-ICRARE2015چهارمین کنفرانس بین المللی پیشرفتهای اخیر در مهندسی راه آهن 1394 اردیبهشت 29 و 28ايران- تهران، محل دائم نمایشگاه های بین المللی تهران ،

تعیین مساحت نمازخانه ها در ایستگاه های نماز راه آهن؛ مطالعه ی موردی محورتهران- مشهد

4 ، سعید مجیدی پرست 3، سامان ملکی2، محمد خادم ثامنی1سید مهدی شریفی مقدم کاخکی

:e-mail رئیس گروه مطالعات و برنامه ریزی اداره کل ساختمان و تاسیسات راه آهن ج.ا.ا؛ 1mahdi_sharifi@ymail.com

email: mohammadsameni1@gmail.com پژوهشگر و مدیر پروژه شرکت مهندسین مشاور توسعه اعتماد کار آفرین ؛ 2 کارشناس گروه مطالعات و برنامه ریزی اداره کل ساختمان و تاسیسات راه آهن ج.ا.ا؛3

saman_maleki20@yahoo.com: e-maile-mail: saeed1368majidi@yahoo.com پژوهشگر شرکت مهندسین مشاور توسعه اعتماد کار آفرین ؛ 4

چکيده توجه و احترام به آداب و رسوم مذهبی و اعتقادی آحاد جامعه، یکی از حقوق اساسی آنان به شمار می رود.

کشور مسلمان نشین دنیا، ایران تنها کشوری اسGGت کGGه بGا توجGGه بGGه این موضGGوع و اهميت اقامGGه۴۹در بین نماز، در برنامه ریزی حرکت قطار های آن، توقف جهت ادای این فریضه در نظGر گرفتGه می شGGود. بGه جهت آن که از سویی احداث، نگهداری و بهره برداری نمازخانه ها و تاسیسات وابسGGته بGGه آن هزینGGه بGGر بGGوده و از سوی دیگر زمان توقف قطار در ایستگاه های نمGGاز دارای محGGدودیت اسGGت، ظGGرفیت نمازخانGGه و تاسیسGGات مرتبط باید به نحوی پیش بینی گردد که ضمن افزایش حس رضایتمندی مسافران از خGGدمات ایسGGتگاهی راه آهن و فراهم آمدن امکان اقامGGه تGGوأم بGGا آرامش نمGGاز ، بGGرای تمGGامی نمGGازگزاران و جلوگGGیری از تاخیرهGGای

ناخواسته ی قطار، هزینه های فوق الذکر به حداقل و بهره وری فضا به حداکثر برسد. در پژوهشی که با حمایت اداره کل ساختمان و تاسیسGGات راه آهن ج.ا.ا و بGGا همکGGاری مهندسGGین مشGGاور

نفGGر از مسGGافران محGGور4706 صGGورت پGGذیرفت، رفتGGار 93 و 1392توسعه اعتماد کGGار آفGGرین در سGGالهای تهران- مشهد در خصوص اقامه نماز، در سه وعده ی مختلف نماز و به تفکیک جنسGGیت مGGورد بررسGGی قGGرار گرفت و پس از بررسی استانداردهای مختلف داخلی و خGGارجی، تحلیGGل نتGGایج برداشGGتهای میGGدانی و ارزیGGابی میزان رضایت مسافران بر اساس مطالعات پرسشنامه ای، معادله ای جهت محاسبه مساحت بهینه نمازخانه در یک ایستگاه نماز پیشنهاد گردید. مقاله حاضر چکیGGده ای از روش محاسGGبه و نتGGایج این مطالعGGات را ارائGه

می دهد.

: راه آهن، ایستگاه، مساحت نمازخانه، نماز، بهینه سازی، معماریکلمات کليدی

مقدمه و بیان مساله از مهمترین عوامل موثر در طراحی معماری فضاهای عمومی، پیش بیGGنی مGGیزان تقاضGGای اسGGتفاده از آن و تعیین مساحت فضا می باشد، که امری چالش برانگیز و مستلزم درایت است. طراحان همواره از از یک سو نگران ازدحام زیاد جمعیت و از سویی دیگر نگران افزایش هزینGGه هGGای کالن سGGاخت این فضGGاها هسGGتند. بGGه دلیل پهناوری میهن عزیزمان و گستردگی شبکه ی ریلی در آن و به تبع آن تعدد ایسGGتگاه هGGای نمGGاز و هزینGGه های باالی ساخت و بهره برداری از نمازخانه های ایستگاهها، تعGGیین روشGGی علمی و اصGGولی جهت محاسGGبه

مساحت بهینه نمازخانه ها، ضروری می نماید. به جهت آن که مدت زمان محدودی برای توقف قطار در ایسGGتگاه هGGای نمGاز پیش بیGGنی می شGGود، ایجGGاد ظرفیت کافی در نمازخانه ها از تاخیرهای ناخواسته ی قطارها جلوگیری خواهد کرد و همچنین باعث افزایش حس رضایتمندی مسGGافران از خGدمات ایسGGتگاهی راه آهن خواهGد شGGد. ظGرفیت بهینGه نمازخانGGه ایسGتگاهها

بایستی به نحوی تعیین گردد که تعادلی میان هزینه های زیر برقرار گردیده و هزینه کل به حداقل برسد: هزینه های احداث: مشتمل بر احداث کلیه سازه های وابسته به توقف نماز )سکو، زیر گذر،(1

نمازخانه، سرویسها و...(، احداث تاسیسات حرارتی، برودتی، برقی، صوتی و تصویری، آبرسانی ونظایر آن

هزینه های نگهداری: شامل نگهداری و تعمیرات کلیه بناها و تاسیسات احداث شده(2 هزینه های بهره بردای: اعم از مصرف انرژی جهت گرمایش و سرمایش و روشنایی، نظافت، زیبا(3

سازی، راهبری )نیروی انسانی( و... هزینه های مرتبط با توقف قطار: نظیر کاهش بهره وری لکوموتیو و واگن، کاهش ظرفیت شیکه(4

و... هزینه های ناشی از عدم رضایت مسافر: نظیر کاهش تقاضا، افزایش حوادث ناشی از تردد(5

مسافرین در ایستگاه، افزایش فشارهای عمومی و سیاسی و غیره بنابر ضرورتهای فوق الذکر این پژوهش با هدف تعیین مساحت بهینه نمازخانه هGGا برحسGGب حGGداکثر تعGGداد کل مسافران قطارهای متوقف شده در ایستگاه جهت اقامه نماز، انجام پذیرفت. در این تحقیق اثر عGGواملی

نظیر جنسیت مسافران، شرایط بهره برداری از فضای نمازخانه، معماری نمازخانه، اختالف سنی و تفاوتهایمذهبی مسافران در نظر گرفته شده است.

مطالعات تطبیقی و بررسی سوابق پژوهش الف( وضعیت اقامه نماز در سفرهای ریلی در راه آهن کشورهای مختلف

طی تحقیقات و مکاتباتی که با کشورهای مسلمان نشین ترکیه، سنگاپور، مصر، انGGدونزی، تGGونس، الجزایGGر وً هندوستان صورت گرفت، مشGGخص گردیGد کGه در راه آهن هیچ کGGدام از این کشGGورها قطارهGا تGوقفی صGGرفا جهت ادای فریضه ی نماز ندارند. هم چنین در کشورهای مالزی، پاکستان و عربستان سعودی نمGGاز در داخGGل قطGGار در حGGال حGGرکت، خوانGGده می شGGود. بنGGابراین مطالعGGات حاضGGر اولین پGGژوهش در جهGGان جهت تعGGیین استانداردی راجع به نمازخانه های ایستگاه های نماز راه آهن بوده و منبع کاملی جهت استفاده مستقیم نتایج

آن در این مطالعه، یافت نشد.

ب( ضوابط و مقررات مرتبط با احداث نمازخانه بر مبنای قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، آیین نامه ای جهت حفGGظ و رعGGایت کرامت نمازگزاران، ترویج فرهنگ نماز و اشاعه آن در جامعGGه، توجGGه بGه انجGGام این فریضGGه در زمGان مقGرر، ارتقای فرهنگ عمومی و رعایت الگوی رفتاری منطبق با آموزه های دین مبین اسالم، تGGدوین گردیGGده اسGGت.

12/4/1392بر اساس دستورالعمل احداث نمازخانه ها در كGGاربري هGGاي اداري، تجGGاري و خGGدماتي )مصGGوب شورای عالی معماری و شهرسازی( ضGGوابطی بGرای احGداث نمازخانGه در فضGاهای فGوق الGذکر بGا مسGاحت

متر مربع، وجود دارد که گزیده آن به شرح زیر است: 500حداقل مساحت نمازخانه، بر اساس مساحت زیربنای ساختمان و به شرح جدول زیر تعیین می گردد:.1

مساحت نمازخانه ها طبق آیین نامه شورای عالی معماری و شهرسازی: 1جدول مساحت زیربنا )مترردیف

مربع( مساحت نمازخانه

)درصد(%10 متر مربع1000 تا 500از 1%8 متر مربع2000 تا 1000از 2%4 متر مربع5000 تا 2000از 3 متر10000 تا 5000از 4

مربع3%

%2 متر مربع به باال10000از 5

% کGGل2پیش بینی سرویس بهداشتی عمومی و وضوخانه مجزای زنانه و مردانه معGGادل حGGداقل .2مساحت زیربنا الزامی است.

نمازخانه نباید با سرویس بهداشتی دارای دیوار و پیش فضای مشترک باشد..3وضوخانه بایستی از سرویس بهداشتی منفک در نظر گرفته شود..4 نمازخانه بایستی دارای پالن مربع یا مستطیل خالص بوده و حGGتی االمکGان جهت قبلGGه بGر یکی از.5

اضالع اصلی منطبق باشد. در صورت استفاده از پالن مستطیل طول اضالع بGGزرگ نبایGGد بیش ازدو برابر اضالع کوچک باشد.

احداث نمازخانه در زیرزمین و پیلوت ممنوع است..6 ورود به نمازخانه از جبهه قبله نمازخانه )ضلعی که رو به آن نماز خوانده می شود( ممنGGوع بGGوده.7

و توصیه می گردد در حالت اضطرار، در ورودی در منتهی الیه گوشه ای این ضلع قرار گیرد. محل نمازخانه می بایست برای مراجعین قابGGل شناسGGایی باشGGد و نصGGب تابلوهGGای راهنمGGا بGGرای.8

جهت یابی الزامی است. واحدهای مجاور نمازخانه نباید از میان کاربری های دارای سرو صدا زیاد باشد..9

ج( استانداردهای موجود و سرانه ی مساحت مورد نیاز نمازگزاران در برخی منابع علمی معماری اشاراتی بGGه اصGGول طGGراحی مسGGاجد و نمازخانGGه هGGا شGGده اسGGت. در كتGGاب »

« بخشی کوچکی به موضوع طراحی مسجد اختصاص داده شده و استانداردهایی1اطالعات معماری نویفرت جهت طراحی ابعادی مساجد ارائه گردیده است، که مهمترین آنها سرانه فضای مورد نیGGاز نمGازگزاران مطGابق

شکل زیر می باشد:

1 Neufert

2

]1فضای مورد نیاز یک نمازگزار [: 1شکل

تنها به طراحی مفهومی این3 و »استانداردهای تصویری معماری«2»استاندارد مدیریت زمان« دركتب فضاها اشاره گردیده و این کتب فاقد هر گونه استاندارد و داده ای در خصوص محاسبه ابعاد نمازخانه ها

می باشند. شکل زیر نمونه ای از آنهاست.

ترتیب صفوف نمازگزاران نماز: 2شکل

البناء ویژه مجله » در شماره ابراهیم در حوزه كشور های4دكتر حازم معماری معتبر نشریات از یكی ،» عربی و اسالمی، با موضوع مسجد و در مقGGاله ای بGGا عنGGوان » تخمین مسGGاحت سGGرانه یGGك نفGGر در مسGGجد«

می نویسد: » مساحت یك مسجد جدید بسGGتگی دارد بGGه تعGGداد نمGGازگزاران و ظرفیGGتی كGGه سGGایر مسGGاجد موجود آن ناحیه در خود جای می دهند و به ترتیب ذیل مساحت كلی به ازای هر نفGGر بGGه دسGGت می آیGGد. مسGGاجد به حسب مقدار مساحت به تعداد معینی از مردم خدمت رسانی می كنند و بر حسب تعداد مGGردان حیطGGه سGGنی

نمازگزاران تخمین زده می شود«. او استاندارد سرانه فضای هر نفGGر را چGGنین بیGGان می كنGGد » بGGه ازای هGGر سانتی متر )عرض اشغال شGGده توسGGط یGGك80نفر یك متر مربع مورد نیاز است. كه مستطیلی به عرض

سانتی متر )طول بدن در حالت سجده( می باشد.«120فرد نشسته( و طول منابع داخلی در زمینه ساخت مساجد، اغلب بGه توصGیه های كلی پرداختGه و تنهGا در چنGد مGورد محGدود بGه جزئیات این موضوع اشاره شده است. در سایت وزارت راه و شهر سازی صGGفحه ای بGGا عنGGوان » خانه هGGای آسمانی« كه به همت مشاور مقGGام وزارت در امGGور مسGGاجد گGGردآوری گردیGGده بGGود، در بخش پایGGه و اصGGول طراحی مسجد توصیه ای متفاوت ارائه نموده است: » معموال محدوده نمازگزار در بهGGترین وجGGه، مسGGتطیل

متر مربع می باشد«. 6/0كشیده در جهت صفوف است و سرانه نمازگزاران در شرایط عادی حدود همچنین در گزارش مطالعات استاندارد سازی ایستگاههای راه آهن فضای مورد نیاز نمازگزار مطابق شکل

زیر نشان داده شده است:

2 Time-Saver Standards for Architectural Design3 Architectural Graphic Standards4 Albenaa Magazine

3

]6ابعاد فضای مورد نیاز یک نمازگزار در نماز جمعه و جماعت [: 3شکل

فضای مدوالر مورد نیاز نمازگزار با توجه به اینكه سرانه فضای نمازگزار، مدول پایه طراحی معماری مسجد بGGوده و فضGGای اصGGلی مسGGجد یعنی شبستان بر مبنای آن تعیین و به تبع آن، سایر فضا ها مشخص می شGGوند، این مسGGاحت سGGرانه از اهمیت

ویژه ای برخوردار است. مسجد و نمازخانه که در شریعت اسالمی محلی جهت اجتماع و عبادت مسلمانان به شمار می آیGGد، جهت ایفای بهینه نقش خود در كاركرد های فرهنگی و اجتماعی متنوع، بایستی دارای شرایط متعددی باشد. یکی از این شرایط که برای کلیه کارکردها، بویژه کارکرد اصلی آن یعنی عبادت الزامیست، داشتن فضGGا و مسGGاحت مناسب است. یعنی بایستی میزان فضای كافی برای تمامی کاربران فضا به نحوی تامین شود كه بدون ایجاد مزاحمت برای یکدیگر به اعمال عبادی خود بپردازند، بعالوه فضا بGGه قGGدری بGGزرگ نباشGGد كGGه شGGكوه حضGGور مردم در آن كمرنگ باشGGد. عالوه بGGر این هGGر چGGه فضGGا بزرگGGتر شGGود تGGامین شGGرایط مناسGGب محیطی نظGGیر گرمایش و سرمایش و نوردهی، سخت تر می شود. از سویی فضای ناکافی، آرامش یا حتی امکان عبادت را

از نمازگزار سلب خواهد نمود. استاندارد سرانه فضای نمازگزار رابطه مستقيمي با آنتروپومتري یعGGنی ابعGGاد بGGدن مGGردم ايGGران خصوصGGا آنتروپومتري ديناميك دارد. در بررسی اعمال عبادی در مسجد می توان دریافت كGGه فضGGای اشGGغال شGGده هGGر فرد بصورت مستطیلی در جهت قبله می باشد. بیشترین عرض اشغال شGGده در مسGGجد بGGرای فGGرد در حGGالت نشسته و به صورت چهار زانو می باشد كه فرد هنگام خواندن دعا یا گوش كردن بGGه سGGخنرانی این حGGالت را به خود می گیرد. بیشترین طول اشغال شGGده هنگGGامی اسGGت كGGه شGGخص مشGGغول نمGGاز و در حGGالت سGGجده می باشGGد كGGه برابGGر حGGداقل فاصGGله دو صGGف نمGGاز جمGGاعت نGGیز می باشGGد. این ابعGGاد را می تGGوان بGGر اسGGاس آنتروپومتری )ارزیابی تن سنجی( ایرانی بدست آورد. ابعGGاد و انGGدازه های آنتروپومGGتری ایGGرانی توسGGط كمیتGGه تخصصی ضوابط طراحی »مدوالر « برای ساختمان توسط مركز تحقیقات سGGاختمان و مسGGكن در مجموعGGه استانداردها و آیین نامه های ساختمانی ایران پیشنهاد شده است. بر این اسGGاس طGGول اشGGغال شGGده توسGGط

4

سGGانتیمتر اعالم75 سانتیمتر و عرض اشغال شده توسط شخص در حGGال چهGGار زانGGو 110فرد سجده كننده شده است.

لذا با توجه به اعتبار کافی این منبع و با توجه به ابعاد ابالغ شده در ضوابط طراحي سGGاختمان هGGاي اداري معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری( می تGGوان مسGGتطیل مGGدوالر بGه ابعGGاد 178)نشریه

سانتی متر را كه در جهت قبله می باشد، برای طراحی نمازخانه به عنوان استاندارد سGGرانه اشGGغال80×150 فضGGا در نظGGر گGGرفت. افGGزایش مسGGاحت این مGGدول بGGه جهت عبGGور و مGGرور بیشGGتر در فضGGای نمازخانGGه ی ایستگاهی است، زیرا عمدتا در نمازخانه ها، نماز به صGGورت فGGرادی اقامGGه می شGGود و شGGروع و اتمGGام نمGGاز افراد بGGا یکGGدیگر انطبGGاقی نGGدارد و بGGه جهت آن کGGه در حین رفت و آمGGد، افGGراد در مضGGیقه نباشGGند مسGGاحت

مGGترمربعی بGGرای2/1بزرگتری برای این مدول پیش بینی می شود. در نتیجه در این تحقیق فضای سGGرانه ی اقامه نماز هر نفر در نظر گرفته می شود.

روش حل مسئله جهت یافتن میزان مساحت مورد نیاز در نمازخانه های ایستگاه های نماز راه آهن، پژوهشی میGGدانی صGGورت گرفت. در این پژوهش تعداد افراد خروجی و ورودی به نمازخانه در فاصله های زمانی دو دقیقه ای به تفکیک هر قطار )یا چند قطار همزمان( و جنسیت افراد در فرم هGای مخصوصGی ثبت شGدند. سGپس بGا محاسGبه ی تعداد افراد داخل نمازخانه در فواصل زمانی دو دقیقه ای و رسم نمودار تعداد افراد داخل نمازخانه به زمGGان، حداکثر تعداد افراد داخل نمازخانه )قله ی نمGGودار( بدسGGت آمGGد. در هGGر لحظGGه نسGGبت حGGداکثر افGGراد داخGGل

نشGGان داده می شGGود.aنمازخانه به تعداد کل مسGGافران آن قطGGار، ضGGریب نمGGازگزار نامیGGده می شGGود و بGGا حداکثر ضریب نمازگزار از تقسیم حداکثر تعداد نمازگزار داخل نمازخانه که از نمودار فوق الذکر بدست آمده

است بر تعداد کل مسافران قطار حاصل خواهد شد. در صورتی که دو یا چند قطار در ایستگاه به طور همزمان برای اقامه ی نماز توقGف نماینGGد، ثبت داده هGGا به طور پیوسته ادامه می یابد تا تعداد افراد داخل نمازخانه بGGه صGGفر برسGGد. در این حGGالت توقGGف، بسGGته بGGه فاصله ی توقف قطارها و سکوی آن ها، ممکن است که بیش از یک قله در نمودار مشاهده شGGود کGGه در این صورت هرکدام از قله ها با توجه به تفاوت زمان ورود و خروج قطارهGGا بGGه ایسGGتگاه، بGGا قطGGار متنGGاظر خGGود سنجیده می شود و در غیر اینصGGورت جهت محاسGبه ی حGداکثر ضGریب نمGازگزار، می بایسGGت عGدد حGداکثر

نمودار را بر مجموع تعداد مسافران همه ی قطارهای متوقف در ایستگاه تقسیم کرد. بعد از آن که نسبت حداکثر افراد داخل نمازخانه به مسGGافران آن قطGGار، بGGرای همGGه ی قطارهGGا محاسGGبه گردید، میانگینی وزن دار از این نسبت بGا تفکیGGک جنسGGیت گرفتGGه می شGGود. طبیعتGا وزن این میGانگین تعGداد

مسافران هر قطار می باشد. به دالیل گوناگون از جمله، محل دربهGGا، انسGGداد مسGGیر تGGردد، بی نظمی در اسGGتفاده از فضGGای نمازخانGGه، وجود ستون ها، محل محراب نمازخانه، کفش کن و جای مهر و قGGرآن و...، کGGل مسGGاحت نمازخانGGه هGGا جهت

برای در نظر گرفتن اثر این مGGوارد در17/1اقامه ی نماز استفاده نمی شود، و به همین دلیل ضریبی معادل درصد مساحت ساخته شده ی نمازخانه به عنوان مسGGاحت مفیGGد، مGGورد85محاسبات در نظر گرفته شود. )

استفاده قرار گیرد.( برای در نظر گرفتن اثرات دیگر )اختالف میGGانگین سGGنی و تفاوتهGGای5/1همچنین ضریب اطمینانی معادل

مGGذهبی و اختالف عGGادات اقامGGه نمGGاز در مسGGافران، تغیGGیرات نسGGبت جنسGGیت در قطارهGGا، افGGزایش درصGGدنمازگزاران و...( در مقدار مساحت مورد نیاز ضرب می شود.

با توجه به وجود اختالف در عادات نمازگزاران در وعده های مختلGGف، درصGGورتی کGGه اختالف فاحشGGی بین مقادیر اندازه گیری شده مربوط به وعده های مختلف نماز مشاهده شد می توان، مساحت هGGای مختلفی را برای نمازخانه ها ارائه داد، چون همه ی ایستگاه های نماز، برای تمامی وعده های نمGGاز طGGراحی نمیشGGوند و

ممکن است به عنوان مثال تنها برای نماز صبح، قطارها در آن ایستگاه توقف کنند. درصد، با لحاظ تعGGداد کGGل سGGالیانه95در بررسی اندازه ی نمونه ی مورد استفاده، مقدار سطح اطمینان

نفGGر، در نظGGر گرفتGGه شGGد. عالوه بGGر این جهت13،000،000مسافران خGGط ریلی تهGGران-مشGGهد بGGه مقGGدار بررسی وضعیت فعلی نمازخانه ها در راه آهن از مسافران این محور نظرسنجی به عمل آمد. نتایج این نظGGر

سنجی در ادامه ارائه و بررسی خواهد شد.

برداشت داده ها برداشت داده در نمازخانه های مردانه و زنانه ی ایستگاه راه آهن سمنان در تاریخ های پنجم و ششم تیرمGGاه

در وعده های نماز صبح، ظهر و عصر و مغرب و عشا صورت گرفت. در ایستگاه سمنان دو نمازخانGGه1393 مسافر محور ریلی تهGGران-4706 مترمربعی برای خانم ها و آقایان وجود دارد. در این پژوهش رفتار 207ی

مشهد مورد بررسی قرار گرفت. افراد مستقر در درب ورودی نمازخانه هGGای مردانGGه و زنانGGه، پس از توقGGف قطارهGGا، از زمGGان ورود اولین مسافر به نمازخانه اقدام به ثبت تعداد افراد ورودی و خروجی در فاصله های زمانی دو دقیقه ای کردند. پس از پایان شمارش و خروج قطارها در هر دوره، تعداد افراد داخل نمازخانه در هGGر فاصGGله ی زمGGانی دو دقیقGGه ای محاسبه گردید. بعد از کنترل صحت اطالعات توسط داده های کنترلی، این مقGGادیر در نمودارهGGایی رسGGم

شد که نمونه ای از آن را درشکل زیر قابل مشاهده است.

5

0 2 4 6 8 10 12 14 160

10

20

30

40

50

60GنانهGز Gخانه Gراد داخل نمازGداد افGتع

ایستگاه سمنان(5/4/93 مورخ 323نمودار تعداد افراد داخل نمازخانه زنانه برحسب زمان )قطار شماره : 4شکل

درجدول شماره یک، خالصه ای از کل اطالعات ثبت شده در ایستگاه مذکور در وعده های مختلف نماز وقطارهای متفاوت آورده شده است.

اطالعات ثبت شده از نمازخانه ی ایستگاه راه آهن سمنان: 2جدول شما ره

قطار

وعدهنماز

تعدادمسافر

ان

تعداد نمازگزار

مرد

تعداد نمازگزار

زن

درصدنمازگزار

حداکثر افراد داخل

نمازخانهمردانه

حداکثر افراد داخل نمازخانه

زنانه

ظهر و3831070عصر

51328845%11876

ظهر و3187146554عصر

مغرب و3234752%400789042عشاء

مغرب و3363722%3521034943عشاء

540صبح48021011820%7063 560صبح339

5904441صبح4823846%480687530صبح180

اعداد مشترک در جدول فوق به معنی توقف همزمان قطارها می باشد. همچنین درصGGد افGGراد نمGGازگزار، حاصل تقسیم مجموع نمازگزاران زن و مرد بر جمع کل مسافران تمGGامی قطارهGGای متوقGGف درنظGGر گرفتGGه شده است. مطمئنا تعداد زیادی از افراد غیر مکلف نیز در داخل قطار حضور دارند که برای نماز اقGGدام نمی کنند. محاسبه ی تعداد این افراد ، خارج از اهداف این مقاله است اما اثر آن در نتایج به خوبی مشهود است. علی الحال با توجه به تغییرات معنادار نتایج در وعده های مختلGGف نمGGاز، اطالعGGات قابGGل وثGGوق بGGه نظGGر می

بدسGت می آیGد. بGا45/0رسد. با توجه به نتایج جدول فوق حداکثر درصد نمازگزار در محGور تهGران- مشGهد توجه به اینکه این مطالعات در فصل مشخصی از سال انجام پذیرفته و رفتار مGGذهبی افGGراد در ایGGام مختلGGف سال متفاوت است، به عنوان مثال در ماههایی نظیر رمضان و محرم تمایل افراد به انجام عبادت بیشتر می شود، ممکن است مقدار حداکثر درصد نمازگزار بیشتر از این مقدار باشد که برای حذف این اثر و آثار سGGایر

عوامل غیر مترقبه از ضریب اطمینان در فرمول استفاده شده است . همانگونه که ذکر گردید، در این پژوهش پرسشنامه ای با هدف اندازه گیری میزان رضGGایتمندی مسGGافران

تن از مسافرین محور تهران- مشهد تکمیل شد. نتایج100از خدمات ایستگاهی در ایستگاه های نماز توسط این پرسشنامه به صورت زیر می باشد:

زمان )دقیقه(

6

سواالت نظرسنجی و درصدهای پاسخ به آن ها: 3جدول ردیف

اصسوالال

متوسکمط

زیاد

خیلیزیاد

30%55%8%1چه میزان از دسترسی به نمازخانه ها رضایت دارید؟1%

6%

از نظافت و پاکیزگی نمازخانه ها، تا چه میزان رضایت2دارید؟

1%7%45%33%

14%

12%5تا چه حد از میزان ازدحام در نمازخانه ها رضایت دارید؟3%

56%23%

4%

از وضعیت کنونی برای ادای فریضه ی نماز، شامل توقف4 برای ادای فریضه، پیاده و سوارشدن مجدد، استفاده از

سرویس بهداشتی خارج قطار و... رضایت دارید؟

4%11%

43%30%

12%

درصورتی که امکان نمازخواندن در داخل قطار از لحاظ5 شرعی و عملی مهیا باشد، تا چه میزان آن را به توقف و

خروج از قطار ترجیح می دهید؟

4%11%

21%28%

36%

درصد از آن ها زن هستند. میGGانگین سGGنی پرسGGش40 درصد از شرکت کنندگان در نظرسنجی مرد و 60 سال است. همچنین میزان تحصیالت تکمیGGل کننGGدگان پرسشGGنامه، بGGه صGGورت جGGدول زیGGر می30شوندگان

باشد.درصد میزان تحصیالت افراد شرکت کننده در نظر سنجی: 4جدول

درصدمیزان تحصیالت0بی سواد5ابتدایی5سیکل26دیپلم

45کارشناسی15کارشناس ارشد

4دکترا

تحلیل داده ها جهت محاسبه ی حداکثر ضرایب نمازگزار جدول زیر که حاوی خالصه نتایج بررسیهای میدانی اسGGت، تهیGGه

گردید.، برای محاسبه ی مساحت نمازخانه هاaمحاسبه ی ضریب : 5جدول

شمارهقطار

وعدهنماز

تعداد کل

مسافران

ضریب نمازamگزاران مرد )

)

ضریب نمازaگزاران زن ) f)

میانگین وزنی ضرایب نماز گزار

(aa)زنانهمردانه

ظهر و38310700.1100.071عصر

0.1050.080 ظهر و318

7140.0910.076عصر

مغرب و3234000.1170.13عشاء

مغرب و3363520.1050.062عشاء

5400.0630.0570.0700.069صبح480560صبح3395900.0750.069صبح482

7

4800.0790.096صبح180

در جدول فوق ضریب نماز گزاران مرد برابر نسبت حGGداکثر تعGGداد افGGراد داخGGل نمازخانGGه مردانGGه بGه کGGل نمGایش داده می شGود و ضGریب نمGاز گGزاران زن برابGر نسGبت حGداکثر تعGداد افGرادamمسGافران اسGت کGه بGا

با به کل مسافران است که زنانه نمازخانه aداخل f.داده می شود نمایش نسبت حداکثر آن که دلیل به تعداد افراد داخل نمازخانه به تعداد مسافران قطار در وعده های نمازی ظهGGر و عصGGر و مغGGرب و عشGGاء، بGا یکدیگر اختالف زیادی نداشتند؛ یک میانگین وزنی از آن ها گرفته شده است که نتیجه ی آن یک فرمGول بGرای مساحت نمازخانه ی آقایان و یک فرمول برای مساحت نمازخانه ی خانم ها در نماز ظهر و عصGGر و مغGGرب و

(0.069 و 0.070عشاء بدست خواهد آمد. همچنین به دلیل نزدیکی میانگین مردانGGه و زنانGGه در نمGGاز صGGبح ) یک فرمول برای مساحت نمازخانه ی صبح گاهی بدست خواهGGد آمGGد. بGGا توجGGه بGه اینکGه تمGامی نمGGازگزاران بطور همزمان وارد نمازخانه نمی شوند و درصد حضور نمازگزاران در نمازخانه به شکل منحنی نرمال اسGGت و از سویی نمازخانه های مردانه و زنانه از یکدیگر تفکیک شده اند، مشGGاهده می شGGود کGGه ضGریب نمGازگزار

( از درصد نمازگزار است. همچنین این نکته قابل توجه27/0کسری )برای مردان در شلوغترین وعده حدود درصد ضریب نمازگزاران مرد است. 80است که در وعده های شلوغ ضریب نمازگزاران زن حدود

بر مبنای مطالعات فوق، فرمول محاسGGبه مسGGاحت نمازخانGGه هGGای ایسGGتگاههای راه آهن بGGه صGGورت زیGGرپیشنهاد می گردد:

(1) S=a ×e× c× D× P

که در آن :Sمساحت نمازخانه بر حسب متر مربع : aضریب نماز گزار : e در نظر گرفته شود.(17/1 : ضریب بهره وری فضا )توصیه می شود c در نظر گرفته شود.(5/1 : ضریب اطمینان )توصیه می شود

DوانGGائل عنGه مسGمساحت مستطیل مدوالر یا سرانه ی فضای مورد نیاز برای اقامه ی نماز )با توجه ب : مترمربع در نظر گرفته شود.(2/1شده، توصیه می شود که

P،اGGان قطارهGGتعداد کل مسافران قطارهای متوقف شده در ایستگاه برای نماز )در صورت توقف همزم : مجموع تعداد مسافران قطارها وارد محاسبه می شود.(

با استفاده از داده های فوق و مقادیر توصیه شده، جدولی به صورت زیر در رابطه بGGا مسGGاحت نمازخانGGههای ایستگاه های نماز خواهیم داشت.

فرمول های مساحت نمازخانه بر حسب وعده نماز و جنسیت: 6جدول جنسیوعده نماز

ت مساحت نمازخانه

)مترمربع( ظهر و عصر ،مغرب و عشاء

P23/0مرد

ظهر و عصر ،مغرب و عشاء

P17/0زن

P15/0مردصبحP15/0زنصبح

توصیه می شود که در نمازخانه هایی که احتمال برگزاری همه وعده های نماز وجود دارد، حداکثر مقGGادیر فوق برای محاسبه مساحت نمازخانه مورد استفاده قرار گیرد. همچنین مساحت نمازخانه های زنانه در جهت اطمینان و همچنین به دلیل رعایت تقارن در طراحی معمارانه، در صورت تفکیک بنای این دو فضا از یکدیگر،

با مساحت نمازخانه مردانه برابر در نظرگرفته شود.

بررسی کفایت اندازه ی نمونه : نفر از مسافران محور ریلی تهران- مشGGهد در این پGGژوهش مGGورد بررسGGی قGGرار گرفتGGه اسGGت.4706رفتار

نفGGر می باشGGد. بGGا در نظGGر13 000 000طبق آمار راه آهن ج.ا.ا تعداد مسافران این محور سGGاالنه حGGدود ( نود و پنج درصدی می توان گفت که حداکثر خطای حاصل از اندازهconfidence levelگرفتن سطح اطمینان )

درصد می باشد.43/1(، در این پژوهش confidence intervalی نمونه )

تحلیل نظر سنجی : درصد از مسافران بGGه پGGاکیزگی نمازخانGGه هGGا نمGGره ی92 درصد از مسافران به دسترسی نمازخانه ها و 91

درصد از مسافران به میزان شلوغی نمازخانه ها کGGه در واقGGع شاخصGGی83متوسط به باال داده اند. همچنین از سطح سرویس نمازخانه است و ارتباط مستقیمی با مساحت آن دارد، نمره ی متوسط به بGGاال داده انGGد و

8

درصد از مسافرین از در حد زیاد یا خیلی زیاد اظهار رضایت کرده اند. این موضوع نیاز به ریشه یابی27تنها و بازنگری معماری یا نحوه بهره برداری از نمازخانه ها را نشان می دهد.

درصد از مسافران از وضعیت فعلی اقامه نماز که بعضاً در نظرات به عنوان تنوعی در سGGفر نGGیز یGGاد85 کرده بودند، امتیاز متوسط به باال داده اند. نکته ی جالبی که در این نظر سنجی خودنمایی می کند، اسGGتقبال خوب مسافران از اقامه ی نماز در داخل قطار، در صورت رفع اشکال شرعی و درنظر گرفتن محل مناسبی

درصد از مسافران به میزان زیGGاد و خیلی زیGGاد از این امGGر اسGGتقبال کGGرده64برای اقامه نماز، می باشد که اند. اگر تعداد افرادی که نسبت به این سوال نمره ی متوسط داده اند هم جزو طرفداران این شیوه در نظGر

درصدی از این امر وجود دارد.85گرفته شود، استقبال

نتيجه گيری و جمع بندي تعیین مسGGاحت مناسGGب بGرای نمازخانGه هGا از آن جهت کGGه کوچGGک در نظGGر گGGرفتن نمازخانGه هGا مGوجب نارضایتی مسافران خواهد شد و بزرگ در نظر گرفتن آن هزینه های زیادی به راه آهن تحمیل می کند، امری ضروری است. جهت محاسبه مساحت بهینه نمازخانه ایستگاههای راه آهن توصیه می شGGود مسGGاحت سGGرانه

مترمربع در نظGGر گرفتGGه شGGود. بGGا2/1برای اقامه نماز در ایستگاه های نماز با توجه به آنتروپومتری ایرانیان در23/0( و حداکثر ضریب نمGGازگزار )5/1(، ضریب اطمینان)17/1ضرب این عدد در ضریب بهره وری فضا )

صورت فقدان اطالعات دقیق(که بصورت نسبتی از تعداد کل مسافران قطارهای متوقGGف شGGده در ایسGGتگاه برای نماز، برحسب جنسیت و وعده ی نماز ارائه می شود، و نهایتا در تعداد کل مسافران قطارها، مسGGاحت فضای اقامه نماز نمازخانه، محاسبه می شود. به این عدد بایستی مساحت فضGGاهای جGانبی نظGیر کفش کن، آبدارخانه، انبار، فضای مورد اشغال مبلمان نمازخانه نظیر منبر و تریبون و غیره اضافه شود تا مسGGاحت کGGل نمازخانه به دست آید. توصیه می شود که طراحی ورودی ها و خروجی ها در نمازخانه ها به نحوی باشGGد کGGه

دسترسی به تمامی مساحت نمازخانه، بدون ازدحام جمعیتی، امکان پذیر باشد. با توجه به اینکه این مطالعات در یک مسGGیر و محGGور مشGGخص انجGGام شGGده اسGGت، پیشGGنهاد می گGGردد در

خصوص سایر محورها نیز چنین مطالعاتی انجام و با مقایسه نتایج آن با پژوهش حاضر، نتایج تدقیق گردد.

مراجع ، انتشارات"اطالعات معماری نويفرت"] ارنست نويفرت، پيتر نويفرت، مترجم كالرا مهرانيان، 1[

1392اميدانقالب، [2] Donald Watson, Michael J. Crosbie, "Time Saver Standards for Architectural Design: Technical Data for Professional Practice", 8th Ed., 2004[3] Charles George Ramsey, Harold Reeve Sleeper, Bruce Bassler, "Architectural Graphic Standards", Wiley, 2008

2003، ویژه نامه مسجد، البناء ، مجله "تخمین مساحت سرانه یك نفر در مسجد "] حازم ابراهیم،4[خبرگزاری شبستان،" سرانه مساحت شبستان"] سید عبدالرضا موسوی، 5[ ، گزارش نهايي فاز سوم،"استانداردسازي ايستگاه هاي مسافري راه آهن" ] گزارش مطالعات 6[

1386پژوهشكده توسعة تكنولوژي، تابستان ،470، انتشارات مركز تحقیقات ساختمان و مسكن شماره "ضوابط طراحی مدوالر برای ساختمان"] 7[

1386 ، مركز تحقیقات مسكن با همكاری دانشگاه شهید بهشتی،"مبانی طراحی مسجد] گزارش پژوهش " 8[

1383 ، مصوبه شوراي عالي شهر"احداث نمازخانه ها در كاربري هاي اداري، تجاري، خدماتي"] دستورالعمل 9[

12/4/1392سازي ومعماري ايران، مصوب [10] Thomas P Ryan, "Sample Size Determination and Power", WILEY publication, September 2013

9