isigaba esiphakathi isikhokelo sikatitshala · - 6 - inyathelo le-6: utitshala makabanike...

45
ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala IBakala 4 IiSayensi zezeNtlalo

Upload: others

Post on 24-Aug-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

ISig

aba

esiP

haka

thi

ISik

hoke

lo si

kaTi

tsha

la

IBakala

4

IiSayensi zezeNtlalo

Page 2: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 1 -

ISIFUNDO SEJOGRAFI IBANGA 4

ISIKHOKELO SIKATITSHALA QAPHELA:

1. Isifundo zeMbali nezeJografi mazabelwe imizuzu engama-90 rhoqo ngeveki. Kucetyiswa ngamandla, ukuba isifundo ngasinye masohlulwe ngokweeseshoni ezohlukeneyo ezithatha iyure enesiqingatha kunye neseshoni yeyure enye. Zombini ezi nkalo zezifundo mazifundiswe yaye mazihlolwe ngekota nganye.

2. IziPhumo zeziFundo ezintathu (nemiGangatho yoHlolo efanelekileyo) zisoloko

zisetyenziswa ngaxeshanye kwinkqubo yokufundisa ngokubanzi, inkqubo yokufunda neyohlolo.

3. Isikhokelo solwazi ekugxilwe kulo (umxholo) kunye nemiGangatho yoHlolo efanelekileyo

(izakhono) mazifundiswe yaye mazicaciswe ngexesha lezifundo ze zihlaziywe ngabafundi kwiincwadi zabo zemisebenzi.

4. Amagama amatsha makachazelwe abafundi njengokuba besebenza kwisikhokelo solwazi

ekugxilwe kuso kwisifundo sezobuNzululwazi ngezeNtlalo. Sebenzisa isigaba esinokusetyenziswa kwimisetyenzana yohlolo.

5. Inkalo yesifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo sisifundo esisekelwe kwinkqubo

yokufundisa izakhono zokubuza. Le nkqubo kuyimfuneko ukuba ikhuthaze abafundi ukuba basebenze ngokuzithemba yaye baqwalasele ukucwangciswa kweengxoxo yaye banikwe ithuba lokuqwalasela ezabo izinto abazixabisileyo, izimvo nezigwebo abazenzayo ngokunxulumene nezo zenziwa ngoogxa babo.

6. Ukubunjwa kolwazi nokuphuhliswa kwezakhono zokuguqula kusekelwe kwisiseko

sokubuza. Ootitshala nabafundi bayakhuthazwa ukuba basoloko bebuza imibuzo. Ukusetyenziswa kweMibuzo eyiNtloko kubalulekile kuphuhliso lokuqiqa ehlaba amadlala. Kuyimfuneko ukuba abafundi bakhuthazwe ukuba bazenzele yaye baziqulunqele eyabo imibuzo. Khuthaza ukuqiqa uhlaba amadlala ngokwenza oku kulandelayo:

• Cela umngeni kubafundi ukuba babuze imibuzo • Phuhlisa izakhono zendlela yokubuza yabafundi • Cela ukuba abafundi bakunike uluvo lwabo ngendlela abakuonda ngayo oku • Bakhuthaze abafundi ukuba bafune ezinye iindlela phambi kokuba benze isigqibo

ngempendulo • Bakhuthaze abafundi ukuba banike izizathu zokuthetha okanye zokucebisa izinto

ezithile • Cela abafundi ukuba banike izizathu ngezinto abazikhethileyo • Nika abafundi amathuba okuhlela, ukuphicotha nokwenza izinto • Babandakanye abafundi kwingxoxo • Banike abafundi kwingxoxo egxile kokuthile nabalingane babo • Cela umngeni kwiimbono ezicalanye nokukhetha icala

7. Nanini xa kusenzeka sebenzisa izinto ezinobunyani (ubunyani) eklasini: jongani izinto

ezizenyani yaye ujonge amaxwebhu ayinyaniso nemithombo yenene. Fumana imithombo enika umdla kubafundi kunokutsala umdla katitshala. Kwisifundo sezeMbali, sebenzisa imibandela ethatyathwe kwizifundo zangaphambili ze kwisifundo seJografi usebenzisa iimephu zomsebenzi wangaphandle, imifanekiso namaphephandaba elo xesha.

8. Sebenzisa imithombo embalwa ngokunzulu. Kuyimfuneko ukuba uthathe ingqalelo xa

ukhetha imithombo yaye uqinisekise ukuba kukho ulwazi olwaneleyo ukuze kwenziwe umsebenzi ofanelekileyo. Yenzani izihloko ezincinane ngokunzulu. Ukufunda ngokwenyani kwenzeka xa abafundi benikwa ithuba lokwenza uphando olunzulu kunokufunda ngokukhawuleza ungacoseleli izihloko ezininzi.

Page 3: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 2 -

9. Kuyimfuneko ukuba abafundi bakwazi ukucacisa iziphumo zabo kwiklasi iphela nakwabanye abasesikolweni nakwabo basekuhlaleni:

• KwiBanga le-4 kusetyenziswa isifundo sokubhalwa komhlathi, ingxoxo, ukuqulunqa incwadi, imifanekiso eyenziwa ngamaphetshana, ukusebenzisa iphowusta, umsebenzi wobugcisa, idrama, umdaniso nomculo

• KwiBanga le-5 kusetyenziswa isifundo semihlathi emifutshane, iigrafu ezilula, iimephu, imizobo, ukuqulunqa umsebenzi wobugcisa, iiphowusta, umculo, umdaniso nedrama, iiprojekthi, ingxoxo, kunye neetshati

• KwiBanga le-6 kusetyenziswa isifundo sokubhala ngokucwangcisiweyo, ingxoxo neengxoxo ezikhokelwayo, iigrafu, izintlu, iimephu nemizobo, umsebenzi wobugcisa nedrama.

10. KUKHO IMISEBENZI EMI-6 YOHLOLO OLUSESIKWENI KWISIFUNDO

SOBUNZULULWAZI NGEZENTLALO

Inani Ikota Umhla/ iveki EzeMbali / iJografi UMsebenzi Ubuncinane bamaNqaku aBiwayo

1 1 Iveki 10 EzeMbali neJografi UVavanyo H = 20 G = 20

Total: 40

2 2 Iveki 16 EzeMbali

Umsebenzi osekelwe kwimithombo yolwazi nobhalo olongeziweyo

Umsebenzi esekelwe

kwimithombo yolwazi: 30

Ubhalo olongeziweyo: 10

Ewonke: 40

3 2 Iveki 20 IJografi

* IProjekthi (umsebenzi woPhando/ iMpendulo yobuGcisa)

40

4 3 Iveki 24 IJografi

Umsebenzi wemephu nomsebenzi wokujongana nolwazi

40

5 3 Iveki 30 EzeMbali

* IProjekthi (umsebenzi wophando/ iMpendulo yobuGcisa)

40

6 4 Iveki 40 EzeMbali neJografi UViwo H = 40

G = 40

• Yonke imisebenzi yohlolo mayiphuhliswe kumxholo wabafundi. • Zonke iziphumo zezifundo (ezinemigangatho yohlolo efanelekileyo) kunye

nomxholo (isikhokelo solwazi ekugxilwe kulo) mazihlolwe ngaxeshanye.

• Ukuba iprojekthi yesifundo sezeMbali ngumsebenzi wophando, iprojekthi yesifundo seJografi mayibe ngumsebenzi wokujongana nomsebenzi wobugcisa nangenye indlela.

Page 4: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 3 -

• Mayibacacele abafundi imiyalelo oyinikayo. Yonke imisebenzi yohlolo OLUSESIKWENI inamanqaku alinganayo.

• Ubungqina bomxholo uphela, imisebenzi yohlolo nemisetyenzana eyenziwa eklasini

(uhlolo OLUNGEKHO SESIKWENI) mayibonakale kwiincwadi zemisebenzi zabafundi, phambi kokuba kwenziwe umsebenzi wohlolo OLUSESIKWENI ukuze kubhalwe iinkcukacha yaye kwenziwe nengxelo ngayo. (Jonga kwishedyuli yomsebenzi). Uhlaziyo olululo lokuqinisekisa ukuba abafundi bayawenza umsebenzi wabo kukwenza le mityenzana eklasini kwiimeko ezilawulwayo. Lo msebenzi wohlaziyo uya kuqinisekisa intsulungeko(ubunyani). Kananjalo lo msebenzi unokuqinisekisa ukuba bonke abafundi bayayingenisa imisebenzi yabo.

• Umsebenzi wemephu nezakhono zokujongana nolwazi, udibene nomxholo

wesifundo, mawufundiswe ngokuqhubekayo ze uhlolwe ngokungamiselekanga ngekota nganye. Uhlolo OLUSESIKWENI kumsebenzi wemephu nokujongana nolwazi makwenziwe kwikota yesithathu. Umsebenzi wemephu nezakhono zokujongana nolwazi nawo mawuhlolwe kuvavanyo nakwiimviwo. Jonga uxwebhu lomgaqo-nkqubo wesifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo ukuze ufumane izakhono zomsebenzi wemephu kunye nesigama esisetyenziswa kwibanga ngalinye – qaphela ukuqhubeka kwesigama.

Page 5: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 4 -

11. Iintlobo ezohlukeneyo zemithombo yolwazi. Lo mzobo ulandelayo ubonisa imithombo eyohlukeneyo, esetyenziswa kwisifundo sezeMbali neseJografi eziphantsi kwenkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo.

ETHETHWAYO Udliwano-ndlebe Iinkumbulo zezinto ezidlulileyo Iinqobo ezithethwayo Iinkolelo namavo Imibongo Iingoma Amabali Iimpendulo kwiphepha lemibuzo

EBHALIWEYO Iincwadi zokufunda Iincwadi Amaphephandaba Iimagazini Iinkcukacha zobalo Amaxwebhu Iileta iijenali Iincwadi zezihlo, iingxelo iincwadana iZibhengezo-ntengiso i-intanethi, kwi-CD ROM

EBONWAYO Imifanekiso Iikhathuni Iimephu nezicwangciso Ii-Atlasi Iimephu zenkcazo-mphandle Imifanekiso ethatyathwa usemoyeni Imifanekiso yeSathelayithi Imizobo nemifanekiso Imiboniso-bhanyabhanya, oomabonakude, ividiyo Imifanekiso eqingqiweyo nekroliweyo I-intanethi, i-CD ROM

IMITHOMBO

ENOKUFUMANEKA

IZINTO ZAKUDALA

Iziza nezakhiwo ezonakaliswayo okanye ezigqunyelelweyo Imizila yomungu Izinto ezajika zangamatye Izinto ezenziwe ngabantu (izinto ezifumaneka kwiziza ezithile), umzekelo: izinto ezenziwe ngodongwe, amathambo, imali eziinkozo, amalahle, izinto zokusebenza, izixhobo zokulwa

IZINTO EZIBONAKALAYO Izinto ezaziphila mandulo, umzekelo: amapasi Izakhiwo zembali Amatye ezikhumbuzo Imifanekiso eqingqiweyo nekroliweyo Imikrolo Izinto zemihla ngemihla, umzekelo: ifenitshala, impahla, izacholo, izithuthi

IZINTO

EZIKWIMBONAKALO-MHLABA

Iindawo zentlalo nezicwangciso zazo Izakhiwo neziza Iindlela, imizila, iindledlana iibhulorho, imizila yoololiwe, amazibuko Impembelelo yemisebenzi yabantu kokusingqongileyoImifanekiso ethathwa usemoyeni Iimpawu zembonakalo-mhlaba ebonakalayo, umzekelo: iinkalo, amathafa, ibheyi, amawa

(Ithathwe: kwiSikhokelo sikaTitshala ngoPhuhliso lweeNkqubo zeziFundo: ubuNzululwazi ngezeNtlalo 2003, iphepha 27. Imithombo yeJografi kwiphepha lama-31.)

Page 6: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 5 -

IBANGA 4

IVEKI 1 Intshayelelo kwisifundo seJografi Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala ukhokela ingxoxo emalunga nobuNzululwazi ngezeNtlalo

njengenkalo yesifundo ze achaze ukuba ibandakanya izifundo ezimbini, iJografi kunye nezeMbali.

Inyathelo le-2: Njengentshayelelo yesifundo seJografi kwinkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo, utitshala uya kukhokela ingxoxo, esebenzisa imifanekiso efanelekileyo ukuphendula le mibuzo ilandelayo:

• Yintoni isifundo seJografi? • Ingaba siza kufunda ntoni kwisifundo seJografi? • Ungasisebenzisa phi isifundo seJografi kubomi benene? • Yintoni umthombo? • Kungani amaphephandaba, iimagazini, iimephu nee-atlasi zibalulekileyo

kwisifundo seJografi? • Yintoni inkqubo yokubuza? Utitshala makabhale amanqaku abalulekileyo ebhodini ukuze abafundi bawakhuphele kwiincwadi zabo zemisebenzi.

Inyathelo le-3: Utitshala makachaze amagama amatsha: isifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo, iJografi, ingcali ngezelizwe, umthombo, umbuzo, ubomi benene.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso Uhlanganiso: EzeMbali, IiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 2 Umsebenzi wemephu: Imbonakalo yesicwangciso nemiqondiso Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makabuze imibuzo eyintloko ukwazisa umsebenzi wemephu:

Kungani kuyimfuneko ukuba sibe nazo iimephu? Nika amagama abantu abasebenzisa iimephu kubomi babo bemihla ngemihla.

Bazisebenzisela ntoni iimephu? Inyathelo le-2: Bafundise esi sigama silandelayo: Imbonakalo yesicwangciso (imbonakalo

ebonakala ngokobunjalo bayo ungasentla), imbonakalo yecala, injongo yamagama aziintloko nemiqondiso

Inyathelo le-3: Imisetyenzana yemephu, ukusuka kwimbonakalo yesicwangciso ukuya kwimiqondiso yemephu Utitshala makababonise abafundi indlela yokuzoba imbonakalo yesicwangciso kwimbonakalo yecala ngokubenzisa uluhlu lwemisetyenzana, equka oku kulandelayo:

• Ukuthelekisa imifanekiso yembonakalo yecala nemifanekiso yembonakalo yesicwangciso

• Ukuguqula umzobo olula wembonakalo yecala ube ngumfanekiso wembonakalo yesicwangciso

Inyathelo le-4: Abafundi mabazobe imbonakalo yesicwangciso yayo nantoni na elula umzekelo: ipensile, isingxobo sepensile, okanye umphakathi wegumbi lokufundela elinabafundi ebonakalisa esakhe isihlalo ngophawu u-x.

Inyathelo le-5: Utitshala makabazise umsebenzi wamagama ayintloko kwimizobo ze achaze ukuba iimpawu zingasetyenziswa njani na ukuqonda imephu okanye umzobo.

Page 7: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 6 -

Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso Uhlanganiso: Isifundo sezeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS Ulwazi olujoliswe kutitshala: Jonga incwadi engu-Map Work Made Easy (ekhutshwe nguRhulumente wePhondo leNtshona Koloni), iphepha 4 nele-5. IVEKI 3 Umsebenzi wemephu: Iimbombo ezine (eziphambili) zesalatha-mbombo (jonga umsebenzi weVeki ye-7 weembombo ezisibhozo zesalatha-mbombo). Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise ingxoxo ngokubuza lo mbuzo ulandelayo:

Umbuzo oyintloko: Kungani kubalulekile ukuwazi amacala aphambili (umntla, umzantsi, impuma, intshona)?

Inyathelo le-2: Ukwazisa iimbombo ezine eziphambili, umntu makasebenze ngoko sele ekwazi. Utitshala makakhuphele iklasi phandle ze aqikelele ngemibuzo, umzekelo: Liphuma phi ilanga kusasa? Litshona phi? Yintoni amagama ezo mbombo? (iMpuma kunye nentshona)

Inyathelo le-3: Utitshala makachazele abafundi ukuba ayilolanga elihambayo, koko uMhlaba “ujikeleza” usondele ngaselangeni.

Inyathelo le-4: Abafundi mabazobe isalatha-mbombo ze bagcwalise iimbombo eziphambili (N, S, E, no-W) kwiincwadi zabo zokusebenzela.

Inyathelo le-5: Babonise abafundi ngoncedo lwe-atlasi ukuba njengoko umntla udla ngokuba sencotsheni yephepha emephini, kubomi benene ingakulo naliphi na icala elithe tyaba, ngokuxhomekeke ukuba ubani lowo umi kuyiphi indawo.

Inyathelo le-6: Eyona ndlela ilungileyo yokukhumbula ukuba ikuliphi na icala intshona nempuma emephini, kukubonisa abafundi ukuba le ndawo ipeleka ngolu hlobo “WE” ukusuka ngasekhohlo ukuya ngasekunene – Kuqala intshona kugqibele impuma.

Imithombo: I-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS Ulwazi olujoliswe kutitshala: Jonga incwadi engu-Map Work Made Easy (ekhutshwe nguRhulumente wePhondo leNtshona Koloni). IVEKI 4 Umsebenzi wemephu: Uthungelwano kwiimephu Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Sebenzisa imephu yezitalato yengingqi yakho njengomthombo wolwazi.

Qiniseka ukuba inayo igridi esebenzisa inkqubo yoonobumba abadibene namanani. Bachazele abafundi ukuba ngesalathisi segridi kubhekiselelwe kwizithuba eziphakathi kwemigca. Khumbula, ootitshala kufuneka beze nemephu yezitalato.

Inyathelo le-2: Nika umfundi ngamnye imephu ukuze ayincamathisele kwincwadi yakhe yomsebenzi. Yikhokele iklasi ukufumana iziza ezohlukeneyo emephini nisebenzisa inkqubo yokwalatha ngegridi. (umzekelo: Jonga kwibholko engu-A2 iziko lodederhu lweevenkile.)

Page 8: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 7 -

Inyathelo le-3: Banike abafundi izalathisi ezohlukeneyo zegridi ze ubacele ukuba bagqibezele umsetyenzana ngokwabo ukuze baziqhelise ukuzifumanela iindawo emephini.

Inyathelo le-4: Bacele abafundi ukuba bakunike izalathisi zegridi zeziza ezohlukeneyo emephini.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS Ulwazi olujoliswe kutitshala: Jonga incwadi engu-Map Work Made Easy (ekhutshwe nguRhulumente wePhondo leNtshona Koloni). IVEKI 5 NEYE-6 Iimpawu zeendawo zentlalo: Iindawo zentlalo zasezidolophini nasezilalini Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Bafundise esi sigama: iindawo zentlalo, indawo yentlalo esedolophini,

indawo yentlalo esemaphandleni, imisebenzi eyenziwa kwindawo yentlalo. Inyathelo le-2: Babuze umbuze oyintloko: Yintoni isizathu sokuqala sokwenziwa kwendawo

yentlalo? Umzekelo:

• iKapa: iSikhululo sokuPhumla nokuhlaziywa kweenqanawa ezisendleleni eya kumazwe aseMpuma.

• Kimberly: Indawo yemigodi yedayimane Inyathelo le-3: Izimvo zeklasi: Ziintoni iimpawu zendawo yentlalo yasemaphandleni

neyasezidolophini? Bonisa oku ngemifanekiso. (utitshala kufuneka afundise abafundi indlela yokunika izimvo ezingacwangciswanga)

Inyathelo le-4: Hlelani (bekani ngokwezintlu) niyiklasi, ze emva koko nihlele kwiincwadi zemisebenzi, iiyantlukwano eziphambili phakathi kweendawo zentlalo zasemaphandleni nezasezidolophini.

ULWAZI OLUJOLISWE KUTITSHALA: Umsebenzi wendawo yentlalo: Sizohlula njani iindawo zentlalo zasemaphandleni nezo zasezidolophini? Indawo yentlalo yasemaphandleni idla ngokuba nomsebenzi omnye – amaxesha amaninzi imisebenzi esisiseko. Imisebenzi yokuqala inento yokwenza nomhlaba namanzi. Indawo yentlalo yasedolophini idla ngokuba nemisebenzi emininzi – amaxesha amaninzi iba yimisebenzi encedisayo kwinqanaba lesibini nelesithathu (imveliso nonikezelo ngeenkonzo). Inyathelo le-5: Abafundi mabasebenzise ulwazi olukuluhlu ukubhala umhlathi onezivakalisi

ezi-4 – 5 ngohlobo ngalunye lwendawo yentlalo. Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS Ulwazi olujoliswe kutitshala: Jonga incwadi engu-Map Work Made Easy (ekhutshwe nguRhulumente wePhondo leNtshona Koloni) iphepha le-6 nele-7 (Iimbonakalo zesicwangciso neempawu zeendawo zentlalo)

Page 9: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 8 -

IVEKI 7 Iimpawu zendawo yentlalo: Iimbombo ezisibhozo eziphambili zesalatha-mbombo kunye nobukhulu beendawo zentlalo (iilali; iidolophu nezixeko). Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makenze uhlaziyo lwamacala emephu ze afundise lama gama

alandelayo: NE, SE, NW ne-SW Inyathelo le-2: Dibanisa iimbombo eziphambili ezi-4 zesalatha-mbombo. Inyathelo le-3: Bafundise abafundi iimbombo ezilandelayo ezi-4. (NE, NW, SE, SW) Inyathelo le-4: Bazise abafundi umsetyenzana owenziwa ngaphandle nalapho basebenzisa

isithunzi, iimpawu zendalo, neziza zengingqi ukuziqhelisa indawo. Inyathelo le-5: Usebenzisa imephu yezitalato zengingqi, bacele abafundi ukuba benze

izicwangciso zeziza ezohlukeneyo okanye babonise icala ezikulo besebenzisa imiyalelo: umzekelo:

a. Chaza indawo ekuMntla-ntshona(NW) wesikolo. b. Ukuba ndihamba kwicala ELIKUMZANTSI-MPUMA ukusuka esikolweni,

yiyiphi indlela enkulu endiza kuyinqumla? c. Ndimele ukuhamba kuliphi icala xa ndivela esikolweni ukuba

ndinqwenela ukuya kwithala leencwadi lasekuhlaleni? Inyathelo le-6: Bafundise esi sigama: iilali; iidolophu, izixeko Inyathelo le-7: Ningamaqela vakalisani izimvo zenu ngeempawu zelali, zeedolophu

nezezixeko. ULWAZI OLUJOLISWE KUTITSHALA: Iimpawu zeelali, zedolophu nezezixeko Iilali zikufutshane namaphandle yaye azinankonzo zingundoqo zingako, kudla ngokubakho isikolo, icawa nevenkile yezinto-yinto, yaye zigxininisa ingakumbi kwimisebenzi esisiseko. Iidolophu zidla ngokuba ziindawo ezingamahlomela edolophu nekukho iinkonzo ezohlukeneyo kuzo. Isixeko sineendidi ezininzi zeendawo. Sineendawo zokuhlala, iindawo zemizi-mveliso namashishini. Kukho ingxinano emandla yabantu, ngalo ndlela kufuneka izakhiwo eziphakamileyo nezixhobo zokusebenza zala maxesha ezigxila kwimisebenzi encedisayo ekwinqanaba lesibini nelesithathu Inyathelo le-8: UHlolo OLUNGEKHO SESIKWENI: Dwelisa iimfano neeyantlukwano

kwiimpawu zeendawo zasezilalini nezasezidolophini Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS Ulwazi olujoliswe kutitshala: Jonga incwadi engu-Map Work Made Easy (ekhutshwe nguRhulumente wePhondo leNtshona Koloni) iphepha le-10 nele-11 IVEKI 8 Iimpawu zeendawo zentlalo – Iintlobo zezakhiwo neendlela (iindawo zasezidolophini nasemaphandleni) Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makabethelele iimpawu zeendawo zasemaphandleni

nezasezidolophini ngokubuza imibuzo. Inyathelo le-2: Utitshala makacacise isigama esitsha seendawo zentlalo: ookrwecizulu,

iindlela ezinkulu eziphakathi kwezixeko ezinkulu nezo zingonothumela Inyathelo le-3: Hlela izakhiwo neendlela ngokweendawo zasezidolophini (izixeko)

nezasemaphandleni (iilali), umzekelo: • Izakhiwo zasezidolophini (zezixeko) – ookrwecizulu, iindlela ezinkulu

eziphakathi kwezixeko ezinkulu nezo zingonothumela ezixakeke kakhulu • Iindawo zamaphandle (iilali) Izakhiwo ezinomgangatho omnye, iindlela

zegrabile neendlela ezithile ezinetha

Page 10: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 9 -

Inyathelo le-4: Sebenzisa imiqondiso esemephini okanye imifanekiso neefoto ukuchonga kwiincwadi zomsebenzi iimpawu zezakhiwo neendlela ezifumaneka kwiindawo ezohlukeneyo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 9 Iimpawu zeendawo zentlalo – Iintlobo zamaziko, amashishini nemizi-mveliso Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ngombuzo oyintloko: Usetyenziswa ngokwahlukileyo

njani umhlaba kwindawo yentlalo? Umzekelo: Iindawo ezohlukeneyo (imizi-mveliso, iindawo zokuhlala namashishini, amaziko olonwabo). Utitshala makachaze xa kuyimfuneko yaye aqalise ingxoxo ngengxinano yabantu, ukuhlala ngaphandle kwemvume, ugxalathelwano lwezithuthi kunye nongcoliseko lomoya kwiindawo zasezidolophini.

Inyathelo le-2: Sebenzisa imephu yengingqi yendawo yentlalo ethile ukuchonga imisebenzi eyohlukeneyo yemihlaba kwiindawo zasezidolophini. Lo msebenzi ungagqityezelwa kwiincwadi zomsebenzi.

Inyathelo le-3: Faka imibala eyohlukeneyo kwiindawo ezohlukeneyo zentlalo ze ucacise ukuba umsebenzi ngamnye womhlaba mawabelwe yiphi na indawo.

Inyathelo le-4: Abafundi mabayile iphowusta (umsebenzi wamaqela) Yohlulani iphowusta ibe namacandelo amane amele imisebenzi eyohlukeneyo yemihlaba – (1) indawo yokuhlala (2) amashishini (3) indawo yolonwabo (4) imizi-mveliso

Inyathelo le-6: Abafundi mabasebenzi ngokwamaqela baqokelele imifanekiso yezi ndawo zemisebenzi yemihlaba ze nizidwelise phantsi kwezihloko ezikwiphowusta. Chonga iimpawu zezakhiwo neendlela ezifumaneka kwiindawo ezohlukeneyo.

Inyathelo le-7: Chongani ingxaki eyayanyaniswa nenye yezi ndawo. • Amashishini: Ugxalathelwano lwezithuthi, ungcoliseko lomoya • Iindawo zokuhlala: Ukwanda kwabantu kubeka uxinzelelo kwiinkonzo

ezisisiseko, umzekelo: iinkonzo zonyango, ukufumaneka kwezindlu, amatyotyombe (iindawo zoogobityholo).

• Imizi-mveliso: Amanzi; ungcoliseko lomoya, intswela-ngqesho, njl, njl. Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 10 UMSEBENZI WOHLOLO OLUSESIKWENI WOKU-1: Uvavanyo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Mazihlolwe zo-3 iziPhumo zeziFundo, nemiGangatho yoHlolo efanelekileyo. Inyathelo le-2: Uvavanyo malubandakanye oku kulandelayo:

• Imibuzo evavanya ulwazi lwesihloko esenziwe kwikota yokuqala nomsebenzi wemephu.

• Imithombo mayibhalwe ukuba ifumaneka phi na encwadini.

Page 11: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 10 -

Inyathelo le-3: Khumbula ukuba iimvavanyo mazigxininise ekulinganiseni inqanaba lokuphumelela xa kuthelekiswa neziphumo zesifundo esithile okanye imigangatho yohlolo eyenziwe kulo kota.

Inyathelo le-4: Iimvavanyo mazibe neendidi zemibuzo ehlola izakhono nomgangatho wengqiqo (jonga incwadi ethi-Bloom's Taxonomy) yaye mazingasekelwa kwinkumbulo nje elula.

Inyathelo le-5: Sebenzisa imibuzo efuna iimpendulo ezimfutshane kubuninzi bomyinge wama-40% oviwo. Umzekelo: chaza, dwelisa, chonga, hlela, njl, njl.

Inyathelo le-6: Imibuzo efuna impendulo ethi Yinyaniso/Bubuxoki kufuneka zixhaswe nangenye impendulo, umzekelo: Nika isizathu sempendulo yakho.

Inyathelo le-7: Ukuyelelisa izinto ezikwizintlu ezimbini kubalulekile xa uvavanya ulwazi lwesigama. Kufuneka kubekho ezinye iindlela zokuzikhethela iimpendulo kunezo zikhokelayo. Kufuneka kubekho ezimbalwa (5-6) kwimibuzo ebuziweyo.

Inyathelo le-8: Sebenzisa imithombo ukufuna iimpendulo ezinde ezivavanya izakhono zokuqiqa, umzekelo: ukuthekelela, ukuphicotha, ukuhlela, ukuthelekisa, ukuchasanisa, njl, njl.

Imithombo: IziKhokelo zoHlolo zesifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo (iSigaba esiPhakathi nesiPhezulu) iphepha lama-25 – 30. IVEKI 11 NEYE-12 UMSEBENZI WEMEPHU: Umxholo: Iimpawu ezibonakalayo nezopolitiko. Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makenze uhlaziyo oluthethwayo kumsebenzi wemephu owenziwe

ngaphambili ngokuthi abuze imibuzo engeemephu. Chonga iimephu ezohlukeneyo kunye neempawu ezibonakalayo nezopolitiko kwiimephu ezinemilinganiselo ebanzi.

Inyathelo le-2: Utitshala makachaze isigama esitsha: iimephu ezinomlinganiselo obanzi kunye nomlinganiselo omncinane, iimpawu ezibonakalayo neempawu zezopolitiko, imida, amaphondo, amaphondo angaselunxwemeni namaphondo aphakathi elizweni Iimephu ezinemilinganiselo ebanzi kubhekiselelwe kwiimephu apho izinto zibonakala zinkulu xa zithelekiswa nezinye.

Inyathelo le-3: Mabasebenzise imephu enophawu olubonakalayo yoMzantsi Afrika ze bachonge iintaba ezohlukeneyo nemilambo efumaneka kumaphondo ohlukeneyo ze bashwankathele oku kwiincwadi zabo zemisebenzi. Imephi ebonakalayo ibonisa iintaba eziphakamileyo neentlambo ezisemazantsi nemilambo yazo.

Inyathelo le-4: Mabasebenzise imephu yezopolitiko yoMzantsi Afrika ze bachonge amaphondo ohlukeneyo nezixeko ezingamakomkhulu ze badwelise amaphondo angaselunxwemeni kunye namaphondo aphakathi elizweni kwiincwadi zabo zemisebenzi. Imephu yezopolitiko ibonisa amazwe, amnaphondo nezixeko ezingamakomkhulu.

Inyathelo le-5: Babonise indlela ezithi ngamanye amaxesha iimpawu ezibonakalayo zenze imida yendalo, umzekelo: IMilambo iLigwa neGqili yomibini ibonelela ngemithombo yamanzi kanti ikwasebenza njengemida yezopolitiko phakathi kwamazwe. Utitshala makacacise xa kuyimfuneko.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 12: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 11 -

IVEKI 13 NEYE-14 Imithombo neenkonzo ezifumaneka kwindawo yentlalo Umhlaba, amanzi, ugutyulo, inkunkuma Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise ingxoxo yeklasi ngale mibuzo ilandelayo:

• Yintoni umahluko phakathi kwemithombo neenkonzo? • Kuxa kutheni xa amanzi ethatyathwa njengomthombo nanjengenkonzo?

Utitshala makacacise xa kuyimfuneko. Inyathelo le-2: Utitshala makaqokelele ii-akhawuntu zikamasipala zabantu abangaziwayo

ukuze azisebenzise njengomthombo wokuphanda ngeenkonzo zikamasipala. (Khumbula: Imithombo ihlala iluxanduva lukatitshala)

Inyathelo le-3: Mabachonge ze bashwankathele kwiincwadi zabo zemisebenzi ukuba amakhaya ohlukeneyo asebenzisa imilinganiselo eyohlukeneyo yamanzi, nto leyo ephembelela ixabiso abaza kulihlawula. Ucinga ukuba kutheni amakhaya ohlukeneyo enamatyala ohlukeneyo amanzi?

Inyathelo le-4: Cwangcisa imibuzo ephathelene neendleko zomhlaba (iirhafu zobuhlali) nezobonelelo ngamanzi kunye neendleko zokuthuthwa kwenkunkuma, umzekelo: ingaba onke amakhaya ahlawula ixabiso elilinganayo leerhafu zobuhlali? Kutheni amaxabiso ohluka kumakhaya ohlukeneyo? Ziyintoni iindleko zokuthuthwa kwenkunkuma nogutyulo?

Inyathelo le-5: Xoxani ningamaqela ngeempembelelo ezingathandekiyo zokunqongophala kwamanzi acocekileyo abalekayo kuyo nayiphi na indawo yentlalo. Yabelanani ngeziphumo zenu neklasi ze nizibhale kwiincwadi zemisebenzi.

Inyathelo le-6: Abafundi mabenze iphowusta ukuphakamisa ulwazi ngemfuneko yokulondolozwa kwamanzi – ukuze bayibonise kwiholo yesikolo.

Inyathelo le-7: Bafundise indlela yokujonga ulwazi oluqokelelweyo: Lunxulumanise nendlela yokufumana amanzi eMzantsi Afrika. Yenza igrafu ebonisa indlela yokufumana amanzi kumakhaya ohlukeneyo eMzantsi Afrika (iitephu, amaqula, imilambo)

Ingcaciso: Kumakhaya ali-10 eMzantsi Afrika: • Amakhaya ama-5 anawo amanzi asetepini ngaphakathi kwizindlu zabo • Amakhaya ama-2 anamanzi asetepini ngaphandle kwizindlu zabo • Ikhaya elinye (1) lisebenzisa itephu yasekuhlaleni/yomntu wonke • Ikhaya elinye (1) lifumana amanzi asequleni • Ikhaya elinye (1) lifumana amanzi asemlanjeni

Sebenzisa olu lwazi njengomzekelo ukugcwalisa le grafu esixwexwe Babuze imibuzo efanelekileyo, umzekelo: Awafumana njani amanzi amakhaya amaninzi?

5 4 3 2 1

1. Amanzi ngaphakathi endlwini

2. Amanzi ngapha-ndle endlwini

3. Itephu yasekuhla-leni

4. Amanzi equla

5. Amanzi asemlanje-ni

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 13: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 12 -

IVEKI 15 NEYE-16 Imithombo neenkonzo kwindawo yentlalo: Umxholo: Imfundo Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise isifundo ngombuzo oyintloko: Kutheni kubalulekile

ukuba bonke abantwana bayifumane imfundo? Inyathelo le-2: Cacisa esi sigama: Intlupheko, umgama ukuya ezikolweni, imithombo

ekhoyo, umlinganiselo wabafundi kutitshala ngamnye, iiklasi ezinamabanga amaninzi, ukhuseleko, ukubandakanyeka kwabazali. Xoxani ngokwamaqela ukuba kutheni uninzi lwabantwana baseMzantsi Afrika bengafundi okanye bengawagqibezeli amakhondo abo ezifundo.

Inyathelo le-3: Yintoni enokwenziwa nguRhulumente ukuqinisekisa ukuba wonke umntwana eMzantsi Afrika uyafikelela kwimfundo efanelekileyo? Oku makwenziwe kwiincwadi zomsebenzi.

Inyathelo le-4: Cacisa, ngezivakalisi ezi-4 -5, siza kuba nelizwe elinjani xa uninzi l wabantwana bethu bengagqibi ukufunda.

Inyathelo le-5: Sebenzani ngamaqela nenze uthelekiso phakathi kwemfundo yale mihla nemfundo yeminyaka engamashumi amathathu eyadlulayo. Abafundi bangacela uncedo kumalungu eentsapho zabo ukuba bancediswe ekwenzeni uphando nangolwazi.

Inyathelo le-6: Abafundi mabenze iphowusta yokwazisa abantu ivelela iingxaki ekujongwana nazo kwezinye izikolo. (Sifuna imfundo efanelekileyo neziqinisekiso ezilungileyo ukuqinisekisa ubomi obungcono.)

Inyathelo le-7: Ukuba kukho inkonzo enganikezelwayo kwingingqi yakho, kufanele ukuba uyephi ukuze uyifumane lo nkonzo? Ngubani ohlawulela lo nkonzo?

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 17 Imithombo neenkonzo kwindawo yentlalo: Umxholo: Amabala avulekileyo anohlaza (amabala okuzonwabisa) Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise ngombuzo oyintloko: Kutheni kubalulekile ukuba zonke

iindawo zibe nawo amabala avulekileyo anohlaza? Cacisa esi sigama: Usetyenziso-mhlaba, iipaki, amabala emidlalo, amabala ekuvunyelwe izityalo zizikhulele kuwo, iindawo zolonwabo.

Inyathelo le-2: Ingxoxo yeklasi ngemfuneko nokubaluleka kwamabala avulekileyo anohlaza, umzekelo: izityalo zifunxa ikhabhoni dayoxidi ze zivelise i-oxijini kulungiselelwa impilo yabantu. Utitshala makasicacise esi sigama.

Inyathelo le-3: Utitshala makabonelele ngemithombo ukuphawula ukubaluleka kwamabala avulekileyo anohlaza, umzekelo: umboniso obonisa izinto njengoko zinjalo.

Inyathelo le-4: Unxulumano noSuku lokuTyalwa kwemithi (Khumbula ukutyala umthi kumasango esikolo ngoSuku lokuTyalwa kwemithi kuZwelonke.)

Ulwazi olujoliswe kutitshala: Yalela iklasi ukuba igqibezele umsebenzi wohlolo OLUSESIKWENI kwiVeki yama-20. Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 14: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 13 -

IVEKI 18 Imithombo neenkonzo kwindawo yentlalo: Umxholo: IiNkonzo zoNyango Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ngombuzo oyintloko yaye asungule ingxoxo yeklasi:

Kutheni kubalulekile ukuba kubekho iinkonzo zonyango kwindawo yentlalo? Inyathelo le-2: Utitshala makachaze esi sigama silandelayo: Ufudukelo ezidolophini,

iinkonzo, iiinkonzo zonyango, iimfuno zonyango ezingundoqo (iikliniki, izibhedlele, kunye nezixhobo zonyango)

Inyathelo le-3: Yenzani umsetyenzana osekelwe kumthombo wolwazi, umzekelo: nisebenzisa inqaku lephephandaba okanye iziphumo zophando olwenziweyo, neziphawula imeko apho kubekho ukunqongophala kweenkonzo zonyango.(Ukugula okumandla okanye ukufa)

Inyathelo le-4: Mababhale umhlathi kwiindwadi zabo zemisebenzi ngezi zinto: iziphumo zokunqongophala kweenkonzo zonyango kuyo nayiphi na indawo yentlalo

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 19 UMSEBENZI WEMEPHU: Umxholo: Ulwazi ngamaphondo, izixeko ezingamakomkhulu nemida. Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Utitshala makabenzise uhlaziyo ze abethelele umsebenzi wemephu

wangaphambili. Inyathelo le-2: Fundisa ze ubabonise la magama alandelayo emephini: amazwe,

amaphondo, izixeko ezingamakomkhulu nemida. Inyathelo le-3: Abafundi mabasebenzise i-atlasi ukugcwalisa kwiincwadi zabo zemisebenzi

imephu yamaphondo oMzantsi Afrika nezixeko zawo ezingamakomkhulu. Sebenzisa imiqondiso efanelekileyo ukuchonga izixeko ezingamakomkhulu ze ufake umbala owahlukileyo kwiphondo ngalinye.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 20 UMSEBENZI WOHLOLO OLUSESIKWENI 3: IProjekthi (Umsebenzi woPhando OKANYE uMsebenzi ofuna iMpendulo aziYilele ngokwakhe umfundi) Ukuba iProjekthi yesifundo ngezeMbali iza kuba ngumsebenzi ofuna impendulo aziyilele ngokwakhe umfundi, ngoko ke le projekthi yesifundo seJografi kufuneka ibe ngumsebenzi wophando ziphinde zitshintshwe. Lo msebenzi owenziwa ekhaya kufuneka ube unikwe abafundi kwisithuba seeveki ezi-2 ukuya kwezi-3 ngaphambi komsebenzi WEVEKI yama-20 yaye kufuneka ugqitywe eklasini phantsi kweliso likatitshala, ukuqinisekisa imfezeko, ekupheleni kwekota.

Page 15: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 14 -

Le projekthi kufuneka ihlole ukuba umfundi unakho kusini na ukusebenzisa izakhono zokubuza ukwenza uphando ngesigama nangeenkqubo zezelizwe nezokusingqongileyo nokuba uyakwazi kusini na ukuzikhethela, ukunika izizathu, ulwazi oluyintloko. Ukuba abafundi bathe bayigqiba iprojekthi efuna impendulo aziyilele ngokwakhe umfundi, qinisekisa ukuba oko kuba ngamava esifundo, ingabi ngumsebenzi nje wobugcisa. Banike izikhokelo abafundi. UMsebenzi woPhando: Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Xa kugqitywa umsebenzi wophando, kulindeleke ukuba abafundi balandele

inkqubo yokubuza. • Sisebenza ngemithombo (ubungqina) (LO 1) • Babuze umbuzo oyintloko • Chonga ulwazi • Phendula imibuzo • Cacisa impendulo

Inyathelo le-3: Utitshala makabanike isikhokelo seprojekthi yophando. Misela ukuba zintoni na ezimele ukwenziwa, ziziphi iziPhumo zeziFundo kunye nemiGangatho yoHlolo eza kwenziwa, yaye iziziphi izakhono, ulwazi neenqobo eziza kuhlolwa.

Inyathelo le-4: Xoxa ngeprojekthi nabafundi. Xoxani ukuba uphando olu luqulethe ntoni na ze ninike nibonisane ngegridi yohlolo lwenkqubo enesalathiso nabafundi.

Inyathelo le-5: Qiniseka ukuba umsebenzi uyilungele inkqubo yokufundisa kunye nobudala babafundi.

Inyathelo le-6: Yijonge inkqubela yabafundi ngokumisela imihla yokugqibela yokungeniswa kwezigaba ezohlukeneyo zomsebenzi eyohlukeneyo yophando.

OKANYE

Umsebenzi ofuna iMpendulo aziYilele ngokwakhe umfundi: Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Le miyalelo iquka ukwenza imifuziselo, iiphowusta, imifanekiso eyenziwa

ngamaphetshana nokulinganisa imidlalo. Inyathelo le-3: Iprojekthi efuna impendulo aziyilele ngokwakhe ingabandakanywa kolunye

uhlobo lokuhlola, umzekelo: uhlolo olusekelwe kumthombo nophando. Inyathelo le-4: Ukwenziwa kwephowusta kuquka ukuqokelela ulwazi olungesihloko esithile

ngendlela ecwangcisiweyo. Inyathelo le-5: Xoxani ngeprojekthi nabafundi. Xoxani ngephowusta, umfuziselo,

umsebenzi wobugcisa okanye umfanekiso owenziwe ngamaphetshana ukhuphe ze nixoxe ngegridi yohlolo lwenkqubo emisiweyo nabafundi.

Inyathelo le-6: Qiniseka ukuba umsebenzi uyilungele inkqubo yokufundisa kunye nobudala babafundi.

Imithombo: IziKhokelo zoHlolo kwisifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo (Intermediate and Senior Phase) iphepha lama-35 – 47.

Page 16: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 15 -

IVEKI 21 UMSEBENZI WEMEPHU: Umxholo: Isigama samakomkhulu amaphondo, iilwandle, amazwe. Fundisa ze ubabonise esi sigama emephini: amazwekazi, iilwandle Inyathelo loku-1: Utitshala makenze uhlaziyo ze abethelele umsebenzi wemephu owenziwe

ngaphambili. Inyathelo le-2: Fundisa ze ubabonise esi sigama silandelayo emephini: amazwekazi,

iilwandle kunye namazwe Inyathelo le-3: Utitshala makachaze indima yemisinga yeelwandle kunye nokuba kutheni

eminye imisinga ishushu ngeli xesha eminye ibandayo. Abafundi mabongeze imisinga yeelwandle kwiimephu zabo zamaphondo oMzantsi Afrika ze babonise icala equkuqelela ngakulo.

Inyathelo le-4: Abafundi mabasebenzise imephu yehlabathi ukwalatha amazwekazi neelwandle (uLwandle lwe-Atlantiki, uLwandlwe lwePasifiki nolwandle lwe-Indian)

Inyathelo le-5: UHlolo OLUSESIKWENI: Banike umsetyenzana owenziwa ngezandla nalapho bezakubonisa kwimephu yehlabathi ulwazi nengqiqo yamagama ngokudibanisa oonobumba, amanani, iimpawu nemiqondiso esemephini namagama amazwekazi ohlukeneyo, iilwandle, amazwe, amaphondo, izixeko ezingamakomkhulu kunye nemida.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 22 neyama-23 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika Umxholo: Ukulima ngenjongo yokuPhila kunye nokuLima ngenjongo zokuRhweba Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ngemibuzo eyintloko emibini ukusungula ingxoxo:

Yintoni ukulima? Ziziphi iintlobo ezimbini ezikhoyo zokulima? Inyathelo le-2: Utitshala makachaze iyantlukwano phakathi kokulima ngenjongo yokuphila

nokulima ngenjongo yokurhweba. Inyathelo le-3: Abafundi mabaxoxe yaye bathelekise ngokwamaqela iintlobo ezohlukeneyo

zolimo zolimo ngenjongo yokuphila nokulima ngenjongo yokurhweba. Amaqela makenze ingxelo eklasini ngeli xesha utitshala edwelisa iintlobo ezibalulekileyo zolimo ebhodini.

Inyathelo le-4: Abafundi mabadwelise olu lwazi lulandelayo phantsi kwezi zihloko zilandelayo: Ukulima iipepile egadini yakho, ukulima amaqunube ngenjongo yokuwathengisa ezivenkileni, ukufuya iigusha kummandla we-Karoo, ukuloba ngehuka ebethelelwe emaweni, ukulima kwigadi yesikolo nokufuya iinkukhu.

Inyathelole-5: Abafundi mababonisane ze badwelise zonke iingxaki nemiceli-mngeni enokubakho ejongene nabalimi abathengisayo (iimpuphuma, imbalela, oomatshini abaxabisa kakhulu, izifo, izitshabalalisi, njl, njl). Lo msetyenzana ungenziwa nakwiincwadi zomsebenzi.

Inyathelo le-6: UHlolo OLUSESIKWENI: Abafundi mabasebenzise imithombo abayinikiweyo ukuchonga izisombululo zezi ngxaki zingasentla kwiincwadi zabo zemisebenzi.

Inyathelo le-7: Ingxoxo: Ucinga ukuba kutheni amanye amafama esenza iintlobo ezohlukeneyo zolimo? (Utitshala makacacise isigama solimo oluxutyiweyo.)

Page 17: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 16 -

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 24 UMSEBENZI WOHLOLO OLUSESIKWENI WE-4: Umsebenzi weMephu noMsebenzi omisiweyo wokuSebenza ngoLwazi oluQokelelweyo Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Lo msebenzi kufuneka unike abafundi ithuba lokubonisa ubuchule babo

bokufunda nokutolika iintlobo ezohlukeneyo zeemephu nolwazi. Inyathelo le-3: Abafundi mabakwazi kananjalo ukufikelela kwisigqibo besebenzisa imithetho

ethile kwiimeko ezohlukeneyo. Inyathelo le-4: Abafundi mababhikice ulwazi olufunyenwe kwiimephu ezohlukeneyo

ngokufunda imiqondiso yeemephu. Inyathelo le-5: Abafundi mabasebenzise iimephu ukuphuhlisa ingcaciso eyodwa –

umlinganiselo, icala, njl, njl. Inyathelo le-6: Abafundi mabasebenzise iimephu ukuqondisisa iimpembelelo kwiimeko

ezithile, umzekelo: ezopolitiko, kokusingqongileyo, eluntwini, kuqoqosho. IVEKI 25 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Imifuno eMzantsi Afrika – indawo eyenziwa kuyo nenkqubo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makabuze imibuzo ukusungula ingxoxo: Ingaba ulimo lwemifuno

Wenziwa phi umsebenzi wokulinywa kwemifuno? Ingaba ikho inkqubo elandelwayo ukusuka kwimbewu de ifikelele etafileni? Ingaba unolwazi ngokuba iintlobo ezohlukeneyo zolimo zenziwa phi kwilizwe lethu? Yiyiphi imifuno elinywa kwiphondo lakho okanye kwingingqi yakho? Kutheni ezi zityalo zilinywa apha?

Inyathelo le-2: Umsebenzi wemephu – Indawo: Sebenzisa imithombo (imephu yolimo lwemifuno yoMzantsi Afrika) kunye nokuchaza ukuba yiyiphi na imifuno elinywa kumaphondo ohlukeneyo omzantsi Afrika.

Inyathelo le-3: Ingxoxo yeklasi: Kutheni la maphondo elulungele olu hlobo lolimo? (Izinto eziphemebelela uhlobo oluthile lolimo) Ingaba uyazi ukuba amafama aqalisa ngaliphi ixesha lonyaka ukulima umhlaba yaye kutheni ekhetha ukulima ngelo xesha lonyaka?

Inyathelo le-4: Ulwazi olujoliswe kutitshala: Yiza neentlobo ezohluekenyo zemifuno njengeomthombo wolwazi. Ingaba uhlobo ngalunye lomfuno lulinywa kweyiphi na ingingqi?

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 18: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 17 -

IVEKI 26 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: UKULINYWA KWEZIQHAMO – indawo nenkqubo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ingxoxo ngalo mbuzo ulandelayo: Ungazinika kusini na

iintlobo ezohlukeneyo zeziqhamo ezilinywa eMzantsi Afrika? Ingaba uyazi ukuba uhlobo ngalunye lwesiqhamo lukhula kakuhle phi? Kutheni olu hlobo lulinywa kule ndawo?

Inyathelo le-2: Umsebenzi wemephu – indawo: Sebenzisa imithombo enikiweyo ukuchonga ukuba iintlobo zeziqhamo zilinywa phi na apha eMzantsi Afrika. Sebenzisa imephu yephondo loMzantsi Afrika nendawo apho uhlobo ngalunye lwesiqhamo lulinywa khona.

Inyathelo le-2: Chaza ukuba kutheni la maphondo ekulungele olu hlobo lolimo. Inyathelo le-3: Utitshala makenze amalungiselelo okuphuma kwabantwana ngenjongo

yokufunda besia kuwo nawuphi na umzi-mveliso olungiselela iziqhamo eMzantsi Afrika, umzekelo: S.A.D, Ceres Fruit Juices, Appletiser (Grabouw) okanye nayiphi na ifama yeziqhamo ekulungiselelwa iziqhamo.

Ulwazi olujoliswe kutitshala: Amaphulo okuphuma afana nala makalungiselelwe kakuhle yaye abafundi kufuneka bazilungiselele yaye banikwe amaphepha emibuzo. Iprojekthi yolwazi ephathelene noku kuphuma kwabantwana mayigqityezelwe esikolweni. Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 27 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika Umxholo: UKULINYWA KWEZIDLO EZIZIINKOZO – indawo nenkqubo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise isifundo sakhe ngemibuzo ethile ephambili

ukutshayelela ingxoxo: • Libhekiselele kwintoni igama elithi "ukhozo"? • Zilinywa phi izityalo eziziinkozo ezithile? • Uhlobo ngalunye lwezityalo eziziinkonzo zazisetyenziselwa ntoni?

Inyathelo le-2: Umsebenzi wemephu – Indawo: Chaza iintlobo ezohlukeneyo zezityalo eziziinkozo ezilinywa eMzantsi Afrika. Zolathe ezi ndawo kwimephu yephondo. (ingqolowa, irayisi, umbona, ihabile/i-owutsi, amazimba, umgubo weenkozo otyiwayo/rye) Ingaba uyazi ukuba kutheni iinkozo ezithile zilinywa kwiindawo ezithile eMzantsi Afrika?

Inyathelo le-3: Dwelisa nokuba ziziphi izityalo ezintathu eziziinkozo eMzantsi Afrika ze udwleise iimveliso ezine ezenziwa kuhlobo ngalunye lwesityalo esiziinkonzo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 19: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 18 -

IVEKI 28 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Ulimo mandulo nangoku: Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ngokubuza le mibuzo iyintloko ilandelayo:

• Yintoni "uhlobo lolimo"? • Yintoni "uhlobo lokulima lwamandulo"? (umzekelo: izixhobo ezitsalwa

zizilwanyana nezithuthi, yaye kwakusetyenzwa ngezandla kuphela) • Yintoni "uhlobo lokulima lwala maxesha"? (umzekelo: ukusetyenziswa

koomatshini neenqwelo-mafutha ezinenjini) Inyathelo le-2: Utitshala makacacise esi sigama singentla ze ashwankathele iiyantlukwano

ebhodini. Abafundi bangabhala umhlathi ngohlobo ngalunye lolimo. Inyathelo le-3: Umsebenzi weqela: Abafundi mabenze iphowusta ngokwamaqela

ukuchonga umahluko phakathi kweentlobo zolimo lwamandulo nolwala maxesha ze benze unikezelo-nkcaza ngayo eklasini.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 29 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Iintlobo eziphambili zokufuya: Iigusha Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale isifundo ngalo mbuzo uyintloko ulandelayo: Ingaba

umsebenzi wokufuywa kweegusha wenziwa phi eMzantsi Afrika? Yiyiphi inkqubo elandelwayo ukususela efama de kufikwe kwimveliso yokugqibela?

Inyathelo le-2: Umsebenzi wemephu – indawo: Sebenzisa ii-atlasi njengemithombo yolwazi ukuchonga amaphondo apho kwenziwa khona umsebzni wokufuywa kweegusha eMzantsi Afrika. Zolathe ezi ndawo kwimephu yephondp.

Inyathelo le-3: Ingxoxo yeklasi: Jonga iindawo ezinamafama eegusha eMzantsi Afrika ze uqonde amaxesha okuna kwemvula kwezo ndawo. Chaza ukuba kungani ezi ndawo zilulungele olu hlobo lokufuya. Buyela kwisifundo esingokubaluleka kwexesha lokuna kwemvula nokulima.

Inyathelo le-4: Ngokwamaqela, xoxani ngenkqubo elandelwayo ukususela ekuxhelweni kwegusha ukuya ekubeni yinyama etafileni. Amaqela makenze ingxelo eklasini yaye abhale inkqubo elandelwayo kwiincwadi zabo zemisebenzi.

Inyathelo le-5: Abafundi mabenze umfanekiso wamaphetshana: Sebenzisa imifanekiso yeemveliso nezinto ezenziwa ngezi mveliso.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 20: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 19 -

IVEKI 30 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Iintlobo eziphambili zokuFuya: Iinkomo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Nangona iinkomo sizifumana kuzo zonke iindawo kwilizwe lethu, zikho

iindawo ezilungele ngakumbi ukufuywa kweenkomo kunezinye. Sebenzisa imithombo yolwazi enikiweyo ukuchonga nokwalatha ezi ndawo. Utitshala angasebenzisa i-atlasi okanye neminye imithombo efanelekileyo.

Inyathelo le-2: Ingxoxo yaseklasini: Thelekisa imimandla ekufuywa kuyo iigusha neenkomo eMzantsi Afrika. Kungani sifuna umahluko ocacileyo phakathi kwezithili ezimbini? (imifuno, ubuninzi bemvula, izifo, njl, njl.)

Inyathelo le-3: Uphando: Sebenzisa imithombo yolwazi ukuchaza iintlobo ezohlukeneyo zeenkomo yaye uhlobo ngalunye lusetyenziselwa ntoni, ngaphandle kwenyama.

Inyathelo le-4: Kwiincwadi zemisebenzi, dwelisa zonke iimveliso nezinto ezenziwa kwiimveliso zeenkomo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 31 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Iintlobo eziphambili zokufuya: Ifama yobisi Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ngokubuza imibuzo eyintloko ukuqalisa ingxoxo yeklasi.

• Yintoni ukwenza umsebenzi wemveliso yobisi? • Ingaba kukho uqhagamshelwano phakathi kwemveliso yobisi nokufuywa

kweenkomo? • Yintoni unxibelelwano phakathi kwazo? Ingaba oku kunampembelelo injani

ekwabiweni kweemveliso zobisi? Inyathelo le-2: Abafundi mabenze uluhlu lwazo zonke iimveliso ezinokufumaneka zobisi

nezinto ezenziwa kwiimveliso zobisi kwiincwadi zabo zemisebenzi. Inyathelo le-3: Xoxani ngokwamaqela ukuba iimveliso ezohlukeneyo zobisi ziveliswa phi na

ze nidwelise zonke iingxaki nemiceli-mngeni ekunokujongwana nayo kule nkqubo. Ingaba imveliso nganye iyiphembelela njani imveliso yokugqibela? (iindleko, ucoceko, impilo, njl, njl,)

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 21: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 20 -

IVEKI 32 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika: Umxholo: Iintlobo eziphambili zokuFuya: Ukufuywa kweeNkukhu Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise isifundo ngemibuzo eyintloko ukuqalisa ingxoxo

yeklasi: • Yintoni umsebenzi wokufuya iinkukhu? • Ziziphi izilwanyana eziyinxalenye yokufuywa kweenkukhu? • Ziziphi iimveliso eziphambili kumsebenzi wokufuywa kweenkukhu?

Inyathelo le-2: Sebenzisani imithombo yolwazi ekhoyo, nibhale kwizivakalisi ezi-4 – 5 kwiincwadi zemisebenzi zabafundi, ingaba uqhutywa njani umsebenzi wokufuya iinkukhu.

Inyathelo le-3: Xoxani ngokwamaqela iqondo lesondlo leemveliso zeenkukhu kwisidlo sakho.

Inyathelo le-4: Chonga imiceli-mngeni neengxaki athi amafama eenkukhu ajongane nazo, umzekelo: umkhuhlane weentaka, ukumisa amaxabiso

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 33 neyama-34 Imveliso yokutya eMzantsi Afrika Umxholo: Ukuloba Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ingxoxo ngombuzo oyintloko:

• Kungani uMzantsi Afrika ulilizwe lokuloba? Inyathelo le-2: Umsebenzi wemephu – Indawo: Kwimephu yoMzantsi Afrika, chonga

amaphondo akwiindawo ezilungele kanye ukulotywa kweentlanzi. Nika izizathi zempendulo yakho.

Inyathelo le-3: Chonga amazibuko ekunokulotywa kuwo ze uwolathe emephini. (Inyathelo le-2)

Inyathelo le-4: Chonga amaxesha onyaka ohlukeneyo alungele ukulotywa kweentlanzi ze udwelise iintlobo ezohlukeneyo zeentlanzi ezinokuthi zibanjiswe. Nxulumanisa ezi ntlobo nesi sigama: ihlobo, ukwindla, ubusika, intlakohlaza.

Inyathelo le-5: Chonga imiceli-mngeni neengxaki abathi abalobi bajongane nazo, umzekelo ukuloba ngaphezu kokuba kufuneka, ukuloba ngaphandle kwemvume, ungcoliseko lwamanzi, ubume bemozulu, ukumisa amaxabiso.

Inyathelo le-6: Xoxani ze nibhale kwiincwadi zomsebenzi esi sigama silandelayo: ukulondolozwa kweentlanzi, iindlela zokuloba, iimveliso, imizi-mveliso elungisa iintlanzi kunye nezabelo.

Inyathelo le-7: Qulunqa iindlela zokuphucula ukulondolozwa kwemithombo yethu yendalo eyitlanzi, umzekelo: ukuthintela amaphenyane angengoweli lizwe, amaxesha okuloba, ubungakanani bomnatha wokuloba, izohlwayo.

Inyathelo le-8: Abafundi mabenze umfanekiso wamaphetshana onika ulwazi: Ukulondolozwa kwemizi-mveliso yeentlanzi kulungiselelwa izizukulwana ezizayo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 22: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 21 -

IVEKI 35 Indlela yokufumana ukutya namanzi: Umxholo: Iziphumo zokunqongophala kokutya nesondlo esifanelekileyo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqalise ingxoxo ngemibuzo eyintloko:

• Kutheni kubalulekile ukufumana isidlo esisempilweni? • Yintoni isidlo esinazo zonke izakha-mzimba?

Inyathelo le-2: Abafundi mabavakalise izimvo zabo ze bazenzele imephu yocwangciso-zimvo eziintlobo ezohlukeneyo zokutya okufunekayo kwisidlo esisempilweni. Utitshala makancedise yaye acacise xa abafundi besenza ingxelo, kananjalo makabhale amanqaku abalulekileyo ebhodini.

Inyathelo le-3: Abafundi mabadwelise iintlobo ezohlukeneyo zokutya kwiincwadi zabo zemisebenzi.

Inyathelo le-4: Umsebenzi weqela: Abafundi mabenze umfanekiso wamaphetshana weentlobo ezithile zokutya.

Ulwazi olujoliswe kutitshala: Iintlobo zokutya ziimfuno zomntu ezingundoqo ukuze ubani aphile ubomi obusempilweni, akhule yaye aphile. Sihlanganise kakuhle esi sifundo nesifundo soLwazi ngezoBomi. Inyathelo le-5: Abafundi mababhale umhlathi ngokubaluleka kwesidlo esisempilweni

kumntwana ngamnye. Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 36 Indlela yokufumana ukutya namanzi: Umxholo: Iindlela zokufumana amanzi – kule mihla namandulo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makaqale ingxoxo ngemibuzo eyintloko:

• Siwafumana ngai amanzi emihla ngemihla? • Ingaba abantu babewafumana njani amanzi mandulo? • Ingaba iindawo zonke zelizwe lethu zifumana umthamo olinganayo

wemvula? Jonga isifundo esimalunga nomlinganiselo wemvula kwimimandla yoMzantsi Afrika.

Inyathelo le-2: Emva kwale ngxoxo ingasentla, abafundi mababhale izivakalisi ezi-5 ezimalunga "neeNdlela zoKonga amanzi".

Ulwazi olujoliswe kutitshala: Abafundi bangawenza lo msetyenzana ngokohlobo lomqondiso. Inyathelo le-3: Njengomsetyenzana wokusebenza ngolwazi oluqokelelweyo, abafundi

mabenze isilinganiso/igeji yemvula ngenjongo yokulinganisa umthamo wemvula kwisithuba seveki ngamaxesha ohlukeneyo onyaka.

Inyathelo le-4: Umsebenzi weqela: Kumsebenzi wonikezelo-nkcaza, abafundi mabachaze ze babonise ngomzobo inkqubo yokuhluzwa kwamanzi ukusuka edamini ukuya etephini. (Lo msebenzi unxulumene nomjikelo wamanzi kwisifundo sobuNzululwazi ngezeNdalo)

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 23: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 22 -

IVEKI 37 Indlela yokufumana ukutya namanzi: Umxholo: Iindlela zokufumana amanzi – kule mihla namandulo Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Ingxoxo yaseklasini: Namhlanje, xa kukho imfuneko, siza kuthenga ukutya

kwethu kwivenkile esiyithandayo. Umbuzo oyintloko: Ingaba abantu abafana nabaThwa (ama-Khoikhoi nama-San) babekufumana njani ukutya mandulo? Umzekelo: ngokuzingela, ngokuchola-chola, ngokufuya ngenjongo yokuphila, njl, njl.

Inyathelo le-2: Kule mithombo yolwazi ikhoyo, chonga ze ubhale phantsi inkqubo yokufumana nokugcina ukutya ngaphambi kokusetyenziswa kwezikhenkcezisi. (Khumbula ukuba abo babehamba bebuka ulwandle babesenza ntoni ukuze baphile.)

Inyathelo le-3: Iindlela zokuphucula indlela yokufumana imithombo: Ngoncedo lukatitshala, abafundi mabazenzele igadi yemifuno yasesikolweni, esenokuboniswa ngosuku lwemarike okanye isetyenziselwe inkqubo yesondo yasesikolweni. Ngaphezulu abafundi mabakhuthazwe ukuba bazenzele ezabo iigadi zemifuno emakhaya.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 38 Indlela yokufumana ukutya namanzi: Umxholo: Ukusetyenziswa ngobulumko nokulawula amanzi Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makabuze umbuzo oyintloko: Kutheni kubalulekile ukuba

alondolozwe amanzi? Inyathelo le-2: Abafundi mababhale phantsi iziphumo zoku kwiincwadi zabo zomsebenzi. Inyathelo le-3: Abafundi mabenze iincwadana ezingokulondolozwa kwamanzi ze

bazisasaze kwiingingqi abahlala kuzo. (Iingcebiso zokonga amanzi ngaphakathi nakummandla ongqonge ikhaya) Khumbula, ezi ncwadana kufuneka zibe yimibala-bala yaye zithumele umyalezo ocacileyo.

Inyathelo le-4: Umsebenzi owenziwayo: Iprojekthi yokonga amanzi esikolweni, umzekelo: ukubeka iikomityi nemigqomo yamanzi ecaleni kweetephu ukuphelisa umkhwa wokusela ngezandla phantsi kwetephu evuliweyo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS

Page 24: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 23 -

IVEKI 39 Indlela yokufumana ukutya namanzi: Umxholo: Ukusetyenziswa ngobulumko nokulawula amanzi Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala makacacise ukuba, nangona sililizwe elisahlumayo, sinabantu

abaninzi abamosha ukutya ngeli xesha amawaka-waka abantu besifa yindlala: Imibuzo eyintloko:

• Ucinga ukuba urhulumente angenza ntoni ukuguqula le meko? • Singenza ntoni thina ukuqinisekisa ukuba sinokutya okwaneleyo? • Singaqinisekisa njani ukuba wonke ubani eMzantsi Afrika unokutya

okwaneleyo? Inyathelo le-2: Abafundi mabachonge yaye babhale iimpendulo zale mibuzo ingasentla

kwiincwadi zabo zemisebenzi. Inyathelo le-3: Ezi zinto zilandelayo zenza kube nzima ukubonelela ngokutya isizwe sethu:

ungcoliseko lomoya, ukhukhuliseko lomhlaba, ukuloba ngokugqithisileyo. Abafundi mabenze uphando ngezi zinto ze bamisele ukuba zingathintelwa njani na.

Inyathelo le-4: Emva kwengxoxo yeklasi malunga nezi zinto zingasentla, abafundi bangabhala phantsi izisombululo phantsi kwezihloko ezifanelekileyo.

Imithombo: Ii-Atlasi, iincwadi zokufunda, iimagazini, iimephu, iividiyo, i-intanethi, imifanekiso, njl, njl. Uhlanganiso: EzeMbali, iiLwimi, ubuNzululwazi ngezeNdalo, iZibalo, EMS IVEKI 40 UMSEBENZI WOHLOLO OLUSESIKWENI WE-6: Uviwo Uviwo malwenziwe kumsebenzi owenziwe kwisithuba seeveki ezili-10 ezidlulileyo zonyaka. Olu viwo lumele ukuba lube nobuncinane bamanqaku angama-40. Sebenzisa iintlobo ezohlukeneyo zobuchule bokubuza: imibuzo esekelwe kwimithombo yolwazi, imibuzo eqhelekileyo efana nale "Yintoni ….?, imibuzo egxininisa kwiimfano neeyantlukwano, imibuzo engonobangela nempembelelo, kunye nemibuzo ekwinqanaba eliphezulu. Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Uviwo malubandakanye oku kulandelayo:

• Imibuzo efuna ulwazi ngezihloko ezenziwe kwikota edlulileyo nakumsebenzi wemephu.

• Mayifakwe imithombo yolwazi kuviwo, umzekelo: imithombo yolwazi olubhaliweyo, imifanekiso, iifoto, iimephu, ulwazi oluqokelelweyo.

Inyathelo le-3: Khumbula ukuba uviwo kufuneka lugxininise ekulinganiseni inqanaba empumelelo kxa kuthelekiswa neziphumo ezithile zokufunda okanye imigangatho yohlolo eyenziwe kulo kota.

Inyathelo le-4: Dibanisa neqela lemibuzo ehlola izakhono namaqondo engqiqo, ingeyiyo kuphela imibuzo esekelwe kwinkumbulo yezinto ezilula.

Inyathelo le-5: Sebenzisa imibuzo efuna iimpendulo ezimfutshane kubuninzi obungumyinge wama-40% oviwo, umzekelo: xela, dwelisa, chonga, hlela, njl, njl.

Inyathelo le-6: Imibuzo efuna impendulo ethi: Yinyaniso/Asiyonyaniso kananjalo efuna inkcazelo eyongeziweyo, umzekelo: Nika isizathu sempendulo yakho.

Inyathelo le-7: Ukuthelekisa izinto ezikwizintlu ezimbini kubalulekile xa uvavanya ulwazi lwesigama esithile. Kufuneka ubanike nethuba lokunika ezinye iimpendulo kunemibuzo ekhumbuzayo. Kufuneka ubuze imibuzo embalwa (5-6) kuphela yolu hlobo.

Page 25: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 24 -

Inyathelo le-8: Sebenzisa imithombo yolwazi ukubuza imibuzo efuna iimpendulo ezindana ezifuna ukuvavanya izakhono zengqiqo umzekelo: ukuthekelela, ukuphicotha, ukuhlela, ukuthelekisa, ukuchasanisa, njl, njl.

Imithombo: IZikhokelo zoHlolo zesifundo sezobuNzululwazi ngezeNtlalo (isiGaba esiPhakathi nesiGaba esiPhezulu) iphepha lama-25 – 30.

Page 26: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 1 -

ISIFUNDO SEZENTLALO IBAKALA LE-4 ISIKHOKELO SIKATITSHALA

QAPHELA:

1. Isifundo sezeMbali neJografi mazabelwe imizuzu engama-90 rhoqo ngeveki. Kucetyiswa ngamandla, ukuba isifundo ngasinye masohlulwe ngokweeseshoni ezohlukeneyo ezithatha iyure enesiqingatha kunye neseshoni yeyure enye. Zombini ezi nkalo zezifundo mazifundiswe yaye mazihlolwe ngekota nganye.

2. IziPhumo zeziFundo ezintathu (nemiGangatho yoVavanyo efanelekileyo) zisoloko zisetyenziswa ngaxeshanye kwinkqubo yokufundisa ngokubanzi, inkqubo yokufunda neyovavanyo.

3. Isikhokelo solwazi ekugxilwe kulo (umxholo) kunye nemiGangatho yoVavanyo efanelekileyo (izakhono) mazifundiswe yaye mazicaciswe ngexesha lezifundo ze zihlaziywe ngabafundi kwiincwadi zabo zemisebenzi.

4. Amagama amatsha makachazelwe abafundi njengokuba besebenza kwisikhokelo solwazi ekugxilwe kulo kwisifundo sezobuNzululwazi ngezeNtlalo. Sebenzisa isigama esinokusetyenziswa kwimisetyenzana yovavanyo.

5. Inkalo yesifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo sisifundo esisekelwe kwinkqubo yokufundisa izakhono zokubuza. Le nkqubo kuyimfuneko ukuba ikhuthaze abafundi ukuba basebenze ngokuzithemba yaye baqwalasele ukucwangciswa kweengxoxo yaye banikwe ithuba lokuqwalasela ezabo izinto abazixabisileyo, izimvo nezigwebo abazenzayo ngokunxulumene nezo zenziwa ngoogxa babo.

6. Ukubunjwa kolwazi nokuphuhliswa kwezakhono zokuguqula kusekelwe kwisiseko sokubuza. Ootitshala nabafundi bayakhuthazwa ukuba basoloko bebuza imibuzo. Ukusetyenziswa kweMibuzo ephambili kubalulekile kuphuhliso lokuqiqa ehlaba amadlala. Kuyimfuneko ukuba abafundi bakhuthazwe ukuba bazenzele yaye baziqulunqele eyabo imibuzo. Khuthaza ukuqiqa nokuhlaba amadlala ngokwenza oku kulandelayo:

• Cela umngeni kubafundi ukuba babuze imibuzo • Phuhlisa izakhono zendlela yokubuza yabafundi • Cela ukuba abafundi bakunike uluvo lwabo ngendlela abakuonda ngayo oku • Bakhuthaze abafundi ukuba bafune ezinye iindlela phambi kokuba benze isigqibo

ngempendulo • Bakhuthaze abafundi ukuba banike izizathu zokuthetha okanye zokucebisa izinto

ezithile • Cela abafundi ukuba banike izizathu ngezinto abazikhethileyo • Nika abafundi amathuba okuhlela, ukuphicotha nokwenza izinto • Babandakanye abafundi kwingxoxo • Banike abafundi kwingxoxo egxile kokuthile nabalingane babo • Cela umngeni kwiimbono ezicalanye nokukhetha icala

7. Nanini xa kusenzeka sebenzisa izinto ezinobunyani (ubunyani) eklasini: jongani izinto ezizenyani yaye ujonge amaxwebhu ayinyaniso nemithombo yenene. Fumana imithombo enika umdla kubafundi kunokutsala umdla katitshala. Kwisifundo sezeMbali, sebenzisa imibandela ethatyathwe kwizifundo zangaphambili ze kwisifundo seJografi usebenzisa iimephu zomsebenzi wangaphandle, imifanekiso namaphephandaba elo xesha.

8. Sebenzisa imithombo embalwa uyiphengululisise. Kuyimfuneko ukuba uthathe ingqalelo xa ukhetha imithombo yaye uqinisekise ukuba kukho ulwazi olwaneleyo ukuze kwenziwe umsebenzi ofanelekileyo. Yenzani izihloko ezimbalwa kodwa niziphengulule Ukufunda kokwenyani kwenzeka xa abafundi benikwa ithuba lokwenza uphando olunzulu kunokufunda ngokukhawuleza izihloko ezininzi.

Page 27: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 2 -

9. Kuyimfuneko ukuba abafundi bakwazi ukucacisa iziphumo zabo kwiklasi iphela nakwabanye abasesikolweni nakwabo basekuhlaleni:

• KwiBanga le-4 kusetyenziswa isifundo sokubhalwa komhlathi, ingxoxo, ukuqulunqa incwadi, imifanekiso eyenziwa ngamaphetshana, ukusebenzisa iphowusta, umsebenzi wobugcisa, idrama, umdaniso nomculo

• KwiBanga le-5 kusetyenziswa isifundo semihlathi emifutshane, iigrafu ezilula, iimephu, imizobo, ukuqulunqa umsebenzi wobugcisa, iiphowusta, umculo, umdaniso nedrama, iiprojekthi, ingxoxo, kunye neetshati

• KwiBanga le-6 kusetyenziswa isifundo sokubhala ngokucwangcisiweyo, ingxoxo neengxoxo ezikhokelwayo, iigrafu, izintlu, iimephu nemizobo, umsebenzi wobugcisa nedrama.

10. KUKHO IMISEBENZI EMI-6 YOVAVANYO OLUSESIKWENI KWISIFUNDO

SOBUNZULULWAZI NGEZENTLALO

Inani Ikota Umhla/ iveki EzeMbali / iJografi UMsebenzi Ubuncinane bamaNqaku aBiwayo

1 1 Iveki 10 EzeMbali neJografi UVavanyo H = 20 G = 20

Total: 40

2 2 Iveki 16 EzeMbali

Umsebenzi osekelwe kwimithombo yolwazi nobhalo olongeziweyo

Umsebenzi esekelwe

kwimithombo yolwazi: 30

Ubhalo olongeziweyo: 10

Ewonke: 40

3 2 Iveki 20 IJografi

* IProjekthi (umsebenzi woPhando/ iMpendulo yobuGcisa)

40

4 3 Iveki 24 IJografi

Umsebenzi wemephu nomsebenzi wokujongana nolwazi

40

5 3 Iveki 30 EzeMbali

* IProjekthi (umsebenzi wophando/ iMpendulo yobuGcisa)

40

6 4 Iveki 40 EzeMbali neJografi UViwo H = 40

G = 40

• Yonke imisebenzi yovavanyo mayiphuhliswe kumxholo wabafundi. • Zonke iziphumo zezifundo (ezinemigangatho yovavanyo efanelekileyo) kunye

nomxholo (isikhokelo solwazi ekugxilwe kuso) mazihlolwe ngaxeshanye.

• Ukuba iprojekthi yesifundo sezeMbali ngumsebenzi wophando, iprojekthi yesifundo seJografi mayibe ngumsebenzi wokujongana nomsebenzi wobugcisa nangenye indlela.

Page 28: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 3 -

• Mayibacacele abafundi imiyalelo oyinikayo. Yonke imisebenzi yovavanyo olusesikweni inamanqaku alinganayo.

• Ubungqina bomxholo uphela, imisebenzi yovavanyo nemisetyenzana eyenziwa

eklasini (uvavanyo olungekho Sikweni) mayibonakale kwiincwadi zemisebenzi zabafundi, phambi kokuba kwenziwe umsebenzi wovavanyo olusesikweni ukuze kubhalwe iinkcukacha yaye kwenziwe nengxelo ngayo. (Jonga kwishedyuli yomsebenzi). Uhlaziyo olululo lokuqinisekisa ukuba abafundi bayawenza umsebenzi wabo kukwenza le mityenzana eklasini kwiimeko ezilawulwayo. Lo msebenzi wohlaziyo uya kuqinisekisa intsulungeko (ubunyani). Kananjalo lo msebenzi unokuqinisekisa ukuba bonke abafundi bayayingenisa imisebenzi yabo.

• Umsebenzi wemephu nezakhono zokujongana nolwazi, udibene nomxholo

wesifundo, mawufundiswe ngokuqhubekayo ze uhlolwe ngokungamiselekanga ngekota nganye. Uvavanyo olusesikweni kumsebenzi wemephu nokujongana nolwazi makwenziwe kwikota yesithathu. Umsebenzi wemephu nezakhono zokujongana nolwazi nawo mawuhlolwe kuvavanyo nakwiimviwo. Jonga uxwebhu lomgaqo-nkqubo wesifundo sobuNzululwazi ngezeNtlalo ukuze ufumane izakhono zomsebenzi wemephu kunye nesigama esisetyenziswa kwibanga ngalinye – qaphela ukuqhubeka kwesigama.

Page 29: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 4 -

11. Iintlobo ezohlukeneyo zemithombo yolwazi. Lo mzobo ulandelayo ubonisa imithombo eyohlukeneyo, esetyenziswa kwisifundo sezeMbali neseJografi eziphantsi kwenkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo.

ETHETHWAYO Udliwano-ndlebe neenkumbulo zezinto ezidlulileyo Iimbali zamasiko ezibaliswayo Iinkolelo namavo Imibongo Iingoma Amabali

Iimpendulo kwiphepha lemibuzo

EBHALIWEYO Iincwadi zokufunda Iincwadi Amaphephandaba Iimagazini Iinkcukacha zobalo Amaxwebhu Iileta iijenali Iidayari, iingxelo iincwadana iZibhengezo-ntengiso i-intanethi, kwi-CD ROM

EBONWAYO Imifanekiso Iikhathuni Iimephu nezicwangciso Ii-Atlasi Iimephu zenkcazo-mphandle Imifanekiso ethatyathwa usemoyeni Imifanekiso yeSathelayithi Imizobo nemifanekiso Imiboniso-bhanyabhanya, oomabonakude, ividiyo Imifanekiso eqingqiweyo nekroliweyo I-intanethi, i-CD ROM

IMITHOMBO

ENOKUFUMANEKA

IZINTO ZAKUDALA

Iziza nezakhiwo ezonakaliswayo okanye ezigqunyelelweyo Imizila yomungu (pollen) Izinto ezajika zangamatye Izinto ezenziwe ngabantu (izinto ezifumaneka kwiziza ezithile), umzekelo: izinto ezenziwe ngodongwe, amathambo, imali eziinkozo, amalahle, izinto zokusebenza, izixhobo zokulwa

IZINTO EZIBONAKALAYO Izinto ezaziphila mandulo, umzekelo: amapasi Izakhiwo zembali Amatye ezikhumbuzo Imifanekiso eqingqiweyo nekroliweyo Imikrolo Izinto zemihla ngemihla, umzekelo: ifenitshala, impahla, izacholo, izithuthi

IZINTO

EZIKWIMBONAKALO-MHLABA

Iindawo zentlalo nezicwangciso zazo Izakhiwo neziza Iindlela, imizila, iindledlana iibhulorho, imizila yoololiwe, amazibuko Impembelelo yemisebenzi yabantu kokusingqongileyo Imifanekiso ethathwa usemoyeni Iimpawu zembonakalo-mhlaba ebonakalayo, umzekelo: iinkalo, amathafa, ibheyi, amawa

(Ithathwe: kwiSikhokelo sikaTitshala ngoPhuhliso lweeNkqubo zeziFundo: ubuNzululwazi ngezeNtlalo 2003, iphepha 27. Imithombo yeJografi kwiphepha lama-31.)

Page 30: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 5 -

IBAKALA LE-4 IVEKI 1 Intshayelelo kwisifundo seNtlalo

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Fundisa isifundo sezeMbali njengenkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo.

Utitshala uza kukhokela ingxoxo esebenzisa imifanekiso efanelekileyo njengemithombo yolwazi ukuphendula le mibuzo ilandelayo.

Inyathelo le-2: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI uyinxalenye yemibuzo ngezembali. Umbhali-mbali usebenza njengomcuphi. Abafundi mabakhokelwe kwinkqubo yokubuza:

Inyathelo le-3: Cacisa inkqubo yokubuza. • Sisebenza ngemithombo yolwazi (ubungqina) (LO 1). • Babuze umbuzo ophambili. • Chonga ulwazi. • Phendula imibuzo. • Cacisa impendulo.

Inyathelo le-4: Babuze le mibuzo ilandelayo xa ubafundisa isifundo sezeMbali. • Yintoni isifundo sezembali? Bachazele abafundi ukuba bangangabo ababhali-mbali.

Basebenza njengabacuphi. • Kuthetha ntoni oku: mandulo nangoku? • Yintoni umthombo wolwazi?

Inyathelo le-5: Bafundise imithombo yolwazi. Xoxani ngeentlobo zemithombo yolwazi esetyenziswa ngababhali-mbali. Gqibezela umsebenzi ongeentlobo ezohlukeneyo zemithombo yolwazi

• Imithombo ebhaliweyo: iingxelo zesikolo zakudala, iziqinisekiso zokuzalwa, iileta zakudala o Yayibhalwe ngubani? o Yayiyintoni injongo yokuyibhala? o Ingaba umbhali uthethe inyaniso?

• Izinto zobugcisa ezenziwe ngabantu (izinto): impahla endala, izinto ezibunjiweyo, iingceba zezixhobo zokusebenza o Yintoni leyo? o Yenzelwe ntoni? o Yenziwe ngubani?

• Imifanekiso: iifoto zasesikolweni, iifoto zosapho, iifoto zeedolophu o Yintoni ekhoyo phaya ngasemva? o Ngubani okule foto? o Kwenzeka ntoni apha? o

• IMithombo yomlomo: amalungu osapho asele ekhulile, ootitshala, amalungu oluntu o Ngubani ebekusenziwa udliwano-ndlebe naye? o Unexesha elingakanani ukho umthombo wakho wolwazi? o Ingaba umthombo wakho wolwazi uyikhumbula kakuhle yonke into eyenzekayo

okanye uyabhideka?

Imithombo: ISikhokelo sikaTitshala sokuPhuhliswa kweeNkqubo zokuFunda: ubuNzululwazi ngezeNtlalo; iincwadi zokufunda ezohlukeneyo.

Uthungelwano lweziFundo: IJografi, iiLwimi

Page 31: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 6 -

IVEKI 2 neye-3 (Qaphela: Esi sahluko sinxulumene namasiko nezinto ezililifa) IMbali yengingqi neyesithili: Usapho lwam luyinxalenye yoluntu lwasekuhlaleni kwingingqi/kwisithili sam.

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Bafundise imibuzo ephambili: Ndingubani mna? (Ndingena ndawoni

njengenxalenye yosapho lwam? Gxininisa kwimbali yam) Inyathelo le-2: Bachazele intsingiselo yala magama ukubhala iinkcukacha kunye

nokuqulunqa ulwazi. Inyathelo le- 3: Ingxoxo emalunga nokuba kungani kubalulekile kwinkalo yezobunzululwazi

ngezentlalo ukubhala ulwazi olufunyenwe kwiintlobo ezohlukeneyo zemithombo yolwazi

Inyathelo le-4: Abafundi mabacelwe ukuba baye emakhaya benze uphando ngembali yobomi babo. Baza kubuza ngezinto neemeko ezinxulumene nokuzalwa kwabo, ngokunjalo neminyaka yobuntwana babo. Ootitshala mababonise uvelwano nokunyamezela yaye kufuneka babe nolwazi ngeemvelaphi ezohlukeneyo abavela kuzo abafundi, umzekelo: iintsapho ezinomzali ongenamlingane.

Inyathelo le-5: Abafundi mababhale phantsi ulwazi abaluqokeleleyo. Utitshala angabanika uluhlu lwemibuzo ukubancedisa baziqulunqele olwabo ulwazi. Abafundi mabachophele udliwanondlebe namalungu asele ekhulile eentsapho zabo ukufumana imbali yabo.

Imibuzo enokusetyenziswa 1. Wazalwa nini? (ixesha lonyaka, umhla, ixesha) 2. Wazalelwa phi? (idolophu) 3. Ngubani owayekho esibhedlele? (abongikazi, utata, oomawokhulu, ugqirha) 4. Wawunobunzima obungakanani? 5. Wawunobue obungakanani? 6. Umi ndawoni kusapho lwakho? (ungoyena umdala, ungoyena umncinane, inani

labantakwenu noodadewenu) 7. Ingaba okoko nihlala kule ndlu nikuyo ngoku?

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-6: Abafundi mabacacise iziphumo abazifumeneyo ngokuthi babhale umhlathi

wezivakalisi ezine okanye ezintlanu. Mabaquke umfanekiso ozotyiweyo okanye ifoto. Ootishala kufuneka baxhase ukusetyenziswa kwezivakalisi ezigcweleyo, ezibhalwe ngokucocekileyo kufakwe iziphumlisi ezichanekileyo. Abafundi mabawufunde umsebenzi wabo ukuqinisekisa into abayibhalileyo iyafundeka kulowo uyifundayo.

Inyathelo le-7: Bachazele indlela yokugqibezela ulandelelwano lweziganeko. Abafundi mabazenzele olwabo ulandelelwano lweziganeko zobomi babo ukususela ekuzalenweni de afikelele kwiBakala le-4

IMithombo: Udliwanondlebe neenkumbulo zezinto ezidlulileyo, amaxwebhu, iifoto Uthungelwano lweziFundo: uLwimi lweNkobe, Isifundo ngezoBomi

Page 32: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 7 -

IVEKI 4 neye-5 IMbali yengingqi neyesithili: iMbali yeSikolo Sam

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Qalisa isifundo NGOMBUZO OPHAMBILI: Ithini imbali yesikolo sakho? Inyathelo le-2: Yenza inkcaza ngesifundo esinomdla ngemabli yesikolo sakho. Sebenzisa

imithombo yolwazi efana nemifanekiso okanye umeme iinqununu, iititshala, umgcini-ndawo, oonobhala, njl, njl abadla uhlalaphantsi ukuba batyelele iklasi.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-3: Abafundi mabaphendule imibuzo. Utitshala makasebenzise imithombo

yolwazi efana neemagazini zesikolo, iincwadi zonyaka, amanqaku amaphephandaba, iifoto zakudala, njl, njl ze acwangcise imibuzo eza kukhokela abafundi ukuba baziqulunqele olwabo ulwazi:

Imibuzo enokusetyenziswa: 1. Yaba yintoni isizathu sokuba kugqitywe ukuba kokhiwe isikolo sakho? 2. Yintoni igama lesikolo sakho? 3. Kutheni isikolo sakho siphiwe eli gama? 4. Sokhiwa nini esi sikolo? 5. Ingaba isikolo esi saqala kwesi sakhiwo sikhoyo? 6. Yayingubani inqununu yokuqala apha? 7. Ingaba amagama amaqela emidlalo enu avela phi? 8. Wenziwa nini umsebenzi wokongezwa kwesikolo sokuqala? (amabala, iholo, ithala

leencwadi, njl, njl.) 9. Ingaba la maziko ayasetyenziswa luluntu lwasekuhlaleni?

Inyathelo le-4: Chaza ukuba kuthethwa ukuthini xa kusithiwa "ngokulandelelana". Abafundi mabacwangcise iziganeko ngokulandelelana kwazo, besebenzisa ulandelelwano lweziganeko. Sebenzisa isincoko esibhaliweyo esiqulethe iziganeko nemihla efanelekileyo. Abafundi basenakho ukubhala kwakhona izivakalisi bezilandelelanisa ngokwemihla echanekileyo.

IMithombo: Udliwanondlebe neenkumbulo zezinto ezidlulileyo, amaxwebhu, iifoto Uthungelwano lweziFundo: uLwimi lweNkobe, isiFundo ngezoBomi, iZibalo

IVEKI 6 IMbali yengingqi okanye eyesithili: Imbali yedolophu yam kunye nemithombo eyenze le mbali

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. Umbuzo ophambili: Luyintoni unxibelelwano

phakathi kwedolophu yethu nemithombo yayo? Banike ulwazi olungembali yamandulo yale dolophu.

Inyathelo le-2: Bachazele ukuba imephu yengqondo iqala ngokuvakalisa izimvo ezingacwangciswanga okanye ngokukhetha ulwazi oluyinyaniso kwimithombo yolwazi.

Inyathelo le- 3: Emva koko omnye makahlele ulwazi ze alucwangcise ngendlela (ngokwemilo yesigcawu) isihloko sibe kumbindi wephepha ze izimvo eziphambili (amagama aphambili) aphume emacaleni oku kwemilenze yesigcawu.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-4: Imephu yengqondo

Bencediswa, abafundi mabazenzele iimephu zengqondo zazo zonke iziza eziyimbali kzengingqi. (umsetyenzana osekelwe kwimithombo yolwazi).

IMithombo: I-arhente yolungiselelo lweehambo, amatye ezikhumbuzo, iziza zembali kwingingqi, kunye ne-intanethi Uthungelwano lweziFundo: IJografi, uLwimi lweNkobe, EMS

Page 33: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 8 -

IVEKI 7 Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili: Ithini imbali yedolophu yam? Inyathelo le-2: Sebenza ngemithombo:

• Xa kusenzeka, abafundi mabacele ulwazi kubazali babo ngembali yengingqi yabo. • Ootitshala bona basenakho ukusebenzisa i-intanethi, okanye eminye imithombo

yolwazi ukwenza uphando ngemvelaphi yengingqi. • Ootitshala bangagxila kwiziganeko zamandulo okanye kubantu abadumileyo. • Ukuba ulwazi lwembali yedolophu yakho olukhoyo alwanelanga, yandise indawo le

wenza uphando ngayo. UVavanyo olungekho Sikweni

Inyathelo le-3: Gcwalisa ulandelelwano lweziganeko olusekelwe kwimihla ehambelana nemephu yengqondo. Umbuzo ophambili: Ingaba amagama ezitalato nawezakhiwo ezindala ayibonisa njani imbali yedolophu yethu?

Inyathelo le-4: Gxininisa ekubeni abafundi bakwazi ukwenza inkcaza ngenguqulelo yembali yedolophu leyo.

Inyathelo le-5: Abafundi mabanikwe ithuba lokwenza ingxelo ngexesha lamandulo ngokolwabo uluvo ngokuzenzela imifanekiso, imisebenzi yobugcisa, imifuziselo okanye imifanekiso eyenziwe ngamaphetshana. Zoba umfanekiso okanye uzenzele umfanekiso wamaphetshana obonisa ingingqi yakho nembali yayo. Abafundi mababonise iiphowusta zabo, nezinokugxininisa kwiinkalo ezohlukeneyo zezinto zangaphambili zedolophu.

IMithombo: Iimephu, iiseshoni zodliwano-ndlebe neenkumbulo zezinto ezidlulileyo, i-intanethi. Uthungelwano lweziFundo: EzobuGcisa neNkcubeko, iJografi IVEKI 8 IMbali yengingqi okanye eyesithili: Iinkolelo ezinxulunyaniswa neempawu zendalo kwingingqi yakho

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMbuzo ophambili: Ziziphi iinkolelo okanye

amasiko anxulunyaniswa neempawu zendalo kwisithili sakho? Inyathelo le-2: Qokelela ulwazi ngeenkolelo, iintsomi okanye ngamabali enkcubeko

anxulunyaniswa neempawu zendalo kwidolophu okanye kwingingqi yakho, umzekelo: iTable Mountain, Paarl Rock.

Inyathelo le-3: Baliselanani intsomi yenkcubeko nabafundi bakho. UVavanyo olungekho Sikweni

Inyathelo le-3: Thumela abantwana emakhaya ukuba benze uphando ngamasiko okanye ngeenkolelo ezibaliswayo ezinxulunyaniswa neempawu zendalo kwingingqi. Mabenze ingxelo eklasini. Iimbono ezohlukeneyo)

Inyathelo le-4: Banike abafundi imibuzo ukubakhokela kuphando lwabo. Imibuzo enokubuzwa:

• Luluphi uphawu lwendalo olu kweli bali? • Ngoobani abalinganiswa kweli bali? • Kwenzeke ntoni ebalini? • Liphela njani eli bali?

Inyathelo le-5: Bayalele abafundi ukuba bagxininise kwinyaniso yokuba kungakho iinguqulelo ezininzi zebali.

IMithombo: Ulwazi oluthethwayo, iincwadi ezifundwayo, i-intanethi Uthungelwano lweziFundo: ULwimi lweNkobe, iJografi

Page 34: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 9 -

IVEKI 9 IMbali yengingqi okanye eyesithili: Imiqondiso, amatye ezikhumbuzo neemuziyamu

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Buza umbuzo ophambili. Umbuzo ophambili: Zintoni na iimyuziyamu

namatye ezikhumbuzo? Le ingayingxoxo yomlomo okanye umsebenzi weqela.

• Ayesokhelwa ntoni na amatye ezikhumbuzo? • Ziziphi na iziganeko azibonisayo kwingingqi yephondo? (unobangela nempembelelo)

Inyathelo le-2: Utitshala angaqokelela ulwazi. Iincwadana, amakhadi olwazi oluqulunqiweyo, njl, njl, asebenza kakuhle.

Inyathelo le-3: Bazise iintlobo zolwazi olwahlukileyo abafundi. UVavanyo olungekho Sikweni

Inyathelo le-4: Umsebenzi osekelwe kumthombo wolwazi weqela okanye womntu ngamnye Abafundi mabasebenze ngabanye okanye ngamaqela. Mababhale phantsi iinkcukacha ezine zolwazi oluyinyaniso abalufumene kulwazi abalunikiweyo malunga nelitye lesikhumbuzo.

Umsebenzi osekelwe kumthombo wolwazi weqela okanye womntu ngamnye Le mibuzo ilandelayo ingasetyenziselwa ukukhokela abafundi. • Linexesha elingakanani likho eli litye lesikhumbuzo? • Ingaba ilitye lesikhumbuzo lisikhumbuza ntoni na? • Ingaba eli litye lesikhumbuzo lingumqondiso wantoni?

Inyathelo le-5: Abafundi mabenze ingxelo ngolu lwazi eklasini. Abafundi basenokuzenzela iphowusta, umzobo, umsebenzi wobugcisa okanye umfanekiso wamaphetshana wemusiyamu ze wenze ingxelo ngeziphumo ezifunyenweyo. OKANYE: Yenza uphando ngesinye sezakhiwo ezizezona zindala kule ngingqi. Xa kusenzeka, tyelela iindawo ezifanelekileyo neklasi yakho. Qinisekisa ukuba kwenziwa amalungiselelo acoselelweyo ukuze olu tyelelo lube lulutho.

IMithombo: Iincwadana, iimagazini, iincwadi ezibhaliweyo, i-intanethi Uthungelwano lweziFundo: ULwimi lweNkobe, ubuGcisa neNkcubeko IVEKI 10 UMSEBENZI 1 WOVAVANYO OLUSESIKWENI: UVavanyo

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Zontathu (3) iziPhumo zeziFundo, nemiGangatho yoVavanyo efanelekileyo,

mazihlolwe. Inyathelo le-2: Uviwo malubandakanye oku kulandelayo:

• Imibuzo evavanya ulwazi ngezihloko ezifundwe kwikota yokuqala • Ubuncinane makubandakanywe imithombo emi-3 kuviwo, umzekelo: uvimba

weenkcukacha zobalo, amaxwebhu, iileta, amaphephandaba, iimagazini, iidayari/iidayari, iingxelo, amaphetshana, iincwadi, izibhengezo-ntengiso, imifanekiso, iikhathuni, iimephu, izicwangciso, imifanekiso ethatyathwe uphezulu, imifanekiso yesathelayithi, imizobo

• Imithombo mayibe semxholweni yaye mayibandakanye umbuzo ophambili • Isiqwenga esibhaliweyo, esibandakanya izivakalisi ezi-5 ukuya kwezili-10 nesisekelwe

kwimithombo yolwazi enikiweyo • Ubuncinane bamanqaku abelweyo: amanqaku angama-30 kumsebenzi wokuqala

kunye namanqaku ali-10 kubhalo olongeziweyo

Page 35: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 10 -

Inyathelo le-3: Khumbula ukuba iimviwo kufuneka zigxile kulinganiseni inqanaba lempumelelo xa kuthelekiswa nesiphumo esithile sesifundo okanye imigangatho yovavanyo eyenziwe ngale kota.

Inyathelo le-4: Iimviwo kufuneka zibe neentlobo zemibuzo ehlola izakhono nomgangatho wokuqiqa (jonga i-Bloom's Taxonomy) yaye akufanelekanga ukuba isekelwe kwinkumbulo elula.

Inyathelo le-5: Sebenzisa imibuzo efuna iimpendulo ezimutshane kubuninzi bomyinge wama-40% oviwo, umzekelo: chaza, dwelisa, chonga, dwelisa.

Inyathelo le-6: Imibuzo efuna impendulo engu-Yinyaniso/Asiyonyaniso nayo ifuna enye impendulo eyongeziweyo, umzekelo: Nika isizathu sempendulo yakho.

Inyathelo le-7: Ukuthelekisa izinto ezikwizintlu ezimbini kubalulekile xa uvavanya intsingiselo. Kufuneka kubekho ezinye iimpendulo ezinokukhethwa kunaleyo ikhokelayo. Kufuneka kubuzwe nje imibuzo embalwa (5-6) yolu hlobo.

Inyathelo le-8: Sebenzisa imithombo yolwazi ukufuna iimpendulo ezindana nemibuzo evavanya izakhono zengqiqo, umzekelo: ukuxabisa, ukuphicotha, ukuhlela, ukuthelekisa, ukuchasanisa, njl njl.

Inyathelo le-9: Umsebenzi obhalwayo owongeziweyo mawusekelwe kuyo yonke imithombo yolwazi. Abafundi mababhale ngawabo amazwi. Bonelela ngegridi yovavanyo kumsebenzi obhalwayo owongeziweyo.

IMithombo: IZikhokelo zoVavanyo kwinkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo (iSigaba esiPhakathi nesiPhezulu) iphepha lama-25 – 30.

IVEKI 11 IMbali yengingqi okanye eyesithili: Amagama eendawo nawemilambo

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. Umbuzo ophambili: Abaluleke njani amagama

eendawo nawemilambo kwiingingqi zethu? Gxininisa kwintsingiselo yoku: "ukubaluleka ngokwembali".

Inyathelo le-2: Utitshala kungafuneka ukuba enze uphando ngokubaluleka ngokwembali kwamagama eendawo (amagama ezitalato) kunye namagama emilambo. Sebenzisa amagama njengendawo onokuqala kuyo. Yenza uphando ngemvelaphi yamagama nembali eyayanyaniswa namagama kwi-ofisi yengcaciso yedolophu, koomasipala okanye kwi-intanethi.

Inyathelo le-3: Cwangcisa imibuzo ngemvelaphi okanye ngeziganeko eziyimbali ezayanyaniswa nala magama. Bonelela ngemithombo yolwazi kubafundi. Abafundi mabaphedule imibuzo ngokubaluleka kwamagama.

Inyathelo le-4: Bonelela ngemithombo enemihla enxulunyaniswa nabantu okanye neziganeko ezinxulumene namagama eendawo, amagama ezitalato, amagama emilambo okanye ukutshintshwa kwamagama.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-5: Bakhokele abafundi ngendlela yokuchonga ulwazi olufanelekileyo

nokudwelisa iziganeko ngokulandelelana kwazo. Xa kusenzeka, qulunqa ukuphuhliswa kwamagama eendawo, okanye utshintsho kumagama eendawo. Abafundi kungoku nje mabagcwalise iziganeko kulandelelwano lweziganeko

IMithombo: Imephu, umasipala, i-intanethi Uthungelwano lweziFundo: IJografi, iiLwimi

Page 36: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 11 -

IVEKI 12 IMbali yengingqi okanye eyesithili: Amagama eentaba naweebhakana

Ucwangciso-nkqubo: Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. Umbuzo ophambili: Iyintoni imvelaphi

yamagama eentaba naweebhakana kwingingqi yakho? Kungani kubalulekile ukuthiya iintaba neebhakana amagama?

Inyathelo le-2: Utitshala kusenokuba yimfuneko ukuba enze uphando ngokubaluleka ezimbalini kwamagama eentaba naweebhakana. Sebenzisa amagama njengendlela yokuqalisa. Yenza uphando ngemvelaphi yamagama nembali eyayanyaniswa namagama, usebenzisa i-ofisi yengcaciso yedolophu, umasipala, i-intanethi, njl njl.

Inyathelo le-3: Gxininisa ekubeni kungakho iinguqulelo ezininzi zebali. Bafundise abafundi imithombo yebali neemeko zokuxhasa uluvo oluthile kuzo. (Imithombo ebhaliweyo nebonwayo)

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-4: Qulunqa imibuzo ngemvelaphi okanye ngeziganeko eziyimbali

ezayanyaniswa namagama. Banike izixhobo zokufunda abafundi. Abafundi mabaphendule imibuzo engokubaluleka kwamagama.

Inyathelo le-5: Bakhokele abafundi kumsebenzi owongeziweyo wokubhala. Kufuneka babhale ubuncinane izivakalisi ezivakalayo ezintlanu, ezisekelwe kwizixhobo eziyimithombo yokufunda, malunga nentaba okanye nebhakana yengingqi. Kubalulekile ukugxininisa kulwakhiwo nokulandelelwano lwezivakalisi olululo.

IMithombo: Iimephu, umasipala, i-intanethi Uthungelwano lweziFundo: ULwimi lweNkobe, iJografi

IVEKI 13 Imbali yedolophu yakho: Umsebenzi womhlaba nezinto ezazisenziwa ngokwemveli kule ndawo

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. Umbuzo ophambili: Ingaba abantu

babezisebenzisa njani izityalo ngeenjongo zokunyanga? Inyathelo le-2: Utitshala makenze uphando ze eze nemithombo enolwazi oluphathelene

nokusetyenziswa komhlaba nemisebenzi yemveli yalo ndawo. UVavanyo olungekho Sikweni

Inyathelo le-3: Gqibezela umsebenzi wophando lweqela okanye weklasi omalunga nokusetyenziswa komhlaba nemisebenzi yemveli yalo ndawo, umzekelo: izityalo ezisetyenziselwa ukunyanga (buchu, amanye amayeza), ukusetyenziswa komhlaba, imisebenzi yolimo nokufuya, ukuzingela, amasiko abo bantetho isisiBhulu kwingingqi, amasiko amaXhosa engingqi, amasiko amaNgesi engingqi, kungani abaThwa batshisa idlelo. Gxila kwiimeko ezimbini zebali elinye – imithombo engesihloko esinye, ukukhetha icala kwibali elithile. Chonga ze uphawule izimvo ezohlukileyo kwibali elinye.

Inyathelo le-3: Amaqela makanike ingxelo ngeziphumo azifumeneyo okanye iklasi nayo inakho ukuthatha inxaxheba kwingxoxo, ngeli xesha abafundi abohlukeneyo benikwa ithuba lokunika ingxelo ngeziphumo zabo.

IMithombo: Eyomlomo, iincwadi zokufunda, i-intanethi, izityalo ezihlaziyekileyo/ezomisiweyi. Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye neJografi

ULWAZI OLUJOLISWE KUTITSHALA: Indlela elandelelaniswe ngayo imisebenzi yeVeki 14 ukuya kweye-16 nayo isenokutshintshwa.

Page 37: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 12 -

IVEKI 14 Amabali eentsapho nawokuhlala, nabonisa iinqobo zobuntu zokukhathelela abanye:

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Ingaba abantu

balawulwa njani ziinqobo zokuphila yaye ngasiphi isizathu? Inyathelo le-2: Khetha imithombo yolwazi ngabantu boMzantsi Afrika ababonise

ukukhathalela abanye, umzekelo: Desmond Tutu, Nkskz. Johnson (lowo wayekhathalela uNkosi Johnson), Emily Hobhouse, Marie Koopmans de Wet.

Inyathelo le-3: Qulunqa imibuzo efanelekileyo ngobomi bomntu othile, usapho okanye uluntu olubonise ukukhathalela abanye.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-4: Bakhokela abafundi kumsebenzi owongeziweyo wokubhala. Kufuneka

babhale ubuncinane izivakalisi ezintlanu ezifanelekileyo, ezisekelwe kwimithombo yolwazi. Ootitshala kufuneka babonelele ngesikhokela ukuxhasa ucwangciso lwemisebenzi ebhaliweyo yabafundi.

IMithombo: IiNcwadi ezifundwayo, imifanekiso, i-intanethi, njl, njl Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye nesiFundo ngezoBomi

IVEKI 15 Amabali eentsapho nawokuhlala, asazisa ngempumelelo kwiingxaki ezithile:

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Ziziphi iinqobo

ezisemgangathweni zoluntu ezinceda abantu ukuba baphumelele kwiingxaki ezithile?

Inyathelo le-2: Utitshala makakhethe imithombo ethile emalunga nabantu abaninzi boMzantsi Afrika, usapho okanye uluntu lwasekuhlaleni abathi baphunelela kwiingxaki ezithile, umzekelo: Nkosi Johnson, Oscar Pistorius, Natalie du Toit.

Inyathelo le-3: Bancedise abafundi bachonge ulwazi oluyinyaniso kwizihloko ezimbini ubuncinane ngenjongo yokuzithelekisa.

Inyathelo le-4: Nika abafundi izikhokelo, umzekelo: ukwazisa umntu othile, ukunakana ingxaki, ukuchonga iinqobo ezisemgangathweni zoluntu kubantu abafanelekileyo, sifunda ntoni kumzekelo wabo.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-5: Bancedise abafundi badwelise iimpendulo zabo kwizintlu ezimbini ukwenza

uthelekiso.

IMithombo: IiNcwadi zokufunda, imifanekiso, i-intanethi, njl, njl. Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye nesiFundo ngezoBomi

Page 38: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 13 -

IVEKI 16 UMSEBENZI WOVAVANYO OLUSESIKWENI 2: Umsebenzi oBhalwayo oSekeIwe kwiMithombo yoLwazi neyongeziweyo

Kubalulekile ukuqaphela ukuba, malunga neVeki ye-16 okanye ye-17, kufuneka ube ugqityiwe umsebenzi wovavanyo olusesikweni. Mayibe ngumsebenzi osekelwe kumthombo wolwazi. Usenokuba kulo naliphi na icandelo lomsebenzi owenziweyo kutsha nje. Abafundi mabagqibezele umsebenzi bebodwa/ngabanye ngabanye yaye bejongiwe ukuqinisekisa ukusulungeka kwawo. Inyathelo loku-1: Nika imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Utitshala kufuneka abonelele abafundi ngemithombo ephathelene nomxholo

ekuthethwa ngawo. Sebenzisa ubuncinane imithombo emi-3, umzekelo: iinkcukacha zobalo, amaxwebhu, iileta, amaphephandaba, iimagazini, iidayari, iingxelo, amaphetshana, iincwadi, izibhengezo-ntengiso, iifoto, iikhathuni, iimephu nezicwangciso, iifoto ezifotwe ubani ephezulu, imizobo nezinto ezibunjiweyo

Inyathelo le-3: Qulunqa iintlobo zemibuzo engemithombo yolwazi. Le mibuzo mayibandakanye imibuzo ekwinqanaba elisezantsi, eliphakathi neliphezulu. Imibuzo mayisekelwe kwiziphumo zesifundo nemigangatho yovavanyo – asihloli nje kuphela izincoko, umzekelo: abafundi kufuneka bakwazi ukuphendula imibuzo yemithombo ebhaliweyo nebonwayo; basebenze ngokulandelelana kweziganeko namaxesha; bakwazi ukunika ingxelo ngezinto zamandulo ngokuthi bazobe imephu yengqondo, njl, njl; ukuqwalasela ukuba kungakho iinguqulelo ezininzi zebali; ukunika izizathu neenkcazelo; ukuchonga iimfano neeyantlukwano; ukuphendula imibuzo esekelwe kwinguqulelo yemithombo yolwazi, kunye nesizathu nempembelelo.

Inyathelo le-4: Cela abafundi basebenzise imithombo efanelekileyo yolwazi ukuze babhale izivakalisi ezi-5 ukuya kwezili-10 malunga nombuzo oqulunqwe ngutitshala.

Inyathelo le-5: Ubuncinane bamanqaku abiwayo: amanqaku angama-30 kumsebenzi ongomthombo wolwazi ze ibe ngamanqaku ali-10 ngomsebenzi wokubhala owongeziweyo.

IVEKI 17 Amabali eentsapho nawokuhlala ebonisa ukuxhathisa kwizenzo ezingalunganga:

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Kutheni abantu bexhathisa

kwizenzo ezingalunganga? Inyathelo le-2: Utitshala uza kulungiselela abafundi ukwenz aumsebenzi osekelwe

kumthombo wolwazi kunye novavanyo lomsebenzi obhalwayo owongeziweyo ngokubafundisa ngamaqhawe athe axhathisa kwizenzo ezingalunganga.

Inyathelo le-3: Utitshala makabonelele abafundi ngemithombo efanelekileyo. Abafundi mabasebenzise ubuncinane imithombo emi-3, umzekelo: imithombo yolwazi malunga nango-16 Juni, abasebenzi abavela kwezinye iindawo, izixholoxholo zeebhasi e-Alexander ngeminyaka yoo-1950s

Inyathelo le-4: Lo ingangumsebenzi obalulekileyo. Abafundi kufuneka basebenze kulo Abafundi mabasebenze kulo msetyenzana kuphela ngexesha lokufunda. Mawungenziwa ekhaya.

Inyathelo le-5: Ootitshala mabaqulunqe imibuzo ekwinqanaba eliphantsi, eliphakathi neliphezulu.

Inyathelo le-6: Amanqaku abiwayo makabe li-10 kumhlathi ngamnye ze ibe ngamanqaku angama-30 kwimibuzo esekelwe kwimithombo.

IMithombo: IiNcwadi ezifundwayo, imifanekiso, i-intanethi, njl, njl Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye nesifundo ngezoBomi

Page 39: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 14 -

IVEKI 18 Amabali eentsapho nawokuhlala abeka ixabiso kumalungelo oluntu:

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Kutheni kugxininiswa

kumalungelo oluntu? Inyathelo le-2: Khetha imithombo yolwazi ngaye nawuphi na umntu okanye iqela labantu

boMzantsi Afrika abathi banyamezela ekulweleni amalungelo oluntu, umzekelo;Mahatma Ghandi, Helen Suzmann, Steve Biko.

Inyathelo le-3: Qulunqa imibuzo efanelekileyo ngobomi bomntu othile, usapho okanye uluntu lwasekuhlaleni abathi balwela amalungelo abantu.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-4: Bakhokele abafundi kumsebenzi owongeziweyo obhalwayo. Kufuneka

babhale ubuncinane izivakalisi ezintlanu ezifanelekileyo, ezisekelwe kwimithombo yolwazi. Ootitshala kufuneka babonelele ngesikhokelo ukuxhasa ukucwangciswa kwenkqubela yokubhala yabafundi.

IMithombo: IiNcwadi ezifundwayo, amaphephandaba, iimagazini kunye ne-intanethi Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye nesifundo ngezoBomi

IVEKI 19 neye-20 Imbali yedolophu yam Abantu njengemithombo yembali: Ukuqhuba udliwano-ndlebe namalungu asekuhlaleni

Ucwangciso-nkqubo Le yintshayelelo ekhokelwayo kumsebenzi wophando lomlomo

Inyathelo loku-1: Utitshala kufuneka ameme ilungu elibalulekileyo lasekuhlaleni ukuba lenze intetho eklasini lithetha ngokuphuhliswa kwengingqi. (INkqubela noTshintsho – Ngoko nanNgoku)

Inyathelo le-2: Nika isithethi isikhokelo ngezihloko ekuza kuxoxwa ngazo. Inyathelo le-3: Nika abafundi ithuba lokubuza imibuzo, umzekelo:

• Wazalwa nini? • Yiyiphi imidlalo oowawuyidlala? • Ziziphi iivenkile okanye amashishini ayekho kwidolophu yenu? • Ngawaphi amaziko emidlalo ayekho?

Inyathelo le-4: Xa kusenzeka yishicilele le ntetha ukuze abafundi baphinde bayiphumaphule ngelinye ixesha.

UVavanyo olungekho Sikweni Inyathelo le-5: Abafundi mabenze igalelo lomlomo eklasini “uluhlu” olubonisa iimfano

neeyantlukwano phakathi kwezinto ezazikhoyo ngoko nangoku.

IMithombo: Udliwano-ndlebe lomlolo neenkumbulo zezinto ezidlulileyo, amaxwebhu, iifoto Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi, iJografi

QAPHELA: IVEKI 21 ukuya kweyama-26 kunye NEVEKI 27 ukuya kweyama-30 zingatshintsha-tshintshwa, ngokuxhomekeke kulwazi olusisiseko utitshala anqwenela ukulusebenzisa kwiprojekthi YEVEKI 30. Zombini “iZithuthi” kunye “neeNkokeli” zizihloko ezilungileyo zeprojekthi – nokuba luphando okanye yimibuzo efuna iimpendulo abaziyilele ngokwabo. Ukuba umsebenzi wovavanyo lwesifundo seJografi ngumsebenzi wophando ze umsebenzi wesifundo sezembali kufuneka ube ngumbuzo ofuna impendulo aziyilele ngokwakhe njl, njl. ”IiNkokeli” esi sisihloko seprojekthi yophando esilungileyo, ngeli xesha “iZithuthi” isisihloko seprojekthi yemibuzo efuna iimpendulo aziyilele ngokwakhe.

Page 40: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 15 -

IVEKI 21 neyama-22 Ukufunda kubantu abadala kuzo zonke iinkalo zobomi: Yintoni eyenza ubani abe yinkokeli ebalaseleyo?

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Iklasi ingavakalisa izimvo zayo nokuba azicwangciswanga ngeempawu

zenkokeli ebalaseleyo. Basenokusebenza imizekelo elungelene nesikolo sabo njengomthombo wolwazi, umzekelo: iprifekthi, abaphathi bemidlalo.

Inyathelo le-2: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Ziyintoni iimpawu zenkokeli ebalaseleyo?

Inyathelo le-3: Chonga iinkokeli abazaziyo eMzantsi Afrika ze nixoxe/niqaphele ukuba zinazo kusini na iimpawu zobunkokeli obubalaseleyo.

Inyathelo le-4: Sebenzisa imithombo yolwazi eneenkcukacha zeempawu ezayanyaniswa nobunkokeli obubalaseleyo.

Inyathelo le-5: Yohlula iklasi ngokwamaqela. Amaqela makavelise imephu yengqondo ebonisa zonke iimpawu zenkokeli ebalaseleyo.

Inyathelo le-6: Amaqela makanike ingxelo yezimvo zawo eklasini.

IVEKI 23 neyama-25 Ukufunda kubantu abadala kuzo zonke iinkalo zobomi: Amabali eenkokeli zoMzantsi Afrika nezehlabathi jikelele ngokuhamba kwexesha.

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Utitshala kufuneka aqokelele ulwazi ngeenkokeli ezohlukeneyo. Iinkokeli

maziquke abantu abavela kwihlabathi jikelele, ngokunjalo naboMzantsi Afrika.

Inyathelo le-2: Nika imbali yobomi benkokeli nganye njengentshayelelo. Inyathelo le-3: Yohlula iklasi ibe ngamaqela abafundi aba-4 lilinye Inyathelo le-4: Chaza kwakhona indima yelungu ngalinye leqela, ngokunjalo nokubaluleka

kokusebenza ndawonye. UVavanyo olungekho Sikweni:

Inyathelo le-5: Nika abafundi isikhokelo ngokucwangcisa imibuzo efanelekileyo ukubancedisa ukuchonga ulwazi. Iqela ngalinye malenze uphando ngenkokeli enye ze bayile iphowusta, eneenkcazelo ezalathwayo, ebonisa ubomi benkokeli leyo. Iphowusta mayibonise ubungqina bokuba abafundi bayakwazi ukusebenzisa izakhono zokubuza ukwenza uphando ngezinto zamandulo nezangoku.

Inyathelo le-6: Kananjalo amaqela asenokwenza ulandelelwano lweziganeko lobomi bekokeli ethile. Abafundi mabakhethe yaye mabanike izizathu zokukhetha ezo ziganeko ziphambili bazikhethileyo.

Inyathelo le-7: Amaqela makasebenzise iiphowsta zawo nolandelelwano lweziganeko ukubanceda enze inkcaza yolwazi ngeenkokeli ezohlukeneyo eklasini.

Inyathelo le-8: Xa sele bonke abafundi benze unikezelo-nkcaza lweephowusta zabo, iklasi mayixoxe ngeemfano neeyantlukwano phakathi kweenkokeli ezichaziweyo.

Inyathelo le-9: Abafundi mababhale umhlathi kwiincwadi zabo zomsebenzi onezivakalisi ezi-5 ubuncinane ngayo nayiphi na inkokeli.

IMithombo: Iincwadi ezifundwayo ezohlukeneyo, i-intanethi, njl, njl. Uthungelwano lweziFundo: IiLwimi kunye nesiFundo ngezoBomi

Page 41: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 16 -

IIVEKI 26 – 29 Imbali yezothutho neehambo ngokuhamba kwexesha: Ezihamba emhlabeni, elwandle nasemoyeni

Ucwangciso-nkqubo Kweli candelo lezembali, utitshala uza kwenza oku kulandelayo: • Nika imithombo enolwazi ngezothutho mandulo. • Bancedise abafundi ukubhala nokuqulunqa ulwazi • Qulunqa imibuzo usenzela abafundi ekwimithombo yolwazi. • Jonga ukuba abafundi bayakwazi kusini na ukucacisa iimpendulo zabo. • Sebenza ngokulandelelana kweziganeko nexesha. • Chonga iimfano neeyantlukwano. • Nika abafundi ithuba lokwenza unikezelo-nkcaza ngezinto zamandulo besebenzisa

eyabo inguqulelo.

Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Ingaba izithuthi ziguquke njani yaye ngasizathu sini ngokuhamba kwexesha?

Inyathelo le-2: Njengentshayelelo kwisifundo sezothutho, iklasi mayichaze zonke iintlobo zezithuthi abazicingayo.

Inyathelo le-3: Qokelela imifanekiso ze uyidwelise phantsi kwezi zihloko: emhlabeni, elwandle kunye nasemoyeni.

Inyathelo le-4: Gxininisa kwizithuthi ezihamba emhlabeni. Qokelela imifanekiso yezithuthi ezihamba emhlabeni ngokuhamba kwexesha.

Inyathelo le-5: Dwelisa isithuthi phantsi kwesihloko: Ezamandulo kunye nezaNgoku Inyathelo le-6: Cwangcisa ukuphuhliswa kwezithuthi ezihamba emhlabeni

ngokulandelelana kwazo. Banike umthombo wolwazi onemifanekiso nemihla. Abafundi kuza kufuneka ukuba bazikhethele ulwazi ze balucwangcise ukususela ekuqaleni kokwakhiwa kwazo de kube zezo zenziwe kule mihla.

Inyathelo le-7: Gqibezela icandelo elingezithuthi ezihamba emhlabeni ngengxoxo yokuba kwafuneka ukuba ziguquke njani yaye ngasiphi na isizathu izithuthi ezihamba emhlabeni.

Inyathelo le-8: FGxininisa kwizithuthi zaselwandle. Landela amanyathelo ukususela kwele-4 ukuya kwele-7 ngokuphathelene nezithuthi zaselwandle.

Inyathelo le-9: Gxininisa kwizithuthi ezihamba emoyeni. Landela amanyathelo ukususela kwele-4 ukuya kwele-7 ngokuphathelene nezithuthi ezihamab emoyeni.

Inyathelo le-10: Ukugqibezela imbali yophuhliso lwezithuthi, abafundi bangathelekisa iintlobo ezimbini zezithuthi, mhlawumbi ezikhethwe ngutitshala. Abafundi mabachonge iimfano neeyantlukwano xa bethelekisa.

Inyathelo le-11: Abafundi emva koko mabasebenzise ulwazi ukususela kwinyathelo le-10 ukubhala umhlathi onezivakalisi ezi-4 ukuya kwezi-5.

Inyathelo le-12: Abafundi mabanikwe ithuba lokuvakalisa ezabo izimvo ngezinto zakudala. Oku kunokwenziwa ngokuthi benze imifanekiso yamaphetshana, iphowusta okanye umsebenzi wobugcisa.

IVEKI 30 UMSEBENZI WOVAVANYO OLUSESIKWENI 5: IProjekthi (uMsebenzi woPhando OKANYE umsebenzi ofuna iMpendulo aziYilele ngokwakhe)

Ukuba iProjekthi yezeMbali iza kuba ngumsebenzi ofuna impendulo aziyilele ngokwakhe umfundi, iprojekthi yesifundo seJografi mayibe ngumsebenzi wophando, njalo, njalo. Lo msebenzi wovavanyo kufuneka ube sele unikwe abafundi kwisithuba seeveki ezi-2 ukuya kwezi-3 ngaphambi komsebenzi WEVEKI yama-30 yaye kufuneka ugqityezelwe eklasini bejongwe ngutitshala, ukuqiniseka intsulungeko, ekupheleni kwekota.

Page 42: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 17 -

Umsebenzi weprojekthi kufuneka uhlole ukuba umfundi unakho kusini na ukusebenzisa izakhono zokubuza ukwenza uphando ngezinto zamandulo nezangoku kunye nokuba bayakwazi kusini na ukuchonga, ngezizathu, ulwazi oluphambili ukuchaza izinto zamandulo. Ukuba abafundi bayigqibile iprojekthi yomsebenzi ofuna impendulo aziyilele ngokwakhe, qinisekisa ukuba la ngamava okufunda, ingabi ngumsebenzi nje wobuchule bokuyila. Banike abafundi izikhokelo. UMsebenzi woPhando: Inyathelo loku-1: Banike imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Xa begqiba umsebenzi wophando, kulindeleke ukuba abafundi balandele

inkqubo yokubuza. • Sisebenza ngemithombo yolwazi (ubungqina) (LO 1) • Buza umbuzo ophambili • Chonga iinkcukacha • Phendula imibuzo • Cacisa impendulo

Inyathelo le-3: Utitshala makabonelele abafundi ngesakheko seprojekthi yophando. Misela ukuba kuza kufanele ukuba kwenziwe ntoni na, ziziphi iziPhumo zeziFundo kunye nemiGangatho yoVavanyo ekufuneka ukuba yenziwe, yaye ziziphi izakhono, ulwazi neenqobo eziza kuhlolwa.

Inyathelo le-4: Xoxa ngale projekthi nabafundi. Xoxani ukuba ingaba uphando lubandakanya ntoni yaye ubanike ze nixoxe ngegridi yenkqubo echaziweyo yovavanyo nabafundi.

Inyathelo le-5: Qiniseka ukuba umsebenzi lowo ufanelekile ngokwenkqubo elandelwayo nangokobudala babafundi.

Inyathelo le-6: Jonga inkqubela yabafundi ngokumisela imihla yokugqibela yokungeniswa kwezigaba ezohlukeneyo zomsebenzi wophando.

OKANYE UMsebenzi ofuna iMpendulo aziYilele ngokwakhe: Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Oku kuquka ukwenza iimodeli, iiphowusta, imifanekiso eyenziwe

ngamaphetshane nokulinganisa. Inyathelo le-3: Umsebenzi ofuna impendulo aziyilele ngokwakhe umfundi unakho

ukudityaniswa nolunye uhlobo lovavanyo, umzekelo: olusekelwe kwimithombo yolwazi nophando.

Inyathelo le-4: Umsebenzi wokwenziwa kwephowsta ubandakanya ukuqokelela ulwazi ngokucwangcisiweyo olungesihloko esithile.

Inyathelo le-5: Xoxani ngale projekthi nabafundi. Xoxani ngokuba iphowusta, imodeli, umsebenzi wobugcisa okanye umfanekiso wamaphetshana ubandakanya yaye ubanike nixoxe ngegridi yovavanyo echaziweyo nabafundi.

Inyathelo le-6: Qinisekisa ukuba lo msebenzi ufanelekileyo ngokwenkqubo emisiweyo nangokobudala babafundi.

IMithombo: IZikhokelo zoVavanyo kwinkalo yobuNzululwazi ngezeNtlalo (iSigaba esiPhakathi nesiPhezulu) iphepha le-35 – 47.

Page 43: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 18 -

IVEKI 31 ukuya kweyama-36 Uluvo lwembali ngemvelaphi yeenkolo eziphambili zehlabathi ezifumanekayo eMzantsi Afrika

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo. UMBUZO OPHAMBILI: Ingaba iinkolo ezohlukeneyo

zivelaphi? Inyathelo le-2: Kwisithuba seeveki ezi-6, bafundise iinkolo eziphambili ezintandathu

ezikhoyo apha eMzantsi Afrika: iNkolo yakwaNtu, iNkolo yamaBhuda, iNkolo yobuKrestu, iNkolo yamaHindu, iNkolo yama-Islam neyamaJuda.

Inyathelo le-3: Ngexesha kusenziwa esi sahluko sembali, utitshala makenze oku kulandelayo:

• Banike imithombo yolwazi eneenkcukacha ngeenkolo. • Bancedise abafundi ukubhala nokucwangcisa ulwazi. • Qulunqa imibuzo yabafundi malunga nemithombo yolwazi. • Jonga ukuba abafundi bayakwazi kusini na ukucacisa iimpendulo zabo. • Sebenzani ngonobangela nempembelelo – nika izizathu yaye uchaze iziphumo

zentshukumo. • Chonga iimfano neeyantlukwano. • Nika abafundi ithuba lokuchaz izinto zamandulo besebenzisa ezabo izimvo/indlela

ababona ngayo. Inyathelo le-4: Makwenziwe uphando ngenkolo nganye ngokwale nkqubo ilandelayo:

imvelaphi, eyona nkolo iphambili; izinto ezibalulekileyo, imiqondiso, iincwadi, iindawo, iintsuku ezingcwele kunye nemibhiyozo yenkolo.

Inyathelo le-5: Emva kokwenza uphando ngazo zonke iinkolo, abafundi mabathelekise nokuba ziziphi iinkolo ezimbini ze babhale phansti iimfano neeyantlukwano zazo.

Inyathelo le-6: Abafundi bangasebenzisa ulwazi lwabo ngokuchaza iinkolo kwimeko yomdlalo wokulinganisa. Amaqela mabacwangcise unikezelo-nkcaza kwiintlobo ezohlukeneyo zeenkolo. Esi sihloko sisebenza njengentshayelelo kwidemokrasi nentlonelo yeenkolo ezohlukeneyo.

Inyathelo le-7: Njengoko ngoko kusondele iimviwo zokuphela konyaka, qulunqa iindlela zokufunda ngokwezifundo: iimephu zengqondo; uphawula izimvo eziphambili, njl, njl.

IMithombo: IiNcwadi ezifundwayo, iimagazini, amaphephandaba, iincwadi, njl, njl Uthungelwano lweziFundo: IsiFundo ngezoBomi kunye neeLwimi

IVEKI 37neyama-38 Idemokrasi namalungelo oluntu esikolweni

QAPHELA: Ninakho ukubonisana ngemigaqo yeklasi ekuqaleni konyaka ze nibuyele kulo msebenzi xa nisenza eli candelo lomsebenzi.

Ucwangciso-nkqubo Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili. UMBUZO OPHAMBILI: Yintoni idemokrasi yaye

kutheni kufuneka sihlophane? Inyathelo le-2: Bafundise intsingiselo yegama elithi "idemokrasi" – linxulumanise

namalungelo oluntu, umgaqo-siseko wethu kunye nonyulo. Inyathelo le-3: Sebenzisa imithombo yolwazi ukuphanda nokuxoxa ngokubaluleka

kwentlalo yedemokrasi. Inyathelo le-4: Yikhokele iklasi kwingxoxo ephathelene nokuba kutheni uluntu kufuneka

lube nemithetho nemigaqo oluyilandelayo yaye kutheni kubalulekile ukuba bonke abachaphazelekayo babandakanywe xa kuqulunqwa imithetho yasekuhlaleni.

Page 44: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 19 -

Inyathelo le-5: Xoxani ngomgaqo- wokuziphatha wesikolo: Kutheni kuyimfuneko ukuba ubekho? Uqulunqwa ngubani? Njl, njl.

Inyathelo le-6: Xoxani ngemigaqo yeklasi: Kutheni kuyimfuneko ukuba sibe nayo? Ngubani onoxanduva lokuqulunqa le migaqo?

Inyathelo le-7: Yohlula iklasi ngokwamaqela. Yalela amaqela ukuba aqulunqe uluhlu lwemigaqo yeklasi.

Inyathelo le-8: Amaqela makenze inkcaza ngemigaqo yeklasi yaye kubalingane babo. Inyathelo le-9: Iklasi mayivote ukuze kufunyanwe uluvo jikelele lweklasi ngokuba yiyiphi

eyona migaqo mi-5 ibaluleke kakhulu.

IVEKI 39 Idemokrasi namalungelo oluntu ekuhlaleni Inyathelo loku-1: Babuze umbuzo ophambili: Kutheni kubalulekile ukuba siwahloniphe

amalungelo oluntu nedemokrasi ekuhleleni? Inyathelo le-2: Yazisa abafundi ngedemokrasi kwidolophu yabo. Ngubani obameleyo?

Bamelwe phi yaye bamelwe njani? Inyathelo le-3: Xoxani ngolwazi lokuba izimvo zabantu zinokwahluka ngokuba yintoni

ebalulekileyo eluntwini. Sivota ngeso sizathu. Umntu uvotela umgqatswa omele izimvo ezifanayo okanye eziyelele kwezo zakhe.

Inyathelo le-4: Bhala umhlathi wezivakalisi ezi-4 – 5 ngokuba kutheni idemokrasi ibalulekile.

Uthungelwano lweziFundo: IsiFundo ngezoBomi kunye neeLwimi IVEKI 40 UMSEBENZI WOVAVANYO 6 OLUSESIKWENI: IiMviwo

Iimviwo kufuneka zibe kumsebenzi owenziwe kwiiveki ezili-10 ezidlulileyo zalo nyaka. Kufuneka kubalwe amanqaku angama-40 ubuncinane. Sebenzisa iintlobo ezohlukeneyo zemibuzo: imibuzo esekelwe kwimithombo yolwazi, imibuzo esisiseko efana nale "Ingaba …. Kwenzeka ngawuphi unyaka?”,imibuzo ebonisa iimfano neeyantlukwano, imibuzo emalunga nonobangela nempembelelo, kunye nemibuzo efuna ingqiqo emandla.

Inyathelo loku-1: Nika abafundi imiyalelo ecacileyo. Inyathelo le-2: Iimviwo kufuneka zibandakanye oku kulandelayo:

• Imibuzo efuna ulwazi lwezihloko ezenziwe kwikota yokugqibela. • Imithombo yolwazi mayibandakanywe kwiimviwo, umzekelo: imithombo yolwazi

ebhaliweyo, imifanekiso, iifoto. Jonga umsebenzi weVeki 2 neye-3. • Umhlathi obhaliweyo owongeziweyo oquka izivakalisi ezi-5 ukuya kwezili-10 ezisekelwe

kwimithombo yolwazi ekhoyo. • Ubuncinane bamanqaku abelweyo: amanqaku angama-30 kumsebenzi wemithombo

yolwazi kunye namanqaku ali-10 kumsebenzi owongeziweyo obhalwayo. Inyathelo le-3: Khumbula ukuba uviwo kufuneka lugxininise ekulinganiseni iqondo

lempumelelo xa kuthelekiswa neziphumo zesifundo esithile okanye imigangatho yovavanyo eyenziwe ngalo kota.

Inyathelo le-4: Bandakanya iintlobo zemibuzo ehlola izakhono nomgangatho wengqiqo, ingeyiyo imibuzo esekelwe kwiinkumbulo ezilula kuphela.

Inyathelo le-5: Sebenzisa imibuzo efuna iimpendulo ezimfutshane ubuninzi kumyinge wama-40% oviwo, umzekelo: chaza, dwelisa, chonga, hlela, njl, njl.

Inyathelo le-6: Imibuzo efuna impendulo engu-Yinyaniso/Asiyonyaniso ifuna impendulo eyongeziweyo, umzekelo: Nika isizathu sempendulo yakho.

Inyathelo le-7: Ukuthelekisa izinto ezikwizintlu ezimbini kubalulekile xa uvavanya ulwazi lwentsingiselo. Kufuneka kubekho amathuba aliqela okuphendula kunemibuzo ekhokelayo. Kufuneka kubekho imibuzo embalwa yolu hlobo (5-6) ebuzwayo.

Page 45: ISigaba esiPhakathi ISikhokelo sikaTitshala · - 6 - Inyathelo le-6: Utitshala makabanike imbonakalo yesicwangciso esilula ze abafundi batshintshe isinto ezikwisicwangciso ngemiqondiso

- 20 -

Inyathelo le-8: Sebenzisa imithombo yolwazi ukufuna iimpendulo ezinde ezivavanya izakhono zokuqiqa, umzekelo: thekelela, phicotha, hlela, thelekisa, chasanisa, njl, njl.

IMithombo: IZikhokelo zoVavanyo kwisiFundo ngezeNtlalo (iSigaba esiPhakathi nesiPhezulu) iphepha. 25 – 30.