yunus emre'nİn felsefesİ -...

/ YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİ

Prof.Dr.1brahim Agah ÇUBUKÇU

Yunus Emre, 14. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamını kaybetmiş birTürk ozamdır. Türklerde çoğu kez felsefe ve bilgelik şiirle anlatılırdı.Eski kamlar nasıl toplumun manevı önderi ise, İslamıaşmış Türklerdede kimi tasavvufçular bilgelikte önder sayılıyordu'. IOll'de yapılan Ma-lazgirt savaşından sonra Türklerin Anadolu'ya kesin"olarak yerleşmeleri,hoşgörü sahibi bilgelerin önemini burada daha da a~tırdı. İnsanlara hirgözle hakan ve her türlü mezhep tutuculuğunu aşmış bulunan tasavvuf.çu bilge kişiler, Anadolu halkının kaynaşmasına da yardımcı oldu. Bun'.lar, kendilerine özgü felsefeyi kimi zaman şiir halinde dile getirerek huişi kültürde başardılar. ] 2. yüzyıl Türk düşünürü Ahmet Yesevi'nin deDivanı-ı Hikmet adlı yapıtı ile bu çığırı Orta Asya'da geliştirdiği hilin-mektedir.

İşte Anadolu'da yükselen en özgün seslerden hirisi Yunus Emre'nİn sesidir. Çoğumuz Yunus'u bİr ozan olarak biliriz ve severiz. OysakiYunus'un ölmez1iğinİ sağlayan asıl öğe, onun felsefesi ve varlığa bakışı-dır. Kuşkusuz Yunus'un felsefesini yorumlamak ve anlatmak için cİlt-ler doldurmak gerekir. Biz burada onun felsefesinın" bir hölümüne kısacadeğinmeklc yetineceğiz. Hiç değilse, Yunus'un felsefede ne denli özgünhir düşünür olduğunu vurgula,yacağız.

Kuşkusuz felsefesinin ,haşlıca konuları arasında varlık bilimi, bilgikuramı, özgürlük've insanm değeri sorunları vardır. Yunus bütün busorunlar üzerinde durduğu gibi, ayrı~a kendine özgü varoluşçuluk dayaratmıştır. Şimdi k\saca onun görüşlerine eğilelim:

Yunus ve Varlık

Yunus, ontolojisinde özneyi, nesneden i)nce kabul etmektedir. Onagöre varlıkt~ esas olan, hilinç sahib~ insandır. Evren var olmadan öncede insan vardı. Ancak var olan bu insan, Tanrı'mn zihından uzakta de-ğildi. İnsan bilinç salıibi hir varlık olarak hem kendi varlığını biliyordu,hem de yüceliğine aşık olduğu Tanrı ile var olmuştu. Bu var oluş, ruhsal

72 İBRAHIM AGAH ÇUBUKÇU

bir var oluştu. Bakınız Yunus kimi deyişlerinde bu d~rumu şöyle açık •.lamıştır:

Adem yaratılmadanCan kalıba' girmedenŞeytan lanet olmadanArş idi seyran bana "I"

Yer gök kayim durduğuDenizler meve vurduğuCennet-u hıır olduğuCümle sana bahane

Dahi yer gök yoğ idiCümle söz mensıih idiAşıklar tapar idiO pi-nişan Subhana "2"

Yoğ idi hem levh-ukalemNe on sekiz bin bu alemO demde Havva vü AdemNe ad-u ne sanda idi

Geldik bu mülke bahaneSeyreyledik hoş şahaneSefer kılarız uş yineVatanımız anda idi "3"

Aklın ererse sor bana, ben evvelde kandaydım. Dilersen deyiverem, ezeli vaıandaydımKalıi Bela söylenmeden, tertip düzen ilenmedenHak'tan ayrı değildim, ol ulu divandaydım "4".

Yunus böylece insanın bedeninden önce varlığını ve değerini vur-gulamıştır: Var olmanın nedenini ve zamanını araştll'mıştır. VarlığınTanrısal bir yönü bulunduğunu vurgularken, insanın ruhsal açıdan ev-renden önce olduğunu belirtmiştir. Ancak insanın evrenden önceliği be-densel bir öncelik değildir. İnsan, bilinç olarak evrenden öncedir. Tanrıile başbaşadır. Hatta Tanrı'da duyularla açıklanamayacak biçimdedağılmışur. Bu açıdan insanda tanrılık güç de olmuştur. İnsan bir yönü

1 Yunus Eml'e, Bütün Şiirleri, Hazırlayan: Cahit Öztelli, 8. 88, Milliyet Yayınlan 1911.2 Yunus Emre, Bütün Şiirleri, 8. 124.3 Yunus Emre, Bütün Şiirleri, s. 163.4 AmIan Yapıt, s. 245.

YUNUS EMRE'NIN FELSEFESt 73

"5"

ile Tanrı'dan gelmiştir. Öteki yönü ile onda dağılarak varlığının en yük-sek noktasına crmiştir. Bu en yüksek noktaya, başka bir deyimle Tanrıda'dağılma noktasına aşkla ulaşmıştır. Aşk insanı öyle yakmıştır ki kendiniTanrı'dan ayrı görmemiştir. Kimi zaman insan, hu vecd sonucundaTanrı'dan aldığı tanrısal güçle düşünmüş ve konuşmuştur.

Ancak, Yunus, belli bir süreçtcn sonra bedensel yaratmayı ve evre-nin oluşunu doğı:ulamıştır. Bu oluş ta insanın da özel bir yeri vardır:

ol kadir-i kün feyekunLütfedici rahman benimKesmeden rızkını vereneümlelere sultan benim

Dört türlü nesneden hasılBilin benim işte delilOd ile su toprak yelBünyad kılan Yezdan benim

Kün deminde nazar edenBir nazarda dünya" düzenKudretinden han döşeyenAş nöbetin vutan benim "6".

Bu ifadelerden Yunus'un yaratılışı kabul ettiğini anlıyoruz. Ne varki Yunus'un felsefesinde insan, yer yer Tanrı ile özdeşleşiyor ve her şeydeTanrı ile birleşmiş göıünüyol'. Bununla birlikte var olma hikmeti Tanrıtarafından verildiği için insanın ayrı bir bilinci de vardır. İnsan Tann'yaaşıktır ve O'na yaklaştıkça olgunluğa erer.

O halde Yunus'a göre insan ruhsal yönü ile tanrılık bir varlıktır veevrenden öncedir. Dünyaya bedenselolarak gelen insan, tasa ile kucak-laşmıştır. Ancak insan, yücelttiği ve sevdiği yaratan Tanrı'nın iradesineboyun eğriıiştir. Evren yaratılmış ve insan dünyada sınavlarla karşılaş-mıştır. Yunus, insanın evren yaratılmadan önceki durumunu bir şiirin-de şöyle anlatıyor:

Bu cihana ben gelmeden sultan-ı cihanda idimSözü gerçek, hükmü revan, ol hükm-ü sultanda idimHalayık bunda gelmeden, gökler melayık dolmadanBu mülke bünyad olmadan mülk-ü Yaradanda idimGussa beni görmez idi, kaygu eli ermez idiEndişe şehrinden taşra bir yüce mekanda idim ""'.

5 Yunus Emre, Bütün Şiirleri, So 27206 Anılan yapıt, So 236.7 Bak., Anılan yapıt, 9. 2550

İBRAHİM AGAH ÇUBUKÇU

Çarh-ı felek yok idiCanlarımız var ikenBiz o vakit dost idikAzrail ağyar iken

Çalap aşkı candaydıBu bilişik andaydıA-dem Havva kandaydıBiz onunla yar iken

Canlar orda biliştiO dem gönül iliştiAlem halkı karıştıDenizler kaynar iken

Ne gök vardı ne yerNe zeher vardı ne zirKomşu idik cümlemizNur dağın yaylar idik

Ne oğul vardı ne kızErvah idik orada hizYunus dosttan haber verAşk ile göynür iken "8".

Yunus Emre'nin felsefesinde varlığın başlangıcı Tanrı'ya uzan-maktadır. Her şeyin nedeni O'dur. Varlıkda daha sonra insan bulun-maktadır. İnsan sevgisi ve olgunluğu derecesinde Tanrılık güçten payınıalmaktad'ır. Bu sevginin coşkusıı ile insan kimi zaman kendini Tanrıgücünde duymaktadır. İnsan, bilinci Ue kendini öteki nesnelerden ayıra-cak güçtedir. Evren yaratılmadan önce i~san ruhsal açıdan huzur için-deydi. Evren yaratılınca insan bedeni ile de var oMu. Tasa ve sıkıntı-larla kucaklaşmaya başladı. Her nesneyi Tanrı yarattı. Ancak dünyageçicidir. Onemli olan insanın olgunluğudul'.

Yunus ontolojisinde yaratmayı şöyle ifade etmiştir:

Hak bir gevher. yarattı kendinin kudretindenNazar kıldı gevhere eridi heybetindenYedi kat yer yarattı o gevherin tozundanYedi kat gök yarattı o gevherin buğundan "9".

xx8 Bak., Yunus Emre, Bütün Şiirleri, 9. 306.9 ~ıık., Anılan yapıt, s. 305.

YUNUS EMRE'NiN FELSEFESi

Yarattın ay-u günü gökte nişan eyledinEmrini veribidin gövdede can eyledinYarattın bu kuşları, birisi bulmaz diriBirisi ete bakmaz adın doğan eyledin

xxBir nice kullarına kemha donlar giydirdinBirisi bulma? gömlek eiğerin kan eyledinYazın akan suları buzlar ile bağladınKışın kara yerlere çayır çimen eyledinDüz ettin bu yerleri, akıbet yıkacaksınAndın Kur'an içinde "men aleyhafan" ettin "10".

YUNUS EMRE VE TASA

75

Batı varoluşçuluğunda varlık özden önce gelir. Bu goruş Hegel'infelsefesine uymamaktadır. Çünkü Hegel'e göre ideada olan gerçektevardır. Gerçekte var olan da ideaya uygundur. Bunu biraz açıklarsakdüşünce varlığa, varlık da düşünceye uygundur demektir.

Batı varoluşçuluğu Aristute1es'ten beri önem verilen özün yani bi-lincin varlıktan önce geldiği düşüncesine de terstir. Çünkü ötedenberiözün, realitede bulunmayan varsayımlara yönelmesi geçerliydi. Dahadoğrusu insan düşüncesinin bilinç sayesinde varlıkları da aşdığı doğru-lanmıştı. Oysaki Kierkegaard'la başlayan Batı varoluşçuluğu varlığınözden önce olduğu ilkesini getirmiştir. Kierkegaard'tan az çok aynmlıvaroluşçuluk yapan Martin Heidegger, Gabriel Mareel, Jaspers veJean-Paul Sartre gibi düşünürler de bu ana ilke doğrultusunda fe1sefe-lerini geliştirmişlerdir. Batı varoluşçuluğuna göre varlık insan bilincinietkiler. O halde düşünce de bir ölçüde varlığa bağlıdır. Bilinç varlıktansonra gelir. .

1320 yılında yaşamı sona eren Türk düşünürü Yunus Emre'ninvaroluşçuluğu Batılı filozoflarınkinden temelde ayrımlıdır. Yunus Emrevarlığı üç dereceli görmektedir: 1- Tanrı, 2-Jnsan, 3- Evren.

Ancak Yunus'un felsefesinde insanın durumu çok ilginçtir. Çünküinsan bir yönü ile tanrısaldır. Öteki yönüyle özdekseldir (maddMir).İnsan öz olarak, bilinç ol~ak Tanrı ile vardır. Ancak insan, varolmanedenini Tanrı'dan alır. İnsan Tanrı katında mutludur; bedensel gerek-sinimlerin ötesindedir; Tanrı'ya aşıktır; huzur ve coşku içindedir, Ne

10 Bak., Anılan yapıt, s. 320.

76 İBRAHİM AGAH ÇUBUKÇU

var ki Tanrı'nın dileğiyle belli bir süreçten sonra evren yaratılmıştır.Evren öyle yaratılmıştır ki Tanrı'nın iradesi, gücü ve bilgisi ışığındaoluşmuştur. Bu nedenle evren de gerçekte Tanrı'dan gelen bir varlıktır.Evren'in yaratılmasiyle insan ruhsal aeundan koparılmış ve yer yüzünebedensel yapısiyle gelmiştir. Eski huzurunu ve mutluluğunu yitirmiştir.İnsan Tanrı'da varken özüyle yani bilinci ile O'nun yüceliğini biliyor,O'nu seviyor ve mutlu oluyordu. İnsanın yeryüzüne beden kalıbına gire-rek inmesiyle huzuru kaçmıştır.

Görülüyor ki Yunus'da öz-varlık ilişkisini kesin biçimde ayırmakgüçtür. Bilinç başka bir deyimle insanın ruhsal yönü bedenden önce veTanrı katında mutluluğa ermiştir. Yer yüzünde ise daha önce var olanbilince yani ruh8al öze beden eklenmiştir. Ancak sonradan öze eklenenbu bedensel varlık insanı etkilemiştir. İnsan, böyle ikili varoluşun 80-nucu olarak huzurunu yitirmiştir. Çünkü insanın bedeni beslenme is-ter. Gereksinme insanı çıkar ilişkileri içine iter. İnsanın özü ise Tanrıkatındaki mutluluğa ulaşmak ister. Hiç değUse bedensel tutkuları aşa-rak yüksek değerler alanına yükselmek ister. Bu çatışma insam tasayave sıkıntıya sürükler. İnsan yer yüzünde gariptir ve özlem çekmektedir.Bunun nedeni varlığındaki ikili durumdur. Başka bir deyimle öz - bedençekişmesidir. Kimi zaman insan, bu dünyaya niçin getirildiğini d~ Tan-rı'ya sormak ister. Böyle anlaşılmaz dünyada kendini sallantıda sayar.Bir takım mümkinlerle çevrili olduğunu görür. Her an ayağının kaymaolasılılığı olduğunu düşünür. Hiçlikle kucaklaşır gibi olur. Tasa, sıkıntıve boğuntu peşini bırakmaz. Bırakmaz ama var olduğunun da bilincin-dedir. O halde bu açmazlar, bu düğümler ve bu açıklanması güç durum-lar içinde insanın kaderi nedir? Bütün bunlar Yunus'un tasaları ara-sındadır. Ancak O, kimi zaman tasadan kendini kurtararak sevgi yön-temini izler. Coşku ile Tanrı'yı başka bir deyimle daha önce var olduğuöncesiz aeunu düşünür. Böylece tasayı yenmeğe çalışır. Ancak yine deYunus, yer yüzünden çoğu kez yakınmaktadır. Bu yakınma kimse aley-hine değildir. Kendi varlığındaki ikili durumdan doğan"bir yakınmadır.Bu, öyle bir yakınmadır ki sevgi kıvılcımları arasında boğulur. Yunus'untasasını biraz da kendi şürlerinde görelim:

Bu dünya dönmüş zindanaKoydular bizi zindanaZindanda gülmek mi olurYürüyeyim yana yana

Dünyada dertsiz baş olmazDerdolanın am dinmez

YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİ

Yanar yüreğim söyünmezYaram erişmiştir cana

Ben bir garipçe bülbülümGülüstan'a güle geldimDilerdim avunam gülemİnlemem doldu eihana

Yunus Emrem bu dünyadaKim güldü ki sen gülesinKülli hep ağlayı geçtiKim geldi ise e.ihana "ll".

xxDeniz oldu bir kaç kadeh, susaIığım kanmaz benimİniltilerim kesilmez, gözüm yaşı dinmez benimGel varalım bizim ile ki giresin bahçeIereDaim öter bülbüllerİ, gülistaıum solmaz benim "12".

xxDolap niçin inilersİnDerdim vardır inilcrimBen Mcvlil'ya aşık oldumOnun içİn iniIerim

Benim adım dertli dolapSuyum akar ya)ap yalapBöyle emreylemiş çalapDerdim vardır inilerim

Yunus bunda gel~n gülmezKişi muradına ermezBu fanıde kimse kalmazDerdim vardıl" inilerim "13"

XXEeeI büke belimiziSöyletmeye dilimiziHasta iken halimiziSoranlara selflm olsun

77

II Bak., Yunu. Emre, Bütün ŞiirIeri, Ha~;rlayan: Cahit Öztelli, s. 93. Milliyet Yayınlan1971.

12 Bak., Aynı yapıt, s. 278. .13 Bak., Yunus Emre, Bütün şiirleri, Hazırlayan: C/ılıit özteııi, s. 279.

\

78 İBRAHIM AGAH ÇUBUKÇU

Tenim ortaya aç~laYakasız gömlek biçileBizi bir asan veçhileYuyanlara selam olsun

Dünyaya gelenler giderHergiz gelmez yola giderBizim halimizden haberSoranlara selam olsun

Miskin Yunus söyler sozunYaş doldurmuş iki gözünBizi bilmeyen ne bilsinBilenlere selam olsun "i4".

YUNUS VE OLUŞ

Herakleitos'dan beri oluş felsefesi dikkati çekmiştir. Gerçekte herşeyin aslını Logos'da gören Herakleitos, evrenin devamlı bir ol,uş ha-linde bulunduğunu söylemiştir. Ona göre her şey deviriim içindedir.Bu oluş karşıtlann birbirine dönüşü biçiminde devam eder. Tıpkı sı-caklığın soğukluğa dönüştüiPi gibi. Maddenin ilk aslı olan Logos ger-çekte ateştir. Her şey en sonunda bu ateşe dönüşecektir. EVrendeki buakış bir nehrin suyuna benzer. Akan aynı suda iki kez yıkanmak ola-naksızdır. Ancak Herakleitos'un oluşu fizikseldir.

Yunus'un varoluşçuluğunda oluş, vardır. Yunus'a göre oluş hemevrende, hem de insanda vardır. İnsandaki oluş da ikiye ayrılır: 1- Fi-ziksel (bedensel) oluş, 2- Felsefi oluş. Bu ikinci anlamda oluşa ruhsaloluş ya da manevı oluş d~ diyebiliriz.

Yunus için önemÜ olan felsefi oluştur. İfadelerinde hep Lu oluşunönemini dilc.getirmeğe"çalışır. Fiziksel oluşu anlat1l'ken de felsefi oluşunanlamına dikkati çeker. İnsanın bedenini aşan bir şeyin var olduğunu,bedenin geçici bulunduğunu vc bu dünyadaki yaşamın sınlrlı hir süreçniteliği taşıdığını dile getirir. Devinim halindeki bu süreçte insan, Tanrıkatındaki yerine yükselmeğe çalışmalıdır. çünkü insan ilk yurdundankopmakla garip olmuştur. Kendine yabancılaşınıştır. Bir 'durumdanötekine geçerken adımını iyi atmalıdır. Bu adımı iyi atamazsa ilk yur-duna başka hir deyimle tanrısal kattaki kutsal yerin,e erişemez. İnsanıoluş halinde de aşk kurtarabilir. Şimdi onun bu düşüncesini dizelerindegörelim:

/14 Bak .• Aynı yapıt, ~. 328-329.

YUNUS EM RE 'NİN FELSEFESİ

Ey aşk eri aç gozunuYer yüzüne eyle nazarGör bu latif çiçekleriBezenübeİı geldi geçer

Her bir çiçek bin naz ileÖver Hakk'ı niyaz ileBu kuşlar hoş avaz ileO padişahı zikreder

Rengi döner günden güneToprağa dökülür gineİbretdürür anlayanaBu ibreti arif duyar

Ne gelmeğin gelmekdürürNe gülmeğin gülmekdürürSon menzilin ölmekdürürDuymadınsa aşktan eser "IS".

XBülbülem, uş öte geldimDilde menşur tuta geldimBurda miskin sata geldimGeyiğim otlağım orda

Kim ne bile ne kuşum benŞol ay yüze tutaşım benEzeHden sdrhoşum benİçmişim ayağım orda "16"

Yetmiş ömrün ahÜ" olmuşNazik tenin leke olmuşGözlerin göğü sararmış~enzin de solmuş ola mı

Fani dünyanın beyleriGiyerler türlü donlarıYatmışlar kara toprağaGözleri dolmuş ola mı "17".

XX

79

15 Bak., Yunus Emrc, Bütiin Şiirleri, Hazırlayan: Cahit Öztelli, s. 335-336, Milliyet Ya-yınıa~, 197ı.

16 Bak., Ayııı yapıt, s. 79.17 Bak., Yunus Eınre, Bütün Şiirleri, s. 144.


Kanda hulam isteyiberi, ey gönül senikandasınKanda viriine var ise valIl gönül andasmEy gönül sana uyaldan kalmadı yüzümün 'suyuRahmet geIe ta ki sanıi kanda isen divanesinBir liihza olursun ruşen, bir dem yürürsün perişanAlemlere! nam-u nişan, derde esir, dermandasınBir dem iibid, bir dem ziihit, bir dem asi, bir dem mutiBir dem gelir ki ey gönül ne dinde, ne imandasmAşk başımdan aşıeağız, meve vuruhan taşıcağı,,;Bir dem geIir ki ey gönül meseit ile Kur'an'dasınKayseri, Tebriz-u Sivas, Naheıvan, Maraş-u ŞirazGön,ül "ana Bağdat yakm alemlere diviinesinYunus imdi tapdur hemin, alutma gözünün nemiuEğer bugün, eğeryarın çün Hak için kurb~ndasm "IS".

YUNUS VE KABAHATLi OLMAK

Yunus;a göre insall metafizik elem le doludur. Bu düuyadaki hayatıseçmekle mutsuzluğu da seçmiş olur. İnsan, bu hayattan kopmak iste-mez ama sonlu bir varlık olduğunu da bilir. Bir yandan düuyadan göç-mekle y.ükiimlii olmak, öte yandau' yaşanun gereklerine bağlı kalmakiusanda ruhsal hir huzursu7.luk doğurur. Bu hU7.Ursuzluğun ve bu bu-rukluğun nedenini ınsamn ikili varlığında aramalıdır. Bir yanda Tan-rısal katta mutluluğaermek istey~n bilinç, öt~ yanda }JilinCiııiçinde ya-şadığı bedemel zarf vardır. Beden besleumı~ ve yaşama istediği içiu kimizaman bilinci geçici nesneIere sahip olmağa yöneltir. 'Böylece de kaba-hadilik ve metafizik elem doğar. Bu durumdan kurtulmanın tek çaresiTanrı aşkıdır. Ancak tanrısal kata ulaşmak uasıl olacak? Dünyadakikararlı yaşama geliş uiçin? ,Tutkulardau kurtulmak her zaman olanaklımı? Niçin iusan kimi zamau kendisini mut:suz edecek aldanmalara yö-ueliyor? Bu sorunlar iıısanda metafizik bulantı uyandırır. -Yunus içinbUnlar, yanıtı verilmesi ve aşılması gereken sorunlardır. Bakalım keudisişiirlerinde bu konuya nasıl değiniyor:

.Ömrüm heni sen aldattınAlı uicleyim ()mrüm seniBeni deprenemez kodunAh' nideyim ömrüm seni

18 Bak., AlUlan yapıt, s. 306.

- ,

________J


Benim varım hep sen idi nCanım içinde can idinHem bana sultan idinAh ni deyim ömrüm seni

Gönlüm sana eğler idimGül deyüben yıylar idimGaripseyip ağlar idimAh nideyim ömrüm şeni

Gider imiş 'bunda gele'nDünya işi cümle yalanıAğlar ömrün yavı kılanAh ni deyim ömrüm seni

Hayrım şerrim yazılısarÖmrüm ipi üzüliserGidip suret bozuhsarAh nideyim ömrüm seni

Bari kapıdan kaçmasınGöçgüncü gibi göçmesinÖlüm şarabın içmesinAh nideyim ömrüm seni

Bir gün ola sensiz kalamKurda kuşa öğün olamçürüyülıen toprak olumAh nideyim ömrüm seni

Miskin Yunus bilmez mısınYoksa nazar kılmaz mısınÖlenleri anmaz mısızAh nideyim ömrüm seni "19"

XXEy hana derviş diyenNem ora derviş benimDervişlik yaylasındaHareket.im kış heıtim

Derviş adın edindimDerviş donun donandım

81

19 Bak.'Vıınus Emre, Bütün Şiirleri, Hazırlayan: Calıit Üztelli, 5.176-177, Milliyet Va-)'nlan, 1971.

"20"


Yola baktım utandımHep işim yanlış benim

Hırkam taClm gözlerimFasit işler' işlerimHer yanımdan gizlerimBinbir fasit iş benim

Yoldan haber sorarlarSöylerim inanırlarKalbim safi sanırlarVay ne düşvar iş benim

İçerime bakarsanBuçuk pulluk nesne yokTaşramın kavgasındanAlemler dolmuş benim

Yunus eydür, yarenlerEy gerçeğim erenlerBu yolda olan hallerAllah'a kalmış benim

XXEy bana iyi diyenAdımı sMi koyanAcep sM! mi olurHırkaile taç giyen

Başıma taç vurundumHalka sMi göründümDışıma hı~ka giydimİçim bir kuru kovan

Bu dilim zikir söylerGönlüm fesat fikreyler~iç böyle mi zikreylerHakk'ı aşk ile seven

Gözüm yolun gözetmezKulak işitir t,utmazDilim yerinde yatmaz

i Davalar kılar yalan

/

20 Bak" Yunus Emre, Bütün Yapıdan, Hazırlayan: Cahit ÖztelIi, s. 275-276, MilliyetYayınlan, 1911.

YU!'/US EMRE'NiN FELSEFESi

Yun~s gürnansız bilirYalançı yolda kalırBir gün maksudun bulurGerçeklik ile yalan "21".

YUNUS" VE AŞKIN BEN

83

Yunus Emre'nin felsefesinde iki türlü "Ben"den sö? edildiği görül-mektedir:

1- Kişisel olan ben ki biz buna nefs de diyebiliri?. Kişisel l?en/ in-samn subjektif yönü ile ilgilidir. İnsan yer, içer, tutkular peşinde koşar.İnsan doğruya da yanlış, yararlı ya da zararlı, haklı ya da haksız dav-ramşlarda bulunabilir. İnsanın kişisel ben'i bedensel gereksinimlerindoyurulmasında önemli etkendir. Bu ben herkeste ayrı ayrıdır.

2- "Aşkın ben" ki biz buna kendi kendini düşünen ben de diyebi-liriz. Aşkın ben kendi varlığı hakkında düşünen ve kendini öteki nesne-lerden ayıran bir bilinç halidir. Ancak "aşkın ben", bir yandan tanrılıkbir yapıya sahiptir,'öte yandan bedenle ilgi kurmuştur. Yunus kendisiniTanrı'da görürken nesne ile olan ilgisinden de yakımr. Ancak aşkın ben'.in coşkulu durumlarında varlıkda Tanrı'dan başka birşey görmemekte-dir. Bununla, birıikte "varlık Tanrı demektir", gibi bir savı da yoktur.Bütün sorun, insamn aşkın beni ile Tanrılık bir Varlık olduğunu bilmesi,buna karşın kendi dışındaki nesnelerin ayrı yapısının bulunmasıdır.Yunus, aşkın benin tanrılık yapısiyle bütün evreni Tanrı'da görmekte-dir. Görüşü "böyledir ama kişisel benin tutkuları da insam zaman zamanbunalıma sokmaktadır. İşte böyle durumlarda Yunus ne. tuhaf bir dün-yada yaşadığını kendi kendine sormaktadır. Adeta düny~ya yabancı-laşmaktadır. Böylece bulantı Ye ruhsal buruklukla içiçe kalmaktadır., Bilincin aşkın durumu insana kendini aratmakta, kişisel ben ise benciltutkulara götw-mektedir. Yunus'a göre kurtuluş ve mutluluk, aşkınhen'in Tanrıda coşkusundadır. Bu da Tanrısal aşkın ve bilinçsel varlı-ğın en yüksek derecesidir. Bakalım sözünü ettiğimiz bu "ben" halleriniYunus şiirlerinde nasıl anlatnı~ştır:

Ey aşk delisi' olan, ne kaldın iJerakendeO seni deli kılan gene sendedir sendeDünya ahiret 01 Hak, yer gök doludur mutlakHiç gözlere görünmez, kim bilir ne nişanda

21 Bak., Anılan Yapıt, s. 307.


Ger meyhaneye vardım, onsuz yer gÖreniedimYine ona sataştım, girdim ise külhandaHer kim aradı cismin, cisminde buldu hasmmNe dünya A.hret ona, ne assı, ne ziyand~Bir nicesine kaç der, bir nicesine tut derKaçanla bile kaçar, bile durur durandaBir nice kullarını giriftar eden oldurMedet edip erişen oldur gene zindandaAydurIar ~iskin Yunus niçin deli oldun sen.Ne akl-u fehim kalsın iş bu sırrı duyanda "22".

xxYunuslayın kemter kulDeğmez Tanrı'ya bir pulOnun değil, bu usUlÜstat var can içinde "23".

xxSeverim ben seni, candan içeriYolum vardır bu erkandan içeriBeni bende demem, bende değilimBir ben var bende, benden içeri

Nereye bakar isem dopdolusun.Seni nere koyam tenden içeriBeni sorma bana bende değilim5uretim hoş yürür dondan içeri

Benibenden alana ermez elimKadem kim basa sultandan içeriSenin aşkın beni benden alıpdurNe şirin dert bu delmandan içeriŞeriat, tarikat yoldur varanaHakikat, marifet andan içeriSüleyman kuş dilin bilir dedilcrSüleyman var Süleymandan içeriUnuttum din diyanet kaldı benden. i

Bu ne mezhepdürür dinden içeri

/

22 Bak., Yunus Emre, Bütün Şiirleri, Hazırlayan: Cahit Öztelli, s. 107-108, Milliyet Ya-yınIan, ı'n 1.,

\ 23 Bak., Anılan yapıt, s. II ı.

\ '

YUNUS EMRE'NİN FELSEFESİ 85

Dinin tcrkedenin küfürdür i~iBu nc küfürdür imandan içeriGeçer iken Yunus şeş oldu dostaKi kaldı kapıda andan İçeri "24".

Görülüyor ki Yunus, felsefesini kurarken din, mezhep vc gösterişnoktasından değil, gerçeği ve varlığın as!ını araştırma noktasınd~n ha-reket ctmiştir. Her şeyden önce de insan bilincini betimlemeye önem vc-rcrck amacına ulaşmak istemiştir.

YUNUS VE YABANCILAŞMA

Yunus Emre, bu dünyaya kcndini yabancı görmektedir. Kendi özü/ ilc dünyanın yapısı ar'asında ayrımlar vardır. İnsan yaşadığını, varlığını

ve düşündüğünü bilmcktcdir. Öteki nesnelcI'de ise bu gihi özellikler yok-tur. Görünüşte dünyada sallantılı durum vardır. Elinizi toprağa koydu-ğunuz zaman bir scs alamazsınız. Oysaki insan çcşitli yönleriyle ses ver-mekte ve kendi kendini yöncten bir yapı sunmaktadır. Kıs;ıcası bilinçlivarlık insan ilc bilinçsiz nesneler eşit değildir. O halde insan kendisinesorulmadan gdirildiği bu dünyada gariptir, yabancıdır. Kaldı ki insan"aşkın beni" ile Tanrı katına yükselrnek istedikçe de dünyaya yabancı-laşmaktadır. Bu duygu, Yunus'u kimi zaman ağlatır, kiini zaman onukuşlar için nefes söyletir, kimi zaman da ben buraya niçin geldim dedil'-tir. İnsan Tanrı katından anlaşılması güç bir dünyaya gelmiştir. Öylebir dünya ki insanın alın yazısında da yeri vardır. İnsan onun çekicili-ğine kapılırsa tökezleyehilir. Ancak böyle bir dirnyayı seçiş de, insanınkendi iradesiyle olmamıştır. İnsanın hurayı hangi ko~ullarda terkede- ._ceği de belli değildir. Dünya geçici, aldatıcı, ancak ibretlerle dolu birdurak gibidir. İnsan burada adeta çileli bir ı-ınav geçirmektedir.İnsanıbu yabancılaşmadan ancak tanrısal sevginin coşkusu kurtarabilir. Böylecoşkulu anlarda her şey tanrısal birliğe dönüşlir gibi olur. O vakit insanda yalnızlıktan bir süre için kurtulur. Şimdi Yunus'un yabancılaşmasınıkendi deyişlerinde görelim:

Ben bir aeep ile geldimKimse halim bilmez benimBen söylercm, hen dinlere;;;Kimstl dilim hilmcz henim

Benim dilim kuş dilidirBenim ilim dost ilidirBen bülbülüm, dost güÜidürBilin, gülüm solmaz benim

24 Bak., Anılan yapıt, ,. 181-182.

İBRAHiM AGAH' ÇUBUKYU

o dost hana gelsin demişSundum kadeh alsın demişAldım kadeh içtim şarapArtık gönlüm ölmez henim

Ne (lurum var ne durağımBir yerde yoktur karanmlIakk'a mii,nacaat etmeğeBelli yerim yoktur benim "25"

At<;'lbelinden bir zamanHaktan bize destur olduAnasına düştü gönülHazineye düştü gönül

Orda beni ean eylediDört-ü on gün deyieeğizEt-ü siiniik kan eylediDeğzinmeğe düştü gönül

Yürür idim offla pinhanVatanımdan ayırdılarHak buyruğu vermez amanBu dünyaya düştü gönül "26",

xxTaşdm yine deli gönülSular gibi çağlar mısınAkdın yine kanlı yaşımYollarımı bağlar mısın

Nidem elim ermez yarcBulunmaz derdime çareOldum ilimden avareBeni bunda eğler misin

YaVl kıldım ben yoldaş i

Onulmaz bağrımın başıGözlerimin kanlı yaşı -ırmak olup çağlar mısın

25 Bak., Yunus Ernre, Bütün ŞiirIeri, s. 277.26 Bak., Anılan yap:ı, 5.2\9-220.


Ben toprak oldum yolunaSen aşıh gözedirsinŞu karşima göğüs geripTaş bağıılı dağlar mısın

Haram} gibi yolumaArkunu İnen karlı dağBen yarimden ayrı düştümSen yolurmı. bağlar mısın

Karlı dağların başındaSalkım salkım olan bulutSaçın çözüp benim içil1Yaşın yaşın ağlar mısıu

Esridi Yunus'un camYoldayım illerİm hamYunus diişte gördü seniSayru musun, sağlar mısın

xxAcep şu yerde var ın'olaŞöyle garip bencileyinBağrı başlı, gözü yaşlıŞöyle garip bencileyin

Söyler dilim, ağlar gözüın'Gariplere göynür özümMeğer ki gökte yıldızımŞöyle garip bencileyin

~ice bu dert ile yana ınEcel ere hir gün ö}emMeğer ki sinimde bulamŞöyle garip bencileyin

Bir garip ölınüş diyelerÜç günden sonra duyalarSoğuk su ile yuyalar,Şöyle garip bencileyin

~{ey Emrcm Yunus biçarcBulunmaz derdine çarc

27 Hak. Anılan Yapıt, s. 316,-317.

87


Var imdi gez şardan şaraŞöyle garip' bencileyin "28"

xxSım bunda garip mi geldinNiçin ağlarsm bülbül heyYorulmaz iz. mi yamldmNiçin ağlarıim bülbül hey

Hey ne yavuz inilersinBenim derdim venilersin

J . ıDostu görmek mi dilersinNiçin ağlarsm bülbill hey

N'oldu şu Yunus'a n'olduAşkın deryasma daldıYine baharistan olduNiçin ağlarsm hülbül hey "29".

YUNUS VE ZAMAN

Yunus'a göre insan zamansal bir varlıktır. losan varlığı zamaniçinde etkin bir biçimde .dağılmaktadır. İnsanın dağılan ve yokluğadönüşen yönü bedensel varlığıdır. İnsanın bedensel yönü için zamansonludur. Ruhsal yönü öncesiz Tanrı katmdan gelmiştir. Bedenin dağıl-masmclan sonra da insan ruhu yaşar. Yunus dünyaya zaman içindegelişi şöyle vurguluyor:

Geldik idi dünyayaBiz de zaman içindeÖmrüm de geldi geçtiGüman yaman içinde

Gelin bir nazar eylenNoldu cihan içindel\'iceler toprak olduBu az ",aman içinde "31 "

Yunus'a göre ölüm, insanın sonlıı yönünü Ldirkycn her zamangözöniinde bulundurulması gerekli bir olaydır. Toplumda erdcme zıt

28 Bak. Anılan Yapıt, s. 326-327.29 Bak. Anılan Yapıt, ,. 355-356.30 Bak. Anılan Yapıt, s. 110.31 Bak. Anılan Yapıt, s. llL.

YUNUS EMRE'NiN FELSEFESi 89

davranışların kaynağında ölümgerçeği üzerinde dıırmamak gelir. Ölüm-den korkmamak başka, insanın ölüIt\i~n ne olduğunu ve hiçliği kendikendine sorması oaha başkadır, İnsana sormadan İnsanı hir güç tüket-mektedir, Bu nedir? Bu tükenişten sonra insanın tinsel yönünün ka-deri nedir? Yunus, bütün bu konuları düş,ündükçe dünyanın sonlulu-ğunu, yaşamın g~çiciliğiııi ve somut varlıbrın insanııı aşkın henine ya-haneılığını daha çok duymuştur. İnsanın özüne bir karşıt tez gibi durandiinyayı adeta küçümsemiş ve sonlu nesnelerin tutkularından sıyrılmağıyeğlemiştir. Bu ereğe yönelmesinde ölümün anlamı, onu geniş ölçüdeetkilemiştir. Onun ölümle ilgili şiirlerinden bir kaç parç'a örnek vererekkonuyu metinlerle açıklamış olalım:

Ne, aeep olur şu £ıdem oğlamÖleceğin hie g~lüne gele miA;ı:rail eımağın urup canınaAlacağın hiç gönlüne gele mi "3'''.

Anma mısın sen şol günüGözün nesne görme? olaDüşe suretin toprağaDilin haber verme? ola "33"

Kefen donun olur yatakBiter üstünde hem yaprakDolu gözlcrine toprakAnadur ölmnğin aman "34"

xxTeferrüç ı~yleyü vardımSabahın sinieri gör'diimKarışmış' kara toprağaŞu nazik tenleri gördüm

Yıkılmış sinieri dolmuşEvleri belirsiz olmuşKamu cndişeden kalmışNe düşvar halleri gördüm

Yaylalar yaylamaz olmuşKışl~ılar kışlamaz olmuş

32 Bak. Amlaıı Yapıt, s. 167.33 Bak. Amlan Yapıt, s. 87.34 Bak. Anılan Yapıt, s. 294.

90 İBRAHiM AGAH ÇUBUKÇU

Bar tutmuş söylemez olmuşAğı7.da dilleri gördüm "35".

YUNUS EMRE VE İNSANıN DEC-ERİ

Yunus Emre mal mülk savında olmamıştır. Mal tutkusunun imanıevrensel düşiinlerden yoksun' bırakacağını vurgulamıştır. Ayrıca yoksulkişilerin düşünülmesini 'salık vermiştir. İnsan için önemli öğenin kendiözdeğerleri olduğunu ve Tanrı'yı sevdikçe insanın olgunlaşaeağım' be-lirtmiştir. Yunus böylece sosyal adaleti sağlamak için mal dağıtmamn,insanı Tanrı katında daha değerli kılacağını ~nlatmak istemiştir. Bu,konuda şu deyişleri dikkatle okumak yeter:

Korkar isen o tamudanAlçak olgıl sen kamudanO günü nicc Sırat'tanKamularla geçmek gerek

Geçip gitmek diler isenYa' düşmeyeyim der isenŞu kazandığın malınıTanrı için vermek gerek

Ka7.andığın veribenYoksulları hoş görübenHak hazretine varubenOddan ü kurtulmak gerek

Çünkü ahrete kavisinKo bu yalancı dfl'visinMal ve hazinc sevisinAşık isen nendir senin

Yeyip yedirgil fakire,Eksilirse Tanrı yereBir gün tenin yere gircGeri kalan npndir senin "37".

Yunus insanlara ayrım gÖ7.etmeksizin bir gözle bakmanın gerekliliğiüzerinde durmuştur. Renk, ırk, dil, zengin ve yoksul ayrımı yapmaksızıninsanlara sevgi kucağım açmıştır. İnsanın, kendi bilincinin farkında olan

35 Bak. Anılaİı Yapıt, s. 287.36 Bak. Anılan Yapıt, s. 198.37 Bak. Anılan Yapıt, s. 32 ı.

i

YUNUS EMRE'NiN FELSEFESi 91

onurlu bir varlık olduğunu vurgulamıştıl', Onun aşağıdaki şiirleri insaacdduygularını ve insana verdibri değeri ne denli güzel dile getirmektedir:

Hass-u am, muti, asi, dost kuludur cümlesiKullar yol vermeyince şahı kim görebileDosta gidenin yolu gönül içinden geçerBir amel eylemedim, gireyid}m gönüleYetmiş iki milletin ayağın öpmek gerekOnun için ma;ıuka, cümle millette bile "l8"

xxÇalış, kazan, ye yedir, bir günül ele getirYüz kabeden yeğrektir bir gönül ziyaretiKerametim, var diyen, halka salusluk satanNef"in müslüman etsin var ise kerameti "39".

xxGönül mii yeğ, Kabe' mi yeğ, ayıt bana aklı erenGönül yeğdüriir zira kim gönüldedür dost durağı "40':.

xxMüdde-i bizi görmez, güzune girersevüzGerekse yüz kez var5lnKahe'ye ulu hacca "41".. "

xxVuslat halin eydiserem vuslat halin bilenlereYedi türlü nişan gerek' hakikate erenlereEvvel nişalU budurur, yermeye cümle milletiYerenler ye,rin kıldı yer değmedi yerenlere "42".

xxAk sakallı bir kocaBilemez hali niceEmek yemesin haecaBir gönül yıkar ise

Gönül çalabın tahtıÇalap gönüle baktı

38 Bak, Anılan Yapıt, ~. i i 8-119,39 Bak. Anılan Yapıt, s. 188-199, ~40 Bak, Amlan Yapıt, g, 144,41 Bak, A,,,lan Yapıt, s, 104.42 Bak. Anılan Yapıt, s. 128.

92L

iBRAHİM AGAH ÇUBUKÇU

İki cihan bedbahtıKim gön\il yıkar ise

Sen sana ne sanırsanAyrığa da onu sanDört kitabın manasıBud ur eğer var ise "43".

Yunus, bu deyişleriyle büyük dinlerin amacının ve anlamının birnoktada birleştiğini düşünmüştür. Bu anlam da insan haklarına ve in-san kişiliğine saygıdır. Yunus, dinde biçimsel davralUşların yetersizliği,tutkuları yenmenin gerekliliği ve gönül yapmamn önemi üzerinde de çokdurmuştur. Görü.nüşüne bakmaksızın insanlarla bütünleşmeyi ve on-lara içtenlikle davranmayı öğütlemiştir. Tanrı'ya giden yolun insanaverilen değerden geçeeeğine inanmıştır. Yunus'a göre özellikle kin güt-.rnek, başkalarına yüksekten bakmak ve bencil olmak insanı küçültür.Biz yine Yunus'un şiirlerine dönerek görüşlerini daha yakından izleye-lim: .

Adımız miskindir bizimDüşmanımız kindir bizimBir kimseye kin tutmayızKamu ~ilem birdir bize "14".

Yunus eydür, halim yamanDağları bürüdüdumanİşte İneil, işte Kur'anSeçebilirsen gel beri "45".

Yetmişiki millete, suçum budur hak dedimKorku hiyanetedir, ya ben niçin kızaramŞeriat oğlanları nice yol keser bizeHakikat deryasında bahri oldıInı yüzerem

xx .Din-ü millet sorar ise aşıklara din ne haeetAşık kişi harab olur, bilmez'ne (lin, ne diyanet "47".

xx43 Bak. Yunus Emre, Bütün Şiirleri, s. 130-131.44 Bak. Anılan Yapıt, s. 133.45 Bak. Anılan Yapıt, s. 179.46 Bak. Anılan Yapıt, s. 237.47 Bak. Aıulan Yapıt, s. 348.

YUNUS EMRE'N1N FELSEFESI

Hakikat bir denizdir, şeriat onun gemisiÇoklar girdi gemiye, denize dalmadılarŞeriat oğlanları bahsedip dava kılarHakikat erenleri davfıya kalmadılarDört kitabı şerheden hakikatte fısıdirZira tefsir ukuyup manasın bilmediler "48".

Aşk imamdır bize, gönül cemaatDost yüzü kıbledir, daimdir salfıtDost yüzün görücek şirk yağmalandıAnınçün kapıda kaldı şeriatKimse dinine biz hilfıf demezizDin tamam olıcak doğar muhabbet "49".

xxDuymayanlar hfılimi dinin kodu der banaNeyile din beslesin cansız gönülsüz kalanAşkın Eerhengi beni komadı hiç nesnedenNe İslamda ne dinde amlmaz küfr-ü imanŞart-u farz olmaz anda cam aşka kalandaCevapsız dil söylenür nice bilsin bu lisan "s~".

48 Bak. Amlan Yapıt, 8. 340.49 Bak. Amlan Yapı!, s. 349.50 Bak. Anılan Yapıl, 8. 290.

93

yunus emre'nİn felsefesİ -...

Documents