مفهوم سازی از ایده شهروندی )مطالعه دانشجویان دانشگاه های تهران(

*غالمرضا عظيمي1

**عاليه شايسته مجد

چکيده شهروندي از مهم ترين ايده هاي اجتماعي- سياسي دوران معاصر

محسوب مي شود. مقاله حاضر مفهوم شهروندي را در چهار بعد سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي بعدسازي مي کند و با استفاده

از روش پيمايشي و استفاده از ابزار پرسشنامه میزان آگاهی از مفهوم برساخته شده، دربین دانشجويان دانشگاه های تهران

نفر است. نتايج بيانگر آن است320می پردازد. نمونه مورد بررسي که: در مجموع ميزان آگاهي از حقوق شهروندي در ميان دانشجويان

در حد متوسط است و ميزان آگاهي از وظايف شهروندي در ميان دانشجويان در حد متوسط رو به باال است. ميزان رضايت از وضعيت

شهروندي پايين است و نگرش به شهروندي بيشتر فعال است تا منفعل. همچنين نگاه مثبت به عام گرايي و مشارکت در عرصه هاي

مختلف اجتماعي داراي اثري فراينده بر روي آگاهي شهروندي است.

شهروندي، حقوق و وظايف، نگرش به عام گرايي و نگرش به :واژگان کلیدیمشارکت.

)نویسنده مسئول(کارشناس ارشد پژوهش اجتماعي، دانشگاه شهید بهشتی *1** کارشناس ارشد پژوهش اجتماعي، دانشگاه شهید بهشتی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ94

مقدمه شهروندي از مهم ترين مفاهيم اجتماعي است كه به منظور كمك به

شناخت بهتر جامعه، روابط دروني آن و هدايت كنش ها و رفتارها خلق شده است. اين مفهوم مانند هر مفهوم ديگر در بستر تاريخي ـ اجتماعي، محتوا و

در دوران معاصر نيز، شهروندي و مباحث.معناي خود را آشكار كرده است مربوط به آن حجم زيادي از گفتارها و نوشتارها را به خود اختصاص داده

(، شكل گيريNash, 2009است .بررسي رابطه حقوق بشر و شهروندي ) (، بوجود آمدن مفهوميMunck, 2003شهروندي جهاني فراسوي مرزها )

(، بررسيFrey, 2003انعطاف پذيرتر از شهروندي براي ايجاد شهروندي جهاني ) ( و بررسي رابطه سرمايهTan, 2007; Painter, 2003رابطه مذهب و شهروندي )

( از آن جمله هستند. که صرف نظر از تنوعKisby, 2009اجتماعي و شهروندي ) تعاريف، موضوعي واحد در آنها وجود دارد و آن هم تاكيد بر حقوق و تكاليف

است؛ به طوری که دو مفهوم فوق از اجزای ذاتی مفهوم شهروندی محسوب (. در جامعه امروز ایران، دانشجویان یکیFalex, 1381; Barbalet, 1998می شوند )

از تاثیرگذارترین گروه ها در سطح آگاهی عمومی جامعه می باشند و جنبش های دانشجویی یکی از فعال ترین گروه ها و جنبش ها در سال های اخیر بوده است.

این در حالی است که درک از شهروندی در میان اقشار وگروه های جامعه متفاوت است. میزان آگاهی دانشجویان از این مفهوم یکی از راه های اساسی

گسترش مفهوم شهروندی در سطح جامعه است. این تحقیق همزمان به بررسی میزان آگاهی دانشجویان شهر تهران از حقوق و وظایف شهروندی می پردازد. عالوه براین برخی از عوامل موثر بر این آگاهی را مورد بررسی

قرار می دهد. بدین منظور ابتدا با مروری بر ادبیات و واکاوی اجمالی نظریات،مفهومی از شهروندی ارایه می شود و سپس به بررسی نتایج خواهیم پرداخت.

ادبیات نظری است که به فرد صاحب2 برگرفته از واژه التين سيويتاس1مفهوم شهروندي

دو نحله فکری اطالق مي شود.polisحقوق سياسي ساکن در دولت شهرها بنیادین را می توان در ادبیات گسترده شهروندی از یکدیگر تفکیک کرد؛ یکی

نحله فکری موسوم به جمهوری خواهی و دیگری نحله فکری لیبرال )ميلر(.1381و فالکس 2006، آبوويتز و هارنيش1988،باربالت 1999

(،2000(، روسو )2000 در زمینه شهروندی لیبرال می توان به آثار الک ) ( اشاره کرد. در مقابل می توان در آثار1381(، دورکین )1993راولز )

ديويد،(1990 )دوتوكويل ،(1970)ماکياولي جمهوری خواهان به کسانی چون( اشاره نمود.1990( آدريان اولد فيلد )1994 گانسترن )،(1999ميلر )

( معتقد است: در نهایت لیبرالیسم بر دو فرض مقدماتی1990 کیم لیکا ) استوار است: اولی بر "زندگی خوب"مربوط است. لیبرال ها تاکید دارند که

افراد باید قادر باشند برای خود تصمیم بگیرند و تعیین کنند که چه چیزی" زندگی خوب" است وچه چیزی چنین نیست. دومین فرض بنیانی لیبرالیسم بر

این است که نفس و خواستن افراد از هدف هایی که انتخاب می کنند و برای

1 . Citizenship22 .Civitas

95ـــــــــــــــــــــ مفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ

(. در مقابل اجتماع130: 1381تحقق آنها می کوشند تمایز پذیر است )پاتریک، گرایان معتقدند: فقط تعبیرهای اندکی از مفهوم خوب وجود دارد زیرا این

مفهوم از سنت ها و قالب های استقرار یافته اجتماعی وگروهی ناشی می شود و در نهایت ما باید از خوبی و خیر عمومی تبعیت کنیم و دیگر اینکه هدف ها

عناصر سازنده هویت محسوب می شوند نه مقوالتی تصادفی و اعتباری)همان(.

به طور کلي مفاهيمي که در هسته مشترک سنت ليبرالي در ارتباط با بحث شهروندي بايد مدنظر قرار داد عبارتند از: حقوق فردی، آزادي، عقالنيت

و فردگرایی. در حقيقت متفکران ليبرال، شهروندي را در مختار بودن فرد دانسته اند که از اجبار دروني و بيروني رها بوده و برمبناي عقالنيت فردی رفتار

مي کند. در سنت لیبرالی، شهروند بودن یعنی برخورداری از حقوق امنیت فردی، آزادی بیان و حق رای و مانند آن. اساس نظریه لیبرال، ایده توازن

اجتماع گرايان بر اين(. در حالیکه Miller, 1995: 6عادالنه حقوق و وظایف است ) عقيده اند كه افراد به لحاظ اخالقي و منطقي براجتماع اولويت ندارند؛ چرا كه

بسياري از نام و نشان هاي خود را از اجتماع كسب مي كنند، در این نحله فکری که اهمیت حقوق را انکار نمی کنند وزن بیشتری برای شهروندی فعال در حالی

قایل می شوند. در اینجا شهروندی کمتر یک وضعیت حقوقی است بلکه نقشیاست که شهروند به عنوان عضو کامل اجتماع بازی می کند

( OldField, 1990: Miller, 1999: 63 ، ،1381پاتریک.) در اینجا با توجه به ماهیت نوشــته حاضــر، تاکیــد بیشــتر بــر روی نظریه هــای

اجتماعی شهروندی است. بدون شک نظریه های اجتماعی نیز از دو نحله فکری هاســین وپیش گفته متاثر بوده و در جهت تئوری های ترکیبی حــرکت کرده انــد )

(. در این زمینــه از میــان جامعه شناســان کالســیک می تــوان بــه2005بــاگولی، ــونیس و دورکیم اشــاره کــرد. ــر، ت ــان معاصــرین مارشــالمــارکس، وب ،در می

ــدورف باربالت،يدنز،گ آنتونی ،، برایان ترنرپارسونز ــاس و دارن را یورگن هابرم می توان نام بــرد. باتوجــه بــه حوصــله مقالــه حاضــر بــه بــرخی از این نظریــات پرداخته می شود. در میان کالسیک ها وبر، دورکیم و تونیس شهروندی را عبارت از اخالق عــرفی و مــدنی می دانســتند کــه انســجام اجتمــاعی را در پی خواهــدــرفی ــدنی و ع ــهروندی م ــری، ش ــهروندی عقالنی وب ــر ش ــت. از این منظ داش دورکیمی و شهروندی عرفی و گزلشافتی تــونیس معنــا پیــدا می کنــد. مــارکس مفهوم شهروندی را ایدئولوژی به حســاب می آورد. نگــرش مــارکس بــه نــوعی مشارکت سیاسی تمام عیار غیربورژوایی در یک جامعه مدنی انقالبی است کــه فقط پس از فروپاشی جامعه سرمایه داری امکان تحقق پیدا می کند )توسـلی و

(.36: 1383نجات حسینی،

وبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ96

شاید بتوان این گونه ادعا کرد که شــکل گیری مفهــوم جدیــد شــهروندی در نظریه اجتماعی با کار تی.اچ. مارشال آغاز شــد. بــرای مارشــال شــهروندی درــدرن اهمیت ــه م ــاعی در جامع ــات اجتم ــاه و طبق ــکل گیری دولت رف ــد ش رون می یابد. از نگاه مارشال، اوالً: شهروندي موقعیتی است کــه بــه اعضــای کامــل یک اجتماع داده می شود و ثانیـاً: همـه آنهـايي کـه اين مـوقعیت را دارا هسـتند،نسبت به حقوق و وظـايفي کــه اين مـوقعیت بـه آنهـا می دهــد، برابـر هســتند )

Barbalet, 1998: (. اين افراد همگي داراي جايگــاه، حقــوق، وظــايف و تکــاليف5 متناسب با اين پايگاه هستند و حقوق و وظــايف شــهروندي، بــه مــوجب قــانون

(. مارشال، حقوق شــهروندي را1380تثبيت و حمايت مي شود )نجاتي حسيني، کـه بـه حقـوق فـرد در قـانون1داراي سه حـوزۀ� اصـلي مي دانـد: حقـوق مـدني

اطالق می شود مانند آزادي هاي فردي، آزادی بيان، حق مالکيت، حــق دادرســی شــامل حــق رأي، حــق شــرکت در انتخابــات، حــق2و عــدالت. حقــوق سياسي

شـامل حـق بهره منـدي از امـنيت، رفـاه3مشـارکت سياسـي و حقـوق اجتمـاعيــه شــهروندي طي 250اجتماعي و خدمات مدني. به نظر مارشال، حقوق سه گان

سال گذشته در غرب مراحل تحولي- تاريخي متفاوتي را پشت سرگذاشته اســت (. يکي از وجوه اصــلي اثــر مارشــال، نظريــه »وابســتگي341:ــ 1381)گیدنز، انــواع حقــوق اســت کــه براســاس آن، داشــتن حقــوق کامــل مــدني و4متقابل

سياسي بدون وجود استاندارد مشخصي از حقوق اجتماعي امکان پذير نيست. اهمیت ویژه ای که پارسونز به شهروندی می داد ناشی از این واقعیت بود که او تصور می کرد در جوامع دموکراتیک، شــهروندی بــه معیــار اصــلی همبســتگی

(. پارســونز الگــوي نظــري100:ــ 1378اجتمـاعی تبــدیل می شــود )کیویســتو، شهروندي را براساس نظام جامعه اي خود ارائه مي دهد.

و حقـوق و5در شکل زير چگونگي ارتباط و پيوند دوسويه ميان نظام جــامعه ایوظايف شهروندي آمده است.

11. Civic-Legal rights22. Political Rights

3 . Social Rights44. Interdependence

51. Social System

مارکس

دورکيم

تونيس

شهروندي را در اخالق عرفي و مدني مي دانستند که باعث همبستگي

وانسجام اجتماعي مي شود.

در دوران سرمايه داري شهرونديوجود ندارد

يژمفهوم شهروندي يک ايدولو سرمايه داري است.

جامعه شناسانکالسیک

نگاه جامعه شناسان کالسیک بهمقوله شهروندی

97ـــــــــــــــــــــ مفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ

33:1380ماخذ: نظام جامعه ای و شهروندی از نگاه پارسونز، نجاتی حسینی

ــاي ــهروندان و نظام ه ــان ش ــه مي ــود رابط ــه مي ش ــه مالحظ ــه ک همان گون اقتصادي، سياســي، حقــوقي و فــرهنگي جامعــه دوســویه اســت. بــه طوري کــه طرفين ارتباط نسبت به هم داراي حقوق و وظايف متقابل هستند. تاکيد اصلي اين الگوي نظري بر نقش حقوق و وظايف شــهروندي اســت کــه از مولفه هــاي کليدي در تعريف مفهوم شهروندي و نــيز تکــوين تــاريخي شــهروندي در جامعــه

(.33)نجاتي حسيني،پیشین : مدرن است داروندورف شهروندی را پویاترین ایده در تاریخ مــدرن می دانــد. وی معتقــد است که امروزه نمی توان تصویر پویایی از شهروندی در جامعــه مــدرن یــافت. چون ایده شهروندی با تمام مفاهیم مهم مدرنیته پیوند خورده اســت. وی نقش شهروند را به عنوان مجموعه ای از حقوق برابر اولیه و اساسی مشارکت برای

(. از نگاه دارندورف52-53ـ: 1384اعضای کامل اجتماع تعریف می کند )پیران،سه عنصر این نقش عبارتست از:

الف( مجموعه حقوق برابر برای تمام کسانی که آن را دارا هســتند، بیشــتر یک بیان است چــون مــوقعیت حقــوقی و شــهروندی- برابــری- دوچــیز متفــاوت

هستند. ب( شهروندی به معنای فرصت مشارکت در زندگی اجتماعی، در جــوامعی

که برخی شهروند و برخی ناشهروند هستند، به اقلیت خاصی تعلق می گیرد. ج( شهروندی حقوق کلی و تعمیم یافته اعضــای جامعــه را کــه مرزهــای آن تعریف شده با ملیت ترکیب کــرده کــه در رابطــه بــا نقش شــهروند وگســترش

اجتماع سیاسی فراتر از دولت، دارای اشکال است )همان(. برایان ترنر در الگوی جامعه شناختی از شهروندی چهار منبع اساسی یعــنی شهروندی، هویت، اجتماع و منابع )اقتصادی، فــرهنگی وسیاســی( را در تعامــل

خوب شهروند

شهروندی

هویت منابع

اجتماع

ازشهروندی ترنر برایان شناسی جامعه (Reference: Terner, 1999; 265) الگوی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ98

باهم می داند. از نظــر ترنــر این چهارمقولــه بــا هم مــدل شــهروند خــوب را بــه(.Terner, 1999; 265دست می دهند )

ــه به نظر ترنر منظور از منابع، منابع اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است. ک هـر شــهروند بایـد از آن بهره منـد شـود كــه در حقيقت همـان بسـتر الزم بـراي شهروندي است. از طرفی شهروندی باعث ایجاد یک نوع هویت فرهنگی خاص می شود و اجتماع-که به طور مشخص همان دولت- ملت است.بنابراین از نگاه

ملت می توانــد بــه هــویت ملی–ترنــر شــهروندی در چهــارچوب اجتمــاع دولت شکل دهد و هويت ملي در كنار منابع مي تواند مفهوم شهروندي را بسازد.

بحث اصلي گيدنز مربوط به ساخت و کنش مي شود. او معتقــد اســت کــه عامليت و ساختار دو روي يک سکه هستند که تأثيرات متقابل بر يکــديگر دارنــد و در واقع ساخت در ذهن و عمــل کنشــگر وجــود دارد. شــهروندي در بردارنــدۀ�

ــه حقوق و مسئوليت هاي زندگي اجتماعي است. ايده اي که هم اعتبار فــرد را ب رسميت مي شناسد و هم بر شرايطي که فرد در آن رفتار مي کند باز مي گردد.

عالي از آن چيزي است کــه آنتــوني گيــدنز آن راهاز اين رو شهروندي يک نمون(.341دوگانگي ساختار مي نامد )گيدنز، پیشین:

ــا آنچــه وی عرصــه ــط تنگــاتنگی دارد ب از نگــاه هابرمــاس شــهروندی رواب عمــومی می نامــد. هابرمـاس عرصــه عمـومی را قلمــرویی از حیــات اجتمـاعی می داند که در آن بتوان چیزی را در برخورد با افکار عمــومی شــکل داد. وقــتی که شهروندان درباره مسایل مورد عالقه عمومی و منــابع عمــومی بــه گــونه ای آزاد و بدون قیدوبند؛ یعــنی بــا تضــمین آزادی اجتماعــات، آزادی بیــان و چــاپ و نشر افکارشان با یکدیگر مشورت و کنکاش می کنند، در واقع به صورت پیکــره

(.1381عمومی عمل می کنند )هابرماس، ــر روی2000،1998بارابالت، باربالت ) ( تاکید خود را به پیروی مارشــال ب

او شــهروندي را »حـق مشــارکت دررابطه طبقات و شهروندی قـرار می دهـد.

چپ لیبرال های

چپ جامعه گرایان

پاتریک ( شهروندی آرمانی نوع )134: 1381چهار

99ـــــــــــــــــــــ مفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ

باربالت تاکید خاصی بر روی حقوق مــدنی و سیاســیجامعه سياسي مي داند«. دارد. از طرفی دیگر باربالت توجه خود را معطوف دولت رفاه می کنــد و تاکیــد می کند که حقوق اجتماعی کــه توســط دولت رفــاه ارائــه می شــود امکــان دارد

,Barbaletمشارکت شهروندی را پایین بیاورد ) op. cit: (. پاتریک نــیز چهــار65-75 نوع آرمانی شهروندی را تشخیص می دهد.

از دید پاتریک، لیبرال های چپ بر مقدم شمردن حقوق و مقدم دانستن مساوات طلبانه نیازها تاکید دارند.جامعه گرایان چپ برتقدم مساوات طلبانه نیازها و تقدم جامعه گرایانه وظایف تاکید می کنند. لیبرال های راست برتقدم لیبرالی حقوق اصرار می ورزند و جامعه گرایان راست شهروند را عهده دار

وظایفی می دانند که عمدتاً در غالب آن به جامعه مدیون هستند )پاتریک،(.135پیشین:

امروزه تغییرات اساسی در مفهوم شهروندی در حال شکل گیری است. (، شهروندی و مهاجرت و حقوق2006،آنگ 1999میلر،شهروندی جهانی )

( شهروندی جنسیتی و فمینیستی2004میلر،مهاجرین درکشورهای مختلف ) باگولی و حسین، شهروندی و هویت )(2004، وارن، 2000)ریچاردسون،

( برخی از1999کیم لیکا، (، نظریه پست مدرن و چندگانگی فرهنگی )2005 تحوالت اخیر است. براساس چنین گستردگی پیران از شش نوع شهروندی یاد

شهروندي سياسي، شهروندي اجتماعي، شهروندي جنسيتي،می کند: شهروندي قومي- فرهنگي، شهروندي اقتصادي و باالخره شهروندي جهاني

(.1385، پیران، 2009)ديلي و ديگران در ایران تحقیقات مختلفی در مورد مفهوم شهروندی صورت گرفته است

و1385، لطف آبادی، 1383، توسلی و نجات حسینی، 1381،1384)شیانی، ( شهروندی را در1385(. توسلی و نجات حسینی )1387صرافی و عبداللهی،

ابعاد "مدنی، سیاسی و اجتماعی" مدنظر قرار می دهند و به شکل گیری و فرازو نشیب های این مفهوم در قبل و بعد از انقالب اسالمی می پردازند. شیانی )

( در بررسی مفهوم شهروندی دو بعد اساسی حقوق و وظایف را برای1381 مفهوم شهروندی در نظر می گیرد و برخی از عوامل موثر بر شکل گیری این مفهوم مانند منابع، آگاهی و میزان مشارکت اجتماعی را مورد کنکاش قرار

می دهد. ( سعی بر بررسی نقش قانون در1387در اثری دیگر، صرافی و عبدالهی )

مدیریت شهری و شکل گیری شهروندی داشته اند. لطف آبادی نیز در اثر خود سعی کرده با توجه به روند جهانی شدن، نقش و جایگاه و آموزش شهروندی

را در این محیط و تاثیر آن بر هویت ملی را مورد کنکاش قرار دهد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ100

می توان شهروندی را این گونه تعریف کرد: مجموعه ای از حقوق و وظایف که افراد در یک محیط اجتماعی از خود، دیگران، سازمان ها وحکومت انتظار

دارند. به عبارتی همان طور که آزادی و برابری جزء پایه های اساسی شهروندی محسوب می شوند، حقوق و وظایف نیز ماهیت این مفهوم را شکل می دهند.

در میان ادبیات شهروندی تاکید نظریه های لیبرال بیشتر بر حقوق شهروندی و شهروندی منفعل است .در مقابل نظریه های اجتماع گرا تاکید خاصی بر

وظایف و مشارکت فعال شهروندی دارند. در نظریه های جدید شهروندی این دو عامل باهم مطرح می شوند. پاتریک انواع رابطه بین حقوق و وظایف را

. در تحقیق حاضر ما به مقوله رابطه متقابل بین حقوق و وظایفبیان می کند(.135می پردازیم )پاتریک، پیشین:

ما با استفاده از نظریه مارشال و پارسونز و با بصیرت از نظریه ترنر حقوق ( حقوق و وظایف1و وظایف شهروندی را در چهار حوزه مطرح می کنیم.

( حقوق و وظایف شهروندی در حیطه سیاسی2شهروندی در حیطه اقتصادی ( حقوق و وظایف3( حقوق و وظایف شهروندی در حیطه اجتماعی 3

شهروندی در حیطه فرهنگی.پس شهروندی از منظر حقوق ووظایف به چهار بعد تقسیم شده است. سپس میزان آگاهی از این حقوق و وظایف سنجید

( به منابع و میل و انگیزه1990( و الدفیلد )1999می شود. به تبعیت از ترنر ) در شکل گیری این آگاهی نیز توجه می گردد. در بررسی منابع عواملی چون

جنسیت، طبقه اجتماعی و در بررسی انگیزه ها عواملی چون نگرش به مشارکت، نگرش به عام گرایی و مشارکت در عرصه عمومی مورد بررسی

قرا گرفته اند.

روش تحقیق روش تحقيق حاضر ميداني است كه از روش هاي اسنادي نــيز در مطالعــات مقدماتي استفاده شده است. تكنيك تحقيق پيمايش يا تحقيق زمينه يابي است.

ابزار جمع آوري داده ها پرسشنامه خود اجرا است. جامعه آماري: جامعه آماري تحقيق كليه دانشجویان دختر و پسر مشغول به

تحصيل در مقاطع مختلف در دانشگاه های تهران است. در اين تحقيق عالوه بر فرمول كوكران با توجه به تمام مسايلحجم نمونه:

نفر در نظر گرفته شد. بر320و محدودیت های تحقیق، حجم نمونه تحقيق 5/0 به 5/0. كه حجم نمونه بر اساس d / pq 2t = n 2اساس فرمول ساده

بين دانشجویان دختر و پسر تقسيم شد. داده ها از میان دانشجویان دانشگاه های تهران به روش نمونه گــیری طبقه ای - تصادفی جمع آوری شد. سطح تحلیل در این مطالعه فرد است. دانشــگاه های مورد بررسـی عبارتنـد از: دانشـگاه تهـران، دانشـگاه شـهید بهشـتی، دانشــگاه

تربیت مدرس و دانشگاه علوم پزشکی تهران.

ـــــــــــــــــــــمفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ101

اندازه گیری متغیرها برای بررسی متغیرهای حاضر ابتدا هریک از متغیرهای تحقیق بعدسازی و

سپس برای هر یک از ابعاد مورد نظر گویه های مناسب طراحی شد. : حق سیاسی اختیاری است که شخص برای شرکت درحقوق سیاسی

قوای عمومی و سازمان های دولتی دارد. مانند حق انتخاب کردن و انتخاب شدن در مجالس قانونگذاری و سایر قوای عمومی جامعه. بعد حقوق سیاسی

عبارت است از: آزادي بيان، عقيده، نگرش و مذهب...، تشکيل گردهمايي و . برخورداري از امنيت وراهپيمايي، انتقاد مسالمت از حکومت

در برابر حقوق فوق وظایفی قرار دارد. میزان آگاهی از وظایف سیاسی: وظایف سیاسی در هفت بعد سنجیده شده است: شرکت در انتخابات،

وفاداری به سرزمین، دفاع از کشور، همکاری با نهادهای دولتی، آگاهی از مسائل سیاسی، میزان تمایل به درگیرشدن در فعالیت سیاسی و خدمت نظام

وظیفه. منظور از حقوق اقتصادی دسترسی افراد جامعه بهحقوق اقتصادی:

حداقل استاندارهای اقتصادی برای مشارکت و برقراری روابط در جامعه است. در این بررسی برای حقوق اقتصادی دو بعد در نظر گرفته شده است:

دسترسی به امکانات بهداشتی، رفاهی و اقتصادی، همچون داشتن مسکنمتناسب با نیاز و دوم ایجاد شغل مناسب )حق کارکردن و انتخاب آزاد شغل(.

وظایف اقتصادی نیز در دو بعد پرداخت مالیات و احترام به مالکیت دیگران بررسی شده است.

: منظور برخورداری و دسترسی افراد جامعه بــه حــداقلحقوق اجتماعی استانداردهای اجتماعی برای مشارکت و برقراری روابط در جامعه است. برای این حقوق سه بعد در نظر گرفتــه شــده اسـت: برابـری همـه در برابـر قـانون،ــابع )عــام گرایی جنســی، احترام به آبرو و حیثیت افراد و عام گرایی در توزیع من

قومی و مذهبی(. نیز سه بعد دارد: اعتقــاد بــه برابــری در ابعــاد مختلــف،وظایف اجتماعی

نگاه عام گرایانه به مسایل مختلف جامعه و مشارکت اجتماعی. در تعریف این حقوق در کل به سـه مفهـوم می تـوانحقوق فرهنگی:

- حقــوق فــرهنگی بــه معنــای برخــورداری و بهره منــدی افــراد،1دســت یــافت: گروه ها و اقشار مختلف از کاالهای فــرهنگی کــه در قــالب رســانه های مختلــف

ــق2نوشتاری، دیداری، شنیداری قابل تصور است. - حقوق فرهنگی به مثابه ح تعلق به فرهنگ خاص و سهیم شدن در شکوفایی آن که بحث خــرده فرهنگ هــاو مشـــــــــــارکت فـــــــــــرهنگی را بـــــــــــه میـــــــــــان می کشـــــــــــد.

ــتزاع.3 - حقوق فرهنگی در قالب عناوینی از قبیل حق تکثیر، حق تالیف، حق انــت، ابعادی که برای سنجش میزان آگاهی از این حقوق در نظر گرفته شده اس

شامل: دسترسی به منابع اطالعاتی و بهره مندی از امکانات آموزشی. در رابطه با وظایف نیز سه بعــد تالش بــرای عضــویتوظایف فرهنگی:

ــویت در ــرای عض ــدن و تالش ب ــواد ش ــرای باس ــای علمی، تالش ب در انجمن هانجمن های مذهبی طرح ریزی شده است.

: این متغیر به عنوان متغیر مستقل در این تحقیق در نظرویژگی های افراد گرفته شده است. منظور از ویژگی های افراد در این بررسی، جنس، سن،

رشته تحصیلی )دانشجویان(، وضعیت تاهل، مذهب و طبقه اجتماعی )شغل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ102

سرپرست خانواده، تحصیالت والدین، درآمد خانواده و وضعیت واحد مسکونی(نمونه می باشد.

: این متغیر مستقل، در دو بعد نگرش به مشارکتنگرش های افراد)اجتماعی و سیاسی( و نگرش به عام گرایی بررسی شده است

عــام گرایی یعــنی اینکــه کنشــگر نســبت بــه موضــوعات اجتمــاعی براســاس ضــوابط و اســتانداردهای عــام عمــل نمایــد تــا نــوعی رابطــه خــاص )دوســتی، خویشــاوندی، هم محله ای و...( داشــته باشــد. از دیـد چــنین کنشــگری بــه همـه کنشگران ســوژه های اجتمـاعی از نظرگاه هــای تعمیم یافتـه نگریســته می شــود

(.65: 1373)عظیمی هاشمی : در این بررسی فرض براین بود که افرادی حضور در عرصه های عمومی

که در عرصه های اجتماعی و حوزه های عمومی چون انجمن ها و نهادهای داوطلبانه حضور و همکاری بیشتری دارند، از میزان آگاهی بیشتری نسبت به

حقوق و وظایف شهروندی برخوردار هستند. حضور و فعالیت افراد در تشکل های زیر سنجیده شده است: انجمن علمی دانشجویی، کانون فرهنگی دانشجویی، هیات های مذهبی، شرکت در تصمیم گیری های محله، شرکت در

راهپیمایی ها، بازدید از نمایشگاه های مختلف.اعتبار و روایی تحقیق

در اعتبار سازه در تحقیق حاضر از اعتبار سازه ای استفاده شده است اعتبار: با استفاده از تكنيك تحليل عاملي به بررسي اعتبار ابزار تحقيق پرداخته شد.

در اين مقاله با استفاده از تحليل عاملي تأييدي به بررسي اين امر پرداخته شد كه آيا معرف هاي يك متغير در تحليل عاملي قابليت بار شدن بر روي يك عامل

را دارند يا خیر. مسالهرا دارند و يا در حقيقت قابليت سنجش يك در تحقق حاضر از ضریب آلفای کرونباخ برای تعیین روایی شاخص هاروایی:

بهره گرفته شد. در جدول زیر مقدار آلفای کرونباخ و ضرایب تحلیل عاملی درمورد متغیرهای اصلی آورده شده است.

آلفایتعداد گویهابعاد آلفایتعداد گویهابعادکرونباخ

کرونباخ حقوق

وظایف854/0سیاسی967/0سیاسی

حقوق وظایف375/0اقتصادی

381/0اقتصادی حقوق

وظایف345/0اجتماعی747/0اجتماعی

حقوق وظایف342/0فرهنگی

351/0فرهنگی نگرش به نگرش به645/0عام گرایی

336/0مشارکت

ـــــــــــــــــــــمفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ103

تحقیقییافته هایافته های توصیفی:

%( و94 پاسخگو، اغلب پاسخگویان دارای مذهب تشیع )320از مجموع % در93% پاسخگویان متاهل و نزدیک به 91مابقی اهل تسنن هستند و حدود

است. 22شهر متولد شده اند، میانگین سنی پاسخگویان ( میزان آگاهی دانشجویان نسبت به چهار بعد حقوق یعنی،1-1در جدول)

حقوق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سنجیده شده است. در میان ، در حد متوسط1/52مردان، میزان آگاهی از حقوق شهروندی با میانگین

است. آگاهی از حقوق فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی باالست. در زمینه حقوق درصد کمترین است. میزان آگاهی8/46سیاسی این میزان آگاهی با میانگین

از حقوق شهروندی در میان زنان تقریباً با مردان برابر است. در مجموع درصد6/53میزان آگاهی از حقوق شهروندی در میان دانشجویان با میانگین

در حد متوسط است.( میزان آگاهی دانشجویان از حقوق شهروندی1-1جدول)

ابعادجنس

آگاهی از حقوق

سیاسی

آگاهی از حقوق

اجتماعی

آگاهی از حقوق

اقتصادی

آگاهی از حقوق

فرهنگی

آگاهی از حقوق

شهروندی8/468/729/764/791/52مرد9/454/757/812/788/54زن3/461/744/798/786/53جمع

( میزان آگاهی دانشجویان نسبت به چهار بعد وظایف2-1در جدول ) شهروندی یعنی، وظایف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سنجیده شده

5/64است. در میان مردان میزان آگاهی از وظایف شهروندی با میانگین درصد، در حد متوسط به باال است. آگاهی از وظایف فرهنگی، اقتصادی و

اجتماعی باالست. در زمینه وظایف سیاسی این میزان آگاهی با میانگین درصد پایین است. میزان آگاهی از وظایف شهروندی در میان زنان با6/38

اختالف کمی از مردان کمتر است. در مجموع میزان آگاهی از وظایف درصد، در حد متوسط رو به3/65شهروندی در میان دانشجویان با میانگین

باال است.( میزان آگاهی دانشجویان از وظایف شهروندی2-1جدول )

ابعادجنس

وظایفسیاسی

وظایفاجتماعی

وظایفاقتصادی

وظایففرهنگی

آگاهی از وظایف

شهروندی6/383/719/711/845/64مرد7/457/774/745/850/66زن4/427/742/738/843/65جمع

درصد4/68همچنین میزان نگرش به عام گرایی در میان پاسخگویان )مرد( 7/73متوسط رو به باالست. این میزان در میان پاسخگویان زن با میانگین 5/65درصد بیشتر است. در مورد نگرش به مشارکت میانگین پاسخگویان

درصد است. در مورد حضور در عرصه اجتماعی میزان مشارکت دانشجویان با پایین است. میزان حضور در تشکل سیاسی در میان5/34میانگین

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ104

بسیار پایین است. میزان رضایت از وضعیت4/24دانشجویان با میانگین درصد است. این میزان رضایت در2/36شهروندی در میان دانشجویان مرد

درصد کمتر است. در مورد اعتقاد به8/33میان دانشجویان زن با میانگین درصد است که حاکی از7/67شهروندی فعال- منفعل، میانگین پاسخگویان

نگرش فعال به شهروندی است.

یافته های تحلیلی در بررسی همبستگی های دو به دو در میان انواع متغیرهای مستقل با

میزان آگاهی از حقوق شهروندی و ابعاد آن، میزان نگرش به مشارکت با تمام ( است. میزان>P 001/0ابعاد حقوق شهروندی دارای رابطة مثبت و معنادار)

همبستگی نگرش به عام گرایی با تمامی ابعاد آگاهی از حقوق شهروندی دارای ( است. همچنین متغیر حضور در عرصة > P 001/0رابطه ای مثبت و معنادار )

اجتماعی با بعد آگاهی از حقوق اجتماعی شهروندی دارای رابطه ای مثبت و معنادار است و رابطة آن با دیگر ابعاد غیرمعنادار است. میزان همبستگی حضور در تشکل های سیاسی با میزان آگاهی از حقوق اجتماعی شهروندیرابطه ای مثبت و معنادار دارد و رابطة آن با دیگر ابعاد غیرمعنادار است.

در بعد آگاهی از وظایف شهروندی با افزایش حضور در عرصة اجتماعی میزان آگاهی از وظایف شهروندی نیز افزایش می یابد. به عبارت دیگر این دو

( است. همچنین متغیر >P 001/0متغیر دارای مثبت و معنادار در سطح ) نگرش به مشارکت اجتماعی با تمامی ابعاد آگاهی از وظایف شهروندی دارای

( است. با افزایش نگرش مثبت به>P 001/0رابطه مثبت و معنادار ) عام گرایی میزان آگاهی از وظایف شهروندی و ابعاد ان نیز افزایش می یابد.

این متغیر با تمامی ابعاد آگاهی از حقوق شهروندی دارای رابطه مثبت و ( است. همچنین متغیر طبقه اجتماعی دارای>P 001/0معنادار در سطح )

( با آگاهی از وظایف شهروندی است. به>P 005/0رابطه مثبت و معنادار ) عبارت دیگر هرچه قدر طبقه افراد در جامعه باالتر باشد میزان آگاهی آنها از

وظایف شهروندی بیشتر است. در بررسی رگرسیون چندمتغیره، بعد از تحلیل عوامل متغیرهای مستقل آنها را در سه بعد اساسی مورد بررسی قرار دادیم. از میان عوامل موثر بر آگاهی از حقوق شهروندی، باالترین میزان بتا مربوط به نگرش به عام گرایی

(. بعد از این متغیر، میزان نگرش به عام گرایی باضریب بتایB=0.56است ) دارای بیشترین تاثیر در میزان آگاهی حقوق شهروندی است.در حقیقت19/0

هرچقدر میزان نگرش به عامگرایی مثبت تر باشد و از طرفی نوع نگاه به مشارکت مساعدتر باشد، امکان اینکه میزان آگاهی نسبت به حقوق شهروندی

باالتر برود بیشتر خواهد بود. در بررسی تاثیر حضور در عرصه اجتماعی با میزان آگاهی از حقوق و تکالیف شهروندی رابطه ای منفی ولی غیرمعنادار به

دست آمد.تحلیل چند متغیری از حقوق شهروندی

معناداری Tآزمون betaضریب متغیر19/043/3001/0نگرش به مشارکت

نگرش بهعام گرایی

56/060/10000/0

525/0-02/0635/0 حضور در عرصة

ـــــــــــــــــــــمفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ105

اجتماعیR2= 0.38

در بررسی ابعاد مختلف آگاهی از وظایف شهروندی، متغیر نگرش به ( است که از میان عوامل، بیشترین64/0عام گرایی دارای باالترین میزان بتا )

تاثیر را به خود اختصاص داده است. متغیر نگرش مثبت به مشارکت دارای رابطه مثبت و معنادار با میزان آگاهی از وظایف شهروندی است. ضریب بتای

بیانگر مقدار تاثیر این متغیر در آگاهی از حقوق شهروندی است.13/0 همچنین با افزایش حضور در عرصه اجتماعی، میزان آگاهی از وظایف

شهروندی نیز افزایش می یابد. رابطه این متغیر با آگاهی از آگاهی شهروندی با بیانگر مقدار تبیینیR2=0.48 مثبت و معنادار است. میزان 10/0ضریب بتای

است که متغیرهای مستقل از میزان آگاهی ازحقوق شهروندی به دستمی دهند.

تحلیل چند متغیری از وظایف شهروندیمعناداری Tآزمون betaضریب متغیر

13/049/2013/0نگرش به مشارکت64/086/12000/0نگرش به عامگرایی

حضور در عرصة10/041/2017/0اجتماعی

R2= 0.48

نتیجه گیری اندیشۀ� اصلی در این بررسی بر این فرض استوار است که آگاهی از حقوق و وظایف شهروندی، مبنای عمل و تحقق واقعی آن اســت. بنـابراین بررسـی وــت ارائۀ� راهکارهایی در جهت ایجاد و افزایش این آگاهی از مهم ترین نکاتی اس

که می تواند در حیطۀ� برنامه ریزی هر دولت قرار بگیرد. این حقـوق و تکـالیف را می تـوان در ابعـاد سیاسـی، اقتصــادی، اجتمـاعی وــلی فرهنگی بعدسازی و شناسایی کرد. نکتۀ� مهم در بحث شهروندی و بنیاد اص

این است که هرقدر قدرت قــانون بیشــتر و اجــرای آن– حقوق و وظایف –آن درست و سریع باشد به همان اندازه افراد خــود را متعهــد و در برابــر قــانون و جامعه مسئول می شناسـند و در انجـام وظـایف و مشـارکت در امـور مختلــف تالش می کنند. اما ایجــاد آگــاهی و در نتیجــه وصــول و تحقــق شــهروندی کامــل نیازمند عوامل دیگری اســت: بـرای افـزایش مـیزان آگــاهی و در پی آن تحقــق شهروندی، فراهم آوردن بستری مناسب بــرای مشــارکت و فعــالیت داوطلبانــۀ�ــع درونی شــدن ــه نظــر می رســد. در واق ــف، ضــروری ب ــراد در امــور مختل اف ارزش هــایی چــون مشــارکت کــه محــور شــهروندی هســتند، نیازمنــد زمینه هــا و

فرصت هایی مناسب می باشد. مشارکت متضمن وجود اعتماد و وفاق است و این دو نیز بــه امــنیت واقعی در جامعه نیازمندند. همچــنین تشــویق و تـرغیب مــردم در جهت رشــد نهادهــا وــرغیب تشکل های مدنی از جمله شرایط و بسترهای مناسب است. در واقع با ت مردم به داوطلبانه کارکردن و بــا تقــویت و بــاالبردن ســطح فرهنــگ مشــارکت افــراد، شــاهد بــاالرفتن آســتانۀ� تحمــل مــردم، ایجــاد مهــارت مــدارا، همکــاری، مدیریت تضــادها، رفــع تنش هــا، افــزایش انســجام اجتمــاعی و همبســتگی و در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ106

نتیجه تحقق شهروندی و در نهایت توسعۀ� جامعــه خــواهیم بــود. همــان طور کــهــه حقــوق و وظــایف تئوری هــا و یافته هــا نشــان داد، افــزایش آگــاهی نســبت ب شهروندی و تحقق آن نیازمند تحول در نگرش های افــراد جامعــه نــیز اســت. از طرفی، آگاهی یافتن از حقــوق شــهروندی و عــدم تحقــق آن در عمــل بــر روی انسجام اجتماعی تاثیری مخرب خواهد داشت و باعث افــزایش تنش اجتمــاعی

می شود. پارسونز معتقد بود برای دستیابی به هویت عام شــهروندی، بایــد هنجارهــایــهروندی عام را در قالب فعال گرایی و عام گرایی و ... گسترش داد. بنابراین ش در جامعه ای به منصـۀ� ظهـور می رسـد کـه افـراد آن دارای نگـرش عام گرایانـهــله باشند. شهروندی محصول جامعه ای است که هویت و جایگاه افراد در سلس مراتب اجتمـاعی، سیاسـی و اقتصــادی براسـاس ارزش هـا و معیارهـای عـام و شایسته ســاالری باشــد نــه ویژگی هــای قــومی، طــایفه ای و مــذهبی یــا جنســی. همچنین شهروندی در جــامعه ای بــه وجــود می آیــد کــه افــراد آن بــه مشــارکت، نظری مثبت داشته باشند. نگرش مثبت می تواند مشارکت واقعی را نیز در پی داشته باشد. البتــه بایـد توجـه داشــت کــه این حضــور ممکن اســت بـه صــورت توده وار باشد، در آن صــورت نبایــد انتظــار داشــت کــه حضــور در عرصــه ها بــه

تنهایی بتواند موجب افزایش آگاهی شهروندی شود. برای رسیدن بــه چــنین نگرش هــا و مشــارکت هایی، نیــاز بــه فرهنــگ ســازی متناسب با آن اســت و این خــود، بــا نفــوذ در افکــار مــردم از طریــق آمــوزش، برنامه ریزی منسجم و کارا، ســرمایه گذاری بــرای تبلیــغ در رســانه های عمــومی

چون تلویزیون و رادیو و مطبوعات میسر خواهد شد. بر اساس بحث ارائه شده فوق راهبردهای زیر مطرح می شود:

ــه در مقــاطع مختلــف1 ــوان یکی از دروس پای ــه عن - آمــوزش شــهروندی بتحصیلی.

ــتفاده از2 ــا اس ــهروندی ب ــه ش ــومی در زمین ــاهی عم ــطح آگ ــاء س - ارتقرسانه های جمعی.

- ایجــاد و تقــویت نهادهــای مــدنی و انجمن هــای مشــارکتی و اخالق جمعی3عام. - بســـط آزادی و مـــردم ســـاالری و جلب مشـــارکت جمعی در فراینـــد4

تصمیم سازی و تصمیم گیری ملی. - بسط عــدالت تــوزیعی و رفــع تبعیض هــا از طریــق تخصــیص بهینــه منــابع6

ارزشمند. - حرکت در جهت رفع تبعیض های جنسی، قومی، مذهبی و کسترش اصــل7

گفتگو بین تمام اقوام.

ـــــــــــــــــــــمفهوم سازی از ایده شهروندی ــــــــــــــــــــــــــــ107

منابع - پاتریک، تونی فیتز، نظریه رفاه )سیاست اجتماعی چیست( ترجمه: هرمز همایون پور،

.1381تهران، نشر گام نو، .1385، شهریور، 53شهروندي؛ از حقوق تا مسئوليت، نامه،شماره - پیران، پرویز،

- پیران، پرويز، فقر و جنبش های اجتماعی در ایران، فصلنامه رفاه اجتماعی سال.1384، 18پنجم، شماره

محمود نجاتی حسینی. واقعیت اجتماعی شهروندی در ایران،- توسلی، غالمعباس و.1383مجله جامعه شناسی ایران، دوره پنجم،

- شیانی، ملیحه، تحلیلی جامعه شناختی از وضعیت شهروندی در لرستان، مجله.1381، ، پاییز3جامعه شناسی ایران، دوره چهارم، شماره

- صرافی، مظفر و مجید عبدالهی، تحلیل مفهوم شهروندی و ارزیابی جایگاه آن در ، بهار،63قوانین، مقررات و مدیریت شهری کشور، پژوهشهای جغرافیایی، شماره

1387. - عظیمی هاشمی، مژگان، عوامل موثر بر عام گرایی، پایان نامه کارشناسی ارشد،

.1373دانشگاه شهید بهشتی، .1381- فالکس، کیت، شهروندی، محمد تقی دلفروز، تهران: انتشارت کویر،

- کیویستو، پیتر، اندیشه های بنیادی در جامعه شناسی، منوچهر صبوری: تهران: نشر.1378نی،

- گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، چاپ هفتم، تهران، نشرنی،1381.

- لطف آبادی، حسین، آموزش شهروندی ملی و جهانی همراه با تحکیم هویت. نظام.1385، بهار، 17ارزشی دانش آموزان، فصلنامه نوآوریهای آموزشی، شماره

- نجاتی حسینی، محمود، بررسی جایگاه مفهوم شهروندی در قانون شهرداری، تهران:.1380سازمان شهرداری های کشور،

دگرگونی ساختاری حوزه عمومی کاوشی در باب جامعه - هابرماس، یورگن،.1381، ترجمه: جمال محمدی، تهران: نشر افکار، بورژوايی

- Abowitz Kathleen & Jason Harnish, (2006). Contemporary Discourses of Citizenship, Review of Educational Research, Vol. 76, No. 4, 653-690 - Frey .S, Bruno, (2003). Flexible Citizenship for a Global Society Politics, Philosophy & Economics, Vol. 2, No. 1, 93-114 - Hussain Y and Bagguley P, (2005). Citizenship, Ethnicity and Identity, SAGE Publications- Kisby Ben, (2009), Social capital and citizenship lessons in England, Education, Citizenship and Social Justice, Vol. 4, No. 1, 41-62. - Miller D (1995). Citizenship and pluralism, Political studies, Vol 43.- Miller D (1999).Bounded Citizenship, in Kimberly Hutchigs(ed), London, Macmillan press.- Miller D (2004), Immigrants, Nations, and Citizenship, Paper presented to the CRASSH conference on Migrants, Nations, and Citizenship, New Hall, Cambridge- Monro Surya and Warren Lorna, (2004). Transgendering Citizenship, SAGE Publications.- Munck Ronaldo. Civic Engagement and Global Citizenship in a University Context, Arts and Humanities in Higher Education, Vol. 9, No. 1, 31-41 (2010)- Nash Kate, (2009), Between Citizenship and Human Rights, Sociology, Vol. 43, No. 6, 1067-1083. - Ong A, (2006). Mutations in Citizenship, SAGE Publications.- Painter Joe. (2008), European Citizenship and the Regions, European Urban and Regional Studies, Vol. 15, No. 1, 5-19.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ108

- Richardson Diane (2000).Claiming Citizenship? Sexuality, Citizenship and Lesbian/Feminist Theory, SAGE Publications-Barbalet J M (1988). Citizenship, university of Minnesota press.-Barbalet J M (1994). Citizenship Right, in Citizenship Right. Critical concepts (vol.1) By Bryan. S Turner and peter Hamilton,) New York: Rutledge.Bonnie F. Daily, (2009). A Conceptual Model for Organizational Citizenship Behavior Directed Toward the Environment, Business & Society, Vol. 48, No. 2, 243-256.Citizenship.Londen: Rutledge-Gunestern R H (1998).A Theory of Citizenship, organizing plurality in contemporary democracies, westwiew press.-Oldfield A (1990). Citizenship and Community, Civic Republicanism and Modern Word. London: Rutledge.Tan Charlene, (2007), Islam and citizenship education in Singapore, Education, Citizenship and Social Justice, Vol. 2, No. 1, 23-39. -Turner Bryan, (1999). Citizenship (critical concepts) New York: Routledge