ถอดรหสวฒนธรรมในภาพผะเหวดอสาน

จารวรรณ ธรรมวตร และคณะ

การศกษาประเดน “ถอดรหสวฒนธรรมในภาพผะเหวดอสาน” เปนงานวจยดานคตชน

วทยาโดยศกษา ผาวาดภาพผะเหวดอสานแบบมวนยาวจากสบสามชมชนคอ ชมชนอสาน 10 แหง ชมชน

ผไท 2 แหง และชมชนลาว ณ นครเวยงจนทน 1 แหง แนวคดในการศกษาคอ ผาวาดภาพผะเหวดอสาน

เปนศลปะพนบาน (Folk Arts) ทเหมอนโลกหลายใบทชางพนบานสรางขนทบซอนกนอย โดยชางไดแรงบล

ดาลใจจากนทานเรอง ผะเหวดสนดรชาดก จากจนตนาการของตนเองและจากความทรงจ าในวถสงคมและ

วฒนธรรม ภาพวาดทกชดมความหมายทตความไดหลายระดบทงความหมายตรงและความหมายแฝงท

เหมอนการเลนซอนหา เชนภาพวาดกณฑทศพร เปนภาพแสดงอ านาจของพระอนทรทใหพรสบประการตาม

ค าขอของพระนางผสด ความหมายโดยตรงคอการบอกเลาความปรารถนาสบประการของผหญง แต

ความหมายแฝงคอลอเลยนการเสพยสขทางสายตาบนเรอนรางทงามราวเทพสรางใหเปนเรอนรางของผหญง

การใหความหมายเปนการถอดรหสวฒนธรรมสายตาททบทวนการรบรและการเขาใจในนทานชาดกเรองท

ส าคญทสด ซงท าหนาทนทานศกดสทธในประเพณบญผะเหวดหรอบญใหญของชาวอสาน ผลการศกษา

อธบายขอคนพบในประเดนตอไปน

1) รปลกษณผาผะเหวดอสาน

2) การเลาเรองดวยอนภาคเหตการณ

3) ชมชนและบคคลตามจนตนาการแบบทองถน

4) การตอสดานอดมการณในนทานผะเหวดสนดรอสาน

5) บรรทดฐานทางสงคม

6) ความอนาจารในผาวาดภาพผะเหวด

7) ความหมายเชงสญญะของตวละคร

8) ความเปลยนแปลงของผาผะเหวด

9) การสรางพพธภณฑผาวาดภาพผะเหวด

ผาผะเหวดอสาน กณฑจลพน วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผลจงหวดอบลราชธาน

ผาผะเหวดอสาน กณฑจลพน อ าเภออาจสามารถ จงหวดรอยเอด

1. รปลกษณผาผะเหวดอสาน

เมอส ารวจผาผะเหวดอสานแบบผาวาดมวนยาว สามารถพบไดในชมชนขนาดใหญระดบ

ต าบล เปนชมชนทมความเขมแขงคอมวดหลายแหง มพระเณรบวชเรยนอยางตอเนองมพระเถระทใสใจ

เรยนรการอานใบลาน มมรรคทายกมผใหญบานมชาวบานทใหความส าคญแกจารตประเพณทเรยกวาฮตสบ

สอง โดยใหความส าคญมากทสดแกประเพณบญผะเหวดซงเรยกวาประเพณบญใหญ

ผาผะเหวดอสานแบบมวนยาวเปนผลงานพทธศลปทเขยนเลาเรองเวสสนดรชาดก เปน

ภาพวาดทใชประกอบการเทศนผะเหวด ใชในพธเชญพระเหวดสนดรเขาเมองและใชประดบรอบศาลาการ

เปรยญหรอศาลาโรงธรรมในประเพณบญผะเหวดซงเรยกวาบญเดอนสหรอบญมหาชาต ผาผะเหวดแบบ

โบราณพบไดทงในชมชนผไทและชมชนอสาน ความงามดานศลปพนบานในผาผะเหวดมระดบทแตกตางกน

ซงนกวชาการดานจตรกรรมปจจบนนยมและยกยองศลปรวมสมยและศลปของอารยชนทเรยกวางานวจตร

ศลปมากกวาศลปกรรมของชาวบาน (Folk Art)

การศกษาครงนผวจยคดสรรผาผะเหวดมวนยาวจาก 13 ชมชนในภาคอสานและจากวดศร

ชมชนสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวมาศกษาบทบาทหนาทของผาผะเหวดมวนยาว ผลพบวาผาผะ

เหวดสามผนจากสามชมชนมคณคาทงทางดานความงามและความร เปนผาผะเหวดจากชมชนผไท 2 แหง

และชมชนอสาน 1 แหง ลกษณะเปนศลปแบบจารตเปนภาพสองมตแบนๆ สวนผาผะเหวดอกสบผนม

ลกษณะเปนภาพสน าสามมตแบบจตรกรรมรวมสมย ซงเปนพทธพานชยผลตจากกรงเทพฯ

ผาผะเหวดอสานกณฑชชก วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

ผาผะเหวดอสานกณฑชชก อ าเภอพบลมงสาหาร จงหวดอบลราชธาน

มจ าหนายในรานสงฆภณฑทวไปและพบเกอบทกชมชนระดบต าบล ภาพผะเหวดสองมตแบนๆเปนภาพวาดส

น ามลกษณะเรยบงายแบบพนบานไมมการปรงแตงดานเทคนค ชางวาดอยางอสระ มความรสก มจนตนาการ

มชวตจรงแบบพนบานแสดงผานฉากผานการแตงกายผานประเพณพธกรรมและผานงานรนเรง จดมงหมาย

ของการวาดภาพผาผะเหวดคอเพอสนองประโยชนใชสอยและประกอบการเลาเรอง การเทศน การสอน

หลกธรรมเปนหลกใหญและเพอตกแตงสถานทเปนหนาทรอง ชางวาดมศรทธาเปนพนฐานในการสรางงาน

และไดรบคาตอบแทนจากผวาจางใหวาดซงมศรทธาในหลกธรรมค าสอนและเชอวาการสราง ภาพผะเหวดได

อานสงคเชนเดยวกบการฟงธรรม

ผาผะเหวดแบบมวนยาวในการศกษาครงนมขนาดกวางประมาณ 1 เมตร และมขนาดยาว

ประมาณ 13-30 เมตร การวาดภาพจะวาดเปนชองตามแนวนอน ผาผะเหวดขนาดสนทสดมพนทประมาณ

13 ชอง ขนาดยาวทสดประมาณ 18 ชองแตละชองความยาวไมเทากนขนอยกบเหตการณทบรรจอยในแต

ละชอง หนงเหตการณเรยกวาหนงอนภาค ภาพวาดทเปนภาพสามมตจะวาดเตมกรอบภาพเปนภาพขนาด 6

นวขนไป ประกอบดวยภาพวาดทงหมด 13 ชองหรอ 13 กณฑ ภาพวาดทเปนภาพสองมตแบนๆวาด

หลายอนภาคในหนงกรอบภาพวาดเตมพนทเตมโครงสรางขนาดภาพทงคนทงสงมชวตทงอมนษยและสงของม

ขนาดเลกประมาณ 2 นว ภาพแนวนเปนฝมอของชางพนบาน มลกษณะคลายภาพวาดลายเสนแบบโบราณ

ทปรากฏในฝาผนงถ าและทหนาผาโดยทวไปเชอวาเปนภาพเขยนกอนประวตศาสตร โครงสรางของนทาน ผะ

เหวดสนดรเขยนเปนโครงสรางนทานหรอไวยากรณนทานไดดงน

แบบท 1 เปนโครงสรางนทานทยาวทสดประกอบดวย 1) พระมาลยรบดอกบวบชา+ พระ

มาลยและ พระอนทรน าดอกบวบชาพระธาตเกศเกลาจฬามณ+พระพทธองคโปรดพระญาตพระวงศ+เทศน

สงกาส+นทานผะเหวดสนดร+พระมาลยหรอพระพทธองคเสดจโปรดสตวนรก

แบบท 2 2) พระมาลยและพระอนทรน าดอกบวบชาพระธาตเกศเกลาจฬามณ+นทานผะ

เหวดสนดร

แบบท 3 3) นทานผะเหวดสนดร

โครงสรางของนทานคออะไร ศราพร ณ ถลาง (2544) อธบายวา หมายถงสงทก าหนด

ความเปนนทานแตละประเภท ซงประกอบดวยพฤตกรรมหลกของตวละครทน ามาเรยงรอยตอกนอยางม

ระบบสมพนธกน การศกษาโครงสรางของนทานวางอยบนความเชอทวานทานในแตละวฒนธรรมมกฎในการ

ด าเนนเรองของตนเอง (Self regulation) เชนเดยวกบทภาษาแตละภาษามไวยากรณเปนของตนเอง

โครงสรางของนทานจะสะทอนความคดระบบคดและวฒนธรรมของเจาของนทาน

เมอพจารณาโครงสรางนทานในผาผะเหวดแบบทยาวทสด ความคดทก ากบเนอหาของ

นทาน คอความคดเรองนรกภม มนสสภม สวรรคภม อนไดรบอทธพลจากไตรภมพระรวง ภาพวาดตอนตน

เรองสวนทเปนปรารภเหตการเลานทานผะเหวดสนดร พระมาลยและพระพทธเจาเปนตวแทนของพทธ

ศาสนามสถานภาพสงสงกวาพระอนทรและเทวดาบนสวรรค แมตอนจบในนรกภมพระมาลยและพระอนทรก

มสถานภาพเทยบเทาเทพเจาผปลดปลอยบาปและความทกขใหกบผท าผดศลในโลกมนษย โครงสรางนทานท

ก ากบภาพวาดผาผะเหวดคอความเชอเรองสวรรคภม มนสสภมและนรกภม นทานเรองผะเหวดสนดร

ประกอบดวยอนภาคยอยทเสนอตวอยางพฤตกรรมทน าสสวรรคภมและนรกภม เปนแกนแกนของเรองซงไม

ตรงกบแกนเรองในตวบทลายลกษณดานวรรณกรรม และดานกลอนเทศนผะเหวดทมงเนนนพพานหรอการ

หลดพน ความแตกตางของแกนเรองแสดงวาการเขยนภาพผะเหวดของแตละชมชน เปนสงทแสดงถงการคด

ตางอยางมเสรภาพแหวกจากแนวคดของศนยกลางทางการเมองทางศาสนาทางเศรษฐกจในเขตนครและเขต

เมอง

สวนภาพผะเหวดแบบทสอง ประกอบดวยภาพพระมาลยขนไปไหวพระเกศเกลาจฬามณบน

สวรรคพรอมกบพระอนทรและเทวดาคกบภาพผะเหวด13 กณฑ โครงสรางนทานแนวนแสดงความเชอวา

การท าบญ การบ าเพญปรมตถทานหรอมหาทานเปนปจจยน าไปสสวรรค ภาพวาดวถนไมกลาวถงนรกภม

ขนาดของภาพเนนตวละครโดยวาดเปนภาพขนาดใหญแสดงพฤตกรรมและเลาเรองราว แตภาพไมสราง

ความรสกไมสรางจนตนาการ ภาพวาดมลกษณะแขงทอเชนเดยวกบโครงสรางของภาพวาดแนวทสามทไม

กลาวถงสวรรคและนรก บอกเลาเรองราวเฉพาะนทานผะเหวดสนดรเทานน เปนการวาดโดยประหยดวสด

เพอวางจ าหนายโดยเฉพาะ ผวาดดเหมอนขาดศรทธาในการสรางงานในหนงภาพจะบรรจเหตการณหนง

อนภาคเทานน การวาดแนวนคลายกบการวาดจตรกรรมฝาผนงประดบรอบศาลาโรงธรรม ซงมขนาด

กวางยาวใหญและมงสอนพทธศาสนาหลายเรองมทงศาสนบคคล ศาสนวตถ ศาสนธรรม ประดบรอบศาลา

โรงธรรม โครงสรางเฉพาะนทานผะเหวดสอความคดเรองอนจลกษณความเปลยนแปรของชวตและการให

ทานไมยดตดในทรพยสนทงปวง

ภาพพระมาลยเสดจสวรรค วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

ภาพพระพทธองคโปรดสตวนรก อ าเภอสามชย จงหวดกาฬสนธ

ภาพผะเหวดอสานกณฑหมพานต อ าเภอพบลมงสาหาร จงหวดอบลราชธาน

ภาพผะเหวดอสานกณฑกมาร อ าเภออาจสามารถ จงหวดรอยเอด

2. การเลาเรองดวยอนภาคเหตการณ

ภาพผะเหวดในฐานะพทธศลปทมทงการวาดแบบผาพระบฏและแบบผามวนยาว แบบภาพ

พมพและจตรกรรมฝาผนงหรอฮปแตม งานจตรกรรมทกรปแบบมหนาทส าคญหลายประการ คอเปนภาพ

ประกอบการเลานทานเรองผะเหวดสนดรใหเขาใจงายใหเหนเปนรปธรรมทชดเจน นอกจากนยงใชประดบ

ศาลาโรงธรรมและใชกนมงสนามกลางแจงใหเปนครวงกตหรอเขาวงกต ซงเปนทประทบของพระเวสสนดร

ขณะทบ าเพญพรตเปนดาบส ภาพผะเหวดมวนยาวกรณนท าหนาทคลายฉากสวนบทบาทแฝงเรนทส าคญ

รองลงมา เกดจากฝมอของชางวาดทมความสามารถสง คณภาพของภาพวาดเทยบไดกบวจตรศลป เสนและ

ปลายพกนทระบายในพนผาสามารถสรางอารมณสะเทอนใจเกดเปนรสมหศจรรยตามเนอเรอง โดยเฉพาะ

ภาพแนวอโรตคในกณฑชชก กณฑมหาพน กณฑมหาราช และกณฑเพมตอนพระมาลยหรอพระพทธเจา

ทองแดนนรก ภาพแนวอโรตคเหลานปรากฏเฉพาะฝมอชางพนบานอสาน

ภาพผะเหวดทมอนภาคเหตการณอนภาคเดยว ปรากฏในกณฑทศพร กณฑจลพล กณฑ

มหาพน กณฑวนปเวศนและสกตกณฑ ภาพผะเหวดทมอนภาคเหตการณหลายภาพหลายอนภาคไดแก

ปรารภเหตการเลาเรองผะเหวดสนดร กณฑหมพานต ทานกณฑ กณฑชชก กณฑมทร นครกณฑ กณฑ

เพมคอพระพทธองคหรอพระมาลยโปรดสตวนรก กณฑทมหลายอนภาคเหตการณคอ 3-7 อนภาคคอ กณฑ

มหาราช ความหลายอนภาคของกณฑนสงผลตอการตความแกนหลกของเรองผะเหวดสนดร ภาพประกอบ

ดวยชชกน าสองกมารหลงทางสกรงสพ พระเจากรงสญชยไถตวหลานทงสองจากชชก ชชกบรโภคอาหาร

จ านวนเจดอยางอยางละเจดหมอ ชชกธาตไฟแตกตาย พระสงฆเณรอ ามาตยชาวบาน ท าพธสงสกานหรอ

เผาศพชชก ชาวบานฉลองเลนรนเรงในงานศพชชก ภาพลกษณของชชกในกณฑนเปนสญลกษณของความ

อดมสมบรณความมงมไมอดอยาก ไมไดตายเพราะทกขแตตายเพราะเสพสขอยางมหศจรรย จงมผศรทธา

บชาเหรยญรปชชกเพอหวงผลความมงมร ารวยเปนสข

ภาพผะเหวดอสานกณฑทศพร

อ าเภออาจสามารถ จงหวดรอยเอด

(แสดงอนภาคเดยว)

ภาพผะเหวดอสานกณฑมหาราช วดศรโพธชย

อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

(แสดงความหลายอนภาค)

ล าดบเรองราวจากภาพผาผะเหวดมวนยาวทสดมดงน

1) พระพทธองคโปรดพระญาตพระวงศ

2) มานพถวายดอกบว

3) พระมาลยน าพระอนทรและเทวดาไปไหวพระธาตเกศแกวจฬามณบนสวรรค

4) นางผสดขอพรสบประการจากพระอนทร

5) พราหมณเมองกลงคราษฎรขอชางปจจยนาเคนทร

- พราหมณขชางกลบเมอง ชาวสพชหนาดาวาพราหมณ

6) อ ามาตยฟองพระเจาสญชยเรองพระเวสสนดรใหทานชางใหขบออกจากเมอง

- พราหมณขอมาเทยมราชรถ

7) พราหมณขอราชรถ

- สกษตรยด าเนนสเขาครวงกต

8) ชชกน านางอมตดามาสเรอน

- ชชกเลาโลมนางอมตดา

- นางพราหมณดาวาทบต แสดงกรยาหยาบคายตอนางอมตดา

9) พรานเจตบตรถกชชกหลอก

- พรานเจตบตรยงชชกดวยธน

10) พระอจจตฤาษชทางแกชชก

11) สองกมารซอนตวในสระบว

- พระเวสสนดรกรวดน าใหทานสองกมาร

- ชชกจงสองกมารไป

- ชชกหกลมสองกมารวงหน

12) นางมทรขอทางจากเสอโครง

- นางมทรตามหาสองกมาร

- นางมทรสลบ

13) พราหมณแปลงขอนางมทร

- เทวดาน ารกษาสองกมาร

14) ชชกน าสองกมารหลงทางสกรงสพ

- พระเจาสญชยไถตวสองกมาร

- ชชกกนอาหารเจดหมอเจดไห

- ชชกทองแตกตาย

- พธเผาศพชชก

- งานงนศพ (ฉลอง) ชชก

15) พระเจาสญชยคดเลอกชางมาเพอไปอญเชญพระเวสสนดรเขาเมอง

- ขบวนชางมาไปยงเขาครวงกต

- ขบวนมหรสพฉลองหกกษตรยเขาเมอง

16) พระพทธองคโปรดเปรตในนรก

- ยมบาลไตสวนความผดของคนชว

- การลงโทษผผดศลหาขอ

- ภาพอโรตก (Erotic) ลงโทษผผดศลขอสาม เปรตเปลอยกาย

เมอพจารณาภาพผะเหวดมวนยาวแบบสองมตแบนๆแนวจารต ชางวาดไดเพมเตมเรองราว

ซงเปนคตความเชอและเปนวถจรยธรรมทเปนบรรทดฐานส าคญของชวตประจ าวน คอเรองการลงโทษคนชว

การใหรางวลคนดและไดแสดงความเชอมนในบารมของพระพทธเจาบารมของพระอรหนตคอพระมาลย ซง

เปนศาสนบคคลในประเพณทองถน นบไดวาชมชนทองถนทเปนเจาของผาผะเหวดสามารถประกอบสรางทง

พทธศลปคอภาพวาดในผาขนาดยาวๆ และสามารถตอเตมวรรณศลปทเปนเรองเลาตามคตนยมของชมชนโดย

ไมตดกรอบประเพณบญผะเหวดแบบวฒนธรรมหลวง นอกจากนภาพวาดบางผนมการผนวกกณฑและตด

ทอนบางกณฑ เชนผนวกกณฑจลพนกบมหาพน หรอตดทอนกณฑวนปเวศนและสกตกณฑ การเรยงรอย

เรองแบบนคลายกบการเทศนผะเหวดในปจจบน ทรวบรดตดตอนเนอเรองเพอประหยดเวลาใหการท าบญผะ

เหวดใหเสรจโดยเรว เพราะตองการเวลาไปท างานอนในชวตประจ าวน และผฟง เทศนมศรทธานอยลงการ

ท าบญเปนไปเพอสบทอดประเพณฮตสบสองโดยขาดส านกทางศาสนาอยางเขาถงแกนแกนของความหมาย

หรอปรชญาธรรม

3. ชมชนและบคคลตามจนตนาการแบบทองถน

ประเพณบญผะเหวดและการวาดภาพผะเหวดมทงในวฒนธรรมหลวง ( the great

tradition) และวฒนธรรมราษฎร (the little tradition) ผาผะเหวดแบบมวนยาว12 ชดมาจากชนบทใกล

ชานเมอง ยกเวนผาผะเหวดชดของลาวเทานนทมาจากวดศรชมชนนครหลวงเวยงจนทน ผาผะเหวดทกชดให

ความส าคญแกตนไมซงกลายเปนฉากทส าคญกวารปหรอจดสนใจถง 10 กณฑ ไดแก วนปเวศน ทานกณฑ

ชชก จลพน มหาพน กมาร มทร สกต มหาราช ฉกษตรย มเพยง 2 กณฑเทานนทจดเนนอยทตวละคร

คอทศพรและพมพานต ชางวาดสามารถเขยนตนไมไดอยางสมจรงไดอยางสดชน ภาพวาดมความเขยวขจใน

ความออนหวานของเสนและฝแปรงทแตงแตมพมไม โดยเฉพาะภาพจากชมชนผไททงสองแหง ชมชนอสาน

อ าเภอตระการ ชมชนลาวเมองเวยงจนทน ชางไมปลอยใหมพนทวางเลยทกแหงมตนไมใหญกงกานใบเปน

ทรงพม ภมประเทศทมสเขยวของตนไมเปนหลกนคลายกบภมนเวศของชมชนชาวนาในฤดฝน ความแหงแลง

ไมปรากฏในฉาก บอน าในภาพบางชดเปนบงเปนสระเปนบอบาดาล ใตตนไมมนกมกวางมหมปา มนษยและ

สตวและตนไมอยรวมกน โดยมปาไมเปนหลกใหชวตอนอาศย สอดคลองกบชมชนเขมแขงทกแหงตองมปา

ชมชนมทงหญามดอนปตาใหใชประโยชนรวมกน แตความเจรญเตบโตของเมองความเตบโตของการสราง

เขอนสรางถนนหลงป พ.ศ. 2500 ลดทอนความสมบรณของปาไมของธรรมชาตใหลดนอยลง เชนเดยวกบ

ภาพผะเหวดแบบสามมตทวาดคนวาดวตถเตมพนท ฉากวงตนไมใหญบดบงชวตในปาทงทชวตตวละครอย

กลางแมกไมสรรพสตวมากมาย ผาผะเหวดแนวนไมสามารถปลกฝงส านกรกธรรมชาตไดอกตอไป นอกจากน

ยงมปาในจนตนาการคอปาหมพานตในกณฑมหาพนและกณฑมทร ตนไมและดอกไมในปาหมพานตคอ

ตนนารผลทมรปรางทรวดทรงเปนสาวนอยหนาแฉลม มกนรมกนนรมเทพบตร มสระโบกขรณ มกวาง มนก

อาศยอยรวมกนภาพแบบนสรางส านกเชงบวกในระบบนเวศไดเปนอยางด

ภาพผะเหวดอสานกณฑจลพน วดศรโพธชย

อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

ภาพผะเหวดอสานกณฑมหาพน วดศรโพธชย

อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

สวนภาพบคคลในผาผะเหวดเปนภาพทแสดงความตางของชนชน คอชนชนสงชนกลางและ

ชนสามญ ความเปนชนชนแสดงผานรปราง การแตงกาย พฤตกรรมและต าแหนงของภาพและฐานะของตว

ละคร ชนชนสงไดแก พระพทธเจา พระอรหนต กษตรย พระอนทร เทวดา ชนชนกลาง ไดแก เจา

เมอง อ ามาตย ทหาร ชนชนสามญ ไดแก พราหมณ นางพราหมณ ชาวเมอง ชาวบาน

ภาพวาดชนชนสงในผาผะเหวด ภาพกษตรยภาพพระอนทรภาพเทวดาเหมอนกนทงรปราง

และการแตงกาย คอรปรางดไมอวนไมผอม ใบหนารปไขผวพรรณผองใสไมหมนหมอง แตงกายแบบทาว

พระยาในละครนอกละครในและลเกสงทบงบอกความเปนชนชนสงตางจากชนชนอนคอการสวมชฏาสวม

มงกฎ สวมสงวาลยประดบรางกายสวนบน กษตรยชายนงผาโจงกระเบนสวนกษตรยหญงนงผาถงหมสไบม

เครองประดบรอบคอรอบแขนรอบเอว

ภาพวาดทหารเปนภาพทชางแตละชมชนมจนตนาการตางกนตามกาลเทศะ ภาพสวนใหญ

ทหารนงกางเกงคลมเขา สวมเสอแขนยาว สวมหมวก บางภาพถอดาบยาว สวนภาพทหารททนสมยทสด

พบในภาพผะเหวดจากอ าเภอมญจาคร จงหวดขอนแกนแตงกายเหมอนกบทหารราชวลลภสวนสนามแบกปน

ยาวในงานพระราชพธ

ภาพพราหมณไมวาพราหมณชชก พราหมณผขอชางปจจยนาเคนทรพราหมณผขอมาขอราช

รถ ลวนแตงกายอยางสมถะ มผานงเฉพาะทอนลางนงเหนบเตยวแบบนงผาขาวมา ตอนบนมผาแพร

พาดเฉยงไหล ผมยาวเกลามวยไวทายทอย การแตงกายเชนนเปนแบบทผสงวยนงหมเมออยบานเรอน แตใน

ผาผะเหวดพราหมณทกคนแตงกายเชนนในพนททางสงคมทเปนพนทสาธารณะแมเมอเฝากษตรย ในตวบท

วรรณกรรมกษตรยแนะน าใหแตงกายมอมแมมหมนหมองเพอบรรลประโยชนในการขอบรจาคทานและเพอ

แสดงวามาจากปาจากชนบท

“กตวา กระท าตนใหหมนหมองดวยผงธล

เพอใหมสญญาวามาแตเขตอรญรฐ

………………………………………………………….

ดงน ดราพราหมณทงหลาย

ตมเห อนวาทานทงหลาย

ปรสหกจฉนขโลมา มขนลกแฮแลเลบมอยาว

ปงกทนตา มแขวอนขาว แลมหวอนกลวเกลาไปดวยผงเผา

เทาธลเปนอนหมนหมองนก”

(ล าพระเวส-เทศนมหาชาต หรอมหาเวสสนดร

ชาดกภาคอสาน 2557 หนา 20-21)

ภาพชาวบานชายหญงทเปนชนชนสามญมการนงหมสมตว ผหญงนงผาซนยาวสวมเสอ

ทรงกระบอก บางแขนยาว บางแขนสน บางแขนกดหรอแขนในตว บางหมสไบ ทกคนแตงกายด คลาย

การแตงกายในบญประเพณของชาวอสาน มภาพผะเหวดของอ าเภอเมอง จงหวดรอยเอดเทานนทนาง

พราหมณเปลอยอกเปลอยเอว เปดกนแสดงกรยาเหยยดหยามดถกนางอมตดา สวนชาวบานชายนงหมสมตว

ตามกาลเทศะ คอในงานศพในงานฉลอง นงผาเหนบเตยว สวมเสอแขนยาวบาง แขนสนบาง การแตงกาย

ไมแสดงถงความยากขดสน การแตงกายและบคลกของพราหมณเทานนทแสดงถงฐานะอนตอยต าไมสงสง

เหมอน พระเหวดสนดรซงสงสงขนเทพเทวดาคกบฐานะทางเศรษฐกจทมสนทรพยมากมายสามารถ

ท าบญใหทานบรจาคโดยไมมขอจ ากด ตวละครในภาพผะเหวดจงเปนภาพแทนความตางทางชนชนแสดงผาน

การแตงกายและพฤตกรรมทบอกรสนยมและการเบยดขบทางสงคม

ภาพหกกษตรย อ าเภอสามชย จงหวดกาฬสนธ

ภาพทหารแบกปน อ าเภอสามชย จงหวดกาฬสนธ

ภาพพราหมณในกณฑหมพานต อ าเภอหนองสง จงหวดมกดาหาร

ภาพนางกษตรย วดศรชมชน นครเวยงจนทน

ภาพนางพราหมณเปดกน อ าเภอเมอง จงหวดรอยเอด อ าเภอตระการพชผล

ภาพนครกณฑหญงชาวบาน ในงานรนเรง จงหวดอบลราชธาน

4. การตอสดานอดมการณในนทานผะเหวดสนดรชาดก

นทานผะเหวดแสดงอดมการณในสงคมทมความตางทางชนชน เปนอดมการณอ านาจทอย

ในบคคลหลายภาวะ ประการแรกอ านาจรฐ พระเจาสญชยและพระเหวดสนดรเปนภาพแทนการใชอ านาจรฐ

ของผน าดวยพฤตกรรมและดวยตวบทลายลกษณ อ านาจผน าแมนมหลกศาสนธรรมก าหนดไมไดเปดกวาง

อยางไมมขอจ ากด การใชทรพยสนในทองพระคลงตองฟงค าทกทวงของประชาชน หามใหทานชางมงคลซง

เปนทงชางศกและชางมงคลทบนดาลขาวปลาอาหารเสอผาควรใหเพยงนอยนดใหพอสมควร ในขณะทพระ

เหวดสนดรมความมงมนทจะใหทานสนทรพยทงหมด แมอวยวะส าคญเชนดวงตา เลอดเนอ ชวต ความสข

สบายกสละเพอทานไดทงสน เมอพระองคท าทานดงความตงใจ ประชาชนชาวเมองเหนวาผดใหขบออกจาก

เมองไปอยปา อ านาจสงสดจงอยทประชาชนซงวพากษกษตรยตนวา

“โสปตโต อนวาลกสมเดจบพตรแกนเหงา เวสสนดรเจาจอมกษตรย ทชชา ทอควรใหเขา

น าโภชนะอาหาร เขาเปลอกเขาสาร อนตระการดวยเสอผา เปนทานดวยอนนอย กหากคอยสมควรงาม

แมนวาทานผฮบทานกดชอบ ประกอบแทดหล สวนวาพระภมบตราช เปนเชอชาตขตตยวงศากถ ภาเชต ดง

ฤาแลมาใหแลว ยงชางแกวคณเมองแกพราหมณฝงเดนเทศ เหตการณสงใด นจา…………สวโย อนวาชาวสพ

ราษฎร อามาตยพรอมเสนา กทธา มใจกรวโกรธ สาโหดวาลกมหาราชเจากระท าผด” (ล าพระเวส-เทศน

มหาชาต มหาเวสสนดรชาดกภาคอสาน 2557, หนา 26)

ประการทสอง อ านาจในครอบครว นทานผะเหวดสนดร เสนอครอบครวสองรปแบบ ชน

ชนสงเชนกษตรย ผหญงเชนนางผสดนางมทรพยายามตอรองอ านาจในครอบครวปตาธปไตยทผชายเปนใหญ

ใหผหญงในฐานะมารดาและภรยาสามารถรวมทกขรวมสขสรางมหาทานคอใหทานเงนทอง ขาทาส บรวาร

ตลอดจนบตรทาน โดยไมเปนมารขดขวางปณธานของสวาม นางมทรสามารถใชชวตในปาเขาวงกตครแบก

ภาระหนกกวาสามไดอยางสงางาม นางมทรมวถชวตแบบผหญงแกรงแมอยในวรรณกษตรย สวนนางอมตดา

และนางพราหมณผมวถชวตอยในวรรณพราหมณ ทกนางปรารถนาหลดพนจากความทกขทตองท างานหนก

ในครอบครว ตองการใหสามรบใชตนและใหจดหาทาสบรวารมารบใช ใหผหญงมชวตสะดวกสบาย ภาวะ

ชายเปนใหญหรอหญงเปนใหญในครอบครวจงขนอยกบหลายเงอนไขเชน วย ฐานะ ชนชน ไมไดมการ

ผกขาดอ านาจแบบตายตว มการตอสตอรองระหวางความเปนชาย ความเปนหญงเพอความม อ านาจใน

ครอบครว ซงในภาพผะเหวดพนททางกายภาพชางก าหนดใหอยในต าแหนงต ากวาและอยดานหลงสามไมวา

จะนงหรอเดน นางอมตดาจงเปนภาพการตอรองอ านาจในครอบครวระหวางภรรยาเดกกบสามทแกมากๆ

ประการทสาม อ านาจของทน (Capital) ในการศกษานใชความหมายทนหรอ Capital ของ บรดเยอ ซงใชทนในความหมายของความสามารถในการก าหนดหรอก ากบชะตากรรมของตวเองและของผอน ทนในความหมายนจงเปนรปแบบหนงของอ านาจและทนเปนแรงขบทางสงคมทมลกษณะส าคญ 4 ประการ 1) ทนวฒนธรรม (a culture capital) หมายถงสถานภาพหรอต าแหนงแหงทของบคคลในสงคม เชน พระเวสสนดรเกดในวรรณกษตรย ชชกเปนพราหมณขอทานสญจรเรรอน 2) ทนเศรษฐกจ (an economic capital) ไดแกทรพยากรและความมงคงทางการเงนเชนพระเวสสนดร เพยบพรอมดวยเงนทอง ชาง มา ขาทาส บรวาร เสอผาอาภรณทมากมายเพยงพอทจะเลยงประชาชนทงบานเมอง สวนชชกกขอทานจนมเงนทองไดนบรอยน าไปฝากเพอนบานไวแตบานเรอนเปนกระทอมนอยจวนพงดงตวบทกลาววา “อสสโร เฮอนมนมทเสาอยองแอยง หมาขนแกวงหางกไหว แมวจามไอกซาย” 3) ทนสงคม (a social capital) คอทรพยากรทแตละบคคลแตละกลมมเชน บคลก หนาตา ฐานะทางชนชน ชชกถกก าหนดใหขาดทนทางสงคม มความอปลกษณ นารงเกยจ มลกษณะบรษโทษถกเรยกวาเฒาผเผต เฒาฮายก าปานกาดงตวบทพรรณนาวา “อย อนวาพราหรมณผน ชฌโณ เถาแกฮายซวดหบห -หบห ตาเบองหนงตพานลาน-พานลาน เนอหนงยานลอยเดง ปมเพงทอไหไฟ เมอมนไปมนกไกวโอนเอนโอนเอนโหยนเหยนไปมา ขตาปานเกลดเตา เหมนขแฮปานน าเนาผตาย ดงฤามงนางแลมาหาญเปนเมยมนไดนจา” 4. ทนสญลกษณ(a symbolic capital)คอสถานภาพชอเสยงการไดรบการยอมรบในสงคม ชชกมกลลวงสรางสถานภาพใหพรานเจตบตรและฤๅษอจตดาบสเชอวาตนคอราชทต สวนพระเหวดสนดรไดรบการยอมรบทงจากเพอนมนษยและเทวดา เมอพจารณาทนในนทานผะเหวด พระเหวดสนดรมทนเศรษฐกจ ทนวฒนธรรม ทนสงคม ทนสญลกษณเหนอกวาชชก แตไมไดใชทนทเหนอกวากดขแตใชครอบง า ชชกขาดทนทางสงคม ขาดมารยาทในการบรโภค ทนเศรษฐกจจงเปนภยแกชชกคอทองแตกตาย สนทรพยไมมทายาทมารบกลายเปนทรพยสนของรฐ ทนสงคมคออปนสยบคลก รสนยมการกนของชชกเปนสงทท าใหชชกตอยต ามความตางทางชนชนยงกวาทนเศรษฐกจ สงผลใหชชกมสภาพทนาเวทนาทสด “โสอสกโกนโต เถากกนลนลนพนประมาณ จวบอาหารหอมฮน ใจเถาชนชมยนด เถากเกบขาหมใสลไล-ลไล เกบขาไกใสลลน-ลลน ขาหมมนพราหมณเถาผดแฮงเคยว ปากพราหมณเบยวหนกน ขมกมนกไหล น าลายมนกยอย นอยบนาน อาหารกไคคงคาง เถาฟางตายใจสขาด ธาตสแตกเฮฮน หนหวายหลายลนลน ตาเถากเหลอซนอยพานลาน พานลาน แลนา” (ล าพระเวส– เทศนมหาชาต หรอมหาเวสสนดรชาดกภาคอสาน 2557, หนา 192)

การใชทนเศรษฐกจของพระเหวดสนดร เปนการสรางหนทางสนพพานทมผรบประโยชนหลายระดบ ทงภายในอาณาจกรและภายนอกอาณาจกร คอประชาชนไดรบขาวปลาอาหาร เสอผา เพอนบานทประสบปญหาขาดแคลนอาหาร ฝนแลง ขาวกลาตาย กไดรบความชวยเหลอ แมวตถอนไมควรใหทานเชนอตถทาน อสภทานพระเหวดกทาน “ปฏยาเทห เจาจงตกแตง สรรพะแผงเครองของทาน ดตระการแวนยง ใหไดแลสงแลเจดฮอย คอวา ชางกใหไดเจดฮอย มากใหไดเจดฮอย รถกใหไดเจดฮอย นางกใหไดเจดฮอย แมงวนมกใหไดเจดฮอย ขาชายกใหไดเจดฮอย ขาหญงกใหไดเจดฮอย” จากเนอความดงกลาวนทนเศรษฐกจ โดยการจดการแบบไรขอบเขตของพระเหวดสนดรท าใหสงคมใชความรนแรงกบพระองคคอขบไสใหอยปาในเพศของดาบสผถอศลบรสทธ และสงผลใหมเหสและโอรสธดาถกสงคมใชความรนแรงอยางปาเถอนจนขาดความสข ทนจงสงผลหลายดานในเรองน คอทนเปนเงอนไขในการสรางอ านาจและเปลยนแปลงต าแหนง การกระจายทนระหวางชนชนไมเทาเทยมกน ภาพวาดของชชกเปรยบเหมอนพนททางสงคมอนไมมใครตองการชชกจงชวงชงอ านาจผานทนทมอยางจ ากด

ภาพชชกไดตวนางอมตดา อ าเภอสามชย จงหวดกาฬสนธ

ภาพพราหมณเจตบตรกบชชก อ าเภอหนองสง จงหวดมกดาหาร

5. บรรทดฐานทางสงคม บรรทดฐานทางสงคมคอแบบแผนพฤตกรรมทเปนมาตรฐานของสงคม มไวเพอแกปญหาพนฐานของสงคมและมหนาทท าใหสงคมคงสภาพอยได ภาพวาดนทานผะเหวดสนดรแสดงบรรทดฐานทางสงคมผานจารต (More) และวถชวตชาวบาน (Folkway) จารตเปนบรรทดฐานทางสงคมทมความส าคญมาก ผทไมท าตามจะมผลกระทบตอสงคมจงมขอหามตางๆมากมาย ในภาพผะเหวดตอนมาลยหมนมาลยแสนและพระมาลยโปรดสตวนรก มภาพแสดงการหามฆาคนหามฆาสตว หามท ารายกน หามลกขโมย หามประพฤตผดประเวณ ผท าผดขอหามเหลานคอผดศลหา ซงเปนธรรมขนพนฐานของพทธศาสนา ผท าผดจารตเมอตายแลวมโทษรนแรง กลายเปนเปรตตกนรกถกทรมานใหเจบปวดทกขทรมาน เชนเอาน ารอนกรอกปาก ถกสนขดรายรมกด ถกคมหอกคมดาบทมแทง ถกเหยยวถกแรงถกกาใชจงอยปากแหลมคมจกต ถกคมหนามงวทมแทง ภาพวาดบางชดแสดงปญหาลกขโมยและอาชญากรรมในชมชน เชน การฆาชางเอางา การฆาสนขเอาฟน การขโมยพชผกสวนครว ขอหามเหลานเปนการขดวยภาพ เปนบทลงโทษทรนแรงและเปนภาพทชางเนนมาก ยกเวนภาพทมจดมงหมายวาดเพอขายจะตดทอนค าสอนนอกเรองนทานผะเหวดสนดรออก สงผลตอแกนเรองทขาดหายไป สวนวถชาวบานทแสดงผานเรองคอ วถชวตของผหญงในการเลอกสามทไมเหมาะสม หรอวถชวตของผหญงทถกเลอกไมอาจเปนฝายเลอกได เชนนางอมตดาผมสามแกอปลกษณ เปนการท าผดวถชาวบาน จงถกลงโทษดวยการนนทาดาวาถกทบต ไมคบหาสมาคม ซง ขอหามเชนนชมชนมไวเพอวางกรอบพฤตกรรมของคนแกและคนสาวเชน “เฒาแกแลวหลงโลภเมยสาว เฒาหวขาวฟ าเฟอนน าช เฒาซหลนอนแตสวมน าเมยเฒาซ าเซยน าสาวส านอย” (กาพยหลานสอนป) อยางไรกตามวถประชาทโดดเดนในภาพวาดนทานผะเหวด คอภาพแสดงประเพณละเลนรนเรงในงานศพและงานฉลอง เปนภาพวาดทมความแจมใสมชวตชวา คอภาพการเลนดนตรและการฟอนในขบวนแห ภาพแสดงเครองดนตรอสาน การแตงกายของหมอฟอนและทาฟอน เครองดนตรในภาพไดแกแคน กลองยาว ฉาบ ป สวนการฟอนเปนการฟอนเกยวกนชายหญงและในขบวนแหรนเรงมการหามไหเหลาพนบานทเรยกวาอ สวนการเลนพนบานมการเลนหวลานชนกน ฉากทแสดงวถชาวบานคอ กระทอมชชก บอน า สระน า ทชาวบานตกน าดมน าใชรวมกน เปนพนททางสงคมของหญงแมบานทมาดกท ารายนางอมตดา ภาพวาดนทานผะเหวดทชางพนบานวาดสามารถบนทกวฒนธรรมทองถนไวอยางกลมกลนกบเนอเรอง ในขณะทภาพวาดจากสวนกลางซงเปนพทธพานชจะขาดภาพประกอบเหลาน ภาพนไมอาจเรยกวาภาพกากไดเพราะเปนภาพทวาดเตมโครงสรางของกรอบภาพไมใชภาพยอยเพยงเลกนอย ประเพณพนบานนบเปนสงบงชความเปนศลปพนบาน (Folk Arts)โดยแท ยงเมอพจารณาตวบทลายลกษณจะเหนความกลมกลนระหวางภาพกบวถชมชนเชน รายการอาหารอนหลากหลายทชชกกนจนทองแตกตาย “ภญชตวา เถากกนเขาน าโภชนะอาหารอนหวานจอยจด เครองประณตน านมงวของกนนวหลายหลาก มมากยงหนกหนา อนพระญาบรมศรสญชยใหแตงแปลงไว คอวา เขาตมแลเขาหนมแหนบเขาเขยบแลเขาทรายหอมหลายเขามธปายาสเขาปาดแลเขามนเขาหนมตาควายใสหมากพราวเขาจาวใสมนหมสตตภตตญจ คอ เขาสตกอนสตยอย ออยหอยกบมนปลาเขาแดกงาอนหอมยงยวด เขาขวดแลสาลวงเขาผงปน

เปนกลบ เขาลบกบน าตาล เปนเครองหวานแกอเถา ภตตสป บทอแตน า แมนวาขาวแลแกงทงหลาย อนนายครวหลวงหากแตงแปลงไว คอวาจนไขแลจนมน สพพะสรรพปงจหมกหมอกหมแลกระหนาบลาบชวาแลซบย าผกน าตบกบปลาบ ากงหม ากบงาปเครองจแลเครองจ าน าแจวกบซนตมแกงสมใสเขาปนลาบขนใสตบหลาย ลาบควายใสเพยยอหมกหมอกหมอใสเขาเบอหมากเขอกบปลาแดกถวแปบกบน าผก อเถาพราหมณมกพาโล” (ล าพระเหวด-เทศนมหาชาต หรอ มหาเวสสนดรชาดกภาคอสาน 2557, หนา 192)

ภาพชชกเลาโลมนางอมตดา อ าเภอหนองสง จงหวดมกดาหาร

ภาพการฟอนร าในตอนนครกณฑ วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน 6. ความอนาจารในผาวาดภาพผะเหวด ผาวาดภาพผะเหวดแบบสองมตและสามมตทชางพนบานวาดอยางม

อสระ มภาพโปภาพเปลอยหลายภาพจดไดวาเปนภาพศลปแนว Erotic มภาพการเปลอยกายโชวอวยวะเพศ

ชาย มภาพการเปลองเสอผาของฝายหญง มภาพการนงสนเปดชวงขาดานหนาทงาม มภาพการเลาโลมหญง

ของชายผเปนสาม มภาพเปลอยของสตวนรกทเรยกวาเปลอยกายเหมอนเปรต ภาพ Erotic แนวนในศลป

ประเพณทเครงจารตโดยเฉพาะภาพจตรกรรมฝาผนงทปรากฏม ความรสกของชาวบานเมอเพงดภาพเหลานท

พราหมณชชกแสดง จงรสกขนไมเหนวาเปนผด ความโปความเปลอยในภาพเปนสงแสดงภาวะต าตอยไรสกล

มใชเปนสภาพอนาจารเทานน สวนภาพเปรตเปลอยในนรกเปนภาพทสรางความรสกนากลว สรางบทบาท

ของยมบาลในฐานะผลงโทษคนชว ดวยหอกยาวปลายแหลมคมทมแทงคนบาปใหเลอดตกอาบรางกาย

ปจจบนภาพสวนนหายไปจากผาผะเหวดและหายไปจากภาพจตรกรรมทตกแตงวดเพราะชาวบานกลวไม

สนบสนนใหวาดภาพนรก เนนภาพสวรรคแทน แสดงความคดทมงสขนยมไมเนนการกลอมเกลาทางสงคม

ผานขอมลสองทางทงดานบวกและลบ

ภาพเปลอยนางพราหมณ วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

ภาพการลงโทษในนรก วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

7. ความหมายเชงสญญะของตวละคร นทานผะเหวดสนดรมกระบวนสอสารหลายรปแบบ เชนการเทศน

เสยงเดยว การเทศนหลายธรรมาสน การประกอบพธอญเชญพระเหวดสนดรเขาเมอง การเลาดวยภาพวาด

ผายาวซงคลายภาพยนตรมทงภาพมทงเพลง (เทศนแหล) มการกระท า ทงเสยง ทงเรอง ทงภาพวาด

สามารถสอความหมายหลายแบบ โดยตวละครเปนสญญะทแสดงมมมองตอระบบสงคมวฒนธรรม ตวละคร

เปนรปสญญะทแสดงความหมายสญญะ

ภาพวาดกณฑตนๆ เปนความสมพนธระหวางมนษยกบเทพบนสวรรค คอพระมาลยและพระพทธ

องคกบพระอนทรและเทพบรวารอนไดแกเทพบตรเทพธดา ความหมายโดยตรงคอการปรารภเหตการเลา

นทานผะเหวดสนดรวาหากฟงเทศนเรองนจบภายในหนงวนผฟงจะไดไปสวรรค สวนความหมายทแฝงอยค อ

อ านาจหรอบารมของพระอรหนตและพระพทธเจาสงสงเทยมเทาเทพในศาสนาพราหมณคอพระอนทร

นบเปนการสรางคตความเชอใหมซงท าใหคตความเชอเดมหมดคณคาหรอออนตวลง เชนเดยวกบพฤตกรรมท

พราหมณเมองกลงคราษฎร พราหมณชชกพราหมณแปลงขอชางขอมาขอรถขอ โอรสธดาขอมเหส

ความหมายโดยตรงเปนการสรางทานบารมของพระเหวดสนดร แตความหมายแฝงทซอนอยเหมอนการเลน

ซอนหา คอการสรางกษตรยธรรมาภบาลทยอมรบการเปลยนทนเปลยนอ านาจใหประชาชนและขนนางหาก

ท าผดฮตบานคลองเมองตามความเหนของประชาชน อ ามาตยและขนนาง

สวนตวละครผหญงไดแกนางผสด นางมทร นางอมตดา นางพราหมณ เมอตความหมายโดยตรงคอ

ผคนทเกดมาไมไดมอสระชวตเปนสมบตของผอน คอเปนสมบตของผชายทเปนพอและสามดวยกฎเกณฑของ

สงคมทผชายเปนฝายไดแตผหญงเปนฝายเสย หากคนหาความหมายแฝงทซอนอยพฤตกรรมของผหญงม

ลกษณะลอเลยนประชดประชนคานยมทปลกฝงในสงคมทไมมใครลกขนมาคดคาน เชนการเสพยสขในเรอน

รางทงดงามราวเทพสรางของผหญงคอ ตาด าสนท ขนควด าสนท หนาทองแบนราบ นมเตงตง ผมไมหงอก

สบเผาพนธมทายาทดมชอเสยง สามารถชวยนกโทษประหารไดและเปนมเหสของพระราชา นอกจากนมการ

ลอเลยนอ านาจของผชายในครวเรอนทครอบง าผหญงดวยการลกขนมาตอรองเพอเปลยนแปลงอ านาจของ

ผชายทกดขบงคบกายใจของผหญง ความหมายของรปสญญะทตวละครสอความหมายสญญะจงมทง

ความหมายทเปนเรองราวของนทาน และความหมายทเปนระบบสงคมวฒนธรรมทแฝงอยโดยความหมายเปน

กลไกของการสอสารและการตอสทางสงคม

ภาพสามนางพราหมณทบตภรรยา วดศรชมชน นครเวยงจนทน

ภาพนางมทรสลบ วดศรชมชน นครเวยงจนทน

8. ความเปลยนแปลงของผาผะเหวด ผาผะเหวดเปนศลปกรรมของชาวบาน (Folk Art) ทมการประกอบ

สรางอยางตอเนองนบรอยป บทบาทหนาทส าคญคอเปนสวนหนงของประเพณบญผะเหวดหรอบญมหาชาต

หนาทโดยตรงคอบอกเลานทานผะเหวดสนดรผานภาพเขยนในหลายลกษณะ เชนเปนผาศกดสทธในพธ

อญเชญพระเหวดสนดรเขาเมอง ในชมชนขนาดใหญชาวบานทกวยจะพรอมใจกนกระท าพธอญเชญสกษตรย

หรอหกกษตรย คอพระเหวดสนดร นางมทร กณหา ชาล นางผสด พระเจาสญชยจากเขาครวงกตซงเปน

ปาเขาสเมองคอกรงสพหรอวดในหมบาน ชมชนชาวนาทพระภกษและผสงอายเขมแขงบรรยากาศตอนแห

พระเหวดสนดรเขาเมองจะสนกและชาวบานรวมกลมแสดงความสามคคอยางเขมแขง โดยเชอวาการ

เกษตรกรรมจะไดผลดขาวปลาอาหารสมบรณ แตในชมชนเมองทผคนค าขายและรบราชการการแหผาผะ

เหวดไมมความหมาย ไมมความส าคญ บางแหงตดพธแหผาผะเหวดออกไปโดยใหเหตผลวาเสยเวลา ตอง

ท างานอน บทบาททางสงคมของผาผะเหวดจงลดลง นอกจากนหากวดสรางศาลาการเปรยญขนาดใหญจะ

วาดจตรกรรมฝาผนงเรองผะเหวดสนดรไวรอบ ผาผะเหวดจงหมดบทบาทดานการประดบตกแตงซงเปน

ประโยชนใชสอยส าคญอกประการหนง เยาวชนรนลกหลานจงขาดโอกาสไดเหน ไดสมผสกบผาผะเหวดใน

พธอญเชญสกษตรยเขาเมอง ซงเปนการแสดงบทบาทสมมตทชาวบานเปนผแสดงรวมกนดวยศรทธาและ

เชอมนในผลบญ เมอขาดพธความคดมมมองทมตอผาผะเหวดจงเปลยนไปเชนศรทธานอยลง ความเชอมนใน

อานสงสของการฟงเทศนใหครบสบสามกณฑแลวไดขนสวรรคกสนคลอน คงเหลอเฉพาะผมอายมากทฟง

ธรรม ในชมชนขนาดเลกบางวดมพระภกษเพยงรปเดยว ความตอเนองของประเพณและการท าบญใหครบทก

ขนตอนแทบเปนไปไมได ขนตอนทถกตดออกคอการแหผาและการเทศนธรรมแบบครบถวนมคณธรรม การ

ท าบญเปลยนแปลงจากการท าบญเพอฟงธรรมเปนการท าบญใหทานทเนนการบรจาคใหบรรพบรษทลวงลบ

แลว เสยงการเทศนแถมสมภารคอประกาศยกยองใหพรผบรจาคเงนดงกลบเสยงเทศนผะเหวดจนแทบไมได

ยนเสยงเทศนผะเหวด สงผลใหตวบทหรอคมภรผะเหวดขาดการสอสารไปยงชาวบาน การกลอมเกลาทาง

ศลธรรมดวยนทานผะเหวดจงลดทอนไมถกผลตซ าในดานการรบสาร การเปลยนแปลงทส าคญอกประการ

หนงคอ วธการเขยนภาพผะเหวด วธการเขยนในจารตเดมใชการวาดภาพลายเสนแลวระบายสน า ผวาดตอง

อานนทานผะเหวดสนดรใหจบใหเขาใจอยางถองแท แลวก าหนดวาแตละกณฑมรปประกอบเปนอะไรมฉาก

เปนอะไร ฉากสวนใหญจะเปนสเขยวของตนไมแซมแทรกในทกบรบทไมวาจะเปนเมองเปนบานเปนปา โดย

พนทปามตนไม นก ชาง กวาง สตวปาและสตวน ามมากกวาพนทอนๆ อยางไรกตามภาพวาดแบบเกาท

เปนสองมตฉากทเปนพนทธรรมชาตมมากกวารปตวละครในทกกณฑ สวนภาพวาดยคหลงทเปนภาพสามมตม

เฉพาะรปตวละครไมมฉากจงขาดพนทสเขยวและพนททางวฒนธรรม ขาดมตทผสานกลมกลนระหวางฉาก

และรป รปตวละครแขงทอไมสรางความรสกเชงสนทรยภาพ และภาพไมสอดคลองกบตวบททางวรรณกรรม

เปนพทธพานชทมความงายแตไมงาม ภาพวาดถกลดทอนความศกดสทธลง แนวโนมในอนาคตภาพวาดผา

ผะเหวดอาจเปนเพยงภาพอดตทเกาแกทรดโทรมตามเวลา ส านกของกลมชาตพนธทางพทธศาสนาในหมคน

รนใหมอาจเลอนลางขาดความสบเนองกบประเพณบญผะเหวด โดยเชอวา พ.ศ. 2550 เปนกงพทธกาลท

พยากรณวาพทธศาสนาจะสนสดเมอมอายครบ 5,000 ป

ภาพวาดสองมตกณฑกมาร ตอนอมตดาไปตกน า วดศรโพธชย อ าเภอตระการพชผล จงหวดอบลราชธาน

อ าเภออาจสามารถ จงหวดรอยเอด ภาพวาดสามมต ตอนอมตดาไปตกน า

9. การสรางพพธภณฑผาวาดภาพผะเหวดสนดร ชมชนหมบานขนาดใหญหารอยหลงคาเรอนขนไปจะมวด

ประจ าหมบานทสามารถด ารงอยไดอยางเขมแขง มความตอเนองและมความเปลยนแปลงในชวตประจ าวนอย

ตลอดเวลา ชมชนระดบต าบลทกแหงใหความส าคญกบประเพณบญผะเหวดหรอบญใหญ โดยถอวาเปนกจท

ตองท าเพราะพอแมปยาตายายพาท า สวนการเรยนร การเขาใจแกนสารของประเพณแตกตางกนตามวย คน

รนใหมตองการใหประเพณสนกเพลดเพลนมเสยงดนตร มการฟอน มการเตน คกบการท าบญใหทานคกบ

การสวดมนตและรบพร แตไมประสงคจะฟงเทศนผะเหวดสนดรไมวาจะฟงหนงกณฑหรอสบสามกณฑ ซง

เปนเรองทผอาวโสและพระเถระผอาวโสหนกใจ วดบางแหงคณะกรรมการวดรวบรวมวตถทใชในประเพณบญ

ผะเหวดไวแตไมเปนระเบยบระบบ วตถทรวบรวมไวคอผาวาดภาพผะเหวด ธง วงฉตรหรอพวงฉตร ตนฉตร

กระดาษสทตดลวดลายตางๆ ตมน ามนตรหรอขนน ามนตร ธรรมาสนเทศน ทางมะพราวสานเปนรปนก รป

ปลา ท าเปนพวงหอยระยาอยางสวยงาม รงตอเสอ รงผง รงนก ดอกไมแหงรอยเปนพวงเชนดอกจานแหง

ดอกสะแบงแหง ดอกสโนแหง ตวตอทประดษฐจากลกมะพราว นอกจากนยงมพวงฉตรทประดษฐจากหลอด

กาแฟ สตวน าสตวปกทประดษฐจากขวดน าแกวน าพลาสตก จดมงหมายในการรวบรวมเพอเกบไวใชในป

ตอไป

วดบางแหงวตถทใชประดบตกแตงศาลาโรงธรรมสามารถจดเปนพพธภณฑพนบานได โดย

ใหมจดเนนทภาพวาดผะเหวดทมพลวตรหลากหลายรปแบบ ทงภาพวาดแบบเนนเสน ภาพวาดแบบเนนส

ภาพสองมต ภาพสามมต ภาพจตรกรรมฝาผนง โดยใหชมชนและโรงเรยนมสวนรวมในการจดพพธภณฑ

จดการเรยนร ทงจากภาพและจากตวบทวรรณกรรม รวมทงจดใหมกจกรรมการอานท านองเสนาะ การอาน

ท านองเทศนจากปราชญพนบานทงในเวลาปกตธรรมดาและเวลาทเปนชวงนกขตฤกษหรองานบญ การจด

พพธภณฑภาพผะเหวดและการจดกจกรรมฝกอานนทานผะเหวดสนดรท านองตางๆจะเปนการชวยพฒนา

ทกษะการอานการเขยนของฝายสมณะใหสงยงขน และสามารถใชสนทรภาพในการสบสานการสอนศาสน

ธรรมไดดวย ดงนนชมชนหมบานจงควรมพพธภณฑทแสดงประเพณบญผะเหวดรวมกบประเพณอนๆไวเปน

สถานศกษาของชมชน โดยชมชนมสวนรวมในการจดแบบบานวดแหงภมปญญาสบไว

อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ภาพตวบทผะเหวดสนดร วดสวางมงคล

ภาพตวอกษรธรรม วดศรชมชน นครเวยงจนทน

วดจนทรประดษฐ อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม ภาพรงตอและตวตอทใชประดบงานบญผะเหวด

ภาพเครองจกสานรปสตว วดจนทรประดษฐ อ าเภอกนทรวชย จงหวดมหาสารคาม

ขอมลผาวาดภาพผะเหวดสนดรชาดก

1. ผาวาดจากวด อ.ตระการพชผล จ.อบลราชธาน

2. ผาวาดจากวด อ.พบลมงสาหาร จ.อบลราชธาน

3. ผาวาดจากวด อ.อาจสามารถ จ.รอยเอด

4.ผาวาดจากวด อ.เมอง จ.รอยเอด

5.ผาวาดจากวด อ.หนองสง จ.มกดาหาร

6.ผาวาดจากวด อ.สามชย จ.กาฬสนธ

7.ผาวาดจากวด อ.มญจาคร จ.ขอนแกน

8.ผาวาดจากวด อ.เมอง จ.ขอนแกน

9.ผาวาดจากวดบานโนนสะแบง อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

10.ผาวาดจากวดบานมะกอก อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

11.ผาวาดจากวดบานทาแร อ.บรบอ จ.มหาสารคาม

12.ผาวาดจากวดบานขามเฒา อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

13.ผาวาดจากวดศรชมชน ก าแพงนครเวยงจนทนสปป.ลาว

บรรณานกรม

กลนจ คณะฤกษ. การศกษารายยาวมหาเวสสนดรชาดก พระราชนพนธสมเดจพระมหาสมณเจา

กรมพระปรมานชตชโนรส. วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยศลปากร, 2542.

คงเดช ประพฒนทอง. พระบฏ. ในพระบฏและสมดภาพไทย. กรงเทพฯ : อมรนทรการพมพ,

2527.

คณะสงฆภาค 9. ล าพระเวส-เทศนมหาชาต. มหาสารคาม : สารคามการพมพ, 2557.

เฉลม สขเกษม. สารานกรมมหาเวสสนดรชาดก. พระนคร : แพรพทยา, 2509.

จกรพนธ วลาสน. พลงการวจารณทศนศลป. กรงเทพฯ : มงมตร, 2547.

ชยณรงค ดอนทร. “พระเทวาภนมมต (ฉาย เทยมศลปไชย).” วารสารศลปากร ปท 49 ฉบบท 2

(มนาคม-เมษายน 2544) : 16-29.

ชนต อยโพธ และศลปะ พระศร. “จตรกรรมบนผนผา หรอพระบฏ.” นตรสารศลปากร. ปท 3

เลม 4 (พฤศจกายน 2502) : 39-48.

นดดา หงสววฒน. ทศชาตชาดกกบจตรกรรมฝาผนงเวสสนดรชาดก ภรทตตชาดก จนทกมารชาดก

นารทชาดก วธรชาดก. กรงเทพฯ : แสงแดดเพอนเดก, 2549.

ปรมนทจารวร. กาญจนนมต : คตชนเนองดวยความเชอและประเพณสวดพระมาลยทบานหนองขาว.

กรงเทพฯ : ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2554.

ปฐม หงษสวรรณ. คตชนกบชนชาตไท. มหาสารคาม : ส านกพมพมหาวทยาลยมหาสารคาม, 2554.

มณ พยอมยงค. การวเคราะหและเปรยบเทยบมหาชาตฉบบภาคกลาง ภาคเหนอ ภาคอสานและ

ภาคใต.

วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศรนครนทร

วโรฒ, 2519.

วนยธร มานพ ปาละพนธ, พระคร. รปแบบการสอสารและการพฒนาท านองแหลเทศนมหาชาต

ภาคกลาง. วทยานพนธปรญญาดษฎบณฑต มหาวทยาลยมหาสารคาม, 2551.

ศราพร ณ ถลาง. ทฤษฏคตชนวทยา : วธวทยาในการวเคราะหต านาน-นทานพนบาน. กรงเทพฯ :

โครงการเผยแพรผลงานทางวชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2551.

สมชาย นลอาธ. “พระเทวาภนมมต จตรกรเอกชาวอสานในราชส านกจกรวงศ.” วารสารเมองโบราณ.

ปท 13 ฉบบท 1 (มกราคม-มนาคม 2530) 2530.

สภาพรรณ ณ บางชาง. มหาชาตและประเพณเทศนมหาชาต. ใน มหาชาตเอกสารประกอบการประชม

วชาการและการเทศนมหาชาต 21-22 มนาคม 2524. ธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย

,2524.

ภาษาองกฤษ

Kaiser, Thomas. Painted Songs. Arnoldsche Art Publishers. Stuttgart, Ethnographic

Museum of the University of Zurich. 2012.

Bonnie Pacola Brereton and SomroayYencheuy. Buddhist Marols of Northeast

Thailand Reflections of Isan Heartland. Chiangmai, Mekong Press, 2010.

Lefferts, Heledom, 2006/2007. “The Bun Phra Wet Painted Scrollo of Northeastern

Thailand in the Walters Art Museum.” Journal of the Walters Art Museum

64/65 : 99-118.

ขอมลผาวาดภาพผะเหวดสนดรชาดก

- ผาวาดจากวด อ.ตระการพชผล จ.อบลราชธาน

- ผาวาดจากวด อ.พบลมงสาหาร จ.อบลราชธาน

- ผาวาดจากวด อ.อาจสามารถ จ.รอยเอด

- ผาวาดจากวด อ.เมอง จ.รอยเอด

- ผาวาดจากวด อ.หนองสง จ.มกดาหาร

- ผาวาดจากวด อ.สามชย จ.กาฬสนธ

- ผาวาดจากวด อ.มญจาคร จ.ขอนแกน

- ผาวาดจากวด อ.เมอง จ.ขอนแกน

- ผาวาดจากวดบานโนนสะแบง อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

- ผาวาดจากวดบานมะกอก อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

- ผาวาดจากวดบานทาแร อ.บรบอ จ.มหาสารคาม

- ผาวาดจากวดบานขามเฒา อ.กนทรวชย จ.มหาสารคาม

- ผาวาดจากวดศรชมชน ก าแพงนครเวยงจนทนสปป.ลาว