ZA IZDAVAA:  Hasan Pezerovi
ODBOR ZA IZDAVANJE KNJIGE:
1. Vojislav Andri 2. Fadil Banjanovi 3. Miloš Boi 4. Faruk aklovica 5. Hazim ati 6. Vlatko Doloek 7. Ibrahim Hadi 8. Hasan Hadiavdi
9. Hajrudin Hajdarevi 10. Muhamed Jelki 11. Kemal Kadri 12. Izet Mehinagi, predsjednik Odbora 13. Hasan Pezerovi 14. Cvijan Radovanovi 15. Dragiša Trifkovi 16. Mujo Vili
RECENZENTI: Prof. dr. Ibrahim Karabegovi 
Dr. Fahrudin Kalender  Prof. Cvijan Radovanovi
LEKTOR: Amira Kalender
MEHMED HUDOVI
Z V O R N I K SLIKE I BILJEŠKE IZ PROŠLOSTI
(drugo dopunjeno i prošireno izdanje)
Sarajevo, 2000. godine
I S P R A V K E
1. Slika na 150. strani treba da je na 154. strani i obratno. Isto tako,  
i tekstovi ispod ovih slika su zamijenjeni.
2. Na strani 304. u spisku porodica sa Fetije i Kanara izostavljena su  
prezimena Imširovi, Jeniragi i Kamišali.
3. Na strani 320. u šestom popisu stanovništva umjesto 1981. godine   treba da stoji 1991. godina.
4. Na 343. strani zamijenjeni tekstovi ispod slika.
 prije tih neoekivanih dogaaja, veina Zvomiana nije ni bila upoznata sa njenim izlaenjem; vrlo mali broj je imao priliku daje proita ili ima u rukama, dok su rijetki bili oni koji su knjigu sa sobom ponijeli u izbjeglištvo. A oni koji bi je danas eljeli nabaviti, nemaju gdje. Podstaknut tom injenicom, a još više eljom pojedinaca iz Udruenja Zvomiana da doe do njenog ponovnog izdanja kako bije imao svaki Zvomianin, da mu slui kao podsticaj i putokaz gdje treba jednog dana da se vrati, odluio sam da pripremim ovo drugo izdanje.
A kako je, inae, došlo do nastanka ove knjige? Još prije nekoliko decenija, potaknut predavanjem Drage Sabljaka o spomenicima kulture na podruju opštine Zvomik, poeo sam da traim i itam literaturu u kojoj sam pretpostavljao da ima podataka o Zvomiku, pa i da ponešto iz te literature zabiljeim. Istovremeno sam prikupljao i odgovarajuu arhivsku gradju u Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli i Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, kao i fotografije starog Zvomika i dijelova grada predvidjenih za rušenje.
Biljeei odreene podatke o Zvomiku na osnovu pisane grae, uvidio sam daje to tek jedan dio iz bogate prošlosti našeg grada, odnosno
5
 
 PREDGOVOR Ovo je drugo, dopunjeno i prošireno, izdanje knjige o gradu
Zvomiku i njegovim stanovnicima danas raseljenim na sve strane svijeta.  Namijenjena je, prije svega, njima da ih podsjea na zaviaj, djetinjstvo i mladost, kao i njihovim buduim pokoljenjima da znaju gdje su im korijeni i kako je grad njihovih oeva, djedova i pradjedova izgledao u  prošlosti i kako je rastao i razvijao se.
Knjiga obuhvata period od najstarijih vremena do 1992. godine. Prvo izdanje je objavljeno 1991. godine, a u proljee naredne godine  buknuo je rat u Bosni i Hercegovini. Zvomik i njegove itelje zadesila  je najvea tragedija od postanka ovog jednog od najstarijih bosanskih gradova. Njegovi stanovnici Bošnjaci su izbjegli ili protjerani, mnogi ubijeni, a veina tragova njihove materijalne kulture uništena. Grad su napustili i pojedini graani srpske nacionalnosti iz reda onih koji se nisu slagali s takvom politikom. Zbog toga stoje knjiga objavljena neposredno  prije tih neoekivanih dogaaja, veina Zvomiana nije ni bila upoznata sa njenim izlaenjem; vrlo mali broj je imao priliku daje proita ili ima u rukama, dok su rijetki bili oni koji su knjigu sa sobom ponijeli u izbjeglištvo. A oni koji bi je danas eljeli nabaviti, nemaju gdje. Podstaknut tom injenicom, a još više eljom pojedinaca iz Udruenja Zvomiana da doe do njenog ponovnog izdanja kako b ije imao svaki Zvomianin, da mu slui kao podsticaj i putokaz gdje treba jednog dana da se vrati, odluio sam da pripremim ovo drugo izdanje.
A kako je, inae, došlo do nastanka ove knjige? Još prije nekoliko decenija, potaknut predavanjem Drage Sabljaka o spomenicima kulture na podruju opštine Zvomik, poeo sam da traim i itam literaturu u kojoj sam pretpostavljao da ima podataka o Zvomiku, pa i da ponešto iz te literature zabiljeim. Istovremeno sam prikupljao i odgovarajuu arhivsku gradju u Regionalnom istorijskom arhivu u Tuzli i Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, kao i fotografije starog Zvomika i dijelova grada predvidjenih za rušenje.
Biljeei odreene podatke o Zvomiku na osnovu pisane grae, uvidio sam daje to tek jedan dio iz bogate prošlosti našeg grada, odnosno
5
 
daje ostalo nezabiljeeno mnogo onoga što je inilo dušu Zvomika, ali i da postoji opasnost da se to zaboravi ako se ne zabiljei. Zbog toga sam, koliko mi je vrijeme dozvoljavalo, biljeio i kazivanja starijih Zvomiana. Njihova sjeanja nisu bila interesantna samo zbog dobijanja znaajnih podataka o onome što nije zapisano, ve i zato što su to bila kazivanja o vjekovnom zajednikom ivotu i slozi meu graanima Zvomika, njihovoj upuenosti jednih na druge, meusobnom poštovanju, uvaavanju, toleranciji i ispomaganju, kada su se poštovali rad, estitost i ljudska sposobnost bez obzira na politiku, vjersku i nacionalnu  pripadnost.
 Nakon prikupljene grae iz navedenih izvora nastala je ideja o knjizi, njenoj koncepciji i sadraju. Prvo sam iz mnoštva materijala  pristupio odabiranju fotografija i pisanju tekstova koji se odnose na te fotografije ili imaju veze sa njima. Prije svega, nastojao sam da uz fotografije zabiljeim ono što do tada nije zapisano da se ne zaboravi (u  prvom redu ono što se prvo desilo, osnovalo ili formiralo), da ostane  pisani trag o tome, rukovodei se naelom da sve ono što nije zapisano kao da nije ni bilo.
U knjizi se jasno uoavaju tri dijela. U prvom je dat kratak pregled istorije Zvomika do 1992. godine. U drugom su fotografije sa tekstovima o dogaajima, linostima i pojmovima predstavljenim na tim fotografijama ili su u vezi sa njima, a trei dio ine prilozi razliitog sadraja. Za sva tri dijela koristio sam se raznom objavljenom i neobjavljenom literaturom, arhivskom graom, kazivanjima pojedinaca, kao i svojim sjeanjima. Zbog toga knjiga ne pretenduje da ima naunu ve dokumentarnu vrijednost. Isto tako, ona nema namjeru da osvijetli dugu i bumu istoriju Zvomika, ve samo da na osnovu preostalog i sauvanog fotosa i pomenutih izvora ukae na dio te istorije od najstarijih vremena do 1992. godine.
 Nadam se da e ona svojim sadrajem posluiti i kao podsticaj i inspiracija i nekim buduim autorima i stvaraocima iz Zvomika u izbom tema i ideja vezanih za Zvomik, posebno što su neka pitanja u knjizi samo dotaknuta i naeta. Takoe se nadam da e ona doprijnijeti  ponovnom uspostavljanju onakvih odnosa kakvi su decenij ama i stoljeima vladali meu našim sugraanima, koji kao trajne i univerzalne ljudske vrijednosti nemaju alternative ljepšoj, sigurnijoj i srenijoj  budunosti generacija koje dolaze.
 Na kraju elim iskazati zahvaln ost recezentim a i svim  pojedincima koji su svojim kazivanjima i ustupljenim fotografijama dali svoj doprinos nastanku ove knjige, kao i onima koji su materijalno ili na neki drugi nain pomogli njezino štampanje.
 Mehmed Hudovi 
/ -  ZVORNIK KROZ ISTORIJU 
Prostor na kome se nalazi Zvomik bio je pokriven ljudskim nastambama još od davnih vremena. 0 tome svjedoe i razni ostaci materijalne kulture. Prirodni i klimatski uslovi pruali su brojne  pogodnosti za ivot ljudi’na ovom prostom: na jednoj strani otvorena  plodna nizija, na drugoj planine bogate šumom, rudom i divljai, a na treoj bistra i snana rijeka bogata ribom i pogodna za plovidbu.
Bogata i buma je istorija Zvomika. Zbog svog geostrateškog znaaja uvijek je bio na vjetrometini.1 Za njega su se stalno otimali domai i strani zavojevai. Zato je u svojoj dugogodišnjoj istoriji esto mijenjao gospodare. Bio je u sastavu Rimske imperije, Franake drave, Bizantije, Maarske, srednjevjekovne Bosne, Srpske despotovine, te Osmanskog i Austro-Ugarskog carstva. Svi su oni iza sebe ostavili materijalne i pisane tragove znaajne za praenje istorijskog razvoja ovog  jednog od najstarijih gradova u Bosni i Hercegovini pa i u Evropi.
Stari vijek
 Najstariji poznati stanovnici u zvornikom kraju, prema istorijskim izvorima, bili su Skordisci, narod keltskog porijekla. Poetkom prvog vijeka nove ere Balkansko poluostrvo ušlo je u sastav Rimske imperije, kada je uspostavljena rimska vlast i na ovim  prostorima. Dokazano je da su Skordisci prihvatili novu vlast i da su joj kasnije pomagali u gušenju ustanaka što su ih vodili Iliri protiv Rimljana.
 Na podruju Zvomika do sada nisu ustanovljeni tragovi rimskih nastambi, dok su rimski tragovi u njegovoj okolini vrlo brojni. Na teritoriji grada naen je samo rimski natpis iz III vijeka.2 Na Diviu, na stijeni
1. Zvomik je grad na Drini, a ona je još od ranog srednjeg vijeka granina rijeka  izmedju Bizantije i Franake drave, Madjarske i Srbije, kasnije Bosne i Srbije,  potom Srbije i Austro-Ugarske.
2. Dr. Irma remoŠnik: “Zvomiko podruje u starom i ranom srednjem vijeku”, str. 1. (neobjavljen rukopis). Prilikom kopanja temelja za stambenu zgradu u haremu  zamlaške damije, prije tridesetak godina, pronadjen je grob (ili više njih) iz rimskog  perioda i u njemu vr sa vinom i još neki predmeti (prilozi) koji se obino stavljaju  uz mrtve. Medjutim, ništa od pronadjenog nije sauvano.
7
 
Ograda, gdje je danas hotel “Vidikovac”, pred Drugi svjetski rat otkrivena  je rimska utvrda koja se sastojala od tornja za osmatranje i zgrade za smještaj strae.3 Ovdje je pronaen i rtvenik (IOM COHORTALI) koji  potvruje d aje tu boravilo odjeljenje neke rimske kohorte (strae) koja  je obezbjeivala put kroz Zvomik.
Teritorija Zvornika leala je u rimsko doba na vrlo vanoj saobraajnici koja je vezivala rudnike u Srebrenici (Domaviji) sa vanim rimskim centrom Sirmiumom (Sremska Mitrovica) u kome je bila kovanica novca, a izvjesno vrijeme i rezidencija careva. Ostaci ove rimske ceste uz Drinu nadjeni su sjeverno od Bratunca, zatim kod Voljevice i najzad sjeverno od Zvomika izmedju Branjeva i Šepka u duini od tri kilometra.4
Jedno od do sada najbogatijih rimskih nalazišta je u selu Dardagani, uz put Zvomik - Sapna. Godine 1960. u kamenolomu “Sige” nadjeni su tragovi ranijeg rimskog kamenoloma. Ovdje su nadjeni komadi keramike, tri rimska sarkofaga, etiri novia ijedan kasnoantiki grob
 J. Spomenik Mitr inog kulta iz Dardagana
3. Djuro Basler: “Nenapisana istorija Podrinja”, list “Sazvorja”, 2-3/73. god.
4. Dr. Irma remoŠnik: “Zvomiko podruje u starom i ranom srednjem vijeku”, str.  1-2 (neobjavljen rukopis).
8
 
iz IV vijeka. Najvrijedniji nalaz sa ovog mjesta je spomenik Mitrinog kulta.5
Rimski tragovi pokazuju da je kraj oko Zvomika bio gusto naseljen i da je rimskim utvrdama bio dobro zaštien. Kako ovaj kraj nije dovoljno arheološki obradjen i istraen, nije još mogue odrediti rimski administrativni centar kojem je pripadao Zvomik sa okolinom, niti daje na ovom prostom postojalo naselje.6
Iako je zvomiki kraj nekoliko stoljea bio pod rimskom upravom, smatra se da romanizacija ovog kraja nije uspjela uhvatiti dubljeg korijena.
U doba velike seobe naroda u V i VI vijeku na ovim prostorima izmjenjuju se vlasti Zapadnog i Istonog rimskog carstva. Po svoj prilici, slovenska plemena su došla u ove krajeve u drugoj polovini VI i prvoj  polovini VII vijeka. Mada u Zvomiku i njegovoj okolini nije do sada  pronaeno ranoslovensko naselje, postoje indicije da je ono, ipak, tu  postojalo.7
Srednji vijek
Po doseljenju Slovena u ove krajeve ovdje se izmjenjuju slovenski, franaki, bizantijski i maarski gospodari. Godine 1153. njih zauzimaju Maari u borbi protiv Bizantije i dre ih sa prekidima sve do osmanlijskog doba. U meuvremenu spominju se vladari ovih krajeva: Radoslav Mihajlovi, neki Henrik, srpski kralj Dragutin, Šubašii, Stevan Kotromani, kralj Tvrtko I, despot ura Brankovi. Od 1389. godine zna se za porodicu Zlatonosovia, koja se esto pominje u vezi sa Zvomikom, te se moe sa dosta sigurnosti pretpostaviti da su oni u to vrijeme bili njegovi gospodari. Od Zlatonosovia pominju se vojvoda Vukmir i knez Vukašin. Za njihova ivota ovi krajevi esto mijenjaju gospodare - Maarsku, Bosnu, Srbiju.
Godine 1432-1433. dolazi do sukoba izmeu kralja Tvrtka II i despota uraa.8 ur potpomognut Zlatonosoviima izvojevao je  pobjedu i zauzeo oblast Zlatonosovia od kada se naziva gospodarom
5. Isto, str. 3. Spomenik je radjen od sige, dimenzija 50x70 cm. Nalazi se u Muzeju  istone Bosne u Tuzli. Znatno je ošteen.
6. Isto, str. 5.
7. Isto, str. 11.
8. Dr. Desanka Kovaevi-Koji: „Srednjovjekovni Zvom ik (Zvonik)” str. 2.  (neobjavljen rukopis).
9
 
Usore i Zvomika. Iz vremena dranja Zvomika od strane despota ura ouvalo se nekoliko legendi o „Prokletoj Jerini”, njegovoj eni,  bizantijskoj princezi, koja nije bila omiljena u narodu, te je u predanju ostala kao zavodnica, ubica i zulumar. Njoj se, ak, pripisuje i podizanje starog zvomikog grada. Pria se da je Jerina, gradei zvomiki grad, naredila da se kamen za gradnju dovlai ak iz majdana kod sela Vilevii u brdu Rudniku (12 kilometara zrane linije od Zvomika) i da se kamen dodavao iz ruke u ruku od majdana do grada. U sastavu Despotovine Zvomik je ostao do 1459. godine, kada ponovo ulazi u sastav Bosanske drave. Osmanlije su ga, najvjerovatnije, zauzele 1460. godine, istovremeno sa Srebrenicom i Usorom9 , znai tri godine prije konanog  pada Bosne (1463.).
Zvomik se prvi put pominje u jednom dubrovakom dokumentu 21.maj a 1410. godine i to pod imenom Zvonik,10 a 1519. godine pod sadašnjim nazivom Zvomik.11 Zvomiki stari grad (tvrava) nastao je znatno ranije, vjerovatno u vrijeme kada se na Drini ustalila granica izmeu Srbije i Bosne, tj. u drugoj polovini XIII ili na poetku XIV vijeka. Podignut je na pogodnom mjestu gdje Drina polako ulazi u plodnu ravnicu i gdje su od davnina prolazili i ukrštali se vani putevi, od kojih  je posebno vaan onaj što je vodio od Dubrovnika i Vrhbosne (preko Romanije i Drinjae) i dolinom Drine do njenog uša, pa dalje za Sirmium (Sremsku Mitrovicu).
O davanju imena Zvonik (Zvomik) postoje nekoliko verzija. Po  prvoj verziji grad je mogao dobiti ime po nekom usamljenom zvoniku kakve porušene crkve, koja je stajala na mjestu današnjeg gradskog  podruja Gornjeg grada ili njegovoj blizini. Zvonik je morao biti vien sa mnogo strana i iz vee daljine, te je tako sluio okolnom stanovništvu kao objekat za orijentaciju. Po njemu je mjesto gdje se nalazio dobilo ime Zvonik, pa i grad koji je tu podignut. Kako su u to vrijeme sjeveroistonu Bosnu drali Maari, pretpostavlja se da je crkva sa zvonikom podignuta krajem XII ili poetkom XIII vijeka dok još katolika crkva nije dobila u narodnoj bosanskoj crkvi nepomirljivog neprijatelja. Pod pritiskom njenih pristalica (patarena) u prvoj polovini XIII vijeka pretpostavlja se da je crkva porušena, a njen zvonik ostao da  prkosi buri i vjetru i slui okolnom stanovništvu kao putokaz. Svakako
9. Isto, str. 2.
11. Marko Vego: “Naselja bosanske srednjovjekovne drave”, “Svjetlost” Sarajevo,   1957. str. 142.
1 0
 
 je trebalo da proe nekoliko decenija pa da se mjesto na kome je ostao  prozove Zvonikom,a to bi nam posluilo i kao podatak da pretpostavimo daje stari grad Zvomik podignut krajem XIII ili poetkom XIV vijeka.12
Po drugoj verziji koju zastupa dr. Desanka Kovaevi Koji13 grad je dobio ime po zvoniku franjevakog samostana koji je podignut  poetkom XV vijeka u Zvomiku na Fetiji. Po treoj verziji Zvonik (Zvomik) je dobio ime po tome što teren na kome je podignut, kada se gleda sa druge obale Drine, ima oblik zvona.14 Po jednoj od verzija Zvomik se prvobitno zvao Izvornik, dobivši to ime po izvoru pitke vode oko koje je nastala ljudska nastamba. Vremenom je u izgovoru otpao  prvi glas u rijei ( i ), te ostalo samo Zvomik.
Tanih podataka o vremenu podizanja starog zvomikog grada (tvrave) i njegovim graditeljima, kao što je reeno, nema. Pretpostavlja se da je podignut krajem XIII ili poetkom XIV vijeka i da su ga podigli  bosanski feudalci ili Maari. Osmanlije su ga znatno proširile i utvrdile. Poslije okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine Austro-Ugarska ga  je obnovila i utvrdila kao pogranino mjesto prema Srbiji i njegove zidove  prilagodila tadašnjem nainu ratovanja. Imao je vanost borbenog objekta sve do 1918. godine. U periodu izmeu dva rata, do 1934. godine, u Donjem gradu bila je artiljerija bivše jugoslovenske vojske, kada je konano napušten i prepušten zubu vremena. U Dmgom svjetskom ratu  ponovo je dobio odreenu ulogu kao utvrenje okupatora i njegovih saradnika.
Stari zvomiki grad (tvrava) inio je jednu cjelinu iako su se u njemu razlikovala tri dijela: Gornji, Srednji i Donji grad. Gornji grad se nalazi na platou brda što ima oblik zvona, odnosno iznad njegovih hridina, Donji pored Drine i puta koji vodi pored nje, a prostor izmeu Donjeg i Gornjeg grada poevši od Starog dvorca (Velika kula) pa dolje do litica Donjeg grada je Srednji grad.15 Na ulazu u Donji grad i sa sjeverne strane i june nalazile su se velike kule sa kapijama i straarskim mjestima.
12. Djoko Mazali: “Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini”, Glasnik Zemaljskog muzeja  X, Sarajevo, 1955. str. 75-76.
13. Desanka Kovaevi Koji: “Gradska naselja Srednjovjekovne bosanske drave”,  “V.Masleša”, Sarajevo, 1978. str. 136.
14. Djoko Mazali: “Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini”, Glasnik Zemaljskog muzeja  X, Sarajevo, 1955. str. 76,77.
15. Isto, str. 264.
‘Q • t>m »rum* T >» r | » M .....................
I "" , ., B( dramiCMr
1 *   " * *
f f l l M J t P K H K :
.; "V—— i" \ —.— i—i—i— i i ,v
 3. Donji i Srednji gra d (tvrdjava)
16. U vrijeme izgradnje hidroelektrane “Zvomik” u ovoj kuli bila je kafana sa baštom   ispred. Drao ju je Mali Nuhanovi sa Bajra. Izmedju starog puta što se vidi na   slici i kule probijen je osamdesetih godina tunel za novi put.
12
 
Poetkom XV vijeka sjeverno od Zvomike tvrave (van zidina Starog grada) formiralo se i podgrae Podzvonik (današnji Zvomik), koji je najvei uspon u srednjem vijeku (u predosmanskom periodu) imao u prvoj polovini 15. vijeka17. Podgrae Zvomika bila je tada poznata varoš, sa preko 2000 stanovnika i ubrajalo se u gradove srednje veliine u Evropi, koji su prema savremenoj kategorizaciji brojali izmeu 2000 i 10000 stanovnika18. U Zvomiku i Visokom su se u prvoj polovini 15.vijeka razvile najjae dubrovake naseobine (kolonije) na podruju srednjovjekovne Bosne, koje su povoljno uticale na njihovo privredno aktiviranje. Ova dva grada bila su tada i najvei centri trgovine u Bosni. Prvenstveno je Srebrenica i blizina njenog rudnika povoljno uticala na okupljanje Dubrovana u Zvomiku, prije svega njihovih trgovaca i zanatlija, kojih je najviše u Zvomiku bilo 1428. godine (238). Usponu Zvomika doprinio je i njegov povoljan poloaj na raskrsnici vanijih  puteva za Srbiju, Maarsku i Bosnu, te je on, uistinu, postao polazna taka za trgovinu i vano trgovinsko središte današnjeg Podrinja19.
S obzirom na to daje glavno zanimanje Dubrovana bila trgovina, oni su se koristili brojnim pogodnostima Zvomika i u njemu postepeno formirali uporište za svoju trgovinu na široj osnovi. U trgovini dubrovakih trgovaca srebro i olovo zauzimali su posebno mjesto. Pored Dubrovana i domai ljudi su uestvovali u trgovini i zanatstvu. Iz drugih mjesta donosili su tkanine, pribor za jelo, pojaseve, dugmad, oruje, opremu za konje, dijelove odjee itd. U to vrijeme u gradu je bilo dosta imunijih kua. U njima se 1426. godine pominju ilimi, zavjese i ogledala ukrašena velikim maramama izradjenim na bosanski nain.
Kao razvijeno gradsko naselje Zvomik je bio privlaan ne samo za trgovce ve i za dubrovake zanatlije. Najviše je bilo podstrigaa sukna i krojaa, bila su i dva mesara, pet zlatara i po jedan kouhar, obuar i brodar20. Oni su, nesumnjivo, doprinijeli razvoju zanatstva u gradu, u koje se ukljuuju i starosjedioci.
17. Dr. Desanka Kovaev i Koji: „Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske  drave”, V. Masleša, Sarajevo, 1978. str. 227-228. Gradovi sa manje od 2000  stanovnika (500-2000) inili su 90-95% svih evropskih gradova srednjeg vijeka.
18. Isto, str. 227-228.
19. Dr. Desanka Kovaev i Koji: “Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske  drave”, V. Masleša, Sarajevo, 1978. str. 59,60.
20. Dr. Desanka Kovaevi Koji: “Srednjovjekovni Zvomik (Zvonik)”, str. 10.  (neobjavljen rukopis).
13
 
U prvoj polovini 15.vijeka podignuti su samostan i franjevaka crkva u Zvomiku (na Fetiji), koji se prvi put pominju u dubrovakim izvorima 1423. godine, i to je do sada najranija pouzdana vijest o njihovom postojanju21. Prestali su sa radom 1539. godine, kada su franjevci zvono crkve i poznatu Gospinu sliku iz samostana prenijeli u Gornju Tuzlu.
Samostan sa crkvom nalazio se na uzvišici neposredno iznad današnjeg centra grada, za oko 15 metara visinske razlike. Osmanlije su u XVI vijeku franjevaku crkvu u Zvomiku pretvorili u Fethija damiju, ne dirajui inae graevinu, osim što su zapadni ulaz zazidali, a otvorili drugi sa sjeverne strane. Ona je s vremenom sve više propadala iako je bilo pokušaja od strane Austrije poslije 1878. godine da se ponovo  pretvori u hrišansku bogomolju. Po završetku II svjetskog rata crkva je srušena, a materijal upotrijebljen u druge svrhe, prvenstveno za izgradnju hambara (ardaka) za ito na lokaciji bivšeg vojnog logora (Lagera) u Zvomiku22. U nekim istorijskim izvorima ova crkva se pominje pod imenom Crkva sv. Marije.
Zvomik se slino ostalim srednjovjekovnim gradovima sastojao iz grada (sjedišta vlastele) i podgraa. U centru podgrada bio je trg gdje se odvijao sav poslovni i javni ivot. Trg je bio okruen kuama trgovaca i zanatlija, a u njima su se nalazile i njihove radnje. Naselje je imalo i svratište za putnike, carinarnicu i gostionu,23 kao i groblje. Na lokaciji sadašnje školske zgrade u Zamlazu, prilikom njene gradnje (1978.),  pronadjene su grobne konstrukcije iz 14. i 15. vijeka ozidane kamenom i pokrivene polumermemim ploama sa reljefom maa, makaza i rozeta. Ploe su sauvane i nalaze se u blizini škole.
Uporedo sa privrednim razvojem, Zvomik dobij a sve odlike naprednog gradskog naselja koje se ogleda u ureenju gradske uprave, spoljnjem izgledu grada i u svim drugim oblicima svakodnevnog ivota. Zato nije sluajno što su docnije Turci Osmanlije od njega napravili svoj administrativni centar, odnosno sandak24.
21. Isto, str. 16. Vidi vise o samostanu i crkvi u tekstu o mahali Fetija.
22. oko Mazali: “Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini”, Glasnik Zemaljskog muzeja   Cl, Sarajevo, 1956,str. 272.
23. Dr. Desanka Kovaevi Koji: “Gradska naselja Srednjevjekovne bosanske   drave”, V. Masleša, Sarajevo, 1978. str. 348.
24. Dr. Desanka Kovaevi: „Srenjevjekovni Zvomik (Zvonik)”, str. 18. (neobjavljen   rukopis)
14
 
U predosmanskom periodu u Bosni i Hercegovini ivjelo je iskljuivo slovensko stanovništvo, koje je pripadalo trima vjerskim skupinama (crkvama): katolikoj, pravoslavnoj i Crkvi bosanskoj25. Poznato je da su zvomiko i srebreniko podruje predstavljali oblasti u kojima su pristalice “Crkve bosanske” imali jaka uporišta . Meutim, zahvaljujui djelovanju franjevakih misionara i njihovih samostana u Zvomiku, Srebrenici i Teoaku gotovo svi su još prije dolaska Osmanlija  prevedeni u katoliku vjeru.
Period osmanske vladavine (1460-1878.)
Osvajanjem Despotovine (1459.) isti osmanski komandanti nastavili su operacije i s lijeve strane Drine, u Bosni. Tako su zvomiko i srebreniko podruje, kao i Usora, potpali pod osmansku vlast, najvjerovatnije, poetkom 1460. godine26, tri godine prije konanog pada Bosne (1463.) i bie u sastavu Osmanske carevine više od etiri vijeka (1460-1878). U osvojenim krajevima Osmanlije su formirale vee administrativno-politike i vojne jedinice koje su se zvale sandaci. Na teritoriji srednjevijekovne Bosne, nakon njenog osvajanja, formirana su tri sandaka: Bosanski (1463.), Hercegovaki (1470.) i Zvomiki 1480. godine. Formiranje Zvomikog sandaka diktirali su, prije svega, vojno- strategijski razlozi, tj. potrebe za daljnjim osvajanjima, vršu odbranu kao i bolju organizaciju steenih posjeda u Podrinju, koje su Maari ugroavali.27
Od osnivanja Zvomikog sandaka pa sve do 1851. godine u Zvomiku e biti njegovo sjedište, kada prelazi u Tuzlu, ali e se i dalje zvati Zvomiki sandak. Iste godine u Tuzlu je premješteno i sjedište Zvomike eparhije od kada se ona zove Zvomiko-tuzlanska eparhija.28
Zvomikom sandaku pripadala je cijela sjeveroistona Bosna (prostor izmeu Drine, Save i Bosne), a jednom svojom polovinom  protezao se i na zapadnu Srbiju (Mava, donje i srednje Podrinje). Na
25. Pristalice “Crkve bosanske”u istorijskim izvorima pominju se pod raznim imenima   (bogumili, patareni, kristijani, dobri Bošnjaci). U domaoj narodnoj sredini obino   se nazivaju bogumilima.
26. Dr. Adem Handi: „Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku”, Godišnjak  Društva istoriara BiH, godina XVIII, Sarajevo, 1970. str. 142.
27. Isto, str. 143
28. Inae, Zvomik je, pored Sarajeva i Mostara, bio tree sjedište bosanskoher-   cegovakih eparhija i za due vrijeme predstavljao glavnu vezu izmeu Srbije i  ovog dijela Bosne.
15
 
elu Sandaka bio je sandak-beg. On je bio vojni zapovjednik i najviši administrativni rukovodilac u sandaku. Bio je potinjen (od 1580.)  bosanskom beglerbegu i u sluaju rata stavljao se pod njegovu komandu sa svom svojom vojskom. U vršenju svojih dunosti sandak-beg se oslanjao na malobrojan vojno-administrativni aparat i podreene zapovjednike, u prvom redu na alajbega - zapovjednika svih spahija u sandaku.29 Konak zvomikih sandak-begova bio je prvo u utvrenom zvomikom gradu, a kasnije pod tvravom, u kasabi, (u Hridu).
Zvomiki sandak je bio administrativno podijeljen na kadiluke kao šire i nahije kao ue administrativne jedinice. U 16. vijeku imao je 8 kadiluka (Srebreniki, Brvniki, Zvorniki, Šabaki, Krupanjski,
Zv OR Nf CK OG SA N D AK A u XVI vijeku
 4. Pregledna karta Zvomikog sandaka u 16. vijeku
29. Dr. Adem Handi: „Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku”, Godišnjak   Društva istoriara BiH, godina XVIII, Sai’ajevo, 1970. str. 148-149.
16
 
Tuzlanski, Graaniki i Bijeljinski) i 31 nahiju od kojih se 21 nalazila na  bosanskoj, a 10 na srbijanskoj strani.30
Godine 1830. dijelovi Zvomikog sandaka koji su se nalazili na desnoj strani Drine prikljueni su Kneevini Srbiji, kao nagrada za vjernost sultanu, osim Malog Zvornika i Sakara. Ova dva ista muslimanska naselja ostae u sastavu Sandaka i Zvomike nahije sve do 1878. godine, kada Austro-Ugarska preuzima vlast u Bosni od Osmanlija, a Drina postaje prirodna granica na cijelom svom srednjem i donjem toku izmeu Srbije i Bosne, odnosno Austro-Ugarske i Srbije.
Radi uvanja granica od neprijatelja i puteva od hajduka i razbojnika, Osmanlije su osnivale u pojedinim mjestima du bosansko- hercegovakih granica, koje su dijelile Osmansko od Austrijskog carstva, (a od 18. vijeka i u unutrašnjosti), kapetanije. One su bile manje, tano ograniene teritorije, vojniki organizovane u kojima je svaki od kapetana do prostog vojnika bio plaen za svoju slubu. Kapetanije su postojale od polovine 16. vijeka do 1835. godine. U cijelom Bosanskom ejaletu (pašaluku) bilo ih je 1829. godine 39, od kojih tri u Zvomikom sandaku: Zvomiku, Tuzli i Gradacu. Kapetani zvomiki, koliko se zna, bili su sve vrijeme iz begovske porodice Fidahia.31
Po dolasku u Zvomik, Osmanlije su udarile temelje utvrenju  pored Drine (Donjem gradu) obalskim bedemima i baterijama da zatvore svaki prilaz tim pravcem (od vode). To je priblino današnja njegova osnova.32
Istovremeno proširenje i uvršen Gornji grad u kome je sultan Mehmed II (Fatih) Osvaja po osvajanju Zvomika podigao damiju prije 1481. godine, a poslije 1460. koja je nazvana njegovim imenom. Tu su odmah podignute stambene zgrade za posadu i predstavnike vlasti, jer  je oko sultanove damije nastala i prva stambena etvrt, najstarija mahala u Zvomiku, koju pominju osmanski popisi, nazvana po imenu navedene damije.33 U prvoj polovini 16. vijeka u ovoj mahali je bila atmja za
30. Dr. Adem Handi: “Tuzla i njena okolina u XVI vijeku”, Svjetlost, Sarajevo,  1975. str. 51-52.
31. Hamdija Kreševljakovi: „Kapetanije u BiH”, Svjetlost, Sarajevo, 1980. str. 11, 12, 16. i 199.
32. Dr. Mazali: ,”Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini”, Glasnik Zemaljskog muzeja X, Sarajevo, 1955. str. 85.
33. Dr. Adem Handi: „Zvomik u drugoj polovini XV i u XVI vijeku”, Godišnjak  Društva istoriara BiH, godina XVIII, Sarajevo, 1970. str. 155.
17
 
vodu, banja (javno kupatilo), 11 duana ijedna tekija uz koju je postojala kuhinja za goste, putnike i tekijske derviše.34
Ona se s vremenom proširila i na prostranu zaravan uz kapiju tvrave.
Takodje je u Donjem gradu uz Carsku kapiju (sjevernu) uz  popravak tvrdjave 1491. godine podignuta jedna damija.35 Kasnije je  po nareenju Sulejmana Velianstvenog u Zvomiku (najvjerovatnije na Fetiji) podignuta damija zvana Sulejmanija. Za razliku od damija u tvravi, podignuta je u podgrau i kao takva predstavljae poetak izgradnje muslimanskog naselja van zidina tvrave, koje se nastavljalo na srednjevjekovnu varoš.36
Iz bezbjedonosnih razloga sve do Mohake bitke i pada Ugarske (1526.) sjedište organa nove vlasti i muslimanske kulturne ustanove nalazile su se u tvravi. Poslije ovog znaajnog istorijskog dogaaja nastaje vrlo ubrzan proces stvaranja gradskog naselja (kasabe) van zidina Zvomike tvrave, a naroito u periodu izmeu 1528. i 1533. godine. U ovom vremenu u Zvomiku se razlikuju tri dijela grada: kal’a (tvrava i naselje u njoj), nefis (samo mjesto, što je ovdje identino sa muslimanskim dijelom podgraa, kasabom) i varoš (zateeni dio  podgradja sa starim trgom i Crkvom sv. Marije).37
Kada su Osmanlije došle u Zvomik, kao što je reeno, zatekle su razvijeno naselje sa dosta prometnim trgom, koje se nije direktno naslanjalo na tvravu, nego se nalazilo znatno nie, tamo gdje su se sastajala dva stara puta: onaj što je išao od pravca Vrhbosne preko današnjih Šekovia i Paprae, pa kroz sadašnje selo Kula Grad i spuštao se prema Drini (negdje kod današnje Robne kue) i onaj što je vodio lijevom obalom Drine prema Savi.38 Na ovom širem prostoru kao i na  prostoru današnje Fetije nalazilo se podgrae Zvomika (Podzvonik), odnosno hrišanska varoš, iji su stanovnici tada bili uglavnom svi katolici.
34. Isto, str. 159.
35. Dr. A. Handi: Tuzla i njena okolina u XVI v. “Svjetlost”, Sarajevo, 1975. str. 144.
36. Dr. M. Imamovi: Historija Bošnjaka” , BZK “Preporod”, Sarajevo 1997. Str. 187.
37. Dr. A. Handi: ”Tuzla i njena okolina u 16. stoljeu”, “Svjetlost”, Sarajevo, 1975.  str. 146.
38. Dr. Adem Handi: “Zvomik u XV i u XVI vijeku”, Godišnjak Društva istoriara  BiH ( XVIII), Sarajevo, 1970. Str. 166.
18
 
Osnovna briga Turaka Osmanlija bila je obezbjeenje tvrave. U tom cilju oni angauju zateeno varoško stanovništvo za uvare Zvomike tvrave (martolose) koji su primali plate i bili osloboeni od  poreza. Oni usmjeravaju u Zvomik i kolonizaciju stoara iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije (pravoslavno stanovništvo) i od njih regrutuju nove martolose-dnevniare, uvare zvornike tvrave. 39 I katoliko i  pravoslavno stanovništvo bilo je nastanjeno, a i dalje se nastanjivalo, u ranije opisanom dijelu Zvomika, zvanom Varoš. Na staru hrišansku (katoliku) varoš na Fetiji, oko Crkve svete Marije, nadovezivala se sa zapadne strane pravoslavna varoš. U njoj su bili nastanjeni martolosi, a ne u tvravi. Po popisu iz 1512. godine hrišanska varoš (podgrae) imala je 270 kua od ega 200 hrišanskih (jednih i drugih) i 70 muslimanskih.40
Poslije Mohake bitke i propasti Ugarske (1526.) primjetno je stalno pomijeranje katolikog stanovništva prema sjeveru u podruja s  jaom katolikom bazom, tako da je u zvomikom podgrau poeo naglo da opada broj starog stanovništva. Smanjenjem i nestankom katolikog stanovništva Zvomik su napustili i franjevci, pa su i Crkva svete Marije i samostan prestali sa radom (najvjerovatnije 1539. godine). Uporedo s tim u zvomikoj okolini se nastanjivalo pravoslavno stanovništvo vlaškog  porijekla.41 Zvomiki sandak-beg je i poslije 1541. pozivao vlaške knezove da nasele ovo podruje “svojom rajom”, uz znatne poreske  povlastice. Iz popisa od 1476. godine vidi se da su još tada “izvjesni vlasi bili nastanjeni oko Zvomika” za koje se kae da su došli sa strane (dr. A.Handi “Tuzla u 16. vijeku”, Sarajevo, 1975. str. 97.)
Otklanjanjem ugarskih provala uz Drinu poslije 1526. godine stvoreni su povoljni uslovi za razvitak Zvomika kao gradskog naselja sa orijentalnom fizionomijom, a pogotovo što je on bio dobro utvren i što  je u njemu bilo sjedište Zvomikog sandaka. Jednim dijelom islamizacijom, a još više pomijeranjem varoškog stanovništva prema sjeveru, poveavao se i broj muslimanskog stanovništva u zvomikom  podgrau (varoši). Od ranijih 200 hrišanskih kua ostalo ih je do 1533. godine samo 29. Islam je primalo, gotovo ravnomjerno, i starosjedilako kao i kolonizirano stoarsko stanovništvo. Najraniji sluajevi islamizacije
39. Isto, str. 167.
40. Isto, str. 170.
41. Isto, str. 172.
 
dogaali su se meu sitnim hrišanskim spahijama i tvravskim  posadama. Još ranije je reeno da je zvomiko podruje predstavljalo nekad jae uporište pristalica „Crkve bosanske” . Meutim, popisni defteri iz 15. i 16. vijeka ne sadre sline podatke, što bi znailo da ih na  podruju Zvomika tada nije bilo, ili ih je bilo vrlo malo.42 Ako ih je i  bilo, oni su, kao u ostalim krajevima Bosne, primili islam.
 Najraniji podaci o nastanjenom muslim anskom civilnom stanovništvu u Zvomiku datiraju iz 1512. godine, kada je evidentirano 70 muslimanskih domainstava u njegovom podgrau (varoši). Ve smo ranije kazali da je još na poetku osmanske vlasti, u drugoj polovini 15. vijeka, formirano prvo muslimansko naselje u Gornjem gradu oko damije Mehmeda Fatiha. Ono se u prvoj polovini 16. vijeka poelo da seli od Gornjeg grada dolje, starom trgu, hrišanskoj varoši. Ono se, svakako, poelo formirati i du puta pored Drine, polazei od Donjeg grada prema sjeveru, prema današnjem centru grada gdje su se sastajala dva ranije pomenuta puta43. Tako se sredinom 16. vijeka formiralo novo vee gradsko naselje sa preteno muslimanskim stanovništvom koje je dobilo, uglavnom, onu urbanu širinu kakvu je imao Zvomik za vrijeme osmanske i austrougarske vladavine, izmeu dva svjetska rata i neposredno poslije Drugog svjetskog rata. Tada su, pored ve ranije formiranih dijelova grada (na Fetiji, Srpskoj varoši i Starom trgu - centru), nastale zvomike mahale: Hadi-Durgutova (Hrid), Zamlaz, Bair,  Namazah, Rijeka, Kanare, Tabaci i Skela, tako da e Zvomik u 16. vijeku imati 11 mahala.
Tek u 18. vijeku formirana je Beksuja, a Kuljanski put i Vidakova njiva najvjerovatnije u 19. vijeku. U prvoj polovini 16.vijeka mahale su se nazivale po zanatima (esnafima) koji su u njima bili zastupljeni (krojai, obuari, sarai, tabaci itd.), a sredinom pomenutog vijeka po imenima njihovih ivih mahalskih starješina (Mahala Karaoza, sina Ilijasa, Mahala Kara Sadije itd.). Od druge polovine 16.vijeka mahale dobivaju imena po damijama i njihovim osnivaima. (Mahala Hadidurgutove damije, Mahala Sulejmanija itd.).44 Nazivi mahala ija
42. Dr. A. Handi: Tuzla i njena okolina u 15. vijeku, “Svjetlost”, Sarajevo, 1975, str. 83.
43. Dr. A. Handi: Zvomik u II polovini 15 i 16. vijeku, “Godišnjak Društva istoriara  BiH (XVIII) sarajevo, 1970. str. 180.
44. Dr. A. Handi: “Tuzla i njena okolina u 16. vijeku”, Sarajevo, 1975. str. 146-149.
20
 
su se imena u obiljeavanju dijelova grada zadrala do sredine 20.vijeka, a u narodu sve do danas (Hrid, Zamlaz, Bair...) nastali su najvjerovatnije u 17. i 18. vijeku.
U 16.vijeku u Zvomiku je otvoren veliki broj zanatskih radionica, kulturno vjerskih i drugih objekata, kao što su damije, mesdidi, tekije, musafirhane (gostionice), mektebi, javna kupatila (banje) i javne esme45.
U osmanskom periodu Zvomik je znaajan zanatski i trgovaki centar. Jako je razvijen saobraaj laama niz Drinu i skelom preko Drine. Godine 1533. ima nešto više od 580 domainstava,46 bez onih koja su  pripadala organima vlasti i vojnom staleu. U gradu je ove godine zabiljeeno preko 25 razliitih zanata, i to: tabaci (štavljai koe), obuari, sarai, izmadije, urije, papudije, nanuldije, krojai, kapari, klinari, kalajdije, svjeari, duneri, pekari, halvadije, bazardije, mesari,  potkivai, kovai, samardije, klesari, berberi, kujundije, kazandije i drugi.47 Zvomik je u ovo vrijeme predstavljao najvee gradsko naselje u istoimenom sandaku. Interesantno je napomenuti da je i u  predosmanskom i osmanskom periodu u Zvomiku i okolini bilo jako razvijeno vinogradarstvo i da je groe predstavljalo osnovno voe u gradu. Znatan broj zanatlija i trgovaca bavio se i zemljoradnjom. 0 broju stanovnika Zvomika u ovom periodu nema tanih podataka. U 18. vijeku  bilo ih je izmeu tri i tri i po hiljade. Grad je tada imao 8 damija i  pravoslavnu crkvu. Pred kraj osmanske vladavine Zvomik je bio meu 10 najveih gradova u BiH i spadao u grupu gradova koji su imali od 5 do 10.000 stanovnika.48 U Zvomiku je 1851. godine boravio Englez Skin (Sken). Prema njemu grad je tada imao “izmedju pet i šest hiljada stanovnika, od ega su jedna desetina hrišani”.U njemu je krajem 17.vijeka ivio i tu umro poznati bošnjaki pjesnik Hasan Kaimija.
O stanovništvu Zvornika i nekim njegovim privrednim karakteristikama uveni turski putopisac Evlija elebija, boravei u Zvomiku 1664. godine, zapisao je: „Stanovnici su Bošnjaci, govore  bosanski, nose ohane dolame, tijesne krajiške akšire s kopama i gizdaju se. Ima mnogo bašta i vinograda. Iz ovog kraja glasovite su šljive, jabuke, trešnje, hrastove daske, smre, vina, ovija vuna i govea
45. Isto, str. 146.
46. Dr. A. Handi: “Zvomik u l p . 15. i u 16. v.”. GDI BiH (XVIII), str. 177.
47. Isto, str. 178.
48. M. Ljiljak: “ PTT BiH “, knj II, PTT Preduzee saobraaja, Sarajevo 1981. str. 64.
21
 
koa. Skela mnogo radi. Stanovnici su dobri trgovci...”49 Znaajne  podatke dao je elebija i o ivotu u Zvomikoj tvravi. On kae daje  prostor u Donjem i u Gornjem gradu bio krcat manjim i veim zgradama za stanovanje, magazinima, kancelarijama, vojnikim barakama, kuhinjama. Izmeu ovih objekata u Donjem gradu krivudao je put zakren oporima djece i pasa, tako da su se njime jedva kola mogla provlaiti. Tvrava je bila naikana mnoštvom topova raznih kalibara koji su “zjali” na sve strane. Prema Evliji elebiji u Zvomiku je bilo tada 18 damija, 8 tekija, javno kupatilo, 3 hana, 7 mekteba, 3 medrese, 8 mesdida i 18 mahala sa 2.800 kua.
U osmanskom periodu Zvomika tvrava bila je jedna od najveih i najutvrenijih srednjovjekovnih gradova u Bosni. Godine 1830. u Gornjem gradu je bilo u upotrebi 13 topova, u Donjem 26, a u spremištu još 46 kompletnih topova sa zapregom, znai ukupno 85 topova, što je za ono vrijeme predstavljalo jaku silu u artiljeriji50
Saobraaj se nalazio u vrlo jadnom stanju. Stari rimski putevi su zapušteni, a drugo vremena novi nisu izgraivani. Prevoz robe i putnika obavljao se tovamim i jahaim konjima, a u kasnijem periodu u ravnijim dijelovima konjskom i volovskom zapregom (tek od druge polovine 19.vijeka). Saobraaj se nije redovno odravao i zbog vremenskih nepogoda, buna, bolesti, napada hajduka, nedovoljnog broja mostova i si. Godine 1864. u Bosanskom pašaluku otvorene su prve pošte ( u l i gradova), meu kojima i posta u Zvomiku. Ona od 1866. ima i telegrafsku stanicu.51
Stanovništvo u gradu bavilo se zanatstvom, trgovinom i  poljoprivredom, a na selu se iskljuivo ivjelo od zemljoradnje od koje  je svaka porodica obezbjeivala za sebe sve prehrambene artikle. Na selu se u kunoj radinosti izraivao alat, odjea i druge potrepštine, najprije za sopstvene potrebe, a kasnije i za trište.
 Na podruje Kamenice, kao i na još neka podruja sjeveroistone Bosne, doselilo se koncem 18. vijeka nešto Karavlaha (rumunski Cigani,  pravoslavci). Bavili su se izradom i prodajom drvenog posudja. Njihovi  potomci i danas ive na ovom podruju.
49. Evlija elebija: Putopis II (odlomci ojugosl.zemljama), Svjetlost, Sarajevo, 1957.  str. 259.
50. Djoko Mazali: „Zvomik (Zvonik) stari grad na Drini“, Glasnik Zemaljskog muzeja XI, Sarajevo, 1956. str. 269.
51. M.Ljiljak: “PTT BiH”, knjiga I, Sarajevo, 1975. str. 40. i 137.
2 2
 
Dok je Zvomik bio u osmanskoj vlasti izdrao je etiri velike opsade - najprije maarsku 1464. godine, a zatim tri austrijske (1688., 1716.i 1737).
 Najvea opsada bila je 1464. godine. Nakon stoje maarski kralj Matija Korvin odbio Turke od Jajca 1464. godine, opsjeo je Zvomik. Opsada je trajala od 8. oktobra do 9. novembra 1464. godine. Maarska vojska brojala je 26000-30000 vojnika, a vodio ju je Mirko Zapolja. im je bosanski sandak-beg Mehmed-beg Minet-oglu saznao da kralj gradi most preko Save kod Rae, opremio je u zvomiki grad 500 po izbom junaka. Korvin je doveo pod Zvomik brojne topove i druge sprave za opsadu. Poeo je tui grad iz topova, a onda je zapovijedio juriš. Zvomika posada je u najteem momentu bitke saznala da joj se sprema  pomo, što ju je silno obradovalo. Ova vijest kod Maara je stvorila  paniku i kralj je digao opsadu i skoro u divljem bijegu povukao se prema Savi.52
Austrija je u ofanzivi u septembru 1688.zauzela Beograd i Zvomik u decembru 1688. pod komandom Ludviga Badenskog. etiri hiljade Zvomiana tada bjei, sklanja se u Sarajevo. Topal Husein-paša je nakon višednevne opsade uspio u ljeto 1689. godine povratiti Zvomik, a potom  je u drugoj polovini iste godine uspješno ratovao protiv Austrije u Mavi i Sremu. Eugen Savojski, jedan od najpoznatijih austrijskih vojskovoa,  pokušao je 1716. da zauzme Zvomik i time otvori dalji put prema unutrašnjosti Bosne, ali su ga Bošnjaci pod zapovjedništvom Numan-  paše uprilia uspjeli odbraniti.53
Ranije smo spomenuli da je u gradu od polovine 16. stoljea do 1835. godine bila kapetanija i da su zvomiki kapetani za sve ovo vrijeme  bili iz bogate begovske porodice Fidahia. Krajem dvadesetih i poetkom tridesetih godina 19. vijeka kapetani bijahu amidii (strievii) Mahmud  beg Fidahi i Ali beg Fidahi. Obojica pristaše na sultanove reforme iz 1826. godine o ukidanju janjiarskog reda i uvodjenju nizama (regularne vojske). Za zasluge su nagradjeni - postaše paše, visoki vojni i civilni dostojanstvenici. U nadmetanju za prevlast izbi estok sukob izmedju njih u proljee 1830. godine, koje isforsira novi namjesnik (valija) Bosne
52. Hamdija Kreševljakovi: „Gradovi na Drini”, Naše starine I, Sarajevo, 1953. str. 13.
 
 Namik paša “da bi stvarao svadju medju našim ljudima kako bi mogao da lakše upravlja”. O ovom dogadjaju ispjevana je i narodna pjesma “U Zvomiku, u Donjemu gradu”, sauvana u jednom sefardskom rukopisu na španskom jeziku. U sporu je posredovao (intervenisao) gradaaki kapetan Husein Gradaševi i sukob je okonan u korist Mahmud paše Fidahia, ali je Husein stao i u zaštitu Ali paše Fidahia, od kada njih dvojica postaju nerazdvojni prijatelji.
 4a. Ali paša Fidahi i Husein kapetan Graaševi (Izmirenje). Crte D. Trifkovia (idejna pretpostavka).
U Pokretu za autonomiju i nezavisnost Bosne 1831/32. godine, što gaje predvodio Husein kapetan Gradaševi (Zmaj od Bosne), vrlo znaaju ulogu imala su dvojica paša Fidahia, posebno Ali paša Fidahi. Bio je vojskovodja bosanske vojske u bici na Kosovu polju u kojoj je  porazio sultanovu vojsku. Vodio je kao Huseinov komandant i druge velike bitke protiv sultanove vojske. U najteim situacijama bili su zajedno. I u odluujuoj bici za Bosnu i Sarajevo na podruju Podromanije Ali paša i Husein bili su zajedno do posljednjeg trenutka i nadmetali se u junaštvu. Poslije sloma Pokreta u proljee 1832. godine zajedno su prešli u Austriju, gdje im je stigla vijest da su od strane sul tana osudjeni na smrt. Ubrzo su pomilovani i na zahtjev Porte decembra 1832. godine otpremljeni zajedno Dunavom iz Beograda u Carigrad (u
24
 
 progonstvo).53aNakon Huseinone smrti Ali paša Fidahi je bio u Carigradu do 1835. godine. Dozvoljen mu je povratak u Bosnu, ali ne u Zvomik ve u Bjeljinu, odakle je 1840. prognan na Kipar, gdje je umro 1845. godine.
Pred kraj osmanskog perioda u Bosni je bilo samo 3% pismenog stanovništva, a zvorniko podruje u tom pogledu bilo je još drastinije.Ono osnovnih škola što je bilo imale su iskljuivo vjersko obiljeje. Kvalifikovanih uitelja nije bilo. Otvaranje škola bilo je  prepušteno privatnoj inicijativi. Pravoslavci su u Zvomiku do sredine 19.vijeka imali neku vrstu “narodne uionice”, koju su pohaala “trgovaka, zanatlijska i gdje koje seosko dijete”. Znatno brojniji su bili mektebi (za muslimansku djecu) koji su obino otvarani uz damije. Godine 1871 postojala je u Zvomiku rudija, a vjerovatno i medresa. Prema podacima ruskog konzulata iz 1874. godine na zvomikom  podruju ove godine radilo je 28 mekteba (1.354 uenika) i 4 hrišanske škole (147 uenika)54.
U Zvomikom sandaku nije bilo zdravstvenih ustanova ni Ijekara. Pokustvo je bilo vrlo oskudno. Poneka stolica ili krevet mogla se nai samo u kuama bogatijih trgovaca. Oni su se bavili, uglavnom, izvozom sirovina i uvozom kolonijalne robe.
Od sredine 19. vijeka Zvomik je stagnirao dijelei sudbinu Osmanskog carstva, zadravajui i dalje karakteristike trgovako- zanatskog centra. Broj mahala (ulica) nastalih u osmanskom periodu nije se mijenjao sve do poslije Drugog svjetskog rata, a njihova imena (Hrid, Zamlaz, Fetija, Srpska varoš itd.) zadrala su se u narodu sve do danas.
U doba osmanske vladavine Zvomik su esto harali kuga, veliki  poari i poplave. Poznati poari bili su 1820. kada je izgorjelo 48 duana (efenaka), i 1856. godine u kojem je izgorjela Nemazah mahala i Alada han (šareni han)55. U ovim poarima vjerovatno su nestali mnogi znaajni graevinski objekti iz ovog perioda.
53a. Dr. Ahmed S.Alii: “Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine”,   Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1996. str. 13, 26, 121, 135, 171, 182,   234, 309, 398, 399, 402.
54. Dr. Ibrahim Tepi: „BiH u ruskim izvorima 1856-1878", Veselin Maslesa. Sarajevo,  1988. str. 521.
55. Ibni Hasan: ..Islamski spom. u Zvomiku”, “Islamska misao”, br. 61/84. str. 42.
25
Prema uredbi o ureenju Bosanskog pašaluka 1865.godine, Pašaluk je imao sedam sandaka, i to: Sarajevski, Zvomiki, Banjaluki, Bihaki, Travniki, Hercegovaki i Novopazarski. U sastavu Zvomikog sandaka bilo je tada devet kadiluka: Donja Tuzla, Zvomik, Gradaac, Brko, Bijeljina, Srebrenica, Vlasenica (Bira), Maglaj i Graanica56
Vrijeme austrougarske vladavine (1878.-1918.)
 Na Berlinskom kongresu 1878.godine velike evropske sile, uz saglasnost sultana, odluile su da Turska preda Bosnu i Hercegovinu Austro-Ugarskoj, daje ona privremeno okupira i u njoj sredi prilike i zavede red. Stigla je i sultanova poruka da se austrougarska vojska mimo  primi. Meutim, na više mjesta u Bosni i Hercegovini pruen je otpor ulasku austrougarske vojske, koji je trajao od kraja jula do kraja oktobra 1878. estok otpor organizovanje i pruen u Tuzli u ljeto 1878.godine, U njemu su uestvovali i zvomiki ustanici sa 450 ljudi svrstanih u  jedan odred koje su predvodili Risto Popovi, bimbaša (major), i ordo  Nikoli, juzbaša (kapetan), oba rezervni oficiri osmanske vojske. Ustanike snage koje su branile poloaje oko Tuzle brojale su oko 4.000  boraca, a glavnokomandujui je bio plevljanski muftija Vehbija Šemsikadi. On je za komandanta Tuzle postavio Zvomianina Ali-agu Tahirovia57.
Iako moderno naoruana i brojno jaa (preko 5.000 vojnika), Dvadeseta austrougarska pješadijska divizija generala Caparija nije uspjela da u prvim naletima zauzme Tuzlu, ve je bila odbijena. Zvomiani su vrsto drali i odbranili poloaje u Simin Hanu, gdje im  je bilo odredište. Tek u septembru (22.IX 1878.) austrougarska vojska  je ušla u Tuzlu, a potom krenula na Zvomik, koji je bez velikog otpora zauzet 27.septembra. Tako je 1878.osmansku vlast u Zvomiku zamijenila austrougarska. Godine 1908. Austro-Uugarska je anektirala BiH i  prikljuila je svojoj carevini, u kojoj je BiH imala status pokrajine,  podijeljene na šest okruga. Zvomik sa još devet srezova pripadao je okrugu Tuzla.
U doba austrougarske vladavine (1878.-1918.) Zvomik je, takoe, razvijenije mjesto. On je kotarsko (sresko) središte sa razvijenim
56. M.Ljiljak:”PTT u B iH ” knjigaI,PTT, Sarajevo. 1975.str.27, 28, 31.
57. Dragiša Trifkovi:"Tuzlanski vremeplov I,”Pres kliping,” Beograd,!98l.str.59.
26
zanatstvom i trgovinom. Tadašnjem Zvomikom srezu, pored sadašnjeg  podruja opštine Zvornik, pripadalo je i podruje današnje opštine Kalesija, kao i dijelovi sadašnjih opština Ugljevik (Teoak, Tavna), Lopare (Tobut, Priboj) i Bijeljina (Glaviice), ije je stanovništvo bilo, uglavnom, srpske nacionalnosti, osim u Teoaku.
U cilju obezbjeenja koliko-toliko pismenih radnika i predradnika, kao i školovanja djece svojih inovnika, Austrija je u Bosni i Hercegovini otvarala svjetovne osnovne škole po uzom na evropske. Tako je u Zvomiku 1886. godine došlo do otvaranja narodne (dravne) osnovne šk ole.58 Izgraeni su makadamski putevi za Lopare, Sarajevo, Srebrenicu, Tuzlu i Bijeljinu, koji su dugo godina i poslije Drugog svjetskog rata bili u upotrebi, a neki i do danas. Posebno se prodor Austrije u BiH osjetio u Zvomiku u oblasti arhitekture i graevinarstva. Nasuprot starim upravnim zgradama orijentalnog stila iz osmanskog perioda uskih  prozoria i malo svjetla, podiu se nove velike graevine koje su svojom monumentalnošu, pored osnovne namjene, trebale da predstave i novi reim i istaknu njegovu snagu. Sadašnja zgrada Skupštine opštine, Oficirski dom (Kasina), vojna bolnica na Fetiji, andarmerijska stanica,  bivša zgrada osnovne škole u Beksuji, pošta (sada poslovne prostorije „Agroproma” u centru grada), medresa, samo su neki od veih objekata  podignutih u Zvomiku za vrijeme Austrije.
Odmah po okupaciji poela su doseljavanja dovoenjem  povjerljivih i strunih inovnika, zatim trgovaca, zanatlija i preduzimaa iz dmgih dijelova Austro-Ugarske monarhije, tako da se u Zvomiku nastanjuje i katoliko stanovništvo, kojeg po popisu iz 1879. nije bilo ni u gradu ni u Srezu.59Formirana je i njemaka kolonija u Branjevu doseljavanjem njemakih familija iz nekoliko vojvoanskih mjesta. U  prvih tridesetak godina austrougarske vladavine broj stanovnika u Srezu se gotovo udvostruio. Sa 27.468 (1879.) poveao se na 47.756 (1910.).
Iz popisa stanovništva 1910. godine vidi se daje grad te godine imao 732 kue i 3688 stanovnika, od ega 754 pravoslavaca, 2092 muslimana, 185 katolika, 9 evangelista, 148 Jevreja i 498 vojnih lica.60
5 8. Mitar Papi: “Školstvo u BiH za vrijeme austrougarske”, Veselin Masleša, Sarajevo,  1972. str. 46.
59. Rezultati popisa iteljstva u BiH od 10.Oktobra 1910. godine. (Engebnisse der  volkszahlung Bosniein und der Hercegovina vom lO.oktober 1910), Sarajevo,   1912. str. 136.
60. Isto, str. 136
 
Prema pomenutom popisu prigradsko naselj e Kula Grad imala je 71 kuu i 314 stanovnika, Divi 133 kue i 479 stanovnika i Karakaj 54 kue i 205 stanovnika61.
U samom gradu na dan popisa bile su 192 porodice (sa 1004 lana domainstva) koje su se bavile zemljoradnjom i ivjele od zemljoradnje, dok su se ostale porodice sa 2186 lanova bavile drugim zanimanjima i ivjele od njih (zanatstvo, trgovina i dr.). Interesantno je daje medu zemljoradnicima u gradu bilo tada 76 porodica koje su imale svoje kmetove, a bilo je i pet kmetovskih porodica62.
 Na podruju sreza Zvomik, ija je površina bila 858 km2, bilo je tada 9.169 kua i 48.407 stanovnika, i to 26.169 pravoslavaca, 20.906 muslimana, 294 katolika, 218 evangelista, 175 Jevreja i 651 vojno lice.63 Od ukupnog broja civilnog stanovništva (47.756) od poljoprivrede je ivjelo 44.468 stanovnika, a 3.288 od ostalih zanimanja. Zemljoradnikih  porodica bilo je te godine u Srezu 7.739, a ostalih 1.117.
Od ukupnog broja stanovnika u Srezu 1910. godine samo je 3.387 znalo itati i pisati (2.904 muškarca i 483 ene), 371 samo itati (358 muškaraca i 13 ena),64 dok su svi ostali bili potpuno nepismeni.
Uope, uinjen je znatan napredak u svim oblastima, posebno u  privrednom razvitku u odnosu na zateeno stanje. U cilju iskorištavanja  prirodnih bogatstava, odmah je otpoela izgradnja dobrih puteva. Tako su ve do kraja 1879. otvoreni putevi Zvomik -Tuzla i Zvomik - Bijeljina, a 1885. godine Zvomik - Sarajevo. Godine 1889. Zvomik dobiva i prvi telefon (za vojne potrebe), a 1909. i za civilne potrebe, kada je uspostavljena telefonska linija Bijeljina-Zvomik. Pred poetak Prvog svjetskog rata (1914.) matina pošta u Zvomiku ima i pomone pošte u Capardama, Kozluku, Paprai i Drinjai. Pošta u Zvomiku imala je tada 14 zaposlenih radnika od toga pet slubenika i devet pomonog osoblja, a pošta u Drinjai jednog slubenika i jednog pomonog radnika.
 Na liniji Zvornik-Srebrenica uveden je prevoz putn ika 1886.godine u obinim kolima, a nekoliko godina kasnije obina kola
61. Isto, str. 74-76.
62. Isto, str. 136.
63. Isto, str. 14-37.
64. Rezultati popisa iteljstva u BiH 1879. godine, str. 4,100 i 101.
28
 
su zamijenjena natkrivenim sa dva mjesta za putnike.65 U Zvomiku je 1908. osnovana Kotarska poljoprivredna zadruga, iji je cilj bio unapreivanje poljoprivrede u Srezu.66
149.
15. septembra 1908 .,. br. 16 1,24 2/1., 
kojom sa obmanjuju pravila kotarske poljoprivredne  aarifge u Zvoroika.
<Odobtto» o*pt»o?n c. I kr. mjed nisio f* m lo ltta ni rt Knuioil« n po-
•lori ra* Borao lH*rs»gOTine oil 15. *opt«mbr» 10B8., b r. 11.1 G3/U. II.)
Ime i sjedite.
§1- Za kotar Zvomik osniva se kotarska poljopri
vredna zadruga pod ittionom „K ota rsk a p o l jo p r i v r e d n a z a d r u g a u Z v o m i k u* s a sje dištem u Zvorniku.
Pravni odnošaj.
nije povrona onim ustanovama trgovakog za
kona za Bosnu i H erce gov inu , koje se odnose mi  teovno i privred ne zadruge ; ona stupa u pravni  ivot za javni i gragjanski saobraaj onda, kuda 
zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu odobri 
ova pravila i kada se ista oglase u „Glasnika 
zakona inar ed ab a za Bosnu i H ercegovinu".
Za obveze zadru ge jami samo zadr uga kao  pravna osoba.
Svrha zadruge.
terijalnih prilika privredmkft gojenjem zajedni
štva, megjusobnini pouavanjem i potpomaga
njem, podravanjem i podizanjem s t u l e š k e svijesti,  zastupanjem stalek ih’ i p odizanjem privrednih 
interesa zadrugara, ali oca iskljuuje svako Spe
kulativno djelovanje zadruge kao takovo.
Osobito je zadatak zadruge;
njihov zahtjev, bilo iz vlastitog nagona;
2. da pomae rad zemaljske uprave u po
gledu podizanja zemaljske kulturo, a napose ra
tarstvu, voarstva, vinograd arstva i pošumlja-
vanja, naroito u krševitim krajevima, kao i 
konjogojstva i stoarstva; 3. da sudjolujo pri p odizanju uzornih se
ljakih kua, staja i gjubrišta, pri uvagjanju 
štednjaka i pei, da posreduje i pomae pri 
Sirenju novih poljoprivrednih alata i strojeva, 
pri nabavi dobrog itnog sjemena, pri uvagjanju 
sijanja pinih i novih, kultur nih biljaka, pri po
pravljanju livada i pašnjaka, te pri uvagjanju 
prikladnih uredaba za paše i dr. 8l.;>
4. da dobavlja stoku za rasplod iz sredstava 
zadru«o, koja su za to oregjena, i da razdje-
 4b. Naredba o osnivanju Katarske poljoprivredne zadruge u Zvorniku
Organ Socijaldemokratske stranke BiH „Glas slobode” zabiljeio  je da je 1909. godine bilo u Zvomiku 17 organizovanih radnika, od toga tri drvodeljska, tri kovinarska i 10 koarskih, kao i da je ove godine na zbor radnika u Zvomik dolazio Mitar Trifunovi Uo, radniki tribun iz Tuzle. Poetkom 20. vijeka formirano je u Zvomiku Udruenje Srba zanatlija i Zanatsko društvo (bez vjersko-nacionalnog obiljeja), iji zadatak je bio da unapredjuju zanatstvo.663Ona su nastavila rad i poslije Prvog svjetskog rata.
65.  Milan Ljiljak: “Pošta, telegraf i telefon u BiH,” “Preduzee PTT saobraaja,  Sarajevo 1981. str. 154, 182 i 228.
66. Glasnik zakona i naredbi za BiH, god. 1908. str. 448. Zemaljska Štamparija  Sarajevo, 1909.
66a. Dr. Fahrudin Kalender: “Radnike biblioteke i itaonice u BiH do 1941. godine”,  Društvo bibliotekara BiH, Sarajevo, 1998. str. 87 i 88.
29
 
Još od osmanske vladavine pa sve do poetka Prvog svjetskog rata na Drini u gradu (na Skeli) bila je carinarnica. U Zvomiku je Austrija imala jak vojni garnizon koji je 1910. godine imao 651 vojnika i oficira67. Vojni logor u gradu nalazio se na prostoru izmeu sadašnjeg stambenog  bloka Namazah i nove zgrade Osnovne škole „MitarTrifunovi Uo” (u Zamlazu). Cijelo vrijeme pod austrougraskom vladavinom u Zvomiku su bile dvije vojne komande sa 19 kasarni i poslije Trebinja imao je najviše kasarni u Bosni i Hercegovini.
Za vrijeme austrougarske vladavine od kultumo-prosvjetnih i sportskih ustanova i organizacija bile su u Zvomiku dvije osnovne škole (srpska i dravna ili narodna), Sokolsko društvo „Srpski soko”, Srpska narodna itaonica, medresa i rudija (viši stupanj muslimanskih vjerskih škola), kao i nekoliko mekteba za osnovnu vjersku pouku muslimanske djece. Od vjerskih objekata bile su dvije crkve (pravoslavna i katolika), 7 damija i sinagoga. Po kazivanju starog zvomikog krojaa Šaira Bazardanovia na poetku mahale Bair, idui od Kanara, postojala je  jedna kua (zvali su je „Kiraethana”) u kojoj je bila muslimanska itaonica.68
Poetkom 20. vijeka u Zvomiku je postojala i pozorišna amaterska grupa, koja je prireivala krae dramske prikaze, uglavnom jednoinke i dramatizovane narodne pjesme.69 Za vrijeme austrougarske u Zvomiku su osnovana kulturno-prosvjetna društva „Prosvjeta”, „Gajret” i „Napredak”.70
Misiju koja joj je namijenjena u Bosni i Hercegovini na Berlinskom kongresu 1878. godine Austro-Ugarska je u potpunosti izvršila. Sreene su prilike i zaveden red u svim oblastima društvenog i ekonomskog ivota. Poeo je privredni i svaki drugi razvoj, tako daje
67. Rezultati popisa iteljstva u BiH 1910. godine, str. 136.
68. U ovoj itaonici uvee su se priredjivala sijela na kojima su esto bili gosti sazlije,  guslari i gajdaši iz drugih mjesta. U nju je dolazila i štampa medju kojom i literalni  listovi “Bosanska vila” i “Behar”, koji su i u Zvomiku imali svoje itaoce iz reda  napredne inteligencije.
69. Zabiljeeno je da je ova pozorišna grupa 1909. godine priredila dvije šaljive igre  Svetozara orovia (“Poremeeni plan” i “Izdaje stan pod kiriju”) i 1911. godine   dvije dramatizovane narodne pjesme (“Ropstvo Jankovi Stojana”, Jovana Protia  i “Aneliju” Hamida Šahinovia). J. Leši: “Vrijeme melodrme”; Šaraj evo, 1989.  str. 251,252,268 i 270.
70. Dr. Ibrahim Karabegovi: “Zvomik i okoline izmedju dva svjetska rata 1918-   1941)”, prilog za monografiju Zvomika, str. 18. (neobjavljen rukopis).
30
 
Zvomik, kao i ostali dijelovi BiH, krenuo putem progresa i napretka, koji je naalost prekinut izbijanjem Prvog svjeskog rata 1914. godine. Interesantno je da je u sjeanjima starijih Diviana doba austrougarske vladavine upameno kao “Zlatno doba Divia”, a da se medju Kozluanima i danas moe uti izreka “Švabo babo”.
Razdoblje izmeu dva svjetska rata (1918-1941)
Po završetku Prvog svjetskog rata u decembru 1918. godine stvorena je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (KSHS) kao nova drava, u iji sastav je ušla i pokrajina Bosna i Hercegovina. U prvo vrijeme je zadrana onakva teritorijalna podjela BiH kakva je bila krajem austrougarske vladavine. Bila je podijeljena na šest okruga (od 1922.oblasti), i to: Banja Luka sa 11 srezova, Biha sa 6, Mostar 11, Sarajevo 8, Travnik 10 i Tuzla sa 11 srezova. Zvomiki srez je ostao u Tuzlanskom okrugu, odnosno oblasti. Od 1929.godine KSHS naziva se Kraljevina Jugoslavija. Ukinute su pokrajinske uprave i oblasti u okviru njih, a Jugoslavija je podijeljena na devet banovina. Zvomik je pripadao Drinskoj banovini, ije je sjedište bilo u Sarajevu.
Za vrijeme KSHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije (1918-1941.), Zvornik je sjedšte sreza koji se prostirao u granicama gotovo neizmijenjenim iz vremena austrougarske vladavine. Imao je deset opština71. Prema prvom popisu stanovništva u novoj dravi (1921.) grad Zvomik imao je 3.139 itelja, od toga pravoslavnih 799, muslimana 2.025, katolika 190 i Jevreja 125. Prigradsko naselje Karakaj imalo je ove godine 236 stanovnika (128 pravoslavnih, 98 muslimana i 10 katolika); Divi 399 i Kula Grad 294. U oba ova naselja svi stanovnici  bili su muslimani. itav Srez imao je tada 47.233 stanovnika (pravoslavnih 26.249, muslimana 20 312, katolika i evangelista 537 i Jevreja 134).
Agrarnom reformom sprovedenom odmah po završetku Prvog svjetskog rata zvornikim veleposjednicima (uglavnom agama i  begovim a) oduzeti su ogromni zemljišni posjedi i dodijeljeni  bezemljašima, bivšim kmetovima, sto je dovelo do znaajne promjene u stmkturi vlasnikih posjeda. Ovim je bio pogoen ogroman broj dotadašnjih vlasnika zemlje. Naknade za oduzetu zemlju su bile
71. Dr. I. Karabegovi: “Zvomik i okolina izmedju dva svjetska rata 1918-1941”, str.  12 (neobjavljen rukopis).
31
 
neodgovarajue i samo su djelimino isplaene do poetka Dmgog svjetskog rata.
Veina stanovnika u Srezu bavila se zemljoradnjom, stoarstvom i voarstvom. Radnika je bilo vrlo malo. Oni su radili, uglavnom, kao najamna radna snaga na razliitim radovima u Zvomiku, bavili se splavarenjem ili povremeno sjeom šume i radom u kamenolomima. U samom gradu po klasnom sastavu pored zanatlija i trgovaca bilo je i nešto slubenika i zemljoradnika koji su posjedovali vee površine zemlje i izdavali je pod najam ili je obraivali uz najamnu radnu snagu. Obrada zemljišta bila je veoma zaostala, sa pretenom upotrebom ralice.72
Kako je i za vrijeme Kraljevine Jugoslavije glavno zanimanje stanovnika u Srezu bilo zemljoradnja, veina zanata u gradu bila je vezana za poljoprivredu, pa su dominirali zanati kao Što su kovaki, kolarski,  potkivaki, obuarski, opanarski, pekarski, urijski, abadijski, terzijski, kazandijski, kujundijski, mesarski, poslastiarski. Godine 1940. bilo je u Zvomikom srezu 180 zanatskih radnji u kojima je radilo 336 zanatlija.73
Zvomik je u ovom periodu i veoma znaajno trgovako mjesto. Veina zanatskih i trgovakih radnji (duana) bile su na starinski nain ureene, ali je bilo i nekoliko radnji koje su bile ureene po evropski. Saobraaj i prenos robe obavljao se, uglavnom, konjskom zapregom, nešto kasnije i motornim vozilima, a sa bliom okolinom poznatim  bosanskim konjiima (samaricama). Laama „zvomikušama„ izvozila se niz Drinu drvena graa, koa, suhe šljive Jabuke, orasi, a samaricama u pasivne susjedne srezove kukuruz. Poznati su bili zvomiki vašari,  prvi na Aliun ili Ilin-dan (2. avgusta) i drugi na Petkovicu (27. oktobra).74
Zvomik je, kao i u ranijim periodima, raskrsnica puteva za Bijeljinu, Tuzlu, Srebrenicu, Sarajevo, a preko mosta na Drini (podignut 1929.) za Šabac, Valjevo, Beograd i Uice. Iz Zvomika je polazilo 7 autobuskih linija. U ovom razdoblju grad je imao pet konaišta (hanova) ijedan hotel („Beograd”). Nije imao nijedan industrijski objekat, ak ni mlin ili strugaru. Do 1934. godine u njemu je bio i garnizon bivše
72. Isto, str. 24,
73. Statistiki godišnjak BiH 1945-1953. Zavod za statistiku i evidenciju, Sarajevo,  1954. str. 300.
74. Prof. Deroko: “Drina, geografsko-turistika monografija,” Društvo Fruška gora,  N.Sad, 1939. str. 265.
32
 
 jugoslovenske vojske, koji se nalazio u napuštenim objektima austrijske vojske u Lagerima i Zvomikoj tvravi.
Prema popisu iz 1931. godine u srezu Zvomik bilo je 9 seoskih i  jedna gradska opština sa ukupno 47.326 stanovnika, od toga pravoslavnih 22.025, muslimana 24.688, rimokatolika 253, evangelista 227, ostalih hrišana 21 i druge konfesije 112. Grad Zvomik imao je tada 3.487 stanovnika, od toga 886 pravoslavnih, 2304 muslimana, 177 rimokatolika, 7 evangelista, 4 ostalih hrišana i 109 drugih konfesija. Prema istom popisu nepismenih stanovnika u dobi od 11 do 60 godina  bilo je u Srezu 79,20%.75
Pred poetak II svjetskog rata u gradu je bio gotovo isti broj stanovnika kao 1931. godine (oko 3500). Zvomik je tada imao elektrino osvjetljenje, poštu, telefon, telegraf, fmansijsku upravu, bolnicu, sreski kao i šerijatski sud, medresu, šest damija, sinagogu i pravoslavnu crkvu.  Na podruju sreza Zvomik radilo je tada 11 narodnih osnovnih škola, Graanska škola trgovakog smjera (radi od 1920. godine), Muška zanatska (šegrtska) škola i enska struna zanatska škola.76
Od javnih graevinskih objekata izmeu dva svjetska rata  podignuti su u gradu samo eljezni most na Drini (1929.) i bolnica na Fetiji (1939/40.).
Osnovne škole, pored škole u gradu, radile su još u Kozluku, Tršiu, Skoiu, Branjevu, Šepku, Drinjai, Liješnju, Kalesiji, Teoaku i Rastošnici. Školske 1937/38. u sve škole bilo je upisano 1738 uenika od I do IV razreda, rasporeenih u 27 odjeljenja, koja su vodila 22 uitelja .77 Evidentirano je d a je Zvornik 1936. godine imao dvije  biblioteke - biblioteku Sokolskog društva „Soko” sa 508 knjiga i  biblioteku Muslimanske narodne itaonice „Sloga” sa 170 knjiga, dok  je na podruju Sreza radilo tada još 6 knjinica u selima.78
75. Dr. Ibro Karabegovi: “Zvornik i okolina izmedju dva svjetska rata (1918-1941)”,  str. 12. (neobjavljen rukopis).
76. Isto, str. 15.
77 Isto djelo, str. 15.
78. Pored biblioteka u gradu, u Srezu su radile biblioteke (knjinice) još u Skoiu sa  98 knjiga, Branjevu 40, Teoaku, Kozluku, Drinjai i Kalesiji, a knjinicu je imala  i Osnovna škola u gradu i Graanska škola. Sve su imale mali knjini fond. Dr.   Ljubinka Bašovi: „Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH 1918-1945", „Veselin   Masleša“, Sarajevo, 1986, str. 79, 216; i Izvještaj Sreskog naelstva u Zvomiku   br. 476/36 poslat Kraljevskoj banskoj upravi II Sarajevo 6. maja 1936. godine.
33
 
5. lanovi diletantske (dramske) sekcije Narodne itaonice „Sloga” u komediji  “Oba gluha” Huseina Doze, snimak iz 1933. godine.
Slijeva na desno, sjede (djeca): Ohran Baijaktarevi i Semka Kasum; drugi red, sjede: Avdo   Mujezinovi, Mustafa Bazardanovi, Rasim Šehagi (igrao ensku ulogu), Hasan Šakani i   Alija Kamenica; trei red, stoje: Hasan Hadiahmetbegovi, Hasan Kamišali, Mehmed Uzuni,   Selim Hadiahmetbegovi, Safeta Barjaktarevi, Ahmet Zaimovi, Mustafa Mustafi i Safet   Hadinurbegovi; etvrti red: Rasim Šehavdi, Ahmet Šehi, ulaga Tiri, Hakija Mešanovi i   Besim Korkut; ene sa strane u seoskoj nošnji: Zumreta Ljubovi i Semka Efendi.
Prema izvještaju Sreskog naelstva Zvornik upuenom Kraljevskoj banskoj upravi u Sarajevu (II), 8. februara 1935. godine pod  brojem 71/35, vidi se da je u srezu Zvomik tada postojalo 12 raznih društvenih organizacija.79
Zna se da su u gradu u ovo vrijeme postojala i dva fudbalska kluba - „Zmaj od Noaja” i „Sloga”. Iako su ovi klubovi formirani više na konfesionalnoj osnovi, i u jednom i u drugom klubu igrali su omladinci iz obje konfesije (pravoslavne i muslimanske), kao i iz drugih konfesija.
79. Prema ovom izvještaju u Zvomiku su tada djelovale slijedee organizacije: Sokolsko  udruenje “Soko” (320 lanova), Kolo srpskih sestara (70), pododobr “Prosvjete”  (30) pododbor “Gajreta” (60), Povjereništvo “Narodne uzdanice” (43), Sreski odbor  Crvenog krsta (84), Narodna itaonica “Sloga” (70), Udruenje dobrovoljaca (186),  Udruenje rezervnih oficira (16), Udruenje ratnih invalida (75), Vatrogasna eta  (18) i Lovako udruenje (100).
34
L
 
Od zdravstvenih ustanova u srezu Zvomik u godinama nakon stvaranja Kraljevine SHS postojala je samo jedna ambulanta, jedna apoteka, jedan sreski Ijekar i apotekar.80Zbog nerazvijenosti zdravstvene zaštite kao i zdravstvene neprosvijeenosti stanovništva, Zvomiki srez su esto harale razne epidemije do 1941. godine. Naroito je bio raširen sifilis, pa je u Zvomiku bila osnovana specijalna ambulanta za lijeenje i suzbijanje ove bolesti.81
Politiki ivot na podruju Sreza izmeu dva svjetska rata bio je vrlo intenzivan. Uglavnom su djelovale one politike graanske stranke koje su imale uticaja u najveem dijelu zemlje. Do 1929. godine bile su to Radikalna i Demokratska stranka, Jugoslovenska muslimanska organizacija i Savez zemljoradnika. Najviše glasova na svim izborima u Srezu imali su kandidati Radikalne stranke i JMO. U periodu od 1936. do 1941. godine najvei uticaj imala je Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) koju su sainjavali pripadnici Narodne radikalne stranke, Slovenake ljudske stranke i JMO.82
U periodu izmeu dva svjetska rata gradonaelnici opštine Zvomik bili su: ordo Vidakovi, Hakija Krdali, Demal ef. Hulusi i Stanko Nikoli. Ovaj posljednji funkciju gradonaelnika obavljao je od 1933. do 1941. godine.
Inae, ivotni standard veine u gradu za vrijeme Kraljevine Jugoslavije bio je vrlo nizak, jer je malo ljudi imalo neko zaposlenje. Dobro su ivjeli samo veleposjednici i veletrgovci, osrednje srednji sloj (zanatlije, trgovci i inovnici), dok je ostali svijet, a takvih je bilo preko 50 %, ivio vrlo teško, meu kojima je bilo mnogo sirotinje. Uvozna i industrijska roba bila je vrlo skupa za razliku od domaih proizvoda koji su bili znatno jeftiniji. Tako je, na primjer, kilogram sitnog šeera koštao 12 dinara, ulja 12, kafe 40, rie 10-12,a mesa samo 6 dinara. Kukuruzno brašno bilo je pola dinara, pšenino jedan, bijelo dva, jabukov  pekmez dva itd. Vrlo rijetki su bili oni koji bi mogli odjednom kupiti, na  primjer, kilogram ili pola kilograma šeera, ulja, kafe ili rie, ve se kupovalo po 10,15,20 ili 25 dekagrama, i to naješe na veresiju. Zato
80. Dr. Ibrahim Karabegovi: “Zvomik i okolina izmedju dva svjetska rata (1918-  1941),” str. 19. (neobjavljen rukopis).
81. Isto, str. 20,21.
82. Isto, str. 32.
 
su mušterije, s obzirom na nisku kupovnu mo veine stanovništva, bile cijenjene i uvaavane od vlasnika duana.
Iako nije utvreno daje Zvomik u vrijeme Kraljevine Jugoslavije imao organizaciju Komunistike partije, njene socijalistike ideje širene su i prihvatane i na podruju Zvomikog sreza, a naroito poslije dolaska Josipa Broza Tita na elo KPJ. 0 tome svjedoi i nekoliko dokumenata u vezi sa hapšenjem i suenjem u Okrunom sudu u Tuzli grupi komunista ili simpatizera KPJ iz Zvomika (Ferdi Gazinu, Omeru Šehiu i Hasanu Šakaniu) ujesen 1939. godine.82a Prvo otvoreno pismo napredne  bosanskohercegovake omladine iz decembra 1937.godine potpisali su i studenti Beogradskog univerziteta iz Zvomika Safet Bazardanovi i Ksenija Milinuši, a potpisnik Treeg otvorenog pisma od 1. decembra 1939. godine bio je Zijah Hrustanbegovi, student prava.83 U ovim  pismima traila se autonomija BiH kao ravnopravne politike jedinice u Kraljevini Jugoslaviji, koju je trebalo konstituisati i formirati kao federativnu dravu. U njima se istovremeno apelovalo na organizovanju otpora širenju fašizma pred Drugi svjetski rat.
Kao lanovi KPJ iz ovog perioda sa podmja sreza Zvomik  pominju se Hasan auševi,84Mustafa Hadihamzi, Petar Obradovi i Mehmed Sahani iz Zvomika, Dragomir Popovi iz Drinjae i Šemsudin Šiši iz Kozluka. Poznato je da su tada u Zvomiku i okolini kao nosioci revolucionarnih stremljenja djelovali i Mili Popovi iz Pirota (uitelj u Branjevu i Zvomiku) i Stojan Koraksi iz okoline aka (uitelj u Liješnju i Zvomiku).85
Kao što je poznato, Kraljevina Jugoslavija pristupa Trojnom paktu (ine ga fašistike zemlje Njemaka, Italija i Japan) 25. marta 1941. godine. Svoje nezadovoljstvo pristupu Trojnom paktu izrazili su 27. marta mnogi graani širom zemlje pa i Zvomika demonstrirajui gradom i uzvikujui parole “Bolje rat, nego pakt!”, “Bolje grob nego rob!” Ovog
82a. Dr. Fahrudin Kalender: “Radnike biblioteke i itaonice u BiH do 1941. godine”,  Društvo bibliotekara BiH, Sarajevo, 1998. str. 361.
83. “Gradja o djelatnosti KPJ uBiH 1921-1941”, Listovi, proglasi, leci, “V. Masleša”,  Sarajevo, 1971. str. 453,471.
84. Dr. Smail eki: “Genocid na Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu”, Sarajevo,  1996. str. 388. Hasan auševi je sin Salke i Zumre r. Tihi. Sudjelovao je kao  dobrovoljac u Španskom gradjanskom ratu (1936-1939).
85. Dr. Ibrahim Karabegovi: “Zvomik i okolina izmeu dva svjetska rata”, prilog za  monografiju Zvomika, str. 44 (neobjavljen rukopis).
36
 
dana je na Zelenoj pijaci odrao okupljenom narodu vatren govor uitelj Mili Popovi, nazvavši tadašnju vladu izdajnikom, a Hitlera krvopijom.86
Period Drugog svjetskog rata i NOB-e (1941-1945)
U aprilu 1941. godine Njemaka je napala i za 12 dana okupirala Jugoslaviju kada je i Zvomik bombardovan od strane njemake avijacije. Povlaei se pred Nijemcima iz Beograda, kralj i vlada su prošli kroz Zvornik, zadravajui se u njemu jedan dan, nakon ega je bivša  jugoslovenska vojska srušila eljezni most na Drini u gradu.
U toku II svjetskog rata, odnosno Narodnooslobodilake borbe  (1941.-1945.), Zvomik je (kao i cijela BiH) bio u sastavu Pavelieve   ustaške tvorevine tzv. Nezavisne Drave Hrvatske u kojoj su Muslimani  Bošnjaci smatrani Hrvatima islamske vjere.87 Odmah po formiranju  kvislinške vlasti Zvomik postaje kotarsko (sresko) mjesto i sjedište  ustaškog logora, administrativno ukljuen u Veliku upu Usora i Soli,   ije je sjedište bilo u Tuzli. S obzirom na to da je istoni dio Zvomikog  sreza odmah nakon okupacije postao granica izmeu ustaške NDH i  Nedieve Srbije, relativno je brzo zaposjednut od strane njemakih i  ustaških jedinica, koje su bile locirane od Drinjae (preko Zvomika) do  Pilie. One su pomogle da se u Zvorniku ubrzo uspostave organi  kvislinške i okupatorske vlasti. Uspostavljene su, odnosno obnovljene,   andarmerijske stanice u Zvomiku, Kozluku, Palatoru, Tavni, Drinjai i  Sapni.
Oslonac ustaškog pokreta prilikom uspostavljanja okupatorske i ustaške vlasti, najprije u Zvomiku, a zatim i u nekim mjestima u Srezu,  bio je jedan broj profašistiki orijentisanih elemenata, uglavnom ljudi doseljenih u Zvomik sa strane prije poetka II svjetskog rata, kao što su trgovac Ivan Mali, apotekar Zvonimir Kiler, profesor Nešad Topi, advokat Vladimir Pavlovi, uro Plejiš i još neki.
Odmah po uspostavljanju okupatorske i kvislinške vlasti u Zvomiku je otpoeo ustaški teror nad Jevrejima i jednim brojem Srba
86. Isto, str. 44.
87. Dr. Enver Redi: “BiH u U svjetskom ratu”, Sarajevo, 1998. Pojedini muslimani  su još od 1941. godine traili da se BiH izdvoji iz sastava NDH i dobije autonomiju  pod njemakim protektoratom. Pokretai ove ideje mislili su da bi se u njoj Bošnjaci  Muslimani zaštitili od nasilne ustaške asimilacije.
37
 
kako bi NDH postala etniki ista i homogena. U maju 1942.godine zvomiki Jevreji su odvedeni u koncentracioni logor na Banjici, gdje su svi likvidirani. I nekoliko Srba iz grada i okoline u prvim mjesecima okupacije je zatvoreno ili odvedeno u logore u kojima su veina ubijeni. Plašei se da ne doive njihovu sudbinu, jedan broj zvomikih Srba se na poetku rata sklonio u Srbiju, dok je ogromna veina ostala da ivi u gradu uz komšije Bošnjake, sa kojima su, dijelei istu sudbinu, doekali kraj Drugog svjetskog rata.88
Rezervisano dranje veine stanovnika Zvornika prema okupatorskom i ustaškom reimu, kao i injenica da ustaški pokret od samog poetka nije imao podršku širokih narodnih masa Zvomika i okoline,89 imalo je za posljedicu da je veoma mali broj Zvomiana  pristupio ustaškom pokretu koji se nakon dva-tri mjeseca sveo samo na nekoliko, tako da se ustaška vlast u Zvomiku nikada nije uvrstila, naroito poslije dizanja narodnog ustanka jula 1941. godine, od kada je ona odravana samo uz pomo i podršku njemakih oruanih snaga.
Isto tako, veoma mali broj Zvomiana je pristupio etnikom  pokretu, pa se moe rei daje Zvomik (izuzimajui pomenute sluajeve) u toku Drugog svjetskog rata bio pošteen zloina i meunacionalnih sukoba, ve naprotiv i Srbi i Bošnjaci su se meusobno odnosili komšijski i prijateljski, štitei se i pomaui jedni drugima. Slina situacija je bila i na podruju cijele sadašnje opštine Zvomik. Zloini masovnijih razmijera poinjeni su samo 1941. godine - nad Srbima u Drinjai od strane ustaša koji su došli iz Hrvatske,90 i nad Bošnjacima u Sopotniku od etnika sa podruja Bratunca.
 Nepostojanje organizacije KPJ u Zvomiku prije rata i na poetku  NOB-e, prisustvo jakih okupacionih i kvislinških snaga i njihova propa
88. Starješinstvo Islamske vjerske zajednice BiH je 1941.godine protestvovalo kod  ustaških vlasti u tzv .NDH u Zagrebu i samog Ante Pavelia da ne ine teror nad  Srbima u Bosni. Nešto slino u oktobru 1941.uinili su i najugledniji Bošnjaci u  Sarajevu i u gotovo svim veim gradovima u BiH. U Rezoluciji koja je tim povodom  izdata u Sarajevu javno se osuuju nasilja ustaša nad Srbima , kao i Bošnjaka u  njihovim redovima, poinioca zlodjela, a zalau se za slogu i ivot u prijateljstvu,  ljubavi, dobrosusjedstvu. Poslije ovih protesta, progona i zatvamja Srba u Zvomiku  nije bilo. A ako ih je i bilo, uglavnom su se odnosili na saradnike partizanskog  pokreta, meu kojima i na pripadnike bošnjakog i drugih naroda.
89. Više o tome vid.dr. Zdravko Antoni: “Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941”  “Univerzal”, Tuzla, 1981. i Jeremija Ješa Peri: „Opština Zvomik u NOB i  socijalistikoj revoluciji”, Zvomik, 1982. str. 7. (neobjavljen rukopis).
90. Iako Hrvati, svi su nosili fesove (predstavljujui se muslimanima) da bi izazvali  revolt domaih Srba protiv Muslimana.
38
 
ganda, kao i udaljenost Zvomika od ustanikih centara, uticali su na to daje relativno manji broj Zvomiana pristupio narodnooslobodilakom  pokretu i otišao u partizane ili se ukljuio u organizovan ilegalni rad u  prvoj i drugoj ratnoj godini. Veina Zvomiana koja je pristupila narodnooslobodilakom i antifašistikom pokretu 1941. godine napustila  je Zvomik ranije ili je boravila u mjestima bliim ustanikim centrima.
Sa stanovišta okupatorske vlasti Zvomik je bio vaan i znaajan strateški centar. Gotovo za sve vrijeme rata u njemu su bile stacionirane  jake neprijateljske snage (njemake, ustaške, domobranske, legionarske), naroito do 1943. godine. Ve od maja 1941. godine u Zvomiku je bio lociran Trei bataljon 738. puka 718. njemake pješadijske divizije i  bila formirana njemaka komanda mjesta na elu sa kapetanom Streckerom. U januaru 1942. godine u Zvomiku su boravila krae vrijeme dva puka 342. njemake divizije, koja je uestvovala u tzv. II neprijateljskoj ofanzivi na istonu Bosnu. U vrijeme borbi za konano osloboenje Jugoslavije (kraj 1944. i poetak 1945. godine) Zvomik je  ponovo jaka otporna taka okupatora.
6. Filip Kljaji Fia.
 
Iako je Zvomik u toku veeg dijela rata bio jako neprijateljsko uporište i njegovi prilazi (Stari grad, Mlaevac, Zmajevac i Vratolomac)  bili obezbijedeni rovovima, bodljikavom icom i drugim utvrdama sa  jakim posadama, jedinice Narodnooslobodilake vojske oslobaale su ga sedam puta.91 Bataljoni Prve proleterske i Prve i Druge vojvoanske  brigade oslobodile su ga prvi put 5. jula 1943. godine i ovaj datum se obiljeava kao dan osloboenja grada. U borbama za prvo osloboenje Zvomika poginuo je 71 partizanski borac, a meu njima i narodni heroj Filip Kljaji Fio, komesar Prve proleterske divizije.92 Inae, napad na Zvomik poeo je 4.jula u 22 sata, a osloboenje sutradan oko podne uz veoma estoke borbe na svim prilazima i u samom gradu, koji je branilo oko 3.000 ustaša, domobrana i legionara.93 Napadom je zapovijedao Koa Popovi, komlMant Prve proleterske divizije.94 Partizani su se zadrali u Zvomiku do 8. jula, kada su napustili grad, a u njega iz pravca Tuzle ušle njemake jedinice.95
U toku 1943. godine partizanske jedinice su još dva puta oslobaale Zvomik - krajem septembra Biranski partizanski odred i  poetkom novembra dijelovi 19. biranske i etvrte vojvoanske bri gade. Od sredine 1943. godine u Zvomiku i okolini djelovao je organizovan ilegalni pokret, od kada slijedi znatniji odlazak mladia iz graa i okoline u partrizanske jedinice.
91. Datum i osloboenja Zvomika preuzeti su iz raa Jeremije Ješe Peria „Opština   Z vo m iku NO B i socijalistikoj revoluciji” (III verzija), Zvom ik, febmara  1982.str. 88,103,111,133,134,142,150,153, (neobjavljen rukopis).
92. Filip Kljaji Fia ro enje 1913.u okolini Petrinje ( Hrvatska). Obuarski radnik i  lan KPJ od 1936. U NOB stupio jula 1941. Prvi komesar Prve proleterske bri
gade. Poginuo kao komesar Prve proleterske divizije u tek osloboenom Zvom iku 5.jula 1943.godine. Za narodnog heroja proglašen 1944.godine,
93. Prethodno su partizanske jedinice , poslije bitke na Sutjesci (15.maj-15.juni 1943.),  
u drugoj polovini juna oslobodile Vlasenicu, Milie, Drinjau, Srebrenicu i  Bratunac. Po padu ovih mjesta svi njihovi branioci su se povukli u Zvomik i   ukljuili u njegovu odbranu. Zato ovoliko veliki broj neprijateljskih vojnika (oko   3.00 0) u gradu.
94. O napadu na Zvom ik i pogibiji Filipa Kljajia vidi više u knjizi Koe Popovia:  "Beleške uz ratovanje”, Bigz, 1988. str 156-158.
95. Dok su partizanske jedinice boravile u Zvomiku tokom njegovog prvog i drugog  
oslobaanja (juli i septembar 1943.), grad je bombardovan od strane njemake i  ND H avijacije.
40
 
7,  P je šak i m ost nu D rin i u Zvo rn iku. P o d ig li su g a na buradim a u decem bru 194 4.  
 g o d in e in enje rci 14. korp usa NOVJ. Slu io j e za p re la z p arti zan sk ih jed in ic a u  
 poslj ednji m opera cij am a N O V J96 
Od novembra 1943. godine do septembra 1944. Zvornik e neprekidno biti u neprijateljskim rukama. U septembru 1944. godine  borci Narodnooslobodilake vojske dva puta su ga oslobaali: 12. septembra borci 20. romanijske NOU brigade (Zvomik je tada branilo 400 ustaša, zelenokarovaca i Bjelorusa) i 21. septembra kada su dijelovi 19. biranske NOU brigade iznenadno upali u grad iz pravca Tuzle sa dva kamiona i zarobili 50 neprijateljskih vojnika. Poslije ove operacije na povratku iz grada, kod Caparda, smrtno je ranjen od strane etnike zasjede narodni heroj Svetozar Vukovi arko, zamjenik komandanta Devetnaeste biranske brigade.
U decembru 1944. i poetkom 1945. godine na podruju Zvomika voene su velike borbe sa njemakim i kvislinŠkim snagama za konano osloboenje Jugoslavije u kojima je samo u drugoj polovini decembra i  januaru poginulo preko 1000, ranjeno oko 2.500 i nestalo preko 500  boraca iz raznih dijelova Jugoslavije. U sklopu ovih operacija borci 18.
96.