LIVENJE SKULPTURE U BRONZI METODOM 4.2.7. IZGUBLJENOG VOSKA (LOST WAX CASTING)

Oko 3000, negdje izmeu Crnog mora i Persiskog zalijeva neznanom umjetniku je sinula ideja da svoju viziju pretoenu u pelinji vosak, presvue slojem tene gline, i tako uukanu poloi u vatru. U vatri bi vosak iscurio ostavljajui za sobom prazan prostor, u sad ve tvrdoj ljuturi peene gline. U tu uplinu bi usuo rastaljenu leguru kositra i bakra poznatu pod imenom bronza. Nakon hlaenja bi glinu razbio, i na vidjelo dana bi se uka-zala blistava figura... Roena je prva bronza.

Ovom kratkom priom sam pokuao doarati trenutak nastanka prve bronze metodom izgubljenog voska. Pitanje, zbog ega je toliko znaajna ova metoda, se namee samo po sebi. Odgovor je praktian, metoda izgubljenog voska osigurava da se na relativno jed-nostavan nain sauva orginalnost umjetnikog pred-meta. Otisak je vrlo precizan tako da se na odljevku mogu savreno razaznati otisci prstiju. Takoe se na ovaj nain mogu izliti i veoma komplikovane forme, to se teko moe postii sa drugim postupcima liven-ja, kao to je na primjer livenje u pijesak (napomena; moda jedino metoda topivih modela moe poluiti pribline rezultate).

Primjer kalupa pripremljenog za lijevanje bronze meto-dom izgubljenog voska. Svi ulivni i izduvni sistemi, kao i sam model su izraeni od voska.

Tokom tri milenija, metoda izgubljenog voska je doivjela transformaciju samo u domenu materijala od koih se izrauje kalup i votani modeli. Princip samog livenja je ostao gotovo isti. U poetku se za kalup koristila obina glina, da bi se poslije toga, dugo vremena koristila kombinacija gipsa, amota (mljevena cigla) i pijesaka (kod veih formi koje zahtijevaju jae kalupe), koja se u veini sluajeva koristi i danas. U zadnjih petnaest godina se za pravljenje kalupa koristi nova tehnologija poznatija kao keramika koljka, i trenutno predstavlja industriski standard. Ova tehnologija se primjenjuje tako to se votani model potapa u keramiku emulziju (slurry), a zatim se na svije sloj nanosi fini kvarcni pijesak. im se ovaj sloj potpuno osui postupak se ponavlja jo osam puta, da bi se na kraju stvorila keramika koljka oko votanog modela. U poetku za izradu modela koristio iskljuivo pelinji vosak, da bi se vremenom poeli dodavati u odreenom omjeru parafin i kalafonij radi vee vrstoe i elastinosti, naroito kod su u pitanju velike forme.

Pod bronzom se podrazumjeva legura bakra i kalaja. Medjutim, u irem smislu, to ne mora biti dvojna legura, niti samo kalaj legirajui element; tako n.p.r. postoje:

Kalajne (umjetnike do 10% Sn) Aluminijumske Olovne Silicijumske (moderne umjetnike do 3,9% Si i oko 1,1% Mn) Manganske Berilijumske

Kalajna bronza

Boja bronze zavisi od njenog sastava, to je manje kalaja, boja bronze blia je bakru. Pod uticajem atmosferskih inilaca bronza se prevlai zelenkastom pokoricom, tzv. patinom. Prema tehnolokoj namjeni razlikuju se:

bronze za obradu deformisanjem ( 2-8% Sn) i bronze za lijevanje ( 6-14% Sn)

Aluminijumska bronza

Aluminijumske bronze sadre do 8-11% Al (bez kalaja); Imaju veliku otpornost prema habanju i koroziji kako na sobnoj tako i na povienimtemperaturama.

Olovne bronze

Sadre 8-10% Sn i 4-12% Pb Takozvana trgovaka bronza je legura Cu-Sn-Zn-Pb

Silicijumske bronze

Sadre do 4.5% Si, i imaju dodatke Zn, Mn i Fe. Silicijum doprinosi boljem lijevanju bronze.

Manganske bronze

Otporne su na visoke temperature jer zadravaju kako tvrdou tako i istegljivost.

Berilijumova bronza

Odlikuje se najveom tvrdoom od svih legura bakra i znatnom otpornou na koroziju.

PRAKTIAN PRIMJER LIVENJA SKULPTURA 4.2.7.1. U BRONZI METODOM IZGUBLJENOG VOSKA,

WORKSHOP - HFK BREMEN

Da bi se u potpunosti shvatio proces livenja skulpture u bronzi metodom izgubjenog voska, neophodno je proi cjelokupnu proceduru livenja uz nekog iskusnog livca, u dobro opremjlenoj radionici kakva je i livnica na Aka-demiji likovnih umjetnosti u Bremenu, gdje sam zajedno sa prof. Mustafom Skopljak i desetak studenata sa Odsi-jeka kiparstva ALU Sarajevo, boravio mjesec dana zahvaljujui uspjeno ostvarenoj saradnji izmeu ove dvije Akademije. U procesu livenja je uestvovalo i deset studenata ALU Bremen ukljuujui i profesora na Odsijeku za kiparstvo te akademije Bernd-a Altenstein-a tako da smo na kraju Workshop-a imali vie od dvadeset uspjeno odlivenih radova, koje smo odmah po zavretku livenja izlagali prvo na ALU Bremen a mjesec dana kasnije i u galeriji ALU Sarajevo.

Za potrebe prezentacije procesa livenja bronze metodom izgubljenog voska, sam u toku trajanja ovog workshop-a napravio detaljnu foto dokumentaciju kompletnog procesa, od izrade votanog modela, preko livenja, do cezeli-ranja i patine, te smatram da je sada pogodan trenutak da kroz paljivo odabrane fotografije i pratei tekst, prezen-tujem svoje i iskustvo svih kolega koji su uestvovali na ovom workshop-u.

Da bi se uopte moglo raditi livenje skulpture u bronzi metodom izgubljenog voska neophodno je prvo naprav-iti model u vosku.

Modele prikazane na ovoj i prethodnoj fotografiji, sam napravio direktno u pelinjem vosku, koji je ojaan dodavanjem parafina i kalafonija.

Obavezno je stavljanje oduaka na sva kritina mjesta gdje bi se u procesu livenja bronze mogao zadrati vazduni dep.

Nabacivanje prvog sloja kalupa se radi mjeavinom finog amota i gipsa, pitoljem za kobit, a kasnije runo, grubljom mjeavinom.

Nakon primarnog sloja kalupa postavlja se ulivni sistem i aa koji moraju biti napravljeni od voska.

Cijeli kalup se mora armirati elinom mreom, da se ne bi raspao uslijed pritiska kod livenja istopljene bronze.

Zatim se armirani kalup aluje plastinom folijom debljine 2mm, sve se dobro uvee icom i ispuni mjeavinom grubog amota, gipsa i vode, pritom pazei da se ne zatvore ulivni sistem i oduci.

Slijedi peenje kalupa u el. pei tako da su oduci i ulivni sistem okrenuti prema dole, da bi vosak nes-metano mogao da iscuri, ostavljajui pri tome prazan prostor koji e kasnije ispuniti bronza.

Nakon peenja, kalup se vadi van pei i umotava u ju-tano platno umoeno u gips, to je jo jedna preventiva pucanju kalupa prilikom livenja

Na slici su prikazani gotovi kalupi, a kao to se vidi, ulivni sistemi i oduci su zatieni novinama od even-tualnog ulaska neistoa unutar kalupa.

Bronza se poinje topiti na 927 C, a na slici je prikaza-na elektroluna pe, koja se nakon to se napuni bron-zom, sputa ispod nivoa poda gdje se proces taljenja bronze nastavlja.

Prilikom topljenja bronze na povrinu ispliva ljaka koja je opasna u procesu lijvenja, moe zaepiti ulivne sisteme, pa se zbog toga odstranjuje iz grafitnog lonca.

Samo livenje bronze je delikatan proces, mlaz isto-pljene bronze mora biti ravnomjeran i ne smije se preki-dati dok se kalup ne ispuni do vrha ulivne ae. Kao to se vidi na fotografiji livci moraju nositi specijalnu zatitnu opremu.

Kad se kalupi ispune bronzom moraju odstajati sve dok se bronza ne ohladi, odnosno dok se ne izgubi crveno usijanje u ulivnim aama.

Kad se kalupi ohlade, pristupa se njihovom razbijanju odnosno oslobaanju odljevka, koje se mora izvoditi paljivo da ne bi dolo do oteenja.

Kao to se vidi skulpture su nakon vaenja iz kalupa poprilino prljave zbog zapeenog gipsa na samoj povrini odlivka.

ienje odlivka se vri jakim mlazom vode sa dodat-kom sitnog pijeska koji potpomae skidanju ostataka gipsa sa povrine skulpture.

Nakon ienja se elektrinom brusilicom ili runom pilom za metal odstranjuju ulivni sistemi i oduci.

Specijalnim alatima na kompresovani vazduh se do-datno sreuje odlivak sve dok se ne dobije korektno oiena povrina.

Skulptura se cezelira runim alatkama, a sve u svrhu vraanja prvobitne svjeine modelovanja koja se djelimino izgubila kroz proces livenja.

Napokon slijedi patiniranje koje osim to estetski die vrijednost skulpture ima i zatitni faktor, jer se bronza u ovom procesu prekriva tankim slojem oksida koji je titi od daljnjeg propadanja.

Upotreba hemikalija koje se koriste za patiniranje za-visi od patine koji se eli postii, n.p.r. Ferric Nitrate patinira crveno - smee, Sulphurated Potash crno, Cu-pric Nitrate plavo - zeleno..

Moja prva skulptura, odlivena i patinirana...

...druga skulptura.