halbzhardn29

1 2013 ونی دووهم كانو

Upload: hallbzhardn-hallbzhardn

Post on 11-Mar-2016

239 views

Category:

Documents


10 download

DESCRIPTION

govarihalbzhardn29

TRANSCRIPT

Page 1: halbzhardn29

1 كانوونی دووه م 2013

Page 2: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(2

Page 3: halbzhardn29

3 كانوونی دووه م 2013

كپێسه‌د

له )٢٠٠٩/٧/٢٥(دا هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێمی کوردس������تان و ئه ندامانی په رله مانی کوردستان به ڕێوه چوو. له و هه ڵبژاردنه گش������تی و ڕاسته وخۆیه دا، مه س������عوود بارزانی سه رۆکی پارتی دیموکراتی

کوردستان به ڕێژه ی )٧٠%(ی ده نگی هاوواڵتیان، بوو به سه رۆکی هه رێمی کوردستان.لیس������تی کوردستانی )پارتی دیموکراتی کوردس������تان و یه کێتی نیشتمانیی کوردستان( له هه ڵبژاردنی په رله مانیدا )٥٧،٢٥%(ی ده نگه کانیان مسۆگه ر کرد. جیاوازیی ده نگه کانی سه رۆکی هه رێمی کوردستان که س������ه رۆکی پارتی دیموکراتی کوردستانیشه له گه ڵ ده نگی لیستی کوردستانی، )١٣%(ه . ئه م ڕێژه یه ، ده نگی ئه و هاوواڵتیانه یه که ده نگیان به لیس������تی کوردستانی نه داوه . وێده چێت ئه وه ده نگی ئه و که سانه

بێت، که یان سه ر به به ره ی ئۆپۆزسیۆن بن، یان خه ڵكانی له ده ره وه ی ئه وان بن.ئه مه دیارده یه کی گه لێک نوێیه له هه رێمی کوردس������تان. ئه م جیاوازییه ئه وه ده رده خات، که به ش������ێک له هاوواڵتیانی هه رێمی کوردس������تان له کاتی هه ڵبژاردن بۆ ئه ندامانی په رله مانی کوردس������تان، ده نگیان له به رژه وه ندیی یه کێک له حزبه کانی ئۆپۆزس������یۆن خس������تبێته ناو س������ندووقه کانی ده نگدانه وه ، به اڵم بۆ هه ڵبژاردن������ی س������ه رۆکی هه رێم، هه ڵبژاردنێکی تری������ان هه بووه . ئاکامی هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێمی کوردس������تان له )٢٠٠٩/٧/٢٥(دا ئه وه بوو، که به ش������ێک له هاوواڵتیان بواری تێڕوانینیان بۆ هه ڵبژاردن

یه کده ست و نه ریتی نه بووه . هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێم له الی������ه ن په رله مانه وه ، هه م هاوواڵتیان و ده نگی ڕاس������ته وخۆی ئه وان ده سڕێته وه ، هه میش به ر به و دیارده نوێیه )١٣%(ه ده گرێت، که جارێکی تر له هه رێمی کوردستاندا ڕوو

نه داته وه ! له کۆتاییدا، ئۆپۆزسیۆن ده خوازێت ده نگی ڕاسته وخۆ له هاوواڵتیان بستێنێته وه .ئه و تیڕوانینه ی ئۆپۆزسیۆن بۆ هه ڵبژاردنی سه رۆکی هه رێم له الیه ن په رله مانه وه ، تێڕوانینێکی تێکنۆکراتی

و ئه فالتوونانه یه ، که پێی وایه ، هاوواڵتیان پێگه ییشتوو و لێهاتوو نین.هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێم له الیه ن ئه ندامانی په رله مان������ه وه ، به مانای پاوانکردنی ده نگدانه و هه ر ب������ه و پێیه ش، هاوواڵتیان ده خرێنه په راوێزی سیاس������ه توانان و ساتوس������ه ودای چه ند حزب و الیه نێک له

کۆاڵنه کانی په رله ماندا.به واتایه کی تر، هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێم له په رله مان، به مانای قۆرخکردنی سیاس������ه ته له الیه ن په رله مانتارانه وه یه . سه رهه ڵدانی )١٣%(ییه کان، تێڕوانینێکی گه لێک نوێیه سه باره ت به چه مکی هه ڵبژاردن له واڵته که ماندا. با هاوواڵتیان ده نگی خۆیان هه بێت و له هه ڵبژاردنی س������ه رۆکی هه رێمدا ڕاس������ته وخۆ

بڕیارده ر بن.سه‌رنووسه‌ر

‌هه‌ڵبژاردنی‌سه‌رۆکی‌هه‌رێمله‌‌نێوان‌هاوواڵتیان‌و‌په‌رله‌ماندا

Page 4: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(4

له دیس������امبری س������اڵی ٢٠١٠دا، بڵێسه ی ئاگری جه سته ی )محه ممه د بووعه زیزی( ده سپێکی ته قینه وه ی ڕق و ناڕه زایه تیی که ڵه که کراوی هاوواڵتیان توونسی ب������وو. زۆری نه خایاند ک������ه ئاگره که په رێ������زی واڵته عه ره بییه کانی تریشی گرته وه و به "به هاری عه ره بی"

ده نگ و ئاوازه ی دایه وه .یه کێک له ئامانجه سه ره کییه کانی "به هاری عه ره بی" ئ������ه وه بوو، که کۆتایی به ده س������ه اڵتی س������ه رکۆماره هه تاهه تای������ی و حوکمی دیکتات������ۆری بێنێت. هه ر له و کۆاڵنه شه وه ، "به هار"ه که ، چاره سه رێک بۆ "هه ژاری"،

"گه نده ڵی" و "پێشێلکردنی مافی مرۆڤ" بدۆزێته وه .گه رچی ئه م بزووتنه وان������ه له ڕه وتی خۆیاندا بوون به ش������ۆڕش، به اڵم ڕه نگدانه وه ی ویستی ئه و ده ڤه ره چه قبوستوو و ڕه نگاوڕه نگه ی پێوه دیار بوو. ناوه ڕۆکی بزووتنه وه و درشمه کان یه کده ست نه بوون و هه ڵگری جه مس������ه ری ئیس������المی و الیه نگرانی مافی مرۆڤ و

ئازادییه کانن. ئ������ه و "به ه������اره "، ڕاماڵینی یه که می������ن ئامانج������ی سه رکۆماره "هه تاهه تایییه کان" بوو، به اڵم له درێژه ی

زه ماندا ئه وه ئاش������کرابوو، که کێش������ه ی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������ت ته نیا ئه و دیارده چه قبه ستووه مێژوویییه نییه ، به ڵکو دیموکراس������ی، کۆتاییهێنان به سیسته می تاکحزبه ، مافی مرۆڤ، پێکه وه هه ڵکردن، ئازادییه کان، نه هێش������تنی گه نده ڵی و نادادپه روه ریی، جه مسه رێکی

تری ئه م "به هار"ه یه .

و‌ مێژووی���ی‌ گرفت���ه‌‌ هه‌تاهه‌تاییی���ه‌کان،‌که‌ڵه‌که‌کراوه‌که‌ی‌ڕۆژهه‌اڵتی‌ناوه‌ڕاست!

یه کێک له گرفته به رچاو و سه ره کییه کانی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست، حوکمڕانه هه تاهه تایییه کانن، که ڕیشه ی له ناخی مێ������ژووی ئه و ده ڤه ره دا ڕۆچووه . فیرعه ونه کان، خه لیفه کان، سوڵتانه کان و س������ه رکۆماره کان له یه ک خاڵی سه ره کیدا هاوبه شن، ئه ویش هه تاهه تاییبوونیانه . ئه م������ه ش یه کێکه له هۆکاره کانی چه قبه س������توویی له و

ده ڤه ره فوسیلی و دایناسۆرییه دا.)رامسسی دووه م فیرعه ونی میسر ١٣١٤-١٢٢٤ پ. ز( ٦٦ ساڵ و دوو مانگ حوکمڕان بوو. ئوومه وییه کان له س������ااڵنی ٦٦١ی زایینییه وه ت������ا ٧٥٠ی زایینی له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا فه رمان������ڕوا بوون. بنه ماڵه ی عه باس������ییه کان له ٧٥٠ی زایینییه وه تا ١٢٥٨ زایینی،

به غدا مه کۆی حوکمڕانییان بوو.بنه ماڵه ی فاتمییه کان له ٩٠٩ی زایینییه وه تا ١١٧١ حوکمڕانیان به س������ه ر به ش������ێک له باکووری ئه فریقا و ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا کرد. ئیمپراتۆریی ئیسالمیی عوسمانی له س������اڵی ١٢٩٩ه وه تا ١٩٢٢ له به شێکی به رچاو له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست، باکووری ئه فریقا و

"به‌هاری‌عه‌ره‌بی"له‌‌نێوان‌به‌هار‌و‌خه‌زه‌ڵوه‌ردا

قه‌ره‌نی‌قادری

Page 5: halbzhardn29

5 كانوونی دووه م 2013

له به شێکی ئه ورووپادا حوکمڕانی ڕه ها بوون.له س������ه رده می مۆدێڕن و ده وره ی س������ه رکۆماریدا، هی������چ جیاوازییه ک له نێ������وان خه لیف������ه ، فیرعه ون و س������ه رکۆماره کاندا به دی ناکرێت. له و سه رده مه شدا س������ه رکۆماره هه تاهه تایییه کان، سیسته می پۆلیسی و

تاکحزبی پێناسه ی ئه و چه شنه حوکمڕانییه یه . )١٩٤٢-٢٠١١ قه ززاف������ی )مه عه مم������ه ر

هه م������ه کاره ی لیبی، له س������اڵی ١٩٦٩دا به ڕێگه ی کوده تاوه ده س������ه اڵتی گرته ده س������ت س������ااڵن ٤٢ بۆم������اوه ی و مردن ب������وو! "س������ه رکۆمار" کۆتایی ب������ه حوکمڕانیی ئه و

هێنا. )حافز ئه سه د ١٩٣٠-٢٠٠٠( له ساڵی ١٩٧١دا کوده تایه کی ه������ۆی به

ه ییه و عه س������که رده ست گرته ده سه اڵتی

و له س������اڵی ٢٠٠٠دا، مردن حوکمڕانی������ی دۆس������یه ی ٢٩ و داخس������ت ئ������ه وی بوو. "س������ه رکۆمار" سااڵن

له عه لی، ب������ن زه ینه لعابدین س������اڵی ١٩٨٧ه وه تا س������اڵی ٢٠١١ بۆ ماوه ی ٢٣ سااڵن

توون������س "س������ه رکۆمار"ی ده سه اڵت الدا.بوو. الفای ش������ۆڕش ئه وی له

عه لی عه بدوڵاڵ س������اڵح له س������اڵی ١٩٧٨ تا ٢٠١١ له ه������ه ردوو یه مه ندا )یه مه نی باک������وور و کۆماری یه مه ن(دا بۆ ماوه ی ٣٣ س������ااڵن "س������ه رکۆمار" بوو. )سه ددام حوس������ێن ١٩٣٧-٢٠٠٦( له ساڵی ١٩٦٨دا، به ڕێگه ی گه ییشت به ده س������ه اڵت عه س������که رییه وه کوده تایه کی و ل������ه س������الی ١٩٧٩دا تا ڕۆژی مردن������ی )٢٠٠٣( به مس������تی ئاس������نین، کیمیا و گاز بۆ ماوه ی ٢٤ سااڵن

"سه رکۆمار"ی عێراق بوو.یه که می������ن هه ن������گاوی ڕاپه ڕین������ه کان ل������ه "به هاری عه ره بی"دا ڕێک س������ێره ی له سیس������ته می تاکحزبی و

سه رکۆماره هه تاهه تایییه کانه وه گرت.

"به‌ه���اری‌عه‌ره‌ب���ی"‌ل���ه‌‌نێ���وان‌ده‌رفه‌ت،‌پێناسه‌‌و‌دیموکراسیدا

"به هاری عه ره ب������ی" که هه ڵگری په یامی ئاڵوگۆڕ له جوگرافیای سیاسیی ناوچه که دایه ، سێره له سیسته می تاکحزبی ده گرێت و تا ئێس������تاش چه ندین ده سه اڵتی

له و چه شنه ی به ئه رشیڤی مێژوو سپاردووه . ئه م ده ڤه ره )ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست( بارگاوییه به کێش������ه و گرفتی مێژوویی و هه نووکه یییه وه و بۆ گه ییش������تن به دیموکراسی، مافی م������رۆڤ و ئازادیی������ه کان، ڕه وتێکی ق������ورس و درێژخایه نی ئ������ه م له به رده مدای������ه . ل������ه ک������ه ڕۆژهه اڵت������ه خۆیدا، دێرین������ی ته مه نی کێشه و پرسه کانی که ڵه که بوونه و خووی به سیسته می تاکحزب������ی و س������ه رکۆماره گرتووه ، هه تاهه تایییه کانه وه ڕێگه یه کی دوور و ئه رکێکی گه لێک قورس������ی له س������ه ر ش������انه ، تا بتوانێت دیموکراسی، مافی مرۆڤ و هه ڵبژاردنی

ئازادی تێدا جێگیر بێت. یه کێک له ئاکامه سه ره تایییه کانی "به هاری عه ره بی" ئه وه بوو، که هیچ حزب و گرووپێک تا ئێستا نه یتوانیوه به ته نیا ئه و هێزه بێت، ده سه اڵت پێک بێنێت. سه ره ڕای ڕوون نه بوونی ئاس������ۆکان و ئاکامی پرۆس������ه کان، له یه که مین هه نگاودا سیسته می چه ند حزبه و ده سه اڵتی ڕه نگاوڕه نگ، هه روه ها له دایکبوونی ئۆپۆزس������یۆنی یاسایی له و ده وه ره دا هێنایه کایه وه . ئه و دۆخه بواری بۆ پێکه وه هه ڵکردن، هه ڵبژاردن

و خه باتی په رله مانی ڕه خساندووه . گه ڕان به دوای پێناس������ه ، ئاش������کرابوونی ویسته کان و هاتنه کای������ه وه ی ده رفه ت ب������ۆ ده ربڕین������ی داخوازییه کان، ناوه ڕۆک������ی بزووتنه وه کانن. ڕه وتی ئاڵوگ������ۆڕ، جێگۆڕکێ له ده س������ه اڵت و ویستی ش������ۆڕش له و ناوچه یه دا، هه روا به ڕێوه یه . به اڵم ملمالنێی جه مسه ری ئیسالمییه کان له گه ڵ ئازادیخوازان������ی الیه نگری مافی مرۆف و دیموکراس������ی،

چه قی ملمالنێی ئێستا و داهاتووی ئه و ده ڤه ره یه !

Page 6: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(6

زۆربه‌ی‌سه‌رۆك‌و‌به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان"به‌‌ڕێگه‌ی‌زۆره‌ملییه‌وه‌‌به‌سه‌ر‌خه‌ڵكانی‌تر"

ده‌گه‌نه‌‌پله‌ی‌به‌رز

به پێی لێكۆڵینه وه یه ك كه له الیه ن له كۆلۆمبیا" "بریتی������ش زانك������ۆی وێنكووری كه ن������ه دا ئه نجام دراوه ، "زۆربه ی" ئه و كه سانه ی كه ده گه نه پله ی به ڕێوه به ر، نه ك له سه ر بنه مای په یوه ندیی دۆستایه تیی باش، به ڵكو به هۆی ئازار و ئه زیه تی هاوكارانی خۆیان به پله ی به رز گه یش������توون. به پێ������ی ئ������ه وه ش س������ه ره ڕای ئه نجامه كان������ی ئ������ه و لێكۆڵینه وه یه ، ئازارده ریی خه ڵكانی تر له زۆربه ی بواره كاندا وه كو كه س������انی خاوه ن زانس������ت و ته جروب������ه ، ده توان������ن ل������ه پێگ������ه كۆمه اڵیه تییه كانیش������دا

پێشڤه چوونێكی باشیان هه بێت.به پێی ڕاپۆرتی كه ناڵی هه واڵنێری س������ی ئێن ئێن له و لێكۆڵینه وه یه دا، كۆنت������رۆڵ( )كاریگه ری������ی ڕۆڵ������ی

له سه ر ئه وانی دیكه ، به هۆی كاری زۆرداری و ڕه خساندنی دڵه ڕاوكێ بۆ به ده ستهێنانی پێگه یه كی به رزتر

شی كراوه ته وه .به گوت������ه ی لێكۆڵ������ه ره وان، ئه و شیكردنه وه كۆمه اڵیه تییه ، بۆچوونی له نێ������و كارناس������انی كردار و باو ده رونناسیی كۆمه اڵیه تییه وه هه میشه ئه وه بووه ، كه بوون به كه سێكی دیار بۆ ڕێنیشاندان و سه رۆكایه تیكردنی كاری ئه نجامدان������ی و گرووپێ������ك كۆمه اڵیه تی، پێویستی به به شداری باش هاوس������ه نگییه كی ڕاگرتنی و متمانه ی خه ڵك به ده س������تهێنانی و ل������ه ڕێ������ی پێش������اندانی تواناكانی كه س������ایه تیی خۆیه تی، به اڵم به پێی ئه نجامه كان������ی ئ������ه و لێكۆڵینه وه یه ،

ڕاستییه كان شتێكی دیكه ن.

زۆرب������ه ی ئه و كه س������انه ی كه بۆ ئه نجامدان������ی ئ������ه و لێكۆلینه وه ی������ه ڕاپرس������ییه كاندا له به ش������دارییان و س������ه رۆك ده ڵێ������ن؛ ك������ردووه ، ل������ه س������وود به ڕێوه ب������ه ره كان ش������ێوازگه لێكی وه ك: زۆر لێكردن، و دیك������ه كه س������انی فریودان������ی دڵه ڕاوكێ دروستكردنی به تایبه تی له نێو هاوكارانی بۆ ڕۆیشتن له سه ر په یژه ی سه ركه وتنه كانی وه رده گرن. بۆچوونی زۆربه یان ئه وه یه كه ئه وان نه ك ل������ه ڕووی به ڵگه هێنانه وه یان پشتبه ستن به زانست و ته جروبه یان، به ڵكو له ترسی ئاكامه خراپه كانی ملكه چی له گه ڵی، دژایه تیكردنێ������ك

سه رۆك یان به ڕێوه به ره كه یه تی.ئ������ه و دیك������ه ی به ش������ێكی ل������ه ئه نجامه كانی ك������ه لێكۆڵینه وه یه دا

كه‌سانی‌نه‌شیاو‌كه‌‌به‌هۆی‌كه‌ڵه‌گاییكردن‌به‌سه‌ر‌كه‌سانی‌دیكه‌وه‌‌ڕێگای‌س���ه‌ركه‌وتن‌ده‌بڕن،‌له‌‌ڕاس���تیدا‌زۆر‌ترسنۆك‌و‌له‌رزۆكن‌و،‌به‌و‌هۆیه‌شه‌وه‌‌بۆ‌شاردنه‌وه‌ی‌خاڵه‌‌الوازه‌كانیان‌وا‌

درده‌خه‌ن،‌كه‌‌كه‌سایه‌تییه‌كی‌به‌هێز‌و‌به‌توانایان‌هه‌یه‌.

*‌هه‌ڵبژاردن

Page 7: halbzhardn29

7 كانوونی دووه م 2013

"كه س������ایه تی باڵوك������راوه ی ل������ه كۆمه اڵیه ت������ی" ده روونناس������یی و له كه ده ركه وتووه باڵوكراوه ته وه ، زۆربه ی ب������واردا ڕێژه ی كاریگه ریی هه ركه س������ێك له نێ������و گ������رووپ یان شوێنی كاركردنیدا، له به ر زانست، لێهاتووی������ی و خۆشه ویس������تیی ئه و

كه سه نییه .ب������ه گوت������ه ی ئه نجامده رانی ئه و پێشكه وتن ڕێگایه كی لێكۆڵینه وه یه ، و س������ه ركه وتن ب������ۆ پل������ه ی به رزتر و به ڕێوه بردن������ی ه������ه ر گرووپێكی كۆمه ڵگ������ه ی������ان ڕێكخراو، پش������ت ب������ه خۆشه ویس������تیی كه س������ایه تی

دیك������ه لێهاتووه كان������ی و ده به سترێت. به اڵم ڕاپرسی و لێكۆڵینه وه ی كرداری باو گشتییه كاندا له نێو شوێنه ك������ه ده ده ن، نیش������ان وا هه یه دیك������ه ش ڕێگایه كی له سوودوه رگرتن ئه ویش جۆراوجۆره كان ش������ێوازه كه س������انی الدان������ی ب������ۆ دیكه ، ك������رداری زۆرداری ب������ه ش������ێوه ی به دفه ڕی و دروس������تكردنی به تایبه تی دڵه ڕاوك������ێ ل������ه ش������وێنی كاردكردن������ه . تاقیكردنه وه خه ڵك كه داوه نیش������انی له وانه یه له به ر مه ترس������ی، كه س������انێك له په ی������ڕه وی بكه ن كه به هیچ شێوه یه ك په سه ندی و خۆشه ویست

ئه وان نین.به پێی نووسینی كه ناڵی هه واڵنێری س������ی ئێن ئێن،

هه ن������دێ له كارناس������انی ك������رداره كۆمه اڵیه تیی������ه كان ده ڵێ������ن: یه كێ������ك ل������ه هۆیه كانی دروس������ت بوونی ئه و بارودۆخ������ه ئه وه یه ، ئه و كه س������انه ی ك������ه توان������ا و لێهاتووییی������ان هه یه وه كو پێویس������ت به دوای گه یشتن به پۆس������ته بااڵكان نین. یه كێكی دیكه به ده ستهێنانی پێویس������تییه كانی له هێزی بوونی ئه وه������ا، بارودۆخێكی پێویس������ته بۆ ڕه خساندنی په یوه ندی له گه ڵ خه ڵكانی دیكه یه و زمینه سازیی ش������یاو بۆ ئه وه یه كه خه ڵكانی دیكه

په یڕه وییان لێ بكه ن.هه ر له به ر ئه وه یه ، ئه و كه سانه ی كه

هه ستی "باشتر و بااڵده ستی به سه ر كه س������انی دیكه "یان تێدا به هێزه ، بۆ گرفته كانی له گه ڵ ڕووبه ڕووبوونه وه په یوه س������ت به ڕێنوێنی خه ڵكانی تر،

ئاماده ییێكی باشتریان هه یه .ب������ه گوت������ه ی ئ������ه و بیرمه ندانه ، ل������ه چۆنایه تییه تی بوونی ڕێژه یه ك ئه وت������ۆ ل������ه كه س������ه كان ده توانێت بێ������ت، به اڵم ئه گ������ه ر زیاد ئه رێنی ل������ه پێویس������ت بێ������ت، به دڵنیاییه وه ناره زایه ت������ی لێ ده كه وێت������ه وه . له كۆمه ڵگ������ه پێش������كه وتووه كاندا هیچ كه س������ێك نایه وێ������ت په ی������ڕه وی له كه س������ێكی دیكتاتۆر ب������كات و به و زۆربه ی له هۆیه ش������ه وه كه سه ی ئه و بواره كاندا كه له پۆستی ڕێبه رایه تی و س������ه رۆكایه تیدایه ب������ۆ الوازییه كانی قه ره بووی ل������ه په یوه ندیگرتن و بڕوا پێهێنانی خه ڵك، س������وود ل������ه ش������ێوازی زۆرداری

وه رده گرێت.كه دیك������ه خاڵێك������ی ئاماژه ی پێ كارناس������ان كه سانی ئه وه یه ، ده كه ن نه ش������یاو ك������ه به ه������ۆی به س������ه ر كه ڵه گاییكردن كه س������انی دیكه وه ڕێگای س������ه ركه وتن ده ب������ڕن، له و ترسنۆك زۆر ڕاستیدا له رزۆكن و، به و هۆیه شه وه ب������ۆ ش������اردنه وه ی خاڵه الوازه كانیان وا درده خه ن، به هێز كه كه سایه تییه كی

و به توانایان هه یه .www.radiofarda.com

Page 8: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(8

سانت الگ یه كێكه له ڕێگایه كانی به سه ر كورسییه كان دابه شكردنی به ده ست ده نگه به پێی لیسته كاندا هاتووه كان. دی������اره چه ند ڕێگایه ك هه یه بۆ دابه شكردنی كورسییه كان نوێنه رایه تی������ی سیس������ته می ل������ه ڕێژه ییدا )النظام النسبی(، هه یانه كورسییه كان به دوو قۆناغ دابه ش ده كرێن به س������ه ر لیس������ته كاندا، له قۆناغ������ی یه كه م به پێ������ی كۆڵه كه ی دابه ش س������ه ریاندا به هه ڵبژاردن ده كرێ������ت، وات������ه ده نگ������ی هه موو و ده كرێت������ه وه ك������ۆ لیس������ته كان دابه ش������ی س������ه ر كورس������ییه كانی ئه و بازنه ی������ه ده كرێت، دواتر كۆی ده نگه كانی هه ر لیس������تێك دابه شی سه ر كۆڵه كه ی هه ڵبژاردن )القاسم االنتخابی( ده كرێت. به م ش������ێوه یه

هه ر لیستێك به پێی قه باره ی ده نگی به ده ست هاتوو ژماره یه ك كورسی به ده س������ت دێنێ، ب������ه اڵم ژماره یه ك كورسی به تاڵ ده مێنه وه ، كه به پێی زۆرترین ده نگی ماوه یان )زۆرترین تێكڕا( به س������ه ر لیسته كان دابه ش

ده كرێت.به اڵم له ڕێگای )س������انت الگ(�ه وه كورس������ییه كان به یه ك قۆناغ دابه شی ئه ویش ده كرێن، لیس������ته كان س������ه ر به پێی س������ه ره تا ش������ێوه یه: ب������ه م ده نگ زۆرتری������ن به ده س������تهێنانی لیس������تی الیه ن������ه سیاس������ییه كان و هاوپه یمانیی������ه كان ڕیزبه ند ده كرێن، ئ������ه و لیس������ته ی زۆرتری������ن ده نگی به ده س������تهێناوه ده بێته ژماره )١( له ڕیزبه نده كه دا و ئه وه ی كه مترین ده نگ������ی به ده س������تهێناوه ده كه وێته ڕیزبه نده كه وه . لیس������تی كۆتای������ی دوات������ر ده نگی هه موو لیس������ته كان به جی������ا دابه ش������ی س������ه ر ژم������اره تاكه كان ده كرێ������ن )١.٣.٥.٧ و... هتد(، باش������تر وایه دابه شكردنه كه تا ڕاده ی ژماره ی كورس������ییه كانی بازنه ك������ه ی������ان ئه نجومه نه كه بێت، ئه وجا به دوای ئه نجامی گه وره ترین ده گه ڕێ������ن. دابه ش������كردنه كاندا گه وره ترین ژماره ، كورس������ی یه كه م به ده س������ت دێنێ، به م ش������ێوه یه تا

هه موو كورس������ییه كان به پێی ژماره گ������ه وره كان دیاری ده كرێ������ن، واتا هیچ كورسییه كی به تاڵ نامێنێته وه ، ڕێگاكانی پێچه وان������ه ی به ئه مه ش هه ڵبژاردنه دابه ش������ی )كۆڵه كه ی(

)القاسم االنتخابی(.ڕێگای سانت الگ له ساڵی ١٩١٠ داهێنراوه و، له س������اڵی ١٩٥١ له واڵتی سوید و نه رویج بۆ یه كه مجار ل������ه هه ڵبژاردنه كان جێبه جێ كراوه و كاری پێك������راوه . ڕێگای س������انت الگ ب������ه ده ر نییه له الیه نی چاكه و خراپه ، وه ك ه������ه ر ڕێگایه كی تر بۆ

دابه شكردنی كورسییه كان.

الیه‌نه‌‌چاكه‌كانی‌ئه‌م‌ڕێگایه‌‌ئه‌مانه‌ن:

ئه م به پێی هه ڵبژاردن ئه نجامی ڕێگایه ه������ه رده م ڕێژه یین، ئه مه ش و هه ب������ێ فره الیه ن������ی ده كات وا كه مینه كانی������ش نوێنه ریان هه بێ له ئه نجومه نه كان������دا، ژماره یه كی كه م ده نگ به فی������ڕۆ ده چێت، هه روه ها ئافره تی������ش شانس������ی ده رچوونی ده ب������ێ، هی������چ كات هه ڵبژاردن������ی هیچ بۆیه ناك������رێ، ته واوكاری������ی پارتێكی سیاسی ناتوانێ دۆخه كه

كۆنترۆل بكات.

ڕێگای‌سانت‌الگ‌و‌دابه‌شكردنی‌كورسییه‌كان‌له‌‌یه‌ك‌قۆناغدا

جه‌بار‌تاهیر

Page 9: halbzhardn29

9 كانوونی دووه م 2013

الیه‌نه‌‌خراپه‌كانی‌ئه‌م‌ڕێگایه‌:

به هۆی ئ������ه وه ی فره الیه نی ده بێ، لێپرس������ینه وه كه م ده بێ. پێكهێنانی ب������ه هاوپه یمانی ده بێ حكووم������ه ت ده ب������ن، به ش������دار كه مین������ه كان و حكوومه ت هه ڵوه ش������انه وه ی بۆی������ه پارت������ه هه روه ه������ا ڕووده دات، زۆر تون������دڕه وه كان به ئاس������انی ده گه نه ئه نجوم������ه ن و ناتوانرێ ڕێگریان لێ

بكرێ.ل������ه الگ س������انت ڕێ������گای به رژه وه ن������دی پارت������ه بچووكه كانه كه شانس������ی ئه وه یان ده بێت، هیچ كورسییه كانی له كورسییه ك نه بێ

ئه نجومه ن به ده ست بێنن.جێ������گای ئاماژه ی������ه ئه نجومه نی یاس������ای له عێ������راق نوێنه ران������ی یاس������ای چواره می هه مواركردنی

پارێزگا، ئه نجومه نی هه ڵبژاردن������ی قه زا و ناحیی������ه كان، ژماره ٣٦ بۆ ساڵی ٢٠٠٨، مادده ی ١٣ یاساكه ی جێگه ی خ������واره وه ئه مه ی الداوه ،

گرته وه :-هه ر ڕاسته كانی ده نگه ژماره ی لیستێك دابه ش������ی ژماره تاكه كانی )١،٣،٥،٧،... هت������د( ده كرێ������ن، به ئه ندازه ی ژماره ی كورس������ییه كانی هه ر بازنه یه ك������ی هه ڵبژاردن، دواتر ب������ه دوای به رزتری������ن ئه نجام������ی دابه شكردنه كه ده گه ڕێن بۆ پێدانی كورسی، به رده وام ده بن تا هه موو

كورسییه كان ده ستنیشان ده كه ن.واتا ئه مجاره بۆ دابه ش������كردنی كورسییه كانی ئه نجومه نی پارێزگاكانی عێ������راق، ڕێ������گای س������انت الگ پیاده ده ك������رێ ب������ۆ ده ستنیش������انكردنی لیسته كانی به س������ه ر كورسییه كان به شداربووی هه ڵبژاردن، كه بڕیاره

ل������ه ٢٠١٣/٤/٢٠ ل������ه پارێزگاكانی عێراق ئه نجام بدرێ.

جێگای وه بیرهێنانه وه یه ، ئه گه ر له ئه نجومه نی ڕابردووی هه ڵبژاردنی پارێزگا، قه زا و ناحییه كانی عێراق ك������ه ل������ه س������اڵی ٢٠٠٩دا ئه نجام درا، كار ب������ه م ڕێگایه كرابا، ئه گه ر ئه نجومه نی پارێ������زگای به غدا وه ك نموونه وه ربگرین، ش������ه ش لیس������ت له ئه نجومه نی پارێزگای به غدا كه نه هێنا، هیچ كورسییه كی به ده ست به پێی ڕێگای )س������انت الگ( سه رو كورس������ییه كان ده برد، له ناویشاندا هاوپه یمانیی كوردستانی كه توانی زیاتر له ١٨٠٠٠ ده نگ به ده س������ت بێن������ێ، ب������ه اڵم هیچ كورس������ییه كی كورد هیوای������ه به و به رنه ك������ه وت. س������وودمه ند بێت له ڕێگای سانت الگ ل������ه هه ڵبژاردن������ی ئه مجاره ی

ئه نجومه نی پارێزگاكانی عێراق.

*‌هه‌ڵبژاردنAndré Sainte-( ی فرانسه وی)ئه ندرێ سه ئینتێ له یگ(Laguë 1882-1950( پس������پۆری بی������رکاری و توێ������ژه ر ل������ه

کاروباری پێوان������ی ڕێژه ی ئاکامه کان������ی هه ڵبژاردن بوو. پرۆژه ی دابه شکردنی کورسییه کان وه کو نووسراوه یه ک له الیه ن )ئه ندرێ س������ه ئینتێ له یگ(ه وه له س������اڵی 1910دا له

چاپ درا. ش������ێوازی دابه شکردنی کورس������ییه کانی په رله مان هه ر به ناوی ئه وه وه به ناوبانگه ، که به "ش������ێوازی دابه شکردنی

سه ئینتێ له یگ" له جیهاندا ناسراوه .

داهێنه ری شێوازی سه نت الگ

Page 10: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(10

چاکی���ی‌و‌به‌رژه‌وه‌ندی‌وه‌ه���ا‌ڕاپه‌ڕاندنێک‌بریتییه‌‌له‌:

پێداویس������تیی دووباره ژماردنه وه ی * ده رخس������تنی پشتڕاس������تکردنه وه ی مه به س������تی ب������ه ده نگ������ه کان

ده رئه نجامه کان.* دۆزین������ه وه ی هه ڵه کان جا چ ب������ه هه ڵه بووبێ یان با

ئه نقه ست.* پێشگیریکردن له فێڵ و ناڕاستی.

* فه راهه مکردن������ی باش������بوون و به رده وامیی بیرۆکه ی هه ڵبژاردنه کان.

بره وپێدانی متمانه ی گشتی سه باره ت به هه ڵبژاردنه کان.پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنی پ������اش هه ڵبژاردن، جیاوازه له گ������ه ڵ دووب������اره ژماردن������ه وه ی ده نگ������ه کان. پێداچوونه وه و

هه ڵسه نگاندن به ش������ێوازێکی ڕۆتینی پرۆسه ی ده نگدانه که له دۆخێکی ناکۆکدا هه ڵده سه نگێنیێ، به بێ ئه وه ی که گرنگی بداته

ڕێژه ی ده رئه نجامه کان واته چه نده ده نگه کان له یه ک نزیکن.دووباره ژماردن������ه وه ی ده نگه کان ته نه������ا ژماردنه وه ی ده نگه کانه له هه لومه رجێکی تایبه تدا، ئه ویش له حاڵه تێکدا که ڕێ������ژه ی ده نگی براوه ک������ه له وانی ت������ر زۆر نزیک بێ. پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنی پاش هه ڵبژاردن ده توانێ ئه و هه اڵنه بدۆزێته وه که ببێته هۆی دووباره ژماردنه وه ی ده نگه کان. کاتێ وه ها پێداچوونه وه یه کی ناکۆکیانه ئه نجام

درا، کاری دووباره و زیاتری پێویست ناکات.سیسته مێکی ده نگدان ده بێ خاوه نی پێداچوونه وه یه کی جێ������ی متمان������ه ی بێت. ده ب������ێ باش������ترین پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندن بۆ هه ڵبژاردنه که بکرێ، ئه گه رچی ته کنۆلۆژیای

باشترین‌ڕێسا‌و‌شێواز‌بۆ‌پێداچوونه‌وه‌ی‌پاش‌هه‌ڵبژاردن

وه‌رگێڕان‌له‌‌ئینگلیزییه‌وه‌:شاهین‌كه‌ریمی‌–‌مامۆستای‌زانكۆ

هیچ سیس������ته مێکی ده نگدان ته واو نییه . ده توانین بڵێی������ن هه موو هه ڵبژاردنه کانی ئه مریکا ئه مڕۆکه له ڕێگه ی ئامێره ئه لکترۆنییه کانه وه ده ژمێردرێن. وه ها سیس������ته مێکی ده نگدان هه ڵه و کێش������ه ی هه بووه و

کێشه که ش به هۆی هاردوێر، سۆفتوێر، هه روه ها پرۆسه ی ده نگدانه وه بووه .ده کرێ هه ڵه به هۆی ژماردنی ده نگه کان به ده س������ت، یان کۆکردنه وه ی ده نگ������ه کان بێت. ته نانه ت له وانه یه

هه ڵه ی جددیش نه بینرێت، ئه گه ر ده رئه نجامه کان به باشی چاودێری نه کرێن و هه ڵنه سه نگێندرێن.داڕشتنێکی باش و به ڕێوه بردنێکی گونجاوی کاره کانی پاش هه ڵبژاردن ده توانێ تا ڕاده یه کی زۆر مه ترسیی هه ڵه کان که م کاته وه ، هه روه ها ده بێ ئه م پێداویستییه واته پێداچونه وه و هه ڵسه نگاندنی باشی کاره کانی پاش هه ڵبژاردن له هه ر سیس������ته مێکی هه ڵبژاردندا ڕه چاو بکرێ. به ڕێوه به رایه تی و پێداچوونه وه ی کاره کانی پاش هه ڵبژاردن له م به ڵگه نامه دا ده گه ڕێته وه بۆ هه ڵبژاردنێک که به ده ست ده ژمێردرێ و له سه ر کاغه ز تۆمار ده کرێ، هه روه ها به مه به س������تی دڵنیابوون له وردبینی و هه ڵبژاردنه که ، هه ڵسه نگاندنی ده رئه نجامه کان له گه ڵ یه که مین ده رئه نجام که تۆمار کراوه هه ڵده سه نگێندرێ، هه روه ها ئامرازێکه بۆ چاره سه رکردنی ئه و ناکۆکییانه ی که له

کاتی ژماردنه کاندا پێش هاتووه و ده بێته پێوه رێک بۆ ڕاست و دروستبوونی هه ڵبژاردنه که . وه ها پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنێک یه کێک له باشترین و ئابووریترین ڕێگه کانه بۆ به رزبوونه وه ی چۆنایه تیی سیسته مێکی

ده نگدان، بۆیه پاره یه کی که م ده خاته سه ر تێچووی هه ڵبژاردنه که ، به اڵم قازانج و به رژه وه ندیی زۆر ده بێ بۆی.

Page 11: halbzhardn29

11 كانوونی دووه م 2013

به ده س������ت ژماردن نه توانێ هه موو الیه نه کانی دابین بکات، یا ته نانه ت یاس������ا ڕێگه نه دات به ڕێگه چاره یه کی گونجاو. ش������ێوازێکی یه کس������انی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنی بۆ هه م������وو واڵته کان گونج������او نییه . کولت������ووری هه ڵبژاردن، یاس������اکان، چوارچی������وه ی به ڕێوه به رایه تی و سیس������ته می ده نگ������دان زۆر جیاوازییان هه یه . س������ه ره ڕای ئه مه هه ندێ پره نس������یپی ڕێنوێنیک������ه ر هه ن که له هه موو ش������وێنه کاندا ده توان������ێ به کار بهێنرێت. هه ر واڵتێ������ک مۆدیلێکی تایبه ت به خۆی په ره پێداوه و جه ماوه ری خه ڵک ده بێ شانس������ی ئه وه ی هه بێ که یارمه تیی پێكهاتنی ئه و یاسا و ڕێسایانه

بدات.

ڕێساکان:

)Transparency( ١-‌شه‌فافیه‌تهه ڵبژاردن پێوه ن������دی به خه ڵکه وه هه ی������ه . جه ماوه ری خه ڵک ده بێ ڕێگه ی هه بێ که چاوه دێری، پشتڕاستکردنه وه و پێزانینی کێش������ه کانی ڕه وت������ی هه ڵبژاردنه که له هه موو بواره کان������ی پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنه وه که دا هه بێ،

به بێ ئه وه ی ده ستێوه ردانی له پرۆسه که دا هه بێ.

بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ده‌بێ‌ڕه‌چای‌ئه‌م‌خااڵنه‌ی‌خواره‌وه‌‌بکرێت:‌

آ- پرۆس������ه ی پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنێکی ورد به باش������یی داڕێژاوه و هه موو الیه نێکی هه ڵبژاردنه که ی له به رچ������او گرتووه ، هاوکات له گ������ه ڵ ئه گه ری وه رگرتنی ڕا و ده نگ������ی جه م������اوه ر. ئه مه بریتییه له پرۆس������ه یه ک ب������ۆ هه ڵبژاردنی یه که ی پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندن، ڕیزبه ندیی تۆم������اری ده نگه کان و ژماردن������ی ده نگه کان، هه روه ها دیاریکردنی ئه وه ی که که ی یه که ی تر پێویست ده کات بۆ پێداچوونه وه و ک������ه ی پێداچوونه وه که کۆتایی بێ������ت. لێره دا ده بێ دیکۆمێنتی پێویس������ت بۆ ڕێگه پێدانی جه ماوه ر بۆ شایه دی و پشتڕاستکردنه وه ی هه ر کام له و

قۆناخانه دا هه بێ.ب- ده ب������ێ هه لی گونجاو بڕه خس������ێ ب������ۆ جه ماوه ر بۆ ش������ایه دی و پشتڕاس������تکردنه وه ی هه ڵبژارده ی ده نگه کان به هه ڵکه وت، هه روه ها ژماردنی ده س������تی هاوکات له گه ڵ به شداربوونی لۆژیکی بۆ جه ماوه ر. به ڕێوه به رانی فه رمیی هه ڵبژاردنه که ده سه اڵتی ئه وه یان هه یه که پێشگیری بکه ن

له هه ر هه نگاوێکی ئاژاوه گێڕی.پ- ده بێ ده س������به جێ پاش کۆتاییهاتنی هه ڵبژاردنه که ،

ده رئه نجامی کۆتایی به ئ������اگاداری خه ڵک بگات و بخرێته سه ر ئینترنێته وه . ده رئه نجامه کان ده بێ هه موو ناکۆکییه کان و ڕاسپارده کان بۆ باش������تربوونی پرۆسه که له خۆ بگرێت. زانیاری و س������ه رچاوه ی ناکۆکیی������ه کان ده توانێ لێهاتوویی و ئه زموون������ی که رت������ی فه رمی و دادوه ری زی������اد بکات بۆ

هه ڵبژاردنه کانی داهاتوو.ج- باشتر وایه که ئه رشیڤێکی دیکۆمینتاریی پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندن، ڕاپۆرت و ده رئه نجامه کان بپارێزرێن به مه به س������تی تۆمارێکی ئه لکترۆنی و النیکه م بۆ دوو ساڵیش

له سه ر کاغه ز بمێننه وه .

)independence(٢-‌سه‌ربه‌خۆیی‌به رپرسایه تی و ڕێساکانی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندن، ده بێ س������ه ربه خۆ بن ل������ه کاربه ده س������تانی فه رمی و ئه و که س������انه ی هه ڵبژاردنه که به ڕێوه ده به ن. ڕه نگه باشترین پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنی پاش هه ڵبژاردنه که له الیه ن ئه و کاربه ده س������ته فه رمییانه وه بێ، ک������ه هه ڵبژاردنه که یان

به ڕێوه بردووه .آ- س������ه ربه خۆیی کاربه ده س������تان و یاس������ا ڕه نگه جێی ڕه زامه ندی������ی الیه ن������ه کان، جا چ له ناو ده س������ه اڵت و چ له

ده ره وه ی ده سه اڵت بن.ب- ڕه نگه کاری ڕاسته قینه ی پێداچوونه وه و هه ڵبژاردنی پاش هه ڵبژاردن واته هه ڵسه نگاندن و ژماردنی ده نگه کان و ڕاگه یاندنی ده رئه نجامه کان، له الیه ن به ڕێوه به رانی فه رمی

بێ، که هه ڵبژاردنه که یان ڕاپه ڕاندووه .

٣-‌به‌ڵگه‌‌تۆمارکراوه‌کان)paperrecords(آ- کاغه زه تۆمارکراوه کان ده بێ ئاسان بن بۆ خوێندنه وه

و هه ڵسه نگاندن.ب- کاغ������ه زه تۆمارک������راوه کان ده ب������ێ به ش������ێوه یه کی متمانه به خش مه به س������تی ده نگده ران نیش������ان بده ن. ده بێ وردبینی بکرێ له س������ه ر ئه وه ی که ده نگده ران پش������تگیری تۆم������اری ده نگه که یان ده که ن. ئه گه ر وه ه������ا به ڵگه یه ک له به رده ستدا نه بوو، فۆڕمی تر ده بێ به کاربهێنرێت، که جێی

بڕوا و متمانه ی ده نگده ران بێ.

٤-‌زنجیره‌ی‌پاراستن‌و‌ژماردنی‌ده‌نگه‌کان)Chain‌of‌custody‌&‌ballot‌accounting(ژماردنی ده نگه کان به ڕێژه یه کی زۆر زنجیره ی ئاسایشی پاراس������تنی به ڵگه نام������ه کان و که لوپه له کان������ی، یه کێکن له

Page 12: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(12

مه رجه کانی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنێکی تێروته سه لی پاش هه ڵبژاردن.

آ- ده بێ یاس������ایه کی ڕوون و پته و هه بێ بۆ پرۆس������ه ی ژماردنی ده نگه کان بۆ ئه وه ی پێشگیری بکات له زیادکردن،

که مکردن، گۆڕێن یان جێگۆڕکێی ده نگه کان. ب- بۆ پاراس������تنی ده نگه کان و تۆم������اری پێداچوونه وه له ونبوون و به رتیل������دان، کاغه زه تۆمارکراوه کان و ئامێره ئه لکترۆنییه کان ده بێ به ته واوی بپارێزرێن و ئاسایش������یان هه بن. ئه م پاراستنه ده بی له هه موو کاتێکدا بێ، واته له و کاته وه ی که ده نگدانه که ده س������ت پێده کات تاکو ئه و کاته ی ک������ه پێداچوونه وه که ئه نجام ده درێ و ده رئه نجامی کۆتایی

ده نگدانه که ڕاده گه یێندرێت.پ- ده بێ پێداچوونه وه که ده س������به جێ پاش دیاریکردنی به هه ڵکه وتی یه که کان بۆ پێداچوونه وه ده س������پێبکات. واته ده بێ ده س������به جێ پاش یه که مین تۆمار له الیه ن سیسته می ده نگدانه که وه تۆمار بكرێ. )له هه ندێ بارودۆخی تایبه تدا ڕه نگه پێداچوونه وه که ل������ه قۆناغی جیاجیادا به ڕێوه ببرێ،

وه ک له به شی ٥ باسی کراوه .( ت- نهێنیی ده نگه کان پارێزراوه . ڕیزی ده نگدانه که قه ت وه ک ڕیزی ناوی ئه و که سانه نایه که بۆ ده نگدان واژۆیان

کردووه .ج- ده بێ کۆکردنه وه یه کی دووباره هه بێ بۆ ئه وه ی دڵنیا بین له هه موو ده نگه کان و له هه موو یه که کانی پێداچوونه وه ،

که به دروستی له گشت ده نگدانه که دا هه ژمار کراون.

ریس���که‌کانی‌ س���نوردارکردنه‌وه‌ی‌ ‌-٥پێداچوونه‌وه‌‌و‌هه‌ڵسه‌نگاندن

)Risk-limiting audits(پێداچوون������ه وه و هه ڵس������ه نگاندنی پ������اش هه ڵب������ژاردن، ده بێته هۆی که مکردنه وه ی ریس������کی پشتڕاس������تکردنه وه ی ده رئه نجامی ناڕاس������ت. ئه م پێداچوون������ه وه به ڕوونی ئه و سنوورانه دیاری ده کات، بۆیه قازانجی هه یه بۆ ژمێریارانی مان������دوو که زۆربه ی کات، که متر یان زیاتر ده نگ ده ژمێرن

له وه ی که پێویسته بۆ پشتڕاستکردنه وه ی ئه نجامه کان. آ- س������نووردارکردنه وه ی ریس������که کان ئه گه رێک������ی که م دێڵێت������ه وه بۆ دووباره ژماردن������ه وه ی ده نگه کان، هه ر کاتێ دووباره ژماردنه وه ی هه موو ده نگه کان ده رئه نجامێکی زۆر جیاواز نیش������ان بدات. )ده رئه نجامی دروستی سه ره تایی ق������ه ت پێچه وان������ه نابێته وه ( پ������اش ه������ه ر پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنێک ئ������ه و ئه گه ره ده ب������ێ له به رچاو بگیرێ و وه ک به شێک له پێداچوونه وه که باڵوبکرێته وه بۆ ئه وه ی که

باش������بوون و به رزبوونه وه ی ئاستی چۆنایه تی ده نگدانه که به رده وام بێت.

ب- له سنووردارکردنه وه ی ڕیسکه کانی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندندا، ڕێژه ی نموونه کان پێوه ندی به نزیکبوونی ده نگ������ه کان له یه که وه ، هه روه ها فاکت������ه ری دیکه وه هه یه . ده کرێ ب������ۆ فاکته ره کانی تر ژماره ی ده نگ������ه کان له هه ر ناوچه یه ک له به رچاو بگرین. به گش������تی نزیکبوونی ده نگی براوه که و نزیکبوونی ملمالنێکه ، پێویستی به پیداچوونه وه

و هه ڵسه نگاندن له ئاستێکی زیاتردا هه یه .ج- ب������ۆ که مکردنه وه ی ڕێژه ی ژماردن������ی ده نگه کان له کاتێکدا که هێشتا پێداچوونه وه ده کرێ، ده بێ به گونجاوی بزانین که یاس������ای جیاواز به کار بێنین بۆ پێداچوونه وه ی هه ندێ له ناکۆکییه کان. بۆ نموونه ، ده کرێ گونجاو بێ که ڕێگه بده ن بۆ ریس������کی تر بۆ ئه و ملمالنێیه که له ئاستی سه رانسه ریدا نین. ده سه اڵت ده توانێ داوای پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندن له هه ندێ شوێنی تردا بکات و به هه ڵکه وت هه ندێ ش������وێنی تر بۆ پێداچوونه وه هه ڵبژێرێ. بۆیه هه ر به شێک شانسی ئه وه ی هه یه که پێداچوونه وه ی پێدا بکرێ. بۆ شوێنی بچووکتر، ڕه نگه باشتر وابێ که پێداچوونه وه ی جێگ������ر ڕه چاو بکرێ، ی������ا نموونه یه کی دیاریک������راو یان به

هه ڵکه وت بۆ پێداچوونه وه هه ڵبژێردرێ.د- ئه و یه کانه ی ب������ۆ پێداچوونه وه هه ڵبژێردراون، ده بێ به گش������تی و به ده س������ت بژمێردرێن. بۆ ه������ه ر یه که یه کی هه ڵبژارده ، پێداچوونه وه که ده بێ ژماره ی ده نگه کان له گه ڵ ده رئه نجامه سه ره تایییه کانی هه ر به شێک هه ڵبسه نگێنێت.

ه �- ب������ۆ باش������تر به ڕێوه بردن������ی پێداچوونه وه که، ده بێ ده نگه کان دابه ش بکرێن به به ش������ی بچ������ووک بچووک بۆ هه ڵس������ه نگاندن و پێداچوونه وه . ل������ه و کاته دا ده رئه نجامی هه ر به شێک ده بێ وه ک به ش������ێک له پێداچوونه وه که به رز بکرێته وه بۆ کۆی ده نگ������ه کان. بۆ وێنه ده نگه بزربووه کان )ئه گ������ه ر جیا نه کراونه ت������ه وه و نه ژمێ������ردراون( بکرێن به

به شێکی سه ربه خۆ.

٦-‌نیشاندانی‌ناکۆکییه‌کان‌و‌به‌رده‌وامبوونی‌پێداچوونه‌وه‌‌و‌هه‌ڵسه‌نگاندنه‌که‌

)Addressing discrepancies and accounting the audit(کاتێ ناکۆکیی������ه ک س������ه رهه ڵده دا، ژماردنه وه ی زیادی ی������ان لێکۆڵینه وه ی زیاتر پێویس������ت ده کات بۆ دیاریکردنی ده رئه نجام������ی هه ڵبژاردنه که یان ب������ۆ دۆزینه وه ی هۆکاری

ناکۆکییه کان.

Page 13: halbzhardn29

13 كانوونی دووه م 2013

آ- پرۆتۆکۆلی پێداچوونه وه که ده بێ به ڕوونی دیاری بکات که کام به ش له هه ڵبژاردنه که پێویستی به یه که ی پێداچوونه وه هه یه . فاکته ری له و چه شنه ده شێ ژماره ی ناکۆکییه کان و نموونه یه کی دابه شی ئه و ناکۆکییانه له خۆ بگرێت. پڕۆتۆکۆله که هه روه ها ده بێ میتۆدێک دیاری بکات بۆ ئه وه ی چه ن یه که ی پێداچوونه وه ی زیادی هه بێ و له چ بارودۆخێکدا هه موو ده نگه کان دووباره بژمێردرێنه وه . بۆ که مکردنه وه ی ریسکه کان ده بێ بڕیاری دیاریکردنی ژم������اره ی یه که کانی پێداچوونه وه پشتئه س������توور بێ به ژماره ی ریسکه کان. واته ژماره ی یه که کانی پێداچوونه وه پێوه ندی به ئه وه نده ی ناکۆکییه کانه وه هه یه، که تا ئێسته

پێداچوونه وه یان له سه ر نه کراوه .ب- پالن بۆ به رده وامبوون������ی پێداچوونه وه کان ده بێ متمان������ه دابین بکات بۆ ئه وه ی ک������ه هه موو قۆناغه کانی ژماردنه ک������ه به ڕێوه چووه به ر ل������ه وه ی که ده رئه نجامی کۆتای������ی ڕابگه یه ندرێت. پالنه که ده ب������ێ بڕی تێچوونی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنی پاش هه ڵبژاردنه که دیاری بکات، هه روه ها هه موو ئه گه ر و ڕیسکه دیاریکراوه کان

له به رچاو بگیرێن.

)Comprehensive(٧-‌گشتگیری‌‌هه م������وو الیه ن������ه فه رم������ی و دادوه ریی������ه کان، هه روه ها جۆری ده نگه کان به نادیاره کانیش������ه ، ده نگی پۆس������ته یی و ده نگێکی کاتیی په سه ندکراو، ده بێ به شێک بن له پرۆسه ی

ده نگدانه که .آ- ده نگ������ه کان له هه م������وو به ش������ه کانی ده نگدانه وه ، هه روه ها هه موو جۆری ده نگه کان ده کرێ به سه ر گرووپی جی������اوازدا دابه ش بکرێن و ه������ه ر کامه یان له قۆناغێکی جیادا پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنیان بۆ بکرێ. نابێ له ه������ه ر قۆناغێکدا ده س������ت بکرێ ب������ه پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنی هه ر بڕێکی هه ڵب������ژارده ی هه ڵکه وت له ده نگه کان، تاکو ئه وه ی که ده رئه نجامه س������ه ره تایییه کان بۆ ه������ه ر پێداچوونه وه یه ک له و گرووپ������ه دا به ئاگاداری

گشتی نه گه ییشتووه .ب- هه م������وو جۆری ده نگه کان، ته نان������ه ت ئه وانه ی له الیه ن ڕێژه یه ک������ی که می ده نگده رانه وه ب������ه کار هاتووه ، ده بێ له به رچاو بگیرێ بۆ هه ڵبژاردنی پرۆسه که . ڕه نگه ئه مه هی به ش������ێکی ده ره کی یان س������ه ربازی بێت، یان ده نگێکی فاکس������کراو بێ، یا ئ������ه و ده نگانه ی له ڕێگه ی ئینترنێت������ه وه هات������وون، ئ������ه و ده نگانه ی که ل������ه ڕێگه ی

یاس������ایییه وه مافی ده نگدان به خشراوه به که سێکی تر، یان هه ر شێوازێکی تری ده نگدان له ڕێگه ی ته کنۆلۆژیای

داهاتووه ده نێردرێ.

٨-‌نموونه‌یه‌کی‌هه‌ڵبژێردراو‌له‌‌ده‌نگه‌کان )Additional targeted samples(بوونی ژماره یه کی سنوورداری نموونه یی له ده نگه کان، ده بێت������ه هۆی س������وودمه ندبوونی زیات������ری پێداچوونه وه و هه ڵسه نگانده که ، هه روه ها متمانه ی جه ماوه ر. ئه و نموونانه ده ک������رێ له الی������ه ن پاڵێوراوان������ه ، به ڕێوه به ران������ه وه ، حیزبه سیاسییه کانه وه و به ڕێوه به رایه تیی هه ڵبژاردن یان که سانی

تره وه هه ڵبژێردرابن.آ- ج������ۆری نموونه ک������ه ده ک������رێ ب������ه کار بهێندرێت له یه کانگیری له گه ڵ پێداچوونه وه یه کی هه ڵکه وت یان بۆ خۆی، واته بۆ ئه و ناکۆکییانه ی که له الیه ن یاس������اوه پێویست به

پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندن ناکات.ب- پێداچوونه وه و هه ڵس������ه نگاندنێکی ده ستنیشانکراو ده کرێ له ڕووی ئه و فاکته رانه ی که ڕۆژی هه ڵبژاردنه که دا ده بنه هۆی کێش������ه یان ده رئه نجامه س������ه ره تایییه کان، که جیاوازییه کی زۆریان هه یه له گ������ه ڵ نموونه مێژوویییه کانی

ده نگدان له و به شه دا.

٩-‌گرێدانی‌ده‌رئه‌‌نجامه‌‌فه‌رمییه‌کان)binding on official results(به مه به ستی پشتڕاس������تکردنه وه ی ده رئه نجامه کان یان دووباره ژماردنه وه ی هه موو ده نگه کان بۆ به ده س������تهێنانی ده رئه نجامی ڕاس������ت، ده بێ پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنی

پاش هه ڵبژاردنه که زووتر ته واو ببێ.آ- ده بێ پرۆسه ی پێداچوونه وه و هه ڵسه نگاندنه که ، هه روه ها دیاریکردن������ی کات هه ماهه نگ بکرێ له گه ڵ دووباره ژماردنه وه ی یاس������ایی. ب������ۆ هه ر ناکۆکییه ک ده بێ یه که یه کی هه ڵس������ه نگاندن ته نه������ا یه ک جار به ش������ێوه یه کی ڕۆتینی پێداچوونه وه ب������کات، ئه رگه رچی ڕه نگ������ه ئه و پێداچوون������ه وه ه������ه ردوو پێداچوونه وه و دووباره ژماردنه وه له خ������ۆ بگرێت. ئه گه ر ناکۆکییه کی ش������ینه کراوه ل������ه ژماردنی ده نگه کان������دا هه یه ، ڕه نگه ژماردنه وه یه کی ده س������تیی ده نگه کان پێویس������ت بێ بۆ

که مکردنه وه ی ئه گه ری هه ڵه کان.

ElectionAudits.org

Page 14: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(14

)ئیندی������را س������اڵی١٩٦٧دا، ل������ه گاندی( یه كه مین س������ه رۆكی ژن له هندوس������تان، س������ه رۆكوه زیرانی ئه م واڵته بوو. ئیندی������را كچی یه كه مین هندوس������تان، س������ه رۆكوه زیرانی )جه واهر له عل نه هرو(بوو، كه چه ند ساڵ دوای كوچكردنی باوكی شوێنی

گرته وه .زیات������ر له دوو ده ی������ه ی خایاند تا كچێكی تر به ناوی )بینه زیر بوتو(، توانی به س������ه ركه وتنێكی به رچاو له هه ڵبژاردندا ده سه اڵت بگرێته ده ست و جێ������گای باوك������ی )زولفه قار عه لی بوتو( که له س������ێداره درا بگرێته وه ، پێش������ووتری س������ه رۆكوه زیرانی كه پاكس������تان بوو. له س������اڵی ١٩٨٨دا بینه زیر بوتو وه ك س������ه رۆكوه زیرانی نوێی پاكس������تان، یه كه می������ن ژن بوو توان������ی وه ك س������ه رۆكێك له واڵتێكی مسوڵماندا ده سه اڵت بگرێته ده ست.كه متر له ٦ س������اڵ دواتر كچێكی تریش له س������ریالنكا س������ه ریهه ڵدا و ئه و كچه )چاندریكا به نده ر ئه ناییكی كوم������ار ئه تونگا( ب������وو، توانی بگاته پێگ������ه ی س������ه ركۆماری ئ������ه و واڵته . چاندریكا كچی )س������یریمارو به نده ر ئه ناییك������ی( یه كه مین ژن له جیهاندا كه گه یشته پێگه ی سه رۆكوه زیری و س������ه ركۆماری پێشوو و تیرۆركراوی

ئه‌و‌ژنانه‌ی‌كه‌‌له‌‌سیاسه‌تدا‌ڕێگه‌ی‌باوكیان‌گرتووه‌ته‌به‌ر

*‌و:‌هێلن

سریالنكا، )سوورد به نده ر ئه ناییكی( بوو.

له دوای ئ������ه م ڕووداوه ، واڵتانی باشووری ئاسیا توانیان ببنه شایه تی هاتنه سه ركاری ژنه سیاسه توانانی تر، وه ك ڕێبه ر له لووتكه ی حكوومه ته ده ركه وتن������ی جۆراوجۆره كان������دا. له ن������اكاوی ژنێكی سیاس������ه توان به ناوی )ش������ێخ حه س������ینا وامه ند( له یه كه مین كچ������ی كه به نگالدێ������ش، س������ه ركۆماری به نگالدێش )موجیب

ئه لڕه حمان( بوو.ڕوودانی به ده س������ه اڵت گه یشتنی ش������ێخ حه س������ینا، ل������ه هه ڵبژاردنی سه رتاسه ریی به نگالدێش له ساڵی ١٩٩٦دا، هاوكات له گه ڵ سه ركه و تنی حزبی )عه وام( بوو، حزبێك که ئه و یه کێک له دامه زرێنه سه ره کییه کانی

بوو.له گه ل ئه وه ش������دا ١٠ ساڵی تری خایان������د، تا جارێكی تر واڵتی نێپال هاتنه س������ه ركاری ببێته ش������ایه تی ژنێك������ی سیاس������ه توان، ک������ه كچی س������ه رۆكی حزبی )مائۆئیست(ه كان بوو. سه ره ڕای ئه مه كه ژنان زیاتر له نیوه ی دانیش������تووانی ٢٨ ملیۆن كه سی واڵتی نێپال پێك دێنێن و كچی ڕێبه رانی پێش������وو و ئێستا، هه ندێ گۆڕه پانی ڕوخساری له چاالكترین

ئیندیرا‌گاندی

بینه‌زیر‌بوتو

Page 15: halbzhardn29

15 كانوونی دووه م 2013

سیاسی ئه م واڵته ن ، به اڵم ته نیا له م دواییانه دا بوو، ك������ه كچانی نێپالی توانی������ان ڕێگه ی باوكییان بگرنه به ر

و شوێنیان بگرنه وه .كچ������ی كوئی������راال( )س������وجاتا )جورجیا براساد كوئیراال(، كه پێنج جار توانی پۆس������تی س������ه ركۆماری واڵتی نێپال به ده ست بێنێت و توانی ببێته وه زی������ری ده ره وه ی ئه م واڵته. هه رچه نده ئه م ژنه ٥٥ ساڵه یه ، پێش ئه مه ش له س������اڵی ڕابردوودا توانی یه كێ له پۆس������ته هه س������تیاره كانی ده وڵه تی به ده س������ت بێنێت، به اڵم له ڕاستیدا له پۆستی وه زیر له كابینه ی

باوكیدا كاری ده كرد.ئه م������رۆ به گه یش������تنی )جورجیا براس������اد كوئی������را( ب������ه قۆناغ������ی خانه نشینی، ڕێگا ی نوێ بۆ كچه كه ی )سوجاتا( بۆ گه یشتن به پله وپایه ی

به رزتر كراوه ته وه .دوو س������وجاتا ل������ه بێجگ������ه ت������ری حزبی كچی س������ه رۆكه كانی ناوی به نێپ������ال، مائۆئیس������ته كانی )ڕن������و دهال و منوش������ی بهاترائی( ڕۆلێكی گرنگیان له گۆڕه پانی نوێی سیاسی ئه م والته دا هه بووه . حزبی ڕێكخراوێكی وه ك مائۆئیس������ته كان شه ڕكه ره ناسه ربازییه كان بۆ ماوه ی ١٠ س������اڵ، دژی پاش������ایی پێشووی نیپال شه ڕی كردووه ، تا له كۆتایدا

ده سه اڵتی گرته ده ست.س������ه رۆكی حزبی مائۆئیسته كانی ئه م واڵته )پوشپا كه مال دهایی( كه ناوی پارتیزانییه كه ی به زمانی خۆجێی واتای )سه رسوڕهێنه ر(ه ، ساڵی ڕابردوو له ڕووداوێكی مێژووخۆلقێنه دا توانی كۆتایی به پاش������ایه تی ل������ه م واڵته دا

بێنێت.یه كه می������ن وه ك هه روه ه������ا

سه رۆكوه زیرانی شۆڕشگێڕ له واڵتی نێپال گه یشته ده سه اڵت، هه رچه نده مان������گ ٨ دوای ده وڵه ته ك������ه ی به اڵم كچه كه ی سه ركه وتنی ڕووخا، )رن������و دهایی( توانی ببێته ئه ندام له

په رله مانی ئه م واڵته دا. كچی یه كێكی ت������ر له ئه ندامانی حزبی مائۆئیسته كانی نێپال )منوشی ل������ه قۆناغی بنهاترائ������ی(، كه هه ر به رچاوی س������ه ركه وتنی هه ڵكشانی سیاسی ئه م واڵته یه ده ڵێت: )حزبی مائۆئیس������ته كان هه میش������ه شایه تی ده ركه وتن و به رچاوی هاوسه ران و كچانی زۆر، له پێگه هه ستیاره كانی

ڕێبه رایه تیدا بوونه .(باوكی بنهاترائی( باب������ورام )د. منوش������ی، پیاوی ژم������اره ٢ی حزبی مائۆئیس������ته كان و وه زیری پێشووی ئابووری������ی نێپ������ال ب������ووه و دایكی )هیس������یال یامی( یه كێ ل������ه ڕێبه ره ژنانی ڕێكخ������راوی پێش������ه نگه كانی

مائۆئیسته كان بووه . ئه م سێ كچه ی پیاوانی سیاسیی نێپال، )س������وجاتا، ڕنو و مه نوشی( پێیان وایه كه هۆكاری س������ه ره كیی مه یلییان به سیاس������ه ته وه ، هه بوونی پێش������خان و بواره سیاسییه كان له

بنه ماڵه كه یاندا بووه .خوێندکاری������ی س������ه رده می ل������ه س������وجاتادا، كات������ێ ك������ه باوكی به ه������ۆی پارێ������زگاری ل������ه بزووتنه وه ن������او خرای������ه دیموكراتیی������ه كان دایك������ی له گ������ه ڵ و به ندیخان������ه وه دوورخرایه وه بۆ هندوستان، ده ڵێت: ل������ه س������ه رتای منداڵیمه وه )ه������ه ر سیاس������ه ت، ته نیا ڕێگه ی كراوه بوو

له به رده ممدا.(سوجاتا ده ڵێت: باوكم بۆ ماوه ی ١٩ س������ااڵن له به ندیخان������ه دا بوو،

چاندریكا‌به‌نده‌ر

شێخ‌حه‌سینا‌وامه‌ند

سوجاتا‌كوئیراال

Page 16: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(16

ئه و س������ه رده م بۆ گشت ئه ندامانی خێزانه كه م������ان زۆر س������ه خت بوو، به اڵم هیچ كه س������ێك ئه مه تێناگات. به ڵێ ڕاس������ته كه م������ن هاتمه ناو سیاسه ته وه له به ر ئه وه ی كه كچی باوكم بووم، به اڵم هه وڵی فراوان و به به شی خۆم به شداریم كردووه ، كه پێناس������ه ی منی ل������ه باوكم جیا كردۆته وه .( هه ڵبژاردنی سوجاتا بۆ پۆستی وه زاره تی ده ره وه ، ته نانه ت ڕه خنه ش������ی له الی������ه ن ئه ندامان������ی حزب������ی الیه نگره ك������ه ی هه بووه ، که بۆ هه بوون������ی ژیانێكی خۆش هیچ پێویس������تی به پۆس������تێكی سیاسی نه بووه و ، ده ڵێت: )باوكم پێنج جار س������ه رۆكوه زیری پله ی گه یشتووته و م������ن وه كو كچه ك������ه ی ده متوانی ژیانێكی ئارام و بێ كێشه م هه بێت و ل������ه كۆتاییدا له پش������ت په رده ی ئه نجام كاره كان������م ده س������ه اڵته وه بده م، ب������ه اڵم له ڕاس������تیدا چوونه ناو سیاس������ه ت كارێكی سه خت و كێش������ه داره . ئه و كه سانه ی که بۆ به ده س������تهێنانی ده س������ه اڵت و پاره دێنه پێشه وه ، له م پیشه یه دا ناتوانن

بۆ ماوه یه كی زۆر به رگه بگرن.(ڕن������و مه نوش������ی وه ك مندااڵن������ی سیاس������ه توانان، قۆناغی منداڵییه تی س������ه خت و پڕ له ب������ه رزی و نزمیی به س������ه ر بردووه ، ڕنو ده ڵێت: )ئێمه چوار خوشك و براین، كاتێ كه ئێمه منداڵ بووین باوكم وه ك چاالكوانێكی سیاس������یی ت������ه واوی كات خه ریكی كاروچاالك������ی ب������وو، كه م������ێ دواتر ناچار بوو واز له كاره كه ی بێنێت و په یوه ندی به بزووتنه وه نهێنییه كانه وه بكات. ئه مه ل������ه و كاته دا بوو كه له ژێر چاودێریدا بوو و بۆ سه ری ئه و

خه اڵتیان دانابوو، هیچ پاره بۆ ژیان و خواردنی خێزانه كه مان نه مابوو.

رنو له دوو ساڵیدا بۆ به خێوكردنی به بنه ماڵه ك������ه ی دایكی درا، چونکه باری ئابوورییان باش بوو: )من ته نیا س������اڵێ دوو جار توانیم، سه ردانی

خێزانه كه م بكه م.(له ساڵی ١٩٩٦ كاتێ كه مائۆئیسته كان بڕیاریان دا، تا بزووتنه وه که ی خۆیان بۆ بزووتنه وه یه كی چه كدارانه بگۆڕن، دایك و باوكی رنو چوونه هندوستان تا به ر به ئه گه ری ده ستگیری بگرن. ل������ه و كاته دا رنو ١٧ س������ااڵن بوو و ناچار بوو چاودێری خوشك و برای بچووكتری خۆی بكات. كاتێ كه له )كت ماندو( ده ژیان، ده بوایه ئاگادار بێ تا له الیه ن هێزه كانی ئاسایشه وه

ده ستگیر نه كرێت.دوای ماوه یه ك������ی كه م، رنو و برا و خوش������كه كه ی له ڕێگ������ه ی حزبی مائۆئیس������ته كانه وه به ش������ێوه یه كی نایاسایی هاتنه ناو واڵتی هندا. له و س������ه رده مدا چاودێریكردنی كچێكی گه نج بۆ دایك و باوكێك كه خه ریكی چاالكیی سیاسی بوون، زۆر سه خت بوو. له ئه نجامدا رنو له ١٨ ساڵیدا هاوس������ه رگیری له گه ڵ گه نجێكی ٢٣ س������اڵه دا كرد، كه دایك و باوكیشی خه ریكی كار و چاالكیی سیاس������ی بوون، ل������ه پێن������او ڕووخانی رژێمی

ده سه اڵتدار له نێپالدا.رنو و خوش������كه ١٧ ساڵه كه شی )گنگا( له یه ك رۆژدا هاوسه رگیرییان كرد، كه واته له واڵمی ئه م پرسیاره دا كه ب������ه هه بوونی كێش������ه ی فراوان و ماوه ی كورت������ی كه له گه ڵ دایك و باوكێكی شورشگێر به سه ر بردووه ، چ هۆكارێ������ك بووه ته هۆی هاتنی بۆ

ناو سیاس������ه ته وه ، رنو ده ڵێت: )من شایه تی كێشه و مه ترسییه كان بووم و هه ستم به وه كرد كه وه ك كه سێك له بنه ماڵه كه م، پێویس������ته پارێزگاری

لێ بكه م.(رنو ده ڵێ������ت: هه روه ها جیاوازیی چینایه تیش هۆكارێك������ی تر بوو كه ناو سیاس������ه ته وه ، كێش������ایه ئه وی له گه ڵ ئه وه ش ئ������ه و پێی وابوو ئه م كه ب������ووه، ئه و كاروچاالكییان������ه ی گه یاندووه ته ئه م پێگه یه: )هه رچه نده من ب������ه هۆی باوكم������ه وه هاتمه ناو سیاس������ه ته وه ، ب������ه اڵم ب������ه به ش������ی خۆم به ش������داریم كردووه ، كه پله ی وه زاره تی ئێستام هه یه . ته نیا له به ر ئه وه كه من كچی س������ه رۆكوه زیرم، نابێ چاوپووش������ی له خزمه تگوزاری و هه وڵه كانی من له ڕێگه ی گه یشتن

به م پێگه یه بكرێت(.مه نوشی كاتێ له بواری زانستی سیاس������ی له زانك������وی تریبهوان له كت من������دو ده یخوێند، وه كو ڕێبه ری خوێن������دكاری خه ریكی چاالكی بوو . )مه نوش������ی(یش هه ر وه ك دوو ژنی تر كه س������ه رده می منداڵیی خۆی به ناوێكی خ������وازراوه وه ، له نه هێنی و به سه ر هندوس������تاندا له كوچبه ری منداڵیی بیره وه رییه كانی ب������ردووه ، له گ������ه ڵ بنه ماڵ������ه ی دایك������ی ژیاوه ، مه به س������تی به به ندیخانه چوون������ه س������ه ردانی دایكێك بووه كه له كاتی و ده س������تگیر خۆپیش������اندانه كاندا به ندكراب������وو. هه رجار كه ده چوومه به ندیخانه که وه ، دایك و باوكم منییان ئام������اده ده كرد تا ل������ه كاتی ئێعدام كردنیاندا بتوانم به رگه ی ڕووداوه که

بگرم .www.ir.voanews.com

Page 17: halbzhardn29

17 كانوونی دووه م 2013

ڕێکه وتچه شنه کانی هه ڵبژاردنواڵتئااڵ

٢٠١٣/١/١١سه رکۆماری )خولی یه که م(کۆماری چێک

٢٠١٣/١/٢٠ڕێفراندۆمنه مسا )ئوتریش(

٢٠١٣/١/٢٢په رله مانی )پێشوه خته (ئیسرائیل

٢٠١٣/١/٢٣په رله مانیئۆردۆن

٢٠١٣/١/٢٧ڕێفراندۆمبولغاریا

٢٠١٣/٢/١په رله مانیلیختێنشاین

٢٠١٣/٢/٣په رله مانیکووبا

٢٠١٣/٢/٨سه رکۆماری )خولی دووه م (کۆماری چێک

*‌هه‌ڵبژاردن

هه‌ڵبژاردنه‌کانله‌‌ساڵی‌)٢٠١٣(دا

Page 18: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(18

٢٠١٣/٢/١٠په رله مانیمۆناکۆ

٢٠١٣/٢/١٧سه رکۆماریقبرس

٢٠١٣/٢/١٧ئه نجومه نی یاسادانانئێکوادۆر

٢٠١٣/٢/١٧سه رکۆماری )خولی یه که م(ئێکوادۆر

٢٠١٣/٢/١٨سه رکۆماریئه رمه نستان

٢٠١٣/٢/٢٢په رله مانیجیبووتی

٢٠١٣/٢/٢٤په رله مانیئیتالیا

? /٢٠١٣/٢ئه نجومه نی یاسادانانکامێرۆن

٢٠١٣/٣/٤په رله مانیکێنیا

٢٠١٣/٣/٤سه رکۆماری )خولی یه که م(کێنیا

٢٠١٣/٣/٥په رله مانیمیکرۆنێزیا

٢٠١٣/٣/٩په رله مانیمالتا

?/٢٠١٣/٣په رله مانیمالیزیا

٢٠١٣/٤/٧سه رکۆماری )خولی یه که م(ئێکوادۆر

Page 19: halbzhardn29

19 كانوونی دووه م 2013

٢٠١٣/٤/٢١په رله مانیپاراگووای

٢٠١٣/٤/٢١سه رکۆماریپاراگووای

٢٠١٣/٤/٢٥په رله مانی )خولی یه که م(پۆلینیزیای فرانسه

?/٢٠١٣/٤سه رکۆماریمۆنتێنێگرۆ

٢٠١٣/٥/٥په رله مانی )خولی دووه م(پۆلینیزیای فرانسه

٢٠١٣/٥/٨سه رکۆماری )خولی یه که م( )کاتی(ماداگاسکار

٢٠١٣/٥/١٢ئه نجومه نی یاسادانانگینه )غينيا(

٢٠١٣/٥/١٣ئه نجومه نی یاسادانانفیلیپین

٢٠١٣/٥/٢٢په رله مانیدوڕگه ی کایمان

?/٢٠١٣/٥په رله مانی )کاتی(پاکستان

?/٢٠١٣/٥سه رکۆماریمه غوولستان

?/٢٠١٣/٥سه رکۆماریئیتالیا

٢٠١٣/٦/١٤سه رکۆماری )خولی یه که م(ئێران

٢٠١٣/٦/٢٣په رله مانیئه ڵبانیا

Page 20: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(20

٢٠١٣/٦/٢٣سه رکۆماری )خولی یه که م(توونس

٢٠١٣/٦/٢٣په رله مانیتوونس

?/٢٠١٣/٦په رله مانی )کاتی(قه ته ر

٢٠١٣/٧/٣سه رکۆماری )خولی یه که م( )کاتی(ماداگاسکار

٢٠١٣/٧/٣په رله مانی )کاتی(ماداگاسکار

٢٠١٣/٧/٢٨په رله مانیکه مبۆجیا

?/٢٠١٣/٧سه رکۆماری )کاتی(ماڵدیڤ

٢٠١٣/٨/٣٠ئه نجومه نی پیرانژاپۆن

٢٠١٣/٩/٩په رله مانینۆروێژ

?/٢٠١٣/٩په رله مانیئه ڵمانیا

?/٢٠١٣/٩ئه نجومه نی یاساداناننه مسا )ئوتریش(

?/٢٠١٣/٩په رله مانیڕواندا

?/٢٠١٣/٩په رله مانیماکائوو

٢٠١٣/١٠/٦ڕێفراندۆمبێلیز

Page 21: halbzhardn29

21 كانوونی دووه م 2013

٢٠١٣/١٠/٦ڕێفراندۆمگوواتماال

?/٢٠١٣/١٠ئه نجومه نی یاسادانانئه رژه نتین

?/٢٠١٣/١٠سه رکۆماریگورجستان

?/٢٠١٣/١٠سه رکۆماریئیتیۆپیا

?/٢٠١٣/١٠سه رکۆماریئازه ربایجان

٢٠١٣/١١/٥په رله مانیدوڕگه ی ماریانای باکوور

٢٠١٣/١١/١٧سه رکۆماریشیلی

٢٠١٣/١١/١٧ئه نجومه نی یاسادانانشیلی

٢٠١٣/١١/٢٠ئه نجومه نی یاسادانان )کاتی(دوڕگه ی فاڵکله ند

?/٢٠١٣/١١په رله مانیدوڕگه ی سه نت هێلێن

?/٢٠١٣/١١ئه نجومه نی یاسادانانهۆندووڕاس

?/٢٠١٣/١١سه رکۆماریهۆندووڕاس

?/٢٠١٣/١١سه رکۆماریتاجیکستان

?/٢٠١٣/١٢په رله مانیتورکمه نستان

http://www.electionguide.org

Page 22: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(22

یه كێكه ناوبژیوان������ی واتای له چه مكه سیاسییه كان، كه له بواری چاروبڕی دووبه ره كی و كێشه ی كه سی، گرووپ و واڵتان

سوودی لێ وه رده گیرێت. مانای وش������ه یی "ناوبژیوانی كه وتن������ه ")Mediation(نێوان دوو ی������ان چه ند الیه نه . ل������ه ڕووی زاراوه ی������ه وه یه كێك چاروب������ڕی له ش������ێوازه كانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكی������ی

ئاش������تیانه ی دووبه ره كییه ، كه له وێدا الیه نی س������ێیه م كه به گش������تی واڵتێك، ڕێكخراوێكی نێونه ته وه یی و یان كه س������ێكی به ناوبانگی نێونه ته وییه یه وه ، به مه به س������تی كۆتاییهێنان یان كه مكردنه وه ی كێشمه كێش������ی نێوان دوو الیه نی پێكهه ڵپڕژاو، كه بریتیی بێ ل������ه دوو واڵت یان له نێوان ده وڵه تی ناوه ندی و گرووپ������ه نه یاره كانی ده كه وێته نێوانیان و به ش������ێوه یه كی

دۆستانه پرسی گفتوگۆی نێوانیان، پێشنیار ده كات. هه رچه نده له نێو ش������ێوازه كانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكدا چاروبڕی كێشه ی سیاسی و نێونه ته وه ییی "به ڕێوه بردنێكی باش )Good office("یش جۆرێكه له ناوبژیوانیی الیه نێكی سێیه م له نێوان دوو الیه نی كێشه دار، به اڵم جیاوازیی ناوبژیوانی له گه ڵ )به ڕێوه بردنێكی باش( له وه دایه كه له به ڕێوه بردنی باش، الیه نی س������ێیه م ته نها كه شی ده سپێكردنی گفتوگۆی نێوان الیه نه كانی كێشه دار ده ڕه خس������ێنێت و خۆی به شداری له گفتوگۆیه كاندا ناكات، به اڵم له نابژیوانیدا الیه نی س������ێیه م س������ه ره ڕای ئه وه ی كه كه شی ده سپێكردنی گفتوگۆ له نێوان الیه نه كێشه داره كان یان ناكۆك ده ڕه خس������ێنێت، خۆشی له ڕێڕه وی گفتوگۆكانیاندا به ش������داری ده كات و ڕێگاچاره ی پێویس������تیش ب������ۆ هه ردوو ال پێش������نیار ده كات، كه هه ردوو الیه نی ناكۆك له په سندكردن یان

ڕه ددانه وه ی پێشنیاره كان سه رپشكن.به له به رچاوگرتنی پێشینه ی كۆنی شه ڕ و ناكۆكیی نێوان كه س������ان، گرووپ������ه كۆمه اڵیه تییه كان و واڵت������ان، هه روه ها به له به رچاوگرتنی ئه و سووده ی كه له چه ندین الی جۆراجۆره وه

بۆ ده ستێوه ردانی الیه نی سێیه م ب������ه مه به س������تی كۆتاییهێنان به ناكۆكییه كان له مێژوودا هه بووه ،

پێشینه یه كی كۆنیشی هه یه . ش������ێوازه ی ئ������ه و هه ڵبه ت������ه چاروبڕی ناكۆكییه كان له سه ده ی بیس������ته مدا گۆڕانكارییه كی قوڵی په س������ه ندكردنی ب������ه و بڕی������وه له الیه ن باڵوك������راوه ی ڕێكخراوه

باڵوكراوه ی ڕێكخ������راوی نه ته وه نێونه ته وه ییی������ه كان وه ك������و یه كگرت������ووه كان، باڵوكراوه ی ڕێكخ������راوی یه كێتی ئه فریقا و باڵوكراوه ی ڕێكخراوی واڵتان������ی ئه مریكایی، گرنگیی پێگه ی

دامه زراوه و ڕۆڵی له چاروبڕی كێشه كاندا زیاد كردووه .الیه نی س������ێیه م كه خ������ۆی ده خاته نێ������وان دوو یان چه ند الیه نێكی ناكۆك، به گش������تی چه ندین ئامانج������ی له و كاره دا هه یه . ئامانجی ناوبژیوانی له وانه یه بۆ به ده ستهێنانی متمانه بێت، به اڵم شكس������تهێنانی له الیه كی تره وه ده توانێت زیانێكی

زۆری پێ بگه یێنێت.هه روه ه������ا به هۆی ئه وه ی كه باڵوبوون������ه وه ی ناكۆكی یان كێش������ه له نێ������وان دوو یان چه ن������د الیه نێ������ك، له وانه یه ببێته هۆی تێوه گالن������ی ئه وانی دیكه ش، بۆیه الیه نه كانی س������ێیه م به مه به س������تی پێش������گرتن له باڵوبوونه وه ی ئه و ناكۆكییانه و ڕێگه گرتن ل������ه زیانه چاوه ڕواننه كراوه كان������ی، خۆیان وه كوو ناوبژیوان دێنه مه یدان تاكو هه رچی زووتر كۆتایی به و كێشه

و ناكۆییانه بێنن.وه ك������و ش������ێوازێكی تایبه ت ل������ه چاروبڕی ئاش������تیانه ی ناكۆكیی������ه كان، تایبه تمه ندیی وه كو دڵخوازی������ی، نه رمونیانیی و پاراس������تنی ئابڕوو و متمان������ه ی الیه نه كانی هه یه . هه روه ها س������ه ركه وتنی هه رجۆرێكیش������ی په یوه س������ته به كاریگه رییه جۆراوجۆره كان������ی وه ك������و؛ پێناس������ه و تایبه تمه ندییه كان������ی الیه نه كانی ناكۆك، ناوه ڕۆكی ناكۆكی، هه روه ها تایبه تمه ندی

و ئامانجه كانی ناوبژیوان.

ناوبژیوانی‌چییه‌؟دكتۆر‌عه‌لی‌سه‌باغیان:

و:‌شه‌یدا‌عه‌زیز

http://vista.ir/article/268527

Page 23: halbzhardn29

23 كانوونی دووه م 2013

ئه‌ڵمانیاپه رله مان������ی ئه ڵمانیا له پێكهاتووه : ئه نجومه ن دوو نه ته وه ی������ی ئه نجومه ن������ی )بوندستاگ( و ئه نجومه نی )بوندسرات(. فیدراسیۆن )بوندس������تاگ( ئه نجومه نی

نوێنه رانی گه له و )بوندس������رات(یش ئه نجومه نی نوێنه رانی ویالیه تییه .

له الیه ن حكوومه تی نوێنه رانی فیدراس������یۆن ئه ندامانی هه رێم������ه وه هه ڵده بژێردرێ������ن، ب������ه مه رجێ ك������ه ژماره ی ئه ندامانیان له س������ێ ئه ندام كه متر نه بێت. ئه و ویالیه ته ی كه ژماره ی دانیش������تووانیان ٢ ملیوون������ه ، ٤ نوێنه ر و ئه و

ویالیه تانه ی كه ٦ ملیوونه ، ٥ نوێنه ریان هه یه .ئه نجومه نی فیدراس������یۆن مافی پێشنیازی یاسای هه یه و ده توانێ������ت ناڕه زایی خۆی له باره ی ئه و یاس������ایه ی كه ئه نجومه نی نه ته وه یی په س������ندی کردووه ده رببڕێت، به اڵم ئه گه ر ئه نجومه ن ئه و یاس������ا پێش������نیازه كراوه که ی خسته

ده نگدانه وه و به زۆرینه ی ده نگ په سندكرا، ئه وا بوندسرات ناچاره قه بووڵی بکات. له م واڵته دا ده سه اڵتی به ڕێوه بردن له س������ه ركۆمار و سه رۆكوه زیران پێك دێت. بۆ هه ڵبژاردنی سه ركۆماری، لیژنه یه كی پێكهاتوو له ئه ندامانی )بوندستاگ( و نوێنه ران������ی ئه نجومه ن������ی ویالیه ت������ه كان، س������ه ركۆماری هه ڵده بژێرن. خولی س������ه ركۆماری ٥ ساڵه و به پێی یاسای ساڵی ١٩٤٩، ده سه اڵتی به ڕێوه بردنی سنوورداره و مافی پێشنیازكردنی یاس������ای نییه . س������ه ركۆمار ته نیا له باری

نائاساییدا ده توانێت ئه نجومه نه كان هه ڵبوه شێنێته وه .دوای ده ستنیش������انكردنی په رله مانی نوێ، سه ركۆمار، سه رۆکوه زیران به په رله مان ده ناسێنێت. كاتێ كه په رله مان به هه ڵبژاردنی س������ه رۆكوه زیرانی ڕازی بوو، س������ه ركۆمار پێشنیازی ئه لترناتیڤێكی تر ده كات، ئه گه ر نا ئه وا په رله مان

له الیه ن ده سه اڵتی به ڕێوه بردنه وه هه ڵده وه شێته وه .به پێی مادده ی ٨٦ی ده س������تووری گش������تی، سه ركۆمار به رپرسانی دامه زراوه فیدراڵییه كان، فه رمانگه ی كۆچبه ره بیانیی������ه كان، دارایی ناوه ندی، پۆس������ت، ڕێگای ئاس������ن و كه ش������تیوانیی فیدراڵ������ی، هه ڵده بژێرێ������ت. له سیس������ته می

فیدراڵیسم‌له‌‌تیۆرییه‌وه‌‌تا‌كردار*‌و:‌سنۆبه‌ر‌ته‌یب

گه وره ترین پرسی سیس������ته می فیدراڵی، دابه شكردنی ده سه اڵته له نێوان پێكهاته فیدراڵی و هه رێمییه كاندا. له گه ڵ ئه وه شدا ده بێت شێوازی به كارهێنانی ده سه اڵت، )چه ندایه تی و چۆنایه تی( به هه موو ورده كارییه كان������ه وه دیاربكرێن. لێره دا به هێنانه وه ی نموونه كانی ك������رداری له سیس������ته مه فیدراڵیی������ه كان له جیهان������دا، چۆنیه تیی

دابه شكردنی ده سه اڵت له م سیسته مانه دا، ده خه ینه به ر باس.

Page 24: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(24

ئه ڵمانی������ادا، دادگای فیدراڵی بایه خی تایبه تی خۆی هه یه . ئ������ه م دادگایه له ٢٤ ئه ندام پێكدێت، ك������ه نیوه یان له الیه ن ئه نجومه نی نه ته وه یییه وه و نیوه که ی تر له الیه ن ئه نجومه نی

فیدراسیۆنه وه هه ڵده بژێردرێن.

ویالیه‌ته‌‌یه‌كگرتووه‌كانی‌ئه‌مریكاویالیه ته س������ه ره تادا له یه كگرتووه كان به ش������ێوه ی چه ن������د كۆڵۆنێ������ك به ڕێ������وه دانیشتووانیان كه ده چوو، له ژێر كاریگه ری كولتووری ساكس������ۆن(دا، )ئه نگل������ۆ

خوازیاری "خۆبه ڕێوه بردن" بوون. ویالیه ته یه كگرتووه كان له سه ره تادا له كۆنفدراسیۆنێكی ١٣ ویالیه تی پێكهاتبوو، به اڵم له ساڵی ١٧٨٧دا، بوو به ده وڵه تێكی فیدراڵی. ئێستا

ئه مریكا خاوه نی ٥٠ ویالیه ته .ده سه اڵتی یاسادانانی ویالیه ته یه كگرتووه كان له كۆنگره دا چ������ڕ ده بێته وه ، كه له دوو ئه نجومه نی پیران و نوێنه ران له هه ڵبژاردنی سه رتاسه ریدا هه ڵده بژێردرێن. هه ر ویالیه تێك خاوه نی ئه نجومه نی یاس������ادانان و شێوازی به ڕێوه بردنی تایبه ت به خۆی هه یه . له ویالیه ته یه كگرتووه كاندا سه رۆكی ده س������ه اڵتی به ڕێوه بردن، س������ه ركۆماره . دوای ناساندنی س������ه ركۆمار به حزبه كان یان له چوارچێ������وه ی پاڵێوراوی بێالیه ن، له هه ڵبژاردنی سه رتاس������ه ریدا هه ڵده بژێردرێت. دادگای بااڵ له ویالیه ته یه كگرتووه كان، چاودێری به س������ه ر گش������ت كاروباری دادوه ری له وانه ش به ڕێوه بردنی یاس������ا، ساخته كاریی یاسایی و ... ده كات. دادگای بااڵ به رزترین

سه رچاوه ی دادوه رییه له ویالیه ته یه كگرتووه كاندا.

ئه‌رژه‌نتینگش������تیی ده س������تووری ١٨٥٣ ساڵی بۆ ئه رژه نتین ده گه ڕێته وه و له ساڵه كانی ١٨٦٦ و ١٨٩٨دا ئاڵوگۆڕی به سه ردا هاتووه . ئه رژه نتین یه ك������ێ ل������ه واڵتان������ی تری

ئه مریكای التینه كه ئه ورووپاییتره و ته نیا ٣% دانیشتووانی له نژاده كانی ترن، به اڵم ئه م واڵته له س������اڵی ١٨٦٠ه وه به

شێوه ی فیدراڵی به ڕێوه ده چێت.

مادده ی یه كی ده ستووری گشتی ئه م واڵته ، فیدراڵیسمی وه ك سیسته مێكی سیاسی ناو ده بات. هه روه ها له مادده ی پێنجه میش ئاماژه به م خاله كراوه ، كه هه ر ویالیه تێك یاسای

تایبه ت به خۆی هه یه .حكوومه تی فیدراڵی ناتوانێت ده ست له كاروباری ناوخۆیی ویالیه ت������ه كان وه رب������دات و به بێ ڕه زامه ندی������ی حكوومه تی

ویالیه ته كان، مافی ده ستێوه ردانی سه ربازیی نییه .به پێی یاسا، دامه زراندنی ویالیه تێكی نۆێ به ڕه زامه ندیی گش������ت ویالیه ت������ه كان ده بێت. به پێی م������ادده ی ٢٧، هێزی ده س������ه اڵتی فیدراڵی، بریتییه ل������ه به ڕێوه بردنی په یوه ندییه سیاس������ی و بازرگانییه کانی ده ره وه و واژووی په یماننامه نێوده وڵه تییه کانه . ئه و په یماننامانه ی كه له الیه ن حكوومه تی فیدراڵیی������ه وه واژوو ده کرێ������ن، له ت������ه واوی ویالیه ته كاندا جێبه ج������ێ ده کرێن ، ته نانه ت ئه گه ر وێكچوونیش������ی له گه ل یاس������ا هه مواركراوه كانی ویالیه ته كان������دا نه بێت. هه روه ها ده سه اڵتی دادوه ری و به ڕێوه بردنی فیدراسیۆنی ئه م واڵته، جیاوازییه كی ئه وتۆی له گه ڵ سیسته می فیدراڵیی ئه مریکادا

نییه .

ئیماراتی‌یه‌كگرتووی‌عه‌ره‌بیده س������تووری به پێ������ی گش������تیی ئیمارات، یاسای فیدراڵی به رزتره له یاسای ویالیه تی و به پێی مادده ی ویالیه تێك ه������ه ر پێنجه م، ئااڵی خۆی هه یه . مادده ی

ده یه می ده ستووری گشتی ئه م واڵته ، ئاماژه به م خاله ده كات كه هه ر میرنشینێك، سه ربه خۆیی گشت میرنشینه كانی تر

به فه رمی بناسێت.له م������ادده ی ١١٨دا داوا له میرنش������ینه كان ده كات، كه یاسا له س������نووری ده سه اڵتی میرنشینه كه ی خۆیاندا بنێن. له به ندی یه كه می مادده ی یازده هه می یاس������ای گشتی ئه م واڵت������ه دا، جه خت له س������ه ر یه كگرتنی ئاب������ووری و گومرگی واڵت كراوه ، به اڵم به پێی مادده ی ٢٣ س������امان و سه رچاوه سروشتییه كانی هه ر میرنشینێك، سه ر به هه مان میرنشینه .

به پێی مادده ی ٤٥، بنه ماكانی حكوومه تی فیدراس������یۆن، بریتییه له س������ه ركۆمار و جێگری س������ه رۆكی فیدراسیۆن، ئه نجومه نی وه زیران و ئه نجومه نی نه ته وه یی فیدراس������یۆن و دادوه ریی فیدراسیۆن. بااڵترین ده سه اڵتیش ئه نجومه نی

Page 25: halbzhardn29

25 كانوونی دووه م 2013

بااڵی فیدراس������یۆنه، كه له حه وت میرنشینی )ئه بووزه بی، دووبه ی، ش������اریجه ، عه جم������ان، ئه مئه لقه وی������ن، فه جیره و

رئه سولخه یمه ( پێكهاتووه .هه روه ه������ا بڕیاره كانی ئه نجومه ن������ی بااڵ، به ٥ ده نگ له حه وت ده نگی به ده ستهاتوو په سند ده كرێت. )ئه بوزه بی و

دووبه ی( مافی ڤیتۆیان هه یه .س������ه رۆكی واڵت و جێگری سه رۆكیش، له ڕیزی حه وت ئه ندامی ئه نجومه نی بااڵدان. س������ه رۆك بۆ ماوه ی ٥ سااڵن هه ڵده بژێردرێت و خولی هه ڵبژاردنیش سنووردار نه کراوه بۆ چه ن������د ده وره . ئه نجومه نی نه ته وه یی فیدراس������یۆنیش وه ك������و په رله مان������ی واڵت وایه و له ٤٠ ئه ن������دام پێك دێت، كه ئه ندامانیان به ش������ێوه یه كی نایه كسان هه ڵده بژێردرێن. نوێنه ران������ی ئه بووزه بی و دووبه ی ٨ ئه ندام و ش������اریجه و رئه س������ولخه یمه ل������ه ٦ ئه ن������دام و عجم������ان و فه جیره و ئه مئه لقه وینیش ٤ ئه ندامن. ماوه ی كاركردنی هه ر خولێكی

ئه نجومه نیش دوو ساڵه .مادده ی ١٢٣ی ده ستووری گشتی، ئه م مافه ی به فه رمی بۆ میرنشینه كانی داناوه ، كه بڕیارنامه کانیان له گه ڵ واڵته دراوس������ێكانیدا واژوو بكه ن. له م������ادده ی ١٢٤دا هاتووه : )حكوومه تی فیدراس������یۆن پێش واژووی هه ر په یماننامه و بڕیارنامه یه ك كه په یوه ندی به میرنشینه كه وه هه یه ، ده بێت ڕاوێژ له گه ل ئه و میرنشینه دا بكات و له كاتی ڕازینه بوونیان،

ڕه و انه ی دادگای بااڵ بكاته وه .(له مادده ی ١٢٤دا، مافی پێكهێنانی هێزه چه كداره كان بۆ هه ر میرنشینێك به فه رمی دانراوه . سیسته می سیاسی له ئیمارات������ی یه كگرتووی عه ره بی له فیدراس������یۆن زیاتر و له كۆنفدراس������یۆنیش كه متره ، بۆیه له س������اڵی ١٩٧٩دا هێزی چه كداری میرنش������ینه كان ل������ه چوارچێوه ی هێزێكی

یه کگرتوودا ڕێکخران. گه رچ������ی ئه م کاره ته نیا له جلوبه رگی س������ه ربازی و لۆگۆی س������وپایه كی یه كگرتوودا به دیهات. ژماره ی������ه ک پێیان وایه كه سیسته می سیاس������یی ئیمارات، كۆنفدراسیۆنێكی ته واوه . هه ر میرنش������ینێك ده سه اڵتی به سه ر س������نووری زه مینی و ده ریایی خۆیدا هه یه و ئااڵی تایبه ت به خۆی هه یه ، خاوه نی س������ه رچاوه سروشتییه كانی تایبه ت به خۆی و هێزی چه كداری میرنشینه .تا ئێستا ئیمارات خاوه نی س������وپایه كی یه كگرتوو نییه ، هێشتا ملمالنێی سنووری له نێوان میرنشینه كانی ئیماراتدا چاره س������ه ر نه كراوه . ئه مه ش هه مووی هه ڕه شه ن له سه ر

ئیماراتی ئاینده دا.

هندوستانده وڵه تێكی هندوس������تان فیدراڵی ب������ه حكوومه تێكی له كه جێگی������ره ناوه ندیی دهلی ن������وێ پایته ختی ئه م فیدراڵیس������می واڵته ی������ه .

هندوستان فیدراڵیس������مێكی تایبه ته كه س������یمایه كی نیوه فیدراڵ������ی به م واڵته به خش������یوه . ئه م واڵت������ه له بارودۆخی ئاساییدا به شێوه ی فیدراڵیستی ئیداره ده کرێت، به اڵم له دۆخی تایبه تدا سیمایه كی یه كگرتوو به خۆیه وه ده بینێت. له ساڵی ١٩٤٩ كاتێ ده ستووری گشتی ئه م واڵته هه مواركرا، سێ هه رێمیان پێكهێنا: هه رێمی)A( یه كێكه له هه رێمه كانی س������ه رده می ده سه اڵتی ئینگلیز، كه ئۆتۆنۆمی به م هه رێمانه )B( زیاتر بوو و ده سه اڵتی هه ریمی )B( درا، له هه رێمی

به رزتر له هه رێمی )C( بوو.١٩٥٦دا، س������اڵی ل������ه ئۆتۆنۆمی������ك یه کپارچه بوون������ی سه رتاسه ری هه رێمه كانی هندوستانی گرته وه . په رله مانی ئه م واڵته له دوو ئه نجومه ن پێك دێت: ئه نجومه نی ویالیه تی

)راجیاسابها( و ئه نجومه نی گه ل )لوك سابها(.ئه نجومه نی ویالیه تی خاوه نی ٢٥٠ ئه ندامه و ١٢ كه سیان له الیه ن س������ه ركۆماره وه هه ڵده بژێردرێن و ٢٣٨ ئه ندامی تر له هه ڵبژاردن������ی سه رتاس������ه ریدا هه ڵده بژێردرێن. جێگری سه ركۆمار، سه رۆكی په رله مانه . به پێی ده ستووری گشتیی

هندوستان، كه س بۆی نییه ئه نجومه ن هه ڵبوه شێنێته وه .ئه نجومه ن������ی گه لیش خاوه ن������ی ٥٢٠ ئه ندامه ، كه ٥٠٠ ئه ندامیان به پێی ژماره ی دانیشتووان، له الیه ن ویالیه ته كانه وه

و ٢٠ ئه ندامی تریش له الیه ن سه ركۆمار هه ڵده بژێردرێن.ده سه اڵتی به ڕێوه بردن له سه ركۆمار و سه رۆكوه زیران پێكدێت. س������ه ركۆمار س������ه رۆكی فیدراس������یۆنه و له الیه ن لیژنه یه كی تێكه اڵو له په رله مان و ئه نجومه نی ویالیه تییه وه بۆ ماوه ی ٥ س������ااڵن هه ڵده بژێردرێ������ت. هه روه ها جێگری س������ه ركۆماریش بۆ ماوه ی ٥ س������ااڵن له الیه ن په رله مانه وه هه ڵده بژێردرێت. س������ه رۆكوه زیرانیش وه ك نوێنه ری حزبی

زۆرینه له الیه ن په رله مانه وه ده سنیشانده کرێت. سیس������ته می دادوه ریی هندوستان سیسته مێكی تایبه ته ، به جۆرێك ك������ه دادگای بااڵ له ت������ه واوی دادگاكانی واڵت به ده سه اڵتتر و سنووری ده سه اڵتی زیاتره . هه ر ویالیه تێك خاوه نی قایمقامێكه، كه فه رمانه كه ی له الیه ن سه ركۆماره وه

Page 26: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(26

ده ر ده چێت. حاكمیش له به رامبه ر سه ركۆمار و په رله مانی ویالیه تیدا، به رپرس������یار و واڵمده ره . ه������ه ر ویالیه تێكیش خاوه نی كابین������ه ی وه زیرانه ، س������ه رۆكوه زیرانیش له الیه ن قایمقامی ویالیه ت و كابینه که ش له الیه ن سه رۆكوه زیرانه وه

ده سنیشانده كرێت.

كه‌نه‌داپه رله مان������ی كه ن������ه دا له دوو ئه نجومه ن پێكهاتووه : ئه نجومه نی گش������تی و ئه نجومه نی پیران. له ویالیه ته كان نوێنه ران������ی باره ی یه كسان نییه ، بۆیه ژماره ی له ئه نجومه نی پیراندا، ش������ێوازی

نوێنه ران������ی ویالیه ته جۆراوجۆره كان ه������ه ر له گۆڕاندان . بۆ نموونه ، نوێنه رانی )كێبك و ئونتاریو( له ئه نجومه نی پیراندا زیاتره له ویالیه ته كانی تر. ناكرێت ئه نجومه نی پیرانی كه نه دا به ئه نجومه نێكی دیموكراتی������ك دابنرێت، چونكه ئه ندامانیان له الی������ه ن حاكم������ی گش������تییه وه هه ڵده بژێردرێ������ن و مه رجی هه ڵبژاردنی������ان، داهاتی مانگان������ه ی ٤٠٠٠ دۆالر و زیاتره . حاكمی گشتیی که نه دا له الیه ن شاژنی بریتانیاوه ده ستنیشان ده کرێت. حاكمی گشتیش به نۆره ی خۆی، سه رۆكوه زیران و

كابینه ی وه زیران له حزبی زۆرینه ی هه ڵده بژێرێت.

سویسراپه رله مانی سویس������را له دوو ئه نجومه ن پێكهاتووه : ئه نجومه نی نه ته وه یی )ه������ه ر ٢٢٠٠٠ كه س ئه نجومه نی و نوێن������ه ر( ی������ه ك ویالیه ت������ی )بوندس������رات( ك������ه

ئه نجومه ن������ی كانتۆنه كان������ی سویس������رایه و بریتییه له ٤٦ ئه ن������دام، واته هه ر كانتۆنێكی������ش ٢ نوێنه ری هه یه . ماوه ی

نوێنه رایه تییان ٤ ساڵه .هه ر دوو ئه نجومه نی سویسرا به شێوه ی سه ربه خۆ كار ده كه ن و ده سه اڵتی یه كس������انیان هه یه ، به اڵم له كاروباری گه وره ی واڵتدا، وه ك هه ڵبژاردنی سه رۆكوه زیران، فه رمانده ی هێ������زه چه ك������داره كان، وه زی������ران و ... دوو ئه نجومه ن له چوارچێ������وه ی ئه نجومه نێكدا ڕاوێژ ده که ن و بڕیار ده ده ن. ده سه اڵتی جێبه جێكردن كه ده سه اڵتیان له الیه ن ئه نجومه نی فیدراسیۆنه وه ده ستنیشان ده كرێت، خاوه نی ٧ ئه ندامه كه بۆ ماوه ی ٤ س������ااڵن هه ڵده بژێردرێن )هه ر ویالیه تێك یه ك

ئه ندامی هه یه. ( س������ه ركۆماریش له نێوان ئه م ٧ ئه ندامه و بۆ ماوه ی ساڵێك هه ڵده بژێردرێت. بڕیاره كانی ئه نجومه نی فیدراس������یۆنیش کاتێک به ڕێوه ده چێت که له کۆی ٧ ده نگی

ئه و ئه نجومه نه ، ده بێ به ٤ ده نگ په سند بکرێت.ئه نجومه نی فیدراس������یون به دوو شێوه هه ڵده بژێردرێت. ل������ه سویس������را په رله مان ل������ه جیات������ی خه ڵ������ك ئه ندامانی ده سه اڵتی جێبه جێكرنی هه ڵده بژێرێت. حكوومه تیش بڕیاره په سه ندكراوه كانی په رله مان جێبه جێ ده کات. له به رامبه ردا حكوومه ت مافی پێش������نیازی یاس������ای هه ی������ه و ئه ندامانی حكوومه ت ده توانن به ش������داری له دانیشتنه كانی په رله ماندا بكه ن، به اڵم حكوومه ت ناتوانێت په رله مان هه ڵبوه شێنێته وه .

په رله مان دادوه ره كانی دادگای فیدراس������یۆن بۆ ماوه ی ٦ س������ااڵن هه ڵده بژێرێت و مافی دووباره كردنه وه ی هه یه . ئاڵوگۆڕی یاس������ای س������اڵی ١٨٤٧ ده س������ه اڵتی دادگاكانی

سویسرای زیاد کرد.سویس������را دوای جیابوونه وه ی كانتونی )ژورا(، ئێستا خاوه ن������ی ٢٣ كانتۆنه . هه ر كانتۆنێك که بییه وێت ده توانێت ل������ه ڕێگه ی ده نگی گش������تیی هه مان كانتون������ه وه ، ده نگ به

جیابوونه وه ی خۆی له فیدراسیۆن بدات.

نیجێریاله ساڵی ١٩٦٠دا نیجێریا وه ك ده وڵه تێك������ی فیدراڵ������ی ل������ه قاڵب������ی س������ێ ویالیه تی ڕۆژهه اڵت و ڕۆژاوا باكوور، س������اڵی ل������ه ڕاگه یێن������درا. باكوور ویالیه ت������ی به س������ه ر دوو ویالیه تدا دابه ش ١٩٦٣دا

بوو. ئێستا نیجێریا ده وڵه تێكی فیدراڵییه به چوار ویالیه ته وه . په رله مانی ئه م واڵته له دوو ئه نجومه ن )نوێنه ران و ڕێبه ران( پێ������ك دێت، كه یاس������ا داده نێن. په رله مان������ی ویالیه ته كانیش ل������ه دوو ئه نجومه نی نوێنه ران و رێب������ه ران پێك دێن. له هه ر ویالیه تێك������دا ده س������ه اڵتی جێبه جێكردنی هه م������ان ویالیه ت، به رپرس������ی کاروباری به ڕێوه بردنه . ده سه اڵتی جێبه جێكردنی فیدراس������یۆنیش له س������ه رۆكوه زیران و كابین������ه پێكدێت، به و مه رج������ه ی س������ه رۆكوه زیران و هه م������وو وه زی������ران، ئه ندامی ئه نجومه نی نوێنه ران بن. ده سه اڵتی دادوه ریی فیدراسیۆنیش

دادگای بااڵ و دامه زراوه بچووكتره کانیشی ده گرێته وه .

www.aftabir.com

Page 27: halbzhardn29

27 كانوونی دووه م 2013

د چارچوڤێ پروس������ا بجهئینانا ئامرازان د رێڤه برنا هه لبژارتناندا، چه ند خاله ك هه نه دڤێت بهێنه پێشچاڤكرن، هن������ده ك ژ وان لس������ه ر هه م������وو ئامرازێ������ن ته كنه لوژیا مه به س������تدار دهێته بجهئینان و هنده كژی په یوه ستن ب

رێڤه برنا هه لبژارتنان: هه لبژارتن ره نگه چاالكییه كا مه زنا مه ترس������یدار بیت، له وا دڤێت ب ئاوایه كێ ساخله م بهێته سه ره ده ریكرن، دڤێت به رهه ڤی چاڤدێرییا گشتی ببیت، هه روه سا دڤێت ده لیڤه بۆ شاشیێ تێدا نه بیت. به روڤاژی ده لیڤه یێن دیترێن بجهئینانا ته كنه لوژیا، كو تێدا سس������ته م ب ئاوایه كێ سه رخۆ دهێته تێخس������تن ل گه ل ملكه چییا وێ بۆ تاقیكرن و خش������ته یێن درێژێن بجهئینان������ێ . گه له ك ژ سس������ته مێن هه لبژارتنان بۆ ج������ارا ئێكێ د رۆژا ئه نجامدان������ا هه لبژارتناندا دهێنه

بكارئینان، له وا دڤێت ب ئاوایه كێ ساخله م كاربكه ت، هه كه دێ هه موو هه لبژارتن

كه ڤیته د مه ترسیێدا. پێتڤیی������ه ده زگه هێ������ن رێڤه برنا نووكرنا ل نێڕینه كێ هه لبژارتنان ته كنه لوژیا جاران بكه ن ب به راورد ب تێخس������تنا ته كنه لوژیا مودێرن. دڤێت هه لسه نگاندنه كا سه رتاسه ری بۆ خۆ دانه پاش ژ ئه وان خه رجیێن م������ه زن هه مب������ه ری رێ������ژه كا كێم������ا چاككرنێ بهێت������ه ئه نجامدان. ئه ڤه ژی په یوه سته ب بجهئینانێ ، له وا ره نگه پتر یا گونجای بیت به رده وامی لس������ه ر

سسته مێ جاران بهێته كرن. ئه ڤ������ه ژی ب رولێ خۆ دخاس������ته خوێندن������ه كا كاریگه را خه رجیێن بجهئینانا ته كنه لوژیا مودێرن، هن������دی خوێندنێن مه زنده كرینه ب������ۆ خه رجی و پاش������ه كه وتكرنا ب هه ڤڕا د تێخس������تنا ته كنه لوژی������ادا نابیت بتنێ گرێدایێ كرین������ا كه لوپه ل و ئاالڤان بیت، لێ دڤێت خه رجیێن دامه زراندنا سسته مێ نوو، پس������پوریا پتر و پێتڤیێن س������ه خبێری و رێڤه به ریا به رده وام������ژی ڤه گریت. )ئه ڤه ژی پت������ر پێتڤی په یداكرنا ژێده رێن دارایینه ل ده مێ پێرابونێن هه ڤس������ه نگیا میری

یا په یوه ندار.خاله كا دیتر دڤێت بهێت������ه به رچاڤ وه رگرتن ئه وژی ته كنه لوژیایه . ئامرازێن هه لس������ه نگاندنا به رده وامیدانا ل پڕانییا ره وش������ێن بجهئینانێ ، دڤێت پشتراس������تبن ژ ئه وێ ته كنه لوژی������ا دهێته په یره وكرن بۆ ماوه یه كێ درێژ و داپوشینا چه ند هه لبژارتنه كا یا مفادار بیت. تێخستنا ئامرازێن ته كنه لوژیا ره نگه زوو ب زوو بهێته گوهارتن و و بكێر بكارئینانێ بۆ ماوه یه كێ درێژ نه هێت و زێده باری

یا گرانبهاژی بیت.

بجهئینانا‌ته‌كنه‌لوژیا‌د‌رێڤه‌برنا‌هه‌لبژارتناندا‌

*‌و:‌ئه‌ڤراز‌عومه‌ر

Page 28: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(28

هنده ك ژ ئامرازێن ته كنه لوژیا ب رێژه یێن بلند دهێنه گوهارتن ك������و مه حاله ژ یێن دومك������ورت و چوویی خۆ بده نه پاش. د ڤی سه روبه ریدا، یا گرنگه خوێندنا پێوه ر و ئاراسته یێن ته كنه لوژیا جاران بهێته كرن ژ بۆ مه ره ما په یره وكرنا پێرابونێن پاراس������تنێ كو ره نگه ژ رادده یێ كارتێكرن������ا وه ش������ان و سس������ته مێن ئاین������ده و وێنه یێن نه گونجانا ته كنیكی كێمتر بكه ت. هێزا چاره س������ه ركرنا كومپیوته ری نموون������ه كا گونجایه بۆ ته كنه لوژیا مودێرن كو ره نگه زوو پێش������بكه ڤیت، ئه ڤه ژی گرنگییا ژێده رێن مس������وگه ركرنێ بۆ ته كنه لوژیا مودێرن دیار دكه ت داكو دات������ا ب ئاوایه ك������ێ ئاس������ان ژ كومپیوت������ه رێ كه ڤن بۆ مپیوته رێ نوو بهێته ڤه گوهاس������تن. سه رباری ئه ڤێژی، دڤێ������ت هزرا خۆ د هه لبژارده یێ������ن دیتردا مینا كرێكرنا ده زگه ه و ئامیره تان ش������وینا كرینا وان بهێته كرن، داكو

پتر مفا ژ ئه ڤان ژێده ران بهێته وه رگرتن.ژ بۆ ده ستنیش������انكرنا رادده یێ بجهئینانا سسته مێن نوو یێ س������ه ر ب ئامرازێن ته كنه لوژیا مودێرن، پێتڤییه خوێندن������ا فاكته رێ������ن دیتر مین������ا ژینگه ها م������اددی یا ده وروبه ر و ژێرخانا ئاب������ووری بهێته كرن. ئه و ده وله تا خ������ودان ژێده ره كێ نه به رده وامێ ئلێكتریكی)بۆ نموونه ( ژینگه ه������ه كا نه گونجایه بۆ ئاڤاكرنا ت������ۆڕه كا به رفره ها ده زگه هێن كومپیوته ری، چونكی ئه ڤه دخازته ژێده ره كێ وزه یا به رده وام. هه روه س������ا ئاس������تێ ش������ێداریێ یان خولبارین و لم و خیزێ بلند كارتێكرنێ لس������ه ر ژێگرتنا

ته كنه لوژیا گونجای دكه ت. هه روه سا پرس������ێن ئه من و ئاسایشێژی باندورا خۆ هه یه . پێتڤیی������ه ته كنه لوژیا دیس������ان گه ره نتییا داتایێن تایبه ت بۆ سس������ته مێن دهێنه بكارئینان بۆ تۆماركرن و ڤه گوهاس������تنا داتایێن ده نگدانێ بكه ت، ب هه مان ئاست ئه گه ر باش������ترژی نه بیت، ب به راورد ل گه ل پروس������ێن

ده ستی یێن كو دهێنه گوهارتن. یا گرنگه به ری تێخستنا ته كنه لوژیا مودێرن، مشێوری ل گه ل هه موو كه س������ێن په یوه ندی������دار و كارتێكه ر بهێته س������ازدان. پێتڤییه كارمه ندێ������ن ل ده زگه هێن رێڤه برنا هه لبژارتن������ان كاردكه ن د ئام������اده و به رهه ڤبن و بكارن

گورانكارییان بجهبینن.دڤێت مش������ێوری ل گه ل كه سێن پش������كدار د پروسا هه لبژارتناندا وه كو حزبێن سیاسی، به ربژێر، ئه ندامێن ئه نجومه نێ������ن نوێن������ه ران، ل ده مێ خوێندنا تێخس������تنا ده نگدانا ئه لكترونی بهێته كرن. هه روه س������ا ته كنه لوژیا مودێرن دخازیته راستڤه كرنا یاسا و لیستێن هه لبژارتنێن

په یوه ست، واته ب ڕامانه كا دی پێتڤییه په یڤین و رێكه فتن لس������ه ر ئه ڤ������ان گورانكارییان به ری ده س������ت بكاربوونا

تێخستنا ته كنه لوژیا مودێرن بهێته كرن.پێتڤییه خوێندن������ه كا تێروتژی بۆ چارچوڤێن ده می بۆ بجهئینانا ته كنه لوژیا مودێرن و پێناسه كرنا وێ ب هوری

بهێته كرن:• بۆ راوێژكاریكرن ل گه ل كه سێن په یوه ندار.

هه لس������ه نگاندنا و ده ستنیش������انكرن ب������ۆ •پێداویستیییان.

• بۆ هه لس������ه نگاندن و ژێگرتنا ته كنه لوژیا دیاركری یاكو دێهێته بجهئینان.

• بۆ بجهئینانا سسته مێ نوو.• بۆ تاقیكرن������ا جوداكاری و ئه نجامێن سس������ته می ژ پێخه مه ت پشتراس������تبوونا كاركرن������ا وی ب ئاوایه كێ

ساخله م ل ده مێ پێویستدا.• بۆ مه شقدانا بكارهێنه رێن سسته می.

وه س������ا باوه مه زه نده كرنا ئه و ده مێ ڤه دكێش������یت بۆ بجهئینانا سس������ته مێ نوو ژ ئالی������ێ ده زگه هێن رێڤه برنا هه لبژارتن������ان ژ واقع������ی كێمتره . لێ ئه گ������ه ر ده مه كێ تێروتژی بۆ بجهئینانا سسته مێ نوو نه هێته ته رخانكرن ی������ان ئه گه ر له زات������ی ل بجهئینانێ هاته كرن و وه س������ا دانا كو سس������ته مێ به رهه ڤه بۆ رۆژا هه لبژارتنان، دێ مه ترسییێن مه زن په یدابن ئه گه ر هات و ئێك ژ پێنگاڤێن زیندی س������ه رنه گرت. ل دوماهیا سالێن نوتان و ل رۆژا هه لبژارتنان ئێك ژ ده وله تێن ئه مه ریكا التینی هه لبژارتن هه لوه شاندن، چونكی سس������ته مێ ده نگدانێ یێ نوو یێ

به رهه ڤ نه بوو.ره نگه ته نگژه كا دی سه رهلبده ت ده مێ زۆری و له زی د هه ولدانا بجهئینانێدا دهێته كرن. باشتر ئه وه پێنگاڤ پێنگاڤ ته كنه لوژیا مودێرن بهێته تێخس������تن، هه تا وه كو ده س������ته كا زنجیره یی ژ بوویه رێ������ن هه لبژارتنان، نه كو هه ولدان بۆ تێخس������تنا ته كنه لوژیا مودێرن ب ئێك جار و

پالدان بهێته كرن.هه ر ده مێ بریار ل دوور تێخستنا سسته مێ نوو هاته وه رگرتن، پێتڤییه پالنا بجهئینانێ بهێته دانان كو پێكدهێت ژ پێشبینییا ئه نجامان و هێلێن زه مه نی و ده ستنیشانكرنا به رپرسیاره تیێ و لیستێن پێداچوونێ و پێوه ر و چاڤدێرییا كوالتی و مه ش������قدانا ده س������ته كا كارمه ندان و هه روه سا بودج������ا بجهئینانێ. ئه گه ر د ش������یاندا بیت دێ یا مفادار بیت ل پێش������یێ پروگرامه ك وه كو تێست بهێته ئه نجامدان،

داكو سسته مێ نوو بهێته تاقیكرن.

Page 29: halbzhardn29

29 كانوونی دووه م 2013

پاش سه ركه فتنا سسته مێ تێس������تی، د شیاندایه ب ته واوی ده ستبكاری به رهه ڤیێن بجهئینانا پروگرامی ببن، كو "تاقیكرنا باركنێ" ڤه دگریت، واته تاقیكرنا سسته می

ب رێكا پێرابوونێن سه خته شوینا بارێ راسته قینه .هه روه س������ا پێنگاڤه كا دیترا سه ره كی بۆ بجهئینانا سه ركه فتی یا سسته مێ گرێدایی ب ته كنه لوژیا مودێرن هه یه ، ئه و ژی ئه وه كا كی دێ سسته می بكارئینیت و تا چ راددێ به رفره هییێی، داكو رێكخستن بۆ پێرابوونێن رونش������تێن و مه ش������قدانا گونجای بهێنه سازدان، ل ده مێ بكارئینانا سس������ته می بتنێ ژ ئالیێ كارمه ندێن ده زگه هێن رێڤه به رییا هه لبژارتنان، بۆ نموونه ، یا فه ره بتنێ كه س������ێن په یوه ندار بهێنه مه ش������قدان. لێ ده مێ سس������ته م ژ ئالیێ كارمه ندێن ده زگه هێ������ن رێڤه به رییا هه لبژارتن������ان و كه س������ێن دیترێن ده ره كی������ژی دهێته بكارئینان، د وی ده میدا پێتڤی رونش������تنێن مه شقدانا هه مه جۆر هه یه ، هنده ك تایبه ت بۆ كارمه ندان و هنده ك ژی بۆ كه س������ێن ده ره كی. بۆ نموونه ، ده مێ تێخستنا سس������ته مێ ده نگدانێ یا ف������ه ره كارمه ندێن ده زگه هێن رێڤه به ریی������ا هه لبژارتنان بهێنه مه ش������قدان، داكو ئه و بخۆ ببنه ڕاهێنه ر، داكو ئه وژی ب رولێ خۆ راببن بۆ مه ش������قدانا كارمه ندان ژ بۆ هاریكاریكرنا ده نگده ران. س������ه رباری ئه ڤێ ، دبیت مه ش������قدان بۆ هوشیاركرنا ده نگده ران بهێته ئه نجامدان داكو سه ره ده ری ل گه ل سس������ته م و ته كنه لوژیا مودێرن بهێته كرن. هه روه سا دڤێت ده مێ دروس������ت بۆ مه شقدانا كارمه ندان د پالنا

بجهئینانێدا بهێته ته رخانكرن.ل ڤێره مه ترسی دیار دبیت، ته كنه لوژیا چ یا نوو یان یا كه ڤن ره نگه سه رنه گریت. ده مێ ته كنه لوژیا بۆ جارا ئێكێ دهێته بكارئینان بیاڤێ مه ترس������ییا سه رنه گرتنێ پت������ره ل هه مبه ری سس������ته مێن كه تینه ب������ن ئه زمون و

تاقیكرنێ .سه ره نجام، دڤێت نه خش������ه یێ ته نگاڤیێ یێ به رهه ڤ بیت. هه رده مێ ته كنه لوژیا سه رنه گرت دڤێت سسته مێ یه ده گێ ده س������تی یێ ئاماده بیت و بله ز بكه فته كاری. بۆ نموون������ه ، ل ده مێ هژمارتن������ا ئه لكترونی یا ده نگان، دڤێت نه خشه یێن ڤه گوهاستنێ بۆ هه ژمارتنا ب ده ستی وه ك������و یه ده ك ل ده مێ هه وجه یی به رهه ڤ بیت، دا جهێ حاله تێ شكه س������تنا ئه لكترونی بگریت. هه روه سا دڤێت دیزاینێ سسته مێ كومپیوته ری وه سا بهێته دارێژتن كو سس������ته مێن یه ده گێن گونجای تێدا هه بن، بۆ كوپیكرن و

پاراستنا داتا ب شێوه یه كێ خولی.

ڕۆژی هه ین������ی )٢/١/١١-٢٠١٣( ب������ۆ یه که می������ن ج������ار هاوواڵتیانی )کۆماری چێک( بۆ هه ڵبژاردنی ڕاس������ته وخۆی س������ه رکۆمار، ڕوویان له سندووقه کانی ده نگدان کرد. تا به ر له و هه ڵبژاردنه ، په رله مانی چێک سه رکۆماری هه ڵده بژارد.

٩ پاڵێوراو بۆ به ده س������تهێنانی پۆس������تی س������ه رکۆماری له ملمالنێیه کی قورس������دابوون. دوو پاڵێ������وراوی به هێز، )کارێڵ شوارزێنبێرگ(ی ڕاستئاژۆ و وه زیری ده ره وه ی چێک، که "نزیک" له یه کێتی ئه ورووپا و ئه مریکایه ، ئه ویتریش )میلۆش زێمان(ی سۆسیالدیموکرات و سه رۆکوه زیرانی پێشوو که "مه یل"ی به ره و

ڕووسیا هه یه ، له کێبڕکێیه کی یه کالکه ره وه دا بوون.جێی وه بیرهێنانه وه یه که هه ڵبژاردنی س������ه رکۆماری له چێ������ک ل������ه دوو خولدابه ڕێوه ده چێت. هه ر پاڵێ������وراوه ی که له خولی یه که م������دا )٥٠%(ی ده نگه کان مس������ۆگه ر نه کات،

هه ڵبژاردن به دوو پاڵێوراوه وه ده چیته خولی دووه مه وه .هه ر له خولی یه که م������ی هه ڵبژاردندا، )میلۆش زێمان( و )کارێڵ شوارزێنبێرگ( توانیان زۆرینه ی ده نگه کان به ده ست بێن������ن و پاڵێوراوه کانی تریان خس������تنه په راوێ������زه وه ، به اڵم به محاڵش������ه وه هیچکام له و دوو پاڵێوراوه نه یاتوانی ده نگی

یه کالکه ره وه به ده ست بێنێن.به پێی ئاماری ئاژانسه هه واڵده رییه کان )میلۆش زێمان(، س������ه رۆكوه زیرانی پێش������وو توان������ی )٢٤،٢٧%(ی ده نگه کان مسۆگه ر بکات و )کارێڵ شوارزێنبێرگ( که وه زیری ده ره وه یه ، )٢٣،٢٥%(ی ده نگی هاوواڵتیانی به ده ستهێنا. به پێی یاسای کۆماری چێک، هه ڵبژاردنی سه رکۆماری بۆ خولی دووه م که له )٢٥ و ٢٦( ئه م مانگه دا )مانگی ١( به ڕێوه ده چێت، سه رکۆمار ده ستنیشان ده کات. له و هه ڵبژاردنه دا، )٦١%(ی ئه وانه ی که

مافی ده نگدانیان هه بوو، به شدارییان له ده نگداندان کرد.

هه‌ڵبژاردنی‌سه‌رکۆماریله‌‌کۆماری‌)چێک(دا

*‌هه‌ڵبژاردن

Page 30: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(30

پارك‌جیون‌هایخۆدانا دروشمێ )سه رده مه ك خۆش بۆ هه موو خه لكێ كوریا( د هه لبژارتنێن سه رۆكاتیا كوریا باكور سه ركه فت. كاندیدا پارتا )س������ینوری - Saenuri( یا ده ستهه التدار، Park - په رله مانتار و سیاس������ه تمه دار )پارك جیون هایGeun-hye( د س������ه ركه فتنه كا مێژووییدا د هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتیا كوریا باشوردا ل چوارشه مبیا ٢٠١٢/١٢/١٩ س������ه ركه فت و بو ئێكه مین سه رۆكا ژن ل ڤی وه التی ده مێ ش������یای د ركابه راتیا هه لبژارتناندا لسه ر ركبه رێ خۆ یێ لیبرال������ی ژ پارتا یه كگرتوو ی������ا دیموكراتی )مون جایی ئن - Moon Jae-in( پارێ������زه ر و چاالكڤان د بیاڤێ مافێن

مرۆڤاندا ب سه ركه ڤیت.)پارك( یا داخبار ب سه رۆكا پێشترا ئه نجومه نێ وه زیرێن به ریتانیا )مارگرێت تاتچه ر( و حه ژێكه را راوێژكارا نها یا ئه لمانیا )ئه نجیال مێركل(، ب رێژا ٥١.٦% هه مبه ر ٤٨.٤%

بۆ هه ڤركێ خۆ )مون( س������ه ركه فت و دێ بیته س������ه رۆكا یازدێ ل كۆم������ارا كوریا باش������وور و ئێكه می������ن ژن د دیرۆكا ئه ڤی

وه التیدا بگه هیته ئه ڤی پۆستی.كوریا باش������وور بریارا خۆ دا بۆ جارا ئێكێ كچه كێ بۆ س������ه رۆكاتیا وه التێ خۆ، كو چواره مین ده وله ت������ا زلهێزا ئابوورییه ل كیش������وه رێ ئاس������یا بهه لبژێریت. پاش سه ركه فتنا خۆ و قه فته كا گوالن ژ ئالیێ پش������ته ڤانێن وێ ل )س������یئول( بۆ هاتییه پێشكه ش������كرن، )پارك( د ئێكه مین كورته په یڤا نافه رمییا خۆدا س������وزدا كو ملكه چ و وه ف������ادارا هه ر گۆتنه كا خ������ۆ یا هه وا هه لبژارتنان بیت، گ������ۆت: )دێ داكوكیێ لس������ه ر په یداكرنا خۆش������یێ بۆ هه مویان كه م.( ژ دروشمێن )پارك( د هه وا هه لبژارتناندا په یداكرنا ده لیڤه یێ������ن كاری و پتر مه زاختن بۆ چاڤدێریا كومه الیه تی و كێمكرنا جوداتییا دادوه رییا كومه الیه تی و دابه ش������كرنا س������امانی ب وه كهه ڤ������ی ب������وون، س������ه رباری هاریكارییێن مرۆڤاتی بۆ خه لكێ كوریا باكوور، ئه و ده وله تا تا رادده كی ژ په یوه ندیێن نورمالێن جیهانێ ڤه ده ر. هه روه سا )پارك( ل مه یدانا )كونگ هامون( به رامبه ری حه شامه ته كا الیه نگرێن خۆ ڕاگه هاند ئه و دێ خزمه تكرنا سوپایی ژ ٢١ مه هان بۆ

١٨ مه هان كێمكه ت.ل باره گای������ێ پارتا یه كگرتوو یا دیموكراتی ل س������یئوال پایته خت ")مون جایی ئن( ٦٠ سالی، كو ل كوریا باكوور ژ دایك بوویه ، دان ب شه كستنا خۆ دا و پیرۆزباهییا سه رۆكا هه لبژارتی كر و گۆت: )شكه س������تنا م������ه د هه لبژارتناندا نه شكه س������تنا ئه وان ده نگێن ب ئومێدا سیاسه ته كا نوی و

سه رده مه كێ نوی بوو".

كوریا‌باشوور‌ژنه‌كێ‌‌بۆ‌سه‌رۆكا‌كوچكا‌شین‌هه‌لدبژێرن

*‌ئا:‌عزه‌ت‌یوسف

Page 31: halbzhardn29

31 كانوونی دووه م 2013

پت������ر ژ ٤٠ ملیون كه س������ان مافێ ده نگدان������ێ هه بوو، رێژا به ش������داریێ د هه لبژارتنان دا گه هشته ٧٦% و لسه ر ١٣٥٠٠ بنگه هێن ده نگدانێ ل سه رتاسه رێ كوریا باشوور دابه ش������ببوون. ئه ڤه ژی رێژه كا بلنده و ژ رێژا به شدارییا ه������ه ردوو هه لبژاتنێن به رێدا پتر بوو، رێژا پش������كداریێ د هه لبژارتنێن س������اال ٢٠٠٧ نێزیكی ٦٣% ب������وو. هه رچه نده هه لبژارت������ن د س������ه قایه كێ س������ڕ و س������ه قه م و پال گه رما ژێرس������فرێ برێڤه چوو، لێ ده نگده ران جلێن گه رم و ستور لبه ركربوون و ل رێزێن درێژ به رامبه ری بنگه هێن ده نگدانێ

چاڤه ڕێ بوون.ل��ی میونگ باك )Lee Myung-bak( س������ه رۆكێ نها یێ كوریا باشوور سه ر ب پارتا )سینوری( ل ساال ٢٠٠٧ د هه لبژارتنێن س������ه رۆكاتیێدا بۆ تێرمێ پێنج ساالن هاتبوو هه لبژارتن، هه تا مه ها ش������واتا بهێت دێ لسه ر كارێ خۆ وه كو سه رۆك یێ به رده وام بیت هه تا ده ستهه التێ راده ستی س������ه رۆكا نوی دكه ت. ل دوڤ ده ستوورێ كوریا باشوور بتنێ ڕێ دده ته س������ه رۆكی بۆ ئێك تێ������رم خۆ بهه لبژێریت. س������ه رۆكێ نها )ل��ی( پیرۆزباهییا س������ه ركه فتنا )پارك( كر و گۆتێ : )ته گه له ك زه حمه ت كێش������ا و تو واستیای، سه قا زێده یێ س������اره ، هوشیاری ساخله مییا خۆبه و هه تا ٢٥ێ ش������واتێ تێر پال������ده . هه ژی گوتنێیه پ������ارك د هه لبژارتنێن به راهی یێن حزبا )سینوری( بۆ دیاركرنا كاندیدێ حزبێ بۆ پوس������تێ سه رۆكاتیێ به رامبه ر س������ه رۆكێ نها ل ساال

٢٠٠٧ شكه ستن ئینا بوو. پارك )Park( یا ته مه ن ٦١ س������الی و شوونه كری كو ل ٢٥ شواتا بهێت دێ ده ستهه التا سه رۆكاتییا كوریا باشوور ل )كوچ������كا ش������ین - Blue House( كوچكا فه رمی یا ئاكنجیبوونا س������ه رۆكی یا ئه ڤی وه التی وه رگریت. ل ده مێ حكومڕانییا بابێ خۆژی جاره كا دی ل كوچكا شین بوو.

ژ هه ڤڕكی و كێش������ه یێن به رهن������گاری )پارك( دبن، یا ژ )Pyonyang - هه میا مه زنت������ر دێ ل گه ل )پیونگ یانگبی������ت. د ڤی بیاڤیدا )پارك( گۆت ئه ز دێ س������ه ره ده رییه كا تایب������ه ت ل گه ل كوری������ا باكوور كه م و دڤێ������ت ئه و وه الت ده ستبه رداری موش������ه كان بیت و نه رماتیێ هه مبه ر چه كێ خۆ یێ ئه تومی نیشان بده ت. ل هه مبه ردا ده زگه هێن میدیا كوریا باكوور )پارك( ب )شوفینی كچا شوفینی( وه سفكر. ژ كێش������ه یێن دیترێن روویبرووی دبن، گه شه كرنا هێدی یا ئابوورییا وه التی و ژ ئێكفڕیا داهاتێ كه ساتی و بلندبوونا خه رجیێن چاڤدێرییا كومه الیه تی و ئاریش������ه یا پیراتییێ و

هه روه س������ا ناكوكییا ده ڤه رایه تی لس������ه ر هنده ك گزیرتێن كێشه لسه ر ل گه ل ژاپونێ .

م������ون )Moon( ل ده م������ێ هه وا هه لبژارتن������ان گۆتبوو ئه گه ر هات و ئه و د پروس������ا هه لبژارتناندا س������ه ركه فت و بوو س������ه رۆكێ كوریا باشوور، دێ ل ماوه یێ ساال ئێكێ یا سه رۆكاتیێ داخازا كومبوونه كا گوپیتكی ل گه ل سه رۆكێ )Kim Jong-un - گه نج������ێ كوریا باكوور )كیم یونگ ینكه ت، كو ئه ڤه س������اله كه پاش مرنا بابێ خۆ ده س������هه التا وه رگرتی. لێ )پارك( راگه هاندبوو تش������تێ وه سا بێ مه رج نینه ، دڤێ������ت كوریا باكوور هه مبه ر كردارێن له ش������كه ریێن دوژمنكاری دژی كوریا باش������وور ل ئه ڤان س������الێن داوییێ داخازا لێبورینێ بكه ت و ده ست ژ پروگرامێ چه كێ ئه تومی

هه لگریت، )پیونگ یانگ(ژی ئه ڤی تشتی ره تدكه ت. ه������ه ردوو كوری������ا ژ ئالیێ ته كنیكی هێش������تنا د حاله تێ ش������ه ریدانه ، چونكی پشتی راگرتنا ش������ه رێ ناڤخۆیی یێ كوری������ا )١٩٥٠-١٩٥٣( و دابه ش������بوونا وێ هه تا نها هیچ رێككه فتنێن فه رمی یێن بدوماهیك ئینانا ش������ه ری نه هاتییه موركرن، واته ژ ئالیێ بیردوزی هێشتا د ره وشا شه ریدانه . كوری������ا باكوور، خۆدان سس������ته مێ كومونیس������تی گه له ك هه ولدانێن كوشتنا كه سانێن باال ده ست یێن كوریا باشوور كرینه ، ژ وانه كوش������تنا دایكا )پارك( ل س������اال ١٩٧٤ ب

ده ستێ كرێ گرتییه كێ كوریا باكوور. پارك كچا س������ه رۆكێ سالێن شێستان و حه فتیان )پارك چونگ هی - Park Chung-hee( د كوده تایه كا له شكه ری ل ساال ١٩٦١ حكومدارییا كوریا باشوور وه رگرت و هه ژده س������االن حوكمه كێ دكتاتۆری گێڕا هه تا س������اال ١٩٧٩ ب ده ستێ سه رۆكێ ئیستیخباراتا خۆ د كه شه كێ ڤه خوارن و سه رخۆش������یێدا هاته كوشتن. وه سا ته ماشه ی بابێ وێ دهێته كرن كو كه س������ه ك بوو ش������یا وه التی ژ كاڤل و خۆلیا

Page 32: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(32

ش������ه رێ كوریا ئاڤاكه ت و گهورینه كا ریش������ه یی د ره وشا ئابووری������دا په یدا بكه ت، لێ توماره كا خراب د بیاڤێ مافێن مرۆڤان و دیموكراس������یه تێدا هه بوو و پێڕابوونێن دژوار و خ������راب دژی هه ڤڕك و به رهنگارێن خۆ وه رگرتینه و گه له ك ژ وان بنئ������اخ كرینه . ل دور ئه ڤێ مژارێ كچا وی )پارك( داخ������ازا لێبورینی ل دور ره فتارێن بابێ خۆ ژ گه لێ كوریا دكه ت و دبێژیت ئه و س������ه رده مه ك بوو وه س������ا دخواست و ب������ال بۆ مێژوویێ بمینیت، هه روه س������ا داخازا قه ره بووكرنا

بنه مالێن قوربانیێن سه ر ده ستێ بابێ خۆ دكه ت. )پارك( پشتی ٣٤ ساالن، وه كو كچا سه رۆكی ژ كوچكا ش������ین ده ركه تی دێ وه كو ئێكه مین ژن د چڤاكێ خۆدا كو به ری نها ب چڤاكێ زه المینی دهاته نیاسین بۆ سه رۆكاتییا وه الت������ی زڤریته ڤه كوچكێ . )پارك( وه كو سیاس������ه تمه دار خ������ۆدان پرانس������یب و بیروب������اوه ره ، باوه ری بخ������ۆ هه یه ، زێده باری خۆدان ئه زمونه كو ئه ڤه پتر ژ ١٥ س������االنه وه كو په رله مانتار ل په رله مانی )كومه ال نیش������تمانی(كار دكه ت. ئه ڤه و ره خنه گر ئاماژه دكه ن هه تا ل س������ه رده مێ حوكمێ دكتاتۆری یێ بابێ خۆ، ك������و )پارك( كچا مه زنا دكتاتۆری بوو، تێكهه ل������ی و په یوه ندیێن باش و خۆش د ناڤا حزبێ و

ده رڤه ی حزبێ و ل گه ل هه موو خه لكێ ئاسایی هه بوو. پارك ژ دایكبوویا ١٩٥٢ژ هه رسێ خوشكێن خۆ مه زنتره . خوێندنا س������ه ره تایی و دواناڤنجی ل كوچكا سه رۆكاتییێ ته واو كریه ، ل س������اال ١٩٧٠ چوویه زانكۆیا )س������یگانگ( بۆ خوێندن������ا ئه ندازیارییا ئلێكترونی. پاش ده رچوونا وێ وه كو ئه ندازیار ل ساال ١٩٧٤ بۆ درێژه پێدانا خوێندنا خۆ چوویه فه ره نس������ا. لێ د هه مان سالدا پاش هه ولدان بۆ كوشتنا بابێ وێ ژ ئالیێ كه سه كێ سه ر ب )پیونگ یانگ( Yok Young - س������ه ره نجام دایكا وێ )یوك یونگ سوSo( هاته كوش������تن و ئه وژی ڤه گه ریا وه التێ خۆ. هه تا س������اال ١٩٧٩ ما د كوچكا شینڤه هه تا كو بابێ وێژی ب ده بانجێ هاتییه كوش������تن. )پارك( ١٨ سال دوور ژ رایا گشتی بوراندن، ئه و ده م ب خوێندنا په رتوكێن مێژوویی و فه لس������ه فی و روشنبیری بوراندن. ل ساال ١٩٩٧ ڤه گه ریا گوره پانا سیاسی و بۆ ئه ندام د پارتا )نیشتمانیا مه زن(، ناڤێ به رێ یێ پارتا )س������ینوری(. پاش������ی ب������ۆ ئه نداما په رله مان������ی وه كو نوێنه را باژێرێ )دیگ������و( و به ربه ره د

حزبا خۆدا پێشكه فت. ل س������اال ٢٠٠١ داخازێن وێ بۆ چاكس������ازییان ژ ئالیێ حزب������ا وێ هاتنه ره تكرن، ئین������ا پارته كا نوو دامه زراند. ل

ساال ٢٠٠٢ سه ره دانا كوریا باكوور كر و سه رۆكێ كوریا باكوور یێ وی ده می )كیم ئیل( دیت.

پ������اش داخازێ������ن وێ بۆ چاكس������ازیێن حزب������ی هاتینه په س������ه ندكرن، جاره كا دی ل گه ل پارتا )نیشتمانییا مه زن( ئێكگرت و گه له ك س������ه ركه فتنێن هه لبژارتنێن په رله مانی ل ژێر سه رۆكاتیا وێ بده ست خۆڤه ئینان و هه تا ب نازناڤێ )ش������اژنا هه لبژارتنان( هاته ناڤكرن، د ژیانا خۆداژی ژیانا هه ڤژینی پێكنه ئینایه و هه ر دبێژیت كو ئه وێ یا ش������وو ب ده وله تێ كری و هه تا مایه به س هزرا خوشگوزه رانیا گه لێ

خۆ لبه ره .نها گه لێ كوریاژی هه می ده لیڤه دایێ ، سه رۆكاتی داڤێ ،

هیڤیێن مه زن دانێ ، كا ئه و دێ چ كه ت؟!

ژێده‌ر:1. http://www.rcinet.2. http://www.uragency.net3. http://www.almessa.net4. http://msmagazine.com5. http://ar.theasian.asia6. online.wsj.com 7. http://www.dw.de8. w o r l d . t i m e . c o m / 2 0 1 2 1 9 /1 2 //

strongmans-daugther-chosen-as-south-koreas-first-female-president/

9. www.nyt imes.com/201220 /12 //world/asia/south-koreans-vote-in-closely-fought-presidential-race.htm

Page 33: halbzhardn29

33 كانوونی دووه م 2013

س������ه روك��ێ ئوگه ن�دا )موسیڤین�ی - Museveni( دبێژیت ئه و تێرا خۆ یێ ژیر و ئاقله كو داری ژ نیڤه ك��ی بگریت

و خۆ ب چ سه راڤه نه هه الویسیت.سیاس������ه تمه داران ژ گه له ك وه سا دڤێن خۆ ژ پرانسیبێ ڤه دزن و بگه هنه مه ره مێن خۆ یێن تایبه ت و چیرۆكه كێ

بێژن و ئێكا دیترا دژ پێژن.ل ساال ٢٠٠٠، سه روك��ێ ئوگه ندی گه له ك كه س سه رس������ورمان و حێبه تی كرن ده مێ ل خرڤ�ه بوونه كا جه ماوه ری ل )واكیس������و - Wakiso( خۆ وه كو )Chameleon -قمقموك )الحرب������ا ءوه س������فكری كو ل هه رده م و واره كێ

پێتڤی بیت خۆ بگوهوریت.ل گه رمه گه رما ه������ه وا هه لبژارتنان ك������و لبه ره نێزی������ك بهێت������ه ئه نجامدان )سیاسه تمه دارێ گۆت: )موسیڤین�ی( ژی������ر و زان������ا دڤێت وه ك������و قمقموك��ی بی������ت كو ره نگ������ێ خۆ ل ه������ه ر ده م��ێ پێتڤ������ی بیت بگوهوری������ت. ده مێ ئه ز ل )واكیسو( من ئاریشه نینه ، ره نگه ئه ز وه كو كوترێ بم. لێ هه رده م��ێ وه الت

دوژمن مه ترسیا توشی و كوژه را بوو، ئه ز دبمه

شێر.ه س������ا و هه ر

)موسیڤین�ی( به رده وامیدا كو سه روكێن خۆ، په یڤا مین������ا )د. ئاپولو میلتون Dr Apollo - ئوبوت������ی )Milton Oboteئێكه تی������ا س������ه روك�ێ نیشتمانیا كونگول�ی )UPC( دوو جاران )Detats - ل ده م�������ێ كوده تا )دیتاتسشكه س������تن ئینا، چونكی خواندنا وی بۆ نه بوو، ئاوایه ك�ێ دروس������ت كاودانی ب نه شیا ل دوڤ بارودوخی خۆ بگوهوریت

و پێڕابوونان وه رگریت.یا راستی بیت سه رۆك )موسیڤین�ی( هه لویستێ خۆ به رامبه ری گه له ك كێشه و گرفت������ان ب ت������ه واوی گوهارتییه . ب ده مه كێ كێم به ری ده ستهه التێ وه رگریت

ئ������ه وی په رتوك������ه ك ب ناڤونیش������انێ )ئاریشا - چیی������ه ؟ ئه فریكی������ا What is Africasproblem?( وه شاند، تێدا ره خنه و دلگرانیا ئه وان به رامبه ری خۆ گه ل������ه ك س������ه رۆكێن ته ختێ لس������ه ر خ������ۆ و چڕ حوكومرانی������ێ دومێ دكه ن ب دژواری ده ربری. لێ ئه ڤرۆ ئه و ی������ێ پێچه وانه یه ، نها

ژ گازیكه ر و پش������ته ڤان و حه ژێكه رێ ئه وان سه رۆكانه یێن پتر و پترێ لسه ر ده ستهه التێ دمینن و به رده وامیێ دكه ن، نها ئه وی تش������ته كێ دیت������ر ده رباره ی ئه وان سه رۆكێن ل حوكم�ی دومدرێژیێ دك������ه ن یێ زێده كری، ئه و ژی ئه وه كو میلله ت )هێش������تا حه ژێ دكه ن! خۆدان ئه زمونن(. )موسیڤین�ی( دیسا گه له ك�ێ ره ق و دژی سسته مێ فره حزباتی بوو، دگۆت كو ئه ڤه دابه شبوونه ، لێ ل ساال

٢٠٠٥ داهات و نه رماتی نواند.هه ر چه وا بیت، نها ئه و تشتێ هنده ك ژ ره خنه گرێ������ن وی مه نده هوش و حێبه تی كرین ئه وه كو )موس������یڤین�ی( پێشی ١٢ ساالن دگۆت كه سێن سیاسه تمه دار دڤێن لس������ه ر هه لویس������ت و دیتنێن خۆ د ره ق و ڕك������و نه بن. لێ ئه ڤ������ه بوویه ئه گه ر كو ده س������تبه ردارێ گه له ك ژ پرانسیبێن خۆ

یێن بلند ببیت.

ئه‌ز‌قمقموك��م،‌موسیڤینی‌گۆتنڤێسین‌:‌ئدرس‌كیگگوندو‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ئامده‌كرن‌و‌وه‌رگێرن‌ژ‌ئنگلیزی:‌احسان‌عادل

observer.ug Sunday. 04 November

Page 34: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(34

هه ین������ی ڕۆژی هه واڵده ریی������ه کان، ڕاپۆرت������ی به پێ������ی )٢٠١٣/١/١١( مه لیک عه بدوڵاڵ کوڕی عه بدولعه زیز پاش������ای عه ره بس������تان، به ده رکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی له ئه نجومه نی ڕاوێژکاری ئه و واڵته دا پێکهێنا. به پێی ئه و بڕیاره ، ژنان بۆیان

هه یه ببنه ئه ندام له "ئه نجومه نی شوورای" عه ره بستاندا.پاشای عه ره بس������تان ئه وه شی ڕاگه یاند: فه تواده ره کانیش ئ������ه و ئاڵوگۆڕه یان قبووڵه و هیچ ناکۆکییه کیش له گه ڵ فه توای

ئه واندا نییه ."به پێ������ی ئه و بڕی������اره ، ٣٠ ژن بۆ ئه ندام ل������ه "ئه نجومه نی ش������وورا" له الیه ن پاشای عه ره بستانه وه ده ستنیشان کراون. "ئه نجومه نی شوورا" که خاوه نی ١٥٠ ئه ندامه و گشتیان پیاون،

له الیه ن پاش������ای ئه و واڵته وه ڕاسته وخۆ ده ستنیش������ان ده کرێن. ل������ه وه به دواوه یه ک له سه ر پێنجی کورسییه کانی ئه و

ئه نجومه نه ژنان پێکی دێنن. به پێی فه رمانی پاشای عه ره بستان ئافره تان������ی ئه ن������دام ل������ه ئه نجومه نی ش������وورا، ده ب������ێ ڕێگ������ه ی هاتووچۆی تایبه تیان له بینای ش������وورادا هه بێت و کورسییه کانیشیان له شوێنێکی تایبه تدا

بن، بۆ ئه وه ی تێکه ڵ به پیاوان نه بن.به محاڵه ش������ه وه ، ژنانی عه ره بستان مافێکی ئوتۆیان نییه . ژنان بۆیان نییه س������یاره باژۆن، مافی ده نگدانیان نییه

و به ب������ێ ئیزنی پیاوه کانیش������یان بۆیان نییه سه فه ر بکه ن.

ئه و ئه نجومه نه بۆی هه یه )ڕاوێژ( له گه ڵ پاش������ای عه ره بس������تاندا بکات و پرسیار له وه زیره کانش بکات، به اڵم ناتوانێت له کاری

یاساداناندا به شدار بێت و بڕیار بدات. نزیک به )١٠%( کۆمه ڵگه ی عه ره بس������تان شیعه ن، به اڵم له ١٥٠ ئه ندامی ئه نجومه نی

شوورادا، ته نیا ٤ که سیان شیعه ن.جێی ئاماژه یه ته نی������ا "هه ڵبژاردن"ێک که له عه ره بستاندا به ڕێوه ده چێت، هه ڵبژاردنی

مه ن������ی ش������اره . یه که مین هه ڵبژاردنیش له س������اڵی ئه نجو٢٠٠٥دا به ب������ێ به ش������داری و پاڵێوراوێتیی ژنان به ڕێوه چوو. هه ر له و س������ه رده مدا پاش������ای عه ره بس������تان بڕیاریدا، که له هه لبژاردنی داهات������وودا )٢٠١٥( ژنان مافی به ش������دارییان ده بێت. ل������ه هه ڵبژاردن������ی ئه نجومه نی ش������اره کاندا، نیوه ی ئه ندامان له الیه ن پاش������اوه ده سنیش������ان ده کرێن و نیوه که ی

تریش له الیه ن هاوواڵتیانه وه هه ڵده بژێردرێن. له سیسته می سیاسیی عه ره بستاندا، پاشای عه ره بستان ئه ندامانی ده وڵه ت هه ڵده بژێرێت. له و واڵته دا ته نیا هه ڵبژاردنی ئه نجومه نی ش������اره کان به ڕێوه ده چێت. ئ������ه و ئه نجومه نانه ش

ده سه اڵتێکی ئه وتۆیان نییه .

عه‌ره‌بستانی‌سعوودی‌و‌پرسی‌ژنان*‌هه‌ڵبژاردن

Page 35: halbzhardn29

35 كانوونی دووه م 2013

ش������ار(ێكی )ده وڵ������ه ت س������ه ربه خۆیه ، ك������ه ده كه وێت������ه ناوه ندی شاری ڕۆمای پایته ختی ش������وێنی ڤاتی������كان ئیتالی������ا. س������ه رۆكی پاپ������ا ، نیش������ته جێی كاسۆلیكه كانی جیهان و ناوه ندی ئه م كاس������ۆلیكه كانه . که نیسه ی واڵته ڕووبه ره كه ی نزیكه ی ٤٤٠ ه������ه زار متری چوارگۆش������ه یه و هه یه . دانیشتووی ٨٠٠ نزیكه ی

له بواری دانیشتووانه وه ، به بچووکترین واڵتی سه ربه خۆی جیهان ده ژمێردرێت.

ل������ه ڕووی كه ش������وهه واوه ، هاوینێکی گه رم و وشك و زستانێكی بارانی هه یه و وه ك شاری ڕۆما، پله ی كه شوهه وایه كه ی ل������ه گۆڕاندای������ه . ئ������ه م واڵته ل������ه ڕووی ئابووریی������ه وه، ب������ه ده وڵه مه ندترین واڵتی

جیهان ده ژمێردرێت.ن������اوی ڤاتیكان له یه كێ ل������ه ئاوایییه كۆنه کانی سه ر به چاخی )ئه نزوسكه كان(ه وه ، به ناوی )ڤاتیكۆم( وه رگیراوه . شاری ڕۆما تا ساڵی ١٣٠٩ی زایینی، باره گای پاپا بووه ، له و س������اڵه دا پاپا )كلمانی(ی ڕۆحانی سه رۆكایه تیی كورسیی پێنجه م بۆ فه ره نس������ا گواس������ته وه و له ش������اری )ئاڤینی������ۆن(دا جێگیر ب������وو. هه روه ها له ساڵی ١٣٧٧ی زایینیدا، پاپا )گرگورا(ی یازده هم، له سه ر داواكاریی خه ڵكی ڕۆما گه ڕایه وه و دووباره ش������اری ڕۆما بوو به

باره گای پاپا.له س������اڵی ١٧٨٠ی زایینیدا كه ڕۆما ب������وو ب������ه پایته خت������ی ئیتالیا، ب������اره گای پاپا و ده س������ه اڵتدارییه تی ئه و له هه مان ناوچ������ه ی ڤاتیكاندا س������نووردار مایه وه .

له ١١ی مانگی ش������وباتی ساڵی ١٩٢٩، به پێی واژووی گرێبه ستی نێوان ڤاتیكان و ده وڵه ت������ی ئیتالی������ا كه به گرێبه س������تی س������ه ربه خۆیی به ناوبانگ������ه ، )الت������ران( وه رگ������رت و وه ك واڵتێك������ی مه زهه بی به ڕه سمی ناسرا. له ساڵی ١٩٨٤دا به پێی )concordat( په یماننامه ی مه زهه بییله گه ڵ پاپا، ده وڵه تێكی نوێ دامه زرا. ئه م په یماننامه نوێیه وه ك په یماننامه ی پێشوو، س������ه ربه خۆیی ت������ه واوی ڤاتیكانی له ناو

شاری ڤاتیكاندا به ڕه سمی ده ناسێت.حكوومه تی ئه م واڵت������ه ، حكوومه تێكی تایبه تی������ی مه زهه بی كه س������ه رۆكایه تیی ب������ااڵی، پاپ������ای گه وره یه . ل������ه م واڵته دا حزبه سیاس������ی و گرووپه كان چاالكیان نیی������ه و كاردیناله كانی ژێر ٨٠ س������اڵی ماف������ی ده نگدانیان هه یه . ئه م كاردیناالنه تا كۆتایی ته مه نی هه ڵده بژێرن. پاپایه ک دوای هه ڵبژاردن، پاپا حوكمڕانی ڕه هایی ڤاتیكان������ه و ده س������ه اڵتی یاس������ادانان و

به ڕێوه بردن هه ڵده بژێرێت.ده س������ه اڵتی یاس������ادانانی ئ������ه م واڵته پێكهات������ووه له ئه نجومه نی قه ش������ه كانی پاپا هه روه ه������ا پاپ������ا. هه ڵبژێ������ردراوی به ڕێوه به رایه تیی ئیداری كه وه كو جێگری

سه رۆكی ده سه اڵتی جێبه جێكردنه ، هه ڵده بژێرێت. كابینه ئه نجومه نێكه كه پاپا ئه ندامه کانی هه ڵده بژێرێت. له ڤاتیكاندا سێ چه شنه دادگای بااڵ ه������ه ن، دادگای پێداچوونه وه ، دادگای تایب������ه ت به قه ش������ه كان، دیوان������ی دادوه ری������ی ئی������داری و

وه زاره تی داد.ئه م واڵته خاوه نی دوو گرووپ یه كه ی ئاسایشه ، ڕێكخراوێكی و پاس������ه وانی ئه منیی سویسری كه هێزی س������وپایه كه ی وه ك خۆبه خ������ش ل������ه نێو هاواڵتیانی سویس������ری پێكهاتووه ، ئه ویتر )corpo della gendarmerie( كه نه ته نیا وه ك هێزی سوپای ناوچه ی ڤاتیكان پارێزگاری وه ك به ڵك������و ده ژمێردرێ������ت،

تایبه تیی پاپایه .ڤاتی������كان ل������ه هه ندێ ل������ه ڕێكخراوه ی������ان فه رم������ی ب������ه نێوده وڵه تیی������ه كان، ئه ندامی چاودێ������ره . ئه م واڵته ڕێكخه ری ٤٠٠٠ ش������وێنی پ������ه روه رده ی ئایینییه له سه رتاس������ه ری جیهاندا، ك������ه بریتییه له ٤٠٠ هه زار قه شه و ٨٠٠ هه زار راهیبه كاردین������ال. ٢٠٠ و مه ت������ران ٥٠٠٠ و نووس������نیگه ی سه رپه رش������تی، چاودێری نزیكه ی ١٦٠ باڵوێزخانه كانی ڤاتیكانی له

جیهاندا له ئه ستۆدایه .زۆربه یان واڵت������ه ئه م دانیش������تووانی ئیتالی و سویسرین و له الیه نی دینییه وه نزیكه ی هه م������ووان كاس������ۆلیكن. زمانی ڕه س������می بۆ كاروباری ناوخۆیی ئیتالییه ، ب������ه اڵم ب������ۆ په یوه ندییه كان������ی ده ره وه به تایبه ت ناوه نده مه س������یحییه كانی جیهان،

زمانی التینی به كار دێنن.

ڤاتیكان‌*‌هه‌ڵبژاردن

Page 36: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(36

گرنگیی‌‌سیسته‌مه‌كانی‌‌هه‌ڵبژاردن

سیاس������ییه كان دام������ه زراوه ڕۆڵی ئه و یارییانه ده گێڕن كه سیسته می

دیموكراسی تیایدا په یڕه و ده كرێت و زۆرجار باس له وه ده كرێت، كه ئاس������انترین دامه زراوه ی سیاس������ی به كار بهێنرێت جا چ به باش������ی بێت یا به خراپ������ی ، بریتییه له سیسته می هه ڵبژاردن. له كاتی جیاكردنه وه ی ده نگه كان له هه ڵبژاردنێكی گشتیدا بۆ كورسییه كانی ئه نجوومه نی یاسادانان، ده كرێ ئیختیاری سیسته می هه ڵبژاردن به

كاریگه ر شێوه یه كی ئه وه دی������اری بكات، كه ك������ێ هه ڵده بژێردرێ������ت و كام

حیزبیش ده سه اڵت ده گرێته ده ست. كاتێك زۆر الیه ن له چوارچێوه ی سیاس������یی واڵتێك له ده س������تووردا دیاری ده كرێن، ئه وا ئه م جۆرانه ش ده شێ بۆ هه مواركردنه وه سه خت بن، زۆر كاتیش گۆڕانكاریی سیسته می هه ڵبژاردنه كه ته نها یاسای نوێ له خۆده گرێت و ب������ه م ش������ێوه یه ش ده ش������ێت له الی������ه ن زۆرینه یه ك������ی

نادادپه روه رانه و بێویژدانانه به ڕێوه ببردرێت.

چوارچێوه‌ی‌‌سیسته‌مه‌كانی‌‌هه‌ڵبژاردن‌

وه‌رگێڕانی‌‌له‌‌ئینگلیزییه‌وه‌‌:‌ئێحسان‌نه‌زه‌ت‌مزووری‌

Page 37: halbzhardn29

37 كانوونی دووه م 2013

ته نان������ه ت ڕه نگه له گه ڵ ه������ه ر ده نگده رێكدا به ته واوی هه م������ان ده نگ له گه ڵ هه م������ان ژم������اره ی ده نگه كان بۆ هه مان حیزب، یه ك سیس������ته می هه ڵب������ژاردن ببێته هۆی هاتنه كایه وه ی حكوومه تێك������ی هاوبه ش یا حكوومه تێكی كه مینه ، له كاتێكدا ڕه نگه سیسته مێكی تری هه ڵبژاردن ڕێگ������ه به تاك حیزبێك بدات كه كۆنترۆڵی زۆرینه بگرێته

ده ست.

سیسته‌مه‌كانی‌‌حیزبی‌‌و‌هه‌ڵبژاردن‌ژماره ی������ه ك له ده ره نجامه كانی تری سیس������ته مه كانی هه ڵب������ژاردن ده چنه دوای ئه م هۆكاره س������ه ره تایییه وه . هه ندێ سیسته م به رهه ڵستی یا هانی پێكهێنانی حیزبه سیاسییه كان ده ده ن، هه ندێ سیسته می تریش ته نها دان به تاك كاندیده كاندا ده نێن. جۆری سیسته می ئه و حیزبه ی كه به شێوه كی تایبه ت ژماره و قه باره ی په یوه ندیی حیزبه سیاسییه كان له ئه نجوومه نی یاساداناندا پێش ده خه ن، زۆر به توندی له الیه ن سیس������ته می هه ڵبژاردنه وه كاری تێكراوه . ڕه نگه به م شێوه یه یه كگرتن و دیسیپلینه كانی ناوخۆی حیزبه كان هانی هه ندێ سیسته می بونیادگه ری )فه نكش������نالیزم( بده ن كه باڵه جیاوازه كانی یه ك حیزب به به رده وامی له گه ڵ یه كتری ناته بان، له كاتێكدا ده كرێ سیس������ته مێكی تریش هانی حیزب������ه كان بدات بۆ ئه وه ی به یه ك ده نگ قس������ه بك������ه ن و به رهه ڵس������تییه كان له ناو

ببه ن. هه روه ها ده كرێ سیسته مه كانی هه ڵبژاردن كاریگه ری بكه نه س������ه ر ئه و ش������ێوه یه ی كه مینه كانی حیزبه كان و ئه و ڕێگه یه ی كه نوخبه سیاس������ییه كان ده یگرنه به ر، به م ج������ۆره ئه مه یارمه تی ده دات له دیاریكردنی س������نووری كه ش������وهه وای سیاس������ی كه ڕه نگه هانی دروستكردنی په یوه ندیی هاوپه یمانییه تی ل������ه نێوان حیزبه كاندا بده ن و، ده ش������توانن پاڵنه ر بۆ حیزب و گرووپه كان ده سته به ر بكه ن بۆ ئه وه ی به ش������ێوه یه كی فراوان خۆیان له س������ه ر بنه م������ای پێداچون������ه وه ی ورد و نه ژادی ی������ا په یوه ندییه

خزمایه تییه كان بنیات بنێن.

سیسته‌می‌‌هه‌ڵبژاردن‌و‌به‌ڕێوه‌بردنی‌‌ڕكابه‌ری‌ ئ������ه م باندۆره جیاوازانه هێڵ به ژێر ئه و ڕۆڵه گرنگه دا ده كێشن، كه زۆر جار بوونی له سیسته مه كانی هه ڵبژاردن له ناو ده سته واژه كانی به ڕێوه به رایه تیی ملمالنێدا هه یه .

ش������تێكی ڕوون و ئاشكرایه كه سیسته مه جیاوازه كانی هه ڵب������ژاردن ده توانن توندوتی������ژی و ملمالنێكان له ناو كۆمه ڵگه یه كدا باش������تر ی������ا خراپتر بك������ه ن. له الیه كه وه توندوتیژی له نێوان ئه و سیس������ته مانه دا بێننه كایه وه كه له ڕێگه ی ناس������اندنی گرووپ������ه كه مایه یتییه كانه وه پاره ده ست ده خه ن و به وانه شه وه كه هانی حكوومه تی تاك حیزبه سیاسییه كان ده ده ن و، له الیه كی تریشه وه ئه گه ر بێت و سیس������ته مێكی هه ڵب������ژاردن نادادپه روه رانه بێت و چوارچێوه ی سیاس������یش ڕێگه به ئۆپۆزسیۆن نه دات هه س������ت بكات كه چانسی بردنه وه ی خولی داهاتوویان هه ی������ه ، ئه وا له وانه یه دۆڕاوه كان ب������ه ناچاری بیر له وه بكه نه وه كه به ڕێگه ی نایاس������ایی س������ۆراخی ده سه اڵت بكه ن، ئه ویش به هۆی به كارهێنانی تاكتیكی نادیموكراسی و ڕووبه ڕووبونه وه یی و ته نانه ت تاكتیكی توندوتیژیش.

ل������ه كۆتاییدا، له ب������ه ر ئه وه ی كه بژار ی سیس������ته می هه ڵبژاردن ئاڵۆزی و ئاسانیی كرداری هه ڵبژاردن دیاری ده كات، بۆیه به ناچاری كار ده كاته س������ه ر كه مایه تی و ئه و گرووپانه ی كه كه موكوڕییان هه یه . هه میش������ه ئه مه گرنگه ، به اڵم ده بێته شتێكی تایبه ت له و كۆمه ڵگایانه دا كه ژماره یه كی زۆری ده نگده ری ناشاره زا و نه خوێنده واریان

هه یه .

كاریگه‌رییه‌‌سایكولۆژی‌‌و‌میكانیكییه‌كان به ش������ێوه یه كی گش������تی سیس������ته مه كانی هه ڵبژاردن كاریگه ریی سایكولۆژی و میكانیكییان هه یه . كاریگه رییه میكانیكییه كه زۆر به ئاشكرایی به و ڕێگه یه كه سیسته مه جۆراوجۆره كانی هه ڵبژاردن، سیسته مه هه مه جۆره كانی حیزبی هان ده دات. سیس������ته مه پلۆراڵ������ه كان به زۆری پێده چێ������ت كاریگه ریی ناچاركردنیان له س������ه ر ژماره ی حیزبه كان هه بێت، هه روه ك چۆن كاریگه رییان له س������ه ر كاندیده بااڵكان یا هه ر حیزبێك هه یه، كه له ناوچه یه كی هه ڵبژاردن������دا بێت������ه هه ڵبژاردن. له كاتێكدا سیس������ته مه گونج������اوه كان پێده چێت زیات������ر ڕێپێدراوبن و ببنه هۆی

ده رئه نجامی فره جۆریی زیاتری حیزبه كان. كاریگه ریی س������ایكولۆژی سیسته مه كانی هه ڵبژاردن، ئه م كاریگه رییه میكانیكییه به هێز ده كا: به پێی یاساكانی )FPTP( ئ������ه و ده نگده رانه ی حه ز ده كه ن پش������تگیریی حیزبێك������ی كه مینه بك������ه ن به تایبه تیش ل������ه و كاته ی كه ده كرێ یه ك كاندید له الی������ه ن ناوچه كه وه هه ڵبژێردرێت،

Page 38: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(38

ئه وا ڕووبه ڕووی ته نگوچه ڵه مه ده بنه وه ، كاتێ كه خۆیان له به هه ده ردانی ده نگه كانیان به دوور ده خه ن. ئه نجامی ئ������ه م ته نگوچه ڵه مه یه ئه وه یه كه زۆرێ������ك له ده نگده ران ئه و ئیختیاره ی خۆی������ان ده رنابڕن، به اڵم زیاتر ده نگ به كاندیدێكی ت������ر ده ده ن به زۆریش له حیزبێكی زۆرینه وه كه پێیان وایه چانسێكی ڕاس������ته قینه ی به ده ستهێنانی كورسییه كانیان هه یه ، كاریگه ریی گشتیی ئه مه هه ر بۆ ئه وه یه كه حیزبه گه وره كان له س������ه ر حیس������ابی حیزبه بچووكه كان به هێز بكات. سیسته مه كانی ڕێژه یی یا ئه و سیسته مانه ی كه ڕێ به هه لی ده نگدانی نهێنی ده ده ن، به پێچه وانه وه زیاتر بۆ كارئاس������انی سه ركه وتنی حیزبه بچووكه كانه ، هه روه ها له به ر ئه وه ش������ه كه گوش������اری

ده نگدانی ستراتیژی كه م بكرێته وه .

گرنگیی‌‌چوارچێوه‌كه‌‌زۆر گرنگ������ه ئ������ه وه بخه ین������ه ڕوو كه سیس������ته می پێشكه ش������كراوی هه ڵب������ژاردن ل������ه هه م������وو واڵته كاندا به هه مان ڕێگه كار ناكات. هه رچه نده هه ندێ ئه زموونی باو ل������ه هه رێم������ه جیاوازه كانی جیهاندا ه������ه ن، به اڵم له گه ڵ ئه وه ش������دا كاریگه رییه كانی سیسته مێكی تایبه تی هه ڵبژاردن كه به پێی ڕاده یه كی زۆر ده گه ڕێنه وه س������ه ر چوارچێوه سۆشیوپۆلۆتیكییه كان كه له م بواره دا به كار ده هێنرێ������ن، بۆ نموونه كاتێ كه ڕێكه وتنه گش������تییه كان ده مێننه وه ، سیسته مه زۆرینه كان مه ودای پێشكه شكردنی یاس������ادانان س������نووردار ده كه ن و هانی سیسته مه كانی پێشكه ش������كردنی ڕێژه یش ده ده ن، ئه و ژیرییه نه ریتییه ی كه ڕۆڵه زۆرین������ه كان به كاریده هێنن، دوو سیس������ته می حیزبی به رهه م ده هێنن و كاری سیس������ته می فره حیزبی

PR یش بریتییه له گه ڕان به دوای زانیارییه كاندا.ل������ه م س������ااڵنه ی دوایی������دا FPTP ئاس������انكاری بۆ یه كگرتنی سیسته می حیزبی له واڵته دیموكراتییه كاندا نه ك������ردووه وه ك واڵتی كه نه دا و هیندس������تان و نه بۆته هۆكاری دروستبوونی حیزبی به هێز و خاوه ن پێگه ش له پاپوا جینیای نوێ PR. مه ودای هه ڵبژاردنی ڕژێمه كانی تاك حیزبه سیاسییه كان له نامیبیا و ئه فریقای باشوور و واڵته كانی تر به خۆیه وه بینیوه . به ش������ێوه یه كی فراوان ده ره نجامه كان������ی ئیختی������اری سیس������ته می هه ڵبژاردن ده گه ڕێته وه بۆ ئه و فاكته ران������ه ی كه چۆن كۆمه ڵگه یه ك له س������ه ر ده س������ته واژه كانی ئایدۆلۆژی ، ئاینیی ، نه ژادی ،

ڕه گ������ه زی ، هه رێم������ی ، زمانی و دابه ش������بوونی چینه كان بنی������ات ن������راوه ، جا چ پش������تیوانانی حیزبێك������ی تایبه ت له ڕووی جوگرافیاوه له و ش������وێنه بن یا له ش������وێنه كانی

تر به رباڵوبن.

چوارچێوه‌ی‌‌دیموكراسیی‌‌فراوانتر هه ربه هه مان ش������ێوه گرنگیش������ه ، كه سیسته مه كانی هه ڵبژاردن لێ������ك نه ترازێن. دیزای������ن و كاریگه رییه كان زۆر ب������ه توندی به س������ه ر پێكهاته كانی ت������ر له ده ره وه و ناوه وه ی ده ستووره كه دا به پێی جۆری حاڵه ت دانراون. سیس������ته مه كانی هه ڵب������ژاردن ی������ه ك چوارگۆش������ه یه كی په یوه ندیدار به سیسته می حكوومه ت و یاسا و خاڵه كانی هاتنه سه ر ده سه اڵته وه پێك ده هێنێت. دیزاینی سیسته می س������ه ركه وتووی هه ڵبژاردن له سه یركردنی چوارچێوه ی داموده زگا سیاسییه كانه وه هاتووه به تێكڕایی ، گۆڕینی به شێك له م چوارچێوه یه له وانه یه ببێته هۆی ئه نجامدانی ڕێكخس������تن به و ڕێگه ی������ه ی ك������ه داموده زگاكانی تر له

كاره كانیاندا ده یكه ن.بۆ نموونه ، سیس������ته می دیاریكراوی هه ڵبژاردن چۆن ئاسانكاری یا هانی چاره سه ركردنی ملمالنێیه كانی نێوان س������ه ركرده ی حیزبه كان و چاالكوانان������ی ناو مه یدانه كه ده دات؟ تا چ ڕاده یه ك سه ركرده ی حیزبه كان كۆنترۆڵیان حیزبه كانیانه وه هه ڵبژێردراوه كان������ی نوێنه ره به س������ه ر هه یه ؟ ئایا مه رجی ده س������تووری هه ی������ه بۆ ڕیفراندۆم و "دیموكراسییه ئه و یا ده ستپێشخه رییه كانی هاوواڵتیان ڕاس������ته وخۆیه ی " كه ڕه نگ������ه ببێته ه������ۆی ته واوكردنی دام������وده زگا دیموكراس������یی و نوێنه رایه تیی������ه كان؟ ی������ا ورده كارییه كانی سیسته می هه ڵبژاردن له ده ستووره كه دا وه ك خش������ته یه كی هاوپێ������چ له گ������ه ڵ ده س������توور یا له ش������ێوه ی یاس������اداناندا دیاری كراوه ؟ ئه مه ئه وه دیار و ئاش������كرا ده كات، كه چۆن سیسته مه كه چه سپێنراوه یا سیس������ته مه كه چه نده كراوه ده بێت تاكو له الیه ن كوتله

زۆرینه كانی هه ڵبژاردنه وه بگۆڕدرێت.دوو مه سه له ی له م ش������ێوه یه له ئارادان كه شایه نی ئه وه ن به وردی ئاماژه یان پێبدرێت. یه كه میان مه سه له ی ناوه ند ێتیی������ه . ئایا واڵته كه فیدراڵییه ی������ا یه كگرتووه ، یا ئه گه ر فیدراڵی بێ������ت ئایا الیه نه كان له ده س������ه اڵتیاندا هه ماهه نگن یانیش ناچۆنیه كن؟ دووه میشیان بریتییه له ئیختیاری نێوان په رله مانتاری و سه رۆكایه تی . هه ردوو

Page 39: halbzhardn29

39 كانوونی دووه م 2013

سیس������ته مه كه پش������تیوانی خۆیان هه یه و ڕه نگه نه ریتی واڵته جۆراوجۆره كان كار بكاته سه ر گفتوگۆكان، به اڵم نێوان ئه نجوومه نی یاس������ادانان په یوه ندیی جی������اوازی و داموده زگاكان������ی جێبه جێك������ردن كاری گرنگی������ان بۆ نه خش������ه و دیزاینی سیس������ته می هه ڵبژاردن به هه ردوو الیه نه وه هه یه . گفتوگۆیه زۆره كان له باره ی هه ڵبژاردنی ڕاسته وخۆی سه رۆك ش������اره وانییه كان و سه رۆكه كانی ده س������ته ی جێبه جێكردن له سه ر ئاستی ناوخۆ، هه ردوو

مه سه له كان پێكه وه ده به ستێته وه .له زۆربه ی یاس������ادانه ره دووانه ییه كان له سیس������ته مه فیدراڵییه كانی حكوومه تدا، هه ردوو ژووره كه به ڕێگه ی جی������اوازه وه هه ڵده بژێردرێ������ن. ئه م������ه ش دوو هۆكاری سه ره كی دێنێته به رچاو كه ئه ویش په یوه ندیی به تیۆریی به هێزكردنی فدراڵیزمه وه هه ی������ه . یه كه میان ئه وه یه كه خان������ه ی دووه م������ی یاس������ادانه ری فیدراڵ������ی له وێیه بۆ وه سفكردنی كاری هه رێم یا ویالیه ته كانی واڵت، هه روه ها هه ری������ه ك له الیه نه كان زۆر ج������ار نوێنه رایه تیی هاوتا و چۆنیه كیان به ركه وتووه به ده ر له دانیشتوان و قه باره ی ناوچه كه ، بۆ نموونه )ئه نجوومه نی سیناتۆری ئه مریكا یا

ئه نجوومه نی نیشتمانیی هه رێمه كانی ئه فریقا.(دووه میش������یان ئه وه یه كه خاڵێكی بچووك له ئارادایه بۆ دروستكردنی دوو ژووری یاسادانان ئه ویش هه تاكو هه ندێ جیاوازی له نێوان ڕۆڵه كان و ئه گه ری، هه روه ها ده س������ه اڵتی دوو ژووره ك������ه دا نه بێ������ت دروس������ت بێت و به كارهێنانی هه مان سیسته می هه ڵبژاردنیش بۆ هه ردوو ژووره كه ڕه نگه ببێته هۆی دووباره بوونه وه و به هێزكردنی ده س������ه اڵتی زۆرینه ، ئه مه ش واده كات كه ژووریی نزمی یاس������ادانان كۆنت������رۆڵ ده كات به تایب������ه ت ئه گه ر بێت و هه ڵبژاردن بۆ ه������ه ردووك ژووره كان هاوكات بێت یا له ی������ه ك كاتدا ئه نجام بدرێ������ت. ژووره بااڵكان ده رفه ت بۆ هه ندێ پله ی داهێنان ل������ه هه ڵبژاردندا دابین ده كه ن بۆ ئه وه ی ئه و كۆمه ڵگه خاوه ن به رژه وه ندییانه له خۆ بگرێت، ك������ه ڕه نگه به ته واوی بۆ ژووری نزم ل������ه هه ڵبژاردنێكی

نیشتمانیدا شتێكی پێشكه شكراو، نه ناسێنراو بێت. به اڵم كاتێك كه هه ڵبژاردنه كان له سه ر سێ ئاست یا زیاتر بۆ ئه نجوومه نی نزمی یاسادانان ده ست پێده كه ن، ئه نجوومه ن������ی بااڵی یاس������ادانان ل������ه داموده زگاكانی حكوومه تدا له س������ه ر ئاس������تی هه رێمی زۆر گرنگه كه ئه و سیس������ته مانه ی به كاردێن به یه كه وه ب������ن، بۆ نموونه

ڕه نگه ئاس������ایی بێت كه ناس������اندنی زۆرینه كان له سه ر ئاس������تی هه رێمی به رز بكرێته وه له كاتێك������دا هاننه دان یا قه ده غه كردنی له س������ه ر ئاس������تی ده وڵه تیدا، جا ئه مه چ شتێكی ویس������تراوبێت یا نه ، خۆی له خۆیدا كێشه ی

گفتوگۆ و ئیختیاری سیاسییه .ت������ا ئه م س������ااڵنه ی دوایی������ش چه ند نموونه ی������ه ك له دیموكراسیی درێژخایه نمان له به ر ده سته كه سیسته می س������ه رۆكایه تییان به كارده هێن������ا، هه رچه ن������ده پابه ندی س������ه رۆكایه تیش بوون بۆ نموون������ه وه ك ئه مریكای التین و به ش������ه كانی باش������ووری خۆرهه اڵت، واته ئێستا ئه و پرس������یاره ی دێته پێ������ش ئه وه یه : كام الیه ن������ی دیزاینی ده ستووری یارمه تیی دروستكردنی سه رۆكایه تی ده دات؟ به ڵگه یه ك له شاره زایی ئه مریكای التین هه یه كه ده كرێ س������ه قامگیری له و واڵتانه ی ده ستووری سه رۆكایه تییان هه یه مایه ی كێش������ه بێت، هه روه ها مانای ئه وه ش������ه كه توندوتیژییه كان������ی نێوان ده س������ته كانی جێبه جێكردن و یاس������ادانان به به رده وامی به ڕێوه ده بردرێت، به اڵم له و كاتان������ه ی كه سیس������ته می هه ڵبژاردنیی س������ه رۆكایه تی له دوو خول������دا ته واو ده بێت، ئه وا ئه مه وه ك ش������تێكی یارمه تیده ر ده رده كه وێت. سیسته می ده ستووری لیستی PR و هه ڵبژاردنه كان بۆ گونجاندن له گه ڵ سیس������ته می هه ڵب������ژاردن، كه مێك به وه ده چێ������ت كه بڵێن حیزبه كه یا یارمه تیی سه رۆكێكی هه ڵبژێردراوی هاوپه یمانیه تییه كه خاوه ن پێگه ی گرنگ ده دات، له گه ڵ ئه وه شدا له وانه یه له نوێنه ره هه ڵبژێردراوه كانی ئه نجوومه نی یاسادانانیشدا

زۆرینه یه كی ته واو نه بێت.زۆر جار هه ڵبژاردنه ته عه دودییه كان بۆ سه رۆكایه تی و هه ڵبژاردنه كانی ده س������تووری به شتێكی یارمه تیده ر داده نرێت بۆ جه ختكردنه وه ی سیس������ته می حیزبه كه له ته حه داكردن������ی كه متر و به توانات������ری حیزبه كه ئه ویش بۆ به ده س������تهێنانی ده س������ه اڵت. ڕه نگه له سیس������ته می هه ڵبژاردنی س������ه رۆكایه تیدا به پێی سیسته می فیدراڵی ، داواكردنی كاندیدێكی س������ه ركه وتوو شتێكی ته واوكاری بێت، ئه ویش بۆ بردنه وه ی ده نگه كان نه ك ته نها له س������ه ر ئاس������تی واڵت، به ڵكو له سه ر ئاس������تی به شێكی گرنگی هه ڵبژاردنه كه ش ل������ه كه مترین ژم������اره ی ویالیه ته كانی

فیدراسیۆنه كه دا.http://aceproject.org

Page 40: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(40

زۆر که س پێیان وایه که پێش������که وتنه کانی کۆمپیۆتێر له س������ه ره تای ده یه ی ١٩٩٠ درێژه ی په ره سه ندنی

پێش������وو ئه لێکترۆنییه کانی ماس������مێدیا بوو. ئ������ه و دنیایه ی که تا ئه و کات

بابۆڵه کانی و کۆکاکۆال نوقمی مه کدۆناڵ������د، فیلمه کانی "بیل کازب������ی" و ئاڵقه کانی "بی واچ" بوو، زۆر به خێرایی که وت������ه ژێ������ر په الماری و گیرایی کاریگه ری������ی ڕاکێشه کانی ڕۆژاوا. له یه ک������ه م ژماره ی گۆڤاری " وای������رد"دا هاتب������وو، که

س������ۆنامییه ک به ڕێوه ی������ه و تێکه وه هه موومان به مزووانه

ده پێچێ، سۆنامییه ک که له وانه یه ڕۆژاواوه ب������ه ره و ڕۆژه������ه اڵت هه ڵی

کردووه . به اڵم ڕاگه یه نه دیجیتاڵییه کان تووشی ئه و چاره نووسه نه هاتن. کارتێکه ریی میدی������ا و ڕاگه یه نه دیجیتاڵییه کان له س������ه ر کاروباری واڵتان، هه روه ها له ئاستی نێوده وڵه تیدا به ر له وه ی ش������ه پۆلێک بێ که ئێمه له گ������ه ڵ خۆی ڕاماڵێ، وه ک هه ڵکش������ان و هاتنه سه رێی به ش������ێنه یی و به رده وامی ئاو بوو. هه ر بۆیه شه که تێکنۆلۆجیای دیجیتاڵی جیاوازه . جیاوازیی ماس������مێدیای دیجیتاڵ له گ������ه ڵ میدیا نه ریتی و جێکه وتووه کان������ی وه ک ڕادیۆ و تیڤ������ی به جیاوازیی نێوان نووسینه ده ستنووسه کان و ماشێنی تایپ ده چێ، یان وه ک جیاوازیی نێوان پیته کانی نووس������ین و ئه و شتانه ی که به

زار ده گوترێن.

مارش������اڵ مه ک لوهان، بیردۆزی ماسمێدیا بۆ پێناسه و وه س������فی جیهانی میدیا ئه لێکترۆنییه کانی ده یه ی ١٩٦٠ی زایینی ده س������ته واژه ی " گوندی جیهان������ی" داهێنا که ب������ه ر له ئه و

سه ریان هه ڵدابوو. ده ی������ان لوه������ان م������ه ک له ده س������پێکی به ر س������اڵ ن������ی یه تییه کا ا ه ز ر نا

نێوه ڕاستی ده یه ی ١٩٩٠ زانیبووی که دروستبوونی واتای جیهان������ی گوندی خۆ له ب������ه ر گرتنی هه موو الیه نه کان������ی و ڕه هه ن������د به جیهانیبوونه ، به و مانایه ی و چوونه س������ه رێ له گ������ه ڵ کۆمپانیا ده سه اڵتی په ره سه ندنی جیهانیی������ه کان، ده س������ه اڵتی نه ته وه - واڵته کان و به رژه وه ندییه لۆکاڵییه کانیش ورده

ورده له کزی ده دا.

ڕاگه‌یه‌نه‌‌ئه‌لێکترۆنییه‌کان‌له‌به‌رامبه‌ر‌ڕاگه‌یه‌نه‌‌دیجیتاڵییه‌کاندا‌

دروس������تبوون و هاتنه ئارای ڕاگه یه ن������ه ئه لێکترۆنییه کان به رهه م������ی سروش������تیی س������ه رده می پیشه س������ازی بوو. وه به رهێن������ه ره گ������ه وره کان ب������ه دانانی لۆگۆ و نیش������انه ی بازرگانی، خه ڵكی به کارهێنه ر و کڕیاریان بۆ کشانه وه له و به رهه مانه هان ده دا، که سااڵنێک بوو له گه ڵیان ئاشنا بوون. ئه و وه به رهێنه ر و به رهه مهێنه رانه به چاپکردنی وێنه یه کی )کویکه ر( له س������ه ر پاکه ته جۆی������ه ک، یان وێنه یه کی فیلمی

له‌‌گوندی‌جیهانییه‌وه‌‌تا‌کۆمه‌ڵگه‌‌ناوچه‌یییه‌کان

ن:‌داگلێس‌راشکۆف‌و:‌نیان‌عه‌لی‌ڕه‌حیم‌

Page 41: halbzhardn29

41 كانوونی دووه م 2013

کارتۆنی له س������ه ر قوتویه کی برشتووک نیشانه تیجاری و بازرگانییه کانیان به جێی ڕوخس������اری ئاشنای دووکانداره

فرۆشیاره کان له زه ینی خه ڵکیدا جێ ده خست.ل������ه و کاته دا ل������ه ویالیه ت������ه یه کگرتووه کان������ی ئه مریکا ته له ڤزیۆن و ڕادیۆ بۆ باڵوکردن������ه وه ی ئه و وێنه و فیلمانه ل������ه و واڵته و هه موو دنیادا به کار ده برا و به وجۆره کڕیار و به کارهێنه ره کان هه ر هه مان پێوه ندییان له گه ڵ ئه و مارک و نیشانه بازرگانییانه دروس������ت ده کرد، که پێشتر له گه ڵ فرۆشیاره ناوچه یییه کان هه یانبوو. دواجار ئه مه گناسی بۆ به رهه مه ناوچه یییه کان جێی پێ لێژ کرا و ئینتیما بۆ لۆگۆ بازرگانییه ناوچه یی، سه رانسه ری و دواجار جیهانییه کان جێی گرته وه . هه ر به و جۆره بازاڕه کانیش وێڕای ئابووری و دامه زران و کار پێ سپاردنه کان و، ته نانه ت به هاکانیش له قاوغ و چوارچێ������وه لۆکاڵییه کان هاتنه ده رێ. هه ر ئه و جۆره ی مه ک لوهان پێش������بینی کردبوو، گونده که ی پێشوو

بوو به گوندێکی جیهانی.میدیا و ڕاگه یه نه ئه لێکترۆنییه کان وتووێژێکیان له نێوان ناوه نده کانی باڵوکردنه وه و هه موو جیهاندا دروست ده کرد. ئه وانه ی چاو دێریی ڕایه ڵه ی پێوه ندییه کانیان له ده ستدابوو، چاویان به س������ه ر وتووێژه کانیش������ه وه بوو. هه ر بۆیه ش له باشترین حاڵه تدا ئێمه ده مانتوانی له ڕێگه ی ده نگدان یان کڕینه کانمانه وه واڵمی سیاس������ه تمه دار و وه به رهێنه ره کان بده ینه وه ، ل������ه خراپترین بارودۆخیش������دا نه بوونی توانای میدی������ا ئه لێکترۆنیی������ه کان ل������ه دروس������تکردنی پێوه ندی و وتووێژی دوالیه نه دا، به رده نگه کای خۆیان ده کرده کڕیار و

به کارهێنه رێکی بێده نگ و پاسیڤ. به اڵم میدیا و ڕاگه یه نه دیجیتاڵییه کان به پێچه وانه و له ڕێگه ی دروستکردنی شێواز و ڕێگه نوێیه کانی پێوه ندیگرتن،

پشتیوانی سازان و پێکه وه هه ڵکردنن.ئێمه ده توانین هه ر چه شنه پێناخۆشبوون یان ناڕه زایه تیی خۆمان ده ستنیش������ان بکه ین، ڕاسته وخۆ له ڕێگه ی ئیمه یل، ب������الگ و ماڵپه ڕه کان������ه وه باڵویان بکه ین������ه وه و به و جۆره

چه شنێکی نوێی پێوه ندیی په یام و و اڵم دێته ئاراوه .

تاک‌بۆ‌تاک:‌"کۆمه‌ڵگه‌"‌له‌‌ڕایه‌ڵه‌‌کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانداگرینگت������ر له هه م������وو ئه وانه ش ڕاگه یه ن������ه نه ریتییه کان س������ه رنجی ئێمه یان زیاتر بۆ الی چاالکیی������ه جیهانییه کان ڕاده کێش������ا، به اڵم ڕاگه یه نه دیجیتاڵییه کان ئێمه زۆرتر بۆ

الی دژایه تیی ئه و هه واڵنه ڕاده کێشن.

میدی������ا دیجیتاڵییه کان نه ک هه ر هان������ده ری کاردانه وه و دژک������رده وه ی کۆمه اڵن������ی خه ڵک به چاالکی������ی کۆمپانیا زه به الحه کان و چینی بژارده ی کۆمه ڵگه ، به ڵکو تاکه کانیش ب������ۆ وتووێژ له نێوان یه کتر و قوڵبوون������ه وه ی پێوه ندییه کان ڕاده کێش������ێ. ئه وه جیاوازییه کی گرینگ، چاره نووسساز و یه کالییکه ره وه یه : ڕاگه یه نه دیجیتاڵییه کان هه ر به خێرایی به خش������ین به ناردنی په یام و وه اڵم له نێ������وان رێبه ران و کاربه ده ستان و خه ڵکانی خواره وه ناوه ستن، بگره نێوه ڕۆک و واتایه کی ته واو نوێ به و وتووێژ و مامه اڵنه ده به خشن، که ده توانێ هه م وتووێژی ئاسۆیی و هه م وتووێژی ستوونییان

لێ بکه وێته وه .خه ڵ������ک به جێی چاوتێبڕین له س������ه ره وه بۆ وه رگرتن و هاتنه خواریی ڕاوێژ و ڕێنوێنی بۆ ده وروبه ری خۆیان واته له یه کتر ده ڕوانن. ئه و ڕاگه یه ن و ڕایه اڵنه هانده رمانن بۆ ئه وه ی باشتر له قوواڵیی کۆمه ڵگه ، چوارچێوه لۆکاڵییه کان و ته نانه ت له ڕه هه ند و گۆشه نیگای تاک به تاکی کۆمه ڵگه

ورد بینه وه .مانای دروس������ت و ڕاس������ته قینه ی میدیا و ڕاگه یه نێکی کۆمه اڵیه تیش هه ر ئه وه یه . ئاسانترین ڕێ بۆ وه بیرهێنانه وه ی شێوازی کاری میدیای دیجیتاڵ ئه وه یه ، سه یری ده ئه نگوستی ده ستمان بکه ین. تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ، میدیاکانی داوه ته ده س������تی ئێمه . ئێمه چیدی تاکێکی به کارهێنه ر نین، ئێمه خۆمان بووینه ت������ه به رهه مهێنه ری میدی������اکان. گرینگترین ش������تێک که به کامێرای مۆبایل ده گیرێ، ئه و شته یه که له

نزیک ئێمه دا ڕوو ده دا، نه شتێک که له جێیه کی دیکه یه .ئێس������تا ئی������دی هاورێکانمان باش������تر له ه������ه ر ئاڕم و لۆگۆیه ک������ی بازرگان������ی ده توانن پێوه ندیم������ان پێوه بگرن، ڕه نگدان������ه وه ی ڕووداوه ناوچه ییه کانی������ش له میدیاکان _ میدیا دیجیتاڵییه کاندا دیار و به رچاوه . سه رده مانێک ته نیا پێشکه شکارانی به رنامه کان بوون که ده یانتوانی سه رنجی ئێمه بۆالی خۆیان ڕابکێش������ن، به اڵم ئێستا ئێمه له هه موو که سێک و هه موو ش������تێک ورد ده بینه وه که پێوه ندییه کیان به ژیان������ی ئێمه وه بێ. ئه وه ش پێوه ندی������ی ئێمه به هه موو کاروبارێکی ناوچه ییمان و هه موو پرسێکی مه ده نی، مرۆیی و کۆمه اڵیه ت������ی گرێ ده داته وه . ئێمه ب������ه که ڵکوه رگرتن و به کارهێنانی میدیا و که ره س������ه ی ڕاگه یاندنی دیجیتاڵ له زۆر ڕه هه ن������دی گونجاو و ته با له گه ڵ شوناس������مان وه ک مرۆڤ، دایک و ب������اوک، فه رمانبه ر و ئه ندامان و تاکه کانی کۆمه ڵگه ده ژین. دنیای ڕاسته قینه ی ئێستامان به بایه ختر و

Page 42: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(42

پڕماناتر له و دنیا دروستکراوه یه، که ناوه نده جیهانییه کان ده رخواردیان ده داین.

ه������ه ر بۆیه ش هه م������وو ئ������ه و ڕووداو و چاالکییانه ی که سه رچاوه که یان بۆ میدیا و ڕاگه یه نی دیجیتاڵ ده گه ڕێته وه _ له )به هاری عه ره ب(ه وه بگره تا بزووتنه وه ی حیزبه کانی فه نالند و جموجۆڵه کان له ئیسپانیا به دژی سه رمایه داری، ه������ه ر هه م������وو ت������ا ڕاده یه ک������ی زۆر تۆکم������ه ، ڕێکخراو و

ورووژاون.

کارتێکه‌ریی‌لۆکاڵی،‌ڕه‌هه‌نده‌‌جیهانییه‌کاندوایی������ن ج������ار که هه ن������دێ ئاڵوگۆڕ ل������ه ڕه هه نده کانی ئ������ه و بابه ته دا هاتوونه پێش ئه و کات������ه بوو، که کولتووری چاپه مه نییه کان و ڕاگه یاندنی چاپکراو له ئاستی جیهانیدا جێی خۆی به کولتووری ته له ڤزیۆنه کانی سه ته الیت دا. به اڵم له جێی ئه وه ی به رژه وه ندییه نه ته وه یییه کان جێی خۆیان به گونده جیهانییه که ی مه ک لوهان بده ن، سه رده می دیجیتاڵ گۆڕینی زوومی کامیرای میدیا و ڕاگه یه نه کان و چڕبوونه وه

له سه ر ڕووداوه ناوچه یییه کانی به خۆوه بینیوه .له کاتێکدا که میدی������ا و ڕاگه یه نه ئه لێکترۆنییه کان له نیوه ی دووهه می سه ده ی بیس������ته مدا ئێمه یان په لکێشی بزاوت و به ها و بایه خ������ه جیهانییه کان ده کرد، ڕاگه یه نه دیجیتاڵه کان له سه ده ی بیست و یه که مدا ئێمه بۆ الیه نی پێچه وانه ی ئه وه ڕاده کێش������ن. ئه و میدی������ا و ڕاگه یه نانه هان������ده ری ئێم������ه ن که له س������ه ر پرس������ه ناوچه یییه کان، بنیاتنه ره کان - ته نانه ت ئه گه ر تاکه که سیش بێ و له سه ر پرس و کێش������ه ی نزمترین توێژه کانی کۆمه ڵ ورد بینه وه . ئه گه ر بێتوو ئه و گۆڕانکارییه بنه ڕه تییه نه سه لمێنین، ئه وا توانای تێگه یش������تن له ڕووداو و ئاڵۆگ������ۆڕه گرینگه کانی کۆمه ڵگ������ه ی مه ده نی������ی نوێمان نابێ و ناش������توانین هیچ

کاریگه ری و شوێنکارێکیشمان له سه ری هه بێ.توان������ا و لێهاتوویی میدیا و ڕاگه یه ن������ه دیجیتاڵه کان له دروس������تکردنی کۆمه ڵگه ی مه ده نیدا دیار و به رچاو و جێی پێوه ندییه کانی وه ک سه رنجه . پێش������که وتنی تێکنۆلۆژیای مۆبایل و ڕایه ڵه کۆمه اڵیه تییه کان������ی ئینترنێت گۆڕانکاریی بنه ڕه تیی له ش������ێوازی ده سپێڕاگه ییشتن به زانیارییه کان، دروس������تکردنی پێوه ندییه کان، ڕێکخس������تن و پشتیوانی له مافه کانمان بووه . ئه و پێشکه و تنانه ده بێته هۆی به هێزکردن و گوڕ و تین به خشین به کۆمه ڵگه ی مه ده نی له هه موو ئه و جێیان������ه ی که ئه و بایه خانه ی تێ������دا جێگیر بووه ، هه روه ها

پشتیوانی دروستبوونی له هه موو ئه و جێیانه ی که هێشتا کۆمه ڵگه ی مه ده نی خۆی تێدا نه دیوه ته وه .

به ملی������ۆن که س ل������ه به رهه مهێن������ه ر و به کارهێنه رانی میدی������ا و ڕاگه یه نه کان به هۆی که مبوونه وه ی ئاس������ته نگ و له مپه ره کانی به رده م باڵوکردنه وه ی زانیارییه کان، ده توانن به هه موو توانا و لێهاتووییان له واڵته کانی خۆیاندا کار بۆ دروستکردن و په ره پێدانی پێوه ندییه کان بکه ن و، ڕێکخستن و فێرکردن و په روه رده ی خۆیان به رنه پێشێ. ئه و که سانه ی که پێش������تر کپ کرابوون و که س ده نگی نه ده بیستن، ئێستا ب������ه که ڵکوه رگرتن له تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ ده توانن له کۆڕ و کۆمه ڵه گشتییه کاندا ده ربکه ون و فره یی و جۆراوجۆریی

بۆچوون و گوتاری خۆیان باڵو بکه نه وه .

کۆمه‌ڵگه‌ی‌مه‌ده‌نی‌له‌‌چاخی‌دیجیتاڵداداهاتوو به هه موو ئه وانه ش������ه وه که باس������مان کردن، ئه وه نده هیوابه خ������ش و جێی گه ش������بینی نییه . به رپرس������ایه تی ئه وه له ئه س������تۆی به کارهێنه رانه ک������ه له هه موو ئیمکانات������ی ڕاگه یه نی دیجیتاڵ وه ک ئامرازێک بۆ بزاوت و چاالکییه مه ده نییه کان که ڵک وه ربگیردرێ، تێکنۆلۆژیا به ته نیا هه موو شتێک نییه و هه ر خۆی به ته نیا چاره سه ر نییه . که ڵکوه رگرتنی باش و سه رکه وتووانه له ڕاگه یه ن و میدیای دیجیتاڵ نه ک هه ر وزه و توانای به رهه مهێنه ره نیازپاکه کانی پێویس������ته ، بگره به کارهێنه رانی وردبین و شاره زا

له زانستی دیجیتاڵیشی ده وێ.بۆ که ڵکوه رگرتنی باش و دروس������ت ل������ه و پانتا نوێیه ی ڕاگه یاندن ده بێ حکوومه ته کان، ڕێکخراوه ناحکوومییه کان، ستراتیژیست و سیاس������ه تمه داره کان به رهه ڵستی که ڵکه ڵه و خولی������ای چاالک������ی و گرتنی پێوه ندی ل������ه ڕێگه ی گونده جیهانییه که وه بن، که ئێستا ئیدی مانا و واتایه کی نه ماوه و له دوایین ده سکه وته کانی پێوه ندیدار به گواستنه وه په یام و زانیاری������ی تویتتێر، فه یس������بووک و ڕایه ڵه ی کۆمه اڵیه تیی فۆراس������کۆئێر ورد ببنه وه . خه ڵک به چ������ۆن بیرکردنه وه و

مشوورخواردنی خۆیانه وه سپێردراون.

• داگلێ������س ڕاش������کۆف پڕۆگرامن������ووس و یه کێک������ه له . TMT به رێوه به رانی کۆمپانیای هاوبه شی ستراتیژیکی

• ئه م وتاره به ش������ێک له نامیلکه ی کۆمه ڵگه ی مه ده نیی "٢.٠"، باڵک������راوه ئه لێکترۆنیی ویالیه ت������ه یه کگرتووه کانی

ئه مریکایه http://iipdigital.usembassy.gov

Page 43: halbzhardn29

43 كانوونی دووه م 2013

ئێرانجۆری هه ڵبژاردن: سه ركۆماری

به روار: ٢٠١٣/٦/١٤نێونه ته وه یی ئاژانسی ڕاپۆرتی به پێی )فێرارۆ( كه له فارن پالسی وه ری گرتووه ، هه رچه نده ته نها شه ش مانگ تا كۆتاییهاتنی ده سه اڵتی س������ه ركۆماریی ئه حمه دینه ژاد ماوه ، كێبڕكێ بۆ به ده س������تهێنانی شوێنی

ئه و له گه رموگوڕیدایه . تاكو ئه م دواییانه ش وای بۆ ده چوون كه ئه س������فه ندیار ڕه حیم مه ش������ایی پاڵێوراوی ئه حمه دین������ه ژاد ده بێت بۆ ئه وه ی جێی ئ������ه و بگرێته وه . به بۆچوونی ش������یكه ره وان، ڕه حیم مه شایی ئه سته مه بتوانێت له به ربه س������تی ئه نجومه نی چاودێری تێپه ڕێت. به و پێیه ش ئه گه ر ئه حمه دینه ژاد نه توانێت پاڵێوراوی خۆی بناسێنێت، پراگماتیس������ته كان و بنه ماخوازه كان������ی وه كو عه لی ئه كبه ر ویالیه تی، عه ل������ی الریجانی و س������ه عید جه لیلی پێكهاته ی

پاڵێ������وراوان پێكده هێن������ن. یه كێكی دیكه له بژارده كان ده كرێ محه مه د

باقر قالیباف بێت.ئیسرائیل

جۆری هه ڵبژاردن: په رله مانیبه روار: ٢٠١٣/١/٢٢

هه ڵبژاردنی ئه و واڵته زۆر زیاتر له وه ی كه بۆی ده چوون به رچاوتر بووه . )نه فته لی بێنت(ی ڕاستڕه و كه پێشتر پاڵپشتی نه ته نیاهۆ ب������وو، له م دواییانه دا توانیویه تی خۆی وه كو هێزێكی جیددی به سه ر مه یدانی سیاس������ه تی ئیسرائیلدا بسه پێنێ و ڕكابه رێكی نه ته نیاهۆ بێت. ناوب������راو وێنه یه كی كاریزماتیكی هه ی������ه و ل������ه م دواییان������ه دا توانیویه تی هه ن������دێ ڕاوبۆچونی ورووژێنه ر، وه كو ڕازینه بوون بۆ چۆڵكردنی شاره دێنشینه كان به هیچ ش������ێوه یه ك، توانیویه تی س������ه رنجه كان بۆ الی خۆی ڕابكێشێ. وا دێته به رچاو كه نه فته لی بێنت توانیویه تی سوود

گرنگترین‌هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌جیهان‌له‌‌ساڵی‌٢٠١٣دا

به پێی ڕاپۆرتێكی ئاژانسی هه واڵنێری فێررارۆ، له ساڵی 2012 جیهان هه ڵبژاردنی زۆر گرنگی به خۆی������ه وه بینی. له هه ڵبژاردنی پڕ له كێشمه كێش������ی ئه مریكا و گه ڕان������ه وه ی دووباره ی پووتین بۆ ده س������ه اڵت بگره ، ت������ا ده گاته گۆڕانكاریی س������ه رۆكایه تی له چین كه هه ر ده س������اڵ جارێك ڕووده دات. وا دێته به رچاو كه هه موو جیهان له گۆڕانكاریدا بێت. س������اڵی نوێ������ی زایینیش له و ڕووه وه هیچی له ساڵی ڕابردوو كه متر نابێت. له به رده وامیی قه یرانی ئابووریی ئه ورووپا و به رنامه ی ناوه كیی ئێران بگره تا ده گاته سه قامگیری له ئه فریقا، هه ر هه مووی له گره وی

بڕیاری ده نگده رانی واڵتانی جۆراجۆره له هه ڵبژاردنه كانی ساڵی 2013دا.

*‌هه‌ڵبژاردن

Page 44: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(44

واڵتانی‌عه‌ره‌بی‌له‌‌سه‌رووی‌خشته‌ی‌كڕیارانی‌چه‌ك

له و س������ه رنجانه وه رگرێت و دوور نییه حزبی ناوبراو )ماڵی یه هودی(، بتوانێت ببێته سێیه مین حزبی گه وره له كێنێست. بوونی ناوب������راو له ده وڵه تی داهات������وو، زه ره رێكی گه وره بۆ

پڕۆژه ی ئاشتی له گه ڵ فه له ستینییه كان ده بێت.ئیتالیا

جۆری هه ڵبژاردن: په رله مانیبه روار:٢٠١٣/٢/٢٤

دوای ئیتالی������ا، سه رتاس������ه ریی هه ڵبژاردن������ی ده ستله كاركێش������انه وه ی ماری������ۆ مۆنت������ی س������ه رۆكوه زیرانی ته كنۆكراتی ئه و واڵته وای كردووه ، كه ببێته یه كێك له گرنگترین و ئاڵۆزترین هه ڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٣. وا دێته به رچاو حزبی س������یلۆیۆ برلس������كۆنی، خه ڵكی ئازادی، حزبی ڕاس������تئاژۆی تون������دڕۆی یه كێتی باك������وور به گرێدان������ی هاوپه یمانی بتوانن ٢٥%ی كورسییه كان به ده ست بێنن. له الیه كی دیكه وه مۆنتی پێشنیاری كردووه كه سه رۆكایه تیی یه كێتییه ك بۆ هه ڵبژاردنی داهاتوو بكات و بڕیاروایه كه له گه ڵ سه ركرده كانی هاوپه یمانی ك������ۆ ببێته وه . مۆنتی وه كو س������یناتۆرێكی تاكو مردن ناتوانێت به ش������داری له هه ڵبژاردندا بكات، به اڵم ئه گ������ه ر هاوپه یمانی سه ركه وتوو داوای لێ بكات، ده توانێت ببێته سه رۆكوه زیران. ڕكابه ری س������ه ره كی ئه و بۆ به ده ستهێنانی ئه و پۆسته ، )پیێر

لوییجی برسانی(یه كه له ڕاپرسییه كاندا له پێش ناوبراوه .

پاكستانجۆری هه ڵبژاردن: په رله مانی

به روار: مانگی ٥ی ٢٠١٣ئه گه ر هه ڵبژاردنی نه ته وه یی پاكستان له كاتی خۆیدا ئه نجام بدرێ������ت، بۆ یه كه مین جار له مێژووی ئه و واڵته دا حكوومه تێكی مه ده نی خولی پێنج س������اڵه ی خۆی به كۆتا بێنێت و ده س������ه اڵتیش به شێوه ی دیموكراتی بگوازێته وه . دوو حزب������ی گه وره ی ئه و واڵته ، وات������ه حزبی باڵی چه پی خه ڵك Pakistan People's Party - PPP و حزبی All Pakistan باڵی ڕاس������تی میانه ڕۆی موس������لیم لیگMuslim Leaque، س������ه ره كیترین ڕكاب������ه ر ده بن له و هه ڵبژاردن������ه دا. له س������ه ره تای س������اڵی ٢٠١٢دا "حزبی Pakistan Tehreek-e-Insaf ته حریك������ی ئینص������افPTI(( " به سه رۆكایه تیی عومران خان، پاڵه وانی پێشووی )یاری كریكێت(ی ئه و واڵته ، سه رنجی خه ڵكانێكی زۆری بۆالی خۆی ڕاكێش������ابوو، به اڵم به جیابوونه وه ی هه ندێ

له ئه ندامانی س������ه ره كی، وه كو ڕكابه رێكی گرینگ ناهێته به رچاو.

ئه‌ڵمانیاجۆری هه ڵبژاردن: په رله مانی

به روار: مانگی ٩ی ٢٠١٣وا دێته به رچ������او ئه نگێال مێركل، ڕاوێ������ژكاری ئه ڵمانیا و حزبه ك������ه ی، حزبی دیموكرات مه س������یحی بتوان������ن درێژه به ده س������ه اڵتی خۆیان له بوندستاك بده ن. دوایین ڕاپرسییه كان باس له پش������توانیی ٤١%ی ده نگده ران له و حزبه ده كه ن، كه به رزترین ڕێژه ی له س������اڵی ٢٠٠٦ ب������ه دواوه تۆمار كردووه . ل������ه هه مانكاتدا ڕێ������ژه ی شانس������ی دیموكراته كانی ئازاد ٤% كه می كردووه ، كه كه متره له ٥%ی پێویست بۆ به ده ستهێانی كورس������یی په رڵه مانییه . شیكه ره وانی سیاسی له و بڕوایه دان، نزیكتری������ن ئه نجامی هه ڵب������ژاردن هاوپه یمانی له نێوان حزبی مێركل و حزبی چه پی میانه ڕۆی سۆس������یالدیموكرات ده بێت، ك������ه دووباره بوونه وه ی هاوپه یمانی ئ������ه و دوو حزبه له نێوان س������اڵه كانی ٢٠٠٥ تاك������و ٢٠٠٩ ده بێت. پیێر ش������تاینبرۆك، س������ه رۆكی حزبی سۆس������یالدیموكراتیكی ڕكابه ری مێركل بۆ به ده ستهێنانی پۆستی ڕاوێژكاری ده بێت، به اڵم وادیاره نابێته هه ڕه شه بۆ پێگه ی مێركل. ٧٠%ی خه ڵكی ئه ڵمانیا له كرداری

مێركل سه باره ت به قه یرانی قه رزه كانی ئه ورووپا ڕازینه .

ئه‌رژه‌نتینجۆری هه ڵبژاردن: په رله مانیبه روار: مانگی ١٠ی ٢٠١٣

داهاتووی سیاسیی كریس������تینا فێرناندێز، سه ركۆماری ئه رژه نتی������ن له گره وی هه ڵبژاردنی داهات������ووه . ناوبراو بۆ ئه وه ی بتوانێت بۆ جاری س������ێیه م له س������اڵی ٢٠١٥ ببێته پاڵێوراوی س������ه ركۆماری، پێویس������تی به گۆڕان������كاری له ده ستووری هه میشه یییه و له ئه نجامدا پێویستی به پشتیوانی دوو له س������ه ر س������ێی ئه ندامانی په رله مان هه ی������ه . ناوبراو له مباره وه بۆ به هێزكردنی حزبه كه ی )حزبی سه ركه وتن(، كه خۆشه ویس������تی گه نجانه ، ته مه ن������ی ده نگده رانی بۆ ١٦ ساڵ كه مكرده وه . سیاسه ته كانی ئه و بووه هۆی دابه زینی پێشڤه چوونی ئابووری و له هه مانكاتیشدا تووشی ئاوسان

هات، كه بووه هۆی ناڕازیبوونی نه یارانی.http://www.afkarnews.ir

Page 45: halbzhardn29

45 كانوونی دووه م 2013

ل������ه س������اڵی ٢٠١١ی زایینیدا به حرێی������ن، كوێ������ت، ئ������ۆردۆن، و س������عوودی عه ره بس������تانی س������ووریا له نێو ئه و ده واڵته دا سه ربازیی بودجه ی كه بوون، خۆی������ان زۆر به خێرایی زیاد ك������ردووه . ئه مری������كا و چین هێش������تا زۆرتری������ن بودجه ی

سه ربازییان هه یه .دڵه ڕاوك������ێ س������ه باره ت به

س������ه رهه ڵدانی پێكدادانێكی س������ه ربازیی نوێ له كه نداوی فارس، بۆته هۆی ئه وه ی كه جبه خانه كانی س������ه ربازی له ناوچه ی كه نداوی فارس و ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاس������تدا زۆر به خێرایی په ره ی گرتووه . به پێی ڕاپۆرتی چاودێریی كه لوپه لی

پێنج دنی������ا، واڵتانی س������ه ربازیی واڵت������ی عه ره بی: ئ������ۆردۆن، كوێت، به حرێین سعوودی، عه ره بستانی و س������ووریا، له س������اڵی ٢٠١١ی زایینیدا له ڕی������زی ئه و ده واڵته بوونه كه بودجه ی س������ه ربازیی خۆیان زۆر ب������ه خێرایی زیاد

كردووه .پڕچه ککردن������ی ئاس������تی ناوه ندێكی سه ربازیی كه لوپه لی لێكۆڵینه وه ی بڕواپێكراو له ش������اری بۆنی ئه ڵمانیا وا نیش������ان ده دات؛ كه ئیسرائیل، سه نگاپوور و سوریا له بواری زیادكردنی بودجه ی س������ه ربازیی، پێگه ی یه كه م تاكو س������ێیه میان هه یه و ڕوسیا و قوبرس و ئازه ربایجانیش له نێو ده واڵتی یه كه مدانه .

"له‌‌ساڵی‌٢٠١١،‌عێراق‌‌٢44ملیۆن‌یۆرۆ‌چه‌ك‌و‌ته‌قه‌مه‌نی‌له‌‌ئه‌ڵمانیان‌كڕیوه‌‌"

واڵتانی‌عه‌ره‌بی‌له‌‌سه‌رووی‌خشته‌ی‌كڕیارانی‌چه‌ك

*‌و:‌عه‌زیز‌عه‌بدولخالق

Page 46: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(46

ب������ۆ دیاریكردن������ی ئاس������تی پڕچه ککردن������ی كه لوپه لی سه ربازیی، بودجه ی س������ااڵنه ی ١٣٥ واڵتی دنیا به رامبه ر به به رهه مه خاوه نه ته وه یییه كانیان، لێكۆڵینه وه ی له س������ه ر كراوه . ویالیه ته یه كگرتووه كانی ئه مریكا به بودجه ی ٦٨٩ ملیار دۆالر هێش������تا زۆرترین بودجه ی س������ه ربازیی هه یه ، ب������ه اڵم به رامبه ر به به رهه مه خ������اوه نه ته وه یییه كانی پله ی سییه می له خش������ته ی ڕێژه ی كه لوپه لی سه ربازییدا هه یه . كۆم������اری گه لی چین بڕی ١٢٩ ملی������ۆن دۆالری بۆ كڕینی كه لوپه لی س������ه ربازیی س������ه رف كردووه و به پێی قه باره ی

بودجه ی سه ربازیی، دوای ئه مریكا پله ی دووه می هه یه .

ڕۆژهه‌اڵتی‌نزیك‌و‌ناوه‌ڕاست،‌گرنگترین‌كڕیاری‌چه‌ك

پێگه ی واڵتان له خشته ی كه لوپه لی سه ربازیی له ڕێگه ی هاوتاكردن������ی بودجه ی س������ه ربازیی له گ������ه ڵ به رهه مهێنانی ناپاڵێ������وراوه نه ته وه ی������ی ی������ان بودج������ه ی خزمه تگوزاریی )"Jan Gerbe" ته ندروستییان دیاری ده كرێت. )یان گه ربهبه رپرس������ی پڕۆژه ی ناوه ن������دی لێكۆڵینه وه ی ب������ۆن ده ڵێت: "رۆژهه اڵتی نزیك و ناوه ند له چه ندین س������اڵ به ر له ئێستا گرنگترین ناوه ندی نائارامی و پش������ێوی جیهانه . پێناسه ی

كه لوپه لی سه ربازییش دان به و ڕاستییه دا ده نێت".نزیک به ت������ه واوی واڵتانی ڕۆژهه اڵت������ی نزیك و ناوه ند، له ڕیزی ٤٠ واڵتی س������ه ره وه ی خشته ی كڕینی كه لوپه لی س������ه ربازیین. )گه رب������ه ( هۆش������داری ده دات ك������ه هه وڵی عه ره بس������تانی س������عوودی و قه ته ر بۆ كڕینی ده بابه كانی ئه ڵمان������ی، یه كێكه له نیش������انه گرنگه كان������ی خێراتركردنی

پێشبڕكێی خۆچه كداركردنه له ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاستدا.ناوه ندی لێكۆڵینه وه ی بۆن، به تایبه ت نیگه رانی كێبڕكێی خۆ پڕچه ككردنی نێوان ئازه ربایجان و واڵتی دراوس������ێی، ئه رمه نس������تانه . ئه و دوو واڵته دراوسێیه كه تاقیكردنه وه ی ش������ه ڕێكی وێرانكراوی������ان دوای هه ڵوه ش������انه وه ی یه كێتی س������ۆڤیه ت تێپڕاندووه و پشێوی له نێوانیاندا هێشتا ماوه ، به دوای یه كدا له ڕیزی هه ش������ته م و بیس������ت و س������ێیه می

خشته ی كڕینی كه لوپه لی سه ربازیی دێن.

ڕۆڵی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌كێبڕكێی‌خۆ‌پڕچه‌ككردن‌له‌‌كه‌نداوی‌فارسدا

ه������اوكات له گ������ه ڵ باڵوبوون������ه وه ی ڕاپۆرت������ی ناوه ندی لێكۆڵین������ه وه ی بۆن، ماڵپ������ه ڕی حه فته نامه ی ش������پیگێل له ڕاپۆرتێكی������دا هۆش������داری ده دات، كه ئه ڵمانیا له س������اڵی

٢٠١١ زیات������ر له ٢٠١٠ كه لوپه لی س������ه ربازیی به واڵتانی عه ره بی فرۆش������تووه . به پێی ئه و ڕاپۆرته ، ده وڵه تی ئه ڵمانیا مۆڵه تی داوه بایی پێنج ملیار و ٤٠٠ ملیۆن یۆرۆ كه لوپه لی سه ربازیی هه نارده ی واڵتانی عه ره بی بكرێت. ئه و ژماره یه

له ساڵی ٢٠١٠دا چوار ملیار و ٨٠٠ ملیۆن یۆرۆ بووه .ش������پیگێل ئانالین له هه مانكاتدا ب������اڵوی كردۆته وه ، كه هه نارده كردنی چه كی ئه ڵمانی كه به ڕاس������تی له ش������ه ڕدا س������وودی لێ وه رده گیرێت، له ساڵی ٢٠١١دا به رامبه ر به ساڵی پێشووی له ٢ ملیار و ١٠٠ ملیۆن یۆرۆ بۆ یه ك ملیار

و ٣٠٠ ملیۆن یۆرۆ دابه زیوه .له یاسای كۆنترۆلی هه نارده ی چه ك و ته قه مه نی شه ڕیی ئه ڵمانیا، چه كی شه ڕكردن و كه لوپه لی سه ربازی پێناسه یه كی جیاوازیان هه یه . چه كی ش������ه ڕكردن به و چه كانه ده گوترێت، كه ڕاسته وخۆ له ش������ه ڕدا به كار ده هێنرێن. به اڵم كه لوپه لی سه ربازیی بۆ نموونه ئه و كامیۆنانه ش ده گرێته وه كه ڕه نگی تایبه تیان هه یه . ئامێره هونه رییه كانی سه رووی هه ستیاریش

له ڕیزی كه لوپه لی سه ربازیی شه ڕكردندا دێت.له س������اڵی ڕاب������ردووی زایینیدا ٥٨ له س������ه دی چه كی ئه ڵمانیا بۆ واڵتانی ئه ندامی یه كێتی ئه ورووپا و ناتۆ و ٤٢

له سه دیش بۆ واڵتانی جیهانی سێیه م هه نارده كراوه .ئامێری‌شه‌ڕیی‌ئه‌ڵمانیا‌له‌‌عێراقه‌وه‌‌بۆ‌

ئه‌مریكاشپیگێل ئانالین هه روه ها دووپاتی ده كاته وه كه واڵتانی خۆسه پێنی عه ره بی، گرنگترین هاورده كاری چه كی ئه ڵمانی بوونه . میرنشینه كانی یه كگرتووی عه ره بی، كڕینی چه ك و ته قه مه نی������ی ئه ڵمانیی خۆی له ٢٦٣ ملیۆن یۆرۆ له س������اڵی ٢٠١٠ بۆ ٣٥٧ ملیۆن یۆرۆ له ساڵی ٢٠١١ به رز كردۆته وه . له س������اڵی ڕابردووی زایینیدا عه ره بس������تانی سعودی بایی نزیك������ه ی ١٤٠ ملیۆن یۆرۆ و عێراق ٢٤٤ ملیۆن یۆرۆ چه ك

و ته قه مه نی له ئه ڵمانیان كڕیوه .ده وڵه تی ئه ڵمانیا به هۆی هه نارده كردنی كه لوپه لی سه ربازیی بۆ ناوچه پڕ كێش������ه و هه س������تیار، له الیه ن حزبه ناكۆكه کانه وه چه ندین جار ڕووبه ڕووی ڕه خنه بۆته وه . له هاوینی ساڵی ٢٠١١ به پێدانی مۆڵه تی فرۆشتنی زیاتر له ٢٠٠ ده بابه ی جۆری لئۆپارد

به عه ره بستانی سعوودی، ئه و ڕه خنانه ی گه یانده لووتكه .به اڵم ڕاپۆرتی ش������پیگێل ئانالین هه روه ها باڵوده كاته وه كه له ساڵی ٢٠١١دا ئه ڵمانیا مۆڵه تی فرۆشتنی بایی ٨٦٣ ملیۆن یۆرۆ چه ك به هۆڵه ندا و ٦٣٢ ملیۆن یۆرۆ كه لوپه ڵی

شه ڕیی به ئه مریكا، ده ركردووه .http://www.dw.de

Page 47: halbzhardn29

47 كانوونی دووه م 2013

د وارێ نڤیس������کارییێدا ب )ڤولتێر ( دهات ناس������کرن، نڤیس������کاره کێ فره نس������ی بو یه ک بو ژ پێشه نگێن چاخێ روشنگه ری ل فره نس������ا، ڤولتێر د گوتار و فه لسه فا خو دا ره خن������ه ل ره وش������ا ده ربه گایه تی دگرت، ژئالی������ه ک دنڤه به ره ڤانی ژ ئازادیا باژێرڤانی دکر کو دجڤاکێدا هه ریه ک د

بیروباوه رێن خو دا ئازاد بیت.ڤولتێر نڤیس������کاره کێ پ������ر به رهه م و ئافرێن������ه ر بوو، د هه موو ش������ێوه یێن ئه ده بیاتێدا خوه دی به رهه م بوو، بگره ژ شانوگه ری، هه لبه س������ت، رومان، گوتار و کارێن دیرۆکی و زانس������تی، پتر ژ بیست هه زار گوتار و دوو هه زار په رتوک

و نامیلکان ئافراندینه.د سه ر هه بوونا یاسایێن چاڤدێری و سزایێن دژوار را، ژ بو که سێ نەبوو ژ چارچوڤێ وان یاسایان ده ربکه ڤیت، لێ دیسان

ڤولتێر به ره ڤانه کێ راستگو بوو بۆ چاکسازییا جڤاکی. هه ر تم به رهه مێن خوه بۆ ره خنا پێزانینێن دێرا کاسولیکی

و سازیێن جڤاکا فره نسی یێن وی ده می بکاردئانین.یه که ژ وان که س������اتیێن ناڤدارێن چاخێ روش������نگه ری مینا )مونتس������کیو، جون لوک، توماس هوبز و جان جاک روس������و( بیروباوه ر و کارێن وی موهرا خوه ل روپەلێن که ساتیێن ناڤدارێن

خوه دی هزرێن شوڕه شا ئه مه ریکا و فره نسا خستییه .ڤولتێر وه ک نڤیسکار و هه لبه ستڤانه ک مه زن تێت دیتن، ژبه رکو نڤێسینێن وی یێن ئه ده بی و کارێن وی یێن دن، ب شێوه یه کێ ره خنه یی و بابه تێن جودا هاتنه پێشکه شکرن، ژ ئالیه ک دنڤه زمانێ ئاسان دنڤێسینێن خوه دا بکار دئانی.

ڤولتێر وه ک فه یله س������وف و نڤیس������کار، د گوتارێن خوه یێن فه لس������ه فیدا ته که ز لسه ر هه بوونا خودایێ مه زن کریه ، ژ گوتنێن وی یێن ناڤدار هه رتم دگوت" گه ر خوه دێ نه بیت

چما ئه م یه کی نا ئافرێنین"ژ ئالیه ک دنڤه باوه ری ب گوتنێن پاپا و مێرێن ئولدار نه بوو و هه رتم ره خنا وان دکر، دیسان بانگا ئازادییا رێباز و ئولێن جوداجودا دک������ر، به ره ڤانی ژ ئازادییا خه لکی دکر ل هه مبه ر

زوریێ د راوه س������تا، د گوت" هه رتم دێ تێكوشينێ ل هه مبه ر زورداران که م، داکو خه لکه ک ب ئارامی و هێمنی بژیت"

هزرا ئولێ ئس������المی و تاک خوه دایی بااڵ وی دکشاند و د گوت ژ ئولێ خرس������تیانی ئه قالنی ترە ، د سه ر هندێڕا

هند جاران ره خنا ئولێ ئیسالمی کریه . نێرینێن‌ڤولتێر‌ده‌رباره‌ی‌ئول‌و‌جڤاکێ:

ڤولتێر پێزانینێن )دیکارت(ی ده رباره ی هوندرێ مرۆڤان و هزرێن خوه رس������تی نه په ژراندن، لێ ل گوری وی تێبینی و ئه زمونان چاڤکانیێ زانین و زانس������تێیه ، وی باوه ری ب مادییه تا )جون لوک(هه ب������وو، کو ئه رکێ فێربونێ لێکولینا

سه ده می و بابه تیه .ژ تایبه تمه ندیێن نێرینێن وی یێن جڤاکی و سیاسی دژی ده ربه گایه تێی بوو، هەرتم بەرا مبه ر ده ره به گان شەر کریە و به ره ڤانی ژ وه کهه ڤیا مرۆڤان ل هه مبه ر یاس������ایێ کریە، دیس������ان داخاز کر کو )خویک( لسه ر مالێ ده ربه گان بێت فه رزکرن، هه روه ها هه ر که س������ی د جڤاکێدا مافێ ئازادییا

ئاخافتنێ هه یه . ل گ������وری بیروباوه رێن ڤولتێر ش������ێوه یێ هه رێ باش ژ بو ده وله تێ، ش������اهاتیا ده س������توریه کو شاهه کێ روناکبیر حوکومداری������ێ تێ������دا بکه ت، ل������ێ ل داویی������ا ته مه نێ خوه گه هه ش������ت وێ ئه نجامێ کو باش������ترین شێوه یێ ده وله تێ،

ده وله تا کۆمارییه .

)ڤولتێر(‌‌وسسته‌مێ‌ده‌ستهه‌التێ

هیڤی‌بەرواریبەرلین‌

Page 48: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(48

ڤولتێر د نڤێس������ینێن خوه یێ������ن دیرۆکیدا ره خنا دیتنێن )ئنجیلێ و كرس������تیانان( کریه، ده رباره ی پێش������داچوونا جڤاک������ێ و وێنه کرنا هێلێن پان ژ بو دی������رۆکا مروڤاتییێ، فه لسه فا دیرۆکێ و زاراڤه یان ل ده ف ڤولتێر لسه ر بنه مایێ

پێشداچوونا جڤاکێیه .دیس������ان ژبۆ گوهرینا دیرۆکێ شروڤه ک نمونةيى کریه ، ک������و ئه و گوهرین ڤه دگه ریت ژبۆ گوهرینێن د هزرێدا په یدا دبن، خه باتا وی دژی چیڤانۆک و دیتنێن ئولی یێن خه یالی بوو، ئەڤ یەک������ەژی ب ئاوایەکێ مەزن دکارێن ویدا ره نگ

ڤه دایه .ئارمانجا وی یا سه ره کى ل دژ راوه ستنا دێرا کاسولیکی و ئولێ كرستیانی بوو، ژبەرکو ل گور دیتنێن وی ئه و دوژمنێ هه رێ سه رکه نه ل هه مبه ر پێشداچوونا جڤاکێ، لێ دسه ر هن������دێ را ڤولتێر بێ باوه ر)ملحد( نه بوو، ب دیتنێن ڤولتێر هزرا هه بوونا خوه دایه کێ مه زن دناڤا خه لکێدا پێو یس������ته بێت پاراس������تن، ژبه رکو ئه وژی یه که ژس������نورێن چینایه تی

لگور دیتنێن وی. د ش������انوگه ری یابناڤێ توندره وی یان )التعصب(دا ل س������اال )١٧٤٢(زدا ره خنا ئولێ كرس������تیانی و ئیس������المێ دکه ت، له ورا س������اله کێ دێرێ بن ده س������تکر و نه هێال ئەو بەرهەم به الڤ ببیت، باوه ری ب وێ یه کی هه بوو کو په رتوکا پی������رۆز ئنجیل بێت گوهرین، هه روه ها ره خنا زانایێ ناڤدار )إس������حق نیوتن( کر، ژبه رکو نیوت������ن گرێدای وێ په رتوکا پیرۆز بوو و گوتبوو: مه زنترین په رتوک ل ده ف من په رتوکا

پیرۆزه واته )ئنجیل(ه .ڤولتێ������ر بڤ������ی ئاوایی ره خن������ا )نیوتن(ک������ر و گوت: چ ئاسته کێ نزمه کو مروڤه کێ زانا و خوه دی ئاره ز و به ربژێر دادکه ڤیت، چاخێ خوه ب تشته کی ڤه مژول دکه ت کو ژێرا دبێژن په رت������وکا پیرۆز )الکتاب المقدس(" د ئاخڤتنا خودا به رده وام بو و ئانی زمان د ماوه یێ ١٠٠ سااڵندا دێ ئه ڤ په رتوکه لسه ر رویێ زه مینێ ووندا بیت و دێ دیرۆک شونا

وێ گریت"

باندورا‌هزروبیرێن‌)ڤولتێر(‌ل‌سه‌ر‌جڤاک‌و‌ده‌ستهه‌اڵتا‌وی‌ده‌می

ڤولتێر یه که كه ژ ئه وان س������ه مبولێن مه زنێن هزری یێن بزاڤا ره وش������ه نگه ری ل ئه وروپا ئاڤاک������ری، دژی نه ژاد په رس������تی و دیتنێن ده س������تهه اڵتا ئولی بوو، هزر و بیرێن وی باندور لسه ر گه هه ش������تنا ره وشا فره نسا کر، وه که

ده ستپێکه ک ژ بو سه رهلدانا شوڕه شا فره نسی، په رتوکا خوه ی������ا ناڤدار ب )گوت������ار د لێبورینێ(دا د ش������ه ریدا به الڤ کر، ئه ڤ په رت������وک ده رباره ی ئازادیا بیروباوه ر و وژدانێ بوو، لێ دیسان د ناڤ نه ژاد په رست، توندره و و فه یله س������وفاندا به الڤ بوو، دیسان دڤێ پەرتوکێدا ئێش و ئازارێن )پروتستانتیان( و مالباتا )کاالس( یا پروتستانتی ل باژێرێ )تولوز( ئانیبوون زمان، کا چه ندی ئه ڤ ئالیێ ئولی یێ چاکساز ب ده ستێن توندره وێن کاسولیک هاتنه چه وس������اندن. هه رچه نده ڤولتێ������ر وه ک مالبات گرێدایی رێبازا ئولی یا کاسولیک بوو، لێ به ره ڤانی ژ ڤێ مالباتێ و ئالیێ وانێ پروتس������تانتی کر ، ب شێوه یه کی کو بکارن رێوره وس������مێن خوه یێن ئولی ب ئ������ازادی ئه نجام بده ن، چاخێ ڤولتێر داخازا لێبورینێ ژبو پروتس������تانتیان کری ژ ئالیێ پرانیا کاس������ولیکڤه ، وی زانی ئه و د وی چاخیدا د گه ل ئالیێ کاس������ولیک وه کهه ڤ نابن، لێ د سه ر هندێ را ئ������ه ڤ ژ بوو وی ش������انازییه کو ب چاڤ نه ترس������ی د ڤێ کێش������ه یا توندا جڤاکی و ئولیدا ب شێوه یه کێ راست و دادوه رانه هه ڵوێس������تێ خوه دگه ل ئالیێ چه وس������ێنه ر ئاشکه را کری، پر جاران ژیانا خوه دخسته دمه ترسیاندا ژ بو کێش������ه یه کا دادوه رانه، پاش������ان ڤولتێر بو میناک د سه دساال نوزداندا و بیرمه ندێن مینا )ڤیکتور هیگو، ئیمیل زوال( و سه دس������اال بیس������تان مینا )جان پول سارته ر و

میشیل فوکو( لسه ر رێیا وی مه شییان.وه که تێزانین ڤولتێر ب شاگردێ فه یله سوفێ ئنگلیز )جون لوک( خوه دیێ په رتوکا )نامه ک د لێبورینێ(دا تێت ناسکرن، پاش������ان ڤولتێر په رتوکا خوه یا بناڤێ )گوتار د لێبورینێ(دا ب������ه الڤ کر، ژ بەرکو د وی چاخیدا فره نس������ی و ئنگلیز و ئه وروپا ب ش������ێوه یه کێ گشتی، ب کریزا نه ژاد په رستی و توندره وی یا ئولی و جڤاکیڤە د مژول بوون، هه ول ددا کو چارس������ه ره یه کێ ژێرا ببینن، فه یله سوفێن ئه ورپا ل هه مبه ر کێش������ه یێن ئولی، نه ژاد په رستی و توندره وی ژ بو راستیێ

خوه دی به رپه رسیاری بوون ل هه مبه ر ئه شکه نجێ.لس������ه ر ڤان بیروباوه ران بیرمه ند و فه یله سوفێن ئه وروپا کارین گه لێ خوه ش������یار بکه ن و به ر ب رێیێن پێشداچون و رزگاریێڤە بمەش������ینن، ڤولتێر یه که ژ وان بیرمه ندان یێ کو ب س������ه ده ما بیروباوه رێن خ������وه پرانیا ته مه نێ خوه ل

دووروه اڵتیێ بوراندییه .لس������اال )١٧١٥(ز دا )لویس������ێ چاردان( مر و )لویسێ پازدان( ل پ������اش وی دمنیت هێژ زارو ب������وو، ته مه نێ وی

Page 49: halbzhardn29

49 كانوونی دووه م 2013

نه ببوو )١٥(س������اڵ، )فیلیپێ دووه م( ل ش������ونا وی لسه ر ده س������تهه اڵتا فره نس������ایێ رونش������ت، ڤولتێر د هند دێڕێن هه لبه سته کا خوه دا حه نه ک ب شاهێ نو )لویسێ پازدان( و وێ ده س������تهه اڵتێ کرب������وون، ژ به رڤ������ێ یه ک������ێ )فیلیپێ دووه م( ڤولتێر ل زیندانا ناڤدار یا )باس������تیل( زیندانی کر، د زیندانێدا دیس������ان نه کاری هه س������تێن خوه ژ بو خزمه تا مروڤاتییێ ڤه ش������ێریت، له وما هه ر د زیندانێدا وی داستانا

بناڤێ )قەس������ابخانا قه دیس برفولوسیو( نڤێسی، کو تێدا چه وساندن و توندوتوژییا قه شه و ئولدارێن كرستیانی ل ژێر ناڤێ ئولی ئانیبوون زمان، ل ساال )١٧١٨(زدا ڤولتێر ژ زیندانێ هات ئازادکرن، جاردن لس������ه ر ئازادییا بیروباوه رێن خوه د گه ل که س������ه کێ ژ مالباتێن ده ربه گان بش������ه ر چوون، )جارن( بوو سه ده ما زیندانکرنا وی ژ بۆ جارا دوه م د زیندانا )باستیل(ڤه ، پاش������ان ژ بو ئنگلستانێ ب حه زا وی

دوورکرڤ������ه ، ژبه رک������و وی چاخی هنه ک������ێ لێبوری������ن، ئازادی������ا دیموکراسی دانوس������تاندنێن ل وێ������رێ هه ب������وو. له ن������ده ن وه ک وه اڵت������ێ یه که م ژ ئالیێ نۆیاتییێڤه و شارس������تانیه تێ تێ������ت دیتن، ژب������ه ر ڤێ یه کێ خوه دی ئنگلس������تان دبێ������ژن

ره س������ه نترین دیموکراس������ییه د جیهانێدا، پشتی ژیانا سێ س������االن دناڤ فه لس������ه فا )جون لوک( و زانستا )ئیسحاق نیوت������ن( بوراندی، ڤولتێ������ر ژئالیێ زانس������ت و ئه زمونانڤه تێروتژی ڤه گه ریا فره نسا، ڤه گه ریانه ک پری که رب بسه ده ما ڕه وشا خرابا فره نس������ا، له و په رتوکا خوه یا ناڤدار )نامێن ئنگلیزی( پاشان )نامێن فه لسه فی( نڤێسین، دڤان نڤێسێن خو دا ره وشا پێشکه فتی یا ئگنلستانێ و ره وشا فره نسا یا هه لوه شیای هه مبه رکر، کا ب چ ئاوایی ئنگلستان خوه دی پێش������داچوونه و وه اڵتێ وی د تاریێدا دژیت، له وما هێرشی سه ر فره نسا و فره نس������ییان کر، ژبه رکو ئه و رێیا عاقل و

لێبورینا ئولی ناگرن.وی چاخی ل فره نسا بته نێ یه ک ئول و یه ک رێباز هه بوو ئه و رێبازژی رێبازا )کاسولیک( يا پاپایی یا رومانی بوو، د هه مان ده می ل ئنگلس������تانێ هه موو ئول و رێبازێن جودا ب

ئاشتی و ئازادی ژیان دکر، که سێ که س نه دکوشت کو ژ ئوله کی دن یان رێبازه ک دنه ، د سه ر هندی را که سێن بێ

باوه ر ژی د ئازاد بوون که سێ نه دئێشاندن.ڤولتێر ژ هه موو ئالیێن پێش������داچونێڤه ئنگلستان دگه ل فره نسا هه ڤبه ر کر، د نڤێس������ێن خوه دا هه موو کێماسیێن حوکومداری ل فره نس������ا به ر بچاڤ کرن، ب ش������ێوه یه کی کو حوکومداری یا فره نس������ا ره ها و چه وس������ێنه ره ، چینا ئه روستوکرات و ده ربه گ ب مه غروری و بێ کاری دان ناس������اندن، ئانی زمان ل فره نس������ا بازرگانیه ک بێ واته هه یه ، ژ ئالی������ه ک دنڤه ده ربه گان باج لس������ه ر جوتکارو کارکه ران دانه س������ه پاندن و بارێ وان گران کریه ، لێ ل ئنگلستانێ پشتی شوڕه شا ناڤدار یا ساال)١٦٦٦(زدا، کارین بس������ه ر حوکومداریا ره ها و چه وس������ێنه ر زاڵ ببن، ب شێوه یه کی په رله مان ل گوری یاسایێ حوکومداریێ به رژه وه ندی������ێ و دمه ش������ینیت جڤاک������ێ ب������ه ر پێ������ش دبه ت، بازرگانی������ه ک ئاس������ایی هه یه جوتکار ده وله مه ند ش������انازیێ ب وێ ره وشێ دکه ت و ژخوه باوه ره و خوه دی که ساتییه ، ل هه مبه ر ڤێ فره نسا د ره وشا خوه ی������ا الهوتی دا خه ندقیه ، دانوس������تاندن بته نێ لس������ه ر بابه تێن بێ واته ئه ڤ تش������ت

حه رامه ئه ڤ که س بێ باوه ره ...هتد.لێ ل ئنگلستانێ دانوستانێن فه لسه فی هاتن ئه نجامدان میناکێن رێبازا )فره نس������یس بیک������ون( و مه نهه جێ وی یێ ئه زمونگه ری د زانس������تێدا، رێبازا )ج������ون لوک( ریالیته یا هه ستدار نه ئه پس������تراک )تجرید( و نه میتافیزیقی، رێبازا زانای������ێ مه زن و ناڤدارێ جیهانێ )نیوتن( و ش������روڤا وی ده رباره ی گه ردونێ کو ئنگلی������زان ئه و پر بلند نرخاندن و

ژێرا بو میراسه ک دیرۆکی.ل س������ه ر ڤان بیروباوه ران ڤولتێر هێرشی سه ر فره نسا کر و ل هه مبه ر په س������نێ ئنگلس������تانێدا، کو ل ئنگلستانێ گه ل������ه ک هه یه خوه دی دیتنێن خوه یێ������ن تایبه ت و ئازادیا خوه نه ، ڤی گه لی چاکس������ازی د ئولێ خ������وه دا په یداکرنه ، پاش������ایێ خوه س������ێداره دایه و په رله مانه ک ئاڤا کریه ژ

رۆژنامه ڤ������ان و نڤیس������کار فه یله س������وف، Francois Marie- فرانس������وا ماری ئارویه(Arouet( ناڤدار ب)ڤولتێر - volter( ل )21- نوڤمبه ر س������اال 1694( ژدایک بوویه ل )30 مایو

ساال 1778(زدا کوچا داوی کریه .

Page 50: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(50

هه م������وو حوکمێن ئه روپا ب هێزتره ، ل و التێ وان چ زیندان بناڤێ )باستیل( نینن، دیسان ٣٣ رێبازێن ئولی بێی قه شه هه نه . ڤولتێر ره وش������ا حوکومداریی یا فره نسا ل به رچاڤ ک������ر، له وما وه ک بومبه ی������ه ک ب ده م ئاماده کری بێی ناڤ و موهرا خوه په رتوکا خوه به الڤ کر، پش������تی به الڤبوونا په رتوک������ێ ڤولتێر خوه ووندا ک������ر، ژبه رکو وی دزانی دێ ده س������تهه اڵت ل په ی وی گه ریێت داکو بگرن و ئه شکه نجه بده ن، د ئه نجامێدا ده س������ت ب سه ر ڤێ په رتوکێدا گرتن و ل هه مبه ر ده ریێ کوچ������کا دادوه ری ل به ر چاڤێن خه لکێ شه وتاند. د وی چاخیدا هه ر په رتوکه کا بێهنا پێشداچوونا ژێ هاتبا، دش������ه وتاند و خوه دیێ وێ ئه شکه نجه ددا تاکو دمر یان ژی دشه وتاند ب سه ده ما بێ باوه ریێ. بڤی ئاوایی فه یله سوفێن فره نسا تێکوشینا خوه ل هه مبه ر ڤێ ره وشا تاریک مه ش������اند، تاکو ل داویێ هه موو رهێن توندره وی و

نه ژاد په رستی یا ئولی ژ بنی هه لکێشاین.ڤولتێر نه ب������ێ باوه ر بوو هند دیتنێ������ن تایبه ت هه بوون دێ������رێ پێ نه خ������وه ش بوو، ڤولتێر دگ������وت" من باوه ری ب خوه دایه کێ ته نیا هه یه ، لێ لسه ر بنگه هێ عاقلی" ل گوری ڤولتێر خو دا گرێدایی چ ئولێن ده س������ت نیشانکری نینه لێ ئاقل رێڤه به رێ هه موو گه ردونێیه . ڤولتێر دروشمه ک هه بوو هه ر د گوت" چیڤانوکێن دوور ژ ئاقلی و توندره وییا ئولی ب په رچقینن" د درێژییا ژیانا خوه دا هه وڵدایه کو توندوتوژییا

دێرێ نه هێلیت و دلوڤان و دڵسوزی جهێ وێ بگریت.ڤولتێ������ر ن������ه بته نێ ره خن������ا دێرێ کریه ، ل������ێ د هه موو په رتوکێن خوه دا ره خنا جڤاکا فره نسی کریه ، له وما چه ند په رتوکه کا وی یان گوتاره کا وی دهات وه ش������ان، ده ست ب سه ردا دگرت و نه دهێال د ناڤ جڤاکێدا به الڤ ببیت. ژبه ر ڤان س������ه ده مان ژیانا وی هه موو ترسناک بوو، لێ دیسان

پێنوسێ وی یێ نه ترس پێشه نگیا مروڤاتیێ دکر.دیس������ان دوارێ مروڤاتیدا چاخێ شه رێ هه فت ساالن ده س������ت پێکری، ڤولتێر وه ک نڤیس������کاره ک خوه دی وژدان کارێ خوه هه موو ژبوو ره خنا ڤی ش������ه ڕی ته رخان کر و ب گونه هه ک مه زن داناسکرن، دژی شه ڕی راوه ستا گوت" هه ر ده وله ته ک هه وڵ دده ت کراس������ێ دادوه ریێ بکه ت به ر گونه ها خوه ، ڤولتێر ئانی زمان کوش������تن گونه هه ک مه زنه ، هه ر ش������ێوه یه کێ کوشتنێ دێ د یاس������ایا ده مێ ئاشتیێدا هێت س������زادان، د داوی یا گوتارا خوه یا بناڤێ )مرۆڤ د فه رهه نگا فه سه فی(دا دبێژیت" مرۆڤی پێویستی ب بیست

س������االن هه یه داکو ژ ده ما کورپه یی کو دزکێ دایکێ دا ب هێزتر بیت، د ده م������ا زاروکینیێدا گیانداره ، جحێله چاخێ ئه قلێ وی دگه هیت، پێویس������تی ب چەندین س������االیه داکو

هنده کێ ژ توخمێ خوه ناس بکه ت".وی ژیان������ا خوه هه موو د خزمه ت������ا ئازادییا ده ربڕینێدا بوراندییه ، ڤێ خه باتا وی باندوره ک مه زن ل س������ه ر مافێ ده ربڕینێ و خوه نیش������اندانێن ئاش������تییانه ل ئه وروپا کر، د نڤێسینێن خودا ئانی زمان گه ر دادوه ر رێ نه دت کو خه لکی مافێ ده ربڕینێ و خوه نیش������اندانێن ئاش������تییانه هه بن، وێ

واته یێ تێت کو ئه و رێ ل به ر هه بوونا مرۆڤان دگریت.

چاڤکانی١- التس������امح حق طبیعي ، جون ل������وک، منتدیات قلب

سودان ، قسم الفکر والدراسات ، دیسمبر ٢٠٠٨، ١-

٢- محم������د یونس ، محتمع مدني ، االس������س المعرفیة و نظریة للمجتمع المدني جریدة الصباح ، یومیه سیاس������یه

تصدر عن شبکة االعالم العراقي.

٣- روجیه وولهاوس ، س������یرة حی������اة وفکر جون لوک ، الکاتب : لوک ، س������یرة حیاة وفک������ر ، مطبوعات - جامعة

کامبردج ، ٢٠٠٧، ص ٥٥٨

٤- قاسم جمعه : العنف االیدیولوجي والتسامح الفلسفي في خطاب فولتیر، جریدة الصباح، جریدة سیاس������یة یومیة

عامة، تصدر عن شبکة االعالم العراقي ، ٢٠٠٣

5- www.alsabaah.com Barrry Stroud: Hme)London. Rotledge and kegan pal. 1977. p 36-

6- Charles Rist: histoire des Doctrines and Charles Gida. Economiques. Libraries du recueil. 6-Paris 1949. p55

7- J.Allier and G.Blanchard. Cours D economique politique.pedon.Parris. 1929. p142 - www.alsabaah.com

Page 51: halbzhardn29

51 كانوونی دووه م 2013

Page 52: halbzhardn29

هه ڵبژاردن ژماره )29(52