تفسیر موضوعی المیزان کتاب اول: شناخت...

تفسیر تفسیر

المیزان المیزان موضوعیموضوعی-----------------------------------------------------------------

در 77ویرایش قرآن معارف از جیبی کتابالمیزان

اول کتاب

خدا شناختو

او خلق و امر

المیزان 2 موضوعی تفسیر : خدا شناخت اول کتاب

امین: مهدی سید تألیف : نظر) (1394تجدید


الرحمن الله بسمالرحیم

آن آغاز مىخواهند يا و مىكنند كه را عملى مردم، كه مىشود بسياروسيله اين به تا مىكنند، آغاز بزرگى يا و عزيزى نام با را خود عمل كنند،حداقل يا و بگيرد خود به احترامى و آبرويى نيز و شود اثر پر و مبارك

آن ياد به مىآيـد، ميـان بـه آن يـاد يا و عمل آن نام وقت هر كه شود باعث. بيـفتنـد نيـز عـزيز

را خود كالم خداىتعالى يافته، جريان نيز خداىتعالى كالم در معنا اينكالمش در كه چه آن تا كرده، آغاز است نام عزيزترين كه خود نام به

تا باشد ادبى نيز و باشد او نام با مرتبط و باشد داشته را او نشان هستو افعال و اعمال در تا بياموزد و كند مؤدب ادب آن به را خود بندگانرا وى نشان نموده، آغاز وى نام با را آن و رعايت را ادب اين گفتارهايشو باشد داشته را خدا اعمال صفات شده، خدايى عملش تا بزند، بدان

هالك و باطل نتيجه در و باشد او رضاى و خدا اعمال، آن از اصلى مقصوددر بطالن و هالك كه شده آغاز خدايى نام به چون نماند، ناتمام و ناقص و

ندارد راه و ... (1)او» ! مىكنم» آغاز خدا نام به منج- 1 ص 1الـميزان ،26.


فهرستمطالب : مولف مقدمه

8صفحه:

قرآن بخشاول : در خدا معرفیالهــــــى : اسمـــــاء اول 10فصـــل

اللــه بســـــــم

» اللــه » اســـــم و كلمــــه مفهـــــوم

رحيم و صفـاترحمن شمـول و اهميت

او معرفى در الهى صفات نقشاسامىو

اعظم اسم الهىو اسماء خصوصيت و عموميت

چيست؟ اعظـم اسـم

خلقـت در و قـــرآن در حسنـى اسمـــاء رمــز

حسنى اسماء مفهوم

الهــى تقسيــمبنــدىصفــات

حسنى اسمـاء تعداد

الهى صفات و اسماء در حد نفى

حسنى اسمــاء شنــاخــت راهالهى اسماء شناخت اختالفدراعلـــــى مثـــــل مفهــــــوم

حسنــــى اسمـــاء بــــه الهـــــى مــالكيــت

نعمتها انواع نزول در الهى اسماء انواع دخـالتالهى صفات و اسماء از منتخبى شمول معانىو

الهى : وجه دوم 33فصل

اللـــه وجـــــــــهالهى وجــه مفهــومخدا جانب از شده افاضه حقـايق و وجـه مفهـوم

طــــرفخــــدا در اشيــاء وجـــه و ملكــوت

ذر عالم و الهى وجه

الهى پيشگاه در انسان پيمان هنگـامه و ذر عالم


حقيقتموجودات ظهور و زمين و آسمانها ديگر روىانــس و جـــن فنــاى و الهــى وجــــه بقــاى مفهوم

خــدا رؤيــت مفهومالهى قرب مقام و بعد و قرب مفهومالهــى روزانــه كــار و روز مفهوم

الهى : نور 44فصلسوم

آن شمــول و چگــونگــىظهــور و خــدا نور مفهوم

الهى عمــومى نـورالهــى عمــومى نور شمول و مثالالهى خصوصى نورالهى خصوصى نور شمول و مثالقيـــامــت روز اشـــــراق و الهــى نـــور

الهـــى : علـــم چهـارم 49فصل

كتابمبين در ثبوتاشياء و علمالهى شمولالهــى علــم مـراتـب و كـرسىالهى علم قلمرو

الهى علم نفـوذالهــى احــاطـه

) توحيد : ) وحدانيت پنجم 53فصل

اخالق و فروع و اصول و معارف تمامى ريشه و قرآن مختص توحيداسالمىواحد ذات مفهومتـوحيــد در قــرآن تعليمـاتالله اال الاله مفهوم و واحد اله : واحد اله انسـان اله جهان، الهخــدا بــودن قهـــار و واحـدمشارق موجوداتو و زمين و آسمانها رب واحد، اله


معبــوديــت : 58فصـلششـم

خـداىسبحـان براى عبوديت اعتبارزمين در معبود و آسمانها در معبودخــدا برابر در موجودات ذاتـى تـذللخدا برابر در موجودات سجده مفهومچيســت؟ ســايـهها سجــده مفهــومروييــــدنــىها سجــــده مفهــــوم

موجودات كل تكوينى سجده عبادتومجــازى؟ يا است حقيقـى عالم موجودات تسبيحمــوجــودات زبـانى و ذاتــى تسبيح

دين تشريع و الهى تسبيـح استمــرارحمد و تسبيح حقيقت و زمين و آسمانها تسبيحالهى حمد مفهوم

خـالقيـت : و ربــوبيــت هفتم 70فصل

توحيد و اختــالفشـرك و ربالعـالميـن مفهـومالهـى ربــوبيــت ركــن ســهالهــى ربــوبيــت يگـانگى بر دليـل چنــد

الهــى خــالقيـت و ربــوبيتعالم و انسان براى الهى ربوبيت و خالقيت

مـالكيـت : هشتم 80فصل

الهـــى مــالكيــت مفهـــــومالهى مالكيت با ربوبيت رابطهالهـى تصــرف و مالكيت نوع

الهـى تسلـط و مالكيت كمـالاشياء تكـوينى خضـوع الهــىو مالكيــت

الهـــى مــــالكيـت شمـــولشرور دفع با الهى الوهيت و مالكيت ربوبيت، رابطه

واليــــت : نهـم 88فصل

امـام و واليــترســول و الهــى واليــت مفهــوم


آن اجـــرايــى قـــدرت و الهـى واليــت انحصــار

آن شمول و آثار و الهى واليتحق

خلق بخشدوم : و امر

ايجــاد : كلمــه و امــر اول 93فصل

الهــى امــــر مفهــومامـر و خلــق تفــاوتخلق بر امر بودن مقدمايجــاد كلمه مفهـوم و امر چگونگىايجـــــاد كلمـــه و امــر و قـــولالهـــــى امــر بـــودن تكــوينــىالهــــى امــــر بـــــودن واحــــدالهـــى امــر بـــــودن زمـــان بى

الهــى امــــر بــودن واسطــه بى

آن نزول چگـونگى و امــر تفصيـل و اجمـال مـراحـل

امر وحى و هفتگانه آسمانى قضاىزميـن و هفتگـانه آسمـانهاى بيـن امر نزولى حركتآنها برحسبوظايف مالئكه بين امر توزيع و تكثيرعالم امور تدبير در مالئكه مسئوليت و الهى امرقضا و امر اجــراى مــأمــور مــالئكه حــركتقـــدر شــب در آن تــدبيـر يا صــدور و امــر

الهـــى : امـر شمـول دوم 105فصل

خــدا به مستنــد وجــود و ايجـاد كلمــه امــرشـــــىء كـــل ملكــــــوت امر،حقيقــــتروح جنــــسو امر،آنــــى قيـــامـت و الهــــى امردگرگونى حفـظو بـراى الهى امراسبابظاهرى جـريان و الهى امرامامت و امر


قـول : و كلمـه 110فصلسوم

الهـى قــول و كلمــه كــالم، تفـاوتالهى غيرتكوينى قول و تكوينى قولآن تماميت و ايجاد كلماتتبديل قـابـل غيـر كلماتوجود اليتنــاهـى كلماتحـق وعـده و قضـا كلمــه تمـاميـت

خلــــق : چهــارم 115فصل

خلق مفهومموجود و ايجـاد رابطـه

آفرينش در تدريج و آنخلقت در تدريـج مفهومآن تدريجى جنبه و خلقت در تدريج و الگو و سابقه عدم

نــزول : و تقــديــر و خلــق پنجم 118فصل

نــــــزول و خلــــــقشهود و تقدير و خلق عالم به اشيـاء فـرودآنها هدايت و حركت تقدير و موجودات خلقخلقـــــت تســــويــهخلقـــــت تقـــــديــرخلقــت در نفىظلمخلقــت زيبـــايـى

حيـات : و هستـى 123فصـلششــم

آن اقسـام و هستىپــــست زنـــدگى

واقعـــى زنـــدگىخلقــت : گستــــره هفتـم 126فصل

آن گسترشدامنه خلقتو عموميتخلقــــت شمــــول در انســـــان

خلقت در واحد نظاموجـــود حقيقـت در پيــوستگـى و واحــد قــدرت


هــدفخلقـت : هشتـم 129فصل

آفرينش هدفدر اثباتوجودآفـرينــش هــدفدر و حــقخدا به غايى بازگشت و هدفاصلى اهداففرعىوسوىهدفخاصخلقتخود به مخلـوق حـركتهر

ديگر مخلــوق با تعــارضهــدفمخلــوقى عــدممرگ خلـفحيـاتو از هــدفنهــايى مقصــد بـه مــوجــودات دايمــى انتقــالموجودات فناى از هـدف و وجــود انتهــاى نقطــهرسـالت علت و خلقـت غــرضاز معـاد،انســــان آفـرينشو اهــدافمختلــف » آفرينشجهان» هـدف بـرتـرين انسـانعبـادت حقيقــت نهــايـىخلقـت، هـدف

خلقت : اوليه ماده نهم 141فصل

اوليه خلقـت در آب مفهــومآسمــــان اوليـــه مــــادهزمين و آسمانها خلق اوليه ماده و زمـانآفـرينشجـانداران اوليه مـاده وحــدت

خلقت : قانون دهم 144فصل

آن در ثابت قانون و جهـان عمـومى نظـامعالم اجزاى در تأثر و تأثير و عليت قانون

الهــى مشيت بـا عليـت قـانـون ارتبــاطتـامـه عليـت قــانــون


ـمـــؤـلـــف ـمـقـــدـمـــه


كـــريــم لقـرآن ـه ـ اســت» ان قـــــــــرآنـى اينكــريـــــــــــم! «

مكنـــــون كتــاب كتــــــــابـــــــى» فـى درمكنـــــــــــــــــــــــون! «

اال ــه يمس ـــرونال فهـم» المطه و پــاكــان دست جز كه» ! نرسد بدان خاصان

(79ـ 77) واقعه/

» معارفقرآن » فرهنگ يا مرجع كتاب يك منزله به كتاب ايناست

» موضوع، » حسب بر تلخيـصو و انتخـاب الميزان تفسير از كه. است طبقهبندىشده

» « كريم قرآن موضوعات از کلی بندی طبقه یک دردرالمیزان موضوع، 77قريب تفسیر چند یا يك هر که شد انتخاب عنوان

. به خود داخل در كتاب هر شد گرفته نظر در كتاب يك تهيه براى عنوانی . سرفصلهايى به نيز هرفصل گرديد تقسيم فرعى عنوان يا فصل چندين

. تفسيـر متن از قرآنى مفاهيم و آيات سرفصلها، اين در شد تقسيمدرج و طبقهبندى منطقى روال به تلخيص، از پس و انتخــاب الميــزان

مطالب اين مطالعه با ما محقق و جوان خواننده كه طورى به گرديد،. گردد عظيم قرآن معارف و آيات شگفتانگيز جهان وارد كوتاه

همین به مربوط گفتارهای هم مجلدات این از تعدادیالله رضوان طباطبائی عالمه که است تحقیقاتی همچنین و موضوعات

. است آورده عمل به کریم قرآن های سوره و آیات اهداف درباره علیهاز خالصه منتخبی مجلد .21آخرین است قبلی جلد

خوانندگان سلیقه اساس بر مجلدات این شد گرفته نظر در . این تعداد وزیری قطع در شود آماده مختلف های قطع و ها شکل در

به . 22مجلدات اصلی، کتاب هر از بخش چند نیز جیبی قطع در رسیدبه نتیجه در و شد گرفته نظر در کتاب یک . 77عنوان رسید جلد

از یکی حاضر از 77کتاب احتراز برای که است جیبی جلدتکرار آن در اصلی، کتاب در موجود عناوین فهرست و ها مقدمه تکرار،

. است نشده

کتاب و... این تألیف برای تعالی حق جانب از که توفیقاتی همهمقدس و پاک روح که است راهی توشه و ثواب شده، داده خود بنده به

کرده پخش جهان سراسر در اسالم امت به بزرگوار طباطبائی عالمه! باد. شاد مان همه دل صمیم از ای فاتحه با روحش است


... نیز به و روحش سالها این آخر در که مهربانم همسر ... سائل بود من متحمل راه یار طوالنی های سال رفت، خدا مهمانی

! است یاسین و فاتحه ) امین ) حبیبی مهدی سید

بخشاول

قرآن در خدا معرفی


اول فصل

الهـى اسمـاءـاـلـلـه ـبـسـم

» . حيـم» الر حمـن الر الله (1) بـسـم فاتحه / آن آغاز مىخواهند يا و مىكنند كه را عملى مردم، كه مىشود بسيار

وسيله اين به تا مىكنند، آغاز بزرگى يا و عزيزى نام با را خود عمل كنند،حداقل يا و بگيرد خود به احترامى و آبرويى نيز و شود اثر پر و مبارك

آن ياد به مىآيـد، ميـان بـه آن يـاد يا و عمل آن نام وقت هر كه شود باعث. بيـفتنـد نيـز عـزيز

را خود كالم خداىتعالى يافته، جريان نيز خداىتعالى كالم در معنا اينكالمش در كه چه آن تا كرده، آغاز است نام عزيزترين كه خود نام به

تا باشد ادبى نيز و باشد او نام با مرتبط و باشد داشته را او مارك هستو افعال و اعمال در تا بياموزد و كند مؤدب ادب آن به را خود بندگان

مارك نموده، آغاز وى نام با را آن نموده، رعايت را ادب اين گفتارهايشصفات شده، خدايى عملش تا بزند، بدان را داشته اعمال وى را خدا

باطل نتيجه در و باشد او رضاى و خدا اعمال، آن از اصلى مقصود و باشدو هالك كه شده آغاز خدايى نام به چون نماند، ناتمام و ناقص و هالك و

. ندارد راه او در بطالن ) ( ) است، ) بسمالله اول در كه باء حرف بگوييم مىتوانيم جا همين از

ذكر ما كه معنايى اين با ابتداء معناى است، آن براى كه معناهايى ميان از: اينمىشود جمله معناى درنتيجه است، مناسبتر كرديم

« ! مىكنم آغاز خدا نام به (1) «من

ج- 1 ص 1الـميزان ،26 .

» ـاـلـلـه » ـاـسـم ـو ـكـلـمـه ـمـفـهـوـم

» . حيـم» الر حمـن الر الله (1) بـسـم فاتحه / ) ( ) كثرت ) در دومى همزه كه بوده، اله ال آن اصل ، الله جالله لفظ

) ( ) از ) اله كلمه اگر و است درآمده الله صورت به و شده حذف استعمال . ) ( اله خداىرحمنرا اگر و است پرستش معناى به كه باشد، أله ماده


بشر عقول كه است آن خاطر به يا و است معبود و مألوه چون گفتهاند، ( . از كه است صورتى در اين است سرگردان و حيران او شناسايى در

). ) كلمه ) ظاهرا و است سرگردانى و تحير معناى به كه باشد، ه وله ماده ) ( ) نزول) از قبل وگرنه شده، خدا خاص اسم علم استعمال غلبه اثر در اله

را آن نـيــز جـاهليــت عـرب بــود، دايـــر زبـانهـا سر بر كلمه اين قرآنمىشنــاختنــد.

) اسم ) و علم الله كلمه كه اين بر مىكند داللت كه ادلهاى جمله ازهمه و حسنايش اسماء تمامى به خداىتعالى كه است اين خداست، خاص

با ولى مىشود، توصيف شده، گرفته و انتزاع اسماء اين از كه افعالى. ) نمىشود ) توصيف الله كلمه

است، موجودات تمامى اله كه خداىسبحان وجود كه جايى آن ازچه به كه مىفهماند و مىكند هدايت صفاتش سوى به را خلق خودش

) ( طور به الله كلمه كه گفت مىتوان لذا است، متصف كمالى اوصافلفظ بگوييم است صحيح و دارد او كمالى صفات همه بر داللت التزام

) ( تمامى دارنده كه الوجودى واجب ذات براى است اسم الله جالله ) بيش ) الله كلمه خود بگذريم، تحليل اين از اگر وگرنه است، كمال صفات

از غير و ندارد داللت ديگرى چيز هيچ بر است، خداىتعالى نام كه اين از ) نرفته ) كـار به آن در ديـگرى عنايت هيـچ است، ه ال مـاده در كه عنايت

(1)است.

ج- 1 ص 1الميـــــــــزان ،31 .

ـرـحـيـم ـو ـرـحـمـن ـصـفـاـت ـشـمـــوـل ـو ـاـهـمـيـت

» . حيـم» الر حمـن الر الله (1) بـسـم فاتحه / اشتقاق رحمت ماده از كه صفتند دو رحيم، و رحمن وصف دو

جهت. همين به و است كثيرالرحمه خداى معنايش خداىرحمن يافتهاندكه كثيرى رحمت بر كند داللت كه است اين رحمت كلمه با مناسب

. خداىرحيم مىشود كافر و مؤمن از انسانها و موجودات عموم حال شاملجهت همين به و است دائمالرحمه خداى معناى كه به است آن مناسبتر

) كه) رحمتى كند، داللت او باقى و ثابت رحمت و دايمى نعمت بر رحيمو است فناناپذير كه مىكند افاضه عالمى در و مىكند افاضه مؤمنين به تنها

. است آخـرت عـالم (1)آن

ج- 1 ص 1الـميـزان ،32 .

ـاـو ـمـعـرـفـى ـدـر ـاـلـهـى ـصـفـاـت ـو ـاـسـاـمـى ـنـقـش


» ! بـها» فادعوه الـحسنى االسـمآء لله (180)و اعراف /

گفت بايد لذا ندارند، آن انكشاف و معنى بر داللت جز كارى الفاظرا حقيقت آن اسم و صفت لفظ كه است چيزى آن اسم و صفت حقيقت

. مىكند كشفبه متفطن راه اين از داريم، اسماء سوى به كه فطرى سلوك در ماآن مشاهده از و مىكنيم مشاهده كون عالم در را كماالتى كه مىشويم آن

. ديدن از است كمال صفات آن به مسماى نيز خداوند كه مىكنيم يقينبه متصف و آنها از منزه خداىتعالى كه مىكنيم يقين حاجت و نقص صفاتكه است كمال صفـات آن داشتن با او و است كمال صفات از آنها مقابل

. بـرمـىآورد را مـا حـوايـج و مـا نقـصهـاىذات با اشياء در موجود خصوصيات و خلقت جهان ارتباط وسيلهميان واسطه صفات يعنى اوست، كريمه صفات همانا پروردگار متعال

. به و كرده خود مقهور را ما خود قهر به او اوست مصنوعات ميان و ذاتنهايت ما براى خود نهايتى بى به و ساخته محدود را ما خود نامحدودى

و ساخته ذليلمان عزتش به و كرده افتاده را ما خود رفعت به و داده قرارنـحوى هر به ملكش به و مىكند حكم ما در بخواهد كه چه هر به ملكش به

. مىكند تصرف ما در بـخواهد كه : نمىگويد نمايد مسألت را بىنيازى خداىتعالى از مىخواهد كه »كسى

»! كن نياز بى مرا كشنده، خداى اى مذل، خداى به اى را او بلكهقادر اسماء و عزيز و . غنى اين هم كريم قرآن مىخواند آن امثال و

از اسمى آن به را آيات همواره كريم قرآن است، نموده تصديق را روشهمچنين و است آيه آن مضمون با مناسب كه مىكند ختم خدا اسماء

اسم دو يا اسم يك ذكر با آيه آن آخر در مىكند بيان آيات در كه را حقايقى. مىكند تعليل را حقايق آن مورد اقتضاى حسب به

به منسوب و رسيده ما به كه آسمانى كتابهاى ميان در كريم قرآنخود مقاصد بيان در را خداى اسماء كه است كتابى تنها است وحى

. مىآمـوزد مـا بـه را اسماء به علم و مىكند استعمالبه ما انتساب و اوست اسماء واسطه به خداىتعالى به ما انتساب

خود عالم اقطار در او اسماء از كه است آثارى واسطه به او اسماء . است منتشر گيتى پهناى در كه جالل و جمال آثار آرى مىكنيم مشاهده

: قبيل از او جمال و جالل بر دال اسماء به را ما كه است وسيلهاى تنهااسماء اين و نموده هدايت آن امثال و كبير عظيم، عزيز، قادر، عالم، حى،

او به خود استقالل در عالم اجزاى قاطبه كه متعالى ذات سوى به را ما. مـىكند راهـنمايى است (1)متكى

ج- 1 ص 16الـميـــــزان ،266 .


ـاـلـهـى ـاـسـمـاـء ـخـصـوـصـيـت ـو ـعـمـوـمـيـتـاـعـظـم ـاـسـم ـو


به هست اسماء ميان در كه خصوصيتى و عموميت و ضيق و سعه. هست ما عالم در اسماء آن از موجود آثار ميان در كه است ترتيبى آن

كه است حقايقى بودن خاص و عام ناحيه از آثار بودن خاص و عام اينبا حقايق آن كه را نسبتهايى كيفيت و مىكند آن از كشف نامبرده آثار

. مىكند كشف مفاهيم ميان نسبتهاى دارند حسنى يكديگر اسماء براىخاصى اسم چند يا يك به مىشود منتهى پايين از كه عريض است عرضى

. به مىكند شروع باال طرف از و نيست خاصى اسم ديگر آن پايين در كهآن از است ديگرى اسم اسمى هر باالى طريق بدين و عموميت و وسعتكه خداىتعالى اسماء بزرگترين به شود منتهى كه آن تا عمومىتر و وسيعتردر همگى مختلف حقايق و است شامل را اسماء حقايق تمامى تنهايى به

اعـظـم اسـم را آن غـالبا كـه است اسمى آن و دارد قرار آن تحتمىنـامـيم.

نازل بركات و وسيعتر عالم در آثارش باشد عمومىتر قدر هر اسماسماء از همه آثار گفتيم كه اين براى است، تمام و بزرگتر ناحيهاش از

مقابلش در بعينه هست اسماء در كه خصوصيتى و عموميت پس است،كه بود خـواهد اسمى آن اعظم اسم اين بر بنا دارد وجود آثارش در

. گردد برابرشخـاضع در امرى هر و شود آن به منتهى آثـار (1)تمامى

ج- 1 ص 16الميــزان ،268 .

ـاـعـظـــم ـچـــيـسـتـ؟ـاـســـم


از لفظى است اسمى اعظم اسم كه شده شايع مردم ميان دردر و مىشود مستجاب دعا بخوانند آن به را خدا اگر كه خداىتعالى اسماءبه خدا حسناى اسماء ميان در چون و نمىماند باز تأثير از مقصدى هيچ

) ( نديدند اثرى چنين هم الله جالله اسم در و نيافته دست اسمى چنينآن كس هر كه است حروفى از مركب اعظم اسم كه اين به شدند معتقد

همه بيابد دست آن به كسى اگر و نمىداند را آن تركيب نحوه و حروف . فرمانشدرمىآيند به و گشته برابرشخـاضع در موجودات

را سخنان اين همه آن خواص و معلول و علت از حقيقى بحث لكنوجود ضعف و قوت و اشياء وجود مدار داير حقيقى تأثير زيرا مىكند، رفع

خصوص نظر از لفظى اسم صرف و است متأثر و مؤثر بين سنخيت آنها


. نـيست شـنيدنى صـوتهـاى از مـجمـوعـهاى جز چيزى آن لفظچند هر او اعظم اسم مخصوصا و الهى اسماء

نزول براى وسائطى و اسباب و بوده عالم در مؤثربوده مشهود عالم اين در خداىتعالى ذات از فيضاست، حقايقشان خاطر به تأثيرشان اين لكن باشند،معنى فالن بر داللت لغت فالن در كه الفاظشان به نه

ذهن دارد در و شده فهميده الفاظ از كه معانىشان به نه همچنين وپديد كه تعالى خداى كه است اين تأثير اين معناى بلكه مىشود، تصور

مناسب كه كريمهاش صفات از يكى به را چيزى هر است چيزى هر آرندهخشك لفظ كه اين نه مىكند، ايجاد است، اسمى قالب در و است چيز آنمتعال ذات غير ديگرى حقيقت يا و آن از مفهوم معناى يا و اسم خالى و

. باشد داشته تأثيرى چنين خدااجابت را كننده دعا دعاى كه داده وعده خداىتعالى هست كه چيزى

بر موقوف است، جدى و حقيقى طلب و دعا بر موقوف اجابت اين و كند . از دست كه كسى ديگرى از نه شود خدا خود از درخواست كه است اين

پروردگارش به حوايجش از حاجتى در و برداشته اسباب و وسايل تمامىحاجتش با مناسب كه شده اسمى به متصل حقيقت در شود، متصلمستجاب او دعاى و كرده تأثير حقيقتش به نيز اسم آن نتيجه در است،

و. خصوصيت جهت همين به و اسم به دعاى حقيقت است اين مىشودتمسك آن به حاجتمند كه است اسمى آن حال حسب به تأثير عموميت

به و رام اشياء تمامى باشد اعظم اسم اسم اين اگر پس است، جستهجا همه و مطلق طور به دعاكننده دعاى و شده آن حقيقت فرمان

. و وسايل معانى و الفاظ كه است باب اين از دعا تأثير مىشود مستجاب. مىكننــد حفــظ نحــوى بــه را حقــايــق كه هستنـد (1)اسبــابى

ج- 1 ص 16الـميـزان ،269 .

ـخـلـقـت ـدـر ـو ـقـرـآـن ـدـر ـحـسـنـى ـاـسـمـاـء ـرـمـز


موجودات اعيان ظهور براى واسطههايى پروردگار حسناى اسماءكه اين در نيست شبهه هيچ زيرا هستند، آنها در بىشمار حوادث حدوث و

= خالق كه آفريده جهت اين از ـ مثال منباب ـ را مخلوقات خداىتعالى = و است شديدالبطش و منتقم كه اين جهت از نه بوده، مبدء و جواد

كـه جـهـت ايـن از نه بوده رزاق كه جهت اين از داده روزى همچنين . است مانـع و قـابـض


از علتى شده بيان قرآنى آيات متون در كه معارفى از يك هر ذيل . كه مىشود ظاهر جا همين از است آن با مناسب كه شده ذكر الله اسماء

عالم موجودات و آنها بين كه روابطى علم و اسماء علم از ما از يكى اگربهرهاى دارد آنها مؤلفات و اسماء آن مفردات كه آتى اقتضاء و است

خواهد در مىشود و شده جارى آنچه و خلقت نظام از سر باشد داشتهپس يكى كه جزئياتى بر كه كرد خواهد پيدا اطالع كليهاى قوانين به و آورد

. مىگردد منطبق مىشوند واقع ديگرى ازقوانين مىشود استفاده آن ظواهر از كه طورى به هم شريف قرآن

خداىتعالى كه شقاوت و سعادت و معاد و مبدأ درباره بسيارى عمومىقرار مخاطب جمله اين به را رسولالله گاه آن و نموده بيان داده ترتيب

: است داده»! شىء» لكل تبيانا الكتاب عليك لنا نز و

باشد» بيـان تا را كتـاب اين تـو بـر فـرستـاديم فــرو و»! حقايق همه ( 89)براى (1)نحل /

ج- 1 ص 12الميـزان ،102 .


ـحـــسـنـى ـاـسـمـاـء ـمـــفـهـوـم


او» پس است اسماء بهترين كه اسمايى تمامى خداست براى »! نماييد سويشتوجه به آنهـا با و كنيد عبادت را

وصف به خدا اسماء « توصيف كه حسنى» اين بر مىكند داللتباشد، بوده وصفى معناى آنها در كه است اسمايى اسماء، اين به مراد

اسمايى چنين اگر ندارد، داللت خداىتعالى ذات بر جز كه اسمايى آن مانندمعناى داراى اسم هر نه هم آن باشد، داشته وجود خدا اسماء ميان در

باز باشد، داشته هم حسنى وصفىاش معناى در كه اسمى بلكه وصفى،بلكه باشد، خوابيده كمال و وصفىاشحسن معناى در كه اسمى هر نه هم

غير به شود اعتبار خداىتعالى ذات با وصفىاشوقتى معناى كه اسمايى آنهستند اسمايى از چند هر عفيف و شجاع اين بر بنا باشد، هم احسن خود

خوابيده حسن آنها وصفى معناى در چند هر و وصفىاند معناى داراى كهخصوصيت يك از كه اين براى نيستند خدا قدس ساحت به اليق لكن

. مىدهند خبر جسمانىكه است اين باشد اسماء بهترين خدا اسماء از اسمى كه اين الزمه

عدم يا و نقص با مخلوط كه كمالى هم آن كند، داللت كمالى معناى يك برو نقـصى مـعناى آن از كـمالى مـعناى تفكيك هست هم اگر و نباشد

. بـاشـد مـمكن عـدمى» ! حسنى» اسماء خداست براى كه تنها اسمى هر

. نيست شريك خدا با آن در احدى و بوده خدا براى باشد وجود در احسنو فقط معانى اين حقيقت كه است اين معنايش آنها بودن خدا براى تنها

هـمان به مگر ندارد، شركت خدا با آنها در كسى و خداست براى فقط. كند خود مشيت و اراده به تمليك او كه (1)مقدارى

ج- 1 ص 16الـميزان ،250 .

ـاـلـهـى ـصـفـاـت ـتـقـسـيـمـبـنـدـى



مىكند، افاده را ثبوتى معناى كه است صفاتى خدا صفات از بعضىو كمالند معناى بر مشتمل كه هستند صفاتى اينها و حيات و علم قبيل از

سبوح مانند مىكند، افاده را سلبى معناى كه است صفاتى آن ديگر بعضى


اين از پس مىسازد، نقايص از منزه را خداى كه صفاتى ساير و قدوس و : يكى و ثبــوتيــه يكى كرد تقسيم دسته دو به را خدا صفات مىتوان نظر

سلبيــه. زايد نه است او ذات عين كه است صفاتى آن خدا صفات از پارهاى

و ذاتىاند صفات اينها و ذات به علم و قدرت و حيات مانند آن براز قبل ذات كه است اين به محتاج تحققشان هستندكه صفاتى پارهاىديگر

صفـات كه بودن رازق و خالق مانند شود، فرض محقق صفات آن تحقق. فعلند مقام از منتزع و ذات بر زايد صفـات گـونه اين و هستنـد فعلـىخدا فعلى اسماء و صفات ساير و مغفرت و رحمت و خلق همچنين

كه اين بدون مىشود ناميده اسماء آن به خدا و مىشود اطالق خدا بر كهساير و قدرت و حيات به كه چنان باشد، متلبس آنها معانى به خداوندمىبود آنها به متلبس حقيقة خداوند اگر چه مىشود، متصف ذاتى صفات

اين از پس ذات، از خارج نه باشند خدا ذاتى صفات صفات، آن مىبايستى : و ذاتيه صفات يكى كرد تقسيم دسته دو به را خدا صفات مىتوان هم نظر

. فعليـه صفـات ديـگرىو نفسيت به تقسيم هست، خدا صفات در كه ديگرى تقسيم

ندارد ذات از خارج به اضافهاى هيچ معنايش كه صفتى آن است، اضافتدارد خارج به اضافه كه صفتى آن و حيات مانند است نفسى صفات

از بعضى زيرا است، قسم دو هم دوم قسم اين و است اضافى صفتصفات را آنها دارند اضافه خارج به و هستند نفسى صفات گونه اين

و خالقيت مانند اضافىاند صرفا ديگر بعضى و مىناميم اضافه ذات نفسى. مـىگـذاريــم نــام محــض اضـــافـى صفـــات را آن امثــال كه (1)رازقيت

ج- 1 ص 16المـيــزان ،265 .

ـحـسـنـــى ـاـسـمـــاـء ـتـعـــدـاـد



و حسنى اسماء عدد بر كند داللت كه دليلى قرآن كريمه آيات در . معنا جهت از كه باشد عالم در اسمى هر نيست سازد محدود را آن

اسماء نمىتوان پس است، خدا آن از اسم آن باشد بوده اسماء احسن. كرد محدود معينى عدد به و شمرده را حسنى

اسـم هـفت و بيست و صـد آمـده قـرآن خـود در كـه مـقـدارى آناسـت:


- اعلم، اكرم، اعلى، آخر، اول، احد، اله، الفاحسنالخالقين، احكمالحاكمين، ارحمالراحمين،

. ابقى اقرب، اهلالمغفرة، اهلالتقوى،. بصير - بر، بديع، باطن، بارى، ب

. تـــــــواب - ت. جامع - جبار، ج

حسيــب، - حـميــد، حــق، حــى، حـليـــم، حـكيـــم، ح. حفـــى حفيــظ،

- خيرالماكرين، خير، خالق، خالق، خبير، خخير الحاكمين، خير خيرالفاصلين، خيرالرازقين،

خيرالراحمين، خيرالوارثين، الغافرين، خير الفاتحين،خيرالمنزلين.

- العظيم، ذوالفضل ذوانتقام، ذوالطول، ذوالعرش، ذ . ذوالمعارج االكرام، و ذوالجالل ذوالقوة، ذوالرحمة،

- رزاق، رفيعالدرجات، رب، رئوف، رحيم، رحمن، ررقيب.

- سريـعالـحساب، سـالم، سـميـع، سسـريـعالـعـقـاب.

- شديـدالعقاب، شكور، شـاكر، شـهيد، ششديدالمـحال.. صـــــمـد - ص

. ظـــاهــــر - ظ - عظيـم، علــى، عفــو، عــزيــز، عليــم، ع

. الشهـادة و الغيـب عـالـم عـالمالغيـوب، - غــافـــرالـذنـب، غـالـب، غـفــــور، غــنـى، غ

غـفـــار. - فــاطــر، النوى، و الحـب فالق االصباح، فـالق ف

فتــاح. - قادر، قريب، قهار، قاهر، قيوم، قدوس، قوى، ق

قابلالتوب، قدير،


. كـسبت بـما نـفس كـل عـلى القائـم. كــافـى - كــريـم، كـبـيـر، ك

. لـــطـيــف - ل - مجيب، مجيد، مصور، متكبر، مهيمن، مؤمن، ملك، ممتين، مجبى، متعال، مصيب، محيط، مولى، مبين،

. مالكالملك مبدى، مستعان، مقتدر،. نور - نصير، ن

. ودود - وكـيل، واسع، والـى، ولى، واحـد، وهـاب، و. هـــــــادى - ه

به ديگران و داراست اصالت نحو به خداىتعالى را اسماء اين معانىچيزى ديگران و خداست اسماء اين حقيقى مالك پس هستند، دارا او تبع

باشد كرده تمليك ايشان به خداوند كه را آنچه مگر نيستند مالك را آن ازنــرفتـه بيــــرون ملكــش از و است مالك باز هم تمليك از بعد كه

اســـت. خــداىتعالى اسمــاء بــودن تــوقيقــى بر دليلــى هيــچ قــرآن در

. هســت آن عــدم بــر دليـــل بلكه (1)نبوده


ـاـلـهـى ـصـفـاـت ـو ـاـسـمـاـء ـدـر ـحـد ـنـفـى



از مىكنيم مشاهده عالم اجزاى در كه را حاجتى و نقص جهات ما . اثبات او براى كمال صفات و فقر و مرگ مانند مىنماييم، نفى خداىتعالى . وجود دار در صفات اين آن امثال و علم قدرت، حيات، قبيل از مىكنيم

از را حاجت نقصو جهات اين ما و است حاجت نقصو از جهاتى با مالزم . حوايج نقايصو تمامى شد بنا وقتى ديگر طرف از مىكنيم نفى خداىتعالىاست، نقايص از هم حد داشتن كه اين به برمىخوريم كنيم سلب او از رامحدود را خود خودش مسلم طور به بود محدود كه چيزى كه، اين براى

حد برايش كه بوده آن بر مسلط و آن از بزرگتر ديگرى موجود و نكردهو مىكنيم نفى خداىسبحان از را نهايت و حد انحاء همه لذا كرده، تعيين

محدود: حدى هيچ به صفاتش در همچنين و ذاتش در خداىتعالى مىگوييمو است قاهر چيزى هر بر وحدت آن كه داراست را وحدتى او پس نيست،


. دارد هم آن به احاطه است قاهر چونكه اين به مىكنيم حكم و رفته پيش ديگرى قدم كه جاست اين

عين صفاتش از يك هر همچنين و اوست ذات عين خداىتعالى صفاتمفهوم - حسب به مگر نيست آنها ميان تمايزى هيچ و اوست ديگر صفت

باشد - قدرتش غير مثال او علم اگر مىكنيم فكر كه اين براى كلمه معناىاين آدميان ما در كه طور همان باشد، بوده ذاتش غير قدرتش و علم و

ديگــر آن و كند تحديد را ديگرى آن يك هر صفاتش بايستى است، طورميـــان به تنــاهـى و انتهـا و حـد پـاى بـاز پس شـود، آن بـه منتهـى

مىآيــد. جهات از جهتـى هيـچ از كه او احديت صفـت معنـاى است هميـن و

. نمـىگـــردد متكثــــر ذهــن در نـه و خــارج در نــه و نمىشود (1)منقسم

ج- 1 ص 16الميـــزان ،263 .

ـحـسـنـى ـاـسـمـاـء ـشـنـاـخـت ـرـاـه



در را آن و مىكند مشاهده را آن انسان كه است چيزى اولين احتياجهمچنين و اوست اعمال و قوا و او به مرتبط كه چيزى هر در و خود ذات

حكــم ادراك اوليــن هميــن در و مىبينــد خود از برون جهان سراسر درچيـزى هـر وجـود و بـرمـىآورد را او حوايج كه ذاتى وجود بــه مىكنــد

. است خداىسبحان ذات آن و مىشود او بـه منتهـىلوازم از مىگردد منتهى او به چيزى هر امر كه ذاتى به اعتقاد

. در كه دومى قدم باشد آن فاقد كه نيست فردى و است انسانى فطرتاست اين برمىخوريم آن به كه مطلبى ابتدايىترين و مىرويم پيش راه اين

اين به موجودى هر وجود انتهاى كه مىيابيم چنين خود نهاد در ما كهتمام مالك او پس اوست، از چيزى هر وجود خالصه و است حقيقت

غير به را آن نمىتواند نباشد آن داراى اگر مىدانيم چون است، موجودات. كند افاضه خود

صاحب هم و ملك داراى هم خداىتعالى پس كه مىگيريم نتيجه اينجادارا اين و اوست فرمان زير در و اوست آن از چيز همه يعنى است، ملك

كه است كماالتى همه حكمران و دارا او پس است، االطالق على بودنششنــوايى، علــم، قــدرت، حيات، قبيل از داريم، را سراغش عالم در ما

قادر، حــى، او نتيجــه در و آن امثــال و عــزت رحمــت، رزق، بينــايى،


كه آن حال و است ناقص نباشد اگر چون است، بصير و سميع عالم،مميت، محيى، عزيز، رحيم، رازق، همچنيــن و نــدارد راه او در نقص : رحمت، رزق، مىگــوييــم كه اين و است آن امثال و باعث معيد، مبدى،

و اوست كار برانگيختن و اعاده و ابداء ميراندن، كردن، زنده عزت،اين ما منظــور آن، امثال و متعال كبير، على، قدوس، سبوح، اوست . اين كنيم نفى او از را نقصى صفت و عــدمى صفــت هــر كه اســت

خداىتعالى براى صفات و اسماء اثبات در ما كه است ســادهاى طــريقـه (1)مىپيماييم.

ج- 1 ص 16الميزان ،261 .

ـاـلـهـى ـاـسـمـاـء ـشـنـاـخـت ـدـر ـاـخـتاـلـف



اسماء در دارند پروردگار ذات اصل بر كه اتفاقى اين عين در مردم : اسماء آن معانى كه قايلند او بر اسمايى صنفى صنفند برسه او صفات و . صنف شود داده نسبت پروردگار مقدس ساحت به كه هست اين اليقنسبت او غير به را او خاصه صفات و كرده كجروى او اسماء در ديگرى

و دادن روزى و كردن زنده و آفريدن كه دهريين و ماديين مانند مىدهند، . با مردم از برخى انحراف اين در مىدانند دهر يا ماده كار را آن امثالو دانسته تأثير در مستقل را كونيه اسباب كه اين براى شريكند، نيز ايمان

. سوم صنف نيست سازگار خدا توحيد با كه دارند نظريهاى آنها دربارهانحراف او اسماء در ولكن دارند ايمان تعالى خداى به كه هستند مردمى

او مثال كرده اثبات او برى را زشت كارهاى و نقص صفات يعنى مىورزند،قــابـل را او شــرايــط از بعضى در و دانسته مكان به محتاج جسم را

. . اوســت اسمــاء در الحـــاد اينهــا همــه مىداننـــد درك : يكى است صنــف دو به صنــف سـه ايـن بــرگشـت حقيقت در

ذوالجــالل خدايى را او و مىخوانند حسنى اسماء به را خدا كه كسانىراه به يافتگان هــدايت صنــف اين و مىكننــد عبادت و دانسته واالكــرام

و. است دوزخ بــه مسيــرشــان كه ضاللتند، اهل دوم صنف حقنددارا ضــاللــت از كه است مرتبهاى حسب به دوزخ در جايگاهشان

(1)هستند.

ج- 1 ص 16الميــــزان ،248 .

ـاـعـــــلـى ـــثـل مـ ـمـــفـــهـــوـم


( »! االعلى» المثل لله (60و نحل / دانستـه، قبيــح را آن عقــل كه دارد وجــود سـوئـى صفــات

. قبيــح را آن عقــل كه اســت ديگــرى ســوء صفــات مىكند مذمتش. جهــل و عجـز و مـرض قبيل از دارد، كراهت را آن طبــع ولى نمىدانــد،و فقر و احتياج مانند مىآيد، دست به عقلى تحليل با كــه ديگــرى صفــات

. امكان عدماين از صفتى به شود متصف كه اين از است منزه خداىسبحان

ناحيه از گفتيم كه سوئى مثلهاى آن زيرا سوءاند، مثلهاى كه صفات،كلمه آنها همه جامع و مىگردد حاصل مىداند قبيحش عقل كه گناهانى

» مرتكب ظلم» خدا چون است روشن آنها از خداىتعالى تنزه كه است، . حكم همان دهد انجام كه عملى هر و براند كه حكمى هر او نمىشود ظلم

به است، عالم در جارى نظام و حكمت نظر از متعين فعل، همان و . گفتيم كه سوء مثلهاى قسم آن اما نمىگيرد را آن جاى آن غير كه طورى

كه آنهايى همچنين و دارد كراهت آن از طبع ولى نيست قبيح عقل نظر از . خداىتعالى زيرا است منزه هم آنها از خداوند است، بد عقلى تحليل با

. يابد راه آن در ذلتى كه اين از دارد امتناع ساحتش و است مطلق عزيزراه او در عجز رقم هيچ پس اوست، آن از قدرت كل كه است قادرى . مال. حيات محض ندارد راه بدو جهلى پس اوست، آن از علم كل ندارد

. و نقصى هر از منزه او و نمىكند فناء به تهديد را او مرگ پس اوست،فتور و قصور و فقدان و نقص دچار كه اجسام صفات پس است، عدمى

. ندارد راه او در مىشونداين از يكى به كه اين از است نزاهت و علو داراى خداىسبحان پس

نه گردد، متصف مىشوند متصف آن به همه خدا ماسواى كه سوء مثلهاىصفات و حسنه مثلهاى از حتى بلكه دارد تنزه و تقدس مقدار اين تنها

. است منزه مىشود متصف آن به او غير كه معنايى آن به كريمه پسنديدهآن به آن امثال و كبرياء و عظمت و عزت و قدرت و علم و حيات يعنى

صفات اين زيرا نيست، خداىتعالى در است الله ماسوى در كه معنايىو فقدان و حاجت و فقر به مشوب و متناهى الله ماسوى در كماليه حسنه

دارد، نقص از خالص را صفات اين كه خداىتعالى خالف به است، نقيصهخالص دارد، را نامتناهىاش و نامحدود دارد، را آن حقيقت و كمال محض

. تهديدش مرگ كه دارد حياتى او پس دارد را عدمش و نقص شوب ازكه دارد علمــى نيست، آميخته خستگى و عجز با كه دارد قدرتى نمىكند،

. نيست ذلت آن همراه كه دارد عزتى نبـوده، جهـل با مقــارن و مسبــوق: فرموده خود درباره خداىسبحان اگر مىشود معلوم كه جاست اين

» در» حسنى امثال از بعضى چه چيست، معنايش االعلى المثل لـلـه ودر بعضى و باالترى درجه در بعضى و دارند قرار حسن از پايينتر درجه

. است خداىتعالى خاص مثلها همه ميان در اعلى مثل و آن مافوق درجههمـــه از دارد، مراحلــى خوبى در خوبش و دارد بد و خوب هم اسماء


. اسـت خــــداىتعــالى (1)خـوبتـرشخـاصج- 1 ص 24الميـــــــــــزان ،157 .

ـحـسـنـى ـاـسـمـاـء ـبـه ـاـلـهـى ـمـاـلـكـيـت

( »! الحسنى» االسماء له هو اال الـه ال (8اللـه طه / او جز معبودى هيچ و االهو الاله كه است معبودى خداىسبحان

. فرض كه اسمى هر يعنى اوست مال حسنـى اسمــاء همه چون نيست،از اسـم آن بـاشــد بـوده اســم بهتـريـن خود نظاير به نسبت كه شود

. است خـداىتعـالىوصفى معانى بر داللت كه است الفاظى حسنى اسماء به مراد

. اسماء مىفهماند دارد را جمال درجه نهايت كه را او جميله صفات و دارد : اسماء ديگر قسمى ظالم، مانند زشت، اسماء قسم يك قسمند چند به : . سهمى كه اسمايى يكى است قسم چند هم زيبا اسماء عادل مثل زيبا،

خالى امكان و نقص شايبه از چند هر هست، آنها در كمال از زياد يا كم با . است اسمايى آن ديگر، قسم القامه معتدل و خوشگل مانند نباشد، هم

: و حى مانند نباشد، نقص شائبه با آميخته و باشد محض كمال از حاكى كهتجريد تركيب و مادى و امكان لوازم از كه شرطى به البته قدير، و عليم

آنها. در عيب و نقص چون االسماءاند، احسن اسماء از قسم اين شودخداىتعالى حق در كه است اليق اسماء همين است چنين چون و نيست

. توصيف و اطالق گونه اين البته كرد توصيف آنها با را خدا و شود اطالقمال باشد احسن كه اسمى هر بلكه ندارد، اسم دو و اسم يك به اختصاص . اين. بودن معناى و خداست براى منحصرا حسنى اسماء تمامى خداستآنها از اگر و آنهاست مالك بالذات او كه است اين خداىتعالى براى اسماء

خواسته كه قدرى به و داده او به خدا كه مىدانيم ديديم، هم خدا غير در. است (1)داده


ـنـعـمـتـهـا ـاـنـوـاـع ـنـزـوـل ـدـر ـاـلـهـى ـاـسـمـاـء ـاـنـوـاـع ـدـخـاـلـت

»! « االكــرام و الجـــالل ذى ـك ـ رب اسـم تبــارككه» است متبارك جهت بدان شد، ناميده رحمان به كه الله است متبارك

( »! اسـت فـرمــوده افـاضــه و داشـته ارزانــى نـعمتهــا و آالء همه ايـن78) الرحمن /

سوره كه است، رحمان همان خداىتعالى متبارك اســم بــه مــراد


. اسـت شــــده آغــــاز آن با الرحمن » خداىسبحان » كه است اين به اشاره االكـرام و الجــالل ذو جمله

حسنى اسماء آن مدلول به و كرده نامگذارى حسنى اسمايى به را خودو دارا واقعا را جمال و جالل نعوت و وصفى معانى و هست هم متصف

اثرى و ظهورى افعالش در فاعل صفات كه است معلوم و است واجدرا فعل كه است صفات همين و مىدهد نشان را خود دريچه اين از و داردو بيافريد را خلقى اگر هم خداىتعالى پس مىدهد، ارتباط فاعلش به

كه بود صفتى داراى كه بود جهت بدين ساخت جارى آن در نظامىبود بديع و مبدى و خالق كه بود اين براى داشت، را افعالى چنين اقتضاى

است اين براى باز است، ضعف نقطه بدون و متقن هم كارهايش اگر واين صفات آن و مىكند اقتضا را متقن فعل كه است صفاتى داراى او كه

مىدهد، خير جزاى را اطاعت اهل اگر و است حكيم و عليم او كه استدارد اقتضايى چنين كه اوست، در صفتى از نمودى و ترشحى عملش اين

را فسق اهل اگر و است رحيم و غفور شكور، ودود، او كه است اين آن وچنين كه دارد وجود صفتى او در كه است اين براى باز مىدهد، شر جزاى

شـديـدالـعـقاب و مـنتقـم صـفت آن و دارد اقتضا را دادن جزا قسماست.

ستوده، االكـرام و الجــالل ذو صفت به اينجا در را رب كلمه اگرنزول در عليايش صفات و خدا حسناى اسماء بفهماند كه است اين براى

و نعمتها كه اين به كند اشاره و دارند دخالت او ناحيه از خيرات و بركات. است خورده مارك او علياى صفات و حسنى اسماء مهر به همه او (1)آالء


ـاـلـهـى ـصـفـاـت ـو ـاـسـمـاـء ـاـز ـمـنـتـخـبـى ـشـمـوـل ـو ـمـعـاـنـى

هو» هـادة الش و عـالمالغيـب هـو الالهاال ذى الـ اللـه هـو»! حيم الر حمن (22 )الر حشر/

الشهادة : و الغيب عـالمنزد در حاضر و مشهود كه است چيزى معناى به شهادت كلمه

معنايى دو اين و مىدهد را آن مخالف معناى غيب كه همچنان باشد، مدركيا كسى براى چيز يك است ممكن كه معنى اين به است، نسبى و اضافى

. امر شهود، در باشد شهادت ديگر چيزى يا و شخصى براى و غيب چيزىحسى احاطه يا مشهود، موجود بر شاهد احاطه نوعى مدار بر است داير

احـاطـه چنين نـبودن مدار داير غيب در و وجود يا و عقلى يا و خيالى يا و


است. محاط كه آنجا از باشد، شهادت يا و غيب ما براى كه چيزى هر

. است آن به عالم او و او معلوم قهرا است، آن به محيط خدا و خداىتعالىكس هيچ او غير و است دو هر شهادت و غيب به عالم خداىتعالى پس

و است محدود وجودش باشد كه هر خدا غير كه اين براى نيست، چنينخداىتعالى خود اما و است كرده تعليمش خدا بدانچه مگر ندارد احاطه

او بـه نمىتواند وجه هيچ به چيزى و احدى و است علىاالطالق غيب. يـابـد (1)احـاطـه


المؤمن» الم الس القدوس الملك هو اال اله ال الذى الله هو»! ر ـ المتكب الجبار العزيز المهيمن

( 23 ) حشر / مـلـك :

آنان در حكـومت اختيـاردار و مـردم امـور تـدبيـر مـالـك معنـاى بهاست.

قدوس : . مىكند افاده را پـاكى و نـزاهـت و قـدس در مبـالغـه

ســالم :با نه كند، برخورد تو با عافيت و سالم با كه است كسى معناى به

. شر و ستيزمـؤمن :

حفظ خود امان در ترا و بدهد امنيت تو به كه است كسى معناى بهكند.

مهيمن : . است چيزى يا و شخصى بر مسلط و فايق معناى به

عـزيـز :او بر كسى و نمىپذيرد شكست هرگز كه است غالبى آن معناى به

. نـاحيـه از دارند ديگران چه هر كه است كسى معناى به يا و نمىآيد غالب . نـيست كـسى نـاحيـه از دارد او چـه هـر و دارنـد او


جـبـار :به بخواهد كه كسى هر بر را خود اراده كه است كسى معناى به

. مىكنـد تحميل جبر

مـتكبر : . بنماياند را خود كبريايى جامه با كه است كسى ( 1)آن

ج- 1 ص 38الميزان ،87 .

»! المصــور» البارىء الخالق اللـه ( 24) هـو حـشر / خـالـق :

آورده خالق پديد اندازهگيرى با را اشيايى كه است كسى معناى بهباشد.

بــارىء :پـديد كه را اشيايى كه نظر اين از اما است، كس همان معناى به

. مـمتـــازند يـكـديگـــر از آوردهمصــور :

طورى را خـود آوردههـاى پــديــد كه است كســـى معنـــاى به. نشـونـد مشتبـه يكـديگـر بـا كـه بــاشــد كرده صورتگرى

به اما هستند، ايجاد معناى متضمن سه هر فــوق، گــانه سه كلمــات . بر فرع تصوير، كه اين براى هست ترتيب آنها بين كه مختلــف اعتبارات

و كند خلق يكديگر از متمايز را موجودات بخواهد خداىتعالى كه است اين . بيـافـرينــد را مـوجـوداتـى بـخــواهـد اصـال كـه است آن بر فرع نيز )اين

1 )


»! الحكيم» العـزيـز هـو (1) و حديد / حكيــم :

است محكم قدر آن است، محكم و متقن خداىسبحان فعل يعنىكه است متقن قدر آن نيز و نمىكند فاسد را او فعل عارضهاى هيچ كه

. نيست آن اعتراضدر هيچ (1)جاى



»! قدير» شىء كل على هو و يـميت و ( 2)يـحيى حديد / مميت : محيىو

» « از نام دو به است اشاره يميـت و يحيــى اسميه عبارت دوآيه در را اسم خود اگر و ميراننده و زندهكننده يعنى خداىتعالى، نامهاى

باشد كرده اشاره كه بود اين براى آورد مضارع فعل آن جاى به و نياوردشامل نتيجه در تا اماته، هر و احياء هر به نسبت آن عموميت و شمول به

نيز و نيست مرگ به مسبوق مالئكه حيات چون بشود، هم مالئكه ايجادو قيامت روز در مردگان كردن زنده و مادرش شكم در جنين كردن زنده

آنها دوباره ميراندن تا نبودند، زنده قبال كه مرده جمادات آوردن پديد. بــرزخ در دوم بــــار براى و دنيــا در انســان مـيــرانــدن و باشد صادق

قــــــــديـــــر : .) قدرت) صفت به دارد اشاره جملــه اين است قادر چيز هر بر او

دون چيــزى بـه مقيــد و اســت مطلقـــه او قـــــدرت كه اين و الهى. نيســت (1)چيــــزى

ج- 1 ص 37الميــــــــــــزان ،299 .

عليم» ! « شىء بكل هو و الباطن و الظاهر و واالخر االول ) هو3 ) حديد/

باطن : و ظاهر و آخر و اولاحاطه با قهرا است، قادر شود فرض كه چيزى هر بر خداىتعالى

كه چيزى هر پس هست، هم محيط جهت هر از چيزى هر به قدرتشبه نسبت او پس بوده، بوده چيز آن از قبل خدا باشد، اول شود فرض

و كرديم فرض اولش ما كه چيزى آن نه است، اول خود ماسواى تمامهم آن از بعد خداىتعالى كنيم فرض آخرينش ما كه چيزى هر همچنين

و ماقبلش به هم دارد، چيز آن به احاطه قدرتش گفتيم چون بود، خواهدفرض آخرينش ما كه چيزى آن نه خداست، آخر پس مابعدش، به هم

به است آن از ظاهرتر خدا كنيم فرض ظاهر ما كه را چيزى هر و كرديماز پس دارد احاطه چون و دارد چيز آن بر قدرتش كه احاطهاى خاطرما كه چيزى آن نه است، ظاهر خدا پس است، آن مافوق هم ظهور جهتبه خدا شود فرض باطن كه چيزى هر همچنين و كرديم فرض ظاهرش

دارد، قرار آن ماوراء و است آن از باطنتر آن بر قدرتش احاطه خاطرآن نه خداست، هم باطن پس كرده، باطن را چيز آن كه اوست چون

و اول خــدا كـه شـد مـعلـوم پـس كرديم، فرض باطنش ما كه چيزى . است االطــالق على بـاطـن و ظـاهــر و آخـر


االطالق على نه است نسبى هست خدا غير در آنچه صفات اين ازيا) آخر آن به نسبت يا و است اول ديگر چيز فالن به نسبت چيز فالن

على كه نداريـم سراغ عالم در موجودى هيچ و است باطن يا ظاهر). باشد باطن يا و ظاهر يا و آخر يا و اول االطالق

و زمانى بطونش، و ظهور همچنين و آخريتش و خداىتعالى اوليتوگرنه باشد، آخر و اول زمان، ظرف در كه نيست چنين و نيست مكانىنباشد منزه بودن مكانى و زمانى از و نباشد زمان از جلوتر خدا خود بايد

به محيــط و مكــان و زمــان خالق چون است، آن از منزه كه آن حال وهمچنين و آخريت و اوليت از منظور بلكه است، مـوجـودات تمــامى

اشياء تمام به محيــط او كــه اســت اين بــودنش، بـاطـن و ظــاهــرصــورت هر بــه و فــرض را اشيــاء شمــا كــه جــورى هــر بــه است،

. بكنيـد تصـور كه

محيط :و چهارشاخه باطن و ظاهر و آخر و اول يعنى چهارگانه اسماء اين

نام از «فرع اوست، محيط» قدرت اطالق از شاخهاى هم محيط و استچهارگانه نامهاى هست هم ممكن است، چيز هر به محيط قدرتش چون

از شاخههايى بلكه ندانيم، قدرتش احاطه از شاخههايى را بحث موردوجود از بعد و چيز هر وجود از قبل او وجود چون بگيريم، او وجود احاطه

آن از بعد و بود ثابت كند پيدا ثبوت چيزى كه آن از قبل او است، چيز هر . ديگرى چيز هر از او است ثابت هم باز گردد فانى ثبوتى داراى هر كه

عقلى صاحب هر عقول و اوهام درك و ديد از و است ظاهرتر و نزديكتر . است پنهانتر و باطنتر ديگرى چيز از

عـليــــــــــــم :و بستگى نيز خداىتعالى علم بر نوعى به نامبرده چهارگانه اسامى ( از قبل كنيم، فرض اول ما كه را چيزى هر كه اين براى دارند، تفرع

فرض آخر ما كه را چه هر و داشته او به علمى احاطه وجودشخداىتعالى . ظاهر ما كه را چه هر دارد آن به علمى احاطه خدا فنايشهم از بعد كنيم

و خداست از آن ظهور چون است، آن از ظاهرتر خداىتعالى كنيم، فرض). ... هـمچنين و بـاشد ظـاهرتر خــدا خــود از است ممكن (1)چگونـه

ج- 1 ص 37الميزان ،299.

« اال اله ال الطول ذى العقاب شديد وب الت قـابل و الـذنـب غــافــر


(3) هو ! « مؤمن / التوب : قابل و الذنب غافر

همه خداىتعالى و خداست فعليه صفات از توبه قبول و مغفرت . مجموع مىكند قبول تــوبــههــايى و مـىآمـرزد گنــاهــانى اليزال و روزه

» « يك و است صفت يك منزله به وب الت قابل و الذنب غافر روبرهم ورا ايشــان كه است اين آن و مىكنــد افاده را گنهكار بندگان با خدا رفتاربا و تــوبـه بــدون گاهى و توبه با گاهى هست كه چيــزى مىآمرزد،

شفـاعــت. العقاب : شـديد

) خداىتعالى ) صفت كه است حسنايى اسماء از ذوانتقام كلمه مانند) ( رحيم و غفور كلمه كه همچنان مىكند، حكــايــت را عذاب طرف در

. مىنمايد حـكايت را رحمت جانب صفتشدرلــطــــــــول : ا ذى

الهى حسناى اسماء از دو هر و است يكى منعم معناى با معنايشرا طوالنى نعمتهاى تنها چون است، منعم از أخص ذوالطول ولكن است،

نـعمتهـاى هم و مـىشود شـامـل را آن هم منـعــم، ولى مىشود، شامل. را مـدت (1)كـوتاه


» ! نوم» ال و سنة تأخذه ال وم القي الحى هو اال اله ال /255) الله بقره(

) الـهى : ) حيات حى . حيات باشد داشته ثابت حيات كه است كسى معناى به حى

آن بر مرگ عروض و نباشد مرگپذير ذاتا كه باشد طورى بايد حقيقىنه باشد، حى ذات عين حيات كه اين به مگر ندارد تصور اين و باشد محالاو بــه ديگــرى كــه اين نه باشد خودش از همچنين و ذاتش بر عارض

« : ل توك و فرموده خــداىتعــالى درباره قرآن كه هـمچنــان بــاشــد، داده» يموت ال الذى الحى (58) على فرقان /

حياتى و است واجبالوجود خداى حيات حقيقى، حيات اين بر بناصاحبش كـه است ايــن حياتـى چنيــن ديگــر عبــارت و واجب است

. باشد قادر و عالم بـالذات» هـو » اال اله ال الحى هو جمله در چرا مىشود معلوم كامال جا اين از

(65) : بقره / است حى او تنها فرمود و كرد خداىتعالى در منحصر را حيات ، كه اين و نسبى نه است حقيقــى حصــر اين كه مىشود معلوم نيز و


فنـا معـرض در و نـيست موت با آميخته كه حياتى آن يعنى حيات حقيقت. اســت خــداىتعـــالى حيـــات تنـها نـمىگيـرد قـرار

ديگــر زنــدگــان اگــر و خــداســت خــاص تنهــا و تنهــا حيــات. اســت داده آنهــــا بــه خـــــدا دارنـــــد زنــدگى هــم،

) الهــى : ) عـــدل بــه قيـــام ــــــوم القيـو تــدبيــر و حفــظ و كردن درست معناى به چيز هر بر قيام

. است آن بــر قــدرت و آن بـــر مــراقبــت و تــربيــتخود براى را خلقش امور به قيام اصل مجيدش كالم در خداىتعالى . قائم عدل با و است موجودات تمامى بر قائم خدا است نموده اثبات

گرفتن نظر در با و است عدل به همه منعش و عطا كه معنا بدين است،همان را چيزى هر پس است، آن منع و عطا همان امكان عالم كه اين

: كه اين علت مىفرمايد گاه آن و مىدهد دارد استحقاق و ظرفيت كه قدرو ) عـزيـز اسـم دو مقتضـاى عـدالـت كه است ايـن مىدهـد، عـدالـت بـه

. است( حكيـمآن به و است چيز هر بر قائم است عزيز كه جهت بدان خداىتعالى

. مىكند اعمال را عـدالـت چيزى هر در است حكيم كه جهتو اوصاف و چيز هر وجود و است هستى مبدأ كه آنجا از خداىتعالى

نيست موجودى هيچ براى مبدأيى هيچ و مىشود آغاز او ناحيه از آثارشاز و چيز هر بر قائم او پس مىشود، منتهى خدا به هم مبدأ آن كه آن مگر

آميخته قيامش يعنى است، قائم كلمه معناى حقيقت به و است جهت هرندارد، قيــامى چنيـن خـدا غير به موجودى هيچ و نيست سستى و خلل با . خـداست اذن به و خـدا به قيـامشمنتـهى وجـهى بـه كه اين مگر

با آميخته قيامى نه خالصاست، قيامى دارد قيام چه هر خداىتعالىاو وسيله به او اذن به بايد كه ندارد اين جز به خدا غير و سستى و ضعف

قيام انحصار يكى هست، طرفحصر دو از مسأله اين پسدر باشد، قائمخــدا انحصــار يكـى و نـدارد قيــام كسى او غير كه اين و خداىتعالى در

. نـدارد كـارى قيام جـز به خــدا كه اين و قيـام دراز منظور و خداست اضافى اسماء تمامى جامع و اصل قيوم اسم

داللت ذات از خارج معانى بر وجهى به كه است اسمايى اضافى اسماءرحيم، غفور، مميت، محيى، معيد، مبدى، رازق، خالق، اسم مانند مىكند،

. اعاده و هستى مبدأ و روزىرسان و آفريدگار خدا اگر چون آن غير و ودودودود و رحيم و آمرزگار و ميراننده و كننده زنده و معاد در انسانها دهنده

. است قيوم كه است جهت بدين 1 (1)است

ج - ص 4الميزان ،217 .


شهيـد» ! « شـىء كـل عـلى ه ـ ان ك ـ بـرب يكف لم (53) او سجده / ) الهى ) حضور ، شهيد

بر» مشهود تو پروردگار كه نيست كافى حق شدن روشن براى آيا » مگر نيست موجودى هيچ كه اين براى است كافى آرى است؟ چيز هر

و آن بر قائم او و اوست به وابسته و خدا به جهاتشمحتاج جميع از كه آنمعلوم و مشهود چيزى هر براى خداىتعالى پس است، آن مافوق و قاهر

. نشناسند را او بعضى كه چند هر است،افعالش و صفات و او و است چيز همه بر شهيد خداىتعالى

. چيزى هر به خداىتعالى نيست خود مخلوقات از يك هيچ از محجوبكه احاطهاى بلكه داريم چيزى به ما كه احاطهاى نه البته دارد، احاطهخدا از مكينى و مكان هيچ پس باشد، او كبريايى و قدس ساحت به اليق

چيـزى هيـچ در داخــل و نيست پنهــان او نظــر از چيز هيچ و نيست خالى. نيست (1)هــم

ج- 1 ص 34الميــــــــزان ،330 .

هو»... و فىاالرض ما و فىالسموات ما له الحكيم العزيز(4) العلىالعظيم« شورى /

) الهى : ) واليـت مـالـكذكــر مقـدس نــام پنــج الهــى حسناى اسمـاء از جمالت ايــن در

شـــده:1 - - 2عزيز - 3حكيم - 4على - 5عظيم ما و فىالسموات ما له

فىاالرض. اين را مالك نام اگر و است مالك نام آخرى عبارت جمله اين چوناين براى آورد، جا اين در را ديگر نام چهار آن نيز و كرده ذكر شكفته طور

كرده تعليل را آن بودن جاريه سنت همچنين و را وحى اصل كه بودهمردم. هدايت كه الهيهاى قانون از است عبارت وحى كه اين براى باشد

و مىكند ضمانت آخرت در هم و دنيا در هم را زندگىشان سعادت سوى بهبدارد باز قوانينى چنين تشريع از را خداى كه نيست مانعى هيچ هيچكسو

و چيز هيچ مغلوب كند اراده چه هر در يعنى است، عزيز كه اين براى و . نمىشود واقع عاملى هيچ

. آن در و نمىگذارد مهمل را خود بندگان هدايت امر خداىتعالى نيز و . همـه افعـالش يعنـى است، حكيــم كه اين بــراى نمىكنــد سهلانگارىعمــل كــه اسـت ايـن عمـل بــودن متقــن آثـار از يكـى و است متقـن

. برسد نتيجه به كه دهد انجام طورى را خود


هر به ايشان امور و خود بندگان در كه است خداىتعالى نيز وحق نيز و است ايشان مالك او چون مىكند، تصرف بخواهد كه طورى

بندگى به را ايشان او و كنند قيام او پرستش وظيفه به بندگان كه اوست. عظيم هم و است على هم او، چون كند، نهى و امر سازد، وادار خود

و دارند وحى اصل تعليل در سهمى اسم پنج اين از يك هر پسو است بندگان ولى جهت هر از خداىتعالى كه است اين آنها روبرهم نتيجه

. نيست ديگر ولى او غير ( 1)به

ج- 1 ص 35الميــــــــزان ،16.

دوم فصل

الهـى وجـهـاـلـلـه ـوـجـــه

الله» ! « وجه فثم وا تول ( 115)فاينمـا بقره / » ! كردهاى» رو خــدا سوى به كنى رو كه جــا هر به

است، آن به محيط و ششگانه جهات تمامى بر قائم خداىسبحانمتوجه خداىتعالى سوى به شود، متوجه جهات اين از يكى به كه كسى

. به انسان نيات و دارد وسعت انسان به او احاطه و خدا ملك است شده. است آگاه انسان قصد از نيز او كند، توجه سو هر

بايد او به متوجه نه دارد، قرار معينى جهت خودشدر نه خداىتعالىشود، آگاه وى توجه به او تا كند، تــوجــه ســويـش به معينى جهت از

هــم خــدا و خــداســت ســوى بــه توجه جهات، تمام به توجه پس . است آگـاه بــدان

از را خدا سوى به توجه حقيقت مىخواهد فوق شريفه آيــه البتــه. مكان نظر از نـه دهــد، توسعه جهت (1)نظر

ج- 1 ص 2الميـــــــزان ،75 .

ـاـلـــهـــى ـوـجـــه ـمـــفـهـــوـم

» . وجهـــــه» … (52)يـــــريــــدون انعــام /


چيز هر بيرونى سطح و صورت بين كه مناسبتى به روى، يا وجه. مىشود اطالق هم چيز هر بيرونى سطح همان بر مجاز طور به هست

و ظاهر تنها و نمىكند ظهور و جلوه وقت هيچ ديگرى چيز براى چيزى ذاتديگــرى مــوجــود بــراى كه است صفــات و اسمــاء و بيــرونـى شرح

. مىكنــــد جلــوهكلى طور به كه اين براى ببريم پى نمىتوانيم نيز خداىتعالى ذات به

حد بى مقدسخداىتعالى ذات و است فكرى تحديد نوع يك معرفت و علم . نمىباشد تحديد قابل و است نهايت و

با ديگران كه است قسمتى همان چيز هر روى يا وجه كه آنجايى از : وجه صالحه اعمال گفت مىتوان اعتبار اين به مىشوند مواجه آن

. كه چنان است شيطان وجه زشت كارهاى كه همچنان است، خداىتعالىنظير مىشود روبرو خود بندگان با صفات آن به خداىتعالى كه را صفاتى

صفات بلكه فعليه، صفات از آن امثال و هدايت و رزق و خلق و رحمتمىشناسند حدى تا را خود خداى مخلوقات، آن وسيله به كه هم را ذاتيهاىخداىتعالی كه اين براى دانست، خداى وجه مىتوان قدرت، و علم مانند

به نيز آفريدگان و مىشود روبرو خود مخلوقات با صفات همين بوسيله. مىكنند رو خود خداوند جانب به آن وسيله

منسوب كه چيزى هر كلى طور به و اوست وجه و جهت خدا ناحيهصفاتش و اسماء از دارد انتساب وى به نسبت از نوعى هر به و اوست به

انبياء از درگاهش مقربان همچنين و بندگان صالح اعمال و اديان تا گرفتهبـاشـند شـده مــغـفرتـش مشمول كه مؤمنينى و شهداء و مالئكه و

. خــدايـنـد وجــه هـمه و هـمـهجهت در ديگر عبارت به و خداىسبحانند وجه كه امورى آن همه

. چيزهايى همچنين مصونند نابودى از و حوادث گزند از دارند قرار خداوندرحمت و فضل مانند خداست، وجــه نيز دارد انتظار خود خداى از بنده كه

. رضوان (1)و


ـخـدـا ـجـاـنـب ـاـز ـشـدـه ـاـفـاـضـه ـحـقـاـيـق ـو ـوـجـه ـمـفـهـوـم

وجـهه»... ! « اال هــالـك شــىء ( 88)كــل قصـص / دارد» پى در بطالن و هالكت وجودش از بعد شود تصور كه موجودى هر

خـدا ! « وجـه مـگرهالك وجودشان زمان سرآمد از بعد هستند زمانى كه موجودات آنقرار فنا احاطه در وجودشان نيستند، زمانى كه آنهايى و مىشوند باطل و . خالى جا بزودى چيزى هر است كرده احاطهشان طرف هر از فنا و دارد


او فيض منشأ كه خدا كريمه صفات مگر مىرود، خدا درگاه به كردهبايد هم معبود و فيضند افاضه مشغول بىنهايت تا و وقفه بدون و هستند

نداشته راه او فياضه صفات در انقطاع و او ذات در بطالن و باشد چنين . او جز معبودى هيـچ پس نيست طـور اين موجودى هيچ خدا غير و باشد

نيست. خلقش و است خلقش يعنى او غير براى او نمود معناى به خدا وجه

و حيات از او كريمه صفات همانا نمود، اين مىشوند، او درگاه متوجه آن بامانند فعل صفات از صفتى هر نيز و است بصر و سمع و قدرت و علم

همچنيــن و رحمـت و مغفــرت و اماته و احياء و رزق و خلقت صفت. مىباشد آيتند، كه جهت بدان صفات آن بـر دال آيــات

باطل و هالك نفسه فى شود تصور كه موجودى هر اين، بر بناندارد شود افاضه آن به خداىتعالى ناحيه از كه چه آن جز حقيقتى و استخالى كلى طور به حقيقت از نباشد خداىتعالى به منسوب كه چه آن و

. نيست تراشيده را آن متوهم وهم كه موهومى جز و استاست موجودى كه ندارد، بهره مقدار اين جز حقيقت از نيز انسان

صفات خودش او و برده كار به او در جسمى و روحى خدا آفرينش كهمىدهند تشكيل را انسان حقيقت كه اينها كرده، كسب خود براى كمالى

عقل كه را چه آن اينها بر زايد اما و اويند به منسوب و خدا صنع همهباعث اضطرار و ناچارى كه موهوماتند همه مىكند، افاضه آن بر اجتماعى

يكى آن و نيرومند انسان فالن كه اين مانند بشمارد، معتبر را آنها شده . به كه ديگر موجودى هر منوال همين بر است رئيس ديگرى آن و سلطان

و خرافت چند و حـقيقت چـند يا يك از است عبارت بياوريم عقل تجزيه (1)موهوم.

ج- 1 ص 31المـيــــــــــــــــزان ،145 .

ـخـدـا ـطـرـف ـدـر ـاـشـيـاـء ـوـجـه ـو ـمـلـكـــوـت

»!... شــىء» كــــل ملكـوت بيـــده ـــذى ـ ال /83)فسبحــــان يس(

دســت» به چيــز همــه ملكــوت كه آن است منزه پساوســت...!«

خداست، روبه كه است چيز هر طرف دو از طرف آن ملكوت، : به پشت ديگر يكى و خدا به رو يكى دارد طرف دو موجودى هر چونبه رو سمت ملك و است چيز آن خداى به رو سمت چيز هر ملكوت خدا، : . هر طرف دو هر معناى به ملكوت بگوئيم هست هم ممكن آن خلق . اين براى خداست، دست به چيزى هر ملكوت فرموده اگر است موجود


غير و است چيز هر بر مسلط خداىتعالى كه اين بر كند داللت كه است. نـدارد سهمى و بهره تسلط اين در كسى (1)خدا


ـذـر ـعـــاـلـــم ـو ـاـلـــهـى ـوـجـــــه

ب�لی» ل�وا قـا ؟ م� ل� ب� ب� ب� ل� �� ب� با � ب� ب� ل� �� با یی ب�ل � ل� �ب ب� �� با �ب � ل� ب� ! ب ب" ل# � ب� ب" ل�و ل$ %� ب& ب' ب) ءا یی ن+ ب� %� ب& ب- ل!� ب" ب. ب/ با #� با � ب��ا...!«� ب� �(172 )ب ا��اف /

را» آنها ذريه آدم فرزندان پشت از پروردگارت كه را زمانى آور ياد وبرگرفت... . «

انسان براى جمله آن از و موجودات براى كه تدريجى وجود اينكلمه با كه خدا ناحيه از است امرى « است بلكه كن» تدريج بدون و

: دفعة . و وجه آن يكى است وجه دو داراى وجود اين و مىشود افاضهاز و فعل به قوه از تدريج به كه است اين دارد دنيا طرف به كه رويى

خداىسبحان به كه وجهى آن به نسبت وجود همين و درآيد وجود به عدماولين همان در دارد چه هر كه طورى به تدريجى غير است امرى دارد

طـــرف بـــه كــه قـــوهاى هـيــچ و اســــت دارا ظهورش مرحله. نـيســت آن در دهـــد ســوق فـعـليـت

وسعتى همه با انسانى عالم براى كه است اين فوق آيات مقتضاىهمان جمعى وجود اين و باشد جمعى وجودى خداىسبحان نزد در دارد كه

خداوند و داشته خداىسبحان به چيزى هر وجود گفتيم كه است وجهىديگر افراد از فــردى هيــچ وجه آن در و نموده افاضه افراد بر را كهآن

غايــب افــراد از هم خـداونـد و خــدا از هــم افــراد و نبوده غايبنيست.

بــه تعبيــر آن از خـداونـد كـه است حقيقتـى همـان اين» . ملكــوت» است كــرده

آحاد مىبينيم و كرده مشاهده را آن ما كه انسان دنيايى وجه اين امامرور بر و شده تقسيم زمان قطعات به آنان اعمال و احوال و انسان

به توجه خاطر به انسان مىبينيم اينكه نيز و گشته منطبق ايام و ليالىهمه شده، محجوب خود پروردگار از حسى لذايذ و زمينى مادى تمتعات

و زنــدگــى اين بر سابق كه است، زندگى ديگر وجه بر متفرع احوال اينموقعيت نشئه اين موقعيت و است آن از متــأخــر زنــدگــى ايــن

. » « » دارد» را كن و يكونكه ديگرى انسانى نشئه به است مسبوق انسان دنيوى نشئه اين


پروردگار از محجوب آن در موجود آحاد كه اين جز است، نشئه اين عينمشاهده ربوبيت در را پروردگار وحدانيت نشئه آن در و نيستند خود

از نه است، خودشان نفس مشاهده طريق از مشاهده اين و مىكننديك حتى و نيستند منقطع او از كه است جهت اين از بلكه استدالل، طريقاو قبل از كه حقى هر به و او وجود به لذا و نمىبينند غايب را او لحظه

نشئه اين احكام از معصيت لوث و شرك قذارت آرى دارند، اعتراف باشد . خدا فعل جز و خداست فعل به قائم نشئه آن نشئه آن نه است، دنيايى

فرماييد ) ! ( دقت ندارد فعل كسديگرىنشئه يك به و حقيقت يك تفصيل به مىكند اشاره بحث مورد آيهنشئه آن در خداوند كه نشئهاى اوست، دنيايى نشئه بر سابق كه انسانى

بر را ايشان از يك هر و داده قرار تمايز و تفرقه انسان نوع افراد ميان : كه است گــرفتــه شاهد نفسخود

شما» پــروردگــار مــن آيــا بــربكــم؟ الستنيستم؟

»! : ! آرى گفتنـد بلى قالوابه كه است نشئهاى نيست، زمانى تقدم عالم، اين بر ذر عالم تقدمو آن با بلكه ندارد، دنيوى نشئه از جدايى و انفكاك هيچ زمان حسب » بر » كـن كه است سابقتى دارد آن بر كه سابقتى و است آن به محيط

. » دارد» (1)فـيكـونج- 1 ص 16الميزان ،214 .

ـاـلـهـى ـپـيـشـگـاـه ـدـر ـاـنـسـاـن ـپـيـمـاـن ـهـنـگـــاـمـه ـو ـذـر ـعـــاـلـــم

آن - از كـه بشــر گـردن به است عهــدى خـدا بـراى ! كـرد خـواهـد بـازخـواست

ل�وا» قـا ؟ م� ل� ب� ب� ب� ل� �� ب� با � ب� ب� ل� �� با یی ب�ل � ل� �ب ب� �� با �ب � ل� ب� ! ب ب" ل# � ب� ب" ل�و ل$ %� ب& ب' ب) ءا یی ن+ ب� %� ب& ب- ل!� ب" ب. ب/ با #� با � ب»!... ��ا � ب� �ب (172 )ب�لی ا��اف /

خداوند» موطن، آن در كه را موطنى مردم براى كن ذكركه طورى به گرفت، را ذريهشان صلبهايشان از بشر ازاز مشخص و مستقل كه اين مگر نماند افراد از احدى

اجتماع هم از جدا جدا موطن آن در همه و باشد ديگرانبه را پروردگارشان به وابسته ذات خداوند و نمودنددر ايشان و گرفت گواهشان خود عليه و داد نشان ايشانو نبوده پروردگارشان از محجوب و غايب موطن آن

معاينه به بلكه نبود، محجوب ايشان از هم پروردگارشانهر كه همچنــان است، پـروردگـارشــان او كه ديدند


خود، ذات ناحيه از و خــود فطــرت به ديگــرى موجودمحجــوب او از كه اين بدون مىيابد را خود پروردگار

بــاشــد!«بلكه نيست، حال زبان بــاب از ذر عـالـم در جــواب و خــطاب

. الهى است كــالمى و حقيقى است خطابىجمله در ؟» « مخاطبين بربكم : »الست گفتند كه كسانىاند همان

»! و خدا خطاب و اشهاد قيامت در بشر آيه، اين مقتضاى به و شهدنا بلىو آن از دنيا در كه چنـد هر مىكند، درك و مىبيند معاينه به را خود اعتراف

. بود غافل معرفت ماسواى ازبود حايل پروردگارش و بشر ميان كه پردههايى قيامت روز در

و مشاهده به را حقايق اين دوباره و مىآيد خود به بشر مىشود، برچيدهياد به بود گذشته پروردگارش و او ميانه كه را آنچه و مىكند درك معاينه

گواه مىآورد. را فردى هر پدران، از بشر ابناء ساختن جدا از بعد خداوندجمله با و گرفت ؟» « خودش بربكم معلوم الست را استشهاد مورد

و شود مشخص كرده استشهاد را بشر ذريه آن، براى كه را امرى تا كرد،ربوبيت به پرستش موقع در تا است، ايشان پروردگار ربوبيت آن

. دهند شهادت خداىسبحانجزو است مدبر و مالك كه پروردگارى به آدمى داشتن احتياج

نوشته او ذات در پروردگارى چنين به فقــر و است انسان ذات و حقيقتانسانى هيچ بر معنــا اين و گشتــه مكتــوب پيشانىاش بر ضعف و شده

. عالم نيست پوشيده بــاشــد داشتــه را انسانى شعور و درك كمترين كه. مساوىانــد درك اين در همه وضيع، و شريف كبير، و صغير جاهل، و

شهدنا» ! «جملــه را بلى مطلب اين كه اين به است انسانها اعتراف! شد واقع مـا از شهـادتى چنيــن و بــوديــم شــاهــد مــا

يكايك و شده واقع استشهــاد ايــن مــورد بشــر افــراد تمــامى ! نـمـــودهانـد اعـتــراف پـــروردگــار ربــوبيــت به (1)ايشان

ج- 1 ص 16الميزان ،217 .

ـحـقـيـقـت ـظـهـوـر ـو ـزـمـيـن ـو ـآـسـمـاـنـهـا ـدـيـگـر ـرـوـىـمـوـجـوـدـاـت

». ... السـاعــة» امــر مــا و االرض و مــوات الس غيــب للــه )و77 ) نحل /

براى وجهاش يك باشد، وجه چند داراى واحد شىء يك است ممكنو باشد غيب ديگرش وجه و باشد ظاهر يعنى باشد شهادت خويش غير

. است اين فوق آيه معنى شهادت هم و باشد غيب هم واحد موجود خالصه


. به است دو آن حدود از خارج كه مىداند چيزى زمين و آسمانها از خدا كهو آسمانها كه است غيبى ارض، و سماوات غيب به مراد ديگر، معناى

خالصه است، دو آن داخل در كه است غيبى يعنى آنند، بر مشتمل زمين : و است مشهود مردم براى يكى دارند روى دو زمين و آسمان كه اين

سوى آن از خدا ديگر عبارت به و مشهود؛ خدا براى و غايب ديگرش روى . دارد خبر است غايب بشر براى كه زمين و آسمانها

خود غيب، دوم معناى به كه است قيامت معناى به ساعت كلمه : كه اين براى اول دليل دو به است، ارض و سماوات غيبهاى از يكى

از خــارج قيــامت چون و ناميده غيب خود كالم در را آن خداىسبحانو آسـمـان هـميـن در دوم معناى به غيب پس نيســت زميــن و آسمــان

. اسـت زمـينآن در كــه آنچــه از مىدهــد خبــر را بشــر خــدا روز آن در

آشكــار مــردم بـاطــن و ســريــره كــه است روزى و مىكردند اختالفجا. آن در بود پنهان دنيا نشئه در حقايق از آنچــه كه است روزى مىگردد

پهناى از يكش هيچ حقايق اين كه است واضح پر و مىگردد آشكار و ظاهرو آسمــانهــا همــراه بــه حقايق اين بلكه نيست، بيرون زمين و آسمانها

. ثـابتند (1)زميـنج- 1 ص 24الميزان ،200 .

ـاـنـس ـو ـجـن ـفـنـاـى ـو ـاـلـهـى ـوـجـه ـبـقـاـى ـمـفـهـوـم

» ! « االكرام و الجـالل ذو ك ـ رب وجـه يبقى و فان عليها من )كـل27) الرحمن /

فانى بهزودى است زمين روى بر كه شعورى داراى جنبنده هر . عمرش و مىآيد سر انس و جن فناى با دنيا نشئه اجل و مدت شد خواهد

فناى يعنى مطلـب دو هـر و مىكنــد طلــوع آخرت نشئه و مىپذيرد پايانجزاست، نشئه كه آخــرت نشئــه طلوع و زمين شعور صاحب جانداران

است حيــاتى دنيـا زنـدگـى چــون است، تعــالى خــداى آالء و نعمتهــا ازبـه مقـدمــه از انتقال كه است معلـــوم و آخــرت غرض براى مقــدمى،

. اسـت نعمـت نتيجــه و غـرضاست، خداىتعالى به رجوع و آخرت به دنيا از انتقال فنا اين حقيقت

نامبرده انتقال به فنا اين قرآن كريمه آيات از بسيارى در كه همچنانشدن پوچ و هيچ و مطلق فناى آن، از منظور كه فهمانده و شده تفسير

نيست.مىماند، باقى اكرامش و جالل همه با اسمه، عز پروردگارت، و

اكرام و جالل در دگرگونى يا او خود در اثرى موجودات فناى كه اين بدون


. ديگران كه باشد چيزى هر خدا وجه به مراد كه اين بر بنا بگذارد باقى اوكه چيزهايى تمامى از مىشود عبارت مصداقش قهرا كه دارند، آن به رو

ماننــد مىگــردد، واقــع خداجــويى هر نظر مورد و منسوبند خدا بهكـه چيــزهــايى ســايــر و او قرب و ثواب و او دين و خدا اولياء و انبيــاء

. باشنــد قبيــل اين (1)ازج- 1 ص 37الميزان ،204 .

ـخـــــدـا ـرـؤـيـــت ـمـفـهـــوـم

ترانى» ...! « لن قال اليك انظر آ ارنى رب (143)قال اعراف / : تو» بر تا بده نشان من به را خــود پروردگارم اى كرد عرض

»!... ديـــد نخـواهى مــرا هرگز فرمود بنگرمهيچ و نيست جسمانى و جسم خداىسبحان كريم قرآن نظر از

شكلى و صورت هيچ و نمىگنجاند خود در را او زمانى و جهت و مكان . است معلوم و نمىشود يافت وجوه از وجهى به ولو او مشابه و مانند

براى ما كه معنايى آن به ديدن و ابصار باشد چنين اين وضعش كه كسىاو با منطبق ذهنيهاى صورت هيچ و نمىشود متعلق وى به قايليم آن

. چيست؟ خدا رؤيت معنى پس آخرت در نه و دنيا در نه مراد نمىگردد،به آن تعبير و است علم مراحل روشنترين و قطعىترين رؤيت اين به

بايد هست كه چيزى است، آن قطعيت و روشنى در مبالغه براى رؤيتاز چون چيست؟ مىناميم ضرورى علم را آن كه علم اين حقيقت دانست

مىدانيم ضرورى علم به ما مثال نمىشود تعبير رؤيت به ضرورى علم هراين داشتن صرف به نيست صحيح ولكن دارد وجود لندن نام به شهرى

: بگوييم !«علم ديدهايم» را لندن ما( يك، قبيل از اوليه بديهيات به ضرورى علم روشنتر مثال اين از

) دارند كه كليتى خاطر به بديهيات اين چه مىباشد، است، دو عدد نصفبر علم اطالق مىتوانيم نيستند محسوس چون و نيستند مادى و محسوس

تصديقات تمامى نيز و بناميم رؤيت را آنها نيست صحيح ولكن بكنيم آنهاتحققش ظرف كه معانى يا و مىگيرد انجام عاقله قوه در كه عقليهاى

رؤيت را آنها ولكن مىكنيم آنها بر حصولى علم اطالق ما كه است وهمبر رؤيت اطالق كه است معلوماتى ما معلومات ميانه در چرا؟ نمىناميم،

: مىگوييم مثال است، ما حضورى علم به معلومات آن و مىشود من» آنهابهمان و دوست را چيز فالن كه مىبينم و منم كه مىبينم را خود

». مىدارم دشمن را را چيز خود ذات من كه است اين ديدنها اين معناىچنين باشد حايل آن و من بين چيزى كه اين بدون را آن و مىيابم چنين

يافتم. از آنها درك بلكه فكر، به نه و محسوساند حواس به نه امور اين


به احتياجى آنها درك و حاضرند انسان ذات براى كه است باب اين . ندارد حواس يا و فكر استعمال

. كه جا هر شايع است تعبيرى رؤيت، به معلومات گونه اين از تعبيركرده ذكر خصوصياتى جا همان در كرده شدنش ديده از گفتگو خداىتعالىقسم همين خداىتعالى شدن ديده از مراد مىفهميم خصوصيات آن از كه

. هر نزد خدا مىناميم ديدن و رؤيت را آن هم ما خود كه است علمى ازبه و معين جهتى به يا چيزى به حضورش و است مشهود و حاضر چيزىبر و حاضر و شاهد چيزى هر نزد بلكه نداشته اختصاص مخصوص مكانىرا او بتواند كسى محال فرض به اگر كه طورى به است، محيط چيزى هر

چيزى هر ظاهر در و خود نفس در و خودش وجدان در را او مىتواند ببيند . چشم به ديدن نه او لقاى و خدا ديدن معناى است اين ببيند آن باطن در وبودن متعين و جسمانى و حسى شدن روبرو با جز كه جسم به مالقات و

. نمىبندد طرفصورت دو زمان و مكانگناهانى تيرگى همانا شده حايل خدا و مردم ميانه كه مانعى آن

- - ى جانها دلها روى كه است تيرگىها اين شدهاند مرتكب كه استيابند، تشرف خود پروردگار مشاهده به كه نمىگذارد و پوشانده را ايشان

. چشمها نه مىبينند را خداى جانها نباشند گناهان اگر مىشود پسمعلومرؤيت از غير كه كرده اثبات را رؤيتى خود كالم در خداىتعالىحقيقت آن با كه است شعورى و درك نوع يك بلكه است، حسى و بصرى

رود، كار به آن در فكر يا چشم كه اين بدون مىشود، درك چيزى هر ذات وبرده پى خود پروردگار وجود به شعور آن با آدمى كه كرده اثبات شعورى

. مىشود معتقد وصالحين براى تنها شده تعبير لقاء و رؤيت به آن از كه علم آن البته

. مكان و ظرف قيامت مىدهد دست قيامت روز در هم آن بندگانش ازتن پروريدن به پابند و مشغول آن در آدمى كه نهدنيا تشرفىاست، چنين

. محل دنيا است خويشتن طبيعى حوايج تحصيل پى در يكسره و خويشآيات به ضرورى علم آوردن دست به و خدا لقاء راه پيمودن و سلوكنايل پروردگارش مالقات به نشود منتقل ديگر عالم به تا و اوست

نمىشود.از كه است كتابى اولين كريم قرآن كه است اين توجه قابل نكتهرا راز اين بيانى بىسابقهترين به و نموده پردهبردارى حقيقت اين روى

. است ساخته گفته آشكارا كه معنا آن به خدا رؤيت مسأله وقتى قهرا« : جمله آن در ابدى نفى شد، اثبات قيامت براى قرآن جاى چند در شد

» ! كه مادامى مىشود اين معنايش و بود خواهد دنيا به راجع ترانى لنخويش تن و جسم اداره پى در اجبار حكم به و دنيوى حيات قيد در انسان

مشــرف تشريفى چنين با هرگز است آن ضرورى حوايج برآوردن واز و بدنش از كلمه معناى تمام به و كلى طور به كه آن تــا نمىشــود،

. بميــــرد يعنـى گــردد، بـدنـشمنقطــع (1)توابع



ـاـلـهـــى ـقـــرـب ـمـقـــاـم ـو ـبـعـــد ـو ـقـرـب ـمـفـهـــوـم

بـــون» ... ! « المقــر (11)اولئـــــــك واقعه / مقربانند» ... ! « آنها

حسب به اجسام كه هستند نسبى معناى دو بعد و قرب مسئله . در داده توسعه آن استعمال در مىشوند متصف دو آن به مكانى نسبت . از و داده بيشترى توسعه باز كردهاند استعمال هم زمان غير و زمان

دو، آن بـا هـم را حـقـايـق مــعـانـى كرده تجاوز جسمانيات و اجسام . كــردهانـد تـوصـيف

« كلمه چيز قرب» هر به كه احاطهاى خاطر به خداىتعالى مورد در : فرموده خداىتعالى خود و شده استعمال من» دارد اليه اقرب نحن و

( » ! - ! نزديكتريم او به گردن رگ از ما الوريد (16حبل يعنى ق / معنا اينچيز، آن خود از چيزى هر به و من خود از من به خداىتعالى بودن نزديكتر

. مىشود تصور قرب مفهوم از كه است معنايى عجيبتريندر شده استعمال معنوى امور در قرب كلمه كه مواردى از نيز

بنده شدن نزديك چون و است عبوديت و بندگى مرحله در بندگان موردمراسم انجام و عبادت راه از كه اكتسابى، است امرى خداىتعالى به

به بخواهد كسى كه است آن معناى به تقرب مىآيد، دست به عبوديت . به مىخواهد خود صالح اعمال با خدا بنده شود نزديك كسى يا و چيزى

شمول معرض در كه اين از است عبارت نزديكى اين و گردد نزديك خداو شقاوت عوامل و اسباب شر معرض آن در و شود واقع الهيه رحمت

. كنند دور او از را مـحرومـيت : مىكند، نزديك خود به را خود بنده خداىتعالى مىگوييم كه اين نيز و

در وقوع خصايص از كه مىكند نازل منزلتى در را او كه است اين معنايشآن به منزلت آن غير در كه است سعادتهايى به رسيدن منزلت، آن. او رحمت و مغفرت و خدا اكرام از است عبارت سعادتها آن و نمىرسد

) بون) . مقر مرتبهاى چنين سعادتند اهل طبقات بلندمرتبهترينآن كمال حد به رسيدن و عبوديت راه از مگر نمىشود حاصل كسى براى

و اراده و باشد محض تابع عبد كه وقتى مگر نمىشود تكميل عبوديت ونكند عملى هيچ و نخواهد چيزى هيچ كند، مواليش اراده تابع را عملش

واليت تحت در شدن داخل همان اين و مواليش اراده وفق بر مگرتـنهـا اولياءالله و هستند نيز الله اولياء كسانى چنين پس خداست،


. طــايـفــهانـد (1)هـميـــنج- 1 ص 37الميــــــــــــزان ،245 .

ـاـلـهـى ـرـوـزـاـنـه ـكـــــاـر ـو ـرـوـز ـمـفـهـــــوـم

شأن» ... ! « فى هو يوم (29)كل الــرحمــن / » ! اســـــت» نـــــو كــــارى مشغـــــول روزه همـــــه او

) - ( ) خداىتعالى ) احاطه روز هر يوم كل جمله در يوم كلمه از منظوردر ولى هست زمانى هر در او نتيجه در است، اشياء تدبير و فعل مقام در

چيزى هر با و نمىگنجد مكان در لكن هست مكانى هر در و نيست زمان . نيست چيزى به نزديك لكن كــارى هست روز هــر در خــداىتعــالى

بعدش روز كه كارى آن غير و داشت قبل روز در كه كارى آن غير دارد،از او شؤون از شأنى هيچ و نيست تكرارى او كارهاى از يك پسهيچ دارد،و قالب و الگو بدون مىكند چه هر نيست، ديگرش شأن مانند جهت هررا خود كه است جهت همين به و مىكند ايجاد و ابداع به بلكه مىكند، نمونه

- ... « : كسى او االرض و الـسمـوات بـديـع فــرمــوده و نــاميــده بــديــع» ! آفريده الگو بدون را زمين و آسمانها كه (1)است



فصلسوم

الهـى نور

ـآـن ـشـمـوـل ـو ـظـهـوـر ـچـگـوـنـگـى ـو ـخـدـا ـنـوـر ـمـفـهـوـم

» . ... نــوره» مثــــل االرض و مـــوات الس نـــور (35)الـلـــه نور/او» ... .« نور مثل زميناست، و آسمانها نور خدا

مىكند روشن را نور گيرنده و نور محتاج چيز هر كه است چيزى نوررا اشياء هم خداىتعالى و مظهرش بر مىكند داللت خود ظهور با سپس و

خـود وجـود ظـهور بـر سـپس و مـىدهـد ظـهــور و وجود خود ايجاد با. مـىكنـد داللـت

آن از زمين و آسمان كه خواند نورى را خود خداىسبحان كه آن از بعدو مىدهد اختصاص زايدى نور به را مؤمنين او كه اين و مىشوند مستنيربه مىكند شروع فوق آيه ادامه در اينك ندارند، بهرهاى نور اين از كفار

: مدعا اين بر احتجاج و استداللدر آنچه كه است اين دليلش خدا، بودن زمين و آسمان نور اما

ديگرى كس از و نياورده خود پيش از را خود وجود است زمين و آسمانهاو آسمانها داخل در آنچه چون نگرفتهاند، دواست آن داخل در كه همدر آنچه وجود پس است، دو آن خود مثل احتياج و فاقه در است زميناو درگاه به احتياجات همه كه است خدايى از است زمين و آسمانها

. مىشود منتهىنشان را خود كه طور همان است دو آن در آنچه وجود بنابراين،

. كه است وى نور وجود پس مىباشد نيز خويش موجد نشاندهنده مىدهد،است عالم اين در كه چيزى هر پس مىگيرد، نور آن وسيله به چيز هراست، ظلمت از منزه كه است ماورايشچيزى در كه اين بر مىكند داللت

در كه است فاقهاى و حاجت از منزه و داشت چيز آن خود كه ظلمتى آن. نيست شدنى منفك او خود از كه نقصاست از منزه و هست او خود

همان و است عالم موجودات تمامى مقال و حال زبان ايننسبت است آن در آنچه و زمين و آسمان به خداىتعالى كه است تسبيحى

هر نفى و ـ خدا، غير موجودات تمامى از استقالل نفى آن الزمه و مىدهد . خداست غير ربى و مدبر و اله

تسبيحه » و صالته علم قد !كل دانند- خويش تسبيح و دعا همه


( »41) / نسبت نور زمين ساكنان عموم به را تسبيح شريفه آيه ايندر كه مىشود معلوم تعبير اين از و مؤمنشان چه و كافرشان چه مىدهد، . : كه نورى پس خصوصى ديگرى و عمومى يكى است نور دو ميان اين

به آن با كه است رحمتى مانند مىكند نورانى را خود خلق آن با خداىتعالى : يكى و عمومى يكى است قسم دو نيز آن كه مىكند، رحم ايشان

اين... يعنى است، نور قسم دو هر بر دليل خدا مالكيت همچنين خصوصىهم اوست، سوى به هرچيز بازگشت و است زمين و آسمانها مالك او كه

او خاص نور اختصـاص بر دليـل هم و اوســت عام نور عموميت بر دليل. است مؤمنين (1)به

ج- 1 ص 29الميزان ،193.

ـاـلـهـــى ـعـمـــوـمـــى ـنـــوـر


زمين و آسمان آن با كه عمومى، است نورى داراى خداىتعالىظهور حقايقى وجود عالم در نور آن وسيله به نتيجه در و شده نورانى

به اگر چيز هر ظهور چون باشد، چنين هم بايد و نبود ظاهر كه نموده،باشد، ظاهر خود خودى به خودش وسيله آن بايد باشد ديگرى چيز وسيله

و ظـاهـر خــود ذات به عالم در كه چيزى تنها و دهد ظهور را ديگران تا . است نور هـمان بـاشد مـظهر خود غـير براى

آنها بر او اشراق با زمين و آسمانها كه است نورى خداىتعالىظاهرند آنها يعنى طورند، اين نيز حسى انوار كه همچنان يافتهاند، ظهور

تفاوت اين با مىكنند، روشن را آنها كدر و ظلمانى اجسام به تابيدن با واجسام ظهور ولى آنهاست يافتن وجود عين الهى نور به اشياء ظهور كه

. آنهاست وجود اصل غير حسى انوار وسيله به (1)كثيف

ج- 1 ص 29الميـــــــــــــزان ،174 .

ـاـلـهـى ـعـمـوـمـى ـنـوـر ـشـمـوـل ـو ـمـثـاـل


و بالذات ظاهر كه اوست مىباشد، نور مصداق كاملترين خداىتعالىو مىيابد ظهور او وسيله به موجودى هر و است خويش ماسواى مظهر . و آسمانها او وسيله به كه است نورى خداىسبحان پس مىشود موجود

. جمله در يافتهاند ظهور و» زمين مـــوات الس نـــور الـلـــه


« االرض را... آن آنگاه و زمين و آسمانها به كرده اضافه را نور چون ، است » « الله زمين و آسمانها نور فرموده و الله جالله اسم بر كرده حمل

نور از است عبارت خدا كه نكند خيال كسى كه بوده اين منظورش . از مىشود حمل آنها بر كه وجودى از يا و زمين و آسمانها به قائم عاريتى

نيست، مجهول موجودى هيچ بر خداىتعالى كه مىشود استفاده جا اينخدا اظهار از ناشى غير، براى يا خود براى يا اشياء تمامى ظهور چون

ظهورى نمىبخشيد هستى و نمىكرد اظهار را چيزى خدا اگر و است . خـداسـت بـالـذات ظـاهـر چـيز هـر از پسقبل نمىيافت،

اين آن الزمه و مىكند اثبات تسبيح موجودات تمامى براى بعد آيهاز صالت و تسبيح چون مىشناسند، را خدا موجودات، تمامى كه است

. نور، به مراد پس مىكند تسبيح را كسى چه بداند كه است صحيح كسىچيزى هر كه نورى مىگيرد، منشأ عالمى عام نور آن از كه خداست، نورعبارت و است مساوى چيزى هر وجود با و مىشود روشن آن وسيله به

. مىباشد الهيه عام رحمت همان اين و اسـت آن (1)اخــراىج- 1 ص 29الميـــزان ،176 .

ـاـلـــهـى ـخـــصـوـصـى ـنـــوـر

مصباح» فيها كمشكاة نوره مثل األرض و ماوات الس نور ه اللي ...!« ) در كوكب ها كأن جاجة الز زجاجة في (35المصباح نور/

آن» در كه است محفظهاى همچون او نور است زمين و آسمانها نور خدااست ستارهاى گويى كه شيشهاى شيشهاى، در چراغ و باشد چراغى

درخشان...!«

مىشوند روشن آن با مؤمنين تنها كه است خاصى نور ميان اين دراست، معرفت نور آن و مىيابند راه صالحه اعمال سوى به آن وسيله به ومىگردد روشن مىشوند زيرورو ديدهها و دلها كه روزى در ديدهها و دلها كه

در آنچــه و مىشــونــد هــدايــت خود جاودانه سعادت سوى به نتيجه در و . مىشـود عيان برايشان روز آن در بود غيب برايشان دنيــا

قرار شيشهاى در كه زده مثل چراغى به را نور اين خداىتعالىچراغ شيشه چون و بسوزد صفا غايت در زيتونى روغن با و باشد داشته

نور ) آن صفاى با اين صفاى و بدرخشد درى كوكب مانند است، صافى نيز ) بـاشـد، آويختــه عبادت خانههاى در چراغ اين و دهد تشكيل را نور على

كــه مـردانى كننــد، تسبيــح را خداى مؤمن، مردانى آنها در كه خانههايىباز خدا عبادت از و پروردگارشان يـاد از را ايشـان بيـع و تجــارت

نمىدارد. آن با را مؤمنين خداىتعالى كه است معرفتى نور صفت مثال اين


آن از را كفار و است هميشگى سعادت دنبالش كه نورى داشته، گرامىپس نمىبينند، هيچ كه داده قرار ظلماتى در را ايشان و كرده محرومدنيـا حيـات مـتاع از و باشد خويش پروردگار با مشغول كه كسى

. مىيابد اختصاص خدا ناحيه از نورى به كند (1)اعـراضج- 1 ص 29الميـــــــــــــــزان ،174 .

ـاـلـهـى ـخـصـوـصـى ـنـوـر ـشـمـوـل ـو ـمـثـاـل

» ! ... نــوره» مثــــل االرض و مـــوات الس نـــور (35)الـلـــه نور/ » ... معنايش» و مىكند توصيف را خدا نور شريفه آيه اين ، نوره مثل

وصف - مراد كه است اين بر دليل خود و مىباشد اوست مال كه نورىخدا كه است نورى آن وصف مراد بلكه نيست، خداست خود كه نور آن

به و كرده افاضه كه عامى نور آن مراد باز البته مىكند، افاضه را آنرا چيزى هر كه وجودى از است عبارت و يافته ظهور چيزى هر آن وسيله

خداىتعالى كه خاص است نورى نور آن به مراد بلكه نيست، كرده موجوداستفاده كالم از كه طورى به آن و داده اختصاص مؤمنين به تنها را آن

. اسـت ايـمان حــقيقت مـىشـودرا خاص نور اين خداىسبحان مىبينيم كريم قرآن در موارد ساير در

مؤمنين به گفتيــم كه است نــورى همان نور اين و داده نسبت خود بهآن و كنند استضائه آن از پروردگارشان سوى به راه در تا داده اختصاص

. مؤمنين دلهاى در معرفت و ايمان نور البته است معرفت و ايمان نوراز مستمـــد و آن بــه قائم و خدا نور از مقتبس و عــاريتــى است نورى

. اسـت آن» !... يشــاء» ... مــن لنــوره الله (35) يهدى هدايت نــور / خداىتعالى

نــور ســوى بــه بــاشنـد، ايمــان كمــال داراى كــه را كسانى مىكندصـرف خـاطـر به اين و بـاشنـد كفــر به متصف كه را كسانى نه خدا،

. اوست (1)مشيتج- 1 ص 29الميـــــــــــــزان ،177 .

ـقـيـاـمـت ـرـوـز ـاـشـرـاـق ـو ـاـلـــهـى ـنـوـر

» !... ها» رب بنور االرض اشرقت ( 69)و زمر / » !... مىشود» پروردگارشروشن نور به زمين و

. نور به زمين اشراق است آن شدن نورانى معناى به ارض، اشراق


: قبيل از است، قيامت روز خصايص از كه است حالتى آن پروردگارش،اعمال، واقعيت ظهور و بروز و اشياء حقيقت ظهور و پردهها رفتن كنارناظران كه طورى به باطل، يا حق معصيت، يا اطاعت شر، يا خير از

ظهور از است عبارت چيزى هر اشراق چون ببينند، را عملى هر حقيقتروز آن دهنده ظهور كه نيست، شك جاى هم اين و نور وسيله به آن

سببيت از روز آن در ديگرى سبب هر خدا از غير چون است، خداىسبحانكرده كسب خداىتعالى از كه نورى با روز آن در اشياء پس است، ساقط

. تمامى شامل و است عمومى چند هر اشراق اين و مىشوند روشنغرض كه جايى آن از ولكن ندارد، زمين به اختصاصى و مىشود موجوداتسخن زمين اشراق از تنها لذا است، زمين اهل و زمين روز آن حالت بيان

آن. متعلقات و آن در موجودات و زمين حال عين در زمين به مراد گفت (1)است.



چهارم فصل

الهـى علم

ـمـبـيـن ـكـتـاـب ـدـر ـاـشـيـاـء ـثـبـوـت ـو ـاـلـهـى ـعـلـم ـشـمـوـل

مــاء» الس مــن ينـزل ما و منهــا يخــرج مــا و االرض فـى يلـج مـا يعلـم( » !... فيها يعـرج مــا (2و سبأ /

و» مىشود بيرون زمين از و مىرود فرو زمين در آنچه به دارد علم خدا» !... مىرود باال آسمان به و مىآيد فرو آسمان از آنچه

و حـــركتــى صـاحب هر حركت به خدا علم از است كنايه اين. مـىدهــــد انجــام آنچــه

دور او علم از موجود كوچكترين و است غيب به عالم خداىتعالىاز زمين و آسمانها همه در فضا در معلق ذره يك سنگينى حتى نيست،

. نيست پنهان او علمآن» - از كوچكتر نه و مبين كتاب فى اال اكبر ال و ذلك من الاصغر و

( »! است ثبت مبين كتاب در كه آن مگر آن از بزرگتر نه و (61ذره يونس / كسـى تا مىدهــد، تعميــم مــوجــودات تمامى به را خدا علم جمله اين

را بزرگتر و آن از كوچكتر مىداند، را ذره نظير موجودات تنهــا نپنداردهر اشياء كه است اين كرده اشاره بدان آيــه اين در كه نكتهاى نمىداند،

تبديل و تغيير دستخــوش كه دارند، ثبوتى خدا مبين كتاب در باشند چههــم از دنيوىاش اجزاى چند هر ديگر موجود هر و انسان و نمىشود

بــاز شود نابود و محو روزگار صفحه از آثارش كلى به و گــردد متــالشىكتـاب در نـابـود هميــن چــون نــدارد، كــارى خــدا براى اعادهاش هم

. دارد ثبــــوتى و بـــودى (1)مبيــنج- 1 ص 32الميـــزان ،250 .

ـاـلـــهـى ـعـــلـم ـمـــرـاـتـب ـو ـكـــــرـســـى

... ـه» ـ كــرسي وسـع بمـاشـاء اال علمــه مـن بشــىء يحيطــون ال و( » !... االرض و مــــوات (255الس بقــره /

... بخــواهــد،» خــود چــه آن به مگر نمىيابند راه او علم از چيزى به و


» !... اســت فــراگــرفتــه را زميــن و قــدرتشآسمــانها و علم قلمرويافت عالمى نزد كه هم علمى هر و خداست از هست چه هر علم

. آگاه موجودات بين روابط به كه اوست تنها خداست علم از هم آن شودو علل و اسباب بقيه اما و آفريده را آنها رابط و موجودات او چون است،و تصرفى و دخل كه چند هر عقلند صاحبان از كه اسبابى و علل مخصوصا

خود مىدهند قرار استفاده مورد را آن و دارند چه هر لكن دارند، علمىشأنى خود دارند تصرف چه هر و الهى علم شؤون از است مرتبهاى

پس او، تدابير انحاء از است نحوهاى و الهى تصرفات شؤون از استتدبير و خداىسبحان اراده خالف بر دهد اجازه خود به نمىتواند كسى ديگر

. خداست تدبير از همان برداشت اگر و بردارد مملكتشقدمى در جارىكه محتمل معانى از نتيجه در است، علم مراتب از مرتبهاى كرسىدر آنچه تمامى مقام اين كه مىشود متعين معنا اين هست وسعت براى

پس است، حافظ را آثارشان هم و ذاتشان هم است، زمين و آسمانهاآن خدا علم از است مرتبهاى كه شد معنى اين به خدا كرسى وسعت

و محفــوظ آن در چيز همه و است بدان قائم عالم تمامى كه مرتبهاى. اسـت شـده (1)نــوشتــه


ـاـلـهـى ـعـلـم ـقـلـمـرـو

( » ! اخفــــى» و ــــر الس يعلــــم ـه ـ فـان بــالقـــول تجهـــر ان (7و طه / ( »! الصدور» بذات عليم ه ان االرض و موات غيبالس عالم الله /38ان

فاطر(اول آيه، در « خداىتعالى قول» به علم جهر اثبات بعد آورده رايعنى آن از دقيقتر به «نسبت قول» ترقى سر را مطلب سپس نمود،

داللت كه اين براى فرموده، اثبات سر از مخفىتر به نسبت را او علم دادهاست اين معنا و است جميع به نسبت خدا علم اثبات مراد كه اين بر كند

دلت در و آهسته را آن يا و بدارى علنى و بگويى بلند را سخنت اگر تو كهپوشيده هم خودت بر كه اين به بدارى مخفىتر هم اين از يا و كنى پنهان

. مىداند را همه خداىتعالى باشدو ظاهر به چه مىكند، اثبات خدا براى را چيز هر به علم شريفه آيه

عرش بر استوا دنبال به علم ذكر در شريفه آيه بنابراين و پنهان به چهاو ملك در كه حوادث از آنچه به خداىتعالى علم كه است معلوم و مىباشد

مستلــزم مىآيد پيش او ملك قلمرو و سلطان مسند در و مىيابد جرياناو مشيــت مستلــزم ديگــر نظــر از و اســت آن بــه او رضــاى و اذن

. است تدبير همان اين و مىيابد جريان كه است نظـامى ايـن بــه


پنهان سينهها در آنچه به او و است زمين و آسمانها غيب عالم خداآثار و عقايد از داريد، نهفته باطن در آنچه طبق بر شما با و داناست است

ظاهرتان كه اين چه مىنمايد، محـاسبـه آن طبق بر و مىكند معامله اعمال. باشد مخـالف چه و باشد مطابق باطن (1)با

ج- 1 ص 33الميــــزان ج 78، ص 27و ،189.


ـاـلـهـى ـعـلـم ـنـفـوـذ

( » !... امهاتكم» ... بطون فى اجنة انتم (32اذ نـجم / ... مـادرانتـان» شكـم در جنيـن صـورت بـه كـه هنگــامى

بـوديد... ! « او و كرد انشاء زمين از را شما كه زمان آن شما به است داناتر او

و كرد متحول گونهگون احوالى و اطوار به خلقتتان آغاز در را شما كه بودو درآورده نطفهتان صورت به آخر در و بگرفت زمينتان عنصرى مواد از

. شما كه زمان آن شما به است داناتر او و بريخت مادرتان رحم داخل درچه و چيست شما حقيقت مىداند او بوديد، مادرانتان رحم در جنينهايىكجا به كارتان مآل و هست نهانتان در اسرارى چه داريد، وضعى و حالآغاز. از و مىشناسد كس هر از بهتر را شما خداىتعالى وقتى مىانجامدپاكى به را خود بيهــوده ديگــر پـس است، خبر با آن سرانجام و خلقتتان

! كيست تقوى با و پــاك مـىدانـد بـهتــر او چـــون (1)نستاييدج- 1 ص 37الميزان ،86 .

ـاـلـهـــــى ـاـحـــاـطـــــه

كنتـــم»... ! « ) مـــا ايـــن معكــــم هــــو (4و حديد / باشماست»... ! « او باشيد كجا هر

و دارد احاطه شما به كه اين براى شماست، با باشيد كه جا هر او . تنها ما به خداىتعالى احاطه نيستيد غايب او از پوششى و مكانى هيچ در

دارد، احاطه ما به نيز اوقات و احوال همه در بلكه نيست، مكانى احاطهغايب و ديگر چيز از چيزى جدايى در مالك معروفترين كه آنجايى از لكن

را معيــت تنهــا آيه در جهت اين از است، مكانى جدايى آن از شدنشيــــك احـوال و زمانها و مكانها به خداىتعالى نسبت وگرنه كــرد، ذكــر

. اســت (1)نسبــــتج- 1 ص 37الميـــزان ،303 .


پنجم فصل

) توحيد ) وحدانيت

ـقـرـآـن ـمـــخـتـص ـتـــوـحـيـد

اسالمى اخالق و فروع و اصول و معارف تمامى ريشه واحد» ! «) كفوا له يكن لم و يولد لم و يلد لم الصمد الله احد الله هو 1قل

(4تا اخالص / در ماسوىالله بازگشت و ذات احديت به را خداىتعالى سوره ايننه و ذات در نه احدى كه اين به نيز و او سوى به وجودىاش حوايج تمامى

. قرآنى توحيد اين مىستايد نيست، او شريك افعال در نه و صفات درو اصولى معارف تمامى و است قرآنكريم خود به مختص استكه توحيدى

. است شده پىريزى اساس اين بر اسالم اخالقى و فروعىقابل احد: كه مىرود كار به كسى و چيزى مورد در كلمه اين

اعـداد داخل اصوال و ذهـن در نـه و خـارج در نه نباشد، تعدد و كثرتنشود.

با صمد: كردن قصد يا و كردن قصد صمد، كلمه معناى در اصل . است موجودات اعتماد تمامى كه است بزرگى و سيد خداىتعالى پس

. پديدآرنده خداىتعالى وقتى مىكنند او قصد حوايجشان تمامى در عالماو به خدا را هستى است هستى داراى كه چيزى هر و است عالم همه

نام كه چيزى هر پس «داده، و چيز» ذاتش در باشد، آن بر صادق . پس مىكند او حاجتشقصد رفع در و خداست به آثارشمحتاج و صفاتشيعنى است، صمد شود تصور وجود عالم در كه حاجتى هر در خداىتعالى

و اوست مقصدش منتهاى كه آن مگر نمىكند ديگر چيز هيچ قصد چيز هيچخــداىتعــالى تنها و اوســت وسيلــه به حاجتش برآمــدن و مطلب نجاح

! است االطالق على صمدجمله دو از يك ! «هر « » ! الصمد» الله و احد الله هو مستقال

وسيله به خدا معرفى مقام مقام، چون است، خداىتعالى تعريف در كافىبه معرفت كه است چنين معنى پس باشد، او خود خاص كه است صفتى

جمله شنيدن از چه مىگردد حاصل احد» !« خداىتعالى الله از هو چه والصمد» !«شنيـدن الله

صفات بــوسيلــه هــم حــال عيــن در شــريفــه آيــه دو ايــن


فعل، صفــات وسيلــه بــه هــم و كــرده معــرفــى را خداىتعالى ذات،! « جمله احد» الله كـه هو كـرده، تـوصيـف احديت صفت به را خدا

جمله و است ذات عين ! «احــديت الصمد» صمديت الله صفت به را او . است فعـل صفت كه كرده توصيف

»! احد» كفوا له يكن لـم و يـولـد لـم و يـلـد آيه لـم دو اينبگو يا و بزايد را چيزى كه مىكند، نفى را معنا اين خداىتعالى از كريمه

آن و چيز آن حال گردد، جدا او از ذاتش از جزئى و گردد متجزى ذاتشهر به خدا از شدنش جدا و باشد داشته مىخواهد كه سنخى هر جزء

. كن تصور مىخواهى كه معنايىاز او خود كه مىكنند نفى را معنا اين خداىتعالى از آيه دو اين نيز و

هـر بـه اشتقـاق و تــولــد ايـن حــال بـاشـد، شـده مشتـق و متولد چيزىخدا براى كه مىكنند نفى را معنى اين نيز و شــود اراده كــه معنـايى

خداىتعالى مانند يعنى باشد، فعل در يا و ذات در او برابر كه باشد كفوىوجود به قائل ايشان غير و اديان صاحبان از احدى و نمايد تدبير و بيافريند

كه نگفتهاند دينان بى و دينداران از احدى يعنى نيست، خدا ذات در كفوىبعضى تدبير يعنى فعل در اما و است متعدد اسمه عز الوجود واجب

. شـدهانـد آن بـه (1)قــايل

ج- 1 ص 40الميـــــــــــــــــــزان ،445 .

ـوـاـحـد ـذـاـت ـمـفـهـوـم

واحد» ... ! « ) اله اال اله من ما (73و مــــائــــده / نيســـت» ... ! « يكتــــا خـــــداى جــــز معبـــــودى هيـــچ

كثرت پذيراى وجه هيچ به كه است ذاتى متعال پروردگار ذاتعليا كريمه صفات به متصف كه هم لحاظى در و است احدىالذات نيست،

چيزى صفات آن و نيست متكثر هم لحاظ آن در مىشود حسنى اسماء و . يكديگر به اگر است روشن كه هم صفات خود نمىافزايند ذات بر را

ناحيه از نه وقتى نمىگردند، ذات در تكثر و تعدد موجب شوند اضافهنمىيابد، تكثر صفت، به صفت اضافه ناحيه از نه و ذات به صفت اضافه

و وهم در نه و عقل در نه كه است، احدىالذات خداىتعالى گفت بايد پسذات در خداىتعالى گفت بايد نيز و نيست تكثر و انقسام قابل خارج در نه

. نمىتوان هرگز و باشد يافته تركيب چيز دو از كه نيست چنان مقدسشبه وصفى دادن نسبت با نمىتوان نيز و كرد تجزيه چيزى به را حقيقت آن

. بخواهيم را چيزى هر زيرا نمود تجزيه بيشتر يا چيز دو به را او جناب آنبيفزاييم حقيقت آن به خارج عالم در يا و وهم عالم در يا و فرض عالم در

. نيست جدا آن از و دارد معيت چيز آن با خود او


وحدت مراد است، احدىالذات هم و واحد خداىتعالى گفتيم كه اين. نيست مىرود، كار به كثرتند داراى عالم موجودات ساير در كه عددى

عددى وحدت به نه و صفت و اسم در نه و ذات در نه متعال خداوند . احكام و آثار از دو هر وحدت سنخ اين و كثرت اين زيرا نمىشود متصف » بليغى » تأكيد واحد، اله اال اله من ما و جمله اين و خدايند مخلوقات صنع

را تأكيد اين از بهتر ديگرى عبارت هيچ كه طورى به توحيد، در استنمىرساند.

) ( يافت اله معبود جنس از كلى طور به و اصال وجود عالم در اصال كه است مخصوصى يكتايى يكتايىاش كه يكتايى معبود مگر نمىشود

حسب به نـه و خـارج در نـه صـفات، در نـه و ذات در نه نمىكند تعدد قبولفرض.

تنها خود ديگر آيات و آيه اين در قرآن چه است قرآن توحيد همان اين وغير و مخدوش را اديان ساير توحيد و مىداند صحيح و خالص را توحيد اين

مجيد قرآن كه است دقيقى و لطيف معانى از معانى اين و مىداند خالص . است فرموده اشاره آن بـه تــوحيــد معنــى حقيقت (1)درباره


ـتـوـحـيـد ـدـر ـقـرـآـن ـتـعـلـيـمـــاـت

واحد» ... ! « ) اله اال اله من ما (73و مــــائــــده / نيســـت» ... ! « يكتــــا خـــــداى جــــز معبـــــودى هيـــچ

) ذكره ) جل پروردگار از را عددى وحدت خود عاليه تعاليم در قرآنو محدوديت عددى وحدت الزمه كه است اين جهتش و مىكند نفىبه محدود كه اين به جز است وحدتشعددى كه واحدى و است مقدوريت

و مقدور كه اين به جز و باشد ديگر حدود هزاران و زمانى و مكانى حدوداز منزه را خداىتعالى قرآن و نمىشود داده تشخيص شود واقع ما محاطو احاطه او بر كسى و شود واقع چيزى مقدور و محاط كه مىداند اين

. بيابد تسلطبلكه است مقهوريت از منزه قرآن، عالى تعليم بنابر خداىتعالى،

وحدت نه جهت اين از نمـىشــود، مقهــور هيــچگــاه كه است قاهرىقــرآن در لذا و نــدارد تصـور او حق در عددى كثرت نه و عددى

!« مىفــرمــايــد القهار: » الـواحــد (16)هــو رعـد / نمىكند، نفى تعالى بارى از را فرديه وحدت تنها مجيد قرآن آيات

وحدت چه مىداند، وحدت انحاء همه از منزه را او مقدس ساحت بلكههر يا جنسيه و نوعيه وحدت چه و است فرديه كثرت قبال در كه فرديه

. جـنسخود از اسـت كثرتى قبال در كه ديگرى كلى وحدت


و ذات در نه وجه هيچ به را خداىتعالى چيز هيچ قرآن، تعليمات بنابركند حدى در محدود و مغلوب و مقهور نمىتواند افعال در نه و صفات در نه

. است قاهرى او قرآن نظر از آرى نيست عددى او وحدت جهت اين ازاست وجودى نمىشود، محدود خود شؤون از شأنى هيچ در و چيز هر فوق

مشوب كه است حـقــى و نـدارد راه او در عدمى امور از امرى هيچ كه . نمــىگـــردد بـاطلـى هيــچ به

. راه ساحتش در جهل كه است دانايى ندارد مرگ كه است زندهاى . كه. است مالكى نمىشود چيزه او بر عجزى هيچ كه است قادرى ندارد

. . و نيست برايش ذلت كه است عزيزى نيست مالك را چيزى او از كسى . نيست تسلطى او بر را كسى كه است ملكى

هر از پروردگار براى كه است همين قرآن عاليه تعليمات از يكىمبرا نقصى هر از را مقدسش ساحت و است قايل را آن خالص كمالى

مىداند.است طورى وجود جهت از كه است واحد معنا اين به خداىتعالى

برايش دومى فرد حد آن از برون بتوان تا نمىشود حدى به محدود كهسوره آيات از مقصــود و مفهوم است معنا همين خود و كرد تصور

توحيد: . . لــم» و يولد لم و يلد لم مد الص الله احد الله هو قل

» ! احـــــد كفــوا لــه يكــنكسى وجود فرض كه است طورى متعــال پــروردگــار هــويــت

. هيچ مىكنــد رفــع بــاشــد او هــويــت شبيــه جهتــى از هويتش كه را. كند توصيف هست كه طور آن را آفريدگار نمىتواند آفريدهاى

آن در كثرت فرض معنا هيچ به كه مىكند ثابت را وحدتى قرآنباب اين در آنچه بنابراين و صفات ناحيه در نه و ذات در نه نيست، ممكن

را صفات يعنى مىداند، هم عين را همه قرآن شود فرض صفات و ذات ازرا خداىتعالى كه آياتى مىبينيم لذا مىداند، ذات عين را آنها همه و هم عين

تــا است كرده ذكر را قهاريت صفت دنبالش ستوده وحدانيت به. نيست عـددى وحـدتش -1 ( 1)بفهمــانـد

ج ص 11الميــــــــــــزان ،150 .

ـمـفـهـوـم ـو ـوـاـحـد ـاـلـلـه ـاـلـه ـاال الـاـلـه

( »!... هو» اال اله ال واحد اله الهكـم (163و بقره /


»!... نيست» معبودى او جز و است يگــانه معبودى شما معبــود وموارد هست كه چيزى است، بديهى مفاهيم از وحدت مفهوم

. كه اين خاطر به است واحد خدا مىگوييم است مختلف آن استعمال - آن در او با احدى كه است صفتى او الوهيت مثال اوست در كه صفتى

. متكثــر را او صفــاتش ساير و حيات و قدرت و علم نيست شريك صفتاست. مفهومى تكثر تنهــا هســت او صفــات در كــه تكثــرى نمىكنــد

. هيچ و اوســت ذات هــم آن است يكــى حيــاتش و قــدرت و علم وگرنهقادر و قدرتش به اســت عــالــم او بلكــه نيســت، ديگرى غير آنها از يك

به قادرند اگر كه ديگران خالف به علمش، به است حى حياتشو به استصفاتشان، خالصه عـالمنـد، علمشـان بـه عـالمنـد اگر و قادرند قدرتشان

. عينا هم و است مختلف مفهوما هميعنى شود، وحدت به متصف ذاتش ناحيه از چيزى كه مىشود بساذاتش در را تجزى بالذات و نباشد آن در تكثرى هيچ كه باشد ذاتى ذاتش

استعمال. آن در را احد كلمه كه است همان وحدت گونه اين نپذيرد. اسـت احـدىالـذات خداىتعالى مىگويند و مىكنند

«جملــه ! واحــد» الــه كــوتــاهىاش الهكــم همــه باو است تعــالى خــداى به منحصــر و مختــص الوهيت كه مىفهمــاند

قـدس سـاحت اليق كه وحــدتى مخصوص، است وحدتى او وحدتاوســت.

!«جمله هو » اال يعنى الآاله خداست غير الوهيت نفى سياق درنه هستند، اله مىكردند خيال مشركين كه موهومى آلهه آن الوهيت نفى

. وجود اصل كريم قرآن خداىسبحان وجود اثبات و خدا غير نفى سياقخداىتعالى وجود پذيرفتن براى عقل يعنى مىداند، بديهى را خداىتعالى

اين در همه عنايتش كرده صحبت خدا از جا هر و نمىبيند برهان به احتياجقـدرت و علم و خالقيت و يگانگى و وحدت قبيل از را او صفات كه است

. كند اثبـات را او ديگـر صفـات (1)و


: ـوـاـحـد ـاـلـه ـاـنـسـاـن ـاـلـه ـجـهـاـنـ، ـاـلـه

... اليات» و هار والن يل الل اختــالف و االرض و مــاوات الس خلــق فــى انيعقلــــون !« (164)لقــوم بقــره /

روز» و شــب اختــالف و زميــن و آسمــانهــا خلقــت در درستــى بــه » ! كننــد... تعقـــل كــه مـــردمــى بــراى اســـت آيــــــاتــى و

يكى آنها همه اله و است الهى موجودات، اين از موجودى هر براى . بر. كه آسمانها اين است انسان اله همان واحد، و يگانه اله اين است


عجايبى همه با گرفته، آغوش در را ما كه زمين اين و گرفته قرار ما باالىقبيل از آن انقالبهاى و تحوالت در كه غرايبى همه با و است آن در كه

و بارانها شدن نازل و درياها در كشتىها جريان و روز و شب اختالفهمه دارد، وجود شده، تسخير ابرهاى گردش و گردنده بــادهــاى وزيدنكند، ايجادشان كه صانعى به نيــازمنــد نفســه فــى هستنــد امــورى

. آورنده پديد است الهى آنها از يك هر براى پساستثناء نقطه يك به حتى جريانش در كه است عالم در كه نظامى

كرانهاش به بشر عقل وقت هيچ نه و كنون تا نه كه نظامى برنمىخوريم،چون موجودش خردترين از اگر نمىكند طى را مراحلش و نمىرسد

از بيش كهكشانها، و شمسى منظومه به برسى تا كنى شروع مولكول . از ذرهاى آخر در و كنى شروع باال از اگر و نمىبينى نظام يك و عالم يكآن و واحد عالم آن از مىبينى باز برسى مولكول به تا كنى تجزيه را آناين از دوتا هيچ كه اين يا نشده، كم چيزى متصل تدبير آن و واحد نظام

. تدبير و است چيز يك عالم روبرهم پس نمىبينى هم مثل را موجوداتنظام يك مسخر اجزايش تمامى و است متصل آن سراپاى بر حاكم

: است مختلف احكامش و بسيار اجزايش كه چند هر عنت» است، و( »! وم القي للحى (111الوجوه مدبر طه / و آن آورنده پديد كه عالم اله پس

. است يـكى نـيز اسـت، آن امربقايش و آمدنش پديد در زمينىاست، پديدههاى يكىاز كه انسان،

متصل تدبيرى با و حكمفرماست عالم سراسر در كه كلى نظام اين بغير . وقتى پس ندارد احتياج ديگرى نظام به مىكند، اداره را عالم سراپاى

و الـه كـه مىگيريم نتيجه است، يكى عالم همه و انسان هستى نظامانسان امر مدبر و آورنده پديد و اله همان آن، مـدبـر و پـديـدآورنـده

(1)است.



ـخـدـا ـبـوـدـن ـقـهـاـر ـو ـوـاـحـد

القهــــار» !« ) الــواحــــد اللـــه اال الـــه مــــن مـــــا (65و ص / »! نيست» قهار واحد خداى جز معبودى هيچ و

- - از را حق به معبوديت از عبارتست كه الوهيت فوق، جملهكه است امرى خداىتعالى، براى الوهيت اثبات اما و مىكند نفى آله تمامى

چون است، حاصل خود به خود و قهرا خدا غير از الوهيت انتفاء از بعدو اختالف دارد وجود حقى به معبود كه اين اصل در وثنيت و اسالم بين

حق به معبود و اله آن كه است اين در هست كه نزاعى نيست، نزاعىاوست؟ غير يا است، تعالى الله

» هر » بر قهرش و هستى در را خدا وحدانيت القهار الواحد اسم دو : است موجودى خداىتعالى مىفرمايد كه بيان اين به مىكند، اثبات را چيزدارد، اليتناهى كمال او چون و نيست او مانند وجودش موجودى هيچ كهاست علــىاالطــالق و بالــذات غنى او پس اوست، وجود عين كه كمالى

از تنها نه هم آن است، او به محتاج و فقيــر بــاشــد چــه هــر او غيــر واز و وجود جهت از جهــت، هر از اوســت به محتــاج بلكــه جهت، يك

قاهر و خداىسبحان افاضه و نعمت دارد چــه هر او غير وجود، آثار جهتهر و است خويش اراده طبق بر و چيز هر بر قاهر خدا پس است، كل بر

. اوست مشيت در خدا خاضع و او اراده در خدا مطيع چيزىعبادت حقيقت همان است موجود هر در كه ذاتى خضوع اين

عنوان به عملى هستى عالم در چيزى براى باشد جايز اگر پس است،سازد، مجسم را آدمى خضوع و عبوديت كه عملى داد، انجام عبادت

. او غير به ديگرى چيز هر چون است خداىسبحان عبادت عمل هماننيست، چيز هيچ مالك خود از و اوست براى خاضع و مقهور شود، فرض

غير و خودش هستى در و ديگر چيز مالك نه است خويش مالك نهتنها كه مىگيريم نتيجه پس ندارد، استقالل هستى آثار در نيز و خودش،

. الغيــــر و اسـت حــق بـه معبــود (1)خداىسبحان


ـو ـمـوـجـوـدـاـت ـو ـزـمـيـن ـو ـآـسـمـاـنـهـا ـرـب ـوـاـحـــدـ، ـاـلـــهـمـشـاـرـق

لـــواحــد» !« ) الــهكــم ( 4ان صافات / »! يكتاست» شما معبود قطعا كه

. و آسمانها پروردگار شما معبود و است يكى انسانها شما معبود


. است حق زمين به معبود از است عبارت كه اله الوهيت در مالك . مالك و مدبر وقتى باشد عالم امر مدبر و رب او كه است اين او بودن

و دخل آنها همه در كه خداست، دو آن بين موجودات و زمين و آسمانها . چگونه و هموست نيز عالم همه در حق به معبود پس مىكند، تصرف

در برساند، پيامبرش به را خود وحى كه اين براى او كه اين با نباشد؟صافات مالئكه و مىراند حكم آسمان ساكنان در و مىكند تصرف آسمانها

را آنها و مىبندند صف شيطانهاست رخنه محل كه زمين و آسمان بين درتصرف خود اين و مىكنند منع وحى كار در مداخله از زجر، اعمال با

. پيغمبر بر را وحى فرشتگان آن شيطانها و زمين و آسمان بين در اوست . هر به است آنان تربيت و مردم تكميل خود تالوت اين و مىكنند تالوت وىدر تصرف هم و است آسمانها عالم در تصرف هم تنهايى به وحى در حال

رب تنهايى به خدا پس است، چنين چون و دو آن بين موجودات و زمين. هموست هم واحد معبود نتيجه در و است آن امور مدير و عالم (1)تمامى



فصلششم

معبــوديـت

ـخـدـاـىـسـبـحـاـن ـبـرـاـى ـعـبـوـدـيـت ـاـعـتـبـــاـر

( » ! ... عبــادك»... هـم ـ (118فـأن مائده / » ! ... تواند»... بندگان آنان

خدا بندگان را مردم كه است زيادى بسيار آيات كريم قرآن درمردم كه نهاده بنا مطلب همين بر را دينى دعوت اساس و كرده حساب

اين از بسا چه بلكه است، ايشان حقيقى موالى خداىتعالى و بندگان همههمين به است زمين و آسمانها در كه را چه آن همه و كرده تعدى نيزتعبيــر مالئكه اسم به آن از كه حقيقتى همان نظير و كرده موسوم سمت

: فرموده و ناميده جن را آن شريف قرآن كه ديگرى حقيقــت و ان» شده( » ! عبدا حمن الر اتـــى اال االرض و مـــوات الس فـى مـن /93كـــل

مريم(كه است چيزى هر مالك حقيقة و كلمه معناى تمام به خداىسبحان

) و ) خود خداىسبحان جز موجودى هيچ چه مىشود، اطالق آن بر چيز كلمهمالك را نشورى و حيات و مرگ و ضرر و نفع همچنين و را خود غير

او خود مالكيت كه تمليكى البته كند، تمليك خدا كه را چه آن مگر نيست، . آن بر را بندگان كه چيزى آن بر است قادر همچنين و نمىكند باطل را

. است داده قدرتوجوب منشأ پروردگار واقعى ملكيت و حقيقى سلطنت همين

و اوست تشريعى اراده برابر در آدميان مخصوصا و موجودات انقيادكيفيت درباره كه دستوراتى چه فرموده، مقرر برايشان او كه دستوراتى

مايه و آنان امر صالح باعث كه قوانينى چه و داده سنتش و عبادت . است فرموده جعل مىباشد آخرتشان و دنيا كه سعادت آنجايى از

نيست مالك او جز كسى و است االطالق على و تكوينى مالك خداىسبحانكسى - - تكوينى نه تشريعى عبوديت مرحله در نيست جايز جهت اين از

: فرموده خودش چنانكه شود، پرستش او » جز اال تعبدوا اال ك رب قضـى و(23اياه! « ) (1 )اسراء /


ـزـمـيـن ـدـر ـمـعـبـوـد ـو ـآـسـمـاـنـهـا ـدـر ـمـعـبـوـد


( »! الــه» االرض فــى و الــه مـاء الس فــى ـذى ـ ال هـــو (84و زخـــــرف / همو و است عبادت مستحق معبود آسمانها در كه است كسى او

. اسـت مـعبـوديـت مـستحـق يـعنى معبود، زمين دراو الوهيت كه است آن معناى به زمين و آسمان در خدا بودن اله

زمين و آسمانها در او كه معنى اين به نه است، زمين و آسمانها به متعلق . نسبت مقابلهاى شريفه آيه اين در دارد جاى مكان دو آن از يكى در يا و

و رفته كار به مىكنند اثبات زمين و آسمان براى مشركين كه آلهاى به. نيست معبودى و اله او جز زمين و آسمانها همه در (1)مىفرمايد


ـخـــدـا ـبـرـاـبـر ـدـر ـمـوـجـوـدـاـت ـذـاـتـى ـتـذـلـل

و» كــرهــا و طــوعــا االرض و مــوات الس فــى مـن يسجــد لله واالصــال ! « ) و بــالغــدو ( 15ظللهم رعــــد /

با» كــراهــت، يا رغبــت به است، زميــن و آسمــانها در چــه هــر ». مـىكننــــد خــــدا سجــــده شبــــانگــاهــان و بــامــــداد سايههاشان

خود پروردگار ساحت برابر در موجودات عامه تواضع و تذللهيچ از آن و منفك آن از موجودى هيچ كه است، ذاتى تذلل و خضوع

. و طوع به موجودات خضوع مسلم طور به پس نيست متخلف موجودىتا ندارد چيز هيچ خود، از موجودى هيچ و بود خواهد سفارش بدون

. شود تصور سركشى و امتناع يا و دربارهاشكراهتخاضع و ساجد خودشان به راجع شؤون جميع در ما عالم موجودات

طبيعت مخالف كه شؤون از پارهاى در ولكن هستند، خدا امر برابر درآن امثال و مرضها و آفات و آثار بطالن و فساد و مرگ قبيل از آنهاست

قبيل از آنهاست طبــع مــوافــق كه آنچه در و كرها خضوعشان و سجودو انقياد و طوع طور به كمال، و پيروزى و هدف به رسيدن و بقاء و حيات

مىدهد دستورشان كه چه آن در را خدا كه است مالئكه خضوع مانند. مىكننـد عمــل بگيــرند دستــور چه آن و ننمــوده (1)نافرمانى

ج- 1 ص 22الميزان ،214 .

ـخـــدـا ـبـرـاـبـر ـدـر ـمـوـجـوـدـاـت ـسـجـــدـه ـمـفـهـــوـم

و» بالغدو ظللهم و كرها و طوعا االرض و السموات فى من يسجد ولله( 15االصـــال!« ) رعـــد /

مىدهد، انجام معنوى اغراض منظور به انسان كه اجتماعىاى اعمال


كننده، سجده افتادگى و ذلت نهايت منظور به كه بوسيدن ادب زمين مثالبه را اعمال اين نام مىشود، انجام مسجود مقام علو و عزت قبال در . بر كه طور همان مىنامند نام همان به را غرضها و داده نيز آنها غرضهاى

مىگويند، سجود هم را تذلل مىگويند، سجده را افتادن خاك به و زميناعمال اين از منظور كه برسانند كه است عنايت اين به اينها همه

. است آن نتايج و غرضها همان اجتماعىو تسبيح و قنوت قبيل از آن نظاير و اعمال گونه اين كريم قرآن

. ميانه فرق مىدهد نسبت موجودات همه به را آن امثال و سؤال و حمدصورت در امور همين و موجودات به انتسابش صورت در امور، اين

در آنها غرضهاى و غايات كه است اين بشرى اجتماع ظرف در وقوعشكه دوم، قسم خالف به است، موجود معنايش حقيقت به اول قسم

. موجودات ذلت مىيابد تحقق اعتبار و وضع از نوعى به امور، آن از غرضافتادگى و ذلت خداوند كبريايى و عظمت ساحت برابر در آنها افتادگى و

ظرف در بوسيدن ادب زمين و افتادن برو خالف به است، حقيقى. است افتادگى و ذلت اعتبار، و وضع حسب بر كه بشرى (1)اجتماعى

ج- 1 ص 22الميـــــــــــــــزان ،213 .

ـچـيـسـتـ؟ ـسـاـيـهـهـا ـسـجـــدـه ـمـفـهـــوـم

و» بالغدو ظللهم و كرها و طوعا االرض و السموات فى من يسجد ولله( 15االصـــال!« ) رعـــد /

زمين بر شام و صبح در را اجسام سـايـه افتـادن مجيـد قـرآنرا ذاتى سجده معناى حال اين در كه است اساس براين و ناميده سجده

بسيط آدميان حس و نموده ممثل حسى مثال با است اشياء ذوات در كهراه مردمانى چنين براى و مىكند بيدار ذاتى سجده معناى درك براى را

. مىسازد آسان را حسى غير و عقلى حقيقت اين به انتقالسايهها سقوط بيان اجسام سايه به سجده دادن نسبت از منظور

كه اين نه است، افتادن و سجود افتادگى نمودن مجسم و زمين برآثارش و احوال جميع در سايه تكوينى اطاعت بيان تنها و تنها مقصود

در. قرآن كه نيست خيالى تصويرى و شعرى كالم يك مطلب اين باشد . و اوهام از عالىتر كه حقايقى باشد شده آن به متوسل خود حق دعوت

محسوسات افق از خود طبع به و است سليم عقل نظر در استوار و ثابتكه موارد پارهاى در و نمود تجسم را آن نمىشود و است دور حواس ودر يابد، تجسم و تمثل وجهى به يافته ظهور نوعى حس براى باشد ممكن

عقل و ساده فهم صاحبان نموده استمداد حس از بايد البته موارد چنينراه اين از را ايشان گاه آن و نمود حقايق آن متوجه حس راه از را بسيط

حقيقى معارف و حقايق درك مسؤول كه سليم عقل مرحله به منتقل


و حق كه است، حق خيال و حس خيال، و حس قسم اين و ساخت استشمرده باطل يا و خيالبافى و شعر آن، به اعتماد و است آن مؤيد حقايق

صبح. در اجسام از گسترده سايه براى خداىتعالى مىبينيم كه اين نمىشودمانند نيز سايهها اين چون است، باب همين از شده، قائل سجده شام و

. مىافتند زمين به سجده منظور به كه شعورند (1)صاحبانج- 1 ص 22الميـــــــزان ،213 .


ـرـوـيـيـــدـنـىـهـا ـسـجـدـه ـمـفـهـوـم

يسجـــــدان» ! « ) جــــر الش و جـــــم الن ( 6و الـرحمــــن / مىكنند» ! « سجده خدا براى درخت و گياه

امر براى است، موجود دو اين انقياد و خضوع سجده اين از منظورآن مىكنند، نما و نشو او امر به و برمىآورند سر زمين از او امر به كه خدا،اين از و كرده مقدر برايشان خدا كه مىكنند نما نشو چارچوبى در هم

عنصرى مواد جذب براى را خود ريشه و رگ شجر و نجم كه اين دقيقترآنهاست، سجده خود همين و مىدوانند زمين جوف در آن با تغذى و زمين

زمين در سقوط با و مىكنند سجده را خدا خود عمل اين با كه اين براىاو و بـرمىآورد را حــاجتشـان كــه مىنمايند مبدئى همان به حاجت اظهار

. مىكند تربيتشان كه است خـدايـى حقيقـت (1)درج- 1 ص 37الميــزان ،194.

ـمـوـجـوـدـاـت ـكـل ـتـكـوـيـنـى ـسـجـدـه ـو ـعـبـاـدـت

. لله»... و داخرون هم و لله سجدا مائل الش و اليمين عن ظالله ؤا يتفيالمالئكة ... ! « ) و ة داب من االرض فـى مـا و السمـوات فى ما و 48يسجد

49) نحل / راهنمايى نبوتند و توحيد منكر كه را مشركين مىخواهد شريفه آيه

دورش راست و چپ از سايه كه سايهدار اجسام حال در كه اين به كندكبرياء و عظمت برابر در خضوع و سجود حال اين چون كنند، نظر مىزند

از آسمانى و زمينى موجودات تمامى همچنين و مىكند مجسم را خدا . خضـوع و منقــادند او امر برابر در ذاتا اينها همه پس مالئكه و جنبندگان

. مـىدارند اظهـار تكـوينـى عبــادت نحـو ايـن بـه را خـود ذلـت ورا خدا براى محسوسسجده طور به كه را سايهها سجده اولى آيه

. و مىكند ذكر را جنبندگان سجده دومى آيه و مىنمايد ذكر مىسازد مجسمبرابر در تواضع و تذلل درجه نهايت خود كه است، سجده حقيقت اين

. در رو به از عبارتست سجده كه اين براى است خدا كبرياى و عظمتمنظور كه است عبادت صورتى در البته كه خاك، روى به آدمى افتادن

تذلل همان سجده حقيقت پس باشد، درونى ذلـت سـاختـن مجسـم. است درونى

و نموده خضوع خدا برابر در هست آسمان و زمين در جنبنده آنچهاو حق پس دارنـد، است سجـده همـان كه ذاتى «انقياد خداىتعالى»

. شود سجده پرستشو كه است


نيز آسمان كرات از زمين كره غير در كه اين بر دارد داللت آيه اين. مىكنند زندگى و داشته مسكن آنجا در كه هستند (1)جنبندگانى



ـمـجـــاـزـىـ؟ ـيـا ـاـسـت ـحـقـيـقـــى ـعـاـلـم ـمـــوـجـــوـدـاـت ـتـسـبـيـــح

االرض» ...!« ) و السمـوات فـى مـا للـه ح ـ (1سب حـديـد / » ! ... مىگــويـد» خــدا تسبيــح است زميـن و آسمــانها در چـه هـر

اين به خدا داشتن منزه و است داشتن منزه معناى به تسبيح،ساحت با ناسازگارى و حاجت و نقص مستلزم كه را چيزى هر كه است

. كنى نفى او ساحت از باشد او كمالعالم، تمامى و هستند زمين و آسمانها در كه موجوداتى تمامى

خــداىتعــالى تسبيــح بــه مــراد و مىدارنــد منــزه را خداىسبحانطـور بـه بـاشــد خـواستــه كــه ايـن نه است، تسبيح معنــاى حقيقــت

. بـاشـد داده آنهـا بـه تسبيـح نسبـت مجـازتمام به را خدا همه عقالء، غير چه و عقالء چه عالم موجودات

. تمامى تسبيح پس مىگويند تسبيح كلمه معنى حقيقت به و كلمه معنىحقيقت به تنزيه و زبان با تسبيح هستند زمين و آسمانها در كه موجوداتى

بر دليل ما نفهميدن نفهميم، را آنها زبان ما كه چند هر است، كلمه معناىايـــن بـر دارد تصريح كريم قران ندارند، زبان جمادات مثال كه نيست اين

. دارنــــد زبــان مــوجــودات تمــامـى (1)كــه

ج- 1 ص 37الميزان ،297 .

ـمـــــوـجـــوـدـاـت ـزـبـــاـنـى ـو ـذـاـتـــى ـتـسـبـيـــــح

( »!... بحمـده» عـد الـر ح ـ يسب (13و رعد / »!... گـويد» تسبيـح او ستايش به رعـد و

كه خوانده تسبيح جهت بدين را رعد هولانگيز آواز فوق آيه در: مىگويد دارد و خداست تنزيه مشغول كه مىسازد، مجسم را گويا زبانى

و ابرها و بادها كه رحمتش برابر در را او و نيست مخلوقات شبيه خداوندبا عالم موجودات تمامى كه اين با مىخواند، ثنا آنند، مبشر برقها

وجود بر معتمد و قائم وجودهايشان چون خدايند، گوى تسبيح وجودشانهم داللتش و است موجودات ذاتى تسبيح تسبيح، قسم اين ولكن اوست،

و آوازها در كه لفظى داللتهاى به و است عقلى و ذاتى داللت معنا برمتوجه را سادهدالن اذهان و ندارد ربطى هست اعتبار و وضع به اصوات

خيال و گوش در خود هائل صوت با كه رعد خالف به نمىكند، تسبيح آنرعد خداوند هم جهت همين به و مىسازد مجسم را ذاتى تسبيح آن آدمىذات بــه قــائـم كه ذاتى تسبيح آن به را بسيط و ساده اذهان تا برد نام را

. نمايد منتقل مىشود انجام لفظ و صـدا بـدون و است مـوجـود (1)هرج- 1 ص 22الميـــزان ،217 .


ـدـيـن ـتـشـرـيـع ـو ـاـلـهـــى ـتـسـبـيـح ـاـسـتـمـرـاـر

( »!... االرض» فـى مـــا و مــوات الس فــى مـــا للـــه ـــح ـ (1يسب جمعه / »!... مىگويند» خدا تسبيح است زمين در چه آن و آسمانها در آنچه

با آيه در را تسبيح اگر و است دانستن منزه معناى به تسبيح كلمهتسبيح مستمرا و همواره كه است اين معنايش كرده تعبير مضارع صيغهتسبيح. را خدا است زمين و آسمانها در آنچه چگونه كه اين اما مىكنند

با كه طور همان زمينى و آسمانى موجودات كه است اين جوابش مىكند؟نقصى با همچنين مىكنند، حكايت خود صانع كمال از دارند كمال از آنچه

و دارند كه حوايجى با و خداست آن كننده جبران و آنهاست در كه . در مىدارند منزه حاجت و نقص هر از را خداى خداست، برآورندهاشتنها هم، دلخواه طبق بر و خلق بين در تكوين نظام در حكمرانى نتيجه

در و تشريع نظام در قانون تشريع و حكمرانى همچنين و اوست حق . اوست خاص بــدانـد صــالح كــه هرطور بندگانشدر

جهت اين از مىكند، تشريع دينى خود خلق براى تشريع نظام در اگررا خدا اگر و باشد داشته آنان اطاعت و عبادت به احتياجى كه نيستباز نمىشود، عارض مقدسش ساحت بر نقصى نكردند، عبادت و اطاعت

بندگانش براى دينى بودنش عزيز و قدوس و بودن ملك مقتضاى به اگربـاشد، كــرده تشــريع نتيجه بدون و بيهوده نيست ممكن مىكند، تشريع

. است علىاالطالق حكيم او كه اين (1)براى


ـو ـتـسـبـيـــح ـحـقـيـقـــــت ـو ـزـمـيـــــن ـو ـآـسـمـــاـنـهـا ـتـسـبـيـــــحـحـمـــــد

ح» يسب اال شىء انمن و فيهن من و االرض و بع الس السموات له ح تسب( »! تسبيحهم تفقـهون ال ولـكن ( 44بـحمـده اسراء /

تسبيح اثبات مىبينيم كه اجزايى همين عالم، اجزاى براى فوق آيهاز را خداى است زمين و آسمانها در آنچه تمامى كه مىفهماند و مىكند

منزه مىدهند نسبت او به و مىكنند درست برايش جاهالن كه آنچهبه. همه زمين و آسمان خود و زمينى و آسمانى موجودات اين مىدارندهر از را او و مىكنند كشف ربوبيت در خود رب وحدانيت از صريح طور

خـدا زمـين و آسـمان كه گـفت مىتوان پس مىدارند، منزه شىء و نقص . مىگويند تسبيح را

هر براى تكلم از است عبارت كه را حقيقى تسبيح فوق آيه . با كه ارتباطى با و وجودش با موجودى هر آرى مىكند اثبات موجودى


كه است اين بيانش و مىكند تسبيح را خداى دارد موجودات سايرشريك نسبت مشركين مانند بتوان كه است اين از منزهتر من پروردگار

. از معينى نوع يا و طايفه به اختصاص خدا براى تسبيح داد او به نقص ياجمله اين در مىگويند، تسبيح را او موجودات تمامى بلكه ندارد، موجوداتتسبيح را او كه طور همان بفهماند تا كرد اضافه تسبيح بر هم را خدا حمدنيكش افعال و جميل صفات به را خدا و مىگويند هم حمد مىكنند

مىستايند.به مستند كه دارد وجود حاجت و نقص از چيزى موجودات همه در

. صنع به مستند كه آنهاست در غنا و كمال از سهمى همچنين آنهاست خود . همان اين بر بنا است شده دارا او ناحيه از و اوست انعام و خدا جميل

آن نقص و حاجت اظهار آنها دادن وجود يعنى نعمتها اين اظهار كه طوراست، تسبيح بگو يا و است نقص و حاجت از خدا برائت كشف و موجود

از حكايت كه هست نيز خدا جميل فعل ابراز ايجادش و اظهار همچنينخدا حمد هم و خدا تسبيح هم ايجاد، همين پس مىكند، خدا جميله اوصاف

موجودات نيست، چيزى اختيارى جميل فعل بر ثناى جز حمد چون است،و خدا حمد هم موجودات، وجود پس مىكنند، را كار همين خود وجود با هم

. اوست تسبيح هممىكند، اثبات موجودات تمامى براى را آن شريفه آيه كه تسبيحى

مكرر كه طورى به خداىتعالى كالم در است، حقيقى معناى به تسبيحدر كه كـس هـر و اسـت دو آن بين در آنچه و زمين و آسمان براى

. است اثبـاتشده (1)آنهاستج- 1 ص 37الميـــزان ،194 .

ـاـلـــهـى ـحـــمـد ـمـــفـهـــوـم

الـعـالـميـن» ! « ) رب ( 2الــحمـدلـلـه فـاتـحه / » كه حمد» است جميلى عمل برابر در ستايش و ثنا معناى به

. باشد داده انـجام خـود اختيار به ثناشونده . ) ( هر خداست مخلوق باشد، چيز كلمه مصداق كه موجودى هر

اوست به منسوب و اوست مخلوق كه جهت بدان است مخلوق كه چيزىكه همچنان است، خلقت دايرمدار زيبايى و حسن پس زيباست و حسن

. حسن با كه آن مگر نيست خلقى هيچ پس مىباشد حسن دايرمدار خلقتزيبايى و حسن هيچ عكس، به و است جميل او جمال با و حسن خدا

. اوست به منسوب و او مخلوق كه آن مگر نيستقاهرى قهر و كسى اجبار به را چيزى هيچ متعال خداوند كه اين از

چه هر بلكه نمىدهد، انجام اجباركنندهاى اجبار به را فعلى هيچ و نيافريده،


مگر نيست موجودى هيچ نتيجه در كرده، خود اختيار و علم با كرده خلقفعل جهت از پس حسن، و جميل فعل هم آن اوست، اختيارى فعل كه آن . پس حسنى، اسماء اوراست اسم، جهت از و اوست آن از حمدها تمامى

او از جـميلى هـر و افـعالـش در هـم و است، جميل اسماءاش در هم او. مـىشود صـادر

ستايش سزاوار و محمود جميلش اسماء برابر در هم خداىتعالى . برابر در حامدى هيچ از حمدى هيچ جميلش افعال برابر در هم و استبراى خداست، حمد حقيقت در كه آن مگر نمىزند سر محمود امرى هيچ

و خداست فعل است آن متوجه حامد ستايش و حمد كه جميلى آن كه آن . خداست آن از آن همه و پسجنسحمد ايجادشكرده، او

حمد كرده، حامــدان حمـد از سخـن كه جـا هر متعـال خـداونـدقـرار حكـايـت در اصـل را تسبيـح بلكـه و كـرده جفـت تسبيح با را ايشان

تمامى فرموده طـور همـان و كـرده ذكر آن با را حمــد و داده. خـــود حمـــد بـا مىگـوينـد تسبيـح را او مــوجــودات

و جمال به و او جميل افعال به موجودى هيچ خداىتعالى غير چونكه اسماءاش صفاتشو جميل به كه همچنان ندارد، احاطه افعالش كمالبنا ندارد، احاطه است، اسماء و صفات آن جمال از ناشى افعالش جمال

و وى به مقدار همان به بستايد، را او كه وضعى هر به خدا مخلوق اين بربه و دانسته صفات آن حدود به محدود را او و است يافته احاطه صفاتش

حدى هيچ به محدود خداىتعالى كه آن حال و كرده اندازهگيرى تقدير آنافعالش، كمال و جمال نه و اسمائش و صفات نه و خودش نه نيست،

او قبال بايد باشيم، كرده بىاشكال و صحيح ستايش را او بخواهيم اگر پساز منزه تو پروردگارا كه بداريم اعالم و كنيم خود تقدير و تحديد از منزه را . او بندگان از مخلصين اما شوى محدود ما فهم تقدير و تحديد به كه آنى

حمد را خود حمد آنان كرده، حكايت قرآن در خداىتعالى را آنان حمد كهرا ايشان خـداونـد اينكه براى دادهاند، قرار او وصف را خود وصف و خدا

. است كرده خود خـالصبراىپروردگار خدا بنده كه است اين دارد، اقتضاء بندگى ادب كه آنچه

آن از و ستوده بدان را خود خدا خود كه گويد ثنا ثنايى همان به را خود . به مىگويد، كه فعال و گويد حمد را او كه نبود آن اليق او بنده نكند تجاوز

: بگويد بندهاش كه است داده دستـور او اوست، خود اجازه و تعليم(1)الحمدلله!



هفتم فصل

خالقيت و ربوبيت

ـو ـشـــــرـك ـاـخـتــاـلـف ـو ـاـلـعـــــاـلـمـيـــن ـرـب ـمـفـهـــــوـمـتـــــوـحـيـــــد

ـچـيـسـتـ؟ ـاـلـعـاـلـمـيـن ـرـب

» العــــالميـــــن؟» رب مـــا و فـــرعـــون قـــال( » : چيست؟» العالمين رب گفت (23فـرعون شعرا /

ببينيم و باشيم داشته نظر در را وثنيت يا شرك اصول قبال ناگزيريممـىگــويــد؟ چــــه ربــوبيت مسـألـه دربـاره اصـوال وثنيت و شرك مكتب

شرك يا مكتب خدايى چند «يا ت» وجود وثني توحيدى، اديان مانند ، را او وجود و مىداند واحد آورندهاى پديد به منتهى را موجودات تمامىكه مىداند آن از عظيمتر و شود تحديد احدى به كه مىداند آن از بزرگتر

بشر و بزرگتر را او جهت همين به و يابد احاطه بدان او درك و بشر فهم . دليل همين به و سازد او متوجه را خود عبادت كه مىداند آن از كوچكتر را

تقرب ديگر اشياء به و نموده عدول او درگاه به تقرب و خدا پرستش ازدارند. نارى يا نورى و شريف وجودى كه خدا مخلوقات از اشيايى جستند

قديسين و جن مالئكه، مانند اويند، در فانى و خدا درگاه نزديكان از خود ومعبود را آنان از بعضى يا و بزرگ پادشاهان آنان از طبقه يك و بشر از

. بود موسى زمان فرعون ايشان از يكى كه مىدانستند،بودند، ساخته بتى يك هر براى نامبردگان پرستش منظور به وثنيت

مىشوند كه عبادتى ازاء در نامبرده معبودهاى و بپرستند را بتها آن تاو كنند شفاعت برايشان نموده نزديك خدا درگاه به را عبادت صاحبانكه آن يــا و كننــد سرازير ايشان سوى مىگيرند درگاه آن از كه را خيراتى

. نفـرستنـد عبادت صاحبان سوى به مىشود ترشح ايشان از كه شرورىيك به واگذار قسمتش هر عالم امور تدبير و كارها وثنيت زعم به

امثال و آسايش و جنگ و صلح و بغض و حب مثال بود، معبودها از طبقهتدبير بودند معتقد هم بعضىها بود، شده واگذار طبقه يك به يك هر اينها

مثال شده، واگذار معبودين از طبقه يك به قسمت هر عالم مختلف نواحىو يكى دست به انسان و ديگرى دست به زمين و يكى دست به آسمان


. براى نتيجه در است شده واگذار ديگرى دست به موجودات انواع سايربسيارى آلهه و متعدد ارباب بلكه نبوده، مطرح رب يك مسلكان وثنى

. همه و مىكرد تدبير بود واگذار او به كه را عالمى يك هر كه بودند قايلاو كه دارند الهى نيز خـود بشـر از قـديسيـن و جن و مالئكه يعنى آلهه اين

. است االرباب رب و االله اله كه است خداىسبحان او و مىپرستند رانيست، نفر يك بودن مربوب و رب ميانه منافاتى وثنيها اعتقاد در و

عالم از ناحيهاى تدبير در استقالل معناى به آنان نظر در ربوبيت چونوثنيها ربهاى همه اصوال بلكه ندارد، منافات هيچ مربوبيت امكان با است،

ديگر و است االرباب رب كه است خداىسبحان او كه ديگرند، ربى مربوب . ندارد الهى او نيست، او مافوق الهى وثنيـت، هيچ اعتقــاد در

نفــس در الهـوت از جلــوهاى و ظهــور از اسـت عبــارت پـادشـاهـىاز اسـت عبـارت ظهــور آن كه پـادشـاه، يعنـى بشـر افـراد از بعضـىرا پـادشـاهـان جهـت هميـن بـه و حكـم نفــوذ و مـردم بــر تسلــط

خانوادهها رؤسـاى نيـز و را بتهــا اربــاب كه همــانطــور مـىپـرستيـدنـد، . مىپرستيدند خانه در را

توحيد مكتب اعتقادات » آنچه » و زمين و آسمانها رب همان العـالميـن رب توحيد مكتب در

تدبيرى كه اين خاطر به آنها در موجود تدبير كه مىباشد، است دو آن بينرب و مدبر كه اين بر مىكند داللت هم، به مربوط و واحد و متصل است

كه آنهايى و يقين اهل كه است عقيدهاى همان اين و است واحد نيز آنبدان نمىپذيرند را وجدان و برهان از حاصل و يقينى اعتقادات غير

بين. موجودات و زمين و آسمانها عالمين به مراد ديگر تعبير به معتقدندكه اين بر مىكنند داللت است آنها در كه واحدى تدبير با كه است، دو آن

» « واحدى رب همان العـالميـن رب به مراد و دارند واحد مدبرى و ربكه است، يقينى داللت اين و دارد داللت او بر عالم واحد تدبير كه است

و بــرهــان با جــز كه يقينــى اهـل مـىكند، درك را آن يقيـن اهـل وجـدان . ندارند كـارى و سـر وجــدان

. يقين اهل است يقين بر موقوف و مشروط العـالميـن رب تصورپيدا يقين عالم همه براى واحد مدبرى وجود به تدبير وحدت همين از

زمين. و آسمانها به وقتى يقين اهل كه است كسى العـالميـن رب مىكنندربوبيتش به و او به مىبينند، را آنها در واحد نظام و مىنگرند دو آن مابين و

. مىكنند پيدا يقين آنها همه به نسبتتصور قابل صحيح تصورى به و درك قابل وجهى به خداىتعالىمحـال و نيسـت درك قـابـل كنهـش و حقيقـت بــه كه چند هر است

. يـافت وى بـه علمـى احـاطـه اسـتاثبات ربوبيت توحيد مسأله همين بايد مشركين و وثنيها قبال درهستند ذات توحيد به قايل شد گفته باال در كه طور همان وثنيها زيرا شود،


. شدهاند قايل شريك خدا ربوبيت در (1)و


ـاـلـــهـى ـرـبـوـبـيـت ـرـكـن ـسـه

» ... ؟» يخلـق ال كمـن يخلـق افمـن»!... تحصـوهـا» ال اللـه نعمـة تعـدوا ان و

تعلنـــون» ! « ) مــا و ون تســـر مــا يعلـــم اللــــه ( 19تــا 17و نحــل /

بودن 1 خالق ـو الهى ربوبيت اول ركن به دارد اشاره اجمال طور به اول آيه

مىفرمايد:و مىكند خلق هم هميشه و مىكند خلق را موجودات خداىسبحان

موجودات خدا چه نيست، يكسان نمىكند خلق هيچ كه كسى با كسى چنينآنهـا خــود نـظـام كه آثـارى آنهــاست، آثــار و آنها مالك و مىكند خلق را

. دارد بستگى آن به عـالم عـام نظام و

بودن 2 منعم ـحيطه از كه كثرتى و الهى نعمتهاى زيادى به است اشاره دوم آيه

در كه آن مگر نيست موجودى هيچ حقيقت در چون است، بيرون شماراز بعضى كـه چنــد هر اســت، نعمــت عالم كلى نظام با مقايسه

. نباشد نعمت ديگر بعضى بـه نسبت موجودات

بودن 3 عالم ـهمان كه ربوبيت اركان از سوم ركن به است اشاره سومى آيهبندگان نكردن و كردن عبادت نباشد علم به متصف اگر اله چه باشد، علم

الزم الجرم بود، خواهد اثر بى و لغو عبادت پس است، يكسان برايشبه علم بلكه علمى، هر نه البته باشد، علم داراى معبود رب كه است

وقتى عمل و است نيت با قوامش عبادت چه بندهاش، باطن و ظاهربه مربوط هم نيت و باشد شده انجام صالح نيت با كه مىشود عبادت

واجد را خود معناى حقيقت عبادت اين به علم و است بنده باطن و ضميرخداى و بنده باطن و ظاهر به معبود احاطه با مگر نمىشود پيدا استآشكار كه آنچه و مىدارد پنهان انسان كه آنچه به است عالم عزوجل

و خلقت خاطر به و است منعم و خالق او كه طور همان مىسازد، . پرستشاست انعامشمستحق

خدا علم بيان در شريفه آيه در چرا كه مىگردد روشن جا همين از


هم آن آورد، علت را اظهار و اسرار به علم و شده انتخاب نامبرده غير بهدر انسانها عبادت درباره سخن كه اين براى انسانها، اظهار و اسرار

است امــرى كه عبــادت به علــم در و بود پــروردگــارشان بـرابـراست الزم آن، احوال و قلب به هم و آن اعضــاى و بــدن به هم مـربـوط

هم و درونى نيت و باشد كنندهاش عبادت ظاهر و باطن به دانــاى معبـود. بـاشـد آگـاه را او بـدنى حـركات و (1)احـوال


ـاـلـهـــى ـرـبـــوـبـيـت ـيـــگـاـنـگـى ـبـــر ـدـلـــيـل ـچـــنـد

زمين 1دليل و آسمانها فاطر خداى ـاالرض؟» « ) و السموات فاطر شك الله ( 10افى ابراهيم /

به داده نسبت خداىتعالى به را فاطر كلمه كه جا هر كريم قران درخداىتعالى گويا و شده استعمال عنايت نوعى به ايجاد ولى ايجاد، معناى

و است كشيده بيرون را موجودات آن شكم از و شكافته را عدم عالمچنان هم را عدم طرف دو خداىتعالى كه موجودند مادامى موجودات اين

بـاز شـوند وصـل هم به كه كند رها را آنها اگر اما و باشد داشته نگه باز . مـىشـونـد مـعـدوم مـوجودت

مىفهميم را معنا اين مىكنيم عالم اين از كه دركى و تعقل اولين درآن از يك هر و شده تأليف موجودات از كه مشهود عالم اين براى كهاز يك هيچ و هستند خود غير از جداى و محدود خود حد در موجودات

خودشان ذات به قائم و خودشان از وجودشان آنها اجزاى و موجوداتو مىشدند دگرگونى دستخوش نه بودند خود ذات به قائم اگر چه نيست،

اجزاى چنين هم و موجودات اين وجود پس مىفهميم مىگشتند، نابود نهمال و ديگرى از دارد وجود و هستى جنبه كه آثارى و صفتى هر و آنها

. مىناميم خدايش ما كه است كسى همان ديگرى اين و است ديگرىيك هر براى و كرده ايجاد را آن جزء جزء و عالم اين كه هموست وحد بدون موجودى او بايد پس است، داده قرار ديگرى از مميزى و حدى

كرده محدود را او كه است مافوقى به محتاج هم او خود وگرنه باشدكه كسى چون نمىپذيرد، كثرت كه است واحدى او كه مىفهميم نيز و باشد

است يكتا كه اين با او كه مىفهميم باز و نمىشود متعدد نمىگنجد حد درمالك او زيرا مىكند، هم تدبير كرده ايجاد كه طور همان را امور تمامى

او شريك چيز هيچ در كسى و آنهاست به مربوط امور همه و آنها وجوددر كسى و آنهاست به مربوط امور همه و آنها وجود مالك او زيرا نيست،

غير و خودش مالك او غير موجودى هيچ زيرا نيست، او شريك چيز هيچهم نيست، ربى هيچ او غير و است چيزى هر رب او پس نيست، خودش


. نيست او غير موجودى هيچ و است چيزى هر كننده ايجاد او كه چنانبه كه انسانى هر فهم، كس همه و عيار تمام است برهانى اين و

و حقيقت محسوس و مشهود عالم اين كه بفهمد خود وجدان و فطرتخيال و وهم صرف پنداشتهاند سوفسطاييان كه طور آن و است واقعيتى

و مىكند اثبات آسانى به را ربوبيت و توحيدالوهيت برهان اين با و نيستبا بحث مقام در كه بحث مورد آيات در كريم قرآن جهت همين به

. است كرده ايراد را برهان اين است بـتپرستان

حساب 2دليل بازگشتو مالكيت، ـعلم» عنده و بينهما ما و االرض و السموات ملك له الذى تبارك و

»! تـرجــعـون الـيـه و الـسـاعـة(85 ) زخـرف /

است حجتى آمده، شريفه آيه در كه گانهاى سه صفات از يك هرروشن عالم همه بر بودنش مالك اما ربوبيت، در خدا يگانگى بر مستقلربوبيت اثبـات كسـى بـراى چــون ندارد، استدالل به احتياج و است

كه كسـى امـا و كنـد تدبير را خود ملك بتواند تا باشد مالك كه مىشود. باشد مدبـر ندارد معنـا نيسـت مـالـك

است اين براى كرده خداىتعالى در منحصر را قيامت به علم كه ايندر آن سوى به موجودات تام كه اقصايى منزل از عبارتست قيامت كه

منتهااليه از ولى باشد عالم همه مدبر كسى است ممكن چگونه و حركتندرب يگـانـه خـداىتعالى پس بـاشد، نداشته اطالعى خود مخلوقات سير

. است مـوجـوداتاين دليلش مىكنند، بازگشت او سوى به موجودات فرمود كه اين

و جزاست و حساب خاطر به خداىتعالى سوى به برگشتن كه استتدبير كه كسى است معلوم و است تدبير مرحله آخرين جزا و حسابتـدبيـر كـه كسـى و اوست سوى به نيز عالم رجوع اوست دست به عالم

. اوست آن از هم ربـوبيـت اوسـت، سـوى بـه رجـوع و

وحدتهدف 3دليل نظام، وحدت نوع، وحدت ـفاعبدون» ! « ) كم رب انا و واحدة امة امتكم هذه ( 92ان انبياء /

مقصدى و هدف داراى واحد، امتى و واحد نوعى وقتى انسانى نوعممكن ديگر انسانى، حيات سعادت از بود عبارت هم هدف آن و بود واحد

الوهيت و ربوبيت چون و باشد داشته ديگرى ارباب واحد ربى غير نيستهر و را كه هر خود اختيار به انسان تا نيست، قراردادى و تشريفى منصب

معناى به الوهيت و ربوبيت بلكه دهد، قرار رب خود براى خواست را چهيك آخرينشان و اولين از انسانها همه چون و است تدبير و تكوين مبدئيت


او در امورش تدبير منظور به كه هم نظامى و موجودند يك و نوعندبه را اجزاء بعضى كه مربوط، و متصل واحد، است نظامى دارد جريان

و مالك جز را واحد نظام و واحد نوع اين قهرا مىسازد، متصل ديگر بعضىدر انســانها كه نـدارد معنــا ديـگر و است نـياورده وجـود به واحد مدبرى

. كند اتخاذ ربـى خود بــراى يــك هــر و كنند اخـتالف هـم بـا ربوبيت امـراو و كند اتخاذ واحد ربى است الزم و است واحد نوع انسان پس

اسمه عز خــداى او و بـاشـد واجـد را ربوبيت حـقيقت كه باشد ربىاست.

آن 4دلـيل نظام تنظيم و زمـان ـ؟» « ) بضياء يأتيكم الله غير اله ( 71من قصص /

و است خداىتعالى ربوبيت در توحيد اثبات مقام در شريفه آيه : به ندارند ربوبيت از سهمى هيچ مشركين شما آلهه بفرمايد مىخواهداين نمىتوانند آنها كند يكسره قيامت تا را شب خداىتعالى اگر كه اين دليل

. از پس كند، روز يكسره را دنيا عمر اگر همچنين و كنند نقض را خدا حكم . خداىتعالى غير اگر نيست كس هيچ دست در سهمى هيچ عالم تدبير

قيامت تا يكسره را دنيا عمر خدا اگر مىكند، تدبير را عالم امور كسىپاى پيش كه نورى حداقل يا بياورد، را روز بتواند مدبر آن بايد كند، شب

قدرت چون ندارد، قدرتى چنين كس هيچ ولكن بياورد، كند روشن را شما . روز يكسره را قيامت تا دنيا عمر خدا اگر و است خداىسبحان از همهاش

كنيد؟ سكونت آن در كه مىآورد را شب برايتان كسى چه كند

خلقـت 5دليل تـوالى و مغارب و ربمشارق ـوالمغارب» ! « ) المشارق برب اقسم (40فال معارج/

است، خورشيد مغارب و مشارق مغارب، و مشارق از منظورجداگانه مغربى و مشرق شمسى سالهاى ايام از روز هر خورشيد چونديروزش مغرب در و نمىكند طلوع ديروزش مشرق از روزى هيچ دارد،

. دارد هم احتمال آينده سالهاى در روز همان مثل در مگر نمىكند، غروب . باشد آنها مغربهاى و ستارگان همه مشرقهاى منظور

: جمله بيان از پروردگار» منظور به مىخورم سوگند من» ! ... مغربها و از مشرقها صفتى به خواسته خداىتعالى كه است اين

مىگويم كه اين بفهماند نموده اشاره خودش همان من» «صفات يعنىو مشرقها كننده اداره و متوالىام قرون در انسانها خلقت مبدأ كه منى

مالزم متوالى غروبهاى و پشتسرهم طلوعهاى و شروقها چون مغربهايم،در انسانها تكون در تام دخالتى زمان گذشت و است زمان گذشت با

. دارد زمين روى در پـيدايشحـوادث نـيز و متوالى قرون


را قدرت علت حقيقت در كردن مغارب و مشارق ربوبيت از سخنعالم حوادث همه تدبير كه كسى بفهماند تعليل اين با تا است، كردن ذكرپديد از را او و نمىآورد ستوه به را او حادثهاى هيچ اوست، به منتهىهيچ پس اويند، فعل حوادث چون نمىشود، جلوگير ديگر حادثى آوردنمانع كند بهتر خلقى به مبدل را خلق آن كه اين از را او خاليق از خلقى

و مىشد عالم تدبير در او شريك هم خلق آن خود وگرنه بشود، نمىتواند . نــدارد ربـوبيتـششـريكـى در كــه اســت واحــــدى خداىسبحان

عرش 6دليل بر استوا ـ( » ! استـوى» العـرش علـى حمن ( 5الر طه /

فرا را عالم همه او ملك كه است اين از كنايه عرش بر استواءدرباره معنى اين و اوست دست به عالم همه امور تدبير زمام و گرفته - - عبارت باشد او قدس و كبريا ساحت شايسته كه طور آن خداىتعالى

تدبير به اشياء بر ملكش استقرار و عالم بر سلطنتش ظهور از است . عرش، بر عزوجل حق استواء اين بر بنا آنها شؤون اصالح و امور

بر تدبيرش و داشته احاطه اشياء همه بر او ملك كه است اين مستلزمآن ناچيز چه و مهم چه كالن، چه خرد، چه زمينى، چه و آسمانى چه اشياء

است، ربوبيت در يگانه و چيز هر رب خداىتعالى نتيجه در باشد، گسترده . نيســت ديگــر چيـــز مــدبــر و مــالــك جز رب از مقصود چون

بصير 7دليل و سميع و آورنده پديد ـ( » ! ... البصيــر» ميــع الس هــو و االرض و السمــوات /11فــاطـر

شورى(يعنى است، آنها فاطر و است موجودات آورنده پديد خداىتعالى . ماده و نر را انسان كه اوست مىكند بيرون عدم كتم از او را موجودات

را حيـوانـات همچنيـن و كــرد بسيــار را آنها عدد راه اين از و كرد خلقانسان تا نمود تكثير را آنهــا طـريـق ايـن از و آفـريـد مـاده و نـر نيـز

هـــم ايـــن و كند استفاده نسل به نسل حيوانات آن از نسل به نسل. تــدبيـر هــم و اســت خـلقـت

زبان به و دارند مخلوقاتش كه حوايج را آنچه يعنى است، سميع اوبه البته دارند كه حاجتى هر و مىشنود مىخواهند، خدا از سر زبان يا دل

عملى هر يعنى است، بصير او نيز و برمىآورد دارند استحقاق كه مقدارىكسى او و مىدهد جزايشان اعمالشان طبق بر و مىبيند دهد انجام خلق كه

خزينههايى است، مالك را زمين و آسمانها خزاين كليدهاى تمامى استكهخواص آن ظهور با و مىشود ذخيره آن در موجودات همه آثار و خواص كه

كسى اوست نيز و مىگيرد صورت محسوس عالم نظام اين تركيب آثار وزياد و كم را آن علمش مقتضاى به و مىدهد را خواران روزى رزق كه


. است امور مدبر و رب پسخدا است، تـدبير همـان ايـنها هـمه و مىكند

عالم 8دليل تقدير و خلق و تدبير ـتـقديرا» ! « ) فقــدره شـىء كـل خـلـق ( 2و فرقان /

خلقت با مالزم تقدير چون است، خداىسبحان از تقدير و خلقتتدبير پس است، تدبير آنها مالزم شدند، جمع هم با دو اين چون و است

او ربوبيت با و ملكى هيـچ او ملـك بـا پس است، خداىسبحان از چيزى هر. نيست ربوبيتى هيچ

تنهايى به خداىتعالى سوى به امور عامه تدبير رجوع بيان فوق آيهربى هيچ و است ربالعالمين او پس آنها، تقدير هم و آنها خلقت هم است،

. اسباب و مقدم اسبابى با همواره كه آنجا از خلقت نيست او سواىوجود كه است اين مستلزم خلقت الجرم مىگيرد، صورت مقارن ديگرى

به وجودىاش آثار و چيز هر وجود و باشد مرتبط ديگران به يك هر اشياءمىكند، تقدير آن مقارن و متقدم عوامل و علل كه باشد مقدارى و اندازه

به است مختلط مشهود نظام اين طبق عالم، در جارى حوادث پسكار در دست حادثه آن از قبل يا كه را عواملى و علل است تابع و خلقت

نيست، خداىسبحان غير به خالقى هيچ چون و آن حدوث مقارن يا و بودهمالك كه ربى هيچ پس نيست، او غير هم مدبرى امرى هيچ براى پس

. ندارد وجود خداىسبحان بغير باشد آنها امور مدبر و اشياءمتصرف و حاكم او و باشد خدا از زمين و آسمانها ملك كه همين

او به قائم خلقت كه است آن مستلزم خود باشد، آنها در علىاالطالققيام بود، خواهد غير آن از هم ملك باشد او غير به قائم اگر چون باشد،تقدير چون باشد، او به قائم هم تقدير كه است اين مستلزم او به خلقتتدبير كه است اين مستلزم او وجود به تقدير قيام و است خلقت بر فرع

به او پس است، تنهايى به او آن از تدبير و ملك پس باشد، او به قائم هم. الغير است رب (1)تنهايى

ج -1 ج 39،ص23الميزان ج 206،ص35و ص 28و ،174 ج ص 31و ج 110، ج 158ص 39و و ،27

ج 187ص ج 41ص35و ص 29و ،254.


ـاـلـهـى ـخـاـلـقـيـت ـو ـرـبـوـبـيـت

وكيل» ! « ) شىء كل على هو و شىء كـل خــالق ( 62الله زمر / كه تدبير، مسأله همان براى است زمينهچينى مقام در جمله اينبه نيست، تدبير از منفك خلقت كه مىكند خاطرنشان آن دنبال در بازاين به مىشود منتقل خدا به خلقت استناد از آيه اين مقام در جهت همين

منتقل خدا براى ملك اختصاص از و خداست به مختص هم ملك كهامـر تدبير در آن مقام قائم و چيز هر بر وكيل خدا پس كه اين به مىشود

. است آناوست به منتهى چيز هر هستى و خلقت كه است جهت بدان اين و

از موجودى هيچ پس باشد، چيز هر مالك او كه دارد اقتضاء اين ووجود از كه را ديگر چيز نه و را خودش نه نيست، چيزى مالك موجودات

كه چيزى هر پس خداىتعالى، از تمليكى به مگر مىشود، ترشح خودشمالك خدا و نيست تدبيرى هيچ مالك مطلقش فقر خاطر به شود تصور

. است آن تدبيرنوعى نيز آن، عمل و موجود آن هستى به نسبت خدا تمليك اما و

منافات مالكيتش با كه اين نه مىكند، تأكيد را او ملك و خداست تدبير ازاين مىكند، امور از چيزى بر خود وكيل را مالئكه اگر حتى باشد، داشته

مـالئكـه آن بـه را امـرى كه اين نه مىرساند، را خودش وكالت قوت خود. باشد بسته را خـود وكـالت دسـت و بـاشـد تفـويـضكـرده

نباشد، خود مالك شود فرض كه موجودات از موجودى هر وقتىحال بود، خواهد او امر مدبر و او مقام قائم و او وكيل خداىسبحان قهراپس مسببات، از چه و باشد عالم اسباب از شده فرض موجود كه اين چه

. اوست رب يگانه خداىسبحان باشد چه هردر خــدا يگانگى به كه است مقـام ايـن در نيـز آيـه ايـن پـس

. مىكند اشاره (1)ربـوبيتج- 1 ص 34الميـــزان ،138 .

ـعـاـلـم ـو ـاـنـسـاـن ـبـرـاـى ـاـلـهـى ـرـبـوـبـيـت ـو ـخـاـلـقـيـت

( »! ... هـو» اال الــه ال شــىء كــل خـالـق كــم رب اللــه /34ذلكــم مـؤمـن(

شب مىكند، را شما رزق و حيات امر تدبير كه خدايى آن است اينو مىدهد قرار شما كوشش و سعى وسيله را روز و شما سكونت مايه را

دست به شما امر تدبير چون شماست، رب همو و است تعالى الله اوو. است چيز همه خالق چون است چيز همه رب كه اين براى اوست


خداىتعالى غير كه است آن اين الزمه و نيست جدايىپذير تدبير از خلقت : اال اله ال شما غير براى نه و شما براى نه نباشد، هستى عالم در رب هيچ

بود، خواهد ديگر ربى قهرا باشد ميان اين در ديگرى معبود اگر چون هو، . است ربـوبيـت شـؤون از الوهيت چون

»! ربكم» اللـه ذلكـمتـدبيـر را شمــا امــور و است شمـا رب كــه اســت اللــه ايــن

مـىكنـــد، » ! العـالميـن» رب اللـه (64) فتبــارك .غـافـر /

كـه ايـن بـه عــزوجـل، خــــداى بـر اســت ثنــايـى جملـه ايــن. است فـراگـرفتــه را عوامل تمامى تدبيرش و ربوبيت

ربوبيتش فرع خداىتعالى را عوالم همه براى ربوبيتش آيه اين در : ربوبيت بفهماند كه بود منظور اين به اين و قرارداد انسان براى

نسبت تدبيرش عين انسان امور به نسبت تدبيرش است، يكى خداىتعالىو است يكى جهان سراسر در جارى نظام چون است، عالم همه امور به

است، آن نواحى يك يك بر انطباقش عين جهان سراسر بر آن انطباق : پس است، كثيـر خير مـنشأ خداىسبحان رب» پس الله فتبارك

(1)العالمين ! «



فصلهشتم

مـالكـيـتـاـلـــهـى ـمـــاـلـــكـيـت ـمـــفـهـــوـم

ممن» الملك تنزع و تشاء من الملك تؤتى الملك مـالـك اللهـم قـــل(26تشـاء ...!« ) عمران / آل

» بدون ملك» و داشته كامل آشنائى آن به ما كه است مفاهيمى از. اعتبارى يا و است حقيقى يا آن و است معهود ما بين در معنايش شك

و تكوين حسب به خود ملك در بتواند مالك كه است آن حقيقى ملكهمين خود چشم در انسان كه چنان بنمايد، تصرفى گونه هر وجود،كردن باز و بستن از گيرد تعلق ارادهاش كه قسم هر به داشته را توانايى

... بين ملك از رقم اين در و خود دست در همچنين كند، تصرف مىتواند آن،و نيست تغيير قابل كه دارد وجود حقيقى رابطه نحو يك ملكش و مالك

قيامى نحو آن به باشد، داشته مالك به قيام مملوك كه است آن موجباصل از كه زمانى مگر شد، نخواهد جدا او از نداشته بىنيازى او از كه

انسان از و باطل اصل از دست و چشم مثال برود بين از و گشته باطل . طور به است، خداوند ملك كه آن شؤون و اجزاء جميع و عالم شوند جدا

هر به بخواهد چه هر در مىتواند خداوند پس مىباشد، قسم همين از اطالق . نمايد تصرف باشد خواستهاش كه نحو

( چون مالك كه اين از است عبارت اعتبارى و وضعى ملك اما و . رابطه( ملكيت از قسم اين در چون نمايد ملكش در تصرف بتواند انسانتحول و تغيير كه مىبينيم است، قرارداد و وضع روى مملوك و مالك بينهمـان روى درآمـده كسـى ملكيـت از چيزى است ممكن و جايز آن در

. درآيـــد ديگــرى تصـرف و ملكيــت در اعتبـارات« اما كه ملك» است مالكيتى آن لكن است، ملك سنخ از چه گر

مالك پادشاه مثال باشد، داشته مردم از عدهاى ملكهاى به نسبت شخصرا او و بوده رعايا « ملكهاى مىگويند.مليك»

اقدس ذات يعنى مىباشد، ثابت اقسام اين تمام متعال خداوند براى . مالك او كه اين اما اقسام تمام به است موجودات مليك و مالك اواشياء تمام به نسبت متعال خداوند كه است اين براى مىباشد حقيقىاقدس ذات به قائم كلى طور به موجودات تمام و دارد مطلقه ربوبيت

كه چيز هر به است چيز هر اله و چيز هر آفريننده و خالق او زيرا اويند،«نام ذاتا شىء» و الهى اقدس ذات به قائم كلى طور به شود نهاده


چون ندارد، استقاللى خود از او حضرت بدون و اوست محتاج و مفتقراراده آنچه از شــده او مـانـع نمـىتـوانـد چيــز هيــچ پس است چنين

. نمـايد جلـوگيـرى كــرده » او مليك» بودن حقيقى مالك الزمه خداوند، بودن حقيقى

: ديگرند، بعض مالك بعضى خود بين در موجودات روشنتر بيان به مىباشد،و فعاله قواى مالك اشياء همچنين و خودند مسببات مالك اسباب كه چنان - و خود اعضاء مالك انسان مثال هستند خود افعال مالك فعاله قواىآن عين در مىباشد، آن امثال و بصر و سمع از خود فعاله قواى همچنين

- ... و دارند را حالت همين خويش افعال به نسبت هم و بصر و سمع كههم و بندگان به نسبت هم يعنى است، چيزى هر مالك متعال خداوند چون

مليـك پـس است، مسلـم مـالكيتـش آنهــاست ملك در آنچه به نسبت . مىبــاشد هم مـوجودات علـىاالطـالق

او زيرا است، موجودات مالك هم اعتبار نظر از متعال خداوندو بخشيدهاست بهآنان و مالكرده اعطاء مالكين به كه است كسى

غير بخششى و اعطا چنين نبود مالها آن مالك خود كهاگر روشناستاو كه كسى به نيست مالك كه را چيزى بود بخشيده كه چون بود صحيح

. ندارد دخالت حق و نيست مالك هماعتبار نظر از همچنين «خداىتعالى است مليك» جهانيان پادشاه و

تصرف مردم اموال در خود حكم به كه است حاكمى و شارع او زيرارعاياى اموال در را تصرفاتى چنين ظاهرى پادشاهان كه چنان مىكند،

. مالك ما از پيش كه است پادشاهى تنها متعال خداوند پس مىنمايند خوداز پس و دارد را ملكيت همان هم ما با و بوده ماست دست در فعال آنچه

. مىشود آن وارث (1)ماج- 1 ص 5الميــــــــــــــــزان ،243 .

ـاـلـهـى ـمـــاـلـكـيـت ـبـــا ـرـبـوـبـيـت ـرـاـبـطـه

( » ! ! ! الـديـن»... يـوم مـالـك حيـم الـر حمـن الـر العـالميـن /4تـا 2ربفـاتحه(

«كلمه تدبير رب» را خود مملوك امر كه است مالكى معناى بهكلمه از مالك معناى پس «كند، و رب» مىشود «استفاده ما ملك» نزد

به كه است، مخصوص اختصاص نوع يك اجتماع، ظرف در و اجتماع اهلصحت آن الزمه و مىشود ديگر چيزى به قائم چيزى اختصاص آن خاطر

. چيز آن مالك كه مىشود كسى به قائم تصرفات صحت و است تصرفاتاست.

قوانين ساير مانند كه است، اجتماع ظرف در ملك معناى اين البته


امر اين كه اين اال حقيقى، نه است اعتبارى و وضعى امرى اجتماع، . در ما مىناميم ملك نيز را آن كه شده، گرفته حقيقى امر يك از اعتبارى

هستند ما ملك حقيقة و كلمه معناى تمام به كه داريم سراغ چيزهايى خودنباشيم ما اگر كه ما، بدن اجزاى مانند ماست، وجود به قائم وجودشان و . معناى اين ندارند جداگانهاى هستى ما وجود از جداى ما گوش و چشم

. مشروعى راه يا و خود دسترنج با كه هم را آنچه است حقيقى ملكآن مانند هم ملك اين چون مىدانيم، خود ملك مىآوريم دست به ديگرى

ملك ولكن مىكنيم تصرف آن در خود دلخواه به ما كه است چيزى ملكدنيا از من وقتى كه نيست، من وجود به قائم وجودش و نيست حقيقىبلكه نيست، حقيقى آنها ملكيت پس بروند، دنيا از من با هم آنها مىروم

. است حقيقى ملك به شبيه چيزى و قانونىداده نسبت خدا به كه است صحيح آنچه ملك قسم دو اين ميان از

به نسبت خداىتعالى مالكيت و اعتبارى نه است، حقيقى ملك همان شود . چون ندارد، تصور تدبير از جداى حقيقى ملك و نيست شدنى باطل عالمروى زنده غير و زنده موجودات همه با زمين كره فرضا نيست ممكن

و مستقل هستى آثار در ولى باشد، خدا به محتاج خود هستى در زمين . از زمين كره هستى هستيهاست، همه مالك خدا وقتى باشد او از بىنياز

نتيجه در اوست، از حيات آثار تمامى و آن روى حيات هستى و اوستپس بود، خواهد او از عالم همه و آن در موجودات و زمين امر تدبير پسمالك معناى به رب كـلمه چـون اسـت، خـويش ماسواى تمامى رب او

. مـىباشد (1)مدبرج- 1 ص 1الميــــــــــزان ،37 .

ـاـلـهـى ـتـصـرـف ـو ـمـاـلـكـيـت ـنـوـع

خود آن از را عالم مجيدشملك كالم از بسيارى آيات در خداىتعالى: زير آيات در جمله آن از و دانسته

االرض» ! « ) فى ما و موات الس فى مـا ( 284لله بقره / االرض» ! « ) و مــــــوات الس ملـــك (5لــــه حديد /

الحمــــــد» ! « ) لـــــه و الملــــك (10لــــه تغابن / از كه طورى به نه دانسته، عالم همه علىاالطالق مالك را خود و

انسانها ما كه طور آن نباشد، ديگر بعضى از و باشد مالك جهات بعضىاين. مالكيتش معناى باشد، ديگرى چيز يا بردهاى مالك اگر انسان مالكيمكه جور هر به و جهت هر از نه اما كند، تصرف آن در مىتواند كه استرا آن عقال كه است جايز برايش تصرفاتى آن بلكه بخواهد، دلش

و بكشد جرمى هيچ بدون را خود برده نمـىتــوانــد مثــال كننــد، تجــويــز


. بسوزاند را خود مال يااطالق طور به و مالكيت معناى تمام به است عالم مالك خداىتعالى

گوسفند يك مملوكيت خالف به مطلق، طور به باز اوست، مملوك عالم وو ناقص مملوك آن به نسبت ما مالكيت چون انسانها، ما براى برده، يا

ديگر بعضى و است جايز آن در ما تصرفات از بعضى است، مشروطتصرف اين مالك تنها است، االغ يك مالك كه انسانى مثال نيست، جايز

اين اما و شود سوارش يا و بگذارد حيوان آن دوش به را بارش كه استآن علت عقال وقتى و بسوزاند آتش يا و بكشد تشنگى و گرسنگى از كه

مالك را تصرفات گونه اين نـدهد، كننـدهاى قـانع جواب مىپرسند رانيست.

شمرده معتبر انسانى اجتماع در كه مالكيتهايى تمامى خالصهنه مىسازد، جايز را تصرفات از بعضى كه است ضعيفى مالكيت شده،كه اشياء به نسبت خداىتعالى ملك خالف به را، ممكن تصرف انحاء همه

و ندارند ديگر مالكى و رب خداىتعالى از غير اشياء و است، علىاالطالقنيز خود نشور و حيات و مرگ و ضرر و نفع و خودشان، مالك حتى

نيستند.تصرف آن مالك شود تصور كه موجودات در تصرفى هر پس

و مىتواند بكند، خود مخلوقات و بندگان در كه تصرفى نوع هر خداست،چون باشد، داشته دنبال سرزنشى و مذمتى و قبح كه اين بدون دارد، حقباشد حق بدون كه است مذموم و قبيح تصرفات همه ميان از تصرفى آن

او مالكيت پس ندهند، كننده تصرف به را تصرفى چنين حق عقال يعنىهر خداىتعالى اما و باشد كرده تجويز عقل كه است مواردى به محدود

مملوك در و حقيقى مالك از است تصرفى بكند، خلقى هر در تصرفىفاسد تالى نه و قبحى نه و دارد دنبال به مذمتى نه پس حقيقى، و واقعى

پارهاى. از را خلق كه اين به كرده تأييد را خود مالكيت اين و ديگرىاجـازه او خود كه بكنند را تصرفاتى آن او ملك در تنها و كند منع تصرفات

. باشد خواسته يا و باشد دادهو مىكند بخواهد چه هر خود ملك در كه است متصرفى خداىتعالى و

اين او، مشيت و اذن به مگر باز ندارد، مالكيتى چنين اين كس هيچ او غير(. دارد اقـتـضـاء را آن او ربـوبـيـت كــه اسـت مـعنـايـى (1آن

ج- 1 ص 1الميزان ،178

ـاـلـهـــى ـتـسـلـــط ـو ـمـاـلـكـيـت ـكـمـــاـل

الملـك» ... ! « ) بيـده الذى (1تبـارك ملك / » ! « شامل: است مطلق كه جا آن از الملـك بيـده ذى ال عبارت


. بر خدا تسلط كمال از كنايه طور به تعبير اين و مىگردد ملكها تمامىجور هر به كه اوست مشت در ملك چنان آن مىفهماند و مىدهد خبر ملك

در را موم نيرومند انسان يك كه طور همان مىكند، تصرف آن در بخواهد . به خداىتعالى پس مىچرخاند و مىآورد در بخواهد شكل هر به خود دست

مالك هر ملك مالك نيز و است جهت هر از و چيز هر مالك خود نفس . اوست دست به ملك كه اين به عزوجل خداى توصيف پس است ديگر

». « : الملك له جمله در تـوصيـف از وسيــعتر است (1)توصيفى

ج- 1 .11ص 39الميزان

ـاـشـيـاـء ـتـكـــوـيـنـى ـخـــضـوـع ـو ـاـلـهـى ـمـــاـلـكـيـت

قــانتــــــــون» ! لــــه كــــل االرض و مـــوات الس فــى مــــن لــــه و( »26) روم/

»! اويند» فرمانبردار همه اوست، آن از است زمين و آسمانها در كه هر وجواز آن اثر كه خدا، حقيقى ملك احاطه به است اشاره فوق جمله

از خداىتعالى پس است، خويش دلخواه به و خويش ملك در مالك تصرفنشئه از نموده تصرف خود مملوك در است، عالم حقيقى مالك كه جا آن

» « . فرموده، تأكيد قانتون له كل جمله به را معنا اين مىبرد آخرت به دنيابا اطاعت به مراد و است خضوع با اطاعت لزوم معناى به قنوت چون

چون است، شرعى دستورات اطاعت نه است تكوينى اطاعت خضوع، . مىشود نافرمانى گاهى دستوراتشرعى

اسباب مطيع همه و است ملك و انس و جن حتما كل از منظور . هم انس و جن ندارند اطاعت خضوع جز كه مالئكه اما هستند، تكوينى

مىريزند نقشه دائما كه چند هر هستند، كونى اسباب علل مطيع و منقادبراى ولى كنند لغو را كونى اسباب از سببى يا علل از علتى اثر كه

. اين از مىشوند ديگر سببى و علت به متوسل باز منظور اين به رسيدنتكوينى اسباب از تا سه اختيارشان و اراده و علم خود بگذريم كه هم

مؤثر تنها تكوين باب در پس هستند، تكوين مطيع حال هر در پس است،شد تمام خارجىاش علل كه آنچه يعنى مىشود، بخواهد او آنچه و خداستداده اذن خدا كه مىشود موجود آن تنها بخواهد انس و جن آنچه از اما و

. خداست مالكند كه را آنچه و آنان همه پسمالك باشد، خواسته و (1)باشد


ـاـلـهـى ـمـاـلـكـيـت ـشـمـوـل

بـازگشت و حـركت وجـود، ملك مالكيت( »!... االرض» و السمـوات ملك (2له حديد /


»!... اوست» آن از زمين و آسمانها ملكزمين و آسمانها مالك كه مىفهماند و مىرساند را انحصار فوق آيه

مىراند، عالم در بخواهد حكمى هر كه است تنهايى به او خداست، تنهااست زمين و آسمانها در آنچه پس اوست، همه پديدآورنده كه اين براى

كه اين مگر نيست حكمى هيچ پس خداست، به وجودش آثار و وجود قيامصاحبش كه آن مگر نيست سلطنتى و ملك هيچ و خداست آن در حاكم

اوست. »! االمور» ترجع اللـه الـى و االرض و مـوات الس ملــك /2 )لــه

حديد(خـدا سـوى بـه كه آن مگـر نيست چيـز هيـچ

باز برمىگـردد! خداىتعالى سوى به برگشت از را او نمىتواند كس هيچاختصاص جز به برمىگرداند خدا سوى به را چيز آن كه عاملى هيچ و بدارد

اين برمىگرداند، خدا سوى به را امور كه عاملى تنها و نيست خدا به ملكو فـــرمـــان و امـر پس اوست، به مختص عالم ملك كه است

. اوســت آن از تـنهـا هـــم حـكمـــرانــىجهــان مـوجـودات كـل مملـوكيت و الهـى مــالكيـت

( » ! « نعبد اياك الدين، يوم ( 5و 4مالك فاتحه / همه و ما و ماست شرط و قيد بدون و علىاالطالق مالك خداىتعالى

دو جا اين در پس اوييم، شرط و قيد بدون و علىاالطالق مملوك مخلوقاتدوم و است مالكيت در منحصر و تنها رب كه اين يكى هست، انحصار نوع

نــدارد چيــزى عبــوديت جــز و است عبــد منحصــرا و تنهــا عبد كه اين. » دارد » داللــت آن بـــــر نعبــد ايــاك جملــه كـه اســت معنايى آن اين و

ندارد تصور ديگر است، مالك به هستىاش قوام كه جا آن از ملكمحجوب او از مالكش يا و باشد مالكش از حايل و حاجب خودش كه

و نــدارد چيــز هيــچ ديگــر مملوكيت جز به خدا ماسواى باشد،كه ندارد معنا ديگر مىدهــد، تشكيــل را آنهــا حقيقــت مملــوكيت

پــوشيــده خدا از او، وجود نواحى از ناحيه يك يا و موجودات از موجودىنظر موجودى به نيست ممكن ديگر كه چنان هم باشد، محجوب و بمـانـد

كه مىگيريم نتيجه جا اين از باشيم، داشته غفلت آن مالــك از و بيفكنيماز كه است اين خــدا عبــادت حــق پس دارد، مطلق حضور خداىتعالى

. باشد حضور جانب دو هر

ـاـو ـبـوـدـن ـحـمـيـد ـو ـغـنـى ـو ـاـلـهـى ـمـاـلـكـيـت

( » ! الحميـد» الغنى هو الله ان االرض و السمـوات فـى مـا /26للـه لقمان(


پس است، كماالت تمامى دهنده و خاليق تمامى مبدأ خداىتعالىغنى او پس باشد، آنند به محتاج موجودات كه چيزى هر داراى بايد او خود

. و زمين در آنچه پس است، علىاالطالق غنى چون است علىاالطالقمىتواند و هست نيز علىاالطالق مالك او پس است، او ملك است آسمانهاتصرفى و تدبير هر پس كند، تصرف بخواهد كه نحوى هر به خود ملك در

از تدبيرها آن از چيزى اگر چون اوست، آن از مىشود واقع عالم در كهكه آن حال و بود خواهد مالك مقدار همان به نيز غير آن باشد، او غير

خداست، از تنها تصرف و تدبير چون و اوست علىاالطالق مالك گفتيمو انعام از و شود پرستيده بايد كه است الهى و ربالعالمين او تنها پس

. گردد احسانشسپاسگزارى«جمله: ! هوالغنى» .انالله اوست علىاالطالق مالكيت تعليل

«كلمه براى حميد» ديگرى مبدأ است افعال در محمود معناى به كههر و است اختيارى جميل مقابل در ثناى معناى به حمد چون است، حجتكه هم ثناهايى قهرا پس است، خداىسبحان ملك است عالم در كه جميل

پس خداست، ثناى و برمىگردد خدا به دارد را آن استحقاق جميلى هرعالم در كه جميل و متقن تدبير اين از اگر و است علىاالطالق حميد خداىنتيجه در خدا، مال نه مىشد، و بود خدا غير از آن از مقدارى و چيزى استحميد او كه آن حال و نمىبود چيز هر به حميد و علىاالطالق حميد خدا

. است باطل اين غير فرض هر و است (1)علىاالطالقج -1 ص 37الميـــــــزان 305و 299،

ج ج 46ص 1و 55ص 32و

ـشـرـوـر ـدـفـع ـبـا ـاـلـهـى ـاـلـوـهـيـت ـو ـمـاـلـكـيـت ـرـبـوـبـيـتـ، ـرـاـبـــطـه

( »! ... شــر» مـن النـاس الـه ملـكالناس بـربالنـاس اعوذ /6تا 1قل ناس(

. قرار اگر است ايشان اله و آنان ملك و مردم رب خداىسبحانربى به مىكند تهديد را او كه خطرهايى هجوم هنگام در آدمى است

نيز و نيست ربى او بجز و است آدمى رب تنها تعالى الله شود، پناهندهالله ببرد، پناه نيرومند پادشاهى به مواقعى چنين در آدمى است قرار اگرهم حكم و اوست آن از ملك چون است، عالم حقيقى پادشاه سبحانه

. است ادعايى و قالبى باشد معبودى اگر او بجز و اوست حكمصفات همه ميان در چرا اوال كه شد روشن گذشت آنچه از

: صفت سه خصوص نام - 3مالكيت - 2ربوبيت - 1خداىتعالى را الوهيتبعد ربوبيت اول كرد، ذكر ترتيب اين به را صفت سه اين چرا نيز و برد

انسان به خدا صفات نزديكترين ربوبيت گفتيم و الوهيت آخر در و مالكيتاو تربيت در خداىتعالى كه عنايتى زيرا است، اخص آن در واليت و است


امرى واليت اصوال كه اين بر عالوه است، مخلوقات ساير از بيش دارد،تربيت خود واليت بال و پر تحت را فرزند كه پدر مانند است خصوصى

مثل در كه چنان هم است، آن واليت و ربوبيت از دورتر ملك و مىكندبه شد سرپرست بى اگر بله ندارد، پادشاه به كارى دارد پدر كه فرزندى

و نمىرسد شاه خود به دستش باز تازه مىكند مراجعه پادشاه آن ادارهتمام پادشاه مىبينيم كه چنان هم است، عمومىتر مرحله اين در هم واليتعابد بنده آن در كه است مرحلهاى اله و مىگيرد خود پروبال زير را ملتعام و خاص واليت به كارى و نمىكند مراجعه معبود به حوايجش در ديگر

به مادى، طبيعت نه است، درونى اخالص از ناشى عبادت چون ندارد، اوسپس و خداىسبحان ربوبيت از نخست بحث مورد سوره در جهت همين

خدا و انسان بين رابطه عالىترين آخر در و مىگويد سخن سلطنتش از : مىفـرمـايـد و مـىآورد ياد به را بندگى رابطه يعنى

! ! الــه» النــاس ملـك النـاس بـرب اعــوذ قـــلالنــاس ! «

شر دفع در مستقل سبب سلطنت و الوهيت صفت دو از يك هررب كه جهت بدين است، شر دفع مستقل سبب خداىتعالى پس است،

سبب نيز و است ملك كه جهت بدن است مستقل سبب نيز و استشود اراده كه جهت هر از او پس است، اله كه جهت بدين است مستقل

. است مستقل (1)سبب

ج- 1 ص 40الميـــــــزان ،465.


نهم فصل

واليـت

ـاـمـــــاـم ـو ـرـســـــوـل ـواـلـيـــت ـو ـاـلـهـــى ـوالـيـــت ـمـفـهـــــوـم

( »!... امنوا» ذين ال و رسوله و الله كم ولي ما (55ان مائده / ايمان» كه كسانى و اوست رسول و خدا تنها شما سرپرست و ولى

آوردهاند ...!«

خاصى نوع مجوز و باعث كه قربى نحوه يك از است عبارت واليتو رسول و خدا به نسبت واليت و مىشود تـدبيـر مـالكيـت و تصرف از

. است معنى يك به مؤمنينتحت در كه اين جهت از صلىاللهعليهوآله خدا رسول و مؤمنين

يكى دو هر واليت سنخ پس است چنين چون و خدايند حزب خدايند واليتاست پروردگار خود واليت سنخ از و

: واليت يكى داده نشان واليت سنخ دو خود براى متعال خداوند . به را تشريعى واليت اين ديگرى آيات در تشريعى واليت دوم تكوينى،

اميرالمؤمنين براى را همان بحث مورد آيه در و مىدهد استناد خود رسول : . هـست قـرآنـى آيـات از گروه چهار جـا ايـن در مىكند ثابت عليهالسالم

دسته خداىتعالى : اولآیات تكوينى واليت به اشاره كه آياتىو تدبير رقم هر و موجود هر در تصرف گونه هر خداىتعالى كه اين و دارد

. رواسـت و صـحيـح و برايـشميسـور بـخواهـد خود كه طورى هر بهدوم دسته و : آیات شريعت تشريع واليت كه آياتى يعنى

. مىكند ثابت خداىتعالى براى را اينها امثال و توفيق و ارشاد و هدايتخداىتعالى براى واليت سنخ دو كه است اين آيات دسته دو اين محصل

واليت: يكى ديگر عبارت به و تشريعى يكى و تكوينى واليت يكى هست. اعتبارى واليت ديگرى و حقيقى

سوم دسته ثابت : آيات خداوند براى كه را تشريعىاى واليتو مىكنند ثابت صلىاللهعليهوآله خدا رسول براى را همان آنها در مىكنندو آنان بين حكومت و امت تربيت و دين به دعوت و تشريع به قيام

. طور همين و مىدانند وى رسالت مناصب و شؤون از را آنان در قضاوتو قيد بدون نيز او اطاعت است واجب خداىتعالى اطاعت مردم بر كه

. واليت سوى به حضرت آن واليت برگشت پس است واجب شرط


. است عالم خداوند تشريعىچهارم دسته كه : آیات را واليتــى هميــن كـــه آيــاتى يعنـى

براى مىنمود ثابت صلىاللهعليهوآله خدا رسول براى سوم دسته . كه واليت سنخ اين مىكند ثابت عليهالسالم ابىطالب علىبن اميرالمؤمنين

طور به البته متعال پـروردگار براى است واحدهاى واليت مورد سه هر درعليهالسالم اميرالمؤمنين و صلىاللهعليهوآله خدا رسول براى و اصالت

. مىكنـد ثـابت خـدا اذن بـه و تـبعيت (1)بهطـورج- 1 ص 11الميـــزان ،22.

ـآـن ـاـجـــرـاـيـى ـقـدـرـت ـو ـاـلـهـى ـواـلـيـت ـاـنـحـصـــاـر

»!... الولى» هو ( 9 )فـالله شـورى / تنها مىفرمايد و مىرساند را خدا در واليت انحصار ، الولى هو فاللهولى كه كسى بر پس اوست، در منحصر واليت و خداست ولى، تنها وچون نكند، تجاوز او بغير او از و بگيرد خود ولى را او است واجب مىگيرد

. نيست اى ولى هيچ او او بغير دين به و گرفتن ولى در عمده غرضبه رستگارى و دوزخ عذاب از رهايى پرستيدن، را او و شدن متدين

خدايى كننده عقاب و دهنده پاداش چون و قيامت روز در است بهشتبراى را همه قيامت روز در و مىميراند و مىكند زنده را بشر كه است

خود ولى را او تنها كه است آن واجب پس مىكند، جمع اعمالشان جزاىاين خود چون بريزند، دور بىجـانند و امــوات خــود كه اوليايى و بگيرند

. مىشوند مبعوث وقت چه نمىدانند چوب يا سنگند يا كه اولياءعهدهدارى و واليت بر قدرت ولى، است واجب واليت باب در

بر كه كسى آن و كند اداره را آنان امور بتواند و باشد داشته را اشخاصقدرتى كس هيچ خدا غير و بس و است خداىسبحان است قادر چيز هر

چيز هر مالك كه كسى تنها و داده او به خدا كه اندازه همان به مگر نداردخدا كه را مقدارى آن تنها مگر نيست مالك او غير و خداست است

آن به نسبت خودش داده او به كه قدرت مقدار آن تازه كرده، تمليكشاست، چيز آن مالك خودش باز كرده تمليك را چه هر و دارد قدرت نيز

. نيست ولى كسى او غير و خـداست ولى يگانه پسمالك ملكيت از نوعى به حاكم كه مىشود تمام وقتى قضا و حكم

داده او به را ملكيت اين اختالف طرف دو كه چند هر باشد، واليت و حكمتو بگويند ثالث شخصى به دارند نزاع باهم كه نفر دو كه اين مثل باشند،

شخص آن چه هر كه بگذارند قرار خود بين در و كن داورى ما بين در و بيارا ثالث شخص نزاع، طرف نفر دو مثال اين در كه شوند، تسليم گفتاو به را حكمش پذيرفتن و خود تسليم پيشاپيش و كردهاند حكم مالك

شخص آن پس كند، حكم مىرسد نظرش به آنچه طبق آزادانه تا دادهاند،


. مىشود حكم اين در نفر دو آن ولى ثالثچون نيست، مالكى او بجز و است عالم تمامى مالك خداىسبحانمالك او نتيجه در و است خداىتعالى به قائم آثارش و خودش موجودى هر : . حكم يكى است جور دو خداىتعالى حكم است حق به قضاء و حكمقرار اسباب دنبال به را مسببات شدن پديدار كه است اين آن و تكوينىنزاع آن سر بر كه گرفت قرار سبب چند بين در موجودى وقتى و دهد

اسباب بقيه به نسبت كه دهد قرار سبب دنبال را موجود آن داشتند، . در كه تكاليفى مانند است، تشريعى حكم هم يكى باشد تام سببيتش

. اسـت آمـده دسـتورالـعملهـا و اعـتقادات دربـاره الـهى ديـناز يكى وجهى به است ممكن كه هست هم سومى حكم بين اين در

حكمى از است عبارت آن و شود شمرده حكم دو آن از يك هر مصاديقآن و مىراند مىكردند اختالف آنچه در بندگانش بين در قيامت روز در كه

اهل كه طورى به مىكند، اظهار و آشكار را حق روز آن در كه است اينآنهايى نتيجه در تا كنند، مشاهده يقين و عيان به و ببينند را حق همه جمعآثارش از و رستگار حق ظهور سايه در بودهاند، حق اهل دنيا در كه

به مىورزند استكبار حق برابر در دنيا در كه آنهايى و گردند برخوردار. شوند بدبخت و شقى بود استكبارشان در كه آثارى و استكبارشان خاطر

اختالفى اعمالشان و عقايد در مردم اختالف كه مىدانيم هم را اين. برنمىدارد شريعتى قوانين و تشريعى حكم جز را آن كه تشريعى است

پس است، خداىسبحان آن از تنها قانونگذارى حق و تشريعى حكم چونخـود ولــى را او تنهـا است واجب پس اوست، حكم اين در ولى تنها . گردند متدين كرده نازل او آنچه بـه و بپـرستنـد را او تنهـا و بگيـرنـدكسى بايد مىشوند، متدين او دين به و مىشود پرستيده كه ولىاى آنطرف بر مىشود پيدا پرستندگانش بين در كه اختالفى بتواند كه باشد

را ايشان و كند اصالح گراييده فساد به آنان اجتماع شؤون از آنچه و سازدكه قانونى دهد، سوق دايمى زندگى سعادت سوى به قانون وسيله به

ولى چنين اين و سازد برقرار آنان بين در كه دينى همان از است عبارتولى را او بايد كه است ولىاى آن همو تنها پس است، خداىسبحان تنها

والغير بگيرند (1)خودج- 1 ص 35الميــــــــزان ،35 .

ـآـن ـشـمـــوـل ـو ـآـثـــــاـر ـو ـاـلـهـــى ـحـــق ـوالـيـــت

الحـق» ... ... ! « ) للـه الـواليـة لـك (44هنـا كهــف / » !... اسـت» ... حـــق خـــداى آن از حـــاكميـت و واليـت جــا آن

در و است عمومى معنايى كه است تدبير مالكيت معناى به واليت . كار از و هالكت احاطه هنگام در دارد جريان كلمه اين مشتقات تمامى


زبونى و عجز گشتن روشن و تأثير و سببيت از نجات اسباب افتادنروشن كامال مىپنداشت خدا از مستغنى و مستقل را خود كه انسانى

آن تدبير ملك و ديگرى موجود هر و انسانها امور همه واليت كه مىشودكه است حق معبود و است حق معبود يگانه او چون خداست، آن از تنها

اسباب ساير و است واقع و حق اساس بر همه تأثيراتش و تدابير تمامىتأثير و تدبير مسأله در خدا شركاى را آنها گمراه بشر كه ظاهرى

خود آثار از اثرى هيچ مالك باطلند خودشان ذات ناحيه در و مىپندارندخداىسبحان كه مىدهند بروز خود از و هستند دارا را اثر آن تنها نيستند،

از بشر كه اسمى جز استقالل از و باشد كرده تمليكش و باشد داده اذنبه و باطل خودش ناحيه از سببى هر پس ندارد، كرده توهم برايش آن

لذات با غنى و مستقل و حق ذاتش ناحيه در خدا و است حق خدا وسيلهاست.

) ( به نسبت است بغير قياس از منزه او كه هرچند را خداىتعالى اگردارند تأثير كه سببهايى همه از خداىتعالى كنيم قياس ظاهرى اسباب

به نسبت خدا زيرا است، بهتر همه از خدا ثواب و است ثوابتر خوشو باطل ثواب ديگر اسباب و مىدهد حق ثواب مىكند كار او براى كه كسى

نيز و خداست اذن به و خدا از مىدهند كه هم را همان تازه و مىدهند زايليعنى است، بهترى ساز عاقبت خدا فرض مقايسه آن گرفتن نظر در با

و فنا و است ثابت و حق خودش او چون مىدهد انسان به بهترى عاقبتولى نمىگردد، تغيير دستخوش اكرامش و جالل نمىپذيرد، تغيير و زوال

آنها به آبى و رنگ خدا كه هستند متغير و فانى امورى همه ظاهرى اسبابولى مىكنند، خود مسخر را آدمى قلب و مىبرند را آدمى دل طور اين داده

خشكى خاك از بيش زده گولش كه مىفهمد آيد سرمى آدمى مدت وقتى . است نبوده

كه ببندد مقامى به دل كه نداشت اين جز چارهاى انسان وقتىاصالح انتظار و توقع جا آن از و جاست آن از عالم امور همه تدبير

اين براى سزاوارتر ديگرى چيز هر از پروردگارش پس دارد را امورشعـاقبـت و ثـواب به ربطى مىدهد او كه عاقبتى و ثواب چون است، تعلق

. نـدارد او (1)غيـر

ج -1 ص 26الميـــــــــــــــزان ،182 .


بخشدوم *

خلق و امر


اول فصل

ايجاد كلمه و امر

ـاـلـــهـــى ـاـمـــر ـمـفـــهـــوـم

( » !... واالمــر» ... لـــهالـــخـلـق (54اال اعــــراف / » !... اوســـت» ... آن از امـــــر و خلـــق كـــه بـــــاش آگـــــاه

» گاهى امر» و است امور آن جمع و بوده شأن معناى به گاهىنظر مورد كار انجام به مأمور كردن وادار و دادن دستور معناى به همجميع. در كه است نظمى آن و امر نتيجه ديگر، استعمال در مىباشد

همه با منطبق معنى اين چون و اوست حيات مظاهر و مأمور كارهاىو انسان شأن در شده استعمال امر لفظ لذا است انسان حياتى شؤون

يافته وسعت بيشتر هم اين از نيز و مىكند اصالح را وجودش كه چيزى آنامر بنابراين شده استعمال انسان غير چه و انسان چه چيز، هر شأن در

و سكنات و حركات و اصالح را آن وجود كه است شأنى همان چيزى هر . مىكند تنظيم را گوناگونش ارادات و اعمال

اذا » امره ما ان آيه در است مالك اشياء از كه را امرى خداىتعالى!... شىء كل ملكوت بيده ذى ال فسبحان فيكون كن له يقول ان شيئا «اراد

( 83و 82) آثار يس / و صفات و ذات از او كه را امرى كه كرده بيان و تفسير » « چيزى هر به كه است كن گفتن همان است مالك چيزى هر فعل و

آن بر را وجود از حصهاى كلمه اين گفتن با يعنى مىشود، موجود بگويد. مىشود موجود وجود از حصه آن به چيز آن و مىكند افاضه چيز

كلمه و خدا امر اعتبار آن به كه دارد خداىتعالى به نسبتى وجود اين » امر » اعتبار آن به كه دارد موجود شىء به هم نسبتى و است كن الهى

به آن از آيه اين در خداوند و برمىگردد خداوند به و است شىء آن . » نسبتى» يعنى نسبت دو اين براى خداىتعالى است فرموده تعبير فيكون

دارد مخـلوق مـوجــود به ديگر طرفى از و خدا به طرف يك از امر كه . است كــرده ذكــر مختلفــى احكــام و صـفــات

ذات بــه چــه اســت ايجــاد همــان امــر كه شد اين كالم حاصلهمان پس آن، آثار و افعال و صفات به چه و بگيــرد تعلــق چيــزىنظام امر همچنين خداست دست به موجودات ذوات امر كه طورى


و صفـات از چيــزى خود ناحيه از او چون اوست، دست به نيز وجودش. نيست مالك را خــود (1)افعـال

ج- 1 ص 55الميزان ،208 .

ـاـمـــر ـو ـخـلـــق ـتـفـــاـوـت


كه است چيزى ايجاد خلق كه است اين دارد امر با خلق كه فرقىبه چيزى ضميمه نحو به حاال باشد رفته كار به تأليف و تقدير آن خلقت در

: نطفه ضميمه يا و يكديگر به نطفه اجزاى ضميمه مانند باشد ديگرى چيزكه شرايط هزاران و آن به غذايى مواد ضميمه سپس و نر نطفه به مادهاز كه ديگرى نحو به يا و است حيوان يا و انسان يك خلقت و پيدايش در

موجود ذات تقدير مانند نباشد، ديگر جزء به جزئى كردن ضميمه قبيلموجودات ساير با كه روابطى و آن آثار و وجودى حدود تعيين و بسيط

. مىشود استفاده خوبى به نيز قران كريمه آيات از معنى اين كه دارد،تقديرا » ! « فقدره شىء كل خلق و آيه (2) مانند خــالق » فرقان / الله يا

» ! شىء ( 62) كـل خالف زمر / به داده، تعميم چيز همه به را خود خلقت كهجهت همين به نيست، آن تنظيم و وجود جهات تقدير آن معناى در كه امر

. است تدريج قابل خلقت ولكن نيست، بردار تدريج امر كه استو داده نسبت نيز خود غير به را خلقت مجيدش كالم در خداىتعالى

خود به مختص را آن بلكه نداده، نسبت خود غير به را معنا اين به امر اماكنــد ايجــاد مىخــواهــد كــه چيــزى هــر بيــن و خود بين را آن و دانسته . زيـــر آيـــات در اســـت داده قــــرار واسطه آن امثال و روح قبيـل از

: فـرمـايـيـــد دقــتاويند» !« ) امر مسخر ستارگان و ماه و (12آفتاب نحل /

شـــود» !« ) روان وى امـــر بــه كـشتــى تــا (46و روم / خـود» !« ) اراده و امـر بـه را وحـى حـامـل فــرشتگــان مىكنــد 2نـــازل

) نحــل/ مىكننــد» !« ) كــار او امــــر بـــه آنـــان ( 27و انبيــاء /

خداىتعالى برمىآيد آنها از كه هست نيز قبيــل اين از ديگــرى آيــات. مىداند امـور گــونــه ايــن ظهــور همــراه يــا و سبـب را خود (1)امر



ـخـلـق ـبـر ـاـمـر ـبـوـدـن ـمـقـدـم


امر و خلق برگشت چه گر كه شد معلوم فوق مطالب به توجه باصحيح جهت همين به و مختلفند اعتبار حسب به ولى است معنا يك به

چه حاال بدانيم، ايجاد از قسم يك خصوص به متعلق را كدام هر كه استدر كه اين براى هم، با چه و باشد شده ذكر تنهايى به كدام هر لفظ دو اين

بگوييم، است صحيح باز باشند شده ذكر هم با فوق آيه مانند كه هم جايىو آثار تقدير معناى به امر و است موجودات ذوات ايجاد معناى به خلق

نخست چيزى تا چون است، امر از بعد خلق و آنهاست در جارى نظامخلقت از بعد مـخلوقى هـيچ كه هـمچنان نـمىشود، خلق نشود تقدير

.) ( . بفرمائيد دقت نمىشود (1)تقديرج- 1 ص 15الميــزان ،211 .

ـاـيـجـاـد ـكـلـمـه ـمـفـهـوـم ـو ـاـمـر ـچـگـوـنـگـى

فيكون» ...! كن له يقول ان شيئا اراد اذا امره ما (82« )ان يس / ! : باش» بگويد آن به كه است اين تنها كند، اراده را چيزى هرگاه او امر

»!... پسمىشود كه است كريم قرآن برجسته آيات از شريفه آيه ايجاد اين كلمه

: مـىفـرمايد و مـىكند تـوصيف راذات از غير به كند، آن ايجاد اراده كه چيزى هر ايجاد در خداىتعالى

سبب آن كه اين در نه نيست، نيازمند ديگر سببى هيچ به خود متعالىنمايد كمك آن ايجاد در را خدا كه اين در نه و كند ايجاد را چيز آن مستقال

. بردارد خدا راه سر از را مانعى يا ومورد آيه در است، مختلف حقيقت اين از تعبيراتش كريم قرآن

: فرموده امره» «بحث به انما تعبير نحل سوره در و «قول»و كردهبه تعبير بقره سوره . «قضا»در كلمه به مراد ظاهرا است «كرده امر»

: در خداىتعالى شأن بفرمايد مىخواهد يعنى باشد، شأن بحث مورد آيه درمراد كه اين نه است، چنين موجودات از موجودى به خلقت اراده هنگام

. باشد قول آن به مراد كه اين نه و باشد نهى مقابل در امر آن بهآيه سه در غرض كه مىدهد، دست را معنا اين آيات در دقت

بخواهد كه اين نه است، خلقت اراده هنگام در الهى شأن وصف نامبرده. مىگويد را كالم اين كند خلق را چيزى مىخواهد وقتى خداىتعالى بفهماند


كار به جا اين در است شأن از مصداقى خودش كه جهت آن از كلمه اين . اين معناى و قول بر نه و نهى مقابل در امر بر كنيم حمل كه اين نه رفته

فرمود !» كه شيئا اراد « اذا كه است ايجاد) اين كند اراده وقتى) ! را جاى چيزى به حقيقتند اين متعرض كه آيات از عدهاى در »و

. «قضا » كلمه « اراده براى ندارد، هم منافاتى هيچ اين و است آمدهكه در «قضا » اين اراده و قضا و حكم و است حكم معناى به

ذات از خارج و فعل صفات از اراده كه اين براى است، چيز يك خداىتعالىكه است اين معنايش و مىشود انتزاع او فعل مقام از و است خداىتعالى

است طورى خداىسبحان با مقايسه در كنيم، فرض كه را موجود چيز هرعبارت » معناى پس ندارد، شدن هست جز چارهاى هيچ اراد !كه «اذا

خدا شأن گيرد، قرار خدا اراده تعلق موقف در چيزى وقتى كه است اين . جمله و مىشود موجود هم آن و بباش بگويد چيز آن به كه است »اين

كن ! « له يقول كلمه ان با را چيز آن خداوند كه است اين معنايشميان «كن» اين در كه است واضح هم اين و مىدهد قرار خطاب مورد

مىآيد، الزم تسلسل وگرنه نيست، كار در كند تلفظ آن به خدا كه لفظىتلفظ كردن، اراده از بعد كه است چيزى هم تلفظ خود كه اين براى

و اراده به محتاج كه چيزهاست از چيزى هم تلفظ آن باز مىخواهد ديگرىو باشد گوش داراى كه هم مخاطبى ميان اين در نيز و است ديگرى تلفظ

كار در شود، موجود امتثال در از و بشنود خود گوش دو با را خطابايجاد به احتياج ديگر باشد داشته وجود مخاطب اگر كه اين براى نيست

بفرمايد مىخواهد و تمثيلى است كالمى بحث مورد آيه در كالم پس ندارد،متعالى ذات بجز مىشود، موجود كه چيزى به خدا ناحيه از وجود افاضه

كنــد اراده خـداونــدى ذات چون و ندارد احتياج ديگر چيز هيچ به خدا. مىشود موجود درنگ و تخلف بـدون را، آن (1)هـستى

ج- 1 ص 33الميزان ،183 .

ـاـيـجـاـد ـكـلـمـه ـو ـاـمـر ـو ـقـوـل

فيكون» ! « ) كن له نقـول ان اردنـاه اذا لشىء قولنـا ما ( 40ان نحل / از را قولش و امرش كه همچنان ناميده هم قول را خود امر خدا

: فرموده و خوانده نيز قضا و حكم ناپذيرى ابهام و محكمى و قوت »جهت : كه باش، بگويد است كافى تنها براند قضا امرى بر چون

»! مىشود موجود امر (117 )آن / خود بقره خاص قول كه همچنان : فرموده و ناميده كلمه آدم » را مثل چون خدا نزد عيسى مثل

پس بباش گفت را او سپس كرد خلق خاكش از كه است


» ! شد )موجود 59 ) / : آلعمران فـرمـود مـورد همان در و»... سپس»! نمـود القــاء مـريـم بـه كـه اوسـت روح و او /171) كلمـه

نساء( از كه آنچه يعنى خداىتعالى ايجاد كه مىشود نتيجه فوق مطالب از

است - موجود اشياء وجود همان وجهى به كه مىكند افاضه اشياء بر وجودجور- يك به جا هر در مجيد قرآن كه اوست كلمه و او قول و او امر همان

همان خدا كلمه كه برمىآيد قرآن تعابير ظاهر از لكن فرموده، تعبيرش . روشن معنا اين از و تعينش و آن خصوصيت اعتبار به است او قول

و قول از اعتبار حسب بر و است يكى نيز خدا قضاء و اراده كه مىگرددقضايش و مىكند اراده را چيزى نخست خداىسبحان پس است، مقدم امر

. مىباشد و باش مىگويد و مىكند امر آن به سپس مىراند راچون كه كرده تعليل را او امر در اشياء تخلف عدم انعام، سوره در

: فرمود و است حق او زمين» قول و آسمانها كه است كسى اوچون بباشپسمىباشد، مىگويد كه روزى و آفريد حق به را

»! است حق او (73) قول / حق انعام او قول مىآيد دست به آن از كهكه است خارجيت عين است، ثبوت معناى حقيقت به ثابت يعنى است

ندارد، بطالن يا كذب عروض و تخلف فرض ديگر پس اوست، فعل همانشده واقع كه طور آن از ثابتى و واقع هر كه است شاهد ضرورت چهغلـط و خطـا است واقع همان كه فعلش در خدا پس نمىپذيرد، تغيير

. نمىگردد وعدهاشخلف و قولشدروغ و امرشرد و نمىشود (1)مـرتكبج- 1 ص 24الميــزان ،106.

ـاـلـهـى ـاـمـر ـبـوـدـن ـتـكـوـيـنـى

( » ! بـالبصــر» كلمـح واحــدة اال امـرنـا مـا (50و قـمر / »! است» گـرداندن چشم سرعت بـه هـم آن است، يكـى تنها ما امر و

كلمه به مراد اينجا « در در امر» كه است، فرمودن معناى همان: . است جور دو فرمودن همين هست كه چيزى است نهى كلمه مقابلش

مىكنند - كوچكتران به بزرگتران كه اوامرى مانند تشريعى يكى - ،يكى ودر خداىتعالى كه چيزى يافتن وجود اراده از است عبارت كه تكوينى، هم

: فرموده آن درباره ديگر كـن» جاى لـه يقـول ان شيئا اراد اذا امره ما ان(82فيكـون !« ) كلمــه يس / از اسـت عبـارت خـدا امـر «.پـس (1)كـن»

ج- 1 ص 37الميزان ،175 .

ـاـلـهـى ـاـمـر ـبـوـدـن ـوـاـحـد


( » ! بـالبصــر» كلمـح واحــدة اال امـرنـا مـا (50و قـمر / »! است» گـرداندن چشم سرعت بـه هـم آن است، يكـى تنها ما امر وبه نمىخواهد تكرار او امر كه است اين خدا امر بودن واحد به مراد

چيز آن شدن هست كند اراده را چيزى هستى و تحقق وقتى كه معنا اينبار يك كه همين بلكه ندارد، كند تكرار را امر ديگر بار كه اين به احتياجى

« كلمه مانند كن» فوريت، به هم آن مىشود، هست آن متعلق كند القاء رامحقق فـوريـت به وقتى است معلوم و درنگ و تأنى بدون كردن نگاه

. نيست امر تكرار به احتياجى ديگر (1)مىشـودج- 1 ص 37الميــــــــزان ،176 .

ـاـلـهـــى ـاـمـر ـبـوـدـن ـزـمـاـن ـبـى

( » ! بـالبصــر» كلمـح واحــدة اال امـرنـا مـا (50و قـمر / »! است» گـرداندن چشم سرعت بـه هـم آن است، يكـى تنها ما امر و

كرده بصر لمح به تشبيه را فوريت به امر متعلق شدن محقق اگربصر لمح كوتاهى نظير و كوتاه امر تأثير زمان بفهماند كه نبوده اين براىكوتاه چند هر زمان به احتياج اصال امر تأثير بفهماند مىخواهد بلكه است،

پس است، زمانى بى همين از كنايه كالم در بصر لمح به تشبيه آرى ندارد،زمان به نه احتياجى است وجود اراده و ايجاد همان كه خداىتعالى امر

گونه اين به محتاج است ممكن چگونه و حركت به نه و مكان نه و داردامر همان وسيله به همه حركت و مكان و زمان كه اين با باشد امور . لمح چون خداست فعل كه جهت آن از موجودات هستى شدهاند موجود

و زمانى موجودى وجود كه اين حيث از كه چند هر است، فورى بصر به. مىآيـد وجود به خورده خـورده اسـت، (1)تدريجى


ـاـلـهـى ـاـمـر ـبـوـدـن ـوـاـسـطـه ـبـى

كن» له قال ثم تراب من خلقه ادم كمثل الله عند عيسى مثل ان(59)فيكون!« عمران / آل

خاك با را آن ارتباط و نموده ذكر را آدم خلقت نخست آيه اين دربه ارتباطش بدون را همو سپسوجود مىكند بيان است اسباب از يكى كه

تعبير با « چيزى !( كن» ( و فرماييد دقت مىســازد خــاطـرنشــان : آيه اســت آيــه ايــن نظيــر ...! « )همچنيــن اخر» ... خلقا انشأنـاه ثــم

14) / و مؤمنون اوست خود به منسوب كه را خداىسبحان ايجاد چه


نــاميـــده ديگــرى خلــق نيستنــد واسطــه و تخلــل علــل سلسلـهاســت.

به مختص فعل يعنى آسمانى ايجاد كلمه از است عبارت امر پسزمان مقياس به امر اين و نيستند تخلل و واسطه علل و اسباب و او ذات

. نمىشود اندازهگيرى ديگرى مادى خصيصه هيچ و مكان (1)و

ج- 1 ص 25الميـــــــــــزان ،335 .

ـآـن ـنـزـوـل ـچـگـوـنـگـى ـو ـاـمـر ـتـفـصـيـل ـو ـاـجـــمـاـل ـمـــرـاـحـل

( » ! « حكيـــم امــــــر كـــل يفـــرق (4فيهـــا دخـان / مىشــود» ! « بــاز فـرورفتـه هم در امـر هـر مبــارك شب آن در

متمايز يكديگر از الفاظش كه امرى از است عبارت حكيم امر . الهى قضاى حسب به امور نباشد متعين خصوصياتش و احوال و نباشد « . : ليـلة تفصيل مرحله ديگر يكى و ابهام و اجمال يكى مرحلهاند دو داراى

از« امور كه است شبى آيد برمى فوق آيه از كه طورى به هم القـدر . امور، جمله از مىآيند برون تفصيل و فرق مرحله به ابهام و احكام مرحله

و درآمده احكام مرحله از قدر شب در كه است، كريم قرآن هم يكى. مىگـردد بشر فهم خـور در يـعنى مىشـود، نـازل

» « آن از مىشود، فهميده استمرار يفـرق، فيهـا عبارت ظاهر ازپس مىشود، جدا يكديگر از ساله همه حكيم امور همه كه مىشود استفادهبعد قــدر شــب هــر در كه بـاشـد، تكــوينـى امور بايد حكيم امر به مراد

معنــا الهــى احكــام و معــارف اما و مىشود تقسيم و تفريق احكام از. شـــود تقسيـــم و تفـريــق سـالـه همــه (1)نــدارد


ـاـمـر ـوـحـى ـو ـهـفـتـگـاـنـه ـآـسـمـاـنـهـاـى ـقـضـــاـى

امـرهـا» سمـاء كـل فـى اوحـى و يـوميـن فـى سمـوات سبــع فقضهــن( » !12 ) سجده /

آسمانى» هر امر و روز دو در هم آن داد قرار عدد هفت را آسمانها پسكرد ! « وحــى آن در را

نظر از آن امر و بود دود صورت به شد، آن متوجه خدا كه آسمانى


متمايز را آن امر خداىتعالى بود، غيرمشخص و مبهم وجود يافتن فعليت. داد قـــرار آسـمــان هـفت روز دو در را آن و كرد

به خداىتعالى ناحيه از وجهى بـه كـه اسـت امـرى مبـدأ آسمـان . تا مىشود، نازل ديگر آسمـانى بـه آسمـانـى از امـر مىشـود نازل زمين

. خداى ناحيه از امر سلوك براى هستند راههايى آسمـانها برسد زمين به . خـدا امـر اوينـد امـر حـامـل كـه مـالئكـهاى آمدوشد يا و عرش صاحب

. مىآورند زمين به آسمـان از مـالئكـه راعبارت كه باشد، خداىتعالى تكوينى امر امر، به مراد اگر جا اين در

زمين در كه الهيهاى اوامر به مراد صورت اين در ايجاد، كلمه از استحوادث آن كه حوادث، آوردن پديد و خلقت از است عبارت مىشود، اجراكردنش نازل در و نموده حمل عرش صاحب خداى ناحيه از مالئكه را

زمين به داده، عبور آسمانها يك يك از تا مىكنند، طى را آسمان طرقبرسانند.

آسمان مالئكه به و مىكنند حمل آسمان هر مالئكه را خداىتعالى امر . اعتبار به دارد، آسمانها تك تك به نسبت يك خدا امر مىدهند تحويل پايينتر

به دارد، مالئكه فرقههاى فرقه به هم نسبتى و ساكنند آن در كه مالئكهاىتحميـل آنـان بـه را امــر خــداونــد و امرند آن حامل كه اين اعتبار

. اسـت فـرمـوده وحـى ايشـــان بـه يعنـى كـرده،هر در خداىسبحان كه گرديد معلوم شد گفته آنچه از نتيجه در

به است آسمان آن خود به متعلق و منسوب كه را آسمان آن امر آسمانى. مىكند وحى آن در ساكن مالئكه يعنى آسمان (1)اهل

ج- 1 ص 34الميـــــــــزان ،267 .


ـزـمـيـن ـو ـهـفـتـگـاـنـه ـآـسـمـاـنـهـاـى ـبـيـن ـاـمـر ـنـزـوـلـى ـحـرـكـت

»! ... بينهن» االمر ل يتنز مثلهن االرض من و سموات سبع خلق الذي الله(12 ) طالق /

بين» در او امر و بيافريد را آن مثل هم زمين از و آسمان هفت كه خدائى » !... مىشـود نـازل پيـوسته آنها

» مثــل » به مــراد كــه بــرمـىآيـد ، مثلهن االرض من و عبــارت ازاست، عدد هفت آسمان كه طور همان يعنى است، عــددى مثليــت

زمين هفت از منظور ديد بايد حال است، عدد هفت آن مثل هم زمينچيست؟

: هست احتمال چند باب اين در - كرات از عدد هفت زمين هفت از منظور بگوييم كه اين اول

آن در ما كه است زمينى ساختمان نوع از ساختمانش كه است، آسمانى. مىكنيم زندگى

داراى - كه ماست خود زمين تنها آن از منظور بگوييم كه اين دوم ) ( تمام به و دارند قرار هم روى پياز طبقات چون كه است، طبقه هفت

ما كه است اولى طبقه همين طبقاتش سادهترين و دارند احاطه كره. داريم قرار آن روى

- و اقليمها هفتگانه زمينهاى از منظور بگوييم كه اين سوم ) ( بسيط قديم جغرافى علماى كه است، زمين روى هفتگانه قسمتهاى ) وجوهى ) وجه چند اين كردهاند تقسيم قاره يا و قسمت هفت به را زمين

. دارد طرفدارانى يك هـر كــه اســت » و » آسمانها آيه در كه مىدهد نشان ، بينهن االمر ل يتنز جمله ظاهر

است الهى امر همان امر از منظور چون و است نظر مورد دو هر زمينسوره در «كه لذا يس» است كرده اعالم آسمانى ايجاد كلمه همان را آن

نزول به كردن شروع زمين، و آسمانها بين امر تنزل از منظور جا اين درنازل ديگرى سوى به يكى از كه آسمانهاست، طرف به امر مصدر ازتكون كرده اراده عزوجل خداى آنچه تا برسد، ارضى عالم به تا مىشود،

چه و زندگى و مرگ چه و ارزاق چه و آثار چه و موجودات اعيان چه يابد،قـرآن ديگـر جــاى در كـه چنـان ايــنها، غيـر چــه و ذلت و عزت

: اسـت فـرمـوده( ». كرد» وحى را آسمان آن امر آسمانى هر /12در

فصلت( آن» سوى به گاه آن مىكند، امر تدبير زمين تا آسمان از

سالهايى از سال هـزار مقـدارش كـه روزى در مىنمايد عروج( ». مىشماريد شما ( 5استكه (1)سجده /


ـآـنـهـا ـوـظـاـيـف ـبـرـحـسـب ـماـلـئـكـه ـبـيـن ـاـمـر ـتـــوـزـيـع ـو ـتـكـثـيـر

امــــــــرا» !« ) ـمــــــــات لـمـقس (4فــــــا ذاريات / »! مىكنند» تقسيم خود بين را خدا امر كه سـوگنـد فـرشتگـانى به

كه است اين كارشان كه مالئكهاى به است سوگندى فوق عبارتاختالف به خود بين در را خدا اوامر و مىكنند عمل پروردگار امر به

. مىكنند تقسيم دارند كه مقامهايىاست امرى تدبير و خلقت در عرش، صاحب پروردگار امر آرى،

پستهاى كه مىكنند حمل مالئكهاى را واحد امر اين وقتى ولى واحد،طبق بر واحد امر همان قهرا دارند، گون گونه مأموريتهاى و مختلف

تقسيم اين همچنين و مىشود تكه تكه و تقسيم ايشان مقامات اختالفحـوادث آوردن پديد مأمور كه برسد فرشتگانى دست به تا دارد ادامه

. مىپذيرند تكثير و مىشود تكه تكه بيشتـر ديگـر جـا آن در عالمنـد، جـزئـىو مىگيرد خود پوشش زير را عالم تدابير تمامى زير چهارگانه آيات

همان » كه را خشكىها امور تدبير از نمونهاى هم چون دارد، اشاره همه به » ! ذروا ( 1)والذاريات امور ذاريات/ تدابير از نمونهاى هم و آورده باشد

»! « يسرا فالجاريات جمله در را (3)درياها هم ذاريات/ و كرده ذكروقرا » ! « فالحامالت عبارت در را فضا به مربوط تدابير از /2) نمونهاى

ماندگان ذاريات( باقى تمامى به مربوط تدابير هم و ساخته خاطرنشانامـرا » ! « مـات فـالمقس عبارت در را عالم روبرهم باالخره و عالم زواياى

واسطههاى كه است مالئكه آن از منظور گفتيم كه است كرده اشاره . سوگندى فوق آيات در مىكنند تقسيم را خداىتعالى اوامر و هستند تدبير

. مؤثرند جهان سراسر تدبير در كه اسبابى تمامى به (1)است

ج- 1 ص 36الميــــــــــزان ،263 .

ـعـاـلـم ـاـمـوـر ـتـدـبـيـر ـدـر ـماـلـئـكـه ـمـسـئـوـلـيـت ـو ـاـلـهـى ـاـمـر

سبحـا» السـابحـات و نشطا النـاشطـات و غـرقا النازعـات وامرا ! « رات فالمدب سبـقا فـالسـابقـات

(5-1) نازعات / در مالئكه كه صفاتى با شده، ياد سوگند بدان آيات اين در آنچهبه مربوط و الهى مقدس ساحت از صادره اوامر به نسبت امتثالشانبه امور تدبير به قيامشان سپس و دارند ايشان به ماده عالم امور تدبير

. است انطباق قابل خداىتعالى اذنصافات سوره آغاز آيات به شبيه شديدا سياق نظر از نامبرده آيات


: مىفرمايد كه است، مرسالت زجرا» و فالزاجرات صفا الصافات و( » ! ذكرا ( 3تا 1فالتاليات / و عـرفا» آيات: صافات المـرسـالت و

فـالملقيـات فرقا فالفـارقات نشرا الناشرات و عصفا فالعاصفـات( (5تا 1ذكرا!« / توصيف مرسالت الهى اوامر امتثال در را مالئكه كه

توصيف عالم امور تدبير در را مالئكه تنها آيات آن هست كه چيزى مىكنند،مىنمايد.

در كه صفتى آن پنجگانه آيات اين بين در بگذريم كه اين ازاستصفت ديگران از روشنتر مالئكه با !«انطباقش امـرا» رات ـ فـالمـدب

(5 ) / مطلق نازعات طور به و قيد بدون تدبير مسأله آن در كه است،مطلق ديگر سوى از و است عالم همه تدبير آن به مراد پس است، آمدهمطلق مدبرات به مراد قهرا پس است، مالئكه مطلق كار هم تدبير

. بود خواهد مالئكهسبق و سبق بر فرع تدبير، كه مىفهميم سوره اول آيات در تدبير ازنظر منظور معانى در سنخيتى مىفهماند ما به اين و است سبح بر فرعتدبير مالئكه كه است اين آيه سه اين مدلول پس است، گانه سه آياتسوى به و باشند جسته سبقت آن سوى به كه آن از بعد اما مىكنند، امر

سرعت آن سوى به نزول هنگام آنكه از بعد اما مىجويند، سبقت آنو سـابقـات و ســابحــات به مــراد مىگيــريـم نتيجه پس مىگيرند،

ســوى به نــزولشــان اعتبــار به است مــالئكــه همان مدبرات. شدهاند بدان مأمور كه (1)تــدبيـرى


ـقـضـا ـو ـاـمـر ـاـجـرـاـى ـمـأـمـوـر ـماـلـئـكـه ـحـرـكـت

سبحـا» السـابحـات و نشطا النـاشطـات و غـرقا النازعـات وامـرا ! « رات ـ فـالمـدب سبـقا فالسـابقات

(5-1 ) نازعات / احاطه در چيزى هر كه اين با دارند، كار و سر اشياء همه با مالئكه

در و زوالش و بقائش عدمش، و وجود درباره اسباب و است اسبابآن درباره خداىتعالى آنچه پس دارند، نزاع يكديگر با احوالش مختلف

حتمى و رانده موجود آن درباره او كه قضايى آن و كرده حكم موجودآن سوى به موجود آن تدبير مأمور فرشته كه است قضايى همان كرده،در و مىپردازد شده واگذار عهدهاش به كه مسئوليتى به و مىشتابدآن مطابق كه را سببى سببيت و مىگيرند سبقت ديگران از آن به پرداختن

واقع كرده اراده خدا آنچه نتيجه در نموده، تمام است الهى قضاى )! فرماييد! ) دقت مىشود

بود مالئكه گرفتن سرعت به اشاره گانه سه آيات از منظور وقتى


آن به گرفتن سبقت و شدهاند مأمور بدان آنچه انجام براى شدن نازل در « و غرقا والنازعات يعنى ديگر جمله دو بايد ناچار به آن، امر تدابير و

» ! موقف از خروجشان و انتزاع بر كنيم حمل هم را الناشطاتنشطاعبارت غرق طور به مالئكه نزع پس مأموريت، انجام موقف به خطاب

به نزول هم آن كنند، هدف طرف به نزول به شروع كه اين از است . موقفى از خروجشان اين از است عبارت مالئكه نشط جديت و شدت

از است عبارت آنان سبح كه همچنان هدف، آن طرف به دارند كهامر گرفته، سبقت آن دنبال به و خروج از بعد گرفتن سرعت و شتافتن

. مىكنند تدبير خدا اذن به را موجود آندر كه وضعى و دارند مالئكه كه است پستى به سوگند پنجگانه آيات

نزول به شروع كه لحظهاى آن از مىگيرند، خود به مأموريت انجام هنگامخود به ماده عالم امور از امرى تدبير در كه وضعى آخرين تا نموده

هنگام. در ملكوتى تدبير كـه نـظامى به دارند اشاره آيات اين مىگيرند. دارد حوادث (1)حدوث

ج- 1 ص 40الميـــــــــــــــــــــــزان ،16 .

ـقـــدـر ـشـب ـدـر ـآـن ـتـدـبـيـر ـيـا ـصـدـوـر ـو ـاـمـرـ،

( » ! امــر» كــل مـن هـم رب بـأذن فيهـا وح الـر و المــالئكــة ل /4تنــز قدر(

آيه كه باشد الهى امر آن امر به مراد اگر آيه اين اذا» در امره ما ان( » ! فيكون كن له يقول ان شيئا (82اراد / را يس آيه كرده، تفسيرش

: نازل پروردگارشان اذن به قدر درشب روح و مالئكه مىدهد معنا چنينصادر را الهى امر هر و مىكنند ابتدا را نزولشان كه حالى در مىشوند،

بايد كه باشد حادثهاى و كونى امر هر نامبرده امر از منظور اگر و مىنماينداذن به شب آن در روح و مالئكه كه مىدهد معنا چنين گردد، واقع

. عالم امور از امرى تدبير خاطر براى مىشوند نازل (1)پروردگارشانج- 1 ص 40الميـــزان ،327 .


دوم فصل

الهى امر شمول

ـخـدـا ـبـه ـمـسـتـنـد ـوـجـوـد ـو ـاـيـجـاـد ـكـلـمـه ـاـمـــرـ،

ربـى» ... ! « ) امـر مـن وح الـر (85قل اســـراء / » ! اســت» ... مـــن پـــروردگـــار امــر سنـــخ از روح بگــــــو

سوره آخر آيه را فوق آيه در «امر اول يس» درجه در كرده، بيانكلمه از است عبارت الهى امر «مىفهماند ايجادى كن» كلمه همان كه

هر وجود از است عبارت هم ايجاد و است ايجاد خود از عبارت كه استبه استنادش جهت از چيز هر وجود بلكه جهت هر از نه لكن چيز

. خداست امر معناى اين و است ذات به قائم وجودش كه اين و خداىتعالىذات به استنادش جهت از اشياء وجود مىرساند كه ادلهاى جمله ازآيــه هستنــد خــدا كــالم ديگـر وجودى اسباب از نظر قطع با و پروردگار

: مىفرمايد كه است ! « )ذيــل بـالبصـر» كلمـح واحـدة اال امـرنـا مـا /50وتشبيه قمر( بصر لمح به نموده معرفى يگانه كه آن از بعد را خداى امر كه

مىشود فهميده آن از و است تدريجيت نفى آن از منظور كه است نمودهو گشته موجود مادى اسباب وسيله به و تدريجا كه اين با خارج موجوداتاز عارى جهت آن كه دارند جهتى ذلك مع هستند مكان و زمان بر منطبق

قول و خدا امر جهت اين از و است مكان و زمان حيطه از خارج و تدريجعلل سلسله مسير در كه اين جهت از اما و است شده شمرده او كلمه وجهت اين از مىگــردد منطبـق مكــان و زمان بر و داشته قرار اسباب و

: فرموده چنانكه خداست، خلق بلكه نيست خدا لهالخـلـق» امر اال(54واالمر ! « ) اين اعراف / از موجود هر وجود از است عبارت امر پس

از است عـبارت خـلق و اسـت خـداىتعالى به مستند تنها كه نظر نقطهبا است خـداىتعـالى بـه مستنـد كـه ايـن جهــت از مـوجــود همان وجـود

. اسباب و علل (1)وساطتج- 1 ص 25الميـــــــزان ،334 .

ـشـــىـء ـكلـ ـمـــلـكـوـت ـاـمـــرـ،

ربـى» ... ! « ) امـر مـن وح الـر (85قل اســـراء /


» ! اســت» ... مـــن پـــروردگـــار امــر سنـــخ از روح بگــــــو . ملكوت البته چيز آن ملكوت از است عبارت چيز هر در الهى امر

آن است امرى و ملكوتى موجودى هر براى بنابراين است ملك از ابلغ: فرمود كه چنان

االرض؟ » « ) و موات الس ملكوت فى ينظروا اولم185) اعراف /

همان او ايجاد كلمه و اوست ايجاد كلمه از عبارت خدا امر پسدخالت آن در مادى و كونى اسباب كه اين بدون اوست به مخصوص فعلمافوق وجود همان اين بگذارند اثر آن در خود تدريجى تأثيرات با و داشته

باب همين از وجودش حسب به روح و است زمان ظرف و مادى نشئه. ملكوت و امر سنخ از يعنى (1)است


ـرـوـح ـحـقـيـقـت ـو ـجـنـس ـاـمـرـ،

ربـى» ... ! « ) امـر مـن وح الـر (85قل اســـراء / « : من وح الر قـل فرموده روح حقيقت روشنكردن در خداىسبحان

»! كلمه از ظاهر و ربى معنا من» «امر را جنس حقيقت كه است اينبيانيه بـاب ايـن در وارده آيـات سـايـر در كلمـه اين كـه همچنـان مىكنـد،

: مانند استامـــره» ! « ) مـــن وح الــــر (15يلقــــى غــافـر /

امره» ! « ) مـن وح بالـر المـالئـكة ل (2ينـــز نحل / امـرنـا» ! « ) مـن روحـا الـيـك (52اوحـينا شورى /

( » ! امر» كل مـن هم رب بأذن فيها وح والـــر الــمــالئـكــة ل (4تـنـز قدر /

كلمــه ايــنهــا همه در «كه از مــن» روح مىدهــد نشــــان. اسـت امــر سـنـخ (1)جـنـسو


ـآـنـى ـقـيـاـمـت ـو ـاـلـهـى ـاـمـر

بالبصر» ! « ) كلمـح واحــدة اال امــرنـا مــا (50و قمر / است» ! « گرداندن چشم سرعت به هم آن يكى، تنها ما امر و


كند امر كه محضى به است، كافى او امر يك قيامت قيام براى . تحقق مىگردد محقق نشور و بعث و مىشوند موجود دوباره همه خاليق

اراده نشستن كرسى به بگو يا و مىشوند معذب آن در كفار كه قيامتخداىسبحان براى مؤونهاى هيچ باره اين در او اراده متعلق تحقق و الهى

خــدا كــه اســت كــافـى مقــدار هميــن جــريــان اين در چون ندارد،. اســت بصــر بـه لمــح چــون او امـر آرى كنــد، امــر بــار (1)يــك

ج- 1 ص 37الميــــــــــــــــزان ،176 .

ـدـگـرـگـوـنـى ـو ـحـفـظ ـبـــرـاـى ـاـلـهـى ـاـمـــر

اللــه» امــر مــن يحفظــونــه خلفــه من و يـديـه بيـن مــن معقبـات لـه( » !11) رعد /

امر» از را او سرش، پشت از و جلو از كه است مأمورانى انسان براى »! مىكنند حفاظت خدا

باشد، بوده كه حال هر به مردم افراد از فردى هر براى ) خدا) سوى به كه مسيرى در را ايشان كه هستند محافظینی معقبهايىحال در و حاضر حال در سر، پشت از و رو پيش از نموده، تعقيب دارند

و هالكت به حالشان نمىگذارند و مىكنند حفظشان خدا امر به گذشتهديگر امر اين و شود متغير خداست ديگر امر خود كه شقاوت يا و فسادتغيير را خود مردم كه مىكند را خود اثر وقتى مىدهد تغيير را حال كهداده ايشان به كه نعمت از آنچه هم خدا كه است هنگام اين در دهند،

مردمى براى را بدى وقتى و مىخواهد ايشان بر را بدى و مىدهد تغييرديگرى ولى خداوند غير بشر چون نيست، آن از جلوگيرى ديگر خواستخداوند خواست و اراده نفوذ از ولى آن تا ندارد، شود امورش متولى كه

. آورد عمل به جلوگيرى ) خدا ) امر به مىكنند حفظ آنچه كه طور همان نگهبانان معقبات اينهم فساد و هالكت و فنا چون مىكنند، حفظ خدا امر از همچنين مىكنند،پس خداست، امر به صحت و استقامت و بقا كه طور همان خداست، امرآنها از يك هيچ و خدا امر به مگر نمىيابد دوام مادى و جسمانى مركب هيچ

. خدا امر به باز مگر نمىيابد فساد و انحالل تركيبشدوام عملى اثر يا و عمل يا و روحى حالت هيچ هم معنويات درفساد و زوال و حبط دچار آنها از يك هيچ و خدا امر به مگر نمىيابد

به همهاش و خداست از همهاش امر آرى خدا، امر به باز مگر نمىشود . بـه كه طـور همـان معقبات شد، گفته آنچه بر بنا دارد برگشت خدا سوى

. مىكنند حـفظ نـيز خـدا امـر از مىكنند، حـفظ خـدا (1)امـرج- 1 ص 22الميـــــــزان . 196و 199،


ـظـاـهـرـى ـاـسـبـاـب ـجـرـيـاـن ـو ـاـلـهـى ـاـمـر

يعلمـــــون» ! ال النـــاس اكثــر لكــن و امــره علــى غــالــب اللــــه و( »21) يوسف /

» ! نمىدانند» مردم بيشتر ولى است خويشمسلط كار به خدا كه

خدا شأن باشد، شأن امر به مراد كه است اين ظاهر فوق جمله دربه تدبير نظام آن مجموع از كه دارد خود خلق در كه است رفتارى همان

: فرمود يونس سوره در كه همچنان مىآيد )دست » االمر» ر /5يدب : سجده( گفت و كرد اضافه خدا به را امر اگر « و كه امره» بود اين براى

: است امور همه مالك واالمـر» !« )خدا لهالخلق ( 54اال اعراف / است خداىتعالى امر از ايجاد، و صنع عالم شؤون از شأنى هر پس

در را او و اوست برابر در مقهور و مغلوب امور آن و غالب خداىتعالى وو استكبار او خواسته از نمىتواند و است منقاد و مطيع بخواهد كه چه هراو از نمىتواند كه چنان هم گردد، خارج او سلطنت تحت از و كند تمرد

: بيفتد او تدبير قلم از چيزى و بگيرد - سبقت « به خدا امره بالغ الله ان(3كارشمىرسد ! « ) طالق /

است، غالب عالم فعاله اسباب اين همه بر خداىسبحان خالصه،و مىكند تحميل بدانها بخواهد را چه هر امر و مىكنند فعاليت او اذن به آنها

) مردم ) بيشتر كه كرد بايد چه اما ندارند، چارهاى طاعت و سمع جز آنهاتأثيرشان در خود جهان ظاهرى اسباب كه مىكنند گمان چون نمىدانند،

به دست اسبابى يا و سببى وقتى كه مىپندارند جهت همين به و مستقلنداز را اسباب آن نمىتواند خدا كنند، ذليل مثال را كسى تا داد هم دست

: مىكنند اشتباه مردم ولى بگرداند، دارند كه فـى» وجهاى كـان لقـد( »!... ءايـت أخـوتـهآ و ( 7يـوسـف / آيات يـوسف يوسف داستان در

: مخلص بندگان ولى خداىتعالى كه اين بر مىكند داللت كه است الهيهاىدر كرده، بلند عزتشان عرش به تا مىگيرد عهده به را آنان امور و است

است خويش امر بر غالب كه خدایى پس دهد، جلوسشان كمال اريكهو بخواهند او غير كه هرطورى نه مىچيند، بخواهد كه هرطورى را اسباب

آن نه مىگيـرد، مىخواهد خودش كه نتيجهاى آن اسباب انداختن كار به از . حسد وى به يوسف برادران است آن نتيجه ظاهر حسب بر كـه نتيجـهاى

مكاريانش به بردگى عنوان به سپس و مىافكنند چاهى ته در را او ورزيدهخداوند ولى مىدهند سوقش هالكت سوى به ظاهر حسب بر و مىفروشند

زنده اسباب همين وسيله به را او گرفت، ظاهر اين خالف بر نتيجهاىبردگى. ذلت به يعقوب عزت دامن از و كنند ذليلش تا كوشيدند آنها كرد

. كرد عزيز را او اسباب همين عين به خداوند بكشانند،


: ... يوسفى،) هر آينده سعادت و ترقى راه گفت مىتوان واقع دراز معرفتى يا دارند خلوصى كه انسانهايى و مىگذرد چاهى ته از زمانى

مسير در سختى و فشار هر يا چاه هر كه مىدانند يافتهاند الهى مشيتظاهر به كه است اسباب از سببى خود خط» زندگى، انتهاى

الهى بدبختى« تدبير و امر حساب در ليكن راه» مىنمايد آغازپرورش سعادت« سادگى به كرد تصور كه است بعيد بسيار زيرا است

و عصر هر زليخايى و عزيزى و شاهى قصر به پيامبران دامن يافتگانهميـن از و زنـدگـى راه ميــان چاههاى طريق از مگر برسند، زمان

تـاريخ و جوامع و ملتها يا ملتى يا فرد آتـى سرنوشت كه اسـت طـريـق) ! امین مىشود زده (1)رقم


ـاـمـــــاـمـــت ـو ـاـمـــــــــر

( » !... بامرنا» ... يهدون ائـمـة جـعلنـاهم (73و انبياء / » !... كنند» ... رهبرى ما امر به تا نموديم پيشوايان را آنها و

او از ديگران كه باشد طورى شخص كه معناست اين به امامتاو كردار و گفتار مطابق را خود كردار و گفتار يعنى كنند، متابعت و اقتداء

هدايت متعرض دنبالش مىبرد امامت از نامى جا هر كريم قرآن بياورند،آن از كند، تفسير را نامبرده كلمه مىخواهد گويى كه تعرضى مىشود،

: فرموده )جمله »!... « صبروا لما بـامـرنا يهـدون ائمة منهم جعلنا /24و به سجده( مقيد را هدايت اين جا همه ديگر سوى «از اين امر» با و كرده

معناى به بلكه نيست، هدايت مطلق معناى به امامت كه مىفهماند قيدكه است امرى همان اين و مىگيرد صورت خدا امر با كه است هدايتى

الذى» فرموده: فسبحان فيكون كن له يقول ان شيئا اراد اذا امره ما ان( »!... شىء كل ملكوت (83و 82بيده يس /

از ديگرى وجه خوانده، نيز ملكوت را آن فوق آيه كه الهى امراست خلقتى مىشوند، مواجه خداىسبحان با آن با امامان كه است خلقت . هدايت امام تبديل و تغيير از خالى و مكان و زمان قيود از مطهر و طاهر

قرآن مىكند، هدايت دارد، اختيار در كه ملكوتى امرى با كه است كننده. است دانسته هدايت ايجاد يعنى خدا امر به هدايت را امام هدايت (1)كريم



فصلسوم

قـول و كـلمـه

ـاـلـهـى ـقـوـل ـو ـكـلـمـه ـكــاـلـمـ، ـتـفـــاـوـت

الله» ... ...! « ) م كـل من (253مـنهم بقره / » !... گفت»... سخن او با خدا كه بود كسى آنان از

» « » تكليم» يا آن كالم قرآن در خداىتعالى كه است الفاظى ازلفـظ بلكـه نكـرده، استعمـال انسان مورد غير در «را يـا كلمـه» و

» را كلمـات» آدميت نفس مثال كرده، استعمال انسان مورد غير در رانـوعـى يـا و خـــدا قضـاى و خـوانـده كلمــه را خدا دين يا و خوانده كلمـه

. اسـت خــوانـده كلمــه را او خلــق ازلفظ «اما كرده، قول» استعمال عموم طور به مجيد قرآن در را

. را انسان غير با هم و مىشود شامل را انسان با خدا گفتن سخن هم يعنىكه است اين مىشود استفاده خداىتعالى كالم از تدبر و دقت با آنچه

وجود با آنچه كه است چيزى ايجاد معناى به خداىتعالى از قول لفظ ( كه همچنان است، بوده خدا مقصود كه مىكند معنايى بر داللت يافتنش

معناى بر كه است صدايى ايجاد معناى به نيز آدميان خود اصطالح در قول ) به مجيد قرآن در قول لفظ كه اين بر دليل مىكند، داللت ما مقصود

داراى شنوندهاى كه مواردى در هم كه است اين است ايجاد چنين معناىآن به درك و گوش كه مواردى در هم و شده استعمال است درك و گوش

سخن راه تنها و زمين و آسمان مانند ندارد، ماست بين معهود كه معنايىو يس سوره آيه دو كه اين دليل به و است ايجاد و تكوين آنها با گفتن

كـــرده تفسيــر خلقــت و ايجــاد به را قبلى آيات در قول مريم سوره (1)اســـت.


ـاـلـهـى ـتـكـــوـيـنـى ـغـيـــر ـقـــوـل ـو ـتـكـــوـيـنـــى ـقـــوـل

الله» ... ...! « ) م كـل من (253مـنهم بقره / » !... گفت»... سخن او با خدا كه بود كسى آنان از


تكوينى، موجود آن خود از است عبارت تكوين، مورد در خدا قولخدايند مخلوق كه اين عين در عالم موجودات پس كرده، ايجادش خدا كه

خاصيت هست، آنها در قول خاصيت كه اين براى هستند، هم خدا قولمىسازد، آگاه است من قلب در آنچه به را من غير كه است اين قول

و مىكنند داللت خدا برخواست خود وجود و خلقت با هم خدا مخلوقات ) ( خدا وقتى مريم و يس سوره آيه دو حكم به كه است واضح پر اين »! « » ! «: بين هم بباش كلمه حتى بباش مىفرمايد و مىكند اراده را چيزى

ديگرى امر هيچ چيز آن خود وجود از غير و نيست واسطه چيز آن و خدا» ! « بباش و خدا قول بعينه چيز آن هستى پس نيست، كار در دست

آن كه است، ايجاد و خلقت همان عين تكوين در خدا قول پس خداست،از تكوين غير در اما و است چيز آن عين هم وجود و است وجود عين نيز

است عبارت خدا قول كه دانست بايد مثال انسان يك با گفتن سخن قبيلبه علم مىشود، انسان در باطنى علمى آمدن پديد باعث كه امرى ايجاد از

خداىتعالى كه اين به يا حال است، چنان و چنين مطلب فالن كه اينايستاده جسم آن پهلوى كه انسانى و كند ايجاد جسمى كنار در صوتى

و مىكنيم درك را آن نه ما كه ديگر نحوى به يا و بفهمد و بشنود را مطلببه خداىتعالى چگونه نمىدانيم و را پيامبر قلب در تأثيرش كيفيت نه

است، چنان و چنين مطلب فالن مثال كه مىفهماند پيامبرانش از پيامبرىمعنـاى حقيقـت پيـامبـرش بـا خـدا كـالم و قـول كــه مىدانيــم اينقدر اما

. دارد را كالم و (1)قولج- 1 ص 4الميــــــــزان ،195 .

ـآـن ـتـمـاـمـيـت ـو ـاـيـجـاـد ـكـلـمـاـت

هـــــــن» ... ... !« فــــــاتم ( 124) بكلمــــــــات بقــــــره / اطالق خارجى اعيان و موجودات بر كريم قرآن در چند هر كلمه

به است، لفظ و قول عنايت به نيز همين لكن اقوال، و الفاظ بر نه شده،عيسى خلقت به مربوط آيه در مثال ـ بفرمايد مىخواهد كه معنا اين

»! « : تنها نه و شده خلق كن فرمود كه خدا قول و كلمه با او ـ عليهالسالمداده، نسبت خدا به را كلمه لفظ قرآن در كه جا هر بلكه مورد اين در

»! ! « : آيه مانند است، فيكون كن قول لكلمت» منظورشهمين ل المبد و( (34الله...!« / لفظ انعام از منظور موارد اين همه «در و كلمه» قول

است عبارت قول چون مىكند، را قول كار كه عنايت اين به است، سخنخبر او به يا بدارد، اعالم شنونده به مىخواهد كه را آنچه گوينده كه اين از

. بخواهد او از يا و بدهدكلمات يا و كلمه خداىتعالى كالم در كه مىشود بسيار جهت همين به

وصف «به : تمام» مانند مىشود، و» توصيف صـدقـا ك ـ رب كلمـت تمت و


هيچ - شد، تمام عدل و درستى از پروردگارت كلمه لكلماته مبـدل ال عدال( » ! سازد دگرگونه را او كلمات كه نيست (115كس / كلمه انعام گويا

مىشــود تمام وقتى و نيست تمام هنوز مىزند سر گويندهاش از وقتى. مىشود صدق و تمام كـه اســت وقــت آن بپــوشــد، لبــاسعمــل )كــه

1)

ج- 1 ص 2الميــــــزان ،95 .


ـتـبـدـيـل ـقـاـبـل ـغـيـر ـكـلـمـاـت

( » !... اللـه» ... لكلمـات مبــدل (34ال انعـام / از كه مغيرى چه نمىدهد، تغيير را خداى كلمات مفروضى مغير هيچرا آن و يافته تغيير كلمهاى خصوص در مشيتش مثال باشد، او خود ناحيه

و باشد او غير ناحيه از چه و كند نقض ابرام از پس يا محو اثبات از پساز وجهى به وى مشيت خالف بر را آن و يافته دست خدا كلمه به او غيراز خداىتعالى كه كلماتى اين كه مىشود معلوم جا اين از دهد، تغيير وجوه

محو لوح از كه هستند امورى نيستند تبديل قابل كه داده خبر چنين آن : گفت مىتوان نتيجه در خارجند، و» اثبات الله، قول الله، كلمـة

» كه وعدالله حتمىاى احكام از عبارتند قرآن عرف در كلى طور به. ندارد راه آن در تبديل و (1)تغيير


ـوـجـوـد اـلـيـتـنـاـهـى ـكـلـمـاـت

»!... اللــــــه»... كلمـــــــات نفــــدت مــــــا( »!... نگيرد»... تمامى خـدا ( 27كلمات لقمان /

هستى البته هستى، بر است شده اطالق خداىسبحان كالم در كلمه . آيه » ! « در است كرده تعبير كن كلمه به آن از كه او، امر به شده افاضه

: اضافه به درياها و گردد قلم زمين درختان تمامى اگر مىفرمايد فوقرا خدا كلمات مركب و قلم اين با و شود فرض مركب آن مانند دريا هفت

- شدن- تمام از قبل درياها آب بنويسند، الفاظ به آنها تبديل از بعد ) ( باشد چه هر درياها آب چون مىشود، تمام خدا مخلوقات كلمــات

. نامتناهى خدا كلمات و است متناهىاوامر كثرت خدا، تدبير وسعت كه است صدد اين در فوق آيه

: و خلق در اوامرش آنقدر مىفرمايد برساند، را تدبير و خلق در او تكوينىدرختان و شوند مركب اگر آن مثل دريا هفت و دريا كه است بسيار تدبير

از قبـل دريـاهـا بنـويسنـد، را او كلمات درآمده، قلم صورت به زمين. مىشود تمام او اوامر شدن (1)تمـام


ـحـق ـوـعـدـه ـو ـقـضـا ـكـلـمـه ـتـمـاـمـيـت

( » !... لكلماته» مبـدل ال وعدال صـدقـا ك ـ رب كلمـت تمت (115و انعـــام /


و» است كمـال و تمـام عــدل و صـدق لحـاظ از پـروردگــارت سخــن و »!... نيســـت دهنــدهاى تغييــــر را او كلمات

«لفظ بر كلمه» كند داللت كه است لفظى معناى به لغت درقول در مىشود استعمال گاهى كريم قرآن در و غيرتام يا و تام معناى

: مانند وعد، و قضا قبيل از باشد، گفته را آن خداىتعالى كه ال» حقى لو و( » ! بينهم لقضى ك رب من سبقت (110كلمة كلمهاى هود/ از مقصود كه

آدم هبوط موقع در كه است سخنى آن شده گفته سابق در مىفرمايد كه : بـود فـرمـوده وى !«بـه حيـن» الــى متـاع و مستقـر االرض فـى لكــم و

(24 - « : ) حتمى / ك رب كلمة عـليهم حقت فـرموده كه جا آن يـا اعــراف( »! پروردگارت حكم برايشان (96شد موجود يونس / معناى به هم گاهى

: مانند مىشود، استعمال انسان قبيــل از بكلمة» خارجى رك يبش الله انمريم ! « ) ابن عيسى المسيح اسمه (45منه اين آلعمران / از را مسيح و

عليهالسالم مسيح خلقت كه داده قرار كلمه اين استعمال مورد جهتتدريج به كه است جارى اين بر انسان خلقت در عادت و بوده خارقالعاده

. آمد وجـود به ايجاد كلمه به مسيح و گيرد صورت»!... « : عدال و صدقا ك رب كلمت تمت و آيــات سيــاق ظــاهــر

از مراد كه ربك» « مىرساند بــوده كلمت اســالمـى دعــوت كلمــهقرآن نزول و صلىاللهعليهوآله محمد نبوت از است الزم آنچــه با بـاشــد

معارف عموم به و است مسلط و محيط آسمانى كتابهاى همه به كه. مىباشد مشتمل دينى شرايع كليات و الهى

از مراد «پس كلمه» ( تماميت ( كه است اين مىداند بهتر خداو صلىاللهعليهوآله محمد نبوت با اسالمى دعوت ظهور يعنى كلمه اين

روزگارى كه آن از پس است آسمانى كتابهاى همه مافوق كه قرآن نزولسير شريعت از پس شريعت و نبوت از پس نبوت تدريجى مسير در دراز

به زيرا گرفت، قرار تحقق قرارگاه در و رسيده ثبوت مرتبه به مىكرداست مـشتمل گذشته شرايع كليات به اسالمى شريعت كريمه آيات دليل

. دارد نيز زيادت وشرايع رسيدن كلمه تماميت از مراد كه شد روشن بيان اين از

مصداقش و كمال مرحله به ناتمامى و نقص مراحل از است آسمانى : است محمدى دين ! همين الذى» هو الكـافرون كره لو و نوره متم الله و

كره ولو ه كل الدين على ليظهره الحق دين و بالهدى رسوله ارسـل(9و 8المشركون ! « ) صف /

كه چنان آن كه است اين صدق جهت از الهى كلمه اين تماميتو مواد كه است اين عدل جهت از آن تماميت و پذيرد تحقق شده گفتهو شود مشتمل تناقض و تضاد به كه اين بدون باشد نواخت يك آن اجزاء

اين از و ميل و حيف بدون بسنجد بايد و شايد كه طور آن را چيز هر: عبارت با را عدل و صدق يعنى قيد دو اين كه » جاست مبـدل ال


خواه لكلمته!« نبود تبديل قابل كه وقتى الهى كلمه زيرا فرمود، بيانزند هم به را خود قول اراده تغيير واسطه به و باشد خودش كننده تبديل

خالصه كند، نظر تغيير به مجبور و عاجز را خدا كه باشد ديگر كسى ياو مىشود محقق فرموده آنچه و صدق خدايى كلمه نباشد كار در تبديل

. مىگيرد انجام تعدى و انحراف بدون و (1)عدلج- 1 ص 14الميـــزان ،187 .


چهارم فصل

خـلـق

ـخـــلـق ـمـــــفـهـــوـم

واالمــر» ... ! « ) لـهالـخلـق (54اال اعــــــراف / امــــــــر» ... ! « آفــــــرينـــشو اوســـت آن از هــــــــان،

اندازهگيرى و سنجش معناى به لغـت اصـل حســب بــه خلــقعـرف در و بسـازنـد آن از ديگــرى چيــز كــه ايــن براى است چيزى

. مىشــود استعمــال الگــو بـــدون ابـداع و ايجـاد معنـاى در ديـنكه است چيزى ايجاد خلق كه است اين دارد، امر با خلق كه فرقى

. معناى در كه امر خالف به باشد رفته كار به تأليف و تقدير آن خلقت درامر كه است جهت همين به نيست، آن تنظيم و وجود جهات تقدير آن

. است تدريج قابل خلقت ولكن نيست، بردار (1)تدريجج- 1 ص 15الميــــــــــزان ،208.

ـمـــوـجـــوـد ـو ـاـيـجـــاـد ـرـاـبـطـــــه

... كــــن» لــــه يقــــول ان شيئــــا اراد اذا امـــــره مــــا ان( 82فيكــــــون ! «) يس /

: ... بگويد» او به كه است همين فقط كند اراده را چيزى وقتى او كار »! يابد! پسوجود باش

جدا خدا از وجود يا و ايجاد نام به چيزى خلقت و ايجاد مسأله دروقتى كه نيست ما افاضه نظير او افاضه و نمىچسبد مخلوق به و نمىشود

پس مىسازيم، ملحق او به و مىكنيم جدا خود از مىدهيم كسى به چيزى . روشن جا اين از نيست اشياء وجود جز ديگرى چيز خداىتعالى از بعد

كلمه يعنى ايجاد كلمه كه «مىگردد وجود كن» همان از است عبارتاعتبار بدان و خدايش به منسوب وجود البته كرده، ايجادش خدا كه چيزى

خود وجود وجودش كه اعتبار اين به اما و خداست وجود به قائم كه. خلق نه است، مخلوق و ايجاد نه است موجود (1)اوست،



ـآـفـــرـيـنـــــش ـدـر ـتـــــــــدـرـيـــــج ـو ـآـنـ،

... كــــن» لــــه يقــــول ان شيئــــا اراد اذا امـــــره مــــا ان( 82فيكــــــون ! «) يس /

نيست مهلت و درنگ قابل مىشود، افاضه خداىتعالى ناحيه از آنچهآنچه و نمىپذيرد تدريجيت و نمىكند تحمل هم را دگرگونگى و تبديل و

خود ناحيه از مىكنيم مشاهده موجودات از كه درنگ و مهلت و تدريجيتكـه اسـت بــابى خود اين و خــداينــد به رو كه ناحيه آن از نه آنهاست

. مىشود باز آن از باب هـزارآن از شده، حقايق اين به لطيفى اشارات قرآنى بسيار آيات در

: فرموده خلق» جمله خاك از را او كه است آدم مثل خدا نزد عيسى مثل( »! : مىباشد پس بباش گفت بدو سپس و ( 59فرمود / كلمه كه آلعمران

« : . » ما» امر مىفرمايد ديگر آيه در و است آورده خلقت از بعد را كن( »! زدن هم بر چشم چون هم آن و واحد مگر ( 50نيست / يا و قمر

بود: » ! « ) مقدور و شده حساب همواره خدا امر و (38فرموده احزاب / «عبارت اراده فيكون» مورد كه است، شىء آن اطاعت بيانگر

: مورد چيزى شدن هست كه همين بفرمايد مىخواهد و گرفته قرار خدا. مىپوشد لباسهستى درنگ بدون گرفت، تعلق خدا (1)اراده


ـخـــلـقـت ـدـر ـتـــدـرـيـج ـمـفـهـوـم

كن» له قال ثم تــراب من خلقه ادم كمثـل الله عنـد عيسـى مثـل ان( 59فيكون ! « ) عـمران / آل

سپس» و فرمود خلق خاك از را او كه است آدم مثل خدا نزد عيسى مثل»! ! : پسمىباشد بباش گفت بدو

يا است تدريجى وجودشان كه آنها از اعم جهان موجوداتكلمه از عبارت كه او امر به و متعالند خداى مخلوق تماما غيرتدريجى،

. » تدريجىالوجودند،» آنها از بسيارى حال عين در شدهاند موجود باشد كنتدريجى علل و اسباب با كه است هنگامى آنها بودن تدريجى ليكنشـونـد، گرفته نظر در خدا به نسبتشان لحاظ به اگر اما شوند، مقايسه

. بـــود خـواهنـــد آنـىالـوجـود تمـامـا و نيســت كـار در تـدريجـى اصــال « : له قال ثم جمله كالم، مورد در كه چيزى عمده اين، بر عالوه


: در...!« متعال خداوند دارد بيان كه است آن شده، آورده آن براى كنواسطه به تا ندارد، اسباب به نياز و احتياج چيزى نمودن خلق و آفريدن

يا آسان، و مشكل حضرتش بر موجودات نمودن خلق اسباب اختالفبيافريند، كند اراده كه را آنچه بلكه باشد دور، و نزديك يا محال، و ممكن

. مىكـند خـلق را آن عــادى اسـباب بـه نــياز (1)بــدون


ـتـدـرـيـجـى ـجـنـبـه ـو ـخـلـقـت ـدـر ـتـدـرـيـج ـو ـاـلـگـو ـو ـسـاـبـقـه ـعـدـمـآـن

فيكـــون» ! ! « ) كــن لـــه يقــول فـانمـا امـــرا قضـــى اذا و117) بقـــره /

زمين و آسمانها الگوى بدون آورنده پديد و بديع سبحان خداىاز هيچچيز پس مىكند، خلق الگو بدون مىكند، خلق را آنچه و استاو غير فعل مانند او فعل پس نداشت، خود بر سابق الگويى او مخلوقات

خود كار در ديگران چون او و نمىگيرد صورت تدريج و تشبيه و تقليد بهرا چيزى قضاى چون كه است چنين او كار نمىشود، اسباب به متوسل

: سابق الگويى به او كار پس مىشود، موجود بباش بگويد كه همين براند، . نيست تدريجى او كار نيز و ندارد نياز

كه مىشود، استفاده نكته اين خدا فعل نبودن تدريجى همين ازحــق از وجــه آن بـا كه دارند، غيرتدريجى وجه يك هم تدريجى موجودات

. مىشــوند صــادر (1)تعــالـى



پنجم فصل

نزول و تقدير و خلق

ـنـــزـوـل ـو ـخـــلـق

! « معلوم بقـدر اال لــه ننــز مـا و خــزائنــه عنــدنــا اال شــىء مــن ان و( »21) حجر /

نازل» معين اندازه به جز را آن و ماست نزد آن خزينههاى هست چه هر نمىكنيم ! «

» « معنايى نزول و مىداند خود ناحيه از نازل را شىء خداىتعالىزمين و آسمان مانند پستى و بلندى و پايينى و بااليى يك مستلزم كه استپستى جاى به بلندى جاى از مثال زيد كه مىبينيم وجدان به چون و باشدفرض مستلزم كه معمولى انزال انزال، از منظور كه مىفهميم نيفتاده،

اما است، زيد خلقت همان آن، از مقصود و نمىباشد است بلندى و پستىصـادق وى بـر نزول كلمه آن خاطر به كه است صفتى با توأم كه خلقتى

: مىباشد زير آيه بـاال آيه نـظيــر و از» بـاشد شما براى كرد نازل وجفت ! « ) هشت ( » ! « )6چهارپايان كرديم / نازل را آهن و (25زمر حديد/

). » آمـد) » خواهد تقدير مبحث در بحث اين (1)بقيه


ـشـهـوـد ـو ـتـقـدـيـر ـو ـخـلـق ـعـاـلـم ـبـه ـاـشـيـاـء ـفـرـوـد

العــالمين» ! « ) رب لتنزيل ه ـ ان ( 92و شعراء / آوردن فرود آن و است معنا يك به دو هر انزال كلمه و تنزيل كلمه

و دفعه يك به آوردن فرود مورد در را انزال غالبا هست كه چيزى است،در نزول اصل و مىكنند استعمال تدريج، به آوردن فرود مورد در را تنزيل

فرود مكان آن پــاييــن بــه بلند مكانى از جسمى كه است اين به اجساممعنـا اين با منــاسب كه است معنـايى بـه نيـز اجسـام غير در و آيد

بـاشـد. به مىباشد نزدش كه را چيزى كه است اين به خداىتعالى تنزيل و

مقامى در را خود همواره چون آورد، فرود تقدير و خلق عالم و موطنرفيع و متعال و كبير و عظيم و على چون اوصافى به و دانسته بلند


را مــوجــودى او وقتى نتيجه در ستوده، بندگان فوق قاهر و الدرجاتعالم از بگو يـا و مـىآورد در تقـديـر و خلـق عـالـم بـه و مىكنــد ايجــاد

محسوب او ناحيه از تنـزيلى حقيقت در مىآورد، شهـادت عالم به غيــبمىشود.

همين به خداىتعالى كالم در انزال و تنـزيـل يعنـى كلمـه دو ايـن : فرمود لباس درباره مثال رفته، كار به اشيايى در زادگان» عنايت آدم اى

بپوشاند ! « ) را عيبتان كه كرديم نازل شما بر لباسى (26ما اعــــراف / : فرموده چهارپايان هشت» درباره چهارپايان از شما براى كرد نازل و

( 6جفت ! « ) : زمر/ فـرموده آهـن آن» دربـاره در كه كرديم نازل را آهن( » ! بسياراست ( 25قدرتى / : حديد فرموده خير مطلق ...» درباره

( ». شود نازل شما بر شما رب ناحيه از خير از چيزى كه نمىدارند دوست105 « : ) مگـر / نيسـت چيـز هيـچ فرموده موجودات مطلق درباره بقره

مگــر نمـىكنيـم نــازل را آن مـا و مـاســت نـــزد آن خزينههاى كـه آن( ». معيــن انـدازهاى ( 21بـــه حجـــر /

مىكند، داللت قرآن خصوص در معنا اين اعتبار بر كه آياتى جمله ازلعلى» آيه لدينا الكتاب ام فى ه ان و تعقلون كم لعل عربيا قرآنا جعلناه انا

(4و 3حكيم ! « ) : زخرف / و خواندنى را كتاب اين ما مىفرمايد كه استدر كتـاب اين وگـرنه كنيــد، تعقل شما شايد تا داديم، قرار عربى زبان به

! دارد فرزانه و بلند مقامى ما نزد در كـه بـود، (1)امالكتـاب

ج- 1 ص 30الميــــــــــــزان ،201 .

ـآـنـهـا ـهـدـاـيـت ـو ـحـرـكـت ـتـقـدـيـر ـو ـمـوـجـوـدـاـت ـخـلـق

شىء» ! « ) كل خلق هو اال اله الآ كم رب الله ( 102ذلكـم انعام / موجود هر و داده تعميم را خود خلقت مجيدش كالم اين در خداوند

» « خود مخلوق باشد صادق آن بر شىء كلمه كه را بزرگى و كوچك: است فرموده جمله آن از دانسته

است» ! « ) قهار يكتاى او و چيز هر آفريننده خداست ( 16بگو نيز / و رعدفرموده:

اوست» ! « ) آن از زمين و آسمانها ملك كه است كسى ( 2آن و / فرقان : مىفرمايد آخر در

كردنى» ! « ) تقدير چه را آن كرد تقدير و را چيزى هر آفريد (2و فرقان / : مىفرمايد نيز و

استفاده» ) به و بخشيد آفرينش چيزى هر به كه است همان ما پروردگار( »! ) رهبرىاشكرد آن : 50از ) مىفرمايد / نيز و طه


است» كسى آن و كـرد درست سـپس و جمعآورى كه است كسى آن( » ! فرمود هـدايـت سپس كــرد انــدازهگيــرى و تـقــديــر /3و 2كـه

اعلى(و است ديگرى بيان نوع يك اينها نظير ديگرى آيات و آيات اين درو دانستــه خلقــت به مستنــد را مــوجــودات خود كه است اين آنو تقدير به مستند را آنها سكنات و حركات و گوناگون آثار و اعمــال

جـا ايـن از انتقــال براى انسان برداشتن گام مثال دانسته، الهى هدايتآثـار و كارها ساير و مرغ پــرواز و مــاهــى شنــاورى و جــا آن بــه

. اوست خلقت به مستند نامبردهها آن خود و الهى تقدير به مستندو موجودات اعمال خصوصيات كه است بسيار آيات، قبيل اين از

يك هر خدا تكوينى هدايت به موجودات كه را غاياتى همچنين و آنها حدودتقدير به مستند را همه و دانسته خدا به منتهى مىكند سير آن سوى به

. مىداند عليم عزيز خداىو آنها وجودى حدود و الهى خلقت به مستند ذات جوهره پس

خدا تقدير به منتهى همه دارند خود وجودى مسير در كه غاياتى و تحوالتاست، آنها از يك هر خلقت در كه است خصوصيتى و كيفيت به مربوط و

هم به همه عالم اجزاء مىرساند كه هست نيز ديگرى آيات ميان اين دربه را همه كه است حــدى بــه اجزاء آن اتصال و مربوطند و متصل

. حكمفرماست آن در واحدى نظام و درآورده موجود يك (1)صورتج- 1 ص 14الميزان ،138 .

ـخـلـقـــــت ـتـســـــوـيـــه

فسوى» ! « ) خلق ذى ( 2ال اعلى / به آن تسويه و است آن اجزاء گردآورى معناى به چيزى هر خلقت

قرار جايى در جزئى هر كه است نحوى به اجزاء آن نهادن هم روى معناىقرار جايى آن بر عالوه و نشود تصور برايش آن از بهتر جايى كه گيرد،

انسان مورد در مثال بدهد، بهتر ديگرى جاى هر از را مطلوب اثر كه گيردقـرار جـايى در را ديگر عضو هر و جايى در را گوش و جايى در را چشم

. شود اداء حقش و نشـود تـصـور آن از بـهتر كه دهـدمطلق شريفه آيه در چند هر تسويه و خلقت يعنى كلمه دو اين

يا و باشـد تركيب آن در يا كه مىشـود مـخلوقاتى شامل تنها لكن آمده،. باشد داشته تركيب از (1)شايبهاى



ـخـلـقـت ـتـقـدـيـر

فهدى» ! «) قدر (3والذى اعلى/خلق معين حدود و مخصوص اندازه با كرده خلق را آنچه خداوند

جهازى با را آن نيز و كارش در هم و صفاتش در هم و ذاتش در هم كرده،را او جهاز همان وسيله به و باشد متناسب اندازهها آن با كه كرده مجهز

آنچه سوى به موجودى هر پس فرمود، هدايت كرده تقدير آنچه سوى بهمانند است، حركت در تكوينى و ربانى هدايتى با و شده مقدر برايش

و مىشناسد را مادر پستان راه تولدش روز اولين همان از كه طفلكنـد پـدرش و مـادر دهـان در منقـار بـايـد كــه مىدانــد كبــوتـر جـــوجــه

سوى به ذىنفعى هـر و هـدايـت مــادهاش سـوى بـه نـرى حيـوان هــر وســوى به موجودى هر قيــاس همين بر و است شده هدايت خود نفع

. است شده وجـودىاشهـدايت كمـال : فرموده معانى اين در كه» خداىتعالى آن مگر نيست چيز هيچ و

معلوم ! « ) اندازهاى به مگر نمىكنيم نازلش ما و ماست نزد خزينههايش21(» ! « ) كرد / فراهم و برايشآسان را راه سپس ( » 20حجر براى/ عبس

است ! «) روان بدانسو كه است هدفى يك ( 148هر (1)بقره/


ـخـلـقـت ـدـر ـظـلـم ـنـفـى

حمة» ! « ) ذوالر الغنى ك رب ( 133و انعام / از خلقت در ظلم انحاء جميع نفى براى است عامى بيان فوق آيه

غير در چيزى بستن كار به از است عبارت كه ظلم كه اين توضيح خداوند،دو از يكى براى پيوسته كه حقى ساختن تباه ديگر عبارت به و موردش

وجوه از وجهى به ظالم كه است احتياجى براى يا مىگيرد، انجام منظوريا و خودش يا كه نفعى مثال مىكند، رفع را احتياج آن ظلم با و داشتهاز ضررى وسيله بدان يا و مىآورد دست به است محتاج آن به دوستش

شقاوت خاطر به يا و مىكند دفع مىدارد دوستش كه كسى از يا و خودشنمىشود متأثر او مصيبت و مظلوم رنج از و دارد كه است قلبى قساوت و

ظلم به احتياج نه است، منزه زشت صفت دو هر اين از خداىسبحان وداراى چون دارد قساوت و شقاوت نه و است بالذات غنى چون دارد

و قابليت مقدار به كدام هر موجودات همه كه است مطلقهاى رحمت . است اين نمىكند ظلم احدى به او پس متنعمند، او رحمت از خود لياقت

: جمله كه معنايى « آن ! حمة» ذوالر الغنى ك رب و و مىكند داللت آن بر : غناى به است متصف كسىاستكه آن پروردگارتو كه مىدهد معنى چنين

رحمت به است متصف نيز و نيست واحتياج فقر به آميخته كه مطلقى


. اين آن مقتضاى و است گرفته فرا را موجودات تمامى كه مطلقهاىبه و برده بين از را شما همه مىتواند دارد كه غنايى مالك به او كه است

بنشاند، شما جاى به بخواهد كه را ديگرى مخلوق هر رحمتش مالكبه را قوم آن و آفريد ديگرى قوم ذريه از را شما رحمتش به كه همچنان

. منقرضساخت و برده بين از داشت آنان از كه غنايى (1)مالكج- 1 ص 14الميــــــــــــزان ،228 .

ـخـلـقـت ـزـيـبـاـيـى

خلقـــــه» ! « شـــــىء كــــل احســـن ــــذى ـ الكرد» ! « ) نيكو را همهچيز خلقت كه (7كسى سجده/

به نسبت چيز هر اجزاء سازگارى از است عبارت حسن حقيقت . هر است آن ذات از خارج كه غايتى و غرض با اجزاء همه سازگارى و هم

تمامتر كه است، حسنى داراى خودش براى و نفسه فى موجودات از يكموجودى مىبينى كه اين اما و نمىشود تصور موجود آن براى آن كاملتر و

: است اين براى يا است علت دو از يكى براى است، ضرر و زشتى داراىآن به مستند ضررش و بدى كه است، عدمى عنوان داراى موجود آن كه

زشت. است افعال از فعلى كه جهت بدان ظلم كه زنا، و ظلم مانند استزنا و است زشت مىكند باطل و معدوم را حقى كه جهت بدان بلكه نيست

داده دست به دست شرايط هزاران و است خارجى عملى كه جهت بدانبا شرايط آن در چون نيست، زشت بگيرد خارجى صورت عمل آن تا

نهى مخالف كه است جهت بدين زشتىاش بلكه است، مشترك نكاح عمل . با كه است اين براى يا و است اجتماعى مصلحتى مخالف يا و شرعى

بدى و زشتى كه است مقايسه راه از و مىكنيم مقايسهاش ديگر موجودى : عقرب و مىشود بد و زشت گل با مقايسه در خار مثال مىشود، عارضش . نظـاير و مثـل چنــد اين در مىشــود بــد و زشت انسان با مقايسه در

. نيست آنها ذاتى زشتى، و بدى آنهااست مخلــوق و مــوجــود كه جهت بدان موجودى هيچ حال هر بههــر خلقت خداىتعالى كه اين دليل به نمىشود، بدى به متصف

. هر و است حسن با مالزم خلقت است خوانده نيكـو را مــوجــودى . هر است نيكــو و حســن است مخلــوق كـه جهــت بدان مخلوقى

زشتىاش و بدى البته نيست خــدا مخلــوق كنيم تصور كه بدى و زشتى . كه جهت آن از گناهان و نافرمانى و معصيت خودش نه نيست، مخلوق

پديد قياس ناحيه از همه بديها و نيستند خدا مخلوق بدند و زشتند و گناهند(1)مىآيد.



فصلششم

حيـات و هستـى

ـآـن ـاـقـسـاـم ـو ـهـسـتـى

وم» ! « ) القي الحى هو اال اله ال ( 255الله بقره / موجودات حال مطالعه به كه اولى روزهاى همان از انسانها

: دارند، ثابتى وضع و حال كه موجوداتى يكى يافتند جور دو را آنها پرداختندمانند نمىكند، احساس آنها در زمان مرور از ناشى تغييرى آدمى حس

تغييراتى زمان گذشت كه موجوداتى ديگر قسم و جمادات ساير و سنگهاو حيوانات ساير و انسان مانند مىآورد، پديد آنها افعال و قوا در محسوسو مشاعرشان و قوا زمان گذشت اثر در مىبينيم كه نباتات همچنين

دچـار تدريج به آخر در و مىشود تعطيل ديگرى از پس يكى كارشان . مىگردد تـباهى و فـساد

دوم قسم موجودات در كه فهميدند را معنا اين انسانها سپسمسأله كه هست، ديگرى چيز مادى و محسوس هيكل بر عالوه

مىگيرد صورت اراده و علم با كه كارهايى و علمى ادراكات و احساساتبطالنش و افتادن كار از و حيات را آن نام و هستند ناشى چيز آن از همه

آن از قدرت و علم كه است وجودى قسم يك حيات پس ناميدند، مرگ را . تشخيص اين خود كالم از مواردى در هم سبحان خداى مىشود ترشح

: فرمود جمله آن از كرده، امضاء را انسانهامىكند» ! « زنده مرد كه آن از بعـد را زميـن كـه خـداست ايــن بــدانيــد

(17) حديد / نازل» آنان بر را آب ما كه همين افتاده، حركت بى كه مىبينى را زمين تو

كرد زنده را آن كه كسى آن مىكند، پف و مىافتد جوش و جنب به مىكنيمكرد ! « ) خواهد زنده را مردگان كه است كسى ( 39همان فصلت /

( » ! نيستند» مساوى هم مردگان نيستند، برابر هم با همه /22زندگان فاطر(

( » ! بــاشنــد» زنـده آب از زنـدگان كـه كـــردهايـم چـنيــن /30مـا انبياء(

چه و انسان چه مىشود، زنده اقسام همه حيات شامل آيه اين و . قسم سه را زنده موجود فوق آيات كه همانطور گياه چه و حيوان

: مىكـند قـسم چند را زندگى هم زير آيات مىكرد،


( » ! بـستند» دل بـدان و شـدند قـانـع و راضـى دنـيا زنـدگى (7بـه يونس / ( » ! كردى» زنده دوبـار و ميــرانـدى را ما دوبــار (11پــروردگــارا غافر /

در زندگى و برزخ در زندگى شامل آيه در كردن زنده دوباره كههم زندگى پس مىگفت، سخن دنيا زندگى از هم قبلى آيه و مىشود آخرت

. قسمند سـه زنـدگـان كه طور همان است، قسم (1)سهج- 1 ص 4الميـــزان ،217 .

ـپـســـــت ـزـنـــــــــدـگـــى

ــوم» ! « ) ـ القي الحــى هــو اال الــه ال (255اللــــه بقره / ولـى دانستـه زنـدگـى را دنيـا زنـدگـى كـه ايـن بـا سبحـان خداى

غير و خوار و پست زنـدگى را آن كـالمش از مـواردى در حـال عيـن در: فرموده و دانسته اعتنا قابل

( » ! نيست» چيزكى جز آخرت زندگى برابر در دنيا (26زندگى رعد/( » ! پـستيد» كـاالى پـى در هـمه (94شـما نساء / مىخواهى» ! « ) را پست زندگى (28زينت كهف /

( » ! نيست» كارى بيهوده و بازى جز دنيا پست (32زنـدگى انعام / ( » ! نـيست» چـيـزى فـريـب دام بـجـز دنــيا (20زنــدگى حديد /

توصيف اوصاف اين به را دنيا زندگى خدا كه گرديد مالحظه پسهدف خودش كه است چيزى هر معناى به متاع و خوانده متاع را آن كرد،

و خواند عرض را آن و باشد هدف به رسيدن براى وسيلهاى بلكه نباشد،را آن و مىرود بين از زودى به و مىدهد نشان خودى كه است عرضچيزى

چيز ضميمه كه است جمالى و زيبايى معناى به زينت و خواند زينتدر شود، جالب و محبوب ديگر، چيز آن زيبايىاش خاطر به تا شود، ديگرىدر كه خواسته را چيزى شده، جذب چيز آن طرف به كه كسى آن نتيجهلهو و خوانده لهو را آن نيز و نخواسته هست آن در كه را آنچه و نيست آن

و بازبدارد واجبش كار از را آدمى كه بيهودهاى كارهاى از است عبارتيك خاطر به كـه عملـى از اسـت عبــارت لعب و خوانده لعب را آن نيز

خـوانده غــرور متــاع را آن و گيرد انجام حقيقت از خالى و خيالى هدف. بــزنـد گــول را آدمى كه است فريبندهاى هر معناى به غرور متاع (1)و


ـوـاـقـعـــــى ـزـنـــــدـگـــــى


وم» ! « ) القي الحى هو اال اله ال (255الله بقره / « : است اين آن و است باال آيات خصوصيات همه جامع ديگرى آيه

زندگى تنها واقعى زندگى و نيست بازى و كارى بيهوده جز دنيا زندگى( » ! بفهمند دارند بنا اگر است، (64آخرت / شريفه عنكبوت آيه اين

نفى دنيا زندگى از را آن كمال يعنى را زندگى معناى حقيقت مىخواهدچون كند، اثبات آخرت زندگى براى را كمال و حقيقت آن و نموده

همچنــان نيسـت، مــرگـى آن از بـعد كـه اسـت حيــاتى آخــرت زنــدگى : فرمود كـه

( » ! نمىچشند» مرگى هيچ تلخى ديگر اول مرگ بهجز و ايمنند درحالىكه(56و55 دخان/

! هـست» هـم آن از بـيش ما نـزد و دارنـد بـخواهنـد آنـچه هـر بـهشت در( »35) ق /

كدورتى و نقضى هيچ و نمىشوند مرگ دچار ديگر آخرت اهل پسو حقيقى آثار از ايمنى، يعنى اول صفت لكن نمىكند، مكدر را عيششان

. است آن ضـروريات از و آخرت، زندگى خاصهحقيقـت طبــق بر و حقيقـى زنــدگـى اخــروى زنــدگـى پس

خـالف بـه شــود عــارض آن بــر مــرگ نيســت ممكـن چـون است،ديگر زيادى بسيار آيات در حال اين با خداىسبحان امـا دنيــا، حيــاتچنين به او را انسان و داده آخرت بــه او را حقيقــى حيــات كــه فهمانده

آخرت حيات پس اوست، دست به امور همه زمام و مىكند زنده حياتىو يله نه خداست مسخر و باشد مالك خودش كه اين نه خداست، ملك هم

دارد، خدا از را خود به مخصوص خاصيت آخــرت زندگى خــالصــه و رها. خودش از (1)نه



هفتم فصل

خـلـقـت گسـتره

ـآـن ـدـاـمـنـه ـگـسـتـرـش ـو ـخـلـقـت ـعـمـوـمـيـت

شىء» ! « ) كل خلق هو اال اله ال كم رب الله ( 102ذلكم انعام/چيزى هر بر و است عمومى خلقت كه اين در دارد ظهور فوق آيه

مگر نيست موجودى هيچ خالصه و دارد گسترش دارد وجود از بهرهاى كه . عبــارت اســت يافته وجود خدا صنع به كه شىء» !آن كـل خــالق اللــه

( »16) بر رعــد / داللــت كـه قرينهاى جا هيـچ در و آمده مكرر قــرآن در . نـيست بـاشد داشـته تـخصيصآن

و ستارگان و آسمان از عالم موجودات كه اين درباره كريم قرآن ) ( و خشكىها و درياها و بلندىها و پستىها و كوهها و زمين و شهابها نيازكو گياه و تگرگ و صاعقه و باران و برق و رعد و ابرها و معدنى عناصر

اين نسبت كه اين و هستند خواصى و آثار داراى انسان و حيوان و درختهمان است، علت به معلول و فاعل به فعل نسبت موجودات به آثار

. مىدانيم مسلمى امر را همان هم ما خود كه داشته اظهار را (1)نظريهاىج- 1 ص 14الميـزان ،135 .

ـخـلـقـت ـشـمـوـل ـدـر ـاـنـسـاـن

شىء» ! « ) كل خلق هو اال اله ال كم رب الله ( 102ذلكم انعام/قائل افعالى موجودات انواع ساير مانند آدميان براى كريم قرآنقبيل از است، دانسته وى به مستند و انسان وجود به قائم را آنها و شدهشعور و فهم و رشد مرض، و صحت رفتن، و نشستن آشاميدن، و خوردن

. سرور و خوشحالى وفرقى هيچ باره اين در و مىداند انسان فعل را افعال اين همه قرآن

كه لسانى همان به ندانسته موجودات انواع ساير بين و انسان بيننكند: يا و بكند كار فالن بايد انسان يا كردند، كار فالن قوم فالن مىفرمايدفرد يك براى قرآن آرى نداشت، معنايى نهى و امر اين بود اين جز اگر ووزن آن خود جامعه در آدميان ما خود كه است قائل را وزن همان انسان

از پارهاى در و مىدانيم آثارى و افعال داراى را او و قائليم وى براى را


است آشاميدن و خوردن قبيل از كه را كار آن و نموده مؤاخذه كارهايشتحت در كه ديگرش كارهاى از پارهاى در و مىدانيم او اختيار به مستند

آن امثال و جوانى و پيرى و مـرض و صـحت قبيل از نيست او اختيار. نمىكنيم (1)مؤاخذه


ـخـلـقـــت ـدـر ـوـاـحـــــد ـنـظـــاـم

شىء» ! « ) كل خلق هو اال اله ال كم رب الله ( 102ذلكم انعام/ما خود كه است قائل را نظامى همان انسان براى كريم قرآناين نيز ما تجربه و عقل و مىكنيم احساس خود براى را همان نيز آدمياناين احساس آن و نمىداند خطا بر را ما احساس و مىكند تأييد را احساسآن انواع و هويتها در كه اختالفى همه با عالم اجزاى تمامى كه استرا آثارى نظام از و دارد اثرى و فعلى عمومى نظام در يك هر هستدر كه ارتباطى و التيام انفعال، و فعل تأثر، و تأثير اين با و مىكند تحمل

عليت قانون همان اين و مىآيد وجود به حكمفرماست نظام سرتاسر. است عالم اجزاء در (1)عمومى


ـوـجـــــــوـد ـحـقـيـقـــــت ـدـر ـپـيـــوـسـتـگـــى ـو ـوـاـحـــدـ، ـقـــــدـرـت

اقرب» ... ! « ) هو او كلمحالبصر اال الساعة امر ما (77و نحل / » !... آن» از نزديكتر يا و نيست بيش زدنى بهم چشم قيامت امر و

امر مانند خداىتعالى مشيت و قدرت به بالنسبه قيامت امر . است خلق )آسانترين » ! قدير» شىء كل على الله (259ان / بقره

برابر در اعمال و موجودات تمامى كه مىكند ايجاب چيزى هر بر او قدرت . است، مقيد قدرت است بشر در كه قدرتى البته باشند يكسان او قدرت

مثال كارى، اراده دارد را آن بر قدرت انسان كه چيزى «تنها « خوردن حيطه از كه هستند وسايطى همه و شرايط مقيد گذشته اراده از است،

را بشر قدرت كه هستند قيودى وسايط اين پس خارجند، آدمى قدرتغذايى مثال و بندد كار به را خود قدرت بخواهد انسان چون و مىكند مقيد

دسترس در و بخورد را غذا نموده، فراهم را آن شرايط بايد قبال بخوردبه را خود بدنى ابزار گاه آن و سازد طرف بر را موانع و دهد قرار خود

. دورىاش و نزديكىاش آن، زيادى و مقدمات اين كمى بخود غذا تا بزند كارعمل دشوارى و سهولت در اختالف باعث صفاتش، ساير همچنين و

ذات عين قدرتش خداىتعالى ولكن مىكند زياد و كم را قدرت و مىشود


. است محال است ممتنع آن در عدم و است واجبالوجود كه اوست،و حد به محدود غير و مطلق او قدرت پس شود، قيدى به مقيد او قدرتو مىگيرد تعلق چيز هر به كه است، عام قدرتش است، قيد به مقيد غير

برايش كارى كه اين بدون است، مساوى او قدرت به نسبت چيزى هركار و فورى برايش كارى انجام باشد، دشوار برايش ديگر كارى و آسان

ميانه تنهــا هست اگر اختــالفى بــاشــد، داشته معطلــى برايش ديگر . است يكديگر به نسبت اشياء خود

نبود و شرايط و اسباب و بسنجيم هم به نسبت را عالم اجزاء اگركه مىشود باعث البته بگيريم نظر در است واسطه آنها ميانه كه موانعىبه متعلق كه را الهى عام قدرت لكن كند، مقيد بعضى وجود به را بعضىنه مىشود، متعلق مقيد عامه قدرت همين اما نمىكند مقيد است آن

و فالنى پدرش كه است ابدى قدرت متعلق كه معنا اين به مطلق،مكان فالن در و بوده زمان از قطعه فالن در و است فالنى مادرش

با فرد يك وجود پس بوده، مقيد ديگر قيود فالن به همچنين و مىزيستهعالم همه وجود همان حقيقت در دارد، عالم اجزاء با كه روابطى همهعالم اجزاء جميع به متعلق كه است قدرتى او به متعلقه قدرت و است

وسيله به همه و شده جميع به متعلق كه قدرت يك جز بين اين در و شدهوجود خودش حدود و خودش زمان و خودش جاى در جزئى هر البته آن،

هيچ و است مطلق واحد قدرت آن و نيست بين در ديگرى قدرت يافته،كه اختالفى ندارند، اختالفى هيچ آن به نسبت موجودات و ندارد قيدى

. آنهاست خود بين عموم هست كه شد روشن گذشت آنچه از پسو شود طرف بر آن به نسبت موجودات اختالف نمىشود باعث قدرت

آيــه پس نيـايــد، ميان در ديگرى اختالف همچنين و صعوبتى و سهولتروشن نكته چند آن با كه است قــرآنى بـرجستــه آيــات از بحــث مــورد

مىگردد: بعد اول - موجودات حقيقت ظهور از است عبـارت معاد حقيقت كه اين

. آن خفاء ازو دوم - مىشود موجودات به متعلق مساوى طور به الهى قدرت كه اين

ديگرى نظر هر يا و نزديكى و دورى و صعوبت و سهولت نظر از اختالفى. نيست بين در

به سوم - همند به مرتبط وجودشان حقيقت حسب به موجودات كه اينو قدرت يك متعلق همه و آنهاست همه ايجاد آنها از يكى ايجاد كه طورى

ديگرى قـدرت واحـده، قـدرت آن غـيــر و اســت همه در مؤثر قدرت آن. نيست مؤثر آنها ايجاد (1)در

ج- 1 ص 24الميــــــــــــــزان ،200 .


فصلهشتم

هـدفخلـقـت

ـآـفـرـيـنـش ـدـر ـهـدـف ـوـجـوـد ـاـثـبـاـت

؟» ... « ) عبثـــــا خلقنــــــاكـــم مــــــا ان (115افحسبتــــــم مومنون/؟» ... « آفريديمتان بيهوده كه پنداشتيد مگر

سپس و مرگ از بعد احوال كه آن از بعد كريم قرآن در خداىتعالىآن در كه جزايى و حساب با را قيامت مسأله آخر، در و برزخ در مكث

مىكردند خيال كه مىكند توبيخ را انكاركنندگان فوق آيه در كرد، بيان استنسبت و خداىتعالى بر است جرأتى خود پندار اين چون نمىشوند، مبعوثنموده اشاره بعث مسأله برهان به توبيخ اين از بعد اوست، به دادن عبث » ... مطلب: » وقتى كه است اين برهان اين حاصل و ؟ افحسبتم مىفرمايد

: برزخ مشاهده آن از بعد و مرگ مشاهده هنگام گفتيم كه بود قرار اين از . مىشويد حسرت دچار جزا و حساب و بعث مشاهده آخر در و

شويد زنده كه آفريديم، بيهوده را شما ما كه مىكنيد خيال هم باز آيااز اثرى نه و باشيم داشته شما خلقت از هدفى نه ديگر بس، و بميريد و

برنمىگرديد؟ ما به شما ديگر و بماند باقى شما( » ! « العرشالكريم رب هو اال اله ال الحق الملك الله فتعالى

116) كار مؤمنون/ از خداست تنزيه صورت به كه است برهانى نيز اين : ستوده وصف چهار به را خود تنزيه اين در چه خدا اول - بيهوده، كه اين

است، عالم حقيقى بــاطــل دوم - فرمانرواى و است حــق او كــه ايــنندارد، راه او نيسـت، سوم -در او بهغيــر معبــودى كـه چهارم -ايــن

! است عـرشكريم مـدبر كـه اينو باشد ايجاد چه براند حکمی هر است حقيقى فرمانرواى چون و

امرش و نافذ حكمش رزق، و حيات چه و باشد مرگ چه برگرداندن، چهمىراند كه حكمى هر و مىشود صادر او از آنچه است حق چون و گذراست

و سرنمىزند محض حق از غير محض، حق از چون است، محض حق . ندارد راه او در عبث و باطل

خداى خدا، اين و مصدر اين با كند تصور كسى بود ممكن چون وبه را خدا لذا سازد، باطل را او حكم كه باشد، ديگر حكمى داراى و ديگر

مستحق جهت اين به معبود و كرد صف و نيست معبودى او جز كه اين


پس نيست، او غير معبودى چون و است ربوبيت داراى كه است عبادت - عالم، ايـن احـكام مصدر تنها و هموست، هم كريم عرش رب تنهااوامـر - و احكام و است امور ازمنه همــه مجتمــع كه عــرشــى اوســت

. مىشــود صــادر آنجــا از همــه عـالــم در جـارىهر و مىشود صادر او از حكمى هر كه است كسى آن خداوند پسحق از غير و نمىراند حكم حق به جز او و مىگيرد هستى او ناحيه از چيزى

به و مىكنند برگشت او سوى به همه موجودات پس نمىدهد، انجام فعلىاو صنع در بطالن و عبث و مىبودند باطل و عبث وگرنه باقىاند، او بقاء

اين است، صفت چهار اين به متصف خداىتعالى كه آن دليل و نيست. است ماسوى موجد و بالذات موجود يعنى است الله او كه (1)است


ـآـفـرـيـنـش ـدـر ـهـدـف ـو ـحـق

( » ؟» بــالحــق االرض و مـــوات الس خلـــق اللــه ان تــــر الــــم19) ابراهيم/

؟» « آفريد حق به را زمين و آسمانها خدا كه ندانى مگرفاعل، كه باشد خاصيتى آن در كه است حق وقتى عمل و فعل

همان سوى به خود عمل با و باشد خاصيت همان فعل آن از منظورشآن خود از غير منظورى فاعل كه باشد فعلى اگر اما و برود پيش خاصيت

نظامى خود براى باطل فعل اگر و است باطل فعل آن باشد نداشته فعلجهت اين از هم را بچهها عمل مىگويند، بازيچه را فعل آن باشد داشته

ولى دارد، ترتيبى و نظام خود براى سكناتشان و حركات كه مىگويند بازىصورتى آن ايجاد منظورشان تنها بلكه ندارند فعل آن از منظورى هيچصورت آن به نسبت دلهايشان و كرده تصوير قبال خود نفس در كه است

. است شده شايقدر كه است حق نظر اين از عالم، اين خلقت يعنى خداىتعالى، فعلاگر و مىگذارد باقى هدفى و خلق و اثر خود، انعدام از بعد و خود ماوراى

باطل خداىتعالى فعل نمىماند، باقى اثرى عالم اين دنبال و بود اين غيرو غم تسكين و سرگرمى و خستگى رفع منظور به را عالم اين البد و بود

خلق آن امثال و تنهايى وحشت از رهايى تماشا،يا و تفرج يا و غصههاداشتن با و است حميد و عزيز خداىسبحان كه آنجايى از ولكن كرده،

مىفهميم ندارد، راه ذاتش در حاجتى و فاقه و فقر و ذلت قسم هيچ عزتداشته هـدفى و غــرضى بـايـد عــالم اين خلقت يعنى خود عمل از كه

(1)باشد.ج- 1 ص 23الميـــزان ،64 .


ـخـدـا ـبـه ـغـاـيـى ـبـاـزـگـشـت ـو ـاـصـلـى ـهـدـف ـو ـفـرـعـى ـاـهـدـاـف

( » ؟» بــالحــق االرض و مـــوات الس خلـــق اللــه ان تــــر الــــم19) ابراهيم/

؟» « آفريد حق به را زمين و آسمانها خدا كه ندانى مگرتكونش و پيدايش اول از جهان اين موجودات انواع از يك هر

هدف غايت آن به رسيدن جز كه شده، نشان است غايتى و نتيجه متوجه . براى يعنى است ديگر بعض غايت انواع اين از بعضى البته ندارد، ديگرى

كه زمين عناصر مانند آمده، جود و به شود بهرهمند آن از ديگرى كه اينانتفاع آنها از حيوانات كه گياهان مانند و مىشوند بهرهمند آن از گياهان

براى كه حيوان همچنين و آمدهاند وجود به حيوان براى اصال و مىبرندآيه و فوق آيه معناى و شده خلق و» انسان االرض و السموات خلقنا ما

( »!... بالحق اال بينهما ( » 85ما ما / و االرض و ماء الس خلقنا ما و آيه و حجر( » ! باطال (27بينهما . ص / معنايند اين به ناظر همه

و مـرحلـهاى بـه مـرحلـهاى از عـالـم خلقــت اليــزال بنــابـرايـن،غـايتـى به كـه آن تـا مـىرود، پيـش شــريـفتـرى غــايـت بـه غـايتـى ازخــداى سـوى بـه بـازگشت آن و نيست آن مافوق غايتى كـه بـرسـد

: فرمود خودش كه همچنان است، – سبحــان به» المنتهى ك رب الى ان و» خداست سوى به كار سرانجام و منتهى كه ( 42)درستى (1)نجم/

ج- 1 ص 23الميــــــزان ،63 .

ـخـوـد ـخـلـقـت ـخـاـص ـهـدـف ـسـوـى ـبـه ـمـخـلـوـق ـهـر ـحـرـكـت

... ثــم» خلقــه شــىء كـل اعطــى ــذى الـ ربنـــا قـــال( 50هــدى ! « ) طه /

: را» ... چيــزى هــر خلقــت كــه اســت همــان مــا پــروردگــار گفــت » ! سپسهدايتشكرد و داد آن به

نشان طورى آن به را چيز هر راه كه است اين معناى به هدايتمطلوب سوى به كه راهى حداقل يا و برساند مطلوبش به را او كه دهيم

و برمىگردد حقيقت يك به معنا دو هر و دهيم نشان او به مىشود منتهى اوخود به رساندن يا حال مطلوب، به رساندن نوعى از است عبارت آن

. آن به منتهى طريق به رساندن يا و مطلوبآن مطلوب و است مطلوبش سوى به اشياء همه هدايت مرادآن سوى به هدايتش معناى و شده خلق آن بهخاطر كه است هدفى همان


. اين آيه معناى است آن سوى به انداختنش كار به و بردنش راه هدف : كه رابطه مىشود موجودات همه ميان كه است كسى آن من پروردگار

و آالت و قوا يعنى آن تجهيزات با را موجودى هر وجود و كرده برقرارمرتبط موجوادت ساير با مىشود، منتهى هدفش به آن وسيله به كه آثارى

. است فى نموده انسان صورت به است نطفه كه را انسان جنين مثالتناسبى آن آثار و افعال به نسبت كه كرده اعضايى و قوا به مجهز نفسه

در كامل مىكند، منتهى كامل انسانى سوى به را او تناسب همان كه دارد،. بدن حيث از كامل نفسو

كه را خلقتى دارد شدن آدم براى كه استعدادى با آدمى نطفه پسخاص وجود همان مخصوص خلقت آن و شده داده اوست مخصوصمجهز دارد الزم اعضا و قوا از آنچه با وجود همان آنگاه است، انسانىدرجه آخرين و انسانى وجود غايت همان كه مطلوبش سوى به شده

. مىشود داده سير است، نوع اين به مخصوص (1)كمالج- 1 ص 27الميزان ،256 .


ـدـيـگـر ـمـخـلـوـق ـبـا ـمـخـلـوـقـى ـهـدـف ـتـعـاـرـض ـعـدـم

تفــاوت» ... ! « ) مــن حمــن الــر خلــــق فــي تــرى (3مــا ملك / نمىبينى» ... ! « تفاوتى هيچ رحمن خلق در تو

تدبير كه است اين خلق، در تفاوت نبودن از منظور فوق آيه دربعضى موجودات و است هم به متصل زنجيروار جهان سراسر در الهى

. عايد موجودى هر از حاصله نتايج كه معنا اين به مرتبطند ديگر بعض بهديگر موجود نتيجه نيازمند و وابسته ديگر موجوداتى و مىشود ديگر موجود

برخوردشان. و خلقت عالم در مختلف اسباب اصطكاك نتيجه در استحال در دائما سنگينى و سبكى در كه است، ترازو كفه دو برخورد نظير

مىخواهد او نمىگذارد، او كند سبكى مىخواهد اين زورآزمايىاند، و جنگاو نمىگذارد، او شود بلند مىخواهد اين نمىگذارد، اين كند سنگينىكه است آن كشمكش اين نتيجه و مىشود مانع اين شود بلند مىخواهدبه در اختالفشان عين در ترازو كفه دو پس مىشود، بهرهمند ترازوداركه آنهــاست اختالف بگو يا و دارند اتفاق ترازودار غرض آمدن دست

معلوم را آن وزن و بكشد را خود كشيدنى جنس ترازودار مىشود باعثكند.

عزوجل خداى كه شد اين خلق در تفاوت نبودن از منظور پسو هدف آن به بتواند موجودى هر كه آفريده طورى را خلقت عالم اجزاى

ديگرى آن رسيدن مقصد به از اين و برسد شده خلق آن براى كه غرضىنيازمند هدف به رسيدنش براى كه صفتى آن فوت باعث يا و نشود مانع

» « . نام به و كرد اضافه حـمـن الر كلمه به را خلق كلمه اگر و نگردد است،و غايت اينكه به كند اشاره كه بود اين براى داد، نسبت رحمن مقدس

. اوست عامه رحمت خلقت از (1)هدفج- 1 ص 39الميــــــــــزان ،15 .

ـمـرـگ ـو ـحـيـاـت ـخـلـق ـاـز ـهـــدـف

! « عمــــال احسـن كــم اي ليبلــوكــم الحيــوة و المــــوت خلـــق ــذى ـ ال( »2) ملك /

كدام» بيازمايد را شما تا آفريد را زنـدگانى و مـرگ كه خـدايـىنيكوكارتريد ! «

« كلمه است حيات» اين معناى به مىرود كار به كه چيزى مورد دراراده و شعور داراى حالت آن داشتن خاطر به كه دارد حالتى چيز آن كه

كلمه و است « شده كه موت» چيزى است، حالت آن نداشتن معناى بهو گرفته خود به ديگرى معناى برمىآيد قرآن تعليم از كه طورى به هست


از يكى از اراده و شعور داراى موجود همان كه است اين از عبارت آناين صرف كريم قرآن شود، منتقل ديگر مرحلهاى به زندگى مراحل

از را خود اراده و شعور شونده منتقل كه اين با خوانده موت را انتقال : . برمىآيد زير آيه از كه همچنان است نداده القادرون» دست فنعم فقدرنا

( » !23) / بحث مرسالت مورد آيه در چرا پرسيد نبايد ديگر بنابراين!«فرموده: آفريده» را حيات و موت آفريدنى خدا هم مرگ مگر

: حيــات عدم معناى به مرگ كه برمىآيد قرآن تعليم از گفتيم چون است؟خلقتپذير حيات مانند كه وجودى است، انتقال معنـاى به بلكــه نيســت،

است. كه همانطورى بگيريم، عدمى امر را مرگ اگر كه اين بر عالوه

با عدم اين چون است، خلقتپذير باز مىپندارند، چنين هم مردم عامهكـه اسـت، مـلكه عـدم تـاريكى و كـورى مانند دارد، فرق صرف عدمهاى

. دارد وجود از حظى« جمله ! ... « عمــــال احسـن كــم اي از ليبلــوكــم هدف بيانگر

كلمه كه اين گرفتن نظر در با و است حيات و موت به بال» «خلقت : طور اين را شما خداىتعالى مىشود چنين آيه معناى است، امتحان معناى

از نوع اين و بميريد سپس و باشيد زنده موجودى نخست كه آفريدهخوب وسيله اين به كه است اين براى و است امتحانى و مقدمى خلقتعمل بهتر ديگران از كدامتان شود معلوم شود، متمايز بدتان از شمااست، ديگر هدفى براى تمايز اين و امتحان اين كه است معلوم و مىكنيد

. بود خواهد مواجه آن با بشر كه است كيفرى پاداشو براىهم اشارهاى مىكند افاده گفتيم كه مفادى بر عالوه بحث مورد آيهبه خير جزاء رســانــدن خلقت از بالذات مقصود كه دارد نكته اين به

نيــامده، كيفر و زشت كار و گناه از سخنى آيه اين در چون بوده، بندگاناين براى موت و حيات خلقت فرموده و كرده ذكر را خوب عمـل تنهــانيك عمل صاحبان پس است، بهتر عملش يك كدام شود معلوم كه است

. شدهاند خلق آنان خــاطــر به ديگران اما و خلقتند از اصلى مقصودبدون ادعاى صرف شريفه آيه مضمون كه دانست بايد هم را اين

و مرگ خلقت مسأله نمىخواهد پنداشتهاند بعضى كه آنطور و نيست دليليا و بديهى مقدمهاى بلكه كند، تلقين دلها در آزمايش براى را زندگى

مىكند، حكم جزاء براى بعث ضرورت و لزوم به كه است بديهى به نزديكمرگ آن دنبال كه دنيايى نهاده قدم دنيا زندگى به كه انسانى كه اين براى

يا است خوب يا هم اعمال آن كه دارد اعمالى يا و عملى البد و اال است،سوى از و باشد نداشته را صفت دو اين از يكى او عمل نيست ممكن و بد

اگر كه است، عقالنى و معنوى جهازى به مجهز فطرت حسب به ديگرو مىدهد سوق نيك عمل سوى به را او نباشد كنار در سويى عوارضبد و نيك صفت دو از يكى به متصف اعمالشان كه افرادى كمند بسيار


. است مهجورين ساير و ديوانگان و اطفال بين در باشد اگر نباشد،افراد غالب در و مىشود مترتب چيزى هر وجود بر كه صفتى آن و

منظور كه هدفى مىرود، شمار به موجود آن هدف و غايت دارد، سريانفالن نباتى حيات مثل است، صفت همان آن پديدآوردن از آن آفريننده

آن بار كه ميوه فالن پس درخت، باردادن به مىشود منتهى غالبا كه درختاز منظور مىشود، محسوب درخت آن هستى غايت و هدف است درخت

غايت آن صالح و عمل حسن همچنين و بوده ميوه همان درخت آن خلقتحسن و صالح كه است معلوم نيز اين و است انسان خلقت از هدف وجهت بدين بلكه نيست، مطلوب خودش براى است مطلوب اگر عمل

آنچه دارد، دخالت ديگر موجودى رسيدن هدف به در كه است مطلوبنيست آميخته نقصى هيچ با كه است طيبهاى حيات است بالذات مطلوبمعناى در شريفه آيه بيان، بنابراين نمىگيرد، قرار تأثير و لغو معرض در و

: مىفرمايد كه است زير و» آيه ـــر بالش نبلــوكــم و الموت ذائقة نفس كل - و خير فتنههاى به را شما ما و است مرگ چشنده نفسى هر فتنة الخيــر

»! مىآزماييم (35)شر (1)انبياء/ج- 1 ص 39الميـــــــــــــــــــزان ،12 .

ـنـهـاـيـى ـمـقـصـد ـبـه ـمـوـجـوـدـاـت ـدـاـيـمـى ـاـنـتـقـاـل

بالحق» ! اال خلقناهما ما العبين بينهما ما و االرض و السموات خلقنا ما و( »38 ) دخـــان /

اين به معاد، ثبوت بر است برهانى حجت يك فوق آيات مضمونبلكه نباشد، ثابت ديگرى عالم عالم اين ماوراى كنيم فرض اگر كه بيان

دست باز نموده، معدوم آخر در و كند خلق موجوداتى اليزال خداىتعالىكند زنده را اين كند، معدوم را همانها باز بزند، ديگر موجوداتى خلقت به

عمل اين االبد الى طور همين و كند زنده را ديگر يكى و بميراند سپس وبازى و بود خواهد بيهوده و عبث كارش و بازيگر كارش در نمايد، تكرار را

غرض و است حق باشد چه هر او عمل پس است، محال خدا بر عبثدر كه كنيم قبول ناگزيريم هم بحث مورد در و دارد دنبال به صحيحى

تمــامـى كــه دايمــى، و بــاقــى است، ديگرى عالم عالم اين ماوراىو فــانــى دنيــاى اين در كه چه آن و مىشوند منتقل جا بدان موجودات

عــالـم آن و عالم آن به انتقال براى است مقــدمـه هســت نـاپـايــدار. آخرت زندگى همان از است (1)عبارت



ـمـوـجـوـدـاـت ـفـنـاـى ـاـز ـهـدـف ـو ـوـجـوـد ـاـنـتـهـاـى ـنـقـطـه

مسمى» اجــل و بالحــق اال بينهمــا مــا و االرض و مــوات الس خلقنـا مـا( » !3) احقاف /

عالم روبرهم و مجموع دو، آن بين ما و ارض و سماوات به مرادوجود انتهاى نقطه مسمى اجل به مراد و است پايين و باال از محسوس

روبرهم براى مسماى اجل شريفه، آيه در نكته آن به مراد و است چيز هرپيچيده درهم طومار مانند آسمان كه است، قيامت روز آن و است عالمواحــد خداى براى خاليق و مىشود مبدل ديگر زمين به زمين و گشته

. مىكننـد ظهــور قهــارهمـه بـا را مشهـود عـالـم مـا كـه، اسـت ايـن آيـه معنـاى وحــق، به مگر نيــافــريــديم زمينــىاش چــه و آسمـانى چـه اجـزايش

كه معيــن، اجلــى داراى نيـز و ثـابت هـدفى و غـايـت داراى يعنـىدر قهــرا است معيــن اجلى داراى چون و نمىكند تجاوز آن از هستــىاش

هدف هم شدنش فانى همين و مىشود فانى اجل آن رسيدن فرا هنگــامعبارت آن كه است ديگر عالمى عالم اين از بعد پس دارد، ثابت غايتى و

. مـوعـود معـاد و بقـا عــالـم از (1)است

ج- 1 ص 35الميـــــــــــــزان ،305 .

ـرـسـاـلـت ـعـلـت ـو ـخـلـقـت ـاـز ـغـــرـض ـمـعـــاـدـ،

العبيـــن» ! « ) بينهمـــا مــا و االرض و مـــاء الس خلقنــا مـا (16و انبيـاء / حساب به عالم آن در زودى به كه است معادى بشر آينده براى

و بگذارند فرق بد و نيك اعمال بين بايد ناگزير پس مىرسند آنان اعمالاين و نمىگيرد صورت الهى هدايت با جز اين و دهند تميز هم از را آنهااگر و است آن عهدهدار نبوت مسأله كه است حقى دعوت همان هدايت

و والهى بازيگر خدا و مىشد بازيچه و عبث بشر خلقت نبود دعوت اين . است آن از منزه خداىتعالى

خلق آن خاطر به كه نبود، غرضى براى مشهود علم اين خلقت اگرو كند زنده و نمايد معدوم و كند ايجاد مرتب سبحان خداى و باشد شدهاو افعال بر مترتب غرضى كه اين بدون نمايد، خراب و كند آباد و بميراند

براى صرفا بلكه مىكند، كه را چه هر بكند غرض آن خاطر به كه باشد،نواختى يك از كه ببيند، ديگرى از پس را يكى كه باشد، سرگرمى

از و درآيد تنهايى از يا و نشود مالل و كسالت دچار و نرود حوصلهاشسر


. يابد رهايى خلوت وحشتعمل يك تكرار از كه باشد، ما مانند هم سبحان خداى اگر خالصه و

و كسالت و خستگى و مالل تا مىكنيم، بازى آن با لذا مىشويم، خستهخدا لعب همين ديگر نظرى از صورت اين در كنيم، دفع را خود سستى

. است محال خود مخلوقات از چيزى با خدا كردن لهو شد، خواهد هم لهو . اين كالم حاصل نيست باشد او خلق همان كه خدا كار در لعب و لهو

طبق بر و دارند بازگشت خود پروردگار سوى به مردم كه، استيا و است ثواب جزايشان كه مىشوند، مجازات و محاسبه اعمالشانتا. كند، مبعوث انبيايى است الزم خدا بر است چنين چون پس عقاببه كه كنــد راهنمايى اعتقادى و عمل به نموده، دعوت ثواب به را مردم

عـلت و خـلقت از غرض معاد پس گردد، منتهى نيك پاداش و ثــواب. است (1)نـبوت


ـاـنـسـاـن ـو ـآـفـرـيـنـش ـمـخـتـلـف ـاـهـدـاـف

( » ! ... « عمال احسن كم اي ليبلوكم واالرض الـسموات خـلق ذى ـ ال /7هوهود(

مىشـود - - مـالحظـه كـه صـورتى آن بـه را زميـن و آسمـانها خـدااز را شمـا نيكـوكـاران و بيـازمـايـد را شمـا كـه هـدف ايـن به سـاختـه

! دهــد تميـز بـدكـارانتـانامر مقصد به كه است امرى امتحان و آزمايش كه است معلوم

از نيك اعمال و بد از خوب چيزهاى تميز يعنى مىشود، انجام ديگرى . چه شود معلوم كه است آن براى نيز بد از نيك اعمال تميز بد اعمال

براى خود نوبه به هم پاداش و جزا و مىگردد مترتب آن بر پاداشىهركدام خدا مىبينيم لذا و است داده خدا كه است حقى وعده منجزكردن

خلقت غايت و هدف عنوان به يكديگرند به مترتب كه را امورى اين از: . مىفرمايد اسـت، خلقـت آزمـايشهــدف كـه ايـن مـورد در مىكند ذكركه» بيازماييم را آنان تا سـاختيم آن زيــور است زميــن روى بر آنچــه ما

نيكوكارترند ! « ) يـكشـان (7كـدام كهف/: فرموده بد از خوب خـالصساختن و دادن تميــز در

سازد» ! « ) جدا پاك از را ناپاك خدا که آن (37براى انفال/: فـرموده خـصوصجزاء در

برابر» در هركس كه منظور بدان و آفريد حق به را زمين و آسمانها خدانمىگيرند ! « ) قرار ستم مورد آنان و بيند پـاداش كرده كه (22كارى جاثيه/


انجام به منظور به معاد براى مردم برگرداندن اينكه درمورد: فرمود است وعده رساندن

بــاز» را آن كــرديــم شــروع را آفــرينش اول مــا كــه آنگــونهرا. كــار ايــن مــا مــا، بــر اســت وعــدهاى ايــن مــىگــردانيــم

كرد ! « ) (104خــواهيــم انبيـاء / - - است انس و جن ثقلين آفرينش غرض عبادت كه اين درباره

فرموده:كنند» ! « ) پرستش مرا كه آفريدم منظور آن بـه را انس و /56جن

ذاريات(

شود شمرده خلقت هدف نيكوكار انسان يا شايسته كار كه اينحقيقت در و باشد داشته نيز ديگرى اهداف خلقت، كه ندارد آن با منافاتى

عالم بر كه پيوستگىاى و وحدت با زيرا است، اهداف اين از يكى انسانارتباط محصول موجودات انواع از يك هر كه آن به توجه با و است حاكم

كــه اســت صحيح پس است خلقت اجزاى بين عمومى آميزش نتيجه وانواع از نوعى هر مىتوانيم و باشند خلقت هدف موجودات از كــدام هرزمين و آسمــانها خلقــت از مقصــود و مطلــوب عنــوان به را مخلوقات

. مـىرســـد نـتيجـــه ايـن بـه خـلقـت زيــرا دهيـم، قرار مخاطبمتقنترين و كاملترين سازمانى نظر از انسان اينها بر عالوه

. اگر آنهاست در آنچه و زمين و آسمانها از اعم است، جهانى مخلوقاتساير از باالتر ذاتا كند نمو و رشد خوبى به عمل و علم جهت از انسان

. است مخلوقات ديگر از واالتر و بلندتر درجه و مقام نظر از و موجودات - - از فرموده خدا كه گونه آن آسمان مثال مخلوقات از پارهاى كه گيرم

. باشد انسان از شديدتر خلقت نظرآن از مقصود باشد، داشته بر در نقصى خلقت وقتى است معلوم

معنوى مرحله از را انسان وجود مختلف مراحل لذا بود خواهد صنع كمالانسـان وجـود مقـدمـه را همگـى ديگــر مراحل و طفوليت و جنينى و

. ترتيب همين به و مىشماريم كامل و (1)معتدلج- 1 ص 19الميــزان ،243 .

ـجـهـاـن» « ـآـفـرـيـنـش ـهـدـف ـبـرـتـرـيـن ـاـنـسـاـن

( » ! ... « عمال احسن كم اي ليبلـوكم االرض و السمـوات خلـق الذى /7هوهود(

آدميان - بين اگر انسان افراد برترين كه مىشود واضح فوق بيان با


نيز - آيه لفظ و است زمين و آسمانها خلقت هدف شود پيدا مطلق برتر « احسن كم اي جمله زيرا نيست، مطلب اين بر داللت و اشاره از خالى

خواه ! « است ديگران از نيكوكارترين كردن جدا قصد كه مىرساند عمالاز نيكوتر عملش كس هر بنابراين باشد، بدكار يا نيكوكار ديگرى آنكار از پايينتر كارهايشان و باشند نيكوكار ديگران خواه حاال است، ديگران

تميـــز خلقـت، غـرض صــورت هـر در بـاشنـد، كــار بــد يــا باشد، او . است فـــرد بهتـريـن

پيغمبـر بـه خدا كه آمده قـدسى حـديـث در چـه آن بيـان ايـن بـا » ! « : زيرا مىنمايد، صحيح االفالك خلقت لما لوالك فرمود خطـاب

. است مردم برترين صلىاللهعليهوآله (1)پيغمبراكرم


ـعـبـاـدـت ـحـقـيـقـت ـخـلـقـتـ، ـنـهـاـيـى ـهـدـف

ليعبــدون» ! « ) اال االنـــــس و الجــــن خلقـــت مـــا (56و ذاريـــــات / » ! « غرض بدون خلقت كه دارد اين در ظهور ليعبدون اال جمله

عابد خلق كه بوده اين يعنى بوده، عبادت منحصرا آن از غرض و نبوده»! « : ليعبدون اال فرموده چون باشد، خلق معبود او كه اين نه باشند، خدا

: من تا يـا شـوم پرستش من تا نفرموده و بپرستند مرا كه آن تا . باشم معبـودشان

صاحب كه است امرى پيداست باشد جه غرضهر كه اين بر عالوهخداى چون و مىآورد بر را حاجتش و مىكند استكمال آن وسيله به غرضنقص غرض آن وسيله به تا ندارد، حاجتى و نقصى جهت هيچ از سبحان

. كند تأمين را خود حاجت جبراننموده را خودعايد كه غرضى به منتهى باالخره كه فعلى ديگر جهت از نيز و

سبحان خداى كه مىگيريم نتيجه لذا است، سفيهانه و لغو نشود فاعلشنه است، خودش ذات غرضش اما دارد، غرضى مىكند كه كارهايى در

و ســودى كــار آن از مىكند كه كارى و باشد ذاتش از خارج كه چيزىبلكه گردد، خودش عايد كه ســودى نه ولــى دارد، نظـر در غــرضــى

. فـعلششــــود عـايد كـه ســـودى : دهد پاداشش تا آفريده را انسان خداىتعالى مىگوييم كه اينجاست

كه است انسان اين مىشود، انسان عايد پاداش و ثواب كه است معلوم وعزوجل خداى چه خدا، خود نه مىگردد، بهرهمند و متنفع پاداش آن از

. متعاليهاش ذات خود دادن ثواب از غرضش اما و است آن از بىنيازجـهت بـدين و دهـد پاداش تا كرد خلق جهت بدين را انسان مىباشد،

. » است » اللــه كه پـاداشدهـد


كـه فعـل، فـاعـل نـه خـدا، فعـل بـراى اسـت كمـالى پــاداش پسكه است كمالى و است انسان خلقت از غرض پسعبادت خداست، خـودكه آن، توابع هم و است غرض عبادت هم مـىشـود، انسـان بـه عـايـد

معرفت قبيل از غرضى عبادت براى اگر و باشد غيره و مغفرت و رحمتمىشـود، حـاصل آن در خلوص و عبادت راه از كه معرفتى باشد، كار در

. است غرضمتوسط عبادت و است باالتر و اقصى غرض حقيقت دراگر و آن استعداد و صالحيت نه است عبادت خود عبادت به مراد

تا است، جزئى و ثانوى غرض باشد، گرفته تعلق هم استعداد به غرضكه همچنان است، عبادت همان كه اعال و اولى غرض براى باشد مقدمه

مىدهد، انجام خود جوارح و اعضاء با عبد كه اعمالى يعنى عبادت خوداينها همه به غرض مىافتد، سجده به مىكند، ركوع مىايستد، برمىخيزد،

مطلوب براى غرض اين اما فرموده، آنها به امر مىبينيم لذا و گرفته تعلقرا بنده عبوديت ذلت و بندگى كه است اين آن و است باالتر غرض و ديگر

مملوكيت فقــر و عبــوديت ذلــت دهــد، نشــان ربالعالمين برابر درمـمثل و مـجســم مـحض غناى و مطلق عزت قبال در را خود محض

سازد. در را خود بنده كه است اين عبادت حقيقت مىشود معلوم پس

. پس آورد خود رب مقام سوى به رو و واداشته عبوديت و ذلت مقامبنده كه است اين يعنى است، عبادت حقيقت همان خلقت از نهايى غرض

او ذكر و باشد خـود پـروردگـار ياد به بريده، ديگر چيز هر از و خود ازگويد.

نه مىشود، خدا فعل عـايـد كه اســت نتيجــهاى و غــرض عبــادت . را غــرض شـريفـه آيـه در كــه ايــن از باشد خدا خود كه فاعل عايدبه عنايتى هيچ تعـالى خداى كه مىشود فهميده كرده عبادت در منحصر

. ندارد نمىكنند عبادتش كه (1)آنان

ج- 1 ص 36الميزان ،298 .


نهم فصل

خلقت اوليه ماده

ـاـوـلـيـه ـخـلـقـت ـدـر ـآـب ـمـفـهـوـم

المـــــآء» ... ! « ) علــــى عــرشـــه كــــان (7و هود / داشت» ... ! « قرار آب بر او عرش و

غير » « » ! « المآء على عرشه كان و جمله در المآء كلمه به مراد : و اشياء همه فرمود كه اين دليل به مىناميم، آب را آن ما كه است آبى آن

نزد كه معنا آن به آب آفريد، قبلى مصالح و الگو بدون را زمين و آسمانهاخدا عرش كه نيست معقول و است زمين و آسمانها جزو نيز است ما

و آسمانها خلقت از قبل خداىتعالى سلطنت و باشد معنا آن به آب روىآب آن مىشود معلوم پس بود، مستقر آب روى بر و بود مستقر نيز زمين

. است بوده آب اين (1)غيرج- 1 ص 2الميــــــزان ،82 .

ـآـسـمـــاـن ـاـوـلـيـــه ـمـــاـدـه

( » ! ... دخــــان» هـــى و مــــاء الس الـــى استــــوى /11ثــــــم سجـــده(

: كه است اين فوق آيه به معناى و شد آسمان متوجه سپس خدااين نه است، آن كردن خلق آسمان به توجه از منظور و بپرداخت آن امر

مكــانى به مكــانى از انتقال با جز مكانى قصد چون رود، جا بدان كهچنين از خداىتعالى و نــدارد تصــور ديگــر جهــت به جهتــى از و ديگــر

! است مـنزه چـيزى » ! « متوجه خداىتعالى كه مىدهد، معنى چنين هىدخان و جمله

را نامش خدا كه بود چيزى كه حالى در بيافريند، را آن تا شد، آسمان» آن دود» و آسمانشدرآورد صورت به خدا كه بود مادهاى آن و گذاشت

و بودند يكى همه و نبودند متمايز هم از كه آن از بعد كرد، آسمان هفت را » « : ماء الس الى فرمود آيه در مناسبت همين ( به مفــرد) صورت وبه

الـسمـوات: » !« الـى (1)نـفــرمـود


ج- 1 ص 34الميزان ،263 .

زمين و آسمانها خلق اوليه ماده و زمانعرشه» كان و ايام ة ست فــى االرض و مــوات الس خلــق ـذى ـ ال هــو و

المـــــآء ! « ) (7علــى هود / » و » كرده ذكر جمع لفظ به سمـاوات نام به خدا كه را چيزى ظاهرا

« با روز زمين» شش ظرف در را آن كه مىكند توصيف و ساخته مقارنباالى كه مشهود جهانى مخلوق يك از است طبقاتى از عبارت آفريده

گفتهاند كه طورى به زيرا است، گرفته قرار ما « زمين نامسماء»مىافكند سايه آدميان سر بر و دارد قرار باال طبقه در كه است موجوداتى

. است نسبى معانى از پايينى و بلندى وكه است مشهود و جسمانى خلق از طبقاتى از عبارت آسمان پسآيه كه طورى به زمين، زيرا دارد، احاطه بدان گرفته قرار ما زمين باالى

حثيثا» !« ) يطلبه هار الن يل الل (54يغشى كروى اعراف / است، حاكى نيزنجوم و كواكب كه است همان اول آسمان و است ستارگان)شكل

خود مختلف( در را ستارگان كه اولى طبقه يعنى داده، زينت را آناست، يافته زينت ستارگان وسيله به و است ستارگان فوق يا و گرفته

توصيف در ولى يابد تزيين چراغ و قنديل تعدادى با كه سقفى همچونوصفى از غير نيامده خدا كالم در توصيفى دنيا آسمان از باالتر آسمانهاى

: است آمده ذيل آيه دو در كههـم» ... - . « ) روى آسـمـان هـفت طــبـاقـا سـمـوات (3سـبـع ملك /

در» را ماه و آفريد هم مطابق را آسمان هفت خدا چگونه كه نديدهايد آياداد ! «) قرار چراغ را خورشيد و نور ها ( 16و15آن نوح/

اصلى ) مواد كه شده يادآور زمين و آسمانها خلقت توصيف در خداپيوسته( هم به را آنها خدا و بودند دور هم از و باز و متالشى و متفرق آنها

به بـودنـد دور كــه آن از پــس و كــرده فشــرده و آورده گردهم و كرده: مىفرمايد درآورده آسمان صورت

بــاز» هــم از زميــن و آسمــانها كــه نــديـدنـد كـــافــران مگــــراز را زنـدهاى چيـز هـر و پيـوستيـم هــم بـه را آنهــا مــا و بــودنــد

(» نـمىآورنـــد؟ ايـمــــان هـــم بـاز آيـا داديـم، قـرار (30آب انبياء/ . به» پس بود دود آسمان كه حالى در يافت استيال آسمان بر آنگاه

! : ! : آمديم خواهان گفتند بياييد ناخواه يا خواه گفت زمين و آسمانآسـمان هـر در و سـاخـت آسمـان هفت را آنها روز دو در آنگاه

( ». كرد وحى را آن خـاص (12و 11امـر فصلت / . البته يافت پايان روز دو در آسمانها خلقت كه مىرساند آيه »اين


كه روز« نيست الزم و است زمان معتنابه و معين مقدار «يك در روز» موقعى و ظرف «هر وضعى روز» حركت دور يك از كه باشد، زمين

. تقـريبــا مــا زميــن ماه در روز يك كه اين كما مىآيد دست به زمين . كـه است شايع بسيار است زمين روزهاى از روز نيــم و نــه و بيست

خـود عـادى سـخنان در «مـردم اطــالق روز» زمـان از بـرهــهاى بـر رامىكننــد.

. است آفريده زمانى برهه دو در را گانه هفت آسمانهاى خدا پس : گويد زمين مورد در كه ... چنان فيها» ر قد و يومين فى االرض خلق

... - و آفريد روز دو ظرف در را زمين خدا يعنى ايام اربعة فى اقواتها( ». ساخت مقدر روز چهار در را زمين (10و9روزىهاى فصلت/

: دو در يعنى شده آفريده روز دو ظرف در زمين مىگويد آيه اينفصول يعنى روز چهار ظرف در زمين روزيهاى و مرحله دو طى و دوره

. است شده انـدازهگيرى چهارگـانه : خلقت اوال كه است اين مىآيد دست به آيات اين از آنچه پس

از دارند امروز كه شكلى و وصف اين با زمين و عدم»آسمانهاو صرف« متراكم متشابه ماده يك به مسبوق آنها وجود بلكه نبوده،

برهه دو در و كرده جدا هم از را آن اجزاء خدا كه بوده آمدهاى گردهمدود صورت به نيز آسمان و درآورده زمين صورت به نوبت دو يعنى زمانى

) صورت) به زمانى برهه دو در و كرده باز هم از را آن خدا و بوده بخار يا . است درآورده آسمان هفت

آمدهاند: وجود به آب از همگى مىبينيم كه زنده موجودات اين ثانيا . است آب ماده همـان زنـدگـى مـاده بنابراين و

. مىشود واضح بحث مورد آيه معنى گفتيم آنچه با » !... ... از» مراد ايام ة ست فى واالرض السموات خلق الذى هو

» كردن خلق» باز و كردن جدا و آوردن گرد همان آمده جا اين در كهآن با كـه است مـتراكـمى و مشـابه مواد ساير از زمين و آسمان اجزاء

. است بوده مخلوط ) ( زمين خلقت و بوده دوره روز دو ظرف در آسمانها خلقت اصل ) ( براى ديگر دوره دو دوره شش از و گرفته انجام دوره روز دو در هم

» ! « . اين مـعناى المآء على عـرشه كـان و مـىماند بـاقى ديگـر كارهاى : بر آفـريـد را زمـين و آسمـانها كه روزى خـدا عرش كه است ايـن جـمله

. بـود آبملك كه است آن از كنايه آب روى خدا عرش داشتن قرار تعبير

. عرش زيرا بود گرفته قرار است حيات ماده كه آب اين بر روز آن در خداقرار يعنى چيز يك روى عرش استقرار و اوست سلطنت مظهر ملك

. از مراد چيز آن بر سلطنت و ملك و «داشتن در استواء» نيـز ملـك بر


. است ملك تدبير بـه شـروع و ملـك گـرفتـن (1)دست


ـجـاـنـدـاـرـاـن ـآـفـرـيـنـش ـاـوـلـيـــه ـمـــاـدـه ـوـحـــدـت

ماء» ... ! « ) من ة داب كل خلق الله (45و نور/آفريده» ... ! « آبى از را جنبنـدگان همه خــدا و

هر وضع حال عين در و مىكند خلق آبى از را جانداران تمامى اومانند مىروند، راه شكم با بعضىها است، مختلف ديگر حيوان با حيوانى

و مرغان و آدميان مانند مىروند راه پا دو با ديگر بعضى و كرمها و مارهاذكر به اگر و درندگان و چهارپايان چون مىروند راه پا چهار با ديگر بعضى

همينهـا ذكــر با هـم غرض و بود اختصار براى كرد اكتفا نوع سه اين ). است ) بيــرون شمـار حـد از اختـالف گـرنـه و مىشـد تـأميـن

» ! « در كه است اختالفى همين تعليل يشاء ما يخلق جمله: مىفرمايد آمد، پديد اختالف همه اين ماده يك با چرا كه گذشت جانداران

و دارد اختيار او بس، و خداست مشيت به بسته اختالف اين امر كهعــامــه رحمــت و عام نور مانند تا دهد عموميت را خود فيض مىتواند

خاليق از بعضى به را آن كه مىتواند و شوند بهرهمند آن از خلــق همــهاز افراد بعضى خاصه، رحمت و خاص نور چــون تــا دهد، اختصاص خود

. شـــونـد بـهـرهمـند (1)آن



دهم فصل

خلـقـت قـانـون

ـآـن ـدـر ـثـاـبـت ـقـاـنـوـن ـو ـجـهـاـن ـعـمـوـمـى ـنـظـــاـم

... « لقوم اليات و هار الن و يل الل اختالف و االرض و السموات خلق فى ان( 164يـعـقـلـون!« ) بـقــره /

و بزرگى و كوچكى و حجم نظر از كه آسمانى و زمينى اجرام اين . در ناحيهاش هر وسعتش همه با كه عالمى مختلفند نزديكى و دورى هماز باشد شده واقع كه كجا هر در جزءاش هر و مىگذارد اثر ديگر ناحيه

يكديگر عمومىاش جاذبه مىشود، متأثر دارند آن در اجزاء ساير كه آثارىتـأثـر و تـأثيـر اين با و همچنين حرارتش و نورش مىكند، متصل هم به را

. مىاندازد جريان به را عمـومى زمـان و عمـومى حـركــت سنتقانون حتى و است ثابت قانونى تحت و دايم و عمومى نظام اين و

را جسمانى عالم در عمومى حركت قوانين كه هم عمومى نسبيتهم خودش كه اين به اعتراف از نمىتواند مىداند، دگرگونگى به محكوم

و تغييــر در ثابت قانونى كند، خوددارى است، ديگرى قانون محكوم). مىباشد ) دايمى و ثــابـت قــانـون آن در تحـول و تغييـر يعنـى تحــول

اجزاء از جزء هر در عمومى، تحول و حركت اين ديگر سوى از و . ساير و آفتاب كره بين در مىشود ديده خود، به خاص صورتى به عالم

چه هر و است صورت يك به منظومهاند، اين خانواده جزو كه كراتىتنگتر، دايرهاى در ما زمين در تا مىگردد، تنگتر دايرهاش مىآيد، پايينترمختص باز كه ماه جرم و بدان خاص حوادث مىگيرد، خود به ديگر نظامى

در بارانها ريزش و ابـرها حركت و بادها وزش و روز و شب و است بدان. مىشود اداره نظام آن تحت

تنگتر مىآيند، پديد زمين در كه موجوداتى به نسبت دايره اين بازدرست تركيبات ساير و حيوانات و نباتات و معادن دايره آن در و مىشود

معادن و حيوانات و نباتات انواع يك يك خصوص در دايره اين باز و مىشودو برسد غيرمركب عناصر به نوبت كه آن تا مىشود تنگتر تركيبات ساير و

بشر علم كنون تا كه جزئى آخرين به آخر در و ذرات اجزاء و ذرات به بازخرد، ذره آن در تازه كه پروتون، و الكترون يعنى برسد، يافته دست بدانقرار مركز در هستهاى مىبينيم، شمسى منظومه در نظام نظير نظامى

دور به ستارگان كه چنان آن مىگردند، هسته آن دور ديگر اجرامى و دارد. مىكنند شنا شده، حساب فلكى در و مىگردند معين مدار در خورشيد


اين از يك هر نظام و بايستد عالم اين نقاط از نقطه هر در انسانداراى و عجيب و دقيق است نظامى كه مىبيند بگيرد، نظر زير را عوالم

نبود، اگر كه دگرگونگىهايى خود، به مخصوص دگرگونگىهايى و تحوالتدگرگونگىهايى مىشد، پاشيده هم از و نمىماند جاى بر پاى عالم آن اصل

و نيست شدنى تمام عجايبش كه سنتى مىماند، زنده آن با الهى سنت كه . نمىرسد كرانهاش به خرد پاى

به برسى تا كنى شروع مولكول چون موجودش خردترين از اگراگر و نمىبينى نظام يك و عالم يك از بيش كهكشانها و شمسى منظومه

مولكول به تا كنى، تجزيه را آن از ذرهاى آخر در و كنى شروع باال ازمتصل تدبير آن و واحد نظام آن و واحد عالم آن از مىبينى باز برسى،

هم مثل را موجودات اين از دوتا دوتا هيچ كه اين با نشده، كم چيزىآن. سراپاى بر حاكم تدبير و است چيز يك عالم روبرهم پس نمىبينىهر است، نظــام يك بــراى مسخــر اجــزايش تمــامى و است متصل

است، مـختلــف احـكامش و بسيار اجزايش كه الـوجـوه» چند عنـت و - متـواضـع قيــوم و حــى خــداى مقـابـل در چهـرههـا و وم القي للحـى

( 111شـود ! « ) (1)طه /


ـعـــاـلـم ـاـجـــزـاـى ـدـر ـتـــأـثـــر ـو ـتـــأـثـيـــر ـو ـعـلـيـــت ـقـــاـنـــوـن

شىء» ... ! « ) كل خلق هو اال اله ( 102الآ انعام / هست آن انواع و هويتها در كه اختالفى همه با عالم اجزاى تمامى

مىكند تحمل را آثارى نظام از و دارد اثرى و فعلى عمومى نظام در يك هرنظام سرتاسر در كه ارتباطى و التيام انفعال و فعل و تأثر و تأثير اين با واجزاى در عمومى عليت قانون همان اين و مىآيد وجود به حكمفرماست

. همين به و كرده امضاء و تصديق را قانون آن نيز كريم قرآن است عالمصفاتش ساير و علم و قدرت و او توحيد و صانع وجود مسأله در قانونتشخيص در ما تجربه و عقل و نبود صحيح قانون اين اگر و كرده استدالل

. موارد در سبحان خداى نبود صحيح آن به استدالل بود رفته خطا به آنصفات آن آثار و معلولها خود علياى صفات طريق از خود كالم از بسيارى

. و علت قانون بودن حكمفرما مسأله نيز قرآن است كرده اثبات رابــراى كه دارد تصديق و داشته قبول هستى عالم سراسر در را معلول

از حادثهاى هر بــراى و چيــزى هر عــوارض بــراى و چيــزى هــرآن نبــودن فــرض با و مىكند اقتضا را آن وجود كه عللى يا علتى حوادثدر كسى هر ترديد بدون كه است چيزى آن اين است، ممتنع وجودش

. مىفهمد فوق آيات در دقت و برخورد (1)اولينج- 1 ص 14الميزان ،135 .


ـاـلـهـى ـمـشـيـت ـبـا ـعـلـيـت ـقـاـنـوـن ـاـرـتـبـاـط

المـوتـى؟» « ) مهـم كل و المآلئكـة اليهـم لنــا نــز نــآ ان لــو (111و انعـام / به محكوم دارد كه عريضى عرض همه با خلقت عالم نظام گرچه

اين لكن دارد، جريان قانون اين طبق بر و است معلول و علت قانوناستقالل خود ناحيه از و هستند خداىتعالى به محتاج خود اسباب و علل

خــود دست بــه دستبنــد نظــام اين اجراى با خـداوند خـالصه و ندارندو خــواستــه خداوند كه مىكنند را خود اثر وقتى اسبــاب و علــل نــزده،

. بـاشــد داده (1)اذن


ـتـاـمـه ـعـلـيـت ـقـاـنـوـن

( » ! ... فيها» ففسقـوا متـرفيهـا امـرنـا قـريـة نهلـك ان اردنــا اذا /16واسراء(

غير و ثابت است قانونى معلوليت و عليت قانون كه نيست شكىبدون يا حال است، خداىسبحان معلول ممكنى موجود هر و انكار قابل

به معلول وقتى كه اين در نيست شكى نيز و واسطه چند با يا و واسطهوجوب و ضرورت داراى علت آن ناحيه از شود منسوب تامهاش علت

). هيچ ) چون داراست را امكان نسبت خودش ناحيه از چند هر بود خواهدعلتش به را معلول اگر اما و نمىگردد موجود نشود واجب تا موجودى

حال ندارد، ديگرى نسبت امكان جز نكنيم مقايسه آن با و ندهيم نسبتمانند شود، لحاظ چيزى به مقايسه بدون و نفسه فى خودش كه اين چه

مقــايســه هم علتش اجــزاى از بعضى به كه آن يا و ممكنه ماهيتهاىتمام علتش اجزاى همه كه مادام زيرا است، ممكن حال هر در بشــود،

قطعــا شود موجود فــرضـا اگر و نمىگــردد واجـب وجــودش نشــدهخالف اين و شده تامه علــت علتش خــالصــه و تمــام علتـش اجــزاى

. فــرضاست دو از يكى شدن متعين از عبارت وجوب و ضرورت كه جا آن از و

ممكنات سراسر بر كه وجوبى و ضرورت ناگريز است امكان طرفممكنات چون خــداىتعالى، از عمــومى است قضايى خود شده گسترده

به كه گرفتهاند خود به خداىتعالى به انتساب ناحيه از را ضرورت اينپس كــردهانــد، پيدا وجود خود طرف در يك هر انتساب آن خاطرالهى عمومى قضاء يك ممكنات سلسلــه روى بر خوابيده ضــرورت

خصــوصى قضــاء موجودات يك يك به مخصوص ضرورت و استطـرف دو از يكــى تـعيين قضــاء از مقصــود گفتيـم چون اوست،


. است تــردد و ابهــام و امكــانصفات از يكى خود كه قضاء صفت كه مىشود معلوم جا همين از وچــون ذاتيــهاش، نــه اوســت فعليــه صفــات از يكــى است خداوندى

) كــه ) او بــه انتسـابــش لحــاظ بــه و مــوجــودات او افعــال از گفتيــم. مىگردد انتزاع است تامه (1)علت


تفسیر موضوعی المیزان کتاب اول: شناخت...

Documents