Elektroakustik Universiteti i Arteve

Fakulteti i Muziks

Leksioni Nr: 24

Spektromorfologjia :

Nje shpjegim i formave te tingullit. (I) nga Denis Smalley

Introduksioni

Arti muzikor nuk kufizohet m nga modelet e tingullit t instrumentave dhe zrave njerzor.

Muzika elektoroakustike prmban t gjith tingujt, t nj game tingllore mahnitse q luhatet

nga realja tek irealja dhe t tjera. Lidhjet tradicionale q dgjuesit kan me prodhimin fizik t

tingullit vijn shpesh her te copzuara : shpesh format tingellore dhe karakteristikat

elektroakustike nuk i kthehen origjins dhe rasteve t njohura. Jan zhdukur artikulacionet

familjare t instrumentave dhe shtjet (shprehit) vokale; u eleminua stabiliteti i notave dhe

intervaleve; po ashtu dhe relacionet me rrahjet dhe t dhnat e metrit nuk egzistojn m. Edhe

kompozitort kan probleme t ndryshme: si t gjejn nj rrug t br estetike dhe nj

stabilitet n nj mnyr tingllore kaq t gjr? Si t zhvilloj metoda q pershtaten me

prodhimin e tingullit dhe t seleksionoj teknologjit dhe Software? Si t shpjegoj dhe ta

kuptoj muzikn elektroakustike? Muzika nuk vjen e krijuar nga asgj. Nse nj grup dgjuesish

gjen knaqesin n nj pjes t muziks elektroakustike, kjo vjen sepse ka nje baz empirike t

prbashkt me at q ka brnda dhe mbrapa asaj muzike. Kemi nevoj q t mund t

diskutojm eksperiencat tona, pr t prshkruar detajet q dgjojm dhe t shpjegojm si

funksionojn n kontekstin e muziks.

Prkufizimet dhe kontekstet

Prkufizimi. Kam zhvilluar konceptet dhe terminologjin e spettromorfologjis si intstrument

pr prshkrimin dhe analizat e eksperiencs s degjimit. Kto dy t fundit i referohen

bashkeveprimit midis spekterit tingllor (Spektri) dhe menyra se si trasformohen ne rrjedhen e

kohs (-morfologia). Spektri nuk mund t egzitoj pa morfologjin dhe anasjelltas: nj

prmbajtje tingllore duhet q t ket nj form, dhe forma duhet t ket nj prmbajtje

tingllore. Megjithse prmbajtja spektrale dhe zhvillimi i tij i prkohshm jan t lidhur kemi

nevoj q ti ndajm konceptivisht pr motive t tradicionalitetit nuk mund t prshkruajm

njkohsisht at q merr nj form dhe formn vet. Termi spettromorfologji mund t jet

konsideruar Zhargon ndoshta dhe sht nj fjal trashamane, por nuk ia dola t krijoja nj

aletrnativ pr t pasyr t dy komponentt t lidhur. Cdo pjes e asaj fjale i prket disiplinave

t tjera (fizika optike, gjuha, bilogjia, gjeologjia), e cila ka nj sens nga momemti q eksperienca

muzikore bhet pjes e fushave t tjera. Por kombinimi sht unik: n muzik shpesh her kemi

nevoj pr fjal t krijuara posarisht pr t prcaktuar fenoment tingllor. Rrugtimi

spetromorfologjik shpjegon modele dhe procese spektrale dhe morflogjike, dhe ofron nj

tabel referimi pr t kuptuar relacionet dhe funksionet strukturore ashtu si ato vijn t

perceptuara ne rrjedhn e kohs.

Relacioni me metodn kompozicionale

Spetromorfologjia nuk sht nj teori apo nj metod kompoziconale, po nj mjet prshkrues i

bazuar n perceptimin e dgjimit. Ka si qllim t ndihmoj dgjimin duke krkuar t shpjegoj

at q mund t jet fituar me mudime duke studiuar repertorin elektroakustik pr m shum se

katr dhjetvjear. Mnyra me an t s cils kompozitori koncepton formn dhe prmbajtjen

muzikore qllimet e tij, modelet, sistemet, teknikat dhe projektet e tij strukturore nuk

korespondon ekzaktsisht me at q dgjuesit perceptojn n t njjtin kompozicion. At q

kompozitori pohon ( n programe, n diskutime, n shnime t kopertinave) nuk sht pa

rndsi, dhe padyshim influencon dgjuesin (qoft duke e ndihmuar qoft duke e penguar!) n

vlersimin e tij t muziks dhe ideve muzikore, por jo gjithmon jep informacione t

rndsishme nga pikpamja e perceptimit.

Megjithse spetromorfologjia nuk sht nj teori kompozicionale, ajo mund t influencoj

metodat kompozicionale nga momenti n t cilin kompozitori bhet i ndrgjegjshm pr

konceptet dhe fjalt q shrbejn pr t analizuar dhe pr t prshkruar nj fenomen muzikor,

kshtu q mendimi kompozicional mund t rezultoj i influencuar, ashtu si ka ndodhur me

kompozimet e mia. N nj bot tingujsh kaq t pafund dhe orientues, kompozitort kan

nevoj pr kritere pr t seleksionuar materialet tingllore dhe pr t prmbajtur relacionet

strukturore. Kshtu q materialet prshkruese dhe konceptuale q klasifikojn dhe vendosin n

relacion tingujt dhe strukturat mund t ofrojn nj ndihm t muar pr kompozicionin. Njohja

e mire e spetromorfologjis mund t favorizoj proesin kompozicional por nuk do t thot q

do t krijoj detyrimisht nj kompozitor shum t mir. Sidoqoft idet spetromorfologjike

mund t ndihmojn dgjuesit t prqndrojn vmndjen e tyre n imagjinimin dhe aftsin e

kompozitorit, nuk do t ndihmojn kompozitorin t bhet m imagjinar ose t prvetsoj

kapacitetin e tij.

Partiturat dhe sonogramet.

N muzikn elektroakustike bjn pjes tre lloje t partiturs q mund t prmbajn

infromacione t konsiderushme nga pikpamja perceptive. Lloji i par sht prcaktuar pr tu

prdorur nga ekzekutuesi (n punt pr instrumenta dhe shirit, n muzikn elektronike live)

dhe mund t prmbaj transkriptime grafike t maerialit akuzmatik. I dyti, m i rralli, sht

partitura e realizimit, vetm e llojit teknik, q shrben pr t prshkruar se si puna sht

realizuar. N nj lloj sensi nj partitur e realizimit paraqet formn dhe prmbajtjen, edhe pse

mund mos t jet perceptivisht shum e konsiderueshme. Mund t prfshijm n kt kategori

projektet (private?) t kompozitorve dhe prezantime t njjta. Tipi i tret sht partitura e

prhapjes e nj pune akuzmatike, q shpesh sht nj prezantim i lire, skicuar nga konteksti

tingllor, realizuar kryesisht si ndihm pr llogaritjen e kohs dhe si memorandum pr personin

q realizon prhapjen e nj pune n koncert. Ky lloj i tret, edhe do lloj transkiptimi i

materialit akuzmatik n tipin e par t partiturs, zakonisht prmbajn informacione

spektromorfologjike: evente dhe tesitura jepen n forma n t ciln dimensioni vertikal paraqet

hapsirn spektrale, ndrsa dimensioni horizontal tregon hapin e kohs. Kto partitura

transkriptive zakonisht japin t paktn nj sens t vecorive lineare strukturore, dhe mund t

jen interesante n dgjim meqnse transkriptuesi zgjedh t prezantoj disa parametra dhe jo

disa t tjer. Nga ana tjetr kjo gj mund t mos jet nj zgjedhje e lire e menduar nga

momenti q transkriptimi shpesh vjen e realizuar n mnyr spontane, dhe sht e limituar pr

at q mund t jet lehtsisht prezantuar n letr n dy dimensione. Esht nj partitur me nj

qllim t vecant dhe ka nevoj vetm t jet mjaftueshmrisht e sakt pr funksionin e saj

nj list informacionesh q i referohen kohs mund t funksionojn n t njjtn mnyr.

Partitura transkriptive, ose nj version m i zgjeruar dhe i zhvilluar, ndonjher prdoret si

guide pr dgjimin.

Sonogrami, nj analizator grafik i spektrit realizuar n kompiuter, sht konsideruar si

nj zgjidhje pr prezantimin vizual t muziks elektronike. Un e konsideroj nj ndihm t

dobishme m shum se nj zgjidhje. Nj sonogram sht nj lloj analizuesi i sakt i spektrit

me nj zgjidhje vizuale t zgjedhur. Por nj sonogrami nuk sht nj prezantim i muziks ashtu

si vjen e perceptuar nga veshi njerzor n nj lloj sensi ajo sht shum objective, kshtu q

format e saj duhen t ri-interpretohen dhe reduktuar sipas lnds t ngjarjes s perceptuar. Me

fjal t tjera dikush duhet t vendos se cfar t mbaj apo t eleminoj nga prezantimi, dhe

m n vecanti, t krkoj t prcaktoj deri n ciln pike nj detaj mund t jet i prshtatshm

pr nj dgjues t vmndshm.

Esht padyshim e vrtet q detyra pr t pregatitur nj transkriptim grafik spektromorfologjik

t kompletuar dhe t lidhur me cshtjen sht e mrzitshme qoft p problemet e

transkriptimit qoft p rutinn e puns.

Si shndrohet n nj kod binar zri njrzor .

Te gjith e dim q audio tek kompak disku, DVD dhe hard-disk nuk sht gje tjetr vecse nj

lidhje e gjat numrash n kodin binar. Po si gjenerohen kto numra ? Cfar sht audio dixhitale dhe si

mund t trasformaohet n kode binare zri njerzor?

Pr tju pergjigjur ktyre pyetjeve duhet t hedhim ndonj koncept t thjesht n baz t

elektroakustiks.

Kapaciteti i veshit t njeriut pr t perceptuar tingujt sht i limituar. P.sh veshi njerzor nuk

mund t perceptoj ultrasuoni ( gj q qent mund ta bjn) gjithashtu dhe subsuoni.

Veshi mund t perceptoj tinguj n nj band frekuence q shkon nga 20 deri n 20 000 Hz. 1 Hz

percakton nj val q ka nj cikl t gjat 1 sekond. Pr ta br m t qart iden, ato q quajm

frekuenca t ulta, dmth me numrin e ciklit t ult, jan ato q mund t dgjohen nga kanali sub t nj

sistemi surround 5.1 dhe q prfshijn rreth 30 deri n 150 hz, ndrsa frekuencat e larta, ato q jan

me numra t lart t ciklit, mund t paraqiten me nj fishkellim t mrzitshme si ajo e provokuar nga

shkumsi n derras t zez ( provoni t gjenieroni nj val 60 hz dhe nj 5000 hz n gjeneratorin X1).

Kapaciteti jon pr t perceptuar tingujt sht i lidhur natyrishtsht me zrin ton.

Veshi sht i predispozuar mbi t gjitha pr t dgjuar gjuht njerzore. N ajr ( n uj, n cimento, etj

etj. ) tingulli sht nj ndryshim i presionit.

Ajri sht nj qndr elastike, valt tingellore ngjeshin ajrin duke e hapur n mnyr t njjt si

rrudhosjet te shkaktuara nga hedhja e nj guri n nje liqen. Por nse tingulli sht nj presion, prse nuk

prdorim paskalin pr ta matur, dhe jo decibelin? E thjesht.

Veshi njerzor ka nj ndjeshmeri t jashtezakonshme: aparati jon i degjimit, n fakt sht i aft t

prceptoj si fluturimin e nj mushkonje po ashtu edhe ngritjen e nj avioni. Diferenca e presionit

tingllor e gjeneruar nga kto dy ngjarje sht shum e lart (n paskal ) pr t qen i dobishm, ose jan

shum zero n numr q t mund t prdorim kto shifra n punt e t gjitha diteve. Pr kt arsye

prdoren logaritmit, n mnyr q t sjellin vlera t ndryshme n nj shkall komode nga 0 n 100,

sipas formuls s famshme db = 20log (P/20*10^-6).

Ky tip decibeli sht quajtur db SPL ( Sound Pressure Level). Ne instrumenta elektrik apo elektronik

analog ( nj regjistrim i shiritit, nj mikser, nj gramafon) tingujt jan tensione elektrike ne korrentin qe

kalon ne keto tensione ( shum te ulta ) jane gjeneruar nepermjet nje procesi qe quhet transduksion.

Nj mikrofon p.sh sht nj aparat i njjt me timpanin njerzor : membrana e mikrofonit leviz fal

presioneve t prhapura n ajr dhe kjo membran sht e kopiuar mekanikisht n nj przierje me fij

bakri.