kratos_e3ousia_sosialismos

7/27/2019 Kratos_e3ousia_sosialismos

http://slidepdf.com/reader/full/kratose3ousiasosialismos 1/383



ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΚΕΨΗ



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ



τίτλος κρωτοτύκου

NICOS POULANTZAS:

L 'tta t. le Pouvoir, le Socialisme Quadrige-Presses

Universitaires de France

Παρίσι, 1978

® ΘΕΜΕΛΙΟ

Σόλωνος 84, τηλ. 3608180



Ν Ι ΚΟΣ Π ΟΥ Λ ΑΝ Τ ΖΑ Σ

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

μετάφραση:

Γ ιαννης Κ ρητικός

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ο



Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11

1. Σχετικά μέ τή θεωρία τοΰ Κράτους 13

2. ΟΙ Ιδεολογικοί μηχανισμοί: τό Κράτος, καταστολή καί Ιδεολογία; 39

3. Τό Κράτος, οί έξουσίες καί οί άγώνες 49

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ:

Ή θεσμική ύλικότητα τοΟ Κράτους

Ι . Ή διανοητική έργασία καί ή χειρωνακτική έργασία: ή

γνώση καί ή έξουσία 76

2 .' Η έξατομίκευση 89

I. Ή διάρθρωση τοΰ Κράτους καί οί τεχνικές τής έξουσίας 89 II. ΟΙ ρίζες τοΰ όλοκληρωτισμοΰ 98

3. *0 νόμος 108

I. Νόμος καί τρομοκρατία 108

II. Ό σύγχρονος νόμος 123

4. Τό ϊθνος 133

I. Ή χωρική μήτρα: τό Ιδαφος 143

II. Ή χρονική μήτρα καί ή Ιστορικότητα: ή παράδοση 154

III. Τό Ιθνος καί οI τάξεις 165

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ:

ΟΙ πολιτικοί άγώνες: Τό Κράτος, ουμκύκνωβη ένός συσχετισμού

δυνάμεων

1. Τό Κράτος καί οί κυρίαρχες τάξεις 182



2. Τό Κράτος κα( οί λαϊκοί άγώνες 201

3. Πρός μιά σχεσιακή θεωρία τής έξουσίας; 2094. Τό προσωπικό τοΰ Κράτους 221

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ:

Τ6 Κράτος καί ή ο(κονομ(α σήμερα

1. Οί οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους 237

2. Οίκονομία καί πολιτική 259

3. Τά δρια τοΰ Κράτους-Μολόχ 274

4. Προσωρινά συμλέράβμάτα 282

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ:

Ή καρακμή τής δημοκρατίας: i αυταρχικός κρατισμός

1. Αύταρχικός κρατισμός καί όλοκληρωτισμός 291

2. Ή άκάθεκτη άνοδος τής κρατικής διοίκησης 312

3. Τό κυρίαρχο μαζικό κόμμα 334

4 . ' Η άποδυνάμωση τοΰ Κράτους 347

Πρός Ενα δημοκρατικό σοσιαλισμό 357

8 _________________________ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ



Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Η πιεστική άνάγκη νά γραφτεί τούτο τό βιβλίο άφορδ την

πολιτική κατάσταση στήν Εύρώπη: 4ν στήν ήπειρό μας τό

ζήτημα τοΰ δημοκρατικοί σοσιαλισμού δέν βρίσκεται παντού —κάθε άλλο— στήν ήμερήσια διάταξη, Εχει ώστόσο τεθεί σέ

άρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Αύτή ή πιεστική άνάγκη άφορα

έπίσης Ενα νέο φαινόμενο, τόν αύταρχικό κρατισμό, πού χαρα

κτηρίζει, λίγο ή πολύ, τό σύνολο τών λεγόμενων άναπτυγμένων

χωρών. Άφορα, τέλος, τή συζήτηση πού βρίσκεται σέ έξέλιξη

τελευταία, στή Γαλλία καί άλλου, γύρω άπό τό Κράτος καί τήν

έξουσία.

ΟΙ έργασίες πάνω στό θέμα παρουσιάζονται μέ μορφή, δπωςτή λένε, θεωρητική ή, άντίθετα, μέ μορφή άμεσης πολιτικής

έπέμβασης σέ μιά συγκεκριμένη συγκυρία. Πρόκειται έδώ γιά

μιά παλιά συνήθεια. Προσπάθησα ν ’ άπαλλαγώ άπ ' αυτήν: τά

σημερινά προβλήματα είναι άρκετά σοβαρά καί καινούρια ώστε

νά άξίζουν μιά βαθύτερη έξέταση. Ά π ό τήν άλλη μεριά, σήμερα

λιγότερο άπό ποτέ άλλοτε, ή θεωρία μπορεΐ νά κλείνεται στόν

φιλντισένιο πύργο της.

Ή προσπάθεια δμως ν ’ άπαλλαγώ άπό τούτη τή βολικήσυνήθεια παρουσιάζει μειονεκτήματα πού δέν μπόρεσα ή δέν

ήξερα ν ’ άποφύγω. Τά μειονεκτήματα συνοψίζονται στήν τάση

νά πράττεις, πρός τή μιά ή τήν άλλη κατεύθυνση, πάρα πολλά



10 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

καί συνάμα δχι άρκετά. Πρώτα πρώτα, πρός τήν κατεύθυνση τής

θεωρίας: δέν μπόρεσα, φυσικά, νά καταπιαστώ μέ δλα τά προβλήματα πού μπαίνουν σ ’ δλους τούς τομείς, άλλά καί ούτε νά

προχωρήσω στό βάθος δλων έκείνων πού πραγματεύομαι. Τό

βιβλίο τοΰτο δέν έχει έπομένως συστηματική διάρθρωση. Ά ν

καί τά μέρη του άλυσώνονται καί παραπέμπουν τό Ενα στό δλλο,

κύριος σκοπός τους είναι, ώστόσο, νά φωτίσουν όρισμένες

πλευρές τών διαφόρων ζητημάτων.

Δεύτερο, πρός τήν πολιτική κατεύθυνση: δέν μπόρεσα νά

καταπιαστώ μέ μιά συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία, είδικότερα

έκείνη τής Γαλλίας, στίς λεπτομέρειες καί Ιδιομορφίες της.

“Οπως καί νά Εχει τό πράγμα, ό χαρακτήρας αυτής τής

μελέτης έξηγεΐ τόν μικρό χώρο πού πιάνουν οί βιβλιογραφικές

άναφορές. ’Επειδή ή βιβλιογραφία σ ’ αυτούς τούς τομείς είναι

άπέραντη κι έπειδή ήθελα ν ’ άφήσω καταμέρος τό βαρύ άκαδη-

μαϊκό ϋφος, άποφάσισα σκόπιμα νά περιορίσω αύτές τίς άναφο

ρές στό έλάχιστο: βασικά, μόνο στίς περιπτώσεις δπου παραθέ

τω ρητά Ενα συγγραφέα καί στίς Ερευνες πού διενεργοΰνται στή

Γαλλία.

Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τά χαρακτηριζόμενα ώς κλασικά Εργα

τοΰ μαρξισμοΰ, πού δλες οί άναφορές σ ’ αύτά Εχουν γίνει στά

προηγούμενα βιβλία μου. Ά λλά στήν τελευταία τούτη περίπτω

ση, υπάρχει κι Ενας πρόσθετος λόγος: τό δτι δέν μπορεΐ νά

υπάρξει όρθόδοξος μαρξισμός. Κανένας δέν μπορεΐ νά παίρνει

τήν πόζα θεματοφύλακα δογμάτων καί Ιερών κειμένων: δένπροσπάθησα νά καλυφθώ μέ τοΰτα τά κείμενα· πράγμα πού

έξηγεΐ καί τή χρήση πού κάνω, στό παρόν βιβλίο, τής προσωπι

κής άντωνυμίας καί τής άναφοράς στά δικά μου κείμενα. Ό χ ι

πώς Εχω τήν άξίωση νά μιλάω στό δνομα κάποιου αύθεντικοΰ

μαρξισμού, άλλά γιά τόν άντίθετο άκριβώς λόγο: άναλαμβάνω

τήν ευθύνη τών δσων γράφω καί μιλάω έξ όνόματός μου.



Ε ί σ α γ ω γ ή



Σχετικά μέ τή θεωρία του Κράτους

1

ι

Τό Κράτος καί ή έξουσία, ποιός ξεφεύγει άπ’ αύτά, άλλά καί

ποιός δέν μιλάει γι* αύτά; Ή σημερινή πολιτική κατάσταση,

δχ ι μόνο στή Γαλλία, άλλά σ ’ δλη τήν Εύρώπη, άσφαλώς

συντείνει κατά κάποιον τρόπο σέ τοΰτο τό γεγονός.Ω στό σο, δέν άρκεΐ νά μιλάει κανείς γ ι’ αύτά. Χρειάζεται

άκόμα νά προσπαθεί νά καταλάβει, νά γνωρίσει καί νά έξηγήσει.

Γιά νά τό κάνει, δέν πρέπει νά διστάζει νά πιάσει, δίχως

περιστροφές, τά προβλήματα άπό τή ρίζα. Χρειάζεται έπίσης νά

χρησιμοποιήσει τά κατάλληλα μέσα καί νά μήν ύποκύψει στίς

εύκολίες μιδς «γλώσσας»* άναλογικής καί μεταφορικής —δσο

κι άν είναι δελεαστική— πού χαλάει κόσμο σήμερα: οί πρώτες

μου σκέψεις θά είναι δίχως δλλο άρκετά αίχμηρές. Δυστυχώςδέν Εχω, δπως ό Alphonse Allais**, τήν άνεση νά παρατήσω

τούτο τό κεφάλαιο γιά νά περάσω γρηγορότερα στά έπόμενα,

πού είναι πολύ συναρπαστικά.

'Ολόκληρη ή πολιτική θεωρία τοΰ αίώνα μας θέτει στήν

* Langage —«γλώσσα» (μ ι είσαγωγικά)— σύστημα έπικοινωνίας, σημειωτι

κό γενικά, δχι μόνο γλώσσα μέ τήν τρέχουσα στενή σημασία(langue)(X'7/i· Λ/ετ.).

· · Alphonse Allais (1854-1905), γάλλος σατιρικός συγγραφέας. Γνωστός άπό

τά ϊργα του « Ή όμπρέλα τοΟ ούλαμοΟ», «Ή υπόθεση Blaireau» κ.δ. (Σημ. Μετ.).



14 . ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

ούσία —άνοιχτά ή δχι— τό ίδιο πάντα ζήτημα: ποιά είναι ή

άμοιβαία σχέση άνάμεσα στό Κράτος, τήν έξουσία καί τίςκοινωνικές τάξεις; Λέω τοΰ αίώνα μας, γιατί αύτό δέν συνέβαινε

πάντοτε, τουλάχιστο μέ τούτη τή μορφή. Χρειάστηκε νά κάμει

άρκετά βήματα ό μαρξισμός. Κάθε πολιτική θεωρία, άπό τόν

Max Weber κι έδώ, είτε είναι διάλογος μέ τόν μαρξισμό, είτε

άναμέτρηση μαζί του. Πάντως, δέν θά περνούσε άπό κανενός τό

κεφάλι, σήμερα, νά άρνηθεΐ τήν άμοιβαία σχέση άνάμεσα στήν

έξουσία καί τίς κυρίαρχες τάξεις. Ω στό σο, άνδλες οί πολιτικές

θεωρίες θέτουν τό Γδιο έρώτημα, δίνουν έπίσης, στή μεγάλη τους

πλειονότητα, καί μέσα άπό άναρίθμητες παραλλαγές, τήν Ιδια

πάντα άπάντηση: υπάρχει, πρώτα, Ενα Κράτος, μιά έξουσία, πού

προσπαθούν νά τήν έξηγήσουν μέ διάφορους τρόπους καί μέ τήν

όποία οί κυρίαρχες τάξεις συνάπτουν, σέ συνέχεια, όρισμένες

σχέσεις γειτονίας ή συμμαχίας. ' Ερμηνεύουν αύτές τίς σχέσεις

μέ τρόπο λίγο ή πολύ λεπτολόγο: μιλούν γιά όμάδες πίεσης πού

άσκούν έπίδραση στό Κράτος ή γιά εύκαμπτες καί κυμαινόμενες

στρατηγικές πού Εξαπλώνονται στά δίκτυα τής έξουσίας καί

καλουπιάζονται μέσα στούς μηχανισμούς της. Αΰτή ή παρου

σίαση καταλήγει πάντα στό έξής: τό Κράτος, ή έξουσία συγ

κροτούνται άπό Εναν πρωτοπυρήνα άδιαπέραστο καί άπό Ενα

«υπόλοιπο» πού οί κυρίαρχες τάξεις, παρεμβαίνοντας Επιπρό

σθετα, μπορούν νά Επηρεάσουν ή νά παρεισδύσουν σ ’ αύτό.

Στήν ούσία, μιά τέτοια δποψη σημαίνει νά φαντάζεσαι τό

Κράτος μέ τήν εΙκόνα τοΰ Ίανοΰ ή, άκόμα πιό σωστά, μ’ Εκεί νην πού ταλάνιζε τόν Μακιαβέλη, ξαναφρεσκαρισμένη: τής

Έξουσίας-Κενταύρου, μισής-άνθρώπου, μισής-κτήνους. ’Εκεί

νο πού άλλάζει άπό τόν Ενα συγγραφέα στόν άλλο είναι δτι πότε

ή όψη τοΰ άνθρώπου καί πότε ή δψη τοΰ κτήνους στρέφεται

πρός τή μεριά τών τάξεων.

Μόνο πού κάτι έδώ δέν στέκει: δν Ετσι είχαν τά πράγματα,

πώς Εξηγείται αύτό πού διαπιστώνουμε καθημερινά —έκτός κι

άν Εχουμε προσβληθεί άπό τύφλωση— δχι ώς φιλόσοφοι, άλλάώς άπλοί πολίτες; Είμαστε όλοφάνερα δλο καί περισσότερο

Εγκλωβισμένοι μέσα στίς πρακτικές ένός Κράτους, πρακτικές

πού καί στίς πιό μικρές λεπτομέρειές τους έκδηλώνουν τή



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

σύνδεσή του μέ Ιδιαίτερα καί, κατά συνέπεια, πολύ συγκεκριμέ

να συμφέροντα."Ενας όρισμένος μαρξισμός, πού Εξακολουθεί νά είναι δεμέ

νος μέ μιά όρισμένη πολιτική παράδοση, μας δίνει τήν άπάντη-

ση: τό Κράτος άνάγεται στήν πολιτική κυριαρχία, μέ τήν Εννοια

δτι κάθε κυρίαρχη τάξη φτιάχνει τό δικό της Κράτος στά μέτρα

της καί δπως τής ταιριάζει καί τό χειρίζεται Ετσι, κατά βούληση,

σύμφωνα μέ τά συμφέροντά της. Κάθε Κράτος δέν είναι, κατά

τήν δποψη αύτή, παρά μιά ταξική δικτατορία. 'Αντίληψη

καθαρά έργαλειακή γιά τό Κράτος καί πού άνάγει —άς χρησι

μοποιήσουμε άπό τώρα τούς δρους— τόν κρατικό μηχανισμό

στήν κρατική έξουσία.

Ά π ό τήν άντίληψη αύτή διαφεύγει Ετσι τό ουσιώδες. "Οχι

πώς τό Κράτος δέν Εχει «ταξικό χαρακτήρα», άλλά άκριβώς, τό

πρόβλημα, πού είναι πρόβλημα κάθε πολιτικής θεωρίας γιά τό

Κράτος, άπασχόλησε καί τούς θεμελιωτές τοΰ μαρξισμοΰ, Εστω

κι άν δέν τό προσέγγισαν άπό τήν ίδια σκοπιά. Κι δχι μόνο τούς

άπασχόλησε άλλά καί τούς βασάνισε. Τό Κράτος, τονίζουν,

είναι Ενας είδικός μηχανισμός· Εχει Ενα ίδιάζον υλικό πλαίσιο

πού δέν άνάγεται στίς (καθορισμένες) σχέσεις πολιτικής κυ

ριαρχίας. Αύτό μπορούμε νά τό διατυπώσουμε γιά τό καπιταλι

στικό κράτος μέ τόν άκόλουθο τρόπο: γιατί ή άστική τάξη, γιά

νά Εξασφαλίσει τήν κυριαρχία της, προσφεύγει σέ τούτο τό

έθνικο-λαϊκό Κράτος, σέ τούτο τό σύγχρονο άντιπροσωπευτικό

Κράτος μέ τούς Ιδιαίτερους θεσμούς του, καί δχ ι σ ’ Ενα άλλο;Διότι δέν είναι καθόλου πρόδηλο —κάθε άλλο— πώς δν ή

άστική τάξη μπορούσε νά συγκροτήσει τό Κράτος άπό τό Α ώς

τό Ω, καί δπως τής ταιριάζει, θά διάλεγε τούτο έδώ τό Κράτος.

Ά ν άπό τούτο τό Κράτος άποκόμισε καί έξακολουθεΐ νά

άποκομίζει πολλά όφέλη, άπέχει ώστόσο πολύ, σήμερα δπως καί

στό παρελθόν, άπό τό νά είναι πάντα Ικανοποιημένη άπ ’ αύτό.

Τό θέμα είναι φλέγον, γιατί άφορα καί τόν σημερινό

κρατισμό, τίς δραστηριότητες τοΰ Κράτους πού άπλώνονται —τό ξέρουμε μέ τό παραπάνω— σέ δλους τούς τομείς τής

καθημερινής ζωής. Κι έδώ έπίσης, ή άπάντηση πού δίνει αύτός ό

μαρξισμός δέν έπιδέχεται συζήτηση: τό σύνολο αυτών τών



16 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

δραστηριοτήτων είναι άπόρροια τής θέλησης τής κυρίαρχης

τάξης ή τής θέλησης τών πολιτικών πού είναι πουλημένοι

σ ’ αύτήν καί τήν ύπηρετοΰν. ’Ενώ είναι όλοφάνερο πώς ύπάρχει

όλόκληρη σειρά άπό λειτουργίες τοΰ Κράτους, λογουχάρη ή

κοινωνική άσφάλιση, πού δέν άνάγονται Αποκλειστικά στήν

πολιτική κυριαρχία.

Ά ν δοκιμάσουμε, έστω καί λίγο, νά ξεφύγουμε άπό τούτη

τήν είκονογραφία ένός Κράτους άπλοΰ προϊόντος ή παραβλα-

στήματος τής κυρίαρχης τάξης, άντιμετωπίζουμε άμέσως μιάν

άλλη παγίδα: μιάν δλλη, άλλά πού είναι ούσιαστικά ή ίδια, ή

παγίδα τής παραδοσιακής άπάντησης τήν όποία δίνει ή πολιτι

κή θεωρία. Κάποιος άλλος μαρξισμός, πιό σύγχρονος τούτη τή

φορά, δέν τήν άποφεύγει κι αύτός: μιλάει γιά τή διπλή φύση τοΰ

Κράτους' ύπάρχει, άπό τό ένα μέρος (κι έδώ πάλι ό μεγάλος

διαμερισμός) Ενας πυρήνας τοΰ Κράτους, κάπως παράπλευρα

στίς τάξεις καί στούς άγώνες τους. Βέβαια δέν δίνεται ή (δια

έξήγηση αύτοΰ τοΰ πυρήνα δπως στίς άλλες θεωρίες τοΰ Κράτους καί τής έξουσίας: γίνεται Ιδιαίτερη άναφορά στίς παραγω

γικές δυνάμεις στίς όποϊες άνάγονται οί σχέσεις παραγωγής.

Πρόκειται γιά τήν περίφημη οίκονομική δομή άπό τήν όποία οΐ

τάξεις καί οί ταξικοί άγώνες τάχα άπουσιάζουν. Αύτή γεννά ένα

πρώτο Κράτος, τό «είδικό» άκριβώς, καί καθαρά τεχνικά μέτρα

ή, σύμφωνα μ’ έναν πιό άβρό δρο, καθαρά κοινωνικά μέτρα τοΰ

Κράτους. Ά π ό τό άλλο μέρος, ύπάρχει ή άλλη φύση τοΰ

Κράτους πού σχετίζεται μέ τίς τάξεις καί τούς άγώνες τους: Εναδεύτερο Κράτος, ένα ύπερ-Κράτος ή ένα Κράτος έν Κράτει, στήν

ούσία ένα Κράτος πού προστίθεται τάχα στό πρώτο πίσω άπό

τήν πλάτη του, έγκεντρίζεται σ ’ αύτό, καί πού είναι τό ταξικό

Κράτος· στή δοσμένη περίπτωση, τό Κράτος τής άστικής τάξης

καί τής πολιτικής κυριαρχίας της. Το^το τό δεύτερο Κράτος

έρχεται γιά νά διαφθείρει, νά χαλάσει, νά μολύνει ή νά ξεστρα

τίσει τίς λειτουργίες τοΰ πρώτου. Μιλούσα, έδώ πάλι, γιά Ιναν

όρισμένο μαρξισμό, άλλά τό πράγμα πάει πολύ πιό πέρα:όνόμασα τόν άριστερό τεχνοκρατισμό πού κάνει σήμερα θραύ

ση, άκόμα καί προπαντός δταν δέν άναφέρεται στίς παραγωγικές

δυνάμεις άλλά, πιό πεζά, στήν ένδογενή συνθετοποίηση τών



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

τεχνικο-οικονομικών καθηκόντων τοΰ Κράτους στίς λεγάμενες

«μετα-βιομηχανικές» κοινωνίες, πού Εχουν ώς συνέπεια..., κτλ.' Η άπάντηση αύτή δέν διαφέρει έπομένως καί τόσο άπό τήν

παμπάλαιη έκείνη τής παραδοσιακής ή προσαρμοσμένης στά

γούστα τής έποχής πολιτικής θεωρίας: Ενα ξέχωρο Κράτος-

έξουσία, πού θά χρησιμοποιηθεί, κατόπι, μέ όρισμένο τρόπο,

άπό τίς κυρίαρχες τάξεις. Ά ς πούμε τά πράγματα μέ τ ’ όνομά

τους: δέν θά πρέπει νά μιλάμε γιά ταξική φύση, άλλά γιά ταξική

χρησιμοποίηση τοΰ Κράτους. Άνέφερα τόν δρο διπλή φύση

τοΰ Κράτους, άλλά ό δρος αυτός δέν καλύπτει τήν πραγματικό

τητα αύτών τών άναλύσεων: ή άληθινή φύση τοΰ Κράτους είναι

τό πρώτο Κράτος· τό άλλο είναι μιά συνήθεια. "Οπως γιά τήν

παλιά πολιτική θεωρία, τή θεωρία γιά τό Κράτος μισό-άνθρωπο

καί μισό-κτήνος: τό άληθινό Κράτος-έξουσία, καί γΓ αυτήν

έπίσης, δέν είναι τό μισό πού κοιτάει πρός τή μεριά τής αύλής

(πρός τή μεριά τών τάξεων), άλλά τό άλλο, πού κοιτάει πρός τή

μεριά τοΰ κήπου.

Ά ν σχηματοποιώ είναι γιά νά υποδηλώσω τοΰτο: άν δλη ή

πολιτική’θεωρία, δλες οί θεωρίες γιά τόν σοσιαλισμό, μαζί κι ό

μαρξισμός, στριφογυρνάνε πάντα γύρω άπό τό ίδιο αύτό ζήτημα,

είναι έπειδή υπάρχει έδώ Ενα πραγματικό πρόβλημα. Δέν είναι

τό μόνο σέ τούτο τόν τομέα —κάθε άλλο— άλλά είναι τό

κυριότερο καί άφορά έπίσης, θά τό Εχει μαντέψει ό καθένας, τό

ζήτημα τής άναμόρφωσης τοΰ Κράτους κατά τή μετάβαση στόνδημοκρατικό σοσιαλισμό. 'Οπωσδήποτε, δέν υπάρχει παρά

μόνο Ενας δρόμος, στόν τομέα τοΰτο, πού όδηγεΐ κάπου, δέν

ύπάρχει παρά μόνο μιά άπάντηση πού μπορεΐ νά μάς βγάλει Εξω

άπό τόν φαύλο κύκλο. *Η άπάντηση αύτή μπορεΐ νά διατυπωθεί

μέ άπλό τρόπο: τό Κράτος παρουσιάζει άσφαλώς μιάν ίδιάζουσα

υλική διάρθρωση πού δέν μπορεΐ καθόλου ν ’ άναχθεΐ μόνο στήν

πολιτική κυριαρχία. Ό κρατικός μηχανισμός, αύτό τό είδικό

καί κατά συνέπεια έπίφοβο πράγμα, δέν είναι μόνο ή κρατικήέξουσία. ’ Αλλά ή πολιτική κυριαρχία περιλαμβάνεται κι αύτή

στή θεσμική ύλικότητα τοΰ Κράτους. Ά ν τό Κράτος δέν

παράγεται έξολοκλήρου άπό τίς κυρίαρχες τάξεις, δέν μπορεΐ



18 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

οϋτε νά κυριευθεΐ άπλώς άπ’ αύτές: ή κρατική έξουσία (ή

κρατική έξουσία τής άστικής τάξης στήν περίπτωση τοΰ καπιταλιστικού . Κράτους) είναι διαχαραγμένη μέσα σ 'αύτή τήν

ύλικότητα. "Ολες οί ένέργειες τοΰ Κράτους δέν άνάγονται στήν

πολιτική κυριαρχία, ώστόσο είναι όργανικά σημαδεμένες

άπ' αυτήν.

"Οπερ δει δεΐξαι. Στήν πράξη, ώστόσο, τό πράγμα δέν είναι

καί τόσο εΰκολο. Τά πιό άπλά ζητήματα —δταν είναι τά

πραγματικά— άποδείχνεται πώς είναι καί τά πιό πολύπλοκα. Γιά

νά μή χαθοΰμε στούς δαιδάλους καί τούς λαβυρίνθους, θά πρέπει

νά κρατδμε τόν μίτο: τή βάση τής υλικής διάρθρωσης τοΰ

Κράτους καί τής έξουσίας πρέπει νά τήν άναζητήσουμε στίς

σχέσεις παραγωγής καί στόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργα-

σίας, δχι δμως δπως τούς έννοοϋμε συνήθως κι δχι δπως

καταλήξαμε νά τούς έννοοϋμε αύτούς τούς δρους. Δέν πρόκειται

έδώ γιά μιάν οίκονομική δομή, άπό τήν όποία άπουσιάζουν τάχα

οί τάξεις, οί έξουσίες καί οί άγώνες. ' Η άναζήτηση αυτής τής

βάσης είναι ήδη μιά συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τίς τάξεις καί

τούς ταξικούς άγώνες, άν καί άποτελεΐ μόνο ένα πρώτο στάδιο

πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Κι άκριβώς έπειδή πρόκειται γιά τή

βάση, θά καταπιαστώ μέ τήν έξέτασή της γιά νά μπώ στή

σημερινή, πολύ πιό πλατιά, συζήτηση γύρω άπό τό Κράτος καί

τήν έξουσία.

II

Πρέπει ν ’ άρχίσω έπομένως μέ μιά σύντομη υπόμνηση όρισμέ-

νων άναλύσεων πού είχα κάμει στά προηγούμενα βιβλία μου.

* Η σχέση Κράτους καί σχέσεων παραγωγής θέτει άμέσως τό

ζήτημα τής σχέσης Κράτους καί «οίκονομικής βάσης» διότιάπ ' αύτό έξαρτιέται ή τοποθέτησή μας ώς πρός τή σχέση

Κράτους καί σχέσεων παραγωγής καί, συνακόλουθα, Κράτους

καί πάλης τών τάξεων.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

Είναι άνάγκη, περισσότερο άπό ποτέ άλλοτε, νά διαχωρί

σουμε τή θέση μας άπό μιάν οίκονομιστική-φορμαλιστική άντί-ληψη, πού θεωρεί τήν οίκονομία ώς άποτελούμενη άπό στοιχεία

άμετάβλητα στούς διάφορους τρόπους παραγωγής, πού ή φύση

καί ούσία της είναι περίπου άριστοτελική, αύτοαναπαραγώγιμη

καί αύτορυθμιζόμενη χάρη σ ’ Ενα είδος έσωτερικής συνδυαστι

κής. Ξέρουμε δτι ή άποψη αύτή στάθηκε Ενας μόνιμος πειρα

σμός στήν Ιστορία τοΰ .μαρξισμού καί παραμένει τέτοιος καί

σήμερα. ' Η άντίληψη αύτή, συνεχίζοντας Ετσι τόν παραδοσιακό

οίκονομισμό, άποκρύβει τόν ρόλο τών άγώνων πού βρίσκονται

στό κέντρο άκριβώς τών σχέσεων παραγωγής καί Εκμετάλλευ

σης. Θεωρεί έπίσης τόν χώρο ή τό πεδίο τής οίκονομίας (καί,

κατ’ άντανάκλαση, τόν χώρο ή τό πεδίο τής πολιτικής) άμετακί-

νητο, μέ ένδογενή δρια, χαραγμένα μιά γιά πάντα άπό τή δήθεν

αύτοαναπαραγωγή του, σ ’ δλους τούς τρόπους παραγωγής. Στό

έπίπεδο τών άμοιβαίων σχέσεων Κράτους καί οίκονομίας, ή

άντίληψη αύτή, πού στό κάτω κάτω είναι άρκετά παλιά, μπο

ρεΐ νά δώσει λαβή σέ δύο παρερμηνείες, πού οί συνέπειές

τους παρουσιάζονται, τίς περισσότερες φορές, μέ συνδυασμένο

τρόπο:

Μπορεΐ νά στηρίξει Ενα παλιό διφορούμενο, πού άναφέρε-

ται στήν τοπολογική παράσταση τής «βάσης» καί τής «υπερδο

μής» καί νά θεωρεί Ετσι τό Κράτος σάν Ενα άπλό έξάρτημα-

άντανάκλαση τοΰ οίκονομικοΰ: τό Κράτος δέν Εχει δικό του

χώρο άλλά άνάγεται στήν οίκονομία. Ή άμοιβαία σχέση Κράτους καί οίκονομίας ίσοδυναμεΐ, στήν καλύτερη περίπτωση, μέ

τήν περίφημη «όπισθενέργεια» τοΰ Κράτους πάνω στήν οίκονο-

μική βάση πού θεωρείται ούσιαστικά αύτάρκης. Πρόκειται έδώ

γιά τήν παραδοσιακή οίκονομιστική-μηχανιστική άντίληψη γιά

τό Κράτος, πού οί συνεπαγωγές καί συνέπειές της είναι τώρα

άρκετά γνωστές, ώστε νά μή χρειάζεται νά σταθώ περισσότερο

σ ’ αύτές.

Μπορεΐ δμως νά δημιουργήσει καί Ενα άλλο διφορούμενο,δταν τό κοινωνικό σύνολο νοείται μέ τή μορφή βαθμίδων ή

έπιπέδων αύτόνομων άπό τήν ίδια τή φύση τους ή τήν ούσία

τους. Κι άφοΰ ή οίκονομία άντικρύζεται ώς μιά σειρά άμετάβλη-



20 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

των στοιχείων μέσα σ ’ Ενα χώρο ένδογενή καί στό διάβα τών

διαφόρων τρόπων παραγωγής (δουλοκτητικού, φεουδαρχικοΰ,καπιταλιστικού), ή Ιδια άντίληψη θά έφαρμοστεϊ, κατ’ άναλο-

γία, στίς ϋπερδομικές βαθμίδες (Κράτος, Ιδεολογία). ' Ο συνδυα

σμός έκ τών ύστέρων αύτών τών άπό τή φύση τους αύτόνομων

βαθμιδών, θά σχηματίσει τούς διάφορους τρόπους παραγωγής.

Ή ούσία αύτών τών βαθμιδών είναι προγενέστερη άπό τή

σύνδεσή τους στό πλαίσιο ένός τρόπου παραγωγής.

Έδώ, ή τελευταία αύτή άντίληψη, θεμελιωμένη πάντα στήν

Ιδέα ένός αύτοπαραγόμενου αύτόνομου οίκονομικοΰ χώρου, άντί

νά έννοήσει τίς ύπερδομικές βαθμίδες ώς έξαρτήματα-άντανα-

κλάσεις τής ο ίκονομίας, θ ’ άποτολμήσει νά ΰποστασιώσει αύτές

τίς βαθμίδες καί νά τίς προικίσει μέ μιάν αύτονομία άμετάβλητη

κατά τούς διάφορους τρόπους παραγωγής, σέ σχέση μέ τήν

οικονομική βάση. Ή έμφυτη αύτονομία τών ύπερδομικών βαθ

μιδών (Κράτος, Ιδεολογία) θά χρησιμέψει ώς νομιμοποίηση τής

αύτονομίας, τής αύτάρκειας καί τής αύτο-αναπαραγωγής τής

οίκονομίας. Βλέπουμε τή θεωρητική συνέργεια τών δύο αύτών

άπόψεων, πού βλέπουν τίς άμοιβαΐες σχέσεις Κράτους καί

οίκονομίας ώς σχέσεις θεμελιακής έξωτερικότητας, δποια κι άν

είναι τά σχήματα πού χρησιμοποιούνται γιά νά τίς όρίσουν.

Έ τσ ι, ή κατασκευαστική εικόνα τής «βάσης» καί τής «υπερ

δομής», καθαρά περιγραφικής χρήσης, πού έπιτρέπει τήν όρα-

τοποίηση κατά κάποιον τρόπο τού καθοοιστικοΰ ρόλου τής

οίκονομίας, δχι μόνο δέν ταιριάζει μέ μιά σωστή παράσταση τήςδιάρθρωσης τής κοινωνικής πραγματικότητας καί, συνακόλου

θα, τοΰ καθοριστικοΰ αύτοΰ ρόλου, άλλά καί άποδείχτηκε, μέ

τόν καιρό καί γιά πολλούς λόγους, καταστροφική. Δίχως άλλο

μόνο κέρδος μπορούμε νά έχουμε μή δίνοντας βάση σ ’ αύτήν:

προσωπικά, πάει καιρός πού έχω πάψει νά τή μεταχειρίζομαι

στήν άνάλυση τού Κράτους.

ΟΙ άπόψεις αύτές έχουν έπιπτώσεις καί σέ δ,τι άφορά τό

κόψιμο καί τήν κατασκευή άντικειμένων έπιδεκτικών θεωρητικής μελέτης. Παρουσιάζουν τούτο τό κοινό, δτι δέχονται ώς

δυνατή καί θεμιτή μιά γενική θεωρία τής οίκονομίας ώς άντικειμέ-

νου έπιστημολογικά άπομονώσιμου, τή θεωρία τής ύπεριστορι



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21

κής λειτουργίας τοΰ οίκονομικοΰ χώρου. 01 διαφοροποιήσεις

τοΰ άντικειμένου-οίκονομία στούς διάφορους τρόπους παραγω

γής όφείλονται άπλώς σέ έσωτερικές μεταμορφώσεις ένός αύτο-

ρυθμιζόμενου οίκονομικοΰ χώρου, μέ άναλλοίωτα δρια, μετα

μορφώσεις καί μεταβολές πού ή γενική θεωρία τής οίκονομίας

(ή «οίκονομική έπιστήμη») άποκαλύπτει τό μυστικό τους. Έ κεΐ

δπου οί δύο αύτές άντιλήψεις διχάζονται, είναι στή μελέτη

άκριβώς τών ύπερδομών. Τά συμπεράσματα στά όποια καταλή

γουν είναι άντίθετα, άλλά έξίσου λαθεμένα. Γιά τήν πρώτη

δποψη, κάθε ειδική έξέταση τών ύπερδομικών τομέων πού Εχουν

δικό τους άντικείμενο, είναι άπαράδεκτη, μιά καί ή γενική

θεωρία τής οίκονομίας δίνει τά κλειδιά γιά τήν έξήγηση τών

ύπερδομών-μηχανικών άντανακλάσεων τής οίκονομικής βάσης.

’Αντίστροφα, γιά τή δεύτερη, ή γενική θεωρία τής οίκονομίας

πρέπει νά συνοδεύεται, κατ’ άναλογία, άπό μιά γενική θεωρία τοΰ

κάθε ύπερδομικοΰ τομέα, στήν προκείμενη περίπτωση τοΰ τομέα

πολιτική-Κράτος. Αύτή ή γενική θεωρία τοΰ Κράτους όφείλει,κι αύτή, νά Εχει ώς είδικό καί άπομονώσιμο άντικείμενο τό

Κράτος στό διάβα τών διαφόρων τρόπων παραγωγής: τό Κρά

τος, ώς έπιστημολογικό άντικείμενο, θεωρείται δτι Εχει κι αύτό

άναλλοίωτα δρια, πού τοΰ όρίζονται μέ άποκλεισμό Εξω άπό τά

ά-χρονικά δρια τής οίκονομίας. Τά ένδογενή σύνορα τοΰ άντι-

κειμένου-οίκονομίας, πραγματικότητας αύτο-αναπαραγώγιμης

άπό τά μέσα, δυνάμει τών έσωτερικών της νόμων, έφάπτονται μέ

τά ένδογενή σύνορα τοΰ έξωτερικοΰ, τοΰ Κράτους, χώρου άμε-τακίνητου άφοΰ περιβάλλει άπό Εξω τόν ίδιο τόν άμετακίνητο

χώρο τής οίκονομίας.

’Απόψεις σφαλερές. Γιά τί πρόκειται στήν ούσία;

I *0 χώρος καί τόπος τής οίκονομίας, δηλαδή τών σχέσεων

παραγωγής, Εκμετάλλευσης καί άπόσπασης ύπερεργασίας

(χώρος άναπαραγωγής καί συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου καί

άπόσπασης τής ύπεραξίας στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής), δέν άποτέλεσε ποτέ, οδτε στούς άλλους (προκαπιταλιστι-

κούς) τρόπους παραγωγής, ουτε στόν καπιταλισμό, Ενα έρμητικό

καί περιφραγμένο έπίπεδο, αύτοαναπαραγώγιμο καί μέ δικούς




του «νόμους» έσωτερικής λειτουργίας. Ή πολιτική-Κράτος (άλ

λά τό ίδιο ισχύει καί γιά τήν Ιδεολογία) υπήρξε πάντα, £ν καί μέ

διαφορετικές μορφές, όργανικά παρούσα στίς σχέσεις παραγωγής

καθώς καί στήν Αναπαραγωγή τους, άκόμα καί στό προμονοπω-

λιακό στάδιο τοΰ καπιταλισμού, άντίθετα άπό μιά σειρά αύταπά-

τες σχετικά μέ τό φιλελεύθερο Κράτος, πού ύποτίθεται δτι δέν

άνακατευόταν στήν οίκονομία, παρά μόνο γιά νά δημιουργήσει

καί νά διατηρήσει τήν «υλική υποδομή» τής παραγωγής. Βέ

βαια, ή θέση τοΰ Κράτους έναντι τής οίκονομίας άλλάζει δχι

μόνο στή διάρκεια τών διαφόρων τρόπων παραγωγής, άλλά καί

άνάλογα μέ τά στάδια καί τίς φάσεις τοΰ ίδιου τοΰ καπιταλισμού.

Οί άλλαγές αύτές δέν μπορούν πάντως, καί σέ καμιά περίπτωση,

νά ένταχθούν σ ’ ένα τοπολογικό σχήμα έξωτερικότητας: τό

Κράτος, φορέας πάντοτε έξωτερικός πρός τήν οίκονομία, άλλο

τε έπεμβαίνει στίς ίδιες τίς σχέσεις παραγωγής καί είσδύει, στήν

περίπτωση αύτή, μέσα στόν οίκονομικό χώρο, κι άλλοτε κρατιέ

ται έξω καί δρά μόνο στήν περιφέρεια αύτού τοΰ χώρου. ' Η θέσητού Κράτους έναντι τής οίκονομίας είναι πάντα ό τρόπος

έκδήλωσης μιας όργανικής παρουσίας τοΰ Κράτους μέσα στίς

σχέσεις παραγωγής καί στήν άναπαραγωγή τους.

2 Αύτό σημαίνει δτι οΐ Εννοιες οίκονομία καί Κράτος δέν

έχουν, δέν μποροΰν νά έχουν, ούτε τήν ίδια έκταση οϋτε τό

ίδιο πεδίο, ούτε τό ίδιο περιεχόμενο στούς διάφορους τρόπους

παραγωγής. ΟΙ τελευταίοι, άκόμα καί σ ’ ένα άφηρημένο έπίπε-

δο, δχι μόνο δέν μποροΰν νά νοηθούν ώς μορφές καθαρά

οίκονομικές πού προκύπτουν άπό μιά διαφορική κάθε φορά

συνδυαστική οίκονομικών στοιχείων άμετάβλητων καί κινούμε

νων μέσα σ ’ ένα κλειστό καί μέ ένδογενή δρια χώρο, άλλά ούτε

κι άποτελοΰν συνδυαστικές άνάμεσα σέ τοΰτα τά στοιχεία καί

άμετάβλητα στοιχεία άλλων φορέων —τοΰ Κράτους—-πού νο-

οΰνται κι αύτοί ώς άμετακίνητες υποστάσεις. Κοντολογίς, ένας

τρόπος παραγωγής δέν είναι προϊόν ένός συνδυασμού διαφόρων

φορέων, πού ό καθένας τους έχει ώστόσο μιά δομή άθικτη,

προγενέστερη άπό τή συσχέτισή τους. Ό τρόπος παραγωγής,

ένότητα τοΰ συνόλου τών οίκονομικών, πολιτικών καί ίδεολογι-



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23

κών καθοριστικών παραγόντων, είναι έκεΐνος πού όρίζει σ ’ αυ

τούς τούς χώρους τά σύνορά τους, σχεδιαγράφει τό πεδίο τους,

προσδιορίζει τά άντίστοιχα στοιχεία τους: πρ/ν άπ ' δλα είναι ή

σύνδεση καί συνάρθρωσή τους πού τούς συγκροτεί. Αύτό γίνε

ται, σέ κάθε τρόπο παραγωγής, χάρη στόν καθοριστικό ρόλο

τών σχέσεων παραγωγής. Αύτός δμως ό καθορισμός δέν ύπάρχει

ποτέ παρά μόνο στό έσωτερικό τής ένότητας ένός τρόπου

παραγωγής.

3 Στούς προκαπιταλιστικούς τρόπους, οί άμεσοι παραγωγοί,ένώ ήταν χωρισμένοι άπό τό άντικείμενο τής έργασίας καί

άπό τά μέσα παραγωγής σέ δ,τι άφορά τή σχέση τής οίκονομι-

κής κυριότητας, δέν ήταν χωρισμένοι άπ’ αύτά σέ δ,τι άφορά τό

δεύτερο συστατικό στοιχείο τών σχέσεων παραγωγής, τή σχέση

τής νομής. Οί άμεσοι παραγωγοί (οί άγρότες καί οί δουλοπάροι

κοι στή φεουδαρχία, λογουχάρη) ήταν «δεμένοι» μ ’ αύτά τά

άντικείμενο καί μέσα, διατηρούσαν 2να σχετικό έλεγχο τής

έργασιακής διαδικασίας καί μπορούσαν νά βάλουν σέ ένέργειααύτήν τή διαδικασία δίχως τήν άμεση έπέμβαση τοΰ Ιδιοκτήτη.

’Αποτέλεσμα ήταν έκεΐνο πού ό Μάρξ όνομάζει στενή «άλλη-

λοδιείσδυση» ή «μίξη» Κράτους καί οίκονομίας. Ή άσκηση

τής νόμιμης βίας ένυπάρχει όργανικά στίς σχέσεις παραγωγής,

έτσι ώστε ή ΰπερεργασία ν ’ άποσπάται άπό τούς άμεσους παρα

γωγούς πού έχουν τή νομή τοΰ άντικειμένου καί τών μέσων

έργασίας. Λόγω αύτών τών συγκεκριμένων σχέσεων μεταξύ

Κράτους καί οίκονομίας, τό περίγραμμα, ή έκταση καί τό νόη

μά τους είναι όλότελα διαφορετικά άπ’ δ,τι είναι στόν καπι

ταλισμό.

Στόν καπιταλισμό, οί άμεσοι παραγωγοί είναι όλότελα

άποστερημένοι άπό τό άντικείμενο καί τά μέσα τους έργασίας,

είναι άποκομμένοι άπ’ αύτά δχι μόνο ώς πρός τή σχέση οίκονο-

μικής κυριότητας άλλά καί ώς πρός τή σχέση νομής. ’Εμφανί

ζεται ό τύπος τών «έλεύθερων έργαζομένων», πού δέν διαθέτουν

παρά τήν έργασιακή τους δύναμη καί πού δέν μποροΰν νά

πάρουν τή θέση τους στήν έργασιακή διαδικασία δίχως τήν

παρέμβαση τοΰ Ιδιοκτήτη, παρέμβαση πού άντιπροσωπεύεται




νομικά άπό τό συμβόλαιο άγοραπωλησίας τής έργασιακής δύνα

μης. Αύτή άκριβώς ή δομή τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής μετατρέπει τήν έργασιακή δύναμη σέ έμπόρευμα καί τήν

ύπερεργασία σέ ύπεραξία. Ή ίδια αύτή δομή γίνεται έπίσης

αίτια, σέ δ,τι άφορά τίς σχέσεις άνάμεσα στό Κράτος καί τήν

οίκονομία, ένός σχετικού χωρισμού Κράτους καί οίκονομικοΰ

χώρου (συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου καί παραγωγή τής ύπερα-

ξίας), χωρισμού πού βρίσκεται στή βάση τής Ιδιάζουσας θεσμι

κής διάρθρωσης τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, διότι χαράζει

τούς νέους χώρους καί πεδία τοΰ Κράτους καί τής οίκονομίας

άντίστοιχα- χωρισμοΰ έπομένως τοΰ Κράτους καί τοΰ χώρου

άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου πού προσιδιάζει στόν καπιταλι

σμό καί πού δέν πρέπει νά νοείται ώς Ιδιαίτερο άποτέλεσμα

φορέων ούσιαστικά αύτόνομων καί άποτελούμενων άπό άμετά-

βλητα στοιχεία δποιος κι άν είναι ό τρόπος παραγωγής, άλλά ώς

Ιδιαίτερο γνώρισμα τοΰ καπιταλισμοΰ, έφόσον αύτός χαράζει

νέους χώρους τοΰ Κράτους καί τής οίκονομίας, μεταλλάζοντας

τά ίδια τους τά στοιχεία.

Ό χωρισμός αύτός δέν πρέπει λοιπόν νά μάς κάνει νά

πιστέψουμε σέ μιά πραγματική έξωτερικότητα τών σχέσεων

Κράτους καί οίκονομίας, σάμπως τό Κράτος έδώ νά μήν έπεμ-

βαίνει στήν οίκονομία παρά μόνο άπ’ Ιξω. Ό χωρισμός αύτός

δέν είναι παρά ή συγκεκριμένη μορφή πού παίρνει, στόν καπιταλισμό,

ή όργανική παρουσία τής πολιτικής στίς σχέσεις παραγωγής καί,

συνακόλουθα, στήν άναπαραγωγή τους. Ό χωρισμός αύτός Κράτους καί οίκονομίας καί αύτή ή παρουσία-δράση τοΰ Κράτους

στήν οίκονομία, πού δέν είναι παρά μιά καί ή ίδια μορφή τών

σχέσεων Κράτους καί οίκονομίας στόν καπιταλισμό, διασχίζουν

άλλωστε, άν καί άλλαγμένες, δλη τήν Ιστορία τοΰ καπιταλι

σμού, δλα τά στάδια καί φάσεις του: άνήκουν στόν σκληρό

πυρήνα τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. "Οπως στό

προμονοπωλιακό στάδιο τό Κράτος δέν ήταν πραγματικά έξωτε-

ρικό πρός τόν χώρο άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου, Ετσι καίστόν μονοπωλιακό καπιταλισμό, καί Ιδιαίτερα στή σημερινή

φάση του, ό ρόλος τοΰ Κράτους δέν συνεπάγεται, άντίστροφα,

τήν κατάργηση τοΰ χωρισμοΰ Κράτους καί οίκονομίας: τρέχου-



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25

σα καί άνακριβής άνάλυση τόσο τών σχέσεων Κράτους καί

οίκονομίας στό προμονοπωλιακό στάδιο (τό λεγόμενο Ανταγω νιστικό ή φιλελεύθερο), δσο καί τών σχέσεων Κράτους καί

οίκονομίας στό σημερινό στάδιο καί στήν τωρινή φάση. 01

ουσιαστικές άλλαγές αύτών τών σχέσεων κατά τήν Ιστορική

πορεία τοΰ καπιταλισμού, άλλαγές όφειλόμενες στίς μεταβολές

τών σχέσεών του παραγωγής, δέν είναι παρά «άλλαγμένες

μορφές» αΰτοΰ τοΰ χωρισμοΰ καί τής παρουσίας-δράσης τοΰ

Κράτους στίς σχέσεις παραγωγής.

Ώ στόσο, έφόσον ό χώρος, τό πεδίο καί συνεπώς οί Αντί

στοιχες έννοιες πολιτική-Κράτος καί οίκονομία (σχέσεις παρα

γωγής) παρουσιάζονται μέ διαφορετικό τρόπο στούς διάφορους

τρόπους παραγωγής, έπεται —ένάντια σέ κάθε φορμαλιστικό

θεωρητικισμό— δτι δπως δέν μπορεΐ νά υπάρχει μιά γενική

θεωρία τής οίκονομίας (μέ τήν έννοια μιας «οίκονομικής έπι-

στήμης») πού νά έχει ένα άμετάβλητο θεωρητικό άντικείμενο σέ

δλους τούς διαφορετικούς τρόπους παραγωγής, έτσι δέν μπορεΐ

νά υπάρχει ούτε μιά «γενική θεωρία» τής πολιτικής-Κράτους (μέ

τήν έννοια τής πολιτικής «έπιστήμης» ή τής πολιτικής «κοινω-

νιολογίας») πού νά έχει ένα άμετάβλητο θεωρητικό άντικείμενο

σέ δλους αύτούς τούς τρόπους παραγωγής. Πράγμα πού θά ήταν

εδλογο άν τό Κράτος άποτελοΰσε ένα φορέα αύτόνομο κατά τή

φύση ή τήν ούσία του, μέ άναλλοίωτα σύνορα, καί άν αύτός όφορέας έμπεριεΐχε τούς νόμους τής ίδιας τής Ιστορικής άναπα

ραγωγής. Κι έννοώ έδώ τόν δρο γενική θεωρία μέ τήν αύστηρή

σημασία του: τή σημασία ένός θεωρητικοΰ συστηματικού σώμα

τος πού νά μπορεΐ νά έξηγήσει, μέ βάση γενικές καί άναγκαΐες

θέσεις, τούς τύπους τοΰ Κράτους στούς διάφορους τρόπους

παραγωγής ώς Ιδιότυπες έκφράσεις ένός καί τοΰ ίδιου θεωρητι-

κοΰ άντικειμένου, καί συνάμα νά έκθέσει τούς νόμους πού

διέπουν τίς μεταμορφώσεις αύτοΰ τοΰ άντικειμένου, στόν Ιδιοτόν τόπο του, άπό τόν ένα τρόπο παραγωγής στόν άλλο, δηλαδή

τό πέρασμα-μετάβαση άπό τό ένα Κράτος σ ’ ένα άλλο. Α ντίθ ε

τα, είναι πέρα γιά πέρα εΟλογη μιά Θεωρία τοϋ Κράτους πού δομεί




Ενα είδικό άντικείμενο καί μιάν ειδική Εννοια: αύτό γίνεται

δυνατό μέ τόν χωρισμό τοΰ χώρου τοΰ Κράτους άπό Εκείνον τής

οίκονομίας στόν καπιταλισμό. Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τό εύλογο

μιας θεωρίας τής καπιταλιστικής οίκονομίας, πού κι αύτή

γίνεται δυνατή μέ τόν χωρισμό τών σχέσεων παραγωγής-έργα-

σιακής διαδικασίας άπό τό Κράτος.

Μπορεΐ βέβαια νά διατυπώσει κανείς γενικές θεωρητικές

προτάσεις άναφορικά μέ τό Κράτος : αύτές δμως Εχουν τήν Ιδια

θέση μ ’ έκεΐνες τοΰ Μάρξ πού άφοροΰν «τήν παραγωγή γενικά»,

δηλαδή δέν μποροΰν νά άξιώσουν τή θέση μιάς γενικής θεωρίας

τοΰ Κράτους. "Εχει σημασία νά τό τονίσουμε αύτό μπροστά

στόν φοβερό δογματισμό πού Ενυπάρχει στόν τρόπο πού παρου

σιάζονται οί γενικές θέσεις τών κλασικών τοΰ μαρξισμού γιά τό

Κράτος κάτω άπ ’ τόν τίτλο «μαρξιστική-λινινιστική θεωρία τοΰ

Κράτους», κάτι πού συνεχίζεται άκόμα καί σήμερα. Τό διαπι

στώσαμε, κατά τήν πρόσφατη συζήτηση γιά τή δικτατορία τοΰ

προλεταριάτου μέσα στό Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, σέόρισμένους ύποστηρικτές τής «διατήρησης» αύτής τής Εννοιας,

στόν Ε. Balibar, κυρίως στό βιβλίο του Σχετικά μέ τή δικτατορία

τοΰ προλεταριάτου.

Δέν βρίσκουμε βέβαια στούς κλασικούς τοΰ μαρξισμού μιά

γενική θεωρία τοΰ Κράτους, δχι έπειδή αύτοί άπλώς δέν μπόρε

σαν ή δέν ήξεραν, γιά όρισμένους λόγους, ν ’ άναπτύξουν

όλοκληρωμένα μιά τέτοια θεωρία, άλλά έπειδή δέν μπορεΐ νά

ύπάρξει μιά γενική θεωρία τοΰ Κράτους. Θέμα τρομερά Επίκαιρο: τό βλέπουμε Ιδιαίτερα στή συζήτηση γιά τό Κράτος μέσα

στήν Ιταλική άριστερά. Ό Ν. Bobbio, σέ δύο βαρυσήμαντα

άρθρα του, Εδωσε τελευταία Ιδιαίτερη Εμφαση στό γεγονός δτι ό

μαρξισμός δέν Εχει μιά γενική θεωρία τοΰ Κράτους. 'Οπότε,

άρκετοί Ιταλοί μαρξιστές θεώρησαν υποχρέωσή τους ν ’ άπαν-

τήσουν πώς μιά τέτοια θεωρία ύπάρχει «έν σπέρματι» στούς

κλασικούς τοΰ μαρξισμού καί δτι τό ζήτη|ια πού μπαίνει είναι νά

τήν άναπτύξουμε, δτι Επομένως είναι θεμ ιτή1. "Αν καί οί λόγοι

I . Τό σύνολο τής συζήτησης αύτής δημοσιεύτηκε μέ τόν τίτλο II marxismo

e Ιο Slaio. 1976.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 27

πού προβάλλει ό Ν. Bobbio δέν είναι οΐ σωστοί, παραμένει τό

γεγονός δτι δέν υπάρχει γενική θεωρία τοΰ Κράτους διότι δένμπορεΐ νά υπάρξει. Πάνω στό συγκεκριμένο τοΰτο σημείο, ή

θέση μας πρέπει νά είναι σταθερή ένάντια σ ’ δλες τίς έπικρίσεις,

καλόπιστες ή κακόπιστες, πού ψέγουν τόν μαρξισμό γιά τίς

δήθεν άνεπάρκειές του στό έπίπεδο μιας γενικής θεωρίας τής

πολιτικής καί τής έξουσίας. Ά λ λά άκριβώς μιά άπό τίς υπηρε

σίες πού πρόσφερε ό μαρξισμός είναι δτι Ιβαλε στήν άκρη, καί

σ ’ αύτή τήν περίπτωση δπως καί σέ άλλες, τίς άφ’ ύψηλοΰ

μεταφυσικές έπισκοπήσεις τής λεγόμενης πολιτικής φιλοσο

φίας, τίς άόριστες καί όμιχλώδεις γενικές καί άφηρημένες

θεωρητικοποιήσεις που έχουν τήν άξίωση ν ’ άποκαλύψουν τά

μεγάλα μυστικά τής ' Ιστορίας, τής Πολιτικής, τοΰ Κράτους καί

τής ’ Εξουσίας. Πρέπει νά τό τονίσουμε αύτό σήμερα, περισσό

τερο άπό ποτέ άλλοτε, σέ μιά στιγμή δπου, μπροστά στά

κατεπείγοντα πολιτικά προβλήματα στήν Ευρώπη καί Ιδιαίτερα

στή Γαλλία, παραστέκουμε, δλλη μιά φορά, σ ’ αύτή τήν έντελώς

τυπική υπεκφυγή πού είναι ή έπανεμφάνιση τών μεγάλων συ-

στηματοποιήσεων, τών Πρώτων καί τών Έσχα τω ν Φιλοσοφιών

τής 'Εξουσίας, οί όποιες δέν κάνουν άλλο, τίς περισσότερες

φορές, παρά νά άναμασοΰν τήν ξεφτισμένη όρολογία τής πιό

παραδοσιακής σπιριτουαλιστικής μεταφυσικής. Κι αύτό, γεμί

ζοντας άβέρτα τήν άγορά μέ τίς μεγάλες τρομοκρατικές καί

φενακίζουσες "Εννοιες τοΰ Δεσπότη, τοΰ ' Ηγεμόνα, τοΰ ’Αφέν

τη καί μερικές άλλες τοΰ ίδιου φυράματος: άπό τόν Deleuze ώςτούς «νέους φιλόσοφους» ό κατάλογος είναι μακρύς2. Τό Φιλο

σοφικό Συνέδριο διασκεδάζει* τώρα στή Γαλλία, στό βάθος

δμως δλα τοΰτα δέν είναι πολύ διασκεδαστικά. Τά πραγματικά

προβλήματα είναι άρκετά σοβαρά καί πολύπλοκα γιά νά μπορέ

2. G.Deleuzfκαί F.G ua ttari. L'anti-Oedipe. 1975(σέ έλληνική μετάφρα

ση Ό Άντι-ΟΙδΙπους, Έκδ. Ράππα, 1982). Γιά δ,τι άφορδ τό ρεύμα τών «νέων

φιλοσόφων», θ* άναφέρομαι άπό δώ καί μπρός σέ δύο συγγράμματα: Β. Η. LfcvY.

La barbarieά visagehumain. 1977, καί A. G i.ucksmann, Lesmaitrespenseurs, 1977.

• «Τό Συνέδριο διασκεδάζει» — ή γνωστή δημοφιλής όπερέτα τοΰ μεσοπο

λέμου (Σημ. Μετ.).




σουν νά λυθούν μέ ΰπεραπλουστευτικές καί μεγαλόστομες γενι

κεύσεις, πού δέν κατάφεραν ποτέ νά έξηγήσουν ότιδήποτε.

Ό χ ι πώς δέν υπάρχουν καθόλου άδυναμίες τοΰ μαρξισμού

στίς άναλύσεις γιά τό Κράτος καί την έξουσία, άλλά οί άδυνα

μίες αυτές δέν βρίσκονται έκεΐ πού άναζητοΰνται. ’Εκείνο πού

στοίχισε πολύ άκριβά στίς λαϊκές μάζες σ ’ δλο τόν κόσμο δέν

είναι ή άπουσία, στόν μαρξισμό, μιας γενικής θεωρίας τοΰ

Κράτους καί τής έξουσίας, άλλά όπωσδήποτε 6 έσχατολογικός

καί προφητικός δογματισμός πού μάς σέρβιρε, γιά μεγάλο

διάστημα, £να παρόμοιο θεωρητικό σύστημα μέ τη μορφή τής

«μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας» τοΰ Κράτους. Οί πραγμα

τικές, καί συνακόλουθα σημαντικές, άδυναμίες τοΰ μαρξισμού

σ ’ αυτό τό σημείο άφοροΰν τούς ίδιους τούς τομείς δπου ή

θεωρητικοποίηση είναι νόμιμη. Έ χω δείξει, στό Πολιτική έξου

σία καί κοινωνικές τάξεις 3 καί στά κατοπινά βιβλία μου, δτι οί

άδυναμίες αύτές, πού προσπάθησα νά έξηγήσω τίς αίτιες τους,

ΐ-χουν σχέση τόσο μέ τίς γενικές θεωρητικές θέσεις δσο καί μέτή θεωρία τού καπιταλιστικού Κράτους. Μιά άπό τίς σημερινές

έπιπτώσεις τους είναι ή άπουσία μιας άρκετά προωθημένης καί

Ικανοποιητικής άνάλυσης τών καθεστώτων καί τοΰ Κράτους

στίς άνατολικές χώρες.

Έ τσ ι, άντί νά έξετάσω καί νά έκθέσω σέ τοΰτο τό βιβλίο

πρώτα τίς γενικές θέσεις γιά τό Κράτος καί νά περάσω, σέ

συνέχεια, στό καπιταλιστικό Κράτος, θά τό κάνω αΰτό στήνπορεία μιας άνάλυσης τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, πού ή

θεωρία του είναι καί δυνατή καί θεμιτή. Ό χ ι δπως νόμισε, γιά

μεγάλο διάστημα καί μέ άπλοϊκό τρόπο, ένας έγελιανο-μαρξι-

στικός ίστορικισμός, γιά τόν όποιο ό καπιταλισμός άποτελοΰσε

τήν προχωρητική καί γραμμική άνθηση τών «φύτρων» πού

περιέχουν οί προκαπιταλιστικοί τρόποι, παραγωγής, μέ τήν

£ννοια πού κι ό άνθρωπος μάς δίνει τό κλειδί τής έξήγησης τοΰ

πιθήκου. Τό καπιταλιστικό Κράτος δέν μάς έπιτρέπει νά διατυπώσουμε, μέ βάση αύτό τό ίδιο, τίς γενικές θέσεις γιά τό Κράτος

3. Έκδ. Maspero. 1968.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29

σάν ν ’ άποτελοϋσε τήν τέλεια υλοποίηση κάποιου Urstaat

(πρωτο-κράτους) πού διανοίγει προχωρητικά τόν δρόμο τουμέσα στήν Ιστορική πραγματικότητα, άντίληψη πού ταλανίζει

άκόμα άρκετούς θεωρητικούς τής έξουσίας (έντελώς διαφορετι

κό είναι τό πρόβλημα τών Ιστορικών συνθηκών —ό καπιταλι

σμός— πού κάνουν δυνατή τή διατύπωση αύτών τών γενικών

θέσεων). Ή Ιδιαίτερη αύτονομία τοΰ πολιτικοΰ χώρου στόν

καπιταλισμό, αύτονομία πού κάνει εύλογη τή θεωρία του, δέν

είναι ή όλοκληρωμένη καί τέλεια πραγμάτωση μιας ούσιαστι-

κής ή φυσικής αύτονομίας τοΰ Κράτους, άλλά τό άποτέλεσμα

ένός, χαρακτηριστικού γιά τόν καπιταλισμό, χωρισμού άπό τίς

σχέσεις παραγωγής. ' Η θεωρία ίοΰ καπιταλιστικού Κράτους δέν

μπορεΐ νά συνάγεται άπλώς άπό τίς γενικές θέσεις γιά τό

Κράτος. "Αν παρουσιάζω σέ τοΰτο τό κείμενο καί τίς δύο

ταυτόχρονα, είναι γιατί οί γενικές αύτές θέσεις μποροΰν νά

διασαφηνιστούν καλύτερα μέ τοΰτο τό άντικείμενο, τό καπιτα

λιστικό Κράτος, πού μπορεΐ νά όδηγήσει σέ μιάν Ιδιαίτερη

θεωρία.

Έφόσον δέν μπορεΐ νά ύπάρξει γενική θεωρία τοΰ Κράτους

πού νά διατυπώνει γενικούς νόμους γιά τίς μεταβολές τοΰ

άντικειμένου της στούς διάφορους τρόπους παραγωγής, δέν

μπορεΐ νά ύπάρξει οδτε άνάλογη θεωρία γιά τή μετάβαση άπό

ένα Κράτος σέ άλλο, καί συγκεκριμένα άπό τό καπιταλιστικό Κράτος στό σοσιαλιστικό Κράτος. Μιά θεωρία τοΰ καπιταλιστι

κού Κράτους παρέχει σπουδαία στοιχεία γιά τό μεταβατικό πρός

τόν σοσιαλισμό Κράτος. Ά λλά τά στοιχεία αύτά δχ ι μόνο δέν

Εχουν τόν ίδιο χαρακτήρα μέ τή θεωρία τοΰ καπιταλιστικού

Κράτους, άλλά κατέχουν μιάν έντελώς Ιδιαίτερη θέση μέσα στίς

ίδιες τίς γενικές θεωρητικές θέσεις γιά τό Κράτος. Δέν μποροΰν

νά συνιστοΰν παρά θεωρητικο-στρατηγικές έννοιες πρακτικού

χαρακτήρα πού λειτουργοΰν βέβαια ώς όδηγοί γιά τή δράση,άλλά τό πολύ σάν όδοδεικτικές πινακίδες. Δέν ύπάρχει, δέν

μπορεΐ νά υπάρξει, «πρότυπο» ένός μεταβατικοΰ πρός τόν σοσια

λισμό Κράτους, ούτε καθολικό «πρότυπο» ίδιαιτεροποιήσιμο




κατά τίς συγκεκριμένες περιπτώσεις, οΰτε άλάθευτη συνταγή,

θεωρητικά έγγυημένη, Κράτους μεταβατικού πρός τόν σοσιαλισμό, άκόμα γιά μιά μεμονωμένη χώρα. Οί άναλύσεις πού θά

κάνω ό ίδιος σέ τοΰτο τό βιβλίο σχετικά μέ τό μεταβατικό πρός

τόν σοσιαλισμό Κράτος στίς χώρες τής δυτικής Ευρώπης δέν

Εχουν μιά τέτοιαν άξίωση. Πρέπει νά τό πάρουμε άπόφαση μιά

γιά πάντα: τό ξέρουμε τώρα πώς δέν μπορούμε νά ζητάμε άπό μιά

θεωρία, δσο κι δν είναι έπιστημονική —συμπεριλαμβανομένου

καί τού μαρξισμού πού παραμένει μιά πραγματική θεωρία τής

δράσης— νά μάς δώσει περισσότερα άπ’ δσα μπορεΐ. 'Υπάρχει

πάντα μιά δομική άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη,

άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πραγματικότητα.

Δυό άποστάσεις πού είναι στήν ούσία μία. "Οπως οί φιλό

σοφοι τοΰ Διαφωτισμού δέν είναι «υπεύθυνοι» γιά τούς όλοκλη-

ρωτισμούς τής Δύσης, Ετσι κι ό μαρξισμός δέν είναι «υπεύθυ

νος» γιά δ,τι συμβαίνει στήν ’Ανατολή. Δέν είναι υπεύθυνος,

δχι μόνο μέ τήν άγοραία Εννοια, δηλαδή μέ τήν Εννοια τοΰ δτι,στήν ’Ανατολή, Εχουμε Εναν ξεστρατισμένο μαρξισμό, πράγμα

πού θά άθώωνε τόν καθαρό μαρξισμό, άλλά διότι υπάρχει αύτή ή

άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πραγματικότητα, πού

Ισχύει γιά κάθε θεωρία, μαζί καί γιά τόν μαρξισμό, καί πού

συμπίπτει μέ τήν άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη.

Τό νά θέλουμε νά τήν καταργήσουμε ίσοδυναμεΐ μέ τό νά

κάνουμε όποιαδήποτε θεωρία νά λέει ότιδήποτε, νά κάνουμε στό

δνομα τής θεωρίας ότιδήποτε.Διότι ή άπόσταση αύτή δέν σημαίνει μιά τάφρο πού δέν

μπορούμε νά τή γεμίσουμε, άλλά τό άντίθετο: μέσα σέ τούτη τήν

άπόσταση, τήν πάντοτε άνοιχτή, σπεύδουν οί βουλωτές πού

καιροφυλακτοΰν. Ξέρουμε έπίσης τώρα δτι δέν ύπάρχει θεωρία,

δποια κι άν είναι κι δσο άπελευθερωτική κι άν είναι, πού νά Εχει

άρκετή δύναμη, μέ τήν «καθαρότητα» τής λογικής της, ώστε νά

άποκλείει τήν ένδεχόμενη χρησιμοποίησή της γιά τούς σκοπούς

μιας όλοκληρωτικής έξουσίαςάπό μέρους τών μπετατζήδων τήςάπόστασης άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη, αύτών πού

κολλάνε στά κείμενα καί πού καταργοΰν τήν πραγματικότητα,

πού μποροΰν πάντα νά έπικαλοΰνται αύτήν τή θεωρία στήν ίδια



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31

της τήν καθαρότητα. Ά λλά τότε τό φταίξιμο δέν είναι τοΰ Μάρξ

οΟτε άλλωστε τοΰ Πλάτωνα, τοΰ ’Ιησού, τοΰ Ρουσσώ ή τοΰΒολταίρου. Αύτή ή άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί στήν

πραγματικότητα έξακολουθεΐ νά ύπάρχει παρά τοΰτο τό βούλω

μα. Ό Στάλιν δέν είναι «φταίξιμο» τοΰ Μάρξ, δπως ό Βοναπάρ-

της (ό πρώτος) δέν είναι φταίξιμο τοΰ Ρουσσώ, ό Φράνκο φταίξι

μο τοΰ Ίησοΰ, ό Χίτλερ φταίξιμο τοΰ Νίτσε ή ό Μουσολίνι

φταίξιμο τοΰ Σορέλ, έστω κι άν έχουν χρησιμοποιηθεί οί

σκέψεις τους, σέ μερικά μάλιστα σημεία άτόφιες, γιά νά καλυ

φθούν αύτοί οί όλοκληρωτισμοί.

"Ολα τοΰτα γιά ν ’ άντικρούσω τά δσα μάς κοπανάνε σήμερα

οί «νέοι φιλόσοφοι», πού <δς τη στιγμή αύτή άπ’ δ,τι ξέρω δέν

έχουν βρεΐ καλύτερη άπάντηση στό πρόβλημα άπό τό νά

έπαναλαμβάνουν, Οστερα άπό τόν Karl Popper4, άλλά μέ πολύ

λιγότερη έξυπνάδα καί έπιτηδειότητα άπ' αΰτόν, δτι ό κόσμος

τών στρατοπέδων συγκέντρωσης όφείλεται στά λογιζόμενα ώς

«κλειστά» θεωρητικά συστήματα, καί μάλιστα στήν κρατιστική

άντίληψη τών δασκάλων πού έγιναν έτσι οί έμπνευστές τους. ' Η

άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πραγματικότητα έξηγεΐ

στήν ούσία αύτό πού, διαφορετικά, παραμένει ένα κολοσσιαίο

παράδοξο: οί όλοκληρωτισμοί άναφέρθηκαν άκριβώς σέ στο

χαστές πού, στό πλαίσιο τής έποχής τους, ύπήρξαν άναμφισβή-

τητα πολύ λιγότερο κρατιστές άπό άλλους· στόν ’ Ιησοΰ, στόν

Ρουσσώ, στόν Νίτσε, στόν Σορέλ, στόν Μάρξ τέλος, πού έγνοια

του διαρκής καί πρωταρχική ήταν ό μαρασμός τοΰ Κράτους.

’Επανέρχομαι στά δσα είπα: τό νά μήν παίρνουμε ύπόψη

αύτή τήν άπόσταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πραγματικότη

τα, τό νά θέλουμε νά καταργήσουμε σώνει καί καλά τήν άπό

σταση άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη, σημαίνει νά κάνουμε

τόν μαρξισμό νά λέει ότιδήποτε. Δέν μπορούμε έπομένως νά

ζητάμε άπό τόν μαρξισμό, άπό τόν «άληθινό» μαρξισμό αύτήν

τή φορά, τήν άλάθευτη, καί άπαλλαγμένη άπό παρεκκλίσεις,

4. Κ. Popper , The Open Society and its Ennemies, 1946 (σέ ίλληνική

μετάφραση. Ή άνοιχτή κοινωνία καί οί Ιχθροί της, τόμ. I, ίκδ. Δωδώνη, 1980).



η ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

συνταγή γιά μιά γνήσια μετάβαση στόν δημοκρατικό σοσιαλι

σμό, διότι πρόκειται γιά μιάν άπάντηση πού ό μαρξισμός δένμπορεΐ νά δώσει, δπως καί δέν μπόρεσε νά χαράξει τόν δρόμο

τών δσων συμβαίνουν στήν ’Ανατολή.

Αύτό δέν σημαίνει πώς δέν μπορούμε, κατά Ενα άποφασι-

στικό μέρος στό φώς τού μαρξισμού (μιά καί ό μαρξισμός δέν

έξηγεΐ τά πάντα, δέν μπορεΐ νά Εξηγήσει μόνος του τά πάντα), νά

άναλύσουμε τό Κράτος στίς λεγόμενες χώρες τοΰ «υπαρκτού

σοσιαλισμού» (ΕΣΣΔ, άνατολική Ευρώπη, Κίνα), δηλαδή στίς

χώρες δπου μιά όρισμένη μετάβαση στόν σοσιαλισμό Εχει

έπιχειρηθεΐ καί κατέληξε στή γνωστή μας κατάσταση. Είναι

φανερό πώς γιά νά γίνει αύτό οΐ Ιστορικές άναλύσεις (τοΰ

είδους: «οί συγκεκριμένες συνθήκες μιάς χώρας») ή οί άναλύ-

σεις τής πολιτικής στρατηγικής πού Εφαρμόστηκε (θ’ άναφερθώ

σ ’ αύτές στό τέλος τοΰ παρόντος κειμένου), άν καί άπόλυτα

άπαραίτητες, δέν έπαρκοΰν. Σημαίνει μήπως αύτό δτι θά Επρεπε

νά κατασκευάσουμε μιά γενική μαρξιστική θεωρία τοΰ Κράτους,

πού νά μπορεΐ νά έξηγήσει τίς όλοκληρωτικές πλευρές τής

έξουσίας σ ’ αύτές τίς χώρες κατά τρόπο άνάλογο μ’ έκεΐνο τών

διαφόρων άπλουστευτικών γενικεύσεων πού, άπό τήν άλλη

δχθη, μάς σερβίρονται μέ τόν γνωστό τρομοκρατικό τρόπο, άπό

τούς διάφορους γκουλαγκ-ολόγους; Δέν τό νομίζω, άν καί

(μάλλον: διότι) τό πρόβλημα τοΰ όλοκληρωτισμοΰ είναι φοβεράπραγματικό. Δέν μπορεΐ νά κατανοηθεΐ σ ’ δλη τήν πολυπλοκό-

τητά του μέ όλοκληρώνουσες γενικεύσεις. Παίζοντας μ’ άνοι-

χτά χαρτιά θά πώ τοΰτο: δέν μπορούμε νά τοποθετούμε τούς

όδηγητικούς δείκτες μιάς άνάλυσης ταυτόχρονα τοΰ σύγχρονου

όλοκληρωτισμοΰ καί τών έκφάνσεών του στίς άνατολικές χώ

ρες, παρά βαθαίνοντας καί άναπτύσσοντας τίς γενικές θεωρητι

κές θέσεις γιά τό Κράτος, άλλά καί τή θεωρία άκριβώς τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους σέ δ,τι άφορά τίς σχέσεις παραγωγήςκαί τόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας.

Δύο πράγματα πού θά προσπαθήσω νά κάμω δείχνοντας τίς ρίζες

τοΰ όλοκληρωτισμοΰ.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 33

’ Εννοείται πώς δέν μπορεΐ νά πρόκειται παρά γιά μιά τοπο

θέτηση όδηγητικών δεικτών: τό σημερινό Κράτος στίς άνατολι-κές χώρες είναι Ενα Ιδιότυπο καί πολύπλοκο φαινόμενο, σέ

καμιά περίπτωση άναγώγιμο στό έν ένεργεία στίς κοινωνίες μας

Κράτος, πού θ' άποτελέσει τό βασικό άντικείμενο αύτοΰ τοΰ

βιβλίου. Τό Κράτος σ ’ αύτές τίς χώρες άπέχει πολύ άπό τό νά

είναι μιά άπλή παραλλαγή τοΰ καπιταλιστικού Κράτους. Κλίνω

ώστόσο νά θεωρήσω πώς οί ρίζες καί τό μυστικό όρισμένων

όλοκληρωτικών πλευρών τοΰ Κράτους στίς άνατολικές χώρες

βρίσκονται, άνάμεσα σέ άλλα (διότι ό καπιταλισμός δέν είναι ή

πηγή δλων τών κακών3), άλλά δίχως άλλο βασικά, σέ κάτι πού

θά όνομάσω καπιταλιστικές πλευρές αύτοΰ τοΰ Κράτους, τών

σχέσεων παραγωγής καί τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής

έργασίας πού τό υποβαστάζουν. Σκόπιμα καί μόνο ένδεικτικά

χρησιμοποιώ τούτο τόν δρο καπιταλιστικές πλευρές, διότι, είτε

πρόκειται έδώ γιά καπιταλιστικά χαρακτηριστικά πού παραμέ

νουν σ ’ Εναν Ιδιόμορφο αύταρχικό σοσιαλισμό, γιά έπιδράσεις

ένός καπιταλιστικού περίγυρου-περικύκλωσης στίς σ οσιαλ ιστι

κές χώρες, ή γιά τήν κατάληξη —καί σέ ποιό βαθμό— αυτών τών

χωρών σ ’ έναν ούσιαστικό κρατικό καπιταλισμό μέ νέα μορφή,

αύτό είναι ένα ξεχωριστό πρόβλημα πού δέν θά τό θίξω έδώ:

είναι άρκετά σημαντικό ώστε ν ’ άξίζει νά έξεταστεΐ στόν κατάλ

ληλο χώρο του. Αύτή δμως ή τοποθέτησή μου έχει ευρύτερες

συνέπειες: όρισμένες άπό τίς άναλύσεις μου πού άναφέρονται

δχι μόνο στό Κράτος γενικά, άλλά καί στό καπιταλιστικόΚράτος στίς συνάφειές του μέ τίς σχέσεις παραγωγής καί μέ τόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, άφορούν έπίσης —παίρ

νοντας πάντα ύπόψη τήν Ιδιομορφία του— τό Κράτος στίς

άνατολικές χώρες. Αύτό πρέπει νά τό έχουμε διαρκώς στό νοΰ

καί άναλαμβάνω νά τό υπενθυμίζω σέ κάθε εύκαιρία.

Γιά νά έπανέλθουμε στό καπιταλιστικό Κράτος, προσθέτωτέλος δτι ή θεωρία του δέν έχει πραγματικό έπιστημονικό

5."Εκφραση πού τή δανείζομαι άπό τόν Jean Daniel.




χαρακτήρα παρά μόνο άν κατορθώνει νά συλλάβει τήν άναπα-

ραγωγή καί τίς Ιστορικές μεταβολές τοΰ Αντικειμένου της στούςτόπους δπου αύτή ή άναπαραγωγή κι αυτές οί μεταβολές βρί

σκονται σ ’ ένέργεια, στούς διάφορους κοινωνικούς σχηματι

σμούς, δηλαδή στούς τόπους διεξαγωγής τοΰ ταξικοΰ άγώνα:

κρατικές μορφές σύμφωνα μέ τά στάδια καί τίς φάσεις τοΰ

καπιταλισμού (φιλελεύθερο Κράτος, παρεμβατιστικό Κράτος

κτλ.), διάκριση αυτών τών μορφών άπό τίς κρατικές μορφές

έκτακτων έξουσιών (φασισμοί, στρατιωτικές δικτατορίες, βονα

παρτισμοί), καθεστωτικές μορφές στίς διάφορες συγκεκριμένες

χώρες. Ή θεωρία τοΰ καπιταλιστικού Κράτους δέν μπορεϊ ν ’άπο-

κοπεϊ άπό μιάν ιστορία τής συγκρότησής του καί τής άναπαραγωγής

του.

'Ωστόσο, δέν πρέπει νά πέσουμε στόν θετικισμό καί στόν

έμπειρισμό καί νά δομήσουμε τό θεωρητικό άντικείμενο τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους σύμφωνα μέ κάποιο πρότυπο ή Ιδεότυ-

πο, δηλαδή μέ συγκριτική έπαγωγή-πρόσθεση τών Ιδιαίτερων

γνωρισμάτων τών διαφόρων συγκεκριμένων καπιταλιστικών

Κρατών. Αύτό σημαίνει άπλώς δτι, ένώ θά διατηροΰμε τή

διάκριση άνάμεσα στόν τρόπο παραγωγής (άντικείμενο άφηρη-

μένο-τυπικό στούς οίκονομικούς, Ιδεολογικούς καί πολιτικούς

προσδιορισμούς του) καί στούς συγκεκριμένους κοινωνικούς

σχηματισμούς (συναρθρώσεις, σέ μιά δοσμένη Ιστορική περίοδο,

πολλών τρόπων παραγωγής), δέν θά πρέπει νά θεωρούμε αύτούς

τούς κοινωνικούς σχηματισμούς σάν άπλά χωροποιημένα στοι-βάγματα-συγκεκριμενοποιήσεις τρόπων παραγωγής άναπαραγό-

μενων στό έπίπεδο τής άφαίρεσης, έπομένως ένα συγκεκριμένο

Κράτος σάν μιά άπλή πραγμάτωση τοΰ Κράτους τοΰ καπιταλι

στικού τρόπου παραγωγής. Οί κοινωνικοί σχηματισμοί είναι οί

πραγματικοί τόποι δπου ύπάρχουν καί άναπαράγονται οί τρόποι

παραγωγής, συνεπώς τό Κράτος στίς διάφορες μορφές του,

μορφές πού δέν μποροΰν νά προκύπτουν άπλώς άπό τόν καπιτα

λιστικό τύπο Κράτους ό όποιος υποδηλώνει ένα άφηρημένο-τυπικό άντικείμενο. Συσχετίζω τό καπιταλιστικό Κράτος, κατά

πρώτο λόγο μέ τίς σχέσεις παραγωγής, σημαίνει δομώ πάνω σέ

τούτη τή βάση τό θεωρητικό άντικείμενο αύτοΰ τοΰ Κράτους.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 35

’ Αντικείμενο-τύπος πού, στή συνέχεια, θά μοναδικοποιηθεΐ ή

συγκεκριμενοποιηθεί μέ τόν Εναν ή τόν δλλο τρόπο, άνάλογα μέ

τόν ταξικό άγώνα στόν ένα ή τόν άλλο κοινωνικό σχηματισμό.

Μιά θεωρία τοΰ καπιταλιστικού Κράτους δέν μπορεΐ νά έκπονη-

θεΐ παρά μόνο διαμέσου τοΰ συσχετισμού αύτοΰ τοΰ Κράτους μέ

τήν Ιστορία τών πολιτικών άγώνων στόν καπιταλισμό.

III

Ανακεφαλαιώνω: άν οί (τέτοιες ή τέτοιες) σχέσεις παραγωγής

είναι έκεΐνες πού δίνουν τό περίγραμμα τοΰ πεδίου τοΰ Κράτους,

τό τελευταίο Εχει ώστόσο Εναν δικό του ρόλο στή δημιουργία

αύτών τών σχέσεων. Ή σχέση τοΰ Κράτους μέ τίς σχέσεις

παραγωγής είναι μιά πρώτη σχέση τοΰ Κράτους μέ τίς κοινωνικές τάξεις καί τήν πάλη τών τάξεων. "Οσον άφορά τό καπιταλι

στικό Κράτος, ό σχετικός χωρισμός του άπό τίς σχέσεις παρα

γωγής, πού τόν έπιβάλλουν οί ίδιες αύτές σχέσεις, είναι ή βάση

τής όργανωτικής του διάρθρωσης καί προδιαγράφει ήδη τή

σχέση του μέ τίς κοινωνικές τάξεις καί τήν πάλη τών τάξεων

στόν καπιταλισμό.

Ή παραγωγική διαδικασία θεμελιώνεται πράγματι στήν

ίνότητα τής έργασιακής διαδικασίας καί τών σχέσεων παραγω

γής (πού μέ τή σειρά τους συνίστανται σέ μιά διπλή σχέση, τή

σχέση οίκονομικής κυριότητας καί τή σχέση νομής). ' Η ένότη-

τα αύτή, πού πραγματώνεται μέ τό προβάδισμα τών σχέσεων

παραγωγής Εναντι τής έργασιακής διαδικασίας, όνομάζεται συ

χνά «παραγωγικές δυνάμεις» καί περικλείνει τήν τεχνολογία καί

τήν τεχνική διαδικασία. ’Ενάντια στόν παραδοσιακό οίκονομι-

σμό πού καταλήγει κατευθείαν στόν τεχνικισμό καί δέν βλέπει,

τελικά, στίς σχέσεις παραγωγής παρά τή σκέτη άποκρυστάλλω-

ση-περίβλημα-άντανάκλαση μιάς τεχνολογικής διαδικασίας

τών ίδιων τών παραγωγικών δυνάμεων (είσάγοντας Ετσι, μέσα




στήν ίδια τή διαδικασία τής παραγωγής, τήν άντίληψη πού έχει

γιά τίς σχέσεις βάσης καί ύπερδομής-άντανάκλασης), είναι αύτόάκριβώς τό προβάδισμα τών σχέσεων παραγωγής έναντι τών

παραγωγικών δυνάμεων πού προσδίδει στή συνάρθρωσή τους τή

μορφή μιας διαδικασίας παραγωγής καί άναπαραγωγής. "Αν καί

οί παραγωγικές δυνάμεις έχουν μιά δική τους ύλικότητα πού δέν

μπορούμε νά τήν άγνοούμε, ώστόσο όργανώνονται πάντα κάτω

άπό καθορισμένες σχέσεις παραγωγής (πράγμα πού δέν άπο-

κλείει έπομένως ούτε τίς μεταξύ τους άντιφάσεις, ούτε τήν δνιση

άνάπτυξή τους μέσα σέ,μιά διαδικασία πού είναι τό άποτέλεσμα

αύτοΰ τοΰ προβαδίσματος).

Δέν είναι τό πέρασμα άπό τόν άνεμόμυλο στόν άτμόμυλο

πού έξηγεΐ τό πέρασμα άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό:

όλόκληρο τό έργο τού Μάρξ τό άποδείχνει παρά τά άναμφισβή-

τητα διφορούμενα πού περιέχει καί πού όφείλονται στήν έπίδρα-

ση τήν όποία άσκεΐ ή Ιδεολογία τής τεχνικής προόδου τής

φιλοσοφίας τοΰ Διαφωτισμού άκόμα καί στά κείμενα τής ώριμό-'

τητας.

’Από τούτο τό προβάδισμα άπορρέει καί ή παρουσία τών

πολιτικών (καί Ιδεολογικών) σχέσεων μέσα στίς σχέσεις παρα

γωγής. ΟΙ σχέσεις παραγωγής καί οΐ συνιστώσες τους (οίκονο-

μική κυριότητα/νομή) έκφράζονται μέ τή μορφή ταξικών έξου-

σιών: οί έξουσίες αύτές είναι όργανικά σπονδυλωμένες μέ τίς

πολιτικές καί Ιδεολογικές σχέσεις πού τίς καθιερώνουν καί τίς

νομιμοποιούν. ΟΙ σχέσεις αύτές δέν έπιπροσθέτονται άπλώς στίςήδη υπάρχουσεζ σχέσεις παραγωγής, δέν έπιδροΰν άπλώς πάνω

τους χάρη σέ κάποιαν όπισθενέργεια μέσα σέ μιά σχέση θεμε

λιακής έξωτερικότητας ή μέσα σ ’ ένα ρυθμό χρονομετρημένο έκ

τών ύστέρων. Είναι κι οί ίδιες παρούσες —μέ είδική μορφή στόν

κάθε τρόπο παραγωγής— στή δημιουργία τών σχέσεων παραγω

γής. ΟΙ-πολιτικές (καί Ιδεολογικές) σχέσεις έπομένως δέν έπεμ-

βαίνουν άπλώς στήν άναπαραγωγή τών σχέσεων παραγωγής,

σύμφωνα μέ μιά σημερινή καί τρέχουσα έκδοχή τοΰ δρουάναπαραγωγή, δπου ή άναπαραγωγή συσκοτίζει τή δημιουργία

τών σχέσεων παραγωγής είσάγοντας μέ πλάγιο τρόπο τίς πολι-

τικο-ιδεολογικές σχέσεις, ένώ διατηρεί στίς σχέσεις παραγωγής



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 37

τήν άρχική αύτογεννητική τους άγνότητα. ’ Ακριβώς έπειδή οί

πολιτικο-ιδεολογικές σχέσεις είναι κιόλας παρούσες στή σύσταση τών σχέσεων παραγωγής, παίζουν βασικό ρόλο στήν

άναπαραγωγή τους καί ή διαδικασία παραγωγής καί έκμετάλ-

λευσης είναι, ταυτόχρονα, διαδικασία άναπαραγωγής τών σχέ

σεων κυριαρχίας/ύποταγής, πολιτικής καί Ιδεολογικής. ’Από

τούτο τό θεμελιακό δεδομένο άπορρέέι ή παρουσία —ειδική γιά

τόν κάθε τρόπο παραγωγής— τοΰ Κράτους, πού συγκεντρώνει,

συμπυκνώνει, υλοποιεί καί ένσψκώνει τίς πολιτικο-ιδεολογικές

σχέσεις, μέσα στίς σχέσεις παραγωγής καί στήν άναπαραγωγή

τους.

Ά π ό τοΰτο τέλος τό δεδομένο ξεκινάει ή πρώτη τοποθέτηση

τοΰ Κράτους στή συγκρότηση καί τήν άναπαραγωγή τών κοινω

νικών τάξεων, κοντολογίς στήν πάλη τών τάξεων. Οί σχέσεις

παραγωγής στήν άναφορά τους πρός τίς σχέσεις πολιτικής καί

Ιδεολογικής κυρίαρχίας/ύποταγής, διαχαράζουν άντικειμενικές

θέσεις (τίς κοινωνικές τάξεις) πού δέν είναι παρά διακρίσεις μέσα

στό σύνολο τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας (σχέσεις

παραγωγής πού έχουν τόν καθοριστικό ρόλο, σχέσεις πολιτικές,

σχέσεις Ιδεολογικές). Τό γεγονός αύτό —πού προκύπτει συνε

πώς άπό τό προβάδισμα τών σχέσεων παραγωγής έναντι τών

παραγωγικών δυνάμεων— έχει συνέπειες καί ώς πρός τίς θέσεις

τών κοινωνικών τάξεων μέσα στίς ίδιες τίς σχέσεις παραγωγής.

Ό κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας, δπως έκφράζεται μέ

τήν παρουσία τών πολιτικών καί Ιδεολογικών σχέσεων μέσαστήν παραγωγική διαδικασία, είναι έκεΐνος πού έχει τό προβά

δισμα έναντι τοΰ τεχνικού καταμερισμού τής έργασίας. Αύτό δέν

σημαίνει πώς ό τεχνικός καταμερισμός τής έργασίας είναι

άναγώγιμος στόν κοινωνικό καταμερισμό, άλλά πώς δέν υπάρχει

καί δέν άναπαράγεται ποτέ, παρά μόνο έπενδυμένος στόν κοινω

νικό καταμερισμό.

Αύτές οί ταξικές θέσεις, πού έκφράζονται μέ έξουσίες,

συνίστανται έτσι, ήδη μέσα στίς σχέσεις παραγωγής, σέ ταξικέςπρακτικές καί σέ ταξικούς άγώνες. Αύτές οί σχέσεις καί ό

κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας δχι μόνο δέν συνιστοΰν

μιά (προγενέστερη) έξωτερική πρός τίς κοινωνικές τάξεις οίκο-




νομική δομή, άλλά οδτε καί άνήκουν σ ’ ενα πεδίο έξωτερικό πρός

τήν έξουσία καί τούς άγώνες. Δέν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις

πρίν άπό τήν άντιπαράθεσή τους, δηλαδή πρίν άπό τούς άγώνες

τους. 01 κοινωνικές τάξεις δέν έμφανίζονται «καθ’ έαυτές» μέσα

στίς σχέσεις παραγωγής, γιά νά μποϋν στόν άγώνα (νά γίνουν

τάξεις «δι* έαυτές») μόνο υστέρα ή άλλοϋ. Τοποθετώ τό Κράτος

στήν άναφορά του πρός τίς σχέσεις παραγωγής, σημαίνει χαρά

ζω τό πρώτο περίγραμμα τής παρουσίας του μέσα στήν πάλη τών

τάξεων.



Οί ιδεολογικοί μηχανισμοί:

τό Κράτος, καταστολή καί ιδεολογία;

2

"Αν τό Κράτος έχει ένα ρόλο όργανικό στίς σχέσεις παραγωγής

καί στήν όριοθέτηση-άναπαραγωγή τών κοινωνικών τάξεων,

αύτό όφείλεται στό δτι δέν περιορίζεται στήν άσκηση τής

όργανωμένης φυσικής καταστολής. Τό Κράτος έχει κι έναν

Ιδιαίτερο ρόλο στην όργάνωση τών Ιδεολογικών σχέσεων καί

τής κυρίαρχης Ιδεολογίας. Πρός τό παρόν θά σταθώ σέ τοΰτο: ό

κατεξοχήν θετικός ρόλος τοΰ Κράτους δέν περιορίζεται οΰτε

στό ζεΰγμα καταστολή καί Ιδεολογία.

Ή Ιδεολογία δέν συνίσταται μόνο ή άπλώς σ ’ ένα σύστημα

Ιδεών ή παραστάσεων: άφορά έπίσης μιά σειρά υλικές πρακτικές,

πού άπλώνονται στά ήθη καί τά έθιμα, στόν τρόπο ζωής τών

ένεργών άτόμων καί καλουπιάζεται έτσι, σάν τσιμέντο, στό

σύνολο τών κοινωνικών πρακτικών, συμπεριλαμβανόμενων τών

πολιτικών καί ρίκονομικών. 01 Ιδεολογικές σχέσεις είναι κι

αύτές άπαραίτητες γιά τήν όργάνωση τών σχέσεων οίκονομικής

κυριότητας καί νομής, γιά τόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας μέσα στό πλαίσιο τών σχέσεων παραγωγής. Τό Κράτος

δέν μπορεΐ νά καθιερώνει καί ν ’ άναπαράγει τήν πολιτική

κυριαρχία άποκλειστικά καί μόνο μέ τήν καταστολή, τή δύναμηή τήν «ώμή» βία, άλλά προσφεύγει άμεσα στήν Ιδεολογία, πού

θεμιτοποιεΐ τή βία καί συμβάλλει στήν όργάνωση μιάς συναίνε

σης όρισμένων δυναστευόμενων τάξεων καί μερίδων τάξεων



πρός τήν πολιτική έξουσία. ' Η Ιδεολογία δέν είναι κάτι ουδέ

τερο στήν κοινωνία: δέν υπάρχει Ιδεολογία παρά μόνο ταξική.' Η κυρίαρχη Ιδεολογία συγκεκριμένα άποτελεΐ μιά βασική

έξουσία τής κυρίαρχης τάξης.

Έ τσ ι, ή κυρίαρχη Ιδεολογία ένσαρκώνεται στούς κρατικούς

μηχανισμούς πού έχουν έπίσης γιά ρόλο νά έκπονοΰν, νά

ένσταλάζουν καί νά άναπαράγουν αύτή τήν Ιδεολογία, πράγμα

σημαντικό γιά τήν όργάνωση καί τήν άναπαραγωγή τοΰ κοινω

νικού καταμερισμού τής έργασίας, τών κοινωνικών τάξεων καί

τής ταξικής κυριαρχίας. Αύτός είναι κυρίως ό ρόλος όρισμένων

μηχανισμών πού άνήκουν στή σφαίρα τοΰ Κράτους καί πού

έχουν όνομαστεΐ κρατικοί Ιδεολογικοί μηχανισμοί , άσχετα άν

άνήκουν τυπικά στό Κράτος ή διατηροΰν έναν «Ιδιωτικό» νομι

κό χαρακτήρα: ή Εκκλησία (ό θρησκευτικός μηχανισμός), ό

σχολικός μηχανισμός, ό έπίσημος μηχανισμός ένημέρωσης

(ραδιόφωνο, τηλεόραση), ό πολιτιστικός μηχανισμός κτλ. ’ Εν

νοείται δτι ή κυρίαρχη Ιδεολογία έπεμβαίνει στήν όργάνωση

τών μηχανισμών (στρατού, άστυνομίας, δικαιοσύνης-φυλακών,

διοίκησης) στούς όποιους άνήκει κυρίως ή άσκηση τής νόμιμης

φυσικής βίας.

* Η διάκριση άνάμεσα σέ κατασταλτικούς καί Ιδεολογικούς

μηχανισμούς έχει ώστόσο πολύ σαφή δρια: πρίν έρθω σ ’ αύτά,

θά μνημονεύσω τόν κατασταλτικό ρόλο τοΰ Κράτους, πού είναι

συχνά τόσο αύτονόητος ώστε δέν μιλάει κανείς γΓ αύτόν. Τό νάτονίζουμε τό ρόλο τοΰ Κράτους στίς ίδεολογικές σχέσεις δένθά

πρέπει, δπως γίνεται συχνά6, νά μάς κάνει νά υποτιμάμε τόν

κατασταλτικό ρόλο του.

Μέ καταστολή πρέπει νά έννοοΰμε πρίν άπ’ δλα τήν όργα-

νωμένη φυσική βία, μέ τήν πιό ύλική σημασία τοΰ δρου, τή βία

πάνω στά σώματα. Μιά άπό τίς ούσιώδεις πλευρές τής έξουσίας,

προϋπόθεση τής έγκαθίδρυσης καί τής διατήρησής της, είναι

πάντα ό σωματικός καταναγκασμός, άλλά καί ή άπειλή πάνω

6. Πράγμα πού σημειώνει εΟστοχα ό Perry A nderson, «The Antinomies οΓ

Antonio Gramsci», στό περιοδικό New Left Review, Νοέμβριος 1976-Ιανουά ριος

1977.

40 ________________________ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 41

στά σώματα, ή άπειλή τής θανάτωσης. Βέβαια, τό σώμα δέν είναι

μιά άπλή βιολογική όντότητα, άλλά μιά πολιτική σύνθεση: οίσχέσεις τοΰ Κράτους-έξουσίας μέ τό σώμα είναι πολύ πιό

σύνθετες καί έκτεταμένες άπό έκεϊνες τής καταστολής. ' Ωστό

σο, τό στέριωμα τοΰ Κράτους έξακολουθεΐ πάντα νά είναι καί ή

ψυχαναγκάζουσα έγγραφή του πάνω στά σώματα μέ υλικά μέσα,

τή μάλαξη καί τήν καταβρόχθιση τών σωμάτων. Κι αύτό άπό

διπλή άποψη: μέ θεσμούς πού πραγματώνουν τόν σωματικό

καταναγκασμό καί μέ τή μόνιμη άπειλή τοΰ άκρωτηριασμοΰ

(φυλακή, στρατός, άστυνομία, κτλ.)· μέ τή θέσπιση άπό κάθε

Κράτος ένός σωματικού καθεστώτος πού ταυτόχρονα συγκροτεί

καί διαχειρίζεται τά σώματα πλάθοντάς τα, κάμπτοντάς τα,

καλουπιάζοντάς τα καί έγκλείοντάς τα μέσα στούς θεσμούς καί

τούς μηχανισμούς. Τό Κράτος έξελίσσεται, στήνύλικότητά του,

παράλληλα μέ τόν έξευτελισμό, τήν καθυπόταξη καί τή φθορά

τών σωμάτων ώς υποκειμένων, κοντολογίς μέ τήν ένσάρκωσή

του στήν ίδια τή σωματότητα τών ύποκειμένων-άντικειμένων

τής κρατικής βίας. “Αν δέν μποροΰμε νά μιλάμε γιά ένα σωμα

τικό κολασμό άπό μέρους τοΰ Κράτους πού θά παρέπεμπε στήν

ίδέα ένός πρωταρχικού σώματος, άπό τήν ίδια του τή φύση

έλεύθερου καί ξεστρατισμένου κατοπινά άπό τήν πολιτική, ένώ

σώμα δέν υπάρχει παρά μόνο πολιτικό, παραμένει γεγονός

ώστόσο πώς, μέσα σέ τοΰτο τό σωματικό καθεστώς, έχουμε

πάντα πραγματικό ντρεσάρισμα καί όμαδοποίηση τών σωμάτων,

πού λειτουργοΰν μέ κατάλληλους φυσικούς μηχανισμούς. Τό δτιτό καπιταλιστικό Κράτος παρουσιάζει έδώ κατάδηλες Ιδιαιτερό

τητες, είναι κάτι πού θά τό δοΰμε κατά τήν έξέταση τοΰ ρόλου

τοΰ νόμου, δπου θά πραγματευθώ βαθύτερα τό ζήτημα τής

καταστολής.

Ή άποψη δμως πού ύποστηρίζει τή διάκριση άνάμεσα σέ

κατασταλτικούς καί Ιδεολογικούς μηχανισμούς σηκώνει σοβαρές έπιφυλάξεις: ή διάκριση αύτή δέν στέκει παρά μόνο ύπό

τύπον ένδεικτικό καί περιγραφικό. "Αν αύτή ή άποψη, πού είναι

θεμελιωμένη στίς άναλύσεις τοΰ Γκράμσι, £χει τό πλεονέκτημα




δτι διευρύνει τόν χώρο τοΰ Κράτους ώς τούς Ιδεολογικούς

θεσμούς καί άξιοποιεΐ τήν παρουσία του μέσα στίς σχέσεις

παραγωγής, μέ τόν ρόλο πού παίζει στίς Ιδεολογικές σχέσεις,

δέν παύει ώστόσο νά λειτουργεί στήν ούσία μέ περισταλτικό

τρόπο. Ή δποψη αύτή, δπως έχει συστηματοποιηθεί άπό τόν

Louis Althusser7, έδράζεται (τό είχα έπισημάνει άπό τότε) στήν

προϋπόθεση ένός Κράτους πού δέν δρά, δέν λειτουργεί παρά μέ

τήν καταστολή καί μέ τόν Ιδεολογικό έπηρεασμό. Προϋποθέτει

κατά κάποιον τρόπο δτι ή δρρστικότητα τοΰ Κράτους έγκειται

σέ αύτό πού άπαγορεύει, άποκλείει, έμποδίζει, έπιβάλλει νά μήν

πράττουμε· ή άκόμα στό δτι έξαπατά, ψεύδεται, κουκουλώνει,

κρύβει ή μάς κάνει νά πιστεύουμε. Τό δτι αύτή ή Ιδεολογική

λειτουργία συνίσταται σέ υλικές πρακτικές δέν άλλάζει τίποτα

στό γεγονός δτι ή άνάλυση τοϋ ρόλου τοΰ Κράτους σύμφωνα μέ

τήν άποψη αύτή είναι περιοριστική. Θεωρεί τήν οίκονομία

δομή, αύτοαναπαραγώγιμη καί αύτορυθμιζόμενη, δπου τό Κρά

τος χρησιμεύει μόνο γιά νά όρίζει τούς άρνητικούς κανόνες τοΰοίκονομικοΰ «παιχνιδιοΰ». ' Η πολιτική έξουσία δέν είναι πα

ρούσα στήν οίκονομία, τό μόνο πού μπορεΐ είναι νά τήν

πλαισιώνει- δέν μπορεΐ νά παρεμβαίνει σ ’ αύτήν μ ’ έναν δικό

της θετικό τρόπο, γιατί ύπάρχει μόνο γιά νά έμποδίζει (μέ τήν

καταστολή καί τήν Ιδεολογία) διαταρακτικές έπεμβάσεις. Πρό

κειται έδώ γιά μιά παλιά νομικιστική είκόνα τοΰ Κράτους, πού

μάς τήν κληροδότησε ή νομικο-πολιτική φιλοσοφία κατά τήν

άρχική περίοδο τοΰ άστικοΰ Κράτους καί πού δέν άνταποκρίθη-κε ποτέ στήν πραγματικότητα.

Είναι φανερό πώς μέ μιά τέτοια άντίληψη γιά τό Κράτος,

δέν μποροΰμε τίποτε νά καταλάβουμε γιά τή δική του έπίδραση

στή συγκρότηση τών σχέσεων παραγωγής. Αύτό Ισχύει ήδη γιά

τή μετάβαση άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό καί γιά τό

στάδιο τοΰ λεγόμενου έλεύθερου συναγωνισμοΰ στόν καπιταλι

σμό. ’Ισχύει δμως άκόμα περισσότερο, καί έντελώς Ιδιαίτερα,

γιά τό σημερινό Κράτος πού χώνει τήν ούρά του ώς τήν καρδιά

7. L. Althussfr «Ideologic et apparcils idiologiques d'£tat». στό περιοδικό

La Pensie, ’Ιούνιος 1970.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 43

τής άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου. Κοντολογίς, τό Κράτος δρδ

καί μέ θετικό τρόπο, δημιουργεί μεταμορφώνει, φτιάχνει πραγματικότητες. Ή πιό πάνω άντίληψη άδυνατεΐ νά συλλάβει τίς

σημερινές οίκονομικές ένέργειες τοΰ Κράτους, έκτός κι άν

παίζει μέ τίς λέξεις, άπό τήν άποκλειστική σκοπιά τής καταστο

λής ή τοΰ ίδεολογικοΰ έπηρεασμοΰ, άν καί είναι αυτονόητο δτι

οί πλευρές αύτές ένυπάρχουν σαφώς στήν ύλικότητα τών σημε

ρινών λειτουργιών τοΰ Κράτους.

Κάτι περισσότερο: είναι άδύνατο, μέ τό ζεΰγμα τοΰτο,

καταστολή-ίδεολογία, νά έντοπίσουμε τίς Ιδιες τίς έπιδράσεις

πού άσκεΐ ή έξουσία στίς δυναστευόμενες καί καταπιεζόμενες

μάζες, δίχως νά καταλήξουμε σέ μιάν άντίληψη ταυτόχρονα

άστυνομική καί ίδεαλιστική τής έξουσίας. Τό Κράτος δυνα

στεύει τάχα τίς μάζες είτε μέ τήν άστυνομική τρομοκρατία είτε

μέ τήν έσωτερικευμένη καταστολή —άδιάφορο έδώ— είτε μέ

τήν άπάτη καί τό φαντασιακό. Ύπερασ πίζει/άπαγορεύει κα ί/ή

έξαπατα, διότι ένώ προσέχουμε νά μήν ταυτίζουμε Ιδεολογία καί

«ψευδή συνείδηση», ό δρος Ιδεολογία διατηρεί κάποιο νόημα

μόνο ύπό τόν δρο δτι δεχόμαστε πώς οί Ιδεολογικές διαδικασίες

προϋποθέτουν μιά δομή συσκότισης-άντιστροφής. Τό νά πι

στεύουμε πώς τό Κράτος δρά μόνο μέ τοΰτο τόν τρόπο, είναι

άπλούστατα σφαλερό: ή σχέση τών μαζών μέ τήν έξουσία καί τό

Κράτος, στό πλαίσιο αύτοΰ πού άποκαλοΰμε συναίνεση, έχει

πάντα ενα υλικό υπόστρωμα. Άνάμεσ α σέ άλλα, διότι τό Κράτος,

άπεργαζόμενο τήν ταξική ήγεμονία, δρδ στό πεδίο μιάς άστα-θοΰς Ισορροπίας συμβιβασμών μεταξύ κυρίαρχων καί δυναστευ

όμενων τάξεων. Τό Κράτος παίρνει έτσι σέ μόνιμη βάση μιά

σειρά θετικά ύλικά μέτρα γιά τίς λαϊκές μάζες, έστω κι άν τά

μέτρα αύτά άποτελοΰν παραχωρήσεις πού έπιβλήθηκαν άπό τόν

άγώνα τών δυναστευόμενων τάξεων. Πρόκειται έδώ γιά δνα

θεμελιακό γεγονός, γιατί θά ήταν άδύνατο νά έξηγηθεΐ ή ύλικό

τητα τής σχέσης Κράτους-λαϊκών μαζών άν άναγόταν στό

ζεύγμα καταστολή-ίδεολογία. Πράγμα πού άποτελεΐ έπίσης τήβάση —μέ τήν έμφαση πού δίνεται στή συναίνεση— μιας

όλόκληρης σειράς σύγχρονων άντιλήψεων γιά τήν έξουσία,

δπως αύτές έκφράζονται στή συζήτηση γύρω άπό τό φασιστικό



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

φαινόμενο8. Προσπαθούν νά έξηγήσουν τή μαζική βάση τοΰ

φασισμοΰ μέ τήν Ιδέα τοΰ Κράτους-έξουσίας πού διέπεται άπό τό

ζεύγμα καταστολή-Ιδεολογία: οί μάζες είχαν «ποθήσει» τάχα

τήν καταστολή ή ξεγελαστεί άπό τή φασιστική Ιδεολογία. Τό

ν ’ άντιλαμβάνεσαι τό Κράτος μόνο κάτω άπό τίς κατηγορίες τής

καταστολής-άπαγόρευσης καί τής Ιδεολογίας-συσκότισης σέ

όδηγεΐ άναγκαστικά στό νά ύποκειμενικοποιεϊς τούς λόγους τής

συγκατάθεσης (γιατί νά λέει ό κόσμος ναί στήν άπαγόρευση) καί

νά τούς τοποθετείς είτε στήν Ιδεολογία (μέ τήν Εννοια μόνο τής

έξαπάτησης: ό φασισμός έξαπάτησε τίς μάζες), είτε στόν πόθο

τής καταστολής ή τής άγάπης τοΰ ’Αφέντη. 'Ενώ είναι γεγονός

δτι άκόμα καί ό φασισμός άναγκάστηκε νά πάρει μιά σειρά

θετικά μέτρα υπέρ τών μαζών (άπορρόφηση τής άνεργίας, διατή

ρηση καί κάποτε βελτίωση τής πραγματικής άγοραστικής δύνα

μης όρισμένων λαϊκών κατηγοριών, «κοινωνική» νομοθεσία),

πράγμα πού δέν είχε άποκλείσει —άντίθετα μάλιστα— τήν

αϋξηση τής έκμετάλλευσής τους (διαμέσου τής σχετικής ύπερα-ξίας). Τό δτι ή πλευρά τής Ιδεολογίας-άπάτης έξακολουθεΐ έδώ

νά υπάρχει δέν άλλάζει έπομένως τό γεγονός δτι τό Κράτος δρά

καί μέσο τής παραγωγής τοΰ ύλικοΰ ύποστρώματος τής συναί

νεσης τών μαζών πρός τήν έξουσία. Ύποστρώματος πού, άν καί

διαφέρει άπό τήν Ιδεολογική παρουσίασή του στήν έπιχειρημα-

τολογία τοΰ Κράτους, δέν είναι ώστόσο άναγώγιμο στή σκέτη

προπαγάνδα.

Βέβαια δέν είναι μόνο αύτές οί περιπτώσεις θετικής δραστι-κότητας τοΰ Κράτους. ’Αλλά τά πιό πάνω παραδείγματα άρκοΰν

πρός τό παρόν γιά νά δείξουν πώς ή δράση τοΰ Κράτους ξεπερνά

πολύ τήν καταστολή ή τήν Ιδεολογία.

'Εξάλλου ύπάρχει μιά έπίμονη παρανόηση σέ τούτη τήν

άναγωγή τοΰ Κράτους στό ζεύγμα καταστολή-Ιδεολογία: ή

8. Βρίσκουμε τίς άντιλήψεις αύτές σέ όρισμένα Αρθρα τού συλλογικού

έργου, tlimenis pour une analyse du fascisme. ύπό τή γενική έπιμέλεια τής Μ. Α.

Macciochi, 1976.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 45

Αναπαραγωγή τής κυρίαρχης Ιδεολογίας συγχέεται μέ τή σκέτη

συγκάλυψη ή Απόκρυψη τών σχεδίων καί τών στόχων τοΰΚράτους, τό όποιο φαίνεται νά παρουσιάζει μιά διαρκώς φενακί-

ζουσα ένωτική έπιχειρηματολογία καί νά προχωρεί Ετσι περιβε-

βλημένο μέ μυστικότητα καί πάντα φορώντας προσωπείο.

Αύτό είναι σφάλμα άπό πολλές άπόψεις: μιά άπό τίς

λειτουργίες τοΰ Κράτους, πού ξεπερνά τόν μηχανισμό άντιστρο-

φής-συγκάλυψης τής Ιδεολογίας, άφορά τούτη τή φορά τόν

Ιδιαίτερο όργανωτικό ρόλο του άπέναντι στίς Ιδιες τίς κυρίαρχες

τάξεις καί συνίσταται έπίσης στό νά λέει, νά διατυπώνει καί νά

διακηρύχνει άνοιχτά τίς τακτικές άναπαραγωγής τής έξουσίας τους.

Τό Κράτος δέν παρουσιάζει Εναν ένιαΐο λόγο, άλλά πολλούς

λόγους, υλοποιημένους διαφορικά στούς διάφορους μηχανι

σμούς του, άνάλογα μέ τόν ταξικό προορισμό τους καί πού

άπευθύνονται στίς διάφορες τάξεις. Ή , άκόμη, παρουσιάζει 'ένα

τμηματικό καί τεμαχισμένο λόγο, σύμφωνα μέ τίς γραμμές πού

διατέμνουν τή στρατηγική τής έξουσίας. Ό λόγος ή τά τμήματα

λόγου πού άπευθύνονται στήν κυρίαρχη τάξη καί στίς μερίδες

της, κάποτε καί στίς τάξεις-στηρίγματα, είναι άκριβώς άπροκά-

λυπτοι λόγοι όργάνωσης. Τό Κράτος καί οί τακτικές πού

Ενσαρκώνει δέν κρύβονται ποτέ όλότελα, δχι έπειδή είναι

παρασυμβούλια πού τελικά γίνονται γνωστά έν άγνοια τοΰ

Κράτους, άλλά έπειδή, σ ’ Ενα όρισμένο έπίπεδο, οί δηλώσεις

τακτικής είναι συστατικό μέρος τών μέτρων πού παίρνει τό

Κράτος γιά νά όργανώσει τίς κυρίαρχες τάξεις: άποτελεΐ μέροςτοΰ σκηνικού χώρου τοΰ Κράτους στό ρόλο του τής άντιπροσώ-

πευσης αύτών τών τάξεων (χτυπητή περίπτωση τοΰ περίφημου

λόγου τοΰ Ντέ Γκώλ τόν Μάη τοΰ 1968, λόγου οΰτε μιά στάλα

«Ιδεολογικού»), Γεγονός φαινομενικά παράδοξο: καθετί ή σχε

δόν καθετί πού Εκαμαν πραγματικά ή άστική τάξη καί ή έξουσία

της, Εχει πάντοτε (πρίν καί στή διάρκειά του) είπωθεΐ, δηλωθεί,

καταγραφεΐ δημόσια κάπου, μέ κάποιον άπό τούς λόγους τοΰ

Κράτους, Εστω κι άν δέν Εχει πάντοτε άκουστεΐ. ' Ο Χίτλερ δένΕκρυψε ποτέ τό σχέδιό του νά έξοντώσει τούς Εβραίους. Τό

Κράτος, σ ’ Ενα όρισμένο έπίπεδο, δχι μόνο λέει τήν άλήθεια,

διατρανώνει τήν άλήθεια τής έξουσίας του, άλλά καί παίρνει τά



μέτρα γιά τήν έκπόνηση καί τή διατύπωση τής πολιτικής

τακτικής. Παράγει γνώσεις καί τεχνικές γνώσεις, πού ένσωμα-

τώνονται άσφαλώς στήν Ιδεολογία, άλλά καί τήν ξεπερνούν

πολύ. Οί «άστικές στατιστικές» καί ή INSEE ( ’Εθνικό ’Ινστι

τούτο Στατιστικής καί Οικονομικών Μελετών) στή Γαλλία,

λογουχάρη, στοιχεία τών γνώσεων τοΰ Κράτους γιά σκοπούς

πολιτικής στρατηγικής, δέν είναι σκέτος φενακισμός.

Φυσικά, ό λόγος τοΰ Κράτους δέν είναι ό λόγος όποιουδή-

ποτε καί δέν προέρχεται άπ’ όπουδήποτε- υπάρχει βέβαια έδώ

ένα μυστικό τής έξουσίας κι ένα γραφειοκρατικό μυστικό.

Μυστικό πού ώστόσο δέν ίσοδυναμεί μ’ ένα μονοσήμαντο ρόλο

άποσιώπησης, άλλά μέ τόν ρόλο άκριβώς τής έγκαθίδρυσης,

μέσα στό Κράτος, κυκλωμάτων πού νά εύνοοΰν τήν άπόφανση μέ

βάση όρισμένες άπό τίς θέσεις του. ' Η γραφειοκρατική σιωπή

δέν είναι συχνά, άπέναντι στήν κυρίαρχη τάξη, παρά όργανώ-

τρια τοΰ λόγου. Ά ν τό Κράτος δέν λέει πάντα τή στρατηγική

του δταν άπευθύνεται στήν κυρίαρχη τάξη, αύτό όφείλεται τίςπερισσότερες φορές στό δτι φοβάται ν ’ άποκαλύψει τά σχέδιά

του στίς δυναστευόμενες τάξεις. Κι ό λόγος είναι δτι, δν μέσα

στό Κράτος έκδηλώνονται πολλές τακτικές, ή στρατηγική δέν

είναι παρά ή συνισταμένη μιας άντιφατικής ένέργειας άλληλο-

συγκρούσεων άνάμεσα σ ’ αύτές τίς διάφορες τακτικές καί στά

κυκλώματα, τά δίκτυα καί τούς μηχανισμούς πού τίς ένσαρκώ-

νουν, καί έπομένως δέν είναι συχνά γνωστή άπό πρίν μέσα στό

(καί άπό τό) Ιδιο τό Κράτος· δρα δέν είναι πάντα διατυπώσιμηδιεξοδικά.

' Ο δείκτης Ιδεολογικοποίησης τοΰ λόγου, άλλά καί τών υλικών

πρακτικών τοΰ Κράτους, είναι συνεπώς κυμαινόμενος, μεταβλη

τός καί διαφορισμένος, άνάλογα μέ τίς τάξεις ή τίς μερίδες

τάξεων στίς όποιες άπευθύνεται τό Κράτος καί τίς όποιες

έπηρεάζει. Ά ν ή άλήθεια τής έξουσίας διαφεύγει συχνά άπό τίς

λαϊκές μάζες, αύτό δέν όφείλεται στό δτι τό Κράτος τήν κρύβει

άπ’ δλους, τή σκεπάζει σκόπιμα, άλλά στό δτι, γιά λόγους πολύπιό σύνθετους, συμβαίνει νά μην άκοΰνε τόν λόγο τοΰ Κράτους

πρός τίς κυρίαρχες τάξεις.

46 ________________________ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 47

Τέλος, δταν ή δράση τοΰ Κράτους νοείται μόνο διαμέσου

τοΰ ζεύγματος ίδεολογία-καταστολή, αύτό όδηγεΐ, σ ’ δ,τι άφορδ

τούς κρατικούς μηχανισμούς, στά έξης:

α. Στό νά χωρίζεται ή άσκηση τής έξουσίας σέ δυό όμάδες

μηχανισμών: στούς κατασταλτικούς μηχανισμούς καί στούς

Ιδεολογικούς μηχανισμούς τοΰ Κράτους. Αύτό έχει ώς κύριο

μειονέκτημα νά καταργεί τήν Ιδιοτυπία τοΰ κρατικού οίκονομικού

μηχανισμού, διαλύοντάς την στούς διάφορους κατασταλτικούς

μηχανισμούς, νά κάνει άδύνατο τόν έντοπισμό αύτοΰ τοΰ κρατι

κού δικτύου δπου συγκεντρώνεται κατεξοχήν ή έξουσία τής

ήγετικής μερίδας τής άστικής τάξης, νά συγκαλύπτει τέλος τούς

άπαιτούμενους δρους γιά τήν άλλαγή αύτοΰ τοΰ οίκονομικοΰ

μηχανισμού στήν περίπτωση τής μετάβασης στό σοσιαλισμό,

σέ σχέση μ' έκείνους πού άπαιτοΰνται γιά τήν άλλαγή τών

κατασταλτικών καί Ιδεολογικών μηχανισμών

β. Στό νά γίνεται διάκριση κατά τρόπο σχεδόν νομιναλιστικό

καί ούσιαρχικό όρισμένων μηχανισμών σέ κατασταλτικούς (πού

δροΰν κυρίως μέ τήν καταστολή) καί σέ Ιδεολογικούς (πού

δροΰν κυρίως μέ τήν Ιδεολογία), πράγμα άμφισβητήσιμο. ’Ανά

λογα μέ τίς μορφές τού Κράτους καί τοΰ καθεστώτος κι άνάλογα

μέ τίς φάσεις άναπαραγωγής τοΰ καπιταλισμού, όρισμένοι μη

χανισμοί μπορούν νά περνούν άπό μιά σφαίρα σέ δλλη, νά

συσσωρεύουν ή νά άνταλλάσσουν λειτουργίες: χαρακτηριστικόπαράδειγμα, ό στρατός πού σέ όρισμένες μορφές στρατιωτικής

δικτατορίας γίνεται άπευθείας ένας ίδεολογικο-οργανωτικός μη

χανισμός πού λειτουργεί κυρίως σάν πολιτικό κόμμα τής άστι

κής τάξης. Περιττό νά τονίσω έξάλλου τόν σταθερό Ιδεολογικό

ρόλο μιας όλόκληρης σειράς κατασταλτικών μηχανισμών (δι

καιοσύνη, φυλακές, άστυνομία). "Ετσι, ή τέτοια ταξινόμηση,

πού πηγάζει άπό τό πολύ άόριστο κριτήριο τού «κυρίως»

(κυρίως κατασταλτικοί ή κυρίως Ιδεολογικοί), φαίνεται νά διαλύεται.




Κοντολογίς, ή παρουσίαση τοΰ κρατικοΰ χώρου ώς άποτε-

λούμενου άπό κατασταλτικούς καί Ιδεολογικούς μηχανισμούς

δέν μπορεΐ νά σταθεί παρά μόνο υπό τύπον καθαρά περιγραφικό

καί άφοϋ παρθοΰν ΰπόψη οί πιό πάνω έπιφυλάξεις. Έ χ ε ι τό

πλεονέκτημα ότι διευρύνει τήν κρατική σφαίρα μέ τό νά περι

λαμβάνει σ ' αύτήν μιά σειρά μηχανισμούς —συχνά «Ιδιωτι

κούς»— ήγεμονίας καί δτι τονίζει τήν Ιδεολογική δράση τοΰ

Κράτους, άλλά καί περικλείνει μιάν άντίληψη γιά τό Κράτος καί

τή δράση του πού παραμένει περισταλτική.



3

Τό Κράτος, οί εξουσίες καί οί αγώνες

Τό Κράτος κατέχει λοιπόν Εναν άποφασιστικό ρόλο στίς σχέ

σεις παραγωγής καί στήν πάλη τών τάξεων, άφοϋ είναι τώρα

παρόν στή συγκρότησή τους καί, συνακόλουθα, στήν άναπαρα

γωγή τους.

Ά λλά ένώ ένα άπό τά χαρακτηριστικά τής θεωρητικής

Ιστορίας τοΰ μαρξκίμοΰ, συγκεκριμένα μέσα στήν 3η Διεθνή,

ήταν δτι άμέλησε τήν Ιδιομορφία τοΰ πολίτικου χώρου πού

άνήκει στό Κράτος καί τόν βασικό ρόλο του (ή ύπερδομή σκέτο

έξάρτημα τής βάσης), οί κριτικές πού γίνονται σήμερα στόν

μαρξισμό άφοροΰν τόν δήθεν «κρατισμό» του. "Οσον καιρό ό

μαρξισμός άμελοΰσε τό Κράτος, είχαμε τόν οίκονομισμό- δταν

τώρα μιλάει γιά τό Κράτος, τό πράγμα δέν μπορεΐ νά είναι παρά

κρατισμός. Οί κριτικές αύτές δέν άναφέρονται άπλώς στή στα

λινική πολιτική πρακτική καί στήν κοινωνικο-πολιτική πραγ

ματικότητα τών καθεστώτων τών άνατολικών χωρών, άλλά στήν

ίδια τή μαρξιστική θεωρία. Ωστόσο, &ν τό Κράτος παίζει τόν

ρόλο πού περιέγραψα, σημαίνει πώς, άντίθετα άπ' δ,τι διαβά

ζουμε σήμερα λίγο ή πολύ παντού, ή έξουσία δέν ταυτίζεται,

κατά τόν μαρξισμό, μέ τό Κράτος καί δέν άνάγεται στό Κράτος."Αν πάρουμε ΰπόψη τό προβάδισμα, στήν παραγωγική δια

δικασία, τών σχέσεων παραγωγής έναντι τών παραγωγικών

δυνάμεων, όδηγούμαστε στήν άποψη δτι οί σχέσεις παραγωγής




καί οί συνιστώσες τους (οίκονομική κυριότητα/νομή) έκφράζο-

νται μέ έξουσίες έκπορευόμενες άπό τίς θέσεις πού προδιαγρά

φουν αύτές οί σχέσεις· στήν περίπτωση αύτή, έξουσίες ταξικές

πού άνάγονται στή θεμελιακή σχέση έκμετάλλευσης: ή οίκονο-

μική κυριότητα δείχνει συγκεκριμένα τήν Ικανότητα (τήν έξου

σία) νά προορίζεις τά μέσα παραγωγής σέ όρισμένες χρήσεις καί

νά διαθέτεις τά προϊόντα πού άπόκτησες μέ τούτο τόν τρόπο, τή

νομή, τήν Ικανότητα (τήν έξουσία) νά βάζεις σ ’ ένέργεια τά

μέσα παραγωγής καί νά έχεις τόν έλεγχο τής έργασιακής

διαδικασίας. Οί έξουσίες αύτές βρίσκονται μέ τή σειρά τους

μέσα σ ’ ένα δίκτυο σχέσεων άνάμεσα σ ’ έκμεταλλευτές κι έκμε-

ταλλευόμενους, στίς άντιθέσεις άνάμεσα σέ διαφορετικές ταξι

κές πρακτικές, κοντολογίς μέσα σ ’ έναν ταξικό άγώνα: οί

έξουσίες αύτές έντάσσονται σ ’ ένα σύστημα σχέσεων άνάμεσα

σέ τάξεις. ’Ακριβώς έπειδή βλέπουμε τήν οίκονομική διαδικα

σία καί τίς σχέσεις παραγωγής σάν δίκτυο έξουσιών, μπορούμε

καί νά συλλάβουμε τό γεγονός δτι αύτές οί σχέσεις παραγωγής,ώς έξουσίες, συνδέονται όργανικά μέ τίς πολιτικές καί Ιδεολογι

κές σχέσεις, οί όποιες τίς καθιερώνουν καί τίς νομιμοποιούν καί

οί όποιες είναι παρούσες μέσα σέ τούτες τίς οίκονομικές σχέ

σεις.

Βλέπουμε καθαρά έπομένως δτι:

1 Οί σχέσεις έξουσίας δέν είναι, γιά τόν μαρξισμό —δπως

ύποστηρίζουν λογουχάρη ό Foucault καί ό Ντελέζ— «σέ

θέση έξωτερικότητας έναντι άλλων τύπων σχέσεων: οίκονομι-

κών διαδικασιών...»9. Ή οίκονομική διαδικασία είναι ταξικός

άγώνας, έπομένως καί σχέσεις έξουσίας (καί δχι μόνο οίκονομι-

κής έξουσίας): μέ τή διευκρίνιση δτι οί έξουσίες αύτές είναι

Ιδιότυπες, καθόσο συνδέονται μέ τήν έκμετάλλευση (πράγμα γιά

τό όποιο —τό σημειώνουμε παρενθετικά— σπάνια κάνουν λόγο

ό Φουκώ καί ό Ντελέζ). ' Η έξουσία πού, στήν περίπτωση τών

τάξεων, συναρτάται μέ άντικειμενικές θέσεις, ριζωμένες μέσα

9. G. Dei.euze. στό άρθρο του γιά τόν Foucault: «fecrivain non: un nouveau

cartographe», στό περιοδικό Critique. Δεκ. 1975. καί M. Foucault, τώρα στό La

νοΙοηΐέ de Savoir.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 51

στόν καταμερισμό τής έργασίας, καί πού όρίζει τήν Ικανότητα

τής κάθε τάξης νά πραγματώνει τά Ιδιαίτερα συμφέροντά της σέάντιθετική σχέση μέ τήν Ικανότητα άλλων τάξεων νά πραγμα

τώνουν τά δικά τους, δέν μπορεΐ νά ξεφύγει άπό τίς οίκονομικές

σχέσεις. Αύτές οί σχέσεις έξουσίας, πού είναι ριζωμένες στήν

παραγωγή τής υπεραξίας καί στή σύνδεσή τους μέ τίς πολιτικο-

ιδεολογικές έξουσίες, υλοποιούνται έξάλλου σέ είδικά ιδρύματα

καί μηχανισμούς: τίς έπιχειρήσεις-έργοστάσια-παραγωγικές

μονάδες, τόπους άντλησης τής υπεραξίας καί άσκησης αύτών

τών έξουσιών.

2 ' Η έξουσία καθόλου δέν άνάγεται στό Κράτος ούτε ταυτίζε

ται μ’ αύτό, άποψη πού πάλι ό Φουκώ καί ό Ντελέζ άποδί-

δουν στόν μαρξισμό, κατά τόν όποιο τάχα «ή έξουσία είναι

κρατική έξουσία, πού μέ τή σειρά της έντοπίζεται σ ’ έναν

κρατικό μηχανισμό...» καί «ταυτίζεται μέ τό Κράτος»10. Οί

σχέσεις , δπως συμβαίνει καί μέ τόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας καί τήν πάλη τών τάξεων, υπερφαλαγγίζουν σημαντικά τό Κράτος.

Υπερφαλαγγίζουν τό Κράτος, άκόμα κι άν έγκαταλείψουμε

δναν νομικό καί στενό όρισμό τού Κράτους πού παραδόξως

παραμένει παρών στίς έργασίες τοΰ Φουκώ καί τοΰ Ντελέζ. Τό

σύνολο τών μηχανισμών ήγεμονίας, άκόμα κι δταν είναι νομικά

Ιδιωτικοί, άποτελοΰν μέρος τοΰ Κράτους (Ιδεολογικοί, πολιτι

στικοί μηχανισμοί, έκκλησία κτλ.), ένώ γιά τόν Φουκώ καί τόν

Ντελέζ τό Κράτος έξακολουθεΐ νά περιορίζεται μόνο στόν

δημόσιο πυρήνα του (στρατό, άστυνομία, φυλακές, δικαστήρια

κτλ.). Πράγμα πού τούς έπιτρέπει νά λένε δτι ή έξουσία ύπάρχει

καί δξω άπό τό Κράτος, δπως τό έννοοΰν οί Ιδιοι: μιά σειρά άπό

τόπους, πού ύποτίθεται δτι βρίσκονται Εξω άπό τό Κράτος

(μηχανισμός γιά τήν υγεία —άσυλα, νοσοκομεία—, μηχανισμός

γιά τόν άθλητισμό κτλ.), καί πού συνιστοΰν ώστόσο τόπους

έξουσίας, είναι τόσο περισσότερο τόποι έξουσίας, καθόσο περιλαμβάνονται στό στρατηγικό πεδίο τοΰ Κράτους.

10. Στό Ιδιο, 1977, σ. 123.




Λέω τόσο περισσότερο καί δχι έπειδή (περιλαμβάνονται στό

Κράτος): ή έξουσία υπερφαλαγγίζει πολύ τό Κράτος, έστω καίμέ τήν εύρύτερη £ννοιά του, κι αύτό άπό πολλές άπόψεις. Πρίν

άπ’ δλα, οί έξουσίες πού άναφέρονται στίς κοινωνικές τάξεις

καί στήν πάλη τών τάξεων δέν περιορίζονται στό Κράτος.

Τέτοια είναι λ.χ. ή περίπτωση τών έξουσιών στίς σχέσεις

παραγωγής, παρά τίς διασταυρώσεις τους μέ τήν πολιτική

έξουσία καί παρά τό γεγονός δτι ή σχέση τους μέ τό Κράτος δέν

είναι σχέση έξωτερικότητας. Ά λλά ύπάρχει καί κάτι άλλο:

είναι άλήθεια δτι τό καπιταλιστικό Κράτος, Ιδιαίτερα μέ τή

σημερινή μορφή του, καί πέρα άπό τό γεγονός δτι τό Κράτος

αύτό πρέπει νά νοείται μέ τήν εύρεία σημασία, συγκεντρώνει

δλο καί περισσότερο μέσα του τίς διάφορες μορφές έξουσίας.

Έπεμβαίνοντας δλο καί περισσότερο σ ’ δλες τίς σφαίρες τής

κοινωνικής πραγματικότητας, διαλύοντας τό παραδοσιακά «Ι

διωτικό» κοινωνικό πλέγμα, διαχέεται στά πιό λεπτεπίλεπτα

δίκτυα καί τείνει νά είσβάλει στούς τομείς τής ταξικής έξουσίας,

τής κάθε ταξικής έξουσίας (καί αύτό είναι πού γιά τήν ώρα 6χει

σημασία). Ά π ό τή στενή σχέση —πού έξαρτδται άπό τή

σημερινή μορφή διαχωρισμού διανοητικής καί χειρωνακτικής

έργασίας— άνάμεσα στό Κράτος καί σέ μιά γνώση άμεσα

έπιβαλλόμενη ώς κρατικός λόγος, έπομένως συγκροτημένη ώς

πολιτική τεχνική, μέχρι τήν άνάληψη άπό τό Κράτος τών

λεγόμενων τομέων συλλογικής κατανάλωσης (μεταφορές, στέ

γαση, υγεία, κοινωνική μέριμνα, ψυχαγωγία) δπου οί υλοποιημένες στήν παραγωγή ίδεολογικο-συμβολικές έξουσίές (κατοι

κίες, πολιτισμικά κέντρα κτλ.) προεκτείνουν άμεσα τίς κρατικές

σχέσεις· οί σχέσεις άνάμεσα στίς ταξικές έξουσίες καί στό

Κράτος γίνονται δλο καί στενότερες. 'Ωστόσο, είναι έξίσου

γεγονός δτι οί ταξικές έξουσίες —δχι μόνο οί οίκονομικές—

ξεπερνούν πάντα τό Κράτος. Ό κρατικός λόγος, άκόμα κι δταν

έπεκτείνεται στούς Ιδεολογικούς μηχανισμούς του, δέν έξαντλεΐ

λογουχάρη κάθε πολιτικό λόγο, πού περικλείνει ώστόσο στήδομή του μιά ταξική έξουσία. ’Επίσης, ή Ιδεολογική έξουσία

δέν έξαντλεΐται ποτέ μέ τό Κράτος καί τούς Ιδεολογικούς

μηχανισμούς του: οί τελευταίοι δχι μόνο δέν δημιουργούν τήν



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 53

κυρίαρχη Ιδεολογία, άλλά ούτε καί είναι οί πρωταρχικοί ή

άποκλειστικοί παράγοντες άναπαραγωγής τών σχέσεων Ιδεολογικής κυριαρχίας/ύποταγής. Οί Ιδεολογικοί μηχανισμοί άπλώς

έκπονοϋν καί ένσταλάζουν τήν κυρίαρχη Ιδεολογία: δέν είναι ή

’Εκκλησία, δπως υποστήριζε παλιότερα ό Μάξ Βέμπερ, πού

δημιουργεί καί διαιωνίζει τή θρησκεία, άλλά είναι ή θρησκεία

πού δημιουργεί καί διαιωνίζει τήν ’Εκκλησία. Κοντολογίς, οί

Ιδεολογικές σχέσεις παρουσιάζουν πάντοτε ένα στέριωμα πού

υπερφαλαγγίζει τούς μηχανισμούς καί πού συνίσταται ήδη σέ

σχέσεις έξουσίας.

Αύτό μάς ώθεΐ νά θυμίσουμε μιά συμπληρωματική θέση: άν

οί ταξικές έξουσίες δέν περιορίζονται στό Κράτος καί υπερφα

λαγγίζουν πάντοτε τούς μηχανισμούς του, αύτό όφείλεται στό

δτι οί έξουσίες αύτές, ριζωμένες στόν κοινωνικό καταμερισμό

τής έργασίας καί τήν έκμετάλλευση, κατέχουν πάντοτε τό

προβάδισμα έναντι τών μηχανισμών πού τίς ένσαρκώνουν, καί

κυρίως τοΰ Κράτους. Είναι σάν νά έκφράζουμε σέ διαφορετική

μορφή τή θέση δτι μέσα στήν πολύπλοκη σχέση πάλη τών

τάξεων/μηχανισμοί, οί άγώνες είναι έκεΐνοι που Ιχουν τόν πρω

τεύοντα καί βασικό ρόλο, άγώνες (οίκονομικοί, πολιτικοί, Ιδεο

λογικοί) πού ή σφαίρα τους, στό έπίπεδο ήδη τής έκμετάλλευ-

σης καί τών σχέσεων παραγωγής, δέν είναι άλλη άπό έκείνη τών

σχέσεων έξουσίας.

Σημαίνει μήπως αύτό δτι τό Κράτος έχει μόνο έναν δευτε-

ρεύοντα καί άμελητέο ρόλο στήν υλική ύπαρξη τής έξουσίας;

Μήπως θά πρέπει σώνει καί καλά, νά βγούμε άπό τή φαντασμα

γορία ένός όλοποιητικοΰ Κράτους, νά πέσουμε στήν αύταπάτη

ένός Κράτους άπλοΰ έξαρτήματος τής κοινωνίας; Καθόλου. Τό

Κράτος έχει ένα ρόλο όργανικό στήν ύπαρξη καί τήν άναπαρα-

γωγή τών ταξικών έξουσιδν, δηλαδή, γενικότερα, στήν πάλητών τάξεων, πράγμα πού έξηγεΐται άπό τήν παρουσία του στίς

σχέσεις παραγωγής. Έ χ ε ι ένα ρόλο όργανικό καί θά πρέπει νά

έννοοϋμε αύτή τήν πρόταση στήν κυριολεξία της. Αύτό σημαί




νει δτι διαστέλλουμε τή θέση μας κι άπό ένα όλόκληρο σ ύγχρο

νο ρεύμα πού, δίνοντας έμφαση στήν προτεραιότητα τού «κοι

νωνικού» μέ τήν πιό άόριστη έννοια τοΰ δρου (ή «κοινωνία» ώς

«θεσμίζουσα» άρχή τοΰ Κράτους), καταλήγει στήν εικόνα αύτή

τοΰ Κράτους ώς έξαρτήματος τής κοινωνίας. Ρεΰμα πού, μέ τή

σημερινή του μορφή, είναι κυρίως γνωστό στή Γαλλία, άπό τίς

άναλύσεις —καί τήν έξέλιξή τους— τών συντακτών τής 'Επι

θεώρησης τής δεκαετίας τοΰ ’50 Socialisme el Barbarie (Lefort,

Καστοριάδης κ.ά.). Μέσα άπό τίς έπικρίσεις γιά κρατισμό πού

άπευθύνουν στόν μαρξισμό, φανερώνουν τίς Ιδιες πλάνες μ' έ-

κεΐνες τοΰ έργαλειοκρατικοΰ μαρξισμοΰ11: τό Κράτος ώς άπλό

έξάρτημα τών άγώνων καί τής έξουσίας. Ρεΰμα πού παίρνει

σημασία δχ ι τόσο άπό τίς Ιδιες τίς άναλύσεις του, άλλά άπό τόν

τρόπο πού οί άναλύσεις αύτές προσκολλώνται στήν παράδοση

τοΰ γαλλικοΰ έργατικοΰ κινήματος, κυρίως σέ όρισμένους το

μείς τής CFDT (Γαλλική Δημοκρατική Συνομοσπονδία ’Εργα

σίας) καί τής τάσης «Βάσεις τοΰ σοσιαλισμοΰ» τοΰ Σοσιαλιστικού κόμματος12. Προσκόλληση στό αύτοδιαχειριστικό ρεΰμα

πού είναι σέ μεγάλο βαθμό άποτέλεσμα μιάς παρανόησης: τής

έπιδίωξης νά θεμελιωθεί μιά αύτοδιαχειριστική πολιτική, κυ

ρίως στήν έμφαση πού δίνει στήν άναγκαιότητα μορφών άμεσης

δημοκρατίας στή βάση, σέ μιά θεωρία πού παραβλέπει τόν

πραγματικό ρόλο τοΰ Κράτους. Στήν καλύτερη περίπτωση,

πρόκειται γιά μιά τάση νά παίρνει κανείς τίς έπιθυμίες του γιά

πραγματικότητες: νά συνάγεις μιά άντικρατιστική πολιτική άπόμιάν άντίληψη σύμφωνα μέ τήν όποία τό Κράτος έξαφανίζεται

περίπου, σέ δ,τι άφορά τόν Ιδιάζοντα ρόλο του. ’Ενώ είναι ό

φοβερά πραγματικός ρόλος τοΰ Κράτους πού άπαιτεΐ άκριβώς

μιά μετάβαση στόν σοσιαλισμό πλατιά στηριγμένη στήν άμεση

δημοκρατία, πράγμα πού συνεπάγεται τήν άκριβή γνώση τοΰ

II. Cl. Lefort. στό άρθρο του «Maintenant», στό πρώτο τεύχος τοΰ

περιοδικού Libre, 1977· C. Castoriadis , L ’institution imaginaire de la sociit i, 1975

(σέ έλληνική μετάφραση, Ή φαντασιακή θίσμιση τής κοινωνίας, έκδ. Ράππα,

1981). Ρεΰμα πού συναντιέται άλλωστε μ’ έκεΐνο τών G. Lapassade καί -R.

Loureau, τό λεγόμενο «άντι-θεσμικό» ρεΰμα.

Ι2.’Αναφέρομαι έδώ πιό Ιδιαίτερα στό περιοδικό Faire.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 55

Κράτους καί τοΰ σημερινοΰ του ρόλου. Κι αύτό έπειδή μιά

όρισμένη παράδοση τοΰ κρατιστικοΰ-γιακωβίνικου σοσιαλισμού ξεκινά, κι αύτή, άπό τήν έργαλειακή άντίληψη ένός

Κράτους άπλοΰ έξαρτήματος τής κοινωνίας καί τών τάξεων.

Κράτους πού ή άπεριόριστη ένδυνάμωσή του δέν μπορεΐ νά έχει

όλέθριες συνέπειες δσο θά πρόκειται γιά Ενα έργατικό Κράτος,

άπλό έξάρτημα τής έργατικής τάξης.

Γιά νά προσδιορίσουμε δμως μέ άκρίβεια τόν όργανικό

ρόλο τοΰ Κράτους στίς σχέσεις παραγωγής καί στήν πάλη τών

τάξεων, έπομένως στίς σχέσεις έξουσίας, πρέπει νά ξεχωρίσουμε

μιά γιά πάντα αύτό τό ζήτημα, στό θεωρητικό του πλαίσιο, άπό

τό ζήτημα τής χρονολογικής καταγωγής καί τής γένεσης (ποιό

υπήρξε πρώτο, ή κότα ή τό αύγό, τό Κράτος ή ή πάλη τών

τάξεων/σχέσεις παραγωγής): πρέπει νά ξεκόψουμε ριζικά μέ τό

θετικιστικό-έμπειριστικό ρεΰμα, δηλαδή τό ίστορικιστικό, άκό-

μη καί στούς κόλπους τοΰ μαρξισμού, Τό νά μιλάει κανείς, μέ τή

σειρά τής θεωρητικής ίρμηνείας, γιά Ενα κοινωνικό πεδίο καταμε

ρισμού τής έργασίας σέ τάξεις καί γιά ταξική έξουσία πρίν άπό

τήν ύπαρξη τοΰ Κράτους, γιά Ενα πρωτογενές βάθρο (μέ τή

χρονολογική καί γενεαλογική Εννοια) πού γεννάει κατόπι τό

Κράτος, τό όποιο έπεμβαίνει βέβαια σ ’ αύτό τόν καταμερισμό

καί σ ’ αύτή τήν έξουσία, άλλά έκ τών ύστέρων, δέν Εχει κυριο

λεκτικά κανένα νόημα. "Οπου ύπάρχει χωρισμός σέ τάξεις καί,

συνεπώς, ταξικός άγώνας καί ταξική έξουσία, τό Κράτος, ήθέσμοποιημένη Έξουσία είναι ήδη παρούσα. Δέν υπάρχει,

σ ’ αύτή τή διάταξη, ταξικός άγώνας καί ταξική έξουσία πρίν ή

δίχως τό Κράτος, δέν ύπάρχει «φυσική κατάσταση» ή «κοινωνι

κή κατάσταση» προγενέστερη άπό τό Κράτος, δπως τό θέλει

όλόκληρη μιά παράδοση πού φέρει τά κατάδηλα ίχνη τής

πολιτικής φιλοσοφίας τοΰ Διαφωτισμού (τής φιλοσοφίας τοΰ

κοινωνικοΰ συμβολαίου τό όποϊο προηγείται τάχα άπό τό Κρά

τος). Τό Κράτος όριοθετεΐ κιόλας τό πεδίο τών άγώνων, μαζί κιέκεΐνο τών σχέσεων παραγωγής, όργανώνει τήν άγορά καί τίς

σχέσεις Ιδιοκτησίας, θεσμοποιεϊ τήν πολιτική κυριαρχία καί

έγκαθιδρύει τήν πολιτικά κυρίαρχη τάξη, σημαδεύει καί κωδι-



56 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

κοποιεΐ δλες τίς μορφές τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής

έργασίας, κάθε κοινωνική πραγματικότητα, μέσα στό πλαίσιοάναφοράς μιας ταξικής κοινωνίας.

Μ *αύτή τή συγκεκριμένη έννοια δέν μπορούμε νά διανοη-

θούμε —άφοΰ διαπιστώθηκε ή θέση τοΰ Κράτους— μιάν όποια-

δήποτε κοινωνική πραγματικότητα (μιά γνώση, μιά έξουσία, μιά

γλώσσα, μιά γραφή) πού νά Αντιπροσωπεύει μιά κατάσταση

προγενέστερη άπό τό Κράτος, άλλά μιά κοινωνική πραγματικό

τητα πάντοτε σχετιζόμενη μέ τό Κράτος καί μέ τόν διαχωρισμό

σέ τάξεις. Αύτό δέν σημαίνει δτι δέν ύπήρξε ποτέ κοινωνική

πραγματικότητα καί έξουσία δίχως Κράτος ή, χρονολογικά,

πρίν άπό τό Κράτος, δίχως διαίρεση σέ τάξεις ή, χρονολογικά,

πρίν άπό τούτη τή διαίρεση, άλλά δτι, μέσα στό πλαίσιο

άναφοράς μιάς ταξικής κοινωνίας μέ Κράτος, αύτή ή πραγμάτι-

κότητα είναι άδιανόητη δσο τό Κράτος μπαίνει σέ παρένθεση.

’Ακόμα κι άν δεχτούμε τό Ιστορικό γεγονός μιάς κοινωνικής

πραγματικότητας πρίν άπό τό Κράτος, έτσι καί διαπιστωθεί ή

έμφάνιση τού Κράτους, κάθε κοινωνική πραγματικότητα πρέπει

νά άντικρίζεται σάν νά διατηρεί όργανικές σχέσεις μαζί του.

"Ετσι, άν (μιά) Ιστορία είναι (ή) Ιστορία τής πάλης τών

τάξεων, άν οί δίχως Κράτος «πρωτόγονες» κοινωνίες είναι

κοινωνίες δίχως (αύτή τήν) Ιστορία, αύτό όφείλεται καί στό δτι

αύτή ή Ιστορία δέν ύπάρχει δίχως Κράτος. Δέν υπάρχει μιά

Ιστορία τών άγώνων δπου τό Κράτος θά ήταν, σέ μιά δοσμένη

περίοδο, τό άποτέλεσμα καί ό καρπός τους: ή Ιστορία αύτή είναιάδιανόητη δίχως Κράτος. Ό χ ι πώς, άπό τή στιγμή πού τό

Κράτος έμφανίστηκε, μπήκαμε σέ μιάν άνεπανόρθωτη έποχή

(τήν ' Ιστορία) δπου, δσο θά ύπάρχουν "Ανθρωποι, θά ύπάρχει

καί τό Κράτος, άλλά —δπως έλεγε ό Μάρξ— τέλος τής διαίρε

σης σέ τάξεις σημαίνει τέλος τοΰ Κράτους καί, συνακόλουθα,

τέλος μιάς όρισμένης έποχής πού δέν είναι ή συντέλεια τών

αίώνων άλλά ή συντέλεια μιάς όρισμένης Ιστορίας, πού ό Μάρξ

τήν όνόμαζε καί προϊστορία τής άνθρωπότητας.

' Η διαίρεση σέ τάξεις καί ή πάλη τών τάξεων δέν μποροΰν

έπομένως νά θεωροΰνται ώς άρχική αΙτία τοΰ Κράτους, μέ τήν



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 57

Εννοια μιας γενετικής άρχής τοΰ Κράτους. Θά πρέπει μήπως νά

συμπεράνουμε δτι αύτό άμφισβητεΐ τή βασική θέση γιά τήθεμελίωση τοΰ Κράτους στούς κοινωνικούς άγώνες, δηλαδή τόν

καθοριστικό ρόλο τών σχέσεων παραγωγής, καί γενικότερα τό

προβάδισμα τών άγώνων καί τών σχέσεων έξουσίας Ιναντι τοΰ

Κράτους; Κοντολογίς, τό νά θέτουμε έτσι τό ζήτημα τοΰ Κρά

τους σημαίνει μήπως πώς πέφτουμε στόν κρατισμό;

Βάζω τό ζήτημα μέ τοΰτο τόν συγκεκριμένο πλάγιο τρόπο

γιά νά ξεδιαλύνω τό μπερδεμένο κουβάρι τών διαφόρων σημερι

νών τάσεων πού, δν καί Εχουν ώς κοινό σημείο τό δτι άμφισβη-

τοΰν αύτήν τή θεμελίωση τοΰ Κράτους καί τής έξουσίας στούς

ταξικούς άγώνες, ώστόσο διαφέρουν μεταξύ τους σέ δλλα ση

μεία. ΓΓ αύτό, θ' άφήσω γιά άργότερα τήν έξέταση, άπό τούτη

τήν άποψη, τής προβληματικής τοΰ Φουκώ, πού συνίσταται

κυρίως στήν άναγωγή τής σχέσης τοΰ Κράτους καί τών σχέσεων

παραγωγής, τών οικονομικών καί τών πολιτικών έξουσιών, σέ

μιά τρίτη άρχή, σέ ένα «διάγραμμα» ’Εξουσίας κοινό γιά τίς

διάφορες έξουσίες σέ μιάν όρισμένη έποχή. Ά ποψ η πού τουλά

χιστο δέν άποκοτάει νά παρουσιαστεί σάν γενική θεωρία τής

έξουσίας άπό καταβολής τών αίώνων καί δέν βλέπει τό Κράτος

ώς τό θεμέλιο κάθε κοινωνικής πραγματικότητας.

Ώ στόσο αύτό άκριβώς κάνει δλο τό σημερινό ρεΰμα τής

λεγόμενης «νέας φιλοσοφίας» πού, σέ μιά γεμάτη άξιώσεις δσο

καί κούφια μεταφυσική τής Έξουσίας καί τοΰ Κράτους, άπό τόν

Β. Η. Levy ώς τόν A. Glucksmann, συναντιέται μέ μιά παλιάθεσμοκρατική παράδοση: τό Κράτος ώς Ιδρυτική καί θεσμίζου-

σα άρχή κάθε κοινωνικής σχέσης, άπριορική μορφή κάθε

δυνατής κοινωνικής πραγματικότητας, άρχικό πρωτο-Κράτος

πού οί κοινωνικοί άγώνες δέν είναι παρά ό καθρέφτης του καί

δέν άποκτοΰν ύπαρξη παρά μόνο μέσο αύτοΰ. Δέν είναι ό

μαρξισμός άλλά ή άντίληψη αύτή πού άνάγει κάθε έξουσία στό

Κράτος καί πού βλέπει τήν κάθε έξουσία ώς τό έπακόλουθο

αύτής τής πρωταρχικής πραγματικότητας, πού είναι τάχα ή Έξουσία-Κράτος. Τά πά ντα είναι π ά ντο τε δουλική μίμηση

τοΰ Αφέντη, τοΰ Κράτους καί τοΰ Νόμου (ή λακανικοϋ τύπου

ψυχαναλυτική θεωρία δημιουργεί ύποχρεώσεις) διότι δέν ύπάρ-




χουν τάχα οΰτε άγώνες, ούτε κοινωνική πραγματικότητα, έξου

σία, γλώσσα, γνώση, λογική, γραφή ή έπιθυμία, παρά μόνομέσοαύτοΰ. Ριζικό κακό καί, μ’ αύτή τήν έννοια, άμετάλλαγο άπ’ ό-

ποιοδήποτε άγώνα, άφοΰ ό κάθε άγώνας δέν είναι παρά ό

άναπληρωτής καί ή εικόνα τοΰ 'Ηγεμόνα, ή όποία σχηματίστη

κε μέσα στά άρχικά δίκτυα μιάς αΙώνιας ’Εξουσίας-Κράτους,

πού ή αίωνιότητά της ύπάγεται σέ μιά οίκουμενικότητα καί

άναγκαιότητα μεταφυσικοΰ χαρακτήρα. Είναι έπομένως τό θε

μέλιο καί ή άρχική αίτία τών πάντων, τό θεμέλιο διότι είναι ή

άρχική αίτία καί άντίστροφα. Ό κρατικός όλοκληρωτισμός

είναι ταυτόχρονα άρχικός καί αΙώνιος έπειδή τό υποκείμενο τής

κάθε δυνατής ' Ιστορίας είναι τό Κράτος: έδώ συναντάμε δχι πιά

τόν Κάντ άλλά τόν Χέγκελ.

Τό Κράτος είναι λοιπόν τό παν. Σ ’ αύτό άποκρίνεται,

άκριβώς άντίστροφα, τό άλλο ρεΰμα πού άνέφερα, καί πού

συμμετέχει έπομένως στήν ίδια προβληματική: δτι τό κοινωνικό

είναι τό πάν καί δτι τό Κράτος είναι μόνο τό θεσμοποιημένο

έξάρτημά του. Τό βάρος τών άντίστοιχων δρων, Κράτος καί

κοινωνία, έχει άλλάξει, ή προβληματική δμως μένει ή ίδια: ή

προβληματική μιάς μηχανικής καί γραμμικής αίτιότητας, θεμε

λιωμένη σέ μιά μονιστική άρχή άπλή καί άντιγραμμένη άπό μιά

πρωτόγονη μεταφυσική.

Θά χρειαστεί συνεπώς νά ύπενθυμίσουμε όρισμένες άναλύ-

σεις πού πολλοί άπό μδς έχουν κάμει άπό κα ιρό : ό καθοριστικόςρόλος τών σχέσεων παραγωγής, τό προβάδισμα τών ταξικών

άγώνων έναντι τοΰ Κράτους καί τών μηχανισμών του δέν

μποροΰν νά νοούνται σύμφωνα μέ μιά μηχανική αΐτιότητα, πού

έπιπλέον έχει μεταγραφεΐ σέ γραμμική χρονολογική αΐτιότητα,

πράγμα πού είχαμε χαρακτηρίσει μέ τόν δρο ίστορικισμός. Αύτός

ό καθορισμός καί αύτόςτό προβάδισμα δέν σημαίνουν καί

υποχρεωτικά μιάν Ιστορική ύπαρξη προγενέστερη άπό τό Κρά

τος : τό άν συμβαίνει ή δχι κάτι τέτοιο είναι, τολμώ νά πώ, μιάάλλη ύπόθεση. Αύτό Ισχύει πρίν άπ’ δλα γιά τίς σχέσεις άνάμε

σα στό Κράτος καί τίς σχέσεις παραγωγής τοΰ ένός ή τοΰ άλλου

τρόπου παραγωγής, καί γιά τή μετάβαση άπό έναν τρόπο



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 59

παραγωγής σέ άλλο. ' Ο Μάρξ τό είχε διατυπώσει θαυμάσια δταν

ξεχώριζε τίς συγκεκριμένες σχέσεις παραγωγής ώς «προϋπόθεση» ή λογικό πρότερο τοΰ συγκεκριμένου Κράτους, άπό μιάν

ίστορικο-χρονολογική προήγηση τών πρώτων άπό'τό δεύτερο.

Ό καθορισμός τοΰ Κράτους άπό τίς σχέσεις παραγωγής, τό

προβάδισμα τών άγώνων έναντι τοΰ Κράτους, έντάσσονται σέ

διαφορικές γιά τό καθένα χρονικότητες, σέ Ιδιαίτερες Ιστορικό

τητες μέ άνιση άνάπτυξη: μιά μορφή Κράτους μπορεϊ νά προη

γείται, στή σειρά τής Ιστορικής γένεσης, άπό τίς σχέσεις

παραγωγής στίς όποιες άντιστοιχεΐ. Τά παραδείγματα άφθονοΰν

στό έργο τοΰ Μάρξ καί είχα δείξει ό Ιδιος πώς τέτοια ήταν ή

περίπτωση μέ τό άπολυταρχικό Κράτος στήν Ευρώπη, Κράτος

μέ καπιταλιστική δεσπόζουσα, ένώ οί σχέσεις παραγωγής πα

ρουσιάζουν άκόμα μιά φεουδαρχική δεσπόζουσα.

Παραδείγματα χαρακτηριστικά δσον άφορδ τίς σχέσεις

μιάς όρισμένης μορφής Κράτους καί όρισμένων σχέσεων παρα

γωγής καί ταξικών άγώνων, άλλά πού έχουν γενικότερη σημα

σία, διότι άναφέρονται καί στήν καταγωγή τοΰ Κράτους. Βλέ

πουμε πώς τό ζήτημα τής Ιστορικής προέλευσης τοΰ Κράτους,

τό ζήτημα τής σειράς διαδοχής, στήν ίστοριογραφία τής γένε

σης, άνάμεσα στό Κράτος άπό τό ένα μέρος καί τίς σχέσεις

παραγωγής καί τίς ταξικές έξουσίες άπό τό άλλο, δέν είναι

θεωρητικά όμοειδές μέ τό ζήτημα τής θεμελίωσης τοΰ Κράτους

στίς σχέσεις παραγωγής, στούς ταξικούς άγώνες καί τίς σχέσεις

έξουσίας.Παραμένει γεγονός ώστόσο δτι μιά σειρά παρανοήσεις

όφείλονται έδώ στόν Ιδιο τόν Ένγκελς. Σχηματικά θά πώ δτι ό

Ένγκελς, έπηρεασμένος, σ ’ αύτή τήν περίπτωση, άπό τήν Ιστο-

ρικιστική προβληματική μιάς γραμμικής αίτιότητας, έπιχείρη-

σε νά θεμελιώσει τό προβάδισμα τής διαίρεσης τών τάξεων καί

τών άγώνων τους έναντι τοΰ Κράτους, άκολουθώντας έδώ τό

πρότυπο τοΰ ζητήματος τής καταγωγής τοΰ Κράτους καί ύποκύ-

πτοντας έτσι στόν μύθο τής Γένεσης. "Ενας άπό τούς στόχουςτοΰ έργου του Καταγωγή τής οίκογένειας, τής άτομικής Ιδιοκτησίας

καί τοΰ Κράτους είναι ν’ άποδείξει τήν Ιστορικά πρώτη έμφάνι-

ση, στίς λεγόμενες πρωτόγονες κοινωνίες, τοΰ χωρισμοΰ σέ




τάξεις στίς σχέσεις παραγωγής: χωρισμού πού γέννησε σέ

συνέχεια τό Κράτος. Αύτό υποτίθεται δτι άποτελεΐ μιάν «άπό-δειξη» τού καθορισμού τού Κράτους άπό τίς σχέσεις παραγωγής

καί τής θεμελίωσής του πάνω σ' αύτές. Είναι πρόδηλο δτι ή

άπόδειξη αύτή, κι άν άκόμα υποθέσουμε πώς ή Ιστορική έρευνα

τού "Ενγκελς είναι σωστή, δέν είναι άπόδειξη: ή μάλλον θά

ήταν άπόδειξη μόνο άν ό μαρξισμός ήταν ένας όλοκληρωτικός

ίστορικισμός.

'Εξίσου δμως πρόδηλο είναι δτι μιά άντίστροφη σειρά

Ιστορικής έμφάνισης δέν μπορεΐ νά άποδείξει τό άντίθετο: έκτός

άν δέν συμμεριζόμαστε οί ίδιοι αύτή τήν ίστορικιστική προβλη

ματική. Άναφέρομαι έδώ κυρίως στίς έργασίες τού Pierre

Clastres πού, ύποστηρίζοντας δτι τό πέρασμα άπό τίς κοινωνίες

δίχως Κράτος στίς κοινωνίες μέ Κράτος συντελέστηκε μέ μιά

πρωταρχική έμφάνιση τής πολιτικής έξουσίας —έμφάνιση πού

προηγήθηκε, κατά τόν Κλάστρ, άπό τόν χωρισμό σέ τάξεις μέσα

στίς σχέσεις παραγωγής— συνάγει, υστέρα άπό τόσους άλλους,

τό συμπέρασμα δτι ό ρόλος τοΰ Κράτους ήταν θεμελιακός καί

καθοριστικός έναντι αύτοΰ τοΰ χωρισμοΰ σέ τάξεις. 'Επιχείρη

μα, ύποτίθεται, συντριπτικό μιάς κριτικής κατά τοΰ μαρξισμού:

«’Αποφασιστική, έπομένως, είναι ή πολιτική τομή καί δχι ή

οικονομική άλλαγή... Κι άν θέλουμε νά κρατήσουμε τίς μαρξι-.

στικές έννοιες τής υποδομής καί τής υπερδομής, τότε θά χρεια

στεί ίσως νά παραδεχτούμε πώς ή ύποδομή είναι ή πολιτική κι

δτι ή ύπερδομή είναι ή οίκονομία...» Κι άκόμα: « Ή πολιτικήσχέση τής έξουσίας προηγείται άπό τήν οίκονομική σχέση τής

έκμετάλλευσης καί τή θεμελιώνει. Ή άλλοτρίωση, προτού νά

γίνει οίκονομική, είναι πολιτική, ή έξουσία είναι πρίν τήν

έργασία, ή οίκονομία είναι ένα παρακλάδι τής πολιτικής, ή

έμφάνιση τοΰ Κράτους καθορίζει τήν έμφάνιση τών τάξεων.»13

Τρανό παράδειγμα —καλύτερο δέν γίνεται— ίστορικιστικοΰ

διαλογισμού γραμμικής αίτιότητας, πού έντάσσεται στήν ίδια

άκριβώς προβληματική, σ ’ αύτή τήν περίπτωση, μ ’ έκείνη τοΰ"Ενγκελς. "Αν ύποθέσουμε δτι οΐ άναλύσεις τοΰ Κλάστρ είναι

13. P. C lastres, La 5οαέιέ centre Γέιαι, 1974, σ. 169, 172 κτλ.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 61

Ιστορικά άκριβεΐς —κάτι στό όποιο θ’ άποφύγω νά πάρω θέ

ση—, δέν βρίσκονται σέ άντίφαση μέ τόν μαρξισμό, άφοΰ

«θεμελίωση» τοΰ Κράτους στίς σχέσεις παραγωγής-χωρισμού

σέ τάξεις δέν σημαίνει «καταγωγή» κατ' άνάγκη προγενέστερη

τών τελευταίων άπό τό πρώτο. Οί άναλύσεις αύτές δέν άμφισβη-

τοΰν τόν καθοριστικό ρόλο τών σχέσεων παραγωγής καί τό

προβάδισμα τών άγώνων έναντι τοΰ Κράτους: δέν άποτελοΰν

άπόδειξη πρός αύτή τήν κατεύθυνση παρά μόνο γιά μιά προβλη

ματική θετικιστική-έμπειριστική καί μάλιστα ίστορικιστική,

πού συγχέει καταγωγή καί θεμελίωση. Τέτοια είναι ή περίπτωση

μέ τόν Μπ. Α. Λεβύ14 δταν έπικαλεΐται τίς άναλύσεις τοΰ

Κλάστρ γιά νά στηρίξει τή θέση του περί αΙωνιότητας τοΰ

Κράτους, θεμέλιου, καθότι άρχικής αίτιας, τών πάντων.

"Οχι μόνο οί ταξικοί άγώνες έχουν τό προβάδισμα έναντι τοΰ

Κράτους καί τό υπερφαλαγγίζουν σημαντικά, άλλά καί οί σχέσεις έξουσίας ξεπερνούν τό Κράτος κι άπό μιάν άλλη άποψη: οί

σχέσεις έξουσίας δέν συμπίπτουν όλότελα μέ τίς ταξικές σχέσεις καί

μποροΰν νά υπερφαλαγγίσουν τίς ίδιες τίς ταξικές σχέσεις. Αύτό

δέν σημαίνει βέβαια δτι δέν έχουν, στήν περίπτωση αύτή,

ταξική σημασία κι δτι δέν τοποθετοΰνται κι αύτές στό έδαφος

τής πολιτικής κυριαρχίας ή δτι δέν άποτελοΰν έναν έπίμαχο

στόχο της, άλλά δτι δέν έξαρτώνται άπό τό ίδιο θεμέλιο μέ τόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας σέ τάξεις, δτι δέν είναιάπλή συνέπειά του καί δτι δέν τοΰ είναι οϋτε όμόλογες ούτε

Ισόμορφες: τέτοια είναι κυρίως ή περίπτωση τών σχέσεων

άνδρών-γυναικών. Είναι γνωστό τώρα δτι ή διαίρεση σέ τάξεις

δέν είναι τό άποκλειστικό έδαφος συγκρότησης κάθε έξουσίας,

έστω κι άν, στίς ταξικές κοινωνίες, κάθε έξουσία παίρνει ταξική

σημασία. Γνωστό καί τό συμπέρασμα: ή ριζική άλλαγή τών

κρατικών μηχανισμών κατά τή μετάβαση στόν σοσιαλισμό δέν

άρκεΐ γιά τήν κατάργηση ή τήν άλλαγή τοΰ συνόλου τώνσχέσεων έξουσίας.

I4.O.JT.. σ. 74 κί.




Ώστόσο, κι άν άκόμα αύτές οί σχέσεις έξουσίας υπερφα

λαγγίζουν τίς ταξικές σχέσεις, δχι μόνο δέν μποροΰν νά κάνουνδίχως είδικούς μηχανισμούς καί θεσμούς πού τίς υλοποιούν καί

τίς άναπαράγουν (τό ζευγάρι, ή οίκογένεια), άλλά καί οί ίδιοι οί

κρατικοί μηχανισμοί δέν στέκουν παράμερά τους. Τό Κράτος

παρεμβαίνει μέ τή δράση του καί τίς συνέπειές της σέ δλες τίς

σχέσεις έξουσίας, γιά νά τούς δώσει μιά ταξική σημασία καί νά

τίς έντάξει στό πλέγμα τών ταξικών έξουσιών. Τό Κράτος

άναλαμβάνει έτσι έτερογενεΐς έξουσίες πού γίνονται διασταθμοί

καί στηρίγματα τής έξουσίας (οικονομικής, πολιτικής, Ιδεολογικής) τής κυρίαρχης τάξης. Ή έξουσία στίς σεξουαλικές

σχέσεις άνδρών-γυναικών, έτερογενής δίχως άλλο πρός τίς

ταξικές σχέσεις, δέν παύει ώστόσο νά περιβάλλεται, νά μεθο

δεύεται καί ν ’ άναπαράγεται, μεταξύ άλλων, κι άπό τό Κράτος

(άλλά κι άπό τήν έπιχείρηση ή τό έργοστάσιο), ώς ταξική

σχέση: ή ταξική έξουσία τή διαπερνά, τή χρησιμοποιεί, τήν

πολυτέμνει, κοντολογίς τής όρίζει τήν πολιτική σημασία της.

Τό Κράτος δέν είναι ταξικό Κράτος μόνο μέ τήν έννοια δτι

συγκεντρώνει τή θεμελιωμένη στίς ταξικές σχέσεις έξουσία,

άλλά καί μέ τήν έννοια δτι έχει τήν τάση νά έξαπλώνεται σέ κάθε

έξουσία οίκειοποιούμενο τά μέσα της, έξουσία πού, ώστόσο, τό

ύπερφαλαγγίζει διαρκώς.

"Υστερα άπ' αύτές τίς διευκρινίσεις, μένει τό γεγονός δτι όμαρξισμός διατυπώνει έδώ όρισμένες θέσεις:

α. ' Η ταξική έξουσία είναι τό θεμελιακό βάθρο τής έξουσίας

σ' έναν κοινωνικό σχηματισμό διαιρεμένο σέ τάξεις, πού κινη

τήρια δύναμή του είναι ή πάλη τών τάξεων

β. ' Η πολιτική έξουσία, άν καί θεμελιωμένη στήν οίκονομική

έξουσία καί στίς σχέσεις έκμετάλλευσης, είναι πρωταρχική μέ

τήν έννοια δτι ή άλλαγή της καθορίζει κάθε ούσιαστική μετα

βολή τών άλλων πεδίων τής έξουσίας, δίχως έννοεΐται νά άρκεΐ

μόνη της γι’ αύτό·

γ. ' Η πολιτική έξουσία, στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής,



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 63

κατέχει ένα πεδίο καί μιά είδική θέση άπέναντι στά άλλα πεδία

έξουσίας, κι αύτό παρά τίς μεταξύ τους διασταυρώσεις·

δ. Ή έξουσία αύτή είναι συγκεντρωμένη καί ύλοποιημένη

κυρίως στό Κράτος, κεντρικό τόπο άσκησης τής πολιτικής

έξουσίας.

Τό σύνολο αύτών τών θέσεων τό άρνιοΰνται Ιδιαίτερα ό

Φουκώ καί ό Ντελέζ. Κι οί δυό προτιμούν μιά θεωρία πού

διαλύει καί σκορπίζει τήν έξουσία σέ άναρίθμητες μικροκατα-

στάσεις, ύποτιμά πολύ τή σημασία τών τάξεων καί τής πάληςτών τάξεων καί άγνοεΐ τόν κεντρικό ρόλο τοΰ Κράτους. Δέν έχω

τήν πρόθεση νά προχωρήσω, γιά τήν ώρα, περισσότερο, δμως

στά σημεία τοΰτα οΐ δύο αύτοί συγγραφείς συναντιούνται μέ μιά

παλιά άγγλο-σαξωνική παράδοση τής κοινωνιολογίας καί τής

πολιτικής έπιστήμης πού μετατοπίζει τό κέντρο τής άνάλυσης

τοΰ Κράτους πρός τόν «πλουραλισμό τών μικροεξουσιών», τοΰ

λειτουργισμού καί τής θεσμοκρατίας, άπό τόν Parsons ώς τούς

Merton, Dahl, Laswell καί Etzioni, πού έχουν άναπτύξει διεξοδι

κά δλα τοΰτα τά σημεία. Παράδοση σχετικά άγνωστη στή

Γαλλία, δπου ή πολιτική σκέψη έχει συγκεντρωθεί άντίθετα στό

Κράτος (νομική). Μόνο αύτή ή παραγνώριση, μαζί μέ τόν

γνωστό έπαρχιωτισμό τοΰ γαλλικοΰ πνευματικοΰ χώρου, έπι-

τρέπει νά παρουσιάζονται αύτές οί άναλύσεις ώς νεοτερισμοί,

ένώ είναι παλιατσαρία άπό τίς πιό παραδοσιακές. Οί άναμφι-

σβήτητες άρετές τοΰ Φουκώ βίσκονται άλλοΰ. 'Αξιοσημείωτο

παραμένει ώστόσο τό δτι ή έπιχειρηματολογία αύτή, πού τείνει

νά κάνει τήν έξουσία άόρατη διασκορπίζοντάς την στά τριχο

ειδή μοριακά μικροδίκτυα, γνωρίζει τήν έπιτυχία πού ξέρουμε

σέ μιά περίοδο δπου ή έξάπλωση καί τό βάρος τοΰ Κράτους

φτάνουν ένα βαθμό άπαράβλητο μέχρι τώρα.

Άνακεφαλαιώνω: κάθε έξουσία (καί δχι μόνο μιά ταξικήέξουσία) δέν υπάρχει παρά ύλοποιημένη σέ μηχανισμούς (καί

δχι μόνο στούς κρατικούς μηχανισμούς). Οί μηχανισμοί αύτοί

δέν είναι άπλά έξαρτήματα τής έξουσίας άλλά έχουν μέσα




σ ’ αυτήν όργανικό ρόλο: τό ίδιο τό Κράτος συμμετέχει όργανι-

κά στή γέννηση τών ταξικών έξουσιών. ’ Αλλά μέσα στή σχέσηέξουσία/μηχανισμοί καί Ιδιαίτερα πάλη τών τάξεων/μηχανι

σμοί, ή πάλη (τών τάξεων) είναι έκείνη πού έχει τόν βασικό

ρόλο, πάλη πού τό πεδίο της δέν είναι άλλο άπό έκεΐνο τών

σχέσεων έξουσίας, οίκονομικής έκμετάλλευσης καί κυριαρ

χίας/υποταγής πολιτικο-ιδεολογικής. Οί άγώνες κατέχουν πάν

τα τό προβάδισμα έναντι τών μηχανισμών-θεσμών καί τούς

υπερφαλαγγίζουν σταθερά.

"Ετσι, άντίθετα σέ κάθε άντίληψη φαινομενικά έλευθέρια ή

άλλη, πού τρέφεται μέ αύταπάτες, τό Κράτος έχει ένα ρόλο

όργανικό δχι μόνο στίς σχέσεις παραγωγής καί στίς έξουσίες

πού αύτές πραγματώνουν, άλλά στό σύνολο τών σχέσεων έξου

σίας, σέ δλα τά έπίπεδα. ’Από τήν άλλη μεριά, άντίθετα σέ κάθε

κρατιστική άντίληψη —άπό τόν Μάξ Βέμπερ πού έβλεπε ήδη

τούς μηχανισμούς/θεσμούς ώς τόν άρχικό τόπο καί τό πρώτο

πεδίο σχηματισμού τών σχέσεων έξουσίας, μέχρι τή φλέγουσα

σημερινή πραγματικότητα— οί άγώνες, πρωταρχικό πεδίο τών

σχέσεων έξουσίας, είναι έκεΐνοι πού έχουν πάντοτε τό προβάδι

σμα έναντι τοΰ Κράτους. Αύτό δέν άφορά τούς οίκονομικούς

άγώνες, άλλά τό σύνολο τών άγώνων, μαζί καί τών πολιτικών καί

Ιδεολογικών. Βέβαια, μέσα στούς άγώνες αύτούς, οί σχέσεις

παραγωγής έχουν τόν καθοριστικό ρόλο. Ά λλά τό προβάδισμα

τών άγώνων έναντι τοΰ Κράτους υπερφαλαγγίζει τίς σχέσεις

παραγωγής διότι δέν πρόκειται, σέ τούτη τήν περίπτωση, γιά μιάοίκονομική δομή πού, μέ τή σειρά της, γίνεται βάση γιά άγώνες,

μιά κι αύτές οί σχέσεις παραγωγής είναι ήδη σχέσεις άγώνα καί

έξουσίας. "Υστερα, διότι αύτός άκριβώς ό καθοριστικός ρόλος

συντελεί, βασικά καί γενικότερα, στό νά υπάρχουν άγώνες καί τό

σύνολο αύτών τών άγώνων νά έχει τό προβάδισμα έναντι τοΰ

Κράτους. "Αν άπορρίψουμε αύτή τή βάση τών άγώνων, τότε

άπορρίπτουμε δχι μόνο τόν καθοριστικό ρόλο τής οίκονομίας,

άλλά τό ίδιο τό προβάδισμα τών άγώνων —τών δποιων άγώ νων— έναντι τοΰ Κράτους. Κι ένώ νομίζουμε δτι άπορρίπτουμε

τήν τυραννία τής οίκονομίας, βρισκόμαστε άναγκαστικά μέσα

στήν άχόρταγη παντοδυναμία τοΰ Κράτους-έξουσίας.



ΕΙΣΑΓΩΓΗ 65

"Οπως βλέπουμε λοιπόν, άνάμεσα στίς κακές άμφισβητήσεις

(γιατί υπάρχουν καί καλές) πού γίνονται στόν στοχασμό τοΰ

Μάρξ, δέν ύπάρχει άσφαλώς πιό τυφλή καί άπαίδευτη, άπό

έκείνη τοΰ κρατισμοΰ, Εστω κι άν ξεκινάει άπό έντελώς θεμιτές

πολιτικές προθέσεις (άντικρατιστική πολιτική) έστω κι άν βρί

σκουν στήριγμα στίς όλοκληρωτικές πλευρές τοΰ Κράτους στίς

λεγόμενες χώρες τοΰ ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού. Πουθενά άλλωστε

ή κριτική αύτή στόν Μάρξ δέν παρουσιάστηκε μέ τόση κακοπι-

στία δσο στούς «νέους φιλοσόφους» μας, κυρίως στόν Α.

Γκλυκσμάν. Δέν θ’ άσχοληθώ μ' αύτούς: δίνω, έδώ, τόν λόγο

στόν J. Rancifere πού έξάλλου δέν είναι άβρός —κάθε άλλο—

πρός τή σκέψη τοΰ Μάρξ: « Ό Γκλυκσμάν είναι πιό ριζοσπα

στικός δταν τοΰ χρειάζεται νά άποδείξει, ένάντια σέ γεγονότα

πού βοοΰν, δτι ό Μάρξ έκτιμά τό Κράτος ώς τό άντίθετο τής

Ιδιωτικής κοινωνίας. ’ Ακριβώς ή άπουσία κάθε δυνατότητας νά

δώσει τήν παραμικρή άπόδειξη, τοΰ παρέχει τήν κορυφαία

άπόδειξή του: “Τό κεφάλαιο τό σχετικό μέ τό Κράτος”, γράφει6 Γκλυκσμάν, “δν καί προβλέπεται, σάν άπό τύχη, λείπει άπό Τό

Κεφάλαιο". ' Η γνωστή σταλινική λογική: ή καλύτερη άπόδειξη

πώς οί άνθρωποι είναι ένοχοι, είναι δτι δέν υπάρχουν άποδεί-

ξεις. Διότι άν δέν υπάρχουν άποδείξεις, σημαίνει δτι τίς έχουν

άποκρύψει· κι άν τίς έχουν άποκρύψει, σημαίνει δτι είναι

ένοχοι.»15

15. Τό άρθρο τού J. RanciEre στό Le Nouvel Observateur, 25-31 'Ιουλίου

1977.



ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

'Η Θεσμική ύλικότητα

τοΰ Κράτους



Μπορούμε τώρα νά έπανέλθουμε στό άρχικό μας πρόβλημα. ' Η

θεσμική ΰλικότητα τοΰ Κράτους ώς «είδικοΰ» μηχανισμού δέν

μπορεΐ νά άνάγεται στό ρόλο του μέσα στήν πολιτική κυριαρχία. Θά πρέπει ν ' άναζητηθεΐ, πρίν άπ’ δλα, στή σχέση τοΰ

Κράτους μέ τίς σχέσεις παραγωγής καί τόν κοινωνικό καταμε

ρισμό έργασίας πού αύτές συνεπάγονται. *Η σχέση δμως αύτή

δέν είναι διαφορετικής έπιστημολογικής τάξης άπό έκείνη τοΰ

Κράτους μέ τίς κοινωνικές τάξεις καί τήν πάλη τών τάξεων. ' Η

συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τίς σχέσεις παραγωγής καί τόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας δέν είναι παρά ή πρώτη,

άσφαλώς διακριτή, φάση μιάς καί τής Ιδιας προσπάθειας: τήςπροσπάθειας νά συσχετιστεί τό Κράτος μέ δλο τό πεδίο τών

άγώνων. Αύτό θά έπιχειρήσω νά δείξω έδώ γιά δ,τι άφορά,

Ιδιαίτερα, τό καπιταλιστικό Κράτος, δίχως νά έπανέλθω, διεξο

δικά, σέ άναλύσεις πού Ιχω κάμει στά προηγούμενα βιβλία μου.

Θά άρκεστώ νά βαθύνω καί νά συμπληρώσω δρισμένα σημεία,

νά διορθώσω άλλα, στό φώς άναλύσεων πού είμαστε τώρα σέ

θέση νά κάνουμε.

Τό έρώτημα στό όποιο προσπάθησα ήδη νά δώσω άπάντη

ση στό Πολιτική έξουσία καί κοινωνικές τάξεις ήταν τό άκόλουθο:




γιατί ή άστική τάξη διαθέτει, γιά τήν πολιτική κυριαρχία της,

αύτόν τόν έντελώς είδικό μηχανισμό πού είναι τό καπιταλιστικόΚράτος, αύτό τό σύγχρονο Αντιπροσωπευτικό Κράτος, τό ταξικό

έθνικο-λαϊκό Κράτος; Ά π ό ποϋ προέρχεται τό πρωταρχικό

υλικό πλαίσιο αύτοΰ τοΰ Κράτους; 01 άναλύσεις μου βρίσκονται

ήδη στόν άκόλουθο δρόμο: ή ύλιιςότητα αύτή όφε.ίλεται στόν

σχετικό χωρισμό τοΰ Κράτους άπό τίς σχέσεις παραγωγής στόν

καπιταλισμό. Τό θεμέλιο αύτοΰ τοΰ χωρισμοΰ —όργανωτική

άρχή τών θεσμών τοΰ καπιταλιστικού κράτους καί τών μηχανι

σμών του (δικαιοσύνη, στρατός, διοίκηση, άστυνομία κτλ.), τοΰ

συγκεντρωτισμού του, τής γραφειοκρατίας του, τών Αντιπροσω

πευτικών θεσμών του (καθολική ψηφοφορία, κοινοβούλιο κτλ.),

τοΰ νομικοΰ του συστήματος— συνίσταται στήν Ιδιοτυπία τών

καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής καί στόν κοινωνικό κατα

μερισμό τής έργασίας πού συνεπάγονται: ριζικό χωρισμό τοΰ

άμεσου έργαζόμενου άπό τά μέσα καί τό άντικείμενο τής έργα

σίας του μέσα στή σχέση νομής, μέσα στήν ίδια τήν έργασιακή

διαδικασία.

’Εκείνο πού μοΰ φάνηκε χαρακτηριστικό τότε είναι Ενα

μόνιμο γνώρισμα τής μαρξιστικής θεωρίας τοΰ Κράτους πού

διαρκεΐ άκόμα καί πού όφείλεται, άλλωστε, σέ βαθιές άμφιλο-

γίες τής σκέψης τοΰ ίδιου τοΰ Μάρξ σέ τοΰτο τό σημείο. ' Η

συντριπτική πλειονότητα τών μαρξιστών συγγραφέων πού δέν

άνήγαν τό καπιταλιστικό Κράτος στήν πολιτική κυριαρχία (στή

«δικτατορία» μιάς άστικής τάξης-ύποκειμένου), καί πού Εβαζανέπομένως τό καίριο έρώτημα: «Γιατί τοΰτο Ακριβώς τό Κράτος

κι δχι κάποιο άλλο άνταποκρίνεται στήν άστική πολιτική

κυριαρχία;», προσπάθησαν νά βροΰν τό θεμέλιο αύτοΰ τοΰ

Κράτους στόν τομέα τής κυκλοφορίας τοΰ κεφαλαίου καί τών

«γενικευμένων» έμπορικών άνταλλαγών. Είναι άρκετά γνωστή ή

γενική γραμμή αύτών τών άναλύσεων: άνταλλαγές άνάμεσα σέ

«άτομικούς» Ιδιοκτήτες έμπορευμάτων —αύτή ή άτομική Ιδιο

κτησία νοείται μόνο στό νομικό έπίπεδο— συμβόλαιο άγορα-πωλησίας τής έργασιακής δύναμης, Ισότιμη άνταλλαγή καί

άφηρημένη άξία άνταλλαγής κτλ. Αύτό φαίνεται νά είναι τό

Εδαφος δπου έμφανίζεται ή «τυπική» καί «άφηρημένη» Ισότητα



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛ1ΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 71

καί έλευθερία τών μεμονωμένων μορίων τής κοινωνίας τών

έλεύθερων άνταλλαγών —τοΰ διαγενικοΰ άτόμου— μορίων πού

έδραιώνονται ώς νομικο-πολιτικά «άτομα-πρόσωπα», τοΰ νόμου

καί τοΰ τυπικοΰ καί άφηρημένου νομικοΰ κανόνα ώς συστήμα

τος συνοχής τών έμπόρων-άνταλλαγέων. Ό σχετικός χωρισμός

Κράτους καί οίκονομίας νοείται ώς χωρισμός τοΰ Κράτους άπό

τήν περίφημη «κοινωνία τών Ιδιωτών» (socicte civile). Αύτή ή

κοινωνία τών Ιδιωτών, τόπος τών άναγκών καί τών άνταλλαγών

άνάμεσα σέ μεμονωμένα άτομα, αύτοπαριστάνεται ώς μιά συμ

βατική ένωση άτομικοποιημένων νομικών ύποκειμένων- έτσι ό

χωρισμός κοινωνίας τών Ιδιωτών καί Κράτους άνάγεται σ ’ έναν

Ιδεολογικό μηχανισμό πού βρίσκεται στό κέντρο τών έμπορευ-

ματικών σχέσεων, στή φετιχοποίηση-έκπραγμάτωση τοΰ Κρά

τους μέ βάση τόν περίφημο φετιχισμό τοΰ έμπορεύματος. Οί

παραλλαγές αύτής τής άντίληψης είναι πολλές, άλλά ή πλοκή

παραμένει ή ίδια. Ή άντίληψη αύτή θεματοποιήθηκε κυρίως

άπό τήν Ιταλική μαρξιστική σχολή (Galvano della Volpe, Um berto Cerroni κ.ά.). Εξακολουθεί νά παρουσιάζει έξαιρετική

ζωτικότητα: άναφέρω μόνο τά πιό κοντινά σέ μάς καί τά έντελώς

πρόσφατα έργα τοΰ Henri Lefebvre σχετικά μέ τό Κράτος1.

’Επιχείρησα νά δείξω πώς αύτή ή άντίληψη είναι άνεπαρκής

καί έν μέρει σφαλερή, διότι άναζητεΐ τό θεμέλιο τοΰ Κράτους

στίς σχέσεις κυκλοφορίας καί στίς έμπορικές άνταλλαγές (άπο

ψη κατά κάποιον τρόπο προμαρξιστική) καί δχι στίς σχέσεις

παραγωγής πού έχουν μιά καθοριστική θέση στό σύνολο τοΰκύκλου τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου. Ή

άντίληψη αύτή φτωχαίνει σημαντικά τίς έρευνες γύρω άπό τό

Κράτος. ’Επιπλέον, ένώ θέτει τό ζήτημα τής θεσμικής Ιδιοτυ

πίας τοΰ καπιταλιστικού Κράτους κάνει άδύνατη τή σπονδύλω

I. Ε. Pashukanis. La thiorie ginirale du droit et le marxisme. 1970 (γαλλ.

Εκδ.)· G. D eli a Volpe. Rousseau e Marx. 1964- U. Cerroni. Marx e il diritto

moderno, 1963· H. Lefebvre. De Γ έιαι, Εργο σέ πολλούς τόμους, πού έκδόθηκε

άπό τό 1976. Βέβαια, δέν θέλω μ' αύτό νά ύποτιμήσω τήν άξια τού Εργου τού

Lefebvre: τό τελευταίο βιβλίο του μάλιστα περιέχει άξιοσημείωτες άναλύσεις.

Τέλος, τήν ίδια γραμμή Ερευνας άκολουθεϊ στίς μελέτες του καί ό J. Baudril-

i.ard.




ση αύτοΰ τοΰ Κράτους-κοινωνίας τών Ιδιωτών μέ τό Κράτος-

πάλη τών τάξεων: οί κοινωνικές τάξεις έχουν κι αύτές τόθεμέλιό τους στίς σχέσεις παραγωγής. Ή προκείμενη δποψη

συλλαμβάνει βέβαια όρισμένους σπουδαίους θεσμικούς μηχανι

σμούς τοΰ Κράτους, άφοΰ ό χώρος κυκλοφορίας τοΰ κεφαλαίου

έχει κι αύτός τίς δικές του -έπενέργειες πάνω στό Κράτος,

παραβλέπει δμως τό βασικό πράγμα πού έχει μιά συμπληρωμα

τική συνέπεια: δέν έπιτρέπει νά έξηγηθοΰν όρισμένα χαρακτη

ριστικά τοΰ Κράτους στίς Ανατολικές χώρες, χαρακτηριστικά

πού συγγενεύουν μ’ έκεΐνα τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, ένώ οί

έμπορικές σχέσεις έχουν ΰποστεΐ έκεΐ σημαντικές μεταβολές.

' Η συγγένεια λοιπόν αύτή όφείλεται, άνάμεσα σέ δλλα, στίς

«καπιταλιστικές πλευρές» πού σημαδεύουν τό Κράτος σ ’ αύτές

τίς χώρες, διότι σημαδεύουν έξίσου καί τίς σχέσεις τους παρα

γωγής καί τοΰ κοινωνικοΰ τους καταμερισμού τής έργασίας. Οί

έργαζόμενοι δέν έχουν οΰτε τόν έλεγχο καί τήν έξουσία τής

έργασιακής διαδικασίας (σχέση νομής), οΰτε τήν πραγματική

οίκονομική έξουσία πάνω στά μέσα έργασίας (σχέση οίκονομι-

κής κυριότητας, διαφορετική άπό τή νομική κυριότητα): πρό

κειται γιά μιά κρατικοποίηση καί δχι γιά μιά άληθινή κοινωνι

κοποίηση τής παραγωγής. Στό πολιτικό έπίπεδο, πρόκειται γιά

μιά δικτατορία πάνω στό προλεταριάτο.

Πάντως ή συζήτηση καί ή έρευνα γύρω άπό τό Κράτος καί

τήν έξουσία, στή Γαλλία καί άλλοΰ, έχουν προχωρήσει σημαντικά άπό τότε, έτσι πού ή Ιδεολογικο-θεωρητική συγκυρία έχει

έν μέρει άλλάξει. Ώστόσο, όρισμένες πρόσφατες άναλύσεις,

νομίζω, ξαναπαρουσιάζουν τά μειονεκτήματα καί τίς άνεπάρ-

κειες τών άναλύσεων πού είχα καταγγείλει παλιότερα. Πολλοί

κατέκριναν τίς άναλύσεις μου γιά πολιτικισμό: στήν προσπάθειά

μου, λένε, νά προσδιορίσω τόν Ιδιαίτερο πολιτικό χώρο τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους καί τής καπιταλιστικής έξουσίας μέ

βάση «μόνο» τίς σχέσεις παραγωγής, δέν έδωσα τάχα άρκετή■προσοχή στίς σχέσεις Κράτους καί οίκονομίας.

Τό ζήτημα είναι έπομένως —κατά τούς έπικριτές μου— νά

συσχετίσουμε τό Κράτος μ ' έκεΐνο πού μερικοί όρίζουν ώς



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 73

λογική τοΰ κεφαλαίου, δηλαδή τή διευρυνόμενη συσσώρευση καί

άναπαραγωγή του: προβληματική πού Αναπτύχθηκε Ιδιαίτερα

στήν 'Ομοσπονδιακή Γερμανία μέ τόν δρο Ableitung, στή

Μεγάλη Βρετανία καί στίς ΗΠΑ μέ τόν δρο Derivation καί πού

μερικά κείμενά τους είναι τώρα διαθέσιμα καί στή γαλλική

γλώσσα. Τό πρόβλημα είναι νά «παραγάγουμε» (ableiten, “deri

ver”)*, άς ποΰμε νά συναγάγουμε, τούς Ιδιαίτερους θεσμούς τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους άπό τίς «οίκονομικές κατηγορίες» τής

συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου. Ή προβληματική δμως αύτή

ξανακυλάει σέ μιάν άρκετά παλιά άντίληψη γιά τό κεφάλαιο ώς

άφηρημένη όντότητα μέ ένδογενή λογική —τίς οίκονομικές

κατηγορίες—, καί καταλήγει σέ δύο γραμμές έρευνας, έξίσου

άνίκανες νά έξηγήσουν τήν υλική Ιδιοτυπία αύτοΰ τοΰ Κράτους.

Είτε, δπως τό Εδειξε ό J. Hirsch, ξανακυλάει Ακριβώς στό χώρο

τών άνταλλαγών καί τής κυκλοφορίας τοΰ κεφαλαίου (Ισότιμη

άνταλλαγή, Αφηρημένη Αξία, χρήμα κτλ.), καί συνάγει αύτή τήν

Ιδιοτυπία άπό τοΰτες τίς «κατηγορίες»2. Είτε έπιχειρεΐ νά συνα-γάγει αύτή την Ιδιοτυπία καί τίς Ιστορικές μεταβολές αύτοΰ τοΰ

Κράτους, άπό τίς οίκονομικές λειτουργίες του υπέρ τής διευρυνόμε-

νης συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου: τάση πού τή συναντοΰμε καί στή

Γαλλία καί πού έκφράζεται, Ιδιαίτερα γιά τό σημερινό Κράτος,

μέ τή συναγωγή τοΰ συνόλου τών θεσμικών του μεταβολών άπό

* ’ Η γαλλική λέξη pouvoir (δπο>ς καί ή γερμανική Macht) είναι άμφισήμαν-τη: δηλώνει ταυτόχρονα δύναμη καί έξουσία (Σημ. Μετ.).

2. J. H irsch. Siaaisapparal und Reproduktion des /Capitals. 1974. καί ή

συμβολή του στό συλλογικό σύγγραμμα. La crise de Γ t.iat. 1976. πού έκδόθηκε

ύπό τή δική μου έπιμέλεια. Ή προβληματική τής Ableitung στή Δυτική

Γερμανία είναι άρκετά παλιά καί βρίσκουμε όρισμένους άπό τούς έκπροσώπους

της στό συλλογικό σύγγραμμα L 'tia t contemporain el le marxisme. 1975. πού

έκδόθηκε υπό τή γενική έπιμέλεια τοΰ J. Μ. Vincf. nt. Είναι πιό πρόσφατη στή

Μεγ. Βρετανία καί στίς ΗΠΑ: βλέπε άρκετές σχετικές μελέτες στά περιοδικά

Kapitaliste. Insurgent Sociologist (ΗΠΑ), Capital and Class (Μ. Βρετανία) καθώς

καί τίς πρόσφατες έργασίες τών H olloway. P iccioto. H indnfss. H irst, κτλ.

'Επισημαίνω τέλος δτι. στή Γαλλία, οί έπικρίσεις γιά <·πολιτικισμό» πού

άφοροΰν τίς μελέτες μου προέρχονται κυρίως άπό συγγραφείς τής όμάδας τοΰ

περιοδικού tconomie el Politique.



74 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

τόν νέο ρόλο του στήν ΰπερσυσσώρεύση-υποτίμηση τοΰ κεφα

λαίου.Κι έδώ έπίσης, αύτή ή γραμμή έρευνας πέφτει έξω στό

ουσιώδες: άσφαλώς, δταν καταφερόμουν τότε στόν οίκονομι-

σμό, είχα στραβώσει τό ραβδί πρός τήν άλλη κατεύθυνση. Οί

οίκονομικές λειτουργίες (κι έδώ χρειάζεται νά έξηγήσουμε τί

άκριβώς σημαίνει τούτος ό δρος) ύπέρ τής συσσώρευσης τοΰ

κεφαλαίου έχουν σοβαρές συνέπειες —άπό τήν πρωταρχική

συσσώρευση ώς τόν καπιταλισμό τοΰ έλεύθερου συναγωνισμοΰ

κι ώς τόν σημερινό μονοπωλιακό καπιταλισμό— γιά τή δόμηση

τοΰ Κράτους. Θά έπανέλθω διεξοδικά πάνω σέ τοΰτο τό θέμα στό

τρίτο μέρος τοΰ βιβλίου, δπου θά δείξω δτι οί λειτουργίες αύτές

είναι βασικές γιά τήν έξήγηση τής σημερινής μορφής τοΰ

Κράτους, τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ. Πρός τό παρόν θά πώ

μονάχα δτι δέν είναι πρωταρχικές καί δέν μάς έπιτρέπουν νά

έξηγήσουμε όλοκληρωμένα τούς πολιτικούς θεσμούς. Δέν δί

νουν άπάντηση στό θεμελιακό έρώτημα: γιατί έκτελοΰνται

άκριβώς άπό τοΰτο τό έντελώς Ιδιαίτερο Κράτος, τό άντιπροσω-

πευτικό, έθνικό-λαϊκό, σύγχρονο Κράτος, καί δχ ι άπό ένα άλλο;

Γιά νά θέσουμε ένα φαινομενικά παράδοξο έρώτημα: γιατί τοΰτο

τό Κράτος δέν ξαναεμφανίζεται μέ τή μορφή τής άπολυταρχικής

μοναρχίας;

"Οπως δέν μπορούμε ν ’ άπαντήσουμε σέ τοΰτο τό έρώτημα

άναφερόμενοι μόνο στήν πολιτική κυριαρχία (στή φύση τής

άστικής τάξης ή μόνο στόν πολιτικό άγώνα άστικής τάξης/έρ-γατικής τάξης), έτσι δέν μποροΰμε ν' άπαντήσουμε άναφερόμε-

νοι στίς οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους ή σέ μιά σύζευξη

τών δύο (οίκονομικές λειτουργίες+πολιτικός άγώνας). ’Ακρι

βέστερα, οί οίκονομικές αύτές λειτουργίες συναρθρώνονται καί

θεμελιώνονται μέσα στίς σχέσεις παραγωγής καί στήν καπιτα

λιστική Ιδιοτυπία τους. Αύτές άποτελοΰν τό πρώτο βάθρο τής

θεσμικής ύλικότητας τοΰ Κράτους καί τοΰ σχετικοΰ χωρισμοΰ

του άπό τήν οίκονομία, βάθρο πού σημαδεύει τή δομή του ώςμηχανισμού: είναι ή μόνη δυνατή άφετηριακή βάση γιά μιάν

άνάλυση τών σχέσεων τοΰ Κράτους μέ τίς τάξεις καί τήν πάλη

τών τάξεων. Οί μεταβολές τοΰ Κράτους άνάγονται, κατά πρώτο




λόγο, σέ μεταβολές τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής,

πού όδηγοϋν σέ μεταβολές αύτοΰ τοΰ χωρισμού καί, συνακόλου

θα, στούς ταξικούς άγώνες. Έδώ έντάσσονται οί άλλαγές τοΰ

οίκονομικοΰ ρόλου καί τών οίκονομικών δραστηριοτήτων τοΰ

Κράτους, πού έχουν, άσφαλώς, τίς δικές τους έπιπτώσεις πάνω

στό τελευταίο.

Αύτή ήταν ή γραμμή έρευνας πού είχα άκολουθήσει στό

Πολιτική έξουσία καί κοινωνικές τάξεις καί πού θά έπισημάνω

ώστόσο τά δριά της: τό βιβλίο έκεΐνο, γραμμένο πρίν άπό τόν

Μάη τοΰ 1968 (κυκλοφόρησε τόν Μάη τοΰ ’68), ένώ τόνιζε τόν

ρόλο τοΰ κοινωνικοΰ —καπιταλιστικού— καταμερισμού τής

έργασίας, έφόσον άκριβώς έπαιρνε γιά άφετηριακή βάση τίς

σχέσεις παραγωγής, δέν είχε συλλάβει άκόμα τή μεγάλη σημα

σία αύτοΰ τοΰ καταμερισμοΰ. Ό Μάης τοΰ 1968 καί οί Ιδιομορ

φίες τοΰ έργατικοΰ κινήματος πού άκολούθησαν άνατίναξαν

μιάν όλόκληρη σειρά άνασταλτικούς φραγμούς. ' Ο ίδιος, έβγα

λα τά διδάγματα στό Οί κοινωνικές τάξεις στόν σύγχρονο καπιτα λισμό3 ώς πρός τή σημασία τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής

έργασίας γιά τή συγκρότηση τών τάξεων. Θά προσπαθήσω νά

κάμω έδώ τό ίδιο γιά τό Κράτος, παίρνοντας γιά παράδειγμα

όρισμένες τυπικές περιπτώσεις. Κάνοντάς το αύτό, θά χρειαστεί

νά θίξω θεμελιακά θεωρητικά ζητήματα: ή κεντροθέτηση τής

προοπτικής καί τοΰ άξονα τής έρευνας πρός αύτό τόν καταμερι

σμό θέτει νέα προβλήματα, διότι ή συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ

τοΰτο τόν καταμερισμό δέν είναι κάτι τό άπλό, δπως νόμισανπολλοί μέχρι σήμερα.

3."Εκδ. Le Seuil. 1974.



1

'Η διανοητική έργασία καί

ή χειρωνακτική έργασία:

ή γνώση καί ή έξουσία*

” Ας άρχίσουμε άπό τή δημιουργία καί τή λειτουργία τοΰ άστικοΰ

Κράτους στήν ΰλικότητά του ώς μηχανισμού. Μηχανισμοΰ

ειδικευμένου, κεντρικοποιημένου, καθαρά πολιτικοΰ χαρακτή

ρα, πού συνίσταται σέ μιά συναρμογή λειτουργιών άνώνυμων,

άπρόσωπων καί τυπικά διαφορετικών άπό τήν οίκονομική έξου

σία, τής όποίας ή συγκρότηση έδράζεται σέ μιάν άξιωματο-

ποίηση τών νόμων-κανόνων πού κατανέμουν τούς τομείς δρα

στηριότητας καί Αρμοδιότητας καί σέ μιά νομιμότητα θεμελιω

μένη στό σώμα πού είναι ό λαός-έθνος. Στοιχεία πού, δλα τους,

είναι ένσωματωμένα στήν όργάνωση τών μηχανισμών τοΰ σύγ

χρονου Κράτους. Οί μηχανισμοί αύτοί διαφέρουν άπό έκείνους

τοΰ φεουδαρχικοΰ Κράτους, πού ήταν θεμελιωμένοι στούς προ

σωπικούς δεσμούς, σέ μιάν άντιγραφή άπό τήν κάθε έξουσία τοΰ

πρότυπου τής οίκονομικής έξουσίας (ό άρχοντας έκπλήρωνε ό

ίδιος τόν ρόλο τοΰ δικαστή, τοΰ διοικητή, τοΰ άρχηγοΰ τοΰ

στρατού ύπό τήν Ιδιότητά του ώς γαιοκτήμονα), σέ μιάν Ιεραρ

χία άποτελούμενη άπό στεγανές έξουσίες (ή Αρχοντική πυραμί

δα), πού ή νομιμότητά τους άπορρέει άπό τήν κυριαρχία τοΰ

• Ableilung. Derivation — παραγωγή, μέ τή γραμματική Εννοια τοΰ δρου, δη

λαδή τοΰ σχηματισμοΰ λέξεων (καί έννοιών) άπό μιάν άρχική (τό «Ετυμον»)(Σημ. Μετ.).




σώματος τοΰ άρχηγοΰ (βασιλιδ-άρχοντα) τό όποιο είναι χαραγ

μένο στό κοινωνικό σώμα. 'Ιδιοτυπία έπομένως τοΰ σύγχρονουΚράτους πού άνάγεται άκριβώς σέ τοΰτο τόν σχετικό χωρισμό

τοΰ πολιτικοΰ στοιχείου άπό τό οίκονομικό καί σέ μιάν όλόκλη

ρη άναδιοργάνωση τών άντίστοιχων χώρων καί πεδίων τους,

συνέπεια τής όλοκληρωτικής άπαλλοτρίωσης τοΰ άμεσου έργα-

ζόμενου στίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής.

Αύτές οί σχέσεις είναι τό έδαφος μιας καταπληκτικής άνα-

διοργάνωσης τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας τοΰ ό

ποιου είναι συνυπόστατες, άναδιοργάνωσης πού σημαδεύει τή

σχετική υπεραξία καί τή διευρυνόμενη άναπαραγωγή τοΰ κεφα

λαίου στό στάδιο τής «μηχανοποίητης παραγωγής» καί τής

«μεγάλης βιομηχανίας». Αυτός ό καθαρά καπιταλιστικός, σ' δ-

λες τίς μορφές του, καταμερισμός είναι ή προϋπόθεση τής

δυνατότητας τοΰ σύγχρονου Κράτους, πού έμφανίζεται Ιτσι σέ

δλη τήν Ιστορική του πρωτοτυπία: τό Κράτος αύτό άποτελεΐ μιά

πραγματική τομή σέ σχέση μέ τούς προκαπιταλιστικούς τύπους

Κράτους (άσιατικό, δουλοκτητικό, φεουδαρχικό), πράγμα πού

άδυνατοΰν νά συλλάβουν άκριβώς οί θεωρίες έκεΐνες πού τό

θεμελιώνουν στίς έμπορικές σχέσεις (πού δέν επαψαν άλλωστε

ποτέ νά υπάρχουν).

'Αναφέρω έδώ μιά μόνη περίπτωση αύτοΰ τοΰ καταμερισμού,

τή διαίρεση άνάμεσα στή χειρωνακτική καί στή διανοητική

έργασία. *Η διαίρεση αύτή δέν μπορεΐ καθόλου νά νοείται μέέμπειρικό-φυσιοκρατικό τρόπο, σάν ένα σχίσμα άνάμεσα σ ’ έ-

κείνους πού έργάζονται μέ τά χέρια τους καί σ ’ έκείνους πού

έργάζονται μέ τό κεφάλι τους: άνάγεται κατευθείαν στίς πολιτι-

κο-ιδεολογικές σχέσεις, δπως αύτές υπάρχουν μέσα σέ καθορι

σμένες σχέσεις παραγωγής. ' Υπάρχει δμως —δπως τό κατέδειξε

ό Μάρξ— μιά ίδιοτυπία αύτής τής διαίρεσης στόν καπιταλισμό,

πού συνδέεται μέ τήν όλοκληρωτική άπαλλοτρίωση τοΰ άμεσου

έργαζόμενου άπό τά μέσα του έργασίας. Αύτό έχει ώς συνέπεια4:

4 . 'Επαναλαμβάνω αύτό πού δήλωσα στόν Πρόλογο·, δέν πρόκειται νά κάνω

συγκεκριμένες άναφορές —έκτός fiv τίς παραθέσω συγκεκριμένα— στούς κλα




α) τόν χαρακτηριστικό χωρισμό τών διανοητικών στοιχείων άπό

τήν έργασία πού έκτελεΐ ό άμεσος παραγωγός, έργασία πού

σ ’ αύτό τό ξεχώρισμα άπό τή διανοητική έργασία (τή γνώση)

παίρνει έτσι τήν καπιταλιστική μορφή τής χειρωνακτικής έργα

σίας· β)τόν χωρισμό τής έπιστήμης άπό τή χειρωνακτική

έργασία, ένώ ή πρώτη, πού βρίσκεται «στήν υπηρεσία τοΰ

κεφαλαίου», τείνει νά γίνει άμεση παραγωγική δύναμη· γ) τίς

Ιδιαίτερες σχέσεις άνάμεσα στήν έπιστήμη-γνώση καί στίς

Ιδεολογικές σχέσεις, καί μάλιστα στήν κυρίαρχη Ιδεολογία, δχι

μέ τήν έννοια μιάς γνώσης πιό «Ιδεολογικοποιημένης» άπό

άλλοτε, οΰτε άπλώς μέ τήν έννοια μιάς πολιτικο-ιδεολογικής

χρησιμοποίησης τής γνώσης άπό τήν έξουσία (αύτό δέν έπαψε

ποτέ νά γίνεται), άλλά μέ τήν έννοια μιάς Ιδεολογικής θεμιτο-

ποίησης τής έξουσίας, θεμιτοποίησης θεμελιωμένης στόν τρόπο

χρησιμοποίησης τής έπιστημονικής τεχνικής, δηλαδή τής θεμι-

τοποίησης μιάς έξουσίας ώς άπόρροιας μιάς όρθολογικής έπι

στημονικής πρακτικής· δ) τίς κατεστημένες πιά όργανικές σχέσεις άνάμεσα στή διανοητική έργασία, πού έχει άποκοπεΐ έτσι

άπό τή χειρωνακτική έργασία, καί στίς πολιτικές σχέσεις

κυριαρχίας, κοντολογίς άνάμεσα στήν καπιταλιστική γνώση καί

στήν καπιταλιστική έξουσία. Αύτό καί άπόδειξε ό Μάρξ σχετικά

μέ τόν έργοστασιακό δεσποτισμό καί τόν ρόλο τής έπιστήμης

στήν καπιταλιστική παραγωγική διαδικασία, άναλύοντας τίς

όργανικές πιά σχέσεις μεταξύ γνώσης καί έξουσίας, μεταξύ

διανοητικής έργασίας (γνώση-έπιστήμη έπενδυμένη στήν Ιδεολογία) καί πολιτικών σχέσεων κυριαρχίας, δπως αύτές υπάρ

χουν κι άναπαράγονται ήδη στή διαδικασία άπόσπασης τής

υπεραξίας."Αν καί αύτός ό κατεξοχήν χαρακτηριστικός καπιταλιστι

κός χωρισμός μεταξύ χειρωνακτικής καί διανοητικής έργασίας

είναι μόνο μιά πλευρά ένός γενικότερου κοινωνικοΰ καταμερι

σμού τής έργασίας, στήν περίπτωση τοΰ Κράτους είναι άποφα-

σιστικός. Μιά άπό τίς θεμελιακές Ιδέες τών κλασικών τοΰ

σικούς τοΰ μαρξισμοΰ. Γιά τό σημείο τοΰτο, αύτές ύπάρχουν στό βιβλίο μου ΟΙ

κοινωνικές τάξεις...




μαρξισμού είναι δτι ή σπουδαιότερη άσφαλώς πλευρά τοΰ

κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας σχετικά μέ τήν έμφάνιση τοΰ Κράτους ·ώς «είδικοΰ» μηχανισμοΰ, συνίσταται στή

διαίρεση χειρωνακτικής καί διανοητικής έργασίας. Τό Κράτος

υλοποιεί στό σύνολο τών μηχανισμών του, δηλαδή δχι μόνο στούς

Ιδεολογικούς μηχανισμούς του άλλά καί στούς κατασταλτικούς

καί οίκονομικούς, τή διανοητική έργασία ώς χωρισμένη άπό τή

χειρωνακτική: πράγμα πού γίνεται φανερό άν έγκαταλειφθεΐ ή

φυσιοκρατική-θετικιστική διάκριση χειρωνακτική έργασία/

διανοητική έργασία. Καί άκριβώς μέσα στό καπιταλιστικό

Κράτος ή όργανική σχέση άνάμεσα στή διανοητική έργασία καί

στήν πολιτική κυριαρχία, άνάμεσα στή γνώση καί στήν έξου

σία, πραγματώνεται μέ τόν τελειότερο τρόπο. Τό Κράτος αύτό,

χωρισμένο άπό τίς σχέσεις παραγωγής, τοποθετείται άκριβώς

στό πλευρό τής διανοητικής έργασίας, πού μέ τή σειρά της

άποσχίζεται άπό τή χειρωνακτική έργασία: είναι ή άπόληξη καί

τό προϊόν αύτής τής διαίρεσης, άν καί έχει ένα δικό της ρόλο

στή δημιουργία της καί στήν άναπαραγωγή της.

Αύτό έκδηλώνεται μέ τήν ίδια τήν ύλικότητα τοΰ Κράτους.

Πρίν άπ’ δλα μέ τήν εΐδίκευση-χωρισμό τών κρατικών μηχανι

σμών σέ σχέση μέ τήν παραγωγική διαδικασία: οί μηχανισμοί

χωρίζονται άπ’ αύτήν τή διαδικασία κυρίως μέ τήνπαγίωση τής

διανοητικής έργασίας. Κάτω άπό τήν καπιταλιστική μορφή

τους, οί μηχανισμοί αύτοί —στρατός, δικαιοσύνη, διοίκηση,

άστυνομία κτλ., γιά νά μήν άναφέρουμε τούς Ιδεολογικούςμηχανισμούς— συνεπάγονται τήν έφαρμογή καί τόν Ελεγχο μιάς

γνώσης καί ένός λόγου (κατευθείαν έπενδυμένων στήν κυρίαρχη

Ιδεολογία ή καθιερωμένων μέ βάση τίς κυρίαρχες Ιδεολογικές

μορφές) άπό τούς όποιους άποκλείονται οί λαϊκές μάζες. Μηχα

νισμοί θεμελιωμένοι ώς πρός τή διάρθρωσή τους σ ’ έναν ειδικό

καί μόνιμο άποκλεισμό τών λαϊκών μαζών πού βρίσκονται άπό

τή μεριά τής χειρωνακτικής έργασίας, πού είναι στέρεα δεμένες

σ ’ αύτήν διαμέσου τοΰ Κράτους. Ή μόνιμη μονοπώληση τήςγνώσης άπό μέρους τοΰ Κράτους-έπιστήμονα-έκφραστή άπο-

φάνσεων, άπό μέρους τών μηχανισμών του καί τών όργάνων του,

είναι έκείνη πού καθορίζει καί τίς όργανωτικές καί διευθυντικές




λειτουργίες τοΰ Κράτους, λειτουργίες κεντρικοποιημένες στόν

ειδικό χωρισμό τους άπό τίς μάζες: μορφή τής διανοητικήςέργασίας (γνώση-έξουσία) ύλοποιημένης σέ μηχανισμούς, άπέ-

ναντι στή χειρωνακτική έργασία πού έχει τήν τάση νά πολώνε

ται σέ λαϊκές μάζες χωρισμένες καί άποκλεισμένες άπ’ αύτές τίς

όργανωτικές λειτουργίες. Είναι έξίσου κατάδηλο πώς μιά σειρά

θεσμών τής λεγόμενης έμμεσης άντιπροσωπευτικής δημοκρα

τίας (πολιτικά κόμματα, κοινοβούλιο κτλ.), κοντολογίς τής

σχέσης Κράτους-μαζών, έξαρτώνται άπό τό ίδιο δομικό σύνολο.

Πράγμα πού είχε διαισθανθεί ό Γκράμσι, δταν έβλεπε στόν

γενικό όργανωτικό ρόλο τοΰ καπιταλιστικού Κράτους τήν κατε-

ξοχήν πραγμάτωση μιάς διανοητικής έργασίας χωρισμένης

χαρακτηριστικά άπό τή χειρωνακτική έργασία. Έ τσ ι, ό Γκράμ-

σι συμπεριλάμβανε τά όργανα τών κρατικών μηχανισμών, μαζί

κι έκεΐνα τών κατασταλτικών μηχανισμών (άστυνομικούς, χω

ροφύλακες, στρατιωτικούς), στούς διανοούμενους (όργανικούς

καί παραδοσιακούς) μέ τήν πλατιά έννοια5.

Αύτή ή σχέση γνώσης-έξουσίας δέν άφορά μόνο τήν Ιδεο

λογία καί δέν παίρνει τή μορφή τής άπλής λειτουργίας νομιμο

ποίησης τοΰ Κράτους άν καί τήν έκπληρώνει. Ιδιαίτερα στή

σφαίρα τής έπιστήμης πολιτικής σκέψης. ’Ακόμα καί στό

στάδιο τής μετάβασης άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό,

καί κατόπι στό στάδιο τοΰ έλεύθερου συναγωνισμού, πού καί τά

δύο σημαδεύονται άπό τή σύσταση τοΰ άστικοΰ Κράτους κι άπότήν υπεροχή, μέσα στήν άστική Ιδεολογία, τοΰ νομικο-πολιτι-

κοΰ τομέα, αύτός (ή πολιτική, τό Δίκαιο) στήριξε ρητά τή

νομιμότητά του —άπό τόν Μακιαβέλλη ώς τόν Θωμά Μόρο κι

ώς τίς κατοπινές θεωρητικοποιήσεις— στόν τρόπο τής έπιστη-

μονικής τεχνικής καί στό πρότυπο τών άποδεικτικών έπιστημών,

ώς κάτοχος μιάς γνώσης πού τήν άντιπαραθέτει σ ’ έκεΐνο πού

χαρακτηρίζει ώς ούτοπία. Τό πράγμα άλλωστε προχωράει καί

πέρα άπό τήν έπίσημη θεωρία κι άπλώνεται στίς πρωταρχικές έκεΐνες μορφές Ιδεολογίας τίς όποιες έκκρίνει τό Κράτος καί πού

5. Κυρίο>ς στό G!i Inielletiuali e Γ organizzazione della Culiura. Einaudi. 1966.




έξασφαλίζουν τίς έσωτερικές σχέσεις τοΰ μηχανισμοΰ (έσωτε-

ρική αΰτονομιμοποίηση) καί τή νομιμοποίηση τών ένεργειώντης πρός τό έξωτερικό: νομιμοποίηση τών δραστηριοτήτων τοΰ

Κράτους καί τών όργάνων του ώς φορέων μιας Ιδιαίτερης

γνώσης, μιάς ένδογενοΰς όρθολογικότητας. "Ολα τοΰτα κατο

χυρώνονται άλλωστε μέ τίς Ιδιαίτερες μορφές τής σχέσης Ιδεο-

λογίας-γνώσης-έπιστήμης, τήν όποία συνεπάγεται ή μετατροπή

τής νομικο-πολιτικής Ιδεολογίας σέ τεχνοκρατική ιδεολογία.

Τονίζω δμως δτι ή σχέση αύτή γνώσης-έξουσίας δέν άφορά

μόνο τήν Ιδεολογική νομιμοποίηση: ό καπιταλιστικός χωρι

σμός τής διανοητικής έργασίας άπό τή χειρωνακτική έργασία

άφορά καί τήν Ιδια τήν έπιστήμη καί τή συμπεριλαμβάνει. ' Η

οίκειοποίηση τής έπιστήμης άπό τό κεφάλαιο γίνεται άσφαλώς

μέσα στό έργοστάσιο, άλλά καί άπό τό Κράτος. Τό Κράτος

παρουσιάζει τούτη τήν Ιδιομορφία, δτι τείνει νά ένσωματώσει

τήν ίδια τήν έπιστήμη, όργανώνοντας τόν θεωρητικό της λόγο,

κάτι πού είναι σήμερα όλοφάνερο. Δέν πρόκειται γιά μιάν άπλή

έργαλειοποίηση τής έπιστήμης καί γιά τή μεταχείρησή της

στήν ύπηρεσία τοΰ κεφαλαίου. Τό καπιταλιστικό Κράτος στρα

τεύει τήν παραγωγή τής έπιστήμης, πού γίνεται Ετσι μιά κρατική

έπιστήμη ένταγμένη, ώς πρός τήν έσώτερη ύφή της, στούς

μηχανισμούς τής έξουσίας· πράγμα πού, δπως ξέρουμε, δέν

Ισχύει μόνο γιά τίς λεγόμενες «έπιστήμες τοΰ άνθρώπου».

Γενικότερα, τό Κράτος δικτυώνει τή διανοητική έργασία μέ

όλόκληρη σειρά άπό κυκλώματα καί δίκτυα χάρη στά όποΐα ύποκατάστησε τήν ’Εκκλησία, υποτάσσει καί προσοικειώνεται

τό σώμα τών διανοουμένων-έπιστημόνων, ένώ αύτό δέν ύπήρχε

στούς μεσαιωνικούς χρόνους παρά μέ συχνομετάβλητο τρόπο.

01 διανοούμενοι, ώς είδικευμένο καί έπαγγελματοποιημένο σώ

μα, συγκροτήθηκαν σέ δημόσιους ύπάλληλους-μισθοφόρους

άπό τό σύγχρονο Κράτος. 01 διανοούμενοι αύτοί, φορείς τής

γνώσης-έπιστήμης, έγιναν (πανεπιστήμια, Ινστιτούτα, άκαδη-

μίες, διάφοροι έπιστημονικοί σύλλογοι) κρατικοί λειτουργοίχάρη στ£ Ιδιο δομικό σύστημα πού έκαμε τούς λειτουργούς

αύτού τοΰ Κράτους διανοούμενους.

Ά ν ή σχέση γνώσης-έξουσίας δέν ύπάγεται μόνο στό έργο




τής νομιμοποίησης, αύτό όφείλεται —τό ύπενθυμίζω— καί στό

δτι ό λόγος τοΰ Κράτους έκφράζει ό ίδιος αύτή τή σχέση· λόγοςπού είναι έδώ έντελώς Ιδιότυπος. Δέν πρόκειται, δπως στά

προκαπιταλιστικά Κράτη, γιά ένα λόγο ’Αποκάλυψης, βασι

σμένο στήν όμιλία (πραγματική ή υποτιθέμενη) τοΰ 'Ηγεμόνα,

πού έπαναλαμβάνει τήν ένταξη τοΰ άνώτατου σώματος στό

κοινωνικό σώμα. Λόγος μυθικός στήν κυριολεξία πού τείνει

Απροσδιόριστα νά καλύψει μέ τήν άφήγηση τήν άπόσταση

άνάμεσα στήν άπαρχή τής άνώτατης έξουσίας καί τίς καταβολές

τοΰ κόσμου. Τό καπιταλιστικό Κράτος δέν θεμελιώνει τή νομι-

μότητά του στήν καταγωγή του: προϋποθέτει μιά σειρά διαδοχι

κά θεμέλια στή διαρκώς άνανεωνόμενη κυριαρχία τοΰ λαοΰ-

έθνους. Τό Κράτος αύτό έκδηλώνει έπίσης έναν Ιδιαίτερο όργα-

νωτικό ρόλο άπέναντι στίς κυρίαρχες τάξεις καί έναν ρυθμιστι

κό ρόλο άπέναντι στό σύνολο τοΰ κοινωνικοΰ σχηματισμού: ό

λόγος του είναι ένας λόγος τής δράσης. "Ενας λόγος τής

στρατηγικής καί τής τακτικής, ένταγμένος βέβαια στήν κυρίαρ

χη Ιδεολογία, άλλά τρεφόμενος έπίσης καί άπό μιάν έπιστήμη-

γνώση οίκειοποιημένη άπό τό Κράτος (οί οίκονομικές, πολιτι

κές, Ιστορικές γνώσεις).

Ό λόγος αύτός, άν καί πραγματώνει θαυμάσια τή ζεύξη

γνώσης καί έξουσίας, δέν έχει δική του ένδογενή ένότητα. Είναι

ένας λόγος τμηματικός καί τεμαχισμένος, άνάλογα μέ τά στρα

τηγικά σχέδια τής έξουσίας καί μέ τίς διάφορες τάξεις στίς

δποϊες άπευθύνεται. Είχα τήν εύκαιρία νά έπισημάνω δτι άκόμακαί μιά κατεξοχήν «όλοκληρωτική γλώσσα», δπως είναι ό

φασιστικός λόγος, παρουσιάζει μιά σειρά μετατοπίσεις, στρε

βλώσεις τοΰ νοήματος ταυτόσημων έκφράσεων (λογουχάρη τοΰ

δρου συντεχνιασμός), άνάλογα μέ τή διαφορότητα τών στόχων

ή τών στοχευόμενων τάξεων. Ό λόγος αύτός πρέπει πάντα

νά κατανοεϊται καί ν ' άκούετω, έστω κι άν δχι μονοσήμαντα

άπ’ δλους: δέν άρκεΐ ν’ άπαγγέλλεται μέ τρόπο σαγηνευτικό.

Πράγμα πού προϋποθέτει μιάν ύπερκωόίκευση τοΰ Κράτους, μέσαάπό τούς διάφορους κώδικες τοΰ λόγου, πλαίσιο άναφοράς τής

όμοιογενοποίησης τών τμημάτων τοΰ λόγου καί τών μηχανι

σμών πού τά έκφράζουν, έδαφος τής διαφορικής λειτουργίας




τους. Αύτή ή ύπερκωδίκευση μπάζεται στά κεφάλια δλων τών

υπηκόων υστέρα άπό υπολογισμένη διύλιση. Τήν ένοποίησητής γλώσσας, τό καπιταλιστικό Κράτος τήν έπιβάλλει προάγον-

τας τήν ίθνική γλώσσα καί συντρίβοντας τίς άλλες. Ή έθνική

γλώσσα είναι βέβαια άναγκαία γιά τή δημιουργία μιάς έθνικής

οίκονομίας καί μιάς έθνικής άγοράς, άλλά, άκόμα περισσότερο,

γιά τόν πολιτικό ρόλο τοΰ Κράτους. ’Αποστολή έπομένως τοΰ

έθνικοΰ Κράτους είναι νά όργανώσει τίς μεθόδους τοΰ λόγου πού

πλάθουν τήν ύλικότητα τοΰ λαοΰ-έθνους καί νά δημιουργήσει τή

γλώσσα, δημιουργία πού είναι βέβαια τής δικαιοδοσίας τών

Ιδεολογικών όργάνων, άλλά πού δέν περιορίζεται καθόλου σέ

ένα Ιδεολογικό έγχείρημα.

' Η σχέση αύτή γνώσης-έξουσίας, θεμελιωμένη στή διανοη

τική έργασία πού τό Κράτος τήν παγιώνει χωρίζοντάς την άπό

τή χειρωνακτική έργασία, στεγάζεται μέσα στήν όργανωτική

διάρθρωση τοΰ Κράτους. Τό Κράτος άνασχεδιάζει καί άναπαρά-

γει μέσα στό ίδιο τό σώμα του τόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας: είναι έτσι τό άνατύπωμα τών σχέσεων μεταξύ έξου

σίας καί γνώσης, δπως αύτές άναπαράγονται μέσα στήν ίδια τή

διανοητική έργασία. ’Από τίς Ιεραρχικές, κεντρικοποιημένες

καί πειθαρχημένες σχέσεις ώς τίς σχέσεις τών κλιμακίων καί

κόμβων άπόφασης/έκτέλεσης, άπό τίς βαθμίδες έκπροσώπησης

τής άρχής ώς τίς μορφές κατανομής-άπόκρυψης τής γνώσης

άνάλογα μέ τίς βαθμίδες αύτές (γραφειοκρατικό μυστικό) καί ώςτίς μορφές κατάρτισης καί στρατολόγησης τών όργάνων τοΰ

Κράτους (σχολική κατάρτιση καί στρατολόγηση μέ διαγωνι

σμό), ή διάρθρωση τοΰ καπιταλιστικού Κράτους ένσαρκώνει,

στίς πιό μικρές της λεπτομέρειες, τήν είσαγμένη κι έσωτερικευ-

μένη, μέσα στήν Ιδια τή διανοητική έργασία, άναπαραγωγή τής

καπιταλιστικής διαίρεσης διανοητικής καί χειρωνακτικής έργα

σίας. Στίς πιό μικρές της λεπτομέρειες καί μέ δλη τήν ύλική

τελετουργικότητα τοΰ Κράτους, λογουχάρη —καί έφόσον πρόκειται γιά μιά λεπτομέρεια— στήν περίπτωση τής γραφής.

Καμιά άμφιβολία δτι πάντοτε ύπήρχε στενή σχέση άνάμεσα

στό Κράτος καί τή γραφή, άφοΰ κάθε Κράτος άποτελοΰσε μιάν




όρισμένη μορφή διαίρεσης διανοητικής καί χειρωνακτικής έρ

γασίας. Ό ρόλος δμως τής γραφής είναι έντελώς Ιδιόμορφοςστό καπιταλιστικό Κράτος, τής γραφής πού, περισσότερο όκόμα

κι άπό τόν λόγο-όμιλία, άντιπροσωπεύει έδώ τή συνάρθρωση

καί τήν καταμέριση τής γνώσης-έξουσίας μέσα στούς κόλπους

του. Ά π ό τή γραπτή έντύπωση, άπό τό σημείωμα, ώς τίς

άναφορές πού μπήκαν στό άρχεΐο, τίποτε δέν υπάρχει, άπό

όρισμένες άπόψεις, γιά τοΰτο τό Κράτος, πού νά μήν είναι

γραμμένο, καί καθετί πού γίνεται μέσα σ ' αύτό άφήνει πάντα

κάπου ένα γραπτό ίχνος. Ώστόσο, ή γραφή είναι έδώ έντελώς

διαφορετική άπ’ δ,τι στά προκαπιταλιστικά Κράτη: δέν είναι

πιά μιά γραφή άναμεταγραφής, σκέτο άνατύπωμα τής όμιλίας

(πραγματικής ή υποτιθέμενης) τοΰ άρχοντα, γραφή άποκάλυψης

καί μνημόνευσης, γραφή μνημειακή. Πρόκειται γιά μιά γραφή

άνώνυμη, πού δέν έπαναλαμβάνει ένα λόγο, άλλά πού γίνεται

γραμμή μιάς διαδρομής πού όρίζει τούς γραφειοκρατικούς τό

πους καί μηχανισμούς, αύλακώνει καί είκονίζει τόν κεντρικο-

ποιημένο-ίεραρχικό χώρο αύτοΰ τοΰ Κράτους. Γραφή πού ταυ

τόχρονα χωροποιεΐ καί δημιουργεί γραμμικά καί άντιστρεπτά

διαστήματα μέσα σέ τούτη τή συνεχή καί τμηματοποιημένη

άλυσίδα πού είναι ή γραφειοκρατικοποίηση. Χαρτοβασίλειο

τής σύγχρονης κρατικής όργάνωσης πού δέν είναι άπλή γραφι

κή λεπτομέρεια άλλά ένα υλικό γνώρισμα άπαραίτητο γιά τήν

ύπαρξη καί λειτουργία της, έσωτερική συγκολλητική υλη αύτών

τών διανοουμένων-λειτουργών, πού ένσαρκώνουν τή σχέση αύτοΰ τοΰ Κράτους μέ τή διανοητική έργασία. Τό Κράτος αύτό δέν

μονοπωλεί, δέν κρατάει γιά τόν έαυτό του τή γραφή, δπως

συμβαίνει μέ τά προκαπιταλιστικά Κράτη καί τήν ’Εκκλησία:

τή διαδίδει (σχολεία) γιά πολύ συγκεκριμένες άνάγκες κατάρτι

σης τής έργασιακής δύναμης. Κάνοντάς το δμως αύτό, τή

διχοτομεί , διότι ό λόγος-δμιλία τοΰ Κράτους πρέπει ν’ άκουστεΐ

καί νά κατανοηθεΐ. Θά έλεγε κανείς πώς μέσα σέ τοΰτο τό

Κράτος πού μιλάει άνοιχτά καί πού έχει ένιαία έθνική γλώσσα,τό μυστικό άπέναντι στίς μάζες καί ή παγίωση τής γνώσης καί

τής έξουσίας έχουν περάσε'ι τέλεια στήν κρατική γραφή, τής

όποίας ό έρμητισμός άπέναντι στίς άποκλεισμένες άπό τούτη τή



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛ1Κ0ΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 85

γραφή μάζες είναι πασίγνωστος. Είναι αύτό άκριβώς τό Κράτος

πού Εχει συστηματοποιήσει, άν δχι άνακαλύψει, τή γραμματικήκαί τήν όρθογραφία, άναδείχνοντάς τες σέ δίκτυα έξουσίας.

Τέλος, αύτή ή σχέση έξουσίας-γνώσης έκφράζεται μέ Ιδιαί

τερες τεχνικές άσκησης τής έξουσίας, μέ συγκεκριμένα δργανα

—ένταγμένα στό άλύσωμα τοΰ Κράτους— γιά τή μόνιμη άπομά-

κρυνση τών λαϊκών μαζών άπό τά κέντρα άποφάσεων: μέ μιά

σειρά τελετουργιών, μορφών λόγου, δομικών τρόπων θεματο-

ποίησης, διατύπωσης καί πραγμάτευσης τών προβλημάτων άπό

τούς κρατικούς μηχανισμούς, Ετσι πού (μονοπώληση τής γνώ

σης) οί λαϊκές μάζες (χειρωνακτική έργασία άπό τούτη τήν

άποψη) νά είναι ουσιαστικά άποκομμένες άπ’ αύτά.

Βέβαια, δέν μπαίνει ζήτημα ν ’ άναγάγουμε τή σχέση Κρά-

τους-σχέσεων παραγωγής στή διαίρεση διανοητικής έργασίας/

χειρωνακτικής έργασίας. Σκοπός μου ήταν άπλώς νά δείξω

συγκεκριμένα τήν κατεύθυνση τής Ερευνας πού μάς κάνει νά

έγκαταλείψουμε τή σφαίρα τών έμπορικών σχέσεων ώς θεμέλιου

τοΰ καπιταλιστικού Κράτους (στήν περίπτωση αύτή, άπό τή

γραφειοκρατία σάν άναγκαία συγκεντρωτική άρχή άπέναντι

στήν έλευθερο-ανταγωνιστική άναρχία τής κοινωνίας τών Ιδιω

τών). Προσθέτω δτι, καί σέ τούτη τήν περίπτωση, τό Κράτος δέν

είναι τό άπλό άποτέλεσμα τής διαίρεσης διανοητικής/χειρωνα

κτικής έργασίας, διαίρεσης θεμελιωμένης στίς σχέσεις παραγω

γής. Τό Κράτος συντείνει καί στήν άναπαραγωγή αύτής τής

διαίρεσης μέσα στήν ίδια τήν παραγωγική διαδικασία καί, πιόπέρα, στό σύνολο τής κοινωνίας, τόσο μέ είδικούς μηχανισμούς

πού έπεμβαίνουν στήν κατάρτιση-εΐδίκευση τής έργασιακής

δύναμης (σχολείο, οίκογένεια, διάφορα δίκτυα έπαγγελματικής

μόρφωσης) δσο καί μέ τό σύνολο τών μηχανισμών του (άστικά

καί μικροαστικά κόμματα, κοινοβουλευτικό σύστημα, πολιτι

στικοί μηχανισμοί, Τύπος, μαζικά μέσα ένημέρωσης). Είναι ήδη

παρόν στήν όργάνωση αύτοΰ τοΰ χωρισμοΰ μέσα στίς σχέσεις

παραγωγής: ή διαίρεση διανοητικής/χειρωνακτικής έργασίας,πού είναι ένσαρκωμένη στόν έργοστασιακό δεσποτισμό, συνδέ

εται μέ τίς πολιτικές σχέσεις κυριαρχίας/ύποταγής δπως αύτές

υπάρχουν μέσα στίς σχέσεις έκμετάλλευσης καί, συνακόλουθα,




μέ τήν παρουσία τοΰ Κράτους μέσα στίς τελευταίες.

Βλέπουμε έπίσης τώρα δτι ή σχέση αύτή γνώσης-έξουσίαςάφορα έξίσου, άπό όρισμένες καπιταλιστικές πλευρές της, τό

Κράτος στίς χώρες τού λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, παρά

τίς μεταβολές πού έχουν ύποστεΐ έκεΐ οί έμπορικές σχέσεις. ' Η

διαίρεση διανοητικής/χειρωνακτικής έργασίας, θεμελιωμένη

πάνω στίς «καπιταλιστικές πλευρές» τών σχέσεώντους παραγω

γής πέρα άκόμα κι άπό μιά κρατικοποίηση (πού πρέπει νά τήν

ξεχωρίζουμε άπό μιά πραγματική κοινωνικοποίηση) τής οίκο-

νομίας, άναπαράγεται έκεΐ μέ νέα μορφή. Αύτό δμως τό έπιση-

μαίνω ένδεικτικά μόνο, διότι τό δλο πράγμα παίρνει μορφές

Ιδιαίτερες καί πολύ διαφορετικές άπ’ δ,τι στίς δικές μας κοινω

νίες, γιά πολλούς λόγους, στούς όποιους συμπεριλαμβάνονται

καί οΐ Ιδιομορφίες τών κοινωνικών τάξεων καί τοΰ ταξικού

άγώνα μέσα σ ’ αύτές τίς χώρες.

Αύτή ή συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τή διαίρεση διανοητι

κής/χειρωνακτικής έργασίας, δπως έμπεριέχεται στίς καπιτα

λιστικές σχέσεις παραγωγής, δέν είναι έπομένως παρά ένα

πρώτο βήμα πρός τή συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τίς τάξεις καί

τήν πάλη τών τάξεων στόν καπιταλισμό. Τοΰτο τό Κράτος, πού

άντιπροσωπεύει τήν έξουσία τής άστικής τάξης, συνδέεται μέ

τίς Ιδιομορφίες τής συγκρότησης αύτής τής τάξης σέ κυρίαρχητάξη. Ή άστική τάξη, θεμελιωμένη πάνω σ’ ένα έδαφος πού

άπαιτεΐ τή χαρακτηριστική γιά τίς λειτουργίες τής διανοητικής

έργασίας, έξειδίκευση, είναι ή πρώτη τάξη στήν Ιστορία πού γιά

ν ’ άναδειχτεΐ σέ κυρίαρχη τάξη, έχει άνάγκη άπό ένα σώμα

όργανικών διανοουμένων. Αύτοί, τυπικά διαφορετικοί άπό τήν

ίδια άλλά έπιστρατευμένοι άπό τό Κράτος, δέν έχουν έναν άπλώς

έργαλειακό ρόλο (δπως είχαν οί παπάδες γιά τή φεουδαρχία),

άλλά ένα ρόλο όργάνωσης τής ήγεμονίας της. Δέν είναι τυχαίοδτι ή άρχική μορφή τής άστικής έπανάστασης ήταν, πρωτίστως,

ή μορφή μιάς Ιδεολογικής έπανάστασης: άς θυμηθούμε τόν ρόλο

τής φιλοσοφίας τοΰ Διαφωτισμού καί τόν ρόλο τοΰ Ιόεολογικο-




πολιτισμικού μηχανισμού τών έκδόσεων καί τού Τύπου στην

όργάνωση τής άστικής τάξης.Κάτι περισσότερο: άν τό κάθε καπιταλιστικό Κράτος πα

ρουσιάζει τήν ίδια υλική διάρθρωση, αύτή μοναδικοποιεΐται

άνάλογα μέ τίς Ιδιομορφίες τής πάλης τών τάξεων, τής όργάνω-

σης τής άστικής τάξης καί τοΰ σώματος τών διανοουμένων μέσα

στό κάθε συγκεκριμένο καπιταλιστικό Κράτος. Δέν υπάρχει πιό

χαρακτηριστική περίπτωση άπό έκείνη τής Γαλλίας: ή γαλλική

άστική τάξη, μέσα στήν τροχιά τοΰ άπολυταρχικοΰ Κράτους καί

μέσα άπό τίς μορφές πού πήρε ή 'Επανάσταση τού 1789, πέτυχε

έξοχα τήν ήγεμονική της όργάνωση καί τή δημιουργία, υπό τήν

αίγίδα της, τής έθνικής ένότητας, συνάπτοντας στενούς δεσμούς

μέ τό σώμα τών έγκριτων διανοουμένων. ’ Εξασφάλισε τίς μό

νιμες υπηρεσίες τους ένσωματώνοντάς τους στενά στά θεσμι

κά δίκτυα τοΰ γιακωβίνικου Κράτους καί ξέροντας νά πληρώνει,

ποικιλότροπα, τό άντίτιμο τών υπηρεσιών τους, πράγμα πού

σημάδεψε δχι μόνο τούς πολιτιστικούς θεσμούς καί τούς Ιδεο

λογικούς μηχανισμούς αύτοΰ τοΰ Κράτους, άλλά καί τίς άξιο-

σημείωτες Ιδιομορφίες τής γαλλικής διανόησης. *Η διανόηση

αύτή, άφοσιωμένη στούς θεσμούς τοΰ δημοκρατικού Κράτους

πού είναι τά δίκτυα τής μεταβιβασμένης άπό τήν άστική τάξη

έξουσίας της, ύπήρξε καί έξακολουθεΐ νά είναι ταυτόχρονα μιά

διανόηση άνυπότακτη στή φασιστική Ιδεολογία καί στίς φασι

στικές κρατικές μορφές, καί μιά διανόηση μαζικά άποκομμένη

άπό τούς λαϊκούς άγώνες, δταν αύτοί προσλαμβάνουν ριζοσπαστικές μορφές άπειλώντας νά άμφισβητήσουν τή δική της

έξουσία. Άμφ ιρρέπει διαρκώς άνάμεσα στόν ριζοσπαστικό-

δημοκρατικό άντιφασισμό καί στό σύνδρομο τών Βερσαλλιέ-

ζων. Πουθενά άλλοΰ δέν βρίσκει κανείς ένσαρκωμένα σέ τέτοιο

σημείο μέσα στούς μηχανισμούς τοΰ Κράτους, τά φαντάσματα

τής διανόησης: πότε είναι σύμβουλος τών ήγεμόνων καί πότε, ή

ταυτόχρονα, έπηρεάζει τίς μάζες έκ τών άνω, πάνω άπό τίς δικές

τους όργανώσεις καί διαμέσου τών κρατικών μηχανισμών (Τύπος, πολιτιστικά Ιδρύματα, μαζικά μέσα ένημέρωσης), κοντολο

γίς ό πειρασμός τού έλιτίστικου λαϊκισμού. Σέ τούτη τή δίψα γιά

διανοητική έξουσία πού συντηρείται άπό τήν όρισμένη θέση τής




διανόησης μέσα στό γαλλικό Κράτος, άποκρίνεται, θά τολμούσε

κανείς νά πει δικαιολογημένα, ό γνωστός άντι-διανοητισμός τοΰ

γαλλικού έργατικοΰ κινήματος καί τών όργανώσεών του, πού κι

αύτός μέ τή σειρά του, σημαδεύει μέ τή σφραγίδα του τοΰτο τό

Κράτος καί τή χαρακτηριστική δυσπιστία τών λαϊκών μαζών

πρός τούς Ιδεολογικούς μηχανισμούς του.



'Η έξατομίκευση

2 ·

/

Ή διάρθρωση τοΰ Κράτους καί οί τεχνικές τής έξουσίας

Η έξειδίκευση καί ή κεντρικοποίηση τοΰ καπιταλιστικού Κρά

τους, ή Ιεραρχική-γραφειοκρατική λειτουργία του καί οί αίρε-

τοί όργανισμοί του συνεπάγονται μιά διασκόρπιση καί έναν

κερματισμό τοΰ πολιτικοΰ σώματος σ ’ αύτό πού όνομάζουμε

«άτομα», πρόσωπα νομικο-πολιτικά καί υποκείμενα έλευθεριών.

Τό Κράτος αύτό προϋποθέτει μιάν Ιδιαίτερη όργάνωση τοΰ

πολίτικου χώρου πού πάνω του άσκεΐται ή έξουσία. Τό (κεντρι-

κοποιημένο, γραφειοκρατικοποιημένο κτλ.) Κράτος καθιερώνει

αύτή τή διασκόρπιση καί άντιπροσωπεύει (τό άντιπροσωπευτικό

Κράτος) τήν ένότητα αύτοΰ τοΰ κομματιασμένου σώματος (λα-

οΰ-έθνους) σέ μονάδες τυπικά Ισότιμες (έθνική κυριαρχία, λαϊ

κή θέληση). Κι άκόμα: ή ύλικότητα τοΰ Κράτους καί τών

μηχανισμών του είναι, άπό όρισμένες πλευρές της, συγκροτημέ

νη έδώ σάν νά πρόκειται νά έφαρμόζεται, ν ’ άσκεΐται καί νά

έπενεργεΐ πάνω σ ’ Ενα κοινωνικό σώμα κερματισμένο, όμοιογε-

νές παρά τή διαίρεσή του, όμοιόμορφο παρά τήν άπομόνωση

τών στοιχείων του, συνεχές παρά τή διασκόρπισή του: άπό τόν

σύγχρονο στρατό ώς τή διοίκηση, τή δικαιοσύνη, τή φυλακή, τό

σχολείο, τά μέσα ένημέρωσης κτλ., ό κατάλογος είναι μακρύς.Καί σέ τούτη τήν περίπτωση, οΐ κερματισμοί αύτοί δέν

άναδύονται πρώτα άπό τίς σχέσεις άνάμεσα σέ κατόχους έμπο-

ρευμάτων, μέσα στήν κοινωνία τών Ιδιωτών δπου βλέπουμε τούς




πρώτους έκείνους τύπους πού είναι τά άτομα-ύποκείμενα τών

συμβατικών σχέσεων. Ά ν αύτό τό σύστημα έξατομίκευσηςείναι όπωσδήποτε παρόν στίς γενικευμένες έμπορικές άνταλλα-

γές, ή βάση του είναι άλλού. Διότι θά πρέπει νά φυλαχτούμε άπό

μιάν άλλη έξίσου λαθεμένη άντίληψη, πού είναι τής ίδιας φύσης

μέ τήν πρώτη, άν καί καταλήγει σέ άντίθετα άποτελέσματα. Κι

αύτή έπίσης έντοπίζει τή διαδικασία μόνο στίς έμπορικές σχέ

σεις καί δχι σ.τίς σχέσεις παραγωγής-ταξικές σχέσεις άλλά ή

Ιδια καυχιέται δτι θεμελιώνει τό Κράτος πάνω στίς τελευταίες

καί καταλήγει στό ν’ άρνιέται κάθε άρμοδιότητα τής έξατομί

κευσης γιά τήν όργάνωση τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, θεω

ρώντας την σάν σκέτη φενακιστική έπίφαση πού άπορρέει άπό

τόν φετιχισμό τοΰ έμπορεύματος. Ώστόσο, ή έξατομίκευση

είναι τρομερά υπαρκτή: άλλά τό θεμέλιο τόσο αύτής τής καθιέ

ρωσης τών κοινωνικών μονάδων ώς άτόμων-ύποκειμένων στή

σφαίρα τής έμπορευματικής κυκλοφορίας, δσο καί τής πρωταρ

χικής σχέσης τοΰ Κράτους μ' αύτούς τούς κερματισμούς, βρί

σκεται στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν κοινωνικό καταμερι

σμό τής έργασίας πού έπιβάλλουν. Ή όλοκληρωτική άπαλλο-

τρίωση τοΰ άμεσου έργαζόμενου άπό τά μέσα του έργασίας

γίνεται αίτία γιά τήν έμφάνιση τοΰ «έλεύθερου» καί «γυμνοΰ»

έργαζόμενου, τοΰ άποκομμένου άπό τό δίκτυο τών δεσμών

(προσωπικών, καταστατικών, έδαφικών) πού τόν διαπλάθανε

μέσα στή μεσαιωνική κοινωνία. Αύτή ή Απαλλοτρίωση προσδίνει

ετσι στήν έργασιακή διαδικασία μιά καθορισμένη δομή: «...Γενικάτά άντικείμενο χρήσης γίνονται έμπορεύματα μόνο έπειδή είναι

προϊόντα άτομικών έργασιών πού έκτελοΰνται ή μιά άνεξάρτητα

άπό τήν άλλη.»6 Πρόκειται κυριολεκτικά γιά έναν τρόπο σπον

δύλωσης τών έργασιακών διαδικασιών πού θέτει δομικά δρια

στήν πραγματική έξάρτηση τών παραγωγών, τήν όποία εΙσάγει

ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας. Οί έργασίες έκτελοΰνται,

μέσα σ ’ ένα πλαίσιο έπιβεβλημένο άπό τίς σχέσεις παραγωγής,

άνεξάρτητα ή μιά άπό τήν άλλη —άτομικές έργασίες—, δηλαδήδίχως νά χρειάζεται οί παραγωγοί νά όργανώνουν προηγούμενα

6. Κ. Marx. Le Capital. Ed. Sociales, r. I. o. 85.




τή συνεργασία τους: τότε άκριβώς κυριαρχεί ό νόμος τής άξίας.

' Η δομή αύτή τών σχέσεων παραγωγής καί τής έργασιακήςδιαδικασίας άσφαλώς δέν θεμελιώνει άμεσα τίς συγκεκριμένες

μορφές —έξατομίκευση— πού παίρνουν αύτοί οί κερματισμοί.

Δημιουργεί δμως ένα πλαίσιο άναφορδς, χωροχρονικές μήτρες

πού είναι οί προϋποθέσεις τοΰ καπιταλιστικού κοινωνικού κατα

μερισμού τής έργασίας, πρίν άπ’ δλα μέσα στήν παραγωγική

διαδικασία, στό στάδιο πού ό Μάρξ δριζε ώς στάδιο τής

μηχανοποίητης παραγωγής καί τής μεγάλης βιομηχανίας. Τό

πρωταρχικό τούτο υλικό πλαίσιο είναι τό καλούπι τής κοινωνι

κής διασκόρπισης καί κατακερμάτισης καί έκφράζεται στίς

μεθόδους τής ίδιας τής έργασιακής διαδικασίας. ' Ως προϋπόθε

ση τών σχέσεων παραγωγής καί συνάμα έκφραση τού καταμερι

σμού τής έργασίας, τό πλαίσιο τοΰτο συνίσταται στήν όργάνω

ση ένός χωρο-χρόνου ταυτόχρονα συνεχοΰς, όμοιογενοΰς καί

τεμαχισμένου, κερματισμένου, πού άποτελεΐ τή βάση τοΰ τεϋλο-

ρισμοΰ. Ένός χώρου δικτυωμένου, τεμαχισμένου καί κυψε

λοειδούς, δπου τό κάθε τεμάχιο (άτομο) έχει τή θέση του, δπου

τό κάθε χώρημα άντιστοιχεΐ μ’ ένα τεμάχιο (άτομο), άλλά πού,

ταυτόχρονα, όφείλει νά παρουσιάζεται ώς όμοιογενές καί ό-

μοιόμορφο. ' Ενός χρόνου γραμμικού, σειραίου, έπαναληπτικοΰ

καί σωρευτικοΰ, δπου οί διάφορες στιγμές ένσωματώνονται ή

μιά στήν άλλη, καί πού κατευθύνεται πρός ένα έτοιμο προϊόν:

χωρο-χρόνου ύλοποιημένου κυρίως μέσα στήν άλυσίδα τής

παραγωγής. Κοντολογίς, τό δτομο έμφανίζεται έδώ σάν κάτιπολύ περισσότερο άπό ένα δημιούργημα τής νομικο-πολιτικής

Ιδεολογίας πού γεννιέται άπό τίς έμπορικές σχέσεις: σάν τό

σημείο υλικής κρυστάλλωσης, σημείο έστιασμένο μέσα στό ίδιο

τό άνθρώπινο σώμα, μιας σειράς πρακτικών μέσα στόν κοινωνι

κό καταμερισμό τής έργασίας. Ή κοινωνική όργάνωση, έντε-

λώς διαφορετική στό Μεσαίωνα καί στόν καπιταλισμό (έξατο

μίκευση), άντιστοιχεΐ σέ διαφορικές σωματότητες. Ή άπαλ-

λοτρίωση τοΰ έργαζόμενου άπό τά μέσα τής παραγωγής στόνκαπιταλισμό, άπαλλοτρίωση πού δημιουργεί τήν έργασιακή

δύναμη ώς βάση τής υπεραξίας, βάζει σέ κίνηση μιάνόλόκληρη

διαδικασία χάρη στήν όποία τό σώμα —δπως έδειχνε ήδη ό




Μάρξ— γίνεται ένα άπλό «έξάρτημα τής μηχανής», διαλυόμενο

σ ’ ένα «μικρό άριθμό θεμελιακών μορφών δπου, παρά τήν

ποικιλία τών χρησιμοποιούμενων έργαλείων, κάθε παραγωγική

κίνηση τοΰ άνθρώπινου σώματος όφείλει νά πραγματοποιη

θεί...»7

Σέ τούτην άκριβώς τήν έξατομίκευση έδράζεται ή θεσμική

ΰλικότητα τοΰ καπιταλιστικού Κράτους. Τό Κράτος αύτό περι

λαμβάνει στό πλαίσιό του τήν άντιπροσώπευση τής ένότητας

(έθνικό άντιπροσωπευτικό Κράτος) καί τήν όργάνωση-ρύθμιση

(ίεραρχικός καί γραφειοκρατικός συγκεντρωτισμός) τών συστα

τικών τμημάτων αύτής τής πραγματικότητας πού είναι ό λαός-

εθνος. Ταυτόχρονα, οί μηχανισμοί αύτοΰ τοΰ Κράτους είναι

φτιαγμένοι έτσι ώστε ν’ άσκοΰν τήν έξουσία πάνω στό συγκρο

τημένο μέ τοΰτο τόν τρόπο σύνολο: πραγματώνουν τό ίδιο υλικό

πλαίσιο άναφορας, τήν ίδια χωροχρονική μήτρα πού έμπεριέ-

χουν οί σχέσεις παραγωγής. Ή έσωτερική όργάνωση τώνγραφειοκρατικών δικτύων καί όργάνων προϋποθέτει τοΰτο τό

πλαίσιο πού κάνει δυνατή τήν άλύσωση τών στοιχείων της, έστω

κι δν τοΰτο τό πλαίσιο συγκεκριμενοποιείται διαφορετικά στή

γραφειοκρατική διοίκηση καί στόν δεσποτισμό τοΰ έργοστα-

σίου, τόν τεϋλορισμό καί τήν άλυσωτή παραγωγή: άναδόμηση

τοΰ πολιτικού χώρου καί άντικατάσταση τών καταστατικών

θέσεων, προνομίων καί δλλων προσωπικών δεσμών μέ τήν

άνωνυμία μιδς όργάνωσης μέ δεσμούς ταυτόχρονα συνεχείς,όμοιογενεΐς, γραμμικούς, Ισοδιάστατους καί κατατμημένους,

κερματισμένους καί περιφραγμένους.

Ώ στόσο, τό Κράτος δέν είναι ό άπλός καταγραφέας αύτής

τής οίκονομικο-κοινωνικής πραγματικότητας: είναι ένας συ

στατικός παράγοντας τής όργάνωσης τοΰ κοινωνικοΰ καταμερι

σμού τής έργασίας, μέ τό νά παράγει διαρκώς κοινωνικό κερμα

τισμό καί έξατομίκευση. Τό ίδιο πραγματοποιείται καί μέ τίς

7. Στό ίδιο, βιβλ. I, σ. 990. ’ Επισημαίνω, άνάμεσα σέ δλλα, τά άξιοσημείω-

τα ϊργα τού J. Μ. Brohm. Corps el politique, 1975, καί Sociotogie politique du sport.

1976.




Ιδεολογικές μεθόδους: τό Κράτος καθιερώνει καί θεσμοποιεΐ

αύτή τήν έξατομίκευση μέ τή συγκρότηση οίκονομικο-κοινωνι-κών μονάδων ώς νομικών καί πολιτικών άτόμων-προσώπων-

ύποκειμένων. Καί δέν έννοώ έδώ τήν έπίσημη θεωρία τής

πολιτικής φιλοσοφίας, οΰτε τό σκέτο νομικό σύστημα, άλλά τό

σύνολο τών ύλικών Ιδεολογικών πρακτικών τοΰ Κράτους (ή

Ιδεολογία δέν έγκειται μονάχα στίς Ιδέες) καί τών έπιδράσεών

τους στήν οίκονομικο-κοινωνική σφαίρα. 'Ιδεολογία έξατομί-

κευσης πού ρόλος της δέν είναι μόνο νά συγκαλύπτει καί

ν ’ άποκρύβει τίς ταξικές σχέσεις (τό καπιταλιστικό Κράτος δέν

έμφανίζεται ποτέ ώς ταξικό Κράτος), άλλά καί νά συμβάλλει

ένεργά στούς διχασμούς καί στήν άπομόνωση (έξατομίκευση)

τών λαϊκών μαζών. Δέν πρόκειται έπομένως τόσο γιά τή συγκρο

τημένη, συστηματοποιημένη καί διατυπωμένη άπό τούς όργανι-

κούς διανοούμενους τής άστικής τάξης Ιδεολογία, πού δέν είναι

ποτέ παρά μιά δευτεροβάθμια Ιδεολογία, άλλά, πολύ περισσότε

ρο, γιά τίς πρωταρχικές καί «αύθόρμητες» μορφές Ιδεολογίας

πού έκκρίνονται άπό τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας

καί παίρνουν ύλική ύπόσταση στούς κρατικούς μηχανισμούς

καί στίς πρακτικές τής έξουσίας.

Αύτός δμως ό ρόλος τού Κράτους δέν συνίσταται στήν

ένστάλαξη τής κυρίαρχης Ιδεολογίας, έστω κι άν αύτή είναι

ύλοποιημένη σέ πρακτικές: δέν πρόκειται έδώ άπλώς γιά τή

συγκεκριμενοποίηση τών δικαιωμάτων καί τών υποχρεώσεων,γιά τή διάκριση μεταξύ Ιδιωτικού καί δημόσιου κτλ. στήν

καθημερινή ζωή. Τό Κράτος συμβάλλει στό πλάσιμο αύτής τής

άτομικότητας μ ’ ένα σύνολο τεχνικών τής γνώσης (έπιστήμη) καί

πρακτικών έξουσίας πού ό Φουκώ όνόμασε πειθαρχίες (disciplines)

(«πού μπορούμε νά τίς χαρακτηρίσουμε μέ μιά λέξη λέγοντας δτι

είναι μιά τροπικότητα τής έξουσίας γιά τήν όποία ή άτομική

διαφορά έχει σημασία»), προσπάθεια πού όρίζεται μέ τή λέξη

κανονικοποίηση (normalisation): «"Οπως ή έπιτήρηση καί μαζίτης ή κανονικοποίηση γίνεται κι αύτή ένα άπό τά μεγάλα μέσα

έξουσίας κατά τό τέλος τής κλασικής έποχής. Τά σύμβολα πού

έκφράζανε κοινωνικές καταστάσεις, προνόμια, έξαρτήσεις, ύ-




πάρχει ή τάση νά υποκατασταθούν ή τουλάχιστον νά συμπλη

ρωθούν μέ μιάν όλόκληρη σειρά Αναβαθμούς κανονικότητας,πού είναι σημεία συμμετοχής σ ' ένα όμοιογενές κοινωνικό

σώμα, άλλά πού αύτά καθαυτά έχουν ένα ρόλο ταξινόμησης,

Ιεράρχησης καί κατανομής κοινωνικών θέσεων. Ά π ό μιάν

άποψη, ή έξουσία κανονικοποίησης έξαναγκάζει στήν όμοιογέ-

νεια, άλλά καί έξατομικεύει έπιτρέποντας τήν έκτίμηση τών

άποστάσεων, τόν προσδιορισμό τών έπιπέδων, τόν καθορισμό

τών ειδικοτήτων καί τήν άξιοποίηση τών διαφορών μέ τό

συνταίριασμά τους.» Φάση τής κανονικοποίησης, «δπου μπή

καν σ' έφαρμογή μιά νέα τεχνολογία τής έξουσίας καί μιά άλλη

πολιτική άνατομία τοΰ σώματος», καί πού έκφράζεται μέ τή

μορφή τής νεότερης έξουσίας τήν όποία ό Φουκώ όνομάζει

πανοπτισμό8. Διαδικασία δπου έπεμβαίνουν οΐ πρωταρχικές μορ

φές κυρίαρχης Ιδεολογίας πού είναι ήδη ύλοποιημένες σέ κρα

τικές πρακτικές: κι αύτό σέ άντίθεση μέ δ,τι πιστεύει ό Φουκώ

πού κάνει ριζική διάκριση μεταξύ Ιδεολογικής ένστάλαξης καί

κανονικοποίησης, θεωρώντας κατά κάποιον τρόπο δτι ή Ιδεολο

γία έγκειται μόνο στίς Ιδέες καί δτι κάθε φορά πού πρόκειται γιά

πρακτικές ή τεχνικές δέν μπορεΐ νά γίνεται λόγος γιά Ιδεολογία.

Μηχανισμός ώστόσο πού ξεπερνά πολύ τήν Ιδεολογική

ένστάλαξη καθώς, άλλωστε, καί τή σκέτη φυσική καταστολή.

Αύτή ή συσχέτιση Κράτους-έξουσίας καί σώματος μαρτυράει

τήν έξατομίκευση τού κοινωνικού σώματος. Βέβαια, οΐ σχέσεις

άνάμεσα στό Κράτος-έξουσία καί στό σώμα —πολιτικό όργανι-σμό πού περιζώνεται άπό τήν έξουσία— καλύπτουν ένα πολύ πιό

έκτεταμένο πεδίο. 01 συστατικές σχέσεις δμως άνάμεσα στό

Κράτος καί στίς συγκεκριμένες μορφές καπιταλιστικής σωματό-

τητας δέν είναι θεμελιωμένες καταρχήν —σύμφωνα μέ τίς χι-

λιοεπαναλαμβανόμενες περισσότερο ή λιγότερο έξονυχιστικά—

στίς έμπορικές σχέσεις, στό σώμα-έμπορεύματα τής καταναλω

τικής κοινωνίας, στό σώμα-θέαμα πού περιβάλλεται άπό τά

σύμβολα τής άνταλλαγής, κοντολογίς στόν έμπορευματικό φε-

8. Μ. Foucault. Surveiller et punir. 1975. σ. 194, 195 κι άλλοΰ.




τιχισμό τοΰ σώματος. ' Η πολιτική τεχνολογία τοΰ σώματος έχει

τό πρώτο βάθρο της μέσα στό πλαίσιο άναφορδς τών σχέσεωνπαραγωγής καί τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας. Μέ

τό μέσο τοΰτο μποροΰμε νά λύσουμε, μέ μεγάλη άκρίβεια, τό

βασικό γιά τή θεωρία τοΰ Κράτους πρόβλημα τής έξατομίκευ-

σης τοΰ κοινωνικοΰ σώματος, γενέθλιου έδάφους τών τάξεων

στήν καπιταλιστική τους Ιδιοτυπία. Αύτή ή έξατομίκευση δέν

είναι ή πραγματικότητα ένός «συγκεκριμένου άτόμου», πού

έμφανίζεται μέσα στήν κοινωνία τών Ιδιωτών τοΰ γενικευμένου

έμπορεύματος, καί πού γίνεται αίτια τής σύστασης ένός Κράτους

πάνω στή βάση αύτών τών άτόμων, Κράτους έθνικοΰ-λαϊκού πού

γίνεται τάχα κατόπιν ταξικό Κράτος· δέν είναι οΰτε ή διαγενική

πραγματικότητα ένός βιολογικοΰ άτόμου, φυσικού κέντρου τών

άναγκών καί άλλοτριωμένου-έκπραγματωμένου μέσα στό Κρά

τος. Αύτή ή έξατομίκευση άποτελεΐ τό ύλικό μόρφωμα τών

σχέσεων παραγωγής καί τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής

έργασίας μέσα στά καπιταλιστικά σώματα, καθώς καί τό ύλικό

άποτέλεσμα τών πρακτικών καί τεχνικών τοΰ Κράτους πού

διαπλάθει καί καθυποτάσσει τοΰτο τό (πολιτικό) σώμα.

Οί άναλύσεις τοΰ Φουκώ Εχουν έπομένως, σέ τοΰτο τό

συγκεκριμένο σημείο, μεγάλη σημασία, διότι άποτελοΰν μιάν

υλιστική άνάλυση όρισμένων θεσμών τής έξουσίας. Ό χ ι μόνο

συμπίπτουν μερικές φορές μέ τίς μαρξιστικές άναλύσεις —πρά

γμα πού ό Φουκώ άποφεύγει νά δει ή νά έκφράσει— άλλά καί

μπορούν σέ πολλά σημεία νά τίς πλουτίσουν.Βέβαια, ξέρουμε πώς ό Φουκώ άποκρούει μιά έρμηνεία πού

τείνει νά θεμελιώσει αύτή τήν ύλικότητα τής έξουσίας καί,

συνακόλουθα, τού Κράτους, στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας. Ό Ντέλέζ9 είναι κυρίως

έκεΐνος πού άνέλαβε νά έξηγήσει τή διαφορά άνάμεσα στή

σκέψη τοΰ Φουκώ καί στόν μαρξισμό: τό πλαίσιο άναφοράς τής

έξουσίας είναι προγενέστερο τού κάθε Ιδιαίτερου πεδίου πού τό

συγκεκριμενοποιεί, άποτελεΐ ένα «διάγραμμα» (τόν «πανοπτι- σμό» στήν προκείμενη περίπτωση), μιά «μηχανή άφηρημένη»

9."Αρθρο στό Critique, δ.π.. σ. 1210.




ένύπαρκτη στό κάθε Ιδιαίτεο πεδίο. Δέν είναι θεμελιωμένο στό

«οίκονομικό», διότι «όλόκληρη ή οίκονομία, λογουχάρη τόέργαστήρι ή τό έργοστάσιο, προϋποθέτει αυτούς τούς μηχανι

σμούς τής έξουσίας...». Παρατηρήσεις πού κι ό ίδιος ό Φουκώ

έχει τώρα υιοθετήσει στή θέληση γιά γνώση.

Φυσικά, δέν πρέπει ν ’ άποδίδουμε μεγάλη σημασία σέ

τούτη τήν πλευρά τής σκέψης τοΰ Φουκώ. Οί έξηγήσεις αύτές

παρουσιάζουν τούτη τή σκέψη νά γέρνει πρός τή μεριά τοΰ

ίδεαλισμοΰ. Θά ήταν εύκολο ν ’ άντιτείνει κανείς δτι αύτά τά

διαγράμματα ή μηχανές (άπό ποΰ έρχονται καί πώς;) μοιάζουν

παραδόξως μέ τίς διάφορες νοητικές δομές καί άλλες κατηγορίες

τοΰ ίδιου είδους καί πώς αύτή ή «ένύπαρκτη κοινή αίτία», τό

διάγραμμα, άνακάλυψη υποτίθεται συνταρακτική, είναι

—παρ’ δλα δσα λέγονται γΓ αύτήν καί παρά τήν έτερογένεια

τών πεδίων πού τονίζεται μέ τόση έμφαση— άπλώς ή παλιά

δομική όμο-λογία τού στρουκτουραλισμοΰ: ό Derrida τήν είχε

έπισημάνει ήδη άπό καιρό10. Θά μπορούσαμε έπίσης, καί πιό

δικαιολογημένα άκόμα, νά ψέξουμε τόν Φουκώ γιά τό γεγονός

δτι μέ τή θέση πού παίρνει καταλήγει συχνά σέ άναλύσεις

καθαρά περιγραφικές καί, άκόμα συχνότερα, σ ’ ένα νεο-λει-

τουργισμό πού έπαναλαμβάνει τίς έπιστημολογικές άφετηρίες

τοΰ πιό παραδοσιακού λειτουργισμού: « Ή πανοπτική συσκευή

δέν είναι άπλώς ένας σπόνδυλος, ένας άνταλλάκτης μεταξύ ένός

μηχανισμού έξουσίας καί μιάς λειτουργίας· είναι ένας τρόπος νά

ένεργοποιοΰμε σχέσεις έξουσίας σέ μιά λειτουργία, καί μιάλειτουργία διαμέσου αύτών τών σχέσεων έξουσίας.»11 Τό είχα

σημειώσει, δτι ό Malinovski καί ό Πάρσονς δέν έλεγαν ήδη

τίποτε τό διαφορετικό.

’Επαναλαμβάνω δμως δτι δέν πρέπει, κατά τή γνώμη μου,

ν ’ άποδίδεται ύπερβολική σημασία στή δευτεροβάθμια έπιστη-

μολογική θεωρία τοΰ Φουκώ. Πολλές άπό τίς άναλύσεις του δχι

μόνο συμβιβάζονται μέ τόν μαρξισμό, άλλά καί ούτε μποροΰν νά

10. Στήν κριτική του γιά τήν «'Ιστορία τής τρέλας», στό L’icriture ei la

difference.

11. Surveiller el punir. a. 208.




κατανοηθοϋν παρά μέ βάση τόν μαρξισμό. Αύτό όμως υπό δύο

όρους·.

Ό πρώτος: νά έχουμε μιά σωστή άντίληψη γιά τό «οικονο

μικό» στοιχείο πού θεμελιώνει τή θεσμική Ιδιοτυπία τής σύγ

χρονης έξουσίας. Αύτό σημαίνει νά έγκαταλείψουμε τήν άποψη

τοΰ Φουκώ, άποψη πού τοΰ χρησιμεύει γιά νά συσχετίζει καμιά

φορά (τοΰ συμβαίνει) αύτή τήν Ιδιοτυπία μέ τήν οίκονομία, είτε,

τίς περισσότερες φορές, γιά ν ’ άπορρίψει τόν μαρξισμό καί τήν

υλική βάση τών θεσμών στή σφαίρα τής οίκονομίας. Καί στίς

δυό περιπτώσεις, δέν πρόκειται ποτέ γιά τίς σχέσεις παραγωγής

καί γιά τόν άπότοκό τους κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας.

Στήν πρώτη περίπτωση (άναφορά στήν οίκονομία γιά τή θεμε-

λίωση τών θεσμών), ό Φουκώ παραπέμπει βασικά σέ δεδομένα

δπως ή δημογραφική αΰξηση τοΰ 18ου αίώνα ή οί κερδοσκοπι

κές άναγκαιότητες τής «σύγχρονης παραγωγής» γιά τή «μεγι

στοποίηση τής άπόδοσης». Στή δεύτερη περίπτωση (άναφορά

στήν οίκονομία γιά τήν άνασκευή τοΰ μαρξισμού), ό Φουκώπαραπέμπει άκριβώς —κι αύτό είναι ένδιαφέρον— στήνέμπορι-

κή κοινωνία τών σχέσεων άνταλλαγής καί κυκλοφορίας: «Λέγε

ται συχνά δτι τό πρότυπο μιας κοινωνίας πού θά είχε ώς

συστατικά στοιχεία τά άτομα είναι δανεισμένο άπό τούς άφηρη-

μένους νομικούς τύπους τοΰ συμβολαίου καί τής άνταλλαγής.

' Η έμπορική κοινωνία παρασταίνεται ώς μιά συμβατική ένωση

μεμονωμένων νομικών υποκειμένων. Ίσ ως... Ά λ λά θά χρεια

στεί τότε νά ξεχάσουμε πώς τήν ίδια έποχή υπήρξε μιά τεχνικήγιά τήν ούσιαστική συγκρότηση τών άτόμων ώς στοιχείων

συσχετικών μιας έξουσίας καί μιας γνώσης.»12 'Ωστόσο είναι

κατάδηλο δτι δέν μπορούμε καθόλου νά συσχετίσουμε τήν

ύλικότητα τών κρατικών μηχανισμών καί τό «οίκονομικό», καί

ό Φουκώ σφάλλει δταν έπιχειρεί νά τό κάνει μ ’ αύτόν τόν τρόπο,

άν μέ τά παραπάνω έννοοΰμε τή δημογραφία ή τήν άπλή

βιομηχανική έπανάσταση, δηλαδή τήν παραγωγική τεχνική.

Οΰτε μπορεί νά τό κάνει κανείς, κι έδώ ό Φουκώ έχει άπόλυταδίκιο, άν έννοοΰμε μόνο ή κυρίως τή σφαίρα τής κυκλοφορίας

12. Στό 16ιο, σ. 195.




καί τίς έμπορικές άνταλλαγές, πράγμα πού κάποιος μαρξισμός,

είναι άλήθεια, Εχει άπό καιρό προσπαθήσει νά κάμει.Ό δεύτερος δρος : νά συλλάβουμε τή σύνδεση τοΰ Κράτους

μέ τίς σχέσεις παραγωγής καί τόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας σ ’ δλη τήν πολυπλοκότητά της, δηλαδή μέ τό βασικό

μέσο πού είναι οί χωροχρονικές μήτρες, τίς όποιες θ’ άναλύσω

διεξοδικά δταν θά περάσω στήν έξέταση τοΰ Εθνους. Οί άρχικές

αύτές μήτρες, πού είναι παρούσες στήν υλική όργάνωση καί στίς

τεχνικές άσκησης τής έξουσίας, θά Ερμηνευτούν διαφορετικά

άπ’ δ,τι μέ .τό μυστηριακό καί περίπου μεταφυσικό διάγραμμα

τοΰ Φουκώ, κυρίως στήν έκδοχή πού μάς δίνουν γ ι ’ αύτό οί

Ντελέζ-Γκαταρί: τήν έκδοχή μιάς άρχικής μηχανής, ένός Ur-

staat ( Πρωτο-κράτους ), Κράτους-Δεσπότη, ίδεατοΰ-άφηρημένου

πού κατατρύχει τήν Ιστορία τών διαφόρων Κρατών κι έξουσιών

άναζητώντας τήν τέλεια σάρκωσή του, σύμφωνα μέ τήν πιό

άκρατη σπιριτουαλιστική παράδοση.

II

Οί ρίζες τοΰ όλοκληρωτισμοΰ

"Οπως καί νά Εχει τό πράγμα, ή έξατομίκευση τοΰ κοινωνικοΰ

σώματος πάνω στό όποιο άσκεΐται ή έξουσία τοΰ σύγχρονου

Κράτους άνάγεται στίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής καί

στόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας. Τό

Κράτος παίζει έδώ άποφασιστικό ρόλο, πράγμα πού χαρακτήρι

σα, στό Πολιτική έξουσία καί κοινωνικές τάξεις, ώς «φαινόμενο

άπομόνωσης». Έπισημαίνοντας δμως δτι αύτό τό «φαινόμενο»

είναι «τρομερά ύπαρκτό», είχα τήν τάση νά τό περιορίσω,

βασικά, στούς μηχανισμούς τής νομικο-πολιτικής Ιδεολογίαςκαί στόν Ιδεολογικό ρόλο τοΰ Κράτους. Ένώ μπορούμε νά

δοΰμε τώρα (κι έδώ βρίσκεται, κατά τή γνώμη μου, ή πρωτότυπη

συνεισφορά τοΰ Φουκώ), δτι ό ρόλος αύτός τοΰ Κράτους έκφρά-




ζεται στήν ύλικότητα τών τεχνικών του άσκησης τής έξουσίας,

ύλικότητα συνυπόστατη μέ τήν Ιδια τή δομή του, τεχνικών πούδιαπλάθουν τά υποκείμενα πάνω στά όποια ή έξουσία αύτή

άσκεΐται μέχρι καί στή σωματότητά τους.

’Επωφελούμαι τής εύκαιρίας γιά νά έπιχειρήσω μιά πρώτη

τοποθέτηση τοΰ προβλήματος τοΰ κυριολεκτικά πρωτόφαντου

αύτοΰ φαινομένου, τοΰ σύγχρονου όλοκληρωτισμοΰ, πού ό φασι

σμός είναι μόνο μιά άπό τίς έκφράσεις του. Τό πρόβλημα τοΰτο

δέν μπορεΐ νά διαλευκανθεΐ παρά μέ μιά σειρά διαδοχικές

προσεγγίσεις· τό είχα ήδη θέσει, στό Πολιτική έξουσία... μέ

τρόπο πού θεωρώ καί σήμερα δτι Ισχύει, άν καί είναι περιορι

στικός. ’ Εκείνο πού άντιλαμβανόμουν καλά ήταν πώς, σέ τούτη

τή διπλή κίνηση μέ τήν όποία τό σύγχρονο Κράτος δημιουργεί

τίς έξατομικεύσεις καί Ιδιωτικοποιήσεις συγκροτούμενο ώς ή

ένότητα καί όμοιογενοποίησή τους, κοντολογίς σ ’ αύτή τή

διπλή κίνηση δημιουργίας μονώσεων (πού συνθέτουν τόν λαό-

εθνος) καί έκπροσώπησης τής ένότητάς τους (τό σύγχρονο

έθνικό λαϊκό Κράτος), γιά πρώτη φορά στήν ιστορία δέν μπορεΐ νά

υπάρξει κανένα δριο δικαίου καί άρχής στή δραστηριότητα καί στίς

καταπατήσεις τοΰ Κράτους στή σφαίρα τοΰ άτομικοΰ-Ιδιωτικού. Τό

άτιμοκό-Ιδιωτικό είναι ένα δημιούργημα τοΰ Κράτους, συνακό

λουθο τοΰ σχετικού χωρισμού του άπό τήν κοινωνία ώς δημόσιο

χώρο, πράγμα πού δείχνει δχι μόνο δτι αύτός ό χωρισμός δέν

είναι παρά μιά είδική μορφή παρουσίας τοΰ Κράτους στίς

οίκονομικο-κοινωνικές σχέσεις, άλλά καί μιά παμπαρουσία τουάνυπέρβλητη σ ’ αύτές τίς σχέσεις. Τήν έβλεπα δμως πάντα σάν

τό πάρα πολύ ύλικό άποτέλεσμα τής δράσης μόνο τών Ιδεολογι

κών μηχανισμών. Θά δώσω σχετικά γιά παράδειγμα δύο άπο-

σπάσματα χαρακτηριστικά έπειδή θέτουν τό πρόβλημα άλλά μέ

τρόπο φανερά περιοριστικό.

Τό πρώτο άφορά άκριβώς τή συσχέτιση αύτοΰ τοΰ όλοκλη-

ρωτικοΰ φαινομένου μέ τήν άρχή τής νομιμότητας τοΰ σύγχρο

νου Κράτους:«ΕΙδικότερα, τό καπιταλιστικό Κράτος άντλεΐ ούσιαστικά

τήν άρχή τής νομιμότητάς του άπό τό γεγονός δτι παρουσιάζε

ται ώς ή ένότητα λαοΰ-έθνους, νοουμένου ώς συνόλου δμοιων,




όμοιογενών καί έτερόκλητων όντοτήτων όριζόμενων άπ’ αύτό

ώς πολιτικών άτόμων-πολιτών. Σ ’ αύτό άκριβώς... διαφέρει ρι

ζικά άπό άλλες μορφές δεσποτισμοΰ, λογουχάρη άπό τήν “άπό-

λυτη” πολιτική έξουσία —τυπικά δμοια— πού άσκεΐται μέ

τυραννικές μορφές θεμελιωμένες στή θεϊκή-Ιερή νομιμότητα. 01

μορφές αύτές, δπως παρουσιάζονται, λογουχάρη, στό δουλοκτη

τικό ή φεουδαρχικό Κράτος, δέν παρέλειπαν ώστόσο νά περι

σφίγγουν τήν έξουσία μέσα σέ αυστηρά ρυθμισμένα δρια.

Μ ’ άλλα λόγια, αύτός είναι ό τύπος νομιμότητας τοΰ καπιταλι

στικού Κράτους, έκπρόσωπου τής ένότητας λαοΰ-Εθνους, πού

έπιτρέπει μιάν ειδική λειτουργία τού νοουμένου μέ τή λέξη

όλοκληρωτισμός Κράτους.»13

Τό δεύτερο συνίσταται στή συσχέτιση τού όλοκληρωτικοΰ

φαινομένου μέ τήν άστική άκριβώς πολιτική Ιδεολογία:

« Ή Ιδιαίτερη λειτουργία άπομόνωσης καί συνοχής τής

άστικής πολιτικής Ιδεολογίας καταλήγει σέ μιάν έσωτερική

άντίφαση πολύ άξιοσημείωτη καί πού άποτέλεσε κάποτε θέμα,

στίς θεωρίες τοΰ κοινωνικού συμβολαίου, μέ τή διάκριση καί

τήν άμοιβαία σχέση άνάμεσα στή σύμβαση ίδιωτικοΰ συνεται

ρισμού καί στή σύμβαση πολιτικής κυριαρχίας. Ή Ιδεολογία

αύτή έμφανίζει τούς δρώντες παράγοντες σάν άτομα-ύποκείμε-

να, έλεύθερα καί ίσα πού τά φαντάζεται κάπως στήν προκοινω-

νική κατάσταση, καθορίζοντας Ετσι αύτή τήν ειδική άπομόνωση

στόν τομέα τών κοινωνικών σχέσεων. Ή πλευρά αύτή, πού

χαρακτηρίστηκε ώς “άστικός άτομικισμός” είναι άρκετά γνωστή. ’Εκείνο πού ένδιαφέρει νά έπισημάνουμε, είναι ή άλλη

δψη, Ισως ή καλή, τοΰ νομίσματος. Αύτά τά άτομα-πρόσωπα, τά

έξατομικευμένα μέ τοΰτο τόν τρόπο, δέν φαίνονται νά μπορούν,

μέσα σ ’ Ενα καί τό ίδιο θεωρητικό πλαίσιο, νά ένοποιηθοΰν καί

νά φτάσουν στήν κοινωνική τους ύπαρξη, παρά μόνο διαμέσου

τής πολιτικής τους δπαρξης μέσα στό Κράτος. ’Αποτέλεσμα:

αύτή ή έλευθερία τοΰ άτόμου-ίδιώτη φαίνεται μονομιάς νά

έξαφανίζεται μπροστά στήν έξουσία τοΰ Κράτους πού ένσαρκώ- νει τή γενική θέληση. Μπορούμε νά ποΰμε δτι, γιά τήν άστική

13. Pouvoir politique... Ur id., σ. 317.



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΙΟΙ

πολιτική Ιδεολογία, δέν μπορεΐ νά ύπάρχει κανένα δριο δικαίου

καί άρχής στή δραστηριότητα καί τίς καταπατήσεις τοΰ Κρά

τους μέσα στή λεγόμενη σφαίρα τοΰ άτομικοΰ-Ιδιωτικοΰ. Ή

σφαίρα αύτή δέν φαίνεται νά Ιχει τελικά άλλη λειτουργία άπό τό

νά συνιστά ένα σημείο άναφορδς, πού είναι έπίσης ένα σημείο

φυγής, γιά τήν παμπαρουσία καί παντογνωσία τής πολιτικής

άρχής. Πράγμα πού σημαίνει δτι ό Hobbes έμφανίζεται ώς ή

προδρομική άλήθεια τών θεωριών τοΰ κοινωνικοΰ συμβολαίου

καί τελικά ό Χέγκελ ώς τό τέρμα τους — φυσικά, ή περίπτωση

έδώ είναι πολύπλοκη, δπως άλλωστε δλες οί θεωρητικές περι

πτώσεις. Ά ς θυμηθοΰμε τή χαρακτηριστική περίπτωση τοΰ

Ρουσσώ, γιά τόν όποιο “ό δνθρωπος πρέπει νά είναι δσο τό

δυνατόν πιό άνεξάρτητος άπ ’ δλους τούς άλλους άνθρώπους, καί

δσο τό δυνατόν πιό έξαρτημένος άπό τό Κράτος” . ' Η περίπτωση

είναι άκόμα πιό σαφής στό κλασικό παράδειγμα τών φυσιοκρα

τών, φανατικών όπαδών τοΰ laisser-faire στήν οίκονομία κι άλλο

τόσο φανατικών ύποστηρικτών τοΰ πολιτικού αύταρχισμοΰ,άπαιτώντας ρητά τόν άπόλυτο μονάρχη πού θά ένσάρκωνε τό

γενικό συμφέρον καί τή γενική θέληση. "Ολα τούτα είναι

άλλωστε έξίσου χαρακτηριστικά τής φιλελεύθερης πολιτικής

Ιδεολογίας: δέν ύπάρχει άπ’ αύτή τήν άποψη καλύτερο παρά

δειγμα άπό τήν πολύ ξεκάθαρη καί πολύ παραγνωρισμένη

έπίδραση τοΰ Χόμπς πάνω στόν Λόκ, πάνω στό κλασικό ρεύμα

τοΰ άγγλικοΰ πολιτικού φιλελευθερισμού πού είναι ή «ώφελιμο-

κρατία», δηλαδή πάνω στόν J. Bentham, στόν J. Mills καίπροπαντός στόν J. St. Mill.»14.

Ά ν καί οί δροι τοΰ προβλήματος έξακολουθοΰν, κατά τή

γνώμη μου, νά Ισχύουν, οί ρίζες τής λύσης του είναι βασικά

άλλου. *Η έξατομίκευση καί ή Ιδιωτικοποίηση τού κοινωνικοΰ

σώματος συνίστανται σέ πρακτικές καί τεχνικές άσκησης τής

έξουσίας ένός Κράτους πού, ταυτόχρονα, άθροίζει αύτές τίς

διαιρεμένες μονάδες καί ένσωματώνει, μέσα στό θεσμικό τουπλαίσιο, τήν ένότητα. Τό Ιδιωτικό δέν είναι παρά τό σύστοιχο

14. Στό Ιδιο. σ. 237.




τοΰ δημόσιου, διότι άν υπάρχει πράγματι διχασμός, ένταγμένος

στό Κράτος καί ήδη παρών στίς σχέσεις παραγωγής καί στόνκοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, αύτό όφείλεται στό δτι τό

Κράτος χαράζει τό περίγραμμά τους. Τό άτομικό-Ιδιωτικό δέν

είναι ένα ένδογενές έμπόδιο γιά τή δράση τοΰ Κράτους, άλλά

ένας χώρος πού τόν φτιάχνει τό σύγχρονο Κράτος, διατρέχοντάς

τον: είναι αύτό πού γίνεται όρίζοντας συσταλτός στό άπειρο

κατά τή διάρκεια, καί βαθμιαία, τής κρατικής προσπάθειας. Τό

άτομικό-Ιδιωτικό άποτελεΐ συστατικό μέρος τοΰ στρατηγικοΰ

πεδίου πού είναι τό σύγχρονο Κράτος, είναι ό στόχος πού τό

Κράτος όρίζει στόν έαυτό του ώς σημείο έπαφής τής έξουσίας

του, κοντολογίς, τό άτομικό-Ιδιωτικό δέν υπάρχει παρά διά τοΰ

Κράτους αύτοΰ. Πράγμα πού είναι ξεκάθαρο γιά τοΰτον τόν

πράγματι άσυλληπτο στόχο, τό Ιδιωτικό άτομο, υποτιθέμενο

ύποκείμενο άναφαίρετων έλευθεριών καί δικαιωμάτων τοΰ άν-

θρώπου, ένός habeas corpus πού άκριβώς τό σώμα (corpus) του

είναι όλοκληρωτικά διαπλασμένο άπό τό Κράτος, άλλά κι άπό

τό σύνολο τών έστιών Ιδιωτικοποίησης. Γιά ν ’ άρκεστοΰμε στόν

κατεξοχήν Ιδιωτικό τόπο πού είναι ή σύγχρονη οίκογένεια, ή

όργάνωσή της συμπίπτει άπαραίτητα μέ τήν έμφάνιση τοΰ

δημόσιου στοιχείου, πού είναι τό σύγχρονο Κράτος: δχι ώς τό

ένδογενές έξωτερικό ένός δημόσιου χώρου μέ άμετακίνητα

σύνορα, άλλά ώς σύνολο υλικών πρακτικών τοΰ Κράτους πού

πλάθει τόν οίκογενειάρχη (έργάτη, παιδαγωγό, στρατιώτη ή

δημόσιο ύπάλληλο), τό σχολειαρόπαιδο μέ τή νεότερη έννοιακαί, φυσικά, θά λέγαμε πρίν άπ’ δλα, τή μητέρα. Ή σύγχρονη

οίκογένεια καί τό σύγχρονο Κράτος δέν είναι στήν κυριολεξία

δύο χώροι (ό Ιδιωτικός καί ό δημόσιος) ίσοδιάστατοι καί

διακριτοί, πού άλληλο-οριοθετοΰνται καί πού ό ένας είναι τάχα,

σύμφωνα μέ τίς κλασικές πιά άναλύσεις τής σχολής τής Φρανκ

φούρτης (Άντόρνο, Μαρκοΰζε κ.ά.), τό βάθρο τού άλλου (ή

οίκογένεια βάθρο τοΰ Κράτους). Ά ν καί οί δύο αύτοί θεσμοί δέν

είναι ίσόμορφοι καί οΰτε διατηροΰν άπλές σχέσεις όμο-λογίας,δέν παύουν ώστόσο ν ’ άποτελοΰν μέρος ένός καί τοΰ ίδιου

όμοσχηματισμοΰ, μέ τήν έννοια δτι δέν είναι ό «έξωτερικός»

χώρος τής σύγχρονης οίκογένειας πού κλείνεται μπροστά στό




Κράτος, άλλά είναι τό Κράτος πού ένώ ύψώνεται σέ δημόσιο,

ταυτόχρονα χαράζει τόν τόπο πού τής όρίζει μέ κινητά τοιχώματα τά όποια μετατοπίζει.

Τό σύγχρονο Κράτος δέν περιλαμβάνει έπομένως κανένα

δριο άρχής καί δικαίου στίς καταπατήσεις του στή σφαίρα τοΰ

Ιδιωτικού: δσο κι άν φαίνεται παράδοξο, ό Ιδιος ό χωρισμός

δημόσιου-Ιδιωτικού πού έχει έγκαθιδρυθεΐ άπό τό Κράτος, είναι

έκεΐνος πού άνοίγει στό τελευταίο άπεριόριστες προοπτικές

έξουσίας. 01 προϋποθέσεις τού όλοκληρωτικοϋ φαινομένου, μέ

τή σύγχρονη έννοια, υπάρχουν ήδη καί δέν άφοροΰν μόνο τίς

δυτικές κοινωνίες, άλλά καί τίς άνατολικές χώρες. Ά ν τό

Κράτος παίρνει, στίς χώρες αύτές, τίς γνωστές μας μορφές, δέν

είναι έπειδή έχει τάχα καταργήσει τό άτομο ώς έσχατο φράγμα

άπέναντι στήν έξουσία. Ή διαδικασία τής έξατομίκευσης-

άπομόνωσης βρίσκεται όπωσδήποτε κι έκεΐ σέ ένέργεια, έστω κι

άν δέν παίρνει —κάθε άλλο μάλιστα— τίς Ιδιες μορφές (κυρίως

νομικο-πολιτικές) κι άν δέν συντελεΐται σύμφωνα μέ τίς μεθό

δους πού γνωρίζουμε στίς δυτικές κοινωνίες. ' Η διάκριση πού

θεσπίζει τό Κράτος άνάμεσα στό δημόσιο καί τό Ιδιωτικό (οί

έργαζόμενοι ώς Ιδιώτες καθότι άποκομμένοι άπό τή δημόσια

σφαίρα καί άπό τήν πολιτική έξουσία) Ισχύει όπωσδήποτε κι

έκεΐ, έστω κι άν ό κρατισμός άποκτά στίς χώρες αύτές μεγάλες

διαστάσεις. 'Ωστόσο, ούτε στήν πιό πάνω περίπτωση αύτό

σημαίνει μιά είσβολή τού Κράτους σέ μιά Ιδιωτική σφαίρα μέ

ένδογενή σύνορα, σύνορα πού τό Κράτος έχει τάχα ϋπερβεΐ,άλλά καλύπτει μιά πολύ μεγαλύτερη διαδρομή αύτοΰ τοΰ Κρά

τους μέσα στήν προοπτική τοΰ σύγχρονου Κράτους καί τής

Ιδιαίτερης ύλικότητάς του.

Φυσικά, οί παρατηρήσεις αύτές δέν είναι παρά προκαταρ

κτικές. Διότι άν τό άτομικό-Ιδιωτικό δέν είναι ένα δριο άλλά ό Ι

διος ό δίαυλος τής έξουσίας τοΰ σύγχρονου Κράτους, αύτό δέν

σημαίνει δτι ή έξουσία αύτή δέν έχει πραγματικά δρια, άλλά δτι

τά δρια αύτό δέν έξαρτώνται άπό κάποια φυσικότητα τοΰάτομικού-Ιδιωτικοΰ: συνδέονται μέ τούς λαϊκούς άγώνες καί

τούς συσχετισμούς δυνάμεων μεταξύ τών τάξεων, διότι τό Κρά

τος είναι έπίσης ή υλική καί είδική συμπύκνωση ένός συσχετι-




σμοΰ δυνάμεων, πού είναι ένας ταξικός συσχετισμός. Αύτό τό

άτομικό-Ιδιωτικό έμφανίζεται άκόμα καί ώς συνισταμένη αύτοΰ

τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων καί τής συμπύκνωσής του μέσα στό

Κράτος. 'Α ν αύτό τό άτομικό-Ιδιωτικό δέν έχει έσωτερική

ούσία πού, σάν τέτοια, θέτει άπόλυτους έξωτερικούς φραγμούς

στήν έξουσία τοΰ Κράτους, όριοθετεΐ δμως αύτή τήν έξουσία

σάν μιά άπό τίς προέχουσες, στίς σύγχρονες κοινωνίες, μορφές

του ταξικοΰ συσχετισμοΰ μέσα στό Κράτος. Τό δριο τοΰτο είναι

γνωστό: όνομάζεται άντΗΐροσωπευτική δημοκρατία πού, δσο κιάν είναι κουτσουρεμένη άπό τίς κυρίαρχες τάξεις κι άπό τήν

ύλικότητα τοΰ Κράτους, δέν παύει νά είναι καί μιά καταγραφή,

μέσα σέ τούτη τήν ύλικότητα, τών λαϊκών άγώνων καί άντιστά-

σεων. 'Α ν καί δέν άποτελεΐ τό μόνο δριο γιά τήν έξουσία τοΰ

Κράτους, είναι ώστόσο άποφασιστικό. Δέν έχει ίσως άπόλυτη

σημασία, μέ τήν έννοια δτι γεννιέται στό έδαφος τοΰ καπιταλι-

σμοΰ, παραμένει δμως έπίσης ένας φραγμός γιά τήν έξουσία καί

είναι δίχως άλλο ύπολογίσιμο, δσο θά υπάρχουν τό Κράτος καίοί τάξεις. Τό Ιδιο συμβαίνει μέ τά δικαιώματα τοΰ άνθρώπου καί

τοΰ πολίτη πού δέν είναι μιά κατάκτηση τοΰ άτόμου έναντι τοΰ

Κράτους, άλλά μιά κατάκτηση τών καταπιεζόμενων τάξεων. Τό

άτομικό-Ιδιωτικό έκφράζει, μέ τό άπλωμα καί τό στένεμά του,

τίς προελάσεις ή τίς ύποχωρήσεις τών άγώνων καί άντιστάσεών

τους δταν παίρνουν άκριβώς αύτή τήν πολιτική μορφή. "Οχι

έπειδή, κάνοντάς το αύτό, προσαρτοΰν μιά περιοχή έξω άπό τό

Κράτος (τό άτομικό-Ιδιωτικό), άλλά έπειδή τοποθετοΰνται στόστρατηγικό έδαφος τοΰ ίδιου τοΰ Κράτους πού, στή σύγχρονη

μορφή του, ύπάρχει ώς δημόσιος-Ιδιωτικός χώρος. Τά δικαιώ

ματα τοΰτα, έδώ δπως καί στήν ’Ανατολή, μποροΰν νά είναι έτσι

φραγμοί γιά μιά έξουσία πού οί όλοκληρωτικές ρίζες της

ύπάρχοϋν ώστόσο μέσα στήν ίδια τή διαδικασία τής έξατομί-

κευσης καί στόν χωρισμό πού καθιερώνει τό σύγχρονο Κράτος

άνάμεσα στό δημόσιο καί τό Ιδιωτικό.

’Από τά παραπάνω προκύπτουν καί άλλα συμπεράσματα:

α .Ό σύγχρονος όλοκληρωτισμός, μέ τή φασιστική του ή άλλη

μορφή, δέν είναι ένα άπλό «φαινόμενο» πού έχει σχέση μόνο μέ




τήν (δποια) συγκυρία τής πάλης τών τάξεων. ”Αν όρισμένες

καταστάσεις μποροΰν νά γεννήσουν τίς κρατικές αύτές μορφέςπού είναι οί σύγχρονοι όλοκληρωτισμοί, τοΰτο όφείλεται στό

δτι οί ρίζες τοΰ κακοΰ είναι πιό βαθιές, χωμένες στήν Ιδια τήν

καρδιά τών σχέσεων παραγωγής, τοΰ κοινωνικού καταμερισμού

τής έργασίας, τοΰ ύλικοΰ πλαισίου τού Κράτους.

β.’Από τήν άλλη μεριά δμως, άντίθετα άπ’ δλες τίς παλιές ή

κανούριες Ιδεολογίες τοΰ όλοκληρωτισμοΰ, ή πραγματική έμ-

φάνιση τών όλοκληρωτικών μορφών τοΰ Κράτους δέν είναι έναάπλό άνοιγμα αύτών τών φύτρων καί δέν μπορεΐ καθόλου νά

έξηγηθεΐ μέ τοΰτο τόν τρόπο: έξαρτάται άπό τήν πάλη τών

τάξεων σ ’ δλη της τήν πολυπλοκότητα. Αύτό άκριβώς προσπά

θησα νά διατυπώσω στό Φασισμός καί δικτατορία15 καί στό Ή

κρίση τών δικτατοριών|6, δείχνοντας γιατί αύτές οί όλοκληρωτι-

κές μορφές, είτε πρόκειται γιά τόν φασισμό, γιά τίς στρατιωτι

κές δικτατορίες ή γιά τόν βοναπαρτισμό, άποτελοΰν, στίς δυτι

κές κοινωνίες, είδικές μορφές πού τίς χαρακτήρισα μέ τόν δροκρατικές μορφές, έκτακτων έξουσιών, πολύ διαφορετικές άπό τίς

δημοκρατικές-κοινοβουλευτικές κρατικές μορφές.

Παρατηρήσεις πού Ισχύουν, τηρουμένων τών άναλογιών,

καί γιά τίς όλοκληρωτικές πλευρές τής έξουσίας στίς άνατολι-

κές χώρες: κι αύτές έπίσης δέν μποροΰν νά έξηγηθοΰν μόνο μέ

άναφορές στίς πηγές τοΰ όλοκληρωτισμοΰ —πού υπάρχουν

όπωσδήποτε έκεΐ— καί στίς καπιταλιστικές πλευρές τών Κρα

τών τους. Μόνο μιά συγκεκριμένη Ιστορική άνάλυση μπορεΐ νάδώσει μιάν άπάντηση: ή κρατική αύτή μορφή παρουσιάζει

σημαντικές Ιδιομορφίες' δέν άποτελεΐ, άλλωστε, στίς χώρες

αύτές, μιάν έξαίρεση, άλλά τόν κανόνα. Είναι γνωστό πώς ή

Ιστορική αύτή άνάλυση άρχίζει νά έκδηλώνεται καί στήν Ιδια τή

Γαλλία, καί δέν έχω παρά νά έπισημάνω τίς έργασίες —τοπο

θετημένες άσφαλώς σέ διαφορετικές προοπτικές— τοΰ Jean

Ellenstein καί τοΰ Charles Bettelheim, γιά νά μήν άναφέρω τίς

15."Εκδ. Maspero. 1970.

16. Maspero. 1975.




παραδοσιακές άναλύσεις τοΰ τροτσκιστικοΰ ρεύματος πού, άν

καί δέν είναι κατά τή γνώμη μου Ικανοποιητικές, μάς έμαθανώστόσο άρκετά. "Αν τίς μνημονεύω έδώ μαζί, είναι γιατί πρόκει

ται γιά άναλύσεις πού άναφέρονται άκριβώς στή μαρξιστική

μέθοδο. Ό χ ι πώς δ μαρξισμός μπορεΐ μόνος του νά έξηγήσει τά

πάντα, άλλά τελοσπάντων θά ήθελα νά μοΰ άναφέρουν, άπό τούς

νεόκοπους «άντιμαρξιστές», πού υποστηρίζουν σήμερα λίγο ή

πολύ δτι ό μαρξισμός δέν μπορεΐ νά έξηγήσει αύτό πού συμβαί

νει στίς άνατολικές χώρες, εναν μόνο πού νά έχει κάμει, ή έστω

έπιχειρήσει, αύτή τήν άπαραίτητη Ιστορική άνάλυση.

Ή άνάλυση αύτή, πού θεμελιώνει τήν ύλικότητα τοΰ Κρά

τους στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν κοινωνικό καταμερισμό

τής έργασίας, δέν είναι έπομένως, οϋτε έδώ, έτερογενής έναντι

(ή συμπληρωματική) μιας άνάλυσης άπό τή σκοπιά τών τάξεων

καί τής πάλης τών τάξεων. Σέ δ,τι άφορά τήν έξατομίκευση τοΰ

κοινωνικού σώματος πού πάνω του άσκεΐται ή έξουσία, τό

ζήτημα δέν είναι νά «συναγάγουμε» τήν όργανωτική διάρθρωση

τοΰ Κράτους άπό τούτη τήν πορεία τής έξατομίκευσης καί νά τή

συσχετίσουμε, σέ συνέχεια, μέ τήν πάλη τών τάξεων καί τήν

πολιτική κυριαρχία. Ή πορεία αύτή, πού άνάγεται άκριβώς

στήν καπιταλιστική έργασιακή διαδικασία καί στόν καπιταλι

στικό καταμερισμό τής έργασίας, δέν είναι παρά ή διαμόρφωση

τοΰ έδάφους πού πάνω του συγκροτούνται οί κοινωνικές τάξειςκαί ή πάλη τών τάξεων, στήν καπιταλιστική τους Ιδιοτυπία.

Άντίθετα άπό τίς τάξεις-κάστες ή τά κοινωνικά στρώματα τής

δουλοκτητικής περιόδου καί τοΰ Μεσαίωνα, τάξεις κλειστές

στίς όποιες άνήκουν οί δρώντες παράγοντες μιά γιά πάντα άπό

τήν ίδια τή φύση τους, οΐ τάξεις στόν καπιταλισμό είναι

«άνοιχτές», βασισμένες στήν κατανομή καί τήν κυκλοφορία τών

έξατομικευμένων μέσα στούς κόλπους τους παραγόντων, είτε

πρόκειται γιά τήν άστική τάξη, τήν έργατική τάξη, τή μικροαστική ή γιά τίς τάξεις τής υπαίθρου. Αύτές οί άνοιχτές τάξεις

συνεπάγονται ένα ρόλο τοΰ Κράτους κυριολεκτικά πρωτόφαντο,

τόν ρόλο τοΰ νά καταμερίζει καί νά κατανέμει τούς έξατομικευμέ-




νους διαμέσου τών τάξεων δρώντες παράγοντες, τόν ρόλο τοΰ νά

μορφώνει καί νά έξασκεΐ, νά έξειδικεύει καί νά καθυποτάσσει

τούς δρώντες παράγοντες μέ τέτοιον τρόπο ώστε νά μποροΰν νά

καταλαμβάνουν τή μιά ή τήν άλλη ταξική θέση μέ τήνόποία δέν

είναι δεμένοι άπό τή φύση τους ή άπό τήν καταγωγή τους:

καθαυτό ρόλος τοΰ σχολείου, άλλά καί τοΰ στρατοΰ, τής φυλα

κής ή τής διοίκησης. *0 μηχανισμός τής έξατομίκευσης είναι

ήδη μιά ένταξη, μέσα στήν ύλικότητα τοΰ Κράτους, τής Ιδιοτυ

πίας τών τάξεων στόν καπιταλισμό: οί τεχνικές άσκησης τής

έξουσίας στό σχολείο ή στό στρατό (πειθαρχίες κανονικοποίη-

σης-έξατομίκευσης) είναι συνυπόστατες μέ τόν ρόλο τους τής

έξάσκησης-καταμέρισης-κατανομής τών δρώντων παραγόντων-

άτόμων άνάμεσα στίς τάξεις. Τέλος, αύτή ή χαραγμένη στήν

καπιταλιστική σωματότητα έξατομίκευση παίρνει διαφορετικό

νόημα καί διαφορετικούς τρόπους έκφρασης άνάλογα μέ τίς

διάφορες κοινωνικές τάξεις. 'Υπάρχειμιά άστική έξατομίκευση

καί μιά έργατική έξατομίκευση, ένα άστικό σώμα κι ένα έργατι-κό σώμα, τρόποι έκφρασης τής καπιταλιστικής έξατομίκευσης

καί σωματότητας, δπως άκριβώς ύπάρχει καί μιά άστική οίκογέ-

νεια καί μιά έργατική οίκογένεια, τρόποι έκφρασης τής θεμε

λιωμένης στή διαδικασία τής έξατομίκευσης καπιταλιστικής

οίκογένειας.



*0 νόμος

3

/

Νόμος καί τρομοκρατία

Τό τρίτο παράδειγμα στό όποιο θά σταθώ άφορά τόν ρόλο τοΰ

νόμου. Παράδειγμα πού μάς ένδιαφέρει γιά πολλούς λόγους: μάς

παρέχει κυρίως τή δυνατότητα νά θέσουμε μέ άκρίβεια τό

ζήτημα τής καταστολής στήν άσκηση τής έξουσίας. Κι άπό

τούτη τήν άποψη, τό καπιταλιστικό Κράτος άποτελεΐ μιά άληθι-

νή τομή σέ σχέση μέ τά προκαπιταλιστικά Κράτη.

Πρίν άπ' δλα διότι ό νόμος παρουσιάστηκε πολύ άργά, μαζί

μέ τό καπιταλιστικό Κράτος καί μέ τήν Ιστορική του συγκρότη

ση, ώς περιορισμός τής κρατικής αυθαιρεσίας, καί μάλιστα ώς

φραγμός σέ μιάν όρισμένη μορφή άσκησης τής βίας. Αύτό

άκριβώς τό «Κράτος δικαίου» θεωρήθηκε ώς άντίθετο στήνάπεριόριστη έξουσία, δημιουργώντας τήν αύταπάτη ένός διώνυ

μου Νόμος/Τρομοκρατία. Διότι ό νόμος καί ό κανόνας ήταν

πάντα παρόντες στή σύσταση τής έξουσίας: τό άσιατικό ή

δεσποτικό Κράτος, τό δουλοκτητικό Κράτος (Ρώμη, ’Αθήνα),

τό φεουδαρχικό Κράτος θεμελιώθηκαν πάντα στό Δίκαιο καί τόν

νόμο, άπό τό βαβυλωνικό ή άσσυριακό Δίκαιο ώς τό έλληνικό

καί ρωμαϊκό Δίκαιο καί τίς μεσαιωνικές δικαιικές μορφές. Κάθε

κρατική μορφή, άκόμα καί ή πιό αίματηρή, δομήθηκε πάντα ώς νομική όργάνωση, έμφανίστηκε μέσα σέ πλαίσιο δικαίου καί

λειτούργησε μέ τή νομική μορφή: Τέτοια ήταν, δπως είναι

γνωστό, καί ή περίπτωση μέ τόν Στάλιν καί τό Σύνταγμά του τοΰ




1937, πού λογιζόταν ώς «τό πιό δημοκρατικό στόν κόσμο».

Τίποτε λοιπόν τό πιό σφαλερό άπό μιά είκαζόμενη άντίθεσηάνάμεσα στήν αύθαιρεσία, τίς ύπερβασίες, τήν άγαθή βούληση

τοΰ ήγεμόνα καί τό κράτος τοΰ νόμου. "Οραμα πού άντιστοιχεΐ

στή δικαιική-νομιστική άντίληψη γιά τό Κράτος, άντίληψη τής

πολιτικής φιλοσοφίας τοΰ κατεστημένου άστικοΰ Κράτους έ-

νάντια στήν όποία έκδηλώθηκαν τόσο ό Μάρξ δσο καί ό Μάξ

Βέμπερ καί άπό τήν όποία δέν γελάστηκαν οί θεωρητικοί τής

αίματηρής κυοφορίας αύτοΰ τοΰ Κράτους, ό Μακιαβέλλη καί ό

Χόμπς. Τό υποτιθέμενο τοΰτο σχίσμα μεταξύ νόμου καί βίας

είναι όπωσδήποτε πλαστό, άκόμα, άν δχι κυρίως, γιά τό σύγχρο

νο Κράτος. Αύτό ίσα ίσα τό Κράτος δικαίου, τό κατεξοχήν

Κράτος τοΰ νόμου, άντίθετα άπό τά προκαπιταλιστικά Κράτη,

κατέχει τό μονοπώλιο τής βίας καί τής δψιστης τρομοκρατίας,

τό μονοπώλιο τοΰ πολέμου.

' Ο νόμος είναι έπομένως συστατικό μέρος τοΰ κατασταλτι

κού συστήματος καί τής όργάνωσης τής άσκούμενης άπό κάθε

Κράτος βίας. Τό Κράτος έκδίδει τόν κανονισμό, έξαγγέλλει τόν

νόμο καί έγκαθιδρύει έτσι ένα πρώτο πεδίο έπιταγών, άπαγορεύ-

σεων καί λογοκρισίας καθιερώνοντας τό έδαφος έφαρμογής καί

τό άντικείμενο τής βίας. Κάτι άκόμη: ό νόμος όργανώνει τίς

συνθήκες λειτουργίας τής φυσικής καταστολής, προσδιορίζει

καί διακοινώνει τούς τρόπους διεξαγωγής της, πλαισιώνει τούς

μηχανισμούς πού τήν άσκοΰν. Ό νόμος είναι, άπό τούτη τήν

άποψη, ό κώδικας τής όργανωμένης δημόσιας βίας. Ή άγνόησητοΰ ρόλου τοΰ νόμου στήν όργάνωση τής έξουσίας όφείλεται

πάντοτε σ ’ έκείνους πού παραβλέπουν τόν ρόλο τής φυσικής

καταστολής στή λειτουργία τοΰ Κράτους, ό Φουκώ συγκεκριμέ

να, δπως τό βλέπουμε στό βιβλίο του Ή θέληση γιά γνώση,

λογικό άκολούθημα τών πλανών του στό ’Επιτήρηση καί Τιμω

ρία.

Σχηματοποιώντας μπορούμε νά όρίσουμε τήν άλυσίδα τώνσυλλογισμών τοΰ Φουκώ σ ’ αύτή τήν περίπτωση μέ τόνάκόλου-

θο τρόπο: α) τό διώνυμο νομιμότητα-τρομοκρατία είναι πλαστό,

διότι ό νόμος πάντοτε συνόδεψε τήν άσκηση τής βίας καί τής




φυσικής καταστολής· β) ή άσκηση τής έξουσίας στίς σύγχρονες

κοινωνίες βασίζεται πολύ λιγότερο στή βία-άνοιχτή καταστολήπαρά στούς πιό λεπτούς, καί θεωρούμενους «έτερογενεΐς» πρός

τή βία, μηχανισμούς τής πειθαρχίας: «"Αν καί είναι σωστό δτι

τό νομικό στοιχείο χρησίμευσε γιά νά άντιπροσωπεύσει δχι

βέβαια μέ άποκλειστικό τρόπο μιάν έξουσία βασικά θεμελιωμέ

νη στήν παρακράτηση καί στό θάνατο, ώστόσο είναι άπόλυτα

έτερογενής πρός τίς νέες μεθόδους έξουσίας πού λειτουργοΰν

δχι μέ τό δίκαιο άλλά μέ τήν τεχνική, δχι μέ τόν νόμο άλλά μέ

τήν κανονικοποίηση, δχι μέ τόν κολασμό άλλά μέ τόν έλεγχο,

καί πού έφαρμόζονται σέ έπίπεδα καί μέ μορφές πού ξεπερνούν

τό Κράτος καί τούς μηχανισμούς του.»17 ’'Ασκηση τής έξουσίας

πού συνεπάγεται, δπως λέει, μετά τόν Φουκώ, ό R. Castel, τό

πέρασμα άπό τήν έπιβολή-καταναγκασμό στή χειραγώγηση-

πειθώ18, κοντολογίς τήν περίφημη «έσωτερίκευση» τής κατα

στολής στίς δυναστευόμενες μάζες. ’Αναπόφευκτη συνέπεια

είναι δτι ό Φουκώ υποτιμά τόν ρόλο τοΰ νόμου, τουλάχιστονστήν άσκηση τής έξουσίας μέσα στίς σύγχρονες κοινωνίες,

άλλά έκδηλώνει έπίσης μιάν ύποτίμηση γιά τόν ρόλο τοΰ

Κράτους, ύποτίμηση πού συνοδεύεται άπό μιά παραγνώριση τής

θέσης πού κατέχουν μέσα στό σύγχρονο Κράτος οί κατασταλτι

κοί μηχανισμοί (στρατός, άστυνομία, δικαιοσύνη κτλ.) ώς δργα-

να άσκησης τής φυσικής βίας. Αύτά τά θεωρεί μόνο ώς τμήματα

τοΰ πειθαρχικού μηχανισμοΰ πού πλάθουν τήν έσωτερίκευση

τής καταστολής μέ τήν κανονικοποίηση.'Α ν ό πρώτος συλλογισμός πού άφορά τήν όργανική σχέση

μεταξύ τοΰ νόμου καί τής άσκησης τής βίας είναι σωστός, ό

δεύτερος είναι πέρα γιά πέρα λαθεμένος. ’'Αλλωστε δέν άνήκει

Αποκλειστικά στόν Φουκώ, άλλά χαρακτηρίζει κι ένα όλόκληρο

ρεΰμα σκέψης πιό πλατύ καί κατά τά άλλα πολύ διαφορετικό άπό

τόν Φουκώ. Ό συλλογισμός αύτός έχει αποκρυσταλλωθεί στό

ζεΰγμα βία-συναίνεση, καταστολή-Ιδεολογία, πού σημάδεψε γιά

μεγάλο διάστημα τίς άναλύσεις τίς σχετικές μέ τήν έξουσία. Τό

17. La νοίοπιέ de savoir. σ. 117-118.

18. R. C astel. Le psychanalysme, 1976. σ. 288 ict.



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

λαϊτμοτίβ είναι άπλό: ή σύγχρονη έξουσία δέν είναι θεμελιωμέ

νη πάνω στήν όργανωμένη φυσική βία, άλλά στήν ίδεολογικο-

συμβολική χειραγώγηση, στήν όργάνωση τής συναίνεσης, στήν

έσωτερίκευση τής καταστολής («ό χωροφύλακας μές στά μυα

λά»)· Τήν προέλευση τής άντίληψης αύτής τή βρίσκουμε στίς

πρώτες άναλύσεις πού έκανε ή άστική πολιτικο-νομική φιλοσο

φία, αύτή άκριβώς πού άντιπαρέθετε βία καί νόμο, βλέποντας

στό Κράτος δικαίου καί στήν έπικράτηση τοΰ νόμου τόν ένδογε

νή περιορισμό τής βίας. ' Η άντίληψη αύτή είχε, μέ διάφορες

μορφές, τίς σύγχρονες προεκτάσεις της: τίς άναλύσεις τής

σχολής τής Φρανκφούρτης —τίς περίφημες άναλύσεις γιά τήν

ύποκατάσταση τής άστυνομίας ώς δεσποτικής άρχής μέ τήν

οίκογένεια— καί άπό τόν Μαρκοΰζε ώς τόν P. Bourdieu γιά τή

συμβολική βία, τό θέμα τής έσωτερίκευσης τής βίας, γενικότερα

τό θέμα μιάς άς ποΰμε «μείωσης» τής φυσικής βίας κατά τήν

άσκηση τής έξουσίας, έχει γίνει κοινός τύπος. ’Εκείνο πού

έπομένως φαίνεται έδώ βασικό είναι ταυτόχρονα ή υποτίμησητοΰ ρόλου τής καταστολής μέ τήν πιό στενή έννοια τοΰ δρου,

δηλαδή τού ένοπλου καί θανατηφόρου καταναγκασμού πάνω

στά σώματα, καί ή άντίληψη γιά τήν έξουσία ώς διώνυμου

καταστολή-Ιδεολογία, δπου οί δυό δροι του άποτελούν συνι-

στώσες-ποσότητες μέ άθροισμα μηδέν. Μείωση ή άπομάκρυνση

τής φυσικής βίας δέν μπορεΐ ν’ άντιστοιχεΐ, μέσα στή λειτουρ

γία καί τή διατήρηση τής έξουσίας, παρά σέ μιάν ένταση ή

αύξηση τής Ιδεολογικής ένστάλαξης (συμβολική βία - έσωτερίκευση τής καταστολής).

Πρόκειται βασικά γιά μιάν άντίληψη τής έξουσίας μόλις

διαφορετική άπό έκείνην πού έπικρατεΐ σέ άρκετές άναλύσεις,

πολύ τής μόδας σήμερα, πού θεμελιώνουν τή συναίνεση στήν

έπιθυμία τών μαζών (οί μάζες έπιθύμησαν τάχα τόν φασισμό) ή

στήν άγάπη στόν ’Αφέντη19. Έ χουν τοΰτο τό κοινό μέ τό

προηγούμενο ρεΰμα, δτι παραβλέπουν τό ρόλο τής όργανωμένης

19. Ά π ό τόν Fr. L yo ta rd (L'iconomie libidinale, 1974) ώς τόν P. LscrNDRr

( L’amour du censeur, 1974). περνώντας άπό τόν R. S c h frf r . ό κατάλογος είναι

μακρύς.



112 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

φυσικής βίας, άνάγοντας έξάλλου τήν έξουσία στήν καταστολή-

άπαγόρευση. "Εχουμε έτσι μιάν ύποκειμενικοποίηση τής άσκησης τής έξουσίας μέ τή μορφή μιάς άναζήτησης τών «λόγων τής

ΰπακοής» στήν έπιθυμία ή στήν άγάπη πρός τήν έξουσία, πού

παίρνουν έδώ τή θέση τοΰ ύποτιθέμενου, στά προηγούμενα

ρεύματα, ρόλου τής Ιδεολογίας ώς παράγοντα έσωτερίκευσης

τής καταστολής. "Αν ό νόμος έπεμβαίνει έδώ, αύτό δέν γίνεται

ποτέ μέ τή μορφή κωδίκευσης τής φυσικής βίας, άλλά ώς

πρόσωπο τοΰ ’Αφέντη πού, μέ μόνη τήν παρουσία του, τήν

άπόφανση ή τόν λόγο του, προκαλεΐ τήν έπιθυμία καί τήν άγάπη

τών ύπηκόων. Στό ζεΰγμα καταστολή-Ιδεολογία υποκαθίσταται

τό ζεΰγμα νόμος-άγάπη, άπαγόρευση-έπιθυμία, άλλά ό ρόλος

τής βίας στή θεμελίωση τής έξουσίας έξακολουθεΐ νά ύποτιμά-

ται: δέν πρόκειται ποτέ παρά γιά τούς λόγους τής συναίνεσης.

Τό άνησυχητικό λοιπόν σέ τοΰτες τίς άναλύσεις δέν είναι

καθόλου —άντίθετα μάλιστα— δτι θέτουν τό ζήτημα τής συναί

νεσης στήν έξουσία: είναι δτι ταυτόχρονα παραβλέπουν τόν

ρόλο τής όργανωμένης φυσικής βίας στήν καταστολή καί δτι

άνάγουν τήν έξουσία στή συμβολική ή έσωτερικευμένη κατα

στολή καί στήν άπαγόρευση. ’Αδυνατοΰν έτσι νά συλλάβουν

τούς θετικούς υλικούς λόγους (άνάμεσα σέ άλλα, παραχωρήσεις

τής έξουσίας στίς μάζες) αύτής τής συναίνεσης καί τή θεμελιώ

νουν στήν άγάπη-έπιθυμία τής καταστολής, ένώ οί λόγοι αύτοί,

πέρα πάντοτε άπό τήν κυρίαρχη Ιδεολογία, παίζουν άποφασι-

στικό ρόλο. Τό δτι τονίζουμε δμως τή θετικότητα τής έξουσίαςδέν σημαίνει, άπό τήν άλλη μεριά, δτι άποκρύπτουμε καί τό

ζήτημα τής καταστολής καί τόν ρόλο τής Ιδεολογίας πού

έπεμβαίνει κι αύτή στή συναίνεση. Κι δμως αύτό άκριβώς

συμβαίνει μέ τόν Φουκώ: άν καί ό ίδιος διαφέρει άπό τά

προηγούμενα ρεύματα διότι άποδείχνει —κι έδώ είναι ή άξία

του— μιάν άπό τίς πλευρές τών τεχνικών μέσων τής έξουσίας

πού όργανώνουν ύλικά τήν ύποταγή τών δυναστευομένων (ή

πειθαρχία μέ τήν κανονικοποίηση), οΐ άναλύσεις του ώστόσοχαρακτηρίζονται κι αύτές άπό τή σταθερή ύποτίμηση τοΰ ρόλου

τής άνοιχτής φυσικής βίας, ένώ ή ύποτίμηση τοΰ ρόλου τοΰ

νόμου (δχι ώς έπαγωγοΰ άγάπης-έπιθυμίας άλλά ώς κωδίκευσης




άκριβώς αυτής τής βίας) είναι έδώ άπλώς ένα σύμπτωμά της.

Παλλειτουργικότητα τών τεχνικών τής έξουσίας πού, στόνΦουκώ, άπορροφά μεμιάς δχι μόνο τό ζήτημα τής φυσικής βίας

άλλά καί τό ζήτημα τής συναίνεσης πού γίνεται ένα μή-πρόβλη-

μα, δηλαδή ένα πρόβλημα πού δέν έρευνήθηκε θεωρητικά, ή πού

ξανακυλάει σέ άναλύσεις τοΰ τύπου «έσωτερίκευση τής κατα

στολής». Ποιοί είναι, πέρα άπό τήν κανονικοποιητική πειθαρ

χία, οί «λόγοι» τής συναίνεσης πού ώστόσο δέν έμποδίζουν νά

έξακολουθοϋν νά υπάρχουν άγώνες; Ά ν αύτή ή πειθαρχία

άρκοΰσε γιά νά έξηγήσει τήν υποταγή, γιατί θά έπέτρεπε τήν

ϋπαρξη τών άγώνων; Φτάνουμε έδώ στήν κομβική έκείνη άπορία

τών άναλύσεων τοΰ Φουκώ στήν όποία θά χρειαστεί νά έπανέλ-

θω: στό άθεμελίωτο τών περίφημων «άντιστάσεων» στήν έξου

σία πού τόσο τίς λιχουδεύεται ό Φουκώ. Στήν πράξη, άν πρέπει

νά υπάρχει όργανωμένη φυσική βία, είναι γιά τόν ίδιο λόγο πού

πρέπει νά υπάρχει συναίνεση: άκριβώς έπειδή υπάρχουν πρώτα

καί πάντοτε άγώνες πού αίτια τους έχουν πρίν άπ' δλα τήν

έκμετάλλευση. Ά ν αύτή ή πρωταρχική καί άπαράκαμπτη πραγ

ματικότητα, πού κάνει ώστε οί άγώνες νά είναι πάντα ή βασική αίτία

τής έξουσίας, ξεχαστεΐ υπέρ μιάς θεωρίας πού βλέπει τήν έξουσία

(τό Νόμο, τόν ’ Αφέντη) σάν τή βασική αίτία τών άγώνων, ή μιάς

σχέσης μεταξύ καθαρά Ισοδύναμων δρων «έξουσία-άντιστά-

σεις», τότε όδηγούμαστε είτε στό νά θεωροΰμε τή συναίνεση

παραγωγό τής άγάπης ή τής έπιθυμίας τής έξουσίας, είτε νά

κουκουλώνουμε αύτήν τή συναίνεση ώς πρόβλημα. Καί στίς δύοπεριπτώσεις καταχωνιάζουμε τόν ρόλο τής βίας.

Τί συμβαίνει στήν πραγματικότητα; Τό καπιταλιστικό Κρά

τος, άντίθετα πρός τά προκαπιταλιστικά Κράτη, κατέχει τό

μονοπώλιο τής νόμιμης φυσικής βίας. Ή συνεισφορά τοΰ Μάξ

Βέμπερ είναι δτι διευκρίνισε τοΰτο τό σημείο δείχνοντας έξάλ-

λου δτι ή νομιμότητα αύτοΰ τοΰ Κράτους, τό όποιο συγκεντρώ νει τήν όργανωμένη δύναμη, είναι ή θεμελιωμένη στόν νόμο

«όρθολογική-έννομη» νομιμότητα: ή τεράστια συσσώρευση

τών μέσων σωματικού καταναγκασμού άπό τό καπιταλιστικό




Κράτας συμβαδίζει μέ τόν χαρακτήρα του ώς Κράτους δικαίου.

Ή συγκεκριμένη αύτή κατάσταση έχει έξαιρετικά άξιοσημείω-τες συνέπειες. Ό βαθμός άνοιχτής φυσικής βίας πού άσκεΐται

κατά τίς διάφορες, έξωτερικές πρός τό Κράτος, καταστάσεις

«Ιδιωτικής» έξουσίας, άπό τό έργοστάσιο ώς τίς περίφημες

μικροκαταστάσεις έξουσίας, είναι σέ ύποχώρηση στό βαθμό

άκριβώς πόύ τό Κράτος κρατάει τό μονοπώλιο τής νόμιμης

φυσικής βίας. Τά εύρωπαϊκά καπιταλιστικά Κράτη συγκροτή-

θηκαν κυρίως μέσα άπό τήν είρηνοποίηση τών σπαραζόμενων

άπό τούς φεουδαρχικούς πολέμους έδαφών. ’Εξάλλου ή θεσμο-

ποιημένη πολιτική έξουσία, πού κατέχει ώστόσο τό μονοπώλιο

αύτής τής βίας, προσφεύγει σ ’ αύτήν —στίς όμαλές συνθήκες

κυριαρχίας— λιγότερο άπ’ δ,τι στά προκαπιταλιστικά Κράτη.

"Αν βάλουμε κατά μέρος: α) τίς έκτακτες μορφές καπιταλιστι

κών Κρατών (φασισμούς, στρατιωτικές δικτατορίες κτλ.) πού

λυμαίνονται σήμερα τόν κόσμο μας, μορφές πού δέν πρέπει

πάντως νά ξεχνάμε, μέ τή βραχεία μνήμη καί τήν εύρωπαιοκεν-

τρική έπιπολαιότητα τών θεωρητικών μας (πού είναι έτοιμοι

ώστόσο νά θυμηθούν τή βία μόνο γιά τά καθεστώτα τής ’ Ανατο

λής)· β) τίς περιπτώσεις τής άκρότατης τρομοκρατίας τοΰ πολέ

μου (τοΰ πρώτου παγκόσμιου πολέμου, τοΰ δεύτερου παγκόσμιου

πολέμου, τών άλλων... καί τώρα τοΰ πυρηνικού: ποιός δμως είχε

τήν Ιδέα νά πει δτι ή σύγχρονη έξουσία δέν λειτουργεί πιά

«μέχρι θανάτου»;)· γ) τίς συγκυρίες δξυνσης τών ταξικών άγώ-

νων — τότε θά διαπιστώσουμε δτι ή έμπρακτη χρήση τήςάνοιχτής βίας παραμένει περιορισμένη σχετικά μέ τό παρελθόν.

Θά έλεγε κανείς πώς τό Κράτος αύτό χρειάζεται νά χρησιμο

ποιήσει λιγότερο τή βία έφόσον κατέχει τό νόμιμο μονοπώλιό

της.

Τό νά συμπεραίνει κανείς άπό τά παραπάνω δτι ή σύγχρονη

έξουσία καί κυριαρχία έπαψαν νά θεμελιώνονται πάνω στή

φυσική βία είναι μιά τρέχουσα αύταπάτη. 'Α ν δμως αύτή ή βία

δέν ένεργοποιεΐται, κατά τήν καθημερινή άσκηση τής έξουσίας,μέ τόν Ιδιο τρόπο δπως στό παρελθόν, παραμένει ώστόσο, καί

μάλιστα περισσότερο άπό ποτέ, καθοριστική. Ή μονοπώλησή

της άπό τό Κράτος είναι έκείνη πού γεννά τίς μορφές μιάς



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 11$

κυριαρχίας δπου οί πολλαπλές μέθοδοι δημιουργίας τής συναί

νεσης παίζουν τόν κύριο ρόλο. Γιά νά τό καταλάβουμε αύτό θάχρειαστεί νά ξεπεράσουμε τήν άναλογική μεταφορά τής άπλής

συμπληρωματικότητας μεταξύ βίας καί συναίνεσης, πού άντι-

γράφει τήν εΙκόνα τού Κένταυρου (μισού ζώου, μισού άνθρώπου)

τού Μακιαβέλλη. ' Η φυσική βία δέν υπάρχει μόνο παράπλευρα

μέ τή συναίνεση, σάν δύο μετρήσιμα καί όμοιογενή μεγέθη πού

έχουν σχέσεις άντιστραμμένες, έτσι πού ή περισσότερη συναί

νεση ν ' άντιστοιχεΐ σέ λιγότερη βία. "Αν ή βία-τρομοκρατία

έξακολουθεΐ νά έχει καθοριστική θέση, αύτό δέν όφείλεται

άπλώς στό δτι μένει διαρκώς σέ έφεδρεία καί δέν έκδηλώνεται

άνοιχτά παρά μόνο στίς κρίσιμες καταστάσεις. Ή μονοπωλημέ-

νη άπό τό Κράτος φυσική βία βρίσκεται μόνιμα στή βάση τών

τεχνικών μέσων τής έξουσίας καί τών μηχανισμών τής συναίνεσης,

άνήκει στό πλέγμα τών πειθαρχικών καί Ιδεολογικών όργάνων καί

πλάθει τήν ύλικότητα τοΰ κοινωνικού σώματος πάνω στό όποιο

άσκεΐται ή κυριαρχία, άκόμα κι δταν αύτή ή βία δέν άσκεΐται

άπευθείας.

Τό ζήτημα έπομένως δέν είναι νά άντικαταστήσουμε τό

διώνυμο νόμος-τρομοκρατία, καταστολή-Ιδεολογία μ' ένα τριώ

νυμο καταστολή-πειθαρχική έπιβολή κανόνων-ίδεολογία, κά

νοντας τόπο γιά έναν τρίτο δρο μέσα σέ μιά σχέση μέ άμετάβλη-

τη λειτουργία: έτερογενή καί διαφορετικά μεγέθη μιας ποσοτι-

κοποιήσιμης έξουσίας ή τρόποι άσκησης μιας έξουσίας-ούσίας.

Τό ζήτημα είναι νά καταλάβουμε τήν ύλική όργάνωση τήςέξουσίας ώς ταξικής σχέσης τής όποίας ή όργανωμένη φυσική

βία είναι ό δρος ύπαρξης καί τό έχέγγυο τής άναπαραγωγής. *Η

έγκατάσταση τών τεχνικών μέσων τής καπιταλιστικής έξουσίας,

ή σύσταση πειθαρχικών μηχανισμών (ό μεγάλος «έγκλεισμός»),

ή έμφάνιση ίδεολογικο-πολιτιστικών θεσμών (άπό τό κοινο

βούλιο ώς τήν καθολική ψηφοφορία καί ώς τό σχολείο) προϋπο

θέτουν τή μφνοπώληση άπό τό Κράτος αύτής τής βίας, πού

καλύπτεται άκριβώς μέ τή μετατόπιση τής θεμιτότητας πρός τή νομιμότητα καί μέ τήν έπικράτηση τοΰ νόμου. Τήν προϋποθέ

τουν δχι μόνο στήν Ιστορική τους γενεαλογία, άλλά καί στήν

ύπαρξη καί άναπαραγωγή τους. Γιά ν ’ άρκεστοΰμε σ ’ ένα μόνο




παράδειγμα: ό έθνικός στρατός είναι συνυπόστατος μέ τό κοινο

βούλιο καί τό καπιταλιστικό σχολείο. Αύτή ή συνυπόσταση δέν

έδράζεται μόνο σέ μιά κοινή θεσμική ύλικότητα έξαρτώμενη

άπό τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, πού τόν ένσαρ-

κώνουν αύτοί οί μηχανισμοί. ' Εδράζεται καί στό γεγονός δτι ό

έθνικός στρατός, ώς τμήμα άκριβώς τοΰ κρατικοΰ μονοπωλίου

τής νόμιμης φυσικής βίας, δδηγεΐ σέ μορφές ύπαρξης καί

λειτουργίας θεσμών —κοινοβούλιο, σχολείο— δπου ή βία δέν

έχει άνάγκη νά ένεργοποιηθεΐ σάν τέτοια. Ή όμαλή ύπαρξη, ή

ίδια ή συγκρότηση τοΰ κοινοβουλίου ώς νομοθετικοΰ σώματος

είναι άδιανόητη δίχως τή δημιουργία τοΰ σύγχρονου έθνικοΰ

στρατοΰ.

Ά ς ξανάρθουμε, τέλος, στό θέμα τοΰ θανάτου. Πώς νά μή

συνδέσουμε τίς μεταβολές τοΰ τρόπου πού πεθαίνει κανείς πιό

πεζά στό κρεβάτι του, τήν πραγματική άπαγόρευση πού στίς

σύγχρονες κοινωνίες έπιβάλλεται στό θάνατο, τήν άπαλλοτρίω-

ση τών «Ιδιωτών» πολιτών άπό τόν ίδιο τόν θάνατό τους20, μέ τήμονοπώληση άπό τό Κράτος τής νόμιμης δημόσιας τρομοκρα

τίας; Τό Κράτος παύει άραγε νά λειτουργεί μέχρι θανάτου;

Άκόμα κι δταν δέν έκτελεΐ (θανατική ποινή), δέν σκοτώνει ή

δέν άπειλεΐ νά τό κάνει, άκόμα, άν δχ ι κυρίως, δταν σ ' έμποδίζει

νά πεθάνεις, τό σύγχρονο Κράτος διαχειρίζεται τόν θάνατο καί ή

Ιατρική έξουσία ύπάγεται κι αύτή στόν σύγχρονο νόμο.

' Η μονοπώληση άπό τό Κράτος τής νόμιμης βίας παραμένειέπομένως τό καθοριστικό στοιχείο τής έξουσίας άκόμα κι δταν

αύτή ή βία δέν άσκεΐται άπευθείας καί άνοιχτά. Αύτή ή μονοπώ

ληση βρίσκεται στή βάση τών νέων μορφών άγώνα στόν καπι

ταλισμό καί σ ’ αύτές άντιστοιχεΐ δ ρόλος τών μηχανισμών πού

όργανώνουν τή συναίνεση· έτσι, έξουσία καί άγώνες άλληλο-

προκαλοΰνται καί άλληλοκαθορίζονται. Ή συγκέντρωση τής

ένοπλης δύναμης άπό τό Κράτος, ό άφοπλισμός καί ή άποστρα-

τιωτικοποίηση τών Ιδιωτικών τομέων, προϋπόθεση γιά τήν

20. Ph. Amis. Histoire de la mort en Occident. 1975. καί oi έργασίες τοΰ L. V.

T HOMAS.




έδραίωση τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης, συντείνουν στή

μετατόπιση τής πάλης τών τάξεων άπό έναν μόνιμο έμφύλιοπόλεμο —μέ τή μορφή περιοδικών καί τακτικών ένοπλων συγ

κρούσεων— πρός νέες μορφές, δπως είναι ή πολιτική καί

συνδικαλιστική όργάνωση τών λαϊκών μαζών, ένάντια στίς

όποιες ή άνοιχτή φυσική βία έχει, δπως ξέρουμε, έντελώς

σχετική άποτελεσματικότητα. "Ενας λαός πού «άποστερεΐται»

τή «δημόσια» δύναμη είναι ήδη ένας λαός πού δέν ζεϊ πιά τήν

πολιτική κυριαρχία μέ τή μορφή μιάς φυσικής καί Ιερής μοίρας,

ένας λαός γιά τόν όποιο ή μονοπώληση τής έξουσίας άπό τόΚράτος δέν είναι νόμιμη παρά μόνο έφόσον ή νομική ρύθμιση

καί ή νομιμότητα τού άφήνουν νά έλπίζει, καί μάλιστα τοΰ

έπιτρέπουν ρητά καί καταρχήν, τήν πρόσβαση στήν έξουσία.

Κοντολογίς, τό Κράτος συγκεντρώνει στά ειδικευμένα σώματά

του τή βία, ένώ αύτή άρκεΐ λιγότερο παρά ποτέ γιά τήν άναπα-

ραγωγή τής κυριαρχίας. Τούς Ιδιωτικούς πολέμους καί τίς

ένοπλες συγκρούσεις μέ τή μορφή έπαναληπτικών θεοδικιών

κάθαρσης άπό τήν είμαρμένη τής έξουσίας, τούς πολέμους πού

σταματούν χάρη στή συγκέντρωση τής ένοπλης δύναμης στό

Κράτος, διαδέχεται ή μόνιμη πολιτική άμφισβήτηση τής έξου

σίας, άποτέλεσμα έπίσης τής μονοπώλησης τής φυσικής δύνα

μης άπό τό Κράτος. Οί μηχανισμοί πού όργανώνουν τή συναί

νεση στήνονται στά προχωρημένα φυλάκια τής έξουσίας: ή

έπικράτηση τοΰ καπιταλιστικού νόμου όρίζει αύτή τή θέση

στούς μηχανισμούς τής συναίνεσης —άκόμα καί μέ τή μορφήτοΰ Ιδεολογικού γανώματος τών κεφαλών— στό βαθμό άκριβώς

πού άντανακλά τή μονοπώληση τής φυσικής δύναμης άπό τό

Κράτος.

"Αν ό ρόλος τού νόμου (στό γενικό έπίπεδο δπου τοποθετού

μαι έδώ, δέν κάνει διάκριση μεταξύ νόμου καί Δικαίου) άποδεί-

χνεται έτσι άπαραίτητος στήν άσκηση τής έξουσίας ώς όργανώ-τριας τής καταστολής, τής όργανωμένης φυσικής βίας, αύτό δέν

σημαίνει δτι μέσα σέ τούτη τή δράση ή λογική τοΰ νόμου είναι ή

καθαρά άρνητική λογική τής άπόρριψης, τής παρεμπόδισης ή




τοΰ έξαναγκασμοΰ στή μή έκδήλωση καί στή βουβαμάρα. Ά ν ή

έξουσία δέν είναι ποτέ άποκλειστικά άρνητική, αύτό δέν όφείλε-ται μόνο στό δτι είναι καί κάτι άλλο άπό τόν νόμο. ' Ο νόμος, καί

στόν κατασταλτικό του ρόλο όκόμα, περιλαμβάνει μιά φανερή

πλευρά θετικότητας, διότι ή καταστολή δέν ταυτίζεται ποτέ μέ μιά

καθαρή άρνητικότητα. *0 νόμος δέν είναι μόνο ένα σύμφυρμα

άπαγορεύσεων καί λογοκρισίας. Είναι έπίσης αύτός πού, άπό τό

έλληνο-ρωμαϊκό Δίκαιο άκόμα, έκδίδει θετικές έντολές, πού δχι

μόνο σοΰ άπαγορεύει ή σέ άφήνει νά κάνεις κάτι σύμφωνα μέ τό

άπόφθεγμα δτι έπιτρέπεται αύτό πού δέν άπαγορεύεται άπό τόν

νόμο, άλλά καί σέ βάζει νά κάνεις κάτι, σ ’ έξαναγκάζει σέ

θετικές ένέργειες άπέναντι στήν έξουσία, σέ υποχρεώνει έπίσης

σέ λόγους άπευθυνόμενους στήν έξουσία. ' Ο νόμος δέν έπιβάλ-

λει μόνο τή σιωπή ή σέ άφήνει νά λές κάτι, άλλά συχνά σέ

υποχρεώνει νά λές κάτι (νά όρκίζεσαι, νά καταγγέλλεις κτλ.).

Γενικότερα, ό θεσμισμένος νόμος δέν υπήρξε ποτέ σκέτη έντολή

άποχής ή σκέτη λογοκρισία, ώστε νά έχουμε στήν όργάνωση

τοΰ Κράτους, άπό τό ένα μέρος νόμο-λογοκρισία-άρνητικότητα,

κι άπό τό άλλο, «κάτι άλλο»-δράση-θετικότητα. Ή τέτοια

άντιπαράθεση είναι έν μέρει σφαλερή, διότι ό νόμος όργανώνει

τό πεδίο τής καταστολής δχι μόνο ώς καταστολής αύτοΰ πού

πράττεται ένώ ό νόμος τό άπαγορεύει, άλλά καί ώς καταστολής

αύτοΰ πού δέν πράττεται ένώ ό νόμος σέ υποχρεώνει νά τό

πράττεις. Ά ν ό νόμος βρίσκεται ήδη μέσα στό κοινωνικό

σύστημα, μέ τήν έννοια δτι δέν έρχεται μόνο έκ τών υστέρων γιά νά βάλει τάξη σέ μιά προϋπάρχουσα φυσική κατάσταση, αύτό

όφείλεται στό δτι άποτελεΐ συστατικό μέρος τοΰ πολιτικο

κοινωνικού πεδίου ώς κωδικοποίηση τόσο τών άπαγορεύσεων

δσο καί τών θετικών έντολών.

' Η καταστολή δέν είναι έπομένως ποτέ σκέτη άρνητικότητα:

δέν έξαντλεΐται οδτε μέ τήν πραγματική άσκηση τής φυσικής

βίας, οδτε μέ τήν έσωτερίκευσή της. 'Υπάρχει καί κάτι άλλο

στήν καταστολή γιά τό όποιο σπάνια γίνεται λόγος: οί μηχανισμοί τοΰ φόβου. Μηχανισμοί ύλικοί καί καθόλου άπλώς ύποκει-

μενικοποιημένοι: άνέφερα τή θεατρικότητα τοΰ σύγχρονου Κρά

τους, σωστοΰ «Πύργου» τοΰ Κάφκα. Θεατρικότητα ένταγμένη




στόν σύγχρονο νόμο, στούς δαιδάλους καί λαβυρίνθους δπου

υλοποιείται αύτός ό νόμος: τό δτι τό πράγμα έχει τή βάση τουστό μονοπώλιο τής νόμιμης βίας, γιά νά τό καταλάβει κανείς θά

πρέπει νά έρευνήσει άπό τήν πλευρά τής Σωφρονιστικής άποι-

κίας, στόν Κάφκα πάλι.

Τέλος, άν καί ό νόμος παίζει σημαντικό ρόλο (θετικό καί

άρνητικό) στήν όργάνωση τής καταστολής, δέν περιορίζεται

σ ’ αύτήν: ό νόμος είναι έξίσου άποτελεσματικός στούς μηχανι

σμούς δημιουργίας τής συναίνεσης. 'Υλοποιεί τήν κυρίαρχη

Ιδεολογία πού έπεμβαίνει έδώ, έστω κι άν δέν έξαντλεΐ τούς

λόγους αύτής τής συναίνεσης. Ό νόμος-κανόνας, χάρη στήν

ίδια τή λογική υφή του, άποκρύπτει τίς πολιτικο-οικονομικές

πραγματικότητες, έμπεριέχει δομικά χάσματα καί κενά, μεταθέ

τει αύτές τίς πραγματικότητες στήν πολιτική σκηνή μέ τή

βοήθεια ένός είδικού μηχανισμού άπόκρυψης-άντίστρεψης. Με

ταφράζει έπίσης τή φαντασιακή παράσταση τής κοινωνίας καί

τής έξουσίας τής κυρίαρχης τάξης. ’ Ο νόμος είναι, άπό τούτη

τήν άποψη, καί παράλληλα μέ τή θέση του μέσα στόν μηχανι

σμό καταστολής, ένας άπό τούς σημαντικούς παράγοντες τής

όργάνωσης τής συναίνεσης τών δυναστευόμενων τάξεων, έστω

κι άν ή Θεμιτότητα (ή συναίνεση) δέν ταυτίζεται μέ τή νομιμότητα

οΰτε περιορίζεται σ ’ αύτήν. 01 δυναστευόμενες τάξεις δέν συ-

ναντοΰν τόν νόμο μόνο ώς φράγμα άποκλεισμοΰ, άλλά καί ώς

προσδιορισμό έκ μέρους του μιάς θέσης πού πρέπει νά καταλάβουν θέσης πού είναι συνάμα καί θέση ένταξης μέσα στό

πολιτικο-κοινωνικό πλέγμα, θέσης πού δημιουργεί καθήκοντα

καί υποχρεώσεις άλλά καί δικαιώματα καί πού ή φαντασιακή

έπένδυσή της έχει πραγματικές συνέπειες γιά τούς δρώντες

παράγοντες.

Καί κάτι άκόμα: πολλές άπό τίς ένέργειες τοΰ Κράτους πού

ξεπερνοΰν τόν άπλό κατασταλτικό καί Ιδεολογικό ρόλο του, οί

οίκονομικές παρεμβάσεις του, άλλά κυρίως οΐ υλικοί συμβιβασμοί πού έπιβάλλονται άπό τίς δυναστευόμενες τάξεις στίς

κυρίαρχες τάξεις —ένας άπό τούς άποφασιστικούς λόγους τής

συναίνεσης— καταχωροΰνται στό κείμενο τοΰ νόμου καί άποτε-




λοϋν μάλιστα μέρος τής έσωτερικής δομής του. Ό νόμος δέν

υπάρχει μόνο γιά νά έξαπατά ή νά συγκαλύπτει, ούτε μόνο γιά νάκαταστέλλει, υποχρεώνοντας τόν πολίτη νά πράττει κάτι ή

άπαγορεύοντάς του νά τό κάνει. 'Οργανώνει καί έπικυρώνει

έπίσης υπαρκτά δικαιώματα τών δυναστευόμενων τάξεων (δικαιώ

ματα βέβαια ένταγμένα μέσα στήν κυρίαρχη ιδεολογία καί πού

κάθε άλλο παρά Αντιστοιχούν, κατά τήν έφαρμογή τους, στή

νομική τους μορφή), καί περιλαμβάνει, καταχωρημένους στό

κείμενό του, τούς ύλικούς συμβιβασμούς πού έπιβλήθηκαν άπό

τούς λαϊκούς άγώνες στίς κυρίαρχες τάξεις.

Είναι ώστόσο όλοφάνερο, άντίθετα άπ’ όλόκληρη τή νομι-

κιστική άλλά καί ψυχαναλυτική άντίληψη, δπως έκφράζεται

σήμερα σέ ένδιαφέροντα έργα σάν έκεΐνα τοΰ P. Legendre21, δτι ή

δράση, ό ρόλος, ή θέση τοΰ Κράτους ξεπερνούν σημαντικά τόν νόμο ή

τή νομική ρύθμιση.α. Ή δράση τοΰ Κράτους, ή συγκεκριμένη λειτουργία του δέν

παίρνουν πάντοτε —κάθε άλλο— τή μορφή τοΰ νόμου-κανόνα:

υπάρχει πάντοτε Ενα σύνολο κρατικών πρακτικών καί τεχνικών

πού ξεφεύγουν άπό τή νομική συστηματοποίηση καί τάξη. Αύτό

δέν σημαίνει δτι είναι «άνομες», αυθαίρετες μέ τή στενή Εννοια

τοΰ δρου, άλλά δτι ύπάγονται σέ μιά λογική σχετικά διαφορετι

κή άπό έκείνη τοΰ νομικού συστήματος, στή λογική τοΰ συσχε

τισμού τών δυνάμεων μεταξύ άντιμαχόμενων τάξεων δπου ό νόμος δέν είναι παρά ή καταγραφή τοΰ έξ άποστάσεως καί σέ

είδικό κατάστιχο.

β. Τό Κράτος ένεργεΐ συχνά παραβιάζοντας τόν νόμο-κανόνα

πού τό Ιδιο Εχει θεσπίσει, δχι μόνο δρώντας παράπλευρα σ’ αυ

τόν τόν νόμο, άλλά κι ένάντιά του. Κάθε νομικό σύστημα

έπιτρέπει, στό πλαίσιο τής συλλογιστικής του καί ώς μεταβλητή

τοΰ κανόνα τοΰ παιχνιδιού πού όργανώνει, τή μή τήρηση άπό τόΚράτος-έξουσία τοΰ ίδιου τοΰ νόμου του. Αύτό όνομάζεται

21. Jouir du pouvoir. 1976.




raison d'Etat. λόγος κρατικού συμφέροντος, πού σημαίνει στήν

κυριολεξία δχι άπλώς δτι ή νομιμότητα άντισταθμίζεται πάντοτεμέ «έπικουρικά» παρανομίας, άλλά δτι ή παρανομία τού Κρά

τους έντάσσεται πάντοτε στή νομιμότητα πού θεσπίζει: ό σταλι

νισμός καί οί όλοκληρωτικές πλευρές τής έξουσίας στίς άνατο-

λικές χώρες δέν όφείλονται κυρίως στίς «παραβιάσεις τής

σοσιαλιστικής νομιμότητας». Κάθε νομικό σύστημα περιλαμ

βάνει τήν παρανομία καί μέ τήν έννοια δτι έμπεριέχει, ώς

συστατικό μέρος τής λογικής του, κενά καί λευκά, «χάσματα τοΰ

νόμου»: δέν πρόκειται έδώ γιά άστοχήματα καί σκοτισμό τοΰ

νού όφειλόμενο στήν έπιχείρηση Ιδεολογικού συσκοτισμού πού

ύφίσταται τό Δίκαιο, άλλά γιά μηχανισμούς πού έχουν σκόπιμα

προβλεφτεΐ, γιά ρωγμές πού θά έπιτρέπουν τήν παράκαμψη τοΰ

νόμου. Γιά νά μήν άναφέρουμε τέλος τίς άπροσχημάτιστες

παραβιάσεις άπό τό Κράτος τού ίδιου τοΰ νόμου του, παραβιά

σεις πού, άν καί έμφανίζονται ώς υπερβάσεις άτακτες, άφού δέν

προβλέπονται ήδη άπό τόν νόμο, άποτελοΰν ώστόσο κι αύτές

μέρος τής δομικής λειτουργίας τού Κράτους. Κάθε Κράτος είναι

όργανωμένο, μέσα στό θεσμικό του πλαίσιο, κατά τρόπο πού νά

λειτουργεί (καί κατά τρόπο πού νά λειτουργοΰν οί κυρίαρχες

τάξεις) τόσο σύμφωνα μέ τόν νόμο του δσο κι ένάντιά του.

Πολλοί νόμοι δέν θά είχαν ύπάρξει ποτέ μέ τή συγκεκριμένη

μορφή τους άν δέν είχε προϋπολογιστεί, δηλαδή έγγραφεΐ μέσα

στούς κρατικούς μηχανισμούς, ένα ποσοστό παραβίασης άπό

μέρους τών κυρίαρχων τάξεων, μέ τήν υποστήριξη τού συνόλουτών κρατικών μηχανισμών. ' Επομένως, δχι μόνο ή παρανομία

άποτελεΐ συχνά μέρος τοΰ νόμου, άλλά κι άκόμα δταν παρανομία

καί νομιμότητα διαζευγνύονται δέν άντανακλοΰν δύο χωριστές

όργανώσεις, κατά κάποιον τρόπο ένα παρακράτος (παρανομία)

καί ένα κράτος δικαίου (νομιμότητα), άκόμα λιγότερο άντανα

κλοΰν ένα διαχωρισμό άνάμεσα σ ' ένα χαοτικό Κράτος, ένα μή-

Κράτος (παρανομία) καί σ ’ ένα Κράτος (νομιμότητα). Παρανο

μία καί νομιμότητα άποτελοΰν μέρος μιάς καί τής ίδιας θεσμικήςδομής.

Στό βάθος, έτσι πρέπει νά έννοήσουμε τή φράση τού Μάρξ,

δτι κάθε Κράτος είναι μιά ταξική «δικτατορία». "Οχι μέ τήν




τρέχουσα έννοια, δηλαδή τήν έννοια μιας έξουσίας πάνω άπό

κάθε νόμο, δπου ό δρος νόμος παίρνεται μέ τή συνηθισμένηέννοια ώς τό άντίθετο τής βίας καί τής δύναμης: δέν ύπάρχει

Κράτος, δσο δικτατορικό κι δν είναι, δίχως νόμο, καί ή ύπαρξη

ένός νόμου καί μιας νομιμότητας δέν έμπόδισε ποτέ όποιαδή-

ποτε βαρβαρότητα ή δεσποτισμό. Θά πρέπει νά έννοοΰμε τή

φράση αύτή μέ τήν έννοια άκριβώς δπου «δικτατορία» σημαίνει

όργάνωση τοΰ κάθε Κράτους ώς ένιαίου λειτουργικού συστήμα

τος νομιμότητας καί παρανομίας, μιας νομιμότητας διάτρητης

άπό παρανομία.

γ. Τέλος, ή δράση τοΰ Κράτους ξεπερνά πάντοτε τόν νόμο,

διότι τό Κράτος μπορεΐ, μέσα σέ όρισμένα δρια, νά τροποποιή

σει τόν ίδιο τόν νόμο του. Τό Κράτος δέν είναι τό σκέτο σχήμα

κάποιου αΙώνιου νόμου πού άνήκει στήν κατηγορία κάποιας

οίκουμενικής άπαγόρευσης ή ένός φυσικού νόμου: άποψη πού

προϋποθέτει τήν υπεροχή τοΰ δικαίου καί τοΰ νόμου έναντι τοΰ

Κράτους καί πού στό βάθος άποτελεΐ τή βάση τής νομικήςάντίληψης γιά τό Κράτος, άντίληψης πού έξηγεΐται έτσι ή

σημερινή συμπόρευσή της μέ τήν άναλυτική (ψυχαναλυτική)

άντίληψη γιά τούς θεσμούς. 'Ωστόσο, άν καί κάθε Κράτος είναι

συνυπόστατο μέ ένα νόμο, δν καί ό νόμος έπομένως δέν είναι

στήν κυριολεξία ένα ένιαΐο δημιούργημα ένός Κράτους-προγε-

νέστερης ώμής δύναμης, τό Κράτος είναι έκεΐνο πού, σέ μιά

ταξική κοινωνία καί μέ τή μορφή του άκριβώς τής νόμιμης βίας,

δηλαδή ώς κάτοχος τής δύναμης καί τής φυσικής καταστολής,έχει πάντοτε τό προβάδισμα έναντι τοΰ νόμου. Διότι, άν καί

είναι γεγονός δτι ό νόμος όργανώνει αύτή τή βία, δέν ύπάρχει

ώστόσο, σ ’ αύτή τ ν κοινωνία, νόμος ή δίκαιο δίχως ένα σύνολο

μηχανισμών πού -λλει τήν έφαρμογή του καί έξασφαλίζει

τήν άποτελεσματικότητά του, κοντολογίς τήν κοινωνική ζωή: ή

άποτελεσματικότητα τοΰ νόμου δέν είναι ποτέ ή άποτελεσματικότητα

τοΰ καθαροΰ διαλογισμού, τοΰ λόγου καί τοΰ διατυπωμένου κανόνα.

Ά ν δέν υπάρχει βία δίχως νόμο, ό νόμος προϋποθέτει πάντοτε

τήν όργανωμένη δύναμη στήν ύπηρεσία τοΰ νομοθετοΰντος (τής

κοσμικής έξουσίας). Πιό πεζά: ή δύναμη ένυπάρχει στό νόμο.




II

Ό σύγχρονος νόμος

"Αν καί κάθε νόμος ή κάθε δίκαιο παρουσιάζουν όρισμένα κοι

νά χαρακτηριστικά, τό καπιταλιστικό δίκαιο Ιδιαιτεροποιεΐται

καί σχηματίζει ένα άξιωματοποιημένο σύστημα άποτελούμενο άπό ενα σύνολο άφηρημένες, γενικές, τυπικές καί αυστηρά ρυθμισμένες

νόρμες.

Αύτή τήν Ιδιοτυπία τοΰ καπιταλιστικού νομικοΰ συστήμα

τος ένας όρισμένος μαρξισμός τήν έχει, κι αύτήν, τοποθετήσει

στή σφαίρα κυκλοφορίας τοΰ κεφαλαίου καί τών έμπορικών

άνταλλαγών: νομικά υποκείμενα «άφηρημένα» ώς έλεύθεροι

άνταλλάκτες Εμπορευμάτων, άτομα «τυπικά» έλεύθερα καί Τσα,

άνταλλαγή Ισότιμη καί άξία άνταλλαγής «άφηρημένη» κτλ.22.'Ωστόσο, τήν Ιδιοτυπία τοΰ καπιταλιστικού νόμου καί τοΰ

καπιταλιστικού Δικαίου δέν μπορούμε καθόλου νά τή συλλά-

βουμε στό έσωτερικό αυτής τής σφαίρας. Ή Ιδιοτυπία αύτή

(άφαίρεση, καθολικότητα, τυπικότητα), πού άντανακλά άλλωστε

τή μονοπώληση τής νόμιμης βίας άπό τό Κράτος καί άντιτίθεται

στή νομική μονοτέλεια πού άντανακλά τή διάδοση αύτής τής

βίας σέ πολλούς φορείς, πρέπει νά άναζητηθεΐ στόν κοινωνικό

καταμερισμό τής έργασίας καί στίς σχέσεις παραγωγής. Αύτοίόρίζουν στή βία τή θέση καί τόν ρόλο της στόν καπιταλισμό

δπου, λόγω τής άπαλλοτρίωσης τών άμεσων έργαζομένων άπό

τά μέσα τους έργασίας, ή βία δέν είναι άμεσα παρούσα, σάν βία

(σάν «έξω-οικονομική αίτία»), στήν παραγωγική διαδικασία. Τό

άξιωματοποιημένο τοΰτο νομικό σύστημα άποτελεΐ τό πλαίσιο

τυπικής συνοχής παραγόντων τελείως άπαλλοτριωμένων άπό τά

μέσα τους παραγωγής καί χαράζει έτσι τό περίγραμμα ένός

22. Μοΰ συνέβηκε τό Ιδιο στό πρώτο βιβλίο μου : Nature des choses ei droit.

LGDJ, 1966. πού είναι έξαντλημένο. Καμιά άνησυχία: δέν έχω τήν πρόθεση νά

τό έπανεκδώσω.



124 ΤΘ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

κρατικού χώρου σχετικά χωρισμένου άπό τίς σχέσεις παραγω

γής. Ό τυπικός καί άφηρημένος χαρακτή ρας τού νόμου βρίσκεται σέ πρωταρχική σχέση μέ τούς πραγματικούς κερματισμούς

τοΰ κοινωνικού σώματος μέσα στόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας, μέ τήν έξατομίκευση τών παραγόντων πού δροΰν μέσα

στήν καπιταλιστική έργασιακή διαδικασία.

Ό σύγχρονος νόμος ένσαρκώνει έτσι τόν χωροχρόνο, τό

υλικό πλαίσιο Αναφοράς τής έργασιακής διαδικασίας: σειραΐο,

σωρευτικό, συνεχή καί όμοιογενή χώρο/χρόνο. Ό νόμος αύτός

άναγορεύει τά άτομα σέ ύποκείμενα-πρόσωπα νομικο-πολιτικά,

έκπροσωπώντας τήν ένότητα τους ώς λαοΰ-έθνους. Καθιερώνει

τούς διαφοροποιημένους κερματισμούς τών παραγόντων (έξατο

μίκευση) —καί συμμετέχει στήν έδραίωσή τους—, χαράζοντας

τόν κώδικα μέσα στόν όποιο έντάσσονται αύτές οΐ διαφοροποιή

σεις καί μέ βάση τόν όποιο αύτές υπάρχουν δίχως νά θέτουν σέ

άμφισβήτηση τήν πολιτική ένότητα τοΰ κοινωνικοΰ σχηματι

σμού. "Ολα τά ύποκείμενα είναι ίσα καί έλεύθερα μπροστά στόν

νόμο: πράγμα πού σημαίνει, ήδη στό κείμενο τοΰ νόμου (κι δχι

άπλώς κρυμμένο άπ’ αύτόν), πώς είναι πραγματικά διαφορετικά

(ώς ύποκείμενα-άτομα), άλλά έφόσον αύτή ή διαφορά μπορεΐ νά

έγγραφε! μέσα σ ’ ένα πλαίσιο όμοιογένειας. Ό καπιταλιστικός

νόμος δέν άποκρύπτει μόνο —δπως εΙπώθηκε συχνά— τίς πραγ

ματικές διαφορές κάτω άπό μιά καθολική τυποκρατία: συμβάλ

λει στήν έπιβολή καί καθιέρωση τής διαφοράς (άτομικής καί

ταξικής) μέσα στήν Ιδια τή δομή του, ένώ ταυτόχρονα άναδεί-χνεται σέ σύστημα συνοχής καί σέ όργανωτή τής ίνότητας-

όμοιογενοποίησης αύτών τών διαφορών. ’ Εδώ βρίσκεται ή πηγή

τών χαρακτηριστικών τής καθολικότητας, τής τυπικότητας καί

τής άφαίρεσης τής νομικής άξιωματικής. Χαρακτηριστικών πού

προϋποθέτουν παράγοντες «έλευθερωμένους» άπό τά έδαφικά

καί προσωπικά «δεσμά» τους —τά δουλοπαροικιακά— τών

προκαπιταλιστικών κοινωνιών, πού βασίζονταν σ ’ ένα δίκαιο

άποτελούμενο βασικά άπό νομικά καθεστώτα, προνόμια καίέθιμα κατά κάστες καί στρώματα, δπου τό πολιτικό καί τό

οίκονομικό ήταν στενά άλληλένδετα. Δέν είναι ό νόμος πού

έλευθερώνει αύτούς τούς παράγοντες: ό νόμος έπεμβαίνει σέ μιά




διαδικασία άποσύνδεσης καί χωρισμού τών παραγόντων άπό τά

δεσμό πού τούς διαφοροποιούσαν κατά κόστες καί στρώματα,τάξεις κλειστές δπου ήταν μαντρωμένοι σύμφωνα μέ τήν κατα

γωγή, τίς πηγές τών διακριτικών σημείων, συμβόλων καί σημα

σιών τών συμβόλων. Ό νόμος έπεμβαίνει έδώ, συμβάλλοντας

στήν έπιβολή καί τήν καθιέρωση τής νέας μεγάλης Διαφοράς,

στήν έξατομίκευση. Τό σύγχρονο Δίκαιο άπεργάζεται άλλωστε

αύτή τήν έξατομίκευση είτε παράλληλα μέ (καί σέ σχετική

άντίφαση πρός) άλλες τεχνικές καί πρακτικές τοΰ Κράτους (τίς

πειθαρχίες κανονικοποίησης) εϊτε καλύπτοντάς τες καί συμμορ-

φωνόμενο μ’ αύτές.

Ά λ λά δ νόμος καί τό νομικό σύστημα στόν καπιταλισμό

παρουσιάζουν καί Ιδιομορφίες άπό τήν πλευρά τής υλοποίησης

τής κυρίαρχης Ιδεολογίας. ' Η θεμιτότητα μετατοπίζεται πρός τή

νομιμότητα, πράγμα πού ξεχωρίζει αύτήν τή θεμιτότητα άπό

έκείνην πού όργανώνεται μέ τή μέθοδο τής καθαγίασης. Ό

νόμος, ένσάρκωση τώρα τοΰ λαοΰ-έθνους, γίνεται ή θεμελιακή

κατηγορία τής κυριαρχικότητας τοΰ Κράτους: ή νομικο-πολιτι-

κή Ιδεολογία έδραιώνεται ώς κυρίαρχη περιοχή τής Ιδεολογίας

καί υποσκελίζει τή θρησκευτική Ιδεολογία. Ά ν καί οί μεταβο

λές αύτές άντανακλοΰν τή μονοπώληση τής νόμιμης δύναμης

άπό τό Κράτος, έχουν ώστόσο πολύ βαθύτερες ρίζες. 'Η λει

τουργία τής θεμιτότητας μετατοπίζεται πρός τόν νόμο, άρχή

άπρόσωπη καί άφηρημένη, ένώ ταυτόχρονα, μέσα στίς σχέσειςπαραγωγής, οί δρώντες παράγοντες «λύνονται» καί «έλευθερώ-

νονται» άπό τά έδαφικά καί προσωπικά δεσμά τους. Θά Ελεγε

κανείς πώς αύτός ό νόμος, χάρη στόν άφηρημένο τυπικό καί

γενικό χαρακτήρα του, γίνεται έδώ ό πιό κατάλληλος μηχανι

σμός γιά τή σπουδαιότερη λειτουργία κάθε κυρίαρχης Ιδεολο

γίας: τή λειτουργία τής σύμπηξης τής ένότητας ένός κοινωνικοΰ

σχηματισμοΰ (ύπό τήν αΙγίδα τής κυρίαρχης τάξης).

Ό νόμος είναι κατεξοχήν έκεΐνος πού, μέ τά καπιταλιστικάχαρακτηριστικά του, μπορεΐ νά έμφαίνει —πέρα άπό τό τυπικό

πλαίσιο συνοχής πού έπιβάλλει στούς δρώντες παράγοντες—

τήν ένότητά τους έπενδύοντάς την στό κοινωνικό φαντασιακό




καί νά στερεώνει τίς μεθόδους έξατομίκευσης. Θά έλεγε κανείς

πώς ό νόμος αύτός, πού όργανώνεται μέ τόν τρόπο τοΰ καθαρού σημείου (άφαίρεση, καθολικότητα, τυπικότητα) παίρνει μιά έξέ-

χουσα θέση μέσα στόν Ιδεολογικό μηχανισμό φαντασιακής

παράστασης, άπό τή στιγμή πού οί δρώντες παράγοντες δια

σκορπίζονται καί κόβονται άπό τά φυσικά μέσα τους έργασίας,

ένώ στούς προκαπιταλιστικούς σχηματισμούς, ό χαρακτηριστι

κός γιά τή θρησκεία (ή θρησκεία συνδέει*) τρόπος συμβολισμού

είναι έκεΐνος πού έπιτρέπει νά καθαγιάζονται οί δεσμοί παρα

γόντων μπηγμένων πιά στή γή, στήν οίκογένεια, στίς κάστες καί

στά κοινωνικά στρώματα. Δεσμοί πού γεννούσαν μιά κλιμακω

τή σειρά πρωταρχικών συμβολισμών μέ τόν τρόπο τής καθαγία-

σης, τούς όποιους τό Κράτος κατέγραφε παρουσιάζοντας τή θεμι-

τότητά του ώς ένσάρκωση —στήν κορυφή τής σημαίνουσας

πυραμίδας— τοΰ λόγου καί τού σώματος τοΰ άνώτατου άρχοντα.

Σ ’ αυτούς άκριβώς τούς τρόπους παραγωγής άντιστοιχοΰσε,

δπως έλεγε ό Μάρξ, ό κυρίαρχος ρόλος τής Ιδεολογίας, ένώ

στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, τό οίκονομικό έχει,

λόγω τών είδικών του σχέσεων παραγωγής, τόσο τόν καθοριστι

κό ρόλο δσο καί τόν κυρίαρχο ρόλο. Ή νομική Ιδεολογία,

διατυπωμένη στόν νόμο, γίνεται ή δεσπόζουσα περιοχή τής

Ιδεολογίας μέσα σ ’ έναν τρόπο παραγωγής δπου ή Ιδεολογία δέν

έχει πιά τόν κυρίαρχο ρόλο. Αύτό πρέπει νά τό καταλάβουμε μέ

τήν έννοια δτι ό νόμος, στήν καπιταλιστική του μορφή, γίνεται

ή ένσάρκωση τοΰ βασικού Ιδεολογικού μηχανισμού άπό τήστιγμή δπου ό ίδιος ό κύκλος τής άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου

(καί δχι «λόγοι έξω-οικονομικοί») είναι έκεΐνος πού βάζει

σ ’ ένέργεια τήν άπόσπαση ύπερ-εργασίας (τής υπεραξίας), άπό

τή στιγμή δπου συντρίβονται οί ύπο-συμβολισμοί πού στερεώ

νουν τά έδαφικά καί προσωπικά δεσμά τών δρώντων παραγόν

των. Τό κράτος τοΰ καπιταλιστικού νόμου θεμελιώνεται στό

γύρω του κενό τοΰ σημαίνοντος.

• ' Ετυμολογικά στίς λατινογενείς γλώσσες ή θρησκεία (religio στά λατινικά)

παράγεται άπό τό ρήμα συνδέω (religo) (Σημ. Μετ.).




Ή Ιδιοτυπία αύτή τοΰ νόμου καί τοΰ νομικοΰ συστήματος

έντάσσεται στό θεσμικό πλαίσιο τοΰ καπιταλιστικού Κράτους. Ή συγκεντρωτική-γραφειοκρατική-ίεραρχική διάρθρωση αύ

τοΰ τοΰ Κράτους δέν είναι δυνατό νά πραγματοποιηθεί παρά

μόνο μέ τό καλούπιασμα τοΰ τελευταίου σ ’ ένα σύστημα γενι

κών, άφηρημένων καί άξιωματικών νορμών, σύστημα πού όργα-

νώνει καί ρυθμίζει τίς σχέσεις άνάμεσα στά κλιμάκια καί τούς

άπρόρωπους μηχανισμούς άσκησης τής έξουσίας. Αύτό πού

όνομάζουμε «διοικητικό δίκαιο» άντιστοιχεΐ άκριβώς σέ τοΰτο

τόν νόμο σέ δ,τι άφορά τίς έπιδράσεις του στή δόμηση τοΰ

Κράτους. Ό νόμος καί ή ρύθμιση είναι στή βάση τής στρατο-

λόγησης όργάνων τοΰ Κράτους (άπρόσωποι διαγωνισμοί καί

έξετάσεις), τής λειτουργίας τοΰ γραπτού κειμένου καί τής δογ

ματικής τοΰ έσωτερικον λόγου τοΰ Κράτους, λόγου πού δέν

ένσαρκώνει οΰτε άποκαλύπτει ούτε έρμηνεύει τόν θεϊκό (βασι

λικό, τοΰ άρχοντα) Λόγο χάρη σέ μιά μυστηριακή σχέση λίγο ή

πολύ άμεση καί προσωπική τοΰ κάθε διακονοΰντος τόν Θεό (τόν

βασιλιά, τόν άρχοντα): ύποτίθεται δτι συγκεκριμενοποιεί κατά

τμήματα καί βαθμίδες τόν άφηρημένο καί τυπικό νόμο πρός τή

συγκεκριμένη του έφαρμογή, μέ μιά λογικο-παραγωγική άλλη-

λουχία (τή «νομική λογική») πού δέν είναι παρά ή διάνυση ένός

διαστήματος κυριαρχίας-ύποταγής, μιάς άπόστασης άπόφασης-

έκτέλεσης μέσα στό Κράτος.

"Αν θυμηθοΰμε τώρα δτι τό πλαίσιο τοΰτο τοΰ Κράτους

σχετίζεται μέ τόν καπιταλιστικό καταμερισμό διανοητικής έργα σίας/ χειρωνακτικής έργασίας, καί δτι άναπαράγει τή δια

νοητική έργασία, θά καταλάβουμε τή σχέση άνάμεσα σ ’ αύτόν

τόν καταμερισμό καί τόν καπιταλιστικό νόμο. Στή θεμιτότητα

τού Ιερού, κάθε ύποκείμενο τής έξουσίας ύποτίθεται δτι κατέχει

μέσα του ένα μέρος (θεϊκής) άληθειας, ένα ένδογενές δριο στή

γήινη έξουσία (μιά ψυχή): ή έγγραφή τοΰ σώματος τοΰ (θεϊκού)

Βασιλιά πού φέρει χαραγμένη μέσα του δέν σβήνει ποτέ όλό

τελα. Τά νομικά καθεστώτα καί τά προνόμια άπορρέουν άπό τόφυσικό Δίκαιο. Ό σύγχρονος νόμος δμως πραγματώνει τόν

καπιταλιστικό συσχετισμό έξουσίας καί γνώσης, συμπυκνωμένο

στήν καπιταλιστική διανοητική έργασία: δέν ύπάρχει γνώση ή



128 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

άλήθεια στά άτομα-ΰποκείμενα έξω άπό τόν νόμο. Ό νόμος

γίνεται ένσάρκωση τοΰ Λογικοΰ: μέ τίς μορφές τοΰ Δικαίου καίτής νομικής Ιδεολογίας διεξάγεται ό άγώνας έναντίον τής Θρη

σκείας, καί μέ τίς νομικές κατηγορίες ξετυλίγεται ή σκέψη στίς

φυσικές έπιστήμες τής έποχής τοΰ Διαφωτισμοΰ. "Ο άφηρημέ-

νος, τυπικός, καθολικός νόμος, είναι ή άλήθεια τών υποκειμέ

νων, είναι ή γνώση (στήν ύπηρεσία τοΰ κεφαλαίου) πού συγκρο

τεί τά νομικο-πολιτικά υποκείμενα καί θεσπίζει τή διαφορά

άνάμεσα στό Ιδιωτικό καί τό δημόσιο. ' Ο καπιταλιστικός νόμος

έκφράζει έτσι τήν όλική άπαλλοτρίωση τών φορέων τής παρα

γωγής άπό τή «διανοητική δύναμή» τους υπέρ τών κυρίαρχων

τάξεων καί τοΰ Κράτους των.

Τό δτι έτσι έχουν τά πράγματα, τό βλέπουμε καί στή σχέση

τοΰ νόμου καί τής νομικής συστηματοποίησης μέ τήνέξειδίκευ-

ση τών κρατικών μηχανισμών, σχέση πού έκδηλώνεται στήν

έμφάνιση τοΰ σώματος τών ειδικευμένων νομικών. Μόνο άν

άντιληφθοΰμε τοΰτο τό σώμα μέ τήν πλατιά έννοια θά δοΰμε δτι

είναι αύτό ίσως πού άντιπροσωπεύει μέ τόν καλύτερο τρόπο, ώς

«χωριστό» δίκτυο τής κοινωνίας, τήν ένσωματωμένη στό Κρά

τος διανοητική έργασία. Κάθε όργανο τοΰ Κράτους μέ τήν

πλατιά έννοια, βουλευτής, πολιτικός, άστυνομικός, άξιωματι-

κός, δικαστής, δικηγόρος, συμβολαιογράφος, δημόσιος υπάλ

ληλος, κοινωνικός βοηθός κτλ., είναι ένας διανοούμενος έφόσον

είναι άνθρωπος τοΰ νόμου, πού νομοθετεί, πού γνωρίζει τόν νόμο

καί τόν κανονισμό, πού τούς συγκεκριμενοποιεί, πού τούςέφαρμόζει. Κανένας δένμπορεϊ νά προφασίζεται δτι άγνοεϊ τόν νόμο,

βασικό άπόφθεγμα ένός σύγχρονου νομικοΰ συστήματος δπου

κανένας, έκτός άπό τούς άντιπρόσωπους τοΰ Κράτους, δέν

μπορεί νά τό γνωρίζει. Αύτή ή γνώση πού άπαιτεΐται σέ κάθε

πολίτη δέν άποτελεΐ κάν τό άντικείμενο μιάς Ιδιαίτερης διδα

σκαλίας στό σχολείο, λές καί, ένώ ύπάρχει ή άπαίτηση νά

γνωρίζει τόν νόμο, γίνεται τό παν γιά νά τόν άγνοεϊ. Τό

άπόφθεγμα τοΰτο έκφράζει έτσι τήν έξάρτηση-ύποταγή άπέναν-τι στούς κρατικούς λειτουργούς —δηλαδή στούς συντάκτες,

φύλακες καί έφαρμοστές τοΰ νόμου— τών λαϊκών μαζών πού ή

άγνοιά τους (τό μυστικό) τοΰ νόμου είναι ένα χαρακτηριστικό




γνώρισμα αύτοΰ τοΰ νόμου καί τής ίδιας τής νομικής γλώσσας.

Ό σύγχρονος νόμος είναι ενα κρατικό μυστικό, θεμελιωτής μιάς

γνώσης μονοπωλημένης άπό τό συμφέρον τοΰ Κράτους.

Αύτή ή Ιδιοτυπία τοΰ καπιταλιστικού νόμου καί τοΰ καπι

ταλιστικού νομικοΰ συστήματος έχει έπομένως τή βάση της στίς

σχέσεις παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμε

ρισμό τής έργασίας: άναφέρεται έτσι στίς κοινωνικές τάξεις καί

στήν πάλη τών τάξεων, δπως αύτές υπάρχουν στόν καπιταλι

σμό23. Τάξεις άνοιχτές καί δχι πιά κάστες κλειστές, πράγμα

σημαντικότατο γιά δ,τι άφορά τήν άναπαραγωγή τους: άναπα

ραγωγή τόσο τών θέσεών τους (έπέκταση, συρρίκνωση, έξαφά-

νιση) καί τών δρώντων παραγόντων τους (κατάρτιση-εΐδική

υποταγή τους προκειμένου νά καταλάβουν μιάν όρισμένη ταξική

θέση). Είναι πρόδηλο δτι τό (άφηρημένο, γενικό, τυπικό) καπι

ταλιστικό νομικό σύστημα είναι τό σύστημα πού μπορεΐ νάρυθμίζει τή σχέση άνάμεσα στίς θέσεις τών κοινωνικών τάξεων

(κεφάλαιο, μισθωτή έργασία) καί τών δρώντων παραγόντων πού

δέν είναι τυπικά «δεμένοι» μ ’ αύτές. Αύτό μπορεΐ νά ρυθμίζει τή

μόνιμη κατανομή τών παραγόντων τών δυναστευόμενων τάξεων

στίς διάφορες θέσεις αύτών τών τάξεων (άγροτιά, έργατική τάξη,

μικροαστική τάξη), κι αύτός είναι ό ρόλος τοΰ νόμου στήν

διευρυνόμενη πραγματική υποταγή τής ’Εργασίας στό Κεφάλαιο

καί στή σχετική περίφραξη αύτών τών θέσεων καί τών όργάνωντους στή σχέση κυρίαρχες τάξεις/δυναστευόμενες τάξεις. Στό

βάθος, γ ι’ αύτή τήν άστική νομική άξιωματική —πραγματικό

ταξικό έθνικό-λαϊκό Δίκαιο— δλοι είναι έλεύθεροι καί ίσοι

μπροστά στό νόμο ύπό τόν δρο νά είναι ή νά γίνουν δλοι άστοί,

πράγμα πού ό νόμος καί έπιτρέπει καί άπαγορεύει.

’Αλλά τό νομικό τοΰτο σύστημα άντιστοιχεΐ έπίσης στίς

συντεταγμένες τών πολιτικών άγώνων στόν καπιταλισμό:

α. Ή άξιωματική συστηματοποίηση τοΰ Δικαίου ώς πλαίσιου

23. Βλ. έπίσης, στή Γαλλία, τίς έργασίες τών Μ. Chemillier-Gendreau, Ε.

Pisier-Kouschner, Μ. M iaille. Fr. Demichel. J.-P. Colin. G. L abica. tc.fi.




τυπικής συνοχής άποκτά μιά στρατηγική λειτουργία: ό καπιτα

λισμός παρουσιάζει μιά διευρυνόμενη άναπαραγωγή. ’Ενώ οί

προκαπιταλιστικές κοινωνίες δέν παρουσίαζαν παρά μιάν άπλή,

έπαναληπτική καί, σάν νά λέμε, τυφλή άναπαραγωγή, ή διευρυ-

νόμενη άναπαραγωγή συνεπάγεται έδώ —ήδη στό έπίπεδο τής

παραγωγικής διαδικασίας— Ενα στρατηγικό ύπολογισμό άπό

μέρους τών διαφόρων μερίδων τοΰ κεφαλαίου καί τών φορέων

τους. Αύτός ό ύπολογισμός άπαιτεΐ, μέ τή σειρά του, τή δυνατό

τητα μιάς όρισμένης πρόβλεψης βασισμένης σ ’ ένα μίνιμουμσταθερότητας τών κανόνων τού παιχνιδιού. Αύτό άκριβώς έπι-

τρέπει τήν άξιωματοποίηση τοΰ Δικαίου: ό συστηματικός χαρα

κτήρας του, βασισμένος σέ άφηρημένες, γενικές, τυπικές καί

αύστηρά ρυθμισμένες νόρμες, συνίσταται άνάμεσα σέ άλλα στό

δτι έμπεριέχει τούς δικούς του κανόνες άλλαγής. Έ τσ ι, οί

μεταβολές του γίνονται άλλαγές ρυθμισμένες μέσα στό σύστημά

του (ρόλος κυρίως τοΰ Συντάγματος).

β. Ό νόμος ρυθμίζει τήν άσκηση τής πολιτικής έξουσίας μέτούς κρατικούς μηχανισμούς καί μέ τήν πρόσβαση σ ’ αύτούς

τούς μηχανισμούς μέσο άκριβώς αύτοΰ τοΰ συστήματος τών

γενικών, άφηρημένων, τυπικών νορμών. ’Απέναντι σέ μιάν

είδική κυριαρχία, καί μάλιστα σ ’ ένα συνασπισμό έξουσίας

άποτελούμενο άπό πολλές τάξεις καί προπαντός άπό πολλές

μερίδες τής άστικής τάξης, τό Δίκαιο τοΰτο έλέγχει μιάν όρι-

σμένη καταμέριση τής έξουσίας μεταξύ τους καί ρυθμίζει τίς

σχέσεις τους μέσα στό Κράτος. Έ τσ ι, ή μεταβολή τοΰ συσχετι

σμού τών δυνάμεων μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας έκφράζεται

μέσα στό Κράτος χωρίς νά τοΰ προκαλεΐ άναστατώσεις. Ό

καπιταλιστικός νόμος είναι κατά κάποιον τρόπο ό άποσβεστήρας

καί ό παροχετευτής τών πολιτικών κρίσεων, έτσι πού αύτές νά

μήν έπιφέρουν ούσιαστικές κρίσεις τοΰ Κράτους. Γενικότερα, ό

καπιταλιστικός νόμος έμφανίζεται ώς ή άναγκαία μορφή ένός.

Κράτους πού όφείλει νά κατέχει μιά σχετική αύτονομία άπέ-

ναντι στίς διάφορες μερίδες τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας, ώστε νά

μπορεΐ νά όργανώνει τήν ένότητά τους ύπό τήν ήγεμονία μιάς

τάξης ή μιάς μερίδας. Αύτό συνδέεται μέ τόν σχετικό χωρισμό




τοΰ Κράτους άπό τίς σχέσεις παραγωγής, δηλαδή μέ τό γεγονός

δτι οί παράγοντες τής οίκονομικά κυρίαρχης τάξης (τής άστι-κής) δέν συγχέονται άμεσα μέ τούς πρωταγωνιστές καί παράγον

τες τοΰ Κράτους.

"Ετσι άλλωστε διαμορφώθηκε Ιστορικά ό σύγχρονος νόμος:

οί πηγές του άνέρχονται ώς τό άπολυταρχικό Κράτος, καί

μάλιστα ώς τίς εύρωπαϊκές μοναρχίες άπό τόν 17ο αίώνα,

άπολυταρχικό Κράτος πού είναι όπωσδήποτε ένα Κράτος μέ

καπιταλιστική δεσπόζουσα, αυθεντικό μεταβατικό Κράτος πρός

τόν καπιταλισμό. Άπολυταρχικ ό Κράτος πού έπρεπε ήδη ν ’ άν-

τιμετωπίσει ειδικά προβλήματα όργάνωσης, τά όποια άφοροΰ-

σαν τίς σχέσεις άνάμεσα στήν άριστοκρατία τών γαιοκτημόνων

καί στήν άστική τάξη. Ή μονοπώληση τοΰ πολέμου άπό τό

Κράτος άντιστοιχεΐ έδώ στήν είρήνευση πού πραγματώνει άνά

μεσα στίς άντίπαλες κοινωνικές δυνάμεις («Ιδιωτικοί πόλεμοι»),

άπό τόν 16ο αίώνα, καί πού τό προετοιμάζει νά διεξαγάγει

μ’ έπιτυχία αύτόν τόν πρώτο μεγάλο πόλεμο πού θά τό φέρει

στήν κολυμβήθρα του: τήν αίματηρή διαδικασία τής πρωταρχι

κής συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου υπέρ τής άστικής τάξης.

Ά λλά τό καπιταλιστικό Δίκαιο ρυθμίζει καί τήν άσκηση

τής έξουσίας άπέναντι στίς δυναστευόμενες τάξεις. Μπροστά

στόν άγώνα τής έργατικής τάξης στό πολιτικό πεδίο, αύτό τό

Δίκαιο όργανώνει τό πλαίσιο μιάς μόνιμης Ισορροπίας συμβι

βασμού πού έπιβάλλεται στίς κυρίαρχες τάξεις άπό τίς δυνα

στευόμενες τάξεις. Τό Δίκαιο αύτό ρυθμίζει άκόμα τίς μορφέςάσκησης τής φυσικής καταστολής: τό νομικό τοΰτο σύστημα, οί

«τυπικές» καί. «άφηρημένες» αύτές έλευθερίες είναι έπίσης

—περιττό νά τό τονίσουμε— κατακτήσεις τών λαϊκών μαζών.

Μ ’ αύτή τήν έννοια, καί μόνο μ ’ αύτή τήν έννοια, ό σύγχρονος

νόμος θέτει τά δρια τής άσκησης τής έξουσίας καί τής έπέμβασης

τών κρατικών μηχανισμών. ' Ο ρόλος αύτός τοΰ νόμου έξαρτάται

άπό τόν συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ τών τάξεων καί προσχε

διάζει ένα φράγμα στήν έξουσία τών κυρίαρχων τάξεων πού τόέπιβάλλουν οί δυναστευόμενες τάξεις, πράγμα πού φαίνεται

καθαρά στήν περίπτωση τής κατάργησης αύτοΰ τοΰ ρόλου τοΰ

Δικαίου στίς έκτακτες μορφές καπιταλιστικού Κράτους (φασι



1.12 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

σμός, στρατιωτικές δικτατορίες). Έ τσ ι, ό νόμος μέ τή νεότερη

έννοια τοΰ δρου, έχει έπέμβει δχι ένάντια στήν κρατική βία(νόμος κατά τής τρομοκρατίας), άλλά παίζοντας έναν όργανωτι-

κό ρόλο, μέ τό ίδιο τό κείμενό του, στήν άσκηση τής βίας,

παίρνοντας ύπόψη τήν άντίσταση τών λαϊκών μαζών. ' Η νομική

άξιωματική έπιτρέπει τήν πολιτική πρόβλεψη άπό μέρους τών

κυρίαρχων τάξεων, είχα πει: ένώ έκφράζει ένα συσχετισμό

δυνάμεων μεταξύ τών τάξεων, άποτελεΐ συνάμα τό ΰπέρεισμα

ένός στρατηγικού ύπολογισμοΰ διότι περιλαμβάνει, μέσα στίς

μεταβλητές τοΰ συστήματός του, τόν παράγοντα άντίσταση καίπάλη τών δυναστευόμενων τάξεων.

Τέλος, άπό τήν πλευρά τών κυρίαρχων τάξεων καί μερίδων,

τό Δίκαιο ώς τοποθέτηση όρίων έκφράζει τόν συσχετισμό

δυνάμεων μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας. Συγκεκριμενοποιεί

ται κυρίως όριοθετώντας τά πεδία άρμοδιότητας καί παρέμβα

σης τών διαφόρων μηχανισμών δπου δεσπόζουν τάξεις ή μερίδες

τάξεων διαφορετικές άπό τούτο τόν συνασπισμό.



Τ ό έ θ ν ο ς

4

'Η τελευταία περίπτωση στήν όποία θ ’ άναφερθώ είναι ή περί

πτωση τοΰ έθνους. Περίπτωση έξαιρετικά πολύπλοκη, πού

συμπυκνώνει κατά κάποιον τρόπο τό σύνολο τών λογικών

άδιεξόδων ένός όρισμένου παραδοσιακού μαρξισμού. Πρέπει νά

συνηθίσουμε σέ τοΰτο τό όλοφάνερο γεγονός: δέν ύπάρχει

μαρξιστική θεωρία τοΰ έθνους. Τό νά λέμε —παρά τίς ζωηρές

συζητήσεις πάνω σέ τοΰτο τό θέμα μέσα στό έργατικό κίνημα—

δτι υπάρχει ύποτίμηση, άπό μέρους τοΰ μαρξισμού, τής έθνικής

πραγματικότητας, είναι άκόμα πάρα πολύ μακριά άπό τήν

άλήθεια.

1 Μιά πρώτη ένδειξη φαίνεται νά βγαίνει στό φώς άπό τή

μαρξιστική σκέψη καί άπό τή συζήτηση πού διεξάγεται

μέσα στό έργατικό κίνημα γύρω άπό τό έθνος24: τό έθνος δέν

ταυτίζεται μέ τό σύγχρονο έθνος καί μέ τό έθνικό Κράτος, δπως

τό βλέπουμε κατά τήν έμφάνιση τοΰ καπιταλισμοΰ στή Δύση.

Υπάρχει «κάτι» πού δηλώνεται μέ τόν δρο έθνος, δηλαδή μιά

Ιδιαίτερη ένότητα άναπαραγωγής τοΰ συνόλου τών κοινωνικών

24. Στή Γαλλία, οί Εργασίες μεταξύ άλλων τών G. H aupt. Μ. LOwy. Μ.

RFBtRlOUX. Μ. Rodinson. P. V ilar. κ.ά.




σχέσεων, πολύ πρίν άπό τόν καπιταλισμό. ' Η συγκρότησή του

συμπίπτει μέ τό πέρασμα τών άταξικών (γενεαλογικών) κοινω νιών στίς ταξικές κοινωνίες, έπειδή διαγράφει νέα σύνορα, νέους

τόπους καί χρονότητες κοινωνικής άναπαραγωγής.

Ά λ λά καί στήν περίπτωση αύτή, τό ζήτημα τής καταγωγής

είναι τό λιγότερο ένδιαφέρον. Πιό σημαντικό είναι τό δτι οί

κλασικοί τοΰ μαρξισμού, άν καί τονίζουν πάντοτε τίς σχέσεις

μεταξύ έθνους καί κοινωνικών τάξεων, παραδέχονται καθαρά

καί ξάστερα δτι τό έθνος έξακολουθεΐ νά υπάρχει άκόμα καί

μετά τόν μαρασμό τοΰ Κράτους στήν άταξική «κομμουνιστική»

κοινωνία. Πρόβλημα πελώριο: έχουμε έδώ μιά πραγματικότητα,

τό έθνος, πού έξετάζεται ώς οίκονομικο-πολιτικό καί πολιτιστι

κό άντικείμενο στή θεμελιακή σχέση του μέ τίς κοινωνικές

τάξεις, πού άνάγεται διαρκώς στό βασικό πολιτικο-στρατηγικό

ζήτημα τοΰ προλεταριακού διεθνισμοΰ καί τοΰ όποιου παραδε

χόμαστε τή συνέχιση τής ϋπαρξής του άκόμα καί μετά τήν

άπονέκρωση τοΰ Κράτους καί τό τέλος ΐής διαίρεσης τής

κοινωνίας σέ τάξεις. Πρόβλημα τόσο άκανθώδες, πού θά μπο

ρούσαμε νά χρησιμοποιήσουμε, καί γ ι ’ αύτό, τό ίδιο έπιχείρημα

τής Ιστορικής άναστρεπτότητας δπως γιά τό Κράτος, άλλά

άποφεύγουμε έπιμελώς νά άναφερθοΰμε σ ’ αύτό. Τό έθνος, δπως

καί τό Κράτος, δέν υπήρξε στίς άταξικές κοινωνίες, δμως αύτό

άποφεύγουμε νά τό δείξουμε —άντίθετα άπ’ δ,τι κάνουμε σχετι

κά μέ τό Κράτος— γιά νά υποστηρίξουμε πώς θά πάψει νά

υπάρχει μετά τό τέλος τοΰ χωρισμοΰ τής κοινωνίας σέ τάξεις.Τονίζουμε βέβαια τό γεγονός δτι δέν θά πρόκειται πιά γιά τό ίδιο

έθνος: ώστόσο καμιά σύγκριση έδώ μέ τίς άναλύσεις πού

άφοροΰν τό σβήσιμο τοΰ Κράτους, άφοΰ ό προλεταριακός

διεθνισμός, μετά τό τέλος τοΰ χωρισμοΰ σέ τάξεις, δέν μπορεΐ νά

ύπηρετεϊ τό σβήσιμο τοΰ έθνους, δπως ή «άντικατάσταση τής

διακυβέρνησης τών άνθρώπων μέ τή διαχείριση τών πραγμά

των» υπηρετεί τόν μαρασμό τοΰ Κράτους. Πώς νά έννοήσουμε

έπομένως τοΰτο τό θεωρητικό καί πραγματικό άντικείμενο, τόέθνος, τοΰ όποιου παραδεχόμαστε τήν ύπεριστορική άναλλοιό-

τητα; Ζήτημα πού ή έξέτασή του περνά όπωσδήποτε άπό τήν

άνάλυση τοΰ σύγχρονου έθνους.




2 ' Η δεύτερη Ενδειξη, πού σχετίζεται μέ τήν πρώτη, άφορά τήν

άποσύνδεση, μέσα στό πλαίσιο τοΰ καπιταλισμού, τοΰ Κράτους άπό τό έθνος. Ή Ιδέα πού κάνει προοδευτικά τήν

έμφάνισή της, κυρίως μέ τίς συζητήσεις πάνω στίς άναλύσεις

τοΰ αύστρο-μαρξισμοΰ (Ο. Bauer, Κ. Renner κ.ά.), είναι δτι,

άκόμα καί μέσα στό πλαίσιο τοΰ έθνικοΰ Κράτους, τό Κράτος

δέν μπορεΐ νά συμπίπτει άπόλυτα μέ τό έθνος: ένα καί τό Ιδιο

καπιταλιστικό Κράτος μπορεΐ να περιλαμβάνει στούς κόλπους

του πολλά Εθνη (τέτοια ήταν ή περίπτωση τοΰ αύστρο-ουγγρι-

κού πολυεθνικοΰ Κράτους). ’Αντίστροφα, Ενα Εθνος πού δένΕχει άκόμα (στόν καπιταλισμό) κατορθώσει νά σφυρηλατήσει τό

δικό του Κράτος δέν είναι γιά τόν λόγο αύτό Ενα μειωμένο έθνος

καί δέν έχει έπομένως λιγότερα δικαιώματα στήν αύτοδιάθεση

άπό ένα άλλο. Σ ’ αύτό άκριβώς συνίσταται ή πρωτοτυπία καί ή

ριζοσπαστικότητα τής λενινιστικής άρχής τής αύτοδιάθεσης

τών λαών καί έθνών. Τό δικαίωμα τούτο τής αύτοδιάθεσης, κατά

τόν Λένιν, δέν περιορίζεται πιά, δπως ύποστήρίζαν οί αύστρο-

μαρξιστές, σ ’ ένα άπλό δικαίωμα στήν «πολιτιστική αύτονο

μία», άλλά έπεκτείνεται στό δικαίωμα αύτών τών έθνών νά

Ιδρύσουν τό δικό τους Κράτος. Τό δικό καί ξέχωρο Κράτος δέν

είναι άπαραίτητο γιά νά ύπάρχει ένα έθνος καί ν ’ άναγνωρίζεται

σάν τέτοιο, άλλά, άπό τήν ίδια τήν ύπαρξή του, έχει δικαίωμα

σ ’ ένα δικό του Κράτος (αύτοδιάθεση). Φυσικά, τά προβλήματα

άρχίζουν άπό τή στιγμή πού ή έφαμοργή αύτής τής άρχής

—σύμφωνα μέ τόν Ιδιο τόν Λένιν, άλλά κυρίως μέ μεταγενέστερους— είναι αύστηρά ύποταγμένη στά «συμφέροντα τής παγκό

σμιας έπανάστασης», κοντολογίς άπό τή στιγμή δπου τό «δι

καίωμα τού χωρισμοΰ» ένός έθνους άπό τό Κράτος πού τό

ένσωματώνει δέν σημαίνει «υποχρέωση χωρισμού» καί δπου,

ένώ άναγνωρίζεται ή άρχή αύτοΰ τοΰ δικαιώματος, δέν θά πρέπει

καί νά άγωνίζεται κανείς γΓ αύτό, παρά μόνο δταν είναι σύμφω

νο μέ τά συμφέροντα τής έργατικής τάξης καί τοΰ «διεθνούς

προλεταριάτου». Είναι γνωστό ποιά ύπήρξε σέ τοΰτο τό ζήτημαή σταλινική πολιτική, πού στάθηκε άφορμή τής δραματικής

ρήξης άνάμεσα στόν Λένιν, τίς παραμονές τοΰ θανάτου του

(1923), καί τόν Στάλιν. ’Εκείνο δμως πού έχει έδώ σημασία γιά




μδς είναι ή άναγνωρισμένη άρχή καί ή σχετική άποσύνδεση πού

όρίζει άνάμεσα στό έθνος καί τό Κράτος.

3 "Υστερα άπό τούτη τήν παρατήρηση, ή τρίτη ένδειξη άφορά

τήν άνάλυση τοΰ σύγχρονου έθνους. ’Εκείνο πού δλοι πα

ραδέχονται είναι τόσο ή Ιδιοτυπία τοΰ έθνους στούς καπιταλι

στικούς κοινωνικούς σχηματισμούς δσο καί ή στενή σχέση πού

υπάρχει άνάμεσα σέ τοΰτο τό έθνος καί στό Κράτος. ’Ακόμα κι

δταν τό έθνος δέν συμπίπτει άκριβώς μέ τό Κράτος, τό καπιταλι

στικό Κράτος παρουσιάζει τήν Ιδιομορφία νά είναι ένα έθνικόΚράτος: ό έθνικός τρόπος ύπαρξης γίνεται γιά πρώτη φορά

ουσιαστικός ώς πρός τήν ύλικότητα τοΰ Κράτους. Τό Κράτος

αύτό παρουσιάζει τήν ιστορική τάση νά συμπίπτει μ’ ένα καί τό

ίδιο έθνος κι έργάζεται δραστήρια γιά τήν έγκαθίδρυση τής

έθνικής ένότητας: τά σύγχρονα έθνη παρουσιάζουν κι αύτά τήν

ίστορική τάση νά συγκροτούν τά δικά τους Κράτη. Οί τόποι καί

οί κόμβοι τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τών κοινωνικών

σχέσεων, οί κοινωνικοί σχηματισμοί τείνουν νά συμπέσουν μέ

τά δρια τοΰ Κράτους-έθνους γινόμενοι έθνικοί κοινωνικοί σχη

ματισμοί. Ή άνιση άνάπτυξη, πού χαρακτηρίζει τόν καπιτα

λισμό άπό τίς άρχές του, τείνει νά έχει ώς σταθερά σημεία τά

Κράτη-έθνη τών όποιων άκριβώς θεμελιώνει τή μεταξύ τους

σχέση.

Αύτή ή τελευταία σειρά ένδείξεων, πού έχουν άλλωστε

έπιβεβαιωθεΐ, δπως είναι γνωστό, άπό τό σύνολο τής οίκονομι-

κής, πολιτικής καί Ιστορικής σύγχρονης έρευνας, θά μέ άπα-

σχολήσει πρίν άπ’ δλα. Ή έξήγηση αύτής τής τάσης (σύμπτω

ση Κράτους καί έθνους) παραπέμπει στό ζήτημα τής Ιδιοτυπίας

τοΰ έθνους μέ τή νεότερη έννοια. Άκριβώς έδώ είναι πού οί

άνεπάρκειες τής μέχρι τώρα μαρξιστικής έρευνας γίνονται όλο-

φάνερες.

Καί πρώτα πρώτα σέ δ,τι άφορά τά λεγόμενα οίκονομικάθεμέλια αύτών τών Ιστορικών πραγματικοτήτων. ' Η κυριότερη

έξήγηση πού προτάθηκε, καί πού προτείνεται άκόμα, παραπέμ

πει πάντοτε στήν περίφημη σφαίρα κυκλοφορίας τοΰ κεφαλαίου




καί στίς έμπορικές άνταλλαγές. ' Η οίκονομική ένότητα, ουσιώ

δες στοιχείο τοΰ σύγχρονου Εθνους, έχει τάχα ώς βασικό

άντικείμενο τήν ένοποίηση τής λεγόμενης έσωτερικής άγορδς.

' Η γενίκευση τών έμπορικών άνταλλαγών, ή άξία άνταλλαγής

δπως πραγματοποιείται στήν κυκλοφορία τοΰ χρήματος, άπαι-

τοΰν τήν κατάργηση τών έσωτερικών έμποδίων, τελωνειακών

καί άλλων, στήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων καί στή νομι

σματική ένότητα. Τό Κράτος έργάζεται κι αύτό γιά τή συγκρό

τηση τοΰ σύγχρονου έθνους στήν οίκονομική του διάστασηόμοιογενοποιώντας, ΰπό τήν αίγίδα τοΰ έμπορικοΰ κεφαλαίου,

τόν χώρο κυκλοφορίας τών έμπορευμάτων καί τοΰ κεφαλαίου,

πράγμα πού άποτελεΐ τό βασικό στοιχείο τής δράσης του γιά τήν

έγκαθίδρυση τής έθνικής ένότητας. Πρός τήν ίδια κατεύθυνση,

άλλωστε, έρευνοΰνται, μέ λεπτότερο τρόπο, οί σχέσεις άνάμεσα

στό σύγχρονο έθνος καί στό Κράτος, καθώς καί οί ίδιομορφίες

τοΰ έθνικοΰ Κράτους. Ή Ιδιαίτερη ύλικότητα τοΰ Κράτους

υποτίθεται δτι έγκειται στό γεγονός δτι τό Κράτος άναδείχνειτούς έμπορευόμενους καί τούς κεφαλαιούχους σέ πολιτικά άτο-

μα-ΰποκείμενα τυπικά έλεύθερα καί ίσα καί δτι Αντιπροσωπεύει

καί έκφράζει τήν ένότητα αύτών τών άτόμων. Τό σύγχρονο

έθνος ύποτίθεται δτι υπάγεται βασικά, καί τουλάχιστο γιά τήν

οίκονομική του διάσταση, σέ μιά όμοιογενοποίηση τοΰ χώρου

δπου κινοΰνται αύτά τά άνταγωνιστικά άτομα-έμπορευόμενοι, ό

«λαός-έθνος». Ή σχετική άνάλυση πού γίνεται μέ ταξικά

κριτήρια άκολουθεΐ τόν τύπο αύτής τής έξήγησης: τό έθνος,δπως καί τό σύγχρονο Κράτος, είναι δημιούργημα τοΰ έμπορι-

κοΰ κεφαλαίου, καί χρονολογείται άπό τήν έμφάνιση τής έμπο-

ρικής άστικής τάξης στίς άρχές τοΰ καπιταλισμού.

Σχηματοποιώ ίσως, άλλά πολύ λίγο: πρόκειται έδώ γιά μιά

δεσπόζουσα παράδοση, γερά ριζωμένη, μέσα στόν μαρξισμό.

'Ωστόσο, ή έξήγηση αύτή δχι μόνο είναι πολύ μερική, άλλά καί

λειτουργεί ώς έμπόδιο σέ μιάν αύθεντική άνάλυση τοΰ σύγχρο

νου έθνους καί παρουσιάζει μιά σειρά σοβαρές συνέπειες:

α. Ή γενίκευση τών έμπορικών άνταλλαγών δέν μπορεΐ νά

έξηγήσει τή δημιουργία τοΰ σύγχρονου έθνους: άν καί κάνει




φανερή τήν άνάγκη ένοποίησης τής λεγόμενης «έσωτερικής»

άγοράς καί τής άρσης τών έμποδίων στήν κυκλοφορία τών

Εμπορευμάτων καί τοΰ κεφαλαίου, δέν έξηγεΐ καθόλου γιατί

αύτή ή ένοποίηση έντοπίζεται άκριβώς στό έπίπεδο τοΰ έθνους.

'Ενοποίηση τής έσωτερικής άγοράς, άσφαλώς, άλλά τί είναι

έκεΐνο πού όρίζει τήν έννοια «έσωτερική», τί κάνει δυνατή τήν

έμφάνιση ένός Ιδιαίτερου χώρου πού τό περίγραμμά του δείχνει

ένα έσωτερικό κι ένα έξωτερικό; Γιατί αύτά τά δρια-σύνορα

άκολουθοΰν αύτό έδώ τό περίγραμμα (τό έθνος) κι δχι ένα άλλο,

κι άκόμα, γιατί καί πώς γίνεται αύτή ή χάραξη όρίων, αύτό τό

διάγραμμα ένός πεδίου στό έσωτερικό τοΰ όποιου τίθεται πιά

τώρα τό πρόβλημα τής ένοποίησης; Πράγμα πού σημαίνει δτι ή

όμοιογενοποίηση τής έσωτερικής άγοράς προϋποθέτει τήν περί-

φραξη ένός χώρου πού πρόκειται άκριβώς νά ένοποιηθεΐ.

β. Αύτή ή άναφορά-ύπεκφυγή στίς συντεταγμένες τών έμπορι-

κών άνταλλαγών έκφράζει, γενικότερα, μιά βαθιά έμπειρική καί

θετιιςιστική άντίληψη γιά τό σύνολο τών στοιχείων πού υποτίθεται δτι συνιστοΰν τό έθνος: τό κοινό έδαφος, τήν κοινή

γλώσσα, τίς κοινές Ιστορικές καί πολιτιστικές παραδόσεις. Δέν

θά μπώ στή διαμάχη γιά τό ποιά άκριβώς στοιχεία θά πρέπει νά

θεωρηθούν ώς συστατικά τοΰ έθνους, διαμάχη πού έχει άναστα-

τώσει τό έργατικό κίνημα: έκεΐνο πού μ’ ένδιαφέρει κυρίως έδώ

είναι νά έξετάσω τήν άποψη πού παίρνει ώς βάση τό σύνολο τών

γενικά άποδεκτών στοιχείων. Αύτά θεωροΰνται κάπως σάν ύπε-

ριστορικές άμετάβλητες όντότητες: τό έδαφος, ή γλώσσα, ή

παράδοση. ’ Η έμφάνιση τοΰ σύγχρονου έθνους, ή ειδική σχέση

του μέ τό Κράτος νοούνται έτσι ώς άπότοκες μιάς άρχής

(γενίκευσης τών έμπορικών άνταλλαγών) πού έχει τάχα ώς

άποτέλεσμα τήν άθροιση-συσσώρευση τών διαφόρων αύτών

στοιχείων πού έχουν μιάν ένδογενή όντότητα (τό έδαφος, ή

γλώσσα, ή παράδοση): συσσώρευση περικλεισμένη στά δρια

τού Κράτους-έθνους τό όποιο είναι τάχα τό άποτέλεσμά της. ’ Η

έξήγηση αύτή, φυσικά, παραβλέπει τό ούσιώδες ζήτημα πού έχει

ήδη τεθεί άπό τήν έσωτερική άγορά. Γιατί καί πώς τό έδαφος, ή

Ιστορική παράδοση, ή γλώσσα διαγράφουν μέσο τού Κράτους




τό νέο τοΰτο μόρφωμα, τό σύγχρονο έθνος; Τί είναι έκεΐνο πού

κάνει δυνατή τή σπονδύλωση αυτών τών φαινομενικά, ΰπεριστο-ρικών στοιχείων σέ τοΰτο τόν κεντρικό κόμβο πού είναι τό

σύγχρονο έθνος; Γιατί αύτά τά στοιχεία λειτουργούν κατά

τρόπο διαφορετικό καί γίνονται οί σημαντήρες αύτοΰ τοΰ περι

φράγματος πού είναι τό σύγχρονο έθνος;

"Αν δέν θέσουμε τοΰτα τά έρωτήματα όδηγούμαστε άναγκα-

στικά στήν υποτίμηση τής σημερινής βαρύτητας τοΰ έθνους.

"Αν τό έδαφος, ή γλώσσα, ή παράδοση παρουσίαζαν πάντοτε τό

ίδιο περιεχόμενο δπως στό παρελθόν, δπου ό ρόλος τοΰ έθνους

ήταν λιγότερο σημαντικός, άν ή τάση τοΰ καπιταλισμού είναι

πράγματι μιά διεθνοποίηση τής άγοράς καί τοΰ κεφαλαίου, τότε

θά συμπεράνουμε άβίαστα δτι ό ρόλος τοΰ έθνους υποχώρησε

στή σημερινή φάση τοΰ καπιταλισμού (πράγμα πού κάνουν

άρκετοί σύγχρονοι συγγραφείς), άλλά καί θά υποτιμήσουμε τήν

ίδια τή βαρύτητά του κατά τή μετάβαση πρός τόν σοσιαλισμό

(πράγμα πού έκανε τό δεσπόζον μέσα στό μαρξιστικό ρεΰμα).

Ή σημερινή διεθνοποίηση τής άγοράς καί τοΰ κεφαλαίου

—τό έδειξα άλλοΰ— δέν άφαιρεΐ τίποτε άπό τή βαρύτητα πού

έχει πάντοτε τό έθνος, έπειδή άκριβώς τά στοιχεία πού μετέχουν

στή συγκρότηση τοΰ σύγχρονου έθνους έχουν μιάν έντελώς

άλλη σημασία άπ ’ δ,τι στό παρελθόν. Γιά νά περιοριστούμε

μόνο στό έδαφος καί τήν ίστορικο-πολιτιστική παράδοση, δύο

στοιχεία φαινομενικά πολύ «φυσικά», βλέπουμε πώς στόν καπι

ταλισμό προσλαμβάνουν ένα όλότελα διαφορετικό νόημαάπ ’ δ,τι παλιότερα. Ή διαφορά αύτή θέτει άκριβώς τό ζήτημα

τής άγοράς ώς πρόβλημα ένότητας τής «έσωτερικής» άγοράς καί

προκαλεΐ έξάλλου τήν άνιση άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού ώς

άνισότητα άνάμεσα σέ Ιστορικές έποχές καί σέ διαφοροποιημέ

νους, διαχωρισμένους καί διακριτούς χώρους — τά έθνη, τούς

έθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Διαφορά πού έμφανίζεται

έπομένως ώς προϋπόθεση τής άνάπτυξης τοΰ καπιταλισμού.

' Η θέση πού θά έπιχειρήσω ν ’ άναλύσω είναι δτι άν αύτά τά

στοιχεία —τό έδαφος, ή παράδοση— έχουν έδώ ένα νόημα




όλότελα διαφορετικό άπ’ δ,τι στό παρελθόν, είναι διότι έντάσ-

σονται σέ πιό θεμελιακές άκόμη διαφορές: τίς διαφορές τών

χωροχρονικών μητρών πού βρίσκονται στή βάση τους. Ό

καπιταλιστικός χώρος καί χρόνος δέν είναι καθόλου οί ίδιοι μέ

έκείνους τοΰ παρελθόντος. Αύτό συνεπάγεται σημαντικές μετα

βολές στήν πραγματικότητα καί τό νόημα τού έδάφους καί τής

Ιστορικότητας, πού έπιτρέπουν καί συνάμα συνεπιφέρουν τή

σύσταση τοΰ σύγχρονου έθνους. Οί μεταβολές αύτές προδιαγρά

φουν μιά νέα όργάνωση τής γλώσσας καί μιά νέα σχέση τοΰ

Κράτους μέ τό έδαφος καί τήν Ιστορικότητα, καί όδηγοΰν έτσι

στό σύγχρονο έθνος καί στό έθνικό Κράτος.

Σ ’ αύτή τήν έρευνα θ ’ άναφερθώ σέ όρισμένες ένδείξεις πού

μπορεΐ κανείς νά βρει στούς γάλλους Ιστορικούς τής Σχολής

τών Χρονικών: στούς Ffebvre, Vidal-Naquet, Vernant, Leveque,

Braudel, Mandrou, Le Goff25. Οί ένδείξεις δμως αύτές άφοροΰν

βασικά τόν χώρο καί κυρίως τόν χρόνο στήν ’Αρχαιότητα καί

στή μεσαιωνική φεουδαρχία: δέν έκτείνονται στόν καπιταλισμόκαί δέν συσχετίζονται μέ τή σύσταση τοΰ έθνους. ’Εξάλλου

θέτουν γενικότερα θεωρητικά προβλήματα.

Πρίν άπ’ δλα, ή πλειονότητα τών Ιστορικών άναζητούν, τίς

περισσότερες φορές, τήν κοινωνική παραγωγή τοΰ χώρου καί

τού χρόνου είτε, κι αύτοί, στήν κατάσταση τών έμπορικών

άνταλλαγών (μεσαιωνικές συντροφιές αύτοσυντήρησης καί

«κλειστές»), είτε στίς τεχνολογικές (κατάσταση τής τεχνικής,

τών έφευρέσεων, τών συνέργων) ή δημογραφικές συντεταγμένες.Οί άναφορές στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν κοινωνικό

καταμερισμό τής έργασίας (έκτός άπό τήν πιό άπλή μορφή του,

25. L. F ebvrf. La lerre et Involution humaine, 1922· P. LfvfQUF καί P. V idal-

Naquf.t. Clisthene I’Athenien. 1964· P. Ltvtour. L ’aventure grecque. 1964- J.-P.

V ernant. Mythe el pensee chez les Grecs, 1974 (Ελλ. μετ. Μύθος καί τραγωδία στήν

Αρχαία 'Ελλάδα, Εκδ. Κέδρος. 1978)· J. I E G off, La civilisation de Γ Occident

midieval. 1972' R. Mandrou. Introduction ά la France moderne. 1961· F. Braudei..

Civilisation matMelle et capitalisme, 1967· τέλος, Επισημαίνω τίς έργασίες τής

όμάδας τού περιοδικού Htrodote. καί τό βιβλίο τοΰ Fr.Chatelet. Lanaissance de

I'histoire. 1975. Εκδ. «10/18··.




τόν καταμερισμό μεταξύ πόλης καί υπαίθρου) παίζουν τίς περισ

σότερες φορές περιθωριακό ρόλο.Δεύτερο, κι αύτό είναι άκόμα πιό σημαντικό, οί άναλύσεις

τους τοποθετούνται συχνά στή γραμμή τής λεγόμενης ιστορίας

τών νοοτροπιών. Ή κοινωνική παραγωγή τοΰ χώρου καί τοΰ

χρόνου νοείται ώς άπλή μεταβολή τών «διανοητικών πλαισίων»,

τής «κοσμοθεωρίας», τών «ψυχικών δομών», πού τοποθετείται

στό ίδιο έπίπεδο μέ τίς πολιτιστικές συντεταγμένες, τή θρησκεία

λογουχάρη. 'Ορισμένες άπ* αύτές τίς άναλύσεις συγγενεύουν

έτσι μ' έκεΐνες τοΰ κουλτουραλιστικοΰ ρεύματος, καθώς καί μέ

τίς περίφημες άναλύσεις τοΰ Μάξ Βέμπερ γιά τόν καπιταλισμό

καί τήν προτεστάντικη ήθική. Ή μαρξιστική έρευνα, έξάλλου,

θεώρησε κι αύτή μέχρι σήμερα δτι οί μεταβολές τοΰ χώρου καί

τοΰ χρόνου άφοροΰν βασικά τίς νοοτροπίες, άποδίδοντάς τους

έναν περιθωριακό ρόλο, μέ τό πρόσχημα δτι υπάγονται στόν

ίδεολογικο-πολιτιστικό τομέα, δηλαδή στόν τρόπο πού οί κοι

νωνίες ή οί τάξεις φαντάζονται τόν χώρο καί τόν χρόνο, ένώ οί

μεταβολές τών χωροχρονικών μητρών άφοροΰν τήν ΰλικότητα

τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας, τής διάρθρωσης

τοΰ Κράτους, τών πρακτικών καί τών τεχνικών τής καπιταλιστι

κής οίκονομικής, πολιτικής καί Ιδεολογικής έξουσίας, καί είναι

τό πραγματικό υπόστρωμα τών παραστάσεων —τής τάξης τοΰ

μύθου, τής θρησκείας, τής φιλοσοφίας ή τοΰ «βιώματος»— τοΰ

χώρου καί τοΰ χρόνου. Μεταβολές πού, δχι μόνο δέν άνάγονται

στίς παραστάσεις τίς όποιες προκαλοΰν, άλλά καί οΰτε ταυτίζονται μέ τίς έπιστημονικές έννοιες τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου

πού έπιτρέπουν νά τίς συλλάβουμε.

Ά π ό τήν άλλη μεριά, οΐ χωροχρονικές αύτές μήτρες, πρω

ταρχικό ύλικό πλαίσιο τών θεσμών καί πρακτικών τής έξουσίας,

διαφέρουν άπό τό «διάγραμμα» τοΰ Φουκώ, διάγραμμα πού

συγγενεύει, ώς πρός τήν έπιστημολογική λειτουργία του, μέ τήνέννοια τής δομής τήν όποία χρησιμοποιεί ό δομισμός (διάγραμ

μα ένυπαρκτο σέ κάθε κατάσταση έξουσίας). Διαφέρουν άπ’ αύ

τό έφόσον έχουν τή βάση τους, δπως τό είχα δείξει, στίς σχέσεις




παραγωγής καί στόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας.

Αύτή ή βάση δέν πρέπει νά νοείται σύμφωνα μέ μιά μηχανικήαίτιότητα πού προϋποθέτει παρούσες ήδη σχέσεις παραγωγής νά

δημιουργούν, στή συνέχεια, αύτές τίς χωροχρονικές μήτρες.

Αύτές, άπότοκες τών σχέσεων παραγωγής καί τού κοινωνικού

καταμερισμού τής έργασίας, έμφανίζονται ταυτόχρονα ώς οί

προϋποθέσεις τους μέ τήν έννοια πού έδινε ό Μάρξ στόν δρο

λογικό πρότερο (Voraussetzung) ξεχωρίζοντάς τον άπό τόν δρο

Ιστορικές συνθήκες (historische Bedingungen). Οί μεταβολές αύτών

τών μητρών ρυθμοποιούν έτσι τίς μεταβολές τών διαφόρων

τρόπων παραγωγής. Είναι λοιπόν παρούσες στό ύλικό πλαίσιο

τοΰ Κράτους (τοΰ δποιου Κράτους) καί πλάθουν τούς τρόπους

άσκησης τής έξουσίας του. Δέν πρόκειται έπομένως, σέ τούτη

τήν παρουσία τών χωροχρονικών μητρών μέσα στό Κράτος, γιά

άπλή σχέση δομικής όμολογίας μεταξύ τοΰ Κράτους καί τών

σχέσεων παραγωγής. Τό καπιταλιστικό Κράτος έχει μάλιστα

τούτη τήν Ιδιοτυπία δτι Ιδιοποιείται τόν κοινωνικό χρόνο καίχώρο, δτι έπεμβαίνει στήν έγκατάσταση αύτών τών μητρών μιά

καί τείνει νά μονοπωλήσει τίς μεθόδους όργάνωσης τοΰ χώρου

καί τοΰ χρόνου πού καθιερώνονται, άπ’ αύτό, ώς δίκτυα κυριαρ

χίας καί έξουσίας. Τό σύγχρονο έθνος έμφανίζεται έτσι ώς

προϊόν τοΰ Κράτους: τά συστατικά στοιχεία τοΰ έθνους (ή

οίκονομική ένότητα, τό έδαφος, ή παράδοση) τροποποιούνται

άπό τήν άμεση δράση τοΰ Κράτους μέσα στήν ύλική όργάνωση

τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου. Τό σύγχρονο έθνος τείνει νάσυμπέσει μέ τό Κράτος, μέ τήν έννοια δτι τό Κράτος ένσωματώ-

νει στίς δομές του τό έθνος καί τό έθνος μορφοποιεΐται μέσα

στούς κρατικούς μηχανισμούς: γίνεται τό άγκυροβόλιο τής

έξουσίας του στήν κοινωνία, χαράζει τό περίγραμμά της. Τό

καπιταλιστικό Κράτος λειτουργεί ώς έθνος.




/

Ή χωρική μήτρα: τό Εδαφος

Γιά ν ’ άρχίσουμε μέ τόν χώρο, ά π’ όποια πλευρά κι άν προσεγ

γίσουμε τό πρόβλημα, άντιλαμβανόμαστε δτι ύπάρχουν, άνάλο

γα μέ τούς διάφορους τρόπους παραγωγής, διαφορικές μήτρεςτοΰ χώρου, προκαθορισμένες άπό τίς μορφές ίστορικο-κοινωνι-

κής Ιδιοποίησης καί κατανάλωσης τοΰ χώρου. ' Η άποκάλυψη

αύτών τών μητρών δέν μπορεΐ νά συνίσταται μόνο στήν περιγρα

φή τής άλληλουχίας τών μορφών Ιστορικής Ιδιοποίησης τοΰ

κοινωνικού χώρου. Ά π ό τίς πόλεις καί τήν πολεοποίηση ώς τά

σύνορα, ώς τά δρια καί τό Εδαφος, περνώντας άπό τίς συγκοινω

νίες, τίς μεταφορές, τόν στρατιωτικό μηχανισμό καί τή στρατιω

τική στρατηγική, Εχουμε νά κάνουμε μέ Ισάριθμα συστήματαόργάνωσης τοΰ κοινωνικοΰ χώρου. Κάθε φορά δμως πού έπιχει-

ροΰμε νά γράψουμε τήν Ιστορία αύτών τών συστημάτων καί τών

μεταβολών τους σκοντάφτουμε πάντα στό ίδιο πρόβλημα: αύτά

τά συστήματα δέν Εχουν ένδογενή χαρακτήρα, οί Ιστορικές τους

μεταβολές δέν είναι άπλές παραλλαγές αύτοΰ τοΰ χαρακτήρα. Οί

άσυνέχειες είναι άποφασιστικές: οί πόλεις, τά σύνορα, τό

έδαφος δέν έχουν καθόλου τήν ίδια πραγματικότητα καί τό ίδιο

νόημα στούς προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής καί στόν

καπιταλισμό. Κι άν άκόμα υποθέσουμε δτι άποφεύγουμε τόν

σκόπελο μιάς γραμμικής καί έμπειρικής Ιστοριογραφίας, πού

συνίσταται στήν περιγραφή τής έξέλιξης αύτών τών συστημά

των στό δικό τους έπίπεδο (τής έξέλιξης τών πόλεων, τών

συνόρων, τοΰ έδάφους), τό έρώτημα παραμένει: πώς νά Εξηγή

σουμε τίς άσυνέχειες;

Είναι γνωστή ή σημερινή τάση τής πιό προηγμένης Ερευναςσέ τοΰτο τόν τομέα: νά συσχετίσει άπευθείας τά συστήματα αύτά

Ιδιοποίησης καί κατανάλωσης τοΰ κοινωνικοΰ χώρου μέ τίς

Ιδιομορφίες τών διαφόρων τρόπων παραγωγής, ένώ τό πραγμα




τικό πρόβλημα είναι άλλου· ή μεταβολή αύτή τών συστημάτων

βρίσκεται μέσα σ* ένα βαθύτερο πλέγμα. Δέν έχουμε νά κάνουμεάπλώς μέ διαφορικούς τρόπους όργάνωσης, Ιδιοποίησης καί

κατανάλωσης κάποιου πράγματος πού έχει ένδογενή χαρακτή

ρα, τοΰ «χώρου», ούτε μέ διαφορετικές διαδρομές καί πλαισιώ

σεις ένός καί τοΰ ίδιου χώρου. ' Η διάκριση —άποφασιστική

έδώ— μεταξύ πόλης καί υπαίθρου, είναι έντελώς διαφορετική,

άνάλογα μέ τούς διάφορους τρόπους παραγωγής, δχι μόνο διότι

οί Ιστορικές συντεταγμένες τροποποιοΰν τούς δυό δρους τής

σχέσης (άλλαγή τών πόλεων —άρχαία, μεσαιωνική, σύγχρο

νη— καί τής υπαίθρου — άρχαίας, φεουδαρχικής, κοινοτικής,

σύγχρονης) άλλά, πιό ριζικά, διότι ή ίδια ή σχέση τους έγγρά-

φεται σ ’ έναν τόπο διαφορετικό, άνάλογα μ ’ αύτούς τούς τρό

πους. Ά ν αύτά τά συστήματα παράγουν τόν χώρο, αύτό δέν

όφείλεται στό δτι πλαισιώνουν ή δικτυώνουν διαφορετικά έναν

καί τόν ίδιο χώρο πού τόν καταναλώνουν κοινωνικά, άλλά στό

δτι υλοποιούν αύτές τίς πρωταρχικές καί διαφορικές μήτρες

χώρου, πού υπάρχουν ήδη μέσα στή διάρθρωσή τους. Ή

γενεαλογία τής παραγωγής τοΰ χώρου έρχεται πρώτη σέ σχέση

μέ τήν Ιστορία τής Ιδιοποίησής της.

Ά ν καί ύπάρχουν μεγάλες διαφορές άνάμεσα στίς χωρικές

μήτρες τών άρχαίων κοινωνιών καί τών φεουδαρχικών κοινω

νιών, ώστόσο παρουσιάζουν, στό πολύ γενικό έπίπεδο δπουτοποθετοΰμαι έδώ, κοινά σημεία ώς πρός τή σχέση τους τή

χωρική μήτρα τοΰ καπιταλισμοΰ. Δέν θά έπανέλθω στήν Ιδιο

μορφία τών προκαπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής καί τοΰ

προκαπιταλιστικοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας,

δπου ό άμεσος έργαζόμενος δέν είναι άκόμα άποκομμένος, στίς

σχέσεις του νομής, άπό τά μέσα του παραγωγής, καί δπου ό

καταμερισμός τής έργασίας δέν έχει όδηγήσει στίς άποσυνδέ-

σεις πού προσιδιάζουν στόν καπιταλιστικό καταμερισμό. Δέν θάέπανέλθω ούτε στήν Ιδιομορφία τής πολιτικής έξουσίας καί τών

Κρατών τών προκαπιταλιστικών σχηματισμών. Αύτά δμως έξυ-

πακούουν τήν ύπαρξη ένός είδικοΰ χώρου: ένός χώρου συνεχούς,




ομοιογενούς, συμμετρικού, άναστρέψιμου καί άνοιχτού. ' Ο άρχαΐος

χώρος στή Δύση είναι ένας χώρος πού έχει ένα κέντρο, ττ\νπόλη (πού μέ τή σειρά της έχει ένα κέντρο, τήν άγορά), άλλά δέν έχει

σύνορα μέ τή νεότερη έννοια τοΰ δρου. Είναι ένας χώρος

όμόκεντρος άλλά άνοιχτός, μέ τήν έννοια δτι δέν έχει, κυριο

λεκτικά, έξωτερικό. Τό κέντρο τοΰτο (ή πόλη καί ή έστία της)

έγγράφεται σ ’ ένα χώρο πού τά βασικά χαρακτηριστικά του

είναι ή όμοιογένεια καί ή συμμετρία καί δχι ή διαφοροποίηση

καί ή Ιεραρχία. Γεωμετρικός προσανατολισμός πού άναπαρά-

γεται άλλωστε στήν πολιτική όργάνωση τής πόλης καί στή

δομή τής «Ισονομίας» μεταξύ τών πολιτών.

Αύτά τά διασκορπισμένα στό χώρο σημεία (οί πόλεις) είναι

χωρισμένα δχι τόσο έπειδή είναι κλειστά πρός τό έξωτερικό,

δσο έπειδή είναι στραμμένα πρός τό δικό τους τό κέντρο, δχι

έπειδή άποτελοΰν κρίκους μιάς σειράς, άλλά έπειδή είναι σκορ-

πίσματα μέσα σ ’ έναν ένιαΐο χώρο26. Τό κέντρο τοΰτο, τήν

έστία, «οί άνθρωποι —γράφει άκόμα ό L. Gernet— τό διευθετοΰνδπως τούς άρέσει· διευθέτηση μαθηματική ένός έδάφους πού

μπορεΐ νά είναι όποιοδήποτε: τό κέντρο είναι αύθαίρετο, άν δχι

θεωρητικό». Μέσα σέ τοΰτον έδώ τόν χώρο (δπως τόν παράστη-

σαν ό Εύκλείδης καί οί Πυθαγόρειοι), δέν μετατοπίζεσαι, άλλά

κυκλοφορείς. Πηγαίνεις πάντοτε στό Ιδιο μέρος, κάθε σημείο

τοΰ χώρου είναι ή άκριβής έπανάληψη τοΰ προηγούμενου: ό

άποικισμός γίνεται μόνο γιά νά ίδρυθοΰν άπομιμήσεις τής

’Αθήνας ή τής Ρώμης, κάθε τροχιά δέν είναι ποτέ παρά μιάέπιστροφή στό άρχικό κέντρο καί δέν υπάρχει δυνατή διαδρομή.

Οί πόλεις είναι «άνοιχτές» στήν ύπαιθρο, δέν ύπάρχει έδαφος

πού τά δριά του θά μποροΰσαν νά έπεκταθοΰν ή νά στενέψουν σέ

σχέση μέ άλλα τμήματα. Οί "Ελληνες καί οί Ρωμαίοι δέν

έπεκτείνονται προωθώντας τά σύνορά τους καί περικλείνοντας

μέσα σ ’ αύτά κομμάτια ή μερίδες χώρου, διότι δέν μπαίνει

ζήτημα ν’ άφομοιώσουν έτερογενή τμήματα: έξαπλώνονται πά

νω σ ’ ένα όμοιογενές πεδίο, διότι υπάρχουν μέν όριοθετήσεις,δέν υπάρχουν δμως περιφράξεις μέ τή νεότερη έννοια. Αύτή ή

26. Μ. Serres, «Discours el parcours», στό Critique, Ά πρ. 1975.




τοπογραφική διευθέτηση συμπίπτει, μέχρι καί στούς πιό μι

κρούς της μαιάνδρους, μέ τούς τόπους έκμετάλλευσης καί τίς

μορφές πολιτικής διοίκησης: χώρος όμοιογενής καί άδιαφορο-

ποίητος, διότι ό χώρος τοΰ δούλου είναι συνάμα καί ό χώρος τοΰ

κυρίου- τά σημεία άσκησης τής έξουσίας είναι οί άπομιμήσεις

τοΰ σώματος τοΰ άρχοντα. Είναι τοΰτο τό σώμα πού ένοποιεΐ τόν

χώρο καί πού έγκαθιστδ τόν δημόσιο άνθρωπο μέσα στόν

Ιδιωτικό άνθρωπο. Τό σώμα τοΰτο δέν έχει τό ίδιο οΰτε θέση

ούτε σύνορα. "Ολοι οί δρόμοι όδηγοΰν στή Ρώμη, μέ τούτη τήν

έννοια, δτι ή Ρώμη είναι παντοΰ δπου κυκλοφορεί ό άρχοντας:

στίς πόλεις, στήν ΰπαιρθο, στό στόλο, στό στρατό. Βέβαια, άν

καί ό όμοιογενής αύτός τόπος δέν έχει έξωτερικό, έχει δμως

μεθόριο πού είναι ή άπόλυτη άντίστροφη δψη του: οί βάρβαροι.

’ Αλλά άκριβώς αύτοί οί βάρβαροι είναι ένας μή-τόπος: δχι μόνο

δέν άποτελοΰν τμήμα, άν καί ξέχωρο, τοΰ ίδιου χώρου, άλλά καί

είναι τό ριζικό τέρμα κάθε δυνατοΰ χώρου· δχι ένα διαμέρισμα

τοΰ χώρου, άλλά ένα έκτός-χώρου, δχι μιά no-man’s land άλλάμιά no-land.

'Α ς περάσουμε στή μεσαιωνική φεουδαρχία: παρά τίς άξιο-

σημείωτες διαφορές άνάμεσα στίς χωρικές μήτρες τής ’Αρχαιό

τητας καί τής φεουδαρχίας, αύτές παρουσιάζουν κοινά σημεία.

Αύτό μποροΰμε νά τό διαπιστώσουμε, υπό τόν δρο ν ’ άποφύγου-

με τό άπλοϊκό διώνυμο —πού είναι πολύ τής μόδας τώρα στή

σχολή τών Ντελέζ-Γκαταρί27— έδαφικοποίηση-άπεδαφικοποί-ηση: οί φεουδαρχικοί προσωπικοί δεσμοί, τό «δέσιμο» τών

άγροτών στή «γή» προκαλοΰν, σύμφωνα μ’ αύτούς τούς συγγρα

φείς, μιά έδαφικοποίηση τοΰ χώρου καί τών κοινωνικών σχέ

σεων, καί τήν «έλευθέρωση» τοΰ άμεσου έργαζόμενου άπό τούς

δεσμούς αύτούς, μιάν άπεδαφικοποίηση τοΰ χώρου στόν καπι

ταλισμό. Στήν πραγματικότητα, οί δροι αύτοί δέν μποροΰν νά

είναι άμετάβλητα άνάφορα τών μεταβολών, άφοΰ άλλάζουν

νόημα άνάλογα μέ τίς χωρικές μήτρες: αύτό Ισχύει καί γιά τή γήπού, δπως καί τά άλλα μέσα καί άντικείμενα παραγωγής, δέν έχει

27. L'ami-Oedipe. δ.π.. σ. 239 κί.




έσωτερική φύση. ’Ασφαλώς, οΐ φεουδαρχικοί προσωπικοί οίκο-

νομικο-πολιτικοί δεσμοί στήν ύπαιθρο, οί άδειες άσκησης μιάςτέχνης καί οί έλευθερίες πού χαρακτηρίζουν τίς πόλεις κλείνουν

τούς τόπους αύτούς στόν έαυτό τους. Τά τείχη τών μεσαιωνικών

πόλεων (πόλεων κλειστών κατά τόν Μπροντέλ) όριοθετοϋν τίς

έλευθερίες, οί φεουδαρχικοί δεσμοί τής υπαίθρου καθηλώνουν

στή γή, δμως πρόκειται έδώ γιά περίγραμμα προσχεδιασμένο

πάνω σέ μιά χωρική μήτρα πού, άναφερόμενη στίς σχέσεις

παραγωγής καί στόν άπλό καταμερισμό τής έργασίας τής φεου

δαρχίας, άλλάζει σχετικά πολύ λίγο.

Κι έδώ έπίσης πρόκειται γιά ένα χώρο όμοιογενή, συνεχή,

άναστρέψιμο καί άνοιχτό. Στήν πραγματικότητα, ποτέ δέν ύπήρ-

ξε τόσο μεγάλη περιήγηση δσο στό Μεσαίωνα: ή άγροτική

μετανάστευση, άτομική ή συλλογική, είναι ένα άπό τά μεγάλα

φαινόμενα τής δημογραφίας τής μεσαιωνικής κοινωνίας. ' Ιππό

τες, άγρότες άνάμεσα σέ δύο άνακυκλήσεις καλλιεργειών, πρα

ματευτάδες, κληρικοί σέ κανονικό ταξίδι ή σκαστοί άπό τό

μοναστήρι, φοιτητές, προσκυνητές κάθε λογής, σταυροφόροι,

συναντιούνται στούς δρόμους: είναι ή μεγάλη περιπλάνηση. 01

πόλεις, τά φεουδαρχικά κτήματα καί τιμάρια είναι άνοιχτά καί

στραμμένα, διαμέσου μιάς σειράς έπικέντρων, πρός τό όμφάλιο

κέντρο, τήν *Ιερουσαλήμ. Οί φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής,

έλεγε ό Μάρξ, κάνουν τή θρησκεία νά κατέχει τόν δεσπόζοντα

ρόλο στούς φεουδαρχικούς κοινωνικούς σχηματισμούς: παρού

σα άπευθείας στίς μορφές άσκησης τής έξουσίας, διαμορφώνειέτσι τόν χώρο σημαδεύοντάς τον μέ τή σφραγίδα τής χριστιανο

σύνης. Ά λ λά πρόκειται άπό δώ καί μπρός γιά τή μήτρα ένός

χώρου συνεχούς καί όμοιογενοΰς. Κι έδώ έπίσης δέν ύπάρχει

μετατόπιση: μεταξύ τοΰ τιμαρίου, τής κωμόπολης, τών πόλεων

καί τής 'Ιερουσαλήμ καί τών διαφόρων γήινων ένσαρκώσεών

της, μεταξύ τής Πτώσης καί τής Σωτηρίας, δέν ύπάρχει ούτε

ρωγμή, οΰτε σχισμή, οΰτε διαδρομή. Τά σύνορα καί οί διάμεσες

ζώνες πού χωρίζουν, τά τείχη, τά δάση, οί έρημοι, δέν είναιρήγματα πού τά διασχίζει κανείς γιά νά περάσει άπό έναν τομέα

σ ’ έναν άλλο (άπό τή μιά πόλη στήν άλλη), άλλά σταυροδρόμια

ένός καί τοΰ ίδιου δρόμου. ' Ο προσκυνητής ή ό σταυροφόρος




καί δλοι οί ταξιδιώτες είναι τέτοιοι μέ τόν τρόπο τους· δέν

πηγαίνουν στούς 'Αγίους Τόπους ή στήν 'Ιερουσαλήμ, γιατίαύτοί είναι κιόλας χαραγμένοι στό σώμα τους (τό ίδιο ίσχύει καί

γιά τό ’ Ισλάμ). Τό πολιτικό σώμα τού κάθε αύθέντη ένσαρκώνει

τήν ένότητα αύτοΰ τού χώρου ώς σώμα τοΰ Χριστοΰ-Βασιλέως

καί ό χώρος όριοσημαίνεται άπό τούς δρόμους τοΰ Κυρίου. Οί

όριοθετήσεις διασταυρώνονται μεταξύ τους, άπανωτιάζονται,

συστρέφονται καί σαλεύουν διαρκώς: οί υπήκοοι ξωμερίζονται,

ένώ μένουν έπιτόπου, άνάλογα μέ τίς άλλαγές τών άρχόντων καί

αύθεντών μέ τούς όποιους είναι προσωπικά δεμένοι. ' Η πυραμί

δα τής μεσαιωνικής πολιτικής έξουσίας έχει ένα κινούμενο

βάθρο, δπως ή δέσμη φωτός ένός φάρου πού κι ό ίδιος είναι

κινητός, κι δλες αύτές οί κινήσεις συντελοΰνται πάνω σέ μιάν

έπιφάνεια μέ άναστρέψιμους προσανατολισμούς: οΐ χαρτογρα

φίες τής ’Αρχαιότητας καί τοΰ Μεσαίωνα δέν είναι άλλωστε

ριζικά διαφορετικές. Κι έδώ, έκεΐνο πού έπέχει θέση έδάφους

προσδιορίζεται σέ άναφορά πρός έναν μή-τόπο, άν καί ή έννοια

τοΰ τελευταίου δέν είναι ή ίδια δπως στήν ’Αρχαιότητα: Οί

Άθρησκοι, οί Άπιστοι.

01 διαφορές είναι ξεκάθαρες σέ σχέση μέ τόν καπιταλισμό.

Δέν μπαίνει δμως ζήτημα νά ξαναθυμίσουμε έδώ τήν Ιστορική

σύσταση τοΰ καπιταλιστικού κοινωνικοΰ χώρου. Τό πρόβλημα

παραμένει πάντοτε ώς πρόβλημα τών σχέσεων άνάμεσα στήν

καθαυτό καπιταλιστική χωρική μήτρα καί στίς «καθαυτό καπιταλιστικές» σχέσεις παραγωγής, στόν «καθαυτό καπιταλιστικό»

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας: άφορά τώρα τόν ρόλο τοΰ

έδάφους στή συγκρότηση τοΰ σύγχρονου έθνους.

*0 άμεσος έργαζόμενος, ό έργάτης, είναι έδώ όλότελα

χωρισμένος άπό τά μέσα έργασίας, πράγμα πού βρίσκεται στή

βάση τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας στή μηχανο

ποίητη παραγωγή καί στή μεγάλη βιομηχανία. Αύτή προϋποθέ

τει τήν ύπαρξη μιάς χωρικής μήτρας έντελώς διαφορετικής:ένός χώρου σειραίου, κερματισμένου, άσυνεχοΰς. μερισμένου, κυ-

ψελλοειδοΰς καίμή Αναστρέψιμου, πού χαρακτηρίζει τόν τεϋλορι-

στικό καταμερισμό τής άλυσωτής έργασίας στό έργοστάσιο.




"Αν αύτός ό χώρος καταντά τελικά κι αύτός όμοιογενής, γίνεται

τέτοιος μόνο στόν δεύτερο βαθμό, μέ τήν έννοια δτι ή όμοιογε- νοποίησή του δημιουργεί πρόβλημα καί γίνεται μέ βάση τίς

κατατμήσεις καί τίς άποστάσεις πού έμπεριέχει. Ή δ η σέ τοΰτο

τό έπίπεδο, ό μητρικός αύτός χώρος έχει μιά διπλή διάσταση:

είναι καμωμένος άπό άποστάσεις, ρήγματα, κερματισμούς δια

δοχικούς, περιφράγματα καί σύνορα, άλλά δέν έχει τέρμα· ή

καπιταλιστική έργασιακή διαδικασία έχει τήν τάση νά παγκο-

σμιοποιεΐται (διευρυνόμενη συνεργασία). Ό χωρισμός τοΰ άμε

σου έργαζόμενου άπό τά μέσα του έργασίας καί ή έλευθέρωσήτου άπό τούς προσωπικούς δεσμούς πού τόν καθηλώνουν στή γή

άπεδαφικοποιοΰν, θά λέγαμε, άλλά κι έδώ ή νατουραλιστική

είκόνα πού μεταφέρει αύτός ό δρος είναι άνακριβής. ' Η διαδι

κασία αύτή έγγράφεται σ ’ ένα νέο χώρο πού συνεπάγεται άκρι

βώς τίς σειραΐες τμήσεις καί τίς περιφράξεις. Ό σύγχρονος

χώρος γεννήθηκε: ένας χώρος δπου μετακινείται κανείς στό

άπειρο διασχίζοντας χωρίσματα, δπου ή κάθε θέση όρίζεται σέ

σχέση μέ τήν άπόστασή της άπό τίς άλλες, χώρος πού πάνω του

πραγματοποιείται ή έπέκταση μέ τήν άφομοίωση νέων τμημάτων

τά όποία πρέπει νά όμοιογενοποιηθοΰν μέ μετατόπιση τών

συνόρων τους.

Τό σημαντικό ώστόσο δέν είναι αύτή ή μετατόπιση συνό

ρων, άλλά ή έμφάνιση συνόρων, μέ τή σύγχρονη έννοια, δηλαδή

όρίων μεταθέσιμων πάνω σ ’ ένα σειραΐο καί άσυνεχές πλέγμαπού όρίζει παντοΰ τά έντός καί τά έκτός. Πρόκειται γιά τόν ίδιο

τόν χώρο δπου έγγράφονται οί κινήσεις τοΰ κεφαλαίου καί ή

διευρυνόμενη άναπαραγωγή του, ή γενίκευση τών άνταλλαγών

καί οί ροές τοΰ χρήματος. Ά ν αύτά άπλώνονται έξαρχής πρός

τά Εξω, τότε έχουν νά διασχίσουν σύνορα ένός σειραίου καί

άσυνεχοΰς χώρου βασισμένου στόν κοινωνικό καταμερισμό τών

έργασιακών διαδικασιών. Χώρου ένεχόμενου στίς καπιταλιστι

κές σχέσεις παραγωγής, στήν οίκονομική κυριότητα καί τή νομή άπό τό κεφάλαιο τών μέσων παραγωγής ώς τεμαχισμό τής

έργασιακής διαδικασίας σέ καπιταλιστικές μονάδες παραγωγής

καί άναπαραγωγής. *Η άνιση άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού είναι



ISO TO ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

κι αύτή συνυπόστατη, στή χωροποιημένη διάστασή της, μέ

τούτη τήν άσυνεχή μορφολογία, ή έπέκταση τοΰ κεφαλαίουσυνυπόστατη μέ τούτη τήν άναντίστρεπτα προσανατολισμένη

τοπολογία, ό Ιμπεριαλισμός, δπως τόν έννοοΰμε σήμερα, συνυ-

πόστατος μέ τοΰτα τά σύνορα. Τά πρώτα φανερώματα τοΰέδάφους,

ώς συστατικού στοιχείου τού σύγχρονου έθνους έντάσσονται σ ’ αύτή

τήν καπιταλιστική χωρική μήτρα.

Θά πρέπει δμως νά διευκρινιστεί δτι τό έθνικό αύτό έδαφος

δέν έχει έτσι καμιά σχέση μέ τή φυσική υπόσταση τής γής, δτι

είναι βασικά πολιτικό, μέ τήν έννοια δτι τό Κράτος τείνει νά

μονοπωλήσει τίς μεθόδους όργάνωσης τοΰ χώρου. Τό σύγχρονο

Κράτος ύλοποιεΐ μέσα στούς μηχανισμούς του (στρατό, σχο

λείο, συγκεντρωτική γραφειοκρατία, φυλακές) αύτήν τή χωρική

μήτρα. Διαπλάθει μέ τή σειρά του τά υποκείμενα πού πάνω τους

άσκεΐ τήν έξουσία του: ή έξατομίκευση τοΰ πολιτικού σώματος

σέ μονάδες ταυτόσημες άλλά χωρισμένες έναντι-τοΰ Κράτους,

σχετίζεται μέ τή διάρθρωση τοΰ Κράτους πού είναι έγγεγραμμέ-

νη μέσα στή χωρική μήτρα τήν όποία συνεπάγεται ή έργασιακή

διαδικασία. Τά σύγχρονα άτομα είναι οί συνιστώσες τοΰ σύγ

χρονου Κράτους-έθνους: ό λαός-έθνος τοΰ καπιταλιστικού Κρά

τους είναι ό στόχος ένός χώρου πού τά σύνορά του είναι τό

χαρακτηριστικό περίγραμμα τών ύλικών δυνατοτήτων καί έρει-

σμάτων τής έξουσίας. Ή κομμένη σέ τμήματα άλυσίδα τών

έξατομικευμένων αύτών τόπων κάνει νά φαίνεται τό έσωτερικό

τοΰ έθνικοΰ έδάφους ώς κρατικός τεμαχισμός τής άσκησης τήςέξουσίας. Τό έθνικό έδαφος δέν είναι παρά τό πολιτικό σχήμα

τής περίφραξης στό έπίπεδο τοΰ συνολικού Κράτους καί οί

πόλεις γίνονται έκεΐνες οί «έξουσιαζόμενες» καί «πειθαρχημέ-

νες» άπό τό Κράτος πόλεις γ ιά τίς δποΐες μ ιλάει ό Μπροντέλ. Οί

άμεσοι έργαζόμενοι έλευθερώνονται άπό τή γή, μόνο καί μόνο

γιά νά μπλοκαριστοΰν, μέσα στά έργοστάσια φυσικά, άλλά καί

μέσα στίς οίκογένειες μέ τή σύγχρονη έννοια, στά σχολεία,

στούς στρατούς, στίς φυλακές, στίς πόλεις, στά έδάφη τώνέθνών. Πράγμα πού διαπιστώνεται μέχρι καί στούς τρόπους

άσκησης τής έξουσίας τοΰ καπιταλιστικού Κράτους έκτακτων

έξουσιών: τά στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι μιά σύγχρονη



Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ IS1

έφεύρεση, μέ τήν έννοια έπίσης δτι υλοποιούν τήν ίδια χωρική

μήτρα έξουσίας μέ τό έθνικό έδαφος. Τά στρατόπεδα τοϋτα είναιή μορφή έγκλεισμοΰ τών έκτός-έθνους, τών «dvr εθνικών» στοι

χείων άκριβώς, μέσα στό ϊδιο τό έθνικό έδαφος, είναι ή έσωτερι-

κοποίηση τών συνόρων μέσα στόν έθνικό χώρο: πράγμα πού

έπιτρέπει τή χάλκευση τής νεοτερικής έννοιας τοΰ «έσωτερικοΰ»

έχθροΰ. Τό δτι τό έδαφος αύτό έχει μιά συγκεκριμένη διαμόρφω

ση καί τοπογραφία έξαρτδται άπό μιάν όλόκληρη σειρά Ιστορι

κούς παράγοντες (οίκονομικούς, πολιτικούς, γλωσσικούς κτλ.):

έκεΐνο δμως πού έχει σημασία έδώ είναι ή έμφάνιση αύτοΰ τοΰ

έδάφους καί τών συνόρων του μέ τή σύγχρονη έννοια. Τό έδαφος

αύτό γίνεται έθνικό καί άποτελεΐ έτσι ένα στοιχείο τοΰ σύγχρο

νου έθνους διαμέσου τοΰ Κράτους.

Γιά νά κατανοηθεΐ ή δεύτερη αύτή πρόταση, θά πρέπει νά

παρθεΐ ύπόψη τό γεγονός δτι τό έδαφος αύτό δέν είναι παρά ένα

άπό τά στοιχεία τοΰ σύγχρονου έθνους καί τής σχέσης τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους μέ τήν Ιστορική παράδοση καί τή

γλώσσα. Σημειώνουμε γιά τήν ώρα δτι αύτός δ χώρος-έδαφος

σειραΐο, άσυνεχές καί τεμαχισμένο, άν καί έξυπακούει τήν

ΰπαρξη συνόρων, θέτει έπίσης τό νέο πρόβλημα τής όμοιογενο-

ποίησης καί Ινοποίησής του: κι έδώ πάλι τό Κράτος θά Εχει νά

παίξει τόν ρόλο του γιά τήν έθνική ίνότητα. Τά σύνορα καί τό

έθνικό έδαφος δέν προηγούνται άπό τήν ένοποίηση αύτοΰ πού

πλαισιώνουν: δέν ύπάρχει πρώτα κάτι πού είναι μέσα καί πούπρέπει κατόπι νά τό ένώσουμε. Τό καπιταλιστικό Κράτος δέν

περιορίζεται στό νά δλοκληρώσει τήν έθνική ένότητα· συγκρο

τείται χτίζοντας αύτή τήν ένότητα, δηλαδή τό έθνος μέ τή

σύγχρονη έννοια. Τό Κράτος θέτει τά σύνορα τοΰ σειραίου

αύτοΰ χώρου κατά τήν ίδια τήν προσπάθεια μέ τήν δποία

ένοποιεΐ καί όμοιογενοποιεΐ δ,τι περιφράζουν αύτά τά σύνορα.

Έ τσ ι τό έδαφος τοΰτο γίνεται έθνικό, τείνει νά γίνει ένα μέ τό

Κράτος-έθνος καί τό σύγχρονο έθνος τείνει νά συμπέσει μέ τόΚράτος, κι αύτό μέ διπλή έννοια: νά συμπέσει μέ τό ύπάρχον

Κράτος ή νά γίνει Κράτος αύτόνομο καί νά συγκροτηθεί σέ

σύγχρονο έθνος δημιουργώντας τό δικό του Κράτος (ίακωβινι-




σμός καί χωριστική κίνηση, δύο δψεις τού ίδιου φαινομένου, τής

Ιδιαίτερης σχέσης τοΰ σύγχρονου έθνους μέ τό Κράτος). Τό

έθνικό Κράτος πραγματώνει τήν ένότητα τών άτόμων τοΰ λαοΰ-

έθνους μέ τήν ίδια ένέργεια μέ τήν όποία σφυρηλατεί τήν

έξατομίκευσή τους. Θεσπίζει τήν πολιτική-δημόσια όμοιογενο-

ποίηση (τό Κράτος-εθνος) τών «Ιδιωτικών» άποσυνδέσεων μέ

τήν ίδια ένέργεια μέ τήν όποία συμβάλλει στή δημιουργία τους

καί ό νόμος γίνεται ή έκφραση τής έθνικής θέλησης καί τής

έθνικής κυριαρχίας. Τό Κράτος αύτό δέν έχει νά ένοποιήσει μιή.

προγενέστερη «έσωτερική» άγορά, άλλά όργανώνει μιάν ένο-

ποιημένη έθνική άγορά, θέτοντας τά σύνορα έκείνου πού γίνεται

έτσι ένα «άπομέσα» σέ σχέση μ' ένα «άπέξω». Διαδικασία πού

μποροΰμε νά παρακολουθήσουμε στό σύνολο τών κρατικών

μηχανισμών (οίκονομικό, στρατιωτικό, σχολικό κτλ.) καί πού

δίνει κιόλας μιά πρώτη άπάντηση —άσφαλώς μερική— σ ’ ένα

πρόβλημα πού διαφορετικά θά ήταν άδιερεύνητο καί πού τό είχε

διατυπώσει, καλύτερα άπό κάθε άλλον, ό Pierre Vilar: γιατί ήάνιση άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμοΰ έχει ώς σημεία στήριξης καί

κύριες έστίες τούς έθνικούς κοινωνικούς σχηματισμούς;28

"Αν μέ τήν πρώτη ένέργεια τό Κράτος θέτει τά έθνικά

σύνορα καί ένοποιεΐ τό έσωτερικό, μέ τήν ίδια έπίσης ένέργεια

στρέφεται πρός τό έξωτερικό αύτών τών συνόρων, στόν άναντί-

στρεπτο έκεΐνο χώρο, τόν όριοθετημένο άλλά άτέρμονα καί

δίχως έσχατον όρίζοντα: έπέκταση τών άγορών, τοΰ κεφαλαίου,

τών έδαφών. Θέτω σύνορα σημαίνει καί μπορώ νά τά μετατοπίσω: δέν ύπάρχει δυνατότητα προόδου πάνω σέ τούτη τή χωρική

μήτρα παρά μόνο μέ τήν όμοιογενοποίηση, τήν άφομοίωση καί

τήν ένοποίηση, παρά μόνο μέ τήν όριοθέτηση ένός έσωτερικοΰ

πού έχει ώστόσο τήν τάση νά έπεκτείνεται στό άπειρο. Τά

σύνορα τοΰτα δέν τοποθετούνται έπομένως σάν σύνορα ένός

έθνικοΰ έδάφους παρά μόνο άπό τή στιγμή πού μπαίνει ζήτημα

(γιά τό κεφάλαιο, γιά τά έμπορεύματα) νά διασκελιστοΰν. Δέν

μπορεΐ κανείς νά μετακινηθεί μέσα σέ τοΰτο τόν χώρο παρά

28. Στή συμβολή του στό συλλογικό Εργο Faire I’Hisioire, 1974, Επιμέλεια J.

Le G off καί P. Nora, τόμος I.




διαβαίνοντας σύνορα: ό Ιμπεριαλισμός είναι συνυπόστατος μέ

τό σύγχρονο έθνος καθότι δέν μπορεΐ παρά νά είναι Λ-, ήμάλλον ύπε/>-εθνικοποίηση τών έργασιακών διαδικασιών καί τοΰ

κεφαλαίου. Αύτή *ή χωρική μήτρα είναι ριζωμένη μέσα στή

διαδικασία τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας. τό

κεφάλαιο είναι μιά σχέση (κεφάλαιο-έργασία), έλεγε ό Μάρξ,

καί τό γεγονός δτι, δσο κι άν φαίνεται άπεδαφικοποιημένο καί

άν-εθνικό μέ τίς διάφορες μορφές του, δέν μπορεΐ ν ’ άναπαράγε-

ται παρά ύπερεθνικοποιούμενο, όφείλεται στό δτι κινείται πάνω

στή χωρική μήτρα τών έργασιακών διαδικασιών καί τής έκμε-

τάλλευσης πού είναι κι αύτή <5/εθνής.

Έ τσι, ή έπέκταση τοΰ σύγχρονου Κράτους, έπέκταση άπει-

ροτατική καί πού συμπίπτει μέ τήν τοποθέτηση τών έθνικών

συνόρων, δέν μπορεΐ νά καλύπτει παρά μιά μετατόπιση συνόρων

πού σημαίνει άφομοίωση καί όμοιογενοποίηση. Οί σύγχρονες

κατακτήσεις Εχουν πάρει μιάν έντελώς άλλη σημασία άπ’ δ,τι

στό παρελθόν: δχ ι πιά έξάπλωση σ ’ έναν συνεχή καί όμοιογενή

χώρο πού προσαρτάται, άλλά έπέκταση διαμέσου ρηγμάτων πού

βουλώνονται. Είναι γνωστό πώς αύτό τό βούλωμα σημαίνει:

όμοιογενοποίηση, άπό τό έθνικό Κράτος, τών διαφορών, συν

τριβή τών έθνοτήτων «στό έσωτερικό» τών συνόρων τοΰ Κρά-

τους-έθνους, σβήσιμο τών υλικών άνωμαλιών τοΰ έδάφους πού

περικλείνονται στήν έθνική έπικράτεια. Οί γενοκτονίες είναι κι

αύτές μιά νεότερη έφεύρεση πού σχετίζεται μέ τήν οίκεία

χωροποίηση τών Κρατών-έθνών: μιά μορφή έξόντωσης ταιριαστή μέ τή σύσταση-καθαρμό τοΰ έθνικοΰ έδάφους πού όμοιογε-

νοποιεΐται μέ τήν περίφραξή του. Οί προκαπιταλιστικές έπε-

κτάσεις καί κατακτήσεις δέν άφομοιώνουν οΰτε χωνεύουν: οί

άρχαΐοι Έ λλη νες καί Ρωμαίοι, τό Ίσ λάμ καί οί Σταυροφόροι, ό

’Αττίλας καί ό Ταμερλάνος σκοτώνουν γιά νά διανοίξουν ένα

δρόμο σ ’ έναν άνοιχτό, συνεχή καί ήδη όμοιογενή χώρο. Πρό

κειται έδώ γιά άδιαφόριστες σφαγές πού προσιδιάζουν στήν

άσκηση τής έξουσίας τών μεγάλων περιοδευουσών αύτοκρατο-ριών. Ή γενοκτονία γίνεται δυνατή μόνο μέ τό κλείσιμο τών

έθνικών συνόρων ένάντια σ ’ έκείνους πού γίνονται έτσι ξένα

σώματα στό έσωτερικό τών συνόρων. Σύμβολο; Ή πρώτη




γενοκτονία τής σύγχρονης Ιστορίας, ή γενοκτονία τών ' Αρμε

νίων, συνοδεύει τήν Ίδρυση τού νεαρού τουρκικού Κράτους-έθνους άπό τόν Κεμάλ-’Ατατούρκ, τή συγκρότηση ένός έθνικού

έδάφους πάνω στά συντρίμμια τής 'Οθωμανικής Αύτοκρατο-

ρίας, τό κλείσιμο άκριβώς τής ' Υψηλής Πύλης. Οί γενοκτονίες

καί τά στρατόπεδα έντάσσονται στόν ίδιο στρατοπεδοσυγκεν-

τρωτικό χώρο.

Βλέπουμε κι έδώ νά διαγράφονται οί ρίζες τού καθαρά

σύγχρονου φαινομένου πού είναι ό όλοκληρωτισμός. Χωρισμός

καί διαίρεση μέ σκοπό τήν ένοποίηση, κομμάτιασμα μέ σκοπό

τή δικτύωση, κυψελοποίηση μέ σκοπό τή συγχώνευση, κατά

τμηση μέ σκοπό τήν ένσωμάτωση, περίφραξη μέ σκοπό τήν

όμοιογενοποίηση, έξατομίκευση μέ σκοπό τή συντριβή τών

έτεροτήτων καί τών διαφορών — οί ρίζες τού όλοκληρωτισμοΰ

έντάσσονται στήν υλοποιημένη άπό τό σύγχρονο Κράτος-έθνος

χωρική μήτρα, τήν ήδη παρούσα στίς καπιταλιστικές σχέσεις

παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας.

11

Ή χρονική μήτρα

καί ή Ιστορικότητα: ή παράδοση

Τό δεύτερο στοιχείο πού συμμετέχει στή σύσταση τού σύγχρο

νου έθνους άφορά αύτό πού συνήθως άποκαλεΐται «κοινή Ιστο

ρική παράδοση». Θά είμαι έδώ πιό σύντομος. Διαθέτουμε,

σχετικά μέ τίς μεταβολές τής έννοιας τής Ιστορικότητας, άνα-

λύσεις πολύ πιό πυκνές άπό μέρους τών Ιστορικών. Κι έδώ τό

ζήτημα άφορά τόν δεσμό άνάμεσα σ ’ αύτές τίς μεταβολές καί τίςάλλαγές τών σχέσεων παραγωγής καί τοΰ κοινωνικού καταμερι

σμού τής έργασίας. ' Η παράδοση δέν είναι καθόλου ή ίδια, δέν




έχει ούτε τό ίδιο νόημα ο&τε τήν ίδια λειτουργία, στίς προκαπι-

ταλιστικές κοινωνίες καί στίς καπιταλιστικές κοινωνίες.

' Η όρχαία χρονική μήτρα διαφέρει άσφαλώς άπό έκείνη τής

μεσαιωνικής φεουδαρχίας, άλλά κι ot δύο έχουν κατά βάση

κοινά σημεία. Οί κοινωνίες αύτές, όπου ή νομή τών μέσων

παραγωγής έξακολουθεΐ ν’ άνήκει στόν άμεσο έργαζόμενο, άν-

τανακλοΰν τρόπους παραγωγής (δουλοκτητικό, δουλοπάροικο)

πού παρουσιάζουν μιάν άπλή άναπαραγωγή καί δχι μιά διευρυνόμενη

άναπαραγωγή, χαρακτηριστική τοΰ καπιταλιστικού τρόπου πα

ραγωγής. Οί χρονικές μήτρες τους είναι άσφαλώς μήτρες πλη

θυντικών καί ενικών χρόνων: ό καθένας δμως άπ’ αύτούς τούς

χρόνους είναι συνεχής, ομοιογενής, άναστρέψιμος καί έπαναληπτι-

κός. Χρόνος άγροτικός, άστικός καί πολιτικός, στρατιωτικός,

άρχοντικός ή κληρικός, αύτοί οί πολλαπλοί χρόνοι παρουσιά

ζουν τά ίδια μητρικά χαρακτηριστικά: είναι ρευστοί καί κυλι

στοί, τό μέτρο τους δέν είναι καθολικεύσιμο, διότι δέν είναι,

στήν κυριολεξία, μετρήσιμοι· τό μέτρο δέν μπορεΐ έδώ νά είναι

παρά ή κωδίκευση τών άποστάσεων μεταξύ τμημάτων. Σέ τοΰτο

τό όμοιογενές χρονικό συνεχές, άν οί άκολουθίες κομματιάζον

ται καί έμφανίζονται έκτακτες στιγμές (δέν βρισκόμαστε σέ

πρωτόγονες κοινωνίες μέ δεσμούς γένους), αύτό όφείλεται βασι

κά στή διάκριση τής «τύχης» (άρχαΐες κοινωνίες) ή σέ παρου

σίες τής αίωνιότητας (μεσαιωνικός χριστιανισμός). Δέν υπάρχει

ούτε διαδοχή, ούτε άλύσωση, ούτε γεγονότα. Πρόκειται γιάχρόνους τοΰ ένεστώτος πού ό ίδιος δίνει τήν έννοιά τους στό πρίν

καί στό μετά. Χρόνος πλατιά κυκλικός τής αίώνιας έπιστροφής

τών αύτών καί τών ίδιων στίς άρχαΐες κοινωνίες: τό παρελθόν

άναπαράγεται πάντα μέσα στό παρόν, πού δέν είναι παρά ή ήχώ

του, καί ή άναδρομή στό χρόνο δέν είναι μιά διαδρομή πού

άπομακρύνει άπό τό παρόν, διότι τό παρελθόν είναι συστατικό

μέρος τοΰ Κόσμου. ' Η μνημόνευση μέ τήν άνά-μνηση, είναι τό

ξαναντάμωμα άλλων περιοχών τοΰ είναι, ή ούσία τήν όποίαέκδηλώνει τό παρόν. Παρόν πού, μέσα σ’ αύτό τόν όμοιογενή,

άναστρέψιμο καί συνεχή χρόνο, περικλείνεται στίς πρώτες

άρχές- ή χρονολογία έξακολουθεΐ νά είναι άκόμη, άν δχι ένα




γενεαλογικό άνάτυπο, μιά έπανάληψη τής γένεσης. Ξανανταμώ

νω τίς πρώτες άρχές δέν σημαίνει άναγράφω τό Ιστορικό μιαςσυσσώρευσης (έμπειριών, γνώσεων, γεγονότων) ή μιας προόδου

πού όδηγοΰν στό παρόν, άλλά φτάνω στήν πρωταρχική παντο-

γνωσία. Αύτό δέν σημαίνει πώς ή διάσταση ένός μέλλοντος

άπουσιάζει, άλλά τοΰτο τό τέλος τών Πυθαγορείων, άν βάζει

τέρμα στή σπείρα τών κύκλων πού διαρκώς ξαναρχινδνε, είναι

διότι κλείνει τόν κύκλο καί ξανανταμώνει μέ τίς πρωταρχές.

Τά πράγματα δέν παρουσιάζουν ούσιαστικές διαφορές στή

μεσαιωνική φεουδαρχία: περισσότερο κι άπό τήνέξάρτηση άπό

τίς χρονότητες τοΰ «φυσικοΰ χρόνου» πού προσιδιάζει στίς

άγροτικές βασικά κοινωνίες (οί έποχές, οί άγροτικές έργασίες,

κτλ.) σημασία έχει ή χωρική μήτρα πού βρίσκεται στή βάση τών

διαφόρων χρόνων, άγροτικοΰ, βιοτεχνικοΰ, στρατιωτικού, κλη-

ρικοΰ, πού έμφανίζονται ώς Ισάριθμοι μοναδικοί χρόνοι. "Αν ό

καθένας άπ' αύτούς τούς χρόνους συνεπάγεται χρονολογήσεις,

αύτές οί χρονολογίες δέν είναι διατεταγμένες σέ μιά σειρά

χρόνων διαιρετών σέ Ισα τμήματα καί τό πλαίσιο άναφοράς τών

διαφόρων στιγμών δέν είναι άριθμητικό. Πρόκειται γιά σημαί-

νουσες χρονολογίες ένός συνεχοΰς χρόνου πού είναι, υπό τήν

αΙγίδα τής θρησκείας, ένας χρόνος τής αίωνιότητας ρυθμοποιη-

μένος άπό τίς Ιερές σημασιοδοτήσεις, τίς εύλαβικές πράξεις καί

τίς κωδωνοκρουσίες στόν ρυθμό τών λειτουργιών. Βέβαια, στε

ρεωμένη μέσα σέ τούτη τή χρονική μήτρα, μιά γραμμική

ύλικότητα τοΰ χρόνου φαίνεται νά ξεχωρίζει, διαφορετική άπόέκείνη, τήν κυκλική, τοΰ άρχαίου χρόνου: ή Ιστορία έχει μιάν

άρχή κι ένα τέλος, τοποθετημένα άνάμεσα στή Δημιουργία καί

στή Δευτέρα Παρουσία. Πρόκειται δμως πάντοτε γιά ένα χρόνο

τοΰ παρόντος: ή άρχή καί τό τέλος, τό πρίν καί τό μετά είναι

όλόκληρα συμπαρόντα μέσα στήν πάντοτε έπίκαιρη ούσία τοΰ

θεϊκοΰ. ’ Αλήθεια άμετακίνητη ή άλήθεια άποκαλυπτόμενη προ

οδευτικά, προκαθορισμός ή δχι της άτομικής σωτηρίας, πρόκει

ται πάντοτε γιά μιά έπανάληψη ή γιά μιά έπικαιροποίηση τώνπρώτων άρχών. Ή άφιξη στό τέρμα σημαίνει πάντοτε τό

ξαναντάμωμα μέ τήν άφετηρία καί ή άναντιστρεψιμότητα τοΰ

χρόνου δέν είναι έδώ παρά μιά άπατηλή προοπτική.




01 χρονικές μήτρες είναι παρούσες στίς μορφές καί τεχνι

κές τής προκαπιταλιστικής πολιτικής έξουσίας, άπομίμησης

τού σώματος τού άνώτατου άρχοντα. Τό πολιτικό τούτο σώμα

δέν κάνει Ιστορία, κολυμπά μέσα σέ μιά συνεχή καί όμοιογενή

Ιστορία μέ τήν όποία τά υποκείμενα τής έξουσίας έπικοινωνούν

άντιγράφοντάς την. Δέν υπάρχει, στήν κυριολεξία, διαδοχή

αύτών τών άρχόντων ώς Ισάριθμων άλυσωτών γεγονότων, άλλά

μιά κυκλοφορία μέ τή μεταφορά μιάς άδιάκοπης Ισχύος, μέ τή

διαρκή άναβίωση τού παρελθόντος: πρόκειται γιά τήν translatio

imperii (μεταβίβαση τής διοίκησης). Αύτή ή ίστορία-άναθύμηση

δέν είναι ποτέ παρά ένα ξετύλιγμα γενεαλογιών, τών γενεαλο

γιών τών θεοτήτων, τών ήρώων, τών δυναστειών, καί ή άναπα-

ράσταση, τούτη τή φορά, τής Ιστορίας γίνεται ύπό τύπον

χρονικού. Άνάμεσα στό παρελθόν καί τό παρόν δέν υπάρχει

διαδρομή παρά μετάδοση μέ τήν ήχώ· τό παρόν αύτό δέν είναι

παρά διηνεκής προαγγελία ένός μέλλοντος πού θά ξανανταμώ

σει τήν άφετηρία. Αύτή ή Ιστορία δέν φτιάχνεται, άλλά μνημο νεύεται. ' Ιστορικότητα πολιτική πού δέν μπορεΐ νά έχει όργανι

κές σχέσεις μ ’ ένα έδαφος, μέ τή σύγχρονη έννοια, έφόσον

τοΰτο τό έδαφος-σύνορα δέν ύπάρχει άκόμα καί έφόσον οί

προκαπιταλιστικές χωρικές μήτρες έχουν τήν ίδια βάση μέ τίς

προκαπιταλιστικές χρονικές μήτρες: αύτή ή πολιτική Ιστορικό

τητα είναι άπομίμηση τού σώματος τοΰ άνώτατου άρχοντα πού ό

ίδιος δέν είναι άρχοντας ένός έδάφους-συνόρων. Δέν ύπάρχει

Ιστορικότητα ούτε έδαφος μέ τή σύγχρονη έννοια: τά προκαπι-ταλιστικά έδάφη δέν έχουν δική τους Ιστορικότητα διότι ό

πολιτικός χρόνος είναι ό χρόνος τού ήγεμονικοΰ σώματος πού

είναι έκτατό, συσταλτό καί κινητό μέσα σ ' ένα χώρο συνεχή καί

όμοιογενή. Μ ’ άλλα λόγια, τά χαρακτηριστικά τής χωρικής

μήτρας καί τής χρονικής μήτρας ένός τρόπου παραγωγής, πού

άπορρέουν άπό τίς σχέσεις του παραγωγής καί τόν κοινωνικό

του καταμερισμό τής έργασίας, καθορίζουν τίς σχέσεις πού

αύτές οί μήτρες έχουν μεταξύ τους, καί πού τίς δηλώνουμεμ' έναν δρο τοΰ όποιου τό ένωτικό δέν είναι μιά λύση άλλά ένα

πρόβλημα, τόν δρο «χωρο-χρόνος».




Ή καπιταλιστική χρονική μήτρα είναι έντελώς διαφορετι

κή, προϋπόθεση τών νέων σχέσεων παραγωγής καί συνυπόστατη

μέ τόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας. ' Η

μηχανοποίητη παραγωγή καί ή μεγάλη βιομηχανία, ή άλυσωτή

έργασία έξυπακούουν ένα χρόνο διατμημένο, σειραϊο, διαιρεμένο

σέ ίσες φάσεις, σωρευτικό καί άναντίστρεπτο καθότι προσανατολι

σμένο πρός τό προϊόν καί, διαμέσου τοϋ προϊόντος, πρός τή

διευρυνόμενη παραγωγή, τή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου: κον

τολογίς, μιά διαδικασία παραγωγής καί άναπαραγωγής πού έχειέναν προσανατολισμό καί ένα στόχο, άλλά δέν έχει τέρμα. "Ενα

χρόνο μετρήσιμο καί αύστηρά έλέγξιμο άπό τά ρολόγια, τά

χρονόμετρα τών άρχιεργατών, τά χτυπήματα τής καρτέλας καί

μέ βάση άκριβή χρονοδιαγράμματα. Χρόνο πού, κι έδώ, θέτει, μέ

τόν τεμαχισμό καί τή σειραιοποίησή του, ένα νέο πρόβλημα, τό

πρόβλημα τής ένοποίησης καί τής καθολίκευσής του: νά τεθεί

Οπό έλεγχο ό χρόνος μέ τήν άναφορά τών πολλαπλών χρονοτή-

των σ ' ένα όμοιογενές καί ένιαΐο μέτρο, πού δέν άνάγει τίςξεχωριστές χρονότητες (χρόνος έργατικός καί χρόνος άστικός,

χρόνος τοΰ οίκονομικοΰ, τοΰ κοινωνικοΰ, τοΰ πολιτικοΰ στοι

χείου) σέ μιά ένιαία, παρά κωδικεύοντας τίς άποστάσεις τους.

Κάθε χρονότητα δμως έκφράζει τά χαρακτηριστικά μιάς καί τής

Ιδιας μήτρας: κάτι περισσότερο (κι αύτό άκριβώς διαφεύγει άπό

άρκετούς συγγραφείς πού έπιμένουν στήν «καθολίκευση» τοΰ

καπιταλιστικοΰ χρόνου), αύτή ή ίδια ή χρονική μήτρα θέτει, γιά

πρώτη φορά, τίς ξεχωριστές χρονότητες ώς διαφορικές χρονότητες, δηλαδή ώς παραλλαγές ρυθμοΰ καί τονισμοΰ ένός σειραίου,

τεμαχισμένου, άναντίστρεπτου καί σωρευτικοΰ χρόνου. Χρόνου

πού οί στιγμές του άλυσώνονται καί διαδέχονται ή μιά τήν άλλη,

όλοποιοΰνται σ ’ ένα άποτέλεσμα, δπου τό παρόν είναι μιά

μετάβαση τοΰ πρίν πρός τό μετά. "Ετσι, ή σύγχρονη Ιστορικό

τητα είναι έξελικτικοΰ καί προοδευτικού τύπου, ή Ιστορικότητα

ένός χρόνου πού πραγματώνεται καθώς διανύεται, δπου ή κάθε

στιγμή παράγει τήν άλλη πρός μιάν άναντίστρεπτη κατεύθυνση,μέ μιάν άλληλουχία γεγονότων πρός ένα διαρκώς άνανεωνόμενο

μέλλον.




Πρίν έξετάσω τό θέμα τοΰ Κράτους-έθνους μέσα σέ τοΰτο

τό πλαίσιο άναφοράς, θ’ άνοίξω μιά παρένθεση. Τό ζήτημα έδώ

άφορά τήν υλική μήτρα τοΰ καπιταλιστικοΰ χρόνου καί όχι τήν

παράστασή του. Αύτή ή μήτρα έδωσε λαβή σέ Θεωρητικο-Ιδεο-

λογικές παραστάσεις τοΰ χρόνου καί τής Ιστορίας, είδικότερα

στή Θεωρητικοποίηση τοΰ χρόνου μέσα στή φιλοσοφία τής

Ιστορίας (πού γεννιέται, κυριολεκτικά, μέσα στήν άστική κοι

νωνία) καί στίς λεγάμενες έπιστήμες τοΰ άνθρώπου. Πράγμα πού

θέτει μέ τή σειρά του ένα διπλό πρόβλημα.

I Ά ν αύτή ή χρονική μήτρα τοΰ καπιταλισμού γεννά τίς διά

φορες Ιδεολογικές παραστάσεις τής ' Ιστορίας, ή μονογραμ-

μική, έξελικτική, προοδευτική καί τελεολογική Ιστορικότητα

τής άστικής φιλοσοφίας τής ’ Ιστορίας κάνει δυνατή κι αύτή, γιά

πρώτη φορά, τήν κατασκευή μιάς Επιστημονικής έννοιας τής ιστο

ρίας, πράγμα πού χαρακτηρίζει τή σκέψη τοΰ Μάρξ καθώς

έξάλλου καί πολλών σύγχρονων Ιστορικών. Βλέπουμε ήδη νά

ξεφυτρώνει έδώ τό γνωστό πρόβλημα: ένα έπιστημολογικόπεδίο θεμελιωμένο σέ μιά όρισμένη ίστορικο-κοινωνική ύλικό-

τη τα—έδώ ή ύλική μήτρα πού προκύπτει άπό τίς καπιταλιστικές

σχέσεις παραγωγής— κάνει δυνατή τήν έμφάνιση έπιστημονι-

κών στοιχείων γνώσης πού, σάν τέτοια, υπερβαίνουν τοΰτο τό

πεδίο. Ό καπιταλισμός έκαμε δυνατή τή συγκρότηση μιας

έπιστήμης τής Ιστορίας πού δέν περιορίζεται μόνο στή γνώση

τοΰ καπιταλισμού. *Ο μαρξισμός δέν είναι μόνο ή θεωρία γιά

τόν καπιταλισμό, όπως καί ή ψυχανάλυση δέν είναι μόνο ή

θεωρία τοΰ άσυνείδητου στήν καπιταλιστική κοινωνία, διότι τά

στοιχεία καί τό άντικείμενο τής έπιστήμης δέν άνάγονται στίς

συνθήκες τους —όποιες κι άν είναι— δυνατότητας καί συγκρό

τησης. Γιατί άκριβώς ό καπιταλισμός, πού θεμελιώνεται στήν

άπόσπαση τής υπεραξίας, έπέτρεψε τήν κατασκευή τής έπιστη-

μονικής έννοιας τής Ιστορίας, είναι ένα ζήτημα χιλιοεξετασμέ-

νο, πού δέν θά τό προσεγγίσω, άλλά πού νομίζω πώς άπαιτείμεγαλύτερη προσοχή σέ δ,τι άφορά τόν ρόλο τής χρονικής

μήτρας τοΰ καπιταλισμού, δπως τήν έννοώ έδώ, ώς δρο γιά τή

δυνατότητα τής έπιστήμης τής Ιστορίας. Ώστόσο, δπως δέν




έξετάζω έδώ θεωρητικό-Ιδεολογικές άντιλήψεις γιά τήν 'Ιστο

ρία, έτσι δέν θά έξετάσω ούτε τήν έπιστημονική έννοια τής

Ιστορίας, άλλά τήν ύλικότητα αύτής τής χρονικής μήτρας.

2 ”Αν ή έννοια καί τό άντικείμενο τής Ιστορίας ώς έπιστήμης,

έπομένως τού μαρξισμού, δέν έχουν, δπως κι δποια άλλη

έπιστήμη, ένα πεδίο Ισχύος αύστηρά περιγεγραμμένο άπό τίς

Ιστορικές συνθήκες τής έμφάνισής τους, αύτό όφείλεται στό δτι

δέν άνάγονται στίς περιρρέουσες· Ιδεολογικές παραστάσεις

—στή φιλοσοφία τής ' Ιστορίας, άπό τόν Διαφωτισμό ώς τόνΧέγκελ— πού έχουν ώστόσο κι αύτές τίς ίδιες συνθήκες καί

άποτελούν έπομένως μέρος τού ίδιου έπιστημολογικού μορφώ

ματος. Είναι δμως έπίσης γνωστό τώρα δτι ή τομή έπιστήμη-Ιδεο

λογία δέν εχει τόν ριζικό χαρακτήρα πού τής είχαμε άποδώσει πρίν

μερικά χρόνια. ' Η θεωρία τής Ιστορίας, άκόμα καί στόν Μάρξ

τής «ώριμότητας», παρουσιάζει όρισμένα κοινά στοιχεία μέ τήν

ίδεολογικο-φιλοσοφική άντίληψη τής Ιστορίας τής έποχής

του. ' Η έπένδυση τής καπιταλιστικής χρονικής μήτρας μέ τόν

έσχατολογικό έξελικτισμό, μέ τόν όρθολογίζοντα προοδευτι-

σμό, μέ τή μονοσήμαντη γραμμικότητα, μέ τόν άνθρωπιστικό

Ιστορισμό, κτλ., δέν υπάρχει άπλώς γύρω άπό τόν «πυρήνα» τής

μαρξικής θεωρίας τής Ιστορίας καί δέν άποτελεϊ άλλωστε άπλή

άπόκλιση καί διαστρέβλωση αύτής τής Ιστορίας άπό τούς

έπιγόνους (2η καί 3η Διεθνής): είναι παρούσα μέσα στή θεωρία

τού Μάρξ.

Τό ζήτημα βρίσκεται πιό πέρα: δχι μόνο στό πώς ό Μάρξ

κατορθώνει νά συγκροτήσει τή θεωρία του τής Ιστορίας μέ βάση

τό έπιστημολογικό πεδίο τής έποχής του, άλλά στό πώς θά

ξεχωρίσουμε, μέσα στήν ίδια τή θεωρία, τή λειτουργία καί τή

διάρθρωση τής έπιστήμης τής Ιστορίας καί τίς Ιδεολογικές

παραστάσεις.

Διότι πρόβλημα υπάρχει καί μάλιστα μεγάλο: ένάντια στή

σημερινή τάση πού, είτε (οί «νέοι φιλόσοφοι») δέν βλέπει στόνΜάρξ παρά μιάν έπανάληψη τού όρθολογισμού καί τού θετικι

σμού τού Διαφωτισμού, είτε άντίθετα, μέ τόν Φουκώ, άνάγει τήν

έγκυρότητα, τό άντικείμενο καί τό πεδίο κάθε έπιστήμης στίς




συνθήκες —δποιες κι άν είναι— έμφάνισής της, καί στήν

περίπτωση τοΰ μαρξισμοΰ στούς συγκεκριμένους τρόπους άσκησης τής έξουσίας, τούς πειθαρχικούς κανονισμούς, πού γιά τόν

Φουκώ έπέχουν θέση «συνθηκών». ’Ενάντια, άκόμη, στούς

άναγνωρισμένους φύλακες τοΰ μαρξιστικού δόγματος πού άρ-

νιοΰνται νά δοΰν τό πρόβλημα μέσα στήν ίδ ια τή θεωρία τοΰ

Μάρξ.

"Ας έπανέλθουμε στό πρόβλημά μας: ή καπιταλιστική χρο

νική μήτρα, αύτός ό τεμαχισμένος σειραΐος καί διαιρεμένος

χρόνος, Εμπεριέχεται ήδη στό θεσμικό πλαίσιο τοΰ Κράτους καί

τών διαφόρων του μηχανισμών (στρατοΰ, σχολείου, γραφειο

κρατίας, φυλακών). Τό σύγχρονο Κράτος ύλοπόιεΐ έπίσης αύτή

τή μήτρα μέ τή διάπλαση τών ύποκειμένων πού πάνω τους

άσκεΐται ή έξουσία του καί μέ τίς τεχνικές άσκησης τής

έξουσίας, κυρίως μέ τίς διαδικασίες έξατομίκευσης τοΰ λαοΰ-

έθνους: 'Ωστόσο, αύτός ό τεμαχισμένος, σειραΐος καί διαιρεμέ

νος χρόνος θέτει τό καινούριο πρόβλημα τής ίνοποίησής του: κι

έδώ πάλι τό Κράτος θά παίξει τό ρόλο του. Τό σύγχρονο Κράτος

όφείλει νά θέσει ύπό έλεγχο τόν χρόνο όρίζοντας τή νόρμα καί

τό μέτρο, δηλαδή τό πλαίσιο άναφοράς τών μεταβολών τών

Ιδιαίτερων χρονοτήτων: ρυθμίζει τίς διάφορες προπορεύσεις καί

καθυστερήσεις καί περισφίγγει τίς άποκλίσεις τους. ’ Η άνιση

άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού γαντζώνεται σ ’ αύτές τίς «στάσεις»πού είναι οί διάφοροι κρατικοί τομείς· οί ρυθμοί τής άνισης

άνάπτυξης στόν κάθε τομέα (οίκονομικό, πολιτικό, Ιδεολογικό,

καί μεταξύ τους) γαντζώνονται στίς ροπές τοΰ Κράτους. Τό

Κράτος ένοποιεΐ τούς τομείς τοΰ καπιταλιστικού σχηματισμοΰ,

καί μέ τήν Ιδιότητά του ώς κώδικα τών διαφορετικών ένεργειών

τους. *Ο καπιταλιστικός κοινωνικός σχηματισμός, τό Κράτος -

έθνος, είναι έπίσης μιά διαδικασία όμοιογενοποιημένη άπό τό

Κράτος.Μποροΰμε έτσι νά συλλάβουμε τό νέο νόημα τής Ιστορικής

παράδοσης στή συγκρότηση τοΰ σύγχρονου έθνους, τή σχέση

αύτής τής παράδοσης μέ τό Κράτος καί τό γεγονός δτι τό έθνος




αύτό τείνει νά συμπέσει μέ τό σύγχρονο Κράτος, πάντοτε μέ τή

διπλή έννοια: νά συμπέσει μέ τό ύπάρχον Κράτος ή νά άναδει-χτεΐ σέ Κράτος αύτόνομο καί νά συγκροτηθεί ώς σύγχρονο

έθνος, δημιουργώντας τό δικό του Κράτος, μιά καί Ιακωβινισμός

καί χωριστική τάση είναι κι έδώ δυό όψεις τής ίδιας πραγματι

κότητας, τής Ιδιαίτερης σχέσης τοΰ σύγχρονου έθνους μέ τό

Κράτος. Ή «παράδοση» δέν έχει καθόλου τό ίδιο νόημα

μ’ έκεΐνο πού είχε στίς προκαπιταλιστικές κοινωνίες, διότι τό

πρίν καί τό μετά βρίσκονται σέ όλότελα διαφορετικές μήτρες.

Έδώ τό Ιστορικό παρόν δέν είναι παρά μετάβαση μεταξύ τοΰ

πρίν καί τοΰ μετά, τό παρελθόν δέν είναι συμπαρουσία στό τώρα

άλλά τεμάχια σωρευμένα πρός αύτό πού γίνεται μιά νέα κατεύ

θυνση τοΰ μέλλοντος. ' Η παράδοση δέν είναι πιά μνημόνευση

ένός παρελθόντος πού περικλείνει τό μετά, άλήθεια μιάς άνα-

στρέψιμης Ιστορικότητας, προσανατολισμένης πρός τή μεγάλη

άπαρχή, έπανάληψη καί ξαναρχίνημα άπό τήν πρώτη άρχή. Ή

παράδοση γίνεται είτε αύτό πού έπιταχύνει είτε αύτό πού

φρενάρει: καλύπτει μιά διαδοχή περιόδων πού παράγουν μιάν

άναντίστρεπτη Ιστορία ρυθμοκοπημένη άπό τό Κράτος. Ή

ένότητα τών Ιστορικών της περιόδων, ό προσανατολισμός τής

διαδοχής τους έχουν μονοπωληθεΐ άπό τό σύγχρονο Κράτος πού

δέν άντλεΐ τή θεμιτότητα τής προέλευσής του άπό τό σώμα τοΰ

άνώτατου άρχοντα, άλλά άπό μιά σειρά διαδοχικά θεμέλια μέσα

στό λαό-έθνος τοΰ όποιου έκπροσωπεΐ τά πεπρωμένα. Τό Κρά

τος αύτό έπιχειρεΐ μιάν έξατομίκευση καί ένοποίηση, συγκροτείτό λαό-έθνος καί, μέ τήν έννοια δτι έκπροσωπεΐ τόν Ιστορικό

του προσανατολισμό, τοΰ όρίζει τόν στόχο του καί χαράζει

έκεΐνο πού θά γίνει ένας δρόμος. Σέ τούτη τήν προσανατολισμέ

νη άλλά δίχως τέρμα Ιστορικότητα, τό Κράτος άντιπροσωπεύει

μιάν αιωνιότητα πού τήν παράγει μέ αΰτο-γένεση. Τό Κράτος

αύτό όργανώνει τό πορευόμενο έθνος καί τείνει έτσι νά μονοπω

λήσει τήν έθνική παράδοση μετατρέποντάς την σέ στοιχείο ένός

γίγνεσθαι —πού καθορίζεται άπό τό ίδιο τό Κράτος— καίάποθηκεύοντας τή μνήμη τοΰ λαοΰ-έθνους. Στήν καπιταλιστική

έποχή, ένα έθνος δίχως δικό του Κράτος είναι έθνος πού

κινδυνεύει νά χάσει τήν παράδοσή του καί τήν Ιστορία του, διότι




τό σύγχρονο Κράτος-έθνος σημαίνει έπίσης σβήσιμο τών παρα

δόσεων, τής Ιστορίας καί τής μνήμης τών δυναστευόμενωνέθνών πού περικλείνονται στήν έξελικτική πορεία του. Έ τ σ ι θά

πρέπει νά καταλάβουμε τήν (άσφαλώς διφορούμενη) παρατήρη

ση τοΰ Ένγκελς, δτι τά έθνη πού δέν έχουν δικό τους Κράτος

γίνονται —στήν καπιταλιστική έποχή— «λαοί δίχως Ιστορία»29.

Τό Κράτος αύτό έγκαθιδρύει τό σύγχρονο έθνος καταργώντας

τά άλλα έθνικά παρελθόντα καί μετατρέποντάς τα σέ παραλλα

γές τής δικής του Ιστορίας: ό σύγχρονος Ιμπεριαλισμός είναι

καί όμοιογενοποίηση τών χρονικών ένοτήτων, άφομοίωση τών

Ιστοριών άπό τό Κράτος-έθνος. Οί διεκδικήσεις έθνικής καί

κρατικής αύτονομίας στή σύγχρονη έποχή σημαίνουν, στήν

καπιταλιστική Ιστορικότητα, διεκδικήσεις μιάς Ιδιαίτερης Ι

στορίας.

Βέβαια, τό Κράτος δέν είναι τό υποκείμενο τής πραγματικής

ιστορίας : ή Ιστορία είναι μιά διαδικασία δίχως ύποκείμενο, ή

διαδικασία τής πάλης τών τάξεων. ’ Εκείνο δμως πού μποροΰμε

νά καταλάβουμε μέ τούτη τή θέση είναι τό γιατί αύτή ή

πραγματική Ιστορία, πού είναι ώστόσο καθολικεύσιμη καί παγ-

κοσμιοποιήσιμη στόν καπιταλισμό, έχει άκριβώς ώς έστίες καί

ώς βασικά στοιχεία τά σύγχρονα Κράτη-έθνη, γιατί ή Ιστορία

τοΰ διεθνούς προλεταριάτου είναι κομματιασμένη καί ρυθμοκο-

πημένη άπό τίς Ιστορίες τών έθνικών έργατικών τάξεων. Πράγμα

πού δέν έξαρτάται άπό Ιδεολογικούς μηχανισμούς άλλά άπό τόν

ρόλο αύτών τών Κρατών-έθνών στήν ύλική όργάνωση τήςκαπιταλιστικής Ιστορικότητας. Μπορούμε έτσι νά περιγράψου-

με τίς πηγές τοΰ καθαρά σύγχρονου φαινομένου πού λέγεται

όλοκληρωτισμός. Ή θέση ύπό έλεγχο καί ή ένοποίηση τοΰ

χρόνου καί ή μετατροπή του σέ έργαλεΐο έξουσίας, ή όλοποίηση

τών Ιστορικοτήτων μέ τόν άφανισμό τών διαφορών, ή σειραιο-

ποίηση καί ή κατάτμηση τών φάσεων γιά τόν προσανατολισμό

καί τή σώρευσή τους, ή άφαίρεση τοΰ Ιερού περιβλήματος άπό

29. Die Polendebalte in Frankfurt, στό Neue Rheinische Zeitung, Σεπτ. 3, 1848.

Aus dem literarischen Nachlass von K. Marx. Fr. Engels undF. Lassalle. ϊκδ. άπό τόν

Fr. M ehring (1902) III. 238.




τήν ιστορία γιά τήν οίκειοποίησή της, ή όμοιογενοποίηση τοΰ

λαοΰ-έθνους μέ τήν παραχάραξη καί τό σβήσιμο τοΰ παρελθόντος του: οί προϋποθέσεις τοΰ σύγχρονου όλοκληρωτισμοΰ υ

πάρχουν στή χρονική μήτρα τοΰ σύγχρονου Κράτους, μήτρα

πού προκύπτει ήδη άπό τίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγω

γής καί άπό τόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας.

Τό πράγμα γίνεται άκόμα πιό σαφές άν διαπιστώσουμε δτι

τό Κράτος αύτό, πού καθιερώνει τήν Ιδιαίτερη σχέση άνάμεσα

στήν ιστορία καί τό έδαφος, πραγματοποιεί μιά Ιδιαίτερη σχέση

άνάμεσα στή χωρική καί στή χρονική μήτρα, πού τό σύγχρονο

έθνος κάνει δυνατή τήν έπάλλαξή τους καί είναι έτσι τό σταυρο

δρόμι τους. Τό καπιταλιστικό Κράτος θέτει τά σύνορα συγκρο

τώντας αύτό πού είναι μέσα, τό λαό-έθνος, διότι όμοιογενοποιεΐ

τό πρίν καί τό μετά τοΰ περιεχόμενου αύτοΰ τοΰ περιφράγματος.

' Η έθνική ένότητα, τό σύγχρονο έθνος, γίνεται έτσι ιστορικότη

τα ένός έδάφους καί έδαφικοποίηση μιάς Ιστορίας, κοντολογίς

έθνική παράδοση ένός έδάφους υλοποιημένη στό Κράτος-έθνος:

ot σημαντήρες τοΰ έδάφους γίνονται όδηγητικοί δείκτες τής

Ιστορίας πού χαράζονται μέσα στό Κράτος. Τά περιφράγματα

πού συνεπάγεται ή συγκρότηση τοΰ σύγχρονου λαοΰ-έθνους δέν

είναι τόσο τρομερά παρά μόνο έπειδή είναι ταυτόχρονα κομμά

τια μιάς όλοποιημένης καί κεφαλοποιημένης άπό τό Κράτος

Ιστορίας. Οί γενοκτονίες είναι άπεκβολές αύτών πού γίνονται«ξένα σώματα» μέσα στό έθνικό έδαφος καί στήν έθνική Ιστο

ρία, άποκλεισμοί έξω άπό τόν χώρο κι έξω άπό τόν χρόνο. ' Ο

μεγάλος έγκλεισμός δέν έπέρχεται παρά μόνο έπειδή είναι

έπίσης άπότμηση καί ένοποίηση ένός σειραίου καί τεμαχισμέ

νου χρόνου: Τά στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι μιά σύγχρονη

έπινόηση καί μέ τήν έννοια δτι τά συνοριακά δίφρακτα κατεβά-

ζονται καί γιά τούς «άντεθνικούς», πού είναι χρονικά μετέωροι,

σέ έκκρεμότητα έθνικής Ιστορικότητας. 01 έθνικές διεκδικήσειςένός αύθεντικοΰ Κράτους, στή σύγχρονη έποχή, είναι διεκδική

σεις ένός Ιδιαίτερου έδάφους, πού σημαίνει διεκδικήσεις μιάς

δικής Ιστορίας. Οί προϋποθέσεις ένός σύγχρονου όλοκληρωτι-




σμοΰ υπάρχουν όχι μόνο στή χωρική μήτρα καί στή χρονι

κή μήτρα πού μορφοποιήθηκαν μέσα στό σύγχρονο Κράτος,άλλά καί, άν όχι κυρίως, στή συμπυκνωμένη άπό τό Κράτος

σχέση τους.

Ή σύσταση τοΰ σύγχρονου έθνους έγκειται τέλος στή

σχέση άνάμεσα στό σύγχρονο Κράτος καί τή γλώσσα. Ά ρκ εΐ νά

σημειωθεί δτι ή δημιουργία άπό τό σύγχρονο Κράτος μιάς

έθνικής γλώσσας δέν άνάγεται ούτε στό πρόβλημα τής κοινωνι

κής καί πολιτικής χρήσης αύτής τής γλώσσας, οδτε στό πρό

βλημα τής ρύθμισής της καί τοΰ καθορισμοΰ τών κανόνων της

άπό τό Κράτος, οδτε στό πρόβλημα τοΰ έξυπακουόμενου άφανι-

σμοΰ τών δυναστευόμενων γλωσσών μέσα στό Κράτος-έθνος.

Ή έθνική γλώσσα είναι μιά γλώσσα βαθιά άναδιοργανωμένη

άπό τό Κράτος στήν ίδια τή δομή της. Γλώσσα άναδιαρθρωμένη

άνάλογα μέ τίς καπιταλιστικές μήτρες, χωρική καί χρονική,

χυμένη στό θεσμικό καλούπι τοΰ Κράτους πού έκφράζει τή

διανοητική έργασία μέ τόν καπιταλιστικό της χωρισμό άπό τή

χειρωνακτική έργασία. Κοντολογίς, ή κοινή γλώσσα ώς συστα

τικό στοιχείο τοΰ σύγχρονου έθνους δέν είναι μιά άπλή άνάλη-

ψη άπό τό Κράτος μιάς γλώσσας πού ΰφίσταται, έτσι, άπλές

έργαλειακές στρεβλώσεις, άλλά καί σημαίνει μιάν άνάπλαση τής

γλώσσας άπό τό Κράτος. Ό γλωσσικός Ιμπεριαλισμός πού

χαρακτηρίζει τήν έπισημοποιημένη γλώσσα ένός σύγχρονου

έθνους δέν όφείλεται μόνο στίς μορφές τής χρησιμοποίησής

της, άλλά ένυπάρχει ήδη μέσα στή δόμησή της.

III

Τό έθνος καί οί τάζεις

Έκεΐνο πού πρέπει νά δοΰμε τώρα, δπως καί στίς προηγούμενες

περιπτώσεις, είναι ή συνάρθρωση αύτών τών άναλύσεων μέ μιάν

άνάλυση τοΰ έθνους άπό τή σκοπιά τής πάλης τών τάξεων.




Δέν πρόκειται δμως, οΰτε σ ’ αύτή τήν περίπτωση, γιά δύο

χωριστές προσεγγίσεις έπειδή πραγματεύονται άντικείμεναπράγματι έτερογενή. Ή χωρική μήτρα καί ή χρονική μήτρα

είναι προϋποθέσεις τών σχέσεων παραγωγής μόνο έπειδή ύλο-

ποιούνται μέσα σ ’ αύτές ώς πάλη τών τάξεων: έμφανίζονται

Ιστορικά ώς προϊόν αύτής τής πάλης. Ά π ό τήν άποψη αύτή

δμως δέν είναι τό προϊόν μιάς τάξης-ύποκείμενου τής Ιστορίας,

άλλά ή συνιστώσα μιάς διαδικασίας: ή Ιστορία είναι ή διαδικα

σία τής πάλης τών τάξεων. Τό σύγχρονο έθνος δέν είναι

έπομένως δημιούργημα τής άστικής τάξης, άλλά ή συνιστώσα

ένός συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ τών «σύγχρονων» κοινωνι

κών τάξεων, δπου αύτό άποτελεΐ έπίσης μιά ίπιδίωξη τών

διαφόρων τάξεων.

Έδώ προστίθεται κι ένα δεύτερο πρόβλημα: ή συγκεκριμένη

Ιστορική διαμόρφωση ένός δοσμένου σύγχρονου έθνους κι ένός

δοσμένου σύγχρονου Κράτους καί οί μορφές τής σχέσης τους

έξαρτώνται άπό τίς Ιστορικές Ιδιαιτερότητες τής δοσμένης

πάλης τών τάξεων καί τοΰ δοσμένου συσχετισμού δυνάμεων.

Εμφανίζονται ώς Ισάριθμες παραλλαγές τοΰ σύγχρονου Κρά

τους καί τοΰ σύγχρονου έθνους, έπομένως καί τών μητρών τους,

χωρικής καί χρονικής, μέ τή διευκρίνιση ώστόσο δτι δέν

πρόκειται, σ ’ δλες αύτές τίς περιπτώσεις, γιά μιά ούσία πραγμα

τικά προϋπάρχουσα καί πού άπλώς διαφορίστηκε, στίς μεμονω

μένες της έκδηλώσεις, άπό ένα διαφορικά συγκεκριμενοποιημέ

νο ίδεότυπο. Αύτές οί μήτρες, δπως καί τό σύγχρονο Κράτος καίτό σύγχρονο έθνος, δέν ύπάρχουν παρά υλοποιημένες μέσα σέ

συγκεκριμένους κοινωνικούς σχηματισμούς. Ά ν δμως οί σχη

ματισμοί αύτοί καί οί διαδικασίες αύτές τής ταξικής πάλης

παρουσιάζουν κάτι τό κοινό (τήν Ιδια χωροχρονική μήτρα),

αύτό συμβαίνει έπειδή είναι τοποθετημένοι, ώς τό σημείο ρήξης,

στό έδαφος ένός καί τοΰ Ιδιου τρόπου παραγωγής, τοΰ όποιου οί

άλλαγές είναι Ισάριθμες φάσεις τής διευρυνόμενης άναπαραγω

γής του. Έ τσ ι, δχι μόνο οί μήτρες αύτές παίρνουν, δπως καί στήν

περίπτωση τοΰ σύγχρονου έθνους, διαφορετική σημασία, άνάλο-

γα μέ τίς διάφορες άντιμαχόμενες τάξεις, άλλά καί ύπάρχουν ώς




ισάριθμες παραλλαγές στίς διαφορικές πρακτικές αύτών τών

τάξεων. 'Υπάρχει μιά άστική χωρότητα καί Ιστορικότητα, μιάέργατική χωρότητα καί Ιστορικότητα. Είναι δμως παραλλαγές

μιας καί τής ίδιας μήτρας, μέ τήν έννοια, τώρα, δτι αύτή

έμφανίζεται ώς ή Ιστορική συνιστώσα τής διαδικασίας τής

ταξικής πάλης καί τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων καί δτι αύτή ή

διαδικασία είναι (καί δσο είναι τέτοια) μιά διαδικασία άγώνα

μέσα σέ μιά καπιταλιστική κοινωνία. Είναι γνωστό, βέβαια, δτι

οί σχέσεις παραγωγής καί ό κοινωνικός καταμερισμός τής

έργασίας καθιστοΰν τήν έργατική τάξη αύτό πού λέμε συνήθως

τάξη «φορέα» θετικότητας τοΰ Ιστορικού μέλλοντος. Οί πρακτι

κές αύτές, ήδη στόν καπιταλισμό, φέρουν αύτό πού έμφανίζεται

ώς «σπέρματα» άλλων κοινωνικών σχέσεων, άλλων μητρών,

χωρικής καί χρονικής, ένός άλλου έθνους, καί ή Ιστορία προ-

χωράει πάντα μέ τό μέρος τής έργατικής τάξης. Σημασία δμως

έδώ έχει ένα άλλο πρόβλημα: ό άγώνας τής έργατικής τάξης δέν

είναι μιά αύτο-ανάπτυξη σέ κλειστό άγγεΐο, άλλά υπάρχει μόνο

ώς δρος μιάς σχέσης, τής σχέσης της μέ τήν άστική τάξη. Ή

Ιστορία τής έργατικής τάξης είναι ή Ιστορία τοΰ άγώνα της

ένάντια στήν άστική τάξη: τοποθέτηση μέ τήν άποψη τής

έργατικής τάξης, σημαίνει τοποθέτηση μέ τήν άποψη τοΰ άγώνα

της ένάντια στήν άστική τάξη.

"Ολα τοΰτα μάς έπιτρέπουν νά έξηγήσουμε πρώτα πρώτα τήν

όργανική σχέση τής κάθε άστικής τάξης μέ τό έθνος, σχέση πού

άκολουθεΐ τόσο τούς ρυθμούς καί τίς φάσεις τής συσσώρευσηςκαί τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου, δσο καί

τίς γενικές γραμμές τής άλλαγής τής πολιτικής τής άστικής

τάξης. Τό σύγχρονο έθνος φέρει τή σφραγίδα καί τό διακριτικό

γνώρισμα τής άνάπτυξης τής άστικής τάξης καί τών σχέσεων

άνάμεσα στίς μερίδες της. Αύτό άφορά τόσο τή μετάβαση στόν

καπιταλισμό μέ τήν πρωταρχική συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου,

δσο καί τόν ρόλο τής έμπορικής άστικής τάξης στό σχηματισμό

τοΰ έθνους, τόσο τό στάδιο τοΰ άνταγωνιστικοΰ καπιταλισμούδσο καί τό στάδιο τοΰ ίμπεριαλισμοΰ, μαζί καί στή σημερινή

του φάση τής διεθνοποίησης τοΰ κεφαλαίου. 01 μεταβολές τών

καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σημαδεύουν τίς μεταβολές




τοΰ Εθνους καθώς καί τίς μεταβολές τοΰ άστικού έθνικισμοΰ.

"Ομως, άκόμα καί στή σημερινή φάση, πού χαρακτηρίζεταιώστόσο άπό τή διεθνοποίηση τοΰ κεφαλαίου, τό σύγχρονο

έθνος, άσφαλώς άλλαγμένο, παραμένει μολαταύτα, γιά τήν άστι

κή τάξη, ό έστιασμός τής άναπαραγωγής της πού παίρνει

άκριβώς τή μορφή μιάς διεθνοποίησης — ή ύπερεθνοποίησης

τοΰ κεφαλαίου. Ό σκληρός αύτός πυρήνας τοΰ σύγχρονου

έθνους είναι ό άμετάβλητος πυρήνας τών σχέσεων παραγωγής

ώς καπιταλιστικών σχέσεων.

' Η σχέση τής άστικής τάξης μέ τό έθνος διαφέρει κατά τίς

διάφορες μερίδες (έθνική άστική τάξη, διεθνοποιημένη άστική

τάξη καί ντόπια άστική τάξη) καί έδραιώνεται διαμέσου τοΰ

Κράτους. Τό Κράτος αύτό δέν είναι όποιοδήποτε Κράτος : είναι ένα

Κράτος πού έχει ταξικό χαρακτήρα, ένα άστικό Κράτος πού

συγκροτεί τήν άστική τάξη ώς κυρίαρχη τάξη. Ά λλά , καί στήν

περίπτωση αύτή, δέν υπάρχουν δύο Κράτη, ένα πρώτο Κράτος

πρίν άπό τόν ταξικό χαρακτήρα του, πού όργανώνει ένα σύγχρο

νο έθνος προγενέστερο άπό τή σχέση αύτοΰ τοΰ έθνους μέ τήν

άστική τάξη, καί πού πάνω του έρχεται τάχα νά ένοφθαλμιστεΐ

ένα δεύτερο Κράτος, ταξικό, στό άστικό Κράτος, πού χρησιμο

ποιεί τούτο τό έθνος πρός όφελος τής άστικής τάξης. Τό νά

διαπιστώνουμε δτι τά θεμέλια αύτοΰ τοΰ Κράτους καί τοΰ

σύγχρονου έθνους βρίσκονται στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας σημαίνει νά δείχνουμε

πώς τό Κράτος αύτό έχει μιά δική του ΰλικότητα καί πώςσυνακόλουθα έχει έναν ταξικό χαρακτήρα. Κι άκριβώς ένα

έθνικό Κράτος είναι άστικό Κράτος δχι άπλώς, ούτε μόνο,

έπειδή ή άστική τάξη τό χρησιμοποιεί γιά νά μετατρέψει τό

έθνος σέ δργανο τών συμφερόντων της, άλλά έπειδή τό σύγχρο

νο έθνος, τό έθνικό Κράτος καί ή άστική τάξη έχουν τό ίδιο

έδαφος συγκρότησης πού καθορίζει τίς μεταξύ τους σχέσεις.

Δίχως άλλο, ή άστική πολιτική άπέναντι στό έθνος έπηρεάζεται

άπό περιστασιακές μορφές πού παίρνουν τά διάφορα συγκεκριμένα συμφέροντα: ή Ιστορία τής άστικής τάξης άμφιρρέπει

διαρκώς άνάμεσα στή συνταύτιση μέ τό έθνος καί στήν κατα-

πρόδωσή του, διότι τό έθνος .αύτό δέν έχει γΓ αύτήν τό ίδιο




νόημα μ’ έκεΐνο πού έχει γιά τήν έργατική τάξη καί τίς λαϊκές

μάζες. Ά λλά τό σύγχρονο έθνος δέν είναι κάτι πού ή άστικήτάξη μπορεΐ, κατ’ άρέσκειαν, νά τό προσοικειώνεται ή νά

τ’ άφήνει νά έγκαταλείπεται άπό τό Κράτος «της». Τό έθνος

αύτό είναι ένταγμένο σ ’ αύτό τό Κράτος, καί είναι αύτό τό

έθνικό Κράτος πού όργανώνει τήν άστική τάξη σέ κυρίαρχη

τάξη.

"Ομως, τό άληθινό πρόβλημα είναι, βέβαια, τό πρόβλημα τής

σχέσης τής έργατικής τάξης μέ τό σύγχρονο έθνος : σχέση βαθιά, σέ

μεγάλο βαθμό υποβαθμισμένη άπό τόν μαρξισμό, πού είχε

διαρκώς τήν τάση νά τό έξετάζει είτε κάτω άπό τό πρίσμα τής

άπλής Ιδεολογικής κυριαρχίας τής άστικής τάξης (πράγμα πού

έκανε κυρίως ή 3η Διεθνής), είτε κάτω άπό τό πρίσμα τής

συμμετοχής τής κάθε έργατικής τάξης στόν έθνικό πολιτισμό

(αύστρο-μαρξισμός). Δέν μπαίνει φυσικά ζήτημα νά άμφισβη-

τήσουμε τίς Ιδεολογικές έπιδράσεις τοΰ άστικοΰ έθνικισμοΰ

πάνω στήν έργατική τάξη, άλλά νά άντιληφθοΰμε δτι δέν είναι

παρά μιά άπό τίς πλευρές, πολύ μερική, τοΰ προβλήματος. Ά ν

καί ή ύπαρξη καί οί πρακτικές τής έργατικής τάξης έγκυμονοΰν

ήδη ένα Ιστορικό ξεπέρασμα τοΰ έθνους, μέ τή σύγχρονη έννοιά

του, δέν μποροΰν ώστόσο, στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού, νά

ύλοποιηθοΰν παρά μόνο ώς έργατική παραλλαγή αύτοΰ τοΰ

έθνους. ' Η χωρότητα καί ή Ιστορικότητα κάθε έργατικής τάξης

είναι μιά παραλλαγή τοΰ δικού της έθνους, τόσο διότι είναισφηνωμένες μέσα στή χωρική καί στή χρονική μήτρα, δσο καί

διότι είναι συστατικό μέρος αύτοΰ τοΰ έθνους ώς συνιστώσα τοΰ

συσχετισμού δυνάμεων άνάμεσα στήν έργατική τάξη καί στήν

άστική τάξη. Έφόσ ον υπάρχουν έθνικές έργατικές τάξεις,

ύπάρχει διεθνοποίηση τής έργατικής τάξης, καθώς έπίσης καί

έργατικός διεθνισμός: αύτό άρχίζουμε νά τό κατανοούμε καί

πρέπει νά έννοοΰμε τούτη τή φράση μέ μιά ριζική σημασία.

Ό χ ι πώς ύπάρχουν κάποιος πρότερος διεθνισμός καί κάποιαδιεθνοποίηση έργατών πού παίρνουν σέ συνέχεια έθνικές μορ

φές, μιά ούσία ύπερ- ή άν-εθνική πού έκδηλώνεται μέσα σ ’ ένα

πλαίσιο έθνικό ή πού άπλώς συγκεκριμενοποιείται σέ έθνικές




ιδιομορφίες. ' Η καπιταλιστική έργασιακή διαδικασία πού συ

νεπάγεται τή διευρυνόμενη συνεργασία (τή διεθνοποίηση τήςέργατικής τάξης), προϋποθέτει τήν έθνική ύλικότητα καί θέτει

έτσι τίς άντικειμενικές βάσεις αύτής τής συνεργασίας ώς έργα-

τικό διεθνισμό. ' Η σημερινή τάση πρός τήν παγκοσμιοποίηση

τών διαδικασιών jcai τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργα

σίας δέν είναι ποτέ —όπως καί στήν περίπτωση τοΰ κεφαλαίου

πού σπονδυλώνεται μ’ αύτούς— παρά διεθνοποίηση ή ύπερε-

θνοποίηση. Δέν μπορεΐ νά υπάρξει παρά μόνο έθνική μετάβαση

στό σοσιαλισμό, όχι άπλώς μέ τήν έννοια ένός καθολικού πρότυ

πος προσαρμοσμένου στίς έθνικές Ιδιομορφίες, άλλά μέ τήν

έννοια μιάς πολλαπλότητας πρωτότυπων δρόμων πρός τόν σο

σιαλισμό, πού οί γενικές άρχές του άντλούνται άπό τή θεωρία

καί τήν πείρα τοΰ παγκόσμιου έργατικοΰ κινήματος καί δέν μπο

ρούν έπομένως νά είναι παρά πίνακες-όδηγοί.

Θίγουμε έδώ όρισμένα καίρια καί συνεπώς κρίσιμα προβλή

ματα: ’Αφορούν τίς όργανωτικές μορφές πού περιβλήθηκε τό

έργατικό κίνημα, τίς μορφές τών έργατικών διεθνών πού θεμε

λιώθηκαν στή σοβαρή ύποτίμηση τής έθνικής πραγματικότητας

καί πού δλες κατέληξαν ούσιαστικά στήν άναβλάστηση τών

έθνικών καταπιέσεων καί καταδυναστεύσεων στούς ίδιους τούς

κόλπους τοΰ έργατικοΰ κινήματος. Άφοροΰν δμως καί τήν

πολιτική τοποθέτηση τής 3ης Διεθνούς καί, συνακόλουθα, τοΰ

«όρθόδοξου μαρξισμοΰ» άπέναντι στό έθνικό ζήτημα: στήν

καλύτερη περίπτωση (Λένιν), τό δικαίωμα στήν έθνική αύτοδιά-θεση πρέπει πάντοτε ν ’ άναγνωρίζεται, άλλά δέν πρέπει νά

υποστηρίζεται παρά μόνο άν είναι σύμφωνο μέ τά συμφέροντα

τού «διεθνοΰς προλεταριάτου». Πρόκειται γιά τή βαθιά έργα-

λειακή άντίληψη τοΰ έθνους, άντίληψη πού παραβλέπει τήν

έθνική ύλικότητα καί πού συνέτεινε σέ δλες τίς γνωστές ύπερ-

βασίες: προϋποθέτει τήν πρωταρχική ύπαρξη ένός ύποστασιο-

ποιημένου διεθνοΰς προλεταριάτου καί θέτει έτσι τό έρώτημα,

ποιός προσδιορίζει τά συμφέροντά του, ποιός έκφράζει καλύτερατήν ούσία του καί μπορεΐ νά μιλάει έξ όνόματός του (τό

πρωτοποριακό του τμήμα πού πραγμάτωσε τήν ούσία του, τήν

’Επανάσταση). Έρώτημα πού μπορεΐ νά όδηγήσει μόνο σέ




πλάνες, πρίν άπ* δλα έπειδή οί δροι μέ τούς όποιους μπαίνει

είναι σφαλεροί.'Υπάρχει δμως κάτι άκόμα: τό Κράτος, πού παίζει άποφασι-

στικό ρόλο στήν όργάνωση τού σύγχρονου έθνους, δέν είναι

ούτε αύτό μιά ούσία- οΰτε ύποκείμενο τής Ιστορίας, οΰτε άπλό

άντικείμενο-δργανο τής κυρίαρχης τάξης, άλλά, άπό τήν άποψη

τής ταξικής του φύσης, συμπύκνωση ένός συσχετισμού δυνά

μεων, πού είναι συσχετισμός τάξεων. Τό έδαφος αύτό καί ή

Ιστορία αύτή, πού τά έκφράζει τό Κράτος, προσεπικυρώνουν τήν

κυριαρχία τής άστικής παραλλαγής τής χωροχρονικής μήτρας

πάνω στήν έργατική παραλλαγή της, τήν κυριαρχία τής άστικής

Ιστορικότητας πάνω στήν έργατική Ιστορικότητα. Ά λλά ή

έργατική Ιστορία σημαδεύει μέ τή σφραγίδα της τό Κράτος

άκριβώς στήν έθνική του πλευρά, δίχως ν' άφομοιώνεται άπ’ αύ

τό. Τό Κράτος αύτό είναι έπίσης, ώς πρός τό θεσμικό του

πλαίσιο, ή συνισταμένη τής έθνικής έξέλιξης τής ταξικής

πάλης, δηλαδή τής πάλης τής άστικής τάξης έναντίον τής

έργατικής τάξης, άλλά καί τής έργατικής τάξης έναντίον τής

άστικής τάξης.

"Οπως ή έθνική κουλτούρα, γλώσσα ή Ιστορία, έτσι καί τό

Κράτος είναι ένα έδαφος όργωμένο, άπ’ άκρη σ ’ άκρη, άπό

έργατικές καί λαϊκές μάχες καί άντιστάσεις πού έντάσσονται

σ ’ αύτό, άν καί μέ τρόπο παραμορφωμένο, καί πού βγαίνουν στό

φώς πάντοτε κάτω άπό τήν καλύπτρα τής σιωπής πού τό Κράτος

τοποθετεί πάνω στήν έργατική μνήμη. Τό έθνικό Κράτος, ώςέπιδίωξη καί στόχος τών έργατικών άγώνων, είναι έπίσης άνά-

κτηση άπό τήν έργατική τάξη τής δικής της ίστορίας. Πράγμα,

βέβαια, πού δέν μπορεΐ νά γίνει δίχως μετασχηματισμό τού

Κράτους, άλλά καί πού θέτει τό ζήτημα μιάς όρισμένης διάρ

κειας αύτοΰ τοΰ Κράτους, μέ τήν έθνική του δψη, κατά τή

μετάβαση στόν σοσιαλισμό: διάρκειας δχι μόνο μέ τήν έννοια

μιάς λυπηρής έπιβίωσης, άλλά καί μέ τήν έννοια μιάς θετικής

άναγκαιότητας γιά τή μετάβαση στό σοσιαλισμό.

Οί παρατηρήσεις αύτές άπέχουν πολύ άπό τό νά έξαντλή-

σουν τά ζητήματα· άπομένουν έδώ πολλά, καί κυρίως: α) ή




έντελώς Ιδιόμορφη σχέση μέ τό έθνος τών άλλων κοινωνικών

τάξεων ένός καπιταλιστικού σχηματισμού (τής παλιάς καί τής νέας μικροαστικής τάξης, τών τάξεων τής άγροτιάς) καί κοινω

νικών κατηγοριών δπως ή κρατική γραφειοκρατία· β) τό συγκε

κριμένο πολιτικό νόημα πού, άνάλογα μέ τά στάδια καί τίς

φάσεις τού καπιταλισμού, άνάλογα έπίσης μέ τίς διάφορες

συγκυρίες, παίρνει τό έθνος γιά τήν έργατική τάξη καί τόν

άγώνα της, κυρίως δ άποφασιστικός ρόλος τόν όποιο παίζει, στή

σημερινή φάση τοΰ Ιμπεριαλισμού, ό άγώνας γιά τήν έθνική

άνεξαρτησία στίς κυρίαρχες χώρες, ό άγώνας γιά τήν έθνική

άπελευθέρωση στίς δυναστευόμενες χώρες· γ) ή έργατική έθνική

Ιδεολογία, ώς σωστή έκφραση τού διεθνισμού καί συνάμα ώς

έπίδραση τού άστικού έθνικισμού πάνω στήν έργατική τάξη:

αύτός ό άστικός έθνικισμός δέν θά έφτανε ώστόσο νά έχει πάνω

στήν έργατική τάξη τίς μαζικές καί φοβερές έπιδράσεις πού

είχε, όδηγώντας την στά σφαγεία τών έθνικών-Ιμπεριαλιστικών

πολέμων, άν δέν στηριζόταν στήν ύλικότητα τής σύστασης καί

τοΰ άγώνα τής έργατικής τάξης κι άν δέν συνταιριαζόταν μέ τήν

αύθεντικά έργατική πλευρά τής έθνικής Ιδεολογίας.

Δέν θά προχωρήσω στήν έξέταση αύτών τών ζητημάτων: οί

προηγούμενες παρατηρήσεις δείχνουν τόν άκολουθητέο δρόμο

γιά τή διερεύνησή τους. Δίνουν τή δυνατότητα γιά τήν έξήγηση

τής καταπληκτικής διάρκειας καί άνθεκτικότητας τοΰ σύγχρο

νου έθνους μέσα άπ’ δλες τίς μεταβολές τών διαφόρων συστημά

των όργάνωσης τοΰ πολιτικοΰ χώρου. Τό σύγχρονο έθνος,σφηνωμένο καθώς είναι μέσα σέ υλικές μήτρες, δέν μπορεί νά

ξεπεραστεϊ παρά μόνο μέ τή ριζική άνατροπή τών σχέσεων

παραγωγής καί τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας πού

συνεπάγονται αύτές οί μήτρες. Πράγμα πού συντείνει στήν

έξήγηση τών μορφών πού παίρνει τό έθνικό ζήτημα στίς άνατο

λικές χώρες: δχι πώς τό έθνος μπορεί, ή πρέπει, νά καταργηθεΐ

στόν σοσιαλισμό, άλλά έπειδή οί τερατώδεις μορφές έθνικής

καταπίεσης πού σημαδεύουν καί τίς σχέσεις άνάμεσα σ ’ αύτές τίςχώρες (άνάμεσα στήν ΕΣΙΔ καί τίς άλλες λαϊκές δημοκρατίες)

καί τήν καθεμιά άπό τούτες τίς χώρες (καταπίεση τών έθνικών

μειονοτήτων τους), δέν μπορούν παρά ν ’ άνάγονται έν μέρει,




άλλά δίχως άλλο θεμελιακά, στίς «καπιταλιστικές πλευρές» τών

σχέσεών τους παραγωγής, τοΰ κοινωνικού τους καταμερισμού

τής έργασίας, τών Κρατών τους.



ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Οί πολιτικοί άγώνες:

τό Κράτος, συμπύκνωση

ενός συσχετισμοϋ δυνάμεων



Είδαμε ώς τώρα τήν άναγκαιότητα μιας συσχέτισης τής θεσμι

κής διάρθρωσης τοΰ Κράτους μέ τίς καπιταλιστικές σχέσεις

παραγωγής καί μέ τόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό

τής έργασίας. Αύτή ή συσχέτιση ήταν ήδη μιά πρώτη συσχέτιση

τοΰ Κράτους μέ τίς κοινωνικές τάξεις καί μέ τήν πάλη τών

τάξεων.

Τό τελευταίο τοΰτο σημείο πρόκειται ν ’ άναπτύξω τώρα,

κάνοντας μιάν άνάλυση τοΰ Κράτους άπό τή σκοπιά τής πολιτι

κής κυριαρχίας καί τού πολιτικού άγώνα. Μιά θεωρία τοΰ καπιτα

λιστικού Κράτους δέν μπορεΐ νά συνθέσει τό άντικείμενό της

μόνο μέ άναφορά στίς σχέσεις παραγωγής, μιά πού ή πάλη· τώντάξεων μέσα στούς κοινωνικούς σχηματισμούς δέν έπεμβαίνει

παρά ώς άπλός παράγοντας μεταβολής ή συγκεκριμενοποίησης

αύτοΰ τοΰ Κράτους-ίδεότυπου, σέ κάποιο συγκεκριμένο Κράτος.

Ά ν καί ή θεωρία αύτή δέν μπορεΐ νά είναι άπλή διαδρομή ή

διάγραμμα τής γενεαλογίας τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, ώστό

σο δέν είναι δυνατή παρά μόνο άν έξηγεΐ τήν Ιστορική παρουσία

αύτοΰ τοΰ Κράτους: Κράτους όρισμένου σταδίου ή όρισμένης

φάσης τοΰ καπιταλισμού (κράτους φιλελεύθερου, Κράτους παρεμβατικού, σημερινού αύταρχικοΰ κρατισμοΰ), μορφών Κρά

τους έκτακτων έξουσιών (φασισμών, στρατιωτικών δικτατοριών,

βοναπαρτισμών), καθεστωτικών μορφών αύτού τοΰ Κράτους.




Μιά θεωρία τοΰ καπιταλιστικού Κράτους όφείλει νά μπορεΐ νά

έξηγεΐ τίς μεταμορφώσεις τοΰ άντικειμένου της.Αύτό έξυπακούει πρώτα πρώτα τίς μεταβολές τών σχέσεων

παραγωγής. Συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τίς σχέσεις αύτές σημαί

νει ήδη τό έξής: οί μεταβολές τοΰ Κράτους, ώς πρός τή βασική

Ιστορική του περιοδολόγηση (στάδια ή φάσεις τοΰ καπιταλι

σμού: στάδιο τοΰ έλεύθερου συναγωνισμού καί στάδιο τοΰ

Ιμπεριαλισμοΰ-μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ, φάσεις του), άνά-

γονται σέ ούσιαστικές άλλαγές στίς καπιταλιστικές σχέσεις

παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας. 'Α ν καί ό σκληρός πυρήνας τους παραμένει, πράγμα

πού κάνει τό Κράτος νά μένει καπιταλιστικό, ώστόσο ύφίσταν-

ται σημαντικές μεταβολές σ ’ δλο τό διάστημα τής άναπαραγω-

γής τοΰ καπιταλισμού.

Αύτές δμως οί μεταβολές έξυπακούουν ήδη άλλαγές στή

σύσταση καί στήν άναπαραγωγή τών κοινωνικών τάξεων, τοΰ

άγώνα τους καί τής πολιτικής κυριαρχίας. Αύτό ίσχύει κιόλας

γιά τή θεμελιακή περιοδολόγηση τοΰ Κράτους σύμφωνα μέ τά

στάδια καί τίς φάσεις τοΰ καπιταλισμοΰ: οί μεταβολές αύτές

συνεπάγονται σημαντικές τροποποιήσεις στό πεδίο τής πολιτι

κής κυριαρχίας. Αύτό Ισχύει καί γιά τίς συγκεκριμένες μορφές

καί τά καθεστώτα πού γνωρίζει τό Κράτος μέσα σ ’ ένα καί τό

ίδιο στάδιο ή σέ μιά καί τήν ίδια φάση τοΰ καπιταλισμοΰ,

άνάλογα μέ τά διάφορα κοινωνικά στρώματα: όρισμένη μορφή

κοινοβουλευτισμού, προεδρικού καθεστώτος, φασισμού ή στρατιωτικής δικτατορίας. Οί ταξικές σχέσεις είναι έπομένως παρού

σες τόσο στίς μεταβολές τοΰ Κράτους σύμφωνα μέ τά στάδια ή

τίς φάσεις τοΰ καπιταλισμού, καί μάλιστα στίς μεταβολές τών

σχέσεων παραγωγής /κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργασίας,

δσο καί στίς διαφορικές μορφές πού παίρνει τό Κράτος σ ’ ένα

στάδιο ή σέ μιά φάση πού σημαδεύονται άπό τίς ίδιες σχέσεις

παραγωγής.

Ά π ό έδώ καί τό πρόβλημα: διατύπωση μιάς θεωρίας τοΰ

καπιταλιστικού Κράτους πού, μέ βάση τίς σχέσεις παραγωγής,

νά έξηγεΐ, μέ τήν Ίδια τή δομή τοΰ άντικειμένου της, τή διαφορική



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΩΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ 179

άναπαραγωγή του σέ συνάρτηση μέ τήν πάλη τών τάξεων. Τό δτι

έπιμένω τόσο πολύ σέ τοΰτα τά σημεία δέν είναι κάτι τυχαίο:όφείλεται στό γεγονός δτι ό φορμαλιστικός θεωρητικισμός στή

θεωρία τοΰ Κράτους μπορεΐ νά πάρει πολλές μορφές. Έχουμε

παραμερίσει μέχρι τώρα τή μιά: έκείνη πού συνίσταται στή

σύνθεση τοΰ άντικειμένου μιάς θεωρίας τού καπιταλιστικού

Κράτους συσχετίζοντάς το μόνο μέ τίς σχέσεις παραγωγής, μέ

τήν έννοια μιάς οίκονομικής δομής, ένώ ή πάλη τών τάξεων καί

ή πολιτική έξουσία δέν έπεμβαίνουν παρά έκ τών ύστέρων, γιά

νά έξηγήσουν τίς δευτερεύουσες συγκεκριμενοποιήσεις-ίδιότυ-

πίες αύτοΰ τοΰ Κράτους μέσα στήν Ιστορική πραγματικότητα.

"Αποψη πού όδηγεΐ στήν άγνόηση τών είδοποιών μορφών αύτοΰ

τοΰ Κράτους.

Ά λλά ό φορμαλιστικός θεωρητικισμός μπορεΐ νά πάρει καί

μιά διαφορετική μορφή, πού όδηγεΐ στό ίδιο άποτέλεσμα. Ή

μορφή αύτή μάς ένδιαφέρει έδώ Ιδιαίτερα, γιατί άφορά τούτη τή

φορά τή συσχέτιση τοΰ Κράτους μέ τήν πολιτική κυριαρχία.

Χαρακτηρίζει τίς γενικές θέσεις τών κλασικών τοΰ μαρξισμού

γιά τό Κράτος ώς μιά «Γενική θεωρία» (τή «μαρξιστική-λενι-

νιστική» θεωρία) γιά τό Κράτος, καί άνάγει τό καπιταλιστικό

Κράτος σέ μιάν άπλή συγκεκριμενοποίηση τοΰ «Κράτους γενι

κά». "Οσο γιά τήν πολιτική κυριαρχία, έχουμε έδώ περίπου τίς

δογματικές κοινοτοπίες τοΰ είδους: κάθε Κράτος είναι ένα

ταξικό Κράτος- κάθε πολιτική κυριαρχία είναι μιά ταξική

δικτατορία- τό καπιταλιστικό Κράτος είναι ένα Κράτος τήςάστικής τάξης· τό καπιταλιστικό Κράτος γενικά, καί τό κάθε

καπιταλιστικό Κράτος Ιδιαίτερα, είναι μιά δικτατορία τής άστι

κής τάξης. Τά είδαμε αύτά, τελευταία άκόμη, στή συζήτηση γιά

τή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου, μέσα στό ΓΚΚ καί στά

έπιχειρήματα πού πρόβαλαν όρισμένοι άπό τούς ύπέρμαχους τής

«διατήρησης» αύτής τής έννοιας, κυρίως ό Ε. Μπαλιμπάρ στό

βιβλίο του Γιά τή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου.

Είναι φανερό πώς μιά τέτοια έρμηνεία δέν έπιτρέπει στήνέρευνα νά προχωρήσει οΰτε ένα βήμα. Είναι όλότελα άνενεργή

στήν άνάλυση τών συγκεκριμένων καταστάσεων, διότι είναι

άνίκανη νά χαράξει μιά θεωρία τοΰ καπιταλιστικού Κράτους πού




θά έξηγοΰσε διαφορετικές μορφές καί Ιστορικές μεταβολές

αύτοΰ τοΰ Κράτους, διαφορετικά άπό τόν τρόπο τοΰ «τί Γιάννης

τί Γιαννάκης».

ΟΙ άνεπάρκειες αύτής τής άνάλυσης έχουν άνυπολόγιστα

πολιτικά έπακόλουθα: άποτέλεσμα καί συνέπεια τής σταλινικής

άπλοποίησης-δογματοποίησης πάνω στό ζήτημα τοΰ Κράτους,

ή άνάλυση αύτή δδήγησε σέ πολιτικούς όλέθρους, Ιδιαίτερα

στήν περίοδο τοΰ μεσοπόλεμου σέ δ,τι άφορά τή στρατηγική

πού έπιλέχθηκε γιά ν ’ άντιμετωπιστεΐ ή άνοδος τοΰ φασισμοΰ.

'Εκφράστηκε μέ τή στρατηγική τής Κομιντέρν κατά τοΰ λεγά

μενου «σοσιαλφασισμοΰ», θεμελιωμένη άκριβώς πάνω σέ τούτη

τήν άντίληψη γιά τό Κράτος, άνίκανη νά διακρίνει άνάμεσα στή

δημοκρατική-κοινοβουλευτική μορφή τοΰ Κράτους καί σ ’ έκεί-

νη τήν Ιδιαίτερη κρατική μορφή πού είναι τό φασιστικό Κράτος.

Είχα τήν εύκαιρία νά πραγματευθώ τό θέμα άλλοΰ, κι έτσι δέν θά

σταθώ σ ’ αύτό παρά μόνο γιά νά έπισημάνω παρεμπιπτόντως δτι

τελευταία άκόμη συναντήσαμε, σχετικά, αύτή τή σταλινικήάντίληψη γιά τό Κράτος στόν Α. Γκλυκσμάν, στό βιβλίο του Ό

φασισμός πού ίρχεται άπό τά πάνω1, δπου συνταύτιζε τό γαλλικό

Κράτος τοΰ 1792 μ ’ έναν φασισμό νέου τύπου. *0 Γκλυκσμάν,

δπως είναι γνωστό, έχει στό μεταξύ περάσει άπό τόν νεο-σταλι-

νισμό στόν πιό ξεφτισμένο άντιμαρξισμό, φανταζόμενος ίσως

δτι γιά τά τοτινά του παραληρήματα «τό φταίξιμο ήταν τοΰ

Μάρξ». Θά τονίσω ώστόσο δτι ή άναγκαιότητα μιάς θεωρίας γιά

τό καπιταλιστικό Κράτος πού νά μπορεΐ νά έξηγήσει τίς διαφορετικές μορφές του, δέν Ισχύει μόνο γιά τίς μεγάλες διαφορές

δπως έκεΐνες μεταξύ τοΰ δημοκρατικοΰ-κοινοβουλευτικοΰ Κρά

τους καί τοΰ Κράτους τών έκτακτων μέτρων, άλλά προχωρεί

άκόμα πιό μακριά. Είναι άνάγκη νά έξηγηθοΰν οί διαφορές μέσα

στό ίδιο τό καπιταλιστικό Κράτος τών έκτακτων μέτρων: προ

σπάθησα, στό Ή κρίση τών δικτατοριών, νά δείξω δτι οί

διαφορές άνάμεσα στό φασισμό καί στή στρατιωτική δικτατορία

είναι άποφασιστικές ώς πρός τήν άκολουθητέα στρατηγική.

I. Στό Nouveau fascisme. nouvelle dimocratie, Εκτακτο τεύχος τοΰ περιοδικού

Temps Modernes, Φεβρ. 1972.




Ζήτημα πού υπήρξε κεφαλαιώδες γιά τήν ’Ισπανία, τήν Πορτο

γαλία καί τήν 'Ελλάδα καί πού δέν είναι λιγότερο σημαντικόγιά όρισμένα σημερινά καθεστώτα στή Λατινική ’Αμερική,

δπως τό μαρτυρεί ή συζήτηση μέσα στή νοτιο-αμερικανική

’Αριστερά. ’Αλλά είναι έπίσης άνάγκη νά προσδιοριστούν οί

διαφορές άνάμεσα καί στίς ίδιες τίς δημοκρατικές-κοινοβουλευ-

τικές μορφές τοΰ Κράτους: ποιός δέν θυμάται τίς πολιτικές

άποτυχίες στίς όποιες όδήγησε, γιά όρισμένο διάστημα, ή

άδυναμία νά άντιληφθοΰμε τήν Ιδιομορφία τοΰ γκωλικοΰ Κρά

τους στή Γαλλία;

Τό θεωρητικό ζητούμενο είναι έπομένως τό άκόλουθο: νά

συλλάβουμε τήν ένταξη τής πάλης τών τάξεων, καί Ιδιαίτερα τοΰ

πολιτικοΰ άγώνα καί τής πολιτικής κυριαρχίας, στό θεσμικό πλαίσιο

τοΰ Κράτους (στήν περίπτωση αύτή τοΰ πολιτικοΰ άγώνα καί τής

πολιτικής κυριαρχίας τής άστικής τάξης μέσα στήν υλική δομή

τοΰ καπιταλιστικού Κράτους) ίτσι πού νά μπορεΐ νά έξηγήσει

διαφορικές μορφές καί Ιστορικές μεταβολές αύτοΰ τοΰ Κράτους. Κι

έδώ έπίσης, τό Κράτος έχει έναν όργανικό ρόλο στόν πολιτικό

άγώνα καί στήν πολιτική κυριαρχία: τό καπιταλιστικό Κράτος

συγκροτεί τήν άστική τάξη σέ πολιτικά κυρίαρχη τάξη. Βέβαια,

ή πάλη τών τάξεων έχει τό προβάδισμα έναντι τών μηχανισμών,

στήν περίπτωση αύτή έναντι τοΰ κρατικού μηχανισμού, άλλά

δέν πρόκειται έδώ γιά μιά άστική τάξη ήδη έδραιωμένη ώς

πολιτικά κυρίαρχη τάξη έξω ή πρίν άπό ένα Κράτος πού αύτή νά

τό έχει δημιουργήσει κατά πώς τής ταιριάζει καί πού νάλειτουργεί μόνο ώς άπλό παράρτημα αύτής τής κυριαρχίας. ' Ο

ρόλος αύτός τοΰ Κράτους έντάσσεται καί στή θεσμική του

ύλικότητα: πρόκειται γιά τήν ταξική φύση τοΰ Κράτους. Γιά νά

τή μελετήσουμε σοβαρά, θά χρειαστεί νά διαλευκάνουμε τοΰτο

τό ρόλο τοΰ Κράτους τόσο έναντι τών κυρίαρχων τάξεων δσο

καί έναντι τών δυναστευόμενων τάξεων.

Αύτό καί θά έπιχειρήσω νά κάμω παραμένοντας πάντοτε

σ ’ ένα άρκετά γενικό έπίπεδο: οί παρατηρήσεις πού άκολουθούνθά πάρουν συγκεκριμένο χαρακτήρα κατά τήν άνάλυση τής ση

μερινής μορφής τοΰ Κράτους, τοΰ αύταρχικοϋ κρατισμοΰ στόν

οίκεϊο χώρο.



Τό Κράτος

καί οί κυρίαρχες τάξεις

1

’ Απέναντι πρώτα πρώτα στίς κυρίαρχες τάξεις, Ιδιαίτερα άπέναν-

τι στήν άστική τάξη, τό Κράτος έχει ένα βασικό όργανωτικό

ρόλο. ’ Εκπροσωπεί καί όργανώνει τήν ή τίς κυρίαρχες τάξεις,

κοντολογίς έκπροσωπεΐ καί όργανώνει τό μακροπρόθεσμο πολι

τικό συμφέρον τοΰ συνασπισμού έξουσίας, πού άποτελεΐται άπό

πολλές μερίδες τής άστικής τάξης (διότι ή άστική τάξη διαιρεί

ται σέ ταξικές μερίδες), στόν όποιο μετέχουν κάποτε καί κυ

ρίαρχες τάξεις πού άνήκουν σέ άλλους τρόπους παραγωγής,

παρόντες στόν καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό: κλασική

περίπτωση, άκόμη καί σήμερα, στίς δυναστευόμενες καί έξαρ-

τημένες χώρες, τών μεγάλων γαιοκτημόνων. Ή όργάνωση,διαμέσου τού Κράτους, τής συγκρουσιακής ένότητας τής συμ-

μαχίας έξουσίας καί τής άσταθούς Ισορροπίας τών συμβιβασμών

άνάμεσα στίς συνιστώσες της, γίνεται κάτω άπό τήν ήγεμονία

καί διεύθυνση, μέσα σέ τούτο τόν συνασπισμό, μιάς άπό τίς

τάξεις ή μερίδες του, τής ήγεμονικής τάξης ή μερίδας.

Τό Κράτος συνιστά έπομένως τήν πολιτική ένότητα τών

κυρίαρχων τάξεων: όργανώνει τίς τάξεις αύτές ώς κυρίαρχες

τάξεις. Αύτός ό θεμελιακός όργανωτικός ρόλος δέν άφοράέξάλλου έναν μόνο μηχανισμό ή κλάδο τοΰ Κράτους (τά πολιτι

κά κόμματα), άλλά, σέ διαφορετικούς βαθμούς καί ύπό διαφορε

τικές Ιδιότητες, τό σύνολο τών μηχανισμών του, μαζί καί τών



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΏΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ 183

κατεξοχήν κατασταλτικών μηχανισμών του (στρατού, Αστυνο

μίας, κτλ.), πού κι αύτοί, μετέχουν σέ τοΰτο τόν ρόλο. Τό

Κράτος μπορεί νά έκπληρώνει τοΰτο τόν ρόλο όργάνωσης καί

ένοποίησης τής άστικής τάξης καί τοΰ συνασπισμού έξουσίας,

έφόσον κατέχει μιά σχετικήν αυτονομία άπέναντι στή μιά ή στήν

άλλη μερίδα καί συνιστώσα αύτοΰ τοΰ συνασπισμοΰ, άπέναντι

σέ τοΰτα ή σ ’ έκεΐνα τά Ιδιαίτερα συμφέροντα. Ή όργανική

αύτονομία τοΰ καπιταλιστικοΰ Κράτους άνάγεται στήνύλικότη-

τά του, στόν σχετικό χωρισμό του άπό τίς σχέσεις παραγωγής

καί στήν είδική ύφή τών τάξεων καί τής πάλης τών τάξεων στόν

καπιταλισμό, πού συνεπάγεται αύτός ό χωρισμός.

Πρόκειται γιά άναλύσεις πού έχω κάμει άλλοΰ καί στίς

όποιες δέν θά σταθώ έδώ. ' Απλώς θά ύπενθυμίσω δτι οί άναλύ-

σεις αύτές δέν έφαρμόζονται μόνο, δπως πιστεύουν μερικοί, σέ

όρισμένη μορφή τοΰ καπιταλιστικού Κράτος, συγκεκριμένα στό

«φιλελεύθερο Κράτος» τοΰ καπιταλισμού τοΰ έλεύθερου συνα-

γωνισμοΰ. ’Αφοροΰν τόν δομικό πυρήνα αύτοΰ τοΰ Κράτους,έπομένως καί τή μορφή του στήν παρούσα φάση τοΰ μονοπω

λιακού καπιταλισμού. Τό Κράτος αύτό, σήμερα δπως καί στό

παρελθόν, όφείλει νά έκπροσωπεΐ τό μακροπρόθεσμο πολιτικό

συμφέρον τής άστικής τάξης (ό Ιδεατός συλλογικός κεφαλαιού

χος) ΰπό τήν ήγεμονία μιάς άπό τίς μερίδες της, σήμερα τοΰ

μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου:

α .Ή άστική τάξη παρουσιάζεται πάντοτε ώς όργανικά διαιρε

μένη σέ μερίδες τάξης: μονοπωλιακό κεφάλαιο καί μή μονοπωλιακό κεφάλαιο (διότι τό μονοπωλιακό κεφάλαιο δέν είναι μιά

όλοκληρωμένη όντότητα, άλλά έκφράζει μιάν άντιφατική καί

άνιση διαδικασία «συγχώνευσης» άνάμεσα σέ διάφορες μερίδες

τοΰ κεφαλαίου), τεμαχισμός έπαυξημένος άν λάβουμε ύπόψη τίς

σημερινές συντεταγμένες τής διεθνοποίησης τοΰ κεφαλαίου,

β. Αύτές οί άστικές μερίδες τοποθετούνται, στό σύνολό τους, άν

καί σέ δλο πιό άνισους βαθμούς, στό πεδίο τής πολιτικήςκυριαρχίας, άποτελοΰν πάντοτε μέρος τοΰ συνασπισμού έξου

σίας. ’Αντίθετα άπό όρισμένες άναλύσεις τοΰ Κρατικού Μονο

πωλιακού Καπιταλισμού (ΚΜΚ) τοΰ ΓΚΚ, τό μονοπωλιακό




κεφάλαιο δέν είναι τό μόνο πού καταλαμβάνει τό πεδίο τής

πολιτικής κυριαρχίας.

γ. Τό Κράτος κατέχει πάντοτε μιά σχετική αύτονομία άπέναντι

στή μιά ή στήν άλλη μερίδα τού συνασπισμού έξουσίας (μαζί κι

άπέναντι στή μιά ή στήν άλλη μερίδα τοΰ ίδιου τοΰ μονοπωλια

κού κεφαλαίου) γιά νά έξασφαλίσει τήν όργάνωση τοΰ γενικού

συμφέροντος τής άστικής τάξης ύπό τήν ήγεμονία μιάς άπό τίς

μερίδες της. Σέ άντίθεση έπίσης μέ όρισμένη άνάλυση τοΰ ΚΜΚ,

δέν πρόκειται ούτε γιά μιά «συγχώνευση» τοΰ Κράτους μέ τάμονοπώλια (άνάλυση πού έχει πιά έγκαταλειφθεΐ άπό τό ΓΚΚ),

οΰτε γιά τήν (έστω κι άντιφατική) «συνένωσή» τους σ ’ έναν

«ένιαΐο μηχανισμό».

δ .Ό λ α τοΰτα δέν παύουν ν ’ άληθεύουν, έστω κι άν οί σημερινές

μορφές τής διαδικασίας τής μονοπώλησης καί ή Ιδιαίτερη

ήγεμονία τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου πάνω στό σύνολο τής

άστικής τάξης, έπιβάλλουν άναμφισβήτητα έναν περιορισμό

τής αύτονομίας τοΰ Κράτους άπέναντι στό μονοπωλιακό κεφάλαιο καί τοΰ πεδίου τών συμβιβασμών τοΰ τελευταίου μέ τίς

άλλες μερίδες τής άστικής τάξης.

Πώς καταστρώνεται συγκεκριμένα αύτή ή πολιτική τοΰ

Κράτους ύπέρ τοΰ άστικοΰ συνασπισμού έξουσίας;

’Αποσαφηνίζοντας όρισμένες άπό τίς προγενέστερες διατυ

πώσεις μου, θά πώ δτι τό, καπιταλιστικό στήν περίπτωσή μας,

Κράτος δέν πρέπει νά θεωρείται ώς μιά ένδογενής όντότητα,

άλλά δπως άλλωστε συμβαίνει μέ τό «κεφάλαιο» ώς σχέση.

Ακριβέστερα ώς ή υλική συμπύκνωση ίνός συσχετισμού δυνάμεων

άνάμεσα σέ τάξεις καί μερίδες τάξεων, Ιτσι δπως αύτός έκφράζεται,

πάντοτε μέ είδικό τρόπο, μέσα στό Κράτος 2.

"Ολοι οΐ δροι τής προκείμενης διατύπωσης έχουν μιά δική

2.Έδε ιξα ήδη στόν Πρόλογο πώς δέν μιλάω έδώ παρά μόνο έξ όνόματός

μου. "Ομως πολλές έργασίες ϊχουν τήν Ιδια κατεύθυνση. Θά άναφέρω, μόνο γιά

τή Γαλλία, τά βιβλία τής Chr. Buci-G lucksmann καί τοΰ Μ. Castflls.




τους σημασία, γΓ αύτό καί θά σταθώ σ ’ αύτούς. Πρώτα πρώτα,

σχετικά μέ τήν πλευρά τού Κράτους ώς συμπύκνωση μτάςσχέσης: δν άντιληφθούμε τό Κράτος μέ τοΰτο τόν τρόπο, άπο

φεύγουμε τά άδιέξοδα τού αίώνιου ψευδοδιλήμματος άνάμεσα

στό Κράτος νοούμενο ώς Πράγμα-δργανο καί στό Κράτος

νοούμενο ώς 'Υποκείμενο. Τό Κράτος ώς Πράγμα: ή παλιά

όργανοκρατική άντίληψη τοΰ Κράτους, παθητικού, άν όχι ουδέ

τερου, έργαλείου, πού τό χειρίζεται άποκλειστικά μιά μόνο τάξη

ή μερίδα, όπότε δέν άναγνωρίζεται στό Κράτος καμιά αύτονο-

μία. Τό Κράτος ώς 'Υποκείμενο: ή αύτονομία τοΰ Κράτους, πού

θεωρείται έδώ άπόλυτη, άνάγεται στή θέλησή του ώς έκλογικευ-

τική άρχή τής κοινωνίας τών Ιδιωτών. ’Αντίληψη πού ξεκινάει

άπό τόν Χέγκελ κι έπαναλαμβάνεται άπό τόν Μάξ Βέμπερκαί τό

ρεΰμα πού δεσπόζει στήν πολιτική κοινωνιολογία (τό «θεσμο-

κρατικό-λειτουργιστικό» ρεΰμα). ’Ανάγει αύτή τήν αύτονομία

στήν Ιδιαίτερη έξουσία πού υποτίθεται δτι κατέχει τό Κράτος

καί στούς φορείς αύτής τής έξουσίας καί τής κρατικής όρθολο-

γικότητας: στή γραφειοκρατία καί κυρίως στήν πολιτική έλίτ.

Τό Κράτος δμως δέν είναι άπλώς καί μόνο μιά σχέση ή ή

συμπύκνωση μιάς σχέσης· είναι ή υλική καί είδική συμπύκνωση

ένός συσχετισμοΰ δυνάμεων άνάμεσα σέ τάξεις καί μερίδες

τάξης.

Τό ζήτημα είναι τεράστιας σημασίας καί άξίζει νά σταθού

με σ ’ αύτό, διότι σχετίζεται μέ πρόσφατες θεωρητικο-πολιτικέςέξελίξεις τοΰ Γαλλικοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος. Τήν άνάλυ

ση αύτή τοΰ Κράτους ώς υλικής συμπύκνωσης μιάς ταξικής

σχέσης, τήν άντέτασσα στήν άποψη γιά τό Κράτος πού έκφρα-

ζόταν στίς τότε κομμουνιστικές άναλύσεις σχετικά μέ τόν ΚΜΚ,

τόν Κρατικό Μονοπωλιακό Καπιταλισμό. ’Εκείνο πού έπέκρινα

βασικά σ ’ αύτή τήν άποψη, ήταν δτι κατέληγε στό νά θεωρεί τό

Κράτος ώς «συγχωνευμένο» μέ τό μονοπωλιακό κεφάλαιο, Κρά

τος πού δέν είχε τάχα καμιάν αύτονομία καί βρισκόταν στήνάποκλειστική υπηρεσία τών μονοπωλίων, κοντολογίς δτι συμ

μεριζόταν τήν έργαλειοκρατική άντίληψη γιά τό Κράτος. Συνά

μα δμως τήν έπέκρινα κι άπό άλλη πλευρά: προσπαθοΰσα νά




δείξω δτι αύτή ή είκόνα ένός Κράτους-έργαλείου ευμεταχείρι

στου στή διάθεση τών μονοπωλίων, μπορούσε νά συνταιριάζεται

θαυμάσια μέ μιά όπτική πού παραβλέπει τήν Ιδιαίτερη ύλικότη-

τα τού Κράτους. Ή ύλικότητα ένός Κράτους πού θεωρείται ώς

έργαλεΐο ή δργανο δέν έχει δική της πολιτική σημασία: άνάγε-

ται στήν κρατική έξουσία, δηλαδή στήν τάξη πού χειρίζεται

τοΰτο τό έργαλεΐο. Πράγμα πού έξυπακούει, σέ τελευταία άνάλυ-

ση, δτι τό ίδιο τοΰτο έργαλεΐο (πού ΰφίσταται διάφορες τροπο

ποιήσεις, δευτερεύουσες δμως) θά μπορούσε νά χρησιμοποιηθεί

διαφορετικά, μέ μιάν άλλαγή τής κρατικής έξουσίας, άπό τήν

έργατική τάξη γιά μιά μετάβαση στόν σοσιαλισμό.

Πάνω στό πρώτο σημείο, οί άναλύσεις τοΰ ΓΚΚ έχουν

έξελιχθεϊ. Μπορούμε νά διαπιστώσουμε αύτή τήν πορεία στό

συλλογικό έργο τών J. Fabre, Fr. Hincker καί L. Sfeve, ΟΙ κομ

μουνιστές καί τό Κράτος , καθώς καί σέ σειρά άρθρων, στή

Nouvelle Critique, τοΰ Φρ. Χινκέρ.

Οί τοποθετήσεις αύτές παρουσιάζουν μιά σημαντική στροφή, διότι ξεκόβουν, υστέρα άπό μιά πορεία πού άρχισε άπό

καιρό, μέ τήν έργαλειοκρατική άντίληψη γιά τό Κράτος, πού

τήν κληροδότησε δ σταλινικός δογματισμός. Τό Κράτος νοείται

ώς συμπύκνωση μιάς σχέσης: «Τό Κράτος, ή πολιτική του, οί

μορφές του, οί δομές του, έκφράζουν τά συμφέροντα τής κυρίαρ

χης τάξης δχι μέ τρόπο μηχανικό, άλλά μέσα άπό έναν συσχετι

σμό δυνάμεων πού τό καθιστά μιά συμπυκνωμένη έκφραση τής

άναπτυσσόμενης πάλης τών τάξεων.»3 'Υπογραμμίζοντας τήσημασία αύτής τής έξέλιξης, πρέπει ταυτόχρονα νά σημειώσου

με δτι, πάνω στό δεύτερο σημείο, οί άναλύσεις τοΰ ΓΚΚ έξακο-

λουθοΰν άκόμη νά παραβλέπουν τήν Ιδιαίτερη ύλικότητα τοΰ

Κράτους ώς «είδικοΰ» άκριβώς μηχανισμοΰ.

Αύτό διαφαίνεται στή σειρά τών άρθρων τοΰ Φρ. Χινκέρ4

3. Les communities el Γέιαι. 1977, σ. 13.

4. «Γιά μιά κριτική γνώση τής θεωρίας», La Nouvelle Critique, τεύχος 93.

1976 καθώς καί άρθρα στό France Nouvelle. Πάνω στά θέματα τούτα συζητήσαμε

μέ τόν Hincker καί τόν Boccara μέ τήν εύκαιρία τού συλλογικού ϊργου La crise de

Ι’έιαι (1976). στό France Nouvelle. 1η Νοεμ. 1976 καί στό La Nouvelle Critique.

Φεβρ. 1977. Βλ. τέλος τή συζήτηση στό περιοδικό Repires, Ίαν. 1977.




πού περιλαμβάνουν τίς πιό βαθιές θεωρητικές παρατηρήσεις:

άναφέρομαι σέ τούτα τά άρθρα ύπό τύπον παραδείγματος, διότιπραγματεύονται ζητήματα πού βρίσκονται στό κέντρο τής διε

ξαγόμενης στούς κόλπους τοΰ ευρωπαϊκού κομμουνισμού συζή

τησης (τόσο στήν ’Ιταλία, δσο καί στήν ’Ισπανία καί στή

Μεγάλη Βρετανία). Ό Χινκέρ άναφέρεται σέ δύο άντιλήψεις

γιά τό Κράτος πού, κατά τή γνώμη του, διασταυρώνονται μεταξύ

τους σ ’ δλη τήν Ιστορία τοΰ μαρξιστικού κινήματος. Μιά «στε

νή» άντίληψη πού θεωρεί δτι τό Κράτος είναι στήν ούσία του

ένας μηχανισμός, καί μιά «πλατιά» άντίληψη, αύτήν πού δέχεται

ώς σωστή ό Χινκέρ καί πού θεωρεί τό Κράτος άπλώς ώς τήν

έκφραση μιάς ταξικής σχέσης. Ώστόσο, ή άντίθεση άνάμεσα

στίς δύο άντιλήψεις δέν έχει τεθεί σωστά. Δέν πρόκειται έδώ γιά

άντίθεση άνάμεσα σέ μιάν άντίληψη πού έννοεΐ τό Κράτος ώς

μηχανισμό καί τήν άντίληψη πού τό έννοεΐ ώς άπλή ταξική

σχέση, άλλά γιά τήν άντίθεση άνάμεσα σέ μιά έργαλειοκρατική

άντίληψη τοΰ Κράτους-Πράγματος καί σ ’ έκείνη πού τό θεωρεί

ώς τήν ύλική συμπύκνωση ένός ταξικού συσχετισμού δυνάμεων.

' Η υλική πλευρά τού Κράτους ώς μηχανισμού δέν έξαφανίζεται

καθόλου στήν άντίληψη τού Κράτους ώς συμπύκνωσης ένός

συσχετισμού δυνάμεων άνάμεσα σέ τάξεις, άντίθετα άπό έκεΐνο

πού φαίνονται νά συνεπάγονται οί άναλύσεις τού Φρ. Χινκέρ.

Ή σχέση τοΰ Κράτους μέ τίς σχέσεις παραγωγής καί τόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, συγκεντρωμένη στόν

καπιταλιστικό χωρισμό τοΰ Κράτους άπ’ αύτές τίς σχέσεις,είναι αύτό πού άποτελεΐ τό ύλικό πλαίσιο τών θεσμών του: αύτό

έπιχείρησα νά δείξω στό πρώτο μέρος αύτοΰ τού βιβλίου. Τό

Κράτος δέν άνάγεται στό συσχετισμό δυνάμεων, παρουσιάζει

μιά δική του στεγανότητα καί άντίσταση. Μιά άλλαγή στόν

ταξικό συσχετισμό δυνάμεων έχει άσφαλώς πάντοτε έπιπτώσεις

μέσα στό Κράτος, άλλά δένάντανακλάται σ ’ αύτό άπευθείας καί

άμεσα: προσοικειώνεται τήν ύλικότητα τών διαφόρων του μη

χανισμών καί δέν άποκρυσταλλώνεται μέσα στό Κράτος παρά μέδιαθλασμένη καί διαφορική μορφή άνάλογα μέ τούς μηχανι

σμούς του. Μιά άλλαγή τής κρατικής έξουσίας δέν είναι ποτέ

άρκετή γιά νά μεταβάλει τήν ύλικότητα τοΰ κρατικού μηχανι-




σμοϋ: ή μεταβολή αύτή έξαρτάται, δπως ξέρουμε, άπό μιά είδική

ένέργεια καί δράση.

"Ας έπανέλθουμε στή σχέση άνάμεσα στό Κράτος καί τίς

κοινωνικές τάξεις. Τόσο στήν άντίληψη τοΰ Κράτους ώς Πράγ

ματος δσο καί στήν άντίληψη τοΰ Κράτους ώς ' Υποκειμένου,

δηλαδή τοΰ Κράτους ώς ένδογενοΰς όντότητας, ή σχέση Κρά-

τους-κοινωνικών τάξεων καί, Ιδιαίτερα, Κράτους-κυρίαρχων

τάξεων καί μερίδων, νοείται ώς σχέση έξωτερικότητας. Είτε ot

κυρίαρχες τάξεις υποτάσσουν τό Κράτος (Πράγμα) βάζοντας

σ ’ ένέργεια τό σύστημα τών «έπιρροών» καί τών όμάδων πίεσης,

είτε τό Κράτος (Υποκείμενο) υποτάσσει τίς κυρίαρχες τάξεις.

Σ’ αύτή τή σχέση έξωτερικότητας, Κράτος καί κυρίαρχες τάξεις

θεωροΰνται πάντοτε ώς ένδογενεΐς όντότητες «άντιμέτωπες» ή

μιά στήν άλλη, ή μιά «άντικρυ» στήν άλλη, καί πού ή μιά

κατέχει τόση έξουσία δση λείπει άπό τήν άλλη, σύμφωνα μέ μιά

παλιά άντίληψη τής έξουσίας ώς δεδομένης ποσότητας σέ μιά

κοινωνία: τήν άντίληψη τής έξουσίας άθροισμα-μηδέν. Είτε ή

κυρίαρχη τάξη άπορροφά τό Κράτος άδειάζοντάς το άπό τήν

έξουσία του (τό Κράτος-Πράγμα), είτε τό Κράτος άντιστέκεται

στήν κυρίαρχη τάξη καί τής άφαιρεΐ τήν έξουσία πρός δικό του

δφελος (τό Κράτος-Υποκείμενο καί διαιτητής άνάμεσα στίς

κοινωνικές τάξεις, άντίληψη προσφιλής στή σοσιαλδημοκρα

τία). Κάτι περισσότερο: σύμφωνα μέ τήν πρώτη θέση, τοΰ Κρά-

τους-Πράγματος, ή πολιτική τοΰ Κράτους ύπέρ τής άστικής

τάξης έδράζεται στό άπλό γεγονός δτι μιά μόνη μερίδα τής

άστικής τάξης, σήμερα τό μονοπωλιακό κεφάλαιο, πού υποτίθε

ται δτι συνιστά μιά πολιτική ένότητα κάπως προγενέστερη άπό

τήν κρατική δράση, βάζει χέρι στό Κράτος-έργαλεΐο. Τό Κρά

τος δέν παίζει Ιδιαίτερο ρόλο στήν όργάνωση τοΰ άστικοΰ

συνασπισμοΰ έξουσίας καί δέν έχει καμιάν αύτονομία άπέναντιστήν κυρίαρχη ή ήγεμονική τάξη ή μερίδα. Κατά τή θέση τοΰ

Κράτους-Υποκειμένου, άντίθετα, τό Κράτος θά είναι έκεΐνο

πού, προικισμένο μέ μιά έκλογικευτική θέληση, μέ δική του



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΏΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ 189

έξουσία καί μέ μιά τάξη γιά άπόλυτη αύτονομία άπέναντι στίς

κοινωνικές τάξεις —αύτονομία έξωτερική πρός αύτές—, θάέπιβάλλει τήν πολιτική «του», τήν πολιτική τής γραφειοκρατίας

ή τών πολιτικών έλίτ, στά διϊστάμενα καί άνταγωνιστικά συμφέ

ροντα τής κοινωνίας τών Ιδιωτών.

Καί οί δύο αύτές θέσεις δέν μποροΰν έτσι νά έξηγήσουν τόν

καθορισμό τής πολιτικής τού Κράτους ύπέρ τών κυρίαρχων

τάξων καί οΰτε κατορθώνουν νά συλλάβουν τό άποφασιστικό

πρόβλημα, τό πρόβλημα τών έσωτερικών άντιφάσεων τοΰ Κρά

τους. ’ Από τήν κοινή σκοπιά τους τής σχέσης έξωτερικότητας

μεταξύ Κράτους καί κοινωνικών τάξεων, τό Κράτος έμφανίζεται

άναγκαστικά ώς ένας μονολιθικός συνασπισμός χωρίς ρωγμές.

Στήν περίπτωση τοΰ Κράτους-Πράγματος, δπου τό Κράτος

φαίνεται προικισμένο μέ μιά ένδογενή έργαλειακή ένότητα, οί

άντιφάσεις στούς κόλπους του ύπάρχουν μόνο ώς έξωτερικές

προστριβές (έπιρροές, πιέσεις) τών έξαρτημάτων καί γραναζιών

τοΰ Κράτους-μηχανής ή έργαλείου, δεδομένου δτι ή κάθε κυ

ρίαρχη μερίδα ή όμάδα Ιδιαίτερων συμφερόντων τραβά τήν

κουβέρτα πρός τό μέρος της. 'Αντιφάσεις έπομένως δευτερεύου-

σες σέ τελευταία άνάλυση, άπλές διαλείψεις τής σχεδόν μετα

φυσικής ένότητας τοΰ Κράτους, πού δέν συμβάλλουν στήν

έδραίωση τής πολιτικής του. Μάλιστα πρέπει νά τή διαταράσ-

σουν, έστω καί πρόσκαιρα, μιά καί ό έργαλειακός συγκεντρωτι

σμός τοΰ Κράτους, πού όφείλεται στήν έξαρτοποίησή του άπό

μιά τάξη ή μερίδα, άποκατασταίνεται πάντοτε μέ τρόπο κυριολεκτικά μηχανικό. Στήν περίπτωση τοΰ Κράτους-' Υποκειμένου,

ή ένότητα τοΰ Κράτους είναι ή άναγκαία έκφραση τής έκλογι-

κευτικής του θέλησης, άποτελεΐ μέρος τής ούσίας του άπέναντι

στούς κατακερματισμούς τής κοινωνίας τών Ιδιωτών. Οί έσωτε-

ρικές άντιφάσεις τοΰ Κράτους παραμένουν δευτερεύουσες, τυ

χαίες καί έπεισοδιακές έκδηλώσεις, όφειλόμενες βασικά σέ

προστριβές ή άνταγωνισμούς άνάμεσα σέ διάφορες πολιτικές

έλίτ ή γραφειοκρατικές όμάδες πού ένσαρκώνουν τήν ένοποιη-τική του θέληση. Έκεΐ, οί ταξικές άντιφάσεις είναι έξωτερικές

πρός τό Κράτος· έδώ, οί άντιφάσεις τοΰ Κράτους είναι έξωτερι

κές πρός τίς κοινωνικές τάξεις.




' Ωστόσο, ό καθορισμός τής πολιτικής τοΰ Κράτους υπέρ τοΰ

συνασπισμού έξουσίας, ή συγκεκριμένη λειτουργία τής σχετικής αύτονομίας του καί ό όργανωτικός ρόλος του συνδέονται

όργανικά μέ αύτές τίς ρωγμές, διαιρέσεις καί έσωτερικές άντι-

φάσεις τοΰ Κράτους, πού δέν μπορούν νά είναι άπλές συμπτώ

σεις δυσλειτουργίας. Ό καθορισμός τής πολιτικής τοΰ Κράτους

πρέπει νά θεωρείται ώς ή συνισταμένη τών ταξικών άντιφάσεων πού

Εντάσσονται στήν ίδια τή δομή τού Κράτους (τού Κράτους-σχέσης).

' Η άντίληψη γιά τό Κράτος ώς συμπύκνωσης ένός συσχετισμού

δυνάμεων άνάμεσα σέ τάξεις καί άνάμεσα σέ μερίδες τάξης δπως

αύτές έκφράζονται, πάντοτε μέ είδικό τρόπο, μέσα στό Κράτος,

σημαίνει δτι τό Κράτος είναι συγκροτημένο-διαιρεμένο άπ’ ά

κρη σέ άκρη άπό τίς ταξικές άντιφάσεις. Αύτό σημαίνει δτι ένας

θεσμός, τό Κράτος, προορισμένος νά άναπαράγει τίς ταξικές

διαιρέσεις δέν είναι, δέν μπορεί ποτέ νά είναι, δπως στίς

άντιλήψεις γιά τό Κράτος-Πράγμα ή ' Υποκείμενο, ένας μονολι

θικός συνασπισμός δίχως ρωγμές, πού ή πολιτική του έπιβάλλε-

ται κατά κάποιον τρόπο παρά τίς άντιφάσεις του, άλλά είναι τό

ίδιο διχασμένο. Δέν άρκεΐ νά λέμε άπλώς δτι οί άντιφάσεις καί

οί άγώνες διαπερνούν τό Κράτος, σάν νά πρόκειται γιά διάτρηση

μιάς ούσίας ήδη συγκροτημένης ή γιά διαπό ρεύση μέσα άπό

έναν υπάρχοντα ήδη άνοιχτό χώρο. Οί ταξικές άντιφάσεις

συγκροτούν τό Κράτος, είναι παρούσες μέσα στό ύλικό του

πλαίσιο καί σπονδυλώνουν έτσι τήν όργάνωσή του: ή πολιτική

τού Κράτους είναι τό άποτέλεσμα τής λειτουργίας τους μέσα στόΚράτος.

01 ταξικές άντιφάσεις —καί γιά νά σταθούμε πρός τό παρόν

μόνο σ ’ έκεΐνες πού υπάρχουν άνάμεσα στίς μερίδες τού συνα

σπισμού έξουσίας— παίρνουν μέσα στό Κράτος τή μορφή

έσωτερικών άντιφάσεων άνάμεσα στούς διάφορους κλάδους καί

μηχανισμούς τοΰ Κράτους καί μέσα στόν καθένα άπ’ αύτούς,

σύμφωνα μέ τίς κατευθυντήριες γραμμές, δριζόντιες καί κάθετες.

Αύτό συμβαίνει διότι οί διάφορες τάξεις καί μερίδες τοΰ συνασπισμού έξουσίας δέν συμμετέχουν στήν πολιτική κυριαρχία

παρά στό βαθμό πού είναι παρούσες μέσα στό Κράτος. Κάθε

κλάδος ή μηχανισμός τοΰ Κράτους, ή κάθε πτυχή, άπό τά πάνω




πρός τά κάτω, τοΰ καθενός τους (μιά καί είναι συχνά, κάτω άπό

τή συγκεντρωτική ένότητά τους, διχοτομημένοι καί θολωμένοι),ή κάθε βαθμίδα τοΰ καθενός τους, άποτελοΰν συχνά τήν έδρα τής

έξουσίας καί τόν έκλεκτό έκπρόσωπο όρισμένης μερίδας τοΰ

συνασπισμοΰ έξουσίας, ή μιάς συγκρουσιακής συμμαχίας όρι-

σμένων άπό τοΰτες τίς μερίδες έναντίον άλλων, κοντολογίς τήν

είδική συγκέντρωση-άποκρυστάλλωση όρισμένου συμφέροντος

ή όρισμένης συμμαχίας Ιδιαίτερων συμφερόντων. ’Εκτελεστική

έξουσία καί Κοινοβούλιο, στρατός, δικαστικό σώμα, διάφορα

ύπουργεΐα, μηχανισμοί δημοτικοί, περιφερειακός καί κεντρικός

μηχανισμός, ίδεολογικοί μηχανισμοί, διαιρεμένοι κι αύτοί σέ

ξεχωριστά κυκλώματα, δίκτυα καί έπάλξεις έκπροσωποΰν συ

χνά, άνάλογα μέ τά διάφορα κοινωνικά στρώματα, τά διιστάμενα

συμφέροντα τής καθεμιάς ή όρισμένων άπό τίς συνιστώσες τοΰ

συνασπισμοΰ έξουσίας: μεγάλων γαιοκτημόνων (περίπτωση

πολλών κοινωνικών στρωμάτων δυναστευόμενων καί έξαρτημέ-

νων), μή μονοπωλιακού κεφαλαίου (καί όρισμένης μερίδας του:

έμπορικής, βιομηχανικής, τραπεζικής), μονοπωλιακού κεφα

λαίου (καί όρισμένης μερίδας του: μονοπωλιακού κεφαλαίου μέ

τραπεζική ή βιομηχανική δεσπόζουσα), διεθνοποιημένης άστι

κής τάξης ή ντόπιας άστικής τάξης.

Οί άντιφάσεις μέσα στίς κυρίαρχες τάξεις καί μερίδες, οί

συσχετισμοί δυνάμεων μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας, πού

καθιστοΰν άκριβώς άναγκαία τήν όργάνωση τής ένότητας αύτοΰτοΰ συνασπισμού μέσο τοΰ Κράτους, ύπάρχουν έπομένως ώς

άντιφατικές σχέσεις πού συνάπτονται μέσα στό Κράτος. Τό Κράτος,

ώς υλική συμπύκνωση μιάς άντιφατικής σχέσης, δέν όργανώνει

τήν πολιτική ένότητα τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας άπό τά έξω,

λύνοντας, χάρη μόνο στήν ύπαρξή του καί άπό άπόσταση, τίς

ταξικές άντιφάσεις. ’Αντίθετα, ή λειτουργία αύτών τών άντιφά-

σεων μέσα στήν ύλικότητα τοΰ Κράτους είναι έκείνη πού κάνει

δυνατό —δσο κι άν φαίνεται παράδοξο— τόν όργανωτικό ρόλοτοΰ Κράτους.

Έ τσ ι, πρέπει νά έγκαταλειφθεΐ όριστικά ή άποψη γιά τό

Κράτος ώς συστήματος ένιαίου άπό πάνω ώς κάτω, θεμελιωμέ




νου σέ μιάν όμοιογενή Ιεραρχική κατανομή τών κέντρων έξου

σίας, σάν όμοιόμορφη κλίμακα, άπό τήν κορυφή τής πυραμίδας

πρός τή βάση. ' Η όμοιογένεια καί ή όμοιομορφία άσκησης τής

έξουσίας έξασφαλίζονται τάχα άπό τήν έσωτερική νομική ρύθ

μιση τοΰ Κράτους, άπό τόν συνταγματικό ή διοικητικό νόμο πού

θέτει τά δρια τών τομέων άρμοδιότητας καί δράσης τών διαφό

ρων μηχανισμών. ΕΙκόνα πέρα γιά πέρα σφαλερή: πράγμα πού

δέν σημαίνει, βέβαια, δτι τό σημερινό Κράτος δέν έχει Ιεραρχι

κή καί γραφειοκρατική ύφή, ούτε δτι δέν παρουσιάζει αύτόν τό

χαρακτήρα συγκεντρωτισμού, άλλά δτι αύτοί δέν μοιάζουν

καθόλου μέ τή νομική τους είκόνα (οΰτε στή Γαλλία —χώρα τοΰ

συγκεντρωτικού Ιακωβινισμού σύμφωνα μέ τήν παράδοση τής

άπόλυτης μοναρχίας— οΰτε άλλοΰ).

Έ τσ ι έξηγεΐται γιατί ή έπιβολή άπό τό σημερινό Κράτος τού

γενικού καί μακροπρόθεσμου γενικού πολιτικού συμφέροντος

τού συνασπισμού έξουσίας (ό όργανωτικός του ρόλος στήν

άσταθή Ισορροπία τών συμβιβασμών) ύπό τήν ήγεμονία όρισμέ νης μερίδας τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου, ή συγκεκριμένη

λειτουργία τής σχετικής αύτονομίας του καθώς καί τά δριά της

έναντι τού μονοπωλιακού κεφαλαίου, κοντολογίς ή σημερινή

πολιτική τού Κράτους είναι ή συνισταμένη αύτών τών ένδοκρα-

τικών άντιφάσεων άνάμεσα σέ κρατικούς κλάδους καί μηχανι

σμούς καί στούς κόλπους τού καθενός άπ’ αύτούς. Πρόκειται

ξεκάθαρα:

1. Γιά τή λειτουργία δομικής έπιλεκτικότητας άπό έναν μηχα νισμό, τής πληροφορίας πού δόθηκε, καί τών μέτρων πού

πάρθηκαν, άπό άλλους. Έπ ιλεκτικότητας πού άπορρέει άπό τήν

ύλικότητα καί τήν Ιστορία τού κάθε μηχανισμού (στρατού,

σχολικού μηχανισμού, δικαστικού σώματος, κτλ.) καί τήν είδι-

κή έκπροσώπηση στούς κόλπους τοΰ όρισμένου Ιδιαίτερου

συμφέροντος, κοντολογίς άπό τή θέση του μέσα στή διάταξη τοΰ

συσχετισμού δυνάμεων.

2. Γιά μιάν άντιφατική μέθοδο άποφάσεων, άλλά καί «μή-

άποφάσεων» άπό μέρους τών κρατικών κλάδων καί μηχανισμών.

Αύτές οί «μή-άποφάσεις» —δηλαδή όρισμένος βαθμός συστη




ματικής έλλειψης δράσης τοΰ Κράτους— πού δέν είναι ένα

συγκυριακό δεδομένο άλλά έντάσσονται στήν άντιφατική δομήτου καί άποτελοΰν μιάν άπό τίς συνισταμένες αύτών τών άντιφά-

σεων, είναι έξίσου άναγκαΐες γιά τήν ένότητα καί τήν όργάνωση

τοΰ συνασπισμού έξουσίας μέ τά θετικά μέτρα πού παίρνει.

3. Γιά έναν καθορισμό —παρόντα στό όργανωτικό πλαίσιο τοΰ

ένός ή τού άλλου μηχανισμού ή κλάδου τοΰ Κράτους, σύμφωνα

μέ τήν Ιδιαίτερη ύλικότητά τους καί τά όρισμένα συμφέροντα

πού έκπροσωπούν— προτεραιοτήτων άλλά καί άντιπροτεραιο-τήτων. Τάξη διαφορετική, γιά κάθε μηχανισμό καί κλάδο,

δίκτυο ή βαθμίδα τοΰ καθενός τους, σύμφωνα μέ τή θέση τους

στή διάταξη τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων: σειρές προτεραιοτή

των καί άντιπροτεραιοτήτων άντιφατικών μεταξύ τους.

4. Γιά ένα κλιμακωμένο φιλτράρισμα, στή διαδικασία τής λή

ψης άποφάσεων, άπό κάθε κλάδο καί μηχανισμό, τών προτεινό-

μενων άπό άλλους μέτρων ή τής έκτέλεσης, μέ διάφορους

τρόπους, τών μέτρων πού άποφασίστηκαν άπό άλλους.

5. Γιά ένα σύνολο κατάλληλων μέτρων, συγκρουσιακών καί

άντισταθμιστικών γιά τήν άντιμετώπιση τών προβλημάτων τής

στιγμής.

Ή πολιτική τοΰ Κράτους καθορίζεται έτσι χάρη σέ μιά

πραγματική διαδικασία ένδοκρατικών άντιφάσεων, καί γΓ αύτό

άκριβώς, σ ’ ένα πρώτο έπίπεδο καί βραχυπρόθεσμα, κοντολογίςάπό τήν άποψη τής μικροπολιτικής φυσιολογίας, έμφανίζεται

ώς τρομερά άσυνάρτηση καί χαοτική. Ά ν στό τέρμα τής

διαδικασίας άποκαθίσταται μιά κάποια συνοχή, ό όργανωτικός

ρόλος πού παίζει έδώ τό Κράτος είναι σημαδεμένος άπό δομικά

δρια. Αύτά δείχνουν κυρίως τόν άπατηλό χαρακτήρα τών άπό-

ψεων γιά έναν τάχα σύγχρονο «όργανωμένο» καπιταλισμό,

δηλαδή πού έχει κατορθώσει νά ξεπεράσει τίς άντιφάσεις του

διαμέσου τοΰ Κράτους: αύταπάτες άνάλογες μ’ έκεΐνες πούάφοροΰν τίς πραγματικές δυνατότητες ένός καπιταλιστικού σχε-

διασμοΰ. Τά δρια τοΰτα τοΰ όργανωτικοϋ ρόλου τοΰ Κράτους δέν

τοΰ έπιβάλλονται μόνο άπό τά Ιξω. Δέν άφοροΰν μόνο τίς σύμφυ




τες μέ τή διαδικασία τής άναπαραγωγής καί συσσώρευσης τοΰ

κεφαλαίου άντιφάσεις, άλλά καί τή δομή καί τό υλικό πλαίσιοτοΰ Κράτους, πού τό καθιστοΰν τόν τόπο όργάνωσης τοΰ συνα

σπισμού έξουσίας καί συνάμα τοΰ έπιτρέπουν μιά σχετικήν

αύτονομία έναντι τής μιάς ή τής άλλης άπό τίς μερίδες του.

' Η αύτονομία αύτή δέν είναι έπομένως μιά αύτονομία τοΰ

Κράτους έναντι τών μερίδων τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας, δέν

είναι συνάρτηση τής Ικανότητας τοΰ Κράτους νά μένει έξω

άπ’ αύτές, άλλά ή συνισταμένη τών δσων συμβαίνουν μίσα στό

Κράτος. ' Η αύτονομία αύτή έκδηλώνεται συγκεκριμένα μέ τά

διάφορα άντιφατικά μέτρα πού ή καθεμιά άπό τοΰτες τίς τάξεις

καί μερίδες κατορθώνει, χάρη στήν είδική παρουσία της μέσα

στό Κράτος καί τή λειτουργία αύτών τών άντιφάσεων πού

προκύπτουν άπ’ αύτήν, νά περάσει στήν κρατική πολιτική, έστω

καί μέ τή μορφή άρνητικών μέτρων: δηλαδή διαμέσου έναντιώ-

σεων καί άντιστάσεων στή λήψη ή έφαρμογή μέτρων υπέρ

άλλων μερίδων τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας (δπως λογουχάρη

γίνεται σήμερα μέ τίς άντιστάσεις τοΰ μή-μονοπωλιακοΰ κεφα

λαίου στό μονοπωλιακό κεφάλαιο). Αύτή ή αύτονομία τοΰ

Κράτους έναντι στή μιά ή τήν άλλη μερίδα τοΰ συνασπισμοΰ

έξουσίας ύπάρχει έπομένως ώς σχετική αύτονομία τοΰ ένός ή

τοΰ άλλου κλάδου, μηχανισμοΰ ή δικτύου τοΰ Κράτους έναντι

τών άλλων.

’Ασφαλώς, αύτό δέν σημαίνει δτι δέν υπάρχουν σοβαρά

πολιτικά σχέδια άπό τή μεριά τών έκπροσώπων καί τοΰ πολιτι-κοΰ προσωπικοΰ τών κυρίαρχων τάξεων, οϋτε δτι ή κρατική

γραφειοκρατία δέν παίζει έναν. δικό της ρόλο στόν προσανατο

λισμό τής πολιτικής τοΰ Κράτους. 01 άντιφάσεις δμως μέσα

στόν συνασπισμό έξουσίας διαπερνοΰν —άκολουθώντας τίς

πολύπλοκες γραμμές σχάσης καί άνάλογα μέ τούς διάφορους

κρατικούς κλάδους καί μηχανισμούς (στρατό, διοίκηση, δικα

στικό σώμα, πολιτικά κόμματα, έκκλησία, κτλ.)— τή γραφειο

κρατία καί τό προσωπικό τοΰ Κράτους. Πολύ περισσότερο άπόένα σώμα δημόσιων ύπαλλήλων καί κρατικό προσωπικό ένιαΐο

καί συσπειρωμένο γύρω άπό μιά μονοσήμαντη πολιτική θέληση,

έχουμε νά κάνουμε έδώ μέ φέουδα, μέ κλίκες καί διάφορες




φατρίες, κοντολογίς μέ ένα πλήθος διαφορισμένων μικροπολιτι

κών. Αύτές, δσο κι άν φαίνονται νά έχουν συνοχή ή καθεμιάχωριστά, είναι ώστόσο άντιφατικές μεταξύ τους, καί ή πολιτική

τού Κράτους είναι βασικά ή συνισταμένη τής άλληλοσύγκρου-

σής τους καί δχι ή —λίγο ή πολύ πετυχημένη— έφαρμογή ένός

σφαιρικού σχεδίου τών κορυφών τοΰ Κράτους. Τό έντυπωσιακό

καί σταθερό φαινόμενο τών μεταστροφών τής κυβερνητικής

πολιτικής, πού περιλαμβάνει έπιταχύνσεις καί φρεναρίσματα,

πισωγυρίσματα, ταλαντεύσεις, διαρκείς άλλαγές πλεύσης, δέν

όφείλεται σέ μιά κατά κάποιον τρόπο χαρακτηριακή άνικανότη-

τα τών έκπροσώπων καί τού άνώτερου προσωπικού τής άστικής

τάξης, άλλά είναι ή άναγκαία έκφραση τής δομής τοΰ Κράτους.

Κοντολογίς, τό ν’ άντιλαμβανόμαστε τό Κράτος ώς ύλική

συμπύκνωση ένός συσχετισμού δυνάμεων σημαίνει δτι πρέπει

νά τό άντιλαμβανόμαστε καί ώς ενα στρατηγικό πεδίο καί μιά

στρατηγική διαδικασία, δπου διασταυρώνονται κόμβοι καί δίκτυα

έξουσίας πού ταυτόχρονα συνδέονται καί παρουσιάζουν άντιφά-

σεις καί διαφορές μεταξύ τους. Ά π ό έδώ καί οί άσταθεΐς καί

άντιφατικές τακτικές, πού ό γενικός στόχος τους ή ή θεσμική

άποκρυστάλλωσή τους μορφοποιοΰνται στούς κρατικούς μηχα

νισμούς. Αύτό τό στρατηγικό πεδίο διασχίζεται άπό τακτικές

συχνά πολύ σαφείς στό περιορισμένο έπίπεδο δπου έντάσσονται

στό Κράτος, τακτικές πού διασταυρώνονται, άντιμάχονται μετα

ξύ τους, βρίσκουν σημεία έπαφής σέ όρισμένους μηχανισμούς,βραχυκυκλώνονται άπό άλλους καί τελικά χαράζουν αύτό πού

άποκαλεϊται «πολιτική» τού Κράτους, γενική δυναμική γραμμή

πού διαπερνά τίς συγκρούσεις μέσα στό Κράτος. Σέ τοΰτο τό

έπίπεδο, ή πολιτική αύτή παραμένει άσφαλώς έξηγήσιμη ώς

στρατηγικός λογισμός, άλλά περισσότερο άκόμη ώς συνισταμέ-

νη μιάς συγκρουσιακής συνδιάταξης σαφών καί διχασμένων

μικροπολιτικών καί τακτικών, παρά ώς όρθολογική διατύπωση

ένός σφαιρικού καί συγκροτημένου σχεδίου.Τό Κράτος δέν άποτελεΐ ώστόσο μιά συναρμογή λυόμενων

έξαρτημάτων: παρουσιάζει μιάν 'ενότητα μηχανισμού, αύτό πού

όνομάζουμε συνήθως κεντρικοποίηση ή συγκεντρωτισμό, καί



19ft TO ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

πού άναφέρεται τούτη τή φορά στήν ένότητα —μέσα άπό τίς

ρωγμές της— τής κρατικής έξουσίας. Αύτό έκφράζεται μέ τήσυνολική καί συμπαγή πολιτική της υπέρ τής ήγεμονικής τάξης

ή μερίδας, σήμερα τού μονοπωλιακού κεφαλαίου. ’Αλλά ή

ένότητα αύτή τής κρατικής έξουσίας δέν έδραιώνεται μέ μιά

φυσική έξαρτοποίηση τού Κράτους άπό τούς φορείς τοΰ μονο

πωλιακού κεφαλαίου καί άπό τήν άρραγή θέλησή τους. Αύτή ή

ένότητα-κεντρικοποίηση έντάσσεται στό ίεραρχικό-γραφειο-

κρατικοποιημένο πλαίσιο τοΰ καπιταλιστικού Κράτους, άποτέ-

λεσμα τής άναπαραγωγής μέσα στό Κράτος τοΰ κοινωνικοΰ

καταμερισμού τής έργασίας (μαζί μέ τή μορφή χειρωνακτική έρ-

γασία-διανοητική έργασία) καί τοΰ είδικοΰ άποχωρισμοΰ τοΰ

Κράτους άπό τίς σχέσεις παραγωγής. Προκύπτει έπίσης άπό τή

δομή του ώς συμπύκνωσης ένός συσχετισμού δυνάμεων, έπομέ

νως άπό τή δεσπόζουσα θέση πού κατέχει στούς κόλπους του ή

ήγεμονική τάξη ή μερίδα έναντι τών άλλων τάξεων καί μερίδων

τοΰ συνασπισμού έξουσίας. ' Η ήγεμονία αύτή στό συσχετισμό

δυνάμεων δέν είναι μόνο παρούσα στούς κόλπους τοΰ Κράτους,

άλλά, καθώς ό συνασπισμός έξουσίας δέν μπορεί νά λειτουργή

σει γιά πολύν καιρό παρά μόνο κάτω άπό τήν ήγεμονία καί

διεύθυνση μιάς άπό τίς συνιστώσες πού τόν συσπειρώνει άπέ-

ναντι στόν ταξικό έχθρό, τό Κράτος άντανακλά αύτή τήν

κατάσταση. Ή στρατηγική του όργάνωση τό προορίζει στό νά

λειτουργεί κάτω άπό τήν ήγεμονία μιάς τάξης ή μερίδας μέσα

στούς κόλπους του. Ή προνομιακή θέση αύτής τής τάξης ήμερίδας μέσα στό Κράτος είναι, ταυτόχρονα, ένα συστατικό

στοιχείο τής ήγεμονίας της μέσα στόν άστερισμό τοΰ συσχετι

σμού δυνάμεων.

Ή ένότητα-κεντρικοποίηση τοΰ Κράτους, σήμερα πρός

όφελος τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου, έδραιώνεται έπομένως μέ

μιά σύνθετη διαδικασία: μέ θεσμικές μεταβολές τοΰ Κράτους,

τέτοιες πού όρισμένα κέντρα λήψης άποφάσεων, καί όρισμένοι

δεσπόζοντες μηχανισμοί καί κόμβοι νά είναι διαπεραστοί μόνογιά τά μονοπωλιακά συμφέροντα, καθώς όργανώνονται σέ κέν-

τρα-διακλαδωτήρες τής κρατικής πολιτικής καί σέ άνασταλτι-

κούς φραγμούς στά μέτρα πού άποφασίστηκαν «άλλου» (άλλά




μέσα στό Κράτος) ύπέρ άλλων μερίδων τοΰ κεφαλαίου. Ή

σχέση αίτιότητας έχει έξάλλου έδώ διπλή κατεύθυνση: δχ ι μόνοή ήγεμονική τάξη ή μερίδα έπιβάλλει ώς δεσπόζουσα τόν

μηχανισμό πού ήδη έκφράζει κατεξοχήν τά συμφέροντά της,

άλλά καί ό κάθε δεσπόζων κρατικός μηχανισμός (ή δεσπόζουσα

θέση του μπορεΐ νά όφείλεται σέ πολλούς λόγους, νά άντιστοι-

χεΐ κυρίως σέ προηγούμενες σχέσεις ήγεμονίας καί στήν Ιστο

ρία τοΰ συγκεκριμένου Κράτους) τείνει μακροπρόθεσμα νά γίνει

ή έκλεκτή έδρα τών συμφερόντων τής ήγεμονικής μερίδας καί

νά ένσαρκώνει τίς άλλαγές τής ήγεμονίας. Αύτή ή ένότηταέξασφαλίζεται μέ όλόκληρη άλυσίδα υπαγωγής όρισμένων μη

χανισμών σέ άλλους καί μέ τήν κυριαρχία ένός μηχανισμού ή

κλάδου τοΰ Κράτους (τοΰ στρατοΰ, ένός πολιτικοΰ κόμματος,

ένός υπουργείου, κτλ.), έκείνου πού έκφράζει κατεξοχήν τά

συμφέροντα τής ήγεμονικής μερίδας, πάνω σέ άλλους κλάδους ή

μηχανισμούς, κέντρα άντίστασης άλλων μερίδων τοΰ συνασπι-

σμοΰ έξουσίας. Αύτή ή διαδικασία μπορεΐ έτσι νά πάρει τή

μορφή όλόκληρης σειράς ΰπο-καθορισμών καί άναπληρώσεων

όρισμένων μηχανισμών άπό άλλους· τή μορφή μετατόπισης

λειτουργιών καί σφαιρών άρμοδιότητας άνάμεσα σέ μηχανι

σμούς καί σταθερών άνοιγμάτων τής ψαλίδας άνάμεσα στήν

πραγματική έξουσία καί στήν τυπική έξουσία· τή μορφή ένός

πραγματικού ύπερκρατικοΰ δικτύου πού έπικαλύπτει καί βραχυ

κυκλώνει, σέ δλα τά έπίπεδα, τούς διάφορους μηχανισμούς καί

κλάδους τοΰ Κράτους (δπως είναι σήμερα ήDATAR*

στή Γαλλία), δικτύου πού έκφράζει κατεξοχήν, κι άπό τήν ίδια τή φύση

του, τά μονοπωλιακά συμφέροντα- τέλος, μέ τήν άνατροπή τής

παραδοσιακής Ιεραρχικής όργάνωσης τής κρατικής διοίκησης,

τή μορφή κυκλωμάτων κατάρτισης καί λειτουργίας είδικών σω-

μάτων-άποσπασμάτων άνώτερων κρατικών λειτουργών, προικι

σμένων μέ υψηλό βαθμό κινητικότητας δχι μόνο ένδοκρατικής

άλλά καί άνάμεσα στό Κράτος καί στίς μονοπωλιακές ύποθέ-

σεις, καί πού, διαμέσου πάντοτε σημαντικών θεσμικών μεταβο

* DATAR: Διεύθυνση όρθολογικής έδαφικής όργάνωσης τής περιφερεια

κής άνάπτυξης.




λών (αύτόν τό ρόλο Εχουν σήμερα τά περίφημα έπιτελεΐα τών

υπουργείων, τής 'Επιτροπής Σχεδιασμοΰ, κ.ά.), άναλαμβάνουν

(καί σπρώχνονται) νά βάλουν σ ’ έφαρμογή τήν πολιτική υπέρ

τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου.

Οί άναλύσεις αύτές μάς έπιτρέπουν νά θέσουμε ήδη ένα

σπουδαίο πρόβλημα πού άφορά τήν πρόσβαση τών λαϊκών

μαζών καί τών πολιτικών όργανώσεών τους στήν έξουσία, μέ μιά

προοπτική μετάβασης στόν σοσιαλισμό. Ή διαδικασία αύτή

δέν μπορεΐ άσφαλώς νά σταματήσει στήν κατάληψη τής κρατι

κής έξουσίας, άλλά πρέπει νά έπεκταθεΐ στόν μετασχηματισμό

τών κρατικών μηχανισμών. Αύτό δμως προϋποθέτει πάντοτε τήν

κατάληψη τής κρατικής έξουσίας.

α. Δεδομένης τής πολυπλοκότητας πού παρουσιάζει ή σπονδύ

λωση τών διαφόρων κρατικών μηχανισμών καί τών τομέων τους,

πράγμα πού έκφράζεται συχνά μέ μιά διάκριση άνάμεσα σέπραγματική έξουσία καί σέ τυπική έξουσία (αύτή πού φαίνεται

στό πολιτικό προσκήνιο), ή κατάληψη τής κυβερνητικής έξου

σίας άπό τήν ’Αριστερά δέν σημαίνει ουτε άναγκαστικά οΰτε

αύτόματα δτι ή ’Αριστερά έλέγχει πραγματικά τούς, ή όρισμέ

νους άπό τούς, κρατικούς μηχανισμούς. Τόσο μάλλον πού ή

θεσμική αύτή όργάνωση τού Κράτους έπιτρέπει στήν άστική

τάξη —στίς περιπτώσεις άνόδου τών λαϊκών μαζών στήν έξου

σία— ν ’ άλλάξει άμοιβαία τίς θέσεις τής πραγματικής έξουσίαςκαί τής τυπικής έξουσίας.

β.’Ακόμα καί στήν περίπτωση πού ή ’Αριστερά, βρισκόμενη

στήν έξουσία, δχι μόνο έχει τήν κυβέρνηση, άλλά καί έλέγχει

πραγματικά κρατικούς μηχανισμούς καί κλάδους, δέν έλέγχει

κατανάγκη έκείνους, ή έκεϊνον άπ’ αύτούς, πού έχουν τόν δε

σπόζοντα ρόλο μέσα στό Κράτος, πού άποτελοΰν έπομένως τόν

κεντρικό άξονα τής πραγματικής έξουσίας. *Η κεντρικοποιημέ- νη ένότητα τοΰ Κράτους δέν είναι μιά πυραμίδα πού άρκεΐ νά

καταλάβεις τήν κορυφή της γιά νά έξασφαλίσεις τόν έλεγχό της.

'Υπάρχει κάτι άκόμα: ή θεσμική όργάνωση τοΰ Κράτους έπι-




τρέπει στήν άστική τάξη νά μεταθέτει τόν δεσπόζοντα ρόλο άπό

έναν μηχανισμό σέ άλλο, στήν περίπτωση δπου ή ’Αριστερά

έχοντας γίνει κυβέρνηση καταφέρει νά έλέγχει τόν μηχανισμό

πού μέχρι τότε έπαιζε τόν δεσπόζοντα ρόλο. Μ ’ άλλα λόγια, ή

τέτοια όργάνωση τού άστικού Κράτους τού δίνει τή δυνατότητα

νά λειτουργεί μέ άλλεπάλληλες άποτοπικοποιήσεις καί μεταθέ

σεις, έπιτρέποντας τήν άναδίπλωση τής έξουσίας τής άστικής

τάξης άπό έναν μηχανισμό σέ άλλο: τό Κράτος δέν είναι ένα

μονολιθικό συγκρότημα, άλλά ένα στρατηγικό πεδίο. Ή άντιμε-τάθεση τοΰ κυρίαρχου ρόλου άνάμεσα στούς μηχανισμούς, λόγω

τής δυσκαμψίας τών κρατικών μηχανισμών πού τούς κάνει

άνυπότακτους σέ μιάν άπλή χειραγώγηση έκ μέρους τής άστικής

τάξης, δέν συντελεΐται βέβαια άπό τή μιά μέρα στήν άλλη, άλλά

άκολουθεΐ μιά λίγο ή πολύ μακριά πορεία: αύτή ή δυσκαμψία

καί έλλειψη πλαστικότητας μπορούν νά λειτουργήσουν καί σέ

βάρος τής άστικής τάξης καί ν ’ άφήσουν κάποιαν άνάπαυλα

στήν ’Αριστερά πού βρίσκεται στήν έξουσία. Αύτή ή άντιμετά-θεση δέν παύει ώστόσο νά τείνει στήν άναδιοργάνωση τής

κεντρικοποιημένης ένότητας τοΰ Κράτους γύρω άπό τόν νέο

δεσπόζοντα μηχανισμό, κέντρο-καταφύγιο κατεξοχήν τής άστι

κής έξουσίας μέσα στό Κράτος, δομικό σύστημα πάντοτε σέ

δράση σ ’ δλο τό διάστημα μιάς κατάστασης δπου ή ’Αριστερά

βρίσκεται στήν έξουσία. Δομικό σύστημα πολύπλοκο πού μπο-

ρεΐ νά πάρει πολλές μορφές, όρισμένες μάλιστα φαινομενικά

παράδοξες: λογουχάρη, ό άποφασιστικός ρόλος τόν όποιοάποκτοΰν ξαφνικά μηχανισμοί-θεσμοί πού μέχρι τότε είχαν

έναν έντελώς δευτερεύοντα, άν δχι διακοσμητικό, ρόλο- ή

Βουλή τών Λόρδων πού ματαίωσε σχέδια έθνικοποίησης τά

όποια είχε υποβάλει ή έργατική κυβέρνηση, τό δικαστικό σώμα

καί τά δικαστήρια πού άνακαλύπτουν ξαφνικά μέσα τους μιάν

άπερίσταλτη κλίση νά έγγυώνται τή «νομιμότητα» (’Αλλιέντε),

διάφορα συνταγματικά συμβούλια, κτλ.

γ. Κι δχι μόνο αύτό: οί έσωτερικές άντιφάσεις καί άντιμεταθέ-

σεις μεταξύ πραγματικής καί τυπικής έξουσίας δέν είναι έντοπι-

σμένες μόνο άνάμεσα στούς διάφορους μηχανισμούς καί κλά




δους τοΰ Κράτους, άλλά καί στούς κόλπους τοΰ καθενός τους, μέ

τήν έννοια δτι τό πραγματικό κέντρο έξουσίας γύρω άπό τό

όποιο όργανώνεται ό κάθε μηχανισμός, δέν βρίσκεται πιά στήν

κορυφή τής ίεραρχίας του, δπως αύτή έμφανίζεται στό προσκή

νιο τών δημόσιων λειτουργιών: αύτό ίσχύει έξίσου γιά τή

διοίκηση, τήν άστυνομία, τό στρατό. Στόν ίδιο βαθμό, άν δχι

περισσότερο, άπ’ δ,τι γιά μηχανισμούς κάθετα κεντρικοποιημέ-

νους, θά πρέπει νά μιλάμε έδώ γιά κόμβους καί έστίες πραγματι

κής έξουσίας, έντοπισμένους σέ στρατηγικές θέσεις τών διαφό

ρων κρατικών κλάδων καί μηχανισμών. ’Ακόμη κι δταν ή

’Αριστερά, βρισκόμενη στήν έξουσία, κατορθώνει νά έλέγχει

τίς κορυφές τοΰ Κράτους ή δεσπόζοντες μηχανισμούς του, στήν

τυπική Ιεραρχία τους, μένει τό ζήτημα άν έλέγχει άληθινά τούς

πυρήνες τής πραγματικής έξουσίας τους.



2

Τό Κράτος

καί οί λαϊκοί άγώνες

01 Εσωτερικοί διχασμοί τοΰ Κράτους, ή συγκεκριμένη λειτουρ

γία τής αυτονομίας του καί ό καθορισμός τής πολιτικής του

μέσα άπό τίς ρωγμές πού τό σημαδεύουν, δέν άνάγονται στίς

άντιφάσεις μεταξύ τών τάξεων καί μεταξύ τών μερίδων τοΰ

συνασπισμοΰ έξουσίας: έξαρτώνται έξίσου, καί μάλιστα κυρίως,

άπό τό ρόλο τοΰ Κράτους άπέναντι στίς δυναστευόμενες τάξεις. 01

κρατικοί μηχανισμοί καθιερώνουν καί άναπαράγουν τήν ήγεμο-

νία βάζοντας σέ λειτουργία (μεταβλητή) προσωρινούς συμβιβα

σμούς άνάμεσα στό συνασπισμό έξουσίας καί σέ όρισμένες

δυναστευόμενες τάξεις. 01 κρατικοί μηχανισμοί όργανώνουν

καί ένοποιοΰν τόν συνασπισμό έξουσίας άποδιοργανώνονταςκαί διχάζοντας διαρκώς τίς δυναστευόμενες τάξεις, πολώνοντάς

τες πρός τόν συνασπισμό έξουσίας καί βραχυκυκλώνοντας τίς

πολιτικές όργανώσεις τους. Ή σχετική αύτονομία τοΰ Κράτους

έναντι τής μιάς ή τής άλλης μερίδας τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας

είναι, έξίσου άναγκαία καί γιά τήν όργάνωση τής ήγεμονίας,

μακροπρόθεσμα καί συνολικά, τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας έναν

τι τών δυναστευόμενων τάξεων, κι αύτό μέ τήν έπιβολή συχνά

στό συνασπισμό έξουσίας, σέ τούτη ή έκείνη άπό τίς μερίδεςτου, τών άπαραίτητων γι’ αύτή τήν ήγεμονία ύλικών συμβιβα

σμών.

Ά λλά ό ρόλος αύτός τοΰ Κράτους άπέναντι στίς δυναστευό-




μενες τάξεις, δπως έξάλλου καί δ ρόλος του άπέναντι στό

συνασπισμό έξουσίας, δέν Εχει σχέση μέ τήν ένδογενή όρθολο-γικότητά του ώς όντότητας «έξωτερικής» πρός τίς δυναστευόμε

νες τάξεις. Κι αύτό έπίσης έντάσσε.ται στό όργανωτικό πλαίσιο

τού Κράτους ώς υλικής συμπύκνωσης ένός συσχετισμού δυνά

μεων άνάμεσα σέ τάξεις. Τό Κράτος συμπυκνώνει δχι μόνο τόν

συσχετισμό δυνάμεων άνάμεσα σέ μερίδες τοΰ συνασπισμού

έξουσίας, άλλά καί τό συσχετισμό δυνάμεων άνάμεσα στόν τελευ

ταίο καί στίς δυναστευόμενες τάξεις.

Ά ν οί προηγούμενες άναλύσεις πού άφοροΰσαν τή σχέση

τοΰ Κράτους μέ τίς κυρίαρχες τάξεις φαίνονται εύκολα άποδε-

κτές, ύπάρχει ώστόσο γενικά, καί στή συντριπτική πλειονότητα

τών περιπτώσεων, ή τάση νά θεωρείται δτι τό Κράτος άποτελεΐ,

έναντι τών δυναστευόμενων τάξεων, ένα μονολιθικό συγκρότη

μα πού τούς έπιβάλλεται άπέξω, καί πού αύτές άλλωστε δέν

μποροΰν νά έχουν έπίδραση πάνω του, παρά μόνο άν τοΰ

έπιτεθοΰν καί τό περικυκλώσουν άπέξω σάν ένα φρούριο άδια-

πέραστο κι άπομονωμένο άπ’ αύτές. Οί άντιφάσεις άνάμεσα σέ

κυρίαρχες καί δυναστευόμενες τάξεις φαίνονται έτσι νά παραμέ

νουν άντιφάσεις άνάμεσα στό Κράτος καί στίς έξωτερικές πρός

τό Κράτος λαϊκές μάζες. Οί έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ Κράτους

δέν φαίνονται έτσι νά όφείλονται παρά στίς άντιφάσεις άνάμεσα

σέ κυρίαρχες τάξεις καί μερίδες, ένώ ό άγώνας τών δυναστευό

μενων τάξεων φαίνεται νά μήν είναι άγώνας παρών μέσα στό

Κράτος, άλλά νά συνίσταται άπλώς σέ πιέσεις πάνω στό Κράτος.Στήν πραγματικότητα, ώστόσο, οΐ λαϊκοί άγώνες διαπερνοΰν τό

Κράτος άπ’ άκρη σέ άκρη κι αύτό δέν γίνεται μέ τή διείσδυση

άπέξω σέ μιάν ένδογενή όντότητα. Ά ν οί πολιτικοί άγώνες πού

έχουν γιά στόχο τό Κράτος διαπερνοΰν τούς μηχανισμούς του,

αύτό όφείλεται στό δτι οί άγώνες αύτοί είναι ήδη μέσα στό

πλέγμα τοΰ Κράτους τοΰ όποιου καί διαμορφώνουν τή στρατη

γική. Βέβαια, οί λαϊκοί άγώνες, καί γενικότερα οί έξουσίες, ξεπερ

νούν πολύ τό Κράτος: άλλά στό βαθμό πού είναι (κι έκεΐνες πούείναι) άληθινά πολιτικές, δέν τοΰ είναι πραγματικά έξωτερικές.

Γιά ν’ άκριβολογήσουμε, άν οί λαϊκοί άγώνες είναι ένταγμένοι

μέσα στό Κράτος, αύτό δέν όφείλεται στό δτι καταπονούνται




έχοντας έγκλειστεΐ μέσα σ ’ ένα ύλοποιητικό Κράτος-Μολόχ,

άλλά μάλλον στό δτι τό Κράτος κολυμπά μέσα στούς άγώνες πούτό κατακλύζουν διαρκώς. Είναι αυτονόητο δμως δτι άκόμη καί

οί άγώνες (κι δχι μόνο οί ταξικοί) πού υπερφαλαγγίζουν τό

Κράτος δέν είναι ώστόσο «έκτός έξουσίας», άλλά πάντοτε

ένταγμένοι μέσα σέ μηχανισμούς έξουσίας, πού τούς ύλοποιοΰν

καί πού, κι αύτοί, συμπυκνώνουν ένα συσχετισμό δυνάμεων (οί

έπιχειρήσεις καί τά έργοστάσια, ώς ένα βαθμό ή οίκογένεια,

κτλ.). Χάρη στήν πολύπλοκη άλύσωση τοΰ Κράτους μέ τό

σύνολο τών μηχανισμών τής έξουσίας, οί ίδιοι αύτοί άγώνες

έχουν πάντοτε έπιπτώσεις, τούτη τή φορά «έξ άποστάσεως»,

μέσα στό Κράτος.

Έ τσ ι τό υλικό πλαίσιο τοΰ Κράτους στήν άναφορά του πρός

τίς σχέσεις παραγωγής, ή Ιεραρχική —γραφειοκρατική του όρ

γάνωση -άνατύπωση στούς κόλπους του τοΰ κοινωνικοΰ καταμε

ρισμού τής έργασίας—, έκφράζουν τήν είδική παρουσία, μέσα

στή δομή του, τών δυναστευόμενων τάξεων καί τοΰ άγώνα τους.

Αύτά δέν έχουν γιά μόνο στόχο τήν άμεση άντιμετώπιση τών

δυναστευόμενων τάξεων, άλλά τή διατήρηση καί τήν άναπαρα

γωγή μέσα στό Κράτος τής σχέσης κυριαρχίας-ΰποταγής: ό

ταξικός έχθρός έξακολουθεΐ νά υπάρχει μέσα στό Κράτος. Ή

συγκεκριμένη διαμόρφωση τοΰ συνόλου τών κρατικών μηχανι

σμών, ή όργάνωση αύτοΰ ή έκείνου τοΰ μηχανισμού ή κλάδου

ένός συγκεκριμένου Κράτους (στρατός, δικαιοσύνη, διοίκηση,σχολείο, έκκλησία, κτλ.) έξαρτώνται δχ ι μόνο άπό τόν έσωτερι

κό συσχετισμό δυνάμεων τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας, άλλά καί

άπό τό συσχετισμό δυνάμεων άνάμεσα σ ’ αύτόν καί τίς λαϊκές

μάζες, έπομένως άπό τό ρόλο πού έχουν νά παίξουν αύτοί οί

μηχανισμοί άπέναντι στίς δυναστευόμενες τάξεις. Πράγμα πού

έξηγεΐ τή διαφορική όργάνωση τοΰ στρατοΰ, τής άστυνομίας,

τής έκκλησίας στά διάφορα Κράτη καθώς καί τήν Ιστορία τοΰ

καθενός άπ’ αύτά, Ιστορία πού είναι συνάμα τό χνάρι πούάποτυπώνουν στή δομή του οί λαϊκοί άγώνες.

Τόσο μάλλον πού τό Κράτος, προσπαθώντας νά όργανώσει

τήν ήγεμονία, έπομένως νά διχάσει καί ν ’ άποδιοργανώσει τίς



204 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

λαϊκές μάζες, μετατρέπει όρισμένες άπ' αύτές, κυρίως τή μικρο

αστική τάξη καί τά λαϊκά στρώματα τής ύπαίθρου, σέ σωστέςτάξεις-στηρίγματα τού συνασπισμού έξουσίας καί βραχυκυκλώ

νει τή συμμαχία τους μέ τήν έργατική τάξη. Αύτές οί συμμαχίες-

συμβιβασμοί, αύτός ό συσχετισμός δυνάμεων, υλοποιούνται στή

δομή όρισμένου κρατικού μηχανισμού πού έπιτελεΐ κατεξοχήν

αύτή τή λειτουργία. Ό σχολικός μηχανισμός στή Γαλλία,

λογουχάρη, δέν μπορεί νά νοηθεί δίχως αύτή τή συμπυκνωμένη

μέσα του σχέση τής άστικής τάξης μέ τή μικροαστική τάξη,

ούτε ό στρατός δίχως τή σχέση μεταξύ άστικής τάξης καί

λαϊκών στρωμάτων τής ύπαίθρου. Τέλος, άν ένας όρισμένος

μηχανισμός άποκτά τόν κυρίαρχο ρόλο μέσα στό Κράτος (πολι

τικά κόμματα, κοινοβούλιο, έκτελεστική έξουσία, διοίκηση,

στρατός), αύτό όφείλεται δχι μόνο στό δτι συγκεντρώνει τήν

έξουσία τής ήγεμονικής μερίδας, άλλά στό δτι κατορθώνει

συνάμα νά έκφράσει τόν πολίτικο-ιδεολογικό ρόλο τοΰ Κράτους

άπέναντι στίς δυναστευόμενες τάξεις. Γενικότερα, οί έσωτερικοί

διχασμοί καί άντιφάσεις τοΰ Κράτους, άνάμεσα στούς διάφο

ρους μηχανισμούς καί κλάδους του, στούς κόλπους τού καθενός

άπ’ αύτούς, μέσα στό κρατικό προσωπικό, όφείλονται στήν

ύπαρξη τών λαϊκών άγώνων καί μέσα στό Κράτος.

' Ωστόσο, ή ύπαρξη τών λαϊκών τάξεων δέν υλοποιείται μέσα

στό Κράτος μέ τόν ίδιο τρόπο πού ύλοποιεΐται ή ύπαρξη τώνκυρίαρχων τάξεων καί μερίδων, άλλά μέ είδικό τρόπο.

Οί κυρίαρχες τάξεις καί μερίδες υπάρχουν μέσα στό Κράτος

διαμέσου μηχανισμών καί κλάδων πού, κάτω άπό τήν ένότητα

βέβαια τής κρατικής έξουσίας τής ήγεμονικής μερίδας, έκφρά-

ζουν ώστόσο μιά Ιδιαίτερη έξουσία αύτών τών τάξεων καί

μερίδων. Ένώ οί δυναστευόμενες τάξεις υπάρχουν μέσα στό

Κράτος δχι διαμέσου μηχανισμών πού συγκεντρώνουν μιά δική

τους έξουσία, άλλά βασικά μέ τή μορφή έστιών άντιπαράθεσηςστήν έξουσία τών κυρίαρχων τάξεων. Θά ήταν σφάλμα —όλί-

σθημα μέ σοβαρές πολιτικές συνέπειες— νά συμπεράνουμε δτι ή

παρουσία τών λαϊκών τάξεων μέσα στό Κράτος σημαίνει δτι




αύτές κατέχουν μέσα σ ’ αύτό, ή δτι μποροΰν μέ τόν καιρό νά

κατακτήσουν μέσα σ ’ αύτό, έξουσία, δίχως ριζικό μετασχηματι

σμό αύτοΰ τοΰ Κράτους. Οί έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ Κράτους

δέν ύποδηλώνουν, δπως φαντάζονται, λογουχάρη, όρισμένοι

Ιταλοί κομμουνιστές5, κάποιαν «άντιφατική φύση» τοΰ Κράτους,

μέ τήν έννοια δτι παρουσιάζει τάχα, σήμερα, μιά πραγματική

κατάσταση διπλής έξουσίας στούς κόλπους του: τήν κυρίαρχη

έξουσία τής άστικής τάξης καί τήν έξουσία τών λαϊκών μαζών.

Ά ν μιά τέτοια έξουσία τών λαϊκών τάξεων μέσα σ ’ ένα άνάλλα-

γο καπιταλιστικό Κράτος είναι άδύνατη, αύτό όφείλεται δχι

μόνο στήν ένότητα τής κρατικής έξουσίας τών κυρίαρχων

τάξεων, πού μετακινούν τό κέντρο τής πραγματικής έξουσίας

άπό ένα μηχανισμό σέ άλλο μόλις ό συσχετισμός δυνάμεων

μέσα σ ’ έναν άπ’ αύτούς κάνει πώς γέρνει πρός τό μέρος τών

λαϊκών μαζών, άλλά καί στό υλικό πλαίσιο τοΰ Κράτους. Αύτό

τό πλαίσιο περιλαμβάνει έσωτερικούς μηχανισμούς άναπαρα

γωγής τής σχέσης κυριαρχίας-ύποταγής: συγκροτεί τήν παρουσία μέσα σ ’ αύτό τών δυναστευόμενων τάξεων, άλλά ώς τάξεων

δυναστευόμενων άκριβώς. Ακόμη καί στήν περίπτωση μιάς

άλλαγής τοΰ συ'σχετισμοΰ δυνάμεων καί μεταβολής τής κρατι

κής έξουσίας ύπέρ τών λαϊκών τάξεων, τό Κράτος τείνει, άργά ή

γρήγορα, νά άποκαταστήσει, κάποτε μέ νέα μορφή, τόν συσχε

τισμό δυνάμεων ύπέρ τής άστικής τάξης. Καί τό φάρμακο έδώ

δέν μπορεΐ νά είναι άπλώς —δπως λέγεται συχνά— ή «περίσφι-

ξη» τών κρατικών μηχανισμών άπό τίς λαϊκές μάζες, λές κιέμπαινε γ ι’ αύτές ζήτημα νά είσδύσουν τελικά σέ κάτι πού τούς

ήταν ώς τότε πραγματικά έξωτερικό καί νά τό άλλάξουν μόνο

χάρη στήν ξαφνική παρουσία τους στό έσωτερικό τοΰ φρουρίου.

5.'Αναφέρω μόνο τό άρθρο τοΰ L. Gruppi. -Sur le rapport dimocratic-

socialisme», στό Dialeciiques, τεύχος 17, Φεβρ. 1977. Σημειώνω μόνο, γιά τόν

γάλλο άναγνώστη, δτι οΐ θέσεις —μέσα στό 'Ιταλικό ΚΚ— τών P. Ingrao, G.

Vacca, U. Cerroni, A. Reichlin καί G. Amendola διαφέρουν αίσθητά μεταξύ τους.

Πρβλ. πάνω σέ τοΰτα τά σημεία τίς συνεντεύξεις όρισμένων ήγετών τοΰ IKK

στόν Η. W eber , στό βιβλίο του. Parti communiste ilalien: aux sources de reuro-

communisme, 1977, καί τό Εκτακτο τεΰχος τοΰ περιοδικού Dialeciiques: L'ltalie et

nous. άριθ. 18-19, 1977.




01 λαϊκές τάξεις ήταν πάντοτε παρούσες μέσα στό Κράτος,

χωρίς αύτό νά άλλάζει τίποτε άπό τόν σκληρό πυρήνα τοΰτελευταίου. ' Η δράση τών λαϊκών μαζών μέσα στό Κράτος είναι

ό άναγκαϊος δρος γιά τόν μετασχηματισμό του, δέν είναι δμως ό

έπαρκής δρος.

Ά ν οί λαϊκοί άγώνες είναι όργανικά παρόντες στούς διχα

σμούς τοΰ Κράτους μέ τίς λίγο ή πολύ άμεσες μορφές τής

άντίφασης τάξεις κυρίαρχες-τάξεις δυναστευόμενες, είναι έπί

σης παρόντες καί μέ μεσευμένη μορφή: αύτή άφορά τίς έπιπτώ-

σεις τών λαϊκών άγώνων στίς άντιφάσεις μεταξύ τών ίδιων τών

κυρίαρχων τάξεων καί μερίδων. Οί άντιφάσεις άνάμεσα στόν

συνασπισμό έξουσίας καί στίς δυναστευόμενες τάξεις παρεμβαί

νουν άμεσα στίς άντιφάσεις μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας.

Γιά νά φέρουμε ένα μόνο παράδειγμα, ή πτωτική τάση τοΰ

ποσοστού κέρδους, πρωταρχικό στοιχείο διχασμοΰ μέσα στήν

καπιταλιστική τάξη (έφόσον κυρίως μιά άντι-τάση σ ’ αύτή τήν

πτώση έγκειται στήν ύποτίμηση όρισμένων μερίδων τοΰ κεφα

λαίου), δέν είναι τελικά παρά ή έκφραση τής πάλης τών δυνα

στευόμενων τάξεων έναντίον τής έκμετάλλευσης.

Οί διάφορες μερίδες τοΰ κεφαλαίου (μονοπωλιακό κεφά

λαιο, μή μονοπωλιακό κεφάλαιο, βιομηχανικό, τραπεζικό ή

έμπορικό κεφάλαιο) δέν έχουν έπομένως πάντοτε μέ τίς λαϊκές

τάξεις (ή μιάν όρισμένη άπ’ αύτές) τίς ίδιες άντιφάσεις, καί ή

πολιτική τους στάση άπέναντι τους δέν είναι πάντοτε ταυτόσημες. ΟΙ διαφορές τακτικής ή καί πολιτικής στρατηγικής, μέσα

σέ μιά δοσμένη συγκυρία ή πιό μακροπρόθεσμα, άπέναντι στίς

λαϊκές μάζες, είναι ενας άπό τούς πρωταρχικούς παράγοντες διχα

σμού μέσα στόν Ιδιο τόν συνασπισμό έξουσίας. Αύτό διαπιστώνεται

σ ’ δλη τήν Ιστορία τοΰ καπιταλισμοΰ καί δέν έχουμε παρά

ν ’ άναφερθοΰμε στίς διάφορες πολιτικές πού άκολουθήθηκαν,

γιά τήν άντιμετώπιση τών ίδιων προβλημάτων, άπό τά διάφορα

Κράτη. Ά ν άληθεύει δτι υπάρχει μιά συμφωνία ούσίας άνάμεσαστίς κυρίαρχες τάξεις καί μερίδες ώς πρός τή διατήρηση καί τήν

άναπαραγωγή τής ταξικής κυριαρχίας καί έκμετάλλευσης, άπό

τήν άλλη μεριά θά ήταν σφάλμα νά πιστεύουμε δτι ύπάρχει




συμφωνία γιά μιά μονοσήμαντη πολιτική, σέ κάθε στιγμή,

άπέναντι στίς λαϊκές μάζες. Είναι έξίσου σφαλερό νά πιστεύουμε πώς οί καμπές τής άστικής πολιτικής άνάγονται έδώ σ’ ένα

άπλό ζήτημα Ιστορικής περιοδολόγησης, λές καί, άνάλογα μέ

τίς διάφορες περιόδους καί συγκυρίες, ή άστική τάξη εύθυγραμ-

μίζεται δλη μαζί μέ όρισμένη πολιτική λύση. Οί άντιφάσεις

μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας είναι μόνιμες: άφοροΰν τόσο

προβλήματα σχετικά δευτερεύοντα δσο καί τίς μεγάλες πολιτι

κές έπιλογές, μαζί καί τίς σχετικές μέ τίς ίδιες τίς μορφές τοΰ

Κράτους πού πρέπει νά όργανωθεΐ γιά ν ’ άντιμετωπίσει τίς

λαϊκές μάζες, τίς έπιλογές άνάμεσα σέ μορφές Κράτους έκτα

κτων μέτρων (άνοιχτοΰ πολέμου έναντίον τών λαϊκών μαζών:

φασισμοί, στρατιωτικές δικτατορίες, βοναπαρτισμοί) καί σέ

μορφές «κοινοβουλευτικής δημοκρατίας» ή κι άνάμεσα στίς

τελευταίες (λογουχάρη δεξιά κλασικά καθεστώτα ή σοσιαλδη

μοκρατικά καθεστώτα). Καί σ ’ αύτές τίς περιπτώσεις έπίσης, ή

άστική τάξη δέν προσχωρεί συλλήβδην καί μονοσήμαντα σέ

όρισμένη λύση (φασισμό ή κοινοβουλευτική δημοκρατία, καθε

στώς κλασικής δεξιάς ή σοσιαλδημοκρατία).

Τόσο μάλλον πού, σέ άντίθετη κατεύθυνση τούτη τή φορά,

οί διάφορες μερίδες τοΰ συνασπισμού έξουσίας έπιδιώκουν

συχνά, χρησιμοποιώντας τίς ίδιες τίς άντιθέσεις τους μέ τίς

λαϊκές μάζες, νά έξασφαλίσουν, μέ ποικίλες πολιτικές μεθόδους,

τήν ύποστήριξη τών τελευταίων έναντίον τών άλλων μερίδων

τοΰ συνασπισμού, δηλαδή νά μεταχειριστούν τίς λαϊκές μάζεςστούς συσχετισμούς δυνάμεων μέ τίς άλλες μερίδες αύτοΰ τοΰ

συνασπισμοΰ, είτε γιά νά έπιβάλουν λύσεις πιό έπωφελεΐς γιά τίς

ίδιες, είτε γιά ν’ άντισταθοΰν πιό άποτελεσματικά στίς λύσεις

πού τίς ζημιώνουν έναντι τών άλλων μερίδων: συμβιβασμοί τοΰ

μονοπωλιακού κεφαλαίου μέ όρισμένα τμήματα τής έργατικής

τάξης ή μέ τή νέα μικροαστική τάξη (τά μισθοδίαιτα μεσαία

στρώματα) έναντίον τοΰ μή μονοπωλιακού κεφαλαίου, συμβιβα

σμοί τοΰ τελευταίου μέ τήν έργατική τάξη ή τήν παραδοσιακήμικροαστική τάξη (έμποροι, βιοτέχνες) έναντίον τοΰ μονοπω

λιακού κεφαλαίου. "Ολα τοΰτα συμπυκνώνονται στούς έσωτερι-

κούς διχασμούς καί άντιφάσεις τοΰ Κράτους, άνάμεσα στούς




διάφορους κλάδους καί μηχανισμούς του, καί μέσα στόν καθένα

άπ’ αύτούς.

Γιά νά συνοψίζουμε, οί λαϊκοί άγώνες έντάσσονται στή

θεσμική ύλικότητα τοΰ Κράτους —έστω κι άν δέν έξαντλοΰνται

σ ’ αύτήν— ύλικότητα πού φέρει τά ίχνη αύτών τών άθόρυβων

καί πολύμορφων άγώνων. Οί πολιτικοί άγώνες πού άφοροΰν τό

Κράτος δέν είναι —δπως έξάλλου καί κάθε άγώνας πού άντιπα-

λεύει τούς κρατικούς μηχανισμούς γενικότερα— σέ θέση έξωτε-

ρικότητας πρός τό Κράτος, άλλά έξαρτώνται άπό τή στρατηγική

του διαμόρφωση: τό Κράτος, δπως καί κάθε σύστημα έξουσίας,

είναι ή ύλική συμπύκνωση ένός συσχετισμού.



3

Πρός μιά σχεσιακή

θεωρία τής έξουσίας;

Μπορούμε νά δούμε τώρα, μέσα στό γενικότερο πλαίσιο τής

προβληματικής τής έξουσίας, τή σχέση σύγκλισης άλλά καί

άντίθεσης αύτών τών άναλύσεων μ' έκεΐνες πού προέρχονται

άπό διαφορετικούς όρίζοντες, κυρίως τίς άναλύσεις τοΰ Φουκώ.

"Οταν ό Φουκώ διατυπώνει τή δική του άντίληψη τής έξουσίας,

παίρνει γιά στόχο είτε έναν όρισμένο μαρξισμό πού τόν κόβει

καί ράβει μέ τό δικό του τρόπο, παραμορφώνοντάς τον, είτε τόν

Ιδιότυπο μαρξισμό τής 3ης Διεθνοΰς καί τή σταλινική άντίληψη

πού μερικοί άπό μάς είχαμε έπικρίνει άπό καιρό. Κι έδώ θά

συνεχίσω νά έκφράζω τήν προσωπική μου γνώμη: οί παρατηρή

σεις πού έχω παρουσιάσει ώς τώρα έπαναλαμβάνουν, άναπτύσ-σουν καί συστηματοποιούν άναλύσεις παρούσες ήδη, μέσα άπό

τίς έξελίξεις τους, στά βιβλία μου πού κυκλοφόρησαν πρίν άπό

τήν έκδοση τών έργων τοΰ Φουκώ 'Επιτήρηση καίτιμωρ(α(1975)

καί Ή θέληση γιά γνώση (1976). 'Ορισμένοι άπό μάς δέν

περίμεναν τόν Φουκώ γιά νά παρουσιάσουν άναλύσεις τής

έξουσίας μέ τίς όποιες οί δικές του συμφωνοΰν τώρα, σέ

όρισμένα σημεία, πράγμα πού δέν μπορεΐ παρά νά μάς χαρο

ποιεί !Θά σταθώ έδώ (έξηγήθηκα προηγούμενα πάνω σέ μιά σειρά

άλλα σημεία) στίς άναλύσεις τοΰ Φουκώ πού άφοροΰν τήν

έξουσία. Είναι γνωστές οί γενικές τους γραμμές. Προτείνουν




μιάν άντίληψη τής έξουσίας ώς στρατηγικής κατάστασης τοΰ

συσχετισμοΰ τών δυνάμεων μέσα σέ μιά δοσμένη κοινων ία: « Ήέξουσία δέν είναι κάτι πού άποκτάται, άποσπάται ή μοιράζεται,

κάτι πού φυλάγεται ή πού άφήνεται νά διαφύγει... Πρέπει δίχως

άλλο νά είμαστε όνοματοκράτες: ή έξουσία δέν είναι ένας

θεσμός, δέν είναι μιά δομή, δέν είναι όρισμένη ίσχύς μέ τήν

όποία είναι προικισμένοι μερικ οί: είναι ή όνομασία πού δίνουμε

σέ μιά σύνθετη στρατηγική κατάσταση μέσα σέ μιά δοσμένη

κοινωνία... Έ κεΐ πού υπάρχει έξουσία, υπάρχει άντίσταση, πού

ώστόσο, ή μάλλον γιά τό λόγο αύτόν άκριβώς, δέν είναι ποτέ σέ

θέση έξωτερικότητας έναντι τής έξουσίας.»6 Οί άπόψεις αύτές

είναι νομίζω σωστές έν μέρει:

1 Οί άναλύσεις πού έκαμα ώς τώρα δείχνουν δτι ή ίδια ή

έξουσία δέν είναι μιά ποσότητα ή ένα πράγμα πού κατέχει

κάποιος, ούτε μιά ποιότητα προοδεμένη σέ μιά ταξική όντότητα.

σέ μιά τάξη-ύποκείμενο (τήν κυρίαρχη τάξη). Έπέμεινα σ ’ δλα

τοΰτα τά σημεία ήδη στό Πολιτική έξουσία καί κοινωνικές τάξεις, κυρίως στό κεφάλαιο γιά τήν έννοια έξουσία: έξέταζα βέβαια

έκεΐ τήν έξουσία μόνο άπό τήν πλευρά της έκείνη πού κάλυπτε

τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων, διότι αύτός ήταν καί ό βασικός

στόχος μου, άλλά σημασία έχει έκεΐνο πού εΙπώθηκε έκεΐ γιά

τήν έξουσία σέ τοΰτο τό πεδίο. Μέ τόν δρο έξουσία, άναφερό-

μενο στίς κοινωνικές τάξεις, πρέπει νά έννοοΰμε τήν Ικανότητα

μιάς ή μερικών τάξεων νά πραγματώνουν τά είδικά τους συμφέ

ροντα. Ή έξουσία άναφερόμενη στίς κοινωνικές τάξεις είναι

μιά έννοια πού δηλώνει τό πεδίο τοΰ άγώνα τους, τό πεδίο τοΰ

συσχετισμοΰ τών δυνάμεων καί τών σχέσεων τής μιάς τάξης μέ τήν

άλλη: τά ταξικά συμφέροντα δείχνουν τόν όρίζοντα τής δράσης

τής κάθε τάξης σέ σχέση μέ τίς άλλες. ' Η Ικανότητα μιάς τάξης

νά πραγματώνει τά συμφέροντά της βρίσκεται σέ άντίθεση μέ

τήν Ικανότητα (καί τά συμφέροντα) άλλων τάξεων: τό πεδίο τής

έξουσίας είναι έπομένως αυστηρά σχεσιακό. ' Η έξουσία μιάς τάξης

(τής κυρίαρχης τάξης λογουχάρη) δέν σημαίνει μιά ούσία πού ή

6. La volon/έ de savoir. σ. 123 Kfc.




τάξη κρατάει στά χέρια της: ή έξουσία δέν είναι ένα μέγεθος

ποσοποιήσιμο πού οί διάφορες τάξεις τό μοιράζονται ή τό

άνταλλάζουν σύμφωνα μέ τήν παλιά άντίληψη γιά τήν έξουσία-

μηδενικό άθροισμα. Ή έξουσία μιάς τάξης συνδέεται πρίν

άπ’ δλα μέ τήν άντικειμενική θέση της μέσα στίς οίκονομικές,

πολιτικές καί Ιδεολογικές σχέσεις, θέση πού καλύπτει τίς πρα

κτικές τών άντιμαχόμενων τάξεων, δηλαδή τίς άνισωτικές σχέ

σεις κυριαρχίας/υποταγής τών τάξεων, σχέσεις ριζωμένες στόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, καί πού συνίσταται ήδη

σέ σχέσεις έξουσίας. Ή θέση τής κάθε τάξης, έπομένως ή

έξουσία της, όριοθετεΐται, δηλαδή προσδιορίζεται καί συνάμα

περιορίζεται, άπό τή θέση τών άλλων τάξεων. ' Η έξουσία δέν

είναι συνεπώς μιά ποιότητα προοδεμένη σέ μιά τάξη «καθ’ έαυ-

τήν» μέ τήν έννοια μιάς συγκέντρωσης φορέων, άλλά έξαρτάται

καί άπορρέει άπό ένα σχεσιακό σύστημα ύλικών θέσεων πού

καταλαμβάνουν όρισμένοι φορείς.

Είδικότερα δμως, ή πολιτική έξουσία, έκείνη πού άναφέρε-ται κατεξοχήν στό Κράτος, συνδέεται έπιπλέον μέ τήν έξουσια-

κή όργάνωση μιάς τάξης καί μέ τήν ταξική θέση μέσα στή

συγκυρία (άνάμεσα σέ άλλα τήν όργάνωση σέ κόμμα), μέ τίς

σχέσεις τών συγκροτημένων σέ κοινωνικές δυνάμεις τάξεων,

έπομένως μ’ ένα καθαυτό στρατηγικό πεδίο. Ή πολιτική έξου

σία μιάς τάξης, ή Ικανότητά της νά πραγματώσει τά πολιτικά

της συμφέροντα, έξαρτάται δχι μόνο άπό τή θέση της (άπό τόν

καθορισμό της) ώς τάξης σέ σχέση μέ τίς άλλες, άλλά καί άπό τήθέση καί στρατηγική της άπέναντι στίς δικές τους, πράγμα πού

είχα όνομάσει στρατηγική τοΰ άντιπάλου.

2 ’ Ενάντια στήν άποψη πού ό Φουκώ καί ό Ντελέζ άποδίδουν

στό μαρξισμό, τόνιζα έπίσης τό γεγονός δτι τό Κράτος δέν

είναι ένα πράγμα ή μιά όντότητα μέ ένδογενή έργαλειακή ούσία

πού κατέχει τάχα μιά έξουσία-ποσοποιήσιμο μέγεθος, άλλά δτι

άνάγεται στίς σχέσεις τών τάξεων καί τών κοινωνικών δυνάμεων. Δέν μπορούμε νά έννοοϋμε μέ κρατική έξουσία παρά μόνο

τήν έξουσία όρισμένων (τών κυρίαρχων) τάξεων, δηλαδή τή

θέση αύτών τών τάξεων, σέ δ,τι άφορά τήν έξουσία, έναντι τών




άλλων (τών δυναστευόμενων) καί, άκόμη περισσότερο, έφόσον

έδώ πρόκειται γιά πολιτική έξουσία, τόν στρατηγικό συσχετι

σμό δυνάμεων άνάμεσα σ ' αύτές τίς τάξεις καί άνάμεσα στίς

θέσεις τους. Τό Κράτος δέν είναι ό έργαλειακός μεσεγγυητής

(άντικείμενο) μιάς έξουσίας-ούσίας πού ή κυρίαρχη τάξη κατέ

χει τάχα, ούτε ένα ύποκείμενο πού διαθέτει τόση ποσότητα

έξουσίας όσην άφαιρεΐ τάχα, σέ μιάν άναμέτρηση, άπό τίς

τάξεις: τό Κράτος είναι ό τόπος στρατηγικής όργάνωσης τής

κυρίαρχης τάξης στή σχέση της μέ τίς δυναστευόμενες τάξεις.

Είναι 'ένας τόπος καί ένα κέντρο άσκησης τής έξουσίας, άλλά

πού δέν κατέχει δική του έξουσία. ’ Επέμεινα τότε στό γεγονός

δτι οί πολιτικοί άγώνες, πού άφοροΰν τό Κράτος καί έχουν γιά

στόχο τό Κράτος (διότι οί λαϊκοί άγώνες δέν έξαντλούνται ποτέ

μέσα στό Κράτος) δέν είναι έξωτερικοί πρός αύτό, άλλά ένταγ-

μένοι μέσα στό πλαίσιό του, συνάγοντας τά πολιτικά συμπερά

σματα. Οί άναλύσεις αύτές έχουν έπίσης σημαντικές συνεπαγω

γές ώς πρός τό ζήτημα τής μετάβασης στόν σοσιαλισμό, κιαύτός είναι άλλωστε ό λόγος πού θά μέ άπασχολήσουν.

Μολαταύτα διαφορές ούσίας ύφίστανται έδώ καί άνάμεσα

στό μαρξισμό καί στίς άναλύσεις τοΰ Φουκώ:

ι Ά ν καί ή έξουσία έχει γιά πεδίο σχηματισμού της μιά άνι-

σωτική σχέση στό συσχετισμό δυνάμεων, παραμένει γεγο

νός δτι ή ύλικότητά της δέν έξαντλεΐται στούς τρόπους τής

άσκησής της. ' Η έξουσία έχει πάντοτε ένα συγκεκριμένο θεμέλιο-

στήν περίπτωση μιάς διαίρεσης σέ τάξεις καί ώς πρός τήν πάλη

τους: α) τήν έκμετάλλευση, τήν άπόσπαση ύπεραξίας στόν καπι

ταλισμό· β) τή θέση τών τάξεων στούς διάφορους μηχανισμούς

καί δργανα τής έξουσίας, καί δχι μόνο μέσα στό Κράτος: θέση

πού είναι ούσιαστική στήν όργάνωση τών ίδιων τών έξωκρατι-

κών μηχανισμών γ) τόν κρατικό μηχανισμό πού, άν καί δέν

περικλείνει βέβαια τό σύνολο τών μηχανισμών καί όργάνων τήςέξουσίας, δέν χωρίζεται ώστόσο μέ στεγανά άπό έκείνους πού

βρίσκονται έξω άπό τόν δικό του χώρο. Τό σχεσιακό πεδίο τής

έξουσίας πού άφορά τίς τάξεις συνδέεται έτσι μ’ ένα υλικό




σύστημα κατανομής θέσεων μέσα στό σύνολο τού κοινωνικού

καταμερισμού τής έργασίας καί καθορίζεται θεμελιακά (άν καίδχ ι άποκλειστικά) άπό τήν έκμετάλλευση. Ά π ’ δπου καί ή

διαίρεση σέ τάξεις καί, συνακόλουθα, ή πάλη τών τάξεων καί οί

λαϊκοί άγώνες. Μπορούμε, γ ι’ αύτόν άκριβώς τόν λόγο, νά

θεωρούμε δτι κάθε άγώνας, άκόμα κι άν είναι έτερογενής πρός

τούς καθαυτό άγώνες (ό άγώνας άνδρών-γυναικών λογουχάρη),

δέν άποκτά άσφαλώς τό δικό του νόημα σέ μιά κοινωνία δπου τό

Κράτος χρησιμοποιεί τήν κάθε έξουσία (τή φαλλοκρατία ή τήν

οίκογένεια στήν περίπτωσή μας) ώς διασταθμό ταξικής έξου

σίας, παρά μόνο έφόσον οί ταξικοί άγώνες ύπάρχουν καί έπιτρέ-

πουν έτσι στούς άλλους άγώνες νά διεξάγονται (πράγμα πού

άφήνει άκέραιο τό ζήτημα τής σπονδύλωσης, πραγματικής ή

δχι, έπιθυμητής ή δχι, αύτών τών άγώνων μέ τούς ταξικούς

άγώνες).

Γιά τόν Φουκώ, δμως, ή σχέση τής έξουσίας δέν έχει ποτέ

άλλη βάση παρά τόν Ιδιο τόν έαυτό της, γίνεται σκέτη «κατά

σταση» δπου ή έξουσία είναι πάντοτε ένύπαρκτη καί τό ζήτημα

ποιά έξουσία καί γιά νά κάνει τί τοΰ φαίνεται έντελώς κωλυσιεργι-

κό. Πράγμα πού στόν Φουκώ έχει ένα συγκεκριμένο άποτέλε-

σμα, λογικό άδιέξοδο άλυτο καί άπόλυτα άπαράκαμπτο τοΰ

έργου του: οΐ περίφημες άντιστάσεις, άναγκαΐο στοιχείο κάθε

έξουσιαστικής κατάστασης, παραμένουν σ ’ αύτόν Ισχυρισμός

έντελώς άναιτιολόγητος, μέ τήν έννοια δτι δέν έχουν καμιά

βάση· είναι καθαρή βεβαίωση άρχής. Ό χ ι μόνο —δπως λέγεταισυχνά— δέν μπορεΐ κανείς νά συναγάγει, άπό τίς θέσεις τοΰ

Φουκώ, παρά έναν κλεφτοπόλεμο καί σποραδικά παρενοχλητικά

έχγειρήματα άπέναντι στήν έξουσία, άλλά καί δέν ύπάρχει, μέ

βάση τίς θέσεις του, καμιά δυνατή άντίσταση. Ά ν ή έξουσία

προϋπάρχει ήδη, άν ή κάθε έξουσιακή κατάσταση είναι αύθύ-

παρκτη, γιατί νά υπάρχει άντίσταση·, Άπό ποΰ θά έρχόταν αύτή ή

άντίσταση καί πώς θά ήταν κάν δυνατή -. Παμπάλαιο έρώτημα στό

όποιο, δπως είναι γνωστό, ή παραδοσιακή πολιτική φιλοσοφίαάπαντοΰσε προσφεύγοντας στό φυσικό δίκαιο καί στήν κοινω

νική συνθήκη- πιό κοντά μας, ό Ντελέζ, στήν έπιθυμία-θεμελιω-

τή, πράγμα πού δέν είναι βέβαια ή σωστή άπάντηση, άλλά




τουλάχιστον είναι μιά άπάντηση. Στόν Φουκώ, τό έρώτημα μένει

άναπάντητο.

Έ τ σ ι ή άλλιώς πάντως, αύτή ή άπολυτοποίηση τής έξου

σίας, πού άνάγεται πάντοτε στόν έαυτό της, σπρώχνει άκαταμά*

χητα στήν Ιδέα μιάς Έξουσίας-Αύθέντη, πρωτοθεμελιωτή τής

κάθε πάλης-άντίστασης. Έ τσ ι, οί άγώνες είναι άπαρχής καί

συστατικά διεστραμμένα άπό τήν έξουσία, τής όποίας δέν είναι

παρά μιά σκέτη έσωτερική έπένδυση, άν όχι μιά νομιμοποίηση.

’Ανάμεσα στήν άδύνατη φυσικότητα τών άντιστάσεων κατά τόν

Φουκώ καί τή σημερινή άντίληψη γιά μιά έξουσία (Κράτος) ώς

παντοτεινότητα τοΰ ριζικού Κακού, ή άπόσταση είναι μικρότε

ρη άπ’ δ,τι φαίνεται. Έ τσ ι, κάθε άγώνας δέν μπορεΐ παρά νά

υποθάλπει τήν έξουσία δίχως ποτέ νά τήν άνατρέπει, διότι ό

άγώνας αύτός δέν έχει ποτέ άλλη βάση άπό τήν Ιδια τή σχέση

του πρός τήν έξουσία, μάλιστα καμιάν άλλη βάση άπό τήν ίδια

τήν έξουσία. Οί «νέοι φιλόσοφοί» μας, κυρίως ό Μπ. Α. Λεβύ,

μπορούν νά έπικαλοϋνται δικαιολογημένα τόν Φουκώ έμφανιζό-μενοι, περισσότερο άπό τήν έσχατη συνέπειά του, ώς ή ύστατη

άλήθεια του.

2 Οί άγώνες έχουν, ώς πρός τήν ύλική τους βάση, πάντοτε τό

προβάδισμα έναντι τών θεσμών-μηχανισμών έξουσίας (τοΰ

Κράτους κυρίως), άν καί έντάσσονται πάντοτε στό έσωτερικό

τοΰ πεδίου τους. ’ Από τήν άλλη μεριά, πρέπει νά προσέχουμε νά

μήν πέσουμε σέ μιά ούσιαρχική άντίληψη τής έξουσίας (μαζί

καί τοΰ Κράτους) άντικρυ στήν όποία ύπάρχουν άγώνες (τό

κοινωνικό στοιχείο), πού δέν μπορούν τάχα νά τήν άνατρέψουν

παρά μόνο έφόσον είναι έξωτερικές πρός τήν έξουσία. Κι δμως,

τό έπαναλαμβάνω αύτό, έπιμένουν νά υποστηρίζουν τελευταία

άκόμη ό Κ. Λεφόρ καί οί συντάκτες τοΰ περιοδικού Libre

(Ελεύθερος)1, έπικρίνοντας τόν Φουκώ καί τόν μαρξισμό μέ

βάση ξεφτισμένες Ιδέες, δπως λογουχάρη τήν Ιδέα γιά ένα

θεσμίζον κοινωνικό στοιχείο, πού βρίσκεται σέ ριζική έξωτε-ρικότητα πρός τή θεσμισμένη έξουσία.




Κι δμως οί άγώνες μπορούν ν' άνατρέψουν τήν έξουσία

δίχως νά τής είναι ποτέ πραγματικά έξωτερικοί. Ά ν ή άποψητοΰ Φουκώ θεωρεί άδύνατη αύτή τήν άνατροπή, τοΰτο δέν

όφείλεται στό δτι ό Φουκώ υποστηρίζει, ΰστερα άπό τόν μαρξι

σμό καί μαζί μέ τόν μαρξισμό, δτι ή φύση τής έξουσίας είναι

σχεσιακή καί δτι οί άγώνες-άντιστάσεις δέν βρίσκονται ποτέ σέ

άπόλυτη έξωτερικότητα πρός τήν έξουσία, άλλά σέ διαφορετι

κούς λόγους. Οί έξουσίες καί οί άντιστάσεις έμφανίζονται στόν

Φουκώ ώς δύο πόλοι τής σχέσης άπόλυτα Ισοδύναμοι: οί

άντιστάσεις δέν έχουν βάση. Έ τσ ι, ό πόλος «έξουσία» γίνεται

τελικά πρωτεύων. Αύτό σπρώχνει τόν Φουκώ νά γλιστράει

συνεχώς άπό τή μιά έννοια τοΰ δρου έξουσία στήν άλλη, χάρη

στήν υποβλητική, έπομένως δχι άκριβόλογη, άναλογική γλώσ

σα πού χρησιμοποιεί: ό δρος δηλώνει πότε μιά σχέση, τή σχέση

έξουσίας, πότε, καί συχνά ταυτόχρονα, εναν άπο τούς πόλους τής

σχέσης έξουσία-άντιστάσεις. Βλέπετε, άφοΰ λείπει ή βάση άπό

τίς άντιστάσεις, ή έξουσία τελικά ούσιοποιεΐται καί άπολυτο-

ποιεΐται κι έτσι γίνεται ένας «πόλος» «έναντι» τών άντιστάσεων,

μιά υπόσταση πού τίς μολύνει μέ τήν έξάπλωσή της, ένας πόλος

πρωταρχικός καί καθοριστικός έναντι τών άντιστάσεων. Ά π " δ

που τό πρόβλημα τοΰ Φουκώ: πώς ν' άποφύγουμε, στήν περί

πτωση αύτή, νά πέσουμε στήν παγίδα μιάς κυριαρχίας πού μένει

πάντοτε άπαράκαμπτη, μιάς έξουσίας πού έχει ένα άπόλυτο

προνόμιο έναντι τών άντιστάσεων, άντιστάσεων πάντοτε παγι-

δευμένων άπό τήν έξουσία;Μιά μόνη άπάντηση είναι δυνατή: πρέπει νά βγοΰμε έξω

άπό τούτη τήν έξουσία πού ξανάγινε ύπόσταση, νά άνακαλύψου-

με μέ κάθε τρόπο κάτι τό διαφορετικό άπό αύτές τίς ένταγμένες

μέσα στήν έξουσία άντιστάσεις, κάτι πού νά είναι έπιτέλους

έκτός έξουσίας, ριζικά έξωτερικό πρός τήν έξουσία ή όποία έχει

γίνει ούσιοποιημένος καί άπολυτοποιημένος πόλος τής σχέσης,

έστω καί άν αύτή ή έξοδός μας άπειλεΐ νά θέσει σέ όλοκληρω-

τική άμφισβήτηση τά κεκτημένα άπό τήν άνάλυση τής έξουσίαςώς σχέσης άκριβώς. Τοΰτο τό κάτι, ό Φουκώ τό άνακάλυψε

σ ’ αύτό πού όνομάζει «πλέμπα»: είναι τοΰτο «τό κάτι μέσα στό

κοινωνικό σώμα, μέσα στίς τάξεις, μέσα στίς όμάδες, μέσα στά




Ιδια τά άτομα πού ξεφεύγει κατά κάποιον τρόπο άπό τίς σχέσεις

έξουσίας... πού είναι τό δριό τους, ή άνάποδή τους, ή άντίκρούσή τους... Είναι αύτό πού άπαντά σέ κάθε προώθηση τής

έξουσίας μέ μιά κίνηση γιά ν’ άπαλλαγεΐ άπ’ αύτήν.»8

’Εδώ έπίσης, ή «πλέμπα» είναι, φυσικά, ένας Ισχυρισμός

έξίσου άβάσιμος δσο κι οί άντιστάσεις. "Αν δμως ό Φουκώ

προσφεύγει σ ’ αύτόν σάν σέ κάτι πού μπορεΐ νά περιορίσει τήν

έξουσία μόνο έφόσον τής «ξεφεύγει» καί «άπαλλάσσεται»

άπ’ αύτήν, μόνο έφόσον είναι έκτός σχέσης έξουσίας, τό κάνει

γιατί στό μεταξύ ή έξουσία, άπό σχέση πού ήταν, έχει γίνει ένας

άπό τούς πόλους —ούσιοποιημένος μάλιστα— τής σχέσης- μιά

υπόσταση πού παγιδεύει, καί πού δέν μπορεΐς έπομένως νά τήν

περιορίσεις παρά μόνο ξεφεύγοντάς της, μιά μηχανή πού αύτοα-

ναπαράγεται καί καταβροχθίζει τά πάντα καί πού δέν μπορεΐς νά

τής φράξεις τό δρόμο παρά άπέξω άπό τό πεδίο της. Έπεται

φυσικότατα, γιά τόν Φουκώ, δτι οί πλέμπες-άντιστάσεις μπορούν

άμέσως νά «ένσωματωθοΰν» στήν έξουσία καί νά έκμηδενιστοΰν

«άν όρίσουν γιά τόν έαυτό τους μιά στρατηγική». Φυγή μακριά

άπό τήν έξουσία, άλλά πού δέν είναι, στό βάθος, παρά φυγή πρός

τά μπρός. Τοΰτο τό κάτι πού σταματάει τάχα τήν παντοδυναμία

μιάς έτσι άπολυτοποιημένης έξουσίας τελικά δέν συναντά παρά

τό κενό. Μέ τίς δίχως βάση άντιστάσεις καί τήν ΰποστασιωμένη

έξουσία, ό Φουκώ καταλήγει νά δημιουργήσει τό κενό μπροστά

σέ μιά έξουσία πού δέν είναι πιά μιά άναφορά, μιά σχέση, άλλά

μιά κυτταροφαγική ούσία.

Είναι έντελώς περιττό νά προστρέξουμε σέ κάτι τό άπόλυτα

έξωτερικό πρός τήν έξουσία καί τά όργανά της γιά νά περιορί

σουμε τήν ύποτιθέμενη ένδογενή παντοδυναμία τους, διότι αύτά

έχουν πάντοτε τά δικά τους έσωτερικά δρια. Γιά δ,τι άφορά τό

Κράτος (αύτό δμως Ισχύει καί γιά τά δργανα ταξικής έξουσίας

πού δέν περιλαμβάνονται στό Κράτος), τά δρια τούτα είναι ή

άπότοκη άναπαραγωγή, μέσα στό Κράτος, τών θέσεων καίτοποθετήσεων τών τάξεων: άνάγονται στήν ύλική τους βάση.

8. Συνέντευξη τοΰ Foucault στό Revoltes logiques. τεύχος 4, χειμώνας 1977.




' Η έξουσία, άκόμα καί μέ τήν κρατική της μορφή, δέν είναι ποτέ

καθαρή ένύπαρξη. Τό Κράτος καί γενικότερα ή έξουσία δένείναι Ενας πόλος /ο ύσία έναντι τών άγώνων: "Αν οί άγώνες

έχουν πάντοτε τό προβάδισμα έναντι’τών μηχανισμών είναι

διότι ή έξουσία άποτελεΐ μιά σχέση άνάμεσα σέ άγώνες καί

πρακτικές (έκμεταλλευτές-έκμεταλλευόμενοι, κυρίαρχοι-δυνα-

στευόμενοι), διότι τό Κράτος είναι ή συμπύκνωση ένός συσχε

τισμού δυνάμεων, συγκεκριμένα τών άγώνων. "Οπως καί τά άλλα

όργανα έξουσίας, τό Κράτος δέν συναντά δρια σ ’ ένα ριζικό

έξωτερικό: κι αύτό δχι έπειδή είναι τάχα μιά παντοδύναμη

όντότητα άντιμέτωπη μ ’ ένα έξωτερικό κενό, άλλά έπειδή περι

λαμβάνει —ένταγμένα ήδη στήν ύλικότητά του— τά έσωτερικά

στό πεδίο του δρια πού έχουν έπιβάλει οί άγώνες τών δυναστευό

μενων. "Αν ύπάρχουν πάντοτε άγώνες τών δυναστευόμενων μέσα

σ'ένα Κράτος (γενικότερα στά δργανα έξουσίας), πού είναι

ώστόσο ήδη παρόν, αύτό συμβαίνει διότι οΰτε τό Κράτος οΰτε ή

έξουσία είναι ό πρώτος λόγος τών άγώνων. Οί άγώνες έντάσ-

σονται στό στρατηγικό πεδίο τών όργάνων καί μηχανισμών τής

έξουσίας, οί πολιτικοί άγώνες άφοροΰντό Κράτος μέσα στό ίδιο

τό στρατηγικό του πεδίο, δίχως νά είναι ώστόσο, καί κατανάγ-

κη, «ένσωματωμένοι» στήν έξουσία τών κυρίαρχων τάξεων.

Αύτό Ισχύει δχι μόνο γιά τό Κράτος, άλλά γιά τό σύνολο

τών μηχανισμών έξουσίας πού ύπερκερνά σημαντικά τό Κράτος,

έστω καί στήν πλατιά έννοιά του. Οί άγώνες πού βρίσκονται

δώθε ή έκεΐθε τοΰ έδάφους τοΰ Κράτους δέν έντοπίζονταιώστόσο σ ’ ένα άπόλυτο έκτός τόπου τής έξουσίας, άλλά είναι

πάντοτε μέτοχοι τών μηχανισμών τής έξουσίας καί έχουν έξάλ-

λου κι αύτοί —λόγω τής πολύπλοκης άλληλοσύνδεσης τοΰ

Κράτους μέ τό σύνολο τών όργάνων τής έξουσίας— έπιπτώσεις

μέσα στό Κράτος. ’Αλλά, δπως καί σέ δ,τι άφορά τό Κράτος, ή

ένταξη τών άγώνων στά άλλα δργανα δέν σημαίνει κατανάγκη

τήν «ένσωμάτωσή» τους σ ’ αύτά. Πάντως, ή μή ένταξη στό

Κράτος (νά μήν κάνεις πολιτική λογουχάρη, παλιό τροπάρι πούξανάγινε τώρα τής μόδας) δέν έπαρκεΐ γιά μιά μή-ένσωμάτωση

στήν έξουσία, νά μπορούσε δηλαδή κανείς νά βρίσκεται έκτός

έξουσίας καί νά γλυτώνει άπό τίς σχέσεις έξουσίας: γιά νά μήν




παγιδεύεσαι άπό τήν έξουσία δέν είναι άρκετό νά μένεις άπλώς

έκτός Κράτους. Τό πρόβλημα είναι γενικότερο καί μπαίνει γιά

τό σύνολο τών όργάνων τής έξουσίας καί γιά τό σύνολο τών

άγώνων όποιοι κι άν είναι καί δπου κι άν βρίσκονται.

Χωρίς νά προεικάζω τίς σχετικές πολιτικές συνέπειες, θά

τελειώσω έδώ μέ δυό παρατηρήσεις πού άφοροΰν είδικότερα τό

Κράτος:

1 ' Η ένταξη αύτή τών λαϊκών άγώνων στό Κράτος δέν έξαντλεΐ

τό ιδιαίτερο πρόβλημα τών τρόπων τής άμεσης καί πραγματι

κής παρουσίας, μέ τή μιά ή τήν άλλη μορφή, τών λαϊκών μαζών

μέσα στόν υλικό χώρο τοΰ ένός ή τοΰ άλλου άπό τούς μηχανι

σμούς του. Τό Κράτος δέν είναι μιά άπλή σχέση, άλλά ή υλική

συμπύκνωση ένός συσχετισμού δυνάμεων: έχει ένα είδικό πλαί

σιο πού συνεπάγεται έπίσης, γιά όρισμένους άπό τούς μηχανι

σμούς του, τόν άποκλεισμό τής φυσικής καί άμεσης παρουσίαςτών λαϊκών μαζών μέσα σ ’ αύτούς. Ά ν οί λαϊκές μάζες, λογου

χάρη, είναι άμεσα παροΰσες μέσα σέ μηχανισμούς δπως στό

σχολείο, στό στρατό μέ υποχρεωτική θητεία ή, διαμέσου τών

έκπροσώπων τους στά αίρετά σώματα, κρατούνται σάν φυσική

παρουσία σέ άπόσταση άπό μηχανισμούς δπως ή άστυνομία, τό

δικαστικό σώμα ή ή διοίκηση.

Στίς τελευταίες δμως αύτές περιπτώσεις, οΐ πολιτικοί άγώ

νες δέν μένουν πραγματικά έξωτερικοί πρός τό στρατηγικό

πεδίο τοΰ Κράτους. Ά κόμα κι δταν ή φυσική παρουσία τών

μαζών άποκλείεται άπό όρισμένους μηχανισμούς, οί άγώνες

αύτοί έχουν πάντοτε έπιπτώσεις στό έσωτερικό τους, άν καί οΐ

έπιπτώσεις αύτές έκδηλώνονται έδώ άπό κάποια άπόσταση καί

μέ ένδιάμεσους (τό προσωπικό τοΰ Κράτους). Τό περίγραμμα

τοΰ φυσικοΰ άποκλεισμοΰ τών λαϊκών μαζών άπό τό Κράτος δέν

πρέπει, οδτε έδώ, νά νοείται ώς τάφρος ή τείχος άπομόνωσηςένός Κράτους-φρουρίου πολιορκούμενου μόνο άπό έξω, κοντο

λογίς ώς φράγμα πού δημιουργεί μιά πραγματική στεγανότητα

τοΰ Κράτους έναντι τών λαϊκών άγώνων, σύμφωνα μέ άμφίβολής




ποιότητας τοπογραφικές μεταφορές. Πρόκειται μάλλον γιά μιά

σειρά προπετάσματα πού άποδείχνονται πώς είναι άντηχητικά

προπετάσματα τών λαϊκών άγώνων μέσα στό Κράτος.

Τό βλέπουμε τοΰτο καθαρά, σήμερα περισσότερο άπό ποτέ

άλλοτε, σέ μηχανισμούς δπως ή άστυνομία, τό δικαστικό σώμα

ή ή διοίκηση, πού είναι διαιρεμένοι καί πού τούς έναντιώνονται

άπό άπόσταση οί λαϊκοί άγώνες. Τό βλέπουμε άκόμη καθαρότε

ρα σέ όρισμένες κρατικές μορφές, δπου παρατηρεΐται ένα φαι

νόμενο άπό πρώτη ματιά παράδοξο καί άνεξήγητο άν δέν παρθεΐ

ΰπόψη τό γεγονός δτι οί λαϊκοί άγώνες είναι όπωσδήποτε καί

πάντοτε ένταγμένοι μέσα στό Κράτος. Οί άγώνες αύτοί έκδηλώ-

νονται Ιδιαίτερα έντονα στούς κόλπους τοΰ Κράτους μέσα στίς

κρατικές μορφές άκριβώς πού πολλαπλασιάζουν τά προπετά

σματα τής άπομάκρυνσης τών μαζών άπό τόν φυσικό τους χώρο :

αύτά τά προπετάσματα άποδείχονται μάλιστα, στίς προκείμενες

περιπτώσεις, άληθινά τύμπανα άντήχησης καί ένίσχυσης τοΰ

άπόηχου τών λαϊκών άγώνων μέσα στό Κράτος. Τό διαπιστώσαμε στήν περίπτωση τών στρατιωτικών δικτατοριών πού σοβοΰ-

σαν, τελευταία άκόμη, στήν Πορτογαλία, στήν 'Ελλάδα καί

στήν Ισπανία. Αύτές, άντίθετα άπό τά παραδοσιακά φασιστικά

καθεστώτα πού είχαν περιλάβει στούς κόλπους τους όρισμένες

λαϊκές τάξεις, διαμέσου τών κομμάτων καί τών μαζικών φασι

στικών συνδικάτων, έμειναν πάντοτε σέ άπόσταση άπό τούτες

τίς μάζες ή κρατήθηκαν παράμερα άπό μέρους τών τελευταίων.

Ώ στόσο, δχι μόνο δέν είχαν μείνει πραγματικά στεγανά κλειστές στούς λαϊκούς άγώνες, άλλά καί δοκιμάστηκαν άπ’ αύτούς

πολύ περισσότερο άπ ’ δ,τι τά φασιστικά καθεστώτα. ΓΓ αύτό

καί δέν κατέρρευσαν έξαιτίας άνοιχτών καί μαζικών μετωπικών

έπιθέσεων πού έκθειάζανε γιά μεγάλο διάστημα οί άντιστασια-

κές όργανώσεις, άλλά έξαιτίας τών έσωτερικών άντιφάσεων καί

διχασμών τους, πού πρωταρχικός συντελεστής τους ήταν, άν καί

άπό άπόσταση, οί λαϊκές μάζες.

2 Τό νά ένεργεΐς ή δχι πρός τό συμφέρον τής έξουσίας, τό νά

ένσωματώνεσαι ή δχι στό Κράτος, έξαρτάται έπομένως άπό

τήν πολιτική στρατηγική πού άκολουθεϊς, ένώ γιά τόν Φουκώ τό




γεγονός δτι ή «πλέμπα» καταστρώνει μιά δική της στρατηγική

είναι έκεΐνο πού τήν «ένσωματώνει» στήν ύποστασιωμένη έξου

σία, πού τήν κάνει νά έγκαταλείψει τήν άπόλυτη άπουσία άπό

τήν έξουσία, άπουσία έκ τών πραγμάτων, γιά νά τήν ξανατοποθε-

τήσει στά δίκτυά της. Ά λλά :

α. Είναι γνωστό πώς ή στρατηγική αύτή πρέπει νά θεμελιώνεται

στήν αύτονομία τών όργανώσεων τών λαϊκών μαζών: έπίτευξη

δμως αύτής τής αύτονομίας δέν σημαίνει γιά τίς πολιτικές

όργανώσεις νά βγούν έξω άπό τό στρατηγικό πεδίο τοΰ συσχετι-σμοΰ δυνάμεων πού είναι τό Κράτος-έξουσία, οΰτε γιά τίς άλλες

όργανώσεις (συνδικαλιστικές ή άλλες) νά τοποθετηθούν έξω

άπό τά άντίστοιχα δργανα έξουσίας, σάν νά ήταν δυνατό κάτι

τέτοιο, δπως πίστευε μιά παλιά άναρχική (μέ τήν καλύτερη

έννοια τοΰ δρου) θεωρία. Όργάνωση πάνω στό έδαφος τής

έξουσίας δέν σημαίνει έπίσης, καί στίς δυό περιπτώσεις, πώς οί

όργανώσεις αύτές όφείλουν νά έγκλειστοΰν άμεσα στόν φυσικό

χώρο τών θεσμών (αύτό έξαρτάται άπό τίς συγκυρίες) οΰτε,άκόμη περισσότερο, πώς όφείλουν νά προσοικειωθοΰν τήν

ύλικότητά τους (έντελώς τό άντίθετο).

β. Είναι έπίσης γνωστό δτι οί λαϊκές μάζες όφείλουν, παράλλη

λα μέ τήν ένδεχόμενη παρουσία τους στόν φυσικό χώρο τών

κρατικών μηχανισμών, νά διατηρούν καί νά άναπτύσσουν συνε

χώς έστίες καί δίκτυα σέ άπόσταση άπό τούτους τούς μηχανι

σμούς: κινήματα άμεσης δημοκρατίας στή βάση καί αύτοδια-

χειριστικά δίκτυα. Αύτά δμως, έφόσον έπιδιώκουν πολιτικούς

σκοπούς, δέν τοποθετούνται έκτός Κράτους οΰτε, πάντως, έκτός

έξουσίας, δπως θέλουν οί άπλουστευτικές αύταπάτες γιά άντι-

θεσμική άγνότητα. Κάτι περισσότερο: τό νά τοποθετείσαι σώνει

καί καλά έκτός Κράτους φανταζόμενος πώς τοποθετείσαι, έτσι,

έκτός έξουσίας (ένώ αύτό είναι άδύνατο), μπορεΐ συχνά νά είναι

ό καλύτερος τρόπος ν ’ άφήνεις έλεύθερο τό πεδίο στόν κρατισμό,

κοντολογίς νά ύποχωρεΐς σέ τοΰτο τό στρατηγικό έδαφος μπροστά στόν άντίπαλο.



Τό προσωπικό του Κράτους

4

01 άναλύσεις αύτές γίνονται άκόμη πιό σαφείς, άν άναφερθοΰμε

τώρα στό προσωπικό τοΰ Κράτους. ' Η περίπτωσή του δείχνει

ταυτόχρονα δτι οΐ ταξικοί άγώνες διαπερνούν καί συγκροτούν

τό Κράτος, δτι παίρνουν μέσα σ ’ αύτό μιά είδική μορφή καί δτι

ή μορφή αύτή έξαρτάται άπό τό ύλικό πλαίσιο τοΰ Κράτους.

Οί ταξικές άντιφάσεις έντάσσονται στό Κράτος διαμέσου

καί τών έσωτερικών διχασμών μέσα στό κρατικό προσωπικό μέ τήν

πλατιά Εννοια τοΰ δρου (διάφορες κρατικές γραφειοκρατίες, διοι

κητική, δικαστική, στρατιωτική, άστυνομική, κτλ.). Άκόμη κι

άν αύτό τό προσωπικό άποτελεί μιά κοινωνική κατηγορία πού έχει

δική της ένότητα —άποτέλεσμα τής όργάνωσης τοΰ Κράτουςκαί τής σχετικής αύτονομίας του— κατέχει ώστόσο μιά ταξική

θέση (δέν πρόκειται γιά μιά κοινωνική όμάδα δίπλα ή πάνω άπό

τίς τάξεις) καί είναι έτσι διαιρεμένο. Ταξική θέση διαφορετική

άπό τήν ταξική καταγωγή (δηλαδή άπό τίς τάξεις άπό τίς όποιες

προέρχεται τοΰτο τό προσωπικό) καί πού άναφέρεται στήν

κατάσταση αύτοΰ τοΰ προσωπικοΰ μέσα στόν κοινωνικό κατα

μερισμό τής έργασίας δπως αύτός έκφράζεται μέσα στή διάρ

θρωση τοΰ Κράτους (μαζί καί μέ τή μορφή τής είδικής άναπαρα-γωγής τοΰ καταμερισμοΰ διανοητικής έργασίας/χειρωνακτικής

έργασίας στό ίδιο τό έσωτερικό τής συγκεντρωμένης μέσα στό

Κράτος διανοητικής έργασίας): ταξική θέση ή τοποθέτηση




άστική γιά τίς άνώτερες σφαίρες αύτοΰ τοΰ προσωπικού, μι

κροαστική γιά τά μεσαία καί κατώτερα κλιμάκια τών κρατικώνμηχανισμών.

Οί άντιφάσεις καί διαιρέσεις μέσα στό συνασπισμό έξου

σίας έχουν τόν άντίκτυπό τους έπομένως μέσα στίς άνώτερες

σφαίρες τοΰ κρατικοΰ προσωπικοΰ. Κάτι περισσότερο: τό γεγο

νός δτι μεγάλα τμήματα αύτοΰ τού προσωπικού άνήκουν στή

μικροαστική τάξη, έχει ώς άποτέλεσμα νά έπηρέαζεται κατανάγκη

άπό τούς λαϊκούς άγώνες. Οί άντιφάσεις μεταξύ κυρίαρχων καί

δυναστευόμενων τάξεων άντανακλώνται ώς άποστασιοποιήσεις

αύτών τών τμημάτων τού κρατικού προσωπικοΰ άπό τίς καθαρά

άστικές κορυφές καί έκδηλώνονται έτσι μέ ρωγμές, ρήξεις καί

διχασμούς μέσα στό προσωπικό καί στούς μηχανισμούς τοΰ

Κράτους. Βέβαια, οί διχασμοί αύτοί δέν έξαρτώνται μόνο άπό

τόν γενικό συσχετισμό δυνάμεων, άλλά καί άπό τίς Ιδιαίτερες

διεκδικήσεις αύτού τοΰ προσωπικού στόν καταμερισμό τής

έργασίας μέσα στό Κράτος. Βέβαια, έπίσης, οί άντιφάσεις

μεταξύ κυρίαρχων καί δυναστευόμενων τάξεων άντανακλώνται

μέσα στό κρατικό προσωπικό μέ πολύπλοκο τρόπο, πού όφείλε-

ται στήν Ιδιοτυπία αύτοΰ τοΰ προσωπικοΰ ώς ξεχωριστής κοινω

νικής κατηγορίας. 'Ω στόσο οί ταξικές άντιφάσεις ύπάρχουν

όπωσδήποτε στούς κόλπους του. Οί μαζικοί λαϊκοί άγώνες δέν

έπηρεάζουν τό κρατικό προσωπικό μόνον δταν οί μάζες αύτές

έχουν φυσική παρουσία μέσα στούς κρατικούς μηχανισμούς, ή

μόνο στούς μηχανισμούς δπου είναι παρούσες: πράγμα πού θάσυνέβαινε άν έπρόκειτο νά κάμουν, μέ άπλές πιέσεις ή έπαφές,

νά γείρουν πρός τό μέρος τους δμάδες ή παρατάξεις πού

βρίσκονται δίπλα στίς τάξεις ή πάνω άπό τίς τάξεις. ' Η πάλη

τών τάξεων είναι παρούσα στούς κρατικούς μηχανισμούς, άκόμη

κι δταν έκφράζεται μέσα σ ’ αύτούς άπό άπόσταση: τό κρατικό

προσωπικό, λόγω τοΰ δτι άνήκει σέ τάξεις, βρίσκεται κιόλας

μέσα στήν πάλη τών τάξεων. Ό άγώνας τών διαφόρων λαϊκών

τάξεων έπηρεάζει άλλωστε τό Κράτος μέ διαφορικό τρόπο:έπειδή τό προσωπικό τών κρατικών μηχανισμών άνήκει στή

μικροαστική τάξη τών μεσαίων καί κατώτερων κλιμακίων, οί

άντιφάσεις καί οί τοποθετήσεις τής μικροαστικής τάξης, στίς




σχέσεις της μέ τίς κυρίαρχες τάξεις τούς έπηρεάζει άμεσα. Οί

άγώνες τής έργατικής τάξης έχουν τόν άντίκτυπό τους σ ’ αύτούςδιαμέσου, γενικά, τών σχέσεών της (συγκρουσιακών ή συμμαχι

κών) μέ τή μικροαστική τάξη.

Οί άγώνες τών λαϊκών μαζών θέτουν έτσι συνεχώς ύπό

άμφισβήτηση τήν ένότητα τοΰ κρατικοΰ προσωπικοΰ τό όποιο

βρίσκεται στήν ύπηρεσία τής έξουσίας καί τής ήγεμονικής

μερίδας. Οί άγώνες αύτοί παίρνουν ειδικές μορφές: προσαρμό

ζονται στά καλούπια τοΰ ΰλικοΰ πλαισίου τοΰ Κράτους, άκολου-

θοΰν τόν μίτο τής σχετικής αύτονομίας του καί δέν άντιστοιχοΰν

σ ’ δλες τίς λεπτομέρειες, οΰτε μονοσήμαντα, στίς διαιρέσεις τής

ταξικής πάλης. Συχνά παίρνουν τή μορφή «διενέξεων» άνάμεσα

σέ μέλη τών διαφόρων μηχανισμών καί κλάδων τοΰ Κράτους,

διενέξεων πού όφείλονται στίς ρωγμές καί άναδιοργανώσεις τοΰ

Κράτους, μέσα στό γενικό πλαίσιο τών ταξικών άντιφάσεων, τή

μορφή προστριβών άνάμεσα σέ κλίκες, φατρίες ή διάφορα

σώματα τοΰ Κράτους μέσα σέ κάθε κλάδο καί μηχανισμό.

Άκόμη κι δταν οί ταξικές τοποθετήσεις άντανακλώνται μέσα

στό κρατικό προσωπικό μέ μιάν άμεση καί πιό ξεκάθαρη

πολιτικοποίηση αύτοΰ τοΰ προσωπικοΰ, τό πράγμα άκολουθεΐ

πάντοτε Ιδιαίτερους δρόμους, λόγω τοΰ Ιδιάζοντος τρόπου πού ό

κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας άναπαράγεται μέσα

στόν έναν ή τόν άλλο κρατικό μηχανισμό (ή διαδικασία αύτή

παίρνει λογουχάρη διαφορετικές μορφές στό στρατό, στό σχολικό σύστημα, στήν άστυνομία ή στήν ’Εκκλησία)· άλλά καί

λόγω τών Ιδεολογικών λειτουργιών μέσα στούς μηχανισμούς.

Ή κυρίαρχη Ιδεολογία, πού τό Κράτος άναπαράγει καί

ένσταλάζει, έχει έπίσης γιά άποστολή νά φτιάξει τήν έσωτερική

συνδετική ΰλη τών κρατικών μηχανισμών καί τής ένότητας τοΰ

προσωπικοΰ τους. ' Η Ιδεολογία αύτή είναι άκριβώς ή Ιδεολογία

τοΰ ούδέτερου Κράτους, έκπρόσωπου τής γενικής θέλησης καί

τοΰ γενικοΰ συμφέροντος, διαιτητή άνάμεσα στίς άντιμαχόμενεςτάξεις: ή διοίκηση ή ή δικαιοσύνη ύπεράνω τών τάξεων, ό

στρατός στυλοβάτης τοΰ έθνους, ή άστυνομία έγγυήτρια τής

δημοκρατικής τάξης καί τών έλευθεριών τοΰ πολίτη, ή διοίκηση




κινητήρια δύναμη τής άποτελεσματικότητας καί τής γενικής

εύημερίας. Αύτή είναι ή μορφή πού παίρνει ή κυρίαρχη Ιδεολογία μέσα στούς κρατικούς μηχανισμούς: αύτή δμως ή Ιδεολογία

δέν έπικρατεΐ έκεΐ άμέριστα, διότι τά Ιδεολογικά υποσύνολα τών

δυναστευόμενων τάξεων έκφράζονται κι αύτά, κάτω άπό τήν

κυριαρχία αύτής τής Ιδεολογίας, μέσα στούς κρατικούς μηχανι

σμούς. Τούτα τά θέματα τής κυρίαρχης ίδεολογίας γίνονται

συχνά δεκτά ά^’ όλόκληρα τμήματα τοΰ κρατικού προσωπικού

σάν κάτι πού τούς άνήκει, στά πλαίσια τής έμπέδωσης τής

κοινωνικής δικαιοσύνης καί τής «Ισότητας ευκαιριών» άνάμεσα

στούς πολίτες, τής άποκατάστασης μιάς «Ισορροπίας» υπέρ τών

«άδυνάτων» κτλ. Οί λαϊκοί άγώνες σηκώνουν άναγκαστικά τό

πέπλο πού σκεπάζει τήν πραγματική φύση τού Κράτους μπροστά

σέ δργανα διατεθειμένα ήδη, λόγω τής ταξικής τους θέσης, νά τή

δούν πιό καθαρά. "Ετσι, όξύνουν σημαντικά τίς διαιρέσεις,

άντιφάσεις καί διασπάσεις μέσα στό κρατικό προσωπικό. Τόσο

περισσότερο, άφού οί άγώνες αύτοί συνδέονται, τίς περισσότε

ρες φορές, μέ τίς Ιδιαίτερες διεκδικήσεις τού προσωπικού τοΰ

Κράτους.

"Ολα τούτα Εξακολουθούν νά Ισχύουν παρά τά άναμφισβήτητα

δρια τής «πολιτικοποίησης » τού προσωπικού τού Κράτους , πού

όφείλονται στόν τρόπο μέ τόν όποιο ό ταξικός άγώνας άντανα-

κλάται μέσα στούς κόλπους του.

Τά μέλη τού κρατικού προσωπικοΰ πού κλίνουν πρός τό

μέρος τών λαϊκών μαζών βιώνουν συχνά τήν άνταρσία τους μέτούς δρους τής κυρίαρχης Ιδεολογίας, Ιτσ ι δπως αύτή ένσαρκώ-

νεται μέσα στά πλαίσια τοΰ Κράτους. Έκεΐνο πού τά φέρνει

συχνά σέ άντίθεση μέ τίς κυρίαρχες τάξεις καί μέ τίς άνώτερες

σφαίρες τοΰ Κράτους, είναι τό γεγονός δτι ή έπιρροή πού

άσκούν τά μεγάλα οικονομικά συμφέροντα πάνω στό Κράτος

θέτει σέ άμφισβήτηση τόν ρόλο του ώς έγγυητή τής «τάξης» καί

τής κοινωνικο-οικονομικής «άποτελεσματικότητας», καταλύει

τήν κρατική «έπιβολή» καί τό νόημα τών παραδοσιακών «Ιεραρχιών» στούς κόλπους τοΰ Κράτους. Λογουχάρη, έρμηνεύουν

συχνά τό θέμα τού έκδημοκρατισμού τοΰ Κράτους δχι ώς λαϊκή

παρέμβαση στίς δημόσιες ύποθέσεις, άλλά ώς άποκατάσταση




τοΰ δικοΰ τους ρόλου ώς διαιτητή ύπεράνω τών κοινωνικών

τάξεων. Διεκδικοΰν μιάν «αύτονόμηση» τοΰ Κράτους έναντι τώνμεγάλων οίκονομικών συμφερόντων, πράγμα πού σημαίνει, κατά

τήν άποψή τους, τήν έπάνοδο σέ μιά, έφικτή ύποτίθεται, παρθε-

νικότητα τού Κράτους πού νά τούς έπιτρέπει ν* άναλάβουν τόν

πολιτικό καθοδηγητικό ρόλο τους.

"Ετσι, άκόμα καί οί όμάδες τοΰ κρατικού προσωπικού πού

κλίνουν πρός τό μέρος τών λαϊκών μαζών δχι μόνο δέν θέτουν σέ

άμφισβήτηση τήν άναπαραγωγή τοΰ κοινωνικού καταμερισμού

τής έργασίας μέσα στόν κρατικό μηχανισμό —τήν Ιεραρχική

γραφειοκρατικοποίηση— άλλά, άκόμη περισσότερο, δέν θέτουν

σέ άμφισβήτηση γενικότερα τόν πολιτικό καταμερισμό διευθυ-

νόντων-διευθυνομένων πού ένσαρκώνεται στό Κράτος. Μ ’ άλλα

λόγια, δέν θέτουν ριζικά σέ άμφισβήτηση τή δική τους θέση καί

τόν δικό τους ρόλο έναντι τών λαϊκών μαζών. Τίποτα τό πιό

ξεκάθαρο άπό τή βαθιά δυσπιστία πού προκαλοΰν οί πρωτοβου

λίες τών μαζών γιά αύτοδιαχείριση ή άμεση δημοκρατία στίς

όμάδες αύτές τοΰ κρατικοΰ προσωπικού, κατά τά άλλα εύνοϊκές

γιά τόν έκδημοκρατισμό του.

Αύτά τά δρια τής πολιτικοποίησης τοΰ κρατικού προσωπι

κού δέν είναι έπομένως παρά οί έπιδράσεις πού άσκεΐ πάνω του

τό υλικό πλαίσιο τοΰ Κράτους καί είναι συνεπώς συνυπόστατες

μέ τήν Ιδιαίτερη θέση τοΰ προσωπικού αύτοΰ στόν κοινωνικό

καταμερισμό τής έργασίας. Αύτά τά σύμφυτα μέ τίς πρακτικές

τοΰ κρατικοΰ προσωπικού δρια δέν μποροΰν, έτσι, νά διευρυν-θοΰν παρά μόνο υπό τόν δρο ένός ριζικού μετασχηματισμού αύτοΰ

τού θεσμικού πλαισίου καί στόν βαθμό πού προχωρεί αύτός ό

μετασχηματισμός. 'Αντίθετα άπό σειρά όλόκληρη αύταπάτες,ή

κλίση πρός τά άριστερά ένός μέρους τοΰ κρατικοΰ προσωπικού

δέν άρκεΐ μόνη της —κάθε άλλο— γιά τήν άλλαγή τής σχέσης

Κράτους-λαϊκών μαζών. ' Η λύση τού προβλήματος δέν έγκειται

έπίσης στήν άπλή άντικατάσταση τοΰ κρατικοΰ προσωπικού,

είτε ύπό μορφή κατάληψης τών καίριων θέσεων τοΰ Κράτουςάπό άγωνιστές «άφοσιωμένους στήν ύπόθεση» τών λαϊκών μα

ζών, είτε ύπό τήν πεζότερη μορφή τοΰ έκδημοκρατισμοΰ τής

στρατολόγησης αύτού τοΰ προσωπικού, εύνοϊκής γιά δργανα




λαϊκής ταξικής καταγωγής. Τά μέτρα τοΰτα δέν είναι δίχως

σημασία, άλλά παραμένουν δευτερεύοντα μπροστά στό θεμελια

κό πρόβλημα τοΰ μετασχηματισμοΰ τοΰ Κράτους στίς σχέσεις

του μέ τίς λαϊκές μάζες. Ά ν δέν υπάρξει ένας τέτοιος μετασχη

ματισμός, μποροΰμε νά στοιχηματίσουμε δτι τό νέο τοΰτο

προσωπικό θά καταλήξει, όπωσδήποτε, ή θ’ άρχίσει νά αίρεται

στό ΰψος τής άποστολής του καί ν ’ άναπαράγει τίς πρακτικές

πού άπορρέουν άπό τή δομή τοΰ Κράτους: τά Ιστορικά παρα

δείγματα είναι άφθονα.

Ά ν πρέπει νά μετασχηματίσουμε τό Κράτος γιά νά μπορέ

σουμε ν ’ άλλάξουμε τίς πρακτικές τοΰ προσωπικοΰ του, σέ ποιό

βαθμό μποροΰμε νά ύπολογίζουμε, γι* αύτόν τόν μετασχηματι

σμό τοΰ κρατικού μηχανισμοΰ, στό προσωπικό πού κλίνει πρός

τό μέρος τών λαϊκών μαζών; Φυσικά, θά πρέπει νά τονίσουμε

έδώ τίς άντιστάσεις αύτοΰ τοΰ ίδιου τοΰ κρατικοΰ προσωπικοΰ

(δέν μιλάμε καθόλου γιά τό προσωπικό πού μένει πιστό στόνρόλο του, τοΰ μαντρόσκυλου τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας). Τό

προσωπικό αύτό, λόγω τής θέσης του μέσα στόν κοινωνικό

καταμερισμό τής έργασίας πού ένσαρκώνεται άπό τό Κράτος,

κλίνει τίς περισσότερες φορές πρός τό μέρος τών λαϊκών μαζών,

τουλάχιστον σέ μιά πρώτη φάση, μόνο ύπό τόν δρο νά διατηρεί

ται μιά όρισμένη συνέχεια τοΰ Κράτους. Κάτι περισσότερο:

κλίνει συχνά πρός τό μέρος τών λαϊκών μαζών γιά νά έξασφαλι-

στεΐ αύτή ή συνέχεια τοΰ Κράτους, συνέχεια πού τοΰ φαίνεταιδτι κινδυνεύει άπό τήν έπιρροή πού άσκοΰν τά μεγάλα συμφέ

ροντα, οί οίκονομικές «φεουδαρχίες» πάνω στό Κράτος, καί άπό

τίς διασπάσεις καί άνταρσίες πού προκαλεϊ στό κοινωνικό ή

«έθνικό» σώμα. ' Η στάση αύτή, πού διαπιστώνεται συνεχώς, δέν

συνδέεται μόνο μέ τήν προάσπιση συντεχνιακών προνομίων,

κατάδηλων άλλωστε. Ά ν καί ή κρατική γραφειοκρατία έχει καί

δικά της συμφέροντα νά υπερασπίσει (τή θέση της), σέ σημείο

μάλιστα πού πολλοί μιλάνε γιά «συμφέρον εύστάθειας»9 τοΰ

9. Claus Offf. Slrukturprobleme des kapilalistischen Slaates. 1973, καί J.

Habf.rmas. Legilimations-probleme in SpMkapitalismus, 1973.




Κράτους πού Εχει τό σύνολο τοΰ προσωπικού του, ή ούσία δέν

βρίσκεται αύτού. Παράλληλα μέ τή σημαντική αύξηση, σήμερα,αύτού τοΰ κρατικού προσωπικοΰ, τά προνόμια τών δημόσιων

υπαλλήλων κινδυνεύουν γιά ένα μεγάλο τμήμα τους. 'Ωστόσο,

άν καί ή τέτοια κατάσταση εύνοεΐ άναμφισβήτητα τήν πολιτι

κοποίησή τους πρός τ ’ άριστερά, ή τελευταία φαίνεται νά

παρουσιάζει πάντοτε τά δρια πού καθορίζονται άπό τό ύλικό

πλαίσιο τού Κράτους. "Ολα τούτα έχουν πολιτικές έπιπτώσεις

σέ δ,τι άφορά τή μετάβαση σ ’ ένα δημοκρατικό σοσιαλισμό:

πώς νά στηριχτούμε σέ τούτο τόν, άποφασιστικό σήμερα, παρά

γοντα πολιτικοποίησης πρός τ ’ άριστερά μεγάλου μέρους τοΰ

κρατικού προσωπικοΰ, παίρνοντας ύπόψη αύτά τά δρια καί

«περιποιούμενοι» τοΰτο τό προσωπικό πού προσκλίνει πάντα

στά δεξιά, άλλά δίχως νά χάνουμε άπό τό όπτικό πεδίο τίς

άπαραίτητες άλλαγές τού Κράτους; Αύτό μάς όδηγεΐ, δλοφάνε-

ρα, στό πρόβλημα τών μορφών, τών μέσων καί τοΰ ρυθμού τοΰ

μετασχηματισμοΰ τοΰ κρατικού μηχανισμού.

"Ας κλείσουμε τοΰτο τό μέρος: μόνο αύτή ή θεωρητική

άντίληψη τοΰ Κράτους, μόνο αύτή ή θεωρία τοΰ καπιταλιστικού

Κράτους μπορεΐ νά έξηγήσει διαφορικές μορφές καί μετασχηματισμούς αύτού τοΰ Κράτους. Μπορεΐ, μόνη αύτή, νά συναρ

θρώσει τίς συνέπειες, μέσα στό Κράτος, τόσο τών άλλαγών στίς

σχέσεις παραγωγής/κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας δσο

καί τών άλλαγών στούς ταξικούς άγώνες, Ιδιαίτερα στούς πολι

τικούς άγώνες. Μόνο άν άντιλαμβανόμαστε τήν ένταξη τής

πολιτικής κυριαρχίας στό ύλικό πλαίσιο τοΰ Κράτους ώς συμ

πύκνωση ένός συσχετισμοΰ δυνάμεων, μπορούμε νά ξεκόψουμε

μέ τόν δογματικό φορμαλισμό, τοΰ τύπου «κάθε καπιταλιστικόΚράτος είναι ένα Κράτος τής άστικής τάξης», καί νά συλλάβου-

με τόν πολύπλοκο ρόλο τοΰ πολιτικού άγώνα στήν Ιστορική

άναπαραγωγή αύτοΰ τοΰ Κράτους. Θά άρκεστώ νά ύπενθυμίσω




τά πεδία πού ή έφαρμογή τών προηγούμενων άναλύσεων μπορεΐ

νά βοηθήσει στό φώτισμά τους.

1 Πρώτα πρώτα, ή Ιδιοτυπία, ή όφειλόμενη στήν Ιστορική

άναπαραγωγή του καί τούς μετασχηματισμούς του, τοΰ

Κράτους καί τών διαφόρων μηχανισμών καί κλάδων του σέ μιά

δοσμένη χώρα: τοΰ γαλλικού Κράτους λογουχάρη. "Αν καί

τοΰτο τό Κράτος έκπληρώνει τούς γενικούς δρους τοΰ καπιταλι

στικού Κράτους στίς συνάφειές του μέ τίς σχέσεις παραγωγής

καί τίς μεταβολές τους, παρουσιάζει ώστόσο Ιδιομορφίες πού τόσημαδεύουν σ ’ δλο τό διάστημα τών μεταβολών του. 01 Ιδιο

μορφίες αύτές δέν μποροΰν, μέ τή σειρά τους, νά κατανοηθοΰν

παρά μόνο άν τό θεσμικό πλαίσιο τοΰ Κράτους καί τοΰ ένός ή

τοΰ άλλου μηχανισμοΰ του θεωρηθοΰν ώς συμπύκνωση τών

πολιτικών σχέσεων πού σημάδεψαν τόν γαλλικό κοινωνικό

σχηματισμό. "Αν τό σχολείο, δ στρατός ή οί Ιδεολογικοί

μηχανισμοί τοΰ Κράτους στή Γαλλία παρουσιάζουν, στή σύστα

ση καί στή μεταβολή τους, μιά ύλικότητα συναφή μέ τίς σχέσειςπαραγω γής/κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας καί τίς άλλα-

γές τους (τό καπιταλιστικό σχολείο, ό καπιταλιστικός στρατός,

οί καπιταλιστικοί Ιδεολογικοί μηχανισμοί), αύτή δέν παύει νά

άνάγεται στίς πολιτικές αύτές σχέσεις. Δέν μπορούμε νά συλλά-

βουμε τήν ίδιάζουσα διάρθρωση τοΰ σχολείου στή Γαλλία άν

δέν τή θεωρήσουμε ώς συμπύκνωση τών Ιδιόμορφων σχέσεων

άνάμεσα στήν άστική τάξη καί στή μικροαστική τάξη (παλιά

καί νέα). Τό ίδιο Ισχύει καί γιά τόν στρατό (σχέσεις άστικής

τάί,ης-άγροτιάς) ή γιά τούς Ιδεολογικούς μηχανισμούς (σχέσεις

άσ.ικής τάξης-διανοουμένων), γιά νά μήν άναφέρουμε τόν περί

φημο κρατιστικό-Ιακωβίνικο συγκεντρωτισμό πού άνάγεται στή

θεσμική Ιδιαιτερότητα, καί στή θέση της μέσα στούς μηχανι

σμούς, τής κρατικής διοίκησης-γραφειοκρατίας, πού ή Ιδιάζου-

σα ύλικότητά της χρειάζεται μιάν άνάλογη άνάλυση. Πράγμα

πού μέ τή σειρά του συνάπτεται δχι μόνο μέ τίς Ιδιόμορφες

σχέσεις, στή Γαλλία άνάμεσα στήν άστική τάξη καί στήν

έργατική τάξη, άλλά καί μέ τή Γαλλική ’Επανάσταση καί πέρα

άπ ’ αύτήν, δηλαδή μέ τίς Ιδιομορφίες τών σχέσεων άστικής




τάξης-γαιοκτημόνων εύγενών στό άπολυταρχικό Κράτος.

2 Δεύτερο, οί μετασχηματισμοί τοΰ Κράτους, άνάλογα μέ τά

στάδια καί τίς φάσεις τού καπιταλισμού, καί οί διαφορικές

κρατικές καί καθεστωτικές μορφές. Λογουχάρη, οί διαφορο

ποιήσεις μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας καί στόν συσχετισμό

δυνάμεων άνάμεσα στίς συνιστώσες του, οί μετατοπίσεις τής

ήγεμονίας άπό μιά τάξη ή μερίδα σέ άλλη, οί άλλαγές τών

κοινωνικών τάξεων, τής κομματικής τους έκπροσώπησης, τών

σχέσεων τοΰ συνασπισμού έξουσίας μέ τίς τάξεις-έρείσματα(μικροαστική τάξη, άγροτιά), τής όργάνωσης τής έργατικής

τάξης καί τών στρατηγικών σχέσεών της μέ τήν άστική τάξη,

συμπυκνώνονται μέσα στό Κράτος. Άποτυπώνονται στήν όργά

νωση τοΰ καθενός άπό τούς μηχανισμούς του, στή σχετική

αύτονομία τοΰ Κράτους έναντι τών κυρίαρχων τάξεων, στή

λειτουργία καί στή μορφή τών έσωτερικών άντιφάσεων τοΰ

Κράτους, στή διαμόρφωση τοΰ όργανωτικοΰ πλαισίου του καί

στή δεσπόζουσα θέση όρισμένου μηχανισμού έναντι τών άλλων,στίς μετατοπίσεις τών όρίων άνάμεσα σέ κατασταλτικούς, Ιδεο

λογικούς καί οίκονομικούς μηχανισμούς, στίς άντιμεταλλαγές

άνάμεσα στίς διάφορες λειτουργίες τοΰ Κράτους, στήν όργάνω

ση τοΰ προσωπικοΰ τού Κράτους. Αύτή ή συμπύκνωση τοΰ

πολιτικού άγώνα μέσα στό Κράτος σημαδεύει έτσι τίς διαφορές:

α. Άνάμεσα στίς μορφές τοΰ Κράτους άνάλογα μέ τά στάδια καί

τίς φάσεις τοΰ καπιταλισμοΰ: Κράτος φιλελεύθερο τοΰ άνταγω- νιστικοΰ καπιταλισμού, Κράτος παρεμβατιστικό τοΰ μονοπω-

λιακοΰ-Ιμπεριαλιστικοΰ καπιταλισμού, Κράτος τής σημερινής

φάσης τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμοΰ.

β. Άνάμεσα στό δημοκρατικό-κοινοβουλευτικό Κράτος καί στό

Κράτος έκτακτων έξουσιών (φασισμοί, στρατιωτικές δικτατο

ρίες, βοναπαρτισμοί), άνάλογα μέ αύτά τά στάδια καί φάσεις,

γ. ’ Ανάμεσα στίς διάφορες μορφές αύτοΰ τού δημοκρατικού-κοι νοβουλευτικού Κράτους (προεδρικό καθεστώς, κοινοβουλευτι

σμός, κτλ.), καί άνάμεσα στίς διάφορες μορφές τοΰ Κράτους

έκτακτων έξουσιών.




3 Μόνο αύτή ή γραμμή έρευνας έπιτρέπει έτσι ν ’ άναλύσουμε

τή σημερινή μορφή τοΰ Κράτους στίς άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες: τόν αύταρχικό κρατισμό. Αύτό καί θά είναι τό

άντικείμενο τοΰ τελευταίου μέρους τοΰ παρόντος βιβλίου.



ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

Τό Κράτος καί ή οίκονομία

σήμερα



Τόν οίκονομικό ρόλο τοΰ Κράτους σήμερα τόν βλέπουμε, τόν

ύφιστάμεθα, τόν έπικαλούμαστε, δμως όρισμένοι θεωρητικοί

τής έξουσίας έπιμένουν άκόμα νά μήνένδιαφέρονται γΓ αύτά τάπολύ άπωθητικά, δπως τά θεωροΰν, θέματα, πράγμα πού δέν τούς

έμποδίζει νά ρητορεύουν γιά τούς ' Ηγεμόνες, τούς Δεσπότες καί

τούς Αφέντες. Ό πληθωρισμός, ή άνεργία, ή κρίση είναι

φαινόμενα πού, εύκαιριακά καί παρενθετικά, τά οίκτείρουν άλλά

τά όποια, βλέπετε, δέν μποροΰν ν ’ άφοροΰν τίς υψηλές σφαίρες

πού τούς άπασχολοΰν: τήν ’Εξουσία, τό Κράτος, τήν Πολιτική.

"Ας τούς άφήσοι>μΓ στίζ νεφελοκοκκι‘γίη: του;: αϊ>τόί ό οικο

νομικός ρόλος τοΰ Κράτους είναι τρομερά πραγματικός.' Η άνάλυση τοΰ καπιταλιστικού Κράτους (καί τής καπιταλι

στικής έξουσίας) δέν μπορεΐ Ιτσι νά σταματά, γιά δ,τι άφορά τίς

όργανικές σχέσεις του μέ τήν οίκονομία, στή συνάφειά του μέ

τίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής καί τόν καπιταλιστικό

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας μέ τή γενική έννοια1

σχέσεις παραγωγής καί καταμερισμό πού μετατρέπονται, κατά

τήν άναπαραγωγή τους, άνάλογα μέ τά στάδια καί τίς φάσεις τοΰ

καπιταλισμοΰ, σέ οίκονομικές λειτουργίες αύτοΰ τοΰ Κράτους:τό σύνολο τής δράσης του, είτε πρόκειται γιά τήν κατασταλτική

βία, ή γιά τήν Ιδεολογική ένστάλαξη, τήν πειθαρχική όμαλο-

ποίηση, ή τήν όργάνωση τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου, ή τή




δημιουργία τής συναίνεσης, βρίσκεται σέ συνάρτηση μέ αύτές

τίς οίκονομικές λειτουργίες, στήν πιό συγκεκριμένη τούτη τήφορά έννοια τοΰ δρου. Τοΰτο Ισχύει περισσότερο άπό ποτέ

άλλοτε γιά τόν γιγαντωμένο κρατισμό πού παρατηρείται στίς

μέρες μας.

Ό κρατισμός —διότι γΓ αύτόν άκριβώς πρόκειται— δέν

μπορεΐ νά γίνει κατανοητός (έκτός κι άν άρκεστοΰμε σέ κοινο

τοπίες), δίχως τήν έξέταση τών σημερινών οίκονομικών λει

τουργιών τοΰ Κράτους. Πράγμα πού θά έπιχειρήσω νά κάμω σέ

τοΰτο τό μέρος, προχωρώντας μέ διαδοχικές προσεγγίσεις: αύτό

νομίζω άπαιτεΐ ή έπιδίωξη τής άκρίβειας καί ή άποφυγή κάθε

σύγχυσης. Θά άσχοληθώ έπομένως έδώ Ιδιαίτερα μέ τόν ρόλο

τοΰ Κράτους στήν ύπερσυσσώρευση-^ποτίμηση τοΰ κεφαλαίου

καί στή διαχείριση-άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης.

Ά λλά ό κρατισμός είναι βασικά μιά πολιτική πραγματικότητα:

δέν θά μπορέσουμε νά τόν συλλάβουμε, στή σωστή του έμβέ-

λεια, παρά στό έπόμενο μέρος τοΰ βιβλίου δπου θά τόν έξετάσω

στόν οίκεΐο του χώρο, μπαίνοντας στίς λεπτομέρειες τών μεταλ

λαγών τών τάξεων καί τών μεταξύ τους σχέσεων, τών πολιτικών

άγώνων, τής τελευταίας οίκονομικής κρίσης καί τής μετατροπής

της σέ κρίση πολιτική καί σέ κρίση τοΰ Κράτους, τών καθαρά

πολιτικών συνεπειών πού έχουν οί οίκονομικές παρεμβάσεις τοΰ

Κράτους. Ό οίκονομικός ρόλος τοΰ Κράτους δέν μπορεΐ νά

προσδιοριστεί, σέ δλη του τή σημασία καί στό σύνολο τών

στόχων του, παρά μόνο άν κατανοηθεϊ μέχρι καί σ ' αύτά έδώ τάχαρακτηριστικά του.

Ά ν δμως έτσι έχουν τά πράγματα, γιατί νά έξετάσουμε

χωριστά τοΰτο τόν ρόλο; Έ τσ ι κι άλλιώς ό ρόλος αύτός

παρουσιάζει μιάν Ιδιομορφία, περικλείνει Ιδιάζουσες πλευρές

καί θέτει έτσι Ιδιαίτερα προβλήματα γιά τήν Αριστερά, τόσο

στό πλαίσιο τής γενικότερης πολιτικής της, δσο άσφαλώς καί

στήν περίπτωση τής άνόδου της στήν έξουσία, στή Γαλλία ή

άλλοΰ. Ώ στόσο, άν καί ή τέτοια δράση τοΰ Κράτους παρουσιάζει μιάν Ιδιομορφία, αύτό δέν σημαίνει δτι δέν έχει ήδη ένα

πολιτικό περιεχόμενο: άκριβώς έπειδή δεχόμαστε νά έξετάσου

με αύτήν τή δράση στήν άρχική της ύλικότητα, μπορβΰμε καί νά



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 235

τό άποδείξουμε. Δέν είναι δυνατό νά καταπολεμήσουμε τόν άρι-

στερό τεχνοκρατίαμό, πού παίρνει σήμερα μεγάλες διαστάσεις,καταφεύγοντας στόν πολιτικισμό.

Τέλος, άν καί σέ τοΰτο τό μέρος θά περιοριστώ στίς

οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους, δέν θά μπώ σέ μιάν

έξαντλητική έξέτασή τους. Ή μαρξιστική έρευνα διαθέτει,

πάνω σέ τοΰτο τό ζήτημα, έμπεριστατωμένες άναλύσεις πού δέν

θά τίς έπαναλάβω. Πρέπει νά τονιστεί αύτό στή σημερινή

Ιδεολογική συγκυρία: ή γνώση μιάς σειράς σημείων πού άφο-

ρούν τόν μονοπωλιακό καπιταλισμό καί τή σημερινή άνάμιξη

τοΰ Κράτους στήν οίκονομία, σημείων σχεδόν πασίδηλων σήμε

ρα, όφείλεται —δέν θά πρέπει νά διστάζουμε νά χρησιμοποιή

σουμε τή λέξη— άποκλειστικά στή μαρξιστική θεωρία καί στόν

μακρόχρονο άγώνα πού διεξήγαγε καί πού έξακολουθεΐ νά

διεξάγει, έναντίον τής έπίσημης «οίκονομικής έπιστήμης», μαζί

καί τής νεο-φιλελεύθερης παραλλαγής της. Θά προχωρήσω

άκόμη πιό πέρα: παρ’ δλες τίς έπικρίσεις πού μπορεΐ κανείς νά

διατυπώσει, δπως τό έκαμα κι ό ίδιος, γιά τή θεωρητικοποίηση

τοΰ Κράτους άπό τήν 3η Διεθνή, δέν μπορεΐ νά μήν άναγνωρίσει

τή μεγάλη ύπηρεσία πού πρόσφερε ή τελευταία άποκαλύπτοντας

όρισμένες βασικές πλευρές τοΰ οίκονομικοΰ ρόλου τοΰ Κρά

τους.

Καί στόν τομέα αύτό δέν έλειψαν έκεΐνοι πού, άπό καιρό

τώρα, διατυμπανίζουν τό ξεπέρασμα τοΰ μαρξισμοΰ άπό τή

«σημερινή» οίκονομική πραγματικότητα τοΰ καπιταλισμού. Οίδιακηρύξεις αύτές, βασισμένες στή μεταπολεμική καπιταλιστι

κή άνάπτυξη, παρουσιάζουν, στήν ούσία, τό ϊδιο πάντα λαϊτμο-

τίβ: δτι ό μαρξισμός, πού ώστόσο τόνισε Ιδιαίτερα τόν οίκονο-

μικό ρόλο τοΰ Κράτους, ύποτίμησε κατά τούς έπικριτές του

τοΰτο τόν ρόλο- δτι τό Κράτος πέτυχε άκριβώς νά πραγματο

ποιήσει τήν άρμονική άναπαραγωγή ένός όργανωμένου-σχεδια-

σμένου καπιταλισμοΰ, άπαλλαγμένου πιά άπό μείζονες κρίσεις.

Επιχειρηματολογία έκλαϊκευμένη στή Γαλλία άπό τόν Raymond Aron καί πού τή συναντούμε, πιό κοντά μας, στόν Κ.

Καστοριάδη, ό όποιος άποκοτοΰσε τελευταία μέ περίσσια χάρη

νά γράψει τά έξής: «Ά λλά ή πείρα τών είκοσι τελευταίων έτών




μάς κάνει νά σκεφτοΰμε δτι οΐ περιοδικές κρίσεις ύπερπαραγω-

γής δέν είναι καθόλου άναπόφευκτες στόν σύγχρονο καπιταλι

σμό (άν έξαιρέσουμε τήν έξαιρετικά μετριασμένη μορφή τών

δευτερευουσών καί παροδικών “ ύφέσεων”)... Ή οίκονομική

θεωρία τοΰ Μάρξ... “άγνοεί” τό φαινόμενο τής βαθμιαίας όργά

νωσης τής κεφαλαιοκρατικής τάξης, πού γίνεται άκριβώς γιά νά

τεθούν ύπό έλεγχο οί “αύθόρμητες” τάσεις τής οίκονομίας.»' Τά

δσα άκολούθησαν έδειξαν πώς έχουν τά πράγματα καί ποιά

πρέπει νά είναι ή στάση μας!

Ι .Ή φαντασιακή θέσμιση τής κοινωνίας, δ.π., σ. 28-29 τής ίλλ. ϊκδοσης,

Ράππα, 1981.



Οί οικονομικές λειτουργίες

τοΰ Κράτους

1

"Εχει λοιπόν καταντήσει άρκετά κοινότοπο, κι δχι μόνο στό

πλαίσιο τής μαρξιστικής συζήτησης, νά τονίζονται οΐ διαθέσεις

τοΰ Κράτους γιά τή συσσώρευση καί τήν άναπαραγωγή τοΰ

κεφαλαίου. ' Η δράση δμως αύτή τοΰ Κράτους δέν άρχινά μέ τό

Κράτος τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού: τό λεγόμενο «φιλε

λεύθερο» Κράτος, τό Κράτος τοΰ σταδίου τοΰ άνταγωνιστικοΰ

καπιταλισμοΰ, έπαιζε κι αύτό έναν σημαντικό οίκονομικό ρόλο.

"Οσο γιά τό σημερινό Κράτος, ό οίκονομικός ρόλος του δέν

είναι ή άπλή άπόληξη μιάς μονογραμμικής συσσώρευσης δια

φόρων οίκονομικών λειτουργιών, πού οί μέν έπιπροσθέτονται

στίς άλλες στήν Ιστορική διαδρομή τοΰ καπιταλισμού. Μιάσειρά ρήγματα κάνουν τό σημερινό Κράτος νά είναι ποιοτικά

διαφορετικό, τόσο άπό τό φιλελεύθερο Κράτος δσο κι άπό τό

Κράτος τών φάσεων πού προηγήθηκαν άπό τόν μονοπωλιακό

καπιταλισμό.

Γιά νά έντοπίσουμε τούτη τή διαφορά, πρέπει νά συλλά-

βουμε άκριβώς τή σημερινή σπονδύλωση τών άμοιβαίων χώρων

τοΰ πολιτικοΰ στοιχείου (τοΰ Κράτους) καί τής άναπαραγωγής

τοΰ κεφαλαίου, τής οίκονομίας, καί τίς έπιπτώσεις αύτής τήςσπονδύλωσης στήν ίδια τήν όριοθέτηση τών άντίστοιχων χώρων

τοΰ Κράτους καί τής οίκονομίας. Δέν πρόκειται καθόλου γιά δύο

τόπους ή χώρους μέ κοινά σύνορα, πού έμειναν στό έσωτερικό




τους οί Ιδιοι σ ’ δλη τήν Ιστορική διαδρομή τοΰ καπιταλισμού,

μέ μόνη διαφορά δτι ό ένας άπ’ αύτούς (τό Κράτος) «έχειέπέμβει» δλο καί περισσότερο στόν άλλο (τήν οίκονομία).

Μ ’ άλλα λόγια, ή διαφορά δέν όφείλεται μόνο στή βαθμιαία καί

αυξανόμενη άλληλοδιείσδυση δύο χώρων πού τό περίγραμμά

τους παρέμεινε σχεδόν τό Ιδιο.

' Ο χώρος, τό άντικείμενο καί έπομένως τό περιεχόμενο τής

πολιτικής καί τής οίκονομίας, άντίστοιχα, τροποποιούνται σέ

συνάρτηση μέ τούς διάφορους τρόπους παραγωγής. Αύτό Ισχύει

καί γιά τά διάφορα στάδια καί φάσεις τοΰ καπιταλισμού, έφόσον

αύτός άποτελεΐ έναν τρόπο παραγωγής πού παρουσιάζει μιά

διευρυνόμενη άναπαραγωγή. Ή σημερινή τροποποίηση τών

χώρων τής οίκονομίας καί τής πολιτικής συνιστά τήν «άλλαγ-

μένη μορφή» τοΰ χωρισμοΰ τους στόν καπιταλισμό. Χωρισμοΰ

σχετικού πού δέν έχει έπομένως καταργηθεΐ σήμερα άπό τήν

άποφασιστική άνάμιξη τοΰ Κράτους στήν οίκονομία, πράγμα

πού θά μπαίναμε στόν πειρασμό νά υποστηρίξουμε άν θεωρού

σαμε τίς σημερινές μεταβολές ώς άπλή αύξανόμενη άλληλο

διείσδυση δύο τομέων μέ ένδογενή δρια. Αύτός ό χωρισμός

άναπαράγεται μέ νέες μορφές έφόσον ή διαμόρφωση τών τομέων

αύτών, τοΰ Κράτους καί τής οίκονομίας, τροποποιείται.

Πρέπει λοιπόν νά δυσπιστούμε σέ κάθε τοπολογική καί

είκαστική παρουσίαση τών σχέσεων Κράτους καί οίκονομίας,

παρουσίαση γιά τήν όποία εύθύνεται κι ό Ιδιος ό Ένγκ ελς, δταν

περίεγραφε τήν άποτελεσματικότητα τοΰ Κράτους τής έποχήςτου, μέ τή μορφή παρεμβάσεων, γιά τή διατήρηση καί τήν

άναπαραγωγή τών «έξωτερικών γενικών συνθηκών» τής παρα

γωγής2. Αύτός ό χαρακτηρισμός μάς κάνει νά ύποθέτουμε δτι,

τουλάχιστον γιά μιά όρισμένη περίοδο τοΰ καπιταλισμοΰ, οί

σχέσεις μεταξύ Κράτους καί οίκονομίας ήταν σχέσεις έξωτερι-

κότητας, ένώ ό καπιταλιστικός χωρισμός Κράτους καί οίκονο

μίας δέν ήταν ποτέ παρά ή είδική μορφή παρουσίας, στόν

καπιταλισμό, τοΰ Κράτους στίς σχέσεις παραγωγής. Μόνο μέ

2.' Η άκριβής φράση τού Ένγκ ελ ς είναι die allgemeine aussere Bedingungen.

στό Anti-Diihring, MEW, τόμος XX. σ. 260.



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΓΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 239

τούτη τή ρητή έπιφύλαξη μποροΰμε άλλωστε νά χρησιμοποιού

με τόν συνηθισμένο δρο «παρεμβάσεις» τοΰ Κράτους στήνοίκονομία πού, διαφορετικά, θά μποροΰσε νά υποβάλλει τήν

είκόνα άκριβώς τής έξωτερικότητας. Ά ν τέλος πάρουμε κατά

γράμμα αύτή τή διατύπωση τοΰ Ένγκελς, ύπάρχει κίνδυνος νά

δοΰμε τή διαφορά άνάμεσα στό φιλελεύθερο Κράτος καί τό

σημερινό Κράτος μόνο στό γεγονός δτι, στήν πρώτη περίπτωση,

τό Κράτος παρενέβαινε στήν περιφέρεια τής οίκονομίας, ένώ

σήμερα στοχεύει στό κέντρο της. Τά σημεία έπαφής τοΰ Κρά

τους στήν οίκονομία άλλάζουν τάχα, άλλά ό οίκονομικός χώρος

παραμένει πάντοτε άμετάβλητος.

'Ωστόσο, μέσα στήν ίδια τήν άλλαγή τών άντίστοιχων

χώρων τοΰ Κράτους καί τής οίκονομίας έντάσσεται ό σημερινός

ρόλος τοΰ Κράτους στή συσσώρευση καί τήν άναπαραγωγή τοΰ

κεφαλαίου. Στό βαθμό άκριβώς πού (λόγω τών άλλαγών στίς

σχέσεις παραγωγής, στόν καταμερισμό τής έργασίας, στήν

άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης, στήν άπόσπαβη τής

υπεραξίας καί στήν έκμετάλλευση) μιά σειρά τομείς, άπό «περι

θωριακοί» πού ήταν πρίν (εΙδίκευση τής έργασιακής δύναμης,

πολεοδομία, μεταφορές, δημόσια ύγεία, περιβάλλον, κτλ.), έν-

σωματώνονται άπευθείας στόν ίδιο τόν χώρο-διαδικασία τής

άναπαραγωγής καί άξιοποίησης τοΰ κεφαλαίου, διευρύνοντάς

τον καί τροποποιώντας τον, ό ρόλος τοΰ Κράτους σ ’ αύτούς τούς

τομείς προσλαμβάνει Ενα νέο νόημα. Αύτή άκριβώς ή μεταβολή

τοΰ οίκονομικοΰ χώρου-διαδικασίας άλλάζει τά σημεία έπαφήςτοΰ Κράτους καί τό κάνει νά δρά δλο καί περισσότερο στήν

καρδιά τής άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου. Παράλληλα, ό χώρος

τοΰ Κράτους διευρύνεται καί άλλάζει στό βαθμό πού όλόκληροι

τομείς άξιοποίησης του κεφαλαίου καί άναπαραγωγής τής έρ-

γασιακής δύναμης (δημόσιο καί έθνικοποιημένο κεφάλαιο, άνά

μεσα σέ άλλα) έντάσσονται τώρα άμεσα στό Κράτος: άν τό

Κράτος Εχει τώρα τοΰτο τόν ρόλο στήν οίκονομία, αύτό όφείλε-

ται καί στό δτι δέν είναι πιά τό ίδιο Κράτος πού ήταν πρωτύτερα. Έ φόσον οί οίκονομικές αύτές ένέργειες τοΰ Κράτους είναι

συσχετικές μέ μιάν άλλαγή τοΰ χώρου του, δέν μποροΰν καθό

λου νά έξετάζονται μεμονωμένα, σάν νά είχαν άπλώς ένοφθαλ-




μιστεΐ άπέξω σέ μιά κατά τά άλλα άμετάβλητη κρατική πραγμα

τικότητα: οΐ ένέργειες αύτές πρέπει νά νοούνται μέσα στήνείδική θέση τους στό έσωτερικό μιάς όλικής άναδιοργάνωσης

τοΰ Κράτους. Αύτό δμως Ισχύει κι άντίστροφα: τό σύνολο τών

λειτουργιών τοΰ Κράτους —κατασταλτικών, Ιδεολογικών ή άλ

λης φύσης— δέν μποροΰν κι αύτές νά έξετάζονται μεμονωμένα,

άποσπασμένες άπό τόν νέο οίκονομικό τους ρόλο.

Κάτι περισσότερο: στό στάδιο τοΰ άνταγωνιστικοΰ καπιτα

λισμού, κι άκόμα, στίς πρώτες φάσεις τοΰ μονοπωλιακοΰ καπι

ταλισμού, οί οίκονομικές λειτουργίες —μέ τήν αύστηρή έν

νοια— τοΰ Κράτους ήταν υποταγμένες στήν κατασταλτική καί

Ιδεολογική κυρίως λειτουργία τους (χωρίς ώστόσο ν' άνάγονται

σ ’ αύτή). Τά κυριότερα μέτρα τοΰ Κράτους άπέβλεπαν στήν

υλική όργάνωση τοΰ πολίτικο-κοινωνικού χώρου τής συσσώ

ρευσης τοΰ κεφαλαίου: οί οίκονομικές, μέ τήν πιό αύστηρή

έννοια, παρεμβάσεις του μποροΰσαν εύκολα ν ’ άλλάζουν άνάλο

γα μέ τίς άναγκαιότητες αύτές. Ώστόσο, οί οίκονομικές λει

τουργίες κατέχουν πιά τώρα —λόγω τοΰ σημερινού ρόλου τοΰ

Κράτους στήν οίκονομία πού άλλάζει τό σύνολο τοΰ πολιτικού

χώρου— τή δεσπόζουσα θέση μέσα στό Κράτος. Αύτή ή όλική

άλλαγή τού πολιτικού χώρου δέν άντανακλά μόνο τήν υπεροχή,

μέσα στό σημερινό Κράτος, τών οίκονομικών του λειτουργιών,

άλλά καί δείχνει τό νόημα αύτής τής ύπεροχής. Δέν πρόκειται

άπλώς γιά νέες οίκονομικές δραστηριότητες πού δεσπόζουν, σάν

τέτοιες, πάνω σέ άλλες δραστηριότητες πού αυτές μένουν άμε-τάβλητες. Τό σύνολο τών ένεργειών τοΰ Κράτους αναδιοργανώ

νεται τώρα σέ σχέση μέ τόν οίκονομικό του ρόλο. Αύτό Ισχύει δχι

μόνο γιά τά Ιδεολογικά-κατασταλτικά μέτρα τοΰ Κράτους, άλλά

καί γιά τή δράση τυι, ιά τήν πειθαρχική όμαλοποίηση, γιά τή

δόμηση τοΰ χώρου καί τοΰ χρόνου, τήν καθιέρωση νέων διαδι

κασιών καπιταλιστικής έξατομίκευσης καί σωμάτωσης, τήν

έκπόνηση στρατηγικών μεθόδων, τήν παραγωγή τής έπιστήμης.

"Ολα τούτα άνοίγουν τόν δρόμο σέ σημαντικές θεσμικές μεταβολές πού θίγουν τό σύνολο τών μηχανισμών τοΰ Κράτους, καί

πού έχουν άκριβώς ώς όδηγητικό νήμα τόν σημερινό οίκονομι

κό ρόλο του.




Δέν μπορούμε έπομένως σέ καμιά περίπτωση, σήμερα πε

ρισσότερο άπό ποτέ, νά διαλύσουμε τίς οίκονομικές λειτουργίεςτού Κράτους μέσα σ ’ έκεΐνες τής άσκησης τής νόμιμης βίας καί

τής άναπαραγωγής-ένστάλαξης τής κυρίαρχης Ιδεολογίας. Οί

οίκονομικές αύτές λειτουργίες συνδέονται άμεσα μέ τόν ρυθμό

τής συσσώρευσης καί άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου. Διατηρούν

τήν Ιδιοτυπία τους σέ σημείο μάλιστα πού όρισμένες μείζονες

έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ Κράτους τοποθετούνται σήμερα άνά

μεσα στόν οίκονομικό ρόλο του καί στόν ρόλο του γιά τή

διαφύλαξη τής τάξης καί τήν όργάνωση τής συναίνεσης. Οί

λειτουργίες αύτές άκολουθοΰν, ώς ένα βαθμό, τή δική τους

λογική. Δέν μποροΰν πιά νά ύποκύπτουν στίς έπιταγές τής

διαφύλαξης τής δημόσιας τάξης: τά οίκονομικά μέτρα δημιουρ

γούν, τά ίδια, ταραχές πού τό Κράτος δύσκολα πιά μπορεΐ νά τίς

θέσει ύπό έλεγχο. Δέν μποροΰν πιά νά ύπαχθοΰν στήν όργάνωση

τής συναίνεσης: θέτουν σέ άμφισβήτηση τήν εΙκόνα τοΰ Κρά

τους έγγυητή τής γενικής εύημερίας καί τοΰ γενικού συμφέρον

τος, διότι φανερώνουν τήν ύποταγή τοΰ Κράτους στά συμφέρον

τα τοΰ κεφαλαίου.

Αύτό συμβαίνει διότι ή τέτοια άνάμιξη τοΰ Κράτους στήν

οίκονομία είναι σήμερα, ώς ένα βαθμό, άπερίσταλτη: τό Κράτος

δέν μπορεΐ πιά ν ’ άποφεύγει τίς συνέπειες τών οίκονομικών του

λειτουργιών άπέχοντας άπό τήν έκπλήρωσή τους. "Ως ένα

βαθμό, πού μπορεΐ νά ποικίλλει κατά τίς περιπτώσεις καί τίς

συγκυρίες, ό ρυθμός συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου έπιβάλλειτώρα άμεσα στό Κράτος τίς λειτουργίες αύτές. Τό Κράτος δλο

καί δυσκολότερα μπορεΐ νά προσαρμόζει τήν οίκονομική στρα

τηγική του στή γενική πολιτική του γιά τήν όργάνωση τής

ήγεμονίας. ’Οφείλει νά πάρει τοΰτα τά άπαραίτητα τώρα γιά τήν

άναπαραγωγή τοΰ κεφαλαίου μέτρα, έστω κι άν αύτό δημιουργεί

σοβαρά προβλήματα γιά τήν ήγεμονία: τά μέτρα αύτά όξύνουν

άκριβώς τίς άντιφάσεις μέσα στόν ίδιο τόν συνασπισμό έξου

σίας καί άνάμεσα σ ’ αύτόν καί τίς δυναστευόμενες τάξεις, καίγίνονται ένας μείζων παράγοντας κρίσεων πού, έτσι, ξεπερνούν

τήν άπλή οίκονομική κρίση. Αύτή ή δυσκαμψία τοΰ σημερινού

Κράτους, πού συνδέεται μέ τήν άπόλυτα συσχετική έπέκταση




τοΰ χώρου τοΰ Κράτους καί τοΰ χώρου-διαδικασίας άναπαραγω

γής τοΰ κεφαλαίου, περιορίζει σημαντικά τό φάσμα τών πολιτικών έπιλογών καί τό πεδίο τών τακτικών πού είναι Ικανές νά

άναπαράγουν τήν ταξική ήγεμονία. Αύτή ή διεύρυνση τοΰ

Κράτους δέν είναι διεύρυνση τής Ισχύος του έναντι τής οίκονο-

μίας, άντίθετα είναι διεύρυνση τής έξάρτησής του άπ' αύτήν,

διότι άντιστοιχεΐ σέ μιά υπαγωγή τοΰ συνόλου τών οίκονομικο-

κοινωνικών τομέων στή διαδικασία συσσώρευσης τοΰ κεφα

λαίου. Κάθε φορά πού έξαρτοποιεΐται τό σύνολο τών οίκονομι-

κών ένεργειών τοΰ Κράτους άποκλειστικά άπό όρισμένες σκό

πιμες «πολιτικάντικες» έπιλογές καί τακτικές τών ήγετών του, ή

δράση τοΰ Κράτους «ύπερπολιτικοποιεΐται».

"Αν δμως ή καθαυτό διαδικασία συσσώρευσης τοΰ κεφα

λαίου ρυθμίζει τώρα άμεσα τή δράση τοΰ Κράτους, δένέκφράζε-

ται μέσα σ' αύτό παρά συναρθρωμένη καί ένταγμένη στή συνο

λική πολιτική του. Κάθε οίκονομικό μέτρο τοΰ Κράτους έχει

έτσι ένα πολιτικό περιεχόμενο, δχι μόνο μέ τή γενική έννοια

μιάς συμβολής στή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου καί στήν έκμε-

τάλλευση, άλλά καί μέ τήν έννοια μιάς άναγκαίας προσαρμογής

στήν πολιτική στρατηγική τής ήγεμονικής μερίδας. "Οχι μόνο

οί πολιτικο-ιδεολογικές λειτουργίες τοΰ Κράτους ύπάγονται

τώρα στόν οίκονομικό ρόλο του, άλλά καί οί οίκονομικές

λειτουργίες είναι τώρα άμεσα έπιφορτισμένες μέ τήν άναπαρα

γωγή τής κυρίαρχης Ιδεολογίας: βλέπουμε συγκεκριμένα τή

μετατόπιση τής κυρίαρχης Ιδεολογίας πρός τόν τεχνοκρατισμό,πρός τήν είκόνα τοΰ Κράτους έγγυητή τής άνάπτυξης ή τής

εύημερίας, κοντολογίς τήν Ιδεολογία τοΰ Κράτους-Πρόνοιας.

"Ετσι, οί έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ σημερινού Κράτους δέν

έντοπίζονται μόνο άνάμεσα στίς οίκονομικές ένέργειές του καί

στήν Ιδεολογική δράση του, άλλά καί μέσα στίς ίδιες τίς

οίκονομικές ένέργειές του: κυρίως άνάμεσα σ ’ έκεϊνες πού

συνδέονται άμεσα μέ τίς άναγκαιότητες τής μονοπωλιακής

συσσώρευσης καί σ ’ έκεΐνες πού άποβλέπουν —μέ τήν πραγματοποίηση άσταθών συμβιβασμών— στήν όργάνωση τής συναί

νεσης τών δυναστευόμενων τάξεων. Μ ’ άλλα λόγια, πρόκειται

γιά μιά οίκονομική πολιτική τρομερά άντιφατική αύτή καθαυτή.




Πρέπει έπομένως ν' άποφύγουμε τόν διπλό σκόπελο: είτε

νά «ύπερπολιτικοποιήσουμε» μέ ίδεαλιστικό τρόπο τήν οίκονο-μική δραστηριότητα τοΰ Κράτους, άνάγοντάς την μόνο στήν

πολιτική θέληση τής ήγεμονικής μερίδας καί τών ήγετών της·

είτε νά δοΰμε αύτή τή δραστηριότητα μέ οίκονομιστικό τρόπο,

ώς άπομονωμένη άπό τή συνολική πολιτική τοΰ Κράτους, ώς

όφειλόμενη σέ ένδογενεΐς άναγκαιότητες τής «παραγωγής» ή

στήν «τεχνολογική πολυπλοκοποίηση» τών σημερινών κοινω

νιών.

01 λειτουργίες τοΰ Κράτους ένσαρκώνονται στή θεσμική

ύλικότητα τών μηχανισμών του: ή είδικότητα τών λειτουργιών

συνεπάγεται τήν έξειδίκευση τών μηχανισμών πού τίς έκτελοΰν

καί γεννά ίδιάζουσες μορφές κοινωνικού καταμερισμού τής

έργασίας μέσα στό ίδιο τό Κράτος.

' Η έξειδίκευση αύτή είχε δώσει έδαφος σέ μιάν άντίληψη

πού διαφοροποιούσε αύτούς τούς μηχανισμούς σέ κρατικούς

κατασταλτικούς μηχανισμούς καί σέ κρατικούς Ιδεολογικούς

μηχανισμούς. Τό βασικό σφάλμα αύτής τής άντίληψης ήταν δτι

περιόριζε τό Κράτος στήν άσκηση τής καταστολής καί στήν

άναπαραγωγή τής κυρίαρχης Ιδεολογίας. 'Υπάρχουν μιά σειρά

κρατικοί μηχανισμοί πού έκπληρώνουν κατεξοχήν άλλες λει

τουργίες άπό τήν καταστολή καί τήν άναπαραγωγή τής κυρίαρ

χης Ιδεολογίας. Οί κρατικοί μηχανισμοί έξάλλου πού έχουνάλλο προορισμό άπό τήν οίκονομική παρέμβαση έχουν συνάμα

κι έναν οίκονομικό ρόλο: λογουχάρη ή διοίκηση, τό δικαστικό

σώμα, δ στρατός, ή ’Εκκλησία, τά μέσα ένημέρωσης, κτλ.

Οίκονομικός ρόλος τοΰ Κράτους, πού μαζί μέ δλόκληρη σειρά

άλλες δραστηριότητες τοΰ Κράτους, άποκρυβόταν δλότελα γιά

νά προβάλλεται μόνο ή καταστολή καί ή άναπαραγωγή τής

κυρίαρχης Ιδεολογίας.

Κάτι περισσότερο: άκόμα καί στίς προγενέστερες μορφέςτοΰ καπιταλιστικού Κράτους, δταν ή οίκονομική άνάμιξη τού

Κράτους ήταν ύποταγμένη στήν άσκηση κυρίως τής καταστο

λής καί στήν άναπαραγωγή τής κυρίαρχης Ιδεολογίας, αύτό δέν




έμπόδιζε τήν ύπαρξη, μέσα στό Κράτος, ένός ένεργοΰ οίκονομικοΰ

μηχανισμοΰ. Ά λλά τό ζήτημα μπαίνει σήμερα άκόμα πιό ξεκάθαρα: οί οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους, ή δεσπόζουσα

θέση τους μέσα στό Κράτος, όδηγοΰν σέ νέες μορφές έξειδίκευ-

σης όρισμένων όργάνων τοΰ Κράτους γιά τήν έκπλήρωση αύτών

τών λειτουργιών. Ή άναδιοργάνωση, ή έπέκταση καί ή παγίω-

ση αύτοΰ τού ένεργοΰ κρατικού οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ, βάση

γιά τήν άναδιάρθρωση τοΰ κρατικού χώρου, δέν μποροΰν νά

νοηθοΰν παρά μόνο άν διαλυθεί μιά όρισμένη άναλογική είκόνα

διαφοροποίησης μέσα στό κλειστό πεδίο τών κρατικών μηχανι

σμών. Αύτή ή άναδιοργάνωση φαίνεται καθαρά τόσο στήν

έντατική έξειδίκευση κρατικών μηχανισμών καί κλάδων (άπό

τήν ’Επιτροπή σχεδιασμοΰ ώς τό INSEE —’Εθνικό Ίνστιτοΰτο

Στατιστικής καί Οίκονομικών Μελετών— κι ώς τή DGRST

—Γενική Διεύθυνση Πληροφοριών γιά τήν Ασφάλεια τής

’ Επικράτειας— καί τούς διάφορους οίκονομικούς όργανισμούς

καί πρίν άπ’ δλα τό Οίκονομικό καί Κοινωνικό Συμβούλιο στή

Γαλλία)· δσο καί στή δημιουργία ένοποιημένων δικτύων πού

διασχίζουν τούς διάφορους κρατικούς μηχανισμούς (δπως είναι

σήμερα, στήν Γαλλία, ή DATAR —Διεύθυνση όρθολογικής

έδαφικής όργάνωσης τής περιφερειακής άνάπτυξης)· δσο έπί

σης στήν έγκατάσταση χωριστών κυκλωμάτων μέσα σέ διάφο

ρους κρατικούς μηχανισμούς (οί διάφορες είδικά οίκονομικές

έπιτροπές ή διευθύνσεις μέσα σέ κάθε κρατικό μηχανισμό ή

κλάδο, άπό τόν στρατό ώς τό σχολείο καί τή δικαιοσύνη) στόέπίπεδο τοΰ κεντρικοΰ καί τού περιφερειακού ή τοΰ τοπικού

μηχανισμού- τέλος, στήν έξειδίκευση όρισμένων όργάνων τών

διαφόρων κρατικών μηχανισμών (άπό τήν Κοινοβουλευτική

’ Επιτροπή Δημόσιων Οίκονομικών ώς τόν τομέα τοΰ πυρηνικοΰ

έξοπλισμοΰ τοΰ στρατοΰ κι ώς τούς κλάδους τής τεχνικής

έκπαίδευσης καί τής έπιμόρφωσης τού διδακτικού προσωπικού

σέ μόνιμη βάση).

Ό μηχανισμός αύτός έχει ένα όλότελα Ιδιαίτερο θεσμικόπλαίσιο, διότι συγκεντρώνει δλο καί περισσότερες οίκονομικές

λειτουργίες τοΰ Κράτους, άκόμα κι έκεΐνες πού ήταν προηγού

μενα καταμερισμένες άνάμεσα στούς διάφορους μηχανισμούς




του: άμεσα συνδεόμενος μέ τή διαδικασία συσσώρευσης-άνα-

παραγωγής τοΰ κεφαλαίου, είναι ό πιό ευεπηρέαστος άπό τόνρυθμό καί τίς άντιφάσεις αύτής τής διαδικασίας. ' Ο μηχανισμός

αύτός —δ πιό σημαδεμένος άπό τή δυσκαμψία πού έπιβάλλει

στό Κράτος ή σημερινή διαδικασία παραγωγής καί άναπαραγω-

γής τοΰ κεφαλαίου— φανερώνει παράλληλα τά δρια καί τούς

περιορισμούς τοΰ φάσματος τών πολιτικών έπιλογών καί τών

έφικτών τακτικών στήν όργάνωση τής ταξικής ήγεμονίας. *0

μηχανισμός αύτός —ό λιγότερο υποκείμενος στά άπρόοπτα τών

συγκυριακών πολιτικών προσανατολισμών τών διαφόρων κυ

βερνήσεων —άκολουθεΐ συχνά μιά δική του λογική πού βρίσκε

ται σέ σχετική άντίφαση μέ τή γενική πολιτική τοΰ Κράτους: ή

κατάσταση τόσο τών ΗΠΑ δσο καί τών κυριότερων εύρωπαϊκών

χωρών τίς δύο τελευταίες δεκαετίες τό έπιμαρτυρεΐ. ' Ο μηχανι

σμός είναι έκεΐνος πού δείχνει μέ τόν πιό ξεκάθαρο τρόπο τή

συνέχεια τοΰ Κράτους, άν καί είναι ό πιό άμεσα μπλεγμένος τόσο

στίς έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ συνασπισμού έξουσίας δσο καί

στίς άντιφάσεις άνάμεσα στόν τελευταίο καί στίς δυναστευόμε

νες τάξεις.

Βέβαια, ό κρατικός αύτός οίκονομικός μηχανισμός είναι

σήμερα μιά άπό τίς προνομιακές έδρες τής μονοπωλιακής

μερίδας πού κατέχει τήν ήγεμονία μέσα στόν συνασπισμό

έξουσίας, κι αύτό δέν είναι τυχαίο. Ά λλά ή έπιρροή αύτοΰ τοΰ

μηχανισμού δέν όφείλεται μόνο στή θέση του μέσα στό σχήμα

τής κρατικής έξουσίας: ό μηχανισμός αύτός κατέχει έναν όργα- νικό ρόλο στήν άναπαραγωγή τοΰ συνολικού κύκλου τοΰ κεφα

λαίου, σ’ δλες τίς πλευρές του καί σ ’ δλους τούς τομείς δπου

έκτείνεται αύτός ό κύκλος. Οί άλλες μερίδες τοΰ κεφαλαίου

άντιπροσωπεύονται έξίσου μέσα του. Ά ν τό μονοπωλιακό

κεφάλαιο έδρεύει έκεΐ μέ τρόπο προνομιακό, τοΰτο γίνεται

έπίσης στό βαθμό πού ό μηχανισμός αύτός έκπληρώνει τίς

γενικές οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους στή σημερινή

φάση τοΰ καπιταλισμοΰ. ’Ενάντια σέ όλόκληρη σειρά άπόαύταπάτες, θά πώ άπλώς δτι άλλαγές στήν κρατική έξουσία

(κυρίως μιά άμφισβήτηση τής μονοπωλιακής ήγεμονίας) δέν

μποροΰν, μέσα σέ τοΰτο τόν μηχανισμό περισσότερο άπ’ δ,τι σέ




κάθε άλλον, νά μετατραποΰν αύτόματα ή μηχανικά σέ μεταβολές

τής ίδιας τής ΰλικότητάς του.

"Οπως δμως είναι άδύνατο νά νοηθούν οίκονομικές ένέργειες

τοΰ Κράτους «καθαρές» καί χωρισμένες κατά κάποιον τρόπο

άπό τίς άλλες του άποστολές, έτσι είναι άδύνατο νά νοηθεί ό

οίκονομικός μηχανισμός τοΰ Κράτους ώς ένας μηχανισμός

ξέχωρος καί χωρισμένος άπό τούς άλλους κρατικούς μηχανι

σμούς καί δργανα. ΟΙ τελευταίοι, δποιας κατηγορίας κι άν είναι,

έκπληρώνουν έπίσης οίκονομικές λειτουργίες καί άναδιαρθρώ-

νονται στό πλαίσιο τής άναδιοργάνωσης τοΰ πολιτικοΰ χώρου,

σύμφωνα μέ τή συγκρότηση καί τή λειτουργία αύτοΰ τοΰ οίκονο-

μικοΰ μηχανισμού: θεσμική υλοποίηση τής δεσπόζουσας θέσης

τών οίκονομικών λειτουργιών τοΰ Κράτους —συγκεντρωμένων

στόν οίκονομικό μηχανισμό του— έναντι τών άλλων λειτουρ

γιών τοΰ Κράτους. ' Ο γοργός καί έπιταχυνόμενος μαρασμός τοΰ

Κοινοβουλίου καί τών θεσμών τής άντιπροσωπευτικής δημο

κρατίας πρός δφελος τής ’Εκτελεστικής έξουσίας, ή ύποχώρη-

ση τοΰ ρόλου τών πολιτικών κομμάτων έναντι τής κρατικής

γραφειοκρατίας καί διοίκησης κτλ., όφείλονται έπίσης στόν

σημερινό ρόλο αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ. Μπορεΐ νά γραφτεί

όλόκληρη Ιστορία τών μεταβολών στό στρατό, στό σχολείο,

στή διοίκηση ή στό δικαστικό σώμα, σύμφωνα μέ τή συγκρότη

ση καί τή στερέωση τοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ τοΰ Κράτους.

' Ο μηχανισμός αύτός έπομένως συμμετέχει έπίσης, καί στόάκέραιο, στό συνολικό πολιτικό σύστημα τοΰ Κράτους. Ά πο-

τελεΐ ένα πολιτικό δργανο δχι μόνο έπειδή λειτουργεί δπέρ τής

συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου, άλλά κι έπειδή έκφράζει, μέ

είδική μορφή, τούς πολιτικούς συμβιβασμούς καί τακτικές πού

διεξάγονται μέσα στό Κράτος. Αύτός ό πολιτικός χαρακτήρας

διαποτίζει, σέ άνισους βέβαια βαθμούς, τό σύνολο τοΰ κρατικού

οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ καί τό σύνολο τών λειτουργιών του. Θά

ήταν πέρα γιά πέρα σφάλμα νά έκλάβουμε τοΰτο τόν μηχανισμό(καί τίς λειτουργίες του) χωρισμένο σέ δύο ξεχωριστά μέρη:

σ ’ έναν τεχνικο-διοικητικό μηχανισμό, λίγο ή πολύ πολιτικά

ούδέτερο. πού παίρνει,.τάχα τεχνικο-οικονομικά μέτρα άπαραί-



TO ΚΡΑΤΟΙ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 247

τητα γιά κάθε «παραγωγική διαδικασία», δποια κι άν είναι αύτή·

καί σ ’ Εναν ύπερ-μηχανισμό πολιτικο-οικονομικό πού συγκεντρώ νει μέσα του, καί άποκλειστικά, τίς ρυθμίσεις τού Κράτους μόνο

ύπέρ τής ήγεμονικής μερίδας τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου.

Δέν θά διστάσω νά σταθώ καί πάλι σέ τούτη τήν έξαιρετικά

δυσκολοξερίζωτη αύταπάτη γιά μιά τάχα διπλή φύση τοΰ Κρά

τους, έτσι δπως έκφράζεται, αύτήν τή φορά , στήν άνάλυση τοΰ

οίκονομικοΰ μηχανισμού της. ' Υπενθυμίζω δτι αύτή ή αύταπάτη

έχει τίς ρίζες της σέ μιά οίκονομιστική-τεχνικιστική άντίληψη

τής ίδιας τής παραγωγικής διαδικασίας: οί παραγωγικές δυνά

μεις θεωρούνται δτι άνήκουν σ ’ ένα έπίπεδο σάν νά λέμε αύτό-

νομο καί ξέχωρο άπό τίς σχέσεις παραγωγής καί ή πάλη τών

τάξεων στήν οίκονομία περιορίζεται τάχα μόνο στίς σχέσεις

παραγωγής. ' Η βασική άντίθεση βρίσκεται τάχα άνάμεσα στήν

άνάπτυξη —τήν περίφημη «κοινωνικοποίηση»— τών παραγω

γικών δυνάμεων άπό τή μιά μεριά, καί στίς σχέσεις παραγωγής

—Ιδιωτικές— άπό τήν άλλη. Προβάλλεται ή ύπόθεση γιά έναν

διαχωρισμό παραγωγικών δυνάμεων καί σχέσεων παραγωγής,

κατόπιν ό διαχωρισμός έντοπίζεται σ ’ ένα Κράτος κατά κάποιον

τρόπο διχοτομημένο, πού μέ τή σειρά του μοιράζει τόν οίκονο-

μικό μηχανισμό σέ δύο. Σ ’ έναν «διευρυμένο» οίκονομικό μηχα

νισμό, πού άντιστοιχεΐ στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνά

μεων κι έκπληρώνει δχι μόνο τίς λειτουργίες πού υποτίθεται πώς

έχει όποιοδήποτε Κράτος, σέ σχέση μέ τίς παραγωγικές δυνά

μεις, άλλά καί λειτουργίες σοσιαλιστικές ήδη πού άνταποκρί- νονται στήν «κοινωνικοποίηση» αύτών τών παραγωγικών δυνά

μεων: μηχανισμό βασικά τεχνικο-διοικητικό πού δέν μπαίνει

ζήτημα μετασχηματισμού του κατά τή μετάβαση στόν σοσιαλι

σμό, άλλά άνάπτυξής του. Καί σ ’ έναν πολιτικο-οίκονομικό

μηχανισμό πού άντιστοιχεΐ στίς σχέσεις παραγωγής καί στήν

πάλη τών τάξεων, ύπερ-Κράτος τών μονοπωλίων πού, μόνο

αύτό, πρέπει νά μετασχηματιστεί. ' Η κύρια άντίφαση μέσα στόν

οίκονομικό μηχανισμό είναι, σύμφωνα μέ τήν άντίληψη αύτή, ήάντίφαση μεταξύ τών δυό τούτων μερών.

’Αναλύσεις άνακριβεΐς: άν οί παραγωγικές δυνάμεις έχουν

μιά δική τους ύλικότητα, πού δέν μπορούμε νά τήν άγνοοΰμε, δέν




υπάρχουν ώστόσο ποτέ παρά μόνο σέ ένότητα μέ καθορισμένες

σχέσεις παραγωγής καί μέ τό προβάδισμά τους. Ή πάλη τώντάξεων είναι πιά τώρα τοποθετημένη στήν καρδιά τής έργασια-

κής διαδικασίας: ή βασική άντίφαση τοΰ καπιταλισμού είναι

μιά ταξική άντίφαση, ή άντίφαση άνάμεσα στήν έκμεταλλεύτρια

τάξη καί τίς τάξεις πού ύφίστανται τήν έκμετάλλευση. Δέν

ύπάρχουν οίκονομικές λειτουργίες πού κάθε Κράτος όφείλει νά

έκπληρώνει άπέναντι στήν «παραγωγή γενικά». Τέτοιες λει

τουργίες δέν ύπάρχουν παρά έπενδυμένες στήν πάλη τών τάξεων

κι έχουν έπομένως πολιτικό χαρακτήρα καί περιεχόμενο. Ή

βασική άντίφαση αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ βρίσκεται άνάμεσα σέ

τακτικές ούσιαστικά πολωμένες γύρω άπό τά συμφέροντα τοΰ

κεφαλαίου καί τής ήγεμονικής μερίδας του, τοΰ μονοπωλιακού

κεφαλαίου, καί σέ τακτικές τίς όποιες έπιβάλλει ή πάλη τών

τάξεων πού ύφίστανται τήν έκμετάλλευση: ή άντίφαση αύτή

διαπερνά, σέ διαφορετικούς βαθμούς, τό σύνολο τών δικτύων καί

κλάδων τοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ τοΰ Κράτους.

"Υστερα άπ’ αύτό, μένει νά δοΰμε τίς διάφορες καί, φαινομε

νικά, πολύ έτερογενεΐς, οίκονομικές λειτουργίες τοΰ Κράτους

στήν όργανική συνάρθρωσή τους, καί όχι μέ τή μορφή μιάς

περιγραφικής πρόσθεσης-συσσώρευσης.

Ή έρευνα αύτή πρέπει νά πάρει ώς οδηγητικό μίτο τήν

πτωτική τάση τοΰ ποσοστού κέρδους καί νά θεωρήσει, βασικά,αύτές τίς παρεμβάσεις τοΰ Κράτους ώς ένεργοποίηση τών άντι-τά-

σεων πρός τήν πτωτική τούτη τάση σέ σχέση μέ τίς νέες

συντεταγμένες —στή σημερινή φάση— τού σχηματισμού τοΰ

μέσου ποσοστού κέρδους: τό σύνολο τών οίκονομικών παρεμ

βάσεων τοΰ Κράτους σπονδυλώνεται, τελικά, γύρω άπό τοΰτο

τόν βασικό ρόλο. Θά πρέπει δμως ήδη νά έχουμε δεχτεί δτι αύτή

ή πτωτική τάση τοΰ κέρδους βρίσκεται πάντοτε σ ’ ένέργεια

στούς καπιταλιστικούς σχηματισμούς, κάτι πού δέν συγκεντρώ νει πάντοτε τήν όμογνωμία τών έρευνητών τής ’Αριστερός. Δέν

έχω τήν πρόθεση νά μπώ έδώ στή συζήτησ η: θά έπισημάνφ μόνο

δτι μιά σειρά άντιρρήσεις στή μαρξιστική θεωρία τής πτωτικής




μέσα στό κεφάλαιο; β) δν πρέπει ν ’ άναφερθοΰμε καί στίς δύο,

μπορούμε νά τίς τοποθετούμε στό ίδιο έπίπεδο, καί άν δχι, ποιάάπό τίς δύο παίζει τόν κύριο ρόλο·.

Νομίζω, δπως συχνά τό έχω έξηγήσει, πώς τό δεύτερο

πρόβλημα είναι τό σημαντικότερο. Είναι γνωστό δτι ό ρόλος

τού Κράτους στόν έκπεσμό τής άξίας όρισμένων τμημάτων τοΰ

σταθεροΰ κεφαλαίου χρησιμοποιήθηκε άπό δρισμένους έρευνη-

τές συγκεντρωμένους γύρω άπό τό περιοδικό Economie et Politi

que, δπως ό Π. Μποκαρά καί ό Φ. Χερτζόγκ, έρευνητές πού

έκαμαν νά προχωρήσει σημαντικά ή γνώση μας γιά τή σημερινή

οίκονομική πραγματικότητα3. Οί κυριότερες σημερινές παρεμ

βάσεις τοΰ Κράτους (διάφορες κρατικές έπιχορηγήσεις καί

έπενδύσεις, δημόσιο καί έθνικοποιημένο κεφάλαιο) τείνουν

στήν ένεργοποίηση ένός μέρους τοΰ κεφαλαίου μέ ποσοστό

κέρδους χαμηλότερο άπό τό μέσο, ή καί μέ ποσοστό μηδέν ή καί

άρνητικό, γιά νά έξουδετερωθεΐ ή πτωτική τάση πρός δφελος

τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου στό σημερινό πλαίσιο τής ύπερ-

συσσώρευσης. Ώστόσο, πολλοί κατέκριναν άδικα αύτές τίς

άναλύσεις, μέ τό άντεπιχείρημα δτι, άν υποθέσουμε πώς ή

λειτουργία τοΰ δημόσιου κεφαλαίου είναι δπως τήν περιγρά

φουν οί πιό πάνω άναλύσεις (πράγμα άλλωστε άναμφισβήτητο),

αύτό δέν άφορά παρά τήν άναδιανομή καί τίς μεταφορές ύπερα-

ξίας άνάμεσα στίς συνιστώσες τής καπιταλιστικής τάξης. Ά

σφαλώς, άλλά αύτό δέν παύει νά σημαίνει δτι πρόκειται έδώ γιά

μιά πραγματική καί ούσιαστική άντι-τάση (πού συνδέεται κυρίως μέ έντονους άγώνες στό έσωτερικό τής καπιταλιστικής

τάξης καί μέ ρωγμές τού συνασπισμοΰ έξουσίας) στήν πτωτική

τάση. Τά άληθινά προβλήματα βρίσκονται άλλοΰ:

ι Βρίσκονται στήν άνάγκη νά έντοπιστεΐ ή άκριβής θέση

αύτής τής άν ri-'.wv,;. Πρέπει πρίν άπ’ δλα νά φυλαχτούμε

3.'Αναφέρω έντελώς ένδεικτικά καί γιά τή Γαλλία, έκτόςάπό τά έργα τών Ρ.

Boccara καί Ph. Herzog, τίς μελέτες τών J.-P. Delilf.z. Η. C laude καί J.

Lojkinf.·άπό τήν άλλη μεριά, τίς μελέτες τών Ch. Bettelheim. J. Valier, A.

G ranou. Ph. Brachet. A. Emmanueu E. Mandel. Chr. Palloix. H. Brochier,

Chr. Goux. Τέλος, πρόσφατα, τό βιβλίο τών J. Attali καί Μ. G uillaume. Le

capital et son double. 1976.




άπό τήν αύταπάτη δτι τό κρατικοποιημένο κεφάλαιο είναι τάχα,

λόγω τού δημόσιου χαρακτήρα του, βραχυκυκλωμένο καί έξου-δετερωμένο μέσα στή συνολική άναπαραγωγή τού κοινωνικού

κεφαλαίου καί δέν άποτελεΐ ή έπαψε ν ’ άποτελεΐ ούσιαστικά

μέρος τοΰ κεφαλαίου. Τό κεφάλαιο τοΰτο έξακολουθεΐ νά έκμε-

ταλλεύεται (οί δημόσιες έπιχειρήσεις έκμεταλλεύονται τούς

έργαζόμενούς τους), έπομένως νά παράγει ύπεραξία, πράγμα πού

άκριβώς έπιτρέπει, μέ τήν πτώση τής άξίας του, τή μεταφορά

αύτής τής ύπεραξίας πρός άλλους τομείς τοΰ κεφαλαίου. Τό

κεφάλαιο τοΰτο έπομένως, άν καί δημόσιο-κρατικοποιημένο,

έξακολουθεΐ, στό πλαίσιο ένός καπιταλιστικού συστήματος κι

ένός καπιταλιστικού Κράτους, νά ύπάγεται, μέ τή μορφή τοΰ

κρατικοΰ καπιταλισμοΰ, στήν οίκονομική κυριότητα (έκείνη πού

διαφέρει άπό τή νομική κυριότητα καί συνιστά τίς σχέσεις

παραγωγής) τής καπιταλιστικής τάξης, Εστω κι άν τό κεφάλαιο

αύτό δέν άνήκει νομικά σέ όρισμένο άτομικό κεφαλαιούχο.

Αύτό είναι δλο τό νόημα τής συζήτησης πού διεξάγεται τώρα

στούς κόλπους τής Άριστεράς γύρω άπό τίς έθνικοποιήσεις,

γιά τή σημασία τους καί γιά τά δριά τους στό καπιταλιστικό

καθεστώς. Συζήτηση πού τό άληθινό της άντικείμενο δέν περιο

ρίζεται σέ μιά διαζευκτική πρόταση, κρατικοποίηση ή έθνικο-

ποίηση: δτι οί έθνικοποιήσεις δέν πρέπει νά μείνουν σκέτες

κρατικοποιήσεις, δτι πρέπει νά όδηγήσουν σέ μορφές έπέμβα-

σης τών έργαζομένων στή διαχείρισή τους, σ’ αύτό δλοι ή

σχεδόν δλοι, φαίνεται ή λέγεται, συμφωνούν μέσα στήν ’Αριστερά. 'Υπάρχει δμως κάτι άκόμη: τοΰ κάκου γίνεται ή διάκρι

ση μεταξύ κρατικοποίησης κι έθνικοποίησης, ή εύγένεια τοΰ

τελευταίου αύτοΰ δρου δέν πρέπει νά μάς κάνει νά ξεχνάμε πώς

κάθε έθνικοποίηση στό καπιταλιστικό καθεστώς διαφέρει άπό

μιά πραγματική κοινωνικοποίηση καί πώς έδώ βρίσκεται ή θεμε

λιακή διαφορά. Αύτή ή κοινωνικοποίηση, πού άποσπά τά μέσα

παραγωγής άπό τήν οίκονομική κυριότητα καί άπό τή νομή τών

κεφαλαιούχων γιά νά τά θέσει κάτω άπό τόν πραγματικό έλεγχοτών έργαζομένων, συνεπάγεται δχι μόνο μιάν άλλαγή κρατικής

έξουσίας, άλλά καί ούσιαστικές μεταβολές τών σχέσεων παρα

γωγής καί τοΰ κρατικού μηχανισμού. Μόνο ή κοινωνικοποίηση




μπορεΐ νά είναι, μακροπρόθεσμα, μιά πραγματική έναλλακτική

λύση άπέναντι στήν κρατικοποίηση: τό παράδειγμα τών άνατο-

λικών χωρών άρκεΐ γιά νά μάς τό θυμίσει.

Θά πρέπει νά ξέρουμε έπίσης δτι ή άνάμιξη τοΰ Κράτους

πρός τήν κατεύθυνση μιάς υποτίμησης τοΰ κεφαλαίου μέ σκοπό

τήν άνοδο τοΰ μέσου ποσοστοΰ κέρδους, δέν λειτουργεί άπο-

κλειστικά πρός δφελος τών ύπερκερδών τοΰ μονοπωλιακοΰ

κεφαλαίου, έστω κι άν αύτό άποσπά τή μερίδα τοΰ λέοντος. ' Η

δράση τοΰ Κράτους δέν μπορεΐ νά έξβυδετερώσει όλότελα τήν

τάση έξίσωσης τών ποσοστών κέρδους μέσα στό σύνολο τών

μερίδων τοΰ κεφαλαίου, συμπεριλαμβανόμενου καί τοΰ μή μο

νοπωλιακού κεφαλαίου. ' Ορισμένες μερίδες τοΰ μή μονοπωλια

κού κεφλαίου ώφελοΰνται, κι αύτές, άπό τήν άνοδο τοΰ μέσου

ποσοστοΰ κέρδους πού προκύπτει άπό τήν πτώση τής άξίας του

(τό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο έξακολουθεΐ πάντα ν’ άποτελεΐ

μέρος τοΰ καπιταλιστικού συνασπισμού έξουσίας), έστω κι άν τό

Κράτος προσπαθεί ν’ άνασχέσει αύτή τήν έξισωτική τάση διατηρώντας, στό σύνολο, τήν άνισότητα τών κερδών άνάμεσα στό

μονοπωλιακό καί στό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο.

2 Έφόσ ον δμως αύτή ή κρατικοποίηση-ύποτίμηση τοΰ κεφα

λαίου δέν άφορα βασικά παρά τήν άναδιανομή καί τίς μετα

φορές τής δλικής ύπεραξίας άνάμεσα στίς μερίδες τοΰ κεφα

λαίου, ή κύρια καί δεσπόζουσα άντι-τάση στήν πτωτική τάση τοΰ

ποσοστοΰ τοΰ κέρδους βρίσκεται, μακροπρόθεσμα, στό άνέβα-

σμα, άπό τό Κράτος, τοΰ ποσοστοΰ τής ύπεραξίας καί τής έκμετάλ

λευσης. Βέβαια, τό άντίστοιχο βάρος τής μιάς ή τής άλλης άντι-

τάσης έξαρτάται καί άπό τή συγκυρία τών ταξικών άγώνων

(κυρίως τών άντιστάσεων τής έργατικής τάξης) σέ κάθε κοινω

νικό σχηματισμό. Ά ν δμως ή δεύτερη αύτή άντι-τάση τείνει νά

έπικρατήσει, αύτό γίνεται έπειδή σήμερα παρατηρεΐται, Ιδιαίτε

ρα στίς προηγμένες καπιταλιστικές χώρες, μιά ξεκάθαρη μετα

τόπιση άπό τήν έκτατική έκμετάλλευση τής έργασίας, άπό τήνάπόλυτη ύπεραξία (έπίπεδο μισθών καί διάρκεια έργασίας) πρός

τήν έντατική έκμετάλλευση τής έργασίας, πρός τή σχετική

ύπεραξία. Αύτή ή μετατόπιση, συσχετική πρός τή διεθνοποίηση




τών έργασιακών διαδικασιών (ή έκτατική Εκμετάλλευση τής

έργασίας συγκεντρώνεται στίς δυναστευόμενες χώρες), πρός τήδιευρυμένη υπαγωγή τής έργασιακής δύναμης στίς καπιταλιστι

κές σχέσεις καί στήν αύξανόμενη ύπεροχή τής «νεκρής έργα

σίας» έναντι τής «ζωντανής έργασίας», συμπεριλαμβάνει τήν

άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας καί τίς τεχνολογικές

καινοτομίες. ' Η μετατόπιση αύτή δίνει τώρα στό Κράτος έναν

βασικό ρόλο στή διευρυνόμενη άναπαραγωγή τής έργασιακής δύνα

μης, άναπαραγωγή πού ό χώρος της έκτείνεται πολύ πέρα άπό τή

διαδικασία κατάρτισης αύτής τής δύναμης. "Αν όλόκληρησειρά ένέργειες τού Κράτους στήν έπιστημονική έρευνα καί τίς

τεχνολογικές καινοτομίες, στίς βιομηχανικές άναδιαρθρώσεις,

στήν έκπαίδευση καί τήν έπαγγελματική μόρφωση, άλλά καί σέ

τομείς δπως ή στέγαση, ή ύγεία, οί μεταφορές, ή κοινωνική

μέριμνα, ή όρθολογική γεωγραφική κατανομή τών οίκονομικών

δραστηριοτήτων, ή συλλογική κατανάλωση είναι σήμερα άπο-

φασιστικές, έπειδή, ένώ φαινομενικά είναι έτερογενεΐς, συναρ

θρώνονται γύρω άπό τόν ρόλο τού Κράτους στή διευρυνόμενη

άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης. Άναπαραγωγή πού δέν

είναι πιά ό άπλός «δρος» τής έκμετάλλευσης, άλλά —λόγω τής

σημερινής τάσης στή μετατόπιση άπό τήν έκτατική έκμετάλ-

λευση/άπόλυτη ύπεραξία πρός τήν έντατική έκμετάλλευση/

σχετική ύπεραξία (παραγωγικότητας τής έργασίας)— βρίσκεται

στήν καρδιά τής παραγωγής τής ύπεραξίας. Τό γεγονός δτι αύτά

τά μέτρα άποβλέπουν, περισσότερο κι άπό τήν υποτίμηση

όρισμένων μερίδων τού κεφαλαίου, στήν άνοδο τής έκμετάλλευ

σης μέ τή διευρυνόμενη άναπαραγωγή-ρύθμιση τής έργασιακής

δύναμης, έχει σημαντικές έπιπτώσεις: αύτό έπιτρέπει ταυτόχρο

να νά έντοπίσουμε τήν άμεση πολιτική πλευρά αύτών τών

παρεμβάσεων καί νά σημειοθετήσουμε τούς Ιδεολογικοπολιτι

κούς τους στόχους.

Μπορούμε έτσι νά διασαφηνίσουμε πρώτα πρώτα τό ζήτημα

τών τομέων δπου διεξάγεται ή βασική δράση τοΰ Κράτους. Ή

άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης γίνεται μέσα σέ δρια πού




τά έπιβάλλουν οΐ σχέσεις παραγωγής: δέν πρόκειται ποτέ γιά

μιάν άπλή τεχνική κατάρτιση, άλλά γιά τό δτι ή διευρυνόμενηαύτή άναπαραγωγή συνδέεται μέ τόν κοινωνικό καταμερισμό

τής έργασίας. Ή άνάμιξη έπομένως τού Κράτους πρέπει νά

άφορά, κατά πρώτο λόγο, τίς ίδιες τίς σχέσεις παραγωγής, γιά νά

τούς έπιβάλει τροποποιήσεις πού, μόνες αύτές, νά κάνουν δυνα

τές τήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασιακής δύναμης

καί τήν αύξηση τής σχετικής υπεραξίας.

Δέν θά προχωρήσω έδώ στίς λεπτομέρειες τού ζητήματος

αύτοΰ, πού τό έχω πραγματευθεΐ στό Οί κοινωνικές τάξεις στόν

σύγχρονο καπιταλισμό. Θά ύπενθυμίσω μόνο δτι όλόκληρη σειρά

παρεμβάσεις τοΰ Κράτους, είτε πρόκειται γιά βιομηχανικές

Αναδιαρθρώσεις, γιά πολλαπλή καί άμεση βοήθεια σέ όρισμένες

μερίδες τού κεφαλαίου ή γιά τήν όρθολογική γεωγραφική

κατανομή τών οίκονομικών δραστηριοτήτων —πού άφοροΰν

βέβαια καί τήν άναδιανομή τής ύπεραξίας καί τίς μεταφορές

της— άποβλέπουν, πιό θεμελιακά, σ ’ αύτή τήν άλλαγή τών

σχέσεων παραγωγής, δρο άπαραίτητο γιά τήν άναπαραγωγή τής

έργασιακής δύναμης σέ συνάρτηση μέ τήν άνοδο τοΰ ποσοστοΰ

τής έκμετάλλευσής της. Τά μέτρα τούτα κάνουν τό Κράτος νά

είναι ό άμεσος πρωτουργός τής συγκέντρωσης καί κεντρικοποί-

ησης τοΰ κεφαλαίου, πράγμα πού έξυπονοεΐ άκριβώς δτι ή

διαδικασία αύτή δέν είναι ούτε άπλώς τεχνική, ούτε άπλώς

νομική, άλλά δτι καλύπτει σημαντικές άλλαγές τών σχέσεων

παραγωγής: διαφορικές συναρθρώσεις, μέσα στή θέση πούκαταλαμβάνει τό κεφάλαιο καί άνάμεσα στούς διάφορους φορείς

του, τών έξουσιών καί άναβαθμών οίκονομικής νομής καί κυριό

τητας τόσο στό έθνικό δσο καί στό παγκόσμιο έπίπεδο (διεθνο

ποίηση τοΰ κεφαλαίου, πολυεθνικές έπιχειρήσεις κτλ.). Ά ν

αύτή ή διαδικασία συνεπάγεται έπίσης, καί άναγκαστικά, τήν

πτώση τής άξίας όρισμένων μερίδων τοΰ κεφαλαίου (έκείνων

πού έχουν άπορροφηθεΐ ή άπαλλοτριωθεΐ άπό άλλες), τή μετα

φορά τής ύπεραξίας τοΰ μή μονοπωλιακού κεφαλαίου στόμονοπωλιακό κεφάλαιο, άλλά καί τοΰ εύρωπαϊκοΰ κεφαλαίου

στό άμερικανικό κεφάλαιο, αύτό σημαίνει, βασικά, μιάνάναδιά-

ταξη τών σχέσεων παραγωγής μέ τήν έννοια μιάς άναδιοργάνω-




σης τής έργασιακής διαδικασίας: λογουχάρη, άλλαγή τής φυ

σιογνωμίας καί τών όρίων τών διαφόρων παραγωγικών μονάδωνμέ τή συγκρότηση σύνθετων παραγωγικών μονάδων, σέ έθνικό

καί διεθνές έπίπεδο, καί πού κάνει δυνατή μιά έργασιακή

διαδικασία καί μιά παραγωγή, δπως λένε, «όλοκληρωμένη».

Αύτό, μέ τή σειρά του, είναι ό άπαραίτητος δρος γιά μιάν άνοδο

τής παραγωγικότητας τής έργασίας, γιά μιάν αύξηση τών τεχνο

λογικών καινοτομιών καί τήν έφαρμογή τους στήν έργασιακή

διαδικασία (οί διάφορες «τεχνολογικές έπαναστάσεις» προϋπο

θέτουν πάντοτε άλλαγές τών σχέσεων παραγωγής), κοντολογίς

γιά μιάν άνοδο τής έκμετάλλευσης τής έργασίας.

Ή άναφορά στήν άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης

έπιτρέπει δχι μόνο τήν τοποθέτηση τής δράσης τού Κράτους

στόν πρωταρχικό τομέα τών σχέσεων παραγωγής, άλλά καί τήν

άκριβή κατανόηση τής σημασίας της σέ τομείς δπως ή κυκλοφο

ρία ή ή κατανάλωση. ' Η παραγωγή (οί σχέσεις παραγωγής), ένώ

δέν έξαντλοΰν τόν κύκλο τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τοΰ

κεφαλαίου, πού περιλαμβάνει καί τή διανομή, τήν κυκλοφορία,

τήν κατανάλωση, κατέχει ώστόσο μιά καθοριστική θέση στόν

συνολικό κύκλο τής άναπαραγωγής: ή παραγωγή είναι έκείνη

πού καθορίζει τίς σχέσεις άνταλλαγής στήν άγορά (τήν κυκλο

φορία) καί τήν κατανάλωση, καί δχι τό άντίστροφο. Άντίθετα

άπό σειρά δλόκληρη νέο-μαρζιναλιστικές άντιλήψεις, ή άπο-

φασιστική δράση τοΰ Κράτους δέν άφορά τίς συντεταγμένες τής

άγοράς, τόν τομέα τής κυκλοφορίας-άνταλλαγής τών έμπορευμάτων ή τοΰ καθορισμού τών τιμών, κι άκόμη λιγότερο άφορά

τόν τομέα τής άτομικής κατανάλωσης (δπως Ισχυρίζονται δσοι

λογοκοποΰν σήμερα γιά τήν «καταναλωτική κοινωνία»), άλλά

άκριβώς τίς σχέσεις παραγωγής.

Μολαταύτα ή σημερινή άνάμιξη τοΰ Κράτους στήν κατα

νάλωση είναι πολύ πιό σημαντική άπ" δ,τι στό παρελθόν, δχι μέ

τήν έννοια μιάς κάποιας άποκατάστασης τού προβαδίσματος τής

άγοράς στίς καταναλωτικές κοινωνίες, άλλά μέ τήν έννοια τοΰρόλου πού παίζει τό Κράτος στήν άναπαραγωγή, μέ τίς σημερι

νές της μορφές, τής έργασιακής δύναμης. Άναπαραγωγή πού τά

σημερινά μέσα της βρίσκονται στόν τομέα τής συλλογικής




κατανάλωσης , πού ξεπερνά δλο καί περισσότερο —δπως τό

δείχνει ή μεγάλη αύξηση τοΰ ρόλου τοΰ έμμεσου μισθού (τιμήκαί ποιότητα τών συλλογικών μέσων κατανάλωσης καί τών

κοινωνικών παροχών)— τόν άμεσο μισθό πού δίνει ό έργοδότης,

τήν άτομική κατανάλωση: στέγαση, ύγεία, μεταφορές, έκπαί-

δευση, συλλογικές ύπηρεσίες καί έφόδια4. Σ’ αύτούς τούς βασι

κούς χώρους τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τής έργασιακής

δύναμης τοποθετούνται χονδρικά οί παρεμβάσεις τοΰ Κράτους

στήν κατανάλωση. Δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι τό Κράτος έπιδρά

έπίσης, δπως τό έκανε πάντοτε, στήν κυκλοφορία-κατανάλωση

γιά νά μεταβάλει τήν πραγματοποίηση τοΰ κέρδους μέ τήν

πούληση τού έμπορεύματος (άτομική κατανάλωση) καί νά έπε-

κτείνει τίς έμπορικές άγορές καί τήν άξιόχρεη ζήτηση ύπέρ τών

μονοπωλιακών ύπερκερδών (παρεμβάσεις στόν τομέα τών τιμών

καί τών μισθών, τής φορολογίας, τών πιστώσεων, τών έμπορι-

κών άγορών κτλ.). Ά ν δμως ή άνάμιξη τού Κράτους σ ’ αύτό

τόν τομέα γίνεται άποφασιστική, αύτό πετυχαίνεται μέ τή δημό

σια χρηματοδότηση τής συλλογικής κατανάλωσης γιά τήν

αύξηση τής σχετικής ύπεραξίας χάρη στήν άνοδο τής παραγω

γικότητας τής έργασίας5.

Τά παραπάνω μάς έπιτρέπουν άκόμα: νά δείξουμε δτι τό

Κράτος, μέ τήν όγκώδη άνάμιξή του στήν κυκλοφορία-κατανά-

λωση μέ σκοπό τήν άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης,

όδηγεϊται έτσι στό νά παρεμβαίνει δλο καί περισσότερο στή

συνάρθρωση τού κύκλου τής παραγωγής (σχέσεις παραγωγής-έργασιακή δύναμη) μέ τόν κύκλο τής κυκλοφορίας-κατανάλω-

σης· κι αύτό τό κάνει μέ τή σημερινή του διαχείριση τοΰ

χρήματος. Τά παραπάνω μάς έπιτρέπουν άκόμα νά καταλάβουμε

γιατί αύτές οί παρεμβάσεις στόν τομέα τής συλλογικής κατανά

λωσης δέν είναι, οΰτε έδώ, άπλές τεχνικο-οικονομικές ένέργειες

4. Στή Γαλλία, οί έργασίες κυρίως τών Μ. Castfli.s. J. Lojkinf. A. C hau-

vfnft. Cl. L iscia. Fr. G odard. D. M fhl, P. G rfvet. E. Prf.tfseillf. M.

Frfyssinet. Chr. Baudflot. R. Establft. D. Bertaux. Chr. Topalov, Cl. Q uin

καί R. D ulonc.

5. Suzanne de Brunhoff, L 't tat el le capital. 1976.




άλλά έχουν οΰσιασικό πολιτικό περιεχόμενο, πού άλλωστε

άποδείχνεται έτσι πώς είναι πολύ εύρύτερης σημασίας άπ’ δ,τιπιστεύεται συχνά. Δέν πρόκειται ούτε έδώ γιά μέτρα σχετικά μέ

κάποιο έπίπεδο τών παραγωγικών δυνάμεων, πού είναι ούδέτερες

αύτές καθαυτές καί πού άπλώς έχουν έκτραπεΐ καί παρεκκλίνει

έκ τών ύστέρων, έξαιτίας καί μόνο τής κρατικής έξουσίας (τής

θέσης τών μονοπωλίων μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας), ύπέρ

τών μονοπωλιακών υπερκερδών. Βέβαια, αύτή ή ήγεμονία τοΰ

μονοπωλιακού κεφαλαίου έπιβάλλει μιά συγκεκριμένη κατεύ

θυνση στή στρατηγική τοΰ Κράτους. Ά κόμα δμως πιό θεμελια

κά, στόν βαθμό πού αύτές οί παρεμβάσεις άφοροΰν τή συνολική

άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης καί συνδέονται μέ μιά

δομική άναδιοργάνωση τών έργασιακών διαδικασιών, πετυχαί

νουν μιάν άναπαραγωγή σέ βάθος τοΰ καπιταλιστικού κοινωνι

κού καταμερισμού τής έργασίας. Αύτή ή πραγματική διαχείριση-

διακανόνιση τής έργασιακής δύναμης, μέχρι καί τών νέων μορ

φών πειθαρχικής όμαλοποίησης καί ύπαγωγής-ύποταγής στίς

καπιταλιστικές πολιτικο-ιδεολογικές σχέσεις, φαίνεται νά άντι-

βαίνει, ώς πρός τό πολιτικό της περιεχόμενο, στή σκέτη ήγεμο

νία τών μονοπωλίων καί νά γίνεται συνυπόστατη τών καπιταλι

στικών σχέσεων παραγωγής στόν σκληρό τους πυρήνα. Ά π ό

έδώ καί τό έρώτημα: σέ ποιό βαθμό μόνο ή άμφισβήτηση τής

ήγεμονίας τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου μπορεΐ, δίχως ριζική

άνατροπή αύτών τών ίδιων τών σχέσεων, νά πετύχει τή μεταβο

λή τούτων τών νέων μορφών άναπαραγωγής-ντρεσαρίσματοςτής έργασιακής δύναμης, κοντολογίς αύτής τής ούσιαστικής

πλευράς τοΰ Κράτους;

Τά παραπάνω μάς έπιτρέπουν τέλος νά προσδιορίσουμε τήν

έμβέλεια τής σημερινής τάσης πρός τόν κρατισμό: άν δέν

πρόκειται γιά μιάν όμοιόμορφη καί γραμμική τάση, δέν πρόκει

ται οδτε γιά ένα συγκυριακό φαινόμενο όφειλόμενο στά άστάθ-

μητα τής άγοράς ή καί άναστρέψιμο μέ τήν άμφισβήτηση καί

μόνο τής ήγεμονίας τών μονοπωλίων. Τό αύξανόμενο βάρος τοΰΚράτους σ ’ δλους τούς τομείς τής οίκονομικο-κοινωνικής ζωής

φαίνεται έπίσης, σέ μεγάλο βαθμό, νά παραβαίνει τόν ρυθμό

πτώσης τής άξίας τοΰ κεφαλαίου καί νά γίνεται συνυπόστατο




τών νέων μορφών Αναπαραγωγής τής έργασιακής δύναμης στό

σύνολό της."Ολα τούτα μπορούν τώρα νά συγκεκριμενοποιηθούν μέ τήν

πιό διεξοδική έξέταση τοΰ πολιτικοΰ περιεχόμενου αύτών τών

οίκονομικών λειτουργιών.



Οικονομία καί πολιτική

2

Γιά νά έντοπίσουμε τό πολιτικό περιεχόμενο αύτών τών λει

τουργιών ώς πρός τόν Ιδιο τόν συνασπισμό έξουσίας, πρέπει νά

πάρουμε τά πράγματα άπό τή ρίζα καί νά θέσουμε τούτο τό

έρώτημα: γιατί αύτά ή άλλα οίκονομικά μίτρα παίρνονται άπό τό

Κράτος καί δχι άπευθείας άπό τό ίδιο τό κεφάλαιο; Μήπως αύτό

όφείλεται μόνο σέ «οίκονομικούς λόγους»;

Αύτό είναι τό καίριο έρώτημα, τόσο περισσότερο άφού μιά

διεξοδική μελέτη τών διαφόρων καπιταλιστικών σχηματισμών

μάς Αποκαλύπτει ένα έντελώς άξιοσημείωτο γεγονός: δέν

ύπάρχουν ούσιαστικά οίκονομικές λειτουργίες πού νά μήν

μπορούν νά έκπληρώνονται παρά μόνο άπό τό Κράτος. 'Α νέξαιρέσουμε λειτουργίες δπως λογουχάρη ή φορολογία, δλες

έχουν έκτελεστεΐ ή έκτελούνται, άνάλογα μέ τούς διάφορους

κοινωνικούς σχηματισμούς καί τίς διάφορες Ιστορικές περιό

δους, είτε άπό τό Κράτος, είτε άπό τό Ιδιο τό κεφάλαιο, είτε κι

άπό τά δύο. Ά π ό τή δημιουργία τής ύποδομής ή τών γενικών

ύλικών «δρων» τής παραγωγής (σιδηρόδρομοι, μεταφορές,

έπικοινωνίες κτλ.) ώς τή διαχείριση τοΰ νομίσματος, τή στέγα

ση, τή δημόσια ύγεία, τήν έκπαίδευση, τούς συλλογικούς ύλικούς έξοπλισμούς, τήν κατάρτιση τής έργασιακής δύναμης,

καί μέχρι τούς συγκεκριμένους τρόπους διεξαγωγής τής συγκέν-

τρωσης-κεντρικοποίησης τού κεφαλαίου, ό κατάλογος είναι μα-




κρύς. ' Η Ιστορία τοΰ κρατικοΰ παρεμβατισμού δέν είναι οδτε

μιά όμοιογενής Ιστορία μέσα στούς διάφορους κοινωνικούςσχηματισμούς, ούτε μιά γραμμική Ιστορία ένός Κράτους πού

συσσωρεύει καί οίκειοποιεϊται, βαθμιαία, όρισμένες δραστηριό

τητες ή ένδογενεΐς οίκονομικούς τομείς: είναι μιά Ιστορία

άνισης άνάπτυξης, άνάλογα μέ τούς διάφορους σχηματισμούς,

μέ προωθήσεις καί ύποχωρήσεις6. Κι αύτό δέν μπορεΐ νά

έξηγηθεΐ όλοκληρωμένα μέ αίτιες μόνο οίκονομικές.

Ποιές ύποτίθεται πώς είναι αύτές οί αίτιες; "Αν οί πιό πάνω

λειτουργίες έκπληρώνονται άπό τό Κράτος, είναι έπειδή άφο

ροΰν τομείς πού παρουσιάζονται γενικά ώς μή προσοδοφόροι γιά

τό ίδιο τό κεφάλαιο, δηλαδή τό ποσοστό κέρδους τοΰ έπενδυό-

μενου σ ’ αύτούς τούς κεφαλαιικούς τομείς είναι χαμηλότερο

άπό τό μέσο ποσοστό κέρδους.

Πρέπει δμως νά διευκρινίσουμε δτι πρόκειται έδώ γιά ένα

Ιστορικό γεγονός. Οί τομείς αύτοί παρουσιάζονται ώς μή

προσοδοφόροι γιά τό κεφάλαιο μόνο σέ όρισμένους κοινωνικούς σχηματισμούς καί σέ όρισμένες Ιστορικές περιόδους, δπου

τό Κράτος δέν έχει άκόμα δημιουργήσει, μέ τίς παρεμβάσεις

του, τούς δρους προσοδοφορίας τοΰ κεφαλαίου. Πρόκειται

έπομένως γιά ένα φαινόμενο μεταβλητό, άνάλογα μέ τούς

διάφορους κοινωνικούς σχηματισμούς καί συγκυρίες, πράγμα

πού μας έπιτρέπει ώς ένα βαθμό νά έξηγήσουμε τήν άνιση

άνάπτυξη τών παρεμβάσεων τοΰ Κράτους.

Τονίζω ώς ϊνα βαθμό', έπειδή ή προσφυγή σ ’ αύτή τήν

οίκονομολογική αίτία, πού κάνουν πολλοί γιά νά έξηγήσουν τήν

όλότητα τού κρατικοΰ παρεμβατισμού, δέν μπορεΐ νά έχει παρά

ένα περιορισμένο πεδίο Ισχύος.

Γιά νά περιοριστώ στό πλαίσιο τής διεθνοποίησης τοΰ

κεφαλαίου, πού σημαδεύει τήν τωρινή φάση τοΰ Ιμπεριαλισμού

καί τίς συντεταγμένες τοΰ καθορισμού τοΰ μέσου ποσοστού

κέρδους σέ διεθνή κλίμακα (τουλάχιστον μέσα στή ζώνη τώνκυρίαρχων χωρών), ή οίκονομική αύτή αίτία δέν άρκεΐ γιά νά

6. Πρβλ. τίς Ερευνες τών J. Bouvier, Fr. Morin, Μ. B eaud K.fi.



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 26!

έξηγήσει τίς σημαντικές διαφορές τοΰ παρεμβατισμού τών

διαφόρων κυρίαρχων καπιταλιστικών Κρατών. Δέν μποροΰμεταυτόχρονα νά διαπιστώσουμε δτι ή κατασκευή τών αυτοκινη

τόδρομων ή τών τηλεπικοινωνιών είναι σήμερα προσοδοφόρα

έκεΐ δπου τήν άναλαμβάνει τό Ιδιωτικό κεφάλαιο, στήν ’Ιταλία

ή στίς ΗΠΑ, καί μή προσοδοφόρα στή Γαλλία, δπου τήν

άναλαμβάνει βασικά καί ταυτόχρονα τό Κράτος. ’Εξάλλου, τό

Κράτος δρά σέ τομείς έξαιρετικά προσοδοφόρους γιά τό

κεφάλαιο: αύτό Ισχύει τόσο γιά τίς έθνικοποιήσεις (τό Κράτος

δέν έθνικοποιεΐ μόνο μή προσοδοφόρους τομείς τοΰ κεφαλαίου

ή έπιχειρήσεις στό χείλος τής πτώχευσης) δσο καί γιά όλόκλη-

ρη σειρά παρεμβάσεις τοΰ Κράτους (έρευνα, ένέργεια, κτλ.).

Έ τσ ι, άκόμα κι δταν τό Κράτος έπηρεάζει τομείς μή

προσοδοφόρους γιά τό κεφάλαιο, οί παρεμβάσεις του τοποθε

τούνται πάντοτε καί όπωσδήποτε, μέσα σ’ ένα πολιτικό πλαίσιο

καί σημαδεύονται, κι έκεΐ, ώς πρός τούς τρόπους διεξαγωγής

τους ή ώς πρός τήν έπέκτασή τους, άπό τήν πολιτική τοΰ

Κράτους. Επιπλέον, οί παρεμβάσεις αύτές δέν άφοροΰν μόνο

τομείς μή προσοδοφόρους γιά τό κεφάλαιο. ’Αλλά τότε, γιατί τό

Κράτος άναλαμβάνει καί τομείς τελείως προσοδοφόρους γιά τό

κεφάλαιο;

Πρώτα πρώτα μποροΰμε νά διαπιστώσουμε μέ βεβαιότητα

δτι οί παρεμβάσεις αύτές έξαρτώνται άπό τίς γενικές συντεταγ

μένες τής άναπαραγωγής τοΰ κεφαλαίου καί είναι άναγκαΐες γιά

τήν άναπαραγωγή τοΰ συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου. 'Α ν στήδιατύπωση τοΰ Ένγκελς, δτι τό Κράτος παρεμβαίνει γιά νά

έπιβάλει καί νά διατηρήσει τούς γενικούς δρους τής παραγωγής,

ή λέξη «δροι» έχει παλιώσει, άφοΰ τό Κράτος φτάνει ώς τήν

καρδιά τής άναπαραγωγικής διαδικασίας, ή λέξη «γενικοί»

διατηρεί δλη τή σημασία της, μέ τήν έννοια δτι οί δροι αύτοί

είναι άπαραίτητοι (άπό τήν έρευνα ώς τήν ένέργεια, τίς

έπικοινωνίες καί τή διευρυνόμενη άναπαραγωγή τής έργασιακής

δύναμης) γιά τό σύνολο τής άστικής τάξης. ' Η άνάληψη αύτώντών λειτουργιών άπό κάποιο άτομικό κεφάλαιο, ή καί άπό

μερίδα τοΰ κεφαλαίου, περικλείνει μεγάλους κινδύνους: οί

λειτουργίες αύτές μπορούν νά έκτραποΰν, κατά τρόπο άνεξέ-




λεγκτο, πρός δικό του μόνο όφελος καί βραχυπρόθεσμα (περί

πτωση πολύ φανερή μέ τίς έταιρίες πετρελαίου λογουχάρη καίτίς άντιδράσεις πού διεγείρουν στό στύλο τοΰ κεφαλαίου,

πράγμα πού ύποχρεώνει τό Κράτος —τόν Κάρτερ τόν ίδιο στίς

ΗΠΑ— ν ’ άναλάβει τόν τομέα τής ένέργειας). Μποροΰν μάλιστα

νά στραφούν πάρα πολύ άπότομα πρός μιάν άναδιάρθρωση δλου

τοΰ παραγωγικοΰ μηχανισμού πρός άποκλειστικό όφελος αύτών

τών κεφαλαίων, καί πρός σοβαρή ζημία τών άλλων μερίδων τοΰ

ή τών άτομικών κεφαλαίων: κάτι πού μεγαλώνει σημαντικά τίς

έσωτερικές άντιφάσεις τού συνασπισμού έξουσίας. ' Η έκπλή-ρωση άπό τό Κράτος αύτών τών λειτουργιών γενικού συμφέροντος

γιά τήν άστική τάξη στό σύνολό της είναι λοιπόν μιά πολιτική

άναγκαιότητα.

Βέβαια, καί στήν περίπτωση αύτή, τά μέτρα τοΰτα παίρνον-

ται άπό τό Κράτος κυρίως πρός όφελος τής ήγεμονικής μερίδας

τού κεφαλαίου, σήμερα τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου- ό ίδιος ό

χαρακτήρας αύτού τοΰ κεφαλαίου, καί ή συντριπτική ύπεροχή

τους στήν οίκονομία, έχουν Ιδιαίτερες έπιπτώσεις μέσα σ ’ έναν

κρατισμό προσανατολισμένο στή μονοπωλιακή ύπερσυσσώρευ-

ση. Αύτό δμως γίνεται πάντα στό πλαίσιο τής σύνθετης

πολιτικής έκπόνησης μιάς στρατηγικής συμβιβασμών, μέσα

στόν συνασπισμό έξουσίας, μέ τή μεσολάβηση τού Κράτους.

Περιττό νά προσθέσουμε δτι τό μονοπωλιακό κεφάλαιο δέν

είναι αύτό καθαυτό κάτι τό ένοποιημένο άλλά δτι τό διαπερνούν

μεγάλες άντιφάσεις, πράγμα πού κάνει άναγκαία τήν πολιτική

έφαρμογή, άπό τό Κράτος άκριβώς, τών μέτρων αύτών, πρός

δφελος κατά κύριο λόγο τοΰ συνόλου τοΰ μονοπωλιακού

κεφαλαίου.

Αύτός ό πολιτικός χαρακτήρας τής στάσης έναντι τών

κυρίαρχων τάξεων καί μερίδων θίγει, σέ διαφορετικούς βαθμούς,

τό σύνολο αύτών τών λειτουργιών. Τό πράγμα είναι πολύ φανερό

στή διευρυνόμενη άναπαραγωγή καί διαχείριση τής έργασιακής

δύναμης, γενικό προσδιοριστικό στοιχείο τής άναπαραγωγήςτού συνόλου τοΰ κεφαλαίου, άλλά καί στά μέτρα τοΰ Κράτους

πού άποβλέπουν στόν έκπεσμό τής άξίας όρισμένων μερών τοΰ

σταθεροΰ κεφαλαίου. Κι έδώ έπίσης, δέν ύπάρχει κανένας




ένδογενής λόγος γιά νά γίνει αύτός ό έκπεσμός τής άξίας μόνο

διαμέσου τοΰ Κράτους. Στήν πραγματικότητα, αύτός δ έκπεσμόςτής άξίας συντελεΐται σταθερά, παράλληλα μέ τήν παρέμβαση

τοΰ Κράτους, μέσα στήν ίδια τήν οίκονομική διαδικασία, είτε

διαμέσου τών οίκονομικών κρίσεων, είτε μέ τήν άπευθείας

δράση όρισμένων κεφαλαίων (πού άνήκουν βασικά στό μονο

πωλιακό κεφάλαιο) έναντίον άλλων κεφαλαίων (πού άνήκουν

βασικά στό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο άλλά καί στό μονοπω

λιακό κεφάλαιο): πτωχεύσεις, άπορροφήσεις, συγκεντρώσεις.

Τμήματα όλόκληρα τοΰ κεφαλαίου (έπιχειρήσεις, παραγωγικέςμονάδες) πρέπει νά πεθάνουν (ποσοστό κέρδους μηδέν, πού

σημαίνει θάνατο γιά τό Ιδιωτικό κεφάλαιο), ώστε τά άλλα νά

μπορέσουν νά ζήσουν. Ά ν αύτό γίνεται βασικά διαμέσου τοΰ

Κράτους, είναι διότι δέν υπάρχει, οδτε μέσα στό σύνολο τοΰ

κεφαλαίου οδτε μέσα έστω καί στό μονοπωλιακό κεφάλαιο,

άρχή Ικανή νά διατάξει ποιός θά πρέπει νά θυσιαστεί γιά νά

συνεχίσουν οί άλλοι νά προκόβουν, άλλά καί διότι ή διαδικασία

αύτή, άν άφεθεΐ μόνο στό οίκονομικό πεδίο, παίρνει άνεξέλεγ-

κτες καί βίαιες μορφές, πού χαρακτηρίζουν τίς άπαρχές τής

διαδικασίας συγκέντρωσης τοΰ κεφαλαίου. Ή άνάμιξη τοΰ

Κράτους έπιτρέπει άκριβώς μιά όρισμένη πολιτική ρύθμιση

(πάντοτε σχετική: πρόκειται γιά μιάν άσταθή Ισορροπία συμβι

βασμών) μέ τήν έκπόνηση τής τακτικής στούς κόλπους τοΰ

Κράτους.

Αύτό Ισχύει καί γιά τίς περιπτώσεις άμεσης βοήθειας πούτό Κράτος παρέχει, μέ πολλαπλές μορφές, στό μονοπωλιακό

κεφάλαιο, σέ βάρος τοΰ μή μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου (έπιχορη-

γήσεις καί παραγγελίες τοΰ δημοσίου, προτιμησιακοί δασμοί

κτλ.). Τά μέτρα τοΰτα έντάσσονται έπίσης στό γενικό πλέγμα

τοΰ πολιτικοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων μεταξύ μερίδων τοΰ

κεφαλαίου. Προσκρούουν στίς άντιστάσεις τοΰ μή μονοπωλια

κού κεφαλαίου τοΰ όποιου ή ύπαρξη —ένός άπό τούς δρους τοΰ

συσχετισμοΰ δυνάμεων— έκφράζεται μέ τή μορφή όρίων πούέπιβάλλονται στό Κράτος σέ δ,τι άφορά τή δράση του ύπέρ τοΰ

μονοπωλιακού κεφαλαίου, δράση πού άναγκαστικά άποτελεΐ

άντικείμενο σκληρών διαπραγματεύσεων (διάφορα «καταπραϋν




τικά» καί «άντί-μετρα») μέ τό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο.

Είναι έπομένως όλοφάνερο: ή σημερινή έπέκταση τοΰδημόσιου τομέα καί τών λειτουργιών τοΰ Κράτους δέν άνταπο-

κρίνεται μόνο στίς οίκονομικές άναγκαιότητες. Ά ν δμως

πρόκειται έδώ γιά Ενα βασικά πολιτικό φαινόμενο, αύτό δέν

μπορεΐ νά έξηγηθεΐ μέ μιάν άπλή έξαρτοποίηση τοΰ Κράτους

άπό τό μονοπωλιακό κεφάλαιο, τό όποιο Εχει τάχα πετύχει νά

ένοποιηθεΐ καί νά άποκλείσει τό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο άπό

τό πεδίο τής πολιτικής ήγεμονίας. Ά ν καί συνδέεται βέβαια

μ ’ αύτή τήν ήγεμονία, άφορά, πιό θεμελιακά, τίς μορφέςκυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου στό σύνολό του, μιά καί άποτελεΐ

μιάν άπάντηση στή σημερινή δξυνση τών άντιφάσεων σ ’ δλο τό

πεδίο τής πολιτικής κυριαρχίας.

Τό πολιτικό δμως περιεχόμενο αύτών τών οίκονομικών

λειτουργιών άφορά, πρίν άπ’ δλα, τίς λαϊκές μάζες. "Εχουμε νά

κάνουμε έδώ μέ μιάν άλλη σειρά προβλημάτων.

“Ας έξετάσουμε άμέσως τό πρώτο, τό κάπως πιό άπλό, πού

άφορά τίς πιό φανερές, κατασταλτικές καί Ιδεολογικές, πλευρές

τοΰ Κράτους. Ή άμεση άνάμιξη τοΰ Κράτους ύπέρ τοΰ

κεφαλαίου γίνεται άναγκαία κάθε φορά πού ή ένεργοποίηση τοΰ

οίκονομικού στοιχείου συνεπάγεται τήν προσφυγή στή χρήση

τής όργανωμένης βίας, πού τό καπιταλιστικό Κράτος κατέχει τό

νόμιμο μονοπώλιό της: διάφορες μορφές άπαλλοτρίωσης, όρισμένες πλευρές τής άναπαραγωγής καί διαχείρισης τής έργα-

σιακής δύναμης κτλ.

Πολύ πιό χαρακτηριστικές παρουσιάζονται έδώ οί Ιδεολο

γικές διαδικασίες: τό Κράτος, υλοποιώντας τήν Ιδεολογία πού

τό έμφανίζει ώς έκπρόσωπο τοΰ γενικοΰ συμφέροντος καί τής

γενικής εύημερίας ΰπεράνω τάξεων, έπωμίζεται άπευθείας τίς

οίκονομικές λειτουργίες, άποκρύβοντας ταυτόχρονα τό πραγμα

τικό ταξικό τους περιεχόμενο άπό τίς λαϊκές τάξεις. "Οσοπερισσότερο τά μέτρα τούτα έφαρμόζονται γιά τήν Επιτάχυνση

τοΰ ρυθμού έκμετάλλευσης (σχετική ύπεραξία), τόσο ή άμεση

άνάληψή τους άπό τό Κράτος γίνεται, άπό πολιτικο-ιδεολογική




άποψη, άναγκαία. Πρώτα πρώτα σέ δ,τι άφορά άμεσα τήν

ύπερσυσσώρευση τοΰ κεφαλαίού: παράδειγμα, οί έθνικοποιή-σεις καπιταλιστικού τύπου, πού συντηρούν τήν αύταπάτη τών

λαϊκών μαζών γι ’ αύτές. Μέ τό μέσο τοΰτο, ό έκπεσμός τής άξίας

τοΰ κεφαλαίου καί οί συνέπειές του πάνω στά έργατικά χέρια

μποροΰν νά παρουσιάζονται εύκολα ώς τεχνικές άναγκαιότητες

(βλέπε Renault), ένώ οί άπορροφήσεις-πτωχεύσεις (βλέπε L1P)

θέτουν προβλήματα πολύ σοβαρότερα. "Ομως περισσότερο

άκόμα μέ τίς ρυθμίσεις πού έχουν στόχο τήν έργασιακή δύναμη:

έπειδή είναι δημόσιες, άπό.τίς μεταφορές ώς τά δίκτυα κατάρτι-

σης-έκπαίδευσης, άναπαράγουν τήν έργασιακή δύναμη, πρός

δφελος τοΰ κεφαλαίου, μέ τρόπο πολύ πιό άποτελεσματικό

άπ' δ,τι άν τό ίδιο τό κεφάλαιο τίς άναλάμβανε άπευθείας καί

άποκλειστικά.

' Ωστόσο, ό ρόλος τοΰ Κράτους έναντι τών λαϊκών μαζών δέν

μπορεΐ νά άναχθεΐ οΰτε σέ μιά σκέτη παγίδα, σ ’ έναν Ιδεολογικό

φενακισμό, οΰτε στόν ρόλο ένός Κράτους-Πρόνοιας μέ καθαρά

«κοινωνικές» λειτουργίες. Τό Κράτος όργανώνει καί άναπαρά-

γει τήν ταξική ήγεμονία όρίζοντας ένα μεταβλητό πεδίο

συμβιβασμών άνάμεσα στίς κυρίαρχες τάξεις καί στίς δυνα

στευόμενες τάξεις, έπιβάλλοντας μάλιστα συχνά στίς κυρίαρχες

τάξεις όρισμένες βραχυπρόθεσμες ύλικές θυσίες γιά νά κάνει

δυνατή τήν άναπαραγωγή τής κυριαρχίας τους μακροπρόθεσμα.

Κλασική περίπτωση, στό πρώτο στάδιο τού καπιταλισμοΰ, ήπερίφημη νομοθεσία γιά τά έργοστάσια (καθώς καί ή κατάργη

ση τής δουλείας) πού είχε συγκροτήσει τήν προσοχή τοΰ Μάρξ:

παρέμβαση τοΰ Κράτους γιά τή διαφύλαξη-άναπαραγωγή μιάς

έργασιακής δύναμης —πού τό κεφάλαιο, ένάντια στό Ιδιο του τό

μακροπρόθεσμο συμφέρον, έξόντωνε φυσικά— καί γιά τήν

όργάνωση, πλάι στό πεδίο τής άπόλυτης ύπεραξίας, τοΰ πεδίου

τής σχετικής ύπεραξίας. Δέν πρέπει νά τό ξεχνάμε ποτέ:

όλόκληρη σειρά οίκονομικά μέτρα τοΰ Κράτους, Ιδιαίτεραέκεΐνα πού άφοροΰσαν τή διευρυνόμενη άναπαραγωγή τής

έργασιακής δύναμης, τοΰ έπιβλήθηκαν άπό τήν πάλη τών δυνα

στευόμενων τάξεων γύρω άπό έκεΐνο πού μπορούμε νά δηλώσου



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

με μέ τήν, Ιστορικά καί κοινωνικά καθορισμένη, έννοια «άνάγ-

κες» λαϊκές: άπό τήν κοινωνική άσφάλιση ώς τήν πολιτική γιά

τήν άνεργία κι ώς τό σύνολο τών χαρακτηρισμένων τομέων τής

συλλογικής κατανάλωσης. Πολλές πρόσφατες μελέτες7 δεί

χνουν δτι οί περίφημες κοινωνικές λειτουργίες τοΰ Κράτους

έξαρτώνται άμεσα, τόσο σ ’ δ,τι άφορά τήν ΰπαρξή τους δσο καί

σέ δ,τι άφορά τούς ρυθμούς καί τρόπους διεξαγωγής τους, άπό

τή δύναμη τής λαϊκής κινητοποίησης: είτε άποτέλεσμα τών

άγώνων είτε προσπάθεια προληπτικής άνακοπής αύτών τών

άγώνων άπό τή μεριά τοΰ Κράτους.

"Αν δμως αύτό δείχνει δτι δέν πρόκειται έδώ γιά «καθαρά»

κοινωνικά μέτρα ένός Κράτους-Πρόνοιας, δέίχνει καί κάτι

άλλο: δτι δέν ύπάρχουν άπό τή μιά μεριά λειτουργίες τοΰ

Κράτους υπέρ τών λαϊκών μαζών, έπιβαλλόμενες άπό αύτές τίς

μάζες, κι άπό τήν άλλη μεριά οίκονομικές λειτουργίες ΰπέρ τοΰ

κεφαλαίου. "Ολα τά μέτρα πού παίρνει τό καπιταλιστικό

Κράτος, άκόμα κι έκεΐ να πού έπιβάλλονται άπό τίς λαϊκές μάζες,έντάσσονται τελικά καί μέ τόν καιρό σέ μιά στρατηγική εύνοϊκή

γιά τό κεφάλαιο ή σύμφωνη μέ τή διευθυνόμενη άναπαραγωγή

του. Τό Κράτος παίρνοντας ύπόψη τόν συσχετισμό δυνάμεων μέ

τίς δυναστευόμενες τάξεις καί τίς άντιστάσεις τους άναλαμβάνει

θεμελιακά μέτρα ύπέρ τής διευρυνόμενης άναπαραγωγής τοΰ

κεφαλαίου, πού τά παρασκευάζει μέ πολιτικό τρόπο, δηλαδή

έτσι πού νά μποροΰν, μέ όρισμένες παραχωρήσεις στίς δυνα

στευόμενες τάξεις (λαϊκές κατακτήσεις), νά έξασφαλίζουν τήνάναπαραγωγή τής ταξικής ήγεμονίας καί τής κυριαρχίας τοΰ

συνόλου τής άστικής τάξης πάνω στίς λαϊκές μάζες. Τό Κράτος

δχι μόνο έξασφαλίζει αύτό τό δομικό σύστημα, άλλά καί είναι

τό μόνο πού μπορεΐ νά τό έξασφαλίσει: οί κυρίαρχες τάξεις καί

μερίδες, άν άφεθοΰν μόνες τους στήν έπιδίωξη τών βραχυπρό

θεσμων καί άντιφατικών οίκονομικών-συντεχνιακών συμφερόν

των τους, άποδείχνονται άνίκανες νά τό έξασφαλίσουν. Τέλος, ή

άνάληψη άπό τό ίδιο τό Κράτος όρισμένων λαϊκών ύλικών

7. Κυρίως ή μελέτη τών Fr. F ox-P ivfn καί R. C i.oward. Regulating the

Poor. 1971.




αιτημάτων πού μπορούν νά πάρουν, τή στιγμή πού έπιβάλλον-

ται, άρκετά ριζοσπαστική σημασία, έλεύθερη καί δωρεάνδημόσια έκπαίδευση, κοινωνική άσφάλιση, έπίδομα άνεργίας,

κτλ.), μπορεΐ μέ τόν καιρό νά ύπηρετήσει τήν ταξική ήγεμονία.

Αύτές οί «λαϊκές κατακτήσεις» μπορούν, τή στιγμή μιάς

άλλαγής τοΰ συσχετισμού δυνάμεων, ν* άδειαστοϋν άπό τό

άρχικό περιεχόμενο καί χαρακτήρα τους, καί μέ τρόπο συγκα-

λυμμένο καί πλάγιο. Ένώ, άντίθετα, οί συμπτύξεις ή ύποχωρή-

σεις αύτές, άν πραγματοποιούνται άπό τό ίδιο τό κεφάλαιο στίς

περιπτώσεις τών οίκονομικο-κοινωνικών λειτουργιών πού έκ-πληρώνονται άπευθείας άπ’ αύτό, ύπάρχει ό κίνδυνος νά προκα-

λέσουν κοινωνικές έκρήξεις πολύ πιό σοβαρές.

Οί παρατηρήσεις αύτές δέν χαράζουν άκόμα παρά τό γενικό

περίγραμμα τοΰ προβλήματος. Μποροΰμε τώρα νά προχωρήσου

με στήν άνάλυση τοΰ πολιτικού περιεχόμενου τών οίκονομικών

λειτουργιών τοΰ Κράτους, κρατώντας πάντοτε ώς όδηγητικό

νήμα γ ι’ αύτές τίς λειτουργίες τόν ρόλο τοΰ Κράτους στήν άνα-

παραγωγή-διαχείριση τής έργασιακής δύναμης. Αύτό θά μάς

έπιτρέψει νά καταλάβουμε άκόμα καλύτερα γιατί δέν ύπάρχουν

καθαρά «τεχνικο-κοινωνικές» λειτουργίες τοΰ Κράτους έναντι

τών λαϊκών μαζών. Αύτό θά μάς έπιτρέψει έπίσης, σέ άντίθετη

κατεύθυνση τούτη τή φορά, νά έντοπίσουμε τήν οίκονομική

σημασία τοΰ συνόλου τών λειτουργιών τοΰ Κράτους, μαζί κιέκείνων πού φαίνονται πολύ άπομακρυσμένες άπό τήν οίκονο-

μία, καί νά διαπιστώσουμε τή σημερινή ύπαγωγή τού συνόλου

τής δραστηριότητας τοΰ Κράτους στόν όριοθετημένο έτσι

οίκονομικό ρόλο του.

' Η άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης είναι μιά πολιτι

κή στρατηγική, διότι πρόκειται πάντοτε γιά μιάν άναπαραγωγή

τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας- τά πολιτικο-ιδεολο-

γικά στοιχεία είναι πάντοτε έκεΐ όργανικά παρόντα. Πρίνάπ’ δλα μέ τήν κατασταλτική δψη τους, τής άσκησης τής

όργανωμένης βίας. Θά χρειαστεί πάντα νά τονίζουμε τό γεγονός

δτι οί διάφορες «κοινωνικές» ρυθμίσεις τοΰ Κράτους-Πρόνοιας



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

γιά τήν άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης καί στούς τομείς

τής συλλογικής κατανάλωσης, είναι κι αύτές παρεμβάσεις γιά

τήν πολιτικο-αστυνομική διαχείριση καί έλεγχο αύτής τής

δύναμης. Τά γεγονότα είναι πιά γνωστά: δίκτυα κοινωνικής

μέριμνας, κυκλώματα βοήθειας στούς άνέργους καί γραφεία

έξεύρεσης έργασίας, υλική όργάνωση τοΰ χώρου τών λεγόμενων

«κοινωνικών» καταλυμάτων (πολιτείες μεταγωγών), είδικά δί

κτυα έκπαίδευςτης (τό λεγόμενο τεχνικό δίκτυ ή μεταβατικές

τάξεις), άσυλα καί νοκοσομεΐα, είναι ίσάριθμοι πολιτικοί τόποι

νομικο-αστυνομικού έλέγχου τής έργασιακής δύναμης.

Βέβαια, σημαντικές μεταβολές συντελούνται τώρα: ή δψη

αύτών τών τόπων άλλάζει, μέ τήν έννοια δτι παρατηρείται

όρισμένη άποθέσμιση τών παλιών «στρατοπεδο-συγκεντρωτι-

κών» συστημάτων άπομόνωσης καί μαντρώματος-ντρεσαρίσμα-

τος (κλασική περίπτωση, τά workhouses, άλλά καί τά διάφορα

γκέττο τοΰ κόσμου τών ψυχιατρείων) δπου γινόταν αύτός ό

έλεγχος, κοντολογίς μιά προσπάθεια «άπεγκλεισμοΰ» πρός τήσυγκρότηση ένός κρατισμού νέου τύπου: τοΰ κρατισμοΰ τών

εύλύγιστων καί διάχυτων μέσα στό βάθος τού κοινωνικού

πλέγματος δικτύων καί κυκλωμάτων (κοινωνική μέριμνα, πολύ

πλοκα συστήματα άνάληψης καθηκόντων στίς συνοικίες, στίς

οίκογένειες κτλ., έπιτηρούμενη άγωγή, κέντρα βοήθειας μέ τήν

έργασία, νοσοκομεία ήμερήσια, νυκτερινά, προστατευόμενα

έργαστήρια). Ά ν ή έξέλιξη αύτή άφορά καί τήν πειθαρχική

όμαλοποίηση πού μετατοπίζεται πρός τά νέα τοΰτα συστήματα,δέν σημαίνει ώστόσο —δπως ύποστηρίζει ό Ρ. Καστέλ στόν

όποιο όφείλουμε τίς καλύτερες άναλύσεις αύτής τής διαδικα

σίας— τό πέρασμα άπό μιά έξουσία μέ μορφή έπιβολής-κατα-

ναγκασμοΰ σέ μιά έξουσία μέ μορφή πειθούς-χειραγώγησης,

δηλαδή άπό μιά άνοιχτή βία σέ μιά έσωτερικευμένη καταστο

λή8. Ξέρουμε έπίσης τώρα δτι ή διαδικασία αύτή άντιστοιχεΐ σέ

μιά νέα σημαντική άνάπτυξη τοΰ νομικο-αστυνομικοΰ δικτύου

πού, μέ νέα μορφή, διπλασιάζει, στηρίζει, ύποβαστάζει καίπροεκτείνει αύτή τήν ώσμωτική διάδοση τών κυκλωμάτων

8. Le psychanalysme. δ.π.. σ. 288.




κοινωνικοΰ έλέγχου- άστυνομική νησιδίωση, προκαταρτικές

διοικητικές έρευνες, έλεγχος άπό τά δικαστήρια τών διαφόρωνμέτρων άρωγής καί έπιτήρησης, άλληλοδιείσδυση τής πληρο

φόρησης άνάμεσα σ ’ αύτά τά κυκλώματα καί τόν άστυνομικό

μηχανισμό (άπό τίς μεταβατικές σχολικές τάξεις ώς τούς

δικαστές παιδιών λογουχάρη), κεντρικοποίηση —τό έπιβάλλει

ή ήλεκτρονική— τής δελτίωσης καί τών πληροφοριών, συμπλή

ρωση τής έπίσημης άστυνομίας μέ δίκτυα Ιδιωτικών νυκτοφυλά

κων. Ή διαδικασία αύτή συνεπάγεται κατά κάποιον τρόπο τήν

άρση τών παραδοσιακών φραγμών άνάμεσα στό όμαλό καί τό

άνώμαλο (τά θεωρούμενα «ά-κοινωνικά» στοιχεία) καί τή

μετατόπιση τοΰ έλέγχου άπό τήν έγκληματική πράξη στήν

έγκληματογενή κατάσταση, άπό τήν παθολογική περίπτωση πού

έγκλείεται στήν έπιτηρούμενη παθογενή κατάσταση. Έ τσ ι ό

κάθε πολίτης γίνεται κατά κάποιον τρόπο άπριόρι ύποπτος,

δυνάμει έγκληματίας. Αύτό δμως συνοδεύεται άπό έναν μηχανι

σμό τής άστυνομίας πού στηρίζεται στόν πληθυσμό: δ κάθε

πολίτης γίνεται μέ τή σειρά του έπιτηρητής, δυνάμει άστυνομι-

κός μέ μιάν άτέρμονη σειρά μαρτυρίες-καταδόσεις (οί διάφορες

προκαταρτικές έρευνες γιά τήν ήθικότητα τοΰ ύποψήφιου γιά

κοινωνική άρωγή). «Συμβολική» καταστολή; Καί βάλε!

Στά παραπάνω προστίθεται, φυσικά, τό πολιτικο-ιδεολογι-

κό περιεχόμενο άναπαραγωγής τής κυρίαρχης Ιδεολογίας καί

διχασμοΰ τών λαϊκών μαζών πού διαποτίζει ά π’ άκρη σ ’ άκρη

αύτές τίς λειτουργίες τοΰ Κράτους. Τά μέτρα πού παίρνει τόΚράτος στήν έκπαίδευση καί στήν κατάρτιση γενικά τής

έργασιακής δύναμης μέ σκοπό τήν είδίκευση-άπειδίκευση

αύτής τής δύναμης σημαδεύονται, ταυτόχρονα, άπό τό δυνάμωμα

τής διαίρεσης διανοητικής έργασίας-χειρωνακτικής έργασίας,

σ ’ δλη τήν πολιτικο-ιδεολογική διάσταση αύτής τής δια ίρεσης:

πράγμα πού άποσκοπεΐ στήν αύξηση τών χωρισμών μέσα στίς

λαϊκές τάξεις (ύπάλληλοι, μεσαία στελέχη, τεχνικοί, έργάτες).

Ή όργάνωση τοΰ χώρου στίς μεταφορές ή στή στέγαση, δχιμόνο άναπαράγει τήν Ιδεολογία τοΰ οίκογενειακοΰ πυρήνα καί

τήν άπομόνωση, άλλά καί σχεδιοποιεΐ τή διαίρεση άνάμεσα στίς

λαϊκές τάξεις (έμμισθη μικροαστική τάξη, έργατική τάξη,




έργαζόμενοι μετανάστες, κτλ.). Ή πολιτική γιά τή δημόσια

ύγεία άκολουθεί τήν ίδια γραμμή, καί ένας θεσμός δπως ήΚοινωνική ’Ασφάλιση άπέχει πολύ άπό τό ν ’ άποτελεΐ έναν

ένιαΐο μηχανισμό, είναι διαιρεμένος σέ δίκτυα πού διαφέρουν

πολύ μεταξύ τους, άνάλογα μέ τίς τάξεις καί κατηγορίες στίς

όποιες άπευθύνεται. Ή πολιτική τής βοήθειας στούς άνέργους

είναι κι αύτή άμεσα προσανατολισμένη στήν άναπαραγωγή τής

Ιδεολογίας τής καπιταλιστικής έργασίας: τά δρια σ ’ αύτή τή

βοήθεια δέν έξαρτώνται μόνο άπό τίς οίκονομικές άπαιτήσεις

τοΰ κεφαλαίου- ή βοήθεια αύτή δέν θά πρέπει σέ καμιά

περίπτωση νά κάνει τούς εύεργετούμενους νά ξεχνούν τόν

χαρακτήρα ξεπεσμού καί άναξιότητας πού προσάπτεται στήν

κατάσταση τοΰ άνέργου. Θά μπορούσαμε τέλος νά πούμε τόΐδιο

καί γιά τήν όργάνωση άπό τό Κράτος τοΰ πολιτιστικού τομέα,

άλλά καί τοΰ τομέα τοΰ έλεύθερου χρόνου καί τοΰ άθλητισμοΰ.

Ό ρόλος τοΰ Κράτους στήν κατάρτιση-διαχείριση-άναπα-

ραγωγή τής έργασιακής δύναμης μάς έπιτρέπει έπίσης, σέ

άντίθετη κατεύθυνση τούτη τή φορά, νά προσδιορίσουμε μέ

άκρίβεια τήν οίκονομική έμβέλεια τοΰ συνόλου τών δραστηριο

τήτων τοΰ σημερινοΰ Κράτους, συμπεριλαμβανόμενων καί τών

πειθαρχικών μέτρων όμαλοποίησης (πού συντείνουν στή σφυ-

ρηλάτηση τής καπιταλιστικής σωματότητας καί στό πλάσιμο

τής έξατομίκευσης τοΰ πολιτικού σώματος πού πάνω του

άσκεΐται ή έξουσία) καί νά έξηγήσουμε, έτσι, τίς μεταβολές

τους. Γιά νά τό κάνουμε αύτό, δέν μπορούμε καθόλου ν ’ άναφε-ρόμαστε, δπως ό Φουκώ, στήν πολύ άόριστη έννοια τής

«μεγιστοποίησης τής άπόδοσης» τής έργασίας: πώς νά έξηγή

σουμε, μέ βάση τούτη τήν έννοια πού χωράει τά πάντα, τήν

άνέλιξη —άξιοσημείωτη άπό τίς άρχές κιόλας τοΰ αίώνα άλλά

έπιταχυνόμενη τώρα— άπό τόν έγκλεισμό στόν άπεγκλεισμό;

Είναι άδύνατο χωρίς άναφορά στόν κεντρικό κόμβο αύτών τών

μεταβολών, στίς σημερινές άλλαγές τών έργασιακών διαδικα

σιών καί στή διαχείριση-άναπαραγωγή τής έργασιακής δύναμης. "Ολα τούτα προϋποθέτουν τή συσχέτιση αύτών τών

πειθαρχικών μέτρων όμαλοποίησης μέ τόν καπιταλιστικό κοι

νωνικό καταμερισμό τής έργασίας. Αύτό τό άναγνωρίζει —θά




τολμούσα νά πώ, τό όμολογεΐ— ό Ρ. Καστέλ: «Είμαι έντελώς

άνίκανος νά πώ κάτι κάπως συγκεκριμένο γιά τίς “αίτιες” μιάς

τέτοιας κίνησης (άπό τόν “έγκλεισμό” στόν “άπεγκλεισμό”) καί

Ιδιαίτερα γιά έκεΐνο πού, στόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας, στό έπίπεδο τής κατανομής καί τής άποκατάστασης

τής έργασιακής δύναμης, τήν προωθεί πιθανότατα»9.

Τό ν ’ άναγνωρίζεις τόν κόμβο τών μεταβολών είναι ήδη σάν

νά δείχνεις τήν κατεύθυνση στήν όποία πρέπει νά γίνει έρευνα

γιά περισσότερες διευκρινίσεις. Ό γενικευμένος έγκλεισμός

φαίνεται ν' άποτελεΐ τήν έκλεκτή μορφή τού ντρεσαρίσματος-

όμαλοποίησης, δηλαδή κατάρτισης, τής έργασιακής δύναμης,

δταν δεσπόζει ή έκτατική έκμετάλλευση τής έργασίας καί ή

άπόλυτη ύπεραξία, πράγμα πού προϋποθέτει ένα σχετικά χαμη

λό έπίπεδο τής παραγωγικότητας καί τής είδίκευσης τής

έργασίας- έργατική έργασιακή δύναμη σχετικά μειονοτική καί

άπομονωμένη μέσα στόν πληθυσμό, πού άντιστοιχεΐ σέ βίαιες

μετοικήσεις άπό τήν ύπαιθρο στήν πόλη: έκμετάλλευση θεμελιωμένη βασικά στή γρήγορη φυσική φθορά μιάς εύκολα

άνανεώσιμης έργασιακής δύναμης.

Δέν συμβαίνει δμως τό ίδιο μέ τή μετατόπιση πρός τήν

έντατική έκμετάλλευση τής έργασίας καί τή σχετική ύπεραξία:

διευρυνόμενη ύποταγή τής έργασιακής δύναμης στό κεφάλαιο-

άριθμητική αύξηση τής έργατικής τάξης· άνοδος τής παραγωγι

κότητας τής έργασίας καί δυνάμωμα τοΰ πόλου τής είδίκευσης

στή συνεχή διαδικασία τής είδίκευσης-άπειδίκευσης αύτής τήςδύναμης- διευρυνόμενη άναπαραγωγή, μέ νέα μορφή, τής διαί

ρεσης διανοητικής έργασίας/χειρωνακτικής έργασίας· άνα-

διάρθρωση τών έργασιακών διαδικασιών σέ όρισμένους βιομη

χανικούς κλάδους, μαζί καί μέ τή σημερινή μορφή τών

τεχνολογικών καινοτομιών. Σ ’ αύτές άκριβώς τίς μεταβολές,

δπως έδειξαν άρκετά καλά πολλοί έρευνητές, άντιστοιχοΰν

βασικά καί γενικότερα οί νέες «κοινωνικές λειτουργίες» τού

Κράτους-Πρόνοιας: κατάρτιση-διαχείριση-άναπαραγωγή τήςέργασιακής δύναμης. Καί, δίχως νά σταθώ έδώ περισσότερο, θά

9. Στό Ιδιο. σ. 287.




πώ μόνο δτι σ ’ αύτές τίς ίδιες μεταβολές άνάγονται οί νέες

μορφές ντρεσαρίσματος και όμαλοποίησης: διάδοση έπιδέξιακαί λεπτότατη τών πειθαρχικών συστημάτων σ ’ έναν πληθυσμό

μαζικά υποταγμένο στό κεφάλαιο (διευρυνόμενη «πραγματική

υποταγή» τής έργασίας στό κεφάλαιο)· μεταβολές τών σχολικών

μεθόδων μόρφωσης καί άνοιγμα-διαπερατότητα τής οίκογένειας

ώς τόπου μιας νέας εΙδίκευσης τής έργασίας· διάρρηξη τών

φραγμών τοΰ όμαλοΰ καί τοΰ άνώμαλου σ ’ έναν πληθυσμό πού

παραδέρνει μέσα σέ μιά μόνιμη δομική άνεργία καί είναι,

έπομένως, μαζικά δυνάμει ά-κοινωνικός· άναπαραγωγή τών

διαχωρισμών αυθεντίας καί άπόφασης-έκτέλεσης άκόμα καί

μέσα σέ μιά έκτεταμένη διανοητική έργασία (νέα μικροαστική

τάξη) μέ μορφή διαφορετική άπό έκείνη τή δύσκαμπτη τοΰ

δεσποτισμοΰ τών παραδοσιακών «κλειστών» όργανώσεων, πού

κάλυπταν τούς διαχωρισμούς άνάμεσα σέ μιά περιορισμένη

διανοητική έργασία καί σέ μιά χειρωνακτική έργασία- έπέκταση

καί έξακτίνωση τής έργασίας τών μεταναστών στό σύνολο τών

βιομηχανικών κλάδων καί τομέων δπου συγκεντρώνεται ή

άπειδικευμένη έργασία καί έγκατάσταση κατάλληλων δικτύων

έλέγχου-έπιτήρησης, κτλ.

Βέβαια, αύτές δέν είναι καθόλου οί μόνες αίτιες τοΰ τωρινοΰ

περάσματος άπό τόν έγκλεισμό στόν άπεγκλεισμό: καί σέ τούτη

τήν περίπτωση οί μεταβολές άνάγονται στίς άλλαγές τών

ταξικών σχέσεων καί στούς νέους λαϊκούς άγώνες. ' Η υπαγωγή

τους δμως στόν οίκονομικό ρόλο τοΰ Κράτους δείχνει ήδη τόβασικό πολιτικό περιεχόμενό τους.

Είχα πει δτι τό πολιτικό περιεχόμενο τών διαφόρων αύτών

λειτουργιών τοΰ Κράτους δέν όφείλεται μόνο στή σημερινή

ήγεμονία τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου. Μποροΰμε τώρα νά

προχωρήσουμε πιό πέρα: δέν έξαρτάται μόνο άπό τήν κρατική

έξουσία, άκόμα κι άν ή έξουσία αύτή έκτείνεται στό σύνολο τής

καπιταλιστικής τάξης. Βλέπουμε δτι τό πολιτικό περιεχόμενοαύτών τών λειτουργιών έντάσσεται στή θεσμική ύλικότητα καί στό

όργανωτικό πλαίσιο τοΰ κρατικού μηχανισμού: πράγμα πού διαπι

στώνουμε έδώ μέχρι καί στά περίφημα τεχνικο-κοινωνικά μέτρα




τοΰ Κράτους. 01 θεσμικοί μηχανισμοί τής δημόσιας υγείας

(κοινωνική άσφάλιση, Ιατρική, νοσοκομεία, άσυλα), τής κοινω νικής μέριμνας, τής πολεοδομίας, τών συλλογικών έξοπλισμών,

τής ψυχαγωγίας, φέρουν τήν «άστική» σφραγίδα. Τά μέτρα

έξυπηρετούν τήν καπιταλιστική άναπαραγωγή τής έργασιακής

δύναμης καί τόν κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, έστω κι

άν ή ύπαρξή τους όφείλεται, έν μέρει, στούς λαϊκούς άγώνες καί

άντιπροσωπεύει, κάποτε, μιά κατάκτησή τους. Ά π ’ δπου τό ΐδιο

πάντα πρόβλημα: δχι μόνο ή άμφισβήτηση τής ήγεμονίας τών

μονοπωλίων άλλά καί μιά άκόμη πιό ριζική άμφισβήτηση τήςκρατικής έξουσίας δέν είναι άρκετή γιά ν ’ άλλάξει ριζικά τήν

πολιτική αύτών τών μηχανισμών τέτοιων πού είναι, κι αύτό παρά

τό γεγονός δτι πρόκειται γιά τό σύστημα πού θεωρείται

κοινωνικό ή γενικού συμφέροντος τοΰ Κράτους καί πού υποτίθε

ται δτι άνταποκρίνεται περίφημα στήν κοινωνικοποίηση τών

παραγωγικών δυνάμεων.



Τά δρια

τοΰ Κράτους-Μολόχ

3

Ό σημερινός ρόλος τοΰ Κράτους δέν πρέπει νά μάς κρύβει τό

γεγονός δτι έξακολουθεΐ νά έχει δρια, πού μπορούμε νά τά

χαρακτηρίσουμε ώς δρια δομικά τής παρέμβασης τοΰ καπιταλιστι

κού κράτους στήν οίκονομία. Ά ν καί τά δρια τούτα είναιμεταβλητά, άνάλογα μέ τίς φάσεις τοΰ καπιταλισμού, οί σχέσεις

άνάμεσα στίς τάξεις καί τίς μορφές τοΰ Κράτους (κοινοβουλευ

τική δημοκρατία, φασισμός, κτλ.), ώστόσο, πέρα άπό έναν

δρισμένο βαθμό, φαίνονται πέρα γιά πέρα άνυπέρβλητα στό

καπιταλιστικό σύστημα, δπως αύτό ύπάρχει καί άναποίράγεται

στίς δυτικές κοινωνίες. Κι έδώ έπίσης θά πρέπει νά δυσπιστοΰμε

στή συνηθισμένη είκόνα ένός παντοδύναμου Κράτους πού

προχωρεί όλοένα καί άκαταμάχητα πρός έκεΐνο πού ό Ά νρ ί

Λεφέμπρ όνομάζει ήδη «κρατικό τρόπο παραγωγής»10. Θά

πρέπει προπαντός νά δυσπιστοΰμε στήν έφαρμογή αύτής τής

είκόνας στίς σχέσεις Κράτους καί οίκονομίας δταν συνδυάζεται

συχνά μ ’ έναν άριστερό τεχνοκρατισμό (πράγμα πού δέν συμ

βαίνει μέ τόν Λεφέμπρ): τήν πίστη στίς ένδογενεΐς Ικανότητες

ένός Κράτους όργανωτή-διαχειριστή νά έπιτελέσει —κάτω άπό

τή φωτεινή καθοδήγηση άριστερών έμπειρογνωμόνων— τή

μετάβαση στόν σοσιαλισμό. Τά δρια τούτα διαπιστώθηκαν τίς

10. De ί'έια ι. ό.π., τόμο; 3: -Le mode de produclion itatique». 1977.




τελευταίες δεκαετίες καί τελευταία άκόμη, πράγμα πού σήμανε

τό τέλος τών κεϋνσιανών αύταπατών —τίς όποιες έπανέλαβαν οίShonfield καί Galbraith— γιά έναν έκλογικευμένο, όργανωμένο

καί σχεδιασμένο καπιταλισμό, πού έχει τάχα πετύχει μεταξύ

άλλων, νά τιθασσεύει ή νά διαχειρίζεται τίς ίδιες τίς κρίσεις του,

διαμέσου μιάς ούσιαστικά άπεριόριστης άνάμιξης τού Κράτους

στήν οίκονομία.

Τά δρια τοΰτα τής παρέμβασης τού Κράτους στήν οίκονο

μία είναι συνυπόστατα μέ τόν σχετικό χωρισμό τών χώρων τής

πολιτικής-Κράτους καί τής οίκονομίας στόν καπιταλισμό,

χωρισμό πού άναπαράγεται τώρα μέ νέα μορφή. 'Επομένως τά

δρια τοΰτα όφείλονται, πρίν άπ ’ δλα, στήν ίδια τή φύση τής

διαδικασίας παραγωγής, άναπαραγωγής καί συσσώρευσης τοΰ

κεφαλαίου. Διαδικασίας άντιφατικής, πού ύπακούει, έν μέρει,

στή δική της λογική καί πού περιορίζει τή δράση τοΰ Κράτους,

τό όποιο άδυνατεΐ νά θέσει πραγματικά ύπό έλεγχο τίς συνέπειες

τών ίδιων του τών πράξεων στήν οίκονομία. Τό πράγμα είναι

σήμερα όλοφάνερο: οί παρεμβάσεις αυτές γίνονται οί ίδιες, καί

άμεσα, παράγοντες κρίσης. Πρός τό παρόν θά ποΰμε άπλώς δτι

οί λειτουργίες αύτές παρουσιάζουν ένα πρώτο δριο δώθε άπό τό

όποιο είναι άπόλυτα άσυμπίεστες, πράγμα πού δείχνει τή

δυσκαμψία τοΰ Κράτους καί τό περιορισμένο φάσμα τών

στρατηγικών του έπιλογών. "Ομως οί οίκονομικές αύτές λει

τουργίες παρουσιάζουν κυρίως ένα δεύτερο δριο, πού τό Κράτος

δέν μπορεΐ νά ύπερβεί. Τό Κράτος είναι σήμερα κατά κάποιοντρόπο παγιδευμένο στήν Ίδια τήν παγίδα του, καί τό μεταφορικό

σχήμα δέν είναι ύπερβολικό: τό Κράτος δέν μπορεΐ τώρα οΰτε νά

ύποχωρήσει οΰτε νά προχωρήσει, οΰτε ν ' άποφύγει, οΰτε νά

έλέγξει τόν κεντρικό πυρήνα τής οίκονομίας. Είναι στριμωγμέ-

νο νά κάνει μαζί καί ταυτόχρονα πάρα πολλά (παρεμβάσεις πού

προκαλούν κρίση) καί δχι άρκετά (δέν μπορεΐ νά πλήξει τίς

βαθύτερες αίτιες τής κρίσης). Τό σημερινό Κράτος ταλαντεύεται

άδιάκοπα άνάμεσα στούς δύο δρους τής διάζευξης, νά άποσυρθεΐ καί/ή νά μπλεχτεί περισσότερο άκόμα. 'Αντί γιά ένα παντοδύ

ναμο Κράτος, μάλλον έχουμε ένα Κράτος μέ τήν πλάτη στόν

τοίχο καί μπροστά σ' ένα βάραθρο.




Τά δρια πού διαχαράζουν τόν δρίζοντα τής δράσης τοΰ

Κράτους στήν οίκονομία άνάγονται στίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Βέβαια, τό Κράτος έργάζεται γιά τήν άναδιορ-

γάνωση τών σχέσεων παραγωγής πού δομοΰν τή θέση τοΰ

κεφαλαίου, έπομένως γιά τήν άναδιανομή τών έξουσιών πού

άπορρέουν άπό τίς σχέσεις οίκονομικής κυριότητας καί νομής,

άνάμεσα στίς διάφορες μερίδες 4τοΰ κεφαλαίου, πρός δφελος

κυρίως τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου. Αύτό δμως δέν παύει νά

σημαίνει δτι τό Κράτος ύπάρχει μόνο ύπό τόν δρο νά έγγυάται

τόν σκληρό πυρήνα τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής,

πού έξασφαλίζει τήν έκμετάλλευση τής έργατικής τάξης καί τών

λαϊκών μαζών, δηλαδή τόν άποκλεισμό τους άπό τίς πραγματι

κές έξουσίες πάνω στά μέσα παραγωγής. Οί ρυθμίσεις τοΰ

Κράτους στίς ίδιες τίς σχέσεις παραγωγής άποβλέπουν μόνο

στήν άναπαραγωγή τους άκριβώς ώς καπιταλιστικές. Αύτό

μποροΰμε νά τό διατυπώσουμε λέγοντας δτι τό καπιταλιστικό

Κράτος είναι συγκροτημένο άπό ένα γενικό άρνητικό δριο στίς

παρεμβάσεις του, δηλαδή άπό μιά είδική μή έπέμβαση στόν

«σκληρό πυρήνα» τών καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

Αύτό τό δριο άρχής δημιουργεί μιάν δλόκληρη σειρά δρια

δευτεροβάθμια: αύτή ή θεμελιακή μή έπέμβαση θέτει τά δομικά

δρια ένός έλέγχου άπό τό Κράτος τομέων καί πεδίων πού οί

άντιφάσεις τους είναι συνέπειες τών Ιδιων τών σχέσεων παραγω

γής, είτε στήν κυκλοφορία, στόν καταμερισμό, στήν κατανάλω

ση είτε στή διαχείριση τών χρηματικών ροών. ' Η δράση τοΰΚράτους παρουσιάζεται, σέ μεγάλο βαθμό (στό έσωτερικό

βέβαια μιάς σφαιρικής ήγεμονικής στρατηγικής), ώς μαστόρεμα

έπίκαιρων μέτρων άντίδρασης σέ παγιωμένες ήδη συνθήκες τής

διαδικασίας άξιοποίησης τοΰ κεφαλαίου, διαδικασίας έπομένως

πού τό Κράτος δέν μπορεΐ νά θέσει ύπό έλεγχο. ' Η άναπαραγω

γή δέν μπορεΐ νά έλέγχεται δίχως παρέμβαση στόν σκληρό

πυρήνα τών σχέσεων παραγωγής, διότι δέν μπορεΐ κανείς νά

δαμάζει τά άποτελέσματα δίχως νά θίγει τίς αίτιες. Τά μέτρασυνεπώς πού παίρνει τό Κράτος είναι βασικά παρεμβάσεις έκ

τών ύστέρων, πού χειρίζονται κατά κάποιον τρόπο τίς συνέπειες

καί τά συμπτώματα τής οίκονομικής διαδικασίας καί τείνουν νά




ρυθμίσουν, μέ άντιδράσεις-άνακλαστικά, τίς οίκονομικές άντι-

φάσεις. Οί έκ τών προτέρων παρεμβάσεις, συχνότατα τυφλές,

δέν μπορούν καθόλου νά προχωρήσουν πέρα άπό όρισμένα

στοιχειώδη μέτρα, άπαραίτητα γιά τή διαδικασία άξιοποίησης

τοΰ κεφαλαίου γενικά καί γιά τά μονοπωλιακάύπερκέρδη. ‘Εδώ

βρίσκονται τά δρια τού καπιταλιστικού σχεδιασμοΰ πού, άκόμα

καί μέ τή μορφή ένός προγραμματισμού ή ένός σχεδιασμοΰ τών

μεγάλων κατευθύνσεων τής παραγωγής, έχει σχέση περισσότερο

μέ μιά προβολή στό μέλλον τών μεγάλων τάσεων πού δεσπόζουν

σέ μιά δοσμένη περίοδο, παρά μ' έναν πραγματικό σχεδιασμό.

Περιορίζεται, στίς περισσότερες περιπτώσεις, νά δείχνει στίς

γενικές γραμμές τους τούς δρους συμβιβασιμότητας άνάμεσα

στίς ύλικές βάσεις τής παραγωγής (δημογραφία, χρησιμοποίη

ση τών φυσικών καί τεχνικών δεδομένων, κτλ.) καί στή

συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου ώς συσσώρευση πλούτου ύπολογι-

ζόμενου σέ ρευστό χρήμα. Παίζει έτσι, στήν καλύτερη περίπτω

ση, τόν ρόλο μιάς εύρύτατης μελέτης τής άγοράς: οί διάφοροιείδικοί τοΰ σχεδιασμοΰ, ύστερα άπό τίς αύταπάτες τής δεκαετίας

τοΰ 1950 (πού είχαν τόν άντίκτυπό τους μέσα στήν ίδια τήν

’Αριστερά), άρχίζουν κι αύτοί νά τίς άντιλαμβάνονται καί νά

ρίχνουν νερό στό κρασί τους.

Κάτι περισσότερο: ή. σχέση αύτή τού Κράτους μέ τίς

σχέσεις παραγωγής κάνει νά περιορίζονται δομικά οί υλικοί

πόροι πού διαθέτει. Τό δριο στήν Ιδιοποίηση είσοδημάτων πού

όρίζει τό Κράτος διαμέσου τής φορολογίας βρίσκεται βασικάστό κέρδος τοΰ κεφαλαίου, πού δέν μπορεΐ νά θιγεϊ πέρα άπό

όρισμένα δρια δίχως τόν κίνδυνο νά άπειληθεΐ σοβαρά ή

διαδικασία άναπαραγωγής, δηλαδή, χονδρικά, ή καπιταλιστική

λειτουργία τής οίκονομίας. Τά οίκονομικά μέσα τοΰ Κράτους

ύπόκεινται, σύμφωνα μέ τίς διακυμάνσεις τοΰ ποσοστοΰ τοΰ

κέρδους, σέ άλλαγές πού δύσκολα θέτει ύπό έλεγχο: τοΰ είναι

σχεδόν άδύνατο νά σχεδιάσει αύτούς τούς πόρους καί νά

όριοθετήσει τό πεδίο έλιγμών γιά τίς παρεμβάσεις του. Πράγμαπού έκφράζεται μέ τή μόνιμη φορολογική κρίση πού σήμερα

πλήττει, λίγο ή πολύ, τά καπιταλιστικά Κράτη.




Αύτά τά δρια στήν παρέμβαση τού Κράτους συνδέονται

έτσι μέ τήν άμεση δράση τής πάλης τών τάξεων άγώνες τώνλαϊκών μαζών, όρισμένων λαϊκών τάξεων (έργατικής τάξης,

μικροαστικής τάξης, λαϊκών τάξεων τής ύπαίθρου) ένάντια στά

μέτρα τού Κράτους ύπέρ τού κεφαλαίου, άγώνες έπίσης μέσα

στήν ίδια τήν άστική τάξη καί στό συνασπισμό έξουσίας

ένάντια σέ όρισμένα μέτρα πού λειτουργούν πρός δφελος κυρίως

όρισμένης μερίδας τής άστικής τάξης καί συνιστώσας αύτού τού

συνασπισμού. "Ορια πού δέν είναι άπλώς έξωτερικοί φραγμοί στή

δράση τοΰ Κράτους: στό βαθμό πού οί άγώνες αύτοί συνιστοΰν τό

Κράτος ώς ύλική συμπύκνωση ένός συσχετισμού δυνάμεων

μεταξύ τάξεων, πρόκειται έδώ γιά δρια πού έξαρτώνται άπό τήν

ίδια τή δομή τού Κράτους, καί άπό τή διαμόρφωση τής πολιτικής

του ώς συνισταμένης τών έσωτερικών διχασμών του έφόσον

αύτοί έκφράζουν ταξικές άντιφάσεις. ’ Ακόμα καί στίς περιπτώ

σεις ή περιόδους δπου τό καπιταλιστικό Κράτος κατορθώνει νά

καταστέλλει καί νά μπλοκάρει τήν άνοιχτή καί μετωπική πάλη

τών τάξεων έναντίον του, δέν κατορθώνει νά άρει δλα τά έμπόδια

στίς παρεμβάσεις του. Ή πάλη τών τάξεων, πού άλλωστε

βρίσκεται πάντοτε σ ’ ένέργεια, τό διαπερνά μέ είδικό τρόπο:

είναι πασίδηλα τά δρια πού σημάδεψαν, στό μεσοπόλεμο, τά

φασιστικά Κράτη καί πού σημαδεύουν, άκόμα καί σήμερα,

όρισμένα Κράτη στρατιωτικής δικτατορίας.

"Ορια δομικά πού δέν άφορούν έπομένως μόνο τόν άγώνα καί

τήν άντίσταση τών δυναστευόμενων τάξεων, άλλά καί τόν άγώνατών μερίδων τής άστικής τάξης. ’ Εδώ κυρίως θά πρέπει νά δούμε

τά δρια τών έθνικοποιήσεων καί τοΰ δημόσιου κεφαλαίου. Οί

έθνικοποιήσεις (πού διαφέρουν άπό τίς κοινωνικοποιήσεις) δέν

στερούν, αύτές καθαυτές καί στό πλαίσιο τοΰ καπιταλιστικού

Κράτους, τήν άστική τάξη άπό τήν οίκονομική κυριότητα τοΰ

δημόσιου κεφαλαίου. Μιά κρατικοποίηση —δσο έκτεταμένη κι

άν είναι— τής οίκονομίας, έστω κι άν τό σύνολο ή σχεδόν τό

σύνολο τού κεφαλαίου είναι νομικά έθνικοποιημένο, δέν ξεκόβει ριζικά μέ τίς καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής (τόν

άποκλεισμό τών έργαζομένων άπό τόν ούσιαστικό έλεγχο τών'

μέσων παραγωγής καί άπό τή διεύθυνση τής έργασιακής



ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜIA 279

διαδικασίας): γέννα τό φαινόμενο τοΰ κρατικοΰ καπιταλισμοΰ.

Ωστόσο, αύτή ή πορεία συναντά δομικά έμπόδια στό πλαίσιοένός Κράτους συγκροτημένου ήδη μέ βάση τήν Ιδιωτική άστική

τάξη. Δέν μποροΰμε νά διανοηθοΰμε καθόλου, στήν περίπτωση

αύτή —δπως ό Ά νρ ί Λεφέμπρ καί πολλοί άλλοι— μιά τέτοια

μεταβολή νά συντελεΐται προοδευτικά καί άναπόδραστα, δίχως

σημαντικές πολιτικές ρήξεις. ’Ακριβώς έπειδή, λόγω τών

άλλαγών πού αύτή συνεπάγεται —κ»ρίως τή μετάθεση τοΰ

άστικοΰ προσωπικοΰ καί τή ριζική άντικατάσταση τής Ιδιωτι

κής άστικής τάξης μέ μιά κρατική άστική τάξη—, ή διαδικασία

αύτή προσκρούει σέ μιά λυσσαλέα άντίσταση τής πρώτης. Αύτό

δμως πέρα πάντοτε άπό τά πιό πάνω δρια, διότι ένας τομέας

δημόσιου κεφαλαίου είναι άναγκαΐος (έκπεσμός τής άξίας

τμημάτων τοΰ κεφαλαίου) γιά τή διατήρηση τοΰ ποσοστοΰ

κέρδους καί γιά τήν άναπαραγωγή τοΰ ίδιωτικοΰ κεφαλαίου, τών

περιχαραγμένων έστιών κρατικής άστικής τάξης (διεύθυνσης,

μέ τήν πλατιά έννοια, τών δημόσιων έπιχειρήσεων) πού συνυ

πάρχουν σήμερα, στίς καπιταλιστικές χώρες, σέ κατάσταση

ώσμωσης μέ τήν Ιδιωτική άστική τάξη. 'Όλα τοΰτα συντείνουν

στό νά συναντοΰμε τόν κρατικό καπιταλισμό σέ μεγάλη κλίμακα

γενικά σέ χώρες δπου σημειώνεται μιά χαρακτηριστική άπουσία

ντόπιας Ιδιωτικής άστικής τάξης, καί δπου μιά κρατική άστική

τάξη παίρνει άπευθείας τή σκυτάλη άπό τήν ξένη Ιμπεριαλιστι

κή άστική τάξη (περίπτωση τής διαδικασίας άπο-άποικιοποίη-

σης σέ πολλές άφρικανικές χώρες)· ή καί σέ χώρες πού έχουν ύποστεΐ βαθιές άναστατώσεις σέ μιά πορεία μετάβασης στό

σοσιαλισμό, πορεία πού ναυάγησε ή έκφυλίστηκε.

Αύτά τά δρια δράσης τοΰ Κράτους, πού όφείλονται στή

δομή του ώς συμπύκνωσης τών ταξικών σχέσεων, άφοροΰν τέλος

τή θεσμική ύλικότητά του ώς μηχανισμοΰ. Έδώ βρίσκεται ή

περίφημη γραφειοκρατική δυσκινησία ή διοικητική δύναμη άδρά-

νειας, δπως άντιλαμβάνονται οί κυρίαρχες τάξεις ή τό διοικητικό πολιτικό προσωπικό, άπό τόν τρόπο τής δυσλειτουργίας,

δρισμένες πλευρές τοΰ Κράτους σύμφυτες μέ τήν ύλικότητά του.

Τά δρια στήν παρέμβαση τοΰ Κράτους είναι χαραγμένα στή




διάρθρωση τών μηχανισμών, δικτύων καί όργάνων του. Ή

έπιλεκτικότητα τής πληροφόρησης καί τών άναληπτέων ένερ-γειών προκύπτει άπό μιά διαδικασία μή-άποφάσεων, πού δέν

έφαρμόζεται μόνο στόν σκληρό πυρήνα τών σχέσεων παραγω

γής, άλλά έκτείνεται σέ τομείς πού τόν ξεπερνούν πολύ. Οί

θεμελιακοί καθοριστικοί παράγοντες τής κοινωνικής έξέλιξης

δέν μπορούν κάν νά διατυπωθούν ώς πολιτικές διέξοδοι, στό

κάτω κάτω δέν μπορούν κάν νά γνωστούν καί νά κατανοηθούν:

ξέρουμε συγκεκριμένα τί συμβαίνει —γιά νά φέρουμε μόνο

τοΰτο τό παράδειγμα— μέ τόν μηχανισμό τών στατιστικών (τού

INSEE — 'Εθνικού Ινστιτούτου Στατιστικής καί ΟΙκονομικών

Μελετών — στή Γαλλία) πού οί κατηγορίες του οί ίδιες έδράζον-

ται (πέρα άπό τόν φανερό έπηρεασμό τους άπό τήν έξουσία)

πάνω στήν έξυπονοούμενη άποδοχή ένός όρίου μή-γνώσης,

πιστής άντιγραφής τοΰ όρίου μή-άποφάσεων καί μή παρέμβα

σης τοΰ Κράτους. Τό ίδιο θά μπορούσαμε νά πούμε καί γιά τήν

κανονική όργάνωση τοΰ φορολογικοΰ μηχανισμού ή τοΰ τραπε-

ζικοΰ συστήματος, έστω καί έθνικοποιημένου: ή μή κατανόηση

τομέων δπως ό περίφημος τομέας τών έθνικών κτημάτων τών

Γάλλων ή τών κερδών τών έπιχειρήσεων δέν όφείλεται άπλώς

στήν ήθελημένη διατήρηση, άπό μέρους τοΰ Κράτους, μυστικών

τομέων πού δέν θέλει τάχα νά τούς άποκαλύψει —μέ τήν έννοια

δτι θά ήταν άρκετό νά ξεσφραγίσει τούτα τά μυστικά γιά νά

φανερωθούν τά πράγματα— άλλά στά ύλικά πλαίσια καί στίς

πρακτικές τών μηχανισμών. "Οταν ό Ρεϋμόν Μπάρ* δηλώνει, μέτήν εύκαιρία τής συζήτησης γιά τόν φόρο περιουσίας, δτι τό

γαλλικό «φορολογικό σύστημα» είναι «έξαιρετικά εύπαθές καί

περίπλοκο» καί δτι θά έπρεπε νά «άναστατωθεΐ» γιά νά

καθιερωθεί αύτός ό φόρος, οί δηλώσεις του αύτές περιέχουν

κάποια δόση άλήθειας.

Κάτι άκόμη: ή δομή τοΰ Κράτους ώς συμπύκνωσης τών

ταξικών σχέσεων καί οί έσωτερικές άντιφάσεις του ύλοποιοΰν-

ται, μέ τήν άναπαραγωγή τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τήςέργασίας στούς κόλπους του, μέσα σ ’ ένα σύνθετο σύστημα

• Πρωθυπουργός τότε τής Γαλλίας (Σημ. Μετ.).




λήψης άποφάσεων γραφειοκρατίες σχετικά αύτόνομες καί πού

έχουν τίς άρμοδιότητές τους, τίς πελατείες τους καί τίς δικές

τους άντιλήψεις γιά τά προβλήματα. Τό άποτέλεσμα είναι μιά

πολιτική έπεξεργασία πού άπαγορεύει, τίς περισσότερες φορές,

τή θεματοποίηση τών θεμελιακών κοινωνικών σχέσεων καί

αύτοΰ τοΰ συγκεκριμένου ταξικού χαρακτήρα τών διαφόρων

διοικητικών τακτικών. Αύτό παίρνει τή μορφή μιάς προσπά

θειας παζαρέματος σέ πολλαπλά έπίπεδα άνάμεσα στίς διοικητι

κές όμάδες πίεσης καί στά προγεφυρώματα συμφερόντων,

προσπάθεια πού σημαδεύεται άπό τήν άρχή ένός γραφειοκρατικού muddling through* κατά περίπτωση, σύμφωνα μ’ έναν τρόπο

άρνητικής συνδιάταξης μέ τό «statu quo». Πράγμα πού έκδηλώνε-

ται έπίσης μέ τή μορφή τής «δυσχειριστότητας» αύτοΰ τοΰ

μηχανισμού έναντι καί τής ίδιας τής άστικής τάξης.

• Muddling through: διεκπεραίωση, όπως δπως, μιάς υπόθεσης (μέ σφάλμα

τα καί μπερδέματα) (Σημ. Μη.).



Προσωρινά συμπεράσματα

4

01 παραπάνω άναλύσεις έχουν πολιτικές έπιπτώσεις στό γενικό

τερο πρόβλημα τοΰ μετασχηματισμού τοΰ Κράτους κατά τή

μετάβαση στό σοσιαλισμό: θά έπισημάνω γιά τήν ώρα μόνο

έκεΐνες πού άφοροΰν τόν οίκονομικό μηχανισμό τοΰ Κράτους.

Στήν περίπτωση άνόδου τής ’Αριστερός στήν έξουσία,

ποιά μποροΰν νά είναι τά όρια τής παρέμβασης τοΰ Κράτους

στήν οίκονομία;

Τά όρια αύτά δέν έξαρτώνται μόνο άπό τήν κρατική

έξουσία. ΟΙ άλλαγές στόν συσχετισμό δυνάμεων έκφράζονται,

στόν οίκονομικό μηχανισμό τοΰ Κράτους λιγότερο άπ’ δ,τι σέκάθε άλλον, μέ αύτόματο τρόπο: ό μηχανισμός αύτός έχει μιάν

ύλικότητα πού σημαδεύεται, στόν υψιστο βαθμό, άπό τή

συνέχεια τοΰ Κράτους. Ό ριζικός μετασχηματισμός τοΰ οίκο-

νομικοΰ μηχανισμοΰ παρουσιάζεται έδώ ώς εργο άπαραίτητο γ ιί

τήν περικύκλωση τών συστημάτων άντίστασης τής άστικής

έξουσίας μέσα στό Κράτος, άλλά καί ώς δρος άναγκαΐος γιά τίς

παρεμβάσεις τοΰ Κράτους στήν οίκονομία στήν περίπτωση

άνόδου τής ’Αριστερός στήν έξουσία, άν θέλουμε όπωσδήποτε νά μήν έκφυλιστοΰν καί νά κρατήσουν τόν σοσιαλιστικό

χαρακτήρα τους. Μετασχηματισμός σπουδαίος άκόμα κι άν




υποτεθεί δτι μεγάλα τμήματα τοΰ προσωπικού αύτού τού

μηχανισμού έχουν προσχωρήσει στήν ιδέα ένός πειράματος τής’Αριστερός. Είναι βέβαιο δτι ή δύναμη άδράνειας πού ένυπάρ-

χει στή διάρθρωση τοΰ Κράτους, καί Ιδιαίτερα στόν οίκονομικό

μηχανισμό του, καί πού έκδηλώνεται έπίσης έναντι τής ίδιας τής

άστικής τάξης, θά βαρύνει πολύ περισσότερο —καί δχι τυ

χαία— στήν ’ Αριστερά πού θά βρεθεί στήν έξουσία, άκόμα καί

στήν περίπτωση μιάς άντικατάστασης τοΰ άνώτερου προσωπι

κού τοΰ Κράτους. ' Η δομή αύτού τού μηχανισμοΰ είναι τέτοια

ώστε αύτός νά μήν μπορεΐ, ή νά μήν όφείλει, νά παρεμβαίνει

στήν οίκονομία πέρα άπό όρισμένα δρια πού, γιά ένα πείραμα

τής ’Αριστεράς, πρέπει άκριβώς νά ύπερπηδηθοΰν.

Πέρα άπό τήν έκταση καί τή φύση τών οίκονομικο-κοινω-

νικών μέτρων πού πρέπει νά πάρει ή ’Αριστερά γιά μιά

μετάβαση στό σοσιαλισμό, ό μετασχηματισμός τοΰ οίκονομικοΰ

μηχανισμοΰ έπιβάλλεται έπομένως προτοΰ άκόμη χτυπηθεί

ούσιαστικά ό σκληρός πυρήνας τών καπιταλιστικών σχέσεων

παραγωγής. Μποροΰμε άραγε νά προχωρήσουμε σ ’ έναν ούσια-

στικό σχεδιασμό, ν’ άποφύγουμε νά μείνουν οί έθνικοποιήσεις

άπλές κρατικοποιήσεις, νά έμποδίσουμε τή διαφυγή τών κεφα

λαίων, νά έλέγχουμε πραγματικά τίς τιμές καί νά άναχαιτίσουμε

τόν πληθυσμό, νά θέσουμε σέ Ισχύ ένα φόρο πάνω στίς

περιουσίες καί στό κεφάλαιο, διατηρώντας άθικτα τά σημερινά

δργανα, καί δίνοντας έμπιστοσύνη άποκλειστικά σέ μιά τροπο

ποίηση τοΰ πολιτικού προσανατολισμού καί σέ άλλαγές τοΰπροσωπικού τοΰ Κράτους; Τά δργανα τοΰτα έμπεριέχουν άραγε

μέ τήν έννοια αύτή δυνητικά μέσα, πού άπλώς έχουν μπλοκαρι-

στεϊ ή δέν χρησιμοποιήθηκαν άπό τήν ύφιστάμενη άστική

έξουσία καί είναι άρκετό νά τά ένεργοποιήσουμε; Ί δ ιο πρόβλη

μα σχετικά μέ τόν ρόλο τοΰ Κράτους έναντι τής οίκονομικής

κρίσης: ή σημερινή συγκυρία δείχνει όλοκάθαρα τίς δυσκολίες

πού συναντά ή ίδια ή άστική τάξη γιά νά τιθασσεύσει, διαμέσου

τοΰ Κράτους, αύτή τήν κρίση. Τό πρόβλημα δμως γιά τήν’Αριστερά πού βρίσκεται στήν έξουσία δέν είναι μόνο ή

έκπόνηση μιάς πολιτικής πού νά ξεπερνά τή σκέτη διαχείριση

τής οίκονομικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού. Πώς θά μετασχημα-




τιστεΐ ό κρατικός οικονομικός μηχανισμός ώστε νά είναι δυνατή

ή άσκηση μιάς διαφορετικής πολιτικής;Είναι φανερό δτι ή διαδικασία αύτή δέν πρέπει νά τοποθε

τηθεί ύπό τό έμβλημα τοΰ κρατισμοΰ, νά στηριχθεΐ δηλαδή

άποκλειστικά, ή έστω βασικά, στό Κράτος, άλλά θά πρέπει νά

προσφύγει, καί γιά δ,τι άφορά έπίσης τόν οίκονομικό χώρο,

στήν πρωτοβουλία τών λαϊκών μαζών, στίς μορφές άμεσης

δημοκρατίας στή βάση καί στίς αύτοδιαχειριστικές έστίες.

Είναι δμως έξίσου φανερό δτι δέν μποροΰμε νά γλυτώσουμε άπό

τόν κρατισμό δίχως μιά ριζική μεταβολή τοΰ ίδιου τοΰ Κράτους.

Είτε τό θέλουμε είτε δχι, τό Κράτος θά έχει νά παίξει τόν δικό

του ρόλο στήν καθιέρωση μιάς οίκονομικής πολιτικής τής

Άριστεράς . ’Εδώ άκριβώς θά πρέπει νά δείξουμε κάποια

δυσπιστία πρός έναν άριστερό τεχνοκρατισμό πού μπορεΐ

θαυμάσια —τό βλέπουμε αύτό σήμερα— νά συνδυαστεί μέ μιά

δρισμένη αύτοδιαχειριστική προοπτική τής δποίας παραμορ

φώνει πέρα γιά πέρα τό νόημα. Είναι γνωστά τά βασικά

γνωρίσματα αύτοΰ τοΰ τεχνοκρατισμοΰ: ό σημερινός ρόλος τοΰ

Κράτους όφείλεται τάχα στήν ένδογενή συνθετοποίηση τών

καθηκόντων του μέσα στίς «μεταβιομηχανικές τεχνολογικές»

κοινωνίες, έτσι πού ό οίκονομικός μηχανισμός του δέν έπιδέχε-

ται σπουδαίες μεταβολές στό πλαίσιο μιάς μετάβασης στό

σοσιαλισμό. Θά πρέπει νά έξακολουθεΐ νά διευθύνεται άπό

έμπειρογνώμονες, τής Άρισ τεράς φυσικά. Ή μόνη δυνατή

λύση γιά ν ’ άποφύγουμε τόν κρατισμό είναι νά φροντίσουμε νάέλέγχεται άπέξω, άπό τίς λαϊκές μάζες καί άπό τά δργανα άμεσης

δημοκρατίας στή βάση, κοντολογίς νά κολλήσουμε πλάι στόν

οίκονομικό μηχανισμό, πού μένει βασικά άνάλλαγος, αύτοδια-

χειριστικές άντι-εξουσίες καί νά φροντίσουμε νά έπιτηροΰνται οί

τεχνο-γραφειοκράτες άπό τίς μάζες. Οί μάζες προτείνουν, τό

Κράτος θεσπίζει. Πόσοι καί πόσοι έμπειρογνώμονες τής Ά ρ ι

στεράς διατρανώνουν τήν πίστη τους στήναύτοδιαχείριση μόνο

έπειδή ξέρουν τί θά άπογινόταν, στήν περίπτωση αύτή, τόαύτοδιαχειριστικό σχέδιο γιά τό όποιο δέν σκοτίζονται καθό

λου;

Δίχως άλλο, ή άμεση δημοκρατία δημιουργεί, έντελώς




Ιδιαίτερα στόν οίκονομικό τομέα (έκτός άπό τούς κινδύνους,

έδώ, ένός συντεχνιασμοΰ), πραγματικές δυσκολίες καί δέν θάπρέπει νά ένδίδει κανείς σέ μιά εύκολη δημαγωγία. Γεγονός

δμως είναι δτι γύρω άπό τούτη τή δημοκρατία θά δοθεί έδώ ή

άποφασιστική μάχη γιά τήν άποτροπή ένός γραφειοκρατικού

κρατισμού, δηλαδή ένός κρατικού γραφειοκρατικού καπιταλι

σμού. Άποτροπή δμως τοΰ κρατισμού, προώθηση ούσιαστική

τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση, σημαίνει συνάμα —στήν

περίπτωση τοΰ κρατικού οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ περισσότερο

άπ’ δ,τι σέ κάθε άλλον— μεταλλαγή αύτοΰ τοΰ μηχανισμού:

μεταλλαγή συνολική, μαζί καί τών κατεξοχήν κοινωνικών ή

«γενικού συμφέροντος» κλάδων καί δικτύων τοΰ Κράτους.

Μποροΰμε ν ’ άσκήσουμε έστω καί μόνο μιά πολιτική κοινωνι

κής δικαιοσύνης μέσα άπό μηχανισμούς δπως ή κοινωνική

άσφάλιση ή ή κοινωνική μέριμνα τέτοιες πού είναι σήμερα,

άρκούμενοι νά τίς συζεύξουμε μέ διάφορες έπιτροπές πολιτών ή

χρηστών;

'Υπάρχει δμως κι ή άλλη δψη τοΰ νομίσματος: ή Ιδιοτυπία

άκριβώς τοΰ κρατικοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμού. Οί μεταβολές

αύτοΰ τοΰ μηχανισμού θέτουν Ιδιαίτερα προβλήματα: δέν

μπορούν ούτε ν ’ άκολουθήσουν τόν ίδιο ρυθμό, ούτε νά προσλά-

βουν τίς Ιδιες μορφές μ’ έκείνες τών άλλων μηχανισμών.

1 Ό μηχανισμός αύτός δέν είναι ούσιαστικά χωρισμένος

σ ’ έναν τεχνικό μηχανισμό καί σ ’ έναν μονοπωλιακό ΰπερ-

μηχανισμό, άν καί όρισμένοι άπό τούς κλάδους καί τά δργανά

του έκφράζουν πιό Ιδιαίτερα τά μονοπωλιακά συμφέροντα.

Παραμένει, σάν ένότητα, ένας βασικός παράγοντας τής άναπα-

ραγωγής τού κεφαλαίου. Ά ν είναι έπόμενο δτι οί μεταβολές θά

πρέπει νά θίξουν τό σύνολο αύτού τοΰ μηχανισμοΰ, έπόμενο

είναι καί κάτι άλλο άκόμη. Έφόσον ό μηχανισμός αύτόςέκπληρώνει βασικές λειτουργίες στήν άναπαραγωγή τών σχέ

σεων παραγωγής καί στήν καπιταλιστική συσσώρευση στό

σύνολό τους, λειτουργίες άσυμπίεστες δσο οί Ιδιες οί σχέσεις




παραγωγής δέν έχουν ριζικά άνατραπεΐ, οί μεταβολές τοΰ

οίκονομικοΰ μηχανισμού δέν μποροΰν παρά νά άκολουθοϋν στενά τόν ρυθμό μεταβολής τών ίδιων τών σχέσεων παραγωγής. Ά λλά

ό δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό όρίζει μιά μακριά

πορεία, πού ή πρώτη φάση της συνεπάγεται τήν άμφισβήτηση

τής ήγεμονίας τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου, δχι δμως τήν

άπότομη άνατροπή τοΰ πυρήνα τών σχέσεων παραγωγής. Ά ν ή

άμφισβήτηση τής ήγεμονίας τών μονοπωλίων προϋποθέτει ήδη

μιά σημαντική άλλαγή τοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμού στό σύνο

λό του, παραμένει γεγονός δτι, κατά τή φάση αύτή, ή τέτοια

άλλαγή δέν μπορεΐ νά ύπερβεΐ —έκτός άν θελήσουμε νά

ριψοκινδυνέψουμε τήν κατάρρευση τής οίκονομίας— όρισμένα

δρια. Πέρα άπό τίς τομές πού θά έπιφέρει ή άντιμονοπωλιακή

φάση, τό Κράτος θά όφείλει πάντα νά έξασφαλίζει τήν πορεία

τής οίκονομίας· οίκονομία πού θά έξακολουθεΐ νά είναι γιά

πολύν καιρό άκόμα, ώς ένα βαθμό, καπιταλιστική.

Πρέπει νά ξέρουμε νά έπιλέγουμε καί νά βγάζουμε καθαρά

τά συμπεράσματα άπό τή στρατηγική πού υΙοθετήσαμε. Ά π ό τή

φυγή μπροστά σέ τούτο τό «πεισματικό» γεγονός πηγάζει ή

άμφιλογία όρισμένων σημερινών άναλύσεων τής Άριστεράς.

Αφήνουν νά έννοεΐται δτι ή άντιμονοπωλιακή φάση θά

συνίσταται στό «σπάσιμο» τοΰ ύπερκράτους τών μονοπωλίων

δπου συγκεντρώνεται τάχα ό πολιτικός χαρακτήρας τοΰ Κρά

τους, ένώ θά πρέπει νά παραμείνει δπως είναι τό τεχνικό Κράτος

(πού είναι τάχα ούδέτερο) σ' δλο τό διάστημα τής μετάβασηςστό σοσιαλισμό. Πράγμα πού σημαίνει, μ ’ άλλα λόγια, νά

έχουμε καί τήν πίτα όλόκληρη καί τό σκυλί χορτάτο. Ένώ δέν

μπορεΐ νά πρόκειται γιά τή ριζική διάλυση ένός μέρους τοΰ

οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ στήν άντιμονοπωλιακή φάση, δίπλα

στήν αίώνια μονιμότητα τοΰ άλλου μέρους τοΰ μηχανισμού.

Πρόκειται ξεκάθαρα γιά τήν άναγκαία σέ τούτη τή φάση

συνέχιση όρισμένων δομών αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ στό σύνολό

του, στά πλαίσια ένός καθολικού μετασχηματισμού, πού είναιάπαραίτητος γιά τή μετάβαση στό σοσιαλισμό. Κοντολογίς

πρόκειται γιά μιά μεταλλαγή, σταδιακή, τοΰ συνόλου τοΰ οίκονο-

μικοΰ μηχανισμοΰ τοΰ Κράτους. Μεταλλαγή πού, άσφαλώς, θά




πρέπει νά πάρει διαφορικές μορφές καί δνισους ρυθμούς

—άνάλογα μέ τούς διάφορους κλάδους, δίκτυα καί κυκλώματα

αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ: άνάλογα μέ τίς διάφορες μερίδες τοΰ

κεφαλαίου τοΰ όποιου έκφράζουν, πιό Ιδιαίτερα, τά συμφέ

ροντα— μέ πρώτο στόχο τήν έξάρθρωση τών όχυρών τοΰ

μονοπωλιακού κεφαλαίου (πού δέν πρόκειται νά τ ’ άρνηθοΰμε

καταπολεμώντας τήν άντίληψη γιά τό μονοπωλιακό ύπερκρά-

τος)· άνάλογα μέ τό βαθμό προσαρμογής τους στίς άνάγκες τών

λαϊκών μαζών: είναι φανερό δτι άν ή κοινωνική άσφάλιση θά

χρειαστεί, κι αύτή, νά μετασχηματισθεΐ, ό μετασχηματισμός της

δέν θά γίνει μέ τόν ίδιο τρόπο, δπως λογουχάρη τοΰ υπουργείου

Βιομηχανίας· τέλος, άνάλογα μέ τόν ρόλο αύτών τών κλάδων καί

δικτύων Εναντι τής οίκονομικής διαδικασίας καί μέ τή συγκε

κριμένη πολιτική φύση τους: είναι έξίσου φανερό δτι άν τό

Έθνικ ό Ίνστιτοΰτο Στατιστικών καί Οίκονομικών Μελετών

(INSEE) στή Γαλλία Εχει Εναν πολιτικό περιεχόμενο, Εχει

έπίσης Εναν ρόλο σχετικά «τεχνικό» πού κάνει ώστε νά μήνμπορεΐ νά μετασχηματιστεί μέ τόν ίδιο τρόπο, δπως λογουχάρη

ή Διεύθυνση 'Ορθολογικής Εδαφικής Περιφερειακής ’Ανά

πτυξης (DATAR).

2 Τέλος, ό δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό έγγυά-

ται τίς έλευθερίες: άφήνει καί στήν άστική τάξη —αύτή

είναι ή άνάποδη τοΰ νομίσματος— αύξημένες δυνατότητες γιά

τήν οίκονομική δολιοφθορά ένός πειράματος τής ’ Αριστερός

πού βρίσκεται στήν έξουσία. "Αν καί δ μετασχηματισμός τοΰ

κρατικού οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ παρουσιάζεται άναγκαΐος

γιά ν ’ άποτρέψει καί ν ’ άντιπαλαίψει άποτελεσματικά τούτη τή

δολιοφθορά, θά πρέπει νά συνειδητοποιηθεί δτι τό προχώρημα

γίνεται πάνω σέ τεντωμένο σχοινί. Ό μετασχηματισμός αύτός

δέν θά πρέπει, σέ καμιά στιγμή, νά όδηγεΐ σέ μιά ούσιαστική

έξάρθρωση τοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμού πού θά τόν παρέλυε: οί

δυνατότητες γιά μποϋκοτάρισμα έκ μέρους τής άστικής τάξης θάμεγάλωναν Ετσι. Κι έδώ πάλι παρουσιάζεται —τούτη τή φορά σέ

σχέση μέ τίς άλλαγές τοΰ κρατικού οίκονομικοΰ μηχανισμού—

τό δίλημμα: νά μήν κάνουμε άρκετά (Χιλή) ή νά κάνουμε πάρα




πολλά. Ή τελευταία αύτή περίπτωση είναι τής Πορτογαλίας

άνάμεσα στά 1974 καί 1975, δπου κλάδοι όλόκληροι τοΰοίκονομικοΰ μηχανισμοΰ, δπως τά υπουργεία Γεωργίας καί

Βιομηχανίας, πού ώστόσο έλέγχονταν όλότελα άπό τήν ’Αρι

στερά καί πού προσχώρησαν σέ ένα ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό

πείραμα, παρέλυσαν τελείως δχι έξαιτίας τών άντιστάσεων τής

άστικής τάξης, άλλά έξαιτίας τών μορφών καί ρυθμών τής

«τομής» πού υίοθετήθηκαν γιά τόν μετασχηματισμό τους.

Παράλυση κι έξάρθρωση πού έμπόδισαν τούς πειραματισμούς

τών άγροτικών κοινοτήτων ή τής αύτοδιαχείρισης έργοστασίων

νά βροΰν τήν παραμικρή ύποστήριξη ή βοήθεια σέ μηχανισμούς

πού ώστόσο ήταν μαζικά ευνοϊκοί σ ’ αύτούς τούς πειραματι

σμούς. Τό μποϋκοτάζ τής άστικής τάξης, μπόρεσε, σ ’ αύτές τίς

συνθήκες, νά·άσκηθεΐ στά γεμάτα.



ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ή παρακμή τής δημοκρατίας:

ό αύταρχικός κρατισμός



Αύταρχικός κρατισμός

καί ολοκληρωτισμός

1

/

Ορισμένοι άπό τούς συγχρόνους μας θεωρητικούς τής έξουσίας

άνακάλυψαν τώρα μόλις τήν ύπαρξη τοΰ Γκουλάγκ. Δέν έχουμε

παρά νά τούς συγχαροΰμε. "Αν τούς χρειάστηκε πολύς καιρός

γι’ αύτό, κάλλιο άργά παρά ποτέ. Βλέποντας δμως πώς λειτουργεί αύτή ή λέξη άρχίζει κανείς νά σκέφτεται πώς άν τό Γκουλάγκ

δέν υπήρχε, θά έπρεπε όπωσδήποτε νά έπινοηθεΐ. Δίχως αύτό,

πώς θά τολμοΰσε κανείς καί νά προφέρει κάν, γιά τίς σημερινές

δυτικές κοινωνίες μας, τίς χαζοκουβέντες περί προηγμένης

φιλελεύθερης κοινωνίας καί περί δλλων «έπιτρεπτικών κοινω

νιών», πού όρισμένοι άπό τούς «νέους φιλοσόφους» μας άνακά

λυψαν τίς άρετές τους, ταυτόχρονα καί στήν κατάλληλη στιγμή;

Comparaison n’est pas raison*. Οί όλοκληρωτικές πλευρές

τής έξουσίας στίς άνατολικές χώρες, πλευρές ώστόσο πραγματι

κές καί πού δέν μποροΰμε, πράγματι, νά τίς παρομοιάσουμε (δχι

μέ τήν κανονιστική άλλά μέ τήν έπιστημονική έννοια) μέ τή

λειτουργία τών δυτικών κοινωνιών, δέν θά πρέπει νά μάς κάνουν

νά ξεχνοΰμε —δπως συμβαίνει συχνά σήμερα— δχι άπλώς τούς

όλοκληρωτισμούς τής Δύσης (Πινοσέτ ή Βιντέλλα), άλλά οδτε

τήν πιό πεζή κατάσταση τών Κρατών στίς κοινωνίες μας μέ τό

• Ή σύγκριση δίν είναι άπόδειξη (Σημ. Μετ.).




δημοκρατικό καθεστώς. Βλέπουμε νά συντελοΰνται σημαντικές

άλλαγές τοΰ Κράτους στίς δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες.

Μιά νέα κρατική μορφή άρχίζει νά έπιβάλλεται: θά πρέπει νά

είναι κανείς τυφλός (καί ή έμπάθεια, άκόμη κι άν ξεκινά άπό τά

πιό ευγενικά κίνητρα, τυφλώνει πάντα) γιά νά μήν τό άντιλαμ-

βάνεται αύτό. Κρατική μορφή πού θά τήν όνομάσω μέ τόν δρο

—έλλείψει καλύτερου— αυταρχικός κρατισμός. "Ορο πού μπορεΐ

νά δείχνει τή γενική τάση αύτής τής μεταβολής: τήν έντεινόμε-

νη μονοπώληση άπό τό Κράτος τοΰ συνόλου τών τομέων τής

οίκονομικο-κοινωνικής ζωής, μονοπώληση πού σπονδυλώνεται

μέ τήν όριστική παρακμή τών θεσμών τής πολιτικής δημοκρα

τίας καί μέ τόν δρακόντειο καί πολύμορφο περιορισμό αύτών

τών λεγόμενων «τυπικών» έλευθεριών, πού άνακαλύπτουμε

—τώρα πού καταβαραθρώνονται— τήν πραγματικότητά τους.

Ά ν καί όρισμένες άπ’ αύτές τίς άλλαγές βρίσκονται σ ’ έξέλιξη

άπό πολύν καιρό, τό σημερινό Κράτος σημειώνει μιά πραγματι

κή στροφή σέ σχέση μέ τίς προηγούμενες κρατικές μορφές.

Δέν θά έξετάσω έδώ παρά τό Κράτος τών κυρίαρχων

καπιταλιστικών χωρών —πού μεγαλόψυχα τίς όνομάζουμε

προηγμένες— κυρίως στήν Εύρώπη καί στίς ΗΠΑ. Βέβαια,

έφόσον οί μεταβολές αύτές άνήκουν στή σημερινή φάση τοΰ

καπιταλισμοΰ, στή διεθνή του άναπαραγωγή, άφοροΰν τό

σύνολο τών καπιταλιστικών χωρών. Λόγω δμως τοΰ σημερινοΰ

βαθέματος —πού όφείλεται στή διεθνοποίηση τών καπιταλιστικών σχέσεων— τού διχασμού τής Ιμπεριαλιστικής άλυσίδας σέ

χώρες κυρίαρχες καί σέ χώρες δυναστευόμενες, δέν μπορούμε νά

προσφύγουμε σέ μιά γενική θεωρητικοποίηση τοΰ σημερινοΰ

Κράτους, πού νά καλύπτει τίς μεταβολές του στό σύνολο αύτών

τών χωρών. Ά ν καί βλέπουμε στή ζώνη τών δυναστευόμενων

χωρών, στή λατινική Αμερ ική, λογουχάρη, νά έμφανίζεται μιά

νέα μορφή έξαρτημένου Κράτους (πού παρουσιάζεται σέ διαφορε

τικά καθεστώτα), αύτή περικλείνει σημαντικές Ιδιομορφίες πούτήν ξεχωρίζουν άπό τή νέα κρατική μορφή τών κυρίαρχων

χωρών.



Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 293

Ό αυταρχικός κρατισμός ύπόκειται συνεπώς, πιό θεμελιακά,

σέ μιά περιοδολόγηση τοΰ καπιταλισμού κατά στάδια καίφάσεις. Φαίνεται ν’ άντιστοιχεΐ στή σημερινή φάση τοΰ Ιμπε

ριαλισμού καί τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού στίς κυρίαρχες

χώρες, μέ τόν ίδιο τρόπο πού τό φιλελεύθερο Κράτος άναγόταν

στό άνταγωνιστικό στάδιο τοΰ καπιταλισμού, καί τό παρεμβατι

κό Κράτος —μέ τίς διάφορες μορφές του— στίς φάσεις πού

προηγήθηκαν άπό τόν μονοπωλιακό καπιταλισμό. Ό αύταρχι-

κός κρατισμός συνδέεται έτσι μέ τίς δομικές άλλαγές πού

χαρακτηρίζουν αύτή τή φάση στίς σχέσεις παραγωγής, στίς

έργασιακές διαδικασίες καί στόν κοινωνικό καταμερισμό τής

έργασίας, τόσο στό παγκόσμιο δσο καί στό έθνικό έπίπεδο. Ά ν

καί ό οίκονομικός ρόλος τού Κράτους, πού είναι άχώριστος άπό

τό πολιτικό του περιεχόμενο, πρέπει ν' άποτελεΐ τόν όδηγητικό

μίτο σέ μιά άνάλυση τού αύταρχικοΰ κρατισμοΰ, άπέχει πολύ

άπό τό νά είναι έπαρκής: έδώ πρόκειται γιά μιά θεσμική

πραγματικότητα, πού δέν μπορεΐ νά μελετηθεί παρά στόν

Ιδιαίτερο χώρο της. ' Ο αύταρχικός κρατισμός έχει σχέση μέ τίς

μεταβολές τών κοινωνικών τάξεων, τών πολιτικών άγώνων, τοΰ

συσχετισμοΰ τών δυνάμεων πού σημαδεύουν δλη αύτή τή φάση,

τόσο στό έθνικό δσο καί στό παγκόσμιο έπίπεδο.

Βέβαια —κι αύτό έχει σημασία— ό αύταρχικός κρατισμός

ύπάρχει, άνάλογα μέ τίς πρωτότυπες συγκυρίες τών διαφόρων

χωρών, μέ τή μορφή διαφόρων καθεστώτων. Ή ύπογράμμιση

δμως τής σχέσης του μέ τή σημερινή φάση τού καπιταλισμούδείχνει ήδη πώς δέν πρόκειται καθόλου γιά ένα άπλό έπιφανεια-

κό «φαινόμενο». Μιά όρισμένη μορφή πολιτικής καί άντιπρο-

σωπευτικής δημοκρατίας φαίνεται καθαρά πιά ξεπερασμένη

στόν καπιταλισμό, δπως αύτός παρουσιάζεται καί άναπαράγεται

σήμερα. ' Η άμφισβήτηση τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ, δχ ι μόνο

ή διάσωση έκείνου πού έμεινε άπό τίς έλευθερίες άλλά καί ή

άνάπτυξη καί διεύρυνσή τους, κοντολογίς ή πραγμάτωση

έκείνων πού όραματίζεται ή ’ Αριστερά, δέν φαίνεται καθόλουδυνατή δίχως ούσιαστικές άλλαγές τών παραγόντων πού δδη-

γοΰν στή νέα τούτη μορφή Κράτους.




' Ο αύταρχικός κρατισμός Εχει έπίσης σχέση μέ τήν πολιτική

κρίση καί μέ τήν κρίση τοΰ Κράτους, πράγμα πού άρχίζει τώρα νάγίνεται κατάδηλο, άλλά πού δέν ήταν στό πρόσφατο άκόμη

παρελθόν. Βέβαια, Εχω στόν νοϋ, πρίν άπ’ δλα, τό μεγαλύτερο

μέρος τών έκπροσώπων τής έπίσημης πολιτικής έπιστήμης, στή

Γαλλία κι άλλου, άπό τόν παραδοσιακό λειτουργισμό ώς τούς

διάφορους «συστημισμούς», πού κρίνουν δτι ή πολιτική κρίση

καί ή κρίση τοΰ Κράτους ήταν καί μένουν αυστηρά άδιανόητες:

μυστηριώδης δυσλειτουργική στιγμή, πού ξεκόβει άπότομα μέ

τίς φυσικές Ισορροπίες ένός «πολιτικού συστήματος» τό όποιο

υποτίθεται δτι κατά τά άλλα λειτουργεί μέ άρμονικό τρόπο καί

μέ έσωτερική αύτορύθμιση. Χρειάστηκε νά ΰποστοΰμε κι αυτούς

τούς πανηγυρισμούς τοΰ πλουραλισμού τών έξουσιών τής

φιλελεύθερης κοινωνίας! Φιλελεύθερης κοινωνίας πού τάχα

διαψεύδει κάποιο μαρξισμό ξεπερασμένο πιά (κιόλας!), άφοΰ

κατάφερε, βλέπετε, νά υπερνικήσει τίς άντιφάσεις της, καί

μάλιστα τήν πάλη τών τάξεων. Κυρίως δμως Εχω στό νοΰ Ενα

ρεΰμα πολύ διαφορετικό άπό τό πρώτο καί πολύ πιό Ενδιαφέρον:

τό ρεΰμα τών άμφισβητιών διανοουμένων πού, άπό τή σχολή τής

Φρανκφούρτης ώς τούς άμερικανούς ριζοσπάστες, μάς παρου

σίαζαν τήν τρομακτική εΙκόνα ένός Κράτους-Μολόχ όλοκλη-

ρωτικοΰ καί παντοδύναμου, θεμελιωμένου σ ' Εναν καπιταλισμό

χειραγώγησης, πού κατάφερε τάχα νά «ένσωματώσει» τίς λαϊκές

μάζες (ένάντια, δυστυχώς, στίς προβλέψεις τοΰ Μάρξ, κτλ.) καί

προχωράει άκατάσχετα πρός τήν καταβρόχθιση τών ύποκειμέ- νων.

' Η εΙκόνα αύτή είναι πλαστή, κι δχι μόνο λόγω τών δομικών

όρίων πού σημαδεύουν κάθε καπιταλιστικό Κράτος, άκόμα καί

στή σημερινή φάσ η: ό αύταρχικός κρατισμός σπονδυλώνεται μέ

τήν πολιτική κρίση καί τήν κρίση τοΰ Κράτους. Είναι συνάμα

καί μιά άπάντηση στά στοιχεία κρίσης, μαζί καί τής δικής του

κρίσης. ' Ο κρατισμός αύτός δέν σημαίνει λοιπόν μιά μονοσή

μαντη ένδυνάμωση τοΰ Κράτους, άλλά είναι μάλλον τό άποτέ-λεσμα μιάς τάσης ένδυνάμωσης-έξασθένησης τοΰ Κράτους, πού

οί πόλοι της άναπτύσσονται άνισα. Τό σημερινό Κράτος, πού ό

αύταρχικός κρατισμός του είναι τρομερά υπαρκτός, παραμένει




παρ’ δλα τοΰτα (μάλλον έξαιτίας τους), ένας κολοσσός μέ

πήλινα πόδια, πού φεύγει πρός τά μπρός πάνω σ ’ ένα έδαφος δχι

στέρεο, πράγμα άκόμη πιό φανερό στό πολιτικό πεδίο· άς μην

ξεχνάμε πώς τά πληγωμένα ζώα είναι τά πιό έπικίνδυνα.

Ά λ λά ή συσχέτιση τού Κράτους καί τής πολιτικής κρίσης

δέν είναι πράγμα άπλό. ' Ορισμένοι άπό μάς τό άποτολμήσαμε

σ ’ ένα συλλογικό βιβλίο, Ή κρίση τού Κράτους', γΓ αύτό καί θά

περιοριστώ νά δείξω τό πρόβλημα. Άκόμη κι άν ή σημερινή

κρίση δέν είναι παροδική άλλά, σέ όρισμένες πλευρές της,

δομική, θά ήταν σφάλμα νά τή δούμε σάν μιά «γενική κρίση» καί

νά θεωρήσουμε δτι καλύπτει δλόκληρη τήν τωρινή φάση τοΰ

καπιταλισμού. Κάτι περισσότερο, θά ήταν λάθος νά πιστεύουμε

πώς ή κρίση αύτή πού θίγει, λίγο ή πολύ, τό σύνολο τών

καπιταλιστικών χωρών (αύτές μάς ένδιαφέρουν έδώ) μετατρέ-

πεται κατανάγκη, στό σύνολο αύτών τών χωρών, σέ ούσιαστική

πολιτική κρίση καί, άκόμη περισσότερο, σέ κρατική κρίση. Ή

πολιτική κρίση δέν άνάγεται ποτέ στήν οίκονομική κρίση, ούτεή κρίση τοΰ Κράτους στήν πολιτική κρίση: τό καπιταλιστικό

Κράτος είναι μάλιστα έτσι φτιαγμένο ώστε νά μπορεΐ ν ’ άναρ-

ροφά τίς πολιτικές κρίσεις δίχως αύτές νά καταλήγουν σέ

άληθινές κρίσεις τοΰ Κράτους. Δέν μπορούμε έπομένως νά

χαρακτηρίσουμε χονδρικά τό σημερινό Κράτος, πού άντιστοι-

χεΐ σέ μιά φάση τοΰ καπιταλισμού, ώς ένα Κράτος κρίσης ή ένα

Κράτος σέ κρίση. Αύτό θά σήμαινε —δπως τό έκαμε ή 3η

Διεθνής— δτι διαλύουμε τόν είδικό χαρακτήρα τής έννοιαςκρίση, κοντολογίς δτι θεωροΰμε πώς δσο προχωράει ή άναπα

ραγωγή του, ό καπιταλισμός έντείνει αύτόματα τό «σάπισμά»

του καί δτι τώρα περνά τήν τελευταία φάση τοΰ άναπόδραστου

ψυχοραγήματός του. Φτάνουμε έτσι νά θεωροΰμε δτι μιά φάση

τής άναπαραγωγής του (πού συμβαίνει πάντα σάν άπό τύχη νά

I. Ό .π ., Εκδ. PUF, 1976. 'Αξίζ ει νά άναφερθοΰν έπίσης καί οί συλλογικές

Εργασίες πού Εκδόθηκαν στήν 'Ομοσπονδιακή Γερμανία: Soziahtruklur und

politische Struktur. Εκδ. άπό τόν Urs J aeggi. 1976. καί Politische System-Krisen.

Εκδ. άπό τόν Μ. J anicke. 1973.




είναι αύτή στήν όποία βρισκόμαστε) έκφράζει άπλώς μιά μόνιμη

κρίση καί, κατά κάποιον τρόπο, πάντοτε παρούσα. Θά έμπαινεκανείς στόν πειρασμό νά άντιληφθεΐ τό σημερινό Κράτος ώς

Κράτος σέ κρίση, καθόσον παρουσιάζει άναγκαστικά τήν

τελευταία δυνατή μορφή άστικοΰ Κράτους πρίν τήν άναγκαία

έλευση τοΰ σοσιαλισμού. Ένώ είναι φανερό δτι πρέπει νά

όρίσουμε στήν έννοια πολιτική κρίση καί κρίση τοΰ Κράτους τό

πεδίο μιας Ιδιαίτερης κατάστασης συμπύκνωσης άντιφάσεων,

πού έκφράζεται μέ Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τών κρατικών

θεσμών.

Βέβαια, έπειδή ή πολιτική κρίση δέν είναι κεραυνός έν

αίθρια, θά πρέπει ν ’ άναφερθοΰμε, πρίν άπ' δλα, στά έγγενή

στοιχεία τής πολιτικής κρίσης καί τής κρίσης τοΰ Κράτους.

Στοιχεία πού, άντίθετα άπό τήν ούσιαστική κρίση, είναι μόνιμα

παρόντα στήν άναπαραγωγή τών καπιταλιστικών πολιτικών

μορφών. Τό σύνολο τής σημερινής φάσης χαρακτηρίζεται άπό ενα

έξαιρετικό δυνάμωμα τών έγγενών στοιχείων τής πολιτικής κρίσης

καί τής κρίσης τοΰ Κράτους , δυνάμωμα πού, άπό τή μεριά του,

συνδέεται μέ τήν οίκονομική κρίση τοΰ καπιταλισμού. Αύτό

άκριβώς τό δυνάμωμα τών έγγενών στοιχείων τής πολιτικής

κρίσης καί τής κρίσης τοΰ Κράτους άποτελεΐ ένα δομικό καί

μόνιμο γνώρισμα τής σημερινής φάσης. ' Ο αύταρχικός κρατι-

σμός παρουσιάζεται έπίσης ώς μιά συνισταμένη τοΰ δυναμώμα-

τος αύτών τών στοιχείων κρίσης καί ώς άπάντηση σ ’ αύτό.

Ώστόσο, σέ όρισμένες Εύρωπαϊκές χώρες, παρατηρούμε μιάούσιαστική πολιτική κρίση πού, έπιπλέον, μετατρέπεται σέ

κρίση τοΰ Κράτους. Ό αύταρχικός κρατισμός σημαδεύεται

έτσι, σ ’αύτές τίς χώρες, άπό μιά κρίση του Κράτους: τέτοια είναι

ή περίπτωση, σέ διαφορετικούς άναβαθμούς, τής ’ Ισπανίας, τής

Πορτογαλίας, τής Ελλάδας, άλλά καί τής 'Ιταλίας καί τής

Γαλλίας.

Αύτή ή κρίση τοΰ Κράτους παρέχει έπίσης στήν 'Αριστερά

νέες άντικειμενικές δυνατότητες γιά δημοκρατική μετάβαση στόσοσιαλισμό. Ύπάρχουν πολλά είδη πολιτικής κρίσης: ή

σημερινή κρίση διαγράφει γιά τήν ’Αριστερά ένα συγκεκριμένο

πεδίο, σχετικά μέ τή δυνατότητα αύτής τής μετάβασης. Δέν




πρόκειται γιά μιά κρίση διπλής έξουσίας οΰτε γιά μιά κρίση

φασιστοποίησης.

II

Ό αύταρχικός αύτός κρατισμός μήπως ταυτίζεται μ ’ έναν όλο-κληρωτισμό ή καί μ’ έναν φασισμό νέου τύπου; Αύτό άκριβώς

—τό άναφέρουμε παρενθετικά— υποστήριζαν, τελευταία άκόμα,

άρκετοί άπό τούς «νέους φιλοσόφους» μας, κατά τή «μαοϊκή»

περίοδό τους, δταν μάς τσαμπούνιζαν γιά «νέο φασισμό»

έναντίον τοΰ όποιου έκθειάζανε τή «νέα άντίσταση»2, συγκρί-

νοντας τούς κυβερνήτες τής Γαλλίας τοΰ 1972 μέ τούς άπαίσιας

μνήμης χιτλερικούς κατακτητές. Αύτό, προτοΰ όρισμένοι άνά-

μεσά τους συμφιλιωθούν μέ άρετές τής προηγμένης φιλελεύθερης δημοκρατίας. Διασαφήνισα σχετικά τήν άποψή μου στό

Φασισμός καί Δικτατορία: δπως καί τώρα δέν βλέπω τόν Ζισκάρ

ντ’ Έ σταίν σάν τόν ρομαντικό φωτισμένο όπαδό ένός νέου

φιλελευθερισμού, Ετσι καί τότε δέν τόν Εβλεπα σάν κάποιο

μαθητευόμενο Γκαΐμπελς στίς διαταγές ένός μελλοντικού Πομ-

πιντοΰ-Χίτλερ.

Βέβαια, τό καθαρά σύγχρονο αύτό φαινόμενο, ό όλοκληρω-

τισμός, Εχει τίς ρίζες του βαθιά μέσα στίς καπιταλιστικέςσχέσεις παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό κοινωνικό καταμε

ρισμό τής έργασίας, στίς τεχνικές τής έξουσίας τού σύγχρονου

Κράτους (τή διαδικασία έξατομίκευσης, τόν ίδιο τόν Νόμο), στίς

χωροχρονικές μήτρες πού περικλείνουν αύτές οί σχέσεις καί

είναι έγχαραγμένες μέσα στό Εθνος καί στή διάρθρωση τοΰ

Κράτους. Ά λ λά οί ρίζες αύτές δέν είναι φύτρα πού άνθοβολοΰν

2. Nouveau fascisme. nouvelle dtmocralie, έκτακτο τεύχος, πού προαναφέρ-

θηκε. τοΰ Temps Modernes. Βλ. έπίσης, σχετικά μέ τή συζήτηση γύρω άπό τούτο

τά ζητήματα, τό τεύχος 31 τού περιοδικού Kursbuch. Μάιος 1973.




προοδευτικά, όδεύοντας, μέσα άπό τίς πανουργίες τής Ιστορίας,

πρός τήν τέλεια πραγμάτωσή τους: τόν παγκόσμιο όλοκληρωτι-σμό.

Κι έδώ κάνω μιά παρέμβαση, πού άφορά τίς άνατολικές

χώρες, ύπενθυμίζοντας δτι όρισμένα όλοκληρωτικά χαρακτηρι

στικά τής έξουσίας σ ’ αύτές τίς χώρες έγκεινται, κατά τή γνώμη

μου, άνάμεσα σέ άλλα (διότι ό καπιταλισμός δέν είναι ή πηγή

δλων τών κακών) άλλά δίχως άλλο βασικά, στίς «καπιταλιστικές

πλευρές» τού Κράτους των, τών σχέσεων παραγωγής καί τοΰ

κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας πού βρίσκονται στή

βάση του. Ώστόσο, οΰτε στήν περίπτωση αύτή πρόκειται γιά

τήν άπλή άνθηση τών όλοκληρωτικών φύτρων. Τά όλοκληρωτι

κά χαρακτηριστικά πού τίς σημαδεύουν όφείλονται σέ μιά σειρά

συγκεκριμένους Ιστορικούς παράγοντες (οίκονομικούς, πολιτι

κούς, κτλ.) πού συντείνουν στή δημιουργία μιάς έντελώς Ιδιαί

τερης μορφής Κράτους: άλλωστε αύτή δέν άποτελεΐ, στίς χώρες

αύτές, μιά έξαίρεση, άλλά τόν κανόνα. Ά π ό τήν άλλη μεριά

δμως, άκόμα κι άν τοΰτα τά Κράτη άπέχουν πολύ άπό τό νά είναι

μιά άπλή παραλλαγή τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ, δπως έμεΐς τόν

γνωρίζουμε σήμερα στίς κοινωνίες μας, συγγενεύουν μ’ αύτόν.

Κι έδώ έπίσης, όρισμένες άπό τίς άναλύσεις πού θ’ άκολουθή-

σουν, κυρίως γιά τήν κρατική γραφειοκρατία, άφοροΰν κι αύτά

τά Κράτη. "Ομως παίρνοντας πάντοτε ύπόψη τήν Ιδιομορφία

τους: ή συγγένεια αύτή δέν όφείλεται σέ κάποια όμοιόμορφητάση «τεχνικο-γραφειοκρατικοποίησης» τοΰ σημερινού «τεχνο-

λογικοΰ-βιομηχανικοΰ» κόσμου. Τά χαρακτηριστικά τοΰ Κρά

τους, πού είναι έμφυτευμένα στίς σχέσεις παραγωγής καί στόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, έπενδύονται σέ ταξικές

καί πολιτικές σχέσεις πού, στίς χώρες αύτές, είναι πολύ διαφο

ρετικές.

Ά ς έπανέλθουμε έπομένως στό πρόβλημα δπως μπαίνεισήμερα στίς δυτικές κοινωνίες μας. “Εστω κι άν ό όλοκληρωτι-

σμός άνάγεται σέ μιά σειρά παράγοντες πού ξεφεύγουν άκόμη

άπό μιά όλοκληρωμένη έξήγηση (καί πού ό μαρξισμός δέν




μπορεΐ μόνος του νά τή δώσει), αύτό δέν είναι λόγος γιά νά

βουλιάξουμε στόν πιό ξεφτισμένο (ρασιοναλισμό μέ άπανωτέςτρομοκρατικές έννοιες. Ό αύταρχικός κρατισμός δέν άποτελεΐ

τήν τέλεια πραγμάτωση τών όλοκληρωτικών φύτρων πού ένυ-

πάρχουν ώστόσο σέ κάθε καπιταλιστικό Κράτος. ' Ο όλοκληρω-

τισμός, είτε πρόκειται γιά τόν φασισμό, γιά τή στρατιωτική

δικτατορία ή γιά τόν βοναπαρτισμό, παίρνει στίς χώρες πού μάς

ένδιαφέρουν έδώ (τίς κυρίαρχες χώρες στή Δύση) μιά είδική

μορφή, άποτελεΐ ένα ίδιάζον πολιτικό φαινόμενο πού τό είχα

χαρακτηρίσει —έξηγώντας τούς λόγους— ώς κρατική μορφή

έκτακτων έξουσιών. Ό όλοκηρωτισμός άντιστοιχεΐ σέ μιά

συγκεκριμένη συγκυρία ταξικών σχέσεων μ' δλη τή συνθετότη-

τά τους καί σέ ίδιάζοντα θεσμικά χαρακτηριστικά τοΰ Κράτους,

πού έχουν ξεκόψει μέ τίς κανονικές μορφές άναπαραγωγής τής

άστικής πολιτικής κυριαρχίας: τίς μορφές, γενικά, τής «κοινο

βουλευτικής δημοκρατίας». Ό φασισμός κυρίως —κι αύτό

Ισχύει τόσο γιά τόν κατεστημένο φασισμό δσο καί γιά τήν

πορεία έκφασισμοΰ πού όδηγεΐ σ ’ αύτόν— συνδέεται μέ μιά

έντελώς Ιδιαίτερη πολιτική κρίση. Δέν μπορεΐ νά χαρακτηρίζει τό

Κράτος μιας φάσης τοΰ καπιταλισμού, δπως αύτός ύπάρχει καί

άναπαράγεται στίς κοινωνίες μας. Καί τοΰτο, έστω κι δν τό

Κράτος έκτακτων έξουσιών παρουσιάζει, ώς καπιταλιστικό

Κράτος, όρισμένα κοινά χαρακτηριστικά μέ τή μορφή τοΰ

δημοκρατικού Κράτους τής φάσης κατά τήν όποία έμφανίζεται.

Τό ρουζβελτιανό Κράτος ή ή δημοκρατία στή Γαλλία παρουσίαζαν, κατά τήν Ιστορική έποχή τοΰ φασισμού, γνωρίσματα τοΰ

παρεμβατικοΰ Κράτους (οίκονομικός ρόλος τοΰ Κράτους καί

δυνάμωμα τής έκτελεστικής έξουσίας λόγου χάρη) πού χαρα

κτήριζαν έξίσου τούς φασισμούς τής Γερμανίας καί τής Ι τ α

λίας, δίχως αύτό νά σημαίνει δτι τό Κράτος τών έκτακτων

έξουσιών (ό φασισμός) είχε γίνει ή άναγκαία μορφή τοΰ Κρά

τους σ ’ έκείνη τή φάση. Οί ίδιάζουσες μεταβολές στά Κράτη τής

έποχής έκείνης δέν συνέπιπταν άπλώς μ’ έναν έκφασισμό τοΰσυνόλου αύτών τών Κρατών (δπως πίστεψε γιά μεγάλο διάστημα

ή 3η Διεθνής).

*Η έμφάνιση τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ δέν μπορεΐ έπομέ-




νως νά ταυτιστεί οΰτε μ ’ έναν νέο φασισμό οΰτε μέ μιά πορεία

έκφασισμοϋ. Τό Κράτος αύτό δέν είναι οΰτε ή νέα μορφή ένόςπραγματικού Κράτους έκτακτων έξουσιών οΰτε ή καθαυτό μετα

βατική μορφή πρός ένα τέτοιο Κράτος: άντιπροσωπεύει τή νέα

«δημοκρατική» μορφή τοΰ άστικοΰ πολιτεύματος στή σημερινή

φάση. Είναι, θά τολμούσα νά πώ, συγχρόνως καλύτερο (διατηρεί

μιά σίγουρη δημοκρατική πραγματικότητα) καί χειρότερο: δέν

είναι καρπός μιας άπλής συγκυρίας ώστε νά είναι άρκετό νά

άνατραπεΐ γιά ν’ άποκατασταθοΰν οί έλευθερίες πού συρρικνώ

νονται σάν σαγρές. ’Επιπλέον, τό φασιστικό Κράτος άντιστοι-

χεΐ σέ μιά πολιτική κρίση καί, πιό πέρα, σέ μιά ούσιαστική

κρίση τοΰ Κράτους: δέν είναι τέτοια ή περίπτωση πολλών

χωρών δπου έπιβάλλεται ό αύταρχικός κρατισμός, δίχως αύτό

ν ’ άντιστοιχεΐ σέ ένα Κράτος πού περνάει κρίση. Τέλος, άκόμα

καί γιά τίς χώρες δπου ή κρατική αύτή μορφή συνδυάζεται μέ

μιά κρίση τοΰ Κράτους, δέν πρόκειται άμεσα γιά μιά πορεία ή

γιά μιά κρίση πού όδηγεΐ στόν έκφασισμό. Τό φασιστικό

Κράτος, πού ή έγκαθίδρυσή του δέν γίνεται άλλωστε ποτέ έν

ψυχρώ άλλά συνεπάγεται, άκριβώς ώς Κράτος έκτακτων έξου

σιών, μιά πραγματική τομή μέσα στό Κράτος, προϋποθέτει μιά

προηγούμενη Ιστορική ήττα τοΰ λαϊκού κινήματος καί τής

έργατικής τάξης. Αύτή ή ήττα διανοίγει τόν δρόμο στόν έκφασι-

σμό, μιά καί ό φασισμός δέν είναι ποτέ μιά άπευθείας καί άμεση

άντίδραση στήν άνοδο τοΰ λαϊκού κινήματος. ' Η ήττα αύτή δέν

φαίνεται πουθενά, έκεΐ δπου παρατηρεΐται μιά ούσιαστική κρίσητοΰ Κράτους· τό άντίθετο μάλιστα.

Τοΰτο δέν σημαίνει ώστόσο —κάθε άλλο— δτι οΐ δυνατό

τητες ένός Κράτους έκτακτων έξουσιών, είτε μέ φασιστική

μορφή είτε μέ τή μορφή στρατιωτικής δικτατορίας ή σκληρού

νεο-βοναπαρτισμού, άποκλείονται πιά στήν Εύρώπη. Λόγω τής

σημερινής πολιτικής κατάστασης, έντελώς Ιδιαίτερα στή Γαλ

λία, ύπάρχει ένα ένδεχόμενο, κοντινό ή μακρινό, πού πρέπει νάπαίρνεται ύπόψη. Κι αύτό μέ όδηγεΐ στή δεύτερη πτυχή τού

ζητήματος: άφορά δχι άπλώς τά δρια τής άντιπροσωπευτικής

δημοκρατίας καί τών έλευθεριών πού τό σημερινό Κράτος




προϋποθέτει μέ τήν ίδια τή «δημοκρατική» του όμαλότητα, άλλά

άκριβώς τά στοιχεία φασιστικοποίησης κάθε καπιταλιστικούΚράτους. Άντ ίθετα τούτη τή φορά σ ’ έκείνους πού υπογραμμί

ζουν μιά διαφορά ούσίας άνάμεσα στίς διάφορες δημοκρατικές

μορφές (τό «φιλελεύθερο Κράτος») καί στούς όλοκληρωτι-

σμούς, καί οί δύο παρουσιάζουν, πίσω άπό τήν καπιταλιστική

δψη τους, όρισμένα κοινά γνωρίσματα. Αύτά τά γνωρίσματα,

πέρα άπό τό ένδεχόμενο τά Κράτη τούτα ν ’ άνήκουν σέ μιά καί

τήν ίδια φάση τού καπιταλισμού (δυνάμωμα τής έκτελεστικής

έξουσίας στό ρουζβελτιανό New Deal καί στό φασιστικό Κράτοςτού παλιού καιρού), συνδέονται μέ τίς ρίζες τοΰ όλοκληρωτι-

σμοΰ. Κάθε δημοκρατική μορφή καπιταλιστικού Κράτους ένέχει

όλοκληρωτικές τάσεις.

Τό σημερινό Κράτος σημαδεύεται έδώ άπό μιά φανερή

Ιδιοτυπία: τή δημοκρατική κρατική μορφή σέ μιά φάση δομικής

δξυνσης τών έγγενών στοιχείων κρίσης, πού σέ όρισμένες

μάλιστα χώρες άντιστοιχεΐ σέ μιά ούσιαστική πολιτική κρίση

καί κρίση τοΰ Κράτους, δπου τά φασιστίζοντα στοιχεία ή τάσεις

παρουσιάζονται πολύ πιό Εντονα άπ’ δ,τι προηγούμενα. Ό

αύταρχικός κρατισμός Εγκειται έπίσης στό στήσιμο ένός όλό-

κληρου προληπτικού θεσμικού συστήματος, γιά τήν άντιμετώ-

πιση τής άνόδου τών λαϊκών άγώνων καί τών κινδύνων πού

άποτελεΐ αύτή ή άνοδος γιά τήν ήγεμονία. Τοΰτο τό πραγματικό

όπλοστάσιο δέν έχει άπλώς νομικο-συνταγματικό χαρακτήρα,

δέν έμφανίζεται πάντοτε στήν πρώτη γραμμή κατά τήν άσκησητής έξουσίας: έκδηλώνεται σ ’ αύτήν κυρίως —τουλάχιστον

Εναντι τής μεγάλης μάζας τοΰ πληθυσμού (έξαιροΰνται οί διά

φοροι «άκοινωνικοί»)— μέ διαλείψεις πού φαίνονται σάν έμ-

πλοκές στή λειτουργία του. Τοΰτο δμως τό όπλοστάσιο, πού

είναι έπιμελώς σκεπασμένο, παραμένει έφεδρεία τής δημοκρα

τίας, Ετοιμο νά μπει σέ κίνηση σέ μιά πορεία έκφασισμοΰ. Τό

Κράτος αύτό, γιά πρώτη ίσως φορά στήν ύπαρξη καί στήν

Ιστορία τών δημοκρατικών Κρατών, δχι μόνο περιέχει σκόρπιακαί διάχυτα στοιχεία όλοκληρωτισμοΰ, άλλά έκφράζει καθαρά

τήν όργανική τους συναρμογή σέ σύστημα μόνιμο καί παράλ

ληλο πρός τό έπίσημο Κράτος. Διαίρεση σέ δύο τοΰ Κράτους




πού φαίνεται νά είναι ένα δομικό γνώρισμα τοΰ αύταρχικοΰ

κρατισμοΰ, καί πού δέν σημαίνει πραγματική στεγανότητα ή

διαχωρισμό μεταξύ τοΰ έπίσημου Κράτους καί αύτοΰ τοΰ συστή

ματος, άλλά τή λειτουργική τους έπιπροσθήκη καί τή σταθερή

τους ώσμωση. Συνεπώς, ή ένδεχόμενη έκδήλωση μιάς πορείας

έκφασισμοΰ δέν θά πάρει άσφαλώς έδώ τήν Ιδια μορφή δπως στό

παρελθόν. Ό χ ι έπειδή μπορεΐ νά γίνει βαθμιαία καί άνεπαίσθη-

τα, έν ψυχρώ, άφοΰ τώρα δπως πρίν, τό πέρασμα τοΰτο συνεπά

γεται πάντοτε μιά ρήξη, άλλά έπειδή, άντί γιά διείσδυση ή

περικύκλωση άπέξω τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ άπό τόν φασι

σμό, δπως συνέβηκε μέ τούς Ιστορικούς φασισμούς, θά πρόκει

ται μάλλον γιά ρήξη μέσα στό Κράτος, ρήξη πού θ ’ άκολουθεΐ

τίς χαραγμένες ήδη στή σημερινή του φυσιογνωμία γραμμές.

III

Ό αύταρχικός κρατισμός συνδέεται έπομένως, μέσα άπό τίς

μεταβολές τών σχέσεων παραγωγής, τίς διαδικασίες καί τόν

κοινωνικό καταμερισμό τής έργασίας, μέ σημαντικές άλλαγές

στίς ταξικές σχέσεις: θά χρειαστεί νά τίς έχουμε ύπόψη κατά

τήν άνάλυση τών θεσμικών άλλαγών τοΰ Κράτους.

Ά π ό τή μεριά, πρώτα πρώτα, τών λαϊκών μαζών καί τής

έργατικής τάξης: τό βάθεμα τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής

έργασίας, τόσο στό παγκόσμιο έπίπεδο άνάμεσα στίς ΗΠΑ καί

τήν Εύρώπη, δσο καί μέσα σέ κάθε εύρωπαϊκή χώρα, βάθεμα πού

άντιστοιχεΐ στή μακριά περίοδο «άνάπτυξης» καί στίς άλλαγές

μέσα στήν ίδια τήν έργασιακή διαδικασία, έχει στήν πραγματι

κότητα όξύνει τίς άνισότητες καί δυσαναλογίες άνάμεσα στήν

έργατική τάξη καί τίς κυρίαρχες τάξεις. Ή έκμετάλλευση, μέ

την αύξηση τής σχετικής ύπεραξίας, πήρε μορφές πιό σύνθετες

καί δόλιες άπ’ δ,τι στό παρελθόν: έντατικοποίηση τών ρυθμών,




αύξηση τής παραγωγικότητας τής έργασίας, χειροτέρεψη τών

βιοτικών συνθηκών. ' Η γενική άνοδος τών έργατικών άγώνωνστήν Ευρώπη, πού προηγήθηκε τών μαζικών συνεπειών τής

οίκονομικής κρίσης, σημείωσε δίχως άλλο τό τέλος μιάς μα

κριάς γαλήνης πού κάλυπτε περίπου τήν περίοδο τού ψυχρού

πολέμου. Ή οίκονομική κρίση, ό πληθωρισμός, προπαντός ή

άνεργία πού ή θεαματική της αύξηση φαίνεται όπωσδήποτε

ν ' άποτελεΐ ένα δομικό χαρακτηριστικό τής σημερινής φάσης,

έχουν συμβάλει μέ τή σειρά τους στήν έξανέμιση μιάς σχετικής

κοινωνικής συναίνεσης βασισμένης στήν άνάπτυξη καί στήν

εύημερία. Οί ίδιοι οί έργάτες-μετανάστες άρχισαν νά παίρνουν

ένεργό μέρος στούς άγώνες στίς λεγόμενες χώρες ύποδοχής.

"Ολα τοΰτα προκάλεσαν ταυτόχρονα τό φούντωμα καί τήν

πολιτικοποίηση του άγώνα, τίς νέες διεκδικήσεις καί μορφές

αύτοΰ τοΰ άγώνα μέσα στό εύρωπαϊκό έργατικό κίνημα.

Ή γενική δμως αύτή κίνηση δέν σταματά στήν έργατική

τάξη- ή φάση αύτή συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου, ή λεγόμενη

φάση έπιταχυνόμενης έκβιομηχάνισης, έπέφερε πελώριες άνι-

σότητες σέ όρισμένες κατηγορίες τοΰ πληθυσμού: στούς γέρους,

τούς νέους, τίς γυναίκες. ΟΙ άδιόριστοι καί οΐ «άποκλεισμένοι»

αύτής τής πορείας είναι πιά άναρίθμητοι, τόσο μέσα στήν

άγροτιά δσο καί μέσα στήν παραδοσιακή μικροαστική τάξη

(βιοτέχνες, μικρέμποροι). Πιό χαρακτηριστικό άκόμα είναι

αύτό πού συμβαίνει μέ τή νέα μικροαστική τάξη, πού μεγαλώνει

σημαντικά: τεχνικοί, ύπάλληλοι γραφείου καί έμποροϋπάλλη-λοι, στελέχη, δημόσιοι υπάλληλοι. 01 βιοτικές συνθήκες τους,

ή άνοδική κοινωνική τους κινητικότητα, οί μισθολογικές τους

καταστάσεις καί ή άσφάλεια τής άπασχόλησής τους, τά παρα

δοσιακά σταδιοδρομικά προνόμιά τους άλλά καί ή κατάστασή

τους στήν έργασία (βάθεμα τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής

έργασίας μέσα στό ίδιο τό πλαίσιο τής διανοητικής έργασίας)

χειροτερεύουν μέ έπιταχυνόμενο τρόπο γιά τή συντριπτική

πλειοψηφία τους. Παρατηρεΐται, στίς εύρωπαϊκές χώρες, ήάμφισβήτηση τής κλασικής συμμαχίας άνάμεσα στήν άστική

καί στή μικροαστική τάξη, τήν παραδοσιακή καί τή νέα: τό

άντικειμενικό πεδίο τών λαϊκών συμμαχιών εύρύνεται σημαντι




κά. Σ ’ αύτά Ερχονται νά προστεθούν άντιθέσεις όφειλόμενες

περισσότερο στήν Ιδεολογική κρίση, αίτία καί συνάμα άποτέ-λεσμα νέων συνειδητοποιήσεων άπό τίς λαϊκές μάζες μιας

σειράς προβλημάτων πού παύουν νά είναι, άπό δώ καί μπρός,

«δευτερεύοντα μέτωπα»: φοιτητικό κίνημα, άπελευθερωτικό κί

νημα τών γυναικών, οίκολογικό κίνημα.

Παράλληλα, οί άντιφάσεις στούς κόλπους τών κυρίαρχων

τάξεων όξύνονται, πράγμα πού άποτελεΐ έπίσης Ενα μόνιμο καί

δομικό γνώρισμα τής σημερινής φάσης: άντιφάσεις άνάμεσα

στό μονοπωλιακό καί στό μή μονοπωλιακό κεφάλαιο, όφειλόμε

νες στίς μορφές καί στούς ρυθμούς συγκέντρωσης τοΰ κεφα

λαίου καί στίς μεταβολές πού έπιφέρουν στίς σχέσεις παραγω

γής κατά τή φάση αύτή· άντιφάσεις δλο καί μεγαλύτερες μέσα

στό ίδιο τό μονοπωλιακό κεφάλαιο. Οί άντιφάσεις αύτές έντεί-

νονται μέσα στό πλαίσιο τής οίκονομικής κρίσης καί δέν

μπορούν νά κατανοηθοϋν, σ ’ δλη τους τήν έκταση, παρά μόνο

άν παρθοΰν ύπόψη οί τωρινές συνθήκες διεθνοποίησης τοΰ

κεφαλαίου. Ή έπακόλουθη άναπαραγωγή τοΰ ξένου (κυρίως

άμερικανικοΰ) κεφαλαίου μέσα στίς διάφορες εύρωπαϊκές χώρες

καί ή πολυσύνθετη διείσδυσή του στό ντόπιο κεφάλαιο, προκα-

λεΐ μεγάλες έσωτερικές έξαρθρώσεις αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου. ' Η

έμφάνιση μιάς νέας διαίρεσης συντελεΐται άνάμεσα σ ’ αύτό πού

όνόμασα άλλοΰ έσωτερική άστική τάξη —πού άν καί συνδέεται μέ

τό ξένο κεφάλαιο (δέν πρόκειται γιά γνήσια έθνική άστικήτάξη), παρουσιάζει σοβαρές άντιφάσεις μέ τό τελευταίο— καί σέ

μιάν άστική τάξη όλότελα έξαρτημένη άπό τοΰτο τό κεφάλαιο.

' Η διαιρετική γραμμή είναι έδώ γραμμή ροπής, πού δέν συμπί

πτει πάντοτε μέ τόν χωρισμό μονοπωλιακού κεφαλαίου-μή

μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου άλλά διαπερνά συχνά τοΰτα τά κεφά

λαια άπ’ άκρη σ ’ άκρη. Οί ένδο-ιμπεριαλιστικές άντιφάσεις,

ένεργοποιημένες καί πάλι, ύστερα άπό τήν περίοδο τής σχετικής

συμφιλίωσής τους ύπό τήν άδιαμφισβήτητη άμερικανική ήγε-μονία, έχουν άμεσο άντίκτυπο μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας

τών διαφόρων χωρών. Τό σύνολο αύτών τών παραγόντων όριο-

θετεΐ τόν δομικό χαρακτήρα αύτής τής φάσης: μιά λανθάνουσα




άλλά μόνιμη άστάθεια τής ήγεμονίας τών άστικών τάξεων στίς

κυρίαρχες χώρες.

Πράγματα πολύ γνωστά. Πιό ένδιαφέρον είναι νά καταγρά

ψουμε σύντομα όρισμένα πρωτότυπα χαρακτηριστικά αύτής τής

φάσης, πού έχουν σχέση, τούτη τή φορά, μέ τόν Ιδιαίτερο ρόλο

τοΰ Κράτους. Ό οίκονομικός ρόλος τοΰ Κράτους παίρνει τίς

σημερινές αύταρχικές μορφές μόνον έξαιτίας ένός φαινομενικά

παράδοξου γεγονότος: ό ρόλος αύτός, άσυμπίεστος πέρα άπό

όρισμένα δρια, δχι μόνο παύει νά λειτουργεί σταθεροποιητικά

άλλά, άντίθετα, είναι ό ίδιος σημαντικός παράγοντας άποσταθε-

ροποίησης. Γεγονός παράδοξο: ό αύταρχικός κρατισμός δέν

είναι ή άπλή άπάντηση τοΰ Κράτους σέ μιά κρίση τήν όποία

φροντίζει ν ’ άντιμετωπίσει, άλλά μιά άπάντηση σέ μιά κρίση

πού τό ίδιο συμβάλλει στήν έμφάνισή της. ' Ο ρόλος αύτός τοΰ

Κράτους άποδείχνεται πώς είναι ό έπιταχυντής τών έγγενών

στοιχείων τής πολιτικής κρίσης καί συνάμα ό παράγοντας τήςίδιας αύτής κρίσης. Οί άντι-τάσεις στήν πτωτική τάση τοΰ

ποσοστού τού κέρδους, πού τό Κράτος τίς βάζει σέ ένέργεια γιά

ν ' άποτρέψει τίς κρίσεις, γίνονται παράγοντες μιάς κρίσης πού

ξεπερνά, έτσι, τήν άπλή οίκονομική κρίση.

1 Ή ίδιάζουσα, σέ τούτη τή φάση, δξυνση τών άντιφάσεων

μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας άπαιτεΐ μιάν αύξημένη

πολιτική άνάμιξη τού Κράτους, γιά νά ένοποιήσει τόν συνασπι

σμό καί ν' άναπαραγάγει τήν ήγεμονία. Ώστόσο, οί σημερινές

οίκονομικές ένέργειες τοΰ Κράτους (έκπεσμός τής άξίας όρι-

σμένων τμημάτων τοΰ κεφαλαίου, άναδιαρθρώσεις τής βιομηχα

νίας Ικανές νά άνεβάσουν τό ποσοστό τής σχετικής ύπεραξίας,

αύξημένος ρόλος ύπέρ τής συγκέντρωσης τοΰ κεφαλαίου, έπιλε-

κτικές άρωγές σέ όρισμένα κεφάλαια, άποφασιστική θέση τοΰ

έθνικοΰ Κράτους στή διεθνοποίηση τοΰ κεφαλαίου) λειτουργοΰν

έξολοκλήρου καί περισσότερο άπό ποτέ ύπέρ τών στενών «οίκο- νομικο-συντεχνιακών» συμφερόντων όρισμένων μερίδων ή άτο-

μικών κεφαλαίων σέ βάρος άλλων. Αύτή ή άμεση παρεμβολή, μέ

τίς έπαυξητικές συνέπειες, τοΰ Κράτους στίς οίκονομικές άντι-




φάσεις βαθαίνει Ετσι τίς ρωγμές στόν συνασπισμό έξουσίας.

Τούς προσδίνει πολιτικό χαρακτήρα καί γίνεται έπομένως άμε

σος παράγοντας πολιτικής κρίσης, άμφισβητώντας διαρκώς τήν

όργάνωση τής ήγεμονίας καί τοΰ γενικού συμφέροντος τής

άστικής τάξης άπό τό Κράτος.

2 Ή παρέμβαση τοΰ Κράτους σέ μιά σειρά τομείς οί όποιοι,

άπό περιθωριακοί πού ήταν προηγούμενα, ένσωματώνονται

τώρα στό χώρο τής άναπαραγωγής καί τής συσσώρευσης τού

κεφαλαίου, διευρύνοντάς τον (πολεοδομία, μεταφορές, δημόσια ύγεία, περιβάλλον, συλλογικοί τεχνικοί έξοπλισμοί, κτλ.), έχει

ώς άποτέλεσμα μιά σημαντική πολιτικοποίηση τών άγώνων τών

λαϊκών μαζών σ ’ αύτούς τούς τομείς: οί μάζες αύτές βρίσκονται

έδώ άντιμέτωπες τώρα άμεσα μέ τό Κράτος. ’ Εγγενές στοιχείο

πολιτικής κρίσης σημαντικό ήδη, άλλά πού δυναμώνει άπό τό

γεγονός δτι αύτές οί παρεμβάσεις τοΰ Κράτους, σέ περίοδο

οίκονομικής κρίσης, χάνουν τή δολερή δψη τους τής «κοινω

νικής πολιτικής». Ή σύνδεσή τους μέ τά συμφέροντα τοΰκεφαλαίου φανερώνεται καί τό Κράτος έμφανίζει ένα σημαντικό

έλλειμμα νομιμότητας μπροστά στίς λαϊκές μάζες. Οί παρεμβά

σεις αύτές πολυτομοΰν έτσι τά έγγενή στοιχεία κρίσης (χτυπητή

περίπτωση σήμερα τοΰ έπιδόματος άνεργίας ή τής μόνιμης

έπιμόρφωσης). Ό αύταρχικός κρατισμός είναι έπίσης ή άλή-

θεια πού ξεπηδά άπό τά συντρίμμια τού μύθου γιά τό Κράτος -

Πρόνοια ή γιά τό Κράτος τής εύημερίας.

3 Ό ρόλος τοΰ Κράτους ύπέρ τοΰ ξένου ή ύπερεθνικοΰ κεφα

λαίου όξύνει τήν άνιση άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμοΰ μέσα σέ

κάθε χώρα δπου άναπαράγεται τό ξένο κεφάλαιο, δημιουργών

τας συγκεκριμένα νέους «πόλους άνάπτυξης» όρισμένων περιο

χών σέ βάρος άλλων. Αύτό, σέ συνδυασμό μέ τίς πολλαπλές

μορφές τής οίκολογικής κρίσης, προκαλεΐ διασπάσεις τής έθνι

κής ένότητας, τοΰ έθνους πού ύποβαστάζει τό άστικό Κράτος:

χαρακτηριστική άνάπτυξη κινημάτων περιφερειακών ή πούσχετίζονται μέ τήν άφύπνιση τών διαφόρων έθνοτήτων, κινημά

των μέ άμεσα πολιτικό χαρακτήρα καί πού, δσο κι άν είναι




συχνά διφορούμενα, άποτελοΰν ώστόσο σημαντικά στοιχεία

κρίσης. Αύτό πού χαρακτηρίζει τή σημερινή φάση δέν είναι

καθόλου ή έμφάνιση ένός ύπερ-Κράτους πάνω άπό τά έθνη ή ή

ύποβάθμιση τοΰ έθνικοΰ Κράτους. Τό αύταρχικό Κράτος δέν

είναι τό τοπικό παράρτημα ένός ύπερ-Κράτους (άμερικανικοΰ,

ΕΟΚ) ή ένός ύπερεθνικοΰ κρατικοΰ ύπερ-μηχανισμοΰ (CIA,

ΝΑΤΟ, κτλ.), άλλά άντιστοιχεΐ σέ μιά πραγματική διάσπαση τής

έθνικής ένότητας μέσα στούς κόλπους του, σέ μιάν άφύπνιση

τών έθνικών καί πολιτιστικών μειονοτήτων παράλληλη μέ τήν

άνοδο τών λαϊκών άγώνων.

4 Σ ’ αύτά προστίθεται καί ό σημερινός ρόλος τοΰ Κράτους

μπροστά στήν οίκονομική κρίση, μέ τή στενή έννοια. Τό

νέο πρόβλημα είναι τό άκόλουθο: έφόσον τό Κράτος παρεμβαί

νει σέ μεγάλη κλίμακα στήν άναπαραγωγή τοΰ κεφαλαίου,

έφόσον έπίσης οί οίκονομικές κρίσεις είναι, άπό όρισμένη

άποψη, όργανικοί καί άναγκαΐοι παράγοντες αύτής τής άναπα

ραγωγής, τό Κράτος έχει πιθανότατα νά πετύχει τόν περιορισμό

τής άνεξέλεγκτης πλευράς τών οίκονομικών κρίσεων (δπως

έκείνης τοΰ 1930, λογουχάρη), άλλά έπωμιζόμενο τώρα λειτουρ

γίες πού τίς έκπλήρωναν προηγούμενα, σέ μιά συμπυκνωμένη

χρονική περίοδο, αύτές οί άνεξέλεγκτες κρίσεις. Δίχως νά

σπρώξουμε πολύ τό παράδοξο, θά μπορούσαμε νά ποΰμε πώς

έχουμε νά κάνουμε έδώ μέ κάτι περισσότερο άπό ένα Κράτος πού

δέν κατορθώνει νά θέσει ύπό έλεγχο τήν οίκονομική κρίση:

μ’ ένα Κράτος πού άναλαμβάνει τό ίδιο νά προωθήσει ύφέρπου-

σες οίκονομικές κρίσεις τών όποιων δέν μπορεΐ νά θέσει ύπό

έλεγχο τίς συνέπειες. Χτυπητό παράδειγμα, ή σημερινή άνεργία

καί ό πληθωρισμός, πού όρχηστρώνονται άμεσα άπό τό Κράτος,

άν καί δέν πρέπει νά βλέπουμε έδώ μονάχα, οδτε κυρίως, μιά

συνειδητή στρατηγική τής άστικής τάξης, άλλά τό άντικειμενι-

κό άποτέλεσμα τοΰ ρόλου τοΰ Κράτους. Αύτό ξεχωρίζει σαφώς

τό σημερινό Κράτος άπό τά προηγούμενα πού φαίνονταν ν* άρ-κοΰνται στό νά περιστέλλουν, μέ μικρότερη ή μεγαλύτερη

έπιτυχία, τίς κοινωνικές ζημιές άπό τίς άνεξέλεγκτες οίκονομι

κές κρίσεις. Πράγμα πού συνοδεύεται όπωσδήποτε άπό μιά




σημαντική πολιτικοποίηση (ένάντια στήν πολιτική τοΰ Κρά

τους) τοΰ άγώνα τών λαϊκών μαζών.

Ή φάση αύτή χαρακτηρίζεται έπομένως άπό δομικές άλλα

γές στίς ταξικές σχέσεις καί άπό ένα δυνάμωμα τών έγγενών

στοιχείων πολιτικής κρίσης: κι αύτό, άνισόμετρα, μέσα στό

σύνολο τών κυρίαρχων καπιταλιστικών χωρών. Οί άντιφάσεις

συμπυκνώνονται, γιά όρισμένες εύρωπαϊκές χώρες, σέ πραγμα

τικές πολιτικές κρίσεις. Οί χώρες αύτές —Γαλλία, ’Ιταλία,

’ Ισπανία, ' Ελλάδα, Πορτογαλία— παρουσιάζουν τά χαρακτη

ριστικά γνωρίσματα μιάς πολιτικής κρίσης πού έκφράζεται ώς

κρίση τοΰ Κράτους. Ό αύταρχικός κρατισμός προκύπτει τόσο

άπό μιά μεταφορά αύτών τών άλλαγών μέσα στή δομή τοΰ

Κράτους δσο κι άπό άπόπειρες τοΰ Κράτους νά προσαρμοστεί

σ ’ αύτές τίς άλλαγές, νά φυλαχτεί άπό τά έγγενή στοιχεία

κρίσης, ν ’ άντιδράσει τέλος στήν πολιτική κρίση καί στή δική

του κρίση.

IV

Δέν θά μπορέσω ν ’ άναλάβω, στίς σελίδες πού άκολουθοΰν, μιάν

όλοκληρωμένη άνάλυση τοΰ σημερινού Κράτους καί τών μετα

βολών τής πολιτικής δημοκρατίας. Αύτό θά πρέπει ν’ άποτελέ-

σει άντικείμενο μιάς χωριστής έργασίας.

Συγκεκριμένα, δέν πρόκειται ν’ άναπτύξω ένα βασικό ζήτη

μα, έξίσου γνωστό άλλά πάνω στό όποιο δέν στεκόμαστε ποτέ

άρκετά: τίς σχέσεις άνάμεσα στήν πολιτική δημοκρατία καί στήν

οίκονομικο-κοινωνική δημοκρατία, μέ τήν πλατιά έννοια. Πέρα

άπό τούς περιορισμούς καί τίς μεταβολές τών θεσμών τής

πολιτικής δημοκρατίας, έκεΐνο πού χαρακτηρίζει τίς σημερινές

κοινωνίες, τό έπαναλαμβάνω, είναι ή δλο καί μεγαλύτερη άπό

σταση άνάμεσα στήν πολιτική δημοκρατία καί στήν κοινωνική




δημοκρατία. ' Η άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμοΰ, κυρίως στή σημε

ρινή φάση του, δχι μόνο δέν έξαλείφει τίς άνισότητες, άλλά καίτίς άναπαράγει μέ διάφορες μορφές καί μάλιστα τίς έντείνει. Οί

νέες μορφές κοινωνικού καταμερισμού καί διαχωρισμού τής

έργασίας στά έργοστάσια, τά γραφεία, τίς μεγάλες έμπορικές

έπιχειρήσεις δέν έκαμαν παρά νά δυναμώνουν καί ν ’ άπλώνουν

—άντίθετα άπ’ δλες τίς φλυαρίες περί τεχνοδομών— τήν πει

θαρχία καί τόν δεσποτισμό, τούς κανόνες σχεδόν στρατιωτικής

όργάνωσης, τόν συγκεντρωτισμό τών άποφάσεων καί τών κυρώ

σεων. Κάτι περισσότερο: ή άνάπτυξη τού καπιταλισμού δέν

έκαμε παρά νά μεγαλώνει τίς ζώνες καί τούς τομείς τών «καινού

ριων φτωχών», πού όρίζονται έτσι δχι βέβαια μέ βάση τά οίκο-

νομικο-κοινωνικά καί πολιτιστικά κριτήρια τών προηγούμενων

έποχών, οΰτε μ ’ έκεΐ να τής άπόλυτης έξαθλίωσης, άλλά μέ τά

κριτήρια τής σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας. «Καινού

ρια φτώχεια», πού μελετήθηκε ήδη άπό τόν Μ. Harrington στίς

ΗΠΑ καί άπό τόν P. Townsend στή Μ. Βρετανία καί πού άφορά

στή Γαλλία «τά μισά άπό τά άτομα ήλικίας πάνω άπό 65 έτών

(2.600.000), τούς μισούς άπό τούς ειδικευμένους έργάτες

(1.300.000), τούς περισσότερους άνειδίκευτους έργάτες

(1.100.000), τά δύο τρίτα τού ύπηρετικοΰ προσωπικού (800.000),

τό ένα τέταρτο τών έμπόρων καί βιοτεχνών (800.000), τούς

περισσότερους μισθωτούς έργάτες γής (600.000)» πού βρίσκον

ται πέρα άπό τό κατώφλι τής έξαθλίωσης3. Καί δέν λέμε τίποτα

γιά τίς κοινωνικές έκεΐνες κατηγορίες πού οί βιοτικές τουςσυνθήκες τίς μετατρέπουν σέ άληθινούς «άπόβλητους»: τούς

μετανάστες έργαζόμενους, τούς άνέργους, τίς γυναίκες, Ενα

μεγάλο μέρος τών γέρων καί τών νέων. Κοντολογίς, πρόκειται

έδώ γιά μεγάλα σύνολα τού πληθυσμοΰ γιά τά όποια οΐ πραγμα

τικές βιοτικές συνθήκες, οίκονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές,

δχι μόνο ξεμακραίνουν δλο καί περισσότερο άπό τίς νομικο-

πολιτικές Ιδέες τής Ισότητας, άλλά καί καθιστούν τή συμμετοχή

3. ΟΙ άριθμοί είναι τοΰ Ιδιου τοΰ L. Stoliru. πού τόν παραθέτει ό Μ.

Maschino. Sauve qui peut: democratic ά la franfaise, 1977.




τους στούς θεσμούς τής πολιτικής δημοκρατίας δλο καί πιό

άστάθμητη.

Ά π ό τήν άλλη πλευρά, γνωρίζουμε καί τό περίγραμμα τοΰ

προβλήματος: τίς σχέσεις άνάμεσα στόν πλοΰτο, τό χρήμα καί

τή λειτουργία τών δημοκρατικών θεσμών. "Ενα παράδειγμα άπό

τίς χιλιάδες: οί οίκονομικοί πόροι τών κομμάτων τής πλειοψη-

φίας.

Δέν θά πραγματευθώ άμεσα τούτα τά ζητήματα, άλλά τίς

ίδιάζουσες μεταβολές πού έπηρεάζουν, στόν αύταρχικό κρατι-

σμό, τήν πολιτική δημοκρατία στό πεδίο τών δομικών λειτουρ

γιών τοΰ Κράτους. Θά σταθώ βασικά σ ’ ένα μόνο παράδειγμα:

στίς άλλαγές πού ύφίσταται ό ρόλος τής κρατικής γραφειοκρα-

τίας-διοίκησης καί ή σημερινή λειτουργία τοΰ συστήματος τών

πολιτικών κομμάτων. Ασφ αλώς, ή σημερινή παρακμή τής

δημοκρατίας καί οί περιστολές τών έλευθεριών θίγουν έναν δλο

καί πιό έκτεταμένο τομέα, έκδηλώνονται μέ πολλές μορφές καίσημαδεύουν, λίγο ή πολύ, δλα τά δργανα τής έξουσίας: πολλοί

συγγραφείς τό τόνισαν αύτό καί παραπέμπω στίς άναλύσεις

τους4. Ά λλά τό παράδειγμα πού διάλεξα δέν είναι τυχαίο:

όλόκληρη ή Ιστορία δείχνει δτι οί μορφές ΰπαρξης καί λειτουρ

γίας τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ώς συστήματος πραγ

ματικού πλουραλισμού πολιτικών κομμάτων έναντι τής κρατικής

διοίκησης-γραφειοκρατίας βρίσκονται, στό πεδίο τών θεσμών τοΰ

Κράτους, σέ στενή άμοιβαία σχέση μέ τή λειτουργία τώνπολιτικών έλευθεριών. Ή λειτουργία αύτοΰ τοΰ συστήματος

καθορίζει τή λειτουργία τών έλευθεριών σέ δλους τούς τομείς τής

λεγάμενης πολιτικής δημοκρατίας. *0 δημοκρατικός δρόμος

πρός τόν σοσιαλισμό καί ό δημοκρατικός σοσιαλισμός άπο-

4. Κι έδώ, ή βιβλιογραφία είναι άπέραντη καί άφορά τήν περιστολή τών

έλευθεριών σέ δλους τούς τομείς τής δημόσιας ζωής. Ά π ό γενική άποψη. βλ..

στή Γαλλία, μεταξύ άλλων, τίς τελευταίες έργασίες τών R. E rrera, Μ. Duvf.r-

ger, J.-P. Cot, Cl. J ulien. J.-D. Bredin, P. J uquin. G. Burdeau. J.-P. Chev£.

nement, L. Hamon. M. Maschino. P. ViANSSON-PoNTt, τίς μελέτες τοΰ Συνδικά

του τών Δικαστικών κ.ά.




κλείουν —τό τονίσαμε άρκετά— τό ένα καί μοναδικό κόμμα

άλλά καί τή σύγχυση τών κομμάτων καί τής κρατικής διοίκη

σης. Θά πρέπει νά έννοήσουμε τούτη τή θέση στήν κυριολεξία

της: δχι σάν ένα στοιχείο άνάμεσα σέ άλλα αύτοΰ τοΰ δρόμου,

άλλά σάν έναν δρο, δχ ι βέβαια έπαρκή, άλλά άπόλυτα άναγκαΐο.

Ά ν αύτός ό δρος δέν έκπληρώνεται, καμιά δημοκρατία άμεση

στή βάση δέν μπορεΐ νά έμποδίσει τόν δλοκληρωτισμό καί

κανένα φρένο δέν μπορεΐ νά άναχαιτίσει τόν κρατισμό.



*Η ακάθεκτη άνοδος

τής κρατικής διοίκησης

2

' Η παρακμή τοΰ κοινοβουλίου, τό δυνάμωμα τής έκτελεστικής

έξουσίας, ό πολιτικός ρόλος πού άποκτά σήμερα ή κρατική

διοίκηση άποτελοΰν τώρα τό λαϊτμοτίβ τών πολιτικών μελετών.*Άν δμως αύτά είναι τά πιό φανερά γνωρίσματα τών μεταβολών

τού Κράτους, είναι συνάμα καί τά πιό δυσκολονόητα ώς πρός

τήν πραγματική τους σημασία.

Οί μεταβολές αύτές χαρακτηρίζουν τό Κράτος άπό τό τέλος

τού καπιταλισμού τού έλεύθερου άνταγωνισμοΰ καί τίς άρχές

τού μονοπωλιακού καπιταλισμοΰ. Βέβαια, δπως ό οίκονομικός

ρόλος τοΰ Κράτους στόν μονοπωλιακό καπιταλισμό δέν πρέπει

νά μάς κάνει νά πιστεύουμε δτι τό φιλελεύθερο Κράτος τοΰ

άνταγωνιστικού καπιταλισμού δέν παρενέβαινε στήν οίκονομία,

έτσι καί τό δυνάμωμα τής έκτελεστικής έξουσίας δέν πρέπει νά

μάς δίνει μιά είκόνα τού φιλελεύθερου Κράτους μέ παντοδύναμο

Κοινοβούλιο καί μέ σχεδόν άνύπαρκτη έκτελεστική έξουσία.

Ή κρατική διοίκηση-γραφειοκρατία κατείχε πάντα μιά θέση

σημαντική, διαφορετική άπό χώρα σέ χώρα, στήν όργάνωση καί

τή λειτουργία τοΰ άστικοΰ Κράτους. Ώ στόσο, ένα δυνάμωμα

τής έκτελεστικής έξουσίας βρίσκεται σ ’ έξέλιξη άπό τίς άρχές

τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού, σημαδεύοντας έξάλλου τό

πέρασμα άπό τό φιλελεύθερο Κράτος στό παρεμβατικό Κράτος.

Οί τωρινές δμως μορφές αύτοΰ τού φαινομένου είναι όλότελα




νέες καί άφοροϋν, σέ διαφορετικούς βαθμούς, τό σύνολο τών

άναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Τό φαινόμενο έπομένωςδέν είναι γαλλική Ιδιομορφία, δπως τό θέλει μιά βαθιά ριζωμένη

παράδοση τής γαλλικής πολιτικής σκέψης, πού τή συναντάμε

τελευταία στόν A. Peyrefitte .καί στό βιβλίο του ' / / γαλλική

άρρώστια (Le mat franqais), καί πού άποτέλεσε γιά άρκετό

διάστημα τό προσφιλές θέμα τού Michel Crozier: Ό τελευταίος

μάλιστα έπιχείρησε στό Ή μπλοκαρισμένη κοινωνία τόν άθλο νά

έξηγήσει τόν γαλλικό Μάη τού ’68 μέ τούτη τή γαλλική

Ιδιομορφία! Καί άνακάλυπτε χαριτωμένα τίς άρετές τών ΗΠΑ,

τής Μ. Βρετανίας, τής δυτικής Γερμανίας πού... κτλ. Καί μιά

μικρή έστω άναφορά στούς συγγραφείς αύτών τών χωρών θά μάς

πείσει δτι τό ίδιο τούτο φαινόμενο, δπως παρουσιάζεται έκεΐ,

άποτελεΐ ένα άληθινά ίδεοληπτικό θέμα τών άναλύσεών τους.

Φυσικά, ή Γαλλία παρουσιάζει κατάδηλες Ιδιομορφίες, γνωστό

τατες άλλωστε- άλλά καί ή ίδια ή γαλλική κατάσταση παρουσιά

ζει σήμερα σημαντικές μεταβολές πού δέν μπορούμε νά τίς

πνίξουμε προβάλλοντας τό έπιχείρημα (μέ τήν ύποστήριξη τών

Ιστορικών πού προχώρησαν στήν άποψη αύτή) δτι πρόκειται γιά

άπλή συνέχιση τής παράδοσης. Μεταβολές πού ένα μεγάλο

μέρος τής εύθύνης γΓ αύτές τό φέρουν οί γκωλιστές.

"Ενα μέρος, διότι τό φαινόμενο είναι άκριβώς πολύ γενικό

τερο: ή παρακμή τοΰ κοινοβουλίου καί τό δυνάμωμα τής έκτε-

λεστικής έξουσίας βρίσκονται σέ στενή σχέση μέ τόν αύξανό-

μενο οίκονομικό ρόλο τοΰ Κράτους. ’Αλλά ένα μεγάλο μέρος,διότι ό ρόλος αύτός τοΰ Κράτους δέν όδηγεΐ στόν αύταρχικό

κρατισμό παρά δταν έντάσσεται σέ μιά καθορισμένη πολιτική

κατάσταση.

"Ας πάρουμε τήν περίπτωση τοΰ νόμου καί τού Δικαίου,

δπως ύλοποιούνται στή δομή τής νομοθετικής έξουσίας καί στή

σχετική της διάκριση άπό τήν έκτελεστική έξουσία: περίπτωσηχαρακτηριστική, διότι άποτελεΐ τήν προσφιλή άναφορά έκείνων

πού ύποστηρίζουν τήν «τεχνικότητα» τών σημερινών άλλαγών.

*Η πρωτεύουσα θέση τοΰ κοινοβουλίου, Ιερός χώρος τοΰ νόμου



314 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

καί τής νομοθετικής έξουσίας, ήταν θεμελιωμένη στή θέσπιση

γενικών, καθολικών καί τυπικών νορμών, βασικό γνώρισμα τοΰσύγχρονου νόμου. Τό κοινοβούλιο, ένσάρκωση τής γενικής

θέλησης καί τής καθολικότητας τοΰ λαοΰ-έθνους έναντι τής

βασιλικής αύθαιρεσίας, άντιστοιχοΰσε σέ τούτη τή θεσμοθέτη

ση τού νόμου ώς ένσάρκωσης τοΰ οίκουμενικοΰ Λογικού. Ό

έλεγχος τής κυβέρνησης καί τής διοίκησης άπό τό κοινοβούλιο,

τό Κράτος δικαίου, φαινόταν συνυπόστατο μέ τήν Ιδέα ένός

άψεγάδιαστου καί θεμιτοποιημένου άπό τήν κοινή γνώμη γενι

κού κανονιστικού συστήματος.

Ή οίκονομική παρέμβαση τοΰ Κράτους, μέ θεαματικό σήμε

ρα τρόπο, θέτει σέ άμφισβήτηση αύτή τήν πλευρά τοΰ νομικοΰ

συστήματος σέ τομείς δλο καί πιό σημαντικούς. ' Ο ρόλος αύτός

τού Κράτους δέν χωράει πιά στό καλούπι τών γενικών, τυπικών,

καθολικών νορμών, πού είναι προσαρμοσμένο βασικά γιά μιά

έπέμβαση τοΰ Κράτους στή διατήρηση καί τήν άναπαραγωγή

τών «γενικών δρων» τής παραγωγής. ' Ο ρόλος αύτός συμμορ

φώνεται μέ τούς προσαρμοσμένους στίς συγκεκριμένες συγκυ

ρίες, καταστάσεις καί συμφέροντα Ιδιαίτερους διακανονισμούς.

Τά πολλαπλά οίκονομικο-κοινωνικά προβλήματα πού χειρίζε

ται τό Κράτος άπαιτοΰν έπίσης μιάν δλο καί πιό προωθημένη

συγκεκριμενοποίηση αύτών τών γενικών νορμών.

Έ τσ ι, ή σχετική διάκριση άνάμεσα στή νομοθετική καί τήν

έκτελεστική έξουσία σβήνει: τό δικαίωμα τής θέσπισης νορμών

καί κανόνων μετατίθεται στήν έκτελεστική έξουσία καί τήδιοίκηση, μετάθεση συσχετική μέ τίς μεταβολές στή φύση

αύτού τοΰ διακανονισμού. ' Η νομιμοποίηση, πού ένσαρκωνόταν

άπό τό κοινοβούλιο καί πού είχε γιά πλαίσιο άναφοράς μιά

καθολική όρθολογικότητα, γλιστρά πρός μιά νομιμοποίηση πού

άνάγεται σέ μιά έργαλέιακή όρθολογικότητα τής άποτελεσματι

κότητας, ένσαρκωμένη άπό τήν έκτελεστική έξουσία-διοίκηση.

Επιπλέον, οί γενικοί καί καθολικοί νόμοι πού ψηφίζονται

άκόμη άπό τό κοινοβούλιο —στήν ούσία είναι άπλοί νόμοι-πλαίσια— δέν έφαρμόζονται παρά ύστερα άπό μιά συγκεκριμε

νοποίηση καί έξειδίκευσή τους άπό τήν έκτελεστική έξουσία.

Πρόκειται γιά τή διαδικασία τών διαταγμάτων καί άποφάσεων




έφαρμογής, τών έγκυκλίων, τών προσθετικών καί διορθωτικών

μέτρων πού παίρνει ή διοίκηση καί πού χωρίς αύτά οί νόρμεςπού ψηφίζει τό κοινοβούλιο δέν έφαρμόζονται νομικά. Τό δτι

αύτό έπιτρέπει δχι μόνο τήν κωλυσιεργία στίς κοινοβουλευτικές

άποφάσεις άλλά καί τήν παραμόρφωσή τους, είναι πιά κάτι

πασίγνωστο. Τέλος, τό κοινοβούλιο έχει ούσιαστικά χάσει τήν

πρωτοβουλία νά προτείνει νόμους- ή πρωτοβουλία αύτή περιέρ

χεται στήν έκτελεστική έξουσία. Τά σχέδια νόμων έκπονούνται

άπευθείας άπό τή διοίκηση. Οί νόμοι αύτοί δέν έντάσσονται πιά

στήν τυπική λογική τοΰ νομικού συστήματος, τή θεμελιωμένη

στήν καθολικότητα τής νόρμας καί στήν όρθολογικότητα τής

γενικής θέλησης πού έκπροσωπεΐται άπό τόν θεσπιστή, άλλά

σ ’ ένα διαφορετικό πλαίσιο, στό πλαίσιο τής συγκεκριμένης καί

έφήμερης οίκονομικής πολιτικής, πού τήν ένσαρκώνει ό διοι

κητικός μηχανισμός.

'Οπωσδήποτε, ή παρακμή τοΰ κοινοβουλίου καί ό πρωτεύων

ρόλος τής έκτελεστικής έξουσίας-διοίκησης άντιστοιχοΰν στήν

παρακμή τοΰ νόμου. Οί μεταβολές πού θίγουν τή φύση καί τή

μορφή τοΰ κοινωνικού διακανονισμού άφαιροΰν άπό τόν νόμο

τή μονοπωλιακή θέση του στό κανονιστικό σύστημα.

Αύτή δμως ή συρρίκνωση τοΰ νόμου δέν όφείλεται στόν

οίκονομικό παρεμβατισμό τοΰ ίδιου τοΰ Κράτους. Συνδέεται, κι

άπό πολλούς δρόμους, μέ τή φύση τών ήγεμονικών συμφερόντων

πού γιά χάρη τους ή γενικότητα καί ή καθολικότητα τοΰ νόμουπαραχωρούν τή θέση τους σ ’ έναν διακανονισμό πού Ικανοποιεί

Ιδιαίτερες έπιδιώξεις. Αύτό άφορά τή συγκέντρωση καί κεντρι-

κοποίηση τοΰ κεφαλαίου, άλλά καί τή σημερινή ήγεμονία τοΰ

μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου, καί μάλιστα τή σκεπασμένη άστάθεια

πού τή χαρακτηρίζει σ ’ ένα φόντο διαρθρωτικής οίκονομικής

κρίσης. Μόνο ένας συσχετισμός δυνάμεων πού παρουσιάζει

—έκεΐ δπου λειτουργεί πραγματικά— δρισμένο βαθμό σταθερό

τητας μπορεΐ νά ρυθμιστεί νομικά, μέ τή μορφή ένός συστήματος καθολικών καί γενικών νορμών πού τόΐδ ιο νά όρίζει τό δικό

του καθεστώς μεταβολών καί νά έπιτρέπει έτσι στούς πρωταγω

νιστές τή στρατηγική πρόβλεψη. Έ νώ οί αύξανόμενες άντιφά-




σεις μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας καθορίζουν άκριβώς τήν

άστάθεια τής ήγεμονίας τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου.Κάτι περισσότερο: οί νέες μορφές τών λαϊκών άγώνων πού

έμφανίζονται τώρα, ή πολιτικοποίηση αύτών τών άγώνων καί ή

Ιδεολογική κρίση πού θίγει τούς διάφορους μηχανισμούς-θε-

σμούς (σχολείο, φυλακές, δικαστικό σώμίι, στρατό, άστυνομία,

κτλ.) όδηγοΰν σέ νέες μορφές πολιτικής κυριαρχίας καί σέ νέες

μεθόδους άσκησης τής έξουσίας, πού συνδέονται άλλωστε μέ τίς

μεταβολές στή διαχείριση-άναπαραγωγή τής έργασιακής δύνα

μης. Ό όργανωμένος μέ γενικές καί καθολικές νόρμες κοινωνι

κός έλεγχος, πού άπογράφει τίς άξιόποινες πράξεις καί διαχωρί

ζει τά νομοταγή στοιχεία άπό τά έκτός νόμου, συνδυάζεται

μ' έναν έξατομικευμένο διακανονισμό, κομμένο στά μέτρα τής

«νοοτροπίας» (τής είκαζόμενης πρόθεσης) τοΰ κάθε μέλους ένός

κοινωνικοΰ σώματος, θεωρούμενου συνολικά ύποπτου καί δυνά

μει ένοχου. Ό γενικός έγκλεισμός τών έκτός νόμου σέ συγκεν

τρωτικούς τόπους (φυλακές, ψυχιατρεία, κτλ.) περιγεγραμμέ-

νους, στήν ύλικότητά τους, άπό καθολικές νόρμες κυρώσεων καί

ποινών, σπονδυλώνεται μέ τήν περίζωση τού πληθυσμοΰ άπό

πολύμορφα καί διάχυτα μέσα στό κοινωνικό πλέγμα κυκλώματα,

άπό άστυνομικές-διοικητικές διαδικασίες προσαρμοσμένες στίς

Ιδιαιτερότητες τής κάθε κατηγορίας ύπόπτων: πέρασμα άπό τήν

κολάσιμη πράξη, πού διατυπώνεται στή θεσπισμένη άπό τό

κοινοβούλιο καθολικότητα καί γενικότητά του, στήν ύποπτη

περίπτωση, τήν πλαισιωμένη άπό έναν εύκαμπτο, εύμάλακτο καίμερικοτελειακό διακανονισμό (τροποποιήσεις, λογουχάρη, τοΰ

ίδιου τοΰ όρισμοΰ τοΰ πολιτικού Εγκλήματος). Συνέπεια: ό νόμος,

δίχως βέβαια νά πάψει νά Ισχύει, λειτουργεί τώρα συρρικνωμέ-

νος.

Τό σημερινό φαινόμενο τής παρακμής τοΰ κοινοβουλίου

καί τής αύξημένης βαρύτητας τής κρατικής διοίκησης συνδέεται μέ σημαντικές μεταβολές στή λειτουργία τοΰ θεσμικοΰ

συστήματος τών πολιτικών κομμάτων, στή θέση καί τόν ρόλο

αύτών τών κομμάτων.




Ή άλλαγή αύτή άφορά, βασικά, έκεΐνα πού μπορούμε νά

όνομάσουμε κόμματα έξουσίας μέ τήν πιό πεζή έννοια τής λέξης:έκεΐνα πού τείνουν νά συμμετέχουν (καί συμμετέχουν) σέ μιά

τακτική, όργανικά παγιωμένη καί προβλεπόμενη άπό τό σύνολο

τών σημερινών θεσμών τού Κράτους (καί δχι μόνο άπό τούς

συνταγματικούς κανόνες) έναλλαγή στήν κυβέρνηση. ’Αφήνω

έδώ κατά μέρος τό ζήτημα τού άκριβέστερου ταξικού χαρακτη

ρισμού αύτών τών κομμάτων, καί υΙοθετώ σκόπιμα μιά πιό

ούδέτερη όρολογία, πού μπορεΐ νά είναι κοινής άποδοχής, γιά

νά μήν μπώ στό περίφημο ζήτημα τού ποιός «έκπροσωπεΐ

πραγματικά» τί. Πιστεύω ώστόσο δτι πρόκειται έδώ γιά κόμματα

άστικά καί μικροαστικά, μέ τήν πολιτική έννοια: άν καί τά

κόμματα δέν είναι ποτέ άναγώγιμα σέ μιά σκέτη καί μονοσήμαν

τη ταξική έκπροσώπηση, ή φύση τους δέν άνάγεται οΰτε στήν

έκλογική τους βάση. 'Οπωσδήποτε, ό χαρακτηρισμός αύτός

«κόμματα έξουσίας», περιλαμβάνει τά παραδοσιακά σοσιαλδη

μοκρατικά κόμματα (κόμματα ώστόσο μέ έκλογική βάση σέ

μεγάλο βαθμό έργατική), δπως αύτά ύπάρχουν στίς περισσότε

ρες εύρωπαϊκές χώρες —άπό τόν βρετανικό λεϊμπορισμό ώς τή

γερμανική ή τίς σκανδιναβικές σοσιαλδημοκρατίες. ’Αλλά ή,

γενικότερη αύτή τή φορά, μεταβολή τοΰ συστήματος τών κομ

μάτων άφορά έπίσης τά άλλα πολιτικά κόμματα, τά εύρωπαϊκά

κομμουνιστικά καί όρισμένα σοσιαλιστικά κόμματα, κυρίως τό

σημερινό σοσιαλιστικό κόμμα 4στή Γαλλία, άν καί μέ μιά

έντελώς άλλη έννοια. Τά τελευταία ύφίστανται τίς συνέπειεςαύτής τής μεταβολής καί, στό βαθμό πού άποτελοΰν μέρος τής

θεσμικής σφαίρας, έπηρεάζονται άπ’ αύτήν (μπορούσε νά γίνει

διαφορετικά;): πρόβλημα άρκετά σαφές στή σημερινή περίπτω

ση τού ίταλικοΰ κομμουνιστικού κόμματος.

"Οσο γιά τά κόμματα πού βρίσκονται στήν έξουσία, διαπι

στώνουμε σήμερα μιά χαλάρωση τών δεσμών άντιπροσωπευτικό-

τητας άνάμεσα στόν συνασπισμό έξουσίας καί σέ τοΰτα τά

κόμματα πού φέρνουν στό προσκήνιο είτε (καί συχνά ταυτόχρο να) όρισμένες μερίδες αύτοΰ τοΰ συνασπισμού, είτε συμμαχίες

άνάμεσα σ ’ αύτές τίς μερίδες, ή χαρακτηριστικές (λίγο ή πολύ

διακηρυγμένες) συμμαχίες-συμβιβασμούς αύτών τών μερίδων μέ




όρισμένες άπό τίς δυναστευόμενες τάξεις (τόσο μέ τμήματα τής

έργατικής τάξης δσο καί μέ τήν παλιά ή νέα μικροαστική τάξη ήμέ τήν άγροτιά: κλασικό παράδειγμα, ή «δημοκρατική σύνθε

ση» στή Γαλλία πού έκφράστηκε μέ τό Ριζοσπαστικό κόμμα).

Αύτό όδηγεΐ στόν τύπο ήγεμονίας πού έγκαθιδρύει τό μονοπω

λιακό κεφάλαιο, συντριπτικά έπικρατέστερο, τόσο άνάμεσα στίς

άλλες συνιστώσες τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας δσο καί στό

σύνολο τών λαϊκών μαζών, κοντολογίς όδηγεΐ στό στένεμα τής

πολιτικο-κοινωνικής βάσης τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου. ’Αλ

λά όδηγεΐ συνάμα στό δυνάμωμα τών έγγενών στοιχείων πολιτι

κής κρίσης πού καταλήγουν στή σκεπασμένη κρίση ήγεμονίας

αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου καί τοΰ συνόλου τής άστικής τάξης. ' Η

χαλάρωση αύτή τών δεσμών άντιπροσωπευτικότητας, πού πλη

σιάζει κάποτε τό σημείο μιάς πραγματικής ρήξης, συνοδεύει τήν

άλλαγή τής θεσμικής θέσης τών κομμάτων έξουσίας. Τή συνο

δεύει: δέν είναι ή πρώτη αίτία της. ’Από όρισμένες πλευρές, ή

άλλαγή τής θέσης αύτών τών κομμάτων στή λειτουργία τών

θεσμών είναι έκείνη πού καθορίζει τήν κρίση τους άντιπροσω-

πευτικότητας, κρίση πού μέ τή σειρά της άδυνατίζει τόν θεσμικό

τους ρόλο. Δέν είναι ή κρατική διοίκηση-γραφειοκρατία πού

προχωρεί στήν πρώτη γραμμή γιά νά άντιμετωπίσει αύτή τήν

κρίση τών κομμάτων, άλλά είναι ή μετατόπιση τών κομμάτων

άπό τή θέση τους πού προκαλεΐ τήν κρίση, ή όποία μέ τή σειρά

της ένισχύει τόν ρόλο τής διοίκησης.

' Η διοίκηση γινόταν άπό καιρό ό κεντρικός τόπος όργάνω-

σης τής άσταθοΰς Ισορροπίας τών συμβιβασμών μέσα στόν

συνασπισμό έξουσίας κι άνάμεσα σ ’ αύτόν καί τίς λαϊκές μάζες.

Ωστόσο, άν καί ή διαδικασία αύτή μετατόπιζε τό κέντρο τών

πολιτικών άποφάσεων, έξακολουθοΰσε νά διεξάγεται κυρίως

διαμέσου τών κομμάτων πού δροΰσαν στό έσωτερικό τής διοί

κησης ώς κύρια διανύσματα τών διαφόρων οίκονομικο-κοινωνι-

κών συμφερόντων: χαρακτηριστικό παράδειγμα, ή Γαλλία τής3ης καί τής 4ης Δημοκρατίας, δπου διαπιστώνουμε ταυτόχρονα

έναν αυξημένο ρόλο τής κρατικής διοίκησης (πού έσφαλμένα

άποδίδεται σέ κάποια σταθερότητα τής διοίκησης έναντι τής



Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

κυβερνητικής άστάθειας) καί έναν σημαντικό ρόλο τών πολιτι

κών κομμάτων στή διαμόρφωση τών θεσμών. Πράγμα πού άφηνεάκόμη στό κοινοβούλιο έναν δχι άμελητέο ρόλο έλέγχου.

Εξάλλου, τό κοινοβούλιο έξακολουθούσε νά διατηρεί, μέσα

στό Κράτος, τή λειτουργία τοΰ έκφραστή τών συμφερόντων τών

λαϊκών μαζών μέσο τών άντιπροσώπων τους, έπομένως έξακο-

λουθοΰσε νά κατέχει μιά δική του θέση στίς διαδικασίες τής

νομιμοποίησης. Σήμερα, δμως, ή έκτελεστική έξουσία καί ή

διοίκηση μονοπωλούν τόν όργανωτικό καί ήγετικό ρόλο τοΰ

Κράτους έναντι τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας, τόν ρόλο τού έκπο-

νητή ένός μακροπρόθεσμου γενικού πολιτικού συμφέροντος

αύτοΰ τοΰ συνασπισμού καί τοΰ πρωτουργοΰ τής άναπαραγωγής

τής ήγεμονίας. Συγκεντρώνουν στά χέρια τους τή νομιμοποίηση

τοΰ Κράτους έναντι τών δυναστευόμενων τάξεων. Τέλος, ή θέση

τών κομμάτων έξουσίας δχι μόνο έχει συρρικνωθεΐ, άλλά καί

έχει όλότελα άλλάξει. ΟΙ μεταβολές αύτές έχουν σοβαρές έπι-

πτώσεις στό σύνολο τής κρατικής δομής: ύπάγονται σ'έναν

ριζικά νέο τρόπο πολιτικής λειτουργίας τής άντιπροσωπευτικής

δημοκρατίας.

' Η έξέλιξη τοΰ κοινοβουλίου σ ’ έκεΐνο πού πρώτος ό Harold

Laski όνόμασε «θάλαμο καταγραφής» συγκρότησε άρκετά τήν

προσοχή ώς τώρα. Οί έξουσίες έλέγχου, έξέτασης, έπαλήθευ-

σης, κριτικής, πρότασης, ύποβολής πού έχει τό κοινοβούλιο

περιορίστηκαν καί κουτσουρεύτηκαν μέ δρακόντειο τρόπο λίγο

ή πολύ παντού. Αύτή ή περιστολή άφορά τόσο τίς έξουσίες τοΰκοινοβουλίου έναντι τής καθαυτό διοίκησης, δσο καί τίς έξου

σίες του έναντι τής κυβέρνησης. Ή χονδρική μετάθεση, τυπική

καί ούσιαστική, τής κυβερνητικής εύθύνης τοΰ Κοινοβουλίου

πρός τίς κορυφές τής έκτελεστικής έξουσίας έπιφέρει, αύτόμα-

τα, τήν άποφασιστική περιστολή τών έξουσιών τοΰ κοινοβου

λίου έναντι τής διοίκησης, τήν αύτονόμηση τής κυβέρνησης

έναντι τοΰ κοινοβουλίου, τήν άποστασιοποίηση τής διοίκησης

έναντι τής έθνικής άντιπροσωπείας. ”Αν καί ή άντιπολίτευση,προπάντων δταν δέν άρκεΐται στόν ρόλο τής άντιπολίτευσης τής

Αύτοΰ Μεγαλειότητας, είναι ή πρώτη πού δέχεται τό πλήγμα, ό

περιορισμός αύτός τών έξουσιών θίγει καί τούς βουλευτές τής




πλειοψηφίας: κι αύτοί έπίσης περιορίζονται στόν ρόλο τού

πεζικάριου καί τής άπλής μάζας άνειδίκευτων έργατών τήςκυβέρνησης.

Αύτή δμως ή περιστολή τών έξουσιών τών άντιπροσώπων

τοΰ λαού δέν άφορα μόνο τό κοινοβούλιο. ’ Εκείνο πού χαρα

κτήριζε ώς τώρα τήν πραγματική λειτουργία τών πολιτικών

μηχανισμών ήταν τό πολύμορφο πλέγμα τών όργανικών, άν καί

έξωκοινοβουλευτικών, δεσμών τών βουλευτών μέ τή διοίκηση

τοΰ Κράτους. Οί βουλευτές, στηριζόμενοι στήν κοινοβουλευτι

κή έξουσία τους έναντι τής κυβέρνησης, έπεμβαίνανε άπευθείας

στή διοίκηση μέ όλόκληρη σειρά κανάλια καί κυκλώματα

κωδικοποιημένα, άν καί δχι έγγεγραμμένα στά συνταγματικά

κείμενα. Οί βουλευτές έκεΐνοι άποτελοΰσαν κατά κάποιον τρόπο

τούς έγκυρους συνομιλητές τής διοίκησης, τούς μεσολαβητές

πού έκφράζανε τά Ιδιαίτερα αΐτήματα καί συμφέροντα, ένεργών-

τας άπέναντι της μέ τήν Ιδιότητά τους τών έκλεκτών τοΰ λαοΰ

καί ώς νόμιμοι έκπρόσωποι αύτών τών συμφερόντων, πού πα

ρουσιάζονταν σάν συνιστώσες τοΰ έθνικοΰ συμφέροντος. Αύτή

ήταν μιά άπό τίς βασικές, άν καί δχι θεσμοθετημένες, λειτουρ

γίες τού άντιπροσωπευτικοΰ συστήματος. Οί βουλευτές καί τά

πολιτικά κόμματα, δχι μόνο άντιπροσώπευαν τό λαό στό κοινο

βούλιο, άλλά τόν άντιπροσώπευαν καί μπροστά στήν κρατική

γραφειοκρατία, καί σέ δλα τά έπίπεδά της. 01 βουλευτές συμμε

τείχαν έτσι άμεσα στή λήψη άποφάσεων μέσα στή διοίκηση: ή

έκπόνηση τής πολιτικής προέκυπτε άπό μιά στενή άντιπαράθε-ση άνάμεσα στή διοίκηση, τήν κυβέρνηση, τούς βουλευτές καί

τά πολιτικά κόμματα.

Τό άξιοσημείωτο σήμερα είναι δτι, παράλληλα μέ τήν

παρακμή τού κοινοβουλίου, οί άντιπροσωπευτικοί δεσμοί μεταξύ

βουλευτών καί κρατικής διοίκησης έχουν κοπεί. Τά δίκτυα πρόσβα

σης τών βουλευτών καί τών πολιτικών κομμάτων, ώς νόμιμων

άντιπροσώπων ένός «έθνικοΰ συμφέροντος», στήν κρατική γρα

φειοκρατία έχουν σχεδόν όλότελα μπλοκαριστεΐ καί ή διοίκησηέχει στεγανοποιηθεί. Αύτό Ισχύει πρίν άπ’ δλα γιά τήν άντιπο-

λίτευση, άλλά καί γιά τούς βουλευτές τής πλειοψηφίας, ή

μάλλον γιά τή μεγάλη πλειοψηφία τους. Τά κυκλώματα κόμμα




τα-βουλευτές-διοίκηση έπικοινωνοΰν τώρα σχεδόν άποκλειστι-

κά μέσο τών κορυφών τής έκτελεστικής έξουσίας, τών υπουργώνκαί τών υπουργικών γραφείων πού αύτοί οί φορείς τά έχουν

μετατρέψει σέ δικά τους τσιφλίκια. ' Η προσέγγιση τών βουλευ

τών στή διοίκηση γίνεται γενικά μόνο δταν αύτοί παρουσιάζον

ται ύπό άλλες Ιδιότητες έκτός άπό έκείνη τών άντιπροσώπων τοΰ

έθνους καί τοΰ λαοΰ: δταν έκφράζουν Ιδιαίτερα καί τοπικά

συμφέροντα (στήν περίπτωση πού έκτελοΰν λογουχάρη καθή

κοντα δημάρχου) άλλά, τίς περισσότερες φορές, δταν ένσαρκώ-

νουν άμεσα τά διάφορα κυρίαρχα οίκονομικά συμφέροντα.

Τό δεύτερο ζήτημα άφορά τίς σχέσεις κρατικής διοίκησης

καί κυβέρνησης. Ά ποτελε ΐ κανόνα, κι έντελώς Ιδιαίτερα στή

Γαλλία, νά μετατρέπεται σέ έμμονη Ιδέα μιά τάχα πλήρης

σχεδόν αύτονομία τής διοίκησης έναντι τών διαφόρων υπουρ

γών. Δέν είναι μήπως δλοι ύποχρεωμένοι νά ξέρουν δτι ή

πραγματική έξουσία δέν άσκεΐται άπό τήν κυβέρνηση άλλά άπό

τούς διευθυντές τών υπουργείων, καί μάλιστα άπό τά περίφημα

μεγάλα σώματα τοΰ Κράτους, τούς ένάρχους, τούς μηχανισμούς

τών ' Οδών καί Γεφυρών, τούς πολυτεχνικούς; "Οτι ή «γαλλική

άρρώστια», στήν πρόσφατη μορφή της, έγκειται στήν άνισχυρία

τών ύπουργών έναντι τής κρατικής γραφειοκρατίας;

' Η εΙκόνα πού μάς παρουσιάζεται έτσι είναι ψεύτικη, έστω κι

άν περιέχει στοιχεία άλήθειας. Οί έσωτερικές άντιφάσεις στήν

έκτελεστική έξουσία —πού είναι όπωσδήποτε υπαρκτές καί πούδέν περιορίζονται μόνο σ ’ έκεΐνες μεταξύ κυβέρνησης καί άνώ-

τατης διοίκησης, άλλά διαπερνούν τή διοίκηση άπ ’ άκρη σέ

άκρη— δέν είναι άληθινά χαρακτηριστικές αύτές καθαυτές. Δέν

άποτελοΰν μιά κάποια άποσύνθεση τοΰ πολιτικοΰ συστήματος,

άλλά είναι ένα όργανικό γνώρισμα τής λήψης άποφάσεων. Οί

συγκρουσιακές σχέσεις άνάμεσα στήν κυβέρνηση καί τή διοί

κηση μαρτυροΰν συχνά άντιστάσεις πού όφείλονται στή δομή

τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί στή γραφειοκρατική όργάνωση,άντιστάσεις πού έκδηλώνονται έπίσης μέ τή μορφή μιάς κά

ποιος άκαμψίας αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ έναντι τής ίδιας τής

άστικής τάξης. Οί άντιστάσεις αύτές έκφράζουν άλλωστε, σ ’ ε-




να πρώτο έπίπεδο, περισσότερο μιά γενική Ελλειψη προσαρμο

γής στήν άλλαγή, πού προσιδιάζει στή δύναμη άδράνειας τήςγραφειοκρατίας καί στόν προσανατολισμό της πρός τό statu quo,

παρά μιά άντίσταση στή συγκεκριμένη φύση τής κυβερνητικής

πολιτικής, δηλαδή στούς στόχους τής κυβέρνησης5.

Πέρα δμως άπό τούτες τίς έπιφυλάξεις, υπάρχει Ενα σημαν

τικό στοιχείο: ό αύταρχικός κρατισμός χαρακτηρίζεται άπό την

καθυπόταξη τής άνώτατης διοίκησης άπό μέρους τών κορυφών τής

έκτελεστικής έξουσίας καί άπό τόν αυξημένο πολιτικό έλεγχο πού

άσκοΰν οί τελευταίες στήν πρώτη. ' Η αύτονόμηση τής κρατικής

γραφειοκρατίας Εναντι τών βουλευτών άπλώς ένίσχυσε τήν

ύποταγή τών κορυφών της στήν προεδρική καί κυβερνητική

έκτελεστική έξουσία. ' Η έξέλιξη αύτή άκολουθεΐ, άνάλογα μέ

τίς χώρες, διαφορετικούς δρόμους καί άνάγεται δχι τόσο σ ’ Ενα

ζήτημα προσώπων δσο σέ μιά σειρά θεσμικές άλλαγές. Αύτές οί

άλλαγές είναι φανερές καί στήν ίδια τή Γαλλία: άπό τήν

άνάπτυξη τών δικαιοδοσιών καί τού ρόλου χών ύπουργικών

έπιτελείων —ούσιαστικών κέντρων διεύθυνσης καί έλέγχου τής

διοίκησης— ώς τή δημιουργία διυπουργικών μηχανισμών, σέ

δλα τά έπίπεδα, έλεγχόμενων άπό τήν κυβέρνηση κι άπό τό

πληθωρικό προσωπικό τού γραφείου τού πρωθυπουργού καί τοΰ

γραφείου τοΰ προέδρου τής Δημοκρατίας, ώς τήν έγκατάσταση

μιάς σειράς άπόκρυφων δικτύων πού βραχυκυκλώνουν τήν παραδοσιακή ίεραρχία τών δημόσιων λειτουργών καί ώς τήν

όριζόντια διασπορά τών κέντρων λήψης πολιτικών άποφάσεων

μέσα στό Κράτος; ή πολιτική υποταγή τής διοίκησης στίς

κορυφές τοΰ Κράτους βρίσκεται σέ χτυπητή άντίθεση μέ τήν

προηγούμενη κατάσταση.

Ύποταγή άπαραίτητη άπό δώ καί μπρός: ή διοίκηση δέν

είναι πιά ό μηχανισμός πού, μέ κάποιες πρωτοβουλίες ή άντι-

στάσεις, ήταν κυρίως έπιφορτισμένος μέ τήν έκτέλεση τής

5. Μεταξύ δλλων, Ε. Sui fiman. Les hauls fonctionnaires et la politique. 1976,

καθώς καί ot ίργασίες τών J. Sallois, M. Cretin. P. G r £mion, A. J oxf.. κ.ά.




πολιτικής γραμμής. ' Η κρατική γραφειοκρατία, κάτω άπό τήν

έπιβολή τών κορυφών τής έκτελεστικής έξουσίας, γίνεται δχιμόνο ό τόπος, άλλά καί ό πρωτουργός τής έκπόνησης τής

κρατικής πολιτικής. Δέν πρόκειται πιά γιά κατάστρωση πολιτι

κών συμβιβασμών στήν κοινοβουλευτική σκηνή, δηλαδή γιά

μιά δημόσια παρουσίαση τών ήγεμονικών συμφερόντων μέ τή

μορφή έθνικοΰ συμφέροντος. Τά διάφορα οίκονομικό συμφέ

ροντα είναι τώρα παρόντα μέ άμεσο τρόπο, καί μεταγράφονται

δπως είναι μέσα στή διοίκηση. ΕΙδικότερα, ή συμπαγής ήγεμο

νία τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου έχει πραγματωθεΐ παντοΰ ύπό

τήν αΙγίδα τής διοίκησης καί τής έκτελεστικής έξουσίας: ή

μονοπωλιακή πολιτική, στή Γαλλία δπως κι άλλοΰ, έχει γίνει

άντικείμενο διαπραγμάτευσης βασικά έξω άπό τό κοινοβούλιο.

Κι έδώ έπίσης, τό κύριο ζήτημα δέν είναι τό ζήτημα τής

κοινωνικής προέλευσης τοΰ διοικητικοΰ προσωπικού, οΰτε τό

ζήτημα μιάς «έλίτ έξουσίας», άλληλομεταθέσιμης άνάμεσα στίς

θέσεις τών διευθυντών τού μεγάλου κεφαλαίου καί στή διεύθυν

ση τών ύποθέσεων τοΰ Κράτους. Τό φαινόμενο τοΰτο δέν είναι

παρά άποτέλεσμα τών θεσμικών μεταβολών καί δέν έχει άλ

λωστε τή σημασία πού τοΰ άποδίδεται. Στή Γαλλία συγκεκριμέ

να, άν καί οΐ μεγάλες σχολές, ή ΕΝΑ* καί ή Πολυτεχνική μεταξύ

άλλων, είναι οί τόποι δπου έκτρέφεται ένα διευθυντικό προσω

πικό τόσο τών μεγάλων έπιχειρήσεων δσο καί του Κράτους, ή

κίνηση αύτή γίνεται βασικά άπό τό Κράτος πρός τίς Ιδιωτικές

ύποθέσεις (τό «ξύσιμο» άπό τίς δημόσιες ΰπηρεσίες) καί σπα νιότατα πρός τήν άντίστροφη κατεύθυνση· άκόμη καί τά ύπουρ-

γικά έπιτελεΐα άποτελοΰνται κυρίως άπό δημόσιους ύπαλλήλους

άποσπασμένους σ ’ αύτά. Πρόκειται έδώ γιά τήν πολύ τελετουρ

γική σύσταση έστιών άμεσης έκφρασης τών μεγάλων οίκονομι-

κών συμφερόντων μέσα στή διοίκηση, καί οΐ μερίδες τοΰ

μονοπωλιακού κεφαλαίου, καί προπαντός οί διευθυντές έπιχει

ρήσεων, θεωρούνται άπό τή διοίκηση ώς οί προτιμότεροι συνο

μιλητές, ένώ ή ίδια προβάλλει ώς νόμιμος έκπρόσωπος τών

* ΕΝΑ: fecole Normale d’Administration. Σχολή κατάρτισης διοικητικού

προσωπικού (Σημ. Μετ.).




μονοπωλιακών συμφερόντων, θεωρούμενων ύπό τό πρίσμα τής

ένσάρκωσης τής «τεχνολογικής προόδου», τών «Επιτακτικώνάναγκών τής βιομηχανίας», τής «οίκονομικής Ισχύος» καί ώς

βάση τοΰ «έθνικοϋ μεγαλείου». Στή διοίκηση πέφτει τό καθή

κον, άντίστροφα, τής όργάνωσης-παρουσίασης τών μονοπωλια

κών συμφερόντων ώς «γενικό» καί «έθνικό συμφέρον», έπομέ

νως ό πολίτικο-ιδεολογικός ρόλος όργάνωσης τοΰ μονοπωλια

κού κεφαλαίου. 'Ολόκληρα τμήματα τοΰ διοικητικού μηχανι

σμού, τών υπουργείων, δπως έκείνου τής Βιομηχανίας, ή διευ

θύνσεις όλόκληρες τοΰ υπουργείου Οίκονομικών στή Γαλλία, ή

’Επιτροπή γιά τό Σχέδιο, κτλ., είναι δομικά όργανωμένα ώς

δίκτυα είδικής παρουσίας τών ήγεμονικών συμφερόντων μέσα

στό Κράτος. Ή διαδικασία αύτή συνδυάζεται μέ τή θέσμιση

ένός όλόκληρου πλέγματος δτυπων κυκλωμάτων (συμβούλια,

μόνιμες ή προσωρινές έπιτροπές, όμάδες έργασίας, διάφορες

άντιπροσωπεΐες, πυρήνες μελέτης κτλ.) πού ύπηρετοΰν τούς ί

διους σκοπούς.

“Οχι πώς οί άλλες μερίδες τοΰ κεφαλαίου δέν Εχουν, κι αύτές,

προγεφυρώματα καί σημεία στήριξης μέσα στή διοίκηση, δχι

πώς αύτή δέν παίρνει ύπόψη τούς άγώνες τών λαϊκών μαζών. Οί

μερίδες αύτές τοΰ κεφαλαίου είναι έξίσου παρούσες μέσα στό

διοικητικό σύστημα μέ τήν οίκονομικο-συντεχνιακή τους μορ

φή (τά διάφορα «έπαγγελματικά συμφέροντα»), μέ τίς λαϊκές

διεκδικήσεις στήν κύρια ρεφορμιστική συνδικαλιστική Εκφρα

σή τους. Τά «ρεφορμιστικά» Εργατικά συνδικάτα είναι πιάάμεσα ένταγμένα στό διοικητικό σύστημα. Δέν πρόκειται πιά

έδώ γιά ένσωμάτωση μέ τήν Εννοια μόνο τοΰ πολιτικοΰ προσα

νατολισμού αύτών τών συνδικάτων, κάτι πού στό κάτω κάτω

είναι παλιά Ιστορία, άλλά γιά τή σχεδόν άφομοίωσή τους μέσα

στή θεσμική ύλικότητα τοΰ διοικητικού συστήματος (Σουηδία,

'Ομοσπονδιακή Γερμανία κτλ.). Πράγμα πού διαψεύδει πανη

γυρικά τόν ύποτιθέμενο ρόλο τους ώς έξισορροπητικών άντι-ε-

ξουσιών, πού τόσο έκθειάζανε οί πρόμαχοι ένός πλουραλιστικοΰ νεο-φιλελευθερισμοΰ.

Είναι γνωστές οί πρώτες συνέπειες —οί πιό φανερές—




αύτής τής πραγματικής θεσμικής στροφής. Ή πολιτική τού

Κράτους έκπονεΐται μέσα σέ πλήρη μυστικότητα υψωμένη σέμόνιμη raison d’Etat, μέ άπόκρυφους μηχανισμούς, μ' ένα καθε

στώς διοικητικών διαδικασιών πού ξεφεύγει πρακτικά άπό κάθε

έλεγχο τής δημόσιας γνώμης. Πράγμα πού άποτελεΐ σημαντική

άλλοίωση τών στοιχειωδών άρχών τής ίδιας τής άστικής άντι-

προσωπευτικής δημοκρατίας. *Η άρχή τής δημοσιότητας παρα

μερίζεται όλότελα ύπέρ τής θεσμικά άναγνωρισμένης άρχής τοΰ

άπόρρητου (στή Γαλλία, ή σημερινή λειτουργία τοΰ «έπαγγελ-

ματικοΰ μυστικού» καί τής «ύποχρέωσης τής έπαγγελματικής

έχεμύθειας»). Ά ν δμως τό άπόρρητο τοΰτο είναι άπαραίτητο γιά

τήν έδραίωση τής μονοπωλιακής ήγεμονίας, δέν θά πρέπει νά

συγχέεται μέ μιά πραγματική βουβαμάρα τοΰ Κράτους πού

καλύπτει δλες τίς σφαίρες του (άπό τήν άλλη πλευρά, οί κορυφές

τής έκτελεστικής έξουσίας δέν ήταν ποτέ τόσο φλύαρες: στά

μέσα μαζικής ένημέρωσης λογουχάρη). Εξάλλου, τό μυστικό

αύτό δέν καλύπτει μόνο κομπίνες καί σκάνδαλα οΰτε κάν τή

συνωμοτική άποικιοποίηση τοΰ διοικητικοΰ μηχανισμού άπό τό

μονοπωλιακό κεφάλαιο. Είναι ό δομικός τρόπος λειτουργίας τής

κρατικής διοίκησης —τό γραφειοκρατικό άπόρρητο— πού έχει

φτάσει σήμερα στό κορύφωμά του. Τό άπόρρητο αύτό έπομένως

δέν δείχνει τόσο μιά διαστροφή τής διοίκησης δσο μιά διαδικα

σία πολύ πιό άνησυχαστική: τήν άνάδυση, ώς κυρίαρχου μηχα

νισμού τοΰ Κράτους καί ώς προνομιακού κέντρου έκπόνησης

τών πολιτικών άποφάσεων, τής διοικητικής καί κυβερνητικήςγραφειοκρατίας, πού, χάρη στήν ίδια τή διάρθρωσή της, έκφρά-

ζει κατεξοχήν τήν άπόσταση μεταξύ άρχόντων καί άρχομένων

καί τή στεγανότητα τής έξουσίας σέ κάθε δημοκρατικό έλεγχο.

Ή κατάσταση αύτή έχει πολύ εύρύτερες συνέπειες. Ή

κρατική γραφειοκρατία ύπήρξε πάντα ό κρατικός θεσμός ό πιό

άνυπότακτος στίς άρχές τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας,

άν πάρουμε ύπόψη δτι, σέ τελευταία άνάλυση, τό σύνολο τών

μηχανισμών αύτής τής δημοκρατίας στήθηκε άκριβώς γιά νάπεριορίσει, στό θεσμικό έπίπεδο, τά προνόμια τής διοίκησης

πού κληροδότησε τό άπολυταρχικό Κράτος. Αύτό είναι τό

νόημα τοΰ Κράτους δικαίου ώς φραγμοΰ στήν αύθαιρεσία τής




γραφειοκρατίας, τό νόημα έπίσης τής όριοθέτησης τών δημό

σιων καί πολιτικών έλευθεριών ώς θερμικών συστημάτων Αντίστασης στόν κεντρικό καί μόνιμο μηχανισμό τοΰ Κράτους. ' Η

άνακατανομή τών τόπων τής έξουσίας καί ή νέα τους διαμόρφω

ση ύπό τό σχήμα τής Αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας συντε-

λοΰνται μέ βάση ένα κατάδηλο γεγονός: τήν έτερομορφία

μεταξύ τής κρατικής γραφειοκρατίας καί τών δημοκρατικών

Απαιτήσεων, κεντρική Ιδέα πού διαπερνά, άπό τόν Ρουσσώ ώς

τόν Μάρξ, τή σύγχρονη πολιτική σκέψη. Κι αύτό φαίνεται άπό

τό δτι ή άστική τάξη δέν άπέβλεπε, μέ τήν άντιπροσωπευτική

δημοκρατία, παρά νά υποτάξει πρός δφελός της τόν κεντρικό

μηχανισμό τοΰ άπολυταρχικοΰ Κράτους, ταυτίζοντας τά δικά

της συμφέροντα μέ τή δημοκρατική έκφραση (τιμοκρατική

καταγωγή αύτής τής δημοκρατίας).

Ό ύπολογισμός κατά τήν έκπόνηση τής κρατικής πολιτικής

γιά όρισμένα λαϊκά αίτήματα γίνεται έτσι δλο καί πιό τυχαίος,

δχι μόνο λόγω τών συμφερόντων τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου

πού εύνοοΰνται άπό τίς μεταβολές αύτές, άλλά καί έπειδή αύτός

ό διοικητικός μηχανισμός είναι υλικά όργανωμένος μέ τρόπο

πού ν ’ άποκλείει άπό τό άντιληπτικό του πεδίο τίς λαϊκές

άνάγκες. Κάτι άκόμα: ή άσυγκράτητη μετατόπιση τοΰ κέντρου

βάρους πρός τήν κρατική γραφειοκρατία συνεπάγεται όπωσδή

ποτε, άπό τήν ίδιαίτερη λογική της καί πέρα άπό τά κυβερνητικά

σχέδια, μιά σημαντική περιστολή τών πολιτικών έλευθεριών,

πού παίζουν μεγάλο ρόλο άκριβώς ώς δημόσιος έλεγχος τήςκρατικής δραστηριότητας. Ίδιαίτερη λογική πού, ή Ιδια, δύ

σκολα μπορεΐ νά τεθεί ύπό έλεγχο άπό τίς κορυφές τοΰ Κράτους

καί ύπερβαίνει κάποτε πολύ τίς πολιτικές τους προθέσεις. Οί

κάθε λογής άνωμαλίες τείνουν νά γίνουν σχεδόν παντοΰ ό

κανόνας: δέν είναι πιά, κυριολεκτικά, ή έξαίρεση σέ κάποιον

κάνονα —τόν νόμο— δ όποιος τοποθετείται άλλοΰ, άλλά ή

έκφραση τοΰ είδικοΰ διακανονισμοΰ τής γραφειοκρατίας, νόμι

μου δημιουργού τώρα τών κανόνων τής κοινωνικής ζωής. Οίάνωμαλίες αύτές δέν σημαίνουν οϋτε δτι ή κυβερνητική έξουσία

δέν κατορθώνει νά υποτάξει τή διοίκηση ούτε δτι τηλεκατευθύ-

νονται κατανάγκην άπό τίς κορυφές τής έκτελεστικής έ ξουσίας:




είναι τό άναπόδραστο έπακόλουθο τών θεσμικών μεταβολών καί

τής διοικητικής-γραφειοκρατικής λογικής.

Συνέπεια τών πιό πάνω είναι ή έπιταχυνόμενη συγκέντρωση

τής πραγματικής έξουσίας σέ μηχανισμούς δλο καί πιό περιχα

ραγμένους καί ή πολωτική τάση της πρός τίς κυβερνητικές καί

διοικητικές κορυφές, ή έξάλειψη έκείνου πού άπόμεινε άπό τόν,

άλλωστε δλο καί πιό πλαστό, χωρισμό τών έξουσιών μέσα στό

άστικό Κράτος (νομοθετικής, έκτελεστικής, δικαστικής). Ή

διαδικασία αύτή ύποκαθιστά μιάν όρισμένη καταμέριση τής

έξουσίας μεταξύ διαφόρων κρατικών θέσεων πού χαρακτήριζε

τή διαμόρφωση τοΰ Κράτους. Πρόκειται έπίσης γιά τόν δλο καί

πιό ένισχυμένο πολιτικό συγκεντρωτισμό τοΰ κρατικού μηχανι

σμού, γιά τή μετατόπιση τών θέσεων πραγματικής έξουσίας

πρός τόν κεντρικό μηχανισμό τοΰ Κράτους σέ βάρος τών

κοινοτικών, περιφερειακών κτλ. θέσεων έξουσίας, κι αύτό

πα ρ’ δλες τίς άποκεντρωτικές μεταρρυθμίσεις τεχνικο-διοικη-

τικοΰ τύπου. Οί μεταρρυθμίσεις αύτές —άναγκαΐες τώρα στήν

άστική τάξη, μιά καί ό γραφειοκρατικός αύτός συγκεντρωτισμός

συνεπάγεται ένδογενεΐς δυσκινησίες ένοχλητικές γι ’ αύτήν—

δέν μπορούν τίποτε ν ’ άλλάξουν στόν πολιτικό συγκεντρωτισμό

τοΰ κρατικοΰ μηχανισμού. ' Ο συγκεντρωτισμός αύτός ένισχύε-

ται μάλιστα μέ τρόπο έμμεσο καί πλάγιο άπό τούτες τίς άποκεν

τρωτικές μεταρρυθμίσεις: άπόδειξη, οί περιπέτειες τής άποκέν-

τρωσης στή Γαλλία.Τά ένισχυμένα χαρακτηριστικά τούτα τής συγκέντρωσης

καί τής κεντρικοποίησης τής έξουσίας πιέζουν φυσικά μέ τό ίδιο

τό βάρος τους πρός τήν περιστολή τών δημοκρατικών έλευθε-

ριών. Ά ν αύτός ό συγκεντρωτισμός, αύτή ή συγκέντρωση τής

έξουσίας, όφείλεται σέ οίκονομικο-κοινωνικές καί πολιτικές

μεταβολές, όφείλεται έπίσης καί σέ μιάν Ιδιαίτερη γραφειοκρα

τική λογική: ό κρατισμός γεννά τόν κρατισμό, ό αύταρχισμός

γεννά τόν αύταρχισμό. Μεγαλώνουν σάν χιονόσφαιρα πού κυλάει, μέ τούτη τή διαδικασία, έπιταχύνουν τόν ρυθμό της,

ποικίλλουν τό σχεδιάγραμμά της, προπαντός σέ μιά χώρα σάν

τή Γαλλία, δπου τό σχεδιάγραμμα τοΰτο έχει έγχαραχθεί μέσα




στό Κράτος άπό πολύν καιρό. ' Η λογική αύτή δέν είναι ώστόσο

ή λογική μιάς άπλής γραφειοκρατικοποίησης, άλλά ή λογικήτής άλλαγής τοΰ πολιτικού ρόλου τής διοίκησης.

Πρόγραμμα πού έξηγεΐ καί τήν τάση πρός τήν προσωπο

ποίηση τής έξουσίας στόν άνώτατο ήγέτη τής έκτελεστικής

έξουσίας, νά ποΰμε τήνπροσωποποιημένη προεδροκρατία. ’Αν

τίθετα άπό 'ένα μεγάλο άριθμό νομικιστικο-συνταγματολογικών

άναλύσεων, τό φαινόμενο τοΰτο δέν άντιστοιχεΐ ούσιαστικά σέ

μιά βοναπαρτοποίηση τής έξουσίας, δηλαδή (σύμφωνα μέ μιάν

άνακριβή έν μέρει πολιτική είκονογραφία τοΰ ίδιου τοΰ βονα

παρτισμού) σέ μιά πραγματική κατοχή τής έξουσίας άπό ένα

μόνο άτομο σέ βάρος τών κυβερνητικών-διοικητικών κέντρων

έξουσίας. Δέν συμπίπτει μέ μιά έξαφάνιση κάθε έξουσίας, άφοΰ

έρχεται άλλωστε νά ένισχύσει μιά πραγματική δεσποτική κι

άπομονωμένη έξουσία, έστω κι άν τά συνταγματικά κείμενα

παρέχουν, κάποτε, στόν άρχηγό τής έκτελεστικής έξουσίας αύτό

πού συμφωνήθηκε νά όνομάζεται «ύπέρμετρες έξουσίες». Ή

προσωποποιημένη προεδροκρατία λειτουργεί πολύ περισσότε

ρο ώς σημείο έστίασης τών διαφόρων διοικητικών κέντρων καί

δικτύων τής έξουσίας, ώς προσπάθεια γιά τή σύγκλισή τους

πρός τήν κορυφή τής έξουσίας, καί ταιριάζει στόν σημερινό

πολιτικό ρόλο τοΰ διοικητικού συστήματος. Ό άνώτατος άρχη-

γός τής έκτελεστικής έξουσίας είναι συνάμα —περισσότερο

μάλιστα άπ’ δ,τι στό παρελθόν— ό δμηρος ένός πολιτικο-διοι-

κητικοΰ δομικού συστήματος πού τοΰ όρίζει, σέ μεγάλο βαθμό,αύτή τήν ύπέρτερη θέση.

Αύξημένος συγκεντρωτισμός-συγκέντρωση τής έξουσίας:

άλλά πρόκειται γιά μιά τάση τής έξέλιξης, μιά καί τό Κράτος

δέν βρίσκεται άποκλειστικά στά χέρια τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφα

λαίου, οΰτε σέ δ,τι άφορά τόν οίκονομικό μηχανισμό του.

Σοβαρές άντιφάσεις διαπερνοΰν τό Κράτος, πού βρίσκονται

πάντα στή βάση τής διαδικασίας τής συγκέντρωσης-κεντρικο-ποίησης. ’Επιπλέον, ή σημερινή δξυνση τών άντιφάσεων μέσα

στόν συνασπισμό έξουσίας προκαλεϊ αύξημένες άντιφάσεις

μέσα στό Κράτος. Ό ένισχυμένος συγκεντρωτισμός καί ή




συγκέντρωση τής έξουσίας δέν άντιστοιχοΰν σέ μιά πραγματική

όμοιόμορφη όμοιογενοποίηση τοΰ Κράτους, άλλά άποτελοΰνμάλιστα μιάν άπάντηση τοΰ Κράτους στήν αΰξηση τών έσωτε-

ρικών του άντιφάσεων. ’Αντιφάσεων μέ κεντρομόλες έξαρθρω-

τικές συνέπειες καί πού συνδέονται έπίσης, καί μάλιστα κυρίως,

μέ τούς λαϊκούς άγώνες πού τό διασχίζουν. Τέλος, ή έξέλιξη

αύτή —δπως καί στήν περίπτωση τοΰ οίκονομικοΰ μηχανισμοΰ

τοΰ Κράτους— δέν πρέπει νά μάς κάνει νά πιστέψουμε δτι

Εχουμε έδώ Εναν διχασμό-διαχωρισμό τοΰ Κράτους σ ’ Εναν ύ-

περ-μηχανισμό άποκλειστικά μονοπωλιακό —μονοσήμαντα Εν

τοπισμένο, έπιπλέον, στήν «κεντρικότητα» καί τίς «κορυφές»

τοΰ Κράτους (μονοπωλιακή συγκέντρωση-κεντρικοποίηση τοΰ

Κράτους)— καί σ ’ Ενα άποκεντρωμένο σύνολο μηχανισμών,

μοναδικό καταφύγιο, στερημένο άπό έξουσία, τών άλλων μερί

δων τοΰ κεφαλαίου. "Αν ή σημερινή συγκέντρωση-κεντρικο-

ποίηση τοΰ Κράτους άνταποκρίνεται όπωσδήποτε στή φύση τής

ήγεμονίας τών μονοπωλίων, αύτό γίνεται μέ τρόπο πολύ πιό

σύνθετο. Οί άντιφάσεις άνάμεσα στό μονοπωλιακό κεφάλαιο καί

τίς άλλες μερίδες τοΰ κεφαλαίου, άνάμεσα στόν συνασπισμό

έξουσίας καί τίς λαϊκές μάζες έκφράζονται μέχρι καί στήν καρδιά

τοΰ Κράτους, στήν κεντρικότητά του καί στίς κορυφές του. Οί

άντιφάσεις αύτές διαπερνοΰν κατανάγκη τό σημείο έστίασης

πού άντιπροσωπεύει ό άνώτατος άρχηγός τής έκτελεστικής

έξουσίας: δέν ύπάρχει ενας πρόεδρος, άλλά πολλοί σ'εναν μόνο.

Οί δισταγμοί, άναποφασιστικότητες ή άδεξιότητες δένόφείλον-ται στήν ψυχολογία τοΰ προσώπου, άλλά σ ’ αύτή τήν κατάστα

ση. ’Αντίστροφα τούτη τή φορά, πολλές μελέτες γιά τίς περιφε

ρειακές ή κοινοτικές έξουσίες δείχνουν δτι ή ήγεμονία τοΰ

μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου άπλώνεται καί στήν περιφέρεια τοΰ

Κράτους, διαδικασία πού συνοδεύει μιάν άποσύνθεση τών τοπι

κών άστικών στοιχείων (πού άνήκουν βασικά στό μή μονοπω

λιακό κεφάλαιο) καί τή συρρίκνωση τής έξουσίας τών διαφόρων

προκρίτων Εναντι τής κρατικής διοίκησης.

' Η διοίκηση τείνει έπομένως νά μονοπωλήσει τόν ρόλο τοΰ




πολίτικου όργανωτή τών κοινωνικών τάξεων καί τής ήγεμονίας,

πράγμα πού συμβαδίζει μέ τήν άλλαγή τών κομμάτων έξουσίας(σέ άρκετές χώρες, καί τών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων). Τά

κόμματα τούτα άποτελούν δχ ι τόσο τόπους δπου διαμορφώνεται

ή πολιτική καί καταστρώνονται οί συμβιβασμοί καί οί συμμα-

χίες μέ βάση λίγο ή πολύ συγκεκριμένα προγράμματα, δχι τόσο

όργανισμούς πού διατηρούν ούσιαστικούς δεσμούς άντιπροσώ-

πευσης μέ τίς κοινωνικές τάξεις, δσο πραγματικούς τώρα Ιμάν

τες μεταβίβασης τών άποφάσεων τής έκτελεστικής έξουσίας.

Ένώ προηγούμενα, άκόμα καί στίς φάσεις πού προηγήθηκαν

άπό τόν μονοπωλιακό καπιταλισμό καί τίς άντίστοιχές του

κρατικές μορφές, τά κόμματα πού ό πραγματικός πολιτικός

ρόλος τους ήταν ήδη σέ ύποχώρηση, παρέμεναν ώστόσο βασικά

δίκτυα διαμόρφωσης τής πολιτικής Ιδεολογίας καί τής συναίνε

σης. ' Η νομιμοποίηση μετατοπίζεται πρός τά δημοψηφισματικά

καί καθαρά χειραγωγικά κυκλώματα (μέσα ένημέρωσης) πού

κυριαρχούνται άπό τή διοίκηση καί τήν έκτελεστική έξουσία.

Αύτό έχει έπιπτώσεις στήν όργάνωση τών κομμάτων έξου

σίας. ’Ακόμα κι άν ή έσωτερική δημοκρατία καί ό έλεγχος τής

βάσης στούς ήγετικούς κύκλους αύτών τών κομμάτων δέν ήταν

ποτέ παρά μιά άπάτη, άκόμα κι άν ό σιδερένιος νόμος τής

γραφειοκρατικοποίησής τους, έκφραση τής γενικότερης πολι

τικής άπόστασης μεταξύ άρχόντων καί άρχομένων, τά σημάδευε

άπό τή γέννησή τους κιόλας, τά κόμματα τούτα έξακολουθούσαν

πάντως νά λειτουργούν ώς δίαυλοι κυκλοφορίας τών πληροφοριών καί τών διεκδικήσεων πού, προερχόμενες άπό τή βάση καί

πολιτικά έξεργασμένες μέσα στούς κόλπους των, έφταναν στά

ήγετικά κέντρα τού Κράτους. Διατηρούσαν έτσι κάθετα μιά

όργανική ροή άλληλεπιδράσεων: αύτό τώρα βραχυκυκλώνεται

πρός άποκλειστικό σχεδόν δφελος τών διοικητικών δικτύων καί

τεχνικών (έρευνες, σφυγμομετρήσεις, γενικές πληροφορίες, πο

λιτικό μάρκετινγκ). Τά κόμματα τούτα μετατρέπονται σέ άπλά

κανάλια έκλαΓκευσης καί προπαγάνδας μιάς πολιτικής τοΰΚράτους πού άποφασίζεται σέ μεγάλο βαθμό έξω άπ’ αύτά. Ή

έκλογή τών βουλευτών τους συνίσταται βασικά σέ μιά έξουσιο-

δότηση άπό τήν κορυφή, πού ή Ιδιότητά της ώς κορυφή τών




κομμάτων είναι συνάρτηση τής Ενταξής της στά κυβερνητικά

κυκλώματα.

Ό χ ι μόνο ή άπόσταση άνάμεσα στίς κορυφές καί τά μέλη ή

τούς συμπαθοΰντες αύτών τών κομμάτων δέν ήταν ποτέ τόσο

κατάδηλη, άλλά καί τό φάσμα τών πολιτικών έπιλογών πού

προσφέρονται στούς πολίτες άπό τό ένα κόμμα στό άλλο

περιστέλλεται σημαντικά- χαρακτηριστικό γνώρισμα τής περί

φημης δικομματικής έναλλαγής πού παρουσιάζουν σήμερα οί

περισσότερες δυτικές δημοκρατίες (ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, 'Ομο

σπονδιακή Γερμανία, κτλ.). Είναι άλήθεια δτι τά κόμματα αύτά

δέν πρόσφερναν οΰτε πρωτύτερα τήν πραγματική έναλλακτική

ρύθμιση έναντι τής άναπαραγωγής τοΰ καπιταλισμοΰ- ώστόσο

έπέτρεπαν έπιλογές άνάμεσα σέ κέντρα διαφορετικής Επεξεργα

σίας τής άστικής πολιτικής. 01 σημερινές διαφορές τους δέν

άντιπροσωπεύουν πιά παρά τήν έκλαΓκευση άπό τό καθένα

αύτής ή τής άλλης διαφορετικής πλευράς τής πολιτικής τής

διοίκησης καί τής έκτελεστικής έξουσίας, άλλά καί τή διαφορι-

σμένη, άνάλογα μέ τίς τάξεις στίς όποιες άπευθύνονται, προπα

γάνδα μιάς καί τής Ιδιας πολιτικής τής διοίκησης καί τής

έκτελεστικής έξουσίας. Πρόκειται γιά τήν περίφημη «άποϊδεο-

λογικοποίηση» αύτών τών κομμάτων, τό σβήσιμο τών διακριτι

κών Ιδεολογικών γνωρισμάτων τους καί τή μετατροπή τους σέ

κόμματα «δ,τι άρπάξεις». Αύτό δέν σημαίνει ώστόσο δτι οί

διαφορές άνάμεσα σέ τοΰτα τά κόμματα έχουν γίνει τώραπλασματικές (τί Γιάννης, τί Γιαννάκης). Οί διαφορές άνάμεσα

στούς Δημοκρατικούς 'Ανεξάρτητους (RI) καί στόν Δημοκρατι

κό Λαϊκό Συναγερμό (RPR) στή Γαλλία, άνάμεσα στούς Χρι

στιανοδημοκράτες καί τή Σοσιαλδημοκρατία στή Γερμανία,

άνάμεσα στό Δημοκρατικό καί τό Ρεπουμπλικανικό κόμμα στίς

ΗΠΑ, άντανακλοΰν όπωσδήποτε πραγματικές άντιφάσεις άνά

μεσα στίς μερίδες τοΰ συνασπισμού έξουσίας, δσον άφορά τά

συμφέροντά τους καί τίς παραλλαγές τής πολιτικής πού υποστηρίζουν έναντι τών λαϊκών μαζών. 'Αλλά τά κόμματα αύτά

δέν είναι πιά οί πραγματικοί τόποι χειρισμού αύτών τών άντιφά-

σεων. Είναι τά μέσα διάδοσης τών ύφιστάμενων άντιφάσεων




μέσα στό δεσπόζον κέντρο πού είναι ή διοίκηση καί ή έκτελε

στική έξουσία: τό πράγμα είναι όλοφάνερο στή σημερινήλειτουργία τών συνιστωσών τής προεδρικής πλειοψηφίας στή

Γαλλία.

Μεταβολές στά κόμματα έξουσίας, μεταβολές στό προσω

πικό τους —άπό έκπρόσωποι τών τάξεων στίς κορυφές τοΰ

Κράτους, σέ άντιπροσώπους καί πληρεξούσιους, καί μάλιστα

«σέ έπίσημη άποστολή», τού Κράτους στίς τάξεις—, μεταβολές

στήν Ιδια κατεύθυνση τοΰ Κοινοβουλίου καί τού ρόλου τών

βουλευτών. Οί έξελίξεις αύτές άντανακλοΰν σημαντικές μεταλ

λαγές τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας πρός τόν αύταρχικό

κρατισμό. Πράγμα πού σημαίνει δτι ό όργανικός ρόλος πού

έκπλήρωναν προηγούμενα τά πολιτικά κόμματα ήταν ένα βασι

κό γρανάζι γιά τή λειτουργία τής άντιπροσωπευτικής δημοκρα

τίας: άπόδειξη ή βαθιά δυσπιστία πού τρέφουν ή άστική τάξη

καί ό κεντρικός μηχανισμός τού Κράτους πρός αύτά (άκόμα καί

πρός τά άστικά καί τά μικροαστικά κόμματα), μή άναγνωρίζον-

τάς τους, έπίσημα καί συνταγματικά, παρά πολύ καθυστερημένα

τό δικαίωμα ύπαρξης (στή Γαλλία τό 1945). Τό άντιπροσωπευ-

τικό σύστημα τών πολιτικών κομμάτων ήταν πάντα, παράλληλα

βέβαια μέ τούς άμεσους λαϊκούς άγώνες, ένας άπό τούς βασικούς

μηχανισμούς —δσο κι άν ήταν κουτσουρεμένος— ένός έλέγχου,

έστω περιορισμένου, τής δραστηριότητας τού Κράτους άπό τούς

πολίτες καί τό έχέγγυο —δσο σχετικό κι άν ήταν— τών έλευθε-

ριών. Οί μεταβολές, μέσα στό σύγχρονο Κράτος, άνάμεσα στήδιεύρυνση καί τήν περιστολή, άνάμεσα στή διατήρηση καί τήν

κατάργηση τών πολιτικών έλευθεριών ύπήρξαν πάντα άμεση

συνάρτηση τής ύπαρξης καί τοΰ ρόλου τών κομμάτων. Οί

φασισμοί, οί στρατιωτικές δικτατορίες ή οί βοναπαρτισμοί δέν

έχουν καταργήσει μόνο τά έργατικά ή έπαναστατικά κόμματα,

άλλά τό σύνολο τών παραδοσιακών δημοκρατικών κομμάτων,

μαζί καί τών άστικών καί μικροαστικών, έφόσον αύτά, παράλ

ληλα μέ τίς ταξικές λειτουργίες τους, έκφράζανε τήν παρουσίαστούς κόλπους τους όρισμένων αΐτημάτων τών λαϊκών μαζών

πού έπρεπε δπωσδήποτε νά παρθοΰν ύπόψη. Τό Ιδιο τό σύστημα

δχι μόνο μιάς πολλαπλότητας κομμάτων, άλλά καί κομμάτων




πού λειτουργούν όργανικά καί σέ σχετική άπόσταση άπό τόν

κεντρικό διοικητικό μηχανισμό τοΰ Κράτους, είναι τό άπόλυτοσύστοιχο μιάς διατήρησης τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας

καί τών έλευθεριών. ' Η σημερινή άνατροπή αύτής τής λειτουρ

γίας, συχνά συγκαλυμμένη άπό τή συνέχιση ένός πολυκομματι-

σμοΰ, είναι αίτία τής περιστολής τών έλευθεριών στόν αύταρχι-

κό κρατισμό.

Κι αύτό τόσο περισσότερο, φυσικά, καθόσον πρόκειται γιά

μεταβολές πολύ γενικότερες στό πολιτικό σύστημα τών κομμά

των: έπηρεάζουν δλα τά κόμματα άπέναντι στήν κρατική διοί

κηση. Τά κόμματα κυρίως πού βρίσκονταν έξω άπό τόν κύκλο

τής έξουσίας διατηροΰσαν, ώς τώρα, δχ ι μόνο έναν ρόλο κοινο

βουλευτικού έλέγχου, άλλά καί τήν περίφημη έκείνη δημηγο-

ρική λειτουργία άντιπροσώπων τών λαϊκών μαζών έναντι τής

κρατικής διοίκησης. Λειτουργία πού άμφισβητεΐται, κι αύτή,

ριζικά: πόσοι σοσιαλιστές βουλευτές, γιά νά μήν ποΰμε τίποτε

γιά τούς κομμουνιστές βουλευτές, έχουν σήμερα στή Γαλλία

—τουλάχιστον μέ τήν Ιδιότητά τους ώς άντιπρόσωποι τοΰ

λαοΰ— ούσιαστική πρόσβαση στή διοίκηση; Ό αύταρχικός

κρατισμός δέν άφήνει καθόλου άλλη έκλογή στά κόμματα: ή

όφείλουν νά ύποταχθοΰν στήν κρατική διοίκηση ή όφείλουν νά

παραιτηθούν άπό τή δυνατότητα συμμετοχής σ ’ αύτήν. Οί πολί

τες είναι έξαναγκασμένοι σέ μιάν άπευθείας άναμέτρηση μέ τή

διοίκηση, καί δέν είναι περίεργο τό δτι, πέρα άπό τήν ψηφοφο

ρία, νιώθουν γενικά μιά ψυχρότητα άπέναντι στά κόμματα πούπρόκειται νά τούς άντιπροσωπεύσουν στήν κρατική διοίκηση.

"Οτι αύτή ή κατάσταση, πέρα άπό τίς σημαντικές περιστολές

τών έλευθεριών πού ήδη συνεπάγεται, δημιουργεί τίς συνθήκες

γιά έναν ένδεχόμενο βοναπαρτισμό τής έξουσίας, είναι πιά

άρκετά γνωστό.



Τό κυρίαρχο μαζικό

κόμμα

3

01 σημερινές άλλαγές τοΰ Κράτους έξυπακούουν τέλος τήν

ύπαρξη καί τόν Ιδιαίτερο ρόλο ενός κυρίαρχου μαζικού κόμματος,

κόμματος κατεξοχήν κρατικού. Τόν ρόλο αύτό, στίς περιπτώσεις

δικομματικής έναλλαγής, τόν Εχει διαδοχικά τό ένα ή τό άλλο

κόμμα. Σέ άντίθεση μέ όρισμένες έπιφανειακές άναλύσεις, ή

έναλλαγή αύτή δέν άλλάζει τίποτε στό σημερινό φαινόμενο τής

ΰπαρξης ένός κυρίαρχου κρατικοΰ κόμματος, δομικά άναγκαίου

γιά τή λειτουργία τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ. ' Η κύρια αίτία γιά

τό «Κράτος τής "Ενωσης τών Ρεπουμπλικανών Δημοκρατών»

(U.D.R.) δέν είναι ή είκοσάχρονη έπικράτηση τοΰ γκωλλισμοΰ

στή Γαλλία, άν καί αύτή συνέβαλε στήν έπίταση τοΰ φαινομέ

νου.

' Η μεταβίβαση τής πολιτικής όργάνωσης τών κομμάτων στή

διοίκηση-έκτελεστική έξουσία δέν είναι Ενας άπλός χειρισμός.

*Η άντιμετάθεση λειτουργιών άνάμεσα στούς διάφορους κρατι

κούς μηχανισμούς προσκρούει πάντα σέ έμπόδια πού όφείλονται

στήν ίδια τήν ύλικότητα αύτών τών μηχανισμών, στήν προκεί-

μενη περίπτωση στήν ύλικότητα τής κρατικής διοίκησης. Ή

διοίκηση, άκόμη καί στίς περιπτώσεις όπου, δπως στίς ΗΠΑ,

παρουσιάζει κάπσιαν άστάθεια τοΰ άνώτερου προσωπικοΰ της,

πού άντικαθίσταται συλλήβδην κατά τίς κυβερνητικές μεταβο

λές, ένσαρκώνει κατεξοχήν τή συνέχεια τοΰ άστικοΰ Κράτους




καί χαρακτηρίζεται άπό άκαμψίες καί άντιστάσεις. Τίς περισσό

τερες φορές ύπόκειται σέ καταστατικούς κανόνες (de jure καί defacto) μονιμότητας καί Ιεραρχικοϋ συγκεντρωτισμού, πού έξαρ-

τώνται άπό τόν κοινωνικό καταμερισμό έργασίας μέσα στούς

κόλπους της. 'Αποκτά συνοχή χάρη σέ μιάν ίδιαίτερη Ιδεολογία

(είτε τοΰ παραδοσιακού δημοκρατικοΰ τύπου τοΰ γενικού συμφέ

ροντος είτε τοΰ νεο-τεχνοκρατικοΰ τύπου τής άποτελεσματικό-

τητας) καί παρουσιάζει, άναπαραγόμενη μέ στρατολόγηση έκ

τών άνω, διαιρέσεις καί κατατμήσεις σέ φατρίες, κλίκες, φράξιες

(τά μεγάλα σώματα στή Γαλλία, λογουχάρη) μέ τή δική τους

λογική. Αύτό δημιουργεί σοβαρά προβλήματα, έφόσον κυρίως

τό καθεστώς τών διοικητικών διαδικασιών ύψώνεται προνομια

κό σύστημα όργάνωσης τής ήγεμονίας μέσα σ ’ ένα πλαίσιο πού,

δπως στήν περίπτωοη τοΰ σημερινού αύταρχικοΰ κρατισμοΰ,

διατηρεί μιά δημοκρατική πραγματικότητα. Ό σημερινός ρό

λος τής διοίκησης δέν συμπίπτει καθόλου, δπως πολλοί άρέ-

σκονται νά ύποστηρίζουν, μ’ έναν κάποιο νεο-συντεχνιασμό.

Τά διάφορα συμφέροντα έκφράζονται μέσα στή διοίκηση μέ

είδικό τρόπο καί πρέπει νά έξετάζονται έκεΐ μέ πολιτικό τρόπο.

Ή λειτουργία ένός συντεχνιακοΰ Κράτους, μορφή έκτακτων

έξουσιών τοΰ άστικοΰ Κράτους (φασισμοί κυρίως) είναι διαφο

ρετικής τάξης. Στίς περιπτώσεις ένός κρατικοΰ συντεχνιασμοΰ,

ή γραφειοκρατική διοίκηση, κεντρικό δίκτυο τών συντεχνιακών

θεσμών, δέν έπαιξε άλλωστε ποτέ τόν κυρίαρχο πολιτικό ρόλο

(αύτό δέν συνέβηκε οΰτε μέ τούς φασισμούς οϋτε μέ τίς στρατιωτικές δικτατορίες συντεχνιακοΰ τύπου), άφοΰ οί κρατικές αύτές

μορφές διέθεταν πάντα έναν πολιτικό μηχανισμό (φασιστικά

κόμματα, στρατός, πολιτική άστυνομία) ξέχωρο άπό τή συντε-

χνιοποιημένη διοίκηση.

' Η μετατροπή τής διοίκησης σέ πραγματικό πολιτικό κόμμα

τοΰ συνόλου τής άστικής τάξης, ύπό τήν ήγεμονία τοΰ μονοπω

λιακού κεφαλαίου, μέσα σέ δημοκρατικά πλαίσια, δέν είναι

έπομένως μιά διαδικασία αύτόματης γένεσης καί προσκρούει σέδρια. “Ετσι προβάλλει ή άναγκαιότητα ένός κυρίαρχου κρατι-

κοΰ κόμματος, πού ν' άναλαμβάνει μιάν άποστολή συμπληρω

ματική έκείνης τοΰ Ιμάντα μεταβίβασης τών γραφειοκρατικών




άποφάσεων πρός τή βάση: τόν ρόλο νά Ενοποιήσει καί νά κάνει

όμοιογενή τήν κρατική διοίκηση, νά έλέγχει καί νά προωθεί τήσυνοχή (στό δρόμο τής γενικής κυβερνητικής πολιτικής) άνά

μεσα στούς διάφορους κλάδους καί ύπο-μηχανισμούς της, τόσο

όριζόντια (δια-κλαδικά) δσο καί κάθετα (κεντρικός μηχανισμός,

περιφερειακοί μηχανισμοί), νά έξασφαλίζει τήν άφοσίωσή της

στίς κορυφές τής έκτελεστικής έξουσίας. ' Ενοποίηση καί συνο

χή άπόλυτα άπαραίτητες γιά τήν πολιτική άποστολή πού μόνη ή

διοίκηση έκπληρώνει τώρα: τό κυρίαρχο τούτο κόμμα παίζει

τόν ρόλο μιάς άστυνομίας (μέ τήν πλατιά έννοια) τής διοίκησης,

ένός έπόπτη καί ένός έγγυητή τοΰ γραφειοκρατικού μηχανι

σμού. Δίχως τοΰτο τό κόμμα, ό ρόλος αύτός, πού περνά παράλ

ληλα στά άνώτερα κυβερνητικά κλιμάκια τής έκτελεστικής

έξουσίας, δέν μπορεΐ νά έκπληρώνεται παρά μόνο έν μέρει. Ό

πολιτικο-διοικητικός έλεγχός τους άπό τά πάνω προσκρούει

διαρκώς στίς πολύμορφες άντιστάσεις τής κρατικής γραφειο

κρατίας. Τά πειθαρχικά μέτρα γιά τήν καταδάμαση τής διοίκη

σης, άν καί τείνουν ν ’ αύξάνονται σήμερα (περίπτωση τής

Berufsverbot —άπαγόρευση άσκησης τοΰ έπαγγέλματος— στή

Γερμανία, άκραία καί παραδειγματική άλλά καθόλου έξαιρετι-

κή: βλέπε τήν σχετική κατάσταση στή Γαλλία), προσκρούουν

κι αύτά στίς άντιστάσεις τών συνδικάτων καί τής κοινής γνώ

μης. Τό κυρίαρχο αύτό κρατικό κόμμα λειτουργεί έπομένως

παράλληλα ώς δίκτυο αύστηρής πολιτικής καθυπόταξης τοΰ

συνόλου τής διοίκησης στίς κορυφές τής έκτελεστικής έξουσίας. Ρόλο πού δέν μπορεΐ πρακτικά νά τόν έκπληρώσει παρά

μόνο ενα κυρίαρχο κόμμα, γερά ένωμένο καί διαρθρωμένο. "Ενας

τέτοιος ρόλος, άν μοιραζόταν «άκριβοδικαίως» καί κατατεμαχι

ζόταν μεταξύ πολλών κομμάτων, άπλώς θά αύξαινε τά έλαττώ-

ματα πού πρέπει άκριβώς νά διορθωθούν. *

Τό κυρίαρχο τοΰτο κόμμα πρέπει κι αύτό νά έλέγχεται

αύστηρά άπό τίς κορυφές τής έκτελεστικής έξουσίας (άπό τόν

πρόεδρο, τόν πρωθυπουργό), άδιάφορο άν αύτές οί κορυφέςάναδείχθηκαν σ ’ αύτή τή θέση έπειδή έλεγχαν καί διέθεταν ήδη

ένα παρόμοιο κόμμα, ή κατόρθωσαν νά τό έλέγχουν έπειδή

είναι, καί άπό τή στιγμή πού έγιναν, οί κορυφές τοΰ Κράτους.




Ά π ό τήν άποψη αύτή, είναι άξιοσημείωτη ή έξέλιξη τής

γκωλικής πολιτικής, άπό τόν Ντε Γκώλ ώς τόν Πομπιντού, σέσχέση μέ τό γκωλικό κόμμα-κίνημα (πού δέν είναι βέβαια ένα

κόμμα σάν τά άλλοτινά —κίνημα— άλλά πού ώστόσο...) καθώς

καί τά προβλήματα πού άντιμετωπίζει ό Ζισκάρ Ντ’ Έσταίν

άπό τόν Chirac καί τό Κόμμα τής “Ενωσης τών Ρεπουμπλικανών

Δημοκρατών (UDR), μετά τήν άποτυχία τού πρώτου νά άναδείξει

τούς άνεξάρτητους ρεπουμπλικανούς (R.I.) σέ κυρίαρχο κρατικό

κόμμα, ή νά άποκτήσει τόν έλεγχο στό γκωλικό κόμμα. Προ

βλήματα πού δσο κι άν φαίνονται έλάσσονα σέ πρώτη ματιά ώς

πρός τήν πολιτική (ταξική) σημασία τους, όδήγησαν ώστόσο

στή γνωστή θεσμική κρίση.

Αύτό τό κόμμα έπομένως δέν έχει γιά κύριο λόγο νά

έκπροσωπεΐ ώς διεύθυνση τής διοίκησης τά συμφέροντα τοΰ

μεγάλου κεφαλαίου, πράγμα πού γίνεται θαυμάσια τώρα μέ

άμεσο τρόπο. ' Η ήγεμονία τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου μέσα

στό Κράτος, λογουχάρη στή Γαλλία, δέν είναι συνέπεια τοΰ

«Κράτους-UDR», μιάς UDR ("Ενωσης Ρεπουμπλικανών Δημο

κρατών) πού, ώς δργανο τού μεγάλου κεφαλαίου, έχει καθυποτά

ξει τάχα μιά ούδέτερη διοίκηση. Μάλλον είναι ή συμφεροντο

λογία αύτοΰ τοΰ κόμματος μιά άπό τίς συνέπειες τοΰ γενικότερου

ρόλου του ώς έντολοδόχου τής διοίκησης, άντίθετα μέ αύτό πού

Ισχυρίζονται δσοι άρέσκονται ν ’ άντιπαραθέτουν τήν παρθε-

νική ούδετερότητα τών άνώτερων δημόσιων λειτουργών στή

διαφθορά τών άστών πολιτικών. Τό κόμμα αύτό δέν μπορεΐ νάπαίξει τόν ρόλο του παρά μόνο άν είναι άμεσα παρόν (κρατικό

κόμμα) μέσα στή διοίκηση: δμως δέν είναι αύτή ή παρουσία

πού, κατά πρώτο λόγο, πολιτικοποιεί τή διοίκηση. ’ Η παρουσία

αύτή είναι κατά κάποιον τρόπο άποτέλεσμα τοΰ πολιτικού

ρόλου πού έχει πιά περιέλθει στήν κρατική διοίκηση, άποτέλε

σμα πού, μέ τή σειρά του, διευρύνει αύτή τήν πολιτικοποίηση.

Ή κρατική διοίκηση, έχοντας άναλάβει τώρα τόν ρόλο τοΰ

όργανωτή τής ήγεμονίας, δντας άντιμέτωπη άπευθείας μέ τάοίκονομικο-κοινωνικά συμφέροντα πού όφείλει νά χειριστεί

πολιτικά ή ίδια, κατορθώνει δλο καί λιγότερο νά διατηρήσει τό

πλάσμα μιάς διάκρισης άνάμεσα σέ διοικητικές άποφάσεις καί



33R ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

σέ πολιτικές άποφάσεις. Ά π ό δώ καί μπρός πολιτικοποιείται

άνοιχτά καί χονδρικά, δχι πώς υπήρξε ποτέ πραγματικά ουδέτερη, άλλά τώρα τά κέντρα λήψης άποφάσεων στεγάζονται μέσα

στά δικά της κυκλώματα. Παράλληλα, τό κυρίαρχο κόμμα

είσβάλλει στήν άνώτατη διοίκηση, προωθεί έκεΐ τά πιόνια της,

μονοπωλεί τίς θέσεις-κλειδιά γιά τά μέλη του ή τούς όπαδούς

του, έκτοπίζει ή έξουδετερώνει τούς άνυπότακτους σέ παρα-

καμπτήριες γραμμές, σπάζει τήν παραδοσιακή Ιεραρχία τοΰ

σώματος τών δημόσιων υπαλλήλων, λυγίζει τούς κρατικούς

θεσμούς έτσι πού νά μπορεΐ νά δρά δσο γίνεται πιό άνετα.

’ Ενέργειες πού δέν γίνονται άλλωστε τόσο ύπό τήν καθοδήγηση

τών έκλεκτών του καί τών βουλευτών του —τουλάχιστο μέ τήν

Ιδιότητά τους ώς έκλεκτών καί βουλευτών— δσο ύπό τήν

καθοδήγηση τών διαφόρων βαρόνων καί ύπευθύνων πού έλέγ

χου ν τό κόμμα.

Τροχιά μέ διπλή κατεύθυνση: λόγω τής άμεσης πολιτικο

ποίησης τής διοίκησης, άπό τή μιά μεριά, οί δημόσιοι ύπάλλη-

λοι πολώνονται οί ίδιοι πρός τό κυρίαρχο κόμμα, κι άπό τήν

άλλη τό τελευταίο προωθεί στή διοίκηση τούς άνθρώπους τής

έμπιστοσύνης του. Πρόκειται γιά μιάν άμοιβαία ώσμωση μέ

διπλή κατεύθυνση —ένταγμένη τώρα στή θεσμική ύλικότητα—

άνάμεσα στόν κρατικό μηχανισμό καί στό κυρίαρχο κόμμα. Οί

ήγετικοί κύκλοι αύτοΰ τοΰ κόμματος καί ή κυβέρνηση άπαρτί-

ζονται δλο καί περισσότερο άπό δημόσιους λειτουργούς. Τό

παράδειγμα τής Γαλλίας είναι χτυπητό.Αύτό έχει μιά σειρά έπακόλουθα: τό μπλοκάρισμα στήν

κυκλοφορία τοΰ πολιτικού προσωπικού- τή δημιουργία όλόκλη-

ρης σειράς πολύμορφων συντεχνιακών συμφερόντων βασισμέ

νων στήν κατάληψη τών θέσεων, στή διανομή παχυλών άμοι-

βών, στή διασπάθιση τοΰ δημόσιου χρήματος γιά κομματικούς

σκοπούς, στήν έμπορία έπιρροών άνάμεσα στό κυρίαρχο κόμμα

καί τό Κράτος, στή συμφεροντολογία τοΰ κυρίαρχου κόμματος.

Γνωρίσματα πού χαρακτήριζαν πάντα τό άστικό Κράτος, άλλάπού παίρνουν σήμερα πελώριες διαστάσεις. Φαινόμενα δευτε-

ρεύοντα, άσφαλώς, πού δμως πολλαπλασιάζουν σημαντικά τίς

άντιστάσεις τοΰ Κράτους-κόμματος στίς δημοκρατικές έναλλα-




κτικές λύσεις: άπώλεια τής κυβερνητικής έξουσίας σημαίνει,

έκτός άπό τούς ένδεχόμενους κινδύνους γιά τίς κυρίαρχες τά

ξεις, τή στέρηση άπό όλόκληρη σειρά υλικά προνόμια, άλλά καί

κινδύνους άποσύνθεσης γιά ένα κόμμα πού ή σπουδαιότητά του

έξαρτάται άπό τόν συγκεκριμένο ρόλο του μέσα στό Κράτος.

’Επαναλαμβάνω δτι ή κατάσταση αύτή όφείλεται μόνο έπι-

κουρικά σέ μιά μακριά περίοδο μή έναλλαγής κυβερνήσεων

(UDR στή Γαλλία, Χριστιανοδημοκρατία γιά μεγάλο διάστημα

στή Γερμανία καί άκόμη σήμερα στήν ’Ιταλία). Ή λειτουργία

ένός κυρίαρχου κόμματος ύπερβαίνει αύτή τήν έναλλαγή, πού

στήν προκείμενη περίπτωση είναι συχνά έναλλαγή μεταξύ κυ

ρίαρχων κομμάτων. Διαπιστώνεται έξάλλου, στήν περίπτωση

λίγο ή πολύ τακτικής διακομματικής άλληλοδιαδοχής (ΗΠΑ, Μ.

Βρετανία, 'Ομοσπονδιακή Γερμανία), ή δημιουργία διακομματι

κών δικτύων, ή παγίωση ένός μόνιμου πλέγματος σύνθετωνκυκλωμάτων, μέ τή μίξη τών δυνάμεων, προσωπικού καί όργά-

νων πού άνήκουν στά δύο κυρίαρχα κόμματα καί πού λειτουρ

γούν κάπως σάν εστία ενιαίου κόμματος , έστία στεγασμένη μέσα

στόν κεντρικό μηχανισμό τοΰ Κράτους. Αύτή ή ούσιαστική

έστία ένιαίου κόμματος ξεπερνά, καί μάλιστα πολύ, τίς άπλές

προσωπικές σχέσεις μεταξύ μελών μιάς καί τής Ιδιας «έλίτ

έξουσίας», πού τίς είχαν έπισημάνει όρισμένοι όξυδερκεΐς συγ

γραφείς, καί κυρίως ό Wright-Mills6, προκειμένου νά έξηγήσουντοΰτο τό νέο τότε φαινόμενο. Τώρα αύτό είναι πιά ριζωμένο

στήν ύλικότητα τών όργάνων τών κυρίαρχων κομμάτων έξου

σίας, σπονδυλωμένο μέ τή νέα ύλικότητα τοΰ κρατικοΰ μηχανι

σμού. Έ στία ένιαίου κόμματος πού έκπληρώνει λοιπόν τόν Ιδιο

ρόλο γενικού έλεγκτή τής διοίκησης άλλά έναντι τών “Αλλων:

όχι μόνον έναντι έκείνων πού άντιπροσωπεύουν μιάν άληθινή

πολιτική έναλλακτική κατάσταση, άλλά Εναντι όποιουδήποτε

6. Wright M ills. L'fliie au pouvoir. 1969· βλ. έπίσης R. M ilirand. L'Eiai

dans une sociale capiialisie. 1972. καί. πιό κοντά μας. P. B irnbadm. Les sommeis

de I'f.tat. 1977.




άλλου πού δταν καί έλάχιστα άκόμα ξεφεύγει άπό τούτη τήν

έστία, χαρακτηρίζεται ipso facto άπό τήν τελευταία ώς έπικίνδυ- νος έπαναστάτης. 'Εστία ένιαίου κόμματος πού βρίσκει τήν

ταυτότητά του μόνο μέ τό νά χαρακτηρίζει τόν άλλο ώς έχθρό.

Θά ήταν έπομένως μεγάλο λάθος νά άναγάγουμε τούτο τό

φαινόμενο στό κατά τά άλλα άρκετά παλιό ζήτημα τής άπουσίας

πραγματικής πολιτικής έναλλακτικής ρύθμισης διαμέσου τών δια

φόρων κομμάτων έξουσίας, άρκούμενοι στήν παραδοσιακή κρι

τική τού «τυπικού χαρακτήρα» τοΰ πολυκομματικού συστήμα

τος. Ή κατάσταση αύτή δέν περιορίζει τή δημοκρατική λει

τουργία μέ τό άπλό γεγονός τής περιορισμένης πολιτικής έπιλο-

γής πού προσφέρεται στούς πολίτες. Πέρα άπό τήν έναλλακτική

ρύθμιση, ύπάρχει καί τό, πιό πεζό άσφαλώς, ζήτημα τής ίναλλα-

γής. Αύτή ή έναλλαγή υπήρχε πρωτύτερα, έστω κι άν δέν

συνεπαγόταν μιά πολιτική έναλλακτική ρύθμιση. Σήμερα δμως

γιά ποιάν έναλλαγή μπορεΐ νά γίνεται λόγος δταν ή άλληλομε-

ταθετότητα όμάδων άνάμεσα σέ κυρίαρχα κόμματα έξουσίας

έντάσσεται συχνά μέσα σέ τοΰτο τό δίκτυο ένός μοναδικοΰ

κόμματος νέου τύπου, πού φαίνεται νά στεριώνει λίγο πολύ

παντού, άκόμα καί στίς περιπτώσεις δικομματισμοΰ τών δυτικών

χωρών; Τό δτι ή κατάσταση αύτή θέτει δρακόντειους περιορι

σμούς στόν πιό στοιχειώδη δημοκρατικό έλεγχο, πού, δσο

μικρός κι άν είναι, ύπήρχε προηγούμενα άκόμα καί στίς περι

πτώσεις άπουσίας έναλλακτικής ρύθμισης, ποιός θά σκεφτόταν

πιά νά τό άρνηθεΐ, έκτός άπό τούς καθυστερημένους υμνητές τήςπροηγμένης φιλελεύθερης δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένου

τοΰ Raymond Aron; Οί όποιοι θλίβονται πού δέν ύπάρχει στή

Γαλλία —λόγω τής έναλλακτικής λύσης πού άντιπροσωπεύει ή

"Ενωση τής Άριστεράς— δυνατότητα έναλλαγής, λές καί έκεΐ

δπου σήμερα δέν ύπάρχει αύτή ή έναλλακτική κατάσταση,

βρισκόμαστε έστω μπροστά σέ μιά πραγματική έναλλαγή. ’Α

σφαλώς —τό εχω πει— ό σημερινός αύταρχικός κρατισμός δέν

ταυτίζεται μέ κάποιο συγκαλυμμένο όλοκληρωτισμό, δηλαδή μέκαθεστώτα μ’ ένα μόνο αύθεντικό κόμμα καί αύτό πρέπει νά τό

έπαΐαλάβουμε. Ώστόσο, ή θέσμιση αύτής τής έστίας τοΰ

μοναδικοΰ κόμματος, μέσα σ ’ ένα δημοκρατικό βέβαια πλαίσιο.




είναι μιά εύγλωττη μαρτυρία γιά τίς μεταβολές αύτής τής

δημοκρατίας.

Ά ς έπανέλθουμε στή, δομική πιά, ώσμωση άνάμεσα στό

Κράτος καί σ ’ ένα κυρίαρχο μαζικό κόμμα: άν ό βασικός λόγος

είναι ό πολιτικός έλεγχος τής διαχείρισης, υπάρχουν δλλοι

λόγοι πού ύπάγονται, αύτή τή φορά, στίς μεταβολές τών διαδι

κασιών νομιμοποίησης, πράγμα πού μάς έπιτρέπει νά καταλά

βουμε γιατί πρόκειται έδώ γιά ένα μαζικό κόμμα. Τά όργανα

δημιουργίας τής συναίνεσης μετατοπίζονται άπό τά πολιτικά

κόμματα καί, έπιπλέον, άπό τούς δλλους είδικευμένους μέχρι

τώρα σ ’ αύτή τή λειτουργία μηχανισμούς (σχολείο, πολιτιστι

κός μηχανισμός, οίκογένεια), πρός τήν κρατική διοίκηση. Αύτό

άνταποκρίνεται σέ σημαντικές άλλαγές πού έγιναν τόσο στό

περιεχόμενο τής κυρίαρχης Ιδεολογίας δσο καί στούς τρόπους

τής άναπαραγωγής της καί τής ένστάλαξής της. ’Αλλά κι έδώ,

αύτή ή μετατόπιση προσκρούει σέ δρια πού έχουν σχέση μέ τήν

ύλικότητα τοΰ διοικητικοΰ δικτύου (ύλικότητα θεμελιωμένη

στόν χαρακτηριστικό «χωρισμό» του άπό τίς λαϊκές μάζες) καί

μέ τήν είδική φύση τών Ιδεολογικών μηχανισμών. Ά π ’ δπου

καί ή άναγκαιότητα ένός κυρίαρχου μαζικοΰ κόμματος πού νά

λειτουργεί δχι ώς τόπος έπεξεργασίας αύτής τής Ιδεολογίας,

άλλά ώς διασταθμός-άγωγός τής κρατικής Ιδεολογίας πρός τίς

λαϊκές μάζες καί έξάρτημα δημοψηφικής νομιμοποίησης τής

κρατικής διοίκησης καί τής έκτελεστικής έξουσίας. Ρόλος πούδέν μπορεΐ νά έκπληρωθεΐ παρά μόνο έν μέρει μέ τή χαρισματι

κή προσωποποίηση τών κορυφών τοΰ Κράτους καί τών μέσων

ένημέρωσης.

Είναι κατάδηλο έπομένως δτι αύτή ή όργανική ώσμωση

Κράτους-κυρίαρχου μαζικού κόμματος, άκόμα καί στίς περι

πτώσεις πού δέν όδηγεΐ στή στερέωση τής έστίας τοΰ μοναδικοΰ

κόμματος, έπιφέρει σημαντικές θεσμικές μεταβολές πρός τήν

κατεύθυνση άκριβώς τής παρακμής τής άντιπροσωπευτικήςδημοκρατίας καί τών έλευθεριών.

Ή κατάσταση δμως αύτή έγκυμονεΐ έπίσης κινδύνους γιά




τήν ’Αριστερά στήν περίπτωση άνόδου της στήν έξουσία,

Ιδιαίτερα στή Γαλλία. ’Ασφαλώς δέν μπαίνει ζήτημα νά παραβάλουμε, στή γαλλική περίπτωση καί άπό καμιάν άποψη, τά

κόμματα τής ’Αριστεράς μέ τά κόμματα έξουσίας τής πλειοψη

φίας. Δέν μπαίνει έπίσης ζήτημα νά άποδώσουμε πρόθεση σέ

κανένα κόμμα τής ’Αριστεράς, τό άντίθετο μάλιστα. Λέω τό

άντίθετο μάλιστα, άφοϋ έδώ πρόκειται γιά τή δομική έκείνη

ώσμωση πού είναι σύμφυτη μέ τήν ύλικότητα τού σημερινού

Κράτους, άνάμεσα στόν κρατικό μηχανισμό καί σ ’ ενα κυρίαρ

χο μαζικό κόμμα. ' Η θέση καί ό ρόλος ένός παρόμοιου κόμμα

τος είναι κατά κάποιον τρόπο έγγεγραμμένη έν λευκφ στή θεσμική

πραγματικότητα. Έκεΐνο πού υπάρχει έπομένως κίνδυνος νά

συμβεΐ —άν τό Κράτος δέν μετασχηματιστεί ριζικά άπό τήν

’Αριστερά πού βρίσκεται στήν έξουσία, καί άνεξάρτητα άπό τίς

προθέσεις τών κομμάτων τής ’Αριστεράς— είναι Ενα άπό τά

κόμματα αύτά νά σπρωχτεί, άπό τή δύναμη τών πραγμάτων δπως

λένε, νά καταλάβει τή θέση αύτοΰ τοΰ κυρίαρχου μαζικοΰ

κόμματος. Πράγμα πού θά δημιουργούσε τόν κίνδυνο νά παρα-

ταθεΐ ή κατάσταση στήν όποία βρίσκονται σήμερα τά δικαιώ

ματα τών διαφόρων άντιπολιτεύσεων, άπ’ όποιοδήποτε άζιμού-

θιο κι άν ξεπροβάλλουν.

Φαίνεται πώς στή Γαλλία αύτή ή άντικειμενική κατάσταση

άφορά, βασικά καί κατά άπόλυτα πρώτο λόγο, τό Σοσιαλιστικό

κόμμα: δχι έπειδή αύτό τό κόμμα είναι στιγματισμένο, σάν

τέτοιο καί στό σύνολό του, άπό κάποιο προγονικό καί άνεξίτηλοέλάττωμα «ταξικής συνεργασίας», άλλά γιά πρόδηλους θεσμι

κούς λόγους (στάση τής διοίκησης άπέναντι του, ή διείσδυσή

του μέσα στά δημοτικά καί περιφερειακά δίκτυα, βαρύτητα τοΰ

έκλογικοΰ του μηχανισμού καί τών βουλευτών του, κτλ.). Γιά νά

έξηγοΰμαι: τό ζήτημα δέν είναι άν τό Σοσιαλιστικό κόμμα

πρέπει νά είναι μεγαλύτερο άπό τό Κομμουνιστικό ή άντίστρο

φα, διότι αύτό πού μάς ένδιαφέρει ξεπερνά πολύ τή συζήτηση

γιά τήν «έξισορρόπηση» τών δυνάμεων στούς κόλπους τής’Αριστεράς. Τό ζήτημα είναι: πώς τό Σοσιαλιστικό κόμμα δέν

θά όδηγηθεΐ στό νά καταλάβει τή θέση καί τόν ρόλο κυρίαρχου

μαζικού κόμματος; Τόν κίνδυνο, άλλωστε, φαίνεται νά τόν




Αντιλαμβάνονται όρισμένοι άπό τούς ήγέτες του. ’Ασφαλώς, ένα

«Κράτος-ΣΚ» δέν θά ήταν τό Ιδιο μ’ ένα «Κράτος-ΕΡΔ». ’Αλλάή θεσμική κατάσταση ένός κυρίαρχου μαζικού κόμματος συνε

πάγεται αύτή καθαυτή, καί πέρα άπό τή φύση τού κόμματος πού

κατέχει αύτή τή θέση, μιά περιστολή τοΰ δημοκρατικού έλέγχου

καί τών έλευθεριών. ’Απειλεί ν ’ άφήσει νεκρό γράμμα τόν

έκδημοκρατισμό τοΰ Κράτους, τά προβλεπόμενα άπό τήν ’Αρι

στερά μέτρα, κυρίως γιά τήν άποκατάσταση τοΰ Ιδιαίτερου

ρόλου τών πολιτικών κομμάτων στήν άσκηση τής δημοκρατίας.

"Οπως καί νά έχει τό πράγμα, δέν πρέπει νά γελιόμαστε: ό

αύταρχικός κρατισμός άντιστοιχεΐ σέ σημαντικές μεταβολές τής

δημοκρατίας. ΟΙ μεταβολές αύτές συνοψίζονται στόν ένισχυμέ-

νο άποκλεισμό τών μαζών άπό τά κέντρα τών πολιτικών άποφά-

σεων, στόν χωρισμό καί στήν δλο καί μεγαλύτερη άπόσταση

τών κρατικών μηχανισμών άπό τούς πολίτες τή στιγμή άκριβώς

πού τό Κράτος κατακλύζει, ώστόσο, τό σύνολο τής κοινωνικής

ζωής, στόν κρατικό συγκεντρωτισμό πού φτάνει σέ πρωτόφαντο

βαθμό, στίς άπόπειρες μαντρώματος τών μαζών διαμέσου τών

χειρισμών «συμμετοχής», κοντολογίς στόν αύξημένο αύταρχι-

σμό τών πολιτικών μηχανισμών. Ό αύταρχισμός αύτός δέν

άφορά μόνο τή γραφειοκρατική διοίκηση καί, πιό πέρα, τό

σύνολο τών κρατικών μηχανισμών, ούτε συνίσταται άπλώς σέ

μιάν αύξηση τής όργανωμένης φυσικής καταστολής ή σέ μιάέντονότερη Ιδεολογική χειραγώγηση. ’Εκδηλώνεται μέ τήν

έφαρμογή νέων τεχνικών μεθόδων έξουσίας, μέ τήν όργάνωση

σειράς πρακτικών, διαύλων, έρεισμάτων πού άποβλέπουν στή

δημιουργία μιάς νέας ύλικότητας τοΰ κοινωνικοΰ σώματος πάνω

στό όποιο άσκεΐται ή έξουσία. Ύλικότητας πού διαφέρει ση

μαντικά άπό έκείνη τοΰ έθνικο-λαϊκοΰ πολιτικού σώματος άτό-

μων-πολιτών έλεύθερων καί Ισων μπροστά στό νόμο, άπό τήν

ύλικότητα μιάς θεσμισμένης άποσύνδεσης τοΰ δημόσιου, άπό τόΙδιωτικό, θεμέλιου τής παραδοσιακής άντιπροσωπευτικής δη

μοκρατίας.

Ή νέα αύτή μήτρα άσκησης τής έξουσίας, ριζωμένη στίς




ίδιες διαδικασίες μ ’ έκεΐνες πού διέπουν τόν νέο ρόλο τής

κρατικής διοίκησης-γραφειοκρατίας, έγκαταστημένη μέσαστήν κύρια καί υποδειγματική έστία τής διοίκησης, έξακτινώνε-

ται καί άπλώνεται σ ’ δλους τούς τομείς τής κοινωνικής ζωής.

Ξεπερνά πολύ τούς κρατικούς μηχανισμούς (έστω κι άν έννοοΰ-

με μέ εύρύτητα —δπως καί πρέπει— τόν χώρο τοΰ Κράτους)

δπου γίνεται κυρίως ή έπεξεργασία της. Πέρα δμως άπό μιά

κρατικοποίηση τής κοινωνικής ζωής, άλλά μπολιασμένη καί

στηριγμένη σ ’ αύτή τήν έξάλλου πραγματική καί αύξανόμενη

κρατικοποίηση, μιά νέα κρατιστική-αύταρχική τροποποίηση

τής άσκησης τής έξουσίας ύψώνεται σέ άληθινό γενικό κώδικα,

δπου έντάσσεται ή λειτουργία τής έξουσίας μέσα στό σύνολο

τών κοινωνικών σχέσεων καί συσχετισμών. "Αν δέν πρόκειται

έδώ γιά έναν άπλό άναλογικό πολλαπλασιασμό, μέ μιμητισμό,

ένός «μοντέλου» κρατικής άσκησης τής έξουσίας στούς έξω-

κρατικούς μηχανισμούς (πράγμα πού θά έμπαινε κανείς στόν

πειρασμό νά σκεφτεΐ, άν θεωρεί τό Κράτος ριζιμιό λιθάρι καί

άποκλειστική πηγή κάθε έξουσίας), δέν πρόκειται ούτε γιά

κάποιο άρχέτυπο-διάγραμμα πού διέπει, κατά τρόπο ένύπαρκτο

σέ κάθε έξουσία, μοριακές μικροεξουσίες μέσα στίς όποιες

διαλύεται τάχα τό Κράτος. Πρόκειται, τελικά, γιά τή μήτρα νέων

μορφών κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, παρούσα βέ

βαια, ώς άρχικό καλούπι, στούς διάφορους κοινωνικούς συσχε

τισμούς, άλλά πού, σήμερα, πλάθεται καί τυπικοποιεΐται πρίν

άπ’ δλα μέσα στό διοικητικό σύστημα τοΰ Κράτους πρός τόόποιο συγκλίνουν οί κοινωνικοί συσχετισμοί. Κάθε σημερινή

έξουσία λειτουργεί πρός τήν κατεύθυνση τοΰ αύταρχικοΰ κρατισμοΰ.

"Αν έπομένως ό αύταρχικός κρατισμός ξεχωρίζει άπό τόν

όλοκληρωτισμό, άν δέν ταυτίζεται μ’ έναν φασισμό νέου τύπου

ή μέ μιά διαδιακασία έκφασισμοΰ, ξεχωρίζει έξίσου καί άπό τίς

δημοκρατικές μορφές πού προηγήθηκαν άπό τό Κράτος. Δέν

περικλείνει άπλώς σκόρπια σπέρματα ή στοιχεία έκφασισμοΰ,

άλλά έκφράζει τήν όργανική τους συναρμογή σέ σύστημαμόνιμο καί παράλληλο πρός τό έπίσημο Κράτος. Σύστημα πού

δέν κρατιέται άπλώς σέ διαθεσιμότητα άπό τίς κυρίαρχες τάξεις,

άλλά πού διασταυρώνεται συνεχώς μέ τό έπίσημο Κράτος κατά




τή λειτουργία καί τήν καθημερινή άσκηση τής έξουσίας. Τά

παραδείγματα άφθονοΰν: ή έξαφάνιση καί διάλυση τοΰ κάθεκρατικοΰ κλάδου καί μηχανισμοΰ (στρατού, άστυνομίας, δικαιο

σύνης, κτλ.) σέ τυπικά καί φαινομενικά δίκτυα, άπό τή μιά

μεριά, σέ πυρήνες στενά έλεγχόμενους άπό τίς κορυφές τής

έκτελεστικής έξουσίας, άπό τήν άλλη, καί ή διαρκής μετατό

πιση τών κέντρων πραγματικής έξουσίας τών πρώτων στούς

δεύτερους: λειτουργία πού περιλαμβάνεται στόν σημερινό ρόλο

τής διοίκησης καί πού έλέγχεται κι έξασφαλίζεται άπό τό

κυρίαρχο κόμμα· ή γιγάντια άνάπτυξη —άμεσα συντονισμένη

άπό τίς κορυφές τοΰ Κράτους καί σέ ώσμωση μέ τό κυρίαρχο

κόμμα— παρακρατικών δικτύων, δημόσιας, ήμιδημόσιας ή πα-

ραδημόσιας μορφής, πού δουλειά τους είναι νά συσπειρώνουν,

νά ένοποιοΰν καί νά έλέγχουν τούς πυρήνες τοΰ κρατικοΰ

μηχανισμοΰ (στή Γαλλία, οί SAC —'Υπηρεσία Άστικής Δρά

σης—, οί παρα-αστυνομίες, κτλ.). Ό κατάλογος θά μποροΰσε

εύκολα νά μακρύνει.

Τέλος, σ ’ αύτή τή μεταβολή έντάσσονται σήμερα οί άλλα

γές τοΰ Κράτους ώς κράτους έθνικοΰ. Είχα δείξει, σέ άλλο μου

βιβλίο, δτι άντίθετα σ ’ ένα όλόκληρο ρεΰμα πού βλέπει τή

σημερινή διεθνοποίηση τοΰ κεφαλαίου σάν μιά σκέτη άμορφο-

ποίηση τών έθνικών κρατών στήν Εύρώπη μπροστά στίς πολυ

εθνικές έταιρίες, στό άμερικανικό ύπερ-Κράτος ή στό ΰπερ-

Κράτος τής ένωμένης Ευρώπης, τό έθνικό Κράτος έξακολουθεΐ νά διατηρεί τή σημασία του. Ω στόσο παρουσιάζει μεγάλες

άλλαγές άπό τούτη τήν άποψη, στίς όποιες δέν θά σταθώ, παρά

μόνο γιά νά έπισημάνω δτι οί ίδιες δέν όφείλονται άμεσα σέ

έξωτερικούς παράγοντες (στίς «πιέσεις» τών άλλων Κρατών

πάνω στό κάθε έθνικό Κράτος). ΟΙ παράγοντες αύτοί έπιδροΰν

στό κάθε έθνικό Κράτος μόνον έσωτερικευμένοι μέσα στούς

κόλπους του, μόνον ένταγμένοι στίς δικές του μεταβολές. Κάτω

άπό τούτες τίς μεταβολές συντελεΐται, σήμερα, ή συρρίκνωσητής έθνικής κυριαρχίας, δχι μόνο στήν πολιτική τών εύρωπαϊ-

κών κυβερνήσεων, άλλά καί στή θεσμική ύλικότητα τών διαφό

ρων Κρατών. Πρίν άπ’ δλα, μέσα σέ τοΰτο τό παράλληλο




Κράτος, μέσα σέ τοΰτο τό βαθύτερο πολιτικο-διοικητικό πλέγ

μα, μορφοποιοΰνται τά ύπερκρατικά δίκτυα, τής «σύμπραξης»τών άστυνομιών καί τών πληροφοριών στίς διάφορες ύπερεθνι

κές διαδικασίες λήψης άποφάσεων: οί έπίσημοι διεθνείς θεσμοί

δέν είναι παρά τό έμφανές τμήμα τοΰ παγόβουνου. Δέν μπορεΐ νά

μέ ύποψιαστεΐ κανείς γιά πολιτική φαντασιοκοπία, άλλά πώς νά

μήν όνειρεύεσαι έδώ τούτη τήν έστία τοΰ μοναδικοΰ κόμματος

στίς διεθνείς της διαστά σεις ;' Η περίφημη «τριμερής έπιτροπή»

μάς δίνει ίσως μιά σχετική πρόγευση.



'Η άποδυνάμωση του Κράτους

4

Ό αύταρχικός κρατισμός δέν άντιστοιχεΐ σέ μιά μονοσήμαντη

ένδυνάμωση τοΰ Κράτους: άντανακλά τή διπλή δψη ένδυνάμω-

ση-άποδυνάμωση τοΰ Κράτους, έφόσον οί μεταβολές πού τό

σημαδεύουν ένισχύουν τά έγγενή στοιχεία πολιτικής κρίσης.Ά ποτελεΐ έπίσης μιάν άπάντηση τοΰ Κράτους σ ’ αύτή τήν

Ισχυροποίηση, δηλαδή στήν ίδια τήν κρίση του έκεΐ δπου αύτή

έκδηλώνεται πραγματικά. Άποδυνάμωση καί κρίση πού προ

σφέρουν νέες δυνατότητες στήν Αριστερά.

1 Ά ν ή μεταβολή τοΰ ρόλου τής διοίκησης όδηγεΐ στήν άμεση

πολιτικοποίησή της, αύτή ή πολιτικοποίηση Ιχει διπλή σημα

σία. Ά ν καί συντελεΐται κατά προτεραιότητα καί χονδρικά στήνάνώτατη διοίκηση, άπό τήν πλευρά τής κυβερνητικής πλειοψη

φίας καί πρός δφελος τής Δεξιάς, ώστόσο συντελεΐται έξίσου,

μέσα στίς ίδιες τίς σφαίρες τής άνώτατης διοίκησης πρός τά

άριστερά. Πολλοί λόγοι συντρέχουν σ ’ αύτό: ή διοίκηση παρα

μένει άκόμα έντονα σημαδεμένη άπό τήν Ιδεολογία τοΰ γενικοΰ

συμφέροντος. Ή σχετική διάκριση, στό πρόσφατο παρελθόν,

τών τομέων άρμοδιότητας άνάμεσα σέ διοικητικές πράξεις καί

σέ πολιτικές άποφάσεις χρησίμευε άκόμα γιά νά τρέφει τίςαύτοδικαιολογητικές αύταπάτες τής διοίκησης γιά πολιτική

ούδετερότητά της άπέναντι στή συντριπτική ήγεμονία τοΰ μο

νοπωλιακού κεφαλαίου: αύτό έχει πιά πάψει νά γίνεται. Ή




μετατόπιση τών πολιτικών λειτουργιών αύτής τής ήγεμονίας

στή διοίκηση κλονίζει γερά αύτή τήν άπάτη καί όδηγεΐ σέσημαντικές πολιτικές διαφοροποιήσεις καί πολώσεις. Βέβαια,

αύτή ή νομικο-πολιτική Ιδεολογία τοΰ γενικού συμφέροντος

άντικαθίσταται μέ μιά τεχνοκρατική Ιδεολογία τής άποτελεσμα-

τικότητας, τής οίκονομικής προόδου, τής άφθονίας καί τής

εύημερίας. Ά λ λά ή τέτοια Ιδεολογία δέν μπορεΐ νά λειτουργή

σει σάν έσωτερική συνδετική ύλη τής διοίκησης παρά μόνο ύπό

τόν δρο δτι ή οίκονομική διαδικασία διατηρεί όρισμένες έπιφά-

σεις τεχνικής ούδετερότητας, πράγμα πού σήμερα γίνεται δλο

καί δυσκολότερο. ' Η τεχνοκρατική Ιδεολογία ένός Κράτους πού

έγγυαται τήν άποτελεσματικότητα καί τήν εύημερία, θεμέλιο

τοΰ μετακεύνσιανικοΰ Κράτους, Αμφισβητείται ριζικά άπό τήν

οίκονομική κρίση πού σημαδεύει τήν τωρινή φάση τού καπιτα

λισμού. "Ενα μέρος τής άνώτατης διοίκησης άντιλαμβάνεται τίς

πολιτικές αίτιες αύτοΰ πού βιώνει ή Ιδια ώς Ιστορική της

χρεωκοπία, ώς Ανικανότητά της νά προβλέπει, νά τιθασεύει ή νά

διαχειρίζεται τήν οίκονομική κρίση. Γιά νά μήν άναφέρουμε

τούς σεισμούς πού προκαλοΰν μέσα σέ μιάν άφοσιωμένη στό

γενικό συμφέρον διοίκηση οί παραβιάσεις τής κυριαρχίας τοΰ

έθνους, τίς όποιες συνεπάγεται ή διεθνοποίηση τοΰ κεφαλαίου

καί πού δυναμώνουν σέ περίοδο κρίσης (φυγή τών εύρωπαϊκών

κυβερνήσεων κάτω άπό τήν άμερικάνικη όμπρέλα). "Ολα τούτα

όδηγοΰν σέ μιά ξεκάθαρη ΑπομΑκρυνση Από τήν πολιτική

ήγεμονία, έστω κι άν αύτό γίνεται μέ τρόπο Ασαφήνιστο καί μέτά δρ·α πού είχα έπισημάνει στό πρώτο μέρος αύτοΰ τοΰ

βιβλίου. Είναι γνωστός άλλωστε στή Γαλλία ό μεγάλος άριθμός

μελών τής άνώτατης διοίκησης, τών μεγάλων σωμάτων τοΰ

Κράτους καί τών μεγάλων σχολών πού βρίσκονται τώρα μέσα

στό Σοσιαλιστικό κόμμα. ’Εξέλιξη πολύ χαρακτηριστική άφοΰ

συμπορεύεται μέ τή ριζοσπαστικοποίηση τοΰ κόμματος αύτοΰ

πρός τά άριστερά (Συνέδριο τοΰ Epinay) καί πού είναι άδύνατο

νά έξηγηθεΐ μόνο, ούτε κάν κυρίως, μέ τόν όπορτουνισμό μιάςάνώτατης διοίκησης ή όποία είναι έτοιμη νά «ζήσει μέ ψωμί καί

κρεμμύδι» στήν περίπτωση μιάς νίκης τής Άριστεράς (άν καί,

έδώ πού τά λέμε, μπροστά στό μπλοκάρισμα τής κυκλοφορίας




τών «έλίτ» άπό τό Ζισκαρδιανό-Κράτος-ΕΡΔ, αύτό τό κίνητρο

παίζει κάποιο ρόλο).

Οί λόγοι δμως αύτής τής πολιτικοποίησης βρίσκονται

άκόμη πιό πέρα: άναφέρονται στίς θεσμικές άλλαγές πού έπιφέ-

ρει ό πολιτικός ελεγχος τής διοίκησης άπό τίς κορυφές τής

έκτελεστικής έξουσίας, άλλαγές πού τό προσωπικό της τίς

αίσθάνεται ώς άμφισβήτηση τών παραδοσιακών συντεχνιακών

του προνομίων. ' Η βραχυκύκλωση τής γραφειοκρατικής Ιεραρ

χίας άπό τά υπουργικά έπιτελεΐα ή τά όριζόντια δίκτυα τά

έλεγχόμενα άπό τίς κορυφές τής έκτελεστικής έξουσίας, οί

σημαντικές παραβιάσεις πού κάνει ή κυβερνητική πολιτική στίς

καταστατικές έγγυήσεις τού δημοσίου λειτουργήματος —πάγιοι

κανόνες σταδιοδρομίας, προβιβασμού, κτλ.—, ή άμεση διείσδυ

ση τού κυρίαρχου κόμματος στή διοίκηση, είναι Ισάριθμοι

λόγοι άποστασιοποίησης ένός μέρους τής άνώτατης διοίκησης

έναντι τών κορυφών τής έκτελεστικής έξουσίας μέσα στό αύ-

ταρχικό Κράτος. Έ στω κι άναυτή ή άποστασιοποίηση είναι, κιέδώ, άσαφήνιστη καί σημαδεμένη άπό τά οίκεΐα δρια.

Τό φαινόμενο τοΰτο είναι πολύ σημαντικότερο στά μεσαία

καί κατώτερα κλιμάκια τής διοίκησης, δπου παίρνει κάποτε τή

μορφή μιάς μαζικής πολιτικοποίησης πρός τά άριστερά πλατιών

τομέων τοΰ κρατικοΰ προσωπικού. "Ενας άπό τούς λόγους είναι,

κι έδώ, οΐ άλλαγές στήν ύλικότητα τοΰ Κράτους. ' Η σημαντική

ύποβάθμιση τών βιοτικών συνθηκών (μισθών, συντάξεων, κτλ.)

καί τών διαφόρων προνομίων τής παραδοσιακής δημοσιοϋπαλληλικής τάξης —τής Beamtum — (άμφισβήτηση τής άσφάλειας

τής άπασχόλησης μέ τήν όγκώδη αύξηση ένός συμβασιούχου

προσωπικού, κινητικότητα τοΰ έκτελεστικού προσωπικού, μπλο-

κάρισμα τών σταδιοδρομιών, κτλ.), σύστοιχη τής δίχως προη

γούμενο διόγκωσης τοΰ κρατικού μηχανισμοΰ, δέν είναι παρά

μιά δψη τού φαινομένου. Πολύ σημαντικότερες είναι οί νέες

μορφές άναπαραγωγής τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμού τής έργα

σίας μέσα στό θεσμικό σύστημα7. Ή έπέκταση αύτοΰ τοΰ

7. Βλ. κυρίως τή συμβολή τοΰ A. Cottfrt ai:στό συλλογικό Εργο. L'admi-

nisiralion. 1974.




μηχανισμού, 6 σημερινός οίκονομικο-κοινωνικός καί πολιτικός

ρόλος του, όδηγοΰν σέ Ενα βάθεμα τής τάσης γιά διχασμό τήςδιανοητικής έργασίας-χειρωνακτικής έργασίας, δπως αύτός ά-

ναπαράγεται μέ είδικό τρόπο μέσα στήν ίδια τή διανοητική

έργασία πού ένσαρκώνεται άπό τό Κράτος- διαδικασία σύστοιχη

τοΰ βαθέματος, μέ νέες μορφές, τής γενικής διαίρεσης διανοητι

κής έργασίας-χειρωνακτικής έργασίας μέσα στό σύνολο τής

κοινωνίας καί πρίν άπ’ δλα μέσα στήν παραγωγική έργασία. Τό

βάθεμα αύτοΰ τοΰ κοινωνικοΰ καταμερισμοΰ άντανακλάται στόν

κρατικό μηχανισμό μέ τή μορφή αύξανόμενης άποστασιοποίη-

σης άνάμεσα στά καθήκοντα (κλιμάκια) σύλληψης-διεύθυνσης

καί στά καθήκοντα έκτέλεσης, διάλυσης τών κατώτερων καθη

κόντων σέ ρουτινοποιημένα στοιχεία, μεγαλύτερης συγκέντρω

σης τής γνώσης-έξουσίας στίς κορυφές τοΰ μηχανισμοΰ, μονο

πώλησης τοΰ γραφειοκρατικού μυστικού άπό τούς δλο καί πιό

όλιγάριθμους ήγετικούς κύκλους, αύξημένου πειθαρχικού αύ-

ταρχισμοΰ μέσα στόν Ιδιο τόν μηχανισμό. ' Η διαίρεση αύτή

πραγματοποιείται στό πλαίσιο συγκεκριμένων μεταβολών τής

διοικητικής έργασιακής διαδικασίας: είσαγωγή νέων μεθόδων

ύπολογισμοΰ καί έλέγχου τής άποδοτικότητας, πρόοδοι τής

έκμηχάνισης τής έργασίας καί τών συστημάτων πληροφορικής,

άνάπτυξη τών λεγόμενων τεχνικών όρθολόγησης τών προϋπο-

λογιστικών έπιλογών (ΟΠΕ) καί συμμετοχικής διεύθυνσης κατά

στόχους (ΣΔΣ). Μέτρα πού, κάτω άπό τήν τεχνική τους έπίφαση,

άνταποκρίνονται έξίσου στήν αΰξηση τής παραγωγικότητας τήςδιοικητικής έργασίας, στόν έλεγχο καί στήν πολιτική έξουσία-

ση τής πελώριας γραφειοκρατικής μηχανής άπό τίς κορυφές τής

έκτελεστικής έξουσίας. Ή έξέλιξη αύτή, σέ συνδυασμό μέ τόν

κλονισμό τής Ιδεολογίας τοΰ γενικοΰ συμφέροντος πού στερέω

νε τήν κάθετη ένότητα τοΰ διοικητικού συστήματος, συντείνει

στήν πολιτικοποίηση πρός τά άριστερά ένός σημαντικού τμή

ματος τοΰ μεσαίου καί κατώτερου προσωπικοΰ τοΰ κρατικού

μηχανισμού καί όπωσδήποτε δημιουργεί τήν ύλική βάση του.

ΟΙ βαθύτεροι δμως λόγοι αύτής τής άποστασιοποίησης

μεγάλων τμημάτων τής διοίκησης έναντι τής κυβερνητικής




πολιτικής βρίσκονται στόν άγώνα τών λαϊκών τάξεων. Αύτός ό

άγώνας διαπερνά τόν κρατικό μηχανισμό, κι αύτό συμβαίνεισήμερα περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά.

Θίγει τή διοίκηση πολύ πιό άμεσα άπ’ δ,τι πρωτύτερα, διότι

ό άγώνας αύτός άπλώνεται σέ μεγάλους τομείς τής νέας μικρο

αστικής τάξης, δηλαδή τών μισθωτών μεσαίων στρωμάτων (έμ-

ποροϋπάλληλοι, ύπάλληλοι τραπεζών, άσφαλιστικών έταιριών,

έλευθεροεπαγγελματίες, διανοούμενοι μέ τήν πλατιά έννοια,

κτλ.). ' Η νέα μικροαστική τάξη συμμετέχει τώρα ένεργά στούς

λαϊκούς άγώνες, έντελώς Ιδιαίτερα στούς σχετικούς μέ τούς

τομείς τής συλλογικής κατανάλωσης καί τής «ποιότητας» τής

ζωής (ύγεία, στέγαση, μεταφορές, οίκολογικό πλαίσιο, κτλ.):

είναι, λόγω τών ύλικών της δρων ύπαρξης, έξαιρετικά εύαίσθη-

τη σ ' αύτές τίς διεκδικήσεις. Οί άγώνες τής νέας μικροαστικής

τάξης όδηγοΰν στό ράγισμα, άκόμα καί στή ρήξη τής συμμαχίας

μεταξύ άστικής τάξης καί μικροαστικής τάξης, άκριβέστερα

μεταξύ μονοπωλιακού κεφαλαίου καί νέας μισθοδίαιτης μικρο

αστικής τάξης. Ωστό σο, άν καί οί άγώνες τής έργατικής τάξης

έχουν, κι αύτοί, τόν άντίκτυπό τους μέσα στήν κρατική διοίκη

ση, οί άγώνες τής μικροαστικής τάξης τή διαπερνούν πολύ πιό

άμεσα, κυρίως στά μεσαία καί κατώτερα κλιμάκια: κι αύτό δχι

μόνο, ούτε κάν κυρίως, λόγω τής ταξικής προέλευσης —μικρο

αστικής στήν πλειονότητά της— αύτών τών κλιμακίων, άλλά

λόγω κυρίως τοΰ μικροαστικού ταξικού καθορισμού τους. "Ολη

ή Ιστορία τοΰ καπιταλισμοΰ τό μαρτυρεί: μιά άμφισβήτηση τήςσυμμαχίας άστικής τάξης-μικροαστικής τάξης μέσα στήν κοι

νωνία έκφράζεται μέ μιάν άμφισβήτηση αύτής τής συμμαχίας

μέσα στό ίδιο τό Κράτος. Οί μηχανισμοί του, καί πρίν άπ’ δλα,

τό διοικητικό του σύστημα είναι συχνά ή κρυστάλλωση μιάς

συμμαχίας άνάμεσα στήν άστική καί στή μικροαστική τάξη:

συμμαχία είδικής μορφής άνάμεσα σέ άστικές κορυφές καί σέ

μικροαστικά μεσαία καί κατώτερα κλιμάκια. Ή άμφισβήτηση

αύτής τής συμμαχίας μέσα στήν κοινωνία όδηγεΐ σέ μιά ρήξημέσα στό Κράτος καί έκφράζεται συχνά μέ τή μορφή ρηγμάτων

άνάμεσα στίς κορυφές καί στά άλλα κλιμάκια τής διοίκησης.

’ Εξάλλου, οί λαϊκοί άγώνες βάζουν στόχο δλο καί περισσό



352 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΙ

τερο τόν ίδιο τόν κρατικό μηχανισμό. Δεδομένης τής σημερινής

σύμπτυξης τών πολιτικών κομμάτων άπό τά προκεχωρημένα

φυλάκια τής έξουσίας, καί τής διείσδυσης τού Κράτους σέ δλο

καί πιό έκτεταμένους τομείς τής κοινωνικής δραστηριότητας, τό

διοικητικό σύστημα είναι άνοιχτά Εκτεθειμένο στίς λαϊκές

διεκδικήσεις, σφιγμένο άνάμεσα στίς κυβερνητικές κορυφές καί

στούς κοινωνικούς άγώνες. Χρησιμοποιείται άπό τήν έξουσία

ώς Εμπροσθοφυλακή έναντίον τών λαϊκών μαζών, άλλά καί ώς

άποδιοπομπαΐος τράγος γιά τίς άποτυχίες τής πολιτικής της πού

άποδίδονται άνενδοίαστα, καί κατά τήν περίπτωση, στίς «άντι-

στάσεις τών δομών» καί στή «γραφειοκρατική δυσκαμψία»,

στήν ύπερβολή ζήλου, στήν «άπανθρωπιά» καί στήν «Ελλειψη

κατανόησης» τών δημόσιων ύπαλλήλων. 'Ισχυρισμοί πού ή

έξουσία μπορεΐ τώρα νά προβάλλει μέ κάποια έπίφαση άλή-

θειας, καθώς αύτοί στηρίζονται στόν πολιτικό ρόλο πού ή ίδια ή

έξουσία Εχει άναθέσει στή διοίκηση. Μπροστά στούς πολύμορ

φους λαϊκούς άγώνες πού άντιμετωπίζει τώρα, καί τών όποιωνείναι ό στόχος, ό διοικητικός μηχανισμός μπορεΐ δλο καί

λιγότερο νά βάζει σ ’ ένέργεια τό προπέτασμα άσφαλείας τής

ύπεράνω τών τάξεων «ούδέτερης διαιτησίας», πού κι ό ίδιος,

άλλωστε, δέν τού Εχει τόση Εμπιστοσύνη. Ή κρίση συναίνεσης

τών λαϊκών μαζών πρός τόν κρατικό μηχανισμό άντανακλάται

μέσα στή διοίκηση ώς άπότοκη κρίση θεμιτότητας. Τόσο περισ

σότερο, άφού ή κρατική διοίκηση Επαψε νά είναι θεμιτοποιη-

μένη άπέξω καί νά καλύπτεται Ιδεολογικά άπό τά πολιτικάκόμματα ή τούς Ιδεολογικούς μηχανισμούς (σχολείο, οίκογέ-

νεια, κτλ.), άλλά είναι έπιφορτισμένη μόνιμα νά έκπονεί, ν ’ άνα-

παράγει, νά Ενσταλάζει τήν κυρίαρχη Ιδεολογία καί νά χαλκεύει

τή συναίνεση. Ή κρατική διοίκηση-γραφειοκρατία πολώνει

τώρα τίς άπαιτήσεις γιά θεμιτοποίηση, πού είναι δλο καί

λιγότερο σέ θέση νά Ικανοποιεί. Τά έλλείμματα θεμιτότητας

άπέναντι στίς λαϊκές μάζες συντείνουν στίς πολιτικές άλλαγές

πού τήν έπηρεάζουν.

2 Ό δεύτερος παράγοντας άποδυνάμωσης τού Κράτους άφορά

τήν έκπόνηση τής κυβερνητικής πολιτικής μέσα στόν διοι




κητικό μηχανισμό. Παρ’ δλα τά γιατροσόφια (πολιτικός Ελεγ

χος τής διοίκησης, κυρίαρχο κόμμα), ή διοίκηση, άπό τήν ίδιατή φύση της, άδυνατεΐ νά Εκπληρώσει τόν ρόλο τοΰ όργανωτή

τής ήγεμονίας μέ τόν ίδιο τρόπο πού τόν Εκπληρώνουν τά

πολιτικά κόμματα. ' Η όργανική καί έπιχειρησιακή λειτουργία

ένός συστήματος κομμάτων έπιτρέπει μιά όργάνωση δίχως

σοβαρές διαλείψεις στούς συσχετισμούς δυνάμεων μέσα στόν

συνασπισμό έξουσίας, Εναν διακανονισμό τών έσωτερικών άντι-

θέσεων άνάμεσα στίς μερίδες του, τήν εύλύγιστη καί ρευστή

Εκφραση τών άλλαγών αύτών τών συσχετισμών δυνάμεων στήν

κυβερνητική πολιτική, τόν προσδιορισμό μιάς μακροπρόθεσμης

πολιτικής πού νά συμπυκνώνει τό γενικό πολιτικό συμφέρον

αύτοΰ τοΰ συνασπισμοΰ, κοντολογίς τήν όργάνωση τής ήγεμο

νίας διαμέσου τών αύτόνομων άντιπροσωπειών τών διαφόρων

μερίδων του. ' Η άναγκαιότητα, γιά τήν ήγεμονία τοΰ μονοπω

λιακού κεφαλαίου, μιάς μετάθεσης αύτοΰ τοΰ ρόλου πρός τή

διοίκηση, παρουσιάζει σημαντικά μειονεκτήματα γιά τούτη τήν

ήγεμονία άπέναντι στίς άλλες συνιστώσες τοΰ συνασπισμοΰ

έξουσίας. Λόγω τής ίδιας τής φύσης τών διοικητικών διαδικα

σιών, ή ρύθμιση τών άντιθέσεων καί ή καταμέριση τών συμβι

βασμών μέσα στόν συνασπισμό έξουσίας γίνονται δλο καί

περισσότερο μέ διακοπές, συγκαλυμμένα, μέ άπευθείας άναμε-

τρήσεις άνάμεσα σέ ύπο-μηχανισμούς καί διοικητικές ύπο-γρα-

φειοκρατίες, μέ παζαρέματα κατά περίπτωση καί βραχυπρόθε

σμα. Αύτό συντείνει στήν άσυναρτησία πού χαρακτηρίζει τήσημερινή κυβερνητική πολιτική, στήν άπουσία μιάς σπονδυ-

λωμένης καί μακροπρόθεσμης στρατηγικής τοΰ συνασπισμοΰ

έξουσίας, στό τιμονιάρισμα μέ τό μάτι, στήν Ελλειψη έπίσης

σφαιρικοΰ πολιτικο-ιδεολογικοΰ σχεδίου ή «σχεδίου κοινω

νίας»: χαρακτηριστικά έξαιρετικά έπικίνδυνα γιά τήν ταξική

ήγεμονία.

Κάτι άκόμα: ή διάθλαση τής άντιπροσώπευσης τών συνι

στωσών τοΰ συνασπισμοΰ έξουσίας μέσα στά διοικητικά υποσύνολα δχι μόνο όξύνει τίς έσωτερικές άντιφάσεις τής διοίκη

σης, πολώνοντας πολιτικά τούς συντεχνιακούς-θεσμικούς κερ

ματισμούς, γνώρισμα τής κρατικής γραφειοκρατίας (μεγάλα




σώματα τοΰ Κράτους, διάφορα υπουργεία, κλάδοι τής διοίκη

σης), άλλά βάζει έπίσης σέ κίνηση μιάν άντίστροφη διαδικασία.

Αύτοί οί κερματισμοί έπηρεάζουν στενά τίς λήψεις άποφάσεων

καί διευρύνουν σημαντικά τίς άντιφάσεις πού όφείλονται στήν

πολιτικοποίηση τής διοίκησης: οί διενέξεις μεταξύ κλικών,

φατριών καί φεούδων έπιπροσθέτονται στίς πολιτικές διαιρέ

σεις. "Ετσι, οΐ διοικητικές διενέξεις παρεκβάλλονται σέ πολι

τικές διαιρέσεις, πού όδηγούν σέ έσωτερικούς σεισμούς τοΰ

Κράτους άμφισβητώντας τόν ρόλο του ώς όργανωτή τής ήγεμο

νίας. Σέ σημείο πού ή παραδοσιακή είκόνα τοΰ κοινοβουλευτικού

κρητινισμού, ή είκόνα έκπροσώπων τής άστικής τάξης πού

χάνονται σέ βυζαντινές, συντεχνιακές, έπουσιώδεις διενέξεις

καί ξεκλίνουν άπό τόν ρόλο τους ώς πολιτικών όργανωτών,

γίνεται πάρα πολύ άδύνατη γιά νά χαρακτηρίσει τή σημερινή

κατάσταση, κατάσταση μιάς όλότελα πρωτόφαντης διοικητικής

άτονίας: κατάσταση πού, κι αύτή, άποσταθεροποιεΐ σημαντικά

τήν ήγεμονία.Τά παραπάνω δέν άφοροΰν μόνο τόν διοικητικό μηχανισμό

μέ τή στενή έννοια, δηλαδή τήν άστική διοίκηση, πού κατέχει

τόν κεντρικό ρόλο. Στά πλαίσια τών γενικότερων μεταβολών

πού χαρακτηρίζουν τόν αύταρχικό κρατισμό, έμφανίζονται άνά

λογα γνωρίσματα στό σύνολο τών κρατικών μηχανισμών καί

στούς λειτουργούς τους: δικαιοσύνη, άστυνομία, στρατό, σχο

λείο, κτλ. Δεδομένης τής θεσμικής ένότητας τοΰ Κράτους, ή

μετατόπιση τοΰ κέντρου λήψης τών πολιτκών άποφάσεων πρόςτήν άστική διοίκηση έχει έπιπτώσεις καί στούς μηχανισμούς

αύτούς, πού παρασύρονται στήν τροχιά τής πολιτικοποίησης

τών κρατικών μηχανισμών, καί γίνονται κι αύτοί ύπάλληλοι

τόποι λήψης πολιτικών άποφάσεων στά πλαίσια τοΰ τομέα τους

άρμοδιότητας. ΟΙ νέες άντιφάσεις πού σημαδεύουν τήν άστική

διοίκηση άντανακλώνται έτσι στό σύνολο τού όργανισμοΰ τοΰ

Κράτους.

3 Τέλος, ό. αύταρχικός κρατισμός γεννά ό ίδιος, έν μέρει,

νέες μορφές λαϊκών άγώνων. Διαπιστώνουμε παντοΰ, στίς

χώρες πού μάς ένδιαφέρουν, τήν έμφάνιση άγώνων πού άποσκο-




ποϋν στήν άσκηση μιάς άμεσης δημοκρατίας στή βάση. ΟΙ

άγώνες αύτοί σημαδεύονται άπό Ιναν χαρακτηριστικό άντικρα-

τισμό καί έκφράζονται μέ τήν έξάπλωση αύτοδιαχειριστικών

έστιών καί δικτύων άμεσης παρέμβασης τών μαζών στίς άποφά-

σεις πού τίς άφοροΰν: άπό τίς έπιτροπές πολιτών ώς τίς έπιτρο-

πές συνοικιών καί, ένδιάμεσα, τά διάφορα δργανα αύτοάμυνας

καί λαϊκού έλέγχου, τό φαινόμενο είναι έντυπωσιακό καί άληθι-

νά πρωτόφαντο λόγω τοΰ μαζικού χαρακτήρα του. "Αν καί ή

κίνηση αύτή βρίσκεται «σέ άπόσταση» άπό τό Κράτος, έχειώστόσο σημαντικές έξαρθρωτικές έπιπτώσεις μέσα στό ίδιο τό

Κράτος. Φαινόμενο πού σημαδεύει τόσο τούς πιό παραδοσια

κούς πολιτικούς άγώνες δσο καί, έντελώς Ιδιαίτερα, τούς νέους

άγώνες: κίνημα τών γυναικών, οίκολογικό κίνημα, άγώνες γιά

τήν ποιότητα τής ζωής. Ό αύταρχικός κρατισμός δχ ι μόνο δέν

κατορθώνει νά πιάσει τίς μάζες στά πειθαρχικά βρόχια του, καί

μάλιστα νά τίς «ένσωματώσει» στά αύταρχικά του κυκλώματα,

άλλά καί προκαλεΐ μιά γενικευμένη διεκδίκηση άμεσης δημοκρατίας στή βάση, μιάν άληθινή έκρηξη τών δημοκρατικών

αΐτημάτων.



Πρός ‘έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό

Έδειξα, σέ τοΰτο τό βιβλίο, τίς πολιτικές έπιπτώσεις τών άναλύ-

σεων γιά δ,τι άφορά τή μετάβαση πρός έναν δημοκρατικό

σοσιαλισμό. Θά περιοριστώ έδώ νά συναγάγω σύντομα τόν

κεντρικό άξονα αύτών τών έπιπτώσεων, δίνοντας Ιδιαίτερηπροσοχή στή σχέση μεταξύ σοσιαλισμοΰ καί δημοκρατίας στό

ζήτημα τών μεταβολών τοΰ Κράτους.

Σοσιαλισμός καί δημοκρατία, δημοκρατικός δρόμος πρός

τόν σοσιαλισμό: τό ζήτημα τοΰτο άνακύπτει σήμερα άπό δύο

Ιστορικές έμπειρίες, πού λειτουργούν κάπως σάν στηθαία, σάν

δυό παραδείγματα πρός άποφυγήν: τό παραδοσιακό σοσιαλδημοκρατικό παράδειγμα, πού τό βλέπουμε σέ μερικές εύρωπαϊκές

χώρες, καί τό παράδειγμα τών Ανατολικών χωρών τοΰ λεγόμενου

«ύπαρκτοΰ σοσιαλισμοΰ». Παρ’ δλα δσα διαφοροποιοΰν τά δύο

τοΰτα Ιστορικά παραδείγματα, παρ’ δλα δσα άντιθέτουν μεταξύ

τους σοσιαλδημοκρατία καί σταλινισμό ώς θεωρητικο-πολιτικά

ρεύματα, αύτά παρουσιάζουν ώστόσο μιάδμοιότητα ουσίας: τόν

κρατισμό καί τή βαθιά δυσπιστία πρός τίς πρωτοβουλίες τών

λαϊκών μαζών, κοντολογίς τήν καχυποψία πρός τά δημοκρατικάαίτήματα. Καί πολλοί άρέσκονται σήμερα, στή Γαλλία, νά

μιλάνε γιά δύο παραδόσεις τοΰ έργατικοΰ καί λαϊκοΰ κινήματος,




τήν κρατιστική καί Ιακωβίνικη παράδοση, άπό τόν Λένιν καί

τήν έπανάσταση τοΰ Όχτώβρη ώς τήν 3η Διεθνή καί τόκομμουνιστικό κίνημα, καί τήν παράδοση τής αυτοδιαχείρισης

καί τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση. Γιά νά πραγματοποιή

σουμε τόν δημοκρατικό σοσιαλισμό, λένε, θά χρειαστεί νά

ξεκόψουμε άπό τήν πρώτη καί νά ύποστηρίξουμε τή δεύτερη.

Μιά τέτοια τοποθέτηση τοΰ ζητήματος είναι κάπως πρόχει

ρη. 'Υπάρχουν βέβαια δύο παραδόσεις, άλλά δέν συμπίπτουν μέ

τά ρεύματα μέ τά όποΐα τίς ταυτίζουν. ’ Επιπλέον, τό νά πιστεύει

κανείς δτι άρκεϊ νά ύποστηρίζει τό ρεύμα τής αύτοδιαχείρισης ή

τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση γιά ν ’ άποφύγει, έτσι, τόν

κρατισμό, είναι σφάλμα ούσίας.

’Ακόμη μιά φορά καί πρίν άπ’ δλα θά πρέπει έπομένως νά

έπανέλθουμε στόν Λένιν καί στήν Όχτωβριανή έπανάσταση.

Ό σταλινισμός καί τό μοντέλο πού κληροδότησε ή 3η Διεθνής

γιά μιά μετάβαση στόν σοσιαλισμό διαφέρουν βέβαια άπό τή

σκέψη καί τή δράση τοΰ Λένιν, άλλά δέν είναι άπλή παρέκκλιση

άπ’ αύτές. Φύτρα τοΰ σταλινισμού ύπήρχαν όπωσδήποτε στόν

Λένιν καί δχι μόνον έξαιτίας τών Ιδιομορφιών τής Ιστορικής

κατάστασης πού είχε ν ’ άντιμετωπίσει ό Λένιν (ή Ρωσία καί τό

τσαρικό Κράτος): τό σφάλμα τής 3ης Διεθνούς δέν ήταν άπλώς

δτι θέλησε νά καθολικεύσει —παρεκτρέποντάς το— ένα μοντέ

λο μετάβασης στόν σοσιαλισμό πού, στήν άρχική του καθαρό

τητα, έπρεπε νά ταιριάζει στή συγκεκριμένη κατάσταση τήςτσαρικής Ρωσίας. Τέλος, τά φύτρα τοΰτα δέν μποροΰν νά

βρεθούν στόν ίδιο τόν Μάρξ: έχω έξηγήσει τούς λόγους στήν

ΕΙσαγωγή. Ό Λένιν, πρώτος, είχε νά λύσει τό πρόβλημα τής

μετάβασης στόν σοσιαλισμό καί τοΰ μαρασμού τοΰ Κράτους,

πρόβλημα γιά τό όποιο ό Μάρξ είχε άφήσει μόνο μερικές πολύ

άόριστες ύποδείξεις, δλες έξάλλου πρός τήν κατεύθυνση μιάς

στενής συσχέτισης σοσιαλισμού καί δημοκρατίας.

’Αλλά τότε, τί συνέβηκε άκριβώς μέ τήν Όχτωβριανήέπανάσταση σχετικά μέ τόν μαρασμό τού Κράτους; ’Εδώ ένα

πρόβλημα φαίνεται βασικό: δέν είναι τό μόνο πού άφορά τά

φύτρα τής 3ης Διεθνούς στόν Λένιν, άλλά διέπει τά άλλα. Μιά



ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ 359

κεντρική γραμμή διαπερνά τίς άναλύσεις καί τήν πρακτική τοΰ

Λένιν: τό Κράτος πρέπει ν ’ άφανιστεΐ σύρριζα μ’ έναν μετωπικόάγώνα σέ μιά κατάσταση διπλής έξουσίας, καί ν' άντικατασταθεΐ-

ύποκατασταθεΐ άπό τή δεύτερη έξουσία, τά Σοβιέτ, έξουσία πού

δέν θά είναι πιά ένα Κράτος στήν κυριολεξία, άφοΰ θά είναι

κιόλας ένα Κράτος σέ μαρασμό. Ποιό είναι τό λενινιστικό

νόημα αύτοΰ τοΰ άφανισμού τοΰ άστικοΰ Κράτους; 01 θεσμοί

τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καί οί πολιτικές έλευθε-

ρίες θεωρήθηκαν άπό τόν Λένιν (άλλά ποτέ άπό τόν Μάρξ)

σκέτο προϊόν τής άστικής τάξης: άντιπροσωπευτική δημοκρα

τία = άστική δημοκρατία = δικτατορία τής άστικής τάξης. Πρέ

πει έπομένως νά ξεριζωθούν όλότελα καί ν’ άντικατασταθοΰν

μόνο μέ τήν άμεση δημοκρατία στή βάση, μέ ρητή καί άνακλή-

σιμη έντολή, κοντολογίς μέ τήν πραγματική προλεταριακή

δημοκρατία (τά Σοβιέτ).

Σχηματοποιώ στό έπακρο, άλλά σκόπιμα: ή κεντρική γραμ

μή τοΰ Λένιν δέν ήταν άρχικά ένας κάποιος αύταρχικός κρατι-

σμός. Ά ν τό λέω αύτό, δέν είναι γιά νά υπερασπίσω τόν Λένιν,

άλλά γιά νά δείξω τήν ύπεραπλούστευση μιάς άντίληψης πού

άποκρύβει τό άληθινό πρόβλημα καί πού βλέπει, στά δσα

συνέβηκαν στή Σοβιετική Ρωσία, τό άποτέλεσμα ένός συγκεν

τρωτικού λενινισμού πού, σάν τέτοιος, έμπόδισε τήν άνάπτυξη

τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση, ένός λενινισμοΰ πού κυοφο

ρούσε τή συντριβή τής έξέγερσης τών ναυτών τής Κρονστάνδης

δπως τό σύννεφο έγκυμονεΐ τή θύελλα. Τό θέλουμε ή δχι, ήκεντρική γραμμή τοΰ Λένιν ήταν άρχικά, άπέναντι στό σοσιαλ

δημοκρατικό ρεύμα, στόν κοινοβουλευτισμό του καί στήν τρο

μάρα πού ένιωθε γιά τό καθεστώς τών συμβουλίων, ή γραμμή

μιάς ριζικής υποκατάστασης τής λεγόμενης τυπικής δημοκρα

τίας μέ τή λεγάμενη πραγματική δημοκρατία, τής άντιπροσω-

πευτικής δημοκρατίας μέ μόνη τήν άμεση δημοκρατία, τή

λεγόμενη δημοκρατία τών συμβουλίων (τήν έποχή έκείνη δέν

χρησιμοποιούσαν άκόμα τόν δρο αύτοδιαχείριση). Πράγμα πούμέ κάνει νά θέσω τό άληθινό έρώτημα: μήπως ήταν μάλλον αύτή

ή ίδια ή κατάσταση, αύτή ή Ιδια ή γραμμή (τής ριζικής

ύποκατάστασης τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μέ μόνη




τήν άμεση δημοκρατία στή βάση) πού στάθηκε ό κύριος παρά

γοντας τών δσων συνέβηκαν στή Σοβιετική Ένωση, δτανάκόμα ζοϋσε δ Λένιν, καί πού δημιούργησε τόν συγκεντρωτικό

καί κρατιστή Λένιν τοΰ όποιου γνωρίζουμε τούς έπιγόνους;

Λέω δτι θέτω τό έρώτημα: είχε ήδη τεθεί άπό τήν έποχή

έκείνη καί είχε λάβει μιάν άπάντηση, πού τώρα φαίνεται σάν ένα

δραματικό προμήνυμα. Τήν έδωσε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ γιά τήν

όποία ό Λένιν έλεγε πώς ήταν άητός τής έπανάστασης. Τοΰ

άητοΰ είχε καί τή ματιά. Ή πρώτη σωστή καί θεμελιακή

κριτική στή μπολσεβίκικη έπανάσταση καί στόν Λένιν είναι ή

κριτική τής Ρόζας Λούξεμπουργκ. Είναι άποφασιστική διότι δέν

έρχεται άπό τή μεριά τής σοσιαλδημοκρατίας (πού δέν ήθελε

οδτε ν' άκούσει γιά άμεση δημοκρατία καί γιά καθεστώς συμ

βουλίων), άλλά άκριβώς άπό τούτη τή μαχήτρια τήν πεισμένη

γιά τή δημοκρατία τών συμβουλίων γιά τήν όποία έδωσε τή ζωή

της, άφοΰ έκτελέστηκε κατά τή συντριβή τών έργατικών συμ

βουλίων στή Γερμανία άπό τή σοσιαλδημοκρατία. Εκείνο

λοιπόν γιά τό όποιο ή Ρόζα ψέγει τόν Λένιν δέν είναι δτι

άμέλησε ή περιφρόνησε τήν άμεση δημοκρατία στή βάση, άλλά

άκριβώς τό άντίθετο: δτι δηλαδή στηρίχτηκε άποκλειστικά πάνω

στήν τελευταία (άποκλειστικά, διότι γιά τή Ρόζα ή δημοκρατία

τών συμβουλίων παραμένει πάντοτε άπαραίτητη) καταλύοντας

άπλούστατα τήν άντιπροσωπευτική δημοκρατία —συγκεκριμέ

να κατά τήν άποπομπή τής Συντακτικής συνέλευσης, πού είχε

έκλεγεΐ ύπό μπολσεβίκικη κυβέρνηση—, πρός δφελος μόνο τώνΣοβιέτ. Θά χρειαστεί νά ξαναδιαβάσουμε τή Ρωσική έπανάσταση,

τής όποίας παραθέτω μόνο ένα άπόσπασμα: « Ό Λένιν καί ό

Τρότσκυ, άρνούμενοι τά άντιπροσωπευτικά σώματα πού βγήκαν

άπό τίς γενικές λαϊκές έκλογές, έγκατέστησαν τά Σοβιέτ ώς τή

μοναδική γνήσια άντιπροσώπευση τών έργαζόμενων μαζών.

Ά λλά μέ τήν κατάπνιξη τής πολιτικής ζωής σ ' δλη τή χώρα, ή

ζωή τών ίδιων τών Σοβιέτ δέν θά μπορέσει νά ξεφύγει μιά

έκτεταμένη παράλυση. Δίχως γενικές έκλογές, άπεριόριστηέλευθερία Τύπου καί συγκεντρώσεων, δίχως έλεύθερη διαπάλη

τών διαφόρων άπόψεων, ή ζωή σβήνει σέ κάθε πολιτικό θεσμό

καί θριαμβεύει μόνη ή γραφειοκρατία.»




Ασφαλώς, αύτό δέν είναι τό μόνο ζήτημα πού άφορά τόν

Λένιν: ή άντίληψη γιά τό κόμμα στό Τί νά κάνουμε, ή άποψη γιάτή θεωρία πού είσάγεται στήν έργατική τάξη «άπέξω», άπό τούς

έπαγγελματίες έπαναστάτες, καί τά παρόμοια, παίζουν σημαντι

κό ρόλο σ ’ έκεΐνο πού θά συμβεΐ στή συνέχεια. Ά λ λά τό

βασικό ζήτημα είναι αύτό πού έθεσε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ:

πέρα άπό τίς τοποθετήσεις τοΰ Λένιν σέ μιά σειρά άλλα προ

βλήματα, πέρα άκόμα κι άπό τίς Ιστορικές Ιδιομορφίες τής

Ρωσίας, έκεΐνο πού άκολούθησε, δταν άκόμα ζοΰσε ό Λένιν,

άλλά κυρίως κατοπινά (μονοκομματισμός, γραφειοκρατικοποί-

ηση τοΰ κόμματος, μπέρδεμα κόμματος καί Κράτους, κρατισμός,

τέλος κι αύτών τών Σοβιέτ, κτλ.) ήταν ήδη έγγεγραμμένο μέσα

σ'αύτή τήν κατάσταση πού έπέκρινε ή Ρ. Λούξεμπουργκ.

"Οπως κι άν έχει τό πράγμα, άς δούμε γιά τώρα τό έπαναστα-

τικό «μοντέλο» πού κληροδότησε ή 3η Διεθνής, πάνω στό όποιο

ό σταλινισμός άσκησε, στό μεταξύ, τή δική του έπίδραση. Ίδια

τοποθέτηση έναντι τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, μέ τήν

προσθήκη τώρα καί τοΰ κρατισμοΰ καί τής περιφρόνησης τής

άμεσης δημοκρατίας στή βάση, κοντολογίς μέ τή διαστρέβλωση

τού νοήματος δλης τής προβληματικής τοΰ καθεστώτος τών

συμβουλίων. Μοντέλο σημαδεμένο πέρα γιά πέρα άπό τήν

έργαλειακή άντίληψη γιά τό Κράτος.

Τό καπιταλιστικό Κράτος έξακολουθεΐ νά θεωρείται έναάπλό άντικείμενο ή έργαλεΐο, πού τό χειρίζεται κατά βούληση ή

άστική τάξη τής όποίας είναι άπόρροια: ύποτίθεται δτι δέν τή

διαπερνοΰν έσωτερικές άντιφάσεις. 01 άγώνες τών λαϊκών μα

ζών, δχι μόνο δέν μποροΰν νά είναι, στήν άντίθεσή τους πρός

τήν άστική τάξη, ένας άπό τούς παράγοντες συγκρότησης αύτοΰ

τοΰ Κράτους (στήν περίπτωση αύτή, τών θεσμών τής άντιπρο-

σωπευτικής δημοκρατίας), άλλά οΰτε μποροΰν νά διαπερνοΰν τό

Κράτος πού νοείται ώς άρραγές μονολιθικό συγκρότημα. Οίταξικές άντιφάσεις βρίσκονται τάχα άνάμεσα στό Κράτος καί

τίς έξω άπό τό Κράτος λαϊκές μάζες. Κι αύτό ώς τό σημείο μιάς

κρίσης τής διπλής έξουσίας, ώς τή στιγμή πού τό Κράτος αύτό



.162 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

έξαρθρώνεται ουσιαστικά λόγω τής κεντρικοποίησης σέ έθνικό

έπίπεδο παράλληλων έξουσιών, πού γίνονται ή πραγματικήέξουσία (τά Σοβιέτ). ’Έ τσι:

α . ' Ο άγώνας τών λαϊκών μαζών γιά τήν κρατική έξουσία δέν

μπορεΐ νά είναι βασικά παρά Ενας άγώνας μετωπικός, κινήσεων

ή περικύκλωσης άλλά έξωτερικός πρός τό Κράτος-φρούριο, καί

πού άποβλέπει κυρίως στή δημιουργία τής κατάστασης διπλής

έξουσίας.

β. "Αν είναι προχειρότητα νά ταυτίζεται αύτή ή άντίληψη μέ μιάστρατηγική έφόδου τού τύπου «παραμονή τής άποφασιστικής

μάχης», δηλαδή συγκεντρωμένη σέ μιάν άκριβή στιγμή (έξέ-

γερση, πολιτικτ> γενική άπεργία, κτλ.), δέν παύει ώστόσο νά

είναι φανερό πώς λείπει έδώ τό στρατηγικό όραμα μιάς μεταβα

τικής διαδικασίας πρός τόν σοσιαλισμό, δηλαδή μιάς μακριάς

πορείας κατά τήν όποία οί μάζες θά δρούν γιά νά κατακτήσουν

τήν έξουσία καί νά μετασχηματίσουν τούς κρατικούς μηχανι

σμούς. Αύτό δέν μπορεΐ νά γίνει παρά μόνο μέ τήν κατάστασηδιπλής έξουσίας, κατάσταση πολύ άσταθούς Ισορροπίας τών

δυνάμεων (Κράτος-άστική τάξη/Σοβιέτ-έργατική τάξη) καί

πού, έξ όρισμού, δέν μπορεΐ νά διαρκέσει. Ή «έπαναστατική

κατάσταση» περιορίζεται κι αύτή σέ μιά κρίση τοΰ Κράτους πού

δέν μπορεΐ νά είναι παρά μιά κρίση κατάρρευσης τοΰ Κράτους,

γ. Τό Κράτος αύτό ύποτίθεται δτι κατέχει τή δική του έξουσία,

μιά έξουσία-ύπόσταση πού πρέπει νά τοΰ άφαιρεθεΐ. «Παίρνω»τήν κρατική έξουσία σημαίνει καταλαμβάνω, στό χρονικό διά

στημα τής διπλής έξουσίας, τά έξαρτήματα τοΰ Κράτους-έργα-

λείου, έλέγχω τούς έπικεφαλής τών μηχανισμών, είμαι στίς

διευθυντικές θέσεις τής κρατικής μηχανής καί χειρίζομαι τά

βασικά γρανάζια τών όργάνων της, μέ σκοπό τήν υποκατάστασή

της άπό τή δεύτερη έξουσία-Σοβιέτ. "Ενα φρούριο δέν μπορεΐ νά

κυριευθεΐ παρά μόνο άν καταληφθούν χαρακώματα, προπύργια

καί γοργύρες τής όργανικής του διάρθρωσης μέ τήν εύκαιρίαμιάς κατάστασης (διπλή έξουσία) πού τήν έξαρθρώνει ύπέρ κάτι

άλλου (Σοβιέτ): αύτό τό κάτι άλλο (ή δεύτερη έξουσία) ύποτίθε-

ται δτι βρίσκεται σ ’ έναν χώρο έντελώς έκτός Κράτους, έντεΰθεν




αύτοΰ τοΰ περιχαρακωμένου στρατοπέδου. Εκείνο πού χαρα

κτηρίζει τήν προκείμενη άποψη είναι 6 μόνιμος σκεπτικισμός

ώς πρός τίς δυνατότητες παρέμβασης τών λαϊκών μαζών μέσα

στό ίδιο τό Κράτος.

δ. Ποιά μορφή παίρνει, μέσα σέ τοΰτο τό γενικό πλαίσιο, τό

πρόβλημα τοΰ μετασχηματισμοΰ τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ σέ

μιά μετάβαση στόν σοσιαλισμό; Πρέπει νά καταληφθεί πρώτα ή

κρατική έξουσία καί, άφοΰ πραγματοποιηθεί ή άλωση τοΰ

φρουρίου, νά σαρωθεί μεμιάς όλόκλήρος ό κρατικός μηχανισμός καί νά υποκατασταθεί μέ τή δεύτερη έξουσία (τά Σοβιέτ)

πού θά συγκροτηθεί σέ Κράτος νέου τύπου.

"Αν καί ξανασυναντάμε έδώ τή βασική δυσπιστία γιά τούς

θεσμούς τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καί γιά τίς πολι

τικές έλευθερίες (δημιουργήματα-δργανα τής άστικής τάξης),

ώστόσο έχουν έπισυμβεΐ στό μεταξύ άλλαγές στήν ίδια τήν

άντίληψη γιά τά Σοβιέτ. Τά Σοβιέτ, πού πρόκειται νά ΰποκατα-

στήσουν μονομιάς τό άστικό Κράτος, δέν είναι πιά ή άμεσηδημοκρατία στή βάση πού άντικαθιστά τήν άστική δημοκρατία.

Δέν είναι τόσο τό άντι-Κράτος άλλά τό παρακράτος πού άντι-

γράφει τό έργαλειακό μοντέλο τοΰ ύφιστάμενου Κράτους, ένα

προλεταριακό Κράτος, καθόσον θά έλέγχεται-καταλαμβάνεται

έκ τών άνω άπό τό «ένιαΐο» έπαναστατικό κόμμα, κόμμα πού

λειτουργεί κι αύτό κατά τό πρότυπο τοΰ Κράτους. ' Η δυσπιστία

γιά τίς δυνατότητες παρέμβασης τών λαϊκών μαζών μέσα στό

άστικό Κράτος έχει γίνει δυσπιστία γιά τό λαϊκό κίνημα γενικά.

Αύτό λέγεται ένδυνάμωση τοΰ Κράτους-Σοβιέτ γιά νά γίνει

εύκολότερος ό μαρασμός του κάποια μέρα... 'Ετσι γεννήθηκε ό

σταλινικός κρατισμός.

Σταλινικός κρατισμός τοΰ όποιου μποροΰμε νά δοΰμε τώρα

τή στενή όμοιότητα μέ τόν κρατισμό τής παραδοσιακής σοσιαλ

δημοκρατίας. Κι αύτή έπίσης χαρακτηρίζεται άπό τή βαθύτερη

δυσπιστία γιά τήν άμεση δημοκρατία στή βάση καί γιά τίς

λαϊκές πρωτοβουλίες. ΓΓ αύτήν έπίσης, ή σχέση τών λαϊκών

μαζών μέ τό Κράτος είναι μιά σχέση έξωτερικότητας, δπου τό




Κράτος έχει έξουσία καί άποτελεΐ μιά όντότητα. Πρόκειται γιά

τό Κράτος-'Υποκείμενο, κάτοχο μιάς ένδογενοΰς όρθολογικό-τητας, πού τήν ένσαρκώνουν οί πολιτικές έλίτ καί μόνοι οί

μηχανισμοί τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Τό Κράτος

αύτό κυριεύεται μέ τήν άντικατάσταση τών κορυφών άπό μιά

φωτισμένη άριστερή έλίτ καί μέ όρισμένες διορθώσεις στή

λειτουργία τών θεσμών. Έξυπονοεΐται δτι τό Κράτος αύτό θά

φέρει έτσι στίς μάζες τόν σοσιαλισμό άπό τά πάνω: έχουμε έδώ

τόν τεχνο-γραφειοκρατικό κρατισμό τών έμπειρογνωμόνων.

Σταλινική κρατολατρία, σοσιαλδημοκρατική κρατολατρία:

μιά άπό τίς παραδόσεις τοΰ λαϊκού κινήματος, δπως σωστά έχει

είπωθεΐ. Τό νά πιστεύει δμως κανείς δτι γλυτώνει άπ’ αύτήν μέ

τήν άλλη παράδοση, τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση ή τού

αύτοδιαχειριστικοΰ κινήματος καί μόνο, είναι κάτι πάρα πολύ

ώραΐο γιά νά είναι άληθινό: δέν πρέπει νά ξεχνάμε τήν περίπτω

ση τοΰ Λένιν καί τά φύτρα του κρατισμοΰ πού περιείχε τό πρώτο

πείραμα τών συμβουλίων. Τό δίλημμα άπό τό όποιο πρέπει νά

βγούμε είναι στό βάθος τό άκόλουθο: είτε νά διατηρήσουμε τό

ύφιστάμενο Κράτος, νά άρκεστοΰμε μόνο στήν άντιπροσωπευ-

τική δημοκρατία έπιφέροντάς της δευτερεύουσες άλλαγές, πράγ

μα πού καταλήγει στόν σοσιαλδημοκρατικό κρατισμό καί στόν

λεγόμενο φιλελεύθερο κοινοβουλευτισμό· είτε νά άρκεστοΰμε

μόνο στήν άμεση δημοκρατία στή βάση ή στό αύτοδιαχειριστι-

κό κίνημα, πράγμα πού όδηγεΐ άναπόφευκτα, άργά ή γρήγορα,

σ’ έναν κρατιστικό δεσποτισμό ή σέ μιά δικτατορία τών έμπει-ρογνωμόνων. Πώς νά συλλάβουμε ίναν ριζικό μετασχηματισμό τοΰ

Κράτους συναρθρώνοντας τή διεύρυνση καί τό βάθεμα τών θεσμών

τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καί τών έλευθεριών (πού ήταν

καί μιά κατάκτηση τών λαϊκών μαζών) μέ τήν άνάπτυξη τών

μορφών άμεσης δημοκρατίας στή βάση καί τή διασπορά αύτοδιαχει-

ριστικών έστιών, αύτό είναι τό βασικό πρόβλημα ένός δημοκρατικού

δρόμου πρός τόν σοσιαλισμό καί ένός δημοκρατικού σοσιαλισμού.

Πρόβλημα πού ή έννοια τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου δχι μόνο δέν έθεσε, άλλά τελικά τό κουκούλωσε. Θά πώ

τοΰτο μόνο: ή δικτατορία τοΰ προλεταριάτου ήταν γιά τόν Μάρξ

μιά στρατηγική έννοια μέ πρακτικό περιεχόμενο, πού λειτουρ-




γοΰσε τό πολύ σάν πίνακας-όδηγός. Άναφερόταν στήν ταξική

φύση τοΰ Κράτους, στήν άνάγκη τοΰ μετασχηματισμού του γιάτή μετάβαση στόν σοσιαλισμό καί στή διαδικασία τοΰ μαρα-

σμοΰ τοΰ Κράτους. Ά ν καί δλα τοΰτα στά όποια άναφερόταν

παραμένουν πραγματικά, ώστόσο ή έννοια αύτή είχε, κατοπινά,

μιά συγκεκριμένη Ιστορική λειτουργία: νά κουκουλώσει τό

θεμελιακό πρόβλημα, τό πρόβλημα άκριβώς τής σπονδύλωσης

μιάς μετασχηματισμένης άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μέ

τήν άμεση δημοκρατία στή βάση. Νά ποιοί είναι οί άληθινοί

λόγοι πού, κατά τή γνώμη μου, δικαιώνουν τήν έγκατάλειψή της

καί όχι έπειδή ή έννοια αύτή κατέληξε νά ταυτιστεί μόνο μέ τόν

σταλινικό όλοκληρωτισμό. Άκόμα κι δταν πήρε διαφορετικά

νοήματα, έξακολούθησε νά διατηρεί τήν πιό πάνω Ιστορική

λειτουργία της: αύτό έγινε μέ τόν Λένιν στίς άρχές τής Όχτω-

βριανής έπανάστασης, αύτό έγινε, πιό κοντά σέ μάς, καί μέ τόν

Γκράμσι. Άσφαλώς, δέν μπορεΐ κανείς νά άμφισβητήσει τή

σημαντική θεωρητικο-πολιτική συνεισφορά τοΰ Γκράμσι καί

είναι γνωστή ή άπόσταση πού πήρε άπό τό σταλινικό πείραμα.

Παραμένει γεγονός ώστόσο δτι ούτε αύτός (κι άς τόν τραβάνε

σήμερα πότε άριστερά καί πότε δεξιά) μπόρεσε νά θέσει τό

πρόβλημα σ ’ δλη του τήν έκταση. ΟΙ περίφημες άναλύσεις του

γιά τίς διαφορές άνάμεσα στόν πόλεμο κινήσεων (τόν πόλεμο

τών μπολσεβίκων στή Ρωσία) καί στόν πόλεμο θέσεων νοούνται

βασικά ώς έφαρμογή τής λενινιστικής στρατηγικής-μοντέλου

σέ «διαφορετικές συγκεκριμένες καταστάσεις», τίς καταστάσειςτής Δύσης. Πράγμα πού, παρά τίς άξιοσημείωτες ένοράσεις του,

τόν όδηγεΐ σέ όλόκληρη σειρά άδιέξοδα στά όποια δέν ύπάρχει

λόγος νά σταθοΰμε έδώ.

Νά ποιό είναι έπομένως τό πρόβλημα ούσίας ένός δημοκρα-

τικοΰ σισιαλισμοΰ: δέν άφορά μόνο τίς λεγόμενες άναπτυγμένες

χώρες, μέ τήν έννοια δτι πρόκειται έδώ γιά ένα στρατηγικόμοντέλο προσαρμοσμένο μόνο στήν κατάσταση αύτών τών

χωρών. Δέν μπαίνει πιά ζήτημα κατασκευής όποιωνδήποτε

«μοντέλων». Έφόσ ον δέν έχουμε έδώ παρά σηματοδοτήσεις γιά




τήν άκολουθητέα κατεύθυνση, άντλώντας διδάγματα άπό τό

παρελθόν, κοντολογίς παγίδες πρός άποφυγήν άν δέν θέλουμε νάκαταλήξουμε στίς γνωστές καταστάσεις, τό πρόβλημα αύτό

άφορά κάθε μετάβαση στόν σοσιαλισμό, έστω κι άν αύτή

παρουσιάζεται μέ πολύ διαφορετικό τρόπο στίς διάφορες χώρες.

Είναι τώρα γνωστό δτι δέν μπορεΐ νά υπάρχει, άνάλογα μέ τίς

διάφορες χώρες, πότε ένας δημοκρατικός σοσιαλισμός, πότε

ένας άλλος. Τό δτι οί συγκεκριμένες καταστάσεις είναι διαφορε

τικές, τό δτι οί στρατηγικές όφείλουν νά προσαρμόζονται στίς

Ιδιομορφίες τών διαφόρων χωρών δέν υπάρχει καμιά άμφιβο-

λία, άλλά δέν μπορεΐ νά υπάρχει σοσιαλισμός παρά μόνο

δημοκρατικός.

"Οσο γ ι ’ αύτόν τόν σοσιαλισμό, δσο γιά τόν δημοκρατικό

δρόμο πρός τόν σοσιαλισμό, ή σημερινή κατάσταση στήν

Εύρώπη παρουσιάζει όλοφάνερες Ιδιομορφίες: αύτές άφοροΰν

ταυτόχρονα τίς νέες κοινωνικές σχέσεις, τήν κρατική μορφή

πού έπιβάλλεται, τή μοναδικότητα τής κρίσης τοΰ Κράτους.

Αύτές οί Ιδιομορφίες άποτελοΰν, γιά όρισμένες ευρωπαϊκές

χώρες, Ισάριθμες εύκαιρίες καί δυνατότητες, ίσως γιά πρώτη

φορά στήν παγκόσμια Ιστορία, μιάς έπιτυχίας τοΰ πειράματος

ένός δημοκρατικού σοσιαλισμοΰ, μιάς έπιτυχημένης συνάρθρω

σης άνάμεσα σέ μιά μετασχηματισμένη άντιπροσωπευτική δη

μοκρατία καί τήν άμεση δημοκρατία στή βάση. Πράγμα πού

συνεπάγεται μιά νέα στρατηγική, τόσο γιά τήν κατάληψη τής

κρατικής έξουσίας άπό τί^λαϊκές μάζες καί τίς όργανώσεις δσοκαί γιά τίς μεταβολές τοΰ Κράτους: είναι αύτό πού όνομάζεται

δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό.

Τό Κράτος είναι σήμερα λιγότερο άπό ποτέ ένας φιλντισέ

νιος πύργος άποκομμένος άπό τίς λαϊκές μάζες. Οί άγώνες τών

τελευταίων διαπερνούν συνεχώς τό Κράτος, άκόμα κι δταν

πρόκειται γιά μηχανισμούς δπου οί μάζες δέν είναι παροΰσες οί

Ιδιες. Ή κατάσταση διπλής έξουσίας, κατάσταση μετωπικοΰ

άγώνα συγκεντρωμένου σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή, δέν είναι ήμόνη πού έπιτρέπει μιά δράση λαϊκών μαζών μέσα στό Κράτος.

Ό δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό είναι μιά μακριά

πορεία, δπου ό άγώνας τών λαϊκών μαζών δέν άποβλέπει στή



ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ. 367

δημιουργία μιας πραγματικής έξουσίας, παράλληλης καί έξωτε-

ρικής πρός τό Κράτος, άλλά έφαρμόζεται στίς έσωτερικέςάντιφάσεις τοΰ Κράτους. ' Η κατάληψη τής έξουσίας προϋποθέ

τει άσφαλώς πάντα μιά κρίση τοΰ Κράτους (αύτοΰ πού ύπάρχει

σήμερα σέ όρισμένες εύρωπαϊκές χώρες), άλλά ή κρίση αύτή,

πού όξύνει άκριβώς τίς έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ Κράτους, δέν

άνάγεται σέ μιά κρίση κατάρρευσης τοΰ Κράτους. Κατάληψη ή

κατάκτηση τής κρατικής έξουσίας δέν μπορεΐ νά σημαίνει ένα

άπλό πάρσιμο τών έξαρτημάτων τής κρατικής μηχανής, μέ

σκοπό τήν ύποκατάστασή της ύπέρ τής δεύτερης έξουσίας. ' Η

έξουσία δέν είναι μιά ούσία ποσοποιήσιμη πού τήν κατέχει τό

Κράτος καί πού θά πρέπει νά τοΰ τήν άφαιρέσουμε. ' Η έξουσία

συνίσταται σέ μιά σειρά σχέσεις άνάμεσα στίς διάφορες κοινω

νικές τάξεις, κατεξοχήν συγκεντρωμένες στό Κράτος πού άπο

τελεΐ τή συμπύκνωση ένός συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ τών

τάξεων. Τό Κράτος δέν είναι οΰτε ένα πράγμα-έργαλεΐο πού

μπορεΐ κανείς νά βάλει χέρι πάνω του, οΰτε ένα φρούριο δπου

εισδύει κανείς μέ δούρειους ίππους, οΰτε ένα χρηματοκιβώτιο

πού τό άνοίγει κανείς μέ διάρρηξη: είναι τό κέντρο άσκησης τής

πολιτικής έξουσίας.

Πάρσιμο τής κρατικής έξουσίας σημαίνει άνάπτυξη ένός

μαζικού άγώνα, τέτοιου πού νά άλλάζει τόν συσχετισμό δυνά

μεων μέσα στούς κρατικούς μηχανισμούς, μέσα στό ίδιο δηλαδή

τό στρατηγικό πεδίο τών πολιτικών άγώνων. Ένώ γιά τή

στρατηγική τού τύπου διπλής έξουσίας ή άποφασιστική άλλαγήτοΰ συσχετισμού δυνάμεων δέν συντελεΐται μέσα στό Κράτος

άλλά άνάμεσα στό Κράτος καί τή δεύτερη έξουσία, τό άντι-

Κράτος πού ύποτίθεται δτι βρίσκεται ριζικά έκτός Κράτους,

άνάμεσα στό Κράτος καί τίς μάζες πού ύποτίθεται πώς είναι

έξωτερικές πρός τό Κράτος. Αύτή ή μακρόχρονη πορεία γιά τήν

κατάληψη τής έξουσίας σ ’ ένα δημοκρατικό δρόμο πρός τόν

σοσιαλισμό συνίσταται βασικά στήν άνάπτυξη, ένίσχυση, συν

τονισμό καί καθοδήγηση τών σκόρπιων κέντρων άντίστασηςπού διαθέτουν πάντα οί μάζες μέσα στά κρατικά δίκτυα, μέ τή

δημιουργία καί άνάπτυξη καί νέων, έτσι πού τοΰτα τά κέντρα νά

γίνουν, πάνω στό στρατηγικό κέντρο πού είναι τό Κράτος, τά




ουσιαστικά κέντρα τής πραγματικής έξουσίας. Δέν πρόκειται

έπομένως γιά μιάν άπλή διάζευξη άνάμεσα στόν μετωπικόπόλεμο κινήσεων καί στόν πόλεμο θέσεων, άφοΰ ό τελευταίος,

κατά τόν Γκράμσι, συνίσταται πάντα σέ μιά περικύκλωση τοΰ

Κράτους-φρουρίου.

Προβάλλει τό έρώτημα: μήπως άποδεχόμαστε έτσι τόν

παραδοσιακό ρεφορμισμό; Γιά ν’ άπαντήσουμε πρέπει νά δοΰμε

πώς έχει τεθεί τό ζήτημα τοΰ ρεφορμισμοΰ άπό τήν 3η Διεθνή.

ΓΓ αύτήν, ρεφορμιστική είναι κάθε στρατηγική πού ξεχωρίζει

άπό έκείνην τής διπλής έξουσίας. ' Η μόνη ριζική ρήξη ώς πρός

τήν κατάληψη τής κρατικής έξουσίας, ή μόνη χαρακτηριστική

ρήξη πού μάς έπιτρέπει νά ξεφύγουμε άπό τόν ρεφορμισμό είναι

ή ρήξη άνάμεσα στό Κράτος (άπλό έργαλεΐο τής άστικής τάξης

έξω άπό τίς μάζες) καί στό ύποτιθέμενο άπόλυτο έξωτερικό του,

τή δεύτερη έξουσία (τίς μάζες/Σοβιέτ). Πράγμα πού —μικρή

παρένθεση— δέν έμπόδισε, τό άντίθετο μάλιστα, έναν Ιδιαίτερο

ρεφορμισμό τής 3ης Διεθνοΰς, πού όφειλόταν άκριβώς στήν

έργαλειακή άντίληψη τοΰ Κράτους. ΟΙκειοποιούμαστε τά άπο-

συνδέσιμα τμήματα τής κρατικής μηχανής καί συμπαραθέτουμε

άπομονωμένα όχυρώματα περιμένοντας τήν κατάσταση τής δι

πλής έξουσίας. Λίγο λίγο, έξάλλου, ή κατάσταση τής διπλής

έξουσίας καταχωνιάζεται: έκεΐνο πού μένει είναι μόνο τό Κρά-

τος-έργαλεΐο πού τό κατακτοΰμε γρανάζι μέ γρανάζι ή πού τό

καταλαμβάνουμε στίς διευθυντικές του θέσεις. Ώστόσο, ό ρεφορμισμός δέν παύει νά είναι ένας ύπολανθάνων κίνδυνος: δέν

είναι ένα ένδογενές έλάττωμα κάθε στρατηγικής πού διαφέρει

άπό έκείνη τής διπλής έξουσίας, έστω κι άν, στήν περίπτωση

ένός δημοκρατικοί δρόμου πρός τόν σοσιαλισμό, τό κριτήριο

τοΰ ρεφορμισμού δέν <:^αι τόσο άποφασιστικό δσο στή στρατη

γική τής διπλής έξουσίας, καί οί κίνδυνοι σοσιαλδημοκρατικο-

ποίησης —περιττό νά τό άρνηθοΰμε— είναι μεγαλύτεροι. 'Ο

πωσδήποτε, άλλαγή τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων μέσα στό Κράτος δέν σημαίνει άπανωτές μεταρρυθμίσεις σέ συνεχή πρόοδο,

κατάκτηση κομμάτι μέ κομμάτι μιάς κρατικής μηχανής ή άπλή

κατάληψη τών κυβερνητικών θέσεων καί κορυφών. Σημαίνει




κατηγορηματικά μιά πορεία ούσιαστικών ρήξεων πού τό κορυφαίο

σημείο τους —καί θά υπάρξει άναγκαστικά ένα τέτοιο σημείο—

βρίσκεται στήν άνατροπή τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων υπέρ τών

λαϊκών μαζών πάνω στό στρατηγικό έδαφος τοΰ Κράτους.

Αύτός ό δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό δέν

είναι έπομένως άπλός κοινοβουλευτικός ή έκλογικός δρόμος. Τό

νά κερδηθεΐ ή έκλογική πλειοψηφία (στή Βουλή ή γιά τή θέση

τοΰ Προέδρου) δέν μπορεΐ νά άποτελεΐ παρά μιά φάση, δσο κι άν

αύτή είναι σπουδαία: δέν είναι δλλωστε κατανάγκη τό κορυφαίο

σημείο τών ρήξεων μέσα στό Κράτος. Ή άλλαγή τοΰ συσχετι

σμού δυνάμεων μέσα στό Κράτος άφορά τό σύνολο τών μηχανι

σμών καί τών όργάνων του: δέν άφορά μόνο τό Κοινοβούλιο ή,

δπως έπαναλαμβάνεται σήμερα κατά κόρον, τούς κρατικούς

Ιδεολογικούς μηχανισμούς, πού ύποτίθεται δτι κατέχουν τώρα

τόν καθοριστικό ρόλο στό «σύγχρονο» Κράτος. ' Η διαδικασία

αύτή άπλώνεται έπίσης, καί κατά πρώτο λόγο, στούς κρατικούς

κατασταλτικούς μηχανισμούς, έκείνους πού κατέχουν τό μονο

πώλιο τής νόμιμης φυσικής βίας: τόν στρατό καί τήν άστυνομία

κυρίως. "Οπως δμως δέν θά πρέπει νά ξεχνάμε τόν Ιδιάζοντα

ρόλο αύτών τών μηχανισμών (πράγμα πού γίνεται συχνά σέ

όρισμένες έκδοχές τοΰ δημοκρατικού δρόμου πρός τόν σοσιαλι

σμό, πού βασίζονται γενικά σέ μιά παρερμηνεία όρισμένων

θέσεων τοΰ Γκράμσι), έτσι δέν θά πρέπει καί νά πιστεύουμε δτι ή

στρατηγική μιάς άλλαγής τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων μέσα στό

Κράτος Ισχύει μόνο γιά τούς Ιδεολογικούς μηχανισμούς καί δτιοί κατασταλτικοί μηχανισμοί (πού είναι πραγματικά στεγανοί

γιά τούς λαϊκούς άγώνες) δέν μποροΰν νά κυριευθοΰν παρά

μετωπικά, άπέξω- κοντολογίς δέν πρόκειται γιά συνένωση δύο

στρατηγικών, δπου θά διατηρείται γιά τούς κατασταλτικούς

μηχανισμούς ή στρατηγική τής διπλής έξουσίας. Είναι φανερό

δτι ή έσωτερική άλλαγή τοΰ συσχετισμοΰ δυνάμεων στούς

κατασταλτικούς μηχανισμούς θέτει προβλήματα Ιδιαίτερα καί,

κατά συνέπεια, έπίφοβα: άλλά —ή περίπτωση τής Πορτογαλίαςτό έδειξε περίτρανα— οί ίδιοι αύτοί μηχανισμοί διαπερνοΰνται

άπό τούς άγώνες τών λαϊκών μαζών.




Κάτι περισσότερο, ή έναλλακτική λύση δσον άφορά τόν

δημοκρατικό δρόμο πρός τόν σοσιαλισμό είναι όπωσδήποτε όάγώνας τών λαϊκών μαζών πού άποβλέπει στήν άλλαγή τού

συσχετισμού δυνάμεων μέσα στό Κράτος, άντί τής μετωπικής

στρατηγικής τύπου διπλής έξουσίας. Ή έναλλακτική αύτή

λύση δέν είναι, δπως πιστεύουν πολλοί, ένας «άγώνας έντός»

τών κρατικών μηχανισμών, δηλαδή ένταγμένος στόν ύλικό τους

χώρο, άντί τού άγώνα «έξ άποστάσεως» έξω άπό τούς μηχανι

σμούς αύτούς. Πρίν άπ* δλα, διότι ένας άγώνας έξω καί σέ

άπόσταση άπό τούς κρατικούς μηχανισμούς, έντεύθεν ή έκεΐθεν

τών όρίων τοΰ φυσικού χώρου πού σχηματίζεται άπό τά θεσμικά

σύνολα, έξακολουθεΐ νά είναι πάντα, καί σέ δλες τίς περιπτώ

σεις, άναγκαΐος, καθώς άντανακλά τήν αύτονομία τοΰ άγώνα καί

τών όργανώσεων τών λαϊκών μαζών. Δέν μπαίνει ζήτημα είσχώ-

ρησης μόνο στούς κρατικούς θεσμούς (κοινοβούλιο, οίκονομικό

καί κοινωνικό συμβούλιο, συμβουλευτικά κέντρα, κτλ.), άλλά

χρησιμοποίησης άπλώς τών Ιδιαίτερων δυνατοτήτων τους γιά

τήν έπίτευξη τών στόχων. Κάτι άκόμα: οί λαϊκοί άγώνες όφεί

λουν πάντα νά έκδηλώνονται καί μέ τήν άνάπτυξη κινημάτων

καί τήν έξάπλωση όργάνων άμεσης δημοκρατίας στή βάση καί

αύτοδιαχειριστικών έστιών.

Πράγμα πού συνδέεται μέ τό ζήτημα τών μετασχηματισμών

τοΰ Κράτους άλλά καί —άς μήν τό ξεχνάμε— μέ τό θεμελιακό

ζήτημα τής κρατικής έξουσίας καί, γενικότερα, τής έξουσίας.

Τό ζήτημα: ποιός είναι στήν έξουσία καί γιά νά κάνει τί, δένμπορεΐ νά μείνει ξένο πρός τούς άγώνες γιά τήν αύτοδιαχείριση

ή τήν άμεση δημοκρατία. Ώ στόσο, αύτοί οί άγώνες καί αύτά τά

κινήματα δέν μποροΰν —προκειμένου νά συμβάλουν στήν άλλα

γή τών σχέσεων έξουσίας— νά τείνουν πρός μιά συγκέντρωση

σέ μιά δεύτερη έξουσία, χώρο πού ύποτίθεται δτι βρίσκεται

άπόλυτα έξω άπό τό Κράτος, άλλά στήν άλλαγή τοΰ συσχετι

σμού δυνάμεων πάνω στό ίδιο τό έδαφος τοΰ Κράτους. Αύτοί οί

άγώνες κι αύτά τά κινήματα, έφόσον είναι πολιτικού χαρακτήρα,έστω κι άν τοποθετούνται έξω άπό τόν φυσικό χώρο τοΰ

Κράτους, δέν είναι έκτός Κράτους: όπωσδήποτε είναι πάντα

τοποθετημένοι μέσα στό στρατηγικό του πεδίο. ' Εδώ έπομένως




βρίσκεται ή πραγματική έναλλακτική λύση καί δχι έκείνη, ή

άπλή, ένός «έσωτερικοΰ άγώνα» έναντι ένός «έξωτερικοΰ άγώ να». Σ ' έναν δημοκρατικό δρόμο πρός τόν σοσιαλισμό, οί δύο

αύτές μορφές άγώνα πρέπει νά συνδυάζονται. ' Η «ένσωμάτωση»

ή δχι στούς κρατικούς μηχανισμούς, ή ύπηρέτηση ή δχι τών

συμφερόντων τής έξουσίας, δέν άνάγεται στήν έκλογή άνάμεσα

σ 'ένα ν άγώνα έξωτερικό καί σ ’ έναν άγώνα έσωτερικό. Ή

ένσωμάτωση αύτή δέν είναι έξάλλου ή άναγκαία συνέπεια μιάς

στρατηγικής πού άποβλέπει σέ άλλαγές στόν χώρο τοΰ Κρά

τους, λές καί μπορούσε ποτέ ένας πολιτικός άγώνας νά τοποθε

τηθεί άπόλυτα έξω άπό τό Κράτος.

Αύτή ή στρατηγική γιά τό πάρσιμο τής έξουσίας παραπέμ

πει κατευθείαν στό ζήτημα τών μετασχηματισμών τοΰ Κράτους

σ ’ έναν δημοκρατικό δρόμο πρός τόν σοσιαλισμό. Μόνο μιά

συνάρθρωση τών δύο τρόπων ένέργειας, δηλαδή τοΰ μετασχη-

ματισμοΰ τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καί τής άνάπτυ-

ξης τών μορφών άμεσης δημοκρατίας στή βάση ή τοΰ κινήματος

γιά αύτοδιαχείριση, μπορεΐ ν ’ άποτρέψει τόν αύταρχικό κρατι-

σμό. Αύτή δμως ή συνάρθρωση θέτει νέα προβλήματα.

Στή στρατηγική τής διπλής έξουσίας, τή στρατηγική γιά τή

σκέτη άντικατάσταση τού κρατικού μηχανισμού μέ τόν μηχανι

σμό τών συμβουλίων, τό ζήτημα τής κατάληψης τής κρατικής

έξουσίας θεωρείται προκαταρκτικός δρος γιά τήν κατάλυση-ύπο-κατάστασή της. Στήν ούσία, δέν πρόκειται γιά μετασχηματισμό

τού κρατικού μηχανισμού: πρώτα καταλαμβάνεται ή κρατική

έξουσία καί, άφοΰ γίνει αύτό, άντικατασταίνεται μέ μιάν άλλη.

Τό ζήτημα δέν μπαίνει πιά έτσι: άν κατάληψη τής κρατικής

έξουσίας σημαίνει άλλαγή τοΰ συσχετισμού δυνάμεων μέσα στό

Κράτος, άν αύτό προϋποθέτει μιά μακρόχρονη πορεία, τότε

συνεπάγεται καί τό δτι ή κατάληψη τής κρατικής έξουσίας

συμπίπτει μ’ έναν μετασχηματισμό τών μηχανισμών της. Πράγμα πού σημαίνει κι έδώ δτι τό Κράτος κατέχει μιά δική του

ύλικότητα: μιά άλλαγή τοΰ συσχετισμού δυνάμεων μέσα στό

Κράτος δχι μόνο δέν άρκεϊ γιά νά μεταβάλει αύτή τήν ύλικό-




τητα, άλλά οϋτε καί ό συσχετισμός αύτός μπορεΐ νά παγιωθεΐ

μέσα στό Κράτος, παρά μόνο στό βαθμό πού ύπάρχει μετασχηματισμός τών μηχανισμών του. ’Εγκαταλείπω μιά στρατηγική

διπλής έξουσίας δέν σημαίνει δτι ξεφορτώνομαι τό ζήτημα τής

Ιδιαίτερης ύλικότητας τοΰ Κράτους ώς είδικοΰ μηχανισμοΰ,

άλλά δτι τό θέτω διαφορετικά.

Χρησιμοποίησα γιά τό ζήτημα τοΰτο, στό παρόν βιβλίο,

τόν δρο ριζικός μετασχηματισμός τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ σέ

μιά μετάβαση στόν δημοκρατικό σοσιαλισμό. Ό δρος αύτός

παραμένει βέβαια ένδεικτικός, νομίζω δμως δτι δηλώνει μιά

γενική κατεύθυνση σημειοθετημένη, τολμώ νά πώ, άπό δυό

άπαγορευμένα σημεία.

Τό πρώτο: ριζικός μετασχηματισμός τοΰ κρατικοΰ μηχανι

σμού σ ’ έναν δημοκρατικό δρόμο πρός τόν σοσιαλισμό σημαί

νει δτι δέν μπορεΐ νά γίνεται πιά λόγος γιά έκεΐνο πού όνομά-

στηκε άπό παλιά σπάσιμο ή καταστροφή αύτοΰ τοΰ μηχανισμοΰ.

Ό δρος σπάσιμο, πού ύπήρξε κι αύτός ένας δρος ένδεικτικός

στόν Μάρξ, κατέληξε ώστόσο νά δηλώσει Ιστορικά κάτι τό πολύ

συγκεκριμένο: τό ξερίζωμα άκριβώς κάθε μορφής άντιπροσω-

πευτικής δημοκρατίας καί τών λεγόμενων τυπικών έλευθεριών,

άποκλειστικά ύπέρ τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση καί τών

λεγόμενων πραγματικών έλευθεριών. Πρέπει νά πάρουμε θέση

πάνω σέ τοΰτο τό ζήτημα: άν δ δημοκρατικός δρόμος πρός τόν

σοσιαλισμό καί δ δημοκρατικός σοσιαλισμός σημαίνουν έπίσης

πλουραλισμό πολιτικό (κομμάτων) καί Ιδεολογικό, άναγνώρισητοΰ ρόλου τής καθολικής ψηφοφορίας, έπέκταση καί βάθεμα

δλων τών πολιτικών έλευθεριών, μαζί καί γιά τούς άντιπάλους

κτλ., τότε δέν μποροΰμε πιά νά χρησιμοποιούμε τόν δρο σπά

σιμο ή καταστροφή τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ, έκτός κι άν

παίζουμε μέ τίς λέξεις. Πρόκειται άσφαλώς, μέσα άπ ’ δλους

αύτούς τούς μετασχηματισμούς, γιά μιά δρισμένη μονιμότητα

καί συνέχεια τών θεσμών τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας:

συνέχεια μέ τήν έννοια δχι μιάς θλιβερής έπιβίωσης πού ύφι-στάμεθα έφόσον άδυνατοΰμε νά κάνουμε άλλιώς, άλλά ένός

άναγκαίου δρου τοΰ δημοκρατικού σοσιαλισμοΰ.

Τό δεύτερο άπαγορευμένο σημείο: δ δρος ριζικός μετασχη




ματισμός δηλώνει ταυτόχρονα τήν κατεύθυνση καί τά μέσα τών

άλλαγών τοΰ κρατικού μηχανισμού. Δέν μπορεΐ νά πρόκειταιοΰτε γιά δευτερεύουσες έπαναπροσαρμογές (σύμφωνα μ ’ ένα

άνακαινισμένο νεοφιλελευθερισμό τοΰ Κράτους δικαίου) οΰτε γιά

άλλαγές προερχόμενες κυρίως έκ τών άνω (σύμφωνα μ’ Εναν

παραδοσιακό σοσιαλδημοκρατισμό ή έναν φιλελευθεροποιημέ

νο σταλινισμό): δέν μπορεΐ νά πρόκειται γιά έναν κρατιστικό

μετασχηματισμό τοΰ κρατικού μηχανισμού. " Ενας μετασχημα

τισμός τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ πού κατευθύνεται πρός τόν μαρα

σμό τοΰ Κράτους δέν μπορεΐ παρά νά στηρίζεται σέ μιά δλο καί

μεγαλύτερη παρέμβαση τών λαϊκών μαζών στό Κράτος, διαμέ

σου βέβαια τών συνδικαλιστικών καί πολιτικών τους άντιπρο-

σωπειών, άλλά καί μέ τήν άνάπτυξη τών δικών τους πρωτοβου

λιών μέσα στό Ιδιο τό Κράτος. Πορεία κι έδώ κατά στάδια, άλλά

πού δέν μπορεΐ νά περιορίζεται σ ’ έναν άπλό έκδημοκρατισμό

τοΰ Κράτους. 'Οπωσδήποτε, αύτή είναι ή κατεύθυνση πού

πρέπει ν’ άκολουθήσουν οί άναγκαΐες μεταβολές τοΰ Κράτους,

είτε πρόκειται γιά τό κοινοβούλιο, είτε γιά τίς έλευθερίες, γιά

τόν ρόλο τών κομμάτων, τόν έκδημοκρατισμό τών ίδιων τών

συνδικαλιστικών καί πολιτικών μηχανισμών τής ’Αριστεράς ή

γιά τήν άποκέντρωση.

"Ολα τούτα πρέπει νά συνοδεύονται άπό τήν άνάπτυξη νέων

μορφών άμεσης δημοκρατίας στή βάση καί τή διασπορά αύτο-

διαχειριστικών δικτύων καί έστιών. "Ενας μετασχηματισμός τοΰκρατικοΰ μηχανισμοΰ καί μιά άνάπτυξη τής άντιπροσωπευτικής

δημοκρατίας δέν μπορούν μόνοι τους νά ξεφύγουν άπό τόν

κρατισμό. Υπάρχει δμως καί ή άλλη πλευρά τοΰ ζητήματος: ή

μονόπλευρη καί μονοσήμαντη μετατόπιση τοΰ κέντρου βάρους

πρός τό αύτοδιαχειριστικό κίνημα δέν είναι Ικανή, οΰτε αύτή, νά

άποτρέψει, άργά ή γρήγορα, τόν τεχνογραφειοκρατικό κρατι-

σμό καί τήν αύταρχική άρπαγή τής έξουσίας άπό τούς έμπειρο-

γνώμονες, πράγμα πού είναι δυνατό νά γίνει μέ δύο μορφές:Πρώτα πρώτα μέ τήν κεντρικοποίησή της σέ δεύτερη έξουσία

καί τή σκέτη ύποκατάστασή της στούς μηχανισμούς τής άντι-

προσωπευτικής δημοκρατίας. ’Αλλά καί μέ μιάν άλλη μορφή




πού έκθειάζεται σήμερα άπό άρκετούς: τό μόνο μέσο γιά ν ’ άπο-

τραπεΐ ό κρατισμός είναι τάχα νά τοποθετηθούμε έκτός Κράτους, νά παρατήσουμε τόν μετασχηματισμό τοΰ Κράτους, ν' ά-

φήσουμε βασικά τό Κράτος (αύτό τό ριζικό κι αΙώνιο κακό)

τέτοιο πού είναι καί, δίχως νά προχωρήσουμε ώς τή διπλή

έξουσία, νά τοΰ φράξουμε άπέξω τόν δρόμο μέ «άντι-εξουσίες»

αύτοδιαχειριστικές στή βάση, κοντολογίς νά βάλουμε σέ κα

ραντίνα τό Κράτος καί νά σταματήσουμε τή διάδοση τής

άσθένειας άπομονώνοντας τήν έστία της.

Αύτό διατυπώνεται σήμερα μέ πολλούς τρόπους: πρώτα

πρώτα στή νεοτεχνοκρατική γλώσσα, πού μιλάει γιά ένα Κράτος

διατηρητέο, λόγω τής συνθετότητας τών καθηκόντων μιάς «με

ταβιομηχανικής» κοινωνίας, καί διευθυνόμενο άπό άριστερούς

έμπειρογνώμονες, πού έλέγχεται άπλώς άπό τά δργανα τής

αύτοδιαχείρισης. Ό κάθε άριστερός τεχνοκράτης τό πολύ πολύ

θά έχει πλάι του έναν έπίτροπο τής άμεσης δημοκρατίας, πράγμα

πού δέν φαίνεται νά φοβίζει καί πολύ τούς διάφορους είδικούς

(βλέπε τό ξαφνικό πάθος τους γιά τήν αύτοδιαχείριση), διότι

ξέρουν καλά αύτοί τί έχουν νά κάνουν σέ τούτη τήν περίπτωση:

«άλλαι μέν αί βουλαί μαζών, άλλα δέ Κράτος κελεύει». Αύτό

διατυπώνεται καί στή νεοαναρχική γλώσσα: τή γλώσσα μιάς

έξουσίας σκορπισμένης, θρυμματισμένης, κονιορτοποιημένης

σ ’ ένα άπειρο πλήθος μικροεξουσιών έξωτερικών πρός τό Κρά

τος καί πού, μόνες αύτές, άξίζουν τάχα τό ένδιαφέρον μας, άν

θέλουμε νά άπαλλαγοΰμε άπό τόν κρατισμό (κλεφτοπόλεμοςκατά τοΰ Κράτους). Καί στίς δύο περιπτώσεις τό άποτέλεσμα

είναι τό ίδιο: άφήνουμε στή θέση του τό Κράτος-Λεβιάθαν,

παρατοΰμε τίς άναγκαίες μεταβολές τοΰ Κράτους δίχως τίς

όποιες τό κίνημα τής άμεσης δημοκρατίας στή βάση είναι

καταδικασμένο σέ άποτυχία. Κάτι περισσότερο: φτάνουμε ν’ ά-

ποκλείουμε τήν παρέμβαση τοΰ αύτοδιαχειριστικοΰ κινήματος

στίς ίδιες τίς μεταβολές τοΰ Κράτους καί νά περιορίζουμε τίς

δύο πορείες σ ’ έναν άπλό παραλληλισμό. Πώς νά καθορίσουμε,λογουχάρη, μιά όργανική σχέση άνάμεσα στίς έπιτροπές πολι

τών καί τίς έκλεγμένες μέ πανεθνική ψηφοφορία συνελεύσεις,

πού κι αύτ* μεταβάλλονται σέ συνάρτηση μέ τούτη τή σχέσ η;




Είναι κατάδηλο έπομένως: στήν πραγματικότητα, δέν μπαί

νει ζήτημα νά κάνουμε τή «σύνθεση» τών δύο παραδόσεων τοΰλαϊκού κινήματος, τής κρατιστικής καί τής αύτοδιαχειριστικής,

πού θά πρέπει τάχα νά τίς συγκολλήσουμε. Μπαίνει ζήτημα νά

τοποθετηθούμε σέ μιά σφαιρική προοπτική μαρασμού τού Κράτους,

προοπτική πού περιλαμβάνει δύο συναρθρωμένες διαδικασίες:

τόν μετασχηματισμό τοΰ Κράτους καί τήν άνάπτυξη τής άμεσης

δημοκρατίας στή βάση. ' Η άποσύνδεση αύτών τών δύο πορειών

είναι έκείνη πού προκάλεσε μιά διάσπαση ύπό τή μορφή τών δύο

παραδόσεων, διάσπαση πού τ ’ άποτελέσματά της μάς είναι

γνωστά.

*0 δρόμος αύτός, ό μόνος πού μπορεΐ νά όδηγήσει στόν

δημοκρατικό σοσιαλισμό, έχει τήν άνάποδή του: δύο κίνδυνοι

τόν παραμονεύουν.

Πρώτα πρώτα, ένας παλιός κίνδυνος, πολύ γνωστός, άλλά

πού έδώ παρουσιάζεται έντονος: ή άντίόραση τού άντιπάλου, στήν

προκείμενη περίπτωση τής άστικής τάξης. Ή κλασική στάση

τής στρατηγικής τής διπλής έξουσίας άπέναντι σέ τοΰτο τόν

κίνδυνο ήταν άκριβώς ύπέρ τής καταστροφής τοΰ κρατικοΰ

μηχανισμοΰ. Στάση πού, καί στήν περίπτωση αύτή, έξακολουθεΐ

μέ όρισμένη έννοια νά Ισχύει: δέν μποροΰμε ν’ άρκεστοΰμε σέ

δευτερεύουσες άλλαγές τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ· πρέπει νά

προχωρήσουμε σέ βαθύτερες ρήξεις. Ά λ λά δέν ίσχύει παρά μέόρισμένη μόνο έννοια: έφόσον δέν έχουμε νά κάνουμε μέ μιά

καταστροφή τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί τήν ύποκατάστασή

του άπό τή δεύτερη έξουσία, άλλά μέ τόν μετασχηματισμό του

στή διάρκεια μιάς μακρόχρονης πορείας, αύτό —έστω καί μόνο

ή άνάπτυξη καί ή έπέκταση τών έλευθεριών καί τής άντιπροσω-

πευτικής δημοκρατίας— προσφέρει μεγαλύτερες δυνατότητες

στόν άντίπαλο, είτε γιά νά μποϋκοτάρει ένα πείραμα δημοκρα

τικού σοσιαλισμοΰ, είτε γιά νά έπέμβει βίαια καί νά βάλει τέρμασ ’ αύτό. Ό δημοκρατικός δρόμος πρός τόν σοσιαλισμό δέν θά

είναι άσφαλώς ένα άπλό είρηνικό πέρασμα.

Ό κίνδυνος αύτός δέν μπορεΐ ν ’ άντιμετωπιστεΐ παρά μόνο




μέ τήν ύποστήριξη ένός πλατιού λαϊκού κινήματος. Ά ς τό

πούμε ξεκάθαρα: όπωσδήποτε, κι άντίθετα πρός τήν «άβαν-γκαρντίστικη» στρατηγική τής διπλής έξουσίας, ή πραγμάτωση

αύτού τού δρόμου καί τών στόχων πού συνεπάγεται, ή συνάρ

θρωση τών δύο πορειών πού άποβλέπει στήν άποτροπή τού

κρατισμού καί τοΰ σοσιαλδημοκρατικού άδιέξοδου, προϋποθέ

τουν τήν άποφασιστική καί συνεχή ύποστήριξη ένός μαζικού

κινήματος βασισμένου σέ πλατιές λαϊκές συμμαχίες. Ά ν αύτό

τό άναπεπταμένο καί ένεργητικό κίνημα (ή ένεργητική έπανά

σταση, έλεγε ό Γκράμσι, άντιπαραθέτοντάς την στήν παθητική

έπανάσταση) δέν υπάρχει, άν ή ’ Αριστερά δέν κατορθώσει νά τό

ξεσηκώσει, τίποτε δέν θά μπορέσει νά έμποδίσει τή σοσιαλδη-

μοκρατικςποίηση αύτοΰ τοΰ πειράματος: τά διάφορα προγράμ

ματα, δσο ριζοσπαστικά κι άν είναι, δέν άλλάζουν πολύ τό

πρόβλημα. Αύτό τό πλατύ λαϊκό κίνημα άποτελεΐ ένα έχέγγυο

έναντι τής άντίδρασης τοΰ άντιπάλου, έστω κι άν δέν είναι

άρκετό καί πρέπει νά συνδυάζεται πάντα μέ ριζικούς μετασχη

ματισμούς τοΰ Κράτους. Αύτό είναι τό διπλό δίδαγμα πού

μπορούμε ν’ άντλήσουμε άπό τή Χιλή: τό τέλος τοΰ πειράματος

τοΰ Άλλιέντε δέν όφείλεται μόνο στήν άπουσία αύτών τών

μετασχηματισμών, άλλά καί στό δτι ή έπέμβαση τής άστικής

τάξης, πού έντάσσεται σ ' αύτή τήν άπουσία, Εγινε δυνατή άπό

τή διάσπαση τών συμμαχιών άνάμεσα στίς λαϊκές τάξεις (έργα

τική τάξη-μικροαστική τάξη κυρίως), πράγμα πού είχε ήδη

σπάσει τόν ένθουσιασμό γιά τήν κυβέρνηση τής Λαϊκής ένό-τητας. Γιά νά μπορέσει ή Αριστερά νά ξεσηκώσει τοΰτο τό

πλατύ κίνημα όφείλει νά πάρει τά κατάλληλα μέτρα καί κυρίως

νά έπωμιστεΐ τά νέα λαϊκά αΐτήματα στά μέτωπα έκεΐνα πού

όνομάστηκαν κάποτε, έντελώς λαθεμένα, «δευτερεύοντα μέτω

πα» (άγώνες τών γυναικών, άγώνες γιά τό «περιβάλλον», κτλ.).

Τό δεύτερο ζήτημα άφορά τίς μορφές συνάρθρωσης τών δύο

διαδικασιών, τής διαδικασίας τών μετασχηματισμών τοΰ Κράτους καί τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, καί τής διαδικα

σίας τής άμεσης δημοκρατίας καί τοΰ αύτοδιαχειριστικοΰ κινή

ματος. Πρόβλημα νέο άπό τή στιγμή πού δέν μπαίνει ζήτημα




κατάργησης τής μιάς πρός όφελος τής άλλης, είτε μέ σκέτη

άποβολή τής μιάς άπό τίς δύο είτε μέ ένσωμάτωση τής μιάς στήνάλλη (λογουχάρη τών έστιών αύτοδιαχείρισης στούς θεσμούς

τής άντιπροσωπευτικής δημοκρατίας), πράγμα πού όδηγεΐ στό

ίδιο άποτέλεσμα. Πρόβλημα νέο έπομένως άπό τή στιγμή πού

δέν μπαίνει πιά ζήτημα σύμφυσης τών δύο διαδικασιών. Πώς

ν ' άποφύγουμε νά καταλήξουμε σ ’ έναν άπλό παραλληλισμό καί

σέ μιά άπλή συμπαράθεση τών δύο, στό νά έμποδίσουμε τήν

καθεμιά ν ’ άκολουθήσει μόνο τή δική της κίνηση; Σέ ποιους

τομείς, σχετικά μέ ποιές άποφάσεις, σέ ποιά στιγμή ή μιά θά

πρέπει νά έχει τήν πρωτοκαθεδρία έναντι τής άλλης (οί άντι-

προσωπευτικές συνελεύσεις ή τά κέντρα άμεσης δημοκρατίας,

τό κοινοβούλιο ή οί έργοστασιακές έπιτροπές, τά δημοτικά

συμβούλια ή οί έπιτροπές πολιτών, κτλ.); Μέ ποιά μορφή νά

προβλέπεται ή διευθέτηση τών ώς ένα όρισμένο σημείο άναπό-

φευκτων συγκρούσεών τους, δίχως νά όδηγούμαστε άργά άλλά

σταθερά πρός μιά κατάσταση, ένεργοΰ ή λανθάνουσας, διπλής

άκριβώς έξουσίας;

Κατάσταση διπλής έξουσίας πού θ’ άφορούσε, τούτη τή

φορά, δύο άριστερές έξουσίες (άριστερή κυβέρνηση καί λαϊκές

έξουσίες όργανωμένες σέ δεύτερη έξουσία). Τό ξέρουμε τώρα

καί τούτο καί είναι ένα άπό τά διδάγματα πού μπορούμε ν’ άν-

τλήσουμε άπό τήν περίπτωση τής Πορτογαλίας, τούτη τή φορά:

Μιά κατάσταση διπλής έξουσίας, άκόμα καί μεταξύ δύο άριστε-

ρών έξουσιών, δέν μοιάζει καθόλου μέ ένα παιχνίδι έξουσιών καίάντεξουσιών πού έξισορροπούνται άμοιβαΐα γιά τό καλό τοΰ

σοσιαλισμού καί τής δημοκρατίας. ' Η κατάσταση αύτή όδηγεΐ

γρήγορα σέ μιά άνοιχτή άντίθεση άνάμεσα στούς δύο, μέ

κίνδυνο έξοβελισμοΰ τοΰ ένός γιά χάρη τοΰ άλλου. Στή μιά

περίπτωση θά έχουμε τή σοσιαλδημοκρατικοποίηση (περίπτω

ση τής Πορτογαλίας), στήν άλλη (έξοβελισμός τής άντιπροσω-

πευτικής δημοκρατίας) δέν θά έχουμε τόν μαρασμό τού Κράτους

καί τόν θρίαμβο τής άμεσης δημοκρατίας, άλλά, άργά ή γρήγορα, μιά αύταρχική δικτατορία νέου τύπου. Καί στίς δύο περι

πτώσεις, τό Κράτος θά είναι έκεΐνο πού θά βγει τελικά κερδισμέ

νο. 'Εννοείται δμως δτι ύπάρχουν πολλές πιθανότητες, προτού



.178 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ. Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

άκόμα φτάσουμε σέ μιά τέτοια ένεργό ή λανθάνουσα κατάσταση

διπλής έξουσίας, νά συμβεΐ κάτι δλλο, άπό τό όποιο ή Πορτογαλία γλύτωσε παρά τρίχα: νά έξακολουθήσει νά συμμετέχει στά

πράγματα ή φασιστίζουσα καί βίαιη άντίδραση τής άστικής

τάξης, άφοΰ μποροΰμε νά τής έχουμε έμπιστοσύνη. Μιά άνοιχτή

άντίθεση άνάμεσα στίς δύο αύτές έξουσίες, ύστερα άπό μιά

πρώτη φάση πραγματικής παράλυσης τοΰ Κράτους, ύπάρχει

σοβαρός κίνδυνος νά λυθεί ύπέρ ένός τρίτου κατεργάρη, τής

άστικής τάξης, άνάλογα μέ τά σενάρια πού εΰκολα φαντάζεται

κανείς. Είπα τρίτο κατεργάρη άλλά είναι αύτονόητο δτι σ ’ δλες

τίς περιπτώσεις (φασιστίζουσας έπέμβασης, σοσιαλδημοκρατι-

κοποίησης ή αύταρχικής δικτατορίας τών έμπειρογνωμόνων

πάνω στά συντρίμμια τής άμεσης δημοκρατίας) ό κατεργάρης

αύτός είναι, τελικά, ό ίδιος πάντα: μέ τή μιά ή τήν άλλη μορφή,

ή άστική τάξη.

' Η λύση καί ή άπάντηση σ ’ δλα τοΰτα; Τά στοιχεία πού έχω

έκθέσει στό βιβλίο αύτό, οί πολυάριθμες έργασίες, έρευνες καί

συζητήσεις πού βρίσκονται σ ’ έξέλιξη λίγο πολύ παντοΰ στήν

Εύρώπη, οί έπιμέρους πειραματισμοί πού διεξάγονται τώρα

(περιφερειακοί, δημοτικοί, αύτοδιαχειριστικοί) δέν είναι μιά

λύση-συνταγή, διότι ή άπάντηση σέ τοΰτα τά ζητήματα δέν

υπάρχει άκόμη. Δέν υπάρχει ούτε ώς μοντέλο θεωρητικά έγγυη-

μένο σέ Ιερά κείμενα όποιωνδήποτε κλασικών. Καί ή Ιστορίαδέν μάς έχει δώσει ώς τώρα έπιτυχημένο πείραμα δημοκρατικού

δρόμου πρός τόν σοσιαλισμό: άπεναντίας μάς έδωσε άρνητικά

παραδείγματα πρός άποφυγήν καί σφάλματα γιά μελέτη, πράγμα

δχι άμελητέο. Ά σνη λώ ς, μπορεΐ κανείς ν ’ άντιτείνει, στό δνο-

μα φυσικά τοΰ pt.v.if ur'j (τοΰ ρεαλισμού τής δικτατορίας τοΰ

προλεταριάτου ή τοΰ ρεαλισμοΰ τ&ν άλλων, τών ύγιώς σκεπτο-

μένων νεοφιλελεύθερων) πώς άν αύτός ό δημοκρατικός σοσια

λισμός δέν υπήρξε άκόμη πουθενά είναι διότι είναι άνέφικτος. Ίσ ω ς: δέν έχουμε πιά τή χιλιαστική πίστη, τή βασισμένη σέ

μερικούς σιδερένιους νόμους μιάς άναπόφευκτης δημοκρατικής

καί σοσιαλιστικής έπανάστασης. "Ενα δμως είναι βέβαιο: ό




σοσιαλισμός θά είναι δημοκρατικός ή δέν θά είναι σοσιαλισμός.

'Επιπλέον, ή αίσιοδοξία μας γιά τόν δημοκρατικό δρόμο πρός

τόν σοσιαλισμό δέν θά πρέπει νά μάς κάνει νά τόν θεωρούμε σάν

μιά «βασιλική άτραπό», εύκολοδιάβατη καί δίχως κινδύνους.

Κίνδυνοι ύπάρχουν, άλλά κάπως μετατοπισμένοι: τελικά, οί

κίνδυνοι είναι νά πάρουμε τόν δρόμο πού όδηγεΐ στά στρατόπε

δα συγκέντρωσης καί στίς σφαγές καί νά είμαστε, έμεΐς, τά

διαλεχτά τους θύματα. Σ ’ αύτό θ’ άπαντήσω δτι, κίνδυνος γιά

κίνδυνος, είναι πάντως προτιμότερος παρά νά σφάζουμε τούς

άλλους γιά νά καταλήξουμε κι οί ίδιοι κάτω άπό τό λεπίδι

κάποιας ’Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας ή κάποιου Δικτάτορα τοΰ

προλεταριάτου.

Κίνδυνοι τοΰ δημοκρατικού σοσιαλισμού πού δέν θά μπο

ρούσαμε σίγουρα ν ’ άποφύγουμε παρά μόνο μ’ έναν τρόπο: νά

κάτσουμε φρόνιμα καί νά βαδίσουμε δίχως λοξοδρομήματα ύπό

τήν προστασία καί τήν έπιτήρηση τής προχωρημένης φιλελεύ

θερης δημοκρατίας. Αύτό δμως είναι μιά άλλη Ιστορία...



ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ TOY ΝΙΚΟΥ ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ TO

ΚΡΑΤΟΣ. Η ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

ΞΑΝΑΤΥΠΩΘΗΚΗ ΣΤΙΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΦΩΤΟΛΙΟ. ΚΩΛΕΤΤΗ 25-27. ΤΟΝ ΙΟΥΝΙΟ ΤΟΥ

1984 ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ. ΣΟΛΩΝΟΣ

84. ΤΗΛ. 3608180

kratos_e3ousia_sosialismos

Documents