو ، تةقليديية هيزيكي دةليين كةسايةتييةكي خاوةن دي هيزةكاني هةموو وةك ، مستةفاية نةوشيروان كاك شةخسي كة دياركراوة طؤران بزوتنةوةي و طؤران دةوتري كة ئةمرؤ بؤية خةلكي كوردستان و دونيا طؤران لةكاك نةوشيرواندا كورتدةكةنةوة ، بؤ ؟ ! يةكةم كاك نةوشيروان ض وةك ناو دياري سياسيةكي وةك ض و رؤشنبير ثياويكي

و هةية ، سيحريكي سياسي كورد طؤرةثاني سياسي هةميشة وةك سوثةرمانيك حيسابي تايبةتي بؤ دةكري ، بدةين ثياوة بةو خةسلةتانة ئةو ئيمة نةك ئةمة ،ئيمةية كؤمةاليةتي و سياسي واقيعي ئةوة بةلكوو ئةم بي طؤران كةواتا ، بةسةرماندا فةرزدةكات ئةوة ثياوة دةبي ضي بيت ، ثاشان من زؤرم لةو برادةرانةي ناو بزوتنةوةي طؤران بيستوة ، كة بزوتنةوةي طؤران بريتية لة كةساني خاوةن دةيةها بيروبؤضووني جياواز ، دةي باشة خؤ ئةم بؤضوونانةية طؤران بةئاراستةي كراوةتر دةبات و ملمالنيكان جياوازي دةخةنة بةردةم روئيا نامةنتيقييةكانةوة كة ثيشتر لةناو هيزةكاني ديدا هةبوون ، بؤية دةثرسم جطة لةضةند كةسيكي رؤشنبيري ، جياوازانة بؤضوونة روئياو ئةو كامانةن طؤران ناو سةر بردةوةتة ئةماني كة ضين جياوايانة ئةو ثاشان ؟ هةية طووتارةكانياندا لة جياوازي كة رايةي ئةو و روئيا هةمان رؤشنبيرانةش ئةو دةبيني بؤية ،لةمةنتقي و هةية طؤرنيان ستراتيجييةتي بؤضووني اليان ئؤثؤزيسيؤن سياسي هيزيكي وةك طؤران هةردي ريبين كاك رؤذانةدا لةم نموونة بؤ ، نةداوة كة « طؤران بزوتنةوةي « بةناونيشاني وتاريكيدا لة لةرؤذنامةي ئاوينة رؤذي 2010/12/3 دا بالوبووةوة ، قسة لةسةر ئةو دةنطانة دةكات كة لةبةرانبةر طؤران ، دةكات نةشازيان وةسف بةدنطي و بةرزبوونةتةوة كيشةكة لةوةداية ئةطةر رؤشنبيرةكاني ناو طؤران بةم مةنتيقة مامةلة لةطةل دةنطي جياواز و روئياي جياواز بكةن ، دةبي بة ض ثيوةريك جياوازي طؤران و هيزةكاني ئةوةية طرنطة زؤر كة تر خاليكي ، بخةينةروو دي هيزة سيحرو بةو طؤران دةركةوتني من بةبرواي ،جةماوةرييةوة ، بةتايبةتي لة سنووري شاري سليماني ، راستي ئةو مةسةلةية دةخةنةروو كة كاك نةوشيروان دؤخةيان ئةو سليماني رؤشنبيراني لة بةشيك و و تر لةشارةكاني بؤ ئةطينا ، هينا بةرهةم خةلك بؤ لةناو هيزةكاني دي ئةو دةركةوتة فيكريية لةبارنةبوو كورد كؤمةاليةتي واقيعي بليين دةتوانين كةواتا ؟، لةشاريكةوة بؤ شاريكي دي جياوازي هةية ، بؤ نموونة خةلكانيك هةبوون كانديدي طؤران بوون بةالم خةلكي سليماني نةبوون كةضي لةسليماني خؤيان كانديد كرد نابوو كة دةكةنةوة روون بؤ ئةوةمان طرفتانة ئةم ،مةعمةعةي ناو بخستايةتة خؤي طؤران بزوتنةوةي ركبةري هيزةكاني دي بؤ كؤكردنةوةي زؤرترين هيز ضونكة ، بوو طةورة هةلةيةكي ئةمة من بةبرواي ،لةم قؤناغةدا دةبوو طؤران بة مةنتيق مامةلةي لةطةل هةر ، هيز بةمةنتيقي نةك ، بكرداية طؤراندا ضةمكي بينيمان لة هةلبذاردني 7/25 بزوتنةوةي طؤران بةتةنها 7/3 هةلبذاردني لة بةالم ، هينا بةدةست 25 كورسي

Page 49: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

47

، ئةو هيزة ثاشةكشةي كرد ، كةواتة خةلةل لةجؤري ،طؤرانيش ثيدةلي ئةوةمان طؤران لةناو بيركدنةوة

نةيتوانيوة لةو هيزة تةقليدية خؤي دةرباز بكات .توانى لةكوردستاندا ئؤثؤزسيؤن دروستبونى ئايا عةقالنى بةشيوةيةكى كؤبكاتةوةو خةلك نارازى دةنطى و تورةيى طؤران يان دةسةالتدا؟ لةطةل بكات ملمالنيى

نارازى خةلكى كثكردةوة لةبةرامبةر دةسةالتدا؟ .لةطةل لةوةداية، ئيمة خةلكي طةورةي كيشةي -خؤي خةلك بةكؤمةل تازة، هيزيكي هةر دةركةوتني هؤكاري كؤمةليك طرفتة ئةم ناويةوة، دةخزينيتة سياسي بزوتنةوةي ميذووي بةدريذايي كة هةية و سياسي رةوتي بةسةر سلبي كاريطةري كورد بزوتنةوة دؤخةدا بارو لةم هةية، ئيمةوة فيكري بةداخةوة كة هةية شيعاريكيان ئيمة سياسيةكاني ئةويش ثينةكراوة، كاري سياسيدا قؤناغيكي لةهيض بةردةوام ضةندايةتي، نةك ضؤنايةتي بة طرنطيدانة كاري نةدةتوانن خؤيان كة دةلينةوة شيعارة ئةم ئةوةيةتي تةقةبولي سياسييان تموحي نة و ثيبكةن طؤران بزوتنةوةي دةزانين هةموو ثيبكةن، كاري كوردستان خةلكي بووني نارازي لةدةرئةنجامي لةطةليدا كيشةمان هيض قؤناغ وةكوو بوو، دروست ئةم دةبوو هةر ميذووي زةروورةتيكي وةك نيةو بزوتنةوةية رابطةيةنري ، بةالم ئةوةي نةدةبوو طؤران بيكات لةم هةلومةرجةسياسةييةدا ئةو دةنطةنارازيانة ترةوة!، هيزةكاني ركابةري مةعمةعةي ناو بخاتة سياسي هيزيكي وةك نة طؤران لةبنةرةتدا ضونكة دةنطانة بةو برةو ناتواني بةهيز ئابوورييةكي خاوةن خةلك نارازيبووني لةناو هيزيك نةوةك و بدات هيزةكاني ضةقبةستوويي فيكري لةبةرانبةر دةتواني دي، فيكريكي نوي بةرهةم بيني ، بؤية دةتوانين وةك بةريزت بلين طؤران تورةيي و نارازي خةلكي كثكردةوة، ئةطةر لة جةهةري نارازيبووني خةلك بكؤلينةوة دةبي بكةين تاكي كورد قوولي سايكلؤجييةتي ديراسةيةكي نارازيبوون دؤخي دةيانباتة ضين طرفتةكان بزانين و مةسةلةئابووريةكانة، لةهؤكارةكان يةكيك بيشك ،و كؤمةل تاكةكاني نيوان يةكساني نةبووني ثاشان كةواتة ، دةسةالتةوة لةاليةن بازار ئيحتيكاركردني هيزةي ئةو كةمدا ماوةيةكي لة طؤران نابوو كةدةليم ئةوةية ، بةكاربهينباية دي هيزةكاني ركةبةريتي بؤ كث دةنطانة ئةو دي جاريكي دةتواني دةسةالت بزوتنةوةي بةدةركةوتني من برواي بة ، كاتةوة لةو سوودي دةسةالت هيندةي قؤناغةدا لةم طؤران سوودي نةيتواني خؤي طؤران ، وةرطرت ئةزموونة ، كرد دةستووري تةعديالتي كؤمةليك ، ليوةربطري زياد ئةنفالكراوةكاني كةسوكاري شةهيدو مووضةي

كرد ، مووضةي فةرمانبةري زيادكرد ، ئةمانة هةمووي كاريطةري دروستبووني طؤران بوو حكومةت و حيزب ئةو بؤ لةبنةرةتدا طؤران ،راستة ليوةرطرت سوودي خةلكي مووضةي حيزب راستة ، كاردةكات مةبةستة ناو بزوتنةوةي طؤراني بري ، دةبوو ئةمة بكات ، هةر رةدئيعتيباريك مووضةكانيان طرانةوةي بؤ نةبي هيض بؤ هةيمةنةي حيزب و حكومةت و ثةرلةمان بيطيرتةوة ، بةالم ئاخؤ طؤران ضةند سوودي لةو دةنطة نارازيانة لةماناي ئيمة خةلكي لةبنةرةتدا ضونكة ، ؟ وةرطرت ئؤثؤزيسيؤن بوون ناطةن ، كاتي كة دينة ثال هيزيكي دي ، ئةوان ثييان واية لة » 24 » كاتذميردا هاوكيشةكان بؤ دؤزةخيان ئؤثؤزيسيؤن و دةبنةوة ثيضةوانةوة دةكاتة فيردةوس ، ئةمة طرفتة كة ئيمة تا ئةم ضركةساتة ئؤثؤزيسيؤن روونبكةينةوة خةلكي بؤ نةمانتوانيوة ثياتيثةردةبي، طؤراني دؤخةي ئةم ضية!، بوون هيض دةبوو ليي، بةرثرسن طؤران ناو رؤشنبيرةكاني نةك بكةن، طؤش عةقلييةتة بةو خؤيان خةلكي نةبي مةنتق بةهةمان خةريكة ئةوانيش بةداخةوة ئةوةي رؤشنبيري برادةريكي لة من دةكةن، ضةواشة خةلك ناو طؤرانم ثرسي بؤضي كاك نةوشيروان قبوليةتي بةم كةضي ، بيتةوة بالو لةبازاروبانةكاندا وينةي شيوةية ئةو رؤشنبيرة وتي كاكة ئةو ثياوة خؤشةويستة خةلك طؤران بؤ تيطةيشتنة ئةم ، دةكات بؤ واي لةخؤيةوة هةية سلبي كاريطةريي زؤر طؤران لة تيطةيشتن و سةركراديةتي لة طؤران ناكري لةبنةرةتدا ضونكة ،تاكةكةسي كورتبكريتةوة ، خؤ ئةطةر مةسةلةكة كاك نةوشيروانة ، با هةموومان بكةوينة دواي و رةخنةش لةنارازيبوون شةثؤلة ئةم ، نةطرين تر هيزةكاني لة كةث بوةوة ، ئيستا خةلك بةطؤران و هيزةكاني ترةوة هةموومان نية سةبةتيك واتا ، فةرمانبةر بة بوون كؤبكاتةوة ، مةسةلةيةك نية هةموومان تيكرا برياري هةية سةبةتة دوو ، بةثيضةوانةوة ، بدةين لةسةر بؤية كة خةلك لة سةركردةكانمان جيادةكاتةوة، ئيمة مانايةية بةو ئةوة جاراني، دؤخةكةي دةطةريتةوة نةيانتوانيةوة طؤران بزوتنةوةي ناو رؤشنبيراني خويندنةوةيةكي ورد بؤ خةلك و ثةلةكردني طؤران و دةركةوتني وةك هيزيكي سياسي تازةو خؤخزاندني بؤ لةكةركوك جطة بينيمان ئيمة ئةوةي ، ناو هةلبذاردن لةضةند كةسيك لةو كانديدانةي كةركوك ، ئةواني دي بةسةر كاريطةريان رؤلي نةبوون خةلكانيك هيضيان و لةثةلةكردن يةكةم ئةمة هةبي، كةركوكةوة خةلكي و واقيعي سياسي بؤ طؤران لةنةخويندنةوةي دووةم قياسي لةماوةيةكي بؤية بوو، كةركوك كؤمةاليةتي كورتدا كة مانطيك بوو بؤ كانديدةكاني كةركوك ، ضؤن دةتوانن لةو واقيعية سياسة ئالؤزةي كة ناسيوناليستة

Page 50: sarchawa

48

دةيكةن كورد بةرانبةر عةرةبةكان و توركمانةكان بةالم ، بيزاربوو لةدةسةالتيش خةلك ضي ئةطةر ،ثةلةكردني و خةلك لةسؤزي سوود توانييان ئةوان

بزوتنةوةي طؤران وةربطرن .ئةوةي ثةيوةستة بة جؤري ملمالنيكاني بزوتنةوةي طؤران لةطةل دةسةالت، سةرةتا وةك هةموو دةزانين ئةوة بؤ ئةوةش ثيوةدياربوو، تةشةنوجي لة جؤريك لةطةل ئةزموونمان كورد ئيمةي كة دةطةريتةوة ماوة لةو بلين ناتوانين ئيمة بؤية نية، ئؤثؤزيسيؤن بةشيوةيةكي نةيتوايوة طؤران بزوتنةوةي كورتةدا عةقالني ملمالني لةطةل دةسةالت نةكات ، بةالم دةبي طرفتدا بةكؤمةليك طؤرانيش خودي بليين ئةوةش تيثةري و زؤر جار ئةو طرفتانة لةضوارضيوةي نةبووني طؤراندا بزوتنةوةي ناو ئةندامةكاني طشتي طووتاري ملمالنيية ئةو وابوو ثييان هةنديك واتا ، دةخواليةوة دةطاتة ئاستيك كة رةنطة طرفتي طةورةي ليبكةويتةوة، جيهيشت ئيمة الي بيئوميدي ئةوةي حالةتةدا لةم سةركردةكاندا لةنيوان تةنها ملمالنيكان ئةوةبوو رةنطي دايةوة ، وةك ئةوةي كاك نةوشيروان لةباري لة جةالليش مام ئةوةي و نووسي جةاللةوة مام ، وتي نةوشيروان كاك لةسةر يةكيتي كؤنطرةي لةضةمكي تيطةيشتن لةنةبووني جؤريك دؤخة ئةم ئؤثؤزيسيؤن بوون دةخاتةروو ، ضونكة سةرهةلداني بة بيت نية ثةيوةست تةنها مةسةلةيةك ئؤثؤزيسيؤن مام جةالل و بةثيضةوانةشةوة بةكاك نةوشيروانةوة ، بؤية دةكري بثرسين ئايا ئةم ملمالنيية لةطةل دةسةالت

عةقالني بوو ؟ . خالة الوازةكانى طؤران وةك هيزيكى سياسى ئؤثؤزسيؤن تا بةردةوامييان كامانةن بةهيزةكانى ضيية؟ هةروةك خالة ثيبدات؟ ثيويستة بؤ ئيستاو ئاييندة طؤران ضى بكات؟ ئةو ريطايانة كامانةن ئةم بزوتنةوةية ثيويستى ثييةتى لةخةبات

و ملمالنيى سياسيدا؟و نية دونيادا لة سياسي بزوتنةوةيكي هيض -خالي الوازي نةبي ، يةكيك لةو خالةالوازانةي طؤران و ثيكهاتةكان بؤ وردي خويندنةوةيةكي ئةوةبوو ضين و تويذةكاني ئةم بةشةي كوردستان نةبوو ، بؤ طؤران بزوتنةوةي بلي خؤيةتي حةقي خةلك نموونة ئةوةمان : يةكةم ، هةية كاريطةري لةسليمانيدا تةنها سليماني نيوان كرانةوةي جياوازي دةخاتةروو بؤ لة ئؤثؤزيسيؤن ئةوةي : دوو ، دي شارةكاني و رةةحمي هيزيكي ديارةوة سةريهةلدا ، ئةويش يةكيتي كة كوردستان ئةوةمان وةبيردينيتةوة ئةمة كة ، بوو بؤية ، جياوازةوة هيزي دوو سةر دابةشكراوةتة ، نةلةدهؤك و نةلةكةركوك و هةولير نةلة بينيمان ئةمة ، نةبوو كاريطةرييةي ئةو طؤران بزوتنةوةي

طؤران بليين ئةوةي سةر دةمانباتةوة دي جاريكي ثةلةي كرد لة راطةياندني خؤي وةك هيزيكي سياسي

.خاليكي تر كة بةنةزةري من كاريطةري سلبي هةبوو يا كردن مامةلة جؤري ، طؤران بزوتنةوةي لةسةر خويندنةوةي يا تيطةيشتن لة بوو خؤدةربازكردن بةتايبةتي لةكةركوك توركماني بةرةي بؤ جياواز ئةو هةموو روويدا، هةلبذاردن بانطةشةي كاتي لة برايةتي ليستي لةنيوان كة دةزانين ئاريشانة طرفتةو و بةرةي توركمانيدا هةية كة كارطةيشتة سةر ئةوةي بةرةي توركماني ببيتة سةرسةختترين هيز كةدذايةتي بانطةشةي لةكاتي بؤية لةكةركوك، دةكات كورد طؤرانيان بزوتنةوةي كوردييةكان هيزة هةلبذاردندا توركماني بةرةي لةطةل طواية تاوانباركرد بةوة بوو نامؤ منةوة بةالي ئةوةي كردووة، دانيشتنيان ئةوةية بزوتنةوةي طؤران بةهةمان نةفس و عةقلييةت دةكةم هةست بؤية ، كرد دؤخة ئةو لةطةل مامةلةي بؤ ثراطماتيستانةيان بوعديكي طؤرانيش برادةراني نية، ئاراستةجياوازةكان بيركردنةوةي و ستراتيج مةكسةبي حيسابي لةسةر كاتةدا لةو دةبيني بؤية كؤكردنةوةي دةنط ، ديديكي كاريطةري بيركردنةوةي كة طرنطةكان مةسةلة قورباني كردة جياوازيان ئةو نيو بكةوتايةتة طؤران بزوتنةوةي نةدةبوو روئيايةكي ئةوانيش بؤية هةلةيةوة، هاوكيشة وةالميكي و سياسي بوعديكي ياخود بةرفراوانيان ، يةكسةر رةتيان مةنتيقييان بؤ ئةو مةسةلةية هةبوو كردةوة كة ئةوان لةطةل بةرةي توركماني دانيشتون ، بةراي من بزوتنةوةي طؤران لةو كاتةدا كاريكي خراث لةكاتيكدا ، بدةن ليدوانة جؤرة ئةو نةدةبوو كة بوو هةموو دةليين ئةو خةلةلةي لةكةركوكدا هةية بةشيكي زؤري دةكةويتة ئةستؤي حيزبة كورديةكانةوة ، باشة بؤ دةبي بزوتنةوةي طؤرانيش بةهةمان مةنتيق مامةلة هيزة ئةو ناكرا ئايا ، بكات توركمانيدا بةرةي لةطةل كوردية بةجياواز لةهيزةكاني تر روئيايةكي تري هةبي بؤ ريككةوتن لةطةل بةرةي توركماني ؟ ، ئةوة ئةركي نةبوو كة بوو طؤران بزوتنةوةي ناو رؤشنبيرةكاني فةرزكةن تايبةتي مةكاسبي هةنديك بيت قبوليان بتوانراية بوو رةنط كة سةرةكي ديديكي بةسةر لةوةالميكي بهينن، توركماني بةرةي بة قةناعةت رؤشنبيريي طووتاري ناكاملي لة باسم ثيشوودا لةمةسةلةي نةدانةوةيانة ئاور ئةويش كرد، كورد سالة »19« ئةم بةدريذايي بةداخةوة كةركوك، الوةكي بةشيوةيةكي ئةويش جارنةبي يادوو جاريك مةسةلةي ئةطينا ، كراوة كةركوك مةسةلةي لة باس بووة مةسةلةيةك كةركوك بؤ روئيايان و كةركوك

Page 51: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

49

لةكاتيكيدا ، بووة ئةواندا بيركردنةوةي لةدةرةوةي بةردةوام و دراوة كةركوك بؤ قورباني زؤرترين ئيمة بةداخةوة ، لةسةرة كيشةي ضركةساتة تائةم واهةست دةكةين روئياي بزوتنةوةي طؤران بةرانبةر ثةيوةست تةنها ئةوةي وةك مةسةلةيةكة كةركوك كةركوك لة راطةياندنيان ، بةكةركوكيةكانةوة بيت تلفزيؤنيكي سةرةتا ، واية نةبيت ئةوةي وةك زؤربةي ثيبدةن برةوي ئةوةي لةبري بوو تايبةت بةنووسينطة كرديان و مالةوة ناردةوة كاديرةكانيان

، ئةمة دةستكةوتة يا ثاشةكشةكردنة ؟.ئةوةي لةهةموو كاريك نةشياوترة ئةوةية نةسايتي نية قبول » رةخنةيان knn« نةتلفزيؤني و « » سبةي و ئامادةنين رةخنةت لي قبول بكةن ، ئةمة طةورةترين ، من كاتي طرفتة تووشي بزوتنةوةي طؤران هاتووة سبةي سايتي بؤ نارد رةخنةئاميزم وتاريكي خؤي ، ثةيامنيري » knn » لةكةركوك بالويان نةكردةوة راثؤرتيكي ئامادةكردبوو لةطةل من و كاك لةتيف فاتيح فةرةج قسةي كرد ، لةبةر ئةوةي وةالمةكةي ئيمةيان ئيمة ، بالونةكردةوة ،راثؤرتةكةيان نةبوو بةدل كةدةلين طؤران ثةلةي كرد لة ئيعالنكردني خؤي ديارة ئةم جؤرة تيطةيشتنة بؤ طؤرانكاريي بيركردنةوةية لة

كوشتني رؤحي طؤرانكاري .بةهيزيشي خالي طؤران بزوتنةوةي لةبةرانبةردا ببةخشيت بةخةلك حةرةكةيةك تواني بةوةي ، هةية بكات، ثرسياركردن و بوون نارازي فيري خةلكي و بي يةكيك لةهةولير قسةكردن منةوة بةالي رةنطة لةو سةركةوتنانةي كة بزوتنةوةي طؤران برةوي ثيدا ئةوةية تر خاليكي ، خؤي كةسةكاني تةنها ئةويش ئةمةيان كة كرد ئةكتيظ ثةرلةماني و حكومةت هةم و رادةكيشي خؤيدا بةالي خةلك باوةري هةم جيدييةكان مةسةلة كارلةسةر ناضاردةكات حكومةت بكات كة راستةوخؤ ثةيوةندي بةخةلكي كوردستانةوة لةبةغدا كورد وينةي شيوة بةهةمان ديارة ، هةية باقي هيزة خاليكي تري بةهيزي بزوتنةوةي طؤران و سةركةلكةلةي خستة كوردي كة ئؤثؤزيسيؤنةكانة نووسينةوةي داخوازية ضارةنووسسازةكاني كورد و مةرجيكي وةك عيراقيةكان هيزة لةاليةن مؤركردني

سةرةكي كورد كة بريتي بوو لة »19 » خال .بةسةركردايةتي ثيويستي طؤران بزوتنةوةي نية مةرج ، بكات بزوتنةوةكة ثيشرةوي جةماعية ، يةكبن فيكرةوة لةرووي جماعية ئةم سةركردايةتية طرنط ئةوةية ستراتيجيةتيكي دياركراويان بؤ مةسةلة

نةتوايةتييةكان هةبيت و راي يةكتر قبول بكةن . هةول بدات طؤران بباتة دةرةوةي سليماني بةمةرجي بةو روئيايةوة تةماشاي شارةكاني تر نةكات كة ئةمة

كةركوكيةكان ثيويستة كةركوكة ياخود هةوليرة خؤيان خةمي شارةكةيان بخؤن ، وةك ئةوةي هةولير بؤ تيطةيشتنة ئةم ، بيت هةوليرةيةكان هي تةنيا طؤران كاريطةري سلبي زؤري هةية كة خودي طؤران ئيستا ئةوةي كوتلة وةك دابةشبووني دةباتةوة سةر

لةناو هيزةكاني تردا هةية.ثيويستة رؤشنبيراني ناو طؤران ديديكي فراوانترين بؤ مةسةلةكان هةبيت و تةنها لةسليمانيةوة بؤ سليماني

قسةنةكةن .دا « »knn كةنالي بة ضاويك زةروورية زؤر كاري طؤران ئيستا سستمةي ئةو ، بخشينريتةوة كةنالةكاني لةطةل جياوازييةكي هيض ، دةكات لةسةر نية زاطرؤس و كوردستان طةلي و كوردسات تري هيزة طرتووة سةرضاوةي روانطةيةوة لةو ئةمة ،لةكاتيدا نية قبول جياوازيان بؤضووني ئيعالميةكان بزوتنةوةي طؤران كةمثيني لةسةر ئازادي رادةربرين لة داكؤكي بييةويت بزوتنةوةيةك راطةياندووة، دةبي خؤ ، بكات ئازاد بيري و كؤمةاليةتي يةكساني ئةطةر تةنانةت بطريت تريش خةلكي لةقسةي طوي ئةطةر من بةبرواي ، طؤران لةخودي بيت رةخنةش بثيكن ئامانجةكانتان ناتوانن ، كارنةكةن رؤحة بةم رةنطي و دةنط نوينةرايةتي بزوتنةوةيةك بة ببن و

خةلكي جياواز بكات .بةخةلكي طرنطي لةشارةكاندا طؤران ثيويستة بهينيتة خةلك هةبيت ئةوةي كةتوانةي ليهاتوبدات من ئةوةي نةك ، جياواز بةدةنطي باوةربوون سةر ئةم ثيشرةوي ئيتر تةواو دةبي ديرينم ثيشمةرطةي ئةزانم لةطؤرانكاريي ضي ئيتر و بكةم بزوتنةوةية بؤ روئياية ديدو ئةم ، كيشةنةبيت ئةوة نازانم يا كاريكي كؤمةاليةتي لةسستمي ريشةيي طؤرانكاريي قورسة بة ثيشةمةرطةي ديرين وعةقلي ديريني ناكري ، دةكري ليبرال خةلكي و كراوة بةعةقلي بةلكوو ،بةعتيفةو كار ثيويستة مةوزوعية حةقيقةتيكي ئةمة رابوردوو نةكريت ، بةلكو دةكري رابوردوو و عةقلي

رابوردوو بخةنة خزمةتي ئيستاوة ،ثيويستة رؤشنبيراني ناو بزوتنةوةي طؤران ثرؤذةي كؤمةاليةتي و ئابووري لةبوارةكاني ضاكسازي فةرهةنطي بخةنة بةردةستي ثةرلةمانةوة و بةردةوام بةدواداضووني بؤ بؤبكةن و كايةي رؤشنبيريي كوردي لةم قةيرانة بهيننة دةر كة خةريكة بةئاراستةيةكي بي

سةرةوبةرة دةروات .

***

Page 52: sarchawa

50

هةريمى سياسى واقيعى بؤ ضيية خويندنةوةتان •بزوتنةوةى سةرهةلدانى لةساتةوةختى كوردستان »طؤران«دا؟ بةمانايةكى ديكة ئايا بزوتنةوةى طؤران هيزيكى يان وةك واقيعةكة دروستى كرد زةرورةتى

سياسى تةقليدى دروستبو؟ بوونى حيزبى سياسيى لة هةر جيطةيةكى دونيادا لة ذيانى سياسيدا، تايبةتى خؤى هةية بايةخى بيت بيت توانايدا لة سياسيية حيزبة ئةو ئةطةر تايبةت كؤمةاليةتييةكانى و سياسيى ثيداويستيية و ئةرك زانستى و مةوزوعى شيوةيةكى بة قؤناغةكةى هةلبسةنطينيت، بةالم ثيويستة ئاطادارى ئةوةش بين، كة تةواوى فؤرمةكانى سياسةتكردن بة تةنها لة نيو مالى حيزبدا نيية، بةلكو زؤر ريطةو فؤرمى ديكة بؤ سياسةت و سياسةتكردن لة دةرةوةى مالى حيزبدا كة مؤديلةى سياسةتكردنة، ئةو يةكيكيان كة هةية، بزووتنةوةى طؤران لة ريطةى دروستكردنى ليستى بة هةلبذاردنةوة ملمالنيى نيو ضوونة و ثةرلةمانى بى ئةوةى خاوةنى حيزبى سياسيش بيت، هيناية نيو

كايةى سياسيى كوردستانةوة. لة قؤناغةكانى ثيشتردا بليين ليرةوة دةتوانين وةك هيندةى سياسييةكان ريكخراوة و حيزب و ستةم سياسةتى بةرامبةر لة ثةرضةكردار بوونى سةر بؤ دةرةكى ثةالمارى و داطيركارى ثيداويستى وةك هيندة دروستبوون، نةتةوةييمان قؤناغةكة دروست ئابوورى و طةشةى كؤمةاليةتى

نةبوون.لة دواى راثةرينى )1991(ةوة حيزبة سياسييةكانى كوردستان، حيزبيان كردة ئامرازيك بؤ هةللوشينى

تةواوى كؤمةلطة، حيزبة طةورةكانى ئيمة هيندةى لة سياسيى ذيانى كؤمةلطةو كؤنترؤلكردنى ملمالنيى ملمالنيى لة شيوة كةمترين بة بوون، ئابووريدا و فراوانكردنى كوردو مرؤظى بؤ ئيرادة طيرانةوةى قبولكردنى و رادةربرين ئازادى و ئازادى ثانتايى مةدةنيدا و ديموكراسى ملمالنيى جياوازىو نةبوون. ئةم حيزبانة لةو ميذووةوة بة هةموو هيزى كؤمةلطةى بضووككردنةوةى هةولى لة خؤيانةوة كورديدا بوون بؤ وينةى حيزب و حيزبيش بؤ وينةى كةلتورو هةمان واتة حيزب، سةرؤكى سةركردةو رؤذهةالتى سياسييةكانى حيزبة سياسيى نةريتى يةكيتى روخانى لة بةر رؤذطارى لة ئةوروثا سؤظيةتدا. بروام واية هؤكارى بنةرةتى سةرهةلدانى مةيلى و عةقليةت لةم كوردستان لة ناوخؤ شةرى ئيمةو طةورةكانى حيزبة ثاوانخوازييةى سنور بى بؤ هةولدان و ديموكراسى طةمةى قبولنةكردنى

كوشتنى جياوازييةكان سةرضاوةى طرتووة.هيندةى طؤران دةركةوتنيدا، ساتةوةختى لة وةكو ليستيكى ثةرلةمانى )ليستى طؤران( دةركةوت نةك سياسيى بزووتنةوةيةكى هيندة ناسرا، و طؤران نةبوو. ريكخراويش نيمضة بةلكو ريكخراو، تيايدا كة كرد، دروستى واقيعيك زةرورةتى لة كوردستان ذيانى سياسيى حيزبةكانى دةسةالت ضاالكى تةنانةت و كؤمةاليةتى و ئابوورى و خةون بطرة و ئةدةبى و وةرزشى و هونةرى بينينيشيان بؤ خؤيان كؤنترؤل و مؤنؤثؤل كردبوو. بؤية دروستبوونى طؤران نةك وةك هيزة سياسيية تةقليدييةكانى كوردستان نةبوو، بةلكو دروستبوونى

د. جه عفه ر عه لي

بزووتنةوةى طؤران........

دةبيت فةلسةفةى طؤران بكاتة خةمى بنةرةتى خؤى

Page 53: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

51

ثيناو تيكشكاندن و طؤرينى ئةم تةقليدبوونة بوو لة ذيان و سياسةت بؤ تةفسيركردن و روانين لة لة حكومةت و حيزب وةزيفةكانى كؤمةلطةو و

كوردستاندا.• ئايا دروستبونى ئؤثؤزسيؤن لةكوردستاندا توانى بةشيوةيةكى كؤبكاتةوةو خةلك نارازى دةنطى يان دةسةالتدا؟ لةطةل بكات ملمالنيى عةقالنى طؤران تورةيى و نارازى خةلكى كثكردةوة لةبةرامبةر

دةسةالتدا؟: هةمومان ئاطادارى ئةوةين لة دواى راثةرينةوة شيوةو لة كوردستان لة نارازى رةنطى و دةنط فؤرمى جيا جيا بوونى هةية، لة ئاستى رؤشنبيراندا، ريى لة كوردستان جيدى رؤشنبيرانى نوخبةيةكى )ئازادى( وةكو جيدى فيكرى طؤظاريكى ضةند مةسةلة لةسةر طةورةيان كارى )رةهةند( و كوردستان فيكريةكانى و كؤمةاليةتى و سياسيى بةها تيكشكاندنى بؤ هةولدان مةترسيةكانى ، و جياوازييةكان كوشتنى كؤمةلطةو ئةخالقيةكانى كردووة، طشتييةكةى مانا بة ئازادى كؤتكردنى و بايةخى ثر كةناليكى ئازاد رؤذنامةى دواتريش بة و نارازيبوون دةنطى طةورةكردنةوةى ديكةى

هيزتر كردنى رؤحى ياخى بوون بووة. ئةو دةنطة نارازيانة زؤر جار لة ريى خؤثيشاندان و شيوازةكانى ديكةى خةباتى مةدةنى طوزارشتيان لة خؤيان كردووة، هةنديكجاريش نارازيبوون سةرى كيشاوة بؤ ثةالمار بؤ سةر دةزطاو دامةزراوةكانى

حكومةت و زيان طةياندن ثييان.سياسيى هيزيكى وةك طؤران بزووتنةوةى

نارةزايى ئةو لةسةر كار هةوليداوة ئؤثؤزسيؤن بالوى و ثةرش لة و بكات جةماوةر تورةييةى و رزطارى بكات و بيخاتة نيو فؤرم و ضوارضيوةيةكى لةاليةك، ئةمة مةدةنيةوة، و كارى سياسيى تازةى لةاليةكى دبكةوة هةوليك بوو بة ئاراستةى جيهيشتنى فؤرمة تةقليدى و كؤنةكانى ملمالنى لة كوردستان و و مةدةنى ملمالنيى بة ضةكدارى ملمالنيى طؤرينى طؤران بزووتنةوةى ئةوةى مانا بة ديموكراسيانة، وةك ئؤثؤزسيؤن كارى لةسةر دةكات كثكردنةوةو جياوازو دةنطى و بوون ياخى رؤحى كوشتنى نارازى كؤمةلطة نيية، هيندةى جولةيةكة بة ئاراستةى ياخى رؤحى ئةو سةرثةرشتيكردنى و ريكخستن ثشتطيرى و هاوكارى بة نارازيانة دةنطة و بوون كؤمةلطةى ديكةى كؤمةاليةتييةكانى كةرتة تةواوى ثيدانةوةى ديكة جاريكى مةبةستى بة كوردى لة ئازادكردنى كؤمةلطةش ئيرادة بة مرؤظى كوردو

ضاوضنؤكى و مؤنؤثؤلى حيزبى. سياسى هيزيكى وةك طؤران الوازةكانى خالة • بةهيزةكانى خالة هةروةك ضيية؟ ئؤثؤزسيؤن كامانةن تا بةردةوامييان ثيبدات؟ ثيويستة بؤ ئيستاو ريطايانة كامانةن ئةم ئاييندة طؤران ضى بكات؟ ئةو ملمالنيى و لةخةبات ثييةتى ثيويستى بزوتنةوةية

سياسيدا؟ طؤران بة حوكمى ئةوةى هيشتا بزووتنةوةيةكى ئؤرطان هيشتا ريكخراو، حيزبيكى نةك سياسيية، نيية، ديارى و روون سياسيى بريارى ناوةندى و برياردان بؤ ليدراوى بريار ناوةنديكى راطةيةنراوو سياسيى بزووتنةوةى لة نيية. ليثرسينةوة و لةمجؤرةدا، كة هيشتا نةضؤتة ضوارضيوةى ريكخستنى زؤر لة بةلكو كوردستان، لة تةنها نةك حيزبةوة، دونياشدا، سياسييةكانى بزووتنةوة ديكةى مؤديلى كةسى يةكةم، يان سةركردةى بزووتنةوةكة دةبيتة برياريش، سةرةكى ناوةندى و كاريزمى كةسيكى وادةكات يةكةمة كةسى كاريزمايى هةمانكات ثيية بةو لة دةورى بزووتنةوةكة كؤببيتةوة. خةلك ئةمجؤرة رووى بة روو مةترسيانةى لةو يةكيك كةسى دابرانى لة بريتيية دةبيتةوة بزووتنةوانة لة بة بزووتنةوةكة لة كاريزمى( )سةركردةى يةكةم هةر هؤيةك بيت، كة رةنطة بزووتنةوةكة بيهيز يان الوازةكانيشى، خالة ويراى ببات. نةمانيشى بةرةو هيشتا دةركةوتنى بزووتنةوةى طؤران دةشيت وةك نويى ملمالنيى ثيكردنى مؤديليكى سةرةتاى دةست ئةكتيظكردنى بؤ ثؤزةتيظ دياردةيةكى و سياسيى سةير كوردستان لة ديموكراسى و مةدةنى ذيانى

بكريت.

Page 54: sarchawa

52

ئةم بةهيزةكانى خالة لة يةكيك من بؤضوونى بة ئؤثؤزسيؤن سةنطةرى هةلبذاردنى بزووتنةوةية بوو لة هةريمى كوردستاندا، ضونكة بةم هةلبذاردنة لة ديموكراسى و سياسيى ملمالنيى توانى و يةكيتى ليستى يةك هؤى بة كة كوردستان، ثارتى و ريككةوتننامةى ستراتيذى و كالبوونةوةى دةضوو، ثوكانةوة بةرةو نيوانيان، جياوازييةكانى نيو ثرؤسةى نوى و جولة بخاتةوة قؤناغيكى بباتة بة مانايةكى ديكة لة هةريمى كوردستاندا، سياسيى فرةيى بؤ بوو خؤشكةر ريطة طؤران بزووتنةوةى هةن، وةك جياوازييةكان دةرخستنى و سياسيى شاردنةوةيان، و خةفةكردن بؤ تةمسيلكردن نةك ئةمة لةاليةك، لةاليةكى ديكةوة، هةلبذاردنى بةرةى سياسيى، كةمينةى بة رازيبوون و ئؤثؤزسيؤن ئةو بؤ بناغةيةكة دارشتنى طرنطى سةرةتايةكى ديموكراس سياسيى هيزى كة ئةخالقة سياسييةى، فاشى و ئةبةدى ثةيامى خاوةن سياسيى هيزى لة جيا دةكاتةوة. هيزى سياسيى ديموكراس بة حوكمى دةستكردنى دةستاو و ديموكراسى بة بروابوونى كة هةية، ئةوةى ئامادةبوونى هةميشة دةسةالت بةلكو دابنيت، كةمينةى سياسيى بؤ ريز تةنها نةك ببينيت سياسيى كةمينةى وةك خؤى ئامادةشة بةالم دابنيشيت، بوون كةمينة كورسى لةسةر و نيو لة ثييةكانيان نةيانتوانيوة هيشتا هيزانةى ئةو دةسةالت ئةبةديبوونى ثةيامى و فاشيةت دونياى بة خؤيان سياسيى تةمةنى هةميشة بيننةدةر، )زؤرينة بوونةوة( دةبةستنةوة. بيطومان زؤر خالى هةية، بوونى طؤراندا بزووتنةوةى لة ديكة بةهيزى بةالم ثيمواية ئةمة بةس بيت بؤ وةالمى ثرسيارةكةى

ئيوة.نةبيت بزووتنةوةيةك تةنها بة ئةوةى طؤران بؤ ئيستاش لة كاريطةرتر هيزيكى بتوانيت ئيستاو، بؤ ويراى دةبيت شتيك لةهةر بةر ئايندة، بؤ بيت و بةرثرسان نيوان ئةستورى ديوارى روخاندنى كيشةكانى هةولبدات بة خةلك، تيكةلبوون و خةلك تةواوى كةرتة كؤمةاليةتيية جبا جباكانى كؤمةلطةش زؤر هةروةها بزانيت، خؤى سةرةكى كيشةى بة حيزبة ئةزموونى لة بزووتنةوةية ئةم ثيويستة سياسيية تةقليديةكانى كوردستان سوود وةربطريت زؤربوونى شةرى كة شةريكةوة، نيو نةضيتة و لةمجؤرة سياسةتى بيطومان ئةندامانة، ذمارةى خؤيدا بةدواى ديكة نيطةتيظى حالةتى دواتر ذمارةى زؤربوونى لة دةبيت بريتى كة دةهينيت، كردنى سةرةنجام و، ثؤست بةشينةوةى بارةطاو كاديرو ذياندنى كارخانةى بة بزووتنةوةكةية

طؤران بزووتنةوةى ثيويستة بؤية زؤر بةرثرسان. ئةندامان، ذمارةى و ليست بة ثفدان خؤ لةبرى ضةندى بؤى دةكريت دؤست و ثشتيوان و هةوادار لةخؤى كؤبكاتةوة، بة مانايةكى ديكة هيزى سةرةكى بزووتنةوةكة لة ثشتيوان و اليةنطرانيةوة سةرضاوة كة ئةندامانى، ذمارةى هةالوسانى لة نةك بطريت، ئؤرطانةكانى كة زؤرةى، ذمارة ئةم كات زؤربةى سياسييةكانى حيزبة باالكانى ئؤرطانة بؤ خوارةوة و ناراست ذمارةى دةكةن، ريز كوردستانى

وةهمين. بة تيطةيشتنى من بزووتنةوةى طؤران دةبيت بةر خةمى بكاتة طؤران فةلسةفةى ديكة شتيكى لةهةر بالوكردنةوةو بؤ هةولدان بزووتنةوةكة، بنةرةتى كة ( طؤران فةلسةفةى و هؤشيارى قولكردنةوةى بيطومان لة كؤمةلطةى كوردستانيدا كاريكىسةختةو ئاسان نيية(، لة هؤشيارى خةلكداو كردنى بة بةشيك ئةندامانى و كاديران النيكةم هؤشيارى و خةم لة زياترى هةرضى ئامادةكردنى مةبةستى بة خؤى زةمينةى كؤمةاليةتى و جةماوةرى وةك كةرةستةى سةرةكى هةرة بةشى ثيويستة سياسيى ملمالنيى لة بزووتنةوةكة واتة بيت، بزووتنةوةكة سياسةتى هةنطاو طؤرانةوة هؤشيارى بالوكردنةوةى ريى و طشتى بة خةلك كة ئةوةى، ئاراستةى بة ببريت ئةو سةر بهينيتة تايبةتى بة هةوادارانى و ئةندام ثيش بخةنة )طؤران( بة قةناعةت كة باوةرةى، ديكة، جومطةيةكى )بزووتنةوةكة(. بة قةناعةت لة ثر ضاوى بة بزووتنةوةكة دةكات ثيويست كة بايةخةوة سةيرى بكات و بيكاتة بةشيك لة سياسةتى ئازادكردنى ثيناوى لة خةباتة خؤى، رةسمى ويراى حيزب، ضةثؤكى ذير لة مةدةنى كؤمةلطةى ملمالنى بة ئامانجى رزطار كردنى بازار لة مؤنؤثؤلى هةرضى بؤ هةولدان و حيزبى و سياسيى نوخبةى ئازادى و ئازادى ثانتاييةكانى فراوانكردنى زياتر مافى و مرؤظ كةرامةتى لة ريزطرتن رادةربرين، هاوالتي بوون و، جياكردنةوةى وةزيفةو ئةركةكانى حيزب و حكومةت لة يةكدى.

***

Page 55: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

53

بزوتنةوةى طؤران وةك ئةلتةرناتيفى دةستةالت

دو لةو بةدةر كوردستان، هةريمى لة ئيستا حيزبة كؤمةلة و لة بةدةر ، دارة دةستةالت حيزبة )ئيسالمى و ضةث و سؤسيال ديموكرات و نةتةوةيى راست( ئةوسةرى بؤ ضةث سةرى ئةم بةكوتى و ميذويةكيان تازؤر كةم هةريةكةش هةية، بونى ساواترين بة كة طؤرانة بزوتنةوةى تةنها هةية، ثارتايةتيةوة فةزاى سياسى ناو هاتؤتة ميذووةوة، مةعريفيانةوة، تيرامانى رةخنةطرانةو ئاستيكى بة دةستثيكى يةكةمين لة توانيويةتى جؤرةش بةو ملمالنيةكانى لة طةل ئةو ثارتانةو بةتايبةتيش هةردو حيزبى دةستةالت دار ، لة هةلبذاردنى 36-8 و 4-8 دوو ذمارةى نوى لة كورسى ثةرلةمانى كوردستان ثؤزةتيفانة بهينى و هةذمونيكى بة دةست عيراق و مرو مشتو جيطةى ببيتة زوش ،هةر بكات ثةيدا الى تايبةت بة لةسةرى، خويندنةوة و شيكارى تيروانينةيان ئةو لة جاران ركابةرةكانى كة جاريك تييدا بزوتنةوةية ئةو كورتةى مةودا ئةو بؤ نةبو بوة ذمارةيةكى ثيوانة و خاوةن ثيطةى جةماوةرى.

هاوكيشة لة لؤذيكةوة بة ئةوانةى هةرضةندة سياسيةكان دةروانن ، بونى ئةو جؤرة بزوتنةوانة بة دؤخيكى ضاوةروانكراو دةزانن ، لة بةر ئةو بؤشايى

لةم بةريةيةى بيسةرو و ئيدارى و سياسي ية هةريمةدا هةية ياريدةدةرى سةرهةلدانى ئةو جؤرة تةشقة سياسيانةدةدةن، لى دةستةالت بة بازدانيكى نامؤى دةزانيت، بةالم بزوتنةوةى طؤران كة خاوةنى ئةو سةرهةلدانى بو، دةنطدةر ملوين نيو نزيكةى

طؤران وةك ديفاكتؤى سةردةم

ية، بزوتنةوةي طؤران طةرضى لة ستراتيذى خؤيدا هةلطرى طوتاريكى كوردستان

ناوضةطةريتى بيت و زياتر شةقلى داواية ئةو ئاستى لة نةيتوانيوة ئيستا تا بةالم

ثيوةديارة

ئةوكاتةى تواناى ركابةرى و ملمالنى ى شارستانيانة، لة هةريمى كوردستان ثرزةى ليبرابو، لة ذير هةذمونى هةردوو حيزبى ) دوذمن و دؤست( سةرجةم رادةى كوشتنى ويست و طةمة سياسيةكان لة ناو يةك طؤرةثانى )يةكيتى ودذ ( ) وحدةو الصراع ( بو بوة ثرؤسةيةكى خؤ ضةند بارة كةرةوةى بيزراو تا ئيرادةى تاك، لة ئةنجامى ئةمة بؤشايى يةكى كارطيرى و سياسى ترسناكى بة دواى خؤيدا كيش دةكرد، كة سةرتاسةر ئةزمونةكةمانى بةرةو ئينتيحاريكى سياسى و رةشبينيةكى بيهودةى دةبرد، لة ناو حيزبة زلة طةمةكةرةكاندا، كادرو ئةندام ملكةض وخاوةن رؤحيكى ساردو سر و بيجولة بوو، ئةوةى ثيى دةوترى طيانى هةظاالنةو رةخنةطرتن، بة تةواوى بوبوة طريى تةكةتول بازى و خؤ هةلواسين بة سةرة طةورة دةستةالت دارةكان بؤ ثارةو ثؤست و ئيمتياز. طةندةلى لة دياردةو بوبوة سيستةم، ضةقى قورسايى حيزب كةوتبوة الى تاكةكان و بنةمالةكان، ئةوانيش هيندة دواكةوتوانةو ناشيرين بة كاريان دةهينا، نمونةكةى لة هيض خيل و هؤزيكى دواكةوتوى ئةم دنيايةدا نةبو، بؤية لة كات و سةردةميكى وادا، كة دةنطى نارةزاي خةلكى لة دؤخيكدا بوو بة هةلضونيكى عةفةويانة هةرضى بنيات نرابو، بكةويتة بةر زةبرى تؤلة سةندنةوةيةكى بيئامانى جةماوةر، ديارة ئيليتيك كة هةر لة سةرةتاى، ئةزمونى طةندةلى ئةم سيستةمة تا تاوانى شةرى طةنج بة كوشت دانى ناوخؤ و، بةرذةوةندى ثاريزى بنةمالة، بةو ثةرى ئازايةتى و زمانى رةخنةطرانةى بيثةروا ومةعريفةيةكى بةرزى سةردةمانة هةم ئاهةنطى ثيطةياندنى ئةو دؤخة بون كة كرؤكةكةى لة ناو فةزا طشتيةكة، بة هاوكارى طةليك لة و كادرانى نةيار بة حيزب و، سيستةمةكة لة خؤريكخستندا

بون بةر لة وةى بزوتنةوةى طؤران وةك قةوارةيةكى سياسى خؤى راطةيةنى بؤ ملمالنيى دةستاو دةست كردنى ئاشتيانةى دةستةالت.

رةشاد حسين

Page 56: sarchawa

54

خؤرسك و ئاسايى دؤخيكى بة ية نوى تةوذمة دةبةستيتةوة بؤضونةش ئةو بةلطةى و دةزانيت بة دذ جةماوةر، ثةنطخواردوةى هةلضونة و بة ناعةدالةتى و سازشكارى و ثاوانخوازيةكى ترسناك ئةنجامى لة رؤضو، ئيسقان تاسةر وطةندةلييةكى بونى دةردةكةويت، بؤمان مةيدانيانة تيروانينة ئةو نةك زانستية و بابةتى بونيكى بزوتنةوةطؤران طواية دةكرد بؤ ثروثاطةندةى دةستةالت وةك نةزعةيةكى شةخسى و دؤخى نةرجسيانةى هةندى دةستةو بابةتيانةى نا ثةضةكردارى سةركردةو كردنى دروست سةندنةوةو تؤلة بؤ تاقمةكانة، ضونى ثيش بةرةو كاروانى دةم بةر لة طرفت دةسةلمينى راستية ئةو هةموى ئةمانة هةريم، بزوتنةوةى طؤران هةلضونيكى كاتى و عةفةوى نية، طؤرةثانى سياسى لة سةر هيزانة ئةو جؤرة بةلكو يارمةتيدةرى طةشة كردنى ضةمكةكانى ديموكراسى قبول تينى كرانةوة و ئازادى و وزةو باالكردنى و، لة ئةنجامى طةشةو ية كة كردنى ئةو طؤرانة زؤرة هيناوة، بةرهةمى مرؤظايةتى دنياى ثيشكةوتنى بونى دروست دةرى يامةتى طؤران بزوتنةوةى نا ثرؤسةى و كردن قبول يةكتر و ئازاد ديالؤطى لة ريطردةبيت ية نوى تيزة ئةم بونى تيذية، توندو ضونكة تيذى، توندو كايةى بةتالكردنةوى بةردةم ذينطةى ثارتايةتى لةم والتانة هةميشة ياريدةدةرى رشتنة، خوين شةرو و نائارامى بونى دروست ليرةوة دةردةكةويت بزوتنةوةى طؤران، توانيويةتى لة بة شيوةيةكى عةقالنى هةلضونة جةماوةريةكان بخات، ريك بينانة واقيع تيوةرى ضوارضيوةيةكى كةلين طةليك نةنيين، بةوةشدا دان ناتوانين الم بة ضارةسةريان داهينةرا نةيتوانيوة هةية طرفتيشى و

بكات

بزوتنةوةى طؤران و راى طشتى

خؤناساندنى شةرعيةتى طؤران بزوتنةوة هةموو كة وةرطرت طةورةيةوة ئاثؤرة و لة هاواريان يةكدةنط بة طؤرانخوازان جةماوةرى ال لؤذيكةمان ئةو ئةمةش )ئةيطؤرين(، دةكرد ئةضةسثينى كة رةوايةتى بونيى بزوتنةوةى طؤران، داخوازييةكانيان كة زؤرانية دةنطة ئةو رةوايةتى تازةيةى تةرزة ئةو ثشتطيرى بة بةستؤتةوة )نا طوتارى بةردةم لة طؤران مؤديرنانةى خةباتى ئالوطؤرى ئاشتيانةو ثيكةوذيانى و تيذى( توندو سياسةتيكى دارشتنى و دةستةالت سةردةمانةى ،ئيتر لةم نوى ى ثارتايةتى لة هةريمى كوردستان ضركةساتة بة دواوة طؤران دةبيتة وةكيلى ئةوانةى بة نوينةرايةتى خؤيانى دةزانن و ثشتطيرى ليدةكةن،

ئةطةر بة ثيوةرةكانى سةردةم لة بزوتنةوة ى طؤران طوتارة ئةو بةهؤى ثارتايةتيكردن، بؤ بروانين دةردةكةويت، بؤمان سةردةميانةوةى، سياسية نية تةقليدى حيزبيكى هيض كؤثى بزوتنةوةية ئةم و هةر لة ثةيكةرى ريكخراوةيى كة شيوة ئاسؤيى وةرطرتوة تاطوتارى سياسى، كة خةباتى ئاشتيانةى ناو طةنجان لة بة هيزيشى بنكةى تيذيية و ناتوندو تيكؤشةرانى و ذنان و ضينى خوارةوى هةذاران و ريطاى رزطارى كورد و رؤشنبيران و خاوةن قةلةمة ئازاكان و ذمارةيةك لة كادرانى بة هةلويستى حيزبة تةقليديةكانة، كة بة ديدطاى سةردةمانةو مةعريفةيةكى نويى ئازادانةوة بة هةمو فكرو بؤ ضونيكةو، كة دذ لة نةبيت، ئينسانيةكان و ئةخالقى بةها كلتورو بة دةستةالتان لة ئيستا كؤنانةى حيزبة ئةو كاتيكدا نةيان توانى، لة جوغزى ئةو تيزة باوانةى سياسةتى سةركردةى و تاكرةو ثارتى هةذمونى و ستالينى سياسي دروشمى و دةرضن ثاوانخوازى و خيل و كردارة سياسي يةكخةن، هةرضةندة طؤران دذى هةريم ئةزمونى و تيذية توندو كردةوةيةكى هةمو بة هةمو طةندةلى و ناتةواويةكانيةوة نابيت بكةويتة دةستةالتيش ثيويستة عةفةويانةوة، شاالوى بةر كةميك بة روى سةردةمدا خؤبكاتةوة ولةو طؤران و ئالو طؤرة بيشومارةى دنياى مرؤظايةتى سود مةند لة دروست مامةلةى عةقالنى بة شيوةيةكة و ببن

طةل بارو دؤخةكةدا بكةن.

بزوتنةوةى طؤران و هاوكيشة سياسيةكانى كوردستان

دروشمى خاوةنى سةردةم طؤرانخوازانى )ناتوندو تيذين(، لة سةر ئةو ثيناسة خؤى راهيناوة، جؤرة ئةو جياكةرةوةى رةوتيكى تةرزةش ئةم )سياسةتى ناوى بة دنيادا لة ئيستا كة خةباتةية خةلكى ئاسايى( ناوى دةبريت ، ئةوة سةردةمى نوى ية كة طةورةترين ديكتاتؤر طةمارؤ ئةدات و كةمةند كيشى دادطاى نيو دةولتى دةكات و دةيكاتة عيبرةتى زةمانة، روداوةكان بة ضركةساتى لةو ثةرى دنياوة بؤ ئةم ثةرى دنيا بالو دةبيتةوة و بةتاقيكردنةوةش سةلماوة ئةو دةستةالتة طةورانةى بة هيزو زؤرداى طةورةشيان شكستى ئةدةن فو قةبةو خؤيان طؤران بزوتنةوةى الى لة ئةوةى ديت، دوادا بة هةمو دذبة كارايانةية كاية ئةو ، بؤتةوة يةكالى خؤسةثينةكان، و طةندةل دةستةالتة خواستةكانى ئاشتى شيلطيرانةى خةباتى حةتمى ثيويستيةكى نزيكةكان ليك هاوتاو را بيرو هةمو كة خوازانةية شيوازى داهينانى بؤ سةنطةريكةوة، دةخاتة و، كردن قبوول يةكتر و خةبات مؤديرنانةى لة طررتن ريز و ديموكراسى ثيطةى كردنى بةهيز

Page 57: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

55

مرؤظدؤستانة كارى ئاهةنطى هةم و كورد مرؤظى بؤ طؤران دةستبردنى دنيادا.. سةرتاسةرى لة شكاندنى بتةكانى جةهالةت و رسواكردنى ئةوانةى وةكو ديدةى ستةم طةليكى موقةدةراتى بة طةمة ئةو طؤران ئاشتيانةى خةباتى دةكةن، كوردةوة سالة دةيان كة دةسريتةوة دوذمنكارانةية مؤركة نشتيمانيةوة و نةتةوةيى ناوى خةباتى بة كوردى ثيى لة خشتة دةبريت و ئةو ئاشى بةرذةوةندييةيان دةلين دوايش و دةطةريت كانمان رؤلة خوينى بة دةبو(، دروست ترمان هةلةبجةيةكى )خؤزطة ضةند حيزبيكى بونى كةرت طؤران بزوتنةوةى بونى تةقليدى نية بؤ بةرذةوندي ليك بترازين و سةنطةرى يان جوالنةوةيةكى بطرن، يةكتر لة و خويناوى دذ بةردةم لة وببيتةطرفت بيت ئةموئةو دةستكردى بةنديةكى طروث وياخود طةشةوثيشكةوتن بةتالى هةطبةى كة تؤمةتانةن ئةمانةئةو تؤلةسين، ئةوةى بةلكو وةهم، بة كردوة قورس ناحةزانى كة كوريةكانى و كةم لة بةدةر ئةدةين سةرنجى ثيناوانةى خوارةوة لةم ئةوةش ديمة سةر دواجار

سةرى هةلداوة. كوردى، تاكى هوشيارى كردنةوةى بةرز بؤ .2بة دةست ديارى كردنى ضارةنوسى و برياردان تا

خؤى بيت.3. راهينانى تاكى كوردى لة سةر ضؤنيتى خةباتى فراوانى دةروازةىدنياى كردنةوةى سةردةمانةو، زانست و زانيارى و بةهرة مةند بون لة تةكنةلؤذياى مةعريفةو كردنةوةى بةرز ثيناوى لة ثيشكةوتو هةلكشانى ئاستى ئةكاديمى و ثشت بةستن بة تواناى )خؤيى( وطةشثيدانى كةرتة هاندةرةكانى بةهيزبونى

ئابورى 4. راهينانى طشت لة سةر ضؤنيةتى داواكاريةكانى بة ريطةى ياسايى و مانؤرى جياجياو هيمنانة وةكو ريثيوان و كةمثين و عةريزة و )كؤرو كؤبونةوو و

مانطرتن و طةليك ريطةى شارستانيانى تر(5. ثيشاندانى نمونةى ثارتايةتى سةردةم و ضؤنيتى طرفتةكان كردنى ضارةسةر و ئاشتيانة ى ملمالنى

بة ريطةى نا توندو تيذى.6. رسواكردنى ئةو بروايانةى دةبيتةهؤى ملكةض بونو زةبونى تاك بةدةست بةرثرس و خاوةن بريارة شكاندنى و دةستةالتةوة، بة سةر ثاوانخوازةكانى ئةو تةوقةى بؤتة قةيرانى نةبونى شوناسى كةسيتى، تا بة ئيرادةو ئازايةتيةوة داكؤكارى داواكانى خؤى

بيت.7. ئازاد كردنى مرؤظى كورد لة ضاولةبةرى دةستى هاوكارى و بةخشندةيى دةستةالتداران هاندانيان بؤ ثشتبةستن بة هزرو تواناى جةستةيى و بذيوييةكى

شةرةف مةندانة و خود خاوةنى .

8. بوذاندنةوةو بة هيز كردنى ئينتيماى نيشتيمانى و مرؤظ ثةيوةندى خؤشةويستى و نةتةوةيى، و خاك و مرؤظ و كارو مرؤظ و ذينطة، نةك نامؤيى

و دور كةوتنةوة لةو فةزاية .جةماوةرةكةى كة رةوايةتيةى بةو طؤران .9ثيى بة خشيوة، ئةويش بة هةمان متمانةوة دةبيتة ثيناويدا لة داخوازيانةى ئةو ثيشةنطى داكؤكارو ثةيوةندييةش جؤرة ئةم و دةكريت ثشتطيرى

وينايةكى ترى ثارتايةتى سةردةمة.* راهينانى مرؤظى كورد لةسةر ئازادى بيركردنةوة

و ئازادى لة بريارداندا و دةربرين.،وةك طؤران بزوتنةوةى الى طةنجان و الوان *اليةنيكى موعنةوى كؤمةلطاو هيزيكى مادى داهينةر، تييان دةروانيت و هةول ئةدات ثشكى طةورةى ئةركى ثاية دةستةوةطرتنى بة بؤ راهينانيان و ثارتايةتى بةهيزةكانى ئابورى و كةرتى زانيارى و شارةزايى لة بوارةكانى ترى داهينان و ثسؤرى بطرنة ئةستؤ، نةك كؤض كردن و رو لة غةريبى و دور لة نشتيمان

و كةس و كار.

ئاستةنطةكانى بزوتنةوةى طؤران

بزوتنةوةى طؤران لة سةرةتاى راطةياندنى خؤيدا ئةوةى ثى ى دةوترى )هةندةسةى سياسى( بةثالنى نةيتوانى ئةندازةيى ئالياتيكى لةسةر و وورد كةبؤ مؤديرن، دامةزراوةى بنياتنانى بة هةستيت بدات هةول و بكات، بة جى ى جى بةوردى ئايندة بؤ تيوةرةكان فكرو تةرجةمةكردنى و طؤرين بؤ واقيعيكى بةر جةستةكراو، بة طويرةى ئةو ئامانجةى ديارى كردووة، بة دةكريت لة كؤمةلطة كراوةكاندا بة طويرةى نةخشةو ثالنى ثيش وةختةوة دةتوانرى زانستيةوة كؤمةلطة ميتؤدى زانستى و بة شيوازى

بطؤرن. ئؤثؤزون ناوى طؤراندا ئةدةبياتى و دةربرين لة نيوان لة كة راستة كاتيكدا لة ئةمة دةبريت زؤر قةوارةى و حيزب و سياسى اليةنيكى ضةند طوتاريكى و سياسى ثرؤذةى و ئةجندا سياسيدا بةالم هةبيت، ئاهةنطى هةم و هاوبةش سياسى اليةنانةى ئةو وةهميكةو تةنها ئةمانة واية ثيم من ثيناسةية ئةو دادةنين ئؤثؤزسيون بة خؤيان كة نايانطريتةوة جطة لة طؤران، ئةمةش نا شةفافيةكة لة رةوتى ثيشكةوتنى ئؤثؤزسيؤنيكى كاراو ثيويستى هةريةكةو ناكريت هةيةو، كردنةوة يةكالى بة لة بةطويرةى بةرذةوةندييةكانى خؤى مامةلة بكات طةل دةسةآلت و لةوالشةوة بة جةماوةر بطوترى لة دوفاقى لة جؤريكة ئةمةش ئؤثؤزسيؤنداين بةرةى

و ثيويستى بة رونكردنةوة هةية.

Page 58: sarchawa

56

تاكتيكةكانى لة بةشيك دةزانين ئيمة كاتيكدا لة بونيانة، جةماوةيى و بةهيزكردن بؤ رةوتانة ئةو سياسيةكانيان ئامانجة بتوانن ستراتيذدا لة تا خؤ هةولى ئةوةندةى واتاى بة بكةن بةجى جى بؤ ئؤثؤزسيؤندا ثةراويزى لة ئةدةن كردن قةلةو كردن بةهيز هةولى ئةوةندة خؤيان بةرذةوةندى نادةن. ثيطةى ئؤثؤزسيون و بة دامةزراوةكردنى طةل لة هةبيت ئةزمونمان ئةوةندةى راستيشدا لة ثيش ئيسالميةكان دةزانين سياسيانة، هيزة ئةو طؤران جارجارة باسيان لة ئؤثؤزسيون بون دةكرد دةستةالت رووةو سياسةتيشيا ترى ،بةشيكى و خةسلةتيكى ئةمةش ئيداراتدا، لة بو بةشدايرش و ئةو طؤران هاتنى بة دةردةخست، سياسى دوفاقى لة سةر طةشةكردنى كاريطةرى ئيتر طةمةية جؤرة جؤرة بةو خؤبةستنةوةش و نامينى ئةوان تياضون كةنارى و ثوكانةوة لة جطة سياسةتانةوة بةروى طةشةكردنة ئةو ، ناكات سةوز تر هيضى ئةويش كة ديت زياتر راستةقينةدا ئؤثؤزسيؤنى واقيعيتر طؤران بزوتنةوةى دةبواية بؤية طؤرانة، هةلويستى و دوهيزة ئةو لةطةل بكرداية مامةلى ئةو ئايندةش بؤ بكردنايةو رةضاو لي دروستى ثرؤذةيةكى هةمة دوتويى لة طةر راستة كردةوةية

اليةنة ئةو هاوسةنطية دروست بكراية.كارا، ئؤثؤزسيؤنيكى وةك طؤران بزتنةوةى نةيتوانى بة بةرنامةيةكى جياواز لة و دو حيزبة )ثارتى بانطةشةى كاتى لة ملمالنيوة بكةويتة يةكيتى( و هةلبذاردندا ، طؤران بة تةنها يةك t.v, و راديؤيةك و رؤذنامةيةكةوة كةوتوة شةريكى قورسى ئةو دو حيزبة بة ئيمكانيةتة خاوةن راطةياندنة زؤرة و توانا ئابورية بيشومارةوة، كة دةيان قةلةمى كراو و ئةو تؤقاندنة هةرةشةو يةو بةخشينةوة ئيمتياز هةمو نامؤية ثيشهاتة ئةم ، بو دةستيان بةر لة زؤرةش و ترو ورد بةرنامةى و هةلويستةكردن جيطةى دورنماى بةهيزترى دةويست، كة دةبواية راطةياندنى بزوتنةوةكة لةسةر اليةنى نيطةتيفى تاكةكانى ئةوان كةمتر ئاراستة كردنى ببواية، ضونكة جةماوةر خؤى و دةزانى باشى بة طةندةليةكانى و خةوش هةمو خزمةت ثرؤذة ضواضيوةى لة دةيتوانى طؤران ئايندة بؤ خؤيداية ئةجينداى لة كة طوزاريةكانى هةندى لة بثاريزى خؤى ،تا داطرتاية ثيى زياتر ملمالنى ى بيزاركةر وةك قسةوتن بةو سةركردةو بؤ ملمالنيكة مةوداى تةسككردنةوةى بنةمالةو بةو

كةسان.وةك كة طؤران، بزوتنةوةى ترى طرفتيكى ئةويش دةردةكةوي، بزوتنةوةكة الوازى خاليكى تاكوئيستة بزوتنةوةكة نةيتوانتيوة متوربة كردنيكى وتازة(يان )كؤن واتة كادرةكان نيوان زانستيانةى

)نةوةكانى شاخ و نةوةكانى شار( بة ئةنجام بطةيةنى، هةريةكةيان بةجي ى خؤى بةخاوةن ماف دةزانن و بزوتنةوةكة خاوةنى بة خؤ ثيكةوة هةردوكيشيان لؤذيكى خؤى لةو رووةوة كة هةريةكةيان دةزانن، نةوةكانى بزوتنةوةكة، يةكةمى مافدارى بؤ ثيية خةباتى شاخ وايدةبينن كة ئةوان خاوةنى ئةو تيزو هةر كة كردوين فيرى ئةزمون ضونكة تةوذمةن، حيزب و ريكخراويكى سياسى، طةر خاوةنى شوين ناتوانيت نةذى، لةطةلياندا و جةماوةرى وثيطةى و، بكات خؤى سروشتى طةشةى ثيويست وةكو ناشتوانى لة سةردةميكى واملمالنيدا كة ثيويستت بة دةنطى جةماوةرةكةت هةية بة ووشكة تيوةر طرةوى هةلبذاردن بةريتةوة و لة سةريكى تريشةوة خؤيان بة هةوينى شؤرشى شاخ و دروستكةرى بزوتنةوةى ئةم ئةزمونيى سةرثيخستنى و دةزانن طؤران ماوةيةى بزوتنةوةكةش بة دةستنيذى خؤيان وةسف يةكةمى فاكتةرى بة ئازايةتيش ئيرادةو و دةكةن دةركةوتنى بزوتنةوةكة دةزانن، بةالم جةمسةرةكةى ترى ئةم ملمالنيية بة ثيضةوانةو سةيرى سةرهةلدان و طةشةكردنى بزوتنةوةكة دةكةن و، دةلين نةوةى شاخى خةباتى ثشكى ئةوةى لةبةر شاخ دواى ثينةبراوةو هةر لة سةرةتاى دةركةوتنى حيزبةكان ئةمان طةندةلى، سةرهةلدانى شارداو ئيداراتى لة لة هاوضةرخانة خةباتى و سةردةستةى بون دذى هةلداوةو سةرى راثةرينةوة دواى نةوةكانى الى يةكةمى ثرؤسةكة ،ئةوان مةعريفة دةخةنة خانةى جاريشدا زؤر لة و كالسيكيت و جةهالةت بؤدذى نةوةكانى ثيش خؤيان بة بارطاوى بون بة طةندةلى و توشبون بة دؤطماو راهاتن بة سولتةوى و طةليك

لةم زاراوة تيوةريانةو باس دةكةن.لةوةدا بزوتنةوةكة خاوةنى خود بانطةشةى كة تةقليدى حيزبى كادرانى كة دةكةن بةرجةستة ترو دامةزراو طؤرانن بزوتنةوةى ناو لة ئةمرؤ ئةمانة و باشتردان بذيوى ئاستى لة ترن، جيطير بردوةو تةقليديةكان حيزبة لة خؤيان ثشكى دةستةالت و ثؤستيشيان بينيوة و، ئيستا نؤبةى ئةو نةوةيةية كة لة سةرةتاى بةريكردنى تةمةنى خةبات وثيكهينانى ذيانداية و، دةركةوتنى بزوتنةوةكةش بة دةربرين ئازايةتى و نوسين و رةخنةو بةرهةمى بة دةستةالت طةندةلييةكانى سةر لة ثةردةالدان و زؤر ئةمةو بيت هةرضؤنيك دةزانن، كارى خؤيانى بزوتنةوةكة رةوتى ثةكخستنى نابيتة تر طرفتى روة زانستى و واقيع لة بزوتنةوةكة ثيويستة بةالم بينيةكةوة هةردونةوةكة ئاويتة بكات و بيكاتة خالى بة هيزى جيطير بونى خؤى و هةردو ئاراستةكةش نابيت بةالم بزوتنةوةكة، خاوةنى بكاتة تةواوى بة بزوتنةوةكة سروشتى بكةين بير لة راستية ئةو

Page 59: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

57

طةنجانةية.

هةموى مةسئولةو كةسيش هيض نية

ئةم دةستةواذةية خةريكة دةبيتة دةربرينيكى باوى ناو بزوتنةوةكة ، اليةنى ثؤزةتيفى هةموى مةسئولة، قولى هةية ئةخالقيةكةوة مةوداى طرنط و روة لة و ثرساريتية بةر طةورةى هةستيكى دةربرينى و كة كاردةكةن طيانة بةو طؤران ضاالكوانيكى ،هةمو ئةم ترى اليةكى بةالم دةيكات، تاك دلسؤزترين قسةية بةواتاى هةموى خاوةنى فةرمان دةركردنةو ئاغاو )من بكات كورد وتةنى نية جيبةجى ى كةس تؤئاغا كى جيطامان بؤ داخا( ئةمة ئةو طرفتةية طةر بةم بارةدا بخوينريتةوة و بةشى دوةمى كة دةلييت بة كةس مانايةى بةو ئةمةش نية( هيض )كةسيش كؤنةكان، كادرة تايبةتى بة رازينية، خؤى بةشى بة دةكات كارة و ئةرك ئةو سةيرى هةنديكيان زودا لة ثلةيان هةمان كة كؤنةكةىدراوة هاوشانة يان لةو كةمتر وةرناطريت و خيش دةكات هةبوة، )قيادةواحيدة (يةت و ئةضيت و هيض لة خؤ ناطريت، طةنج ضاالكوانة كادرو بلى راست ئينسان بةالم ضاالكة هوشيارة كادرة لة هةنديك و، نويكان و كؤنةكانيش، دةتوانى وةك نمونةى مرؤظيكى طؤراو تةماشاى كةيت و هيواى ئايندةيان لة سةر هةلضنى تةبايى و كؤك بةرامبةر لة طؤران بزوتنةوة نةك نةوةكانة ملمالنيى مةبةست )ليرةدا نةوةكان رايةلةية ئةو نةيتوانيوة هةنوكة تا نوى(، و كؤن ئةو ئةمةش ريكبخات، زانستيانة طونجاو و تيكةل و دلساردى دةبيتة جار هةندى كة ئاستةنطيةية سةرةتاى دةركةوتنى جؤريك لة ملمالنى ى نيطةتيف

لة بةر دةم بةرثرسياريتى ئايندةى بزوتنةوةكة.ئةم بزوتنةوةية طةرضى لة ستراتيذى خؤيدا هةلطرى رةسةنايةتيشى و فراوانة كوردستانى طوتاريكى فراوانترين رةوايى و ثشتطيرى ئةبيتة ديدةوة لةو ضين و تويذ و بؤضون و راى جياواز، بةالم تا ئيستا نةيتوانيوة لة ئاستى ئةو داوايةبيت و، زياتر شةقلى سنورة ئةو برينى بؤ ثيوةديارة، ناوضةطةريتى كارى ليبراوانة ثيويستة تيداية، ئيستا كة تةسكةى جدى بكات، بؤ دروست كردن و بةهيزكردنى ثيطةى و هةولير ناوضةى زؤنةكانى لة تايبةتى بة خؤى، بادينان و ناو شارى كةركوك، شكاندنى ئةو كؤدةى ضونكة دةستةالتة، اليةنيكى الى رةمزةكةى تةنها ثةيام هةموو يةك هةذمون ويةك و يةك سيستةم ناوضةكانى هةريمى كؤنترؤل كردوة و، بؤية ثيويستة سنورانةش ئةو رووةو طؤرانيش تةوذمى هةمان

هةلبكات.رؤذنامةنوسانى نوسةرو رؤشنبيرو كاتيكدا لة

ثةرى بةو خؤيان ثشتطيرى ئازاد، سةربةخؤو جولةو داينةمؤى بزوتنةوةكةو لة ئازايةتيةوة ديارة ئةوةشدا بةرامبةر لة بون، هةلكشانى دةستةالت لةو ثةرى دذايةتى و ضاوسور كردنةوة بزوتنةوةكةش ثيويستة بةرامبةريان داية، داكؤكيكارو ثةناو ثشتيان بيت ، ضونكة ئيمة دةزانين لةم سنورةى بزوتنةوةى طؤران باال دةستة دةتوانى دريذيةك دةست هةر بة دذ جةماوةرى شةقامى بؤيان بةكاربهينى و، ثةرلةمانتارانيش وةك اليةنيكى كاريطةرى داكؤكيكار لييان، بةر دةوام لةسةر خةت

بيت بؤ ثشتطيريلن.بة ببةستى ثشت هةر نابيت بزوتنةوةية ئةم كؤنةكان، بةريزة ديارو سةركردة بةهرةى تواناو مةعنةوياتى طةورةى اليةنيكى هةرضةندة سةختةكانى هةرة ئةزمونة بة و بزوتنةوةكةن بةالم كردووة، طوزةريان سةركةوتوانة خةباتدا سةردةمانة، ثرؤذةيةكى و طرنط ثرسيكى هةر بؤ هةية، شارةزا ثسثؤرو رويذكارى بة ثيويستيان طةرضى كةمتةرخةمةو، اليةنة لةو وةوة رو لةم ئةزمون بة شارةزاو كةسانى لة باشى كةرةستةى و ثرؤفيشناليشى لة بةر دةمداية، ضونكة طةورةترين بة ثشتيان ،هةر ئةوةبو تةقليديةكان حيزبة هةلةى و دةبةست داران دةستةالت شارةزايى و ئةزمون ،توشى هةلةى طةورةش بون، بة تايبةتى لة سةنتةر

لة طةل دةستةالت دارة تازةكانى بةغداد.كردن راويذ سةر لة ثةرلةمانتارانيش ثيويستة فؤرمةلة خؤياندا نيوانى لة بريارةكان و رابهينرين نةكةن، لةو روةشةوة دةتوانن ليذنةيةكى راويذكارى

سةرضاوةى بريارةكانيان بيت.كة بريارانةى ئةو ديارنيةو، برياردان ناوةندى ديارة، ثيوة بيرؤكاسيتى لة جؤريك دةردةضيت كة كاتيك بةالم باشيشة، بريارةكة زؤرجار دةكةيت هةست دةبيتةوة، روبةروى بةبيئاطايى ناوةندى لة زؤردوريت تةقليدى، حيزبيكى وةك جيبةجى بة يان دةبيت مةحكوم و برياردانةوة كردنى يان بة رةخنةطرتن ليى، بةراى من نةك كادرو ضاالكوانانى طؤران بةلكو تاكى كورد فيرى ئةوةببى ئةو بةشدارى ثةيوةندييةوة، زؤرةكانى لةريطا بيت. بكات، كة دةيةوى سبةينى خاوةنى راثرسيانة نةك دور كةوتنةوة لةو ناوةندةى خؤى برياردةرو دروشمى خاوةنى نةبينة تا بيت. كاريش جيبةجى

بيناوةرؤك.

***

Page 60: sarchawa

58

هةتا ميتؤديك دؤزينةوةي بؤ هةولدان رةنطه وةك طؤران سةرهةداني رووداوي بتوانين بيت. ثيويست روونكةينةوه سياسي بزوتنةوةيةكي دوو بزوتنةوةيه ئة م بؤ تيرامانما ميانةي له من دروستبوون، قؤناغي يةكةم: قؤناغي دةبينم: قؤناغ ثاش قؤناغي دووةم قؤناغي ناوةوةيه. قؤناغي كه دروستبوون. ئةم دوو قؤناغه دةكريت هةروةها وةك لةم ناوبنرين. ض طرنطيةك ناوةوة و دةر وه قؤناغي ميتؤدة دا هةيه. يةكةم هةتا ئيستا له نيو ليكؤلةر واني كورددا شيواني زانستي نيه بؤ ليكؤلينةوه له سةر ئةم بزوتنةوةيه، دوو، ئةوةي هةيه بريتيه له راوبؤضون كه ناتوانيت بةرطةي ثرسيار و بةرواردكاري بدات، بؤئةوةي بةوةيه، ثيويستي بزوتنةوةيه ئةم سي، و زمانيك هةنطاوبنيت، ثيشةوه بةرةو بتوانيت ئةمانه لةبةر هةبيت. جوداي تيرامانيكي و ديديك كاريكي هةنوكة ييه كه به ميتؤديكي زانستي له سةر ئةم داهاتووي ئةطةرةكاني و طةشة و سةرهةلدان

بكؤلريتةوه. بزوتنةوةيه ليرةدا دةرفةتي ئةوةمان نيه به شان و ثؤي ئيمه بيكاتيمان، و سةرقالي لةبةر برؤين، ميتؤدةدا ئةم بةالم به هيواين بنةماية ك داريذين له داهاتوودا بؤي بطةرينةوه. كاتيك ئيمه ميذووي طؤران ئةكةينه دوو قؤناخةوه، يةكةم وةك واقيعيكي ميذووي وه دووةم ناوةوةو قؤناغي نيوان قؤناغي له بتوانين بؤئةوةي دياليكتيكيك ثاشان و بكةين بةراورديك دةر ةوةدا

بهينينه ئاراوه.

قؤناغي ناوةوه

وةالمي ميانةي له موستةفا نة وشيروان بةريز هاته بؤ بزوتنةوةيةك وةك طؤران ثرسياري: ريفؤرميكي لةوةي »نائوميدبوون دةليت: ئاراوه، سياسية كاندا حيزبه ثيكهاتةي لةناو راستةقينه ضاكسازي، رووداني له نائؤميديه ئةم بكريت«. قسة كؤ شيوازي به موستةفا نةوشيروان طةرضي نيشتماني يةكيتي كؤ-يةدا ئة م لةنيو بةالم ئة كات بليين دةتوانين كةواته بةرئةكةويت. شيري ثشكي هةبوايه ضاكسازي بواري يةكيتيدا ناو له ئةطةر وةهامان ئةمه نةبوايه. دايك له رةنطه طؤران ئةوا نةبووني دةرئةنجامي طؤران كه بليين ليئةكات ساتيك بؤ دةبي بةالم يةكيتيدا. ناو له ضاكسازيه رةنطه ضاكسازي رامينين. ضاكسازي ضةمكي له تايبةتي ماناي كي بوارةدا لةم بيت زاراوةيةك نيو له هةمانكاتدا بؤ اليةنه جوداكاني خؤي هةبيت، دةتوانريت بطةيةنيت. جياواز ماناي رةنطه يةكيتي طؤريني كةسايةتيةكان، ياني كه ضاكسازي بوتريت شيوازي كاركردن و بةريوبردن. بؤيه ضاكسازي بؤ دةستداني له مةترسي ماناي يةكيتيدا ناو له بريك سةرسورمان جيطةي بؤيه دةطةيةنيت. ثايه و ثلة خواستي ضاكسازيا خواستي بةرامبةر له كه نيه برةوي سنوردار ضاكسازي يان ضاكسازي دذه كاك وةالمة كانيا لةميانةي ئة وةي ثيبدريت.

بؤ ضونكه، سياسي رووداويكي ببيته ئةوةي بؤ تيابوو ئةوةي هةويني يان بوو، سياسي رووداويكي طؤران ضؤن دةرئةنجامةكان كه نةياندةزاني خةلكي كوردوستاندا ديموكراسي كورتي هةره ميذووي له يةكة مجار دةبيت. خةلكي لةبةردةم دةرئةنجاميكي نةزانراودا خؤيان بينيةوه. ئةمه لةاليةك له اليةكي ترةوه بؤيةكةمجار ببيته ساتةو ةختيةوه رووداويكي له سياسيه رووداوه ئةم بؤئةوةي بةالم ئاراوه. هاتة بةربةرةكاني و ملمالني

رووداويكي هةميشةيي ثيويسته طؤران خؤي وةها داريذيت كه خولقينةري ئةو دياريدةيه بيت.

ديدو كه خاوةن ثارتيكي سياسي، ته ببي ئة وةيه طؤران ئامانجي

بةشداري و ضاالكبوون ريطاي له و بيت خؤي دةزطاي و يرامان ت

ديموكراسيةوه بطاته دةسةالت

سةردار عةزيز

Page 61: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

59

تايبةته، ريضكةيةكي ثيئةدا، ئاماذةي نة وشيروان بازرطاني. كؤمثانيايةكي به حيزبه طؤريني ئةويش مانايةكي بازرطاني كؤمثانياي ضة مكي دياره به كؤمثانيادا له حيزب. بةرامبةر له هةيه تايبةتي مافي خاوةن هةيه. خاوةن حيزبةوه ثيضة وانةي تةواي خاوةنداريتي هةيه. خاوةن كؤمثانيا دةتواني بةالم دابنيت، كؤمثانياكةي بؤ )مانجةر( كارطير له ئةوةش ليرةدا دةبي نيه. كارطير هةرطيز خاوةن بير نةكةين ئيمه قسة لةسة ر مةجازيك ئةكةين نةك واقيع. بؤيه له وةالمةكةي كاك نة وشيرواندا وشةي وةك زؤر طرنطه. وةك كؤمثانياي ليبيت، نةك ببيته ببيته ناتوانيت هةرطيز حيزب ضونكه كؤمثانيا، ليبيت. كؤمثانياي وةك دةتوانريت بةالم كؤمثانيا، بةالم كاتيك كه وةك كؤمثانياي ليديت، له هةمانكاتدا دةرخات حيزب وةك خؤي زياتر و زياتر دةبيت بؤئةوةي به كؤمثانيابوونةكةي بشاريتةوه. ئةو كاته حيزب لةطة ل خؤي دةركةوتةكةيا له دذايةتي دةبيت: ئةم نيه. وةها كه دةركةويت وةها دةبيت هةميشه ئالؤز كاريكي به سروشت، ثرؤسةي دةركةوته دذ و ئةستةمه ثيويستي به ضة ندين دةزطا و كارمةند و

توانا و زانياري هةيه.به دةستنيشانكردني ئةم اليةنه ئة وةمان بؤ روون له ثاشاندا له كه جيابووةوه، اليةني كه ئةبيتةوه سةرةتاوه ناويان له خؤيان نا كؤمثانيا، بؤ مةبة ستي داخوازيان كه بالةبوون ئةو راستيا له تايبةت، ئةوةبوو كه حيزب نةبيته كؤمثانيا. كةواته طؤران له قؤناغي ناوةوةيدا ئةو هيزةبووه كه خوازياري بووني خواستي بليين روونتر يان بووه. سياسي ثارتيكي ئةوةبووه كه يةكيتي بكاته ثارتيكي سياسي. ئةمةش طةور ترو ثالن و ئامانج و خةون هةبووني ياني بةربالوتر له خةون و ئامانجي ئيستاي يةكيتي. ئةطةر له رووي ضةمكيةوه له حيزب بدويين ئةوا دةزطاية كه و كؤمةلطا و ذيان بؤ تايبةته ديديكي خاوةن كه دةسةالت، دةستي طرتنه بؤ تيدةكؤشي سياسةت، دةسةالتةوه دةستي طرتنه ريطاي له تة نها ضونكه بيانكاته هةيةتي كه تيروانينانه و ديد ئةو دةتواني ئة وةيه لةسةرةتادا طؤران ئامانجي كةواته كردار. تيرامان و و ديد ثارتيكي سياسي، كه خاوةن ببيته دةزطاي خؤي بيت له ريطاي ضاالكبوون و بةشداري ديموكراسيةوه بطاته دةسةالت. كةواته طؤران وةك ئامرازيكه ثارتيكي سياسي يان وةك بزوتنةوةيةك

له ثيناوي بةرجةستةبووني ثالنيكي سياسيدا. دايك له لةو ساتةوةختةدا بزوتنةوةيه ئةم بؤضي تةقليدية تدا. و واقيع زةروورةتي لةوةالمي بوو. باليكي ثيدا طؤران وةك وةك له سةرةوه ئاماذ مان يان حيزب به ببيت ئة وةبوو خواستي يةكيتي ناو بةريت ئاراستةيه ئةو بةرةو يةكيتي بليين راستتر ببيته حيزب، بةالم هةناوي يةكيتي بواري بؤئةوةي بيت، دايك له ناضاربوو بؤيه ثينةئةدا، ئةوةي كاك وةالمةكاني بةثيي بيتةدةرةوه. جيابيتةوه، نةوشيروان سي رووداو كاريطةريان هة بوو له سةر يةكةم زؤربووني لةو ساتةدا: طؤران دايكبووني له رذيمي سةددام، دووةم، روخاني نارةزايي خةلكي، سيهةم، ئةو هاوثة يمانيةي كه له نيوان يةكيتي ثارتيا ضةمككردنمان به ثرؤسةي ميانةي له لير دا هةيه. دةطةينه ميتؤديك بونيانداني بؤ هةولدانمان يان

قؤناخي دةرةوه.

قؤناغي دةرةوه

دةر ةو جودايه له ناوةوه، ئيمه هةولئة دةين دةرةوه ضةمكيك و ةك هةروةها و طةشة قؤناغيكي وةك دةر ةوه بةضةمككردنمانا ميانةي له مامةلةكةين. دياليكتيكةوه. ثرؤسةيةكي نيو ئةخةينه ناوةوه و دياليكتيكي دةرةوة و ناوةوه له ميذووي فةلسةفةي

Page 62: sarchawa

60

دةكريت ئةمه هةيه، دريذي ميذوويةكي رؤذئاوادا ثرؤسةيه. ئةم بونيادناني بؤ يارمةتيدةريبت دووركةوتنةوه، جيهيشتن، دابران، ياني دةرةوه، بؤ ئةطة ر بةرثرسياريتي. دلشكان، سةربةخؤبوون، ئةفسانةي ئادةم و حةواو و خوا بطة رينةوه، دةبينين به هةمانشيوه ثرؤسةي ناوةكي بوون و ناضاربوون له هاتنةدةرةوةيدا ئادةم ئامادةيه. به هاتنه دةرةوه ثاشان خؤي، كار كاني له بةرثرس كةسكي دةبيته لةسةر هةلسوكةوتةكاني دةضيته دادطا. بؤ هيناني ئةم ئة فسانةيه بؤ واقيع دةتوانريت بوتريت له ثرؤسةي خةلك ثيضةوانةوه به يان خة لكه خوا ديموكراسيدا و هةلسةنطينةر كه هيزةي ئةو دةبينن، رؤلي خودا

بريارد ةره له سةر ضار نوس.لةم روانطة يةوه هاتنة دةرةوه ياني خؤ خستنه بةر ضاوي خةلكي، بةر راي خةلكي بةر داخوازي خةلكي برياري و داداطايي بةر ئةنجامدا خؤ خستنه له وه خةلكي. لةم ميانةدا طؤران طؤران له سات ةوةختيكي له بةالم سياسية وه، ثرؤسةي نيو هاته طونجاودا له سات وةختي ثيش ناوةوةيه ئةم هاتنه هةمانكاتدا هةستاني و تةنطةطذي ساتةوةختي له هةلبذاردن، تةكانيكي خةلكيدا ئاطايي له ئةندامان، ملي دةماري زاني مايةي به بوو خؤيدا طةل له وه بوو، طةوره خةون و خةيالي طةوره، كه دةتوانريت وةك الية نيكي

نةريي )سلبي( )نةطةتيف( ليكدريتةوه.ئيمه دةزانين خةيالداني ئيمه، ئاطايي ئيمه، سايكي له وةك بةلكو نيه، ئاشنا ديموكراسي به ئيمه ستونيكي ئاوينةدا روونمكردةوه ئيمه هيشتا خاوةن دةروونيكي ئاينين، خوازياري دةسةالتيكي خودايين ديموكراسيدا ثرؤسةي له بةالم دةسةالتداران. له ياني ئةميش دةبيت، مرؤظانه تةنها دةسةالت و طةشةكردن هةلةضوون، به سنورداربوون، كات به ثيويستي شكست، ئاطابوون، به فيربوون، مرؤظي بةالم تريش. زؤري هةول، و دةرفةت و كاتيك طؤران بؤيه رانةهاتووه. ئةمانه لةسةر ئيمه و كوتوثر و طةور ة طؤراني ضاوةرواني خةلكيك نا توشي ئيستا رةنطه ليئة كرد، فريادةرسيانةيان ئوميدي بووبن. هاوريم كاك ريبين هةردي ئاماذةي

بةم بوارةداوه له ستونيكي ئاوينةدا.له بوو. سياسي رووداويكي طؤران من بؤ بةشداربووني. طؤرةثاني، نيو هاتنه دايكبووني، له رةطي ئالؤزه، ضة مكيكي سياسي رووداوي فةلسةفةي له هةيه. ثؤستمؤدريندا فةلسةفةي هةيه، تايبةتي جيطايةكي رووداو ثؤستمؤدريندا هةويني ئةمه من تايبةت. به باديو و دؤلؤز الي ثرذؤةيةكم بوو بؤ ناوةنديكي ليكؤلينةوه له ئةلمانيا

بةالم لةبةر دواكةوتني نامةي دوكتؤراكةم به ضة ند مانطيك نةتوانرا ئةنجام بدريت.

ئاماذةم ثيشتردا نوسيني له من وةك رووداو، دياريدةيه ئةو روودان روودان. له جودايه ثيداوه رووئةدات ثرؤسةيةكدا دريذةثيداني ميانةي له كه الدانيك، طؤرانيك، هيض هؤي نابيته رووداني وه دووثاتكردنةوة بةلكو نوي. شتيكي ئاراي هاتنة به رووداو بةالم دريذةثيدانه. و سوربوون و دةلي دؤلؤز وةك ثضران، ياني ثيضةوانةوه ئيتر كه ساتةوةختيك كرانةوه، فرين، ساتةوةختي بؤ بطةرينةوه ناتوانين ئاراوه هاتوةته ثضرانيك

رابوردوو. وشةي به ليكينراوه ضة مكه ئةم سياسةتدا له لي سياسي رووداوي برطةي هةتا سياسةتةوه تايبةت هةيه لةم ئاراوه. طؤظاريكي ئةكاديمي بهيننه لةم زؤر كاري رووداوه و تيوري ناوي بوارةدا رووةوه لةم ماكانزي ئيان ئةدات. ئةنجام بوارةدا تيطةيستني ئةوةوه بةالي دةستثيشخةربووه. بؤخؤي دؤلؤز. تيطةيشتني له سودمة ندتره باديو دؤلؤز. له زؤره رةخنةي روانطة يةوه لةم باديون دةنيت ناوي دؤلؤز ئةوةي دةليت باديو كورتي به رووداو رووداو نيه، بةلكو دووبار ةيه. بةالم دؤلؤز ناونيشاني ئةمه جياواز، دووبارةي ناودة نيت ئةمه كيكيطارد بؤ دةطةريتةوه ئةمه رةطي كتيبيكيةتي. ئةوةي بةهةرحال. نييه. دووبار بوونةوه دةلي كه سياسي رووداي رووداويك هةموو كه ئاشكرايه نيه. بؤ نموونه ميكانزي دةليت كه يانزةي سيثتةمبةر به بوو تةنها ضونكه نة بوو. سياسي رووداويكي هؤي ثتة و بوون و دريذةثيداني سياسةتي ئةمريكي طؤارنيك هيض ئاراي هاتنه هؤي ببيته ئةوةي بةبي

يان ثضرانيك ل و بوارةدا. هةويني يان بوو، سياسي رووداويكي طؤران رووداويكي سياسي ببيته ئةوةي بؤ تيابوو ئةوةي كورتي هةره ميذووي له يةكة مجار بؤ ضونكه، كه نةياندةزاني خةلكي كوردوستاندا ديموكراسي لةبةردةم خةلكي دةبيت. ضؤن دةرئةنجامةكان ئةمه بينيةوه. خؤيان نةزانراودا دةرئةنجاميكي ملمالني بؤيةكةمجار ترةوه اليةكي له لةاليةك ئةم بؤئةوةي بةالم ئاراوه. هاتة بةربةرةكاني و ساتةو ةختيةوه رووداويكي له سياسيه رووداوه طؤران خؤي ثيويسته هةميشةيي رووداويكي ببيته

وةها داريذيت كه خولقينةري ئةو دياريدةيه بيت.ضؤن طؤران دةتوانيت ببيته خولقينةري رووداوي هةميشةيي، يان ضؤن طؤران دةتوانيت ببيته هيزيك، اليةنيك، كه هةميشه خولقينةري رووداوي سياسي

Page 63: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

61

نوي، ئاراي هيانة هؤي ببيته مانايه بةو بيت. بةر دةست ديموكراسي، سات هوةختيكي خولقاندني

خستني بةها و مانا و ديدي جياواز.به راي من دةبيت طؤران ببيته حيزب. دياره ئةمه قؤناخي له ناوةوه. قؤناخي بؤ دةمانطةرينيتةوه يةكيتي ناو هيزيكي و باليك وةك طؤران ناوةوه حيزب. به بكات يةكيتي كه بوو ئة وه خوازياري بؤ يةكيتي له دةرةوة هاتة بؤيه طؤران كةواته ئةوةي ببيت به حيزب. ليرةدا ثيويسته شتيك روون بكةمةمةوه. له كاتيكا طؤران خةوني به حيزب بووني هةيه، سل دةكاتةوه ناو له خؤي بنيت حيزب. ئةمه له نةك خةيالدانيه، يان زمانةوانيه كيشةيةكي راستيا سياسي. ضونكه له زماني و خةيالداني كورديا حيزب تايبةتمةنديةكي هةيه كه حيزب نيه. هيشتا داهينةرانه ترين خةيالداني سياسي كوردي لةم بوار دا خةون به تؤتاليتاريزمةوه دةبينيت )وةك له نوسينةكةي كاك

فةريد ئةسةسةرددا روون بوو(. حيزب ياني ضي. حيزب ئةو دةزطا يه كه هةلطري بةها و ديد و تيطةيشتني تايبةته بؤ ضؤنيكي بةريوةبردني ذيان له كؤمةلطاية كي تايبةتا. كةواته حيزب ئامرازيكه ئةوةي كاري ئامرازه ئةم ئامانجيك. بةديهيناني بؤ هةتا دةسةالت بطاته كه جؤريك به ريكخات خؤي بةرنامةو بؤئةوةي ثالن و ئامرازيك بكاته دةولةت دةطاته كه حيزب كةواته فةراهةمكات. خةونةكاني دةولةت دةولةت. نةك حكومةت، دةبيته دةسةالت جودايه له حكومةت. حكومةت ئةو ضينةي سةرةوةيه وةطةر تايبةت ئاراستةيةكي به دةولةت ئاميري كه

ئةخات. هةلطري دةبيت ليبيت وةهاي طؤران ئة وةي بؤ حيزبيكي ببيته ئةوةي بةبي بيت ئايدةلؤذيا دةسةالت خاوةني ئايدةلؤذي حيزبي ئايدةلؤذي. لةدةرةوةي شتيك هةموو نين. خؤيان برايري و ماركسي حيزبه نموونه بؤ ئةدريت. ئةنجام ئةوان كؤمةلطا ضؤن برياربدةن ناتوانن ئيسالميةكان و ثيشينةدا دراوه. له بةريوةبةرن، ضونكه ئةو برياره وه كاتيك ئةو برياره له ميانةي به واقيع بونيا شكست ئيسالميدا و ماركس ئة زمووني له وةك دةهينيت، به ترةوه لةاليةكي دةثوكينةوه. ئةوان ئةوا دياره واقيعةوه، به بوون ثةيوةست بةبي ئايدةلؤذبوون هةمان هةر تيذي. و توند هةويني هةلطرتني ماناي ماركسيةكان ئيسالمي هةردوو ثيشوو نموونةي به دذ تيذيه و توند له زؤر بريكي به ثيويستيان كؤمةلطا هةتا كؤمةلطا به شيوةية ك له قالب بدةن له هةبووني كةواته بطونجيت. ئايدؤلؤذياكةياندا طةل ئايدؤلؤذيا جودايه له ئايدؤلؤذيا بوون. طؤران دةبي

كه بيت تايبةت فةلسةي و بةرنامة و ديد هةلطري ئةم بتوانيت واقيع. هةروةها و ئايديا له بيت تيكةل زماني جوداكاني ئاسته سةر وةرطيريته بةرنامةي

كؤمةاليةتي.ناوةكي ثيكهاتةي طرنطتر هةمووي له بةالم طؤران بزوتنةوةيةك. يان حيزبيك وةك طؤرانه يةكيتي له دةرةوه هاتوةته ئةوه خةوني به كاتيك ئامرازيك خؤيدا نيو له دةبيت ئةوا بيت. حيزب كه بخولقينيت ثانتاييةك ئامرازه ئةم ئاراوه. بهينيته له ئيستا بطريت. خؤي له جياوازةكان باله كه حيزبيك هةموو كه ئةوةيه مؤديكي كوردوستان بؤ ئةمه نيه. تيا تةكةتولي كه ئةوةبكات بانطةشةي و بال حيزب ئةطةر ترسناكه. بانطةشةيةكي خؤي ديد و تةكةتولي جوداي تيا نةبوو ماناي ئةوةي هيض ئةوةيه ماناي نويبوونةوه. بؤ نييه تيا بزوينةريكي تةكةتول دياره مردووه. ئةوةيه ماناي رةنطه، ية ك نة ك بةالم ثيويسته سياسيا ثارتي ناو له بال يان له بريتيه كورديا شيوةي له كورديةكةي. شيوه به و بةرذةوةندي و ديدي نةك كةسةكان، مالمالنيي روانطة كان. بؤيه هةر زوو دةبيته هيزيكي رووخينةو، له بري بونيادنةر. حيزب دةبيت له ميانةي دارشتني ستاركتؤري خؤيدا ميكانيزمي نويبوونةوه له خؤيدا له دابري كه هيزيك نةبيت بؤئةوةي دروستكات.

واقيع. بؤئةوةي نةبيته كؤمثانيا. ئةمانه ئةو بنةمايانةن كه ثةيوةنديةكي دياليكتيكيانه بزواندني به ناوةوةدا. و دةرةو نيوان له دائة ريذن دروستكردني بؤ هةولدان به ثةيوةنديه، ئة م نويبوونةوة و زيندويةتي دياليكتيكانه ثةيوةنديةكي طةرةنتيه. طونجاودا ئاراستةيةكي به طةشه و دةرةوه نيوان دياليكتيكي ثةيوةندي له مةبة ستمان بةريةك ئاسته دوو ئةمن كه ئة وةيه ناوةوه و كون هةولبدريت لةميانةدا بكرين، بةراورد بخرين. دةرةوة ئةطةر ضونكه بدؤزريتةوه. كةلةبةر كان و ثةيوةندي له حيزب ناوةوةي و دةرةوة ناوةوه، و كة وتن ئةوا حيزب دةضيته نيو بلقيكةوه، ئةو بلقةش

ضارةنوسي تةقينه.كورديا كؤمةلطاي له بوون ئؤثؤزسيون دياره ئاسان نيه. له زؤر رووة وه ئاسان نيه. ئاسان نيه له ئاسان كوردوستاندا، ئيستاي سياسي بونيادي نيو نيه له سايكي مرؤظي كورددا، ئاسان نيه لةو ئاستة الوازةي كه كةلتوري ديموكراسي هةيةتي له دونياي

ئيمةدا.***

Page 64: sarchawa

62

لة باس دريذى دوورو بة نامانةويت ليرةدا ئيمة لةسةر بكةين سياسييانة بيريارة ئةو بؤضوونى بة دةمانةويت بةلكو ئازادى، كيشةى ثرسى بؤئةوةى بخةينةروو، كيشةية ئةو ميذووى كورتى طرانةى طةورةو فيكريية مشتومرة ئةو لةميانةى نهينى هةية، نةيارانيدا ئازادىء اليةنطرانى لةنيوان لة كة بدةين ثيشان طرنطة ذياريية قةيرانة ئةو

ساتةوةختى ئيستادا ليبراليزم دووضارى بووة)1(.دابنيين بةيةكةمين كةس ئيمة دةتوانين )سثينؤزا( لةبةرئةوةى كردووة، ليبراليزم بؤ بانطةشةى كة دةكرد، داواى )هؤبس( هيزةى سياسةتى ئةو لةسةردةستى ئةو بوو بةسياسةتى ئازادى، ئةمةش : دةليت كة دةردةكةويت وتةزايةيدا لةو زياتر )هيزة طةورةى كؤمةلطا لةوةداية كة زؤرترين برى )هؤبس( لةكاتيكدا ئةمة بكات( دةستةبةر ئازادى تةواوى ثيويستة كة دةكرد ئةوة لةسةر جةختى دةسةآلتةكان رادةستى يةك كةس بكريتء ئةمةش

سةرضاوةيةكى ببيتة ئةو، سياسى فكرى وايكرد ثيضةوانةى بة )سثينؤزا( رةها. ستةمكارى ئاقارى ئةوةوة ثييواية هاوآلتييان لة ضوارضيوةى دةولةتدا بن، بةهرةمةند يةكسانى ئازادىء لةمافى ضةند

دةولةت بةهيزترو يةكطرتووتر دةبيت.مرؤظ تا ضةندة كةمتر مةيلى بةالى شةرةنطيزىء ئةنجامدانى خراثةكارى دةرهةق بةوانى تردا بضيت، دةبيتء يةكطرتووتر دةذى تيايدا طروثةى ئةو تر ئةو طروثة كؤنكريتى ئةندامانى نيوان ثةيوةندى

دةبيت.مةدةنيةت، طةورةى هيزى )سثينؤزا( راى بة مةدةنييةكانداية. ئازاديية دةستةبةركردنى لة ئامانجى باآلى دةولةت ئةوة نيية كة بةزةبرو زؤرو بكات، هاوآلتيانى كؤنترؤلى تيرؤر توندوتيذىء بؤ هةولى دةبيت كة ئامانجيك طةورةترين بةلكو بداتء كارى بؤ بكات، فةراهةمكردنى زؤرترين برى

ئاسايشء دلنيايىء ئازاديية بؤيان.

كيشةى ئازادى سياسى

د. زةكةريا ئيبراهيم

لة عةرةبييةوة: شوان ئةحمةد

بةشى يةكةم

ئيمة طةر كةميك بطةريينة دواوةو ضاويك بة ميذووى فيكرى سياسيدا بطيرين، دةبينين كة كيشةى ئازادى جيى بايةخى زؤربةى زؤرى بيريارة سياسييةكانى سةردةمى مؤديرن بووة، لةثيش هةمووشيانةوة »سثينؤزاو جؤن لؤكء شارأل دى مؤنتيسكؤو جان جاك رؤسؤو جيرمى بنتامء جؤن ستيوارت ميلء... هتد«، لةسةدةى بيستةميشدا ضةندين فةيلةسوف كة سةر بة ئاقارى فةلسةفى جياجيا بوون طرنطييان بة تاووتويكردنى ئةو كيشةية داوة، رةنطة ديارترينيان )هؤبهةوس( بيت كة لةسالى 1911دا كتيبيكى طرنطى بةناوى )ليبراليزم(ةوة بةضاث طةياند، لةطةأل )جؤن ديؤى(ء كتيبةكةى بةناوى )فةردانيةت لةسةردةمى كؤنء

لةئيستادا(، ئةم كتيبة لةسالى 1930 ضاثكراوة.هةروةها )هؤكينط( كة كتيبيكى هةية بةم ناونيشانةوة

)Lasting Elements of Individualism( لةسالى 1937دا بآلوكراوةتةوة.

Page 65: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

63

ديسثلين( كؤمةلطةى )ياخود دةولةت ثيية بةم ئازادى، قؤناغى بة طةيشتن بؤ ثيويستة ئامرازيكى طةر نةشليين كة دةولةت بؤخؤى ئةو قةآل سةختةية

لةدذى ثشيوىء ستةمكارىء تيرؤر.)وةك ئازادييةش ئةم دةستةبةركردنى باجى تاكةكةس كة نيية ئةوة دةكرد(، مةزةندةى هؤبس خؤى تواناكانى وزةو هةموو دةستبةردارى كةم اليةنى مرؤظ ثيويستة ضونكة نةخير ببيت، شتةش ئةو نةبيت، خؤى شتى يةك دةستبةردارى تاكة دةيةويت، خؤى بةوجؤرةى بيركردنةوةية هةلسوكةوتدا كارو لةضوارضيوةى تةنيا كةس رادةربرينء لةبوارى بةآلم دةبيت، ثابةند تةواو ئازادييةى ئةو دةستبةردارى مةحالة بيركردنةوةدا

خؤى ببيت.داواكاريى )هؤبس( لة دةولةت تةنيا دةستةبةركردنى لة )سثينؤزا( ئةوةى بةآلم بوو، ئارامى ئاشتىء

دةولةتى دةخوازيت فةراهةمكردنى ئازاديية.بيتو )طةر دةليت: رةوانى روونء بة )سثينؤزا( ناونا طؤشةطيريمان بةربةريةتء كؤياليةتىء ئيمة هيندةى شتيك هيض ئةوكات ئةوا ئارامى، ئاشتىء خؤ بةآلم نابيت... بيمانا ثووضء ئارامى ئاشتىء ئاشتىء ئارامى هةر ئةوة نيية كة رآ بة دؤخى شةرو ثشيوى بطيريت، بةلكو دةبيت ئةقلء بيركردنةوةكان ليك مرؤظةكانيش ويذدانى دةروونء كؤكاتةوةو

نزيك بخاتةوة(.ئازادىء طةورةى دوذمنى )سثينؤزا( برواى بة لةوةدا )هؤبس( ثادشايةتيية. راستةقينة ئاشتى سةرجةم ثيدانى وابوو ثيي كة ضووبوو بةهةلةدا دةسةآلتةكان بةتةنيا كةسيك، دةتوانيت بمانطةيةنيتة بةآلم ثتةو، حكومرانييةكى بةهيزو دةولةتيكى )ئيتر تةنيا بة ناتوانيت مرؤظيك هيض راستيدا لة كاروبارو تةواوى بيت(، هةركةسيك مرؤظة ئةو

ئةركةكانى دةولةت جيبةجي بكات.كؤمةليك ثاشايةو هةر دةبينين ئيمة ليرةوة دةكةن، حوكم ئةوةوة بةناوى كة هةن راويذكارى حكومةتيكى وادةزانين حكومةتةى ئةو ئةجؤريك حكومةتيكى دةبيتة لةثريكا رةهاية، ثادشايةتى حكومةتة ئةم واثيويستة ليرةشدا ئؤرستؤكراتى. ثةردةوة لةثشتى بيتء شاردراوة ئؤرستؤكراتيية جؤرى بةدترين ببيتة وادةكات ئةمةش كاربكات،

ئؤرستؤكراتييةت!.تةواوى ثادشايةى ئةو رةنطة ئةوةش سةرةراى دةسةآلتةكانى ثي دةسثيرين منداليكى سةرةرؤ بيت ثيرةميرديك يان بيت كةلةثاضة نةخؤشء ياخود بيت، ياخود لةو كةسانة بيت كة كورسى حكومرانى

بةكاردينيت بؤ تيركردنى حةزو ئارةزووةكانى خؤى، لةوةها بارودؤخيكدا بةناضارى دةبيت دةسةآلتةكان كةسانى دةست بدريتة بسةنريتةوةو كةسة لةو

ضواردةورى يان يةكيك لة كةسة نزيكةكانى.ثةيدا هاوآلتييانى لة ترس ثادشا سةروةختيك طومانةوة، دةكةويتة هةلسوكةوتيان لة دةكاتء تا بطريتةبةر، توند ريوشوينى كة ناضاردةبيت بكات. مسؤطةر حوكمرانيدا لة خؤى مانةوةى تا ثادشاكان ميرو دةسةآلتى ئةمةش، بةثيى ثآ دذوارترو خوا خةلكء بارودؤخى بيت، طةورةتر

سةختتر دةبيت!دةرطيرى دةولةت كاروبارى تةواى هةركاتيك لة ئةوا بوو، سةرةرؤ راراو تاكةكةسيكى ئيرادةى ذيانى دةولةتدا شتيك نامينيت ثيى بوتريت دلنيايىء ثييواية )سثينؤزا( لةبةرذةوة سياسي، ئارامىء ضاكترين حكومةت حكومةتى ديموكراسيية كة ثشت ئيرادةى تيايدا دةبةستيتء كؤمارى سيستمى بة

طةل تيايدا باآلدةستة.نةبوو ئازادى بة باوةرى )سثينؤزا( هةرضةندة لةكايةى مانا ميتافيزيكييةكةى، بةآلم دةبينين كة بة

سياسيدا بةرطرييةكى سةرسةختانةى ليدةكات.زؤرةى حةزة ئةو نييةو نموونةى بوارةشدا لةم جؤن )ظؤلتيرو وةك كةسانى الى ئازادى بؤ ئةو ئةوانةى بةآل ناكةين. بةدى هتد( ميل... ستيوارت بةآلم دةكرد، سياسي ئازادى بؤ بانطةشةيان الى دةكرد ئيرادة ئازادى لة نكولييان لةبةرامبةر ميتافيزيكييةوة لةرووى ثييةش بةم تاكةكةسء

بوونة اليةنطرى ئاقارى جةبرطةرايى.بةهةرحاأل ثيويستة ميذوونووس هزرى نوآ ئةوة بووة، ئةوانة ثيشةنطى تؤماربكات كة بؤ )سثينؤزا( ئايينى تؤليرانسى كردووةو فكرى ئازادى داواى

بةكارى ثيويست زانيوة.لةطةأل لةوةدا دةطمةنة، سياسيية بيرمةندة ئةم دةولةت قةوارةى كة بوو كؤك هؤبس(دا )تؤماس ئارامىء دةستةبةركردنى باعيسى ببيتة دةبيت ليى لةوةدا بةآلم هاوآلتييان، بؤ ئاسايش دلنيايىء فكرى ئازادى تؤليرانسء داواى كاتيك جيابووةوة وةك حكومةت برياريدا كاتيك هةروةها كرد، طةيشتن بؤ ئامرازيكة تةنيا ديسثلين، كؤمةلطايةكى برواى بة ثييةش بةم تاكةكةس، ئازادى قؤناغى بة بيروباوةريك هيض نيية بؤى دةولةت )سثينؤزا( كة شتيك تةنيا بسةثينيتء هاوآلتيياندا بةسةر كار بكات هاوآلتييانى لة داوا ئةوةية بيكات دةبيت شتانة ئةو هةموو لة خؤيان بكةنء ياساكانى بة مةترسى هةرةشةو مايةى دةبنة طكة بةدووربطرن

Page 66: sarchawa

64

بؤ سةر كؤمةلطا. ئازادى رادةربرين لةطةأل سيستمى شتيك هيض راستيدا لة نيية، ناكؤك كؤمةآليةتيدا بيرورا، رادةربرينء ئةقألء سةركوتكردنى هيندةى هةرةشةو مةترسى نيية بؤ سةر قةوارةى دةولةت.

كةواتة ثيويستة هةموو كةسيك ئازادى تةواوةتى هةلبذيريت. خؤى بيروباوةرى بؤئةوةى هةبيت، بةسةر حوكم ناكريت كة بزانين ئةوةش دةبيت

ريى لة تةنيا بدةين، ئايينيدا بيروباوةريكى هيض كةواتة نةبيت. دةرةنجامةكانييةوة بةرهةمء بينينى با هةركةسةو بةوثةرى ئازادييةوةو لةناخى دليةوة تةنيا با بيثةرستيت، هةلبذيريتء خؤى خوداى دادثةروةرىء خؤشةويستى باوةرو ئايينى كؤمةلطة

بن.ياساكانى سيستمء لة ريز هاوآلتييان مادامةكى نامينيت بةهانةيةك هيض ئيتر دةطرن، كؤمةلطة لة بؤضوونيك يان ئايينةكان لة ئايينيك بؤئةوةى

بؤضوونةكان، بةسةرياندا بسةثينريت.بؤ )ئةوةتان ئةوةى بةلينى وةعدو لةريى رةنطة خوا خةلكء بتوانين ثيدةدةين(، ئةوةتان دةكةينء ئيمة كة بكةن رةفتار وةها بةوةى ناضاربكةين بروا بكةين ناضاريان ئةستةمة بةآلم دةمانةويت، ئةو دةزانن خؤياندا لةناخى ئةوان بهينين بةشتيك

شتة درؤيةو بةتالة.بةمجؤرة )سثينؤزا( دةطاتة ئةوةى بليت: )ثيويستة

بةرقةراركات، ئاسايش ئاشتىء دةولةت لةسةر زةوت مرؤظةكان لة ئازادى مافى بةبيئةوةى بةآلم سيستميكى هةموو بنةماى كة مافةى ئةو بكات،

كؤمةآليةتيية(.ئازادى بؤ بانطةشةى )سثينؤزا( كاتيك بيطومان اليةنطرى دةكردو بيرورا ئازادى تاكةكةسء ثيش بةسةدةيةك بوو، ئايينى تؤليرانسى هاوسةردةمانى خؤى كةوت ء بؤرى دانةوة، بةمةش

بووة بلندطؤى ليبراليزم لة سةدةى حةظدةهةمدا.هةق لةسةر )سثينؤزا( دةبينين ئةطةرضى ئيمة بوو كة بانطةشةى بؤ ئازادى رادةربرينء تؤليرانس دركى ئةوةشدا لةطةأل بةآلم طشتى، بة دةكرد جياكةرةوة هيليكى بتوانين زةحمةتة كة بةوةنةكرد بيروبؤضوونيكى سةركوتكردنى لةنيوان بكيشين لةسةر مةترسى هةرةشةو رةنطة كة ترسناك بخاتة ئاسايشى بكاتء دروست كؤمةلطا قةوارةى سةلةفى سيستميكى سةثاندنى لةطةأل مةترسييةوة، رةها ئايدؤلؤذيايةكى تاكة تيايدا كة ثؤزةتيظ –

باآلدةست بيت.رؤذطارى لة سياسى تويذةرى راستيدا لة دذواردا كيشةيةكى لةبةردةم خؤى ئةمرؤماندا بة ناتوانيت زؤرجار لةبةرئةوةى دةبينيتةوة، لةنيوان بكيشيت هيليك عةمةليدا لةبوارى ئاسانى ياخود راديكالييةكان بيروباوةرة سةركوتكردنى بيروباوةريكى سةثاندنى لةطةأل ئانارشيستييةكان،

دياريكراو بةسةر تةواوى ئةندامانى كؤمةلطةدا.بانطةشةكردنى لة مةبةستى )سثينؤزا( ئةطةر ئايينى دةسةآلتى جياكردنةوةى بيرورا ئازادى بؤ بووبيت لة دةسةآلتى دنيايى، ئةوا ئيمة لةمرؤدا خؤمان كة دةبينينةوة ديكةدا دةسةآلتى ضةندين لةبةردةم هةرةشةن بؤ سةر ئازادى بيرورا )جطة لة دةسةآلتى كة ئايينى( ثياوانى قورسايى سةنطء ياخود كليسا بريتين لةو دةسةآلتة سياسييانةى جةهلء خورافاتى بؤ بانطةشة بآلودةكةنةوةو خةلكدا بةناو سياسي لة ثروثاطةندةو مذدة دةمارطيرييةكى نوآ دةكاتء بةخشينةوةى سياسيشدا، ثشت بة هؤكارو ئامرازى

تازة دةبةستيت.تاووتويكردنى بيينةسةر بةدواوة ليرة ئةطةر فةلسةفةكةى )جؤن لؤك »1632-1704«(، بةوثييةى سةردةمى لة ليبراليزم دامةزرينةرانى لة يةكيكة واتة نويية فةلسةفة ئةم كة دةبينين ئةوا نويدا، كتيبةكةيدا لة )لؤك( ئةوةى وةكو )ليبراليزم(و باسى مةدةنى( حكومةتى دةربارةى )ثةياميك كة دةبيت دروست بنةماية ئةو لةسةر ليدةكات، مافيش يةكةمين ئازادىء لة بريتيية مافيك هةموو

سثينؤزا

Page 67: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

65

تةنيا مافى ئازاديية.ئةو خاوةنى لؤك( )جؤن دةزانين ئةوة ئيمة بة )مرؤظ دةليت: كة بةناوبانطةية دةستةواذة ئازادى لةدايك دةبيت(، بةآلم هةر خؤشى بة وتةيةكى ديكةى شرؤظةى ئةم دةستةواذةيةى دةكاتء دةليت: )مرؤظ وةك ضؤن بة ئازادى لةدايك دةبيت، ئاوهاش

وةك بوونةوةريكى ئاقأل بة ئةقلةوة ديتة دنيا(.لة تةعبيرة لؤك(دا، )جؤن روانطةى لة ئازادى بةشيوةيةكى مرؤيى بوونى كة سروشتى دؤخيكى )هؤبس( جيادةكاتةوة. تر بوونةكانى لة طشتى لةوةدا بةهةلةداضوو كاتيك دؤخى سروشتى مرؤظى ياساى كة بةربةريى ضواند درنندةيىء بة دؤخيكى

هيز تيايدا باآلدةستة.ئيمة ثيمانواية دؤخى سروشتى مرؤظ، ئةو دؤخةية سروشتى ثةيوةندييةكى مرؤظةكاندا لةنيوان كة مامةلةكردنى ثةيوةندييةش ئةو بنةماى هةيةو بليين: )مرؤظ ئازادة. كةواتة بؤضى لةطةأل )هؤبس( بوونةوةريكى خؤى سروشتى خةسلةتى بة ئينسان بوونى كة دةبينين لةكاتيكدا شةرانطيزة،

بةطشتى لة ئازاديدا كورت دةبيتةوة؟(.مرؤظةكان، نيوان سروشتى ثةيوةندى نيية شةرانطيز بوونةوةريكى نيوان ثةيوةندى ماف دواجار كة ديكةوة، شةرةنطيزى بةهيزيكى ثةيوةندى لة بريتيية بةلكو بةهيزترينيان، بداتة ئازادى بوونةوةرطةليكى ئة ئازاد بوونةوةرطةليكى ديكةوة، كة بةناضارى دةبيتة مايةى برياردان لةسةر

يةكسانى. ثرانسيثى بةرقةرار ثيويستة سروشتييانة ثةيوةنديية ئةم كؤمةآليةتييةكان، مةسةلة هةموو سةربارى بيت، لةنيوان سروشتى كؤمةلطةيةكى لةبةرئةوةى ئاراى هاتنة ثيش كة دةكات دروست ئينسانةكاندا ذياندا هةناوى لة دةكةويتء مةدةنى كؤمةلطةى هةر ثيش كة دةخولقينيت، سروشتى ياسايةكى

ياسايةكى مةدةنى دةكةويت.ثيكابيت طةر لةطةأل )هؤبس( ئيمة راستمان رةنطة

هةموو خاوةنى سةرةتادا لة )مرؤظةكان بليين: دا سروشتى مافيكى تاكة لةبةرئةوةى بوون، مافيك داكؤكيكردن لة بريتيية بةهرةمةندة ليى مرؤظ كة بةو برةودان بؤ هةولدانة ئازادييةكانىء لة ئازادييانة، لةطةأل ثاراستنى هةموو ئةو شتانةى ليى

دةكةونةوة(.لة سةرسةختانة بةرطرييةكى )لؤك( ليرةدا ثالثشتى تةواوى مولكداريتى دةكاتء بة سةرضاوة ترةوة لةاليةكى دةزانيت. سروشتييةكانى مافة )لؤك( رةخنة لة سيستمى كؤياليةتى دةطريتء وةك

سةيرى مرؤظايةتى سروشتى بة دذ سيستميك كة: دةكات لةوة باس سياسيشدا لةبوارى دةكات، لةدايك وةكيةك ئازادىء بة ئينسانةكان )بةوثييةى بوون، ئةوا بةشيوةيةكى خؤرسك هيض كةس لةوى تر زياتر نييةو دةسةآلتى بةسةر ئةوى تردا ناشكيت. يان بدةين باوكايةتى دةسةآلتى لة سةرنج ئةطةر حالةتةكةدا لةهةردوو ئةوا سياسى، دةسةآلتى لة ماناى بة دةسةآلت كة بهينين بةوة باوةر دةبيت

كؤنترؤلكردنء خؤسةثاندنء ستةمكارى نايةت.لة راستيدا هةنديك ثييانواية ثيطةى كور لةبةرامبةر تاوانبار كةسى ثيطةى بة كتومت باوكدا، ثيطةى كة نازانن ئةوانة بةآلم ئاغاكةيدا، ئاست لة دةضيت ئةو دةسةآلتةى باوك هةيةتى، بؤ ئةوة ثيي دراوة تا مندالةكةى ثآ ثةروةردة بكاتء طةشة بة كةسايةتى ببيتة واتة مرؤظ، ببيتة منالةكةى بؤئةوةى بدات، ئةم دةسةآلتة ثيية كةواتة بةم ئازاد. بوونةوةريكى دةطاتة منالة ئةو كة ئةوكاتةى لةبةرئةوةى كاتيية، واتة هةلطريت خؤى بةرثرسياريتى ئاستةى ئةو دةبيتة ثياويكى ئازادو لةخؤى بةرثرس دةبيت، ئةو

دةسةآلتة دةكةويتء نامينيت(.)لؤك( ديدى لة باوكايةتى دةسةآلتى كةواتة

بةجؤريك بيت، دةسةآلت لةوةى زياد ئةركيكة دا دةسةآلتة ئةو بةجيهينرا، ئةركة ئةم هةركاتيك كة

بؤخؤى دةكةويتء نامينيت.-ماويةتى-

***

جؤن لؤك

Page 68: sarchawa

66

هةلدةطيريتةوة. زمانيية بةكارهينانة ئةم هيطل ديارة، تاكة شتة كة لةو بريتيية ئةبستراكت ئةو بو كة ديارة شتى ثةيوةندييةى ئةو كونكريت بةآلم بكوذيك نموونة بو دياريكراوة. هزرةوة اليةن لة دةبريت بو دادطا. بكوذةكة بو ئةو مروظانة كة لةوى بو ئةمة بكوذيك. لة نيية جطة ديكة دةيبينن، هيضى ئةوتو واتايةكى ئةمة ئةبستراكتة، هزرينى هيطل جيابكريتةوة اليةنيكى مروظيك لة كة دةطةيةنيت سةرجةم اليةنةوة ئةم ديارى ثيشينةى لة ئينجا و اليةنةكانى ديكة وةالوة بنرين، بو نموونة اليةنةكانى بيدادى و هتد. بةآلم ثةروةردةى خراث، ئةزموونى ئةوتو واتايةكى ثيضةوانةوة بة كونكريت هزرينى ثةيوةندييةى بةم سةبارةت مروظ كة دةطةيةنيت ميذووى ذيان ثرسيار بكات، جا طةرضى زور شياوة تيروانينة جورة ئةم مروظ دروستى زةينى كة بةوة سةرزةنشت بكات كة طواية دةيةويت ثاكانةى

بيتاوانى بو ئةو بكوذة بكات.

بة كى ئةبستراكت، شيوةيةكى بة كى كةواتة شيوةيةكى كونكريت دةهزريت؟ وةآلمى هيطل بو ئةم ثرسيارة ئةمةية: مروظى ناروشنبير نةك روشنبير بة شيوةيةكى ئةبستراكت دةهزريت. كةسى ناروشنبير يةكسةر ئينجا ديارن، كة هةقيقةتانةوة بةو ثابةندة تيطةيةكى ضةسثيان ثيدةدات، بةآلم كةسى روشنبير و شتةكةوة نيو دةضيتة قوولتر ثيضةوانةوة بة ليرةشةوة سةرجةمى كاكيشانيك لة تايبةتمةنديى و ثةيوةندى و بزووتن دةبينيت. ئةو كةسة روشنبيرة

قايل نيية بة تيروانينة ئةمثيرييةكان.تايبةتيدا هزرينى كونكريتة، لة رادةيةكى فةلسةفة هزرينى سةرجةم ثةيوةندييةكانة لةنيو زةروورةياندا،

هزرينى هةمةكيتيى )توتاليتيى( كونكريتة.ئامانجى هيطل بريتيية لة زانينى زانستيانةى راستى. بةآلم راستى بو هيطل ئةوة نيية كة هةر وةك لةم ال ئةو راستةقينةى ثيشبينييةكى ال لةو و راستييةك نيية، هةرطيز شتيكى بابةتة هةبيت. راستى دراويك

هيطل

فولكةر شثيرلينط

وةرطيراني لة ئةلمانيةوة: كاوة جةالل

ئايا كى بة شيوةيةكى ئةبستراكت و كى بة شيوةيةكى كونكريت دةهزريت؟و شياوى ديارة هةقيقةتى جةستةييدا لةنيو كة دةطةيةنيت ئةو شتة واتاى كونكريت روذانةدا وشةى ذيانى لة دياريكردنة، يان ئةوةية كة لة جييةكى تايبةتى لة كاتيكى تايبةتيدا هةية و بريتيية لة »ئةم تاكة شتة ليرة«. بةآلم بة ثيضةوانةوة، وةك باوة، ئةبستراكت شتيكة كة ضيدى خوى لةسةر زةمينةى ليروانين نابينيتةوة، شتيكة كة رةضاوى

تايبةتمةندييةكان ناكات، بةلكو شتيكى تيطةيية، شتيكة كة لة رياليتى جياكراوةتةوة.

Page 69: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

67

زيندووة، شتيكى راستى بةلكو نيية، ئةبستراكت شتيكى كونكريتة كة خوى بةردةوام لة طورانداية.

كةرتى لة بريتيية رووةكيك تووى نموونة: بو تووة ئةم طورانداية، لة كة رووةكيك سةرجةمى نيية، راستى سةرجةم جارى بةآلم راستيية، رووةكةكةدا ثروسةى لةنيو راستييةكةى بةلكو دةردةكةويت. شتيك راستة، طةر ئةو شتة ئةوة بيت تايبةتمةنديية )بةطويرةى بيت ئةوة ئةو طةرةكة كة شيمانةكانى شتة ئةو طةر يان خوى(، ئيديالةكةى هيطل هةروةك )يان خوى توانستةكانى خوى، راستى بكات. رياليزة خوى( تيطةكةى دةبيذيت: شتيكى سرةوتوو نيية، بةلكو ثروسةى رياليزةبوونة، هزر سةرجةم و بوون سةرجةم كة ثروسةيةكة كة فةلسةفةية ئةركى ئةوة ليرةشدا دةطريتةوة، ئينجا بكات، ئاشكرا ديناميكييةى راستى فورمة ئةم

بيهزرينيت و بةرةو كوتاييةكةى بةريت.هةموو شتة دوايةكييةكان اليةنيكى خراثيان هةية، ئةوان ضونكة دةطرن، خو لة ناراست شتيكى يان كونكريت. راستيى سةرجةم لة نين بريتى جارى لةنيو شتةكان تاكة طةر هةقييةتى زةين بيطومان ديارى ئةبستراكةتةكةياندا )ثيشبينيية( دراويية ليرةدا فةلسةفة نابيت بةآلم بكات، ثيناسة بكات، زةين كة دياريكردنيك هةموو ضونكة بضةقيت، شتة كة دةكات بةدةر اليةنة ئةو دةدات، ئةنجامى هةيةتى. خوي دراوييةكةى لة جطة دياريكراوةكة كة ناكات كونكريتةكان ثةيوةنديية رةضاوى زةين دياريكةرى ئةو بابةتةن، زةين تةواو بة دابراوى، واتا بوية بابةتةكة دةروانيت، هةر لة تةواو ئةبستراكت، فةلسةفة دةبيت لة حالةتى هةموو ئيدينتيفيكاسيونيكدا بهزرينيت تايبةتمةندييانةش ئةو )دياريكردنيكدا( ئةوة بيطومان ناكرين. رةضاو دياريكردنةدا لةو كة فةيلةسوفيك نيية كة ئةم نةسازيية بةهةوةس بهينيتة لةنيو خودى شتةكةداية، نةسازييةكة بةلكو ئاراوة، نيوان لة ئاراوة هاتوتة كة طرذيةداية ئةو لةنيو

ئةوةدا كة هةية و ئةوةدا كة طةرةكة هةبيت. = تيطةيشتن )توانستى زةين نيوان لة هيطل زةين دةكات. جياوازى ئاوةزدا و )Verstandبريتيية لة هزرى دياريكةر )ئيدينتيفيكاسيون(، بةآلم بة ثيضةوانةوة ئةو هزرينة كة فةلسةفةييانة رةضاوى لة بريتيية دةكات، )ديارينةكراويش( نائيديتيش هزرينى دياليكتيكييانةى ئاوةز. دياليكتيك بريتيية لة بةرهةلستيى ئاوةز لةدذى دياريكردنة دوايةكييةكانى زةين. ئاوةز قايل نابيت بة دياريكراوانى )لة مةغزاى هيطلدا( هةقيقةتة ئةبستراكتةكان، واتا بةو شتانة كة دةبيذيت: هيطل ثيدةدات. زوريان طرنطييةكى زةين

شتة ئةو نةهيشتنى ئاراستةى ئاوةز »خةباتى دةبيتةوة كة زةين ضةسثاندوويةتى« )ديارييكردووة مردووى »ئيسكى بةسةر ئاوةز دياليكتيكى و(. –

لوطيكى« زةينةوةية.هزرينى رةخنةى لة بريتيية سةرةتا دياليكتيك لة هةر كة زةينة ئةو واتة زةين، سنووردارى بةدةر دةكات سةرةتاوة دذبيذى وةك هةلةى هزر

و ثابةنديشة بة خشتةى يان-يان-ةوة.سةرجةمى ئةمةية: هيطل بناغةييةكةى ئيدى و هوشةكى بابةتة هةمةكيتيى سةرجةمى جيهان، ثيداوة، موركى ئاوةز ئاوةزمةندة، ئةستوييةكان، خودى لة جارى كة ئاوةزةية ئةو بيطومان ئةمة

خوى بةئاطا نيية و هةول بو خودناسين دةدات.و ضاالكة ناخةوة لة جيهانداية، لةنيو ئاوةز ثيناوى لة خويدا، خودى ناسينى ثيناوى لة كار ئةوةكةية ئةو هةروةها دةكات. خويدا، دوزينةوةى كة هةموو شتيك وةك ئامانج رووى تيدةكات، هيضى هوشى لة جطة بةخوزان، زانينى لة جطة نيية ديكة رةها، لة كوتاييشدا هيضى ديكة نيية جطة لة هوشى هيطل ئافرينةر. دوايةكييانةى لةخوئاطامةندى دةبيذيت: »هةر شتيك كة لة ئاسمان و لةسةر زةمين ذيانى تةقةالى ئةزةليية؛ روودانيكى دةدات، روو دةدريت، ئةنجام كاتدا لة كة هةر شتيكيش و خودا ئاراستةى ناسينى هوشى خوى دةبيتةوة، )دةيةويت( بدوزيتةوة، خوى بابةت، بة بكات خوى خودى يةك خويدا خودى لةتةك ببيت، خوى خودى بو ثةرةسةندووةى ئةم خودناسينة ثروسةى بطريت«.

هوش بريتيية لة ثروسةى ميذووى جيهان.بةئاطا خوى خودى لة )المطلق( رةهايتى سةرةتا نيية. رةهايتى دةبيت لةنيو خودى خويةوة دةربكةويت تاوةكو بابةت، بة )بضيتة دةرةوة – و(، خوى بكات )Selbstbewusstsein( خودبةئاطابوونى لةنيو بوخو-ى هةروةها تاكو بطات، خوى بة خويدا هةر هةميشة لةخودا ئةو كة بيت ئةوة واتا بيت، ئاراستةيةكى رووةو طورانى ئةوةية. هةموو شتيك كاميلكردنى يان هوش كاميلكردنى رووةو ئاوةز، دةستووردارييةكةيدا، و ريكخراوةيى لةنيو جيهان

وةرطرتووة.ثروسة لةم موئاناتةوة بة و ضاالكانة مروظ مةزنةدا بةشدارى دةكات، بةآلم ليرةدا ثرسةكة روو شيوةيةك هيض بة هةروةها مروظ، خودى ناكاتة روو بةلكو ئةو، كةسييانةى بةختياريى ناكاتة روو دةكاتة راستةقينةى طشتيتى، روو هةقيقةتى دةكاتة خودناسينى ناتاكييانةى ئةو طشتيتيية. تاكة مروظان اليةن لة ئةوان وان، كوير وةك سةرجةمدا لةنيو

Page 70: sarchawa

68

ئةو اليةن لة واتا دةبزوينرين، ناخةكييةوة هوشى بةبى ثشتيانةوة، لة فيلبازانة كة ناخةكييةوة هوشة ئامانجةكةى بو ثيبكةن، هةستى هةر ئةوان ئةوةى خوى كاريان ثيدةكات و دةيانخاتة خةباتةوة. رةهايتى مروظان فريو دةدات، ئةويش بةوة كة وايان ثيشان شوين سوزةكانيانةوة بةهوى ئةوان طواية دةدات ئامانجة منطةراييةكانى خويان كةوتوون، بةآلم لةبةر ئةوةى ئةوان خويانيان بة زةينى دروستى مروظييةوة ئةمثيرييةكان دياريكردنة ثيشينةى و راطرتووة ئةوا وةردةطرن، بةجيددى ئةبستراكت( )هزرينى خوييةكةيان شاديية شيوةية بةم و دةخون فريو

رياليزة دةكةن )فريوى يان فيلى ئاوةز(.لة دةطورريت: سيانيدا بزووتنيكى لة رةهايتى بناغةى لوطيكييانةى هةقيقةتةوة بةسةر ئاوةزمةنديى هوش خوتيطةيشتنى لة دةرةكيدا رووةو سروشتى رةها. و ئوبذيكتيظى و سةبذيكتيظى هوشى وةك دةبيت سروشت و سروشت بة دةبيت )لوطيكيتى خوى فةلسةفةكةى بةمةوة ثابةند هيطل بةهوش(. فةلسةفةى لوطيك، دةكات: بةش لكدا سى بةسةر

سروشت، فةلسةفةى هوش.سةرةتاوة لة هةر خودايانة ئيديى يةكةم: ثلةى لوطيكى، ئيسكى شيوةيةكى لة بريتيية لوطيكيتيية: بريتيية لة راستيى رووت بةبى هيض طوشتيك، بةبى هيض ئةستويةك، بريتيية لة ئيدى ئةزةليية ثةتييةكانى واتايةكى لة )نابيت جيهان خولقاندنى ثيش خودا ئيديكانى بةلكو تيبطةين، »ثيش« لة وشةى كاتةكيدا جيهانةوةن(، »ثيش« لة لوطيك بناغةى وةك خودا نةخشةكانى بيئاطاى ثيشجيهانى لة بريتين ئةوان خودا لة بةآلم سيبةرةكان(، )جيهانى بيناكردن

سرةوتوو نين، بةلكو ثرن لة بزووتن و طينطل.رةهايتى، زيندووةكةى ثروسة دووةم: ثلةى دادةنيت. خوى ئةويدييةكةى وةك سروشت ئةو كة لةوةداية خودايانة »ئيديى دةبيذيت: هيطل و دابنيت خويةوة لةنيو ئةويديية ئةم بدات بريار ئةويش وةريبطريتةوة، خوى نيو بو سةرلةنوى بيت. هوش و سةبذيكتيظيتى خوى ئةو تاوةكو سروشت بريتيية لة هوشى لة خو ناموبوو كة تةنيا لة نيويدا جيهيلراوة، بريتيية لة خودايةكى باكخوسى كة ناتوانيت جلةوى خوى بطريت، يان بة وشةطةلى بةردينراو، ئينتةليطينسى لة بريتيية ببيذين: ديكة بة ئيديى خودايانة لة هوشى ديلكراو. بةآلم بريتيية بةردينراوى نامينيتةوة، )بةلكو( بةردةكان دةقيذينن و خويان بو كردن بة هوش هةلدةطرن )نةفى دةكةن

– و(« )1(.ثلةى سييةم: هوش لةنيو سروشتةوة دةردةثةريت.

لةنيو خوى سةبذيكتيظى«، »هوشى وةك هوش، بةئاطابوونى بة دةكات تاكةكةسدا سةبذيكتيظيتيى هةول ئوبذيكتيظى« »هوشى وةك ،)2( ئازادييةكةى دةدات ئازاديية بةئاطاليهاتووةكةى خوى لةنيو جيهانى كومةلطة و )ئاكار خيزان ئاكاردا و موراليتى و ماف بكات، رياليزة دةطريت( خو لة مةدةنى دةولةتى و بةآلم وةك »هوشى رةها« خودى خوى دياريدةكات، دةبيت بة زانينى زانةر بة ئازادييةكةى خوى، ئةويش دةروانيت، خوى لة هونةردا لةنيو ئةو كاتيك بةوة، لة دةكات، ثيشبينى نويذةوة( )بةدةم ئاييندا لةنيو

ليتيدةطات. فةلسةفةشدا هزرمةندانة ئيديى لوطيكييانةى خودايةتى كة لة اليةن نةسازيى هوشى لةنيو ثالثيوةنراوة، ناخةكييةوة بةردةوامى هةر دةبيتةوة. ئاشت خويدا خودى لةتةك رةهادا طورى، ديتة ضةشنيك بة هةية، كة باآلتر شتيكى دةكةونة شتة ئةو خودى طورانى نزمةكانى ثلة كة واتا خوياندا، داواكارييةكانى لةتةك نةسازييةوة بةرزتر ئاستى بو خوى نةسازى وةك نزمتر شتى هةلدةطريت )دياليكتيك(، ئيدى لةنيو هونةر و ئايين و ئةويديبوونى فورمةكانى لةتةك سةرجةم فةلسةفةدا خويدا ئاشت دةبيتةوة )دةطونجيتةوة – و(، واتا لةتةك ئيستاش خويدا، ناموبوونى فورمةكانى سةرجةم كة رةهايةتيية لةو كاميلتر رةهايةتييةكى بة دةطات بة بوو رةها .)3( هةيبوو ثروسةكةدا سةرةتاى لة

سةرةنجامى )واتا بةرهةمى( خودى خوى. ،)4( هةمةكيتيية »راستى دةبيذيت: هيطل بوية هةر بةآلم هةمةكيتى ئةو كروكةية كة خوى بةريى طورانى رةهايتى بة دةكات. سةبارةت تةواو خويةوة خودى طةرةكة بطوتريت، كة ئةو لة جةوهةرةوة سةرةنجامة، خوى راستيدا لة ئةو كة ئةوةية كوتاييدا لة ئةو كة ضيية، سروشتى ئةو تةنها ئةوةية كة ئةو بريتى بيت

لة هةقيقةت، لة سةبذيكت يان لة بةئاطاهاتن«.فةلسةفةكةى هيطل دةيةويت طورانى سةرجةم )واتا شيوةى هةمان بة ئةمةش بداتةوة، وينة دياليكتيك( يةكطرتنةوةى ثنتى سةرةتا و كوتايى )واتا سيستةم(. طةردوون شيوةى هةمان بة هيطل فةلسةفةكةى دةناسيت. كوتايى نة و سةرةتا نة و طوئاساية لةنيو و هيطل هزرى بة كردووة خوى رةهايتى هوش ئيستا دةناسيتةوة، خوى سةرلةنوى ئةويشدا دةهزرينيت، رةها هيطل دةناسيت. هوش وةك خوى بةآلم ئةوة تةنها رةهاية كة خودى خوى دةهزرينيت

– وةك هةمةكيتيى كونكريت.

Volker Spierling: Kleine Geschichte der Philosophie.1990 München

***

Page 71: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

69

خؤشةويستةكةى دايكة بةآلم بوو، ئايين بي باوكي ذنيكي باوةردارى سادةى كريستياني بوو. ئؤطؤستينؤس لة تافي الويدا رووي لة كريستيانيتي )مسيحيت( وةرطيرا. يان 18 لة سيسةرؤن)1( بةرهةمةكانى خويندنةوةى بة روويكردة و كرد فةلسةفة سةرقالي خؤي ساليدا 19ضةندين فيرطةى جياوازي هزري تا سةرةنجام طةرايةوة

بؤ ئةوةى خؤى ثييدةطوت كريستيانيتي كاتؤليكي. هةلبذارد، مانيزمي ئاييني سةرةتا ئؤطؤستينؤس، ئيراني نزيكةى سةدةى سييةمي ئاييني ماني ثةيامبةرى و ضاكة نةبةردي مةيداني جيهان دةيطوت كة زاييني، و خراثة )مادة( ئةستوو تاريكيية. و رووناكي خراثة، ثيكهاتةيةكة مرؤظ تاكي و باشة، دةروون( )يان رؤح دةثةرضيت، لةودا رووناكييةى ثريشكة ئةو دووانة. لةم لة دةكات رزطاربوون ئارةزووي كة ئةوة، رؤحي جةستةي. نةخوازراوةكاني )ماتةريال( كةرةستة مانيزم، لة طومانكردن دةكةويتة ئؤطؤستينؤس بةآلم ئةو نؤريني بة ئةوان ئاوةزييةكانى ئةرطيومينتة ناكاريطةرة و بؤية هاتة ريزي ئةو طومانكارانةى، كة لةو رؤذطارةدا ئاكاديمياي ثالتؤنيان بةريوة دةبرد. ثاشان بة تايبةتي بة و نيؤثالتؤنيستةكان، و ثالتؤن خويندنةوةى لةتةك كارةكاني ثلؤتينؤسدا خةريك بوو و بؤ ماوةيةكي

تةواو لةذير كاريطةرى ئةواندا بوو. لة تةمةني سي و دوو ساليدا طةرايةوة بؤ كريستيانيتي. ئاراستةكاني ثالتؤنيزم ئةوانةى و هةلطرتوو خؤيدا لةتةك نيؤثالتؤنيزميشي و لةتةك كريستيانيتيدا طونجاند، كة تايبةتي بة شيوةيةكي

ئاكام و طرنطييةكي بي سنووري هةبوو. سةرنجراكيشةكةيدا، كتيبة لة خؤى ئؤطؤستينؤس ئؤتؤبيؤطرافيي يةكةمين كة دانثيدانانةكان، قؤناغي ئةو نويكةى، واتا بة )خؤذيننامةنووسيي(ة بةشيكي لةخؤطرى كتيبةكة دةكات. شرؤظة طةشةكردنة روو، دةخاتة خؤى مندالي لةبارةى سةرنجراكيش دانثيدانانيكي دةكيشيت، دايكي لةبارةى وينةيةكي جوان سيكسبازيانةى الساريي رةوشي لةبارةى راستطؤيانة طةنجيتي خؤى دةخاتة روو، و دةبيذيت لةو رةوشانةدا، دؤخة كؤتي لة نةيدةويست هةم و طةرةكيبوو هةم لة كردن نزا دةكةويتة ثاشان وازبهينيت، سيكسييةكاني رةوشي [لةم من "خودايا، دةبيذيت: و يةزدان دةرطاي

سيكسبازيية] رزطار بكا، بةآلم ئيستا نا".كاريطةرييةكان

كيتبي فةلسةفيندراوةكانى سةرنجراكيشترين طونجاوة- خؤذيننامةنووسيش بؤ دانثيدانانةكان-كة لةبارةى ضييةتي كاتة. "ئةطةر هيض كةسيك ليم نةثرسيت

سانت ئؤطؤستينؤسيهزرينةكانى ثالتؤنيزم لةتةك كريستيانيزمدا ل ئاويتةكردني

براين مةطي

وةرطيراني ثيشرةو محةمةد

ئؤطؤستينؤس، يةكيك لة سةرنجراكيشترين كةسايةتييةكانى ميذووي فةلسةفة، لة 354ز لة شارى هيثؤ لة باكووري ئةفةريكا، لة ئةلجةزايري ئةمرؤ، هاتة جيهانةوة و لة هةمان شار لة سالى 430ز كؤضي دوايي بؤ سةرزةمينةكانى واتة كردووة، دةستةكان دوورة دةظةرة بؤ طةشتي ذيانيدا، ضةندين ميانةى لة كرد.

كةنارى زةرياي مةديترانة.

Page 72: sarchawa

70

هةولبدةم و بثرسن ئةطةر دةزانم، ئةوا ضيية] [كات راظةى بكةم، ئةوا ناتوانم". ئؤطؤستينؤس باوةريي وابوو رةوتي كات بؤ بوونةوةرة زيندووةكان هةية، بةآلم الى بةم كةواتة نيية، داكةوت)واقعيت(يكي كات خوداوةند دةرةنجامة طةيشت ببيذيت رةوتي كات تةنها ثةيوةستة بة ئةزموونةوة، و شتيك نيية خؤي لة خؤيدا، يان سةربةخؤ لة ئةزموون، بووني هةبيت. ئةمة جؤريك كاريطةريدانان بوو لةسةر فةلسةفةى كانت. يةكيكي ديكة لة فيركارييةكانى ئةو واتا شؤثينهاوةرة، دةربرينةكانى كات، لةبارةى فيركارييةى دةبيذيت كاتي هةنوكة، دؤخيكي بي دةرةتان كة ديكةي، تيروانينيكي بوونة. هةموو )طريزناثزير(ي كة بووة، ئةمة روو، خستوويةتيية شؤثينهاوةر ثيش توانستة لةجؤرى ئيمة، سةرزةميني بووني هةموو لة ئيمةية. ويستي فةرمانبةردارى ئاوةزييةكانمان، كاريطةريية ئةو ديكةيدا سةرنجراكيشتري نموونةيةكي بوو، كة بةسةر ديكارتدا هةيبوو: ئؤطؤستينؤس باوةريي لةبةر هةلةن، زةروورةت بة طومانكارةكان وابوو ض شتيك- لة طومانكردن بؤ ئةو، دةربريني بة ئةوةى، بطات بة "هةموو شتيك"- من بة ناضارى طةرةكة بوونم هةبيت، كةواتة بووني خودي من شتيكة، كة طومانكردن من بووني لةبةرئةوة نةشياوة. من بؤ لةبارةيةوة، هةية، لةبارةيةوة بة رةهايي جةختيتيم كة راستينةيةكة، هيض زانيني توانستي ببيذين ئةطةر نيية راست كةواتة شتيكمان نيية، يان شياو نيية جةختمان لةبارةى شتيكةوة هةبيت، دةبيت طومان لة هةموو شتيك بكةين، كة بنةرةت كةواتة بةمجؤرة طومانكارةكانة. بؤضووني بنةماى و جةختيتييةكي بة دةتوانم كة هةن، ديكةيش شتطةليكي

تةواوةوة بيانزانم.

سةركةوتوو ثةيوةندكردنيكي ئةو هؤكارةى بووة هؤى ئةوةى ئؤطؤستينؤس بتوانيت كريستياني نةريتي لةتةك فةلسةفةدا لة ثالتؤني نةريتي خؤى كريستيانيتي كة بوو، داكةوتة ئةو بكات، ئاويتة سةرةكييةكاني باوةريية نيية. فةلسةفةيةك خؤيدا لة ئةو نموونة، بؤ فةلسةفي: نةك ميذوويين طشتي بة ئاواكردووة جيهاني خوداوةند دةبيذيت طريمانةيةى ئاواكراوي جيهاني لة هاتووة مرؤظيك وةكو ثاشان و خؤيدا ذياوة، و لةسةر زةمين ناوي عيساي لةخؤى ناوة، و لة بةشيكي تايبةتي ثالةستينا )فةلةستين(، و لة كاتيكي دياريكراودا، ضةند رووداويكي بةسةردا هاتوون، كة ئيمة ثيشينة و ضةندين بةلطةى ميذووييمان لةبارةيةوة هةية. لةم شتانيكي ثةسندكردني واتا، كريستيانيبوون، كةواتة باوةرة و هةروةها ذيان لةسةر شيوةى دروستكارةكةى فةرموو. عيساوة زماني لةسةر هةنديكياني كة ئيمة، هةلبةتة عيسا ذمارةيةكي زؤر ئامؤذطارى مؤرالي دواى

تويذينةوة خاوةني ئةوةندة بةآلم بةجيهيشتووة، خؤى لةم نةبوو. فةلسةفييةكان ثرسة هةلسةنطاندني و فةلسةفةى اليةكةوة لة كة مةكةن، طريمانة وا رووةوة فةلسةفةيةكي ديكةوة اليةكي لة و هةبووبيت، ثالتؤنيي كيشةى و كريستياني، فةلسةفةي واتا جياواز، بووبيت. دووانة ئةم ثةيوةندكردني ئؤطؤستينؤس طشتي بة بودايزم( ثيضةوانةى )بة كريستيانيتي نةخير، باوةريي ئؤطؤستينؤس، و بوو، نافةلسةفي ئايينيكي راستينةيةكي ضةند هةلطري ثالتؤنيي فةلسةفةى وابوو نوي]دا [ثةيماني لة كتيبي ثيرؤز لة حةقيقةت، كة طرنطة نةطوتراوة، بؤية ئةو طةرةكيبوو ليهزرينةكانى ثالتؤن لة كارةيدا لةم بةآلم جيبكاتةوة. كريستيانيتيدا جيهانبيني كة نةطواستؤتةوة، ثالتؤني فةلسةفةى رةهةندانةى ئةو نايةنةوة لةتةكيدا يان كريستيانيتين بة دذ سةرةنجام )ئةو ثيكدذيانةى لةوانةية زوو دةرنةكةون(، لةبةرئةوةى و بوو، يةزداني خؤئاشكراكردنيكي كريستياني ئاييني بيت. ديكةوة راستينةكاني لةسةرووي دةبوو هةميشة هةلطةرانةوة بة ناكريستياني باوةرييةكةى هةرجؤرة دةزاندرا. ئؤطؤستينؤس بة لةبةرضاوطرتني ئةم تيبينييانة، دةستوورى لة فةلسةفييةكانى فيركاريية شرؤظةكردني وةكو فةلسةفةي هةميشة بةآلم داناوة. خؤي كارى خؤئاشكراكردن بة بةرانبةر لة داناوة دووةم ثلةيةكي ديسثلينةكانى طرنطترين بيت، هةرضؤنيك )وحي(. رادةيةكي تا ئةو يةكة. ثلة فةلسةفةيةكي فةلسةفةكةى، ئامانجةكةى سةركةوتوو بووة، واتا بة لة طةيشتن زؤر بؤ كليسا روانيني و تيطةيشتن لة كة كردووة، كاريكي و ثالتؤن فةلسةفةى حةقيقةت(، )يان راستينة ضييةتي نيؤثالتؤنيزميش ثشكي هةبيت. فيركارييةكانى ثالتؤن، بؤ نموونة، زانيني رياليتي ثةيوةستة بة هؤشة بيكات و تةواو ناسينسي ثةيوةنديطرتنيكي ئيمة كة نائةستووييةكان، بووني لة بةشيك يان هةية، لةتةكياندا )غيرحسي(مان جيهانةوة، بةو ثةيوةستة و نائةستوويية و بيكات ئيمة و ئةستوويي شتة ريزي لة ئيمة جةستةى هاوكات و لةبةر يان هةستثيكراوة، جيهاني طؤراوي و زووتيثةر هةستثيكراو جيهاني ئةستووييةكاني شتة ئةوةى زانيني كةواتة خراثبوونن، شياوي و تيثةر هةموويان ثتةو، رياليتي و هةرماني ئةوانة شياو نيية و تيطةيشتنمان و ليهزرينانة ئةم هةموو واية. سةراب وةكو لةوانة زؤريكي ديكة لة فيركارييةكاني ثالتؤن بوونة بةشيك لة نؤريني كريستيانيزم، كة زؤريك لة كريستيانةكان، ئةطةر ليهزرينانة ئةم هةموو واياندادةنا هةموويان، نةبيذين باوةرييان و طرتووة سةرضاوةيان كريستيانيزمةوة لة خؤيان- ئاييني سروشتي لة بةشيكن ئةوانة وابوو ئةطةرضي ئةمانة لة زاري خودي كريستةوة نةطوتراون.

Page 73: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

71

رؤحة دؤزةخييةكانكة ئؤطؤستينؤس، سانت فيركارييةكانى لة يةكيك بةآلم نةكرد، ثةسةندي فةرمي بة كاتيك هيض كليسا ضةندين ئاكامي دريذماوة و ضةند اليةنيكي تراذيديئاساي ضارةنووس بة سةبارةت بوو نؤرينةكاني هةبوو، ئةو، نؤريني بة .PREDESTINATION قةدةر( )يان ويستي لة سةربةخؤ خؤى، ويستي بة ناتوانيت مرؤظ خوداوةند، رزطاري بيت و بؤ رزطاربوون، دةستيوةردان دةضنة رؤحانةى ئةو طةرةكة. يةزداني ئارةزووي و دؤزةخةوة، ئةوانةن، كة خوداوةند بؤ رزطارى ئةوان كار خوداوةند ويستي بةثيي نةفرةتليكراوان، كةواتة ناكات. بة بوو درةنطتريك فيركاريية ئةم ليكراوة. نةفرةتيان ئةشكةنجةدانى و سووتاندن ثاساوي بؤ ئامرازيك دةربرينيكي بة الياندا، كريستيانيتي لة لةوانةى زؤريك ديكة، ئةوانيان لة ريزي نةفرةتليكراوي دؤزةخي دانا، و [

بةناوي خوداوةندةوة] هةزاران هةزار كةس بةم بيانووة بة جؤريكي درندةئاسا لةنيوبران. ئةمة يةكيكة لةو نموونة تيؤرييانةى فةيلةسوفةكان، كة بؤ ثاساوداني كؤمةلكوذي و ديكةية نموونةيةكي ليوةرطيراوة-ماركسيزم سوودي نموونةى ديكةيش هةن. ئةم بيانووة، جاريكي ديكة داني لةوانةية بيت-كة طةرةك دانثيداناني ثيدادةنريت-ئةطةر ئةبستراكتي ئيدييةكي ثراكتيزةكردني سةرةنجامي

ليبكةويـتةوة.زيتر لة هةزار سال دواى ئؤطؤستينؤس، باوةرييةكاني هزرظانة بةسةر زؤري كاريطةرييةكي هيشتاش ئةو بةلكو كاتؤليكييةكان، تةنها نة ئايينييةكان، بةرجةستة واتا ثرؤتيستانتي، ريفؤرميستاني بةسةر كاريطةريي

مةزناني وةكو لؤتةر، كالظن و يانسنةوة هةبووة.

دارماني شارستانيتيدارماني رؤذطاري هاوضةرخي ئؤطؤستينؤس ئيثمراتؤري رؤم بووة. تةواوى ئةو جيهانة شارستانييةى دةيناسي، كة لة ميانةى ذياني ئةودا هيدي هيدي دةكةوتة دةست هؤزة بةربةرةكانةوة و لة نيو دةضوو. لة ضركةساتي مردني ئةو، شارى هيثؤ لة اليةن ظاندالةكان)تاآلنضييةكان(

ةوة طةمارؤ درابوو و دواى مةرطي ئؤطؤستينؤس خؤى بةدةستةوةدا. دواى ماوةيةكي كةم، دارمانةكة ثةرةسةى بةو ئيمة كة دةستيثيكرد، سةردةميك ثاشان و سةند تيدا طوماني نيظين. سةدةكاني دةليين تاريكة رؤذطارة نؤرينة لةسةر هةبووة كاريطةرى رؤذطار رةوشي نيية رةشبينيئاميزةكةى ئؤطؤستينؤس سةبارةت بة سروشتي جيهانةى ئةم طوناهباريتي سروشتي و طومرا مرؤظي خودا( )شارى مةزنةكةى كتيبةكة لة دةذين. تييدا ئيمة

ضظاتي دوو هاووآلتي كاتدا يةك لة ئيمة دةبيذيت دا جياوازين، لة اليةكةوة ثةيوةستين بة شارى خوداوة، كة

نةطؤر و هةرمانة و ثشت بةستة بة بةها راستةقينةكان، و لة اليةكي ديكةوة ثةيوةستين بة شارى بطؤر و ناجيطيري ئةم جيهانةوة، كة بةخيرايي هةموو شتيك ديت و دةروات و ثشت بةستة بة بةها درؤيينةكان. ذياني ئيمة لةم دوو دوو جياوازي لةتةك خوينةر )و دةطوزةريت جيهانةدا

جيهانةكةى ثالتؤندا رووبةروو دةبيت(.نؤريني بة و مةزن، فةيلةسوفي كؤتا ئؤطؤستينؤس زؤريك مةزنترين فةيلةسوفي رؤذطارى ديريني التين بوو. هةروةها بة يةكةمين فةيلةسوف دةزاندرا، كة تويذينةوة ذياني ليكؤلينةوةئاساي فؤرميكي زيتر فةلسةفييةكةى، ناخي مرؤظي هةبووة نةك رؤضوونة نيو بوونيكي دةرةكي يان ضظاتي دةوروبةري. با ئةوة فةرامؤش نةكةين، ئةو نة يةك، بةلكو دوو كتيب لة بةنرختريني كتيبةكاني جيهاني ئةدةبيات: دانثيدانانةكان )نزيكةى 400ز( و شارى خودا

)نزيكةى 413-426ز(ي لةدواى خؤى بةجيهيشتووة.ثةراويز:

ث.ز( 43-106( سيسةرؤن ئؤريليؤس ماركؤس )1(فةلسةفي ثةخشاني نووسةري و سياسةتظان طوتاربيذ، دةسةآلت، طةيشتة سيزار يؤليؤس ئةوكاتةى بوو. زؤرينةى و دووركةوتةوة سياسةت لة سيسةرؤن لة رةوانبيذى، و فةلسةفة لةبارةى نووسينةكانيشي قؤناغي خانةنيشينييةكةيدا نووسي. كةوتة دذايةتيكردني سيزار يؤليؤس مردني دواى كة ئةنتؤنيؤس، ماركؤس بة فةرماني لة سالى 43ث.ز دةستةآلتي طرتة دةست، و خؤى كورى وةكو سيزار كةسةى ئةو ئؤكتاظيؤس،

داينابوو، سيسةرؤن كوذرا.سةرضاوة:

براين مطي: سرطــذشت فلسفة، ترجمة حسن كامشاد، ضاث دوم، نشرني، تهران، 1387، ص53-50.

بانگه شه ي ئه وه ده كه ن كه زماني * هه نديك نووسه ر ***كوردي مه وداي نووسيني فه لسه فه ي تيدا نابيته وه . ئايا زماني فه لسه في نووسيني بؤ بتوانين كه زمانه يه ئه و كوردي، ده بينريت هه نوكه فه لسه فيانه ي نووسينه ئه و به كاريبهينين؟ ده توانيت كوردي زماني كه راستييه ئه و گه واهيده ري چه ند زمان كاتيك هيچ ئايا به كاربهينريت؟ فه لسه في نووسيني بؤ ئه و فه يله سوف؟ فه لسه فه و دايكبووني له بؤ ده كات ريگري

ريگريانه چين بؤ نووسيني فه لسه فه به زماني كوردي؟- له سه ره تادا، بؤچي فه لسه فه چيه له ناو مه وداي زماني نه تواني کورد يان نه کاته وه و، خؤي جيگه ي کورديدا

به وشيوه يه پيي بنووسيت؟ ئيمه وه له ده ره وه ي واقيعي ئايا فه لسه فه و فيکر شتيکه گؤرانکاريه کاني پيشکه وتنو به رهه مي زمان ئايا ديت؟ رةها راستيه کي ئه گه ر نيه ؟ مرؤڤ کؤمه آليه تي جيهاني فه لسه فه زماني کووردي زماني گوايا هه بيت، له وه دا هه يه ، وه رگيردراومان کتيبي ووتارو هه رچي نيه ،

Page 74: sarchawa

72

به کووردي، هه يه فه لسه فيشمان نووسراوي وه هه رچي هه رهه موويان هه له نو نابيت بيانکرينو بشيانخوينينه وه .

زماني كه ده كه ن ئه وه بانگه شه ي نووسه ر هه نديك ئايا نابيته وه . تيدا فه لسه فه ي نووسيني مه وداي كوردي نووسيني بؤ بتوانين كه زمانه يه ئه و كوردي، زماني فه لسه فيانه ي نووسينه ئه و به كاريبهينين؟ فه لسه في راستييه ئه و گه واهيده ري چه ند ده بينريت هه نوكه فه لسه في نووسيني بؤ ده توانيت كوردي زماني كه به كاربهينريت؟ ئايا هيچ كاتيك زمان ريگري ده كات بؤ له ريگريانه چين بؤ دايكبووني فه لسه فه و فه يله سوف؟ ئه و

نووسيني فه لسه فه به زماني كوردي؟- له سه ره تادا، بؤچي فه لسه فه چيه له ناو مه وداي زماني نه تواني کورد يان نه کاته وه و، خؤي جيگه ي کورديدا

به وشيوه يه پيي بنووسيت؟ ئيمه وه واقيعي له ده ره وه ي شتيکه فيکر فه لسه فه و ئايا گؤرانکاريه کاني پيشکه وتنو به رهه مي زمان ئايا ديت؟ رةها راستيه کي ئه گه ر نيه ؟ مرؤڤ کؤمه آليه تي جيهاني له وه دا هه بيت، گوايا زماني کووردي زماني فه لسه فه نيه ، وه هه رچي هه يه ، وه رگيردراومان کتيبي ووتارو هه رچي به کووردي، هه رهه موويان هه يه فه لسه فيشمان نووسراوي

نابيت بيانکرينو بشيانخوينينه وه . هه له نو که مه و، زؤر بؤچوونه دا له و منه وه ، راستي به الي -چوونکه هه ژاره ، زؤر له وبؤچوونه دا مه عريفه ش زمانيک ئيدي مرؤڤايه تيه ، مالي فه لسه فه له به رئه وه ي کاره کاني هه ولو ده توانيت پيموايه بيت، هه ژاريش چه ند بيت ده ستکورتيش چه ند تؤماربکات، تيادا خؤي ليره دا دواجار، بکاته وه . تيادا خؤي شويني ده توانيت له سه رده مه مرؤڤايه تي که واناکه ين، له زمانيکي باس سه ره تاييه کاندا هه يبووه ، يان کوورد تاوه کو ئيستاکه ش قسه که مان به لکو نه بيت، ريزماني بژيو سروشتدا له ناو

هه لگري کوورديش وه زماني کوورديه ، زماني له سه ر نووسينيشه، کؤميونيکه شنوو رووخساره کاني خاسيه تو

به هه رچي هه ژاري خؤشيه وه هه يبيت . له ئيستادا چاالکي هونه ري وه رگيران له ناو گؤڤاره کاندا ئه وپرده يه بؤخؤي ئه مه ش ده بيندريت، هه ستپيده کريتو که رؤشنبيري به گشتي لييده دا بؤ گه شتن به دروستکردني تيادا که مووکوورتي ئه وه ناگه يه نيت ئه مه خؤي، مالي نه بيت، به آلم ئه وه يان شتيکي تره ، وه هيچ پرؤژه و کاريکيش بيطومان ئه مه به گشتي ده ليم، نابيت. به بي که مووکورتي واته وه رگيران هونه ري خؤي ده ويتو، پيشموايه ئه وه ي ، به تايبه تي له بواري بتوانيت ده قيک به باشي وه ربگيريت پيده کات، کاري توانايه ي ئه و دياره ئه وا فه لسه فه دا، تيگشتنو هه زمکردني ناوه رؤکي ده قه که شه، ئه مه ش ئاسان له شه ونخوني، پريتي له خؤرانيه ، کاريکي وه ئه مه ش نيه .

طفتوطؤ لةطةل مةجيد عةزيز

فه لسه فه به مانا هاوچه رخه که ي، ديتن و

ريزگرتن و خؤشويستني ئه وي تره

Page 75: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

73

دواييش پرؤژه ي جوانکردني زمانه له ئاست ئه وه ي، چؤن به باشترين شيواز بتوانيت مه فهوومي ئه و ده قه مان بؤبکات به کوورديو پيماني بگه يه نيت وه کو خوينه ر، پيموايه ئه مه مووباله غه نه بيت(، )ئه گه ر وايه نووسين خوودي وه کو

به آلم ئه وه يه به وه رگيران ناوي ده نيين. دياره ليره دا، کرد وه رگيران به دونياي ئاماژه م بؤيه زماني ئيدي هه بيت، له ئاردا وه رگيران که له به رئه وه ي، بکات هه ژاري خؤشي به الوازيو ئه گه رهه ست کووردي، گه وره ، زؤر کيشه يه کي نابيته ته کنيکيه که يدا(، )له ئاسته زماني بليين ئه وه ي وه کو ته واو، به ربه ستيکي يان فه لسه فه فيکرو به رهه مهيناني نووسينو زماني کووردي

نيه . ئايا نووسينه که يه ، ئاماده يي خوودي گه وره کيشه ي ديموکراسي مه وداي فيکرو داهينانو بيرکردنه وه و چه ند

بووني هه يه له الي ئيمه بؤ فه لسه فه ؟ زماني سه رده مه ي له م فه لسه في، نووسيني نووسينيدا؟ له ئاست بيت کيشه بؤچي ئيمه دا، کووردي ئه وه مان ئه مه و نيه و، کاملمان زمانيکي له به رئه وه ي ته نيا ئه مه بنووسين؟ فه لسه في بابه تي ناتوانين نيه و، ليبووردنو له به رده م ترسه که لتووري ناو ستيگماي ئه وه ي فه لسه فه. فيکرو به رامبه ر تووندوتيژيدا ته مه ليو ده بينيته وه کووردي زماني ناکاملي بؤ عوزرخوايي له راستيدا فه لسه في، نووسين بؤ ده ستنادات گوايا نووسيني ئه وه ي بؤ ده دزؤزيته وه بؤخؤي عوزرخوايي به آلم هه يه ، کيشه بيطومان دياره، نه نووسيت. فه سله في ئايدؤلؤجي، ته بريرکردنيکي بوونه ته کيشه کان خوودي سياسه تي وه کو سياسه تيکي جؤره هينانه وه ي يان به زمانيکي کووردي زماني ته مه لي. بؤ عوزرخوازي الواز، يان په ککه وته ناوزه د ده که ين، بؤئه وه ي حاله ته که منه وه ، به المي بؤنه که ين . هيچي بهيلينه وه و خؤي وه کو به هه موو که دواکه وتووه که يه ، که لتووره ئه مه ستيگماي فيکرو کارکردني تينه گه شتنو ئاره زووي شيوه يه ک پرؤژه ي به رهه مهيني پالپشتو ناکاتو زانستي به رهه مي کراوه نيه . ئه وه ي ناهيلي فه لسه فه به رهه مبيت، زمان نيه زاراوه يي ته کنيکيو هه ژراي الوازيو )ئه گه ر به وشيوه يه شتي واش هه بيت( ، به لکو تواناو کارکردنه له بؤ ئاماده يي بابه ته که، هه روها فه زا حه رامه کانيشه که ريگري ده که ن .

)ژياني له رابوردوداو هه بووه ، زؤرمان کيشه ي ئيمه سه غله تي ئازاديو، نه بووني و، کؤمه آليه تي سياسيو به ماله وه ( هه ستکردن و ناجيگربوون ده روونيو فه زاي که به ربه ستو سنوورانه ي ئه و هه يه ، له ئيستاشدا هيناون، به رهه مي سته مکاري دينيش سياسيو عه قلي بؤ درووستبکات له سه ر زؤرمان کاريگه ري وايکردوه به کوورتي، شت. له زؤر وازهينان خؤبچووکردنه وه و کيشه که زمان نيه به وشيوه يه )به تايبه تي له ئيستادا( ، به لکو

فه لسه فه دا ، جيهاني له ناو نووسين بؤ خؤمانه ئاماده يي له خؤي نووسين فه زايه کاني هه موو نووسين زماني ليکؤلينه وه رؤمانو شيعرو بتوانين ئيمه ئه گه ر ده گريت، بنووسين به کوردي، ئايا بؤچي نه توانين به رهه مي فيکري بنووسين؟ ئايا ده بيت دابنشين تاوه کو موعجيزه ي زمان دونياوه ، ناو ده هينيته بؤ فه يله سوومان رزگارمانده کاتو هيواي خه يالو کارکردنو له ده ست موعجيزه که پيموايه داهينانو کارکردنو موعجيزه ي ئه مه ش خؤماندايه، به ديموکراتيزه کردني پرؤژه کردني دونياي فيکره ، نه وه ک ته مه ليو مؤنؤپؤلکردنو داگيرکردنو گه نده لکردني دونياي ئه گه رچي وه پيشموايه ، ئه ده بي. ده سه التي چاپه مه نيو زاراوه و هه نديک له گه ل ده بينه وه قه يران رووبه رووي بدؤزينه وه و، ئاسانکاري شيوازيکي ره نگه ووشه دا، نوي ووشه ي داتاشيني داهيناناو له گه ل مامه له بتوانين

بکه ينه وه .پيتوايه له چيدايه ؟ ئايين فه لسه فه و نيوان په يوه ندي *ئاماده بووني ئاين به و زه قيه له كوردستان چه ند ريگره بؤ

هاتنه ئاراي بيري فه لسه في و فه لسه فه ؟- سه باره ت به شي يه که مي پرسياره که ، ئه وه ي له نيوان چه ندو په يوه نديه ئه و په يوه ندي، وه کو فه لسه فه ئاينو فه لسه فه ش( و )ئاين هه ردووک پيموايه هه بيت، چؤن

له سه ر هه ردووکيشيان پيکديننو، مرؤڤايه تي ميژووي هيزو سياسه تو سروشتي ديدو کيشمه کيشي جيهانبينيو مرؤڤ له ئاستي سياسيو مؤراليو مه عريفيدا راده وستنه وه، به آلم به شيوه ي جياواز. هه وره ها راده و ئاستي تيگه شتني نيه . سه رچاوه ي يه ک هه ردووکيان، له الي مرؤڤ ناو ئه و که ناله فيکريو بيريشمان نه چيت، ئه مه ده مانباته چؤن ئاين ده وله تو ئايا ئه وه ي، وه کو سياسيه شه وه ، ته ماشابکه ين؟ بؤنمونة کاتيک ده وله تيکمان داواکرد به بي سياسه تي ئايني، ئيتر ئه وه ناگه يه نيت که دژايه تي ئازادي بيرورا ئاينيه کان بکه ين، به لکو ئه وه يه سياسه تي ده وله ت بؤ ته واوي کؤمه لگايه ، ئه مه ش جه غد له سه ر ره نگدانه وه ي سروشتيو زياتر سياسه تيکي جؤره به لکو ناکات، ئايني زؤرينه ي بتوانيت ئه ويش سکوالريزم(، )يان گشتيه گشتي پرانسيپيکي بگريت، له خؤي خووديه کان ئازاديه په يره وبکات له پيناوي ئازادي خووده کاندا هه ولبدات )يان

ليبراليزم(. ده کات شتيک له سه ر داکؤکي ئاين ده زانين، وه کو پيرؤزتره ، وه پيي گه وره تره ، زياترو مرؤڤ له بووني جه سته ييو له ناوکؤييه گه رايه و نهيني وه هه روه ها هه يه رؤحاني ناوکؤييه کي هه ستپيناکريتو مه ترياله که يدا له خؤي ئه وه ي ناتوانيت مرؤڤ مه عريفه ي واته زياتر ، به کوورتي به ريت، پي په ي بکاتو که شفي گه وره تره له ئيسالمدا، )بؤنمونة ، جه وهه ريه له ناوه وه يه و شتيکه ده بيت هه ميشه و وايه ، عه بديک وه کو مرؤڤ به گشتي،

Page 76: sarchawa

74

به ته مه لو نه کات ئه مه بزانيت، خؤي به سه روه ري خوا ياخيو مولحيدو کافر ده ناسريت(.

ده کاته وه مرؤڤ له دونياي جه غت فه لسه فه به آلم به گشتي، ئه مه ش جؤره مه عريفه يه که له ريگاي ئه زموونو بوونمانه وه له ناو دونيادا پيي ده گه ين، به مانايه کي تريش ناويت، مه عريفه ي گه وره تره خؤمان له بووني ئه وه ي ئه گه ر له ديده مه ترياليه که يه وه ته ماشاي بکه ين، چوونکه فه لسه فه ي ميژووي )ئه گه ر ناسه لميندريت. شتيکه ره نگبيت، له سه ربکه ين، قسه ي له مئاسته وه رؤژئاواش له سه ده ي حه ڤده وه تاوه کو ئيستاکه ي، هه ميشه له به رده م

ره خنه ي زؤردا بيت، وه کو ميژووي ميتافيزيک(. نووسه ره که ي، بؤ بگه ريته وه ئاين ئه گه ر سه رچاوه ي فه لسه فه سه رچاوه ي ئه وا ده کات، گه وره خواي که به وشيوه يه ، مرؤڤ دونياي گه وره يي بؤ ده گه ريته وه واته نه ک ئيمان به لکو عه قل، ئه مه ش به هه موو شيوه يه ک ئه زموونو ناو به رجه سته بوونه وه ي ره نگدانه وه و جيهانيکه مرؤڤي تيادا ده ژي نه وه ک جيهانيکي تر. ليره دا به لکو ميشكه وه ، ناو دينه دوودلي طومانو هه ر نه وه ک ئه مانه ش پيشه وه و، دينه بيباوه ريش باوه رنه کردنو

راستيتي خؤيانيان هه يه . باوه رده کاتو، سيسته مي له خؤيو به رگري ئاين کاتيک بيماناي پووچه لبکاته وه و بيباوه ري ده يه ويت بؤنمونة بيت په يوه ندي ئه وه ي ئيتر ليبدات، زه ربه ي بکاتو به وه ي چوونکه نايمينيت، به گشتي بيرکردنه وه دا له گه ل سياسه تي ده داتو بيرکردنه وه له ئازادي زه ربه ده يکات، شتيکي ويناکردنه وه يه ئه م ده گريته به ر، خؤسه پاندن ئه مه نده غه ريبو نائاشکرا نه بووه له ميژووي مرؤڤايه تيدا له بؤ ئاين، دياره نه وه ک هه ر له به رده م فه لسه فه دا، به لکو به گشتي، ژيانيشدا زانستو هونه رو ئه ده بو له به رده م به قسه کردن بووه مرؤڤايه تي جيهانو پاراستني چوونکه کليسادا. چوونکه له سياسه تي بيرؤکه ي خواوه ند له سه ر ئه وه جه وهه ري له سه ر ئارگيومينته که ي ئاين کاتيک ژيان نرخوبه هاو دونياي دروستکه ري گوايا ده کات، ده بيت بگه ريندريته وه بؤ باوه رکردن به خوداو سيسته مي مؤراليتي، ئيتر ئه وه ي له ده ره وه ي ئه و باوه روسيسته مه دا ئه وان ئيمه و سياسه تي ناکات، ته ماشاي به دؤست بيت

ده گريته به ر. خؤي، له جياوازيه کاني پريتي فه لسه فه ش دونياي ده سته به دوو ئاماژه ته نيا به خيرايي ليره دا ئه گه ر دونياي له سه ر جه غد ئايدياليستن ئه وانه ي بکه ين، وه ئه وانه ي خؤي، سه ربه خؤيي وه کو ده که نه وه ئايديا ده که نه وه، مه تريال دونياي له سه ر جه غد مه ترياليستن ئايدياليسته کان، ئه زموونه وه . به جيهاني په يوه ندي وه کو چوونکه له مه ترياليسته کان، نزيکترن له ئاينه وه به گشتي له ده ره وه ي نيه به شتيک باوه ريان مه ترياليسته کان

ئه زموونو جيهاني هه ستپيکراوه بيت، به الم ئايدياليسته کان به پيچه وانه وه ي ئه وه وه ن .

هه موويان ده خوينينه وه ، فه لسه فه ميژووي کاتيک له وانه ي زؤرن به وجؤره ، نين مه ترياليست گوايا ده که ن، ئه وه له سه ر داکؤکي ئايدياليستنو بده ني ئه وه مان مه عريفه ي ده توانن سه به ب، عه قلو يان سه ربه خؤبيت، مه عريفه يه کي به رامبه رجيهان، سه ربه خؤ )ئايديا بيت له ده ره وه ي ئه زموونه کانمانه وه ده کريت، له مه عريفه باس کاتيکيش له ئه زموونکردن(. راشيناله کان، طومانگه رايه کان، وه کو قووتابخانه کاني نه راشيناله )که کانتي دونيابيني ئيمپيريسيسيزم، به ته واوي، وه نه ئه زموونگه رايه به ته واوه تي(، وه هه روه ها فه مينيزيم، وه پراگماتيزمو پيشه وه ، دينه ريژه گه رايه کان که لتوورو چوونکه ريژه گه رايه کانه وه، ديوي ده که ونه کؤمه لگاو که شووهه واي سياسيو کؤمه آليه تي، کاريگه ري به رهه مهيناني بؤ خووده کان له سه ر ده بيت زؤري هه ستو جيهاني که ئه وه ده گه يه نيت ئه مه ش مه عريفه، ئه زموونه کانمان حاله تي جه وهه رين بؤ زانينو تيگه شتن . بؤنمونة ، به ئايدياليزم ئه گه ر قسه له سه ر فيساگؤراسو ئيفالتونو، ديکارت...بکه ين، که پييان وايه مرؤڤ ده توانيت ئايدياي هه بيت سه ربه خؤ له دونياي ئه زموونه کانيه وه ، وه به مه عه قلي به مه عريفه پرچه کده کريت پيش هاتني بؤ ناو مه ترياله کان فه يله سووفه به آلم )ئينه يت(، ئه مدونيايه ش ئه زموونه کاني ئه مدوونيايه و له سه ر جه غد له به رئه وه ي ميشکمان له دايکده بين که وايه پييان ده که نه وه، ناوي ئه زموونه کاني وه دونياو راسا(، )توبووله له ئايديا خاليه ناوي، ميشکمان به ئايدياکان پرده که نه وه، بؤنمونة )کانت( پيويستي وه کو هه ردووکيان به لکو ناگريته به ر، هيچيان

به کارده هينيت.بؤنمونة ، ئه رستؤ، که وه کو زه مينه ي پاشخاني زانستي سروشتي ته ماشاده کريت جياوازه له ئيفالتون، ئه مه نده ي گوي ئه مه نده ده کاته وه ، بينراوه کان شته له سه ر جه غد هه بووه ، مامؤستايه که ي له الي که نادات فؤرمانه به و ئه گه رچي ئه رستؤ ره گه زيکي شازي خؤي هه يه له ئاست يان کؤزمؤ ئامانجي چين، هؤکاره کاني فؤرمو ئه وه ي ئيفالتونيش تووندي ره خنه ي )تيلؤلؤجي(، سروشت ليره دا گرنگه ئه وه ي ليناهينيت، وازي به آلم ده کات، فه لسه فه وه ، ناو ده خاته عامه زانيني ئه رستؤ ئه وه يه ، وه کو وه هه روه ها جياده کاته وه . له ئيفالتووني ئه مه ش ئيپريسيستو وه کو تريش مارکس، زؤري هيومو هؤبزو

ده بيندرين. مه ترياليست به کورتي، ئه وه ي په يوه ندي نزيکو فيکري له نيوان ئاينو فه يله سووفه کانن يه که مي ده سته ي هه بيت، فه لسه فه دا مه ترياليسته کان، نه وه ک ئايندا، له گه ل )ئايدياليسته کانن( ئه و به ته واوي باوه ريان مه ترياليسته کان چوونکه

Page 77: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

75

قسه ي دايده مه زرينيتو ئاين که نيه، ئارگيومينتانه له سه رده کات، به تايبه تي گوايا دروستکه ري ئه مجيهانه تاقه باوه ريان ئاينانه ي ئه و نيه ، خوايه که و، خواش سه ره تاي دادگاييکردنو رؤژي گوايا يان هه يه و، به موعجيزه زيندووبونه وه له دواي مردن به راستي تيده گه ن، بيرؤکه ي

جه هه نمو خواي تايبه تو شتي به وجؤره .هه بيت په يوه نديه کيش جؤره هه ر ئه گه ر پيموايه ، په يوه نديه کي ئه وه نده ش فه لسه فه (، )ئاينو له نيوانياندا

ناسکو حه ساسيشه ، ئه مه هه ميشه وابوه .ميژووي مرؤڤايه تي له نيوان ده سه آلتي ئاينو فه لسه فه دا، وه کو دوو دژيش دينه پيشچاو، به تايبه تي ميژووي کتيب هونه رمه ندانو و فه يله سووفان راوناني سووتاندنو ده سه آلتي له اليه ن کوشتنيان نه فيکردنيانو رؤشنبيران، چه رخي ميژووي الپه ره کاني زؤري به شيکي دينيه وه، ناوه ندين پرده کاته وه، ئه مه تاوه کو ئيستاش ، )له دونياي خؤيدا، له کاتي ئه گه رچي شيوه ، به هه مان ئسيالميشدا نه رميو ديموکراسي له ناو شارستاني ئيسالمي هه بووه (. )بؤنمونة پيش چه ندساليکبوو، وآلته ئيسالميه کان به فيتي ئيمامه تووندره وه کان دژايه تي زؤري ئه و رؤژنامه يه يان ئه وه ي، له سه ر ئه ويش ده رچووبو، له دانيمارک کرد، بآلوکردؤته وه و، ئيسالميان پيغه مبه ري وينه ي گوايا له به ر ئيسالم، به دونياي گالته جاريکردنه ئازاديه ش ئه و په خشکردني وينه کاني پيغه مبه ر. به آلم کيشه ي سه ره کي وينه کانيان بوو، سه ره کي کيشه ي ئه وه ي ئه وه نه بوو، ئيسالم، پيغه مبه ري وينه ي چونکه نه بوو، به دل له چه رخه کؤنه کاندا به خه يال کيشراوه و هه بووه ، به آلم ئه و وينانه به حه رام نابيندرين، چوونکه به باش يان به ئاسايي اليه ني ئه گه رچي پيشکه شده کات(، پيغه مبه ر کاراکته ري له ناوکؤييه ئيسالم دانيمارک رؤژنامه که ي نيگه تيڤي به آلم نزيکده کاته وه ، تيرؤيزمدا له گه ل گشتيه که يدا بؤ حاله تيکي جه وهه ريه بيروبؤچوونيش فيکريو ئازادي

مرؤڤايه تي. بؤخؤي، ئاين خويندنه وه ي هه ر وايه ، پيم به هه رحال ريگه ي ئه وه مان ده داتي که ره خنه ي بکه ين، يان هيچ نه بيت به شيوه ي جياواز بيري ليبکه ينه وه و ته ئويلي بکه ينه وه ، که ئه مجؤره ناکؤکده که ويته وه، ده قه که دا سيسته مي له گه ل ناوي فه لسه في فيکريو به زاده ي ده توانين خويندنه وه يه ده قيکي ئه گه ر تره وه ، له اليه کي له اليه ک، ئه مه بهينين، ريشه ي که قوورعان ده قي وه کو نه بيت، بووني ئه سلي بتوانيت نيه شتيکيش ئيتر نيه ، خؤي هي بيرؤکه کاني زينداني بيرکردنه وه ئازادي وه آلمه کانيدا له ناوکؤتايي

بکات وه کو کؤتايي؟ له و هه نديک باته ماشاي گشتي، به شيوه يه کي به آلم، داري ژيانو، داري بؤنمونة ليره دا، بکه ين بيرؤکانه له اليه ن سيوه که، خواردني کؤندا، له بايبلي مه عريفه ،

حه واو دواييش ئاده مه وه، گوايا به خواردني سيوه که ، فيري زانينيان ده کاتو چاويان زياتر ده کاته وه به رامبه ر دونيا، سروشتيکي که مرؤڤ به سروشتي ئاماژه يه بؤخؤي تاقيبکاته وه . بزانيتو حه زده کات هه يه و، دانايي فزوليو تابؤکردن کؤده کاني ئه وانه شدا له گه ل سه يرده که ين جياواز، نويو تاقيکردنه وه ي داناييو وايليديت هه ن، هه ميشه له گه ل جؤره سزادانيکدا بيتو له دايکده بيت، ئه مه بؤنمونة ، شتده کاته وه . هه مان هه ر ئه فسانه کانيش بؤ رؤژئاوا، فه يله سووفاني ميژوونووسانو له زؤري کاريگه ري فيکري سکوالرو زانستيو ئازايه تي رؤشنگه ري ياخيبوونو واته )پرؤميتيؤس(، ئه فسانه ي بؤ ده به نه وه وه کو زووسدا، له ئاست پرؤميتؤيس وه ستاني به رامبه ر له به رئه وه يه خوداکانه ، مرؤڤو ياخيبووني هاوکيشه ي ئاگره که ي ئؤلؤمپيؤس له زووس ده دزيتو ده يداته ده ست مرؤڤ. ره نگدانه ي ئه م چيرؤکه ئه مه نده به قوولي به ناو رؤژئاوادا هونه ري ئه ده بو فه لسه فه و فيکرو ريشه ي جؤره بؤته پرؤميتيؤس خوودي تيکه لبووه ، چووه و پاله وانو مؤديليک، بؤ ئازادي له به رده م عه قلو که لتووري

رؤژئاواييدا . فه لسه فيه که يه وه له ديوه ئه گه ر تر، به مانايه کي )خواوه ند( ئايني ده قي دياره بروانين، قه يرانه له و پيمانده ليت ده کاته وه، ئازاديمان کيشه ي رووبه رووي ئاينيش ئيتر نيه ، بيسنوور ئازاديه ک هيچ له به رئه وه ي هه يه ، ليره دا مه عقووليه ت داده نيت، خؤي پيداگرتني به ته واوه تي . نيه بيرؤکه که هه موو کؤتايي ئه مه به آلم ميوه يه ک هه موو ده توانن ده ليت پيمان چوونکه چؤن، که نه بيت له وداره بيجگه بخؤين، به هه شت له داره کاني داره ئه و به مه بيت زانين(، )داري کراوه ده ستنيشان ليي نابيت کاتيشدا، له هه مان به آلم تايبه ته ، زؤر داريکي تايبه تيتي داره که حه راميتي )حه رامه (،که وابيت بخؤين )که واته حه راميتيه تي، داره که تايبه تيتي وه داره که يه ، چي بزانريت ده بيت چوونکه تاقيبکريته وه ، ده بيت ئاينه سنوورداناني ئه مه تاقيکردنه وه ي(، له دواي ده بيت ده بيت هه بيت، ديسپلين ئؤرده رو چؤن ئه وه ي له ئاست واته بن ، جياوازيشب هه بيو مرؤڤ خوداو سنووري خودا ده ليت پيمان فه لسه فه )به آلم مرؤڤ يان خودا نه بيت(. خودا له به رهه مي ميشکي مرؤڤ بيجگه نيه هيچ ئه وه شدا له گه ل نه خؤين، داره ئه و له به ري ده ليت پيمان ئه وه ي پيموايه به مه ده يخؤين، هه ر ناده ينو پي گويي ئه زموونکردني ئازاديه ، ژيانو ئه زموونکردني ده يکه ين يان خوداوه ( ، )ياساي به ياساوه گويرايه ليکردنيشه بي خوداوه ند که واته کؤمه لگادا. له ناو نؤرمه وه به کؤدو ئه و خوودي به آلم بؤداده نيت، ئازاديمان بليي وه کو ئازاديه ش له گه ل نرخه که يدا داده نيت ، واته سنووره کانمان الدانه ئه ويش هه يه ، سزادان له گه ليدا ده کيشيتو بؤ

Page 78: sarchawa

76

ليره دا رةهاگه ريه ک به ياساکانيه وه . له گويرايه ليکردن خوايه که وه ميشكي فه زاي ناو ده مانباته ئه مه ش هه يه ، تاقانه وه که دروستکه ري تووره و حه سوودو رةهاگه رو

جيهانو مرؤڤه به وشيوه يه . ئايا که وايليديت، سيوه که ، خواردني ئازادي، کيشه ي سنوورداربکه ين خؤمان ئازايه تي ئازاديو فزوليه تو بؤخوا، گويرايه لي جه وهه ري به رزراگرتني له پيناوي يان به پيچه وانه بکه ينو چيژي شتيک بکه ين که له راستيدا ده مانه ويت بيکه ين. که سيوه که ش ده خؤين، ئيتر پيکدادانو به مه ش کايه وه ، ديته جيهان ئه زموونکردني ده رکردنو بؤ بيت دروست له ال به رپرسياريتيمال بيرؤکه ي وه کو

ئه وه ي چه ند ئازادينو چؤن ئازادينو چيمان ده ويت. ته نيا وه کو )ئه گه ر(، ئه گه ر خودا پيي نه گووتنايه له به ري نه ده بووه داره که خوودي ئيتر ئه وا نه خؤين، داره ئه و بابه تي فزوليه تي مرؤڤ، ئه و کاته ده بوايه شتيکي ترمان هه بوايه بؤ فزووليه تي مرؤڤ، چوونکه هه موو چيرؤکيک ئه و به بي ئه مچيرؤکه ش وه هه يه، خؤي )پآلت( گريي ئه وه يه ، چيرؤکه که خؤشي جوانيو ته واونابيت. داره ئه وه ي خؤراک ده دات به آلم له گه لماندا ده ژي، هه ميشه به بيرکردنه وه ، ئه وه يه ئايا له سه رده مه جياوازه کان چؤن ته ئويلي تيبگه ينو بيخوينينه وه و چيرؤکانه ئه و چؤني

بکه ينه وه ؟ له ئه فسانه ي مانا جه وهه رو هه مان ده توانين بؤنمونة ، که ده خوينينه وه ، ده بينينو پاندؤرا( )بؤکسه که ي ياخيبووني به چيرؤکي په يوه ندي ئه فسانه يه ش ئه م له گه ل زووس گوايا تر ، جاريکي هه يه پرؤميتيؤسه وه يه که م ده يه ويت تردا، خوايه کاني هه موو يارمه تي جوانترينو )سيکسيترين( ژن دروست بکات، که له کتيبي سؤزاني سروشتيکي ژنيک هاتوه ، هيسؤيدا تيؤگؤني بسه نيته وه ، له خؤي مرؤڤ ميشکي دلو بتواني هه بيت، خواره وه ، بؤ ده ينيرن که بيت. ترفيالوي به مانايه کي بؤکسيکي ده ده ني، به آلم پيي ده لين نهيني ئه وه يه ، که نابيت سه ري ئه و بؤکسه بکه يته وه ، به آلم له به ر فزووليه ت، دان ئيتر ده يکاته وه ، ده يکاته وه ، وه کاتيکيش ناگريتو به خؤيدا له بؤکسه که وه هه موو خراپه و مردنو شه يتانو ئازاره کان کاتيک وايه ، سيوه که خواردني وه کو ناوجيهانه وه. دينه

ده يخؤن، خودا تووره ده بيتو، له به هشت ده رده کرين . ئازادي ئه زموونکردني هيزي ئه وه ي به هه رحال، خوداوه و گويرايه ليکردني له بي مرؤڤه ، فزووليه تي خواردني سيوه که ، هيچ نيه بيجگه له ئيمزاکردني )بووني( به هيناني پابه نده شيوه به هه مان ئه مه خودانه بيت، پرسي وه کو ئه مپرسانه جيهان. ناو بؤ شه يتانه وه کؤدي له به رده م گويپينه دان ئازاديو چه مکي فه لسه فين، بؤنمونة فه لسه فين ، چه مکي راگرتندا خؤچه وساندنه وه و ئايا ئيمه ئازادين، يان نا؟ چه ندو چؤن ئازادينو ده مانه ويت

ئازادبين؟ چؤن بژين؟ ئايا مه حکومين به کؤرسي سروشتو بابه تي به تاقه تترين به ديقه تو ئه مه نا؟ يان چاره نووس

له تيؤلؤجيه که يدا. ئؤگه ستينيه سه ينت پشتگيري باوه ريکيه وه ، به هه موو ئؤگه ستين، ده کات. مه سيحيه ت خواي حه قيانه تي له وچيرؤکه و بؤخؤي ئازادي، ئيراده ي بؤ تيؤلؤجي چونکه ده گه رينيته وه بؤ ئازادي مرؤڤ له اليه کو، باوه رکردنيش به کوورتي، تره وه . له اليه کي )خودا( به دروستکه ره که ي پيمانده ليت، ئه گه ر خودا ئازادي نه دايه به مرؤڤ، ئه وکاته به آلم دونيادا. له ناو ده بوون رؤبؤت وه کو مرؤڤ مرؤڤ به لکو دروستبکات، رؤبؤت نايه ويت خوا گوايا، عه قلي ده کاتو دروست ئازادا ئيراده ي له که شووهه واي ده به خشيت به خراپه ئيراده که ي کاتيکيش پيده به خشي، خودا ده بيت سزاي بدات، ئؤگه ستين باسي ئيراده ي ئازاد ده کات، به آلم له جه وهه ردا ئه وه ي ئازادي بيت تيايدا نيه ، بؤ دروستکه ري ده باته وه ئازاديه که چونکه سه رچاوه ي

مرؤڤ، نه وه ک مرؤڤ خؤي. خؤي هه لبژارد، ئازادي که له وه دايه ، گه وره کيشه ي هاوکيشه يه ئه م به آلم خودا، نه وه کو هه لده بژيريت کاتيکي ته واوده بيت. سزاداندا خراپه و ميژووي له گه ل بؤچي، سزاده دريت، له به رئه وه ئيتر هه لنه بژارد، خواي خؤيو پشتگويده خاتو، خودا گويرايه ليه کاني چوونکه ئيگؤي خؤي ده خاته پيشه وه، شانازي به خؤيه وه ده کات، شانازيکردن خوودو فه زاي دژايه تي به قوولي ئاينيش به ووخووده وه ده کات ، چوونکه خه ته ري ئه و شانازيکردنه به شتيک له باوه رکردن دوورکه وتنه وه يه به خووده وه، ئاره زووکردني ئه مه ش خودايه ، که خؤي له ده ره وه ي بؤ ئيراده يه هيزي ئيراده و به رده ستي هينانه زانينو له ناو مرؤڤه سروشتي فزوله يه تي ئه مه ئه زموونکردن . به سروشتي خؤي مرؤڤ که نيه له وه دا طومان دونيادا، چه ند باشبيت خراپيشه و خؤپه رستيشه ، واته حه ز ده کات ئازادي زانينو ليره دا هه بيت. خؤي گه وره يي شانازيو له الي هه يه ، فه لسه في که جه ويکي ئيراده ، وه کو مرؤڤ ئؤگه ستين له زماني تيؤلؤجيدا، ناوکؤييه کي رووتي ديني دروستده کات . هه روه ها خوودي شه يتان، که ئؤگه ستين مرؤڤه وه به دونياي )ته نيا نه زانيت خواي به ئيشي وه کو مرؤڤه وه خراپه ي به بيرؤکه ي چوونکه ده يبه ستيته وه، ده يبينيت، به آلم بيري ده چيت که شه يتان له ناو دونيايه کدا هه يه که دونياي خودايه (، له به ر هؤي له ناو ئه مدونيايه دا، چوونکه ئه وه ي هه موو فيتنه و فزوليه تانه ده گه ريته وه بؤ ماره که دا له به رگي شه يتانه ئه وه )مرؤڤ(، ئه و بووني ده دات هانيان ئاده مه وه و، حه واو ژيرسه ري ده چيته

له به ري داره که بخؤن. به بي هه موو جؤره خوايه کيش، ره نگه چيرؤکي خوا، يان هه بيت، کؤتايي نه توانيت شه يتان چيرؤکي بووني

Page 79: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

77

وه کو شه يتان هه بيت، هه ر ناتوانيت يان ناووتريت، سه لماندني بؤ وايه خوا دايه له کتيکي خواو، سيبه ري ئه گه ر چوونکه جيهان. بوونو دروستکه ري وه کو خؤي ئه وه ي ئه وه ده بين، فيري بخوينينه وه ، ده قه که به ووردي بؤنمونة ، سيوه که خواردني هانداني ده يکات، شه يتان به مانايه کي تر ئه مه بخوينينه وه ، ئه وه ي شه يتان ده يکات

ته واوکردني پرؤژه ي بووني خودايه له ناو بووندا . جؤره وه کو حه واوئاده م، فزوليه تي ده توانين ليره دا ئه زموونکردنيکي ئازادي ببينين، وه ئؤتؤريته ي خواوه ند ده رکردنيان مرؤڤو سزاداني ده بيته مؤرال( )کؤدي له به هه شت. بؤنمونة ئه م چيرؤکه ئاينيه ، چه ند نازانستيشه ، به آلم چيژو ئامؤژگاريو وانه ي خؤي تيادايه ، به شيوه يه کي

زؤر قوولو کاريگه ر له ناو جيهاني مؤديرندا.له ناوخؤيدا، ناکؤکيه قولترين هه لگري له مديده وه ئاين )يه ک بيرؤکه ي چوونکه خؤيده کات، دژايه تي بؤخؤي زؤره ، تووندوتيژيه کي هه لگري که س( يه ک خودا/ وه ئه گه ر به وورديش له حساباتي سزادانو مه حکه مه کردني که ده بينين خوداوه ، له اليه ن ووردبينه وه مرؤڤايه تي )يه ک تاقانه ييدا بيرؤکه ي له ئاستي دژايه تيه که هه موو ئه و شيوه ش به هه مان ده بيته وه ، يه کسان خوداييدا( تاقانه ييه )ميتافيزيکيه تي خوا( له سه رو هه مووشتيکه وه يه و ناشتوانينو بؤمان ناکريت پيناسه ي بکه ينو بيبينين )به آلم ئه مه له مه سيحيه تدا جؤريکي تره ، چوونکه کووري خودا، که خوداشه ، گوايا به سه ر خاچه که وه ده مريت، ئه گه رچي پيناسه ي وه ئه گه ر به رزده بيته وه (، له مردن دوايي گوايا پي زؤريان بکه ين بووديزم ئايني بؤ خودايه ئه مجؤره واناکه ن، خوايه کي به جؤره باوه ر چوونکه سه يرده بيت،

به لکو به هيچ خوايه کيش. ئايندا، بؤ له پيناسه يه کي فيؤرباخ لودڤيگ له شوينيکدا به آلم نه ده بوو(، ئاينيش نه بووايه ، مردن ئه گه ر ( ده ليت تري نيوه که ي ده مينيته وه ، به دروستي پيناسه که نيوه ي ئه وه يه، که مردن هه يه، له به رئه وه ي مردن هه يه ژيانيش هونه رو بؤيه ته عبيره کانيدا، له به رده م به رده وامده بيت ئه ده بو فه لسه فه ش ده وله مه ند ده کات . به مانايه کي تر، ئاين له به رده م مرؤڤ سايکؤلؤجيه تي بؤئه وه ي هه يه ، بؤيه مردندا رزگاربکات، که واته ئاين له حه قيقه تي مردن گيژمان ده کات، ئه گه ر وابيت ده مانخاته ناو ناحه قيقه ته وه . حاله ته بؤ نيه ئاسان حاله تيکي مردن ليره دايه ، ئه ساسيه که ش ئاين چوونکه ديني، عه قليه تي بؤ به تايبه تي مرؤڤايه تي، ديتو گه رانتي دواي ئه م ژيانه مان ده داتي. به مانايه کي تر، راسته له هه سته جه سته ييه که يدا ده مرين، به آلم له راستيدا دينيه که ي به مانا نامرين، له راستيدا ده ليم که ( نامرين داده نريت، هه يه و رؤحي راستي له سه ر قوورسايي

نه وه ک راستي جه سته يي (. له بايبلي نويو کؤنو، ئيسالميش، کاتيک خودا حه واوئاده م

له به هه شت ده کاته ده ره وه ، بانگه شه ي چه مکي زؤر گرنگ ده کات )مردن و ئيشکردن و ئازاري مندال دروستکردن به چه مکي سزادانه وه ئاراوه (، هه مووهاوکيشه که ش دينه له ناو ژيان )واته له جؤره کان به جؤريک به ستراوه ته وه ژيانو له کارکردنو بريتيه بؤخؤي راستيدا، جيهاني مندال دروستکردنو دوايي مردنيش(. پياو ده بيت ئازاري کارکردن بچيژي، وه ژنيش ده بيت ئازاري هه لگرتني مندالو ساتي له دايکبوون بچيژي، وه مردنيش ديته کايه وه ، واته ده بين به بوونه وه ري زه ميني مؤرتالو مه حدوود. چوونکه ، بووه له ناوخؤيدا ژيان نه بووه، مردن له به هه شتدا گوايا

وه کو ئه به ديه ت ، واده کاته وه .وه کو توونده کاني ره خنه بؤنمونة ليره وه يه ، ئيدي نيتشه ، فرؤيد، فيؤرباخ، مارکس، هيگل، هيوم، ئه بيقؤر، که وانه ي له ناو به رهه مدينو تريش فه يله سووفي ده يه ها مه ترياليزمو ئيتييزم ناويان ديتو، ئاين به شيوه ي جياواز له عوسابيه و نه خؤشيه کي فرويد بؤ ئاين ده خويننه وه . خؤي مرؤڤ نيه ، ديکه هيچي زياتر خورافات وه همو و به رهه مهينه ري خودايه و بيرؤکه که ش پابه نده به بيرؤکه ي باوکه وه ، بؤنمونة مندال به بي باو ک وه کو مرؤڤي هه تيوه سياسه تي زؤربه يه و تلياکي مارکس بؤ ئاين خوا. به بي نيتشه بؤ هه ژارانه ، چه وساندنه وه ي سته مکارانه و به رامبه ر له دله پرداخ رؤحيکي کؤيله يه و که لتووري نه مردن ئيمزاي فيؤرباخ بؤ ژيان ، جه سته و جيهاني

ده گه يه نيت. جه وهه ري بيت، له هه رچيه ک مه به سته مان به فه لسه فه ئاين کتوومت به مه بيت عه قلبوه ، سه به بگه راييو ناسکي حه ساسو په يوه ندي ئه مه نده ي يان ناگريته وه ، کؤپيکردنه وه ي يه کو نابنه ئه مه نده به ئاينه وه ، ده بيت يه کتري. به آلم خالي بيرکردنه وه ئه وه يه ، که ئايا به راستي فه لسه فه عه قلو جه وهه ري له پيشکه شکردني مه به ستمان چيه و چيبووه له ناو ميژووي مرؤڤايه تيدا؟ ئه مه به هه موو شيوه يه ک له کاتو سه رده مه کاندا جياوازي زؤرو راديکالي

به سه ردا هاتوه . ئيشکردني به هينانو هه ميشه جه وهه ري ئاينيش، وه ئه م هاتوه ، ده ستيپيکردوه و ئيمان باوه رو سيسته مي بيرؤکه ي له گه ل هه ميشه ئيمانه ش باوه رو سيسته مي ئه مه نده که )خوداوه ند(، پيمانگه شتوه دروستکه ريکدا ناتوانيت مرؤڤ )زماني ناکريت پيناسه به ئاساني زماندايه ( واقيعي له ده ره وه ي واته ليبکات، ته عبيري که پيشه وه، ده هينيته بؤ دييزممان بيرؤکه ي ئه مخاله حه ڤده ، سه ده کاني بؤ بگه ريته وه ره نگه سه رچاوه که ي ئه وه له دواي به آلم دروستکردوه ، دونياي خوا گوايا

هه قي به سه ريه وه نه ماوه و له ده ره وه ي دونيادايه . مه گه ر )ئه وه ي له خه يالمدا بيتو بيزانم ئيستاکه ( به ته نيا هه يه و بيخودا به ئاينيکي باوه ري بيت بووديزم ئايني

Page 80: sarchawa

78

باوه ريان به گشتي تر ئاينه کاني کؤي سروشتيه ، زياتر به يه ک خودا، يان زؤري خودايه کان هه يه .

)جوله که ، ئيبراهيميکه ش له ئاينه هه رسيک و بؤ مه سيحيه ت و، ئيسالم( ئاشکرايه باوه ريان به خوايه ک هه يه ، پيناسه يه کي ته واويشي بؤ نيه ، له به رئه وه نازانين چؤنه و تيادايه ، زؤري نائاشکراييه کي نهينيو ئه مه به آلم چيه . چوونکه ميژووي ئه م سي ئاينه ، هه ميشه و به شيوه يه کي له گه ل خودايه که ميژووي قسه کردني راسته وخؤش،

)پيغه مبه ره هه لبژيردراوه کان(. مرؤڤايه تيدا تيده گه ين، ليي ده يخوينينه وه و ئه وه ي وه کو هه روه ها فه لسه فه ده که ويت، فه لسه فه له دايکبووني پيش ئاين دواي ئاين ديت، به آلم ئاينو فه لسه فه ش بابه تي هاوبه شي له مؤراليک باس ئاين )بؤنمونة هه يه خؤيان جياوازي رةهاوه ، به نرخوبه هايه کي ئه ستووره پشت ده کات فه لسه فه ش باس له مؤراليک ده کات به بي ئه وه ي پشتمان

ئه ستووربيت(. به خواوه نديش له دواي راسميه کانيش، ئاينه له دايکبووني وه هه روه ها شاژنه -خودايه کان خواکانو چيرؤکي بيرؤکه و دونياي شتي فؤلکلؤرو دواي ئه فسانه و )دونياي ده که ويت ده رباره ي سروشتو گه ردوون(. که منين له ميژوونووساني ئاينه کان ئه فسانه و که سه ره تاي به وه يه ، باوه ريان ئاين سه ره تايه کي به لکو نه بووه ، خودايي تاکه فه زايه کي پياو-خودايي خوودي وه هه شه هه بووه ، فره خودايي )پياو-ساالري( ده خاته دواي له دايکبووني ژن-خوداييه وه

)ژن-ساالريه وه ( . له ئيفالتوونه وه يؤناني فه لسه فه ي خوودي به وه بيت، تاوه کو سه ده ي حه فده ش، مووغامه ره ي عه قلو لؤگؤسه ، فه لسه فه بؤ پياوگه رايه که يدا زؤر له هه سته ئه مه ش به سه ره وه يه ، زؤري ئايني بؤياخيکي ره نگده داته وه و کؤنسيپتي بيرؤکه و پيشکه شکردني بيطومان به آلم بؤنمونة ئه گه ر، بووبيتن . ئاينيش چه ند فه لسه فيه وه کو تيزه کاني بؤ جه وهه ي گرنگو ئاماژه ي )ئه رستؤ( به ختياريو، شارو، زانستي سروشتيو ئازاديو، هاوآلتيو، به ره گه زي هه مووي تازؤر که م ده کات، عه قالنيه ت بوونه وه ريکي پياو چوونکه ده به ستيته وه . پياوه وه عه قلي سؤزداره و ژنيش ئازاده ، عه قالنيه و سياسيو بيت معه وه ق وه کو پياوه و، نيمچه ته نانه ت نيه و کامل کؤرسي سروشت، به حوکمي ئه مه ش )بؤئه رستؤ( ، وايه ئه مانه که چي واشبيت. ده بيت که واهاتوه ، سروشته و نه ک هه ر له الي رؤسؤ، به لکو له الي کانتيش، ليبووردنيان )تيلؤلؤجي( هايئارکيو سيسته مي بؤدروستده کريتو ئارگيومينتي ئه مه نده رؤسؤ، به ته واوه تي. نايه ت کؤتايي له گه ل ئه رستؤدا نيه ، سروشت چيداوه ئه وه يه که داويتي، له به رئه وه پياو، ئاستي بگاته ناتوانيت که ئه وه يه ژنيش بيتو پياودا ده سه آلتي له ژير که باشتره بؤخؤي

پياو بپاريزيت،چوونکه پياو گه وره يي ريزو هه ميشه ش )کانت( سيمبوولي هه موو شتيکه به سروشتي. بؤنمونة ، وايه پيي رؤشنگه ري، فه يله سووفي پيشره وترين وه کو مولکنو خاوه ن ئازادنو که که سانه ن ئه و هاوآلتيه کان به مه بيت ده نگبده ن، ده توانن ئه وانه ن به ته نيا راشينالن، جاريکي داده مه زرينيته وه ئه رستؤ ئارگيومينته که ي مافي نينو شاردا کؤمه لگاو له ناو ئازادنينو ژنان که تر،

ليده سه نيته وه . ده نگدانيان هه روه ها زياتريش له مه ، ئه و پرسانه ي بؤنمونة ، وه کو ) ئيمه چينو، له کويوه هاتووينو، به ره و کوي ده رؤين( مه راقو له به رئه وه ي وه ئه مه فه لسه فه شن ، ئاينو مه شغوليه تي سکوالستيکه کان بؤ ميتافيزيکبووه ، سروشتي پرسي خوودي فه لسه فه يه ، ئه مه کاريگه ري ئه رستؤيه بؤ هه موو له چه رخي سکوالستييزم فه لسه فه ي که شووهه واي

ناوه نديندا. ئيمانه وه باوه رو به سيسته مي پرسيارانه ئه و ئاين به پرسيارکردني فه لسه فه له کاتيکدا ده به ستيته وه ، ئاين به کارده هيني. عه قل ده داتو گرييان زياتره وه رؤح يان جه وهه ر، يان مرؤڤ، ناخي ئه مه نده ي پيرؤزترده کات به سه ر جه سته دا، به آلم فه لسه فه له هه سته ده ورووژينيت، جه سته دونياي پرسو هاوچه رخه که يدا فه لسه فيو پرسه ناو ده خاته وه جه سته له بيرکردني يان

کؤمه آليه تيه کانه وه . به زماني فيساگؤراس، وه کو فه يله سووفيکي بؤنمونة رؤح هه يبه تي شيوه يه ک به هه موو ماتماتيک، زانستو ئايني که لتيکي وه جؤره جه سته وه ، به سه ر ده پاريزيت ئيفالتونيش فؤرمه کاني بؤ ئه مجيهانبينيه هه بووه . بؤ عه قليش لؤجيکو وه خوودي دياره ، به رجه سته يه و ئه و تيؤلؤجيه کاني زؤري ئه کواينه سو( )ئؤگه ستينو پاراستني ئيستاکه ش تاوه کو ته نانه ت سه رده مه ش، وه کو بؤنمونة فه لسه فه وه، به زماني خودايه هه يبه تي خودا، سه لماندني تيؤدؤسيدا، له بيرؤکه ي هيک( )جؤن هه بيت ده بيت جه نگ شه يتانو گوايا ئه وه ي به هؤي خراپه بتوانيت مرؤڤ بؤئه وه ي ئه مه ش دونيادا، له ناو هه لنه بژيريت )کيشه ي شه يتان(، خراپه ده بيته پيويستيه ک بؤ ناسينو خؤچاکردن، ساده ترين پرسيار ره نگه ئه وه بيت ئايا چه ندمان له خراپه ده ويت بؤ ئه وه ي باشبينو خراپه ش که ئه وه يه ، ئارگيؤمينه ته ئه م ئامانجي هه لنه بژيرين؟ خؤي له به رئه وه ي نه وه ک ده دات به شه يتان ريگه خودا بيت، بيده سه التيدا له نه توانينو خراپه ده کاتو ئاره زووي

به لکو له پيناوي خوودي ئيراده ي ئازادايه . هيزه وه له و ديوه ي فه لسه فه و ئاين نزيکي په يوه ندي هيزي ئاين ئه گه ر له جؤره کان، به جؤريک ده بيندريت ئيمانو باوه رکردنه به خودا، يان به موعجيزه و شتي وا، يان باوه رکردنه هيزي فه لسه فه ئه وا به ودونيا، باوه رکردن

Page 81: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

79

زانستي، به ميتؤدي سه به ب، بيرکردنه وه و به عه قلو مه شغولبوونيکي به پرسيارکردنو به ئيمپريزيسيزم، سه ربه خؤش جيهانو له ده ره وه ي نه وه ک به رده وام، جه غدکردنه وه يان ئايني، باوه ري به آلم خؤيدا. له ناو جؤره سيسته م، ئايدياو پيشکه شکردني هيزي له سه ر

له نيوانياندا. نزيکايه تيه ک دروستده کات له گه ل ئه مه شدا شاياني باسه ، ئاماژه به دووکاراکته ري ئه وانيش ليره دا، بکه ين فه لسه فه زانستو ميژووي خاوه ني ئه وه ي له گه ل )ديکارت(، و نيوتينو( )ئيسحاق راشيناليزمن، فه لسه فه ي زانستيو تيراماني داهينانو خواو هه روه ها به ئاينو توونديشيان باوه ري هه روه ها

مه سيح هه بووه .باسي کاتيک ئه وه يه ، پرسياره که ش وه دوابه شي تيؤلؤجيو بابه تي ده شمانه ويت ده که ينو، کووردستان مامؤستا کتيبه که ي بؤخؤم، من دابمه زرينين ، فه لسه فه چه ند کتيبه ئه و بيرده که ويته وه. مه عرووفم عه بدولخالق من ئارگيومينتي ئه وه بيت ئه مه و ئه کاديميو زانستيو ئيمه ئه وه يه، پرسياره که ئارگيومينتي به لکو ليره دا، نيه چه ند به رگه ي به رهه مهينانو ئيشکردني فيکري جياوازين ترسيکي دوودليو هه ميشه تيؤلؤجيه که يه وه ؟ له ديده نووسيني به ديموکراتيزه کردني له ئاست هه يه زؤرمان له اليه کي له کوردستاندا. تيؤلؤجيه که يه وه له ديده فيکري چؤن چه ندو ئاين که پرسياره ي ئه م وه آلمي تريشه وه ، په يوه ندي فه لسه في ، که شووهه واي له به رده م ريگربووه زماندا له به رده م هه يه سه ره وه ش به وپرسياره ي

به جؤريک له جؤره کان. دونياي پرسيارکردني که شووهه واي کاتيک چونکه خؤمان ئيمه ئه وا حه رامبيت، نه کريتو ئاين خوداو له به رده م جؤره راوه ستانيک ده بينينه وه، له جياتي به ره و هيچ نؤرمالکردني پيشه وه چوون. گؤرانو هه بووني که شووهه واي نؤرمالکردني ئايندا، له به رده م نه گووتن ئايني عه قليه تي به رزراگرتني کؤدي ئه مه ش بيده نگيه ، شه رمکردنيش ترسو قوورسترده کاتو سياسه تي وه کو ريگريه ، وه ئه م ناخماندا . له ناو به هيزترده کات جؤره حاله تيکي گه ردووني وايه له راستيدا، که په يوه ندي بيري به رامبه ري هه يه ئاينيه وه بيرکردنه وه ي به جؤري که موو که لتووره کاندا، هه موو له ناو ئه مه ش نائايني،

زؤر، راستي خؤي تياداهه يه و روويداوه . خويندنه وه ي ته نيا فه له سه فه ، ميژووي خويندنه وه ي به ته نيا، نيه تيؤريه کان و کؤنسيپت بيرؤکه و ميژووي به لکو خويندنه وه ي ژيانو کاراکته ري فه يله سووفه کانيشه ده خوينينيه وه ، فه يله سووفان ژياني کاتيکيش، له گه ليدا. ئاينيدا بؤچووني ديدو له به رده م هه ميشه به گشتي بوونه ته وه . کووشتن هه ره شه کردنو مه ترسيو جيگه ي ته واوي به سه ر کاريگه ري ئاين ئيمه ش له الي

سياسيه که شه وه ده روونيو کؤمه آليه تيو که شووهه وا هه ر نه وه ک وايکردوه ئه مه ش به جيهيشتوه ، هه يه و شه رمکردنيش به لکو بکات، ئاسايي سانسؤر ريگريو له دايه لؤگکردن ئاسايي بکات، وه بيده نگيش سه روه ربکات. به گشتي، باوکاني ئيسالم له ناو دونياي ئيمه ، زؤريان ماوه وه ربگرن، فه لسه فه طومانه کاني پرسو بتوانن تاوه کو وه کو له راستيدا به آلم يه کداين، بيستو له سه ده ي ئيمه چوونکه وه هايه ، ئه ورو پابين له چه رخه ناوه ندينه کاني سياسه تي ترسو شه رمکردنو بيده نگي له به رده م ئاينوخوادا ئايني شاره زاياني مه الو به ته نيا وايکردوه ، )تيؤلؤجي( ئيسالم ئؤتؤريته و ده مراستي حه قيقه تي ئه وه لو ئاخيري ئه مه ش ئيمه ، کؤمه لگاي له ناو بن تيؤلؤجي دايه لؤگي وه کو ره نگدانه وه ي عوزرخوايي باوکاني کليساو دواييش تيؤلؤجي سروشتي ئه و فه يله سووفانه يه ، که ئاريگومينته

ئاينيه کانيان له به رگي فه لسه فه دا بکه ن. وه کو ئاين، فه لسه فه و ده شتوانين ئه مه دا، له کؤتايي عه قلو دل، يان هه ستو هزر، فؤرمو ناوه رؤک، يان رؤحو رؤحانيش واقيعي زانستو لؤجيک، شيعرو جه سته ، وه ربگرين، به آلم ئه مه به الي منه وه، تاوه کو ئه وسنووره ي دژايه تي واوه خه ياليکي يان داوي، ناو نه که وينه که بکه ينو پي ئه مدوونيايهي ناو رؤژانه ي ژياني ئه زموونو نيونده يک جؤره وه کو هه ميشه به لکو بزانين، به هيچي هه ردووکياندا، له نيوان بين هارمؤني باآلنسو ئيشکه ري وه ئه مه هه رگيز دووژمني پرسيارو بيرکردنه وه و خه يال

نيه . زؤر شوين وكاتدا له هه نديك ئاينوفه لسه فه په يوه ندي به يه ك دژ فه لسه فه ئاين و جه وهه ري پيتوايه تؤله ، توند و ئه م هؤكاري بوه ستنه وه به يه ك دژ گه ر ئايا ناوه ستنه وه ؟

په يوه نديه توندوتؤله بؤچي ده گه رينه وه ؟پرسياره م ئه م وه آلمي له سه ره وه پيموايه ، - به رگي فه لسه فه که له وکاتانه دا پيموايه ، به آلم دابيته وه . ميستيکيزمو دؤزينه وه ي راستيو جوانيو عه داله تي رةها له گه ل دؤستايه تي له جؤره کان به جؤريک له به رده کات، چوونکه تووندوتؤلده بيت، په يوه نديان ده بيتو ئايندا باوه رو له دونيا دوورده که ويته وه . هه ر راده يه ک تاوه کو گه را، دروستکردندا به هه شت به دواي فه لسه فه يه کيش فه لسه فه چوونکه بکه ين، له گه رانه که ي طومان ده بيت دروستکردن يؤتؤپيا به هه شتو پرسيارکردنه ئه مه نده ي له کتوومتي جياوازيشبن ئه گه رچي ئايدياليسته کان نيه . ئارگيومينتي هه مان وه کو به آلم ئايني، ئارگيومينتي )ئه مه مرؤڤ هه لوومه رجي به رامبه ر هه بيت ئاينيان فه لسه فه جه وهه ري ئه گه ر ليره دا واشنيه (. کتوومت تيکستي تويغه جياوازه کاني هه لدانه وه ي به پرسيارکردنو هه لگري تيادانيه طوماني ئه وا پيبکات، ده ست ديني ئه وه ي وه کو ئاين ئاين. وه کو نابيت ئارگيومينت هه مان

Page 82: sarchawa

80

ئؤريجينالترو مرؤڤ له قوودره تي نووسه ره که ي گه وره ترو پيرؤزتره ، حه ساسيه تي زؤري هه يه سه باره ت به جؤره بيروبؤچونيکي جياواز له وه ي هه يه تي، به تايبه تي ئيتيکو باسکردني خوداداو له ئاستي بيباوه ري حاله تي

مؤراليتيش. به کؤمه ليک باوه رکردن بانگه شه ي ئاين چونکه ئيمانداريتي، رؤحانيه ت، فه زاي مؤراليتي، ستانداردو وه کو دروستکه ري فه زاي مووعجيزه خوازي، خوداوه ند دونياو سروشتو گه ردوون ، يان شتي به وشيوه يه ده کات . نه بيت، فه لسه فه دا له گه ل جه وهه ري هه مان ده کات وا چوونکه فه لسه فه طومان له و تيزانه ده کات وه کو حه قيقه تي رةها نووسراوبيتنو، له ده ره وه ي جيهاني ئه زموونو هزرو ئيتيکدا له کتيبي سپينوزايه ، پيموايه مرؤڤه وه بن. زماني زيندووبؤته وه و به راستي عيسا بزانم ئه گه ر ده ليت، بليين يان به مه سيحي، ده بم ئه وا هه لساوه ته وه ( )له قه بر عيساش دايکي بووه و خوايه ک عيسا باوکي به راستي بووخچه ي بؤچي باشه ئاخر بووه ، نه کراوه بووخچه ي بکه ين، بيرؤکه که ش ته ماشاي هه ر ئه گه ر خؤ نه کراوه ، له به رئه وه ي خوا وه کو موعجيزه سکي مريه م پرده کات، به آلم چيه ؟ نه کراوه ييه وه بوخچه ي به سه ر هه قي ئه وا که هه يه که لتوري کؤمه آليه تيو پاشخانيکي بيرؤکه که

به هه موو شيوه يه ک سيخناخه به پياوساالري.وه آلمو به يه ک پرسيارو به يه ک فه لسه فه له به رئه وه ي ده که ويته ئيتر نابيت، ته واو سه به بگه راييي هؤي به يه ک جياوازيه وه له گه ل ئايندا، چوونکه ئاين ئه مه نده ي ته رکيز کردني کؤمه لگاو جيهانه وه فه زاي ستانداربوونو له سه ر ده کات، ئه مه نده زؤر ته رکيز له سه ر پرسيارکردن ناکات، هه رجؤره فه لسه فه يه کيش ئه م جؤره ره نگدانه وه ي تيادابيت بيطومان په يوه ندي له گه ل ئايندا تووندو تؤلده بيت. به آلم وه آلميکمان چه ند وه کو هه ميشه پرسيارده که ين، کاتيک ئه مه ش بؤخؤي به ته نيا، له جياتي وه آلميک ده ستبکه ويت سروشتي ستاندارد ناگه يه نيتو ناشپاريزيت، ئه م حاله ته ش وايتيده گه م، من ده رده خات. هه ردووکيان ناپه يوه ندي هه ميشه چوونکه بکات، ناسروشتي مرؤڤ فه لسه فه که ده ژي، تياي له وده وروبه ري پرسيارکه ره ره خنه گرو ده سته مؤييه ، ماليبونو جؤره نؤرمالبوون له به ئه مه نؤرمالبونو فه زاي له سه ر به هه مووشيوه يه ک ئاين به آلم ده سته مؤيي ده ژي، بؤئه وه ي جؤره ئاشتيه ک له ناو ناخي په يوه نديه ي ئه و له پيناوي ئه مه ش دروستبکات، مرؤڤدا ئه مه نده ي ئاشتيه ئه و ليره دا خودادا، له گه ل هه يه تي ئه مه نده ده کاته وه ، ناپرسيارکردندا به ناديارو باوه ش له به رئه مه يه جياوازتر، ترو به شيوه يه کي بيرناکاته وه رؤحانيه ت وه کو جؤره ده رمانيکي ده روونيش ده بيندريت،

به آلم ئه مه ش له گه ل نرخي رازيبووندا ديت. په يوه ندي نيوان فه لسه فه و ئاين له چيدايه ؟ ئه و جياوازيانه

چيه كه فه لسه فه له زانست جودا ده كاته وه ؟ پيتوايه كؤمه لگه ي زانست زياتره ؟ به كاميان ) )پيويستي ئيحتياج كوردي

تاكاليه نورةهايه )زؤرجار(ئه م بووني پيتوايه تؤ به پيچه وانه وه ، فه لسه فه به آلم

خه سله ته به پؤزه تيڤ بؤ زانست الي كورد ناكه ويته وه ؟- واهه ستده که م به شي يه که مي پرسياره که له سه ره وه

کراوه ، واته پرسي چييه تي په يوه ندي ئاينو فه لسه فه . دايه له کتيک به زمانيکي نه بيت هيچ ئه گه ر به آلم ئاينو په يوه ندي بليت ده توانيت يه کيک قسانبکه ين، فه لسه فه ئه گه ر بؤنمونة وايه ، په يوه نديه کي فه لسه فه ، ميژووي زؤري به شيکي نه کات، ئاين خوداو باسي ته نيا به تالده بيت . يان بسردريته وه ، ده بيت ميتافيزيک هه تاوه کو به نمونة ، بگرين ناوه ندين چه رخي ئه گه ر چه رخي حه ڤده و هه ژده ش، ئه وه ي ده خوينريته وه بريتيه کؤنسيپته کان بيرؤکه و باسکردني تيؤلؤجيو له دونياي

سه باره ت به خوداوه ندو ناديارو شتي وا.به بي ئاينيش، خوداو بيرؤکه ي بؤ سووپاس که واته ديکه شمان زؤرشتي باسي نه مانتوانيبايه ره نگه ئه وانه بين، دژي يان ريکبين له گه ليدا ئه گه ر ئيدي بکردايه ،

ئه وه يان شتيکي تره . ئه مه ي ده يليم، هيوادارم هه له تيگه شتن درووست نه کا ت، چوونکه ده ليم ، ئه مه ئايرؤني هه ستيکي وه کو به لکو مشتوومره چربوونه وه و فه لسه فه ش تيؤلؤجيو بابه تي له سه ر ئاينو بووني خوداوه ند به گشتي، ئيتر ئه مه ئه گه ر بيرؤکه ي کيشه ي شه يتان، يان له مؤراليتي، باسکردنبيت يان باسکردن له سروشتي خواوه ندو بوونو نه بوونيشي،

يان سه ره تاو کؤتايي جيهانو گه ردوون..تادوايي. وه کو له سه ره وه ئاماژه مان بؤکرد، دونياي ئاين هه ميشه رؤحي فه زاي ئيمانو باوه رو سيسته مي له سه ر جه غد وه به پيي هه يه ، جياوازتري ئامانجيکي فه لسه فه ده کات، ئارگيومينته پالپشتي زانستيش سروشتي، مه عريفه ي وه کو ئارگيومينتي بؤنمونة ، چوونکه، ناکات. ئاينيه کان شتيکي هه موو گوايا ته نيا، تاکو به خوايه کي باوه رکردن نيه سه ره تاي بؤخؤي دروستکردوه و رؤژدا له حه وت شتيکي سه يرو ناکؤکه ، هه روه ها باوه رکردن به موعجيزه يان زيندووبوونه وه له ودونيا به مانا ئاينيه که ي، بؤزانست شتي ئه وه ي باوه رپيکراونين، بناغه و بي فه زايه کي شته کانو ئيمپرييکيه تي فه زاي زانست، بؤ باوه رپيکراوه ئه زموونکردني جيهانه ، نه وه ک شتيک له سه رو ئه مانه وه . شته کان جه وهه ري له سه ر ئاين ئارگيومينتي ئه گه ر ناو گؤراني له سه ر فه لسه فه ئارگيومينتي ئه وا بيت، خوودي له سه ر زانستيش ئارگيومينتي وه دونيايه ، ئه وه ي وه له به ر ماده يه، بووني له سه ر ئه مجيهانه يه و وه کو که نيه ، مادي بوونيکي ئاينيه که يدا له هه سته خوا باسيليوه ده کريت، ئيتر ده که ويته ده ره وه ي بووني واقيعي

Page 83: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

81

ماديه وه . جياوازي فه لسه فه له زانست ره نگه له ويدا بيت، زانست رواله تي له سه ر رووت ئيمپريکي قوورساييه کي زياتر شتيک هه موو تر به مانايه کي داده نيت، شته کان بووني تيپه ريت ده بيت به که نالي مووخته به رو ميتؤدي زانستيدا ئه وه ي بؤ هه بيت ده بيت شتيک واته سه لماندني. بؤ له ناو پرؤسه زانستيه که دا هه بيت، به آلم فه لسه فه هه مان ئارگيومينتي پاشخانو وه کو ئه گه رچي نيه ، سروشتي له گه ل کؤکه مه ترياليه که يه وه له ديده شته کان هه بووني بووني بؤ زانست کؤله گه ي ئه گه ر بؤنمونة زانستدا، ئه مه نده ي ئه وا )ته ته وور(، گؤرانبيت دونياي سروشت له گه ل ئه مه نده متمانه يه ، جيگه ي نزيکه و له فه لسه فه وه له اليه ن )کرييه يشن( دونيا دروستکردني بيرؤکه ي

خوايه که وه له شه ش يان حه وت رؤژدا نيه . فه لسه فه له ويدايه ، فه لسه فه دا له گه ل زانست جيايي هزري هه يه و بيرده کاته وه به بي ئه وه ي هه ميشه ئابجيکتي سه لماندنه وه و مووخته به ري ناو بباته بيرکردنه وه به رامبه ر هايديگه ر بؤنمونة به کاربهينيت، حاسابات )زانست ده ليت راديکاآلنه زؤر پؤزه تيڤيسته کان،

بيرناکاته وه (. کيشه ي زانست ره نگه له ويدابيت، کاتيک هه موو شتيک به عه قليکي حسابيو مووخته به ري ده بينيتو بووني هه موو سه يري واته کوورتده کاته وه ، قه باره که ي بؤ شتيک تيرامانو له به رده م ده هينيت کوورت ناکاتو ناوه وه فه لسه فه نيه ، فه لسه فه ئيشي ئه مه به آلم بيرکردنه وه دا، ده کاتو مه شغوولي ئؤنتؤلؤژيه کان پرسه ئه نديشه يه وه رده گريت، ده بينيتو قوول زؤرو له بيرکردنه وه ي چيژ مرؤڤ ، ناوه وه ي وه کو تيادايه بيزاري ئازارو نيگه رانيو زانست ئيش له سه ر جه سته ده کات. پرؤژه ي زانست ئيش ناکؤکي ئه مه ش ده کات، بينراو به لگه و دونياي له سه ر له گه ل فه لسه فه ي ژياني واقيعيدا نابيت به وشيوه يه ، به آلم له گه ل ئايندا زؤر کؤک نابيت. به شيوه يه کي تريش، زانست به موعجيزه هه يه ، باوه ري ئاين چونکه نزيکه ، له ئاينه وه به آلم زانست ده يه ويت له ديده ئيمپريکيه يه وه به رهه مهيني چاکده کاته وه ، کويريک دکتؤريک بؤنمونة موعجيزه بيت. ئه مه موعجيزه يه ، پارچه يه ک به شي سه ناعي له بؤ جه سته ئه مه ده بيت، باشتري فه نکشني جه سته به کارده هينيتو، خه يال، وه کو ئاين دوعاکاني واته وايه ، موعجيزه وه کو هه ولي زانست سه لماندن. پراکتيکو ده بنه زانست له الي زؤر ده دات مرؤڤ له به رده م مه رگدا رزگاربکات بؤئه وه ي قوولي هه ستيکي ئاين به آلم هه بيت، دريژه ي ژيان دوونياي له ناو ئه وه ي بؤ ئه مه ش تيادايه ، مه رگدؤستي تره وه دونيايه کي ناو بچينه برؤينو )کاتيدا( تيمپؤره ل ئه وه ي پرسياري سه ر ديته کاتيک نامرين. هه رگيز که

کؤمه لگاي کووردي پيويستي به

ئيش ده بيت پيموايه بيت، زياتر زانست يان فه لسه فه به هه ردووکيان بکاتو پيويستي به هه ردووکيان هه يه . ئه مه هه لگري به گشتي مرؤڤايه تي کؤمه لگاي له وه ي بيجگه پيويستي وه کو فه لسه فه ئه گه ر چوونکه هه ردووکيانه، که لتووريو فه رهه نگيو شارستاني بيتو فه زاي رؤشنبيري ده وله مه ند بکات، ئه وا زانستيش ده توانيت کؤمه لگا له ديده مرؤڤ جه سته ي ژيانو ئاگاداري جه سته ييه که يه وه ، فه زاي له سه ر هه بيت کاريگه ري فه لسه فه ش وه کو بيتو، ئه مه نده ي فه لسه فه ليره دا مرؤڤ. واقيعي بيرکردنه وه ي

له گه ل زانستدايه ، له گه ل ئايندا نيه .مانايه ي به و دروستكه ره ، ترس چه ند فه لسه فه ئايا *نوخبه ( بؤ فه لسه فه )قؤرخكردني نوخبه يه هي فه له سه فه

هؤكاريك نيه بؤ له دايك نه بووني فه يله سوف و فه لسه فه ؟ ترس له گه ليدا كردن مامه له هه تاوه كو فه لسه فه وه وه رگرتني له ئه م تيناگات، ليي هه موكه س قورسه زؤر فه لسه فه به وه ي ليده بيت، گويمان زؤرجار گفتوگؤدا كه له كاتي ده سته واژه ي )فه لسه فه م به سه ردا ليمه ده .يان خؤ فه لسه فه نيه ليي تينه گه م( ئيمه ي ناگه يه نيت ئه وه ئايا ده گه ينيت، ده سته واژانه چي ئه م

كورد نامانه ويت له گه ل فه لسه فه دا مامه له بكه ين؟

له کورستاندا، هه ر نه وه ک به آلم هه يه ، ئه وه بيطومان گه ردووني هه ستيکي وه کو هه سته جؤره ئه وه به لکو فه لسه فه گوايا باوه ره ي ئه و به شيکي پيموايه وايه ، مه به ست )ستيگمايه (، تيبگه ين ليي ناتوانين قوورسه و، يان سيسته ميک يان باوه ريک کاتيک ئه وه يه ، له مه ش بؤخؤي دروستده بيت، )ئايدؤلؤجي( سه ير نؤرميکي بيجگه له خه يالپآلوي زياتر نيه ، به آلم له گه ل به کارهيناني ده بيت به راستي. ده بيت ترسه که دا هه ستي زؤري دروست وا قوورساييه کي جؤره و به حه قيقه تيک ئاساييش که سيکي ئاره زووکردني ئيراده ي ده کات، ئه و ستيگمايه قوورباني. ده کاته بؤنمونة پشتگويده خاتو بيرکردنه وه که لتووروهه ژاري ناو ڤايرؤسي ده بيته له الي ته نيا هه سته ئه و تر، به مانايه کي به رهه مده هينيت. ئه وانه شه ، خوودي له الي به لکو نيه ، ئاسايي خه لکي خؤيان به رؤشنبير ده زانن، چوونکه دواجار ئه وانن گوايا نيه ئه وه ي تواناي ئاسايي که سي تيده گه نو شتانه له و يان ستيگمايه ، ئه و بآلوبکاته وه . بانگه شانه ئه وجؤره شتيک ئه گه ر ده کات، ئه وه مان فيري ئايدؤلؤجيه ي ئه و قوورسه و )چوونکه بترسين ليي ده بيت يان نه زانين، ناواتوانين ليي تيبگه ينو فيري بين(، يان ده بيت ئه وه ي که باسي ئه و شته ده کاتو ئيمه ليي نازانين، که سيکي ئاسايي

نه بيتو بيپه رستين )کاريزماو ئيليتيزم(. فه يله سووف خوودي خؤي وه کو ئه بستراکشني ليديت، نامينيتو، رؤژانه ( ژياني )حاله تي ئاساييه وه له هه ستي ده ژي. فه لسه فه دا قوورسي دونياي له ناو هه ميشه ئيتر

Page 84: sarchawa

82

بيرؤکه يه ک هه يه له الي ئيفالتون، که مه عريفه به ئازاره وه هاوکاريمان بتوانيت ره نگه ئه مبيرؤکه يه گريده دات، مه عريفه ئه گه ر چوونکه شياوبيت(، ئه مه )ئه گه ر بکات نيه ، ئاسان کاريکي به رگه گرتني ئه وا بيت، ئازاراوي راسته قينه که سي ته نيا که پيده ليت، ئه وه مان ئه مه ش بتوانيت واته ئازاره بگريت، ئه و به رگه ي ده توانيت بؤخؤي له مه عريفه تيگه شتن به مه ش تيبگات، له مه عريفه وه کو به رگه گرتني ئه و ئازاره ي ليديت. ئه گه ر ئه مه راستي دژي نيتشه شادي زانستي ناونيشاني )ره نگه تيادابيت ئه و پاشخانه ئيفالتونيه بيت(. ئه مه له اليه ک، به آلم له اليه کي له گه ل خاوه ن مه عريفه دا ئيفالتون کيشه ي خؤي تره وه ، هه يه ، چوونکه بؤنمونة، که سي فه يله سووف وه کو زووتر واده کات، ئه مه ش وه هايه ، له دايکبيت به فه يله سووفيه وه به ربه ستو جؤره وه کو ئه مه کيشه بيت، فيربوونيشي که دروستکردني ترسبيت وه هايه ، ئه مه ده نگدانه وه ي زماني

ناديموکراسه . نووخبه يه کي ده بيت درووست نووخبه ئه فسانه ي ليره وه ئيتر بواريکو، له هه موو نووخبه ديارده ي )ئه گه رچي خؤي خراپه ي ئه گه ر هه يه و، هه ر شوينيکدا له هه موو که سي ته نيا ئه وه گوايا هه يه (، خؤشي باشه ي هه بيت، بکاتو، بابه تانه ئه و ده سکاري ده توانيت فه يله سووفه يان تايبه ت کايه ي بؤخؤي ئه مه ش ناتوانن، تر که ساني دايه لؤگه که وه ، ناو ده هينيته پرؤفيشناليزميش ئه کاديميو چوونکه وايليديت ئه و بابه تانه ي تايبه تو شازن بؤ که سي تيبگاتو لييان نه توانيت تر يه کيکي پرؤفيشينال، تايبه تو

ئاماژه يان بؤبکات. دووره ، ديارده يه کي منه وه به الي ديارده يه ئه م وه کو نووخبه يه ، که سياسه تي نه گه تيڤه ، زؤر روويه کي سياسه تي جياکردنه وه ي که سي سؤپه رمانو فه يله سووف له که سي ئاسايي، ئه مه ش وايليديت جؤره شه ريکي خراپ درووستبکات، فه يله سووفدا ئاساييو که سيي له نيوان که به حه زنه کردني فه لسه فه ته واوده بيت له اليه ن که سي ئاساييه وه . رووه که ي تري خوودي زؤربه يه که نايه ويت ئه مه ش هه لدي، ليي بکاتو فه لسه في قوورسي پرسي هه ست ئاسايي که سي تياداهه يه . خؤي راستي هه ر وه کو ناويريت ناتوانيتو گوايا ريسواده کريت، ده کات که س کاتيشدا، له هه مان بيت، زيره ک فه يله سووفه که زيره ک بيه ويت ئاساييه که سه ئه گه ر لينه گرتوه ريگه ي

بيت، به آلم خؤيه تيو ناخي خؤيه تي ريگه يان ليگرتوه . که س هه موو بؤ فه يله سووف ئيفالتون، بؤ بؤنمونة نيه ، به لکو له گه لماندا ديته ناو دونياوه ، ئه وه نيه که له ناو دونيادا دروستي بکه ين، به لکو له شوينيکي تره وه ده يهينين له هه مان بيرؤکه ي رؤحو ئه مه نزيکه ئه مدونيايه ، ناو بؤ فؤرمه کانيشيه وه . به مانايه کي تر، ترس له فه لسه فه ئه گه ر بابه ته که دا، قوورسي له ئاست زؤربه يه سايکؤلؤجياي ره نگه سايکؤلؤجيه ئه و سياسه تي ووروژاني به آلم

که سي تايبه تو ئه کاديميش بيت به رامبه ر زؤربه ش.

له به رئه وه ي فه لسه فه بؤ زؤربه نيه و ليي تيناگه ن، ئيتر شيوازو ته نيا ده کات باسي نووخبه که ئه وه ي ده بيت ئه و له ده ره وه ي ئه وه شي و فه لسه فه بيت ووتنه وه ي بازنه يه دا بيت، بيجگه له نافه لسه فه هيچي تر نيه )ئه مخاله زيندوده کاتوه (، سؤفيسته کان ئيفالتونو سه رده مي له گه ل سؤفيسته کاندا ئيفالتون سوکرات له ودايه لؤگانه ي دايه لؤگ ده کات، جؤره سوکايه تيه ک، يان شتيکي وا هه ست سؤفيسته کان گوايا سؤفيسته کان. به رامبه ر پيده کريت فه يله سووف نينو، گوايا مه عريفه ش به پاره ده فرؤشنه وه، به آلم سوکرات هه ميشه ئيديالترين فه يله سووفو چاکترين

مرؤڤه . پيم وايه ئه و ستيگمايه ، له بواري تريشدا هه يه ، بؤ نمونة به شيوه يه کي به آلم هه يه، ئه مه ئاينيشدا له باسکردني له به رده م رؤشنبير که سيکي ئه گه ر جار، زؤربه ي تره . ئايني ناو حه ساسي شتي هه نديک پرسياري مه اليه کدا له قه له مدراوه به وه ئه مالوئه واليه ک هيچ به بي بکات، ئايني کتيبي هه رگيز يان نازانيت، له ئاين شتيک هيچ ئاينه که له جه وهه ري پرسياريش که چي نه خويندؤته وه، له گه ل خراپ ناووناتؤره ي له وه ي بيجگه ئه مه ده کات؟ مولحيد ووشه ي ئيمه له الي بؤنمونة ، ده هينيت ، خؤيدا شتي کوفارو به جه وهه ري به ستراوه ته وه ئه مه نده ي مرؤڤي به وه ي نه به ستراوه ته وه ئه وه ئه مه نده ي واوه ، جياوازه بيري هه يه و خؤي دونيابينيه کي جؤره مولحيد

دينيه ک. له دونيابيني وايده بينم(، )من ته ره فدا له هه ردوو هه يه ترسيک له فه لسه فه ئاساييه وه، گوايا له اليه ن خه لکي نه وه ک هه ر ده ترسن، به لکو ترسي نووخبه شه بؤ له ده ستداني شکؤي خؤيان، وه کو ئه وه ي زؤر زؤر له که سي ئاسايي زياتره و، باسکردنو شايسته ي هه ميشه ده بيت ده يکات ئه وه شي ئه مه بيت. نمونة يي به ناوبانگکردنيکي گه وره کردنو

ترسيکي ده بله له هه ردوو ته ره فه وه ده بيندريت.ده كات زيندوو به شدارييه كي ديمؤكراسي ئازادي و *ئازادي و ئه و ئايا فه لسه فه ، نووسيني به رهه مهينان و بؤ هه يه ، بووني له كوردستاندا ره خنه ليگيراوه ي ديموكراسييه

ريگره يان ياريده ده ره بؤ له دايكبووني كتيبي فه لسه في؟بواريکه وه له هه موو ديموکراسي ئازاديو که شووهه واي نووسين له بؤ بيت ئاسانکاري هاوکاريو ره نگه ته ماشايبکه ين، ئازاديو ديموکراسي به گشتيو فه لسه فه ش به تايبه تي، چوونکه البردني ترسو سانسؤرو فراوانکردنه وه ي فه زاي بيرکردنه وه ي ئازاده ، به مه ش جؤره جيگريو دلنيايو کارکردن زياترده بيت.

بارودؤخي بژين، بارودؤخيکدا له هه ر ئيستاکه -سه رده مانيک نيه که وه کو له رابوردودا بينيومانه . ئيستاکه هه يه ، چاپوبآلوکردنه وه ده زگاي چه ندين نه بيت هيچ ئيستاکه ش تاوه کو به آلم سه ربه خؤبن، حزبيو ئه گه ر بآلوکردنه وه بؤ براده رايه تي خزمزمينه و سياسه تي کايه وه ، نه هاتؤته وا کراوه و سروشتي حاله تيکي زه قه و

حورمه تو مافي نووسه ران وه کو يه ک ته ماشابکات.

Page 85: sarchawa

201ي 0

ةمك

يةي

ونكان

)12ة )

مارذ

83

پيموايه له ئيستادا بابه تي فه لسه في ده توانيت له دايکبيتو پيبگات، چوونکه ده زگاو چاپه مه ني زؤره بؤ هاوکاريکردنو حاله ته ش ئه م ئه گه رچي کتيب. نووسينو بالوکردنه وه ي وه کو حاله تي تر به ته واو سروشتي نه کراوه و ديموکراتيزه باش نووسه ري که نيه ، له وه دا طومانم من نه کراوه . بيطومان چاپوده زگايه کان، نه گاته نووسينه کانيان هه بنو بيزاري سارديو گونجاو ديموکراسي ئازاديو نه بووني

له به رده م دونياي نووسينيشدا درووستده کات. گه وره كاندا له خه م وگرفته ده توانيت فه لسه فه چه ند ئايا كوردا له ناو فه يله سوف نه بووني ئايا چاره سه رببينيته وه ؟ هؤكار نه بووه بؤ هاتني ئه م هه موو ته نگ و چه له مه سياسي و چه ند فه له سه فه بووني ئايا ؟ كؤمه آليه تي... ئابووري و الدروستبكات باوه ره يان ئه و رابهينيت و مرؤڤه كان ده توانيت،

كه ريز له ئازادي يه كدي بگرن ويه كدي ره دنه كه نه وه ؟وه کو فه لسه فه ده توانين ئايا بليين ره نگه سه ره تا، )خه موگرفته له وه مه به ستمان ته ماشابکه ين؟ ده رمان

گه وره کان(چيه ؟ ئه گه ر خه مو گرفتي گه وره مه به ست له قه يراني سياسيو نه ته وه ييو شتي وا بيت، ئه وا باشتره ئه و پرسياره له وان بکه ين. فه يله سوف سيحرباز نيه يان جؤره پيغه مبه ريکي وانيه چاره سه ر بؤ هه موو شتيک بدؤزيته وه ، فه يله سووف به رهه ميني بيرؤکه و کؤنسيپته کانه ، قووتابي خويندنه وه ي ميژووي فه لسه فه يه چه ند بتوانيت، ئه مه ئه وه ناگه يه نيت

که پرسيار له واقيعي سياسي نه کات. له ئيستادا، نين خؤي هي به ته واوي بيرؤکانه ش ئه م به لکو له ناو الپه ره کاني ميژووي فيکردا ده يانخوينيته وه و فيريانده بيت، به آلم ئه وه ي ره نگه نويبيتو جياواز بيت، ئه و بيرؤکانه ي ده توانيت کاريان پيبکات له ناو واقيعي خؤيدا، ده توانيت به شيوه يه کي وا بيناخوينيته وه و به کاريانبهينيت يان رووداويکدا شرؤڤه کردني ليکدانه وه و له کاتي

ديارده يه کدا. کؤمه لکوژي، کاره ساتي گرتفتي و خه م بؤنمونة ، ئه نفال هه لبجه و وه کو واقيعيکي باسکردني هه روه ها له بؤ جيديدايه زؤر له حاله تيکي به رووداوکردني ده توانيت فه لسه فه فيکرو بيطومان ئه وا ئيمه ، ميژووي هه ر فه لسه فه چونکه له مرووه وه ، بکات هاوکاريمان تيراماني قوولي کردوه بؤ عه داله تو له کؤنه وه ئه نديشه و ئازادي. خؤناسينو شووناسو ئيتيکو فه زاکاني راستيو سياسيو له رووي ئيمه ش گرفته کاني کيشه و باسکردني کؤمه آليه تيه وه په يوه ندي خؤيان به دونياي ئه و چه مکانه وه تيبگه ين، چه مکانه له و بتوانين ئيمه کاتيک هه يه . بؤ له نيوانماندا سؤزداري تيرامانو ده بنه غه مه کانمان يه کتري، ئه مه ش واده کات هه ستي نزيکبوونه وه و يه کيتي له نيوانماندا سروشتي بکاتو ريزي يه کتري زياتر بگرين، خؤناسينو ميژوي وه کو وزؤر، که م بؤخؤي ئه مه ش ئاگاييو تؤخبوونه وه ي ليديت، خؤپيناسه کردنه وه ي

هوشياريو داواکردني گؤرانه .

به آلم پرسياري تر ره نگه ئه وه بيت، ئايا فه لسه فه چيمان فه لسه فه ميژووييانه دا؟ رووداوه ئه و له ئاستي بؤبکات ئاماده ييمان ره خنه و فيري به لکو دانانيت، بؤ به ديلمان له سه ر به ده نگ هاتن نه بووندا، بيده نگ له به رده م ده کات هه ستکردن له به رده م ئاماده ييه گه وره دا ، گرتني خه مو راده ي به رزبوونه وه ي يان خؤمان، به به رپرسياريتي ئه ساله تي ئه مه ش تر، ئه واني به رامبه ر ئه خالقيمان چاالکو مرؤڤي وه کو دروستده کات تيادا مرؤڤبوونمان ليکدانه وه ي ده توانيت فه لسه في عه قلي ئازاد. هاوآلتي ده سه آلته وه يه به دواي که تر له عه قليکي هه بيت زياتري له کوورد باس ئيمه کاتيک به آلم سياسه ت(، )دونياي ده که ين، ئايا کام سياسيو ده سه آلتخواز رؤژيک پرسياري

به رؤشنبيريک کردوه بؤ يارمه تيداني يان ئامؤژگاري؟ له فه لسه فه و ئه گه ر ئيمه ئه وه يه ، سه ره کي کيشه ي له پرسيارکردنو شه رميش هه روه ها ده ترسين، زانين سياسي عه قلي ده که ين، هاوکاريکردنيش ئامؤژگاريو و عه قل يه کيک ئه گه ر چونکه زاله . زؤر به سه رماندا ئامؤژگاريو هاوکاريو ته نانه ت چاره سه رمان بؤبهينيته وه ، به عه يبه ي ده زانين وه ريان بگرين و خؤمان به که م و بچوک کاراکته ره جؤره ئه م سه رچاوه ي به آلم به رچاو، ديته ده به نگي و ترسنؤکيه له به رده م ئاگاييدا . عه قلي فه لسه في له ئاستي هه بيت کراوه ي جياوازو ليکدانه وه ي ده توانيت قه يراني کؤمه آليه تيدا )بؤنمونة دونياي ده سه آلتي ديني(، چونکه سيسته مو باوه رو نؤرمي کؤمه آليه تي شتيک نين که سه کانه وه ريفؤرمي ره خنه و پرسيارو له ده ره وه ي

بن. ته نگوچه له مه ي بؤ هؤکارنيه فه يله سووف نه بووني وه هه روه ها مانايه کي، به هه موو نه ته وه يي و سياسي ئه مه نده هه نديکجار گه وره ش فه يله سووفي بووني نابيت، سه رده مه وه رووداوه کاني به سه ر کاريگه ري ئه گه رچي ده بيت به پيچه وانه بيت، بؤنمونة ته ماشاکردني جووله ککانداو کؤمه لکوژي له ئاست هايديگه ر بيده نگي زه قترين من به نازيکه ناوه . خؤي په وه ندي دواييش ئه لماني فه لسه فه ي بؤنمونة ده هينمه وه ، بؤ نمونة ت له فه لسه فه و فيکردا، به آلم ده وله مه ندترين ميژووي هه يه بؤ ئه مه به رهه مبهينيت، نازيزم هيتله رو تواني ئه لمانيا هه يه ، خؤي راستي هه ر رووسياش ئيسپانياو ئيتالياو تووندوتژيو سه رچاوه ي بوونه وآلتانه ئه و چوونکه

فاشيزمو کووشتاري زؤري ناو ميژووي جيهان. به الي بکؤلينه وه ، ليي به ووردي ئه گه ر پرسياره ، ئه م منه وه کتوومت ئه گه ري پرسيکي ئيفالتونيانه يه له به رده م فه يله سووفدا. چوونکه ئيفالتوون پيي وايه ، ئه و قه يرانانه ي به گه نده لي رووده ده ن هه نو مرؤڤدا هه لوومه رجي له ناو نيه ده سه آلتي فه يله سووف له به رئه وه ي ته واوده بن، ده توانيت ئه وا هه بيت ده سه آلتي وه ئه گه ر به ته واوه تي، به ده ر بيت )کؤماره که ي( وادروستبکات، شاريکي

له ناعه داله تي.

Page 86: sarchawa

84

ئه مه مارکسيش ده هينيته باسه که وه ، چونکه مارکسيش وه کو ئيفالتون وايه له و ديده وه ، ده يه ويت دونياي باشه و مه عريفه و به سه ر پرؤليتاريا( )بورجوازيه تو خراپه وه دابه شبکات، هه ردووکالياندا ئه ده بي فه سله فه و له ناخؤشيو چه وسانه وه ي به ته واوه تي بتوانين بؤئه وه ي فه لسه فه خوودي ده بيت ئه وا بيت، رزگارمان مرؤڤ وه کو سياسه تو شؤرشي پرؤليتاريابيت دژي بورجوازي، له گه ل فيکري جوآلنه وه يه کي وه هه ربيرکردنه وه و پرؤليتاريادا نه بيت، ئه وا حه تمه ن ده سکه الي بورجوازيه ته

به الي مارکسيه ته وه . ريزگرتن و ديتن هاوچه رخه که ي، به مانا فه لسه فه ئه مه بکريت، چه ندپيمان تره ئه وي خؤشويستني و فه لسه فه و، ئيتيکي له سه ر ليڤيناسه عه مانؤئيل تيزه ي ناسينه وه و ديتني ئه وه ي تري مرؤڤه وه کو ده مووچاوي ، به رامبه ر ئه وي تر، ده مووچاوي مرؤڤ ده رکه وتوويه کي شاياني هه روه ها ميتافيزيک، ده ليت به مه گه ردوونيه و، ناوکؤيي هه مان هايديگه ريش له الي ميتافيزيک باسيشه ، ئه ويش له الي چوونکه به ته واوه تي، نامينيت کؤني واته سروشته وه ، له سه رو نيه له شتيک مه به ستي داوه ، ده وري هيچگه راييه ي ئه و له ناو بوون پرسکردني به بيده نگي هايديگه ر وه کو فه لسه في عيمالقيکي به آلم گه وره ترينو له سه ر ژياني کؤتايي تاوه کو مايه وه هاوچه رخي ميژووي کاره ساتي ترين جه وهه ري

مرؤڤايه تي، شه ري نازيه کان. به رامبه ره که مان، ئازادي و ريزگرتن گرنگي بيطومان يان له گه لبوونيدا، وه رگرتنو له ده ره وه ي وه کو ده بيت فيکريدا، بيروبؤچوني له به رده م بين نه بوونيدا له گه ل هه بيتو دايه لؤگ ئه وه ي و بؤ جياوازيه ، ريزگرتني ئه مه وه ئه گه ر هه بيت. جياوازي ده بيت ئه وا به رده وامبيت، له جياوازي نه ترسين، له وه تيبگه ين جياوازي سروشتيکي خراپي نيه ، به لکو جياوازي فيربووني ئه وه يه که نايزانينو ئه گه ر بؤنمونة ، ترده گه يه نيت. ئه وي شووناسي ماناي وه کو وايليبکه م ليبکه مو، خؤم وه کو يه کيک هه موو من خؤم بيربکاته وه ئيتر سته مکارمان بؤچيه ، خؤمان ده بين به وه کردوه ، ئاماژه م له سه ره وه يه کتري. به سته مکاري کشوومات ترسنکاو غه ريبو سه يرو هه ستيکي زؤرجار له ناو رؤشنبيري ئيمه دا هه ستپيده کريت، ئه مه هه رچيه ک فيکريش به آلم نيه ، فيکري په روه رده ي هه رگيز بيت ئه و له ناو ئيمه ش قوولبونه وه يه، فيربوونو ئه زموونو تؤلؤرانسو ماليکي دروستکردني به هيواي پرؤسه يه دا

ديموکراسين بؤ فيکرو فه لسه فه . پرسياري دي زؤره له سه ر بوون و نه بووني فه يله سوف و تيزي فه لسه فه وفه لسه فه بكريت، به آلم هه ستده كه م له شوينيكي وه ك ئه وه باسي كؤتا پرسياري ده مه ويت له به رئه وه نابيت، ئيره دا بكريت، هه لومه رجي ئيستا چه ند له باره بؤ له دايكبووني كتيبي له دايكبووني پيشهاتي چه ند يان كوردي؟ زماني به فه لسه في فه لسه فه دا له بواري هه نوكه ئه وانه ي چه ند هه يه ؟ فه له سه فه

بووني يان بكه ين؟ بانگيان فه يله سوف به ده توانين ده نووسن ئه م په رتوكه فه لسه فيانه كه ئيستا له كتيبخانه كاندايه تا چه ند

مژده ي له دايكبووني فه يله سوفمان ده داتي ؟ نووسيني به رهه مو بليت، ده توانيت يه کيک له راستيدا له دايک ده توانيت له باره و کاتيکدا له هه موو فه لسه في نووسينه که به رهه موو خوودي له باري به آلم بيت، دواييش نووسه ره که و دونياي بؤ باري ده گه ريته وه که نالي زؤر بؤ ئه مه ئيتر بآلوکردنه وه که ي، ئاساني جياوازده مانبات، ئايا ئه و نووسه ره چه ند هيواو ئاره زووي نووسيني هه يه ، چه ند تواناي هه يه ، چه ند کاتي هه يه ، ئايا له کاته کاني نووسين يان نووسين، بؤ ته رخانه ژياني خؤي قه رزده کاتو ده يبه خشيت به نووسين، ئايا ده زگاکاني بآلوکردنه وه و په خش چه ند هاوکارو ئاسانکه رن له بؤي؟ بژي به نووسين نووسينو بؤ يه کيک ئه گه ر بيطومان وه کو کارو پيشه ، شته کان ئاسان تر ده بنه وه له که سيکي به آلم نووسين، بؤ بژي به وشيوه يه نه توانيت تر که سانه جؤره ئه و که ته نيا نيه له وه ش مه به ستم به مه ته نيا من بزانم . راسته قينه پرؤفيشنالو به نووسه ري باسي خؤم بکه م ليره دا، وه کو بچووکترين ئه زموون، من له نيوان ژياني خيزانو، کارکردنو، خويندنه وه و، خويندني هيواشمدا، هه نديکجار هه ولده ده م شتيک بنووسم دوايش يان دايده نيم بؤ ماوه يه کي زؤر، يان ليي په شيمان ده بمه وه سه ره کيم مه به ستي ده ليم، گشتيدا له ديديکي )ئه مه ئاسان چوونکه به ته نيا(. فه لسه فه نيه نووسيني له ئاست له ناو واهه ستده که م ئيستاکه ش تاوه کو به راستي، نيه زياتر، خؤمدابم دؤزينه وه ي خؤ له ناو هه ر نووسيندا، له جياتي ئه وه ي خؤمدؤزيبيته وه به ته واوه تي، نووسينيش به لکو ده ويت، خه يالي ليزاناييو وه ستاييو هه ر نه وه ک کارکردني زؤرو خويندنه وه ي زؤرو سکپربووني ده ويت نافه يله سووف به فه يله سووفو له راستيدا، کي بؤ داهينان. بانگکردن شتيکي سه يره ، پيموايه ئه گه ر يه کيک وه آلميکي له وجؤره ي بوويت، باشتره ته رکيز بکاته سه ر به رهه مي ره گه زي ئه وه ي بؤ ووتاريک ته نانه ت يان نووسه ريک، ده روازه که ئه وکاته چوونکه بدؤزيته وه، تيادا فه لسه في مژده ي بيت . بؤ گشتي له وه ي رؤشنترده بيت تؤزيک نووسين دوونياي ده ليم هه رئه وه نده فه يله سووف، کوورديش ميلله تي به رده وامه ، کراوه يه و پرؤژه يه کي بيرمه ندو ده توانيت ئه مجيهانه تري ميله تاني وه کو هه لکه ويتو تيادا سه رکه وتووي باشو نووسه ري پرؤژه ي يان خوود وه کو ئه گه ر ئه مانه له دايکبيت. له راستيدا وه ريانگرين، ته ماشابکه ينو ده سته جه معيش چه ند پابه ندن به به رهه مهيناني پرسيارو ووتارو داهينانو به کاراکته رو پابه ندن ئه وه نده ش کتيبه وه ، نووسيني

چاکه و ديموکراسيه وه بؤئه و شوينه . ***