doktoratura gerti janaqi, fakulteti i shkencave sociale

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

LLOJET E PARAGJYKIMEVE NË ZONAT

MIGRATORE TË SHQIPËRISË MES TË ARDHURVE

DHE VENDASVE

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

nga Msc. Gerti JANAQI

Udhëhequr nga:

Prof. Dr. Adem TAMO

TIRANË, 2013

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk

është prezantuar asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk

është botuar i tëri ose pjesë të veçanta të tij. Punimi nuk përmban material

të shkruar nga ndonjë person tjetër përveç rasteve të cituara dhe të

referuara.

© Copyright

GERTI JANAQI

2013

Të gjitha të drejtat e rezervuara

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

LLOJET E PARAGJYKIMEVE NË ZONAT

MIGRATORE TË SHQIPËRISË MES TË ARDHURVE

DHE VENDASVE

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga Msc. Gerti JANAQI

Udhëhequr nga:

Prof. Dr. Adem TAMO Juria e mbrojtjes:

1.

2.

3.

4.

5.

TIRANË, 2013

I

ABSTRAKT Studimi me temë “Llojet e paragjykimeve në zonat migratore të Shqipërisë mes

migrantëve dhe vendasve” vjen pas pesë viteve punë kërkimore në fushën e

paragjykimeve ndërgrupore mes grupeve të vendasve dhe migrantëve të rinj, pas

ndërgjegjësimit personal se ky fenomen është shndërruar në një problem social në

shoqërinë shqiptare. I parë në një kontekst të përgjithshëm cikli i paragjykimeve

ndërgrupore mes popullatës pritëse dhe migrantëve të rinj ka qënë prezent gjithnjë në

Shqipëri. Sot gjithmonë e më shumë, nën spektrin e migrimit të brendshëm,

zhvillimeve të reja urbane e sociale dhe sensibilizimin e shoqërisë për të drejtat e

lëvizjes së lirë, paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve nuk shfaqen

më në forma klasike, por në forma moderne të paragjykimit siç janë paragjykimi i

hapur, shmangës, fin dhe ambivalent.

Detyrat kërkimore të studimit tim përfshijnë përshkrimin e një panorame të

qartë se si është krijuar cikli i paragjykimit të ndërsjellë mes dy grupeve, vendasve

dhe migrantëve dhe si shfaqet niveli i paragjykimit të hapur, shmagës, fin dhe

ambivalent nga anëtarët e të dy grupeve. Një vëmendje e veçantë i është kushtuar dhe

reduktimit të paragjykimit ndërgrupor duke testuar nëpërmjet kuazi-eksperimentit

efikasitetin e modeleve psiko-edukuese në formë praktike nëpërmjet ndërhyrjeve

psiko-sociale.

Studimi përfshiu një kampion prej 1140 njerëzish, ku gjysma ishin vendas dhe

gjysma të ardhur. U identifikua përhapja dhe niveli i paragjykimit të hapur,

shmangës, fin dhe ambivalent mes dy grupeve. Të dhënat primare u mblodhën

nëpërmjet aplikimit të inventarit të paragjykimit ndërgrupor mes vendasve dhe të

ardhurve e përshtatur sipas konceptit të shkallës së distancës sociale të Bogardus,

intervistave në fokus grup dhe intervistave individuale, gjysëm të strukturuara.

Rezultatet treguan se katër format e paragjykimit ndërgrupor janë të përhapura mes

dy grupeve, por paragjykimi i hapur përdoret më shumë nga vendasit, ndërsa

paragjykimi fin nga të ardhurit.

Aplikimi i kuazi-eksperimentit 8 javor para-test dhe post-test, për reduktimin

e formave të mësipërme të paragjykimit u krye me rreth 78 studentë vendas dhe të

ardhur, të cilët u ndanë në dy grupe kontrolli dhe eksperimenti. Grupet e

eksperimentit iu nënshtruan një ndërhyrjeje psiko-edukuese për reduktimin e

II

paragjykimeve që u ndërtua duke u bazuar në modelin multikulturor, ‘’Verbërisë së

ngjyrave’’, “Identitetit të përbashkët’’ dhe “Kundërshtimit të steriotipit. Rezultatet

treguan se paragjykimet ndërgrupore mund të reduktohen si pasojë e ndërhyjes si te

vendasit dhe te të ardhurit.

Përfundimet e këtij studimi shërbyen për të ndërtuar rekomandime të

rëndësishme për mënyrat se si mund të parandalohen, identifikohen dhe reduktohen

paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve të rinj në Shqipëri.

Fjalët kyce: Vendas, migrant i ri, paragjykim ndërgrupor, paragjykim i hapur,

paragjykim fin, paragjykim shmangës, paragjykim ambivalent.

III

ABSTRACT My study over “Group prejudices in informal areas between natives and new

migrants in Albania” comes after five year experience working in group prejudices

field between natives and new internal migrants and after my personal awareness that

this phenomenon is one of the actual problems in Albania.

In a general context group prejudices have been always present in Albania.

Today over and over under the light of internal migration, new urban and social

development and awareness of the society for the free movement, group prejudices do

not appear in the classic way but in modern form, such as blatant prejudice, subtle

prejudice, aversive prejudice and ambivalent prejudice.

Research questions of this study aimed to describe how is created the cycle of

group prejudice between two groups natives and new migrants. Also a special

attention was dedicated to the identification of the level of prejudice and to the

reduction of prejudices through implementation of an psycho educative intervention

based on psycho-social trainings.

This study has a sample of 1140 people selected. 50% were natives and the

same migrants. Through implementation of the group prejudices scale was identified

the level of group prejudices. The focus groups and half structured interviews served

for gathering more facts on how groups prejudiced each other. The results showed

that all forms of prejudices are spread between groups but blatant prejudice is used

more by natives and subtle prejudice is used more by migrants. The aplycation of a

pre-posttest quasi-experiment was done for 8 weeks with 78 students natives and

migrants divided in two experimental and two control groups. The intervention was

practic and used psychological models such as multicultural, color-blind, common

identity and counter-stereotype models. The results showed that group prejudices can

be reduced through psychological intervention. The natives scored high levels of

prejudice than migrants in pretest and posttest. The findings of this study served for

creating recommendations on how to prevent, identify and reduce grop prejudices

betwenn natives and migrants in Albania.

Key words: group prejudice, open prejudice, subtle prejudice, ambivalent prejudice,

native people, internal migrants.

IV

MIRËNJOHJE

Studimi “llojet e paragjykimeve në zonat migratore të Shqipërisë mes migrantëve

dhe vendasve” është një punim shkencor, i cili nuk do të mund të kryhej pa ndihmën

e shumë personave. Unë si autor i këtij studimi dua të falenderoj në mënyrë të

veçantë:

Prof. Dr. Adem Tamo, përgjegjës i departamentit të psikologjisë-pedagogjisë në

Fakultetin e Shkencave Sociale, në Universitetin e Tiranës, i cili ka kontribuar në

mënyrë të veçantë në dhënien e ideve të qarta e alternativave rreth mënyrës se si është

strukturuar punimi dhe në ofrimin e pikëpamjeve kritike se si mund të përmirësohej

më tej ky punim.

Bashkitë e Tiranës, Kamzës dhe Durrësit, minibashkitë Nr; 2, 3, 4, 9 të Tiranës të

cilat asistuan në fazën e kampionimit nëpërmjet ofrimit të të dhënave, dokumenteve,

materialeve, të cilat lidheshin me moshat migratore të popullatave të migrantëve të

rinj dhe vendasve. Një falenderim i veçantë shkon për kryepleqtë e zonave ku u

kampionua pikërisht në Bathore, Paskuqan, Kënetë Durrës, minibashkitë 2, 3, 4, 9 të

cilët u përkushtuan duke më shoqëruar në përzgjedhjen e kampionit dhe më asistuan

gjatë shpërndarjes së pyetësorëve të hartuar, dhënien e intervistave rreth

problematikës së fenomenit të studiuar.

Unë dëshiroj gjithashtu të falenderoj të gjithë personat kyç, kryetarët e bashkive

Tiranë, Kamëz dhe Durrës, drejtorë shkollash e institucionesh publike, biznesmenë të

institucioneve private të cilët jo vetëm pranuan të intervistohen rreth problematikës së

studiuar, por dhe krijuan hapësirë për ambjente komode ku u aplikuan instrumentat

shkenorë.

Një ndihmë të çmuar ka dhënë dhe ekipi i intervistuesve i përbërë nga kolegë të

mi sot si, Skerdi Zahaj, Greta Hysi, Besmir Froku dhe Ana Majko, të cilët me shumë

durim morën përsipër të më asistonin gjatë intervistave në fokus grup.

Një falenderim shkon dhe për kolegët e mi, Dr.Blendi Ceka, MSC Gerda Sula,

MSC Livia Nano, MSC Irida Sina që ishin trajnerë në eksperimentin e kryer për

reduktimin e paragjykimeve me studentët e Fakultetit të Shkencave Sociale, dega

psikologji.

V

Së fundmi i shpreh mirënjohjen familjes sime që ka sakrifikuar shumë, jo vetëm

financiarisht, por dhe emocionalisht duke më mbështetur në çdo hap të implementimit

të këtij punimi

Faleminderit!

Gerti Janaqi

VI

TABELA E PËRMBAJTJES UNIVERSITETI I TIRANËS ........................................................................................1

UNIVERSITETI I TIRANËS ........................................................................................1

ABSTRAKT .................................................................................................................. I

ABSTRACT ................................................................................................................III

MIRËNJOHJE ............................................................................................................ IV

TABELA E PËRMBAJTJES ..................................................................................... VI

LISTA E TABELAVE ............................................................................................. XIII

LISTA E GRAFIKËVE .......................................................................................... XVII

HYRJA ..........................................................................................................................1

Objekti i kërkimit të studimit .....................................................................................6

KAPITULLI I – METODOLOGJIA .............................................................................8

1.1 Hyrje mbi metodologjinë: pse një studim përshkrues dhe eksperimental ......8

1.2 Detyrat kërkimore të studimit .......................................................................10

1.3 Kampioni i përfshirë në studim ....................................................................11 1.3.1 Përshkrimi i kampionit ..............................................................................12 1.3.2 Proçedura e përcaktimit të kampionit të studimit .....................................16

1.4 Instrumentat kërkimorë .................................................................................19

1.4.1 Rishikimi i literaturës ................................................................................19 1.4.2 Instrumentat kërkimorë të studimit ...........................................................20 1.4.3 Pyetësori për matjen e paragjykimit ndërgrupor .......................................20 1.4.4 Intervistat ...................................................................................................22 1.4.5 Intervistat në fokus grup ............................................................................24 1.4.6 Proçedura e kuazi-eksperimentit para-test dhe post-test ...........................25

1.5 Metodologjia e aplikimit të analizës së të dhënave sasiore dhe cilësore ......33

1.6 Kufizimet e studimit......................................................................................38

1.7 Aspekti etik i studimit ...................................................................................41

KAPITULLI II - SHQYRTIMI I LITERATURËS .....................................................43

2.1 Këndvështrimi historik mbi migrimin e brendshëm dhe problematikës sociale të krijuar në lidhje me paragjykimet ndërgrupore në Shqipëri ....................43

2.1.1 Gjeografia e zhvendosjeve të brendshme të migrimit dhe karakteristikat e migrantëve. ............................................................................................................44

2.2 Problemet sociale të migrantëve të rinj dhe krijimi i steriotipeve të para negative mes grupeve ...............................................................................................46

2.3 Një këndvështrim mbi proçesin e lindjes së paragjykimit ............................48

2.3.1 Koncepti i paragjykimit .............................................................................49

VII

2.3.2 Koncepti i diskriminimit ...........................................................................53 2.3.3 Koncepti i steriotipit ..................................................................................54 2.3.4 Steriotipet dhe paragjykimet .....................................................................58

2.4 Paragjykimet ndërgrupore dhe marrëdhënia mes grupeve ...........................59

2.4.1 Bazat e paragjykimeve ndërgrupore ..........................................................61 2.4.2 Llojet e paragjykimit ndërgrupor ..............................................................63

2.4.2.1 Paragjykimi hapur dhe i drejtpërdrejtë ...............................................65

2.4.2.2 Paragjykimi fin ...................................................................................67

2.4.2.3 Paragjykimi shmangës i tërthortë. ......................................................69

2.4.2.4 Paragjykimi ambivalent .....................................................................72

2.5 Teoritë ndërgrupore mbi paragjykimin .........................................................73

2.6 Teoritë e personalitetit mbi paragjykimin .....................................................76

2.6.1 Teoria e të mësuarit social mbi paragjykimet ...........................................76 2.6.2 Teoria e kokës së turkut .............................................................................77 2.6.3 Teoria e konfliktit real ...............................................................................80

2.7 Teoritë psikologjike mbi reduktimin e paragjykimeve ................................80 2.7.1 Edukimi multikulturor në shkolla një model për reduktimin e paragjykimit ndërgrupor .............................................................................................................80 2.7.2 Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet ndërtimit të njohurive ..................82 2.7.3 Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet kontaktit ndërgrupor ....................82

2.7.3.1 Kontakti ndërgrupor në reduktimin e paragjykimeve ........................84

2.7.3.2 Kontakti i drejtpërdrejtë .....................................................................84

2.7.3.3 Kontakti i zgjeruar .............................................................................84

2.7.3.4 Fuqizimi i psikologjisë së fqinjësisë së mirë dhe marrëdhënies komunitare ........................................................................................................85

2.7.3.5 Ngjashmëria ndërgrupore dhe proçesi i dekategorizimit ...................85

2.7.3.6 Dallueshmëria optimale .....................................................................86

KAPITULLI III - REZULTATET E STUDIMIT .......................................................87

3.1 Paragjykimet ndërgrupore që shfaqin vendasit dhe migrantët ndaj njëri-tjetrit 87

3.1.1 Mosha migratore e vendasve & paragjykimet ndërgrupore ......................93 3.1.1.1 Paragjykimet specifike që shfaqin vendasit ndaj migrantëve të rinj bazuar në rezultatet sipas ANOVA ...................................................................94

3.1.1.2 Paragjykimet specifike që shfaqën vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje ......................................................................................................97

3.1.2 Paragjykimet specifike që shfaqin migrantët e rinj ndaj vendasve .........107

VIII

3.1.2.1 Mosha migratore dhe paragjykimet për grupin e të ardhurve: analiza nëpërmjet ANOVA për moshën migratore .....................................................112

3.1.2.2 4.1.1.3 Paragjykimet specifike që shfaqin migrantët ndaj vendasve bazuar në rezultatet sipas ANOVA .................................................................114

3.1.3 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve ...................126 3.1.3.1 Analiza e variancës nëpërmjet Anova ..............................................126

3.1.3.2 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë ....................................................127

3.1.3.3 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin ambivalent ..........................................................................128

3.1.3.4 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin fin ........................................................................................129

3.1.3.5 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin shmangës ............................................................................130

3.1.4 Të dhënat cilësore mbi paragjykimet specifike që shfaq grupi i vendasve ndaj migrantëve të rinj ........................................................................................131

3.1.4.1 Paragjykimi shmangës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992 131

3.1.4.2 Paragjykimi i hapur që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992 136

3.1.4.3 Paragjykimi fin që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992 ......139

3.1.4.4 Paragjykimi ambivalent që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992 143

3.1.5 Të dhënat cilësore mbi paragjykimet specifike që shfaq grupi i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve.......................................................................................147

3.1.5.1 Paragjykimi shmangës i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve .........147

3.1.5.2 Paragjykimi i hapur i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve..............150

3.1.5.3 Paragjykimi fin i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve ....................155

3.1.5.4 Paragjykimi ambivalent i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve .......158 3.1.6 Rezultatet e eksperimentit për vendasit ...................................................160

3.1.6.1 Të dhënat përshkruese për vendasit në eksperiment ........................160

3.1.6.2 T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit vendas ............163

3.1.6.3 T-test ( paired t-test) mbi paragjykimet për grupin e kontrollit vendas 165

3.1.6.4 Analiza nëpërmjet t-test mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për vendasit 168

3.1.6.5 Analiza nëpërmjet t-Test për llojet e paragjykimeve specifike para-test/post-test mes grupeve të eksperimentit dhe kontrollit te vendasit ...........169

3.1.6.6 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për vendasit .....................172 3.1.7 Rezultatet e eksperimentit për të ardhurit ................................................175

IX

3.1.7.1 Të dhënat përshkruese për të ardhurit në eksperiment .....................175

3.1.7.2 T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit të ardhur .........177

3.1.7.3 T-test mbi paragjykimet për grupin e kontrollit të ardhur ...............180

3.1.7.4 Analiza nëpërmjet T-test mes grupit të eksperimentit dhe të kontrollit te kampioni i të ardhurve pas 1992 .................................................................183

3.1.7.5 Analiza nëpërmjet t-Test për llojet e paragjykimeve specifike para-test/post-test mes grupeve të eksperimentit dhe kontrollit tek të ardhurit ......183

3.1.7.6 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për të ardhurit ..................186 3.1.8 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve për eksperimentin ......................................................................................................190

3.1.8.1 Rezultatet për grupin e eksperimentit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................190

3.1.8.2 Rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................192

3.1.8.3 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e eksperimentit...................................................................................................195

3.1.8.4 Rezultatet sipas analizës së variancës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në post-test .......................................................................................200

3.1.8.5 Rezultatet për grupin e kontrollit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................................205

3.1.8.6 Rezultatet për grupin e kontrollit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................................207

3.1.8.7 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e kontrollit .........................................................................................................210

KAPITULLI IV – DISKUTIMET .............................................................................221

4.1 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 1: Të identifikohet se cili nga llojet e paragjykimit ndërgrupor është më i përhapur në shoqërinë shqiptare mes vendasve dhe migrantëve të rinj. ...........................................................................................223

4.2 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 2: Të identifikohet niveli i paragjykimit ndërgrupor mes vendasve dhe migrantëve të rinj. ............................224

4.2.1 Krahasimi i rezultateve të paragjykimeve specifike mes vendasve dhe migrantëve ...........................................................................................................227

4.2.1.1 Paragjykimi i hapur ..........................................................................227

4.2.1.2 Paragjykimi shmangës .....................................................................227

4.2.1.3 Paragjykimit fin mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 ...............228

4.2.1.4 Paragjykimi ambivalent ...................................................................228 4.2.2 Diskutimi mbi detyrën kërkimore 2.1 A mundet që vendasit që kanë 40-50 vite qëndrimi në zona urbane të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa paragjykim shmangës. ....................228

X

4.2.3 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.2: A mundet që vendasit mbi 51 vite e lart qëndrimi në zona urbane, të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa paragjykim ambivalent. .......................229 4.2.4 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.3 : A mundet që të ardhurit 1992-1996 të shfaqin nivele me të larta të paragjykimit të hapur ndaj vendasve, sesa paragjykim shmangës. .........................................................................................229 4.2.5 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.4 : A mundet që të ardhurit 1997-2001 të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj vendasve, sesa paragjykim ambivalent. .......................................................................................230

4.3 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 3: Të kuptojë se cilët janë faktorët që stimulojnë lindjen e paragjykimit ndërgrupor gjatë migrimit të brendshëm mes vendasve dhe migrantëve të rinj. ............................................................................230

4.3.1.1 Faktorët që stimulojnë paragjykimin shmangës ndaj të ardhurve pas 1992 230

4.3.1.2 Faktorët që stimulojnë paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë ndaj të ardhurve pas 1992 ...........................................................................................232

4.3.1.3 Faktorët që stimulojnë paragjykimin fin ndaj të ardhurve pas 1992. 233

4.3.1.4 Faktorët që stimulojnë paragjykimin ambivalent ndaj të ardhurve pas 1992 234

4.3.1.5 Faktorët që stimulojnë paragjykimet që të ardhurit pas 1992 shfaqin ndaj vendasve..................................................................................................235

4.3.1.6 Faktorët që stimulojnë paragjykimin shmangës ndaj vendasve .......235

4.3.1.7 Faktorët që stimulojnë paragjykimin e hapur ndaj vendasve ...........237

4.3.1.8 Faktorët që stimulojnë paragjykimin fin ndaj vendasve ..................238

4.3.1.9 Paragjykimi ambivalent i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve .......240

4.4 Detyra nr. 4: Të verifikojë se paragjykimet ndërgrupore mund të reduktohen me anë të ndërhyrjeve psikologjike që bazohen në trajnime psikoedukuese mbi reduktimin e paragjykimeve. ..................................................................................241

4.4.1 Diskutimi i hipotezës 4.1; Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në uljen e paragjykimeve tek vendasit në grupin e eksperimentit. Diskutimi i rezultateve të eksperimentit për vendasit; .................................................................................242

4.4.1.1 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test për paragjykimet në grupin e eksperimentit vendas. .......................................................................244

4.4.1.2 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test për paragjykimet në grupin e kontrollit vendas. ..............................................................................245

4.4.1.3 Analiza nëpërmjet T-test (testi i pavarësisë së kampionit) mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për vendasit....................................................246

4.4.1.4 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për vendasit .....................247

XI

4.4.2 Diskutimi i hipotezës 4.2: Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në uljen e paragjykimeve tek të ardhurit në grupin e eksperimentit. Diskutimi i rezultateve të eksperimentit për të ardhurit ...........................................................................248

4.4.2.1 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test për paragjykimet në grupin e eksperimentit të ardhur .....................................................................250

4.4.2.2 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test për paragjykimet në grupin e kontrollit të ardhur ............................................................................251

4.4.2.3 Diskutim i rezultateve të analizës së T-test (testi i pavaresisë së kampionit) mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për të ardhur pas 1992. 252

4.4.2.4 Diskutim i analiza së variancës nëpërmjet ANOVA për të ardhurit 253 4.4.3 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve për eksperimentin ......................................................................................................254

4.4.3.1 Rezultatet për grupin e eksperimentit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................254

4.4.3.2 Rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ...................................................................................255

4.4.3.3 Diskutim i rezultateve nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e eksperimentit ..............................................................................256

4.4.3.4 Rezultatet për grupin e kontrollit për para-test dhe post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve ................................................................................258

4.4.3.5 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e kontrollit .........................................................................................................259

4.5 Detyra nr. 5: Hapja e horizonteve të reja kërkimore në lidhje me llojet e paragjykimit ndërgrupor. .......................................................................................261

KAPITULLI V - PËRFUNDIME DHE PROPOZIME .............................................263

KAPITULLI VI – REKOMANDIMET ....................................................................281

BIBLIOGRAFIA .......................................................................................................284

SHTOJCA ..................................................................................................................290

Shtojca 1: Ftesë bashkëpunimi drejtuesve të bashkive: Tiranë, Durrës, Kamëz, komunës Paskuqan, minibashkive 2,3,4,7, në qytetin e Tiranës ............................290

Shtojca 2 .................................................................................................................291

Inventari i marëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve ( plotësohet nga të ardhur) ..................................................................................291 Inventari i marëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve pas 1992( plotësohet nga vendas) .......................................................................295

Shtojca 3: Intervista në fokus grup me vendas ......................................................299

Shtojca 4: Intervista në fokus grup me të ardhur pas 1992 ....................................300

Shtojca 5: Intervista individuale me persona kyç vendas dhe të ardhur pas 1992 301

XII

Shtojca 6: Ftesë pjesëmarje në intervista në fokus grup me banorë vendas dhe të ardhur pas 1992 në Tiranë, Durrës, Kamëz, Paskuqan, minibashkitë 2,3,4,7, në qytetin e Tiranës .....................................................................................................302

Shtojca 7: Formular informimi dhe miratimi .........................................................303

Shtojca 8: Axhenda e eksperimentit për reduktimin e paragjykimeve .................304

Shtojca 9: Të dhënat përshkruese për cdo pyetje për grupin e vendasve në eksperiment ............................................................................................................306

XIII

LISTA E TABELAVE Tabela 1. Të dhëna demografike për kampionin e migrantëve ........................................ 13 Tabela 2. Të dhënat demografike për kampionin vendas ................................................ 14 Tabela 3. Të dhënat përshkruse për të ardhurit e përfshirë në proçedurën eksperimentale ..................................................................................................................................... 15 Tabela 4. Mosha & Vite qendrimi në Tiranë .................................................................. 15 Tabela 5. Të dhënat përshkruese për vendasit e përfshirë në proçedurën eksperimentale 16 Tabela 6. Të dhënat për moshën .................................................................................... 16 Tabela 7. Alfa Cronbach’s për paragjykimet tek vendasit .............................................. 87 Tabela 8. Të dhëna statistikore për secilin paragjykim që shfaqin vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 ......................................................................................................... 87 Tabela 9. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet që vendasit kanë shfaqur ndaj migrantëve sipas pohimeve të shkallës matëse ............................................................... 88 Tabela 10. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet tek vendasit 40 – 50 vite .................. 92 Tabela 11. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet tek vendasit 51 vite – autokton ........ 92 Tabela 12. Paragjykimet e dy grupeve vendase .............................................................. 93 Tabela 13. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi shmangës .................... 94 Tabela 14. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë95 Tabela 15. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi fin ............................... 96 Tabela 16. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi ambivalent .................. 97 Tabela 17. Alfa Cronbach’s për paragjykimet tek vendasit .......................................... 107 Tabela 18. Të dhëna statistikore për secilin paragjykim që shfaqin të ardhurit ndaj vendasve ..................................................................................................................... 108 Tabela 19. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet që të ardhurit pas 1992 kanë shfaqur drejt vendasve sipas pohimeve të shkallës matëse ........................................................ 108 Tabela 20. Paragjykimet që shfaqin të ardhurit në vitet 1992 – 1996 ............................ 112 Tabela 21. Paragjykimet që shfaqin të ardhurit në vitet 1997 – 2001 ............................ 112 Tabela 22. Anova,Mosha migratore dhe paragjykimet për grupin e të ardhurve ........... 113 Tabela 23. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi shmangës ............... 114 Tabela 24. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë ................................................................................................................................... 115 Tabela 25. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi fin .......................... 116 Tabela 26. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi ambivalent ............. 117 Tabela 27. Paragjykimet ndërgrupore ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe te ardhurve) .................................................................................................................... 126 Tabela 28. Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve) ................................................................................................................. 127 Tabela 29. Paragjykimi ambivalent ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) ................................................................................................................................... 128 Tabela 30. Paragjykimi fin ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) ....... 129 Tabela 31. Paragjykimi shmangës ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) ................................................................................................................................... 130 Tabela 32. Alfa e Cronbach për paragjykimet që shfaqin vendasit para-test/post-test ... 160 Tabela 33. Të dhënat përshkruese mbi paragjykimet që shfaqin vendasit ..................... 161 Tabela 34. T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit/vendas ....................... 163 Tabela 35. T-test për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë për grupin e eksperimentit vendas ......................................................................................................................... 164 Tabela 36. T-test për paragjykimin ambivalent për grupin e eksperimentit vendas ....... 164

XIV

Tabela 37. T-test për paragjykimin fin për grupin e eksperimentit vendas .................... 165 Tabela 38. T-test për paragjykimin shmangës për grupin e eksperimentit vendas ......... 165 Tabela 39. T-test ( paired t-test) mbi paragjykimet për grupin e kontrollit vendas ........ 166 Tabela 40. T-test Paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë në grup kontrolli vendas ............ 166 Tabela 41. T-test paragjykimi ambivalent në grup kontrolli vendas ............................. 167 Tabela 42. T-testi i paragjykimit fin në grupin e kontrollit vendas ............................... 167 Tabela 43. T-Test i paragjykimit shmangës në grupin e kontrollit vendas .................... 168 Tabela 44. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për paragjykimet ......................................................................................................... 168 Tabela 45. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PHD ...................................................................................................................... 169 Tabela 46. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit ................................................................................................................................... 170 Tabela 47. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PFR ....................................................................................................................... 171 Tabela 48. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PST ....................................................................................................................... 171 Tabela 49. Analiza nëpërmjet anova për paragjykimet para-test/post-test ..................... 172 Tabela 50. Anova për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë para-test/post-test ........ 173 Tabela 51. Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test............................... 173 Tabela 52. Anova për paragjykimin fin para-test/post-test ........................................... 174 Tabela 53. Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test ................................ 174 Tabela 54. Alfa e Cronbach për paragjykimet që shfaqin të ardhurit para-test/post-test 175 Tabela 55. Të dhënat përshkruese mbi paragjykimet që përdorin të ardhurit ................ 176 Tabela 56. Paired Samples Test ( paragjykimet para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur) ........................................................................................................................ 178 Tabela 57. Paired Samples Test ( paragjykimi i hapur para-post-test, grup eksperimenti të ardhur) ........................................................................................................................ 178 Tabela 58. Paired Samples Test ( paragjykimi ambivalent para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur) ............................................................................................... 179 Tabela 59. Paired Samples Test ( paragjykimi fin para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur) ........................................................................................................................ 179 Tabela 60. Paired Samples Test ( paragjykimi shmangës para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur) ............................................................................................... 180 Tabela 61. Paired Samples Test ( paragjykimet para-post-test, kontrolli/të ardhur) ...... 180 Tabela 62. Paired Samples Test ( paragjykimi i hapur para-post-test, grup kontrolli/të ardhur) ........................................................................................................................ 181 Tabela 63. T-test mbi paragjykimin ambivalent grupi i kontrollit/të ardhur .................. 181 Tabela 64. T-test mbi paragjykimin fin grupi i kontrollit/të ardhur ............................... 182 Tabela 65. T-test mbi paragjykimin shmangës grupi i kontrollit/të ardhur .................... 182 Tabela 66. Analiza nëpërmjet T-test për të grupin e të ardhurve pas 1992 .................... 183 Tabela 67. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PHD te të ardhurit ....................................................................................................... 184 Tabela 68. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PA tek të ardhurit ........................................................................................................ 185 Tabela 69. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PFR tek të ardhurit ...................................................................................................... 185 Tabela 70. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PST tek të ardhurit ...................................................................................................... 186

XV

Tabela 71, Analiza nëpërmjet anova për paragjykimet para-test/post-test ..................... 187 Tabela 72. ANOVA PHD para-test-post-test ............................................................... 187 Tabela 73. Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test............................... 188 Tabela 74. Anova për paragjykimin fin para-test/post-test ........................................... 189 Tabela 75. Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test ................................ 189 Tabela 76. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ................................................................................................. 190 Tabela 77. Rezultatet e t-Test për paragjykimin e hapur ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit .............................................................................. 191 Tabela 78. Rezultatet e t-Test për paragjykimin ambivalent ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit. ............................................................................. 191 Tabela 79. Rezultatet e t-Test për paragjykimin fin ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ................................................................................................. 192 Tabela 80. Rezultatet e t-Test për paragjykimin shmangës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit .............................................................................. 192 Tabela 81. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eskperimentit ( post-test) ............................................................................... 193 Tabela 82. Rezultatet e t-Test për paragjykimin e hapur ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test) ............................................................ 193 Tabela 83. Rezultatet e t-Test për paragjykimin ambivalent ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test) ............................................................ 194 Tabela 84. Rezultatet e t-Test për paragjykimin fin ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test) ............................................................................... 194 Tabela 85. Rezultatet e t-Test për paragjykimin shmangës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test) ............................................................ 195 Tabela 86. Anova Paragjykimet para-test për grupin e eksperimentit ........................... 195 Tabela 87. Anova Paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë Para-test ................................... 196 Tabela 88. Anova Paragjykimi ambivalent Para-test .................................................... 197 Tabela 89. Anova Paragjykim fin Para-test .................................................................. 198 Tabela 90. Anova Paragjykim shmangës Para-test ....................................................... 199 Tabela 91. Anova, Paragjykimet Post-test ................................................................... 200 Tabela 92. Anova Paragjykimi i hapur I drejtëpërdrejtë Post-test ................................. 201 Tabela 93. Anova Paragjykimi ambivalent Post-test .................................................... 202 Tabela 94. Anova Paragjykim fin Post-test .................................................................. 203 Tabela 95. Anova Paragjykim shmangës Post-test ....................................................... 204 Tabela 96. Rezultatet e t-Test për paragjykimet para-test ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit (para-test) .................................................................... 205 Tabela 97. Rezultatet e t-Test për PHD ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit para-test ....................................................................................................... 206 Tabela 98. Rezultatet e t-Test për PA ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit para-test ....................................................................................................... 206 Tabela 99. Rezultatet e t-Test për PFR ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit ..................................................................................................................... 207 Tabela 100. Rezultatet e t-Test për PST ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit ..................................................................................................................... 207 Tabela 101. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit ....................................................................................................... 208 Tabela 102. Rezultatet e t-Test për PHD ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test ....................................................................................................... 208

XVI

Tabela 103. Rezultatet e t-Test për PA ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test ....................................................................................................... 209 Tabela 104. Rezultatet e t-Test për PFR ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test ....................................................................................................... 209 Tabela 105. Rezultatet e t-Test për PST ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test ....................................................................................................... 210 Tabela 106. Anova Paragjykimet Para-test grup kontrolli ............................................ 210 Tabela 107. Anova Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë Para-test ............................... 211 Tabela 108. Paragjykimi ambivalent Para-test ( grup kontrolli)................................... 212 Tabela 109. Anova Paragjykim fin Para-test ............................................................... 213 Tabela 110. Paragjykim shmangës Para-test ................................................................ 214 Tabela 111. Anova Paragjykimet Post-test .................................................................. 215 Tabela 112. Paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë Post-test ............................................ 216 Tabela 113. Paragjykimi ambivalent Post-test ............................................................. 217 Tabela 114. Anova Paragjykim fin Post-test ................................................................ 218 Tabela 115. Anova Paragjykim shmangës Post-test ..................................................... 219

XVII

LISTA E GRAFIKËVE Grafiku 1. Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për grupet vendas ................ 93 Grafiku 2. Mesataret e paragjykimit shmangës për grupet vendase ................................ 94 Grafiku 3. Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupet vendase ................................... 95 Grafiku 4. Mesataret e paragjykimit fin për grupet e vendasve ....................................... 96 Grafiku 5. Mesataret e paragjykimit ambivalent për grupet e vendasve ......................... 97 Grafiku 6. Paragjykimet specifike që shfaqën vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje ....................................................................................................................... 98 Grafiku 7. Paragjykimi shmagës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve ........................... 98 Grafiku 8. Pohimi: Të ardhurit pas 1992 dhe vendasit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin .............................................................................................................. 99 Grafiku 9 Pohimi: Do doja që fëmija im të shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë të ardhur pas 1992 (%) ......................................................................................... 100 Grafiku 10 Pohimi: Nëse do shisja tokë do ia shisja një të ardhuri pas 1992 (%) .......... 100 Grafiku 11. Paragjykimi i hapur i shfaqur nga vendasit drejt të ardhurve pas 1992 ....... 101 Grafiku 12 Pohimi: Shpesh qeveria kujdeset më shumë për të ardhurit sesa vendasit ... 101 Grafiku 13 Pohimi: Unë nuk jam dakord me legalizmin e tokës për të ardhurit ............ 102 Grafiku 14 Pohimi: Nuk do preferoja që drejtuesi im në punë të ishte i ardhur ............. 102 Grafiku 15. Paragjykimi fin i vendasve ndaj të ardhurve. ............................................. 103 Grafiku 16 Pohimi: Vendasit janë njerëz më të kulturuar sesa të ardhurit pas 1992 ...... 103 Grafiku 17 Pohimi: Kultura e qytetit kërcënohet nga të ardhurit pas 1992 .................... 104 Grafiku 18 Pohimi: Fëmijët e të ardhurve pas 1992 janë më pak të kulturuar sesa fëmijët vendas ......................................................................................................................... 105 Grafiku 19. Paragjykimi ambivalent i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 .................. 105 Grafiku 20 Pohimi: Të ardhurit pas 1992 janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive ................................................................................................................ 106 Grafiku 21 Pohimi: Fëmijët e të ardhurve pas 1992 janë më agresive sesa fëmijët vendas ................................................................................................................................... 106 Grafiku 22. Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për grupet vendas ............ 113 Grafiku 23. Mesataret e paragjykimit shmangës për grupet e të ardhurve ..................... 114 Grafiku 24. Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupet e të ardhurve pas 1992 ......... 115 Grafiku 25. Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit fin për moshën migratore .... 116 Grafiku 26. Mesataret e paragjykimit ambivalent për grupet e të ardhurve ................... 117 Grafiku 27. Paragjykimi shmangës që të ardhurit shfaqin ndaj vendasve ..................... 118 Grafiku 28 Pohimi: Do ndihem komod po të jetoj i rrethuar nga vendas ...................... 118 Grafiku 29 Pohimi: Nuk do i shisja tokë një vendasi për të banuar afër meje ............... 119 Grafiku 30. Paragjykimi i hapur i shfaqur nga të ardhurit drejt vendasve ..................... 119 Grafiku 31Pohimi: Të ardhurit janë më punëtorë sesa vendasit .................................... 120 Grafiku 32 Pohimi: Shpesh qeveria kujdeset më shumë për zonat urbane sesa zonat informale .................................................................................................................... 120 Grafiku 33 Pohimi: Do doja një rival vendas në biznes se janë më pak konkurentë sesa të ardhurit ....................................................................................................................... 121 Grafiku 34. Paragjykimi fin i shfaqur nga të ardhurit drejt vendasve ............................ 122 Grafiku 35 Pohimi: Vendasit nuk përshtaten dot me të ardhurit pas 1992..................... 122 Grafiku 36 Pohimi: Do martoja motrën me një djalë vendas ........................................ 123 Grafiku 37 Do martoja djalin me një femër vendase .................................................... 123 Grafiku 38. Paragjykimi ambivalent i të ardhurve ndaj vendasve ................................. 124 Grafiku 39 Pohimi: Vendasit janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative se pozitive 124

XVIII

Grafiku 40 Pohimi: Të ardhurit bëjnë më shumë për njëri-tjetrin ................................. 125 Grafiku 41 Pohimi: Toleranca dhe natyra paqësore nuk i ka zhvilluar vendasit ............ 126 Grafiku 42. Mesataret e paragjykimeve për vendasit dhe të ardhurit ............................ 127 Grafiku 43. Mesataret e paragjykimit të hapur për vendasit dhe të ardhurit .................. 128 Grafiku 44. Mesataret e paragjykimit ambivalent për vendasit dhe të ardhurit.............. 129 Grafiku 45. Mesataret e paragjykimit fin për vendasit dhe të ardhurit .......................... 130 Grafiku 46. Mesataret e paragjykimit shmangës për vendasit dhe të ardhurit ............... 131 Grafiku 47. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit në grupin e eksperimentit ............... 196 Grafiku 48. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PHD para matje në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 197 Grafiku 49. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PA para matje në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 198 Grafiku 50. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PFR para matje në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 199 Grafiku 51. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PST para matje në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 200 Grafiku 52. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për paragjykimet post-test matje në grupin e eksperimentit ................................................................................................. 201 Grafiku 53. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PHD post-test në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 202 Grafiku 54. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PA post-test në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 203 Grafiku 55. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PFR post-test në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 204 Grafiku 56. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PST post-test në grupin e eksperimentit .............................................................................................................. 205 Grafiku 57. Mesatarja e paragjykimeve para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ...................................................................................................................... 211 Grafiku 58. Mesatarja e PHD para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli... 212 Grafiku 59. Mesatarja e PA para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ..... 213 Grafiku 60. Mesatarja e PFR para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ... 214 Grafiku 61. Mesatarja e PST para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli .... 215 Grafiku 62. Mesatarja e paragjykimeve post-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ...................................................................................................................... 216 Grafiku 63. Mesatarja e PHD pas-matje për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli . 217 Grafiku 64. Mesatarja e PA para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ..... 218 Grafiku 65. Mesatarja e paragjykimit fin para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli ...................................................................................................................... 219 Grafiku 66. Mesatarja e PST para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli .... 220

1

HYRJA Paragjykimet mes grupeve sociale kanë gjeneruar studime dhe diskutime të

jashtëzakonshme në fushën e psikologjisë duke ngjallur një interes të veçantë për

studiuesit e shkencave sociale. Llojet e paragjykimit ndërgrupor dhe forca e tyre

mund të shihen në disa këndvështrime. Psikologët socialë mendojnë se fuqia e

paragjykimit ndërgrupor zhvillohet si pasojë e proçeseve konjitive, ndërkohë që pjesa

më e madhe e tyre besojnë se paragjykimet ndërgrupore zhvillohen në situata sociale

që lehtësojnë përplasjen e qëndrimeve, normave dhe vlerave shoqërore.

Sipas studimeve të post viteve 90 një nga proçeset tipike që krijon mundësinë

e lindjes së një cikli paragjykimi të ndërsjellë ndërgrupor është migrimi i brendshëm,

sidomos në ato raste kur shoqërohet me probleme sociale-ekonomike dhe përplasje të

koncepteve kulturore, vlerave dhe normave sociale mes dy grupeve, vendasve dhe të

ardhurve.

Për vetë faktin se Shqipëria ka përjetuar një migrim të brendshëm intensiv,

energjik dhe problematik, ky studim u fokusua në përshkrimin e përhapjes dhe

identifikimit të nivelit të formave të reja të paragjykimit modern mes vendasve dhe të

ardhurve pas 1992. Gjithashtu studimi ofroi dhe një model bashkëkohor të ndërhyrjes

psiko-edukuese për të reduktuar këto paragjykime. Modeli i ndërhyrjes mbi

reduktimin e paragjykimeve u testua nëpërmjet kuazi-eksperimentit para-test dhe

post-test me grupe studentësh vendas dhe studentë të ardhur në Tiranë.

Në mënyrë më specifike studimi përshkruan përhapjen e katër formave të

paragjykimit modern ndërgrupor siç janë; paragjykimi i hapur, paragjykimi

shmangës, paragjykimi fin dhe paragjykimi ambivalent. Gjithashtu studimi

përshkruan dhe nivelin e paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve

pas 1992. Këto janë forma të reja të paragjykimit ndërgrupor duke qënë se

paragjykimet klasike janë të dalë mode si pasojë e sensibilizimit të shoqërisë për të

respektuar të drejtat e njeriut dhe ligjeve antidiskriminim1.

Paragjykimi hapur dhe i drejtpërdrejtë2 shfaqet atëherë kur grupi

maxhoritar e konsideron grupin e minorancës si abstrakt apo anonim. Paragjykimi

shfaqet ndaj grupeve të minorancës nëpërmjet sjelljeve dhe justifikohet me ruajtjen e 1 Pearson, A.R., Dovidio, J.F., & Gaertner, A.L., (2009). The Nature of Contemporary Prejudice: Insights from Aversive Racism. Social and Personality Psychology Compass 3, 1-25. 2 Paragjykimi i hapur i drejpërdrejtë do gjendet në këtë studim me simbolikën PHD.

2

statusit social të grupit vendas i cili ndihet i kërcënuar. Shpesh të ardhurit

përjashtohen nga një sërë punësh dhe ndahen në zona banimi të veçanta3.

Paragjykimi shmangës4 shfaqet në mënyrë shumë të qetë nga individët drejt

grupeve të minorancës. Vendasit injorojnë ekzistencën e grupeve të tjera dhe përpiqen

të shmangin kontaktin me ta, sepse prezenca në të njëjtat ambjente me ta u shkakton

emocione negative5.

Paragjykimi fin6 është një lloj paragjykimi i cili është fuqimisht i veshur nga

vlerat tradicionale të kulturës së grupeve dominante. Zbulohet nga shfaqja e tre

komponentëve, që janë; mbrojtja e vlerave tradicionale, ekzagjerimi i diferencava

kulturore dhe mohimi i reagimeve emocionale pozitive ndaj anëtarëve të

jashtëgrupeve.

Paragjykimi ambivalent7 ka tendencën të shfaqet në popullatat dominuese,

por nuk përjashton përdorimin edhe te grupet e minorancës. Ky lloj paragjykimi

bazohet kryesisht në pranimin e idesë së superioritetit të racës dhe prejardhjes

gjeografike. Ndonëse njerëzit e grupeve maxhoritare arrijnë të perceptojnë te grupet e

minorances si cilësitë negative dhe ato pozitive, qëndrimi i tyre dhe sjellja ndaj këtyre

grupeve shfaqet në terma ambivalent herë me ndjenja simpatie e herë me ndjenja

negative8.

Nga ana tjetër ndërhyrjet eksperimentale praktike dhe format e trajnimit

psikologjik mbi reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore bazohen në disa modele siç

janë; ai multikulturor, i “Verbërisë së ngjyrave”, i “Identitetit të përbashkët’’ dhe i

‘’Sfidimit të steriotipit”.

Sipas modelit multikulturor paragjykimi do të reduktohet nëse njerëzit modelohen të

pranojnë ndryshimet në sjellje, kulturë mes tyre9.

3 Todd D. Nelson ( 2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112( p.41). 4 Paragjykimi shmangës do gjëndet në këtë punim me simbolikën PST . 5 Petigrew, T.F and R.W Meertens ( 1995); Subtle and blatant prejudice in western Europe, European Journal of Social Psychology, Vol. 25,57-75. 6 Paragjykimi fin do gjëndet në këtë punim me simbolikën PFR. 7 Paragjykimi ambivalent do gjëndet në këtë punim me simbolikën PA. 8 Katz, I., & Haas, R. G. (1998). Racial ambivalence and American value conflict: Correlational and priming studies of dual cognitive structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 7893-7905. 9Banks, J. A. (2008). An Introduction to Multicultural Education. 4th. edition. 2008, Pearson, Allyn Bacon (p.58).

3

Ndërkohë modeli i “Verbërisë së ngjyrave” nxjerr në pah metodën e analizës

së njerëzve mbi baza individuale dhe jo mbi baza grupi duke i shkëputur në analizë

nga grupi ku bëjnë pjesë. Baza e këtij modeli është proçesi i dekategorizimit të

individit nga grupi10.

Sipas perspektivës së modelit të “Identitetit të përbashkët” rruga më e mirë për

të reduktuar paragjykimet mes grupeve është theksimi i ngjashmërive që kanë të dy

grupet duke u vendosur në të njëjtin kontekst apo identitet11.

Së fundmi, modeli i kundërveprimit ndaj steriotipit bazohet në faktin se

paragjykimi mund të reduktohet nëse merremi më shumë në mënyrë direkte me

sfidimin e steriotipeve sesa ndryshimin e perceptimeve që grupet kanë ndaj njëri-

tjetrit.

Baza teorike e studimit tim përfshin teorinë e identitetit social të Henry Tajfel

(1979)12, sipas së cilës njerëzit e ndajnë botën sociale në dy pjese, “ne” dhe “ata”,

duke perceptuar grupin në të cilin bëjnë pjesë si më superior sesa grupet e tjera, përsa

i përket vlerave të rëndësishme. Ky lloj mendimi sjell njëanshmëri në favor të grupit

në të cilin marrim pjesë. Teoria sugjeron së një nga mënyrat e mundshme për të

krijuar ndjenja pozitive rreth grupit në të cilin marim pjesë bëhet duke vlerësuar

negativisht grupet e të tjerëve. Sipas teorisë së identitetit social ne jemi të motivuar të

favorizojnë grupin tonë dhe të vleresojmë negativisht grupet e tjera13.

Nga ana tjetër nëse procesin e migrimit në Shqipëri do ta analizonim sipas

teorisë së “kokës së turkut” do të kishim një interpretim sipas të cilit grupi i cili do të

ishte i frustuar dhe i zemërur si pasojë e ndikimit të agjentëve të ndryshëm frustues

mund të asociojë emocionet negative që i shkakton ky frustacion me emocionet

10 Wolkso, C., Park, B., Judd, C.M. and Wittenbrink, B. (2000) Framing interethnic ideology: Effects of multicultural and colour-blind perspectives on judgements of groups and individuals. Journal of Personality and Social Psychology, 78: 635-654. 11 Gaertner S.l and Dovidio, 2000) Reducing Intergroup Bias: The Common Ingroup Identity Model. Philadelphia, PA: Psychology Press pp 76-94. 12Tajfel, Henri (1979). An integrative theory of intergroup conflict in Austin, William G.; Worchel, Stephen. The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-Cole. pp. 94-109 13 Tafjel, H. and Turner, J.C. (1979) An integrative theory of intergroup conflict. In W.G. Austin and S.Worchel (Eds.) The social psychology of intergroup relations (pp. 33-47). Monterrey, CA: Brooks-Cole.

http://www.amazon.com/exec/obidos/ASIN/0863775713/sociapsychn0f-20

4

negative që i krijon mospëlqimi i një grupi të caktuar duke u përfshirë në këtë mënyrë

në një cikël paragjykimi të gabuar14.

Në krahasim me dy teoritë e sipër përmendura, teoria e deprivimit relativ e

Davis (1979)15, mund të na shërbejë për të analizuar në mënyrë më të drejtpërdrejtë

situatën në vendin tonë. Sipas kësaj teorie ndjenjat e paragjykimit ndaj grupeve të

tjera lindin atëherë kur përjetojmë deprivim relativ. Psh. në rastin e migrimit të

brendshëm në vendin tonë ka më shumë propabiletet që të ardhurit të ndihen të

diskriminuar dhe të disavantazhuar si pasojë e mundësive më të pakta të shkollimit,

shërbimit shëndetësor, infrastrukturës së mirë, punësimit, në raport me popullatën që

banon në ato zona. Nëse marrim parasysh faktin se migrimi i brendshëm shoqërohet

me rivalitet social-ekonomik, ndërmjet vendasve dhe të ardhurve, mund të aludohet

për lindjen e paragjykimeve ndërgrupore mes tyre.

Sipas teorisë së konfliktit real, rivaliteti i drejtpërdrejtë për vlera të caktuara,

kur burimet janë të kufizuara shkakton armiqësinë mes grupeve. Njëri grup mund të

luftojë më mirë në betejën për territor ose pushtet. Grupi që humbet bëhet më i

frustuar dhe i fyer, ndërsa fituesi ndihet i kërcënuar dhe i pambrojtur. Po ta pranojmë

këtë teori, duhet pranuar se paragjykimi mund të gjëndet vetëm mes atyre njerëzve që

kanë frikë se niveli i jetesës së tyre mund të kërcënohet nga grupet e tjera16.

Ky punim shkencor do kontribuojë në fushën psikologjike në Shqipëri duke

qënë se eksploron për herë të parë llojet e paragjykimeve ndërgrupore që kanë lindur

mes vendasve dhe migrantëve të rinj si pasojë e proçesit të migrimit në vendin tonë

dhe ofron modele ndërhyrjeje të reduktimit të paragjykimit të cilat mund të aplikohen

lehtë në praktikë.

Problematika që krijoi migrimi i brendshëm në Shqipëri përbën një interes të

veçantë për kërkime të mëtejshme sepse është ende e paeksploruar mirë.

Migrimi i brendshëm në Shqipëri pati karakter dinamik, ishte i çlirët dhe i

pakontrolluar. Ky proçes krijoi dy grupe sociale; të ardhurit që u vendosën në qytetet

e mëdha si Tirana dhe Durrësi (përbëjnë 23% të popullsisë në Tiranë dhe 18% në 14 Berkowitz and Green ( 1962) The stimulus qualities of the scapegoat, Journal of Abnormal and Social Psychology, 7, 202-207. 15Davis, James. (1959). A formal interpretation of the theory of relative deprivation. Sociometry, 22(4), 280−296. 16 Levine, R,A & Campbell,D.T (1972): Ethnocentrism. Theories of conflict ethnic attitudes and group behaviour: New York: Wiley enterprise.

5

Durrës) dhe vendasit që jetonin prej vitesh në këto zona. Marrëdhënia sociale mes dy

grupeve u ndërtua e sforcuar, e tensionuar, e mbushur me steriotipe dhe paragjykime

si pasojë e problemeve sociale që u krijuan nga proçesi i migrimit. Shumica e

migrantëve sollën disekuilibër në të gjithë elementët e ekosistemit të pajisjeve urbane

siç janë; mungesa e arkitekturës së banesave, e kanalizimeve, ujësjellësave,

infrastrukturës bazë, energjisë, shërbimit arsimimor e shëndetësor duke përkeqësuar

treguesit e standartit urban të jetesës. Në këtë mënyrë u rrit niveli i urbanizimit dhe u

ul niveli i cilësisë së jetës si pasojë e mungesës së shërbimeve. 17

Po ashtu fluksi i madh migrator solli në qytete fenomene si rritja e papunësisë,

ulje të cilësisë së edukimit, pamundësi për të ofruar shërbim shëndetësor, rritje të

tregut informal, nivel të lartë të krimit etj. Migrimi solli probleme dhe me pronën. Si

pasojë e zaptimit të tokave që u përkisnin pronarëve të ligjshëm dhe rishitjes së tyre

ndaj migrantëve të tjerë u krijua një precedent ligjor me mbivendosjen e pronës. Nga

ana tjetër legazimi i pronës, një kartë e përdorur politikisht si nga partitë e djathta

dhe të majta, mbetet ende një proçes i papërfunduar, i cili ka krijuar tension

psikologjik mes dy grupeve njerëzore, të ardhurve pas 1992 dhe pronarëve të

ligjshëm që mbeten të pakompesuar. Qytetarët vendas i perceptojnë të ardhurit si

“zaptues të pronës” duke krijuar perceptime steriotipike për të gjithë grupin e

migrantëve të rinj.

Në këtë kontekst ky studim shkencor ka një sërë vlerash:

Së pari, punimi shkencor do kontribuojë në fushën psikologjike në Shqipëri duke

qënë se eksploron për herë të parë llojet e paragjykimeve ndërgrupore që kanë

lindur mes vendasve dhe migrantëve të rinj si pasojë e proçesit të migrimit në

vendin tonë.

Së dyti, ky studim ofron modele të trajnimit psikologjik të cilat mund të

implementohen në shkolla dhe universitete me qëllim reduktimin e paragjykimeve

mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Së treti, studimi gjithashtu është i vlefshëm edhe për institucione qeveritare apo jo

qeveritare të cilët janë të interesuar të kenë informacion mbi ekzistencën e

paragjykimeve ndërgrupore në Shqipëri.

17Instat (2004): Migracioni në Shqipëri, Botuar nga Instat 2004, fq 11.

6

Së katërti, numri i madh i kampionit ofron mundësi për të ofruar të dhëna reale

mbi llojet e paragjykimeve mes grupeve.

Së pesti, rezultatet e këtij kërkimi janë të vlefshme, sepse bazohen në të dhëna

empirike të mbledhura nga instrumenta cilësorë dhe sasiorë si intervista

individuale, intervista në fokus grup, pyetësori dhe kuazi-eksperimenti.

Së fundmi ky studim hap horizonte të reja për studime të mëtejshme mbi secilin

nga format e paragjykimit modern që njerëzit përdorin sot ndaj njëri tjetrit.

Objekti i kërkimit të studimit Ky punim shkencor ka si objekt kryesor të kërkimit përshkrimin dhe

analizimin e ciklit të paragjykimit ndërgrupor të krijuar gjatë proçesit të migrimit të

brendshëm mes vendasve dhe migrantëve të rinj, të ardhur pas 1992, në Shqipëri si

dhe ofrimin e ndërhyrjeve praktike edukuese në terma psiko-sociale për reduktimin e

këtyre paragjykimeve. Ky studim ishte konceptuar të realizohej duke u bazuar në disa

detyra kërkimore dhe hipoteza:

Detyra nr. 1: Të identifikohet se cili nga llojet e paragjykimit ndërgrupor është më i

përhapur në shoqërinë shqiptare mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Detyra nr. 2: Të identifikohet niveli i paragjykimit ndërgrupor mes vendasve dhe të

ardhurve pas 1992.

Për të kuptuar në terma sasiorë nivelin e paragjykimit ndërgrupor që grupet shfaqin

ndaj njëri-tjetrit u ngritën disa detyra kërkimore më specifike:

2.1. A mundet që vendasit që kanë 40-50 vite qëndrimi në zona urbane të shfaqin

nivele më të larta të paragjykimit shmangës ndaj të ardhurve pas vitit 1992 sesa

paragjykim të hapur?

2.2. A mundet që vendasit mbi 51 vite e lart qëndrimi në zona urbane të shfaqin

nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas vitit 1992 sesa paragjykim

ambivalent?

2.3. A mundet që të ardhurit 1992-1996 të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit

të hapur ndaj vendasve sesa paragjykim shmangës?


fin ndaj vendasve sesa paragjykim ambivalent?

7

Detyra nr. 3: Të kuptojë se cilët janë faktorët që stimulojnë lindjen e paragjykimit

ndërgrupor gjatë migrimit të brendshëm mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Për të kuptuar nëse paragjykimet ndërgrupore mund të reduktohen nëpërmjet

ndërhyrjeve psiko-edukuese u ngritën detyra kërkimore dhe hipotezat e mëposhtëme:

Detyra nr. 4: Të verifikohet se paragjykimet ndërgrupore mund të reduktohen me

anë të ndërhyrjeve psiko-edukuese që bazohen në modele psikologjike mbi

reduktimin e paragjykimeve.

Hipoteza 4.1 Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në uljen e paragjykimeve tek vendasit

në grupin e eksperimentit.

Hipoteza 4.2 Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në uljen e paragjykimeve tek të

ardhurit në grupin e eksperimentit.

Detyra nr. 5: Të hapë horizonte të reja kërkimore në lidhje me llojet e paragjykimit

ndërgrupor.

8

KAPITULLI I – METODOLOGJIA

1.1 Hyrje mbi metodologjinë: pse një studim përshkrues dhe eksperimental

Studimi është konceptuar sipas një dizajni bashkëkohor të kërkimit shkencor ku

kombinohet studimi përshkrues me atë eksperimental. Kombinimi i këtyre llojeve të

studimit shkencor ishte i domosdoshëm, sepse fenomeni i paragjykimeve ndërgrupore

të krijuara si pasojë e migrimit të brendshëm mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992

ishte i patrajtuar më parë për kontestin shqiptar.

Për rrjedhojë nevojitej një ‘’fotografim’’ i gjëndjes reale së përhapjes së

paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 në Shqipëri dhe

më pas të provohej nëse paragjykimet mund të reduktohen nëpërmjet ndërhyrjeve

psiko-edukuese në grupet e njerëzve që i përdorin ato.

Në këtë kontekst, karakteri përshkrues i studimit shërbeu për të analizuar

situatën reale të përhapjes së paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të

ardhurve pas 1992, ndërsa karakteri eksperimental i studimit tregoi se nëpërmjet

ndërhyrjeve psiko-edukuese për një numër të caktuar javësh në grupet e njerëzve të

marrë në studim, paragjykimet mund të reduktohen.

Të dhënat e këtij studimi mbi paragjykimet ndërgrupore janë mbledhur gjatë një

pune kërkimore pesë vjecare. Karakteri përshkrues dhe eksperimental i studimit bëri

të mundur që studimi të ekzaminojë në terma sasiorë dhe cilësorë llojet e

paragjykimeve ndërgrupore të krijuara mes vendasve dhe të ardhurve si pasojë e

proçesit të migrimit të brendshëm në Shqipëri pas vitit 1992.

Edhe për faktin se tema është sensitive dhe pranimi të qënit paragjykues është i

vështirë për t’u deklaruar hapur, u pa si zgjidhje më e mirë përdorimi i instrumentave

sasiorë dhe cilësorë siç ishin shkalla matëse e paragjykimit ndërgrupor, intervista në

fokus grup, intervista gjysëm e hapur si dhe proçedura eksperimentale që përfshinte

ndërhyrje psikologjike të bazuar në trajnim psiko-edukues. Gërshetimi i metodave

sasiore dhe cilësore solli të dhëna të larmishme në lidhje me fenomenin e

paragjykimeve ndërgrupore.

Kërkimi sasior ofroi të dhëna empirike mbi llojet e paragjykimeve ndërgrupore

dhe mundësoi krijimin e trendit të përhapjes së fenomenit. Kërkimi cilësor nga ana

9

tjetër ofroi pikëpamje të fenomeneve sociale, emocionale, sjellore të paragjykimit

ndërgrupor. Implementimi i intervistave në fokus grup dhe intervistave gjysëm të

strukturuar me vendas dhe migrant siguroi, ide, fakte, shembuj, mendime, përjetime,

të marrëdhënies ndërgrupore dhe formave të paragjykimeve të shfaqura mes grupeve.

Pikëpamja cilësore e kërkimit në këtë rast është përdorur për të verifikuar dhe

analizuar më tej konkluzionet e prodhuara nga metodat sasiore.

Aplikimi i shkallës matëse të paragjykimit ndërgrupor, intervistave në fokus

grup dhe intervistave individuale gjysëm të strukturuara u krye në një kampion prej

1140 njerëzish. Nëpërmjet të dhënave të mbledhura studimi arriti të përshkruante

katër lloje të reja të paragjykimeve ndëgrupore siç janë; paragjykimi i hapur,

paragjykimi shmangës, paragjykimi fin dhe ai ambivalent.

Nga ana tjetër aplikimi i një kuazi-eksperimenti 8 javor para-test dhe post-test,

për reduktimin e formave të mësipërme të paragjykimit me rreth 78 studentë të

përzgjedhur nga Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave sociale, dega psikologji

tregoi se ndërhyrjet eksperimentale janë efektive në reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore, nëse kryhen brenda të gjitha parametrave të kërkimit shkencor.

Qëllimi i studimit, objektivat dhe detyrat kërkimore kanë një lidhje vertikale

logjike sipas së cilës cikli i paragjykimeve ndërgrupore është i ndërsjellë, por format

dhe niveli i paragjykimit ndryshojnë në mënyrën se si shfaqen nga njëri grup te tjetri.

Detyrat kërkimore të këtij studimi janë ndërtuar duke u bazuar në kuadrin

teorik të paragjykimit ndërgrupor, i cili fokusohet kryesisht në teorinë e identitetit

social, pa neglizhuar teori të tjera të rëndësishme si ajo e deprivimit relativ, konfliktit

grupor dhe “kokës së turkut”. Vlen për të theksuar se ky kuadër teorik mban gjallë

debatin akademik në 20 vitet e fundit mbi fenomenin e paragjykimit ndërgrupor.

Përdorimi i disa instrumentave ka bërë që plotësimi i detyrave kërkimore të krijojë

hapësirë për një analizë shkencore të paragjykimeve ndërgrupore si në nivel sasior

dhe cilësor si dhe të hapë perspektiva të reja studimore për secilën nga format e

paragjykimeve apo mënyrave se si mund të reduktohen ato. Në pjesën e mëposhtme

të këtij kapitulli do të përshkruhet skema e kërkimit shkencor e përdorur në këtë

studim.

10

1.2 Detyrat kërkimore të studimit Objekti i kërkimit

Ky punim shkencor ka si objekt kryesor të kërkimit përshkrimin dhe analizimin e

ciklit të paragjykimit ndërgrupor të krijuar gjatë proçesit të migrimit të brendshëm

mes vendasve dhe migrantëve të rinj, të ardhur pas 1992, në Shqipëri si dhe ofrimin e

ndërhyrjeve praktike edukuese në terma psiko-socialë për reduktimin e këtyre

paragjykimeve. Duke qënë se format dhe llojet e paragjykimeve ndërgrupore janë të

shumëllojshme studimi u fokusua në përshkrimin dhe evidentimin e nivelit të katër

llojeve të paragjykimit modern të cilat janë paragjykimi i hapur dhe i drejtpërdrejtë,

paragjykimi shmangës, paragjykimi fin i rafinuar dhe paragjykimi ambivalent.

Nga ana tjetër pjesë e objektit të studimit ishte dhe implementimi i një ndërhyrjeje

psiko-edukuese për reduktimin e paragjykimeve mes dy grupeve. Kjo ndërhyrje u

zbatua nëpërmjet kuazi-ekperimentit para-test dhe post-test që përmbante një trajnim

psiko-edukativ prej 8 seancash. Në eksperiment u përfshinë katër grupe, një

eksperimenti dhe një kontrolli për studentë vendas dhe të ardhur.

Paragjykimet ndërgrupore u matën para trajtimit dhe pas trajtimit, për të kuptuar

efektivitetin që kishte patur ndërhyrja psikologjike në reduktimin e paragjykimeve.

Ndërhyrja u ndërtua mbi bazën e modeleve multikulturore, ’’të verbërisë së

ngjyrave”, identitetit të përbashkët dhe sfidimit të steriotipeve. Proçedura kuazi-

ekperimentale tetë javore, tregoi se nën efektin e ndërhyrjes psikologjike niveli i

paragjykimit mund të reduktohet me kalimin e kohës.

Ky studim ishte konceptuar të realizohej duke u bazuar në disa detyra kërkimore

dhe hipoteza:




ardhurve pas 1992.


ndaj njëri-tjetrit u ngritën disa detyra kërkimore më specifike:

11


nivele më të larta të paragjykimit shmangës ndaj të ardhurve pas vitit 1992 sesa

paragjykim të hapur.


nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas vitit 1992 sesa paragjykim

ambivalent.


të hapur ndaj vendasve sesa paragjykim shmangës.


fin ndaj vendasve sesa paragjykim ambivalent.













ndërgrupor.

1.3 Kampioni i përfshirë në studim Pjesëmarrësit në këtë studim janë njerëz të cilët i përkasin dy grupeve të mara

në studim, vendasve dhe migrantëve të rinj (të ardhur pas 1992). Në këtë studim

kampioni është përzgjedhur arriti në 1218 persona.

Për studimin e llojeve të paragjykimit ndërgrupor u përzgjodh një kampion

prej 1140 personash sipas disa kritereve. Ky numër personash u përzgjodh duke u

12

bazuar në tabela shkencore statistikore të përzgjedhjes së kampionit në bazë popullate

me një marzh gabimi +/-5%18. Një ndër kriteret kryesore të përzgjedhjes së kampionit

lidhej me moshën migratore. Nga grupi i të ardhurve pas 1992 u zgjodhën njerëz të

cilët kishin migruar drejt Tiranës dhe Durrësit në vitet 1992-1996 dhe 1997-2000.

Pjesëmarrësit në grupin e migrantëve janë kampionuar në zonat e Bathores,

Paskuqanit dhe Kënetë Durrës. Vetëm në Paskuqan jetojnë reth 50.000 banorë të

ardhur në Tirane pas 1992. Janë përzgjedhur këto zona, sepse përbëjnë kampionin më

të mirë të mundshëm të migrantëve të rinj duke qënë se këta njerëz kanë ardhur nga

rrethe të ndryshme si Pukë, Tropojë, Dibër, Kukës, Mirditë, Burrel, Malësi e Madhe,

Korçë, Kolonjë, Gramsh, Tepelenë, Vlorë.19 Nga ana tjetër kriteri i përzgjidhjes së

kampionit të vendasve ishte të zgjidheshin qytetarë të Tiranës, Durrësit të cilët kanë

minimalisht 40-50 dhe 51 e më shumë vite qëndrimi në qytetet e mëdha. Këta njerëz

janë kampionuar nga njësitë bashkiake nr 2, 3, 4, 8 në Tiranë dhe në qëndër të qytetit

të Durrësit. Vetem duke siguruar dy grupe të kampionit u bë e mundur përfshirja e

kampionit përfaqësues për problemin studimor të këtij punimi.

Në implementimin e proçedurës kuazi-eksperimentale para-test dhe post-test

për të parë efektivitetin e një ndërhyrjeve që bazohej në një trajnim psiko-edukues në

reduktimin e paragjykimeve u përzgjodh një kampion prej 78 studentësh të Fakultetit

të Shkencave sociale, dega e psikologjisë. U përzgjodhën katër grupe me studentë, dy

grupe me studentë vendas dhe dy grupe me studentë që vijnë nga rethet të cilët u

ndanë me short në dy grupe kontrolli dhe dy grupe eksperimenti. Studentët i përkisnin

sitemit të ditës nga viti i parë deri në të tretin dhe sistemit me kohë të pjeshme të

degës së psikologjisë.

1.3.1 Përshkrimi i kampionit Numri i përgjithshëm i kampionit arriti fillimisht në 1140 njerëz, nga të cilët 570 i

përkasin grupit të kampionit të migrantëve pas 1992 dhe po aq kampionit të vendasve.

18. http://www.research-advisors.com/tools/SampleSize.htm 19 Instat (2004): Migracioni në Shqipëri, Botuar nga Instat 2004 fq 11

13

Tabela 1. Të dhëna demografike për kampionin e migrantëve

N (kampioni) Përqindje (%)

Gjinia Femër 250 50.0

Mashkull 250 50.0

Mosha

15 – 25 vjeç 74 14.8

26 – 39 vjeç 149 29.8

40 – 55 vjeç 134 26.8

56 – 70 vjeç 95 19.0

71 vjeç + 48 9.6

Mosha migratore

Të ardhur në vitet 1992-1996 252 50.4

Të ardhur në vitet 1997-2001 248 49.6

Arsimi

9 vjeçar 114 22.8

I mesëm 264 52.8

I lartë 122 24.4

Punësimi

Pa punë 273 54.6

I/e punësuar 179 35.8

Në pension 48 9.6

Rezultatet e tabelës së mësipërme tregojnë se kemi një numër të barabartë të

ndarjes femra–meshkuj. Grupmosha 15–25 vjeç përbën 14.8% të kampionit të

përgjithshëm, grupmosha 26–39 vjeç 29.8% të kampionit, grupmosha 40–55 vjeç

26.8%, 56 – 70 vjeç, 19% të kampionit dhe grupmosha 71 vjeç e lart përbën 9.6% të

kampionit. Të ardhurit në vitet 1992–1996 përbëjnë 50.4% të kampionit të

përgjithshëm dhe të ardhurit në vitet 1997–2001 përbëjnë 49.6% të kampionit.

Shpërndarja e arsimit tregon se 22.8% e kampionit është me arsim 9-vjeçar, 52.8%

me arsim të mesëm dhe 24.4% me arsim të lartë. Të dhënat mbi punësimin tregojnë

se 54.6% janë pa punë, 35.8% janë të punësuar dhe 9.6% e kampionit është në

pension.

Rezultatet e tabelës nr 2 tregojnë se kemi një balancë në numra mes

meshkujve dhe femrave. Grupmosha 15–25 vjeç përbën 20.2% të kampionit të

përgjithshëm, grupmosha 26–39 vjeç 19.8% të kampionit, 40–55 vjeç 26.4%, të

kampionit, 56–70 vjeç përbën 23.6% dhe grupmosha 71 vjeç e lart përbën 10% të

kampionit.

14

Tabela 2. Të dhënat demografike për kampionin vendas N (kampioni) Përqindje (%)

Gjinia Femër 251 50.2

Mashkull 249 49.8

Mosha

15 – 25 vjeç 101 20.2

26 – 39 vjeç 99 19.8

40 – 55 vjeç 132 26.4

56 – 70 vjeç 118 23.6

71 vjeç + 50 10.0

Mosha migratore

Vendasit 40 – 50 vite 255 51

Vendasit 51 vite - autokton 245 49

Arsimi

9 vjeçar 50 10.0

I mesëm 192 38.4

I lartë 252 50.5

Pasuniversitar 6 1.2

Punësimi

Pa punë 133 26.6

I/e punësuar 317 63.4

Në pension 50 10.0

Vendasit që kanë 40–50 vite në qytet përbëjnë 51% të kampionit të

përgjithshëm dhe vendasit 51 vite-autokton përbëjnë 49% të kampionit. Shpërndarja e

arsimit tregon se 10% e kampionit është me arsim 9-vjeçar, 38.4% me arsim të

mesëm, 50.5% me arsim të lartë dhe 1.2% me arsim pasuniversitar. Të dhënat mbi

punësimin tregojnë se 26.6% janë pa punë, 63.4% janë të punësuar dhe 10% e

kampionit është në pension.

Përfshirja e këtij kampioni të madh në numër lejon që të ketë variabilitet të

dhënash dhe faktesh të mbledhura nga instrumentat e përdorur në studim. Reth 1000

pjesëmarës i janë nënshtruar pyetësorit të paragjykimit ndërgrupor, respektivisht 500

pjesëmarës nga secili grup. Aplikimi i 12 fokus grupeve gjashtë prej të cilave me

vendas dhe gjashtë me migrantë të rinj përfshiu, rreth 120 njerëz, të cilët ofruan fakte,

ide, dhe analiza psikosociale rreth problematikës së paragjykimit ndërgrupor.

Ndërkohë që 20 njerëz të tjerë persona kyç nga dy grupet e përfshira në

studim i janë nënshtruar intervistës gjysëm të hapur duke ofruar pikëpamjet e tyre në

lidhje me marrëdhëniet ndërgrupore në kontekste të ndryshme sociale në vendet e

15

punës. Vlen për tu theksuar fakti se çështjet etike, të konfidencialitetit dhe të ruajtjes

së anonimatetit u sqaruan që në fillim.

Në tabelën e mëposhtëme jepen të dhëna mbi kampionin e migrantëve dhe

vendasve të përfshirë në kuazi eksperimentin para-test dhe post-test për të parë

efektivitetin e një ndërhyrjeje që bazohej në trajnimin psiko-edukues për reduktimin e

paragjykimeve në një distancë kohore prej tetë javësh. Rreth 78 studentë të degës së

psikologjisë pranë Fakultetit të Shkencave Sociale u përfshinë në eksperiment.

Tabela 3. Të dhënat përshkruse për të ardhurit e përfshirë në proçedurën eksperimentale N (kampioni) Përqindja (%)

Gjinia

Femër Eksperiment 15 71.4

Kontroll 17 81.0

Mashkull Eksperiment 6 28.6

Kontroll 4 19.0

Pjesa më e madhe e kampionit janë femra. Në grupin e eksperimentit 71.4%

(15) janë femra dhe 28.6% (6) e kampionit janë meshkuj. Në grupin e kontrollit 81%

(17) e kampionit janë femra dhe 19% (4) janë meshkuj. Kjo disbalancë në gjini vjen

për faktin se numri i studentëve meshkuj që mund të përzgjidheshin në Fakultetin e

shkencave sociale është i kufizuar. Mesatarja e moshës së kampionit në grupin e

eksperimentit është 20 (DS = 1.483) dhe në grupin e kontrollit 20.62 (DS = 3.389).

Mesatarja e viteve të qëndrimit në Tiranë për grupin e eksperimentit është

2.48 (DS = 1.887) dhe për grupin e kontrollit është 2.71 (3.258).

Tabela 4. Mosha & Vite qendrimi në Tiranë N M DS Moda

Mosha Eksperiment 21 20 1.483 19

Kontroll 21 20.62 3.389 19

Vite qëndrimi në Tiranë

Eksperiment 21 2.48 1.887 1

Kontroll 21 2.71 3.258 2

Tabela e mëposhtëme përshkruan të dhënat për studentët vendas të përfshirë

në eksperiment. Numri i femrave në grupin e eksperimentit përbënte 72.2% (13) të

16

kampionit, ndërsa ai i meshkujve 27.8% (5). Po ashtu shpërndarja është e njëjtë dhe

në grupin e kontrollit.

Tabela 5. Të dhënat përshkruese për vendasit e përfshirë në proçedurën eksperimentale N (kampioni) Përqindja (%)

Gjinia

Femër Eksperiment 13 72.2

Kontroll 13 72.2

Mashkull Eksperiment 5 27.8

Kontroll 5 27.8

Mosha në grupin e eksperimentit ka mesatare 22.65 (DS = 4.924) dhe në

grupin e kontrollit 30.17 (DS = 7.229).

Tabela 6. Të dhënat për moshën N M DS Moda

Mosha Eksperiment 17 22.65 4.924 18

Kontroll 18 30.17 7.229 22

1.3.2 Proçedura e përcaktimit të kampionit të studimit Përzgjedhja e pjesëmarrësve në studim u krye nëpërmjet kampionit të

grumbulluar duke zvogëluar kampionin nga një masë e madhe heterogjene në copëza

më të vogla, homogjene që ishin relativisht më të menaxhueshme për t’u kampjonuar

më pas në mënyrë të rastësishme. Pjesëmarrësit në studim nga grupi i migrantëve të

rinj u përzgjodhën nëpërmjet një proçedure të thjeshtë. Nga zyrat e gjëndjes civile në

Bashkinë e Kamzës, komunës së Paskuqanit dhe Bashkisë së Durrësit u gjeneruan dy

lista të të ardhurve sipas moshave migratore respektivisht të ardhur në vitet 1992-

1996 dhe 1997-2000. Nga secila listë u kampionua më pas në mënyrë të rastësishme.

Duke qënë se pjesëmarrësit janë vendosur sipas zonave gjeografike në komunitetet e

tyre, ftesa e pjesëmarrjes në studim si të përzgjedhur u shpërnda nëpërmjet

kryepleqve të zonave dhe liderëve informal të cilët luajnë rol në marrëdhëniet

komunitare20.

E njëjta proçedurë përzgjedhje u krye me kampionin vendas. Nga zyrat e

gjëndjes civile në minibashkitë nr 2, 3, 4, 8 në Tiranë dhe zyra e gjendjes civile në

20Ftesa për pjesëmarje në studim gjendet në shtojcën në fund të studimit.

17

Bashkinë e Durrësit u përzgjodhën në mënyrë të grumbulluar dy lista me banorë

autoktonë. Lista e parë kishte në përbërje vendas që kishin 40-50 vite qëndrimi në

qytet, ndërsa e dyta që kishin 50 vite e lart. Nga këto dy lista më pas u kampionua në

mënyrë të rastësishme. Po ashtu një ndihmë të madhe në njoftimin e të përzgjedhurve

në këtë studim kanë dhënë kryepleqtë e zonave ku jetonin vendasit. Kampionimi i

grumbulluar i pjesëmarrësve solli disa avantazhe për këtë studim:

Kampinioni u përzgjodh sipas kritereve shkencore metodologjike.

Kampioni përfaqësoi të gjitha shtresat e grupeve të popullatës së marë në studim.

Të gjithë individët patën të njëjtin shans për t’u zgjedhur si çdo individ tjetër.

Kampionimi i saktë i grupeve që duheshin përfshirë në studim në një kohë të

shkurtër bëri që pjesëmarrësit të informohen për përfshirjen e tyre në studim

nëpërmjet nje ftese bashkëpunimi.

Në të dy grupet e marra në studim janë respektuar në mënyrë rigoroze kriteret e

përzgjedhjes së kampionit, për të rritur në këtë mënyrë vlefshmërinë e studimit.

Studimi është kryer bazuar në standartet etike. Drejtuesve të bashkive,

minibashkive u është marrë leje zyrtarisht dhe u është kërkuar asistencë në burime

njerëzore për të kontaktuar kampionin. Pasi u sigurua leja për të vepruar në

komunitetet respektive, të gjithë njerëzit e përfshirë në studim janë ftuar me ftesa me

shkrim të cilat janë ndarë derë më derë. Pjesëmarrja në këtë studim ka qënë totalisht

vullnetare dhe konfidenciale. Për këto çështje pjesëmarrësit janë informuar para se të

përfshiheshin në studim. Pasi pjesëmarrësit e deklaruan veten të gatshëm për t’u

përfshirë në studim ata iu nënshtruan pytësorëve dhe intervistave. Puna në terren ka

qënë intensive dhe pyetësorët dhe intervistat janë kryer në ambiente komode. Në

zonat informale janë përdorur qëndra sociale të organizatës Co-Plan duke qënë se

këto qëndra janë komunitare dhe gëzojnë një reputacion pozitiv, ndërsa në Tiranë

janë siguruar ambjente private të mëdha, me kushte komode të cilat lehtësonin një

komunikim mjaft cilësor me pjesëmarrësit.

Kampioni i përzgjedhur në aplikimin e kuazi-eksperimentit para-test/post-test për

të parë efektivitetin e ndërhyrjes së bazuar në modele trajnuese psiko-eduese në

reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore, ishte një kampion konvienence. Pjesë e

kampionit të përzgjedhur ishin studentë të Universitetit të Tiranës, Fakulteti i

Shkencave Sociale, dega psikologji të cilët i përkisnin sistemit me kohë të plotë

18

bachelor dhe atij me kohë të pjesshme. Studentët e nivelit master u përjashtuan nga

përzgjedhja, sepse koha kur u krye eksperimenti përkonte me sezonin e provimeve të

tyre. Duke qënë se proçedura kuazi-ekperimentale përfshinte krijimin e katër grupeve

eksperimentale ku dy ishin kontrolli dhe dy eksperimenti, nevojiteshin rreth 80

studentë ku 40 u përzgjodhën vendas dhe 40 të ardhur në Tiranë. Përzgjedhja e

kampionit filloi vetëm, pasi u morr leja nga strukturat drejtuese të Fakultetit të

Shkencave Sociale, Tiranë.

Studentët e përzgjedhur i përkisnin degës së psikologjisë, sepse në këtë degë

rezultonte të kishte dhe meshkuj, gjë që nuk e mundësonin kurset e tjera. Vlen për t’u

përmendur se numri i meshkujve që vazhdojnë studimet në Fakultetin e Shkencave

Sociale është i kufizuar duke krijuar në këtë mënyrë një disbalancë me numrin e

femrave.

Proçedura teknike e përzgjedhjes së kampionit ishte e thjeshtë. Nga sekretaria

mësimore e Fakultetit të Shkencave Sociale u gjeneruan listat emërore zyrtare të

studentëve të degës së psikologjisë sistemi i ditës dhe atij me kohë të pjeshme. Më

pas u krijuan dy lista zyrtare ku njëra kishte emrat e studentëve që ishin vendas dhe

tjetra emrat e studentëve që vinin nga rrethet. Nga çdo listë u kampionuan studentët

në mënyrë të rastësishme nëpërmjet një numri rendor duke filluar nga studenti i parë.

Në këtë mënyrë u krijuan dy grupe me nga 40 studente. Studentët e përzgjedhur për

proçedurën eksperimentale nuk u përfshinë në mënyrë të menjëhershme në

eksperiment. Në një takim informues ata u njohën me rregullat e proçedurës

eksperimentale, por pa përmendur detaje teknike dhe specifike mbi përmbajtjen e

eksperimentit. Më pas studentët vendosën të ishin të gatshëm për pjesëmarrje në

eksperiment. Vetëm dy studentë u tërhoqën nga pjesëmarrja. Me secilin nga

pjesëmarësit në këtë eksperiment u nënshkrua një marrëveshje e miratimit të

informuar sipas së cilës pjesëmarësit me kohë të plotë në eksperiment do

shpërbleheshin me pikët e seminareve në dy lëndë, psikologjia sociale dhe metodat e

kërkimit21. Kjo marëveshje është miratuar nga departamenti i psikologjisë pranë

Universitetit të Tiranës, Fakultetit të Shkencave Sociale. Pas nënshkrimit të

marrëveshjes se informimit të miratuar, studentët e dy grupeve u ndanë me short në

katër grupe me nga 20 studentë. Kjo ndarje u krye, sepse nevojiteshin dy grupe

21Marëveshja e miratit të informimit për eksperimentin gjëndet në shtojcë.

19

kontrolli dhe dy grupe eksperimenti, respektivisht një kontrolli dhe një eksperimenti

për kategorinë vendas, po ashtu për të ardhurit.

Kampioni me konvienencë ka avantazhe dhe disavantazhe.

Një nga avantazhet kryesore të këtij lloj kampioni ishte fakti se u krijua në

mënyrë të shpejtë dhe pa shpenzime.

Avantazh tjetër ishte fakti se individët që u përzgjodhën ishin studentë të degës së

psikologjisë, të universitetit të Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale, të motivuar

dhe të gatshëm për të marrë pjesë në eksperiment.

Disavantazhi i këtij kampioni është se nuk është përfaqësues për të gjithë

popullatën dhe nëse eksperimenti do aplikohej në një kampion më përfaqësues do

prodhonte rezultate të ndryshme. Nisur nga ky fakt, përgjithësimi i këtyre

rezultateve në një popullatë më të gjerë është i kufizuar.

1.4 Instrumentat kërkimorë

1.4.1 Rishikimi i literaturës Hapi i parë i këtij kërkimi ishte mbledhja e të dhënave nga të dhëna zyrtare të

përpunuara në raporte, strategji qeveritare dhe joqeveritare, të cilat përshkruanin

problematikën sociale që ka shkaktuar migrimi i brendshëm mes vendasve dhe të

ardhurve pas 1992. Një hap i rëndësishëm ishte identifikimi i mënyrave se si këto

probleme sociale kanë ndikuar në formimin e paragjykimeve ndërgrupore mes dy

grupeve të mara në studim. Nga ana tjetër pjesë e një monitorimi të imët kanë qënë

artikujt shkencorë, raportet akademike ndërkombëtare të kryera nga institucione

akademike mbi llojin e marrëdhënieve paragjykuese që shkakton migrimi i

brendshëm mes vendasve dhe migrantëve të rinj. Njëkohësisht një vend të

rëndësishëm në rishikimin e literaturës zuri studimi i të gjitha pikëpamjeve teorike

psikologjike paragjykimet ndërgrupore të cilat më ndihmuan për të krijuar një

pikëpamje më të plotë mbi gjetjet e kohëve të fundit mbi çështjen e paragjykimit

ndërgrupor. Unë jam munduar t’i shpëtoj maksimalisht tendencës njerëzore të

influencimit të literaturës së tepërt në pritshmëritë personale gjatë proçesit të

kërkimit.

20

1.4.2 Instrumentat kërkimorë të studimit Detyrat kërkimore dhe natyra e informacionit që duhej mbledhur për këtë studim

kërkoi përdorimin e metodave sasiore dhe cilësore në mënyrë që të dhënat e

gjeneruara të jenë të vlefshme, të besueshme dhe përgjithësuese. Për të përshkruar

llojet e paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 u

përdorën disa instrumenta;

1) Pyetësori për matjen e paragjykimit ndërgrupor.

2) Intervista në fokus grup me pjesëmarrës nga grupi i vendasve dhe të ardhurve.

3) Intervista gjysëm të hapura me persona kyç.

Për të parë efektivitetin e ndërhyrjes psikologjike që bazohej në trajnimim psiko-

edukuese për reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore u përdor:

4) proçedura e kuazi-eksperimentit para-test/post-test.

1.4.3 Pyetësori për matjen e paragjykimit ndërgrupor Instrumenti i parë që u përdor gjatë këtij studimi ishte pyetësori mbi paragjykimet

ndërgrupore. Ky pyetësor është ndërtuar duke u bazuar në pohimet e shkallës matëse

të paragjykimit sipas Bogardus, e cila është një shkallë matëse psikologjike që mat në

mënyrë empirike paragjykimet ndërgrupore dhe bazohet në mungesën e dëshirës së

individëve të një grupi për të kontaktuar me anëtarë të grupeve të tjera në terma

socialë. Parimi i kësaj shkalle bazohet në idenë se sa më pozitivisht shprehet një

individ për grupin tjetër aq më i lartë është niveli i paragjykimit ndërgrupor, pasi

pohimet kryesisht kanë konotacion negativ. Pyetësori u përshtat me qëllimin dhe

detyrat kërkimore të punimit dhe synoi të identifikojë llojet dhe nivelin e paragjykimit

ndërgrupor mes vendasve dhe migrantëve. Një pyetësor u përshtat për vendasit,

ndërsa i njëjti, por duke ndëruar termin “vendas” me “të ardhur” u përshtat për të

ardhurit.

Hapi i parë i administrimit ishte pilotimi në reth 100 persona nga dy grupet e

marra në studim. Më pas pyetësori u rikorigjua dhe më pas u hodh për përdorimin

final. Ky proçes është kryer në shtator të vitit 2010. Nga periudha tetor- dhjetor 2010

u shpërndanë rreth 1000 pyetësorë, 500 në grupin e migrantëve dhe 500 në grupin e

vendasve. Pytësorët janë plotësuar individualisht, nën asistencën time, në kushte

mjaft komode, larg zhurmave dhe në orare të përshtatshme kohore. Pyetësori

përmbante në total reth 40 pohime nëpërmjet të cilave u matën katër lloje të

21

paragjykimit ndërgrupor: paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë, paragjykimi fin,

paragjykimi shmangës i tërthortë dhe paragjykimi ambivalent. Çdo pohim i pytësorit i

përkiste një qëndrimi, sjellje apo emocioni që dekodonte llojin e paragjykimit

ndërgrupor22. (psh, pohimi 1 mat paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë). Çdo

paragjykim matet nga 10 pohime të ndryshme. Pohimet në pyetësor masin

paragjykimin ndërgrupor duke krijuar disa situata imagjinare, sipas të cilave anëtarët

e një grupi do t’i pranonin anëtarët e një grupi tjetër si:

fqinj të mirë në nivel komunitar

kolegë të mirë në vende pune e në biznes

njerëz me të cilët mund të krijosh marrëdhënie intime deri në martesë.

njerëz me të cilët mund të edukohesh në institucione arsimore

Pyetësori mbështetet në një shkallë matëse Likerts, e cila është një shkallë

standarte e lehtë për t’u aplikuar, me kosto të ulët23. Shkalla Likerts është ndër

shkallët më popullore të përdorshme, e cila mund të shoqërohet me një numër të

madh çështjesh të përshtatura me qëllimin e kërkimit shkencor. Shkallëzimi i

vlerësimit përbëhet prej pesë pikësh dhe shoqëron çdo pohim. Vlen për tu theksuar

fakti se sa më i lartë numri i pikëve të shënuara, aq më i ulët është niveli i

paragjykimit.

Nga analiza statistikore u gjet se “Inventari i marrëdhënieve ndërgrupore mes

vendasve të një qyteti dhe të ardhurve pas 1992” i plotësuar para-matje, është shumë

i besueshëm (40 pohime, α=.869), ndërsa vlera e Alfa Cronbach's24 për “Inventarin e

marrëdhënieve ndërgrupore mes të ardhurve dhe vendasve” është α=.870. Koeficienti

i Alfa Cronbach's tregon qëndrueshmërinë e brendshme të pyetësorit. Vlerat e këtij

koeficienti variojnë nga 0 në 1. Sa më pranë vlerës 1 të jetë koeficienti aq më e madhe

është qëndrueshmëria e brendshme e testit.

Pavarësisht popullaritetit të madh shkalla e Likert e ka një të metë. Nuk plotëson

me përpikmëri kërkesat e shkallës me intervale e barabarta dhe ka një paqartësi në

mënyrën se si do të interpretohen pikët e përgjigjes së moderuar (jam neutral) nëse të

gjitha përgjigjet do të jenë të moderuara. 22 Referoju shtojcave për të parë pyetsorin e paragjykimit ndërgrupor. 23 Shkalla Likert: 1 = jam shumë dakord, 2 = jam dakord, 3 = neutral, 4 = nuk jam dakord, 5 = nuk jam aspak dakord. 24 Alfa Cronbach: α ≥ 0.9 e shkëlqyer, 0.8 ≤ α < 0.9 e mire 0.7 ≤ α < 0.8 e pranueshme, 0.6 ≤ α < 0.7 ne pikepyetje etj.

22

Konteksti në të cilin është ndërtuar pyetësori

Pyetësori i përdorur në këtë studim synon të identifikojë praninë e katër

llojeve të paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve. Pytësori e arin

këtë qëllim duke zbërthyer dimensionet kryesore të paragjykimeve ndërgrupore në

kontekstin migrator sipas disa koncepteve. Sipas konceptit të distancës sociale

emocionale e cila korelon në mënyrë të drejtë me gjendjen emocionale që grupet i

shkaktojnë njëri-tjetrit. Grupet që shkaktojnë antipati, mërzi, stres, urrejtje ndaj njëri-

tjetrit kanë tendencë të largohen nga njëri-tjetri në marrëdhënie e për rrjedhojë të

paragjykojnë më shumë njëri-tjetrin.

Koncepti i distancës sociale normative i referohet distancës sociale

ndërgrupore, e cila bazohet në konceptin e normave të ndryshme sociale dhe

specifikimin e tendencave grup-shërbyese. Normat e përbashkëta grupore përforcojnë

dallimin mes brenda-grupit dhe jashtë-grupit ku anëtarët e grupit tonë favorizohen

dhe perceptohen si më të afërt me ne sesa anëtarët të grupeve të tjerë, të cilët kanë

norma të ndryshme.

Avantazhet dhe disavantazhet e pyetësorit

Në vetvete pyetësori paraqiti një sërë avantazhesh.

Së pari, lejoi përfshirjen në një proçes kërkimi të një numri të madh njerëzish.

Së dyti, kurseu kohë në mbledhjen e të dhënave.

Së treti, siguroi anonimatin duke bërë që njerëzit ta plotësojnë në qetësinë e tyre

personale, pa u ndikuar nga të tjerët.

Të dhënat e mbledhura nga pyetësori janë të pasura dhe lejuan përpunimin

statistikor të nevojshëm në përputhje me detyrat kërkimore.

Nga ana tjetër aplikimi i pyetësoreve solli dhe disavantazhe.

Në disa raste unë nuk arrita të kontrolloj interpretimin që individi i bënte

ndonjë pyetjeje dhe së fundmi vlera neutral në shkallën Likert mbetet evazive në

interpretim.

1.4.4 Intervistat Informacioni mbi llojet e paragjykimeve që ekzistojnë mes të ardhurve dhe

vendasve u mblodh dhe nëpërmjet përdorimit të dy teknikave cilësore siç janë

intervistat gjysëm të strukturuara dhe intervistat në fokus grup. Përdorimi i

23

intervistave më lehtësoi mbledhjen e një informacioni më të detajuar, sepse siguronin

një masë të lartë sinqeriteti dhe fleksibiliteti duke bërë që intervistuesit të shpreheshin

lirshëm. Një avantazh tjetër i intervistës cilësore ishte se prodhoi pikëpamje të

ndryshme për argumeta të detajuar që buruan nga individë dhe grupet e marra në

studim. Aplikimi i intervistës dhe proçesi i ndërveprimit mes intervistuesit dhe të

intervistuarit u krye me kujdes për sa kohë u diskutuan fakte në lidhje me

paragjykimin ndërgrupor duke qënë se shumica e çështjeve ishin sensitive. Intervistat

u pilotuan përpara aplikimit të tyre dhe u riformatuan përpara se të aplikoheshin në

formë përfundimtare. Ky proçes u krye në shkurt të vitit 2011.

Intervista gjysëm e hapur e strukturuar25

Intervista gjysëm e hapur e strukturuar u përdor në këtë kërkim, sepse është

një instrument i cili i jep liri njerëzve të flasin lirshëm dhe prodhon për kërkuesin sasi

të plotë informacioni në lidhje me çështjen që studiohet. Intervistat gjysëm të hapura

e të strukturuara u kryen me persona kyç në të dy grupet respektive të përfshirë në

kampionin e marrë në studim. Personat kyç ishin persona drejtues në institucione

publike shtetërore dhe private nga pesë sektorë: përfaqësues biznesi (ndërtim,

punishte), të medias elektronike, sistemit arsimor 9 vjeçar dhe të mesëm, sistemit të

shëndetësisë dhe kryetarë bashkie apo komunash. Këto intervista janë kryer nga data

28 prill-20 maj 2011.

Në total janë intervistuar 20 persona kyç, 10 përfaques të grupit të vendasve

dhe 10 të tjerë nga grupi i të ardhurve. Intervista në total përmbante 11 pyetje,

nëpërmjet të cilave të intervistuarit përshkruajnë marëdhënien mes vendasve dhe të

ardhurve në kontekste të ndryshme sociale të cilat gjenerohen nga marrëdhënia në

vendet e punës.

Këndvështrimi i të intervistuarve ofroi fakte dhe analiza sociale, sepse

personat kyç mundohen ta shohin në pozicion asnjanës marrëdhënien mes vendasve

dhe migrantëve.

Intervistat individuale u kryen në zyrat e këtyre personave, në kushte mjaft

komode. Janë mbajtur shënime gjatë intervistave të cilat janë kryer nga ekipe me dy

persona të cilët u trajnuan paraprakisht për kryerjen e tyre. Intervistat nuk u

regjistruan si pasojë e refuzimit të të intervistuarve. Një intervistë zgjati nga 45-60 25Intervista gjysëm e hapur e strukturuar gjendet në shtojcë.

24

minuta. Të intervistuarit janë siguruar se do të ruhej anonimati dhe konfidencialiteti

gjatë analizës së të dhënave. Në çdo intervistë pjesëmarrësit bashkëpunuan me shumë

interes. Të gjitha materialet e grumbulluara mundësuan fakte të nevojshme për

fokusin e studimit.

Avantazhi i kësaj interviste është se prodhoi informacion të vlefshëm nga

eksperienca të drejpërdrejta në marrëdhëniet e grupeve të marra në studim në lidhje

me paragjykimin ndërgrupor. Një tjetër avantazh tjetër është se konceptet e

intervistuesit nuk përcaktojnë shpjegimin e fenomenit që studiohet. Nga ana tjetër

struktura e kësaj interviste ndihmoi intervistuesin të organizojë një proçes

intervistimi, i cili mbledh të gjitha të dhënat e nevojshme për një interpretim të saktë

të fakteve.

Disavantazhet e ketyre intervistave lidhen me faktin se është vështirë të

validohen dhe ndryshimi i ritmit të komunikimit të intervistuesit mund të çorientonte

të intervistuarin.

1.4.5 Intervistat në fokus grup Intervista në fokus grup ishte një instrument tjetër që u përdor për të mbledhur

të dhëna të vlefshme mbi çështjen studimore. Duke qënë se është një instrument

cilësor i cili ofron avantazhe të mëdha, u kryen në total 12 fokus grupe. Masa e fokus

grupit ishte 10 njerëz dhe u përfshinë në këto intervista rreth 120 njerëz nga të dy

grupet. Gjashtë fokus grupe u kryen me kampionin e të ardhurve, ndërsa gjashtë të

tjera me grupin e vendasve.

Intervistat në fokus grupe në zonën e Bathores, Paskuqanit, Kënetës u kryen të

ndara sipas gjinive pasi mentaliteti i zonës nuk lejonte lirshmëri diskutimi në grupet

mikse sipas gjinive. Fokus grupet me femra në zonat informale u administruan nga

intervistuese femra të trajnuara më parë për proçes intervistimi. Këto intervista janë

kryer në periudhën 20 shkurt – 1 prill 2011.

Intervistat në fokus grupe në qytetin e Tiranës dhe Durrësit u kryen me baza

mikse gjinore. Pjesëmarrësit u zgjodhën në mënyrë rastësore, jo në baza njohje, por

anëtarët e grupit i përkisnin të njëjtave komunitete. Grupet u balancuan në termat e

moshës, shtresës sociale, prejardhjes gjeografike, fetare, nivelit të arsimit.

25

Intervistat në fokus grup u kryen në qëndrat sociale komunitare të Co Plan në

Bathore dhe Paskuqan dhe ambjente private me hapësira në zonat e tjera. Intervistat

janë kryer nga ekipe me dy persona të trajnuar për proçes intervistimi. U mbajtën

shënime gjatë intervistave sepse të intervistuarit nuk pranuan të regjistroheshin audio

ose video. Kohëzgjatja e një interviste shkonte nga 90-120 minuta. Të intervistuarit u

siguruan se do të ruhej anonimati dhe konfidencialiteti gjatë analizës së të dhënave.

Intervista në fokus grup përmbante rreth 20 pyetje, të cilat krijojnë një ide më

të zgjeruar të llojit të marrëdhënieve mes vendasve dhe të ardhurve pas 199226. Pasi

bëhej pyetja secili nga pjesëmarrësit në grup përgjigjej sipas radhës së përcaktuar që

në fillim të diskutimit. Intervista në fokus grup ofroi shembuj dhe fakte se cilat ishin

shkaqet e krijimit të steriotipeve të para ndërgrupore, si kanë ndikuar ato në forcimin

e paragjykimeve dhe mënyra se si mund të reduktohen këto paragjykime.

Fokus grupet krijuan një dinamikë diskutimi me ritëm të lartë dhe ofruan

insajte të nevojshme për të kuptuar më në thellësi problematikën e studiuar.

Përdorimi i intervistës në fokus grup krijoi disa avantazhe metodologjike:

Së pari, lejoi fleksibilitet gjatë intervistës. Anëtarët mund të ndërvepronin,

krijonin ide, shprehën opinione në lidhje me temën që diskutuan.

Së dyti lehtësoi pjesëmarrjen e personave me nivel të ulet akademik.

Së treti, siguroi një informacion të plotë në një kohë të shkurtër.

Së katërti ofroi energji në diskutim dhe stimuloi dhe personat e heshtur.

U administrua me kujdes tendeca njerëzore në fokus grup për monopolizimin e kohës.

1.4.6 Proçedura e kuazi-eksperimentit para-test dhe post-test Për të parë efektivitetin e ndërhyrjes psikologjike që bazohej në trajnimin

psiko-edukues për reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore u përdor proçedura e

kuazi-eksperimentit para-test dhe post-test. Studimet mbi reduktimet e paragjykimeve

i kanë fillesat e tyre gjatë viteve 1950, por pavarësisht kërkimit të gjatë në kohë

studiuesit ende nuk kanë përcaktuar një strategji të qartë universale se si mund të

reduktohet paragjykimi ndërgrupor. Pas viteve 1990, nisur nga teoritë e

paragjykimeve për të ndërtuar programe ndërhyrëse për të reduktuar paragjykimet

26Intervista në fokus grup gjendet në shtojcë.

26

kanë filluar të implementohen eksperimente psikologjike në vende dhe kultura të

ndryshme.

Proçedura e kuazi-eksperimentit sipas një skeme para-test, ndërhyrje

eksperimentale, post test synonoi të vërtetonte faktin se paragjykimet ndërgrupore

mund të reduktohen nën ndikimin e programeve ndërhyrëse psikologjike, siç janë

trajnimet psiko-edukative. Ky trajnim kishte për qëllim inkurajimin e studentëve

vendas dhe të ardhur për të sfiduar steriotipet dhe paragjykimet që kishin ndaj njëri-

tjetrit si dhe riformatimin e qëndrimeve që furnizonin këto paragjykime27.

Hapat nëpër të cilat kaloi kuazi-eksperimenti ishin:

1) Përzgjedhja e kampionit vendas e të ardhur dhe vendosja e rastësishme e tyre në

grupe kontrolli dhe eksperimenti. Në total u përzgjodhën nëpërmjet një kampioni

konveniencë rreth 80 studentë të Universitetit të Tiranës, Fakulteti i Shkencave

Sociale, dega psikologji sistemi i ditës dhe sistemi part-time. Pasi u krijuan dy

lista njëra me vendas dhe tjetra me studentë të ardhur në Tiranë, nëpërmjet

propabilitetit u përzgjodhën 40 studentë vendas dhe 40 studentë të ardhur. Më pas

nëpërmjet teknikës së “hedhjes së monedhës” vendasit u ndanë 20 në grup

kontrolli dhe 20 në grup eksperimenti. E njëjta proçedurë u ndoq për të ardhurit.

U krijuan në total katër grupe, dy kontrolli dhe dy eksperimenti. Në eksperiment

morën pjesë 78 studentë.

2) Administrimi i paratestit për të katër grupet si të eksperimentit dhe të kontrollit

për të matur paragjykimet ndërgrupore bazuar në shkallën matëse të paragjykimit

ndërgrupor. Para-testi u krye në ambjente të ndara për secilin grup dhe çdo

student punonte i pavarur.

3) Sigurimi se grupet e eksperimentit dhe të kontrollit u vendosën në të njëjtat kushte

trajtimi, me përjashtim të faktit që grupi i eksperimentit ishte nën trajtim real.

Paketa e ndërhyrjes psikologjike që bazohej në trajnim për reduktimin e

paragjykimeve është zhvilluar në ambjentet e Fakultetit të Shkencave sociale në

periudhën prill-maj 2013. Ndërhyrja dhe trajnimi psiko-edukues zgjati rreth 8

javë me radhë dhe çdo seancë kryhej një here në javë përreth 45-60 min. Grupi i

eksperimentit u vendos nën trajtim, ndërsa grupi i kontrollit merrte një trajnim që

nuk kishte lidhje me temën. Trajnimi është kryer në auditore të qeta, komode,

27Axhendën e temave te trajnimit psikoedues e gjeni ne shtojcë.

27

larg zhurmave pa cënuar proçesin mësimor. Grupet nuk kanë qënë në kontakt me

njëri-tjetrin gjatë nënshtrimit të procedurës eksperimentale. Ato janë udhëhequr

nga katër lektorë të trajnuar më parë, 3 prej tyre pjesë e stafit të departamentit të

psikologjisë dhe një pjesëtar i Institutit të Zhvillimit të Arsimit, pranë Ministrisë

së Arsimit dhe Shkencës në Shqipëri. .

4) Hapi i katërt pas përfundimit të seancave të trajnimit ishte administrimi i post-

testit duke matur paragjykimet ndërgrupore për grupet e eksperimentit dhe

kontrollit. Për të shmangur memorizimin e pyetjeve të pyetësorit u ndryshua

renditja e tyre, por jo konteksti. E gjithë kjo proçedurë eksperimentale mundësoi

krahasimin e rezultateve të paramatjeve dhe postmatjeve të paragjykimeve

ndërgrupore te grupet e përfshira në eksperiment.

Proçedura e kuazi-eksperimentit solli një sërë avantazhesh:

Së pari, hartimi i një kuazi-eksperimenti ishte praktik veçanërisht në kampionin e

konvienecës ku u synua testimi i efektivitetit të një programi ndërhyrës.

Së dyti, kuazi-eksperimenti ofroi mundësinë e krahasimit të rezultateve të

ndërhyrjes para dhe post test mes grupeve pjesëmarrës në eksperiment duke

verifikuar në këtë mënyrë efektin e trajtimit.

Së treti, përdorimi i kuazi-eksperimentit minimizoi kërcënimin e vlefshmërisë së

jashtme të studimit, sepse u krye në kushte natyrore të cilat nuk mund të

modifikohen si në rastin e eksperimentit laboratorik.

Së katërti, duke qënë se kuazi-eksperimenti është një eksperiment natyror gjetjet

mund të testohen përsëri në popullata të ndryshme duke patur më pas mundësinë

për përgjithësimin e rezultateve.

Së fundmi ky eskperiment krijoi prespektiva të reja për studime më të gjata në

kohë në lidhje me temën në ambjente të ndryshme dhe popullata të ndryshme.

Nga ana tjetër kuazi-eksperimenti shfaqi dhe një sërë disavantazhesh:

Fakti që kuazi-eksperimenti përbëhet nga kampion konvenience mund të ketë

ndikimin e variablave ngatërues, të cilët kërcënojnë vlefshmërinë e brendshme.

Ky disavantazh u minimizua duke krijuar katër grupe, dy eksperimenti dhe dy

kontrolli me përmasa ideale për një eksperiment.

28

Rezultatet e këtij eksperimenti nuk mund të përgjithësohen në popullata të gjera,

por ky proçes mund të kryhet nëse eksperimenti rikryhet në popullata më të gjëra

në kontekste të ndryshme.

Ndërhyrja që u përdor për reduktimin e paragjykimeve

Proçedura e ndërhyrjes për reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore u konceptua si

një kurs trajnimi praktik i cili përmbante 8 seanca në total për rreth 2 muaj, një për secilin

grup studentësh si vendas dhe të ardhur. Seancat e ndërhyrjes për reduktimin e

paragjykimeve u organizuan një herë në javë dhe nuk zgjatën më shumë se 60 min. Çdo

grup studentësh që përbënte një grup eksperimenti ju nënshtrua një ndërhyrje bazë që

përfshinte trajnim dhe edukim për të reduktuar paragjykimet ndërgrupore që shfaqen

ndaj grupit tjetër. Paragjykimet ndërgrupore që u trajtuan ishin paragjykimi i hapur,

shmangës, fin dhe ai ambivalent. Çdo lloj paragjykimi u trajtua në dy seanca. Gjatë

seancës së parë bëhej një shpjegim i shkurtër dhe analizohej një paragjykim specifik,

mënyra si shfaqej dhe problemet që shkaktonte. Në seancën e dytë punohej me

mënyrat e reduktimit të këtij paragjykimi.

Ndërhyrja eksperimentale u bazua në disa modele psikologjike bashkëkohore për

reduktimin e paragjykimeve që ishin modeli multikulturor, i “Verbërisë së ngjyrave”,

modeli i “Identitetit të përbashkët” dhe modeli i “ Sfidimit të steriotipit. Sipas modelit

multikulturor paragjykimi do të reduktohet nëse njerëzit modelohen të pranojnë

ndryshimet në sjellje, kulturë mes tyre28. Ndërkohë modeli i “Verbërisë së ngjyrave”

nxjer në pah metodën e analizës së njerëzve mbi baza individuale dhe jo mbi baza

grupi duke i shkëputur në analizë nga grupi ku bëjnë pjesë. Baza e këtij modeli është

proçesi i dekategorizimit të individit nga grupi29. Sipas perspektivës së modelit të

“Identitetit të përbashkët” rruga më e mirë për të reduktuar paragjykimet mes grupeve

është theksimi i ngjashmërive që kanë të dy grupet duke u vendosur në të njëjtin

kontekst apo identitet30. Së fundmi, modeli i “Sfidimit të steriotipit bazohet në faktin

se paragjykimi mund të reduktohet nëse merremi më shumë në mënyrë direkte me

sfidimin e steriotipeve sesa ndryshimin e perceptimeve që grupet kanë ndaj njëri-

28Banks, J. A. (2008). An Introduction to Multicultural Education. 4th. edition. 2008, Pearson, Allyn Bacon (p.58). 29 Wolkso, C., Park, B., Judd, C.M. and Wittenbrink, B. (2000) Framing interethnic ideology: Effects of multicultural and colour-blind perspectives on judgements of groups and individuals. Journal of Personality and Social Psychology, 78: 635-654. 30 Gaertner S.l and Dovidio, 2000) Reducing Intergroup Bias: The Common Ingroup Identity Model. Philadelphia, PA: Psychology Press pp 76-94.

http://www.amazon.com/exec/obidos/ASIN/0863775713/sociapsychn0f-20

29

tjetrit. Sipas Adam Rutland dhe Rupert Brown (2001 – 2005)31 nëse ndërhyrjet

psikologjike për reduktimin e paragjykimeve do të ndërtohen nga kombinacioni i

këtyre modeleve teorike, atëhere mundësitë për reduktimin e paragjykimeve do jenë

më të mëdha krahasuar me ndërhyrje të cilat bazohen vetëm në një model. Për të

arritur në këtë konkluzion autorët ndërmorrën një studim eksperimental me 621

fëmijë të moshës 5 -11 vjeç në 22 shkolla të Kent në Mbretërinë e Bashkuar, të cilët i

nënshtroheshin seancave psiko-edukuese një herë në javë, nga 30 min për rreth 2

muaj kohë me qëllim që të bëheshin më pozitivë përkundrejt grupeve minoritare që

mund të jenë në kontakt me shkollën si refugjatët apo të sapo ardhurit në një qytet nga

vende të tjera. U mat niveli i paragjykimeve para ndërhyrjes. Një grup fëmijësh u

trajtua me ushtrime të ndryshme psiko-edukuese që përmbanin kombinacionin e katër

modeleve psikologjike, ndërsa katër grupe të tjera të fëmijëve u trajtuan vetëm me një

model psikologjik. Rezultatet në post-test treguan se paragjykimet ndërgrupore u

reduktuan më shumë në grupin që ishte trajtuar me ndërhyrje të bazuar në

kombinimin e modeleve dhe ushtrimeve psikologjike sesa në grupin që kishte marrë

një ndërhyrje të bazuar në një model psikologjik.

E gjithë ndërhyrja eksperimentale përmbante disa ushtrime psikologjike që ishin:

Leximi i historive jetësore,

Luajtja e rolit

Sfidimi i steriotipit,

Foto instalacioni

Video refleksioni

Në ndërhyrjen eksperimentale leximi i historive jetësore u mbështet në

filozofinë e modelit “të verbërisë së ngjyrave” për reduktimin e paragjykimeve.

Diskutimi i profilit të grupeve në tërësi është i gabuar dhe për këtë qëllim nuk u

praktikua. Analiza e njerëzve të grupeve të tjera u krye mbi baza individuale duke i

shkëputur nga grupi ku bëjnë pjesë. Nëpërmjet proçesit të dekatogorizimit u synua që

31 Adam Rutland Rupert Brown (2005). Reducing prejudice in chidren. An eksperimental study bu University of Kent. British jorurnal of Social Science.

30

studentët të mos paragjykojnë mbi bazën e anëtarësimit të grupit, por të mësohen të

gjykojnë karakterin personal të invidividëve të një grupimi social.

Më konkretisht, studentët lexuan histori jete mbi njerëz që jetojnë në zona

informale apo në qytete ku theksi nuk vihej mbi karakteristikat e grupit por në cilësitë

pozitive që kanë këta njerëz dhe mënyrat se si i përdorin këto cilësi në kontekste të

ndryshme jetësore.

Leximi i historive njerëzore kishte disa avantazhe:

Së pari, studentët filluan të reagojnë pozitivisht duke përdorur dekategorizimin e

personave dhe duke nxjere në pah cilësitë reale të tyre pa i gjykuar nga grupi ku

ata bënin pjesë.

Së dyti, studentët kuptuan se fokusimi te cilësitë pozitive të personave është një

mekanizëm i reduktimit të qëndrimeve negative që furnizojnë paragjykimin.

Disavantazhi ishte se në rastet kur historitë njerëzore konceptohen të gjata, bie

përqëndrimi i të lexuarit dhe motivacioni për të analizuar rastin.

Ndërhyrja eksperimentale kishte si pjesë përbërëse dhe luajtjen e rolit gjatë

seancave të trajnimit psikoedukues që u bazua në modelin e identitetit të përbashkët.

Në luajtjen e rolit personazhet e grupeve të ndryshme, vendas dhe të ardhur u

vendosën në të njëjtin kontekst duke theksuar ngjashmëritë që kanë të dy grupet. Psh

ndonëse studentet mund t’i përkasin të dy grupeve të ndryshme vendas dhe të ardhur,

ata janë në të njëjtin fakultet, janë shqiptarë, mund të kenë interesa të përbashkëta.

Avantazhet e kësaj komponenti të ndërhyrjes ishin se:

U sfidua koncepti i brenda-grupit duke i parë njerëzit e jashtë grupeve si

persona me të cilët mund të kooperohet.

U synua të ritej niveli i empatisë ndaj personave të jashtë grupeve duke u

njohur me problematikat sociale që ata përjetojnë duke përforcuar sensin e

“bashkëvuajtësve” për probleme të ngjashme jetësore.

Perceptimi i njerëzve që bëjnë pjesë në grupe të tjera si njerëz brenda të njëjtit

identitet rrit kohezivitetin ndërgrupor dhe redukton paragjykimin.

31

Disavantazhi i luajtjes së rolit lidhet me faktin se jo të gjithë anëtarët e grupeve

pjesëmarrës në eksperiment kishin aftësi për t’u përfshirë në një luajtje roli. Kjo

mangësi u eleminua duke aktivizuar studentët më origjinalë në luajtjen e rolit dhe

duke zhvendosur diskutimin në pjesën e studentëve që ishin më të turpshëm për t’u

përfshirë në këtë pjesë të ndërhyrjes.

Ndërhyrja eksperimentale u bazua dhe në procesin e sfidimit të steriotipeve

gjatë eksperimentit. Ky proçes u bazua në modelin e kundërveprimit ndaj steriotipit.

Gjatë ndërhyrjes eksperimentale studentët u morën më shumë në mënyrë direkte me

steriotipet e njerëzve sesa me ndryshimin e perceptimeve që grupet kanë ndaj njëri-

tjetrit. Ky model thekson faktin se paragjykimi mund të reduktohet nëse u mësohet

njerëzve se parakonceptet dhe steriotipet që ata kanë mbi grupe të caktuara sociale, në

shumicën e rasteve janë të pavërteta. Psh studentëve vendas iu mësua se jo të gjithë

migrantët e rinj kanë status të ulët edukimi, janë të pakulturuar dhe janë “grabitës të

pronës”. Studentët merrnin një letër me mendime automatike paragjykuese dhe

fillonin të plotësonin vendet bosh duke sfiduar këto mendime. Aplikimi i sfidimit të

steriotipeve solli një sërë avantazhesh:

Studentët mësuan të sfidojnë mendimet e tyre automatike negative ndaj

grupeve në të cilat nuk bëjnë pjesë duke i zëvenduar me mendime pozitive.

Aplikimi i vazhdueshëm i sfidimit të steriotipit, ndryshoi qëndrimet ndaj

njerëzve të grupeve të tjera (vendasit ndaj të ardhurve dhe anasjelltas).

Sfidimi i steriotipit përhapi një model gjithëpërfshirje dhe tolerance brenda

grupeve pjesëmarrës në eksperiment.

Disavantazhet që krijoheshin ishin se:

Steriotipet ishin rezistente dhe nëse nuk aplikohej sfidimi i tyre vazhdimisht

ushtrimi mund të dështonte.

Ky komponent i ndërhyrjes eksperimentale nuk kryhet publikisht, por

aplikohet në terma individual duke qënë se deklarimi i steriotipeve është një

çështje sensitive.

Ndërhyrja eksperimentale përmbante dhe elementin e video refleksionit që u

përdor në çdo seancë që lidhej me reduktimin e paragjykimeve. Videot që u shfaqën

u përzgjodhën nga programe satirike kombëtare televizive nëpërmjet të cilave

32

trajtohej fenomeni i paragjykimeve ndërgrupore. Në këto video u shfaqën situata ku

vendasit paragjykonin të ardhurit pas 1992 dhe anasjelltas. Videot e përzgjedhura u

diskutuan në grup sipas frymës së modelit multikulturor. Gjatë ndërhyrjes u morën

në konsideratë problemet që lidhen me paragjykimin ndërgrupor si pasojë e

diversitetit dhe diferencave kulturore mes njerëzve. Ndërhyrja synoi të modelojë te

njerëzit sjelljet e tolerancës dhe pranimit të diferencave kulturore. Nëpërmjet

evidentimit të diferencave kulturore ndërhyrja e bazuar në modelin multikulturor u

fokusua më shumë në vlerat pozitive që kanë këto diferenca sesa në ato negative.

Ndërhyrja e bazuar në modelin multikulturor synoi të reduktojë paragjykimet

nëpërmjet modelit të praninimit të ndryshimeve në sjellje, kulturë. Avantazhet që u

krijuan ishin të shumta:

Gjatë ndërhyrjes u gjenerua debat i jashtëzakonshëm, sepse videot e

përzgjedhura ishin publike të transmetuara në media kombëtare dhe kanë ngjallur

debat mediatik.

Nëpërmjet videove studentët arrinin të kuptonin më qartë si shfaqej paragjykimi

ndërgrupor, si përforcohej dhe cilat ishin pasojat që shkaktonte.

Imazhi me zë dhe figurë në reduktimin e paragjykimit ndërgrupor memorizohet

më kollaj sesa teksti i shkruar.

Videot e publikuara përfshijnë histori jetësore reale nëpërmjet të cilave është më

e lehtë të sfidohen steriotipet dhe të ofrohen modele gjithpërfshirje dhe tolerance

ndaj diversitetit njerëzor.

Disavantazhet që u krijuan lidhen me faktin se shfaqja e këtyre videove mund të

shkaktonte emocione negative te pjesëtarët e grupeve që i shohin, nëse ata

identifikojnë veten me personazhet e shfaqur. Ky disavantazh u menaxhua nëpërmjet

proçesit të dekategorizimit të paragjykimit nga ana e lektorit që drejton grupin duke

përfshirë në debat anëtarët e grupit që janë ndjerë të paragjykuar.

Ndërhyrja eksperimentale përmbante dhe elementin e foto instalacionit

për t’u treguar studentëve foto të njerëzve që janë vendas dhe të ardhur pas 1992.

Fotot përmbanin si sfond terenin ku jetojnë dhe punojnë njerëzit, ambjentet e

shtëpive, fytyra njerëzish etj. Studentët më pas kuptuan se si vendasit dhe të

ardhurit mund të jenë njerëz që kanë të njëjtat problematika, mund të jetojnë në

kushte të mira apo të këqija, mund të jenë të trishtuar apo të gëzuar. Disa nga

33

avantazhet që u krijuan gjatë ndërhyrjes nëpërmjet foto instalacionit ishin se:

Fotot reale ndryshuan perceptimin e grupeve për njëri-tjetrin, duke modifikuar

në këtë mënyrë qëndrimet që ata kishin ndaj njëri-tjetrit.

Fotot dhe imazhet gjeneruan debat konstruktiv mes studentëve i cili u orientua

drejt sfidimit të steriotipeve që ata kishin ndaj grupeve në të cilat nuk bënin

pjesë.

Imazhet i orientuan studentët drejt njohjes së realitetit shqiptar. Shpesh

mungesa e kontaktit me anëtarët e grupeve të tjera mund të zvogëlohet

nëpërmjet imazhit.

1.5 Metodologjia e aplikimit të analizës së të dhënave sasiore dhe cilësore

Nëpërmjet analizës sasiore u bë i mundur investigimi empirik dhe sistematik i

të dhënave të grumbulluara nga instrumentat sasiorë. Nëpërmjet analizës sasiore të të

dhënave u bë i mundur jo vetëm përshkrimi numerik i gjetjeve kryesore, por dhe

përgjithësimi i rezultateve në një popullatë më të gjerë. Duhet theksuar se nëpërmjet

analizës sasiore u bë i mundur testimi i detyrave kërkimore të ngritura në studim. Në

këtë studim u kryen një sërë analizash sasiore të të dhënave të mbledhura nga 1000

pyetësorë të plotësuar nga kampioni i marrë në studim. Më konkretisht në lidhje me

paragjykimet ndërgrupore që shfaqin vendasit ndaj të ardhurve u krye analiza

përshkruese statistikore për të dhënat në lidhje me paragjykimet ndërgrupore që

shfaqin vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në total.

Gjithashtu u krye e njëjta analizë për të dhënat për secilin nga llojet e

paragjykimeve, të hapur të drejtpërdrejtë, shmangës, fin dhe ambivalent që vendasit

shfaqën ndaj të ardhurve pas 1992. Analiza përshkruese e të dhënave u krye dhe për

çdo pohim të shkallës matëse. Kjo lloj analize u përdor dhe për të identifikuar nivelin

e paragjykimit te vendasit që kanë 40-50 vite në qytet dhe për vendasit 51 vite-

autokton. Nga ana tjetër proçesi i analizimit të diferencave mes grupeve të kampionit

vendas në lidhje me moshën migratore në raport me paragjykimet ndërgrupore në

total u krye sipas analizës statistikore Anova. Kjo analizë u krye për të kuptuar nëse

ekzistonte ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet vendasve që kanë 40–50 vite

qëndrimi në qytet dhe vendasve 51 vite- autoktonas mbi mënyrën se si ata shfaqin

paragjykimet ndërgrupore.

34

I njëjti proçes analize nëpërmjet anova u krye për të analizuar diferencat mes

grupeve të kampionit në lidhje me moshën migratore të vendasve në raport me

paragjykimet specifike (paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë, ambivalent, fin,

shmangës) për të kuptuar nëse ekzistonte ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet

vendasve që kanë 40–50 vite qëndrimi në qytet dhe vendasve 51 vite- autoktonas mbi

mënyrën se si ata shfaqin cdo lloj paragjykimi specifik. Të dhënat përshkruese

ndihmuan dhe për identifikimin e përhapjes së paragjykimeve specifike që shfaqën

vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje.

Në lidhje me paragjykimet ndërgrupore që shfaqin të ardhurit ndaj vendasve u

krye analiza përshkruese statistikore për të dhënat në lidhje me paragjykimet

ndërgrupore që shfaqin të ardhurit ndaj vendasve në total. Në të njëtën kohë u krye e

njëjta analizë për të përfituar të dhëna për secilin nga llojet e paragjykimeve, të hapur

të drejtpërdrejtë, shmangës, fin dhe ambivalent që të ardhurit pas 1992 shfaqën ndaj

vendasve. Analiza përshkruese e të dhënave u krye dhe për çdo pohim të shkallës

matëse. Kjo lloj analize e të dhënave mundësoi dhe identifikimin e nivelit të

paragjykimit të të ardhurve 1992-1996 dhe të ardhurit 1997-2001.

Analiza statistikore sipas Anova u përdor për të parë diferencat mes grupeve

të kampionit të të ardhurve në lidhje me moshën migratore në raport me paragjykimet

ndërgrupore në total. Kjo lloj analize u krye për të kuptuar nëse ekzistonte ndryshim i

rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve 1992-1996 dhe të ardhurve 1997-2001

mbi mënyrën se si ata shfaqin paragjykimet ndërgrupore. I njëjti proçes analize

nëpërmjet anova u krye për të analizuar diferencat mes grupeve të kampionit në lidhje

me moshën migratore të të ardhurve në raport me paragjykimet specifike për të

kuptuar nëse ekzistonte ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet dy grupeve të

kampionit te të ardhurit mbi mënyrën se si ata shfaqin çdo lloj paragjykimi specifik.

Së fundmi u identifikua përhapja e paragjykimeve specifike që shfaqën vendasit ndaj

të ardhurve pas 1992 në përqindje.

Po ashtu analiza e të dhënave sasiore u përdor për të parë dhe efektivitetin që

kishte ndërhyrja eksperimentale për reduktimin e paragjykimeve mes grupeve të

vendasve dhe të ardhurve që morën pjesë në eksperiment. Të dhënat u përfituan nga

plotësimi i pyetësorëve nga 78 persona që morrën pjesë në eksperiment. Analizat

35

sasiore të përdorura për dy grupet vendas dhe të ardhur të përfshirë në eksperiment

përfshinë analizat përshkruese, t-test dhe anova.

Kësisoj analizat e kryera për grupin e vendasve në eksperiment filluan me një

analizë përshkruese të vlerave të mesatares për paragjykimet që shfaqin vendasit

(grup kontrolli dhe eksperimenti) ndaj të ardhurve në total dhe si kanë ndryshuar këto

vlera nga para-testi në post-test. E njëjta proçedurë u krye për çdo paragjykim

specifik. Gjithashtu analiza përshkruese u krye për çdo pyetje të pyetësorit për grupin

e eksperimentit dhe grupin e kontrollit.

Nga ana tjetër u përdor analiza e t-testit të krahasimit të palëve për të krahasur

vlerat e paragjykimeve në total nga para-test në post-test në grupin e eksperimentit

tek vendasit. Analiza e t-testit të krahasimit të palëve për grupin e eksperimentit

vendas u krye për të parë diferencat mes para-test dhe post-test për secilin lloj

paragjykimi, të hapur e të drejtpërdrejtë, ambivalent, fin, shmangës. Po ashtu analiza

e t-test të krahasimit të palëve u krye dhe për grupin e kontrollit te vendasit për të

krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet në total. E njëjta analizë u krye dhe

për paragjykimet specifike për të krahasuar luhatjen e vlerave të tyre nga para-testi në

post-test.

Një tjetër analizë që u përdor ishte t-testi i pavarësisë së kampionit mes grupit

të eksperimentit dhe kontrollit për paragjykimet në total në para-test dhe post-test për

të parë a kishte diferenca të rëndësishme statistikore mes grupit të eksperimentit dhe

kontrollit. Gjithashtu e njëjta analizë u krye për secilin nga llojet e paragjykimeve

specifike për të parë a kishte diferenca të rëndësishme statistikore mes grupit të

eksperimentit dhe kontrollit.

Së fundmi analiza e variancës nëpërmjet Anova për vendasit u përdor për të

parë nëse ekzistonte ndonjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit te vendasit, në paragjykimet në total në para-test

dhe post-test. Po ashtu analiza e variancës nëpërmjet anovës u krye dhe për çdo lloj të

paragjykimit specific, të hapur të drejtpërdrejtë, ambivalent, fin dhe shmangës.

Analizat e kryera për grupin e të ardhurve në eksperiment përfshinë analizën

përshkruese të vlerave të mesatares për paragjykimet që shfaqin të ardhurit (grup

kontrolli dhe eksperimenti) ndaj vendasve në total dhe si kanë ndryshuar këto vlera

nga para-testi në post-test. E njëjta proçedurë u krye për çdo paragjykim specifik.

36

Gjithashtu analiza përshkruese u krye për çdo pyetje të pyetësorit për grupin e

eksperimentit dhe grupin e kontrollit te të ardhurit. Më pas u përdor analiza e t-testit

të krahasimit të palëve për të krahasur vlerat e paragjykimeve në total nga para-test në

post-test në grupin e eksperimentit tek të ardhurit. E njëjta analizë u krye dhe për të

parë diferencat mes para-test dhe post-test për secilin lloj paragjykimi, të hapur të

drejtpërdrejtë, ambivalent, fin dhe shmangës.

Në të njëtën kohë u krye dhe analiza e t-test të krahasimit të palëve për grupin

e kontrollit te vendasit për të krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet në

total. E njëjta analizë u krye dhe për paragjykimet specifike për të krahasuar luhatjen

e vlerave të tyre nga para-testi në post-test. Më pas u vijua me analizat e t-testit të

pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për paragjykimet

në total në para-test dhe post-test për të parë a kishte diferenca të rëndësishme

statistikore mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit. Gjithashtu e njëjta analizë u

krye për secilin nga llojet e paragjykimeve specifike për të parë a kishte diferenca të

rëndësishme statistikore mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit.

Së fundmi u krye dhe analiza e variancës nëpërmjet Anova për të ardhurit për

të parë nëse ekzistonte ndonjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimet në total në para-test dhe post-

test. Gjithashtu analiza e variancës nëpërmjet anovës u krye dhe për çdo lloj të

paragjykimit specifik, të hapur të drejtpërdrejtë, ambivalent, fin dhe shmangës.

Analizat sasiore ndihmuan dhe për të krahasuar rezultatet ndërmjet vendasve

dhe të ardhurve të përfshirë në eksperiment për nivelin e paragjykimeve në para-test

dhe post-test. Për grupin e eksperimentit u krye analiza e T-testit për rezultatet për

para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për të verifikuar nëse ka ndryshim

statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në parat-test ndërmjet dy grupeve. E njëjta

proçedurë u realizua për çdo lloj paragjykimi. Po ashtu analiza e T-testit u përdor për

rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

për të verifikuar nëse ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në

post-test ndërmjet dy grupeve.

Për grupin e eksperimentit u krye analiza e variancës ndërmjet grupeve sipas

anova në para-test për të parë nëse ekzistonin diferenca të rëndësishme statistikisht

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në total gjatë para-test. Kjo

37

analizë u krye dhe për secilin nga llojet e paragjykimeve specifike. Gjithashtu analiza

e variancës ndërmjet grupeve sipas anova u krye për të parë nëse ekzistojnë diferenca

të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet dhe

gjatë post-test.

E njëjta proçedurë e përshkruar më sipër u krye dhe për grupin e kontrollit.

Për këtë grup u krye analiza e t-testit për rezultatet për para-test ndërmjet të ardhurve

dhe vendasve për të verifikuar nëse ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për

paragjykimet në para-test mes dy grupeve. E njëjta proçedurë u realizua për çdo lloj

paragjykimi. Po ashtu analiza e t-testit u përdor për rezultatet për grupin e kontrollit

për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për të verifikuar nëse ka ndryshim

statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në post-test ndërmjet dy grupeve.

Gjithashtu u krye analiza e variancës ndërmjet grupeve sipas anova për grupin

e kontrollit në para-test për të parë nëse ekzistonin diferenca të rëndësishme

statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në total gjatë para-

test. Kjo analizë u krye dhe për secilin nga llojet e paragjykimeve specifike.

Gjithashtu analiza e variancës ndërmjet grupeve sipas anova u krye për të parë nëse

ekzistojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

për paragjykimet gjatë post-test për grupin e kontrollit.

Analiza cilësore u krye per të zbuluar aspektet si pjesëmarresit në studim i

japin kuptim mënyrës se si ata mendojnë dhe sillen të nxitur nga paragjykimi

ndërgrupor. Nga të dhënat e instrumentave cilësorë informacioni u organizua në

tematika. U zhvilluan konceptualizime autentike të të kuptuarit në thellësi mbi llojet e

paragjykimeve ndërgrupore të cilat shpreheshin gjatë intervistave. Egzaminimi

sistematik i fakteve, shembujve, detajeve të informacionit që të intervistuarit jepnin

nxorri në pah faktorët që nxisin paragjykimet ndërgrupore. Nga ana tjetër, niveli tjetër

i analizës ishte ndërtimi i kategorive ose temave që vijnë nga modeli specifik i

përsëritur i cili reduktoi pjesën më të madhe të të dhënave.

Këto kategori janë koncepte të cilat u shfaqën duke u bazuar tek të dhënat e

marra nga intervistat. Për të zbuluar këto kategori u përdorën metodat analitike të

“grumbullimit kategorik” dhe “interpretimit direkt” (është një pro çes i cili tërheq të

dhënat veç dhe më pas i mbledh s ërish së bashku në mënyrë që të jenë më

kuptimplota). Intervistat u analizuan në veçanti dhe u krahasuan në mënyrë të

38

kryqëzuar. Kjo u pasua nga kodimi aksial i cili përfshinte formimin e marrëdhënieve

ndërmjet kodeve. Modelet e krijuara u vëzhguan dhe u vunë re përputhshmëri mes dy

a m ë shum ë modeleve të kategorive. Më pas kategoritë u zhvilluan sipas grupimeve

të kodeve duke identifikuar temat. Këto raste u rishikuan dhe rikoduan nëpërmjet

kodimit të hapur. Në proçesin e analizave të të dhënave temat që u krijuan u

përpunuan vazhdimisht gjatë mbledhjes së të dhënave dhe proçesit analizues duke i

dhënë formë ndërtimit të kategorive. Temat e krijuara u krahasuan me të dhënat që

vinin nga literatura për paragjykimet ndërgrupore për të konkluduar analizën.

1.6 Kufizimet e studimit Studimi në vetvete mund të ketë disa kufizime të cilat nuk e hedhin poshtë cilësinë e

tij.

Së pari, rezultatet e këtij studimi nuk mund të përgjithësohen për popullatën e

përgjithshme, por janë të vlefshme për kampione popullatash të cilat janë

përfshirë në proçesin e migrimit të brendshëm në Shqipëri.

Së dyti, ndonëse kampioni është i madh mund të ketë tendencë të favorizimit

brenda grupit në mënyrën se si janë përgjigjur njerëzit e dy grupeve. Kjo

sindromë njihet në studime të cilat analizojnë dy grupime sociale.

Së treti, meqënëse tema mbi paragjykimet është sensitive mund të ketë pak

dramatizim në mënyrën se si janë përgjigjur anëtarët e dy grupeve, veçanërisht të

ardhurit pas 92, të cilët e viktimizonin veten si të paragjykuar më shumë se duhet.

Së katërti, sensitivitei i temës mund të ketë bërë që njerëz të caktuar të përfshirë

në studim të mos kenë raportuar mendimet dhe qëndrimet reale në lidhje me

paragjykimet që mbartin në shkallët matëse të paragjykimeve. Ky fakt

parashikohet në të gjitha studimet mbi paragjykimin.

Së pesti pavarësisht popullaritetit të madh që ka shkalla e Likert e përdorur në

pytësor ajo ka një të metë; Nuk plotëson me përpikmëri kërkesat e shkallës me

intervale të barabarta dhe ka një paqartësi në mënyrën se si do të interpretohen

pikët e përgjigjes së moderuar (jam neutral) nëse të gjitha përgjigjet do të jenë të

moderuara.

Së gjashti, si pasojë e përdorimit të intervistave shpesh mendimi i shumicës mund

të neutralizonte mendimin e pakicës, gjatë fokus grupeve.

39

Së shtati ndonëse proçedura e kuazi-eksperimentit është praktike dhe shumë e

përdorshme në studimet mes grupeve fakti që përdor kampion konvienence nuk

lejon përgjithësimin e rezultateve.

Megjithatë për të shmagur këto probleme që vijnë nga secili nga instrumentat u

morën disa masa që të mund të ruhej vlefshmëria e studimit.

Në fazën e planifikimit, u përzgjodhën instrumenta për mbledhjen e të dhënave

dhe operacionalizimi i tyre u krye nëpërmjet proçedurave standarte të kërkimit

shkencor. Instrumentat u pilotuan, u riformatuan, u respektuan kushtet e

administrimit, çështjeve etike dhe konfidencialiteti apo leja e informuar.

Shkalla matëse e paragjykimit u ndërtua me 40 pohime në mënyrë që të mateshin

të katër llojet e paragjykimeve ndërgrupore të parashikuara në detyrat kërkimore.

Eksperimenti u kompozua sipas të gjitha kritereve të kërkimit shkencor.

Përzgjedhja e kampionit u bë sipas të gjitha kritereve të kërkimit skencor.

Për të mos cënuar vlefshmërinë e jashme të studimit dhe për të siguruar që të

dhënat janë të dobishme:

U respektua kriteri i vlefshmërisë ekologjike duke aplikuar instrumentat

studimorë në teren në kushte natyrore. Të gjitha matjet janë kryer në zonat

gjeografike të përzgjedhura në kampion duke qënë pranë njerëzve në komunitetet

respektive ku ata jetojnë.

Nga ana tjetër pohimet e shkallës matese së paragjykimit dhe pyetjet e

intervistave të përdoruara në këtë studim u ndërtuan në mënyrë të tillë që t’i

afroheshin sa më shumë ngjarjeve të jetës reale.

Në proçedurat e përzgjedhjes së kampionit nuk u vunë re efekte ndërhyrëse

sociale në përzgjedhje duke siguruar në këtë mënyrë mosdeformimin e proçesit të

përzgjedhjes.

Gjatë aplikimit të eksperimentit u përdor i njëjti program metodologjik për dy

grupet e eksperimentit si te vendasit dhe të ardhurit. Nga ana tjetër të dy grupet e

kontrollit morën një trajnim që nuk kishte lidhje me trajtimin real.

Në të njëtën kohë u ruajt vlefshmëria e brendshme e studimit nga faktorë risku sepse:

40

Gjatë implementimit të studimit vendi nuk kaloi kriza sociale, ekonomike,

tragjedi natyrore, të cilat mund të implikonin qëndrimet, gjëndjet emocionale

të kampionit të marrë në studim.

Kampioni i marrë në studim nuk i ishte nënshtruar studimeve të ngjashme apo

të ishte testuar më parë për tema të ngjashme. Në këtë mënyrë përgjigjet e tyre

janë origjinale dhe jo të ndikuara nga studime të tjera.

Përzgjedhja e kampionit u bë në mënyrë rastësore dhe nuk përfshinte

proçedura paratestimi në mënyrë që të përzgjidhnin njerëzit që shfaqin nivele

më të larta paragjykimi.

Instrumentat u përdorën në një kohë normale implementimi për të parandaluar

shkaqe natyrale shpërqëndimi të subjekteve.

Nuk pati modifikime apo ndryshime të instrumentit gjatë kryerjes së studimit

duke mundësuar në këtë mënyrë që i gjithë kampioni t’i nënshtrohej të

njëjtave instrumeta.

Përzgjedhja e kampionit të grupeve të kontrollit dhe eksperimentit u bë në

mënyrë të rastësishme, nëpërmjet shortit. Kjo proçedurë garantoi shansin e

njëjtë te kampioni për të qënë pjesë e grupit të eksperimentit apo kontrollit. Në

këtë mënyrë është siguruar parimi i krijimit të grupeve ekuivalente në të gjitha

dimensionet që lidheshin me statusin social, moshën, numrin e pjesëmarrësve

duke ruajtur vlefshmërinë e brendshme.

Në terma historikë nuk pati asnjë ngjarje që cënoi proçedurën eksperimentale

dhe grupet e eksperimentit e të kontrollit përjetuan të njëjtat ngjarje.

Nuk pati asnjë ndryshim në përforcimin e paragjykimeve (varibli i varur),

sepse grupet përjetuan të njëjtat proçese trajnuese.

Për të shmangur statistikën regresive u kontrolluan diferencat mes grupeve që

mund të influenconin variablin e varur duke krijuar grupe me 20 persona që

vinin nga e njëjta moshë, status, origjinë, nacionalitet etj.

U shmang mortaliteti eksperimental, sepse asnjë nga studentët nuk u tërhoq

nga eksperimenti duke ruajtur në këtë mënyrë cilësinë e rezultateve.

Para-testi nuk ndikoi në përgjigjet e post-testit. Post-testi ishte i njëjtë por u

ndërrua radha e pyetjeve për të shmangur memorizimin e pyetjeve. Ndoshta

para-testi mund ta ketë berë grupin eksperimental më të ndjeshëm gjatë

trajtimit.

41

Metodat dhe proçedura e eksperimentit nuk ndryshuan përgjatë kohës së

aplikimit të eksperimentit.

Dizajni i eksperimentit nuk u kontaminua, sepse grupi i kontrollit nuk kishte

informacion që grupi i eksperimentit ishte nën trajtim. Grupi i kontrollit

merrte një trajnin që nuk kishte lidhje me temën e paragjykimeve ndërgrupore

1.7 Aspekti etik i studimit Proçesi i vendosjes së marrëdhënies me pjesëmarrësit e zgjedhur në studim u

krye në dy forma. Një nga momentet kryesore përpara se të fillonte puna në teren

ishte proçesi i vendosjes së kontakteve dhe krijimit të marrëdhënieve me

pjesëmarrësit e përzgjedhur në studim. Ky proçes u realizua në dy faza:

Së pari pjesëmarrësit u ftuan të marin pjesë në studim me anë të një ftese

bashkëpunimi e cila përmbante shkurtimisht këto çështje:

Përshkrimin e qëllimit të studimit

Rolin e tyre në kërkimin shkencor

Lejen e tyre për t’i përfshirë në studim32

Së dyti pjesëmarrësit të cilët plotësuan pyetësorin u kontaktuan ballë për ballë

nën asistencën e kryepleqve të zonave, ku ata jetonin dhe pyetësori u administrua nën

prezencën time dhe ekipit që më asistoi në këtë punim. Nga ana tjetër pjesëmarësit e

përzgjedhur për t’u intervistuar u kontaktuan paraprakisht për t’iu shpjeguar në detaje

llojin e intervistës që do të përdorej dhe rregullat bazë të komunikimit. Pjesëmarrësit

u informuan për vendin në të cilin do të zhvilloheshin intervista, datën dhe orarin e

takimit. Pjesëmarrësit u siguruan se do të ruhej konfidencialiteti dhe anonimati si

parime bazë të etikës në kërim shkencor. Intervistat janë regjistruar nëpërmjet

shënimeve dhe janë administruar nga dy persona, një moderator dhe një asistent. Nuk

u përdorën regjistrime audio dhe video, sepse pjesëmarrësit nuk e pranuan një kusht

të tillë. Pjesëmarrësit u siguruan se të dhënat e tyre do përdoren vetëm për qëllime

shkencore dhe kjo gjë u arrit duke marrë lejen e tyre.

Gjithashtu dhe studentët e përzgjedhur për proçedurën eksperimentale nuk u përfshinë

në mënyrë të menjëhershme në eksperiment. Në një takim informues ata u njohën me

rregullat e proçedurës eksperimentale, por pa përmendur detaje teknike dhe specifike 32Leja për tu përfshirë në studim gjendet në shtojcë.

42

mbi përmbajtjen e eksperimentit. Me secilin nga pjesëmarrësit në këtë eksperiment u

nënshkrua një marrëveshje e miratimit të informuar sipas së cilës pjesëmarrësit me

kohë të plotë në eksperiment do shpërbleheshin me pikët e seminareve në dy lëndë,

psikologjia sociale dhe metodat e kërkimit. Kjo marrëveshje është miratuar nga

departamenti i psikologjisë pranë Universitetit të Tiranës, Fakultetit të Shkencave

Sociale.

43

KAPITULLI II - SHQYRTIMI I LITERATURËS PARAGJYKIMET NDËRGRUPORE MES VENDASVE DHE

MIGRANTËVE TË RINJ

2.1 Këndvështrimi historik mbi migrimin e brendshëm dhe problematikës sociale të krijuar në lidhje me paragjykimet ndërgrupore në Shqipëri

Shqipëria, tradicionalisht ka qënë një vend emigracioni. Në shekujt e 15-17,

pas pushtimit të Shqipërisë nga perandoria turke, pati një emigracion masiv të

shqiptarëve përtej brigjeve, në Itali. Më vonë, gjatë pjesës së parë të shekullit të 20, u

vunë re tri periudha emigracioni:

Në vitet 1912-1923, si pasojë e rrënimit të ekonomisë bujqësore nga

shkatërrimi që solli Lufta e Parë Botërore, mungesës së industrisë dhe shpërdorimit të

pasurive natyrore rreth 21.000 familje shqiptare lanë atdheun e tyre. Vala e dytë e

emigracionit në vitet 1923-1939 si pasojë e prapambetjes ekonomike dhe pasigurisë

politike detyroi 110.000 persona të emigrojnë jashtë Shqipërisë. Në vitet 1940-1945,

afërsisht 19.000 persona kanë emigruar, shumë nga të cilët ishin kundërshtare politikë

të regjimit komunist që erdhi në pushtet33.

Deri në këtë periudhë kohore nuk ka asnjë të dhënë për migrimin e brendshëm

që mund të ketë ekzistuar në Shqipëri e për rrjedhojë nuk ka të dhëna mbi llojet e

paragjykimeve ndërgrupore që mund të jenë krijuar mes të ardhurve dhe vendasve në

vendin tonë. Gjithsesi mund të thuhet se si në çdo vend tjetër edhe shqiptarët kishin

krijuar steriotipe dhe arketipin mendor të paragjykimeve krahinore si pasojë e

ndërveprimit social të njerëzve nga krahina të ndryshme. Në poezinë e tij “Mendimet

mbi krahinat Shqiptare”, Fan Stilian Noli në vitin 1924 shkruante:

“Mirditorët perceptohen si trima të rrallë, krutanët si tregtarë të paskrupullt,

kosovarët si luftëtarë të paepur, elbasanllinjtë si qeflinj, tiranasit si dembelë,

skraparllinjtë si kokëfortë, kolonjarët si mendjemëdhenj, dibranët si burra me mend,

shkodranët si njerëz me humor, kuksianët si bujarë e burrërore, matjanët si njerëz të

ligjit, pukjanët si të trashë, beratasit si mëkatarë, durrsakët si thashethemexhinj,

33 PZHKB, (2000). Raporti i zhvillimit njerëzor i PZHKB, botime të Kombeve të Bashkuara, Shtypi Universitar i Oksfordit, 2000, fq 35-40.

44

kavajasit si kryengritës, gjirokastritët si kursimtarë, vlonjatët si gjaknxehtë,

përmetarët si mjeshtra të kuzhinës, korçarët si njerëz punëtore etj”.

Me vendosjen e regjimit komunist, pas luftës së dytë botërore, emigracioni

nga Shqipëria ishte i ndaluar, ndërsa proçesi i migrimit të brendshëm ishte i kufizuar.

Nga viti 1950-1960, migrimi i brendshëm nga zonat rurale në ato urbane ishte

i kontrolluar dhe i orientuar, por jo totalisht i ndaluar. Ky proçes karakterizohej nga

strategjia komuniste e përshpejtimit të zhvillimit të një sektori dytësor si industria e

ndërtimit. Nga ana tjetër migrimi i brendshëm i vitit 1961-1989 u karakterizua nga një

strategji kufizimesh të migrimit të brendshëm nga zonat rurale në ato urbane duke

provuar, por pa sukses, shpërnguljen popullsisë nga zonat rurale në ato urbane. Për

arsyet e kufizimit të migrimit të brendshëm dhe “barazisë sociale” që ofronte sistemi

socialist në stilin e jetesës nuk kemi studime dhe të dhëna mbi llojin e paragjykimeve

mes grupeve sociale të krijuara si pasojë e migrimit të brendshëm.

2.1.1 Gjeografia e zhvendosjeve të brendshme të migrimit dhe karakteristikat e migrantëve. Pas përmbysjes së sistemit komunist reth viteve 1990 filloi një proçes migrimi

i brendshëm i pakontrolluar në të gjithë Shqipërinë. Sipas Instat (2004)34 figurojnë të

dhëna për dy periudha të migrimit të brendshëm: faza e parë e migrimit të brendshëm

nga viti 1989 deri në 2001 gjatë së cilës u zhvendosën nga zonat rurale në qëndër të

Shqipërisë, Tiranë dhe Durrës rreth 182.600 njerëz dhe faza e dytë e migrimit të

brendshëm nga 1998- 2001 deri në 2004.

Migrimi i brendshëm në Shqipëri është qartësisht një migrim në një drejtim,

sepse rreth 91% e migrantëve ndër rajonalë kanë lëvizur drejt qendrës dhe bregdetit.

Verilindja dhe juglindja pësuan vetëm 2% dhe 7% të zhvendosjeve totale të

imigrimit, ndërsa reth 60% e migrantëve janë të ardhur nga veriu, 32% të ardhur nga

jugu dhe 8% nga qendër bregdeti.

Për këtë arsye rajoni i qëndrës dhe ai bregdetar ka një rritje të lartë të

popullsisë si rezultat i migrimit, ku popullsia migrante për periudhën 1989-2001 ka

qenë 44 herë më e madhe se sa ajo në rajonin verilindje dhe 13 herë më e madhe se sa

ajo në rajonin juglindor. Tirana ka pritur gati gjysmën e fluksit migrator, ndërmjet 34 Instat (2004), Migracioni në Shqipëri, botuar nga instituti i statistikave 2004 fq 11.

45

viteve 1989-2001, rreth 136.600 migrantë të ardhur deri 2001. Durrësi paraqitet si

zona e dytë më tërheqëse dhe ka pritur reth 18% të migrantëve, afërsisht reth 44.900

njerëz. Ndërkohë rreth 36.5% e migrantëve jetonin në prefekturën e Kukësit dhe të

Dibrës, 70% e migrantëve nga Kukësi dhe Dibra shkuan në Tiranë dhe 20% në

Durrës.

Në Shqipëri, popullata e migrantëve pas 1992 ka disa karakteristika interesante:

Në tërësi popullsia migrante është relativisht e re, 115.700 persona që

përfaqësojnë 46% të të gjithë migrantëve ndërmjet prefekturave nuk kishin arritur

moshën 30 vjeç në 2001 dhe vetëm 6% janë në moshën e pensionit. Reth 72% e

personave të migruar sipas “Regjistrimit të Popullsisë 2001” ishin në moshën

ndërmjet 20 dhe 65 vjeç. Pra, në disa zona, migrimi çoi në përqëndrimin e krahut të

punës, domethënë të popullsisë potencialisht aktive.

Statistikat tregojnë se 54% e migrantëve janë gra (136.600 gra kundrejt

116.100 burra). Raporti gjinor i migrantëve është 85 burra për 100 gra. Ky

mbizotërim i grave, sidoqoftë, nuk është i vërtet për të gjitha moshat. Ka një raport

gjinor prej 93 meshkuj për 100 femra ndër adoleshentët (12-19 vjeç) dhe prej 60/100

ndër migrantët me moshë nga 20-29 vjeç. Për migrantët me moshë 40- 64 vjeç, burrat

përbëjnë pjesën më të madhe. Ka disa arsye të ndryshme që mund të përmenden për

të shpjeguar mbizotërimin e grave që migrojnë në moshë të re. Së pari, gratë e reja të

lindura në zonat rurale shtyhen të emigrojnë, sepse ato në përgjithësi nuk kanë të

drejtë të trashëgojnë nga prona e familjes në fshat. Së dyti, meqënëse ato nxiten që të

gjejnë punë jashtë territorit të familjes, ato zhvendosen më shpejt sesa burrat e së

njëjtës moshë. Ky migrim, gjithashtu, nxitet nga mundësia e punësimit në sektorët

tercialë në zonat urbane.

Këto lloje punësh, përgjithësisht, nuk kërkojnë ndonjë kualifikim të veçantë.

Sipas teorisë së Ravenstein (1985)35 gratë më shpesh preferojnë migrimin

afatshkurtër.

Migrimi familjar është një realitet në Shqipëri. Rreth 10% e fëmijëve nga 0-4

vjeç në 1989, jetonin në një prefekturë tjetër në 2001. Ky fenomen vihet re, kryesisht,

në zonat rurale dhe periferike të vendit. Në verilindje, 29.2% e fëmijëve kanë

35 Ravenstein, E.G. “The laws of migration”, Journal of the Royal Statistical Society, 48, 1885: 167-235.

46

emigruar, ndërsa në qëndrat dytësore të bregdedit Adriatik (Vlorë, Fier dhe Lezhë)

janë zhvendosur vetëm 4% e fëmijëve.

Dallimet lidhur me probabilitetin e migrimit vihen re, gjithashtu, por në

mënyrë jo shumë të theksuar. Ndër migrantët në vitet 2000 - 2001: numërohen 92

burra kundrejt 100 grave në numrin e përgjithshëm të migrantëve36.

Duke analizuar këto të dhëna mund të thuhet se kemi nje diversitet grupesh të

ardhurish që ndërveprojnë me banorët vendas në qytetet e mëdha. Po të kemi

parasysh problematikën sociale që të ardhurit kanë krijuar si pasojë e lëvizjes kaotike,

atëherë prezenca e paragjykimeve ndërgrupore mes të ardhurve dhe vendasve ka

gjasa të jetë e vërtetë.

2.2 Problemet sociale të migrantëve të rinj dhe krijimi i steriotipeve të para negative mes grupeve

Shteti shqiptar nuk e kishte parashikuar fluksin migrator pas 1992, nga zonat

rurale drejt qyteteve të mëdha dhe për rrjedhojë nuk mundi të kishte organizimin e

duhur për pritjen këtij fluksi. Megjithatë, pavarësisht mungesës së organizimit,

familje të tëra nga të gjitha zonat e Shqipërisë, lëvizën drejt qëndrave urbane duke e

marrë përsipër rezikun për t’u vendosur në zona me probleme pronësie, toka

shtetërore, ku mungonte infrastruktura dhe shërbimet sociale bazë. Stili i ri i jetesës

në qytet nuk rezultoi komod për migrantët e rinj, por u shoqërua me një sërë

problemesh sociale të cilat krijuan një marëdhënie të tensionuar me shtetin dhe

popullatën vendase. Në vitin 1996 shënohet përplasja e parë mes shtetit i perceptuar si

grup maxhoritar me popullsinë e të ardhurve në zonën e Bathores në Tiranë.

Fadromat tentuan të prishin shtëpinë e parë të ndërtuar në një tokë pronarësh të

ligjshëm atje, por situata u rëndua si pasojë e përleshjeve të banorëve me policinë.

Pati disa të plagosur nga të dy palët37. Kjo situatë amplifikoi tendencat paragjykuese.

Vendasit filluan t’i perceptojnë të ardhurit si ’’zaptues të pronës”, ’’njerëz të egër”,

filloj përdorimi i termave malok e ’’çeçen’’, ndërsa të ardhurit u ndien të diskriminuar

nga maxhoriteti.

Një problem tjeter social është dhe niveli i ulët arsimor i migrantëve të

brendshëm. Nga rreth 49% e migrantëve të brëndshëm të moshës aktive për punë,

36 Instat (2004), Migracioni në Shqipëri, botuar nga instituti i statistikave 2004. 37 Gazeta Koha jonë ( 1996) Incident në Bathore, nuk prishen dot ndërtimet pa leje, fq 2.

47

124.000 persona janë personave të pakualifikuar ose me kualifikim të ulët. Gati 8% e

tyre nuk kanë diplomë dhe 16% kanë mbaruar shkollën fillore. Migrantët e

brendshëm me nivel të ulët profesional janë kryesisht gra (40 burra për 100 gra në

këtë grup), ndërsa ata me nivel të lartë profesional janë kryesisht burra (217 burra për

100 gra). Në total, 70% e migrantëve me nivel të lartë profesional janë burra nga

mosha 32 deri 49 vjeç38. Këto të dhëna tregojnë qartë se niveli kulturor i migrantëve

kufizohet si pasojë e nivelit të ulët arsimor duke sjellë për rjedhojë një integrim të

vështirë me maxhoritetin edhe si pasojë e mungesës së aksesit për shërbimet publike

dhe sociale si shkolla 9 vjecare dhe shkollat e mesme. Si pasojë e mungesës së

arsimimit përkatës, migrantët e brendshëm nuk kanë konkuruar në tregun profesional

duke siguruar të ardhura të pakta ekonomike. Nga të dhëna të Instat (2004), rreth 86%

e migrantëve janë në moshë aktive (15-64 vjeç), raporti i migrantëve që punojnë është

vetëm 60%. Në këtë situatë të ardhurit kanë qënë kompetitivë në tregun e krahut fizik

të punës duke qënë konkurues për vendasit. Për shumicën e familjeve të ardhura në

Tiranë kryeqyteti ofronte mundësinë për infrastukturë më të mirë në rrugë, kanalizime

dhe ujë të pijshëm. Kjo pritshmëri është përmbushur plotësisht deri në 2005

nëpërmmjet programeve kombëtare të Bankës Botërore, por deri në këtë kohë të

ardhurit kishin filluar të perceptonin veten e tyre negatisht, si të diskriminuar e jo të

trajtuar në mënyrë të ndershme nga shteti shqiptar39.

Në rrethana të vështira ekonomike, pa arsimin përkatës, shumë të rinj të

zonave informale janë përfshirë në krime të ndryshme, kryesisht në krime të

rëndomta, si grabitje prone, banese, makinash, etj. Përveç këtij fakti ekzistenca e

rasteve të gjakmarrjes vetëm disa km larg qëndrës së Tiranës, krijoi një steriotip

negativ për të ardhurit në sytë e vendasve. Për të mbyllur gamën e gjërë të

problemeve sociale që ka shkaktuar procesi i migrimit mund të përmendim dhe

proçesin e legalizmit të pronave informale. Nga viti 1992 e deri në zgjedhjet

parlamentare të qershorit 2013 ky fakt është përmendur si kartë politike në fushata të

majta e të djathta duke shkaktuar frustacion te dy grupet, si te banorët e zonave

informale dhe te vendasit apo pronarët e ligjshëm. Nga njëra anë të ardhurit pas 1992

nuk ndihen ende pronarë të ligjshëm të tokës ku ata banojnë, ndërsa nga ana tjetër

pronarët e ligjshëm nuk janë dakord me proçesin e legalizimit. Në rastin më të keq

38 Instat (2004), Migracioni në Shqipëri, botuar nga instituti i statistikave 2004. 39 ASSA-ZEITGEIST(2005); Normalitet brenda Kaosit. Studim qualitativ mbi komunitetin e Breglumasit në Laprakë. Botuar nga Fondacioni Shqiptar i Shoqërisë civile fq 13.

48

kërkojnë të kompesohen me çmimin e tregut. Marrëdhënia mes dy grupeve për këtë

çështje mbetet e ngrirë, e panegociueshme dhe e tensionuar. Duke marrë parasysh

problematikën sociale që është shfaqur gjatë integrimit të të ardhurve në qytetet e

mëdha janë krijuar perceptime të ndryshme mes vendasve dhe të ardhurve ndaj njëri-

tjetrit, të bazuara në steriotipe negative dhe paragjykime ndërgrupore. Steriotipizimi i

menjëhershëm dhe kategorizimi i rasteve negative, krijoi lindjen e një cikli

paragjykimi të drejtpërdrejtë ndërgrupor mes të ardhurve pas 1992 dhe vendasve.

2.3 Një këndvështrim mbi proçesin e lindjes së paragjykimit Mes njerëzve lindin marrëdhënie dashurie, tërheqje, miqësie etj, por nga ana

tjetër formohet dhe urrejtja ndaj njëri-tjetrit, madje ngadonjëherë dhe pa baza logjike.

Urrejtja ndaj çifutëve, romëve, jevgjitëve janë raste urrejtjesh të tilla. Madje dhe nëse

njerëzve iu përmend anët pozitive të këtyre kombësive, racave apo etnive, ata janë

sërish të prirur t’i shohin në aspektin negativ. Nga ana tjetër historia njerëzore jep

qartazi raste kur paragjykimi dhe diskriminimi i njerëzve arrin kulmin dhe pasqyrohet

në luftërat që zhvillohen mes kombeve.

Lufta mes grupeve etnike të caktuara, përbuzja mes grupimeve të caktuara në

zona të mëdha urbane e rurale, përbuzja ndaj homoseksualëve, qëndrimet negative

ndaj seksit femër janë shembuj të qartë të qëndrimeve dhe sjelljeve të gabuara, pa

shkak dhe shpesh të pavetëdijshme të individëve ndaj grupeve të caktuara shoqërore.

Literatura psikologjike ofron disa teori dhe koncepte të qarta mbi konceptin e

paragjykimit, mënyrën se si formohen ato mes grupeve të caktuara të njerëzve,

pasojat që shkaktojnë te ta dhe mënyrat se si mund të reduktohen. Ekzistojne tre ryma

të mendimit teorik mbi ekzistencën e paragjykimeve. Këto teori bazohen në:

Nevojat e personalitetit njerëzor.

Të mësuarit social dhe konformizmi.

Strukturën sociale dhe pozicionin ekonomik të një grupi social.

Para se të analizohen teoritë mbi paragjykimet sipas akseve të mësipërme duhet

parë se cila është rruga e krijimit të paragjykimeve. Proçesi i paragjykimeve ndodh,

sepse njerëzit i perceptojnë veprimet dhe qëndrimet e grupit tjetër në mënyrë të

ndryshme nga veprimet e veta apo të anëtarëve të grupit ku bëjnë pjesë. Midis dy

grupeve që konfliktohen ka gjithmonë diçka të përbashkët: tendenca për ta gjetur fajin

te tjetri. Ky është dhe shkaku që paragjykimi ndërgrupor vazhdon pa fund, futet në

49

një cikël të mbyllur konflikti dhe fajësimi. Gjithmonë të tjerët shihen si më të

rrezikshëm, kanë qëllime armiqësore nuk u duhet zënë besë, përkundrazi anëtarët e

grupit tonë perceptohen si më superiorë, më të besueshëm. Pavarësisht kulturës në të

cilën është rritur, njeriu ka tendencën për të mos pëlqyer të tjerët që dallojnë nga

vetja, për t’u sjellë në mënyrë diskriminuese ndaj tyre dhe për t’i konceptuar ata si

injorantë dhe të rrezikshëm. Tre momentet më të rëndësishme në këtë cikël

mospëlqimi ndaj të tjerëve janë: paragjykimet, diskriminimi dhe steriotipi ndaj një

grupi.

2.3.1 Koncepti i paragjykimit Paragjykimet janë përcaktuar nga psikologët si besime, mendime, veprime

apo ndjenja negative ndaj grupeve apo individëve të caktuar 40.

Ndërsa Allport (1954)41 i përcaktonte paragjykimet si një antipati apo

mendime negative për të tjerët për Buss42 (1961) paragjykimi është armiqësi apo

agresion ndaj të tjerëve ndërsa për Simpson dhe Yinger (1965)43 një qëndrim i ngurtë

emocional ndaj anëtarëve të një grupi. Cilësitë që karakterizojnë këta anëtarë nuk

vlerësohen dhe s’kanë rëndësi thjesht për faktin se këta anëtarë i përkasin grupit që ne

paragjykojmë. Vlerësimet negative (paragjykimet) ndaj të tjerëve shpesh janë besime

ide apo koncepte negative. Këto besime negative të pabazuara në fakte konkrete janë

etiketuar si steriotipe.

Steriotipet janë përgjithësime sipërfaqësore, të pasakta, negative dhe rezistente

ndaj çdo lloj informacioni të ri. Nga ana tjetër sjellja diskriminuese apo diskriminimi

është një sjellje negative e pajustifikueshme që reflekton shkallën e paragjykimit ndaj

një grupi apo individi. Ka dy momente kryesore në diskriminim: së pari diskriminimi

bazohet në steriotipe dhe më pas bazohet në paragjykime. Në këtë këndvështrim këta

komponentë ndërlidhen fort me njëri-tjetrën. Sjelljet diskriminuese mund të

mbështetin paragjykimet dhe steriotipet. Steriotipet mund të jenë shkaktarë që njerëzit

paragjykohen dhe njerëzit paragjykues mund të përdorin steriotipet për të justifikuar

ndjenjat e tyre.

40 Morales JF and Moya, M.C. (1996). Tratato di Psicología Sociale. I. Proceso Básico. Madrid, Síntesis di Psicología sociale. Madrid: McGraw-Hill. 41 Allport, G.W (1954). The nature of prejudice .Cambridge, Mass: Adison-Wesley. (p.595). 42Buss A.H. (1961) The Psychology of Aggression. John Wiley & Sons, New York(p.39). 43Simpson dhe Yinger (1965) Racial and cultural minorities: An analysis of prejudice and discrimination, published by Harper and Row New York 1965. ( p 59-64).

50

Analiza e konceptit klasik të paragjykimit tregon se paragjykimi është një

qëndrim negativ i pajustifikueshëm kundër një grupi dhe anëtarëve të tij i bazuar

vetëm në anëtarësinë e tyre44. Rrënja e fjalës “para-gjykim” tregon se kemi një

gjykim të nxituar i cili është përmbledhur në një set qëndrimesh të cilët shkaktojnë

ose mbështesin diskriminim ndaj një grupi të caktuar. Nga ana tjetër paragjykimi

përfshin tendencën për të kategorizuar të tjeret. Njerëzit që paragjykohen kanë

tendencën që të kthejnë ciklin e paragjykimit me të njëjtën monedhë. Ekzistojnë tre

kategori të paragjykimit

Paragjykimi kognitiv i cili i referohet asaj se çfarë njerëzit besojnë. Sjellja

njerëzore bazohet më shunë në qëndrime sesa ndjenjat që ata kanë. Disa autorë, të

tjerë si Ashmore (1970)45, Devine (1995)46 dhe Oskamp (1991)47 deklarojnë se

paragjykimi i parë si një qëndrim përcaktohet si një manifestim vlerësues në drejtim

të një objekti shoqëror. Objekti i qëndrimit ndryshon, mund të jenë, njerëz, situata,

probleme sociale, ose grupe sociale.

Asosacioni ndërmjet objektit të qëndrimit dhe vlerësimit të tij është bazuar në

tre faktorë të ndryshëm që mund të aktivizohen në të njëjtën kohë, por zakonisht

ndryshojnë në intensitetin e tyre . Këto tri faktorë mund të jenë: njohës, emocional

dhe sjellorë. Komponenti njohës aktivizohet, kur një grup mund të vlerësohet

negativisht nga të tjerët nëse ata kanë një njohuri të thellë në lidhje me karakteristikat

negative të grupit. Komponenti emocional i referohet vlerësimit që mund të jetë i

bazuar në karakteristika pozitive ose negative apo përvojave në raport me grupin.

Komponenti sjellor reflektohet në qëndrimet në lidhje me një grup. Këto

qëndrime mund të ketë qenë formuar si rezultat i punës së bashku me disa anëtarë të

atij grupi. Siç vihet re të tre komponentët janë të një natyre vlerësuese në lidhje me

objektin e qëndrimit. Vlen për t’u theksuar fakti se qëndrimet janë struktura

44Farley, John E (2000), Majority - Minority Relations. (4th Ed.) Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.(p.18-19). 45Ashmore, R. D. (1970). The problem of intergroup prejudice. In B. E. Collins (author of book), Social psychology: Social influence, attitude change, published by prentice hall UK . ( p.46). 46 Devine P.G. (1995) "Prejudice and out group perception". En A. Tesser (ed.) Advanced Social Psychology. Nueva York: McGraw-Hill ( p.38). 47Oskamp (1991) Attitudes and opinions, 2 edition, published by Prentice Hall (Englewood Cliffs, N.J.)1991(p.58).

51

relativisht të qëndrueshme në kujtesën e një personi dhe këto kujtime luajnë rolin

kryesor të orientimit të njerëzve në drejtim të objektit të qëndrimeve të tyre 48.

Paragjykimi afektiv i referohet asaj çfarë njerëzit pëlqejnë ose jo nga njëri-

tjetri.

Kjo tezë e eksploruar në 10 vitet e fundit bazohet në analizën e paragjykimit

implicit (të pandërgjegjshëm) dhe mënyrës se si njerëzit reagojnë emocionalisht ndaj

njëri-tjetrit. Psikologjia po investon sot në kuptimin e shkaqeve se pse njerëzit shfaqin

zemërim, frikë, neveri apo simpati ndaj një personi apo një grupi tjetër. Si pasojë e

proçesit të kategorizimit njerëzit kanë një tendencë për t’i parë grupet e tjera (jashtë-

grupet) si më pak të favorizuar sesa grupet në të cilat ata bëjnë pjesë. Marrëdhënia

paragjykuese ndërmjet grupeve ka gjasa të ketë baza të forta emocionale, të cilat nuk

mund të shpjegohen thjesht si përgjigjje racionale të besimeve të krijuara. Njerëzit

mund të krijojnë besime (që mund të bëhen stereotipe) në lidhje me një individ apo

grup për të justifikuar emocionet e tyre negative apo pozitive ndaj tyre. Njerëzit e

identifikuar me një grup të caktuar shfaqin emocione të diferencuara ndaj grupeve të

ndryshme, emocione pozitive ndaj grupit ku bëjnë pjesë, ndërkohë që bëjnë të

kundërtën me grupet e tjera49. Një grup autorësh50 gjermanë e studiuan këtë fenomen

nëpërmjet një eksperimenti. Ata ekzaminuan aktivizimin automatik të paragjykimeve

negative të fëmijëve gjermanë dhe turq (të lindur në Gjermani) ndaj njëri-tjetrit, duke

u nisuar nga ngacimimi subjekteve me foto të fëmijëve turq dhe gjermanë të

shoqëruar me epitete negative (p.sh, i sinqertë, i djallëzuar) apo (i talentuar, i

ngathët). Autorët supozuan se paragjykimet ndërgrupore fuqizohen nga krijimi i

gjendjeve emocionale negative që njerëzve u krijohen ndaj anëtarëve të grupeve të

tjera. Për të realizuar këtë eksperiment ata përzgjodhën në mënyrë rastësore një

kampion prej 51 adoleshentësh, 30 femra dhe 21 meshkuj, nxënës të klasava të teta,

nga një shkollë afër Berlinit. Të gjithë ishin folës vendas të gjermanishtes dhe mosha

e tyre varionte nga 13 në 15 vjeç. Ky kampion ju nënshtrua para-testit për të matur

nivelin e paragjykimit shmangës dhe të hapur nëpërmjet dy pyetësoreve me 10

48 Fazio, R. H. (1989) "On the power and functionality of attitudes: the role of stereotypes and personal beliefs". En A. R. Pratkanis; S. J. Breckler y A. G. Greenwald (eds.), Attitude structure and function. Hillsdales: L. Erlbaum ( p. 25). 49Mackie & Smith, (2002). From Prejudice to Intergroup Emotions: Differentiated Reactions to Social Groups, published by Psychology Press, 2002 ( p.149-150). 50 Juliane Degner, Dirk Wentura, Burkhard Gniewosz, Peter Noack (2005) Implicit prejududice in eight-graders. European Journal of Social Psychology, Vol. 45,59-75 (2005).

52

pohime të bazuar në pohimet e shkallës së distancës sociale sipas Bogardus. Më pas

kampionit iu treguan 8 çifte fotografish të djemve të rinj gjermanë dhe turq, të

përzgjedhur nga 200 portrete. Fotot paraqiteshin për 150 ms (milisekonda) në një

ekran dhe shoqëroheshin me mbiemra pozitiv apo negativ gjerman me përbërje nga

pesë në tetë shkronja dhe me një vlerë kënaqësie rreth 50 në një shkallë nga -100 në +

100. Pas kësaj proçedure u krye matja post-test e paragjykimit shmangës dhe të

hapur. Rezultatet treguan se mënyra se si i portretizojmë njerëzit është një variabël

vendimtar në aktivizimin automatik të paragjykimit. Dy dimensionet kryesore të

paragjykimit të jashtë-grupeve janë diferencimi individual, mospëlqimi i një anëtari të

jashtë grupeve duke e perceptuar atë si të rrezikshëm dhe etiketimi i jashtëgrupeve në

shumicën e rasteve me atribute negative.

Megjithatë emocionet ndërgrupore janë më specifike në implikimet e tyre,

sepse krijohen si pasojë e vlerësimit që njerëzit i japin individëve të grupeve të

caktuara51. Psh në Tiranë, shumica e vendasve mund të transmetojnë ndjenja urrejtje

apo neverie ndaj popullatës migruese, e cila ka zënë tokën e pronarëve të ligjshëm.

Emocionet e ndryshme i motivojnë njerëzit për veprime të ndryshme. P.sh

njerëzit që ndihen të zemëruar me një grup sillen agresivisht me individët e këtij

grupi, ndërsa njerëzit që janë të frikësuar nga grupet e tjera, shmangin kontaktin me

anëtarët e këtij grupi52.

Paragjykimi konotativ i referohet faktit se si njerëzit janë të prirur të sillen.

Duhet theksuar se sipas këtij këndvështrimi njerëzit nuk sillen sipas ndjenjave të tyre,

por sipas qëndrimeve që ata kanë. Ndonëse këto tre lloje paragjykimi korelojnë me

njëri-tjetrin, jo gjithmonë të tre tipet janë prezente te individët ose grupet paragjykues.

Psh, ndonëse një njeri mund të besojë se një grup njerëzish kanë nivel të ulët

inteligjence, ai nuk mund të paragjykojë në mënyrë skematike këtë grup. Nga ana

tjetër ndonëse një njeri nuk pëlqen një grup për faktin se i percepton si një grup rival

në tregun e punës nuk është i thënë t’i perceptojë ata si pak inteligjentë.

51Abrams, D. and Houston, D.M. (2006) Equality, Diversity and Prejudice in Britain: Results from the 2005 National Survey: Report for the Cabinet Office Equalities Revieë October 2006. Project report. DTI London (p 34-36). 52Paladino, M.P., Leyens, J.Ph., Rodriguez, R.T., Rodriguez, A.P., Gaunt, R., & Demoulin, S. (2002). Differential associations of uniquely and non-uniquely human emotions to the ingroup and the outgroups. Group Processes and Intergroup Relations, 5, 105-117.

53

2.3.2 Koncepti i diskriminimit Qëndrimet tona nuk shprehen gjithmonë në sjellje përkatëse, sepse dhe vetë

sjellja në shumë raste reflekton më tepër sesa ndjenjat tona të brendshme. Gjithmonë

ekziston një hendek mes emocioneve që kanë njerëzit dhe sjelljeve të tyre. Ky hendek

kushtëzohet nga shumë faktorë, që janë kryesisht të jashtëm. Edhe paragjykimi është

pjesë e këtij rregulli: njerëzit që kanë qëndrime negative ndaj një grupi apo individi

nuk mund t’i shprehin gjithmonë ato drejtpërdrejtë nëpërmjet sjelljeve të tyre. Ligjet,

presioni social, frika e prishjes së marrëdhënieve, ndikojnë në distancimin e

paragjykimit nga sjellja.

Në rastin kur mungojnë kufizues të tillë dhe sjellja përfaqëson drejtpërdrejt

paragjykimin, kemi të bëjmë me diskriminim shoqëror, i cili mund të shfaqet në

forma të ndryshme. Niveli më i ulët i diskriminimit është shmangja, më pas ka nivele

më të larta siç është përjashtimi nga një vend pune, mospranimi në shkollë, kufizimi i

të drejtave elementare, deri në nivelin më të lartë të diskriminimit siç ishte rasti i

Apartejdit ne Afrikën e Jugut, apo rasti pastrimit etnik ne Kosovë. Ekzistojnë tre

forma kasike të diskriminimit53:

Diskriminimi personal individual i cili është drejtuar drejt një specifike inviduale

dhe i referohet çdo akti që të shpie drejt një trajtimi jo të barabartë për shkak të

realitetit individual ose një anëtari grupi të perceptuar.

Diskriminimi legal i referohet "trajtimit jo të barabartë, të suportuar nga ligji i një

grupi të caktuar njerëzish. Apartejdi është një shembull i diskriminimit legal, siç

janë gjithashtu vende të ndryshme. Ligji i Luftës civile në jug të SHBA i cili

ligjërisht dëmtonte njerëzit me ngjyrë në respektin e të drejtës së pronës, të drejtat

e punësimit dhe ushtrimin e të drejtave kushtetuese.

Diskriminimi institucional i referohet trajtimit jo të barabartë, i cili është i

ngulitur në institucionet sociale bazike duke rezultuar në avantazhin e një grupi

ose një tjetri. Psh mungesa për vite me radhë e shërbimeve sociale, publike në

zona informale në Shqipëri perceptohej si fenomen i diskriminimit institucional

nga banorët e këtyre zonave informale.

Me paragjykimin, këto tre tipe diskriminimi janë të lidhura dhe mund të gjënden

në shkallë të ndryshme të individëve dhe në shoqëri të lira. Në sjelljet e tyre

53Farley, John E (2000), Majority - Minority Relations. (4th Ed.) Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall (p 18-19).

54

paragjykuese njerëzit përdorin mënyra dhe forma të ndryshme diskriminimi që i

mundësojnë ata të fshehin pikpamjet e tyre të vërteta negative. Nga format më të

përhapura të justifikimit të sjelljeve diskriminuese mund të veçohen:

Diskriminimi i kundërt: jep me një dorë, merr me tjetrën, aktivizohet në ato

raste kur njerëzit që kanë një nivel të caktuar paragjykimi ndaj anëtarëve të një grupi

të caktuar shoqëror mund të sillen në mënyrë të favorshme ndaj tyre, madje, më të

favorshme sesa po të mos ishin anëtarë të këtij grupi. Ndodh që një i bardhë të tregojë

më tepër respekt ndaj një zezaku sesa ndaj të bardhëve. Ky fakt më tepër demostron

“mungesën” e paragjykimit sesa tregon mungesën reale të tij. Në pamje të parë duket

sikur objekti i këtij diskriminimi përfiton vlerësim, promocion dhe shpërblime të

tjera, por një trajtim i tillë favorizues mund të jetë i dëmshëm, sidomos kur vazhdon

gjatë. Megjithëse njerëzit në këto raste duan të fshehin paragjykimet, diskriminimi

vazhdimisht nënkuptohet në sjelljen e tyre favorizuese. Në këto raste objekti i

diskriminimit gjithmonë dëmtohet, sepse krijon opinion të pavërtetë për aftësitë dhe

vlerat e veta, ose bën parashikime jo realiste për sukseset apo arritjet e tij të

ardhshme. Më pas zhgënjimi është i pashmangshëm. Psh., zvaritja e proçesit të

legalizmit të pronave në zona informale është kryer thjesht për arsye politike sipas

banorëve të zonave informale. Politikanë të djathtë e të majtë e kanë përdorur aktin e

legalizimit të pronave si një tendencë favorizuese ndaj të ardhurve në qytetet e

mëdha. Më shumë sesa një proçes favorizues ky akt është perceptuar nga banorët e

zonave informale si mjet i diskriminimt të kundërt. Prandaj, diskriminimi i kundërt

është po aq i dëmshëm sa edhe format e dukshme të diskriminimit.

2.3.3 Koncepti i steriotipit Steriotipet; janë vlerësimet negative që emërtojnë paragjykimin dhe mund të

dalin nga lidhje të caktuara emocionale, nga nevoja për të argumentuar sjelljen, nga

besime dhe veçori të caktuara të një grupi njerëzish. Të steriotipizosh, do të thotë të

përgjithësosh dhe për ta bërë botën më të thjeshtë, ne zakonisht e përgjithësojmë atë.

Steriotipet janë besime që shoqërojnë grupet e njerëzve54.

Steriotipi i saktë mund të jetë i dëshirueshëm, madje kjo dukuri njihet si

vetëdije kulturore në një botë multikulturore. Një nga problemet më të mëdha që del

nga steriotipet është nëse ato janë përgjithësime të tepruara apo vetëm gabime. 54Lee, Y T., Jussim, L., & McCauley, C. R. (1995). Stereotype accuracy: Toward appreciating group differences. Washington, DC: American Psvchological Association ( p 122).

55

Dikush mund t’i steriotipizojë të ardhurit nga veriu i Shqipërisë si njerëz

tipikë të cilët jetojnë me asistencë sociale ose si njerëz që pëlqejnë të krijojnë familje

të mëdha dhe kjo mund të jetë e saktë, por të mendosh se shumica e atyre që jetojnë

me asistencë ose duan të krijojnë familje të mëdha në numër janë të ardhur në një

qytet të caktuar, do të ishte një përgjithësim i tepruar. Një tjetër problem që lidhet me

steriotipet shfaqet kur njerëzit dallimet e ndryshme ia atribuojnë negativisht biologjisë

racore, duke injoruar forcat sociale penguese. Njerëzit mund të shikojnë se raca lidhet

me shpërbërjen ose problemet sociale të familjes, por nuk shikojnë shkakun e vërtetë

të mosintegrimit të saj që është varfëria apo papunësia.

Formimi i steriotipeve: steriotipet kanë origjina të ndryshme, në varësi nga

këndvështrimet. Këndvështrimi që na ofron Allport, (1976)55 është se steriotipet

burojnë nga e kaluara. Periudha e skllavërisë ka sjellë sot portretin e zezakëve si

njerëz më inferiorë krahasuar me të bardhët, ose masakra e Pearl Harbor që u krye

nga japonezët, i shtyn amerikanët të mendojnë se japonezët janë njerëz tinzarë. Sipas

kësaj hipoteze mund të besojnë se dhe në Shqipëri kemi krijuar një arketip të

steriotipit krahinor i cili buron nga historiku ynë.

Në rrafshin politik, steriotipet vlerësohen në varësi të faktit që grupet në

pushtet, racionalizojnë e arsyetojnë luftën, tolerancën fetare dhe shtypjen ekonomike.

Në aspektin socio-kulturor, steriotipi argumentohet në dallimet reale mes grupeve

sociale, të cilat kontribuojnë në lindjen e dallimeve perceptive. Çdonjëri prej këtyre

aspekteve ofron diçka të veçantë, unike. Ndërkohë psikologët socialë studiojnë se si

lindin steriotipet bashkë me kulturën, si formohen dhe si funksionojnë ato në mendjen

njerëzore.

Formimi i steriotipeve kalon në dy proçese:

a) Kategorizimi social: i cili është një cilësi adaptuese e perceptimit social. Ne i

grupojmë njerëzit në të njëjtën mënyrë si grupojmë kafshët dhe objektet e tjera.

Ne krijojmë shpejt përshtypjet dhe e shfrytëzojmë përvojën e kaluar për të

drejtuar kontaktet e reja sociale. Në këtë mënyrë steriotipet na furnizojnë me

parashikime të bollshme, të dukshme për individët që nuk i njohim56. Psh

mjafton të publikohet në media se ka raste të gjakmarjes edhe në zonat informale 55Allport,G( 1979)The Nature of Prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley Pub. Co. 56 Andersen, (1987). Traits and social stereotypes: levels of categorization in person perception. Journal of Personality and Social Psychology, 53, 235-46.

56

në afërsi të Tiranës dhe krijohet steriotipi negativ për grupin e të ardhurve në

Tiranë.

b) Proçesi i dytë i krijimit të steriotipeve rrjedh nga i pari. Ka një ndryshim mes

grupimit të objekteve dhe të njerëzve. Kur bëjmë kategorizim social, perceptuesit

vetë janë anëtarë ose joanëtarë të kategorive që formojnë. Grupet që i

identifikojmë me veten i quajmë grupe të brendshme ose brendagrupe: ato që nuk

i identifikojmë me veten quhen grupe të jashme ose jashtëgrupe. Ky dallim ka

rëndësi, sepse njerëzit tentojnë të supozojnë se ka ngjashmëri më të madhe midis

anëtarëve të jashtëgrupeve sesa midis anëtarëve të brendagrupeve. Ky supozim

njihet si tendenca e homogjenitetit të jashtëgrupeve. Pra ne jemi tepër të ndjeshëm

për dallimet midis nesh, brenda grupit, ndërkohë që individët e tjerë në grupin

tjetër janë njëlloj. Sa më i madh të jetë homogjeniteti i perceptuar në jashtëgrup,

aq më tepër tentojmë të mbivlerësojmë numrin e anëtarëve të tij, të cilët i

përshtaten steriotipit. Si pasojë e tendencës së homogjenitetit të jashtëgrupit,

njerëzit janë më të predispozuar të përgjithësojnë nga një individ tek i gjithë

grupi, por shpesh ne përgjithësojmë nga grupi te individët specifikë. Studimet

tregojnë se tendenca e homogjenitetit të jashtëgrupit ndodh në perceptimet

reciproke të të rinjve dhe të të moshuarve, politikanëve të majtë e të djathtë, të të

zinjve e të të bardhëve, migrantëve të rinj dhe vendasve, etj. Për grupet, ndryshe

nga grupi ynë, ne besojmë se: “nëse kemi parë njërin prej anëtarëve, i kemi parë

të gjithë”.

Këtë fenomen Quattrone (1986)57 e shpjegon sipas dy argumentave:

Së pari, ne shpesh gabojmë kur vëmë re dallimet në jashtëgrupe, sepse nuk kemi

kontaktet e domosdoshme. Kur mendojme për familjen apo skuadrën tonë na vijnë në

mend individë specifikë, por kur mendojmë për jashtëgrupet jo familjare

parapëlqejmë të mendojmë me terma më abstraktë për grupin si një e tërë. Sipas

studimeve, familjariteti në rritje me anëtarët e jashtëgrupit eleminon perceptimin e

homogjenitetit.

Shkaku i dytë, sipas Quattrone është se kontaktet me jashtëgrupet janë të kufizuara

nga dy tendenca modeluese: grupet ndërveprojnë vetëm në situtata të veçanta dhe

57Quattrone, G. A. (1986). On the perception of a group’s variability. In S. Worchel and W. G. Austin (eds.) Psychology of intergroup relations (2nd edn.). Chicago: Nelson-Hall ( p. 201-212).

57

njerëzit zakonisht ndërveprojnë vetëm me anëtarë të veçantë të jashtëgrupit dhe jo me

të gjithë anëtarët.

Nënkategorizimi ndodh kur qëllon të kemi pikëpamje negative për një grup të

caktuar, ndërkohë që për anëtarët e veçantë të tij mund të kemi simpati. Mesa duket

steriotipi mbijeton edhe si shumë e moskonfirmimeve. Ky është një nga paradokset e

perceptimit social. Steriotipet mendohen si kategori të gjera unike: meshkuj, femra, të

bardhë, të zinj, të rinj, të moshuar, por nga ana tjetër kanë dhe nënkategorizimet e

tyre. Psh ne mund të nënkategorizojmë të ardhurit pas 1992 në Tiranë: të ardhur të

shkolluar, të pashkolluar, patriarkalë, demokratikë, libralë, punëtorë, dembelë, etj.

Nënkategoritë tentojnë të jenë më pak objektive se steriotipet e përgjithshme,

sepse janë më të përpikta, por duhet të kemi parasysh një problem. Kur njohim një të

ardhur pas 1992 në Tiranë demokratik në mendime krijojmë një imazh të ndryshëm

për të ardhurit, të cilët shpesh i njohim si patriarkalë e konservatorë.

Prezantimi me një anëtar të grupit mund të stimulojë ndryshimin e besimit për

grupin si një e tërë, nëpërmjet hallkës treshkallëshe të ngjarjeve58:

Së pari, nëpërmjet kategorizimit social ne presim që individit t’i përshaten disa cilësi

steriotipike.

Së dyti, pas prezantimit dhe kontaktit social, ne përshtatim përshtypjet tona për këtë

individ, duke e bërë kategorinë e tij sociale më pak të lidhur me steriotipizimin e

mëparshëm.

Së treti, duke u përplasur me përzierjen e steriotipit, me vëzhgimet ne përgjithësojmë

nga individi te grupi si i tërë. Kjo shkallë e fundit është kyçi i proçesit të mësipërm.

Steriotipizimi, një e keqe e domosdoshme: Nëse supozojmë se steriotipet

lindin si tendencë njerëzore për të kategorizuar njerëzit dhe objektet e tjera, atëherë

mund t’i quajmë ato si e keqe e domosdoshme, një produkt i pafajshëm i mënyrës së

të menduarit tonë. Në fakt disa shkallë të kategorizimit social janë të paevitueshme, i

tillë është edhe formimi i steriotipeve. Por, asnjëri prej nesh nuk ka nevojë të bjerë në

grackën e personave të veçantë të vlerësuar mbi bazën e kategorive sociale. Janë tri

58 Desforges, D. M., Lord, C. G., Ramsey, S. L., Mason, J. A., Van Leeuwen, M. D., West, S., C., & Lepper, M. R. (1991). Effects of structured cooperative contact on changing negative attitudes toward stigmatized social groups. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 531-544.

58

faktorë që shtyjnë njeriun të mos njohë steriotipet dhe gjykimin e të tjerëve mbi bazën

e individualizmit59.

Faktori i parë, është informacioni social që kemi për dikë. Kur ekziston ky

informacion atëherë është e vështirë të ndikojnë steriotipet dhe parakonceptet e tjera.

Shpesh vendasit i paragjykojnë migrantët e rinj sepse informacioni social që kanë për

ta është tepër i varfër. Në fakt njerëzit i shmangin steriotipet edhe kur informacioni

personal që ata kanë nuk është krejt i plotë për gjykimet që do të bëjnë60. Kur ne

mësojmë akoma më tepër për një individ kategoritë sociale shuhen akoma më shumë

në botëkuptimin tonë.

Faktori i dytë është aftësia njohëse e perceptimit për t’u fokusuar në aspektet

unike të një anëtari individ të grupit të steriotipizuar. Studimet dëshmojnë se njerëzit

parapëlqejnë të formojnë një përshtypje që bazohet në steriotipet ekzistuese, kur janë

të zënë me punë ose nuk gjejnë kohë dhe janë të paaftë të mendojnë me kujdes për

cilësitë unike të një personi të vecantë61. Edhe gjëndja mendore e perceptuesit mund

të ndikojë kur ai formon përshtypjet e shpejta, të steriotipizuara. Kur njerëzit janë të

lodhur dhe u mungon energjia mendore për të individualizuar gjykimet e tyre, ata

parapëlqejnë steriotipet.

Faktori i tretë lidhet me motivacionin e perceptuesit. Kur njerëzit janë të

motivuar në mënyrë të mjaftueshme për formimin e një përshtypje të kujdesshme të

dikujt, psh kur janë marrëdhënie ndërvarësire ose puna i lidh me këtë person ata i lënë

mënjanë besimet e mëparshme.

2.3.4 Steriotipet dhe paragjykimet Steriotipet nuk janë burime të paragjykimeve. Dy konceptet janë të pavarura,

në fakt, të dyja janë aktivizuar nga proçese të ndryshme njohëse. Stereotipet janë

aktivizuar automatikisht (pa qëllim), ndërsa paragjykimet janë të aktivizuar nga

proçeset e kontrolluara (qëllimisht). Besimet personale (paragjykimet) janë fituar pas

59 Fiske, S. T & Neuberg, S.L (1990) A continuum of impression formation, from category-based to individuating processes: Influences of formation and motivation on attention and interpretation. In L.Berkoëitz (ed) Cognitive theories in social psychology (pp- 1-126); New York Academic Press. 60 Hilton, J.L & Fein, S (1989): The role of typical diagnostition in stereotype-based judgments. Journal of Personality and Social psychology 57, 201-211Hogg. 61 Pratto,F & Barg, J.A (1991): Steriotyping based on apparently individuationg formation: trait and global components of sex steriotipes under attention overload. Journal of experimental psychology, 27, 26-47.

59

mësimit stereotipet. Ashtu si skemat e tjera njohëse, steriotipet bashkojnë një sasi të

madhe informacioni për njerëzit e tjerë, strukturojnë perceptimet tona për të tjerët.

Por për shkaqe të ndryshme ato shpesh shërbejnë si mbështetje për paragjykimet tona. Së pari, steriotipet janë përgjithësime dhe si të tilla mund të kalojnë lehtë masën e

përgjithësimit.

Së dyti, disa steriotipe mund të përshijnë thelbin e të vërtetës, bazohen në tendencën e

verifikimit empirik. Sidoqoftë, steriotipet janë kaq të ekzagjeruara sa janë krejt të

gabuara.

Së treti, steriotipet janë zakonisht vlerësues. Ato përcaktojnë se gjithë anëtarët e një

grupi të caktuar kanë më pak ose më shumë karakteristika pozitive ose negative.

Së katërti, teoricienët thonë se steriotipet nuk janë aktivitet tërësor, i plotë, racional.

Përgjithësimet tona për sekset janë shumë të thjeshta jo fleksibël, ato na pengojnë të

shohim karakteristikat e çdo personi të grupit. Pra, megjithëse steriotipet na

ndihmojnë të organizojmë informacionin, ato ushqejnë bazat njohëse për

paragjykimet tona.

Nëse steriotipet kanë gjithë këto kufizime perceptive njohëse, atëherë përse na

nevojiten?

Një shpjegim përpiqet të mbështesë idenë se, kur i kërkojmë steriotipet ato

vënë në lëvizje tendencat konfirmuese që janë tendenca perceptive dhe njohëse,

afirmojnë vlerat e besimeve dhe bindjeve tona. Pa i realizuar ende këto tendenca ne

synojmë të ri-interpretojmë informacionin e paqartë për njerëzit e tjerë, derisa të

konfirmojmë steriotipet tona. Tendencat konfirmuese mund të ndikojnë edhe kujtesën

tonë, kur ne tentojmë të mbajmë mend dukurinë që konfirmon parashikimet tona më

mirë sesa dukurinë jo konfirmuese.

2.4 Paragjykimet ndërgrupore dhe marrëdhënia mes grupeve Sipas pikëpamjes ndërgrupore paragjykimi duhet të shihet si një veprim i

marrëdhënieve të mira mes grupeve të njerëzve më shumë sesa një gjëndje apo

karakteristike e njerëzve të veçantë 62. Duhet të kuptohet qartë se ç’forma mund të

62Abrams, D. and Houston, D.M. (2006) Equality, Diversity and Prejudice in Britain: Results from the 2005 National Survey: Report for the Cabinet Office Equalities Review October 2006. Project report. DTI London ( p 37-45).

60

marrë paragjykimi, kur mund të shprehet dhe cilët janë faktorët që e nxisin apo

pengojnë shprehjen e tij. Eksplorimi i kushteve specifike që lehtësojnë shfaqjen e

paragjykimit, mënyra se si mund të matet sasia e paragjykimit dhe reduktimi i tj

përbëjnë një nga sfidat e psikologjisë sociale sot.

Sot, standarti psikologjik po ecën jo vetëm drejt nevojës për të përcaktuar

kriteret e matjes së paragjykimit ndërgrupor, por dhe mënyrës se si mund të

reduktohet paragjykimi.

Një sfidë tjetër e psikologëve sot është parashikimi i momenteve se kur

paragjykimi ndërgrupor mund të kalojë në diskriminim dhe pabarazi

grupore. Psikologët janë përpjekur shumë për të përcaktuar paragjykimin. Sipas

Nelson (2006)63:

“paragjykimi nuk mund të përshkruhet gjithmonë si i paarsyeshëm ose i

pajustifikuar dhe për këtë arsye është më mirë të përcaktohet si "një vlerësim negativ

ndaj një grupi shoqëror apo një individi, koncept i bazuar në anëtarësimin e individit

në grup (f. 41)”.

Sipas kësaj qasje paragjykimi i zhvleftëson njerëzit për shkak të perceptimit

që bazohet në anëtarësinë në një grup social. Ky proçes i lejon paragjykimet të

formojnë steriotipe të ndryshme negative apo pozitive. Nga ana tjetër paragjykimi

lind si pasojë e mohimit të vlerave sociale të një grupi nëpërmjet përgjithësimit

individual, atëherë kur stereotipet, qëndrimet dhe emocionet ndaj grupit janë të

drejtuara ndaj një anëtari të këtij grupi. Grupet njerëzore janë të ndryshme, ka grupe

me njerëz më të varfër, më pak të arsimuar, me pozita të ulta në punë, shëndet të keq

ose që përfshihen në krime më shumë sesa të tjerët, ndërsa disa grupe janë më të

fuqishëm sesa të tjerat. Nuk është paragjykuese të jesh i ndërgjegjshëm për

ekzistencën e diferencave të tilla. Nga ana tjetër njohuritë e njerëzve për njëri-tjetrin

janë të kufizuara dhe shpesh përgjithësohen duke u bazuar në steriotipe. Psh, jo çdo i

ardhur përfshihet në krime në kryeqytet. Nga ana tjeter, njohuritë që njerëzit kanë për

njëri-tjetrin janë të paplota ose të gabuara dhe përgjithësimi i tyre sjell paragjykime.

Sipas konceptit të psikologjisë së fqinjësisë marëdhënia e mirë ndërgrupore

është tregues cilësor i një marrëdhënieje pa paragjykime. Marrëdhëniet dhe

63Todd D. Nelson (2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112 (p314).

61

paragjykimet duhen parë si dy aspekte të pavarura të marrëdhënieve

shoqërore. Treguesit e një raporti të mirë social mund të jenë mbështetja sociale që

njerëzit i japin njëri-tjetrit, normat reciproke sociale, kohezioni social etj. Në

kuptimin e marrëdhënies njerëzore, njerëzit mund të paragjykojnë më pak grupe me

të cilat kanë marrëdhënie apo kur ngjashmëria në norma sociale është e lartë. Shpesh

për të mos u përfshirë në paragjykime ndërgrupore njerëzit mundohen të jenë pjesë e

një grupi koheziv dhe të mbajnë në harmoni marrëdhëniet, opinionet pozitive për

anëtarët e grupeve të tjera. Paragjykimi ndërgrupor ka tendencë që të shihet si antipati

midis grupeve dhe ka njerëz që nuk kanë përkushtim të madh për të përmirësuar

marrëdhënien me grupet e tjera sociale. Së fundi, mungesa e marrëdhënieve të mira

nuk i shpie njerëzit detyrimisht në paragjykime, por mund ti shndërrojë në

indiferentë. Për shembull, ka banorë në Tiranë të cilat nuk shfaqin paragjykim ndaj të

ardhurve pas 1992, por nga ana tjetër shprehen se nuk kanë informacion mbi mënyrën

se si jetojnë këta njerëz dhe ç’lloj kulture kanë. Ky është një element indiference

sociale. Një përpjekje që promovon marrëdhënie të mira mund të ulë paragjykimin në

mënyrë indirekte, por dhe përpjekja për të reduktuar paragjykimet në mënyrë

indirekte mund të promovojë marrëdhënie të mira. Reduktimi i paragjykimeve

nëpërmjet ndërtimit të marrëdhënieve të mira përbën një objektiv të rëndësishëm të

rolit të psikologut në ditët e sotme apo në atë fushë që quhet psikologjia shoqërore e

fqinjësisë64.

2.4.1 Bazat e paragjykimeve ndërgrupore Paragjykimi mund të lindë si pasojë e shumë faktorëve, por psikologët

interesohen të kuptojnë ciklin e paragjykimeve që lindin si pasojë e kundërshtimit të

vlerave, marrëdhënieve dhe identitetit kulturor të grupeve.

Vlerat: Disa nga vlerat komunitare që promovohen janë barazia, drejtësia

sociale, pushteti social dhe respekti ndaj traditës. Vlerat janë të lidhura me qëndrimet

dhe një gamë të gjerë sjelljesh si bashkëpunimi dhe konkurrenca ndërgrupore,

kontakti social, zgjedhja e individeve në punë65. Në vitin 2007 Schwartz66 ka

64Abrams, D. (2006). The social psychology of neighbourliness. In T. Pilch (Ed.) Neighbourliness (pp. 24-36). London: The Smith Institute. http://www.smith-institute.org.uk/smith-ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf. 65 Schwartz, S.H. and Bardi, A. (2001) Value hierarchies across cultures: Taking a similarities perspective. Journal of Cross-Cultural Psychology, 32: 268-290.

http://www.smith-institute.org.uk/smith-ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf

http://www.smith-institute.org.uk/smith-ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf

62

zhvilluar dhe vërtetuar një teori të vlerave themelore, madje ka zhvilluar një

instrument të matjes së vlerave. Ky pyetësor mat vlerat respektive për çështje të

caktuara. Në marrëdhënien ndërgrupore ka dallime mes vlerave përkatëse të grupeve.

Ka dallime mes rëndësisë së vlerave të veçanta dhe prioriteteve të këtyre vlerave si

brenda dhe jashtë grupit. Për disa grupe, vlera të veçanta janë ato që shihen më afër

moralit të tyre, në përputhje me parimet e pranuara brenda grupeve të caktuara.

Për shembull, respekti për traditën ka të ngjarë të ketë rëndësi të madhe në

disa grupe fetare. Paragjykimi mund të matet dhe në mënyrën se si përdoret përbuzja,

mosrespektimi apo urrejtja ndërgrupore, shpesh i shkaktuar nga një perceptim brenda

grupit drejt jashtëgrupit. Në këtë kontekst një analizë e paragjykimeve që injoron

përplasjen e vlerave dhe fokusohet vetëm në qëndrimet specifike apo sjellje, është

një analizë e dobët psikologjike. Nga ana tjetër Katz dhe Haas (1988)67 propozuan

sistemin shpjegues të paragjykimit ambivalent modern ndërgrupor bazuar ne procesin

e barazisë sociale dhe kontrastimit të vlerave. Pikëpamja e barazisë sociale propozon

një qëndrim pro grupeve minoritare dhe një legjislacion të fortë kundër paragjykimit,

diskriminimit dhe racizmit ndërgrupor. Sipas kësaj pikëpamje kur një grup nuk

përkrah një vlerë të rëndësishme të një grupi tjetër, ka mundësi që ky proçes të shihet

si një hap legjitim drejt paragjykimit ndërgrupor. Ka raste kur dhe grupet mund të

ndajnë disa vlera. Paragjykimi kundër tyre është përshkruar si “i arsyeshëm” për

shkak të dështimit që një grup t’i përmbahet plotësisht vlerave të grupit tjetër. Ka

raste, kur paragjykimet dhe diskriminimi mund të ndodhin pavarësisht pranisë së

vlerave ose qëndrimeve. Idetë më të fundit në lidhje me reduktimin e paragjykimit

theksojnë faktin se barazia sociale mund të shërbejë si një "anti-virus paragjykimi “

duke inkurajuar përgjigjje pozitive ndaj pakicave ose grupeve të pafavorizuara68.

Autoritarizmi dhe njerëzit që nuk respektojnë vlerat e barazisë sociale duket se janë

shkaqe parësore në lindjen e paragjykimeve69. Përgjithësisht është e kuptueshme se

66 Schwartz, S.H. (2007) Value orientations: measurement, antecedents and consequences across nations. In R. Jowell, C. Roberts, R. Fitzgerald and G. Eva (Eds). Measuring attitudes cross-nationally: Lessons from the European Social Survey (pp. 169-204).London: Sage Publications. 67 Katz, I., & Haas, R. G. (1998). Racial ambivalence and American value conflict: Correlational and priming studies of dual cognitive structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 7893-7905. 68 Dasgupta, N., & Rivera, L. M. (2008). When social context matters: The influence of long-term contact and short-term exposure to admired outgroup members on implicit attitudes and behavioral intentions. Social Cognition, 26, 54-66. 69 Oyamot, C.M. Jr., Borgida, E. and Fisher, E. (2006) Can values moderate the attitudes of right-wing authoritarians? Personality and Social Psychology Bulletin, 32: 486-500.

63

paragjykimi ndaj një grupi të caktuar ndodh atëherë ky ne i japim prioritet vlerave të

grupit ku ne bëjmë pjesë dhe minimizojnë vlerat e grupit tjetër.

2.4.2 Llojet e paragjykimit ndërgrupor Paragjykimi ndërgrupor nuk është thjesht një modë, por përmban disa tregues

që e ruajnë të fshehur e të mbuluar. Së pari, paragjykimi ndërgrupor ruhet në ato

popullata që kanë mbetur me një ngarkesë të lartë paragjykimesh. Së dyti, ekziston

fenomeni i paragjykimit më të madh në elementët socialë më intimë dhe kjo është një

sjellje universale. Së treti, qëndrimet paragjykuese ndërgrupore maten me teknika

indiferente, nëpërmjet të cilave arrijmë të minimizojnë subjektivizmin ose aftësinë e

subjektit për të fshehur sasinë e paragjykimit.

Së katërti, qëndrimet paragjykuese shfaqen dhe në forma jo të drejpërdrejta

duke shfrytëzuar edhe spontanitetin. Sot flitet për disa lloje paragjykimesh

ndërgrupore moderne të fshehura apo të drejtpërdrejta, por të shfaqura në forma të

pranueshme nga shoqëria70.

Në dy dekadat e fundit studimet e autorëve të ndryshëm kanë arritur në përfundimin

se format e paragjykimit modern janë të ndara nga ato të paragjykimeve tradiconale.

Gjithashtu paragjykimet moderne janë më aktuale sesa ato tradicionale. Në studimin e

Anne Pedersen & Iain Walker (1997) 71 të titulluar “Paragjykimi ndaj australianëve

vendas: format moderne dhe tradicionale’’ u ekzaminuan qëndrimet e australianëve jo

me origjinë australiane ndaj australianëve vendas. Studimi iu referua më shumë

formave moderne dhe tradicionale të paragjykimit dhe ekzaminonte vërtetësinë e

dallimit mes formës së paragjykimit modern dhe atij tradicional. Matje të ndara për

çdo variabël u përfshinë në një kërkim rastësor të zonës metropolitane të qytetit Peth

në 1994 ku u kampionuan rreth 500 njerëz. Dy format e paragjykimit modern dhe atij

klasik u korreluan ( r = .55), por analiza faktoriale zbuloi se dy format janë të ndara.

Për më tepër, janë të shpërndara në mënyrë të ndryshme në popullatë, ku paragjykimi

modern është më i përhapur se ai tradicional. Paragjykimi modern kishte një

parashikueshmëri më të lartë nëpërmjet variablave socio-psikologjik krahasuar me

paragjykimin tradicional dhe rezultatet e regresionit ishin të ndryshme për të dy llojet

70 Todd D. Nelson (2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112 (p 41). 71 Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27, 561±587 (1997).

64

e paragjykimeve. Rezultatet konfirmuan ndryshimin mes paragjykimit modern dhe

atij tradicional, por treguan se këto dy forma janë konceptualisht dhe empirikisht të

lidhura me njëri-tjetrin. Krahasimet me kërkimet e mëparshme shfaqën prevalencën

në ulje të paragjykimit tradicional, por treguan se paragjykimi mbetet ende një

problem madhor social.

Nëse do vendoseshim në kontekstin shqiptar paragjykimi ndaj të ardhurve pas

92 tentohet të asociohet dhe me paragjykimin krahinor të modës së vjetër. Megjithëse

kjo tendencë po zhvendoset dhe njerëzit mendojnë se kanë hequr dorë nga

paragjykimet krahinore e nuk janë diskriminues, vihet re se në fakt akoma ruajnë

ndjenja negative ndaj të ardhurve pas 92 nga krahina të ndryshme. Sot kanë evoluar

mënyrat e shprehjes së qëndrimeve dhe kjo bën që shpesh paragjykimet të mbeten të

padukshme e të padeklaruara. Studimi im i bazuar në teoritë klasike dhe më të fundit

mbi paragjykimin ndërgrupor ka analizuar ekzistencën e katër llojeve të

paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve të rinj në Shqipëri,

paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë, paragjykimin fin, paragjykimin shmangës dhe

paragjykimin ambivalent.

Studimet e ndryshme tregojnë se llojet e paragjykimeve mund të dallohen dhe

të maten në mënyrë të pavarur nga njëra-tjetra. Ndonëse mund të ketë korelacione

mes tyre, nëse vendosen si variabla të pararur këto lloje paragjykimesh mund të

parashikojnë reagimet që grupet shfaqin ndaj njëri-tjetrin. Një nga studimet më të

mira që synoi të identifikonte për herë të parë dalllimin mes llojeve të paragjykimeve

moderne, ishte studimi mbi “paragjykimin e hapur dhe fin në Europën Perëndimore’’ nga

Pettigrew dhe Meertens (1995)72. Studimi testoi dy llojet e paragjykimeve që një grup

mund të shfaqë ndaj një tjetri, paragjykimin e hapur dhe atë fin. Autorët hipotezonin

se paragjykimi fin dhe i hapur, do korelojnë në mënyrë të moderuar me njëri-tjetrin,

por diferencat mes tyre do të specifikojnë më saktësisht marrëdhënien mes tyre. Për

të kryer këtë studim u mblodhën të dhëna nga shtatë studime të pavarura të kryera si

pjesë e studimit nr.30 të Euro-Baromentrit të komunitetit Europian gjatë viteve 1988-

1998 në Francë, Hollandë, Angli dhe Gjermani. Studimi ndërtoi dy kampione të ndarë

në çdo shtet. Në Francë, një kampion prej 455 njerëzish u pyet për shtetasit francezë

me origjinë aziatike dhe po 455 të tjerë u pyetën për shtetasit francezë me origjinë 72 T. F. Pettigrew and R. W. Meertens (1995) Subtle and blatant prejudice in western, Europe published in European Journal of Social Psychology, Vol. 25, 57-75.

65

afrikano-veriore. Në Hollandë, 462 njerëz u pyetën për marrëdhëniet me shtetas

hollandezë me origjinë nga Siria dhe 473 u pyetën për marëdhëniet me shtetas

hollandezë me origjinë turke. Në Angli, 472 njerëz u pyetën për marrëdhëniet me

shtetas anglez me origjinë indiane dhe 482 njerëz për marrëdhëniet me shtetas

anglezë me origjinë aziatike. Në Gjermani 982 njerëz u pyetën për marrëdhëniet që

kanë me shtetas gjermanë me origjinë turke. Të gjithë këta shtetas ishin të lindur në

vendet ku është kryer studimi.

Për të matur paragjykimet autorët ndërtuan një shkallë matëse Likert me 10

çështje (1 = plotësisht dakort; 5 = aspak dakort), ku pikët e larta tregojnë për një nivel

të lartë paragjykimi. Nga mbi 50 çështje të veçanta nga shkalla e distancës sociale e

Bogardus, autorët zgjodhëm 20 për të matur të dyja format e paragjykimit sipas

konceptualizimit të tyre dhe analizës faktoriale. Rezultatet konsistente ndërkombëtare

mbështesin idenë e diferencës mes paragjykimit fin të mprehtë dhe atij të hapur si dy

varietete të paragjykimit. Ndonëse mund të kenë pika të përbashkëta, dallueshmëria e

tyre sugjeron specifikime më të mira mes korrelimeve të paragjykimit. Paragjykimi i

hapur ndihmon në specifikim më të saktë të efekteve të paragjykimit në qëndrimet

ndaj emigrantëve dhe migrantëve të brendshëm. Ky artikull mbyllet me një

interpretim normativ të paragjykimit fin.

2.4.2.1 Paragjykimi hapur dhe i drejtpërdrejtë73 Paragjykimi i hapur dhe i drejtpërdrejtë përbëhet nga një set qëndrimesh mbi

një grup njerëzish të cilët konsiderohen si nje grup abstrakt apo anonim, më shumë

sesa individë. Ky lloj paragjykimi është i aplikueshëm mbi çdo grup minorance.

Besimet negative të mbartura ndaj grupeve të minorancës shfaqen në terma sjellore

paragjykues dhe justifikohen me ruajtjen e statusit social të grupit vendas, i cili ndihet

i kërcënuar. Në shumicën e rasteve ky lloj paragjykimi mund të shkojë deri në

diskriminim74.

Në kontekstin shqiptar ky lloj paragjykimi do të lindte në ato situata, ku të

ardhurit në Tiranë dhe Durrës pas 1992 shihen si një grup anonim, informal, abstakt

në termat e përshtatjes me jetesën në qytete metropolitane. Në kushtet e një migrimi

të brendshëm paragjykimi i hapur shfaq disa karakteristika në një popullatë

73 PHD do të jetë shkurtimi I termit paragjykimi i hapur/i drejpërdrejtë në vazhdim të punimit. 74 Todd D. Nelson (2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112( p.41).

66

ndërkulturore: paragjykimi krahinor dhe diskriminimi nuk mund të ekzisojnë më,

diferencat ekonomike dhe ato në status social vijnë si pasojë e mungesës së motivimit

për të punuar te të ardhurit. Në vend që të punojnë dhe të zbusin zemërimin e tyre për

kushtet e këqija ekonomike, grupet e te ardhurve presin shërbime speciale nga shteti

në të cilin jetojnë. Shumica e njerëzve besojnë se të ardhurit kanë përfituar

ekonomikisht më shumë sesa meritojnë. Të gjitha fenomenet e sipërpërmendura janë

lehtësues të krijimit të paragjykimit të hapur nga grupet e vendasve drejt migrantëve

të rinj.

Bazat psikologjike për lindjen e paragjykimit të hapur mbështeten kryesisht në:

Proçesin e socializimit

Sistemin e barazisë sociale i cili është një sistem vlerash sipas të cilit të gjithë

njerëzit janë të barabartë dhe duhen trajtuar në mënyrë të bararabartë në mënyrën

se si u ofrohen mundësitë për t’u zhvilluar, për të siguruar të ardhura ekonomike.

Proçesin e deprivimit relativ

Vetë interesin personal për të rritur mirëqënien ekonomiko-sociale.

Në këtë kontekst faktet tregojnë se grupet e të ardhurve shpesh nuk përfitojnë

rezultatet e dëshiruara në kushtet e ekonomisë së tregut për disa arsye.

Fakti që vendasit kanë pak njohuri për grupet e të ardhurve rrit nivelin e

diskriminimit institucional. Grupet e të ardhurve kërkojnë më shumë favore sesa

vendasit dhe besojnë pak në barazinë e mundësive të ofruara. Gjëndja e vështirë

ekonomike dhe sociale shpesh jusitifikohet me pabarazitë sociale që ndodhin në vend.

Të ardhurit racionalizojnë besimin te vlerat e traditës të cilat po shndërrohen në vlera

të reja në ditët që jetojmë. Shkalla më ekstreme e paragjykimit të hapur ka disa

karakteristika të veçanta. Ajo bazohet në besimin se grupe të caktura njerëzish

kryesisht të ardhur e në minorancë me vendasit janë më inferiorë sesa grupi

maxhoritar kryesisht në terma biologjike. Grupet e minorancës shihen si njerëz me

inteligjencë të ulët krahasuar me grupet e maxhorancës.Ata shihen dhe si njerëz

dembele, krahasuar me grupet e maxhorancës dhe përjashtohen nga një sërë punësh

dhe ndahen në zona banimi të vecanta75.

75 Petigrew, Tf (2004) Generalized intergroup contact effects on prejudice. Personality and social psychological bulletin 23: 173-185.

67

2.4.2.2 Paragjykimi fin76 Paragjykimi fin është një lloj paragjykimi, i cili është fuqimisht i veshur nga

vlerat tradicionale të kulturës së grupeve dominante. Paragjykimi fin është një nga

paragjykimet më të vështira për t’u identifikuar në publik, sepse shfaqet në mënyrë të

rafinuar, të qetë, pa zhurmë dhe jo drejpërdrejt. Paragjykimi fin aktivizohet nga

shfaqja e tre komponentëve, ku secili prej tyre mund të shfaqet në përputhje me

vlerat, normën dhe kulturën e një vendi.

Komponenti i parë është mbrojtja e vlerave tradicionale. Zakonisht ndodh që

anëtarët e njërit grup mbrojnë vlerat tradicionale të vendit ku jetojnë dhe i shohin

anëtarët e grupit tjetër si njerëz të cilët sillen në mënyrë të papranueshme në

kundërshti me vlerat e përcaktuara në vendin ku jetojnë77. Studimet e hershme

tregojnë se mbrojtja e vlerave tradicionale të një grupi kryhet më së shumti nga njerëz

që kanë bindje të djathta. Profili i një njeriu të tillë mendohet të jetë ai i një njeriu

konservator dhe jo fleksibël në ndërtimin e marrëdhënieve me njerëz që vijnë nga

grupe të tjera, kryesisht migrantë dhë emigrantë78.

Rreth viteve 1960 studime të mëtejshme nxorrën në pah të dhëna interesante

që provonin se tendenca e mbrojtjes së vlerave tradiconale kulturore vihej re dhe te

njerëz që kishin bindje të majta dhe vinin nga klasa punëtore79. Megjithatë studimet

amerikane tregojnë se personat autoritarë dhe me bindje të djathta shfaqin në shumë

shenja të paragjykimit fin sesa personat që janë më liberalë apo me bindje të majta.

Tendenca e studimeve të 20 viteve të fundit konfirmon faktin se njerëzit që

paragjykojnë më shumë në mënyrë fine kanë një profil të një personaliteti autoritar,

dhe përdorin më shumë ‘’teorinë e kokës së turkut’’ ndaj anëtarëve të jashtë grupeve

për të mbrojtur vlerat e tyre kulturore, të cilat i shohin si të rrezikuara nga anëtarët e

grupeve të tjera.

Sipas këndvështrimit të këtyre personave grupet e minorancës, migrantët dhe

emigrantët duhet ‘’të përpiqen fort’’ për t’u përshtatur me vlerat dhe normat e një

vendi. Madje një kujdes të rëndësishëm duhet të tregojnë në modelimin e sjelljeve

korekte të fëmijëve të tyre për t’i përputhur ato me normat dhe vlerat e vendit, ku ata

76 PFR do të jetë shkurtimi I termit paragjykimi fin/ i rafinuar në vazhdim të punimit. 77 Hogg, M. A., & Abrams D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge ( pp 178-195). 78 Allport, G. W. (1958). The Nature of Prejudice, Doubleday-Anchor, Garden City, NY, U.S.A. 79 Rokeach, M. (Ed.) (1960). The Open and Closed Mind, Basic Books, New York, NY, U.S.A.

68

jetojnë. Në kontekstin shqiptar paragjykimi fin shfaqet në ato raste, kur vendasit

mendojnë se të ardhurit kanë sjellë një sistem vlerash kulturore krejt të

papërshtatshëm me vendin ku ata jetojnë. Shpesh të ardhurit shihen si njerëz që

mbartin vlera të vjetra, të dala mode, madje po rritin dhe fëmijët e tyre në sisteme

homogjene komunitare me vlera kulturore të vendeve të origjinës nga kanë ardhur.

Kjo përplasje e sistemit të vlerave mes dy grupeve krijon tension psikologjik dhe

situata të vështira sociale në përballjen mes grupeve.

Komponenti i dytë përfshin ekzagjerimin e diferencava kulturore. Ndonëse

diferencat kulturore mes grupeve vendas dhe të ardhur janë ekzistente ndodh që

anëtarët e secilit grup ekzagjerojnë këto diferenca përmes ekzagjerimit të steriotipeve 80.

Sipas psikologëve socialë diferencat në besime dhe qëndrime përbëjnë bazat e

paragjykimeve ndërgrupore mes grupeve respektive që paragjykojnë njëri-tjetrin. Ky

mendim shërbeu si katalizatori i një sërë studimesh të mëtejshme për të mbështetur

këtë fakt. Më pas erdhi një periudhë gjatë së cilës besohej se diferencat kulturore mes

grupeve kur shoqëroheshin dhe nga ndryshimet në raca kishin një peshë akoma dhe

më specifike në shfaqjen e paragjykimit fin mes grupeve. Me kalimin e viteve

studiuesit u bindën se pavarësisht ekzistencës apo jo të racave të ndryshme mes

grupeve, paragjykimi fin mund të shfaqet, kur diferencat në vlera dhe norma janë të

dukshme mes grupeve, madje mund të arrihet deri në shmangjen e kontakteve sociale

të ngushta siç janë marrëdhëniet intime.

Në këtë kontekst analiza e paragjykimit fin duhet bërë duke filluar nga

individi drejt grupit, sepse qëndrimet dhe besimet e ndryshme janë individuale, por

ato sjellin lindjen e paragjykimeve në nivel grupi81. Nga ana tjetër paragjykimi fin që

ka lindur mes grupeve ruhet, sepse anëtarët e tyre nuk kanë informacion për anëtarët e

jashtë-grupeve dhe e shohin veten gjithmonë e më të ndryshëm.

Në konteksin shqiptar ekzagjerimi i diferencave kulturore është i pranishëm.

Të ardhurit shihen nga vendasit si më pak të kulturuar, patriarkalë dhe të mbyllur në

kulturën e tyre komunitare, ndërsa vendasit shihen nga të ardhurit si shumë modern,

80Brown, R., & Hewstone, H. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp. 255-343). San DiegoCA: Academic Press. 81 Brown, R. J., and Turner, J. C. (1981). ‘Interpersonal and intergroup behavior’. In: Turner, J. C. and Giles, H. (Eds) Intergroup Behavior, Blackwell, Oxford, England.

69

liberalë, sjellje këto të papranueshme për ta. Tendenca të tilla të perceptimit të njëri-

tjetrit do krijojnë kontakte të varfra sociale mes dy grupeve duke krijuar në këtë

mënyrë një hendek në krijimin e marrëdhënieve të ngushta nëpërmjet të cilave

anëtarët e dy grupeve mund të njihnin njëri-tjetrin.

Komponenti i tretë i paragjykimit fin është mohimi i reagimeve emocionale

ndaj anëtarëve të jashtë grupeve. Paragjykimi fin nuk përmban domosdoshmërisht

pranimin e ndjenjave negative ndaj anëtarëve të grupeve të tjera, por specifikisht

mohimin e ndjenjave pozitive ndaj tyre. Komponenti i mohimit të reagimeve pozitive

ndaj anëtarëve të jashtë grupeve është vërtetuar me anë të eksperimenteve të shumta.

Studime të kryera në Hollandë vërtetuan se hollandezët vendas raportonin me

vështirësi emocione pozitive ndaj njerëzve që i përkisnin minoriteteve82. Rezultate të

njëjta u konfirmuan dhe nga studime të ngjashme në SHBA. Rezultatet e studimeve

në tërësi theksojnë faktin se mënyra se si anëtarët e një grupi raportojnë ndjenjat ndaj

anëtarëve të një grupi tjetër janë një tregues i mirë i paragjykimit fin që njërëzit

shfaqin ndaj njëri-tjetrit.

2.4.2.3 Paragjykimi shmangës i tërthortë83.

Paragjykimi shmangës është një nga llojet e paragjykimeve ndërgrupore i cili

shfaqet në mënyrë shumë të qetë nga individët drejt grupeve të minorancës. Ky lloj

paragjykimi është totalisht i kundërt me format tradicionale të paragjykimit.

Gjithashtu ky paragjykim është i komplikuar, sepse individët që përdorin

paragjykimin shmangës shfaqin shenja ambivalence në qëndrimet e tyre ndaj

anëtarëve të grupeve të tjera. Në literaturë autorët e kanë përdorur paragjykimin

shmangës për të përshkruar sjelljet paragjykuese indirekte të një grupi ndaj anëtarëve

të jashtë grupeve. Këto sjellje shmangëse indirekte mbështeten nga steriotipet që

njerëzit kanë krijuar më parë për anëtarët e grupeve të tjera. Shpesh paragjykimi

shmangës krijon distancën sociale mes njerëzve.

Paragjykimi shmangës është tejet i dallueshëm te ata lloj njerëzish apo grupe

të cilët qartazi, injorojnë ekzistencën e grupeve të minorancës dhe përpiqen të

shmangin kontaktin me ta. Po ashtu paragjykuesit përpiqen të jenë të sjellshëm,

82 Dijker, A. J. M. (1987). ‘Emotional reactions to ethnic minorities’, European Journal of Social Psychology, 17: 305-325. 83 PST do të jetë shkurtimi I termit paragjykimi shmangës i tërthortë në vazhdim të punimit.

70

korrekt dhe të ftohtë, pavarësisht marrëveshjeve të nevojshme që mund të bëjnë me

grupet e minorances 84. Ata mund të shfaqen publikisht si njerëz që janë iniciatorë të

qëndrimeve demokratike dhe shpesh mohojnë sjelljet e tyre paragjykuese ndaj

njerëzve të grupeve të tjera. Në rastet kur personat që shfaqin paragjykimin shmangës

kontaktojnë me një anëtar të grupeve të minorancës ata mund të ndryshojnë sjelljen

paragjykuese. Mendohet se ky veprim është i brendshëm dhe i pavetëdijshëm. Ende

nuk ka përgjigjje të saktë si mund të ndodhë ky ndryshim.

Paragjykimi shmangës përbëhet dhe nga disa karakteristika të tjera. Qëndrimet

paragjykuese që mbajnë grupet sociale dominante mbeten të fshehta e të padeklarura.

Në pamje të parë duket se grupet e maxhorancës refuzojnë të pranojnë format e

paragjykimit shmangës. Nga ana tjetër këto grupe janë të motivuar ta shohin veten e

tyre si jo të paragjykuar, perfekt, të paprekshëm dhe mungesa e të ndjerit të

paragjykuar ju krijon një koncept pozitiv për veten. Po ashtu grupet e dominancës

preferojnë të shmangin kontaktet me anëtarët e grupeve të minorancës, sepse

prezenca në të njëjtat ambjente me ta u shkakton emocione negative.

Paragjykimi shmangës ka dhe baza psikologjike. Njerëzit që mbartin

paragjykimin shmangës tentojnë të përdorin kategorizimin kognitiv duke nxjerë në

pah predispozitën e cila i udhëheq njerëzit të kategorizojnë të tjerët në grupe diskrete

sociale dhe grupe kontrasti. Duke i kategorizuar njerëzit në grupe të ndryshme ne

kemi mundësi të shohin diferencat mes grupit ku bëjnë pjesë dhe grupeve të tjera. Në

shumicën e rasteve njerëzit besojnë se grupi i tyre është më i mirë sesa grupet e tjera

rivale.

Nga ana tjetër njerëzit motivohen psikologjikisht të socializohen me njerëz të

tjerë dhe edukohen të mbartin vlera demokratike të respektimit të njëri-tjetrit,

veçanërisht të grupeve që janë në minorancë. Përplasja e këtyre dy koncepteve dhe

vlerave ndërgrupore të ndryshme bën që njerezit të përjetojnë disonancën kognitive.

Nga njëra anë ata duhet të respektojnë anëtarët e jashtë grupeve bazuar në parimin e

84Petigrew, T.F and R.W Meertens ( 1995); Subtle and blatant prejudice in western Europe, European Journal of Social Psychology, Vol. 25,57-75.

71

vlerave demokratike dhe nga ana tjetër të përdorin procesin e kategorizmit

kognitive85.

Njerëzit që kanë profilin e paragjykimit shmangës nuk diskriminojnë në

situatat në të cilat ata kuptojnë se ky akt është i dukshëm për të tjerët dhe veten e tyre

si pasojë e aktivizimit të parimeve demokratike dhe ligjeve anti diskriminim.

Paragjykimi shmangës mund të shfaqet hapur në rastet e krizave sociale, kur

vendimarrja shtetërore është e dobët dhe aksionet paragjykuese mund të justikohen.

Sjellja kryesore që reflektohet nga paragjykimi shmangës është shmangja e

kontakteve me anëtarët e grupeve të minorancës. Proçesi i shmangjes ndodh sepse,

motivohet nga ndjenjat e ankthit dhe diskomfortit që shkakton prania e grupeve të

minorancës si pasojë e marrëdhënies së ftohtë që grupet kanë me njëri-tjetrin dhe

perceptimit se grupet e maxhorancës kanë disa rregulla strikte komunikimi të cilat

nuk përputhen me ato të grupeve të minorancës. Besimi absolut i njerëzve që përdorin

paragjykimin shmangës është se ata janë superiorë krahasuar me grupet e tjera dhe

ndihen keq nëse marin vesh se njerëz nga grupet e tjera kanë status apo pozicion të

lartë social86.

Në kontekstin shqiptar paragjykimi shmangës mund të aktivizohet në ato situata kur

vendasit dhe të ardhurit do paragjykonin njëri-tjetrin në ambjentet e punës, në shkolla,

vende publike etj. Psh nëse një pronar do punësonte më shumë njerëz që i përkisnin

grupit ku ai bën pjesë sesa anëtarë të jashtë grupeve.

Shembull i paragjykimit shmangës: Tani është një njeri i cili mendon se i pranon të

tjerët ashtu si janë. Ai vazhdimisht shprehet në biseda se sistemi i demokracisë i jep

mundësi njerëzve të jetojnë të lirë dhe të bashkëpunojnë me njëri-tjetrin. Megjithatë,

në momentin, kur ai bleu shtëpinë e re u kujdes vazhdimisht të zgjidhte një pallat në

të cilin jetojnë pak njerëz të ardhur në Tirane pas viteve 1992. Këtë veprim e

justifikon me mendimin se nuk do të donte që fëmijët e tij të rriteshin në një ambjent

me fëmijë të familjeve të ardhura në Tiranë pas 1992.

85Brewer, M.B. (1999). The psychology of prejudice: Ingroup love or outgroup hate? Journal of Social Issues, 55, 429-444. 86Ashmore, R. D. (1990). The problem of intergroup prejudice. In B. E. Collins (author of book), Social psychology: Social influence, attitude change, published by prentice hall UK.

72

Nga studimet europiane rezulton se shpesh grupet e minorancës janë skualifikuar nga

aplikimet për një vend pune apo të drejtë studimi thjesht se i përkisnin një grupimi të

caktuar.

2.4.2.4 Paragjykimi ambivalent87 Paragjykimi ambivalent është një tjetër lloj paragjykimi që shfaqet mes grupeve.

Duhet theksuar se kryesisht ka tendencën të shfaqet në popullatat dominuese, por nuk

përjashton përdorimin edhe te grupet e minorancës. Ky lloj paragjykimi bazohet

kryesisht në pranimin e idesë së superioritetit të racës dhe prejardhjes gjeografike88.

Megjithatë njerëzit e grupeve maxhoritare arrijnë të perceptojnë te grupet e

minorances si cilësitë negative dhe ato pozitive, por qëndrimi i tyre dhe sjellja ndaj

këtyre grupeve shfaqet në terma ambivalente herë me ndjenja simpatie e herë me

ndjenja negative ndaj grupeve të tjera. Paragjykimi ambivalent mbështetet në disa

qëndrime psikologjike, të cilat vijojnë si më poshtë:

Qëndrimi individualist: Sipas këtij qëndrimi përforcohet idea se individi është

përgjegjës për të ndërtuar fatin e tij, për të siguruar punësim, për të qënë i

suksesshëm dhe për rrjedhojë do ketë një jetë më të mirë. Besimi te vetja është

arma më e fortë për të përmirësuar jetesën në realitetin ku jetojmë.

Qëndrimi humanist dhe barazia sociale: ka njerëz të cilët besojnë te pikëpamja e

barazisë sociale, sipas së cilës njerëzve duhet t’u jepen mundësi të barabarta për

t’u zhvilluar, madje të pasurit duhet të ndihmojnë njerëzit që nuk kanë mundësi 89.

Qëndrimi personal i bazuar në konfliktin psikologjik të përplasjes së cilësive

personale dhe vlerave ndërgrupore. Sipas këtij qëndrimi, kur vlerat ndërgrupore

përplasen krijohet gjëndje stresi dhe individët përjetojnë disonancë kognitive. Për

të reduktuar disonacën ata duhet të zgjedhin një qëndrim dhe të distancohen nga

tjetri.

Në pikëpamjen e teorive ndërgrupore shumica e njerezve zgjedhin përkrahjen e

vlerave të grupit në të cilin bëjnë pjesë duke paragjykuar vlerat e grupit që ata njohin

më pak. Nëse do ta vendosnim pikëpamjen e paragjykimit ambivalent në kontekstin

87 PA do të jetë shkurtimi I termit paragjykimi ambivalent në vazhdim të punimit. 88 Katz, I., & Haas, R. G. (1998). Racial ambivalence and American value conflict: Correlational and priming studies of dual cognitive structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 7893-7905. 89 Devine P.G. (1995) "Prejudice and out group perception". En A. Tesser (ed.) Advanced Social Psychology. Nueva York: McGraw-Hill.

73

shqipëtar vendasit e shohin veten e tyre si grup maxhoritar, ndërsa të ardhurit pas

1992 si minorancë. Sipas historikut të migrimit post 1992 në Shqipëri, migrantët e

rinj krijuan kaos social, në sistemin e pronës, mospagimin e taksave dhe krijimin e

ekonomise informale dhe përplasjen me shtetin shqiptar. Si pasojë e këtyre faktorëve

steriotipi negativ ndaj tyre u hiperbolizua e për rrjedhojë, u deformua perceptimi i

vendasve ndaj të ardhurve duke u përqëndruar vetëm në cilësitë negative të tyre. Nga

ana tjetër kategori të caktuara të vendasve kryesisht njerëz nga shoqëria civile, krijuan

ndjenja simpatie për shtresat në nevojë që i përkisnin grupit të migrantëve të rinj,

ndërsa pjesa tjetër e shoqërisë krijoi ndjenjave mikse dhe ambivalente ndaj


2.5 Teoritë ndërgrupore mbi paragjykimin

Disa psikologë socialë e shpjegojne paragjykimin si efekt të bashkëveprimit në

grup. Një nga teoritë kryesore që hedh dritë mbi paragjykimin ndërgrupor është teoria

e identitetit social, e formuluar nga Henri Tajfel 90 dhe e revizionuar së fundmi nga

Turner dhe Reynolds91 me qëllim kuptimin e bazës psikologjike të paragjykimit dhe

diskriminimit mes grupeve. Kjo teori përmban katër komponentë në vetvete:

Proçesin e kategorizimit i cili shpjegon se shpesh ne vendosim veten tonë dhe të

tjerët në kategori. Dikë e emërtojme si të ardhur, dikë si vendas, dikë si shqiptar e

një tjetër si grek.

Proçesin e identifikimit gjatë të cilit ne asociohemi apo identifikohemi me grupin

në të cilin bëjmë pjesë. Ky është një mekanizëm i cili rrit vetëvlerimin tonë.

Proçesin e krahasimit gjatë të cilit ne krahasojmë grupet në të cilat bëjmë pjesë

me grupe të tjera, duke perceptuar pozitivisht grupet tona në të cilat bëjmë pjesë

dhe duke perceptuar negativisht grupet e tjera.

Proçesin e ndryshueshmërisë gjatë të cilit ne dëshirojmë që identiteti ynë të jetë

jo vetëm i dallueshëm, por dhe të perceptohet pozitivisht në rastet e krahasimit me

grupet e tjera.

90Tajfel, Henri (1979). An integrative theory of intergroup conflict, in Austin, William G.; Worchel, Stephen. The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-Cole. pp. 94-109. 91 Turner, J. C.; Reynolds, K. H. (2001). Brown, S. L.; Gaertner. eds. "The Social Identity Perspective in Intergroup Relations: Theories, Themes, and Controversies". Blackwell Handbook of Social Psychology pp123-125.

http://en.wikipedia.org/wiki/Henri_Tajfel

74

Nga viti 1970 e në 30 vitet e fundit teoria e identitetit social ka patur ndikimin më

të fortë në fushën e psikologjisë për shpjegimin e fenomenit të paragjykimit social

mes grupeve. Për të shpjeguar favorizimin e brenda-grupit Tajfel & John Turner

propozuan teorinë e identitetit social.

Sipas teorisë ka dy rrugë nëpërmjet të cilave ne mund të fitojmë vetë respektin:

nëpërmjet aritjeve dhe sukseseve individuale dhe nëpërmjet aritjeve dhe sukseseve të

grupit te i cili ne bëjmë pjesë. Nëse individi arin objektivat e tij personalë, ai do të

ndihet mirë me veten e tij dhe për rrjedhojë vetëvlerësimi tij do të rritet. Ndërsa në

rastet kur individi në kushte të caktuara nuk ka mundësi të përmbushë sensin e

respektit ndaj vetes, sepse nuk ka aftësi të vetërealizojë objektivat e tij, atëherë ai do

të mundohet ta realizojë këtë proçes nëpërmjet pjesëmarrjes në një grup të

sukseshëm. Sipas Tajfel nëse një njeri ka rënie të vetëvleresimit, mund ta kompesojë

këtë element nëpërmjet anëtarësimit në një grup, i cili perceptohet i sukseshëm dhe

me status të lartë në shoqëri. Sipas teorisë së identitetit social njerëzit ndajnë botën

sociale në dy pjesë, “ne” dhe “ata” duke perceptuar grupin në të cilin bëjnë pjesë si

më superior sesa grupet e tjera, përsa i përket vlerave të rëndësishme. Ky lloj

mendimi sjell njëanshmëri në favor të grupit në të cilin marrim pjesë. Teoria sugjeron

se një nga mënyrat e mundshme për të krijuar ndjenja pozitive rreth grupit në të cilin

marrin pjesë bëhet duke vlerësuar negativisht grupet e të tjerëve.

Çfarë ndodh kur një grup ka patur një status të ulët ose ka patur një status të lartë i

cili është vënë në pikëpyetje? Në këto raste ne do tentonim të aplifikonim dhe të

nxirnim në pah natyrën unike të grupit tonë me qëllim shpëtimin e rënies së statusit92.

Një mënyrë tjetër për të perceptuar statusin e lartë të grupit tonë është eleminimi i

steriotipeve negative për anëtarët me status të ulët të grupit tonë, për të ruajtur

statusin pozitiv të grupit tonë. Sipas teorisë së identitetit social ne jemi të motivuar të

favorizojnë grupin tonë dhe të vleresojmë negativisht grupet e tjera.

Pikërisht ky koncept njëanshmërie është arsyeja parësore e paragjykimit mes

grupeve. Kërkimet tregojnë se, megjithëse ne tentojmë të favorizojmë grupet në të

cilat bëjmë pjesë, ka pak evidenca të cilat tregojnë se ne përfshihemi në prishjen e

92 Spears, R., Doosje, B., & Ellemers, N. (1997). Self-stereotyping in the face of threats to group status and distinctiveness: The role of group identification. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 538-553. [281].

75

imazhit të grupeve të tjera, si një mënyrë për të rritur vetëvlerësimin tonë. Gjithsesi

dhe favorizimi i grupit në të cilin bëjmë pjesë, është një lloj paragjykimi pozitiv

brenda grupit. Parimi i teorisë së identitetit social se përfshirja e njerëzve në krahasim

social bëhet për të rritur vetëvlerësimin është kritikuar shumë dekadën e fundit.

Teoria e ndryshueshmërisë optimale: sipas teorisë së identitetit social njerëzit

kanë nevojë të identifikohen me një grup të caktuar me qëllim rritjen e vetëvlerësimit

të tyre. Brewer (1991)93 sugjeronte se motivet tona sociale udhëhiqen nga një

alternim i tensionit ndërmjet nevojës tonë për të qënë unikë dhe për të marrë pjesë në

një grup. Ky tension i krijuar mund të shpjegohet si përmbushje e nevojës për të qënë

unik. Sipas kësaj teorie parashikohet se ne do të izolohemi, nëse ne ndihemi të sigurt

në vetvete, unik dhe me sens të lartë veterespekti. Po një përpunim i shumtë për të

krijuar një identitet social në një grup mund të ketë pasoja negative.

Ka të dhëna të sakta se nëse identiteti i një njeriu është i dukshëm ka një rritje të

tendencës për të vlerësuar grupet e tjera sipas steriotipeve që ka përcaktuar grupi ynë

për ta.94 Një arsye se pse grupet e jashtëzakonshme janë unike është se ato tentojnë të

prodhojnë balancën e duhur mes të qënit unik dhe përkatësisë. Kjo teori merr

parasysh dhe faktin se njerëzit identifikohen më shumë me grupet me status më të

ulët. Specifikisht thuhet se, kur nevoja për unitet është e lartë, njerëzit do të

vlerësojnë anëtarësimin e tyre në grupet minoritare, sepse këto grupe mund të

përmbushin nevojën për unitet më shumë sesa në grupet maxhoritare. Sipas kësaj

teorie në qoftë se ne do donim të parashikonim se me kë grup dhe kur do të

idetifikohej një njeri, më parë duhet të kemi informacion për statusin e individit dhe

marrëdhënien relative që ky individ ka me grupin në të cilin bën pjesë. Për të qënë

akoma më të saktë në parashikimin tonë mbi sjelljen e grupit ne duhet të kuptojmë

balancën mes motiveve të përkatësisë dhe individualitetit të njeriut që po studiojmë.

Kjo teori është më shumë intuitive dhe në mënyrë elegante plotëson të gjitha

93Brewer, M.B. (1991). The social self: On being the same and different at the same time. Personality and Social Psychology Bulletin, 17, 475-482. 94Haslam, S. A., Oakes, P. J., Reynolds, K. J., & Turner, J. C. (1999). Social identity salience and the emergence of stereotype consensus. Personality and Social Psychology Bulletin, 25 (7), 809-818.

76

mangësitë që ka teoria e identitetit social. Ndonëse pak studime e kanë vërtetuar këtë

teori ato kanë mbështetur parashikimet që jep kjo teori95.

2.6 Teoritë e personalitetit mbi paragjykimin

Një tjetër shpjegim klasik mbi paragjykimin jep dhe teoria në lidhje me

personalitetin, e cila krijon tendenca mbi paragjykimin kundër minoriteteve dhe

grupeve të vogla. Historikisht, psikologët kanë menduar se ekzistojnë disa personalite

të ndryshme që mund të kontribuojnë në proçesin e diskriminimit. Këto personalitete

përfshijnë autoritarët, dogmatikët, mendje-mbyllurit, dhe personalitetin dominant96.

Në përgjithësi njerëzit që kanë këto lloj personalitesh tentojnë të anojnë në

gjykim nga grupi i tyre dhe refuzojnë të pranojnë informacione kontradiktore mbi

imazhin e grupit të tyre. Përsa i përket origjinës së personaliteteve paragjykues

perspektiva psikoanalitike i atribuon tendencën e paragjykimit praktikës autoritare

dhe disiplinës së ekzagjeruar që është drejtuar ndaj këtyre personave gjatë fëmijërisë

së tyre.

Megjithate, roli i prindërve mbi edukimin e këtyre personave duket i

mbivlerësuar, kjo është një nga kritikat madhore ndaj kësaj teorie. Së dyti sot më

shumë theks i vihet mungesës së kontaktit ndërkulturor më shumë sesa eksperiencës

së fëmijërisë dhe modelit prindëror që mund të kete modeluar sjelljet paragjykuese97.

Teoria e personalitetit është kritikuar gjithashtu për nënvleftësimin e faktorëve socio-

kulturor siç është psh konkurenca mes grupeve.

2.6.1 Teoria e të mësuarit social mbi paragjykimet

Teoritë e të mësuarit japin një këndvështrim se si njerëzit mësojnë, modelojnë

dhe trashëgojnë sjellje të caktuara brez pas brezi. Teoria e të mësuarit social e

modelimit i referohet të mësuarit nëpërmjet vëzhgimit duke vëzhguar një individ i cili

mund të përshihet në një sjellje98. Duke qënë se vëzhgimi mjafton për të mësuar një

95Geoffrey Leonardelli & Marilyn B. Brewer, (2001): minority and majority discrimination: When and Why, Journal of experimental psychology 37,468-485. 96 Adorno, T. W, Frenkel-Brunsëik, E., Levinson, D. J., & Sanford, R. M. (1950). The authoritarian personality. Journal of Social and Personal Relationships, 11, 1177-1196. 97 Stephan & W.P. Vogt (1997) Education programs for improving intergroup relations: Theory, research, and practice. Multicultural education series (pp. 243-265). New York: Teachers College Press. 98 Bandura, A. (1973). Aggression: Asocial learning analysis. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

77

sjellje, individi nuk ka nevojë të përfshihet në mënyrë të drejtpërdrejtë në sjellje.

Sipas kësaj teorie njerëzit mund të mësojnë sjelljet dhe mendimet paragjykuese

nëpërmjet vëzhgimeve të këtyre sjelljeve të aplikuara nga njerëz të tjerë.

Psh, fëmijët mund të brendësojnë steriotipin gjinor duke parë modelin

prindëror mbi steriotipin gjinor. Ky efekt do të amplifikohej nëse modeli i sjelljes do

të shpërblehej. Njerëzit mund të mësojnë të paragjykojnë dhe nëpërmjet kushtëzimit

klasik e atij operant. Në kushtëzimin klasik një subjekt instruktohet të arsyetojë

negativisht kur një atribuim i paraqitet për një grup të caktuar. Subjekti bën lidhjen

mes atribuimit dhe grupit, duke rezultuar në paragjykim. Përforcimi është një proçes i

cili specifikisht shpie në rritjen e frekuencës së një sjelljeje në momentin, kur ajo

është kryer. Nëse një individ merr miratimin e grupit të tij në rastet, kur diskriminon

grupe apo individë të tjerë, atëherë ai/ajo do të motivohet të vazhdojë sjelljen

diskriminuese si pasojë e përforcimit99. Ndonëse rezultatet empirike tregojnë një

korelacion sinjifikativ ndërmjet prindërve dhe qëndrimit të fëmijëve, korelacioni

është i ulët, në mënyrë më specifike pas rritjes së fëmijëve. Ky fakt tregon se teoria e

të mësuarit mund të shpjegojë pjesë të arsyeve që sjellin lindjen e paragjykimeve.

Mbi të gjitha teoritë e të mësuarit sugjerojnë se paragjykimi mësohet nga tjerët, por

nga ana tjetër nuk janë në gjëndje të shpjegojnë si lind pagjykimi që nga fillimi.

Psh, në rastin e migrimit të brendshëm në Shqipëri, jo pak herë media

televizive ka modeluar steriotipe negative dhe pozitive mbi zonat informale në disa

nga qytetet e mëdha por nuk kemi studime që tregojnë si kanë lindur paragjykimet

mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

2.6.2 Teoria e kokës së turkut

Disa teoricienë kanë sugjeruar se gjasat e konfliktit ndërgrupor shpesh kanë

lidhje me kushtet ekonomike që kanë njerëzit e grupeve përkatëse. Konflikti rritet më

shumë në kohë krizash sociale dhe ekonomike ku dhe njerëzit projektojnë

frustacionin e tyre nga grupet e tyre tek grupet rivale. Howland & Sears (1940)100

analizuan marrëdhënien ndërmjet frustacionit të një grupi dhe mënyrës sesi 99Kelley, H.H. (1952). Two functions of reference groups. In G.E. Swanson, T.M. Newcomb, & E.L. * Hartley (Eds.), Readings in social psychology (2nd ed., pp.410-414). New York: Holt, Rinehart & Winston. 100 Hovland, C.L & Sears, R.R (1940) Minor studies in aggression: Correlation of lynching with economic indices. Journal of psychology, 9, 301-310.

78

projektohej te grupet rivale. Nga studimet e tyre rezultonte se kishte një korelacion të

lartë mes vrasjeve të ndodhura në Jug të USA dhe ekonomisë në jug. Ato

operacionalizuan “ekonominë” duke matur vlerën e pambukut, produkti më i madh i

jugut në USA. Howland dhe Sears vinin re në kohë krize, kur çmimi i pambukut

binte, rritej jo vetëm numri i paragjykimeve, por dhe shkalla e krimeve. Ndërkohë në

rastet kur vendi nuk kishte probleme ekonomike, numri i paragjykimeve dhe krimeve

mes njerëzve ishtë shumë i ulët. Pyetja themelore që shtrohej ishte: Pse njerëzit janë

të motivuar të mos pëlqejnë një grup tjetër, kur ky grup nuk ka lidhje shkakore me

frustacionin dhe zemërimin e grupit tonë? Pse numri i paragjykimeve rritet në rastet e

dobësimit të ekonomisë? Një shpjegim mbi këtë fenomen është dhënë nga teoria e

kokës së turkut në 1962101.

Postulati i kësaj teorie është se kur një individ është i pakënaqur, sepse nuk ka

përmbushur një qëllim të caktuar, ai ndihet i frustuar dhe i zemëruar. Zemërimi dhe

frustacioni që ne ndjejmë ndaj agjentëve të frustacionit, mund të jetë në disa raste i

ngjashëm me emocionet negative që asociohen me pikëpamjet tona mbi mospëlqimin

e grupeve të caktuara. Sipas teorisë agjentët frustues dhe emocionet negative që na

shkakton një grup i caktuar asociohen në memorjen individuale. Siç propozojnë

psikologët sigurohet një ekuivalencë ndërmjet grupeve minoritare dhe agjentëve

frustues që ndërhyjnë në përgjithësimin e përgjigjeve agresive nga fillimi i këtij

proçesi e deri në fund. Kërkuesit socialë sugjerojnë se teoria e kokës së turkut mund

të kontribuojë në analizimin e fakteve se pse grupe të caktuara paragjykojnë njëri-

tjerin prej dekadash. Psh për qindra vite një grup i cili ka vuajtur kanë qënë izraelitët.

Shumë studiues sugjerojnë se Hitleri ishtë në gjëndje të krijonte një urrejtje

kombëtare ndaj izraelitëve, sepse krijontë një kokë turku. Ai i përcaktonte ata si

shkaktarët kryesorë të rënies së ekonomisë gjermane gjatë luftës së parë botërore102 .

Një problem me këtë teori është se nuk i jep përgjigje disa pyetjeve kryesore:

Pse disa grupe njerëzish, kur janë të frustuar nuk paragjykojnë grupet rivale?

A mund të parashikojmë në rastet e frustacionit se cili do të jetë grupi social që do

të paragjykohet? 101Berkowitz and Green (1962) the stimulus qualities of the scapegoat, Journal of Abnormal and Social Psychology, 7, 202-207Bem. 102 Goldhagen, C.S ( 1996). A justification-suppression model of the expression and experience of prejudice. Psychological Bulletin, 129, 414-449.

79

Për të shpjeguar këto boshllëqe u themelua nga Festinger teoria e deprivimit

relativ103. Sipas kësaj teorie njerëzit krahasojnë veten e tyre me të tjerët me qëllim

krahasimin e qëndrimeve, mendimeve, ndjenjave apo sjelljeve. Ne gjithashtu

interesohemi të krahasojmë situatën socio-ekonomike me situatën e të tjerëve. Ne

jemi të interesuar për të ditur se cilësia e jetës sonë (statusi social, fuqia, pushteti,

shëndeti, punësimi etj) është cilësisht më i mirë, më i keq apo më i ulët sesa cilësia e

jetës së të tjerëve.

Psh., le të supozojmë se në një bllok pallatesh, çdo banor ka një antenë satelitore,

ndërsa Agimi ka një antenë të thjeshtë. Sipas Davis (1959)104 Agimi do të ndihej i

deprivuar në këtë standart, nëse do krahasohej me banorët që kanë antena satelitore,

sepse antena e tij ofron me pak mundësi për argëtim dukë qënë se ofron një numër të

kufizuar kanalesh televizive. Kjo situatë do të zbërthehej si më poshtë: Standarti i

Agimit mbi teknologjinë është më i ulët, sesa i fqinjëve që përbëjnë një grup të

caktuar. Për këtë arsye: Agimi kërkon të ketë një antenë parabolike, krahason

situatën e tij teknologjike me atë të fqinjëve të tij. Ndihet i paplotësuar, kur vë re se

është i vetmi në pallat që nuk ka antenë satelitore dhe fillon të përjetojë deprivim

relativ.

Në kontekstin e konfliktit ndërgrupor teoria sugjeron se ndjenjat e paragjykimit

ndaj grupeve të tjera lindin atëhere kur kemi deprivim relativ. Psh., në rastet kur një

grup ka më pak mundësi shkollimi, shërbimi shëndetësor, infrastrukturë, mundësi

punësimi etj, ka shumë mundësi që ky grup të ndihet i disavantazhuar dhe i

paragjykuar në krahasim me të tjerët. Teoria e deprivimit relativ ka zënë një vend

kryesor në ditët e sotme. Gjithsesi Davis jep mundësi për të bërë një dallim mes dy

koncepteve: deprivimit relativ egoist dhe deprivimit relativ komunitar. Në rastin e

parë kemi të bëjmë me krahasimin e një individi me një grup të caktuar njerëzish,

ndërsa në rastin e dytë kemi të bëjmë me krahasimin e një komuniteti me një grup

tjetër.

103Festinger, Leon. 1954. A theory of social comparison processes. Hum. Relations 7:117-40. 104Davis, James. (1959). A formal interpretation of the theory of relative deprivation. Sociometry, 22(4), 280−296.

80

2.6.3 Teoria e konfliktit real Kjo teori bazohet në faktin se kur grupet sociale janë rivalë të njëri-tjetrit

atëherë ka mundësi prodhimi paragjykimesh. Sipas teorisë së konfliktit real, rivaliteti

i drejtpërdrejtë për vlera të çaktuara kur burimet janë të kufizuara shkakton

armiqësinë mes grupeve105. Njëri grup mund të luftojë më mirë në betejën për territor,

ose pushtet. Grupi që humbet bëhet më i frustuar dhe i fyer, ndërsa fituesi ndihet i

kërcënuar dhe i pambrojtur. Ka shumë mundësi që shumë paragjykime sot të

stimulohen nga realiteti i rivalitetit. Po ta pranojmë këtë teori, duhet pranuar se

paragjykimi mund të gjëndet vetëm mes atyre njerëzve që kanë frikë se niveli i jetës

së tyre mund të kërcënohet nga jashtë-grupi.

2.7 Teoritë psikologjike mbi reduktimin e paragjykimeve

2.7.1 Edukimi multikulturor në shkolla një model për reduktimin e paragjykimit ndërgrupor Përmirësimi i cilësisë së jetës lidhet ngushtë dhe me reduktimin e

paragjykimeve ndërgrupore, të cilat po formatohen nen spektrin e zhvillimeve te reja

urbane dhe suburbane106. Paragjykimi ndërgrupor si një element shqetësues mund të

reduktohet nëpërmjet edukimit në shkolla, sepse shkollat janë vende publike në të

cilat nxënësit mësojnë të negociojnë dhe të aplikojnë dallimin mes njohurive. Nëse

sistemi i paragjykimit nuk do të ekzaminohet në shkolla, atëherë nxënësve nuk u

krijohet një mundësi që t’i identifikojnë dhe t’i reduktojnë qëndrimet paragjykuese

ndërgrupore.

Ekzistenca e paragjykimeve ndërgrupore përcillet nga familjarët te fëmijët,

nga komuniteti në shkolla dhe klasa apo dhe te mësues, të cilët nuk krijojnë mjedise

të barabarta për t’u dhënë mundësi nxënësve të nxisin aftësitë e tyre akademike,

mendore dhe fizike. Dëmi që shkaktojnë paragjykimet ndërgrupore nuk është

gjithmonë i dukshëm. Një ndër objektivat e mileniumit të ri është krijimi i një mjedisi

të ri social multikulturor arsimor që redukton paragjykimet dhe u krijon mundësi

nxënësve të shprehin dallimet e tyre individuale në funksion të arritjes së qëllimeve të

përbashkëta. 105 Levine, R,A & Campbell,D.T (1972): Ethnocentrism. Theories of conflict ethnic attitudes and group behaviour: New York: Wiley enterprise. 106 Dovidio, J.F., Gaertner, S.L., Stewart, T.L., Esses, V.M., ten Vergert, M., & Hodson, G. (2004). From intervention to outcome: Processes in the reduction of bias. In W. G. Stephan & W.P. Vogt (Eds.), Education programs for improving intergroup relations: Theory,research, and practice. Multicultural education series (pp. 243-265). Neë York:Teachers College Press.

81

Në këto kushte, studentët mund të bëhen të vetëdijshëm se ka perspektiva të

shumta sociale, të cilat krijojnë kushte shoqërore për të përmirësuar marëdhëniet e

tyre ndërgrupore në shkollë dhe komunitet107. Sipas modelit të edukimit

multikulturor, reduktimi i paragjykimit mund të kryhet nëse kuptohet natyra dhe

mënyra se si zhvillohet qëndrimi paragjykues. Paragjykimi ndodh, kur qëndrimet

negative në lidhje me një grup shoqëror, shtrihen drejt një proçesi ku individi

gjykohet mbi anëtarësimin e tij brenda një grupi të caktuar. Qëndrimi paragjykues

përbëhet nga tre komponentë: njohës, emocional dhe sjellor. Proçesi i edukimit

multikulturor adreson suksesshëm secilin nga komponentet e mësipërm në reduktimin

e paragjykimeve.

Së pari, komponenti njohës i paragjykimeve përfshin mendimet dhe besimet

negative që kanë nxënësit në lidhje me një individ ose grup. Shkollat nëntë-vjecare

dhe të mesme janë vende ideale shoqërore për të shqyrtuar mënyrat se si shfaqet

paragjykimi ndërgrupor mes njerëzve.

Së dyti, komponenti emocional i paragjykimeve përfshin ndjenjat negative që

nxënësi ka ndaj një personi apo grupi. Në kushte optimale të një kontakti ndërgrupor

në një program mësimor multikulturor, studentët fitojnë aftësi të ndërtojnë lidhje

pozitive emocionale me shokët duke vendosur vlerën humane mbi cilësinë e

marrëdhënieve.

Së treti, një komponent sjellor i paragjykimeve influencon qëndrimet

paragjykuese të nxënësve, kur ata marin parasysh përvojat e kaluara ose të ardhshme

të një personi apo një grupi. Reduktimi i paragjykimeve është i mundur nëse edukimi

multikulturor drejtohet rreth komponentëve kognitivë, afektivë dhe sjellorë.

Herët fëmijët mësojnë përmes një shumëllojshmërie burimesh shoqërore në

lidhje me preferencat kulturore, krahinore apo ndërgrupore që njerëzit kanë për njëri-

tjetrin. Fëmijët pasqyrojnë qëndrimet paragjykuese ndaj grupeve të caktuara në një

proçes njohës që imiton vlerat e shoqërisë. Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet

edukimit multikulturor synon krijimin e një ambjenti mësimor, ku paragjykimet

ndërgrupore nuk riprodhohen në klasa. Në vijim do të vihen re disa mënyra se si

mësuesit mund të ndihmojnë nxënësit në mënyren se si çmontohen paragjykimet.

107Camicia, S.P. (2007). Deliberating immigration policy: Locating instructional materials within global and multicultural perspectives. Theory and Research in Social Education, 35(1), 96-111.

82

2.7.2 Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet ndërtimit të njohurive Banks (1995)108 përfshin konceptin e ndërtimit te njohurive si një tjetër

dimensionin të edukimit multikulturor. Proçesi i ndërtimit të njohurive është

njëkohësisht një proçes i rindërtimit të njohurive gabuara. P.sh më shumë sesa

shqyrtimi i njohurive ndaj një grupi të caktuar sipas një këndvështrimi, nxënësit do të

përjetonin rindërtimin e njohurive nëse të njëjtën ngjarje do ta mësonin sipas

këndvështrimeve të ndryshme të cilat reflektojnë dhe pabarazinë sociale ndërmjet

grupeve.

Banks (2002)109 shkruante:

"Me zbulimin dhe artikulimin e mospërputhshmërisë mes idealeve

demokratike brenda një shoqërie dhe praktikave të saj, njohuritë transformuese bëhen

një burim potencial për ndryshim të konsiderueshëm".

Versioni zyrtar i një ngjarje përcakton statusin e nje ngjarjeje si e "vërtetë",

"normale", apo "natyrale." Versioni zyrtar i njohjes përjetësohet shpesh në kurikulat e

shkollave dhe ekzaminimi kritik i këtyre kurikulave është një dimension i

rëndësishëm i edukimit multikulturor që do ndihmojë në shkatërrimin e njohurive

paragjykuese dhe ndërtimin e një vlerësimi sipas prespektivave të ndryshme.

Programet shkollore dhe mediatike shpesh i “vënë në gjumë” nxënësit duke u

dhënë njohuri kulturore neutrale110. Deklarata e neutralitetit shmang vështrimin kritik

që një nxënës mund të bëjë për një fenomen të caktuar. Në raste të tilla nxënësit nuk

inkurajohen të pyesin mbi burimin e informacionit dhe cilësinë e tij. Kësisoj

paragjykimi forcohet, zgjerohet, legjitimohet dhe përhapet në të gjithë shoqërinë.

Sipas Banks duhet përkrahur qasja transformuese e kurikulave që inkurajon nxënësit

të ndërtojnë paradigma të reja demokratike, që favorizojnë vlerësimin e diferencave

kulturore më shumë sesa riprodhimin e të njëjtit informacion.

2.7.3 Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet kontaktit ndërgrupor Mësuesit, mund të zvogëlojnë paragjykimin ndërgrupor duke lehtësuar

krijimin e mjediseve, ku stimulohet kontakti ndërgrupor pozitiv. Në një shqyrtim 108Banks, J.A. (1999). An Introduction to Multicultural Education (2nd ed.). Boston MA; Allyn and Bacon ( pp-123). 109Banks, J. A. (2002). An introduction to multicultural education (3rd ed.). Boston, MA: Allyn and Bacon(p.78). 110Cortes, C.E. (2000). The Children Are Watching: How the Media Teach About Diversity. New York: Teachers College Press ( p.37).

83

meta-analitik të 516 studimeve mbi kontaktin ndërgrupor, Pettigrew dhe Troop

(2006)111 raportuan se kontakti ndërgrupor redukton sasinë e paragjykimit dhe

mënyrat se si shfaqet.

Ishin studimet e para të Allport që formuan bazat e teorisë së kontaktit

ndërgrupor. Allport në vitin 1979 deklaronte:

“Paragjykimi (nëse nuk është rrënjosur thellë në psikikën e individit), mund të

reduktohet duke krijuar kontakt dhe status të barabartë social mes shumicës dhe

pakicës duke vendosur objektiva dhe qëllime të përbashkëta. Efekti pozitiv rritet nëse

kjo iniciativë mbështetet institucionalisht (dmth me ligj, aktivitete sociale, norma

kulturore) dhe me kusht që të perceptohet interes i përbashkët mes anëtareve të

grupeve” (p.281).112

Katër kushtet e kontaktit pozitiv (statusi i barabartë, qëllimi i përbashkët,

bashkëpunimi dhe përkrahja institucionale) bazohen në parimin e drejtësisë dhe

barazisë sociale.

Një pedagogji cilësore do duhet të përfshinte të gjitha kushtet e Allport si në

politikat e shkollës dhe në mënyrën se si zhvillohet kurrikula dhe procesi mësimor.

Një klimë pune pozitive ndërgrupore nxit qëndrime demokratike që ndihmojnë të

gjithë nxënësit të zvogëlojnë paragjykimet dhe të perceptohen si të barabartë. Për fat

të keq, mjediset e të mësuarit nuk ofrojnë barazi sociale si pasojë e ekzistencës së

paragjykimeve ndërgrupore. Studimet e Cohen dhe Roper113 gjetën se dallimet mes

grupeve të ndryshme mund të shpien drejt paragjykimeve. Proçesi i të mësuarit nuk

stimulohet nëse një nxënës që perceptohet me status të ulët pengohet të ndërveprojë

në terma socialë. Rezultatet e pabarazisë në status krijojnë një mjedis të pabarabartë

në të mësuar. Nëse statusi social bazohet në diferenca kulturore, atëherë krijohen

mjedise homogjene dhe përforcohen paragjykimet ndërgrupore. Për fat të mirë,

shkolla do të vazhdojë të ketë një potencial të fuqishëm për të nxitur edukimin

multikulturor dhe reduktimin e paragjykimeve duke zbatuar katër kushtet e Allport.

111 Pettigrew, T. F., & Tropp, L. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), 751-783. 112Allport,G( 1979)The Nature of Prejudice. Reading, MA : Addison-Wesley Pub. Co p p 281. 113 Cohen, E.G., & Lotan, R.A. (1995). Producing equal-status interaction in the heterogeneous classroom. American Educational Research Journal, 32(1), 99-120.

84

2.7.3.1 Kontakti ndërgrupor në reduktimin e paragjykimeve Sipas Allport (1979) kontakti ndërgrupor është një mekanizëm, i cili ndihmon

reduktimin e paragjykimeve, sese nxit qëndrimet pozitive ndërgrupore, ngjashmërine

e normave, vendosjen e qëllimeve të përbashkëta dhe tendencën për barazi në status

social. Sipas psikologëve duhet të përmbushen disa kushte për të realizuar

susksesshëm një proces të tillë, së pari, vihet re se kushtet optimale për kontaktin

ndërgrupor rrallë ekzistojnë, së dyti, duhet percaktuar nëse duhet frekuence e lartë

kontakti (në kohë) apo cilësi në kontakt. Nje kontakt i sforcuar vështirë se redukton

paragjykimin mes njerëzve.

2.7.3.2 Kontakti i drejtpërdrejtë Kërkimi psikologjik tregon se tendenca për t’i parë grupet e tjera si miqësore

mund të reduktojë paragjykimin ndërgrupor. Psikologët janë të mendimit se

strukturimi i situatave miqësore në ambjente sociale, shkolla, institucione, media etj

mund të sigurojne miqësi ndërgrupore. Një miqësi e mundshme ndërgrupore nxit

ndërtimin e besimit reciprok, ul ankthin për bashkëveprimin me jashtëgrupin,

lehtëson marrjen e informacionit jashtëgrupor dhe rrit empatinë ndërgrupore. Të

gjitha këto janë mënyra nëpërmjet të cilave njerëzit psikologjikisht reduktojnë

qëndrimet negative ndaj njëri-tjetrit114.

2.7.3.3 Kontakti i zgjeruar Sa propabilitet ka që një adoleshent që ka lindur në Tirane te ketë një mik nga

Bathorja? Sa mundësi ka që një femër qe jeton në Valias të konsumojë një kafe me

një djalë nga Tirana? Për eleminimin e këtyre barrierave përdoret teknika e kontaktit

"të zgjeruar" apo kontaktit indirekt115. Një mekanizëm i kontaktit te zgjeruar është

ndërgjegjësimi se njerëz nga grupi juaj kanë miq nga grupet e tjera. Ky mendim do

rikuperonte distancën psikologjike mes grupeve dhe do riformatonte qëndrimet mes

paleve.

114Hewstone, M., & Brown, R. (2005). Contact is not enough: An intergroup perspective on the "contact hypothesis." In M. Hewstone & R. Brown (Eds.), Contact and conflict in intergroup encounters (pp. 1-44). Oxford, UK: Blackwell Hilton. 115Wright, S. C., Aron, A., McLaughlin-Volpe, T., & Ropp, S. A. (1997). The extended contact effect: Knowledge of cross-group friendships and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 73-90.

85

2.7.3.4 Fuqizimi i psikologjisë së fqinjësisë së mirë dhe marrëdhënies komunitare

Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet ndërtimit të marrëdhënieve të mira

përbën një sfidë në psikologji për të fuqizuar në ditët e një jetese individuale atë fushë

që quhet psikologjia shoqërore e fqinjësisë116. Sipas kësaj pikëpamje marrëdhënia e

mirë ndërgrupore është tregues cilësor i një marëdhënieje pa paragjykime.

Treguesit e një marrëdhënieje të mirë mund të jenë mbështetja sociale që

njerëzit i japin njëri-tjetrit, norma reciproke sociale, kohezioni social etj. Në kuptimin

e marrëdhënies njerezore, njerëzit mund të paragjykojnë më pak grupe, me të cilat

kanë marrëdhënie apo kur ngjashmëria në norma sociale është e lartë. Shpesh për të

mos u përfshirë në paragjykime ndërgrupore njerëzit mundohen të jenë pjesë e një

grupi koheziv dhe të mbajnë në harmoni marrëdhëniet, opinionet pozitive për anëtarët

e grupeve të tjera. Së fundi, mungesa e marrëdhënieve të mira nuk i shpie njerëzit

detyrimisht në paragjykime, por mund t’i shndërrojë në indiferentë. Një përpjekje që

promovon marrëdhënie të mira mund të ulë paragjykimin në mënyrë indirekte, por

dhe përpjekja për të reduktuar paragjykimet në mënyrë indirekte mund të promovojë

marrëdhënie të mira.

2.7.3.5 Ngjashmëria ndërgrupore dhe proçesi i dekategorizimit Dekategorizimi mund të shërbejë për reduktimin e paragjykimeve. Nëse

grupet janë parë si shumë të ndryshme, atëhere ka potencial maksimal për paragjykim

midis tyre, veçanërisht nëse ka edhe disa shkallë ndërvarësie, për shembull, kur

mirëqënia e një grupi varet nga stabiliteti i grupit tjeter. Si mund të tejkalohet

problemi i kategorizimit? Një ide është proçesi i dekategorizimit ose perceptimi i

njerëzve thjesht si individ dhe jo si anëtarë të grupit. Nuk mund të thuhet se pa

kategorizim nuk do të ketë paragjykim, por çështja është nëse mund të kontribuohet

sadopak në reduktimin e premisave për lindjen e paragjykimit ndërgrupor. Gjithsesi,

proçesi i ç’kategorizimit nuk mund të injorojë dallimet fizike, gjuhësore, gjeografike,

kultutore që mund të rikthejnë kategorizimin117. Për të përballuar këtë proçes

rikthimi janë zhvilluar modele të tjera të reduktimit të paragjykimit ndërgrupor.

116Abrams, D. (2006). The social psychology of neighbourliness. In T. Pilch (Ed.) Neighbourliness (pp. 24-36). London: The Smith Institute. http://www.smith-institute.org.uk/smith- ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf. 117Brewer, M.B., & Miller, N. (1984). Beyond the contact hypothesis: Theoretical perspectives on desegregation. In N.M. & M.B. Brewer (Eds.), Groups in Contact: The Psychology of Desegregation (pp 281-302). Orlando, FL: Academic Press.

http://www.smith-institute.org.uk/smith-%20ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf

http://www.smith-institute.org.uk/smith-%20ngine/_filesmgr/File/Neighbourliness.pdf

86

Modeli i identitetit të përbashkët, propozon që paragjykimet mund të reduktohen me

'Rikategorizim, duke theksuar se njerëzit të ndajnë perceptimin e grupit në kategori

njerëzore. Sipas Crisp dhe Hewstone, (2007)118 është e mundur që të përdoren

kategori të shumta përshkrimesh për të ndryshuar kahun e paragjykimit.

Disa akse të kategorizimit mund të paralizojnë mundësinë e aplikimit të

stereotipeve. Per shembull grupi i të ardhurve ndahet në disa kategori; burra të rinj, të

vjetër, vajza, gra dhe fëmije. Duke krijuar mundësinë e shumë grupeve disa nga

steriotipet mund të bëhen të parëndësishme dhe disa grupe i shpëtojnë paragjykimit.

Por gjithashtu ka një rrezik që paragjykimi të fokusohet në nën kategori duke u bërë

më i fokusuar. Per shembull, burrat janë patriarkale, të rinjtë po përshtaten me

qytetin.

2.7.3.6 Dallueshmëria optimale Perveç kategorizimit, lindja e paragjykimit ndërgrupor varet nga faktorë të

tjerë. Njerëzit krijojnë dhe identitetet e tyre grupore nën ombrellën e identitetit

kombetar. Psh grupi i te ardhurve në Tirane pas 1992, i vendosur ne Bathore, grupi i

tiranasve mbi 70 vjet qëndrimi në Tiranë. Të dy grupet kanë një të përbashkët janë

shqiptarë. Një nga sfidat është se si të ruhet identiteti i përbashkët pa mohuar

rëndësinë e identitetit grupor. Brewer (1999)119 ka treguar se njerëzit preferojnë të

ndihen se janë pjesë e një grupi që është mjaft i madh ose përfshirës, por jo aq i madh

sa çdokush mund të jetë një anëtar. Përpjekjet për të asimiluar njerëz në një grup të

madh mbizotërues mund të provokojnë një kundër-reagim duke krijuar rrezikun për

t’i bërë këta individë akoma më shumë rezistentë dhe t’i bëjnë grupet e tyre akoma

më shumë specifikë e të dallueshëm. Duke pasur parasysh se njerëzit duan të

sigurojnë identitete me një niveli optimal të veçorive, strategjia për të ndërtuar

kohezion total të gjithë komuniteteve duhet të marrë në konsideratë ruajtjen e

kohezionit dhe identitetit brenda komuniteteve.

118Crisp, R. J., & Hewstone, M. (2007). Multiple social categorizations. In M. P. Zanna (Ed.).Advances in Experimental Social Psychology (vol. 39, pp. 163-254). Orlando, FL: Academic Press. 119Brewer, M.B. (1999). The psychology of prejudice: Ingroup love or outgroup hate? Journal of Social Issues, 55, 429-444.

87

KAPITULLI III - REZULTATET E STUDIMIT

3.1 Paragjykimet ndërgrupore që shfaqin vendasit dhe migrantët ndaj njëri-tjetrit

Rezultatet e mëposhtëme tregojnë gjetjet kryesore të studimit në lidhje me

përshkrimin e llojeve të paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve

pas 1992. Pyetësori për matjen e paragjykimeve ndërgrupore është shpërndarë në

1000 njerëz të përzgjedhur, 500 njerëz për secilin grup të marrë në studim vendas dhe

të ardhur pas 1992. Në total pyetësori përmban rreth 40 pohime, 10 pohime për

secilin lloj paragjykimi ndërgrupor. Pyetësori u plotësua nga të dy grupet e kampionit

vendas dhe të ardhur si pasojë e migrimit. Nga analiza statistikore u gjet se “Inventari

i marrëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve pas 1992”

është shumë i besueshëm. Vlera e Alfa Cronbach’s për pyetësorin në total rezultoi të

ishte α=.869.

Tabela 7. Alfa Cronbach’s për paragjykimet tek vendasit

Statistikat e besueshmërisë Cronbach's

Alpha Nr. i

pohimeve .869 40

Në tabelën e mëposhtëme tregohen vlerat e mesatares dhe devijacionit

standart për katër llojet e paragjykimeve ndërgrupore që vendasit kanë shfaqur ndaj


Tabela 8. Të dhëna statistikore për secilin paragjykim që shfaqin vendasit ndaj të ardhurve pas

1992

N M DS

Paragjykimet120 500 110.19 18.749

PHD 500 26.97 5.296

PA 500 29.87 5.165

PFR 500 24.69 7.712

PST 500 28.66 5,121

120PHD nënkupton paragjykimin e hapur të drejpërdrejtë, PST paragjykimin shmangës të tërthortë, PFR paragjykimin fin dhe PA nënkupton paragjykimin ambivalent.

88

Mesatarja për paragjykimet në total është 110.19 ndërsa devijimi standart

është DS=18.749. Të dhënat tregojnë se vendasit shfaqin nivele të larta të

paragjykimit fin ndaj migrantëve me një mesatare 24.69 dhe DS= 7.712. Bazuar në

mesataren e pikëve niveli i dytë më i lartë është ai i paragjykimit të hapur/i

drejtëpërdrejtë me mesatare 26.97 dhe DS = 5.296. I treti për nga niveli renditet

paragjykimi shmangës me mesatare 28.66 dhe DS = 5.121, ndërsa i fundit për nga

niveli është paragjykimi ambivalent me mesatare 29.87 dhe DS = 5.165.

Tabela 9. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet që vendasit kanë shfaqur ndaj migrantëve sipas pohimeve të shkallës matëse121

Rezultatet për vendasit N (kampioni) M Moda DS

Mini 1

Maks 5

1 Vendasit janë më punëtorë sesa të ardhurit pas 1992. 500

2.85

4

1.304 1-5 PH/D

2 Vendasit janë njerëz më të kulturuar sesa të ardhurit pas 1992. 500 1.71 1 0.886 1-5 PFR

3 Kultura e qytetit kërcënohet nga prania e të ardhurve. 500 1.87 1 0.966 1-5 PFR

4 Vendasit kanë mbetur prapa si pasojë e urtësisë dhe tolerancës. 500 3.02 4 1.415 1-5 PA

5 Vendasit nuk ditën të ruajnë pronën e tyre (tokën). 500 2.96 4 1.426 1-5 PA

6 Vendasit janë më tradicionale sesa të ardhurit pas 1992. 500 2.75 2 1.291 1-5 PFR

7 Të ardhurit pas 1992, kanë punë më të mira sesa vendasit. 500 2.13 2 1.070 1-5 PH/D

8 Të ardhurit pas 1992 duan të përfitojnë gjithmonë vëmendje nga shteti ndërkohë që nuk përpiqen të punojnë.

500 2.42 2 1.195 1-5 PH/D

121Rezultatet interpretohen në varësi të pikeve të mesatares. Duke qënë që vlerësimi i pyetesorit është kryer sipas shkallës Likert në formatin 1= jam shumë dakord, 2= jam dakord, 3= neutral, 4= nuk jam dakord, 5= nuk jam aspak dakord sa mëi ulët numri I mesatares se pikëve aq më I lartë është niveli I paragjykimit.

89

9 Shpesh qeveria kujdeset më shumë për të ardhurit sesa vendasit. 500 2.19 2 1.109 1-5 PH/D

10 Të ardhurit pas 1992 kanë ardhur nga zona të thella të veriut e jugut dhe nuk përshtaten dot në qytet.

500 2.16 2 1.110 1-5 PST

11 Të ardhurit dhe vendasit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin. 500 2.91 3 1.169 1-5 PST

12

Të ardhurit pas 1992 janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive. 500

2.75

3

1.051

1-5 PA

13 Unë do ndihesha keq po të jetoja në një vend i rrethuar nga të ardhur pas 1992. 500 2.53 2 1.131 1-5 PST

14 Nëse do shisja tokë do t’ía shisja një të ardhuri. 500 3.86 5 1.255 1-5 PST

15 Unë nuk jam dakord me legalizimin e tokës për të ardhurit. 500 2.41 1 1.493 1-5 PH/D

16 Do votoja për kryetar bashkie një të ardhur pas 1992. 500 2.17 1 1.215 1-5 PST

17 Nëse një i ardhur do më kërkonte një nder do ta ndihmoja. 500 3.77 4 0.844 1-5 PST

18 Po të isha në autobuz do ulesha afër një të ardhuri. 500 3.66 4 0.913 1-5 PST

19 Bashkëjetesa me të ardhurit do t’i ndihmonte vendasit për kontakte me të mira me ta. 500 3.14 4 1.160 1-5 PA

20 Mësuesit e ardhur pas 1992 janë më profesionale sesa mësuesit vendas. 500 3.99 5 1.098 1-5 PA

21 Do doja që fëmija im të shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë të ardhur. 500 2.31 2 1.179 1-5 PST

22 Do më shqetësonte ideja që fëmijët e mi të kenë shok/shoqe të ardhur pas 1992. 500 3.07 3 1.128 1-5 PST

23 Fëmijet e të ardhurve pas 92 janë më pak të kulturuar sesa fëmijet vendas. 500 2.31 2 1.179 1-5 PFR

24 Fëmijët e të ardhurve pas 92 janë më agresive e të dhunshëm sesa femijët vendas. 500 1.97 1 1.079 1-5 PA

25 Do ishte mirë të kishte klasa të ndara mes fëmijeve vendas dhe fëmijëve të të ardhurve

500 3.69 4 1.094 1-5 PA

90

pas 1992.

26 Do ishte mirë të kishte shkolla të ndara mes fëmijeve vendas dhe fëmijëve të të ardhurve pas 1992.

500 3.84 4 1.061 1-5 PA

27 Mendoj se do të martohesha me një mashkull/femër, të ardhur/e. (nëse do ishit beqar).

500 2.70 2 1.247 1-5 PFR

28 Do martohem me një mashkull/femër të ardhur pas 1992/e (nëse je beqar). 500 2.52 3 1.190 1-5 PFR

29 Do martoja vëllanë me femër të ardhur. 500 2.82 3 1.228 1-5 PFR

30 Do martoja motrën me mashkull të ardhur pas 1992. 500 2.72 3 1.167 1-5 PFR

31 Do martoja djalin me një femër të ardhur pas 1992. 500 2.70 3 1.185 1-5 PFR

32 Do martoja vajzën me një djalë të ardhur pas 92. 500 2.59 3 1.241 1-5 PFR

33 Femrat e ardhura janë kokëforta dhe të pabindura. 500 2.47 2 1.176 1-5 PST

34 Meshkujt e ardhur janë të dhunshëm e autoritarë. 500 1.88 1 1.016 1-5 PA

35 Mendoj se është e bezdishme të punosh në një zyrë me të ardhur pas 1992. 500 2.53 2 1.163 1-5 PH/D

36 Nuk do preferoja një drejtues të ardhur në punë. 500 2.33 2 1.195 1-5 PH/D

37 Të ardhurit janë më të sukseshëm ne biznes sesa vendasit. 500 3.13 2 1.323 1-5 PH/D

38 Do doja nje ortak të ardhur në biznes se janë më të aftë sesa vendasit. 500 3.59 4 1.095 1-5 PH/D

39 Të ardhurit nuk janë agresive në biznes. 500 2.64 2 1.132 1-5 PA

40 Do doja nje rival të ardhur në biznes se janë më pak konkurent sesa vendasit. 500 3.40 4 1.025 1-5 PH/D

Përsa i përket paragjykimit shmangës vlera e mesatareve për çdo pohim varion

nga vlerat më të vogla mesatare 2.16, DS 1.1 dhe 2.19, DS =1.6, për pohimet 10 dhe

91

11 deri në vlerën më të madhe mesatare 3.86, DS = 1.25 për pohimin 14. Nga këto

shifra rezulton se paragjykimi shmangës aktivizohet fuqishëm nga idea se të ardhurit

dhe vendasit nuk do jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin, sepse të ardhurit nuk

përshtaten dot në qytet. Nga ana tjetër vendasit shfaqin nivel të ulët paragjykimi

shmangës në rastin e shitjes së pronës ndaj të ardhurve pas 1992.

Nëse i referohemi tabelës për vlerat e mesatares dhe devijacionit standart për

paragjykimin e hapur vëmë re se mesatarja varion nga vlerat më të vogla 2.13 dhe

2.19 dhe DS 1.07 dhe 1.101 për pohimet 7 dhe 9. Respektivisht në pohimet “të

adhurit kanë punë më të mira sesa vendasit” dhe “qeveria kujdeset më shumë për të

ardhurit në zona informale” duket se vendasit kanë shfaqur nivelin më të lartë të

paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve pas 1992. Vlera më e lartë e mesatares dhe DS

shkon në 3.59 për pohimin 38 ku duket se vendasit shfaqen më pak paragjykues.

Në rastin e paragjykimit fin vlerat më të vogla të mesatareve 1.71, DS 0.88 dhe M

=1.87, DS 0.96 janë shënuar në pohimet 2 dhe 3. Paragjykimi fin shfaqet në nivelet

më të larta në rastin, kur vendasit mendojnë se të ardhurit pas 1992 janë më pak të

kulturuar dhe kultura e qytetit po cënohet pikërisht nga të ardhurit. Vlera më e lartë e

mesatares M=2.8, DS 1.22 shënohet në pohimin 29. Sipas këtij pohimi vendasit do

pranonin të martonin vëllanë e tyre me një femër të ardhur pas 1992.

Nga analiza e shifrave për paragjykimin ambivalent rezulton se vlerat më të vogla

të mesatareve 1.88, DS 0.88 dhe M =1.97, DS 1.09 janë shënuar në pohimet 34 dhe

24, ndërsa vlera më e lartë e mesatares M=3.99, DS=1.09 është shënuar në pohimin

nr 20. Paragjykimi ambivalent shfaqet i ashpër ndaj meshkujve të ardhur, të cilët

perceptohen si të dhunshëm dhe po ashtu fëmijët e ardhur. Forca e këtij paragjykimi

bie në rastin kur mësuesit verndas shihen si më pak profesionale sesa mësuesit e

ardhur.

Për të kuptuar nivelin e paragjykimit te vendasit 40-50 vite le t’i referohemi tabelës së

mëposhtëme.

92

Tabela 10. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet tek vendasit 40 – 50 vite

N (kampioni) M DS

Paragjykimet 250 108.86 20.474

PHD 250 26.97 5.529

PA 250 29.64 5.470

PFR 250 23.66 7.870

PST 250 28.58 5.461

Mesatarja për paragjykimet në total është 108.86 ndërsa devijimi standart

është DS=20.474. Të dhënat tregojnë se vendasit 40-50 vite shfaqin nivele të larta të

paragjykimit fin ndaj migrantëve me një mesatare 23.66 dhe DS= 7.870. Bazuar në

mesataren e pikëve niveli i dytë më i lartë është ai i paragjykimit të hapur/i

drejtëpërdrejtë me mesatare 26.97 dhe DS = 5.299. I treti për nga niveli renditet

paragjykimi shmangës me mesatare 28.58 dhe DS = 5.461, ndërsa i fundit për nga

niveli është paragjykimi ambivalent me mesatare 26.97 dhe DS = 5.529.

Për grupin e vendasve që kanë 51 vite-autokton mesatarja për paragjykimet në

total është 111.58 ndërsa devijimi standart është DS=16,698

Tabela 11. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet tek vendasit 51 vite – autokton

N (kampioni) M DS


PHD 250 29.98 5.054

PA 250 30.11 4.828

PFR 250 25.76 7.410

PST 250 28.73 4.751

Për grupin e vendasve që kanë 51 vite-autokton mesatarja për paragjykimet në

total është 111.58 ndërsa devijimi standart është DS=16,698. Të dhënat tregojnë se

vendasit shfaqin nivele të larta të paragjykimit fin ndaj migrantëve me një mesatare

25.76 dhe DS= 7.410. Niveli i dytë më i lartë i paragjykimit është ai i paragjykimit

shmangës me mesatare 28.73 dhe DS = 4.751. I treti për nga niveli renditet

paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë me mesatare 29.98 dhe DS = 5.054, ndërsa i

fundit për nga niveli është paragjykimi ambivalent me mesatare 28.73 dhe DS =

4.751.

93

3.1.1 Mosha migratore e vendasve & paragjykimet ndërgrupore Për të analizuar diferencat mes grupeve të kampionit në raportin me llojet e

paragjykimeve ndërgrupore janë kryer analizat statistikore sipas Anova122. Nga

analiza e variancës rezulton se nuk ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor

ndërmjet vendasve që kanë 40–50 vite qëndrimi në qytet dhe vendasve autoktonas (51

vite e më shumë) në mënyrën se si ata shfaqin paragjykimet ndërgrupore. Vlera e F

është (1,498) = 2.632, Fkritike123

= 3.86, p = .105. Vlerat e F janë konsultuar në tabelën

statistikore sipas Field (2009)124.

Tabela 12. Paragjykimet e dy grupeve vendase Shuma e

katrorëve Shkallët e lirisë (df)

Mesatarja e katrorëve

F Sig.

Midis grupeve 922.179 1 922.179 2.632 .105 Brenda grupeve 174502.771 498 350.407 Total 175424.950 499

Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimeve tek vendasit që kanë 40–50 vite në qytet është 108.86,

ndërsa tek vendasit 51 vite - autokton është 111.58. Duke parë rezultatet e mesatareve

vihet re se vendasit që kanë 40-50 vite qëndrimi në qytet shfaqin nivele më të larta

paragjykimi ndaj migrantëve të rinj sesa vendasit autoktonë.

Grafiku 1. Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për grupet vendas

122 Analiza e variancës përdoret për të analizuar diferencat ndërmjet mesatareve të grupeve dhe si dhe procedurat e tyre të lidhura si variancën ndërmjt grupeve. 123 Vlera standarte e cila tregon rëndësinë statistikore të F në bazë të gradëve të lirisë. 124Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS 3rd edition. SAGE Publications.

94

3.1.1.1 Paragjykimet specifike që shfaqin vendasit ndaj migrantëve të rinj bazuar në rezultatet sipas ANOVA

Mosha migratore e vendasve & paragjykimi shmangës

Në rastin e përdorimit të paragjykimit shmangës vihet re se nga analiza e

variancës nuk ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet vendasve që

kanë 40–50 vite qëndrimi në qytet dhe vendasve autokton. Vlera e F është F (1,498) =

.102, Fkritike = 3.86, p = .75.

Tabela 13. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi shmangës Shuma e



F Sig.

Midis grupeve 2.674 1 2.674 .102 .750 Brenda grupeve 13084.158 498 26.273 Total 13086.832 499

Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit shmangës për të dyja grupet

tregon se mesatarja e paragjykimeve tek vendasit që kanë 40–50 vite në qytet është

28.58, ndërsa tek vendasit autoktonas është 28.73. Vendasit që kanë 40-50 vite

shfaqin nivele të larta të paragjykimit shmangës ndaj migrantëve të rinj sesa vendasit

autoktonas.

Grafiku 2. Mesataret e paragjykimit shmangës për grupet e vendasve

95

Mosha migratore e vendasve & paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë

Në rastin e paragjykimit të hapur/i drejtpërdrejtë që vendasit shfaqin ndaj

migrantëve bazuar në analizën e variancës nuk vihet re asnjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet kampionit vendas që ka 40 –50 vite qëndrimi në qytet dhe

vendasve autoktonas (51 vite – e më shumë). Vlera e F është F (1,498) = .00, Fkritike =

3.86, p = .995.

Tabela 14. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë Shuma e



F Sig.

Midis grupeve .001 1 .001 .000 .995 Brenda grupeve 13996.661 498 28.106 Total 13996.662 499

Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit të hapur/i drejtëpërdrejtë për të

dyja grupet tregon se mesatarja e paragjykimeve tek vendasit që kanë 40–50 vite

qëndrimi në qytet është 26.97, ndërsa tek vendasit autoktonas është 26.98. Sipas

grafikut të mëposhtëm rezulton se autoktonasit janë 0.01 pikë më lart, por më pak

paragjykues sesa vendasit 40-50 vjeçarë.

Grafiku 3. Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupet vendase

Mosha migratore e vendasve & paragjykimi fin

Në rastin e paragjykimit fin që vendasit shfaqin ndaj migrantëve bazuar në

analizën e variancës duket se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet

96

vendasve 40 – 50 vite qëndrimi në qytet dhe vendasve autoktonë. Vlera e Fisherit

është F (1,498) = 9.423, Fkritike = 3.86, p = .002, d125 = .27.

Tabela 15. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi fin Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit fin të të dyja grupeve tregon se

mesatarja e paragjykimit tek vendasit 40 – 50 vite qëndrimi në qytet është 23.66,

ndërsa tek vendasit 51 vite - autokton është 25.76. Vendasit që kanë 40-50 vite

shfaqin nivel më të lartë paragjykimi ndaj të ardhurve pas 1992, sesa vendasit

autoktonë.

Grafiku 4. Mesataret e paragjykimit fin për grupet e vendasve

Mosha migratore e vendasve & paragjykimi ambivalent

Siç mund të vihet re nga analiza e variancës u tregua se nuk ekziston asnjë

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet vendasve që kanë 40–50 vite në qytet

125 Madhësia e efektit është madhësia e ndikimit në një manipulim eksperimental ose forcën e marrëdhënies midis variablave. Vlerat standate të d së Cohen variojnë nga -3.0 në 3.0, ku .2 është madhësi e vogël, .5 është madhësi mesatare dhe .8 është madhësi e madhe ndikimi.

97

dhe vendasve autoktonas në lidhje me përdorimin e paragjykimit ambivalent ndaj

migrantëve të rinj. Vlera e F është F (1,498) = 1.022, Fkritike = 3.86, p = .313.

Tabela 16. Anova, Mosha migratore e vendasve & paragjykimi ambivalent Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit ambivalent për të dyja grupet

tregon se mesatarja e paragjykimeve tek vendasit 40 – 50 vite qëndrimi në qytet është

29.64, ndërsa tek vendasit autoktonë është 30.11. Vendasit 40-50 vite shfaqin nivel

më të lartë të paragjykimit ambivalent ndaj të ardhurve pas 1992 sesa vendasit

autoktonas.

Grafiku 5. Mesataret e paragjykimit ambivalent për grupet vendas

Sipas këtij grafiku vendasit 40-50 vjecarë janë më shumë paragjykues ambivalent

ndaj migrantëve të rinj sesa autoktonasit.

3.1.1.2 Paragjykimet specifike që shfaqën vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje

Grafiku i mëposhtëm tregon sa të përhapur janë llojet e paragjykimeve te

kampioni vendas në përqindje. Paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë shfaqet nga 46%

të kampionit vendas në situtata sociale, kur ky paragjykim mund të aktivizohej.

98

Ndërkohë që paragjykimi shmangës i tërthortë përdoret nga 42% e vendasve ndaj të

ardhurve pas 1992 në rastet kur mund të përdoret.

Grafiku 6. Paragjykimet specifike që shfaqën vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje

Interesant është fakti që paragjykimi fin merr vlera më të larta sesa ai ambivalent. Në

rastet kur aktivizohet ai përdoret nga 44.3% e kampionit, ndërsa paragjykimi

ambivalent nga 40% e vendasve drejt të ardhurve pas 1992.

Paragjykimi shmangës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve në përqindje.

Nga grafiku i mëposhtëm rezulton se rreth 42% e vendasve i janë përgjigjur

në mënyrë pohuese situatave provokuese të pyetësorit në lidhje me paragjykimin

shmangës.

Grafiku 7. Paragjykimi shmagës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve

Kjo mbetet një shifër e lartë shqetësuese, nëse marrim parasysh faktin se rreth

24.2% e kampionit vendas janë neutralë duke lënë të hapur mundësinë e paragjykimit

99

shmangës. Nga ana tjetër vetëm 33.8% e kampionit vendas shfaqen jo paragjykues në

zgjedhjen e pohimeve që kanë bërë. Grafikët e mëposhtëm të paragjykimit shmangës

tregojnë përhapjen e përgjigjeve në përqindje në popullatën vendasve. Nga të dhënat

e mesatareve këto janë pohimet, ku vendasit kanë shfaqur nivele të larta paragjykimi

shmangës në terma shmangës ndaj të ardhurve. Një nga pohimet që shfaq

paragjykimin shmangës të vendasve ndaj të ardhurve është ai mbi miqësinë e

vendasve me të ardhurit 1992.

Sipas grafikut të mëposhtëm rreth 45.5% e vendasve besojnë se nuk mund të

jenë miq të ngushtë me të ardhurit pas 1992. Grafiku 8. Pohimi: Të ardhurit pas 1992 dhe vendasit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin

Pohimi jam dakord dhe ai ekstrem jam shumë dakord përfaqësohen nga

përqindje që variojnë 30.3% në 15.5%. Nga ana tjetër 19.7% e kampionit është

shfaqur i pavendosur e neutral në përgjigje, ndërsa 34.8% e kampionit nuk shfaqen

paragjykues. Vihet re që vendasit 40-50 vite kanë dhënë përgjigje më paragjykuese

sesa vendasit autoktonë.

Nëse i referohemi grafikut të mëposhtëm rreth 79.8% e kampionit vendas

nuk do dëshironin që fëmijët e tyre të shkojnë në shkolla ku shumica e nxënësve janë

nga familjet e të ardhurve pas 1992 në qytetet e mëdha. Nuk janë aspak dakord me

pohimin reth 27.8% e vendasve dhe vetëm 52% janë shprehur nuk jam dakord. Nga

0

10

20

30

jam shumë dakord

jam dakord

neutral nuk jam

dakord

nuk jam asp dakord

12.5

20

11 15

8 3

10 8.7 7 4.8

15.5

30

19.7 22

12.8

Të ardhurit pas 1992 dhe vendasit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin. (%)

vendas 40-50 vite vendas 50-71 vite Total

100

ana tjetër 9% e kampionit nuk shfaqen paragjykues, sepse nuk do ta kishin problem

faktin e sipërpërmendur ndërkohë që 10.8% shfaqen neutralë në përgjigje.

Grafiku 9 Pohimi: Do doja që fëmija im të shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë të ardhur pas 1992 (%)

Duke vazhduar me një situatë tjetër të paragjykimit shmangës sipas grafikut të

mëposhtëm vihet re se 54.3% e vendasve pohojnë se nuk do t’i shisnin tokë një të

ardhuri pas 1992.

Grafiku 10 Pohimi: Nëse do shisja tokë do t’ia shisja një të ardhuri pas 1992 (%)

Rreth 42.7% nuk janë dakord me pohimin, ndërsa 11,6% arijnë në ekstrem

dhe nuk janë aspak dakord. Ndërkohë 27.7% e vendasve janë përgjigjur në mënyrë

neutrale, ndërsa 18% janë dakord me pohimin se aktin e shitjes së tokës e shohin

thjesht si biznes. Pjesa e kampionit që paragjykon të ardhurit i përket kampionit të

vendasve të rinj që shfaqen më paragjykues sesa autoktonasit.

Paragjykimi i hapur i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje.

101

Sipas grafikut të mëposhtëm reth 43.3 % e vendasve përdorin paragjykimin e

hapur ndaj migrantëve të rinj duke u përgjigjur, jam shumë dakord ose jam dakord

pohimeve mbi paragjykimin e hapur.

Grafiku 11. Paragjykimi i hapur i shfaqur nga vendasit drejt të ardhurve pas 1992

Ndërkohë rreth 19.7% e kampionit vendas kanë dhënë përgjigje neutrale duke

lënë të padallueshme tendencën e tyre paragjykuese. Nga ana tjetër vetëm 37% e

kampionit vendas shfaqen jo paragjykues në termat e paragjykimit të hapur duke mos

qënë dakord me pohimet e paragjykimit të hapur. Situatat që kanë shënuar nivelet më

të larta të paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve paraqiten në grafiqet e mëposhtëm.

Grafiku 12 Pohimi: Shpesh qeveria kujdeset më shumë për të ardhurit sesa për vendasit

Në grafikun 11 rreth 63% e vendasve mendojnë se qeveria kujdeset më shumë

për të ardhurit sesa vendasit duke i lënë vend në këtë mënyrë paragjykimit të hapur.

Rreth 42.2% e vendasve janë dakord me këtë pohim, ndërsa 20.8% shkojnë në

102

ekstrem duke pohuar se janë shumë dakord me këtë fakt. Nga ana tjetër 20.6%

vendasve nuk shfaqin shenja paragjykimi të hapur, sepse nuk janë dakord me këtë

pohim, ndërsa rreth 16.4 % prej tyre janë neutralë në përgjigje.

Një ndër problemet sociale më të ndjeshme që lidhet me legalizimin e tokës

është pasqyruar me pohimin: ”Unë nuk jam dakord me legalizmin e tokës për të

ardhurit pas 1992”.

Grafiku 13 Pohimi: Unë nuk jam dakord me legalizmin e tokës për të ardhurit

Të dhënat në grafikun 12 tregojnë se mbi 36% e vendasve janë shumë dakord

që legalizimi nuk duhet të ndodhë, 21% janë dakord që nuk duhet të ndodhë. Në total,

rreth 57% paragjykojnë hapur këtë proçes përfitues për të ardhurit pas 1992. Kanë

qënë neutralë në përgjigje rreth 16% e kampionit, ndërsa 27% nuk janë dakord apo

aspak dakord me pohimin e mësipërm. Duke vazhduar më tutje me grafikun e

mëposhtëm tendeca e paragjykimit të hapur të vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 në

vendin e punës shfaqet në rritje. Rreth 58.5 % e vendasve nuk do donin të kishin një

drejtues në punë, i cili vjen nga grupi i migrantëve.

Grafiku 14 Pohimi: Nuk do preferoja që drejtuesi im në punë të ishte i ardhur

103

Nga kjo shifër, 26.9% janë shumë dakord dhe 19.5% janë dakord me pohimin.

Rreth 21% e vendasve shfaqen neutralë në përgjigjje. Pjesa e kampionit, e cila nuk

paragjykon hapur të ardhurit pas 1992 shkon në shifrat 20.5 %, të cilët janë shprehur

se nuk janë dakord me këtë pohim.

Paragjykimi fin i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje

Në kontekstin e paragjykimit fin sipas grafikut të mëposhtëm reth 46% e vendasve

shfaqin shenja të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas 1992. Grafiku 15. Paragjykimi fin i vendasve ndaj të ardhurve.

Rreth 19 % e kampionit vendas është shfaqur neutral në përgjigje duke lënë të

hapur mundësinë e mosdeklarimit të paragjykimit fin për shkak të presionit social.

Nga ana tjetër 35% e kampionit vendas shfaqen jo paragjykues në termat e

paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas 1992.

Sipas grafikut të mëposhtëm reflektohen të dhëna mbi pohimin: ’’Vendasit

janë njerëz më të kulturuar se të ardhurit pas 1992” vihet re se numri i vendasve që

janë dakord me këtë pohim është i lartë. Grafiku 16 Pohimi: Vendasit janë njerëz më të kulturuar sesa të ardhurit pas 1992

104

Vihet re se në total 85.7 % e vendasve mendojnë se janë më të kulturuar se të

ardhurit pas 1992. Gati 48.7% e kampionit paragjykon në mënyrë ekstreme duke

deklaruar se janë shumë dakord me pohimin e mësipërm, ndërsa 37% janë dakord me

të. Vetëm 6.3 % e vendave nuk shfaqin paragjykim fin ndaj të ardhurve, ndërsa 7% e

kampionit shfaqet neutral në përgjigje, duke fshehur tendencën e paragjykimit fin.

Një pohim tjetër interesant që provokon shfaqjen e paragjykimit fin shfaqet në

grafikun e mëposhtëm. Shumica e vendasve besojnë se kultura qytetare kërcënohet

nga prania e të ardhuve pas 1992. Grafiku 17 Pohimi: Kultura e qytetit kërcënohet nga të ardhurit pas 1992

Të dhënat e mësipërme tregojnë se rreth 82% e vendasve mendojnë se kultura

qytetit kërcënohet nga prania e të ardhurve pas 1992. Rreth 52% e vendasve

paragjykojnë në mënyrë ekstreme, ndërkohë që 30% janë dakord me pohimin e

mësipërm. Nga ana tjetër 14% e kampionit kanë dhënë përgjigje neutrale, ndërsa 4%

nuk shfaqin shenja të paragjykimit fin ndaj të ardhurve duke mos qënë dakord me

pohimim e mësipërm. Paragjykimi fin shfaqet dhe ndaj fëmijëve që vijnë nga familjet

105

e të ardhurve. Sipas grafikut të mëposhtëm rreth 64.1% e vendasve shfaqin

paragjykim ndaj migrantëve të rinj duke deklaruar se fëmijët që vijnë nga familje të

ardhurish pas 1992 janë më pak të kulturuar se fëmijët e familjeve vendase.

Rreth 19.9% e vendasve janë shumë dakord me këtë pohim dhe 44.2% janë

dakord. Nga ana tjetër 19.8% e vendasve nuk shfaqin shenja të paragjykimit fin duke

mos qenë dakord më këtë pohim, ndërkohë që 16.1% e kampionit vendas nuk

pozicionohet me një përgjigje duke u shfaqur neutralë.

Grafiku 18 Pohimi: Fëmijët e të ardhurve pas 1992 janë më pak të kulturuar sesa fëmijët vendas

Paragjykimi ambivalent i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 në përqindje

Të dhënat mbi paragjykimin ambivalent ndaj të ardhurve tregojnë se 40% e

kampionit vendas paragjykojnë në mënyrë ambivalente migrantët e rinj. Ndërkohë

rreth 22,5 % e kampionit vendas janë përgjigjur në mënyrë neutrale duke përcaktuar

një masë të gjerë të kampionit ”gri”, ndërsa 37.5 % e kampionit vendas nuk i

paragjykojnë në mënyrë ambivalente të ardhurit pas 1992. Grafiku 19. Paragjykimi ambivalent i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992

106

Një nga pohimet që rezultoi me pikë mesatare të ulëta dhe provokon

paragjykimin ambivalent ndaj të ardhurve paraqitet në grafikun e mëposhtëm. Rreth

42.7% e vendasve i paragjykojnë të ardhurit në terma ambivalentë duke deklaruar se

janë dakord me idenë se të ardhurit pas 1992 kanë më shumë cilësi negative sesa

pozitive. Rreth 13.2 janë shumë dakord dhe 29.5% janë dakord me këtë pohim.

Grafiku 20 Pohimi: Të ardhurit pas 1992 janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive

Nuk mendojnë në këtë mënyrë 21% e kamionit, duke mos shfaqur në këtë

mënyrë shenja të paragjykimit ambivalent. Ndërkohë 35.6 % e vendasve janë shfaqur

neutralë në përgjigje.

Të dhënat në grafikun e mëposhtëm tregojnë mbi një pohim tjetër të

paragjykimit ambivalent që lidhet me mënyrën se si paragjykohen fëmijët që vijnë

nga familjet e të ardhurve pas 1992.

Grafiku 21 Pohimi: Fëmijët e të ardhurve pas 1992 janë më agresive sesa fëmijët vendas

107

Rreth 71.4% e vendasve paragjykojnë në mënyrë ambivalente fëmijët e

migrantëve, 34.4% janë shumë dakord me idenë se fëmijët e migrantëve janë më

agresivë sesa fëmijët vendas, 37% janë dakord me pohimin. Vetëm 11.1% janë

shfaqur neutralë në përgjigjje, ndërkohë që 18% nuk shfaqin paragjykim ambivalent

ndaj fëmijëve të migrantëve duke u deklaruar kundër pohimit të mësipërm.

3.1.2 Paragjykimet specifike që shfaqin migrantët e rinj ndaj vendasve I njëjti pyetësor që u plotësua nga vendasit u përshtat me pohime për

migrantët e rinj duke përshatur disa situata dhe ndërruar vetëm disa terma kyç, fjalën

të ardhurit me vendas. Nga analiza statistikore u gjet se “Inventari i marrëdhënieve

ndërgrupore mes të ardhurve pas 1992 dhe vendasve të një qyteti” është i

besueshëm. Vlera e Alfa Cronbach’s për pyetësorin në total rezultoi të ishte i

besueshëm. Vlera e Alfa Cronbach’s ishte α = .870.

Tabela 17. Alfa Cronbach’s për paragjykimet tek vendasit Statistikat e besueshmërisë

Cronbach's Alpha

Nr. i pohimeve

.870 40

Në tabelëm e mëposhtëme tregohen vlerat e mesatares dhe devijacionit

standart për katër llojet e paragjykimeve ndërgrupore që migrantët e rinj kanë shfaqur

drejt vendasve.

Mesatarja në total e paragjykimeve që migrantët shfaqin drejt vendasve është

134.57, ndërsa DS=11.306. Të dhënat tregojnë se paragjykimi më i ashpër që kanë

shfaqur migrantët drejt vendasve është paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë me vlerë

mesatare 29.45 (DS = 4.002). Paragjykimi i dytë i shfaqur më ashpër është

paragjykimi fin me vlerë mesatareje 33.89 (DS = 5.738), i treti në renditje është

paragjykimi ambivalent me mesatare 35.59 (DS = 3.829) dhe i fundit shfaqet për nga

përdorimi paragjykimin shmangës me vlerë 35.63 (DS = 3.260).

108

Tabela 18. Të dhëna statistikore për secilin paragjykim që shfaqin të ardhurit ndaj vendasve N (kampioni) M DS


PHD 500 29.45 4.002

PA 500 35.59 3.829

PFR 500 33.89 5.738

PST 500 35.63 3.260

Tabela 19. Të dhëna statistikore mbi paragjykimet që të ardhurit pas 1992 kanë shfaqur drejt vendasve sipas pohimeve të shkallës matëse126

Rezultatet e migrantëve N

(kampioni) M Moda DS Minimumi 1

Maksimumi 5

1 Të ardhurit janë më punëtorë sesa vendasit.

500 1.99 2 .910 1-5 PH/D

2 Të ardhurit bëhen më shumë me njëri-tjetrin sesa vendasit. 500 2.41 2 1.151 1-5 PA

3 Vendasit i paragjykojnë gjithmonë të ardhurit. 500 2.97 4 1.193 1-5 PH/D

4

Të ardhurit sjellin kulturë dhe zhvillim në qytet. 500 1.89 1 1.015 1-5 PFR

5 Vendasit, kanë punë më të mira sesa te ardhurit pas 1992. 500 2.70 2 1.147 1-5 PH/D

6 Vendasit përrfitojnë gjithmonë vëmendje nga shteti më shumë sesa të ardhurit pas 92.

500 2.87 2 1.106 1-5 PH/D

7 Shpesh qeveria kujdeset më shumë për qytetet sesa zonat informale. 500 2.58 2 1.355 1-5 PH/D

8 Vendasit dhe të ardhurit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin. 500 4.00 4 .846 1-5 PST

9 Vendasit nuk përshtaten dot me të ardhurit pas 1992. 500 3.07 2 1.160 1-5 PFR

126Rezultatet interpretohen në varësi të pikeve të mesatares. Duke qënë që vlerësimi i pyetesorit është kryer sipas shkallës Likert në formatin 1= jam shumë dakord, 2= jam dakord, 3= neutral, 4= nuk jam dakord, 5= nuk jam aspak dakord sa mëi ulët numri I mesatares se pikëve aq më I lartë është niveli I paragjykimit

109

10 Vendasit janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive. 500 3.88 4 .808 1-5 PA

11 Vendasit janë njerëz që nuk kanë rregull në familje.

500 3.88 4 .815 1-5 PFR

12 Toleranca dhe paqja ka bërë që vendasit të mos zhvillohen. 500 3.63 4 1.199 1-5 PA

13 Do ndihesha komod po të jetoja në një vend i rrethuar nga vendas. 500 1.96 2 .899 1-5 PST

14 Nuk do t’i shisja tokë një vendasi. 500 2.32 2 .984 1-5 PST

15 Do votoja per kryetar bashkie një vendas. 500 3.39 4 .969 1-5 PST

16 Nëse një vendas do më kërkonte një nder do ta ndihmoja. 500 3.95 4 .768 1-5 PST

17 Po te isha në autobuz do ulesha afër një vendasi. 500 3.89 4 .765 1-5 PST

18 Bashkëjetesa me vendasit do t’i ndihmonte te ardhurit për kontakte me të mira me ta.

500 4.02 4 .705 1-5

PA

19 Nëse do jetoj nje ditë afër vendasve do bashkëpunoj ngushtesisht me ta. 500 4.19 4 .783 1-5 PST

20 Mësuesit vendas janë më profesionale sesa mësuesit e ardhur pas 1992. 500 2.70 4 1.204 1-5 PA

21 Do doja që fëmija im te shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë vendas.

500 4.02 4 .840 1-5 PST

22 Do më shqetësonte idea që fëmijet e mi të kenë shok/shoqe vendas

500 3.99 4 .834 1-5 PST

23 Fëmijët vendas janë më të kulturuar sesa fëmijët e të ardhurve pas 1992.

500 2.35 5 1.001 1-5 PFR

24 Fëmijët vendas janë më pak agresive e të dhunshëm sesa femijet e të ardhurve pas 1992.

500 2.06 2 .866 1-5 PA

25 Do ishte mirë të kishte klasa të ndara mes fëmijëve vendas dhe fëmijeve të të ardhurve pas 1992.

500 4.25 4 .831

1-5

PA

110

26 Do ishte mirë të kishte shkolla të ndara mes fëmijëve vendas dhe fëmijeve të të ardhurve pas 1992.

500 4.45 5 .719

1-5

PA

27 Mendoj se do martohesha me një mashkull/femër, vendas/e. ( nëse do isha beqar).

500 3.75 4 .856 1-5 PFR

28 Do martohem me një mashkull/femër, vendas/e ( nëse je beqar).

500 3.81 4 .911 1-5 PFR

29 Do martoja vëllanë me femër vendase. 500 3.71 4 .950 1-5 PFR

30 Do martoja motrën me djalë vendas. 500 3.74 4 1.024 1-5 PFR

31 Do martoja djalin me një femër vendase. 500 3.82 4 1.108 1-5 PFR

32 Do martoja vajzën me një djalë vendas. 500 3.86 4 1.057 1-5 PFR

33 Femrat vendase janë kokëforta dhe të pabindura. 500 3.91 4 .933 1-5 PST

34 Meshkujt vendas janë të dhunshëm e autoritarë. 500 4.12 4 .757 1-5 PA

35 Mendoj se është e bezdishme të punosh në një zyrë me vendas. 500 4.13 4 .589 1-5 PH/D

36 Nuk do preferoja një drejtues vendas në punë. 500 3.51 4 1.049 1-5 PH/D

37 Vendasit janë më të sukseshëm në biznes sesa të ardhurit. 500 3.36 4 1.194 1-5 PH/D

38 Do doja nje ortak vendas në biznes se janë më të aftë sesa të ardhurit pas 1992. 500 2.68 2 1.097 1-5 PH/D

39 Vendasit nuk janë agresivë në biznes. 500 4.06 4 .966 1-5 PA

40 Do doja nje rival vendas në biznes se janë më pak konkurentë sesa të ardhurit pas 1992.

500 2.66 2 1.361 1-5

PH/D

Përsa i përket paragjykimit shmangës vlera e mesatareve për çdo pohim varion

nga vlerat më të vogla mesatare 1.96, DS 0.8 dhe M=2.32, DS =0.98, për pohimet 13

dhe 14 deri në vlerën më të madhe mesatare 4.19, DS = 0.73 për pohimin 19. Nga

111

këto shifra rezulton se paragjykimi shmangës aktivizohet fuqishëm nga idea se

migrantët e rinj nuk ndihen komodë nëse do jetonin të rrethuar nga të. Një tjetër

pohim i pytësorit që shënon nivel të lartë të paragjykimit shmangës është ai se

migrantët nuk do preferonin t’i shisnin tokë vendasve. Nga ana tjetër migrantët e rinj

shfaqin nivel më të ulët paragjykimi në pohimin 19 duke deklaruar se nësë një ditë do

jetonin me vendas do bashkëpunonin ngushtësisht me ta.

Nëse i referohemi tabelës për vlerat e mesatares dhe devijacionit standart për

paragjykimin e hapur, vëmë re se mesatarja varion nga vlerat më të vogla M= 1.99,

DS =0.9 dhe M= 2.7, DS=1.14 për pohimet 1 dhe 3. Respektivisht në pohimet ‘’ Të

ardhurit janë më punëtore sesa vendasit ‘’ dhe “vendasit kanë punë më mira, sesa të

ardhurit’’ duket se të ardhurit i kanë paragjykuar vendasit në nivele të larta. Vlera më

e lartë e M=4.13 dhe DS= shkon në pohin 35, ku duket se të ardhurit nuk do kishin

bezdi të punonin me një vendas.

Në rastin e paragjykimit fin vlera më e vogël mesatare është 1.81 dhe DS 1.15 për

pohimin nr.1. Paragjykimi fin shfaqet drejt vendasve në pohimin 1 kur të ardhurit

mendojnë se sjellin kulturë në qytet. Vlerat më të larta të mesatareve M=3.88, DS

0.82 dhe M=3.86 dhe DS =1.05 shënohen në pohimin 11 dhe 32. Në këto pohime

migrantët shfaqen më pak paragjykues ndaj vendasve. Ata mendojnë se vendasit nuk

janë njerëz pa rregulla në familje dhe do pranonin një dhëndër vendas për vajzën e

tyre. Përgjithësisht në seksionin e marrëdhënieve intime rezultatet tregojnë se

paragjykimi ndaj vendasve shfaqet i ulët.

Nga analiza e shifrave për paragjykimin ambivalent rezulton se vlerat më të vogla

të mesatareve 2.06, DS 0.88 dhe M =2. 7, DS 1.20 janë shënuar në pohimet 20 dhe

24, ndërsa vlera më e lartë e mesatares M=4.45, DS=0.79 është shënuar në pohimin

nr 26. Duket sikur në pohimet 20 dhe 24 migrantët e rinj janë shfaqur paragjykues

ndaj vetes, kur kanë pranuar se fëmijët e tyre janë më agresivë sesa fëmijët vendas

dhe mësuesit vendas janë më profesionalë sesa ata të ardhur. Forca e paragjykimit

ambivalent bie në rastin kur migrantët janë kundër idesë së ekzistencës së shkollave

të ndara mes fëmijëve të ardhur dhe atyre vendas.

Në tabelat e mëposhtëme përshkruhet niveli i paragjykimeve ndërgrupore për

grupin e të ardhurve të ndarë sipas moshës migratore.

112

Tabela 20. Paragjykimet që shfaqin të ardhurit në vitet 1992 – 1996 N (kampioni) M DS


PHD 252 29.54 3.945

PA 252 35.40 3.759

PFR 252 34.59 5.275

PST 252 35.33 3.138

Mesatarja për paragjykimet në total është 134.86 ndëra devijimi standart është

DS=10.863. Të dhënat tregojnë se të ardhurit në vitet 1992-1996 shfaqin nivele të

larta të paragjykimit të hapur ndaj vendasve me një mesatare 29.54 dhe DS= 3.954.

Niveli i dytë më i lartë i paragjykimit është ai i paragjykimit fin me mesatare 34.59

dhe DS = 5.275. I treti për nga niveli renditet paragjykimi shmangës me mesatare

35.33 dhe DS = 3.138, ndërsa i fundit për nga niveli është paragjykimi ambivalent me

mesatare 35.40 dhe DS = 3.759.

Të dhënat për paragjykimet që shfaqin të ardhurit në vitet 1997-2001,

paraqiten në tabelën e mëposhtëme. Mesatarja për paragjykimet në total është 134.28

ndërsa devijimi standart është DS=11.755.

Tabela 21. Paragjykimet që shfaqin të ardhurit në vitet 1997 – 2001 N (kampioni) M DS


PHD 248 29.36 4.065

PA 247 35.78 3.898

PFR 248 33.18 6.103

PST 248 35.93 3.359

Niveli më i lartë është ai i paragjykimit të hapur ndaj vendasve me një

mesatare 29.36 dhe DS= 4.065. Niveli i dytë më i lartë i paragjykimit është ai i

paragjykimit fin me mesatare 33.18 dhe DS = 6.103. I treti për nga niveli renditet

paragjykimi ambivalent me mesatare 35.78 dhe DS=3.898, ndërsa i fundit për nga

niveli është paragjykimi shmangës me mesatare 35.93 dhe DS = 3.359.

3.1.2.1 Mosha migratore dhe paragjykimet për grupin e të ardhurve: analiza nëpërmjet ANOVA për moshën migratore

Për të analizuar diferencat mes grupeve të kampionit të të ardhurve në raportin

me llojet e paragjykimeve ndërgrupore u kryen analizat statistikore sipas Anova. Nga

113

analiza e variancës rezulton se nuk ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor

ndërmjet të ardhurve në vitet 1992–1996 dhe të ardhurve në vitet 1997–2001 në

mënyrën se si ata shfaqin paragjykimet ndërgrupore. Vlera e F është F(1, 497) = .325,

Fkritike = 3.86, p = .569.

Tabela 22. Anova,Mosha migratore dhe paragjykimet për grupin e të ardhurve Shuma e



F Sig.


Në grafikun e mëposhtëm paraqiten mesataret e paragjykimeve për të dyja

grupet. Sipas këtij grafiku mesatarja e paragjykimeve për të ardhurit në vitet 1992 –

1996 është 134.86 dhe për të ardhurit në vitet 1997–2001 është 134.28. Nga këto

rezultate vihet re se të ardhurit në vitet 1997-2001 janë më shumë paragjykues sesa të

ardhurit në vitet 1992-1996.

Grafiku 22. Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për grupet vendas

114

3.1.2.2 4.1.1.3 Paragjykimet specifike që shfaqin migrantët ndaj vendasve bazuar në rezultatet sipas ANOVA

Më poshtë prezantohen rezultatet për secilin nga llojet e paragjykimeve që

vendasit përdorin ndaj të ardhurve si pasojë e proçesit të migrimit.

Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi shmangës

Në rastin e përdorimit të paragjykimit shmagës vihet re se nga analiza e

variancës ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor për paragjykimin shmangës

ndërmjet të ardhurve në vitet 1992–1996 dhe të ardhurve në vitet 1997 – 2001. Vlera

e F është F (1, 498) = 4.234, Fkritike = 3.86, p = .040, d = .18.

Tabela 23. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi shmangës Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit shmangës për të dyja grupet

tregon se mesatarja e paragjykimit shmangës për të ardhurit në vitet 1992 – 1996

është 35.33 dhe mesatarja e paragjykimeve për të ardhurit në vitet 1997–2001 është

35.93. Të ardhurit në vitet 1992-1996 shfaqin nivel më të lartë paragjykimi ndaj

vendasve sesa të ardhurit në vitet 1997-2001.

Grafiku 23. Mesataret e paragjykimit shmangës për grupet e të ardhurve

115

Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi i hapur/i drejtëpërdrejtë

Në rastin e paragjykimit të hapur i drejtpërdrejtë që të ardhurit shfaqin ndaj

vendasve bazuar në analizën e variancës nuk vihet re asnjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor për paragjykimin e hapur i drejtëpërdrejtë ndërmjet të ardhurve në vitet

1992–1996 dhe të ardhurve në vitet 1997–2001. Vlera e F është F(1, 498) = .266,

Fkritike = 3.86, p = .606.

Tabela 24. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë Shuma e



F Sig.


Në grafikun e mëposhtëm tregohet se mesatarja për paragjykimin e hapur/i

drejtëpërdrejtë për të ardhurit në vitet 1992 – 1996 është 29.54 dhe e të ardhurve në

vitet 1997–2001 është 29.36. Rezulton se të ardhurit në vitet 1997-2001 shfaqin më

ashpër paragjykimin e hapur sesa të ardhurit në vitet 1996-2000.

Grafiku 24. Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupet e të ardhurve pas 1992

Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi fin

116

Në rastin e paragjykimit fin që të ardhurit shfaqin ndaj vendasve bazuar në

analizën e variancës duket se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor për

paragjykimin fin ndërmjet të ardhurve në vitet 1992 – 1996 dhe të ardhurve në vitet

1997 – 2001. Vlera e F është F(1, 498) = 7.602, Fkritike = 3.86, p = .006, d = .25.

Tabela 25. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi fin Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit fin për dy grupet e të ardhurve

tregon se mesatarja e paragjykimit për të ardhurit në vitet 1992–1996 është 34.59 dhe

e të ardhurve në vitet 1997–2001 është 33.18. Grupi i të ardhurve 1997-2001 shfaqet

më paragjykues sesa grupi i të ardhurve 1992-1996.

Grafiku 25. Paraqitja grafike e mesatares të paragjykimit fin për moshën migratore

Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi ambivalent

Siç mund të vihet re nga analiza e variancës u tregua se nuk ekziston asnjë

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet dy grupeve të të ardhurve në vitet 1992 –

1996 dhe të ardhurve në vitet 1997 – 2001 në lidhje me paragjykimin ambivalent.

Vlera e F është F(1, 497) = 1.259, Fkritike = 3.86, p = .262.

117

Tabela 26. Anova, Mosha migratore e të ardhurve & paragjykimi ambivalent Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon se mesatarja për paragjykimin ambivalent për të

ardhurit në vitet 1992 – 1996 është 35.40 dhe të ardhurve në vitet 1997–2001 është

35.78. Në këtë rast grupi i të ardhurve 1992-1996 shfaqet më pak paragjykues sesa

grupi i të ardhurve 1997-2001.

Grafiku 26. Mesataret e paragjykimit ambivalent për grupet e të ardhurve

Paragjykimet specifike që shfaqin migrantët e rinj ndaj vendasve në përqindje

Paragjykimi shmangës i migrantëve të rinj ndaj vendasve në përqindje

Më poshtë prezantohen rezultatet për secilin nga llojet e paragjykimeve që vendasit

përdorin ndaj të ardhurve si pasojë e proçesit të migrimit.

118

Grafiku 27. Paragjykimi shmangës që të ardhurit shfaqin ndaj vendasve

Të dhënat e reflektura në grafikun e mësipërm tregojnë se 36.6% e kampionit

të të ardhurve pas 1992 i paragjykojne vendasit në mënyrë shmangëse. Ndërkohë

pjesa më e madhe e kampionit të migrantëve të rinj rreth 51.5% nuk shfaqin shenja të

paragjykimit shmangës ndaj vendasve, ndërsa 10.3 % janë përgjigjur në mënyrë

neutrale duke lënë të padeklaruar tendencën e tyre paragjykuese. Grafiku 28 Pohimi: Do ndihem komod po të jetoj i rrethuar nga vendas

Të dhëna shqetësuese pasqyrohen në lidhje me pohimet e paragjykimit

shmangës me anë të së cilave u testuan migrantët e rinj. Rreth 93 % migrantëve të rinj

janë shprehur se nuk do ndiheshin komod, po të jetonin në një vend të rrethuar nga

vendas. Nga kjo pjesë e kampionit të migrantëve 29 % shprehen se nuk janë aspak

dakord me pohimin e mësipërm, ndërsa 64% nuk janë dakord me pohimin. Ndërkohë

vetëm 5.1% e migrantëve të rinj nuk shfaqin paragjykim shmangës ndaj vendasve dhe

119

1.7% janë shfaqur neutralë në përgjigje. Pohimi provokues i reflektuar në grafikun e

mëposhtëm ka nxjerrë në pah të dhëna interesante.

Siç mund të vihet re rreth 63 % e migrantë të rinj nuk do donin t’i shisnin tokë

një vendasi për të banuar afër tyre. Gati 42.2% e migrantëve nuk janë dakord me

idenë e mësipërme, ndërsa 20.8% janë shumë dakord me të njëtin pohim. Ndërkohë

që 16.4% e të ardhurve shfaqen neutralë në përgjigje, ndërsa 20 % e tyre nuk shfaqin

shenja të paragjykimit shmangës ndaj vendasve duke qënë dakord me idenë se mund

t’i shesin tokë një vendasi. Grafiku 29 Pohimi: Nuk do i shisja tokë një vendasi për të banuar afër meje

Paragjykimi i hapur i migrantëve të rinj ndaj vendasve i shprehur në përqindje

Nga tërësia e pohimeve të pyetsësorit në lidhje me paragjykim e hapur

rezulton se rreth 53% e kampionit të migrantëve të rinj paragjykojnë në mënyrë të

hapur vendasit, 38.9% nuk shfaqin shenja të paragjykimt të hapur, ndërsa 17%

mbeten neutralë në përgjigjje.

Grafiku 30. Paragjykimi i hapur i shfaqur nga të ardhurit drejt vendasve

0

20

40

60

jam shumë dakord

jam dakord

neutral nuk jam

dakord

nuk jam asp dakord

11.2

26.2

12.2 10 2.7

9.6 16

4.2 5.8 2.1

20.8

42.2

16.4 15.8 4.8

Nuk do i shisja tokë një vendasi për të banuar afër meje.(%)

të ardhur 1992-1996 të ardhur 1997-2001 Total

120

Pohimit provokativ se të ardhurit janë më punëtorë sesa vendasit pas 1992

grupi i migrantëve i është përgjigjur si më poshtë vijon:

Grafiku 31Pohimi: Të ardhurit janë më punëtorë sesa vendasit

Gati 82.6 % e migrantëve në total shfaqin shenja të paragjykimit të hapur ndaj

vendasve duke mos i perceptuar si më punëtorë sesa ata. Rreth 25.5% e migrantëve

deklarojnë se janë dakord me pohimin e mësipërm, ndërsa 57% shkojnë në ekstrem

duke qënë shumë dakord me këtë pohim. Nuk janë dakord me pohimin vetëm 13,1%

e kampionit të migrantëve, ndërkohë që 4.3 % shfaqen neutralë në përgjigje.

Grafiku 32 Pohimi: Shpesh qeveria kujdeset më shumë për zonat urbane sesa zonat informale

121

Pohimi se ”qeveria kujdeset më shumë për zonat urbane sesa zonat

informale”, nxjerr në pah faktin se rreth 69.7% e migrantëve shfaqin paragjykim të

hapur direkt ndaj vendasve si pasojë e deprivimit relativ. Respektivisht rreth 47.5%

janë shumë dakord dhe 22.2% janë dakord me pohimin e mësipërm, ndërsa 30% e

migrantëve nuk shfaqin shenja të paragjykimit të hapur duke qënë kundër këtij

pohimi.

Të dhënat tregojnë se rreth 84% e migrantëve shfaqin shenja të paragjykimit

të hapur ndaj vendasve duke i pranuar si rival në biznes, sepse janë më pak

konkurentë sesa ata. Grafiku 33 Pohimi: Do doja një rival vendas në biznes se janë më pak konkurentë sesa të ardhurit

Nga ky total në përqindje rreth 24.4% janë shumë dakord dhe 60 % janë

dakord me këtë pohim, ndërsa nuk shfaqen paragjykues. Gati 6.6 % e migrantëve nuk

janë dakord me pohimin e mësipërm. Pergjigje neutrale kanë dhënë 8.3% e kampionit

122

Paragjykimi fin i migrantëve të rinj ndaj vendasve në përqindje

Nga përmbledhja totale e të dhënave në lidhje me paragjykimin fin që

migrantët e rinj përdorin ndaj vendasve rezulton se: Grafiku 34. Paragjykimi fin i shfaqur nga të ardhurit drejt vendasve

reth 66.4 % e migrantëve të rinj i paragjykojnë vendasit në mënyrë fine, ndërkohë që

21.5% nuk shfaqin shenja të këtij paragjykimi. Gjithashtu 12.1% e migrantëve kanë

dhënë përgjigje neutrale duke mos raportuar në këtë mënyrë tendencat paragjykuese.

Sipas grafikut të mëposhtëm rezulton se 55.8% e të ardhurve mendojnë se

vendasit e kanë të vështirë të përshtaten me të ardhurit, një mendim kontradiktor, nëse

kemi parasysh faktin se pritet që popullata migratore duhet të përshtatet kulturalisht

me maxhoritetin.

Grafiku 35 Pohimi: Vendasit nuk përshtaten dot me të ardhurit pas 1992

123

Duket se pjesa më e madhe e të ardhurve, të cilët mendojnë në këtë mënyrë i

përkasin të ardhurve në periudhën 1997-2001, rreth 40% e totalit. Janë kundër këtij

pohimi duke mos shfaqur shenja të paragjykimit fin 35.9% e të ardhurve nga të cilët

rreth 6.5% janë ekstremisht kundër pohimit. Nga ana tjetër 8.3% e të ardhurve

shfaqen neutralë në përgjigje.

Sipas grafikut të mëposhtëm meshkujt vendas paragjykohen më pak sesa

femrat. Rezulton se 74% e të ardhurve janë dakord (55%) dhe shumë dakord (18.7%)

me një martesë të motrës së tyre me një mashkull vendas. Për ta kjo martesë bën që

motra të shkojë në qytet dhe të jetojë me një mashkull jo autoritar. Grafiku 36 Pohimi: Do martoja motrën me një djalë vendas

Shfaqin paragjykim fin vetëm 17.2% e të ardhurve të cilët nuk janë dakord dhe 1.6%

nuk janë aspak dakord me një një martesë të tillë, sepse e perceptojnë mashkullin

vendas si tejet liberal, ndërsa rreth 8.8% kanë dhenë përgjigje neutrale. Grafiku 37 Do martoja djalin me një femër vendase

0

20

40

60

jam shumë dakord

jam dakord

neutral nuk jam dakord

nuk jam asp

dakord

16

3.3 2.7

32

0

13.3 13.8 3.8

15

0.1

29.3

17.1 6.5

47

0.1

Do martoja djalin me një femër vendase (%)

të ardhur 1992-1996 të ardhur 1997-2000 Total

124

Po ashtu dhe grafiku i mësipërm shfaq të dhëna mjaft interesante. Rreth 47% e

migrantëve shfaqin shenja të paragjykimit fin ndaj femrës vendase duke deklaruar se

nuk do pranonin nuse në shtëpi një femër vendase. Nga ana tjetër në total 46.4% e të

ardhurve pas 1992 janë pro kësaj martese ( 29.3% janë shumë dakord me pohimin

dhe 17.1 janë dakord), sepse e shohin këtë martesë si një mundësi të mirë integrimi të

dy grupeve. Pjesa gri e kampionit e cila ka dhënë përgjigje neutrale është në nivelin

6.5%.

Paragjykimi ambivalent i migrantëve të rinj ndaj vendasve në përqindje

Sipas të dhënave në grafikun e mëposhtëm vihet re se 26.7% e kampionit

vendas përdorin paragjykimin ambivalent ndaj vendasve. Rreth 62.2% nuk

paragjykojnë në mënyrë ambivalente, ndërsa 11% kanë dhënë përgjigje neutrale. Grafiku 38. Paragjykimi ambivalent i të ardhurve ndaj vendasve

Pohimit provokues se vendasit janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative

se pozitive, i janë përgjigjur në mënyrë pohuese rreth 61% e migrantëve.

Grafiku 39 Pohimi: Vendasit janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative se pozitive

125

Sic mund të vihet re paragjykojnë në mënyrë ambivalente sipërore, rreth

20.8% e migrantëve dhe 42.2% paragjykojnë duke u shprehur jam dakord me

pohimin. Nuk paragjykojnë në mënyrë ambivalente 20% e të ardhurve ndërsa 16.4%

kanë dhënë përgjigje neutrale.

Vihet re një tendënce më e lartë e përdorimit të këtij paragjykimi nga të

ardhurit në vitet 1992-1996.

Grafiku 40 Pohimi: Të ardhurit bëjnë më shumë për njëri-tjetrin

Sipas grafikut të mësipërm duket se rreth 84.4 0% e të ardhurve shfaqin

paragjykimin ambivalent ndaj vendasve duke besuar se ata bëjnë më shumë për njëri-

tjetrin sesa bëjnë vendasit. Gati 6.6 % e migrantëve nuk i paragjykojnë vendasit,

ndërsa rreth 8.3% janë shfaqur neutral në përgjigje.

126

Grafiku 41 Pohimi: Toleranca dhe natyra paqësore nuk i ka zhvilluar vendasit

Një tjetër gjetje interesante nxjerr në pah tendence e paragjykimit ambivalent

të migrantëve të rinj ndaj vendasve është mendimi se toleranca dhe natyra paqësore

nuk i ka zhvilluar vendasit. Rreth 42.5% e migrantëve besojnë se vendasit nuk janë

zhvilluar nga fakti i sipërpërmendur ndërkohë që numri i kampionit që nuk shfaq

paragjykim ambivalent në këtë rast arrin në 43.7%, Numri i atyre që kanë dhënë

përgjigje arrin deri në 14,8 %. Shfaqen paragjykues sipas këtij grafiku të ardhurit nga

viti 1992-1996.

3.1.3 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve

3.1.3.1 Analiza e variancës nëpërmjet Anova Rezultatet që do të paraqiten më poshtë tregojnë analiza të variancës ndërmjet

vendasve dhe të ardhurve pas 1992. Analiza e variancës tregoi se ekziston një

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në total për

paragjykimet ndërgrupore. Vlera e F rezulton të jetë F (1, 997) = 619.103, Fkritike =

3.85, p < .001, d = 1.57.

Tabela 27. Paragjykimet ndërgrupore ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe te ardhurve) Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimeve për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimeve ndërgrupore tek të ardhurit është 134.57, ndërsa tek

vendasit është 110.19. Në këtë situatë vendasit shfaqen më paragjykues ndaj të

ardhurve për të katër llojet e paragjykimeve.

127

Grafiku 42. Mesataret e paragjykimeve për vendasit dhe të ardhurit

3.1.3.2 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë

Analiza e variancës në këtë rast tregoi se ekziston një ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në lidhje me shfaqjen paragjykimin e

të hapur/drejtëpërdrejtë ndërmjet grupeve të marra në studim. Vlera e F është , F(1,

998) = 69.675, Fkritike = 3.85, p < .001, d = .5.

Tabela 28. Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve)

Shuma e katrorëve

Shkallët e lirisë (df)


F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon mesataret e paragjykimit të hapur/i

drejtëpërdrejtë për të dyja grupet. Mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit është

29.45, ndërsa tek vendasit është 26.97. Vendasit shfaqen më paragjykues, sesa të

ardhurit në rastin e paragjykimit të hapur.

128

Grafiku 43. Mesataret e paragjykimit të hapur për vendasit dhe të ardhurit

3.1.3.3 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin ambivalent

Sipas analizës së variancës u tregua se ekziston një ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në lidhje me paragjykimin ambivalent.

Vlera e F është , F(1, 997) = 394.492, Fkritike = 3.85, p < .001, d = 1.25.

Tabela 29. Paragjykimi ambivalent ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) Shuma e



F Sig.


Sipas grafikut të mëposhtëm, mesatarja e paragjykimit ambivalent për të dyja

grupet tregon se mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit është 35.59, ndërsa tek

vendasit është 29.87. Duket qartë që vendasit shfaqen më paragjykues sesa të ardhurit

pas 1992.

129

Grafiku 44. Mesataret e paragjykimit ambivalent për vendasit dhe të ardhurit

3.1.3.4 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin fin

Në rastin e paragjykimit fin sipas analizës së variancës ekziston një ndryshim i

rëndësishëm statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve. Vlera e F është F(1,

998) = 458.161, Fkritike = 3.85, p < .001, d = 1.35.

Tabela 30. Paragjykimi fin ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mesatares së paragjykimit fin për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit është 33.89, ndërsa tek vendasit është

24.69. Vendasit edhe në këtë rast shfaqen më paragjykues se të ardhurit pas 1992.

130

Grafiku 45. Mesataret e paragjykimit fin për vendasit dhe të ardhurit

3.1.3.5 Krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me paragjykimin shmangës

Analiza e variancës tregoi se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në paragjykimin shmangës, F(1, 998) = 659.108,

Fkritike = 3.85, p < .001, d = 1.62.

Tabela 31. Paragjykimi shmangës ( krahasim i rezultateve të vendasve dhe të ardhurve ) Shuma e



F Sig.


Të dhënat në grafikun e mëposhtëm në lidhje me paragjykimin shmangës

tregojnë se mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit është 35.63, ndërsa tek vendasit

është 28.66.Vendasit shfaqen më paragjykues sesa të ardhurit pas 1992.

131

Grafiku 46. Mesataret e paragjykimit shmangës për vendasit dhe të ardhurit

3.1.4 Të dhënat cilësore mbi paragjykimet specifike që shfaq grupi i vendasve ndaj migrantëve të rinj Gjetjet e intervistave të fokus grupeve me vendas dhe intervistave gjysëm të

strukturuara me aktorë kyç vendas ofrojnë një panoramë të gjerë, të veçantë e krejt

origjinale të tablosë së marrëdhënies që krijohet mes dy grupeve, vendasve dhe të

ardhurve pas 1992. Të dhënat tregojnë se marrëdhënia mes vendasve dhe migrantëve

të rinj shoqërohen nga paragjykime ndërgrupore si pasojë e mungesës së njohjes

reciproke, dhe kontakteve të varfra që kanë këto dy grupe.

3.1.4.1 Paragjykimi shmangës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992

Në spektrin e marrëdhënieve komunitare vendasit duken sikur duan t’i

shmangen bashkëjetesës me të ardhurit pas 1992. Pyetjes në lidhje me mënyrën se si

do ndiheshin, po të jetonin me të ardhur pas 1992, shumica e vendasve iu përgjigjën

në mënyrë negative. Disa nga argumentat se pse vendasit shfaqin hapur tendenca të

paragjykimit shmangës ishin sa më poshtë vijojnë:

Vendasit kanë vështirësi për t’u përshtatur me të ardhurit, sepse i druhen

ndërveprimit të përditshëm me ta ngaqë janë rritur në komunitete homogjene

qytetarësh me rregulla e norma të përbashkëta në komunikim e ndërveprim social.

Për ta do ishte sforcim psikologjik krijimi i një marrëdhënieje të re me të ardhur

pas 1992.

132

Vendasit i druhen influencës kulturore të migrantëve. Sipas tyre ata nuk duan të

kenë ndërveprim social e kulturor me të ardhurit, sepse kultura e migrantëve

përgjithësisht është rurale dhe ka më tepër cilësi negative sesa pozitive. Sipas

vendasve nëse fëmijët e tyre do të rriteshin në ambjente migrantësh do flisnin me

dialekt, do modelonin sjellje agresive, tendencat e braktisjes së shkollës, do

përfshiheshin në krime etj.

Vendasit i druhen faktit se mund të paragjykohen nga migrantët e rinj. Të

intervistuarit u shprehen se të ardhurit kanë një mentalitet patriarkal, i cili do i

paragjykonte vendasit si njerëz modern, pa moral, e pa rregulla familjare. Ky

paragjykim do krijonte marrëdhënie të tensionuara mes palëve.

Një pjesë e mirë e të intervistuarve vendas ishin neutralë në përgjigje duke

fshehur qëndrimet e tyre reale në këtë cështje. Ata u shprehen se e rëndësishme

është të jetosh me njerëz të mirë pavarësisht origjinës nga është ai. Sipas tyre një

fqinj i mirë është një njeri i rregullt e me kulturё, i komunikueshëm, social dhe me

rregulla familjare. Nga ana tjetër vendasit, të cilët nuk u shfaqën paragjykues

mendojnë se sot njerëzit jetojnë në një botë individuale, ku nuk u intereson se

kush jeton në apartamentin apo shtëpinë ngjitur.

Vetëm një pjesë e vogël e vendasve të intervistuar janë shprehur se do ndiheshin

komod, nëse do jetonin afër të ardhurve. Sipas pikëpamjes së tyre ndërveprimi

social është një avantazh cilësor i marrëdhënies njerëzore, sepse lehtëson

shkëmbim eksperiencash dhe përvojash njerëzore. Duke qënë se qytetet e mëdha

si Tirana dhe Durrësi janë zhvilluar e ndërtuar nga të ardhurit me origjinë nga e

gjithë Shqipëria, vendasit janë mësuar të krjojnë marrëdhënie pozitive me ta ndër

vite.

Po ashtu vendasit janë mësuar të krijojnë marrëdhënie biznesi me të ardhurit si në

rastin e shitjes së pronave. Ndërkohë që gati gjysma e të intervistuarve nga grupi i

vendasve nuk do pranonin të afronin të ardhurit në komunitetin e tyre duke u

shitur prona si tokë, shtëpi, apartamente. Ky paragjykim shmangës u argumentua

me faktin se:

Vendasit mirëkuptohen më kollaj me vendasit, sesa me të ardhurit vonë në qytet.

Sipas tyre shitja e pronës një vendasi do sillte bashkëjetesë më të mirë në

marrëdhënie, komunikim, gjuhë, kulturë e zakone. Ndërkohë shitja e pronës një të

ardhuri pas 1992 nuk i krijon këto mundësi. Krijimi dhe menaxhimi i

133

marrëdhënies me ta është shumë i vështirë për hir të mugesës së faktorëve të

sipërpërmendur. Sipas vendasve ka një parim. Prona i shitet po një vendasi në

mënyrë që njerëzit t’i bëjnë nder anëtarëve të të njëjtit grup. Në këtë mënyrë do

rritet koheziviteti i grupit mes vendasve dhe do forcohen marrëdhëniet mes tyre.

Agresiviteti i migrantëve të rinj kryesisht veriorë bën që vendasit të mos i

preferojnë as si fqinj në rast se do shisnin pronë. Z. T nga Tirana pohon: ”Unë do

të mendohesha mirë po t’i shisja një copë tokë një të ardhuri nga veriu, sepse aty

mund të jetojë familja ime ose të afërmit e mi. Të ardhurit nga veriu janë agresivë

dhe mund të krijojnë marrëdhënie problematike në komunitet”.

Një pjesë tjetër e vendasve kanë pohuar se do preferonin t’i shisnin tokë dhe

pronë një migranti, sepse sipas tyre vendasit nuk janë paragjykues dhe nuk i kanë

diskriminuar të ardhurit. Ka një pikëpamje tjetër sipas së cilës t’i shesësh pronë një të

ardhuri është lehtësi më e madhe në biznes, sepse negociata e çmimit do jetë më e

ftohtë, e prerë dhe nuk zgjat shumë. Me një vendas do duhet të negociosh dhe të

tolerosh në çmim. Ndërkohë që ka vendas që mendojnë se të ardhurit janë njerëz

punëtorë, të qetë, të cilët dinë të krijojnë marrëdhënie të mira fqinjësie.

Gjithashtu ka një pjesë të konsiderueshme të vendasve të cilët interesohen më

shumë për çmimin sesa origjinën e blerësit, sepse në një sistem ekonomie tregu,

kush ofron çmimin më të lartë do të përfitonte një pronë edhe pse vendasit në

shumë raste mendojnë për komshiun dhe e zgjedhin atë.

Një situatë tjetër që shfaq paragjykimin shmangës të vendasve ndaj të ardhurve

është dhe pikëpamja e vendasve mbi miqësinë me të ardhurit 1992. Sipas vendasve

me termin mik i ngushtë nënkuptohet një marrëdhënie miqësore mes dy njerëzve, që

karakterizohet nga hyrje dhe dalje familjare, shpenzim së bashku i kohës së lirë etj.

Pjesa e vendasve që paragjykon në mënyrë shmangëse të ardhurit pas 92 shprehet

se nuk mund të kenë miq të ngushtë nga grupi i të ardhurve, se nuk kanë

ndërveprim social cilësor me të ardhurit, as në vende pune e as në komunitet dhe

nuk kanë shkëmbyer martesa në familje. Sipas tyre një nga faktorët primarë që i

pengon të krijojnë miqësi me të ardhurit është krijimi i marrëdhënieve të

tensionuara gjatë proçesit të migrimit.

134

Vendasit tregojnë se migrimi u shoqërua me probleme në Shqipëri, ku një ndër

kryesorët ishte zaptimi i pronës së pronarëve të ligjshëm. Ky akt bëri që vendasit

t’i perceptojnë të ardhurit si njerëz agresivë, të dhunshëm, të pabesë më të cilët

nuk mund të komunikohet lirshëm. Vendasit shprehen se dhe nëse ndërton një

marrëdhënie me të ardhurit duhet të jesh i kujdeshëm e vigjëlent, sepse

perceptohen si të pabesë.

Ja si e përshkruan Znj M nga Tirana, marëdhënien me një mikeshën e saj

tropojane:

“ Dyqanin që kisha në rrugën “Hoxha Tahsim” diku afër sheshit Avni Rustemi ia

dhashë me qera një mikeshës time tropjane që jetonte te zona e Breglumasit. Në

mirëbesim u largova për dy vite në Itali. Kur u ktheva gjej në dyqan një njeri që nuk e

njihja. Më tha se dyqanin e kishte marrë me qera për 3 vjet. Mikesha ime kishte bërë

dokumenta fallco dhe kishte ridhënë dyqanin me qera. M’u desh të kaloja disa

proçese gjyqësore për të zgjidhur këtë çështje”

Nga ana tjetër, ka një pjesë vendasish që kanë miq të ardhur në nivel sipërfaqësor,

sepse të ardhurit nuk i kanë ftuar ndonjëherë në familje për festa, gëzime e hidhërime,

por kanë mbajtur një marrëdhënie konstante formale.

Po ashtu këta vendas besojnë se marrëdhënia vendas-migrant është e formalizuar

vetëm në marrëdhënie pune në institucione private e shtetërore dhe më pak në

marrëdhënie sociale. Vendasit i shohin migrantët e rinj, qoftë në shkolla apo vende

pune, si njerëz të cilët janë jashtëzakonisht të lidhur me njëri-tjetrin si pasojë e jetësës

në komunitete homogjene dhe përjetojnë ndjesisë e bashkëvuajtjes (proçesit të

migrimit) .

Vendasit që nuk shfaqen paragjykues kanë miqësi e ndërveprim të lartë social me

të ardhurit, sepse kanë shkëmbyer vizita për gëzime e hidhërime me ta, madje

inciativën për t’u afruar e kanë hedhur vetë të ardhurit.

Një tjetër detaj interesant është se vendasit shfaqen si njerëz kuriozë të cilët kanë

dëshirë të eksplorojnë kulturën e njëri-tjetrit. Ky fakt ka bërë që të kenë miq të ardhur

pas 1992. Një proçes tjetër që ka lehtësuar miqësinë ndërgrupore ka qënë martesa me

të ardhur pas 1992, apo krushqitë farefisnore. Po ashtu marrëdhëniet e punës dhe të

bizneseve të përbashkëta mes dy grupeve kanë shërbyer si trampolina për

135

marrëdhënie miqësore më të ngushta. Ndërkohë shumica e vendasve besojnë se

përmirësimi i marrëdhënieve me migrantët e rinj do reduktonte paragjykimet

ndërgrupore, sepse do të mundësonte njohjen ndërgrupore në vlera, norma e kulturë

dhe një integrim social i migrantëve do ishte në favor të dy palëve.

Ky ndryshim i realitetit do vinte nëse vendasit do i pranonin si miq të ngushtë

migrantët duke e parë migrimin urban e social si një ndërveprim social të

domosdoshëm, kur ne jemi përpara një fakti të kryer, migrimit të brendshëm.

Vendasit janë të tensionuar dhe për marëdhënien që fëmijët e tyre mund të krijonin

me fëmijët e migrantëve të rinj që jetojnë në zona informale. Një pjesë e vogël e

vendasve që shfaqin paragjykim shmangës ndaj migrantëve, duke deklaruar se nuk

do ta pranonin miqësinë e fëmijëve të tyre me fëmijë të ardhur, argumentojnë se

besojnë që fëmijët deri në adoleshencë nuk kanë aftësi të vendosin kontakte cilësore

me shokë e shoqe dhe mundësia për të gabuar është më e madhe. Miqësia me njerëz

nga grupi i të ardhurve shihet e rrezikshme për sa kohë të ardhurit janë një grup i

panjohur për vendasit. Të ardhurit perceptohen si model kërcënimi për fëmijët e tyre

të cilët nuk kanë agresivitetin, ambicjen dhe egozmin e të ardhurve. Nga ana tjetër

shumica e e vendasve ishin pro miqësisë së fëmijëve të tyre me fëmijë që vinin nga

familje të ardhura pas 1992 sepse:

Një ndërveprim i lartë me fëmijë të familjeve migrante do sillte shkëmbimin e

përvojave me gjithë krahinat dhe do t’i ndihmonte fëmijet të krijonin një profil

psikologjik të saktë për njerëzit me të cilët duan të kenë marrëdhënie.

Vetë prindërit kanë miq të ardhur dhe modelojnë te fëmijët ide të ndërveprimit me

të tjeret panvarësisht origjinës. Me e rëndësishme për ta është injektimi i idesë te

fëmijët e tyre se duhet të vlerësojnë më shumë cilësitë pozitive të njerëzve sesa

origjinën e tyre.

Fëmijët e tyre kanë miq të ardhur tashmë dhe prindërit janë siguruar se kjo nuk

përbën asnjë problem për ta.

Së fundmi ka dhe njerëz nga kampioni i vendasve, të cilët besojnë se origjina e

njeriut nuk është e rëndësishme për të bërë miqësi, por mjafton që njeriu të jetë

pozitiv dhe të rrjedhë nga familje me baza të shëndosha.

136

Paragjykimi shmangës ndaj shkollave, ku shumica e fëmijëve janë të ardhur

ekziston, sepse shumica e vendasve nuk do preferonin që fëmijët e tyre të studionin

në këto shkolla. Sipas vendasve ka mospërputhje kulturore në gjuhë, traditë dhe

sjellje mes dy grupeve të fëmijëve. Fëmijët vendas do ta kenë të vështirë përshtatjen

me fëmijët që vijnë nga zona informale dhe do përjetojnë stres gjatë këtij proçesi.

Nga ana tjetër fëmijët e migrantëve shihen si agresivë dhe konfliktualë. Sipas

vendasve ata përdorin agresivitetin për të kompesuar mungesën që ndjejne në të mirat

materiale.

Sipas B nga Tirana: ’’Ka shumë fëmijë që vijnë nga zona informale dhe përdorin

thika, shkopinj për t’u marrë fëmijëve tanë paratë, çantat, madje deri varëset e

floririt. Nuk e ekzagjeroj, kur ne dalim me burrin dhe parkojmë te hotel Dajti,

vijnë fëmijë nga Kamza dhe duan 1000 lek te vjetra për parkim, ndryshe të

gërvishtin makinën. Kur nuk frikësohen nga të rriturit imagjinoni si ndihen

fëmijët tanë në ambjente shkollore të përbashkëta me këta fëmijë“

Ka dhe vendas që mendojnë se nuk e kanë problem nëse fëmijet e tyre shkojnë në

shkolla, ku ka fëmijë të ardhur sepse multikulturalizmin e shohin si avantazh për

fëmijët e tyre, të cilët mund të njohin mentalitete të ndryshme dhe të shkëmbejnë

eksperienca me të ardhurit. Sipas tyre sa më shumë të ketë njohje me njerëz të

ndryshëm e bëjnë fëmijën që të jetë më i përgatitur për të bërë dallimin mes të mirës

dhe së keqes. Ka intervistues që shprehen : ”Nuk mund të integrohemi në Europë pa u

integruar me njëri-tjetrin„

3.1.4.2 Paragjykimi i hapur që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992

Pjesa më intensive e shfaqjes së paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve pas

1992 buron nga deprivimi relativ që vendasit kanë ndjerë në raport me trajtimin që

sipas tyre shteti shqiptar u ka bërë. Pjesa më e madhe e vendasve besojnë se si

qeveritë e djathta dhe ato të majta janë kujdesur më shumë për të ardhurit. Sipas

vendasve investimet në infrastrukturë, ujë të pijshëm, shërbim social, edukativ dhe

shkollor në shumicën e rasteve për qëllime politike dhe elektorale bëhen më shumë në

periferi sesa në qytet. I gjithë ky investim rrit vlerën financiare të zonës informale

duke përforcuar stilin e jetesës së të ardhurve. Ndërkohë që ka një pjesë tjetër të

vendasve që nuk shfaqen paragjykues dhe deklarojnë se është normale të investohet

137

dhe në zonat informale duke u bazuar në parimin e drejtësisë sociale dhe shërbimit

për të gjithë njëlloj.

Legalizimi i tokës është pika e nxehtë në konfliktin mes pronareve të ligjshëm

(vendas) dhe të ardhurve pas 1992. Proçesi i legalizimit shumëfishon vlerën

ekonomike të tokës që në shumicën e rasteve sipas vendasve është e zaptuar ose është

blerë me çmimin e tregut, kur njerëzit janë vendosur në qytetet e mëdha. Nga ana

tjetër pronarët nuk janë kompesuar ende me çmimet referente që ata do të donin, pa

llogaritur që ka ende pronarë që nuk kanë negociuar dot me të ardhurit për të rifituar

pjesë nga pronat e tyre.

Paragjykimi i hapur i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992, shfaqet dhe në

marrëdhëniet e punës. Vendasit që shfaqin paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë ndaj

të ardhurve në vendet e punës mendojnë se vendasit ndryshojnë nga të ardhurit në

mentalitete, kulturë. Mospërshtatja kulturore ndërgrupore mund të shndërrohet në

pengesë serioze për performancën në punë. Ata do preferonin të punonin me vendas,

sepse mendojnë se krijohen më shumë lehtësi në komunikim dhe fakti që kanë një

përputhje në mentalitet mundëson marrëveshje sociale më të kollajshme në punë.

Znj A punon si stjuardesë në një kompani ajrore. Ajo e shpjegon

marrëdhënien sociale në punë me vendasit në këtë mënyrë:

“Unë punoj me turne në një kompani ajrore, shpesh me gocat që janë nga

Tirana merrem vesh shumë lehtë, psh nëse kam nevojë të ndërroj turnin merrem

vesh më kollaj me një vendase sesa me një të ardhur, ato shpesh janë të ngurta në

marrëdhënie, bëjnë më shumë për njëra-tjetrën”.

Ndërkohë që pjesa e vendasve që nuk i paragjykojnë të ardhurit në vendet e

punës besojnë se puna është individuale dhe marrëdhënia me të ardhurit në punë nuk

do cënonte aspak performancën individuale. Nëse njerëzit janë profesionistë, kjo

përbën një vlerë, e cila nuk shkakton probleme në marrëdhënien ndërgrupore,

pavarësisht origjinës gjeografike. Po ashtu, në kohët e sotme, puna perceptohet si një

ambjent, i cili nuk ka prioritet zhvillimin e marëdhënieve sociale, por performancen

për të aritur standartet e caktuara. Së fundmi, një pjesë e vendasve janë shprehur se

kanë eksperienca pozitive në raporte pune me të ardhurit në Tiranë pas 1992. Ata

mendojnë se migrantët e rinj janë njerëz punëtorë që nuk ankohen për vogëlsira,

punojnë me orë të gjata për të ruajtur vendin e punës.

138

Po ashtu pjesa më e madhe e vendasve shfaqin paragjykim të hapur ndaj

drejtuesve të ardhur pas 1992.

Vendasit do preferonin një drejtues vendas, sepse perceptohet më i qetë në

personalitet, krahasuar me një drejtues të ardhur pas 1992, të cilët janë gjaknxehtë

sidomos po të jetë verior.

Një drejtues vendas preferohet, sepse shihet si një person që drejton me stil

demokratik, që ndan përgjegjësitë me punonjësit, vendos ura bashkëpunimi të mira

me stafin e tij. Njerëzit punojnë jo nën trysninë e stresit dhe do të shfaqen më të

motivuar.

Nga ana tjetër nuk do preferohej një drejtues i ardhur, sepse nuk ka kulturë dhe

sens qytetarie. Sipas vendasve të ardhurit drejtojnë në mënyrë autoritare, drejtojnë me

forcë, nuk pranojnë debat dhe nuk krijonë hapësira për mendim ndryshe. Ata

deklarojnë se autoritarizmi që një drejtues i ardhur shfaq ndaj vendasve është një

mekanizëm që përdoret për t’i bërë ballë kompleksit të inferioritetit të krijuar si

pasojë e paragjykimit që mund të kenë ndjerë, kur janë vendosur në Tiranë dhe

Durrës. Vendasit mendojnë se drejtuesit nga Tirana dhe Durrësi janë profesionistë,

sepse kanë drejtuar institucione kryeqytetase për vite me radhë, kanë përvojë pune

dhe më të madhe sesa të ardhurit, të cilët kanë drejtuar institucione të vogla e jo

shumë të rëndësishme në rrethet ku kanë banuar. Gjithashtu vendasit mendojnë se të

ardhurit kanë përfituar poste drejtuese politike jo në përputhje me shkallën e

profesionalizmit që zotërojnë.

Vendasit që nuk paragjykojnë drejtuesit e ardhur shprehen se do donin të punonin

me një drejtues të ardhur, sepse sipas tyre të ardhurit pas 1992 janë njerëz punëtorë,

që krijojnë një klimë të mirë pune për stafin duke rritur në këtë mënyrë cilësinë e

institucionit që ata drejtojnë. Po ashtu ka vendas që mendojnë se nëse të ardhurit pas

1992 janë njerëz të shkolluar, të edukuar dhe të aftë do jenë profesionalë dhe nuk

mund të gjykohen si pasojë e origjinës së tyre.

Përsa i përket marrëdhënies mes vendasve dhe të ardhurve në biznes pjesa më

e madhe e vendasve i paragjykojnë haptazi të ardhurit. Ata nuk do preferonin një

ortak të ardhur në biznes, sepse mendojnë se ortakëria në biznes vendoset me një

vendas, sepse kanë më shumë eksperienca sesa të ardhurit në fushën e biznesit duke

qënë se janë marrë më parë me këtë aktivitet. Biznesi në qytetet e mëdha është

139

zhvilluar që në 1940 në tregti me shtetet fqinje, e për më tepër pas rënies të sistemit

komunist në 1990 bumi ekonomik u zhvillua në kryeqytet. Nëse kemi parasysh faktin

se shumica e migrantëve janë veriorë dhe kanë ardhur nga zona të thella nuk kanë

patur mundësi të zhvillojnë instiktin e tregtarit.

Sipas një pikëpamje tjetër vendasit janë më të qytetëruar dhe kulturuar sesa

migrantët e rinj. Këto fakte bëjnë që komunikimi qytetar të lehtësojë ndërmjetësimin

për marrëveshje të mira biznesi. Një arsye tjetër pse refuzohet një ortak i ardhur pas

1992 është se ata shihen si njerëz të rrëmbyer, gjaknxehtë e të padurueshëm. Sipas

vendasve këto cilësi të personalitetit mund të dëmtojnë biznesin, sepse mund të

prishim aleancat e krijuara mes tregtarëve.

Një tjetër fakt interesant është se ka dhe të intervistuar vendas që janë

shprehur se do pranonin të kishin një ortak në biznes nga grupi i të ardhurve pas

1992. Sipas tyre fati që të ardhurit kanë sakrifikuar duke u vendosur në qytetet e

mëdha tregon se janë të zgjuar dhe me iniciativë. Zoti I nga Tirana thotë se :

„ Shumica e të ardhurve, sidomos nga zonat jugore kanë ambicie për biznes si

pasojë dhe e eksperiencave të hershme në brezat paraardhës të biznesit. Psh shumica

e kompanive që tregtojnë produkte ushqimore në qytetet e mëdha e tani me shtrirje në

gjithë Shqipërinë janë të ardhur në Tiranë nga Gjirokastra, Tepelena. Njerëzit më të

fuqishëm të qëndrave tregtare si QTU, TEG janë nga Korça, të ardhur në Tirana pas

1992” .

Sipas vendasve, një vendas stepet përpara se të bejë një investim duke mos

marrë riskun përsipër. Shumica e vendasve kryesisht punojnë në biznese të vogla.

Ndërkohë që ka një pjesë të vendasve që janë të mendimit se ortaku në biznes nuk

zgjidhet në bazë të origjinës, por në bazë të aftësive profesionale e sociale për të berë

biznes.

3.1.4.3 Paragjykimi fin që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992 Pjesa më e madhe e vendasve që shfaqnin paragjykimin fin mendonin se pjesa

më e madhe e të ardhurve pas 1992 kanë një nivel kulturor më të ulët sesa vendasit

për disa argumenta:

Së pari, migrimi i brendshëm ka sjellë njerëz në qytetet e mëdha që kanë

ardhur nga zona shumë të thella rurale të veriut dhe jugut, të cilët janë rritur në

kushte të vështira sociale, larg normave e regullave kulturore të qytetit. Sipas

140

vendasve të ardhurit nuk respektojnë ambjentin, janë të pisët, sillen zhurmshëm në

qytet.

Së dyti sipas vendasve të ardhurit jetojnë në komunitete homogjene duke

ruajtur vlerat e tyre kulturore dhe duke mos absorbuar vlerat kulturore të qytetit. Psh

sistemi i mendimit patriarkal në familje, kultura e gabuar e mospagimit të taksave dhe

shërbimeve si energji elektrike, ujë i pijshëm nuk përkon me kulturën e vendasve.

Së treti, pjesa më e madhe e migrantëve të rinj janë të paarsimuar dhe ky fakt

u shkakton probleme në ridimesionin e qëndrimeve sociale psikologjike dhe aspekte

etike të komunikimit. Sipas vendasve në zonat informale ka patur një tendencë, sipas

së cilës fëmijët punësoheshin herët për të siguruar të ardhura duke braktisur shkollat e

mesme. Ky do jetë një kontigjent, i cili do mbetet i pakulturuar dhe do përbëjë një

problem social në të ardhmen.

Në vijim të logjikës së mësipërme vendasit mendojnë se kultura e qytetit po

cënohet nga prania e të ardhurve pas 1992. Për vetë faktin se të ardhurit pas 1992

janë njerëz më pak të kulturuar sesa vendasit detyrimisht dhe kultura e qytetit si

koncept rrezikohet nga prania e të ardhurve. Vendasit që shfaqen paragjykues në këtë

rast mendojnë se të ardhurit që jetojnë në qytetet e mëdha fillojnë dhe modelojnë një

nivel të ulët kulturor në shoqëri. Psh jo vetëm për arsye sociale, por dhe ekonomike

rrugët e Tiranës dhe Durrësit janë mbushur me fëmijë që vijnë nga zona informale

dhe lypin para, okupojnë parkingjet publike dhe i lërojnë në këmbim të parave,

punojnë në të zezë, etj.

Vendasit i tremben faktit se zonat informale do kthehen në zona homogjene të

pazhvilluara në terma sociale, pa kinema, teatro, galeri arti, etj duke përforcuar akoma

dhe më shumë diferencat kulturore nga qëndrat e qyteteve drejt periferisë.

Së fundmi vendasit janë shprehur se dhe mediat kanë luajtur rol në sensibilizimin e

shoqërisë për tjetërsimin e vlerave kulturore të qytetit. Psh të rinjtë që vijnë nga zona

informale, nuk lexojnë më, por punojnë në të zezë, nuk shkojnë në kinema, por luajnë

lloto në lojrat e fatit, nuk përpiqen të arsimohen, por vrasin mendjen si të përfshihen

në botën e krimit, nuk sillen në mënyrë tolerante, por kanë importuar dhe kanunin në

qytetet e mëdha si Tirana.

Paragjykimi fin shfaqet dhe ndaj fëmijëve të migrantëve të rinj. Nga

intervistat në fokus grup u evidentuan disa arsye se pse fëmijët e të ardhurve pas 1992

141

shihen si më pak të kulturuar sesa fëmijët vendas. Sipas vendasve këta fëmijë rriten

në familje, ku prindërit kanë një nivel të ulët arsimor e për rrjedhojë nuk kujdesen

shumë për arsimin e tyre. Pjesa më e madhe e këtyre fëmijëve do mbeten të

pakulturuar. Shumica e fëmijëve të ardhur rriten në komunitete homogjene informale,

të cilët jetojnë me vlera dhe norma që nuk përkojnë me kulturën qytetare. Në

këndvështrimin e një vendasi vlerë kulturore për një zonë informale është të zaptosh

pronën, të mos paguash taksat, të sillesh ashpër me femrat, të vendosësh autoritet

maskilist në zonë etj. Po sipas vendasve, fëmijët e ardhur janë të pakulturuar, sepse

mbi ta nuk ushtrohet kontroll, lihen të lirë gjatë gjithë kohës, punësohen në të zezë

për të siguruar të ardhura ekonomike. Këta faktorë bëjnë që këta fëmijë të mos

investojnë në zhvillimin e tyre social-kulturor siç bëjnë bashkëmoshatarët e tyre.

Vendasit më shumë steriotipizojnë negativisht fëmijët meshkuj më shumë sesa

femrat.

Paragjykimi fin shfaqet dhe në kontekstin e marrëdhënieve intime

Martesa me migrantët e rinj refuzohet nga pjesa më e madhe e vendasve,

sepse ata mendojnë se ekzistojnë diferenca në mënyrën e të menduarit mes dy

grupeve.

Sipas meshkujve vendas këto diferenca sjellin vështirësi në krijimin e

marrëdhënieve intime e të sinqerta. Mashkulli vendas sado modern të paraqitet, është

xheloz, fanatik, kërkon kontroll të partneres dhe familjes. Vendasit mendojnë se një

femër që i përket grupit të migrantëve është ambicioze, karieriste, tendenca të

kuptueshme këto për një jetesë në qytet. Këto tendenca do t’i bënin femrat që të

kishin më pak kohë për të respektuar familjen dhe të afërmit e dhëndrit. Ndërkohë që

kjo gjë nuk ndodh me një femër vendase, e cila përshtatet shumë shpejt me kërkesat e

mashkullit vendasit.

Nga ana tjetër vendasit kanë një tendecë për të kryer martesa brenda lokalitetit

të Tiranës dhe Durrësit duke minimizuar mundësinë e martesave me të ardhurit pas

1992. Një proçes i tillë ndodh, sepse vendasit e shohin veten më të edukuar dhe të

fuqizuar ekonomikisht sesa të ardhurit dhe do zgjidhnin njerëz të së njëjtës shtresë

afërsisht.

Sipas një këndvështrimi tjetër të vendasve, martesa brenda grupit lehtëson

krijimin e një familjeje me traditë, gjuhë e kulturë të përbashkët.

142

Një pjesë e vendasve kanë frikë se të ardhurit si meshkuj e femra janë agresivë

krahasur me vendasit. Ata besojnë se martesa me një të ardhur do ishte një

marrëdhënie e trazuar plot me konflikte e mosmarëveshje, sepse të ardhurit sidomos

veriorët shquhen për agresivitetin dhe gjaknxehtësinë e tyre. Në të kundërt me këtë

analizë ka dhe një pjesë të vendasve që nuk paragjykojnë në mënyrë fine dhe

mendojnë se do të martoheshin me një të ardhur, sepse dashuria është një emocion, i

cili eleminon tendencën për t’i seleksionuar njerëzit në bazë të origjinës. Shpesh

njerëzit kanë tendencen të bëjnë atribuim të jashtëm duke i besuar fatit dhe nuk

pyesin për origjinën dhe prejardhjen e individit.

Ja si e mendon çështjen e martesës A nga Tirana:

“Fjala bashkëshort është një short, Zoti e cakton si kismet. Unë i besoj fatit

dhe jo origjinës”

Nëse një njeri ka disa cilësi pozitive si sinqeriteti, besnikëria, zgjuarësia,

dashuria për familjen etj, atëherë nuk do gjykohet për origjinën e tij qoftë nga jugu,

Shqipëria e mesme apo veriu.

Në kontekstin e shkëmbimit të martesave mes vendasve dhe të ardhurve pas

1992 ka detaje interesante. Ka vendas që nuk do pranonin të martonin motrën me

djem të ardhur pas 1992. Pjesa e vendasve që paragjykon meshkujt e ardhur pas 1992

shprehet se një dhëndër që vjen nga familje migrantësh të rinj do ishte një person

autoritar, gjaknxehtë, agresivë, patriarkal në mënyrën e të menduarit dhe i vështirë

për t’u urdhëruar. Ndërkohë që ka dhe një kategori vendasish që nuk janë kundër

martesës së motrës së tyre me një të ardhur pas 92. Sipas tyre meshkujt e ardhur janë

njerëz punëtorë që kanë sakrifikuar ndër vite për një jetë më të mirë. Ky është një

virtyt familjar që lakmohet sot, për të ndërtuar një të ardhme familjare të

shëndetshme.

Në rastin e martesës së vajzës me një djalë të ardhur, një pjesë jo e vogël e

kampionit vendas do ta kishte problem nëse do hynte në shtëpi një dhëndër që vjen

nga një familje e ardhur në qytet pas 1992. Vendasit kanë krijuar steriotipe negative

për meshkujt vendas duke i paragjykuar më pas si njerëz autoritarë, patriakalë në

mendësi, agresivw dhe gjaknxhetë. Paragjykimi fin drejt grupit të të ardhurve pas 92

143

shkon më shumë drejt meshkujve veriorë të cilët perceptohen si njerëz fanatikw e

patriarkalw të cilët i detyrojnë gratë tu nënshtrohen familjarëve të tyre.

Zonja N nga Tirana refen se:

“ Vajzёn nuk do t’ia jepja njё tё ardhuri sidomos nga veriu, sepse ata nga veriu janё

fanatikё. Vjehrra do ia nxinte jetёn, vajza ime do çohej nё 5 tё mёngjesit të bёntё

kafen, e t’i rinte para e mbrapa”.

Vendasit që shfaqen neutralë në përgjigje deklarojnë se nuk mund të

përcaktojnë plotësisht vullnetin e tyre në lidhje me praninim e faktit se vajza e tyre do

martohej me një të ardhur, ndërkohë që pjesa e vendasve që janë pro kësaj martese

argumentojnë se do respektonin vendimin e vajzës së tyre në përzgjedhjen që ajo do

bënte.

Nga ana tjetër shumë pak vendas do preferonin të martonin djalin me një

femër të ardhur. Shumica e vendasve paragjykojnë femrën e ardhur pas 1992 për disa

arsye:

Së pari ata mendojnë se femra e ardhur ka prioritet sigurimin e jetës në qytet

në një familje vendase më shumë sesa dashurinë e vërtetw.

Së dyti femra e ardhur paragjykohet në termat e moralit, sepse vendasit

besojnë se ajo do bënte gjithçka për të arritur qëllimet e saj.

Së fundmi, një femër që i përket grupit të migrantëve është ambicioze,

karieriste, tendenca të kuptueshme këto për një jetesë në qytet. Këto tendenca do t’i

bënin femrat që të kishin më pak kohë për t’iu përkushtuar familjes. Ndërkohë pjesa

tjetër e vendasve do pranonin një nuse të ardhur nga familje migrantësh në shtëpi,

sepse sipas tyre femrat e ardhura pas 1992 binden më shpejt ndaj meshkujve, janë

punëtore, ambicioze, dhe përkujdesen për familjen dhe fëmijët. Po ashtu mendimi se

duhet respektuar zgjedhja e vetë personit ndikon në faktin që një pjesë e vendasve të

mos shfaqen paragjykues.

3.1.4.4 Paragjykimi ambivalent që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve pas 1992

Vendasit besojnë se të ardhurit pas 1992 kanë më shumë cilësi negative sesa

pozitive.

144

Vendasit që paragjykojnë në terma ambivalentë kanë një mungesë njohje të

theksuar për komunitetin e të ardhurve në qytetet e mëdha. Për rrjedhojë përshkrimi i

cilësive negative mbështetet në steriotipe dhe kategorizime fikse. Vendasit mendojnë

se të ardhurit pas 1992 janë:

Agresivë dhe steriotipi i të ardhurit agresiv u krijua nga okupimi i tokës me forcë

që të ardhurit bënë gjatë migrimit në qytetet e mëdha.

Patriarkalë sepse vendasit besojnë se të ardhurit janë vendosur në kryeqytet me

mentalitet patriarkal, gjë që bie ndesh me realitetin modern që ofron Tirana dhe

Durrësi. Vendasit mendojnë se të ardhurit kulturën kryeqytetase e shpërfillim.

Shpesh ata, nuk dinë të komunikojnë dhe flasin me zë të lartë, kanë vështirësi të

përshtaten me sjelljet e reja, duke filluar nga pagesa e taksave, respektimi i

privatësise së tjetrit etj.

Zonja D nga Durrësi mendon se:

“Pjesa më e madhe e të ardhurve janë familje patriakale me zakone të

prapambetura. Ky fakt nuk më pëlqen. Me të ardhurit nga veriu nuk përshtatem

dot sepse ka disa veriorë që janë akoma shumë gjaknxehtë, ndërsa me jugorët

kuptohem më kollaj. Për mua është negative ruajtja e kulturës që këta kanë patur

atje ku jetonin. Ata nuk integrohen dot kollaj me kulturën e Durrësit”

Të pabesë: Vendasit mendojnë se të ardhurit nuk kanë besë, ndërkohë që

mitologjia shqiptare ka propanganduar nocionin e besës sidomos te malësorët. Të

ardhurit veriorë shihen si të pabesë në punë e biznes, ndërsa jugorët si dinak e

ngacmues.

Egoistë; Sipas vendasve një tjetër cilësi negative e të ardhurve pas 1992 është

egoizmi i tepërt që ata përdorin. Jetesa në qytetet e mëdha dhe paragjykimi që

kanë ndjerë ka bërë që të ardhurit të ndihen të kompleksuar e inferiorë në

marrëdhënien me vendasit. Ky fenomen bën që ata shpesh të rrisin përmasat e

egos për të kompensuar kompleksin e inferioritetit duke kërkuar që të jenë

superior sa herë kanë mundësi ndaj vendasve. A nga Tirana shprehet se:

“Të ardhurit nuk i bëjnë dot ballë kompleksit që kanë në marrëdhënie me

vendasit. Psh mjafton të shohësh një shef administrate i ardhur në Tiranë sa keq

sillet me stafin e tij vendas, ulëret, është agresiv.”

Servilizmi: Sipas vendasve është një tjetër cilësi negative që përdoret nga të

ardhurit si mekanizëm përshtatjeje në stilin e jetesës në qytetet e mëdha. Për të

145

zënë një vend pune apo për të përfituar të ardhurit shkelin mbi veten, krijojnë

marrëdhenie me vendasit dhe më pas, kur arijnë atë që duan, largohen.

Kujdesi i pakët për veten: vendasit mendojnë se të ardhurit kujdesen pak për

veten.

Kjo cilësi negative që ata kanë vjen, sepse ata jetojnë në zona informale si në

fshat, mbjellin tokë, mbajnë kafshë shtëpiake, kanë gropa septike në shtëpi, lahen

një herë në javë e vishen me të njëjtat rroba.

Ndërkohë një pjesë tjetër e të intervistuarve vendas mendojnë se të ardhurit pas 1992

në qytet kanë më shumë cilësi pozitive sesa negative. Sipas tyre migrantët janë:

Njerëz punëtorë që përpiqen me shumë mund të ndërtojnë një jetë më të mirë në

qytetet e mëdha, janë këmbëngulës për të bërë çfarëdo lloj pune që u del përpara.

Shumica e tyre punojnë në sektorin e ndërtimit. Nga administratoret e firmave

private ata përshkruhen si më të shkathët, më të zotët e më të ngritur

profesionalisht e teknikisht sesa vendasit.

Njerëz të sakrificës: sipas vendasve migrantët kanë sakrifikuar veten e tyre për të

ardhmen e fëmijëve. Punojnë me orare të gjata, emigrojnë jashtë Shqipërisë duke

sjellë të ardhura të mjaftueshme në familje. Psh nëse i referohemi sektorit të

ndërtimit kategoria e punëtorëve të thjeshtë që dominohet nga grupi i të ardhurve

pas 1992 sakrifikon më shumë sesa vendasit, sepse vetë specifika e punës është e

tillë. Numri më i madh i vendasve si arkitektë, financierë, inxhinierë nuk

përfshihen në proçese të lodhshme të punës së punëtorit të thjeshtë. Psh

administratori i firmës X thotë;

“Punëtorët e ardhur në Tiranë pas 1992 sakrifikojnë më shumë sesa vendasit.

Puna e tyre përmban operacione dhe proçese që nuk e njohin orarin e mbylljes së

punës. Gjatë hedhjes së betonit, dihet vetëm orari i fillimit, kur në kantier hyn

betonierja, përfundimi nuk dihet. Proçesi mund të vazhdojë edhe dy ditë e dy netë

pa ndërpreje. Kur ka punë asnjë, nuk lëviz nga kantieri ”

Njerëz me iniciatë të lartë: të ardhurit kanë një iniciative të lartë që nuk e kanë

vendasit. Shpesh marin riskun përsipër për të plotësuar objektivat që i vënë vetes.

Sipas vendasve nuk është e lehtë që të shkëputesh nga vendi ku, jeton e të

ndërtosh një jetë të re në një qytet tjetër ku e nis çdo aktivitet nga e para.

146

Fëmijët e të ardhurve pas 1992 perceptohen si më agresivë se fëmijët vendas për disa

arsye:

Së pari rriten në zona dhe komunitete homogjene, ku të qënit agresiv, autoritar

është vlerë maskiliste.

Së dyti fëmijët e të ardhurve kalojnë sfida të vështira sociale që lidhen me

varfërinë, problemet sociale në familje e komunitet. Këta faktorë frustues janë

katalizatorët e agresivitetit që këta fëmijë shfaqin.

Së treti si pasojë e kushteve të vështira në të cilat jetojnë shpesh fëmijëve e të

ardhurve iu është dashur të përfshihen në sjellje deviante si vjedhje ordinere prone,

krim rruge duke përforcuar në këtë mënyrë sjelljen agresive.

Së fundmi braktisja e shkollës dhe mosvazhdimi i arsimit në shkallë më të

lartë, krijon premisa që fëmijët e të ardhurve të kalojnë më shumë kohë në rrugë sesa

në shkolla. Sipas vendasve për t’i mbijetuar rrugës duhet të jesh agresiv dhe jo

tolerant.

Paragjykimi ambivalent shfaqet dhe ndaj mësuesve të ardhur pas 1992.

Qytetarët që paragjykojnë hapur mësuesit e ardhur pas 1992 në Tiranë dhe Durrës

deklarojnë se do të preferonin mësues vendas për të edukuar fëmijët e tyre, sepse

profesionalizmin e asociojnë me figurën e një mësuesi që ka stil demokratik dhe sillet

si bashkëpunëtor me nxënësin. Ndërkohë nuk do preferonin mësues të ardhur pas

1992, sepse besojnë që kjo kategori mësuesish punon në mënyrë autoritare me

nxënësit dhe bazohen akoma në metodologji të vjetra mësimdhënieje. Vendasit

paragjykojnë mësuesit e ardhur pas 1992, sepse besojnë se këta të fundit i kanë zënë

vendet e punës nëpërmjet militantizmit politik. Shpesh ka rastisur që këta mësues nuk

kanë diploma përkatëse ose japin lëndë të cilat nuk kanë qënë specialiteti i tyre. Një

shkak tjetër pse refuzohen mësuesit e ardhur është, sepse vendasit kanë bindjen se

këta mësues flasin në dialekt dhe jo në gjuhë letrare.

Ky proçes do ndikonte në formimin e fëmijëve. Ja si shprehet T nga Tirana:

”Fëmijët e mi janë njëri në klasë të katërt e tjetri në të dytën, studiojnë te shkolla

„Ramazan Jarani” në shkollë të bashkuar. Dy herë i kam ndërruar klasën, nuk do

doja qё mёsuesi i fёmijёve tё mi tё ishte i ardhur. Djali im i vogël filloi të fliste si

mësuesja nga Dibra shkronjёn ç e shqiptonte q”.

Ndërkohë një pjesë e vogël e vendasve preferojnë mësues të ardhur për

fëmijët e tyre, sepse sipas tyre mësuesit e ardhur janë më profesionistë sesa vendasit

147

dhe kanë më tepër ambicje për të punuar krahasuar me vendasit. Sipas tyre fakti që

studentet e rretheve që vijnë në Tiranë janë përgatitur tregon se me ta punohet mirë.

Nëpërmjet një deduksioni mendor vendasit mendojnë se nuk përjashtohet mundësia

që një mësues i ardhur të jetë po aq i mirë sa një mësues vendas. Nga ana tjetër kjo

kategori e vendasve nuk mendon se të folurit në dialekt shfaqet brenda botës

akademike. Së fundmi ka vendas që mendojnë se e rëndësishme për ta është

profesionalizmi dhe jo origjina e njeriut.

3.1.5 Të dhënat cilësore mbi paragjykimet specifike që shfaq grupi i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Gjetjet e intervistave në fokus grup dhe intervistat gjysëm të strukturuara

ofruan pikëpamje të veçanta e krejt origjinale në mënyrën se si është krijuar

marrëdhënia mes dy grupeve të mara në studim, migrantëve dhe vendasve.

Marrëdhënia mes vendasve dhe migrantëve të rinj është pothuajse e dobët, e

shoqëruar me kontakte të varfra, fakte këto që kanë ndikuar në krijimin e

paragjykimeve ndërgrupore.

3.1.5.1 Paragjykimi shmangës i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Në spektrin e marrëdhënieve komunitare migrantët e rinj shfaqin paragjykimin

shmangës ndaj vendasve duke u shprehur se nuk do ndiheshin komod, po të jetonin

në një vend të rrethuar nga vendas. Disa arsyet pse të ardhurit nuk do ndiheshin

komod po të banonin afër vendasve janë:

Ndryshimi mes normave familjare: sipas migrantëve, vendasit janë njerëz pa

rregull familjar, sepse nuk mblidhen në drekë në orare fikse, kanë qëndrime

liberale ndaj njëri-tjetrit dhe kontrolli prindëror ndaj fëmijëve është i ulët. Ky

model familjar nuk duhet të transmetohet te familjet e të ardhurve pas 1992.

Migrantët nuk i shohin vendasit si njerëz bashkëpunues në terma komunitarë. Ata

nuk janë mbështetës ndaj njëri-tjetrit në terma socialë, sepse janë shndërruar në

njerëz individualistë, madje nuk shkëmbejnë vizita në familje në raste gëzimi,

ndryshe nga të ardhurit të cilët gjejnë mbështetje te njëri-tjetri.

Ekziston një mungesë besimi për një marrëdhënie korekte jo paragjykuese mes dy

grupeve. Të ardhurit i tremben ndërtimit të një marrëdhënieje pozitive me

vendasit sepse kanë frikë se do të paragjykohen nga ata siç janë paragjykuar që në

fillim të viteve 1992.

148

Nga ana tjetër ka një pjesë të të ardhurve që deklarojnë se do ndiheshin komod nëse

do jetonin pranë qytetareve vendas, sepse të do kishin mundësi njohjeje kulturore dhe

do përfitonin nga marrëdhënia me ta. Sipas kësaj kategorie migrantësh vendasit

shihen si njerëz me më shumë kulturë sesa vete të ardhurit, duke qënë se kanë jetuar

për shumë vite në qëndra të mëdha urbane. Nga ana tjetër të ardhurit mendojnë se

bashkëjetesa me vendasit do të ishte paqësore në termat e qetësisë dhe sigurisë, sepse

vendasit janë indiferente dhe nuk krijojnë probleme me fqinjët. Po ashtu sipas

vendasve ka ardhur koha që dhe të ardhurit të përfshihen në një stil jete individual

dhe bashkëjetesa me vendasit i krijon këto mundësi.

Problemi i tokës ku është ndërtuar përmendet si një nga çështjet më të nxehta

dhe, kur flitet për biznes në marrëdhënien mes të ardhurve dhe vendasve. Pjesa më e

madhe e të ardhurve kanë deklaruar se nuk do t’i shisnin tokë një vendasi duke

shfaqur në këtë mënyrë paragjykimin shmangës.

Ka disa arsye pse migrantët mendojnë në këtë mënyrë:

Sipas tyre vendasit nuk ditën ta ruanin dhe ta mbanin pronën, e cila u zaptua nga

të ardhurit. Ky ishte një veprim negativ, por të ardhurit e justifikojnë se ndodhi

për mbijetesë. Për këtë arsye mendojnë se do ishte ironi t’i shisje tokën një

vendasi. Një pjesë tjetër e migrantëve besojnë se shitja e tokës një vendasi do

ishte mundësi për gjenerimin e konflikteve në të ardhmen, pasi dy grupet mbartin

paragjykime ndaj njëri-tjetrit. Gjithashtu migrantët do preferonin t’i shisnin tokë

një të ardhuri më shumë sesa një vendasi, sepse vendosen ura komunikimi me të

kollajshme, proçes ky i cili lehtësohet nga kultura e njëjtë, gjuha, kodet e

burrërisë, traditat e përbashkëta. Nga ana tjetër jetesa kolektive bëhet më e lehtë

me të ardhur, si në rastet e konfliktit dhe gëzimit mund të sqarohesh më mirë me

të ardhur sesa vendas. Ka migrantë që preferojnë t’i sheshin tokë familjarëve me

lidhje gjaku më shumë, sesa vendasve duke qene se principi i migrimit të

brendshëm bazohet dhe në migrimin farefisnor.

Një plak dibran tha:

” në fillim do t’i shisja tokë njerëzve të mi familjare, pastaj një tiransi, sepse i joti

mishin ta ha po kocën ta ruan”.

Ndërkohë që pjesa e migrantëve që do preferonin t’i shisnin tokë dhe pronë një

vendasi janë dakord ta bëjnë këtë veprim, sepse vendasit i shohin si njerëz më

149

tolerantë e paqësorë sesa te ardhurit të cilët janë më sanguinë dhe krijojnë debat për

një fjalë goje.

Po ashtu proçesi i shitjes së tokës do shihej si një mundësi e mirë integrimi me

grupin e vendasve. Ndërkohë për një pjesë të vogël të migrantëve nuk ka rëndësi

origjina e blerësit, por më shumë duhet marrë në konsideratë vlera e ofertës finaciare.

Një situatë tjetër që shfaq paragjykimin shmangës të migrantëve ndaj

vendasve është mënyra si krijohen marrëdhëniet miqësore me vendasit. Kjo

marrëdhënie është sipërfaqësore dhe po ky model po transmetohet nga prindërit te

fëmijët. Ndërkohë, pjesa e migrantëve që paragjykon fëmijët vendas dhe do ishin

kundër miqësisë së fëmijëve të tyre me ta, besojnë se qëndrimi me miq vendas krijon

premisa për një sjellje anti-moral te fëmijet e ardhur. Sipas migrantëve fëmijët vendas

nuk njohin autoritetin familjar, rebelohen ndaj prindërve, nuk janë të edukuar,

përdorin fjalë të pista, marrin vendime duke u nisur nga dëshirat individuale dhe nuk

sakrifikojnë për familjen. Sipas të intervistuarve vendasit janë njerëz të cilët

marrëdhënien e tyre e bazojnë në shkëmbim social e interesa të ngushta. Në fillim

duket sikur të respektojnë, sepse mund ta kenë nevojën, më pas të largojnë duke mos

të respektuar si më parë.

Pjesa e të intervistuarve që do preferonin që fëmijët e tyrë të kenë miq,

shok/shoqe të ngushtë vendas janë pro kësaj ideje, sepse fëmijët do përfitonin sasi të

mëdha ndërveprimi kulturor, social, njohje më të gjera që do të mundësonte

reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore.

Fëmijët e të ardhurve do modeloheshin me sjellje të qytetëruar e paqësore duke

qënë se këto janë cilësi të vendasve, si pasojë e viteve të gjata të qëndrimit në qytetet

e mëdha dhe do krijonin një sens më të mirë komunikimi, sepse natyra paqësore e

vendasve bën që ata të jenë më të shtruar në komunikim sesa migrantët. Ata nuk

shajnë apo ofendojnë ndryshe nga të ardhurit, të cilët janë ironike, sarkastike dhe

agresive në komunikim. Nga ana tjetër ka një pjesë të konsiderueshme të të

intervistuarve që besojnë se origjina e njeriut nuk është e rëndësishme për të bërë

miqësi, por mjafton që njeriu të jetë pozitiv dhe të rrjedhë nga familje me baza të

shëndosha që përputhen me kulturën e një vendi.

Paragjykimi shmangës ndaj shkollave, ku shumica e fëmijëve janë vendas

ekziston, sepse shumica e të ardhurve nuk do preferonin që fëmijët e tyre të studionin

150

në këto shkolla. Një pjesë e migrantëve të rinj nuk i qëndrojnë idesë se fëmijët e tyre

duhet të shkojnë në shkolla, ku shumica e nxënësve janë vendas. Ata e bazojnë këtë

ide te frika se kontakti me fëmijë vendas i modelon fëmijët e migrantëve me sjellje

liberale tipike të vendasve siç mund të përmenden sjellje që lidhen me qëndrimin në

orët e vona të natës, mungesa pa arsye në shkollë, përfshirjen në marrëdhënie intime

të parakohshme, ndryshime të çuditshme të pamjes, përdorim tatuazhezh, vëth në

hundë, etj. Nga ana tjetër ka një pjesë të konsiderueshme migrantësh, të cilët do

preferonin që fëmijët e tyre të shkonin në shkolla ku maxhoranca të përbehet nga

fëmijë vendas.

Më bën përshtypje fakti se të ardhurit do preferonin t’i dërgonin fëmijet e tyre

vetëm në shkollat e qytetit të Tiranës dhe Durrësit, por jo në shkolla të qytetit në kufi

me zonat, ku ata jetojnë. Ata shprehen se fëmijët vendas që jetojnë në zona rurale e

informale janë pothuajse në të njëjtin nivel me fëmijët e tyre, kësisoj përfitimi është

pothuajse zero. Ata besojnë se fëmijët veriore janë më të zgjuar sesa fëmijët vendas,

sepse rritja në nivel vështirësie ekonomike-sociale i ka bërë që të përballen me sfida

të parakohshme për moshën duke menduar e u pjekur para kohe. Ndërkohë që

avantazhet e bashkëveprimit me fëmijë vendas lidhen me:

Një mundësi integrimi më të shpejtë për fëmijet e migrantëve pasi fëmijët vendas

kanë një nivel edukate më të lartë dhe janë më të komunikueshëm sesa fëmijët e

ardhur.

Rritjen e nivelit të sigurisë fizike për fëmijët migrantë. Sipas të intervistuarve

fëmijët e zonave informale jane më agresive sesa fëmijët vendas. Shkollat në

Kamëz, Paskuqan kanë nxënës të pajisur dhe me armë të ftohta ndërkohë kjo nuk

ndodh në shkolla me nxënës vendas.

Një mundësi të mirë për fëmijet për të shmangur dialektizmat gjuhësorë duke

qënë se ata jetojnë përditë në komunitete, ku gjuha flitet në dialekt.

3.1.5.2 Paragjykimi i hapur i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Si vendasit dhe të ardhurit shfaqin paragjykimin e hapur ndaj vendasve si

pasojë e deprivimit relativ që ata kanë ndjerë në raport me trajtimin që sipas tyre,

shteti shqiptar u ka bërë. Pjesa më e madhe e të ardhurve besojnë se si qeveritë e

djathta dhe ato të majta janë kujdesur më shumë për zonat urbane sesa zonat

informale. Migrantët mendojnë dhe besojnë se vazhdojnë të paragjykohen jo vetëm

151

nga vendasit, por dhe nga shteti të cilin e asosiojnë si pjesë të grupit të maxhorancës

vendase. Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se dhe pse ka kaluar kohë

nga vendosja e tyre në qytetet e mëdha si Tirana dhe Durrësi, ata ende nuk ndihen

komodë në jetesën që bëjnë. Disa prej tyre mendojnë se mungesa e vazhdueshme e

infrastrukturës bazike në vendet, ku ata jetojnë është një paragjykim ndaj grupit të

migrantëve. Shpesh qeveria sipas tyre investon më shumë brenda zonave qytetare,

sesa në zonat informale në termat e infrastrukturës rrugore, kanalizime, ujë të

pijshëm, energji elektrike. Po ashtu procesi i legalizmit të shtëpive është harruar.

Nga ana tjetër ka një pjesë të migrantëve që besojnë se qeveria kujdeset dhe për ta.

Ata shprehen se në 5 vitet e fundit po investon në kanalizime, ujë të pijshëm, shkolla,

kopshte, pa harruar premtimin për legalizimin e banesave.

Gjithashtu të ardhurit besojnë se shteti ofron më shumë mundësi

punësimi për vendasit sesa të ardhurit pas 1992. Ja si shprehet Z. M nga Kalaja e

Dodës banues në Kënetë të Durrësit:

“ Ne këtu nuk jemi komod, sepse shteti na ka shpërfillur, në aspektin ekonomik, dhe

mjedisor. ‘Baba’ (shteti) s’na ka dhënë dorën, as punë, as të drejta. Këtu njeriu lufton

kundra njeriut. Punë nuk na afrojnë fare, është njësoj siç trajtohen emigrantët në

Greqi ashtu sillen me ne nëpër institucione ku kërkojmë të drejtat tona. E ndjej

paragjykimin nё intervistat e punёs, nuk ka mundësi që të gjithë pronarët më thonë që

nuk përmbush kriteret profesionale për punë të thjeshta fizike”

Një pjesë e vogël e migrantëve besonin se disa nga arsyet se pse vendasit kanë punë

më të mira se ata, renditen sa më poshtë vijojnë:

Vendasit janë më të arsimuar sesa të ardhurit e për rrjedhojë punësohen në

punë më të kualifikuara në administratën shtetërore, ndërsa migrantët si pasojë e

nivelit të ulët të edukimit punësohen kryesisht në profesione që kërkojnë punë fizike,

si ndërtimi dhe vetpunësim në biznese të vogla.

Të ardhurit besojnë se punësimi i tyre është i vështirë jo vetëm se shumica kanë arsim

të mesëm, por dhe si pasojë e nënvleftësimit të aftësive profesionale dhe intelektuale

në krahasim me ato të vendasve, duke shfaqur në këtë mënyrë tendenca të hapura

paragjykimi.

Sigurisht qe pjesa tjetër e migrantëve nuk besojnë se vendasit kanë punë më të mira

sesa ata. Ata besojnë se janë më ambiciozë, kërkues, sesa vendasit duke përfituar në

152

këtë mënyrë vende pune në një treg të vështirë. Gjithashtu migrantët besojnë se kanë

punë më të mira sesa vendasit, sepse sakrifikojnë më shumë në vendet e punës,

punojnë me orare të zgjatura, ndërkohë që vendasit i karakterizojnë si dembelë e

njerëz që jetojnë duke u argëtuar më shumë se ç’duhet.

Përsa i përket paragjykimit të hapur në vendet e punës nga intervistat ofrohen

të dhëna interesante. Sipas të ardhurve vendasit steriotipizohen si dembelë dhe

njerëz të qejfit. Sipas migrantëve vendasit mendojnë sot për sot, vetëm për të ngrënë,

për të dalë e shëtitur, për pushime. Ata nuk dinë të menaxhojnë të ardhurat, prandaj

kanë ngelur në të njëjtin stad ekonomik zhvillimi. Mjafton të shohësh shtëpitë e

vendasve të cilat janë të vjetra e me qerpiç apo të pakonstruktuara. Ndërkohë që

migrantët si pasojë e kushteve të vështira social-ekonomike u është dashur gjithmonë

të punojnë me intensitet, për të punuar tokën, për të ngritur shtëpinë, për të tërhequr

familjen në qytet. Duhet theksuar se migrantët shpesh nivelin e krahasimit e bëjnë me

vendasit të cilët jetojnë në zona kufitare me ta.

Z. F adminitrator i X SHPK tregon se:

“Do të prishësh punë merr punëtor nga Tirana, janë dembelë. Njerëz që

s’punojnë tokën e tyre, e shesin tokën dhe blejnë makina. Të gjithë duan të punojnë

pak në ndërtim, ndërkohë që shumicën e kohës duan të rrinë në kafene. Shpesh

vendasit gjithmonë kanë probleme dhe vështirësi t’u binden urdhërave. Shprehja

klasike që ata përdorin jo direkt po në mënyrë indirekte, është: ”erdhën këta malokët

të na japin urdhëra”. Nëse ka gabime në ndërtim çdo gjë shëmbet dhe fillon nga e

para, ndërkohë që puna ditore nuk paguhet ekstra në të tilla raste. Një punëtor i

ardhur nuk ka probleme të pranojë apo të shmangë dhe turnet e treta apo punët

ekstra, jashtë orarit”

Një fakt tjetër pse vendasit paragjykohen është se shpesh i kanë gjetur gjërat

gati, prindërit u kanë lënë prona, kanë pasur punë dhe nuk kanë jetuar në kushte të

vështira infrastrukture.

Arjani nga Kukësi thotë:

“Durrsakët e kanë çu me karrocë thesin në mulli, ndërsa ne historikisht me

krahë”.

153

Marrëdhënia në vendin e punës mes të ardhurve dhe vendasve shpesh

shfaqet e tensionuar. Pjesa e të ardhurve që paragjykojnë vendasit duke mos i

pranuar si kolegë pune deklarojnë se do preferonin të punonin me një vendas vetëm

po të ishin në pozicion më të lartë në hierarki, sepse ndryshe do paragjykoheshin nga

vendasit si të paaftë. Sipas tyre migrantët shprehen se paragjykohen për dy shkaqe

kryesore në vendet e punës:

Problemet me dialektin: gjuha në dialekt e përdorur kryesisht nga të ardhurit

pas 1992 shkakton reagime negative te vendasit. Vendasit përdorin epitete si

”malok”, ”çeçen” në rastet, kur frekuenca kohore e kontaktit me të ardhurit është e

shpeshtë. Në shumicën e rasteve këto epitete përdoren dhe në formën e shakasë, por

nga të intervistuarit shprehen se këto epitete kanë krijuar steriotipet e para drejt


Socializimi i kërkuar me ngulm nga të ardhurit me kolegët vendas bën që

të krijohet një marrëdhënie sociale e sforcuar mes grupeve. Vendasit shfaqen më

të ftohtë në marrëdhënie me të ardhurit, janë sipërfaqësore në marëdhënie me ta dhe

përdorin masivisht forma të paragjykimit shmangës, psh nuk ulen shpesh në kafe me

të ardhurit, preferojnë të mos udhëtojnë gjatë kthimit në shtëpi me ta, etj. Të ardhurit

e shpjegojnë dhe nëpërmjet një këndvështrimi tjetër këtë problem. Sipas tyre, ata

kërkojnë që të afrohen në mënyrë të shpejtë e direkte me vendasit në mënyrë që të

krijojnë lidhje të ngushta miqësie. Ndoshta kjo nevojë për miqësi, njohje, mund të

shkaktojë bezdi te vendasit, të cilët ngrenë ”mure mbrojtëse” në komunikimin me të

ardhurit.

Ka një pjesë tjetër të migrantëve që nuk shfaqen paragjykues dhe deklarojnë

se kanë pasur eksperienca pune pozitive me vendasit, të cilët janë njerëz të qetë e

paqësorë dhe nuk krijojnë konflikte në ambjentet e punës. Një tjetër arsye është se

vendasit binden më kollaj për të punuar në grup, e vështirë kjo të ndodhë me të

ardhurit nga veriu. Zoti L nga Burreli që punon në një firmë ndërtimi thotë:

“ Do ishte mё mirё pёr mua tё punoja me një tirans. Tiransit binden me tё

parёn, veriorёt me tё tretёn.”

Të dhëna interesante shfaqen dhe në raportin e krijuar mes migrantëve

dhe drejtuesit. Migrantët paragjykojnë një drejtues vendas se mendojnë që një

drejtues vendas do t’i paragjykonte si gjithmonë, nuk do t’i shihte si të aftë

154

profesionalisht dhe nuk do vendoste dot ura komunikimi si pasojë e diferencave

kulturore. Në të kundërt migrantët mendojnë se kanë mundësi më të mëdha

marrëveshjeje dhe komunikimi me një drejtues të ardhur. Sipas tyre një njeriu të tillë

mund t’i ”trokasësh në derë” më kollaj, t’i shtrosh problemet mё lehtё dhe të

kuptohesh më mirë si pasojë e përputhjes kulturore.

Ndërkohë pjesa më e madhe e migrantëve do donin të drejtoheshin nga një

vendas, sepse vendasit janë njerëz të hapur e që të kuptojnë shumë shpejt. Ndërsa një

drejtues verior do të duket super i pushtetshëm, nëse është në detyrë, sepse do

kompesonte kompleksin e inferioritetit të krijuar nga paragjykimi ndaj tij në aspektin

profesional. Shpesh kjo gjëndje tensioni do shkarkohej te punonjësit. Një tjetër fakt

që japin të intervistuarit për dëshirën e tyre për t’u drejtuar nga një vendas është se

vendasit janë më të qetë në personalitet, krahasuar me të ardhurit kryesisht veriorë që

janë gjaknxehtë sidomos kur janë në pushtet.

Sipas Z. K nga Kukësi, i cili punon në pikë prodhimi betoni: ‘Malësorit pa i

rën’ në pushkë ballit nuk do binte nga kali”.

Kjo shprehje nënkupton faktin se malësorët i zgjidhin poblemet me

gjaknxehtësi dhe nuk tërhiqen nga ideja e tyre fikse në një debat profesional.

Përsa i përket marrëdhënies mes vendasve dhe të ardhurve në biznes

pjesa më e madhe e të ardhurve i paragjykojnë haptazi vendasit. Ata do t’i pranonin

vendasit si rivalë në biznes, sepse janë më pak konkurent sesa ata. Fakti që vendasit

paragjykohen dhe pranohen si rivalë ka të bëjë me mendimin se vendasit janë më të

dobët në biznes, duke qënë se janë të dhënë më shumë pas qejfit sesa punës. Ka nga

ata migrantë që mendojnë se vendasit janë rivalë paqësore në biznes dhe rivalizojnë

në mënyrë të drejtë. Ndërkohë një pjesë e vogël e migrantëve shprehen se do donin

rivalë vendas, sepse ata tremben shpejt po t’i kërcënosh dhe nuk riskojnë në treg.

Grupi tjetër që nuk do t’i pranonte vendasit si rivalë në biznes janë të

mendimit se rivaliteti gjendet më kollaj me migrantë, njerëz të të njëjtit grup sesa me

vendas. Po ashtu dhe mosmarrëveshjet apo konfliket zgjidhen më kollaj me migrantë

sesa me vendas.

Nga ana tjetër nuk preferohet një rival vendas, sepse vendasit janë

profesionalë dhe kanë instikt të fortë biznesi, janë më të aftë, por shfaqen më

155

konkurent për shkak të njohjeve sociale që kanë, të cilat i përdorin për të favorizuar

bizneset e tyre. Psh ka nje perceptim se strukturat tatimore, tatojnë më pak biznesin e

një vendasi, i cili ka njohje politike sesa biznesin e një të ardhuri pa përkrahje

politike.

3.1.5.3 Paragjykimi fin i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Tendenca e paragjykimit fin nga të ardhurit drejt vendasve, shfaqet me

perceptimin e gabuar se vendasit kanë një mungesë të kulturës patriarkale familjare.

Sipas të ardhurve pas 1992 gjatë intervistave në fokus grup të ardhurit shpreheshin se

vendasit janë njerëz që nuk kanë regull në familje, sepse iu mungon sistemi autoritar i

drejtimit të familjes. Shprehja që përdorej më tepër ishte: “ vendasit nuk kanë

oxhak”, për të treguar se vendasit janë liberalë, fëmijët mund të bëjnë ç’të duan me

lirinë e tyre dhe nuk investohet në lidhjen sociale me kushërinj e njerëz të tjerë të

familjes biologjike. E gjitha kjo problematikë vjen si pasojë e përqëndrimit të

vendasve në një stil individual jete.

Në një kontekst më të gjërë, kur diskutohej për vendasit që jetonin në zona

urbane afër qëndrës së qyteteve, të ardhurit besonin se kultura e vendasve ishte në

nivele të larta dhe kjo mund të vihej re te fëmijët vendas që janë më të kulturuar se

fëmijët e migrantëve, gjithmonë sipas tyre. Migrantët besojnë se sistemi i edukimit në

tërësi, është më cilësor e funksional në shkollat e zonave urbane sesa periferike.

Gjithashtu të ardhurit shprehen se mundësitë e zhvillimit që ka qyteti janë optimale

për të ritur fëmijë të kulturuar. Zonat urbane kanë kinema, teatro, cirk, muzeume,

qëndra sociale, terene sportive, të cilat lehtësojnë modelimin e sjelljeve të kulturuara.

Këto elementë mungojnë në zonat informale.

Ajo pakicë që i paragjykon fëmijët vendas përfaqëson një kategori njerëzish

me mentalitet të mbyllur të cilët i perceptojnë fëmijët si ”objekte” që duhet t’u binden

prindërve në çdo moment, nuk duhet të flasin para të mëdhenjve, duhet të respektojnë

rregullat familjare, oraret, cilësi që fëmijët vendas nuk i posedojnë.

Paragjykimi fin në kontekstin e marrëdhënieve intime shfaqi të dhëna

interesante. Gjatë intervistave me migrantët e rinj, ajo që paragjykohej më shumë në

situata të ndryshme ishte femra vendase, e cila nuk pranohej si partnere për martesë,

sepse etiketohej si më pak e kulturuar sesa femra migrante. Ato shihen madje si të

“pamoralshme” me një mentalitet, i cili nuk ka qasje të përbashkët me atë të

156

migrantëve. Migrantët shprehen se femrat veriore janë më të ndershme në konceptin e

virgjërisë sesa vendaset nga Tirana. Femra veriore i bindet mashkullit, është mё

shumё pёr familje, gatuan, lan, pranon të jetojë me prindërit e djalit, ndërsa një femër

vendase nuk i ka këto virtyte.

Sipas migrantëve femra vendase ka sens lirie të zhvilluar nën spektrin e

pavarësisë. Kjo gjë bie ndesh me rregullat e nje familjeje patriarkale në zonat

informale. Shpesh martesa për migrantët ndodh në zonat e tyre dhe kryhet brenda

origjinës, kulturës dhe tenton të rrisë dhe kohezivitetin e familjes. Preferohen

partnerë/e migrantë për të forcouar lidhjet familjare dhe për të rritur kohezivitetin e

grupit. Një martesë brenda origjinës do të forconte aleancat mes fiseve, më shumë

mundësi miqësish, të cilat mund të shtrihen më pas në fusha biznesi. Në rastet kur

diskutohej për martesën me një mashkull femrat e ardhura preferojnë më shumë

meshkuj të ardhur nga jugu më shumë sesa meshkuj vendas, sepse ka një perceptim

të migrantëve se jugorët janë më të shkolluar sesa vendasit. Kjo do t’u siguronte

migrantëve status më të mirë dhe të ardhura më të mira familjare, ndërsa vendasit

shihen si dembelë, qeflinj e të vështirë për t’u menaxhuar.

Në të kundërt me këto fakte pjesa tjetër e të intervistuarve nuk shfaqi ndonjë

lloj paragjykimi përsa i përket mundësise së krijimit të një martese me vendasit. Të

intervistuarit janë shprehur se do të martoheshin me një vendas/e sepse:

Njerëzit kur bien në dashuri nuk marrin parasysh origjinën krahinore.

Vendasit shihen si njerëz të butë, tolerantë dhe paqësore, të cilët mund të

modelohen kollaj nën trysninë e personalitetit agresiv të migrantëve. Psh një

mashkull verior do shkonte shumë me një femër vendase dhe më pak me një femër

veriore e cila është kryeneçe dhe kokëfortë.

Vendasit shihen si më të arsimuar dhe më të kulturuar sesa migrantët, sepse

kanë patur më shumë mundësi zhvillimi si pasojë e jetësës në qytet.

Në rastin e martesës së vëllait me një femër vendasve, pjesa më e madhe e

të ardhurve shfaqi paragjykimin fin ndaj femrave vendase, duke mos qënë dakord me

këtë Femra vendase nuk përmbush arketipin e tyre mendor mbi rolin e femrës në

familje. Sipas femrave migrante ka një problem madhor nëse në shtëpinë e tyre do

hynte një nuse vendase nga qyteti, sepse shihen si moderne, liberale, të vështira për

157

t’u komanduar, dembele, standarte këto që nuk përputhen me stilin familjar të

migrantëve.

Nga ana tjetër kur u pyetën se a do martonit motrën me një djalë vendas

pjesa më e madhe e migrantëve nuk i paragjykuan meshkujt vendas, sepse i

perceptojnë si njerëz liberalë, jo autoritarë dhe si meshkuj që i trajtojnë mirë femrat

në pikëpamje gjinore. Një arsye tjetër është dhe ideja, që posedojnë migrantët se

meshkujt vendas kanë stabilitet ekonomik dhe sigurojnë një të ardhme të mirë për

femrën vendasve. Një tjetër mendim që ata shfaqin është se meshkujt vendas mund të

mbahen më lehtë nën konktroll nga njerëzit e gruas.

Pjesa e kampionit vendas që nuk paragjykojnë femrën vendase

deklaronin se do të martonin djalin me një femër vendase. Ata e shohin femrën

vendasve si të dashur dhe më pak agresive sesa femrat që vijnë nga familje të ardhura

pas 1992. Femra veriore është shumё kokёfortё, e egër në personalitet, sepse e tillë

është bërë nga rregullat autoritare në familje dhe tereni gjeografik, në të cilin ka

jetuar, ndërsa një femër vendase i modelon rregullat familjare me konsensus dhe

strategji fine duke dialoguar me bashkëshortin. Femra vendase shihet dhe si më pak e

djallëzuar sesa një femër e ardhur.

Psh M, 57 vjec, mësuese në një shkollën 9 vjecare në Kamëz pohonte;

“ Nusen e fëmijeve e dua tiranse, sidomos nuse që do të më vijë në shtëpi.

Nuset veriore mos mi sillte zoti në shpi se në fillim hiqen si të mira, pastaj çelin

zogjtë dhe e më pas ta marrin kalanë nga brenda”

Frika më e madhe e migrantëve të rinj është se martesa e një djali të ardhur me

një femër vendase ka pak gjasa të ndodhë, jo vetëm si pasojë e mungesës së

kontakteve por dhe sepse vendaset kanë më shumë informacion social për jetën, të

mirën dhe të keqen, bëjnë zgjedhje që u përshtaten interesave të tyre social-

ekonomike dhe mund të aktivizojnë mekanizma paragjykues ndaj meshkujve të

ardhur vonë në qytet.

Së fundmi pjesa më e madhe e migrantëve të rinj u shprehën gjatë

intervistave se ishin pro martesës së vajzave të tyre me një mashkull vendas.

Sipas të intervistuarve kjo do ishte një mundësi e mirë që vajzat e tyre të jetonin më

mirë financiarisht në qytet, të jetonin në familje paqësore dhe do trajtoheshin më mirë

158

nga meshkuj vendas të cilët janë tolerantë e paqësorë, në ndryshim nga meshkujt

migrantë, të cilët janë autoritarë dhe në raste të caktuara dhe të dhunshëm. Ka nga ata

migrantë të cilët shprehen se preferojnë të martojnë vajzat me djem vendas për

rregullimin e geneve apo zbutjen e racës. Sipas kësaj pikëpamje biologjike një

martesë e tillë do sillte në jetë fëmijë me gene më paqësore krahasuar me fëmijët e të

ardhurve që jetojnë sot në zonat informale.

3.1.5.4 Paragjykimi ambivalent i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Mungesa e kontaktit mes dy grupeve ka bërë që migrantët e rinj të kenë një

perceptim steriotipizues për vendasit duke i paragjykuar në mënyrë ambivalente. Nga

të dhënat cilësore rezulton se në sytë e të ardhurve pas 1992, cilësitë negative të

vendasve janë të shumta. Sipas tyre vendasit janë:

Njerëz liberalë: pa regulla autoritare në familje, nuk investojnë në lidhjen e

anëtarëve sic bëjnë migrantët, por janë përqëndruar në jetësën individuale.

Njerëz dembelë dhe të qejfit që mendojnë sot për sot, vetëm për të ngrënë, për

të dalë e shëtitur, për pushime. Vendasit nuk dinë të menaxhojnë të ardhurat prandaj

kanë ngelur në të njëjtin stad ekonomik zhvillimi. Duke qënë se perceptohen si

dembelë, migrantët besojnë se vendasit janë dhe njerëz pa ambicje që nuk ndikojnë në

zhvillimin e komunitetit siç bëjnë të ardhurit. Mjafton të shohësh shtëpitë e vendasve

të cilat janë të vjetra. Duhet theksuar se migrantët shpesh krahasohen me vendasit të

cilat jetojnë në zona kufitare me ta.

Vendasit janë njerëz pa ambicie, sepse shpesh i kanë gjetur të mirat materiale

gati, prindërit u kanë lënë prona, kanë pasur punë dhe nuk kanë jetuar në kushte të

vështira infrastrukture.

Ndërkohë pjesa e të ardhurve që nuk shfaqin paragjykim ambivalent ndaj

vendasve rendisin disa cilësi pozitive te ky grupim njerëzish, të cilat mund të

interpretohen dhe negativisht në kontekste të caktuara sociale, sidomos në ato

momente kur të ardhurit deklaronin se nuk do t’i pranonin t’i kishin këto cilësi;

Vlerësimi se vendasit janë liberalë shihet si një cilësi pozitive, por të ardhurit

nuk do ta pranonin lehtë këtë cilësi. Sipas tyre vendasit nuk u kërkojnë shumë llogari

familjarëve të tyre për mënyrën si e shpenzojnë kohën e lirë. Ndoshta kjo gjë u

shkakton më pak stres e agresivitet në marrëdhënie.

159

Vendasit shihen si njerëz të urtë. Sipas të ardhurve pas 1992, ndonëse kjo

është një cilësi pozitive nuk shkon për meshkujt, të cilët duhet të jenë autoritarë me

gratë e tyre dhe të sillen më ashpër.

Vendasit janë qytetarë të mirë, të cilët e njohin jetën më mirë se migrantët,

vishen më mirë dhe sillen si europianë. Migrantët besojnë se stili i jetësës në qytet rrit

sensin e qytetarisë, mundësi kjo shumë e paarritshme në periferi.

Një tjetër cilësi pozitive e vendasve është se janë tolerantë dhe paqësorë.

Migrantët besojnë se kjo është cilësi e çmuar, por vendasit duhet të vendosin një limit

në përdorimin e kësa cilësie. Shpesh kjo cilësi e vendasve merret si dobësi nga

migrantët e rinj.

Psh B nga Vlora deklarone se:

”Tiranasit janё njerёz qё nuk kanё zemёr. Njё konflikt të ndodhë në rrugё,

ata ia mbathin. Motrёn tё shohin nё rrugё me ndonjё, nuk bёjnё gjё. Po tё isha unё

nuk e di si do reagoja .”

Një tjetër gjetje interesante që nxjerr në pah tendencën e paragjykimit

ambivalent të migrantëve të rinj ndaj vendasve është mendimi se toleranca dhe natyra

paqësore nuk i ka zhvilluar vendasit. Sipas të ardhurve në një botë kapitaliste,

toleranca është një dobësi e njerëzve. Ata deklarojnë se nuk do lejonin që pronat e

tyre të zaptoheshin nga të tjerët, ashtu si bënë vendasit.

Paragjykimi ambivalent i të ardhurve ndaj vendasve zbret deri në nivelin

e paragjykimit ndaj fëmijëve vendas, të cilët kanë disa cilësi negative:

Fëmijët vendas janë agresivë, sepse përfshihen në aktivitete të jashtëligjshme

si përdorim dhe shitje droge, krim rruge etj. Që t’i rezistosh këtyre fenomeneve duhet

të kesh një sjellje agresive, ndërkohë që këto fenomene nuk ndodhin në zona

informale duke qënë se familja ka një kontroll më të madh ndaj fëmijëve.

Fëmijët vendas sillen agresivisht me prindërit e tyre, shumica e krimeve të

raportuara brenda familjes janë kryer në qytete dhe jo në zona informale. Ndërsa në

zona informale propabiliteti që fëmijët të abuzojnë fizikisht prindërit është shumë e

ulët si pasojë e autoritetit që kanë prindërit. Nga ana tjetër pjesa e të ardhurve që nuk

shfaqen paragjykues ndaj fëmijëve vendas mendojnë se:

160

Agresiviteti është më pak i pranishëm në qytet apo në lagjet ku rriten fëmijët vendas,

për rrjedhojë do modelohet më me vështirësi te ata. Shkollat në qytet janë më të

sigurta sesa në periferi dhe nuk krijojnë premisa për sjellje agresive. Mungesa e

hapësirave urbane në qytet bën që fëmijët vendas të mos kalojnë kohë jashtë

ambjenteve familjare e për rjedhojë kontrollohen më kollaj nga familjarët e tyre.

Pas identifikimit të llojeve të paragjykimive mes dy grupeve, studimi synoi të

vërtetonte se format e paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve pas

1992, mund të reduktohen nëpërmjet ndërhyrjeve psikoedukuese që bazohen në

modele psikologjike për reduktimin e paragjykimeve. Për të përmbushur këtë qëllim u

aplikua një kuazi-eksperiment 8 javor para-test/post-test, për reduktimin e formave të

mësipërme të paragjykimit me rreth 78 studentë të përzgjedhur nga Universiteti i

Tiranës, Fakulteti i Shkencave sociale, dega psikologji. Studentët u ndanë në katër

grupe, dy prej të cilëve ishin eksperimenti dhe kontrolli për vendasit dhe dy të tjerë

eksperimenti dhe kontrolli për të ardhurit. Rezultatet e kuazi-eksperimentit të kryer

me studentët vijojnë si më poshtë:

3.1.6 Rezultatet e eksperimentit për vendasit

3.1.6.1 Të dhënat përshkruese për vendasit në eksperiment Nga rezultatet e paraqitura në tabelën e mëposhtëme vihet re se “Inventari i

marrëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve pas 1992” i

plotësuar para-test, është shumë i besueshëm.

Tabela 32. Alfa e Cronbach për paragjykimet që shfaqin vendasit para-test/post-test Shkalla Nr. i pohimeve Cronbach’s Alfa

Para-test Cronbach’s Alfa Post-test

Pyetësori Komplet 40 .910 .938

Paragjykimi i Hapur/Drejtëpërdrejtë (PHD) 10 .648 .601

Paragjykimi Ambivalent (PA) 10 .718 .714

Paragjykimi Fin (PFR) 10 .792 .895

Paragjykimi Shmangës (PST) 10 .727 .855

Grupi Eksperimentit 40 .885 .937

Grupi Kontrollit 40 .933 .942

161

Vlera e Alfa Chronbach’s për 40 pohime është α = .910, dhe në post-test arriti

në α = .938. Shkallët e pyetsorit kanë një alfa që tregon për një besueshmëri të

pranueshme deri në shumë të mirë. Psh, vlera e Alfa Chronbach’s për 10 pohimet e

paragjykimit të hapur në para-test ishte α =.648 dhe në post-test α =.601, për 10

pohimet e paragjykimit ambivalent në para-test ishte α =.718 dhe post-test α =.714,

për 10 pohimet e paragjykimit fin në para-test α =.792 dhe në post-test α =.895,

ndërkohë për 10 pohimet e PST α =.727 dhe post-test α =.937.

Analiza përshkruese tregon se vlerat e mesatares për paragjykimet që shfaqin

vendasit ndaj të ardhurve kanë ndryshuar nga paramatja në post-test. Mesatarja është

rritur gjë që tregon se paragjykimet kanë rënë si pasojë e ndërhyrjes së trajtimit për

reduktimin e paragjykimeve. Sipas interpretimit të pyetësorit sa më i lartë numri i

pikëve të shënuara, aq më i dobët është niveli i paragjykimit.

Tabela 33. Të dhënat përshkruese mbi paragjykimet që shfaqin vendasit

Grupi N Para-test M

Para-test

DS

Para-test

N

Post-test

M

Post-test

DS

Post-test

Paragjykimet Eksperiment 18 128.78 17.333 18 133.72 22.181

Kontroll 18 126.00 21.091 17 130.00 22.817

PHD Eksperiment 18 32.39 5.031 18 32.11 5.529

Kontroll 18 29.00 5.202 17 31.47 4.784

PA Eksperiment 18 34.06 5.418 18 35.83 5.193

Kontroll 18 33.17 5.382 17 34.35 4.999

PFR Eksperiment 18 30.50 4.950 18 33.17 7.390

Kontroll 18 31.72 6.191 17 31.35 7.314

PST Eksperiment 18 31.83 4.541 18 32.61 6.204

Kontroll 18 32.11 6.342 17 32.82 7.535

Nga tabela e mësipërme vihet re mesatarja e paragjykimeve në total për

grupin e eksperimentit është rritur me 4.93 pikë nga M=128,79 në para-test në

M=133.72 në post-test. Mesatarja e paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë për

grupin e eksperimentit është ulur me 0.8 pikë nga M=32.39 në para-test në M=32.11

në post-test. Vlera e mesatares së paragjykimit ambivalent është rritur 1.77 pikë nga

M=34.06 në para-test në M=35.83 në post-test. Për paragjykimin fin vlera e mesatares

është rritur me 2.63 pikë nga M=30.50 para-test në M=33.17 në post-test. Po ashtu

vlera e Mesatares për paragjykimin shmangës është rritur me 1.78 pikë nga M=31.83

162

në para-test në M=32.61 në post-test. Vlen për t’u theksuar fakti se grupi i

eksperimentit ka marrë trajtim real për reduktimin e paragjykimeve.

Për grupin e kontrollit që nuk u përfshi në trajtim real rezultatet tregojnë se

niveli i paragjykimeve mund të ndryshojë sipas rrethanave të ndryshme dhe faktorëve

të tjerë që mund të ndikojnë për tetë javë. Mesatarja e paragjykimeve në total për

grupin e kontrollit është rritur me 4 nga M=126 në para-test në M=130 në post-test.

Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupin e kontrollit u rrit me 2.47 nga M=29 në

para-test në M=31.47 në post-test. Vlera e mesatares së paragjykimit ambivalent është

rritur me 1.18 nga M=33.17 në para-test në M=34.35 në post-test. Për paragjykimin

fin vlera e mesatares është ulur me 0.35 nga M=31.72 para-test në M=31.35 në post-

test. Po ashtu vlera e mesatares për paragjykimin shmangës është rritur me 0.71 nga

M=32.11 në para-test në M=32.82 në post-test.

Të dhënat përshkruese për çdo pyetje të pyetësorit për grupin e eksperimentit

dhe grupin e kontrollit127

Nga analiza e të dhënave përshkruese për çdo pyetje ( mund të gjendet në shtojcë)

rezulton se për grupin e eksperimentit mesatarja e pikëve nga para-test në post-test

është rritur për 32 pohime. Duke shënuar pikë më të larta mund të themi se

paragjykimi ka humbur minimalisht fuqinë e tij si pasojë e ndërhyrjes. Ndërkohë për

pohimet nr: 9, 11, 13, 15, 23, 27 dhe 33 mesatarja e paragjykimi është ulur nga 0.1

deri në 3,4 pikë. Konkretisht vendasit ndonëse kanë marrë trajtim në grup

eksperimenti kanë përforcuar paragjykimin e hapur në dy pohime; shpesh qeveria

kujdeset më shumë për të ardhurit sesa vendasit dhe unë nuk jam dakord me

legalizimin e tokës për të ardhurit. Paragjykimi shmangës është përforcuar në tre

pohime: të ardhurit dhe vendasit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin,

unë do ndihesha keq po të jetoja në një vend i rethuar nga të ardhur pas 1992 dhe

femrat e ardhura janë kokëforta dhe të pabindura. Paragjykimi fin është përforcuar në

dy pohime, fëmijët e të ardhurve pas 92 janë më pak të kulturuar sesa fëmijet vendas

dhe mendoj se do të martohesha me një mashkull/femër, të ardhur/e. ( nëse do ishit

beqar).

127 Të dhënat përshkruese për cdo pyetje për grupin e eksperimenti dhe kontrollit i gjeni në shtojcën në fund të studimit.

163

Nga ana tjetër po të shohim rezultatet përshkruese të grupit të kontrollit për çdo

pyetje të eksperimentit rezulton se në 16 pohime ka ulje të pikëve të mesatares nga

para-testi në post-test që tregon se është forcuar niveli i paragjykimit.

Kjo ulje e mesatares e shfaqur në pohimet numër 1,11,12,17,18, 23, 27, 28, 29,

30, 31, 32, 33, 34, 36, 40 nga para-testi në post-test është nga 0.1-0.4 pikë. Brenda

tetë javësh rezulton që në terma numerikë të vegjël niveli i paragjykimit është forcuar.

3.1.6.2 T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit vendas Analiza e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test128) u krye për të

krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet në total në grupin e eksperimentit

tek vendasit. Testi T tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes

para-test dhe post-test, t (17) = -.916, tkritike129

= 1.740, p > .05. Mesatarja për

paragjykimet në para-test ishte 128.78 (DS = 17.333) dhe mesatarja e paragjykimeve

për post-test (M = 133.72, DS = 22.181) ka një ndryshim të lehtë rritjeve prej 3.92 e

cila nuk është e rëndësishme statistikisht. Kjo sugjeron se rezultatet nuk mund të

përgjithësohen.

Tabela 34. T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit/vendas

T-test për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë për grupin e eksperimentit vendas

Analiza e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) u krye për të

krahasuar para-test dhe post-test mbi paragjykimin e hapur/drejtëpërdrejtë. Testi

tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t

(17) = .215, tkritike = 1.740, p > .05. Mesatarja për paragjykimin e hapur të

drejtëpërdrejtë në para-test 32.39 (DS = 5.031). dhe në post-test (M = 32.11, DS = 128 Ky test përdoret kur kemi dy kushte eksperimentale dhe të njëjtët pjesëmarrës marrin pjesë në të dyja kushtet e eksperimentit. 129 Vlera standarte e cila tregon rëndësinë statistikore të t në bazë të gradëve të lirisë.

Diferenca e Palëve t Sh

kallë

t e li

risë

(df)

Sig.

(2-ta

iled

Para

gjyk

imet

Par

a-te

st -

Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e

Diferenca e intervalit të

besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-4.944 22.892 5.396 -16.328 6.440 -.916 17 .372

164

5.529) ka një ndryshim të lehtë uljeje prej 0.28 pikësh, e cila nuk është e rëndësishme

statistikisht.

Tabela 35. T-test për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë për grupin e eksperimentit vendas

T-test për paragjykimin ambivalent për grupin e eksperimentit vendas

Analiza e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) tregoi

diferencën mes para-test dhe post-test mbi paragjykimin ambivalent. Testi T tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t (17) = -

1.386, tkritike = 1.740, p > .05 Mesatarja e paragjykimit ambivalent për para-test M=

34.06 (DS = 5.418) dhe për post-test (M=35.83, DS=5.193) ka një ndryshim të lehtë,

e cila nuk është e rëndësishme statistikisht. Mesatarja është rritur me 1.2 pikë duke

treguar tendencë uljeje të paragjykimit. Kjo sugjeron se rezultatet nuk mund të

përgjithësohen.

Tabela 36. T-test për paragjykimin ambivalent për grupin e eksperimentit vendas

T-test për paragjykimin fin për grupin e eksperimentit vendas

Analiza t-testit e krahasimit të palëve (Paired Samples Test) për paragjykimin

fin gjeti se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit

fin në para-test (M = 30.50, DS = 4.950) dhe vlerave të paragjykimit fin në post-test

Diferenca e Palëve t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PHD

Par

a-te

st -

PH

D P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

.278 5.475 1.291 -2.445 3.000 .215 17 .832


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PA P

ara-

test

-

PA P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-1.778 5.440 1.282 -4.483 .928 -1.386 17 .184

165

(M = 33.17, DS = 7.390) ku mesatarja është rritur me 2.67 pikë që tregon se niveli i

paragjykimit është ulur. Vlera e t(17) = -1.429, tkritike = 1.740, p >.05.

Tabela 37. T-test për paragjykimin fin për grupin e eksperimentit vendas

T-test për paragjykimin shmangës për grupin e eksperimentit vendas

Analiza t-testit e krahasimit të palëve (Paired Samples Test) u krye për të

krahasur paragjykimin shmangës gjatë para-test dhe post-test. Nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit shmangës në para-test (M =

31.83, DS = 4.541) dhe vlerave të paragjykimit shmangës në post-test (M = 32.61, DS

= 6.204), ku shënohet një rritje e mesatares prej 0.78 pikësh. Vlera e t (17) = -.514,

tkritike = 1.740, p > .05. Kjo sugjeron se rezultatet nuk mund të përgjithësohen.

Tabela 38. T-test për paragjykimin shmangës për grupin e eksperimentit vendas

3.1.6.3 T-test ( paired t-test) mbi paragjykimet për grupin e kontrollit vendas


krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet në grupin e kontrollit tek vendasit.

Testi tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-

test, t (16) = -.738, tkritike = 1.746, p > .05 . Mesatarja e paragjykimet për post-test (M


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PFR

Par

a-te

st -

PF

R P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

2.667 7.919 1.866 -6.605 1.271 -1.429 17 .171


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PST

Para

-test

- PS

T Po

st-te

st

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-.778 6.422 1.514 -3.971 2.416 -.514 17 .614

166

= 130.00, DS = 22.817) ka një ndryshim të lehtë, i cili nuk është i rëndësishëm

statistikisht. Mesatarja për paragjykimet në para-test ishte 127.06 (DS = 21.241).

Tabela 39. T-test ( paired t-test) mbi paragjykimet për grupin e kontrollit vendas

T-test Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë në grup kontrolli vendas

Në rastin e paragjykimit të hapur të drejtpërdrejtë analiza t-testit e krahasimit

të palëve (paired-samples t-test para-test dhe post-test tregoi se nuk ka një ndryshim

të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, sepse vlera e t(16) = -2.059,

tkritike = 1.746, p > .05. Mesatarja për paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë në para-

test ishte 29.18 ( DS = 5.306), ndërsa mesatarja për post-test (M = 31.47, DS =

4.784) ka një ndryshim të lehtë, është rritur me 0.26 pikë, e cila nuk është e

rëndësishme statistikisht.

Tabela 40. T-test Paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë në grup kontrolli vendas

T-test paragjykimi ambivalent në grup kontrolli vendas

Analiza e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) në para-test dhe

post-test mbi paragjykimin ambivalent tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm

statistikor mes para-test dhe post-test, t(16) = -.996, tkritike = 1.746, p > .05. Mesatarja

e paragjykimit ambivalent për post-test (M = 34.35, DS = 4.99) ka një ndryshim të


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

Para

gjyk

imet

Par

a-te

st -

Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-2.941 16.441 3.988 -11.394 5.512 -.738 16 .471


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PHD

Par

a-te

st –

PH

D P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-2.294 4.593 1.114 -4.656 .067 -2.059 16 .056

167

lehtë, e cila nuk është e rëndësishme statistikisht. Mesatarja për paragjykimin

ambivalent në para-test ishte 33.41(DS = 5.444).

Tabela 41. T-test paragjykimi ambivalent në grup kontrolli vendas

T-testi i paragjykimit fin në grupin e kontrollit vendas

Analiza t-testit e krahasimit të palëve (Paired Samples Test) që u krye për të

krahasuar paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-test tregoi se nuk ka një ndryshim

të rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit fin në para-test (M = 32.18, DS

= 6.065) dhe vlerave të paragjykimin fin në post-test (M = 31.35, DS = 7.314); Vlera

t(16) = .659, tkritike = 1.746, p > .05. Kjo sugjeron se rezultatet nuk mund të

përgjithësohen.

Tabela 42. T-testi i paragjykimit fin në grupin e kontrollit vendas

T-Test i paragjykimit shmangës në grupin e kontrollit vendas

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza t-testit e krahasimit të paragjykimit

shmangës gjatë para-test dhe post-test tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm

statistikor mes vlerave të paragjykimin shmangës në para-test (M = 32.29, DS =

6.488) dhe vlerave të paragjykimin shmangës në post-test (M = 32.82, DS = 7.535);

Vlera e t(16) = -.411, tkritike = 1.740, p > .05 . Në këtë rast rezultatet nuk mund të

përgjithësohen.


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PA P

ara-

test

–

PA P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-.941 3.897 .945 -2.945 1.062 -.996 16 .334


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PFR

Par

a-te

st -

PFR

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

.824 5.151 1.249 -1.825 3.472 .659 16 .519

168

Tabela 43. T-Test i paragjykimit shmangës në grupin e kontrollit vendas

3.1.6.4 Analiza nëpërmjet t-test mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për vendasit

Analiza nëpërmjet t-Test për paragjykimet para-test/post-test

Nga analiza e T-testit në lidhje me diferencat para-test-post-test e

paragjykimeve në total, nuk u gjet asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet

grupit të eksperimentit (M = 128.78, DS = 17.33) dhe grupit të kontrollit (M = 126,

DS = 21.091). Në para-test e paragjykimeve në total vlera e t ishte t(34) = .432, tkritike

= 1.691, p = .669. Po ashtu nuk u gjet asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor

ndërmjet grupit të eksperimentit (M = 133.72, DS = 22.181) dhe grupit të kontrollit

(M = 130, DS = 22.817), në post-test e paragykimeve në total. Vlera e t rezultoi t(33)

= .489, tkritike = 1.691, p = .628.

Tabela 44. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për paragjykimet

Testi i Levene për barazinë e variancave

Testi -t për barazinë e mesatareve

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

Para

gjyk

imet

Para

-test

Barazia e supozuar e variancës

.291 .593 .432 .34 .669 2.778 6.434 -10.299 15.854

Barazia e pasupozuar e variancës

.432 32.770 .669 2.778 6.434 -10.317 15.872

Para

gjyk

imet

Post

-test


.566 .457 .489 33 .628 3.722 7.607 -11.754 19.198


.489 32.751 .628 3.722 7.613 -11.771 19.215


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PST

Para

-test

-

PST

Post

-test

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-.529 5.305 1.287 -3.257 2.198 -.411 16 .686

169

3.1.6.5 Analiza nëpërmjet t-Test për llojet e paragjykimeve specifike para-test/post-test mes grupeve të eksperimentit dhe kontrollit te vendasit

Nga analiza e testit të pavarësisë nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm

statistikor midis grupit të eksperimentit (M = 32, DS = 5.031) dhe grupit të kontrollit

(M = 29.00, DS = 5.202) në paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë para-test, me

vlerë t(34) = 1.987, tkritike = 1.691, p = .055 . Po ashtu nuk ekziston një ndryshim i

rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M = 32.11, DS = 5.529) dhe

grupit të kontrollit (M = 31.47, DS = 4.784) në paragjykimin e hapur/të

drejtëpërdrejtë post-test, t(33) = .366, tkritike = 1.691, p = .717.

Tabela 45. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PHD Testi i

Levene për barazinë e variancave


F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PHD

Par

a-te

st Barazia e

supozuar e variancës

.001 .977 1.987 34 .055 3.389 1.706 -.078 6.855


1.987 33.962 .055 3.389 1.706 -.078 6.855

PHD

Pos

t-tes

t Barazia e supozuar e variancës

.237 .629 .366 33 .717 .641 1.752 -2.925 4.206


.367 32.761 .716 .641 1.745 -2.911 4.192

Nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të

eksperimentit (M = 32.11, DS = 5.529) dhe grupit të kontrollit (M = 31.47, DS =

4.784) në paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë post-test, t(33) = .366, tkritike =

1.691, p = .717.

Nga analiza e t-test për paragjykimin ambivalent gjatë para-test dhe post-test

nuk rezultoi një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M

= 34.06, DS = 5.418) dhe grupit të kontrollit (M = 33.17, DS = 5.382) në

paragjykimin ambivalent para-test. Vlera e t(34) = .494, tkritike = 1.691, p = .625.

170

Tabela 46. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit Testi i



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PA P

ara-

test


.023 .881 .494 34 .625 .889 1.800 -2.769 4.547


.494 33.999 .625 .889 1.800 -2.769 4.547

PA P

ost-t

est


.241 .627 .858 33 .397 1.480 1.725 -2.029 4.990


.859 32.986 .396 1.480 1.723 -2.025 4.986


eksperimentit(M = 35.83, DS = 5.193) dhe grupit të kontrollit (M = 34.35, DS =

4.99) në paragjykimin ambivalent post-test. Vlera e t(33) = .366, tkritike = 1.691, p =

.397.

Rezultatet e T-testi për paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-test treguan se

nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M

= 30.50, DS = 4.950) dhe grupit të kontrollit (M = 31.71, DS = 6.191) në para-test e

paragjykimin fin. Vlera e , t(34) = -.654, tkritike = 1.691, p = .517.



7.314) në paragjykimin fin post-test, t(33) = .729, tkritike = 1.691, p = .471.

171

Tabela 47. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PFR Testi i



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PFR

Par

a-te

st Barazia e


.407 .528 -.654 34 .517 -1.222 1.868 -5.019 2.575


-.654 32.429 .518 -1.222 1.868 -5.026 2.581

PFR

Pos

t-tes


.506 .482 .729 33 .471 1.814 2.487 -3.246 6.873


.730 32.923 .471 1.814 2.486 -3.245 6.872

Së fundmi, në rastin e t-testit për paragjykimin shmangës para-test/post-test nuk

rezultoi asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M =

31.83, DS = 4.541) dhe grupit të kontrollit (M = 32.11, DS = 6.342) në paragjykimin

shmangës para-test, sepse vlera e t(34) = -.151, tkritike = 1.691, p = .881.

Tabela 48. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për PST Testi i



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PST

Para

-test Barazia e


.637 .430 -.151 34 .881 -.278 1.838 -4.014 3.458


-.151 30.802 .881 -.278 1.838 -4.028 3.473

PST

Post

-test


1.85

5 .182 -.091 33 .928 -.212 2.327 -4.947 4.523


-.091 31.062 .928 -.212 2.341 -4.986 4.561

172

Po ashtu nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të

eksperimentit (M=32.61, DS=6.204) dhe grupit të kontrollit (M=32.82, DS=7.535)

në paragjykimin shmangës post-test, t(33)= - .091, tkritike = 1.691, p = .928.

3.1.6.6 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për vendasit Analiza nëpërmjet Anova për paragjykimet para-test dhe post-test

Nga analiza e variancës u tregua se nuk ekziston ansjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimet

para-test. Vlera e F(1,34) = .186, Fkritike = 4.12, p = .669. Ndërkohë dhe në

paragjykimet post-test nuk ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet

grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, sepse vlera e F(1,33) = .239, Fkritike =

4.12, p = .628

Tabela 49. Analiza nëpërmjet anova për paragjykimet para-test/post-test Shuma e



F Sig.

Paragjykimet Para-test


Paragjykimet Post-test


Mesatarja e paragjykimeve para-test për të dyja grupet. Mesatarja e

paragjykimeve të grupit të eksperimentit është 128.78, ndërsa tek grupi i kontrollit

është 126. Mesatarja e paragjykimeve post-test tregon se mesatarja e paragjykimeve

të grupit të eksperimentit është 133.72, ndërsa tek grupi i kontrollit është 130. Edhe

pse mesatarja është rritur në pas matje niveli i paragjykimit është ulur.

Anova për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë para-test dhe post-test

Nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë para-

test, F(1,34) = 3.947, Fkritike = 4.12, p = .55.

Po ashtu dhe në analizën e pas matjes nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm

statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit në lidhje me

paragjykimin e hapur. Vlera e F(1,33) = .134, Fkritike = 4.12, p = .717.

173

Tabela 50. Anova për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PHD Para-test


PHD Post-test


Mesatarja e paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë tek grupi i eksperimentit

është 32.39, ndërsa tek grupi i kontrollit është 29.00. Mesatarja e paragjykimit të

hapur të drejtëpërdrejtë gjatë post-test tregon se mesatarja e paragjykimit të hapur/të

drejtëpërdrejtë tek grupi i eksperimentit është 32.11, ndërsa tek grupi i kontrollit është

31.47. Pra vërejmë një lëvizje të paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë të raportuar,

e cila tregon një ulje të mesatares së paragjykimit edhe pse në nivel të ulët.

Anova për paragjykimin ambivalent para-test dhe post-test


eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin ambivalent para-test, sepse

vlera e F rezultoi të jetë, F(1,34) = .244, Fkritike = 4.12, p = .625.

Tabela 51. Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PA Para-test


PA Post-test


Ndërkohë, nuk ka asnjë efekt të rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin ambivalent post-test sepse

vlera e F(1,33) = .737, Fkritike = 4.12, p = .397. Mesatarja e paragjykimit ambivalent

gjatë para-test për të dyja grupet: mesatarja e paragjykimit ambivalent tek grupi i

eksperimentit është 34.06, ndërsa tek grupi i kontrollit është 33,17. Mesatarja e

paragjykimit ambivalent gjatë post-test tregon se mesatarja e paragjykimit ambivalent

tek grupi i eksperimentit është 35.83, ndërsa tek grupi i kontrollit është 34.35.

174

Anova për paragjykimin fin para-test dhe post-test

Nga analiza e variancës së paragjykimit fin nuk u gjet asnjë efekt i

rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në

paragjykimin fin gjatë para-test, F(1,34) = .428, Fkritike = 4.12, p = .517.

Tabela 52. Anova për paragjykimin fin para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PFR Para-test


PFR Post-test


Edhe në post-test nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm statistikor ndërmjet

grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin fin post-test, F(1,33)

= .532, Fkritike = 4.12, p = 471. Mesatarja e paragjykimit fin gjatë para-test për të dyja

grupet. Mesatarja e paragjykimit fin tek grupi i eksperimentit është 30.50, ndërsa tek

grupi i kontrollit është 31.72. Mesatarja e paragjykimit fin gjatë post-test grupi i

eksperimentit është 33.17, ndërsa tek grupi i kontrollit është 31.35.

Anova për paragjykimin shmangës para-test dhe post-test


eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin shmangës para-test, F(1,34) =

.023, Fkritike = 4.12, p = .881.

Tabela 53. Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PST Para-test


PST Post-test



eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin shmangës post-test. Vlera e F

(1,33) = .008, Fkritike = 4.12, p = .928. Mesatarja e paragjykimit shmangës gjatë para-

175

test për të dyja grupet tregon se mesatarja e paragjykimit shmangës tek grupi i

eksperimentit është 31.83, ndërsa tek grupi i kontrollit është 32.11. Mesatarja e

paragjykimit shmangës gjatë post-test tregon se mesatarja e paragjykimit shmangës

tek grupi i eksperimentit është 32.61, ndërsa tek grupi i kontrollit është 32.8.

3.1.7 Rezultatet e eksperimentit për të ardhurit

3.1.7.1 Të dhënat përshkruese për të ardhurit në eksperiment Nga rezultatet e paraqitura në tabelën e mëposhtëme vihet re se “Inventari i

marrëdhënieve ndërgrupore mes të ardhurve dhe vendasve të një qyteti ” i plotësuar

para-test, është shumë i besueshëm.

Tabela 54. Alfa e Cronbach për paragjykimet që shfaqin të ardhurit para-test/post-test Shkalla Nr. i pohimeve Cronbach Alfa

(Para-test) Cronbach Alfa (Post-test)

Pyetësori Komplet 40 .914 .827

Paragjykimi i Hapur/Drejtëpërdrejtë (PHD) 10 .730 .681

Paragjykimi Ambivalent (PA) 10 .820 .638

Paragjykimi Fin (PFR) 10 .812 .794

Paragjykimi Shmangës (PST) 10 .797 .623

Grupi Eksperimentit 40 .938 .870

Grupi Kontrollit 40 .881 .782

Vlera e Alfa Chronbach’s për 40 pohime është α = .914, dhe në post-test arriti

në α = .827. Shkallët e pyetësorit kanë një alfa që tregon për një besueshmëri të

pranueshme deri në shumë të mirë. Vlera e Alfa Chronbach’s për 10 pohimet e

paragjykimit të hapur në para-test ishte α =.730 dhe në post-test α =.681, për 10

pohimet e paragjykimit ambivalent në para-test ishte α =.820 dhe post-test α =.638,

për 10 pohimet e paragjykimit fin në para-test α =.812 dhe në post-test α =.794,

ndërkohë për 10 pohimet e paragjykimit shmangës α =.881 dhe post-test α =.782.

Analiza përshkruese tregon se vlerat e mesatares për paragjykimet që shfaqin

të ardhurit ndaj vendasve kanë ndryshuar nga para-testi në post-test. Mesatarja në

post-test është rritur krahasuar me para-testin gjë që tregon se paragjykimet kanë

rënë si pasojë e ndërhyrjes së trajtimit për reduktimin e paragjykimeve. Sipas

176

interpretimit të pyetësorit sa më i lartë numri i pikëve të shënuara, aq më i dobët është

niveli i paragjykimit.

Tabela 55. Të dhënat përshkruese mbi paragjykimet që përdorin të ardhurit

Grupi N Para-test M

Para-test

DS

Para-test

N

Post-test

M

Post-test

DS

Post-test

Paragjykimet Eksperiment 21 129.90 20.357 20 148.05 13.121

Kontroll 21 129.43 16.042 20 144.35 11.984

PHD Eksperiment 21 30.67 5.669 20 33.30 3.813

Kontroll 21 31.33 4.820 20 33.15 5.008

PA Eksperiment 21 36.57 6.087 20 39.65 3.407

Kontroll 21 36.81 5.344 20 34.65 4.322

PFR Eksperiment 21 31.67 5.471 20 35.50 5.754

Kontroll 21 30.19 5.483 20 34.65 5.284

PST Eksperiment 21 33.67 6.167 20 39.60 3.817

Kontroll 21 33.52 6.194 20 37.10 4.529

Nga tabela e mësipërme vihet re se mesatarja e paragjykimeve në total për

grupin e eksperimentit nga para-testi në post-test është rritur me 18.15 pikë. Në

para-test mesatarja ishte M=129,9 dhe arriti në M=148.05 në post-test. Mesatarja e

paragjykimit të hapur për grupin e eksperimentit/të ardhur është rritur me 2.63 nga

M=30.67 në para-test në M=33.30 në post-test. Vlera e mesatares së paragjykimit

ambivalent është rritur me 3.08 nga M=36.57 në para-test në M=39.65 në post-test.

Për paragjykimin fin vlera e mesatares është rritur me 3.83 nga M=31.67 para-test në

M=35.50 në post-test. Gjithashtu vlera e mesatares së paragjykimit shmangës është

rritur nga paramatja në post-test me 5.93. Vlera e M në para-test ishte M=33.67 dhe

në post-test ariti në M=39,60. Nga kjo rritje e mesatares së paragjykimeve mund të

themi që është ulur niveli i paragjykimeve si pasojë e ndërhyrjes.

Të dhënat përshkruese mbi paragjykimet që shfaqin të ardhurit në grupin e

kontrollit tregojnë se mesatarja e paragjykimeve në total në para-test ishte M=129.43

dhe në post-test mesatarja arriti në M=144.35 Ndodhi një rritje e mesatares prej 14.9

pikësh. Mesatarja e paragjykimit të hapur në para-test ishte M=31,3 ndërsa në post-

test mesatarja arriti në M=33.15, shfaqet një rritje prej 1.85 pikë. Vlera e mesatares së

paragjykimit ambivalent është ulur me 2.16 nga M=36.81 në para-test në M=34.65 në

post-test. Reduktimi i pikëve të mesatares tregon se është rritur niveli i paragjykimit

177

ambivalent në fazën post-test. Mesatarja e paragjykimit fin është rritur me 4.46 nga

vlera e M=30.19 në para-test në 34.65 në post-test. Gjthashtu vlera e mesatares për

paragjykimin shmangës ka ndryshuar nga paramatja në pasmatja. Ajo është rritur me

3.58 pikë nga M=33.52 në para-test në M=37.10 në post-test.

Të dhënat përshkruese për çdo pyetje të pyetësorit të grupit të eksperimentit

dhe kontrollit të të ardhurve pas 1992130

Nga analiza e të dhënave përshkruese për çdo pyetje ( mund të gjendet në shtojcë)

rezulton se për grupin e eskperimentit të të ardhurve mesatarja e pikëve nga para-test

në post-test është rritur për pjesën më të madhe të pohimeve në 35 të tilla. Rritjet

variojnë nga 0.2 në 0.8 pikë për pohim. Duke shënuar pikë më të larta të mesatares

në post-test mund të themi që ndërhyrja ka dhënë efekt duke ridimensionar qëndrimet

ndaj situatava sociale që prodhojnë shfaqjen e pragjykimeve. Ndërkohë për pohimet

numër 6,9,11,12,21, mesatarja e paragjykimit është ulur nga 0.1 deri në 0.2 pikë, një

ulje relativisht e vogël. Konkretisht të ardhurit, ndonëse kanë marrë trajtim në grup

eksperimenti, kanë përforcuar paragjykimin e hapur në pohimin se vendasit

përrfitojnë gjithmonë vëmendje nga shteti më shumë sesa të ardhurit pas 92’’,

paragjykimin fin në pohimet se: vendasit janë njerëz që nuk kanë rregull në familje

dhe toleranca dhe paqja ka bërë që vendasit të mos zhvillohen” dhe paragjykimin

ambivalent në pohimin: do doja që fëmija im te shkonte në shkolla, ku shumica e

nxënësve janë vendas. Pavarësisht ndërhyrjes niveli i paragjykimit është rritur për

këto situata jetësore. Nga ana tjetër nëse analizohen rezultatet përshkruese të grupit të

kontrollit për çdo pyetje rezulton se në 9 pohime ka ulje të pikëvë të mesatares nga

para-testi në post-test, që tregon se është forcuar niveli i paragjykimit. Respektivisht

në pohimet numër 5,6,9,11, 20,21,28,38 diferenca e mesatares para-test-post-test

varion nga 0.1-0.3. Mund të thuhet se paragjykimi është forcuar për këto pohime.

Megjithëse është shënuar rritje në pikët e mesatareve post-test për pohimet e tjera,

këto rritje janë të vogla në vlera nga 0.1 në 0.6 diferencë. Grupi i kontrollit iu

nënshtrua një ndërhyrjeje që nuk kishte lidhje me temën e eksperimentit.

3.1.7.2 T-test mbi paragjykimet për grupin e eksperimentit të ardhur Paired t-Test grupi eksperimentit të ardhur

130 Të dhënat përshkruese për çdo pyetje për grupin e eksperimenti dhe kontrollit te të ardhurit i gjeni në shtojcën në fund të studimit.

178


krahasuar para-test dhe post-test mbi paragjykimet në total në grupin e eksperimentit

tek të ardhurit. Testi tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-

test dhe post-test, t(19) = -2.611, tkritike = 1.729 , p = .017. Mesatarja e paragjykimeve

për post-test (M = 148.05, DS = 13.121) ishte më e lartë se mesatarja për

paragjykimet në para-test (M = 129.9, DS = 20.357). Kjo sugjeron se rezultatet

mund të përgjithësohen. Madhësia e efektit, d, ishte 1.231.

Tabela 56. Paired Samples Test ( paragjykimet para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur)

T-test për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë grupi i eksperimentit të ardhur

Analiza t-testit (paired-samples t-test) krahasoi para-test dhe post-test mbi

paragjykimin e hapur/drejtëpërdrejtë. Testi tregoi se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -1.963, tkritike = 1.729, p =

.064. Mesatarja e paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë për post-test (M = 33.30,

DS = 3.813) ka një ndryshim të lehtë, është rritur me 2.3 krahasuar me mesataren e

para-test M= 30.67 (DS = 5.669), i cili nuk është i rëndësishëm statistikisht.

Praktikisht paragjykimi është reduktuar minimalisht në këtë kontekst.

Tabela 57. Paired Samples Test ( paragjykimi i hapur para-post-test, grup eksperimenti të ardhur)


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

Para

gjyk

imet

Par

a-te

st -

Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e Diferenca e intervalit të

besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-15.700 26.892 6.013 -28.286 -3.114 -2.611 19 .017


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PHD

Par

a-te

st –

PH

D P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-3.100 7.063 1.579 -6.406 .206 -1.963 19 .064

179

T-test për paragjykimin ambivalent për grupin e eksperimentit të ardhur

Testi-T tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-

test dhe post-test, t(19) = -1.887, tkritike = 1.729 , p = .075. Mesatarja e paragjykimit

ambivalent për post-test (M = 39.65, DS = 3.407) ka një ndryshim të lehtë, i cili nuk

është i rëndësishëm statistikisht. Mesatarja për paragjykimin ambivalent në para-test

ishte 36.57 (DS=6.087). Mesatarja e paragjykimit ambivalent është ritur me 3.08.

Tabela 58. Paired Samples Test ( paragjykimi ambivalent para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur)

T-test për paragjykimin fin për grupin e eksperimentit të ardhur

Rezultatet e t-testit gjatë para-test dhe post-test për paragjykimin fin treguan

se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimin fin në

para-test (M = 31.67, DS =5.471) dhe vlerave të paragjykimit fin në post-test (M =

35.50, DS = 5.754); t(19) = -1.995, tkritike = 1.729, p = .06. Mesatarja është rritur në

post-test me 3.83 duke sugjeruar se paragjykimi është reduktuar në vlera minimale.

Këto rezultate sugjerojnë se rezultatet për paragjykimin fin nuk mund të

përgjithësohen.

Tabela 59. Paired Samples Test ( paragjykimi fin para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur)


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PA P

ara-

test

-

PA P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-3.200 7.585 1.696 -6.750 .350 -1.887 19 .075


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PFR

Par

a-te

st -

PF

R P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-3.450 7.736 1.730 -7.070 .170 -1.995 19 .061

180

T-test për paragjykimin shmangës për grupin e eksperimentit të ardhur

Testi T për paragjykimin shmangës tregoi se ka një ndryshim të


.003. Mesatarja e paragjykimit shmangës për post-test (M = 39.60, DS = 3.817) ishte

5.93 më e lartë se mesatarja për paragjykimin shmangës në para-test (M = 33.67, DS

= 6.327). Kjo sugjeron se ndërhyrja ka pasur një ndikim. Madhësia e efektit, d, ishte

1.620, një madhësi efekti e lartë.

Tabela 60. Paired Samples Test ( paragjykimi shmangës para-post-test, grup eksperimenti/të ardhur)

3.1.7.3 T-test mbi paragjykimet për grupin e kontrollit të ardhur Sipas T testit që u krye mbi grupin e kontrollit për të karahasur para-test dhe post-

test e paragjykimeve në total tek të ardhurit rezultoi se ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -3.242, tkritike = 1.729,p =

.004. Mesatarja e paragjykimet për post-test (M = 144.35, DS = 11.984) ishte më e

lartë se mesatarja për paragjykimet në para-test (M = 129.43, DS = 16.042). Madhësia

e efektit, d, ishte 1.614.

Tabela 61. Paired Samples Test ( paragjykimet para-post-test, kontrolli/të ardhur)


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PST

Para

-test

- PS

T Po

st-te

st

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-5.950 7.742 1.731 -9.574 -2.326 -3.437 19 .003


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

Para

gjyk

imet

Par

a-te

st -

Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-13.150 18.138 4.056 -21.639 -4.661 -3.242 19 .004

181

T-test mbi paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë grupi i kontrollit të ardhur

Sipas analizës se t-testit nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes

vlerave të paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë në para-test (M = 31.33, DS =

4.820) dhe vlerave të paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë në post-test (M = 33.15,

DS = 5.008); t(19) = -1.591, tkritike = 1.729, p = .128. Këto rezultate sugjerojnë se

rezultatet për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë në grupin e kontrollit nuk mund

të përgjithësohen.

Tabela 62. Paired Samples Test ( paragjykimi i hapur para-post-test, grup kontrolli/të ardhur)

T-test mbi paragjykimin ambivalent grupi i kontrollit të ardhur

Në rastin e paragjykimit ambivalent testi-t tregoi se ka një ndryshim të


.023. Mesatarja e paragjykimit ambivalent për post-test (M=39.45, DS = 4.322) ishte

më e lartë se mesatarja për paragjykimit ambivalent në para-test (M = 36.57, DS =

6.087). Madhësia e efektit, d, ishte 1.166, një madhësi efekti e lartë.

Tabela 63. T-test mbi paragjykimin ambivalent grupi i kontrollit/të ardhur


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PHD

Par

a-te

st –

PH

D P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-2.050 5.763 1.289 -4.747 .647 -1.591 19 .128


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PA P

ara-

test

–

PA P

ost-t

est

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-2.850 5.153 1.152 -5.262 -.438 -2.473 19 .023

182

T-test mbi paragjykimin fin grupi i kontrollit të ardhur

Analiza e t-testit për rezultatet e paragjykimit fin gjatë para-test dhe post-test

tregoi se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit

fin në para-test (M = 30.19, DS = 5.483) dhe vlerave të paragjykimin finr në post-test

(M = 34.65, DS = 5.284); t(19) = -3.053, tkritike = 1.729, p = .07. Madhësia e efektit,

d, ishte 1.439, një madhësi efekti e lartë.

Tabela 64. T-test mbi paragjykimin fin grupi i kontrollit/të ardhur

T-test mbi paragjykimin shmangës grupi i kontrollit të ardhur

Analiza e t-testit mbi rezultatet e paragjykimit shmangës tregoi se ka një

ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t (19) = -2.400,

tkritike = 1.729, p = .027. Mesatarja e paragjykimit shmangës për post-test (M = 37.10,

DS = 4.529) ishte më e lartë se mesatarja për paragjykimin shmangës në para-test (M

= 33.52, DS = 6.194). Madhësia e efektit, d, ishte 1.131, një madhësi efekti e lartë.

Tabela 65. T-test mbi paragjykimin shmangës grupi i kontrollit/të ardhur


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PFR

Par

a-te

st -

PFR

Pos

t-tes

t

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-4.800 7.031 1.572 -8.090 -1.510 -3.053 19 .007


Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled

PST

Para

-test

-

PST

Post

-test

Mes

atar

ja

Dev

ijim

i Sta

ndar

t

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

-3.450 6.428 1.437 -6.458 -.442 -2.400 19 .027

183

3.1.7.4 Analiza nëpërmjet T-test mes grupit të eksperimentit dhe të kontrollit te kampioni i të ardhurve pas 1992

Analiza nëpërmjet T-test për të grupin e të ardhurve pas 1992

Nga analiza e t-testit për paragjykimet para-test/post-test me grupit të

eksperimentit dhe kontrollit te të ardhurit rezultoi se nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm të paragjykimeve mes grupit të eksperimentit (M = 129.90, DS = 20.357)

dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 129.43, DS = 16.042). Vlera e t(40) =

.084, tkritike = 1.684, p = .933.

Tabela 66. Analiza nëpërmjet T-test për të grupin e të ardhurve pas 1992 Testi i



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

Para

gjyk

imet

Para

-test


.892 .350 .084 40 .933 .476 5.656 -10.955 11.907


.084 37.927 .933 .476 5.656 -10.974 11.926

Para

gjyk

imet

Post

-test


.050 .825 .931 38 .358 3.700 3.973 -4.344 11.744


.931 37.692 .358 3.700 3.973 -4.346 11.746

Analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm

mes paragjykimeve mes grupit të eksperimentit (M = 148.05, DS = 13.121) dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 144.35, DS = 11.984), t(38) = .931, tkritike =

1.686, p = .358.

3.1.7.5 Analiza nëpërmjet t-Test për llojet e paragjykimeve specifike para-test/post-test mes grupeve të eksperimentit dhe kontrollit tek të ardhurit

Rezultatet nëpërmjet t-Test treguan se nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm të paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë mes grupit të eksperimentit (M

= 30.67, DS = 5.669) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 31.33, DS = 4.820),

t(40) = -.411, tkritike = 1.684,p = .684.

184

Tabela 67. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PHD te të ardhurit



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PHD

Par

a-te

st Barazia e


.744 .394 -.411 40 .684 -.667 1.624 -3.948 2.615


-.411 38.992 .684 -.667 1.624 -3.951 2.618

PHD

Pos

t-tes


1.40

6 .243 .107 38 .916 .150 1.407 -2.699 2.999


.107 35.486 .916 .150 1.407 -2.706 3.006


mes paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë mes grupit të eksperimentit (M = 33.30,

DS = 3.813) dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 33.15, DS = 5.008), t(38) =

.107, tkritike = 1.686,p = .916.

Tabela e mëposhtëme tregon rezultatet e t-test për paragjykimin

ambivalent mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit gjatë para-test dhe post-

test. Testi tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin

ambivalent mes grupit të eksperimentit (M = 36.57, DS = 6.087) dhe grupit të

kontrollit gjatë para-test (M = 36.81, DS = 5.344). Vlera e , t(40) = -.135, tkritike =

1.684,p = .894.


për paragjykimin ambivalent mes grupit të eksperimentit (M = 39.65, DS = 3.407)

dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 39.45, DS = 4.322) sepse vlera e t(38) =

.163, tkritike = 1.684.p = .872.

185

Tabela 68. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PA tek të ardhurit



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PA P

ara-

test


.092 .763 -.135 40 .894 -.238 1.768 -3.811 3.335


-.135 39.341 .894 -.238 1.768 -3.813 3.336

PA P

ost-t

est Barazia e


.905 .347 .163 38 .872 .200 1.231 -2.291 2.691


.163 36.035 .872 .200 1.231 -2.296 2.696

Nga analiza e t-testit në lidhje me paragjykimin fin rezulton se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin fin mes grupit të eksperimentit

(M = 31.67, DS = 5.471) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 30.19, DS =

5.483). Vlera e t(40) = .873, tkritike = 1.684, p = .388.

Tabela 69. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PFR tek të ardhurit



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PFR

Par

a-te

st Barazia e


.076 .785 .873 40 .388 1.476 1.690 -1.940 4.892


.873 40.000 .388 1.476 1.690 -1.940 4.892

PFR

Pos

t-tes


.015 .903 .487 38 .629 .850 1.747 -2.686 4.386


.487 37.728 .629 .850 1.747 -2.687 4.387

186


për paragjykimin fin mes grupit të eksperimentit (M = 35.50, DS = 5.754) dhe grupit

të kontrollit gjatë post-test (M = 34.65, DS = 5.284), t(38) = .487, tkritike = 1.686,p =

.629.

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin shmangës mes grupit të

eksperimentit (M = 33.67, DS = 6.167) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M =

33.52, DS = 6.194). Vlera e t(40) = .075, tkritike = 1.684,p = .941.

Tabela 70. Testi-T i pavarësisë së kampionit mes grupit eksperimentit dhe kontrollit për PST tek të ardhurit



F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta

PST

Para

-test


.395 .533 .075 40 .941 .143 1.907 -3.712 3.998


.075 39.999 .941 .143 1.907 -3.712 3.998

PST

Post

-test


.693 .410 1.888 38 .067 2.500 1.324 -.181 5.181


1.888 36.939 .067 2.500 1.324 -.184 5.184


për paragjykimin shmangës mes grupit të eksperimentit (M = 39.60, DS = 3.817) dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 37.10, DS = 4.529), t(38) = 1.888, tkritike =

1.686,p = .067.

3.1.7.6 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për të ardhurit Analiza nëpërmjet Anova për paragjykimet para-test/post-test

Analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikisht për paragjykimet ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit

të kontrollit gjatë para-test. Vlera e F(1, 40) = .007, Fkritike = 4.08, p = .933.

187

Tabela 71, Analiza nëpërmjet anova për paragjykimet para-test/post-test Shuma e



F Sig.

Paragjykimet Para-test


Paragjykimet Post-test



rëndësishëm statistikisht për paragjykimet ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit

të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .867, Fkritike = 4.08, p = .358.

Mesatarja e paragjykimeve gjatë para-test për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimeve tek grupi i eksperimentit është 129.90, ndërsa tek grupi i

kontrollit është 129.43. Mesatarja e paragjykimeve gjatë post-test tregon se mesatarja

e paragjykimeve tek grupi i eksperimentit është 148.05, ndërsa tek grupi i kontrollit

është 144.35.

Anova për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë para-test/post-test


rëndësishëm statistikisht për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë ndërmjet grupit

të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, sepse vlera e F(1, 40) = .169,

Fkritike = 4.08, p = .684.

Tabela 72. ANOVA PHD para-test-post-test Shuma e



F Sig.

PHD Para-test


PHD Post-test



rëndësishëm statistikisht për paragjykimin e hapur/të drejtëpërdrejtë ndërmjet grupit

të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .011, Fkritike = 4.08,

p = .916.

188

Mesatarja e paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë gjatë para-test për të dyja

grupet tregon se mesatarja e paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë tek grupi i

eksperimentit është 30.67, ndërsa tek grupi i kontrollit është 31.33. Mesatarja e

paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë gjatë post-test për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë tek grupi i eksperimentit është

33.30 dhe tek grupi i kontrollit është 33.15.

Pra vërejmë një lëvizje të paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë të raportuar,

e cila tregon një ulje të paragjykimit edhe pse në nivel të ulët.

Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test


rëndësishëm statistikisht për paragjykimin ambivalent ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, F(1, 40) = .018, Fkritike = 4.08, p

= .894.

Tabela 73. Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PA Para-test


PA Post-test




eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .026, p = .872.

Mesatarja e paragjykimit ambivalent gjatë para-test për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimit ambivalent tek grupi i eksperimentit është 36.57, ndërsa tek

grupi i kontrollit është 36.81. Mesatarja e paragjykimit ambivalent gjatë post-test

tregon se mesatarja e paragjykimit ambivalent tek grupi i eksperimentit është 39.65,

ndërsa tek grupi i kontrollit është 39.45.

Anova për paragjykimin fin para-test/post-test

Në rastin e paragjykimit fin analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimin fin ndërmjet grupit

189

të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, F(1, 40) = .763, Fkritike = 4.08,

p = .388.

Tabela 74. Anova për paragjykimin fin para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PFR Para-test


PFR Post-test


Analiza e variancës ndrërmjet dy grupeve tregoi se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikisht për paragjykimin fin ndërmjet grupit të eksperimentit dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .237, Fkritike = 4.08, p = .629. Mesatarja e

paragjykimit fin gjatë para-test për të dyja grupet tregon se mesatarja e paragjykimit

fin tek grupi i eksperimentit është 31.67, ndërsa tek grupi i kontrollit është 30.19.

Mesatarja e paragjykimit fin gjatë post-test tregon se mesatarja e paragjykimit fin tek

grupi i eksperimentit është 35.50, ndërsa tek grupi i kontrollit është 34.65.

Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza e variancës ndërmjet dy grupeve

tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht, ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test. Vlera e F(1, 40) = .006, Fkritike =

4.08, p = .941.

Tabela 75. Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test Shuma e



F Sig.

PST Para-test


PST Post-test



rëndësishëm statistikisht për paragjykimin shmangës ndërmjet grupit të eksperimentit

dhe grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = 3.563, Fkritike = 4.08, p = .067.

190

Mesatarja e paragjykimit shmangës gjatë para-test për të dyja grupet tregon se

mesatarja e paragjykimit shmangës tek grupi i eksperimentit është 33.67, ndërsa tek

grupi i kontrollit është 33.52. Mesatarja e paragjykimit shmangës gjatë post-test

tregon se mesatarja e paragjykimit shmangës tek grupi i eksperimentit është 39.60,

ndërsa tek grupi i kontrollit është 37.10.

3.1.8 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve për eksperimentin

3.1.8.1 Rezultatet për grupin e eksperimentit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Rezultatet e t-Test treguan se nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për

paragjykimet në para-test ndërmjet të ardhurve (M = 129.90, DS = 20.357) dhe

vendasve (M = 128.78, DS = 17.333). Vlera e t(37) = .184,tkritike = 1.686, p = .855.

Tabela 76. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit



Para

gjyk

imet

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.003 .954 .184 37 .855 1.127 6.112 -11.256 13.510


.187 37.000 .853 1.127 6.035 -11.101 13.355

Në rastin e analizës nëpërmjet t-Test për paragjykiminin e hapur të

drejtëpërdrejtë gjatë para-test ndërmjet të ardhurve (M = 30.67, DS = 5.669) dhe

vendasve (M = 32.39, DS = 5.031) rezultoi se nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm. Vlera e t(37) = -.996, tkritike = 1.686, p = .326.

191

Tabela 77. Rezultatet e t-Test për paragjykimin e hapur ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit



PHD

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.448 .508 -.996 37 .326 -1.722 1.730 -5.227 1.783


-1.005 36.944 .321 -1.722 1.714 -5.194 1.750

Gjithashtu në lidhje me paragjykimin ambivalent në para-test analiza

nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm gjatë para-test

ndërmjet të ardhurve (M = 36.57, DS = 6.087) dhe vendasve (M = 34.06, DS = 5.418)

sepse vlera e t(37) = 1.353, tkritike = 1.686, p = .184

Tabela 78. Rezultatet e t-Test për paragjykimin ambivalent ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit.



PA P

ara-

test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.044 .835 1.353 37 .184 2.516 1.860 -1.252 6.284


1.365 36.936 .180 2.516 1.843 -1.218 6.250

Duke vazhduar me të dhënat e tabelës së mëposhtëme për paragjykimin fin

rezultatet e t-Test tregojnë se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm për

paragjykimin fin gjatë para-test ndërmjet të ardhurve (M = 31.67, DS = 5.471) dhe

vendasve (M = 30.50, DS = 4.950). Vlera e , t(37) = .693, tkritike = 1.686, p = .492.

192

Tabela 79. Rezultatet e t-Test për paragjykimin fin ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit



PFR

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.075 .786 .693 37 .492 1.167 1.682 -2.242 4.576


.699 36.875 .489 1.167 1.669 -2.216 4.549

Së fundmi në lidhje me paragjykimin shmangës rezultatet e t-Test tregojnë se

nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për paragjykimin shmangës gjatë para-test

ndërmjet të ardhurve (M = 33.67, DS = 6.167) dhe vendasve (M = 31.83, DS =

4.541), t(37) = 1.042, tkritike = 1.686, p = .304.

Tabela 80. Rezultatet e t-Test për paragjykimin shmangës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit



PST

Para

-test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.498 .485 1.042 37 .304 1.833 1.760 -1.733 5.400


1.066 36.243 .293 1.833 1.719 -1.653 5.320

3.1.8.2 Rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Analiza nëpërmjet t-Test tregoi se ka ndryshim statistikor të besueshëm për

paragjykimet në post-test ndërmjet të ardhurve (M = 148.05, DS = 13.121) dhe

vendasve (M = 133.72, DS = 22.181), t(36) = 2.453, tkritike = 1.688, p = .019, d = .82.

193

Tabela 81. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eskperimentit ( post-test)



Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


2.033 .163 2.453 36 .019 14.328 5.841 2.482 26.173


2.390 26.998 .024 14.328 5.995 2.027 26.629

Në rastin e paragjykimit të hapur t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor

të besueshëm për paragjykiminin e hapur të drejtëpërdrejtë gjatë post-test ndërmjet të

ardhurve (M = 33.30, DS = 3.813) dhe vendasve (M = 32.11, DS = 5.529). Vlera e

t(36) = .778, tkritike = 1.688, p = .442.

Tabela 82. Rezultatet e t-Test për paragjykimin e hapur ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test)



PHD

Pos

t-tes

t

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


1.545 .222 .778 36 .442 1.189 1.528 -1.909 4.287


.763 29.782 .451 1.189 1.557 -1.993 4.370

Situata paraqitet e ndryshme në rastin e paragjykimit ambivalent. Rezultatet e

t-test tregojnë se ka ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykiminin ambivalent

gjatë post-test ndërmjet të ardhurve (M = 39.65, DS = 3.407) dhe vendasve (M =

35.83, DS = 5.193). Vlera e t(36) = 2.705, tkritike = 1.688 p = .010, d = .90.

194

Tabela 83. Rezultatet e t-Test për paragjykimin ambivalent ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test)



PA P

ost-t

est

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


1.466 .234 2.705 36 .010 3.817 1.411 .955 6.678


2.647 28.848 .013 3.817 1.442 .867 6.766

Në lidhe me paragjykimin fin analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykiminin fin gjatë post-test ndërmjet të

ardhurve (M = 35.50, DS = 5.754) dhe vendasve (M = 33.17, DS = 7.390), t(36) =

1.092, tkritike = 1.688, p = .282.

Tabela 84. Rezultatet e t-Test për paragjykimin fin ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test)



PFR

Pos

t-tes

t

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.359 .553 1.092 36 .282 2.333 2.137 -2.001 6.667


1.077 32.068 .289 2.333 2.166 -2.077 6.744

Së fundmi në rastin e paragjykimit shmangës analiza nëpërmjet t-Test tregoi

se ka ndryshim statistikor të besueshëm për gjatë post-test ndërmjet të ardhurve (M =

39.60, DS = 3.817) dhe vendasve (M = 32.61, DS = 6.204), t(36) = 4.230, tkritike =

1.688, p = .000< .001, d = 1.41.

195

Tabela 85. Rezultatet e t-Test për paragjykimin shmangës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e eksperimentit ( post-test)



PST

Post

-test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


2.362 .133 4.230 36 .000 6.989 1.652 3.638 10.340


4.128 27.681 .000 6.989 1.693 3.519 10.459

3.1.8.3 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e eksperimentit

Analiza e variancës ndërmjet grupeve tregoi se nuk ekzistojnë diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet gjatë

para-test. Vlera e F(1, 37) = .034, Fkritike = 4.08, p = .855.

Tabela 86. Anova Paragjykimet para-test për grupin e eksperimentit Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme tregon se mesatarja për të ardhurit për

paragjykimet gjatë para-test është 129.90 dhe për vendasit mesatarja për paragjykimet

është 128.78. Vendasit janë shfaqur më paragjykues para ndërhyrjes.

196

Grafiku 47. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit në grupin e eksperimentit

Analiza e variancës për paragjykimin e hapur tregoi se nuk ka diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin e hapur

të drejtëpërdrejtë gjatë para-test. Vlera e F(1, 37) = .991, Fkritike = 4.08, p = .326.

Tabela 87. Anova Paragjykimi i hapur/drejtëpërdrejtë Para-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike mbi mesataren e paragjykimit të hapur/drejtëpërdrejtë gjatë

para-test tregon se të ardhurit kanë mesatare 30.67 dhe vendasit 32.39 për këtë lloj

paragjykimi. Në këtë rast para ndërhyrjes vendasit kanë shfaqur nivel më të ulët

paragjykimi.

197

Grafiku 48. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PHD para matje në grupin e eksperimentit

Në rastin e paragjykimit ambivalent analiza e variancës tregoi se nuk ka

diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për

paragjykimin ambivalent gjatë para-test, sepse vlera e F(1, 37) = 1.830, Fkritike = 4.08,

p = .184.

Tabela 88. Anova Paragjykimi ambivalent Para-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm mbi mesataren e paragjykimit ambivalent gjatë para-test

tregon se mesatarja për të ardhurit është 36.57 dhe për vendasit 34.06. Paragjykimi

ambivalent është më i fortë te vendasit sesa te të ardhurit në këtë rast.

198

Grafiku 49. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PA para matje në grupin e eksperimentit

Nga analiza e variancës rezultoi se nuk ka diferenca të rëndësishme

statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin fin gjatë para-test.

Vlera e , F(1, 37) = .481, Fkritike = 4.08, p = .492.

Tabela 89. Anova Paragjykim fin Para-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm mbi mesataren e paragjykimit fin gjatë para-test tregon

se mesatarja për të ardhurit është 31.67 dhe për vendasit 30.50. Përsëri niveli i

paragjykimit fin te vendasit shfaqet në nivele më të larta.

199

Grafiku 50. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PFR para matje në grupin e eksperimentit

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza e variancës ndërmjet grupeve

tregoi se nuk eksiztojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve

dhe vendasve gjatë para-test. Vlera e F(1, 37) = 1.085, Fkritike = 4.08, p = .304.

Tabela 90. Anova Paragjykim shmangës Para-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme për paragjykimin shmangës gjatë para-test

tregon se mesatarja për të ardhurit është 33.67, ndërsa për vendasit është 31.83. Në

rastin e paragjykimit shmangës vendasit janë shfaqur më paragjykues.

200

Grafiku 51. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PST para matje në grupin e eksperimentit

3.1.8.4 Rezultatet sipas analizës së variancës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në post-test

Në rastin e paragjykimeve në total analiza e variancës tregoi se ekzistojnë


paragjykimet post-test. Vlera e F(1, 36) = 6.018, Fkritike = 4.12, p = .019, d = .84.

Tabela 91. Anova, Paragjykimet Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme mbi mesataren e paragjykimeve gjatë post-test

tregon se mesatarja për të ardhurit është 148.05 dhe për vendasit 133.72. Për

paragjykimet në total vendasit janë shfaqur më paragjykues pas ndërhyrjes

eksperimentale.

201

Grafiku 52. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për paragjykimet post-test matje në grupin e eksperimentit

Në tabelën e mëposhtëme rezultatet në lidhje me paragjykimin e hapur sipas

analizës së variancës tregojnë se nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë gjatë

post-test. Vlera e F(1, 36) = .606, Fkritike = 4.12,p = .442.

Tabela 92. Anova Paragjykimi i hapur I drejtëpërdrejtë Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike mbi mesataren e paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë

gjatë post-test tregon se të ardhurit kanë mesatare 33.30 dhe vendasit 32.11. Vendasit

shfaqen më paragjykues të hapur ndaj të ardhurve.

202

Grafiku 53. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PHD post-test në grupin e eksperimentit

Analiza e variancës për paragjykimin ambivalent tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve gjatë post-test. Vlera e

F(1, 36) = 7.316, Fkritike = 4.12,p = .010, d = .92.

Tabela 93. Anova Paragjykimi ambivalent Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme mbi mesataren e paragjykimit ambivalent gjatë

post-test tregon se të ardhurit kanë mesatare 39.65 dhe vendasit 35.83. Vendasit

shfaqen më paragjykues ndaj të ardhurve.

203

Grafiku 54. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PA post-test në grupin e eksperimentit

Në rastin e paragjykimit fin analiza e variancës rezultoi se nuk ekziston një

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për këtë

paragjykimin gjatë post-test. Vlera e F(1, 36) = 1.192, p = .282.

Tabela 94. Anova Paragjykim fin Post-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon se mesatarja për paragjykimin fin gjatë post-test

tek të ardhurit është 35.50 dhe tek vendasit 33.17.

204

Grafiku 55. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PFR post-test në grupin e eksperimentit

Analiza e variancës tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet

të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin shmangës gjatë post-test, sepse vlera e

F(1, 36) = 17.892, Fkritike = 4.12,p < .001, d = 1.45.

Tabela 95. Anova Paragjykim shmangës Post-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon se mesatarja për paragjykimin shmangës për të ardhurit

është 39.60 dhe për vendasit është 32.61.

205

Grafiku 56. Mesatarja për të ardhurit dhe vendasit për PST post-test në grupin e eksperimentit

3.1.8.5 Rezultatet për grupin e kontrollit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Rezultatet nëpërmjet t-Test

Analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm

për paragjykimet në para-test midis të ardhurve (M = 129.43, DS = 16.042) dhe

vendasve (M = 126.00, DS = 21.091), t(37) = .576, tkritike = 1.686, p = .568.

Tabela 96. Rezultatet e t-Test për paragjykimet para-test ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit (para-test)



Para

gjyk

imet

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


1.990 .167 .576 37 .568 3.429 5.953 -8.634 15.491


.564 31.464 .577 3.429 6.080 -8.964 15.822

Analiza nëpërmjet t-Test në lidhje me paragjykimin e hapur tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të rëndësishëm për këtë lloj paragjykimi gjatë para-test midis të


t(37) = 1.453, tkritike = 1.686, p = .155.

206

Tabela 97. Rezultatet e t-Test për PHD ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit para-test



PHD

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.030 .863 1.453 37 .155 2.333 1.606 -.920 5.587


1.444 35.080 .157 2.333 1.615 -.946 5.613

Për paragjykimin ambivalent analiza nëpërmjet t-Test tregoi se ekziston një

ndryshim statistikor i rëndësishëm gjatë para-test midis të ardhurve (M = 36.81, DS

= 5,344) dhe vendasve (M = 33.17, DS = 5.382), t(37) = 2.115, tkritike = 1.686, p =

.041, d = .69.

Tabela 98. Rezultatet e t-Test për PA ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit para-test



PA P

ara-

test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.205 .654 2.115 37 .041 3.643 1.722 .153 7.133


2.114 36.012 .042 3.643 1.723 .148 7.138

Në rastin e paragjykimit fin analiza e t-test tregoi se nuk ka ndryshim

statistikor të rëndësishëm për paragjykimin fin gjatë para-test midis të ardhurve (M =

30.19, DS = 5.483) dhe vendasve (M = 31.72, DS = 6.191), t(37) = -.820, tkritike =

1.686, p = .418.

207

Tabela 99. Rezultatet e t-Test për PFR ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit



PFR

Par

a-te

st

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.374 .545 -.820 37 .418 -1.532 1.869 -5.319 2.255


-.812 34.346 .423 -1.532 1.887 -5.365 2.302

Nga Analiza e t-Test për paragjykimin shmangës rezultoi se nuk ka ndryshim

statistikor të rëndësishëm për paragjykimin shmangës gjatë para-test midis të


t(37) = .702, tkritike = 1.686, p = .487.

Tabela 100. Rezultatet e t-Test për PST ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit



PST

Para

-test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.239 .628 .702 37 .487 1.413 2.012 -2.663 5.488


.701 35.813 .488 1.413 2.015 -2.675 5.501

3.1.8.6 Rezultatet për grupin e kontrollit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Rezulatet nëpërmjet t-Test në post-test treguan se ekziston një ndryshim

statistikor i rëndësishëm për paragjykimet midis të ardhurve (M = 144.35, DS =

208

11.984) dhe vendasve (M = 130.00, DS = 22.817). Vlera e t(35) = 2.447, tkritike =

1.688, p = .020, d = .82.

Tabela 101. Rezultatet e t-Test për paragjykimet ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit



Para

gjyk

imet

Pos

t-tes

t

F Sig. t Sh

kallë

t e li

risë

(df)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


9.835 .003 2.447 35 .020 14.350 5.864 2.446 26.254


2.334 23.304 .029 14.350 6.149 1.640 27.060


për paragjykiminin e hapur të drejtëpërdrejtë gjatë post-test midis të ardhurve (M =

33.15, DS = 5.008) dhe vendasve (M = 31.47, DS = 4.784) ku vlera e , t(35) = 1.037,

tkritike = 1.688, p = .307.

Tabela 102. Rezultatet e t-Test për PHD ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test



PHD

Pos

t-tes

t

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


.118 .733 1.037 35 .307 1.679 1.619 -1.607 4.966


1.041 34.489 .305 1.679 1.613 -1.596 4.955

Në lidhje me paragjykimin ambivalent analiza nëpërmjet t-Test tregoi se

ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykimin ambivalent gjatë

post-test midis të ardhurve (M = 39.45, DS = 4.322) dhe vendasve (M = 34.35, DS =

4.999), t(35) = 2.705, tkritike = 1.688, p = .002, d = .91.

209

Tabela 103. Rezultatet e t-Test për PA ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test



PA P

ost-t

est

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


1.168 .287 3.327 35 .002 5.097 1.532 1.987 8.207


3.287 31.935 .002 5.097 1.551 1.938 8.256


për paragjykiminin fin gjatë post-test midis të ardhurve (M = 34.65, DS = 5.284) dhe

vendasve (M = 31.35, DS = 7.314) ku vlera e , t(35) = 1.588, tkritike = 1.688, p = .121.

Tabela 104. Rezultatet e t-Test për PFR ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test



PFR

Pos

t-tes

t

F Sig

. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


3.654 .0

64 1.588 35 .121 3.297 2.076 -.918 7.512


1.547 28.606 .133 3.297 2.131 -1.065 7.659

Së fundmi në lidhje me paragjykimin shmangës analiza nëpërmjet t-Test

tregoi se ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykimin shmangës

gjatë post-test midis të ardhurve (M = 37.10, DS = 4.529) dhe vendasve (M = 32.82,

DS = 7.535), t(35) = 2.129, tkritike = 1.688, p = .040, d = .72.

210

Tabela 105. Rezultatet e t-Test për PST ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në grupin e kontrollit post-test



PST

Post

-test

F Sig. t

Shka

llët e

liris

ë (d

f)

Sig.

(2-ta

iled)

Mes

atar

ja e

di

fere

ncav

e

Gab

imi s

tand

ard

i di

fere

ncav

e


besueshmërisë 95%

Më e Ulëta

Më e larta


6.858 .013 2.129 35 .040 4.276 2.009 .198 8.355


2.047 25.326 .051 4.276 2.089 -.024 8.577

3.1.8.7 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e kontrollit

Analiza e variancës mes grupeve tregoi se nuk eksiztojnë diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet gjatë

para-test, ku vlera e F(1, 37) = .332, Fkritike = 4.08, p = .568.

Tabela 106. Anova Paragjykimet Para-test grup kontrolli Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme tregon se mesatarja për të ardhurit për

paragjykimet gjatë para-test është 129.43 dhe për vendasit mesatarja për paragjykimet

është 126.00. Vendasit shfaqen më paragjykues në këtë rast.

211

Grafiku 57. Mesatarja e paragjykimeve para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës në lidhje me paragjykimin e hapur tregoi se nuk ka

diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për këtë lloj

paragjykimi gjatë para-test, F(1, 37) = 2.112, Fkritike = 4.08, p = .155.

Tabela 107. Anova Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë Para-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike mbi mesataren paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë gjatë

para-test, tregon se të ardhurit kanë mesatare 31.33 dhe vendasit 29.00 për këtë lloj

paragjykimi. Vendasit shfaqin nivele më larta paragjykimi, sesa të ardhurit në këtë

rast.

212

Grafiku 58. Mesatarja e PHD para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës për paragjykimin ambivalent tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për këtë lloj paragjykimi

gjatë para-test, ku vlera e F(1, 37) = 4.474, Fkritike = 4.08, p = .041, d = .72.

Tabela 108. Paragjykimi ambivalent Para-test ( grup kontrolli) Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm mbi mesataren e paragjykimit ambivalent gjatë para-test

tregon se mesatarja për të ardhurit është 36.81 dhe për vendasit 33.17. Vendasit

shfaqin nivel më të lartë paragjykimi sesa të ardhurit.

213

Grafiku 59. Mesatarja e PA para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Nga analiza e variancës rezulton se nuk ka diferenca të rëndësishme

statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin fin gjatë para-test, F(1,

37) = .672, Fkritike = 4.08, p = .418.

Tabela 109. Anova Paragjykim fin Para-test Shuma e



F Sig.


Në grafikun e mëposhtëm mbi mesataren e paragjykimit fin gjatë para-test

tregohet se mesatarja për të ardhurit është 30.19 dhe për vendasit 31.72. Të ardhurit

kanë nivele më të larta të paragjykimit fin.

214

Grafiku 60. Mesatarja e PFR para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Në lidhje me paragjykimin shmangës analiza e variancës tregoi se nuk ka

diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve para-test. Vlera

e F(1, 37) = .493, Fkritike = 4.08, p = .493.

Tabela 110. Paragjykim shmangës Para-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon se mesatarja e paragjykimit shmangës gjatë para-

test për të ardhurit është 33.52 dhe për vendasit 32.11. Vendasit shfaqen më shumë

paragjykues para ndërhyrjes eksperimentale, krahasuar me post nderhyrjen.

215

Grafiku 61. Mesatarja e PST para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Rezultatet sipas analizës së variancës ndërmjet vendasve dhe të ardhurve të

grupit të kontrollit në post-test

Nga analiza e variancës u vunë re se ekzistojnë diferenca të rëndësishme

statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet post-test, F(1, 35) =

5.989, Fkritike = 4.08, p = .020, d = .83.

Tabela 111. Anova Paragjykimet Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme mbi mestaren e paragjykimeve gjatë post-test

tregon se mesatarja për të ardhurit është 144.35 dhe për vendasit 130.00.

216

Grafiku 62. Mesatarja e paragjykimeve post-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës tregoi se nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht

midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin e hapur/drejtëpërdrejtë gjatë post-

test për grupin e kontrollit, ku vlera e F(1, 35) = 1.076, Fkritike = 4.08, p = .307.

Tabela 112. Paragjykimi i hapur i drejtëpërdrejtë Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike mbi mesataren e paragjykimit të hapur/drejtëpërdrejtë gjatë

post-test tregon se të ardhurit kanë mesatare 33.15 dhe vendasit 31.47.

217

Grafiku 63. Mesatarja e PHD pas -matje për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis

të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin ambivalent gjatë post-test, F(1, 35) =

11.070, Fkritike = 4.08, p = .002, d = 1.14.

Tabela 113. Paragjykimi ambivalent Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike e mëposhtme mbi mesataren e paragjykimit ambivalent gjatë

post-test tregon se të ardhurit kanë mesatare 39.45 dhe vendasit 34.35.

218

Grafiku 64. Mesatarja e PA para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës tregoi se nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm

statistikor midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin fin gjatë post-test, F(1,

35) = 2.522, Fkritike = 4.12, p = .121.

Tabela 114. Anova Paragjykim fin Post-test Shuma e



F Sig.


Paraqitja grafike tregon se mesatarja për paragjykimin fin gjatë post-test tek të

ardhurit është 34.65 dhe tek vendasit 31.35.

219

Grafiku 65. Mesatarja e paragjykimit fin para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

Analiza e variancës tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis të

ardhurve dhe vendasve për paragjykimin shmangës gjatë post-test, F(1, 35) = 4.531,

Fkritike = 4.12, p = .040, d = .73.

Tabela 115. Anova Paragjykim shmangës Post-test Shuma e



F Sig.


Grafiku i mëposhtëm tregon se mesatarja për paragjykimin shmangës për të

ardhurit është 37.10 dhe për vendasit është 32.82.

220

Grafiku 66. Mesatarja e PST para-test për të ardhurit dhe vendasit në grup kontrolli

221

KAPITULLI IV – DISKUTIMET Rezultatet e studimit treguan se ekziston një cikël paragjykimi ndërgrupor mes

vendasve dhe të ardhurve pas 1992, si pasojë e migrimit të brendshëm në Shqipëri i

cili ishte intensiv, energjik dhe problematik, duke favorizuar në këtë mënyrë shfaqjen

e paragjykimeve mes dy grupeve vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Ky studim përshkroi dhe analizoi katër forma të paragjykimit ndërgrupor të

cilat shfaqen në marrëdhënien mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 në Shqipëri.

Githashtu nëpërmjet kuazi-eksperimentit studimi synoi të vërtetonte se ndërhyrjet

eksperimentale psiko-edukuese janë efektive në reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore.

Identifikimi i përhapjes së paragjykimit të hapur/të drejtpërdrejtë, shmangës,

fin dhe ambivalent mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 u realizua nëpërmjet

aplikimit të shkallës matëse të paragjykimit ndërgrupor e përshtatur në kontekstin

shqiptar për dy grupe kampioni me nga 500 njerëz, vendas dhe të ardhur pas 1992.

Gjithashtu aplikimi i kësaj shkalle matëse që përbëhej nga 40 pohime me një pikëzim

të tipit Likert (1-5) mundësoi dhe analizimin e nivelit të paragjykimeve ndërgrupore

mes grupeve. Vlen për t’u theksuar se pikëzimi i shkallës u konceptua i tillë që, sa më

e vogël mesatarja për një lloj paragjykimi, aq më i lartë është niveli i këtij

paragjykimi. Nga ana tjetër 140 persona vendas dhe të ardhur u përfshinë në intervista

në fokus grup dhe intervista individuale gjysëm të strukturuara për të rrëfyer fakte,

eksperienca dhe argumenta në lidhje me paragjykimet ndërgrupore.

Kuazi-eksperimenti para-test dhe post test i cili u krye me katër grupe

studentësh vendas dhe të ardhur (dy grupe eksperimenti dhe dy kontrolli) arriti të

vërtetonte faktin se ndërhyjet eksperimentale psiko-edukuese që bazohen në modele

të reduktimit të paragjykimeve, mund të reduktojnë nivelin e paragjykimeve

ndërgrupore nëse aplikohen për një kohë të caktuar te njerëzit.

Ky studim ishte konceptuar të realizohej duke u bazuar në disa detyra kërkimore

dhe hipoteza:



222


ardhurve pas 1992.


ndaj njëri-tjetrit, u ngritën disa detyra kërkimore më specifike:


nivele më të larta të paragjykimit shmangës ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa

paragjykim të hapur.


nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa paragjykim

ambivalent.


të hapur ndaj vendasve, sesa paragjykim shmangës.


fin ndaj vendasve, sesa paragjykim ambivalent.













ndërgrupor.

223

4.1 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 1: Të identifikohet se cili nga llojet e paragjykimit ndërgrupor është më i përhapur në shoqërinë shqiptare mes vendasve dhe migrantëve të rinj.

Nga të dhënat përshkruese të frekuencës së përhapjes së paragjykimeve

ndërgrupore në përqindje te grupi i vendasve rezulton se të katër llojet e

paragjykimeve aktivizohen në mënyrë paralele te kampioni vendas. Aktivizimi i tyre

kryhet në varësi të situatave sociale që shërbejnë si stimuj për të shfaqur paragjykimin

ndaj të ardhurve.

Të dhënat e këtij studimi tregojnë se në rastet, kur aktivizohet paragjykimi fin,

përdoret nga rreth 46 % e kampionit vendas në situtata sociale që provokojnë

aktivizimin e këtij paragjykimi. Për këtë lloj paragjykimi rreth 19% e kampionit u

shfaqën neutralë, ndërsa 35% nuk paragjykuan në terma kulturorë. Nga ana tjetër

paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë përdoret nga 43.3% e kampionit vendas ndaj të

ardhurve, 19.7% shfaqen neutralë dhe 37% nuk shfaqën paragjykim të hapur. Në

rastet e aktivizimit, paragjykimi shmangës i tërthortë përdoret nga 42% e kampionit të

vendasve ndaj të ardhurve pas 1992, 24.2% e vendasve u shfaqën neutralë dhe vetëm

33.8% jo paragjykues. Përsa i përket paragjykimit ambivalent rezultatet treguan se

përdoret nga 40% e vendasve drejt të ardhurve pas 1992, 22.5% e vendasve shfaqën

neutralë dhe vetëm 37.5% nuk paragjykuan.

Ajo që vihet re nga rezultatet është përhapja e llojeve të paragjykimeve në

popullatë. Një nga difektet e shkallës Likert që parashikohet në metodologji u

reflektua dhe te rezultatet. Të qënit neutral në përgjigje te vendasit varionte nga

19,7% deri në 24,5% e kampionit. Kjo shifër e neutralitetit vjen dhe si pasojë e efektit

psikologjik që krijon deklarimi i paragjykimit, duke qënë se prirja njerëzorë është që

mos deklarojë qëndrimet paragjykuese.

Frekunca në përqindje e përhapjes së paragjykimeve në kampionin e të

ardhurve pas 1992 tregon se dhe në këtë grup të katër llojet e paragjykimeve

aktivizohen në mënyrë paralele. Aktivizimi i tyre kryhet në varësi të situatave

komplekse sociale që të ardhurit pas 1992 kalojnë në marrëdhënien me vendasit. Të

dhënat e këtij studimi tregojnë se paragjykimi fin ka shtrirje të gjerë në kampionin e

të ardhurve pas 1992. Në rastet, kur aktivizohet paragjykimi fin, përdoret nga rreth 66

% e e migrantëve të rinj ndaj vendasve, 12.1% shfaqen neutralë, 21.5% nuk

224

paragjykojnë. Ndërkohë që paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë përdoret nga 53.3% e

kampionit të të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve, rreth 38.9% nuk shfaqin shenja të

paragjykimit të hapur, ndërsa 17% mbeten neutralë në përgjigjje.

Paragjykimi shmangës/i tërthortë përdoret nga 33.6 % e kampionit të të

ardhurve ndaj vendasve, reth 51.5% nuk shfaqin shenja të paragjykimit shmangës

ndaj vendasve, ndërsa reth 10.3 % janë përgjigjur në mënyrë neutrale duke lënë të

padeklaruar tendencën e tyre paragjykuese. Paragjykimi i fundit më i përhapur në

kampionin e të ardhurve është ai ambivalent që përdoret nga 26.7% e kampionit.

Ndërkohë rreth 62.2% nuk paragjykojnë në mënyrë ambivalente, ndërsa 11% kanë

dhënë përgjigje neutrale.

Ajo që vihet re është përhapja e madhe e paragjykimit fin ndaj vendasve te

grupi i të ardhurve. Neutraliteti në këtë rast arrin nga 10.3% - 17% të kampionit.

Shifrat e neutralitetit për grupin e të ardhurve janë më të ulëta sesa në grupin e

vendasve. Kjo tregon që të ardhurit kanë qënë më të hapur dhe direktiv në

vetëraportim krahasuar me grupin e vendasve.

4.2 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 2: Të identifikohet niveli i paragjykimit ndërgrupor mes vendasve dhe migrantëve të rinj.

Rezultatet e studimit treguan se marrëdhënia mes vendasve dhe të ardhurve

pas 1992 shoqërohet dhe me nivele të ndryshme të katër paragjykimeve që autorët i

kanë konsideruar si paragjykime moderne. Këto rezultate përputhen me gjetjet e

Nelson (2006)131 sipas të cilit niveli i paragjykimit të hapur, shmangës, fin dhe

ambivalent mund të shfaqet i ndryshëm në kultura të ndryshme dhe rrethana të

ndryshme sociale-politike që turbullojnë marrëdhënien mes vendasve dhe të ardhurve

në një proçes migrimi ose emigrimi.

Nga analiza e rezultateve në tërësi për grupin e vendasve rezultoi se mesatarja

e paragjykimeve që ata shfaqin ndaj të ardhurve është M=110.19 dhe DS=18.749,

ndërsa mesatarja e paragjykimeve që të ardhurit shfaqin ndaj vendasve është M=

134.57 dhe DS=11.306. Duke iu referuar ketyre shifrave rezulton se vendasit shfaqen

më paragjykues ndaj të ardhurve duke shënuar nivel të lartë paragjykimi. Analiza e

variancës tregoi se ekzistonte një ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të 131Todd D. Nelson ( 2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112( p.41).

225

ardhurve dhe vendasve, në total për paragjykimet ndërgrupore. Vlera e F rezulton të F

(1, 997) = 619.103, Fkritike = 3.85, p < .001, d = 1.57. Duke gjykuar këto të dhëna

mund të themi që besueshmëria e tyre është e lartë dhe rezultatet mund të

përgjithësohen.

Nëse i referohemi nivelit të paragjykimeve specifike që vendasit shfaqin ndaj

të ardhurve pas 1992 nga studimi rezultoi se vendasit shfaqin nivele të larta të

paragjykimit fin ndaj migrantëve me një mesatare 24.69 dhe DS=7.712. Për nga

niveli i paragjykimit i dyti në renditje vjen paragjykimi i hapur, i drejtëpërdrejtë me

mesatare 26.97 dhe DS = 5.296. I treti në renditje për nga ashpërsia renditet

paragjykimi shmangës me mesatare 28.66 dhe DS = 5.121, ndërsa i fundit i shfaqet

paragjykimi ambivalent me mesatare 29.87 dhe DS = 5.165. Të dhënat e dala nga ky

studim për kontekstin shqiptar kanë të përbashkëta me të dhënat e nxjerra nga

studime të tjera europiane. Një nga gjetjet që konfirmon gjetjet e studimeve më të

mira mbi paragjykimet është fakti se vendasit kanë një nivel më të fortë të

paragjykimit fin ndaj të ardhurve, krahasuar me llojet e paragjykimeve të tjera.

Sipas T. F. Pettigrew and R. W. Meertens (1995)132 në studimin e tyre mbi

paragjykimin e hapur dhe fin në Europën Perëndimore me një kampion të përzgjedhur

në Francë, Gjermani, Hollandë dhe Angli rezultoi se paragjykimi fin është ai që

vendasit shfaqin më shpesh ndaj të ardhurve si pasojë e migrimit të brendshëm.

Këndvështrimet teorike133 tregojnë se paragjykimi fin është një lloj paragjykimi, i cili

është fuqimisht i veshur nga vlerat tradicionale të kulturës së grupeve dominante që

përputhen me gjetjet e studimit për kontekstin shqiptar. Paragjykimi fin përmban tre

komponentë:

Mbrojtjen e vlerave tradicionale: zakonisht ndodh që anëtarët e njërit grup

mbrojnë vlerat tradicionale të vendit ku jetojnë dhe i shohin anëtarët e grupit tjetër si

njerëz të cilët sillen në mënyrë të papranueshme në kundërshti me vlerat e

përcaktuara në vendin ku jetojnë. Në kontekstin shqiptar gjetjet e studimit tregojnë se

vendasit mendojnë se migrimi i brendshëm ka sjellë njerëz në qytetet e mëdha që

kanë ardhur nga zona shumë të thella rurale të veriut dhe jugut, që nuk njohin norma

132T. F. Pettigrew and R. W. Meertens (1995) Subtle and blatant prejudice in western, Europe published in European Journal of Social Psychology, Vol. 25,57-75 (1995). 133Hogg, M. A., & Abrams D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge ( pp 178-195).

226

dhe rregulla kulturore të qytetit. Sipas tyre të ardhurit nuk respektojnë ambjentin, janë

të pisët, sillen zhurmshëm në qytet.

Komponenti i dytë i paragjykimit fin është ekzagjerimi i diferencava

kulturore. Ndonëse diferencat kulturore mes grupeve vendas dhe të ardhur janë

ekzistente, ndodh që anëtarët e secilit grup ekzagjerojnë këto diferenca përmes

hiperbolizimit të steriotipeve134. Një gjetje e studimit për kontekstin shqiptar është se

vendasit mendojnë se të ardhurit jetojnë në komunitete homogjene dhe duke ruajtur

vlerat e tyre kulturore e duke mos absorbuar vlerat kulturore të qytetit ku janë

vendosur e kanë të vështirë të kuptohen me ta. Ekzagjerimi i steriotipit ndaj të

ardhurve pasqyrohet në faktin se vendasit mendojnë se të ardhurit janë të paarsimuar,

përfshihen të gjthë në krime rruge dhe ky fakt u shkakton probleme në ridimesionin e

qëndrimeve sociale psikologjike dhe aspekteve etike të komunikimit.

Komponenti i tretë është mohimi i reagimeve emocionale ndaj anëtarëve të

jashtëgrupeve. Paragjykimi fin nuk përmban domosdoshmërisht pranimin e ndjenjave

negative ndaj anëtarëve të grupeve të tjera, por specifikisht mohimin e ndjenjave

pozitive ndaj tyre.

Në analizën e të dhënave për nivelin e paragjykimeve specifike që të ardhurit

shfaqin ndaj vendasve pas 1992, rezultoi se niveli i paragjykimit që të ardhurit pas

1992 shfaqin ndaj vendasve, renditet ndryshe krahasuar me rezultatet që dolën nga të

dhënat e vendasve. Paragjykimi më i ashpër që kanë shfaqur migrantët drejt vendasve

është paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë me vlerë mesatare 29.45 dhe DS = 4.002.

Paragjykimi i dytë që shfaqet në nivel të lartë është paragjykimi fin me vlerë

mesatareje 33.89 dhe DS = 5.738. Paragjykimi i tretë me nivelin më të lartë të shfaqur

është ai ambivalent me mesatare 35.59 dhe DS = 3.829 dhe i fundit rezultoi

paragjykimi shmangës me vlerë M= 35.63 dhe DS = 3.260.

Interesant është fakti se të dhënat e nxjerra për grupin e të ardhurve janë të ngjashme

me trendin europian dhe atë botëror mbi studimet e paragjykimeve ndërgrupore.

Anne Pedersen & Iain Walker (1997)135 në studimin e tyre “paragjykimi ndaj

Australianëve vendas: format moderne dhe tradicionale’’ kanë nxjerrë si përfundim

134Brown, R., & Hewstone, H. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp. 255-343). San DiegoCA: Academic Press. 135Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned andmodern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27, 561±587 (1997).

227

faktin se të ardhurit shfaqin nivel të ashpër të paragjykimit të hapur ndaj vendasve.

Paragjykimi i hapur ka formë tradicionale, është direktiv dhe nëse nuk menaxhohet si

duhet mund të shkojë deri në diskriminim. Në kontekstin shqiptar ky lloj paragjykimi

lind, kur vendasit dhe të ardhurit keq perceptojnë njëri-tjetrin. Vendasit i shohin të

ardhurit pas 1992 si një grup anonim, informal, abstrakt në termat e përshtatjes me

jetesën në qytete metropolitane. Ndërsa të ardhurit besojnë se nuk jetojnë një sistem

të barazisë sociale, sipas të cilit të gjithë njerëzit janë të barabartë dhe duhen trajtuar

në mënyrë të bararabartë, në mënyrën se si u ofrohen mundësitë për t’u zhvilluar, për

të siguruar të ardhura ekonomike. Të ardhurit përjetojnë proçesin e deprivimit relativ

e për rrjedhojë besojnë se shteti nuk kujdeset për ta. Gjithashtu sipas tyre vendasit

përfitojnë mundësi të mëdha zhvillimi në infrastrukturë, arsim, shëndetësi. E gjithë

kjo gjëndje shkarkohet në paragjykim të hapur ndaj vendasve.

4.2.1 Krahasimi i rezultateve të paragjykimeve specifike mes vendasve dhe migrantëve

4.2.1.1 Paragjykimi i hapur Nga krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve dhe të ardhurve në lidhje me

paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit është

M=29.45, ndërsa tek vendasit është M= 26.97. Sipas këtyre shifrave vendasit shfaqin

nivel më të lartë të paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve pas 1992 sesa të ardhurit

pas 1992 ndaj tyre. Rezultatet e analizës së variancës treguan se ekziston një

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve në lidhje me

shfaqjen e paragjykimit të hapur të drejtpërdrejtë ndërmjet grupeve të mara në studim.

Vlera e F rezultoi F(1, 998) = 69.675, Fkritike = 3.85, p < .001, d = .5. Në këtë mënyrë

mund të themi se këto të dhëna mund të përgjithësohen.

4.2.1.2 Paragjykimi shmangës Rezultatet krahasuese ndërmjet vendasve dhe të ardhurve pas 1992 në lidhje

me paragjykimin shmangës, treguan se vendasit shfaqin nivele më të ashpra

paragjykimi shmangës ndaj të ardhurve pas 1992, sesa të ardhurit pas 1992 ndaj tyre.

Mesatarja e paragjykimeve tek të ardhurit për paragjykimin shmangës ishte 35.63,

ndërsa tek vendasit ishte 28.66. Po ashtu të dhënat, që buruan nga analiza e variancës,

treguan se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe

vendasve, në paragjykimin shmangës. Vlera e rezultoi F(1, 998) = 659.108, Fkritike =

228

3.85, p < .001, d = 1.62. Në këtë mënyrë mund të themi se këto të dhëna janë të

besueshme dhe mund të përgjithësohen.

4.2.1.3 Paragjykimit fin mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 Në rastin e paragjykimit fin nga krahasimi i rezultateve ndërmjet vendasve

dhe të ardhurve pas 1992 rezultoi se mesatarja e këtij paragjykimi te të ardhurit ishte

M=33.89, ndërsa tek vendasit M= 24.69. Vendasit edhe në këtë rast shfaqen më

paragjykues ndaj të ardhurve pas 1992, sesa të ardhurit ndaj tyre. Të dhënat e

variancës tregojnë se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikisht ndërmjet të

ardhurve dhe vendasve, sepse vlera e vlera e F rezultoi F(1, 998) = 458.161, Fkritike =

3.85, p < .001, d = 1.35. Në këtë mënyrë mund të themi se këto të dhëna janë të

besueshme dhe mund të përgjithësohen.

4.2.1.4 Paragjykimi ambivalent Analiza krahasuese mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992 në lidhje me

paragjykimin ambivalent tregoi se vendasit shfaqin nivele më të larta të këtij

paragjykimi ndaj të ardhurve pas 1992. Nga krahasimi i mesatareve rezulton se

mesatarja e paragjykimit ambivalent për të ardhurit është M=35.59, ndërsa tek

vendasit është M= 29.87. Sipas analizës së variancës u tregua se ekziston një

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në lidhje me

paragjykimin ambivalent. Vlera e F është, F(1, 997) = 394.492, Fkritike = 3.85, p <

.001, d = 1.25. Në këtë mënyrë mund të themi se këto të dhëna janë të besueshme dhe

mund të përgjithësohen.

4.2.2 Diskutimi mbi detyrën kërkimore 2.1 A mundet që vendasit që kanë 40-50 vite qëndrimi në zona urbane të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa paragjykim shmangës. Rezultatet specifike në lidhje me moshën migratore të vendasve që kanë 40-50

vite në qytet në lidhje me paragjykimet treguan të dhëna interesante për kontekstin

shqiptar. Të dhënat tregojnë se vendasit 40-50 vite shfaqin nivele më të larta të

paragjykimit të hapur/të drejtpërdrejtë ndaj të ardhurve pas 1992, sesa paragjykim

shmangës. Nga përpunimi i të dhënave rezultoi se mesatarja e paragjykimit të hapur/i

drejtpërdrejtë ishte M=26.97 dhe DS = 5.529, ndërsa mesatarja e paragjykimit

shmangës ishte M= 28.58 dhe DS = 5.461. Studimi nuk ka patur në fokus të tij

analizmin e shkaqeve se pse paragjykimi i hapur mund të shfaqej më i lartë sesa

229

paragjykimi shmangës. Duke ditur se paragjykimi i hapur është i ftohtë , i

drejtpërdrejtë dhe paragjykimi shmangës është i tërthortë, analizimi i shkaqeve të

shfaqjes së këtyre paragjykimeve dhe mënyrave se si mund të korelojnë me njëri-

tjetrin mund të jenë objekt i një studimi tjetër.

4.2.3 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.2: A mundet që vendasit mbi 51 vite e lart qëndrimi në zona urbane, të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj të ardhurve pas vitit 1992, sesa paragjykim ambivalent. Nga përpunimi i rezultateve të mbledhura nga raportimi i vendasve që kanë 51

vite e më shumë në qytet rezulton se ata shfaqin nivele më të larta të paragjykimit fin

sesa ai ambivalent. Duke u bazuar në rezultatin e dy mesatareve për këto lloj

paragjykimesh, rezulton se mesatarja e paragjykimit fin është M= 25.76 dhe

mesatarja e paragjykimit ambivalent është M= 30.11. Nisur nga fakti se paragjykimi

fin bazohet te mbrojtja e vlerave kulturore dhe ekzagjerimi i steriotipeve negative të

jashtë grupeve, ndërsa paragjykimi ambivalent te një qëndrim i dyzuar që bazohet në

superioritetin e grupit, ky rezultat shkon përshtat me natyrën e vendasve autoktonas,

të cilët janë përplasur shumë herë kulturalisht me të ardhurit pas 1992. Gjithsesi një

analizë më e detajuar shkaqeve dhe mënyrës se si korelojnë këto paragjykime me

njëri-tjetrin mund të jetë në fokusin e studimeve të mëtejshme.

4.2.4 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.3 : A mundet që të ardhurit 1992-1996 të shfaqin nivele me të larta të paragjykimit të hapur ndaj vendasve, sesa paragjykim shmangës. Përpunimi statistikor i të dhënave tregoi se të ardhurit në vitet 1992-1996

shfaqin nivele të larta të paragjykimit të hapur ndaj vendasve sesa paragjykim

shmangës. Mesatarja e paragjykimit të hapur të drejtpërdrejtë i të adhurve ndaj

vendasve është 29.54 dhe DS= 3.954, ndërsa mesatarja e paragjykimit shmangës ndaj

vendasve është 35.33 dhe DS = 3.138. Në këtë kontekst paragjykimi i hapur ndaj

vendasve shfaqet i ashpër, i drejtpërdrejtë, ndërsa forca e paragjykimit shmagës është

më e ulët. Studime të mëtejshme do përcaktonin arsyen se pse paragjykimi i hapur

ndaj vendasve shfaqet në nivele më të larta sesa paragjykimi shmangës.

230

4.2.5 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr 2.4 : A mundet që të ardhurit 1997-2001 të shfaqin nivele më të larta të paragjykimit fin ndaj vendasve, sesa paragjykim ambivalent. Nëse i referohemi grupimit të të ardhurve në vitet 1997-2001 rezultoi se ky

grupim shfaqi nivele më të larta të paragjykimit fin sesa paragjykim ambivalent ndaj

vendasve. Mesatarja e paragjykimit fin që të ardhurit në vitet 1997-2001 shfaqën drejt

vendasve ishte 33.18, ndërsa mesatarja e paragjykimit ambivalent ndaj vendasve ishte

35, 78. Rezultati i mësipërm përputhet me realitetin shqiptar. Të ardhurit 1997-2001 i

përkasin valës së fundit të migrimit masiv në Shqipëri. Ata janë vendosur kryesisht në

zona informale, ku normat dhe traditat kulturore janë shumë të forta, sepse dhe

bashkëjetesa e të ardhurve në komunitet bëhet sipas krahinave. Kjo është një tendecë

psikologjike, e cila është botërore, sepse në rastet e emigrimit dhe migrimit të

brendshëm është i njohur fakti i ruajtjes se vlerave kulturore brenda një grupi të

caktuar.

4.3 Diskutimi mbi detyrën kërkimore nr. 3: Të kuptojë se cilët janë faktorët që stimulojnë lindjen e paragjykimit ndërgrupor gjatë migrimit të brendshëm mes vendasve dhe migrantëve të rinj.

Studimi ofroi të dhëna cilësore interesante të përfituara nga intervistat në

fokus grup dhe intervistat individuale nëpërmjet të cilave përshkruhen situata dhe

fakte që stimulojnë paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve pas

1992. Idetë paragjykuese që mbartin vendasit ndaj të ardhurve pas 1992 justifikojnë

dhe sjelljet e tyre paragjykuese. Ajo që vihet re nga përgjigjet e vendasve është

tendenca për të qënë direktiv në shprehjen e paragjykimeve ndaj të ardhurve, por

duke përdorur modele të ndryshme të paragjykimit.

4.3.1.1 Faktorët që stimulojnë paragjykimin shmangës ndaj të ardhurve pas 1992

Të dhënat cilësore mbi paragjykimin shmangës treguan fakte interesante se ai

shfaqet në marrëdhëniet miqësore, komunitare, shkollore, të biznesit mes vendasve

dhe të ardhurve.

Paragjykimi shmangës që vendasit përdorin ndaj të ardhurve gjatë

marëdhënies komunitare bazohet në dy proçese psikologjike, atë të identifikimit dhe

231

kategorizimit të përshkruara me kujdes nga Henry Tajfel (1979)136 në pikëpamjen e

tij mbi teorinë e identitetit social.

Në spektrin e marrëdhënieve komunitare vendasit përdorin paragjykimin

shmangës ndaj të ardhurve, sepse ata kanë vështirësi për t’u përshtatur me të

ardhurit. Ata janë rritur në komunitete homogjene qytetarësh dhe nuk i njohin zonat

informale. Për ta do ishte sforcim psikologjik krijimi i një marrëdhënieje të re me të

ardhur pas 1992. Ky parim shkon përshtat me proçesin e identifikimit gjatë të cilit

vendasit asociohen apo identifikohen me grupin, në të cilin bëjmë pjesë. Ky është një

mekanizëm, i cili rrit vetëvlerësimin tonë sipas teorisë së identitetit social. Një detaj

tjetër interesant ishte se vendasit i druhen influencës kulturore të migrantëve. Sipas

tyre ata nuk duan të kenë ndërveprim social e kulturor me të ardhurit, sepse kultura e

migrantëve përgjithësisht është rurale dhe ka më tepër cilësi negative sesa pozitive.

Sipas vendasve fëmijët e tyre nëse do të rriteshin në ambjente, ku jetojnë

migrantët do flisnin me dialekt, do modelonin sjellje agresive, tendencat e braktisjes

së shkollëse, do përfshiheshin në krime etj. Në kontekstin teorik vendasit përjetojnë

proçesin e ndryshueshmërisë gjatë të cilit dëshirojnë që identiteti i tyre të jetë jo

vetëm i dallueshëm, por dhe të perceptohet pozitivisht në rastet e krahasimit me

grupet e tjera. Nga ana tjetër vendasit i druhen faktit se mund të paragjykohen nga

migrantët e rinj. Të intervistuarit u shprehen se të ardhurit kanë një mentalitet

patriarkal, i cili do i paragjykonte vendasit si njerëz modernë, pa moral, pa regulla

familjare. Ky paragjykim do krijonte marrëdhenie të tensionuara mes palëve.

Të dhënat e studimit konfirmojnë se nga mungesa e proçesit të socializimit

grupet nuk njihen me njëri-tjetrin dhe vendasit shfaqin paragjykimin shmangës ndaj

të ardhurve. Të dhënat konfirmojnë se vendasit që nuk kanë kontakt miqësor të

ngushtë me të ardhurit nuk kanë ndërveprim social as në vende pune e as në

komunitet. Studimi konfirmoi se dhe në Shqipëri rezultatet mund të bazohen në

gjetjet e teorisë së konfliktit real137. Sipas tyre rivaliteti i drejtpërdrejtë për vlera të

caktuara, kur burimet janë të kufizuara shkakton armiqësinë mes grupeve. Në

Shqipëri gjatë migrimit të brendshëm, problemi i zaptimit të pronës së pronarëve të

ligjshëm ka bërë që vendasit t’i steriotipizojnë të ardhurit si njerëz agresivë, të 136Tajfel, Henri (1979). An integrative theory of intergroup conflict. in Austin, William G.; Worchel, Stephen. The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-Cole. pp. 94-109. 137 Levine, R,A & Campbell,D.T (1972): Ethnocentrism. Theories of conflict athnic attitudes and group behaviour: New York: Wiley enterprise.

232

dhunshëm, të pabesë me të cilët nuk mund të komunikohet. Rezulatet cilësore

tregojnë se paragjykimi shmangës ndaj të ardhurve ekziston dhe në shkolla. Shumica

e vendasve nuk do preferonin që fëmijët e tyre të studionin në shkolla, ku ka fëmijë të

migrantëve, sepse sipas tyre fëmijët vendas do ta kenë të vështirë përshtatjen me

fëmijët që vijnë nga zona informale dhe do përjetojnë stres gjatë këtij procesi. Nga

ana tjetër fëmijët e migrantëve shihen si agresivë dhe konfliktualë. Sipas vendasve ata

përdorin agresivitetin për të kompesuar mungesën që ndjejnë në të mirat materiale.

Paragjykimi shmangës ndaj të ardhurve shtrihet dhe në biznes. Sipas vendasve, të

ardhurve nuk u duhet shitur pronë nëse do jetosh afër tyre, sepse krijimi dhe

menaxhimi i marrëdhënies me ta është shumë i vështirë.

4.3.1.2 Faktorët që stimulojnë paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë ndaj të ardhurve pas 1992

Situatat të cilat provokojnë shfaqjen e paragjykimit të hapur ndaj të ardhurve

pas 1992 burojnë kryesisht nga deprivimi relativ që vendasit kanë ndjerë në raport

me trajtimin që sipas tyre shteti shqiptar u ka bërë. Sipas studimit të Cicero Pereira,

Jorge Vala, Rui Costa-Lopes (2009)138 me titull “ nga paragjykimet te diskriminimi’’

të kryer me një kampion nga 21 shtete Europiane, diskutohej se paragjykimi ndaj

migrantëve të brendshëm varej nga fakti se sa kërcënues ishin ata për marrjen e

vendeve të punës, shërbimeve sociale në sytë e vendasve etj.

Në konktekstin shqiptar vendasit paragjykojnë duke u bazuar në deprivim

relativ, sepse besojnë se qeveritë shqiptare janë kujdesur më shumë për të ardhurit.

Sipas vendasve investimet në infrastrukturë, ujë të pijshëm, shërbim social, edukativ

dhe shkollor në shumicën e rasteve dhe për qëllime politike, apo elektorale bëhen më

shumë në periferi sesa në qytet. Nga ana tjetër proçesi i legalizimit të tokës krijoi

konfliktin mes pronarëve të ligjshëm (vendas) dhe të ardhurve pas 1992.

Paragjykimi i hapur i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 shfaqet dhe në

marrëdhëniet e punës. Sipas tyre vendasit ndryshojnë nga të ardhurit në mentalitet,

kulturë dhe kjo është një pengesë serioze për marrëdhënien dhe performancën në

punë me ta.

138Cicero Pereira, Jorge Vala, Rui Costa-Lopes (2009) From prejudice to discrimination: The legitimizing role of perceived threat in discrimination against immigrants and migrants, European Journal of Social Psychology pp 34.

233

Rezultatet treguan se vendasit shfaqën paragjykim të hapur dhe ndaj

drejtuesve të ardhur pas 1992. Sipas tyre të ardhurit drejtojnë në mënyrë autoritare,

me forcë, nuk pranojnë debat dhe nuk krijonë hapësira për mendim ndryshe. Sipas

vendasve autoritarizmi që një drejtues i ardhur shfaq ndaj vendasve është një

mekanizëm që përdoret për t’i bërë ballë kompleksit të inferioritetit të krijuar si

pasojë e paragjykimit që mund të kenë ndjerë, kur janë vendosur në Tiranë dhe

Durrës. Nga ana tjetër vendasit shohin një tendencë të favorizimit brenda grupit duke

deklaruar se drejtuesit nga Tirana dhe Durrësi janë profesionistë, sepse kanë drejtuar

institucione kryeqytetase për vite me radhe, kanë përvojë pune më të madhe sesa të

ardhurit të cilët kanë drejtuar institucione të vogla e jo shumë të rëndësishme në

rrethet ku kanë banuar.

Përsa i përket marrëdhënies mes vendasve dhe të ardhurve në biznes pjesa më

e madhe e vendasve i paragjykojnë haptazi të ardhurit. Ata nuk do preferonin një

ortak të ardhur në biznes. Vendasit mendojnë se ortakëria në biznes vendoset me një

vendas, sepse kanë më shumë eksperienca sesa të ardhurit në fushën e biznesit duke

qënë se janë marrë më parë me këtë aktivitet. Sipas një pikëpamje tjetër vendasit janë

më të qytetëruar sesa migrantët e rinj. Këto fakte bëjnë që komunikimi qytetar të

lehtësojë ndërmjetësimin për marrëveshje të mira biznesi. Këto tipare mungojnë te të

ardhurit pas 1992.

4.3.1.3 Faktorët që stimulojnë paragjykimin fin ndaj të ardhurve pas 1992.

Studimi tregoi se vendasit përdorin paragjykimin fin, sepse besojnë se kodi

kulturor i kryeqytetit është i kërcënuar nga prania e të adhurve pas 1992. Sipas

vendasve të ardhurit nuk përshtaten dot me vendasit si pasojë e mospërputhjes së

traditave dhe zakoneve të tyre. Nga ana tjeter dialektizmi gjuhësor i të ardhurve

perceptohet si një tjetër problem nga vendasit që ndikon në mospërshtatjen me

vendasit. Një tjetër shkak që lehtëson përdorimin e paragjykimit fin ndaj të ardhurve

është mendimi i vendasve se migrantët janë patriarkalë. Kjo mënyrë të menduari bie

ndesh me mentalitetin e zhvilluar liberal që ofron Tirana. Sipas vendasve kultura

kryeqytetase merret nga të ardhurit si një element jo i huaj për ta. Migrantët shpesh

hasin vështirësi në përshtatjen me sjelljet reja duke filluar nga pagesa e taksave,

respektimi i privatësisë së tjetrit, respektimi i normave të ndryshme kulturore. Një nga

tendencat më të përhapura të paragjykimit fin është paragjykimi në mënyrë të

234

dukshme i meshkujve të ardhur në qytetet e mëdha pas viteve 1992, krahasuar me

femrat e të njëjtit grup. Sipas vendasve do ishte një problem i madh për prindërit nëse

do hynte në shtëpi një dhëndër i ardhur në Tiranë pas 1992, sepse shihen si njerëz

autoritarë, gjaknxehtë, patriarkalë në mënyrën e të menduarit dhe i vështirë për t’u

urdhëruar. Nga ana tjetër vendasit nuk do preferonin të merrnin një nuse të ardhur pas

1992, sepse mendojnë se një femër që i përket grupit të migrantëve është ambicioze,

karieriste, tendenca të kuptueshme këto për një jetesë në qytet. Këto tendenca do t’i

bënin femrat që të kishin më pak kohë për të respektuar familjen dhe të afërmit e

dhëndrit. Ndërkohë që kjo gjë nuk ndodh me një femër vendase, e cila përshtatet

shumë shpejt me kërkesat e mashkullit vendas.

4.3.1.4 Faktorët që stimulojnë paragjykimin ambivalent ndaj të ardhurve pas 1992

Pothuajse pjesa më e madhe e vendasve kanë njohje me njerëz nga veriu e

jugu të ardhur pas 1992, por njohjet e tyre karakterizohen nga një ndërveprim i ulët

social, sepse marrëdhënia me ta nuk është ndërtuar mbi baza besimi të plotë. Të

ardhurit shihen si një grup lokalist, homogjen, jashtëzakonisht i mbyllur në vetvete që

nuk ofron mundësi kontakti me vendasit.Sipas tyre kjo marrëdhënie e tensionuar

bazohet në një konflikt psikologjik të përplasjes së vlerave ndërgrupore. Sipas këtij

qëndrimi, kur vlerat ndërgrupore përplasen krijohet gjëndje stresi dhe individët

përjetojnë disonacë kognitive dhe për të reduktuar disonacën palët duhet të zgjedhin

një qëndrim dhe të distancohen nga njëri-tjetri. Në pikëpamjen e teorive ndërgrupore

shumica e njerëzve zgjedhin përkrahjen e vlerave të grupit, në të cilin bëjnë pjesë

duke paragjykuar vlerat e grupit që ata njohin më pak

Një shkak tjetër që sjell lindjen e paragjykimit ambivalent është mendimi i

vendasve, se njerëzit janë përgjegjës për të ndërtuar fatin e tyre, për të siguruar

punësim, për të qënë të sukseshëm dhe për rrjedhojë do kenë një jetë më të mirë.

Vendasit mendojmë se në kontekstin e realitetit në të cilin jetojnë të ardhurit pas 1992

duhet të përpiqen më shumë e jo të presin gjithmonë nga shteti. Një ndër këkesat e

migantëve që sipas vendasve është i ekzagjeruar, është legalizmi i tokës së zënë.

Sipas tyre kjo shumëfishon padrejtësisht të ardhurat e migrantëve, të cilët ende nuk

pranojnë të kompesojnë pronarët e ligjshëm, por dhe këtë problem e kanë lënë në

dorë të shtetit.

235

Së fundmi një argument tjetër, pse vendasit paragjykojnë në mënyrë

ambivalente të ardhurit pas 1992, është se vendasit kanë një mungesë njohje të

theksuar për komunitetin e të ardhurve në qytetet e mëdha.

Përshkrimi i cilësive pozitive dhe negative mbështetet në steriotipe dhe

kategorizime fikse duke favorizuar në këtë mëyrë përhapjen e paragjykimit

ambivalent.

4.3.1.5 Faktorët që stimulojnë paragjykimet që të ardhurit pas 1992 shfaqin ndaj vendasve

Seksioni i diskutimit të gjetjeve fokusohet dhe në faktorët që stimulojnë

paragjykimet që përdorin grupet e të ardhurve të vitit 1992 ndaj vendasve. Sigurisht

që është e papranueshme të paragjykosh anëtarët e një grupi tjetër pa asnjë arsye e për

më tepër pa i njohur nga afër ata. Ndonëse njerëzit i druhen frikës se nëse

paragjykojnë njerëz të tjerë, herë në mënyra të vetëdijshme, e herë të pavetëdijshme

do të etiketoheshin si një person negativ nga shoqëria, ata vazhdojnë të paragjykojnë.

Megjithatë shfaqja e paragjykimeve shpesh justifikohet nga njerëzit.

4.3.1.6 Faktorët që stimulojnë paragjykimin shmangës ndaj vendasve Në spektrin e marrëdhënieve komunitare migrantët e rinj shfaqin

paragjykimin shmangës ndaj vendasve, sepse përdorin kategorizimin kognitiv duke

nxjerë në pah predispozitën e cila i udhëheq njerëzit të kategorizojnë të tjerët në grupe

diskrete sociale dhe grupe kontrasti.

Në kontekstin shqiptar paragjykimi shmangës i të ardhurve ndaj vendasve

(jashtëgrup) bazohet në faktin se marrëdhënia komunitare mes dy grupeve është e

ftohtë. Të ardhurit nuk do ndiheshin komod, po të jetonin në një vend të rrethuar nga

vendas, sepse modelet familjare të dy grupeve janë krejt të ndryshme. Vendasit

perceptohen si njerëz pa rregulla familjare, që nuk mblidhen në drekë në orare fikse,

kanë qëndrime liberale ndaj njëri-tjetrit dhe kontrolli prindëror ndaj fëmijëve është i

ulët. Ky model familjar nuk duhet të transmetohet te familjet e të ardhurve pas 1992.

Një fakt tjetër që e amplifikon paragjykimin shmangës është mungesa e

bashkëpunimit mes migrantëve dhe vendasve që vjen, sepse të ardhurit kanë një stil

kolektiv jetese, ndërsa vendasit një stil individual jetese. Të ardhurit mendojnë se

vendasit janë njerëz individualistë, madje nuk shkëmbejnë vizita në familje në raste

gëzimi, ndryshe nga të ardhurit, të cilët gjejnë mbështetje te njëri-tjetri.

236

Një fakt tjetër është mungesa e besimit për një marrëdhënie korekte jo

paragjykuese mes dy grupeve. Të ardhurit i tremben ndërtimit të një marrëdhënieje

pozitive me vendasit, sepse kanë mbajtur mbi shpinë epitete si ’’malok’’, ’’çeçen’’,

terma këto që nxisin paragjykimin ndërgrupor.

Rezulatet e teorisë së konfliktit real tregojnë se kur grupet sociale janë rivalë

të njëri-tjetrit, atëherë ka mundësi prodhimi paragjykimesh. Rivaliteti i drejtpërdrejtë

për vlera të caktuara, kur burimet janë të kufizuara shkakton armiqësinë mes grupeve.

Në kontekstin shqiptar migrantët shpesh ndjejnë frikën e krijimit të konflikteve me

vendasit si pasojë e nivelit të lartë të paragjykimit që ekziston mes palëve. Një nga

konfliktet mes tyre lidhet me pronësinë e tokave ku është ndërtuar. Sipas të ardhurve

vendasit nuk ditët ta ruanin dhe ta mbanin pronën, e cila u zaptua nga ta. Ky ishte një

veprim negativ, por të ardhurit e justifikojnë se ndodhi për mbijetesë.

Një fakt tjetër që nxit paragjykimin shmangës të migrantëve ndaj vendasve

është dhe krijimi i marëdhënieve miqësore sipërfaqësore mes dy grupeve që po

modelohet i tillë nga prindërit te fëmijët. Në studimin e Juliane Degner, Dirk

Wentura, Burkhard Gnieëosz, Peter Noack (2005)139 me titull “Paragjykimet

implicite në klasat e teta në Gjermani’’, tregohet se paragjykimi shmangës drejt

shtetasve të lindur në Gjermani, me origjinë tuke, modelohet nga prindërit gjermanë

të fëmijët e tyre. Në kontekstin shqiptar rezulton se prindërit e ardhur pas 1992 që

jetojnë në zona informale po modelojnë fëmijët e tyre me paragjykim shmangës ndaj

fëmijëve vendas. Një fakt që e vërteton këtë proçes është se të ardhurit pas 1992

pohojnë se do ishin kundër miqësisë së fëmijëve të tyre me fëmijë vendas. Ata

besojnë se qëndrimi me miq vendas krijon premisa për një sjellje anti moral te fëmijët

e tyre. Sipas migrantëve fëmijët vendas nuk njohin autoritetin familjar, rebelohen

ndaj prindërve, nuk janë të edukuar, përdorin fjalë të pista, marrin vendime duke u

nisur nga dëshirat individuale dhe nuk sakrifikojnë për familjen. Nga ana tjetër të

ardhurit nuk do preferonin që fëmijët e tyre të studionin në shkolla, ku shumica e

fëmijëve janë vendas. Ata e bazojnë këtë ide te frika se kontakti me fëmijë vendas i

modelon fëmijët e migrantëve me sjellje liberale tipike të vendasve siç mund të jenë

sjelljet që lidhen me qëndrimin në orët e vona të natës, mungesa pa arsye në shkollë,

përfshirjen në marrëdhënie intime të parakohshme, ndryshime të çuditshme të pamjes,

139Juliane Degner, Dirk Wentura, Burkhard Gniewosz, Peter Noack (2005) Implicit prejududice in eight-graders. European Journal of Social Psychology, Vol. 45,59-75 (2005)

237

përdorim tatuazhezh, vëth në hundë, etj. Ndërkohë ka dhe të ardhur që janë pro

bashkëveprimit të fëmijëve me fëmijë vendas, sepse kjo do ishte një mundësi

integrimi më e shpejtë për fëmijët e migrantëve, pasi fëmijët vendas kanë një nivel

edukate më të lartë dhe janë më të komunikueshëm sesa fëmijët e ardhur. Gjithashtu

bashkëpunimi me fëmijët vendas do sillte një shans të mirë për të shmangur

dialektizmat gjuhësorë te fëmijët e ardhur duke qënë se ata jetojnë përditë në

komunitete ku gjuha flitet në dialekt.

4.3.1.7 Faktorët që stimulojnë paragjykimin e hapur ndaj vendasve Një fakt interesant që tregon përdorimin e paragjykimit të hapur ndaj

vendasve është dhe proçesi i deprivimit relativ që të ardhurit pas 1992 kanë ndjerë në

raport me trajtimin që sipas tyre shteti shqiptar u ka bërë. Pjesa më e madhe e të

ardhurve besojnë se se si qeveritë e djathta dhe ato të majta janë kujdesur më shumë

për zonat urbane sesa zonat informale. Migrantët mendojnë dhe besojnë se vazhdojnë

të paragjykohen, jo vetëm nga vendasit, por dhe nga shteti të cilin e asociojnë si pjesë

të grupit të maxhorancës vendase. Pjesa më e madhe e të intervistuarve deklarojnë se

dhe pse ka kaluar kohë nga vendosja e tyre në qytetet e mëdha si Tirana dhe Durrësi,

ata ende nuk ndihen komodë në jetesën që bëjnë. Disa prej tyre mendojnë se mungesa

e vazhdueshme e infrastrukturës bazike në vendet, ku ata jetojnë është një paragjykim

ndaj grupit të migrantëve. Shpesh qeveria sipas tyre investon më shumë brenda

zonave qytetare sesa në zonat informale në termat e infrastrukturës rrugore,

kanalizime, ujë të pijshëm, energji elektrike. Po ashtu proçesi i legalizmit të shtëpive

është harruar.

Një fakt tjetër që stimulon deprivimin relativ të të ardhurve është se të ardhurit

besojnë se shteti ofron më shumë mundësi punësimi për vendasit sesa për ta. Të

ardhurit besojnë se punësimi i tyre është i vështirë jo vetëm se shumica kanë arsim të

mesëm, por dhe si pasojë e nënvleftësimit të aftësive profesionale dhe intelektuale

nga e vendasve duke shfaqur në këtë mënyrë tendenca të hapura paragjykimi ndaj

tyre.

Përsa i përket paragjykimit të hapur në vendet e punës nga intervistat ofrohen

të dhëna interesante. Sipas të ardhurve vendasit steriotipizohen si dembelë dhe njerëz

të qejfit që mendojnë sot për sot, vetëm për të ngrënë, për të shëtitur, për të bërë

pushime etj. Ndërkohë që migrantëve si pasojë e kushteve të vështira social-

238

ekonomike u është dashur gjithmonë të punojnë me intensitet tokën, për të ngritur

shtëpinë, për të tërhequr familjen në qytet. Duhet theksuar se migrantët shpesh nivelin

e krahasimit e bëjnë me vendasit, të cilët jetojnë në zona kufitare me ta.

Një fakt tjetër që stimulon paragjykimin e hapur ndaj vendasve është dhe

marrëdhënia në vendin e punës mes të ardhurve dhe vendasve, e cila shpesh shfaqet e

tensionuar. Pjesa e të ardhurve që paragjykojnë vendasit justifikohen se kanë ndjerë

peshën e paragjykimit. Sipas tyre migrantët shprehen se paragjykohen për dy shkaqe

kryesore në vendet e punës: problemet me dialektin e gjuhës shqipe dhe socializimin

e kërkuar me ngulm nga të ardhurit ndaj kolegëve vendas, fakte që shpjegojnë dhe

marrëdhënien sociale të sforcuar mes grupeve.

Të dhëna interesante shfaqen dhe në raportin e krijuar mes migrantëve dhe

drejtuesve vendas. Migrantët paragjykojnë një drejtues vendas se mendojnë që një

drejtues vendas do t’i paragjykonte si gjithmonë, nuk do t’i shihte si të aftë

profesionalisht dhe nuk do vendoste dot ura komunikimi si pasojë e diferencave

kulturore. Në të kundërt migrantët mendojnë se kanë mundësi më të mëdha

marrëveshjeje dhe komunikimi me një drejtues të ardhur, sepse përputhja kulturore

lehtëson proçeset e sipërpërmendura.

Një fakt tjetër që tregon paragjykimin e hapur ndaj vendasve në marrëdhëniet

e biznesit me ta është se të ardhurit i perceptojnë vendasit si rivalë në biznes, më pak

konkurentë sesa ta. Fakti që vendasit paragjykohen dhe pranohen si rivalë ka të bëjë

me mendimin se vendasit janë më të dobët në biznes, duke qënë se janë të dhënë më

shumë pas qejfit sesa punës. Ka nga ata migrantë që mendojnë se vendasit janë rivalë

paqësore në biznes dhe rivalizojnë në mënyrë të drejtë. Ndërkohë një pjesë e vogël e

migrantëve shprehen se do donin rivalë vendas, sepse ata tremben shpejt po t’i

kërcënosh dhe nuk riskojnë në treg.

4.3.1.8 Faktorët që stimulojnë paragjykimin fin ndaj vendasve Disa nga faktorët që nxisin përdorimin e paragjykimit fin nga të ardhurit drejt

vendasve lidhet me komponentin bazë të paragjykimit fin që është mbrojtja e vlerave

tradicionale që kanë grupet migratore. Si në studime të tjera europiane ku ndër më

kryesorët është ai i T. F. Pettigrew and R. W. Meertens (1995) mbi paragjykimin e

hapur dhe fin në Europën perëndimore dhe në kontekstin shqiptar rezultoi se të

239

ardhurit shfaqin tendencën e paragjykimit fin drejt vendasve duke u bazuar në

perceptimin se vendasit kanë një mungesë të kulturës patriarkale familjare.

Sipas të ardhurve pas 1992 të ardhurit shpreheshin se vendasit janë njerëz që

nuk kanë regull në familje, sepse ju mungon sistemi autoritar i drejtimit të familjes

dhe shprehja që përdorej më tepër ishte: “ vendasit nuk kanë oxhak”, për të treguar se

vendasit janë liberalë, fëmijët mund të bëjnë ç’të duan me lirinë e tyre dhe nuk

investohet në lidhjen sociale me kushërinj e njerëz të tjerë të familjes biologjike. E

gjitha kjo problematikë vjen si pasojë e përqëndrimit të vendasve në një stil jete

individual.

Nga ana tjetër vihet re një tendencë e deprivimit relativ sipas së cilës të

ardhurit besojnë se fëmijët vendas janë më të kulturuar se fëmijët e migrantëve, sepse

sistemi i edukimit në tërësi është më cilësor e funksional në shkollat e zonave urbane

sesa periferike. Po ashtu deprivimi relativ shprehet në faktin se zonat informale janë

më të varfra, ndërsa zonat urbane kanë kinema, teatro, cirk, muzeume, qëndra sociale,

terene sportive të cilat lehtësojnë modelimin e sjelljeve të kulturuara. I gjithë ky

frustacion kthehet në paragjykim fin drejt vendasve.

Shfaqja e paragjykimit fin drejt vendasve në kontekstin e marrëdhënieve

intime shfaq fakte interesante. Femra vendase paragjykohej më shumë nga të ardhurit.

Ajo nuk pranohej si partnere për martesë, sepse etiketohej si më pak e kulturuar sesa

femra migrante, shihen madje si të “pamoralshme” me një mentalitet, i cili nuk ka

qasje të përbashkët me atë të migrantëve. Përkundrazi migrantët e rinj shprehen se

duan femra që i binden mashkullit shpejt dhe pranojnë të kryejnë të gjitha punët e

shtëpisë.

Sipas të ardhurve pas 1992, femra vendase ka sens lirie të zhvilluar nën

spektrin e pavarësisë. Kjo gjë bie ndesh me rregullat e nje familjeje patriarkale në

zonat informale.

Rezultatet treguan se meshkujt vendas paragjykohen më pak sesa femrat

vendase. Të ardhurit preferojnë dhëndurë vendas, sepse kjo do ishte një mundësi e

mirë që vajzat e tyre të jetonin më mirë financiarisht në qytet, të jetonin në familje

paqësore dhe do trajtoheshin më mirë nga meshkuj vendas të cilët janë tolerantë e

paqësor, në ndryshim nga meshkujt migrantë të cilët janë autoritarë dhe në raste të

caktuara të dhunshëm. Ka nga ata migrantë të cilët shprehen se preferojnë të martojnë

240

vajzat me djem vendas dhe për regullimin e geneve apo zbutjen e racës. Sipas kësaj

pikëpamje biologjike një martesë e tillë do sillte në jetë fëmijë me gene më paqësore,

krahasur me fëmijët e të ardhurve që jetojnë sot në zonat informale.

4.3.1.9 Paragjykimi ambivalent i të ardhurve pas 1992 ndaj vendasve Të dhënat e marra nga intervistat treguan se si pasojë e mungesës së kontaktit

mes dy grupeve migrantët e rinj kanë një perceptim steriotipizues për vendasit duke i

paragjykuar në mënyrë ambivalente. Rezulton se për të ardhurit pas 1992 cilësitë

negative të vendasve janë të shumta. Kjo është një sindromë tipike e paragjykimit

ambivalent që lidhet me qëndrimin personal të bazuar në konfliktin psikologjik të

përplasjes së cilësive personale dhe vlerave ndërgrupore të jashtë-grupeve. Edhe nëse

anëtarët e jashtëgrupeve kanë cilësi pozitive, ato mohohen duke i përfshirë individët

në cilësitë steriotipike negative të grupit ku ata bëjnë pjesë140.

Disa nga cilësitë negative që vendasit posedojnë sipas të ardhurve janë se:

vendasit janë liberalë, nuk kanë rregulla autoritare në familje, nuk investojnë në

lidhjen e anëtarëve siç bëjnë migrantët, por janë përqëndruar në jetësën individuale.

Vendasit shihen nga të ardhurit si dembelë, njerëz të qejfit që mendojnë sot për sot,

vetëm për të ngrënë, për të dalë e shëtitur, për pushime. Duke qënë se shihen si

dembelë, migrantët besojnë se vendasit janë dhe njerëz pa ambicje që nuk ndikojnë në

zhvillimin e komunitetit siç bëjnë të ardhurit. Po ashtu vendasit shihen nga të ardhurit

si njerëz pa ambicie, sepse shpesh i kanë gjetur të mirat materiale gati, prindërit u

kanë lënë prona, kanë pasur punë dhe nuk kanë jetuar në kushte të vështira

infrastrukture.

Në rafshin e cilësive pozitive mund të përmendet fakti se ka të ardhur që

besojnë se të qënit liberal është cilësi pozitive. Sipas tyre vendasit nuk u kërkojnë

shumë llogari familjarëve të tyre për mënyrën si e shpenzojnë kohën e lirë. Ndoshta

kjo gjë u shkakton më pak stres e agresivitet në marrëdhënie. Po ashtu fakti se

vendasit shihen si njerëz të urtë nuk shkon për meshkujt të cilët duhet të jenë

autoritarë me gratë e tyre dhe të sillen më ashpër.

140 Devine P.G. (1995) "Prejudice and out group perception". En A. Tesser (ed.) Advanced Social Psychology. Nueva York: McGraw-Hill ( p.38).

241

Një tjetër fakt interesant që nxjerr në pah tendencën e paragjykimit ambivalent

të migrantëve të rinj ndaj vendasve është rezultati se toleranca dhe natyra paqësore

nuk i ka zhvilluar vendasit. Sipas të ardhurve në një botë kapitaliste, ekonomie tregu,

toleranca është një dobësi e njerëzve. Ata deklarojnë se nuk do të lejonin që pronat e

tyre të zaptoheshin nga të tjerët, ashtu siç bënë vendasit. Steriotipizimi negativ që nxit

paragjykimi ambivalent ndaj vendasve shkon deri në nivelin e paragjykimit ndaj

fëmijëve vendas. Sipas të ardhurve fëmijët vendas kanë disa cilësi negative. Ata janë

agresivë, sepse përfshihen në aktivitete të jashtëligjshme si përdorim dhe shitje droge,

krim rruge etj. Ata sillen agresivisht me prindërit e tyre dhe shumica e krimeve të

raportuara brenda familjes janë kryer në qytete dhe jo në zona informale.

4.4 Detyra nr. 4: Të verifikojë se paragjykimet ndërgrupore mund të reduktohen me anë të ndërhyrjeve psikologjike që bazohen në trajnime psikoedukuese mbi reduktimin e paragjykimeve.

Kuazi-eksperimenti paratest-postest me katër grupe studentësh vendas dhe të

ardhur (dy grupe eksperimenti dhe dy kontrolli) vërtetoi faktin se ndërhyrjet

psikologjike për një kohë të caktuar nëpërmjet trajnimeve psikoedukuese mbi

reduktimin e paragjykimeve janë efektive për reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve. Ndërhyrja në këtë eksperiment zgjati

rreth tetë seanca dhe çdo lloj paragjykimi u trajtua në dy seanca. Diskutimi gjatë

seancave të para i natyrës së një lloj paragjykimi bënte që studentët të kuptonin më

në thellësi situatat, kur shfaqej paragjykimi dhe problemet që shkaktonte te njerëzit.

Gjatë seancave të dyta punohej për reduktimin e paragjykimit e trajtuar në seancën e

parë. Ndërhyrja psiko-edukusese përmbante leximin e historive jetësore, luajtjen e

rolit, sfidimin e steriotipit, foto instalacionin dhe video refleksionin.

Ndërhyrja u bazua në disa modele psikologjike bashkëkohore për reduktimin

e paragjykimeve. Leximi i historive jetësore u mbështet në modelin e “Verbërisë së

ngjyrave” që nxjerr në pah metodën e analizës së njerëzve që përbëjnë grupin mbi

baza individuale duke i shkëputur nga grupi ku bëjnë pjesë. Baza e këtij modeli është

proçesi i dekategorizimit të individit nga grupi141. Luajtja e rolit u bazua në modelin e

identitetit të përbashkët që theksonte se rruga më e mirë për të reduktuar paragjykimet

141 Wolkso, C., Park, B., Judd, C.M. and Wittenbrink, B. (2000) Framing interethnic ideology: Effects of multicultural and colour-blind perspectives on judgements of groups and individuals. Journal of Personality and Social Psychology, 78: 635-654.

242

mes grupeve është theksimi i ngjashmërive që kanë të dy grupet duke u vendosur në

të njëjtin kontekst apo identitet.

“Sfidimi i steriotipeve’’ u bazua në modelin e kundërveprimit ndaj steriotipit,

sepse paragjykimi mund të reduktohet nëse u mësohet njerëzve se parakonceptet dhe

steriotipet që ata kanë mbi grupe të caktuara sociale, në shumicën e rasteve janë të

pavërteta. Video refleksioni përmbante video me mesazhe të forta paragjykimi ndaj

grupeve të cilat u diskutuan në grup sipas modelit multikulturor142. Modeli synoi të

modelojë te njerëzit sjelljet e tolerancës dhe pranimit të diferencave kulturore si dhe

u fokusua më shumë në vlerat pozitive që kanë njerëzit sesa në ato negative. Kjo

ishte një nga teknikat që preferohej nga studentët.

Rezultatet e eksperimentit të kryer shkojnë për shtat me rezultatet e studimit

mbi : ‘’Reduktimin e paragjykimeve ndëgrupore te fëmijët në UK’’ të kryer nga Adam

Rutland Rupert Brown (2001 – 2005)143 sipas së cilëve përdorimi i teknikave mikse

për reduktimin e paragjykimit është efektiv në reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore.

4.4.1 Diskutimi i hipotezës 4.1; Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në

uljen e paragjykimeve tek vendasit në grupin e eksperimentit.

Diskutimi i rezultateve të eksperimentit për vendasit;

Matja e nivelit të paragjykimit te pjesëmarrësit e eksperimentit si grupin

eksperimental dhe atë të kontrollit u krye para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes.

“Inventari i marrëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve

pas 1992” i plotësuar para-test ishte shumë i besueshëm. Vlera e Alfa Chroncbach për

40 pohime rezultoi α = .910, dhe në post-test ariti në α = .938. Shkallët e pyetsorit

rezultuan me një alfa që tregonte për një besueshmëri të pranueshme deri në shumë të

mirë. Kësisoj vlera e Alfa Chroncbach për 10 pohimet e paragjykimit të hapur në

para-test ishte α =.648 dhe në post-test α =.601, për 10 pohimet e paragjykimit

ambivalent në para-test ishte α =.718 dhe post-test α =.714, për 10 pohimet e

paragjykimit fin në para-test α =.792 dhe në post-test α =.895, ndërkohë për 10

pohimet e paragjykimit shmangës para-test α =.727 dhe post-test arriti në α =.937. 142Banks, J. A. (2002). An introduction to multicultural education (3rd ed.). Boston, MA: Allyn and Bacon. 143 Adam Rutland Rupert Brown (2005). Reducing prejudice in chidren. An eksperimental study by University of Kent. British jourrnal of Social Science nr 34.

243

Duke ju referuar të dhënave të studimit nga analiza përshkruese e mesatareve

rezultoi se vlerat e mesatares për paragjykimet që shfaqin vendasit ndaj të ardhurve

ndryshuan nga para-testi në post-test. Mesatarja është rritur gjë që tregon se

paragjykimet kanë rënë si pasojë e ndërhyrjes së trajtimit për reduktimin e

paragjykimeve. Sipas interpretimit të pyetësorit sa më i lartë numri i pikëve të

shënuara, aq më i dobët është niveli i paragjykimit.

Mesatarja e paragjykimeve në total për grupin e eksperimentit u rrit me 4.93

nga M=128, 79 në para-test në M=133.72 në post-test. Vlerat e mesatares nuk u

reduktuan vetëm për paragjykimin e hapur. Mesatarja e paragjykimit të hapur të

drejtëpërdrejtë për grupin e eksperimentit u ul 0.28 pikë nga M=32.39 në para-test në

M=32.11 në post-test duke treguar se niveli i këtij paragjykimi është rritur. Ndërkohë

ndërhyja rezultoi efektive për reduktimin e mesatareve të tre llojeve të tjera të

paragjykimeve. Vlera e mesatares së paragjykimit ambivalent u rit me 1.77 pikë nga

M=34.06 në para-test në M=35.83 në post-test. Për paragjykimin fin vlera e mesatares

u rrit 2.63 nga M=30.50 para-test në M=33.17 në post-test. Po ashtu vlera e mesatares

për paragjykimin shmangës u rrit me 0.78 nga M=31.83 në para-test në M=32.61 në

post-test. Mesa vihet re rritja më e madhe e vlerës së mesatares është për

paragjykimin fin.

Rezultatet e mesatares për grupin e kontrollit që nuk u përfshi në trajtim real

treguan se niveli i paragjykimeve mund të ndryshojë sipas rethanave të ndryshme dhe

faktorëve të tjerë që mund të kenë ndikuar në një periudhë kohore 8 javore.

Mesatarja e paragjykimeve në total për grupin e kontrollit është rritur me 4 nga

M=126 në para-test në M=130 në post-test. Në fazën post-test u vu re se niveli i

paragjykimit fin u rrit sepse vlera e mesatares është ulur me 0.35 nga M=31.72 para-

test në M=31.35 në post-test. Ndërkohë niveli i paragjykimeve të tjera rezultoi të jetë

reduktuar. Mesatarja e paragjykimit të hapur për grupin e kontrollit u rrit me 2.47 nga

M=29 në para-test në M=31.47 në post-test, vlera e mesatares së paragjykimit

ambivalent është rritur me 1.18 nga M=33.17 në para-test në M=34.35 në post-test.

Po ashtu vlera e mesatares për paragjykimin shmangës është rritur me 0.71 nga

M=32.11 në para-test në M=32.82 në post-test. Ndonëse grupi i kontrollit nuk i është

nënshtruar ndërhyrjes së programuar, por ka trajtuar tema që nuk kanë lidhje me

paragjykimet rezulton se niveli i paragjykimit është reduktuar për paragjykimin e

hapur, ambivalent dhe paragjykimin shmangës dhe është rritur paragjykimin fin.

244

Nga krahasimi i rezultateve mes grupit të kontrollit dhe eksperimentit te

vendasit duket që rritja e mesatares së paragjykimeve në post test për grupin e

kontrollit është në nivele më të ulëta sesa te grupi i eksperimentit. Nëse në rastin e

grupit të kontrollit nuk dihet se kujt mund t’i atribuohet ky reduktim i paragjykimeve

ndërsa në grupin e eksperimentit reduktimi i paragjykimeve i atribuohet ndërhyrjes.

4.4.1.1 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test144 për paragjykimet në

grupin e eksperimentit vendas.

Rezultatet e studimit nëpërmjet analizave të T-test (paired sample t-test) mbi

paragjykimet për grupin e eksperimentit vendas treguan se pavarësisht ndryshimit të

mesatareve për secilin paragjykim, rezultatet nuk janë të rëndësishme statistikisht dhe

nuk mund të përgjithësohen në popullata të tjera. Ky efekt ishte i pritshëm që mund të

ndodhte dhe ishte parashikuar më parë për sa kohë kampioni i eksperimentit ishte

zgjedhur nëpërmjet konveniencës.

Gjithsesi në terma metodologjikë është e parashikuar që nëse ky eksperiment

do testohej në popullata të tjera mund të prodhojë rezultate të tjera të cilat janë të

besueshme.

Analiza e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që krahasoi

paragjykimet në total për para-test dhe post-test në grupin e eksperimentit tek

vendasit tregoi se nuk kishte një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test

dhe post-test, t (17) = -.916, tkritike = 1.740, p > 0.05, ndonëse mesatarja në para-test

ishte 128.78 (DS = 17.333) dhe mesatarja e paragjykimeve për post-test (M = 133.72,

DS = 22.181) ka një ndryshim të rritjeve prej 4.94. Në rastin e paragjykimit të hapur

rezultatet e t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) para-test dhe post-test

treguan se nuk ka ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t

(17) = .215, tkritike = 1.740, p > .05. Mesatarja për paragjykimin e hapur të

drejtëpërdrejtë në para-test 32.39 (DS = 5.031) dhe në post-test (M = 32.11, DS =

5.529) ka një ndryshim të lehtë i cili nuk është i rëndësishëm statistikisht.

Për paragjykimin ambivalent analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-

samples t-test) para-test dhe post-test tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm

statistikor mes para-test dhe post-test, t (17) = -1.386, tkritike = 1.740, p > .05.

144 Analiza t-testit e krahasimit tw palwve (paired-samples t-test) u krye pwr tw krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet nw grupin e eksperimentit tek vendasit.

245

Mesatarja e paragjykimit ambivalent për para-test M= 34.06 (DS = 5.418) dhe për

post-test (M=35.83, DS=5.193) ka një ndryshim të lehtë jo të rëndësishëm

statistikisht.

Gjithashtu analiza t-testit e krahasimit të palëve (Paired Samples Test) për

paragjykimin fin gjeti se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave

të paragjykimit fin në para-test (M = 30.50, DS = 4.950) dhe vlerave të paragjykimit

fin në post-test (M = 33.17, DS = 7.390) . Vlera e t(17) = -1.429, tkritike = 1.740, p >

.05.

Së fundmi nga analiza e t-testit e krahasimit të palëve (Paired Samples Test)

për paragjykimin shamangës gjatë para-test dhe post-test rezultoi se nuk kishte një

ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit shmangës në para-

test (M = 31.83, DS = 4.541) dhe vlerave të paragjykimin shmangës në post-test (M =

32.61, DS = 6.204), ku shënohet një rritje e mesatares prej 0.78 pikësh. Vlera e t(17)

= -0.514, tkritike = 1.740, p > .05.

4.4.1.2 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test145 për paragjykimet në grupin e kontrollit vendas.

Rezultatet e t-test për paragjykimet në grupin e kontrollit/vendas nuk janë të

rëndësishme statistikisht dhe nuk mund të përgjithësohen në popullata të tjera. Më

konkretisht analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që krahasoi

paragjykimet para-test dhe post-test në grupin e kontrollit tek vendasit tregoi se nuk

kishte një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t (16) = -

.738, tkritike = 1.746, p > .05 . Në rastin e paragjykimit të hapur rezultatet e t-testit e

krahasimit të palëve (paired-samples t-test) para-test dhe post-test për grupin e

kontrollit vendas treguan se vlera e t(16) = -2.059, tkritike = 1.746, p > .05. Mesatarja

për paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë në para-test ishte 29.18(DS = 5.306),

ndërsa mesatarja për post-test (M = 31.47, DS = 4.784) ka një ndryshim të lehtë, është

rritur me 0.26 pikë. Nga ana tjetër analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-

samples t-test) për paragjykimin ambivalent mes para-test dhe post-test tregoi se nuk

ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(16) = -0.996,

tkritike = 1.746, p > .05. Mesatarja e paragjykimit ambivalent për post-test (M = 34.35,

DS = 4.99) ka një ndryshim të lehtë, e cila nuk është e rëndësishme statistikisht. Në

145 Analiza t-testit e krahasimit tw palwve (paired-samples t-test) u krye pwr tw krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet nw grupin e eksperimentit tek vendasit.

246

lidhje me paragjykimin fin analiza e t-testit tregoi se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit fin në para-test (M = 32.18, DS =

6.065) dhe vlerave të paragjykimin fin në post-test (M = 31.35, DS = 7.314); Vlera

t(16) = .659, tkritike = 1.746, p > .05.

Po ashtu analiza e t-testit e krahasimit të paragjykimit shmangës gjatë para-

test dhe post-test tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave

të paragjykimit shmangës në para-test (M = 32.29, DS = 6.488) dhe vlerave të

paragjykimit shmangës në post-test (M = 32.82, DS = 7.535); Vlera e t(16) = -.411,

tkritike = 1.740, p > .05 .

4.4.1.3 Analiza nëpërmjet T-test146 (testi i pavarësisë së kampionit) mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për vendasit

Në këtë studim nga analiza e T-testit në lidhje me diferencat e para-test dhe

post-test mbi paragjykimet në total nuk u gjet asnjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit ndonëse rritja e

mesatares në grupin e eksperimentit është 0.93 më e lartë në post-test krahasur me

rezultatet e grupit të kontrollit. Në para-test për paragjykimet në total vlera e t ishte t

(34) = .432, tkritike = 1.691, p = .669, ndërsa në post-test vlera e t rezultoi t (33) = .489,

tkritike = 1.691, p = .628.

Në lidhje me paragjykimin e hapur nuk ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor midis grupit të eksperimentit (M = 32, DS = 5.031) dhe grupit të kontrollit

(M = 29.00, DS = 5.202) në para-test sepse vlera t(34) = 1.987, tkritike = 1.691, p =

.055. Po ashtu nuk ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të


4.784) në paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë post-test, t (33) = .366, tkritike = 1.691,

p = .717.

Rezultatet e T-testit të pavarësisë e kampionit në lidhje me paragjykimin

ambivalent gjatë para-test dhe post-test tregojnë se nuk ka një ndryshim i rëndësishëm

statistikor midis grupit të eksperimentit (M = 34.06, DS = 5.418) dhe grupit të

kontrollit (M = 33.17, DS = 5.382). Në paragjykimin ambivalent para-test vlera e t

(34) = .494, tkritike = 1.691, p = .625. Po ashtu nuk ekziston një ndryshim i 146 Testi t i pavaresisë së kampionit u përdor për të përcaktuar nëse dy grupet eksperimentit dhe kontrollit kanë diferenca të rëndësishme midis tyre.

247


grupit të kontrollit (M = 34.35, DS = 4.99) në paragjykimin ambivalent post-test.

Vlera e t (33) = .366, tkritike = 1.691, p = .397.

T-testi për paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-testit tregoi se nuk

ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M =

30.50, DS = 4.950) dhe grupit të kontrollit (M = 31.71, DS = 6.191) në para-test sepse

vlera e , t(34) = -.654, tkritike = 1.691, p = .517. Po ashtu nuk ekziston një ndryshim i


grupit të kontrollit (M = 31.35, DS = 7.314) në paragjykimin fin post-test, t(33) =

.729, tkritike = 1.691, p = .471.

Në rastin e t-testit për paragjykimin shmangës para-test/post-test nuk rezultoi

asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupi të eksperimentit (M = 31.83, DS

= 4.541) dhe grupit të kontrollit (M = 32.11, DS = 6.342) në paragjykimin shmangës

para-test, sepse vlera e t(34) = -.151, tkritike = 1.691, p = .881. Po ashtu nuk ekziston

një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis grupit të eksperimentit (M=32.61,

DS=6.204) dhe grupit të kontrollit (M=32.82, DS=7.535) në paragjykimin shmangës

post-test, t(33)= -.091, tkritike = 1.691, p = .928.

4.4.1.4 Analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për vendasit Analiza nëpërmjet Anova për paragjykimet para-test/post-test

Të dhënat e këtij studimi të përpunuara sipas Anova tregojnë se nga analiza e

variancës u tregua se nuk ekziston ansjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet

grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimet para-test. Vlera e F

(1, 34) = .186, Fkritike = 4.12, p = .669. Ndërkohë dhe në paragjykimet post-test nuk

ekziston asnjë ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe

grupit të kontrollit, sepse vlera e F(1,33) = .239, Fkritike = 4.12, p = .628

Në lidhje me paragjykimet specifike që vendasit përdorin ndaj të ardhurve: në

lidhje me paragjykimin e drejtpërdrejtë: nga analiza e variancës nuk u gjet asnjë efekt

i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në

paragjykimin e hapur/drejtpërdrejtë para-test, F(1,34) = 3.947, Fkritike = 4.12, p = .55.

Po ashtu dhe në analizën e pas matjes nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm statistikor

ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit në lidhje me paragjykimin e

hapur. Vlera e F(1,33) = .134, Fkritike = 4.12, p = . 717.

248

Në rastin e paragjykimit ambivalent nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm

statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në para-test sepse

vlera e F rezultoi të jetë, F(1,34) = .244, Fkritike = 4.12, p = .625. Ndërkohë, nuk ka

asnjë efekt të rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të

kontrollit, në paragjykimin ambivalent post-test, sepse vlera e F (1,33) = .737, Fkritike

= 4.12, p = .397.

Në rastin e paragjykimit fin nga analiza e variancës së këtij paragjykimi nuk u

gjet asnjë efekt i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të

kontrollit, në paragjykimin fin gjatë para-test, F (1,34) = .428, Fkritike = 4.12, p = .517.

Edhe në post-test nuk u gjet asnjë efekt i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimin fin post-test, F(1,33) = .532,

Fkritike = 4.12, p = 471.

Nga analiza e variancës së paragjykimit shmangës nuk u gjet asnjë efekt i


para-test, F(1,34) = .023, Fkritike = 4.12, p = .881. Po ashtu nuk u gjet asnjë efekt i


paragjykimin shmangës post-test. Vlera e F (1,33) = .008, Fkritike = 4.12, p = .928.

4.4.2 Diskutimi i hipotezës 4.2: Ndërhyrja psiko-edukuese ndikon në uljen e

paragjykimeve tek të ardhurit në grupin e eksperimentit. Diskutimi i

rezultateve të eksperimentit për të ardhurit

Matja e nivelit të paragjykimit te pjesëmarësit e eksperimentit të ardhur si për

grupin eksperimental dhe atë të kontrollit u krye para dhe pas ndërhyrjes.

Inventari i marrëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të

ardhurve pas 1992” i plotësuar para-test rezultoi të ishte i besueshëm. Vlera e Alfa

Chroncbach për 40 pohime rezultoi α = .914, dhe në post-test arriti në α = .827.

Shkallët e pyetësorit kishin një alfa që tregonte për një besueshmëri të pranueshme

deri në shumë të mirë. Psh, vlera e Alfa Chroncbach’s për 10 pohimet e paragjykimit

të hapur në para-test ishte α =.730 dhe në post-test α =.681, për 10 pohimet e

paragjykimit ambivalent në para-test ishte α =.820 dhe post-test α =.638, për 10

pohimet e paragjykimit fin në para-test α =.812 dhe në post-test α =.794 ndërkohë për

10 pohimet e paragjykimit shmangës α =.881 dhe post-test α =.782.

249

Të dhënat e eksperimentit treguan se paragjykimet që shfaqin të ardhurit ndaj

vendasve kanë ndryshuar nga para-testi në post-test. Mesatarja në post-test është ritur

krahasuar me para-testin gjë që tregon se paragjykimet kanë rënë si pasojë e

ndërhyrjes së trajtimit për reduktimin e paragjykimeve. Përsa i përket ndryshimit të

mesatares së paragjykimeve në total për grupin e eksperimentit nga para-testi në post-

test është rritur me 18.15 pikë. Në para-test mesatarja ishte M=129,9 dhe arriti në

M=148.05 në post-test. Rezultatet e paragjykimeve specifike treguan se mesatarja e

paragjykimit të hapur për grupin e eksperimentit/të ardhur është rritur me 2.63 nga

M=30.67 në para-test në M=33.30 në post-test. Vlera e mesatares së paragjykimit

ambivalent është ritur me 3.08 nga M=36.57 në para-test në M=39.65 në post-test.

Për paragjykimin fin vlera e mesatares është rritur me 3.83 nga M=31.67 para-test në

M=35.50 në post-test. Gjithashtu vlera e mesatares së paragjykimit shmangës është

rritur nga paramatja në post-test me 5.93. Vlera e M në para-test ishte M=33.67 dhe

në post-test ariti në M=39,60. Nga kjo rritje e mesatares së paragjykimeve mund të

themi që është ulur niveli i paragjykimeve si pasojë e ndërhyrjes për të gjitha llojet e

paragjykimeve.

Rezultatet e grupit të kontrollit treguan se mesatarja e paragjykimeve në total

në para-test ishte M=129.43 dhe në post-test mesatarja ariti në M=144.35 Vihet re një

rritje e mesatares prej 14.9 pikësh. Mesatarja e paragjykimit të hapur në para-test

ishte M=31,3 ndërsa në post-test mesatarja arriti në M=33.15, shfaqet një rritje prej

1.85 pikë. Vlera e mesatares së paragjykimit ambivalent është ulur me 2.16 nga

M=36.81 në para-test në M=34.65 në post-test. Reduktimi i pikëve të mesatares

tregon se është rritur niveli i paragjykimit ambivalent në fazën post-test. Mesatarja e

paragjykimit fin është rritur me 4.46 nga vlera e M=30.19 në para-test në 34.65 në

post-test. Gjthashtu vlera e mesatares për paragjykimin shmangës ka ndryshuar nga

paramatja në pasmatja. Ajo është rritur me 3.58 pikë nga M=33.52 në para-test në

M=37.10 në post-test. Siç mund të vihet re ndonëse grupi i kontrollit nuk i është

nënshtruar ndërhyrjes së programuar është reduktuar niveli i paragjykimit të hapur,

paragjykimit fin dhe paragjykimit shmangës. Ndërkohë është rritur niveli i

paragjykimit ambivalent në një periudhe kohore prej tetë javësh.

Nga krahasimi i rezultateve mes grupit të kontrollit dhe eksperimentit te të

ardhurit duket që rritja e mesatares së paragjykimeve në post test për grupin e

kontrollit është në nivele më të ulëta, sesa te grupi i eksperimentit. Nëse në rastin e

250

grupit të kontrollit nuk dihet se kujt mund t’i atribuohet ky reduktim i paragjykimeve,

ndërsa në grupin e eksperimentit reduktimi i paragjykimeve i atribuohet ndërhyrjes.

4.4.2.1 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test147 për paragjykimet në grupin e eksperimentit të ardhur

Analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që krahasoi

paragjykimet në total në para-test dhe post-test në grupin e eksperimentit tek/të

ardhurit tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-

test, t(19) = - 2.611, tkritike = 1.729 , p = .017, madhësia e efektit, d, ishte 1.231.

Mesatarja e paragjykimeve për post-test (M = 148.05, DS = 13.121) ishte më e lartë

se mesatarja për paragjykimet në para-test (M = 129.9, DS = 20.357). Të dhënat janë

të besueshme dhe mund të përgjithësohen.

Nga analia e t-testit e krahasimit të palëve për paragjykimet specifike para-test

dhe post-test në grupin e eksperimentit tek të ardhurit rezultoi se vetëm për

paragjykimin shmangës të dhënat janë të rëndësishme statistikisht. Ekzistonte një

ndryshim i rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -3.437, tkritike =

1.729, p = .003. Mesatarja e paragjykimit shmangës për post-test (M = 39.60, DS =

3.817) ishte 5.93 më e lartë se mesatarja për paragjykimin shmangës në para-test (M

= 33.67, DS = 6.327). Ky rezultat sugjeron se ndërhyrja ka pasur një ndikim.

Madhësia e efektit, d, ishte 1.620, një madhësi efekti e lartë.

Në rastin e paragjykimit të hapur rezultatet e t-testit e krahasimit të palëve

(paired-samples t-test) para-test dhe post-test treguan se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -1.963, tkritike = 1.729,p =

.064. Mesatarja e paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë për post-test (M = 33.30,

DS = 3.813) ka një ndryshim të lehtë, është rritur me 2.3 krahasuar me mesataren e

para-test M= 30.67 (DS = 5.669), e cila nuk është e rëndësishme statistikisht.

Praktikisht paragjykimi është reduktuar minimalisht në këtë kontekst, por të dhënat

nuk mund të përgjithësohen. Po ashtu analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-

samples t-test) për paragjykimin ambivalent mes para-test dhe post-test tregoi tregoi

se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -

1.887, tkritike = 1.729 , p = .075. Mesatarja e paragjykimit ambivalent për post-test (M

= 39.65, DS = 3.407) ka një ndryshim të lehtë, e cila nuk është e rëndësishme

147 Analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) u krye për të krahasur para-test dhe post-test mbi paragjykimet në grupin e eksperimentit tek vendasit.

251

statistikisht. Mesatarja për paragjykimin ambivalent në para-test ishte 36.57

(DS=6.087). Mesatarja e paragjykimit ambivalent është rritur me 3.08, ndërhyrja ka

patur efekt por të dhënat nuk mund të përgjithësohen. Në lidhje me paragjykimin fin

rezultatet e t-testit gjatë para-test dhe post-test treguan se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimin fin në para-test (M = 31.67, DS

=5.471) dhe vlerave të paragjykimit fin në post-test (M = 35.50, DS = 5.754); t(19) =

-1.995, tkritike = 1.729, p = .06. Mesatarja është rritur në post-test me 3.83 duke

sugjeruar se paragjykimi është reduktuar në vlera minimale. Rezultatet e t-test

sugjerojnë se rezultatet për paragjykimin fin nuk mund të përgjithësohen.

4.4.2.2 Diskutimi i rezultateve të analizës së T-test148 për paragjykimet në grupin e kontrollit të ardhur

Studimi tregoi nëpërmjet analizave të T-test (paired sample t-test) mbi

paragjykimet për grupin e kontrollit/te të ardhurit se pavarësisht ndryshimit të

mesatareve për secilin paragjykim rezultatet janë të rëndësishme statistikisht. Më

konkretisht analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që krahasoi

paragjykimet në total para-test dhe post-test në grupin e kontrollit tek migrantët e rinj

tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19)

= -3.242, tkritike = 1.729, p = .004. Mesatarja e paragjykimeve për post-test (M =

144.35, DS = 11.984) ishte më e lartë se mesatarja për paragjykimet në para-test (M

= 129.43, DS = 16.042). Madhësia e efektit, d, ishte 1.614.

Në rastin e paragjykimit të hapur/të drejtpërdrejtë analiza e t-testit tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimit të

hapur/të drejtëpërdrejtë në para-test (M = 31.33, DS = 4.820) dhe vlerave të

paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë në post-test (M = 33.15, DS = 5.008). Vlera e

t(19) = -1.591, tkritike = 1.729, p = .128.

Në lidhje me paragjykimin ambivalent analiza e t-testit tregoi se ka një

ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-test dhe post-test, t(19) = -2.473, tkritike

= 1.729, p = .023. Madhësia e efektit, d, ishte 1.166, një madhësi efekti e lartë.

Mesatarja e paragjykimit ambivalent për post-test (M=39.45, DS = 4.322) ishte më e

lartë se mesatarja për paragjykimit ambivalent në para-test (M = 36.57, DS = 6.087).


252

Analiza e t-testit për rezultatet e paragjykimit fin gjatë para-test dhe post-test

tregoi se ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor mes vlerave të paragjykimin

fin në para-test (M = 30.19, DS = 5.483) dhe vlerave të paragjykimin fin në post-test

(M = 34.65, DS = 5.284); t(19) = -3.053, tkritike = 1.729, p = .07, madhësia e efektit,

d, ishte 1.439, një madhësi efekti e lartë.

Së fundmi dhe në rastin e paragjykimit shmangës përsëri analiza e t-testit mbi

rezultatet e paragjykimit shmangës tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm

statistikor mes para-test dhe post-test, t (19) = -2.400, tkritike = 1.729, p = .027.

Mesatarja e paragjykimit shmangës për post-test (M = 37.10, DS = 4.529) ishte më e

lartë se mesatarja për paragjykimin shmangës në para-test (M = 33.52, DS = 6.194)..

Madhësia e efektit, d, ishte 1.131, një madhësi efekti e lartë.

4.4.2.3 Diskutim i rezultateve të analizës së T-test (testi i pavaresisë së kampionit) mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për të ardhur pas 1992.


eksperimentit dhe kontrollit te të ardhurit rezultoi se nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm të paragjykimeve mes grupit të eksperimentit (M = 129.90, DS = 20.357)

dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 129.43, DS = 16.042). Vlera e t(40) =

.084, tkritike = 1.684, p = .933. Gjithashtu nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm të

paragjykimeve mes grupit të eksperimentit (M = 148.05, DS = 13.121) dhe grupit të

kontrollit gjatë post-test (M = 144.35, DS = 11.984), t(38) = .931, tkritike = 1.686,p =

.358. Nuk rezultoi ndryshim statistikor i besueshëm i paragjykimeve specifike mes

grupit të eksperimentit dhe atij të kontrollit për të ardhurit.

Në rastin e paragjykimit të hapur rezultatet nëpërmjet t-Test treguan se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm të paragjykimit të hapur të drejtpërdrejtë mes

grupit të eksperimentit (M = 30.67, DS = 5.669) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test

(M = 31.33, DS = 4.820), t(40) = -.411, tkritike = 1.684,p = .684. Analiza nëpërmjet t-

Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm mes grupit të eksperimentit

(M = 33.30, DS = 3.813) dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 33.15, DS =

5.008), t(38) = .107, tkritike = 1.686,p = .916.

Në rastin e paragjykimit ambivalent t-test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor

të besueshëm për paragjykimin ambivalent mes grupit të eksperimentit (M = 36.57,

DS = 6.087) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 36.81, DS = 5.344). Vlera e ,

253

t(40) = -.135, tkritike = 1.684,p = .894. Po ashtu nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm për paragjykimin ambivalent mes grupit të eksperimentit (M = 39.65, DS

= 3.407) dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 39.45, DS = 4.322), sepse vlera e

t(38) = .163, tkritike = 1.684.p = .872.

Nga analiza e t-testit në lidhje me paragjykimin fin rezulton se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin fin mes grupit të eksperimentit

(M = 31.67, DS = 5.471) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M = 30.19, DS =

5.483). Vlera e t(40) = .873, tkritike = 1.684,p = .388. Përsëri nuk ka ndryshim

statistikor të besueshëm për paragjykimin fin mes grupit të eksperimentit (M = 35.50,

DS = 5.754) dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M = 34.65, DS = 5.284), t(38) =

.487, tkritike = 1.686,p = .629.

Në lidhje me paragjykimin shmangës analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin shmangës mes grupit të

eksperimentit (M = 33.67, DS = 6.167) dhe grupit të kontrollit gjatë para-test (M =

33.52, DS = 6.194). Vlera e t(40) = .075, tkritike = 1.684,p = .941. Ndërkohë që nuk

ka ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimin shmangës mes grupit të

eksperimentit (M = 39.60, DS = 3.817) dhe grupit të kontrollit gjatë post-test (M =

37.10, DS = 4.529), t(38) = 1.888, tkritike = 1.686,p = .067.

4.4.2.4 Diskutim i analiza së variancës nëpërmjet ANOVA për të ardhurit Analiza nëpërmjet Anova për paragjykimet para-test/post-test

Të dhënat e studimit konfirmojnë se analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimet ndërmjet grupit të


4.08, p = .933. I njëjti përfundim konfirmohet dhe për post-test. Nuk ka një ndryshim

të rëndësishëm statistikisht për paragjykimet ndërmjet grupit të eksperimentit dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .867, Fkritike = 4.08, p = .358.

Anova për paragjykimin e hapur të drejtëpërdrejtë para-test/post-test


rëndësishëm statistikisht për paragjykimin e hapur të drejtpërdrejtë ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, sepse vlera e F (1, 40) = .169,

Fkritike = 4.08, p = .684. Ndërkohë analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se

edhe në post-test nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimin e

254

hapur të drejtpërdrejtë ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit F(1,

38) = .011, Fkritike = 4.08, p = .916.

Anova për paragjykimin ambivalent para-test/post-test



eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, F(1, 40) = .018, Fkritike = 4.08, p

= .894, gjithashtu dhe në post-test analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimin ambivalent

ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit F(1, 38) = .026, p = .872.

Anova për paragjykimin fin para-test/post-test

Në rastin e paragjykimit fin analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se

nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimin fin ndërmjet grupit

të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test, F(1, 40) = .763, Fkritike = 4.08,

p = .388. Analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikisht për paragjykimin fin ndërmjet grupit të eksperimentit dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = .237, Fkritike = 4.08, p = .629.

Anova për paragjykimin shmangës para-test/post-test

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza e variancës ndërmjet dy grupeve

tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht ndërmjet grupit të


4.08, p = .941. Po ashtu analiza e variancës ndërmjet dy grupeve tregoi se nuk ka një

ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimin shmangës ndërmjet grupit të

eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë post-test, F(1, 38) = 3.563, Fkritike = 4.08, p

= .067.

4.4.3 Rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve për eksperimentin

4.4.3.1 Rezultatet për grupin e eksperimentit për para-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Sipas këtij eksperimenti mbi reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore,

rezultatet e t-test për grupin e eksperimentit (para-test) ndërmjet të ardhurve dhe

vendasve treguan se nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në

255

total për fazën e para-testit ndërmjet dy grupeve. Vlera e , t(37) = .184,tkritike = 1.686,

p = .855.

Gjithashtu dhe në analizat e kryera nëpërmjet t-testit për secilin nga

paragjykimet nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm ndërmjet të ardhurve dhe

vendasve në grupin e eksperimentit (para-test). Vlera t-test për paragjykiminin e

hapur/të drejtpërdrejtë gjatë para-test ndërmjet të ardhurve (M = 30.67, DS = 5.669)

dhe vendasve (M = 32.39, DS = 5.031) rezultoi t(37) = -.996, tkritike = 1.686, p =

.326. Për paragjykimin ambivalent analiza nëpërmjet t-Test ndërmjet të ardhurve (M

= 36.57, DS = 6.087) dhe vendasve (M = 34.06, DS = 5.418) tregoi se vlera e t(37) =

1.353, tkritike = 1.686, p = .184. Po ashtu rezultatet e t-test për paragjykimin fin

tregojnë se nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm gjatë para-test ndërmjet të


t(37) = .693, tkritike = 1.686, p = .492. Së fundmi në lidhje me paragjykimin shmangës

rezultatet e t-Test ishin t(37) = 1.042, tkritike = 1.686, p = .304. për fazën para test

ndërmjet të ardhurve (M = 33.67, DS = 6.167) dhe vendasve (M = 31.83, DS =

4.541), t(37) = 1.042, tkritike = 1.686, p = .304.

4.4.3.2 Rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Situata paraqitet e ndryshme në fazën e post-test për rezultatet e t-testit mbi

grupin e eksperimentit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve. Rezultatet treguan se ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykimet në total dhe për paragjykimin

shmangës dhe ambivalent në post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve. Rezultatet

e mëposhtëme konfirmojnë se:

Ekziston ndryshim statistikor i besueshëm për paragjykimet në total në post-

test ndërmjet të ardhurve (M = 148.05, DS = 13.121) dhe vendasve (M = 133.72, DS

= 22.181), sepse vlera e t (36) = 2.453, tkritike = 1.688, p = .019, d = .82. Nga analiza

e t-test për paragjykimet e analizuara veçmas rezultatet e t-test tregojnë se ka

ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykiminin ambivalent dhe paragjykimin

shmangës gjatë post test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve. Për paragjykimin

ambivalent gjatë post-test ndërmjet të ardhurve (M = 39.65, DS = 3.407) dhe

vendasve (M = 35.83, DS = 5.193) vlera e t ishte t(36) = 2.705, tkritike = 1.688 p =

.010, d = .90, ndërsa për paragjykimin shmangës gjatë post-test ndërmjet të ardhurve

256

(M = 39.60, DS = 3.817) dhe vendasve (M = 32.61, DS = 6.204), vlera e t ishte t(36)

= 4.230, tkritike = 1.688, p = .000< .001, d = 1.41.

E kundërta ndodhi në analizës e paragjykimit të hapur dhe atij fin. Analizat e

t-testit gjatë post-test ndërmjet vendasve dhe të ardhurve treguan se rezultatet nuk

kanë ndryshim statistikor të rëndësishëm. Në rastin e paragjykimit të hapur t-Test

gjatë post-test ndërmjet të ardhurve (M = 33.30, DS = 3.813) dhe vendasve (M =

32.11, DS = 5.529) vlera e t ishte t(36) = .778, tkritike = 1.688, p = .442. Në rastin e

paragjykimin fin analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm për paragjykiminin fin gjatë post-test ndërmjet të ardhurve (M = 35.50,

DS = 5.754) dhe vendasve (M = 33.17, DS = 7.390). Vlera e t ishte t(36) = 1.092,

tkritike = 1.688, p = .282.

4.4.3.3 Diskutim i rezultateve nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e eksperimentit

Rezultatet e variancës për fazën e para-test në lidhje me grupin e

eksperimentit treguan se nuk ekzistojnë diferenca të rëndësishme statistikisht

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në total gjatë para-testit. Vlera

e F(1, 37) = .034, Fkritike = 4.08, p = .855. Për paragjykimet në total mesatarja për të

ardhurit gjatë para-test është 129.90 dhe për vendasit mesatarja është 128.78.

Vendasit kanë shfaqur nivele më të larta paragjykimi sesa të ardhurit para ndërhyrjes.

Ndërkohë analiza e variancës për fazën post-test për grupin e eksperimentit tregoi se

ekzistojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

për paragjykimet në total në post-test. Vlera e F(1, 36) = 6.018, Fkritike = 4.12, p =

.019, d = .84. Mesataren e paragjykimeve gjatë post-test tregojnë se mesataret janë

rritur krahasuar me para-testin. Mesatarja për të ardhurit është 148.05 dhe për

vendasit 133.72. Ritja e mesatareve prezupozon se niveli i paragjykimeve ka rënë si

pasojë e ndërhyrjes eksperimentale.

Nga analiza e variancës për paragjykimet specifike për para dhe post-test në

lidhje me grupin e eksperimentit studimi ofroi të dhëna interesante.

Analiza e variancës për paragjykimin e hapur si para-test dhe pas testit tregoi

se nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve.

Para testit vlera e F(1, 37) = .991, Fkritike = 4.08, p = .326 ndërsa mesatarja e

paragjykimit të hapur/drejtpërdrejtë për të ardhurit ishte 30.67 dhe për vendasit

257

32.39. Vendasit raportuan nivel më të lartë të paragjykimit sesa të ardhurit. Në post

tes-t vlera e F(1, 36) = .606, Fkritike = 4.12,p = .442. Mesatarja e paragjykimit të hapur

të drejtëpërdrejtë gjatë post-test për të ardhurit ishte 33.30 dhe vendasit 32.11.

Mesatarja u ul në post-test për vendasit dhe u rrit për të ardhurit. Mund të themi që

ndërhyrja ka qënë efektive për të ardhurit në reduktimin e paragjykimit të hapur dhe

nuk ka dhënë efekt te vendasit.

Në rastin e paragjykimit ambivalent analiza e variancës para-test tregoi se nuk

ka diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për

paragjykimin ambivalent, sepse vlera e F(1, 37) = 1.830, Fkritike = 4.08, p = .184.

Mesatarja e paragjykimit ambivalent për të ardhurit ishte 36.57 dhe për vendasit

34.06. Vendasit kishin nivel më të lartë paragjykimi sesa të ardhurit pas 1992. Ndërsa

analiza e variancës për paragjykimin ambivalent në post-test tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve. Vlera e F(1, 36) =

7.316, Fkritike = 4.12, p = .010, d = .92. Mesatarja e paragjykimit ambivalent gjatë

post-test për të ardhurit ishte 39.65 dhe vendasit 35.83. Mesataret e paragjykimit

ambivalent për vendasit dhe të ardhurit janë rritur në post test. Vendasit shfaqen më

paragjykues sesa të ardhurit në post-test.

Rezultatet e analizës së variancës për paragjykimin fin tregojnë se nuk ka


paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-test . Në paratest vlera e, F(1, 37) = .481,

Fkritike = 4.08, p = .492. Mesatarja e paragjykimit fin gjatë para-test për të ardhurit

ishte 31.67 dhe për vendasit 30.50. Niveli i paragjykimit fin te vendasit shfaqet në

nivele më të larta se të ardhurit ndërkohë në post-test vlera e F(1, 36) = 1.192, p =

.282. Mesatarja për paragjykimin fin gjatë post-test tek të ardhurit është 35.50 dhe

tek vendasit 33.17. Rritja e mesatareve tregon se niveli i paragjykimeve është ulur te

dy grupet si pasojë e ndërhyrjes. Ndërhyrja ka qënë më efektive ndaj të ardhurve sesa

vendasve, sepse të ardhurit janë rritur më shumë në pikë. Përsëri vendasit shfaqen më

paragjykues se të ardhurit pas 1992.

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza e variancës ndërmjet grupeve

tregoi se nuk eksiztojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve

dhe vendasve gjatë para-test. Vlera e F(1, 37) = 1.085, Fkritike = 4.08, p = .304. Gjatë

para-testit mesatarja për të ardhurit ishte 33.67, ndërsa për vendasit ishte 31.83. Në

258

rastin e paragjykimit shmangës vendasit janë shfaqur më paragjykues. Nga ana tjetër

analiza e variancës ndërmjet grupeve në post-test tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin

shmangës, sepse vlera e F(1, 36) = 17.892, Fkritike = 4.12, p < .001, d = 1.45.

Mesatarja për paragjykimin shmangës për të ardhurit është 39.60 dhe për vendasit

është 32.61. Rritja e mesatareve tregon se niveli i paragjykimeve është ulur te dy

grupet si pasojë e ndërhyrjes. Të ardhurit pas 1992 kanë reaguar më mirë ndaj

ndërhyrjes sesa vendasit. Nëse i krahasojmë të dy grupet përsëri vendasit shfaqen më

paragjykues se të ardhurit pas 1992.

4.4.3.4 Rezultatet për grupin e kontrollit për para-test dhe post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Rezultatet nëpërmjet t-Test në para-test dhe post-test

Në këtë studim analiza nëpërmjet t-Test për fazën para-test tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në total midis të ardhurve (M =

129.43, DS = 16.042) dhe vendasve (M = 126.00, DS = 21.091), sepse vlera e t(37) =

.576, tkritike = 1.686, p = .568, ndërkohë që rezulatet nëpërmjet t-Test në post-test

treguan se ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykimet midis të

ardhurve (M = 144.35, DS = 11.984) dhe vendasve (M = 130.00, DS = 22.817).

Vlera e t(35) = 2.447, tkritike = 1.688, p = .020, d = .82.

Të dhënat e t-testit për grupin e kontrollit për para-test dhe post-test ndërmjet

të ardhurve dhe vendasve rezulton se analiza nëpërmjet t-Test në lidhje me

paragjykimin e hapur tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm për këtë

lloje paragjykimi gjatë para-test midis të ardhurve (M = 31.33, DS = 4.820) dhe

vendasve (M = 29.00, DS = 5.202). Vlera e t(37) = 1.453, tkritike = 1.686, p = .155.

Rezultatet që vijnë nga analiza nëpërmjet t-Test gjatë post-testit për paragjykimin e

hapur tregojnë se nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm midis të ardhurve (M =

33.15, DS = 5.008) dhe vendasve (M = 31.47, DS = 4.784) ku vlera e , t(35) = 1.037,

tkritike = 1.688, p = .307.

Për paragjykimin ambivalent analiza nëpërmjet t-Test tregoi se ekziston një

ndryshim statistikor i rëndësishëm gjatë para-test midis të ardhurve (M = 36.81, DS =

5,344) dhe vendasve (M = 33.17, DS = 5.382), t(37) = 2.115, tkritike = 1.686, p = .041,

d = .69. Nga ana tjetër analiza nëpërmjet t-Test për paragjykimin ambivalent në post-

259

test tregoi se ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykiminin midis

të ardhurve (M = 39.45, DS = 4.322) dhe vendasve (M = 34.35, DS = 4.999), t(35) =

2.705, tkritike = 1.688, p = .002, d = .91.

Për paragjykimin fin analiza e t-test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të

rëndësishëm për paragjykimin fin gjatë para-test midis të ardhurve (M = 30.19, DS =

5.483) dhe vendasve (M = 31.72, DS = 6.191), t(37) = -.820, tkritike = 1.686, p = .418,

ndërkohë që në fazën post-test analiza nëpërmjet t-Test tregoi se nuk ka ndryshim

statistikor të rëndësishëm për paragjykiminin fin midis të ardhurve (M = 34.65, DS =

5.284) dhe vendasve (M = 31.35, DS = 7.314) ku vlera e , t(35) = 1.588, tkritike =

1.688, p = .121.

Së fundmi në lidhje me paragjykimin shmangës nga analiza e t-Test rezultoi

nuk ka ndryshim statistikor të rëndësishëm gjatë para-test midis të ardhurve (M =

33.52, DS = 6.194) dhe vendasve (M = 32.11, DS = 6.342). Vlera e t(37) = .702,

tkritike = 1.686, p = .487, ndërkohë që në fazën post test analiza nëpërmjet t-Test tregoi

se ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykimin shmangës gjatë

post-test midis të ardhurve (M = 37.10, DS = 4.529) dhe vendasve (M = 32.82, DS =

7.535), t(35) = 2.129, tkritike = 1.688, p = .040, d = .72.

4.4.3.5 Rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për grupin e kontrollit


rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në

total gjatë para-test ku vlera e F(1, 37) = .332, Fkritike = 4.08, p = .568. Mesatarja për

të ardhurit për paragjykimet gjatë para-test ishte 129.43 dhe për vendasit ishte 126.00.

Vendasit shfaqen më paragjykues në këtë rast. Ndërkohë që nga analiza e variancës u

vunë re se ekzistojnë diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe

vendasve për paragjykimet post-test, F(1, 35) = 5.989, Fkritike = 4.08, p = .020, d =

.83. Mesatarja e paragjykimeve gjatë post-test për të ardhurit është 144.35 dhe për

vendasit 130.00.

Analiza e variancës në lidhje me paragjykimin e hapur në para-test tregoi se

nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për këtë

lloj paragjykimi, sepse vlera e F(1, 37) = 2.112, Fkritike = 4.08, p = .155. Mesatarja e

paragjykimit të hapur të drejtëpërdrejtë gjatë para-test për të ardhurit ishte 31.33 dhe

260

vendasit 29.00. Vendasit shfaqën nivele më larta paragjykimi sesa të ardhurit. Për

fazën post-test analiza e variancës tregoi se nuk ka diferenca të rëndësishme

statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimin e hapur/të

drejtëpërdrejtë për grupin e kontrollit ku vlera e F(1, 35) = 1.076, Fkritike = 4.08, p =

.307. Mesatarja e paragjykimit të hapur/të drejtëpërdrejtë gjatë post-test për të

ardhurit ishte 33.15 dhe për vendasit 31.47.

Në rastin e paragjykimit ambivalent analiza e variancës tregoi se ka diferenca

të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për këtë lloj paragjykimi

gjatë para-test ku vlera e F(1, 37) = 4.474, Fkritike = 4.08, p = .041, d = .72. Grafiku i

mëposhtëm mbi mesataren e paragjykimit ambivalent gjatë para-test tregon se

mesatarja për të ardhurit është 36.81 dhe për vendasit 33.17. Analiza e variancës

tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për

paragjykimin ambivalent gjatë post-test, F(1, 35) = 11.070, Fkritike = 4.08, p = .002, d

= 1.14. Mesatarja e paragjykimit ambivalent gjatë post-test tregon se të ardhurit kanë

mesatare 39.45 dhe vendasit 34.35.

Në rastin e paragjykimit fin nga analiza e variancës rezulton se nuk ka

diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve gjatë para-test,

F(1, 37) = .672, Fkritike = 4.08, p = .418. Mesatarja e paragjykimit fin për të ardhurit

është 30.19 dhe për vendasit 31.72. Të ardhurit shfaqin nivele më të larta të

paragjykimit fin ndërkohë nga analiza e variancës në fazën post-test rezultoi se nuk

ekziston një ndryshim i rëndësishëm statistikor midis të ardhurve se vlera e F(1, 35)

= 2.522, Fkritike = 4.12, p = .121. Mesatarja për paragjykimin fin gjatë post-test tek të

ardhurit ishte 34.65 dhe tek vendasit 31.35.


diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve në fazën para-

test. Vlera e F(1, 37) = .493, Fkritike = 4.08, p = .493. Mesatarja e paragjykimit

shmangës gjatë para-test për të ardhurit ishte 33.52 dhe për vendasit 32.11. Vendasit

u shfaqen më shumë paragjykues para ndërhyrjes ndërkohë që për fazën post-test

analiza e variancës tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis të

ardhurve dhe vendasve sepse vlera e F(1, 35) = 4.531, Fkritike = 4.12, p = .040, d =

.73. Mesatarja për paragjykimin shmangës për të ardhurit shkoi në 37.10 dhe për

vendasit në 32.82.

261

4.5 Detyra nr. 5: Hapja e horizonteve të reja kërkimore në lidhje me llojet e paragjykimit ndërgrupor.

Paragjykimet mes grupeve sociale kanë gjeneruar studime dhe diskutime të

jashtëzakonshme në fushën e psikologjisë duke ngjallur një interes të veçantë për

studiuesit e shkencave sociale. Ky fakt më bëri që studimin mbi paragjykimet

ndërgrupore ta shihja si përmbushjen e një sfide për sa kohë tema e paragjykimeve

është delikate dhe krijon ndjeshmëri të larta sociale.

Nga ana tjetër studimi i paragjykimeve mes vendasve dhe të ardhurve pas

1992, në kontekstin e migrimit të brendshëm në Shqipëri, ishte një temë unike që

ngjallte kërshëri. Për vetë faktin se në studim u përfshinë dy grupe njerëzish dhe u

studiuan katër lloje paragjykimesh, të dhënat e përfituara prej studimit ishin të

shumta.

Studimi ofroi gjetje interesante për kontekstin shqiptar dhe hapi horizonte të

reja kërkimore në lidhje me paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve

pas 1992. Disa nga propozimet e mëtejshme për studime të tjera në lidhje me

paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve paraqiten sa më poshtë

vijojnë:

1. Studime të mëtejshme mbi mënyrën se si janë krijuar steriotipet dhe paragjykimet

ndaj migrantëve të rinj në Shqipëri.

2. Studime të mëtejshme se sa ndikojnë paragjykimet ndërgrupore në përshtatjen e

migrantëve në qytetet ku jetojnë.

3. Studime të mëtejshme mbi mënyrën sesi i paragjykojnë migrantët vendasit si

pasojë e deprivimit relativ.

4. Studime të mëtejshme për secilin nga paragjykimet atë të hapur, shmagës, fin dhe

ambivalent në mënyrën se si korelojnë me njëri-tjetrin.

5. Studime të mëtejshme mbi korelacionet e mundshme të gjinisë dhe nivelit të

paragjykimit te vendasit dhe të ardhurit.

6. Studime të mëtejshme mbi korelacionet e mundshmë të nivelit të edukimit,

statusit social dhe nivelit të paragjykimit te vendasit dhe të ardhurit.

7. Studime në mëtejshme mbi profilin e paragjykimit të hapur si ai më i përdoruri

nga vendasit drejt të ardhurve.

262

8. Studime në mëtejshme mbi profilin e paragjykimit fin si ai më i përdoruri nga të

ardhurit drejt vendasve.

9. Studime mbi mekanizmat që aktivizojnë nivelin e lartë të paragjykimit fin të

vendasve ndaj të ardhurve.

10. Studime mbi mekanizmat që aktivizojnë nivelin e lartë të paragjykimit të hapur të

të ardhurve ndaj vendasve.

11. Studime të mëtejshme se si shfaqet paragjykimi ndërgrupor në institucionet

edukuese mes vendasve dhe të ardhurve.

12. Studime të mëtejshme se si shfaqet paragjykimi ndërgrupor në vendet e punës

mes vendasve dhe të ardhurve.

13. Studime të mëtejshme se si shfaqet paragjykimi ndërgrupor në marrëdhëniet

intime mes vendasve dhe të ardhurve.

14. Studime të mëtejshme se si krijohet paragjykimi ndërgrupor në komunitet mes

vendasve dhe të ardhurve.

15. Studime të mëtejshme mbi reduktimin e paragjykimit të hapur dhe fin si dy

paragjykimeve rezistente që shfaqen në marrëdhënien mes vendasve dhe të

ardhurve pas 1992.

16. Studime të mëtejshme mbi reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore nëpërmjet

aplikimit të modeleve të ndryshme psiko-edukative për reduktimin e

paragjykimeve mes vendasve dhe të ardhurve.

17. Studime të mëtejshme mbi reduktimin e paragjykimeve ndërgrupore në raport me

gjininë.

18. Studime të mëtejshme mbi reduktimin e paragjykimeve në raport me statusin

social dhe nivelin e .punësimit.

263

KAPITULLI V - PËRFUNDIME DHE PROPOZIME

Studimi shkencor mbi “llojet e paragjykimeve në zonat migratore të

Shqipërisë mes migrantëve dhe vendasve’’ përshkroi dhe analizoi përhapjen dhe

identifikoi nivelin e katër formave të paragjykimit modern ndërgrupor që ishin

paragjykimi i hapur, paragjykimi shmangës, paragjykimi fin dhe paragjykimi

ambivalent mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992, si pasojë e migrimit të

brendshëm në Shqipëri. Gjthashtu studimi ofroi dhe modele bashkëkohore të

ndërhyrjeve psiko-edukuese për të reduktuar këto paragjykime. Modelet e trajnimit

mbi reduktimin e paragjykimeve u testuan nëpërmjet kuazi-eksperimentit para-

test/post-test me grupe studentësh vendas dhe të ardhur në Tiranë.

Nga analizimi i marrëdhënies sociale mes vendasve dhe migrantëve që u krijua

gjatë lëvizjes migratore, studimi arriti në përfundimet se:

Marrëdhënia mes vendasve dhe migrantëve të rinj u tensionua sepse migrimi

i brendshëm në Shqipëri ishte i çlirët, intensiv, energjik dhe problematik pas vitit

1992. Nga viti 1989 e deri në 2004 u vendosën në Tiranë dhe Durrës një numër i

konsiderueshëm njerëzish që, përbëjnë përkatësisht 23% dhe 18% të popullsisë së

përgjithshme banuese. Këto nivele të larta të migrimit në zonat e Tiranës dhe

Durrësit sollën pasur pasoja negative në rrafshin ekonomik dhe psiko-social për

njerëzit e dy grupeve, vendasit dhe të ardhurit. Migrantët e rinj patën vështirësi në

përballimin e një stili të ri jetese në qytet. Duke jetuar në kushte të vështira, në

zona informale me një sërë problemesh sociale që ishin të përditshme, migrantët e

rinj krijuan një marëdhënie të tensionuar me shtetin dhe popullatën vendase, pasi

nuk paguanin taksat, zunë pronën shtetërore e private etj. Kjo situatë amplifikoi

tendencat paragjykuese. Vendasit filluan t’i perceptojnë të ardhurit si zaptues të

pronës, njerëz të egër, filloi përdorimi i termave malok e çecen, ndërsa të ardhurit

u ndien te diskriminuar nga maxhoriteti.

Integrimi me popullatën vendase ishte i vështirë për të ardhurit. Pjesa më

e madhe e tyre kanë një nivel të ulët arsimor. Reth 49% e migrantëve të

brëndshëm të moshës aktive për punë, rreth 124.000 persona janë të pakualifikuar

ose me kualifikim të ulët. Gati 8% e tyre nuk kanë diplomë dhe 16% kanë

mbaruar shkollën fillore. Si pasojë e mungesës së arsimimit përkatës të ardhurit

pas 1992 nuk konkuruan në tregun profesional duke siguruar të ardhura të pakta

264

ekonomike. Në rrethana të vështira ekonomike pa arsimin përkatës, shumë të rinj

të zonave informale janë përfshirë në krime të ndryshme, kryesisht në krime të

rëndomta, si grabitje prone, banese, makinash, etj.

Për të mbyllur gamën e gjërë të problemeve sociale që kanë ndryshuar

marrëdhënien mes vendasve dhe të ardhurve nuk mund të lihet pa përmendur dhe

proçesi e legalizmit të pronave informale. Nga viti 1992 e në vazhdim ky fakt

është përmendur si kartë politike në fushata të partive të majta e të djathta duke

shkaktuar frustacion te dy grupet si te banorët e zonave informale dhe te vendasit,

apo pronarët e ligjshëm. Nga njëra anë të ardhurit pas 1992 nuk ndihen ende

pronarë të ligjshëm të tokës ku ata banojnë, ndërsa nga ana tjetër pronarët e

ligjshëm nuk janë dakord me legalizmin, por në rastin më të keq kërkojnë të

kompesohen me çmimin e tregut.

Në këtë kontekst lindën paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe të

ardhurve: Sipas pikëpamjes ndërgrupore paragjykimi duhet të shihet si një veprim i

marrëdhënieve të mira mes grupeve të njerëzve, më shumë sesa një gjëndje apo

karakteristike e njerëzve të veçantë149. Duhet të kuptohet qartë se ç’forma mund të

marrë paragjykimi, kur mund të shprehet dhe cilët janë faktorët që e nxisin apo

pengojnë shprehjen e tij. Paragjykimi ndërgrupor mes vendasve dhe të ardhurve u

shpjegua teorikisht duke u bazuar në teorinë e identitetit social të Henry Tajfel (

1977)150, teorinë e agresionit të zhvendosur151, teorinë e deprivimit relativ dhe teorinë

e konfliktit real.

Katër forma të paragjykimit modern që u studiuan në marrëdhënien mes

vendasve dhe të ardhurve ishin:

Paragjykimi hapur dhe i drejtpërdrejtë që përbëhet nga një set qëndrimesh

mbi një grup njerëzish, të cilët konsiderohen si nje grup abstrakt apo anonim, më

shumë sesa individë. Ky lloj paragjykimi është i aplikueshëm mbi çdo grup

minorance. Besimet negative të mbartura ndaj grupeve të minorancës shfaqen në

terma sjellore paragjykues dhe justifikohen me ruajtjen e statusit social të grupit

vendas, i cili ndihet i kërcënuar. Në shumicën e rasteve ky lloj paragjykimi mund 149Abrams, D. and Houston, D.M. (2006) Equality, Diversity and Prejudice in Britain: Results from the 2005 National Survey: Report for the Cabinet Office Equalities Revieë October 2006. Project report. DTI London ( p 37-45). 150Tajfel, Henri (1979). An integrative theory of intergroup conflict, in Austin, William G.; Worchel, Stephen. The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-Cole. pp. 94-109. 151Berkowitz and Green (1962) the stimulus qualities of the scapegoat, Journal of Abnormal and Social Psychology, 7, 202-207.

265

të shkojë deri në diskriminim152. Në kontekstin shqiptar ky lloj paragjykimi do të

lindte në ato situata ku të ardhurit në Tiranë dhe Durrës pas 1992 shihen si nje

grup anonim, informal, abstakt në termat e përshtatjes me jetesën në qytete

metropolitane.

Paragjykimi fin që është një lloj paragjykimi i cili është fuqimisht i veshur nga

vlerat tradicionale të kulturës së grupeve dominante. Në vetvete paragjykimi fin

zbulohet nga shfaqja e tre komponentëve, ku secili prej tyre mund të shfaqet në

përputhje me vlerat, normën dhe kulturën e një vendi. Komponenti i parë është

mbrojtja e vlerave tradicionale153. Komponenti i dytë përfshin ekzagjerimin e

diferencava kulturore mes grupeve154. Komponenti i tretë është mohimi i

reagimeve emocionale ndaj anëtarëve të jashtëgrupeve.

Paragjykimi shmangës një nga llojet e paragjykimeve ndërgrupore, i cili shfaqet

në mënyrë shumë të qetë nga individët drejt grupeve të minorancës. Karakteristika

bazë e këtij paragjykimi është se shfaqet në mënyrë jo të drejtpërdrejtë nëpërmjet

krijimit të distancës sociale. Paragjykimi shmangës është tejet i dallueshëm te ata

lloj njerëzish apo grupe të cilët qartazi, injorojnë ekzistencën e grupeve të

minorancës dhe përpiqen të shmangin kontaktin me ta. Po ashtu paragjykuesit

përpiqen të jenë të sjellshëm, korrektë dhe të ftohtë, pavarësisht marrëveshjeve

të nevojshme që mund të bëjnë me grupet e minorances155.

Paragjykimi ambivalent është një tjetër lloj paragjykimi që shfaqet mes

grupeve. Duhet theksuar se kryesisht ka tendencën të shfaqet në popullatat

dominuese, por nuk përjashton përdorimin edhe te grupet e minorancës. Ky lloj

paragjykimi bazohet kryesisht në pranimin e idesë së superioritetit të racës dhe

prejardhjes gjeografike156. Megjithatë njerëzit e grupeve maxhoritare arrijnë të

perceptojnë te grupet e minorances si cilësitë negative dhe ato pozitive, por

qëndrimi i tyre dhe sjellja ndaj këtyre grupeve shfaqet në terma ambivalentë herë

me ndjenja simpatie e herë me ndjenja negative ndaj grupeve të tjera.

152Todd D. Nelson ( 2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112( p.41). 153Hogg, M. A., & Abrams D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge ( pp 178-195). 154Brown, R., & Hewstone, H. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp. 255-343). San DiegoCA: Academic Press. 155Petigrew, T.F and R.W Meertens ( 1995); Subtle and blatant prejudice in western Europe, European Journal of Social Psychology, Vol. 25,57-75. 156 Katz, I., & Haas, R. G. (1998). Racial ambivalence and American value conflict: Correlational and priming studies of dual cognitive structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 7893-7905.

266

Studimi arriti në përfundime interesante mbi përhapjen e llojeve të

paragjykimit ndërgrupor mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Në grupin e vendasve të katër llojet e paragjykimeve aktivizohen në mënyrë

paralele. Aktivizimi i tyre kryhet në varësi të situatave sociale që shërbejnë si

stimuj për të shfaqur paragjykimin ndaj të ardhurve. Të dhënat e këtij studimi

treguan se në rastet, kur aktivizohet paragjykimi fin përdoret nga reth 46 % e

kampionit vendas, paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë përdoret nga 43.3% e

kampionit vendas ndaj të ardhurve, paragjykimi shmangës i tërthortë përdoret nga

42% e kampionit të vendasve ndaj të ardhurve dhe paragjykimi ambivalent

përdoret nga 40% e vendasve drejt të ardhurve pas 1992. Shkalla e neutralitetit

varionte nga 19,7% deri në 24,5% e kampionit. Kjo shifër e neutralitetit vjen dhe

si pasojë e efektit psikologjik që krijon deklarimi i paragjykimit, duke qënë se

prirja njerëzorë është që mos deklarojë qëndrimet paragjykuese.

Në grupin e të ardhurve rezulton gjithashtu, se të katër llojet e paragjykimeve

shfaqen në mënyrë paralele. Paragjykimi fin ka shtrirje të gjerë në kampionin e të

ardhurve pas 1992, sepse përdoret nga rreth 66 % e e migrantëve të rinj ndaj

vendasve, paragjykimi i hapur i drejtpërdrejtë përdoret nga 53.3% e kampionit të

të ardhurve, paragjykimi shmangës i tërthortë përdoret nga 33.6 % e kampionit

dhe paragjykimi ambivalent përdoret nga 26.7% e kampionit. Neutaliteti i

përgjigjjeve në kampionin e të ardhurve rezultoi në 10.3%-17% të kampionit.

Analizat statistikore identifikuan nivelin e paragjykimeve ndërgrupore mes

vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Nga analiza e rezultateve në tërësi për grupin e vendasve rezultoi se vendasit

shfaqen më paragjykues ndaj të ardhurve duke shënuar nivele të lartë për

paragjykimimet në total. Analiza e variancës sipas Anova tregoi se ekzistonte një

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, në total për

paragjykimet ndërgrupore.

Në lidhje me paragjykimet specifike studimi tregoi se vendasit shfaqin nivele të

larta të paragjykimit fin ndaj vendasve. Për nga niveli i paragjykimit i dyti në

renditje vjen paragjykimi i hapur, i drejtëpërdrejtë, i treti në renditje është

paragjykimi shmangës, ndërsa i fundit i shfaqet paragjykimi ambivalent

Nga analiza e të dhënave për nivelin e paragjykimeve specifike që të ardhurit

shfaqin ndaj vendasve pas 1992, rezultoi se niveli i më i lartë paragjykimit është

267

ai i paragjykimit të hapur i drejtpërdrejtë. Paragjykimi i dytë që shfaqet në nivel

të lartë është paragjykimi fin, i treti me nivelin më të lartë është paragjykimi

ambivalent, i fundit rezultoi paragjykimi shmangës.

Nga krahasimi i rezultateve të paragjykimeve specifike mes vendasve dhe

migrantëve rezultoi se për të katër llojet e paragjykimeve vendasit shfaqin nivel

më të lartë të paragjykimit, ndaj të ardhurve pas 1992, sesa të ardhurit ndaj tyre.

Rezultatet e analizës së variancës treguan se ekziston një ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet të ardhurve dhe vendasve në lidhje me secilin paragjykim.

Nga përpunimi i të dhënave statistikore për vendasit dhe të ardhurit në raportin

që krijohej mes moshës migratore dhe nivelit të paragjykimit, mund të nxirren

disa përfundime:

Vendasit që kanë 40-50 vite në qytet shfaqin nivele më të larta të paragjykimit

të hapur të drejtpërdrejtë ndaj të ardhurve pas 1992 sesa paragjykim shmangës.

Ndërsa vendasit që kanë 51 vite e më shumë në qytet shfaqin nivele më të larta të

paragjykimit fin sesa ai ambivalent.

Të ardhurit në vitet 1992-1996 shfaqin nivele të larta të paragjykimit të hapur ndaj

vendasve sesa paragjykim shmangës. Nëse i referohemi grupimit të të ardhurve në

vitet 1997-2001 ky grupim shfaq nivele më të larta të paragjykimit fin sesa

paragjykim ambivalent ndaj vendasve

Studimi del në disa përfundime nga të dhënat cilësore që buruan nga intervistat

në fokus grup dhe intervistat individuale mbi faktorët që stimulojnë

paragjykimet ndaj të ardhurve pas 1992 (sipas vendasve)

Paragjykimi shmangës shfaqet në marrëdhëniet miqësore, komunitare,

shkollore, të biznesit mes vendasve dhe të ardhurve. Paragjykimi shmangës që

vendasit përdorin ndaj të ardhurve gjatë marrëdhënies komunitare bazohet në dy

proçese psikologjike, atë të identifikimit dhe kategorizimit, të përshkruara në

teorinë e identitetit social. Proçesi i identifikimit tregon se vendasit identifikohen

me grupin në të cilin bëjnë pjesë dhe paragjykojnë në mënyrë shmangëse të

ardhurit. Paragjykimi shmangës përdoret se vendasit i druhen influencës kulturore

të migrantëve. Sipas tyre ata nuk duan të kenë ndërveprim social e kulturor me të

ardhurit, sepse kultura e migrantëve përgjithësisht është rurale dhe ka më tepër

cilësi negative sesa pozitive. Kur vendasit përjetojnë proçesin e

ndryshueshmërisë ata dëshirojmë që identiteti i tyre të jetë jo vetëm i

268

dallueshëm, por dhe të perceptohet pozitivisht në rastet e krahasimit me grupet e

tjera. Të dhënat e studimit konfirmojnë se nga mungesa e proçesit të socializimit

grupet nuk njihen me njëri-tjetrin dhe vendasit shfaqin paragjykimin shmangës

ndaj të ardhurve. Po ashtu studimi konfirmoi se dhe në Shqipëri rezultatet mund

të bazohen në gjetjet e teorisë së konfliktit real. Në Shqipëri gjatë migrimit të

brendshëm problemi i zaptimit të pronës së pronarëve të ligjshëm ka bërë që

vendasit t’i steriotipizojnë të ardhurit si njerëz agresivë, të dhunshëm, të pabesë

me të cilët nuk mund të komunikohet lirshëm duke i shmangur ata.

Rezulatet cilësore tregojnë se paragjykimi shmangës ndaj të ardhurve

ekziston dhe në shkolla. Shumica e vendasve nuk do të preferonin që fëmijët e

tyre të studionin në shkolla ku ka fëmijë të migrantëve, sepse sipas tyre fëmijët

vendas do ta kenë të vështirë përshtatjen me fëmijët që vijnë nga zona informale

dhe do përjetojnë stres gjatë këtij procesi. Nga ana tjetër fëmijët e migrantëve

shihen si agresivë dhe konfliktualë. Sipas vendasve ata përdorin agresivitetin për

të kompesuar mungesën që ndjejnë në të mirat materiale. Paragjykimi shmangës

ndaj të ardhurve shtrihet dhe në biznes. Sipas vendasve, të ardhurve nuk u

duhet shitur pronë nëse do jetosh afër tyre, sepse krijimi dhe menaxhimi i

marrëdhënies me ta është shumë i vështirë.

Paragjykimi shmangës ndaj të ardhurve pas 1992 buron kryesisht nga

deprivimi relativ që vendasit kanë ndjerë në raport me trajtimin, që sipas tyre shteti

shqiptar u ka bërë.

Në kontekstin shqiptar vendasit paragjykojnë duke u bazuar në deprivim relativ,

sepse besojnë se qeveritë shqiptare janë kujdesur më shumë për të ardhurit. Sipas

vendasve investimet në infrastrukturë, ujë të pijshëm, shërbim social, edukativ

dhe shkollor në shumicën e rasteve dhe për qëllime politike apo elektorale bëhen

më shumë në periferi sesa në qytet. Nga ana tjetër proçesi i legalizimit të tokës

krijoi konfliktin mes pronarëve të ligjshëm (vendas) dhe të ardhurve pas 1992.

Paragjykimi i hapur i vendasve ndaj të ardhurve pas 1992 shfaqet dhe në

marrëdhëniet e punës. Sipas tyre vendasit ndryshojnë nga të ardhurit në

mentalitet, kulturë dhe kjo është një pengesë serioze për marrëdhënien dhe

performancën në punë me ta. Rezultatet treguan se vendasit shfaqën paragjykim

të hapur dhe ndaj drejtuesve të ardhur pas 1992. Sipas tyre të ardhurit drejtojnë

në mënyrë autoritare, me forcë, nuk pranojnë debat dhe nuk krijonë hapësira për

mendim ndryshe. Sipas vendasve autoritarizmi që një drejtues i ardhur shfaq ndaj

269

vendasve është një mekanizëm që përdoret për t’i bërë ballë kompleksit të

inferioritetit të krijuar si pasojë e paragjykimit, që mund të kenë ndjerë, kur janë

vendosur në Tiranë dhe Durrës.

Përsa i përket marrëdhënies mes vendasve dhe të ardhurve në biznes pjesa

më e madhe e vendasve i paragjykojnë haptazi të ardhurit. Ata nuk do preferonin

një ortak të ardhur në biznes. Vendasit mendojnë se ortakëria në biznes vendoset

me një vendas, sepse kanë më shumë eksperienca sesa të ardhurit në fushën e

biznesit duke qënë se janë marrë më parë me këtë aktivitet. Sipas një pikëpamjeje

tjetër vendasit janë më të qytetëruar dhe kulturuar sesa migrantët e rinj. Këto fakte

bëjnë që komunikimi qytetar të lehtësojë ndërmjetësimin për marrëveshje të mira

biznesi. Këto tipare mungojnë te të ardhurit pas 1992.

Vendasit shfaqin paragjykimin fin ndaj vendasve, sepse besojnë se kodi

kulturor i kryeqytetit është i kërcënuar nga prania e të adhurve pas 1992.

Sipas tyre të ardhurit pas 92 nuk përshtaten dot me vendasit si pasojë e

mospërputhjes së traditave dhe zakoneve të tyre. Nga ana tjeter dialektizmi

gjuhësor i të ardhurve perceptohet si një tjetër problem nga vendasit i cili ndikon

në mospërshtatjen me vendasit.

Një tjetër faktor që lehtëson përdorimin e paragjykimit fin ndaj të ardhurve është

mendimi i vendasve se migrantët janë patriarkalë. Kjo mënyrë të menduari bie

ndesh me mentalitetin e zhvilluar liberal, që ofron kryeqyteti dhe Durrësi.

Migrantët shpesh hasin vështirësi në përshtatjen me sjelljet reja duke filluar nga

pagesa e taksave, respektimi i privatësisë së tjetrit, respektimi i normave të

ndryshme kulturore.

Një nga tendencat më të përhapura të paragjykimit fin ishte paragjykimi në

mënyrë të dukshme i meshkujve të ardhur në qytetet e mëdha pas viteve 1992

krahasuar me femrat e të njëjtit grup. Meshkujt migrantë shihen si njerëz

autoritarë, gjaknxehtë, agresivë, patriarkalë në mënyrën e të menduarit dhe të

vështirë për t’u urdhëruar, ndërkohë që femra migrante shihet si ambicioze,

karieriste. Këto tendenca bëjnë që femra migrante t’i kushtojë më pak kohë

familjes.

Së fundmi, paragjykimi ambivalent shfaqet, sepse:

270

Njohjet sociale që vendasit kanë me migrantët e rinj karakterizohen nga një

ndërveprim i ulët social, sepse marrëdhënia me ta nuk është ndërtuar mbi baza

besimi të plota.

Të ardhurit shihen si një grup lokalist, homogjen, jashtëzakonisht i mbyllur në

vetvete që nuk ofron mundësi kontakti me vendasit. Sipas tyre kjo marrëdhënie e

tensionuar bazohet në një konflikt psikologjik të përplasjes së vlerave

ndërgrupore.

Një shkak tjetër që sjell lindjen e paragjykimit ambivalent është mendimi i

vendasve se njerëzit janë përgjegjës për të ndërtuar fatin e tyre, për të siguruar

punësim, për të qënë të sukseshëm dhe për rrjedhojë do kenë një jetë më të mirë.

Vendasit mendojmë se në kontekstin e realitetit në të cilin jetojnë, të ardhurit pas

1992 duhet të përpiqen më shumë e jo të presin gjithmonë nga shteti.

Së fundmi një shkak kryesor, pse vendasit paragjykojnë në mënyrë ambivalente të

ardhurit pas 1992 është se vendasit kanë një mungesë njohje të theksuar për

komunitetin e të ardhurve në qytetet e mëdha. Përshkrimi i cilësive pozitive dhe

negative mbështetet në steriotike dhe kategorizime fikse duke favorizuar në këtë

mënyrë përhapjen e paragjykimit ambivalent.

Faktorët që stimulojnë paragjykimet që të ardhurit pas 1992 shfaqin ndaj

vendasve renditen sa më poshtë vijojnë:

Në spektrin e marrëdhënieve komunitare migrantët e rinj shfaqin paragjykimin

shmangës ndaj vendasve, sepse përdorin kategorizimin kognitiv duke nxjerrë në

pah predispozitën, e cila i udhëheq njerëzit të kategorizojnë të tjerët në grupe

diskrete sociale dhe grupe kontrasti. Një fakt tjetër që e amplifikon paragjykimin

shmangës është mungesa e bashkëpunimit mes migrantëve dhe vendasve gjë që

vjen, sepse të ardhurit kanë një stil kolektiv jetese, ndërsa vendasit një stil

indiviual jetese. Të ardhurit mendojnë se vendasit janë njerëz individualistë,

madje nuk shkëmbejnë vizita në familje në raste gëzimi, ndryshe nga të ardhurit të

cilët gjejnë mbështejtje te njëri-tjetri.

Një fakt tjetër është mungesa e besimit për një marrëdhënie korrekte, jo

paragjykuese mes dy grupeve. Të ardhurit i tremben ndëtimit të një marrëdhënieje

pozitive me vendasit, sepse kanë mbajtur mbi shpinë epitete si ’’malok’’,

’’çeçen’’, terma këto që nxisin paragjykimin ndërgrupor. Në kontekstin shqiptar,

migrantët shpesh ndjejnë frikën e krijimit të konflikteve me vendasit, si pasojë e

271

nivelit të lartë të paragjykimit që ekziston mes palëve. Një nga konfliktet mes tyre

lidhet me pronësinë e tokave të zaptuara nga të ardhurit.

Një fakt tjetër që nxit paragjykimin shmangës të migrantëve ndaj vendasve është

dhe krijimi i marrëdhënieve miqësore, sipërfaqësore mes dy grupeve që po

modelohet i tillë nga prindërit te fëmijët. Prindërit e ardhur pas 1992, që jetojnë në

zona informale, po modelojnë fëmijët e tyre me paragjykim shmangës ndaj

fëmijëve vendas. Ata mendojnë se kontakti me fëmijë vendas i modelon fëmijët e

migrantëve me sjellje liberale tipike të vendasve siç mund të jenë sjellje që lidhen

me qëndrimin në orët e vona të natës, mungesa pa arsye në shkollë, përfshirjen në

marëdhënie intime të parakohshme, ndryshime të çuditshme të pamjes, përdorim

tatuazhezh, vëth në hundë, etj.

Faktorët që stimulojnë paragjykimin e hapur ndaj vendasve bazohen në:

Proçesin e deprivimit relativ që të ardhurit pas 1992 kanë ndjerë në raport me

trajtimin që sipas tyre shteti shqiptar u ka bërë. Pjesa më e madhe e të ardhurve

besojnë se si qeveritë e djathta dhe ato të majta janë kujdesur më shumë për zonat

urbane, sesa zonat informale. Migrantët mendojnë dhe besojnë se vazhdojnë të

paragjykohen jo vetëm nga vendasit, por dhe nga shteti të cilin e asosiojnë si pjesë

të grupit të maxhorancës vendase. Një fakt tjetër që stimulon deprivimin relativ të

të ardhurve është se të ardhurit besojnë se shteti ofron më shumë mundësi

punësimi për vendasit sesa për ta. Të ardhurit besojnë se punësimi i tyre është i

vështirë, jo vetëm se shumica kanë arsim të mesëm, por dhe si pasojë e

nënvleftësimit të aftësive profesionale dhe intelektuale nga e vendasve duke

shfaqur në këtë mënyrë tendenca të hapura paragjykimi ndaj tyre.

Përsa i përket paragjykimit të hapur në vendet e punës, vendasit

steriotipizohen si dembelë dhe njerëz të qejfit që mendojnë sot për sot, vetëm për

të ngrënë, për të shëtitur, për të bërë pushime etj. Ndërkohë që migrantët si pasojë

e kushteve të vështira social-ekonomike u është dashur gjithmonë të punojnë me

intensitet tokën, për të ngritur shtëpinë, për të tërhequr familjen në qytet.

Një fakt tjetër që stimulon paragjykimin e hapur ndaj vendasve është dhe

marëdhënia në vendin e punës mes të ardhurve dhe vendasve e cila shpesh shfaqet

e tensionuar. Pjesa e të ardhurve që paragjykojnë vendasit justifikohen se kanë

ndjerë peshën e paragjykimit. Një fakt tjetër që tregon paragjykimin e hapur ndaj

vendasve në marrëdhëniet e biznesit me ta është se të ardhurit i perceptojnë

vendasit si rivalë në biznes, më pak konkurentë sesa ata.

272

Paragjykimi fin aktivizohet nga shfaqja e tre komponentëve, mbrojtja e vlerave

tradicionale, ekzagjerimi i diferencava kulturore dhe mohimi i reagimeve

emocionale ndaj anëtarëve të jashtëgrupeve. Ekziston një tendencë e paragjykimit

fin drejt vetvetes, në grupin e të ardhurve dhe kjo tendencë paragjykimi

justifikohet me faktin e të ndjerit i paragjykuar nga vendasit, apo me përshtatjen

me normat e kryeqytetit.

Migrantët deklarojnë se bien pre e paragjykimit sepse gjuhën e flasin në dialekt.

Ky fakt sipas tyre shihet si problem madhor në përshtatjen me qytetin e Tiranës

dhe Durrësit dhe si element steriotipizues që është burim paragjykimi nga

vendasit.

Paragjykimi fin shfaqet me dukshëm në konceptin e martesës mes të ardhurve dhe

vendasve. Diferencat kulturore në gjuhë, zakone e tradita mes dy grupeve krijojnë

probleme të ndërveprimit intim, i cili shpesh duket i veshtirë për tu aritur mes

anëtarëve të dy grupeve. Një shkak tjetër që fuqizon paragjykimin fin ndaj

vendasve është ideja se martesa duhet bërë po me migrantë qofshin këta nga veriu

apo jugu për të forcuar lidhjet e origjines dhe për të rritur kohezivitetin e grupit në

të cilin ata bëjnë pjesë.

Paragjykimi ambivalent ndaj vendasve, vjen si pasojë e mungesës së

kontaktit mes dy grupeve. Migrantët e rinj kanë një perceptim steriotipizues

për vendasit duke i paragjykuar në mënyrë ambivalente.

Rezulton se për të ardhurit pas 1992 cilësitë negative të vendasve janë të shumta.

Kjo është një sindromë tipike e paragjykimit ambivalent që lidhet me qëndrimin

personal i bazuar në konfliktin psikologjik të përplasjes së cilësive personale dhe

vlerave ndërgrupore të jashtë-grupeve . Sipas Devine (2005)157 edhe nëse

anëtarët e jashtëgrupeve kanë cilësi pozitive, ato mohohen duke i përfshirë

individët në cilësitë steriotipike negative të grupit, ku ata bëjnë pjesë.

Disa nga cilësitë negative që vendasit posedojnë sipas të ardhurve janë se:

vendasit janë liberalë, nuk kanë rregulla autoritare në familje, nuk investojnë në

lidhjen e anëtarëve siç bëjnë migrantët, por janë përqëndruar në jetësën

individuale. Vendasit shihen nga të ardhurit si dembelë dhe duke qënë se shihen të

157 Devine P.G. (1995) "Prejudice and out group perception". En A. Tesser (ed.) Advanced Social Psychology. Nueva York: McGraw-Hill ( p.38).

273

tillë, migrantët besojnë se vendasit janë dhe njerëz pa ambicje që nuk ndikojnë në

zhvillimin e komunitetit, siç bëjnë të ardhurit.

Një tjetër fakt interesant që evidenton tendencën e paragjykimit ambivalent të

migrantëve të rinj ndaj vendasve, është sipas të ardhurve, se toleranca dhe natyra

paqësore nuk i ka zhvilluar vendasit.

Përfundimet e kuazi-eksperimentit paratest-posttest me katër grupe studentësh

vendas dhe të ardhur (dy grupe eksperimenti dhe dy kontrolli) vërtetuan faktin se

ndërhyrjet psikologjike për një kohë të caktuar nëpërmjet trajnimeve psikoedukuese

mbi reduktimin e paragjykimeve janë efektive për reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore mes vendasve dhe të ardhurve. Matja e nivelit të paragjykimit te

pjesëmarrësit e eksperimentit si për grupin e eksperimentit dhe kontrollit te të ardhurit

u krye para ndërhyrjes dhe pas ndërhyrjes.

Përfundimet për ndërhyrjen eksperimentale te vendasit treguan se:

Ndërhyrja eksperimentale rezultoi efektive në reduktimin e paragjykimeve,

sepse vlerat e mesatares për paragjykimet në total që shfaqin vendasit ndaj të

ardhurve ndryshuan nga para-testi në post-test. Mesatarja u rrit gjë që tregon se

paragjykimet kanë rënë si pasojë e ndërhyrjes së trajtimit për reduktimin e

paragjykimeve.

Ndërhyrja rezultoi efektive për reduktimin e paragjykimeve në grupin e

eksperimentit të vendasve. Mesatarja e paragjykimeve në total për grupin e

eksperimentit/vendas u rrit me 4.93. Në rastin e paragjykimeve specifike

ndërhyrja nuk rezultoi efektive vetëm për paragjykimin e hapur sepse vlerat e tij

u reduktuan në post-test. Ndërkohë ndërhyja rezultoi efektive për reduktimin e tre

llojeve të tjera të paragjykimeve, ku më shumë u rritën vlerat e mesatares,

paragjykimin fin, krahasuar me vlerat e paragjykimit shmangës dhe ambivalent.

Rezultatet e mesatares për grupin e kontrollit/vendas, që nuk u përfshi në

trajtim real treguan se niveli i paragjykimeve mund të ndryshojë sipas rrethanave

të ndryshme dhe faktorëve të tjerë që mund të kenë ndikuar në një periudhë

kohore 8 javore. Mesatarja e paragjykimeve në total për grupin e kontrollit është

rritur me 4 nga para-test në post-test. Në fazën post-test u vu re se niveli i

paragjykimit fin u rrit sepse vlera e mesatares ul në post-test. Ndonëse grupi i

kontrollit nuk i është nënshtruar ndërhyrjes së programuar, por ka trajtuar tema që

274

nuk kanë lidhje me paragjykimet, rezulton se niveli i paragjykimit është reduktuar

për paragjykimin e hapur, ambivalent dhe paragjykimin shmangës.

Nga krahasimi i rezultateve mes grupit të kontrollit dhe eksperimentit te

vendasit rezultoi se rritja e mesatares së paragjykimeve në post -test për grupin e

kontrollit është në nivele më të ulëta sesa te grupi i eksperimentit.

Rezultatet mbi rëndësinë statistikore të të dhënave të këtij studimi tregojnë

se:

Analizat e T-test (paired sample t-test) mbi paragjykimet për grupin e

eksperimentit/vendas treguan se pavarësisht ndryshimit të mesatareve për secilin

paragjykim në total dhe për secilin paragjykim nga para-post test, rezultatet nuk

janë të rëndësishme statistikisht dhe nuk mund të përgjithësohen në popullata të

tjera. Ky efekt ishte i pritshëm që mund të ndodhte dhe ishte parashikuar më parë,

për sa kohë kampioni i eksperimentit ishte zgjedhur nëpërmjet konveniencës.

Gjithsesi në terma metodologjikë është e parashikuar që nëse ky eksperiment do

testohet në popullata të tjera, mund të prodhojë rezultate të tjera të cilat janë të

besueshme.

Rezultatet e studimit nëpërmjet analizave të T-test (paired sample t-test) mbi

paragjykimet për grupin e kontrollit/vendas treguan se pavarësisht ndryshimit të

mesatareve për paragjykimet në total dhe secilin paragjykimin para-post-test

rezultatet nuk janë të rëndësishme statistikisht dhe nuk mund të përgjithësohen në

popullata të tjera. Ky efekt ishte i pritshëm që mund të ndodhte dhe ishte

parashikuar më parë për sa kohë kampioni i eksperimentit ishte zgjedhur

nëpërmjet konveniencës. Gjithsesi në terma metodologjikë është e parashikuar që

nëse ky eksperiment do testohet në popullata të tjera mund të prodhojë rezultate të

tjera të cilat janë të besueshme

Në këtë studim nga analiza e T-testit158 në lidhje me diferencat e para-test dhe

post-test mbi paragjykimet në total nuk u gjet asnjë ndryshim i rëndësishëm

statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, ndonëse rritja

e mesatares në grupin e eksperimentit është 0.93 më e lartë në post-test krahasur

me rezultatet e grupit të kontrollit. Gjithashtu nga analiza e T-testit në lidhje me

diferencat e para-test dhe post-test mbi çdo paragjykim specific nuk u gjet asnjë

ndryshim i rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të

158 Testi t i pavaresisë së kampionit u përdor për të përcaktuar nëse dy grupet eksperimentit dhe kontrollit kanë diferenca të rëndësishme midis tyre.

275

kontrollit, ndonëse rritjet e mesatares në grupin e eksperimentit janë më të larta

në post-test krahasur me rezultatet e grupit të kontrollit

Analiza nëpërmjet anova për paragjykimet para-test/post-test tregoi se nga

analiza e variancës u tregua se nuk ekziston ndryshim i rëndësishëm statistikor

ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit, në paragjykimet në total

dhe për katër llojet e paragjykimeve para-test, ndërkohë dhe në paragjykimet si në

total dhe për katër llojet e paragjykimeve post-test, nuk ekziston asnjë ndryshim i

rëndësishëm statistikor ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit.

Përfundimet mbi ndërhyrjen eksperimentale te të ardhurit treguan se:

Ndërhyrja eksperimentale ishte efektive në reduktimin e paragjykimeve

ndërgrupore, sepse të dhënat e eksperimentit treguan se paragjykimet që shfaqin

të ardhurit ndaj vendasve, kanë ndryshuar nga para-testi në post-test. Mesatarja në

post-test është rritur krahasuar me para-testin, pra niveli i paragjykimeve është

ulur.

Përsa i përket ndryshimit të mesatares së paragjykimeve në total për grupin e

eksperimentit/të ardhur nga para-testi në post-test u rrit me 18.15 pikë nga

para-test në post-test Gjithashtu vlerat e mesatareve për të katër llojet e

paragjykimeve u rritën nga para-test në post-test. Nga kjo rritje e mesatares së

paragjykimeve rezulton se është ulur niveli i paragjykimeve si pasojë e ndërhyrjes

për të gjitha llojet e paragjykimeve.

Rezultatet e grupit të kontrollit/të ardhur treguan se mesatarja e paragjykimeve

në total është rritur nga para-test në post-test me 14.9 pikë. Kjo tregon që niveli i

paragjykimit të total ka rënë. Rezultatet e këtij grupi për paragjykimet specifike

tregojnë se mesataret për paragjykimin fin, shmangës dhe të hapur janë rritur nga

para-testi në post-test dhe niveli i këtyre paragjykimeve ka rënë. Ndërkohë është

ritur niveli i paragjykimit ambivalent në një periudhë kohore prej tetë javësh,

sepse mesatarja u ul nga para-testi në post-test.

Përfundime nga rezultatet e analizës së T-test159për paragjykimet në grupin e

eksperimentit/të ardhur.

Analiza e T-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që krahasoi

paragjykimet në total në para-test dhe post-test në grupin e eksperimentit

tek të ardhurit, tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes


276

para-test dhe post-test. Të dhënat janë të besueshme dhe mund të

përgjithësohen. Ndërkohë nga analia e t-testit e krahasimit të palëve për

paragjykimet specifike para-test dhe post-test në grupin e eksperimentit tek të

ardhurit, rezultoi se vetëm për paragjykimin shmangës të dhënat janë të

rëndësishme statistikisht. Ekzistonte një ndryshim i rëndësishëm statistikor mes

para-test dhe post-test. Madhësia e efektit, d, ishte 1.620, një madhësi efekti e

lartë.

Përfundime nga rezultatet e analizës së T-test për paragjykimet në grupin e

kontrollit/të ardhur

Studimi tregoi nëpërmjet analizave të T-test (paired sample t-test) mbi

paragjykimet për grupin e kontrollit te të ardhurit se pavarësisht ndryshimit të

mesatareve për secilin paragjykim rezultatet janë të rëndësishme statistikisht. Më

konkretisht analiza t-testit e krahasimit të palëve (paired-samples t-test) që

krahasoi paragjykimet në total para-test dhe post-test në grupin e kontrollit tek

migrantët e rinj, tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm statistikor mes para-

test dhe post-test. Analiza e t-testit tregoi se ka një ndryshim të rëndësishëm

statistikor për paragjykimin ambivalent, fin, shmangës mes para-test dhe post-

test. Kjo analizë tregoi se nuk ka ndryshim të rëndësishëm statistikor për

paragjykimin e hapur nga para-test në post- test.

Përfundimet nga rezultate të analizës së T-test (testi i pavaresisë së kampionit)

mes grupit të eksperimentit dhe kontrollit për të ardhur pas 1992 janë:


eksperimentit dhe kontrollit te të ardhurit nuk ka ndryshim statistikor të

besueshëm të paragjykimeve mes grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit

gjatë para-test. Gjithashtu nuk ka ndryshim statistikor të besueshëm të

paragjykimeve mes grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë post-test.

Nuk rezultoi ndryshim statistikor i besueshëm i paragjykimeve specifike mes

grupit të eksperimentit dhe atij të kontrollit për të ardhurit.

Përfundime nga analiza e variancës nëpërmjet ANOVA për të ardhurit. Analiza

nëpërmjet Anova për paragjykimet para-test/post-test janë:


rëndësishëm statistikisht për paragjykimet në total ndërmjet grupit të

277

eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë para-test. Nuk ka një ndryshim të

rëndësishëm statistikisht për paragjykimet ndërmjet grupit të eksperimentit dhe

grupit të kontrollit gjatë post-test.

Të dhënat e studimit konfirmojnë se analiza e variancës ndërmjet dy grupeve

tregoi se nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për katër llojet e

paragjykimeve në total ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit

gjatë para-test. Nuk ka një ndryshim të rëndësishëm statistikisht për paragjykimet

ndërmjet grupit të eksperimentit dhe grupit të kontrollit gjatë post-test.

Përfundime mbi rezultatet e krahasimit ndërmjet vendasve dhe të ardhurve për

eksperimentin

• Rezultatet e studimit për grupin e eksperimentit për fazën para-test

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve, treguan se nuk ka ndryshim statistikor të

rëndësishëm statistikor për paragjykimet në total ndërmjet dy grupeve. Gjithashtu

dhe në analizat e kryera nëpërmjet t-testit për të katër format e paragjykimit nuk

rezultoi një ndryshim statistikor i rëndësishëm ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

në grupin e eksperimentit, ndonëse kishte ndryshime të mesatareve.

Përfundimet për rezultatet për grupin e eksperimentit për post-test ndërmjet të

ardhurve dhe vendasve janë:

Rezultatet e paraqitura nëpërmjet t-testit mbi grupin e eksperimentit ndërmjet

vendasve dhe të ardhurve në fazën post-test treguan se ka ndryshim statistikor të

besueshëm për paragjykimet në total ndërmjet të ardhurve dhe vendasve.

Në lidhje me rezultatet e t-testit për paragjykimet e analizuara veçmas rezultatet

tregojnë se ka ndryshim statistikor të besueshëm për paragjykiminin ambivalent

dhe paragjykimin shmangës gjatë post-test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve.

Ndërkohë analizat e t-testit gjatë post-test ndërmjet vendasve dhe të ardhurve

treguan se rezultatet nuk kanë ndryshim statistikor të rëndësishëm për

paragjykimin fin dhe paragjykimin e hapur.

Përfundimet mbi rezultatet nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për

grupin e eksperimentit

Rezultatet e variancës për fazën e para-test në lidhje me grupin e eksperimentit

treguan se nuk ekzistojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të

ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në total. Ndërkohë analiza e variancës

për fazën post-test për grupin e eksperimentit tregoi se ekzistojnë diferenca të

278

rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet në

total.

Nga analiza e variancës për paragjykimet specifike për para dhe post-test në lidhje

me grupin e eksperimentit studimi ofroi të dhëna interesante.

Analiza e variancës për paragjykimin e hapur si para-test dhe pas-testit tregoi se

nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve.

Para testit vendasit raportuan nivel më të lartë të paragjykimit sesa të ardhurit.

Në rastin e paragjykimit ambivalent analiza e variancës para-test tregoi se nuk ka


paragjykimin ambivalent. Ndërsa analiza e variancës për paragjykimin

ambivalent në post-test tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve. Ndërhyrja ka qënë efektive në reduktimin e

paragjykimit ambivalent.

Rezultatet e analizës së variancës për paragjykimin fin tregojnë se nuk ka


paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-test.

Në rastin e paragjykimit shmangës analiza e variancës ndërmjet grupeve tregoi

se nuk eksiztojnë diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe

vendasve gjatë para-test. Nga ana tjetër analiza e variancës ndërmjet grupeve në

post-test tregoi se ka diferenca të rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve

dhe vendasve për paragjykimin shmangës.

Përfundimet mbi rezultatet për grupin e kontrollit për para-test dhe post-test

ndërmjet të ardhurve dhe vendasve

Rezultatet nëpërmjet t-Test në para-test dhe post-test

Në këtë studim analiza nëpërmjet t-Test për fazën para-test tregoi se nuk ka

ndryshim statistikor të rëndësishëm për paragjykimet në total midis të ardhurve

dhe vendasve, ndërkohë që rezulatet nëpërmjet t-Test në post-test treguan se

ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykimet midis të

ardhurve dhe vendasve

Nga analiza e të dhënave të t-testit për grupin e kontrollit për para-test dhe post-

test ndërmjet të ardhurve dhe vendasve rezultoi se nuk ka ndryshim statistikor të

rëndësishëm për paragjykimin e hapur gjatë para-test dhe post-testit midis të

ardhurve dhe vendasve.

279

• Për paragjykimin ambivalent analiza nëpërmjet t-test tregoi se ekziston një

ndryshim statistikor i rëndësishëm gjatë para-test midis të ardhurve dhe vendasve.

Po ashtu analiza nëpërmjet t-test për paragjykimin ambivalent në post-test tregoi

se ekziston një ndryshim statistikor i rëndësishëm për paragjykiminin midis të

ardhurve dhe vendasve.

• Për paragjykimin fin analiza e t-Test tregoi se nuk ka ndryshim statistikor të

rëndësishëm për paragjykimin fin gjatë para-test dhe post-test midis të ardhurve

dhe vendasve

• Në lidhje me paragjykimin shmangës nga analiza e t-Test rezultoi nuk ka

ndryshim statistikor të rëndësishëm gjatë para-test midis të ardhurve, ndërkohë që

në fazën post test analiza nëpërmjet t-test tregoi se ekziston një ndryshim

statistikor i rëndësishëm për paragjykimin shmangës gjatë post-test midis të

ardhurve dhe vendasve

Përfundimet e rezultateve nëpërmjet ANOVA në para-test dhe post-test për

grupin e kontrollit


rëndësishme statistikisht ndërmjet të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet

në total gjatë para-test. Vendasit shfaqen më paragjykues sesa të ardhurit.

Ndërkohë që nga analiza e variancës u vunë re se ekzistojnë diferenca të

rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për paragjykimet post-

test. Përsëri vendasit u shfaqën më paragjykues sesa të ardhurit pas 1992.

Analiza e variancës në lidhje me paragjykimin e hapur si në para-test dhe në

post-test tregoi se nuk ka diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve

dhe vendasve.

Në rastin e paragjykimit ambivalent analiza e variancës tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve për këtë lloj paragjykimi

gjatë para-test. Gjithashtu diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve

dhe vendasve u vunë re në analizën e variancës gjatë post-test.

Në rastin e paragjykimit fin nga analiza e variancës rezulton se nuk ka diferenca

të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve gjatë para-test dhe

post-test


diferenca të rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve në fazën

280

para-test, ndërsa në fazën post-test analiza e variancës tregoi se ka diferenca të

rëndësishme statistikisht midis të ardhurve dhe vendasve.

281

KAPITULLI VI – REKOMANDIMET Studimi shkencor mbi “llojet e paragjykimeve në zonat migratore të Shqipërisë

mes migrantëve dhe vendasve’’ përshkroi përhapjen dhe identifikoi nivelin e katër

formave të paragjykimit modern ndërgrupor që ishin paragjykimi i hapur,

paragjykimi shmangës, paragjykimi fin dhe paragjykimi ambivalent mes vendasve

dhe të ardhurve pas 1992, si pasojë e migrimit të brendshëm në Shqipëri. Gjthashtu

studimi ofroi dhe modele bashkëkohore të ndërhyrjeve psiko-edukuese për të

reduktuar këto paragjykime. Ndërhyrja mbi reduktimin e paragjykimeve, u testua

nëpërmjet kuazi-eksperimentit para-test/post-test me grupe studentësh vendas dhe

studentë të ardhur në Tiranë.

Studimi shkencor mbi “llojet e paragjykimeve në zonat migratore të Shqipërisë

mes migrantëve dhe vendasve’’ ofron disa rekomandime:

1. Të kryhen në mënyrë të organizuar nga profesionistë dhe specialistë të çështjeve

sociale studime mbi problematikën sociale dhe ekonomike që ka krijuar migrimi i

brendshëm në Shqipëri. Një analizë e kujdesshme e këtyre problemeve, është e

domosdoshme për të kuptuar se si janë krijuar më pas steriotipet dhe paragjykimet

mes dy grupeve vendasve dhe të ardhurve. Një seri botimesh të tilla duhen

transferuar në adresë të instancave qeveritare të pushtetit qëndror e lokal me

qëllim marrjen e masave për të reduktuar këtë problematikë sociale.

2. Për shkak se shumica e paragjykimeve ndërgrupore krijohen si pasojë e

deprivimit relativ, tendenca e zhvillimit të qyteteve duhet të shkojë drej modeleve

policentrike, në mënyrë që të krijohen mundësi zhvillimi ekonomike, sociale dhe

kulturore të barabarta si në qëndër dhe zona periferike. Në këtë mënyrë do

eleminoheshin pabarazitë ekonomike, sociale që shkaktojnë paragjykimet

ndërgrupore.

3. Të zgjidhet përfundimisht nga strukturat shtetërore problemi i pronësisë së tokës

duke kompesuar pronarët e ligjshëm dhe njëkohësisht të legalizohen pronat e

migrantëve të rinj. Zgjidhja e këtij problemi do të reduktojë konfliktin ndërgrupor

kryesor që ka stimuluar paragjykimet ndërgrupore që pas 1992.

4. Të rritet numri i investimeve në infrastrukturën arsimore si shkolla e kopshte në

zonat informale. Numri i shkollave dhe kopshteve aktuale në raport me popullatat

e zonave informale është shumë i vogël. Një numër më i lartë i këtyre

institucioneve do të risë mundësinë e arsimimit të migrantëve e rinj të cilët do

282

kenë mundësinë të paraqiten të barabartë në status social me vendasit duke

reduktuar në këtë mënyrë paragjykimet mes dy grupeve.

5. Të riformulohen njohuritë mbi grupet e vendasve dhe migrantëve rinj duke

studiuar perspektivat e shumta mbi diferencat psiko-sociale ndërgrupore, arsyet e

mospërputhjes në mënyrat e të menduarit dhe mënyrat si janë krijuar steriotipet.

Kjo mund të kryhet dhe mediatikisht, sepse mediat kanë efekt të fuqishëm mbi të

mësuarit e tekstit dhe imazhit në krijimin e qëndrimeve paragjykuese. Duke qënë

se njerëzit ekspozohen pak ndaj kulturave të ndryshme dhe portretizimi i këtyre

kulturave në media bëhet vetem në mënyrë simbolike, shpesh njerëzit

thjeshtëzojnë njohuritë mbi kulturat e grupeve të ndryshme. Proçesi i thjeshtësimit

të kulturave intensifikohet në komunitete homogjene, në të cilat media është i

vetmi burim që njerëzit kanë për të mësuar rreth grupeve të ndryshme sociale.

6. Duhet të krijohen programe sensibilizimi të posaçme nga strukturat shtetërore

antidiskriminim për të eleminuar konfuzionin social mbi mënyrën se si njerëzit e

shohin dhe kuptojnë paragjykimin ndërgrupor. Duhet ndërtuar një sistem

shpjegues i paragjykimit ndërgrupor bazuar në sistemin e barazisë sociale dhe

kontrastimit të vlerave. Pikëpamja e barazisë sociale propozon një qëndrim pro

grupeve minoritare dhe një legjislacion të fortë kundër paragjykimit,

diskriminimit dhe racizmit ndërgrupor.

7. Zyrat antidiskriminim mund të riformulojnë njohuritë për paragjykimin e hapur,

fin, shmangës, ambivalent që vendasit dhe të ardhurit shfaqin ndaj njëri-tjetrit

kryesisht në marrëdhëniet e punës, biznesit, në shkolla, komunitet. Ky proçes

mund të kryhet nëpërmjet edukimit mediatik, nëpërmjet spoteve, dokumentarëve

televizivë dhe edukimit nëpër shkolla.

8. Të sfidohet mendimi se është herët për të aktivizuar strategji për reduktimin e

paragjykimeve, për sa kohë problemi nuk është i dukshëm dhe njerëzit nuk e

ndjejnë veten të paragjykuar. Vlen për t’u theksuar fakti se paragjykimet mbeten

të padeklaruara. Shumica e njerëzve që paragjykojnë njëri-tjetrin nuk e

konsiderojnë veten si paragjykues, sepse shpesh ata i konsiderojnë pikëpamjet e

tyre të drejta. Teknikat e reduktimit të paragjykimeve duhet t’i sfidojnë këto

arsyetime.

283

9. Në institucionet arsimore të krijohen dhe të aplikohen programe të reduktimit të

paragjykimeve, të cilat duhet të synojnë aplikimin e modeleve psikoedukative

nëpërmjet të cilave mund të reduktohen paragjykimet ndërgrupore mes vendasve

dhe të ardhurve pas 1992.

10. Në institucionet arsimore të promovohen në lëndë të caktuara programe edukimi

që lidhem me psikologjinë e fqinjësisë së mirë. Një përpjekje që promovon

marrëdhënie të mira mund të ulë paragjykim në mënyrë indirekte, por dhe

përpjekja për të reduktuar paragjykimet në mënyrë indirekte mund të promovojë

marrëdhënie të mira. Reduktimi i paragjykimeve nëpërmjet ndërtimit të

marrëdhënieve të mira përbën një objektiv të rëndësishëm të rolit të psikologut në

ditët e sotme.

11. Të formohen elementë të edukimit multikulturor në shkollat 9 vjecare dhe të

mesme. Edukimi multikulturor redukton paragjykimet ndërgrupore dhe u krijon

mundësi fëmijëve të shprehin dallimet e tyre individuale në funksion të arritjes së

qëllimeve të përbashkëta. Në këto kushte, nxënës dhe studentë mund të bëhen të

vetëdijshëm se ka perspektiva të shumta sociale, të cilat krijojnë kushte shoqërore

për të përmirësuar marrëdhëniet e tyre ndërgrupore në shkollë dhe

komunitet. Edukimi multikulturor i ndihmon nxënësit të shohin këto perspektiva

të reja komunikimi, të cilat i japin fund shtypjes sociale.

12. Të krijohen në shkolla programe të reduktimit të paragjykimeve nëpërmjet

kontaktit ndërgrupor, për të nxitur qëndrimet pozitive ndërgrupore, ngjashmërinë

e normave, vendosjen e qëllimeve të përbashketa dhe tendencën për barazi në

status social. Vlen për t’u theksuar se programet e kontaktit ndërgrupor nuk duhen

kryer në mënyrë të sforcuar, por duhen kryer në mënyrë cilësore.

13. Të krijohen në shkolla situata të kontaktit të drejtpërdrejtë nga mësuesit, të cilët

në orë të caktuara mësimore duhet të strukturojnë situata miqësore në ambjente

sociale, shkolla, institucione që të sigurojnë miqësi ndërgrupore. Një miqësi e

mundshme ndërgrupore, nxit ndërtimin e besimit reciprok, ul ankthin për

bashkëveprimin me jashtëgrupin, lehtëson marrjen e informacionit jashtëgrupor

dhe rrit empatinë ndërgrupore. Të gjitha këto janë mënyra nëpërmjet të cilave

njerëzit psikologjikisht reduktojnë qëndrimet negative ndaj njëri-tjetrit.

284

BIBLIOGRAFIA Abrams, D. and Houston, D.M. (2006) Equality, Diversity and Prejudice in Britain: Results from the 2005 National Survey: Report for the Cabinet Office Equalities Review October 2006. Project report. DTI London

Adam Rutland Rupert Brown (2005). Reducing prejudice in chidren. An eksperimental study bu University of Kent. British jorurnal of Social Science

Adorno, T. W, Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., & Sanford, R. M. (1950). The authoritarian personality. Journal of Social and Personal Relationships, 11.

Altemeyer, B. (1981). Right-wing authoritarianism. Winnipeg: University of Manitoba Press.

Allport,G( 1979)The Nature of Prejudice. Reading, MA : Addison-Wesley Pub. Co p p 281

Allport, G. W. (1958). The Nature of Prejudice, Doubleday-Anchor, Garden City, NY, U.S.A.

Allport, G.W (1954). The nature of prejudice .Cambridge, Mass: Adison-Wesley.

Andersen, (1987). Traits and social stereotypes: levels of categorization in person perception. Journal of Personality and Social Psychology, 53.

Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27.

Assa-Zeitgeist(2005); Normalitet brenda Kaosit. Studim qualitativ mbi komunitetin e Breglumasit në Laprakë. Botuar nga Fondacioni Shqiptar i Shoqërisë civile.

Ashmore, R. D. (1970). The problem of intergroup prejudice. In B. E. Collins (author of book), Social psychology: Social influence, attitude change, published by prentice hall UK .

Bandura, A. (1973). Aggression: Asocial learning analysis. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall

Banks, J. A. (2008). An Introduction to Multicultural Education. 4th. edition. 2008, Pearson, Allyn Bacon .

Banks, J. A. (2002). An introduction to multicultural education (3rd ed.). Boston, MA: Allyn and Bacon .

Banks, J.A. (1999). An Introduction to Multicultural Education (2nd ed.). Boston MA; Allyn and Bacon.

Berkowitz and Green ( 1962) The stimulus qualities of the scapegoat, Journal of Abnormal and Social Psychology, 7

Brewer, M.B. (1991). The social self: On being the same and different at the same time. Personality and Social Psychology Bulletin, 17

285

Brewer, M.B., & Miller, N. (1984). Beyond the contact hypothesis: Theoretical perspectives on desegregation. In N.M. & M.B. Brewer (Eds.), Groups in Contact: The Psychology of Desegregation (pp 281-302). Orlando, FL: Academic Press

Brown, R., & Hewstone, H. (2005). An integrative theory of intergroup contact. In M. Zanna (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 37, pp. 255-343). San DiegoCA: Academic Press.

Brown, R. J., and Turner, J. C. (1981). ‘Interpersonal and intergroup behavior’. In: Turner, J. C. and Giles, H. (Eds) Intergroup Behavior, Blackwell, Oxford, England.

Buss A.H. (1961) The Psychology of Aggression. John Wiley &Sons, New York.

Camicia, S.P. (2007). Deliberating immigration policy: Locating instructional materials within global and multicultural perspectives. Theory and Research in Social Education, 35(1).

Cantril, H. (1965). The pattern of human concerns. In Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27.

Cicero Pereira, Jorge Vala, Rui Costa-Lopes (2009) From prejudice to discrimination: The legitimizing role of perceived threat in discrimination against immigrants and migrants, European Journal of Social Psychology.

Cohen, E.G., & Lotan, R.A. (1995). Producing equal-status interaction in the heterogeneous classroom. American Educational Research Journal, 32(1)..

Cortes, C.E. (2000). The Children Are Watching: How the Media Teach About Diversity. New York: Teachers College Press.

Crisp, R. J., & Hewstone, M. (2007). Multiple social categorizations. In M. P. Zanna (Ed.).Advances in Experimental Social Psychology (vol. 39, pp. 163-254). Orlando, FL: Academic Press

Dasgupta, N., & Rivera, L. M. (2008). When social context matters: The influence of long-term contact and short-term exposure to admired outgroup members on implicit attitudes and behavioral intentions. Social Cognition, 26..

Davis, James. (1959). A formal interpretation of the theory of relative deprivation. Sociometry, 22(4).

Desforges, D. M., Lord, C. G., Ramsey, S. L., Mason, J. A., Van Leeuwen, M. D., West, S., C., & Lepper, M. R. (1991). Effects of structured cooperative contact on changing negative attitudes toward stigmatized social groups. Journal of Personality and Social Psychology, 60.

Devine P.G. (1995) "Prejudice and out group perception". En A. Tesser (ed.) Advanced Social Psychology. Nueva York: McGraw-Hill.

Dovidio, J.F., Gaertner, S.L., Stewart, T.L., Esses, V.M., ten Vergert, M., & Hodson, G. (2004). From intervention to outcome: Processes in the reduction of bias. In W. G.

286

Stephan & W.P. Vogt (Eds.), Education programs for improving intergroup relations: Theory,research, and practice. Multicultural education series (pp. 243-265). Neë York:Teachers College Press.

Farley, John E (2000), Majority - Minority Relations. (4th Ed.) Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Fazio, R. H. (1989) "On the power and functionality of attitudes: the role of stereotypes and personal beliefs". En A. R. Pratkanis; S. J. Breckler y A. G. Greenwald (eds.), Attitude structure and function. Hillsdales: L. Erlbaum

Festinger, Leon. 1954. A theory of social comparison processes. Hum. Relations 7:117-40

Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS 3rd edition. SAGE Publications

Fiske, S. T & Neuberg, S.L (1990) A continuum of impression formation, from category-based to individuating processes: Influences of formation and motivation on attention and interpretation. In L.Berkowitz (ed) Cognitive theories in social psychology (pp- 1-126); New York Academic Press

Gaertner S.l and Dovidio, 2000) Reducing intergroup bias: the common ingroup identity model Philadelphia, PA: Psychology Press

Gazeta Koha jonë ( 1996) Incident në Bathore, nuk prishen dot ndërtimet pa leje, botues koha jonë.

Geoffrey Leonardelli & Marilyn B. Brewer, (2001): minority and majority discrimination: When and Why, Journal of experimental psychology 37.

Goldhagen, C.S ( 1996). A justification-suppression model of the expression and experience of prejudice. Psychological Bulletin, 129

Haslam, S. A., Oakes, P. J., Reynolds, K. J., & Turner, J. C. (1999). Social identity salience and the emergence of stereotype consensus. Personality and Social Psychology Bulletin, 25 (7),

Hewstone, M., & Brown, R. (2005). Contact is not enough: An intergroup perspective on the "contact hypothesis." In M. Hewstone & R. Brown (Eds.), Contact and conflict in intergroup encounters (pp. 1-44). Oxford, UK: Blackwell Hilton

Hilton, J.L & Fein, S (1989): The role of typical diagnostition in stereotype-based judgments. Journal of Personality and Social psychology 57

Hogg, M. A., & Abrams D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge.

Hovland, C.L & Sears, R.R (1940) Minor studies in aggression: Correlation of lynching with economic indices. Journal of psychology, 9.

Instat (2004): Migracioni në Shqipëri, Botuar nga Instat 2004

287

Juliane Degner, Dirk Wentura, Burkhard Gniewosz, Peter Noack (2005) Implicit prejududice in eight-graders. European Journal of Social Psychology, Vol. 45,59-75 (2005)

Kashima, Y., Yamaguchi, S., Kim, U., Choi, S., Gelfand, M., Yuki, M., Hidaka, Y.,Muramoto, Y., & Inoue, H. (1997). Culture, gender, and self: A perspective from the individualism and collectivism research. In Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27.

Katz, I., & Haas, R. G. (1998). Racial ambivalence and American value conflict: Correlational and priming studies of dual cognitive structures. Journal of Personality and Social Psychology, 55.

Kelley, H.H. (1952). Two functions of reference groups. In G.E. Swanson, T.M. Newcomb, & E.L. * Hartley (Eds.), Readings in social psychology (2nd ed., pp.410-414). New York: Holt, Rinehart & Winston

Lee, Y T., Jussim, L., & McCauley, C. R. (1995). Stereotype accuracy: Toward appreciating group differences. Washington, DC: American Psvchological Association.

Levine, R,A & Campbell,D.T (1972): Ethnocentrism. Theories of conflict ethnic attitudes and group behaviour: New York: Wiley enterprise

Mackie & Smith, ( 2002). From Prejudice to Intergroup Emotions: Differentiated Reactions to Social Groups, published by Psychology Press, 2002

McConahay, J. B. (1986). Modern racism, ambivalence, and the modern racism scale. In Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27.

Morales JF and Moya, M.C. (1996). Tratato di Psicología Sociale. I. Proceso Básico. Madrid, Síntesis di Psicología sociale. Madrid: McGraw-Hill.

Oskamp (1991) Attitudes and opinions, 2 edition, published by Prentice Hall (Englewood Cliffs, N.J.)1991

Oyamot, C.M. Jr., Borgida, E. and Fisher, E. (2006) Can values moderate the attitudes of right-wing authoritarians? Personality and Social Psychology Bulletin, 32.

Paladino, M.P., Leyens, J.Ph., Rodriguez, R.T., Rodriguez, A.P., Gaunt, R., & Demoulin, S. (2002). Differential associations of uniquely and non-uniquely human emotions to the ingroup and the outgroups. Group Processes and Intergroup Relations, 5

Pearson, A.R., Dovidio, J.F., & Gaertner, A.L., (2009). The Nature of Contemporary Prejudice: Insights from Aversive Racism. Social and Personality Psychology Compass 3.

Petigrew, Tf (2004) Generalized intergroup contact effects on prejudice. Personality and social psychological bulletin 23

288

Pettigrew, T. F., & Tropp, L. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5).

Petigrew, T.F and R.W Meertens ( 1995); Subtle and blatant prejudice in western Europe, European Journal of Social Psychology, Vol. 25

Pratto,F & Barg, J.A (1991): Steriotyping based on apparently individuationg formation: trait and global components of sex steriotipes under attention overload. Journal of experimental psychology, 27.

PZHKB, (2000). Raporti i zhvillimit njerëzor i PZHKB, botime të Kombeve të Bashkuara, Shtypi Universitar i Oksfordit, 2000

Quattrone, G. A. (1986). On the perception of a group’s variability. In S. Worchel and W. G. Austin (eds.) Psychology of intergroup relations (2nd edn.). Chicago: Nelson-Hall

Ravenstein, E.G. “The laws of migration”, Journal of the Royal Statistical Society, 48, 1885: 167-235.

Rokeach, M. (Ed.) (1960). The Open and Closed Mind, Basic Books, New York, NY, U.S.A.

Schwartz, S.H. (2007) Value orientations: measurement, antecedents and consequences across nations. In R. Jowell, C. Roberts, R. Fitzgerald and G. Eva (Eds). Measuring attitudes cross-nationally: Lessons from the European Social Survey (pp. 169-204).London: Sage Publications

Schwartz, S.H. and Bardi, A. (2001) Value hierarchies across cultures: Taking a similarities perspective. Journal of Cross-Cultural Psychology, 32: 268-290

Simpson dhe Yinger (1965) Racial and cultural minorities: An analysis of prejudice and discrimination, published by Harper and Row New York 1965.

Spears, R., Doosje, B., & Ellemers, N. (1997). Self-stereotyping in the face of threats to group status and distinctiveness: The role of group identification. Personality and Social Psychology Bulletin, 23, 538-553.

Stephan & W.P. Vogt (1997) Education programs for improving intergroup relations: Theory,research, and practice. Multicultural education series (pp. 243-265). New York:Teachers College Press

Tajfel, Henri (1979). An integrative theory of intergroup conflict in Austin, William G.; Worchel, Stephen. The Social Psychology of Intergroup Relations. Monterey, CA: Brooks-Cole.

Todd D. Nelson ( 2006) . The psychology of prejudice; second edition. Published by Pearson education, USA, 112.

289

Turner, J. C.; Reynolds, K. H. (2001). Brown, S. L.; Gaertner. eds. "The Social Identity Perspective in Intergroup Relations: Theories, Themes, and Controversies". Blackwell Handbook of Social Psychology.

Walker, I. (1994). Attitudes to minorities: survey evidence of Western Australians' Attitudes to Aborigines, Asians, and Women. In Anne Pedersen & Iain Walker (1997) Prejudice against Australian Aborigines:old-fashioned and modern forms. European Journal of Social Psychology, Vol. 27.

Wolkso, C., Park, B., Judd, C.M. and Wittenbrink, B. (2000) Framing interethnic ideology: Effects of multicultural and colour-blind perspectives on judgements of groups and individuals. Journal of Personality and Social Psychology, 78.

Worchel (Eds.) The social psychology of intergroup relations.Monterrey, CA: Brooks-Cole

Wright, S. C., Aron, A., McLaughlin-Volpe, T., & Ropp, S. A. (1997). The extended contact effect: Knowledge of cross-group friendships and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 73.

290

SHTOJCA

Shtojca 1: Ftesë bashkëpunimi drejtuesve të bashkive: Tiranë, Durrës, Kamëz, komunës Paskuqan, minibashkive 2,3,4,7, në qytetin e Tiranës

I nderuar Z/Znj

Unë i nënshkruari Gerti Janaqi pedagog i departamentit të psikologjisë në

Fakultetin e Shkencave Sociale në Tiranë në kuadër të punës time mbi tezën e

doktoratës pranë fakultetit ku punoj po kryej një kërkim shkencor mbi “ llojet e

paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve të rinj në Shqipëri”

Disa nga objektivat e studimit tim janë :

Analizimi I llojeve të paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve

të rinj

Analizimi i nivelit të paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve të

rinj

Analizimi i faktorëve që stimulojnë paragjykimet ndërgrupore mes vendasve dhe

migrantëve të rinj

Ofrimin e disa teknikave psikologjike se si mund të reduktohet ky fenomen.

Studimi im do përqëndrohet në qytetet dhe zonat që ju drejtoni si kryetarë të

pushtetit lokal dhe besoj se dhe ju do të ishin të interesuar për një analizë social

psikologjike të paragjykimeve ndërgrupore në popullatat e këtyre zonave. Do të

vlerësoja jashtëzakonisht ndihmën tuaj nëse do tregoheshit të gatshëm të

bashkëpunonim duke ndarë së bashku informacionet mbi popullatat vendase dhe

migrante dhe ofrimin e kyepleqve të zonave për një zgjedhje të përgjegjshme të

kampionit të marë në studim. Kampioni do ti plotësojë pyetsorë dhe intervista në

fokus grup gjatë të cilave do respektohet anonimati dhe konfidencialiteti. Intervistat

do të regjistrohen dhe të dhënat nuk do publikohen pa miratimin e të intervistuarve

Duke shpresuar në bashkëpunimin tuaj

Sinqerisht

Gerti Janaqi

Nr tel

[email protected]

mailto:[email protected]

291

Shtojca 2

Inventari i marëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve ( plotësohet nga të ardhur)

Kodi nr _______

Gjinia F M ; Mosha _______

Vendlindja ____________; Vite qëndrimi në Tiranë____________

Ju lutem për çdo pohim qarkoni përgjigjen që ju përshtatet:

1= jam shumë dakord, 2= jam dakord, 3= neutral, 4= nuk jam dakord, 5= nuk jam aspak dakord

Marëdhëniet mes vendasve dhe të ardhurve Jam

shume dakord

Jam dakord Neutral

Nuk jam

dakord

Nuk jam

aspak dakord

1. Do ndihesha komod po të jetoja në një vend i rethuar nga vendas.

2 Nuk do t’i shisja tokë ose apartament një vendasi per të banuar afër meje.

3 Nese do jetoj nje ditë afër vendasve do bashkëpunoj ngushtësisht me ta.

4 Bashkëjetesa me vendasit do t’i ndihmonte te ardhurit per kontakte me të mira me ta

5 Nese një vendas do më kërkonte një nder do ta ndihmoja.

6 Po te isha në autobuz do ulesha afër një vendasi.

7 Do votoja për kryetar bashkie një vendas

Mendimet e të ardhurve pas 1992 reth Jam shume Jam Neutral Nuk

jam Nuk jam

292

vendasve dakord dakord dakord aspak dakord

8 Vendasit janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive.

9 Vendasit janë njerëz që nuk kanë rregull në familje.

10 Toleranca dhe paqja ka bërë që vendasit të mos zhvillohen.

11 Vendasit i paragjykojnë gjithmonë të ardhurit

12 Vendasit nuk përshtaten dot me të ardhurit pas 1992.

13 Vendasit dhe të ardhurit nuk mund të jenë miq të ngushtë me njeri-tjetrin.

14 Të ardhurit bëhen më shumë me njëri-tjetrin sesa vendasit

15 Të ardhurit janë më punëtore sesa vendasit

16 Të ardhurit sjellin kulturë dhe zhvillim në qytet.

17 Shpesh qeveria kujdeset me shumë për qytetet sesa zonat informale.

18 Vendasit përrfitojnë gjithmonë vemendje nga shteti më shumë sesa të ardhurit pas 92.

19 Vendasit, kanë punë më të mira sesa te ardhurit pas 1992.

Marëdhënia mes vendasve dhe të ardhurve në punë apo biznes

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord

Nuk jam aspak dakord

20 Vendasit nuk janë agresive në biznes.

21 Do doja nje rival vendas në biznes se janë më pak konkurent sesa të ardhurit pas 1992.

22 Vendasit janë më të sukseshëm në biznes

293

sesa të ardhurit.

23 Do doja nje ortak vendas në biznes se janë më të aftë sesa të ardhurit pas 1992

24 Nuk do preferoja një drejtues vendas në punë.

25 Mendoj se është e bezdishme të punosh në një zyrë me vendas.

Marëdhëniet mes vendasve dhe të ardhurve në shkollë

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


26. Do ishte mirë të kishte klasa të ndara mes femijëve vendas dhe fëmijeve të të ardhurve pas 1992

27. Do ishte mirë të kishte shkolla të ndara mes fëmijëve vendas dhe fëmijeve të të ardhurve pas 1992.

28. Do më shqetësonte ideja që fëmijet e mi të kenë shok/shoqe vendas

29. Femijët vendas janë më të kulturuar sesa femijët e të ardhurve pas 1992.

30. Femijët vendas jane më pak agresive e të dhunshëm sesa femijet e të ardhurve pas 1992

31 Do doja që fëmija im te shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë vendas.

32. Mësuesit vendas janë më profesionale sesa mësuesit e ardhur pas 1992.

Marëdhëniet intime mes vendasve dhe të ardhurve

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


33. Meshkujt vendas janë të dhunshëm e autoritar

34. Femrat vendase janë kokëforta dhe të pabindura.

294

35. Do martoja vajzën me një djalë vendas. ( nëse e keni ju në dorë këtë veprim)

36. Do martoja djalin me një femër vendase. ( nëse e keni ju në dorë këtë veprim)

37 Do martoja vëllanë me femër vendase. ( nëse e keni ju në dorë këtë veprim)

38. Do martoja motrën me djalë vendas. ( nëse e keni ju në dorë këtë veprim)

39. Mendoj se do martohesha me një mashkull/femër, vendas/e. (nëse do isha beqar)

40. Do martohem me një mashkull

/femër, vendas/e ( nëse je beqar)

295

Inventari i marëdhënieve ndërgrupore mes vendasve të një qyteti dhe të ardhurve pas 1992( plotësohet nga vendas)

Kodi nr _______ ;

Gjinia F M ; Mosha _______

Vendlindja ____________ ; Ju lutem për çdo pohim qarkoni përgjigjen që ju përshtatet:

1= jam shumë dakord, 2= jam dakord, 3= neutral, 4= nuk jam dakord, 5= nuk jam aspak dakord

Marëdhëniet mes vendasve dhe të ardhurve pas 1992.

Jam shume dakord

Jam dakord Neutral

Nuk jam

dakord

Nuk jam

aspak dakord

1. Unë do ndihesha keq po të jetoja në nje vend i rethuar nga të ardhur pas 1992.

2 Nëse do shisja apartamentin/token ngjitur dhe do banoja ne te njetin kat do ja shisja një të ardhuri pas 1992.

3 Unë nuk jam dakord me legalizimin e tokës për të ardhurit pas 1992, pasi token e kane zaptuar.

4 Bashkejetesa me të ardhurit do ti ndihmonte vendasit për kontakte me te mira me ta.

5. Do votoja për kryetar bashkie një të ardhur pas 1992.

6. Nuk do e kisha problem po të isha në autobuz do ulesha afër nje të ardhuri.

7. Nëse një i ardhur do më kërkonte një nder do ta ndihmoja.

Mendimet e vendasve ndaj të ardhurve pas 1992.

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


8. Të ardhurit pas 1992 janë njerëz që kanë më shumë cilësi negative sesa pozitive.

296

9. Të ardhurit dhe vendasit e kanë të vështirë të jenë miq të ngushtë me njëri-tjetrin.

10. Të ardhurit pas 1992 nga zona të thella të veriut e jugut dhe nuk përshtaten dot në qytet

11. Kultura e qytetit ëështë cënuar nga prania e të ardhurve.

12. Vendasit janë njerëz më të kulturuar sesa të ardhurit pas 1992.

13. Vendasit nuk janë zhvilluar si pasoje e urtesise dhe tolerances.

14. Vendasit janë më tradicionale sesa të ardhurit pas 1992.

15. Vendasit nuk ditën të ruajnë pronën e tyre( tokën )

16. Shpesh qeveria kujdeset më shumë për të ardhurit sesa vendasit.

17. Të ardhurit pas 1992 përfitojne gjithmonë vemendje nga shteti ndërkohë që nuk përpiqen të punojnë.

18. Të ardhurit pas 1992, kane punë më të mira sesa vendasit

19 Vendasit janë më punëtore sesa të ardhurit pas 1992.

Marëdhënia mes vendasve dhe të ardhurve në punë apo biznes

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


20. Të ardhurit nuk janë agresivë në biznes.

21. Do preferoja nje rival të ardhur në biznes se jane më pak konkurent sesa vendasit.

22. Të ardhurit jane më të sukseshëm në biznes sesa vendasit

297

23. Do preferoja një ortak të ardhur në biznes se janë më të aftë sesa vendasit

24. Nuk do preferoja që drejtuesi im në punë të ishte I ardhur pas 1992.

25. Mendoj se është e bezdishme të punosh në një zyrë me të ardhur pas 1992.

Marëdhëniet mes vendasve dhe të ardhurve në shkollë

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


26. Fëmijët e të ardhurve pas 92 janë më agresive e të dhunshem sesa femijet vendas.

27. Fëmijet e të ardhurve pas 92 janë më pak të kulturuar sesa fëmijët vendas

28. Do më shqetësonte ideja që fëmijet e mi të kenë shok/shoqe të ardhur pas 1992.

29. Do ishte mirë të kishte klasa të ndara mes fëmijeve vendas dhe fëmijëve të të ardhurve pas 1992.

30. Do ishte mirë të kishte shkolla të ndara mes fëmijeve vendas dhe fëmijeve të të ardhurve pas 1992

31. Do doja që fëmija im të shkonte në shkolla ku shumica e nxënësve janë te ardhur.

32. Mësuesit e ardhur pas 1992 janë më profesionale sesa mësuesit vendas.

Marëdhëniet intime mes vendasve dhe të ardhurve

Jam shume dakord

Jam dakord neutral

Nuk jam

dakord


33. Meshkujt e ardhur janë të dhunshëm e autoritar

34. Femrat e ardhura janë kokëforta dhe të pabindura

35.

Do martoja vajzën me nje djalë të ardhur pas 92.

298

36. Do martoja djalin me nje femër të ardhur pas 92.

37 Do martoja vëllain me femër të ardhur.

38 Do martoja motrën me mashkull të ardhur pas 1992.

39 Do martohem me një mashkull

/femër të ardhur pas 1992/e ( nese je beqar)

40. Mendoj se do të martohesha me një mashkull/femër, të ardhur/e. ( nëse do ishit beqar)

299

Shtojca 3: Intervista në fokus grup me vendas Kodi I intervistës

Emër/mbiemër:

Seksi:

Vite në qytet:

1. Cilat janë karakteristikat e një personi lindur dhe banues në Tiranë, prej më

shumë se 50 vjetësh?

2. A do ti pranonit si miq të ngushtë të ardhurit në Tiranë ? Pse po, pse jo?

3. A keni miq të ngushtë që janë të ardhur në Tiranë pas viteve 90? Pse po, pse

jo?

4. A i ftoni në shtëpinë tuaj të ardhurit për gëzime, hidhërime? Pse po, pse jo?

5. Përshkruani cilësitë më të mira dhe më të këqija të të ardhurve në Tiranë ?

6. Cila është origjina e njerëzve që jetojnë afër jush?

7. Si do ndiheshit nëse afër jush do jetonin të ardhur? Pse?

8. Nëse do shisnit tokë, do ja shisnit një ardhuri apo një tiranasi afër jush?

9. Nëse do kishit komshinj tiranas, do preferonit që fqinjët tuaj të ardhur të ishin me

status social më të lartë se sa ju? Pse po, pse jo?

10. A do preferonit që mësuesit e fëmijëve tuaj të ishin të ardhur? Pse po, pse jo?

11. A do të ishte problem nëse fëmijët tuaj do shkonin në shkolla ku fëmijët janë të

ardhur? Nëse po pse?

12. A duhet të ekzistojnë shkolla të ndara mes fëmijëve nga zona të ardhura dhe

tiranasve? Pse po, jo?

13. A do preferonit që fëmijët tuaj të kishin miq të ardhur nga zona të ndryshme?

Nëse po pse, nëse jo pse?

14. A do martoheshit me një të ardhur (nëse është beqar)? Pse po, pse jo?

15. A do martoje vëllain ose motrën me një të ardhur? Në se po pse, në se jo pse?

16. A do martoje fëmijët e tu me një ardhur? Pse po. Pse jo?

17. Do ta kishe bezdi të punoje në një zyrë me një të ardhur?

18. Do punoje në një vend ku drejtuesi të ishte ardhur apo në një vend ku drejtuesi të

ishte nga origjina juaj (tiranas)?

19. A do pranonit që ortaku juaj në një biznes të ishte i ardhur?

20. Nëse ju do kishit rival në biznes do preferonit që rivali juaj të jetë i ardhur apo

ska rëndësi?

300

Shtojca 4: Intervista në fokus grup me të ardhur pas 1992

Kodi I intervistës

Emër/mbiemër:

Seksi:

Mosha migratore:

1. Cilat janё karakteristikat e njё personi tё ardhur nё qytet pas viteve 1990?

2. A ndiheni komod në qytet? Pse po, pse jo?

3. A keni miq tё ngushtё qё janё vendas? Pse po, pse jo?

4. A do ti pranonit si miq tё ngushtё vendasit? Pse po, pse jo?

5. A do ti ftonit nё shtёpinё tuaj vendasit pёr gёzime, hidhёrime? Pse po, pse jo?

6. Pёrshkruani cilёsitё mё tё mira dhe mё tё kёqija tё vendasve

7. Cila ёshtё origjina e njerёzve qё jetojnё afёr jush?

8. Si do ndiheshit nёse afёr jush do jetonin vendas? Pse?

9. Nёse do shisnit tokё, do ja shisnit njё vendasi apo njё tё ardhuri afёr jush?

10 A do preferonit qё mёsuesit e fёmijёve tuaj tё ishin vendas? Pse po, pse jo?

11. A do tё ishte problem nёse fёmijёt tuaj do shkonin nё shkolla ku fёmijёt janё

vendas? Nёse po pse?

12. A duhet tё ekzistojnё shkolla tё ndara mes fёmijёve nga zona tё ardhura dhe

vendasve? Pse po, jo?

13. A do preferonit qё fёmijёt tuaj tё kishin miq vendas? Nёse po pse, nёse jo pse?

14. A do martoheshit me njё vendas (nёse ёshtё beqar)? Pse po, pse jo?

15. A do martoje vёllain ose motrёn me njё vendas? Nёse po pse, nёse jo pse?

16. A do martoje fёmijёt e tu me njё vendas? Pse po. Pse jo?

17. Do ta kishe bezdi tё punoje nё njё zyrё me njё vendas?

18. Do punoje nё njё vend ku drejtuesi tё ishte vendas apo nё njё vend ku drejtuesi tё

ishte nga origjina juaj?

19. A do pranonit qё ortaku juaj nё njё biznes tё ishte vendas?

20. Nёse ju do kishit rival nё biznes do preferonit qё rivali juaj tё jetё vendas apo ska

rёndёsi?

301

Shtojca 5: Intervista individuale me persona kyç vendas dhe të ardhur pas 1992

Kodi I intervistës

Emër/mbiemër:

Seksi:

Mosha migratore

Mosha biologjike:

Pozicioni kyc:

1. A mund të më tregoni rreth eksperiencës suaj personale në vendin e punës mbi

raportet që keni me stafin tuaj? Raportet janë vetëm profesionale apo edhe

sociale? Shembull

2. Sa është nr i stafit që keni në varësi. A mund të shpreheni afërsisht në

përqindje sa janë të ardhur pas 1992 në Tiranë dhe sa janë vendas në stafin

tuaj?

3. Ju lutem në këndvështrimin profesional më përshkruani cilësitë pozitive dhe

negative që ka një vendas dhe një i ardhur pas 1992.

4. A mundet të më përshkruani si janë marrëdhëniet e stafit me njëri –tjetrin? A

bashkëpunojnë të ardhurit me vendasit në terma profesionalë dhe socialë me

njëri- tjetrin?

5. A mund të më tregoni cilët janë më të përgatitur profesionalisht të ardhurit pas

1992 apo vendasit?

6. Cili nga dy grupet sakrifikon më shumë për ta bërë punën më mirë të ardhurit

pas 1992 apo vendasitç Pse?

7. A mund të më tregoni se cilat janë disa nga problemet që shfaqin në punë të

ardhurit pas 1992 dhe vendasit ? Jep shembuj.

8. Nëse një punonjës do ju kërkonte një nder, do ndihmonit më shpejt një të

ardhur pas 1992 apo një vendas? Pse?

9. Nëse keni vende pune bosh do të preferonit të punësonit një vendas apo një të

ardhur (nëse janë të kualifikuar njësoj). Nëse jo pse nëse po pse.

10. A do të preferonit të kishit partner në të njëjtin pozicion pune një të ardhur pas

92’apo një vendas. Nëse po pse? Nëse jo pse?

11. A mund të më thoni se cndodh nëse rivali juaj në profesion çbiznes është I

ardhur apo vendas. Ndiheni mirë apo keq emocionalisht ? Pse?

302

Shtojca 6: Ftesë pjesëmarje në intervista në fokus grup me banorë vendas dhe të ardhur pas 1992 në Tiranë, Durrës, Kamëz, Paskuqan, minibashkitë 2,3,4,7, në qytetin e Tiranës

I nderuar Z/Znj

Unë i nëshkruari Gerti Janaqi pedagog i departamentit të psikologjisë në Fakultetin e

Shkencave Sociale në Tiranë në kuadër të punës time mbi tezën e doktoratës praëns

fakultetit ku punoj po kryej një kërkim shkencor mbi llojet e paragjykimeve

ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve të rinj të krijuara nga procesi i migrimit të

brendshëm”

Disa nga objektivat e studimit tim janë :

Analizimi I llojeve të paragjykimeve ndërgrupore mes vendasve dhe migrantëve

të rinj

Analizmi i problemeve sociale që ka shkatuar migrimi i brendshëm të cilat kanë

krijuar ciklin e paragjykimeve

Evidentimin e pasojave qe sjell paragjykimi ndërgrupor në marëdhëniet e

fqinjësisë së mirë dhe marëdhënieve të përgjithshme sociale

Ofrimin e disa teknikave psikologjike se si mund të reduktohet ky fenomen

Do ishte nder dhe kënaqësi pjesëmarja juaj individuale si njerëz të përzgjedhur në

kampionin e këtij studimi. Përvojat tuaja jetësore do ta pasuronin jashtëzakonisht

studimin tim. Intervistat do të kryhen në shkollën X, në ditën x, në orën x

Unë ju siguroj se gjatë intervistave do respektohet anonimati dhe konfidencialiteti.

Intervistat do të regjistrohen dhe të dhënat nuk do publikohen pa miratimin e të

intervistuarve

Duke shpresuar në bashkëpunimin tuaj

Sinqerisht

Gerti Janaqi

Tel

303

Shtojca 7: Formular informimi dhe miratimi

Në kuadër të një projekti eksperimental i cili kryhet nën drejtimi e pedagogut Gerti

Janaqi me miratimin e shefit të departamentit Prof. Dr. Adem Tamo, unë i

nënshkruari............................................ student i vitit ........................... dega

psikologji jam dakord të mar pjesë në këtë projekt.

Pjesëmarja në këtë projekt eksperimental bazohet në nënshkrimin e formularit të

miratimit dhe informimit me studentët e degës së psikologjisë sistemi Bachelor, part

time sa më poshtë vijon:

Drejtuesit e projektit

1. Zotohen të zbatojnë etikën kërkimore dhe profesionale gjatë gjithë procesit të

punës prej 8 seancash nga 60 min.

2. Projekti eksperimental nuk përmban tematikë dhe proçedura që shkatojnë dëme

anësore, fizike, emocionale te studentët e përzgjedhur.

3. Të dhënat e identitetit të pjesëmarësve nuk do bëhen publike në funksion të

ruajtjes së anonimatit.

4. Do të publikohen rezultatet e studimit vetëm për qëllime akademike.

5. Pjesë të studimit do të botohen si artikuj në revista shkencore dhe akademike.

Për studentët

1. Studentët do të ndjekin regullisht 8 seanca trajnimi 60 min nën drejtimin e

lektorëve të përcaktuar nga drejtuesit e projektit.

2. Studentët duhet të ruajnë anonimatin dhe konfidencialitetin e cdo problematike që

do diskutohet në këto seanca

3. Pjesëmarja e regullt e studentëve në eksperiment do të konvertohet me pikët e

detyrave semestrale në lëndët psikologji sociale dhe teori personaliteti

MSc Gerti Janaqi Emër

Mbiemer

304

Shtojca 8: Axhenda e eksperimentit për reduktimin e paragjykimeve

Tema 1: Paragjykimi I hapur

• Ushtrimi imagjinar: Shpëtoni tokën ( identifikues I paragjykimit të hapur) ( 10 min)

• Shpjegim I konceptit të paragjykimit të hapur ( 10 min) • Role playing mbi paragjykim e hapur qe vendasit shfaqin ndaj të ardhurve( 20

min) • Video refleksion: Diskutim mbi nje video me mesazhe të forta paragjykuese ( 10

min)

Tema 2: Reduktimi I paragjykimit të hapur

• Pyetje që gjenerojnë debat për portretizimin e të ardhurve pas 1992 ( 10 min) • Ushtrim: Sfidimi I steriotipeve që furnizojnë paragjykimin e hapur ndaj të

ardhurve pas 1992 ( 10 min) • Role playing 2; Situata jetësore ku në biseda mes 2 personash jepen skema për

reduktimin e paragjykimit të hapur ( 20 min) • Foto instalim: Krahasimi I fotove nga jeta reale e dy grupeve që të transmetohet

mesazhi që sic ka diferenca ka dhe ngjashmëri mes tyre ( 10 min)

Tema 3: Paragjykimi shmangës

• Shpjegim I konceptit të paragjykimit shmangës (10 min) • Analize dhe debat mbi skenarin : “ Festa paragjykuese” ( 10 min) • Role playing mbi paragjykim shmangës që vendasit shfaqin ndaj të ardhurve( 20

min) • Video refleksion: Diskutim mbi nje video me mesazhe të forta paragjykuese ( 10

min)

Tema 4: Reduktimi I paragjykimit shmangës

• Pyetje që gjenerojnë debat për paragjykimin shmangës ndaj të ardhurve pas 1992 ( 10 min)

• Ushtrim: Sfidimi I paragjykimit shmangës ndaj të ardhurve pas 1992 ( 10 min) • Role playing 2; Dekategorizimi I paragjykimit shmangës ndaj të ardhurve pas

1992. ( 20 min) • Foto instalim: Krahasimi I fotove nga jeta reale e dy grupeve që të transmetohet

mesazhi që sic ka diferenca ka dhe ngjashmëri mes tyre ( 10 min)

Tema 5: Paragjykimi fin

• Shpjegim I konceptit të paragjykimit fin ( 10 min) • Analizë e artikullit gazetaresk: nocioni “malok” ( 10 min)

305

• Role playing mbi paragjykim fin ( 20 min) • Video refleksion: “ Gjuajtje nga blloku” (10 min)

Tema 6: Reduktimi I paragjykimit të hapur

• Pyetje që gjenerojnë debat për paragjykimin fin ( 10 min) • Ushtrim: Sfidimi I steriotipeve që furnizojnë paragjykimin fin ndaj të ardhurve

pas 1992 ( 10 min) • Role playing mbi reduktimin e paragjykimit fin ( 20 min) • Foto instalim: Krahasimi I fotove nga jeta reale e dy grupeve ( transmetohet

mesazhi që sic ka diferenca ka dhe ngjashmëri mes anëtarëve të dy grupeve) ( 10 min)

Tema 7; Paragjykimi ambivalent

• Shpjegim I konceptit të paragjykimit ambivalent ( 10 min) • Analizë e artikullit gazetares: nocioni “malok” ( 10 min) • Role playing mbi paragjykim ambivalent ( 20 min) • Video refleksion: “ Gjini dhe Dona në aeroport” ( 10 min)

Tema 8: Reduktimi I paragjykimit ambivalent

• Pyetje që gjenerojnë debat për paragjykimin ambivalent ( 10 min) • Ushtrim: Sfidimi I steriotipeve që furnizojnë paragjykimin ambivalent ndaj të

ardhurve pas 1992 ( 10 min) • Role playing mbi reduktimin e paragjykimit fin ( 20 min) • Foto instalim: Krahasimi I fotove nga jeta reale e dy grupeve ( transmetohet

mesazhi që sic ka diferenca ka dhe ngjashmëri mes anëtarëve të dy grupeve) ( 10 min)

306

Shtojca 9: Të dhënat përshkruese për cdo pyetje për grupin e vendasve në eksperiment

Eksperiment

N (kampioni) M Moda DS Minimum Maksimum

Pyetja 1 Paramatje 18 3.22 3 .943 1 5

Pasmatje 18 3.67 4 .485 3 4

Pyetja 2 Paramatje 18 2.28 1 1.320 1 5

Pasmatje 18 3.00 4 1.029 1 4


Pasmatje 18 2.78 2 1.437 1 5


Pasmatje 18 3.44 3 1.199 1 5


Pasmatje 18 2.56 2 1.149 1 5


Pasmatje 18 2.94 2 1.211 1 5


Pasmatje 18 3.11 4 1.231 1 5


Pasmatje 18 3.50 4 .847 2 5


Pasmatje 18 2.83 4 1.098 1 4


Pasmatje 18 2.94 3 1.259 1 5



Pasmatje 18 3.17 4 1.339 1 5

307


Pasmatje 18 3.65 4 .784 2 5


Pasmatje 18 2.94 4 1.211 1 4


Pasmatje 18 2.94 3 .998 1 5


Pasmatje 18 2.67 4 1.372 1 5


Pasmatje 18 2.94 3 1.110 1 5


Pasmatje 18 4.33 4 .686 3 5


Pasmatje 18 4.17 5 .985 2 5


Pasmatje 18 3.94 4 ..938 2 5


Pasmatje 18 4.11 4 .676 3 5



Pasmatje 18 2.28 2 .752 1 4


Pasmatje 18 3.94 4 .873 2 5


Pasmatje 18 3.28 4 .958 2 5


308

Pasmatje 18 3.72 4 .958 2 5


Pasmatje 18 4.33 4 .767 2 5


Pasmatje 18 4.00 5 1.138 2 5


Pasmatje 18 3.44 4 .856 1 4


Pasmatje 18 3.56 4 .984 1 5


Pasmatje 18 3.67 3 .840 2 5


Pasmatje 18 3.56 4 .984 1 5



Pasmatje 18 3.50 4 .857 2 5


Pasmatje 18 3.44 4 .922 2 5


Pasmatje 18 2.94 3 1.162 1 5


Pasmatje 18 2.89 2 1.023 1 5


Pasmatje 18 3.50 4 1.200 1 5


Pasmatje 18 2.78 4 1.166 1 4

309


Pasmatje 18 3.17 4 1.200 1 5


Pasmatje 18 3.39 4 .916 2 5


Pasmatje 18 3.28 3 .958 2 5


Pasmatje 18 3.50 3 .857 2 5

Kontroll



Pasmatje 17 3.24 3 1.033 1 5


Pasmatje 17 2.71 2 1.047 1 4


Pasmatje 17 2.71 2 1.160 1 5


Pasmatje 17 3.35 4 1.057 2 5


Pasmatje 17 2.71 2 1.105 1 4


Pasmatje 17 2.94 4 .966 1 4


Pasmatje 17 2.65 2 .931 1 4


Pasmatje 17 2.94 2 .899 2 4

310


Pasmatje 17 2.65 2 1.272 1 5


Pasmatje 17 2.71 3 .985 1 4



Pasmatje 17 3.12 4 1.317 1 5


Pasmatje 17 3.24 4 1.091 1 5


Pasmatje 17 3.41 4 1.176 1 5


Pasmatje 17 3.06 2 1.029 2 5


Pasmatje 17 3.06 4 1.478 1 5


Pasmatje 17 2.94 2 1.088 2 5


Pasmatje 17 4.18 5 .809 3 5


Pasmatje 17 4.06 4 .748 3 5


Pasmatje 17 3.88 4 .928 2 5


Pasmatje 17 4.06 4 .827 3 5

311



Pasmatje 17 2.59 3 .712 1 4


Pasmatje 17 3.71 3 1.047 2 5


Pasmatje 17 3.24 3 .903 2 5


Pasmatje 17 3.18 2 1.237 1 5


Pasmatje 17 4.41 4 .618 3 5


Pasmatje 17 4.47 4 .514 4 5


Pasmatje 17 3.24 2 1.033 2 5


Pasmatje 17 3.24 2 1.091 2 5


Pasmatje 17 3.24 2 1.033 2 5


Pasmatje 17 3.29 3 .985 2 5



Pasmatje 17 3.41 4 1.004 2 5


Pasmatje 17 3.35 4 1.057 2 5

312


Pasmatje 17 3.06 3 1.088 2 5


Pasmatje 17 2.59 2 1.004 1 5


Pasmatje 17 3.41 3 1.121 1 5


Pasmatje 17 3.18 3 1.286 1 5


Pasmatje 17 3.29 4 1.105 1 5


Pasmatje 17 3.65 4 1.169 1 5


Pasmatje 17 2.47 2 .717 2 4


Pasmatje 17 3.41 4 .80 2 5

doktoratura gerti janaqi, fakulteti i shkencave sociale

Documents