universiteti i tiranës fakulteti i ... - doktoratura ne...
TRANSCRIPT
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
1
Universiteti i Tiranës
Fakulteti i Ekonomisë
Departamenti i Financës
TEZË DOKTORATURE
Teori dhe strategji të financimit të kompanive.
Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.
Ne kerkim te grades “Doktor”
Kandidati: Udhëheqës Shkencor:
Klaudeta MEROLLARI Prof. Dr. Beshir CICERI
Tiranë, Qershor 2012
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
2
Dedikim
Punën për këtë material ia kushtoj bashkëshortit dhe dy fëmijëve të
mij, Kristit dhe Sofias për kohën e munguar pranë tyre.
Mirënjohje
Shpreh mirënjohen time për Fakultetin e Ekonomisë, Departamentin
e Financës, që më krijoi mundësi për kryerjen e këtij studimi.
Një falenderim dhe mirënjohje të veçantë profesorit tim udhëheqës,
Prof.Dr.Beshir Ciceri, për besimin që pati tek unë dhe për këshillat e
vyera gjatë gjithë kohës së kushtuar së bashku kësaj teme.
Ju faleminderit!
Klaudeta Merollari
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
3
STRUKTURA E TEMËS
HYRJE
Përmbledhje ekzekutive
Arsyet e zgjedhjes së temës
Objektivat
Metodologjia e studimit
I. Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit
1.1 Burimet e brendëshme
1.2 Burimet e jashtme
II. Teori të strukturës së kapitalit
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner
2.2 Kostoja e borxhit
2.3 Struktura optimale e kapitalit
2.4 Leva financiare dhe risku
2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit
- Strategji të financimit të kompanive franceze
III.Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim
3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit
3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve
financiare
3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar
3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive
IV. Tregu i kapitalit në Shqipëri
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
- Argumente kundër zhvillimit të tregut të kapitalit
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës
4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
4
V. Probleme të financimit të kompanive shqiptare
5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare
5.2 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive
5.3 Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive
Konkluzione dhe rekomandime
Anekse
Literatura
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
5
Hyrje
Pas viteve ’90, Shqipëria ka kaluar nëpër një sërë ndryshimesh të mëdha ekonomike dhe
sociale. Me kalimin në ekonominë e lirë të tregut filluan të krijoheshin bizneset e para private
dhe më pas kompanitë. Kompanitë kanë nevojë për burime financimi që në momentin e
krijimit dhe në vazhdim, për të financuar rritjen e tyre, për të financuar investimet në aktive të
qëndrueshme, financimin e projekteve afatgjata etj.
Shqipëria nuk vuan nga mungesa e kapitalit por nga mungesa e përdorimit efektiv të tij. Kjo
sepse rezervat e kapitalit të depozituara në sistemin bankar shqiptar për frymë të popullsisë,
janë më të larta krahasuar me disa vende postkomuniste të ballkanit.
Kapitali i depozituar në sistemin bankar shqiptar është investuar në biznesin vendas në
nivelin më të ulët krahasuar me disa vende të tjera ballkanike. Kreditimi i ulët është një nga
faktorët e defiçitit të lartë tregtar që ka Shqipëria. Përdorimi efektiv i kapitalit do të kishte
ndikuar në zbutjen e këtij defiçiti.
Qëllimi i punimit
Ky punim ka për qëllim të japë një trajtim teorik të metodave të financimit të kompanive
dhe të analizojë problemet e financimit të kompanive shqiptare në tregjet vendase. Gjatë
studimit do të analizohet gjithashtu edhe përvoja e vendeve të zhvilluara në lidhje me çështjet
e financimit të kompanive.
Ai synon të japë një kontribut modest për të argumentuar se çfarë nevojitet të bëhet për të
përmirësuar situatën dhe problemet aktuale që kanë kompanitë shqiptare në sigurimin e
fondeve të nevojshme.
Rezultatet e aritura në këtë studim, do të shërbejnë si bazë për të çelur një fushë të mirë
kërkimi për studime të mëtejshme.
Objektivat e studimit
Realizimi i këtij punimi do të synojë përmbushjen e disa objektivave:
Të evidentohet situata e përgjithshme e tregjeve financiare në Shqipëri.
Të vihet në dukje roli i shtetit në funksionimin e tregjeve financiare në Shqipëri.
Të evidentohen problemet që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
6
Të evidentohet eksperienca e vendeve të zhvilluara, duke e krahasuar atë me
vendet në zhvillim.
Të përcaktohen drejtimet kryesore ku duhet të bëhen përmirësime në të ardhmen.
Të evidentojmë disa konkluzione dhe të japim disa rekomandime modeste për
përmirësimet që duhen bërë.
Arsyet pse është zgjedhur kjo temë:
Zgjedhja e temës u orientua nga problematika aktuale si dhe risitë që ofrojnë në këtë fushë
vendet e zhvilluara.
Në argumentimin tonë për këtë zgjedhje të bërë, morëm në konsideratë:
vështirësitë në gjetjen e burimeve të financimit si një problem i mprehtë ekonomik për
bizneset.
ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e situatës aktuale të bizneseve në
lidhje me problemin e financimit.
Ekzistenca e punimeve të pakta të mëparshme mbi këtë temë në vendin tonë, nga
studiues e kërkues të fushës.
Ekzistenca e burimeve të mundshme të informacionit në terenin shqiptar dhe atë të
huaj.
Ndër arsyet e zgjedhjes së temës mund të përmendim :
1. Kompanitë shqiptare nuk janë më në fillimet e tyre, ato tashmë janë “rritur” dhe
për të vazhduar më tej këtë rritje si dhe për të financuar investimet e tyre në
aktive të qëndrueshme dhe në projekte afatgjata, ato kanë nevojë për burime
financimi. Gjetja e fondeve me kosto sa më të ulët po bëhet një sfidë, duke patur
parasysh dhe krizën financiare botërore.
2. Ndihma modeste që mund të jepet në përmirësimin e funksionimit të tregut të
kapitalit në Shqipëri.
Metodologjia
Për realizimin e punimit të Doktoraturës, vënd të veçantë ka pasur metodologjia e përdorur si
bazament i sigurt dhe orientim i qartë në fazën e konceptimit, përpunimit metodologjik, e
punës empirike të çështjeve që përmbledh ky punim. Për këtë ndoqëm hapat e mëposhtëm:
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
7
Faza e parë: Zgjedhja e Literaturës
Ky hap konsiston në rishikimin e literaturës në lidhje me objektin e studimit. Ai përfshin
studimin e librave, artikujve, kumtesave të konferencave kombëtare dhe ndërkombëtare etj.
Për konceptimin e këtij punimi u shfrytëzuan një sërë shkrimesh nga fusha e kërkimit duke
bërë paraprakisht një përzgjedhje të tyre. Në këtë proces janë klasifikuar ato më të
përshtatshmet dhe në të njëjtën kohë është bërë një inventarizim i tyre. Reçensionimi i
shkrimeve shërbeu edhe si bilanc i asaj se çfarë është shkruar në këtë fushë.
Mbi këtë bazë, u parashtruan dhe u formuluan një sërë çështjesh që lidhen me studimin.
Literatura e zgjedhur na ndihmoi edhe në konturimin e përmbajtjes, të mjaft koncepteve të
nevojshme që u përfshinë në punim. Gjithashtu, ajo na ndihmoi edhe për të evidentuar teoritë.
Qëllimi ynë i përzgjedhjes të literarurës bashkëkohore ishte përcaktimi i mirë i fushës së
studimit, gjenerimi i pyetjeve kërkimore, evidentimi i asaj ç’ka është arritur dhe çfarë mbetet
për t’u arritur nëpërmjet thellimit të njohjes.
Zgjedhja e literaturës është shtrirë mbi një numër relativisht të konsiderueshëm autorësh të
huaj si dhe informacioneve vendase, duke marrë në konsideratë natyrën komplekse të
problematikës së financimit të kompanive në vendin tonë. Punimet mbi këtë temë, pjesë apo
aspekte të veçanta të saj, patën vlerën dhe rëndësinë e tyre si burime reference. Nga këto
punime u përftuan mjaft nga burimet e informacionit të përdorur. Në aspektin e brendshëm u
përdorën mjaft burime informacioni dhe të dhëna sekondare.
Faza e dytë: Mbledhja e të dhënave
Mbledhja e të dhënave përfshin grumbullimin e të dhënave nga publikime të Bankës së
Shqipërisë, statistika të BSH, Buletine të BSH, INSTAT, të cilat u përdoren për të mbledhur
informacione, për të mbledhur informacione u përdorën pyetësorë dhe anketa..
Faza e tretë: analiza e të dhënave
Në realizimin me sukses të objektivave të caktuara në këtë studim jemi mbështetur në
metodën e analizës dhe sintezës dhe në analizën e të dhënave sekondare.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
8
Përcaktimi i problemit të studimit.
Pas përmbysjes së rregjimit komunist, Shqipëria ka kaluar nëpër një proçes të ndryshimeve të
mëdha ekonomike e sociale. Natyrisht në këtë proçes të gjerë e të gjithanshëm, në fokus kanë
qenë edhe problemet që kanë hasur kompanitë në gjetjen e fondeve për financim.
Në Shqipëri, ashtu sikurse edhe në vendet e tjera në zhvillim, kompanitë kanë probleme me
gjetjen e një burimi financimi. Vendet në zhvillim kanë pamjaftueshmëri të burimeve të
financimit, ato karakterizohen gjithashtu edhe nga probleme që lidhen me funksionimin e
tregjeve financiare. Prandaj, një nga ojektivat kryesor të këtij studimi është analiza e
problemeve që kanë kompanitë shqiptare në lidhje me financimin e tyre. Gjatë studimit do të
analizohen gjithashtu përvoja e vendeve të BE dhe vendeve në zhvillim, me synim përfitimin
nga përvojat më të mira.
Formulimi i çështjeve të studimit
Gjatë fazës së konceptimit të punimit u përcaktuan edhe një grup çështjesh dhe nënçëshjesh,
si pyetje që orientuan kërkimin tonë drejt gjetjes së përgjigjeve të nevojshme të kësaj
përpjekjeje. Ato u formuluan në kohezion dhe mbi bazën e një logjike që kërkonte spjegimin
e fenomenit reformues të marrë në studim. Analiza e të dhënave është strukturuar mbi këtë
logjikë çështjesh :
Cilat janë burimet financiare disponible për kompanitë në vendet në zhvillim?
Cilat janë mundësitë e zgjedhjes së burimeve të financimit në vendet e
zhvilluara?
Cilat janë problemet dhe vështirësitë që ekzistojnë aktualisht në gjetjen e
burimeve të financimit nga kompanitë shqiptare?
A do të zgjidhte problemet që kanë kompanitë shqiptare në gjetjen e burimeve
financiare funksionimi i Bursës së Tiranës?
A i plotësojnë kushtet kompanitë shqiptare për t’u listuar në Bursën e Tiranës?
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
9
Kapitulli i parë
Nevoja e kompanive për financim dhe burimet e financimit
1.1 Burimet e brendëshme
1.2 Burimet e jashtme
1.1 Burimet e brendëshme
Burimet e financimit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore (figura 1) :
Burimet të brendëshme
Burimet të jashtme
Kompanitë sigurojnë kapital financiar nga brenda duke mbajtur fitimet e gjeneruara. Këto
fonde përfaqësojnë ndryshimin pozitiv ndërmjet shpenzimeve që krijon kompania dhe të
ardhurave që krijon ajo.
Një burim tjetër i mbrendshëm i financimit janë kursimet e gjeneruara përmes menaxhimit
më eficient të kapitalit qarkullues. Ky kapital është i shkrirë në aktivet dhe detyrimet
afatshkurtra. Menaxhimi më eficient i kërkesave ndaj blerësve, detyrimeve ndaj furnitorëve,
stoqeve të mallrave dhe rezervave monetare, mund të zvogëloj mbitërheqjet nga llogaria
bankare dhe ngarkesat me interesa dhe të rris rezervat monetare. Burim i mbrendshëm
financimi janë dhe fondet e amortizimit të aktiveve të qëndrueshme të trupëzuara.
Figura 1. Burimet e financimit të kompanive
Burimet e financimit
Burimet e brendëshme Burimet e jashtme
Fitimet e mbajtura
Kursimet nga menaxhmenti
Amortizimi
Instrumentet e borxhit
Instrumentet e kapitalit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
10
Kompanitë preferojnë të përdorin fitimet e mbajtura si burime financimi sepse ato paraqiten
si burime më të lira, por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë arsye ato duhet të
konsiderojnë edhe burimet e jashtme të financimit.
1.2 Burimet e jashtme
Ekzistojnë shumë burime të jashtme të financimit, të cilat ndahen në dy lloje kryesore :
a) financimi me borxh dhe b) financimi me kapital aksioner. Financimi i jashtëm mund të
klasifikohet edhe nga aspekti i afatit të fondeve (financim afatshkurtër dhe financim afatgjatë)
dhe nga aspekti institucional (sigurimi i fondeve financiare përmes tregut financiar apo
përmes ndërmjetësve financiarë).
Figura 2. Burimet e jashtme të financimit
Edhe pse korporatat e mëdha, kohë pas kohe, sigurojnë kapitalet përmes emetimit të borxhit,
mënyra më e rëndësishme e sigurimit të kapitalit nga burimet jashtë firmës, por që përdoret
më rrallë, është emetimi i aksioneve.
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme
Burimet e brendëshme të financimit përbëjnë pjesën më të madhe të fondeve për financimin e
aktivitetit të kompanive, zakonisht ndërmjet 50-70%. Edhe pse në periudha të caktuara
kohore burimet e jashtme të financimit shënojnë një rritje të konsiderueshme, ato mbeten me
një rëndësi më të vogël në krahasim me burimet e brendëshme të financimit.
Letrat me vlerë nëtregjet e kapitalit
Borxhi Aksionet
Huatë bankare
Obligacionet
Letra komerciale
Kontratat me qira
E zakonshme
Të preferuara
Dëftesat e garantuara
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
11
Faktorët që ndikojnë në raportin midis burimeve të financimit
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit varet nga disa
faktorë, si vijon:
Shuma e fondeve të nevojshme
Shkalla e fitimit e operacioneve
Kosto oportune e fitimeve të mbajtura
Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit
Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë
Politika e dividentit e kompanisë
Burimet e financimit afatshkurtër1
Burimet e financimit afatshkurtër përdoren për financimin e aktiveve afatshkurtra dhe
shlyerja e tyre bëhet brenda një viti.
Burimet kryesore të financimit afatshkurtër janë:
Kredia tregtare
Është një burim financimi i rastit dhe është tepër e rëndësishme për biznesin e vogël.
Kreditë nga bankat tregtare
Kredia afatshkurtër nga bankat tregtare paraqitet në bilancet kontabël të shoqërive në
zërin “Hua nga bankat tregtare” dhe është e dyta për nga rëndësia pas kredisë tregtare
si burim financimi afatshkurtër.
Letrat tregtare
Letrat tregtare përdoren si burim financimi afatshkurtër nga kompanitë e mëdha. Ato
përbëhen nga kambiale që kompanitë e mëdha u shesin shoqërive të tjera, shoqërive të
sigurimit, fondeve të pensioneve dhe bankave.
Faktoringu
Është një formë tjetër financimi afatshkurtër. Shoqëritë u shesin klientët
institucioneve financiare që luajnë rolin e blerësit të kredive (faktorit). Kjo formë
financimi është e përshtatshme dhe me përparësi por mund të jetë e kushtueshme. Në
vendin tonë kjo formë financimi nuk përdoret pasi mungojnë institucionet financiare
që të luajnë rolin e faktorit.
Pak firma mund të ekzistojnë pa fonde me afat të shkurtër2.
1 Beshir Ciceri, Halit Xhafa, “ Drejtim Financiar 2”, ribotim 20112 Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
12
Burimet e financimit afatmesëm
Burimet e financimit afatmesëm shlyhen brenda një periudhe 1-5 vjeçare dhe përdoren për
financimin e investimeve afatmesme.
Format kryesore të burimeve të financimit afatmesëm janë:
Kredia bankare afatmesme
Kjo kredi i jepet një biznesi nga bankat tregtare për një kohë mbi 1 deri 5 vjet. Shlyerja bëhet
me këste dhe interesi llogaritet mbi borxhin e mbetur. Si garanci përdoret hipoteka e
ndërtesave, por kompanitë e mëdha mund të marrin hua edhe pa garanci.
Kontratat e shitjes së kushtëzuar
Shitja e kushtëzuar parakupton ruajtjen e pronësisë së shitësit mbi pajisjen derisa blerësi të
bëjë pagesën tërësore. Përdoren për të financuar blerjen e pajisjeve të reja nga shoqëritë.
Kontratat e qirasë (leasing)
Kontratat e qirasë janë një formë bashkëkohore financimi afatmesëm. Ato marrin forma të
ndryshme, por më të rëndësishmet janë:
Shitja dhe dhënia e përkohshme me qira (leaseback). Shoqëria që ka në pronësi
pajisje, fillimisht ja shet ato një institucioni financiar. Njëkohësisht bën një
marrëveshje për marrjen e tyre me qira nga institucioni financiar.
Kontratat e qirasë oprerative (full service leasing). Qiradhënësi merr përsipër
mirëmbajtjen e pajisjeve. Qiramarrësi mund ta prishë kontratën para mbarimit të
afatit të saj.
Kontrata e qirasë financiare. Qiradhënësi nuk merr përsipër mirëmbajtjen e
pajisjeve. Këto lloj kontratash nuk mund të prishen para mbarimit të afatit të tyre.
Burimet e financimit afatgjatë
Kompanitë përdorin burime afatgjata për financimin e projekteve afatgjata. Në burimet e
financimit afatgjatë futen aksionet e zakonshme, aksionet e parapëlqyera dhe borxhi afatgjatë
(obligacionet). Kuptohet se emetimi dhe shitja e titujve afatgjatë kanë një kosto.
Vlerësimi i aksioneve të zakonshme si burim financimi
Aksionet e zakonshme si burim financimi kanë një sërë përparësish dhe mangësish për
kompaninë emetuese.
Përparësitë
1. Aksionet e zakonshme nuk kanë kosto fikse. Kompania paguan dividendë vetëm nëse
realizon fitim.
2. Aksionet e zakonshme nuk e kanë detyrimin e kthimit si obligacionet.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
13
3. Shitja e aksioneve rrit mundësinë e kompanisë për të marrë borxh.
4. Aksionet e zakonshme shiten më lehtë se titujt e borxhit, sepse:
a) Kanë kthyeshmëri më të lartë se aksionet e parapëlqyera ose se titujt e borxhit.
b) I japin investitorit një mbrojtje më të mirë kundër inflacionit, sepse ata
përfaqësojnë një pronë të kompanisë.
Mangësitë
1. Shitja e aksioneve të zakonshme shton të drejtat e votës, ose kontrollin e
aksionerëve të tjerë që futen në kompani. Për këtë arsyje financimi me aksione
të zakonshme shpesh mënjanohet nga kompanitë. Pronarët-drejtues mund të
mos jenë të prirur për të ndarë kontrollin e kompanisë së tyre me të tjerët.
2. Aksionet e zakonshme u japin një numri më të madh pronarësh të drejtën e
ndarjes së fitimeve. Përdorimi i borxhit mund ta verë kompaninë në gjendje të
përdorë fonde me shpenzime të vogla, ndërsa aksionet e zakonshme u japin
aksionerëve të rinj të drejtën e marrjes së fitimeve neto të kompanisë.
3. Shpenzimet e nënshkrimit dhe të tregtimit të aksioneve të zakonshme, janë
zakonisht më të larta nga ato për nënshkrimin dhe tregtimin e aksioneve të
parapëlqyera ose të titujve të borxhit.
4. Kostoja e aksioneve të zakonshme është më e madhe se ajo e borxhit. Prandaj
nëse kompania ka një borxh më të vogël nga ai që duhet për një strukturë
optimale kapitali, kosto mesatare e kapitalit do të jetë më e lartë nga sa duhet.
5. Dividentët e aksioneve të zakonshme nuk zbriten për efekt të llogaritjes së
tatimit, ashtu siç ndodh me interesat e obligacioneve.
Vlerësimi i borxhit afatgjatë si burim financimi
Nga këndvështrimi i kompanisë që emeton obligacione, borxhi afatgjatë ka një sërë
përparësish dhe mangësish.
Përparësitë
1. Kostoja e borxhit (interesi) është e përcaktuar që me emetimin e titujve dhe nuk
ndryshon deri në mbarim të afatit të shlyerjes së tyre. Zotëruesit e obligacioneve nuk
marrin pjesë në fitimet e mëdha që mund të realizojë kompania.
2. Përqindja e kthyeshmërisë së parashikuar për borxhin është më e ulët nga ajo e
aksioneve të zakonshme ose të parapëlqyera.
3. Aksionerët nuk humbasin asnjë pjesë të kontrollit mbi kompaninë, nëse ajo përdor
financimin me anë të borxhit.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
14
4. Pagesat e interesit të borxhit zbriten për efekte fiskale. Kjo bën që një pjesë të kostos
së borxhit ta përballojë shteti.
5. Fakti që kontrata obligacionare përmban kushtin e shlyerjes së borxhit para mbarimit
të afatit, ndihmon në krijimin e një strukture financiare të luhatshme për kompaninë.
Mangësitë
1. Borxhi ka një kosto fikse, e cila duhet përballuar edhe në kushtet e mosrealizimit të
fitimeve. Kjo mund të çojë në mospagimin e interesave, gjë që nga ana e vet shton
frikën e huadhënësve, të cilët mund të kërkojnë kthimin e shumave kryesore. Një
gjendje e tillë mund të çojë derë në falimentimin e kompanisë.
2. Një risk më i madh përmban përqindje më të larta të kapitalizimit të fitimit aksioner.
Pra, edhe nëse leva financiare është e favorshme dhe shton fitimin për aksion,
përqindjet më të larta të kapitalizimit, që sjell leva mund të bëjnë që të ulet vlera e
aksioneve të zakonshme.
3. Borxhi ka zakonisht një afat shlyerje të përcaktuar me saktësi. Për këtë arsye drejtuesi
financiar duhet të marrë masa paraprake për shlyerjen e tij. Një masë e tillë siç dihet
është krijimi i një fondi amortizimi financiar.
4. Me që borxhi afatgjatë është një angazhim për një kohë të gjatë, ai përmban një risk të
lartë. Parashikimet dhe planet sipas të cilave ka qenë emetuar borxhi mund të
ndryshojnë. Borxhi mund të bëhet një barrë ose mund të jetë përparësi. Për shembull,
nëse fitimi dhe niveli i çmimeve ulen shumë mendimi për të marrë shumë borxh mund
të quhet një politikë financiare jo e drejtë.
5. Në një marrëdhënie kontraktore kushtet e kontratës obligacionare mund të jenë shumë
më të rrepta se në një marrëveshje të kredisë afatshkurtër. Pra, kompania mund t’u
nënështrohet detyrimeve më të mëdha të cilat çregullojnë dhe paralizojnë kontratën
obligacionare afatgjatë më shumë se kur merret borxh afatshkurtër ose kur emetohen
aksione të zakonshme.
6. Sigurimi i fondeve me anë të borxhit afatgjatë ka një kufi. Disa rregulla të politikës
financiare, përgjithësisht të pranuara, përcaktojnë se raporti i borxhit nuk duhet të
kalojë disa kufij. Këto rregulla financiare parandaluese përcaktojnë kufijtë deri në të
cilët mund të sigurohen fonde me anë të borxhit afatgjatë.
Vlerësimi i aksioneve të parapëlqyera si burim financimi
Nga këndvështrimi i kompanisë emetuese, emetimi i aksioneve të parapëlqyera ka një sërë
përparësish dhe mangësish.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
15
Përparësitë
1. Përparësia më e madhe është se kompania nuk ka detyrimin për të kryer pagesën e
dividentëve kur nuk ka mundësi.
2. Një kompani me kthyeshmëri të lartë, që dëshiron të zgjerohet, mund të sigurojë
fitime më të mëdha për aksionerët fillestarë, me anë të shitjes së aksioneve të
parapëlqyera, në krahasim me aksionet e zakonshme.
3. Duke shitur aksione të parapëlqyera, drejtuesi financiar mënjanon kushtin e
pjesëmarrjes së barabartë në fitim, i cili është i pranishëm kur shiten aksione të reja të
zakonshme.
4. Aksionet e parapëlqyera e lejojnë kompaninë të mënjanojë ndarjen e kontrollit, me
anë të pjesëmarrjes në votime.
5. Meqë aksionet e parapëlqyera, zakonisht nuk kanë as afat shlyerje dhe as fond
amortizimi financiar, ata janë më fleksibile nga obligacionet.
Mangësitë
1. Përgjithësisht, aksionet e parapëlqyera shiten me një përqindje kthyeshmërie më të
lartë se ajo e obligacioneve.
2. Dividentët e parapëlqyer nuk zbriten për efekte fiskale, gjë që e bën shumë më të lartë
koston e tyre në krahasim me atë të obligacioneve.
Aksionet e parapëlqyera mund të jenë një formë e dëshirueshme financimi kur përdorimi i
borxhit do të sillte një risk të tepruar, ndërsa emetimi i aksioneve të zakonshme do të
ndikonte në problemet e kontrollit të kompanisë.
Nëse shitjet dhe fitimi i kompanisë paraqiten me luhatje të mëdha përdorimi i borxhit me
shpenzime fikse të interesit mund të jetë me rrezik. Në këtë rast aksionet e parapëlqyera
mund të ofrojnë një kompromis të pranueshëm. Përdorimi i tyre si burim financimi do të ishte
me shumë efektivitet nëse kompania ka një raport borxhi shumë të rënduar.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
16
Kapitulli i dytë
Teori të strukturës së kapitalit
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner
2.2 Kostoja e borxhit
2.3 Struktura optimale e kapitalit
2.4 Leva financiare dhe risku
2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit
2.5.1Strategji të financimit të kompanive franceze “një analizë
empirike”
Teori të strukturës së kapitalit3
Kjo teori nuk jep shpjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim të vlefshëm mbi dobinë e
financimit me borxh krahasuar me financimin me aksione. Kuptimi i teorisë së strukturës së
kapitalit i ndihmon menaxherët në krijimin e strukturës optimale të kapitalit për kompaninë.
Teoria moderne e strukturës së kapitalit starton që në vitin 1958 me Modigliani dhe Miller.
Ata vërtetuan se vlera e një kompanie është e pavarur nga struktura e kapitalit. Përfundimet e
MM sugjerojnë se nuk ka rëndësi si e financon veprimtarinë e saj një kompani pasi struktura
e kapitalit është e pavarur nga vlera e kompanisë. Studimi i MM ishte bazuar mbi disa
supozime jorealiste. Pavarësisht nga këto supozime apo hipoteza joreale, rezultatet e teorisë
së MM janë mjaft të rëndësishme. Duke treguar kushtet në të cilat struktura e kapitalit është e
pavarur, MM paraqitën gjithashtu të dhëna se çfarë duhet të ketë një strukturë kapitali që të
jetë optimale dhe të ketë kështu ndikim në vlerën e kompanisë.
Ekziston një teori e dytë e strukturës së kapitalit që është “teoria e sinjaleve”. MM supozuan
se investitorët dhe menaxherët kanë ekzaktësisht të njëjtin informacion mbi treguesit
financiarë të kompanisë – ky quhet informacion simetrik. Sidoqoftë, shpesh menaxherët kanë
më tepër informacion se sa investitorët e jashtëm. Ky quhet informacion asimetrik dhe ka
ndikim të rëndësishëm në strukturën e kapitalit.
2.1 Kostoja e kapitalit aksioner (kapitali i vet)
Shumë pak kompani operojnë pa përdorim të dyanshëm të financimit me anë të borxhit dhe
financimit me anë të kapitalit aksioner. Burimet e fondeve nuk janë pa pagesë, kreditorët
3 Halit Xhafa, Beshir Ciceri “Drejtim Financiar 1” ribotim 2011
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
17
kërkojnë pagesën e interesit, investitorët e kapitalit aksioner kërkojnë fitimin me anë të
dividendëve dhe diferencës së çmimeve të aksioneve.
Kapitali i vet përbëhet nga fondet afatgjata të siguruara nga pronarët e kompanisë. Ndryshe
nga fondet e huajtura që duhen paguar në një datë të caktuar në të ardhmen, kapitali vetjak
qëndron në kompani për një periudhë të pacaktuar kohe.
Aksioni i zakonshëm është forma më e shtrenjtë e kapitalit të vet. Kostoja e kapitalit aksioner
varet nga dividendi dhe nga çmimi që investitorët janë të gatshëm të paguajnë për aksionin
(është norma e fitimit e kërkuar nga investitorët për aksionet e zakonshme). Kostoja e
kapitalit aksioner është një kosto oprtune, është e ardhura që këta investitorë kërkojnë prej
kompanisë, që të kënaqë përdorimet e mundëshme të parasë së tyre.
2.2 Kostoja e borxhit
Kapitali borxh përfshin të gjitha huamarrjet afatgjata të shoqërisë. Kosto e borxhit është më e
ulët se kosto e formave të tjera të financimit. Kjo për shkak se huadhënësit përballojnë një
risk më të vogël se sa kontribuesit afatgjatë të kapitalit. Risku i tyre është më i vogël sepse:
1. Kanë një prioritet më të madh për të pasur të drejta mbi fitimet apo aktivet në
dispozicion.
2. Ushtrojnë një presion shumë më të madh ligjor kundrejt kompanisë për përfitimin e
pagesave në krahasim me aksion-mbajtësit.
Kostoja e borxhit është e lidhur me normën e interesit, tarifën e tatimit mbi të ardhurat e
kompanisë dhe riskun. Ligjet e tatimeve e lejojnë zbritjen e interesit përpara llogaritjes së të
ardhurave të tatueshme të kompanisë. Shpenzimet e interesit ndahen me shtetin, kështu që
kostoja efektive e financimit me borxh zvogëlohet.
2.3 Struktura optimale e kapitalit
Në literaturën financiare ka mjaft debate mbi faktin nëse ekziston një strukturë “optimale”
kapitali. Këto debate kanë filluar që nga fundi i viteve ’50 dhe akoma nuk është arritur një
rezultat konkret. Ata që besojnë se ekziston një strukturë optimale kapitali, zbatojnë metodën
tradicionale, ndërsa ata që besojnë se një strukturë e tillë nuk ekziston janë mbështetës të
metodës M&M, e quajtur kështu për nder të krijuesve të saj Franco Modigliani dhe Merton
H. Miller.
Shpesh drejtimit të kompanisë i lindin pyetje si:
Cili është kombinimi më i mirë i burimeve financiare, cila është struktura
optimale e kapitalit të kompanisë?
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
18
Cili kombinim i financimit me anë të borxhit dhe me anë të kapitalit aksioner
minimizon koston e kapitalit të kompanisë?
Kombinimi më i mirë i burimeve financiare të kompanisë quhet strukturë optimale e
kapitalit. Struktura optimale e kapitalit jep avantazhin e levës financiare pa rritje jashtë mase
të risqeve financiare. Në fakt ajo minimizon koston e përgjithshme të fondeve të kompanisë.
Kostoja e borxhit është më e vogël se kostoja e kapitalit aksioner. Borxhi është më i lirë sepse
është më pak riskoz për investitorin se sa pronësia, dhe shteti lejon zbritjen e shpenzimeve
për interesa para përcaktimit të të ardhurave të tatueshme. Drejtimi i kompanisë mund të ulë
koston e kapitalit me anë të zëvendësimit të kapitalit aksioner me borxh. Mirëpo, ndërsa rritet
pesha e mjeteve të financuara nga borxhi kompania bëhet më riskoze dhe rritet edhe kostoja e
borxhit edhe kostoja e kapitalit aksioner. Ajo që duhet të përcaktojë drejtimi i kompanisë
është kombinimi optimal i financimit me borxh dhe financimit me aksione, që do të
minimizojë koston e kapitalit të kompanisë. Kur kjo përcaktohet, drejtimi duhet të kërkojë ta
ruajë këtë kombinim të veçantë të financimit me borxh dhe kapital aksioner.
Struktura optimale e kapitalit është llogaritur4 se ndodh në një nivel financimi me borxh 40%
dhe financimi me burimet e veta 60%.
2.4 Leva financiare dhe risku
Leva financiare ekziston kur kompania përdor financimin me anë të borxhit, kur kompania
pasi ka siguruar fondet mund të fitojë më shumë se sa ka rënë dakort të paguajë për burimet e
fondeve. Domethënë në qoftë se kompania siguron fondet me 10% dhe fiton nga to 12% ,
shtesa prej 2% shkon për pronarët e kompanisë (rrit fitimin që sigurohet nga aksionerët e
kompanisë). Megjithëse leva financiare rrit normën e fitimit të pronarëve, financimi me borxh
nuk përdoret në raporte të larta pasi ai rrit riskun financiar, kompania bëhet më riskoze.
Kjo rritje e riskut rrit:
1) mundësinë për luhatje në fitimet e aksionerëve dhe
2) normën e interesit që u paguhet kreditorëve për përdorimin e parasë së tyre.
Struktura e kapitalit të një kompanie duhet ndërtuar duke patur në vëmendje riskun. Struktura
e kapitalit shoqërohet me një nivel risku financiar. Sa më shumë financim me borxh dhe me
aksione të preferuar të sigurojë një kompani në strukturën e saj të kapitalit, aq më e madhe
është leva e saj financiare dhe risku financiar.
4 Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
19
Për të matur shkallën e financimit me borxh, përdoren një sërë raportesh, që emërtohen
raportet e levës. Pesha që zë borxhi në strukturën e kapitalit të shoqërisë është shumë e
rëndësishme. Përdorimi i borxhit rrit riskun, sepse borxhi shoqërohet me një kosto fikse në
formën e shpenzimeve të interesit dhe kthimin e principalit. Dështimi në pagimin e interesave
në fund të fundit çon në falimentim. Një shoqëri me shkallë të lartë borxhi, ka vështirësi në
zgjerimin e financimit me borxh, pasi kreditorët mund të japin borxh vetëm për norma të larta
interesi.
Por borxhi përfaqëson gjithashtu mundësi potenciale për fitime më të mëdha për pronarët e
shoqërisë. Kur borxhi përdoret me sukses, në qoftë se fitimet operative janë më shumë se të
mjaftueshme për të mbuluar kostot fikse të borxhit, të ardhurat për aksionerët rriten nëpërmjet
levës financiare.
Raportet e levës janë të lidhura me treguesin e riskut5. Shoqëritë që kanë raporte të larta të
levës konsiderohen si më riskoze, sepse ekzistojnë më pak mundësi për të mbrojtur
kreditorët, në qoftë se bie vlera e mjeteve të shoqërisë.
Raportet e levës janë gjithashtu një matës i riskut edhe për investitorët, sepse shoqëritë që
përdorin financim të lartë me anë të borxhit përbëjnë objekt investimi më riskoz. Në qoftë se
vlera e mjeteve bie, ose në qoftë se shoqëria do të pësonte rënie në shitjet dhe humbje,
kapitali aksioner shkatërrohet më shpejt për shoqëritë që kanë levë më të lartë financiare, se
sa për shoqëritë që nuk e përdorin levën financiare.
Raportet e levës janë të ndryshme për shoqëri të ndryshme. Brenda një industrie ekziston një
raport optimal i borxhit ndaj aktiveve gjithsej. Gjetja e strukturës optimale të kapitalit është e
rëndësishme për të maksimizuar vlerën e një shoqërie.
Raportet e levës për disa nga shoqëritë aksionere që veprojnë në Korçë.
Raportet e llogaritur përfshijnë një periudhë 5 vjeçare, para krizës financiare botërore dhe
gjatë saj. Për llogaritjen e raporteve janë shftytëzuar të dhëna financiare të disa nga
kompanitë aksionere private që veprojnë në sektorë të ndryshëm dhe që janë më aktivet në
Korçë. Të dhënat financiare janë marrë nga pasqyrat financiare që këto kompani dorëzojnë në
tatimet.
5 Herbert B. Mayo “Finance: an introduction”
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
20
Tabela.1 Raportet e levës Kompania UINA sha.
Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011
Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 84.6% 84.7% 82.7% 79.9% 80.3%
Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 78.9% 82.2% 77.9% 74.5% 73.5%
Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 5.5 herë 5.5 herë 4.8 herë 3.9 herë 4 herë
Grafiku.1 Raporti i borxhit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.2 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.3 Borxhi ndaj kapitalit të vet
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
21
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej janë shumë
të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA
shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%).
2008 2009 2010 2011
ROA 2.5% 4% 3.5% 0.2%
Tabela.2 Raportet e levës Korça Gas sha.
Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011
Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 95.3% 90.9% 83.9% 89.6% 80.6%
Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 90% 90.1% 83% 85.9% 76.4%
Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 20 herë 10 herë 5 herë 9 herë 4.2 herë
Grafiku.4 Raporti i borxhit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.5 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
22
Grafiku.6 Borxhi ndaj kapitalit të vet
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej janë shumë
të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA
shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%).
2008 2009 2010 2011
ROA 5.9% 5.9% 4.1% 5.9%
Tabela.3 Raportet e levës Beton Plus SHA.
Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011
Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 71.1% 64.4% 50.5% 47.1% 48.7%
Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 72.1% 48.7% 41.1% 37.5% 32.5%
Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 3.14 herë 1.8 herë 1.1 herë 0.9 herë 0.9 herë
Grafiku.7 Raporti i borxhit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
23
Grafiku.8 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.9 Borxhi ndaj kapitalit të vet
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej janë shumë
të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA
shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%).
2008 2009 2010 2011
ROA 5.8% 19% 1% 0.8%
Tabela.4 Raportet e levës XBP sha.
Raportet e levës 2007 2008 2009 2010 2011
Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej 72.3% 79% 93.04% 93.1% 113%
Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej 64.6% 74.5% 91.6% 90.8% 115%
Borxhi gjithsej/Kapitali vetjak 2.6 herë 3.7 herë 13.3 herë 13.5 herë -8.6 herë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
24
Grafiku.10 Raporti i borxhit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.11 Raporti i borxhit afatgjatë ndaj kapitalizimit
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Grafiku.12 Borxhi ndaj kapitalit të vet
Burimi: Të dhënat janë marrë nga pasqyrat financiare të kompanive
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
25
Raporti Borxhi gjithsej/Aktive gjithsej dhe raporti Borxhi aftgjatë/Aktivet gjithsej janë shumë
të lartë për periudhën e studiuar, gjithashtu kompania ka gjatë kësaj periudhe treguesin ROA
shumë më të vogël se përqindja e interesit për borxhin e marrë (12%). Në vitin 2010 ROA
ishte 0.7%, ndërsa për 2011 kompania rezulton me humbje.
Rezulton se këto kompani gjatë periudhës së studimit kanë raporte të larta borxhi, gjithashtu
ROA për këto kompani është shumë më e vogël se norma e interesit për borxhin e marrë.
Mund të dalim në përfundimin se këto kompani kanë aftësi të dobët paguese pasi nuk mund
të shlyejnë dot borxhet afatshkurtra. Paaftësia paguese çon në falimentim, por këto kompani
aktualisht janë nga më aktivet në qytetin e Korçës. Mendimi im personal është se ato janë në
situata më të mira financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre. Informaliteti në
bizneset shqiptare vazhdon të mbetet një problem serioz.
2.5 Faktorët që ndikojnë në vendimet e strukturës së kapitalit
Meqënëse kompanitë nuk mund të përcaktojnë strukturat e sakta optimale të kapitalit, në
përcaktimin e tyre menaxherët duhet të përdorin vlerësime e gjykime të tyre. Analiza e
vlerësimit përfshin disa faktorë të ndryshëm që jepen më poshtë. Në një situatë një faktor i
caktuar mund të ketë rëndësi të madhe. Në një situatë tjetër, po ai faktor mund të jetë i
parëndësishëm.
1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e
huamarrjes se sa do të dëshironin aksionerët.
2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza
vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të
vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë
përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare.
3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se
kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje
në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht
përdorin më pak borxh nën kushtet normale, duke paraqitur kështu një kuadër
financiar më të fortë në krahasim me ç’mund të kishin në rast të kundërt.
4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një kompanie
mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi kontrollin nuk
sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit të vet, por në qoftë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
26
se menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë ndikimi i
vendimeve të financimit mbi kontrollin.
5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë,
tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të
patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje.
6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë tentojnë të
përdorin më shumë borxh se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë.
7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet
përdorin relativisht pak borxh.
8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm, ndërsa dividentët nuk janë të
zbritshëm, kështu që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e
madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh.
2.5.1 Strategji të financimit të kompanive franceze
Punë të mëparshme dhe hipoteza
Për të kuptuar përcaktuesit e strukturave të kapitalit, shumica e studimeve bëjnë prerje
tranversale, që ngrejnë hipotezën që ndërmarrjet kanë arritur dhe ruajnë sasinë e borxhit
optimal. Këndvështrimet e Shyam-Sunder dhe Myers (1999) si dhe Fama dhe French (1997) i
analizojnë zgjedhjet e financimit në një prespektivë dinamike afatshkurtër. Preokupimi për të
studiuar evoluimin afatgjatë nuk mungon por përgjithësisht studimet bëhen në mënyrë të
përmbledhur.
Punët empirike më të afërta
Fama dhe French (1997) si dhe Opler dhe Titman (1996) verifikojnë në mënyrë empirike
proçesin e kthimit të borxhit drejt një niveli të synuar. Ndërmarrjet kanë synime të borxhit
dhe në një afat të gjatë leva kthehet drejt synimit. Ky model klasik na jep rezultate konform
me ato të arritura nga Rajan dhe Zingales (1995) me një model të krahasueshëm : rentabiliteti
lidhet në mënyrë negative me borxhin dhe është variabla e vetme efekti i së cilës është
vazhdimisht domethënës.
Në një etapë të dytë Fama dhe French shpjegojnë ndryshimin e borxhit midis t dhe t+2 me një
ndryshim të konstatuar në kohën t midis borxhit dhe synimit, si dhe me një vektor të
variablave të tjerë, nga të cilat asnjëri nuk është domethënës. Në masën ku koefiçienti i
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
27
variablit largësi në lidhje me synimin është domethënës, autorët konfirmojnë që ndërmarrjet
kanë tendencë për të çuar borxhin e tyre drejt nivelit të përcaktuar.
Opler dhe Titman tregojnë që ndërmarrjet janë më në gjendje që të emetojnë borxh, kur
borxhi i tyre është më i ulët se niveli i synuar dhe kur ato janë rentabile. Metoda e vlerësimit
të treguesve është e ngjashme me atë që përdorin Fama dhe French, ndonëse masa e borxhit
është e ndryshme. Rezultatet konfirmojnë se ndërmarrja i merr vendimet e financimit në
mënyrë që t’i afrohet nivelit të synuar të borxhit. Opler dhe Titman tregojnë gjithashtu se
ndërmarrjet që kanë qënë rentabile në një të kaluar të afërt, kanë më shumë mundësi që të
emetojnë borxh sesa kapital të vet.
Kjo sjellje e menaxhimit të ndërmarrjeve, në lidhje me financimin nuk duket e veçantë për
ndërmarrjet amerikane. Remolona (1990) tregon që në periudhën 1983-1988, në katër shtete
amerikane ndërmarrjet administrojnë borxhin e tyre afatgjatë në mënyrë që të arrijnë një
strukturë optimale të kapitalit.
Përcaktimi i treguesit të synuar
Idea sipas të cilës ndërmarrjet bëjnë zgjedhjet e tyre financiare në funksion të një treguesi të
synuar rrjedh nga praktika e analizës financiare që përdor mesataret sektoriale për të
vlerësuar gjendjen financiare të ndërmarrjeve. Sipas Shyam-Sunder dhe Myers (1999),
nocioni i treguesit të synuar mund të bashkohet me rrymën teorike : Static Tradeoff Theory,
ku niveli i optimal i borxhit arihet kur ekonomia margjinale që vjen nga përdorimi i borxhit
anullohet nga shtimi i kostove potenciale të falimentimit. Megjithëse parimet janë të qarta
përcaktimi konkret i borxhit optimal, si dhe formulimi i hipotezës që lidhet me faktorët
përcaktues të treguesit të synuar, ngelet delikat. Kjo justifikon përdorimin e studimeve
empirike. Harris dhe Raviv (1991, faqe 334) përmbledhin si më poshtë rezultatet e studimeve
të tilla: “ borxhi rritet me aktivet materiale, përfitime fiskale të tjera nga interesat,
oportunitetet e rritjes së ndërmarrjeve dhe zvogëlohet nga risku, nga probabiliteti i
falimentimit, nga rentabiliteti. Supozojmë që ndërmarrjet përcaktojnë efektivisht një tregues
të synuar por që i largohen atij periodikisht dhe në mënyrë domethënëse, pastaj i afrohen nën
dikimin e faktorëve që lidhen përgjithësisht me kuadrin konceptual të Pecking Order Theory.
Në një kuadër të tillë treguesi i synuar mund të përcaktohet si mesatarja ndërkohore e
treguesit të borxhit.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
28
Ndryshimi nga treguesi i synuar dhe Pecking Order Theory
Leva mund të largohet nga ky nivel optimal për arsyje të ndryshme (investime, rentabilitet i
dobët, emetime të rëndësishme) dhe këto ndryshime mund të vazhdojnë në periudha mjaft të
gjata. Në një univers ku kostot e rregullimit nuk janë zero, ndërmarrja që administron borxhin
e saj sipas një treguesi të synuar, përballon kosto fikse të emetimit për borxhin si dhe për
kapitalin vetjak. Për secilën nga periudhat ushtrimore ndërmarrja gjeneron flukse monetare
dhe i përdor ato plotësisht ose pjesërisht për financimin e rritjes së saj. Në periudha
rentabiliteti të lartë dhe rritjeje të dobët, ndërmarrja do të gjenerojë likuiditete të tepërta dhe
duhet të tregojë (të ketë) një tregues borxhi më të ulët sesa treguesi i synuar. Gjendja e
kundërt do të mbizotërojë kur do të kemi një rentabilitet të dobët dhe rritje të shpejtë.
Ndryshimi midis rentabilitetit dhe rritjes, të shprehura në përqindje, bëhet një faktor spjegues
i ndryshimit të vërejtur midis borxhit real dhe borxhit të synuar. Goffin (1998) ilustron këtë
vazhdimësi tepricash dhe defiçitesh në trema të financimit të jashtëm, që ai e lidhën me fazat
e rethanave ekonomike. Zhdukja pak a shumë e shpejtë e këtyre ndryshimeve duhet të lidhet
me vullnetin e drejtuesve për të kryer emetimet e nevojshme. Ky vullnet ka të ngjarë që të
lidhet me faktorë të rigrupuar në kuadrin e Pecking Order Theory, ku drejtuesit favorizojnë
mjetet e financimit më pak të ndjeshme ndaj asimetrisë së informacionit, preferojnë
vetëfinancimin kundrejt borxhit dhe kryejnë emetimin e aksioneve veçse në fund. Për arsye të
asimetrisë dhe të qëndrimit të drejtuesve financimi me emetim të aksioneve mund të jetë
shumë i kushtueshëm. Në qoftë se nuk i referohemi kuadrit konceptual të Pecking Order
Theory, këto ndryshime midis borxhit real dhe atij të synuar në parim duhet të mos zgjasin
shumë (të ishin afatshkurtra). Në fakt, në mungesë të asimetrisë së informacionit ndërmarrja
është indiferente ndaj mënyrave të financimit dhe do të plotësojë ndryshimin midis borxhit të
synuar dhe borxhit real, sapo kostot e emetimit do t’i duken të arsyeshme në lidhje me
rëndësinë që ajo i jep mbajtjes së borxhit të synuar.
Sidoqoftë në kuadrin e Pecking Order Theory largësia (ndryshimi) midis borxhit real dhe atij
të synuar mund të marrë një karakter më të përhershëm, veçanërisht kur treguesi i borxhit e
tejkalon treguesin e synuar, për arsye hezitimi për financimin me aksione. Mund të
presupozohen marrdhënie të forta midis ndryshimit rentabilitet-rritje nga njëra anë dhe
borxhit nga ana tjetër. Përveç kësaj, aftësia vetëfinancuese duhet të luante një rol të madh në
proçesin e rregullimit të treguesit të vëzhguar drejt treguesit të synuar (Myers, 1993).
Përfundimisht të pranosh kuadrin konceptual të Pecking Order Theory, çon në pranimin e një
asimetrie në sjelljet financiare. Kjo skemë analize është koherente në rezultatet e shumë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
29
punimeve empirike që tregojnë se evidenca më e fortë që i kundërvihet Static Trade-off
Theory, është lidhja e fortë e zhdrejtë midis rentabilitetit dhe borxhit (Myers 1993, faqe 98).
Kriteret e zgjedhjes së borxhit të ndërmarrjeve duken pra të udhëhequra nga ekzistenca e një
treguesi të synuar optimal në një afat të gjatë për ndërmarrjen. Disa autorë si Fama dhe
French, Remonola, integrojnë dy kuadrot teorike të Static Trade-off Theory dhe Pecking
Order Theory. Asimetrisë së informacionit që shërben si suport për Pecking Order Theory
mund t’i referohemi për të shpjeguar pse ndërmarrjet i ndryshojnë përkohësisht këta tregues.
Hipotezat e studimit janë si mëposhtë :
Në kuadrin e Static Trade-off Theory nocioni i treguesit të synuar ka një impakt domethënës
mbi zgjedhjet e financimit afatmesëm të ndërmarrjeve franceze. Ndërmarrjet bëjnë zgjedhjen
e financimit sipas treguesve të synuar , në afat të mesëm ato që ndodhen mbi treguesit e
synuar e pakësojnë borxhin dhe e kundërta. Në qoftë se integrohen konsideratat e lidhura me
Pecking Order Theory, ndryshimet e treguesve të borxhit midis t dhe t+n duhet të ishin në
funksion të ndryshimit midis treguesit të borxhit real dhe atij të synuar në fillim të periudhës,
por dhe të variablave të tjera që janë:
Rentabiliteti i aktivitetit. Presupozohet një marrëdhënie e zhdrejtë midis këtij
variabli dhe ndryshimit të borxhit. Në fakt në kuadrin e Pecking Order Theory
ndërmarrjet i plotësojnë shpejt situatat e nënborxhit por kundërshtojnë për të
plotësuar devijimet e kundërta kur rentabiliteti lejon vetëfinancimin.
Rritja e ndërmarrjeve. Në parim lidhja duhet të jetë pozitive me borxhin. Kur
kapaciteti i vetëfinancimit ka shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin.
Madhësia e ndërmarrjeve. Marrëdhënia midis madhësisë së ndërmarrjeve dhe
financimit është përgjithësisht e paqartë. Madhësia lidhet negativisht me
shpenzimet e transaksioneve dhe emetimit.
Siç e përmend Goffin (1999), ndryshimi midis borxhit real dhe synimit mund të lidhet me
ndryshimet e përkohshme midis likuiditeteve dhe nevojave të fondeve për investimet, këtu
kemi parasysh variablat e mëposhtëm:
- nevoja për fonde qarkulluese
- treguesi i investimeve. Këto duhet të lidhen pozitivisht me borxhin.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
30
Kampione, masa dhe analizë përshkruese
Të dhëna dhe masa
Të dhënat vijnë nga baza e Disclosure Inc. E cila trajton të dhënat kontabël dhe financiare të
rreth 15 000 ndërmarrjeve në 47 vendeve dhe mbulon 86% të kapitalizimit bursier botëror.
Baza mbulon rreth 660 ndërmarrje franceze në vit. Periudha e vëzhguar është 9 vjet.. Mbas
eleminimit të ndërmarjeve të sektorit financiar, imobiliar dhe të sigurimeve si dhe duke
përzgjedhur ndërmarrjet që kishin gjatë gjithë periudhës të dhëna vjetore dhe të dhëna të
bursës, kampioni përfundimtar numëron 243 ndërmarrje. Si në shumicën e studimeve borxhi
është matur me vlerën kontabile. Zëri borxhe afatgjatë përfshin vetëm borxhe me karakter
financiar. Borxhi afatshkurtër përfshin pjesën e borxhit afatgjatë që skadon në më pak se një
vit, por gjithashtu defiçitin (zbulimin) bankar, kreditë afatshkurtra.
Treguesit e përdorur janë përcaktuar në tabelën më poshtë.
Tabela 5. Përcaktimi i treguesit të financimit
Treguesi i borxhit Mënyra e llogaritjes
Borxh afatgjatë Borxh afatgjatë/Aktive gjithsej
Detyrime financiare
afatshkurtra
Detyrime afatshkurtra/Aktive gjithsej
Borxhi financiar total Borxh afatgjatë + borxh financiar afatshkurtër / Aktive gjithsej
Borxhi afatshkurtër Pasive afatshkurtra / Aktive gjithsej
Borxhi total Borxh afatgjatë +pasiv afatshkurtër / Aktive gjithsej
Kapitali vetjak Aksione të zakonshme / Aktive gjithsej
Analiza globale e zhvillimit të borxhit
Këtë analizë do ta bëjmë me anë të të dhënave të paraqitura në tabelën 6.
Tabela 6
Viti Nr. i ndërmarrjeve Treguesi i borxhit
financiar total
Treguesi i borxhit
afatgjatë
Treguesi i kapitalit
të vet
1 243 21.50 13.68 32.47
2 243 23.14 13.63 32.20
3 243 23.78 13.79 32.58
4 243 24.33 13.96 32.93
5 242 24.76 14.65 32.83
6 243 24.62 14.39 33.66
7 240 23.49 14.20 34.16
8 242 22.65 12.94 34.21
9 243 22.75 13.15 34.54
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
31
Mesatarja 23.45 13.82 33.29
Testi i barazisë së mesatareve midis viteve
1-5 -5.76
(0.0001)
-4.14
(0.0001
2.20
(0.0279)
1-9 -1.82
(0.0687)
-1.61
(0.1065)
1.83
(0.0672)
5-9 0.13
(0.8969)
-0.53
(0.5948)
0.99
(0.3220)
Siç e tregon tabela 6 mesatarisht në të gjithë periudhën treguesi i borxhit total shkon në
23.45% ( ku 13.82% është borxh afatgjatë) dhe treguesi i kapitalit të vet në 33.29%. Borxhi
shtohet deri në periudhën e pestë, pastaj paksohet vazhdimisht duke shkuar në 21.5% në vitin
e parë, në 24.76% në vitin e pestë, për të rizbritur më pas në 22.75%. Treguesi i kapitaleve të
veta përparon në mënyrë stabël nga 32.47% në vitin I në 34.54% në vitin e IX.
Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit janë statistikisht të ndryshme midis vitit të I
dhe të V dhe jo të tilla midis vitit Vdhe IX. Mesataret e shpërndarjes së treguesit të borxhit
financiar total ndryshojnë statistikisht, por në pragun 10% midis vitit I (21.50%) dhe IX
(22.75%). Mbi këtë bazë, vihet re një shtim i borxhit mbi gjithë periudhën por niveli
domethënës i ndryshimit është më i vogël se pragu i pranuar nga të gjithë. Nuk vihet re asnjë
lëvizje e daljes nga borxhi midis vitit V dhe IX. Dalja e ndërmarjeve franceze nga borxhi, e
përmendur shpesh si një fakt i provuar (i qëndrueshëm), është e pamatur statistikisht kur
kontrollohet reptësisht madhësia dhe përbërja e kampionit dhe kur ky i fundit është i kufizuar
në grupet kryesore.
Tabela 6 tregon Mesataret e shpërndarjes së treguesve të ndryshëm të financimit të
ndërmarjeve të kampionit (243 ndërmarrje), të shprehura në përqindje ndaj aktivit gjithsej, si
dhe Testin e hipotezës zero të barazisë së mesatares së shpërndarjes së treguesve,
respektivisht midis viteve 1 dhe 5, 1 dhe 9, 5 dhe 9. Kampioni përbëhet nga të gjitha
vëzhgimet që lidhen me ndërmarrjet e sektorëve jofinanciarë, për të cilat të dhënat kontabile
dhe bursiere janë të disponueshme. Hipoteza e barazisë së variancave mund të hidhet poshtë
në të gjitha rastet në pragun 5% sipas një testi F. Nivelet e domethënies të vlerësuara sipas
probabilitetit të Cochran dhe Cox dalin në kllapa.
Ndryshimet e borxhit: analiza e shkëputur
Ndryshimet mesatare të kampionit fshehin mospërputhje shpesh të rëndësishme të sjelljes.
Ndryshimi i levës së një ndërmarrjeje matet me koefiçentin e drejtëzës së regresionit të levës
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
32
në vitet e studiuara. Kjo masë lejon llogaritjen e nivelit të domethënies së koefiçientit të
vlerësuar. Disa analiza janë bërë mbi tërësinë e vëzhgimeve, por disa të tjera janë kufizuar
vetëm për ndërmarrjet për të cilat ndryshimi i borxhit gjykohet statistikisht domethënës në
pragun 5 ose 20%.
Ndryshueshmëria (diversiteti) e evolucioneve
Llogaritja e pjerësive lejon të ndahet kampioni në dy grupe, siç tregon tabela 7. Në qoftë se
mbahen të gjitha ndryshimet e borxhit, 113 ndërmarrje e shtojnë treguesin e tyre të borxhit
financiar total dhe 130 e pakësojnë atë. Në këto dy grupe, disa ndryshime janë mjaft të
ndryshme, nga 0 në pragun e gabimit 5%. Kështu, 109 ndërmarrje shohin të evoluojë në
mënyrë domethënëse levën e tyre: 43 rritje dhe 66 paksime. Më të shumta janë ndërmarrjet
që paksojnë borxhin e tyre. Një test statistikor i barazisë së porcioneve (statistika z), tregon
që ndryshimi i vërejtur midis porcioneve nuk është statistikisht domethënës në rastin e
kampionit të marrë në tërësinë e tij. Nuk mund të thuhet se ekziston një lëvizje reale e daljes
nga borxhi në bazë të këtij kriteri. Megjithatë në qoftë se paksohet numri i vëzhgimeve duke
kufizuar kampionin në ndryshimet e borxhit financiar total, që janë statistikisht domethënëse,
atëherë vihet re një ndryshim domethënës midis porcioneve të ndërmarrjeve që dalin nga
borxhi (27% e 243 ndërmarrjeve) dhe atyre që hyjnë në borxh (18% e 243 ndërmarrjeve).
Asnjë lëvizje e uljes së përgjithshme të borxhit nuk vihet re në Francë në periudhën e
vëzhguar. Shqyrtimi i mesatareve të treguesve të borxhit nuk tregon asnjë ndryshim të
rëndësishëm, ndodh po kështu kur interesohemi për porcionet e ndërmarrjeve që kanë rritur
ose pakësuar borxhin e tyre. Duhet të kufizohemi në nën kampionin e grupit të ndërmarrjeve
borxhi i të cilit ka ndryshuar statistikisht në mënyrë domethënëse, për të konkluduar që dalja
nga borxhi është më e shpeshtë se hyrja në borxh. Dalja nga borxhi e ndërmarrjeve franceze,
në periudhën e vëzhguar duket një fenomen, niveli statistik i domethënies së të cilit është
relativisht i dobët.
Tabela 7 tregon ndarjen e vëzhgimeve të kampionit sipas ndryshimit të treguesit të borxhit
financiar total midis periudhës së vëzhguar. Testin e hipotezës 0 për barazinë e porcioneve të
vëzhgimit të rritjes ose uljes. Për secilën nga ndërmarrjet ndryshimi i treguesit të borxhit
financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas viteve
1deri 9 (në x). Karakteri domethënës i këtyre pjerësive shprehet me ndihmë të një testi t të
Studentit (domethënës duke u nisur nga 2,3 për një risk gabimi të pranuar prej 5% për arsyje
të numrit të dobët të shkallëve të lirisë).
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
33
Tabela 7
Ndryshime domethënëse
në pragun e gabimit 5%
Ndryshime jodomethënëse
në pragun e gabimit 5%
Total
Ulje e treguesit të borxhit financiar
total në vlerë absolute
66 64 130
Porcioni i uljes së treguesit të
borxhit financiar total në vlerë
relative.
27% 26% 53%
Rritje e treguesit të borxhit
financiar total në vlerë absolute
43 70 113
Porcioni i uljes së treguesit të
borxhit financiar total në vlerë
relative.
18% 29% 47%
Total 109 134 243
45% 55% 100%
Testi i barazisë së porcioneve 2.11 1.02
Testi z (Snedecor dhe Cochran, 1971, f.235) i ndryshimit midis porcioneve është domethënës
duke u nisur nga 1.96 për një nivel reziku të pranuar 5%.
Treguesi i synuar: masa dhe ndikimi
Matja e treguesit të synuar mund të ketë forma të ndryshme, Fama dhe French ndërtuan një
model ad hoc të shpjegimit të treguesve të borxhit që përfshin rentabilitetin dhe përdorin
vlerën e parathënë nga ky model si tregues të synuar. Analiza e këtij modeli në kampionet e
ndërmarrjeve mund të shfaqë një ndryshueshmëri shumë të madhe të treguesve të përcaktuar.
Kjo metodë nuk është mbajtur parasysh këtu. Është më e thjeshtë të vlerësohet treguesi i
borxhit në një mesatare sektoriale. Është mbajtur pra një tregues i synuar mesatar sektorial,
por jo pa testuar sensibilitetin e rezultateve ndaj përcaktimeve të tjera të treguesve të synuar.
Këta tregues, që paraqiten në tabelën 8 janë llogaritur sipas të dhënave të klasifikuara në
funksion të kodit të tyre industrial SIC. Bëhet fjalë për një mesatare ndërkohore, e llogaritur
për tërësinë e 9 viteve sipas një kampioni të zgjeruar në mënyrë që të kihet një numër i
mjaftueshëm vëzhgimesh në çdo sektor. Nëse ky tregues ka një ndikim në politikën e
financimit të ndërmarrjeve, hipoteza 0 mund të shprehet: evolucioni i financimit të
ndërmarrjeve midis vitit t dhe t+n është i pavarur nga gjendja e borxhit të kësaj ndërmarrjeje
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
34
në lidhje me treguesin e synuar në vitin t. Analiza globale përshkruese e bërë deri këtu duket
se konfirmon këtë hipotezë.
Tabela 8.
Sektorët e analizuar Kodet SIC Nr. i Vëzhgimeve Treguesi i synuar i borxhit
financiar total
Nga Në
Ndërtimi 1 19.99 33 15.96
Industri e lehtë 20 31.99 130 26.69
Industri e rëndë 32 35.99 83 23.06
Teknologji 36 39.99 64 22.31
Transport 40 47.99 19 34.21
Shërbim publik 48 49.99 14 25.51
Shpërndarje 50 59.99 59 22.59
Shërbime 70 87.99 49 21.39
Tabela 8 tregon ndarjet dhe % e borxhit të synuar (treguesi i borxhit financiar tolal, mesatar
në 9 vite) të ndërmarrjeve të kampionit të zgjeruar sipas sektorëve të ndryshëm të caktuar mbi
bazën e dy përbërësve të parë të kodeve SIC. Kampioni i zgjeruar përfshin të gjitha
ndërmarrjet për të cilat informacioni është i disponueshëm për të paktën 3 vjet dhe që nuk i
përkasin sektorëve financiarë dhe sigurimeve.
Analiza e evolucioneve me grupe të ndërtuara mbi bazën e marrjes borxh
Për të verifikuar këtë hipotezë, analizohen njëkohësisht zhvillimi i marrjes borxh dhe nga
ndërmarrjet franceze dhe pozicioni i treguesit të tyre të borxhit në fillim të periudhës në lidhje
me treguesin e synuar. Tabela 9 tregon ndarjen e kampionit të ndërmarrjeve sipas këtij kriteri
të dyfishtë. Evolucioni i treguesit të hyrjes në borxh matet nga pjerësia e drejtëzës së regresit
në 9 vitet e studiuara. Pjesa e ndërmarrjeve poshtë synimit të tyre në fillim të periudhës është
më e madhe (62.14%) se pjesa e atyre që e kalojnë këtë tregues (37.86%). Ndërmarrjet e
grupit B për të cilat treguesi i borxhit paksohet gjatë periudhës, ndahen afërsisht njëlloj në
lidhje më treguesin e synuar në fillim të periudhës: 66 poshtë dhe 64 sipër.
Në nënbashkësinë e ndërmarrjeve që e rritin treguesin e borxhit, grupi H shfaqet një
disporporcion i rëndësishëm: ndërmarrjet që e rritin borxhin e tyre ishin shumica nën nivelin
e synuar në fillim të periudhës. Duke mbajtur veçse ndryshimet e borxhit domethënës në
pragun 5%, rezultatet duken akoma më të qarta, siç i tregon tabela 10. Në 43 ndërmarrje që
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
35
rritin levën e tyre vetëm 5 ndodhen mbi treguesin e synuar të borxhit për periudhën e
analizuar, ndërsa ndarja e ndërmarrjeve që kanë paksuar treguesin e borxhit financiar është e
ekuilibruar midis atyre që ndodheshin poshtë ose sipër treguesit të synuar. Mund të hidhet
poshtë statistikisht hipoteza 0 e barazisë së shpërndarjes sipas pozicionit të ndërmarrjeve, në
lidhje me synimin e saj në pragun 5% (Chi deux = 15.36 për kampionin e plotë dhe 19.21
duke mbajtur vetëm ndryshimet domethënëse në pragun e 5%).
Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar gjatë një periudhe të dhënë varet nga
pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës. Ndërmarrjet e
ndodhura fillimisht poshtë synimit të tyre, synojnë të rritin marrjen e borxhit gjatë 9 viteve.
Kështu ndodh me 85 nga 151 ndërmarrjet e grupit të ndodhura poshtë synimit të tyre në fillim
të periudhës (56.3%). Në të kundërt, ndërmarrjet e vendosura mbi synimet e tyre në fillim të
periudhës, kanë tendencë të paksojnë borxhin e tyre. Midis 92 ndërmarrjeve që ndodhen në
këtë gjendje, 64 (59.6%) e pakësojnë borxhin e tyre. Fenomeni është akoma më i qartë nëse e
kufizojmë kampionin e ndërmarrjeve në ato që e kanë paksuar në mënyrë domethënëse
pjesën e borxhit në strukturën e financimit. Në fakt, nga 40 ndërmarrjet e ndodhura mbi
synimin, 35 e pakësojnë në mënyrë domethënëse marrjen e borxhit (ndryshimi i treguesit të
borxhit është domethënës në pragun 5%).
Tabela 9
Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës
Më poshtë Më sipër Total
Ulje e treguesit të borxhit financiar total
Frekuenca e vëzhgimit 66 64 130
Frekuenca teorike 80,78 49,22
Kontributi në Chi 2,71 4,44
Rritje e treguesit të borxhit financiar total
Frekuenca e vëzhgimit 85 28 113
Frekuenca teorike 70,22 42,78
Kontributi në Chi 3,11 5,11
Total 151 92 243
Totali në përqindje 62,14 37,86 100
Chi Deux =15,36
Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga:
χ 2 = ∑ (Fo-Ft)2
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
36
Ft
Fo janë frekuencat e vëzhguara (66, 64, 85,28), Ft janë frekuencat teorike .
Lëvizja e kthimit në treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e
parashikueshme. Situatat e mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë
të emetojnë aksione dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund
të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit. Ky test tregon se ndërmarjet franceze mbajnë
parasysh një tregues për të administruar marrjen e borxhit. Sidoqoftë para se të nxjerim një
konkluzion përfundimtar, është e nevojshme që të specifikohet më mirë modeli i shpjegimeve
të ndryshimit të borxhit dhe pastaj të kontrollohet nëse në kuadrin e një modeli të tillë
pozicioni përballë treguesit të synuar luan gjithmonë një rol të rëndësishëm.
Treguesit e synuar dhe ndryshimet e të marrit borxh: studim ekonometrik
Objektivi i kësaj pjese është të verifikojë pasojat e treguesit të synuar të borxhit mbi
zhvillimin afatmesëm të marrjes borxh nga ndërmarrjet. Megjithatë, variabla të tjera mund të
ndikojnë politikën e borxhit dhe janë konsideruar në modelin e spjegimit të varacioneve të
marrjes borxh. Për t’u siguruar për fuqinë e rezultateve janë përdorur 3 metoda njëra pas
tjetrës: një analizë me një variabël, një model regresioni me katrorët më të vegjël dhe një
procedurë logjistike.
Tabela 9 tregon ndarjen e tërësisë së vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje), sipas
ndryshimeve të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar
të marrjes borxh dhe testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, varacioni i treguesit të
borxhit financiar total është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y)
sipas viteve 1-9 (në x). Treguesi i synuar i borxhit është mesatarja midis periudhave të
treguesit të borxhit financiar total. Një test i Chi (khi) katror zbatohet për të testuar hipotezën
0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në
lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës.
Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve
ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar
për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 130*151 / 243 pra 80
ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës
teorike.
Tabela 10 ndarja e vëzhgimeve të kampionit që paraqet një ndryshim të borxhit financiar
total domethënës, me një risk të pranuar gabimi prej 5% (109 ndërmarrje), sipas ndryshimeve
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
37
të borxhit financiar total dhe pozicionit fillestar në lidhje me treguesin e synuar të borxhit dhe
testin e pavarësisë. Për secilën nga ndërmarjet, ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total
është pjerësia e drejtëzës së regresionit linear të këtij treguesi (në y), sipas viteve 1-9 (në x).
Karakteri domethënës i pjerësisë është vlerësuar falë një testi t të Student. Treguesi i synuar i
marrjes borxh është mesatarja midis periudhave të treguesit të borxhit financiar total. Një test
i Chi zbatohet për të testuar hipotezën 0: shpërndarja e varacioneve të borxhit financiar nuk
varet nga pozicioni i ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës.
Tabela 10
Gjendja e ndërmarrjeve në lidhje me treguesin e synuar në fillim të periudhës
Më poshtë Më sipër Total
Ulje e treguesit të borxhit financiar total
Frekuenca e vëzhgimit 31 35 66
Frekuenca teorike 41,78 24,22
Kontributi në Chi 2,78 4,80
Rritje e treguesit të borxhit financiar total
Frekuenca e vëzhgimit 38 5 43
Frekuenca teorike 27,22 15,78
Kontributi në Chi 4,27 7,36
Total 69 40 109
Totali në përqindje 63,30 36,70 100
Chi Deux =19,21
Shënim: vlera e Chi në katror jepet nga:
χ 2 = ∑ (Fo-Ft)2
Ft
Fo janë frekuencat e vëzhguara (31,35,38,5), Ft janë frekuencat teorike .
Nëse shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar nuk varet nga pozicioni i ndërmarrjeve
ndaj treguesit tyre të synuar, duhet të gjenim, në rastin e uljes të treguesit të borxhit financiar
për ndërmarrjet nën synimin e tyre, një porcion (pjesë) teorike prej 66*69 / 109, pra 42
ndërmarrje. Kontributi i Chi është ndryshimi midis frekuencës të vëzhguar dhe frekuencës
teorike.
Analiza e ndryshimeve midis grupeve rritje dhe ulje
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
38
Për të vlerësuar rëndësinë e nocionit të kthimit të treguesve të borxhit drejt synimit dhe
shpjeguar ndryshimet e përkohshme rreth kësaj të fundit, po përdorim variablat e paraqitura
më parë që maten nga:
- një tregues i pozicionit të ndërmarrjes në lidhje me treguesin e saj të synuar
- madhësia e ndërmarrjes, e matur nga logaritmi i mesatares së shitjeve të periudhës
- rentabiliteti i veprimtarive të saj, i matur nga treguesi mesatar i përfitimeve para
interesit dhe taksave mbi totalin e aktiveve.
- rritja e ndërmarrjes e vlerësuar nga përqindja e rritjes mbi aktivet gjithsej.
- nevoja për fonde qarkulluese mesatare e normuar nga shifra e xhiros.
- përqindja e investimit bruto, e matur nga treguesi mesatar i shpenzimeve të investimit
mbi aktivet para amortizimit.
Përcaktimi i këtyre variablave përshkruhet në tabelën 11. Tabela 12 përshkruan shpërndarjen
e variablave shpjeguese dhe jep rezultatet e testit të realizuar për të kontrolluar nëse mesatarja
e shpërndarjeve të tyre është statistikisht e ndryshme midis grupeve “Ulje” dhe “Ngritje”.
Variabli largësi tregon një mesatare prej -0,003 brenda grupit “Ulje” dhe një mesatare
negative (statistikisht e ndryshme nga 0 në pragun e 1%) prej -0,069 në grupin “Ngritje”.
Shënohet, megjithatë, paqëndrueshmëri e kësaj matjeje në secilin prej dy grupeve (largësia tip
prej 0,132 në rastin e parë dhe 0,123 në të dytin). Rezultatet e testit të barazisë së mesatareve
të variablit largësi konfirmojnë këtë vëzhgim: Mesataret ndryshojnë nëse ndodhemi në grupin
“Ulje” apo “Ngritje” dhe ky ndryshim është statistikisht domethënës në pragun 1% .
Shpërndarja e ndryshimeve të borxhit financiar në kampionin përfundimtar nuk është e
pavarur nga pozicioni i ndërmarrjeve ndaj treguesit të synuar në fillim të periudhës.
Tabela 11 Përcaktimi i variablave shpjeguese të financimit të një ndërmarrjeje
VARIABLAT Përcaktimi
Rentabiliteti Rentabiliteti mesatar i 9 viteve ushtrimore të fundit
∑ EBIT/ ∑ totali i aseteve ( 9 vjet)
Madhësia Madhësia në mesatare për 9 vjet
Log[1/9 ∑shitjet neto ose të ardhurat] (9 vjet)
Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 9
(Totali aktivit viti 9/ Totalit të aktivit viti 1)-1
Largësia Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale
për gjithë periudhën.
Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 9 vjet e këtij treguesi
për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampionin e zgjeruar.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
39
Nevoja për fonde
qarkulluese
Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 9 vjet)
[Inventar + të arkëtueshmet– të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat
(mesatarja 9 vjet)
Përqindja e investimit
bruto
Përqindja e investimit bruto
Në tabelën 12 paraqet analiza përshkruese me një variabël e shpërndarjes së variablave
spjegues, për tërësinë e vëzhgimeve të kampionit (243 ndërmarrje)si dhe Testi T i Studentit,
të hipotezës 0, të barazisë së mesatareve midis grupeve të ndara sipas marrjes borxh, sipas
zhvillimit të borxhit financiar total dhe testit të barazisë së mesatareve. Ndryshimet e
treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me ndihmën e një modeli të regresit linear të
këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x).
Tabela 12
Paksim i borxhit financiar total
(130 vëzhgime)
Rritje e borxhit financiar total
(130 vëzhgime)
Test i ͇ të mesatareve
midis grupeve
Mesatare Mediane Largësi
tip
Mesatare Mediane Largësi
tip
Vlera
T
Probabiliteti
i Cochran
Rritja 0,155 0,089 0,268 0,320 0,123 1,246 -1,36 0,1758
Rentabiliteti 0,082 0,079 0,044 0,063 0,060 0,043 3,37 0,0010
Madhësia 14,86 15,073 1,767 14,769 14,707 2,057 0,37 0,7106
Largësia -0,003 -0,003 0,132 -0,069 -0,084 0,123 4,03 0,0001
Nevoja për
fonde qark.
0,299 0,291 0,181 0,284 0,260 0,213 0,58 0,5614
%e
investimit
0,133 0,123 0,078 0,141 0,134 0,062 -0,82 0,4154
T janë vlerësuar sipas hipotezës së pabarazisë së variancave, meqënëse hipoteza e barazisë së
tyre mund të hidhet poshtë në të gjitha rastet, në pragun e 5% sipas një testi F. Niveli i
domethënies së tyre vlerësohet sipas probabilitetit të Cochran.
Rentabiliteti ndryshon po ashtu statistikisht sipas evolucionit të borxhit financiar total: 0,082
(largësia tip 0,044) në grupin “Ulje” kundrejt 0,063 (largësia tip 0,043) në grupin “Rritje”.
Ndërmarrjet që paksojnë marrjen e borxhit janë mesatarisht më rentabile sesa ato që e shtojnë
atë. Mesataret e shpërndarjes së variablave të tjera (rritja, madhësia, nevoja për fonde
qarkulluese dhe përqindja e investimeve bruto) nuk ndryshojnë, sipas faktit që ndodhemi në
njërin apo tjetrin grup dhe, dy prej tyre (rritja dhe nevoja për fonde qarkulluese), paraqesin
një paqëndrueshmëri të lartë. Dy variablat që duken të lidhura në mënyrë domethënëse më
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
40
faktin që ndërmarrjet hyjnë në borxh ose dalin gjatë një periudhe të dhënë, janë pozicioni
relativ në lidhje me treguesin e synuar dhe rentabiliteti.
Analiza e regresionit me katrorët më të vegjël të zakonshëm
Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuara ndikojnë realisht politikën e marrjes borxh të
ndërmarrjeve në Francë është përdorur regresi linear shumëfishme katrorët më të vegjël të
zakonshëm. Modeli i përdorur është si mëposhtë:
Yi = β1 + β2 rritjai + β3 rentabilitetii + β4 madhësiai + β5 largësiai +β6 nevoja për fonde
qarkulluesei +β7 përqindja e investimit brutoi +εi
Variabli i shpjeguar Yi është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i.
Ky ndryshim i treguesit është pjerësia e një modeli të regresit linear të këtij treguesi ( në y)
sipas viteve 1-9 (në x). Variablat shpjeguese janë ato të përdorura në analizën e mëparshme.
Tabela 13 tregon rezultatet e aritura për secilin nga grupet. I pari përfshin të gjitha vëzhgimet
e kampionit, i dyti vetëm vëzhgimet e kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar
total është domethënës për një risk të pranuar në pragun e 20%, ndërsa i fundit vëzhgimet e
kampionit përfundimtar për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është domethënës për
një risk të pranuar në pragun e 5%. Koefiçienti i përcaktimit ndodhet në 27,52% dhe 35,29%
respektivisht në dy kampionet e para, për të aritur në 41,225 në grupin e fundit.
Tabela 13
Koefiçentët e vlerësuar të modelit shpjegues të ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve
të kampionit (243 ndërmarje) me metodën e regresit linear. Variabli i shpjeguar është
ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total. Ky është vlerësuar me ndihmën e një modeli të
regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x).
Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e
kampionit
Në pragun 20% Në pragun 5%
Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit
Të renditura në origjinë 0,053
(4,84)***
0,074
(4,78)***
0,088
(3,97)***
Rritja 0,001 0,006 0,004
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
41
(1,0) (1,57) (1,00)
Rentabiliteti -0,174
(-6,39)***
-0,214
(-5,56)***
-0,288
(-5,53)***
Madhësia -0,003
-(4,31)***
-0,004
(-4,50)***
-0,005
(-3,71)***
Largësia -0,056
(-5,97)***
-0,064
(-4,84)***
-0,076
(-4,14)
Nevoja për fonde qark. -0,012
(-1,90)**
-0,014
(-1,68)**
-0,018
(-1,68)**
%e investimit 0,021
(1,25)
0,017
(0,62)
0,044
(1,05)
Nr. I vezhgimeve
R katror i regulluar
230
0,2752
154
0,3529
101
0,4122
Shifrat në kllapa janë vlerat t të studentit për koefiçientët e ndryshëm. Ata janë domethënës për një risk të
gabimit të pranuar prej 10%, 5% dhe 1%.
Siç pritej variabli largësi (ndryshim) preket me një koefiçient negativ shumë domethënës, në
secilin prej grupeve. Variabli rentabilitet është po ashtu shumë domethënës dhe negativ, siç
mund të shpresonim. Madhësia ka gjithashtu një mardhënie të kundërt domethënëse me
ndryshimin e borxhit financiar total. Së fundi, renditja në origjinë është domethënëse dhe
pozitive dhe tregon përdorimin nga një numër i madh ndërmarrjesh të këtij tipi financimi,
cilado qoftë vlera e variablave të pavarura. Variabli nevoja për fonde qarkulluese është
domethënëse në pragun 10%.
Analiza në regresion logjistik
Variabli i spjeguar i modelit paraprirës mund të ketë gabime vlerësimi, meqënëse rrjedh nga
përdorimi i një modeli të mëparshëm. Fuqia e rezultateve të nxjerra sipas regresit në katrorët
më të vegjël është kontrolluar me ndihmën e një analizë të tipit logjistik. Ndërmarrjet e
shënuara me 1 shikojnë që borxhi i tyre rritet dhe ato të shënuara me 0 shikojnë që borxhi i
tyre ulet. Modeli vlerëson probabilitetet e marra nga grupi 0, që i korespondon paksimit të
levës. Faktorët spjegues të përdorur janë të njëjtët me ata të përdorur më parë. Në këtë model,
vlerat numerike të koefiçientëve nuk kanë interpretim direkt, përkundrazi shenja e tyre dhe
fakti që ata janë ose jo domethënës mund të interpretohen. Shënja na lejon të dimë nëse
probabiliteti i pakësimit të marrjes borxh është një funksion rritës apo zbritës i variablës
spjeguese koresponduese. Kur parametri i vlerësuar është pozitiv dhe domethënës, variabli
ndikon pozitivisht probabilitetin e paksimit të marrjes borxh. Kështu pritet të merret një
koefiçient pozitiv për variablin rentabilitet, sepse kur rentabiliteti rritet ndërmarrjet kanë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
42
përgjithësisht fondet e nevojshme për financimet e rritjes dhe paksimin e borxheve. Një
koefiçient pozitiv pritet dhe për variablin largësi: sa më e madhe është largësia aq më shumë
rezikojmë të vemë re një paksim të borxhit financiar total. Karakteri jo domethënës i disa
koefiçientëve lejon të kapen variablat që spjegojnë pak probabilitetet e paksimit të marrjes
borxh. Pra nuk do të diskutohet shenja e koeficientëve të variablave koresponduese. “Cilësia”
e modelit matet me raportin e maksimumit të vërtetësisë, vlerat e gjetura : 34, 48, 39 janë
shumë domethënëse. Kuptimi i koeficientëve të vlerësuar është matur nga një test i Chi mbi
statistikën e Wald.
Rezultatet e paraqitura në tabelën 14 tregojnë që variablat më domethënëse janë rentabiliteti
dhe largësia. Rentabiliteti është vlerësuar nga një koefiçient pozitiv, gjë që do të thotë se sa
më shumë që ai rritet aq më të mëdhaja janë shancet për të vënë re një paksim të marrjes
borxh. Variabli largësi paraqet gjithashtu një shenjë pozitive. Sa më e rëndësishme është
largësia midis marrjes borxh në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, aq më shumë
shance kemi për të vënë re një ulje të marrjes borxh. Në të kundërt, probabiliteti për të parë
një rritje të marrjes borxh gjatë një periudhe të caktuar është më i fortë, sa më i dobët të jetë
ndryshimi në lidhje me treguesin e synuar.
Madhësia bëhet domethënëse kur kufizohet numri i ndërmarrjeve që kanë një ndryshim
domethënës së marrjes borxh. Shënja e asociuar koefiçientit është pozitive: sa më e madhe
është ndërmarrja, aq më të mëdha janë shancet për të vëzhguar një pakësim të marrjes borxh.
Ky rezultat është koherent me idenë që ndërmarrjet e mëdha mund të çojnë më lehtë një
borxh të lartë drejt synimit, për arsye të aksesit më të lehtë dhe më pak të kushtueshëm në
tregjet e kapitalit.
Së fundmi, variabli “nevoja për fonde qarkulluese” është pak domethënës në kampionin e
ndërmarrjeve për të cilat ulja e evoluimit të marrjes borxh është domethënëse në pragun 20%.
Koefiçienti pozitiv i asociuar nënkupton një probabilitet më të madh të paksimit të marrjes
borxh, kur nevoja për fonde qarkulluese rritet, gjë që duket e kundërt me atë që presim.
Në tabelën 14 tregohen koefiçientët e vlerësuar (nivelet e domethënies) të modelit spjegues të
ndryshimit të marrjes borxh të ndërmarrjeve të kampionit (243 ndërmarrje) me metodën
logjistike. Kërkohet të përcaktohet cilat janë parametrat që shpjegojnë probabilitetin për të
vënë re një paksim të borxhit. Një parametër pozitiv nënkupton një probabilitet më të madh të
paksimit të marrjes borxh. Ndryshimet e treguesit të borxhit financiar total vlerësohen me
ndihmën e një modeli të regresit linear të këtij treguesi (në y) sipas 9 viteve (në x). Grupi i
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
43
parë përfshin të gjitha vëzhgimet e kampionit, i dyti vëzhgimet e kampionit për të cilat
ndryshimi është i borxhit financiar total është domethënës për një risk të pranuar prej 20% , i
fundit ka vëzhgime të kampionit për të cilat ndryshimi i borxhit financiar total është
domethënës për një risk të pranuar 5% .
Tabela 14
Kampioni përfundimtar Gjithë vëzhgimet e
kampionit
Në pragun 20% Në pragun 5%
Parametrat Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit Vlerësimi i koefiçientit
Të renditura në origjinë -2.13
(2.45)
-6.40
(9.72)***
-7.57
(6.45)**
Rritja -0.29
(0.56)
-0.45
(0.56)
-0.67
(0.62)
Rentabiliteti 12.81
(12.34)***
19.32
(13.19)***
22.51
(9.74)***
Madhësia 0.10
(1.57)
0.36
(9.51)***
0.46
(7.35)***
Largësia 4.85
(15.60)***
6.41
(12.99)***
6.38
(7.79)***
Nevoja për fonde qark. 0.80
(1.15)
2.00
(3.88)*
1.82
(1.98)
%e investimit -1.30
(0.41)
-1.00
(0.09)
-3.64
(0.65)
Nr. I vezhgimeve
Chi
231
34.27
155
47.70
102
38.51
Shënime të tabelës 14
Modeli i vlerësuar është si mëposhtë:
Li = In __Pi______ = β1 + β2 rritjai + β3 rentabilitetii + β4 madhësiai + β5 largësiai +β6 nevoja për
(1-Pi) fonde qarkulluesei +β7 përqindja e investimit brutoi
Pi është probabilitetipër të vëzhguar një ndryshim të borxhit financiar total të ndërmarrjes i
dhe variablat e pavarura. Shifrat në kllapa janë koefiçienti i Wald të Chi katror (raporti i
koefiçientit i vlerësuar më largësinë tip) niveli i domethënies sipas shkallës së riskut të
pranuar 10%, 5%, 1%.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
44
Konkluzione
Analiza e mardhënies midis ndryshimit të marrjes borxh dhe një vektori të variablave
spjeguese është bërë më ndihmën e metodave më një variabël, pastaj me shumë variabla
parametrike ose jo. Rezultatet e marra përshtaten dhe lejojnë të hidhet poshtë hipoteza 0,
duke dashur që pozicioni përballë treguesit të synuar të marrjes borxh të mos ketë asnjë efekt
mbi zhvillimin e marrjes borxh gjatë periudhës. Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi,
i cili përfaqëson ndryshimin midis treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe
treguesit të synuar, lidhet pozitivisht me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme
(që i korespondon një mbi borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh
dhe nënborxhi shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Kjo është e
vërtetë kur parametrat e tjerë spjegues klasikë të zhvillimit të marrjes borxh ngelen konstantë.
Rentabiliteti dhe madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si
dy përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh.
Siç e kishin vënë në dukje Fama dhe French, drejtuesit e ndërmarrjeve duket se sillen sikur të
kishin përcaktuar një tregues të synuar të borxhit. Rezultatet e marra këtu janë pra një
element plotësues në analizën komplekse të sjelljes fianciare të ndërmarrjeve të mëdha.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
45
Për kompanitë aksionere që veprojnë në qytetin e Korçës synojmë të zbulojmë disa faktorë që
ndikojnë në treguesin e borxhit të kompanisë.
Bazuar edhe në kërkimet e shkencëtarëve dhe ekspertëve të huaj kemi ngritur hipotezën e
mëposhtme:
Ngritja e hipotezës
Hipoteza që ngrihet në këtë rast është që disa faktorë kanë ndikim në politikën e
marrjes borxh të kompanive.
Për të kontrolluar nëse variablat e identifikuar ndikojnë realisht në politikën e marrjes borxh
të kompanive është përdorur regresi linear i shumfishëm me katrorët më të vegjël të
zakonshëm.
Forma e modelit shprehet si mëposhtë:
Yi = β0 + β1 rentabilitetii + β2 rritjai + β3 largësiai + β4 nevoja për fonde qarkulluesei + β5
përqindja e investimit brutoi + εi
Variabli i varur Yi është ndryshimi i treguesit të borxhit financiar total të ndërmarrjes i.
Variablat e pavarur janë llogaritur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere, që
veprojnë në Korçë, për një periudhë 10 vjeçare (2002-2011)
Ekuacioni shpreh lidhjen midis variablit të varur, treguesi i borxhit financiar total, që matet
nga raporti borxh gjithsej ndaj aktive gjithsej, dhe variablave të tjerë të pavarur që janë:
- Rentabiliteti i kompanisë
- Rritja e kompanisë
- Largësia nga treguesi i synuar i borxhit
- Nevoja për fonde qarkulluese (NFQ)
- Investimi bruto
Hipotezat që duhet të vërtetojmë janë:
H0 : β1 = β2 = β3 = β4 = β5 = β6 = β7 = 0
H1 : Të paktën një nga parametrat e mësipërm është i ndryshëm nga zero.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
46
Metodologjia e kërkimit
Mbledhja e të dhënave dhe përpunimi i tyre
Të dhënat mbi faktorët e mundshëm që ndikojnë mbi treguesin e borxhit financiar total i kemi
gjetur nga pasqyrat financiare të kompanive aksionere që veprojnë në Korçë. Pesë faktorët e
mësipërm u përdorën për të testuar hipotezat tona. Dizenjimi i modelit paraqitet në tabelën e
mëposhtme:
VARIABLAT Përcaktimi
Rentabiliteti Rentabiliteti mesatar i 10 viteve ushtrimore të fundit
∑ EBIT/ ∑ totali i aseteve ( 10 vjet)
Rritja Përqindja e rritjes midis vitit 1 dhe 10
(Totali aktivit viti 10/ Totalit të aktivit viti 1) - 1
Largësia Variabli largësi midis levës në fillim të periudhës (viti 1) dhe mesatare sektoriale
për gjithë periudhën.
Treguesi i borxhit financiar total në fillim - mesatarja mbi 10 vjet e këtij treguesi
për të gjitha ndërmarrjet e sektorit të pranishme në kampion.
Nevoja për
fonde
qarkulluese
(NFQ)
Nevoja për fonde qarkulluese / shifrës së xhiros (mesatarja 10 vjet)
[Inventar + të arkëtueshmet– të pagueshmet] / totali i shitjeve neto ose të ardhurat
(mesatarja 10 vjet)
Përqindja e
investimit bruto
(IB)
Përqindja e investimit bruto
Analiza e realizuar është një analizë sasiore pasi të pestë variablat e pavarur janë sasiorë.
Analiza është realizuar me ndihmën e programit SPSS dhe metodave të veçanta statistikore,
si regresioni i shumëfishtë linear.
Rezultatet
Rezultatet e modelit të regresionit të shumëfishtë
Si rezultat marrim një model regresioni linear të shumëfishtë për pesë variabla me koefiçient
të përcaktueshmërisë 1 dhe me koefiçient të korrigjuar të përcaktueshmërisë 0.999. Kjo do të
thotë se 99.9 % e politikës së marrjes borxh të kompanive shpjegohet nga modeli i ndërtuar,
pra nga varësia lineare e pesë variablave. Rezultatet e marra paraqiten në tabelën e
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
47
mëposhtme. Tabela paraqet rezultatet e testit “t” në lidhje me testimin e karakteristikave të
ndikimit të variablave të pavarur në treguesin e borxhit të kompanive.
Tabela: Rezultatet e regresionit të shumëfishtë linear
Përmbledhja e modelit
Modeli R R në katror R në katror i korrigjuar Std. Error of the Estimate
1 1.000a 1.000 .999 .0011258
a. Predictors: (Konstant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia
Kontrolli për rëndësinë e lidhjes
Vlera e Fisherit, “F” është 2901,040 e cila është më e madhe se vlera kritike. Ky fakt hedh
poshtë hipotezën H0 dhe pranon automatikisht si të vërtetë hipotezën H1 . Ne provuam sipas
testit të Fisherit se midis variablit të pavarur, treguesi i borxhit financiar, dhe variablave të
pavarur, pesë variabla të ndryshëm, ekziston një lidhje e rëndësishme, pra të paktën një nga
parametrat, β, është e ndryshme nga 0.
ANOVAb
Model Shuma e katrorëve df Mean Square F Sig.
1 Regression .018 5 .004 2901.040 .000a
Residual .000 4 .000
Total .018 9
a. Predictors: (Constant), IB, Rentabiliteti, Rritja, NFQ, Largësia
b. Dependent Variable: RB
Kriteri “t” për vlerësimin e rëndësisë së parametrave individualë.
Është me interes të bëjmë një kontroll tjetër, për të vlerësuar se cili nga parametrat ( beta )
është më i rëndësishëm. Si metodë statistikore për kontrollin e rëndësisë së parametrave
individuale shërben kriteri “t”.
Duke krahasuar vlerat e “t” së llogaritur nga tabela e mëposhtme, me “t” kritike për α=0.05
rezulton se faktorët që ndikojnë më shumë në raportin e borxhit janë: largësia nga treguesi i
synuar, rentabiliteti, nevoja për fonde qarkulluese, investimet bruto, ndërsa rritja e
kompanive ka një ndikim të vogël.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
48
Koefiçientëta
Model
Koefiçientët e
pastandartizuar
Koefiçientët e
standartizuar
t Sig.
95.0% Confidence Interval
for B
B Std. Error Beta
Lower
Bound
Upper
Bound
1 (Constant) .433 .007 62.554 .000 .414 .452
Rentabiliteti -.076 .024 -.038 -3.139 .035 -.144 -.009
Rritja .001 .001 .012 .912 .314 -.003 .005
Largësia .917 .018 .948 50.200 .000 .867 .968
NFQ .002 .001 .037 2.059 .109 -.001 .006
IB .001 .001 .013 1.205 .194 -.001 .003
a. Dependent Variable: RB ( Variabli i varur Raporti i Borxhit financiar)
Ekuacioni që marrim është:
Y = 0.433 – 0.076 x rentabiliteti + 0.001 x rritja + 0.917 x largësia + 0.002 x NFQ +
0.001 x IB + ε
Shenjat e koefiçientëve të regresionit përputhen me llogjikën financiare, që në rastin konkret
do të thotë:
- Një rritje e investimit bruto me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit me
0.001 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.
- Një rritje e nevojës për fonde qarkulluese me një njësi, ndikon në rritjen raportin e
borxhit me 0.002 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.
- Një rritje në largësinë nga treguesi i borxhit i synuar me një njësi, ndikon në rritjen e
raportit të borxhit me 0.917 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.
- Një rritje në rritjen e kompanive me një njësi, ndikon në rritjen e raportit të borxhit
me 0.001 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.
- Një rritje e rentabilitetit me një njësi, ndikon në zvogëlimin e raportit të borxhit me
0.076 njësi, kur të gjithë variablat e tjerë ngelen konstantë.
Kufizimet e modelit
Janë analizuar vetëm kompanitë aksionere që veprojnë në Korçë.
Informaliteti në bizneset shqiptare.
Në mungesë të mesatareve sektoriale, kemi përdorur konceptin strukturën optimale
me 40% raportin e borxhit.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
49
Kapitulli i tretë
Problemet e financimit të kompanive në vendet në zhvillim
3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit
3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i tregjeve financiare
3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar
3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive
Sjellja e kompanive nuk mund të studiohet jashtë ambjentit të tyre. Problemet e veçanta që
hasin vendet në zhvillim vijnë kryesisht nga fakti se ata nuk janë dominues në tregun
ndërkombëtar (domonimi përcaktohet si aftësi që ka një ekonomi për të ndikuar mbi
ekonomitë e tjera, por pa u ndikuar nga ato). Ndarja ndërkombëtare e punës, në kushtet
aktuale të zhvillimit, ka detyruar vendet në zhvillim që t’u lenë vendeve të zhvilluara një
pjesë të fitimeve të produktivitetit të tyre. Transferimi ndërkombëtar i kapitaleve (private ose
publike) nuk ka bërë gjë tjetër veçse, në shumicën e rasteve, të forcojë dominimin mbi vendet
në zhvillim. Efektet e dominimit vijnë nga dimensionet dhe strukturat e ndryshme midis
ekonomive të krahasuara. Ekonomitë e vendeve në zhvillim izolohen kështu në një rol pasiv
dhe përballojnë pasojat e sjelljes së vendeve të zhvilluara. Por dominimi i vendeve të
zhvilluara nuk është dhe aq absolut sa mund të mendohej vetëm nga një krahasim i thjeshtë i
forcave të pranishme.
Megjithatë, të gjitha vendet në zhvillim, nuk kanë mjetet për të përmbysur raportin e
dominimit. Ato kanë një varësi financiare, ekonomike dhe teknike. Nga fakti i borxhit të
këtyre vendeve për t’u zhvilluar, rritet pesha e kreditorëve mbi politikën ekonomike.
Meqenëse ekuilibri i balancës së pagesave është gjithnjë e më i vështirë për t’u ruajtur, vendet
në zhvillim duhet t’i bëjnë thirje shteteve të huaja për të ulur defiçitin e tyre.
Sektori më i rëndësishëm në ekonomitë moderne është ai i eksportit. Kompanitë në vendet në
zhvillim i nënshtrohen ligjit të tregut “ndërkombëtar” dhe kanë mundësi të dobët manovrimi.
Që kompania të jetë e prirur drejt eksportimit ose jo, ajo duhet para së gjithash të gjejë një
burim financimi të nevojshëm për të siguruar rritjen në vendet ku kapitali është i rallë. Kjo
mungesë e kapitalit është burim vështirësish: ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
50
zgjedhje reale të burimeve të financimit në vendet në zhvilim nuk mund të flitet veç për
disponibilitet të burimeve të financimit.
Për të studiuar problemet që hasin kompanitë në vendet në zhvillim për të financuar
zhvillimin e tyre, do të theksojmë së pari pamjaftueshmërinë e burimeve të financimit para se
të analizojmë institucionet dhe proçedurat që mund të lejojnë rritjen e burimeve të financimit
të kompanive në këto vende.
3.1 Pamjaftueshmëria e burimeve të financimit
Duhet bërë dallimi midis gjendjes së kompanive publike dhe atyre private. Burimet e
kompanive publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe nga kredi afatgjata. Kompanitë
private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin dhe kreditë bankare afatshkurtra.
Kështu financimi i kompanive vjen nga tre burime kryesore6:
Kursimi privat: sistemi bankar dhe institucionet ndihmëse
Kursimi publik: shteti
Investimet e huaja private
A. Për kompanitë private
Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy nivele:
Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit (varësi e kompanisë
nga bankat, tregjet e kapitalit aksionerët) rritje e dobët e investimeve.
Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të tregut
financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në formë
huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet produktive,
projekte të interesit të përgjithshëm) si dhe ndihmat e huaja në formë huaje,
pjesëmarrje në kapital.
Roli i secilit prej këtyre burimeve në financimin e kompanive në vendet në zhvillim
vlerësohet sipas kritereve ( rëndësia sasiore, kostoja, lehtësia e aksesit, dhe lirshmëria e
përdorimit të fondeve). Ndihma publike i bindet kryesisht motiveve politike, investimet
direkte dhe pjesmarrjet në kapital kushtëzohen nga prespektivat e rentabilitetit. Për kreditë,
faktori përcaktues është aftësia e rimbursimit. Por rritja e përqindjes të borxhit e bën gjithnjë
e më të vështirë gjetjen e ndihmave të jashtme dhe kufizon kështu volumin e investimeve të
realizueshme financiarisht.
6 Zia Oloumi 1997 Universite de Nice-Sophia Antipolis «Problemes de financement d’une enterprise dans les PED »
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
51
B. Për kompanitë publike
Kompanitë publike kryejnë katër misione: krijimi i infrastrukturave të përbashkëta dhe
mbajtja e shërbimeve publike; zotërimi i prodhimit dhe komercializimit të produkteve
kryesore; strukturimi i mjedisit rural dhe korigjimi i çekulibrit të rajoneve; promovimi i
industralizimit duke zëvendësuar iniciativën private kur ajo mungon.
Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy nivele:
Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit
Në nivelin e jashtëm: burime publike (pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit) si
dhe burimet private që i kushtohen investimit (kredi bankare shumë shpesh
afatmesme dhe afatgjata)
Pra, duhet përcaktuar një strukturë mikse karakteristike për çdo kompani, që të kombinojë
njëkohësisht nevojat makroekonomike dhe rentabilitetin e kompanisë.
Institucionet dhe proçedurat që lejojnë rritjen e burimeve të financimit të kompanive në
vendet në zhvillim
Rritja e një ekonomie në zhvillim lidhet ngushtë me ekzistencën e një sistemi bankar që
mbledh dhe kanalizon kursimin drejt punëve produktive (banka tregtare dhe organizma
financiare të specializuara)
Nga pikëpamja mikroekonomike (kompania) kreditë bankare janë një ndihmë përcaktuese për
financimin e kompanive, kushtet e dhënies së kredisë diktohen nga politika ekonomike dhe
monetare e vendit por dhe nga toleranca e bankierëve në lidhje me riskun.
Mënyra se si kompania kombinon burimet e veta me pjesën tjetër të mjeteve financiare mund
të ndikojë në mirëadministrimin e saj financiar në dy nivele:
Atë të strukturës financiare: sepse borxhet bankare afatgjata i lejojnë kompanisë të
konsolidojë kapitalin qarkullues dhe borxhet afatshkurtra sigurojnë një riekulibrim
të përkohshëm të arkës (cash-it).
Ai i performancave financiare: sepse borxhi lejon rritjen e rentabilitetit të
kapitaleve të veta pasi ai shërben si levë financiare.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
52
3.2 Sistemi financiar në vendet në zhvillim. Roli i bankave dhe i
tregjeve financiare
Duhet theksuar këtu dualizmi i ndërmjetësve financiarë që çon në specializimin e dy
institucioneve për një tip financimi të veçantë dhe në një epërsi të bankave tregtare ndaj
organizmave financiare të specializuara.
Bankat tregtare dhënëse të fondeve afatshkurtra. Ato japin kredi kompanive pas
vlerësimit të disa elementeve si: veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues,
rrjedhja e cash-it, aftësia e vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të
kompanisë për të analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit,
analiza e solvabilitetit e kompanisë.
Organizmat financiare të specializuara i përgjigjen një misioni të përcaktuar
paraprakisht nga pushteti publik. Ato financojnë investimet e kompanive
industriale dhe tregtare në projekte rritjeje, në lidhje me detyrat e politikës
ekonomike të fiksuar në planet e ndryshme të zhvillimit. Roli i bankave të
zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë kapitalin në funksion të
objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke dhënë kredi për veprimtari
ekonomike kryesore të braktisura nga bankat tradicionale, për mungesë mjetesh
dhe mospjesëmarrje, me preteksin që janë veprimtari me risk të lartë (tërheqin
kursimin privat kombëtar drejt veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për
zhvillim).
Roli i tregjeve financiare në vendet në zhvillim. Tregu financiar primar lejon
transformimin e kursimit të familjeve në burime afatgjata për llogari të kompanive
publike dhe private. Tregu financiar sekondar siguron likuiditetin dhe
lëvizshmërinë duke lejuar këmbimin dhe qarkullimin e letrave me vlerë.
3.3 Roli i shtetit në zhvillimin e sistemit financiar
Në vendet në zhvillim shteti është motori i zhvillimit përballë pamjaftueshmërisë së sektorit
privat. Roli i tij vërehet në një nivel të dyfishtë:
Mobilizimi i kursimit të brendëshëm me stimulime fiskale
Masa për të tërhequr kapitalet e huaja me avantazhe doganore (përjashtim total
ose të pjesshëm nga detyrimet doganore në import/eksport, aplikimi i tarifave të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
53
reduktuara etj) dhe avantazhe fiskale (përjashtime, paksime ose shtyrje afati të
taksave mbi të ardhurat; përjashtime nga taksat e ndryshme; lehtësime fiskale në
favor të punësimit).
3.4 Kriza financiare botërore dhe ndikimi i saj në financimin e kompanive
Kriza financiare që filloi në SHBA në vitin 2007, u përhap shpejt duke i shtrirë pasojat e saj
në shumë vende. Kjo krizë është cilësuar si më e rënda pas depresionit të madh të viteve
1929-1933. Kriza e ditëve të sotme është e para e këtij lloji për epokën e globalizmit. Me këtë
lidhen një varg veçorish që e dallojnë atë nga krizat e mëparshme:
1- Është krizë botërore
2- Është krizë e thellë, ka humbje të mëdha ,është rritur papunësia.
3- Kohëzgjatja, mendohet se ka filluar që në 2006 e në vazhdim.
Qeveritë e vendeve në krizë kanë marrë masa për të shpëtuar bankat nga falimentimi si dhe
për të gjallëruar industrinë. Krerët e vendeve më të zhvilluara të botës, të G8 apo G20, janë
mbledhur shpesh për të rakorduar masat për përballimin e krizës.
Mendimi im është se, aktualisht, nuk ndodhemi në kushtet e fundvitit 1996 dhe fillimvitit
1997, kur “kriza e fajdeve” u shndrua në krizë të mirëfilltë ekonomike, duke sjellë rënien e
PBB 7%, rritjen e inflacionit në 42% si dhe përkeqësimin e treguesve të tjerë
makroekonomikë. Ndonëse me lidhje të dobëta integruese me ekoniminë e SHBA dhe
ekonominë botërore në përgjithësi, Shqipëria nuk është e imunizuar nga pasojat e krizës
globale .Mjafton të përmendim faktin se mbi 3/4 e tregtisë së jashtëme zhvillohet me vendet e
BE-së. Madje një sërë të dhënash tregojnë se kriza ka ndikuar në:7
Rënien e ritmeve të remitancave (dërgesat e emigrantëve),
Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit,
Rënien e ritmeve të eksport-importit,
Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan,
Frenimin e kredidhënies bankare, sidomos në valutë të huaj.
Këta tregues nqs.nuk merren masat e nevojshme mund të sjellin pasoja të tjera zinxhir në
treguesit makroekonomikë dhe socialë si:
Rritjen tej parashikimeve të defiçitit buxhetor,
7 Burimi i informacionit INSTAT dhe Banka e Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
54
Rritjen e çmimeve të konsumit (inflacioni),
Rritjen e shkallës së papunësisë,
Zgjerimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale,
Bllokimin e sektorëve të veçantë si ndërtimi,
Frenimin e zgjerimit të turizmit,
Rënien e ritmit të rritjes ekonomike.
Rënia e dërgesave të emigrantëve (remitancat)
Nxitja për migrim spjegohet sipas modelit shtytës-tërheqës ( “push and pull”). Sipas këtij
modeli kushtet ekonomike, presionet demografike, papunësia në vendet dërguese (faktorët
shtytës) bashkëveprojnë me pagat më të larta, kërkesat për fuqi punëtore, bashkimin e
familjeve (faktorët tërheqës) në vendet pritëse.8
Ritme të larta të remitancave në vitet 1992-2007
Volumi i remitancave varet nga numri i emigarantëve, nga vendi i migrimit, nga të ardhurat
që sigurojnë aty, nga shkalla e lidhjeve me familjet e tyre, nga lehtësia në dërgimin e parave,
nga stabiliteti politik etj. Gjatë viteve 1992-2002 tek ne kanë hyrë 4.367miliard usd ,437
milion usd mesatarisht në vit.
Tabela.15 Remitancat 1992-2002 milion usd
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
274.7 378.1 384.7 499.5 267.2 453.5 356.6 530.8 614.9 606.8
Gjatë viteve 2003-2008 kanë hyrë gjithësej 5.161 miliard euro ose 860 milion euro
mesatarisht në vit.
Tabela. 16 Remitancat 2003-2011 milion euro
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
718.8 826.3 927.6 936.5 947.0 802.0 781.3 689.8 687.9
8 Adam Smith
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
55
Grafiku.13 Ecuria e remitancave
Burimi:Banka e Shqipërisë
Gjatë tre viteve të fundit remitancat kanë ardhur në rënie si pasojë e krizës financiare
botërore, e cila po ndihet në vendet pritëse të emigrantëve.
Rritja e ritmeve të remitancave në vitet 1994 -1996 ka ardhur si rrjedhojë e shtimit të
emigrantëve në vendet europiane si Greqia dhe Italia. Rënia në vitin 1997 ishte si pasojë e
skemave piramidale. Rënia në vitin 2008 me 145 milion euro ose me 15%, krahasuar me
2007, nuk mund të shpjegohet me përvojën botërore që tregon se niveli i remitancave arrin
një kulm pas 14-15 vitesh dhe pas kësaj niveli bie, pasi forcohen lidhjet me vendet pritëse
dhe dobësohen me vendlindjen. Rënia e vitit 2008, sidomos e tremujorit të katërt, mund të
spjegohet me ndikimin e drejtpërdrejtë të pasojave të krizës botërore e cila ka sjellë rritje të
papunësisë në Greqi dhe Itali ku është përqëndruar numri më i madhi emigrantëve shqiptarë.
Pasojat e rënies së remitancave
Rritet varfëria. Anketimet tregojnë se një pjesë e madhe e remitancave përdoren për ushqim
dhe veshje, kuptohet se rënia e tyre sjell shtimin e varfërisë, sidomos në zonat rurale.
Ulin importet. Remitancat kanë mbuluar 44% të bilancit të tregtisë së jashtëme para fillimit të
krizës financiare botërore.
Ulin investimet private. Një pjesë e konsiderueshme e remitancave përdoren për investime të
karakterit material, biznese (kryesisht të vogla dhe të mesme) dhe prona të palujtëshme, si
dhe për investime të karakterit human (për shkollimin e fëmijëve). Aspekti më i dukshëm i
përdorimit të remitancave për investime familjare janë shtëpitë dhe automjetet.
Ulin kursimet e individëve. Kjo dukuri është vërejtur prej 2008 e në vazhdim.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
56
Ulen ritmet e depozitave të kursimit
Pas fillimit të krizës financiare në SHBA kufiri i sigurimit për çdo depozitë u rrit nga 100
mijë usd në 250 mijë usd, kurse komisioni europian ndryshoi nivelin e mbulimit të
depozitave, jo më pak se 100 mijë euro për çdo depozitë.
Në Shqipëri një masë e tillë u mor më vonë dhe për rrjedhojë fluksi i depozitave ra ndjeshëm.
Deri në mars 2009 u tërhoqën 60 miliard lekë për arsye psikologjike dhe paniku. Aktualisht,
niveli i sigurimit të depozitave në Shqipëri është rritur nga 700 mijë lekë që ishte në 2.5
milion lekë.
Sipas të dhënave të Shoqatës Shqiptare të Bankave, sistemi bankar i vendit tonë, në vitin
2008, ka menaxhuar 834 miliard lekë, nga të cilat 645 miliardë ose 77% janë depozita të
individëve dhe të subjekteve private. Depozitat e individëve prej 529 miliard lekë përbëjnë
82.1 % të depozitave gjithsej.
Tabela. 18 Ecuria e depozitave Miliard lekë
Vitet Gjithsej Individët Në %
1992 18,874 6,765 35,8
1993 32,364 14,375 44,4
1994 43,147 23,143 53,6
1995 65,543 36,402 55,5
1996 108,737 39,605 36,4
1997 125,822 87,691 69,6
1998 171,201 134,861 78,8
1999 211,537 166,117 78,5
2000 228,865 182,112 79,6
2001 275,224 222,259 80,0
2002 285,844 234,894 82,2
2003 323,234 271,620 84,0
2004 369,101 310,626 84,1
2005 428,347 357,781 83,5
2006 511,014 411,573 80,5
2007 630,114 514,308 81,6
2008 645,114 529,426 82,1
2009 694,258 592,689 85,4
2010 816,734 692,030 84,7
Burimi: Shoqata Shqiptare e Bankave
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
57
Nga pasqyra vemë re se në vitin 2008 depozitat e individëve janë rritur vetëm 2.9 %, kurse
ato të bizneseve kanë qëndruar në vend. Kjo dukuri është rrjedhojë e ndikimit të krizës
botërore në muajtë e fundit të vitit 2008.
Gjatë tre viteve të fundit totali i depozitave ka ardhur në rritje. Gjatë vitit 2011 depozitat u
rritën 12.7% duke arritur vlerën 920,459 miliard lekë.
Niveli i kursimeve dhe rritja e tyre përbën një element me vlerë për zhvillimin e tregut të
kapitaleve, pasi publiku do të fillojë të investojë pasi të ketë plotësuar nevojat bazë.
Përkeqësohen treguesit e eksport-importit
Tregtia e jashtme përbën sektorin me ecuri më negative të ekonomisë shqiptare pasi eksportet
mbulojnë vetëm 1/4 e importeve, ndërkohë që bilanci tregtar vazhdon të përkeqësohet. Kjo
ecuri nuk përbën baza për përmirësim në periudhën afatmesme. Kurse në periudhën
afatshkurtër, si pasojë e krizës financiare, pritet rënie e mëtejshme e ritmeve sidomos në
eksportet.
Tabela. 19 Ecuria e eksport-importit Miliard lekë
Viti Eksporti Importi Bilanci %
1993 12,499 58,336 -45,838 21,4
1994 13,387 57,019 -43,632 23,5
1995 18,710 66,147 -47,437 28,3
1996 22,001 98,060 -76,059 22,4
1997 21,044 95,022 -73,977 22,1
1998 31,104 126,271 -95,167 24,6
1999 48,430 159,465 -111,035 30,4
2000 37,037 157,109 -120,072 23,6
2001 44,096 190,155 -146,059 23,2
2002 47,490 210,368 -162,877 22,6
2003 54,487 225,983 -171,496 24,1
2004 62,121 236,072 -173,951 26,3
2005 65,818 262,191 -196,373 25,1
2006 77,405 299,147 -221,742 25,9
2007 97,171 376,194 -279,023 25,8
2008 112,393 438,188 -325,795 25,6
2009 103,244 431,107 -327,863 23,9
2010 160,962 458,429 -297,467 35,1
2011 197,470 520,659 -323,189 37,9
Burimi: INSTAT
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
58
Siç tregohet dhe në tabelën e mësipërme, gjatë viteve 1992-1997, ka patur ritme të ulta
rritjeje të eksporteve. Ndërsa gjatë viteve 1998-2008 ka patur rritje të ritmeve të eksporteve
por me luhatje. Në tetor 2008, ritmet e rritjes së eksporteve fillojnë të bien.
Shtator Tetor Nëntor Dhjetor Janar 2009
10,712 9,574 9,092 6,969 6,642
Rënia më e theksuar, 23% është shënuar në dhjetor që përbën dhe nivelin më të ulët të vitit.
Rënia ka vazhduar dhe gjatë 2009. Edhe gjatë tre viteve të fundit bilanci tregtar vazhdon të
përkeqësohet.
Grafiku.14 Rënia e eksporteve
Burimi: INSTAT
Mbi 70% e eksporteve shqiptare ka si destinacion Italinë, 10% Greqinë, 3% Gjermaninë. Në
vendet e BE-së shkojnë 90% e eksporteve shqiptare. Vendet e BE-së janë prekur nga kriza
financiare, kjo po duket edhe në uljen e kërkesës për mallrat tona të eksportit sidomos të atyre
me “fason”. Në këtë sektor ushtrojnë veprimtarinë e tyre rreth 400 biznese private me rreth
100 mijë punëtorë. Një pakësim i mëtejshëm i kërkesës për mallrat e eksportit do të çojë në
mbylljen e vendeve të punës, rritjen e papunësisë dhe në thellimin e varfërisë.
Kursi i këmbimit –dobësohet leku
Gjatë periudhës 1999-2008 është arritur të sigurohet një kurs këmbimi i qëndrueshëm i lekut
ndaj dollari amerikan dhe monedhës europiane. Madje, leku forcohej nga viti në vit siç
tregohet në tabelën mëposhtë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
59
Tabela.20 Kursi i këmbimit
Vitet Lek/USD Lek/Euro
1999 137,7 147,0
2000 143,7 132,6
2001 143,5 128,5
2002 140,1 132,4
2003 121,9 137,5
2004 102,8 127,7
2005 99,8 124,2
2006 98,1 123,1
2007 90,4 123,6
2008 83,9 122,8
2009 95.0 132,1
2010 103, 9 137,8
2011 100,9 140,3
Burimi: Banka e Shqipërisë
Në fundin e vitit 2008 leku filloi të dobësohet. Gjatë 3-mujorit të katërt leku u zhvlerësua.9
Leku vazhdoi rënien edhe gjatë 3-mujorit të parë të 2009 dhe më tej. Kjo tregohet në tabelën
mëposhtë.
Kursi 31.12.2008 07.05.2009 Ndryshimi Në %
Lek/USD 88.0 98.6 10.6 12.0
Lek/Euro 123.8 131.2 7.4 6.0
Ky ritëm i shpejtë zhvlerësimi lidhet kryesisht me faktorë të brendshëm. Gjatë kësaj periudhe
është vërejtur kërkesë e lartë në treg për euro. Rritja e borxhit të brendshëm të qeverisë dhe
defiçitit të llogarisë korente, përbëjnë disa faktorë kryesorë të cilët kanë ndikuar gjatë vitit
2008 e në vijim. Defiçiti i lartë tregtar dhe dalja e valutave për shkak të rritjes së importeve,
përbëjnë një faktor tjetër që ka ndikuar, sidomos në 3-mujorin e katërt të 2008 e në vazhdim.
Ndikimin e tyre e kanë dhënë edhe rënia e dërgesave të emigrantëve. Një faktor tjetër është
dhe transferimi i fitimeve të disa kompanive të fuqishme të huaja që ushtrojnë veprimtari në
Shqipëri.
Zhvlerësimi i lekut prek gjithë individët shqiptarë pasi ndikon në rritjen e çmimeve të
mallrave të importit duke ndikuar dhe në nivelin e jetesës në Shqipëri. Zhvlerësimi i lekut do
të ndikojë në veçanti dhe tek ata individë apo biznese që kanë marrë kredinë euro.
9 Banka e Shqiprisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
60
Frenohet kredi-dhënia bankare
Kreditë në monedhë të huaj dhe në lekë të sistemit bankar shqiptar, për 2008, llogariten në
397 miliard lekë ose rreth 48% të portofolit gjithsej.
Tabela.21Kredi-dhënia bankare
Nr. Emërtimi 2007 2008 Në %
1. PBB nominal, miliard lekë 979 1073 9.6
2. Kredia gjithsej,miliard lekë 292 397 36.0
Në % të PBB 29.8 37 24.2
a) Për individët,miliard lekë 104 140 34.6
Në % të PBB 10.6 13.0 22.6
b) Për bizneset, miliard lekë 188 257 36.7
Në % të PBB 19.2 24.0 25.0
3. Kredi me probleme , miliard lekë 9.9 26.2 165
Në % të kredisë gjithsej 3.4 6.6 94.0
Nga këto të dhëna del se kredia gjithsej në 2008 kundrejt 2007 është rritur me 105 miliard
lekë, ose 36%, duke zënë 37% të PBB ndaj rreth 30% në 2007. Kriza po ndikon duke frenuar
kreditimin për pasojë ritmi i rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie që prej muajit tetor 2008.
Kredia në muajin dhjetor u rrit vetëm 0.5 % që konsiderohet si rritja më e vogël që prej vitit
2004 kur filloi kreditimi.10
Rritmi i rritjes së kredisë ka vazhduar të ulet dhe gjatë periudhës 2009- 2011 si pasojë e
krizës financiare botërore.
Nr. Emërtimi 2009 2010 2011
1. PBB nominal, milion lekë 1 151 019 1 242 418 1 280 932
2. Kredia gjithsej,milion lekë 230 736,71 268 060,35 278 255,91
Në % të PBB 20 21,6 21,7
a) Për individët,milion lekë 38 531,97 40 445,25 45 809
Në % të PBB 3,34 3,25 3,57
b) Për bizneset, milion lekë 192 204,74 227 615,1 232 446,91
Në % të PBB 16,66 18,35 18,13
3. Kredi me probleme, në % të kredisë
gjithsej
10,27 13,61 18,94
Burimi:Banka e Shqipërisë
10 Banka e Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
61
Tkuret kredia në valutë
Kreditë në valutë përbëjnë rreth 75% të kredive gjithsej. Gjatë vitit 2009 janë tkurur si kredia
në euro, po ashtu dhe ajo në usd. Kjo e fundit ka një peshë më të vogël në totalin e kredisë
për ekonominë. Ulja e ritmeve të kredisë në valutë vjen prej dy faktorëve:
1- Për shkak të presionit që kriza financiare ushtron mbi bankat tregtare, për t’u kërkuar
më shumë garanci klientëve për të shmangur risqet.
2- Për shkak të rritjes së interesave të euros.
Shtohen kreditë e këqia
Gjatë periudhës tetor-dhjetor 2008 u vu re një prirje tjetër negative, u rritën kreditë me
probleme, ose siç quhen ndryshe, kreditë e këqia. Në dhjetor 2008 këto kredi u shtuan me 5,4
miliard lekë, duke arritur në 26.2 miliard lekë. Kjo shifër paraqet një rritje të lartë kundrejt
vitit 2007, si në vlera nominale 16.3 miliard lekë dhe në vlera relative 165%. Në fund të vitit
2008 kreditë e këqia zinin 6.6% të volumit të kredive gjithsej kundrejt 3.4 % të një viti më
parë. Edhe gjatë periudhës 2009-2011 kreditë e këqia kanë ardhur në rritje.
Grafiku.15 kreditë e këqia
Burimi:Banka e Shqipërisë
Rritet difiçiti buxhetor
Defiçiti buxhetor në vitin 2008 arriti në 5,7 % e PBB kundrejt 3,4% në vitin 2007.
Grafiku.16 Defiçiti buxhetor
Burimi: Banka e Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
62
Defiçiti buxhetor i vitit 2008 u reflektua në rritjen e borxhit publik në nivelin55.6 % të PBB
nga 37.5% në 2007.
Në dhjetor të 2009 defiçiti buxhetor ishte -80 361 milion lekë ose 6.9 % e PBB, në të njëjtën
periudhë të 2010-ës defiçiti ishte -38 031 milion lekë ose 3.1% e PBB, ndërsa në dhjetor të
2011 ishte -38 274 milion lekë 3% e PBB.
Sektori i ndërtimit në vështirësi
Sektori i ndërtimit është gati në stanjacion. Kanë rënë në mënyrë të ndjeshme blerjet e
apartamenteve. Shoqata e Ndërtuesve ka publikuar se rreth 4 000 apartamente banimi kanë
mbetur pa u shitur që nga viti 2008 e këtej, vet në Durrës dhe në Tiranë. Shtrëngimi i
kreditimit për shtëpi është një nga faktorët kryesorë që ka ndikuar në uljen e fuqisë blerëse.
Bizneset ndërtuese, duke mos shitur apartamentet dhe duke mos marrë dot kredi nga banka,
nuk mund të investojnë në ndërtime të reja. Forcimi i euros solli dhe rritjen e çmimit të
blerjes së materialeve të ndërtimit, gjë që reflektohet në rritjen e çmimit të banesave.
Ngadalësohen ritmet e rritjes ekonomike
Rritja reale e PBB ose GDP prej vitit 2000 ka patur këtë ecuri, në përqindje.11
Tabela.22 Rritja ekonomike
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
7.7 6.5 4.7 6.0 6.0 5.5 5.0 6.0 6.0 3.7 3.8 3.4*
*2011 tremujori i parë
Grafiku.17 Rritja ekonomike
11 INSTAT dhe FMN
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
63
Rritja ekonomike është një faktor i rëndësishëm në zhvillimin e tregut të kapitaleve, pasi ajo
çon në krijimin e tregjeve dhe mundësive të reja për bizneset, që i shtyn ato të kërkojnë më
shumë financim (nevojën për treg kapitali dhe letrash me vlerë) për zgjerimin e veprimtarisë
së tyre ekonomike.
Eksperienca e shumë bankave ka treguar se zhvillimet e sistemit financiar janë prociklike
dhe, një nga arsyet kryesore të kësaj sjelljeje të institucioneve financiare lidhet me rritjen dhe
uljen e ofertës për kredi gjatë cikleve të biznesit dhe të ekonomisë. Gjatë fazës së
ekspansionit të ekonomisë, kreditimi rritet me rritme shumë të larta dhe ulet ndjeshëm kur
ekonomia është në rënie. Gjatë fazës së rënies ekonomike, ulet niveli i kreditimit dhe
përkeqsohen treguesit e performancës së kredive, pasi edhe kreditë me probleme ndjekin
ciklin e ekonomisë. Treguesit e kredive me probleme janë shumë të ulët gjatë fazës së
ekspansionit ekonomik dhe rriten ndjeshëm në fazën e rënies ekonomike.
Ekspertët e bankave si dhe Guvernatori i Bankës së Shqipërisë janë shprehur se sistemi
bankar shqiptar nuk u prek nga kriza financiare botërore, por gjithashtu kanë paralajmëruar
bankat që të forcojnë politikat e kreditimit me qëllim për t’u ruajtur nga ndonjë pasojë e kësaj
krize.
Pasojat e krizës financiare globale u ndjenë në Shqipëri në fillim të vjeshtës së vitit 2008. Në
këtë periudhë, perceptimi për një krizë financiare të bankave në mbarë botën, ndikoi në
lëkundjen e besimit të publikut tek bankat vendase. Për pasojë, gjatë muajve tetor – dhjetor
2008, tërheqja e depozitave nga bankat ishte e theksuar. Edhe pse në masë të moderuar, ky
fenomen vazhdoi edhe në tremujorin e parë të vitit 2009. Në tremujorin e dytë e në vazhdim,
vihet re një stabilizim i likuiditetit si rezultat i ndërprerjes së rrjedhjes të depozitave dhe
kthimit të besimit të publikut në institucionet financiare. Një rol të rëndësishëm për forcimin
e besimit të publikut në sistemin bankar luajti dhe miratimi në Kuvend i rritjes së shumës
maksimale të sigurimit të depozitave, i cili u bë efektiv në muajin prill 2009. Megjithatë, në
tremujorin e dytë të vitit 2009, sistemi bankar ka ushtruar veprimtarinë financiare nën një
situatë të pasigurt dhe ka vazhduar të përballet me vështirësi në likuiditet.
Me fillimin e krizës financiare botërore si dhe me falimentimin e disa prej bankave më të
fuqishme në botë, bankat shqiptare rritën interesin e kredisë dhe shtrënguan standartet e
kreditimit. Kjo gjë ndikoj në shumë kompani shqiptare, të cilat zvogëluan investimet e tyre.
Gjatë vitit 2008, bankat tregtare në Shqipëri panë si një mundësi me leverdi kreditimin e
kompanive private për të blerë makineri dhe pajisje. Por fundi i vitit 2008 dhe viti 2009 ka
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
64
rezultuar me bilance negative për biznesin shqiptar. Kjo gjë shkaktoi vonesa të shumta në
shlyerjen e kësteve të kredive dhe të interesave të tyre.
Gjatë vitit 2009 kriza e kreditit vazhdon të jetë prezente në vend, duke pasur një impakt në
rritje për biznesin, i cili vazhdon që të vuajë një sërë vështirësish, të cila lidhen më mungesën
e financimit, të shoqëruar me kosto në rritje që po kthehen në barrë për sipërmarrjen. Pas një
sjelljeje tërësisht të shtrënguar, të ndjekur edhe nga një kërkesë në rënie, klima e biznesit në
vend është përkeqësuar, ndërsa sektorë si ndërtimi kanë mbetur tërësisht pa financim.
Gjatë periudhës janar- mars 2009, kreditimi nga ana e bankave të nivelit të dytë për bizneset e
mëdha, për blerjen e makinerive dhe pajisjeve ishte rreth 40% 12më i ulët sesa në tremujorin e
parë të 2008. Kjo erdhi si pasojë e frikës që patën bankat nga mospagimi në kohën e duhur të
kësteve të kredive nga kompanitë, të cilat nisën të përballeshin me vështirësitë e krizës
financiare botërore.
Tabela 23. Kredia për makineri dhe pajisje për biznesin e madh
Viti Janar Shkurt Mars Prill Maj Totali
2009 5,704 14,514 14,064 30,431 25,533 90,246
2008 13,606 21,402 21,811 19,223 15,034 91,076
Diferenca
(%)
-58,08 -32,18 -35,52 58,31 31,69 -0,91
Burimi : Statistikat e Shoqatës së Bankave
Gjatë vitit 2009, bankat ishin më të prirura drejt ofertave joshëse për depozitat, duke rritur
përqindjet e interesit për grumbullimin e një sasie sa më të madhe likuiditeti. Një politikë e
tillë u ndoq nga bankat në Shqipëri si pasojë e rritjes së portofolit të kredive me probleme.
Bankat hoqën dorë nga politika agresive e ofertave për dhënie kredish dhe nisën rritjen e
ofertave për depozitat. Këto të fundit, edhe pse shihen si pozitive, pasi eleminojnë nga
qarkullimi paranë kesh dhe atë informale, përsëri konsiderohen si politikë jo e favorshme për
ekonominë e Shqipërisë e cila ka akoma nevojë për kreditim. Kredia, gjatë vitit 2009,
përveçse më e vështirë u bë edhe më e kushtueshme, sidomos kredia në euro. Banka e
Shqipërisë e shtyu sistemin bankar të kreditojë në monedhën vendase. Kjo do të shmangte
rezikun e humbjeve nga luhatshmëria e kursit të këmbimit.
12 Statistikat e Shoqatës së Bankave
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
65
Ecuria e riskut të kredisë
Risku më i rëndësishëm dhe më i prekshëm, me të cilin përballen bankat gjatë veprimtarisë së
tyre, është risku i kredisë. Sipas rregullores “Për administrimin e riskut të kredisë”13 bankat
klasifikojnë kreditë e tyre në pesë kategori: kredi standarte, kredi në ndjekje, kredi
nënstandarte, kredi të dyshimta dhe kredi të humbura. Kreditë e klasifikuara në grupin e parë
dhe të dytë përbëjnë grupin e kredive cilësore. Kreditë e klasifikuara në grupin e tretë, të
katërt dhe të pestë përbëjnë grupin e “kredive me probleme”. Ecuria e klasave të kredisë për
periudhën 2005-2010 pasqyron qartë tendencën rritëse të klasave të riskueshme të kredisë, që
përbëjnë totalin e kredive me probleme.
Sipas kategorive të klasifikimit vërehet që në fund të vitit 2009, rreth 75% e portofolit të
kredisë konsiderohet “standart”, nga 78.3% që përfaqësonte kjo kategori në të njëjtën
periudhë të vitit 2008. Ndërkohë, evidentohet një zhvendosje e kredisë në klasat me cilësi më
të ulët, konkretisht, në “hua të dyshimta” dhe “hua të humbura”, pesha e të cilave llogaritet
2.7% dhe 3% në fund të vitit 2009, nga 1.4% dhe 1.3% që ishin në fund të vitit 2008. Ritmet
rritëse të “kredive të humbura”, “kredive të dyshimta” dhe “kredive nënstandarte” janë më të
larta se ato të “kredive në ndjekje”. Kjo tendencë rritëse është më e theksuar duke filluar nga
tremujori i tretë i vitit 2008, periudhë kur sistemi bankar shqiptar ndjeu efektet negative të
krizës financiare botërore. Kjo krizë pati ndikimet e saj dhe në vendin tonë. Pasiguria që
përcolli tronditja e sistemit financiar botëror u reflektua në tërheqjen e një pjese të depozitave
nga bankat gjatë tremujorit të fundit të 2008. Këto tërheqje sollën probleme likuiditeti.
Nga ana tjetër, kjo situatë ndikoi në mënyrë të natyrshme në uljen e gadishmërisë së sistemit
për të kredituar ekonominë dhe rrjedhimisht edhe në ngadalësimin e dukshëm të rritmit të
kreditimit, duke filluar nga kjo periudhë. Ky zhvillim, i shoqëruar dhe me uljen e
remitancave, ndikoi në ngadalësimin e aktivitetit ekonomik. Përsa i përket riskut të kredisë,
raporti i kredive me probleme ndaj totalit të portofolit të kredisë, në fund të vitit 2009 u rrit
në nivelin 10.5%, kundrejt 9.75% në tremujorin e tretë dhe 6.6% në fund të vitit 2008. Ndërsa
në qershor 2010 ky tregues ishte 12% dhe në shtator 2010 ishte 13.1%.
Sipas monedhës, në fund të vitit 2009, raporti i “kredive me probleme në lekë”/ tepricës së
kredive në lekë dhe raporti i “kredive me probleme në valutë”/ tepricës së kredive në valutë
llogariten në nivele të përafërta rreth 10%, nga 7.5% dhe 6.5% që ishin në fund të vitit 2008.
Grafiku më poshtë tregon kreditë me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit.
13 Vendim nr. 47, datë 10.06. 2009 të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
66
Grafiku . 18 Kredi me probleme ndaj kredive gjithsej për disa vende të rajonit (2010)
Burimi : FMN “Global Financial Stability Report” October 2010
Një fenomen i konstatuar sot në Shqipëri është se, për shumë kredimarrës ka mospërputhje
midis monedhës së kredisë dhe monedhës së fluksit hyrës të parasë. Për shkak të politikës së
bankave, kredimarrësit janë të detyruar të marrin kredi në një monedhë të ndryshme nga ajo
që sigurojnë të ardhurat. Kështu që, një zhvlerësim i monedhës në të cilën ata sigurojnë të
ardhurat, ndaj monedhës së kredisë, do të ulë aftësinë paguese për kredimarrësit dhe do të
sjellë pagimin me vonesë ose mospagimin e detyrimit ndaj bankave. Në qershor 2010 kreditë
në valutë, ku të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 37.7% të kredisë totale dhe
54% të kredisë në valutë. Por 80% e kredive në valutë janë në euro, kështu që kreditë në euro
kur të ardhurat e huamarrësve janë në lek, përfaqësonte 31.64% të kredisë totale dhe 45.6% të
kredisë në valutë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
67
Kapitulli i katërt
Tregu i kapitalit në Shqipëri
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
- Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës
4.3Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës
Shoqëritë janë dhe mbeten e ardhmja e zhvillimit ekonomik të vendit tonë. Zhvillimi dhe
modernizimi i një ekonomie nuk mund të perceptohet pa një treg kapitali e bursë të zhvilluar,
pa tregues të lartë makro e mikroekonomikë dhe financiarë.
Nuk është e lehtë të saktësohet kur filloi të funksionojë formalisht bursa e parë e letrave me
vlerë. Mendohet se bursat e para kanë qenë me origjinë italiane. Rreth vitit 1400, në Venedik
bëhej tregtimi i borxheve publike dhe hartohej një listë për këtë qëllim. Në vazhdim,
gjenovezët dhe milanezët i dhanë një shtysë të madhe panaireve të këmbimit. Ndërkohë që në
vitin 1531, në Anversë të Belgjikës, lindi e para bursë e madhe e letrave me vlerë. Por duhej
pritur viti 1785 që bursa e Amsterdamit (Hollandë), të ishte e organizuar zyrtarisht. Sot në
botë kemi mbërritur në një numër të madh bursash, ku ndër më të rëndësishmet mund të
përmendim atë të New York-ut (NYSE), atë të NASDAQ, të Tokios (TSE), Bursën e Londrës
(LSE), të Frankfurtit etj. Këto bursa quhen ndërkombëtare, për shkak të numrit të madh të
shoqërive aksionere të listuara nga e gjithë bota, shtrirjes gjeografike të këtyre shoqërive,
klientelës së ndryshme të blerësve dhe shitësve, që përdorin tregun.
4.1 Nevoja për zhvillimin e tregut të kapitalit në Shqipëri
Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por ato në
asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një ndër të cilat
është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon praninë e bankave, por
edhe të institucioneve të tjera jobankare. Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e
nivelit të dytë ndaj informalitetit ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit
njëpronësor të biznesit etj.; fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
68
Tregu i kapitaleve është i nevojshëm:
Për të garantuar një sistem likuid dhe të qëndrueshëm, në të cilin investitorët mund të
kryejnë akte shitblerjeje të letrave me vlerë.
Për t’u mundësuar shoqëritë aksionere, qeverisë dhe enteve të tjera, të sigurojnë fonde
për rritjen dhe investimet e tyre, nëpërmjet emetimit dhe shitjes së aksioneve,
obligacioneve dhe llojeve të tjera të letrave me vlerë.
Për të mundësuar investimin e kursimeve të subjekteve që kanë teprica fondesh
financiare.
Bursa e Tiranës, e para bursë në Shqipëri, u hap në 2 maj 1996, në formën e një departamenti
të Bankës së Shqipërisë. Si në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore, me një të
kaluar të ngjashme me Shqipërinë, shteti ishte promotori dhe mbështetësi kryesor i krijimit të
bursës. Në Shqipëri u ndoq një model i ndryshëm (shih aneksin) nga eksperienca e të gjitha
këtyre vendeve14, pasi u vendos që Bursa e Tiranës të krijohej nën administrimin e Bankës
Qëndrore dhe kjo për këto arsyje:
- Mungesa e një tradite të mëparshme në këtë drejtim,
- Gama e kufizuar e instrumenteve financiare,
- Një sektor privat më i dobët sesa në vendet e tjera të Europës Qëndrore dhe Lindore,
- Mosfillimi ende i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike
- Shanset e vogla të sigurimit, brenda një periudhe afatshkurtër, të eficiencës
ekonomike të këtij institucioni të ri.
- Mungesa e ekspertëve dhe e eksperiencës përkatëse jashtë institucioneve shtetërore të
sferës financiare (në rastin tonë banka e Shqipërisë).
Të ndërgjegjshëm se aktiviteti i kësaj burse, për një periudhë afatmesme nuk do të ishte
tregtimi i aksioneve, qeveria në bashkëpunim me Bankën e Shqipërisë dhe Komisionin e
Letrave me Vlerë, vendosën të organizojnë pranë Bursës së Tiranës tregun primar dhe
sekondar të bonove të thesarit. Pavarësisht se këto nuk janë aktivitete “natyrale” të bursave,
me këtë lëvizje iu shërbye më shumë objektivave të tjerë si :
Krijimit të një tradite të funksionimit të aktivitetit operacional të Bursës së Tiranës,
Kryerjes së një marketingu dhe edukimin e publikut dhe institucioneve, mbi
funksionimin e bursës dhe funksionimin e ndërmjetësave financiarë,
14 CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: “Stock Markets in Transition Economies” f.1 September 2000
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
69
Grumbullimit nga stafi ekzistues i Bursës së Tiranës të një eksperience të nevojshme
mbi parimet e tregtimit dhe të pastrimit e rregullimit të letrave me vlerë,
Përgatitjes graduale teorike dhe praktike të këtij stafi për të përballuar më tej
angazhimin e Bursës së Tiranës në aktivitetet e reja në të ardhmen.
Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja apo zhvillimin dhe konsolidimin e atyre
ekzistuese. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në proçesin e privatizimit që
do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere, si dhe të konsolidonte më tej
tregun e bonove të thesarit. Por, aktualisht, Bursa e Tiranës:
o Nuk ka ende të listuar asnjë aksion, qoftë të ndërmarrjeve të dala nga privatizimi
ashtu dhe nga biznesi privat,
o Tregu primar i bonove të thesarit nuk zhvillohet më në Bursën e Tiranës që nga 1
gushti 1998,
o Bonot e privatizimit nuk u tregtuan asnjëherë në bursë, duke mos u shndërruar
asnjëherë në një objekt real tregtimi
Produktet e domosdoshme dhe të mundshme që mund të tregtohen në Bursën e Tiranës.
Pa dyshim, produkti më thelbësor i një burse kapitalesh është aksioni. Burimet e “furnizimit”
të Bursës së Tiranës me aksione janë dy: sektori privat dhe shteti.
Sektori privat
Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të qëndrojë
larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të mundshëm të këtyre
shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:
Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim.
Ndër këto kritere mund të përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësinë e
raportimeve financiare.
Lloji i aktivitetit të bizneseve
Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete me qarkullim të shpejtë të kapitalit15. Kjo
tregon që në përgjithësi biznesi i madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që
kërkojnë pak investim dhe kanë fitim më të shpejtë16.
Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit
15 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5816 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.58
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
70
Biznesi i madh shqiptar është i organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi
të kufizuar. Ende në Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë
aksionere. Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të
biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë se sa
bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo, deri diku, ndikon në shkallën e ulët të nevojave për
zhvillimin e tregut të kapitaleve17.
Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues
Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak njohuri mbi
tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij tregu për financimin e
aktivitetit të tyre ekonomik.
Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive
Një ndër nxitësit kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe
faktori i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të
ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin në shkallë
të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.
Megjithtë ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që
kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,
plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere18. Kriteret e Bursës së Tiranës
(të paktën ato sasiore) nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare për t’u kuotuar
në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se pavarësisht nga niveli i ulët i fitimeve që bizneset
raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja financiare e biznesit privat
duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të shihet si një fakt pozitiv për të
ardhmen.
Shteti.
Në kushtet kur sektori privat në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme mbetet vetëm një
burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe e vetme
për t’i siguruar aksionet Bursës së Tiranës. Këto aksione duhet të sigurohen nëpërmjet
përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një përfshirje e Bursës
së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të mëtejshëm institucional dhe
operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive si:
17 Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.5818 Dr. E. Meka, B. Kreshpa, “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi)” mars 2001, f.40
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
71
Privatizimin transparent të kompanive strategjike,
Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së aksioneve
në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe kjo nënkupton të
ardhura për bursën,
Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,
Listimin e shpejtë dhe plotësimin më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së
Tiranës nga këto kompani,
Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,
Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një alternativë
investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,
Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të
angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit
Eksperienca të tilla (privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore nëpërmjet ofertës publike) gjenden,
pothuaj pa përjashtim, në të gjitha vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore. Një pjesë e
konsiderueshme e kompanive, që janë aktualisht të listuara në bursat respektive të këtyre
shteteve, janë kompanitë e dala nga privatizimi me këtë formë (përmendim këtu Poloninë,
Hungarinë, Slloveninë, Kroacinë dhe Bullgarinë). Madje, Bursa e Zagrebit, ka organizuar dhe
ankandet primare të shitjes së paketave të aksioneve për disa ndërmarrje shtetërore.
Në Shqipëri, oferta publike si metodë privatizimi, nuk u aplikua në asnjë prej privatizimeve të
kryera gjatë vitit 2000 si privatizimi i Bankës Kombëtare Tregtare, Fabrikës “Ajka”, Fabrikës
së çimentos në Fushë-Krujë dhe në Elbasan, Kantinës së pijeve “Gjergj Kastriot Skënderbeu”
etj., apo privatizimeve të mëvonshme si Banka e Kursimeve, Albtelekom, OSSH, AMC,
Birra Tirana etj.
- Argumente që mbështesin zhvillimin e tregut të kapitalit
Ka pasur qëndrime të skajshme për Bursën e Tiranës: për mbylljen e saj, por edhe për një
zhvillim të suksesëshëm të saj. Ndër faktorët që lehtësojnë këtë mundësi zhvillimi mund
të përmendim19:
Niveli i kënaqshëm i kursimeve të popullsisë,
Niveli i kënaqshëm i rritjes ekonomike në vend,
Përmirësimi i vazhdueshëm i klimës së biznesit për sektorin privat,
19 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, “Tregjet dhe Institucionet Financiare” 2010 , faqe 183-184
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
72
Prania e një numri të mjaftueshëm të institucioneve të tregut të kapitaleve ( BT, QRA,
AMF),
Përmirësimi dhe plotësimi i kuadrit ligjor mbi standartet e kontabilitetit dhe të
pasqyrave financiare, që vlerësohet se do të ndihmojë në mënjanimin e
shtrembërimeve të informacionit financiar dhe të evazionit fiskal;
Prania e një baze ligjore të mjaftueshme për privatizimet strategjike etj.
Ekzistojnë një sërë arsyesh që theksojnë nevojën e Shqipërisë për tregun e kapitaleve. Këto
arsye, të grupuara në tri kategori të mëdha janë:
I. Makroekonomike
II. Mikroekonomike
III. Ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme
I. Përfitimet makroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve
Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase
Një nga funksionet kryesore të tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë
tregtare, institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni
grumbullohen shuma të mëdha monetare, të cilat injektohen në mënyrë efektive në
ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e rritjes ekonomike.
Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë
Aktualisht, shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që, tregu i
kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë të këtyre
parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në sektorin bankar, të cilat
i shërbejnë të njëjtit qëllim.
Krijimi dhe forcimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe shoqëritë (bizneset)
Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një besim i dobët i publikut të gjerë
tek institucionet financiare dhe te bizneset. Megjithatë, kursimet në banka janë rritur
ndjeshëm që nga ajo kohë dhe, zhvillimi i suksessshëm i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte
në krijimin dhe formimin e besimit, si tek institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek
emetuesit e letrave me vlerë.
Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut
Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në zhvillimin e mëtejshëm të idesë
së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe promovimin e ndjenjës së pronësisë në
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
73
ekonomi. Ky objektiv lidhet edhe me objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në
sektorin formal të ekonomisë.
II. Përfitimet mikroekonomike nga zhvillimi i tregut të kapitaleve
Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe qeverinë
Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po përballet me kapacitetet e
kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të mbështetura në kolateral. Në këto
kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit, do t’u siguronte këtyre ndërmarrjeve një alternativë për
të financuar veprimtarinë e tyre nëpërmjet emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të
kapitalit vetjak. Zhvillimi i tregut të kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe
për qeverisjen vendore, për t’i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e
infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara për të
përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e dhënies së huave
afatgjata. Kjo do t’u mundësonte bankave përputhjen e afateve, të mesme dhe të gjata të
maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave për klientët e kategorisë “biznes”,
sidomos për ato biznese, që nuk mund ta përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve.
Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve
Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së bashku me
kthimet relativisht të larta, që sigurohen në këtë treg, në krahasim me depozitat bankare, është
njëra nga veçoritë kryesore, që do të mundësonte tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të
tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare.
Tregu i kapitaleve, me kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e
vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës, informimit,
përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe publiku. Standardet më të larta të
mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët, dhe e kundërta, standardet e ulta i
largojnë ata.
Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave
Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë, në dalllim
nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e shkallës së përballjes së bankave ndaj këtyre
huamarrësve. Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të specializuara për investime në
letra me vlerë apo fonde investimesh për depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të
diversifikojnë burimet e të ardhurave të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione
për përgatitjen apo pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin
klientë të rinj në fondet e investimeve.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
74
III.Përfitimet ekonomike dhe ato në rrafshin e politikës së jashtme
Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në rritje
Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu kapitalesh të
suksesshëm mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një shtet ligjor funksional,
sipas standardeve ndërkombëtare.
Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri
Përmirësimet në zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të
ndihmonin në tërheqjen e investimeve të huaja direkte dhe, më pas, të investitorëve të
portofoleve financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg
kapitalesh që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka jo vetëm thellësi por
edhe likuiditet.
Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve
Nxitja e krijimit të institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve
dhe ato të pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte,
një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të qëndrueshëm
investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë së madhe të tregut, si
pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të investitorëve të vegjël individualë, si dhe do
të rriste stabilitetin e tregut të kapitaleve në Shqipëri.
Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik
Ekzistenca e një tregu kapitalesh mirëfunksional do t’i siguronte qeverisë mjete shtesë për
menaxhimin e borxhit publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një
treg letrash me vlerë, ku kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me
afate të gjata maturimi), do të siguronte jo vetëm likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar,
por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit, të emetuara nga ndërmarrjet.
Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetëror:
Qeveria mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave
kontrolluese, apo të mbetura, të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e opsionit të
privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë fleksibilitet në drejtim
të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun
politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
75
publike, të paktën mund të shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e
transparencës dhe të ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre.
- Argumente pro dhe kundër zhvillimit të tregut të kapitalit
Janë identifikuar faktorët që mbështesin zhvillimin e një tregu kapitalesh në Shqipëri, por
edhe faktorët që janë kundër ndër ta mund të përmendim20:
Faktorët pro:
1. sigurimi i burimeve të financimit për shoqëritë aksionere, institucionet financiare
dhe qeverinë;
2. mobilizimi i kursimeve te brendëshme;
3. kalimi i parave nga sektori informal në atë formal;
4. nxitja e balancimit midis kursimeve dhe kunsumit;
5. realizimi i një mekanizëmi shtesë për institucionet që tregtojnë letra me vlerë;
6. promovon Shqipërinë si një vend me ekonomi të qëndrueshme në rritje;
7. ndihma për zhvillimin e institucioneve dhe skemave të kursimeve;
8. ndihma në procesin e privatizimit.
Faktorët kundër:
1. ekonomi shumë e vogël- ekziston një madhësi minimale e një ekonomie që
siguron zhvillimin e tregut të kapitaleve;
2. bankat në stadin aktual janë ende ndërmjetëse të vogla;
3. transparencë e vogël nga ana e shoqërive private, nuk ka harmonizim me
standartet evropiane dhe profesionale të menaxhimit të shoqërive;
4. listimi do të çonte në rritjen e presionit nga organet tatimore për të paguar saktë
tatimet;
5. burimet e fondeve të themelimit të shumë shoqërive kanë ardhur në një pjesë të
madhe nga sektori informal-pronarët e tyre do t’i shmangeshin publikimit;
6. shoqëritë mund ta rrisin kapitalin e tyre nëpërmjet tregut informal;
7. mungesa e vullnetit politik.
Mungesa e vullnetit politik ka ndikuar negativisht edhe në tregun e letrave me vlerë, në
përgjithësi, dhe në funksionimin e Bursës së Tiranës, në veçanti. Po ashtu, mentaliteti dhe
besueshmëria e shqiptarëve ndaj sistemit bankar dhe financiar pësuan një goditje të fortë
gjatë viteve të tranzicionit. 20 Prof. Dr. Lavdosh Zaho “Tregje dhe Institucione Financiare” cikël leksionesh
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
76
Fenomeni i parë i zhgënjimit të tyre u shfaq në procesin e privatizimit të ndërmarrjeve
shtetërore me anë të letrave me vlerë, ose të bonove të privatizimit, një proçes ky me
efektivitet të ulët. Fenomeni i dytë, tepër negativ, ishte shkatërimi financiar i shqiptarëve nga
sistemi piramidal i firmave misterioze dhe fantazmë, ku humbën kursimet e shumë
shqiptarëve. Këto fenomene ndikuan negativisht në zhvillimin e ekonomisë së tregut dhe
njëkohësisht krijuan vonesa në përsosjen e sistemit financiar dhe në hapjen e funksionimin e
Bursës së Tiranës.
4.2 Shkaqet e mosfunksionimit të Bursës së Tiranës
Në themel të prodhimit kapitalist qëndron kombinimi i kapitalit financiar me burimet
njerëzore. Mungesa e kapitalit financiar, i cili në vendet e zhvilluara sigurohet kryesisht
nëpërmjet bursave, përbën një problem serioz për kompanitë në vendet në zhvillim. Kjo sepse
akumulimi individual apo familiar i kapitalit ka kufijtë e vetë, ndërsa thithja e kapitalit nga
publiku i gjerë, nëpërmjet bursës, u jep mundësinë kompanive të investojnë për rritjen e tyre
dhe rinovimin e teknologjisë.
Mosfunksionimi i bursës në Shqipëri është ndikuar edhe nga disa faktorë si: “skemat
piramidale”, bilancet e dyfishta, niveli i kapitalit shoqëror.
Skemat piramidale, që u krijuan në mes të viteve ’90 ishin kompani private që thithnin
depozita drejtpërdrejt nga publiku. Me falimentimin e tyre, u dëmtua seriozisht besimi i
shqiptarëve në kompanitë vendase.
Një faktor tjetër i rëndësishëm është praktika e bilanceve të dyfishta. Në mendjen e
shqiptarëve të thjeshtë është ngulitur perceptimi se nuk ka asnjë biznes privat vendas, që
raporton fitimet e tij reale. Në këto kushte sipas gjykimit të tyre kompania mund të raportojë
në bilanc një divident 1 euro për aksion, ndërkohë që dividenti real mund të jetë 10 euro për
aksion.
Sociologu James Coleman e ka përkufizuar kapitalin shoqëror si aftësinë e pjestareve të një
shoqërie për të punuar së bashku në grup dhe organizata, për synime të përbashkëta. Madje,
politologu Robert Putnam, duke analizuar Italinë e jugut dhe të veriut, ka provuar statistikisht
se diferencat në nivelin e kapitalit shoqëror spjegojnë edhe diferencat rajonale të zhvillimit
ekonomik brenda të njëjtit vend.
Në Shqipëri, niveli i kapitalit shoqëror është i ulët. Maksimumi shqiptarët mund t’i bashkojnë
kapitalet e tyre me pjestarë të familjes, kushërinj apo miq të tyre të ngushtë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
77
Shkaqet kryesore të mosfunksionimit të Bursës së Tiranës janë:
1. Papjekuria dhe “frika” e biznesit shqiptar për t’u listuar në Bursë
Një fenomen i tillë vjen kryesisht nga mungesa e transparencës dhe tendenca e biznesit për të
shmangur sistemin fiskal. Edhe pse sektori bankar nuk i plotëson nevojat e biznesit për
financime21, këta të fundit nuk e shohin Bursën e Tiranës si një alternativë financimi në një të
ardhme të afërt.
Biznesi privat nguron të testojë alternativa të reja financimi, të ndryshme nga metoda klasike
e financimit nëpërmjet sektorit bankar, gjithashtu presin që shteti të hedhë hapin e parë duke
listuar kompani me kapital shtetëror në Bursën e Tiranës. Vlen të përmendet fakti se ekziston
një numër i caktuar kompanish (15-20) me strukturë kapitali të ndryshme (shtetërore, private,
mikse) të cilat i plotësojnë kriteret e listimit në Bursën e Tiranës. Përveç sistemit bankar
kompanitë aksionere në Shqipëri vazhdojnë të mbështeten kryesisht në burimet e brendshme
për të përmbushur nevojat për financim.
2. Roli jo-mbështetës i politikave të ndjekura nga donatorët
Është fakt që e gjithë asistenca teknike e ofruar nga donatorët, që nga viti 1997 e në vazhdim,
ka qenë kryesisht e fokusuar në zhvillimin e sektorit bankar në vend, duke lënë mënjanë
zhvillimin e sektorit jobankar në përgjithësi dhe tregun e kapitaleve në veçanti. Qëllimi i
kësaj politike ishte kthimi i besueshmërisë në sektorin bankar, pas dështimit të skemave
piramidale. Institucionet financiare ndërkombëtare, si FMN dhe BB, u treguan shumë të
kujdesshme në forcimin e sistemit bankar, por lanë pothuajse krejtësisht mbas dore shtyllën
tjetër të sistemit financiar, sistemin jobankar.
Përsa i përket tregut të kapitaleve, pozicionimi më i papërshtatshëm ndaj tij ishte raporti i
përgatitur nga ekspertët e FMN dhe BB ku rekomandohej mbyllja e Bursës së Tiranës.
Ndryshe nga eksperiencat e Vendeve të Lindjes, në vend të financimit direkt me fonde nga
donatorët apo nxitjes së qeverisë shqiptare për të zhvilluar tregun e kapitaleve, raporte të tilla
mund të dëmtonin këtë treg, duke penguar edhe zhvillimin e sistemit financiar në tërësi.
3. Mungesa e vullnetit politik për zhvillimin e Bursës së Tiranës
Qeveria mund të kishte bërë më tepër në drejtim të zhvillimit të tregut të kapitaleve nëpërmjet
listimit të kompanive shtetërore në Bursën e Tiranës dhe nxitjes së kompanive private që të
listohen në Bursën e Tiranës
21 Dr. E. Meka, B. Kreshpa “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë vrojtimi)”, mars 2001, f.16,17
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
78
Bursa e Tiranës nuk u përfshi në procesin e privatizimit të kompanive shtetërore. Qeveria
shqiptare asnjëherë nuk organizoi një ofertë publike fillestare për kompanitë në pronësi
shtetërore, çka do të kishte sjellë listimin dhe tregtimin e aksioneve të këtyre kompanive në
bursë. Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në disa
drejtime:
Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal që favorizon shoqëritë aksionere të listuara në bursë.
Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesëshme të vendeve të Evropës Lindore, qeveria
shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën e Tiranës të
kompanive që arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria mund të nxisë
zhvillimin e tregut të kapitaleve, nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për kompanitë e
listuara në BT, si përjashtim nga tatimet ose ulje të tyre për një periudhë kohore të caktuar.
Të gjitha këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së informalitetit në ekonomi, si
dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte familiarizuar me një alternativë
financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme, krahasuar me sektorin bankar.
Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë
përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej palëve
të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre të mos
lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër.
Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe
aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t’i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të shpeshtë
dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë.
Disa nga arsyet e mosfunksionimit të BT specialistët22 i shikojnë në:
Paqëndrueshmërinë politike të përsëritur, të vërtetuar në dhjetëvjeçarin e fundit;
Nivelin e ulët të zbatueshmërisë së ligjeve dhe të rregullave;
Mangësitë dhe boshllëqet e ligjit aktual “Mbi shoqëritë tregtare”;
Cilësitë aktuale të arkitekturës së sistemit financiar shqiptar si model me bosht
kryesor sistemin bankar. Deri në fund të vitit 2004, sistemi i institucioneve financiare
jo bankare menaxhonte një tërësi aktive që nuk zinin më shumë se 1% të PBB.
Mjedisin ekonomik të vendit i karakterizuar nga: madhësia modeste e ekonomisë,
mungesa e vizionit dhe e strategjisë globale të zhvillimit ekonomik;
Nivelin i lartë i informalitetit (rreth 30% e PBB);
22 Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj “Tregjet dhe Institucionet Financiare”, 2010 ,f182-183
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
79
Jetën relativisht të shkurtër të biznesit privat në vend;
Mungesën e ndërmjetësve financiarë të specializuar (bankat e investimeve, shtëpitë e
brokerimit, këshilltarët financiarë etj.);
Paaftësinë e një pjese të rëndësishme të bizneseve për të plotësuar kriteret cilësore të
listimit në bursë, tek të cilët vërehen: niveli i ulët i manaxhimit, shtrembërime në
proçesin e vendimmarrjes, cilësi e ulët dhe jo e besueshme e të dhënave dhe e
raportimeve financiare, kulturë e ulët financiare e drejtimit dhe e pronarëve;
Kulturën ekonomike e financiare të pamjaftueshme të popullsisë së vendit (model i
vjetëruar individual e familjar i pasurisë jashtë konceptit të aksioneve dhe
obligacioneve etj., si mundësi investimi);
Mungesën e lehtësive fiskale në fushën e veprimtarisë bursiere, si për ata që synojnë
kuotimin e ndërmarrjeve të tyre në bursë ashtu edhe për investuesit.
4.2.1 Pse është e vështirë për kompanitë shqiptare listimi në bursë
Pse një shoqëri kuotohet në bursë? Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere.
Listimi në bursë njihet në botë si një tregues i faktit që shoqëria aksionere ka arritur
maturimin dhe pozitën udhëheqëse në industrinë ku ajo vepron, në drejtimin e mjeteve,të
fitimeve dhe interesave të aksionerëve.
Natyrisht, standardet e listimit në bursë synojnë të sigurojnë që, çdo shoqëri aksionere,
aksionet e së cilës janë të pranuara për t’u tregtuar në bursë, e meritojnë këtë njohje. Listimi
apo kuotimi i një shoqërie aksionere në Bursën e Tiranës nënkupton tregtimin e aksioneve të
saj, ndërmjet publikut investitor, në tregun zyrtar të Bursës. Të jesh i listuar do të thotë që
letrat me vlerë të shoqërisë aksionere janë pranuar nga Bursa e Tiranës për t’u tregtuar në
tregun e letrave me vlerë, të vënë në funksionim nga kjo bursë.
Përparësitë e listimit të shoqërive aksionere janë:
o Sigurimi i burimeve të financimit, për zgjerimin e veprimtarisë ekonomike,
o Krijimi i mundësive për aksionerët ekzistues të shesin disa ose të gjitha aksionet e
shoqërisë që ata zotërojnë, si dhe të blejnë aksione të reja të shoqërisë,
o Sigurimi i kapitalit me kosto më të ulët,
o Rritja e aksesit dhe e fuqisë negociuse në sektorin bankar dhe në raport me të tretët,
o Krijimi i likuiditetit të aksioneve në treg,
o Realizimi i një vlerësimi real dhe transparent të vlerës së aksioneve,
o Sigurimi i një rritjeje të pozitës konkurruese të shoqërisë në treg,
o Krijimi i përparësive që vijnë nga ndryshimi i çmimit të aksioneve në treg,
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
80
o Rritja e aftësisë së shoqërisë për t’u zmadhuar, nëpërmjet fitimit të krijuar,
o Pasurimi i aksionerëve ekzistues, pa cënuar paketat e tyre kontrolluese në shoqëri,
o Krijimi i prestigjit të shoqërisë në rang kombëtar dhe ndërkombëtar,
o Përmirësimi i cilësisë së menaxhimit të shoqërisë,
o Rritja e aftësisë për të punësuar dhe mbajtur personel të kualifikuar.
Kriteret formale të listimit
1. Forma e organizimit
Format mbisunduese të organizimit të shoqërive që përfaqësojnë biznesin e madh, janë
shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe shoqëri aksionere me pronësi tërësisht private.
Ekziston një ritëm fare i ngadaltë i krijimit të bizneseve në formën e shoqërisë së tipit “sha”.
Organizimi i shoqërive si shoqëri aksionere është më tepër rrjedhojë e proçesit të privatizimit
se sa domosdoshmëri apo kërkesë e natyrshme e veprimterisë aktuale të këtyre shoqërive.
2. Regjistrimi i sha-ve pranë QRA-së
Regjistrimi i shoqërive aksionere pranë Qëndrës së Regjistrimit të Aksioneve paraqitet në
nivel relativisht të kënaqshëm. Megjithatë, shkalla e regjistrimit të shoqërive pranë QRA-së
varet shumë nga fakti nëse shteti është bashkëpronar në to ose jo.
Kriteret sasiore të listimit
1. Mjaftueshmëria e numrit të aksionerëve
Shoqëritë aksionere e plotësojnë në nivele relativisht të kënaqshme numrin minimal të
aksionerëve, që kërkohet domosdoshmërisht për t’u listuar në Bursën e Tiranës. Megjithatë,
shkalla e përqëndrimit të pronësisë në duart e aksionerëve kryesorë paraqitet relativisht e lartë
dhe kjo vjen si pasojë e fenomenit të konsolidimit gradual të pronësisë.
2. Mjaftueshmëria e kapitalit
Për shoqëritë aksionere shqiptare nuk paraqet problem madhësia e kapitalit.
Shihet qartë se, nga këndvështrimi i Bursës së Tiranës, shoqëritë aksionere shqiptare,
përgjithësisht nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes së kritereve sasiore të
listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e kritereve cilësore, të detyrueshme
për të pasur më tej mundësinë për t’u listuar në bursë.
Kriteret cilësore
1. Menaxhimi dhe marrja e vendimeve
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
81
Shoqëritë shqiptare karakterizohen nga një nivel i ulët menaxhimi dhe në një pjesë të
konsiderueshme mungon një strategji apo plan zhvilllimi dhe rritjeje e biznesit në të ardhmen.
Drejtuesit e tyre paraqesin një nivel jo të lartë të përgatitjes menaxheriale, mungesë të
vizionit strategjik për shoqërinë që ata drejtojnë dhe nivel minimal të kulturës financiare.
Vihet re një zhvendosje e qendrës dhe e pushtetit të vendimmarrjes në anën e drejtuesve të
lartë të shoqërive dhe rrjedhimisht, një nivel i ulët i zbatueshmërisë ligjore për sa i përket
vendimmarrjes brenda shoqërive aksionere. Vendimet kryesore që lidhen me shoqëritë,
merren gjerësisht nga organet dhe personat e papërshtatshëm juridikisht23 duke e shndërruar
Asamblenë e Përgjithshme të Aksionerëve në një organ formal dhe të papushtetshëm. Një
deformim i tillë duket se i ka rrënjët në shkallën e madhe të koncentrimit të paketës
kontrolluese të pronësisë në duart e një, dy apo 3 pronarëve
2. Transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare
Pavarësisht nga problematika serioze që shoqëron transparencën dhe ekspozimin e të
dhënave financiare të biznesit në Shqipëri, ekzistojnë raste ku shoqëritë nuk e shohin këtë
faktor problematik për tregun e kapitaleve
Listimi i shoqërive aksionere në bursë varet nga plotësimi i disa kushteve, që do i klasifikoja
në faktorë ekonomiko-financiarë, faktorë që lidhen me vetë shoqërinë dhe faktorë të
ambjentit rregullator dhe stimulues.
Shqipëria ka pasur specifika të ndryshme zhvillimi, krahasuar me vendet e tjera të rajonit, ku
mund të përmendim një ekonomi tregu më pak të zhvilluar, shoqëri aksionere më të vogla,
krizën e vitit 1997, etj. Këto kanë ndikuar edhe në mosfunksionimin e tregut të kapitalit.
Një nga arsyet e listimit në bursë të shoqërive është nevoja për të tërhequr financime nga
publiku investues. Kjo do të thotë që shoqëria mendon që kjo mënyrë financimi është më pak
e kushtueshme sesa kredia bankare apo burimet e tjera të financimit të jashëtm.
Mendoj që në Shqipëri, akoma nuk janë shfrytëzuar tërësisht dhe masivisht këto burime.
Listimi në bursë kërkon që shoqëritë t’u nënshtrohen kërkesave të larta dhe të shpeshta për
transparencë ndaj publikut investitues, si dhe standarteve të qeverisjes së shoqërive për
mbrojtjen e aksionerëve të pakicës. Jo shumë shoqëri shqiptare kanë një kuptim të
mjaftueshëm të përfitimeve që vijnë nga aplikimi i këtyre standarteve. Natyrisht që këto
përbëjnë kosto, si financiare ashtu edhe psikologjike për shoqëritë. Perceptimi i tyre për
balancën përfitim-kosto të aplikimit të këtyre kërkesave, është një faktor i rëndësishëm për 23 ligji nr. 7638 dt.19.11.1992, “Për shoqëritë tegtare”
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
82
marrjen e vendimit për listim. Besoj që jo shumë shoqëri shqiptare janë realisht të gatshme
apo të ndërgjegjëshme të përballojnë këto kosto, megjithë interesin që mund të kenë shprehur
për listim.
Ambjenti ekonomik dhe financiar është i përshtatshëm për zhvillimin e bursës, duke pasur
parasysh stabilitetin e parametrave makroekonomikë, rritjen e GDP-së dhe proçesin e
integrimit të vendit në strukturat evropiane dhe ndërkombëtare. Faktorë të tjerë kanë të bëjnë
me ambjentin rregullator dhe stimulues për listim. Aktualisht në Shqipëri ekziston baza
ligjore e nevojshme për: listimin e shoqërive, për antarësimin e ndërmjetësve financiarë dhe
operimin në tregun e kapitalit.
Në disa vende janë aplikuar stimuj të ndryshëm për zhvillimin e bursës, siç mund të jenë
detyrimi për listim të shoqërive mbi një madhësi (apo numër aksionerësh) të caktuar apo
incentiva fiskale për shoqëritë që listohen. Në Shqipëri këto lloj stimujsh mungojnë dhe
ndoshta është koha të mendohet për to.
4.2.2 Si do të jetë e ardhmja e bursës shqiptare
Bursa e Tiranës duhet të ndërmarrë nisma e studime lidhur me mundësinë dhe strategjinë e
zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të proçesit të privatizimit të kompanive
shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me rezultatet financiare të shoqërive aksionere
shqiptare dhe identifikimin e mundësive për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave
shoqërive aksionere për t’u listuar në bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për
edukimin e publikut dhe biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës.
Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të lartë në
treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në Shqipëri është
pamjaftueshmëria e kapitalit dhe burimeve financiare që u nevojiten kompanive për të ruajtur
ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e investimeve serioze për të
qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore
dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga sistemi bankar. E thënë ndryshe sistemi bankar nuk
plotëson nevojat në rritje për kapital të biznesit vendas e, për rrjedhojë këta të fundit janë në
kërkim të alternativave të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë
seriozisht për listimin e kompanive në bursë si një nga alternativat më pak të kushtueshme
dhe aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere.
Situata është mjaft pozitive dhe ambjenti ekonomiko-financiar shqiptar po bëhet gjithnjë e më
i përshtatshëm për zhvillimin e bursës. Sinjalet janë optimiste, si nga ana e zhvillimit të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
83
kërkesës për instrumente të kapitalit, ashtu edhe nga ana e zhvillimit të ofertës së këtyre
instrumenteve. Kërkesa në rritje shprehet në rritjen e kursimeve të popullatës dhe
prespektivën për zhvillimin e institucioneve financiare që investojnë në instrumente të
kapitalit. Po kështu, ka interes gjithnjë e në rritje të investitorëve të huaj, që kërkojnë të
investojnë në tregjet e kapitalit të vendeve në zhvillim, ku fitimet e pritshme janë më të larta.
Në lidhje me ofertën, mund të them se ekzistojnë një grup prej 20-25 24kompani aksionere
shqiptare që plotësojnë kushtet dhe që janë të gatshme për listim. Në këtë grup kompanish,
pjesën më të madhe e zënë kompanitë shtetrore. Mendoj se nuk është e largët dita kur do të
kemi listimet e para dhe fillimin e aktivitetit në tregun e kapitaleve në Shqipëri, sepse rritja e
kërkesës për investime nga sektori privat dhe shtetëror kërkon fillimin e menjëhershëm të
proçesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve.
4.3 Avantazhet e aktivizimit të Bursës së Tiranës
Mendohej se Bursa e Tiranës brenda vitit 2010, do të bëhej aktive e do të vihet në shërbim të
shoqërive aksionere25. Qeveria ka gati një skemë që pritet ta zbatojë për të vënë në funksion
bursën në Shqipëri, duke ia dhënë atë një investitori strategjik evropian. Vetëm një bursë
private do të zhvillonte tregun e kapitaleve në Shqipëri. Qeveria, në planin e saj, parashikon
që të bëjë pjesë të kësaj burse edhe sistemin bankar shqiptar, duke i dhënë atij një pjesë të
paketës kontrolluese. Ajo mendon të zgjedhë një investitor strategjik ose një bursë evropiane,
që do të marrë paketën kontrolluese të Bursës së Tiranës. Por është gjykuar që i duhet lënë
një hapësirë edhe sistemit bankar shqiptar, rreth 20-30% të paketës që të jetë bashkëpronar
dhe bashkëfinancues.
Aktivizimi i Bursës së Tiranës do të garantonte:
Rritje të efiçiencës së tregut financiar, përmes nxitjes së konkurrencës, decentralizimit
dhe rritjes së transparencës.
Rritje e efiçiencës ekonomike të kompanive, nëpërmjet përmirësimit të cilësisë së
administrimit në to.
Alternativë aktualisht e pashkelur financimi për kompanitë shqiptare.
Formalizim të tregut informal të titujve të pronësisë.
Inkurajim dhe tërheqje të kapitalit vendas dhe të huaj në alternativa të reja e të
besueshme investimi.
24 Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare25 Deklaratë për median nga Ministri i Ekonomisë Tregtisë dhe i Energjitikës Dritan Prifti, 30 mars 2010
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
84
Zgjerim të gamës së shërbimeve financiare që i ofrohet publikut investitor nga sistemi
financiar shqiptar.
Hyrje të operatorëve të rinj në këtë treg (shtëpi brokerimi, fonde investimesh firma të
menaxhimit të portofolit të letrave me vlerë etj.)
Zhvillim të kulturës ekonomike e financiare në vend.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
85
Kapitulli i pestë
Probleme të financimit të kompanive shqiptare
5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare
5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e burimeve
të financimit
5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive
5.4Problematika midis tregut të kapitalit dhe kompanive
5.1 Burimet e financimit që përdoren më shpesh nga kompanitë shqiptare
I. Kredia bankare
Zhvillimet e aktivitetit të kreditimit
Gjatë viteve të fundit, aktiviteti i sistemit bankar është rritur ndjeshëm. Rëndësia që po i japin
bankat aktivitetit të kredisë ka nxitur zhvillimin dhe ka bërë më dinamik si sistemin bankar
ashtu dhe ekonominë. Rritja e bazës së kreditimit është evidentuar si një nga aktivitetet më të
vrullshme dhe ushtron ndikim të madh jo vetëm në aktivitetin bankar, por në të gjithë
ekonominë e vendit. Totali i kredive të sistemit bankar ndaj PBB ka ardhur në rritje nga viti
në vit, kjo duket dhe në tabelën e mëposhtme.
Tabela.24 Totali i kredive/PBB
Treguesi
vitet
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Totali i kredive / PBB 4.8 6.3 7.3 9.3 15.7 22.4 30.2 36.5 39.3
Burimi: Banka e Shqipërisë
Megjithë ritmet e larta të rritjes, Shqipëria është një ndër vendet me raport më të ulët të
kredive të sektorit privat ndaj PBB. Për vitin 2009, ky raport ishte: për Turqinë 40.8%, për
Rumaninë 40%, për Serbinë 40.6%, për Maqedoninë 43.1% dhe për Ukrahinën76.9%.
Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse ka
norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të financimit. Janë
shumë kompani shqiptare të cilat kanë përdorur kredinë bankare për rinovim të teknologjisë
së tyre. Aktiviteti kreditues ka njohur një dinamikë relativisht të lartë në gjysmën e parë të
vitit 2007. Sistemi bankar ka ruajtur ritmet e larta të kreditimit të ekonomisë.26
26 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë” 2007
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
86
Tabela.25 Treguesit kryesorë të kredisë
2002 2003 2004 2005 2006 6-mujori I
2007
Kredi/Depozita ( %) 13.5 15.7 19 28.5 37.4 44.1
Kredia për ekonominë
( % ndaj PBB)
6.2 7.4 9.1 14.6 20.1 25
Burimi: Banka e Shqipërisë
Kredia në valutë ka zënë peshën më të madhe ndaj totalit të kredisë. Kredia për biznesin prej
65 % të portofolit, është dominuar në valutë në masën 81%. Sektori më i kredituar i
ekonomisë shqiptare ishte tregtia, e cila përbën 21% të totalit të kredive.
Burimi: Banka e shqipërisë
Kreditë me probleme paraqiten në nivele të ulta27. Kjo duket dhe në grafikun e mëposhtëm.
Burimi: Banka e Shqipërisë
27 Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar” 2007
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
87
Krahasueshmëria e treguesit kryesor, që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e
rajonit, tregon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivelet
më të mira të rajonit.28
Tabela.26 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit
Kredi me probleme /
totalit të kredisë
Shqipëri 3.4%
Bullgari 2.2%
Serbi 21.4%
Qipro 6.1%
Maqedoni 6.4%
Turqi 3.6%
Rumani 8.4%
Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin”, November’ 07
(BOG)
Gjatë gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007, bankat u treguan më konservatore gjatë proçesit të
miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht për bizneset e mëdha dhe kreditë me
afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për investime. Politika më konservatore e ndjekur
nga bankat u nxit nga shqetësimi për: problemet specifike të sektorit ku ndërmarrjet operojnë,
rritja e kredive me probleme dhe paqartësitë për zhvillimet aktuale dhe të pritshme
makroekonomike.
Bankat raportuan për kërkesë të fortë dhe në rritje gjatë gjashtëmujorit të dytë të 2007,
krahasuar me periudhën paraardhëse, si për korporatat ashtu dhe për NVM-të. Përbërja e
kërkesës, sipas nevojave të përdorimit të kredisë, nuk paraqitej e njëtrajtshme 89% të saj e
zinte nevoja për financimin e investimeve29.
Në vitin 2008 raporti totali kredi/PBB arriti në 37.1% .Pavarësisht renditjes së Shqipërisë
ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj
kredie ndaj PBB e rendit Shqipërinë ndër venndet me nivel ende të ulët të këtij treguesi në
rajon.
28 Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 200729 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë” 2007
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
88
Tabela. 27 Kreditimi i biznesit/ PBB në vendet e rajonit
Kredia dhënë sektorit privat/PBB (në %)
Shqipëri (12/08) 36
Turqi (09/08) 35.5
Rumani (07/08) 38.1
Bullgari (08/08) 72.3
Serbi (06/08) 35.8
Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë (08/08) 41.2
Ukrahinë (08/08) 63.9
Qipro (08/08) 269.7
Egjipt (07/08) 42.1
Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin”(National Bank of
Greece), Vol 9, Issue 2- October’08.
Krahasimi i treguesit kryesor që mat cilësinë e portofolit të kredive me vendet e rajonit,
dëshmon për një cilësi të portofolit të kredive në sistemin bankar në Shqipëri, në nivele
relativisht të mira, në raport me disa vende si Serbia, Rumania, Ukraina dhe Egjipti30.
Tabela. 28 Cilësia e portofolit të kredive në vendet e rajonit
Kredi me probleme/Teprica e kredisë
Shqipëri 6.6%
Bullgari 2.0%
Serbi 29.5%
Qipro 5.1%
Ish- Republika Jugosllave e Maqedonisë 5.5%
Turqi 3.4%
Rumani 10.3%
Ukrainë 13.2%
Egjipt 10.0%
Burimi: “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Bulletin” October 2008 (BOG).
Gjatë gjashtëmujorit të parë të vitit 2008 ekspertët e kredisë bankare raportuan për shtrëngim
të standardeve të kredisë, që vijonte që nga gjashtëmujori i dytë i 2007. Bankat kanë qënë më
30 Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 2008
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
89
të kujdesshme për kredinë akorduar korporatave sesa për kredinë akorduar bizneseve të
vogla31. Faktorët që kanë ndikuar në forcimin e kritereve janë:
- Vendimet e Bankës së Shqipërisë,
- Probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi,
- Situata e pritshme makroekonomike
Bankat kanë forcuar standardet e kredisë, nëpërmjet rritjes së marzhit për kreditë me risk dhe
rritjes së kërkesës për korateral, në raport me madhësinë e huasë. Kërkesa për kredi e biznesit
është pozitive, por me prirje në ulje, në krahasim me gjashtëmujorin e dytë të 2007. Faktorët
që kanë ndikuar kërkesën për kredi të bizneseve kanë qënë nevoja për financimin e
investimeve dhe financimin e kapitalit qarkullues. Ndërsa faktori kryesor që ka nxitur
kërkesën e bizneseve për kreditim në monedhë të huaj ishte diferenca në normat e interesit.
Një faktor tjetër ishte dhe ndërgjegjësimi i ulët për rrezikun që lidhet më lëvizjet në kursin e
këmbimit.
Edhe gjashtëmujori i dytë i vitit 2008 vijoi me shtrëngimin e standardeve dhe kritereve të
kreditimit. Kredia u shtrëngua pothuajse në të njëjtën masë, si për korporatat ashtu dhe për
bizneset e vogla dhe të mesme, por me një shtrëngim më të dukshëm të kredisë për investime
afatgjata. Kontribuesi kryesor në shtrëngimin e standardeve ishin: situata makroekonomike,
problemet specifike të sektorit ku operon biznesi dhe kreditë me probleme. Bankat vlerësuan
në rënie kërkesën për kredi nga ana e bizneseve, sidomos të korporatave, e ndikuar kjo nga
ulja e nevojës për financimin e investimeve. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën e biznesit
për kredi ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues32.
Veprimtaria e kreditimit u ngadalësua veçanërisht në 3-mujorin e fundit të vitit 2008. Edhe
pse e ekuilibruar, veprimtaria e sektorit bankar në valutë ka ardhur vazhdimisht në rritje.33
31 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të parë” 2008
32 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit të dytë” 2008
33 Banka e Shqipërisë «Raporti i Stabilitetit Financiar” 2008
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
90
Në vitin 2008 cilësia e kredisë shënoi rënie. Raporti i kredive me probleme ndaj totalit të
portofolit të kredisë, mbi baza bruto, në fund të vitit 2008 u ngjit në nivelin 6.6% kundrejt
4.1% në tremujorin e tretë të vitit dhe 3.4% në fund të vitit 2007.
Fundi i vitit 2008 dhe një pjesë e vitit 2009 ka shënuar vonesa dhe probleme në shlyerjen e
kësteve të kredisë kjo si pasojë e krizës financiare botërore.34 Kreditë me probleme janë rritur
gjatë 2009, për disa banka më shumë për disa të tjera më pak. Ato paraqesin një lloj rreziku,
kur një bankë ka një protofol problematik huash të dhëna, ajo bëhet më konservatore në
kreditim.
34 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i parë” 2009
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
91
Grafiku. 19 Hua me probleme
Burimi: Banka e Shqipërisë
Që në fillimin e vitit 2009, bankat tregtare në Shqipëri kanë hequr dorë nga politika agresive
për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme. Shtrëngimi i standardeve të
kreditimit ishte në një shkallë më të theksuar, krahasuar me periudhat e mëparshme. Kriteret
për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e investimeve, kanë
qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të vogla dhe të mesme dhe
për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues.
Faktorët me ndikim më të madh në shtrëngimin e kritereve të kredisë ishin gjendja aktuale
dhe e pritshme makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset dhe
kreditë me probleme. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit mesatar të
kredisë, uljes së madhësisë së kredisë së akorduar dhe rritjes së kërkesës për kolateral.
Kërkesa për kredi e korporatave u vlerësua në rënie. Ajo u vlerësua më e ulët sesa kërkesa e
NVM-ve. Gjithashtu, kërkesa për kredi për qëllime investimi u vlerësua më e ulët se kërkesa
për financimin e kapitalit qarkullues.
Përveçse është bërë më e vështirë kredia është bërë edhe më e shtrenjtë, sidomos kredia në
euro. Kredia në valutë mbetet më e kërkuara nga kompanitë shqiptare. Faktorët nxitës
kryesorë të kërkesës së kompanive për kredi në valutë janë : diferenca në normat e interesit
dhe burimi i të ardhurave në valutë, prirjet për kursin e këmbimit.
Në tremujorin e dytë të 2009, shtrëngimi i standardeve të kredisë akorduar bizneseve u zbut,
në krahasim me tremujorin e kaluar35. Shtrëngimi ka qënë në të njëjtën masë si për korporatat
ashtu dhe për NVM-të. Faktorët që kanë kontribuar në shtrëngimin e standardeve ishin
35 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i dytë” 2009
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
92
përsëri situata makroekonomike, problemet specifike të sektorit ku operojnë bizneset, kreditë
me probleme. Politika shtrënguese e bankave u realizua nëpërmjet të njëjtave instrumenta si
në tremujorin e parë të 2009-ës.
Kërkesa e bizneseve për kredi u rrit disi në krahasim me tremujorin e mëparshëm. Faktorët
që ndikuan në këtë rritje ishin: nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, pakësimi i
përdorimit të burimeve alternative të financimit si dhe vendimet e Bankës së Shqipërisë.
Gjatë tremujorit të tretë të vitit 2009, shtrëngimi i standardeve ishte në një shkallë më të
ulët36. Bankat zbatuan një politikë shtrënguese, kryesisht nëpërmjet rritjes së komisioneve,
dhe uljes së maturitetit të kredisë. Gjatë tremujorit të tretë kërkesa për kredi pësoi rënie.
Në tremujorin e katërt të vitit 2009, shkalla e shtrëngimit të standardeve të kredisë për
biznesin ka vijuar të jetë e ulët. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shtrëngimi i
standardeve ka qënë më i lartë për kredinë për kapital qarkullues sesa për kredinë për
investime. Kërkesa për kredi vlerësohet në rënie. Faktorët që ndikuan për uljen e saj ishin ulja
e nevojave për financimin e investimeve, situata makroekonomike aktuale dhe e pritshme.37
Struktura e portofolit të kredive sipas klasave të cilësisë, në tremujorin e katërt të vitit 2009,
shfaq rritje të peshës së klasifikimit “standard” të kredive dhe rënie të kredive “në ndjekje”,
ndërkohë që kreditë me probleme sipas klasifikimit regjistruan mosndryshim të kredive
“nënstandard” dhe rritje të kredive “të dyshimta” dhe “ të humbura”38.
Tabela.29 Struktura e portofolit të kredive
Klasifikimi i
kredisë
2007 2008 2009
T I TII TIII TIV TI TII TIII TIV TI TII TIII TIV
Standard 92.9 93.0 91.2 91.9 89.8 91.0 90.0 87.3 86.0 85.7 82.5 83.2
Në ndjekje 3.9 3.9 5.5 4.8 6.3 4.7 5.8 6.0 6.5 5.6 7.8 6.4
Nënstandard 1.3 1.3 1.6 1.7 2.1 2.4 1.9 4.0 4.0 4.1 4.7 4.7
Të dyshimta 0.9 0.9 0.8 0.8 0.8 1.0 1.3 1.4 1.8 2.4 2.3 2.7
Të humbura 1.0 0.9 1.0 0.8 1.0 0.9 1.0 1.3 1.7 2.2 2.8 3.0
Burimi: Banka e Shqipërisë
Raporti kredi/PBB është shumë i ulët. Shqipëria është një nga vendet me raport më të ulët të
kredisë ndaj PBB krahasuar me disa vende të rajonit. Për vitin 2009 ky raport ishte:
36 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i tretë” 2009
37 Banka e Shqipërisë “Vrojtim për aktivitetin kreditues tremujori i katërt” 2009
38 Banka e Shqipërisë « Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes » 2009
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
93
Vendet Shqipëri Rumani Serbi Turqi Maqedoni Ukrainë
Kredi/PBB(%) 36.6 40 40.6 40.8 43.1 76.9
Cilësia e portofolit të kredisë ka vijuar prirjen rënëse edhe në gjashtëmujorin e parë të 2010,
ku raporti “kredi me probleme ndaj totalit të kredisë bruto” u ngjit në nivelin 12,2 % kndrejt
10.48% që ishte në fund të vitit 200939.
Kompanitë kanë vlerësuar në një shkallë më të ulët ndikimin e këtyre faktorëve në kërkesën
e tyre për kredi në valutë40 krahasuar me tremujorin e fundit të 2009.
Burimi: Banka e Shqipërisë
39Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar për gjashtëmujorin e parë” 201040 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues tremujori 1 dhe 2” 2010
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
94
Në fund të vitit 2010, analiza sipas subjektit dhe qëllimit të përdorimit të kredisë, evidenton
peshën më të madhe të kredisë “overdraft” për bizneset, me rreth 22.9%, e ndjekur nga kredia
për “investime në blerje pajisjesh”, me rreth 18.6%. Gjatë vitit 2010, rritje më të lartë paraqet
kredia për “investime në pasuri të paluajtshme”, me rreth 16.7%, kredia për “investime në
blerje pajisjesh”, me rreth 14.1%, kredia “overdraft”, me rreth 11.9% dhe kredia për “kapital
qarkullues”, me rreth 10.9%.
Tabela: 30 Kredia sipas sektorit dhe qëllimit të përdorimit (në mld. lekë)
Përshkrimi Dhjetor
2009
Pesha në % Dhjetor
2010
Pesha në % Ndryshimi
në %
Kredia gjithsej 431 100 472.6 100 9.7
Kredia dhënë biznesit 291.2 67.6 330.4 69.9 13.5
Overdraft 96.8 22.4 108.3 22.9 11.9
Kapital qarkullues 49.6 11.5 55 11.6 10.9
Investime në blerje pajisjesh 77.1 17.9 88 18.6 14.1
Investime për pasuri të
palujtshme
67.8 15.7 79.1 16.7 16.7
Burimi Banka e Shqipërisë
Grafiku.20 Faktorët që kanë ndikuar kërkesën e kompanive për kreditim në valutë të huaj.
Burimi Banka e Shqipërisë
Standartet e kreditimit për 3-mujorin e dytë të 2010, janë shtrënguar disi krahasuar me
3-mujorin e parë. Shtrëngimi është aplikuar vetëm për bizneset e vogla dhe të mesme. Bankat
kanë vazhduar të lehtësojnë disi standartet për kompanitë, por në një masë më të ulët se në
3-mujorin e parë të 2010. Sipas qëllimit të përdorimit të kredisë, shkalla e shtrëngimit të
standarteve ka qënë më e lartë për kredinë për investime se sa për atë për kapital qarkullues.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
95
Faktorët me kontributin kryesor në shtrëngimin e standarteve janë : ecuria e kredive me
probleme, problemet specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi dhe situata
makroekonomike në vend. Faktori i vetëm i cili ka dhënë një kontribut të lehtë pozitiv në
lehtësimin e standardeve është niveli i konkurencës në sistemin bankar. Politika shtrënguese
e bankave gjatë 3-mujorit të dytë të vitit 2010 është realizuar nëpërmjet rritjes së marzheve
për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Rritja e madhësisë së
kredisë të miratuar si dhe zgjatja e maturitetit maksimal të shlyerjes së kredisë kanë shërbyer
për zbatimin e një politike më lehtësuese kreditimi.
Grafiku.21 Ndryshimet në standartet e kredisë të aplikuara në kreditë për kompanitë dhe ndikimi i faktorëve
të ndryshëm në to.
Burimi :Banka e Shqipërisë
Tabela.31 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e standarteve të miratimit të kredisë 3-mujori i
dytë i 2010
Total SME Kompani
Sh.a
Kapital qarkullues Investime
Janë shtrënguar shumë - - - - -
Janë shtërnguar disi 2 banka 2 banka - 1 bankë 3 banka
Kryesisht të pandryshuara 5 banka 7 banka 7 banka 7 banka 6 banka
Janë lehtësuar disi 2 banka 1 bankë 1 bankë 2 bankë 1 bankë
Janë lehtësuar shumë - - - - -
Total 9 10 8 10 10
Balanca neto -9.9% -10.9% 4.5% -6.6% -15.4%
Burimi :Banka e Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
96
Shënim 1: Balanca pozitive tregon për lehtësim të standardeve ose që faktori ka ndikuar në
lehtësimin e standardeve të kredidhënies; ndërsa balanca negative tregon për shtrëngim të
standardeve ose që faktori ka ndikuar në shtrëngimin e standardeve të kredidhënies.
Grafiku.22 Kërkesa e kompanive për kredi dhe kontributi i faktorëve të zgjedhur
Burimi: Banka e Shqipërisë
Kërkesa e biznesit të vogël dhe të mesëm për të marrë kredi është rritur, ndërsa kërkesa e
kompanive është ulur disi në tremujorin e dytë të vitit, krahasuar me 3-mujorin e parë 2010.
Faktori me kontributin kryesor në nxitjen e kërkesës për kredi vijon të mbetet edhe për këtë
3-mujor nevoja për financimin e kapitalit qarkullues. Kërkesa për kredi gjatë 3-mujorit të
dytë është nxitur edhe nga nevoja për financimin e investimeve.
Tabela.32 Përmbledhje e përgjigjeve të bankave për ecurinë e kërkesës për kredi
(3-mujori i dytë i 2010)
SME Kompani
Sh.a.
Kapital qarkullues Investime
Dukshëm më e lartë - - 2 -
Lehtësisht më e lartë 3 2 2 2
Pothuajse njësoj 5 4 5 5
Lehtësisht më e ulët 2 3 1 3
Dukshëm më e ulët - - - -
Total 10 9 10 10
Balanca neto 13.5% -7.4% 18% 3.8%
Burimi :Banka e Shqipërisë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
97
Shënim 2: Balanca pozitive tregon rritje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në rritjen e
kërkesës, ndërsa balanca negative tregon ulje të kërkesës ose që faktori ka ndikuar në uljen e
kërkesës për kredi.
Gjatë tremujorit të tretë të 2010, standardet e kreditimit për bizneset u lehtësuan disi41.
Faktori që ndikoi në krahun lehtësues të standardeve ishte konkurenca. Ndërsa faktorët si
ecuria e kredive me probleme, probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi
dhe situata makroekonomike ndikuan në shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u
realizua nëpërmjet rritjes së marzheve për kreditë me rrezik më të lartë dhe rritjes së kërkesës
për korateral. Rritja e madhësisë së kredisë së miratuar ka shërbyer për zbatimin e një politike
më lehtësuese kreditimi. Kërkesa e bizneseve për kredi u vlerësua në rënie, krahasuar me
tremujorin e dytë të 2010. Faktori i vetëm që ndikuar në uljen e kërkesës është situata
makroekonomike. Faktori kryesor që ndikoi pozitivisht kërkesën ishte nevoja për financimin
e kapitalit qarkullues.
Edhe gjatë tremujorit të katërt të 2010, standardet e kreditimit u lehtësuan, si për SME edhe
për korporatat42. Faktorët që kontribuan për lehtësimin e standardeve të kredisë ishin: gjendja
e likuiditetit të bankave, mjaftueshmëria e kapitalit të bankës dhe niveli i konkurencës.
Politika lehtësuese e bankave u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së kredisë së miratuar.
Kërkesa e biznesit për kredi u përmirësua. Faktori kryesor që ka nxitur kërkesën për kredi
ishte nevoja për financimin e kapitalit qarkullues, por dhe situata makroekonomike, financimi
i investimeve, kushtet e kreditimit kanë ndikuar pozitivisht. Bankat patën një rritje disi më të
shpejtë të aktivitetit kreditues në lekë sesa në valutë
Grafiku.23 Kredia në lekë dhe kredia në valutë
Burimi: Banka e Shqipërisë
41 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T3” 201042 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T4” 2010
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
98
Gjatë këtij tremujori pati dhe një ulje të normave të interesit për kreditë e akorduara në lekë.
Grafiku.24 Normat e interesit për kredinë në lekë dhe atë në valutë
Burimi: Banka e Shqipërisë
Gjatë tremujorit të parë të 2011, standardet e kredisë vijuan të lehtësohen si për SME edhe
për korporatat43. Standardet janë lehtësuar në të njëjtën masë si për kredinë për financimin e
kapitalit qarkullues ashtu dhe për kredinë për investime. Faktori me kontributin kryesor në
lehtësimin e standardeve është konkurenca e sistemit bankar. Edhe likuiditeti i bankave ka
ndikuarnë të njëjtin drejtim. Politika lehtësuese u realizua nëpërmjet rritjes së madhësisë së
kredisë së miratuar. Kërkesa për kredi ka mbetur pothuajse e pandryshuar, krahasuar me
tremujorin e kaluar. Faktorët me ndikim në nxitjen e kërkesës ishin financimi i kapitalit
qarkullues, kushtet e kreditimit, situata makro ekonomike.
Në tremujorin e dytë të 2011, standardet e kredisë u shtrënguan, krahasuar me tremujorin e
mëparshëm, si për SME ashtu dhe për korporatat44. Ato u shtrënguan në të njëjtën masë, si
për kredinë marrë për financimin e kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë për investime.
Faktorët me kontribut kryesor në shtrëngimin e standardeve kanë qenë: gjendja e huave me
probleme dhe probleme specifike të sektorit ku zhvillon aktivitetin biznesi. Politika
shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi ka qenë
më e ulët krahasuar më tremujorin e kaluar. Në qershor 2011 kreditë me probleme
përfaqësonin 16.61% të portofolit të kredisë. Ndër to, 29% ishin kredi të humbura, 23% kredi
të dyshimta dhe 48% kredi nënstandarte.
43 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T1” 2011
44 Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues T2” 2011
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
99
Grafiku: 25 Struktura e kredive me probleme, në %. Qershor 2011.
Burimi: Të dhënat për ndërtimin e grafikut nga BSH.
Tabela:33 Cilësia e portofolit të kredisë (në %)
T IV
2005
T IV
2006
T IV
2007
T IV
2008
T IV
2009
T IV
2010
T I
2011
T II
2011
Kredi në ndjekje 3.64 3.39 4.79 5.23 6.35 6.94 11.35 9.69
Kredi nënstandarte 0.83 1.12 1.71 3.91 4.7 6.04 5.87 7.90
Kredi të dyshimta 0.52 0.89 0.79 1.35 2.7 3.59 4.05 3.89
Kredi të humbura 0.95 1.05 0.81 1.2 2.87 3.98 4.5 4.82
Burimi: Banka e Shqipërisë
Dhe gjatë tremujorit të tretë të 2011 standardet e kredisë vazhdojnë prirjen shtrënguese të
tremujorit të mëparshëm, për SME dhe për korporatat, si për kredinë për kapital qarkullues
ashtu dhe për kredinë për investime. Të njëjtët faktorë të tremujorit të mëparshëm ndikuan në
shtrëngimin e standardeve. Politika shtrënguese u realizua nëpërmjet rritjes së marzhit për
kreditë me risk dhe rritjes së kërkesës për kolateral. Kërkesa për kredi nga bizneset e mëdha
vijoi në rënie .
Ekspertët e bankave presin rritje të kredive të miratuara në lekë dhe ulje të atyre të shprehura
në monedhë të huaj. Pritjet për normat e interesit të kredive në tremujorin e parë të vitit 2011
kanë një prirje rënëse, si për kredinë në lekë ashtu dhe për atë në valutë.
Faktorët kryesorë që nxitën kërkesën e bizneseve për kredi në valutë, në tremujorin e katërt të
vitit 2011 ishin diferenca në normat e interesit dhe burimi i të ardhurave në valutë.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
100
Grafiku.26 Kredia në lekë dhe kredia në valutë
Burimi: Banka e Shqipërisë
Burimi: Banka e Shqipërisë
Grafiku. 27 Faktorët që kanë ndikuar në kërkesën e bizneseve për kreditim në valutë të huaj
Burimi: Banka e Shqipërisë
Gjatë tremujorit të katërt të 2011, standartet e kreditimit u shtrënguan më tej, si për SME dhe
për korporatat. Standartet janë shtrënguar si për kredinë e marrë për qëllime financimi të
kapitalit qarkullues ashtu dhe për atë marrë për qëllime investimi. Faktorët që kanë kontribuar
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
101
për shtrëngimin e standarteve të kredisë për biznesin janë gjendja e huave me probleme në
sistemin bankar, situata makroekonomike në vend dhe probleme specifike të sektorit ku
zhvillon aktivitetin ndërmarrja. Politika shtrënguese u realizua kryesisht nëpërmjet rritjes së
kërkesës për kolateral dhe rritjes së marzhit për kreditë me rrezik.
Grafiku:28 Ndikimi i faktorëve të ndryshëm në standartet e kredisë për bizneset
Burimi: Banka e Shqipërisë
Grafiku: 29 Ndryshimi i kushteve për miratimin e kredive të bizneseve
Burimi: Banka e Shqipërisë
Kërkesa për kredi në tremujorin e fundit të 2011 u përmirësua pak krahasuar me tremujorin e
mëparshëm. Kërkesa për kredi me qëllim financimin e investimeve u përmirësua, ndërsa
kërkesa për financimin e kapitalit qarkullues u vlerësua në rënie.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
102
Grafiku: 30 Faktorët ndikues në kërkesën për kredi të bizneseve
Burimi: Banka e Shqipërisë
II. Lizingu financiar
Një nga produktet financiare, që po zgjon një interes të veçantë vitet e fundit është lizingu.
Kjo formë financimi është shndërruar ndoshta në një nga mjetet më të suksesshme të tregut
financiar botëror vitet e fundit.
Historia ka provuar se aktiviteti i lizingut daton mijëra vjet më parë. Por, në 50 vitet e fundit
kjo industri ka patur një rritje të jashtëzakonshme. Një e treta e mallrave kapital në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës janë financuar përmes lizingut. Në tregun e automjeteve të SHBA,
kjo formë financimi është përhapur me ritme të jashtëzakonshme, derisa në vitin 1996, një në
tre makina ishte e financuar me lizing.
Në vendet e OECD, një e treta e investimeve të reja private financohen sot përmes lizingut45.
Një studim i fundit i korporatës financiare ndërkombëtare, pjesë e Bankës Botërore, vëzhgon
se lizingu po luan një rol të rëndësishëm në promovimin dhe qëndrueshmërinë e sektorit
privat, sidomos në ekonomitë në zhvillim. Raporti vjetor i “White Clarke Global Lesing
Report” i bërë publik në vitin 2011 tregon se investimet në tregun global të lizingut për vitin
2010 ishin përkatësisht: në Europë rreth 34.4% , në Amerikën e Veriut 34.6% , në Azi 24.1%,
në Amerikën e Jugut 4.1% , në Afrikë 1% dhe në Australi 1.8%. Aktualisht, shpërndarja e
45 I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj “Përdorimi i lesingut si një metodë financimi bashkëkohore” 2011 Buletini Shkencor Universiteti Fan S. Noli, Korçë Nr.22 ISSN:2078-7111
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
103
tregut botëror të lizingut është e tillë që Amerika e Veriut , Europa, Azia dhe Amerika e Jugut
zënë rreth 97.2% të tregut botëror.
Tabela.34 % e tregut sipas kontinenteve
Vendet Vëllimi vjetor
(bilion $)
% në tregun botëror
2009
% në tregun botëror
2010
Europa 212.5 37.9 34.4
Amerika e Veriut 213.3 34.2 34.6
Azia 148.4 20.2 24.1
Amerika e Jugut 25.4 5.4 4.1
Afrika 6.4 1 1
Australia 10.8 1.2 1.8
Gjithsej 616.83 100% 100%
Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”
Duhet theksuar rritja e rëndësisë së lizingut në ekonomitë në zhvillim të Europës Lindore dhe
Ballkanit Perëndimor. Ndryshimet e mëdha midis Ballkanit Perëndimor dhe tregjeve të
zhvilluara, qëndrojnë në përqindjen e lartë që zënë fondet e brendshme dhe kreditë nga
familjarët dhe miqtë, karakteristikë për bizneset e Ballkanit Perëndimor, kundrejt përdorimit
të lartë të lizingut financiar në ekonomitë e zhvilluara.
“Era e zhvillimit” ka përfshirë dukshëm edhe vendet e rajonit. Zgjerimi i madh i kompanive
të lizingut në Serbi ka qenë rrjedhojë e politikës monetare shtrënguese. Në Bosnje-
Hercegovinë, sektori i lizingut është rritur shumë shpejt, pavarësisht mungesës së
legjislacionit përkatës. Ndërkaq, Maqedonia është shumë e përparuar përsa i përket zbatimit
të legjislacionit dhe mbikqyrjes, por lizingu përdoret vetëm për blerjen e mjeteve të
transportit.
Tabela.35 % e tregut në disa vende të Europës
Shteti Volumi vjetor 2011
(bilion $)
% në tregun botëror
2010
% në tregun botëror
2011
Gjermani 52.49 13.9 14.3
Britani e Madhe 13.38 17.6 18.5
Francë 30.89 10 10.5
Itali 25.46 13.1 13.1
Suedi 9.12 17.5 19.2
Burimi: “White Clarke Global Lesing Report”
Aktiviteti i lizingut ka filluar të përhapet edhe në Shqipëri, por ndryshe nga prirja e
përgjithshme që vihet re në rajon dhe më gjerë, lizingu shqiptar ka mbetur në një segment
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
104
mjaft të ngushtë, me një peshë të parëndësishme në ekonominë e vendit. Lizingu nuk po
bëhet një instrument financiar masiv dhe nxitës i zhvillimit të biznesit.
Produkti i lizingut shfaqet atraktiv në tregun shqiptar për arsye të përparësive që ai zotëron në
raport me format e tjera të financimit të tilla si: mungesa e kërkesës për kolateral, fleksibilitet
i lartë, lehtësira proçeduriale, financim i plotë i investimit, lehtësira tatimore, shmangie e
riskut të tjetërsimit të fondeve dhe përfitim i burimeve shtesë të kapitalit.
Alternativa të reja financuese si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që
kanë përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë
pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.
Lizingu dhe faktoringu, janë në faza shumë të hershme të zhvillimit dhe mbeten të kufizuara
nga infrastruktura e kredive në Shqipëri. Në rajon, lizingu dhe kreditë tregtare përbëjnë
mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa në Shqipëri subjektet marrin më
pak se 2 % të financimit të tyre prej këtyre burimeve. Në Shqipëri, veprimtaria e
përgjithshme e lizingut përfaqëson më pak se 0.5 % të kredive bankare për sektorin privat,
krahasuar me Bosnjën dhe Rumaninë (mbi rreth 10 % në të dy rastet). Në Shqipëri,
faktoringu, praktikisht, nuk ekziston.46
Lizingu është një kontratë nëpërmjet të cilës qiramarrësi përdor pajisje që zotërohen nga
qiradhënësi. Qiradhënësi blen pajisjen nën autoritetin e qiramarrësit, sepse është qiramarrësi
ai që zgjedh aktivin dhe furnizuesin e tij, më pas i’a jep në përdorim qiramarësit me kusht që
ky i fundit të paguajë këste periodike. Tipari kryesor i lizingut është që përdorimi i aktivit
është i ndarë nga pronësia e tij.
Lizingu financiar është një mënyrë për të financuar pajisjet. Periudha e qiramarrjes është
fikse dhe përcaktohet përafërsisht sa jeta ekonomike e parashikuar e pajisjes. Këstet e qirasë
janë të përcaktuara në mënyrë të tillë, që totali i pagesave gjatë periudhës së qiramarrjes të
mbulojë koston e aktivit bashkë me interesat dhe fitimin e qiradhënësit. Në fund të periudhës
së qiramarrjes zakonisht qiramarrësi ka të drejtën të blejë pajisjen.
46 Banka Boterore “Shqipëria aksesi për kredi” 2008
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
105
Figura.3 Skema e funksionimit të një operacioni të financuar me Lizing Financiar
Shitje
Pagesa
Pagesa e këstit
Qiraja
Lizingu operativ është një kontratë që qiramarrësi lidh më qiradhënësin, për përdorimin e
pajisjes. Qiradhënësi ble pajisjen dhe përfiton nga dhënia me qira e aktivit në përdorues të
ndryshëm. Qiradhënësi mbart riskun që përbën vlera e mbetur e pajisjes si dhe riskun e
vjetërimit të saj.
Lizingu është një mjet financimi afatmesëm, i përdorur më shumë për biznesin e vogël dhe të
mesëm, aksesi i të cilit në bankë është i kufizuar e shoqërohet me norma të larta interesi dhe
afate të shkurtra huaje. Vërtet Shqipëria ka përjetuar një rritje të shpejtë të kredidhënies këto
vitet e fundit, por gjithsesi kredidhënia ndaj sektorit privat përbën një shifër modeste,
krahasuar me vendet e rajonit. Kredidhënia është e përqëndruar në kompanitë e mëdha dhe në
sektorë specifikë të ekonomisë, rreth 75% e kredidhënies47 përbëhet nga një numër i vogël i
bizneseve të mëdha.
Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me probleme që
kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e paluajtshme e subjekteve,
ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, kufizimi i madh
është informaliteti. Informaliteti i përhapur, që është shkaktuar nga frenimet në mjedisin e
biznesit, kufizon kërkesën e efektshme për kredi dhe, si rrjedhojë, mundësitë e subjekteve
për investime dhe zhvillim.
Mjedisi i dobët i biznesit krijon kushtet për informalitetin, duke i mbajtur subjektet larg
fushës së veprimit të rregullave shtetërore dhe duke kufizuar zhvillimin dhe aksesin e tyre për
47 A. Korbi, Dr. A. Kotori(2010) “Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri” Revista “Ekonomia dhe Tranzicioni”
Qiradhënësi
Furnizuesi
Qiramarrësi
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
106
fonde. Studimet të ndryshme tregojnë se informaliteti u kushton vendeve në zhvillim 1– 2 %
të rritjes vjetore të PBB-së. Kjo ndodh për shkak të dy efekteve që lidhen me njëri-tjetrin.
Së pari, shumë subjekte dhe punonjës nuk kanë rrugë tjetër, veçse të jenë informalë, për
shkak të kostove shumë të larta që kërkohen për t’u bërë formal. Si rezultat, burime të
konsiderueshme shpenzohen në veprimtari me rendiment të ulët, pa patur akses te kapitali.
Së dyti, rritja e kompanive produktive formale është ngadalësuar në mënyrë të ndjeshme për
shkak të detyrimeve financiare dhe rregullatore. Këto detyrime i pengojnë subjektet formale
që t’i konkurrojnë subjektet informale, pavarësisht nga fakti se ato janë tri herë më
produktive.
Sipas një studimi të kryer nga Korporata Ndërkombëtare e Financës (IFC), tregu potencial
për lizing financiar në Shqipëri është 98.4 milionë euro në kontrata të reja për vit. Sipas
këtyre vlerësimeve, potenciali për rritje është i konsiderueshëm si për lizing automjetesh edhe
pajisje e makinerish, përkatësisht 37.6 milionë euro dhe 30.8 milionë euro në kontrata të reja
për vit. Studimi vlerëson që për një periudhë afatmesme, lizingu mund të përbëjë 13 – 19% të
totalit të investimeve në Shqipëri. Nëse do të krahasonim aktivitetin e lizingut me vendet e
rajonit, nga pikëpamja e kontributit që ky aktivitet jep në PBB-në e një vendi, do të thonim që
shifrat e Shqipërisë janë shumë të ulëta. Tek në ai përbën më pak se 0.5% të PBB, ndërsa në
vende si Rumania apo Bosnjë Hercegovina ai përbën mbi 3% të PBB. Këto fakte krijojnë
bindje se sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen.
Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e përshtatshme e
kredive, si dhe nga eleminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për shembull, duhet të
qartësojë mjedisin rregullator për lizingun dhe trajtimin financiar të tij lidhur me tatimin mbi
vlerën e shtuar, si dhe të lejojë njohjen e faturave si instrumente të borxhit, për të mundësuar
përdorimin e tyre si kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin në qarkullim. Përveç kësaj,
ekziston nevoja e rritjes së sensibilizimit publik lidhur me lizingun dhe faktoringun si
zgjedhje financimi.
Sipas Vëzhgimit të Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve, për nevoja të
kapitalit në qarkullim dhe investimeve të reja, subjektet shqiptare marrin mesatarisht 50% më
pak financim të huaj, sesa vendet e tjera të Evropës Juglindore. Në mënyrë më të veçantë, ato
mbështeten te financimi i tyre i brendshëm për rritjen dhe investimet e reja, më shumë se çdo
vend tjetër i rajonit, si dhe marrin 38 % më pak kredi bankare për kapitulin qarkullues.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
107
Lizingu dhe kreditë tregtare zënë mesatarisht rreth 6 % të financimit të qëndrueshëm, ndërsa
subjektet shqiptare marrin më pak se 2 % të financimin të tyre nga këto burime48. Ndonëse
dërgesat janë dukshëm të larta, financimi informal duket se është, në mënyrë të
konsiderueshme, më i ulët se në vendet homologe.
Tabela:36 Burimi i kapitalit në qarkullim (KQ) dhe i investimeve të reja (IR), përqindja e shumë së
përgjitshme
Burimi: Banka Botërore
Burimi: Vëzhgim i Performancës së Mjedisit të Biznesit dhe të Ndërmarrjeve
48 Banka Botërore “Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve” Raport
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
108
Në Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fillimet e tij, por mundësia për zhvillim është e
konsiderueshme. Në mars 2007, veprimtaria e përgjithshme e lizingut në Shqipëri, arriti në 80
milion lekë (rreth 800.000 dollarë amerikanë). Kjo përfaqëson më pak se 0.05 % të kredive
bankare për sektorin privat. Nga ana tjetër, lizingu është krijuar si alternativë ndaj huadhënies
bankare, për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme dhe për individët. Në shumë ekonomi në
zhvillim, në Evropën Lindore, bankat janë treguar të paduruara për të krijuar kompani lizingu
me qëllim që të shtrihen te segmentet e klientëve, të cilët nuk janë të aftë të marrin hua.
Volumi i veprimtarive të lizingut në vende të tilla si Bosnja dhe Rumania (mbi 3 % të PBB-së
në të dy rastet), ofron njëfarë reference përsa i përket potencialit të këtij sektori në Shqipëri.
Sipas një studimi të kohëve të fundit, që ka ndërmarrë Korporata Ndërkombëtare e
Financave, tregu i mundshëm i lizingut në Shqipëri është rreth 98.4 milion euro në kontrata
të reja, në vit. Sipas këtyre vlerësimeve, potenciali për zhvillim është i konsiderueshëm si në
lizingun e automobilave, ashtu edhe në atë të pajisjeve (përkatësisht, 37.6 milion euro dhe
30.8 milion euro në kontrata të reja, në vit). Duke përdorur shifra nga vende të tjera të rajonit,
studimi vlerëson se, në një periudhë afatmesme, lizingu mund të zërë nga 13% deri në 19% të
investimit të përgjithshëm në vend.
Burim: Përllogaritjet mbështeten te Lease Europe
Lizingu në Europë u rrit 7.3% gjatë vitit 2011, duke kapur vlerën 222 bilion euro, krahasuar
me 208 bilion euro në vitin 2010.
Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat që të
përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri. Përveç
problemit të trajtimit të paqartë financiar të kontratave për lizingun, duket se ka faktorë të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
109
tjerë që e kufizojnë rritjen e tij në Shqipëri. Koncepti i lizingut është relativisht i ri për
Shqipërinë dhe do të duhet të bëhen përpjekje të konsiderueshme për të rritur sensibilizimin e
tregut. Në të njëjtën kohë, bankave shqiptare u mungon ekspertiza lidhur me këto produkte
dhe mungesa e përvojës ndërlikon çështjet e vënies së çmimeve dhe të sekuestros. Për më
tepër, stimujt për të nxitur bankat që të krijojnë produktet dhe ekspertizën e nevojshme janë
shumë të kufizuara, duke patur parasysh faktin se kërkesa e paplotësuar për kredi lejon
shtrirjen e shpejtë të operacioneve në segmente më tradicionale. Së fundi, sipas studimit që ka
bërë Korporata Ndërkombëtare e Financave, tregu dytësor i aktiveve, për të cilat është ofruar
lizingu, është i pazhvilluar, duke ndikuar në këtë mënyrë tek mëkëmbja e parashikuar në rast
mosplotësimi.
Pjesëmarrësit në tregun e lizingut financiar në Shqipëri
Lizingu është një koncept i ri për individët si dhe për një pjesë të mirë të SME dhe
kompanive shqiptare. Kjo i referohet mungesës së traditës në tregun financiar, e cila është
shoqëruar me një sektor bankar ende në fazën e konsolidimit e të zhvillimit të tij, por që
gjithësesi është një nga sektorët më të rregulluar dhe të zhvilluar të sistemit financiar.
Zhvillimi i lizingut financiar në Shqipëri morri një hov pozitiv me miratimin e ligjit “Për
qiranë financiare” në 12 maj 2005. Ndërkohë që qiraja operative ishte prezente në treg
përpara majit 2005, bazuar në ligjin tregtar. Që nga viti 2005 kompanitë shqiptare kanë një
mjet të ri financimi për të plotësuar nevojat e tyre për makineri dhe pajisje. Ky instrument i ri
i lejon ato të rinovojnë teknologjinë e tyre dhe të bëhen më konkuruese. Ato nuk kanë nevojë
të paguajnë makineritë që në fillim, apo të plotësojnë kërkesat e një kredie bankare për
kolateral apo garanci.
Duke patur parasysh faktorët që nxitën rritjen e shpejtë të përdorimit të lizingut në Evropën
Lindore dhe Qëndrore, ai do të jetë një alternativë e rendësishme financimi afatmesëm për
kompanitë dhe biznesin shqiptar në përgjithësi, i cili karakterizohet nga burime financimi të
kufizuara, mundësi kolaterali të kufizuar etj.
Lizingu është një mekanizëm efektiv për t’i dhënë shtytje ekonomive në zhvillim,
Financimi me lizing u krijon mundësi sipërmarrësve të fillojnë të përdorin një aktiv
përpara se ata ta kenë realisht në pronësi,
Në fund të periudhës së financimit me lizing financiar, klienti ka mundësinë e
ushtrimit ose jo të së drejtës së blerjes së mjetit, që në ndryshim nga kredia, i lehtëson
atij menaxhimin e mjeteve në fund të periudhës së një projekti të caktuar,
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
110
Lizingu është një mënyrë për të rritur nivelin e investimeve në një vend,
Lizingu është një formë financimi që mund të quhet si zëvendësues i borxhit,
Një financim me lizing është më fleksibël se sa kredia, duke qënë se është një
financim për mjetin. Meqënëse kemi të bëjmë me mjete që mund të shiten në një treg
dytësor të qëndrueshëm, shoqëria e lizingut (pronare ligjore e këtyre mjeteve), brenda
normave të lejuara të menaxhimit të riskut, tregohet më tolerante se sa bankat në
rastin e kredisë. Pra, një financim me lizing, është teorikisht më i lehtë për t’u marrë
se sa një financim me kredi,
Një përparësi tjetër, që rrjedh nga përdorimi i lizingut, është efekti pozitiv që ka ai në
uljen e informalitetit në ekonomi, pasi hyrja në marrëdhënie lizingu shoqërohet
përgjithësisht me një formalizim më të madh të biznesit.
Në Shqipëri gjatë vitit 2005 operonin tre kompani që zhvillonin aktivitetin e lizingut: Tirana
Leasing, Bi- Leasing, dhe Landeslease. Në vitin 2006 në tregun e lizingut shqiptar hyn dhe
Raiffeisen Leasing, për t’u pasuar më pas në vitin 2008 nga Credins Leasing. Tregu aktualisht
sundohet nga Raiffeisen Leasing dhe Tirana Leasing. Në fund të vitit 2009, Raiffeisen
Leasing dhe Tirana Leasing së bashku kishin një tepricë financimi rreth 40 milionë EURO
(përfshirë TVSH).
Tabela: 37 Tregu i qerasë financiare (deri në dhjetor 2008)
Kompanitë e Lizingut Total në Mil/Euro Pjesa e tregut
RLAL 23.4 51%
Tirana Lesing 15.6 34%
Credins Lesing 4.2 9%
Landeslease 2.9 6%
Totali 46.1 100%
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti Vjetor
Lizingu në Shqipëri përdoret më shumë nga biznesi i vogël dhe i mesëm dhe më pak nga
kompanitë. Ai është përdorur më shumë për blerje autoveturash sesa për makineri apo linja
prodhimi. Tregu i lizingut duket se po njeh rritje. Kjo duket po të shohim të dhënat e dy
kompanive RLAL dhe Tirana Lesing, të cilat zotërojnë 85% të tregut të lizingut në vendin
tonë.
Tabela më poshtë jep zhvillimin e lizingut në Shqipëri gjatë periudhës 2009 – 2011
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
111
Tabela.38 Zhvillimi i Lizingut në Shqipëri Milion lekë
3-mujori I 3-mujori II 3-mujori III 3-mujori IV
2009 514,04 577,53 605,9 759,27
2010 709,33 599,95 505,95 488,34
2011 463,93 504,99 465,89 743,64
Burimi: Banka e Shqipërisë
Tabela:39 Portofoli i RLAL sipas viteve dhe tipit të klientit të financuar.
Klientët (në %) 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Bizneset e mesme dhe të mëdha 85.75 92.78 92.5 92.33 61.2 62.2
Individët 12.93 6.88 7.5 7.67 37.3 37.6
Të tjerë 1.32 0.33 - - 1.5 0.24
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Nëse do ti referoheshim të dhënave të Raiffeisen Leasing në Shqipëri, do të vërenim që
portofoli i RLAL përbëhet mesatarisht nga 57% për SME, rreth 34% për kompanitë dhe pjesa
e mbetur prej 9% për individët. Prirja trevjeçare 2006- 2009 tregon për një rënie të peshës së
SME-ve, ndërkohë që është rritur pesha e kompanive, kjo për faktin se është rritur financimi
i aktiveve të sektorit të ndërtimit. Ndërsa sipas produkteve, portofoli përbëhet 20% në pajisje
dhe 80% në automjete. Pajisjet janë të ndara në dy grupe të mëdha, pajisje mjekësore dhe
informatike e telekomunikacioni, ku secila ka një peshë të barabartë ndaj totalit të portofolit
me 10% secila. Autoveturat janë financimi kryesor me lizing në grupin e automjeteve me një
peshë prej 48%.
Një peshë të konsiderueshme kanë dhe automjetet që përdoren në ndërtim, rreth 20% dhe më
pak kanë automjetet e rënda dhe të lehta respektivisht 7% dhe 5%. Pesha e automjeteve të
lehta dhe të rënda ka qënë pothuajse e qëndrueshme gjatë kësaj periudhe trevjeçare, ndërsa ka
patur rritje të financimit me lizing në automjetet e ndërtimit dhe humbje të peshës ndaj totalit
të portofolit të autoveturave, duke patur parasysh këtu që në vitet e para, financimi me lizing i
këtij aktivi përbënte pjesën dërmuese. .
Grafiku. 31 Portofoli i RLAL sipas klientëve
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
112
Grafiku. 32 Portofoli i RLAL sipas produkteve
Burimi: Raiffeisen Lesing Annual Report
Dy vitet e fundit 2010-2011 vihet re një ndryshim në peshën që zenë SME dhe korporatat në
portofolin e RAAL. Në vitin 2010 korporatat përbënin 29.2% dhe SME 32% ndërsa individët
37.3%. Për 2011 korporatat përbënin 31.6% të portofolit dhe SME 30.6%, ndërsa individët
37.6%. Edhe pse peshën më të madhe në portofolin e RAAL vazhdojnë ta zenë kompanitë
dhe SME, kjo peshë dy vitet e fundit ka ardhur në rënie dhe është rritur pjesa e individëve.
Tabela:40 Kontratat dhe portofoli i Tirana Lesing gjatë viteve 2006-2009
Emërtimi 2006 2007 2008 2009
Kontratat e lesing 228 555 100 1146
Portofoli i lesingut (në /000 Euro) 4,061 9,306 13,50 13,131
Burimi: Tirana Lesing Annual Report
Fusha Prioriteti Afatshkurtër-afatmesëm (0-3 vjet) Afatgjatë (3-5 vjet)
Zhvillimi i
mëtejshëm i
qirasë
financiare
mesatar Zvogëlimi i përmasave të kërkesave lidhur me
kapitalin për kompanitë huadhënëse.
Qartësimi i mjedisit rregullator për qiranë
financiare.
Qartësimi i trajtimit financiar të lizingut në
Shqipëri në fushën e taksës së vlerës së shtuar.
Rritja e sensibilizimit
publik lidhur me
qiranë financiare.
Rritja e
përdorimit të
faktorizmit
mesatar Njohja e faturave si instrumente borxhi; lejimi i
bizneseve që kanë fatura, ti përdorin ato si
kolateral i plotë për huatë lidhur me kapitalin në
qarkullim.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
113
III. Faktoringu
Faktoringu është një shërbim financiar, që synon të ofrojë financim, duke e kthyer në vlera të
disponueshme për t’u arkëtuar çdo kredi që krijohet gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë,
objekti i tij lidhet me objektin e veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit, si dhe fluksin
vijues të faturave. Në këtë drejtim, rritja e qëndrueshme e sektorit privat, që nga viti 1998 dhe
tendencat pozitive ekonomike, ka të ngjarë që kanë çuar në një numër gjithnjë e më madh
veprimtarish tregare, që kërkojnë financim për kapital qarkullues. Meqenëse bankat shqiptare
janë përqendruar te huadhënia tradicionale, që mbështetet te kolaterali i pasurive të
paluajtshme, mund të ketë një nevojë të konsiderueshme e të paplotësuar për para, sidomos
në radhët e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme.
Disa banka, të cilat janë vëzhguar për këtë studim, kanë vënë në dukje nevojën për
zhvillimin e faktoringut, si një mënyrë për të mundësuar përdorimin e aktiveve të
konsideruara joproduktive. Ligji “Për faktoringun”, i miratuar në 2004, synon që të çlirojë
potencialin e faktoringut në Shqipëri. Sipas disa prej bankave që u vëzhguan për këtë studim,
potenciali i tyre për t’u dhënë kredi ndërmarrjeve kufizohet nga disponueshmëria e kolateralit
të pasurive të paluajtshme. Sidoqoftë, shumë prej këtyre ndërmarrjeve kanë një sasi të madhe
kredish që duhet të arkëtohen, të cilat janë një nënprodukt normal i veprimtarive të tyre të
vazhdueshme. Aktualisht, këto aktive mbeten kryesisht të papërdorura, sepse ato rrallëherë
pranohen si kolateral në veprimtaritë e kreditit. Përdorimi i tyre në kuadrin e faktoringut
mund të kontribuonte që të çliroheshin burime të konsiderueshme për ndërmarrjet, të cilat do
të përdoreshin për financimin e kapitalit qarkullues.
Faktoringu rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri. Shumë banka, të cilat u vëzhguan,
raportuan që kanë ndërmarrë transaksione të përkohshme në të cilat, kreditë që duhet të
arkëtoheshin nga ndonjë klient i besuar, u pranuan si kolateral. Ndërsa kjo vë në dukje faktin
se faturat mund të kenë vlerë të konsiderueshme, është e rëndësishme që të bëhet dallimi mes
faktoringut dhe huave tradicionale të kolaterizuara, me kredi për t’u arkëtuar. Sipas një
studimi që ka ndërmarrë kohët e fundit Korporata Ndërkombëtare e Financave, faktoringu,
veçanërisht faktoringu i përkundërt49, ka një mundësi të mirë e afatgjatë në Shqipëri, duke
49 Klapper, Leora 2005 “The role of factoring for financing enterprises” Policy Research Working paper Series
3593. The World Bank.
.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
114
patur parasysh faktin se eksportet e vendit janë përqendruara në industrinë me mundësinë e
faktoringun më të madh në shkallë botërore, d.m.th. tekstilet dhe veshjet.
Zhvillimin e faktoringut në Shqipëri duket se e pengojnë disa mangësi që lidhen me
kuadrin ligjor. Sipas bankave që u vëzhguan, Ligji ekzistues “Për faktoringun” nuk i njeh
kreditë për t’u arkëtuar si tituj ekzekutivë. Kështu, në rast mosplotësimi në një operacion
faktoringu, institucionet financiare përballen me nevojën për të provuar ekzistencën e një
detyrimi që krijon mundësi për procedura ligjore, të cilat marrin kohë dhe janë të
kushtueshme. Këto mangësi, lidhur me të drejtat e kreditorëve, kanë bërë që banka të
ndryshme të ruhen nga ofrimi i shërbimeve të faktoringut dhe të zgjedhin kontrata më
tradicionale për kredi.
Faktoringu mund ta rrisë në mënyrë të ndjeshme financimin për sektorin privat në
Shqipëri. Është e vështirë që të parashikohet kërkesa faktike për një produkt të ri, siç është
faktoringu, meqenëse kjo varet jo vetëm nga nevoja aktuale për këtë produkt, por edhe nga
faktorë të tjerë, përfshirë aftësinë financiare, sensibilizimin e tregut dhe informalitetin.
Korporata Ndërkombëtare e Financave e vlerëson mundësinë e faktoringut në Shqipëri, duke
marrë parasysh përmasat e tregjeve të tij në ekonomitë homologe të rajonit dhe në fazën e
zhvillimit ekonomik relativ të tyre. Sipas këtij vlerësimi, tregu i mundshëm i faktoringut në
Shqipëri mund të arijë në 300 milion USD në vit, që është më shumë se një e treta e huave që
bankat i japin aktualisht sektorit privat.
Tabela.41 Përmasat e industrisë së faktoringut në ekonomitë evropiano-lindore
Vendi Numri i kompanive të
faktoringut
Xhiroja
(milion euro)
Estonia dhe Lituania 12 3 298
Sllovenia 4 550
Rumania 13 2 582
Qipro 3 3 758
Sllovakia 7 1 171
Burimi: Factors Chain International, 2011. Statistika për faktoringun
Sidoqoftë, për zhvillimin e këtij sektori ekzistojnë kufizime të konsiderueshme. Nga
pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga volumi i veprimtarive
ekonomike dhe informaliteti në sektorin real. Faktoringu është një shërbim financiar që synon
të ofrojë financim, duke i kthyer në vlera të disponueshme kreditë që duhet të arkëtohen, të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
115
cilat krijohen gjatë veprimtarive ekonomike. Si i tillë, objekti i tij lidhet me objektin e
veprimtarisë formale ekonomike brenda vendit dhe fluksin vijues të faturave. Përveç
kufizimeve të natyrshme, për shkak të përmasave të ekonomisë, vihet re se përdorimi i
faturave nuk është bërë një praktikë e zakonshme në transaksionet e biznesit në Shqipëri,
meqenëse shumica e tyre ende parapëlqejnë të paguajnë me para në dorë, si një mënyrë për të
minimizuar pagesat e tatimeve.
Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut mund të jetë
e kufizuar. Faktoringu është një produkt financiar, që dallohet nga huatë tradicionale të
kolateralizuara. Ai kërkon një reagim më të shpejtë ndaj klientëve dhe një kalim nga
huadhënia, me bazë kolateralin e pasurive të paluajtshme, te të kuptuarit e plotë të
veprimtarive të subjekteve dhe industrisë. Aktualisht, duke patur parasysh fushën ende të
madhe të rritjes së huave tradicionale, bankat kanë treguar pak dëshirë për të zgjeruar
njohuritë dhe për të ndërmarrë veprimtaritë e nevojshme në këtë drejtim.
Mundësinë e zhvillimit të këtij sektori e kufizon edhe infrastruktura e pamjaftueshme
për kredi, apo të drejtat e papërcaktuara siç duhet të kreditorëve. E rëndësishme është se
fatura nuk njihet si dokument borxhi, meqenëse ligji nuk e ka njohur shprehimisht kështu.
Debitori që ka një faturë, do të duhej të sigurojë prova shtesë në gjyq (një kontratë me shkrim
apo faturë të dorëzimit), për të vërtetuar ekzistencën e borxhit. Ky boshllëk ligjor, përjashton
përdorimin e faturave nga ana e bizneseve, si kolateral të plotë të huave për kapitalin
qarkullues. Përveç kësaj, boshllëqe të ngjashme ligjore, apo dispozita të pamjaftueshme,
ekzistojnë në rastin e dokumenteve për gjysmëborxhet, siç është borxhi i parapaguar, borxhi i
kthyeshëm, borxhi i dorës së dytë dhe forma të tjera financimi të ngjashëm me aksionet, si
dhe ato të tipit të ndërmjetëm. Kjo kufizon disponueshmërinë e pikave të hyrjes për ofruesit e
kapitalit privat apo kapitalit të investuar, që mund të mbartë risqe.
Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për mashtrime, që
buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për ta transferuar pagesën e
tyre te faktori. Në shumë raste, rregullatorët mund t’i pakësojnë këto risqe, duke kërkuar
konfirmim nga blerësi i mallrave, nëse fatura është e vlefshme, si dhe duke bërë përpjekje për
ta siguruar pagesën drejtëpërsëdrejti te faktori. Sidoqoftë, në shumë raste, kjo kërkon kohë
dhe është e vështirë për t’u arritur. Në disa vende, kjo është trajtuar me sukses nëpërmjet
përfshirjes së mekanizmave të faktoringut të përkundërt. Në rastin e Shqipërisë, këto
mekanizma mund të jenë të përshtatshme për faktoringun e faturave nga blerësit e mëdhenj,
siç janë shërbimet publike dhe Qeveria. Këto mangësi, janë shndërruar në një bindje
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
116
mbizotëruese brenda sistemit bankar sipas së cilës, kreditë që duhet të arkëtohen, kanë vlerë
të kufizuar kolaterali.
IV. Tregu i kapitalit
Tregu i aksioneve mbetet ende i pazhvilluar. Edhe viti 2011 nuk shënoi ndonjë ngjarje të re
për zhvillimin e aktivitetit në Bursë. Listimi i shoqërive dhe tregtimi i aksioneve në Bursë,
mbetet një përpjekje potenciale. Pavarësisht nga përpjekjet e vazhdueshme të Bursës së
Tiranës për të afruar biznesin vendas, faktorë të shumtë si madhësia e bizneseve , mënyra e
funksionimit të tyre, trashëgimia kulturore dhe mentaliteti si dhe kriza financiare
ndërkombëtare, kanë ndikuar në moszhvillimin e tregut të kapitalit. Nga ana tjetër, interesimi
i subjekteve të huaja për zhvillimin e aktivitetit të Bursës, apo për zhvillimin e aktivitetit të
ndërmjetësimit, janë tregues optimistë për zhvillimin e tregut të kapitalit. Në mungesë të një
tregu të organizuar, aksionet vazhdojnë të tregtohen mes aksionerëve, duke regjistruar
ndryshimin e pronësisë në regjistrat e shoqërive aksionare. Gjatë vitit 2007, rreth 647 mijë
aksione të kompanive shqiptare u tregtuan në tregun e “zi”. Statistikat tregojnë se në vite janë
shitur 13 milion aksione në tregun e “zi”. Sipas të dhënave të Autoritetit të Mbikqyrjes
Financiare, në mungesë të një tregu formal, aksionet vazhdojnë të tregtohen në mënyrë të
paorganizuar mes aksionerëve të kompanive private.
Në fund të vitit 2007, Qendra e Regjistrimit të Aksioneve numëronte 49 shoqëri aksionere të
rregjistruara. Kjo qendër është një shoqëri aksionere që zotërohet 85% nga shteti dhe është e
liçencuar si regjistër aksionesh. Në të ofrohen shërbime si llogaritja e dividentëve,
konfirmimi i gjendjes së azhornuar në çdo kohë të llogarisë së secilit aksioner apo njoftimi i
mbledhjes së përgjithshme të llogarisë së secilit aksioner. Numri i aksioneve të tregtuara në
tregun e paorganizuar, në 2007, përbënte rreth 4,76% të të gjithë aksioneve të kompanive të
regjistruara pranë QRA. Gjatë 2008, janë tregtuar në tregun e “zi” rreth 1 milion e 300 mijë
aksione. Në fund të vitit 2008 QRA numëronte 47 kompani aksionere të regjistruara. Gjatë
këtij viti, ajo ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të kompanive aksionere 494 transaksione,
krahasuar me 262 transaksione, të regjistruara gjatë 2007.
Në fund të vitit 2011, QRA numëronte 86 shoqëri aksionere të regjistruara. Gjatë këtij viti
QRA ka reflektuar në regjistrat e aksioneve të shoqërive aksionere 263 transaksione,
krahasuar me 602 transaksione të kryera në vitin 2010. Numri i aksioneve të tregtuara jashtë
tregut të organizuar gjatë vitit 2011, përbën rreth 0,9% të të gjithë aksioneve të shoqërive të
regjistruara pranë QRA, krahasuar me një vit më parë volumi i transaksioneve është më i ulët.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
117
Tabela.42 Statistika mbi transaksionet e regjistruara në QRA
Klasifikimi Statistika
2009
Statistika
2010
Statistika
2011
Nr. Total i kompanive aksionere të regjistruara pranë
QRA
51 62 86
Nr. Total i aksioneve të kompanive të regjistruara pranë
QRA
23 622 165 420 931 118 446 865 951
Nr. Total i kompanive aksionet e të cilave janë tregtuar 24 28 33
Nr. Total i transaksioneve të ekzekutuara gjatë vitit 369 602 263
Nr. Total i transaksioneve të tregtuara gjatë vitit 2 273 704 603 062 390 3 973 405
Përqindja e transaksioneve të tregtuara gjatë vitit 9,6% 143% 0.9%
Burimi :Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve
5.2 Vështirësitë e kompanive aksionere të qarkut të Korçës në gjetjen e
burimeve të financimit
1. Gjendja e kompanive aksionere në qarkun e Korçës
Për realizimin e këtij studimi u vrojtuan 40 kompani aksionere. Pjesa më e madhe, 60% e
tyre, janë tërësisht private, 33% janë tërësisht shtetrore dhe 7% janë mikse.
Grafiku.33 Forma e organizimit
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Kompanitë aksionere e zhvillojnë aktivitetin e tyre në fusha të ndryshme të ekonomisë. Pjesa
më e madhe e tyre janë angazhuar në më shumë se një lloj aktiviteti. Kjo është arsyeja që
totali i kalon 100%.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
118
Tabela. 43 Lloji i aktivitetit që ushtrojnë Shoqëritë aksionere.
Lloji i aktivitetit %
Prodhim 53.3
Ndërtim 13.3
Shërbime 33.3
Tregti 46.6
Të tjera 20
Totali 166.5%
Nga kompanitë e organizuara si shoqëri anonime, pjesa më e madhe nuk janë e regjistruar
pranë QRA(Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve), një pjesë e tyre nuk kishin informacion për
ekzistencën e QRA, pjesa tjetër nuk e shohin si një domosdoshmëri regjistrimin në QRA. Të
regjistruara në QRA janë kryesisht shoqëritë aksionere shtetrore.
Grafiku.34 Regjistrimi i aksioneve të Shoqërive aksionere në QRA
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Prirja e vërejtur vitet e fundit është ajo e konsolidimit të pronësisë në shoqëritë aksionere.
Shkalla e koncentrimit të pronësisë është e lartë: 80% e kompanive zotërohen nga një
aksioner, 13.3% zotërohen nga 2-3 aksionerë, ndërsa 6.7% zotërohen nga më shumë se 3
aksionerë. Shumica e këtyre kompanive kanë një numër të vogël aksionerësh, siç shihet edhe
në tabelën e mëposhtme.
Tabela.44 Shkalla e koncentrimit të pronësisë
Numri i aksionerëve % e kompanive
1 40
2 20
4 20
5 6
8 7
80 7
Total 100
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
119
Grafiku.35 Shkalla e koncentrimit të pronësisë
Burimi:Rezultatet e pyetësorit
Vendimet kryesore dhe më të rëndësishme, në pjesën më të madhe të kompanive, merren nga
Asambleja e Përgjithshme e Aksionistëve dhe nga Këshilli Mbikqyrës. Vetëm në 20% të
kompanive të vrojtuara, këto vendime merren nga aksioneri kryesor.
Tabela.45 Vendimmarrja
Alternativat %
Pronari 20
Bordi i drejtorëve -
Administratori -
Asambleja e Përgjithshme e Aksionerëve 46.6
Këshilli Mbikqyrës 33.4
Tjetër -
Totali 100
Në tabelën e mëposhtme evidentohet numri i aksionerëve që zotërojnë aksione më shumë se
10% , 15% , 20 % , me qëllim identifikimin e numrit të aksionerëve kryesorë.
Tabela.46 Shkalla e koncentrimit të pronësisë
Më shumë se 10% Më shumë se15% Më shumë se 20%
Nr. i
kompanive
Nr.i aksionerëve
kryesorë
Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve
kryesorë
Nr. i kompanive Nr.i aksionerëve
kryesorë
4 2 4 1 20 1
2 5 2 3 6 2
2 4
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
120
Nga shoqëritë aksionere të vrojtuara, 60% e tyre kanë patur tregtim aksionesh ndër vite.
Aksionet janë tregtuar në rrugë informale. Të intervistuarit e shohin këtë rrugë tregtimi si
efektive. Kjo spjegohet me interesin që kanë aksionerët e mëdhenj për të konsoliduar
pronësinë dhe për të blerë aksionet e shoqërisë me një çmim të vendosur prej tyre.
Mund të themi se ekziston një nivel i ulët i tregtueshmërisë së aksioneve të sh.a.-ve. Kjo ka
ardhur si pasojë e fenomenit të konsolidimit të pronësisë, i cili është në favor të aksionerëve
të mëdhenj. Tabela më poshtë tregon tregtueshmërinë e aksioneve vitet e fundit.
Tabela.47 Tregtueshmëria e aksioneve ndër vite
2002 2003 2006 2007 2008 2009
1sh.a. 2 000 ak.
1sh.a. 2 000 ak.
1sh.a. 1 000 ak.
1sh.a. 1 220 ak.
1sh.a. 2 687 ak.
1sh.a. 15 924 ak.
1sh.a. 52.7% kapitalit
1sh.a. 48% e kapitalit
1sh.a 4% e kapitalit
2. Të dhëna financiare dhe burimet e financimit më të përdorura nga kompanitë e
qarkut Korçë
Shoqëritë aksionere të vrojtuara, i mbajnë regjistrimet kontabël sipas SKK dhe pasqyrat
financiare i auditojnë nga ekspertë kontabël. Nga pasqyrat, rezulton se 100% e kompanive
kanë një kapital mbi 25 milion lekë, që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e dytë të
listimit në Bursën e Tiranës, ndërsa 67% e tyre kanë një kapital më të madh se 50 milion lekë,
që është kriteri i mjaftueshmërisë për nivelin e parë të listimit.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
121
Grafiku.36 Mjaftueshmëria e kapitalit
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Shoqëritë aksionere përdorin disa burime financimi, por më kryesoret janë fondet e
brendëshme dhe huaja bankare. Tabela dhe grafiku më poshtë e ilustrojnë këtë fakt.
Tabela. 48 Burimet e financimit
Alternativat %
Fondet e brendëshme 100
Familja dhe miqtë 13
Bankat private 60
Marrëveshje qeramarrje -
Burime informale huadhënie -
Të tjera *(specifiko) 20
*Tek alternativa TË TJERA përfshihen rastet e financimeve nga qeveria për shoqëritë aksionere shtetërore, si
dhe donancione të ndryshme.
Grafiku.37 Burimet e financimit
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
122
Pjesa më e madhe, 60% e shoqërive aksionere, parashikojnë rritje të investimeve për një
periudhë afatmesme, ndërsa 40% e tyre mendojnë se për një periudhë afatmesme, investimet
e tyre nuk do të ndryshojnë.
Tabela. 49 Parashikimi për investimet që do kryejnë kompanitë
Nuk ndryshon Rritet Ulet
Investimet 40% 60% -
5.3 Problematika midis sistemit bankar dhe kompanive aksionere
Huaja bankare është një nga burimet më të përdorura për financim, por nuk mund të themi se
sistemi bankar i kënaq nevojat për financimin e biznesit. Rezulton se 50% e kompanive sh.a.
mendojnë se sistemi bankar plotëson nevojën e tyre për financim, 18.75% e kompanive
mendojnë se sistemi bankar nuk i plotëson nevojat e tyre për financim dhe 31.25% e
kompanive mendojnë se sistemi bankar i plotëson disi (jo plotësisht).
Grafiku. 38 Plotësimi i nevojave për financim nga sistemi bankar
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Në një të ardhme të afërt, 34% e kompanive të vëzhguara, mendojnë se do të marrin hua
bankare, 53% mendojnë se nuk do përdorin huanë bankare dhe 13% nuk e dinë nëse do
marrin hua nga sistemi bankar. Zakonisht, këto kompani e përdorin huanë e marrë për kapital
qarkullues dhe më pak për investime.
Tabela. 50 Përdorimi i kredisë bankare
Përdorimi i huasë %
Kapital qarkullues 40
Pasuri e paluajtshme 20
Shlyerjen e borxhit ekzistues 20
Tjetër *(specifiko) 26.6
* Alternativa TJETËR përfshin investime në projekte të ndryshme rritjeje.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
123
Grafiku. 39 Përdorimi i kredisë bankare
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Të gjitha kompanitë e vëzhguara, kanë llogari në banka të ndryshme të nivelit të dytë. Ato e
përdorin shumë sistemin bankar për të bërë transferta brenda dhe jashtë vendit. Kjo tregon një
rritje të rolit të bankave të nivelit të dytë në jetën dhe aktivitetin e këtyre kompanive. Për
transaksione valutore, kompanitë përdorin si bankat ashtu dhe tregun informal (paralel).
Pavarësisht se tregu formal zë një vend më të madh se sa ai informal, transaksionet në tregun
informal zënë një pjesë jo të vogël në totalin e të gjithë transaksioneve valutore që kryejnë
këto kompani. Pra, tregu informal, vazhdon të jetë tërheqës.
Tabela. 51 Roli i bankave të nivelit të dytë në aktivitetin e Kompanive
Aspak Pak Mesatarisht Shumë
Transferta brenda vendit - - 26.6% 73.4%
Transferta jashtë vendit 26.6% 13.4% 6.6% 53.4%
Transaksione valutore 33.4% 20% 13.3% 33.3%
Në marrëdhëniet sistem bankar – shoqëri aksionere, ekzistojnë dhe problematika të ndryshme
ku më të rëndësishmet janë:
1. Përqindja e interesit të kredive
2. Kërkesa e bankave për kolateral
3. Burokracia e bankave
4. Komisionet bankare
Për përiudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht sistemin
bankar për financimin e aktivitetit të tyre.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
124
Tabela. 52 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani
Aspak Pak Mesatarisht Shumë
Kërkesa e bankave për korateral - 40% 33.3% 26.7%
Burokracia e bankave - 33.3% 60% 6.7%
Nevoja për lidhje të veçanta me bankat 20% 53.3% 20% 6.7%
Niveli i komisioneve për shërbimet 6.7% 13.3% 40% 40%
Shpejtësia e shërbimeve 66.6% 6.7% 13.3% 13.4%
Përqindja e interesit të kredisë - - 40% 60%
Mungesa e kredive afatgjata 26.6% 40% 13.4% 20%
Grafiku. 40 Marrëdhënia Sistem Bankar - Kompani
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
5.4. Problemet që pengojnë në afrimin e kompanive me tregun e kapitaleve
Një alternativë financimi është edhe tregu i kapitaleve, por shoqëritë aksionere nuk kanë
njohuritë e duhura për këtë treg, për institucionet e këtij tregu, për legjislacionin dhe për
funksionimin e tij. Nga kompanitë e vrojtuara 86.6% nuk kanë njohuri mbi tregun e
kapitaleve si një alternativë financimi dhe 13.4 % kanë njohje empirike, thjesht si nocion jo si
praktikë. Të gjitha këto kompani pyetjes: “Cila është arsyeja që e pengon shoqërinë tuaj të
listohet në bursën e Tiranës?”, i janë përgjigjur se qeveria është ajo që duhet të listojë më parë
në Bursën e Tiranës shoqëritë aksionere shtetërore. Kjo nënkupton një farë “frike” dhe
pasigurie të shoqërive aksionere private.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
125
Grafiku. 41 Njohuri mbi tregun e kapitalit
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Disa nga problemet që pengojnë kompanitë e vëzhguara në lidhje me tregun e kapitaleve janë
mosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu,
niveli i kulturës financiare etj.
Tabela. 53 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit
Aspak Pak Mesatarisht Shumë
Mosnjohja e institucioneve të tregut të
kapitaleve(KLV, BT, QRA)
26.6% - 33.4% 40%
Mosnjohja e legjislacionit të tregut të
kapitaleve
13.3% 13.3% 33.4% 40%
Niveli i kulturës financiare 13.4% 6.6% 66.6% 13.4%
Përmbushja e kritereve të listimit në Bursën e
Tiranës
20% 40% 13.4% 26.6%
Transparenca dhe cilësia e të dhënave
financiare
66.6% 13.4% 13.4% 6.6%
Menaxhimi i shoqërisë 26.7% 20% 46.7% 6.6%
Ndërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi) 26.6% 6.7% 60% 6.6%
Të tjera(specifiko) - - - -
Grafik.42 Problematika në lidhje me tregun e kapitalit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
126
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
E rëndësishme është të përmendim faktin se pjesa më e madhe e shoqërive aksionere të
vrojtuara ndjejnë nevojën për burime të reja financimi.
Grafik. 43 Domosdoshmëria për burime të reja financimi
Burimi: Rezultatet e pyetësorit
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
127
Konkluzione dhe rekomandime
Burimet e financimit të aktivitetit të kompanive mund t’i ndajmë në dy grupe
kryesore:
- Burimet të brendëshme
- Burimet të jashtme
Kompanitë preferojnë të përdorin për financim fitimet e mbajtura (burime të
brendëshme), sepse ato janë më të lira. Por shuma e tyre është e kufizuar. Për këtë, ato
duhet të përdorin edhe burimet e jashtme të financimit.
Raporti midis burimeve të brendëshme dhe burimeve të jashtme të financimit, varet
nga disa faktorë si vijon:
- Shuma e fondeve të nevojshme,
- Shkalla e fitimit e operacioneve,
- Kosto oportune e fitimeve të mbajtura,
- Kostot që shoqërojnë burimet e jashtme të financimit,
- Disponueshmëria e burimeve të jashtme për kompaninë,
- Politika e dividentit e kompanisë.
Teoria e strukturës së kapitalit nuk jep spjegim për gjithçka, ajo siguron një vështrim
të vlefshëm mbi dobinë e financimit me borxh, krahasuar me financimin me aksione.
Në vendimet e strukturës së kapitalit ndikojnë disa faktorë:
1. Konservatorizmi i menaxherëve. Menaxherët janë më konservatorë në përdorimin e
huamarrjes, krahasuar me aksionerët.
2. Qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit. Pavarësisht nga analiza
vetjake e një menaxheri mbi huamarrjen e duhur për kompaninë e tij, nuk mund të
vihet në dyshim se qëndrimet e huadhënësve dhe agjensive të vlerësimit, shpesh janë
përcaktues të rëndësishëm të strukturave financiare.
3. Kapaciteti i huamarrjes rezervë dhe fleksibiliteti i financimit. Është venë re se
kompanitë mbajnë pak kapacitet huamarrës rezervë, që i mundëson atyre huamarrje
në afate të favorshme. Për të siguruar fleksibilitet financimi, kompanitë përgjithësisht
përdorin më pak borxh në kushte normale, duke paraqitur kështu një kuadër financiar
më të fortë në krahasim me ç’mund të kishin në rast të kundërt.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
128
4. Kontrolli. Ndikimi i borxhit në pozicionin e kontrollit të menaxhimit të një
kompanie, mund të ndikojë edhe vendimin e strukturës së kapitalit. Gjykimet mbi
kontrollin nuk sugjerojnë domosdoshmërisht përdorimin e borxhit apo të kapitalit
vetjak, por nëse menaxhimi nuk ka kontrollin mazhoritar, duhet marrë në konsideratë
ndikimi i vendimeve të financimit mbi kontrollin.
5. Struktura e aktiveve. Kompanitë, aktivet e të cilave përdoren si garanci për huatë,
tentojnë të përdorin borxh disi me tepricë. Kështu, kompanitë e pasurive të
patundshme tentojnë të përdorin shumë huamarrje.
6. Kompanitë me normë rritjeje. Kompanitë me zhvillim të shpejtë, tentojnë të
përdorin më shumë borxh, se sa kompanitë me zhvillim më të ngadaltë.
7. Përfitueshmëria. Kompanitë me përqindje shumë të larta të kthimit nga investimet
përdorin relativisht pak borxh.
8. Tatimet. Interesi është një shpenzim i zbritshëm ndërsa dividentët nuk janë të
zbritshëm. Kështu, që sa më e lartë të jetë përqindja e tatimit të kompanisë, aq më e
madhe është përparësia e saj për të përdorur borxh.
Në vendet e zhvilluara si Franca, kompanitë kanë një tendencë për të çuar borxhin e
tyre drejt nivelit të përcaktuar. Ato janë më të prirura që të emetojnë borxh kur borxhi
i tyre është më i ulët se niveli i synuar edhe kur janë rentabile. Lëvizja e kthimit në
treguesin e synuar është asimetrike. Kjo asimetri është e parashikueshme. Situatat e
mbiborxhit zgjidhen më ngadalë meqënëse ndërmarrjet hezitojnë të emetojnë aksione
dhe preferojnë vetëfinancimin. Në të kundërt, situata e nënborxhit mund
të zgjidhen lehtësisht me emetimin e borxhit.
Të gjitha testet vërtetojnë që variabli largësi, i cili përfaqëson ndryshimin midis
treguesit të borxhit real në fillim të periudhës dhe treguesit të synuar, lidhet pozitivisht
me daljen nga borxhi: një largësi pozitive e rëndësishme (që i korespondon një mbi
borxhi) shoqërohet me një paksim të mëtejshëm të marrjes borxh dhe nënborxhi
shoqërohet me një rritje të mëtejshme të treguesit të borxhit. Rentabiliteti dhe
madhësia që lidhen të dyja në mënyrë të kundërt me rritjen e borxhit dalin si dy
përcaktues të tjerë të rëndësishëm të zhvillimit të marrjes borxh.
Në parim lidhja e rritjes me borxhin është pozitive. Kur kapaciteti i vetëfinancimit ka
shteruar ndërmarrjet përdorin borxhin.
Nevoja për fonde qarkulluese dhe treguesi i investimeve lidhen pozitivisht me
borxhin.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
129
Në vendet në zhvillim, në përgjithësi, ka mungesë kapitali. Kjo mungesë e kapitalit
është burim vështirësish për kompanitë; ndërkohë që në vendet e zhvilluara ka një
zgjedhje reale të burimeve të financimit, në vendet në zhvilim nuk mund të flitet
veçse për disponibilitet të burimeve të financimit.
Burimet e financimit për kompanitë publike vijnë kryesisht nga ndihma e shtetit dhe
nga kredi afatgjat. Kompanitë private mbështeten para së gjithash mbi vetëfinancimin
dhe kreditë bankare afatshkurtra.
Vështirësitë e financimit të kompanive private në vendet në zhvillim ndeshen në dy
nivele:
- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëria e vetëfinancimit.
- Në nivelin e jashtëm: tregu financiar (vështirësi e hyrjes dhe përdorimit të
tregut financiar primar dhe sekondar), sistemi bankar (kreditë afatshkurtra në
formë huaje, kredi arke ose garanci) dhe shteti (për të financuar investimet
produktive, projekte të interesit të përgjithshëm).
Vështirësitë e financimit të kompanive publike në vendet në zhvillim janë në dy
nivele:
- Në nivelin e brendëshëm: pamjaftueshmëri e vetëfinancimit
- Në nivelin e jashtëm: pamjaftueshmëria e ndihmës së shtetit, kredi bankare
afatmesme dhe afatgjata.
Në vendet në zhvillim vihet re një epërsi e bankave tregtare ndaj organizmave
financiare të specializuara.
- Bankat tregtare japin kredi kompanive pas vlerësimit të disa elementeve si:
veprimtaria e kompanisë, kapitali qarkullues, rrjedhja e cash-it, aftësia e
vetëfinancimit, referencë ndaj kapacitetit të borxhit të kompanisë për të
analizuar riskun imediat, analiza e aftësisë së rimbursimit, analiza e
solvabilitetit e kompanisë.
- Organizmat financiare të specializuara financojnë investimet e kompanive
industriale. Roli i bankave të zhvillimit është që të kanalizojnë dhe orjentojnë
kapitalin në funksion të objektivave të zhvillimit të caktuara në plan, duke
dhënë kredi për veprimtari ekonomike kryesore të braktisura nga bankat
tradicionale për mungesë mjetesh dhe mospjesëmarrje me preteksin që janë
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
130
veprimtari me risk të lartë (tërheqin kursimin privat kombëtar drejt
veprimtarive me risk të lartë por të nevojshme për zhvillim).
Efektet e krizës financiare botërore janë ndjerë edhe në Shqipëri. Kriza ka ndikuar në:
Rënien e ritmeve të remitancave. Rënia e remitancave ka sjellë uljen e
investimeve të biznesit të vogël dhe të mesëm.
Rënien e ritmeve të depozitave të kursimit.
Frenimin e kreditimit bankar sidomos në valutë. Që prej tetorit 2008 ritmi i
rritjes së kreditimit ka ardhur në rënie. Gjatë vitit 2009 e në vazhdim kreditë
në valutë u tkurën. Që prej 3-mujorit të fundit të vitit 2008 u rritën kreditë me
probleme.
Rënien e ritmeve të import- eksportit.
Dobësimin e lekut ndaj euros dhe dollarit amerikan.
Bankat e nivelit të dytë në vendin tonë po shtohen dhe po fuqizohen financiarisht, por
ato në asnjë rast nuk mund të zëvendësojnë rolin e institucioneve të tjera të tregut, një
ndër të cilat është dhe Bursa e Tiranës. Një sistem financiar i shëndoshë kërkon
praninë e bankave, por edhe të institucioneve të tjera jobankare.
Zhvillimi i tregut të kapitaleve në Shqipëri përbën ende një sfidë për t’u ndërmarrë,
duke menduar se në vendin tonë është nisur nga një trashëgimni “zero” dhe nga vetë
karakteri i ndërlikuar i zhvillimit ekonomik dhe i vetë biznesit shqiptar.
Mungesa apo mosfunksionimi i tregut të kapitaleve në ekonomi bën që raporti “borxh/
kapital aksioner” i kompanive të rritet, duke dobësuar strukturën financiare të tyre.
Kjo, në një periudhë afatgjatë, rrezikon jo vetëm aftësinë paguese të këtyre
kompanive, por dhe gjëndjen e likuiditetit të vetë huadhënësve. Në qoftë se ato do të
përdornin në mënyrë të kombinuar huanë dhe aksionet, si mjete për sigurimin e
fondeve të nevojshme, atëherë aftësia paguese e tyre do të rritej.
Bursa është edhe më e ndjeshme se sa bankat e nivelit të dytë ndaj informalitetit
ekonomik, mungesës së bilanceve reale, mentalitetit një pronësor të biznesit etj.;
fenomene që ende ekzistojnë në vendin tonë. Biznesi shqiptar zhvillon aktivitet të
ndërfutur mes pjesës formale dhe informale të ekonomisë. Është e lehtë të arihet në
përfundimin se thuajse të gjitha shoqëritë shqiptare janë në një pozitë më të mirë
financiare se sa tregojnë pasqyrat financiare të tyre.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
131
Në shqipëri nuk ka dhe nuk zbatohen lehtësi fiskale për investimet në letra me vlerë
dhe veçanërisht në titujt e pronësisë, duke mos krijuar asnjë përparësi për këtë
instrument në treg.
Pak ose aspak u bë për futjen e produkteve të reja, apo zhvillimin dhe konsolidimin e
atyre ekzistuese në BT. Normalisht, duhej që Bursa e Tiranës të ingranohej në
proçesin e privatizimit, që do të vijonte pas vitit 1996, listimin e shoqërive aksionere,
si dhe të konsolidonte më tej tregun e bonove të thesarit.
Sektori privat, të paktën për një periudhë afatshkurtër, duket se do të vazhdojë të
qëndrojë larg Bursës së Tiranës. Ndër pikat që nuk favorizojnë një listim të
mundshëm të këtyre shoqërive në Bursën e Tiranës përmendim:
Mosplotësimi i kritereve cilësore për listim. Ndër këto kritere mund të
përmendim nivelin e ulët të administrimit dhe cilësia e raportimeve financiare.
Lloji i aktivitetit të bizneseve. Biznesi i madh është i përqëndruar në aktivitete
me qarkullim të shpejtë të kapitalit. Kjo tregon që në përgjithësi, biznesi i
madh shqiptar është ende i angazhuar në aktivitete që kërkojnë pak investim
dhe kanë fitim më të shpejtë.
Forma e pronësisë dhe kultura e biznesit. Biznesi i madh shqiptar është i
organizuar kryesisht në formën e shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar. Ende në
Shqipëri është në nivel të ulët organizimi në formën e shoqërisë aksionere.
Përveç të tjerash, ky është një tregues i traditës dhe i kulturës së zhvillimit të
biznesit, që do të thotë se preferohen më tepër forma me një ose pak pronarë,
sesa bashkimi i shumë aksionerëve. Kjo deri diku ndikon në shkallën e ulët të
nevojave për zhvillimin e tregut të kapitaleve.
Kultura e dobët financiare e administratorëve dhe stafit drejtues.
Administratorët dhe stafi drejtues i kompanive shqiptare kanë pak ose aspak
njohuri mbi tregun e kapitaleve, instrumentet financiare dhe përdorimin e këtij
tregu për financimin e aktivitetit të tyre ekonomik.
Mungesa e konkurencës së mirëfilltë midis kompanive. Një ndër nxitësit
kryesorë që bizneset të kërkojnë financime nëpërmjet bursës është dhe faktori
i konkurrencës, por në Shqipëri konkurrenca brenda sektorëve respektivë të
ekonomisë nuk është në ato nivele që domosdoshmërisht të kërkojë financimin
në shkallë të gjerë të bizneseve shqiptare nëpërmjet bursës.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
132
Megjithtë, ekzistojnë dhe pika optimizmi në këtë drejtim. Një pjesë e kritereve sasiore, që
kanë të bëjnë më madhësinë e kapitalit aksioner dhe me numrin minimal të aksionerëve,
plotësohen në një nivel të kënaqshëm nga shoqëritë aksionere. Kriteret e Bursës së
Tiranës (të paktën ato sasiore), nuk përbëjnë pengesë serioze për kompanitë shqiptare
për t’u kuotuar në të. Gjithashtu, ekziston dyshimi se, pavarësisht nga niveli i ulët i
fitimeve që bizneset raportojnë në zyrën e tatim-taksave, niveli i fitimit dhe gjendja
financiare e biznesit privat duhet të jetë më e mirë sesa realiteti formal, gjë që duhet të
shihet si një fakt pozitiv për të ardhmen.
Në kushtet kur sektori privat, në periudhën afatshkurtër dhe afatmesme, mbetet vetëm
një burim potencial aksionesh për Bursën e Tiranës, Shteti mbetet shpresa e fundit dhe
e vetme për t’i siguruar Bursës së Tiranës aksionet. Këto aksione duhet të sigurohen
nëpërmjet përfshirjes së saj në proçesin e privatizimit të kompanive strategjike. Një
ingranim i Bursës së Tiranës në këtë proçes, përveç garantimit të zhvillimit të
mëtejshëm institucional dhe operacional për të, do të jepte dhe efekte të tjera pozitive
si më poshtë:
o Privatizimin transparent të kompanive strategjike,
o Krijimin e menjëhershëm të disa mijëra aksionerëve, të cilët pas blerjes së
aksioneve në tregun primar do të fillojnë t’i shesin ato në tregun sekondar dhe
kjo nënkupton të ardhura për bursën,
o Rritjen e kredibilitetit të Bursës së Tiranës,
o Listim të shpejtë dhe plotësim më me lehtësi të të gjitha kritereve të Bursës së
Tiranës nga këto kompani,
o Nxitjen dhe promovimin tek sektori privat i përparësive të kuotimit në bursë,
o Edukimin dhe tërheqjen e popullatës drejt titujve të pronësisë, si një
alternativë investimi të fondeve të lira dhe kursimeve të tyre,
o Përdorimi i mundshëm i bonove të privatizimit, duke i shërbyer dhe qëllimit të
angazhimit të këtyre letrave me vlerë në proçesin e privatizimit.
Nga zhvillimi i tregut të kapitalit do të kishim përfitime makroekonomike si:
- Mobilizimi i kursimeve dhe i kapitaleve vendase: njëra nga funksionet kryesore të
tregut të kapitaleve është sigurimi i financimeve për shoqëritë tregtare,
institucionet financiare dhe qeverinë. Nëpërmjet realizimit të këtij funksioni,
grumbullohen shuma të mëdha monetare të cilat mobilizohen dhe injektohen në
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
133
mënyrë efektive në ekonominë shqiptare, duke kontribuar kështu në promovimin e
rritjes ekonomike.
- Tërheqja e më shumë likuiditeteve në sektorin formal të ekonomisë: Aktualisht,
shuma e parave jashtë sektorit formal është e ndjeshme, kështu që tregu i
kapitaleve mund të jetë një mjet i rëndësishëm për të tërhequr të paktën një pjesë
të këtyre parave brenda sektorit formal, duke ndihmuar në reformat aktuale në
sektorin bankar, të cilat i shërbejnë të njëjtit qëllim.
- Krijimi dhe formimi i besimit, veçanërisht tek institucionet financiare dhe
shoqëritë (bizneset): Pas ngjarjeve të vitit 1997, është vënë re në vazhdimësi një
besim i dobët i publikut të gjerë tek institucionet financiare dhe biznesi.
Megjithatë, kursimet në banka janë rritur ndjeshëm që nga ajo kohë. Zhvillimi i
suksesëshëm i tregut të kapitaleve do të ndihmonte në rritjen e besimit, si tek
institucionet e tregut të kapitaleve dhe tek emetuesit e letrave me vlerë.
- Nxitja e zotrimit të letrave me vlerë në një shkallë më të gjerë, nga ana e publikut:
Rritja dhe zhvillimi i tregut të kapitaleve, do të ndihmonte në zhvillimin e
mëtejshëm të idesë së bërjes së njerëzve zotërues të letrave me vlerë dhe
promovimin e ndjenjës së pronësisë në ekonomi. Ky objektiv lidhet dhe me
objektivin e tërheqjes të sa më shumë parave në sektorin formal të ekonomisë.
Përfitimet mikroekonomike që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitaleve janë:
- Sigurimi i financimeve për ndërmarrjet produktive, institucionet financiare dhe
qeverinë: Nevoja gjithnjë në rritje e kërkesës për financime nga biznesi, po
përballet me kapacitetet e kufizuara të bankave për të dhënë hua, përveç huave të
mbështetura në kolateral. Në këto kushte, zhvillimi i tregut të kapitalit do t’u
siguronte atyre një alternativë financim për veprimtarinë e tyre, nëpërmjet
emetimit të letrave me vlerë të borxhit apo të kapitalit. Zhvillimi i tregut të
kapitaleve do të përbënte një alternativë financimi edhe për qeverisjen vendore,
për t’i mundësuar asaj realizimin e mjaft projekteve për zhvillimin e
infrastrukturës vendore. Gjithashtu, bankat do të jenë të interesuara e të motivuara
për të përdorur tregun e kapitaleve për emetimin e obligacioneve, për sigurimin e
dhënies së huave afatgjata. Kjo do t’u mundësonte bankave përputhjen e afateve,
të mesme dhe të gjata, të maturimeve për fondet pasive (depozitat) dhe të huave
për klientët e kategorisë “biznes”, sidomos për ato biznese që nuk mund ta
përdorin drejtpërdrejt tregun e kapitaleve.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
134
- Sigurimi i një mekanizmi për shitblerjen e letrave me vlerë ndërmjet investitorëve:
Investitorëve u nevojitet tregu i kapitaleve për sigurimin e likuiditeteve. Kjo, së
bashku me kthimet relativisht të larta që sigurohen në këtë treg në krahasim me
depozitat bankare, është njëra nga veçoritë kryesore që do të mundësonte
tërheqjen e tyre në këtë treg. Një lehtësi të tillë mund ta ofrojë vetëm një treg i
organizuar dhe i hapur, në dallim nga tregjet jozyrtare. Tregu i kapitaleve, me
kriteret specifike për listim, raportimet e rregullta dhe disiplinimin e
vazhdueshëm, mundëson promovimin e standardeve më të larta të transparencës,
informimit, përgjegjshmërisë dhe mirëmenaxhimit të bizneseve dhe të publikut.
Standardet më të larta të mirëmenaxhimit të shoqërive i tërheqin investitorët dhe e
kundërta, standardet e ulta i largojnë ata.
- Reduktimi i rreziqeve për bankat dhe shpërndarja e burimeve të të ardhurave:
Bizneset huamarrëse, që grumbullojnë fondet nëpërmjet tregut të letrave me vlerë,
në dalllim nga kredia bankare, do të ndihmonin në uljen e ekspozimit të bankave
ndaj këtyre huamarrësve.Gjithashtu, bankat që do të ngrenë struktura të
specializuara për investime në letra me vlerë apo fonde investimesh për
depozituesit e tyre, do të kenë mundësinë të diversifikojnë burimet e të ardhurave
të tyre, pasi do të kenë mundësi të arkëtojnë komisione për përgatitjen apo
pjesëmarrjen në emetimet e reja të letrave me vlerë, apo kur tërheqin klientë të rinj
në fondet e investimeve.
Përfitimet në rrafshin e politikës së jashtme, që vijnë nga zhvillimi i tregut të kapitalit:
- Promovimi i Shqipërisë si një vend me qëndrueshmëri ekonomike gjithnjë në
rritje: Përveç përfitimeve ekonnomike të sipërpërmendura, krijimi i një tregu
kapitalesh të suksesshëm, mund të ndihmojë në promovimin e Shqipërisë si një
shtet ligjor funksional, sipas standardeve ndërkombëtare.
- Tërheqja e më shumë investimeve të huaja në Shqipëri: Përmirësimet në
zhvillimin ekonomik të Shqipërisë dhe në qeverisjen e vendit, do të ndihmonin në
tërheqjen e investimeve të huaja direkte e më pas të investitorëve të portofoleve
financiare. Këta të fundit tërhiqen në çastin kur në vend ekziston një treg
kapitalesh, që ofron një gamë të gjerë letrash me vlerë dhe kur ky treg ka edhe
likuiditet.
- Zhvillimi i institucioneve dhe i skemave afatgjata të kursimeve: Nxitja e krijimit të
institucioneve të kursimeve afatgjata, që përfshijnë fondet e investimeve dhe ato të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
135
pensioneve, jo vetëm që do të promovonte rritjen e kursimeve, por do të siguronte,
gjithashtu, një stabilitet mëtë madh për tregun e kapitaleve. Krijimi i një themeli të
qëndrueshëm investitorësh institucionalë, do të pakësonte rreziqet e luhatshmërisë
së madhe të tregut, si pasojë e horizonteve afatshkurtra të investimit të
investitorëve të vegjël individualë, si dhe do të rriste stabilitetin e tregut të
kapitaleve në Shqipëri.
- Ndihmesë për menaxhimin e borxhit publik: Ekzistenca e një tregu kapitalesh
mirëfunksional, do t’i siguronte qeverisë mjete shtesë për menaxhimin e borxhit
publik, qoftë ky i emetuar nga qeveria qendrore apo ajo vendore. Një treg ku
kryhen emetime të rregullta letrash me vlerë (veçanërisht ato me afate të gjata
maturimi), do të siguronte jo vetem likuiditet në favor të huamarrësit qeveritar,
por edhe referenca për çmimin e letrave me vlerë të borxhit të emetuara nga
ndërmarrjet.
- Ofrimi i një alternative shtesë për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore: Qeveria
mund të përdorë tregun e kapitaleve si një metodë shtesë për shitjen e paketave
kontrolluese apo të mbetura të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore. Ekzistenca e
opsionit të privatizimit nëpërmjet tregut të kapitaleve, i krijon qeverisë më shumë
fleksibilitet në drejtim të metodave që mund të përdorë për privatizim. Një gjë e
tillë mund të zvogëlojë dhe rezikun politik, në kuptimin që shitja e plotë ose e
pjesshme e një ndërmarrjeje shtetërore, me ofertë publike, të paktën mund të
shmangë shqetësimet dhe pretendimet për mungesën e transparencës dhe të
ekzistencës së interesave të personave të caktuar në privatizimin e tyre.
Shoqëritë aksionere shqiptare, nuk paraqiten problematike përsa i takon përmbushjes
së kritereve sasiore të listimit. Problematika e vërtetë qëndron në përmbushjen e
kritereve cilësore, që detyrimisht duhet t’i pëmbushin këto shoqëri, për të pasur më tej
mundësinë për t’u listuar në bursë.
Argumentet kundër zhvillimit të sotëm të tregut të kapitaleve në Shqipëri janë të
parëndësishme në krahasim me përfitimet e mundëshme që mund të sjellë zhvillimi i
këtij tregu. Një ekonomi që rritet, shoqëruar me rritjen e kursimeve dhe kërkesës për
financime, kërkon fillimin sa më shpejt të funksionimit të tregut të kapitaleve. Çdo
vonesë në këtë proces nuk ka asnjë lloj përparësie dhe patjetër që përbën një kosto të
madhe oportune. Kjo kosto mund të shfaqet në forma të ndryshme, ku më kryesoret
përmendim:
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
136
- nivelin e ulët të disponimit të fondeve për investime në ekonomi, e për rrjedhojë
një rritje e cunguar ekonomike,
- zgjatje e kohës së nevojshme për tërheqjen e parave nga sektori informal në atë
formal.
Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse
ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të
financimit. Aktiviteti kreditues i bankave ka ardhur në rritje. Cilësia e portofolit të
kredive në sistemin bankar në Shqipëri, para krizës financiare botërore, ishte në
nivelet më të mira të rajonit(3,4%).
Pavarësisht renditjes së Shqipërisë ndër vendet e rajonit me rritjen më të lartë të
kredisë dhënë sektorit privat, pesha e kësaj kredie ndaj PBB e rendit ate ndër vendet
me nivel ende të ulët të këtij treguesi në rajon.
Që prej gjashtëmujorit të dytë të vitit 2007 e në vazhdim, bankat u treguan më
konservatore gjatë proçesit të miratimit të kredive të reja për biznesin. Kjo veçanërisht
për bizneset e mëdha dhe kreditë me afat të gjatë maturimi, në formën e kredive për
investime.
Kreditë me probleme që nga viti 2008 e në vazhdim kanë ardhur në rritje. Si rezultat i
krizës financiare botërore, bankat e nivelit të dytë në Shqipëri kanë hequr dorë nga
politika agresive për dhënie kredish, të friksuara nga rritja e kredive me probleme.
Kriteret për kreditë dhënë korporatave dhe për kredinë me qëllim financimin e
investimeve, kanë qënë më të shtrënguara sesa kriteret për kredinë dhënë bizneseve të
vogla dhe të mesme dhe për kredinë për qëllime financimi të kapitalit qarkullues.
Alternativa të reja si lizingu, faktoringu dhe huamarjet në tregjet e kapitalit, që kanë
përdorim të madh në vendet me ekonomi dhe tregje financiare të zhvilluara, janë
pothuaj inegzistente për kompanitë shqiptare.
Në mospërhapjen sa duhet të lizingut kanë ndikuar një sërë faktorësh si: infrastuktura
ligjore, niveli i zhvillimit të sistemit bankar, niveli i edukimit të biznesit etj. Por do të
veçonim këtu mungesën e një politike të qartë orientuese dhe mbështetëse për
zhvillimin e këtij biznesi dhe sidomos mungesën e një trajtimi të qartë e nxitës fiskal.
Vështirësitë e operimit të kompanive të lizingut në treg janë:
- Kërkesa e orientuar vetëm në një drejtim (automjetet).
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
137
- Mungesa e një tregu të mirëfilltë pajisjesh dhe të një tregu sekondar.
Sektori i lizingut mund të jetë një sektor potencial për zhvillim në të ardhmen. Në
Shqipëri, sektori i lizingut është ende në fazat e veta të hershme, por mundësia për
zhvillim është e konsiderueshme.
Kufizimi më i madh përsa i përket huadhënies për kompanitë e mëdha lidhet me
probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e pronësisë së aseteve nga pasuria e
paluajtshme e subjekteve, ndërsa, përsa i përket huadhënies për ndërmarrjet e vogla
dhe të mesme, kufizimi i madh është informaliteti.
Mungesa e vetëdijes nga ana e kompanive dhe stimujt e kufizuar për të nxitur bankat
që të përfshijnë produke të reja, gjithashtu, kufizon mundësitë e lizingut në Shqipëri.
Në Shqipëri, faktoringu nevojitet si burim plotësues për qëllime të kapitalit në
qarkullim. Ai rezulton të jetë i mundshëm në Shqipëri, por pengohet nga:
- Mangësitë që lidhen me kuadrin ligjor,
- Nga pikëpamja e kërkesës, mundësia e faktoringut kufizohet ndjeshëm nga
volumi i veprimtarive ekonomike dhe informaliteti në sektorin real.
- Nga pikëpamja e ofertës, dëshira për krijimin e shërbimeve të faktoringut
mund të jetë e kufizuar.
- Si në shumë vende të tjera, faktoringu kufizohet edhe nga mundësia për
mashtrime, që buron kryesisht nga faturat e falsifikuara dhe pamundësia për
ta transferuar pagesën e faturave te faktori.
Për periudhën afatmesme kompanitë shqiptare do të vazhdojnë të përdorin gjerësisht
sistemin bankar për financimin e aktivitetit të tyre.
Kredia bankare mbetet një burim mjaft i përdorur për kompanitë shqiptare, megjithëse
ka norma të larta interesi, kjo për shkak të mungesës së alternativave të tjera të
financimit.
Huaja bankare përdoret nga kompanitë shqiptare më shumë për kapital qarkullues,
kjo nxjer në pah interesin e ulët që kanë kompanitë për të përdorur tregun e kapitalit
për financimin e projekteve afatgjata dhe rritjen e tyre të qëndrueshme në të ardhmen.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
138
Sistemi bankar nuk i plotëson kërkesat e kompanive për financimin e aktivitetit të
tyre ekonomik. Ekzistojnë problematika të ndryshme midis sistemit bankar dhe
kompanive aksionere si :
përqindja e interesit të kredive, kërkesa e bankave për kolateral, burokracia e bankave,
komisionet bankare.
Kompanitë janë ato që kanë nevojë për fonde të mëdha për investime, të cilat mund
t’i sigurojnë nëpërmjet marrjes së financimeve të drejtpërdrejta nga tregu i
kapitaleve. Konkurenca është një nga faktorët shtytës më të fuqishëm që i bën
kompanitë të kërkojnë financim nëpërmjet bursës. Në Shqipëri, konkurenca brenda
sektorëve respektivë të ekonomisë nuk është në ato nivele, që domosdoshmërisht të
kërkojë financim të kompanive nëpërmjet bursës.
Ekziston një njohje empirike dhe thjesht si nocion e jo si praktikë e tregut të
kapitaleve dhe bursës nga ana e kompanive aksionere.
Midis tregut të kapitaleve dhe kompanive ekzistojnë disa probleme si: mosnjohja e
institucioneve të tregut të kapitaleve, mosnjohja e legjislacionit të këtij tregu, niveli i
kulturës financiare etj.
Shkalla e regjistrimit të Sh.a.pranë QRA-së varet shumë nga fakti nëse shteti është
pronar apo bashkëpronar në to.
Kriteri sasior i listimit në Bursën e Tiranës, mjaftueshmëria e kapitalit përmbushet
nga kompanitë aksionere, ndërsa kriteri sasior i mjaftueshmërisë së aksionerëve lë
për të dëshiruar.
Kriteret cilësore si: menaxhimi i shoqërisë aksionere, njohja e tregut të kapitaleve,
transparenca dhe cilësia e të dhënave financiare duhet të përmirësohen.
Rekomandime
Funksionimi i Tregut të kapitaleve në Shqipëri mendoj se do të sillte efekte pozitive jo
vetëm për kompanitë shqiptare, por edhe për ekonominë e vendit. Përvoja ka vërtetuar
se rritja ekonomike është më e madhe pas funksionimit të tregut të kapitalit. Kjo
lidhje pozitive është vërtetuar dhe në ekonomi të vogla. Në botë ka dhjetra bursa,
madje dhe në rajonin e Ballkanit, që nuk mund të krahasohen me bursat amerikane,
por që funksionojnë mirë dhe që u shërbejnë ekonomive.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
139
Funksionimi i bursës së Tiranës është plotësisht i mundshëm duke punuar në
disa drejtime:
Së pari, ndërtimi i një sistemi fiskal i cili favorizon shoqëritë aksionere të listuara në
bursë. Duke marrë parasysh eksperiencat e suksesshme të vendeve të Evropës Lindore,
qeveria shqiptare mund të ndërmerrte iniciativa ligjore për të detyruar listimin në Bursën
e Tiranës të kompanive të cilat arrijnë një nivel kapitali të caktuar. Gjithashtu, qeveria
mund të nxisë zhvillimin e tregut të kapitaleve nëpërmjet ofrimit të lehtësirave fiskale për
kompanitë e listuara në BT si përjashtim nga tatimet ose e tatimeve për një periudhë
kohore të caktuar. Të gjithë këto do të ndihmonin qeverinë në uljen e shkallës së
informalitetit në ekonomi, si dhe do të bënin të mundur që biznesi vendas të ishte
familiarizuar me një alternativë financimi të re dhe relativisht më pak të kushtueshme se
sa financimi nëpërmjet sektorit bankar.
Së dyti, krijimi i një mjedisi ligjor mbrojtës ndaj investitorëve në bursë. Kjo do të thotë
përcaktim i qartë në rregullore i ndarjes së përgjegjësive dhe detyrimeve të secilës prej
palëve të përfshira në proçesin e shitblerjes së aksioneve, në mënyrë që asnjëra prej tyre
të mos lejohet të manipulojë në kurriz të palës tjetër.
Së treti, rritja e nivelit të shkëmbimit të informacionit ndërmjet institucionit të bursës dhe
aktorëve pjesëmarrës në të. Ajo duhet t’i ofrojë tregut informacion të bollshëm, të
shpeshtë dhe periodik mbi mundësitë e investimeve në letrat me vlerë.
Meqënëse investuesit janë shumë të interesuar për të ardhurat neto nga investimet,
ngarkesa fiskale dhe niveli i tatimeve ndikon fuqishëm në zhvillimin e tregut të
kapitaleve dhe letrave me vlerë. Minimalisht do të sygjeroja që të ardhurat nga letrat
me vlerë të mund të tatohen në mënyrë të barabartë me të ardhurat e gjeneruara nga
investimet e tjera ( depozitat bankare). Në fazat e para të zhvillimit do të këshilloja
mundësinë e një tatimi të lehtësuar mbi të ardhurat nga letrat me vlerë.
Jam e mendimit se Bursa e Tiranës mund të ndërmarrë nisma e studime lidhur me
mundësinë dhe strategjinë e zhvillimit të tregut të kapitaleve, ndjekjen nga afër të
proçesit të privatizimit të kompanive shtetërore, hartimin e një pyetësori lidhur me
rezultatet financiare të shoqërive aksionere shqiptare dhe identifikimin e mundësive
për kuotimin e tyre në bursë, dërgimin e ftesave shoqërive aksionere për t’u listuar në
bursë etj., dhe jo të zhytet në seminare pa fund për edukimin e publikut dhe
biznesmenëve lidhur me rëndësinë e bursës.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
140
Biznesi vendas do të përballet në të ardhmen me një konkurrencë relativisht më të
lartë në treg. Një ndër problemet që pengon zhvillimin dhe rritjen e bizneseve në
Shqipëri është pamjaftueshmëria e kapitalit dhe e burimeve financiare të nevojshme
për të ruajtur ritmet e larta të rritjes. Biznesi vendas tashmë kërkon realizimin e
investimeve serioze, për të qënë sa më konkurues në treg. Shumë prej këtyre
bizneseve i kanë ezauruar hapësirat ligjore dhe kapacitetet e tyre kredimarrëse nga
sistemi bankar. E thënë ndryshe, sistemi bankar nuk plotëson nevojat në rritje për
kapital të biznesit vendas e për rrjedhojë këta të fundit janë në kërkim të alternativave
të reja të financimit. Ka ardhur koha kur biznesi vendas të mendojë seriozisht për
listimin e kompanive në bursë, si një nga alternativat më pak të kushtueshme dhe
aspak të përdorur për financimin e kompanive aksionere.
Ka shumë faktorë që e bëjnë jo të lehtë për shoqëritë aksionere afrimin drejt Bursës së
Tiranës brenda një periudhe afatmesme. Në këtë kuadër e shoh si domosdoshmëri
bashkërendimin e përpjekjeve të biznesit dhe institucioneve për minimizimin dhe më
pas eleminimin e këtyre faktorëve pengues.
Gjithkush është i ndërgjegjëshëm për cilësinë “e ulët” të raportimeve financiare të
shoqërive shqiptare dhe, mbi të gjitha për motivet e kryerjes së raportimeve të tilla.
Një fakt i tillë mund të paraqesë pengesë për t’i bërë tërheqëse dhe për të rritur
interesin e blerjes së aksioneve të ndonjë shoqërie që mund të ketë interes të kryejë
ndonjë OPF në të ardhmen. Mendoj se qeveria mund të ndërhyjë për të përmirësuar
cilësinë e raportimeve financiare të biznesit shqiptar, pasi vetë biznesi nuk po e
ndërmerr këtë hap. Në vendin tonë biznesi i frikësohet transparencës financiare sepse:
- është i shqetësuar lidhur me evazionin tatimor, të kryer gjatë periudhave të
mëparshme,
- është i frikësuar se një ekspozim i parakohshëm do të bëjë që organet tatimore
të përqëndrojnë vëmendjen më shumë mbi to se sa mbi shoqëritë e tjera, të cilat
duke mos qënë të hapura për publikun, mund të inspektohen me më pak
rigorozitet se ato të hapura për publikun.
Zhvillimi i lizingut dhe faktoringut do të varet gjithashtu nga infrastruktura e
përshtatshme e kredive, si dhe nga eliminimi i paqartësive ligjore. Shqipëria, për
shembull, duhet të qartësojë mjedisin rregullator për qiranë financiare dhe trajtimin
financiar të lizingut në fushën e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH), si dhe të lejojë
njohjen e faturave si instrumente të borxhit për të mundësuar përdorimin e tyre si
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
141
kolateral i plotë për huatë dhe për kapitalin qarkullues. Përveç kësaj, ekziston nevoja e
rritjes së sensibilizimit publik lidhur me qiranë financiare dhe faktoringun, si
alternativa financimi.
Bazuar në përvojat më të mira, por edhe në problematikën me të cilën përballen
kompanitë rekomandoj:
- Të zvogëlohen kërkesat për kapitalin minimal, që një kompani lizingu të
fillojë operimin e saj në tregun e lizingut. Kjo do të çonte në zhvillimin e
konkurrencës si një kusht drejt konsolidimit të këtij aktiviteti.
- Duhet më shumë përpjekje nga ana e kompanive të lizingut që të jenë më
fleksibël dhe ta orientojnë aktivitetin e tyre duke marrë shembull nga praktika
botërore.
- Në të ardhmen, kompanitë e lizingut mund të shihen si konkurentet kryesore të
bankave të nivelit të dytë përsa i përket kredidhënies.
- Qartësimi i mjedisit rregullator për lizingun financiar në mënyrë që ai të nxitet
më shumë si alternativë financimi në Shqipëri.
- Mendoj se duhet që të përmirësohet kuadri ligjor që do të vendoste rregulla,
duke e disiplinuar tregun, që ai të jetë sa më transparent, i konsoliduar dhe
konkurrues.
Mendoj se Banka e Shqipërisë dhe i gjithë sistemi bankar mund të punojnë
intensivisht për uljen e përqindjes së interesit të kredive për biznesin.
Jam e mendimit se Bankat tregtare mund të tregohen më agresive në drejtim të
kreditimit të biznesit.
Mendoj se ka ardhur koha që Bankat tregtare duhet të përgatiten për ofrimin nga ana e
tyre të shërbimit të brokerimit, ndërmjetësimit dhe konsulencës financiare, në fushën
e tregut të kapitaleve.
Bursa e Tiranës duhet të shtojë përpjekjet për ndërgjegjësimin e biznesit në drejtim
të njohjes së institucioneve, legjislacionit dhe instrumentave të tregut të kapitaleve.
Ajo mund të bashkëpunojë me grupet e interesit dhe të përpiqet për përmirësimin e
kulturës financiare, ndërgjegjësimin e biznesit për transparencë të të dhënave
financiare .
Ministria e Financave mund të intensifikojë përpjekjet për sigurimin e një
zbatueshmërie më rigoroze të ligjit, në drejtim të një ekspozimi më cilësor të
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
142
dokumentacionit kontabël dhe pasqyrave financiare nga biznesi, me qëllim
minimizimin e fenomenit shqetësues të bilanceve false.
Qeveria mund dhe duhet të shqyrtojë mundësinë e lehtësimit të pjesshëm nga barra
fiskale për bizneset që do të kuotohen në bursë, kjo do të ndikonte në rritjen e
interesimit të bisnesit për t’iu afruar bursës. Gjithashtu mendoj se qeveria, në kushtet
e mungesës së një tradite bursiere, të shqyrëtojë mundësinë e një nisme nga ana e saj
për listimin në bursë të aksioneve të shoqërive publike.
Pavarësisht se vënia në jetë e këtyre lehtësive fiskale mund të sjellë uljen e
detyrimeve fiskale të vjela nga qeveria, gjykoj se ky do të jetë një efekt i përkohshëm,
pasi me kuotimin në bursë shoqëritë do të jenë të interesuara për të pasqyruar fitimin
real sepse ky është një tregues me ndikim të drejtpërdrejtë në çmimin e aksionit dhe
në të ardhurat e siguruara nga kuotimi në bursë.
Zhvillimi i ekonomisë dhe i sistemit financiar shtrojnë nevojën e intensifikimit të
procesit të zhvillimit të tregut të kapitaleve. Privatizimi i paketave të aksioneve
shtetrore në tregun e kapitaleve si dhe iniciativa të ndryshme fiskale dhe ligjore janë
rrugët përmes të cilave qeveria mund të ndihmojë në zhvillimin e këtij tregu.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
143
Anekse
PYETËSOR
I. TË PËRGJITHSHME1. Në cilin vit është themeluar shoqëria juaj? Shkruani vitin_____________________2. A jeni ju ai(ajo) që përfaqësoni shoqërinë në lidhje me bankat apo institucionet
shtetërore? Po Jo
Cili është funksioni juaj?
President Administrator Financier
3. Cila është forma ligjore e regjistrimit të shoqërisë suaj?
Shoqëri anonime private (sh.a.p.)Shoqëri anonime shtetërore (sh.a.sh.)Shoqëri anonime mikse (sh.a.m.)
4. Cila është fusha kryesore e aktivitetit të shoqërisë suaj?
ProdhimNdërtimShërbimeTregtiTë tjera (specifikoni)
II. AKSIONERËT, AKSIONET DHE PAKETA E KONTROLLIT
1. A jeni të regjistruar tek Qëndra e Regjistrimit të Aksioneve? Po Jo
Në qoftë se jo ju lutem shënoni arsyjen____________________________________
2. Sa është numri aktual i aksionerëve? Shkruani __________________________
3. A është pjesa më e madhe e shoqërisë suaj e zotëruar nga një, dy, tre apo më shumë pronarë aksionerë?
AktualishtNjëDy ose treMë shumë se tre
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
144
4. Cila nga alternativat e mëposhtme është ajo që përdoret aktualisht nga shoqëria juaj për marrjen e vendimeve kryesore që kanë të bëjnë me drejtimin e shoqërisë?
PronariBordi i drejtorëve DrejtuesiAsambleja e përgjithshmeKëshilli mbikëqyrësTjetër(specifiko)
5. Sa është numri aktual i aksionerëve që zotërojnë:
Aksionerë që zotërojnë NumriMë shumë se 10% të aksioneveMë shumë se 15 % të aksioneveMë shumë se 20 % të aksioneve
6. Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve;
Tregtueshmëria e aksioneve sipas viteve Sasia (numri i aksioneve)199719981999200020012002200320042005200620072008200920102011
7. A është efektive rruga e ndjekur për tregtimin e aksioneve tuaja?
Po Jo
Në qoftë se jo, çfarë sygjeroni?___________________________________________
III. TË DHËNA FINANCIARE
1. Sa është kapitali i shoqërisë në lekë?_______________________________
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
145
2. Investimet e shoqërisë janë financuar zakonisht nga burimet e mëposhtme:
Fondet e brendëshme Familja dhe miqtëBankat privateMarrëveshje qeramarrjeBurime informale huadhënieTë tjera (specifiko)
3. A prisni ndryshime në investimet e shoqërisë suaj për periudhën afatmesme(3 vjet)?
Nuk ndryshon Rritet UletInvestimet
IV. MARRËDHËNIET ME SISTEMIN BANKAR
1. A ju plotëson sistemi bankar nevojën për financim? Po Jo
2. A keni ndërmend të merrni hua në të ardhmen e afërt? Po Jo
Në qoftë se po, për çfarë do ta përdorni atë(huanë)?
Kapital qarkulluesPasuri e paluajtshmeShlyerjen e borxhit ekzistuesTjetër (specifiko)
3. A e përdorni sistemin bankar për :
Aspak Pak Mesatarisht ShumëTransferta brenda venditTransferta jashtë venditTransaksione valutore
4. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me sistemin bankar?
Aspak Pak Mesatarisht ShumëKërkesa e bankave për korateralBurokracia e bankaveNevoja për lidhje të veçanta me bankatNiveli i komisioneve për shërbimetShpejtësia e shërbimevePërqindja e interesit të kredisëMungesa e kredive afatgjata
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
146
V. MARRËDHËNIET ME TREGUN E KAPITALEVE
1. A keni dijeni për tregun e kapitaleve si një nga alternativat për financimin e shoqërive aksionere?
Po Jo
Në qoftë se po, cili është shkaku kryesor që pengon shoqërinë tuaj për t’u listuar në Bursë?_______________________________________________________________
2. Sa problematike janë çështjet e mëposhtme për veprimtarinë dhe rritjen e shoqërisë suaj në lidhje me tregun e kapitalit?
Aspak Pak Mesatarisht ShumëMosnjohja e institucioneve të tregut të kapitaleve(KLV, BT, QRA)Mosnjohja e legjislacionit të tregut të kapitaleveNiveli i kulturës financiarePërmbushja e kritereve të listimit në Bursën e TiranësTransparenca dhe cilësia e të dhënave financiare Menaxhimi i shoqërisëNdërmjetësit financiarë(shtëpi brokerimi)Të tjera(specifiko)
3. A e keni ndjerë nevojën për burime të reja financimi?
Po Jo
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
147
Raportet e levës financiare për disa kompani aksionere që veprojnë në Korçë
Kompania UINA SH.A.
Raporti I II III
Viti 2006
13 256 980 = 72.3% 2 051 485__________ = 28.8% 13 256 980 = 2.6 herë
18 338 427 2 051 485 + 5 081 447 5 081 447
Viti 2007
36 775 547 = 84.6% 25 057 270__________ = 78.9% 36 775 547 =5.5 herë
43 449 745 25 057 270 + 6 674 198 6 674 198
Viti 2008
44 216 741 = 84.7% 36 816 288__________ = 82.2% 44 216 741 = 5.5 herë
52 184 398 36 816 288 + 7 967 657 7 967 657
Viti 2009
49 810 197 = 82.7% 36 695 250___________ = 77.9% 49 810 197 = 4.8 herë
60 195 260 36 695 250 + 10 385 063 10 385 063
Viti 2010
50 033 301 = 79.9 % 36 723 011___________ = 74.5% 50 033 301 = 3.9 herë
62 620 346 36 723 011+ 12 587 045 12 587 045
Viti 2011
51 675 489 = 80.3% 35 316 880 = 73.5% 51 675 489 = 4 herë
64 370 718 35 316 880 +12 695 229 12 695 229
ROA
2008 2009 2010 2011
1 293 459 = 2.5% 2 417 408 = 4% 2 201 982 = 3.5% 108 184 =0.2%
52 184 398 60 195 260 62 620 346 64 370 718
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
148
Korça Gas SHA.
Raporti I II III
Viti 2006
31 109 430 = 97.5% 31 078 211__________ = 97.5% 31 109 430 = 40 herë
31 894 306 31 078 211 + 784 876 784 876
Viti 2007
55 534 248 = 95.3% 49 148 111__________ = 90% 55 534 248 =20 herë
58 254 039 49 148 111 + 2 719 791 2 719 791
Viti 2008
77 523 837 = 90.9% 76 456 886__________ = 90.1% 77 523 837 = 10 herë
85 264 817 76 456 886 + 7 740 980 7 740 980
Viti 2009
64 161 455 = 83.9% 59 730 368 ___________ = 83% 64 161 455 = 5 herë
76 384 939 59 730 368 + 12 223 484 12 223 484
Viti 2010
174 448 941 = 89.6 % 123 763 073_________ = 85.9% 174 448 941 = 9 herë
194 731 187 123 763 073 +20 282 246 20 282 246
Viti 2011
141 540 110= 80.6% 110 327 625 = 76.4% 141 540 110 = 4.2 herë
175 544 276 110 327 625 + 34 004 166 34 004 166
ROA
2008 2009 2010 2011
5 021 189 = 5.9% 4 482 504 = 5.9% 8 058 762 = 4.1% 10 367 524 = 5.9%
85 264 817 76 384 939 194 731 107 175 544 276
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
149
Beton Plus SHA.
Raporti I II III
Viti 2006
412 879 674 = 75.4% 384 939 509__________ = 74% 412 879 674 = 3.1 herë
547 505 121 384 939 509 + 134 625 447 134 625 447
Viti 2007
447 230 402 = 71.1% 392 920 967__________ = 72.1% 447 230 402 =3.14 herë
628 898 782 392 920 967 +151 668 380 151 668 380
Viti 2008
328 222 637 = 64.4% 172 165 289___________ = 48.7% 328 222 637 = 1.8 herë
509 544 920 172 165 289 + 181 322 283 181 322 283
Viti 2009
305 544 053= 50.5% 208 802 690 ___________ = 41.1% 305 544 053 = 1.1 herë
604 640 743 208 802 690 + 299 096 690 299 096 690
Viti 2010
271 717 785= 47.1 % 183 660 512_________ = 37.5% 271 717 785 = 0.9 herë
576 909 406 183 660 512 +305 191 621 305 191 621
Viti 2011
294 228 341= 48.7 % 149 833 527 = 32.5% 294 228 341 = 0.9 herë
604 208 459 149 833 527 + 309 980 118 309 980 118
ROA
2008 2009 2010 2011
29 653 903 = 5.8% 117 774 407 = 19% 6 094 898 = 1% 4 787 963 = 0.8%
509 544 920 604 640 743 576 909 406 604 208 459
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
150
XBP sha.
Raporti I II III
Viti 2007
447 256 435 = 72.3% 313 647 888__________ = 64.6% 447 256 435 =2.6 herë
618 883 212 313 647 888 +171 626 777 171 626 777
Viti 2008
735 257 810 = 79% 571 346 570__________ = 74.5% 735 257 810 =3.7 herë
930 259 497 571 346 570 +195 001 687 195 001 687
Viti 2009
808 249 841 = 93.04% 658 769 888 ___________ = 91.6% 808 249 841 =13.3 herë
868 709 640 658 769 888 +60 459 799 60 459 799
Viti 2010
868 133 275 = 93.1 % 636 684 527_________ = 90.8% 868 133 275 =13.5 herë
932 390 383 636 684 527 +64 257 108 64 257 108
Viti 2011
711 089 481 = 113 % 628 990 687 = 115% 711 089 481 = -8.6 herë
628 758 126 628 990 687 +(82 331 355) (82 331 355)
ROA
Viti 2010 Viti 2011
6 737 921 = 0.7% kompania rezulton me humbje (146 588 463)
932 390 383
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
151
Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Bursës së Tiranës
Tabela: Kuadri rregullator i KLV (AMF) dhe Bursës së Tiranës
KLV (AMF) Bursa e Tiranës
Rregullore Nr. 1 “Mbi Licensimin, Kuotat dhe Komisionet”,
dt.28.03.1997
Rregullore “Mbi Rregullat e Anëtarësimit
në Bursa e Tiranës SHA”
Rregullore Nr. 5 “Mbi kërkesat për burimet financiare të
personave të licensuar”, dt. 19.08.1997
Rregullore “Mbi Rregullat e Licensimit në
Bursa e Tiranës SHA”
Rregullore Nr. 6 “Mbi Detyrimet për Përgatitjen e Prospektit”,
dt.19.12.1997. Ndryshuar me vendimin 7/2 dt. 31.08.2005 të
KLV.
Rregullore “Mbi Procedurën e Tregtimit në
Bursa e Tiranës SHA”
Rregullore Nr.1/1 dt.20.01.1999 “Mbi marrjen e Paketës
Kontrolluese të Aksioneve”
Rregullore “ Mbi Komisionin Disiplinor të
Anëtarësimit në Bursa e Tiranës SHA”
Rregullore Nr. 9/1 dt. 30.10. 2001 “Mbi Licensimin e
Regjistruesit të Letrave me Vlerë.
Rregullore “Mbi Komisionin e Listimit në
Bursa e Tiranës SHA”
Rregullore Nr. 2/3 dt. 05.02.2002 “Mbi Organizimin e Provimit
të individëve që Kërkojnë të Pajisen me Licencë si Përfaqësues
Tregtari”
Modeli i Librit të Urdhrave
Rregullore Nr. 6/1 dt. 17.06.2002 “Për Licensimin e Tregut të
Letrave me Vlerë”
Rregullore Nr. 5.2 dt. 27.05.2005 “Mbi praktikat e paligjshme të
tregtimit”
Rregullore Nr. 8/2 dt. 28.09.2005 “Mbi Tregun me Pakicë të
Bonove të Thesarit të Qeverisë së RSH”
Rregullore Nr. 2/4 dt.13.02 2006 “Për Procedurat e Monitorimit
të tregtimit me pakicë të bonove të thesarit të Qeverisë së RSH”
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
152
Kriteret sasiore të listimit në Bursën e Tiranës
Kriteret e listimit
Subjektet (emetuesit) mund të listohen në Bursën e Tiranës në njërin nga dy nivele, pasi të
përmbushin kriteret e mëposhtme:
Niveli i parë
1. Të jetë i regjistruar si shoqëri anonime me ofertë publike, sipas Ligjit "Për Shoqëritë
Tregtare", dhe për të qëndruar i listuar duhet të vazhdojë të jetë i regjistruar si i tillë;
2. Të jetë i regjistruar në Qendrën e Regjistrimit të Aksioneve (QRA) sipas Ligjit
përkatës;
3. Kërkuesi i ri duhet të paraqesë llogaritë e tij të kontrolluara (audituara) nga një ekspert
kontabël i pavarur i njohur, për tre vitet e fundit financiarë, përpara kërkesës për
listim. Në raste të veçanta, Bursa mund të pranojë edhe për periudha më të shkurtra;
4. Duhet të ekzistojë një treg i mjaftueshëm për tregtimin e letrave me vlerë, për të cilat
kërkohet listimi. Kjo nënkupton se Bursa duhet të bindet se do të ketë një interes të
mjaftueshëm nga publiku për biznesin e emetuesit dhe letrat me vlerë, për të cilat
kërkohet listimi;
5. Duhet të ekzistojë një treg i hapur për letrat me vlerë, për të cilat kërkohet listimi. Kjo
do të thotë se
(a) përqindja minimale e letrave me vlerë në zotërim të publikut, d.m.th personave që
nuk janë drejtues, drejtues ekzekutivë ose aksionerë kryesorë të shoqërisë tregtare apo
një ortak i ndonjërit prej tyre, duhet të jetë të paktën 15%, me një numër minimal prej
100 aksionerësh; ose
(b) vlera më e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve të aksionerëve duhet të jetë të
paktën 50 milionë lekë të zotëruara të paktën prej 100 aksionerëve;
Bursa mund të ulë kriterin e pikës V (a) prej të paktën 15% në të paktën 10%, por me kusht
që emetuesi të angazhohet ta rrisë këtë pronësi në 15%, jo më vonë se fundi i vitit të tretë të
listimit;
Emetimet në vijim të letrave me vlerë të një klase aktualisht të listuar, nuk i nënshtrohen
kufizimeve të pikës V;
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
153
Letrat me vlerë për të cilat kërkohet listim, duhet të jenë lirisht të transferueshme;
Të nënshkruajë Deklaratën për Listim.
Niveli i dytë
1. Të jetë i regjistruar si shoqëri anonime me ofertë publike sipas Ligjit "Për Shoqëritë
Tregtare" dhe për të qëndruar i listuar duhet të vazhdojë të jetë i regjistruar si i tillë;
2. Të jetë i regjistruar në Qendrën e Regjistrimit të Aksioneve (QRA) sipas Ligjit
përkatës;
3. Kërkuesi i ri duhet të paraqesë llogaritë e tij të kontrolluara nga nje ekspert kontabël i
pavarur i njohur, për vitin e fundit financiar përpara kërkesës për listim;
4. Duhet të ekzistojë një treg i mjaftueshëm për tregtimin e letrave me vlerë për të cilat
kërkohet listimi. Kjo nënkupton se Bursa duhet të bindet se do të ketë një interes të
mjaftueshëm nga publiku për biznesin e emetuesit dhe letrat me vlerë për të cilat
kërkohet listimi;
5. Duhet të ekzistojë një treg i hapur për letrat me vlerë për të cilat kërkohet listimi. Kjo
do të thotë se –
(a) përqindja minimale e letrave me vlerë në zotërim të publikut, d.m.th personave që
nuk janë drejtues, drejtues ekzekutivë ose aksionerë kryesorë të shoqërisë tregtare apo
një ortak i ndonjërit prej tyre, duhet të jetë të paktën 10%, me një numër minimal prej
100 aksionerësh; ose
(b) vlera më e madhe e tregut e emetuesit ose fondeve të aksionerëve duhet të jetë të
paktën 25 milionë lekë të zotëruara të paktën prej 50 aksionerëve;
Bursa mund të ulë kriterin e rregullit V (a), prej të pakën 10% në të paktën 5%, por me kusht
që emetuesi të angazhohet ta rrisë këtë pronësi në 10% jo më vonë se fundi i vitit të tretë të
listimit.
Emetimet në vijim të letrave me vlerë të një klase aktualisht të listuar, nuk i nënshtrohen
kufizimeve të pikës V;
Letrat me vlerë për të cilat kërkohet listim, duhet të jenë lirisht të transferueshme;
Të nënshkruajë Deklaratën për Listim.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
154
Modelet e Tregjeve të Kapitalit në Ekonomitë në Tranzicion
Tabela: Origjina e Tregjeve të Kapitalit në Ekonomitë në Tranzicion
Listim i detyrueshëm pas
privatizimit masiv
Ofertë publike fillestare
vullnetare
Listim i detyrueshëm i paketave
të vogla gjatë privatizimit
Bullgaria Kroaci Armeni
Republika Çeke Estoni Azerbaixhan
Lituania Letoni Kirgizi
Maqedonia Hungari Kazakistan
Moldavia Poloni Rusi
Rumania Slloveni Uzbekistan
Republika e Sllovakisë ukrainë
Modeli 1. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Bullgari, Republika Çeke, Lituani,
Maqedoni, Moldavi, Rumani dhe Republika e Sllovakisë) ishte ngritja e tyre me qëllim
transferimin e të drejtave të pronësisë midis investuesve, në shoqëritë e dala nga privatizimi
masiv. Fillimisht në këto tregje u kuotuan një numër i madh aksionesh, të cilat ishin jolikuide,
por me zhvillimin e mëtejshëm të këtyre tregjeve, pronësia, nëpërmjet transaksioneve në
bursë, erdhi duke u përqëndruar.
Modeli 2. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Kroaci, Estoni, Letoni, Hungari,
Poloni dhe Slloveni) ishte se ato nisën me një numër të vogël aksionesh të kuotuara, të cilat u
ofruan sipas mënyrës tradicionale, duke përdorur OPF. Këto aksione ishin likuide në tregtim.
Modeli 3. Karakteristika kryesore të këtij modeli tregjesh (Armeni, Azerbaixhan, Kirgizi,
Kazakistan, Rusi, Uzbekistan dhe Ukrainë) ishte përdorimi i kombinuar i dy modeleve të
para. Në këto vende u aplikuan skemat e privatizimit masiv, por shkëmbimi fillestar i bonove
të privatizimit u krye jashtë bursave të organizuara.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
155
Literatura
1. Herbert B. Mayo « Finance : an introduction »
2. Halit Xhafa, Beshir Ciceri “Drejtim Financiar 1”
3. Beshir Ciceri, Halit Xhafa, “ Drejtim Financiar 2”ribotim 2011
4. Halit Xhafa “Analiza e Pasqyrave Financiare” 2005
5. Lavdosh Zaho, Brunilda Duraj, “Tregjet dhe Institucionet Financiare” 2010 , faqe
182,183, 184
6. Alexandra Reed Lajoux and J. Fred Weston “Art of M&A: Financing and
Refinancing” (Jun. 14, 1999)
7. Benjamin Graham, David Dodd and Seth Klarman “Security Analysis” sixth Edition
(Sep. 19, 2008)
8. John J. Wild, Leopold A. Bernstein and K.R. Subramanyam “Financial Statement
Analysis” (Nov. 10, 2000)
9. Lawrence J. Gitman and Chad J. Zutter “Principles of Menagerial Finance” 12th
Edition (Dec. 29, 2007)
10. Mark Grinblatt, David Hillier and Shevidan Titman “Financial Market and
Corporate Strategy” (Oct. 1, 2011)
11. Thomas E. Copeland, J. Fred Weston and Kuldeep Shastri “Financial Theory and
Corporate Policy” 4th. Edition (Jan. 10, 2004)
12. Ruth Bender and Keith Ward "Corporate Financial Strategy” Third Edition (Sep.
29. 2008)
13. H. Kent Baker and Gerald S. Martin “Capital Structure and Corporate Financing
Decisions: Theory, Evidence and Practice” (May. 3, 2011)
14. Kenneth H. Marks, Larry E. Robbins, Gonzalo Fernandez and John P. Funkhouser
“The Handbook of Financing Growth: Strategies, Capital Structure, and M&A
Transactions” (Sep. 8. 2009)
15. Samuel C. Weaver and Fred Weston “Strategic Financial Management:
Application of Corporate Finance” (Jan. 26, 2007)
16. Chris Boobyer “Leasing & Asset Finance” Fourth Edition (Jul. 1. 2003)
17. Jeff Callender “Factoring Fundamentals: How You Can Make Large Returns in
Small Receivables” (Mar. 1. 2010)
18. Klapper, Leora 2005 “The role of factoring for financing enterprises” Policy
Research Working paper Series 3593. The World Bank.
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
156
19. Zia Oloumi 1997, Universite de Nice-Sophia Antipolis. “Problemes de financement
d’ une entreprise dans les PED”
20. Gert Bruche, “Corporate Strategy, Relatedness and Diversification” paper No. 13,
September 2000
21. Adrian Caldart, Joan E. Ricart “Corporate Strategy Revisited: A View From
Complexity Theory” Working Paper No. 528 November, 2003
22. Klaus E. Meyer “Corporate Strategies under Pressures of Globalization” Working
Paper 2009
23. Peter Haiss, Elisabeth Kichler “Leasing, Credit and Economic Growth: Evidence
for Central and South Eastern Europe” Working Paper No. 80 March, 2009
24. I. Tomori, F.Kalemi, R. Keco, I.Kapaj 2011 “Përdorimi i lesingut si një metodë
financimi bashkëkohore” Buletini Shkencor i Universitetit Fan S. Noli Korçë Nr.22
ISSN: 2078-7111
25. Dr.Sh. Cani, Prof. Dr. M. Muço, T. Baleta “Sistemi bankar shqiptar. Probleme të
zhvillimit të tij.”, gusht 2000, f.69 dhe f.58
26. Dr.E. Meka, B. Kreshpa, “Biznesi shqiptar përkundrejt Bursës së Tiranës (analizë
vrojtimi)” mars 2001, f.16, 17, 40
27. A. Korbi, Dr. A. Kotori 2010 “Analizë e tregut të lizingut financiar në Shqipëri”
Revista “Ekonomia dhe Tranzicioni”
28. IMF “Global Financial Stability Report” October 2010
29. “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin”
November 2007 (BOG)
30. “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin”
(National Bank of Greece ), Vol.9. Issue 2 –October 2008.
31. “South Eastern Europe & Mediterranean Emerging Market Economies Buletin”
October 2008 (BOG)
32. CLAESSENS, Stijn and DJANKOV, Simeon and KLINGEBIEL, Daniela: “Stock
Markets in Transition Economies” f.1 September 2000
33. Raymond and JOVANOVIC, Boyan: “Stock Markets and Development”, European
Economic Review 37 f.632-640, April 1993
34. MINIER, Jenny A. : “Opening a Stock Exchange”, Working Paper, January 2001
35. Harris, M. and Raviv A. 1991 “The Theory of Capital Structure” Journal of
Finance, Vol.46 f.334
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
157
36. Rajan and Zingales 1995 “What Do We Know About Capital Structure? Some
Evidence From International Data” Journal of Finance, Vol.50 No.5
37. Shyam- Sunder L. and Myers, 1999 “Testing Static Tradeoff Against Pecing Order
Models of Capital Structure” Journal of Financial Economics, Vol.51
38. Fama E. and K. French, 1997 “Industry costs of equity” Journal of Financial
Economics, Vol.43
39. T. Opler and Sh. Titman 1996 “The Debt- Equity Choice: An Empirical Analysis”
Corporate Finance And Organizations
40. Remonola E. M 1990 “Understanding international differences in leverage trends”
Federal Reserve Bankof New York
41.Factors Chain International, Annual Review 2010, 2011 Statistika për faktoringun
42. “White Clarke Global Lesing Report” 2010, 2011
43. Banka e Shqipërisë Raporti vjetor 2008 tregu i lizingut
44. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi i aktivitetit depozitues dhe kreditues gjatë
gjashtëmujorit të parë” 2007
45. Banka e Shqipërisë “Raporti i Stabilitetit Financiar” 2007, 2008, 2009, 2010
46. Banka e Shqipërisë “Raporti Vjetor i Mbikëqyrjes” 2007, 2008, 2009,2010
47. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit II”
2007
48. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë gjashtëmujorit I, II”
2008
49. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë tremujorit I,II,III,IV ”
2009
50. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë tremujorit I,II,III,IV ”
2010
51. Banka e Shqipërisë “Vrojtimi për aktivitetin kreditues gjatë tremujorit I,II,III,IV ”
2011
52. Banka e Shqipërisë “Buletini ekonomik”
53. Raiffeisen Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009
54. Tirana Lesing Annual Report 2006,2007,2008,2009
55. Vendim nr. 47, datë 10.06. 2009 të Këshillit Mbikqyrës të Bankës së Shqipërisë
56. Statistikat e Shoqatës së Bankave, Raport Vjetor 2010
Teori dhe strategji të financimit të kompanive. Probleme të financimit të tyre në Shqipëri.Klaudeta Merollari
158
57. Banka Botërore “Mundësitë e Shqipërisë për financimin e sektorit të ndërmarrjeve”
Raport
58. Banka Botërore “Shqipëria aksese për kredi” 2008
www.imf.org
www.bankofalbania.org
www.instat.gov.al
www.aab.al
www.tse.com.al
www.amf.gov.al
www.leaseurope.org
www.qra.al
www.whiteclarkegroup.com
www.fci.nl