2013_11_atmacav

HKMET YURDU Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944 www.hikmetyurdu.com

Hikmet Yurdu, Yl: 6, C: 6, Say: 11, Ocak Haziran 2013/1, ss. 39-74

Tbb- Nebev Edebiyatnn Douu Ve Gelimesi (Bibliyorafya Denemesi)

Do. Dr. Veli Atmaca Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Hadis Ana Bilim Dal

[email protected]

ZET slm Dninin iki temel bilgi kayna olan Kurn ve Hz. Peygamberin

Snneti, ncelikle insanlarn zelde inananlarn bedensel, akl ve ruhsal saln korumaya ynelik ok sayda emir, yasak ve tavsiyeler iermektedir.

nananlar iin bu emir, yasak ve tavsiyeler iki adan deerlidir. Birisi kul-luk seviyesinde uyulmas dieri de uyguland takdirde vadedilen saln temi-nidir. Birinci konu kulluun gerei, ikincisi ise inanla ilgili olmayan; btn insan-lar iine alan rahmet ve ifaya kavumann evrenselliidir.

Salkla ilgili Kurn buyruklarnn dnda Hz. Peygamberin szl, fiil ve takrr (izin, msaade, onaylama) Snnetleri, muhaddislerin ilgisini ekmitir. Ha-disiler, bu itibarla daha ilk asrlardan itibaren yazl Hadis Sayfalarnda ve daha sonraki hacimli kitaplarn bir blmnde, salkla ilgili hadisleri insanlarn istifa-desine ve dikkatine sunmulardr.

Hicr V. Asrdan X. Asra kadarki devrede ise, nceleri ansiklopedik eserler iinde bir blm olarak yer alan salkla ilgili Hadisler, mstakil kitaplar haline dntrlmtr. Genel olarak bu Tr Edebiyatna, baz istisnalar dnda et- Tbbun- Nebev zel ad verilmitir. Bunlarn says her zaman merak konusu olmu ancak yeterince saym bile yaplamamtr.

Bize bu konuda alma yolu gsteren birka almada verilen Tbb- Ne-bev says ise bu muazzam saydaki literatrn sadece bir ksmn temsil etmekte-dir. Eksikliini batan kabul etmekle beraber bu makalemizde, ncekilerin listesin-de yer alm ve almam olan btn Tbb- Nebevleri derlemeye ve baz zellikle-rini tantmaya altk.

Anahtar kelimeler: Tbb- Nebev, if, bn Kayym, Zeheb, Syt, Ehlul- Beyt.

ABSTACT

A Biliograpy About The Tbb-I Nebevi And ts Sorce Traditionist Of s-lam

The Quran and the sunnas of prophet Muhammed that are twomain sour-ces of slamic religion include lots of advice, prohibitions, commands to protect te mental. Phisical and pcychological healthof thepeople.

For people commands,prohibitions andadvice are important in two pers-pectives. The first is to obey to the serfdom level and the second oneis to gain the

40 Do. Dr. Veli Atmaca

www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org

promised health if it is practised good enough.the first subject is realized as we are servant of the God and the second are is the universalitey of having mercy and re-covery of health for all human being which doest have any concern with belief.

Prophet Muhammeds sayigs in the Quran out of the ones about health, his verbal and actional sunnas drew attention of the traditionists of Islam.

Because of this, the hadith philosophers drew the hadiths about health to the attention of the pople in some parts of the books they have written from the very early centuries.

From the 5 the centuri to the 10 the of All calendar the hadiths about health which took place as a chapter in encyclopedic worksturned into separate books. This has been called as Tbbun Nebevi in Turkish literature. The numeber of them has always been wondered but even an adequate counting hasnt realized. Accep-ting its insufficiency from the very bginning, we tried to introduce all the Tbb- Nebevi and some of its features which took part and didnt take part in the priori-ties.

Key Words: the Prophet Medicine, Healing, Ibn Kayyim, Zahabi, Suyuti, Ahl al- Bayt.

Giri

slm ilimleri ierisinde Hadisi dierlerinden ayran baz zellikler vardr. Kav-

ramsal zenginlii ile dier ilim dallarndan farkl bir konumda bulunan Hadisin kay-

naklar, mahiyet ve tasnif biimi asndan da ayrc zellie sahiptir. ncelikle hadis

kaynaklar telif zelliinden ziyade tasnif niteliklidir. Bu yzden mellifin fazlaca

kendini hissettirmesi gtr bu eserlerde. Ancak musannfn mezhebi bak asyla bir-

likte devrinin dini, corafi, kltrel, sosyal, mezhebi ve linguistik (dilsel) zelliklerini ve

ihtiyalarn en ok yanstt yerler, eserlerinin isimleri, tasnif tarz ve bu tasnif esnasn-

da kullandklar ana ve ara balk diyebileceimiz Kitb ve Bb balklar olarak

grnmektedir.

Hadis lmini dierlerinden ayran bir baka ve belirgin zellik, genel konular

ieren mufassal (ansiklopedik) mahiyetinin yansra her bir alt balk konuya dair Tr

Edebiyatna da sahip oluudur. Bunlara rnek olarak Salt alen-Nebler, Kitbul-

Kaz vel-Kaderler, Kitbud-Du veya Deavtlar, Kitbuz-Zhdler, Krk Hadis

(Erben) gibi daha birok detay konulara dair kaynaklar sayabiliriz.

Bu almamzn konusunu tekil eden ve dilimizde genel olarak Tbb- Nebev

adyla bilinen literatr de nemle zerinde durulacak mahiyet ve rakama sahip grn-

yor.

Tbb- Nebev Edebiyatnn Douu Ve Gelimesi (Bibliyorafya Denemesi) 41

Konuyla ilgili eserlerin saym ve bazlarnn zellikleri hakknda yaplm al-

malar da mevcuttur. Bunlar arasnda, makale esnasnda da istifade ettiimiz ve aratr-

malarnn tam knyesini arzettiimiz mellifler arasnda yer alan Rait Kk1 ve Asaf

Atasevenin2 makaleleri, Mustafa Dnmezin Doktora tezinin bir ksm, brahim Ca-

nann telif kitab olan Hz. Peygamberin Snnetinde Tp, Ankara, 1995, Yusuf zbekin

er-Risletl-Mstatrafe tercmesi ve kendi notlar, Mcteba Uurun Hadis limleri Edebi-

yat, Ahmet Arakann slm Tp Tarihi ve Ekmeleddin hsanolu editrlnde Ra-

mazan een, Cemil Akpnar ve Cevad zginin hazrlayp nerettii Trkiye Ktphanele-

ri slm Tp Yazmalar Katalou, ncelikle zikretmemiz gereken mesailerdir.

Yukarda bazlarn zikrettiimiz almalar, lkemizde konuyu hemen hemen ilk

ele alan aratrmalar olmas bakmndan nemlidir. Ancak bazlarnn Tbb- Nebev

listesinin eksik kald bazlarnn ise musannf ve eser adlarnda hata yapt dikkatimi-

zi ekmitir. Bunun yannda eser ve yazar adlarn Trkeye dntrme (transkrip)

konusunda ya beceri eksikliinden ya da douraca sonular hesap etmeden; dikkat-

sizlik sebebiyle olutuunu zannettiimiz yazm hatalar grlmtr. Farkl ifade ve

yazm biimlerinin yan sra eski eserlerin orijinal adyla mehur ismi arasndaki farkll-

1 Rait, Kk, Tbb- Nebevi Literatr zerine Bir Deneme, lim ve Sanat, C.I/3, (6- 8), stanbul 1985.

Mellif burada toplam 23 adet Tbb- Nebev zikretmitir. Tbb- Nebevlerin tesbiti konusunda kullanlan kaynaklardan Brockelmanna ait ve GAL ksaltmasyla mehur Geschihte der Arabischen Litteratur adl eseri elimizde olmad iin imdilik Rait Kkn bu eserden alntlarn aynen muhafaza etmekle ye-tindik. Brockelmannn GALi ile Ekmeleddin hsanolu editrlnde hazrlanm olan Trkiye Ktp-haneleri slm Tp Yazmalar Katalounu dierlerinden daha nemli klan bir zellii de ismini verdii eserlerin yazma nshalarnn kaytl bulunduu ktphaneleri de zikrediyor olmalardr.

Mevcut almamzda btn eski eserlerin ktphane kaytlarn veremedik. Ancak gerekli olduuna inan-dmz baz bilgileri naklettik. Btn kaytlar vermeye kalksaydk, takdir edilecei gibi, makale hacmini zorlayabilirdi. imdilik bu bilgilerin bulunduu almalar ve kaynaklar vermenin yeterli olacana inandk.

2 Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi Hz. Peygamber zel Says, (93-100), C. 25, Say 4, Ankara 1989. Bu almada 31 Tbb- Nebevden bahsedilmitir. Atasevenin bu makalesinde Tbb- Nebev liste-sine Hasan znderin Peygamberimizin Salk tleri, stanbul, 1974 ve Mahmut Denizkularnn Kur'n- Kerm ve Hadslerde Tp, stanbul 1982, adl almalarn dhil etmesi, ilgili literatrn tarih-sel oluumu, tasnif dnemi ve ekli gibi ller dikkate alndnda, bir kusur tekil etmektedir. Bunlar daha ziyade muasr almalar ad altnda incelenmeye deer gayretlerdir. Ayrca Atasevenin bu ma-kalesinde, hem Tbb- Nebev musannflar (yazarlar) hem de eser adlarnda epeyce hatalar yaplmtr. Bu hatalar, isimlerin ya okunu veya yazlnda ya da Trkeye dntrlmesinde (transkrip) cereyan etmektedir. Bu trl kusurlarn daha fazla olduunu grdmz bir baka alma da nder arann Tbb- Nebev Trkiye Trkesi le Metin, Boazii Yaynlar, stanbul 1993 adl eseridir. Bu kitapta mtercim ve sadeletiren konumundaki arann hatalarnn, dzeltemeyeceimiz kadar ok olduunu belirt-mekle yetiniyoruz. Yeri geldike ve bilgimiz erevesinde bunlara itiraz kaydmz koyduk ve dzeltme-ye gayret ettik. Buna ramen bizim de kusurlarmz olabilir. Dikkatli ve uzman kiilerin, hatalarmz tas-hihini temenni ediyoruz.



da buna eklediimiz takdirde eski eserleri ve yazarlar en doru biimde tesbit ii,

hatr saylr bir klfet oluturmaktadr. Aratrmaclardan veya gelenekten gelen bu ve

benzeri farkllklar, hata ve eksiklikler varsa, bunlar bilgi ve imknlarmz nisbetinde

dipnot bilgileriyle gidermeye alacaz.

Tbb- Nebev konusunda yazlm eserlerin saysnn, bu almalarda verilen

rakamlardan m ibaret olduu yoksa daha bakalar da var mdr? Sorusuna da cevap

verebilmek iin bu almay yapmaya karar verdik.

Esasen bir bibliyografya almas olan aratrmamzdan elde etmeyi dnd-

mz sonular arasnda aratrmann varsaymlarn da oluturan, slm Peygamberi

(s.a.s.)nin insanlara doru inan, ibadet, ahkm ve gzel ahlk esaslarn tebli ve irad

grevi yannda byk lde akla ve tecrbeye dayal olan tbb konularda da hkm

koyup koymad; bu konudaki hadislerin miktarnn ne kadar olduu; bu hadislerden

hukk veya fkh (normatif) neticeler karmamzn gerekip gerekmedii; bu hadisleri

yaptrma esas metinler olarak alglayan ve alglamayan mezheplerin bulunup bulun-

mad; yani mezheplere gre, dier dnyevi ve beeri kabiliyetler alanna braklm

konularda olduu gibi, tbb konularda da hadisleri deerlendirme farkllnn olup

olmad gibi sralayabileceimiz daha birok sorulara verilecek cevaplardr. Bu sorulara

verilecek doru cevaplara ve kanaatimizi destekleyecek ya da deitirecek bilgilere ula-

abilmek iin ncelikle alann literatrn taramak gerekmektedir.

Bilindii gibi hadisler, Hz. Peygamberin salnda ve lk Drt Halfe/Sahabler

zamannda byk lde yaz ile tesbit edilmi, akabinde ortaya kan dank ve d-

zensiz birikimi Tedvn devrinin btnletirici gayretleri izlemitir. Bu iki dnemi,

Sayfalar ve Nshalar dnemi olarak zetleyebiliriz. Tedvn devrinin birletirici ve

btnletirici gayretlerinin rn olan ve binlerce hadis ihtiva eden Nshalar kul-

lanma ve deerlendirme gl ortaya knca mevcut bilgi harmann dzenli ve ay-

rtrc faaliyetlerle daha kullanlabilir; aranan hadise rahat ulalabilir imknlar sunan

Tasnf devri, yazl hadis dnemlerinin ve rnlerinin zirvesini oluturmutur. Hicr I.

Asrdan V. Asra kadar devam eden, ana hatlaryla zikrettiimiz ve birbirinin hazrlayc-

s olan bu ile dneminin eserleri esas alnarak balatlan anlama ve yorumlama sre-

cini de erh ve Derleme devri izlemitir. Hadislerin kaybolmamas adna yazlmas,

yazlan dank malzemenin bir araya getirilmesi ve bir araya derlenmi hadis malzeme-

sine daha kolay ulalmas mnsna gelen nceki asrlarn titiz ve hummal gayretleri-

nin, bu defa daha iyi anlalmas ve doru yorumlanmas bakmndan bir nevi masaba


(skolastik ve entelektel) gayretlerle daha veld ve zihinsel birikimin ortaya ktn

gryoruz. Bu anlama ve yorumlama devrinin de ortalama olarak H. V- X. Asrlara te-

kabul ettiini sylemek mmkndr.

Hadisin, yaz ve literatr bakmndan geirdii bu devirleri zet olarak verme

sebebimiz ise yle temellendirilebilir. ncelikle incelediimiz konu, bibliyorafi (kay-

naka) ve Tr Edebiyatnn konusal geliimidir. Aada dkmn vereceimiz eser-

lerin hangi dneme ait olduu bilinmelidir. nk hangi devrin artlar ierisinde olu-

tuysa eserler, o dnemin ilmi, dini, kltrel ve sosyal zelliklerini de bir ekilde yanstr

diye dnyoruz. Bunlardan dini anlay zellii diyebileceimiz mezheb yaklam

biiminin, Tbb- Nebevlerin olumasnda, mahiyetlerinde ve tasnif tarzlarnda ken-

dini gsterdiini varsayyoruz.

ahsi grmze gre baz mezhepler Tp alanndaki hadislerin de dier ko-

nularda olduu gibi er (normatif) deere sahip olduunu; bunlarn da Snnet hk-

mnde olduunu iddia etmilerdir. leride klasik Tbb- Nebevleri verirken isim ve nis-

belerini zikredeceimiz melliflerin zellikle fi, Hanbel ve Mliki mezhebinden ol-

duklarn dnyoruz. Bu mezheplere mensup limler, telifleriyle Mslmanlar bir

bakma tp ve tedavi hususunda da Snnete ttibya davet etmek istemi olabilir. Di-

er yandan ve buna bal olarak baz mezhep ulems da tbb konularn ve tedavi mese-

lesinin, insan bilgi, beceri ve tecrbesine dhil olduuna inanp hadislerle Tbb- Ne-

bev hazrlama gerei duymam olabilir. Bu dnce farknn doruluunu uzun uza-

dya tartmadan, belli ipularn takip etmeyi dnyoruz. Bunun iin mezheplerin

Snnet anlayn zihnimizde bulundurarak, Tbb- Nebev musannflarnn hangi

mezhebe mensub olduklarna dikkat edeceiz. Eer tamamen veya ounlukla muayyen

mezhep ulemsyla karlarsak yukardaki n fikrimiz, bir nebze de olsa pekimi ola-

caktr.

Esasen insan hayatn, geleneklerden, mahalli ve milli davran ve inan unsur-

larndan tamamen ayrmak ne kadar imknszsa ayn ekilde kii ve toplumlarn dini ve

dnyevi hayatn birbirinden ayrt etmek de zordur. Dini ve dnyevi veya lh, Nebev

ve beeri ayrmlarn mutlaka yapmak gerekir mi? diye bir soru akla gelebilir. nancn

yaamak durumunda olan bir insann, dier insanlarla, ailesiyle, iinde bulunduu top-

lumla ve yneten ynetilen ilikisi ierisindeki siyasi hayatyla sergiledii davranlar-

nn ve dncelerinin hem beeri hem de dini deeri olabilir.



slm gelmezden nce de insanlar bir ekilde yazl veya yazsz kurallara gre

davranyorlard. Bunlar ierisinde hastalk alglamas, sebepleri, tedavi yollar ve ekli

gibi konular gelenek ierisinde gl bir ekilde devam ediyordu. Tedavi edenler hak-

knda belli tasavvurlar vard. Bata tedavi ediciler, bilgilerini hem zel kabiliyetlerinden

hem de cin ve eytan gibi mnev varlklardan alyorlard. Bunlar arasnda, Chiliyyede

hekimlik bilgisini renmek iin dier blgelere giden Hris b. Kelede gibi mehur he-

kimler yannda, rukyeciler, mneccimler, falclar, sihir ve bycler de vard. Hatta bu

meslek mensuplar verdikleri hizmet karlnda belli bir cret de alyorlard.3 Peygam-

berlerin bilgilendirme ve ynlendirme hizmetleri karlnda cret almadklarnn

Kurnda vurgulanmasn da bu adan tarihsel belirleme olarak gryoruz.4

Bu konularda, dier kadim medeniyet ve kltrlerde olduu gibi, inanla kark

bir gelenee sahip olan slm ncesi (Chiliyye) Araplarda, tedavi ilerine bakanlar ge-

rek verdikleri hizmetin ciddiyeti ve gerek sahip olduklarn iddia ettikleri bilgi ve kay-

naklar bakmndan iinde yaadklar toplumun kutsal ve akn kiileri olarak st dzey

bir itibara sahiptiler. Bilgindiler ve sahip olduklar bilgilere herkes ulaamazd. Bu gele-

nein de etkisiyle her hastalk karsnda Hz. Peygambere bavurmay dnmlerdi.

Reslullah da onlara baz eyler tavsiye etmi ya da bir hekime bavurmalarn nermi-

ti.5

Hz. Peygamberin tbbi tavsiyelerinin hepsini kendi beeri bilgi ve tecrbesinden

sylemitir dersek bu genelleme bizi yanltabilir. Reslullhn yerine gre tedavi amal

tavsiyelerinin, bizzat nerdii maddi ila veya duann tesiri olduuna dair bu olaylar

bizzat yaayan ve grenlerin naklettikleri hadisler mevcuttur. Henz Tbb- Nebev ko-

nusuna girmemi olmamza ramen Rukye Hadislerini tedkikimizden edindiimiz ka-

naate gre Reslullhn nbvvet delleti vey Hasisi olarak deerlendirmekten baka

tevil yolunun olmadna dair rivayetlere rastladmz syleyebiliriz.

slmn iki temel bilgi kayna olan Kurn ve Snnette ahkmn, emir ve nehiy-

lerin mtekmil mnda yerine getirilebilmesinin yani mkellefiyetin temel artlarndan

3 Konu hakknda geni bilgi iin bkz.: Veli Atmaca, Kadim Medeniyetlerde Hastalk Alglamas ve Hasta-

lar in Dua Meselesine Giri, Ankara 2009, s. 94- 132,; Hadislerde Rukye, Rabet Yaynlar 2010, s. ? 4 Ynus, 10/ 72: Eer yz eviriyorsanz, zaten ben sizden bir cret istemedim. Benim ecrim Allah'tan ba-

kasna ait deildir ve bana mslmanlardan olmam emrolundu, Hd, 11/ 29: Ey milletim! Buna kar-lk ben sizden bir mal da istemiyorum. Benim cretim Allah'a aittir; inananlar da kovacak deilim; n-k onlar Rableriyle karlaacaklar; fakat ben sizi cahil bir millet olarak gryorum. Bu konuda dier yetler iin bkz.: Ysuf, 12/ 104, Furkn, 25/ 57, uar, 109, 127, 145, 164, 180.

5 Baz rnekler iin bkz.: Veli Atmaca, Hadislerde Rukye, Rabet Yaynlar 2010, s.?


birisinin de insann beden, zihn, akl ve ruh sal olduu inkr edilemez. te bu

maksatla Kurn ve Hz. Peygamberin, insan saln korumaya veya hastalktan arn-

masna ynelik emir, nehiy ve tavsiyede bulunmas, dinin ibadetlerini, hkmlerini ve

gzel ahlk esaslarn ideal seviyede yaamas amacyla doru orantl ve tutarl bir yak-

lam olarak gryoruz. Bu durum inananlar yani Mslmanlar iin sz konusudur.

Meselenin dier yn, yani Kurnn ve Hz. Peygamberin sal koruma veya hasta-

lktan kurtulma maksadna ynelik emirleri, nehiyleri ve tavsiyeleri, Mslmanlar ilgi-

lendiren mkellefiyet ve kulluk boyutuyla ilikilendirilebilir. Bunun dnda mslim ve

gayr-i mslim ayrm yapmakszn, btn insanlara fayda salayacak ekilde salk

tlerinin aka beyan edilmi olmas; gayr-i mslim de olsa bir insann, bu tavsiyeleri

tatbik ettii ve bu dorultuda davrand takdirde saln koruyabilmesini de rahmet

ve lutf olarak gryoruz. Bu durum, slmn Kitb Kurnn ve onun Peygamberi

olan Hz. Muhammedin lemlere rahmet olma zellii ile rtmekte ve onun evren-

sel olduunu dorulamaktadr diyebiliriz. Allah ve Resl, genel olarak btn canlla-

rn ve bilhassa insanlarn nimetlerden istifade etmesine msaade etmesi gibi salkl

olmakla ilgili emir ve yasaklarnn btn insanlar tarafndan tatbik edilmesi sonucunda

ayn olumlu neticeyi almas, hem Allahn hem de Reslullahn rahmetinin evrensellii-

ni gstermektedir dncesindeyiz. Kurn ve Snnette zikredilen zararl eylerden

kanlmasna dair emirleri ele alalm; alkoll ieceklerin, haram saylan etlerin, lenin,

kann ve vahi hayvanlarn insan bedenine zarar verdii inkr edilemez. Kumar, zina,

rvet, karaborsaclk, tekelcilik gibi bilfiil yasak ilikilerin yan sra bunlar dnme-

nin, ahlkszlk olarak nitelendirilen daha birok fiil, niyet ve dncenin insanlar be-

denen, zihnen ve ruhen hasta ettii, modern ve pozitif bilimler tarafndan da dorulan-

maktadr. O halde Kurn ve Snnette insan salna dair ifadelerin, sadece inananlara

mkellefiyet yklemekle kalmad; inanmayanlarn dahi uygulad takdirde saln

koruduu emir ve nehiyler btn olarak deer kazandn syleyebiliriz. Allah dile-

meseydi, kinatta yaratt birok nimetin, inanan ve inanmayan her insana ve btn

canllara fayda salamas imknsz olurdu. Yine Allah msaade etmeseydi Reslullahn

birok neri ve tavsiyesi, gayr-i mslimlere faydal veya ifal olmazd. Reslullah da

dua edip emir, nehiy ve tavsiyelerinden mmin olmayanlarn faydalanmamasn Al-

lahtan dileseydi Kitb ve Snnetten dier insanlarn fayda grmesinin imkn ve zelli-

i kaldrlabilirdi diye inanyoruz. Nitekim bizzat Kurnn if ve rahmet olmakl-



mminlere tahsis edilmi; inanmayanlardan kaldrlmtr6. Ancak bu Kurna has bir

durum olup dier nimetleri kapsamamaktadr.

Meselenin Snnet boyutunun, Mslmanlar asndan ahkm ve ahlk snrlar

erevesinde deerlendirilmesi gerektiine inanyoruz. yle ki, haram eylerle tedavi

olunmamas gerektii ancak mecburiyet halinde ve kullanlacak unsurun miktar, sresi

ve lzmu konusunda gerekli uzman grnn alnmas, tedvide inan ve ahlk ko-

nusunda gerekli dini ve ahlki (etik) kurallara riayet konular itibariyle hadisleri deer-

lendirmek gerektiine inanyoruz. Buna karlk hadislerde, o dnemin imkn ve snrl

tecrbesine dayanan tavsiyeleri, inan, ahkm ve ahlk konularnda kural kabul ederek,

slmn ne inan ne ahkm ve ahlk kurallarna ters dmeyen modern tp imknlarn

reddetmenin, insan salna ve hayatna son derece hassas olan Kurnn ve Hz. Pey-

gamberin rnekliine uymayaca kanaatindeyiz.

Tbb- Nebev hadislerinin gerek hacimli eserlerin bir blmnde gerek mstakil

kitaplar halinde gnmze kadar gelmesinin, ncelikle Reslullahn miras olarak de-

er ifade etmesi, ikinci husus olarak da o devrin if anlayn veya inancn, tedavi e-

kil, imkn ve usllerini bize bildirmesi bakmndan tarihsel ve bilimsel kymet tamas

bakmndan nemli gryoruz. Nihayet bu hadislerin, Snnet olarak uymamz gere-

ken kurallar ierdiini kabul ediyoruz. Tbb konularda da Peygamber tarz, lafzda

deil mnda aranmal. Aksi takdirde rivyetlerin zhiren reddedilmesi, anlam bak-

mndan baz hususlar kaybetmeye yol aabilir inancndayz.

Kurn ve Snnet gibi iki bilgi, inan, ahkm ve ahlk manzmesinde yer alan

insan hayatna ve salkl yaamaya dair emir ve tavsiyeler, bu dini dierlerinden ayrc

boyuttadr diyebiliriz.

Kur'an- Kerim, bedene ait hastalklardan da bahseder ve bu durum pek ok fkh

ahkma konu tekil eder.7 Hasta bir insann, hastaln derecesine ve cinsine gre, nasl

6 sr, 17/ 82: Biz, Kur'an'dan yle bir ey indiriyoruz ki o, mminler iin ifa ve rahmettir; zalimlerin ise

yalnzca ziyann artrr. 7 Bakara, 2/ 184: Sayl gnlerde olmak zere (oru size farz klnd). Sizden her kim hasta yahut yolcu

olursa (tutamad gnler kadar) dier gnlerde kaza eder. (htiyarlk veya ifa umudu kalmam hasta-lk gibi devaml mazereti olup da) oru tutmaya gleri yetmeyenlere bir fakir doyumu kadar fidye gere-kir. Bununla beraber kim gnll olarak hayr yaparsa, bu kendisi iin daha iyidir., 196: Hacc ve um-reyi Allah iin tam yapn. Eer (bunlardan) alkonursanz kolaynza gelen kurban gnderin. Kurban, ye-rine varncaya kadar balarnz tra etmeyin. Sizden her kim hasta olursa yahut bandan bir rahatszl varsa, oru veya sadaka veya kurban olmak zere fidye gerekir ; Nis, 4/ 43: Eer hasta olur, veya yolculukta bulunursanz veyahut biriniz abdest bozmaktan gelince veya cins mnasebette bulunup, su da bulamazsanz o zaman tertemiz bir toprak ile teyemmm edin.; Nur, 24/ 61: mya glk yoktur;


abdest alaca, namaz klaca, oru tutaca vb. konular fkh kitaplarmzda az sayl-

mayacak bir yer tutar.

Kyamete kadar btn beeriyete hitap edecek olan bir dinin bu espriye sahip

olmas byk nem tar. slm tbbnn temelini oluturan yap, shhatli insan ve shhat-

li toplumdur. Ruh ve beden asndan salkl insanlardan oluan bir toplum, gzetilen

hedeflerin banda gelir. nsan saln tehdit eden her tehlikenin bertaraf edilmesi esas-

tr. Bunun iindir ki, tp konusunu hareketlerimizdeki, yiyecek ve ieceklerimizdeki he-

laller ve haramlarla balantl dnmek zorundayz.

Btn tedbirlere ramen, hastalk kanlmaz bir vaka olarak karmza kabilir.

O zaman yaplacak i, tedavi yollarna bavurmak, ifaya kavuma arelerini aramaktr.

Kur'an- Kerim eitli yetlerde ifdan bahseder8.

Ashab- Kiram, her konuda olduu gibi, tbb konularda da Peygamberimizin

tavsiyelerine uymulardr. Hz.mer'in (r.a) am seferi esnasndaki tavr, bunun nemli

misallerinden sadece biri ve toplumu ilgilendirenidir9. Hz.mer,(r.a) ordu komutan

Eb Ubeyde (r.a)'nin am'da veba olduunu haber vermesi zerine, ashabdan mteek-

kil - bir nevi- salk urasn toplam, Hz. Peygamber (s.a.s)'in "bulac hastalk olan yere

girmeme ve oradan dar kmamay" emreden hadislerine istinaden am'a girmemeye ka-

rar vermitir.10 Hz. Peygamber'e uyma ynndeki bu uygulama btn mmeti mildir.

Tp konusundaki sahih rivayetler, her zaman aratrmaya konu tekil edecek ni-

teliktedir. nceleri anlalmas g grnen baz sahih hadisler, ilimlerin tekml sa-

yesinde ok sonraki asrlarda aklanabilmitir. u halde, mahiyetini kavrayamadmz

bir hadisi phe ile karlamak veya reddetmek yerine, anlalmasn zamana brakmak

topala glk yoktur; hastaya da glk yoktur. (Bunlara yapamayacaklar grev yklenmez; yapama-dklarndan dolay gnahkr olmazlar.)..; Rait, Kk, Tbb- Nebevi Literatr zerine Bir Deneme, lim ve Sanat, C.I/3, s. 6, (6- 8), stanbul 1985.

8 Tevbe, 9/ 14: Onlarla savan ki Allh, sizin ellerinizle onlara azbetsin, onlar rezil etsin, sizi onlara stn getirsin ve inananlar toplumunun gslerine ifa versin.; Ynus, 10/ 57: Ey insanlar! Size Rabbinizden bir t, gnller derdine bir ifa, mminlere bir hidayet ve rahmet geldi.; Nahl, 16/ 69: Sonra btn meyvelerden ye ve Rabbinin kolay kld yollara koy." lerinden eitli renklerde bir iecek kar ki , on-da insanlar iin ifa vardr. phesiz ki, bunda dnen bir topluluk iin byk bir ibret vardr.; sr, 17/ 82: Biz Kur'n'dan, iman edenler iin bir ifa ve rahmet kayna olan yetler indiriyoruz. Zalimlerin de ancak zararn artrr.; uar, 26/ 80: Hastalandm zaman O bana ifa verir.; Fussilet, 41/ 44: Eer biz onu yabanc dilden bir Kur'n yapsaydk onlar mutlaka: "Bu kitabn yetleri genie aklanmal deil miydi? Arap bir peygambere yabanc dil, yle mi?" derlerdi. Sen de ki: "O, iman edenler iin bir hidayet ve ifadr." man etmeyenlerin kulaklarnda ise bir arlk vardrs

9 Rait Kk, Tbb- Nebevi Literatr zerine Bir Deneme, lim ve Sanat, C.I/3, s. 6, (6- 8) stanbul 1985. 10 Buhari, Tp, 30, nr. 5729- 5730; Mslim, Selam, V/ 70, nr. 98; Rait, Kk, a.g.m., s. 6.



en doru yol olur. Bugn iin anlama imknmz olmayan baz hadislerin daha sonralar

anlalmayacan nasl bilebiliriz? Btn bu dnceler, belki eitli dallarda yetimi

mesleinin mtehasss kiilerin Tbb- Nebev'ye yeniden ynelmelerini gerektirmekte-

dir.

Hadislerde, her hastaln bir aresinin olduu hatrlatlarak, tbb aratrmalar

tevik edilmi olmaktadr.11 Ayrca tedavi yollarn aratrmak da tevik edilmitir.12 Te-

davi yollarndan bahseden pek ok hadis yannda13 haramla tedaviden sakndran hadis-

ler de vardr.14

Rait Kkn, ounlukla Tasnf Dnemi (H. II- V) eserlerinden Bb saylarn

vermesi gayet mhim olmakla beraber toplam hadis saysnn da nemine inanarak, biz

de hadis toplamn ekleyeceiz. Ayrca aratrmacnn listeye eklemedii baz eserleri de

bu adan tedkik etmeye alacaz. Ancak bir hususa dikkat ekmemiz gerekiyor.

Buhride olduu gibi dier musannaf eserlerin Kitbut- Tbb blmlerinin sonunda,

Hadislerde Rukye almamzda iddia edip yeterince izah etmeye altmz gibi

cahiliyyede tabbet veya tedv ilemlerinde de kullanldn ve bu yzden musannf

muhaddislerin eserlerinin bu blmnn sonlarna koyduklar Uursuzluk (Tyara),

Fal, Kehnet, Ncm, Zecrut- Tayr, Sihir ve Byclk konularn da Raid

Kkn Tp Bblarndan saymas zihinleri kartrabilir diye dnyoruz. Kanaati-

mize gre esasen bunlarn Kitbut- Tbb sonlarnda, aralarda veya bu blme yakn

olarak mstakil Kitb halinde verilmi olmas, Hz. Peygamber tarafndan reddedilen

Chiliyye tedavi vastalar oluudur.

almamzn giri ksmnda zet olarak belirttiimiz gibi bu meslek erbabna

gre chiliyye geleneindeki tabbet (tedv edicilik ve if verme) bilgisi, kiisel gayret

ve kazanmn yannda mnev (cin, eytan ve rh gibi) varlklardan, yldzlarn ve yer-

yz varlklarndan ku, bcek, bayku v.s. hayvanlarn hareketlerinden elde edilen

gizemli bir bilgidir. te bu gizemli kaynaklardan bilgi elde etme kabiliyetindeki kiilerin

11 Buhari, Tp, 1, nr. 5678; Ebu Davud, Tb, 1, nr. 3855; Tirmiz, Tb, 2, nr. 2038; Rait, Kk, a.g.m., s. 7. 12 Mslim, Selm, V/ 51, nr. 67; bn Mace, Tb, 1, nr. 3436- 3439; Heysem, Mecmeuz- Zevid, Kitbut-

Tbb, V/ 84; bn Hacer el- Askaln, el- Metlibul- liye, Kitbut- Tbb, II/ 333; Rait Kk, a.g.m., s. 7. 13 Buhari, tb, 3- 21, nr. 5680- 5713; Tirmiz, Tb, 9- 15, nr. 2047- 2057; Eb Dvud, Tb, 3- 20, nr. 3857- 3903;

Rait, Kk, a.g.m., s. 7. 14 Tirmizi, Tb, 7-8, nr. 2043- 2046, 10, nr. 2049; Ebu Davud, Tb, 11, nr. 3870- 3874; bn Mace, Tb, 11. nr.

3459- 3460; Beyhak, Marifets- Snen vel- sr, Beyrut 1991, I- VII, Dahy, VII, 294, nr. 5775teki ri-vyetin ba taraf dier kaynaklardakilerle ayn olmasna ramen devamnda haramla tedv olma-yn ilavesi vardr. Rait Kk, a.g.m., s. 7.


grevleri arasnda, insanlarn hukk ihtilaflar karsnda bir nevi kadlk, sebebi ve

sonucu belli olmayan nemli ilere girimeden iin kibeti hakknda bilgisine bavuru-

lan bilge, hastalklarn sebebine ve hastann kibetine dair bilgi veren hatta onun kur-

tulma imknlarn, arelerini ve tedv yollarn bilen veya tatbik eden hekimlik olduu-

nu syleyebiliriz.

Hekimlik grevi de icra ettiine inandmz bu mesleklerin ve erbabnn, Hadis

Kitaplarnn genellikle Kitbut- Tbb ksmnda verilmi olmas bunlarn tasvip edildi-

i deil bilakis reddedildii anlamna gelmektedir. Bu yaklamdan dolay biz Kitbut-

Tbblarn bu ksmn Merf hadislerle nerilen, Hz. Peygambere ait tedv tavsiyele-

rinden ayr tutmay dnyoruz. Ancak Kitbut- Tbblarn hacmini, Bb ve hadis

miktar olarak topluca grmek bakmndan Rid Kk tarafndan bu ayrmn yapl-

madan btn Bblarn saysnn ve bizim ekleyeceimiz hadislerin miktarnn topluca

verilmesi kanlmazdr. Bu maksatla, Raid Kk tarafndan tesbit edilmi olan Bb

saylarnn yanna, tesbit edebildiimiz hadis saylarn da ekleyeceiz. Aratrmacnn

bu listeye eklemedii Mslimin Kitbs- Selm iinde verdii Tbb- Nebev hadisleri-

nin miktarn da ekleyeceiz.

Tbb- Nebev hadislerinin kaynaklardaki dalm konusunda Rait Kk, ilgili

makalesinde baz ksa bilgiler vermektedir. Ancak konunun tarihi seyri iinde oluan

eserlerde nasl ele alndn; hadislerin saysnda ve tasnif biiminde deiikliin olup

olmadn takip edebilmek asndan bu tarzn geniletilerek incelenmesi gerektiine

inanarak sz edilen almadakinden daha fazla kaynaa ve bunlarn bab says yann-

da bu bablarda verilen hadis mikdarlarn da vermeyi faydal grdk.

Hz. Peygamber (s.a.s.)'in salk politikas ve konuya gsterdii ihtimam, slm

toplumunda tbbn gelimesinin en nemli mili olmutur. Tabip olarak adlandrlan

pek ok lime rastlamaktayz. slm tp tarihi en geni aratrma alanlarndan biri olabi-

lir. Nebev tp ile ilgili hadisler, daha balangtan itibaren btn limlerin, zellikle

muhaddislerin dikkatini ekmitir. Onlar, bu konudaki rivyetleri toplayp tasnif etmeye

zel bir gayret gstermilerdir.

Ktb-i Sitte olarak bilinen alt mehur hadis kitabnn mellifleri arasnda Tbb-

Nebev'ye mstakil kitap veya bablar ayranlar vardr15.

Mlik b. Enes, (179/ 795), Muvatta, 14 Bb, 40 Hadis16.

15 Rait Kk, a.g.m., s. 7.



Ebu Dvud Tayalis (204/819), Msned, K. Tbb, I, 343- 34917.

Abdurrezzak b.Hemmam, (210/825), Musannaf18.

bn Eb eybe, (235/ 849), Musannaf, 164 Bb, 324 Hadis19.

Buhr (256/ 870), el- Cmius- Sahh, K. Tbb, 58 Bb, 104 Hadis20.

Buhr (256/ 870), el- Cmius- Sahh, K. Merd, 22 Bb, 37 Hadis21.

Mslim (261/ 875), Sahh, K. Selm, 14 Bb, 90 Hadis22.

Ebu Dvud, (275/ 888), Snen, K. Tbb, 24 Bb, 70 Hadis23.

Tirmiz, (279/ 892), Cmi, K. Tbb, 35 Bb, 53 Hadis24.

bn Mce, (273/ 886), Snen, K. Tbb, 46 Bb, 113 Hadis25.

bn Hibbn (354/ 965), Sahh, K. Tbb, 44 Bb, 51 Hadis26.

Hkim, (405/ 1014), Mstedrek, K. Tbb, 66 Bb, 221 Hadis27.

16 mam Mlik, eserinde Tbb, Tedv ve Hastalklar konusundaki rivayetleri dank vaziyette ve eitli Bb

balklaryla vermitir. Bu yzden konu ile ilgili Bb ve Hadislerin says hakknda kesin bir rakam vere-miyoruz. Fakat ilgili Bblarn genellikle zikredildii blm iin bkz.: Mlik b. Enes, el- Muvatta, Kitbul- Cmi, 642- 708, Beyrut 1994. Buradaki bablar arasnda Tpla ilgili olan yaklak 14 bab yer almaktadr. Bunlarn ou Rukye ve Nazar (Ayn) hakknda ( s. 670- 673, 11 hadis. Hasta ziyareti ve ilala tedavisine dair s. 673- 675 bb ve 14 hadis yer almaktadr. Tun ve Veb, s. 642, 645te zikredilmekte olup sadece 2 bb ve 7 hadis nakledilirken, s. 690de bir bbta um (Uursuzluk) konusunda 5 hadis verilmitir. Asl konumuza dair bir bb olarak da s. 691de Hacmat (s. 691)tan bahsedilmekte ve bu konuda 3 hadis bu-lunmaktadr. Btn bu bblarda toplam hadis rakam 40tr.

17 Yine ilk dnem eserlerinden olan msnedlerde tp ile ilgili rivayetler -bu eserlerin tasnif karakteri icab- dank bir ekilde yer almaktadr. Taylisnin Msned'inin mretteb eklinde tp kitab mstakil bir b-lm halindedir. Bkz.: Rait Kk, a.g.m., s. 7. imdilik bu eser elimizde olmad iin hadis saysn ve-remiyoruz.

18 Rait Kk, a.g.m., s. 7. imdilik bu eser de elimizde olmad iin hadis saysn veremiyoruz. 19 bn Eb eybe, Eb Bekr Abdullah b. Muhammed el- Kf, Kitbul- Musannaf fl- Ahds vel- sr, VII,

359- 457, nr. 3465- 3789, Bombay, 1980, 1983, I- XV. 20 Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el- Cmius- Sahh, K. Tbb, VII, 15- 42, nr. 5678- 5782,

Drul- Fikr, Beyrut, 1991, I- VIII. Bkz.: Rait Kk, a.g.m., s. 7. 21 Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, el- Cmius- Sahh, VII, 3- 14, nr. 5640- 5677, Drul- Fikr,

Beyrut, 1991, I- VIII. 22 Mslim, Eb Hseyin Mslim b. Haccc el- Kueyr, Sahh, K. Selm, Bbut- Tbb vel- Merd ver- Ruk,

V, 30- 87, nr. 37- 126, Trihut- Trsil-Arab, Beyrut, trz., I- V. 23 Eb Dvud, Sleyman b. Eas es- Sicistn, Snen, IV, 3- 19, nr. 3855- 3925, Kahire, 1988, I- IV. 24 Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, Snen, IV, 334- 359, nr. 2036- 2089, Drul- Fikr, Beyrut, trz., I- V. 25 bn Mce, Eb Abdullah Muhammed b. Yezd, Snen, II, 1137- 1175, nr. 3436- 3549, Beyrut, 1987, I- II. 26 bn Hibbn, Eb Htim el- Bst, Sahh, Ali b. Belbn tertibi, VII, 621- 638, nr. 6029- 6080, Beyrut, 1996, I-

IX. Dier eserlerde Tbb blmnde verilen Rukye blm bn Hibbnn Sneninde mstakil kitap halinde tasnif edilmitir. Dier Kitbul- Adv (bulaclk), Ncm, Fal v.d. konular, K. Tbb mteaki-ben ve ayr ayr Kitblar olarak sralanmaktadr.


Baav, (516/1122), erhus-Snne, K. Tbb, 18 Bb, 46 Hadis28.

bnu'1-Esr (606/1209), Cmiul- Usl, K. Tbb, 4 Bb, 115 Hadis29.

Heysem (807/1404), Mecmeuz- Zevid, K. Tbb, 54 Bb, 215 Hadis30.

bn Hacer Askaln (852/1448), el- Metlibul- liye, K. Tbb, 29 Bb, 76 Hadis31.

Mttak el- Hind, (975/1567), Kenzul- Umml, Tbb Maddesi, 483 Hadis32.

Kitbut- Tbba Yer Vermeyen Snen Sahipleri:

Aada isimlerini vereceimiz musannflarn eserlerinde Tbb adyla ne bir

Kitb ne de bir Bb bulunmaktadr. Fakat bu konudaki hadisleri eserlerine almadklar

sylenemez. Baz musannflarn Kitbut- Tbb konusuyla tek balk altnda inceledik-

leri bir ok hadisi, szn ettiimiz Snen sahipleri, Kitbud- Dahy veya Dah (bo-

azlanan hayvanlar), Kitbul- Eribe (iecekler), Kitbul- Etime (yiyecekler) ksmen de

Kitbul- Hudd (cezalar) ksmnda nakletmektedirler. Hkim Nsbrnin Msted-

rek ales- Sahhaynnda da mstakil Tbb blm var ve buradaki hadisler yekn tekil

etmektedir.33 Hkimin gzde talebesi ve fi mezhebinin Hadis (Snnet) kaynaklarnn

27 Hkim, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah en- Nsbr (405), Mstedrek ales- Sahhayn, Beyrut,

1998, I- V, Kitbut- Tbb, eserin iki ayr yerinde gemektedir. Muhtemelen tasnif hatasndandr. lk veril-dii yerde Kitbut- Tbbn sonu kayd dlmken sonraki verildii yerde tetimme kayd yoktur. Ancak muhakkik balkta Kitbut- Tbbn devam aklamasnda bulunmutur. Buna gre Mstedrek, Kitbut- Tbb V, 276- 310de 37 Bb yer almakta ve 92 hadis zikredilmektedir. Dier ksmda yine Kitbut- Tbb, V, 569- 588 arasnda 29 Bbta 129 hadis yer almaktadr. Bu iki ksmn Bb ve hadis say-lar arasndaki orantszla bakarak tasnif meselesine dikkat ekmek istiyoruz.

28 Beavi, Eb Muhammed Hseyin b. Mesd, erhus-Snne, Kitbut- Tbb ver- Ruk, XII, 138- 201, nr. 3225- 3271, Beyrut 1983, I- XVI.

29 bn Esr, Ebs- Sedt Mbrek b. Muhammed, el- Cmiul- Usl f Ehdsir- Resl, Mektebet Hulvn, yrz., 1971, I- XII+ Tetimme, Kitbut- Tbb, VII, 512- 586. Eserin tasnif ekli gerei Bblar Fa-sllara ayrlm haldedir. Birinci Bb alt (6) fasl, kinci Bb da fasl olup dier, nc ve Drdnc Bblar fasllara ayrlmamtr. Bunlardan kinci Bb Rukye konularna tahsis edilmitir.

30 Heysem, Ali b. Eb Bekr, Mecmeuz- Zevid ve Menbeul- Fevid, Beyrut, 1987, I- X. Kitbut- Tbb, V, 84- 118.

31 bn Hacer, Ebl- Fazl Ahmed b. Ali, el- Metlibul- liye bi Zevidi Mesndis- Semniye, Beyrut 1993, I- IV+ Fihrist, Kitbut- Tbb, II, 333- 360, nr. 2402- 2479.

32 Mttak El- Hind, Alauddin Ali b. Hsamuddin, Kenzul- Umml fi Suneni'l-Akvl ve'l-Efl, Messe-setur- Risle, Yrz., 1993, I- XVIII, X, Tbb 28072- 28555. Rait Kk, a.g.m., s. 7. Rait Kkn Ken-zul- Ummlden verdii hadis says 508dir.

33 Hkim, Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah en- Nsbr (405), Mstedrek ales- Sahhayn, Beyrut, 1998, I- V, Kitbut- Tbb, eserin iki ayr yerinde gemektedir. Muhtemelen tasnif hatasndandr. lk veril-dii yerde Kitbut- Tbbn sonu kayd dlmken sonraki verildii yerde tetimme kayd yoktur. Ancak muhakkik balkta Kitbut- Tbbn devam aklamasnda bulunmutur. Buna gre Mstedrek, Kitbut- Tbb V, 276- 310de 37 Bb yer almakta ve 92 hadis zikredilmektedir. Dier ksmda yine Kitbut- Tbb, V, 569- 588 arasnda 29 Bbta 129 hadis yer almaktadr. Bu eserde toplamda 66 Bbta 221



tesbitine dair muazzam gayret ve eserlerin sahibi olan Beyhak (458/ 1066) da es- Sne-

nl- Kebrinin Kitbud- Dahy blm altnda Cmiu Ebvbi Kesbil- Haccm alt

bal ile tbb hadislere yer vermitir. Ayn yerde Rukye konular ve devamnda

Temim (muskalar), Nre, (bir tr muska) Ayn (nazar) gibi hususlar da ilenmektedir.

Sad b. Mansr b. ube el- Horasn el- Mervez, (227/ 842)34.

Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman ed- Drim, (255/ 869).

Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb en- Nes, (303/ 915)35.

bn Huzeyme, Eb Bekr Muhammed b. shk es- Slem en- Nsbr, (311/

923)36.

Ebl- Hasan Ali b. mer ed- Drakutn, (385/ 995).

Eb Bekir Ahmed b. Hseyin Beyhak, (458/ 1066)37.

hadis bulunmaktadr. Bu iki ksmn Bb ve hadis saylar arasndaki orantszla bakarak tasnif mesel e-sine dikkat ekmek istiyoruz.

34 Bu musannflar yani Snen sahiplerinin Tbb konulara dair hadisleri bir ekilde baka konular ierisinde kullandklarna dair bir rnek olarak bkz.: Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. Hseyin, es- Snenl- Kebr, (bn Trkmnnin el- Cevherun- Naksiyle birlikte), I- X, Beyrut Trz., Kitbud- Dahy, IX, Hadis nr. 19287- 19401 arasnda toplam 14 Bbta 214 hadise yer vermektedir. Beyhak, Marifets- Snen vel- sr, Kitbud- Dahy, VII, 274- 282, Bbu Kesbil- Haccm, nr. 5746- 5756da toplam 11, devamndaki Bbul- ktiv vel- stirk nr. 5757- 5759da 3 rivyet yer almaktadr.

35 Bilindii gibi Nesnin iki Sneni vardr. Bunlardan birisi, gnmzde Nesnin Sneni denildiinde ilk akla gelen ve el- Mcteb adyla bilinen Kitbus- Snenis- Sari dieri de birincisine gre da-ha mufassal, det bir Cmi gibi daha fazla konu ve hadis ihtiva eden Kitbus- Snenil- Kebridir. Es- Snens- Sar (el- Mcteb), yukarda bahsetiimiz dier Snenler gibi Tp konusunu ayr bir balk halinde ele almamaktadr. Geri incelememiz neticesinde el- Kebrde de bu konuyu gremedik. Ancak Rukye adyla bilinen hastalar veya hastalklar iin ifa maksadyla ya da korunmak amacyla okunan dualara yer verildiini grmekteyiz. Bkz.: Eb Abdurrahman Ahmed b. uayb en- Nes, es- Snenl- Kebr, Kitbu Amelil- Yevm vel- Leyle, VI, nr. 10837- 10907. Eserin bilgisayar ortamndaki kaydn kullandmz iin bask yeri ve tarihini veremiyoruz.

36 Bu musannfmz, bilindii gibi, Eb Bekr el- Beyhaknin hocalarndandr. Sahh adyla bilinen eseri de tertip bakmndan Snenlere benzedii iin bu gruba dahil ettik.

37 Hkimin gzde talebesi ve fi mezhebinin Hadis (Snnet) kaynaklarnn tesbitine dair muazzam gayret ve eserlerin sahibi olan Beyhak (458/ 1066) da es- Snenl- Kebrinin Kitbud- Dahy blm altnda Cmiu Ebvbi Kesbil- Haccm alt bal ile tbb hadislere yer vermitir. Ayn yerde Rukye konular ve devamnda Temim (muskalar), Nre, (bir tr muska) Ayn (nazar) gibi hususlar da ilenmektedir.

Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. Hseyin, es- Snenl- Kebr, (bn Trkmnnin el- Cevherun- Naksiyle birlikte), I- X, Beyrut Trz., Kitbud- Dahy, IX, Hadis nr. 19287- 19401 arasnda toplam 14 Bbta 214 hadise yer vermektedir. Beyhak, Marifets- Snen vel- sr, Kitbud- Dahy, VII, 274- 282, Bbu Kesbil- Haccm, nr. 5746- 5756da toplam 11, devamndaki Bbul- ktiv vel- stirk nr. 5757- 5759da 3 rivyet yer almaktadr.


Hacimli hadis kitaplarnda yer alan Tbb- Nebev ile ilgili blmlerin dnda,

mstakil olarak meydana getirilmi eserler de vardr. Umumiyetle Tbb- Nebev adn

tayan bu eserlerin meydana getirilmeye balanld dnem, erken bir devreye rastla-

maktadr38.

Hakknda mstakil eserleri tesbit arlkl bu almamzda Musannaf eserlerin

bir blm olarak verilmi olan ilgili blmler (Kitb veya Bb) incelendiinde hepsinin

sadece Tbb tabirini kulland, izfet halinde Tbbun- Neb veya et- Tbbun- Ne-

bev eklinde bir balk ad verildiine ahid olmadk.

Genel olarak Tasnf Dnemi ile bunlar takip eden ve hicri V- X. Asrlar arasna

tekabul eden erh ve Derleme Dnemi eserlerinde de Tbb- Nebev konusu, Tasnf D-

nemi eserlerindeki gibi ya genel balk olarak Kitb veya konuyla ilgisi kurulan baka

bir genel balk altnda bir alt balk Bb olarak verilmitir. Ayn ekilde konu bal

yine sadece Tbb adyla ele alnm olup et- Tbbun- Nebev eklinde Nebye

izafe edilmeden isimlendirilmitir. Birka istisna dnda erh ve Derleme Dneminde

ortaya kan mstakil eserlerin adlar ise genel olarak et- Tbbun- Nebev eklinde

Nebye izafe edilerek verilmesi dikkat ekicidir.

Tesbit edilebilen mstakil Tbb Nebev eserlerine, tavsiflerine girmeksizin kro-

nolojik sraya gre iaret etmek istiyoruz.

Tbb- Nebevi literatrne dair mstakil eserlerden bazlar:

1. Cbir b. Hayyn (v.148/755), et-Tbbun-Nebev al Reyi Ehl-i Beyt.39

2. mam Eb Hasan Ali Rza b. Musa Kzm b. Cafer es-Sdk b. Muhammed

Bkr b. Zeynelbidn b. Hseyin (203/818), er- Risletuz- Zehebiyye.40

38 Rait Kk, Tbb- Nebevi Literatr zerine Bir Deneme, s. 7, lim ve Sanat, C.I/3, (68), stanbul 1985 39 Mustafa Dnmez, Eb Nuaym El-sfahnnin Et-Tbbun-Nebev simli Eserinin Tahkiki, 80- 81, (Basl-

mam Doktora Tezi), Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005. Dnmez, Hz. Peygam-berin tpla ilgili hadislerini bir risalede toplayan en eski alma olduunu belirttii bu eser hakknda u ifadelerde bulunmaktadr, gvenilir kaynaklarda bu bilginin shhatini teyit edecek yeterli kanta rastla-madk. Ekmeleddin hsanolu (Editr), Hazrlayanlar: een Ramazan, Akpnar Cemil, zgi Cevad, Trkiye Ktphaneleri slm Tp Yazmalar Katalou, 158, stanbul 1984, Cbirin bu eserinden bahse-dilmemektedir. Mellifin vefat tarihi (200/ 815) olarak verilmektedir.

Uyar ve zr: Ekmeleddin hsanolunun editrlnde hazrlanan bu kataloun, bundan sonraki kul-lanmlarnda, dipnot kolayl olsun diye sadece hsanolu olarak verilecektir. Bu yzden eserde emei geenlere zrmz beyan ederiz.



3. Abdlmelik b. Habb el-Endelsi el-Mliki el- Beavi es-Slemi (238/852), et-

Tbbun-Nebevi.41

40 Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095; M. Denizkular, a.g.e., 146. Eser Halife Memnun talebi zerine

yazlmtr. Muhammed Ali el- Br tarafndan, mam Ali er- Rza, adyla tahkik edilmi olup, Drul-Menhilde, Beyrutta 1992de neredilmitir. Tbb- Nebevi zelinde yazlm ilk eser olarak kabul edilir. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Mustafa Dnmez, Eb Nuaym El-sfahnnin Et-Tbbun-Nebev simli Eserinin Tahkiki, 80, (Baslmam Doktora Tezi), Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 2005; brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59, Ankara 1995, Risale mtemile al't-Tbb'n-Nebev: el-Me'mun el-mam Ebu'l Hasen Ali bnu Musa iin yazlm, yazar belli deil. Canann bu ifadesinde hata olduu grndeyiz. nk dier kaynaklar ve aratrmaclara gre eser Halife Memn iin Ebu'l Hasen Ali b. Musa tarafndan yazlmtr. Ancak Rislenin adnda farkllk g-rlmektedir. Muhtemelen ayn eserin farkl isimlerde biliniyor olmasnn bir rneidir. Ayrca Canan, bu Risleyi Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Zannmzca aratrmac bu bilgiyi Rislenin ne-rinden nce yazmtr. hsanolu, a.g.e., 304de istinsah ve kaytlar hakknda bilgi verilirken bu eserin, Ali Rznn eserinden semeler halinde Trke olduu belirtilmektedir.

41 Kefuz-Znn, II, 1095; Hediyyet'l-rifin, I, 624. Bu eser de Muhammed Arab el- Endelsnin Kitbut-Tbb vel-Etbb fil-Endelsil-slmiyye adl eserinin Birinci cild 85110. Sayfalar arasnda, Muhammed Ali el-Brn tahkik ve nefis haiyesiyle, 1993te Drul-arbil-slmiyye tarafndan nere-dilmitir. Yusuf zbek, Hadis Literatr, (Kettn, er- Risletl- Mstatrafe Tercmesi) 79; Rait Kk, Tbb- Nebevi Literatr zerine Bir Deneme, s. 8, lim ve Sanat, C.I/3, (68), stanbul 1985; Hamidullah, slam Peygamberi, II, 876, sayfada bu kii hakknda, el-sabede bunun hakknda bilgi mevcuttur denili-yorsa da Abdlmelik b. Habb (H. 238 veya 239) hakkndaki bilgi bn Hacer, Tehzibut-Tehzib, VI, 390 391te bulunmaktadr. Endlsl Abdlmelik, Msned sahibi nl Bakiy b. Mahled (276/889)in hadis hocasdr. Hadis rvisi olarak ok ta sika grlmemekle birlikte Kizble itham edenler de vardr. Fkh, Tarih ve Dil zerine eserlerinden bahsetmesine ramen bn hacer, tbba dair telifinden sz etmemektedir. Ayrca Hamidullahn, verdii vefat tarihi H. 120 eklinde olduu, buna istinaden ona ait eseri, Tbb- Nebevi trnn ilk rnei olarak tantmas hataldr. Ayn bilginin Rait Kke aid yukarda sz g e-en makalesinde de yer almaktadr. Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98, (93-100), C. 25, Say 4, Ankara 1989de bu mellifin adn ve vefat tarihini yle vermek-tedir: Abdlmelik bn Habib, Abd'l-Vezir el-ahbar (V. 120/752) Tbb'un-Nebev. Ataseven, ayn mel-lifin el- Ahber nisbesini ilave etmesi yannda vefat tarihini de bir asrdan daha ncesine ait gstermek-tedir. Mellifin hayatn tantan kaynaklarda ne bu nisbeye rastladk ne de vefat tarihi olarak (238) dn-da bir rakamla karlatk.

Esasen mellifin nisbesinin (Abdlvezr el- Ahbar) eklinde yanl okunduu; dorusunun Rait Kkn belirttii gibi el- Ebhar olduu kanaatindeyiz. Hatta yazl biiminin ince h ile Ebher olmas daha uygun olduu kanaatindeyiz. nk mellifimizin beldeye nisbeti halinde Ebher adnda iki ehir olduu ve bunlardan birisi, Kazvin, Zencn ve Hemedn arasnda dalk bir belde veya Is-fahnda bir nhiye olan ikinci Ebhere nisbetinin daha isabetli olacan dnyoruz. Bkz.: Ykt el- Hamev, Mucemul- Buldn, I, 105- 106, I- V, Beyrt Trz. Ahbar adyla bir belde olduuna rastlamad-mz iin baka bir ihtimal olarak Hibr den dolay bilgi kp mnsnda bir sfata nisbet edilse el- Ahbr olmas gerekirdi. lgin bir yanlg da Atasevende grlmektedir. Zira Ataseven Abd'l-Vezir el-ahbar (V. 120/752) diye yukarda bahsettii ahsdan baka birisinden bahsediyor intiba vermekte-dir. Bkz.: Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98, 99. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Ne-bev, 59da sz edilen eseri Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Canann bu eserin bulunup neredildiinden haberdar olmad anlalyor. Mustafa Dnmez, a.g.t, 81. Dnmez, eserin kaytl ns-has ve neri hakknda, Bu eserin yazma nshas iin bkz. Haznetur-Ribt Ktphanesi, no: 2640, Fas. Ayrca eserin tenkitli ve erhli neri iin bkz, Dru-miye yay., 1413/1993, bilgisini vermektedir.

Rait Kk, a.g.m., s. 8de yukarda belirtildii gibi el- Beavi es-Slemi (238/852) nisbeli mellifi-miz hakknda bilgi verdikten sonra burada vefat tarihini vermemesi, onun baka birisi olduu zehabna


Eserin hacmi kk olmasna ramen, fkhi hkmler, eri kaideler bakmndan

fukahann, en erken vakitten beri tp ilimleri hakkndaki bakalarn ihtiva etmesi iti-

bariyle nemli bir vesikadr.

4. Eb'l-Ksm Muhammed b. Habb en-Nisbr, (245/860), et-Tbbu'n-

Nebevi.42

5. Eb Bekr Muhammed b. sm ed-Dahhk e-eybni (287/900), et-Tbbun-

Nebevi.43

6. bn Eb sm, Eb Bekr Ahmed b. Amr b. Nebl (287/ 900), Kitabu't-Tbb ve'1-

Emrz.44

7. bnu's-Snn Ahmed b. Muhammed b. shk e- fi ed-Dinever (364/975),

et-Tbbu'n-Nebev.45

kapldn gstermektedir. Rid Kkn vefat tarihi belirtmemi olmasnn bir sebebi de Kefuz- Zunn II, 1095teki bilgi olmaldr. Ayn yerde Ktip elebi Abdlmelik b. Habbten sz edip de ayrca Abdlvezri zikretmemi olmas, dier taraftan Atasevenin, yukarda zikredilen bilgilerinden hareketle, ayn ahs olarak vermesi, Rait Kkn zuhln aklmza getirmektedir. Zira Ataseven u bilgiyi vermekteydi: Abdlmelik bn Habib, Abd'l-Vezir el-ahbar (V. 120/752).

42 Mahmut Denizkular, Kurn- Kerim ve Hadislerde Tp, 147; Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98; Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Hediyyet'l-rifin, II,113; Kehhale, IX,175; Brockelmann,Supp. II, 937. Atasevenin tedkikine gre eserin birka yazma nshas, Bursa eski eserler ktp. Camii kebir bl. No: 3505; Sleymaniye Ktp. Badatl Mehmed ef. Bl. No: 2173/ 31; elebi Ahmet ef. Bl. No: 126/ 2; Selim Aa Ktp. Hdai ef. Bl. No: 1732; Ali Emiri Arab no: 1861/ 7de bulun-maktadr. Mustafa Dnmez, a.g.t, 81. Dnmez, Hkim el- Atafa atfen eserin bir yazmasnn da Hayda-rabdda devlet merkez ktphanesinde 826 numarada kaytl olduunu haber vermektedir.

43 Eserin nshalar hakknda bilgi yoktur. 44 Muhammed el- Muntasr b. Muhammed el- Kettn, er- Risletl- Mstatrafe (Trc. Yusuf zbek) 79,

stanbul 1994; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318, Ankara 1996; Mustafa Dnmez, a.g.t, 81. 45 Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095; Muhammed el- Muntasr b. Muhammed el- Kettn, er- Risletl-

Mstatrafe (Trc. Yusuf zbek) 79, stanbul 1994, nshann rvsi Ebl- Ksm Ali b. mer el- Esterbz olup yazmas, isnadlar hazfedilmi olarak Ftih 3585te 72 yk. 775 Hde kaytldr. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 53; Mahmut Denizkular, a.g.e., 148; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Rait, Kk, a.g.m., s. 8.; Kettn, er-Risalet'l-Mstatrafe, 55 56; Kehhale, II. 80; Brock., GAL., I, 165; Supp, I, 274. Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98, Sleyma-niye Ktp. Fatih Bl. No: 358. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da s-z edilen eseri Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Eserin ktphane kaytlarndan iyi ar anma-d grlmektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 81; Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83, stanbul 2004. M. Dnmez, bn Snnnin bu eseri, rencilerinin talebi zerine ihtisar ettii beyannda bulunarak u ak-lamay yapmaktadr: Bu ihtisarn bir yazmas iin bkz. Fatih Ktphanesi, 72 varak, no: 3585, istinsah ta-rihi: h. 775, va. 3b. Eb Nuaym, et-Tbbun-Nebev adl kitabnda bu eseri esas alarak bir mstahre al-mas yaptndan, biz de eserin ad geen ktphanede bulunan nshasn tahkik almamzda yardmc nsha olarak kullandk.



Mellif bu eserini tbbi aklamalara yer vermeksizin konu ile ilgili hadisleri der-

lemek suretiyle ihtisar etmitir.

8. Muhammed b. Hassan el-Harrn (369/975), Kitbut-Tabb fi'l-Hds.46

9. Ebl-Ksm Hasan b. Muhammed en-Nsbr (406/1015), Tbbun-Nebi

s.a.s.47

10. Eb Nu'aym Ahmed b. Abdullah e- fi el-sfehn (430/1038), et-Tbbun-

Nebev.48

Eser, isnad Peygamberimize dayanan pek ok hadisi ihtiva eden ilk kaynak ola-

rak deerlendirilir.

11. Ebl-Abbs Ca'fer b.Muhammed el-Mstafir (432/1040), et-Tbbu'n-

Nebev.49Eser, Tahran, 1293te neredilmitir.

46 Badadl smail Paa, zhul- Meknn Zeylu Kefuz- Zunn, II.311-312; Mustafa Dnmez, a.g.t, 81;

Rait Kk, a.g.m., s. 8; Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98.

47 Eser Badad Evkf ksm Siret blmnde 10/3799 nr. da kaytldr. Ktip elebinin Habib en-Nisaburi dedii kii ayn ahs olmaldr: Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095; hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 124, mellifin ad Hseyin b. Muhammed olarak zikredilmektedir. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da sz edilen eseri Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83.

48 Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095. Burada mellifin vefat tarihi mehur olann aksine H. 432 olarak verilmitir. Muhammed el- Muntasr b. Muhammed el- Kettn, er- Risletl- Mstatrafe (Trc. Yusuf zbek) 78, stanbul 1994. Yusuf zbek tarafnda eserin yazmalar ve nshalar hakknda bilgi verildikten sonra Muhtasarnn Kahire 1344te basld belirtilmektedir. Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98; brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 58, Ankara 1995; Mustafa Dnmez, a.g.t, 82. Dnmezin tahkkini yapt bu eser hakknda bu kitap, bnus-Snnnin eserine bir mstahre niteliindedir, tes-bitinde bulunmaktadr. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Rait, Kk, a.g.m., s. 8.: er-Risalet'l-mustatrafe, 55; Brock.. GAL. I. 362; Supp. 1. 616. Ebu Nuaymn bu eseri, bn Snninin kitabn ihtiva etmenin yannda ilaveler de iermektedir. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 126da eserin, Ah-med b. Yusuf et- Tf (651/ 1253) tarafndan, el- Vf fit- Tbbi- f adyla tecrd ve tehzb edildii be-lirtilmektedir. Sz edilen el- Vfnin, ed- D olarak bilinen Ahmed b. brahim b. Muhammed (831/ 1427) tarafndan e- if f Ehdsil- Mustaf adyla Trkeye tercme edildii bilgisi yer almaktadr. Esasen bu konuda alanlardan bazlarnn, eser ve mellifler hakknda tam veya doru bilgi vermedi k-lerini; ya eser adlarn kartrdklarn ya da mellif, mtercim veya ihtisar edenlerin adlarnn ve vefat tarihlerinin tam verilmediini grmekteyiz. Bu ihmal, hata veya gerekli titizliin gsterilmemesi, okuyu-cular veya sonradan aratrma yapanlar bir hayli yormaktadr. Bu konudaki hatalar veya ihmalleri, bi l-gi ve imknlarmz erevesinde, almamz esnasnda yeri geldike dipnot bilgileriyle akladk.

49 Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095; Yusuf zbek, Hadis Literatr, (Kettn, er- Risletl- Mstatrafe Tercmesi) 79, yazmalar hakkndaki bilgiye ilaveten eserin Tahran 1293te basld sylenmektedir. h-sanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 356; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98; brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 58, Ankara 1995; Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Mustafa Dn-


12. bn Hazm Ali b. Ahmed ez-Zhiri el-Endels (456/1064), Risle fit-Tbbn-

Nebevi.50

13. Eb Nuaymn rencisi, hafz Eb Bekr el-Hatb el-Badd (v.463/1072),

Kitbun ft-Tbb.51

14. Eb Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Humeyd (v. 488/1090), et-Tbbu'n-

Nebev.52

15. Said b. Hibetullah (495/1101), Kitbul-Muni fit-Tbb.53

16. Abdlhak b. Abdurrahman b. Abdullah el-bl (581), et-Tbbu'n-Nebev.54

17. Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Cevz (597/1201), et-

Tbbur-Rhni.

Eser, keder, hzn ve gam Gibi ruhsal hastalklarn tedavisine dair Kuran ve

Snnetten tavsiyeler ierir. Tbb hadisleri en ok ihtiva eden eserlerden biridir. Trkiye

ve Sana ktphanelerinde ok sayda yazma nshalar vardr.

18. Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Cevz (597/1201), Laktul-

Menfi.55

mez, a.g.t, 82. Dnmezin ikinci kaynak olarak verdii Badadl smail Paa, Hediyyetl- rifn, I/253de mellifin et- Tbbun- Nebevsinden bahsedilmemektedir. Ayrca aratrmac eserin nshas hakknda u bilgiyi vermektedir, Eserin yazma nshas, stanbul Merkez ktp., no: 2813 de kaytl olup, istinsh tarihi, h. 1290dr. Rait Kk, a.g.m., s. 8.: er-Risalet'l-mstatrafe, 51; Brock., Supp., 1, 617. Ataseven, eserin Tahran nerinin tarihini 1203 olarak vermektedir.

50 Zehebi, Siyeru Almin-Nbelasnda szkonusu kitaptan baz ksmlar nakletmek suretiyle adndan bahsetmektedir. Ancak nshas ve neri hakknda bilgi bulunmamaktadr.

51 Mustafa Dnmez, a.g.t, 82. Dnmez, eserin bir yazmasnn da Medine slam niversitesi ktp. el-yazmalar blm, kyt. no: 4759. Eser 11 varak halinde olduunu belirtmektedir.

52 brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da sz edilen eseri Kayp Olan-lar bal altnda vermektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 82- 83.

53 Tahkik, Abdurrahman ed-Dekkk), Beyrut 1999. 54 brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da sz edilen eseri Kayp Olan-

lar bal altnda vermektedir. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 398de, Mevln Abdl-hakn adnn zikredildii Erbene Hadsen Fit- Tbb adl eserden sz etmektedir. Ancak ayn kii ol-duuna dair kesin bir bilgiye ulaamadk. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Dnmezin mellifin vefat tarihle-rinden (v.518/1188) hicri olannn hatal olduunu belirtmeliyiz. Nitekim verilen miladi tarih de bunun hata olduunu gstermektedir. Ayrca bkz.: Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Abdlhd (744/ 1343), Tabaktu Ulemil- Hads, IV, 127, Beyrut 1989, I- IV.

55 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 37- 38, Kitbu Lukatil- Menfi fit- Tbb. hsanolu, mellife nisbet ettii Muhtrul- Lukat fit- Tbb adl eseri de vermektedir. nceleme imknmzn olmad bu eser, adndan anlald kadaryla Kitbul- Lukattan seme bilgiler iermektedir. Bundan dolay eserin Muhtr adyla bir bakasna ait olduunu dnyoruz. Bu kanaatimizi destekleyen bir bilginin de bn Abdlhdnin kayddr. Burada eserin orijinal adnn Lukat olduu belirtilmektedir. Bkz.: bn



19. Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Cevz (597/1201), Kitbu

Saydil- Htr min Sunhatil- Ftr.56

20. Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Cevz (597/1201), Kitbu

Tbbil- Eyh.57

21. Muvaffakuddn Abdullatf b. Ysuf el-Badd (v. 629/1231), et-Tbb minel-

Kitb ves-Snne.58

22. Hakm Filozof Muvaffakuddn Abdullatf b. Ysuf el-Badd (v. 629/1231),

el-Erban fit-Tbbn-Nebev.59

23. Eb Abdillah Ziyuddin Muhammed b. Abdulvhid el- Hanbel ed- Dmak

el-Makdsi (643/1245), et-Tbbun-Nebev.60

24. emseddin Bl (645-709), et-Tbbu'n-Nebev.61

Abdlhd (744/ 1343), Tabaktu Ulemil- Hads, IV, 121. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Dnmezin ak-lamasna gre hem bn Cevznin hem de Abdlhak el- blnin eserleri, yazarlarnn bir hadis tenkitisi olmas ve tbb hadislerin deerlendirmesine de yer vermesi asndan nemi byktr.

56 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 37. 57 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 37. 58 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 287- 288de mellif ve eserlerinden bahsederken bu kitaptan

bahsetmemektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83; Dnmezin verdii bilgiye gre bu eserin tenkitli neri iin bkz. Muvaffakuddn Abdullatf b. Ysuf el-Badad, et-Tbbu minel-Kitbi ves-Snne, thk. Abdulmut Emn el-Kalac, Drul-Marife, Beyrut, 1414/1994. Asaf Ataseven, Tbb- Nebev, Diyanet Dergisi, Hz. Peygamber zel Says, s. 98.

59 Katip elebi, Kefuz- Zunn, II/1038; hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 287- 288de mellif ve eserlerinden bahsederken bu kitaptan bahsetmemektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Dnmezin bu risa-leye dair beyan, mellifin ikinci bir eseri olduu yolundadr. Eser hakknda aratrmac u bilgileri de vermektedir: Snen-i bn Mceden iktibas ettii tpla ilgili krk hadisi bu risalede toplayarak bunlar erh etmitir. rencisi Muhammed el-Berzl (v.636/1238) de onun bu almasn bn Mceye yapt erhten tecrit ederek bir kitap haline getirmitir. Ayrca bn Alme adyla mehur Ebl-Abbs Ahmed b. Esad ed-Dmak (v. 652/1254) de bu risaleyi erh etmitir. Muhammed el-Berzlnin eseri de Kitabul-Erban et-Tbbiyye el-Mstahraca min Sneni bn Mce ve erhih adyla, Abdullah Kenn tarafndan Mat-baatul-Fedle, Fas, 1979de neredilmitir. Mustafa Dnmezin bu eseri ayrca listede vermesi gerekirdi ve eserin adn sadece Erben diye vermesi de bir eksiklik gibi grnmektedir. nk Kefuz- Zunn sahibi eserin adn erhul- Hadsil- Erben eklinde bildirmektedir.

60 Yusuf zbek, Hadis Literatr, (Kettn, er- Risletl- Mstatrafe Tercmesi) 79; Mahmut Denizkular, a.g.e., 152; brahim Canan, a.g.e., 58; Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Kehhale, X. 263; Brock.,GAL , I,398. hsa-nolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 364, Ziyuddin Muhammed b. Abdulvhid b. Ahmed es- Sad el-Makdsi el- Hanbel. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Dnmezin verdii bilgiye gre eserin tenkitli neri, Muhammed b. Abdulvhid Ziyud-Dn el-Makdis, et-Tbbun-Nebev, thk. Mecd Feth es-Seyyid, Drus-Sahabe, Beyrut, 1409-1989 ve Kitabul-Emrz vel-Keffrat vet-tb ver-Rukiyyt, thk. Eb shk el-Huveyn, Dru bni Affn, Beyrut, 1410/1990 olmak zere iki defa yaplmtr. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98, Sleymaniye Ktp. orlulu Ali Paa Bl. No: 443/6.

61 brahim Canan, a.g.e., 58.


25. Eb'l-Abbas ehabeddin Ahmed b. Yusuf et-Tf (651/1253), E-if fit-

Tbbl-Msned anis-Seyyidil-Mustafa.62

26. Ibnu'l-lime Ahmed b. Ebl-Fadl Es'ad ed-Dimak (653/1255), Serhu'l-

Hadsi'l-Erba'in fi't-Tibbi'n-Nebevi.63

27. Muhyiddin Eb Zekeriyy Yahy b. erefuddin en- Nevev e- fi,

(.676/1277).64

28. Eb'l-Hasan Aleddin Ali b. Ebi'l-Hazm el- Kura el- Msr, bnn-Nefs

(687/ 1288), e-mil fs-Snatit-Tbbiyye.65

29. emsuddin Ebu Abdullah Muhammed el-Ba'l ed-Dimak el-Hanbel

(.709/1309).66

62 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 126, Eb Nuaymn eserinin Ahmed b. Yusuf et- Tf (651/

1253) tarafndan el- Vf fit- Tbbi- f adyla tecrd ve tehzb edildii belirtilmektedir. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 154- 156da mellif Tfnin eserleri hakknda bilgi verirken, Tbb- Ne-bevye dair bu eserinden bahsetmemektedir. Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Bu eser de Abdulmuti Kalacinin tahkikiyle Darul-Marife tarafndan Beyrutta 1988 senesinde, ayn adla 1 cilt olarak neredilmitir. Mcteba Uur, eserin ismini e-if f Tbbil-Msned anil-Mustaf eklinde vermektedir. Grld gibi et-Tbbul-Msned tamlamasn hataen izafet ek-linde vermitir. Aksi takdirde eserin muhtevas, Msned adl bir eserden seme rivayetler eklinde anla-labilir. Oysa bilindii zere buradaki Msned, isnadl Merf hadisler anlamndadr. Ataseven es e-rin adn vermeksizin mellifin adyla yetinmitir. Bkz.: Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da sz edilen eseri Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Canann bu eserin bulunup neredildiinden haberdar olmad anlalyor.

63 Ktip elebi, Kefuz- Zunn, II/1038; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Mustafa Dnmez, a.g.t, 81. Dnmezin tantmna gre bu eser Muvaffakuddn Abdullatf b. Ysuf el-Badad (v. 629/1231)nin Snen-i bn Mceden iktibas ettii (tpla ilgili krk hadisi) el-Erban fit-Tbbn-Nebev ad-l bir risalesini derleyen rencisi Muhammed el-Berzl (v.636/1238)nin almasnn erhidir.

64 Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83. 65 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 95- 106da bnun- Nefsin vefat tarihi (687/ 1288) olarak ve-

rilmektedir. Dier aratrmaclarn adndan bahsettikleri mellifin e- mil adl eserinden Katalogta bahsedilmemektedir. Muhtemelen bu eserin kaydna rastlanmam veya zerinde oka erh ve ihtisar almalar yaplp Trkeye tercme edilmi olan mehur Mucezul- Knn fit- Tbb adl eserinin bir blm kastedilmi olabilir. Nitekim e- mil ksa adyla Ktip elebi bu eserden bahsetmekte ve bu esnada eer eser tamamlansayd yz (300) cild olurdu. Tamam seksen (80) cilddir dedii muhtem e-len el- Mucezdir. Bkz.: Kefuz- Zunn, II, 1024. Ayn yerde yine tbba dair e- mil adyla Eb Sad b. Eb Mslim b. Ebl- Hayrn, h. 736da tahrr edilmi olan eserinden de bahsedilmektedir. Bahis konumuz olan ve bnun- Nefse ait e- mil ile kartrlma ihtimaline kar bu bilgiyi de vermeyi uygun grdk. Eserin, dirse, tahkik: Yusuf Zeydan, el-Mecma's-Sakafi, Abudabi, 2000de neredildii bildirilmektedir.

66 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 148; Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Aratrmac eserin neri hak-knda u bilgiyi vermektedir: Bu eserin tenkitli neri iin bkz. Muhammed b. Eb Abdulfeth el-Bal, Sahh et-Tbbn-Nebev adyla, tahrc ve talk zzet Muhammed Fevde, Dr bn Hazm, Beyrut, 1425-2004; daha nceki tarihli basks, Ahmed el-Bezra ve Ali Rza Abdullahn tahkikleriyle, Daru bn Kesir, Dmak, 1985te yaplmtr. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83.



slm Tp Yazmalar Katalounda el- Bal, emsuddin Eb Abdullah Mu-

hammed b. Ebl- Feth b. Ebl- Fazl b. Ali el- Bal ed- Dmak el- Hanbel eklinde m-

ellifin adn tam olarak vermektedir. hsanolunun eserin tasnif eklinin tp konusun-

da krk bb olduunu belirtmesine bal olarak eserin bir nevi Tbbi Krk Hadis t-

rnden olduu kanaatini uyandrmaktadr.

Baz aratrmaclarn mellif veya eser isimlerini tam vermedikleri zellikle ahs

isimlerinin ya knye ve ad ile veya mahlas ile yetindikleri grlmektedir. Bu durum

bazen eserlerin tam ve orijinal adlaryla verilmemesi eklinde de olmaktadr. Bunun da

tahkik, tedkk ve tashh imknn zorlatrd takdir edilecektir. almamzda eser ve

sahibi hakkndaki baz ihmalleri ve hatalar st metinde dzelterek verdiysek de, oku-

yucunun dikkatini ekmek bakmndan bu durumu ounlukla dipnot bilgileriyle tashih

ve telafi yoluna gittik. Bylece atfta bulunduumuz almalara bal olarak baz eser ve

melliflerinin adn, burada olduu gibi uzun uzadya verme yolunu tercih ettik.

Tbb- Nebevi konusuna zel olarak unu da eklememizde fayda grmekteyiz,

mracaat eserlerinde mellifin veya musannfn mezheb nisbesi zikrediliyorsa biz de,

bu konuda eser yazan yani tbbi konuda bile hadise (snnete) riayeti tercih eden mezhep

mensuplarnn ortaya kmasn salamak maksadyla, melliflerin mezheb nisbelerini

mmkn mertebe yazmay ihmal etmedik.

30. Eb'l-Hasen Ali b. Abdilkerm b.Tarhn b. Tak es- Safed el-

Hamev Aluddin el-Kehhl (720/1320), el-Ahkmu'n-Nebeviyye fi's-

Snati't-Tbbiyye.67

31. Bedreddin Muhammed b. brahim b. Cema el-Kinni (733/1333), Tezkire

fit-Tbbn-Nebev.68

67 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 204- 205; Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Kef, 1721,Kehhale, VIII.

128; Eser Buhri ve Mslimin ittifak ettikleri 40 tbbi hadisin erhinden olumaktadr. Mustafa Dnmez, a.g.t, 83; brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 57, Ankara 1995; Mahmut Denizkular, a.g.e., 153. Abdsselam Him in tahkikiyle Hafz Mustafa Halebi matbaasnda Kahire, H. 1374/1955te; Ahmed Abdlgani Muhammed Ncl Cemel tahkk, ta'lk ve tahrciyle, Beyrut, Dru bn Hazm, 2003te 1 cilt olarak neredilmitir. Ayn eser, orijinal adyla Mektebetut-Tevsk ved-Dirst tara-fndan Dar'l-Fikr, Beyrut 2004te yine 1 cild halinde tahkikli olarak neredilmitir. Ancak Mcteba Uur tarafndan el-Kehhlin vefat tarihinin H. 759 olarak verilmesi, bir zuhl olsa gerektir. Asaf Ataseven, eserin baz yazmalarnn, Sleymaniye Ktp. Fatih Bl. No: 3524 Feyzullah ef. Bl. No: 1312, Ragb Paa bl. No: 957, Veliyyddin bl, No: 2518de bulunduunu belirtmektedir. Bkz.: Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98.

68 brahim Canan, a.g.e., 58; Mustafa Dnmez, a.g.t, 83. Dnmez, Ramazan een, Nevdirul-

MahtttilArabiyye f Mektebti Turkiy, st. ts., I/52den nakille eser ve mellifi hakknda nemli bilgiler


32. Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz ez-Zeheb et-

Trkmni (748/1347), et-Tbbu'n-Nebev.69

33. bn Ekfn Muhammed b. brahim b. Sid el-Ensr (749/1348), et-Tbbn-

Nebev.70

34. bnu'l-Kayym el-Cevzyye, emsuddn Muhammed ibn Eb Bekr el-Dmak

(751/1350), Zdul-Med fi Hedyi Hayril-Ibd.

Kitap alt (6) ana blmden olumakta ve ilk baz hastalklar ve ilalarna

dair son blm de Peygamberimizden nakledilen hadislerde yeralan ifal ot ve

bitkilere yer vermektedir. bn Kayyma izafe edilen et-Tbbun-Nebevi adl mstakil

eser ise Zdul-Medn tp blmnn, sonralar mstakil olarak nerinden ibarettir.


(751/1350), et-Tbbu'n-Nebev.71 Zdul-Medn Tp Blm.

Et-Tbbun-Nebevi, kaynak itibariyle mellifin Zdul-Med fi Hedyi Hayril-bd

adl eserindeki ilgili blmn mstakil hale getirilmesi72 ve nceki kaynaklardan zengin-

vermektedir: Eserin 36 varaklk bir nshas bugn Adana l Halk Ktphanesinde mevcut olup, 1156 numarada kaytldr. Ancak eser zerine mellif ad olarak yanllkla el -zz b. Cema yazlmtr.

69 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 236. hsanolua gre, Nevdirul- Mahtttta bu eser Tezki-retun fit- Tbbin- Nebev adyla Bedreddin b. Cemaya nisbeti hataldr. Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Ser-kis, Mu'cem, I, 911; Kehhale,VIII, 289; Brock., GAL. II, 46-48 (R. Kk, TEYD). Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 58, Ankara 1995; Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98; Mustafa Dnmez, a.g.t, 84; Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Mahmut Denizkular, a.g.e., 154. Zehebinin bu eseri, Beyrut 2004te baslmtr. Esasen kitabn birok basks olmakla birlikte ilk basks Matbaatul-Kahirede tabask olarak ve hamiinde brahim b. Ebi Be-kir el-Ezrakn Teshlul-Menfi fit-Tbb vel-Hikmesiyle birlikte yaplmtr. Zehebinin bu eseri 1860 yln-da Cezayirde, ilk defa Franszcaya tercme edilmitir. tahkik, erh, ta'lik: Ahmed Rfat Bedravi, Beyrut: Daru hyai'l-Ulum, 1995. 1 cilt; et-Tbb'n-Nebevi ve bi hirihi fasl fi's-Sema', tahkik: Muhammed Abdur-rahman Mar'ali, Amman: Dar'n-Nefis, 2004. 1 cilt. Eser, Mustafa el-Bb el-Haleb tarafndan tahkikli olarak Kahire, 1961de neredilmitir. Atasevenin tesbitine gre eserin Osmanl dnemine ait matbu bir nshas, Millet Ktp. A.E. Arabi No: 2857/2 H. 1310/1776 Msr, kaytldr. Mustafa Dnmez, eserin Bedrav nerinin tarihini 1990 olarak zikretmektedir.

70 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 15, bnul- Ekfn, Radyuddin Eb Abdullah Muhammed b. brahim b. Sid el-Ensri es- Sincr (749/1348). hsanolu, s. 15- 16da mellifin baz eserlerini verirken et- Tbbun- Nebev adyla hususi bir eserinden bahsetmemekte ancak Bnyetul- Lebbten ihtisar edil-mi olduu kaydedilen Risle f Hfzs- Shha adl bir nshay belirtmektedir. Belki de bu risale, eser ta-ntm kaynaklar ve aratrmaclar tarafndan konusundan dolay adna et- Tbbun- Nebev dedikleri eserdir.

71 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 83- 84, bu eserin, mellife ait olan Zdul- Medn Hedyun- Neb blm olduu bildirilmektedir. Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Kehhale, 1. 88; Brock., GAL. II, 105 vd. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 58, Ankara 1995; Mustafa Dnmez, a.g.t, 84; Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83; Mahmut Denizkular, a.g.e., 157. Eserin bir nshas, is-tanbul ir ef. Ktp. No: 733te kaytldr: Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99.



letirilmesi hviyetindedir. zellikle Hfz Hamevnin ve Zehebinin eserlerinden isti-

fade edildii, ilgili eserin Khire basksnn mukaddimesinde yer almaktadr.73

bn Kayymn bu eseri Abdulmut Kalac tarafndan tahkik edilerek Drut-

Trs, Kahire, 1978de yaymlanmtr. Ayn eser ok sayda tahkikle eitli basklar da

yaplmtr. Eserin bn Kayyma nisbetinin yanl olduunu; kitabn Baddye ait ol-

duunu iddia eden Yusuf Ali Bedev de eseri tahkik ederek, Dru bn Kesr, Dmak-

Beyrut, 1990da, et-Tbbun-Nebevi li Abdillatif Badadi el-Muvaffk adyla neretmitir.

Ayrca Ber Muhammed Uyn tarafndan hadislerinin tahrici yaplarak Dmak'ta 1994

ylnda iyi bir neri yaplmtr.74

et-Tbb'n-Nebevinin, hakknda bilgi edinebildiimiz eitli evsafta baka neirle-

ri de yaplmtr. Tevsk, tahrc, ta'lk: Abdlmu'ti Emin Kal'ac, Dmak, Daru Kuteybe,

2000. 1 cilt; tahkk: Seyyid brahim, Kahire: Dar'l-Hads, 2004. 1 cilt; tahrc, ta'lk: Mu-

hammed Rb Zekiyye, Riyd: Mektebet'r-Rd, 2004. 1 cilt; i'tina: Abdlmecid Ta'me

Haleb, Beyrut: Dar'l-Ma'rife, 2005. 1 cilt; tahkk: Muhammed Ali Kutub, Beyrut, el-

Mektebet'l-Asriyye, 2006. 1 cilt; tahkk, tahrc: Muhammed skendern, Beyrut, Dar'l-

Kitbi'l- Arab, 2006. 1 cilt. Elimizdeki bir neir, Tahrc ve Talk Bsil el- Breyd, Mek-

tebets- Saf, Abudabi, 2007dir.


(751/1350), Kitbud- Du ved- Dev.75


(751/1350), el- Cevbul- Kf Limen Seele anid- Devi- f.76


(751/1350), erhut-Tbb'n-Nebev, tahkik: Muhammed Enver Baltac, Bey-

rut, el-Mektebet'l-Asriyye, 2004- 2005. 2 cilt.

72 Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83. 73 Trnn kaynaklar arasnda saylan bu eserin ilk basks, Halep H. 1346da yaplm daha sonra 1377de

Msrda tahkikli olarak neredilmitir. 74 Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83. 75 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 83, Kefuz- Zunna yaplan atfla ayn mellife aid gsterile-

rek adndan bahsedilen el- Cevbul- Kf Limen Seele anid- Devi- f eseri, bahsedilen kitabn ayns olduu kanaatini uyandrmaktadr. Bu eserlerin ayn zamanda bnul- Kayymn Tbbul- Kulb adn-daki eseri ile ayn olup olmad da mukayese edilmelidir diye dnyoruz.

76 Kefuz- Zunn, I, 608; hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 83.



(751/1350), Tbbul- Kulb, cem', tertib, Salih Ahmed m, Dmak, Dar'l-

Kalem, 2001. 1 cilt.

40. Ebu'l-Hasan Al es-Safed (759/1358), et-Tbbu'n-Nebev.77

41. Yusuf b. Muhammed es-Sermer78 el-Badd el-Hanbel (776), iful- lm

fi Tbb Ehlil-slm.79

42. Mehd ibn Al ibn brhm el-Yemen es-Sabr el- Yemen et- Tabb (815/l412),

er-Rahme f't-Tbb ve'l-Hikme.80

43. Ahmed b. brahim b. Muhammed ed-D (831/ 1427), Tbb- Nebevi Terce-

mesi.81

77 Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318, Ali b. Abdulkerm el- Hamev (759). Rait Kk, a.g.m.,

s. 8.: Okic, Baz hadis meseleleri, 157. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. Ataseven kitabn ismini Kitabu'l-ahkami'n-Nebeviyye fi's-Sn'ati't-Tbbiyye eklinde kaydetmi ve bir nshasnn, stanbul Veliyddin ef. Ktp. No: 2518de kaytl olduunu bildirmitir.

78 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 249- 250. Katalogta mellifin tam ad Srramer, Cemluddn Ebl- Muzaffer Yusuf b. Muhammed b. Mesd olarak verilmektedir. Mellifin nisbesini dier aratrmaclarn Sermer eklinde yazmalar kadar ilgili Katalogta Srramer olarak hareke-lenmesi de hatal gzkyor. nk her iki hareke veya okuyu ekline uygun bir beldeye rastlayam a-dk. Sadece, Tiflis ve Halt arasnda byk bir kale ve geni bir vilayet olup Buhraya fersah uzaklk-taki Srmr adnda bir beldenin olduunu biliyoruz. Eer mellif buraya nisbelendiriliyorsa -ki bu nisbeye uygun baka bir belde adna da rastlayamadmza gre- o takdirde nisbenin Srmr olarak harekelenmesi daha dorudur diyebiliriz. Bkz.: Ykt el- Hamev, Mucemul- Buldn, III, 243, I- V, Bey-rut, Trz.

79 Badatl smail Paa, zhul-Meknn, II,49. 80 Badadl smail Paa, Hediyyetl- rifn, II, 484; Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Kehhale. XIII. 29; Mahmut

Denizkular, a.g.e., 161; Mustafa Dnmez, a.g.t, 84. Dnmez, mellifin ve eserin adn yle vermekte-dir Muhaddislerden Mehd b. Ali es-Sbirnin (v. 815/1412) Kitbur-Rahme fit-Tbb vel-Hikme. Dn-mezin nisbeyi es-Sbir eklinde okumasnn hatal olduunu belirtmeliyiz. Esmul- Mellifni de kaynak vermi olan aratrmac, tabib olan mellifi Muhaddislerden saymasnn kaynan da merak ediyoruz. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. Ataseven eserin Bursa Eski Eserler Ktp. Karacolu bl. No: 1140da kaytl olduuna iaret etmektedir. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 299da Ali b. b-rahim el- Yemn (h. VIII. Asr), Risle fit- Tbb eklinde bir kayt vermektedir. Teyid ve tahkik edilmek kaydyla bu musannfn st metinde bahsettiimiz kii olma ihtimali olduu iin burada zikretmek iste-dik.

81 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 126da eserin, Ahmed b. Yusuf et- Tf (651/ 1253) tarafndan, el- Vf fit- Tbbi- f adyla tecrd ve tehzb edildii belirtilmektedir. Sz edilen el- Vfnin, ed- D olarak bilinen Ahmed b. brahim b. Muhammed (831/ 1427) tarafndan e- if f Ehdsil- Mustaf ady-la Trkeye tercme edildii bilgisi yer almaktadr. Mahmut Denizkular, a.g.e., 150. Mellif, bu eseri, Eb Nuaym el-Isfahn (430/1038)nin et-Tbbu'n-Nebevsinin Ahmed D tarafndan yaplm olan ter-cmesidir dese de, H.993 istinsah tarihli nshann, nder arann Tbb- Nebevi adyla stanbul 1996da Boazii Yaynlar tarafndan gnmz Trkesi ile nerettii eserin kapak sayfasnda nir, Ahmed Dnin, dorudan Ebu Nuaymn kitabn deil; Ysuf et-Tif tarafndan yaplan ihtisarn tercme ettiini belirtmektedir. Ancak bir dzeltme yapmamz gerekirse nder aran, Arapa birok



44. Celluddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. brahim el- Ensr el-

Mahall, (864/ 1460), et- Tbbun- Nebev.82

45. brahim b. Abdurrahman Ebu Bekir Ezrak el- Yemen et- Tabb,(890/1485),

Teshll Menfi fit- Tp vel Hikme.83

46. Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf b. mer et- Tilmisn el-Sens (V.

895/1490) et- Tbb'un Nebev.84

47. Muhammed b. Abdirrahman es-Sehv (902/1496), es-Seyru'l-Kav fit-

Tbbi'n-Nebev.85

isim ve kelimeyi yanl okumu olup bunlardan birisi de Eb Nuaym ismini Eb Nam eklinde vermesidir. nder arann sadeletirerek nerettii eserin kendi ifadesiyle Tifnin ihtisarnn ter-cmesi olduu halde nszde Hfz Eb Namin yazd ve Ahmed-i Dnin Eski Anadolu Trke-si (15. Yzyl)ne evirdii bu eser, tarafmca drt kitp hlinde hazrlanmtr, gibi hemen her ifadesi garib olan ve elikili bir aklama yapmaktadr. Yani bu aklama ile Ahmed Dnin tercmesini yapt eserin Eb Nuaymn kitabnn asl olduu zannedilmektedir. kinci huss ise Eski Anadolu Trkesi tanmlamasdr. Bunun doruluunu da dil uzmanlarna brakyoruz. Son olarak bu eser, tarafmca drt kitp hlinde hazrlanmtr ibresinden ne anlalmas gerektiine karar veremedik.

Denizkular ayrca bir tesbitte bulunarak; Eb Nuayma nisbet edilen bu eserin Sleymaniye K-tphanesi yeni Cmi Blmnde 273. Nr.da kaytl nshasnn, Buhrnin el - Cmius-Sahhinin Kitbul-Merd ile balayan ksmnn mstakil cilt haline getirilmi ekli olduu ve zerine sehven et-Tbbun-Neb yazldn beyan etmektedir.

82 Yusuf zbek, Hadis Literatr, (Kettn, er- Risletl- Mstatrafe Tercmesi) 79. 83 Badadl smail Paa, Hediyyetl- rifn, I, 24; hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 15, bnul-

Ezrak, brahim b. Abdurrahman b. Eb Bekir Ezrak (890/1485). Mahmut Denizkular, a.g.e., 162. Ko-yunolu K., nr. 35331, st.1984. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 98. Ataseven, Teshib'l-Menf adyla verdii eserin H. 1310 Msrda basldn belirtmektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 84. Dnmezin, Yemen asll Mehd b. Aliye ait Kitabur-Rahme adl eserini gelitirerek telif ettii Teshlul-Menfi fit-Tbb vel-Hikme adl eseri eklinde eser hakknda verdii bilgiye gre bunun bir telif olduunu sylemesi tu-tarl gzkmemektedir. Ayrca aratrmac tarafndan eserin, Teshlul-Menfi fit-Tb vel-Hikme, adyla Khire, 1310-1889de basld bildirilmektedir. smail Paa, ayn yerde mellife aid Kitbur- Rahme Munil- Lebb Hays L Ycedut- Tabb adyla ikinci bir eserinin olduuna iaret etmektedir.

84 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 251. Eserin mahiyeti hakknda bilgi veren Katalogta Pey-gamberimizin hadislerinde geen baz mulk kelimelerin tp sanat asndan tefsiridir denilmektedir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 84- 85. Dnmez, eserin bir nshasnn Medine slam niversitesi ktp. el-yazmalar blm, kyt. no: 4/4730da bulunduunu bildirmektedir. Ancak Dnmezin kaynak olarak ver-dii Badadl smail Paa, Hediyyetl- rifn, II/216da Sens ve eserleri hakknda bilgi verilirken et- Tbbun- Nebevsinden bahsedilmemektedir. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99; Ahmet Araka, slm Tp Ta-rihi, 83.

85 Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Badadl smail Paa, zhul- Meknn, II.33; Hediyyetul-rifin, II,220. Eserin adnn Siyerul- Kav eklinde okunmasnn daha doru olduu kanaatindeyiz. Ayn ekilde Mustafa Dnmez, a.g.t, 83de de eser adnn es- Seyrul- Kav diye verildiini grmekteyiz. Bu kelimenin, hal, yaay, durum anlamlarna gelen es- Srenin cemi olan es- Siyer olmas akla daha yakn grl-mektedir. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. Ataseven de kitabn adn es-sayru'1-kani fi't-tbb'n-Nebevi ola-rak vermitir. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 59da sz edilen eseri


48. Celluddn Abdurrahman b.Eb Bekr es-Syt (911/1505), el-Menhecu's-

Sev ve'l-Menhelr-Rav fi't-Tbbi'n-Nebev.86

49. Celluddn Abdurrahman b.Eb Bekr es-Syt (911/1505), er-Rahme fit-

Tbb vel-Hikme.87

50. Celluddn Abdurrahman b.Eb Bekr es-Syt (911/1505), Makmtus-

Suyt el-Edebiyyetut- Tbbiyye.88

51. ihbuddn Ahmed ibn Muhammed el-Kastalln (923/1517), el-Mevhibu'l-

Ledniyye.89

Kayp Olanlar bal altnda vermektedir. Badadl, zhul- Meknn, II, 39da Sehvye ait e- f minel- Elem f Vefeytil- mem adnda bir baka telifinden de bahsetmektedir.

86 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 257; Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 318; Rait K-k, a.g.m., s. 8.: Brock. GAL.,II. 145; Supp., II, 178. Ktip elebi, Kefuz-Znn, II, 1095; Mahmut De-nizkular, a.g.e., 163. kinci basks Beyrut 2002de yaplan eser, et-Tbbun-Nebevi adn tamaktadr. Eser, Elhamdu lillhi ellezi at klle nefsin halkah ibresi ile balar ve Tbb- Nebevi konusunu, Tp Kideleri, lalar ve Gdalar ve Hastalklarn lalar eklinde ana blmde inceler. Deniz-kularnn, eserin balang cmlesindeki halkah ibaresi, halakah eklinde; fiil olmaldr.

Hasan Makbl el-Ehdel tarafndan tahkik edilerek Sanada Mektebetul-Cl ve Beyruttaki Messesetul-Ktbis-Sikfe, 1986da yaymlanm olan bu eserin ad el-Menhelus-Seviyy olsa da yukarda bahset-tiimiz el- Menhec olduu kanaatindeyiz. Ancak eseri inceleyip isimde farkl olan iki eseri mukayese imknmz olmad iin kesin bir ey syleyemiyoruz. Tahminimize gre eserin ismindeki kelimelerin takdim tehirinden kaynaklanan bir durum olabilir.Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. Ataseven eser adn el-Menhecu's-sevi ve'l Menhebu'r-revi et-tbbu'n-Nebev olarak vermi ve Mevlna Mzesi No: 2814, Sley-maniye Ktp. Ayasofya bl. No: 1758, Laleli bl. No: 3719/1de kaytl olduuna iaret etmitir. brahim Canan, Hz. Peygamberin Snnetinde Tp Tbb- Nebev, 58, Ankara 1995; Mustafa Dnmez, a.g.t, 85de muhakkikin ad Muhammed Mukbil eklinde hatal yazlmtr. Muhakkikin ismi, eserin elimizdeki Beyrut 2002 basksnda Makbl eklindedir. Dnmezin beyanna gre eser, mellif Syt tarafndan ihtisar edilmi olup Suyt, Muhtasarut- Tbbn-Nebev, thk. brhm Muhammed el- Cemel, Mektebetl-Kurn, Khire, 1403-1983, olarak neredilmitir. Ahmet Araka, slm Tp Tarihi, 83. Mcteba Uurun, Canann ve Arakann et-Tbbu'n-Nebevi adyla verdii eserle, tp konusunda Sytye nisbet edilen hangi eserini kasdettikleri belli deildir.

87 Darul-Fikr, Beyrut, Trz. es-Suyt'nin eseri ise en son telif edilen klasik Thbu'n-Neb olarak kabul edil-mi ve bu alanda yazlanlarn en ok itibar edileni olmutur. hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 256. Eser brahim Acz Konev tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Ahmet Araka, slm Tp Ta-rihi, 84: Es-Suyut'nin "er-Rahme fi't-Tb ve'l-Hikme" diye isim verdii bu eseri on dokuzuncu yz ylda "La Medicine de Prophete" adyla Franszcaya A. Perron tarafndan 1860 ylnda tercme edilmi ve Pa-ris'te yaynlanmtr. es-Suyt'nin szkonusu eseri ve Mahmud b. mer e-amn'nin "Tbbu'n-Nebev adl eseri ile birlikte 1962 ylnda C.Elgood tarafndan "Medicine of The Prophet adyla ngilizce'ye terc-me edilmitir. Mustafa Dnmez, a.g.t, 85de hsanolu, hazrlad listede Suyutnin er-Rahme fit-Tb vel-Hikme adl bir eserinin daha olduunu belirtiyorsa da kaynaklarda Suyutye ait byle bir eser g-remedik. Herhalde bu, yukarda zikri geen Mehd b. Ali Sbirnin (bu ismi yukarda Sabr olarak dzeltmitik) ayn addaki eserinin yanl bir atfndan kaynaklanan bir hata olsa gerektir eklinde bir be-yanda bulunmaktadr.

88 Riyad, 1989da Mektebetus-Sinin nerettii eseri, Muhammed brahim Selim tahkik etmitir.



52. Hayruddn Hzr b. Muhammed el-Atf (948/1541), Ravdu'l-nsn fi

Tedbri Shhati'l-Ebdn.90

53. Muhammed Bedruddn Kaysnzde (1020/1611), et-Tbbu'n-Nebev.91

54. ihbuddin Ebl- Abbs Ahmed b. Ahmed b. Selme el-Kalyb (1070/1659),

el-Mesbhus-Seniyye fi Tbbi Hayril-Beriyye.92

55. Osmanzde Tib Ahmed (1136/1723), Shhatbd.93

56. Ahmed b. Rd el- Karaaac (1251), Muhtasarut- Tbbin- Nebev.94

57. Maraizde Ahmed Kudds (1265/1848), Muhtasarut- Tbbin- Nebev.95

89 Mahmut Denizkular, a.g.e., 165; Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99, eserin 2. basks Beyrut 1973te yaplmtr.

Mustafa Dnmez, a.g.t, 85de sz edilen eserin sekizinci blmnn et-Tbbn Nebevye tahsis edile-rek tpla ilgili eitli konularn burada ele alnd bildirilmektedir.

90 hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 294, el- Atf el- Merzifn, Haruddin Hzr b. Mahmud b. mer (948/1541). Ayn mellifin dier tbbi eserleri de vardr. Ancak bunlar arasnda Hfzul- Ebdn adl kitabnn da Tbb- Nebev asndan incelenmesi gerektiini dnyoruz. Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Kehhale. IX 102: Brock., Supp.. 11, 639. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. Ataseven tarafndan eserin iki nsha-snnn Sleymaniye Ktp. Vehbi ef. bl. No: 1392, Ayasofya bl. No: 3672de kaytl olduu belirtilmekte-dir.

91 Rait Kk, a.g.m., s. 8.: Brock., Supp., II 545. Asaf Ataseven, a.g.m., s. 99. hsanolu, slm Tp Yazma-lar Katalou, 321- 331. S. 321de ad zikredilen Nid mahlasl Kaysnzde Muhammed eleb el- An-karav (975ten sonra vefat etti/ m. 1567)nin eserleri arasnda Tbb- Nebev adyla veya bu muhtevada bir eserinden bahsedilmemektedir. Dier mracaat bilgilerine gre kesin olarak (1020/1611) vefat tarih i-nin veriliine baklrsa arada nemli bir zaman fark bulunmaktadr.

92 zhul- Meknn, II, 490; hsanolu, slm Tp Yazmalar Katalou, 316; Rait Kk, a.g.m., s. 8; Mc-teba Uur, Hadis limleri Edebiyat, 319; M. Denizkular, a.g.e., 146. Denizkularnn tesbitine gre eserin adn Brockelmann, Sleymniye Kt. Yeni Cami Bl. 273. Nr. da kaytl et-Tbbun-Nebevi adyla veriyorsa da bu kitap, Buhrnin Sahhinin Kitbul-Emrz ksmnn mstakil nshasdr. Ataseven mellifi ve eserini aadaki ekilde vermektedir: el-kalyub ihabu'd-din Ahmet I

2013_11_atmacav

Documents