آئينه خود شناسيتصوف جي بينظير ڪتاب

مصنفمنشي نجم الدين صاحب قادري

ڊپٽي انسپيڪٽر محڪمه تعليمپاني پت، ضلع ڪرنال، انڊيا

پبلشر: ملڪ محمد الدين ايڊيٽر رسالو ”صوفي“، پن::ڊي بهاوال::دين هنکي اسالميه اسٽيم پريس الهور کان ڇپرايو

بسم الله الرحمن الرحيم سر بر آردی ڪه خوانیبهرنام نه داردیبنام آنکه او نام

دم زدن اينجا نشايدو السالمدر حقيقت نيست حق را هيچ نام

عالم خمسه )ڇهه عالم( ڪ::املن جيڪي ذات ج::ا م::راتب ي::ا ع::المن ب::ابت ڪش::ف جي ذريعي

تحقيق ڪري حاصل ڪيا آهن سي هي آهن:هاهوت

۾اهو عالم جنهن نه پنهنجي خبر هجي نه وري ان بيخبري جي ڪا خبرهجي.الهوت

۽هن عالم پنهنجي خبر هوندي آهي الهوهيت جو دعوو به هوندو آهي. ۾

جبروت هتي پنهنجي وج::ود جي خ::ود بخ::ود ي::ا وري مفص::ل شناس::ائي هون::دي

آهي.ملڪوت

۾هن عالم پنهنجي تسبيح تحليل پاڻ مشغول هوندو آهي. ۽ ۾

ناسوت ۾هي عالم ظاهر جتي هر مظهر خود ظاهر آهي. يا وري هيئن سمجهو

ته:۾جڏهن انسان خواهشن ڦاٿو ته هو ناسوت آهي(1) ۾

۾جڏهن پنهنجي حمد و ثنا مشغول ٿيو ته ملڪوت آهي(2) ۾

۾جڏهن پنهنجو پاڻ کي سڃاتائين ته جبروت آهي.(3)

۾جڏهن اني و انا جو نعرو هئيينء ته الهوت آهي.(4)

۾جڏهن سڀ حالتون گم ٿيس يعني غيب مطلق ت::ه ه::و ه::اهوت (5)آهي.

يا ايئن کڻي سمجهو ته الهوت جو ب::اطن ه::اهوت ، ج::بروت ج::و ب::اطن ۽الهوت ، ملڪوت جو باطن جبروت ناس::وت ج::و ب:اطن ملڪ::وت. هي ۾سڀ مراتب )درجا( طرفن کان پاڪ آهن. نه انهن م::ٿي ن::ه هيٺ، ن::ه ۽ساڄي نه کاٻي نه وري اڳتي نه وري پوئتي آهي. اهڙي ط::رح زم::اني۾جو ڪو به دخل ڪونهي. وڌيڪ ته هنن مرتبن گهٽتائي يا گهڻ::ائي ان ۽ ۽ذات طرفان آهي.هتي صرف سمجهڻ سمجهائڻ خاطر ڏن::ا وي::ا آهن. ۽ڇو جو هو ذات انهن کان پاڪ آهي ج:و پهري:ون ڪجه:ه ٻي ه:ئي پ:وء۾ڪجهه ٻي ٿي وئي. حقيقت جي نظر ڪجي ته ه::و ذات ه::ر لحظي ۾

اها ئي آهي.مثال

. عمارت جو مثال1 جڏهن هڪ ڪامل جاين جو ٺاهيندڙ رازو ارادو ڪندو آهي ان جي ذهن ۾ هڪ ان جاء جو خيال يا تصور ظاهر ٿين::دو آهي. پ::وء ه::و تم::ام ش::ين کي پنهنجي ذهن مطابق ترتيب ڏين::دو آهي پ::وء ان ت::رتيب جي مواف::ق هو ڪاغذ تي نقشو ٺاهيندو آهي. پ::وء ٺيڪ ان نقش::ي مط::ابق ج::اء کي جوڙي تيار ڪندو آهي. اهڙي ريت جيڪو خي::ال ي::ا تص::ور ان رازي جي ۾ذهن آهي اه::و مق::ام اله::وت آهي. ان خي::ال جي تفص::يلي ت::رتيب ۾جبروت جي صورت آهي. جڏهن خيال کي نقشي جي صورت ڪاغ::ذ ۽جي چٽيائين ته اهو آهي عالم مثال يا عالم م::الڪوت وري ٺهي::ل ج::اء آهي عالم ناسوت. جهڙي مهل اها جاء ص::رف هڪ خي::ال جي ص::ورت هئي ته ان مهل نه نقشو نه وري جاء جوڙڻ جو ڪو ارادو. اتي نه وري

پنهنجي ڪمال جي ڪا ڄاڻ هئي. هي عالم هاهوت جي حالت آهي.. چنڊ جو مثال2

آسمان تي چنڊ ج:و چمڪڻ، زمين تي موس::من ج:و ب:دلجڻ، ٻ:وٽن جي ڦٽي پيدا ٿيڻ، گلن جو ٽڙڻ، ميون جو پڪجڻ، س::منڊ م:ان بخ::ارات ج:و

اٿڻ، هوا جو گهلڻ، مينهن جو وس::ڻ، ن:دي ن:الن جي پ:اڻي ج:و چ:ڙهڻ، ۽حي::وانن جي اچ وڃ. هن س::ڀ جي خ::بر چن::ڊ کي آهي ان جي پ::اڇي هيٺ سڀ ڪجهه ٿي رهيو آهي. ان چنڊ جون ڪرڻ::ون ن::ه قي::د آهن ن::ه وري آزاد، نه ڪنهن سان ڪو تعلق اٿن نه وري ڪنهن سان بي تعلقي، نه مشغول نه بيڪ::ار، ايئن ک::ڻي چئ::و ت::ه اهي الغ::رض ن::ه ڪ::ا ح::اجت

رکندڙ پنهنجي آب و تاب سان روشن آهن. . سياهي جو مثال3

سياهي ذات آهي ان جا حرف يا نقش صفتون آهن. ذات تي جيڪ::ڏهن نظر ڪجي ته هو واح:د آهي. ص:فات نظ:ر ڪجي ت:ه بيش:مار قس:مين۾قسمين جون لکڻيون نقش پسجن اين::دا. مگ::ر حقيقت س::ڀنن جي ۾ ۽۾اصل اها سياهي آهي. هر شڪل اها ئي ظاهر آهي. اهڙي ريت ج::و ۽ ۾نقش جي صورت نظر اچي پيو سو عين س::ياهي آهي ن::ه وري انج::و

غير.

.خال جو مثال4 ۾هي طلس::ماتي خال ع::الم موج::ود آهي. ان خال جي هجڻ ڪ::ري ن::ه۾ڪنهن ش::ئي ڪ::و واڌارو آهي ن::ه ئي ڪ::ا ڪمي آهي. ه::ر ذرو ان ۾

موجود آهي، هو هر ذري مٿان محيط آهي. نه ڪنهن کان جدا نه ڪنهنسان شامل. جيئن جو تيئن االن کماکان.

برف جو مثال فرض ڪيو اهڪ وڏو بحر اعظم آهي. نه ان جي ابتدا آهي نه انته::ا. ن::ه ۾ان جو ڪو ڪنارو آهي نه ئي گهرائي. ان برف جو ڇپون ت::رن پي::ون. ۽هاڻ غور ڪندين ته تون برف جي صورت آهي ان جي مع::ني ان ج::و۽پاڻي آهي. اصل ان برف جي اصلي صورت ڪهڙي آهي؟ اهو پاڻي. ۾

۾باطن ڪهڙو آهي؟ اهو ساڳيو پاڻي. اول ڇا هيو؟ اهو پاڻي. اهو پاڻي ۾آخر ڇا ٿيو؟ اهو پاڻي. اهڙي ريت برف هڪ بي نم::ود ش::ئي آهي. ان ۽جي اص::ليت پ::اڻي آهي. پ::اڻي مٿ::ان پ::اڻي ان ج::و عين ڀي پ::اڻي آهي.۾برف جي صورت اسم فاني آهن. حقيقت پاڻي کان سواء نه ڪجهه ۽

هو نه وري ڪجه:ه آهي. ج::ڏهن ب:رف جي حقيقت ظ:اهر ٿي ت:ه زب:انچوي ٿي ته:

اعلمباطن تو ہے تو میں عیاں ہوںظاہر تو ہے تو میں نہاں ہوں

تو ہی تو ہے تو میں کہاں ہوںتو ہی ظاہر ہے تو ہی باطن

ا�خر نہ درمیان ہوںتیرے ہوتے کہیں نہیں میں �ول

سچ مچ میں بحر بیکر�ن ہوںجز نام نہیں نشان میر

هاڻ دريا جي حباب )بلبلن( تي نظ::ر ڪري::و ت::ه اه::و ب::ه پ::اڻي جي هڪ۾شڪل آهي. بس حقيقت پاڻي ئي پاڻي آهي نه ڪو ان جو ڪو غير.

ا�ب کے جد�ئی د�ری د�نی �وئی دگرند�نی �وئی�ے موج ز

ا�ب کے جد�ئی د�ری د�نی �وئی دگرند�نی �وئی�ے موج ز

تنبیح

خاک بر فرق من و تمثیل من )رومی(�ے بروں �ز وہم و قال و قیل من

جنهن جي صفت ليس کمثله شئ آهي ان جي مع::رفت ان جي بره::ان ۽جي دليل آهي ان الء ڪا تشبيح يا وري ڪا تمثي::ل محض بيڪ::ار آهن.۽عقل کي مج::ال ن::اهي ج::و ان جي مي::دان بره::ان دلي::ل ج::ا گه::وڙا ۾

ڊوڙائي سگهي.ا�مد کہ طلب کردمش �دب کردمش )نظامی(عقل در �ترک �دب بود

۽تمثيل تشبيح ٻيون محسوسات جيتوڻيڪ هڪ راند مثل آهن، پ::وء ڀي ۽ ۾انهن اصلي مقص::ود جي ط::رف وڃڻ ج:و هڪ لطي::ف اش::ارو هون::دو۽آهي. جيڪ::و طلب تالش کي ت::ازو دل کي گ::رم رکن::دو آهي. خ::اص ۽۽ڪ::ري ط::الب الء ح::ق جي بره::ان دلي::ل ک::ان وڌيڪ م::وثر ڪ::ارگر. ۽

۽طالب جي استعداد مطابق اهو ئي طريقو گهڻي مناسبت رکن::دڙ آهي ::ڏين جي مقصد حاصل ٿيڻ بعد خود بخود معل::وم ٿي وين::دو آهي اه::ا گ

. ۾راند ننڍپڻ مزو ڏيندي آهي نه ڪي جواني ۾

وو ےجھٹ مٹ کھیل سچ مچ ہ ےسچ مچ کھیل ےےبرال کو

پسایں تصویر دین تخیل بعبت است طفلی تو تا بدانت حاجت است )رومی(

حسچوں ز طفلی رست جان سد روصال از فارغ ست و تصویر و خیال

ذاتہآنچ بینی پیش ازنت را نیست م تو شدہ ہاال غایت ف

ہالل نیست

ہ طوفان ن موج گردابہبحر اعظم میں ن آبہے ہےخشک ہروان اور قطر نایاب ہے

ہب پتا ن ٹھکان ن کوئی را و مقام ہ ہ ہ ہے کماہ آالن یعنی ہکان ن مبدان ماب ہ

ذات بحت هستي مطلق آهي جيڪا پنهنجي حقيقت پ::اڻ آهي. خ::ود ئي ۽هست آهي ت::ه خ::ود ئي هس::تي. خ::ود ق::ائم قي::وم. خ::ود ن::اظر، خ::ود منظور. خود ظاهر، خود مظهر. نه ڪل آهي، ن::ه ج::ز آهي. ن::ه مطل::ق ۾آهي نه مقيد. نه خاص نه وري عام آهي. ن::ه ان ڪ::ا وح::دت آهي ن::ه ۾ئي ان ڪا ڪثرت آهي. نه ان کي ڪو زوال آهي نه ڪ::ا تب::ديلي. اه::ا۾ذات نه علم سمائجي سگهجي ٿي، نه پس::جڻ اچي ٿي. س::ڀ انهي ۾ جي ڪري موجود آهن مگر ڪوئي ان ڪي پائي سگهي ٿ:و. ه:وء س:ڀ ۽جي مٿان محيط آهي.ليڪن خود احاطي کان ٻاهر. غير ک::ان بي ني::از ماسوا کان پاڪ. نه فهم، قياس ، نه وري عقل کي ڪو ادراق آهي. ن::ه۾اه::ا جس::م آهي ن::ه ج::ان. ن::اال ص::فتون س::ڀ ان گم آهن. ان جي ۽ ۽ش:ناخت ح::يراني ان ج:و نش::ان بي نش:اني آهي. عق:ل ص::رف اي:ترو چوندي آهي ته اها ذات آهي. وج::دان چون::دو آهي س::ڀ ڪجه::ه انه::ئي

۾کان آهي يا انهئي آهي. بي خودي اهو غل مچائيندي آهي ته اه::ا ذاتخود پاڻ آهي.خودعالم چیست نقش صورت دوستدو بلکہ صورت و نقش جائے چہ

�وست

صفات

��ثباتہے رنگ لالہ و گل و نسرین جد� جد کا بہار میں رنگ ہر

چاہیے

ددش پیمانہ صفات چاہیےیعنی بحسب گر ذ�ت مئے مست ہمیشہ عارف

)غالب(

ا�ن نسYYبت کي جڏهن هستي مطلق ظهYYور و�ري حYYالت ۾ خYYاص تجلي سYYان جلYYو�گر ٿYYئي ٿي تYYه

ا�هي ۽ هڪ صYYفت ٻي صYYفت دk ذ�ت صفت سان جڙيYYل ا�هي. جيتوڻيڪ سمجهڻ لا صفت چئبو

دk صYYفت ءk لا ا�هي. ليڪن ذ�ت جي تجلي ذ�ت مٿان ٻي ڪا شئي وڌيڪ نYYاهي. �نهي � کان جد

ا�هي ڇYYو جYYو ذ�ت جYYو ظهYYور هميشYYه صYYفت جي پYYردي ۾ غYYير ذ�ت نYYاهي. �لبتYYه ذ�ت سYYان لازم

ا�هي. ٿيندو

ہم صفاتص ر� بود ملزوم ذ�ت )قلندر صاحب(ذ�ت ر� لازم بود قید صفات

یں سکتی و ن ہلطف ب کثافت جلو را ہ ہ زنگار ے ہےچمن اری )غالب( ہےآئین باد ب ہ ہ

۽ح::ق جي ذات ج::ون ص::فتون ڪام::ل ق::ديم الزوال آهن. ۽ انهن جي حقيقت جي پروڙ ڪرڻ به ايترو محال آهي جيترو۽ان جي ذات جو ادراڪ ڪجي. صفتون جيتوڻيڪ نامحدود ۽

۾نا محصور آهي، پوء به ڪثرت کان وحدت حقيقي ڪجه::ه فرق ڪونه ايندو آهي. مثال طور ڪو م::اڻهو ج::ون قس::مين قس::مين ج::ون ادائ::ون ظ::اهر ڪ:ري ان جي هجڻ س::ان ان ۾ماڻهو جي شخصي وحدت تبديلي ڪونه ايندي. الغرض ته

ذاتي صفعتون يا اعلي صفتون ست آهن:حيات.1علم.2قدرت.3ارادو.4سمح.5بصر.6ڪالم.7

غنچہ ذ�تیش چوں گل و� شدہ )قلندر صاحب(�سما �ین �سامی �و صفت پید� شدہ

ذات اعتبار جي لحاظ کان اسم جي صفت آهي. مثال ط::ور: الل::ه ذات۽آهي پنهنجي عليم ذات ص::فات جمي::ع س::ان گ::ڏ، پنهنجي علم ذات ۽ قدير سان گڏ. اسم به غ::ير ذات ن::اهي بلڪ::ه اس::م عين مس::مي آهي.۽يعني اهو ئي علم اهو ئي عليم. اهوئي قدرت اهو ئي قدير. جيئن ته ۽ صفتون جام آهن اهڙي ريت ناال به جام اٿس. پوء هر هڪ اسم )ن::الي(۾ظهور واري حالت تجلي ڪندو آهي پنهنجي مظاهر جل::واگر ٿين::دو ۽ ۾::ل ۾آهي. مثال طور: عليم ج::و ظه::ور معل::وم آهي له::ذا علم االهي ڪ ۾معلوم::ات ذرو ذرو جيڪ::و ازل ک::ان اب::د ت::ائين آهي ان حاض::ر آهي. ليڪن اها معلومات به غير ناهي اهو خود پ::اڻ ذات آهي. خ::ود ئي علم

خود ئي عالم خود ئي معلوم. هاڻ ظهور جي مرتبن تي غور ڪبو