การศกษาเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท

THE STUDY OF THE FIRE IN THERAVADA BUDDHISM

พระครศรโพธานรกษ (ณฐวฒ โสภาบตร)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๓

การศกษาเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท

พระครศรโพธานรกษ (ณฐวฒ โสภาบตร)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๓

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

The Study of The Fire in Theravada Buddhism

Phrakrusriphothanurak (Natthawut Sophabut)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement For The Degree of

Master of Arts (Buddhist studies)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand

ก

ชอวทยานพนธ : การศกษาเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท

ผวจย : พระครศรโพธานรกษ (ณฐวฒ โสภาบตร)

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระศรวชราภรณ, ดร. ป.ธ. ๙, พธ.บ., อ.ม., กศ.ด. : ศ.ดร.กาญจนา เงารงษ อ.ม., M.A., Ph.D. : ผศ.วรกฤต เถอนชาง ป.ธ. ๙, ศษ.บ., ศศ.ม.

วนสาเรจการศกษา : ๒๙ เมษายน ๒๕๕๓

บทคดยอ

วทยานพนธนมจดประสงค หลก ๓ ประการ คอ ๑) เพอศกษาแนวคดเรองไฟในทศนะ วทยาศาสตร ๒) เพอศกษาแนวคดเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท ๓) เพอศกษาเรองไฟในสงมชวต และไฟในเชงนามธรรมตามแนวพระพทธศาสนาเถรวาท

ผลวจยพบวา

๑. ไฟในทศนะวทยาศาสตร หมายถง ปฏกรยารปแบบหนงซงเกดจากการเตมออกซเจนลงในสารหนง แลวทาใหเกดความรอน แสงสวาง และสภาพการเปลยนแปลงตาง ๆ องคประกอบของไฟมอย ๓ อยาง คอ เช อเพลง อากาศ ความรอน ไฟในทางวทยาศาสตรนน สามารถแบงคณสมบตออกเปน ๒ อยาง คอ คณสมบตของไฟทางกายภาพ และทางเคม คณสมบต หรอคณประโยชนของไฟทมตอมนษยกมอยมากมาย เชน ในการดารงชวต หงอาหาร ประกอบธรกจสขภาพอนามย

๒. แนวคดเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาทเปนแนวคด ๒ ประการ คอ ไฟในสงมชวต และไฟในเชงนามธรรม ทนามาเปรยบเทยบเปนหลกคดในการสอนธรรมะ ลกษณะไฟหนง หมายถง ไฟภายนอก คอ ไฟเปนองคประกอบของทงสงมชวตและสงไมมชวตครอบคลมถง โลก จกรวาลและนพพาน โดยมทศนะไววา ไฟ (เตโชธาต) ทาธาตอก ๓ (ดน นา ลม) ใหรอน อบอน หรอใหเขมแขง

ข

๓. ไฟในสงมชวตตามแนวพทธศาสนาเถรวาท คอ องคประกอบหนงทกอใหเกดเปนสงมชวต ๒๖ ภพภม สวนไฟในเชงนามธรรม คอ องคประกอบหลกในการนามาเปนเครองมอสอนธรรมะ ในสองลกษณะ คอ เปนไฟทเปรยบเสมอนความชวทตองทาลายใหหมดสน อกลกษณะหนง คอ ไฟทเปรยบเสมอนความดทตองปฏบต ไดแก อคค ๓ กอง คอ ไฟทควรเคารพ (บดามารดา) ไฟทควรบชา (สมณพราหมณ) และไฟทควรปกครอง (บตร ภรรยา)

ค

Thesis Title : The Study of The Fire in Theravada Buddhism

Researcher : Phrakrusriphothanurak (Nathawut Sophabut)

Degree : Master of Arts (Buddhist studies)

Thesis Supervisory Committee : Phra Sriwachiraphorn Pali IX., B.A., M.A., Ph.D. : Prof. Dr. Kanchana Ngourungsi B.A., M.A., Ph.D.

: Asst-Prof. Worrakrit Thuenchang Pali IX, B.A., M.A.

Date of Graduation : April 29, 2010

ABSTRACT

The thesis has three objectives: 1) To study the concept of fire in Science. 2) To study the concept of fire in Theravada Buddhism. 3) To study the application of fire definition involving animate and intangible Fire in Theravada Buddhism.

The results of the thesis are us follows.

1) The concept of fire in science is defined as one reaction performed by adding oxygen in a substance to create heat, light, and changing conditions. There are 3 components of fire : fuel, air, heat. There are 2 characteristics of quality : physical quality and chemical quality. Fire has enormous usefulness to human in leading life, coking, making business and health.

2) The concept of fire in Theravada Buddhism is defined in 2 ways. One is fire inside animates, another is intangible fire. The latter is used to make comparison with principles of teaching Dhamma in Buddhism.

3) Fire concept according to Theravada Buddhism explanation involving the one inside animates is applied as one component that originates in the 26 states of Existence. The intangible fire is applied as the main component of principles used as a tool to clarify the Dhamma teaching in 2 folds : one is compared with evil deeds that must be completely destroyed

ง from the body and mind, another is compared to the good deeds that must be practiced. The good deeds are 3 types of fire : Fire that should be respected (parents), Fire that should be worshiped (ascetics), and Fire that should be protected (spouses’ children and dependents).

จ

กตตกรรมประกาศ วทยานพนธนสาเรจเรยบรอยไดดวยดดวยความเสยสละและความนเคราะห จากบคคลหลายฝาย ตลอดจนบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดใหโอกาสในการศกษาและการทาวจย ผวจยขอกราบขอบพระคณในความกรณาของทกทานมา ณ โอกาสน

ขอกราบขอบพระคณคณะกรรมการควบคมวทยานพนธทกทานคอ พระเดชพระคณ พระศรวชราภรณ,ดร. รองผอานวยการวทยาลยสงฆนครสวรรค ประธานคณะกรรมการควบคมวทยานพนธ ศาสตราจารยพเศษ ดร.กาญจนา เงารงษ คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ และผชวยศาสตราจารยวรกฤต เถอนชาง คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ ทไดใหคาปรกษาขอแนะนา ใหแนวคดและชวยตรวจแกไขในสวนทบกพรองตาง ๆ ตงแตเรมตน จนกระทงเขยนวทยานพนธสาเรจเรยบรอยเปนรปเลม

ขอขอบพระคณอาจารยอานนท เมธวรฉตร อาจารยชรนทร อนเทพ ทไดใหคาปรกษา ใหแนวคดวธการตาง ๆ ในการเขยน วธคนหาขอมลตาง ๆ และทานอาจารยรงอรณ อบเชย เลขานการศนยบณฑตศกษา วทยาลยสงฆนครสวรรค ทชวยตรวจรปแบบวทยานพนธ และชวยใหคาแนะนาแกไขสวนทบกพรองตาง ๆ จนกระทงบรรลผลสาเรจเปนอยางด ขอกราบขอบพระคณพระอาจารยทก ๆ ทานทรวมใหคาแนะนาทเปนประโยชนตอการทาวจยครงนเปนอยางมาก

ทายสดน คณความดและกศลทพงบงเกดมจากวทยานพนธเลมน เปนผลมาจากความเมตตา กรณาของ โยมพอ โยมแม ญาต พนองทก ๆ คนทคอยเปนกาลงใจตลอดมา ขออนโมทนาขอบคณ คณโยมสายหยด มนสทธ และครอบครวมนสทธ คณโยมสาล โชตสวรรณรตน และคณโยมอานวย อมระนนท ทไดชวยเหลอปจจยในการเรยนครงนสวนหนง ขอขอบพระคณพระเดชพระคณพระเกศวกรม เจาอาวาสวดโพธาราม คณะครวดโพธารามทกทานทคอยใหกาลงใจ พระมหาวลาศ นารอด ทชวยพสจนอกษร และทานอาจารยสวรรณ สวณโณ ทไดใหโอกาสแกผวจย คณาจารยทกๆทานผประสทธประสาธนวชาความรทางพระพทธศาสนา และการปฏบตวปสสนากรรมฐานแกผวจย ขอยกคณความดเหลานนเปนเครองบชาพระคณ ของทานเหลานนดวยความเคารพ และสกการะยง พระครศรโพธานรกษ (ณฐวฒ โสภาบตร) ๒๓ มนาคม ๒๕๕๓

ฉ

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ คาอธบายสญลกษณและคายอ ซ

บทท ๑ บทนา ๑ ๑.๑ ความเปนมา และความสาคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑.๓ ขอบเขตการวจย ๔ ๑.๔ คาจากดความทใชในการวจย ๔ ๑.๕ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑.๖ วธดาเนนการวจย ๘ ๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘

บทท ๒ แนวคดเรองไฟในทศนะทางวทยาศาสตร ๙

๒.๑ ความหมายคาวา “ไฟ” ๙ ๒.๒ ประเภทของไฟ ๑๒ ๒.๓ องคประกอบของไฟ ๑๔ ๒.๔ คณสมบตของไฟ ๑๕ ๒.๕ กระบวนการเกดไฟ ๒๒

บทท ๓ แนวคดเรองไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ๒๕

๓.๑ ความหมายของคาวา “ไฟ” ๒๕ ๓.๒ ประเภทของไฟ ๒๘ ๓.๓ กระบวนการเกดไฟ ๓๗ ๓.๔ ความเปนไปของไฟ ๕๒ ๓.๕ ความดบไปของไฟ ๕๘

ช

สารบญ (ตอ)

๓.๖ ไฟในฐานะเปนรป ๗๐ ๓.๗ ไฟกบววฒนาการของโอกาสโลก ๗๘ ๓.๗.๑ เตโชสงวฏกป ๗๙

๓.๗.๒ เตโชสงวฏฏฏฐายกป ๘๑ ๓.๗.๓ เตโชววฏกป ๘๒ ๓.๗.๔ เตโชววฏฏฏฐายกป ๘๒

บทท ๔ ไฟกบสงทมชวต และไฟในเชงนามธรรม ๘๔ ๔.๑ ความสมพนธระหวางไฟกบมนษยตามแนวพระพทธศาสนาเถรวาท ๘๔ ๔.๑.๑ แนวคดเรองไฟกบสงมชวตมนษย ๘๔ ๔.๑.๒ องคประกอบของไฟในรางกายมนษย ๘๕ ๔.๑.๓ ความสมพนธของไฟกบธาตอน ๆ ๘๘ ๔.๒ การประยกตใชไฟในชวตประจาวน ๙๗ ๔.๒.๑ ไฟในฐานะเปนเครองมอสอนธรรม ๙๙ ๔.๒.๒ ไฟกบการบรรลธรรม ๑๐๙

บทท ๕ บทสรปและขอเสนอแนะ ๑๒๔ ๕.๑ บทสรปผลวจย ๑๒๔ ๕.๒ วจารณ ๑๒๖ ๕.๓ ขอเสนอแนะ ๑๒๗

บรรณานกรม ๑๒๙ประวตผวจย ๑๓๔

ซ

คาอธบายสญลกษณและคายอ

อกษรยอชอคมภรในวทยานพนธเลมน ใชอางองจากคมภรพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบสยามรฐ ของกรมการศาสนา พทธศกราช ๒๕๒๕ และอรรถกถาภาษาบาล อกษรไทย ฉบบสยามรฐ เรยงตามลาดบคมภร ดงน

พระวนยปฎก

ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค

พระสตตนตปฎก

ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส.น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) ส.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย) อง.สตตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย สตตกนบาต (ภาษาไทย) อง.อฏก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย) อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทสก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทสกนบาต (ภาษาไทย) ข.ข. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ขททกปาฐ (ภาษาไทย)

ฌ

ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ข.อต. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อตวตตกะ (ภาษาไทย) ข.ชา. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ชาดก (ภาษาไทย) ข.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ข.จ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย จฬนเทส (ภาษาไทย) ข.ปฏ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

อภ.ส. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค

อรรถกถา

ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกา

คาชแจงในการใชหมายเลขในคมภรพระไตรปฎก

การใชหมายเลขอางองพระไตรปฎกภาษาไทย จะแจงเลม /ขอ /หนา/ ตามลาดบ เชน ว.ม. (ไทย) ๔/๒๐/๒๒. หมายถง วนยปฎก มหาวรรค ภาษาไทย เลม ๔ ขอ ๒๐ หนา ๒๒.ม.ม.อ. (ไทย) ๑/๗๓-๗๔. หมายถง สตตนตปฏก มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอรรถกาเลม ๑ หนา ๗๓-๗๔.

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมา และความสาคญของปญหา

ไฟเปนสงทเกดขนทางธรรมชาตทมความสาคญและความผกพนตอวถการดาเนนชวตของมวลมนษย แมกระทงในดานการบาเพญเพยร กลาวคอ สมยโบราณมลทธหลายลทธทนยมบชาไฟเพอบวงสรวงเทพเจาตามลทธความเชอของตนและไฟยงมบทบาทอกมากในดานใหพลงงานทสาคญตอการสรางสรรคอารยธรรม เชน ใชหลอมโลหะ เครองไมเครองมอตาง ๆ ของมวลมนษย ตลอดจนงานศลปประตมากรรม เปนตน

จดกาเนดของไฟกบมนษยไมมใครรไดวาเกยวของกนมาตงแตเมอไร แตมทฤษฎเกยวกบเรองมนษยกบไฟวา มนษยคนพบไฟเปนเพราะวาไฟไหมปา แลวสตวถกไฟคลอกตาย เมอมนษยไปพบแลวลองกน จงไดรวาการนาอาหารมายางไฟทาใหรสชาตของอาหารอรอยขน หรอคนพบไฟเมอเกดฟาผาทตนไมเกดไฟลกไหมขน ทาใหความมดในยามคาคน เกดแสงสวางและความอบอนขนกบทมมนสมองเปนกาลงนน คอ มนษย๑

พระพทธศาสนาเถรวาท ใหความสาคญเรองไฟ และกระบวนการเกดของไฟ ทงไฟทเกดขนภายในตวมนษย และไฟทเกดขนตามหลกทางวทยาศาสตร โดยเฉพาะไฟทเกดขนในภายในจตของสรรพสตว กลาวคอ พระพทธเจาพระองคทรงเปรยบกเลสตาง ๆ เปนของรอน พระองคทรงตรสไวใน อคคขนโธปมสตร ในพระสตตนตปกฎ องคตตรนกาย สตตกนบาตวา พระผมพระภาคทอดพระเนตรเหนกองไฟใหญ ทกาลงลกโชนโชตชวงอย ณ สถานทแหงหนง จงเสดจแวะขางทาง ประทบนงบนพทธอาสน ตรสถามภกษทงหลายวา ภกษทงหลาย เธอทงหลายเหนกองไฟใหญโนนทกาลงลกโชนโชตชวงอยหรอไม ภกษทงหลาย เธอทงหลายเขาใจเรองนนอยางไร ระหวางการเขาไปนงกอดธดากษตรย ลกสาวพราหมณ หรอลกสาวคหบดทมมอและเทาออนนม อยางไหนประเสรฐกวากน ภกษทงหลายเราขอบอกเธอทงหลาย เราขอเตอนเธอทงหลาย การทบคคลผทศล มธรรมเลวทราม ไมสะอาด มความประพฤตทนารงเกยจ มการงานปกปดไมใชสมณะแตปฏญญาวาเปนสมณะ ไมใชพรหมจารแตปฏญญาวาเปนพรหมจาร เนาภายใน ชมดวยราคะ เปน

๑“รอบกองไฟ,” <http://www.thaiblades.com/forums/showthread.php?t=๑๐๔๗๕&page=๔> (สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒)

๒

เหมอนหยากเยอ เขาไปนงกอดหรอนอนกอดธดากษตรย ลกสาวพราหมณ หรอลกสาวคหบด จะประเสรฐอะไร การเขาไปนงกอด หรอนอนกอดกองไฟใหญโนนทกาลงลกโชนโชตชวงนประเสรฐกวา ขอนนเพราะเหตไร เพราะเขาจะพงเขาถงความตายหรอทกขปางตาย อนมการเขาไปนงกอดหรอนอนกอดกองไฟใหญนนเปนเหต แตเขาหลงจากตายแลวกจะไมไปเกดในอบาย วนบาต นรก๒

พระผมพระภาคเจาพระองคไดตรสเรองไฟทางวทยาศาสตรไวในมหาตณหาสงขยสตร มชฌมนกาย มลปณณาสกวา ภกษทงหลาย ไฟทตดขนเพราะอาศยเชอใด ๆ กนบวา ไฟ ตามเชอนน ๆ ไฟทตดขนเพราะอาศยไมกนบวา ไฟไม ไฟทตดขนเพราะอาศยปากนบวา ไฟปา ไฟทตดขนเพราะอาศยหญากนบวาไฟหญา ไฟทตดขนเพราะอาศยมลโคกนบวา ไฟมลโค ไฟทตดขนเพราะอาศยแกลบกนบวา ไฟแกลบ ไฟทตดขนเพราะอาศยหยากเยอกนบวา ไฟหยากเยอ๓

ดงนน พระพทธศาสนาเถรวาทใหความสาคญกบการศกษาธรรมชาตของชวตมนษยทมความสมพนธกบไฟโดยไดมการกลาวถง ธรรมชาตทเกดจากขนธ ๕ อนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ หรอ รป กบ นาม รปแหงกายนเกดจากองคประกอบสาคญ ๔ ชนดมารวมกนปรากฏเปนรปกายขน องคประกอบทสาคญทง ๔ ชนดนไดแก ดน นา ลม ไฟ ซงทางพระพทธศาสนาเรยกวา ธาต ๔ ธาตทง ๔ นนจะสมพนธกนและกน๔ หากวาธาตไฟแปรปรวนสงเกนไปหรอตาเกนไปรางกายกจะเกดอาการไปตาง ๆ ธาตไฟจงมความจา เปนและสาคญเปนอยางย ง นอกจากนพระพทธศาสนาเถรวาทยงไดเปรยบเทยบไฟกบการอยครองเรอน คอ ไฟภายในของครอบครวไมพงนาออกไปภายนอก ไฟภายนอกไมพงนา เขาไปภายในครอบครว หมายถงส งท ไมดไมงามท เกดข นภายในครอบครวไมวาจะเปนของสาม พอสาม แมสามกตาม ผทเปนสะใภไมควรนาความไมดไมงามทเกดขนเหลานนออกไปบอกตอ หรอนนทาภายนอกบาน และเมอไดยนเพอนบานหรอบานใกลเรอนเคยงกน นนทา สาม พอสาม หรอแมสาม ไมควรนาคาทไดยนเหลานนมาเลาใหทานฟง เพราะวาจะทาใหครอบครวไมเปนสขเพราะไฟอน ยงกวาไฟนไมม๕ ดวยเหต

๒อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๗๒/๑๕๘. ๓ม.ม.(ไทย) ๑๒/๔๐๐/๔๓๑. ๔ฐต วสพรรจ, “ศกษาวเคราะหเรองดนทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตร

มหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,๒๕๔๙) ๕มหามกฏราชวทยาลย, พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๓, พมพครงท ๑๖, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๙๔-๙๕.

๓

เหตผลทกลาวมาแลวนการศกษาในเรองไฟทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาทเพอทจะศกษาและความสมพนธระหวางไฟกบชวตมนษย ส ง ท เผาไหมว ตถใหวอดวาย เปนผยผงไปในชวพรบตา และมความรอนมหาศาลเขาเรยกวา ไฟ เพราะมนเปนของทรอนจดจนหาอะไรเปรยบมได ดวยความรอนของมนเชนไฟทเกดจากเผาไหมบานเรอนเปนตน ถาเราไมสามารถดบมนไดมนกจะไหมสงของตาง ๆ ภายในบานเขาเราจนหมดสน และในทสดกจะไมมอะไรเหลออยเลย

สวนไฟในทศนะของวทยาศาสตร ไฟเปนผลทเกดจากขบวนการทางเคม เมอองคประกอบทง ๓ ประการ คอ เชอเพลง ความรอน และออกซเจน มารวมตวกนในอตราสวนทเหมาะสมทจะเกดการสนดาป อยางตอเนอง แลวปลอยความรอนออกมา ตนกาเนดของตวไวไฟ เชน นามน ไม กระดาษซงเปนพวกทมโครงสรางมไฮโดรเจน (H) และ คารบอน (C) เปนสวนประกอบ ตอกนดวยพนธะโคเวเลนต (Covalent bond) เมอไดรบความรอนจะทาใหพนธะโคเวเลนต แตกออก เรยกกระบวนการนวาไพโรเลซส (pyrolysis) ซงจะเกดปฏกรยาสนดาป (Oxidation) ของคารบอน (C) และไฮโดรเจน (H) ให คารบอนไดออกไซ (CO๒) นา (H๒O) เมอปฏกรยาเกดไมสมบรณจะเกดกาซ คารบอน (C) และออกซเจน (O) หรอเขมา ควน ถามสงอนๆทมธาตไนโตเจน (N๒),ซลเฟอร (S๒) เมอถกเผาไหมแลวจะกลายเปนกาซพษ๖

เพราะฉะนน การคนควาเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท โดยเฉพาะไฟทเกดขนภายในจตใจของมนษย เปนสงทนาศกษาคนควาเปนอยางยงผทาการวจยเหนวาการทาวจย เ ร องการศกษาวเคราะหเ ร องไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท เปนสงจาเปนและสาคญทจะตองทาการวจยในเรองน

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาเรองไฟในทศนะวทยาศาสตร ๑.๒.๒ เพอศกษาเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท

๑.๒.๓ เพอศกษาเรองไฟในสงทมชวตและไฟเชงนามธรรมในทศนะ พระพทธศาสนาเถรวาท

๖“CHEMISTRY AND EXTINGUISHMENT OF FIRE,” <http ://online.il. mahidol.ac.th/

course/chemical/studentreport/Chemical> (สบคน ๒๐ /๖/ ๒๕๕๒)

๔

๑.๓ ขอบเขตการวจย

การวจยน ผวจยมงศกษาถงความหมาย ประเภทและคณลกษณะของไฟในทศนะทางวทยาศาสตรและในทศนะทางพระพทธศาสนาเถรวาทในประเดนทเกยวของกบสงทมชวตและไฟในเชงนามธรรมเพอความรความเขาใจทถกตอง และเพอสามารถนามาปรบประยกตใชในชวตประจาวนทงในทางธรรมและทางโลก

๑.๔ คาจากดความทใชในการวจย

ความหมายของศพทเฉพาะทใชในงานวจยน ผวจยไดกาหนดความหมายของศพทตามเนอหาทจะนาเสนอในงานวจย ดงน

๑.๔.๑ ไฟในทศนะวทยาศาสตร หมายถง ผลจากปฏกรยาเคมซงกอใหเกดความรอน แสงสวาง และเปลว คอ กลมแกสทกาลงลกไหม ทาใหไหมสงตาง ๆ ได

๑.๔.๒ ไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง ธาตหนงในธาต ๔ เกดขนเองโดยการปรงแตงตามเหตปจจย คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ และธาตลม ไฟน พระพทธศาสนาเถรวาทจดเปนสออปกรณการสอนธรรมอยางหนง ซงหมายถง การนาไฟมาเปนเครองมอในการสอนธรรม เชน การเจรญเตโชกสณ การนาไฟมาเปนอปกรณหรอเครองมอในการเพงกสณ รวมถงรางกายมนษยทเปนอปกรณนดหนงดวย

๑.๔.๓ ขออปมาเปรยบเทยบธรรม หมายถง การนาไฟ ยกขนเปนตวอยางในการเปรยบเทยบกบธรรมเพอใหเกดความเขาใจ ความชดเจนในธรรมมากขน และสามารถนาไปปฏบตไดถกตอง

๑.๓.๔ พระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง พระพทธศาสนานกายทรบสบทอดตามแนวลทธของพระเถระซงถอตามคตทพระอรหนตพทธสาวกไดวางหลกธรรมวนยเปนแบบแผนไวเมอครงปฐมสงคายนา

๑.๕ ทบทวนเอกสาร และงานวจยทเกยวของ

ในการศกษาคนควาเอกสารงานวจยทเกยวของ ผวจยไดนาเสนอเอกสารและงานวจยทมเอกสารทสามารถนามาใชเปนแนวทางศกษาคนควาไดดงน

๑.๕.๑ พระสมมาสมพทธเจาตรสไวใน พระไตรปฎกเลมท ๑๒ มหาหตถปโทปมสตร มชฌมนกาย มลปณณาสก วา เตโชธาต เปนอยางไร คอ เตโชธาตภายในกม ภายนอกกม เตโชธาตทเปนภายใน คอ อปาทนนกรปภายในทเปนของเฉพาะตน เปนของเรารอน มความเรา

๕

รอนไดแกธรรมชาตทเปนเครองทารางกายใหอบอน ธรรมชาตทเปนเครองทารางกายใหเรารอน ธรรมชาตทเปนเครองทารางกายใหทรดโทรม ธรรมชาตทเปนเครองยอยสงทกนแลว ดมแลว เคยวแลว และลมรสแลว หรออปาทนนกรป ภายในอนใด ทเปนของเฉพาะตน เปนของเรารอน มความเรารอน น เรยกวาเตโชธาตภายใน เวลาทเตโชธาตภายนอกกาเรบยอมจะมได เตโชธาตภายนอกนนยอมไหมบานบาง นคมบาง นครบาง ชนบทบาง บางสวนชนบทบาง เตโชธาตภายนอกนนลามมาถงหญาสดหนทาน ภเขานา หรอภมภาคทนารนรมยแลวเมอไมมเชอ ยอมดบไปเอง เวลาทชนบททงหลายแสดงหาไฟดวยขนไกบาง ดวยการขดหนงบาง ยอมจะมได๗

๑.๕.๒ ประยทธ สทธพนธ ไดกลาวถงไฟไวในหนงสอพระราชประเพณ และประเพณชาวบานวา ไฟมประโยชนในการเผาเครองสงคโลกใหคงทนยนนาน และทาใหมสคงทนสวยงาม กลาวคอ วธปนเครองถวยทเมองสโขทย และศรสชชนาลยนน กคงเหมอนกบทชางไทยคงใชอยในปจจบน คอ ใชดนธรรมดาทงเครองดนเผาและเครองเผาไฟสง และใชขเถาปนกบดนเพอทาเคลอบวตถททาเคลอบทงทเมอสโขทยและศรสชชนาลยคงไดมาจากภเขาขางเคยง ชางเครองถวยทเมองศรสชชนาลยบางคนอาจชานาญโดยเฉพาะในการปน จาน ชาม หรอไห แตการเผานนยอมเผารวมกนหมด นอกจากนยงมรองรอยวาภาชนะบางชนอาจปนขนเปนสวน ๆ กอน แลวนามาเชอมตดเขากนกอนเผาไฟ๘

๑.๕.๓ เออมพร ภเพชร และคณะ ไดกลาวถงเรองไฟในหนงสอ ความรเรองไฟ ไววา ไฟแบงออกเปน ๔ ประเภท ตามกระบวนการเผาไหม ตามอตราการเตบโต ตามระบบการหมนเวยนของอากาศ และตามระยะเวลาการเกดไฟ

๑) การแบงตามกระบวนการเผาไหม แบงเปน ๓ สวน คอ( ๑) กอนการเผาไหม (๒) ไฟค (๓) การเผาไหมแบบมเปลวไฟ

๒) การแบงตามอตราการเตบโต ชวงไฟกาลงเตบโต เรมจากชวงทไฟปลอยพลงงานหรอความรอนออกมาสมาเสมอ การเตบโตนจะเปนไปอยางตอเนอง โดยมปรมาณเชอเพลง หรออากาศอยางใดอยางหนงเปนตวกาหนดการเตบโต จนกวาเชอเพลงจะหมดซงเปนชวงสดทายของการเตบโต อตราการปลอยความรอนลดลงเนองจากปรมาณเชอเพลงมนอยลง

๗ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๐๔/๓๓๔. ๘ประยทธ สทธพนธ, พระราชประเพณ และประเพณชาวบาน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพปรทศน

ศาสตร, ๒๕๒๔), หนา ๑๒๙.

๖

๓) การแบงตามระบบหมนเวยนของอากาศ เมอการลกไหมหรอชวงตนของการเกดไฟเปนการพฒนาไฟในชวงทมออกซเจนมากเรยกวา ไฟทถกควบคมดวยปรมาณเชอเพลง

๔) การแบงตามระยะการเกดไฟ แบงเปน ๓ ระยะ คอ (๑) ระยะแรกเรม หมายถง ระยะเรมตนการลกไหมทเปลวไฟยงไมมพลงงานมากอาจเกดเปนไฟคอยนานเปนชวโมง (๒) ระยะทไฟลกไหมอยางอสระเปนชวงทเกดเปลวไฟโดยไฟจะเผาไหมเชอเพลงและปลอยพลงงานออกมาจานวนมาก (๓) ระยะไฟค คอ ปรมาณของออกซเจนในหองมจานวนลดลงเปนระยะการลกไหมอยางอสระการปลอยพลงงานความรอนลดลงอยางรวดเรว๙

๑.๕.๔ ไฟนนยงมประโยชนทสาคญ คอ ใชเผาศพมนษยทเสยชวตลงบทความในหนงสอพมพขาวสด หนา ๘ ประจาวนท : ๑๗ พฤศจกายน ๒๕๔๙ กลาวไววา สาหรบเตาเผาศพแบบเชงตะกอนและหองเผาเดยวนน วธการทจะชวยลดมลพษจากการเผาศพอยางงายๆ คอเลอกใชโลงศพทไมมสวนประกอบของพลาสตกประเภท PVC โดยกอนการเผาศพควรคดแยกวสดประดบโลงศพ ซงกอใหเกดมลพษ เชน พลาสตกจากพวงหรด กระดาษเงนกระดาษทอง หรอเทพพนมประดบโลง ทงนการเผาศพอยางถกวธนน ควรใชเตาเผาแบบ ๒ หองเผา โดยหองแรกเปนหองเผาศพและหองทสองเปนหองเผากลนกาซและควน ใชนามนดเซลหรอกาซธรรมชาตเปนเชอเพลง ควรมระบบตรวจวดอณหภมทงสองหองเผา และควรมระบบควบคมมลพษทางอากาศทจาเปน เพอควบคมการระบายมลพษทางอากาศใหเปนไปตามมาตรฐาน นอกจากนกอนทาการเผาศพตองอนหองเผาควนใหไดอณหภมไมนอยกวา ๙๐๐ องศาเซลเซยสโดยมระยะเวลาในการเผาไหมของหองเผาควนไมนอยกวา ๑ วนาท แลวจงเรมทาการเผาศพ โดยในระหวางการเผาตองควบคมอณหภมในหองเผาศพไมนอยกวา ๘๐๐ องศาเซลเซยส และควบคมอณหภมในหองเผาควนไมนอยกวา ๑,๐๐๐ องศาเซลเซยส ตลอดระยะเวลาของการเผาศพและเผาควน นอกจากนตองควยคมคาความทบแสงของเขมาควนทปลอยออกจากปลองเตาเผาศพตามมาตรฐานทซงไมเกนรอยละ ๑๐ ดวยวธวดแบบรงเกลมานนและตองไมใชวธทาใหเจอจาง เพยงเทานทานกสามารถรวมกนลดมลพษทางอากาศจากเตาเผาศพไดแลว๑๐

๑.๕.๕ จรญ วรรณกสณานนท กลาวเรองกสณไฟไวใน กสณ กรรมฐานททรงพลงไววา การเพงกสณไฟน มขอทควรกาหนด คอ ทานใหเพงใสใจเฉพาะเปลวไฟทลกอยในปลองเทานน หามใหใสใจถงทมาของไฟ เชน หญา ไม ควน ส หรอ เปลวไฟอน ๆ ทไมไดอย

๙ เออมพร ภเพชร และคณะ ความรเรองไฟ, (กรงเทพมหานคร : สถาบนพฒนาการสาธารณสข

อาเซยนมหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๘), หนา ๑๙-๒๑. ๑๐หนงสอพมพขาวสด, “รวมดวยชวยกนคนละนด ลดมลพษจากการเผาศพได”, (๘ /๑๑/๒๕๔๘ ) หนา : ๘.

๗

ในปลองใหใสใจเพงฉพาะไฟทเราจดทาขน ทสาคญมากของการเพงกสณไฟ คอ หามกาหนดคณลกษณะของไฟ คอ ความรอนไมตองกาหนดความรอน เพราะถาเรากาหนดความรอนตวของผเพงเองจะรอนไปตามดวย ดงนนทานจงใหเพงเฉพาะเปลวไฟเทานนเพอใหจตของเราจบภาพไฟเพอนาไปนนมาใชประโยชนในทางสมาธ๑๑

๑.๕.๖ แสวง อดมศร กลาวเรองความรอนของไฟในอเวจมหานรกไวใน หนงสอเทยวนรกไววาอเวจมหานรกนน มลกษณะเปนหองสเหลยมขนาดใหญ มแผนเหลกหนาทบเปนกาแพงลอมรอบทง ๔ ดาน พนดานลางและเพดานดานบนกเปนแผนเหลกหนาทบปดคลอบไวอยางหนาแนน ชนดทแมลงตวเลก ๆ จะหลบหนออกไปไมได ทง ๔ ดานจะมประตเหลกหนาทบเปดรอรบสตวผจะมาเกดในอเวจมหานรกแหงนอยตลอดเวลา เมอมสตวผมาเกดในอเวจมหานรกแหงนเขาไปภายในหอง ๔ เหลยมดงกลาวแลว ประตเหลกหนาทบทง ๔ ดานกจะปดสนทแนน ในขณะเดยวกนนกจะมเปลวไฟอนรอนแรงลกโพลงออกมาจากกาแพงเหลกอนหนาทบทงดานบน ดานลาง และดานขางทง ๔ ดานอยตลอดเวลา

เปลวไฟอนรอนแรงทลกโพลงออกมาจากแตละดานของอเวจมหานรกนน จะแผรศมมความรอนออกไปไกลดานละ ๑๐๐ โยชน และแผดเผาสรรพสงตาง ๆ ทอยภายในรศมแหงความรอนแรงดงกลาวใหมอดไหมไดภายในพรบตาเดยว แมเปลวไฟในอเวจมหานรกจะมความรอนแรงถงขนาดน แตกไมสามารถแผดเผาสตวผไปเกดในอเวจมหานรกแหงนใหมอดไหมไดเลย๑๒

๑.๕.๗ ฐต วสพรรจ ได เสนอวทยานพนธ เ รองการศกษาว เคราะห เ รองดน ในพระพทธศาสนาเถรวาทไดกลาวเกยวกบธาตไฟไววา พระพทธศาสนาเถรวาทใหความสาคญกบการศกษาเรองธรรมชาตมนษยทมความสมพนธกบไฟโดยไดมการกลาวถงธรรมชาตทเกดจากขนธ ๕ อนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ หรอ รป กบ นาม รป รปแหงการนเกดจากองคประกอบสาคญ ๔ ชนดมารวมกนปรากฏเปนรปกายขน องคประกอบทสาคญทง ๔ ชนดนไดแกดน นา ลม ไฟ ซงทางพระพทธศาสนาเถรวาทเรยกวาธาต ๔ นนจะสมพนธกนและกน๑๓

๑๑จรญ วรรณกสณานนท, กสณกรรมฐานททรงพลง, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพพทธลลา,

๒๕๔๙), หนา ๘๖-๘๗. ๑๒แสวง อดมศร, เทยวนรก, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : บรษท ประยรวงศพรนทตง จากด,

๒๕๔๒), หนา ๓๑. ๑๓ฐต วสพรรจ, “ศกษาเชงวเคราะหเรองดนทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธ

ศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.),

๘

๑.๕.๘ พระชวลต จนทวโส (ถาวรศร) ไดเสนอวทยานพนธเรองการศกษาวเคราะหเรองความมนาใจในพทธศาสนาเถรวาทไดกลาวเกยวกบกเลสทเปรยบกบไฟไววา โลภะ แปลวาความอยากไดโดยวธทจรต คอเปนความอยากทเขมขน รนแรงถงขนคดฉอโกงหรอแสวงหาในทางทไมถกตอง เชน การปลน ขโมย หลอกลวง และวธอน ๆ ทจดเขาอยในหมวดทจรต กลาววาเหมอนคนทถกแผดเผาอยดวยอารมณ ๓ ประการ คอ ก. ถกเผาดวยอารมณอนเกดจากความโลภ ข. ถกเผาดวยกรรมอนเกดแตความโลภ ค. ถกเผาดวยผลกรรมอนเกดแตความโลภ คนทมความโลภเกดขนในจตใจเมอใดเมอนนจตยอมเปนทกข กระสบกระสายเพราะความอยากได๑๔

๑.๖ วธดาเนนการวจย การวจยนเปนการวจยเอกสาร (Documentary Research) ซงมวธดาเนนการวจย ดงน ๑.๖.๑ ศกษาคนควาหาขอมลจากเอกสารตาง ๆ ทเกยวของ โดยคนควาเรองไฟจากคมภรพระไตรปฎกเปนเอกสารหลก อรรถกถา ฎกา เปนเอกสารรอง และตาราวชาการทแตงโดยผทรงคณวฒ เปนเอกสารประกอบการวจย

๑.๖.๒ รวบรวมขอมลใหเปนระบบ พรอมทงศกษาวเคราะหตความและสรปขอมลทไดทงหมดจากการคนควา

๑.๖.๓ เรยบเรยงขอมลเสนอผลงานวจย เพอเปนประโยชนแกการศกษาคนควาของผทสนใจทวไป

๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑.๗.๑ ทาใหเกดความรความเขาใจแนวคดเรองไฟในทศนะทางวทยาศาสตร ๑.๗.๒ ทาใหเกดความรความเขาใจแนวคดเรองไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๗.๓ ทาใหเกดความรความเขาใจในเรองไฟในทศนะทางพระพทธศาสนาเถรวาท ทสมพนธกบสงมชวต และไฟเชงนามธรรม

๑๔พระชวลต จนทวโส (ถาวรศร), “การศกษาว เคราะหเรองไฟในพระพทธศาสนาเถรวาท”

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑)

บทท ๒

แนวคดเรองไฟในทศนะทางวทยาศาสตร

๒.๑ ความหมายของคาวา “ไฟ”

ไฟ คอ ปฏกรยารปหนง ซงเกดจากการเตมออกซเจนลงในสารใดสารหนง แลวทาใหเกดความรอน (Heat ) แสงสวาง (Light ) และสภาพการเปลยนแปลงตาง ๆ เกดขน

ไฟ เปนรปแบบของการสนดาป ซงเปนปรากฏการณทางเคมอยางหนง คาวา ไฟ ทางดานภาษาศาสตร อาจหมายถงการรวมกนของ แสงทรกโชต และความรอนอนมหาศาลทปลดปลอยออกมา และจาเปนตองใชเชอเพลงในการเผาไหม ไฟ มใชสภาพของวตถ แตเปนปฏกรยาเคมในการปลดปลอยความรอน โดยมพลงงานในรปแบบของ ความรอน และ แสงสวาง ออกมา ไฟจะเกดขนเมอเชอเพลงกบออกซเจน หรอ รวมตวกบออกซเจนแลวมปรมาณเพยงพอกบความรอน

ไฟ หมายถง ชอวตถ อยางหนงในธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม ผลปฏกรยาเคมซงกอใหเกดความรอน แสงสวาง และเปลว คอ กลมกาซทกาลงลกไหม ทาใหไหมสงตาง ๆ ได๑ ไฟกลป คอ ไฟลางโลกเมอสนกป๒ ไฟกเลส คอ กเลสทเปรยบเสมอนไฟ เพราะทาใหจตใจเรารอนไดแกราคะ โทสะ โมหะ ไฟโดยปรยายหมายถงความเดอดรอน เชนตอนนบานเมองกาลงลกเปนไฟ ไฟธาต ไฟทโบราณถอวาในรางกายมนษย และสตวสาหรบใหความอบอนแกรางกาย และยอยอาหาร

ไฟเปนของการบวนการเผาไหม (combustion) ซงเปนปฏกรยาทเกดขนอยางรวดเรวระหวางออกซเจนกบสารทเรยกวาเชอเพลง คาวาเชอเพลงนใชเรยกสารใด ๆ กตามทสามารถปลดปลอยพลงงานออกมาเพอเผาไหม ตวอยางของสารทเปนเชอเพลงไดแกนามน ถาน ไมนามน รถยนต และกระดาษ กาซ ตาง ๆ เปนตน โดยปกต สง ท เกด ขนเ มอมการเผาไหม คอ

๑ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน, (กรงเทพมหานคร : นานมบคสพบลเคชนส.

๒๕๔๒), หนา ๘๑๖. ๒เรองเดยวกน, หนา ๘๑๖.

๑๐

คารบอนไดออกไซดและนาแตบางครงอาจเกดควนและกาซพษอนๆ เมอมการเผาไหมทไมสมบรณ หรอเมอมสารเคมบางชนดอยดวย๓

ไฟตามพจนานกรมองกฤษไทยไดใหความหมายเอาไววา เพลง อคค กองไฟ สองแดงเปนไฟ ความเรารอน ความรสกอยางแรงกลา ทาใหเกด (ความทะเยอทะยาน) อยางแรงกลา ฉนเฉยวขนมาทนท๔

สงทงหลายประกอบขนดวยไฟไมมพระเจาองคใดหรอมนษยเชอชาตใดสรางโลกนขนโลกเปนไฟอยกอน ทกสงมาจากไฟ ทกสงถกเปลยนแปลงเพอใหไดไฟ และไฟถกเปลยนแปลงเพอใหไดทกสง ดงนน สสารสงสดมเพยงหนงเดยว คอ ไฟ รปอน ๆ ทงหมดเปนเพยงอญญรปของไฟ ไฟมพลงในตวเอง โลกและจกรวาล เกดจากไฟ ไฟแปลงรปเปนลม จากลมเปนนา จากนาเปนดน เรยกวาวถลงสวนดนแปรสภาพเปนนา จากนาเปนลม จากลมเปนไฟ เรยกวา วถขนการแปรสภาพทงหมดมลาดบสมาเสมอ วถลง และวถขน จงเปนวธเดยวกนสรรพสงเกดจากการรวมตวของปฐมธาตทง ๔ คอ ดน นา ลม ไฟ อตราสวนทตาง ๆ กนการเปลยนแปลงเกดจากการเปลยนอตราสวน การสญหายเกดจากการแยกตว

การควบคมไฟเพอนาไปใชประโยชนถอไดวาเปนความสาเรจกาวสาคญหนงในประวตศาสตรของมวลมนษยชาตตงแต การทาอาหาร การผลตสงของ การฆาเชอโรค การแปลงพลงงานเปนงาน และการดบไฟทไมพงปรารถนาเปนตน

ไฟ หมายถง ความรอนสง รวมกบความกดดนทาใหอะตอมของไฮโดรเจนวงเขามารวมกนทาใหเกดอะตอมของธาต ทมนาหนกเพมขนเลกนอย ในการทาฮเลยมหนงหนวยตองใชไฮโดรเจน ๔ หนวย ทกครงททาฮเลยม พลงงานเลกนอยจะถกปลอย และนาหนกเลกนอยจะสญหายไป ดวงอาทตยเรมสองแสง โดยการสญเสยนาหนกในอตราทลานตนในทก ๆ หนงนาท

ในขนตอนตน ๆ ดวงอาทตยทหดตวและหมนถกลอมรอบดวยกอนวตถขนาดใหญซงสวนใหญจะเปนไฮโดรเจน แตประกอบดวยธาตทหนก รวมทงเหลกดวยวตถในกอนดงกลาวจะหนาแนนกวานาหนกโดยเฉลยเปนครงคราว ดงนน วตถจงเรมเกาะตวเปนกอนตางหากและกอนจะ

๓David V.Frank.Ph.D.John G.Little and Steve Miller, Science Explorer : Chemical Interactions, Pearson Education Indochina Ltd. P. ๔๐.

๔สอ เสถบตร, NEWMODEL ENGLISH-THAI DICTIONARY,(กรงเทพมหานคร : ไทยวฒนา

พานช.๒๕๓๔.) หนา ๒๗๐.

๑๑

เปลยนเปนดาวเคราะหเมอดาวเคราะหทเพงกอตวมมวลมากเพยงพอ มนกจะสามารถดงดดวตถภายนอก มนจงเตบโตคอนขางเรว๕

ระบบสรยะจกรวาลแสดงใหเหนวาววฒนาการเรมแรกดวงอาทตย ของดวงดาว ของโลกกเกดจากกลมกาซทมความรอนสงมาก ระบบสรยะไดคอยเปลยนเปนระบบสรยะจนทกวนนโลกกยงไมแขงและเตมไปดวยหนขรขระ แตกมการเปลยนแปลงตลอดเวลา

ตอมาหลายสบลานปผานไปโลกกเรมเยนตวลง ทาใหเปลอกโลกเรมกอตวมนยงคงหดตวเนองจากความโนมถวง เมอดวยเคราะหดวงใหญกาลงกอตว แตละครงจะมหนกอนใหญกระทบโลกมการเพมความรอน ใหกบโลก และคอย ๆ ทาใหมความรอนภายในอกครงหนง ในทสดความรอนจะมมากจนเหลกซงเปนโลหะหนงเรมหลอมเหลว และเรมกอตวเปนหยดนอย ๆ หยดเหลานจมลงขางลาง และในไมชาแกนโลกเรมมเหลกมากขนพรอมโลหะอน ๆ เหนอแกนของโลกจะมหนทมการควบแนนนอยกวา แตรอนเกนจะแขงตว ดงนนมนจงไหลเหมอนการไหลของนาเชอมมนประกอบดวยธาตซลคอนทเบากวาเปนจานวนมาก

ในขณะทภายในของโลกรอนขนมา จะมการไหวทใหญโต ภเขาไฟระเบด มของเหลวปะทออกมา จนกระทงมการสรางบรรยากาศใหมแทนทไฮโดรเจนของกอน ๆ ซงยงไมใชอากาศทเรากาลงใชหายใจ เพราะมนประกอบดวยกาซทเราเรยกวา คารบอนไดออกไซดมากเกนไป และมออกซเจนนอยเกนไป แตกมไอนาเพยงพอทจะกอตวเปนกอนเมฆ ฝนตกเปนระยะยาวนานเพยงพอทจะทาใหเกดมหาสมทร ปจจบนพนผวของโลกมากกวาครงหนงปกคลมดวยนา

เปลอกโลกทเรมเยนลงและเรมหนาขน มนจะแตกออกเปนแผนหนา (Slabs) ขนาดมหมาซงถกดงและดนบนรอบ ๆ ยอดเยอหมทเหนยว บางสวนของแผนหนาไดกลายเปนทวปซงในตนตอนๆ จะมรปรางแตกตางจากปจจบน โลกเรมพรอมสาหรบสงมชวต แตแผนดนยงคงไมราบเรยบ ผดกบมหาสมทรซงมนาอนสาหรบใชชวตเรมขนในโลกทเพงมอายไมนาน๖

ไฟ เปนกลมกาซบนดวงอาทตย ทใหความรอน ความอบอนแกชาวโลก และดาวเคราะหดวงอน ๆ ในระบบสรยะจกรวาล

ภายในของดวงอาทตยเปนเตามหมา ซงมหนาทเชนเดยวกบเตาในบานคอการผลตพลงงาน แตพลงงานของดวงอาทตยมไดมาจากการเผาผลาญเชอเพลง เชน นามน พลงงานของ

๕ชาญชย อาจนสมาจาร, ววฒนาการของโลก, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรวฒนา, มปพ),

หนา ๑๕. ๖เรองเดยวกน หนา ๑๗- ๒๐.

๑๒

ดวงอาทตยมาจากปฏกรยาการหลอมนวเคลยส (nuclear fusion) ในปฏกรยาการหลอมนวเคลยสอะตอมของไฮโดรเจนรวมตวกนเปนฮเลยมปฏกรยาการหลอมนวเคลยสเกดขน

ภายใตสภาวะทอณหภม และความกดดนสงอยางมหาศาล อณหภมทแกนใจกลางของ ดวงอาทตยสงถง ๑๕ ลานองศาเซลเซยส สงจนกระทงทาใหเกดปฏกรยาการหลอมนวเคลยส๗

มวลรวมของฮเลยมซงเกดจากปฏกรยาการหลอมนวเคลยสมจานวนนอยกวามวลรวมของไฮโดรเจนเลกนอย มวลซงหายไปนเปลยนเปนพลงงานซงรวมทงแสงและความรอน แสงและความรอนเคลอนทออกจากแกนของดวงอาทตยไปยงชนบรรยากาศ และออกสอวกาศ แสงสวางและความรอนบางสวนตกสโลก กลายเปนแหลงพลงงานทสาคญ

ไฮโดรเจนทแกนของดวงอาทตยมจานวนมากพอทจะเปนเชอเพลงไดนานหนงลานปในปจจบนดวงอาทตยมอายหาพนลานป เพราะฉะนนดวงอาทตยมไฮโดรเจนมากพอทใหพลงงานคอความรอน ซงเปนพลงงานทสาคญมายงโลกมนษยไดหลายรอยลานป

สารานกรมไทยกลาวไววา เชอกนวาเดมโลกแตกมาจากดวงอาทตยแรก ๆ กรอนจด เมอเยนลง สวนทแขงกเปนหน สวนทเหลวกกลายเปนนา หนเมอถกความรอน ความเยน และอากาศกแตกสลายออกกลายเปนดน เมอพชเกดและตายทบถมผพงไปกเรยกวา พชวตถ เมอสตวเกดและตายกเนาเปอยผพงเรยกวา สตววตถ ทงพชวตถและสตววตถรวมเรยกวา อนทรยวตถ (organic matter)๘

๒.๒ ประเภทของไฟ

การจาแนกประเภทของไฟ เพอจะไดทราบถงชนดของวสดทไหมไฟ และจะไดนาอปกรณหรอ เครองดบเพลงไปใชไดอยางถกวธ รวมถงประสทธภาพในการดบเพลง อนตรายทจะเกดขนหากใชวธการดบเพลงทไมถกตอง ตลอดจนการทาลายปฏกรยาลกโซของไฟ เพอใหไฟท เกดขนดบลง และไมลกไหมขนมาอก ประเภทของไฟ จาแนกไว ๔ ประเภท คอ

๗Jay M. Pasachoff. Ph.D., Science Explorer : Astronomy, Pearson Education Indochina

Ltd. P. ๕๖. ๘อทย สนธสาร, สารานกรมไทย เลมท ๔, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพบารงนกลกจ ,

๒๕๑๘), หนา ๑๓๐๒.

๑๓

๑. แบงตามกระบวนการเผาไหม

แบงตามกระบวนการเผาไหมแบงออกเปน ๓ สวน คอ

๑) กอนการเผาไหม หมายถงการทเชอเพลงรอนขนจนถงจดตดไฟทาใหมไอระเหยถกปลอยออกมาจากเชอเพลงนน

๒) ไฟค หมายถง การเกดการลกไหมทบรเวณผวหนาของเชอเพลงซงอาจมหรอไมมความสมพนธกบปรมาณของออกซเจนกได แตสงสาคญคออตรา การเกดและอณหภมของไอระเหยจากเชอเพลงไมเพยงพอทจะทาใหเกดการลกไหมแบบมเปลวได

๓) การเผาไหมแบบมเปลวไฟ หมายถง พลงงาน และปรมาณไอระเหยของเชอเพลงทอยในชวงทเหมาะสมในการทจะทาใหเกดเปลวไฟ

๒. การแบงตามอตราการเตบโต

ชวงทไฟกาลงเตบโต เรมจากชวงทไฟปลอยพลงงานหรอความรอนออกมาอยางสมาเสมอการเตบโตนจะเปนไปอยางตอเนองมปรมาณเชอเพลง หรออากาศอยางใดอยางหนงเปนตวกาหนดการเตบโต

ชวงการเตบโตคงทเปนชวงทอตราความรอนจากไฟทปลอยออกมา โดยเฉลยมความสมพนธกบเวลาปรมาณของพลงงานทเกดขนถกควบคมโดยพนทผวหนาของเหลว และการเผาไหมจะเปนไปอยางคงทจนกวาเชอเพลงจะหมดลง

ชวงการถดถอย เปนชวงสดทายของการเตบโตเปนชวงทปรมาณของออกซเจนมไมจากดแตอตราการปลอยความรอนลดลงเนองจากปรมาณเชอเพลงนอยลง

๓. การแบงตามระบบการหมนเวยนของอากาศ

เปนการพจารณาถงปรมาณของเชอเพลงหรอออกซเจนทมอยพอใหกระบวนการเผาไหมดาเนนตอไปอยางตอเนอง

เมอเกดการลกไหมในทโลงแจง หรอชวงตนของการเกดไฟเปนการพฒนาของไฟในชวงทมออกซเจนมากไปประเภทนเรยกวาไฟทถกควบคมดวยปรมาณเชอเพลง

สาหรบไฟทเกดในหองหรออาคาร ประตหนาตางทเปดอยจะเปนตวทควบคมปรมาณของอากาศทใชสาหรบการลกไหมของไฟ

๔. การแบงตามระยะการเกดไฟ

การแบงระยะท ๔ นแบงออกไปอกเปน ๓ ระยะคอ

๑๔

๑) ระยะแรกเรม หมายถง ระยะเรมตนการลกไหมทเปลวไปยงไมมพลงงานมากอาจเกดเปนไปคอยนานเปนชวโมง

๒) ระยะทไฟลกไหมอยางอสระ เปนชวงการเกดเปลวไฟโดยไฟจะเผาไหมเชอเพลงและปลอยพลงงานออกมาจานวนมาก

๓) ระยะไฟค ปรมาณของออกซเจนในหองมจานวนลดนอยลงและการปลอยพลงงานความรอนลดลงอยางรวดเรว๙

๒.๓ องคประกอบของไฟ

องคประกอบของไฟ (Fire Elements) ไฟจะเกดขนไดจะตองมองคประกอบ และองคประกอบดงกลาวจะตองไดสดสวน และอตราสวนทเหมาะสมเทานนจงจะเกดเปนไฟ ขน องคประกอบของไฟมอย ๓ อยาง คอ

๑. เชอเพลง (Fuel) มอยหลายสถานะ เชน ๑) ของแขง เชน ไม ใบไม ผา หญา ฟาง วสดตาง ๆ เปนตน ๒) ของเหลว เชน นามน ทนเนอร ยางมะตอย เปนตน ๓) กาซ ตาง ๆ

อยางไรกตามเชอเพลงจะตดเปนไฟไดตองอยในสถานะเปน ไอ กอนเสมอโดยการใชความรอนไปยกอณหภมของเชอเพลงทเปนของแขงหรอของเหลวใหกลายเปนไอ แตบางชนดไมจาเปนไมจาเปนตองใชความรอนไปยกอณหภมของตวมนใหกลายเปนไอ เพราะจดวาบไฟของเชอเพลงแตละอยางจะไมเทากน เชน นามนเบนซน หรอกาซตาง ๆ ความรอนททาใหเชอเพลงเปลยนสถานะเปน ไอ เขาผสมกบอากาศอยางไดสดสวนและพรอมทจะลกไหมไดเรยกวา จดวาบไฟ

๒. อากาศ (oxygen) คอ บรรยากาศทมออกซเจนอยในอตราประมาณรอยละ ๒๑% ออกซเจนเปนกาซทชวยใหตดไฟ แตถาในบรรยากาศทมออกซเจนตากวารอยละ ๑๖ ไฟจะไมตดเพราะอากาศไมไดสดสวนกบเชอเพลงนนเอง

๓. ความรอน (Heat) ความรอนจะเปนตนเหตแหงการจดตด ตองสงพอทจะยกระดบอณหภมของสงทเปนเชอเพลงใหถงจดตดไฟ หรอจดชวาลของเชอเพลงนน ๆ ซงความรอนถงจด

๙เออนพร ภเพชร และคณะ, ความรเรองไฟ, (กรงเทพมหานคร : สถาบนพฒนาการสาธารณสขอาเซยน

มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๘), หนา ๑๙-๒๑.

๑๕

ตดไฟ จะทาใหเกดการเปลยนแปลงทางเคมอยางรวดเรว (Rapid combustion) เกดเปนไฟและการเผาไหมขน๑๐

๒.๔ คณสมบตของไฟ

ไฟในทางวทยาศาสตรน นสามารถแบงคณสมบตในทศนะทางวทยาศาสตรออกเปน ๒ อยาง คอ

๒.๔.๑ คณสมบตของไฟทางกายภาพ และทางเคม

๑) การระเหยของของเหลว เนองจากโมเลกลของของเหลวมการเคลอนไหวอยตลอดเวลา ซงความถของการเคลอนไฟขนกบอณภมของของเหลว กลาวคอโมเลกลอสระจะหนออกไปตามผวหนาของของเหลวสพนทวางเหนอของเหลว โมเลกลบางตวจะยงคงอยในพนทวางนในขณะทโมเลกลบางตวจะถกดงกลบลงสของเหลวอกครง

หากของเหลวนนอยในภาชนะเปดโมเลกล (ไอระเหย) จะหนออกจากผวหนาของของเหลวอยางตอเนองเรยกวาของเหลวระเหยในทางกลบกน ถาของเหลวอยในภาชนะปดเหนอของเหลวจนถงจดสมดล ซงเปนจดทอตราทโมเลกลหนออกเทากบอตราของโมเลกลทกลบเปนของเหลว ความดนทจดสมดลนเรยกวา “ความดนไอ” มหนวยเปนกโลปาสคาล(Kpa) หรอปอนดตอตารางนวสมบรณ (psia)

ในขณะทของเหลวมอณภมสงขนความดนไอของของเหลวจะเขาใกลความดนบรรยากาศ ในทปดเมอความดนไอเทากบความดนบรรยากาศ อณภมของของเหลวนน ณ จดนนเรยกวา “จดเดอด”

๒) คณภาพของทางเคม

การเผาไหมเปนปฏกรยาทางเคม ทมการใหความรอนออกไปจากระบบ (exothermic) ปฏกรยาดงกลาวอาจเกดจากของแขง ของเหลว หรอกาซ กระบวนการดงกลาวโดยปกตแลวมกจะ

มความเกยวกนกบปฏกรยาทโมเลกลมการสญเสยอเลกตรอน (oxidation) ของเชอเพลงในบรรยากาศของออกซเจน ของแขงบางอยางสามารถเผาไหมไดโดยตรงจากไฟค แต

๑๐งานปอง กนและบรร เทาสาธารณภย , “อคค ภ ยปอง กนได ถ าไมประมาท ,”

<http://www.koratcity.net/Rescue/Basic> (สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒)

๑๖

สาหรบการเผาไหมทมเปลวไฟของเชอเพลงทเปนของแขง และของเหลวตองเกดการคายไอระเหยกอนเกดการเผาไหม

ในบางโอกาส ปฏกร ยาเคมการเผาไหมอาจเกดไดโดยไมมออกซเจนเขามาเกยวของ เชน สารไฮโดรคารบอนบางตวอาจเกดการเผาไหมไดในบรรยากาศของคลอลน และผงเซอรโคเนยมสามารถจดตด (ignition) ไดในกาซคารบอนไดออกไซดบรสทธ เปนตน๑๑

เมอกลาวถง ไฟ คนทวไปยอมรในฐานะวาไฟเปนสงทใหความรอนและทาใหเกดเปนแสงสวางโบราณเชอวาไฟเปนธาตอยางหนงในธาตทงส มนษยไดใชประโยชนจากความรอนของไฟ โดยอาศยผงจากไอความรอนผอนคลายความหนาวเมอยามมอากาศเยนจด ไอของไฟชวยทาใหรางกายเกดความอบอน และบางทกชวยเสรมสขภาพของตนไดอกดวย

มนษยยงไดใชความรอนอนเกดจากไฟทาอาหารใหสก ปลอดภยจากความเจบปวยเนองจากอาหารเปนพษ การทาอาหารใหสกดวยไฟทาใหมรสอรอยชวนรบประทานยงกวาอาหารสก ๆ ดบ ๆ ไฟใชไดทง ตม ปง ยาง ทอด อบ

คณสมบตของไฟทใหแสงสวางนนเปนประโยชนแกมนษยไมนอยไปกวาคณสมบตของไฟทใหความรอนอนเปนประโยชนแกมนษย

ในสมยปจจบนมนษยไดอาศยคณประโยชนจากไฟทางดานแสงสวาง ชวยปองกนภยอนตรายอนเกดจากสตวรายในยามคาคนมาดวยกนทกคน นอกจากนมนษยยงไดอาศยใชประโยชนเพอยดเวลาทมความสวางยาวลาเขาไปในเวลากลางคนทปราศจากแสงสวางโดยตรงจากพระอาทตย เพอไดทากจจาเปนหรองานรบดวนไดอก

ไฟทมนษยแรกรจกนนเปนไฟทเกดมขนเองตามธรรมชาต เปนตนวาในขณะเกดฟาผาลงมาถกวตถตาง ๆ ทาใหเกดความรอน และแตกเปนประกายไฟทาใหลกไหมเปนไฟขนตามตนไม หรอกอไผ หรอหญาแหง หรอไฟอาจจะเกดขนในเวลาอากาศรอนจด ตนไมบางชนด เชน กอไมไผเวลาถกลมพดเอนไปมา ลาไมไผเสยดสกนไปมานานเขากเกดความรอนจดบนผวไม จนเกดลกเปนไฟ เมอมนษยสามารถรจกทาไฟขนใชประโยชนไดมากขน มนษยกเรมมภาระเกยวกบไฟเพมขนโดยเฉพาะความจาเปนในการรกษาไฟ จงจาเปนตองคนหาวธรกษาไฟไวใชใหนานทสดวธรกษาไฟอยางงาย ๆ ใหไดใชประโยชนในสมยดกดาบรรพนนมนษยใชไมขอนทอนซงเปนเชอเพลงเลยงไฟใหคไหมอยเปนเวลานานพอสมควรแตเปนวธเลยงไฟอยตดกบท มแตความรอน แต

๑๑เออนพร ภเพชร และคณะ, ความรเรองไฟ, หนา ๖-๘.

๑๗

ใหสวางไดไมนานนกภาชนะสาหรบใชบรรจเปลวมน หรอไขมนของสตวทจะหลอเลยงไฟไหไหมลกอยไดนานและสะดวกแกการใชสอยนน จากการขดคน ซงนกโบราณคดสารวจคนพบตามแหลงตาง ๆ ปรากฏวาทาดวยดนปนเผาไฟสกและแขงรปคลายถวยฝมอปนอยางหยาบๆ ซงคงใชบรรจนามนแตพอสมควร พาดไส หรออาจจะเปนฟางหรอวสดอน ๆ ทสามารถดดซมนามนชมอยพอเปนเชอเพลงไฟได ไวตรงปากภาชนะนน แลวจดไฟใหสวางการทคนมความเปนอยสะดวกสบายขนกโดยอาศยไฟใชประโยชนดงกลาว๑๒

นอกจากนไฟยงใชเปนอาวธปองกนตวเองหรอทารายสตวไดอกดวยประโยชนของไฟมมากเชนนคนทงหลายจงมความสนใจ และพยายามประดษฐภาชนะใชหลอเลยงเพอใหไฟลกโชนอยไดนานทสด

โลกซงอยในกาแลกซทางชางเผอกซงกรวมอยในดาวทง ๙ ดวงไมมออกซเจนมแตชนบรรยากาศ และมแสงอลตราไวโอเลตแสงนไดผลตสารหลาย ๆ ตวขนมา เมอ ๓,๓๐๐ ปทผานมาพชกไดเกดขนปกคลมโลกทาใหโลกกอตวเปนปาดงดบการทบถมของซากตาง ๆ ทาใหเกดหน และแรธาตตาง ๆ อยางมากมายซงอาจเกดจากปฏกรยานวเคลยทปลดปลอยพลงงานออกมา และทาใหมกาซตาง ๆ เกดขนบนโลก เชนคารบอนไดออกไซ กาซออกซเจน เมอเกดขนอยางเพยงพอกทาใหเกดสงมชวตขน เชน แมลง และสงมชวตตาง ๆ กปกคลมโลก

เมอมมนษยเกดขนมาในโลกมนษยกไดมพฒนาตารางสมองสงทสาคญมการคนพบไฟ และเครองมอเครองใชตาง ๆ กตามมา และความเปนอยทสะดวกสบายกตามมา ไฟทสองใหความสวางกบงเอญทาใหมนษยเกดความคดมากกวาเดม และเกดวฒนธรรมขน ไฟทาใหมนษยเปนมนษยอยางแทจรง ๑๓ นอกจากนไฟยงใชเปนอาวธปองกนตวเองหรอทารายสตวไดอกดวยประโยชนของไฟมมากเชนนคนทงหลายจงมความสนใจ และพยายามประดษฐภาชนะใชหลอเลยงเพอใหไฟลกโชนอยไดนานทสด

คณประโยชนของไฟยงชวยสตรทคลอดบตรใหมเพอใหไดรบความอนจากไฟ ใชความรอนจากไฟอบสมนไฟ ความรอนและกลนของสมนไฟ จะทาหนาทองแหงเรว เพราะมดลกเขาอเรวและแหง แกจกเสยด ตะครว และหนาวเยนในกระดก

๑๒จ ลทรรศน พยาฆรานนท , “เ ค ร อ งประ ทป ชวาลา และโคมไฟโบราณ , ”

<http://www.thaiblades.com/forums/archive/index> (สบคน ๒๐ /๖/๒๕๕๒). ๑๓“พลงงาน+โลกรอน,” <http://learners.ni.th/blog/ chocolate>(สบคน ๒๐ /๖/๒๕๕๒).

๑๘

การคลอดบตรในสมยปจจบนสาหรบสตรผคลอดบตรตามแบบธรรมชาต ทางแพทยแผนปจจบนกจะมการอบไปสองใหความรอนเพอชวยใหเลอดไหลเวยนบรเวณฝเยบมากขน แผลจะไดหายเรว การการอยไฟของไทย กคอ การนงถานหรอการรมควนสมนไพรซงเปนการใชสมนไพรรมทางชองคลอด เพอใหแผลฝเยบแหงเรวไมอกเสบ บรรเทาอาการเจบแผล กระตนการบบรดตวของมดลก และชวยขบนาคาวปลา๑๔

อยางไรกตาม หากกลาววาไฟเปนการคดคนตามหลกความรทางวทยาศาสตรแลว ดงนน คณประโยชนของไฟสามารถยดคณประโยชนของวทยาศาสตรได ดงน

สเทพ อสาหะ กลาววา คงเปนทยอมรบกนวา ขณะนเราอยในยคทวทยาศาสตรและเทคโนโลยเจรญสงสด ทกอยางทเกยวของกบตวเรานนเปนผลมาจากการพฒนาของวทยาศาสตรและเทคโนโลยทงสน อยางไรกตามอทธพลของวทยาศาสตรและเทคโนโลยสวนใหญทมตอเศรษฐกจ และการเสาะแสวงหาความรนนยงไมเปนทเดนชดสาหรบประชาชนสวนใหญ๑๕

ชยวฒน คประตกล ไดกลาวถงบทบาทของวทยาศาสตรทสรางคนใหมมานะอดทน เปนคนไมหลงงมงาย เปนคนมเหตผล เปนคนทไมถกชกจงไปในทางเสอมทรามไดงาย ๆ นอกจากนวทยาศาสตรยงชวยใหสมาชกในสงคม ตระหนกถงความสาคญของการทางานเปนระบบเปนทมหรอเปนหมคณะ ตระหนกถงผลกระทบทจะเกดขนกบสงคมสวนรวมจากพฤตกรรม หรอการกระทาของสมาชกแมเพยงคนเดยวหรอกลมหนง๑๖

ทองสข พงศทต และคณะ กลาววา วทยาศาสตรจะเกยวพนกบมนษยทกคนตลอดชพในชวตประจาวน ตงแตลมตาตนจนกระทงเขานอนจะเกยวพนกบวทยาศาสตร คงจะไมมใครปฏเสธไดวาวทยาศาสตรไดนาความสข ความสะดวกสบายมาสการดารงชวตในเรองตาง ๆ ตอไปน ๑) อาหาร ไดรจกวธรกษาอาหารไมใหบดเสย รจกคณคาของอาหารวามนษยเราตองการ แปง ไขมน โปรตน วตามน แรธาตตาง ๆ อยางเพยงพอไดอยางไรและคดประดษฐอาหารขนได เสาะแสวงหาอาหารใหพอเลยงพลโลกจากแหลงทมาจากทะเล อากาศ บนพนโลก จากทะเล

๑๔“ขนตอนการอยไฟแบบโบราณ,” <http://www.ekrungthep.com/marketplace/Biz_ContentDetail> (สบคน ๒๐/๖/

๒๕๕๒) ๑๕สเทพ อสาหะ, การสอนวทยาศาสตรระดบมธยมศกษา , (มหาสารคาม : คณะวทยาศาสตร

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๖), หนา ๑๐-๑๑. ๑๖ชยวฒน คประตกล, วทยาศาสตรไทยอดต ปจจบน อนาคต, (กรงเทพมหานคร : นาอกษรการพมพ,

๒๕๒๘), หนา ๘๗-๘๘.

๑๙

ไดผลตเกลอรบประทาน (NaCI) ผลตไอโอดนจากสาหรายทะเล ซงเอามาทาวนและแยกไอโอดนออก ไดโปรตนจากสตวและพชเชน Algae ในทะเลนามาเปนอาหาร

๒) เครองนงหม ไดรจกสยอมผา สมยกอนมกใชสจากพชมายอมผา แตพอถง ค.ศ. ๑๘๕๖ William Perkin ไดเรมใชสทเตรยมจากถานหนหรอสสงเคราะห นอกจากนนนกเคมยงรจกวธทาไหมเทยม ทาปลาสตก ทาไนลอน เพอทาเสอผาสวย ๆ ใช เชน และสารสงเคราะหใชแทนยาง เปนตน ๓) สขภาพอนามย แตกอนนอตราคนตายมมาก แตตอมาจนปจจบนอตรานนไดลดนอยลงไป ทงนเพราะกนอาหารดขน มทอยอาศยและนาบรโภคดขน เชน นาประปากตองใชความรของวชาเคมทาใหบรสทธ โดยฆาเชอโรคดวย CI๒ ทาใหฟนแขงโดยเตมฟลออไรดลงไปในนาดม นอกจากนยงมยาใหม ๆ ทใชเปนผลดเปนอนมาก เชน ยาปฏชวนะ ยาพวกซลฟา ยาสาหรบฆาเชอโรค การตนพบยาชา (Anaesthetic) ชวยใหศลยกรรมเปนผลดยงขน การพบคลอโรฟอรม โคเคน กาซหวเราะ อเทอร (ซงเปนยาชา) ไดชวยชวตและบรรเทาความปวดทรมานของคนไขไวเปนอนมาก ๔) ทอยอาศยและเครองใช มไมขดไฟทใชอยในปจจบนน สบ หมอ เครองภาชนะ เครองใชไมสอยททาดวยโลหะและปลาสตก กาซถานหน รถยนต นามน ผงซกฟอก เครองกอสราง เชนเหลก เหลกกลา Stainless Steel (Fe + Cr) อะลมเนยม ซเมนต คอนกรต กระจกแตกไมบาด (Nonsplintered glass) ขอเสยในเครองยนตกใชทาดวย Alloy ของเหลก (เหลกผสมกบมงกานส)

๕) การสงเคราะหใชเทยมของจรง ยางเทยม ไหมเทยม การบร ยาควนนน ยารกษาโรค แกรฟไฟต ลวนแตเปนผลตภณฑซงทาขนโดยอาศยวทยาศาสตรทงนน

๖) เครองอานวยความบนเทง เชน ภาพยนต โทรทศน การถายรป เปนตน เกดมขนไดเพราะวทยาศาสตร วชาเคมสอนใหรจกการถายรป วทยนนกอาศยความรจากวทยาศาสตร กระดาษ หนงสอ ฟตบอล ลกเทนนส ลกปงปอง เปนตน ลวนแตเปนผลตพนธขนมาไดโดยอาศยมาจากวทยาศาสตรทงนน๑๗

เสรมพล รตสข ไดกลาวถงความจาเปนและเหตผลทมนษยจาเปนทจะตองนาวทยาศาสตรและเทคโนโลยมาใช คอ

๑๗ทองสข พงศทตและคณะ, วทยาศาสตรทวไป เลม ๑, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยรามคาแหง,

๒๕๒๕), หนา ๗-๘.

๒๐

๑. มความตองการทจะแกปญหาในการดารงชวตประจาวน หรอปญหาในดานการประกอบอาชพ ทงนเพอปรบปรงยกระดบฐานะความเปนอยหรอเพอแสวงหากาไรในการคา ตวอยางเชน เจาของโรงงานสนใจทจะนาเทคโนโลยใหมเขามาใช เพอลดตนทนการผลตและลดปญหาสงแวดลอม ชาวนาสนใจทจะนากาซชวภาพมาใชเพราะตองการทนเวลาในการไปหาฟน ชาวนาสนใจทจะใชรถไถนาเอนกประสงคเพราะตองการเพมผลผลต เปนตน

๒. เลงเหนโอกาสในการลงทน (investment opportunity) เชนคาดวาจะมตลาดมากสาหรบกะทสาเรจรป จงตองการเทคโนโลยการผลตกะทสาเรจรป

๓. เตรยมการเปลยนแปลงทางเทคโนโลย ในอนาคตคาดวาราคานามนทสงขนทกปจะทาใหเกดความตองการเครองยนต ทขบเคลอนดวยกาซจากถานหรอไม (wood gasifier) มากขนจงตองการพฒนาเทคโนโลยการผลตกาซจากถานหรอไม

๔. การแขงขนในดานการตลาดทาใหตองเรงพฒนาเทคโนโลยเพอลดตนทนการผลตพฒนาผลตภณฑใหม ปรบปรงคณภาพ๑๘

ในปจจบนจงกลาวไดวา วทยาศาสตรและเทคโนโลยมความสาคญ และมความจาเปนตอการพฒนาในดานตาง ๆ ของประเทศ มขอบเขตการใชอยางกวางขวาง มผลใหชวตมนษยและสงแวดลอมเปลยนแปลงไปจากเดม มนษยมความเปนอยทสขสบายขน โรคภยลดลงหรอสามารถแกปญหาได การเดนทางและการตดตอสะดวกและรวดเรวขน การศกษากาวหนากวาอดตมากมายนก ซงสงเหลานเปนผลมาจากวทยาศาสตรและเทคโนโลยแทบทงสน

โชววอลเตอร ไดกลาวถงคณสมบตของการเปนผรวทยาศาสตร(scientific literacy) ซงสามารถนามาเชอมโยงกบประโยชนของวทยาศาสตรและเทคโนโลยได ดงนคอ

๑. เขาใจธรรมชาตความรทางวทยาศาสตร ๒. สามารถนามโนทศน หลกสาคญ กฎ และทฤษฎทเหมาะสมไปใชอยางถกตอง ๓. สามารถใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการแกปญหา การตดสนใจ และการศกษาเกยวกบสงแวดลอมไดอยางด ๔. ยดมนในคานยมทมรากฐานมาจากวทยาศาสตร ๕. เขาใจและซาบซงในความสมพนธระหวางวทยาศาสตรและเทคโนโลยและสงคม

๑๘เสรมพล รตสข, วทยาศาสตรและเทคโนโลยกบการพฒนาประเทศ, (กรงเทพมหานคร : สมาคม

เทคโนโลยทเหมาะสม, ๒๕๒๖), หนา ๑๒.

๒๑

๖. พฒนาความคดทแปลกและนาพอใจ เกยวกบสงคมไดมากวาคนอน อนเปนผลจากการศกษาวทยาศาสตร และใฝใจศกษาอยตลอดเวลา ๗. ไดพฒนาทกษะตาง ๆ ทเกยวของกบการทดลอง๑๙

จากทกลาวมา จะเหนไดวามความจาเปนอยางยงทจะตองนาวทยาศาสตรมาใชเพอสรางคนใหมเหตผล มความเชอมนในตนเองมากขน เมอมความเชอมนในตนเองมากขน ความเชอ งมงาย ความเชอในโชคลาง ชะตาราศ ดวง และเรองพรหมลขตจะจางหายไป ความลมหลงในการพนน หวงรวยทางลด และการวเคราะหสภาพการณหรอปญหาในชวตประจาวนกจะอยในแนวของเหตและผล ตามหลกตรรกวทยาศาสตร เปนคณลกษณะของพลเมองในสงคมประชาธปไตย เปนสงคมทเราทกคนตองการ เปนสงคมทนามาซงความมสทธ เสรภาพ อยางมเหตมผล

สรป ไดวาไฟในทศนะทางวทยาศาสตรมประโยชนตอมนษย และมบทบาทสาคญ ตอการพฒนาประเทศ ผลของการศกษาคนควาทางวทยาศาสตร เกยวโยงกบความเจรญในดานตางๆ เชน การแพทย การสอสารคมนาคม การเกษตร การศกษา การอตสาหกรรม การเมอง การเศรษฐกจ การควบคมไฟเพอนาไปใชประโยชนถอไดวาเปนความสาเรจกาวสาคญหนงในประวตศาสตรของมวลมนษยชาต ตงแต การทาอาหาร การผลตสงของ การฆาเชอโรค การแปลงพลงงานเปนงาน และการดบไฟทไมพงปรารถนา เปนตน

ไฟจงมประโยชนกบมนษยเราอยางมากมาย เชน ใชหงตมอาหาร ใชในการใหแสงสวาง หรออานวยความสะดวกเพอใหเกดประโยชนตอชวตประจาวนมากมาย อกทงนาความเจรญมาสประเทศชาตและโลกเราทกวนน ในขณะทชวตเราจะขาดไฟมได แตเราตองตระหนกดวยวา ไฟ นนมใชเพยงแตจะใหคณอนนตเทานน ยงอาจใหโทษอยางมหนตอกดวยถาไฟทเราไมสามารถควบคมใหอยในวงจากด อยในขอบเขตการลกไหมได ซงการลกไหมและตดตอลกลามไปเรอย ๆ นน คอ ไฟทมโทษอยางมหนต เรยกวา “อคคภย”

นอกจากจะแสดงใหเหนถงภาวะทอาจทาใหเกดอคคภยแลว ยงหมายถงสภาพทเพลงอาจตดตอลกลาม โดยอาศยความเปนเชอเพลงของสงทลกไหมได กบการเอออานวยของโครงสรางอาคารทเกดเพลงไหมและอาคารทอยใกลเคยง ดงนนอคคภยจงถอเปนสงแวดลอมอยางหนงทรายแรง เปนปญหาทเกยวกบความเสยหาย การสญเสยชวตและทรพยสนเปนจานวนมากในปหนง ๆ และอคคภยยงมผลทาลายทางออมแกธรกจการคา และเศรษฐกจ สงคมหลายๆ ประการ

๑๙Showalter, V.M. "What is Unified Science Education?, (Programs Objectives and Scientific

Literacy : Prism II ๒, ๑๙๗๔), P. ๑-๘.

๒๒

เชนผลเสยหายทางธรกจการคา ผลเสยหายทางดานรางกาย จตใจของมนษย และเปนอนตรายแกสตวเดรจฉาน พรอมทงสงทมชวตทกชนด

๒.๕ กระบวนการเกดไฟ

การจดตด (Ignition) เปนกระบวนการเรมการเผาไหม ทาใหเกดไฟขนโดยเรมตนตองมสวนผสมของกาซหรอไอระเหยไวไฟ กบอากาศ การจดตดครงแรกจะเกดขนไดตองมแหงกาเนดไฟ เชน เปลวไฟ หรอ ประกายไฟ เมออณหภมเพมขนอยางพอเหมาะ สวนผสมดงกลาวจะเกดการจดตดอยางตอเนอง ซงหมายถงการลกไหมอยางตอเนอง๒๐

กระบวนการเผาไหม หมายถง การเกดปฏกรยาออกซเดชนอยางรวดเรวของเชอเพลงอนจะประกอบไปดวย การเกดความรอนและแสงสวาง การเผาไหมของเชอเพลงทสมบรณจะเปนไปไดกตอเมอมปรมาณออกซเจนเตมใหอยางเพยงพอออกซเจน (O๒) เปนหนงในธาตพนฐานของโลกซงมปรมาณถง ๒๐.๙% ของอากาศทงหมดของเรา การเกดปฏกรยาออกซเดชนอยางรวดเรวของเชอเพลง จะทาใหเกดความรอนในปรมาณมาก เชอเพลงแขงหรอเชอเพลงเหลวจะตอง ถกเปลยนใหเปนกาซเสยกอนทจะเกดการเผาไหม โดยปกตแลวจะตองมการใชความรอนในการเปลยนของเหลวหรอของแขงใหเปนกาซ และกาซเชอเพลงกจะถกเผาไหมในสถานะปกต ถามปรมารอากาศเพยงพออากาศสวนใหญ จานวน ๗๙ เปอรเซนต (ซงไมใชออกซเจน) คอ ไนโตรเจนและธาตอน ๆ อกเลกนอย ไนโตรเจนถอวาเปนตวทาลายเพอลดอณหภม ซงจะตองมเพอใหไดออกซเจนทตองการเผาไนโตรเจนจะลดประสทธภาพของการเผาไหม โดยดดความรอนออกจากการเผาไหมของเชอเพลง และทาใหกาซทปลองควนสลายตว สงนจะเปนการลดความรอนทมไวสาหรบการถายเทความรอนโดยผานการแลกเปลยนความรอนทพนผวนอกจากนน มนยงทาใหปรมาตรของการเผาไหม เพมมากขนเปนผลพลอยได ซงจะตองเคลอนทผานอปกรณแลกเปลยนความรอน แลวขนไปสกลมปลองไฟไดเรวขน เพอใหมการผสมของอากาศกบเชอเพลงเพมเตม ไนโตรเจนยงสามารถรวมตวกบออกซเจน (โดยเฉพาะเวลาทมอณหภมเปลวไฟสง) และทาใหเกดออกไซดของไนโตรเจน (NOX) ซงเปนมลพษ คารบอนไฮโดรเจน และกามะถนในเชอเพลงรวมตวกบออกซเจนในอากาศ แลวกอตวเปนคารบอนไดออกไซด ไอนา และซลเฟอรไดออกไซด โดยจะปลอยพลงงาน ๘,๐๘๔ กโลแคลอร ๒๘,๙๒๒ กโลแคลอร และ ๒,๒๒๔ กโลแคลอร ตามลาดบ ภายใตเงอนไขทแนนอน คารบอนอาจจะรวมตวกบออกซเจนแลวเกดเปนคารบอนมอนอกไซด ซงกจะทาใหเกดการปลอยพลงงานความรอนทนอยกวา (๒,๔๓๐ กโลแคลอร ตอกโลกรมของ

๒๐เออมพร ภเพชร และคณะ, ความรเรองไฟ, หนา ๘.

๒๓

คารบอน) คารบอนทถกเผาใหกลายเปน O๒ จะทาใหเกดความรอนตอหนวยของเชอเพลงมากกวา เมอเกด CO หรอ ควนขนมา

การเกดเปลวไฟ แบงออกเปน ๒ ประเภท คอ ๑) เปนการผสมไวกอนระหวางไอระเหยของเชอเพลง และอากาศ (premixed) กอนเกดการจดตด (ignition) ๒) เปนการเคลอนทของกาซ ของเหลว ของแขง อนเนองจากความรอนของอนภาค (ไดแก อะตอม หรอโมเลกล) การลกไหมเกดขนทบรเวณทเชอเพลงและออกซเจนผสมกน

เมอกระบวนการเผาไหมกลายเปนการลกไหมอยางตอเนอง โมเลกลของเชอเพลงและออกซเจนตองอยในภาวะกมมนต (activated) ปฏกรยาลกโซนจะแปรเปลยนเชอเพลงและออกซเจนเกดเปนสารทไดรบจากการเผาไหมซงมการปลอยความรอน (พลงงาน) ออกมาซงเกดจากการทาปฏกรยาอนมลอสระ ทาใหอณหภมเพมขนและการเผาไหมเรวขน หลงการจดตด การลกไหมจะเกดอยางตอเนอง เชอเพลงหรอออกซเจนถกใชหมดไป หรอจนกวาเปลวไฟจะดบ

เชอเพลงทเปนของเหลวหรอของแขง การจดตดครงแรกจะอยในสถานะของกาซ โดยทพลงงานความรอนเรมแรกจะตองถกนาไปเปลยนสถานะของเชอเพลงแขงและเหลวบางสวนใหกลายเปนกาซ ทาใหเกดสวนผสมของไอระเหยไวไฟ และอากาศในบรเวณใกล ๆ ผวหนาของเชอเพลงนน สาหรบเชอเพลงของเหลว กระบวนการดงกลาวเรยกวา การระเหย แตสาหรบเชอเพลงของแขงนนตองมการแตกสลายตวทางเคมกอนจงจะปลอยไอระเหยออกมา

อณหภมทของเหลวไวไฟใหไอระเหยทจดตดได ณ บรเวณผวหนาของเหลวเรยกวา “จดวาบไฟ” (flash point) หรออาจกลาวไดวาอณหภมจดวาบไฟเปนจดเรมแรกทเกดการจดตดโดยตองอาศยความรอนจากภายนอกในกาจดตดของสวนผสมระหวางไอระเหยและอากาศ ทอยเหนอผวหนาของของเหลวนน

อณหภมทสงขนมาอกเรยกวา “จดตดไฟ” ซงหมายถง อณภมทเมอของเหลวหรอของแขงยงคงสามารถลกไหมไดอยางตอเนองหลงจากทสวนผสมระหวางไอระเหยและอากาศจดตดขนมาแลว๒๑

จากการศกษากระบวนการเกดไฟพอสรปไดวาไฟจะเกดไดนน ตองมกระบวนการเกดของไฟและกระบวนการนนกเกดจากเหตปจจยทง ๓ อยาง มาประชมรวมเปนปจจยแกกน และกนขาดสงใดสงหนงไปกไมเกดผลหรอไฟขน ไฟนนมไดเกดแตสงหนงสงใดโดยตรง ๆ แตเกดจาก

๒๑เรองเดยวกน, หนา ๘-๑๐.

๒๔

เหตปจจยมาประชมปรงแตงกน ถามเชอเพลง (Fuel) แตขาดออกซเจน (Oxygen) ความรอน (Heat) ปฏกรยาลกโซกไมเกดขนไฟกเกดไมได มออกซเจน (Oxygen) ความรอน (Heat) แตไมมเชอเพลง ไฟกเกดไมได เพราะฉะนนการเกดไฟตองอาศยเหต ๓ อยางมารวมกนในสภาพทเหมาสะสม ปฏกรยาลกโซเกดไฟเกด ไมมเชอเพลง ไมมออกซเจน ไมมความรอน ปฏกรยาลกโซไมเกดกระบวนการเผาไหมทเรมตงแตเชอเพลงทไดรบความรอนกจะตดไฟขนไมไดแนนอน

บทท ๓

แนวคดเรองไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท

๓.๑ ความหมายของคาวา “ไฟ”

ผวจยไดศกษาเอกสารทปรากฏเรองไฟในคมภรพระพทธศาสนาไดใหความหมายเรองไฟไวโดยมนยตางๆ กนดงตอไปน

ความหมายในพระอภธรรมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกาไดใหความหมายไววา มพระบาลวเคราะหเตโชธาตหรอธาตไฟไววา “เตเชต ปรปาเจต นเสต วา ตกขภาเวน เสสภตตตย อสมาเปตต เตโชฯ ชอวาเตโช ดวยอรรถวา ใหรอน คอ ใหอบอนหรอใหเขมแขง คอ ใหภตรปทง ๓ ทเหลออนอย โดยภาวะเปนสภาพแรงกลาฯ”๑

เมอวาโดยนยแหงการขยายความแลว เตโชธาตหรอธาตไฟมอย ๔ อยาง ไดแก ๑) เตโชธาตทเปนเหตใหรางกายอบอน ๒) เตโชธาตทเปนเหตใหรางกายทรดโทรม ๓) เตโชธาตทเปนเหตใหรางกายกระวนกระวาย ๔) เตโชธาตทเปนเหตเผาอาหารใหยอย ทง ๔ นพงทราบวา เตโชธาตภายใน

สวนเตโชธาตททานกลาวไวอยางนวา บรรดาเตโชธาต ๒ อยางนน เตโชธาตทเกนไปในภายนอกเปนไฉน คอ สงทรอน อบอนในภายนอก คอ เตโชธาตทไมมใจครองในภายนอก ไดแก ไฟเกดจากไม ไฟเกดจากสะเกดไม ไฟเกดจากหญา ไฟเกดจากขวว ไฟเกดจากแกลบ ไฟเกดจากกองขยะ ไฟเกดจากเชอ ความรอนเกดจากไฟ ความรอนเกดจากแสงพระอาทตย ความรอนเกดจากการทบถมแหงทอนไม ความรอนเกดจากการทบถมแหงหญา ความรอนเกดจากการทบถมแหงขาวเปลอก ความรอนเกดจากการทบถมแหงสงของ ดงน พงทราบวา เตโชธาตภายนอก๒

๑มหามกฏราชวทยาลย , อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย ,

พมพครงท ๖, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๒๗๑. ๒ม.ม.อ.(ไทย) ๑/๗๓-๗๔.

๒๖

ในพระอภธรรมปฏก วภงคปกรณ มคาอธบายเกยวกบธาตไฟไววา เตโชธาต เปนไฉน

เตโชธาต ม ๒ อยาง คอ เตโชธาตภายใน เตโชธาตภายนอก ในเตโชธาต ๒ อยางนน เตโชธาตภายใน เปนไฉน

ความรอน ธรรมชาตทรอน ความอน ธรรมชาตทอน ความอบอนธรรมชาตทอบอน เปนภายในเฉพาะตน เปนอปาทนนรปขางใน ไดแก เตโชธาตททาใหรางกายเรารอน เตโชธาตททาใหรางกายทรดโทรม เตโชธาตทเปนเหตใหเผาไหม เตโชธาตททาใหของกนของดมของเคยวของลมถงความยอยไปดวยด หรอ ความรอน ธรรมชาตทรอน ความอนธรรมชาตทอน ความอบอน ธรรมชาตทอบอน เปนภายในเฉพาะตน เปนอปาทนนรปขางใน แมอนใดมอย นเรยกวา เตโชธาตภายใน

เตโชธาตภายนอก เปนไฉน ความรอน ธรรมชาตทรอน ความอน ธรรมชาตทอน ความอบอนธรรมชาตทอบอน

เปนภายนอก เปนอนปาทนนรปขางนอก ไดแก ไฟฟน ไฟสะเกดไม ไฟหญา ไฟมลโค ไฟแกลบ ไฟหยากเยอ ไฟอสนบาต ความรอนแหงไฟ ความรอนแหงดวงอาทตย ความรอนแหงกองฟน ความรอนแหงกองหญา ความรอนแหงกองขาวเปลอก ความรอนแหงกองขเถา หรอ ความรอนธรรมชาตทรอน ความอน ธรรมชาตทอน ความอบอน ธรรมชาตทอบอน เปนภายนอก เปนอนปาทนนรปขางนอก แมอนใดมอย นเรยกวา เตโชธาตภายนอก

เตโชธาตภายใน เตโชธาตภายนอก ประมวลทง ๒ อยางนน เขาเปนหมวดเดยวกนนเรยกวา เตโชธาต๓

มวนจฉยในนเทศเตโชธาตไววา

ทชอวา เตโช (ธาตไฟ) ดวยสามารถแหงความรอนฯ เตโชนนแหละชอวา เต โชคต (ธรรมชาตทรอน) เพราะเปนธรรมชาตถงความเปนของรอนฯ บทวา อสมา (ความอน)ไดแก อาการรอนฯ ความอนนนเองชอวา อสมาคต (ธรรมชาตทอน) เพราะเปนธรรมชาตถงความเปนอาการรอนฯ

บทวา เยน จ ไดแก ธรรมชาตทรอนอนกาเรบแลวฯ บทวา สนตปปต (ยอมรอน) ไดแกกายนยอมรอน คอ เกดไออนโดยภาวะทมความแกสนวนหนงเปนตนฯ คาวา เยน จ ชรยต

๓อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๑๗/๗๓-๗๔.

๒๗

(เตโชธาตทาใหทรดโทรม) ไดแก กายนยอมทรดโทรมยอมถงความขาดแคลนแหงอนทรย สนกาลง และภาวะมหนงเหยว และผมหงอกเปนตน ดวยธาตใดฯ

คาวา เยน จ ปรฑยหต (เตโชธาตททาใหเรารอน) ไดแกกายนถกธาตใด ทกาเรบแผดเผา และบคคลนน กจะคราครวญวา เรารอนเรารอน ดงน กจะหวงเอาเนยใสทชาระตงรอยครงและจนทนแดงเปนตนมาไลทา และ ลมจากพดในตาล

คาวา เยน จ อสตปตขายตสายต สมมา ปรณาม คจฉต (เตโชธาตททาใหของกนของดมของเคยวของลมถงความยอยไปดวยด) ความวาของกนมขาวสกเปนตนกด ของดมมนาดมเปนตนกด ของเคยวมของเคยว ทเปนแปงกด ของลมมผลมะมวงสกนาผง นาออยเปนตนกด ยอมถงการยอยคอยอมละลายไปโดยความเปนรสเปนตน ดวยธาตใด อนง ในเตโชธาต ๔เหลาน เตโชธาต ๓ ขางนมสมฏฐาน ๔ อยาง เตโชธาตหลงมกรรมเปนสมฏฐานอยางเดยวฯ๔

จากขอความขางตน จะเหนไดวาธาตไฟหรอเตโชธาตมอย ๒ ลกษณะ ไดแก ๑) อณหเตโช มลกษณะรอน ๒) สตเตโช มลกษณะเยน

ธาตไฟยงมลกขณาทจตกะ ดงน ๑) อณหตตลกขณา มไอรอนเปนลกษณะ ๒) ปรปาจนรสา มการทาใหสกเปนกจ ๓) มททวานปาทนปจจปฏฐานา มอาการออนนมเปนผล ๔) อวเสสธาตตตยปทฏฐานา มธาตทเหลอเปนเหตใกล (เกยวของกนหมด)

อยางไรกตาม เตโชธาต ยงมความหมาย ๔ ประการ ไดแก ๑) ปรมตถเตโช หรอ ลกขณเตโช ไดแก เตโชธาตทพสจนไดจากการสมผสวารอนหรอเยน ๒) สสมภารเตโช ไดแก เตโชธาตทมอยในรางกายของสรรพสตว

(๑) อชฌตตกเตโช ไดแก ธาตไฟในรางกายของสตว กลาวคอ - อสมาเตโช ไออน ธาตไฟประจากาย - ปาจกเตโช ธาตไฟยอยอาหาร - ชรณเตโช ธาตไฟททาใหรางกายชราผมหงอก (๒) พาหรเตโช ไดแก ไฟทมอยในสงตาง ๆเชน ไฟฟน ไฟหญา ไฟแกลบ เปนตน ๓) กสณเตโช ไดแก ไฟทใชเปนนมตทากสณของพระโยคาวจร (บาเพญตบะ)

๔อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๑๗/๗๓-๗๔.

๒๘

๔) สมมตเตโช ไดแก ไฟธรรมดาทเปนสมมตโวหารของชาวโลก เชน ไฟถาน ไฟไหม ไฟฟา เปนตน

จากการศกษาเรองไฟในพระพทธศาสนาเถรวาทพอสรปไดวา ไฟเปนธาตในธาตทง ๔ ดน นา ลม ไฟ เตโชธาตหรอธาตไฟ มทงทอยภายใน และภายนอกรางกาย โดยธาตไฟภายในรางกาย คอ ธาตทเปนเครองยงกายใหอบอน ยงกายใหทรดโทรม ยงกายใหกระวนกระวาย และธาตทเปนเหตใหของทบรโภคเขาไปยอยไดด และรวมทงสงอน ๆ ทอบอน ถงความเรารอน ธาตไฟเปนธาตทสาคญสาหรบชวตมนษยเปนอยางมาก เพราะถาหากวาชวตมนษยนนหากธาตไฟในรางกายนอยกวาธาตดน นา ลม แลวชวตมนษยกจะดบสนลงไปในทสด

๓.๒ ประเภทของไฟ

ตามหลกพระพทธศาสนาเถรวาท เตโชธาต คอ ธาตไฟ มลกษณะรอนและเยน ลกษณะรอนชอวา อณหเตโช ลกษณะเยนชอวา สตเตโช เตโชธาตทง ๒ ชนดมสภาวลกษณะเปนไอ โดยอณหเตโช มไอรอนเปนลกษณะ และสตเตโช มไอเยนเปนลกษณะ ซงเตโชธาตทง ๒ ชนด มหนาททาใหวตถตางๆ สก และละเอยดนมนวล ดงจะเหนไดจาก เมอวตถตางๆ สวนมาก เชน อาหาร ทาใหสกดวยความรอน แตอาหารบางอยางกทาใหสกดวยความเยนไดเหมอนกน ดงมวจนตถะแสดงวา “เตเชต ปรปาเจตต : เตโช ธรรมชาตใดททาใหสก ธรรมชาตนน ชอวา เตโช”๕ ชอวาเปนไฟภายใน

๓.๒.๑ ไฟภายใน

ธาตไฟ ม ๕ ชนดดวยกน คอ ๑) อสมาเตโช คอ เตโชธาตทมประจาอยในรางกายของสตวทงหลาย ซงไดแกไออนรางกาย ๒) สนตปปนเตโช คอ เตโชธาตทมความรอนมาก ๓) ทหนเตโช คอ เตโชธาตทมความรอนสงจด สามารถเผาผลาญรางกายใหวปรต ไปได ๔) ชรณเตโช คอ เตโชธาตททาใหรางกายทรดโทรมแกลง ๕) ปาจกเตโช คอ เตโชธาตททาหนาทยอยอาหาร

๕พระสทธมมโชตกะธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖, พมพครงท ๗. (กรงเทพมหานคร :

มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๓๖), หนา ๖๘.

๒๙

ในเตโชธาตทง ๕ ชนดน ทมอยในรางกายสงมชวต คอ อสมาเตโช กบ ปาจกเตโช สาหรบ สนตปปนเตโช ทหนเตโช และชรณเตโช จะไมอยประจาในรางกาย แตปรากฏขนเน องจาก อสมาเตโช มอาการวปรตไป เชน การทเปนไขตวรอน เกดจาก อสมาเตโช เปลยนสภาพไปเปน สนตปปนเตโช หรอถามไขสงตวรอนจดจนเพอคลง เปนเพราะ อสมาเตโช มสภาพวปรตมากขน จากสนตปปนเตโช กลายเปน ทหนเตโช และสาหรบผทมโรคภยเบยดเบยนอยเสมอ หรอผทลวงเขาปจฉมวย อสมาเตโช จะเปลยนสภาพเปน ชรณเตโช ทาใหปรากฏอาการทรดโทรมของรางกายเกดขน เชน ผมหงอก ฟนหก ตามว เนอหนงเหยว เปนตนดงพระพทธพจนวา

ดกอนภกษทงหลาย ปถชนในโลกน ไมไดสดบ ไมไดเหนพระอรยะ ไมฉลาดในธรรมของพระอรยะ ไมไดรบแนะนาในธรรมของพระอรยะ ไมไดเหนสตบรษ ไมฉลาดในธรรมของสตบรษ ไมไดรบแนะนาในธรรมของสตบรษ ยอมรธาตดนโดยความเปนธาตดน ครนรธาตดนโดยความเปนธาตดนแลว ยอมสาคญธาตดนยอมสาคญในธาตดน ยอมสาคญโดยความเปนธาตดน ยอมสาคญธาตดนวา ของเรา ยอมยนดธาตดน ขอนนเพราะเหตอะไร เรากลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดร…ยอมรธาตไฟโดยความเปนธาตไฟ ครนรธาตไฟโดยความเปนธาตไฟแลว ยอมสาคญธาตไฟ ยอมสาคญในธาตไฟ ยอมสาคญโดยความเปนธาตไฟ ยอมสาคญธาตไฟวา ของเรา ยอมยนดธาตไฟ ขอนนเพราะเหตอะไร เรากลาววา เพราะเขาไมไดกาหนดร…

ในกระบวนพระธรรมของพระสมมาสมพทธเจา มขอหนงซงพทธศาสนกชนมกจะตงขอสงสยอยเนอง ๆ คอ คาสอนวาดวยธาตตางๆ ในรางกาย ทงนเพราะไดความรจากวทยาศาสตรวาใ น โลก น ม ธ า ต ต า ง ๆ ม ากม า ยหล า ย สบอย า ง ซ ง ไ ด ม ก า รพ ส จน แ ล ว แน น อน แต ปรากฏวาพระสมมาสมพทธเจาตรสไวเพยงธาตดน ธาตนา ธาตลม และธาตไฟ สอยางนเทานน บคคลนอกศาสนาบางพวกกถอเอาขอน เปนเหตโจมตวา พระบรมศาสดาไมไดทรงมพระสพพญตญาณอยางแทจรง จงรไมหมดสนหรอรไมถกตอง ขอกลาวหานผทมความรอยกสามารถจะตอบโตอยางงถกตองและไดผล แตผทไมมความรอาจนามาเปนเหตแหงความสงสยหรอแมพลอยเชอตามไปดวย อนเปนความผดทอาจสงผลกระทบกระเทอนความศรทธาซงมอยตอความตรสรของพระตถาคตขอนเปนเรองรายแรงมาก จงเปนการสมควรอยางยงทเราจะเสาะหาความรและความเขาใจในเรองธาต ๔ นไวอยางถกตอง โดยนาความรทางวทยาศาสตรมาประยกตรวมกบความรในพระธรรม

๓๐

ตนเหตประการหนงของความเขาใจผดนคอการนามาใชโดยไมถกตอง คาพดเปนเรองสมมต คอ การทาความตกลงกนวาจะใชคานใหมความหมายถงสงน ๆ เชนใหคาวา “ปาก” สาหรบชองทเปดปดไดสาหรบใหอาหารผานเขาสรางกายหรอสาหรบพด ตอมามสงอะไรทมลกษณะคลายกน กนาคานนไปใชอก เชนใชวา ปากประต ปากหบ ปากชอง เปนตน การยดความหมายของคาเชนน บางครงทาใหเกดความเขาใจผด โดยเฉพาะอยางยงเมอกาลสมยผานไปนาน ๆ และความเขาใจของคนไดเปลยนแปลงไปมาแลวดวย ดงในกรณของคาวา “ธาต” น

คาวา “ธาต” นโดยทวไปมความหมายวา “ตนเดม” หรอ “มลเดม” ปรากฏในพระบาลในความหมายตางๆ กนไมเฉพาะแตปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาตเทานน แตยงมอยางอนอก เชนอนทรยธาต จกขธาต เปนตน ในภาษาไทยเราใชในความหมายอนกม เชนสวนของกระดกทเหลอจากการเผาศพ และเจดยทบรรจกระดก เปนตน ตอมาเมอทางวทยาศาสตรตองการคาสาหรบใชแทนคาวา “Element” ในภาษาองกฤษซงมความหมายวา สงซงประกอบขนเปนสารตางๆ และมลกษณะจาเพาะอนจะเปลยนแปลงตอไปไมได จงไดมผนาคาวา “ธาต” นมาใช แต “Element” ทรจกกนอยในเวลานมมากกวารอยอยาง ผทใชคาวา “ธาต” แทนคาวา “Element” จงเกดความสงสยขนดงกลาวแลว ถาหากใชคาอน ไมใชคาวา “ธาต” ความสงสยอาจจะมนอยกวาน แตกคงไมหมดสนทเดยวเพราะในพระบาลมขอความปรากฏอย ซง เปนเหตใหเกดความสงสย เชน ทกลาววา “ฉธาตโร ปรโส....” (บรษมธาตหก)๖ ผไดฟงยอมมความรสกโนมเอยงไปในทางทวาพระพทธองคทรงทราบไมครบถวน

ขอทนาทง กคอ ในภาษาแหงชาวตะวนตก ทงองกฤษ เยอรมน ฝรงเศสและอน ๆ ซงใชคาวา “Element” ในความหมายดงกลาวขางตนนน กมความสบสนทานองเดยวกน คอคาวา Element นมตนตอมาจากนกปราชญชาวกรกผมชอวา เอมเปโดเคลส ซงเกดภายหลงพระสมมาสมพทธเจา ๑๓๓ ป เปนคนแรกทแถลงความคดเหนเกยวกบเรองธาต ๔ นในทานองเดยวกบทปรากฏในพระคมภร เขากลาววา บรรดาสรรพสงทมอยในโลกนประกอบดวย “Element” ๔ อยาง เปนรากเงาแหงสงทงหลายทงปวง และเปนสงทคงสภาพอยางถาวรไมมเปลยนแปร เหนไดวาความคดนคงไดไปจากทางตะวนออก เพราะมจานวน ๔ อยางเทากน ใชชอวา ดน นา ลม และไฟ เหมอนกน และสมยของเอมเปโดเคลสนนตามหลงสมยของพระบรมศาสดา ความเหนเรองธาต ๔ นมมากอนสมยพระพทธเจาแลว คอ มอยในศาสนาพราหมณ เพราะกาหนดวาธาตทงสเปนสงทคงทนถาวร

๖ม.อ. (ไทย) ๑๔/๖๗๙/๓๒๘.

๓๑

เหมอนในศาสนาพราหมณ สวนในทางพระพทธศาสนาเถรวาทนนแบงไวชดเจนวา แมธาตทง ๔ กเปนตามไตรลกษณ คอ เปนอนจจง ทกขง และอนตตา๗ พระสมมาสมพทธเจาไดทรงแสดงเกยวกบธาตในทตางๆ กนหลายแหง แตมขอความละเอยดเกยวกบเรองนมากทสดในธาตภวงคสตร ซงอยในมชฌมนกายแหงพระสตตนตปฎก เรองนพระบรมศาสดาทรงแสดงโปรดพระปกกสาต ซงมศรทธาบวชอทศถวายพระองคโดยมไดเคยพบเหนเลย เพยงแตทราบกตตศพทเทานนและเมอพบพระองคในระหวางทอาศยคางแรมคอดวยกนอยในศาลาของชางปนหมอ กมไดทราบวาเปนพระสมณโคดม ตอเมอไดฟงพระธรรมเทศนาจงรไดโดยทนทวาเปนพระสมมาสมพทธเจา และไดทลขออปสมบทระหวางทออกไปเสาะหาเครองอฏฐบรขารกไดถกแมโคขวดจนถงแกชวต เรองพระปกกสาตนเปนตนความคดของเรองกามนตและวาสฏฐซงเปนทรจกกนแพรหลายอยแลว

พระธรรมเทศนาซงแสดงโปรดพระปกกสาต เฉพาะทเกยวกบเรองธาตมเนอความสาคญวา คนเรามธาตหก คอ ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต อากาศธาต และวญญาณธาต ความลาดบธาตทง ๕ อยางทกลาวกอนไดแกธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ธาตทวาง มทงทอยภายใน และภายนอกแหงกาย ธาตดนทเปนภายในไดแกสงทเขมแขง เชน ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก มาม หวใจ ตบ และปอด เปนตน ธาตนาทเปนภายในไดแกสงทเอบอาบซมซาบไปได เชน นาด เสมหะ นาเหลอง เลอด เหงอ มนขน เปลวมน นาตา นาลาย นามก และมตร ธาตไฟทเปนภายใน เตโชธาตหรอธาตไฟ คอ ความรอนหรอพลงงานซงเกดขนจากการเผาอาหารภายในกายเปนเหตใหรางกายเคลอนไหว หลงนาหรอยอยอาหารได และทาใหรางกายมความอบอนเปนปกต ธาตแหงทวางเปนภายในไดแก สวนทวางปรงโปรง เชน ชองห ชองจมก และชองปาก เปนตน ธาตสดทาย วญญาณธาต คอธาตแหงความรนน มอยเฉพาะภายในกายเปนสงซงทาใหรสมผสตางๆ และมความทกข มความสข และไมทกขไมสข๘

ถาจะกลาวตามความรสมยน กตความปฐวธาตหรอธาตดนไดวาเปนสวนทมลกษณะเปนของแขง หรอมทรวดทรงเปนรปราง เชน หนง กลามเนอ กระดก และอวยวะภายในตางๆ สวนอาโปธาตหรอธาตนาไดแกสวนทเปนของเหลว เชน เลอด นาเหลอง นาลาย และปสสาวะ สวนเตโชธาตหรอธาตไฟ คอ ความรอนหรอพลงงานซงเกดขนจากการเผาอาหารภายในกายเปนเหตใหรางกายเคลอนไหว หลงนาหรอยอยอาหารได และทาใหรางกายมความอบอนเปนปกต สวนวาโย

๗อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๓๖๘. ๘ดรายละเอยดใน ม.อ. (ไทย) ๑๔/๖๗๓-๖๙๗/๓๒๗-๓๓๖.

๓๒

ธาตหรอธาตลมไดแกแกสหรอกาซตางๆ เชน ทประกอบเปนอากาศอยรอบ ๆ ตวเรา และเราหายใจเขาไปหรอหายใจออกมา หรอแกสทเกดจากการหมกหรอสลายของอาหารในกระเพาะและลาไส ซงทาใหเรามอาการทองอดทองเฟอหรอทเราเรอหรอผายออกมาและเรยกกนวา ลม ขอทชวนใหเกดศรทธาอยางยงในพระปญญาคณของพระบรมศาสดา คอ ททรงกลาวถงวาโยธาต “ซงแลนไปตามอวยวะนอยใหญ” สวนมากของคนสมยนคงจะไมสามารถเขาใจขอนได และอาจจะเหนวาเปนการเหลวไหลทกลาววาม “ลมแลนไปตามอวยวะนอยใหญ” ภายในรางกาย ลมอะไรจะเขาไปพดอยขางในนน ขอนผทมความรทางแพทยหรอชววทยาจะชแจงไดวา แทจรงนนเปนการถกตอง แตจะแปลคาวา “วาโยธาต” อยางอนไมใชคาวา ลม (ซงใชตามธรรมดาเปนคาแสดงภาพหรอคาเปรยบเทยบเทานน) แตใชคาวา “แกส” แทนดงน ถากลาววา “แกสซงไหลไปตามอวยวะนอยใหญ” ผทมความรเกยวกบวทยาศาสตรแหงรางกายยอมจะเขาใจไดวาหมายความถงแกสสามอยาง (หรอบางครงมากกวาสามอยาง) ซงกระแสเลอดนาไปถงทวทกสวนของรางกาย คอ ออกซเจน, คารบอนไดออกไซด และไนโตรเจน ออกซเจนนนเปนสงจาเปนสาหรบชวต เพราะเปนตวทาใหเกดการเผาไหมของอาหาร และสงอนภายในกาย กาซคารบอนไดออกไซดเปนปฏกลซงเกดจากการเผาไหมดงกลาวน และรางกายจาตองขบออกทงเสย สวนไนโตรเจนนนเปนแกสทประกอบเปนสวนใหญของอากาศทอยรอบ ๆ ตวเรา และเขาไปในเลอดระหวางการหายใจเขาออกโดยไมมหนาทบทบาทจาเพาะอยางไรในรางกาย

ในพระบาลนนคาวา “ธาต” มความหมายถง “ประเภท” หรอสภาพของสงของมากกวา “ตวสงของ” ถาจะกลาววา ปฐว คอ สงของประเภทดนหรอมสภาพเชนดน อาโปธาต คอ สงของประเภทนาหรอมสภาพเชนนา เตโชธาต คอ สงของประเภทไฟหรอมสภาพเชนไฟ วาโยธาต คอสงของประเภทลมหรอมสภาพเชนลม คงจะเขาใจความหมายแทจรงไดงายกวาทเปนอย อกขอหนง ทสนบสนนวาคาทงสนความหมายจาเพาะแปลกไปจากความหมายธรรมดา คอ ในกรณทตองการหมายความถงของหรอทมตวมตนจรง ๆ นน ทานใชคาอน เชนใชอคคหรออาทต สาหรบไฟและธาราหรอชลาสาหรบนา

เกยวกบเรองของธาต ๔ เพอใหเขาใจถงความหมายและความถกตองแหงพระธรรม โดยอาศยเทยบเคยงกบความรสมยปจจบน เพอไมใหเกดความฉงนหรอสบสนระหวางความหมายสองอยางของคาวา ธาต คอในพระบาลหมายความวา ประเภท หรอ สภาพ สวนในทางวทยาศาสตรหมายถง สงอนจะเปลยนแปลงตอไปไมได จะขอใชคาวา มลสาร สาหรบความหมายอยางหลงน คอ ความหมายของคาวา ธาต ในทางวทยาศาสตร

๓๓

ในความรทางเคม รางกายมนษยเราประกอบขนดวยมลสาร (ธาต) ประมาณ ๒๑ อยาง ทตองใชคาวา ประมาณ กเพราะยงมมลสารบางอยางซงพบในรางกายของเราในบางโอกาส ในจานวนมลสารทพบอย เปนประจานนมทปรมาณคอนขางมากอย เพยง ๖ อยาง คอ ท เปนสวนประกอบอยมากกวา ๑ % ของนาหนกตว ไดแก คารบอนไดออกไซด ไฮโดรเจน แคลเซยม, ฟอสฟอรส คารบอน หรอมลสารของถานอยในประเภทปฐวธาตมอยมากกวาเพอน คอ ๑๘.๕ % ของนาหนกตว ออกซเจน คอ มลสารซงเปนตวทาใหเกดเผาไหมและทาใหโลหะเกดสนมและอยในวาโยธาต มมากเปนทสอง คอ ๖.๕ % ของนาหนกตว สาหรบอยางทมมากเปนทสาม คอ ไฮโดรเจน มลสารประเภทวาโยธาต ซงมลกษณะพเศษคอเบามาก ซงเอามาบรรจในลกสวรรคหรอลกบอลลน มอย ๒.๗ % ของนาหนกตว ตอไปเปนไนโตรเจน เปนมลสารประเภทวาโยธาตซงมอยมากทสดในอากาสรอบ ๆ ตวเรา มในรางกาย ๒.๖ % ของนาหนกตว แคลเซยมหรอทเรยกกนวา ธาตปน เปนปฐวธาตประกอบเปนสวนสาคญของกระดกมอย ๒.๕ % ของรางกาย, ฟอสฟอรสมลสารทมลกษณะลกไหมไดเองในอากาศอยในประเภทปฐวธาต เปนสวนประกอบอกอยางหนงของกระดก มอย ๑.๑ % ของนาหนกตว และมลสารนอกจากนทมอยตงแต ๐.๐๑ % - ๐.๑๖ % ของรางกายไดแก คลอรน (วาโยธาต) กามะถน (ปฐวธาต) โปแตสเซยม (ปฐวธาต) โซเดยม (ปฐวธาต) แมกนเซยม (ปฐวธาต) เหลก (ปฐวธาต) มลสารบางอยางมอยเลก ๆ นอย ๆ เพยงตรวจพบกม แตกมความจาเปนสาหรบรางกาย เชน ทองแดง สงกะส อะลมนม เปนตน พงสงเกตวา มลสารทงหมดทกลาวนมไดมอยเฉพาะในรางกายของคนหรอสตวเทานน แตมอยทวไปทกแหง ทงในดน ในหน ในนา ในตนไม และอน ๆ สมจรงดงททานแสดงไววา “ภายในกม ภายนอกกม” มลสารทอยภายในกายกดภายนอกกายกด เปนสงของอยางเดยวกนมลกษณะเหมอนกนทกประการ ถาจะแยกเอาเหลกทอยในกายของเราออกมาเปรยบเทยบกบเหลกทแยกออกมาไดจากดน เชนททาเปนของใชตางๆ อย กจะไมพบขอผดแปลกอะไรกนเลย แทจรงนนเหลกทอยภายในกายองเรากไดไปจากเหลกทอยในพนดน คอตน ผกดดเอาเหลกจากนเขาไปสะสมไวทใบ เมอเรากนผกกไดเหลกนนเขาไปและนาไปใชประโยชนเปนสวนประกอบของรางกายตอไป

รางกายของเราเตบโตขนมาไดดวยอาหาร เพราะฉะนนเนอหนงและสวนอนของรางกายทกสวน เกดขนมาหรอถกสรางขนมาจากอาหาร สวนใหญของอาหารประกอบดวยวตถสามประเภท คอ วตถประเภทนาตาล (คารโบไฮเดรต) วตถประเภทเนอ (โปรตน) และวตถประเภทไข (ไขมน) วตถประเภทนาตาลไดแกพวกแปง (ทมอยในขาว ขนมปง ขนมเปยก) และนาตาลตางๆ ในผกหญากมแตเปนสวนนอย สวน วตถประเภทไขมนไดจากนามนหม นามนมะพราว นามนพชอน ๆ ไขมน นามนในปลา ในผลไมตางๆ ทกสวนของรางกายเรามวตถอาหารทงสามประเภทนเปนตวประกอบ บางสวนของรางกายเรามวตถอาหาร ทงสามประเภทนเปนตวประกอบ บางสวนกมอยาง

๓๔

หนงมากกวาอยางอน ๆ เชน กลามเนอ กระเพาะ อาหาร และตบมวตถประเภทเนอเปนสวนมาก แตยงมวตถอน ๆ อกทประกอบเปนรางกายเราเพมเตม จากวตถทงสามประเภททกลาวแลวและมหนาท หรอบทบาทพเศษในรางกาย เชน แคลเซยม หรอธาต ปนเปนสวนประกอบสาคญของกระดกเปนตน ตวประกอบสาคญอกอยางหนงมอยทกหนทกแหง ไมวา จะเปนอวยวะใดหรอสวนใดของรางกาย ถาไมมนาอาโปธาตกไมม จะแปรสภาพเปนปฐวธาตไป เชนปสสาวะกจะกลายเปนเกลดหรอผลกของเกลอตางๆ เลอดกจะกลายเปนกอนของวตถประเภทเนอ และผลกของเกลอตางๆ ทงนกเนองดวยปสสาวะกด เลอดกด ไมไดเปนของตายตวหรอของจาเพาะ ชนดใด แตเปนเพยงนาซงมสงตางๆ ละลายอยในนน นาทอยในปสสาวะกกรองและผลตขนมาจาก เลอดและสงตางๆ ทละลายอยในปสสาวะกกรองผลตขนมาจากเลอดและสงตางๆ ทละลายอยใน ปสสาวะกมาจากสงทละลายอยในเลอดนนเอง สวนนาของเลอดกมาจากนาทเราดมเขาไปหรอทตด เขาไปกบอาหาร สงอน ๆ ทอยในเลอดกเชนกน

ดงนน ธาตทง ๔ ในรางกายจงมใชของตายตว ไมใชของจาเพาะสาหรบตวเรา แตเปนสงทผนแปรอยเสมอ และเปลยนทโยกยายไปมาได

ความจรงขอน พระสมมาสมพทธเจาพระบรมศาสดาของเราทงหลาย กไดทรงทราบประจกษแจงดวยพระสพพญตญาณ จงไดทรงแดงไวในทหลายแหงวา “ปฐวธาตไมเทยง เปนทกข ไมใชตวเรา ของเรา อาโปธาตไมเทยง เปนทกข ไมใชตวเรา ของเรา เปนตน” ความททรงสอนนเปนพยานหลกฐานแหงความเลอเลศแหงพระพทธศาสนาซงแสดงความสจจจรงเหนอศาสนาอนซงสอนไววา ดน นา ไฟ ลม เปนของ คงทนถาวร นาสงเกตวาในเรองธาตอนเปนสวนประกอบของสารทงหลายน วทยาศาสตรกเคยเขาใจผด อยวา สงทเรยกวา “Element” หรอ “ธาต” นน เปนสงทมลกษณะเฉพาะอนจะเปลยนแปลงตอไปไมได เพงมารความจรงเมอไมนานมานเองวา Element หรอธาต ยงแยกแยะตอไปไดเปนประจไฟฟาทเรยกวา โปรตรอน (proton) และ อเลกตรอน (Electron) ไวมากกวาสองพนหารอยปมาแลว

ความแปรผนแหงธาตปรากฏแกนกวทยาศาสตรเปนของธรรมดา คอ การทปฐวธาต อาโปธาต วาโยธาต เตโชธาต แปรสภาพจากธาตหนงไปสอกธาตหนง หรอแปรกลบมาเปนเชนเดม ตวอยางเชน วาโยธาต คอ ออกซเจน กบวาโยธาต คอ ไฮโดรเจน รวมกนเขากลายเปนอาโปธาต คอ นา ทเราใชดมใชอาบน วาโยธาต คอ ออกซเจนรวมกบปฐวธาต คอ คารบอน กลายเปนคารบอนไดออกไซด ซงเปนวาโยธาตทเกดขนเวลาจดไฟหรอรวมกบ ปฐวธาต คอ ธาตเหลก กลายเปนสนมเหลกซงเปน ปฐวธาต คารบอนผสมกบปฐวธาต คอ กามะถน กลายเปนของเหลว คอ อาโปธาต เรยกวา คารบอนไดซลไฟด เปนตวทาใหเกดกลนเหมนทเราพบในการเนา

๓๕

แมธาตอยางเดยว ๆ กอาจแปรสภาพเปนธาตอนได ถาได รบการกระทาบางอยาง เชนการใชความรอนทาใหอาโปธาต คอ นากลายเปนวาโยธาต คอ ไอนา หรอ การใชกาลงอดทาใหวาโยธาต คอ คารบอนไดออกไซดกลายเปนอาโปธาต คอ คารบอนไดออกไซดเหลว และอาจทาใหแปรตอไปกลายเปนปฐวธาต คารบอนไดออกไซดแขงหรอนาแขงแหงกได ดงน จงเปน การสมจรงตามพระพทธวจนะทวา “ธาตไมเทยง”

ความวนเวยนไปมาแหงธาตพจารณาเหนไดจกเหตการณซงอาจเรยกไดวา “วฏฏะแหงธาต” คอ การทสารตางๆ โยกยายออกไปจากรางกายของเรา แลวกเวยนกลบเขามาใหม เขา ๆ ออก ๆ อยเชนน เรอยไป ตวอยางเชนเนอหนงของเราประกอบขนดวยวตถประเภทเนอเปนสวนใหญ สงสาคญในวตถ ประเภทนคอ มลสารไนโตรเจน ซงประกอบเปนเกอบทงหมดของเนอนอกเหนอไปจากนา เราได มลสารไนโตรเจนนโดยกนเนอสตวหรอกนถว สตวไดไนโตรเจนจากการกนหญา หญาหรอตนถวกไดไนโตรเจนมาจากดน ดนไดไนโตรเจนมาจากอากาศจากอจจาระหรอปสสาวะหรอจากซากของคนและสตว ดงนนมลสารไนโตรเจนทอยในรางกายของเราในขณะนอาจเคยอยมากอนหลายตอหลายครงแลว และ อาจเคยอยมานบครงไมถวนแลวในตวของววหรอควายหรอหมหรอสตวอนหรอในตนผกตนหญา นานาชนด หรอแมเคยอยในตวของคนทเปนเพอนเรา เปนศตรของเรา หรอทเราไมเคยรจกหนาตาเลยกได

ธาตทประกอบเปนรางกายของเรากด ของคนอนหรอสตวอนกด หรอเปนของทงหลายกด ลวนแตไมใชของคงทหรอคงทนถาวร แตเปลยนเปนไปตามกฎแหงไตรลกษณ คออนจจง ทกขง อนตตา ธาตเปนอนจจงเพราะไมคงท ประเดยวมากประเดยวนอย ประเดยวมประเดยวไมม ธาตเปนทกขง เพราะทนอยไมไดตองผนแปรเปลยนไป ประเดยวเปนรปนนประเดยวเปนรปน ไมมความถาวร ธาตเปนอนตตา เพราะมใชเปนของเฉพาะตวตนของผใด ประเดยวอยในตวเรา ประเดยวอยในตวเขา ไมเปนไปโดยประสงค เลอกไมได บงคบไมได หมนเวยนไปตามหลกของธรรมชาตโดยสนเชง

พระสมมาสมพทธเจาทรงเทศนาโปรดพระปกกสาตดวยธาตวภงคสตรกเพอใหพจารณาเหนวา สงทงหลายทงปวงตลอดจนรางกายของเรานเปนอนจจง ทกขง อนตตา มธรรมดาไมเทยง ทนอยไมได ไมใชตวเรา จงไมพงยดถอ พระปกกสาตซงมศรทธาแกกลาในพระสมมาสมโพธญาณของพระพทธเจา อยแลว กไดความรแจงเหนจรงในธรรมดาของโลก บรรลธรรมะชนสง สนสงโยชนอนเปนสวนตา เมอถงกาลกรยาเพราะถกววขวดจงไดเขาสฐานะอปปาตกเพศ ได

๓๖

ปรนพพานในโลกนนโดยไมตองกลบ มาเกดในโลกมนษยอก๙ นบวาพระสตรนมอานสงสสงอยมาก จงเปนการสมควรททานศาสนกชน ทงหลายผมงผลในทางสงกวาโลกปจจบน พงเอาใจใสศกษาและพจารณาเพอใหไดผลตามสมควรแก อนทรยแหงตน๑๐

จากการศกษาไฟภายในพอสรปไดวา ไฟหมายถง ไฟธาต ไฟยงกายใหอบอน ไฟเผาไหมอาหารใหยอยไป ไฟยงกายใหทรดโทรม ไฟมลกษณะรอน ทาใหอาหารทกนเขาไปไมบด เสยไฟธาตเผาไหมใหยอย ทาใหรางกายอบอน ทาใหรางกายทรดโทรม แก เจบ ตาย ทาใหจตใจเรารอนดวยราคะ โลภะ โทสะ โมหะ กระวนกระวาย กระหายหว รางกายมความรอนมากเทาใดกตองอาศยยา อาศยนาบรรเทากวาจะคลายรอน บางคราวกตองพดลมชวยระบาย เดยวนมแอรเยนฉา ความรอนในกระหายนา ทาใหออนเพลยหมดกาลง ไมสบายกายไมสบายใจ ถานาในกายมากไปไฟธาตดบ หรอธาตไฟมากเกนรอนเกนไฟธาตแตก ชวตอยไมได อนจจง ความไมเทยงของธาตไฟยอมมธาตไฟไมพอด ความเปนทกขยอมเกดขน ไฟธาตออนไปบาง นอยไปบาง ไฟธาตรอนแรงไปบาง มากไปบาง ถารประมาณธาตในการทาใหเปนไปพอด ดวยการไมทากายใหรอน ไมทาใจใหรอน ดวยศลดวยธรรมแลว กจะมธาตไฟทด ไมอนจจงไปเรว เปนทกขเรว ไมอนตตาไปเรว ทอนจจง ทกขง อนตตาไปเรว เพราะไมมศลธรรม กายกรอน ใจกรอนดวยราคะ โทสะ โมหะ มานะ ทฏฐ

๓.๒.๒ ไฟภายนอก

ไฟหรอธาตไฟภายนอก คอ ไฟทอาศยเชอใด ๆ ตดขน กถงความนบดวยเชอนนๆ ไฟอาศยไม ตดขน กถงความนบวา ไฟไม ไฟอาศยปาตดขน กถงความนบวา ไฟปา ไฟอาศยหญาตดขน กถงความนบวา ไฟหญา ไฟอาศยโคมยตดขน กถงความนบวาไฟโคมย ไฟอาศยแกลบตดขน กถงความนบวา ไฟแกลบ ไฟอาศยหยากเยอตดขน กถงความนบวา ไฟหยากเยอ๑๑ ไฟภายนอกแมรอนแรง เผาไหมมากมายเพยงใด กพยายามอยาใสสงตาง ๆ ทเชอไฟเขาไปเพราะไฟถาไมมเชอ หรอองคประกอบททาใหเกดไฟแลวไฟกไมสามารถทจะเกดขนได และตองเตรยมนาไวพรอมเพอดบไฟ เมอรอนกอาบนา

๙มหามกฏราชวทยาลย, พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๓, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๙๕-๑๙๙. ๑๐มหา วทยา ลยมหามกฏราชวทยาล ย , “ธาตวภ งค ในพระพทธศาสนา กบวทยาศาสตร”,

<http://www.dhamma.mbu.ac.th/th/index.php> (สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒) ๑๑ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๔๔/๓๓๓.

๓๗

หวกระหายกดมกน ผมปญญากจะทาไฟใหอยในเขตควบคม กใชไฟใหเปนประโยชน เมอประมาทพลงเผลอกโดนไฟเผาไหมหมดตว ไฟนอกหมดเชอไฟกดบ ไฟภายในหมดเชอคอไฟราคะ ไฟโลภะ ไฟโทสะ ไฟโมหะ มานะ ทฏฐ ไฟภายในกดบ อนตตาตวตนของไฟกไมปรากฏ ไฟดบไปแลวไปไหน อยทใจร มรองรอยเผาไหมหยดแคไหน ไฟกดบแคนน แตไฟกเลสตณหามนเผารอนทใจ เมอมนดบหายไปแลวใจกสงบเยอกเยนเปนสขทงกายทงใจ ไม

ถกไฟทกขเผาลนหมนไหม กายใจกสงบลงได ชอวาเปนไฟภายใน

จากการศกษาไฟภายนอกพอสรปไดวาธาตไฟภายนอก คอ ความรอน ความอน ความอบอนภายนอก ไดแก ไฟจากการเผาไหมวสดตางๆ ไฟจากฟาผา ความรอนแหงไฟ ความรอนแหงดวงอาทตย ความรอนในกองวสดตางๆ เชน ไฟทเกดจากฟน ไฟทเกดจากหญา ไฟปาเปนตน ชอวาเปนไฟภายนอก

๓.๓ กระบวนการเกดไฟ

การจากศกษากระบวนการเกดไฟในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาททาใหรวา ไฟจดเปนธาตอยางหนงในบรรดาธาต ๔ (ธาต ๑๘) ในพระพทธศาสนาเถรวาท จงมคาอธบายเกยวกบธาตทงหลายวามกระบวนการเกดขน ทรงไวอยางไร ดงคาอธบายธาตทวา

ธรรมทงหลายทชอวาธาต เพราะอรรถวา ทรงสภาพของตนไวฯ อกอยางหนง ธรรมชาตทชอวาธาต เพราะอรรถวา ทรงไวซงสงสารทกขเปนอเนกประการ ตามสมควรแกการสมภพ อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา อนสตวทรงไว คอ ธารไว ดจภาระอนชนผนาภาระไปทรงไวฉะนน อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนเพยงทรงทกขไวเทานน เพราะไมเปนไปในอานาจ อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนเหตใหสตวเสวยสงสารทกข อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนทตงอย คอ ดารงอยแหงทกขมประการอยางนน อนง ชอวาธาต เพราะอรรถวา เปนสวนแหงธรรมทควรร ดจธาตสวนยอมแหงสรระมรสและโลหตเปนตน และดจธาตสวยยอมแหงวตถเกดแตศลา(หรอสวนยอมของศลา) มหรดาลและมโนศลาเปนตนฯ๑๒

พระพทธเจาตรสไวในสรยสตรวา

๑๒มหามกฏราชวทยาลย, อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย, หนา

๓๓๙.

๓๘

ดกอนภกษทงหลาย สงขารทงหลายไมเทยง ไมยงยน ไมนาชนชม นเปนกาหนดควรเบอหนาย ควรคลายกาหนด ควรหลดพน ในสงขารทงปวง ดกอนภกษทงหลายขนเขาสเนร โดยยาว ๘๔,๐๐๐ โยชน โดยกวาง ๘๔,๐๐๐ โยชน หยงลงในมหาสมทร ๘๔,๐๐๐ โยชน สงจากมหาสมทรขนไป ๘๔,๐๐๐ โยชน มกาลบางคราวทฝนไมตกหลายป หลายรอยป หลายพนป หลายแสนป เมอฝนไมตก พชคาม ภตคามและตณชาตทใชเขายา ปาไมใหญ ยอมเฉา เหยวแหง เปนอยไมได ฉนใด สงขารกฉนนน เปนสภาพไมเทยง ไมยงยน ไมนาชนชม นเปนกาหนดควรเบอหนาย ควรคลายกาหนด ควรหลดพนในสงขารทงปวงฯ

ดกอนภกษทงหลาย ในกาลบางครงบางคราว โดยลวงไปแหงกาลนาน พระอาทตยดวงท ๒ ปรากฏ เพราะพระอาทตยดวงท ๒...๓...๔...๕...๖... ปรากฏ แมนาลาคลองทงหมด ยอมงวดแหง ไมมนาฉนใด สงขารกฉนนน เปนสภาพไมเทยง ...ควรหลดพนฯ

ดกอนภกษทงหลาย ในกาลบางครงบางคราว โดยลวงไปแหงกาลนาน พระอาทตยดวงท ๗ ปรากฏ เพราะพระอาทตยดวงท ๗ ปรากฏ แผนดนใหญนและขนเขาสเนร ไฟจะตดทวลกโชตชวง มแสงเพลงเปนอนเดยวกน เมอแผนดนใหญและขนเขาสเนรไฟเผาลกโชน ลมหอบเอาเปลวไฟฟงไปจนถงพรหมโลก เมอขนเขาสเนรไฟเผาลกโชนกาลงทะลาย ถกกองเพลงใหญเผาทวมตลอดแลว ยอดเขาแมขนาด ๑๐๐ โยชน ๒๐๐ โยชน ๓๐๐ โยชน ๔๐๐ โยชน ๕๐๐ โยชน ยอมพงทลาย เมอแผนดนใหญและขนเขาสเนรถกไฟเผาผลาญอย ยอมไมปรากฏขเถาและเขมา เปรยบเหมอนเมอเนยใสหรอนามนถกไฟเผาผลาญ อย ยอมไมปรากฏขเถาและเขมา ฉะนน ดกอนภกษทงหลาย สงขารทงหลายกฉนนน เปนสภาพไมเทยงไมยงยน ไมนาชนชม ควรจะเบอหนาย ควรคลายกาหนด ควรหลดพน ในสงขารทงปวง ดกอนภกษทงหลาย ในขอนน ใครจะรใครจะเชอวา แผนดนนและขนเขาสเนรจกถกไฟไหมพนาศไมเหลออย นอกจากอรยสาวกผมบทอนเหนแลว (โสดาบน)ฯ๑๓

พระพทธดารสขางตนน พระพทธเจาตรสแกเหลาพระภกษสงฆ เมอครงประทบอย ณ อมพปาลวน ใกลพระนครเวสาล อนแสดงถงพระสพพญตญาณของพระองค

๑๓อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๖๓/๘๔-๘๕.

๓๙

ในหนงสอมงคลตถทปนแปล เลม ๑ ไดอธบายเพมเตมวา ในอดตกาล พระโพธสตวนามวาสเนตต เปนศาสดาของคณะทาลทธดงทาเปนทหยง

ลงสคต ไดเปนผปราศจากความกาหนดในกามทงหลาย ดวยอานาจแหงวขมภนปหาน ซงพระศาสดาตรสประสงคเอาในสตตสรยสตรในสตตกนบาตองคตตรนกายวา ภกษทงหลาย ครงนนแล ครสเนตตอบรมเมตตาจตตลอด ๗ ป ครนอบรมเมตตาจตตลอด ๗ ปแลว ไมมาสโลกนอกสน ๗ สงวฏฏววฏฏกปป ภกษทงหลาย ไดยนวา เมอโลกประลยอย ครสเนตตนนเปนผเขาถงอาภสสรพรหมโลก เมอโลกเจรญอย เขาถงพรหมวมานอนวาง

บทวา สวฏฏมาเน สท ความวา เมอโลกประลย คอถกไฟเผาผลาญ ไดแก วอดวายอย บทวา อาภสสรปโค คอ ครสเนตตเขาถงพรหมโลกชนอาภสสร ดวยอานาจการถอ

ปฏสนธในพรหมโลกชนอาภสสรนน กปปทวอดดวยไฟ พระองคกทรงแสดงดวยคานน บทวา ส คอ ชอวาวาง เหตไมมสตวอะไรๆ เกดในโลกนน อธบายวา ทานส

เนตตอปบต คอ เขาถงวมานพรหม กลาวคอ ภมแหงปฐมฌาน อนเกดแลวแตเบองตน ดวยอานาจการถอปฏสนธ๑๔

ในหนงสอมงคลตถทปนแปล เลม ๒ ไดกลาวถงนยตมจฉาทฏฐ วามโทษมากกวาอนนตรยกรรม ๕ ประการไววา

อนนตรยกรรมเหลานนมกาหนด ทสดกปรากฏอยอยางน สวนนยตมจฉาทฏฐไมมกาหนด เพราะนยตมจฉาทฏฐนน เปนมลของวฏฏะ ผประกอบดวยนยตมจฉาทฏฐนน ออกไปจากภาพไมได นยตมจฉาทฏฐบคคลนนยอมยงพวกชนทสาคญคาของเขาวา ควรฟง ใหปฏบตผด ผประกอบดวยนยตมจฉาทฏฐนนแลว ยอมไมมสวรรค ไมมมรรคเลย ในเวลากลปพนาศ แมเมอมหาชนบงเกดอยในพรหมโลก นยตมจฉาทฏฐกบคคล ไมบงเกดในพรหมโลก (ไพลไป) บงเกดทหลงจกรวาล ถามวา กหลงจกรวาลไฟไมไหมหรอ ตอบวา ไหม อาจารยบางพวกกลาววา แมเมอหลงจกรวาลนนถกไฟไหม นยตมจฉาทฏฐกบคคลนกถกไฟไหมอยในโอกาสแหงหนงในอากาศนนเอง

บทวา ปฏ จกกวาเฬ คอ ขางหลงแหงจกรวาลทไฟไหมอย สองบทวา เอกสม โอกาเส คอ ในโอกาสแหงหนง ซงเชนเดยวกบระหวางแหง

จกรวาล ทงทไฟกาลงไหมทงทไฟยงไมไหม อนมสมญาวา โลกนตรกนรก

๑๔มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๑, พมพครงท ๑๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๐), หนา ๖๖-๖๘.

๔๐

บางอาจารยกลาววา บทวา ปจจตเยว ไดแก เมอจกรวาลถไฟกาลงไหมกด ยงไมไหมกด นยตมจฉาทฏฐบคคลน ยอมถกไฟไหมเพราะกาลงกรรมของตนโดยแท๑๕

ในพระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค มเนอหาเกยวกบการเกดไฟไววา เรองเคยมมาแลว ชฏลผบาเรอไฟผหนง อยในกฎอนมงบงดวยใบไม ณ ทชายปา ครงนน ชนบทแหงหนงเปนทพกของหมเกวยนอยแลว หมเกวยนนน พกอยราตรหนง ในทใกลอาศรมชฎลผบาเรอไฟนน แลวจงหลกไป ลาดบนน ชฎลผบาเรอไฟนนมความคดขนวา ถากระไร เราควรจะเขาไปในททหมเกวยน นนพก บางทจะไดเครองอปกรณอะไรในทนนบาง ชฎลผบาเรอไฟลกขนแตเชา เขาไปยงททหมเกวยนนนพก ครนแลว ไดเหนเดกออนศรษะโลน เขาทงนอน หงายไวททหมเกวยนนนพก ครนเหน ไดเกดความคดขนวา เมอเราพบเหน อย จะปลอยใหมนษยทากาละเสยนน ไมสมควรแกเราเลย ถากระไร เราควร จะนาทารกนไปยงอาศรม แลวเลยงดใหเตบโตขน ชฎลผบาเรอไฟ นาทารกนนไปยงอาศรมแลว เลยงดใหเตบโตขนแลว เมอทารกนนอายยางเขา ๑๐ ป หรอ ๑๒ ป ชฎลผบาเรอไฟ มกรณยะบางอยางในชนบทเกดขน เขาไดบอกทารกนน วาพอ เราปรารถนาจะไปยงชนบท เจาพงบาเรอไฟ อยาใหไฟของเจาดบ ถาไฟของเจาดบ นมด นฟน นไมสไฟ เจาพงกอไฟแลวบาเรอไฟเถด เขาสง ทารกนนอยางนแลว ไดไปยงชนบท เมอทารกนนมวเลนเสย ไฟดบแลว ทารกนนนกขนไดวา บดาไดบอกเราไวอยางนวา พอ เจาพงบาเรอไฟ อยาใหไฟของ เจาดบ ถาวาไฟของเจาดบ นมด นฟน นไมสไฟ เจาพงกอไฟแลว บาเรอไฟเถด ถากระไร เราควรจะกอไฟแลวบาเรอไฟ ทารกนนเอามดถากไมสไฟ ดวย เขาใจวา บางทจะพบไฟบาง เขาไมพบไฟเลย จงผาไมสไฟออกเปน ๒ ซกแลวผาออกเปน ๓ ซก ๔ ซก ๕ ซก ๑๐ ซก ๒๐ ซก แลวเกรยกใหเปนชนเลกๆ ครนแลว จงโขลกในครก ครนโขลกแลวจงโปรยในทมลมมาก ดวยเขาใจวา บางทจะพบไฟบาง เขาไมพบไฟเลย ลาดบนน ชฎลผบาเรอไฟนนทากรณยะนน ในชนบทสาเรจแลว จงกลบมายงอาศรมของตน ครนแลวไดกลาวกะทารก นนวาพอ ไฟของเจาดบเสยแลวหรอ ทารกนนตอบวา ขาแตคณพอ ขอประทานโทษเถด กระผมมวเลนเสยไฟจงดบ กระผมนกขนไดวา พอไดบอกเราไวอยาง นวา พอ เจาพงบาเรอไฟ อยาใหไฟของเจาดบ ถาไของเจาดบ นมด นฟน นไมสไฟ เจาพงกอไฟแลวบาเรอไฟเถด ถากระไร เราควรจะกอไฟแลวบาเรอ ทนน กระผมจงเอามดถากไมสไฟดวยเขาใจวาบางทจะพบไฟบาง กระผมมไดพบไฟเลย จงผาไมสไฟออกเปน ๒ ซก แลวผาออกเปน ๓ ซก ๔ ซก ๕ ซก ๑๐ ซก ๒๐ ซก แลวเกรยกใหเปนชนเลกๆ ครนแลวจงโขลกในครก ครนโขลก แลว เอาโปรยในทมลมมากดวยเขาใจวา บางทจะพบไฟบาง กระผมไมพบไฟเลย ลาดบนน ชฎลผ

๑๕มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๒, พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาม

กฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๑๓๓-๑๓๕.

๔๑

บาเรอไฟนนไดมความคดวา ทารกนชางโงเหลอเกน ไมเฉยบแหลม จกแสวงหาไฟโดยไมถกทางไดอยางไรกน เมอทารกนนกาลงมองด อย ชฎลนนหยบไมสไฟมาสใหเกดไฟแลว ไดบอกทารกนนวา เขาตดไฟกนอยางน ไมเหมอนอยางเจาซงยงเขลา ไมเฉยบแหลม แสวงหาไฟโดยไมถกทาง๑๖

ดงนน ในเรองกระบวนการเกดของไฟน ควรพจารณาในเรองขนธ ๕ วามอย ๓ ขณะ คอ อปปาทะ ฐต และภงคะ๑๗กลาวคอ ลวนเปนเหตปจจยกนและกน ประกอบดวย

๑) รปทเปนอดต คอ รปทดบไปแลว ไปปราศแลว แปรไปแลว ตกไปแลว พลดไปแลว คอ เกดขนแลวไปปราศ ลวงไปแลว สงเคราะหโดยสวนทลวงไปแลว หมายถง มหาภตรป ๔ และอปาทยรป นแหละเรยกวา รปทเปนอดต

๒) รปทเปนอนาคต คอ รปทยงไมเกด ยงไมม ยงไมเกดพรอม ยงไมบงเกด ยงไมปรากฏ ยงไมเกดขน ยงไมตงขน ยงไมมาถง สงเคราะหโดยสวนทเกดปรากฏเฉพาะ...นแหละเรยก รปทเปนอนาคต

๓) รปทเปนปจจบน คอ รปทเกดขนแลว เปนแลว เกดพรอมแลว บงเกดแลว ตงขนแลว เกดปรากฏเฉพาะแลว สงเคราะหโดยสวนทเกดปรากฏเฉพาะ...นแหละเรยกวา รปทเปนปจจบน๑๘

กลาวไดวาไฟซงจดอยในธาต ๔ (มหาภตรป) เปนการเกดขนชวขณะและองอาศยกนเกด ไมเทยงแทแนนอนอนแสดงถงความเปนสงขตธรรม สงทปจจยปรงแตงขนมา ดงพระพทธพจนวา

ดกอนภกษทงหลาย เพราะตถาคตอบตขนกตาม ไมอบตขนกตาม ธาตนน (ดน นา ไฟ ลม) คอ ความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดากคงตงอยอยางนนเอง ตถาคตตรสร บรรลธาตนนวา สงขารทงปวงไมเทยงครนแลวจงบอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนกทาใหเขาใจงายวาสงขารทงปวงไมเทยง ดกอนภกษทงหลาย เพราะตถาคตอบตขนกตาม ไมอบตขนกตาม ธาตนน คอ ความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดา กคงตงอยอยางนนเอง ตถาคตตรสร บรรลธาตนนวา สงขารทงปวงเปนทกข ครนแลว จง

๑๖ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๑๗/๒๔๙-๒๕๑. ๑๗อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๘๖/๑๔๔. ๑๘พระมหาสมศกด ธมมวฑฒโน (แพทยหลวง), “การศกษาเชงวเคราะหเรองทฤษฎขณกวาทใน

พระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย๒๕๔๘),

๔๒

บอก แสดงบญญต แตงตง เปดเผย จาแนก ทาใหเขาใจงายวา สงขารทงปวงเปนทกข ดกอนภกษทงหลาย เพราะตถาคตอบตขนกตาม ไมอบตขนกตาม ธาตนน คอ ความตงอยตามธรรมดา ความเปนไปตามธรรมดา กคงตงอยอยางนนเอง ตถาคตตรสร บรรลธาตนนวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา ครนแลว จงบอก แสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก ทาใหเขาใจงายวา ธรรมทงปวงเปนอนตตาฯ๑๙

กฎแหงธรรมชาตของสงมชวตและไมมชวตทงหลาย ทเรยกวานยาม ประการ ซงไดแก

๑) อตนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภมหรอปรากฏการณธรรมชาตตางๆ โดยเฉพาะดน นา อากาศและฤดอนเปนสงแวดลอมสาหรบมนษย เชนมนษยอยในครรภของมารดา ๙-๑๐ เดอนจงคลอด ตนไมกออกดอกออกผลตามฤดกาลของมนเอง

๒) พชนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบการสบพนธ มพนธกรรมเปนตน เชน มนษยกคลอดลกเปนมนษย มะมวงกออกผลเปนมะมวง เปนตน

๓) จตตนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบการทางานของจต เปนไปตามการกาหนดของจต การแสดงพฤตกรรมทางกายบางอยาง เชน การพด เปนตนกเปนไปตามกาหนดของจต

๔) กรรมนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบพฤตกรรมของมนษย คอ กระบวนการใหผลของการกระทา ใครทาดกไดรบผลด ใครทาชวกไดรบผลทไมด เปนตน

๕) ธรรมนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหตเปนผลแกกนแหงสรรพสงในโลกมนษย๒๐

นยาม ๔ ขอขางตนสามารถรวมลงในนยามขอสดทาย คอ ธรรมนยามได กลาวคอ เมอทรพยากรมนษยและสตวหรอสงมชวตอนๆ เกดมากดวยนยาม ๔ ขางตนซงมนยามขอท ๕ เปนตวควบคมอกชนหนงจงเกดมาตามสภาพทควรจะเปนไปตามเหตปจจยทเกอหนนสงเสรม

กฎธรรมชาตนเปนธรรมธาต คอ ภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปนธรรมฐต คอ ภาวะทดารงอยแนนอนโดยธรรมดา เปนธรรมนยาม คอ กฎธรรมชาตหรอกาหนดแนนอนแหงธรรมดา ไมมผสรางหรอผบนดาล

จากเรองนยามนทาใหเหนวาพระพทธศาสนาเถรวาทมองวาความเปลยนแปลงมระเบยบ มกฎเกณฑทแนนอน ไมใชความเปลยนแปลงแบบไรระเบยบ ไรกฎเกณฑ ไรทศทาง

๑๙อง.ตก (ไทย) ๒๐/๕๗๖/๒๗๓-๒๗๔. ๒๐อภ.สง.อ. (ไทย) ๗๕/๘๑-๘๒.

๔๓

ความเปลยนแปลงของสรรพสงไมใชเกดขนโดยบงเอญ แตอาศยเหตปจจยเกดขน แลวเหตปจจยแตละอยางกอาศยเหตปจจยอนๆ เกดขนเชนกน แลวเหตปจจยแตละอยางกอาศยเหตปจจยอนๆ เกดขนเชนกน ระเบยบกฎเกณฑนเปนไปโดยธรรมดา ไมมผสราง จะเหนไดวาพระพทธศาสนาเถรวาทมองโลกในฐานะเปนอนจจง ทกขง และอนตตา กลาวคอ ทกสงทกอยางอยในฐานะเปนสงทปรงแตงขนมายอมจะมภาวะเคลอนไหวเปลยนแปลงตลอดเวลาตามกฎของปฏจจสมปบาท ดวยเหตนโลกจงไมมอะไรเปนสาร หรอเปนอตตา เมอกลาวไดโดยสรป โลกจงเปนสญญตา คอ ความวางเปลา

กลาวไดวา กระบวนการเกดขนของไฟนนอยทไตรลกษณหรอเรยกอกชอหนงวาสามญลกษณะ เปนหลกคาสอนทสาคญอกหลกหนงในพระพทธศาสนาเถรวาท เปนพนฐานอนเกยวโยงไปถงหลกพทธธรรมทงมวล เปนหลกพนฐานทสาคญ เนองจากหลกไตรลกษณถอไดวา เปนหลกสามยทวไปของสรรพสง กลาวคอ สงทเปนสงขตธรรมและอสงขตธรรมลวนตกอยในหวงของกฎสามญลกษณนเสมอเหมอนกนหมด ไมมตวการอยางอนทนอกเหนอออกไปในฐานะผสรางหรอผบนดาล จงเรยกเพอเขาใจงายๆ วาเปนกฎธรรมชาต คอ ไตรลกษณ และปฏจจสมปบาท ความจรงธรรมทง ๒ หมวดนถอไดวาเปนกฎเดยวกน แตแสดงในคนละแงหรอคนละแนวเพอมองเหนความจรงอยางเดยวกน คอ ไตรลกษณ มงแสดงลกษณะของสงทงหลาย ซงปรากฏใหเหนวาเปนอยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนตามหลกปฏจจสมปบาทจนมองเหนลกษณะไดวาเปนไตรลกษณ๒๑ ทกสงทกอยางทกลาวถง คดถงหรอรถง ทงเรองทางวตถและทางจตใจ ทงทดและทชว ทานใชคาวา “ธรรม” แยกออกไดเปน ๒ ประการ ไดแก

๑) สงขตธรรม ไดแก สภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนปรงแตงขน เรยกอกอยางหนงวา สงขาร หมายถง สภาวะทกอยางทถกปจจยปรงแตง ทงรปธรรมและนามธรรม สงใดกตามทมลกษณะ ๓ ประการตอไปน สงนนจดเปนสงขตธรรม ไดแก

(๑) ปรากฏความเกดขน (อปปาโท ป ายต) (๒) ปรากฏความแตกดบ (วโย ป ายต) (๓) ขณะดารงอย ปรากฏความเปลยนแปร ( ตสส อ ถตต ป ายต)๒๒

๒๑พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, พมพครงท ๘, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๖๗. ๒๒อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๘๖/๑๙๒.

๔๔

๒) อสงขตธรรม ไดแก สภาวะทไมเกดจากปจจยปรงแตง ไมเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา วสงขาร หมายถง พระนพพานอยางเดยว มลกษณะ ๓ ไดแก (๑) ไมปรากฏความเกดขน (น อปปาโท ป ายต) (๒) ไมปรากฏความแตกดบ (น วโย ป ายต) (๓) ขณะดารงอยไมปรากฏความเปลยนแปร (น ตสส อ ถตต ป ายต)๒๓

พระพทธศาสนาเถรวาทมองสงทงหลายเวนนพพานในรปของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมกนเขา เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมดกจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย สงทเปนสงขตธรรม (ดน นา ไฟ ลม) ทงหลายทเกดขนจากสงปรงแตง เมอมการเกดขนแลวกตองแปรปรวนแตกดบไปในทสด ไมใชอตตาตวตนของผใดอนแทจรง มนษยและสรรพสงทงหลายตางกตกอยภายใตกฎสามญลกษณะ คอ ความไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

จะเหนไดวา พระพทธศาสนาเถรวาทมองสงทงหลายเวนนพพานในรปของสวนประกอบตางๆ ทมาประชมกนเขา เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมดกจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ดงทพระวชราภกษณไดภาษตไวเฉพาะพระพกตรแหงพระผมพระภาคเจาวา “เหมอนอยางวา เพราะอาศยสมภาระตางๆ รวมกนจงมเสยงเรยกวารถ ดงน เปนตน ฉนใด เมอขนธทงหลายมอย กสมมตเรยกวา “สตว” เปนตน ฉนนน”

ทานพทธทาสภกขไดอธบายเรองน เปรยบเทยบกบเหตผลทางวทยาศาสตรไวในหนงสอพทธทาสตอบปญหา๒๔วาเกยวกบวตถทมนษยหลงเชอวาจรงวาจงนน บดนนกวทยาศาสตรไดพสจนแลววาประกอบดวยนวตรอน (Neutron) อเลกตรอน (Electron) และโปรตรอน(Protron) คอไฟลบและไฟบวก, และเรารตอไปอกวาวตถคอรปหนงของพลงงานเทานน มนสลายตว ประมาณหนงพนปจงจะกลายเปนตะกวขณะทมนสลายตวนนใหรงสหรอพลงงานออกมา เรองนเปนไปตามสตรของไอนสไตน E=mc๒, E เปนพลงงาน มหนวยเปน เอรก, m เปนมวลของสารทสลายตว มหนวยเปนกรม, c เปนความเรวของแสง มคาเทากบ ๓+๑๐๑๐ เซนตเมตรตอวนาท, ดงนนชวตมนษยหรอรางมนษย เราเรยกไดวาเปนรปหนงของพลงงาน เราเปนวตถซงเกดๆ ดบๆ หรอสลายตวอยตลอดเวลา ตามพทธศาสนาเรยกวาอนจจง ทกขง อนตตา เรองนเปนเรองรปธรรม พระพทธศาสนากาวไกลไปกวานคอถงเรองนามธรรมเรองวญญาณซงเปนเรองอนตตาเชนเดยวกน วญญาณ (consciousness) เปนธาตทรบรอารมณภายนอกได ตวมนเองกเปนธาตทเกดดบๆ

๒๓อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๔๘๗/๑๙๒. ๒๔ พทธทาสภกข, พทธทาสตอบปญหา, (สราษฏรธาน : ธรรมทานมลนธ, ๒๕๔๔), หนา ๑๖.

๔๕

ตลอดเวลา พระพทธศาสนาเถรวาทแสดงวาสรรพสงเกดจากการรวมตวกนขององคประกอบพนฐาน ๕ ประการ ทเรยกวาขนธ ๕ ไดแกรป ซงเปนองคประกอบฝายวตถหรอสสารของสงมชวต (สวญญาณกะ) และสงไมมชวต (อวญญาณกะ) ขนธทเหลออก ๕ คอ เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณเปนองคประกอบฝายจตทปรงแตงสงมชวต แมองคประกอบพนฐาน ๕ ประการเองกเกดมาจากการรวมกนสรางสรรคขนเชนเดยวกน ไมสามารถจะเกดขนโดยอสระได สรรพสงดงทกลาวมาจนกระทงองคประกอบพนฐานนตางกไมเทยง มการเกดขน แตกดบและเปลยนแปลง เสมอเหมอนกนหมด

ในการกลาวถงวตถหรอสสารน หมายรวมถงรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอสสารและพลงงานฝายวตถพรอมทงคณสมบตและพฤตกรรมตางๆ ของสสารและพลงงานเหลานน

วตถหรอสสารเกดจากการรวมตวและสลายตวของธาตพนฐาน ๔ ประการทเรยกกนวา มหาภตรป หมายถง สงทมคณสมบตปฐมภม (Primary Qualities) ๔ ประการ คอ (๑) ธาตดน (ปฐวธาต) เปนสภาวะทแผไปหรอกนท (๒) ธาตนา (อาโปธาต) เปนสภาวะทเอบอาบ ซมซาบ (๓) ธาตไฟ (เตโชธาต) เปนสภาวะทใหความรอนและอณหภม และ (๔) ธาตลม (วาโยธาต) เปนสภาวะทเคลอนไหว มหาภตรปนทาใหเกดคณสมบตทสบเนองกนตอไปอกได เรยกวา อปาทายรป มคณสมบตทตยภม (Secondary Qualities) ๒๔ ประการ เชน ตา ห จมก ลน กาย ใจ๒๕ รป เสยง กลน รส สมผส๒๖ ในอภธรรมปฎกทานกลาวไววา มหาภตรปสนเปนของละเอยดสขม มนษยไมสามารถมองเหนดวยตา เราสามารถมองเหนเพยงสงทเกดจากการรวมตวกนของธาตสเทานน ในอภธมมตถวภาวนและอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย ทานกลาวถงธาตสวาเปนสงทไรคณสมบต แตเมอรวมกนเขากลายเปนสงตางๆ กสามารถแสดงคณสมบตออกมาได

อกประการหนง มคนอยประเภทหนงเปนตนวานกเลนกล ไดชอวามหาภต เพราะในคนเหลานมสงทไมมอยและสงทไมเปนจรงมากมายเตมไปหมด คนเหลานสามารถแสดงสงทไมเปนจรงออกมาไดหลากหลาย ภตรปกเหมอนนกแสดงกลเปนตนเหลาน ตวภตรปนนไมมคณสมบตเปนตนวาสเขยว แตกสามารถแสดงอปาทายรปเปนตนวาสเขยวออกมาได ดวยเหตน ภตรปจงไดชอวามหาภต แปลความวา ม (ภต) สงทเปนมายามากมาย (มหา) ความหมายกคอ ธาตส

๒๕ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๐๗. ๒๖ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๐๘.

๔๖

เหลานไรคณสมบต ไมมรปราง ไมมส ไมมกลน ไมมรส เปนตนแตเมอรวมกนเปนสงตางๆ แลวกสามารถแสดงอปาทายรปเปนตนวา รปราง ส กลน รส ออกมาไดมากมาย๒๗

ธาตไฟ มลกษณะตางจากธาตดน ธาตนา ธาตลม กจรง แตกเกดรวมกนเปนกลมกอน (กลาปะ) อยตลอดเวลา ไมมธาตใดเกดขนอยางเปนอสระจากธาตอน อตราสวนผสมของธาตเหลานนกาหนดลกษณะของผลผลต คอ กลมทมธาตดนมากจะเปนของแขง เชน กอนดน ตนไม หน เปนตน กลมทมธาตนามากจะเปนของเหลว เชน นาทเราใชดม เปนตน กลมทมธาตลมมากจะเปนของสนไหวหรอเคลอนทไปมา เชน ลมทพดไปมา เปนตน กลมทมธาตไฟมากจะเปนของรอน เชน เปลวไฟทเกดเมอเราจดเทยน เปนตน กลมเลกทสดซงแบงแยกไมไดอกตอไป เรยกวา อวนพโภครป อวนพโภครปนเปนกลมธาตเดมแท (สทธฏฐกลาป) มองคประกอบ ๘ อยาง คอ ดน นา ไฟ ลม ส กลน รส โอชา องคประกอบเหลานเกดรวมกนตลอดเวลา อาศยกนและกนเกดขน เกดโดยอสระไมได ในปกรณวเสสวสทธมรรคกลาวถงเรองนไววา “ธาตทงหลายนนเกดรวมกนเสมอ แยกจากกนเปนสดสวนมได แมในกลมเลกทสดเชน สทธฏฐกลาปะ ธาตทง ๔ นเมอประกอบกนเขาแลวกกอใหเกดสงตางๆ นบไมถวน มคณสมบตแตกตางกนตามสวนผสมของธาตทง ๔ นน

ดงนน กระบวนการเกดไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทสามารถสรปเอาจากอคคญญสตร๒๘ ทพระพทธเจาตรสบอกเกยวกบสรรพสงในโลก ซงสรปไดวา

สามเณรวาเสฎฐะและสามเณรภารทวาชะไดเขาไปเฝาพระพทธเจา เพอประสงคจะฟงธรรม สามเณรทงสองรปนนเดมเปนพราหมณทนบถอศาสนาพราหมณมากอน กาลงอยปรวาสกรรม (อบรม) เพอตองการทจะเปนพระภกษในพระพทธศาสนา เมอไปถงพระพทธเจาตรสถามวา ทงสองนนเคยเปนพราหมณมากอนเมอมาบวชเชนนพวกพราหมณไมดาวาบางหรอ สามเณรทงสองรปกกราบทลวา พวกพราหมณพากนดาวาอยางรนแรง พระพทธองคจงตรสถามวา พวกพราหมณเหลานนดาวาอยางไรบาง สามเณรทงสองกกราบทลถงคาดาของพวกพราหมณวา

พราหมณพวกเดยวเปนวรรณะประเสรฐทสด…เปนวรรณะขาว...บรสทธ เปนบตรเกดจากอระ เกดจากปากของพรหม มกาเนดมาจากพรหม พรหมเนรมตขน พวกอนเปนวรรณะดา พวงอนนอกากพราหมณหาบรสทธไม เจาทงสองคนละวรรณะอนประเสรฐสดเสยแลวไปเขารวรรณะทเลวทราม คอ

๒๗มหามกฏราชวทยาลย, อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย, หนา

๒๖๙-๒๗๐. ๒๘ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๕๑-๗๒/๖๑–๗๕.

๔๗

พวกสมณะทศรษะโลนเปนพวกคฤหบด เปนพวกดา เปนพวกทเกดจากเทาพรหม ขอนนไมด ไมสมควรเลยฯ๒๙

พระผมพระภาคทรงสดบแลวจงตรสแกสามเณรทงสองรปนนวา พวกพราหมณเหลานนระลกถงเรองเกาของพวกเขามไดจงกลาวอยางนน พวกพราหมณเหลานนเกดมาจากชองคลอดของนางพราหมณทงนน จะมาอางวาตนสะอาดกวาคนอนหรอเปนวรรณะขาวอยพวกเดยวไดอยางไร จากนนตรสเรองมนษยสวรรณะททาดไดดทาชวไดชวเหมอนกน และตรสเลาถงการทพระเจาปเสนทโกศลทรงปฏบตตอพระองค ดวยความเคารพ จะเหนไดวาการเรมตนของพระสตรน เปนการเรมตนของปญหาธรรมะทมมาเกยวของกบสภาพทางสงคมในสมยนน เปนการสะทอนใหเหนวาสภาพสงคมในขณะนนมการแบงชนวรรณะกนอยางรนแรง พวงทเกดในวรรณะ (ทถอกนเองวาสง) กพยายามกดขหรอเหยยดหยามพวกทตนถอวาเปนคนวรรณะตากวาใหอยใตอานาจ ซงพระองคทรงปฏเสธความเชอถอหรอระบบสงคมแบบน ทพวกพราหมณพากนยดถออยางจรงจง และตรสยอนในเชงใหคดวา พวกพราหมณทงหมดลวนแลวแตเกดจากชองคลอดของนางพราหมณดวยกนทงนน จะมาอางตววาวเศษกวาคนอน สะอาดกวาคนอนไดอยางไร ซงการปฏเสธความเชอของคนสวนใหญในขณะนนเปนแนวความคดใหมทไมมใครเคยพดถงมากอน จงทาใหมคนหนมาสนใจและหนมานบถอพระพทธศาสนามาก ตอจากนนพระองคกตรสเลาถงเรองราวดงกลาว ทพวกพราหมณเขาใจผดในเกณฑการตดสนหรอการแบงชนของมนษยใหสามเณรทงสองรปเขาใจ โดยตรสเลาถงการเรมตนของสงคมมนษยวา

โดยลวงระยะกาลยดยาวชานานทโลกจะพนาศ เมอโลกพนาศอยโดยมากเหลาสตวยอมเกดในชนอาภสสรพรหม สตวเลานนไดสาเรจทางใจ มปตเปนอาหาร มรศมซานออกจากกายของตนเอง สญจรไปไดในอากาศ อยในวมานอนงาม สถตอยในภพนนสนกาลยดยาวชานานฯ๓๐

จะสงเกตเหนวาการอธบายในพระสตรน มไดอธบายถงตนกาเนดดงเดมหรอตวมลการณแตอยางใด เพยงแตอางถงในชวงกอนทโลกจะพนาศแตกดบไปตามกฎของธรรมชาตวา สภาพความเปนอยของสตวในยคนนเปนอยางไร แลวทรงอธบายถงววฒนาการของโลกทกลบมาเจรญอกครงหนง สตวเหลานกมาจตในโลกนอกมสภาพความเปนอยเหมอนกบตอนทอยในชนอาภสสรพรหม คอมรศมในกาย ไมตองกนอาหาร สามารถเหาะเหนเดนอากาศได จกรวาลทงสนเปน

๒๙ดรายละเอยดใน ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๕๑/๖๑-๖๒. ๓๐ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๕๖/๖๕.

๔๘

นา มดมนไปหมด ยงไมมดวงดาว ไมมเพศ สตวทงหลายดารงชพอยดวย ความสขสบายสนกาลชานาน ขอความในพระสตรตอไปมวา

โดยลวงกาลยดยาวชานาน เกดงวนดนลอยอยบนนาทวไป ไดปรากฏแกสตวเหลานนเหมอนนมสดทบคคลเคยวใหงวด แลวตงไวใหเยนจบเปนฝาอยขางบน ฉะนน งวนดนถงพรอมดวยส กลน รส มสคลายเนยใสหรอเนยขนอยางด มรสอรอยดจรวงผงเลกอนหาโทษมได ฉะนนฯ๓๑

เมอเกดงวนดนขนดงน เกดมสตวผหนงเปนคนโลน ใชนวชอนงวนดนเหลานนขนมาชมด รสชาตของงวนดนนนเกดซาบซานไปทวรางกาย กเกดความพอใจและคามอยากขน สตวเหลาอนๆ กพากนทาตามคนโลนนน บางคนเรมปนงวนดนเปนคาๆ แลวบรโภค เมอบรโภคงวนดนซงเปนอาหารหยาบทาใหรศมในกายหายไป ปรากฏดวงจนทรและดวงอาทตยขนมา ดาวเคราะหทงหลายกปรากฏ รางกายกเรมเปลยนแปลง ผวพรรณกเรมผดแผกแตกตางกนออกไป พวกทผวพรรณดกถอตว ดหมนพวกทมผดพรรณไมงาม ซงขอความในพระสตรตอนนแสดงใหเหนถงตณหาของมนษยวา ธรรมดานนมนษยมตณหาอยภายในจตใจอยแลว เมอมสงมากระตนซงเปนวตถภายนอก จงกระทาสงตางๆ ตามความอยากหรอตามความตองการของกเลสไดอยางงายดาย เมอสตวผหนงกระทาสตวอนๆ กกระทาเลยนแบบกนอยางกวางขวาง เมอมนษยมพฤตกรรมทผดแผกจากเดมกสงผลใหธรรมชาตมความวปรตแปรปรวนได การทจตใจของมนษยเรมตกตาลง เรมมการถอตว เหยยดหยามกนเรองผวพรรณวรรณะนน ถอวาเปนจดเรมตนของความตกตาในสงคม ตอมางวนดนนนกหายไป เกดสะเกดเครอดนขนมาแทนทตามลาดบ แตมนษยกพากนดหมนเหยยดหยามเรองผวพรรณวรรณะกนมากขน อาหารเหลานนกหายไปทกครง และทกครงทอาหารหายไปพวกสตวเหลานนตางพากนบนเพอถงดวยความเสยดายถงรสชาตของอาหารนนๆ และเมออาหารหายไป พวกสตวกจะมาประชมกน แตไมไดมาประชมกนปรกษาหารอเพอหาทางแกไขหรอหาทางปองกนไมใหอาหารนนหายไปอก เพยงแตจบกลมกนบนถงอาหารทหายไปวา ดจรง ดจรง ดวยความเสยดาย พวกสตวเหลานนเพยงแตรวาอาหารหายไปเปนของดเทานน แตไมรวาอาหารนนดอยางไร หลงจากเครอดนหายไปกเกดขาวสาลชนดทเปนอาหารได ไมมรา ไมมแกลบ ขาวสะอาดมกลนหอม มเมลดเปนขาวสาร เมอเกบไปบรโภคในตอนเชากจะงอกกลบขนมาใหม สตวทงหลายกพากนบรโภคขาวสาลเปนอาหาร ขาวสาลทาใหรางกายมนษยมววฒนาการตอไป ผวพรรณวรรณะกตางกนมากขน เกดมเพศหญงเพศชายขน ทงสองเพศตางกเพงมองซงกนและกนกเกดความกาหนดขน เกดความเรารอนภายในกาย และพากนเสพเมถน สตวอนๆ เหนกพากนดาวา ขวางปา โปรยฝน

๓๑ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๕๖/๖๕.

๔๙

ใส สตวทเสพเมถนนน พรอมทงหามเขากลมเดอนหนงบาง สองเดอนบาง ผใดตองการเสพเมถนตองหลบซอนโดยการสรางสถานทกาบงปกปดการกระทานน ในตอนนแสดงใหเหนถงความขดแยง และการใชความรนแรงในสงคม และยงแสดงถงจดเรมตนของสถาบนครอบครวซงถอวาเปนองคประกอบเบองตนของรฐ และขอความในพระสตรยงแสดงใหเหนถงการฝาฝนกฎเกณฑของสงคม เพราะไมสามารถอดทนตออานาจกเลสตณหาทมอยภายในจตใจได และยงแสดงถงการสะสมและเกดทรพยสนของปจเจกชนขน

ครงนนสตวผหนงเกดความเกยจครานขน จงไดมความเหนอยางนวา ดกอนทานผเจรญ เราชางลาบากเสยนกระไร ทตองไปเกบขาวสาลมาทงใน เวลาเยนสาหรบอาหารเยน ทงในเวลาเชาสาหรบอาหารเชาอยากระนนเลย เราควรไปเกบเอาขาวสาลมาไวเพอบรโภคทงเชาทงเยนคราวเดยวเถดฯ๓๒

สตวผนนกเกบขาวสาลมาไวบรโภคทงเชาทงเยนในคราวเดยว หลงจากนนกเรมเกบสงสมได ๒ วนบาง ๓ วนบาง ๔ วนบาง ๘ วนบาง สตวเหลาอนๆ กพากนสงสมตามอยาง เมอสงสมกนมากเขา ขาวสาลกกลายเปนมราหอเมลดบาง มแกลบหมบาง ตนทถกเกบเกยวแลวกไมกลบงอกแทน จงปรากฏวาขาวสาลทเกบแลวขาดเปนตอนๆ พวกมนษยเหลานนจงประชมปรกษาหารอกนปรารภถงความเสอมทรามทเกดขนโดยลาดบ และหาทางแกไขปญหานโดยการแบงขางสาลและปกปนเขตแดนกนขน เปนการแสดงใหเหนถงความเกยจครานและความเหนแกตวของมนษยททาใหเกดปญหาขนมา เมอมนษยเกดความโลภทรพยากรธรรมชาตซงมอยอยางจากดกมไมเพยงพอตอความตองการของมนษย จงเกดการจดสรรปนสวนกนครอบครองทรพยากรธรรมชาต เพอแกไขปญหาดงกลาว แตหลงจากแบงปนดนแดนและผลผลตกนครอบครองแลวเกดมคนทโลภสงวนสวนของตนไวแลวไปขโมยในสวนของผอนมาบรโภค เมอถกจบได ๒ - ๓ ครง ครงแรกกไดแคตกเตอน คนทขโมยกรบปากวาตอไปจะไมขโมยแตกไมทาตามสญญา ภายหลงกขโมยอก จงมมนษยบางคนทนไมไดถงกบลงไมลงมอ พวกหนงตดวยทอนไมพวกหนงตดวยฝามอ บางกใชดนขวางปา เมอเกดเหตการณวนวายอยางนพวกมนษยผใหญกประชมกนเพอหาทางแกไขปญหา

ครงนนแล พวกสตวทเปนผใหญจงประชมกน ครนแลวตางกปรบทกขกนวา พอเอย กการถอเอาสงของทเจาของไมไดใหจกปรากฏ การเตยนจกปรากฏ การพดเทจจกปรากฏ การถอทอนไมจกปรากฏในเพราะบาปธรรมเหลาใด บาปธรรมเหลานนเกดปรากฏ แลวในสตวทงหลาย อยากระนนเลย

๓๒ดรายละเอยดใน ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๖๐/๖๘-๖๙.

๕๐

พวกเราสมมตสตวผหนงใหเปนผทควรวากลาวไดโดยชอบใหเปนผตเตยนผทควรตเตยนโดยชอบ ใหเปนผทขบไลผทควรขบไลโดยชอบ พวกเราจกแบงขาวสาลใหแกผนนฯ๓๓

ตอจากนนเปนการแสดงถงการเกดขนของวรรณะตางๆ วา เกดจากการแบงงานกนทาตามความพอใจ การแบงงานกนทาเปนแผนก ๆ จงทาใหเกดความแตกตางของหมชน คอ ทาใหเกดเปนวรรณะขน คนทงสวรรณะมไดแตกตางกนมาแตเดม ชาตกาเนดมไดเปนเครองวดคณคาหรอตดสนความแตกตางระหวางมนษยวาใครสงตากวาใคร ดงขอความในพระสตรทวา

ดกอนวาเสฏฐะและภารทวาชะ ดวยประการดงนการบงเกดขนของพวกกษตรยมขนไดเพราะอกษรเปนทรกนวาเปนของด เปนของเกาอยางนแล เรองของสตวเหลานจะตางกนหรอเหมอนกน จะไมตางกนหรอไมเหมอนกนกเพราะธรรมเทานน นอกจากธรรมหามไม ดกอนวาเสฏฐะและภารทวาชะ ความจรงธรรมเทานนเปนของประเสรฐสดในทประชมทงในปจจบนและในภายหนา๓๔

ตามคตในทางพระพทธศาสนาเถรวาท คนทง ๔ วรรณะนมไดแตกตางกนมาแตเดม แตเพราะเปนทยอมรบกนวาดของประชาชน จงทาใหบคคลทมหนาทการงานสงไดรบการยอมรบโดยทวไปวาเปนวรรณะสง แตสงททาใหสตวแตกตางกน กคอ ธรรม เทานน คนทงสวรรณะหากกระทากรรมชวกจะไดรบผลชวเหมอนกน ดงขอความในพระสตรวา

ดกอนวาเสฏฐะและภารทวชะ กษตรยกด… พราหมณกด… แพศยกด… ศทรกด…สมณะกม ประพฤตกายทจรต วจทจรต มโนทจรต เปนมจฉาทฏฐ ยดถอการกระทาดวยอานาจมจฉาทฏฐเปนเหต เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง อบาย ทคตวนบาต นรกทงสนฯ๓๕

ในทางตรงขามกนหากประพฤตกายสจรต วจสจรต มโนสจรต เปนสมมาทฏฐ ยดถอการกระทาดวยสมมาทฏฐ ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค และในตอนทาย พระพทธองคไดตรสยาภาษตของ สนงกมารพรหมาและของพระองความเนอความทตรงกนวา

๓๓ดรายละเอยดใน ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๖๑/๖๙-๗๐. ๓๔ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๖๕/๗๓. ๓๕ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๖๗/๗๓.

๕๑

กษตรยผประเสรฐในหมชนรงเกยจกนดวยโคตร แตทานผถงพรอมดวยวชชา (ความร) จรณะ (ความประพฤต) ผนนเปนผประเสรฐสดในหมเทวดาและมนษยฯ๓๖

หลกคาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาท ซงมมนษยเปนจดศนยกลางในการบญญตคาสอน ถงแมวาจะมการกลาวถงความรดานอนๆ ทไมเกยวของกบตวมนษย กเพอใชเปนเครองมอในการอธบายใหเขาใจในตวมนษยไดอยางถกตอง๓๗ พระพทธศาสนาเถรวาท ถอวาเรองมนษย เปนปรากฏการณชวตอยางหนงทมอยในโลกโดยเปนชวตทมศกยภาพสง เปนผสามารถฝกฝนอบรมตนได และเมอไดรบการพฒนาแลวกจะเปนผประเสรฐสงสด พระพทธศาสนาเถรวาท จงใหความสาคญเกยวกบมนษยมาก แมกระทงแสดงว า โลกอย ในต วมน ษย หร อมน ษย เ ป นโลก ๆ หน ง เ ช น ในโรห ต สสส ต ร พระพทธเจาตรสวา เรายอมบญญตโลก เหตเกดของโลก และปฏปทาใหถงความดบแหงโลกลงในอตภาพอนมประมาณวาหนง มสญญาและใจนเทานน๓๘ ดงนน หากจะวเคราะหในแงของปรชญากอาจใหคาตอบวามนษย คอ ใครไดในแงของสมมตสจและปรมตถสจ ในแงความจรงขนสมมตนนอาจตอบไดวามนษยเปนผชาย เปนผหญง เปนเดก เปนผใหญ สง ตา ดา ขาว เปนอยางนน เปนอยางน เปนคาจากดความแลวแตจะคดเอาตามแตละชาตภาษาไป สวนมนษยในแงความจรงขนปรมตถนนเปนเพยงกระบวนธรรมลวนๆ ทเกดขน ตงอย และแตกดบลง เพราะการรวมกนเขาของเหตปจจย ไมมใครสรางขน หรอเกดขนเพราะแรงดลบนดาลของใคร ไมมตวตน สตว บคคล เรา เขา ดงนน มนษยหรอตวตนแทๆ ไมม ๓๙

สรปได ว าพระพทธศาสนา เถรวาทมคาอธ บาย เก ย วก บธาต ท งหลายว า มกระบวนการเกดขนและดบไปของไฟซงจดเปนธาตหนงในธาตทง ๔ ดน นา ลม ไฟ ตราบใดทส งมชวต และไมมชวตยงปรากฏอย ในโลกใบน ธาตไฟ และดน นา ลม กยงปรากฏอย และดาเนนไปตามธรรมชาตของสงมชวตตราบนน

๓๖ดรายละเอยดใน ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๗๒/๗๔-๗๕. ๓๗พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต), พทธศาสนากบการพฒนามนษย, (กรงเทพมหานคร : บรษท

สหธรรมก จากด, ๒๕๓๖), หนา ๑๙. ๓๘ดรายละเอยดใน อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๔๕/๔๗-๔๘. ๓๙ดรายละเอยดใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๘๖๕/๔๑๘-๔๑๙.

๕๒

๓.๔ ความเปนไปของไฟ

ในพระสตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค ตอนวาดวยธาตมนสการบรรพ มเนอความเกยวกบธาตทง ๔ ในรางกายมนษย ไววา

ดกอนภกษทงหลาย อกขอหนง ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอย ตามท ตงอยตามปรกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม คนฆาโคหรอลกมอของคนฆาโคผขยน ฆาโค แลว แบงออกเปนสวน นงอยทหนทางใหญสแพรง ฉนใด ภกษกฉนนน เหมอนกน ยอมพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามท ตงอยตามปรกตโดยความเปนธาตวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอยฯ๔๐

ในหวขอวจยน จาเปนตองอธบายถงหลกธรรมทไดกลาวมาแลวขางตน คอ หลกไตรลกษณหรอสามญลกษณะ ๓ ประการ คอ ไมเทยงแทยงยน เปนทกข ตดขด และไมมตวตนทแทจรงเพออธบายเชอมโยงความเปนไปของไฟ ดงน

กอนอนพงทาความเขาใจกอนวาคาสอนทางพระพทธศาสนาเถรวาทนน มลกษณะเชอมโยงตดตอกน การนาหลกคาสอนของพระพทธศาสนาเถรวาทมาแสดงแยกเปนสวนๆ นน ไมไดหมายความวา หลกธรรมแตละขอแยกออกจากกนไมเกยวของกน แทจรงแลวระบบหรอกระบวนการทางคาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาทมลกษณะเชอมโยงกนเปนเครอขายเดยวกน การพดถงหลกธรรมขอหนงยอมมความเชอมโยงไปถงหลกธรรมหรอหวขอธรรมอนๆ ไดดวย เมอพระพทธศาสนาเถรวาทมองสรรพสงทมอยทงหมดรวมทงมนษยผประกอบดวยธาตดน นา ไฟ ลมวามลกษณะเสมอกนหมดภายใตกฎธรรมชาตทเรยกวา ไตรลกษณ ไดแก

๑) อนจจตา ความไมเทยง ซงสามารถรไดดวยอาการ ๔ อยาง ไดแก (๑) อปปาทวยปปวตตโต เพราะเปนไปโดยการเกดและการพงสลาย คอ เกดดบๆ (๒) วปรณามโต เพราะเปนของแปรปรวน คอ เปลยนแปลง แปรสภาพไปเรอยๆ (๓) ตาวกาลกโต เพราะเปนของชวคราวอยไดชวขณะๆ (๔) นจจปฏกเขปโต เพราะแยงตอความเทยง๔๑

๔๐ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๘/๒๑๙. ๔๑มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรค แปลภาค ๓ ตอน ๒, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๕๕.

๕๓

๒) ทกขตา ความเปนทกข ซงสามารถรไดดวยลกษณะ ๔ อยาง ไดแก (๑) อภณหสมปตปฬนโต เพราะมความบบคนอยตลอดเวลา (๒) ทกขมโต เพราะเปนสภาพททนไดยาก คอ คงทนอยไมไหว (๓) ทกขวตถโต เพราะเปนทตงแหงทกข คอ เปนทรองรบของความทกข (๔) สขปฏกเขปโต เพราะแยงตอความสข๔๒

๓) อนตตา ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ซงรไดดวยอาการ ๕ อยาง ไดแก (๑) อวสวตตนโต ไมอยในอานาจ

(๒) อตตปฏกเขปโต แยงตออตตา (๓) อสสามกโต หาเจาของมได (๔) สญโต เปนสภาพสญ (๕) ยถาปจจยปวตตโต เปนไปตามเหตปจจย๔๓

เนองจากสภาวะของสรรพสงไมมตวตนแนนอน เปนสงทเกดขนดวยการประชมเขาขององคประกอบตางๆ จงดเหมอนเปนตวตน ถอเปนการรบรแตรบรและเขาใจผดพลาดไป คดวาตวตนของตนมจรง ทกสงจรง ยงยน เปนตน ทงนกเพราะมสงทปดบงลกษณะดงกลาว ไดแก (๑) สนตต ความสบตอแหงนามรป ปดบงอนจจง (๒) อรยาบถ การผลดเปลยนอรยาบถ ปดบงทกขง (๓) ฆนสญญา ความสาคญวาเปนกอน ปดบงอนตตา๔๔

เพราะมไดมนสการความเกดและความดบหรอความเกดขนและความเสอมสนไปกถก สนตต คอ ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนอง ปดบงไว ตวอยางเปรยบเทยบพอใหเหนงายขนเชน ใบพดทกาลงหมนอยอยางเรวยง มองเหนเปนแผนกลมแผนเดยวนงเมอทาใหหมนชาลง กเหนเปนใบพดกาลงเคลอนไหวแยกเปนใบ ๆ เมอจบหยดมองดกเหนชดวาเปนใบพดตางหากกน ๒ ใบ ๓ ใบ หรอ ๔ ใบ๔๕ เพราะความรและความเขาใจทผดนเองทนาบคคลไปสความเปนทาสของสงตางๆ หากพจารณากจะเหนไดวาเปนเรองเกยวกบความจาและการคด เพราะเรองของสญญานนเปนกระบวนการทตอเนองมาจากกระบวนการของการรบรทางประสาททางกาย คอ ผสสะ กอใหเกดเวทนา กอใหเกดสญญา สวนเรองของทฏฐ หรอ ความเขาใจนน เปนเรองของการ

๔๒เรองเดยวกน, หนา ๑๕๖. ๔๓เรองเดยวกน, หนา ๑๕๗-๑๕๘. ๔๔เรองเดยวกน, หนา ๑๒๖-๑๒๖. ๔๕พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๗๐.

๕๔

คดตามอารมณนน ๆ ไป เมอการรบรผด ยอมจะทาใหจตคดคลาดเคลอนไปดวยรวมทงทาใหมความเหนพลอยผดพลาดไปดวย และการดาเนนชวตกยอมผดพลาดไปเชนกน การทบคคลมวหลงตดอยกบปปญจะน ยอมเปนเหตใหเกดอวชชา คอ ความไมรแจง หากมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง กสามารถพนไปจากความทกขไปได

หลกไตรลกษณจงเปนพนฐาน เสมอนเปนเรองธรรมดาสามญ แตการจะเหนไตรลกษณอยางแทจรงนนจะตองปฏบตจนถงขนไดวปสสนาญาณ คนทวไปอาจเพยงแตร แตยากทจะมองเหนและเขาใจอยางถองแท เพราะวา

๑) อนจจตา ความทสงขารทงหลายเปนของไมเทยงแท ไมถาวร หมายความวา สงทงหลายเปลยนแปลงอยตลอดเวลา ทกขณะ อาการของความเปลยนแปลงเราอาจเรยกวา เคลอนไหว เจรญเตบโต แตกสลาย หรอดบ หรอเปลยนรปใหม

ขออางดงกลาวเปนจรงโดยปรมตถ แมยากทจะเขาใจในแนวลกแตกยากแกการโตแยง เปนหลกทเปนวทยาศาสตร และจะเขาใจไดงายขนหากเรา

(๑) วเคราะหขบวนการของความเปลยนแปลงนนโดยละเอยด (๒) สงเกตโดยการพจารณากาลเวลาแหงการมอยของปรากฏการณนนๆ (๓) ลงมอทดสอบโดยการปฏบต

(๑) เราจะตองมองสงตางๆ ตามทมนเกด ดารงอย และเปนไป โดยแบงเปน ๓ ชวง คอ ชวงเกด (อปาทะ) ชวงดารงอย (ฐต) และชวงดบสลาย (ภงคะ) กระบวนการนเปนการแบงแยกเพอศกษาเทานน โดยความเปนจรงมนเปนกระบวนการตอเนอง มการเกดดบเทานน ภาวะตงอยจรงๆ หาไดมไม เหมอนเราพดเรองเวลาวา ๘ นาฬกา พดยงไมทนจบประโยคเขมวนาทไดเคลอนไปจากจดทเราพดเรยบรอยแลว

(๒) สรรพสงเปนเพยงปรากฏการณ แมมอยชวขณะกไมไดมจรง ทกสงดารงอยในสภาพหนงในชวงเวลาทสนเกนทเราคาดหวง ตรงกบแนวความคดของเฮราคลตส ทวา “ทกสงไหลเออตลอดเวลา” (All things are in flux)

ปรากฏการณไมใชความจรง ศพททางพระพทธศาสนาเรยกวา “สงขาร” เปนสงทเกดจากปจจยปรงแตง และไมจาเปนตองเกดจากสงทเปนตนกาเนดอยางใดอยางหนงเพยงอยางเดยว เปนการเกดของมนเองเรยกวา สภาวะ (Being)

๕๕

(๓) โดยหลกปฏบต เมอเรารตามความเปนจรงวา สงใดไมเทยง สงนนยอมมความแปรปรวน (เปนทกข) และไมควรเหนวามตวตนถาวร ดงพทธพจนทตรสกบภกษทงหลายวา

“ภกษทงหลาย เธอทงหลายมความเหนเปนไฉน?” “รปเทยง หรอไมเทยง?” (ตรสถามทละอยางจนถงวญญาณ) “ไมเทยง พระเจาขา” “กสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข หรอเปนสข?” “เปนทกข พระเจาขา”๔๖

ความรดงกลาวโยงไปสการปฏบตวา “สงทงหลายไมควรยดมนถอมนวามตวตนถาวร” สลดออกจากแนวความเชอเรองพระเปนเจา และสลดอปาทานออกไปได

๒) ทกขตา ในทนหมายถงความแปรปรวน ภาวะทคอยๆ สลายตว ไมคงอยในสภาพเดม อาการเชนวา เกดขนแกสงขารทกอยาง ดงคาวา “สพเพ สงขารา ทกขา” ความเปนทกขโดยทวไปนนหมายถงทกขเวทนาคอความรสกไมสบายกายไมสบายใจ แตความเปนทกขในไตรลกษณมความหมายครอบคลมความทกขของสงไรชวตดวย เชน ทอนไม กอนดนหรอหน ในกรณน ทอนไมหรอกอนหนไมมจตรบรทกขเวทนา แตกเปนทกขในความหมายทใชในไตรลกษณ คอสรรพสงเปนทกข เพราะทนอยในสภาพเดมไมได เนองจากถกบบคนใหเปลยนแปลงอยตลอดเวลา เชนกระดาษมนไมอาจดารงความเปนกระดาษอยไดตลอดไป กระดาษนจะตองเปลยนไปเปนสงอนกลาวคอขเถา ภาวะดงกลาวนบบคนเนอกระดาษอยตลอดเวลา เมอไดปจจยภายนอกคอไฟสนบสนน ทกขตานนกแสดงพลงทาใหกระดาษเปลยนเปนขเถา กระดาษนแมจะไมถกเผา แตเนองจากภายในเนอกระดาษมทกขตาแอบแฝงอย เมอถงวนหนง มนจะตองสลายกลายเปนขเถา ไฟในกรณนเปนปจจยเรงใหทกขตาแสดงตวออกมาไดเรวขน สภาวะทสรรพสงไมอาจคงทนในสภาพเดมไดนแหละเรยกวาทกขในไตรลกษณ ดงนนทกขาในไตรลกษณจะม ๒ ความหมายดวยกน คออยางแรก หมายถงทกขเวทนา อยางทสอง หมายถงความทนอยในสภาพเดมไมได เปนความบบคนซงแฝงอยในสรรพสง ตอไปนจะไดกลาวถงทกขตาในสวนทปราฏเปนความบบคนตอชวตมนษย

ความแปรปรวนอยางชดแจงในสงมชวต คอ เกด แก เจบ ตาย เปนทกขตามสภาวธรรม เปนธรรมดา ยอมเกดแมแกพระอรยบคคล เปนอาการหนนเนองจาก อนจจตา พดอกนยหนง ทกขตา กคออาการแสดงความเปนอนจจตาขนละเอยด

๔๖ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๑๒๗–๑๒๙/๘๒–๘๔.

๕๖

ความทกขดงกลาวเปนอาการของสงขาร เปนปรากฏการณทางกายภาพ เปนความเปลยนแปลงแปรปรวนดานรปธรรม เราจะเขาไปยดถอหรอไม มนเปนของมนอยางนนเอง (ตถตา)

แตเมอใดตรสวา อปาทานขนธ ๕ เปนทกข หมายถงความทกขทางดานจตใจ เปนโทมนสอนเกดจากความยดมนถอมน ทกขอยางนไมเกดกบพระอรยเจา พระอรหนตทงหลาย สขทกขจากภายนอกไมสามารถเขาไปกระทบภงภาวะทดบเยนเปนสขในภายใน ความสขของทานจงเปนอสระ ไมขนตออารมณหรอสงตางๆ ในภายนอก คอไมตองอาศยอามส ทานเรยกวาเปนนรามสสขอยางยง ในเมอสขของทานไมขนตอปจจยภายนอก ความผนแปรเปลยนแปลงของสงทงหลายอนเปนไปตามคตธรรมดาแหงสภาพสงขารจงไมเปนเหตใหทานเกดความทกข ถงอารมณ ๖ จะแปรปรวนเคลอนคลาดหายลบ ทานกยงคงอยเปนสข

ภาวะทเรยกวา นพพาน เปนความดบสนทแหงทกขชนดน คงไมหมายถงภาวะนรนดรเทยงแทเหมอนอยางทศาสนาบางศาสนาเขาใจ มนเปนแตเพยงลกษณะของจตทตณหา อปาทาน ไมอาจเขาของแวะปรงแตงอก ภาวะทสงขารหรอเบญจขนธยงดาเนนไปตามกระบวนการของมนอยางปกต กฎไตรลกษณกยงมอย ลกษณะเชนนเรยกวา มตวทกข แตไมมผเปนทกข ทกขเกดเพราะความยดมนถอมนในเบญจขนธ เกดเมอเราไมตองการจากสงทเคยทาใหเราพงพอใจหรอมความสขอยางสงสด โดยเรมกอตวเงยบๆ ตงแตตอนไดสงนนมาดวยความเปนหวงเปนใยวตกกงวล

ในแนวปฏบต ความไมมนคง และความไมมสวสดภาพของชวตในโลกของความเปลยนแปลงกอใหเกดความเหนอยหนาย และความตองการผละหน โดยมองเหนวาความสขทเปนโลกยะไมยงยนมความสขนอยมากจนไมควรทจะพดถง เหมอนอยางบคคลเพลดเพลนพงพอใจในนารอน ยงไปกวานนการเพลดเพลนในโลกยสข (Worldly Pleasure) บางอยางกอใหเกดความสญเสยโลกตตรสข (Supermundane Pleasure) ปดกนมใหเราเขาถงนพพาน

ตามความเปนจรง โลกมแตความทกข กระแสแหงความทกขไหลวนตดตอกนอยางกระแสในแมนา ชองวางทเรยกวา สข เปนเพยงความทกขลดลงเทานน

“ทกขเทานนเกดขน ทกขเทานนตงอย นอกจากทกขไมมอะไรเกด นอกจากทกขไมมอะไรดบ”๔๗

เมอเหนวา อปาทานขนธ เปนทกข ขนธ ๕ จงเปนสงทนากลว นาขยะแขยง เหมอนซากศพทอยบนบา เพราะเปนภาระหนกทตองรบแบกไว การสลดทกขกตองหนมาพฒนาจตไมให

๔๗ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๕๕๔/๑๙๙.

๕๗

เขาไปยดถอเบญจขนธดงทตรสไววา ชวต รางกาย สข และทกข เกดจากจตอยางเดยว ชวงเวลา (ขณะ) (ของสงดงกลาว หมนไปอยางรวดเรว)๔๘

๓) อนตตตา คาวา “อนตตา (น + อตตา)” ซงแปลวา “ไมมอตตา” หมายความวาไมมสงซงเปนตวแททยนยงคงตวไดถาวรตลอดไป สรรพสงเกดจากองคประกอบตางๆ มาประชมกนเขา สมพนธกนเปนไปตามเหตตามปจจย วางเปลาจากตวตนทเปนแกนอนยงยนถาวร ไมมตวการทจะสรางสรรคบนดาน ดงคาทพระเสลาภกษณกลาวไววา

รางกายน ไมมใครสราง ตวตนนไมมใครบนดาล อาศยเหต มนกเกดขน เพราะเหตสลายมนกดบ เมลดพชอยางใดอยางหนง ทเขา หวานในนา อาศยรสใน แผนดน และยางในเมลดพชทงสองอยางนกยอมงอกงามขน ฉนใด กเปนฉนนน เหมอนกน บรรดาขนธ ธาตและ อายตนะเหลาน อาศยเหตยอมเกดม เพราะเหต สลายกยอมดบไป...ฯ๔๙

หลกไตรลกษณจงเปนแกนหลกในการทจะเขาถงหลกปฏจจสมปบาท เพราะหลกไตรลกษณหรอเรยกวา หลกสามญลกษณ น จะเปนตวเชอมโยงใหเขาถงหลกตางๆ ใหชดเจนยงขน เราคงตองยอมรบหลกทงหมดทนามาแสดงนลวนเปนหลกในการองอาศยกนเกด เปนหลกคาสอนทสาคญของพระพทธศาสนาเถรวาท เพราะถอวาเปนพนฐานทสาคญ โดยเฉพาะสวนพทธธรรมซงมความสาคญ เพราะหลกธรรมตางๆ ทยกมาแสดงนลวนเกยวของกบเหตผลตอหลกประพฤต ปฏบต เพราะพระพทธศาสนาเถรวาทไมใชศาสนาแหงคาสอนทเปนลกษณะใชศรทธานาหนาเพยงอยางเดยว แตเปนศาสนาแหงการปฏบต เปนศาสนาแหงเหตผล เปนศาสนาทมหลกสากลยนยนได สามารถไดพสจนได ไมจากดกาลเวลา

จากศกษาความเปนไปของไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทพอสรปไดวา เตโชธาต คอธาตไฟ ความเปนของเรารอน สงทเปนเครองอบอนแหงกาย และทงเปนสงทเปนเครองทรดโทรมแหงกาย สงทเปนเครองเรารอนแหงกาย สงทเปนเครองทาใหแปรปรวนไปดวยดแหงของทกนแลว ดมแลว เคยวแลว และของทลมรสแลว กลาวคอแปรปรวนของทกนและลมแลวใหเปนพลงงานและสารของเสยตางๆ ออกมา อยางนเปนการกลาวถงธาตไฟหรอเตโชธาตมาตงแตสมยพทธกาล ซงเปนไปในลกษณะทคนทกคนจะเขาใจได กเพอนาไปสาเรจประโยชนในการเจรญกรรมฐานหรอพจารณาดงนวา เราไดความรอนหรอธาตไฟมาจากการเปนเหตปจจยธาตดน

๔๘ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๔๘/๑๔๑. ๔๙ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๗๐/๑๖๒.

๕๘

ธาตนาและธาตลมทตองหมนเตมอยตลอดเวลา และเมอรวมกบธาตลมทเราหายใจอยทกขณะจต ตลอดจนเหตปจจยอน ๆ อก จงทาใหเกดกระบวนการยอยสนดาป (Oxidation) เกดเปนพลงงานและความรอนตางๆขนภายในกายในการดารงชพเปนปกต อนลวนแลวเกดจากการยอยสลายแปรปรวนและผสมผสานของปจจยตางๆ เพอการสนดาปใหเกดพลงงานในรปสารประกอบชวะเคม อนนาสงไปสสวนตางๆ ของรางกายทกอณเซล อนยงใหเกดความรอนและพลงงานอนคอธาตไฟนนเอง ตลอดจนความรอนอนเกดแตเหตปจจยภายนอกเชน พระอาทตย จากไฟ อนทาใหเกดความอบอนในการยงชวต ถาเราโยนโสมนสการ เราจกยอมรบไดดวยปญญาญาณวา ตวกายเรานนสวนหนงประกอบดวยธาตไฟ หรอไฟนนเปนเหตปจจยหนงอนยงใหเกดกายนนเอง อนดาเนนไปตามกระบวนธรรม คอ อาหาร ทาน ยอย เกดการสนดาปของธาตดนนาลมเปนสารประกอบชนดใหพลงงานอนลวนเกดแตเปนเหตปจจยแกกนและกนดดซมเขาสกระแสโลหต เพอนาสงไปตามสวนตางๆ ของรางกายทกเซล มากบางนอยบาง

ธาตไฟอนอยในรปของสารประกอบทใหพลงงานออกมา กยงคงมความแปรปรวน เปลยนแปลงไปตางๆนานาเชนเดยวกน ในรปของเสยทคงเหลอจากการใชตางๆ

ธาตทง ๔ ภายในตองอยในภาวะสมดล รางกายจงเปนปกต หากมความเสยสมดลขนจะทาใหรางกายไมสบายเกดโรคขนได นอกจากนสภาพ ดน นา ลม ไฟภายนอกทไมสมดลเชน อณหภมทรอนเกนไป สภาพแลงนา กอาจทาใหเสยสมดลได

๓.๕ ความดบไปของไฟ

จากการศกษาความดบไปของไฟทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาททาใหทราบวา ในพระไตรปฎกเลมท ๒๓ ไดกลาวความดบไปของไฟไววา สาเหตททาใหจกรวาลและโลกพนาศ ในทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาท ไดกลาวถงสาเหตทจกรวาลและโลกถกทาลายมอย ๓ ประการ คอ ถกทาลายดวยไฟ ถกทาลายดวยนา และถกทาลายดวยลม พระพทธศาสนาเถรวาทจะกลาวถงสาเหตททาลายจกรวาลและโลกไว ๓ ประการน แตจะถกทาลายไปดวยไฟเปนสวนใหญ๕๐ ตามทศนะพระพทธศาสนาเถรวาทถอวา สงทงหลายทงปวงลวนเกดจากการประชมขนจากธาต มธาตเปนทสด โดยท มนษยและสตวมธาตเปนองคประกอบ ๖ ธาต สวนสงอน ๆ มธาตเปนองคประกอบ ๕ ธาต หรอทเรยกวา มหาภตรป ดงทไดกลาวมาแลวขางตน ดงนนสงทงหลายจงไมมความมนคงถาวร มวนเสอมสภาพไปตามเวลาทผานไป และเมอถงเวลาอนควร ธาต

๕๐ดรายละเอยดใน อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๖๖/๑๓๒-๑๓๖.

๕๙

นกจะแยกสลายกนไปดวยอานาจของธาตแตละชนด ดงนนเราจงไมควรยดมนถอมนในสงทงปวง เพราะการยดมนถอมนยอมมาซง ความทกข ความผดหวง ความเศราโศก และในบางครงนาซงความเดอดรอน เราจงควรมองสงตางๆ ตามความเปนจรง ซงการมองเชนนนจะทาใหเราสามารถดาเนนชวตไดอยางมความสข และเปนการเดนบนเสนทางสมรรคผลนพพานหลดจากวฏฏะในทสด ดงพทธพจนวา

ดกอนภกษทงหลาย มหาภตรป ๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม พงมความแปรเปนอยางอนไปได สวนอรยสาวกผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ไมพงมความแปรเปนอยางอนไปไดเลย ความแปรเปนอยางอนในขอนน ดงน อรยสาวกผประกอบดวยความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ... ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... จกเขาถงนรก กาเนดสตวดรจฉาน หรอปตตวสย ขอนไมเปนฐานะทจะมได เธอทงหลายพงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในความเลอมใสอนไมหวนไหวในพระพทธเจา ...ในพระธรรม ... ในพระสงฆ ... ในศลทพระอรยเจาใครแลว ไมขาด เปนไปเพอสมาธฯ

ดกอนภกษทงหลาย เธอทงหลายพงอนเคราะหเหลาชนผเปนมตร อามาตย ญาตหรอสาโลหต ผทสาคญโอวาทวา เปนสงทตนควรฟง พงยงเขาเหลานนใหสมาทาน ใหตงมน ใหดารงอย ในองคแหงธรรมเปนเครองบรรลโสดา ๔ ประการเหลานฯ๕๑

ในพระพทธศาสนาเถรวาทเถรวาท แมรปดงกลาวมานนกเกดขนเพราะมเหตมปจจยเปลยนแปลงไป แลวสนสดลง ไมมรปใดดารงอยคงทถาวร เกดดบทกขณะ ดงมพทธวจนะทตรสถงรปไวดงน

ภกษทงหลายกลาวถงรปวาอยางไร ภกษทงหลายสงทแตกดบสลายไป เรยกวารป แตกดบเพราะอะไร แตกดบไปเพราะความหนาวบาง แตกดบไปเพราะความรอนบาง แตกดบไปเพราะความหวบาง แตกดบไปเพราะความกระหายบาง แตกดบไปเพราะสมผสจากเหลอบยงลมแดดและสตวเลอยคลานบาง ภกษทงหลาย รปคอสงทแตกดบไป เหตนนทานจงเรยกวารป๕๒

๕๑ส.ม.(ไทย) ๑๙/๑๔๙๖-๑๔๙๗/๓๖๕. ๕๒ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๗๙/๗๑.

๖๐

ในมหาหตถปโทปมสตร ไดอธบายธาตทง ๔ อยางละเอยด แบงธาตทง ๔แตละอยางออกเปนประเภทภายใน คอ อวยวะตางๆ ในรางกายของมนษย และประเภทภายนอก คอ วตถทงปวงทอยลอมรอบตวมนษย แตธาตทง ๔ นทงภายในและภายนอกลวนเปนสงทเปลยนแปลงอยเสมอ ไมเทยง ไมมอะไรยงยนถาวร ดงคากลาวของพระสารบตรเถระ ขอความตอนหนงเกยวกบธาตไฟวา

ดกอนทานผมอายทงหลาย กเตโชธาตเปนไฉน คอ เตโชธาตทเปนไปภายในก ม เตโชธาตทเปนไปภายนอกกม ดกอนทานผมอายทงหลาย กเตโชธาตทเปนไปภายในเปนไฉน คอ สงทเปนอปาทนนกรปอนเปนภายใน เปนของเฉพาะตน เปนของเรารอน ถงความเปนของเรารอน คอ สงทเปนเครองอบอนแหงกาย สงทเปนเครองทรดโทรมแหงกาย สงทเปนเครองเรารอนแหงกาย สงทเปนเครองถงความแปรปรวนไปดวยดแหงของทกนแลว ดมแลว เคยวแลว และของทลมรสแลว กหรอสงใดสงหนงซงเปนอปาทนนกรป อนเปนภายในเปนของเฉพาะตน เปนของเรารอน ถงความเปนของเลารอน อยางอน นเรยกวา เตโชธาต อนเปนไปภายใน ดกอนทานผมอายทงหลาย กเตโชธาตอนใดแล เปนไปภายใน และเตโชธาตอนใด เปนภายนอก นนเปนเตโชธาตแล. บณฑตพงเหนเตโชธาตนนนน ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมเปนของเรา บณฑต ครนเหนเตโชธาตนน ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนแลว ยอมเบอหนายในเตโชธาต ยอมยงจตใหคลาย กาหนดในเตโชธาต ดกอนทานผมอายทงหลาย สมยทเตโชธาตอนเปนไปภายนอก กาเรบ ยอมจะมไดแล เตโชธาตอนเปนภายนอกนน ยอม ไหมบานบาง ยอมไหมบานเมองบาง ยอมไหมนคมบาง ยอมไหมชนบทบาง ยอมไหมประเทศแหงชนบทบาง เตโชธาตอนเปนภายนอกนนมาถงหญาสด หนทาง ภเขา นา หรอภมภาคอนเปนทรนรมย ไมมเชอ ยอมดบไปเอง ดกอนทานผมอายทงหลาย สมยทชนทงหลายแสวงหาไฟดวยขนไกบาง ดวยการขดหนงบาง ยอมมไดแล ดกอนทานผมอายทงหลาย กชอวา ความทแหงเตโชธาต อนเปนไปภายนอกนนซงใหญถงเพยงนนเปนของไมเทยง จกปรากฏไดความเปนของสนไปเปนธรรมดา จกปรากฏได ความเปนของเสอมไปเปนธรรมดา จกปรากฏไดความเปนของแปรปรวนไปเปนธรรมดา จกปรากฏได กไฉนความทแหงกายอนตณหาเขาไปถอเอาแลว วาเรา วาของเรา วาเรามอย อนตงอยตลอดกาลนดหนอยน เปนของไมเทยง เปนของมความสนไปเปนธรรมดา เปนของมความเสอมไปเปนธรรมดา เปนของมความแปรปรวนไปเปน

๖๑

ธรรมดา จกไมปรากฏเลา เมอเปนเชนน ความยดถอดวยสามารถตณหามานะและทฏฐในเตโชธาตนน จะไมมแกผนนเลย. ดกอนทานผมอายทงหลาย หากวา เมอภกษนนระลกถงพระพทธเจาอยอยางน ระลกถงพระธรรมอยอยางน ระลกถงพระสงฆอยอยางน อเบกขาอนอาศยกศลธรรม ยอมตงอยไดดวยดไซร ภกษนน ยอมเปนผปลมใจเพราะเหตนน ดกอนทานผมอายทงหลาย ดวยเหตแมมประมาณเทานนแล คาสอนของพระผมพระภาคเปนอนภกษทาใหมากแลว๕๓

ธาตทงหลาย คอ ดน นา ลม ไฟ ในรางกายคนจะเสอมสลายไป จะอยางไรกตาม ความเปลยนแปลงของวตถหรอสสารเปนปรากฏการณทเหนไดไมยากนก สามารถรไดดวยอายตนะ ยกตวอยางเพออธบายใหเหนชดดงตอไปน

ก. นายขาว ตนมะมวง และเจาดา เมอเรมแรกเกด แลวระยะเวลากผานไป ๑ ชววนาท ๑ นาท ๑วน ๑ ป และหลายปตอมา รางกายของสามสงนเปนรปธรรมไดเจรญเตบโตทกขณะ นเปนลกษณะของความเปลยนแปลงทเราพอสงเกตเหนได เมอพจารณาใหละเอยดลงไปอก สามสงนประกอบขนจากองคประกอบพนฐาน ๔ อยาง กลาวคอ ธาต ๔ เหมอนกน ธาต ๔ เหลานเปนสงไมมคณสมบต แตเมอประกอบกนขนมาเปนรางกายนายขาว ตนมะมวงและเจาดา ธาตทง ๔ กแสดงคณสมบตทแตกตางกนออกมา ธาต ๔ นมอายการดารงอยทแนนอน คอ ๑๗ ขณะจต อายของธาต ๔ ทประกอบกนขนเปนรางกายของนายขาว ตนมะมวง และเจาดานนสนมากเพยงชวพรบตา ดวยเหตนจงอาจกลาวไดวารางกายของนายขาวเมอครนเปนคนละรางกบปจจบน ตนมะมวงตนหนงทเราเหนอยเมอครนเปนคนละตนกบขณะน เจาดาสนขทยนอยเมอครนกเปนคนละตวกบขณะน เพราะรางกายของทงสามสงทเราเหนเมอครดบไปแลว ทเราเหนในขณะนคอรางกายใหมทเกดขน

ข. การเกดดบของสรรพสงทางเหตผลดานวทยาศาสตรเพอใหเกดความเขาใจชดเจนขนคอเกยวกบเซลลในรางกายมนษยกเหมอนกน เทาทนกวทยาศาสตรไดคนควากนแลว เพยง ๗ ปกเปลยนหมดทกสวนทกชน แมแตเซลลแหงกระดก ตกลงวาเราเมอเปนเดกแดงๆ กบในปจจบนน ไมมอะไรเหลออยเลย ของเกาหมดไปนานแลว มของใหมเกดสบแทน แตลกษณะสนตต หรอการสบตอนคอยเปนคอยไป เราจงไมรสกตว แมเชนนน ผม ขน เลบ ฟน หนงเกากหมดไป มแตของใหมเกดสบตอแทนทอยเสมอ เพราะเหตมสนตตคอการสบตอ จงรกษาทรง เคาหนา ทาทางไวเหมอนคนคนเดยวกน กลาวในระยะกระชนชด รางกายของเราเปลยนแปลงไปทกวนาท๕๔

๕๓ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๔๔/๒๔๙-๒๕๐. ๕๔ สชโว ภกข, ตายแลวเกด, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๐), หนา ๘.

๖๒

แมกระทงความถของรปทมากระทบ เชน คลนแสง คลนเสยงวามลกษณะเกดดบๆ ตามชวงคลน แตถมากจนดเปนสนตต (ตอเนองกนไปตลอด)๕๕

เนองจากความเปลยนแปลงนเอง โลกและปรากฏการณทเปนสงขตธรรมจงมชวงแหงการแสดงตว ๓ ตอน คอ (๑) อปปาทะ ตอนเกด (๒) ฐต ตอนตงอย (๓) ภงคะ ตอนดบ ทง ๓ ตอนนเปนชวงแหงการแสดงตวทงกายภาพและจตภาพ โดย ๑๗ ขณะจตเทากบ ๑ ขณะรปหมายความวา เมอเราเหนรป ไดยนเสยง ดมกลน ลมรส หรอถกตองโผฏฐพพะ แสดงวาจตเกดขนวงไป ๑๗ ขณะแลวดบ นแสดงใหเหนวา สรรพสงเปนเพยงปรากฏการณ แมมอยชวขณะ กมไดมจรง ทกสงดารงอยในสภาพหนงในชวงเวลาสนเกนทเราคาดหวง

ตามทไดกลาวมาแลวนน วตถหรอสสารทพระพทธศาสนาเถรวาทเรยกวารปมความเปลยนแปลงอนเปนปรากฏการณเกดจากการเกดดบของธาต ดงนน จงไมมสวนไหนของรปทจะดารงเทยงถาวร รปเกดดบตลอดเวลา รปเมอดบลงไปแลวจะเปนการดบอยางสนเชง เราไมอาจกลาวไดวารปนนกาลงมอย๕๖ การมทศนะเชนนอาจจะทาใหเกดคาถามวาการปรากฏของรปคอวตถหรอสสารมไดอยางไร ในเรองน พระพทธศาสนาเถรวาทอธบายไวดวยสนตต คอ ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนอง กลาวคอ ความเกดดบของรปจะเปนไปอยางหนนเนองตดตอกนรวดเรวมาก คอ เกด-ดบ-เกด-ดบ-เกด-ดบ ความเปนไปอยางตอเนองอยางรวดเรวนทาใหเกดการปรากฏของรป ตวอยางเปรยบเทยบเพอใหเหนชดขน คอ มวลนาในแมนาทมองดเปนผนหนงเดยว แตความจรงเปนกระแสนาทไหลผานไปๆ เกดจากนาหยดนอยๆ มากมายมารวมกนและไหลเนอง หรอเปลวไฟทเทยน เราไมอาจกลาวไดวาเปลวไฟในขณะน เปนดวงเดยวกบเมอนาททลวงมาแลว หรอดวงเดยวกบเปลวไฟอก ๑ นาทขางหนา หรอกระแสไฟในหลอดไฟฟา มความเกดดบถจนเราเหนเปนอนเดยวกน ทงหมดทกลาวมานเปนลกษณะของสงจตธรรมประเภทวตถธรรมหรอรปธรรมทงทเปนสวญญาณกะและ อวญญาณกะ

ในกระบวนการดบไปของไฟ (สงขตธรรม) ในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท กคอ การดบสนไปของเหตปจจยบนฐานหลกปฏจจสมปบาท ซงเปนหลกธรรมอกหมวดหนง ทพระพทธเจาทรงแสดงในรปของกฎธรรมชาตหรอหลกความจรงทมอยโดยธรรมดา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดาทงหลาย มพระพทธพจนวา

๕๕ บญม เมธางกร, ความมหศจรรยของชวต, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร :สานกพมพสยาม

ประเทศ, ๒๕๓๙), หนา ๙๒. ๕๖ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๖๒/๕๙.

๖๓

ดกอนภกษทงหลาย กปฏจจสมปบาทเปนไฉน ดกอนภกษทงหลาย เพราะชาตเปนปจจย จงมชราและมรณะ พระตถาคตทงหลายเสดจอบตขนกตาม ไมเสดจอบตขนกตาม ธาตอนนน คอ ธมมฐตธมมนยาม อทปปจจย กยงดารงอย บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหตน และตรสวา ทานทงหลายจงด ดงน เพราะชาตเปนปจจย จงมชราและมรณะ... เพราะภพเปนปจจย จงมชาต... เพราะอปาทานเปนปจจย จงมภพ... เพราะตณหาเปนปจจย จงมอปาทาน... เพราะเวทนาเปนปจจย จงมตณหา... เพราะผสสะเปนปจจย จงมเวทนา... เพราะสฬายตนะเปนปจจย จงมผสสะ... เพราะนามรปเปนปจจย จงมสฬายตนะ... เพราะวญญาณเปนปจจย จงมนามรป... เพราะสงขารเปนปจจย จงมวญญาณ... เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร พระตถาคตทงหลายเสดจอบตขนกตาม ไมเสดจอบตขนกตาม ธาตอนนน คอ ธมมฐต ธมมนยาม อทปปจจย กยงดารงอย พระตถาคตยอมตรสร ยอมตรสรทวถงซงธาตอนนน ครนแลวยอมตรสบอก ทรงแสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนกกระทาใหตน... ดงพรรณนามาฉะนแล เราเรยกวาปฏจจสมปบาทฯ ดกอนภกษทงหลาย ชราและมรณะเปนของไมเทยง อนปจจยประชมแตง อาศยกนเกดขนมความสนไป เสอมไป คลายไป ดบไปเปนธรรมดา ชาต ... ภพ ... อปาทาน ...ตณหา ... เวทนา ... ผสสะ ... สฬายตนะ ... นามรป ... วญญาณ ... สงขาร ...อวชชา เปนของไมเทยง อนปจจยประชมแตง อาศยกนเกดขน มความสนไปเสอมไป คลายไป ดบไปเปนธรรมดา ดกอนภกษทงหลาย เหลานเรยกวาธรรมอาศยกนเกดขน...ฯ๕๗

พระพทธพจนขางตนสามารถแบงออกไดเปน ๒ ทอน คอ ทอนแรกแสดงกระบวนการเกดทอนหลงแสดงกระบวนการดบ เปนการแสดงใหเหนแบบความสมพนธ ๒ นย ทอนแรกทแสดงกระบวนการเกดเรยกวา สมทยวาร จงเรยกวา อนโลมปฏจจสมปบาท เทยบในอรยสจเปนขอท ๒ คอ ทกขสมทย ทอนหลงทแสดงกระบวนการดบ เรยกวา นโรธวาร และถอวาเปนการแสดงยอนลาดบจงเรยกวา ปฏโลมปฏจจสมปบาท เทยบในหลกอรยสจเปนขอท ๓ คอ ทกขนโรธ ดงน

๑) หลกทวไปหรอหลกสากล ไดแก ก. อมสม สต อท โหต เมอสงนม สงนจงม อมสสปปาทา อท อปปชชต เพราะสงนเกดขน สงนจงเกดขน

๕๗ส.น. (ไทย) ๑๖/๖๑-๖๒/๒๒-๒๓.

๖๔

ข. อมสม อสต อท น โหต เมอสงนไมม สงนกไมม อมสส นโรธา อท นรชฌต เพราะสงนดบไป สงนกดบดวย

หลกปฏจจสมปบาทสากลนเพยงแตบอกกวาง ๆ วาถาสงใดสงหนงจะเกดขนตองมเหตสนบสนน โดยไมมสงใดตงอยไดตามลาพงแมเพยงชวขณะเดยว

๒) หลกแจงหวขอหรอหลกประยกต เปนการนาหลกสากลมาอธบายกระบวนการเกดดบของสงมชวตโดยเฉพาะอยางยงชวตมนษย ไดแก

ก. อวชชาปจจยา สงขารา เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม สงขารปจจยา ว าณ เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม ว าณปจจยา นามรป เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม นามรปปจจยา สฬายตน เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม สฬายตนปจจยา ผสโส เพราะสฬายตนะปจจย เวทนาจงม ผสสปจจยา เวทนา เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม เวทนาปจจยา ตณหา เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม ตณหาปจจยา อปาทาน เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม อปาทานปจจยา ภโว เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม ภวปจจยา ชาต เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม ชาตปจจยา ชรามรณ เพราะชาตเปนปจจย ชรามรณะจงม โลกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา สมภวนต ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส และความคบแคนใจ จงมพรอม เอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส สมทโย โหต ความเกดขนแหงกองทกขทงปวงน จงมได ดวยประการฉะน

ข. อวชชาย เตวว อเสสวราคนโรธา เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารนโรโธ สงขารดบ สงขารนโรธา ว าณนโรโธ เพราะสงขารดบ วญญาณจงดบ ว าณนโรธา นามรปนโรโธ เพราะวญญาณดบ นามรจงดบ นามรปนโรธา สฬายตนนโรโธ เพราะสฬายตนะดบ ผสสะจงดบ สฬายตนนโรธา ผสสนโรโธ เพราะผสสะดบ เวทนาจงดบ เวทนานโรธา คณหานโรโธ เพราะเวทนาดบ ตณหาจงดบ ตณหานโรธา ตณหานโรโธ เพราะตณหาดบ อปาทานจงดบ

๖๕

อปาทานนโรธา ภวนโรโธ เพราะอปทานดบ ภพจงดบ ภวนโรธา ชาตนโรโธ เพราะภพดบ ชาตจงดบ ชาตนโรธา ชรามรณ เพราะชาตดบ ชรามรณะจงดบ โสกปรเทวทกขโทมนสสปายาสา นรชฌนต ความโศก ความคราครวญ ทกข โทมนส ความคบแคนใจ กดบ เอวเมตสส เกวลสส ทกขกขนธสส นโรโธ โหต ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมมดวยประการฉะน

คาจากดความองคประกอบหรอหวขอตามลาดบ ไดแก ๑) อวชชา ไดแก ความไมรทกข-สมทย-นโรธ-มรรค๕๘

๒) สงขาร ไดแก กายสงขาร วจสงขาร จตตสงขาร๕๙ ๓) วญญาณ ไดแก จกข~โสต~ฆาน~ชวหา~กาย~มโนวญญาณ๖๐ ๔) นามรป ไดแก นาม : เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ หรอ เวทนา ขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ + รป : มหาภต ๔ และรปทอาศยมหาภต ๔๖๑ ๕) สาฬยตนะ ไดแก จกข-ตา โสตะ-ห ฆานะ-จมก ชวหา-ลน กาย-กาย มโน-ใจ๖๒ ๖) ผสสะ ไดแก จกขสมผส โสต~ฆานชวหา~กาย~มโนสมผส๖๓ ๗) เวทนา ไดแก เวทนาเกดจากจกขสมผส จากโสต~ฆานชวหา~กาย~มโนสมผส๖๔ ๘) ตณหา ไดแก รปตณหา (ตณหาในรป) สททตณหา (ในเสยง) คนธตณหา (ในกลน) รสตณหา (ในรส) โผฏฐพตณหา (ในสมผสทางกาย) และธมมตณหา (ในธรรมารมณ)๖๕ ๙) อปาทาน ไดแก กามปาทาน ทฏฐปาทาน สลพพตปาทาน และอตตวาทปาทาน๖๖

๕๘ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๕๐๕/๓๑๕. ๕๙ข.ปฏ. (ไทย) ๓๑/๒๘๐/๙๙. ๖๐ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๖/๒๐๗-๒๐๘. ๖๑อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๗๐๕/๒๗๙. ๖๒ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๕๕. ๖๓ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๗/๒๐๘. ๖๔ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๘/๒๐๘. ๖๕ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๑/๒๐๙. ๖๖ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๖๒/๒๔๒.

๖๖

๑๐) ภพ ไดแก กามภพ รปภพ และอรปภพ๖๗ ๑๑) ชาต ไดแก ความปรากฏแหงขนธทงหลาย การไดมาซงอายตนะตางๆ หรอความเกด ความปรากฏขนของธรรมตางๆ เหลานน๖๘ ๑๒) ชรามรณะ ไดแก ชรา ความเสอมอาย ความหงอมอนทรย กบมรณะ ความสลายแหงขนธ ความขาดชวตนทรยหรอความเสอมและความสลายแหงธรรมตาง ๆ เหลานน ๆ๖๙

ปฏจจสมปบาทน สามารถอธบายใหเขาใจไดงาย ดงน ๑) อวชชา เขาใจวาการเกดในสวรรคเปนยอดแหงความสข เขาใจวาฆาคนนนคนน

เสยไดเปนความสข เขาใจวาฆาตวตายเสยไดจะเปนสข เขาใจวาเขาถงความเปนพรหมแลวจะไมเกดไม เขาใจวาตายแลวสญ

๒) สงขาร นกคด ตงเจตจานงไปตามแนวทางหรอโดยสอดคลองกบความเขาใจนนๆ คดปรงแตงวธการและลงมอกระทากรรมตางๆ ดวยเจตนาเชนนน เปนกรรมด (บญ) บาง เปนกรรมชว (บาป) บาง เปนอาเนญชาบาง

๓) วญญาณ เกดความตระหนกรและรบรอารมณตางๆ พดเพอเขาใจกนงาย ๆ กวา จตหรอวญญาณถกปรงแตงใหมคณสมบตเฉพาะขนมาอยางใดอยางหนง เมอตาย พลงแหงสงขาร คอ กรรมทปรงแตงไวจงทาใหปฏสนธวญญาณทมคณสมบตเหมาะกบตวมน ปฏสนธขนในภพ

๔) นามรป กระบวนการแหงการเกดกดาเนนการ กอรปเปนชวตทพรอมจะปรงแตงกระทากรรมตางๆ ตอไปอก จงเกดมรปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธขนโดยครบถวน ประกอบดวยคณสมบตและขอบกพรองตางๆ ตามพลงปรงแตงของสงขาร คอ กรรมททามา และภายในขอบเขตแหงวสยของภพทไปเกดนน สดแตจะไปเกดเปนมนษย ดรจฉาน เทวดา ๕) สฬายตนะ แตชวตทจะสนองความตองการของตวตน และพรอมทจะกระทาการตางๆ โตตอบตอโลกภายนอก จะตองมทางตดตอกบโลกภายนอก สาหรบใหกระบวนการรบรดาเนนงานได ดงนน อาศยนามรปเปนเครองสนบสนน กระบวนการแหงชวตจงดาเนนตอไปตามพลงแหงกรรม ถงขน เกดอายตนะทง ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย และเครองรบรอารมณภายใน คอ ใจ จากนน

๖) ผสสะ กระบวนการแหงการรบรกดาเนนงานได โดยการเขากระทบหรอประจวบระหวางองคประกอบ ๓ ฝาย คอ อายตนะภายใน ไดแก ตา ห จมก ลน กายและใจ กบ

๖๗ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๖-๑๖๗. ๖๘อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๐๒/๑๔๗. ๖๙อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๓๐๓/๑๔๗-๑๔๘.

๖๗

อารมณ หรออายตนะภายนอก ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ๗๐ เมอการรบรเกดขนครงใด

๗) เวทนา ความรสกทเรยกวา การเสวยอารมณ กจะตองเกดขนในรปใดรปหนง คอ สขสบาย (สขเวทนา) ไมสบาย เจบปวด เปนทกข (ทกขเวทนา) หรอไมกเฉยๆ (อทกขมสขเวทนา หรอ อเบกขาเวทนา)๗๑ และโดยวสยแหงบถชน กระบวนการยอมไมหยดอยเพยงน

๘) ตณหา ถาสขสบาย กชอบใจตดใจ ถาเปนทกข ไมสบาย กขดใจ ขดเคอง อยากใหสญสนใหหมดไป หรอใหพนๆ ไปเสย หนไปหาไปเอาสงอนอารมณอนทจะใหความสขได หรอไมกรสกเฉย ๆ คอ อเบกขา เปนความรสกอยางละเอยด จดเขาในฝายสข เพราะไมขดใจ เปนความสบายอยางออนๆ รสกเรอยๆ เพลนๆ จากนน

๙) อปาทาน ความอยากเมอรนแรงขนกกลายเปนยดมน หมกมนในสงนน หรอเมอยงไมไดกอยากดวยตณหา เมอไดหรอถงแลว กยดฉวยไวดวยอปาทาน และเมอยดมนกมใชยดแตอารมณทอยากได (กามปาทาน) เทานน แตยงพวงเอาความยดมนในความเหน ทฐตาง ๆ (ทฏฐปาทาน) ความยดมนในแบบแผนความประพฤตและขอปฏบต (สลพพตปาทาน) และความยดมนในตวตน (อตตวาทปาทาน) พวพนเกยวเนองกนไป ดวยความยดมนถอมนน จงกอใหเกด

๑๐) ภพ เจตนา เจตจานงทจะกระทาการ เพอใหไดมาและใหเปนไปตามความยดมนถอมนนน และนาใหเกดกระบวนพฤตกรรม (กรรมภพ) ทงหมดขนอก เปนกรรมด กรรมชว หรออาเนญชา สอดคลองกบตณหาอปาทานนนๆ เชน อยากไปสวรรค และมความเหนทยดมนไววาจะไปสวรรคไดดวยการกระทาเชนน กกระทากรรมอยางนนๆ ตามทตองการ พรอมกบการกระทานน กเปนการเตรยมภาวะแหงชวต คอ ขนธ ๕ ทจะปรากฏในภพทสมควรกบกรรมนนไวพรอมดวย (อปปตตภพ) เมอกระบวนการกอกรรมดาเนนไปเชนนแลว ครนชวตชวงหนงสนสดลง พลงแหงกรรมทสรางสมไว (กรรมภพ) กผลกดนใหเกดการสบตอขนตอนตอไปในวงจรอก คอ

๑๑) ชาต เรมแตปฏสนธวญญาณทมคณสมบตสอดคลองกบพลงแหงกรรมนน ปฏสนธขนในภพทสมควรกบกรรม บงเกดขนธ ๕ ขนพรอม เรมกระบวนการแหงชวตใหดาเนนตอไป คอ เกดนามรป สฬายตนะ ผสสะและเวทนาขนหมนเวยนวงจรอน และเมอการเกดมขนแลว กตองม

๗๐ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๐๕/๒๕๕.

๗๑ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๓๘๙/๒๖๖.

๖๘

๑๒) ชรามรณะ ความเสอมโทรม และแตกดบแหงกระบวนการของชวต ตลอดเวลา ดงนน ในวงจรชวตของบถชน ชรามรณะจงพวงมาพรอมดวย…โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ซงเรยกรวมวาความทกขนนเอง คาสรปของปฏจจสมปบาทจงมวา “กองทกขทงปวง จงเกดมดวยอาการอยางน”๗๒

จากคาอธบายตามแบบน มขอสงเกตและสงทควรทาความเขาใจเปนพเศษ ดงน

๑) วงจรแหงปฏจจสมปบาทตามคาอธบายแบบน นยมเรยกวา “ภวจกร” ซงแปลวาวงลอแหงภพ หรอ “สงสารจกร” ซงแปลวา วงลอสงสารวฏ และจะเหนไดวาคาอธบายคาบเกยวไปถง ๓ ชวงชวต คอ อวชชากบสงขารชวงหนง วญญาณถงภพชวงหนง และชาตกบชรามรณะพวงดวย โสกะ เปนตน อกชวงหนง ถากาหนดเอาชวงกลาง คอ วญญาณถงภพ เปนชวตปจจบน ชวงชวตทง ๓ ซงประกอบดวยองคปฏจจสมปบาท ๑๒ จงแบงเปน ๓ กาล ดงน

(๑) อดต = อวชชา สงขาร (๒) ปจจบน = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน ภพ (๓) อนาคต = ชาต ชรามรณะ + โสกะ เปนตน

๒) เมอแยกออกเปน ๓ ชวงเชนน ยอมถอเอาชวงกลาง คอ ชวตปจจบน หรอชาตน เปนหลก เมอถอเอาชวงกลางเปนหลก กยอมแสดงความสมพนธในฝายอดตเฉพาะดานเหต คอ สบสาวจากผลทปรากฏในปจจบนวาเกดมาจากเหตอะไรในอดต (= อดตเหต---ปจจบนผล) และในฝายอนาคตแสดงเฉพาะดานผล คอ ชกโยงจากเหตในปจจบนอกไปวาจะใหเกดผลอะไรในอนาคต (= ปจจบนเหต---อนาคตผล) โดยนยน เฉพาะชวงกลาง คอ ปจจบนชวงเดยว จงมพรอมทงฝายผล และ เหต จงแสดงไดเปน ๔ ชวง ดงน

(๑) อดตเหต = อวชชา สงขาร (๒) ปจจบนผล = วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา (๓) ปจจบนเหต = ตณหา อปาทาน ภพ (๔) อนาคตผล = ชาต ชรามรณะ+ โสกะ เปนตน๗๓

องคประกอบทงหมดซงมจานวน ๑๒ หวขอ จงเปนปจจยเนองอาศยสบตอกนไปเปนรปวงเวยน ไมมตน ไมมปลาย คอ ไมมตวเหตเรมแรกทสด (มลการณ หรอ The First Cause) การยกเอาอวชชาตงเปนขอทหนง ไมไดหมายความวาอวชชาเปนเหตเบองแรก หรอมลการณของสง

๗๒พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๙๙-๑๐๑. ๗๓เรองเดยวกน, หนา ๑๐๒.

๖๙

ทงหลาย แตเปนการตงหวขอเพอความสะดวกในการทาความเขาใจ โดยตดตอนยกเอาองคประกอบอนใดอนหนง ทเหนวาเหมาะสมทสดขนมาตงเปนลาดบท ๑ แลวกนบตอไปตามลาดบหมนวงจรตอไป

ในทางปฏบตเชนน การแสดงอาจเรมตนทองคประกอบขอหนงขอใดในระหวางกไดสดแตองคประกอบขอไหนจะกลายเปนปญหาทถกหยบยกขนมาพจารณา เชน อาจจะเรมทชาต ทเวทนา อยางใดอยางหนง แลวเชอมโยงกนขนมาตามลาดบจนถงชรามรณะ ชกกลางไปหาปลาย หรอสบสาวยอนลาดบลงไปจนถงอวชชา ชกกลางมาหาตน กได หรออาจเรมตนดวยเรองอนๆ ทมใชชอใดชอหนงใน ๑๒ หวขอนแลวชกเขามาพจารณาตามแนวปฏจจสมปบาทกได๗๔

บางครงมผพยายามตความหมายใหหลกปฏจจสมปบาทเปนทฤษฎแสดงตนกาเนดของโลก โดยถอเอาอวชชาเปนมลการณ (The First Cause) แลวจงววฒนาการตอมาตามลาดบหวขอทง ๑๒ นน การแปลความหมายอยางน ทาใหเหนไปวาคาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาทมสวนคลายคลงกบศาสนาและระบบปรชญาอน ๆ ทสอนวามตวการอนเปนตนเดมสด เชน พระผสรางเปนตน ซงเปนตนกาเนดของสตวและสงทงปวง ตางกนเพยงวา ลทธทมพระผสราง แสดงกาเนดและความเปนไปของโลกในรปของการบนดาลโดยอานาจเหนอธรรมชาต สวนคาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาท (ทตความหมายอยางน) แสดงความเปนไปในรปววฒนาการตามกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาตเอง อยางไรกด การตความหมายแบบนยอมตดสนไดแนนอนวา ผดพลาดจากพทธธรรม เพราะคาสอนหรอหลกลทธใดกตามทแสดงวาโลกมมลการณ คอ เกดจากตวการทเปนตนเคาเดมทสด ยอมเปนอนขดตอหลกปฏจจสมปบาทน หลกปฏจจสมปบาทแสดงเหตผลเปนกลาง ๆ วา สงทงหลายเปนปจจยเนองอาศยกน เกดสบตอกนมาตามกระบวนการแหงเหตผลอยางไมมทสนสด มลการณเปนสงทเปนไปไมได ไมวาจะในรปพระผสรางหรอสงใด ๆ

กลาวไดวา ความดบไปของไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาทเกดขนอยตลอดเวลา ซงหมายถง ดารงอยชวขณกะ ทงนกเพราะตามหลกพระพทธศาสนาถอวา ทกสงเปนขณกะ คอ ตงอยชวขณะเดยวแลวดบไป หมายความวาไมเทยงนนเอง กลาวคอ รป (ธาต ๔ ดน นา ลม ไฟ) เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนขณกะ(ไมเทยง) ไมอยในอานาจของตน (เปนทกข) ไมมทงภาวะ (Being) และ อภาวะ (Non-being หมายถงเปนอนตตา) มแตการเปลยนแปลงอยางไมหยดหยอน (Becoming) สงทเปนภาวะกด อภาวะกด ลวนไมใชความจรงแท อาการทเปลยนแปลงของ

๗๔เรองเดยวกน, หนา ๘๓-๘๔.

๗๐

สงทงหลายเทานน คอความจรงแท สงทมอยจรงในครงแรกทกครง ในอดต ปจจบน และในอนาคต มนไมใชสงทคงทนถาวร เพราะวาสงทคงทนถาวรมความหมายวาไมมความเปลยนแปลง แตมนเปนการแสดงถงลกษณะการปรากฏของสงทแอบแฝงอยของธาตในความมอยของปรากฏการณ และการปรากฏตวของสงทเปนอดตกเปนเชนเดยวกน เชน อากาศรอน เพราะอะไร เพราะอากาศหรอ กไมใช อนเปนการองกนเกดขน กลาวคอ ทอากาศรอน อาจเปนเพราะฝนไมตกบาง ตนไมมนอยบาง ถามวาฝนและตนไมหรอเปนตวการใหอากาศรอน กไมใช ตนไมนอยอาจเปนเพราะมนษยทาลายเพอนาไปใชในการดารงชพ หากวาเพราะมนษยใชไหมจงทาใหอากาศรอน กไมใชทงหมด ทกสงทกอยางลวนองอาศยกนและกนจงทาใหอากาศมนรอน

การศกษาใหรแจงในเรองหลกไตรลกษณและปฏจจสมปบาทนจงเปนเสมอนกญแจดอกสาคญทจะกญแจดอกสาคญทจะไขไปสการดาเนนชวตทถกตอง มผลเปนความสข สงบแกผศกษาเรยนร มประโยชนในการพฒนาชวตใหสงยงๆ ขนไป ทาใหชวตรมเยน และทาใหเหนวาการเกดของเรามความหมาย ไมใชเกดมาโดยบงเอญ มชวตอยอยางหลกลอย ปลอยตวและกายไปอยางนาหดหสมเพชเวทนา หลกพทธธรรมนทาใหบคคลหายงมงายตอความขนลงของชวต จะชวยคลคลายความขบของใจความสบสนของชวตซงเปนเรองทพทธศาสนกชนควรเรยนรและทาความเขาใจใหแจมแจง เพอชวตของตนเองจะไดดขนและทาใหผใกลชดไดมความเขาใจในปญหาชวตไดดขนเชนกน จนกระทงสามารถดบทกขบรรลผลแหงความสขดวยการศกษาธรรม ปฏบตธรรม เหนธรรมและบรรลธรรม ดงพระพทธพจนวา “ผใดเหนปฏจจสมปบาท ผนนชอวาเหนธรรม ผใดเหนธรรม ผนนชอวาเหนปฏจจสมปบาท”๗๕

๓.๖ ไฟในฐานะเปนรป

ไฟธาตในทางพระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง พลงงานดวย จงสงเกตวา แมความรอนกเรยกกวาธาต อากาศ คอ ความวาง กเรยกวาธาต คาวา ธาต ในทางพทธศาสนา หมายถง สงทมอยในธรรมชาตโดยไมมใครสราง ไมมใครเปนเจาของ ซงจะเปนวตถหรอพลงงาน กเรยกวา ธาตเหมอนกน คาวา “นามธรรม” หมายความวา ไมอาจจะสมผสไดดวยประสาททงหา๗๖ คอ ตา ห จมก ลน กายสมผส

๗๕ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๔๖/๒๕๓. ๗๖พร รตนสบรรณ, พทธวทยา เลม ๑, พมพครงท ๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๗),

หนา ๘๓.

๗๑

ปฐว อาโป เตโช วาโย ธาตทง ๔ เหลาน ชอวา มหาภตรป เพราะเปนรปใหญเปนประธานแกรปอนๆ และปรากฏชด เชน วตถสงของตางๆ ใหญกตาม เลกกตาม ทปรากฏเปนรปรางสณฐานตางๆ ได กคอ มหาภตรป นนเอง และสสน วรรณะของวตถเหลานนปรากฏมาก ปรากฏนอย กดวยอาศยมหาภตรปทรวมกนอยตามมากตามนอยนนเอง ฉะนน มหาภตรปทง ๔ น เมอโดยสณฐานแลวกใหญโตมาก เมอวาโดยสภาวะแลวกปรากฏชดกวารปอนๆ ดงแสดงวจนตถะวา มหนตาน หตวา ภตาน ปาตภตานต = มหาภตานรปเหลาใด วาโดยสณฐานและวาโดยสภาพแลว เปนใหญและปรากฏชด ฉะนน รปเหลานน ชอวา มหาภต

ในโคจรรป ๗ ทานกลาวถงโผฏฐพพารมณ มวา ผสตพพนต = โผฏฐพพ รปใด กายปสาทพงถกตอง ฉะนน รปนนชอวา โผฏฐพพะ

โผฏฐพพารมณ ม ๓ อยาง คอ ๑) ปลวโผฏฐพพารมณ ไดแก ออน แขง ๒) เตโชโผฏฐพพารมณ ไดแก เยน รอน ๓) วาโยโผฏฐพพารมณ ไดแก หยอน ตง

ฉะนน โผฏฐพพารมณทง ๓ น ไดแก มหาภตรป ๓ เวนอาโปนนเอง สาหรบอาโปนน กายปสาทกระทบไมได ฉะนน จงไมเขาอยในโผฏฐพพารมณในนาธรรมดาหรอนาแขง มอาโปธาตมากทสด แตในเวลาทเราเอามอไปจมนาและรสกวาเยน รอน แขง ไดนน กเปนเพราะปถว เตโชทอยในนานนเอง สาหรบอาโปทอยในนานน ไมใชเปนรปทกระทบได ฉะนน จงรดวยกายวญญาณไมได รไดโดยการนกคดเอาเทานน ดงเชน ในเวลาทเราแลเหนวตถสงของทมรปรางเหลยม กลม ยาว ไดนน ความจรงเราไมไดเหนเหลยม กลม ยาว ของวตถนนๆ เลย เราเหนสตางๆ ทอยในวตถนนๆ ตางหาก และทรไดวาวตถนนเปนรปสเหลยม วตถน เปนรปกลมเหลาน เรารไดดวยการนกคดเอาเทานนเอง เพราะเหลยมหรอกลมเหลานไมใชเปนรปอารมณ เปนธรรมารมณ ฉะนน จงเหนดวยตาไมได รดวยใจเทานน๗๗

ดงนน มหาภตรป กคอ ธาตทง ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม เรารกนดวา สงตางๆ ในโลก ทงทมชวตหรอไมมชวตกตามลวนเกดมาจากธาตสทงนน ธาตทง ๔ อาจจะปรากฏเปนรปคน สตว ตนไม และสงตางๆไดไมรจกสนสด

๗๗พระสทธมมโชตกะธมมาจรยะ, ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖, หนา ๗๐-๗๔.

๗๒

รป ตามรากศพทแปลวา สงทจะตองยอยยบลง ทานวเคราะหศพท ไววา รปปนตต รป สตณหาทวโรธปจจเยห วการมาปชชต แปลวา สงใดยอมสลายลง กลาวคอ ถงความพการดวยปจจยอนเปนขาศก เชนเยน หรอรอนเปนตน สงนนเรยกวารป

นเปนการอธบายตามวธไวยากรณภาษาบาล ซงกคงชวยใหเขาใจความหมายบางอยางดข น แตการหาความหมายทแทจรงน น สพจารณาดจากตวอยางไมได จงสงเกตวา ความรอน ซงนกวทยาศาสตรถอวา เปนพลงงาน อยางหนง พระพทธเจากงจดวา เปนรปไมเปนนาม ลม คอ แกสตางๆ แมจะมองไมเหนกตรสเรยกกวา เปนรป และตอนไปจงพจารณาดตวอยาง อปาทายรป แลวทานจะเหนไดเองวา คาวา “รป” นมความหมายกวางเพยงไร

อปาทายรป ทานอธบายไว ดงน ประสาททางตา ห จมก ลน กาย และสมอง ชวตของรป และลกษณะแหงเพศหญงและชายเหลานเรยกวา อปาทายรป เปนรปทเกดขนเพราะอาศยมหาภตรปส และมวญญาณเปนปจจย๗๘

ในวสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑ ทานกลาวถงการเจรญเมตตาพรหมวหารวาผปฏบต (พระโยคาวจร) จาตองการพจารณาแยกธาตเพอสลายความโลภ ความโกรธ ความหลง ดงน

พระโยคาวจรผไมอาจยงจต (ราย) ใหดบไป แมโดยอบายอยางน พงทาธาตวนพโภค (แยกธาต) ตอไป ถามวา ทาอยางไรแกวา พงสอนตนโดยวธแยกอยางนวา 'นแนะพอบรรพชต กตวเจาเมอโกรธบคคลนน โกรธอะไร โกรธผมหรอ หรอวา โกรธขน โกรธเลบ โกรธมตร หรอมฉะนน โกรธธาตดน โกรธธาตนา โกรธธาตไฟ โกรธธาตลม ในโกฏฐาสทงหลายมผมเปนตน หรอวาทานผนไดชออยางน เพราะอาศยขนธ ๕ เหลาใด เพราะอาศยอายตนะ ๑๒ เหลาใด เพราะอาศยธาต ๑๘ เหลาใด ในธรรมทงหลายมขนธเปนตนเหลานน เจาโกรธรปขนธหรอ หรอวาโกรธเวทนาขนธ...สญญาขนธ...สงขารขนธ...วญญาณขนธ มฉะนน เจาโกรธจกขวายตนะหรอ โกรธรปายตนะหรอ โกรธมนายตนะหรอโกรธธมมายตนะหรอ มฉะนน เจาโกรธจกขธาตหรอ โกรธรปธาตหรอ โกรธจกขวญญาณธาตหรอ โกรธมโนธาตหรอ โกรธธมมธาตหรอ โกรธมโนวญญาณธาตหรอ" กเมอเธอทาธาตวนพโภคอยอยางน ฐานทตงแหงความโกรธกไมม ดจฐานทตงแหงเมลดพนธผกกาดบนปลาย

๗๘พร รตนสบรรณ, พทธวทยา เลม ๑, หนา ๙๗-๙๘.

๗๓

เหลกแหลมไมม และฐานทตงแหงจตรกรรมในอากาศกไมม ฉะน๗๙

ดงนน หากวากนโดยปรมตถสจจะแลว ชวตและรางกายอนประกอบดวยธาต ๖ ไดแก ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ธาตอากาศ และธาตวญญาณ๘๐ ขนธ ๕ ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ๘๑ นนทแทแลว รางกายนสกปรก ปฏกล ถาใครไมแนใจ ใหเขาไปในสวมกได พอถายออกมาแลวกดวา มนสกปรกหรอเปลา ชวตของมนษยเราทมองดวาสะอาดนน มนมนาหอม มเพชรนลจนดาเทออกมาบางหรอไม จะเหนวาไมมเลยมแตเทของสกปรกออกมา เปนของปฏกล ขนาดบางคนใชนายาดบกลนแลว ใชนาหอมแลว มนยงทะลกออกมาเหมนอก บางคนพอยกมอขน ยกรกแรขน เพอกจะเปนลม รางกายคนนสกปรกมาก

รางกายนมกระดก ๓๐๐ ทอนเปนโครง พอกไวดวยเนอ รงรดไวดวยเอน หมไวดวยหนง ฉาบไดดวยผว มการเทเขาเทออกซงของไมสะอาดจากรางกายนเปนนจ (เทเขา คอ กนขาวกนนา เทออก คอ เทปสสาวะ อจจาระและเหงอ ออกจากรางกาย) คอ มชองเทของเสยออก ๙ ชอง เรยกวา นวทวาร คอ (๑) มขตา ไหลออกจากตาทงสอง (๒) มขห ไหลออกจากหทงสอง (๓) มนามก ไหลออกจากกระพงจมกทงสอง (๔) มอาเจยน เลอด ด เสมหะ ไหลออกจากปาก (๕) มอจจาระ ปสสาวะ ไหลออกทางทวารเบองลาง คอ อจจาระออกจากทวารหนกและปสสาวะออกจากทวารเบา (๖) มเหงอไหลออกจากขมขน ๙ หมน ๙ พนขม

การพจารณารางกายน กสามารถทาใหคลายความหวงแหนรางกายของตนไดเชนกน เมอคลายความหวงแหนไดแลว กสามารถเกดความรเขาใจไดวาชวตทเกดมานนประกอบดวยรางกายและจตใจ ทกอยางเปนของหยบยมมาเทานน กลาวคอ ถาเจาของกายไมอาบนา ปลอยไวตามสภาพทมนเปนเพยง ๓-๔ วนเทานน เจาของกายเองจะรสกรงเกยจตวเอง จะมผมกระเชง จะมแมลงวนหวเขยวไตตอม รางกายนสกปรกเหมอนกนหมด จงไมแตกตางกนระหวางรางกายของพระราชาและคนจณฑาล ดงพทธพจนวา

๗๙มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๑๗๘/๑๗๙. ๘๐อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๑๑๔/๑๐๑. ๘๑ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๗๘/๒๔๖.

๗๔

ถาวาบคคลเทยวไป ยนอย นง นอน คเขาหรอเหยยดออกนนเปนความเคลอนไหวของกาย กายประกอบแลวดวยกระดกและเอนฉาบดวยหนงและเนอ ปกปดดวยผว เตมดวยไส อาหาร มกอนตบ มตร หวใจ ปอด มาม ไตนามก นาลาย เหงอ มนขน เลอด ไขขอ ด เปลวมน อนปถชนผเปนพาล ยอมไมเหนตามความเปนจรง อนง ของอนไมสะอาดยอมไหลออกจากชองทงเกาของกายนทกเมอ คอ ขตาจากตา ขหจากห และนามกจากจมก บางคราวยอมสารอกออกจากปากดและเสลดยอมสารอกออก เหงอและหนองฝซมออกจากกาย อนง อวยวะเบองสงของกายนเปนโพลง เตมดวยมนสมอง คนพาลถกอวชชาหมหอแลว ยอมสาคญกายนนโดยความเปนของสวยงาม กเมอใด เขาตายขนพอง มสเขยว ถกทงไวในปา เมอนน ญาตทงหลายยอมไมหวงใย สนขบาน สนขจงจอก หมาปา หมหนอนกา แรง และสตวเหลาอน ยอมกดกนกายนน ภกษในศาสนาน ไดฟงพระพทธพจนแลว มความรชด เธอยอมกาหนดรกายน ยอมเหนตามความเปนจรงทเดยว สรระทมวญญาณนเหมอนสรระทตายแลวนน สรระทตายแลวนนเหมอนสรระทมวญญาณน ภกษพงคลายความพอใจในกายเสยทงภายในและภายนอก ภกษนนมความรชดในศาสนาน ไมยนดแลวดวยฉนทราคะ ไดบรรลอมฤตบท สงบดบไมจต กายนมสองเทาไมสะอาด มกลนเหมน อนบคคลบรหารอย เตมไปดวยซากศพตางๆ ถายของไมสะอาดมนาลายและนามกเปนตนใหไหลออกจากทวารทงเกา และขบเหงอไคลใหไหลออกจากขมขนนน ๆ ผใดพงสาคญเพอยกยองตวหรอพงดหมนผอน จกมอะไร นอกจากการไมเหนอรยสจฯ๘๒

การทหญงรกชาย ชายรกหญงนน เพราะวามเสอผาอาภรณและผวปกปดไวเทานนเอง ถาวาจะเอานอกกายมาไวขางในกาย และเปลยนอวยวะภายในกายมาไวนอกกาย จะมตบไตไสพงหอยยอย เจาของกายเหนจะตองถอทอนไมและกอนหนเพอไล กาและสนขทมาจะแยงตบไตไสพงของตนเปนแน แททจรง รางกายน คอ สวมเคลอนท เพราะเปนทอยของอจจาระ ถามอาย ๒๐ ป กเหมอนสวมทยงไมไดลางมา ๒๐ ป ถามอาย ๓๐ ป กเหมอนสวมทยงไมไดลางมา ๓๐ ป

รางกายนเปรยบเสมอนปาชาสาหรบทงซากศพ คอ ศพเปด ศพหม ศพไก ศพกง ทมนษยกนเขาไปเนาเหมนอยในรางกายนนเอง รางกายนจงเปนรงของโรค เปนทอยของเชอโรค ททางพทธศาสนาเรยกวาหมหนอน ๘๐ กลม คอ โรคทอาศยตบกกนตบทอาศยสมองกกนสมอง ท

๘๒ข.อต. (ไทย) ๒๕/๓๑๒/๒๗๙-๒๘๐.

๗๕

อาศยกระดกกกนกระดก ทอาศยผวหนงกกนผวหนงทอาศยสวนใดสวนหนงกกนสวนนน เชอโรคเหลาน เกด แก เจบ ตาย ผสมพนธเลยงดกนอยในรางกายของเรานนเอง รางกายนจงเปนรงของโรค

ถาใครเกดความรกวนวายใจ ทาใหใจกระวนกระวายเพราะราคะ กขอใหภาวนาเพอทาลายตวราคะแบบงาย ๆ คอ ภาวนาวา “สกปรก เหมนเนา เฟอะ” และทาหนาตาสะอดสะเอยนไปดวย บางท ๒ - ๓ นาท เทานน ตวความรกจะกระเจงหนไป ลองทดสอบดโดยเขาไปในสวมหรอไปดซากศพทถกรถชนตายกได นแหละ คอ ชวต อสภะจะทาลายราคะได พระพทธเจาจงตรสวาอสภนมต เปนตวกาจด หรอ เปนเหตดบของกามฉนทะ๘๓

ชวตนนไดความเปนไปสมาเสมอแหงมหาภต คอ ธาต ๔ ทงหลายเทานนจงเปนไปได แตเพราะปฐวธาตหรอธาตทเหลอมอาโปธาตเปนตนอยางใดอยางหนงกาเรบไป บคคลแมสมบรณดวยกาลง กกลายเปนคนมกายแขงกระดางไปบาง มกายเนาเหมนเปรอะเปอนดวยอานาจแหงโรคอตสาร (ลงแดง) เปนตนบามอาการรอนหนกไปหนา (คอ รอนไมลด) บาง ขอและเสนขาดไปบาง ถงสนชวต๘๔

ถงแมวาพระพทธศาสนาเถรวาทไดรบรองความจรงขนสมมตตางๆ ทางโลก เชน คนรวย คนจน บดามารดา บาน รถยนต บตรธดา เปนตน กตาม แตพระพทธศาสนาเถรวาทกสอนใหทกคนกาหนดรเอาไวเพอปองกนไมใหหลงรกหลงชงในสรรพสงมากเกนไปในระดบสมมตสจจะ แมในระดบปรมตถธรรม กมใชเปนการสอนใหคนไมยอมรบนบถอบดามารดา บญ บาป แตสอนใหคนถายถอนความยดตดในสรรพสงดวยอานาจตณหา มานะ ทฏฐ ดงพทธพจนทวา “ธรรมทงปวง อนบคคลไมพงเขาไปยดมนถอมน”๘๕ เมอยดมนมากถอมนมากกตองทกขมาก แตสาหรบมนษยปถชนนนยงยดมนถอมนอย เพราะยงมกเลสอย จะปลอยวางใหเดดขาดนนยงทาไมได ดงนน หลกธรรมคาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาทจงสอนใหมนษยไมควรยดมนถอมนกบสงทงปวง เพราะสงทงปวงในโลกนมนไมมอะไรเทยงแทแนนอน มนเปนทกข มนตกอยในสภาพเดมไมได ตองพงสลายไปในทสด และไมมอะไรเปนของของเราทแทจรงเลย เมอมนษยตายแลว กนาไปไดแตบญ (ความด) และบาปตดตวไปไดเทานน ยกเวนทานผไมมความยดมนถอมน หมดกเลสไมหวนกลบมาเกดอก (พระอรหนต) เทานน ดงพระพทธพจนวา

๘๓พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ), บทอบรมสมาธภาวนา หลกสตรชนตน, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพชวนพมพ, ๒๕๔๓), หนา ๗๕-๗๗. ๘๔มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖),หนา ๑๗. ๘๕ม.ม. (ไทย) ๑๒/๔๓๔/๓๒๕.

๗๖

ดกอนอานนท อยาเลย เธออยาโศกเศราราพนไปเลย ดกอนอานนท ขอนน เราไดบอกไวกอนมใชหรอวา ความเปนตาง ความพลดพราก ความเปนอยางอน จากสตวและสงขารอนเปนทรกใครพอใจทงหมดยอมมอย ขอนนจะพงไดแตทไหน สงใดทเกดแลว มแลว อนปจจยปรงแตงแลว มความสลายไปเปนธรรมดา สงนนอยาสลายไปเลย ขอนนไมเปนฐานะทจะมได เพราะขนธ ธาต อายตนะกอน ๆ แปรปรวนเปนอยางอนไป ขนธ ธาตและอายตนะหลง ๆ กยอมเปนไป ฉะนน จงชอวา การยดถอนมความพลดพรากเปนทสดทเดยวฯ๘๖

พทธศาสนกชนทดตองประพฤตปฏบตตนอยในกรอบแหงศลธรรมคาสอนทางพระพทธศาสนาเถรวาทใหดทสด เพอผลทดทสดแกชวต เรมตงแตประโยชนสขในชาตปจจบน ไมหลงมวเมา ประมาท ประโยชนสขในชาตหนา และประโยชนสงสดทยตทงโลกนและโลกหนา (นพพาน) และปญหาตางๆ ทงในดานชวตสวนตวและสงคมกจะลดลงจนกระทงดบสนไปได เพราะจะแสวงหา ตกตวง สงสมและครอบครองวตถสงของไวมากมาย สดทายกเอาไปดวยไมได หากประพฤตปฏบตไดเชนน จะไมมความสงสยในเรองตางๆ วาเกดมาทาไม ตายแลวจะไปไหน จะไมมความหวนไหวใด ๆ ในชวต แมกระทงความตาย อนเปนหลกสจธรรมทเทยงแทแนนอนทงมนษย เทวดา และสรรพสตวนอยใหญซงยงตองเวยนวนอยในกระบวนการของเหตปจจยอนเปนเงอนไขทจะทาใหตองหมนวนตามสงสารวฏอนไมมจดสนสดได ดงนน เมอความรความเขาใจเรองธาตตามแนวพระพทธศาสนาเถรวาท มวลมนษยสามารถนาหลกปฏบตขอนมาปรบประยกตใชในชวตประจาวนใหได ซงเมอปฏบตตามไดแลว ชวตกจะลดความวนวาย ความเดอดรอน ความทกขลงได แมไมมากถงกบการบรรลธรรมชนสงกตาม อยางนอย กไดชอวมชวตอยดวยความมสต ไมประมาท เปนชวตทดงามตามแนวพระพทธศาสนาเถรวาท

กลาวโดยสรป พระพทธศาสนาเถรวาท จาแนกธรรมชาตทเปนองคประกอบของมนษยไว ๒ สวน คอ รปกบนาม หรอกายกบจต หรอเบญจขนธ๘๗ ในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท ธรรมชาตทงสองสวนนประกอบกนขนเปนชวตมนษย ทงสองอาศยซงกนและกนและเปนอย และกายอาศยจต ซงแตละสวนกมรายละเอยดปลกยอยลงไปอก แตทงหมดมลกษณะอาศยซงกนและกน ลกษณะทเปนปจจยแกกนและกนอยางนทานเรยกวา “สงขตธรรม” สวนในการใหความสาคญ ทานเนนความสาคญของจตมากกวากาย ธาตหรอมหาภตรป ๔ น ถอเปนหนวยมลฐานของการกอเกดรปขนธของมนษย แตทง ๔ อยางนลวนไมสามารถดารงอยไดเพยงลาพง ตององ

๘๖ข.ส. (ไทย) ๒๕/๑๘๙/๑๑๔. ๘๗ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๓๑๕/๒๙๙.

๗๗

อาศยกนและกนดารงอยเมออยางใดอยางหนงหมดสนไปทเหลอกไมสามารถดารงอยได ทงน เพราะรปขนธของมนษยตกอยภายใตกฎของปฏจจสมปบาทหรอกฎอทปปจจยตานนเอง

เมอมนษยยงไมมความรในการดาเนนชวต มนษยกเปนอยโดยอาศยความรสกและความทะยานอยากไปตามความรสกนน เปนตวกาหนดทจะนาชวตไปใหอยรอดได ความทะยานอยากไปตามความรสกน พระพทธศาสนาเถรวาทเรยกวา “ตณหา” ซงเปนแรงผลกดนพฤตกรรมมนษย ซงถอเปนสาเหตของการเกดปญหาของมนษย แบงออกเปน ๓ จาพวก ไดแก กามตณหา ภวตณหาและวภวตณหา๘๘ และตณหาทง ๓ น ทาใหเกดอปาทาน คอ ความยดมนถอมน ๔ ประการ ไดแก กามปาทาน ความยดมนถอมนในกาม ทฏปาทาน ความยดมนถอมนในทฏฐสลพพตปาทาน ความยดมนถอมนในศลและพรต และอตตวาทปาทาน ความยดมนถอมนในวาทะวาตวตน๘๙

เมอมการยดมนกทาใหเกดเจตจานงในการกระทาพฤตกรรมตางๆ ตามธรรมชาตของมนษยทยงไมรแจงเหนจรงในสจธรรม ไมเขาใจในเรองชวตและสงตางๆ ของตนวา ตกอยความไมเทยงแทแนนอนของสงตางๆ (อนจจง) ความไมเขาใจในความทกขและสาเหตททาใหเกดทกข (ทกขง) และการหลงผดวามตวตนทแทจรง ทงทความจรงไมมตวตนทแทจรง (อนตตา) ความไมเขาใจหรอความเขาใจผด (อวชชา) จงเปนปจจยตวสาคญทใหนาไปสความทะเยอทะยานอยากอยางไมมทสนสด และความทกขกไม สนสดเชนกน เพราะความจรงแทของชวตของมนษยนน ซงประกอบดวยขนธ ๕ อนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ๙๐ คน สตว และสงของในโลกนกลวนแตสมมตทงนน อยางนสมมตเรยกวาคน อยางนสมมตเรยกวาสตว ตนไม โตะ เกาอ เปนตน เมอแยกออกไปกไมมคน ไมมสตว มแตขนธ ๕ ธาต ๔ หรอธาต ๖ ประชมกนเขาถกสวน เหมอนเหลกบาง ไมบาง ยางบาง สายไฟบาง กระจกบาง นามาประกอบถกสวนใหแลนไปไดดวยมคนขบ เราสมมตเรยกวารถยนต

ความเกยวเนองกน ความสมพนธสบตอกน ความเปนตางดานของเรองเดยวกน และความเปนเหตเปนผลแกกน ของลกษณะทงสามน อาจกลาวใหสนทสดวาสงทงหลายเกดจากองคประกอบตางๆ ประมวลกนเขา องคประกอบเหลานนสมพนธกนโดยอาการทตางกเกดขนตงอยแลวดบสลายและองคประกอบเหลานนทกอยางลวนแตกาลงเกดดบแตกสลายทกขณะ ไมคงทตามทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาท

๘๘อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๙๓๓/๔๙๔. ๘๙ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๒๖๒/๒๔๒. ๙๐ส.ข. (ไทย) ๑๗/๙๕/๔๗.

๗๘

๓.๗ไฟกบววฒนาการของโอกาสโลก

ในวสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ ไดอธบายเกยวกบ “กป” ไววา กปทกาลงเสอมลง ชอวา “สงวฏกป” กปทกาลงเจรญขน ชอวา “ววฏกป” ในสงวฏกป และววฏกปทง ๒ นน สงวฏฏฐายกป กปทตงอยเนองดวยกปเสอม คอระยะกาลในระหวางกปเสอม และววฏฏฐายกป กปทตงเนองอยดวยกปเจรญ คอ ระยะกาลในระหวางกปเจรญ เมอถอเอาเชนนน กปทงหลายทพระผมพระภาคเจาตรสไววา “ดกอนภกษทงหลาย อสงไขยแหงกป ๔ อยางเหลาน อสงไขยแหงกป ๔ อยางเปนไฉน คอ สงวฏกป ๑ สงวฏฏฐายกป ๑ ววฏกป ๑ ววฏฏฐายกป ๑”๙๑ แมจะแยกยอยกปออกเปน ๔ กไมไดงายทจะนบวาเทานนปเทานป รอยป พนป หรอแสนป จงเรยกวา อสงไขย เหมอนกน คอนบไมถวน เพราะฉะนน กปยอยทง ๔ กป จงเรยกวา อสงไขย และอสงไขยในทนพงเขาใจวาเปนอสงไขยยอย เชนเดยวกบกปยอย รวมเรยกวา อสงไขยกป ซงหมายถงสวนยอยทง ๔ ของอายโลก อสงไขยในสวนนคอการนบปไมถวนนนเอง ดงพระพทธพจนทพระพทธเจาตรสไววา

ดกรภกษทงหลาย อสงไขยแหงกป ๔ ประการน ๔ ประการ เปนไฉน ดกรภกษทงหลาย เมอใด สงวฏกปตงอย เมอนน ใครๆ กไมอาจนบไดวา เทานป เทานรอยป เทานพนป หรอเทานแสนป ดกรภกษทงหลาย เมอใด สงวฏฏฏฐายกปตงอย เมอนน ใครๆ กไมอาจนบไดวาเทานป เทานรอยป เทานพนป หรอเทานแสนป ดกรภกษทงหลาย เมอใด ววฏกปตงอย เมอนน ใครๆ ไมอาจนบไดวา เทานป เทานรอยป เทานพนป หรอเทานแสนป ดกรภกษทงหลาย เมอใด ววฏฏฏฐายกปตงอย เมอนน ใครๆ ไมอาจนบไดวา เทานป เทานรอยป เทานพนป หรอเทานแสนป ดกรภกษทงหลาย อสงไขยแหงกป ๔ ประการนแลฯ๙๒

บรรดากปทง ๔ นนในทนจะไดกลาวถงสงวฏกป คอกปเสอมซงสงวฏกปมอย ๓ คอ

๑) เตโชสงวฏกป คอ กปทพนาศเพราะไฟ ๒) อาโปสงวฏกป คอ กปทพนาศเพราะนา ๓) วาโยสงวฏกป คอ กปทพนาศเพราะลม

เขตแดนแหงสงวฏกปม ๓ คอ ๑)ชนอาภสสระ ๒)ชนสภกณหะ ๓)ชนเวหปผละ ในกาลใด กปยอมพนาศไปเพราะไฟ ในกาลนนโลกยอมถกไฟเผา ภายใตตงแตชนอาภสสระลง

๙๑ มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒, หนา ๑๘๘. ๙๒อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๑๕๖/๑๔๐-๑๔๑.

๗๙

มา ในกาลใด กปยอมพนาศไปเพราะนาแหงเขตนน อธบายวา แดนแหงความพนาศ เรยกวา สงวฏสมา แดนแหงสงวฏฏะ (ดานสง) มอย ๓ คอ (พรหมโลก) ชนอาภสสรา ชนสภกณหา ชนเวหปผลา เมอกปพนาศดวยไฟ (โลก) ใตชนอาภสสราลงมาถกไฟไหม (สน) เมอกปพนาศดวยนา (โลก) ใตชนสภกณหาลงมาละลายดวยนา (ลน) เมอกปพนาศดวยลม (โลก) ใตชนเวหปผลาลงมา ทาลายไปดวยลม (สน) แต (เมอวา ) โดยแดนดานกวาง (โลก) พทธเกษตรหนง ยอมพนาศทกครงไป ๓.๗.๑ เตโชสงวฏกป

ในวสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ ไดอธบายไววา กในสมยทกปพนาศเพราะไฟ แรกทเดยวมหาเมฆลางกป ตงขนยงฝนใหญหา

หนงใตทวแสนโกฎจกรวาฬ มนษยทงหลายดใจ นาเอาพชทงปวงไปหวาน แตครนขาวทงหลายงอกขน (ยาว) พอโคกดกนได เมฆนนกรองเปนเสยงลา ไมยงฝนใหตกแมแตหยาดเดยวฝนเปนอนขาดไปในกาลนน ซงเปนกาลทพระผมพระภาคเจาทรงหมายถง ตรสไววา ดกรภกษทงหลาย สมยนนมอย ซงเปนสมยทฝนไมตกหลายป...หลายรอยป...หลายพนป...หลายแสนป ดงน สตวทงหลายผเปนวสสปชว (อาศยฝนเปนอย) กทากาละไปเกดในพรหมโลก เทวดาจาพวกทเปน ปปผผลปชวน (อาศยดอกไมและผลไมเปนอย) (กจตไปเกดในพรหมโลก) ดวย ครนกาลนานไกลลวงไปโดยการขาดฝนอยางนน นาในทนนๆ กถงซงความสนไป ทนปลาและ เตาทงหลายกคอย ๆทากาละไปเกดในพรหมโลกบาง แมพวกสตวนรก (กจตไปเกดในพรหมโลก) ดวย อาจารยพวกหนงวา "ในสตวเหลานน พวกสตวนรกยอมพนาศ เพราะความปรากฏเกดขนแหงสรยดวงท ๗

มปญหาวา เวนฌานเสย ความเกดในพรหมโลกหามไดไม และบรรดาสตวทกลาวมานน ลางพวกกถกความขาดอาหารบบคน บางพวกกยงอภพ (ไมอาจ) ทจะบรรลฌานได สตวเหลานนจะ (ไป) เกดในพรหมโลกนนไดอยางไร

มคาแกวา สตวเหลานน (ไป) เกดในพรหมโลกไดดวยอานาจฌานทตนไปไดในเทวโลก จรงอย พวกกามาพจรเทพเหลาทชอวา โลกพยหะ (กระบวนการกโลก) ทราบวา โดยลวงไปแสนป ความสนกปจกม กปลอยเศยร (ไมโพกผา) สยายผม (ไมกลาไมแตง) (รองไห) นาตานองหนา เชดนาตาดวยมอนงผาแดง ทรงเพศแหงบคคลผมรปวกาลยงนก เทยวรองบอกไปในถนมนษย อยางนวา ชาวเราเอย แตนลวงไปแสนป ความสนกปจกมละ โลกนจกพนาศ มหาสมทรเลากจกแหง มหาปฐพนและขนเขาสเนร กจกถกไฟไหมพนาศ (สน) ความพนาศจกม (ขนไป) กระทงพรหมโลก ชาวเราเอย ทานทงหลายจงเจรญเมตตา จงเจรญกรณาจงเจรญมทตา จงเจรญอเบกขาเถด จงบารงมารดา จงบารงบดา จงเปนผออน

๘๐

นอมตอผใหญในสกลเถด ไดฟงคาของโลกพยหเทพเหลานนแลว พวกมนษยและภมเทวดาโดยมาก เกดความสลดใจมากกเปนผจตออนโยนกะกนและกน พากนทาบญทงหลายมเมตตาเปนอาท (ตายแลว) จงไปเกดในเทวโลก ไดบรโภคทพยสธาโภชนแลวรบทาบรกรรมในวาโยกสณ จงไดฌานในเทวโลกนน สวนสตวอนจากนน (คอพวกอบาย) กไปเกดในเทวโลกไดดวยอปราปรยเวทนยกรรม จรงอย ชอวาสตวผทองเทยวอยในสงสารทปราศจากอปราปรยเวทนยกรรมยอมไมม แมสตวเหลานนกยอมไดฌานในเทวโลกนนๆ ไดเหมอนกน สตวแมทงปวงยอมเกดในพรหมโลกได ดวยอานาจฌานทตน (ไป) ไดในเทวโลก ดงนแล๙๓

ตอมาเกดสรย (พระอาทตย) ๗ ดวง มคาอธบายวา อนง ตอแตฝนขาด ลวงกาลไปนานไกล สรยดวงท ๒ กเกดปรากฏขน กาลตอนกลางคนตอนกลางวนกมไดรกนเลย สรยดวงหนงขนดวงหนงตก โลกมความรอนจากสรยมไดขาดระยะเลย และในกปปวนาสกสรย (สรยลางกป) หามสรยเทพบตรเหมอนดงทมในปกตสรยไม ในสรย ๒ อยางนน เมอปกตสรยยงเปนไปอย กอนเมฆบาง เปลวควนบาง ยง (ม) ลอยอยในอากาศ ครนกปปวนาสกสรยเปนไป ทองฟา เปนปราศจากควน และกอนเมฆ ใสราววงแวน (สองหนา) เวน เบญจมหานทแลว นาในททงหลายมแมนานอยทเหลอเปนตน แหงหมด

แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๓ กเกดปรากฏขนเพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๓ ไรเลา แม (เบญจ) มหานทกแหง

แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๔ กเกดปรากฏขนเพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๔ ไรเลา มหาสระทง ๗ น คอ สระสหปาตนะ สระหงสหาตหะ สระกณณมณฑกะ สระรถการ สระอโนดาต สระฉททนต สระกณาละ อนเปนตนนา (เบญจ) มหานท (อย) ในหมพานต กแหง

แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๕ กเกดปรากฏขนเพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๕ ไรเลา นาในมหาสมทรแมแตพอเปยกขอองคลกไมเหลออย (แหงไป) โดยลาดบ

แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๖ กเกดปรากฏขนเพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๖ ไรเลา สกลจกรวาฬกเกดเปนควนกลมไป (จน) สนยาง (คอ อาโปธาต) เพราะควน (รม)และจกรวาฬนเปนฉนใด แมแสนโกฏจกรวาฬกเปนฉนนน

แตนนไปอกลวงกาลนานไกล สรยดวงท ๗ กเกดปรากฏขน เพราะความเกดปรากฏขนแหงสรยดวงท ๗ ไรเลา สกลจกรวาฬกลก(ไหม) พรบขนพรอมทงแสนโกฎจกรวาฬ แมยอด

๙๓มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒, หนา ๑๙๐-๑๙๒.

๘๑

เขาสเนรทงหลาย(อนมจานวนมาก) ตางโดยขนาดมยอดทสง ๑๐๐ โยชน เปนตน กละลายหายไปในอากาศนนเอง เปลวไฟนนลกขนไปตดเทวโลกชนจาตมหาราช เผาวมานทองวมานแกววมานเพชรพลอย ในชนจาตมหาราชนน (สน) แลว กตดภพนดาวดงส โดยวธนนแล มนตดกระทงถง (พรหมโลก) ภมปฐมฌาน เผาพรหมโลกทง ๓ ชนในภมปฐมฌานนนแลว จดชนอาภสราจงหยด เปลวไฟนน สงทเปนสงขารแมประมาณสกอณหนง ยงม (เหลอ) อยเพยงใด กไม (ยอม) ดบเพยงนน ตอสนสงขารทงปวงจงดบไปไมใหอะไรเหลอแมแตเถา ดงเปลวไฟทไหมเนยใสและนามนฉะนน อากาศเบองบนกบทงอากาศเบองลางกเกดมดมดเปนอนเดยว

๓.๗.๒ เตโชสงวฏฏฏฐายกป

ตอมาลวงกาลนานไกล เมฆใหญตงขน ทแรกยงฝนฝอยๆ ใหตกลงมาแลว ยงฝนใหตกโดยหยาดนา (ใหญขน) ขนาดกานบวขนาดไมเทา ขนาดสาก และขนาดลาตาลเปนอาทอยโดยลาดบจนยงทๆ ไฟไหมทงปวง ในแสนโกฏจกรวาฬใหเตมแลวจงหายไป ลมพดอมนานนไวขางลางและทางขวาง (คอ พดไปรอบนาไมใหนา กระจายไป ) ทาจน (นานนแขนเขา) เปนกอน นากอนนนกลมเชนกบหยาดนาในใบบว

หากมคาถามวา ลมทากองนาใหญปานนน ใหเปนกอนไดอยางไร

คาแกพงมวา ทาไดโดยนาเปดชองให จรงอย นานนยอมใหชองแกลมนน ในทนนๆ (ใหลมแทรกเขาไปทาใหแขงได) นานนถกลมปนทาใหเปนกอนอยอยางนน กคอยเหอดไปงวดลงขางลางโดยลาดบ ครนนางวดลง ๆ พรหมโลกกเกดปรากฏขนในทๆ เคยเปนพรหมโลก และเทวโลกทงหลายกเกดปรากฏขนในทๆ เคยเปนกามาวจรเทวโลก ๔ ชนขางบน แตครนงวดลงมาถงทๆ เคยเปนแผนดนแตกอน ลมแรงกเกดขน ลมนนกนนานนไวทามใหระบายไปได ดงนาอยในกระบอกกรองทคนปดชอง (ระบายอากาศ) ไวฉะนนนาอนมรสหวานถงซงความเหอดไป ทาใหเกดงวนดนเปนฝาขนงวนดนนน เปนสงทถงพรอมดวยส และถงพรอมดวยกลนรส ดงหนาขาวปายาสทหงไมใชนาเลย (คอ หงดวยนานม) ฉะนน อาภสสรพรหมลงมาเกดและกนงวนดนเปนอาหาร

กในกาลนน สตวทงหลายผเกดอยแตแรกในอาภสสรพรหมโลกจตจากอาภสสรพรหมโลกนน เพราะสนอายบาง เพราะสนบญบาง มาเกดในโลกน โดยเปนอปปาตกะ พรหมสตวเหลานนเปนผมแสงในตว ทองเทยวไปในทองฟาได (คอ เหาะได) เขาทงหลายไดสนงวน

๘๒

ดนนนเขากเกดหนกระหาย ลงมอปนกนเปนคาๆโดยนยทกลาวในอคคญญสตรนนแล อยมาแสงในตวของเขาทงหลายอนตรธานไป ความมดกมขน เขาทงหลายเหนมดเขากกลว๙๔

๓.๗.๓ เตโชววฏกป

ตอนน ดวงสรย (ดวงอาทตย) ๕๐ โยชนเตม อนยงความกลวใหหายแลวยงความกลาใหเกดแกสตวเหลานนได เกดปรากฏขน เขาทงหลายเหนดวงสรยนนแลวกตนเตนดใจวาพวกเรากลบไดแสงสวางแลว พากนตงชอดวงสวางนนวา สรย นนเอง เพราะเนองดวยคาทเขาทงหลายกลาวกนวาดวงสวางอนยงความกลวของพวกเราทกลวอยแลวใหหาย ยงความกลาใหเกด (แกพวกเรา) โผลขนมา เพราะฉะนน ดวงสวางนน ชอสรย (ผโผลขนมายงความกลาใหเกด) เถด ดงน อยมา ครนสรยทาความสวางในกลางวนแลวอสดงไป เขา ทงหลายกคราครวญวา พวกเราไดแสงสวางดวงใดเลา แสงสวางดวงนนของเรากมาหายไปเสยแลว กเกดกลวกนขนมาอก พวกเขาไดแตคดราพงกนไปวา จะเปนการดนะ หากวาพวกเราไดแสงสวางอกดวงหนง ครนนน ดวงจนทร (ใหญ) ๕๐ โยชนหยอนหนง ราวกะรใจของพวกเขา กเกดปรากฏขน พวกเขาไดเหนดวงจนทรนนยงตนเตนยนดนก พากนตงชอดวงจนทรนนวา จนทะ นนเอง เพราะเนองดวยคาทพวกเขากลาวกนวา ดวงสวางนนราวกะรฉนทะ (ความพอใจ) ของพวกเราโผลขนมา เพราะฉะนน ดวงสวางนนจงชอวา จนทะ (ผราวกะรฉนทะของสตว โผลขน) เถด ดงน๙๕

๓.๗.๔ เตโชววฏฏฏฐายกป

ครนพระจนทรและพระอาทตย (สรย) เกดปรากฏอยางนนแลว ดวงดาวนกษตรทงหลายกเกดปรากฏขน จาเดมแตนน กลางคนกลางวนกรกนขน และเดอนกงเดอน ฤด ป กรจกขนโดยลาดบ อนง ในวนทพระจนทรและพระอาทตย (สรย) ภเขาสเนร ภเขาจกรวาฬ และภเขาหมพานตกเกดปรากฏขน กแลภเขาทง ๓ นน เกดปรากฏขนในวนเพญเดอนผคคณะ (คอ เดอน ๔) ไมกอนไมหลงกนเลยทเดยว

จากการศกษาในเรองไฟกบววฒนาการของโลกาสโลกนนพอจะสรปไดวาในกปทง ๔ นน คอ ๑ )สงวฏกป กปเสอม ๒ ) สงวฏฏฐายกป กปทตงอยเนองดวยกปเสอม ๓)ววฏกป กปเจรญ ๔)ววฏฏฐายกป ในทนสงวฏกป และสงวฏฏฐายกป ระยะกาลแหงกปเสอม และกปทตงอยเนองดวยกปเสอม คอตงแตเกดมหาเมฆลางกปไปจนถงเปลวไฟขาด นเปนอสงไขยหนงเรยกวา เตโชสงวฏกป

๙๔เรองเดยวกน, หนา ๑๙๔/๑๙๕. ๙๕เรองเดยวกน, หนา ๑๙๕-๑๙๖.

๘๓

ตงแตเปลวไฟผลาญกปขาดไปจนถง (เกด) มหาเมฆกอเกด (โลก) ทยงแสนโกฏจกรวาฬใหเตมดวยนา นเปนอสงไขยท ๒ เรยกวา เตโชสงวฏฏฏฐายกป

ววฏกป คอ กบเจรญ และววฏฏฏฐายกป คอกบทตงเนองอยดวยกปเจรญนน ตงแตมหาเมฆกอเกด (โลก) ไปจนถงความเกดปรากฏขนแหงจนทรและสรยนเปนอสงไขยท ๓ เรยกวา เตโชววฏกป ตงแตความเกดปรากฏขนแหงจนทรและสรยไปจน (เกด) มหาเมฆลางกปอก นเปนอสงไขยท ๔ เรยกวา เตโชววฏฏฏฐายกป รวมเปน ๔ อสงไขยนเปนมหากป ๑๙๖

๙๖เรองเดยวกน, หนา ๑๙๗-๒๐๒.

บทท ๔

ไฟกบสงทมชวตและไฟในเชงนามธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท

๔.๑ ความสมพนธระหวางไฟกบมนษย

๔.๑.๑ แนวคดเรองไฟกบสงมชวต (มนษย)

พระพทธศาสนาเถรวาทมความโดดเดนประการหนง คอ การเรยนรสรรพสงเพอการดารงอยอยางกลมกลน การรธรรมชาตมผลตอมนษยในการทจะดารงอยอยางสอดคลองกบธรรมชาต ทาใหเกดความสมพนธระหวางสรรพสงในจกรวาล เนองจากสรรพสงตางมธรรมชาตเดยวกนและตางมความเกยวเนองทางปจจยตอกน เปนสาเหตให สรรพสงดารงอยในฐานะเปนมตรตอกน แตละสงมความสมบรณและมคาในการดารงอย และมผลตอสงอนดวย ดงนน มนษยและสรรพสตวทงหมดในจกรวาลจงมความเกยวเนองถงกน

พระพทธศาสนาเถรวาทมองมนษยในฐานะเปนสงขตธรรม๑ ทเกดจากการปรงแตงกนของปจจยแหงชวตมนษย ปจจยทปรงแตงกอใหเกดเปนรปธรรม และนามธรรม จาแนกอกอยางหนงคอ ขนธ ๕ อนไดแก สวนทเปน รป หรอ รปธรรม คอสวนทเปนรางกาย และระบบทางกายภาพทงหมด และสวนทนามธรรม คอ จต หรอวญญาณ พรอมทงคณลกษณะอนๆ ทประกอบเปนจต คอ เวทนา สญญา และสงขาร๒ บคคลทเกยวของกบขนธ ๕ น ม ๒๖ ภพภม คอ อบายภม ๔ ไดแก (๑) นรยภม (๒) เปรตวสย (๓) อสรกายภม (๔) ดรจฉานภม ทง ๔ ภม เปนภมทมความทกข มนสสภม ๑ คอ โลก มนษย หรอมนษยในจกรวาลอน เทวภม ๖ ชน (ภมของเทวดา)๓ รปภม ๑๕ ชน (ภมของพระพรหม)๔ ทงหมดนมขนธ ๕ เปนสวนประกอบสามารถทจะดารงชวตอยไดในภพภมทตนเกด

ทงหมดนมขนธ ๕ เปนสวนประกอบสามารถทจะดารงชวตอยไดในภพภมทตนเกด ขนธ ๕ นถา จดเขาในจาพวกธาตแลว รปขนธ คอรปจานวน ๒๘ ไดแก

๑อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๔๘๗/๑๙๒. ๒อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๑/๑. ๓ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๘๑/๑๙๕. ๔อง.นวก.(ไทย) ๒๓/๒๗๒/๓๗๓.

๘๕

ภตรป ๔ คอ (๑) ปฐวธาต (๒) อาโปธาต (๓) เตโชธาต (๔) วาโยธาต อปาทายรป ๒๔ คอ (๑) ตา (๒) ห (๓)จมก (๔) ลน (๕) กาย (๖) รป (๗) เสยง (๘) กลน (๙) รส (๑๐) อตถนทรย (๑๑) ปรสนทรย (๑๒) ชวตนทรย (๑๓) หทยวตถ (๑๔) กายวญญต (๑๕) วจวญญต (๑๖) อากาสธาต (๑๗) รปสสะ ลหตา (ความเบาแหงรป) (๑๘) รปสสะ มทตา (ความออนแหงรป) (๑๙) รปสสะ กมมญญตา (ความคลองแหงรป) (๒๐) รปสสะ อปจยตา (ความเตบขนแหงรป) (๒๑) รปสสะ สนตต (ความสบตอแหงรป) (๒๒) รปสสะ ชรตา (ความทรดโทรมแหงรป) (๒๓) รปสสะ อนจจตา (ความไมยงยนแหงรป) (๒๔) กวฬงการาหาร๕

จากการศกษาแนวคดเรองไฟกบสงทมชวตพอสรปไดวา ขนธ ๕ คอ ธาตนนเอง เปนกองแหงธาต ทาหนาทตาง ๆไปตามกฎของธรรมชาต ในโลกนมนษยเกยวของกบธาตอยตลอดเวลา เวลาหลบมนษยมภวงคจตทเปนวญญาณธาต คอยรกษาภพไวไมใหเจาของชวตตาย และลมหายใจของมนษยมอยทกขณะกเปนธาต คอ วาโยธาต อาหารทกชนดของมนษยกเปนธาต เครองใชในชวตประจาวน กคอ ธาต ตวมนษยเองกเปนธาต

๔.๑.๒ องคประกอบของไฟในรางกายมนษย

แนวคดเกยวกบไฟหรอธาตไฟในรางกายของมนษยในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาทนเปนการพจารณาหลกการตางๆ สาหรบการพฒนาชวตเพอใหสอดคลองความจรงของธรรมชาต จงจาตองมความรและเขาใจในกฎแหงธรรมชาต ๕ ประการของสงมชวตและไมมชวตทงหลาย ทเรยกวา นยาม ๕ ประการ ซงไดแก

๑) อตนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบอณหภมหรอปรากฏการณธรรมชาตตางๆ โดยเฉพาะดน นา อากาศและฤดอนเปนสงแวดลอมสาหรบมนษย เชน มนษยอยในครรภของมารดา ๙-๑๐ เดอนจงคลอด ตนไมกออกดอกออกผลตามฤดกาลของมนเอง

๒) พชนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบการสบพนธ มพนธกรรมเปนตน เชน มนษยกคลอดลกเปนมนษย มะมวงกออกผลเปนมะมวง

๓) จตตนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบการทางานของจต เปนไปตามการกาหนดของจต การแสดงพฤตกรรมทางกายบางอยาง เชน การพด เปนตนกเปนไปตามกาหนดของจต

๔) กรรมนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบพฤตกรรมของมนษย คอ กระบวนการใหผลของการกระทา ใครทาดกไดรบผลด ใครทาชวกไดรบผลทไมด

๕อภ.ส.(ไทย) ๓๔/๕๐๔/๑๖๘-๑๗๓.

๘๖

๕) ธรรมนยาม กฎธรรมชาตเกยวกบความสมพนธและอาการทเปนเหตเปนผลแกกนแหงสรรพสงในโลกมนษย๖

นยาม ๔ ขอขางตนสามารถรวมลงในนยามขอสดทาย คอ ธรรมนยามได กลาวคอ เมอมนษยและสตวหรอสงมชวตอน ๆ เกดมากดวยนยาม ๔ ขางตนซงมนยามขอท ๕ เปนตวควบคมอกชนหนงจงเกดมาตามสภาพทควรจะเปนไปตามเหตปจจยทเกอหนนสงเสรม ฉะนน การมตนแหงการเรยนร การรจกตนเอง ฟงดงายแตทายาก ในปจจบน เราจะพบวาปญหาสวนใหญ ไมวาจะเปนปญหาของปจเจกบคคลหรอระหวางบคคลดวยกนในสงคม ลวนสบเนองมาจากการไมรจดตนเองเปนปฐม เพราะเมอไมรจกตนเอง จงไมเขาใจตนเอง ดงนน จงเปนเรองยากทจะเขาใจผอน เมอไมเขาใจกนกจะเกดความขดแยง ทาใหมปญหาทางดานมนษยสมพนธกบผอน ทาใหเปนคนเหนแกตว บางคนทไมรจกตวเองมากเพราะอวชชาเขาครอบงา หลงใหลในทรพยสนวตถสงของ เตมไปดวยความโลภ ความโกรธและความหลง ขาดสตปญญาในการพจารณาใครครวญไตรตรองเรองตางๆ ผมอานาจทยดตนเกนขอบเขตไปในทางรงแกทารายทาลายคนอน บางคนกวาจะรตวกสายเกนแกเสยแลว การรจกตนเอง คอ อยางไร แทจรงการรจกตนเอง คอ การรจกธรรมชาต เพราะธรรมชาตคอ ความจรงของชวต การรจกตนเอง กคอ การมองเหนชวตตามความเปนจรง นนคอ รวา เราและคนอน ๆ สตว สงของ ทอยรอบ ๆ ตวนนลวนมธรรมชาตทมองคประกอบอยางเดยวกน คอ ธาต ๔ ไดแก ธาตดน นา ไฟ และลม๗ เหมอน ๆ กน เมอรางกายของมนษยเราประกอบกนขนดวยแรธาต เราประทานอาหารตางๆ ซงเปนแรธาตชนดตางๆ เขาไปเพอใหรางกายนดารงอยได มองในแงชววทยา ชวตนเกดมาจากเซลลสบพนธของบดามารดา (พนธกรรม) ทาใหมอวยวะตางๆ ตามเผาพนธ และเจรญเตบโตขนมาไดดวยสารอาหารแรธาต และสงแวดลอมตางๆ ทงดและไมด ซงมองโดยรวมโครงสรางรางกายนม ๓ สวน คอ มโครงกระดกเปนแกน มเนอหม และมหนงฉาบคลมไว และหากมองชวตของมนษยทกคนตามสภาพแหงธรรมชาตกประกอบดวยสง ๕ อยางทเรยกวา “เบญจขนธ” คอ รป เวทนา สญญา สงขารและวญญาณเทานน ความรสกในความเปนตวตน หรอความเปนเจาของ สบเนองมาจากผสสะ หรอการสมผสของอายตนะ ๖ ทไดรบรสงตางๆ ผานทางอายตนะภายในทง ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กายและใจ๘ เมอบวกเขากบขนธ ๕ โดยเฉพาะ สญญา = การจาไดหมายร และ สงขาร = การปรงแตง ทาใหเกดความยดมน เกดความรสกเปนเจาของขนมาและถาหากมอวชชา มความโลภ ความโกรธ และความหลงเขามาเกยวของดวยแลว ก

๖อภ.สง.อ.(ไทย) ๗๖/๘๒-๘๔ ๗ท.ม.(ไทย) ๑๐/๒๗๘/๒๑๙. ๘ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๓๐๔/๒๐๗.

๘๗

ยงจะหลงตวหลงตนไปกนใหญ กลายเปนมนษยทดราย เหนแกตว มจตใจมากไปดวยความประมาทมวเมาในสงตางๆ ฉะนน พระพทธเจาจงตรสบอกวา อตตา ห อตตโน นาโถ ตนเทานนเปนทพงแหงตนไดจรง๙ ผนนตองรจกตนเอง หรอมตนแหงการเรยนรดวยสตเปนเครองอย มความรความเขาใจหยงแยกไดในเหตผล ดชว คณโทษ ประโยชน มใชประโยชน บคคลทสามารถพงพาตนเองไดดวยธรรมประจาใจ กยอมจะเปนทพงพงของผอนได แลวเราจะเอาอะไรเปนทพง เอาเปนเครองมอในการพฒนาชวตของเรา การประพฤตปฏบตพฒนาชวตของมนษยคนใดสกคนลวนขนอยกบตวของมนษยคนนนเอง ไมมการทาแทนกนได ใครทากยอมไดรบผลของการกระทานนเอง สมดงพทธพจนทพระพทธเจาตรสวาแมพระองคกเปนไดเพยงผบอกทางหรอชทางใหเทานนดงพทธพจนวา “อกขาโต โว มยา มคโค อ าย สลลสตถน ตมเหห กจจ อาตปป อกขาตาโร ตถาคตา ฯ เราทราบชดธรรมเปนทสลดกเลสเพยงดงลกศรออก บอกทางแกเธอทงหลายแลว เธอทงหลายพงทาความเพยรเครองยงกเลสใหเรารอนดวยตนเอง เพราะพระตถาคตทงหลาย เปนแตเพยงผบอกทางใหเทานน”๑๐

การทพระพทธเจาไดทรงตรสรความจรงในการกาเนดของชวตและตรสไววา มตณหา (ความอยาก) กมชาต (การเกด) สนตณหากสนชาต กลาวคอ เมอมนษยยงมกรรม วญญาณ และตณหาอย กยงจะตองไปเกดในภพตางๆ ซงเปนการอธบายถงจดกาเนดของชวตมนษยทเปนไปตามกระแสแหงกฎธรรมชาตทงสน ทตองประกอบดวยปจจยตางๆ ทมาสมพนธกน ทเกดขนสบตอกบไปอยางมไดขาดสาย อนเปนภาวะทไมเทยง ตรงนเองทชใหทราบวา เราตางเกดมาแลวหลายชาตไมมสนสด แตพระพทธศาสนากใหความสาคญอดตกรรมเพยงขอเดยวเทานน นอกจากนนเปนเรองทเราตองพยายามทาเอาเองในชาตปจจบนซงมความสาคญกวาชาตทแลว ในกรณของมนษยกเชนเดยวกน ภาวะแหงการมชวตของมนษยนนเกดจากการรวมตวขององคประกอบพนฐาน ทเรยกวา “ขนธ ๕ หรอเบญจขนธ” และธาต ๔ ดงกลาวมาแลว

จากการศกษาองคประกอบของไฟในรางกายมนษยพอสรปไดวา พระพทธศาสนาเถรวาท

ไดอธบายองคประกอบของรางกายมนษยและสตวทงหลาย โดยแบงองคประกอบหลกของรางกายมนษยและสตวทงหลายออกเปน ๔ สวน คอ (๑) สวนทเปนดนเรยกวาปฐวธาต มองคประกอบยอย

ทสาคญ ๑๙ ประการ (๒) สวนทเปนนาเรยกวาอาโปธาต มองคประกอบยอยทสาคญ ๑๒ ประการ

(๓) สวนทเปนไฟเรยกวาเตโชธาต มองคประกอบยอย ๔ ประการ (๔) สวนทเปนลมเรยกวาวาโย

ธาต มองคประกอบยอยทสาคญ ๖ ประการ ๗ ดงนนรางกายมนษยจงประกอบไปดวย

๙ข.ธ.(ไทย) ๒๕/๒๒/๓๖. ๑๐ข.ธ.(ไทย) ๒๕/๓๐/๕๑.

๘๘

องคประกอบหลกทสาคญ ๔ ประการ คอ ดน นา ลม ไฟ และองคประกอบยอยอก ๔๑ ประการ

โดยแตละสวนกจะทาหนาทของตนประสานกนทาใหรางกายสามารถดารงชวตอยและดาเนนชวตไดอยางเปนปกตสข

๔.๑.๓ ความสมพนธของไฟกบธาตอน ๆ ๑) ธาต ๔ และธาต ๖๑๑ พระสมมาสมพทธเจาทรงเปนผคนพบเรองราวความเปนจรงของโลกและชวต ตลอดจนสรรพสงทงปวง ซงทาใหเราเขาใจปรากฏการณตางๆ ไดดขน เนองจากการอธบายสงตางๆ ในพระพทธศาสนาเปนการอธบายดวยเหตและผล ไมใชการใชศรทธานาหนา ไมมการบงคบใหเชอตาม แตสามารถรไดดวยตนเองโดยการพสจน ซงพระพทธศาสนากไดแสดงวธพสจนไวใหแลว ตอจากนควรทาความรจกและเขาใจสงทเปนองคประกอบของสรรพสงทงหลาย ซงพระพทธศาสนาเถรวาทเรยกวา ธาต ดงน

คาวาธาตน ไมไดหมายถงธาตทปรากฏในตารางธาต ในวชาวทยาศาสตร หรอวชาเคม จาพวก ธาตฮเลยม ธาตอารกอน ธาตไนโตรเจน ดงทเราเคยเรยนเคยรจกกนมา แตธาตในทนเปนธาตทเปนองคประกอบแทจรงหรอองคประกอบดงเดมของสรรพสงทงหลายทงปวง ไมวาจะเปนวตถหรอสงใด ๆ กตาม ทงทเปนสงมชวตและสงไมมชวตกลวนมองคประกอบนอย ซงเปนองคประกอบพนฐานชนตนทละเอยดทสดทไมสามารถจะแยกยอยใหละเอยดไปกวานไดอก โดยมความหมายของธาตไวในทตางๆ ดงน ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของตนอยเอง คอ มอยโดยธรรมดา เปนไปตามเหตปจจย ไมมผสราง ไมมอตตา มใชสตว มใชชวะ๑๒

ธาต หมายถง ผทรงไว ผตงอย ผดารงอย

ธาต หมายถง สงทมอยตามธรรมดาจะแยกออกไปอกไมได สงทเปนตนเดมเปนมลเดม

ธาต หมายถง วตถซงเปนสวนผสมดงเดมของสงตาง ๆ

๑๑ท.ม.(ไทย) ๑๐/๒๗๘/๒๑๙. ๑๒พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๙,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๑๓๙.

๘๙

จากความหมายของธาต สรปไดวา ธาต หมายถง สงทเปนองคประกอบชนตนสดของสรรพสงทงหลาย ทงทมชวตและไมมชวต โดยไมสามารถจะแยกใหลกหรอละเอยดลงไปไดอก และทาหนาททรงไวหรอทาใหสงทงหลายทงปวงดารงอยได

เกยวกบเรองธาตน เราสามารถแบงธาตออกเปน ๒ กลม คอ ธาต ๔ และ ธาต ๖ ซง มอธบายวา ธาตททรงแสดงไว มอยสองนย คอ ทรงแยกเปน ๔ ธาต กบ ๖ ธาต ทแยกเปน ๔ ธาตนนคอ ทรงชเฉพาะธาตใหญ ๆ ทเปนแมธาตจรง ๆ โดยทรงมงหมายใหนกปฏบตเหนไดงาย ในทานองวาใหใชเปนเครองประกอบกรรมฐาน (ธาตกมมฏฐาน) สวนทแยกออกเปน ๖ ธาต เปนการแยกเพอการศกษาชนละเอยดสงขนไป

ธาต ๔ นมชอเรยกอกชอหนงวา ภตรป ๔ หรอมหาภต ๔ ประกอบดวย ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ และธาตลม ซงในภาษาบาลมชอเรยกวาธาตดนวาปฐวธาต เปนธาตทตงของธาตทงหลาย เพราะสงทงหลายจะเปนรปรางตางๆ ตองมธาตดนเปนองคประกอบจงจะเปนรปรางได เรยกธาตนาวา อาโปธาต คอ ธาตททาใหเกดการเกาะกมจบรวมตวเขาดวยกน ทาใหมลกษณะเอบอาบและเคลอนทหรอไหลไปมาได เรยกธาตไฟวา เตโชธาต เปนธาตททาใหรอนหรอเยน และทาใหเกดการยอย และเรยกธาตลมวา วาโยธาต เปนธาตททาหนาทคาจนธาตอน ทาใหสงตาง ๆเครงตง หรอสนไหว

ธาตทง ๔ นเปนองคประกอบของสรรพสงตางๆ ทงหลาย ไมวาจะเปนคน สตว พช วตถสงของทงปวง ทงทอยในโลกและนอกโลก หรอจะกลาววาในทกสงทมอยในจกรวาลกได โดยท ธาต ๔ น เปนวตถพนฐานหรอดงเดมของสงทงหลายทงปวงน ทกลาวเชนน เพราะวาสงตางๆ ทงหลายนนเกดจากธาตทง ๔ นผสมกน

ธาต ๖ ไดแก ธาต ๔ หรอมหาภต ๔ คอปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต และวาโยธาต นน กบเพมอก ๒ อยาง คอ อากาสธาต สภาวะทวาง โปรงไป เปนชอง วญญาณธาต สภาวะทรแจงอารมณ ธาตร ไดแก วญญาณธาต ๖ คอ จกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆานวญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญญาณธาต มโนวญญาณธาต๑๓

จากทไดอธบายเกยวกบความตกตางและความเหมอนกน ระหวางธาตทง ๒ กลมคอ ธาต ๔ กบธาต ๖ นแลวพอจะสรปไดวา ธาต ๔ มอยในทกสรรพสงไมวาจะมชวตหรอไมกตาม แตธาต ๖ จะปรากฏมเฉพาะในสงมชวตเทานน โดยทสงมชวตในทนหมายถง มนษย และสตวเทานน ไมไดหมายรวมถงตนไม ทงนเพราะวาตนไมแมจะเปนสงมชวต ทสามารถมการเจรญเตบโตเปลยน

๑๓เรองเดยวกน; หนา ๑๔๑.

๙๐

รปรางได แตตนไมไมมธาตรบร จงไมมความรสกนกคด เชน มนษยและสตว ตอไปจะไดอธบายธาตตาง ๆ โดยละเอยดตอไป

สวนลกษณะและคณสมบตของธาตทงหลาย มดงตอไปน

ปฐวธาต คอ ธาตดน ธาตดนในทนไมไดหมายถง ดนทวๆไปอยางทเราคนเคยและเรยกกนตดปากอยาง ดนรวน ดนเหนยว ดนทราย ตามทองไรทองนา หรอดนในบรเวณทอยอาศยอะไรอยางนน แตธาตดนในทนหมายถง ธาตทมลกษณะแขง หรอทาใหสงตางๆ มลกษณะแขง โดยเมอนาไปเทยบกบธาตทเหลออก ๓ ธาตแลว ธาตดนจะมลกษณะแขง และมคณสมบตทาใหแขง เมอวตถสงหนงสงใดมปฐวธาตเปนองคประกอบหลก คอมความเขมขนหรออตราสวนทมากกวาธาตอนอก ๓ ธาต จะทาใหวตถสงของนน มลกษณะแขงปรากฏขน เชนการทเหลก หน ไม เปนตน มลกษณะแขงเปนเพราะวา มธาตดนในอตราสวนทมากกวาธาตอน ในขณะเดยวกน ถาวตถสงใด ๆ กตาม มองคประกอบเปนธาตดนในปรมาณนอย หรอมอตราสวนทนอยกวาธาตอน ลกษณะแขงทปรากฏในวตถสงของนนกปรากฏไมมาก แตจะมลกษณะออน ความแขงความออนของวตถสงของทงปวงจงขนอยกบปรมาณของของปฐวธาตทเปนองคประกอบของสงนน ๆ และปฐวธาตนเทานนททาใหสงตางๆ แขงหรอออน โดยทธาตอนไมมคณสมบตเชนน

ธาตดนหรอปฐวธาตน มทงทอยภายในรางกาย และทอยภายนอกรางกาย โดยปฐวธาตภายในรางกาย คอ อวยวะและสงตางๆ ในรางกายเราทมลกษณะแขง หรอรวมตวกนเปนกอนจนสามารถกาหนดได ซงไดแก อวยวะนอยใหญ คอ ผม ขนเลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงพด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา หรอสงอนๆทมลกษณะแขนแขง

สวนปฐวธาตภายนอก คอ สงตางๆ ทเปนของแขงหรอมลกษณะแขง กระดาง ไดแก วตถ สงของ ทงปวง เปนตนวา บาน รถยนต เรอ สงของเครองใชตางๆ ตลอดจนสรรพสงทงหลาย

ปฐวธาตน เปนทตงทอาศยของธาตอนและสรรพสงทงหลาย ถาปราศจากปฐวธาตแลวสงอนไมสามารถดารงอยได เปรยบเหมอนสงตางๆ ดารงอยไดเพราะอาศยแผนดนรองรบ ถาปราศแผนดน สงตางๆ กตงอยไมได หรอเปรยบปฐวธาตเปนเชนกบแกว สวนธาตอนเปรยบเสมอนนา ตามธรรมชาตของนาไมสามารถคงรปได แตเมอเรานานามาใสในแกวทมรปทรงตางๆ ทาใหนาสามารถคงรปเปนลกษณะตางๆ ไดเพราะอาศยแกว ทานองเดยวกนทเราเหนเปนสงตางๆ เพราะวาสงทงหลายเหลานนอาศยปฐวธาต หรอธาตดนจงมรปรางตางๆ นา ๆ

๙๑

อาโปธาต คอ ธาตนา เชนเดยวกน ธาตนาในทนกไมไดจาเพราะเจาะจงวาเปนนาตามแหลงนาตางๆ ทเรารจก ไมวาจะเปนนาจด นากรอย นาเคม นาบาดาล หรอนาในทะเล แตธาตนาในทน หมายถง สงทมลกษณะไหลหรอเกาะกมรวมตวได และมคณสมบตทาใหวตถหรอสงตางๆ เกาะกมรวมตวเขาเปนกลมกอน หรอไหลได โดยทธาตนาน ถามอยเปนจานวนมากในวตถสงใด ๆ กตาม จะทาใหสงของเหลานนเหลวและไหลไปได แตถามจานวนนอยจะทาใหวตถสงของตางๆ เกาะกมกนเปนกลมกอน อปมาเหมอนยางเหนยว ทสามารถเชอมประสานวตถสงของใหตดกนเปนกลมเปนกอนได

หากวาในวตถใดมจานวนธาตนามากกวาธาตดน อานาจของธาตนาจะทาใหธาตดนมอานาจนอยลง จงเปนเหตใหวตถนนออนเหลวและสามารถไหลไปมาไดดงเชนนา ทนาไหลไปมาไดเพราะวามธาตนามาก ธาตดนนอย เมอธาตดนนอยจงถกอานาจของธาตนาทาใหธาตแขงซงปกตมลกษณะแขงไหลไปมาได แตหากวาธาตนามจานวนนอยกวาธาตดน อานาจของธาตนาจะทาใหปรมาณธาตดนเกาะกมกนเปนกลมเปนกอน เหมอนกบการประพรมนาลงไปบนผงแปงหรอผงฝน ทาใหผงแปงหรอผงฝนจบตวกนเปนกอนได

อาโปธาตหรอธาตนาน มทงทอยภายในรางกายของสงมชวตและทอยภายนอก ธาตนาทอยภายในรางกาย คอ สวนตางๆ ภายในรางกายทมลกษณะเอบอาบ ซมซาบไหลได ไดแก ด เสลด นาเหลอง เลอด เหงอ มนขน นาตา เปลวมน นาลาย นามก ไขขอ มตร และสงอน ๆ ทมลกษณะเอบอาบ ซมซาบไป สวนธาตนาทอยภายนอก คอ สงตางๆ ภายนอกรางกายทมลกษณะเอบอาบ เหนยว เกาะกม ไดแก รสทมอยในสวนตางๆ ของพชผกและผลไม สงตางๆ นมสด นมสม เนยใส เนยขน นาทอยในพนดน นาทอยในอากาศ

เตโชธาต คอ ธาตไฟ มลกษณะรอนและเยน ลกษณะรอนชอวา อณหเตโช ลกษณะเยนชอวา สตเตโช เตโชธาตทง ๒ ชนดมสภาวลกษณะเปนไอ โดยอณหเตโช มไอรอนเปนลกษณะ และสตเตโช มไอเยนเปนลกษณะ ซงเตโชธาตทง ๒ ชนด มหนาททาใหวตถตางๆ สก และละเอยดนมนวล ดงจะเหนไดจาก เมอวตถตางๆ สวนมาก เชน อาหาร ทาใหสกดวยความรอน แตอาหารบางอยางกทาใหสกดวยความเยนไดเหมอนกน

วาโยธาต คอ ธาตลม มลกษณะเครงตงและเคลอนไหว โดยธาตลมทมลกษณะเครงตงเรยกวา วตถมภนวาโย เปนวาโยธาตททาใหสงตาง ๆ ทเกดพรอมกบตววาโยธาตเองตงมน ไมใหคลอนแคลนเคลอนไหวไปได ในรางกายของคนเรา ถาวตถมภนวาโยปรากฏขนในผใดเขา จะทาใหผนนรสก ตง เมอย ปวด ตามรางกาย หรอขณะทมการเกงตามสวนตางๆ ของรางกาย หรอเพงตาเปนเวลานาน ๆ โดยไมกระพรบตา จะทาใหวตถมภนวาโยปรากฏขนโดยการกระทาของผนนเอง

๙๒

แตสาหรบกรณทเกดขนในภายนอกนน วตถสงของตางๆ ทตงอยไดอยางมนคง หรอทาใหตงขนกเปนเพราะวาโยธาตลกษณะนเชนกน เชน ลกบอลทลกอดลมเขาไปภายใน การทลกบอลตงขนกเพราะวาโยทเปนวตถมภนวาโย

สวนธาตลมทมลกษณะเคลอนไหวเรยกวา สมรณวาโย ๆ นทาใหรปทเกดพรอมกนกบตนเคลอนไหวไปมาได เชน สตวทงหลายทเคลอนไหวอรยาบทตางๆได หรอกระพรบตา กลอกตา กระดกมอ กระดกเทา การถายเทสงโสโครกออกจากรางกาย การคลอดบตรตางๆ เหลาน เปนดวยอานาจสมรณวาโยทงสน สวนสมรณวาโยทอยภายนอกสตวนน ทาใหวตถสงตางๆ เคลอนจากทเดมไปได วาโยธาตหรอธาตลม มทงทอยภายในและภายนอกรางกาย ธาตลมทอยภายในรางกาย คอสงทมลกษณะพดผนไปในรางกาย ไดแก ลมพดขนเบองบน ลมพดลงเบองตา ลมในทอง ลมในลาไส ลมแลนไปตามอวยวะนอยใหญ ลมหายใจออก ลมหายใจเขา และสงอน ๆ ทพดผนในรางกาย ธาตลมภายนอก คอ ความพดไปมา ความเครงตงของวตถสงของตางๆ ไดแก ลมในลกษณะตางๆ เชน ลมตะวนตก ลมตะวนออก ลมเหนอ ลมใต ลมมฝนละออง ลมไมมฝนละออง ลมหนาว ลมรอน ลมจากการกระพอปก๑๔

อากาสธาต หรอ ธาตอากาศ คอ ชองวาง ทวาง ความวางเปลา สถานททไมมปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต หรอชองวางทอยระหวางธาตตางๆ ซงอากาสธาตนมทง อากาสธาตทอยภายในและภายนอกรางกาย

อากาสธาตภายใน คอ ชองวางตางๆ ทอยในรางกาย ซงเปนทเนอและเลอดไมถกตอง ไดแก ชองห ชองจมก ชองปาก ชองทางเดนอาหาร ชองวางในกระเพาะอาหาร และชองทางขบถายอาหารออกจากรางกาย หรอ ความวางเปลา ชองวาง อน ๆ ทอยภายในรางกาย

อากาสธาตภายนอก คอ ความวางเปลา ชองวาง ตางๆ ทมหาภตรป ๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ไมสมผสถกตองทอยภายนอกรางกาย

วญญาณธาต คอ ธาตร วญญาณธาตนเมอเขาไปอยในธาตทง ๕ จะทาใหสงนนมชวต แตโดยปกตแลว จะมเฉพาะในคนและสตวเทานน และมอยขณะทยงมชวตอยเทานน ดงนนเมอมนษยและสตวตายแลว คงเหลอเพยงธาต ๕ หรอมหาภตรปเทานน สวนวญญาณธาตจะหายไป รางกายของมนษยทตายแลว จงไมตางจากสรรพสงทงปวง

๑๔มหามกฏราชวทยาลย, อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย, พมพครง

ท ๖, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙), หนา ๒๗๐-๒๗๓.

๙๓

วญญาณธาตน ทาหนาทร จงทาใหบคคลรสงตางๆ ได คอรวาอะไรเปนอะไร รวาสขบาง ทกขบาง ไมทกขไมสขบาง การทเรารเรองราวตางๆ หรอมความรสกนกคดตางๆ กเพราะเรามวญญาณธาตนนเอง โดยรนรดวยวญญาณธาตทง ๖ ซงประกอบดวย จกขวญญาณธาต ธาตรทางตา โสตวญญาณธาต ธาตรทางห ฆานวญญาณธาต ธาตรทางจมก ชวหาวญญาณธาต ธาตรทางลน กายวญญาณธาต ธาตรทางกาย มโนวญญาณธาต ธาตรบรทางใจ

โดยเมอเราไดรบสงตางๆ ภายนอกผานชองทางการรบรตางๆ คอ ตา ห จมก ลน กาย กจะเกดกระบวนการรบรขนดวยการทางานของวญญาณธาต ซงเราจะเขาใจเรองราวเหลานไดกตอเมอ ไดศกษาและลงมอปฏบตสมาธ

เหตทตองศกษาเรองธาตน เพอจะไดทาใหเราเขาใจวา สงตางๆ ทงหลาย ทงทมอยในโลกและนอกโลก ไมวาจะเปนสงมชวตหรอไมกตาม ลวนเกดจากการทธาตทงหลายมารวมตวกนดวยสดสวนทแตกตางกนไป จงเกดเปนสงตางๆ มากมายหลากหลายชนด และมอายจากด เนองจากคงสภาพไดในชวงระยะเวลาหนง เมอถงคราวธาตตางๆ เหลาน กตองแตกแยกกระจดกระจายออกจากกน ไมสามารถคงทนถาวรอยได

ดงนน เราจงไมควรยดมนถอมนในสงใด ๆ เลย ไมวาสงนนจะมคณสมบตหรอลกษณะใด ๆ กตาม เพราะแมวาเราจะจะมสงทชนชมพออกพอใจเพยงใด แตเรากไมสามารถทจะรกษาและครอบครองสงนนไดตลอดไป เมอถงเวลาสงเหลานนกเสอมสลายแปรสภาพกลบกลายเปนธาต ๔ ซงเปนสวนประกอบดงเดมของสงของทงหลายทงปวง การยดมนถอมนในสงทงปวงรงแตนามาซงความทกข ความเศราโศกเสยใจ และเปนเหตแหงความขดแยง เกดการแกงแยงแขงขน เบยดเบยนกนและกน และไมสามารถหลดพนจากวงเวยนแหงทกขได

การทโลกของเราสบสนวนวายอยทกวนน กเพราะวาชาวโลกไมมความเขาใจเรองธาตเลย จงทาใหไมมความรและเขาใจ ในความเปนจรงวาทกสงไมมอะไรเทยงแทแนนอน ตางกเกดขน ตงอย และเสอมสลายไปในทสด ดวยเหตนเอง ชาวโลกจงตางกอางความเปนเจาของในสงตางๆ เกดความเหนแกตว มการเอารดเอาเปรยบกนขนในสงคม ทรายไปกวานนเกดการรบราฆาฟน กลายเปนสงครามในหลายภมภาคทวโลก นามาซงความเสยหายของชวตและทรพยสน

หากวามนษยเราไดศกษาในเรองธาตน กจะเขาใจไดวาสงตางๆ ไมมอะไรเทยงแทแนนอน จงไมควรจะยดมนถอมน เพระแมแตตวเราเองกไมไดอยคาฟา ไมวาจะยงใหญหรอรารวยสกปานใด สกวนหนงทกคนกตองตาย ตองจากโลกนไปโดยทไมมใครนาสงใดตดตวไปไดเลย เมอทกคนรอยางน กจะไมเกดการเอารดเอาเปรยบ ดถกเหยยดหยาม แกงแยงแขงขนและทารายกนและกน แตจะมนาใจเออเฟอเผอแผกน เขาอกเขาใจกน เพราะตางกรวาแตละคนกมทกขดวยกนทงสน

๙๔

ทสาคญทสด จะทาใหเราเหนวาโลกนเตมไปดวยความทกข ตราบใดทเรายงตองเวยนวายตายเกดอย เรากยงตองเผชญหนากบทกขอยางไมอาจหลกเลยงได ดงนนเมอทราบวาโลกนมแตทกข ไมมสงใดมนคงทเราจะยดมนถอมนไดเลย เรากควรปลอยวางทกสง และควรหาทางทจะทาใหไมตองเวยนวายตายเกด ดวยการสงสมบญกศลใหมากจนกระทง เกดความบรสทธบรบรณหมดกเลสไมตองกลบมาเกดอกในทสด

จากการศกษาธาต ๔ และธาต ๖ พอสรปไดวา ธาตไฟกบธาต ๔ และธาต ๖ทประกอบกนเปนรปกายหรอตวตนนน ถาพจารณากนอยางวทยาศาสตรกกลาวได วาสารประกอบอยางหนงของธาตทง ๔ นนเอง ตวธาตอนเปนเหตของรปทมาเปนปจจยกนกยงลวนมความไมเทยง มความแปรปรวน เปนทกข ทนอยดวยยากหรอคงทนอยไมไดนนเอง และเปนอนตตาในทสด กลาวคอ แมธาตดนหนงๆเขาไปในกายแลวกลวนแปรปรวนไปเปนธาตดนอนๆ คงทนอยไมไดขบถาย และหลดลวงเสอมดบไป ไมคงสภาพของธาตดนตนกาเนดแตอยางใด สวนนานนเลา เมอเขาไปสกายกยงเปนนาด ๆอย แตกตองแปรปรวนไมเทยงไปเปนนาตางๆในรางกาย เปนของเสยบาง นามก นาเลอด นาหนองตางๆ นานา ไมคงรปของธาตนาเดมๆอกตอไป และคงทนอยไมไดถกขบออกมาตลอดเวลา เปนอนตตาในทสด สวนธาตลมเลา เมอเขาไปกแปรปรวนจาก O๒ เปน CO๒ เสยดวยความไมเทยง และคงทนอยยากตองหายใจออกมา แสดงอนตตาในลกษณะเดยวกน สวนธาตไฟเลา กไมคงทคงทน เมอธาตใดแปรปรวนกรอนเกนปกตบาง รอนนอยกวาปกตบาง ตองวงหาหมอกนใหวนวาย แลวกดบ ๆ เกด ๆ ทดแทนกนอยตลอดเวลา จนในทสดกดบไปอยางถาวร กเปนอนตตา อากาสธาต หรอ ธาตอากาศ คอ ชองวาง ทวาง ความวางเปลา กมความแปรเปลยนไป สวน วญญาณธาต คอ ธาตรนน จะมเฉพาะในคนและสตวเทานน และมอยขณะทยงมชวตอยเทานน ดงนนเมอมนษยและสตวตายแลว คงเหลอเพยงธาต ๕ หรอมหาภตรปเทานน สวนวญญาณธาตจะหายไป

๒) ขนธ ๕

คาสอนในพระพทธศาสนาเถรวาท มองสงทงหลายในรปของสวนประกอบตางๆ ท มาประชมกนเขา ตวตนแท ๆ ของสงทงหลายไมม เมอแยกสวนตางๆ ทมาประกอบกนเขานนออกไปใหหมดกจะไมพบตวตนของสงนนเหลออย ตวอยางงาย ๆ ทยกขนอางกนบอย ๆ คอ “รถ” เมอนาสวนประกอบตางๆ มาประกอบเขาดวยกนตามแบบทกาหนด กบญญตเรยกวา “รถ” แตถาแยกสวนประกอบทงหมดออกจากกน กจะหาตวตนของรถไมได มแตสวนประกอบทงหลายซงมชอเรยกตางๆ กนจาเพาะแตละอยางอยแลว คอ ตวตนของรถมไดมอยตางหากจากสวนปะกอบเหลานน มแตเพยงคาบญญตวา “รถ” สาหรบสภาพทมารวมตวกนเขาของสวนประกอบเหลานน

๙๕

แมสวนประกอบแตละอยาง ๆ นนเองกปรากฏขนโดยการรวมกนเขาของสวนประกอบยอย ๆ ตอ ๆ ไปอก และหาตวตนทแทไมพบเชนเดยวกน เมอจะพดวา สงทงหลายมอย กตองเขาใจในความหมายวา มอยในฐานะมสวนประกอบตางๆ มาประชมเขาดวยกนเมอมองเหนสภาพของสงทงหลายในรปของการประชมสวนประกอบน พทธธรรมจงตองแสดงตอไปวา สวนประกอบตางๆ เหลานนเปนอยางไร มอะไรบาง อยางนอยกพอเปนตวอยาง และโดยทพทธธรรมมความเกยวของเปนพเศษกบเรองชวต โดยเฉพาะในดานจตใจ การแสดงสวนประกอบตางๆ จงตองครอบคลมทงวตถและจตใจ หรอทงรปธรรมและนามธรรม และมกแยกแยะเปนพเศษในดานจตใจการแสดงสวนประกอบตางๆ นน ยอมทาไดหลายแบบ สดแตวตถประสงคจาเพาะของการแสดงแบบนน ๆแตในทน จะแสดงแบบขนธ ๕ ซงเปนแบบทนยมในพระสตรโดยวธแบงแบบขนธ ๕ พทธธรรมแยกแยะชวตพรอมทงองคาพยพทงหมดทบญญตเรยกวา สตว บคคล ออกเปนสวนประกอบตางๆ ๕ ประเภท หรอ ๕ หมวด เรยกทางธรรมวา เบญจขนธ๑๕ คอ

๑. รป ไดแก สวนประกอบฝายรปธรรมทงหมด รางกายและพฤตกรรมทงหมดของรางกาย หรอสสารและพลงงานเหลานน

๒. เวทนา ไดแก ความรสกสข ทกข หรอเฉย ๆ ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ และทางใจ การเสวยอารมณ หรอการเสพรสของอารมณ คอ ความรสกตอสงทถกรบร ซงจะเกดขนทกครงทมการรบร เปนความรสกสข สบาย ถกใจ ชนใจ หรอทกข บบคน เจบปวด หรอไมกเฉย ๆ อยางใดอยางหนงขอทควรทาความเขาใจอยางหนงเกยวกนเวทนา เพอปองกนความสบสนกบสงขาร คอ เวทนาเปนกจกรรมของจตในขนรบ กลาวคอเกยวของกบผลทอารมณมตอจตเทานน ยงไมใชขนทเปนฝายจานงหรอกระทาตออารมณ ซงเปนกจกรรมของสงขาร ดงนน คาวา ชอบ ไมชอบ ชอบใจ ไมชอบใจ ตามปกตจะใชเปนคาแสดงกจกรรมในหมวดสงขาร โดยเปนอาการสบเนองจากเวทนาอกตอหนง เพราะคาวา ชอบ ไมชอบ ชอบใจ ไมชอบใจ แสดงถงอาการจานงหรอกระทาตอบตออารมณ ดงจะเหนไดในลาดบกระบวนธรรม

๓. สญญา ไดแก ความกาหนดได หรอหมายร คอ กาหนดรอาการเครองหมายลกษณะตางๆ อนเปนเหตใหจาอารมณนน ๆ ได หมายถง การหมายร หรอกาหนดรอาการของอารมณ เชน ลกษณะ ทรวดทรง ส สณฐาน ตลอดจนชอเรยก และสมมตบญญตตางๆ วา เขยว ขาว ดา แดง ดง เบา การหมายรหรอกาหนดนน อาศยการจบเผชญ หรอ การเทยบเคยงระหวางประสบการณหรอความรเกากบประสบการณหรอความรใหม ถาประสบการณใหมตรงกบประสบการณเกา เชนพบ

๑๕อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๑/๑.

๙๖

เหนคนหรอสงของทเคยรจกแลว ไดยนเสยงทเคยไดยนแลวถาประสบการณใหมไมตรงกบประสบการณเกา เรายอมนาเอาประสบการณหรอความรเกาทมอยแลวนนเองมาเทยบเคยงวาเหมอนกนและไมเหมอนกนในสวนไหน อยางไร แลวหมายรสงนนตามคาบอกเลาหรอตามทตนกาหนดเอาวาเปนนน เปนน ไมใชนน ไมใชน อยางนเรยกวา กาหนดหมายหรอหมายรเพอประโยชนแกการศกษาตอไป ขอแยกสญญาออก เปน ๒ ระดบ คอ

๑)สญญาระดบสามญ ซงกาหนดหมายอาการของอารมณทเกดขนหรอเปนไปอยตามปกตธรรมดาของมนอยางหนง

๒) สญญาสบทอด หรอสญญาอยางซบซอน ทบางคราวกใชคาเรยกใหตางออกไป เฉพาะอยางยง ปปญจสญญา อนหมายถงสญญาเนองดวยอารมณทคดปรงแตงขนใหซบซอนพสดารดวยแรงผลกดนของตณหามานะและทฏฐซงเปนสงขารชนนาในฝายรายอกอยางหนงการแยกเชนนนจะชวยใหมองเหนความหมายของสญญาทกาลงแสดงบทบาทอย พรอมทงความสมพนธระหวางสญญากบขนธอนภายในกระบวนธรรมไดชดเจนยงขน

๔. สงขาร ไดแก องคประกอบหรอคณสมบตตางๆ ของจตมเจตนาเปนตวนา ซงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลาง ๆ ปรงแปรการตรตรกนกคดในใจ และการแสดงออกทางกายวาจา ใหเปนไปตางๆ เปนทมาของกรรม เชน ศรทธา สต หร โอตตปปะ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา เปนตน เรยกรวมอยางงาย ๆ วาเครองปรงของความคดหรอเครองปรงของกรรม หมายรวมทงเครองแตงคณภาพของจต หรอเครองปรงของจต ซงมเจตนาเปนตวนาและกระบวนการแหงเจตจานงทชกจง เลอกรวบรวมเอาเครองแตงคณภาพเหลานนมาประสบปรงแตงความนกคด การพด การทา ใหเกดกรรมทางกาย วาจา ใจ

๕. วญญาณ ไดแก ความรแจงอารมณทางประสาททง ๕ และทางใจ คอ การเหน การไดยน การไดกลนการรรส การรสมผสทางกาย และการรอารมณทางใจ แปลตามแบบวา ความรแจง คอ รแจงอารมณ หมายถง ความรประเภทยนพนหรอความรทเปนตวยนเปนฐานและเปนทางเดนใหแกนามขนธอน ๆ เกยวของกบนามขนธอนทงหมด เปนทงความรตน และความรตาม ทวาเปนความรตน คอเปนความรเรมแรก เมอเหน ไดยน (เกดวญญาณขน) จงจะรสกชนใจ หรอบบคนใจ(เวทนา) จงจะกาหนดไดวาเปนนนเปนน(สญญา)จงจะจานงตอบ และคดปรงแตงไปตางๆ (สงขาร)เชน เหนทองฟา(วญญาณ) รสกสบายตาชนใจ(เวทนา) หมายรวา ทองฟา สคราม สดใส ฟาสวย (สญญา) ขนธ ๔ ขอหลงคอ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ซงเปนพวกนามขนธ

สงทเราเรยกวา สตวหรอบคคลประกอบดวยขนธ ๕ และเมอนาขนธ ๕ นมาวเคราะหและตรวจสอบแลวไมมสงใดอยเบองหลงทสามารถยดถอไดวาเปน “ เรา” “ตวตน” หรอเปนแกน

๙๗

สารทคงทน ไมเกดการเปลยนแปลง แบบนเปนวธอธบายในเชงวเคราะหผล เชน เดยวกนนนกสรปไดเมอใชกบหลกปฏจจสมปบาท ซงเปนการใชวธอธบายเปนเชงสงเคราะหและตามหลกการนคอทฤษฎสมพนธภาพของพระพทธศาสนาเถรวาท

พระพทธศาสนาเถรวาทเรยกสงตางๆ ในโลกนวา “สงขาร” แปลวาสงทมปจจยปรงแตงขน แมในตวของเราคนหนงนกเรยกวา สงขาร แบงสงขารรางกายออกเปน ๕ กอง เรยกวา เบญจขนธ คอ รป เวทนา สญญา สงขารและวญญาณ รวมเรยกวา กอง หรอ “ขนธ”

จากการศกษาขนธ ๕ แลวพอสรปไดวา ขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณยอลงได ๒ กอง คอ รป คงเรยกวา กองรป หรอ รปขนธ สวน เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ รวมเรยกวา กองนาม หรอ นามขนธ พระพทธเจาทรงวางหลกคาสอนลงในคน คอลงในรปกบนามนเอง ถาจตของคนเขาไปยดถอรปนามวาเปนตวตน เปนเรา เปนของเรา วาเปนเขา เปนของเขา ผลของการยดถอทใหเกดความทกข ดงพระพทธวจนะใน อนตตลกขณสตร๑๖ วา สงขตเตน ปจปาทานกขนธา ทกขา กลาวโดยสรป การเขาไปยดถอในขนธ ๕ เปนตวทกข เราไมตองการทกขกตองถอนอปาทานนน กจะตองเรมตนจากการปลอยวางเสยสละตงแตทรพยสนภายนอกดวยทาน เสยสละความสะดวกสบายหรอความสขสวนตวดวยการรกษาศล แลวถอนอปาทานทละเอยดในใจดวย การเจรญสมถและวปสสนาภาวนา สามารถยกขนธ ๕ ขนสไตรลกษณ พจารณาใหรแจงเหนจรงจากจตจรง ๆ วา ขนธ ๕ นน ตกอยในสามญญลกษณะ คอ ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เรากจะถอนอปาทานในขนธ ๕ ได

๔.๒ การประยกตใชไฟในชวตประจาวน

ตงแตเกดจนตายรางกายของเราไมเคยหยดการทางานเลยแมแตนาทเดยว รางกายของมนษยเกดจากการรวมตวกนอยางสลบซบซอนของหนวยชวต มากกวา ๕๐,๐๐๐ ลานหนวย มเวลลชนดตางๆ ประมาณ ๒๐๐ ชนด รวมทงเซลลประสาทและเซลลทมหนาทเฉพาะอยาง เซลลททางานคลายคลงกนจะรวมเขาดวยกนเปนเนอเยอ เชน เนอเยอกลามเนอ และเนอเยอประสาท สวนเนอเยอกรวมกลมกนอกเปนอวยวะตางๆ ซงเปนสวนสาคญของรางกายทแยกกนออกไป เชน ปอด หวใจ ตบและไต อวยวะจะทางานรวมกนเปนระบบแตระบบมหนาทหลกทสาคญ

๔.๒.๑ ไฟในฐานะเปนเครองมอสอนธรรม

ตามหลกคาสอนทางพระพทธศาสนาเถรวาทมการกลาวอางเอาไฟหรอธาตไฟมาเปนเครองมอในการสอนธรรมแกพทธบรษททงหลาย โดยแยกเปนประเภทได ดงน

๑๖ว.ม.(ไทย) ๔/๒๐-๒๔/๒๐-๒๔.

๙๘

๑) คาสอนเรองไฟเปรยบกบความชวทจาตองละเวน ทาลายใหหมดสน

เปนคาสอนทมงเนนใหพทธบรษทกาจดกเลสอนเปนตนตอของความทกข โดยยกเอาไฟมาเปรยบเทยบวาเปนสงชวราย เชน

(๑) เปรยบอกศลมล รากเงาของความชววาเปนไฟ (อคค ไฟ ๓) ทเผาไหมสรรพสตวตลอดเวลา ๑) ราคคค ไฟคอราคะ ๒) โทสคค ไฟคอโทสะ ๓) โมหคค ไฟคอโมหะ๑๗

คาวาไฟ หมายถง สงทมการแผดเผา ทาใหเกดความเรารอนจนถงกบทาลายลางสงตางๆ ลงไป พระพทธเจาทรงอปมากเลสทง ๓ กอง คอ ราคะ โทสะ โมหะ วามลกษณะเหมอนกบเปนไฟ เพราะเมอกเลสทง ๓ กองน กองใดกองหนง เกดขนภายในใจของบคคล จะแผดเผากอใหเกดความเรารอนขนภายในจตใจ ถาหากวาความรสกทประกอบดวยราคะโทสะ โมหะ รนแรงกแสดงออกมาในรปของการลางผลาญทาลายทางกายบาง ทางวาจาบาง ทางใจบาง เปนพฤตกรรมทเรยกวา ทจรตทงหลายในโลกน

ราคคค ไดแก ความรสกทเกดความกาหนด รกใคร ยนด ทเกดขนจากการกาหนดอารมณทตนไดประสบ วารปสวย เสยไพเราะ กลนหอมรสอรอย โผฏฐพพะนาจบตอง มความมงมาดปรารถนา ทจะไดสงเหลานนมาไวภายในครอบครองของตน การเกดขนนน อาจจะเกดจาก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะทผานมาในขณะนน ๆ บคคลไปกาหนดโดยลกษณะดงกลาว หรออาจจะเกดจากการเหนยวนกขนภายใน นกถงรปทสวย เสยงไพเราะ กลนหอม รสอรอย สงทนาจบตองในอดตทตนเกบไวภายในใจซงกลายเปนธาต เปนเชอทมอยภายในใจ บคคลจะมการจาหมายวา รปอยางนนสวยเสยงอยางนไพเราะ กลนอยางนนหอม รสอยางนอรอย สงอยางนนนาจบ ตอง แลวกจะคดถงตรกนกถง หมกมนครนคดในเรองเหลานน จนกอใหเกดความเรารอนขนภายในใจ คอ มความตองการทจะไดสงเหลานนไวในครอบครอง เมอความรสกแรงขนกจะกลายเปนความเรารอนภายในใจ เผาลนใจของบคคล ถาหากวาเกดขนมากกจะเผาลนมากจนจตใจกระสบกระสายเรา รอน บคคลสามารถสงเกตไดวา เมอใจไปตรกนกถงอารมณในลกษณะนกจะทาใหไขวควาปรารถนา จนถงเปนการแสวงหา ถาความรสกกาหนดรนแรงกออกมาในลกษณะ

๑๗ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๙.

๙๙

ของการประพฤตผด ในทางประเวณเปนตน จากนนกอาจจะถงกบมการตอสกน ประหตประหารกน เพลงราคะกแผดเผาจตใจจนถงกบเสยอวยวะ ชวต รางกายของบคคลนนในทสด

โทสคค ไฟ คอ โทสะ ไดแก ความเรารอนทเกดขนเพราะความไมยนดไมพอใจ ความหงดหงด ความโกรธ คอ ความอาฆาต พยาบาท โดยกาหนดหมายรปวาไมด เสยงไมไพเราะ กลนไมหอม รสไมอรอย สงนนไมนาจบตอง แลวกจะตรกดวยความไมพอใจ ไมยนดในสงเหลานน บางครงอาจจะกระจายออกไปอยางททรงแสดงในรปของ อาฆาตวตถ คอวตถเปนทตงแหงความอาฆาตพยาบาท เชนคดวาคนนนเคยทาอนตรายแกเรา คนนนไดเคยทาอนตรายตอญาตมตรของเรา คนนนไดเคยทาประโยชนเกอกลแกศตรของเรา ซงเปนเรองทผานมาแลว แตกนามาคดดวยความโกรธ ความไมพอใจ บางครงกจะคดวาคนนนกาลงจะทาอนตรายตอเรา คนนนกาลงทาอนตรายตอญาตมตรของเรา คนนนกาลงทาประโยชนเกอกลแกคนทเปนศตรของเรา ความโกรธเกดขนเพราะปรารภการกระทาของบคคลอนในขณะปจจบน และซารายไปยงกวานน บางครงจะมการคดในลกษณะของการคาดหมายวาคนนนอาจจะทาอนตรายตอเรา คนนนอาจจะทาอนตรายตอญาตมตรของเรา คนนนอาจจะทาประโยชนเกอกลแกคนทเปนศตรของเรา จากนน ไฟ คอ ความโกรธ ความประทษราย ความอาฆาตพยาบาท กจะเกดขนเผาลนใจของบคคล

โมหคค ไฟ คอ โมหะ จะสาแดงตวออกมาในลกษณะของความเซองซม หงอยเหงา ทอถอย หดห จนถงกบรสกชาเยนในอารมณทงหลาย บางครนกจะออกมาในรปของความฟงซานซดสายไปของจตใจ บางครงกออกมาในรปของความไมร ไมเขาใจ หรอเคลอบแคลงสงสยในเรองตางๆ จนถงกบไมรวาอะไรเปนบาปบญคณโทษ ประโยชนไมใชประโยชน

ไฟทง ๓ ประการน ไฟ คอ ราคะ มโทษนอยแตคลายไดชา เกดขนแลวจะเปนสนมใจ กดกรอนใจอยเปนเวลานาน ไฟ คอ โทสะ มโทษมากแตคลายไดเรว ซงจะสงเกตไดวา เวลาเกดความโกรธขนมา คนนนจะโกรธอยนานไมได ความโกรธจะเรมลดแตถาปรมาณความโกรธแรง คนหยดความโกรธไวไมได จะทาจะพดออกมาในลกษณะทรนแรง ความเดอดรอนกจะเกดขนตดตามมา สวนไฟ คอ โมหะ นนเปนความหลง ความงมงาย ความไรเหตผล มโทษมากจนถงเปนมจฉาทฏฐ และจะหายไปจากจตใจของบคคลไดชาทสด

พระพทธเจาไดทรงจาแนกประเภทของราคะออกเปน ๒ สาย คอ ราคะกบโลภะ ราคะตามปกตแลวจะทรง สอนบรรชต โลภะจะสอนฆราวาสเปนหลกซงเปนกเลสประเภทไขวควาปรารถนาแสวงหาทจะไดสงตางๆ มาไวในครอบครอง อยางเดยวกนกเลสทง ๓ กองน ทรงสอนสาหรบชาวบานในชนของการบรรเทา คอลดความ รนแรงของกเลสลงไป ซงกเปรยบเหมอนไฟทมคณอนนต แตมโทษมหนตการทไฟจะมคณหรอโทษนน อยทบคคลสามารถควบคม

๑๐๐

ไฟได กใชประโยชนจากไฟได แตยามใดทบคคลคมไฟไมได ไฟกจะลกไหม เปนพษ เปนภยเปนอนตรายตอทรพยสน ชวต รางกายของบคคล ไฟคอกเลสซงแยกออกเปน ราคะ โลภะ โทสะ โมหะ กมลกษณะอยางเดยวกน

ราคะนน กคอ เรองของการครองเรอน ชวตค ถาหากวารนแรงเกนไปกจะมการผดศลขอท ๓ ถาแตละฝายไมมความรนแรงกสามารถครองเรอน ครองสขกนได แตใหเจอจางเบาบางลงไป ใจของบคคลกจะถายถอนออกจากการครองเรอน แสวงหาความสขดวยการออกบวช

โลภะ เปนเรองของเศรษฐกจ ซงจะมงเสรมสรางสถานะของตนเองใหมงคงรารวยในทรพยสมบต พระพทธเจากทรงสอนใหขนบรรเทาอยาใหถงกบโลภ อยากไดของของบคคลอน แตบคคลสามารถใชความเพยรพยายามกาลงสต กาลงทรพย กาลงความคด กาลงเงนของตน เพอสรางสถานะความรารวยได ตราบใดทยงไมไปละเมดในทางทรพยสนผลประโยชนของบคคลอน ตราบนนกยงชอวาอยในขอบขายของศลธรรม

โทสะ ไมไดหมายความเฉพาะความโกรธเทานน แมความทจตใจไมปลอดโปรง ไมแชมชน ขนมว กชอวาโทสะ แตเปนโทสะทไมรนแรง ไมทาใหผอนเดอดรอน แตทาใหตวเองเดอดรอน ไมสบายใจ แมความรษยาไมอยากเหนใครไดด หรอดกวา กอาศยความไมชอบใจเชนกน ความโกรธนนเกดขน เพราะไดกระทบกระทงกบอารมณทไมชอบใจ ไมถกใจ เมอเกดขนกบผใดแลว ผนนยอมลมตว ลงมอทาในสงทไมเคยทาได ความโกรธปดบงปญญาเสยสน ขาดการพจารณาวา อะไรถก อะไรควร หากความโกรธนนรนแรง กอาจฆาพอฆาแม ทารายผมพระคณยอมฆาและทารายไดแมตนเอง ตลอดจนทาอะไรทรายแรงเปนบาปอกศลไดทงสน๑๘

โมหะ คอเปนอาการทเกดขนชวขณะในจตใจมนษยทหลงผดคดวาสงนเทานนถก สงนนผดสงนควร สงนไมควรเปนอาการทใจไมร ไมยอมรบร ความถกตองของสงใด ๆ เปนเหมอนความมดทปดบงปญญาไว เปนสาเหตใหไมรจกผดชอบชวด โมหะมมลเหตมาจากอวชชา ความไมรเหตไมรผลอนแทจรง โมหะ เขาครอบงาจตใจใครเขาแลวทาใหเปนคนชอบเสยง เชองาย เชอโชคลาง เชอพรหมลขต ทาใหคนทะเลาะกน ทาใหเปนคนงมงาย เอาชวตฝากไวกบโชคลาง และดวงดาวตาง ๆ

จากการศกษาไฟในฐานะเปนเครองมอสอนธรรมพอสรปไดวา ไฟทงสามประการน ในชนของการครองเรอน ครองสขทรงสอนใหบรรเทาคอ ลดความรนแรง แตวาในขนของการ

๑๘ นตยา โชคสวสด, คมอการศกษาหลกสตรจฬาอาภธรรมกะโท,

http://dpc๕ddc.moph.go.th/News/dharma๓๖.pdf (๒๔ /๓ /๒๐๑๐)

๑๐๑

ประพฤตปฏบตธรรมะเบองสงขนไปนน ทรงสอนใหบคคลพยาบาทบรรเทา พยายามระงบพยายามดบ พยายามละไปโดยลาดบ จนถงหมดสนไปในทสด๑๙

ในอาทตตปรยายสตร๒๐ พระพทธเจาไดตรสแสดงแกเหลาพระภกษสงฆหมใหญ มเนอความทแสดงใหทราบวาการยดถออยางผด ๆ วาตน ของตนถอวาเปนของรอนเปรยบไดกบไฟอนรอนแรง ๓ กอง ดงพระพทธพจนวา

ดกอนภกษทงหลาย สงทงปวงเปนของรอน กอะไรเลาชอวาสงทงปวงเปนของรอน ดกอนภกษทงหลาย จกษเปนของรอน รปทงหลายเปนของรอน วญญาณอาศยจกษเปนของรอน สมผสอาศยจกษเปนของรอน ความเสวยอารมณเปนสขเปนทกขหรอมใชสขมใชทกข ทเกดขนเพราะจกษสมผสเปนปจจย แมนนกเปนของรอน รอนเพราะอะไร เรากลาววารอนเพราะไฟ คอ ราคะ เพราะไฟ คอ โทสะ เพราะไฟ คอ โมหะ รอนเพราะความเกด เพราะความแก และความตาย รอนเพราะความโศก เพราะความราพน เพราะทกขกาย เพราะทกขใจ เพราะความคบแคนฯ๒๑

แมห จมก ลน กาย และใจกมนยเหมอนกนตาวาเปนของรอนทเกดจากการยดมนถอมนทผด ๆ มาปรงแตง ทาใหชวตตองประสบกบความทกขราไป เปรยบดงความรอนของไฟทแผดเผากายใจของสรรพสตวผตกเปนทาสของราคะ โทสะ และโมหะ อนเปนทมาของทกขดวยการเกด แก เจบและตายในสงสารวฏอนยาวนาน

ใจความแหงอรยสจ ๔ วาดวยทกขสจ๒๒ ไดแสดงความทกขของสรรพสตวผยงวนเวยนเกดตายในหวงอวชชาวามอย ๑๐ ประการ ไดแก

๑) สภาวะทกขหรอทกขประจาสงขาร เชน เกด แก เจบ และ ตาย ๒) ปกณณกทกขหรอทกขจร เชน ความเศราโศก ความเสยใจ เปนตน ๓) นพทธทกข หรอทกขเนองนตย เชน หนาว รอน ปวดทอง เปนตน

๑๙พระเทพดลก (ระแบบ ตาโณ), ธรรมปรทรรศน, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๖๐-๖๓. ๒๐ว.ม.(ไทย) ๔/๕๕/๔๙-๕๐. ๒๑ว.ม.(ไทย) ๔/๕๕/๔๙. ๒๒ว.ม.(ไทย) ๔/๑๔/๑๖.

๑๐๒

๔) พยาธทกข หรอทกขเวทนา มประเภทตางๆ ตามสมฏฐาน คอ อวยวะอนเปนเจาการไมทาหนาทโดยปกต

๕) สนตาปทกข ทกข คอ ความรอนรม หรอทกขรอน ไดแก ความกระวนกระวายใจ เพราะถกไฟ คอ กเลส ราคะ โทสะ โมหะเผา

๖) วปากทกข หรอผลกรรม ไดแก วปปฏสาร คอ ความรอนใจ ๗) สหคตทกข ทกขไปดวยกนหรอทกขกากบกน ไดแก ทกขมเนองมาจากวบล

ผล ดงแสดงในโลกธรรมสตร๒๓ วา ลาภ ยศ สรรเสรญ สข มทกขละอยาง ๆ คอ เมอมลาภไดแกทรพยสมบตแลว ตองคอยเฝาระวงรกษาเพอไมใหเสยหาย จนไมเปนอนหลบอนนอนไดโดยปกต ตองเสยชวตในการปองกนทรพยกม เปนตน

๘) อาหารปรเยฏฐทกข คอ ทกขในการหากน ๙) ววาทมลกทกข คอ ทกขมววาทเปนมล เนองมาจากทะเลาะกนเปนตน ๑๐) ทกขขนธ หรอทกขรวบยอด หมายเอาสงขาร คอ ประชมเบญจขนธนนเอง

๒) คาสอนเรองไฟเปรยบกบสงทนากลว พงหลกเวนเสยใหไกล

เปนคาสอนทมงเนนใหพทธบรษทพงหลกเวนเพราะสามารถนามาซงภยอนตรายได โดยยกเอาไฟมาเปรยบเทยบวาเปนสงชวราย เชน ในอาสวสสตร พระพทธเจาตรสแกเหลาพระภกษสงฆวา

ครงนน บรษนนกลวอสรพษทง ๔ กลวเพชฌฆาตทง ๕ กลวเพชฌฆาตคนท ๖ และกลวโจรผคอยฆาชาวบาน จงหนไปในทอน เขาไปพบหวงนาใหญแหงหนง ฝงขางนนารงเกยจ เตมไปดวยภยอนตราย ฝงขางโนนเปนทเกษมปลอดภย เรอแพ หรอสะพานทจะขามไปฝงโนนไมมฯ

ครงนน บรษนนมความคดอยางนวา หวงนานใหญนก ฝงขางนเปนท

นารงเกยจ เตมไปดวยภยอนตราย ฝงขางโนนเปนทเกษมปลอดภยเรอแพ หรอสะพานทจะขามไปฝงโนนกไมม ผฉะนน เราควรจะมดหญากงไมและใบไม ผกเปนแพ เกาะแพนน พยายามไปดวยมอและดวยเทา กพงถงฝงโนนไดโดยความสวสด ครนแลว บรษนนทาตามความคดของตน กวายขามฟากถงฝงขางโนนแลว เปนพราหมณขนบกไปฯ

๒๓อง.อฏก.(ไทย) ๒๓/๙๕/๑๒๒-๑๒๓.

๑๐๓

ดกรภกษทงหลาย ขออปมาน เราสมมตขนเพอจะใหรเนอความโดยงาย ในขอนนมเนอความดงน คาวา อสรพษทมฤทธแรงกลาทง ๔ จาพวกนน เปนชอแหงมหาภตรป๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม คาวาเพชฌฆาตทง ๕ คนทเปนขาศกนน เปนชอแหงอปาทานขนธ ๕ คอ รปขนธเวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ วญญาณขนธ คาวาเพชฌฆาตคนท ๖ ซงเทยวไปในอากาศเงอดาบอยนน เปนชอแหงนนทราคะ คาวา บานรางนนเปนชอแหงอายตนะภายใน ๖ฯ๒๔

อนง ในอรกานสาสนสตร พระพทธศาสนาเถรวาทไดเปรยบเทยบชวตวาเปนเหมอนสง ๗ สง กลาวคอ ชวตของมนษยนนเกดมาแลวยอมตองตาย ชวงมชวตมนษยอยนนสนมประมาณนดหนอย เปลยนแปลงเรว มทกขมาก มความตายรออยขางหนา ไดแก

๑) ชวตมนษยอปมาเหมอนหยาดนาคาง เปนชวตทสน มประมาณนดหนอยม

ทกขมาก ๒) อปมาเหมอนฝนตกหนก มฟองนาทตงขน ยอมแตกกระจายไมไดเรว ไมตงอยนาน ๓) อปมาเหมอนรอยไมทขดลงไปในนาไมตงอยนานฉะนน ๔) อปมาเหมอนนาทไหลลงจากภเขา มกระแสเชยวกราดฉะนน ๕) อปมาเหมอนกอนนาลายทจะพงถมไปไดโดยงาย ดบงาย ตายงาย ๖) อปมาเหมอนกอนเนอทถกไฟเผาอยตลอดวน ตงอยไมนาน ๗) อปมาเหมอนแมโคทถกเขาตอนไปสทฆาฉะนน๒๕

จากการศกษาไฟเปรยบกบสงทนากลว พงหลกเวนเสยใหไกลพอสรปไดวาการอปมาชวตทง ๗ ขอขางตนแจมชดแลววา ชวตของมนษยในปจจบนสนนก ไมควรเลยทมนษยจะพากนประมาทและแสวงหาวตถนอกกายมากกวาคณงามความด ซงถอเปนสมบตทแทจรงของมนษย ดงพระพทธพจนวา

ชวตนนอยหนอ มนษยยอมตายภายในรอยป แมหากวามนษยใดยอมเปนอยเกนไป มนษยผนนยอมตายเพราะชราโดยแทแลฯ๒๖

๒๔ส.สฬา.(ไทย) ๑๘/๓๑๓-๓๑๕/๑๙๔. ๒๕อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๗๑/๑๐๗-๑๐๘. ๒๖ข.ส.(ไทย) ๒๙/๑๘๑/๑๐๙.

๑๐๔

อายของพวกมนษยนอย บรษผใครความด พงดหมนอายทนอยน พงรบประพฤตใหเหมอนคนถกไฟไหมศรษะ ฉะนน เพราะความตายจะไมมาถงมไดม วนคนยอมลวงเลยไป ชวตกกระชนเขาไปสความตาย อายของสตวทงหลายยอมสนไป เหมอนนาในแมนานอยยอมสนไป ฉะนนฯ๒๗

ไฟยงถกนาไปประกอบกบสงตางๆ อกเชน บานเรอน โดยเปรยบคนพาล (คนชววามสภาพเหมอนกบบานเรอนทไฟไหม จะอยอาศยกไมมความสข มแตนาความทกขมาให ดงคาอธบายวา

คนพาลทงหลาย อนผมปรชา พงทราบวาเปนเหมอนเรอนทถกไฟไหม ดวยวา คนพาลเหลานน เปนผสามารถในการนาทกขมภยเปนตนทกชนดมาให แกบคคลทงหลายผทาตามคาของตนฯ๒๘

ในมงคลตถทปนแปล เลม ๔ กลาวเปรยบไฟไมสามารถใหเตมอมได เปรยบกบบคคลผมความมกมากไมรจกพอไวดงน

จรงอย สภาพ ๓ อยาง อนใคร ๆไมอาจจะใหเตมได คอ ไฟไมอาจใหเตมไดดวยเชอ มหาสมทรไมอาจใหเตมไดดวยนา คนมกมาก ไมอาจใหเตมไดดวยปจจยทงหลายฯ๒๙

๓) คาสอนเรองไฟเปรยบกบความดทจาตองปฏบต

พระพทธศาสนาเถรวาทกลาวถงไฟ ๓ กอง ทมวลมนษยพงทาการบชา พงปรนนบตใหดตามสมควรแกฐานะความเปนอย ไดแก

๑) ไฟ คอ มารดาบดาทควรเคารพบชา (อาหเนยยคค) ๒) ไฟทควรแกทกษณา ไดแก สมณพราหมณ (ทกขเณยยคค)

๓) ไฟ คอ บตรภรรยา และคนในปกครอง (คหปตคค)๓๐

๒๗ข.ส.(ไทย) ๒๙/๑๘๒/๑๑๑. ๒๘มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๑, พมพครงท ๑๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาม

กฏราชวทยาลย, ๒๕๓๐), หนา ๔๓. ๒๙มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๕, พมพครงท ๑๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาม

กฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๘๔. ๓๐ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๙.

๑๐๕

ไฟประเภทท ๑ คอ มารดาบดาทควรเคารพบชา (อาหเนยยคค) ผทบตรธดาพงทาการบชาปฏบตตอทานทงสองใหอยดกนด มความยาเกรง เชอฟงคาสอนของทาน ดงพระพทธพจนวา

ดกอนภกษทงหลาย มารดาและบดา เปนผอนบตรทงหลายของตระกลเหลาใดบชาแลวภายในเรอน ตระกลเหลานน ชอวามพรหม มารดาและบดา เปนผอนบตรทงหลายของตระกลเหลาใดบชาแลวภายในเรอน ตระกลเหลานนชอวามบรพาจารย มารดาและบดา เปนผอนบตรทงหลายของตระกลเหลาใดบชาแลวภายในเรอน ตระกลเหลานนชอวามบรพเทพ มารดาและบดาเปนผอนบตรทงหลายของตระกลเหลาใดบชาแลวภายในเรอน ตระกลเหลานนชอวามอาหเนยยบคคล ดกอนภกษทงหลาย คาวาพรหมบรพาจารย บรพเทพอาหเนยยบคคล นเปนชอของมารดาและบดา ขอนนเพราะเหตไร เพราะมารดาและบดาเปนผมอปการะมาก เปนผประคบประงมเลยงดบตร เปนผแสดงโลกน แกบตรฯ๓๑

ใจความแหงพทธพจนทแสดงถงไฟประเภทท ๑ อาหเนยยคคบคคลขางตนแสดงใหเหนถงความสาคญของบดามารดาวาประกอบดวยบทบาทและหนาทในการเลยงดอบรมบตรธดาดวยฐานะ ๔ ประการ ไดแก

(๑) เปนพระพรหมของบตรธดา ผสรางชวตของบตรธดา ดวยการแสดงโลก นาเสนอโลกนแกบตรธดาอยางถกตองอนจะเปนพนฐานสาหรบเตรยมบตรธดาใหพรอมทจะเขาสสงคม และเลยงลกดวยคณธรรม คอ พรหมวหารครบ ๔ ประการไดแก

- เมตตา ความรกใคร ความปรารถนาจะใหเปนสข มใชรกเกยวของกบกามราคะ

- กรณา ความหวนใจ ความสงสาร

- มทตา ความบนเทงหรอเบกบานใจ

- อเบกขา ความวางเฉย๓๒

ทวาเปนพรหม กเพราะบดามารดามพรหมวหารทง ๔ ในบตร เชน

- ปรารภถงบตรในครรภวาเมอไรจะไดเหนบตรซงหาโรคมไดหนอ ดงน ไดแกเมตตา

๓๑อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๖๓/๖๙. ๓๒ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๗๔.

๑๐๖

- เมอบตรยงออนอย เหลอบยงเปนตนกด นอนหลบยากหรอรองไห ความสงสารกเกดขนแกบดามารดา ดงน ไดแก กรณา

- เมอเหนบตรวงเลนไปมาไดหรอเมอตงอยในวยอนงาม กยอมมจตเบกบาน ดงน ไดแก มทตา

- เมอบตรธดา มภรรยาและสาม อยครองเหยาเรอนตางหากแลว ความวางเฉยยอมมแกบดามารดาดวยเหตเหนบตรสามารถตงตนไดแลว ดงน ไดแก อเบกขา๓๓

(๒) เปนบรพเทพของบตรธดา เพราะทานคอยปองกนคมภย และคอยเอาใจใส ไมใหบตรธดาไดรบอนตรายใด ๆ ทกอยางทกประการ ทานเลยงดมากอนผมความปรารถนาดคนอน ๆ

(๓) เปนบรพาจารยของบตรธดา เปนครอาจารยคนแรก ผสอนความรพนฐานในการดาเนนชวต

(๔) เปนอาหไนยบคคลหรอพระอรหนตของบตรธดา โดยมความสจรตบรสทธใจตอลก และเปนตวอยางในทางคณธรรมความดงามควรคาแกการเคารพบชาของบตรธดา

(๑) บตรพงปฏบตชอบตอบดามารดา ๕ ประการ ไดแก ๑) ทานไดเลยงเรามาแลว เราเลยงทานตอบ ๒) ชวยทางานใหทาน ๓) สบทอดวงศตระกล ๔) ประพฤตตนใหเปนคนควรรบทรพยมรดก ๕) เมอทานลวงลบไปแลว ทาบญอทศใหทาน

(๒) บดามารดาพงปฏบตตอบตรธดา ๕ ประการ ไดแก ๑) หามไมใหทาความชว ๒) สอนใหตงอยในความด ๓) ใหศกษาศลปวทยาการตางๆ ๔) หาคครองทเหมาะสมให ๕) มอบทรพยสมบตใหในเวลาอนสมควร๓๔

๓๓มหามกฏราชวทยาลย, มงคลตถทปนแปล เลม ๒, พมพครงท ๑๐, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๒๐๐. ๓๔ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๑๙๙/๒๐๓.

๑๐๗

ไฟประเภทท ๒ ไดแก สมณพราหมณ ทควรแกทกษณา (ทกขเณยยคคบคคล)ในสงคาลกสตร พระพทธเจาไดตรสถงบทบาทหนาทของพระภกษและชาวบานทตองปฏบตตอกนจงจะไดชอวา ไดชวยกนรกษาสถาบนพระพทธศาสนาเถรวาทใหมนคงไวได กลาวคอ พระองคทรงจดพระภกษสงฆวาเปนทศเบองบน (อปรมทศ) ไดแก พระภกษสามเณร ชาวบานพงปฏบตบารง

ทานดวยหลก ๕ อยาง ดงน

๑. จะทาอะไรตอทานกทาดวยเมตตา

๒. จะพดสงใดกพดดวยเมตตา

๓. จะคดสงใดกคดดวยเมตตา

๔.ไมปดประต คอ ไมหามไมใหเขาบาน

๕. ใหอามสทาน คอ สงของเครองอปโภคบรโภค

ฝายพระภกษสามเณรเองเมอไดรบบารงเชนนจากชาวบานแลว กตองอนเคราะหชาวบานทงหลายดวยหลก ๕ อยาง ดงน

๑. สอนหามมใหทาความชว

๒. สอนใหตงอยในความด

๓. อนเคราะหดวยนาใจทงาม

๔. ใหฟงสงทยงไมเคยฟง หรอทฟงแลวใหแจงชดขน

๕. บอกทางสวรรคให คอ สอนใหทาความด เชน ใหทาน รกษาศล เปนตน๓๕

ทศท ๖ นจดเปนทศทตองอาศยความรวมมอรวมแรง เสยสละทงฝายพระสงฆและชาวบานอยางมากทเดยวจงจะสามารถดารงพระพทธศาสนาเถรวาทไวได ขณะทชาวบานอปถมภบารงพระสงฆดวยปจจย ๔ โดยตงจตกศล มงหมายใจจะทาวดใหดเปนแหลงนาบญ และเปดประตทงประตบานและประตใจทจะรบพระธรรมคาสอน พระสงฆกตงจตอนเคราะหดวยนาใจอนงาม คดหวงใหชมชนหรอหมบานอยกนดวยดมความสข ปราศจากการเบยดเบยน และใสใจใหความรแนะนาสงสอนพอบานแมเรอนและลกหลานของเขาใหเจรญงอกงามในบญทจะทาชวตใหด มความสมพนธอนเกอกล แตไมเลยเถดจนกลายเปนคลกคล ๓๖

๓๕ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๐๔/๒๐๕–๒๐๖. ๓๖พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), บญ -บารม ทจะก แผนดนไทย , (กรง เทพมหานคร :

โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๓), หนา ๘๖.

๑๐๘

ไฟประเภทท ๓ คอ บตรภรรยา และคนในปกครอง (คหปตคค) สวนสามภรรยาพงปฏบตตอกนตามหลกปฏบตตอไปน

(๑) สามพงปฏบตชอบตอภรรยา ๕ ประการ ไดแก ๑) ยกยองใหเกยรตในฐานะทเปนภรรยา ๒) ไมดหมนดแคลน ๓) ไมนอกใจ ๔) มอบความเปนใหญในบานให ๕) ใหเครองประดบตามโอกาสอนควร

(๒) ภรรยาพงปฏบตชอบตอสาม ๕ ประการ ไดแก ๑) จดการงานบานใหเรยบรอย ๒) สงเคราะหญาตมตรทงฝายสามและฝายตนดวยด ๓) ไมนอกใจ ๔) รกษาทรพยสมบตทสามหามาไวดวยด ๕) ขยน ไมเกยจครานในการงานทงปวง๓๗

หลกธรรมตามทศ ๖ น หากสามารถปฏบตตามได กจะเปนพนฐานทดตอการปฏบตธรรมอน ๆ ไดงาย ดงนน หลกธรรมอนเปนเครองเชอมโยงยดเหนยวจตใจของผคนในสงคมใหเกดความสมพนธประสานจตใจเปนหนงเดยว (สงคหวตถ ๔) ซงมอย ๔ ประการ ไดแก

๑) สงเคราะหกนดวยปจจย ๔ (ทาน)

๒) พดจากนดวยคาสภาพไพเราะ เปนประโยชน (ปยวาจา)

๓) ทาประโยชนตอสวนรวมรวมกน (อตถจรยา)

๔) รจกวางตนใหถกตองตามฐานะ โอกาส สถานท (สมานตตตา)๓๘

จากการศกษาคาสอนเรองไฟเปรยบกบความดทจาตองปฏบตพอสรปไดวา ไฟทง ๓ กองทมนษยพงทาการบชา พงปรนนบตใหดตามสมควรแกฐานะความเปนอย คอ อาหเนยยคค มารดาบดาทบตรควรเคารพบชา ควรปฏบตเลยงดใหดตามคาสงสอนของพระพทธศาสนาวาบตรตองรจกหนาทของบตรวาตองทาหนาทของตวเองอยางไรเพราะการบารงมารดาบดาถอวาเปนมงคลอนสงสดของลก ๆ ถาหากวาบตรทงหลายปฏบตผดในมารดาและบดาทง ๒ นน ยอม

๓๗ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๐๑/๒๐๔. ๓๘ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๑๔๐/๑๒๐-๑๒๑.

๑๐๙

บงเกดในอบาย มนรกเปนตน เพราะเหตนน ถงแมมารดาและบดา จะมไดตามเผาผลาญอยก

จรง ถงกระนนทานทง ๒ กยงเปนปจจยแกการตามเผาผลาญ อย ดงนน ทานเรยก มารดา

บดาวา อย ดงนน ทานเรยก มารดาบดาวา อาหเนยยคค ทเรยกวาอคค เพราะเปนเหตใหบตรผ

ปฏบตผดตอตนตองถกเผาไหมในนรกได ทกขเณยยคค ไฟทควรแกทกษณา ไดแก สมณพราหมณ ภกษสงฆชอวาเปนผควรรบทกษณา ภกษสงฆนน ยอมเปนผมอปการะมาก แกพทธศาสนาสนกชนทงหลายการประกอบไวในกลยาณธรรมทงหลายมอาทอยางน คอ ในสรณะ ๓

ศล ๕ ศล ๑๐ การบารงสมณะและพราหมณผตงอยในธรรม คฤหสถผปฏบตผดในภกษสงฆ

นน ดา บรภาษซงภกษสงฆ ยอมบงเกดในอบายทงหลาย ภกษสงฆนน ทานจงเรยกวา ทกข

เณยยคค ไฟคอทกขเณยยบคคล เพราะเปนเหตใหผปฏบตไมถกตองในภกษสงฆถกไฟเผาไหมใน

นรกได คหปตคค ไฟ คอคหบดในโลกนมบตร ภรรยา ทาส คนใช หรอกรรมกร สามควรดแลใหเสอผา ใหทอยทอาศยแกบตรภรรยา และคนรบใช ภรรยาควรปฏบตตอสามเปรยบดงพอคนท ๒ ไมประพฤตนอกใจทาหนาทของภรรยาใหถกตองถาปฏบตไมถกตองหรอประพฤตผดในสาม ไฟคอคหปตคค กจะไหมทงในโลกนและโลกหนา

๔.๒.๒ ไฟกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท

หลกคาสอนเกยวกบไฟน พระพทธศาสนาเถรวาทไดนามาใชในการสงสอนประพฤตปฏบตตนเพอความรแจงแทงตลอดซงธาต ๔ ขนธ ๕ เพอการบรรลธรรมซงมหลกประพฤตปฏบตดงน

(๑) หลกปฏบตสมถกรรมฐาน

การปฏบตธรรมตามหลกสมถกรรมฐานหรอสมถภาวนา ไดแก การฝกอบรมพฒนาจตใจใหเกดความสงบ คอ การฝกสมาธ เพอใหจตใจมความมนคง กลาวคอ การเอาจตหรอสตความระลกรไปจดจอกบสงใดสงหนง เชนการนกถงพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ เปนตน มการบรกรรมอยางใดอยางหนงหรอกาหนดลมหายใจเขาออกกได สงทเอาจตไปจดจอนเรยกวาอารมณกรรมฐาน จตทเปนสมาธแนวแนเปนขนตามลาดบเรยกวาฌาน โดยมวธการปฏบต ๔๐ อยาง ทเรยกวาอารมณกมมฏฐาน ๔๐ ประการ๓๙ มอสภะ ๑๐ อนสสต ๑๐ เปนตน ในทนจะอธบายเฉพาะหมวดกสณ ๑๐ ประการ และจตธาตววฏฐาน ๔ ซงมเรองไฟ (เตโชกสณ และธาตไฟ) ดงน

๓๙มหามกฏราชวทยาลย, สมถกมมฏฐาน หลกสตรนกธรรม และ ธรรมศกษาชนเอก, พมพครงท ๒๐,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔), หนา ๓๐.

๑๑๐

กสณ คอ การเพงดธรรมชาตเปนอารมณมการเพงธรรมชาต ๑๐ อยางเหลาน คอ ดน นา ไฟ ลม สเขยว สเหลอง สแดง สขาว แสงสวาง และอากาศเปนอารมณ เพอสงบระงบจตทฟงซาน คนทชอบมองโลกในแงรายเหนอะไรเปนสงเลวรายไปหมด ชอบอยคนเดยวเพราะเกดความเครยดจากงานจากชวตทไมสมหวง เมอมาฝกเพงธรรมชาต ๑๐ อยางน เปนอารมณจะทาใหจตใจดขน กสณ ๑๐ เปนวตถสาหรบเพงเพอจงจตใหเปนสมาธ ม ๑๐ อยาง ไดแก

หมวดท ๑ ภตกสณ คอ มหาภตรป ๔ ไดแก ธาตดน (ปฐว) ธาตนา (อาโป) ธาตไฟ (เตโช) และธาตลม (วาโย)

หมวดท ๒ วรรณกสณ คอ ส ๔ ไดแก สเขยว (นละ) สเหลอง (ปตะ) สแดง (โลหตะ) และสขาว (โอทาตะ)

หมวดท ๓ กสณอน ๆ ไดแก แสงสวาง (อาโลก) และชองวาง (ปรจฉนนากาส) ๔๐

กสณ ๑๐ น จะใชของทมอยตามธรรมชาต หรอจะทาขนเองใหเหมาะกบการใชเพงโดยเฉพาะกได อนง การเพงกสณมองคประกอบทสาคญ ๓ ประการ คอ

(๑) การเพง (๒) การหลบตานงถงภาพกสณ (๓) ภาวนาหรอบรกรรมในใจ

ฝายพระโยคาวจรผใครจะเจรญเตโชกสณ พงถอเอานมตในไฟ ในเตโชกสณนน สาหรบพรโยคาวจรผมบญมอธการไดสรางไว เมอถอเอานมตในไฟทมไดแตง แลดเปลวไฟทตะเกยง ทเตา ท ๆ ระบมบาตรหรอทไฟไหมปาทใดทหนงกตาม นมตกเกดขนได ดงพระจตตคตตเถระ ฉะนน เลากนวาเมอทานผนนเขาไปสโรงอโบสถในวนธรรมสวนะ แลดเปลวตะเกยงเทานน นมตกเกดขน สวนพระโยคาวจรนอกน (คอ ผไมมบญญาธการ) ตองแตงกสณนมตขน

ในการแตง (กสณนมต) นน พงผาฟนไมแกนทแหงสนท (ใหใชฟนไมแกน เพอใหตดไฟอยทน ทวาสนท หมายความวาไมมยางแลว) ผงแดดไวแลวตดทาเปนทอนๆ หอบ ไปสโคนไมหรอมณฑปทเหมาะสม กองฟน เขาโดยอาการดจระบมบาตร กอไฟขน แลวทาใหเปนชอง (กวาง) ประมาณคบ ๔ นว (เปนวงกลม) เขาทเสอลาแพนหรอแผนหนงหรอผนผากได ตงเสอลาแพนหรอแผนหนงหรอผนผานนไวขางหนา นงโดยนยทกลาวแลวนนแล อยาใสใจถงหญาและไมขางใต

๔๐อง.ทสก.(ไทย) ๒๔/๒๕/๔๘-๔๙.

๑๑๑

(ชอง) หรอควนและเปลวขางบน (ชอง) ถอเอานมตทเปลวทบตรงกลาง (ชอง) ไมตองพจารณาส (ของไฟ) โดยวามนเปนสขาว หรอวาสเหลองเปนตน ไมตองใสใจลกษณะ (ของเตโชธาต) โดยวามนรอน พงทาใหมนเปนสงเสมอกนกบทอาศย (ของมน คอ นกเสยวาสนนมนเปนอนเดยวกนกบไฟ ซงทอาศยของมน )ตงจตไวในบญญตธรรม (คอ โลกโวหาร ) ตามทเปนคาใชกนมาก ภาวนา เตโช เตโช โดยทเปนนามเดนในบรรดานาม ของไฟทงหลาย เชน ปาวโก กณหวตตน ชาตเวโท หตาสโน เมอเธอภาวนาไปอยางนน นมตทง ๒ ยอมจะเกดขนตามนยทกลาวแลวนนโดยลาดบ อคคหนมตในเตโชกสณนน ปรากฏเปนเชนกบเปลวไฟขาดตกลงไปๆ แตสาหรบผถอเอา (นมต) ในไฟทมไดแตงกสณโทษยอมจะปรากฏ คอ ทอนฟนบาง กอนถานบาง เถาบางควนบาง ยอมปรากฏ (สวน) ปฏภาคนมตปรากฏนง ดจทอนผากมพลแดงทวางไวในอากาศ และดจพดใบตาลสทองดจเสาทองฉะนน พรอมกบความปรากฏแหงปฏภาคนมตนนแหละ พระโยคาวจรนนกจะบรรลอปจารฌาน และจตตกฌาน ปญจกฌาน โดยนยทกลาวแลวนนแล๔๑

สวนจตธาตววฏฐาน ไดแก การพจารณาวารางกายประกอบดวยธาต ๔ คอ ดน นา ลม ไฟ ไมควรยดมนถอมน สกวนหนงกตองกลบไปสดนนาลมไฟ เมอพจารณาไดอยางนเปนประจากจะไมรสกเสยใจ โดยพจารณากายของตนใหเหนเปนของปฏกลพงรงเกยจใหพจารณาเหนอาการ ๓๒ คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสเลก อาหารใหม อาหารเกา และมนสมอง รวม ๒๐ อยางน จดเปนธาตดน แลวพจารณา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน มนเหลว นาลาย นามก นาไขขอและนามตร รวม ๑๒ อยางนเปนธาตนา นอกจากนยงมธาตไฟ ธาตลมอก ใหพจารณาสวนตางๆ เหลานในกาย ถาพจารณาโดยความเปนของปฏกลจดเปนสมถกมมฏฐาน ถาพจารณาโดยความเปนธาตตางๆ มารวมกนจดเปนวปสสนากมมฏฐาน ในการพจารณาทานใหพจารณาบอย ๆ จนเกดความชานาญ เมอใจคนกบความปฏกล หรอความเปนสกแตวาธาตของสวนตางๆ ของรางกายเหลานน ยอมคลายความยดมนถอมนโดยความเปนสตว บคคล ตวตน เรา เขา เหนแตเพยงวตถทปฏกลหรอเปนธาตเทานน เมอเหนอยเชนน ใจยอมเปนอสระไมผกพน ไมยดมนในรางกายของตนและในรางกายของผอน

จตธาตววฏฐานนนน ม ๒ อยางคอ อยางสงเขป และอยางพสดาร จตธาตววฏฐานอยางสงเขปนนมาในมหาสตปฏฐานสตร อยางพสดารมาในมหาหตถปทปมสตร ราหโลวาทสตร และธาตวงภงคสตร

๔๑มหามกฏราชวทยาลย, วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒, พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๑๙๔-๑๙๕.

๑๑๒

จตธาตววฏฐานอยางสงเขป

จตธาตววฏฐานในมหาสตปฏฐานสตร โดยเปนธรรมสาหรบผเจรญธาตกรรมฐานทมปญญากลา ดงนวา

ดกรภกษทงหลาย โคฆาตกผชานาญหรอลกมอโคฆาตก ฆาโคแลว

(ชาแหละ) แบง (เนอ) ออกเปนสวน ๆ แลวพงนง (ขาย) อยททางใหญสแพร

ฉนใดกด ดกรภกษทงหลาย ภกษ กฉนนน พจารณาดกายนนแหละ ทมนตงอยเทาไร ทเธอตงไวเทาไร (กตาม) โดยธาตวามอยในกายน ธาตดน ธาต

นา ธาตไฟ ธาตลมฯ๔๒

สวนในมหาหตถปทปมสตร มาอยางพสดารโดยเปนธรรมสาหรบผเจรญธาตกรรมฐานทมใชผมปญญากลานก ดงนวา

…ดกรอาวโสทงหลาย กธาตไฟภายในเปนอยางไร สงใดทมอยในตน

อาศยตนอย เปนของรอนเผาไหมไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) สงน คอ

อะไร สงนคอสงทเปนเหตอบอน(แหงกาย) ๑ เปนเหตทรดโทรม (แหงกาย) ๑

เปนเหตกระวนกระวาย (แหงกาย) ๑ เปนเครองยอยไปดแหงของทกนดมเคยว

ลมเขาไป ๑ หรอวาสงใดสงหนงอนอกทมอยในตน อาศยตนอย เปนของรอนเผาไหมไป ซงบคคลยดถอ (เปนของตน) ดกรอาวโสทงหลายนเรยกวาธาตไฟ

ภายใน…๔๓

อานสงสแหงธาตววฏฐาน

ภกษผประกอบเนอง ๆ ซงจตธาตววฏฐานน ยอมจะหยงลงถงสญญตา (ความวางจากตวตน) ถอนสตตสญญา (ความสาคญวาเปนสตวบคคล) เสยได เพราะถอนสตตสญญได เธอไมถงกาหนดแยกวาพาฬมฤค วายกษ วารากษส เปนตน ยอมเปนผขมความกลวภยได ขมความยนรายและยนดได ไมถงซงความฟขนและความยบลงในเพราะอฏฐารมณและอนฏฐารมณทงหลาย อกทงจะเปนผมปญญามาก มพระอมตะ (นพพาน) เปนทสด หรอมฉะนนกจะมสคตเปนทไปในเบองหนาแล

๔๒ท.ม.(ไทย) ๑๐/๒๗๓-๓๑๐/๒๑๖-๒๓๓. ๔๓ม.ม.(ไทย) ๑๒/๓๔๐-๓๔๖/๒๔๕-๒๕๕.

๑๑๓

ผมปญญาพงเสพธาตววฏฐาน อนมอานภาพมากอยางน (ทนบวาเปนกฬา) ซงพระโยคผเปนสหะประเสรฐเลนกนแลวนน เปนนตยเทอญฯ๔๔

จากการศกษาเรองไฟปฏบตตามหลกสมถกรรมฐานพอสรปไดวา ผหมนฝกฝนอบรมตามหลกอารมณกมมฏฐาน ๔๐ เหลานอยเนอง ๆ โดยเลอกปฏบตขอใดขอหนงหรอทงหมดกได ขนอยทวากมมฏฐานอยางใดจะถกกบจรตของตน กยอมไดรบผลเปนทนาพอใจ คอ ความยนดยนรายไมอาจครอบงาจตของผนนได เปนผอดทนตออนตรายทนาพรนพรง มจตเขมแขง อดทนตออารมณยวยวนตางๆ ไดมาก ไมประมาท ไมมความสงสยตอเรองตางๆ พรอมยงกอใหเกดคณประโยชนทจะพงไดรบหลงจากการปฏบตตนตามหลกสมถภาวนา ๔ ประการ ไดแก

(๑) ยอมเปนไปเพอความสขในปจจบน (๒) ยอมเปนไปเพอไดญาณทสสนะ (๓) ยอมเปนไปเพอสตสมปชญญะ (๔) ยอมเปนไปเพอสนอาสวะ๔๕

(๒) หลกปฏบตวปสสนากรรมฐาน

วปสสนากรรมฐานหรอวปสสนาภาวนา ไดแก วธการบาเพญบญทางปญญาเพอใหเกดความรเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง รความเปนไปตามเหตปจจยททาใหแกไขปญหาไปตามแนวทางเหตผลรเทาทนโลกและชวตจนสามารถทาจตใหบรสทธหลดพนจากความโลภและความยดถอมนในสงตางๆ ไดในทสด โดยมวธการปฏบตตนตามบอเกดของปญญาเพอมความรถกตอง

เมอกลาวถงแหลงกาเนดแหงปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาทแลว กมแหลงกาเนดใหญ ๆ ซงมปรากฏอยในสงคตสตร ๓ แหลง ไดแก

๑) สตมยปญญา ปญญาสาเรจดวยการฟง หมายถง ความรทเกดจากการสดบตรบฟง เชน ฟงธรรมในวนธมมสสวนะทวด เปนตน

๒) จนตามยปญญา ปญญาสาเรจดวยการคด หมายถง ความรทเกดจากการคด การ พจารณาดวยเหตผลตามความเปนจรงของสงตางๆ จนสามารถรและเขาใจไดอยางชดเจน

๓) ภาวนามยปญญา ปญญาสาเรจดวยการอบรม หมายถง ความรทเกดจากการฝกฝน

๔๔มหามกฏราชวทยาลย, สทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๘. ๔๕ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๓๓/๑๗๗.

๑๑๔

อบรมจตใจดวยหลกวปสสนาภาวนาเปนตน๔๖

ปญญาทง ๓ นจดเปนวธการขนสงสดในพระพทธศาสนาเถรวาท เมอเกดปญญาทถกตองแลว กจะมความเหนทถกตองตามทานองคลองธรรมซงเรยกวาสมมาทฏฐ และปจจยทถอวา เปนปจจยเพ อความเกดขนแหงปญญาอนเปนสมมาทฏฐน นมอย ๒ ประการ๔๗ ไดแก

๑) ปรโตโฆสะ ปจจยภายนอก ไดแก เสยงจากผอน เปนการกระตน หรอชกจงจากภายนอก เชน การไดฟงธรรมจากพระภกษสงฆเปนประจาจนสามารถมความร ความเขาใจในสงตางๆ ไดในระดบถกตอง เปนสมมาทฏฐ เชน รวา ความโลภมผลเปนความทกข ความไมโลภสามารถทาใหชวตประสบกบความสขได ทานทใหนนลวนมผล บญ บาป นรกสวรรคมอยจรง เปนตน แลวละเลกกรรมชว ประกอบแตกรรมด

๒) โยนโสมนสการ ปจจยภายใน ไดแก การทาไวในใจโดยแยบคาย เปนการใชปญญาณพจารณาสงทงหลายตามความเปนจรงซงแบงออกไดเปน ๔ ลกษณะ ไดแก

(๑) อปายมนสการ การพจารณาโดยอบาย ไดแก การพจารณาดวยปญญาอยางถกวธการจนสามารถทาใหหยงรความเปนจรงของสงทงหลาย เชนวา ความโลภเปนกเลสทสามารถทาใหเกดกรรมชวตางๆ ได ความโลภจงเปนสงทควรละเวน

(๒) ปถมนสการ การพจารณาดวยปญญาอยางถกทาง ถกวธการ เชน การกาจดความโลภ กคอ การไมโลภดวยการเสยสละ ใหทาน

(๓) การณมนสการ การพจารณาดวยปญญาอยางมตามเหตผล เชนวา ความโลภมแตจะสรางความทกขใหแกตนเองและผอน ฉะนน ควรดาเนนชวตดวยความพอดดกวา เปนตน

(๔) อปปาทกมนสการ การพจารณาดวยปญญาใหรจรง เชน พจารณาไดวา มนษยทกคนสกวาเปนทรวมของธาต ๔ ขนธ ๕ เทานน ไมมอะไรเปนของตนหรอของใครอยางแทจรง ทกอยางเปนเพยงสมมตขนมา วตถสงของเชนกน ไมควรไปหลงใหล ยดตดใหมนมากนก เพราะจะมแตความทกข๔๘

๔๖ท.ปา.(ไทย) ๑๑ /๒๒๘/๑๗๑. ๔๗อง.ตก.(ไทย) ๒๐/๓๗๑/๘๒. ๔๘พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ, หนา ๖๖๙.

๑๑๕

จากการศกษาไฟกบการปฏบตวปสสนากรรมฐานพอสรปไดวา ในการวปสสนากรรมฐานนน ตวอยางของวธการบาเพญดวยการพจารณาปญญาในขนธ ๕ คอ การพจารณาเหนขนธ ๕ ไดแก รป (ธาต ๔) เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ อยางใดอยางหนง โดยความเปนไตรลกษณ คอ ความเปนของไมเทยง ความเปนทกขหรอความทถกปจจยบบคน และความเปนอนตตา ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรง เมอพจารณาเหนอย กเกดความเบอหนาย(นพพทา)ในขนธ ๕ คลายกาหนด (วราคะ) จงหลดพน(วมตต) เกดมญาณรวาหลดพนแลว รชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ไดทาเสรจแลว ซงกมวธพจารณาเหนขนธ ๕ โดยยกเอารป เปนตวอยาง ดงน๔๙

การพจารณาโดยความเปนอนจจงวา “รป (ธาต ๔) ไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา สงใดเปนอนตตา สงนนไมใชของเรา ไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา”

การพจารณาโดยความเปนทกข วา “รปเปนทกข สงใดเปนทกข สงน นเปนอนตตา สงใดเปนอนตตา สงนนไมใชของเรา ไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา”

การพจารณาโดยความเปนอนตตาวา“รปเปนอนตตา รปนนไมใชของเราไมเปนเรา ไมใชตวตนของเรา” หรอจะพจารณาเหนขนธ ๕ โดยความเปนไตรลกษณดวยปฏสงขารนปสสนาญาณ ใหเหนวามนไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ดวยเหตตางๆ

เมอสามารถปฏบตไดดงน จตใจกจะเกดความรแจงไดวา ชวตเราและคนอนรวมทงสรรพสตวนอยใหญนน แทจรงแลว ไมมจรง ไมใชของเราหรอของใครทงนน ดงนน เราไมควรยดมนถอมนจนเกนไป เพราะทกสงทกอยางเปนทกข ไมเทยง ไมมตวตนทแทจรงทจะครอบครอง

หลก คอ อารมณ เชอก คอ สต ลกโค คอ จตใจ เจาของโค คอ ผฝกสมาธ คนทฝกสมาธจนชานาญแลว พอนกตงใจเทานน จตกเปนสมาธทนท วธฝกสมาธกมเพยงเทาน ความสาคญอยทการทาจรง มความเพยรพยายามไมยอทอ งานทางจตเปนงานหนกปละเหนดเหนอย แตพอฝกไดแลวกมผลคมคาเหนอย๕๐

๔๙มหามกฏราชวทยาลย, วปสสนากมมฏฐาน หลกสตรนกธรรมและธรรมศกษาชนเอก,

พมพครงท ๒๒, (กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๕-๗. ๕๐วศน อนทสระ, หลกคาสอนสาคญในพระพทธศาสนา (พทธปรชญาเถรวาท), พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร, ๒๕๓๕), หนา ๓๕๙-๓๖๑.

๑๑๖

ในวสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒ มการกลาวถงวพระโยคาวจร (ผบาเพญธรรม) ไวว าพระโยคาวจร ครนยงมนสการใหเปนไปในปฐวโกฏฐาสและอาโปโกฏฐาสทงหลาย มผม ขนเปนตน ดงกลาวมานแลว พงยงมนสการใหเปนไปในเตโชโกฏฐาสทงหลายอยางนวา

รางกายยอมเรารอนเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตเรารอนแหงกาย) น เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต

รางกายยอมทรดโทรมเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตทรดโทรมแหงกาย) น เปนโกฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต

รางกายยอมกระสบกระสายเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตกระสบกระสายแหงกาย) น เปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤต วางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได มอาการเผาไหม เปนเตโชธาต

ของทกน ดม เคยว ลมเขาไปแลว ยอมถงความยอยไปดวยดเพราะไฟใด ไฟ (อนเปนเหตยอยดแหงของทกน ดม เคยว ลม) นเปนโกฏฐาสแผนกหนงในรางกายน ไมมความคด เปนอพยากฤตวางเปลา (จากอตตา) หาสตว (คอ วญญาณ) มได มอาการเผาไหมเปนเตโชธาต ดงน๕๑

ธาตทงหลายยอมจะปรากฏแกพระโยคาวจรนน ผมมนสการเปนไปอยางน เมอเธออาวชนาการไป มนสการไปซงธาตเหลานน แลวๆ เลาๆ อปจารสมาธยอมจะเกดขน โดยนยทกลาวมาแลวนนแล แตเมอพระโยคาพจรผใดเจรญไปอยางนน กรรมฐานยงไมสาเรจ พระโยคาวจรผนนพงเจรญโดยสลกขณสงเขปเถด

๑) การเจรญโดยสลกขณสงเขป

พงกาหนดเอาลกษณะทแขนแขงในโกฏฐาส ๒๐ วา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทซมซาบไดในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตนา พงกาหนดเอาลกษณะทรอนในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตไป พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอนไดในโกฏฐาส ๒๐ นนแหละวา ธาตลม

๕๑มหามกฏราชวทยาลย, สทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒, หนา ๕๒-๕๓.

๑๑๗

พงกาหนดเอาลกษณะทซบซาบในโกฏฐาส ๑๒ วา ธาตนา พงกาหนดเอาลกษณะทรอนในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตไฟ พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอนไดในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตลม พงกาหนดเอาลกษณะทแขนแขงในโกฏฐาส ๑๒ นนแหละวา ธาตดน

พงกาหนดเอาลกษณะทรอนในโกฏฐาส ๔ วา ธาตไฟ พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอนได ทแยกออกจากธาตไฟนนไมได วา ธาต ลม พงกาหนดเอาลกษณะทแขนเขง ทแยกออกจากธาตไฟนนไมไดวา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทซมซาบทแยกออกจากธาตไฟนนไมไดวา ธาตนา

พงกาหนดเอาลกษณะทเขยอนไดในโกฏฐาส ๖ วา ธาตลม พงกาหนดเอาลกษณะทแขนแขงในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตดน พงกาหนดเอาลกษณะทซมซาบไดในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตนา พงกาหนดเอาลกษณะทรอยในโกฏฐาส ๖ นนแหละวา ธาตไฟ เมอพระโยคาวจรนนกาหนดไปอยางนน ธาตทงหลายยอมจะปรากฏ อปจารสมาธยอมจะเกดขนแกเธอผอาวชชนาการไป มนสการไปซงธาตทงหลายนนแลวๆ เลาๆ โดยนยทกลาวแลวนนแลแตเมอพระโยคาพจรผใดแมเจรญไปอยางนน กรรมฐานกยงไมสาเรจ พระโยคาวจรผนนพงเจรญโดยสลกขณวภตตอไป

๒) การเจรญโดยสลกขณวภต

พงจบเอาโกฏฐาสทงหลายมผมเปนอาท โดยนยทกลาวมากอน (ในสสมภารวภต) นนแล มากาหนดดลกษณะทแขนเขงในผมวา ธาตดน พงกาหนดดลกษณะทซมซาบในผมนนแหละวา ธาตนา พงกาหนดดลกษณะทรอนในผมนนแหละวา ธาตไฟ พงกาหนดดกลกษณะทเขยอนไดในผมนนแหละวาธาตลม พงกาหนดดธาต ๔ ๆ ในโกฏฐาส ๑ ๆ ไปทกโกฏฐาสอยางน

เมอเธอกาหนดไปอยางนน ธาตทงหลายยอมจะปรากฏ อปจารสมาธยอมจะเกดขนแกเธอผอาวชนาการไป นมสการไป ซงธาตทงหลายนน แลวๆ เลาๆ โดยนยทกลาวแลวนนแล

๓) มนสการโดยอาการ ๑๓

มนสการโดยอาการคอการกระทาไวในใจโดยอาการมลกษณะเปนอยางนวา

ปฐวธาต มความเปนของหยาบเปนลกษณะ มความเปนทอาศยอย (แหงธาตอน) เปนรส มความรบเอา (ธาตอน) ไวไดเปนเครองปรากฏ

๑๑๘

อาโปธาต มความไหลไดเปนลกษณะ มความชวยเพมพน(ธาตอน) เปนรส มความยดเอา (ธาตอน) ไวได เปนเครองปรากฏ

เตโชธาต มความรอนเปนลกษณะ มความทาใหยอยเปนรส มการใหความออน (แกรางกาย) ไวเรอย เปนเครองปรากฏ

วาโยธาต มความพะยงไวเปนลกษณะ มความเคลอนไหวเปนตนรส มความแสดงทาทาง (ตาง ๆ) ได เปนเครองปรากฏ๕๒

กลาวไดวาพระพทธศาสนาเถรวาทใหนาหนกในการศกษาปฏบตอยางจรงจงบนฐานแหงความรทถกตอง ความเพยรทพอเหมาะ กจะสามารถบรรลธรรมได ซงไฟกบการบรรลธรรมน ซงจะไดยกตวอยางมาพอสงเขปดงน

๑) อาทตตยปรยายสตร (แสดงโปรดชฏล ๓ พนอง)

ครนเมอพระพทธเจา ทรงสงสาวกใหกระจายกนไปประกาศพระศาสนาในทศานทศแลว ทรงพจารณาเหนความบรบรณแหงอปนสยของชนชาวมคธเปนอนมาก มพระพทธประสงคจะทรงประดษฐานพระพทธศาสนาตงขน ณ แควนนน ทรงพระพทธดารพาทานอรเวลกสสปะผมอายมาก เปนทนบถอของมหาชนมานาน ไปปลกศรทธาแหงมหาชน เสดจพระพทธดาเนนไปลาพงพระองคเดยว โดยหนทางทไปสอรเวลานคมตรสขอสานกอาศย ทานอรเวลกสสปะมเตมใจรบ แตมกลาขดโดยตรง จงบายเบยงวา ทอนจะพงใหอยมแตโรงทบชาเพลงทมนาคราย อธบายวา เปนทประดษฐานเทวรป มนาคบลลงก เชนพระนาคปรกอนพวกชฎลนบถอวา ศกดสทธ ผใดกลากราย อาจทาอนตรายแกผนน พระพทธเจาทรงขอเสดจเขาอาศยในทนน ครนไมมอนตราย พวกชฎลสาคญเหนเปนพระอภนหารนเปนทางปลกความยาเกรงเปนเบองตน ตอนนมาทรงแสดงอภนหารอยางอนๆ ถอนทฏฐมานะแหงทานอรเวลกสสปะกบบรวารลงทกทจนไดปรชาหยงเหนวา ลทธของตนนนหาแกนสารมได หลงถอตนวาเปนผวเศษฉนใด หาเปนฉนนนไม ไดความสลดใจ พรอมกนลอยบรขารแหงชฎลเสยในแมนาแลว ทลขออปสมบท พระพทธเจาประทานอปสมบท ทรงพระอนญาตใหเปนภกษทงมวล ฝายนทกสสปะนองชายกลาง ตงอาศรมอยภายใต ไดเหนบรขารชฎลลอยมาตามกระแสนา สาคญวา เกดอนตรายแกพชายตน พรอมทงบรวาร รบไปถง เหนพระอรเวลกสสปะ ผพชายถอเพศเปนภกษแลว ถามทราบความวาพรหมจรรยนประเสรฐแลว ลอยบรขารชฎลเสยใน

๕๒เรองเดยวกน, หนา ๕๗-๗๓.

๑๑๙

แมนา พรอมดวยบรวารเขาไปเฝาพระพทธเจา ทลขออปสมบทพระองคกประทานอปสมบทแกเธอทงหลาย โดยนยหนหลง ฝายคยากสสปะนองชายคนสดทอง ไดเหนบรขารชฎลลอยมาตาม กระแสนา สาคญวา เกดอนตรายแกพชายทง ๒ พรอมกบบรวารรบ มาถง เหนพชายทง ๒ ถอเพศภกษแลว ถามทราบความวา พรหมจรรยนประเสรฐแลว ลอยบรขารของตนเสยในแมนาพรอมดวยบรวาร เขาไปเฝาพระพทธเจา ทลขออปสมบท พระองคกประทานอปสมบทใหเปนภกษ โดยนยหนหลง พระพทธเจา เสดจอยในตาบลอรเวลา ตามควรแกความตองการแลว พรอมดวยภกษสงฆชฎลเกานน เสดจไปยงตาบลคยาสสะใกลแมนาคยา ประทบอย ณ ทนน ตรสเรยกภกษเหลานนมาพรอมกนแลวทรงแสดงธรรมวา

ภกษทงหลาย สงทงปวงเปนของรอน อะไรเลาชอวาสงทงปวง จกษ คอนยนตา รป วญญาณอาศยจกษ สมผส คอ ความถกตองอาศยจกษ เวทนาทเกดเพราะจกษสมผสเปนปจจย คอ สขบาง ทกขบาง ไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) โสต คอ หเสยง วญญาณอาศยโสต สมผสอาศยโสต เวทนาทเกดเพราะโสต-สมผสเปนปจจย สขบาง ทกขบาง ไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) ฆานะ คอ จมก กลน วญญาณอาศยฆานะ สมผสอาศยฆานะ เวทนาทเกดจากฆานสมผสเปนปจจย เปนสขบาง ทกขบางไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) ชวหา คอลน รส วญญาณอาศยชวหา สมผสอาศยชวหา เวทนาทเกดเพราะชวหาสมผสเปนปจจยสขบาง ทกขบาง ไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) กายโผฏฐพพะ คอ อารมณทจะพงถกตองดวยกาย วญญาณอาศยกาย สมผสอาศยกาย เวทนาทเกดเพราะกายสมผสเปนปจจย สขบาง ทกขบางไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) มนะ คอ ใจ ธรรม วญญาณ อาศยมนะ สมผสอาศยมนะ เวทนาทเกดเพราะมโนสมผสเปนปจจย สขบาง ทกขบาง ไมใชสขไมใชทกขบาง (หมวดหนง) ชอวา สงทงปวงเปนของรอน รอนเพราะอะไร อะไรมาเผาใหรอน เรากลาววารอนเพราะไฟ คอราคะ ความกาหนด โทสะ ความโกรธ โมหะความหลง รอนเพราะความเกด ความแก ความตาย ความโศกราไรราพน เจบกาย เสยใจ คบใจ ไฟกเลส ไฟทกขเหลาน มาเผาใหรอน ภกษทงหลาย อรยสาวกผไดฟงแลวเหนอย อยางน ยอมเบอหนายในสงทงปวงนน ตงแตในจกษ จนถงเวทนาทเกดเพราะมโน

๑๒๐

สมผสเป นปจจ ย เ ม อ เบ อหนาย ย อมปราศจากกาหนดร กใครเพราะปราศจากกาหนดรกใคร จตกพนจากความถอมน เมอจตพนแลวกเกดญาณรวาพนแลว ดงน อรยสาวกนน ทราบชดวาความเกดสนแลว พรหมจรรยไดอยจบแลว กจทตองทาไดทาเสรจแลว กจอนอกเพอความเปนอยางนมไดมฯ๕๓

เม อพระพทธเจาตรสพระธรรมเทศนาน อย จ ตของภกษเหลาน นพนจากอาสวะทงหลาย ไมถอมนดวยอปทาน กลาวคอ ภกษเหลานนไดบรรลพระอรหตเปนพระขณาสพ

พระธรรมเทศนาทพระพทธเจาทรงแสดงโปรดชฎล ๓ พนองพรอมดวยบรวารน ไดชอวาอาทตตปรยายสตร ดวยเหตแสดงสภาวธรรมอนเปนของรอน พระพทธเจาตรสเพอเหมาะแกบรพจรรยาของพวกปราณชฎล ผอบรมมาในการบชาเพลง (ไฟ)

๒) เรองกสาโคตม

พระพทธเจาทรงปรารภนางกสาโคตมเถร มเรองเบองตนวาทรพย ๔๐ โกฏของเศรษฐคนหนง ในเมองสาวตถ กลายเปนถานไปหมด เศรษฐนนเศราโศกเสยใจ มสหายมาบอกอบายใหวาเอาทรพยทกลายเปนถานนไปกองขายทตลาด เมอมใครทกวา เงน ทอง ถาเปนหญง ทานจงขอใหกบบตรชายของทาน ถาเปนชาย กยกบตรหญงให มอบทรพยทงหมดใหผนน เศรษฐกระทาตามคนอน ๆ ไดเหนแลวกวาววาถานทงนน แตนางกสาโคตมคนเดยว กลาววาเงนทอง เศรษฐจงขอใหอยกบบตรของตน ยกทรพยอนนนใหทงหมด เมอนางอยกบสาม มบตรคนหนงพอเดนไดกตาย นางไมเคยเหนคนตาย อมบตรไปเทยวหายา เพอรกษาใหกลบเปนขนใครเหนกเหมาวาเปนบา ครงนนบณฑตผหนง แนะนาใหไปเฝาพระพทธเจา นางกไปเฝาทลขอยา พระพทธเจาจงทรงแสดงธรรมเทศนาใหดารงอยในโสดาปตตผล แลวนางจงขอบรรพชาอยในสานกนางภกษณ วนหนงไดนงดดวงประทป (ดวงไฟ) อนชชวาลแลวเสอมไป จงนามาเทยบกบอตภาพตน พระพทธเจาประทบอยในคนธกฎ ทรงทราบโดยทพยจกษ จงเปลงพระโอภาสไป แลวจงตรสพระคาถาน

กผใด เมอไมเหนทางอนไมตาย พงเปนอย ๑๐๐ ป ความเปนอยของทานทเหนทางอนไมตาย อยวนเดยว ประเสรฐกวาความเปนอยของผนนฯ๕๔

๕๓ว.ม. (ไทย) ๔/๕๕/๔๙-๕๐. ๕๔มหามกฏราชวทยาลย, พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๔, พมพครงท ๑๗, (กรงเทพมหานคร : โรง

พมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๒๑๖-๒๒๑.

๑๒๑

๔) เรองอญญตรภกข

พระพทธเจาทรงปรารภภกษรปหนง ไดเรยนพระกรรมฐานในสานกของพระองค แลวทลลาไปบาเพญเพยรอยในปา เมอไมอาจเพอบรรลพระอรหนต จงกลบมาหวงจะทลขอเปลยนพระกรรมฐานใหม พบไฟปาไหมเชอใหญนอยอยในระหวางทาง ไดยดเอาเปนอารมณวา นนฉนใด ไฟ คอ อรยมคคญาณ กเผาสงโยชนใหญนอยฉนนน พระพทธเจาประทบอยในคนธกฎทรงทราบ จงทรงเปลงพระโอภาสรศมไป ประดจประทบอยในทเฉพาะหนา แลวจงตรสพระคาถานวา

ภกษผ ย นดแลวในความไมประมาทหรอเปนผ เหนภยในความประมาท ยอมเผาสงโยชนนอยใหญไป เหมอนไฟเผาเชอนอยใหญไปฉะนนฯ๕๕

๕) พระนางสามาวดพรอมบรวาร

พระพทธเจาทรงปรารภการตายของเหลาสตรสองพวก คอ พวกนางสามาวด และพวกนางมาคนทยา กลาวคอ นางสามาวดและนางมาคนทยาทงสองน เปนพระมเหสของพระเจาอทนราชาในพระนครโกสมพ ครนเมอพระพทธเจาเสดจประทบอย ณ พระนครนน พวกนางสามาวดไดสาเรจโสดาปตตผล พวกนางมาคนทยาไมเลอมใสในพระพทธเจา และคอยหาเหตประทษรายในพระพทธเจากบพวกนางสามาวดตางๆ ใหคนลอบไปเผาปราสาทของนางสามาวดๆ กบบรวารกมรณะในเพลงนนสน โดยทพระนางสามาวดไดใหโอวาทแกหญงเหลานนวา การกาหนดอตภาพ ซงถกไฟเผาอยางนของพวกเราผทองเทยวอยในสงสารอนมสวนสดไมปรากฏแลว แมพทธญาณกไมทาไดโดยงาย ทานทงหลายจงเปนผไมประมาทเถด หญงเหลานน เมอตาหนกถกไฟไหมอย มนสการซงเวทนาปรคคหกมมฏฐาน บางพวกบรรลผลท ๒ (สกทาคามผล) บางพวกบรรลผลท ๓ (อนาคามผล) ๕๖

๖) พระมหากาล

พระมหากาลมจตเลอมใสในคาสอนของพระสมมาสมพทธเจา เมอออกบวชแลวไดบาเพญธดงค ๑๓ ในขอโสสานกธดงค คอตองอยในปาชา และไดเจรญอสภกมมฏฐาน ในคราวนนมหญงสาว คนหนง ไดปวยเสยชวตลงในเวลาเยน รางกายยงเตงตง สดอย พวกญาตไดหามศพ

๕๕มหามกฏราชวทยาลย, พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๒, พมพครงท ๑๒, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาม

กฏราชวทยาลย, ๒๕๓๑), หนา ๑๖๗-๑๖๘. ๕๖เรองเดยวกน, หนา ๘๒ - ๙๐.

๑๒๒

หญงสาวคนนนไปปาชา พรอมดวยเครองเผาตางๆ มฟนและนามน เปนตน และไดใหคาจางแกหญงเฝาปาชา เพอใหทาการเผาศพแลวกกลบไป หญงทเฝาปาชานนไดถอดเสอผาของหญงสาวคนนนออกแลว เหนรางกายเพงตายใหม ๆ ยงสดอย งดงามจงคดวา “รางกายนควรจะบอกแกพระคณเจา”

จงเขาไปหา พระเถระแลวกลาววา “ทานเจาขา อารมณเหนปานนมอย ขอพระคณเจา ไปพจารณาเถด”

พระเถระรบคาแลวไดไปพจารณาซากศพ โดยใหเลกผาหมออกแลว พจารณาตงแตฝาเทาถงปลายผมแลว พดวา “รปนประณตยงนก มสดจทองคา นางพงใสรปนนในไฟ ในกาลทรปนน ถก

เปลวไฟลวกแลว จงบอกแกอาตมา” ดงนแลวจงกลบไปยงทอยของตน นางทาอยางนนแลว จงแจงแกพระเถระ พระเถระไปพจารณา ในทถกเปลวไฟเผาไหมแลว สแหงรางกายไดเปนดง แมโคดาง เทาทงสองงอหงกหอยลง มอทงสองกาเขา หนงทหนาผากไดลอกออก พระเถระพจารณาวา “สรระนเปนธรรมชาตทาใหไมวายกระสนแกบคคลผแลดอยในบดเดยวนเอง แต บดน (กลบ) ถงความสน ถง

ความเสอมไป” แลวกลบไปทพกกลางคน นงพจารณาถงความสนและความเสอมวา

สงขารทงหลายไมเทยงหนอ มอนเกดขนและเสอมไปเปนธรรมดา เกดขนแลวยอม ดบไป ความสงบแหงสงขารนนเปนสข๕๗ เมอพจารณาอยางนนแลวเจรญวปสสนาจนไดบรรลพระอรหนต

จากการศกษาเรองไฟกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาทพอสรปไดวาพระพทธเจาทรงสอนมวลมนษยใหเขาใจในเรองตนเอง และธรรมชาต ธาต ๔ ขนธ ๕ ทรงสอนตามความเชอเดมของตนเชนทรงสอนชฎล ๓ พนองพระองคทรงยกไฟขนเปรยบกบอนทรย ๖ ตา ห จมก ลน กาย วาเปนของรอน ซงชฎล ๓ พนองเปนพราหมณบชาไฟมากอนทาใหชฎล ๓ พนองและบรวารหนงพนมจตใจคลอยตามธรรมเทสนาจนสามารถบรรลธรรมเปนพระอรหนต พระองคทรงสอนนางกสาโคตรม ซงไมรเทาทนชวต ดวยการใหพจารณาชวตซงเปนขนธ ๕ ประกอบกนขนจากธาตทง ๔ นางเลอมใสขอบรรพชาในสานกภกษนนงเพงกสณไฟ จากเปลวเทยนจนไดบรรลธรรมในทสดตวอยางตอ ๆ มากลวนมไฟในพระพทธศาสนาทงทเปนรปธรรม และนามธรรมเขาไปเกยวของกบการบรรลธรรมทงสน

๕๗ มหามกฏราชวทยาลย, พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๑, พมพครงท ๑๙, (กรงเทพฯ : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๘), หนา ๙๕-๙๖.

บทท ๕

สรปวจารณและขอเสนอแนะ

๕.๑ สรป

ตามหลกการทางวทยาศาสตร ไฟ เปนผลลพธทเกดจากขบวนการทางเคมเมอองคประกอบทจาเปน ๓ ประการ คอ เชอเพลง (Fuel) ความรอน (Heat ) และออกซเจน(oxygen) มารวมตวกนในสดสวนทเหมาะสม ทจะเกดการสนดาป (Combustion) ขนโดยปลอยพลงงานในรปแบบของ ความรอน และ แสงสวาง ออกมาทาใหเกดความรอนเปนเปลวไฟขน แสงทลกโชต และความรอนอนมหาศาลทปลดปลอยออกมา และจาเปนตองใชเชอเพลงในการเผาไหม ไฟ มใชสภาพของวตถ แตเปนปฏกรยาเคมในการปลดปลอยความรอน โดยมพลงงานในรปแบบของ ความรอน และ แสงสวาง ออกมา เมอเชอเพลงกบออกซเจน รวมตวกนและมปรมาณเพยงพอกบความรอนไฟกจะเกดขนได

สวนทางพระพทธศาสนาเถรวาท มทศนะไววา ไฟ (เตโชธาต) ทาธาตอก ๓ คอธาตดน ธาตนา ธาตลมใหรอน อบอนหรอใหเขมแขง โดยจดเปนไฟ ๒ อยาง คอ

๑) ไฟภายใน คอความรอน ธรรมชาตทรอน ความอน ธรรมชาตทอน ความอบอนธรรมชาตทอบอน เปนภายในเฉพาะตน ททาใหรางกายเรารอน เตโชธาตททาใหรางกายทรดโทรม

เปนเหตใหเผาไหม ททาใหของกนของดมของเคยวของลมถงความยอยไปดวยด หรอ ความรอน

เปนภายในเฉพาะตนททาใหจตใจเรารอน กระสบกระสาย ไมสบายกาย ไมสบายใจ เปนทกข นเรยกวา เตโชธาตภายใน หรอไฟภายใน

๒) ไฟภายนอกคอความรอน ธรรมชาตทรอน ความอน ธรรมชาตทอน ความอบอนธรรมชาตทอบอน ไดแก ไฟฟน ไฟสะเกดไม ไฟหญา ไฟมลโค ไฟแกลบ ไฟหยากเยอ ไฟอสนบาต ความรอนแหงไฟ ความรอนแหงดวงอาทตย ความรอนแหงกองฟน ความรอนแหงกองหญา ความรอนแหงกองขาวเปลอก ความรอนแหงกองขเถา หรอ ความรอนธรรมชาตทรอน นเรยกวา เตโชธาตภายนอก หรอไฟภายนอก

กระบวนการเกดไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท มไดแสดงไวอยางแนนอนตายตว แตสามารถสรปจากหลกคาสอนในพระสตรตาง เชน อคคญญสตร กลาวถง การเกดสงมชวตแลวมววฒนาการมาตามลาดบ ไฟและธาตอน ๆ คงเกดขนพรอมกนเพอกอใหเกดความ

๑๒๔

ดารงอยไดของสงมชวต และไมมชวตทงหลายทเปนนามธรรม ไฟจงเปนอกสงหนงหรอสสารอยางหนงทมความจาเปนมากตอรางกายและชวตทงภายในและภายนอก แตไฟกตกอยในสงทไมเทยงแท เปนทกข และไมมตวตนทแทจรง นนคอ ยอมมวนแตกดบไปไดตามหลกธรรมชาต เชน ไฟในรางกายของคน เมอคนผนนเสยชวต ธาตทงหลายรวมทงไฟ กแตกดบไปหมดสน

ความสมพนธระหวางไฟกบมนษยตามแนวพระพทธศาสนาเถรวาทแยกประเดนได ดงน แนวคดเรองไฟกบสงมชวต (มนษย) พระพทธศาสนามองไฟและมนษยในฐานะเปนสงขตธรรมอยางเดยวกน ตางกนแตมนษย คอ สงมชวต มความคด ไฟ ไมมชวต แตรางกายมนษยกมไฟผสมอยเพอใหชวตของมนษยดารงอยได

องคประกอบของไฟในรางกายมนษย ตามหลกอตนยามและธรรมนยาม ไฟกจดเปนสสารหรอธาตอยางหนงท เกดมาจากเหตปจจยตาง ๆ ซงรวมกบธาตหรอสสารอน ๆ อกเชนกน หมายความวาไมมอะไรอยอยางไมสมพนธกบสง อน รางกายมนษย คอเปนแหลงรวมกนของธาต ๔ ธาต ๖ และขนธ ๕ กอเปนรปขน

ความสมพนธของไฟกบธาตอนๆ ในพระพทธศาสนาเถรวาท เปนการเนนยาใหทราบถงความเชอมโยงสมพนธกนระหวางสงขตธรรมทงหลาย เพอพยง อมชกนไป ธาตไฟจงมความสมพนธกบธาตทง ๓ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตลม ซงเกยวของกบเบญจขนธ ดงนน เราจงไมควรยดมนถอมนในสงใด ๆ เลย ไมวาสงนนจะมคณสมบตหรอลกษณะใด ๆ กตาม

การประยกตใชไฟในชวตประจาวน สรปได ดงน

๑) ไฟในฐานะเปนเครองมอสอนธรรมโดยแยกเปนประเภทได ดงน

คาสอนเรองไฟเปรยบกบความชวทจาตองละเวน ทาลายใหหมดสน เชน เปรยบอกศลมล รากเงาของความชววาเปนไฟ อคค ไฟ ๔ กอง ราคะ โลภะ โทสะ โมหะ ทเผาไหมจตใจของสรรพสตวตลอดเวลา

คาสอนเรองไฟเปรยบกบสงทนากลว พงหลกเวนเสยใหไกล เชน เปรยบไฟกบง เปรยบชวตเหมอนชนเนอทถกไฟยาง

คาสอนเรองไฟเปรยบกบความดทจาตองปฏบต เชน ไฟ ๓ กอง ทควรเอาใจใส มมารดาบดา บรรพชต และบตรภรรยา

๑๒๕

คาสอนเรองไฟปฏบตตามหลกสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน เชน เพงเตโชกสณ ในกสณ ๑๐ ตามหลกสมถกรรมฐาน และพจารณาขนธ ๕ ตามหลกวปสสนากรรมฐาน

๒)ไฟกบการบรรลธรรมในพระพทธศาสนาเถรวาท มตงแตความสงบสข เกดฌานสมาบต จนกระทงสามารถบรรลความเปนพระอรยบคคลในพระพทธศาสนาเถรวาท ๔ คอ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระอรหนต

๕.๒ วจารณ

จากการศกษาวเคราะหเรองไฟในทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท ในมมมองตาง ๆ ทาใหผวจยทราบวาพระพทธเจาไดทรงจาแนกประเภทของราคคค ไฟคอราคะออกเปน ๒ สาย คอ ราคะกบโลภะ ราคะตามปกตแลวจะทรง สอนบรรพชต โลภะจะสอนฆราวาสเปนหลกซงเปนกเลสประเภทไขวควาปรารถนาแสวงหาทจะไดสงตางๆ มาไวในครอบครอง อยางเดยวกนกเลสทง ๓ กองน และทราบถงความสาคญของไฟทงในดานคณประโยชน และโทษเกดจากไฟทเหมาะแกการนามาประยกตใชเพอใหมความเขาใจในโทษทเกดจากไฟโดยเฉพาะไฟกเลสทเผาไหมจตใจมนษยอย ทกวนแตมนษยกไมรเทาทนมนไมรวาสงททาใหเดอดรอนอยนนคอไฟ เผลอเตมเชอใหมนอก พอไฟมเชอ ทาใหไฟเผาไหมจตใจมนษยทาใหเดอดรอนทงตนเอง แลวยงแสดงออกทางกาย ทางวาจาทาใหสงคมรอบขางพลอยลาบากไปดวย ความเสมอกนของไฟในทางวทยาศาสตรทเปนรปรางใหเราสมผสได และไฟในทางพระพทธศาสนาซงสวนใหญเปนนามธรรม ทพระพทธองคทรงใชเปรยบเทยบกบไฟ คอความไมอมดวยเชอ เมอมเชอไฟเชนฟน นามน หรอแกสตาง ๆ เปนตน ตราบใดไฟกยอมไมมวนดบ เมอไมมเชอไฟกดบ เมอเรารเทาทนเชนนแลวกหาทางดบเชอไฟคอกเลสทอยในใจของมนษยอะไรคอเชอของไฟ ๔ อยาง

๑) ไฟคอราคะ มกามคณ ๕ คอ รป เสยง กลน รส สมผส เปนเชอ ๒)ไฟคอโลภะมความอยากไดไมมทสนสดเปนเชอ ๓) ไฟคอโทสะมมานะความถอตว เปนเชอ ๔) ไฟคอโมหะมอวชชา ความไมร เปนเชอ

เมอเรารอยางนแลวกหาทางกาจดเชอไฟเหลานนกอนทไฟนนจะไดเชอ เพราะเมอไฟไดเชอกจะทาใหไฟนนลกลามยงขน ไหมไมมอะไรเหลอ ซงไฟ ๔ อยางนถาเกดขนในจตใจมนษยแลวถาไมรเทาทนไมดบเชอไฟนนแลวจะเปนอนตรายตอสงคมเปนอยางมหาศาลโดยเฉพาะไฟคอโทสะถาไมรบดบไฟกจะสามารถทาลายลางได ทาใหประเทศทงประเทศเดอดรอน วนวายไมมทสนสด

๑๒๖

แตในขณะเดยวกนเราใชประโยชนจากไฟในทางวทยาศาสตรหรอไฟ ทเราเหนเปนรปราง ถกตองสมผสไดอยางมากมาย ถาหากไฟนนไดรบการควบคม หรอจากดอยในททสมควร และเหมาะสม ทกขโทษ ทเกดจากไฟกยอมไมเกดขน

ไฟคอราคะ มโทษนอยแตคลายไดชา เกดขนแลวจะเปนสนมใจ กดกรอนใจอยเปนเวลานาน ไฟ คอ โทสะ มโทษมากแตคลายไดเรว ซงจะสงเกตไดวา เวลาเกดความโกรธขนมา คนนนจะโกรธอยนานไมได ความโกรธจะเรมลดแตถาปรมาณความโกรธแรง คนหยดความโกรธไวไมได จะทาจะพดออกมาในลกษณะทรนแรง ความเดอดรอนกจะเกดขนตดตามมา สวนไฟ คอ โมหะ นนเปนความหลง ความงมงาย ความไรเหตผล มโทษมากจนถงเปนมจฉาทฏฐ และจะหายไปจากจตใจของบคคลไดชาทสด

พระพทธศาสนากไดแสดงแนวทางของการเปรยบเทยบ สงทมคณและโทษของไฟเชนกนถาหากเราไมปฏบตบาเรอ หรอไมดแลอยางเหมาะสม สงเหลานนกจะทาใหเกดทกขโทษแกบคคลเชนเดยวกน พระพทธศาสนาเถรวาทกลาวถงไฟ ๓ กอง ทมวลมนษยพงทาการบชา พงปรนนบตใหดตามสมควรแกฐานะความเปนอย ไดแก ไฟ คอ มารดาบดาทควรเคารพบชา (อาหเนยยคค) ไฟทควรแกทกษณา ไดแก สมณพราหมณ (ทกขเณยยคค) ไฟ คอ บตรภรรยา และคนในปกครอง (คหปตคค )๑ ถาหากว า บตรทงหลายปฏบ ต ผดในมารดาและบดาทง ๒ นน ยอมบงเกดในอบาย มนรกเปนตน การบารงสมณะและพราหมณผตงอยใน

ธรรม คฤหสถผปฏบตผดในภกษสงฆนน ดา บรภาษซงภกษสงฆ ยอมบงเกดในอบาย

ทงหลาย คหบดในโลกนมบตร ภรรยา ทาส คนใช หรอกรรมกร สามควรดแลใหเสอผา ใหทอยท

อาศยแกบตรภรรยา และคนรบใช ภรรยาควรปฏบตตอสามเปรยบดงพอคนท ๒ ไมประพฤตนอกใจทาหนาทของภรรยาใหถกตองถาปฏบตไมถกตองหรอประพฤตผดในสาม ไฟคอ คหปตคค กจะไหมทงในโลกนและโลกหนา

เพราะฉะนนควรทาความเขาใจเรองไฟในทศนะทางวทยาศาสตร และไฟในทศนะทางพระพทธศาสนาเถรวาท เพอทจะไดนามาประพฤตปฏบตกนไดอยางถกตอง

๕.๓ ขอเสนอแนะ

การศกษา เปรยบเทยบไฟในทศนะวทยาศาสตรกบทศนะพระพทธศาสนาเถรวาท ทาใหผวจยมขอเสนอแนะสาหรบผทจะทาการวจยเพอการศกษาครงตอไป ดงน

๑ท.ปา.(ไทย) ๑๑/๒๒๘/๑๖๙.

๑๒๗

๕.๓.๑ ศกษาเชงวเคราะหชวตมนษยกบหลกสามญลกษณะในพระพทธศาสนาเถรวาท ๕.๓.๒ ศกษาวเคราะหขนธ ๕ ตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนาเถรวาท ๕.๓.๓ ศกษาเปรยบเทยบเรองมนษยในทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาทกบ

พระพทธศาสนามหายาน ๕.๓.๔ ศกษาวเคราะหเรองนพพานธาตในพระพทธศาสนาเถรวาท

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

กรมการศาสนา. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบสยามรฐ พทธศกราช ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพการศาสนา, ๒๕๒๕. _________ . อรรถกถาบาล ฉบบสยามรฐ พทธศกราช ๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

การศาสนา, ๒๕๒๕.

ข. ขอมลขนทตยภม

(๑) หนงสอ : จรญ วรรณกสณานนท. กสณกรรมฐานททรงพลง. กรงเทพมหานคร : สานกพมพพทธลลา,

๒๕๔๙. จนดา จนทรแกว. พทธวภาษวธ. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๓๒.

ชาญชย อาจนสมาจาร. ววฒนาการของโลก. กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรวฒนา, มปพ.

ชยวฒน คประตกล. วทยาศาสตรไทยอดต ปจจบน อนาคต. กรงเทพมหานคร : นาอกษรการพมพ, ๒๕๒๘.

ชานาญ เชาวกรตพงศ. เอกสารประกอบการสอนวชาวทยาศาสตรและเทคโนโลยของไทย หนวยท ๑-๗. นนทบร : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช, ๒๕๓๔.

ทองสข พงศทตและคณะ. วทยาศาสตรทวไป เลม ๑. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๒๕.

บญม เมธางกร. ความมหศจรรยของชวต. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร :สานกพมพสยาม

ประเทศ, ๒๕๓๙.

ประยทธ สทธพนธ. พระราชประเพณ และประเพณชาวบาน. กรงเทพมหานคร : สานกพมพ ปรทศนศาสตร, ๒๕๒๔.

๑๒๙

พร รตนสบรรณ. พทธวทยา เลม ๑. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๗. พระเทพดลก (ระแบบ ตาโณ). นเทศธรรม. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร : บรษทแปดสบเจด

(๒๕๔๕) จากด, ๒๕๔๘. พระเทพวสทธกว (พจตร ตวณโณ). กฎแหงกรรม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๓๗. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๑๐.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๘. _________ . พทธธรรม ฉบบปรบปรงและขยายความ. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒. _________ . พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๑๐. กรงเทพมหานคร :

บรษท เอส. อาร. พรนตง แมส โปรดกส จากด, ๒๕๔๖. _________ . พทธศาสนากบการพฒนามนษย. กรงเทพมหานคร : บรษท สหธรรมก จากด,

๒๕๓๖. _________ . วธคดตามหลกพทธธรรม. พมพครงท ๙. กรงเทพมหานคร : บรษท ธรรมสาร จากด,

๒๕๔๖. _________ . มรณกถา. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๕. _________ . บญ-บารมทจะกแผนดนไทย. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๓. พระธรรมมหาวรานวตร และคณะ. พระวสทธมรรคเผดจ เลม ๑. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ ลก

ส.ธรรมภกด, ๒๕๑๐. พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ). บทอบรมสมาธภาวนา หลกสตรชนตน. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพชวนพมพ, ๒๕๔๓. พระสทธมมโชตกะธมมาจรยะ. ปรมตถโชตกะ ปรเฉทท ๑-๒-๖. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร :

มลนธสทธมมโชตกะ, ๒๕๓๖. พทธทาสภกข. พทธทาสตอบปญหา. สราษฏรธาน : ธรรมทานมลนธ, ๒๕๔๔. พชราภรณ พสวต. พฤตกรรมการสอนวทยาศาสตรในขนมธยมศกษา. กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยรวมคาแหง, ๒๕๒๒. ผดงยศ ดวงมาลา. การสอนวทยาศาสตรระดบมธยมศกษา. ปตตาน : คณะศกษาศาสตร มหาวทยาลยสงขลานครนทร, ๒๕๒๓. มหามกฏราชวทยาลย. พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๑. พมพครงท ๑๖. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

๑๓๐

_________ . พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๒. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๑.

_________ . พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๓. พมพครงท ๑๖. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

_________ . สมถกมมฏฐาน หลกสตรนกธรรม และ ธรรมศกษาชนเอก. พมพครงท ๒๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔.

_________ . วปสสนากมมฏฐาน หลกสตรนกธรรมและธรรมศกษาชนเอก. พมพครงท ๒๒. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘.

_________ . วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

_________ . วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

_________ . วสทธมรรคแปล ภาค ๒ ตอน ๒. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

_________ . วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๑. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

_________ . วสทธมรรคแปล ภาค ๓ ตอน ๒. พมพครงท ๗. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

_________ . พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๒. พมพครงท ๑๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๑.

_________ . พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๓, พมพครงท ๑๕, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

_________ . พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๔, พมพครงท ๑๗, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

_________ . มงคลตถทปนแปล เลม ๑. พมพครงท ๑๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๓๐.

_________ . มงคลตถทปนแปล เลม ๒. พมพครงท ๑๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย,๒๕๓๘.

_________ . มงคลตถทปน แปล เลม ๕. พมพครงท ๑๓. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๔๐.

๑๓๑

_________ . อภธมมตถสงคหบาล และอภธมมตถวภาวนฏกา ฉบบแปลเปนไทย. พมพครงท ๖. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมศพทปรชญาองกฤษ-ไทย ฉบบราชบณฑตยสถาน. พมพครงท ๓. กรงเทพมหานคร : บรษท เทกซ แอนด เจอรนล พบลเคชน จากด, ๒๕๔๓.

_________ . พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : บรษทนาน มบคสพบลเคชนส จากด, ๒๕๔๖.

วศน อนทสระ. หลกคาสอนสาคญในพระพทธศาสนา (พระพทธศาสนาเถรวาท). พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร, ๒๕๓๕.

_________ . พทธจรยศาสตร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพทองกวาว, ๒๕๔๑. _________ . สาระสาคญแหงพทธปรชญามหายาน. กรงเทพมหานคร : สานกพมพบรรณาคาร,

๒๕๓๒. สมจต สวธนไพบลย. ประมวลการพฒนาการสอนวทยาศาสตร. กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยศร

นครนทรวโรฒ ประสานมตร, ๒๕๓๕. สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช สกลมหาสงฆปรณายก (เจรญ สวฑฒโน). ชวตนสาคญ

นก. กรงเทพมหานคร : บรษท เอส. อาร. พรนตง แมสโปรดกส จากด, ๒๕๓๙. สชพ ปญญานภาพ. คณลกษณะพเศษแหงพระพทธศาสนา. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑. สเทพ อสาหะ. การสอนวทยาศาสตรระดบมธยมศกษา. มหาสารคาม : คณะวทยาศาสตร

มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๒๖. สชโว ภกข. ตายแลวเกด. พมพครงท ๑๕. กรงเทพมหานคร :โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

๒๕๔๐. เสรมพล รตสข. วทยาศาสตรและเทคโนโลยกบการพฒนาประเทศ. กรงเทพมหานคร : สมาคม

เทคโนโลยทเหมาะสม, ๒๕๒๖. แสวง อดมศร. เทยวนรก. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร : บรษท ประยรวงศพรนทตง จากด,

๒๕๔๒. อทย สนธสาร. สารานกรมไทย เลมท ๔. กรงเทพมหานคร : โรงพมพบารงนกลกจ, ๒๕๑๘. เออนพร ภเพชร และคณะ. ความรเรองไฟ. กรงเทพมหานคร : สถาบนพฒนาการสาธารณสข

อาเซยนมหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๘.

๑๓๒

(๒) ภาษาองกฤษ

David V.Frank. Ph.D.John G. Little and Steve Miller. Science Explorer : Chemical Interactions. Pearson Education Indochina Ltd.

Jay M. Pasachoff. Ph.D. Science Explorer : Astronomy. Pearson Education Indochina Ltd.

Showalter, V.M. "What is Unified Science Education?. Programs Objectives and Scientific Literacy : Prism II ๒, ๑๙๗๔.

So sethaputra. New model English-Thai dicionanry. กรงเทพมหานคร : โรงพมพไทยวฒนา พานช, ๒๕๓๔.

(๓) วทยานพนธ พระมหาสมศกด ธมมวฑฒโน (แพทยหลวง). “การศกษาเชงวเคราะหเรองทฤษฎขณกวาทใน

พระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธศาสนศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๘.

ฐต วสพรรจ. “ศกษาวเคราะหเรองดนทปรากฏในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธ ศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

พระชวลต จนทวโส (ถาวรศร) “การศกษาวเคราะหเรองไฟในพระพทธศาสนาเถรวาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลง กรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

(๔) วารสาร/สงพมพ หนงสอพมพขาวสด. “รวมดวยชวยกนคนละนด ลดมลพษจากการเผาศพได”,.

๘ พฤศจกายน ๒๕๔๘.

(๕) สารนเทศจาก World Wide Web (www) “ขนตอนการอยไฟแบบโบราณ,”

http://www.ekrungthep.com/marketplace/Biz_ContentDetail>(สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒) งานปองกนและบรรเทาสาธารณภย, “อคคภยปองกนได ถาไมประมาท,”

http://www.koratcity.net/Rescue/Basic>(สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒) จลทรรศน พยาฆรานนท, “เครองประทป ชวาลา และโคมไฟโบราณ,”

๑๓๓

<http://www.thaiblades.com/forums/archive/index>(สบคน๒๐/๖/๒๕๕๒) ชศกด ทพยเกษร และคณะ, “พระพทธเจาสอนอะไร แปลจากภาษาองกฤษเปนภาษาไทย,” <http://www.easyinsurance๔u.com/buddha๔u/core_๔.htm#c๔_๖>(สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒) ซยเหยนกบจดกาเนดไฟ, <http://www.pasuonline.net/webboard/index.php>(สบคน๒๐/๖/๒๒๕๒)

ธรรมชาตของวทยาศาสตรและเทคโนโลย,” <http://www.dekkid.com/science/main_body๘.html> (สบคน ๒๐/๖/๒๕๕๒) พงษศกด สงขภญโญ, “ความหมายของวทยาศาสตร,” <http://www.rmutphysics.com/CHARUD/specialnews/๖/science/unit๔_๑.html>(สบคน๒ /๖/ ๒๕๕๒) “พลงงาน+โลกรอน,” <http://learners.ni.th/blog/ chocolate> >(สบคน๒๐ /๖/ ๒๕๕๒)

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), “พทธศาสนาในฐานะรากฐานของวทยาศาสตร,” <http://www.dharma-gateway.com/monk/preach/lp-prayuth/lp-prayuth-๒๒-๐๑.htm> (สบคน๒๒/๖/๒๕๕๒)

“รอบกองไฟ,” <http://www.thaiblades.com/forums/showthread.php?t=๑๐๔๗๕&page=๔> (สบคน ๒๒ /๖/๒๕๕๒)

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, “รายละเอยดแขนงวทยาศาสตร”, <http://www.dhamma.mbu.ac.th/th/index.php> (สบคน ๒๒/๖/ ๒๕๕๒)

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, “พระพทธศาสนากบวทยาศาสตรกายภาพ,” <http://www.dhamma.mbu.ac.th/th/index.php> (สบคน ๒๕/๖/ ๒๕๕๒)

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, “ธาตวภงคในพระพทธศาสนากบวทยาศาสตร”, <http://www.dhamma.mbu.ac.th/th/index.php> (สบคน ๒๕ /๖/ ๒๒๕๒)

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, “แนวขนานระหวางพระพทธศาสนากบวทยาศาสตร”, <http://www.dhamma.mbu.ac.th/th/index.php> (สบคน ๒๙/๖/ ๒๕๕๒)

“CHEMISTRY AND EXTINGUISHMENT OF FIRE,” <http ://online.il. mahidol.ac.th/ course/chemical/studentreport/Chemical> (สบคน ๒๙/๖/ ๒๕๕๒)

http://dpc๕.ddc.moph.go.th/News/dharma ๓๖.pdf (สบคน ๒๒/๓/๒๕๕๓)

๑๓๔

ประวตผวจย

ชอ พระครศรโพธานรกษ (ณฐวฒ โสภาบตร)

วน เดอน ปเกด ๑๖ กนยายน พ.ศ. ๒๕๐๗

ภมลาเนาเดม บานเลขท ๗๖ หม ๒ ตาบลดอนมนต อาเภอสตก จงหวดบรรมย

นามบดา นายคา โสภาบตร นามมารดา นางนวลจนทร โสภาบตร

วฒการศกษา - ประถมศกษาปท ๔ โรงเรยนชมชนบานดอนมนต ตาบลดอนมนต

อาเภอสตก จงหวดบรรมย - นกธรรมชนเอก โรงเรยนพระปรยตธรรมวดโพธาราม ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค - ป.ธ.๖ โรงเรยนพระปรยตธรรมวดโพธาราม ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค - พทธศาสตรบณฑต (พธ.บ) สาขาวชาพระพทธศาสนา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาลยสงฆนครสวรรค อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค

หนาทการงาน - พ.ศ. ๒๕๓๓ - ปจจบน เปนครสอนโรงเรยนพระปรยตธรรม

วดโพธาราม ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค - พ.ศ. ๒๕๔๒ - ปจจบนเปนครสอนโรงเรยนบาลเตรยมอดมศกษา วดโพธาราม ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค

งานปกครอง พ.ศ. ๒๕๔๔ - ปจจบน เปนผชวยเจาอาวาสวดโพธาราม พระอารามหลวง

ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ จงหวดนครสวรรค

ทอยปจจบน วดโพธาราม พระอารามหลวง ตาบลปากนาโพ อาเภอเมองฯ

จงหวดนครสวรรค ๖๐๐๐๐