Trajan Bo`inov

Текстови од пдф. презентациина содржините

по Македонски јазик и литература

IIIV годинасредно стручно

четиригодишно образование

1

ПОСЛЕДНА ИЗМЕНА НА 19. 07. 2012

2

ДОБРОДОЈДОВТЕ!Вие сте на почетокот на презентациите од содржините по МакедонскиМакедонскиМакедонскијазик и литературајазик и литературајазик и литература за четврта година на средното стручно образование.

Тие се правени според новата наставна програма за четиригодишнообразование, приготвена од Бирото за развој на образованиетоБирото за развој на образованиетоБирото за развој на образованието на

Република Македонија.

Во првиот дел е предаден граматичкиот материјал, а во продолжение сеизложени содржините од подрачјето светска и македонска литература.Во недостаток на учебници и други помагала за делот од литература, секористени податоци од разни извори, најчесто од интернет и особено се

внимаваше да не бидат тоа страници со застарени (неажурирани)податоци, или такви кои поради нечија неодговорност престанале да се

отвораат (на пример, страницата на Друштвото на писателите наМакедонија).

Опитот стекнат со презентациите (и текстовите) за втора и трета годинасе користеше да се внесат некои новини во изложувањето на податоците.

При обработката на слајдовите е користена програмата за презентациина Softmaker office. За да може да се читаат комента рите кон некои ав-тори (или лекции) препорачуваме да се инсталира adobe reader x или

pdf-xchange-viewer. Материјалите можат слободно да се користат и печа-тат (но не за комерцијални цели).

Вашите коментари и забелешки за евентуални пропусти ќе ми бидатдрагоцени за нивно отстранување.

Мојата адреса: trajan.vapcar@yahoo.com и мојот блог:

trajan-vapcar.blogspot.com

Трајан БожиновБожиновБожинов, професор

Успех на матурата!Успех на матурата!Успех на матурата!

14. 05. 2011, Струмица14. 05. 2011, Струмица14. 05. 2011, Струмица

3

ФРАЗЕОЛОГИЈАФразеологијата е дел од лексикологијата која ги проучува зборовните

состави како одделни лексички единици, наречени фразеологизмифразеологизмифразеологизми илифразеолошки изразифразеолошки изразифразеолошки изрази (грч. phrasis = израз; logos = наука, учење).

Во реченицата зборовите се поврзуваат меѓу себе во состави илицелости. Врската меѓу зборовите во тие состави може да биде слободна,при што зборовите си ги задржуваат основните значења: Мие раце пред

секое јадење. Но во реченицата Мие рацеМие рацеМие раце од таа работа; врската енеслободна и постојана, а одбележаниот состав има значење: отфрла

одговорност од себе за нешто.Тоа значење е ново и сосема различно одосновното значење на составот.

Составите од овој тип имаат ново значење кое не е збир од значењатана составните зборови. Спореди уште: прст и плевапрст и плевапрст и плева = многу (прст, арх.=

ровка земја); од новина на гинежод новина на гинежод новина на гинеж = многу ретко; скрши главаскрши главаскрши глава =отиденекаде.

Фразеологизмите ги имаат следниве одлики: 1.1.1. Тие се со скаменети,неизменливи форми: не може да се каже прстот и плевата, или дедовидеветини, ами само прст и плева,прст и плева,прст и плева, и бабини деветинибабини деветинибабини деветини. 2.2.2. Имаат ново и

единствено значење, еднакво на одделни лексички единици (лексеми):му ја покажа врататаму ја покажа врататаму ја покажа вратата =го истера; скрши главаскрши главаскрши глава =отиде; мед и млекомед и млекомед и млеко = сѐ;стара коскастара коскастара коска = издржлив; петта колонапетта колонапетта колона = предавници. 3.3.3. Имаат посебнастилска вредност, се користи преносното (метафорично) значење на

зборовите: огин и пламеногин и пламеногин и пламен =многу е скапо; како од мајка роденкако од мајка роденкако од мајка роден = сосемагол; од комарецот масло вадиод комарецот масло вадиод комарецот масло вади =голем скаперник е; мувата камила јамувата камила јамувата камила ја

правиправиправи = ги преувеличува работите.

Фразеологизмите настанале во одреден момент, како резултат наодредено животно искуство, се поврзани за некој настан и сл. Тие се

специфични за секој јазик и многу е тешко да се преведуваат буквалнона друг јазик.

Цитат за овој час: Јазикот коски нема, коски крши. Народна поговорка

ПОДЕЛБА НА ФРАЗЕОЛОГИЗМИТЕФразеологизмите можеме да ги поделиме врз повеќе основи: споредстепенот на слеаноста (неделивоста), според граматичкиот состав,

според потеклото, според значењето, според функциите и сл.

I.I.I. Според степенот на слеаноста фразеологизмите ги делиме на: а.а.а. ФразеФразеФразеолошки срастувањаолошки срастувањаолошки срастувања, б.б.б. фразеолошки единствафразеолошки единствафразеолошки единства и в.в.в. фразеолошки спојкифразеолошки спојкифразеолошки спојки.

4

а.а.а. Кај фразеолошките срастувањафразеолошките срастувањафразеолошките срастувања степенот на слеаноста е најголем и тоасе зборовни групи неделиви по своето значење. Се викаат уште и

идиомиидиомиидиоми. Врската меѓу зборовите е најнеслободна. Значењето што гоимаат е сосема различно од значењето на составните зборови: рака нарака нарака насрцесрцесрце = отворено; фрла пушкафрла пушкафрла пушка = пука (арх.). Поради големата сраснатостмеѓу зборовите, тие најчесто не ја менуваат ни граматичата структура:

на лице местона лице местона лице место; се фатија за гушасе фатија за гушасе фатија за гуша; не може: се фатија за гушата.

б.б.б. Фразеолошките единстваФразеолошките единстваФразеолошките единства се изрази кои можат да имаат и основнозначење, но и преносно. Кај овие фразеологизми врската меѓу значењата нее сосема прекината. Така во Го обра бостанот и го продаде; и Притиснат е до

ѕидот и одвај дише; значењето на составите е основно, директно. Но вопримерите: Го обра бостанотГо обра бостанотГо обра бостанот дури сега и Притиснат еПритиснат еПритиснат е со докази и мораше

да признае, значењето на составите е преносно и сликовито.

Тоа се фразеолошки единства кај кои врската меѓу зборовните составиможе да биде полабава, па меѓу нив може да се вметнуваат и други

зборови. Спореди уште: Има мува (пчела) на капатаИма мува (пчела) на капатаИма мува (пчела) на капата; лови во матнолови во матнолови во матно; јајајаврти водата на својата (твојата) воденицаврти водата на својата (твојата) воденицаврти водата на својата (твојата) воденица. Тоа значи дека врската меѓу

основното и преносното значење не е целосно прекината. в.в.в. ФразеоФразеоФразеолошките спојкилошките спојкилошките спојки се зборовни состави кај кои само едниот од зборовитеима преносно значење, а другиот се јавува со своето основно значење.

Кај овие изрази едниот член се јавува како постојан дел, а другиот епроменлив и може да се замени.Спореди: златназлатназлатна (сребренасребренасребрена) свадба = 50.(25.) годишнина од брак; железнажелезнажелезна (челичначеличначелична) дисциплина; леденледенледен (студен,студен,студен,

мраченмраченмрачен) поглед. Овие спојки не се целосно лексикализирани и дуринекои од нив можат да претрпат и морфолошки промени.

г.г.г. Некои лингвисти (Ружа ПаноскаПаноскаПаноска) во посебна група ги одделуваат т.н.фразеолошки изразифразеолошки изразифразеолошки изрази кои стојат близу до фразеолошките срастувања и

фразеолошките единства. Тоа се неделиви зборовни состави и сопостојано значење. Некои од нив се добиени по литературен пат(Ахилова петицаАхилова петицаАхилова петица, Авгиеви обориАвгиеви обориАвгиеви обори, алфа и омегаалфа и омегаалфа и омега). Во оваа група се

поместуваат пословиците, поговорките цитатите и сл: седи како наседи како наседи како натрњетрњетрње; ги продаде рибите - го напрчи кошотги продаде рибите - го напрчи кошотги продаде рибите - го напрчи кошот; го зеде на душаго зеде на душаго зеде на душа; сега му есега му есега му е

мајкатамајкатамајката, коцката е фрленакоцката е фрленакоцката е фрлена; во четири очиво четири очиво четири очи; со половина устасо половина устасо половина уста; Тука спаѓаатпред сѐ оние кои во себе содржат преносно (метафорично) значење.

II.II.II. Според граматичкиот состав фразеологизмите делиме во две основнигрупи: а.а.а. фразеологизми во форма на реченица и б.б.б. фразеологизми во

форма на зборовна група (синтагма).

5

ааа. Фразеологизмите со структура на реченица можат да бидат во вид напроста реченица, (си легна на брашнотоси легна на брашнотоси легна на брашното; го зеде на окого зеде на окого зеде на око; има вујкоима вујкоима вујко

владикавладикавладика); како сложена реченица, (кај скокала козатакај скокала козатакај скокала козата, таму ќе скока итаму ќе скока итаму ќе скока ијаретојаретојарето; посакала шута роговипосакала шута роговипосакала шута рогови, останала и без ушиостанала и без ушиостанала и без уши) или, пак, како дел-

реченица од сложената реченица (Сите знаевме дека има зајачко срцедека има зајачко срцедека има зајачко срце;Слушнавме како само со еден збор му ја затвори устатакако само со еден збор му ја затвори устатакако само со еден збор му ја затвори устата).

б.б.б. Фразеологизмите во форма на синтагма можат да бидат составени одразлични зборовни групи: 1.1.1. од придавка и именка (железна завесажелезна завесажелезна завеса;цврста ракацврста ракацврста рака; здрав разумздрав разумздрав разум); 2.2.2. од именка и именка (забот на времетозабот на времетозабот на времето;

ветар и маглаветар и маглаветар и магла; од лулка до дупкаод лулка до дупкаод лулка до дупка). Спореди уште во народниот јазик:како брашно на заембрашно на заембрашно на заем; повторија - потресијаповторија - потресијаповторија - потресија (повторниот брак може да

предизвика непријатности); вересија - потресијавересија - потресијавересија - потресија; ортаклак - кипезлакортаклак - кипезлакортаклак - кипезлак (=срамотилак; ортачката работа може да донесе срамота ако не се работи

чесно) 3.3.3. од придавка и придавка (носен недоносенносен недоносенносен недоносен; од мил помилод мил помилод мил помилстана); 4.4.4. од број и именка (два-тридва-тридва-три дена, пет-шестпет-шестпет-шест месеци); 5.5.5. од прилоги прилог (криво-левокриво-левокриво-лево; згора-згоразгора-згоразгора-згора; кривокривокриво ти правоправоправо ти, така си е; колку-колку-колку-

толкутолкутолку, доволно ни е).

Надвор од именските групи (синтагмите), можат да се разгледуваатфразеологизмите составени од глаголски форми со спротивставен

(антонимен) однос (коли-бесиколи-бесиколи-беси; врти-сучиврти-сучиврти-сучи; одиодиоди ми дојдидојдидојди ми прави); илипак од глаголски именки (кои пак се на границата меѓу глаголите и

именките: земање-давањеземање-давањеземање-давање). Според уште и: на ти, дај мина ти, дај мина ти, дај ми.

Цитат за овој час: Живо живољанче, на жив скут седе, живо месо тегле.(дијалектно, гат. бебе кое цица)

СТИЛИСТИКАСтилистиката е научна дисциплина чиј предмет на проучување е

стилотстилотстилот. Самиот поим стил е повеќезначен и се користи во јазикот, волитературата и другите гранки на уметноста, како и во речиси сите

сфери на животот (модата, спортот, политиката). Во краен случај стилоте начин на однесување на секој човек како индивидуа (Стилот, тоа еСтилот, тоа еСтилот, тоа е

самиот човексамиот човексамиот човек - Ж. БифонБифонБифон).

Што се однесува до тој поим во јазикот и литературата, стилот можемеда го определиме како начин на изразувањеначин на изразувањеначин на изразување, како начин на пишување изборување; уште како начин на употреба на јазичните и литературните

изразни средства и т.н . Науката која се занимава со проучување настилот во литературните дела се нарекува литературна стилистикалитературна стилистикалитературна стилистика,

додека лингвостилистикаталингвостилистикаталингвостилистиката ги проучува јазичните средства во

6

литературните дела. Во нивните рамки постојат повеќе подвидови иправци.

Меѓу нив се задржуваме на функционалната стилистикафункционалната стилистикафункционалната стилистика, која сезанимава со проучување на функционалните стилови. Под

функционален стилфункционален стилфункционален стил се подразбира начин на користење на јазикот воопределени услови. Тука мислиме пред сѐ на областа во која се одвива

општењето; дали тоа општење се јавува во писмена или говоренаформа; дали карактерот на општењето е службен (официјален) или

неслужбен и сл. Иако понекогаш е тешко да се разграничи еден стил оддруг, затоа што меѓу нив нема остра граница, сепак ги издвојуваме

следниве функционални стилови: научен, административен,публицистички, уметничколитературен и разговорен.

1.1.1. Научниот стилНаучниот стилНаучниот стил се користи во науката, во образованието, како и запопуларизација на научните достигнувања. Се дели на три потстилови:

строгонаучен, научно-популарен и научно-учебнички. а.а.а. СтрогоСтрогоСтрогонаучниотнаучниотнаучниот потстилпотстилпотстил се употребува при пишување на дела со научнасодржина кои се наменети за специјалисти од одредени области.

При тој потстил се оперира со поими и факти кои не се секогаш, илималку се, разбирливи за пошироката читателска публика. Исто така

многу често при формулацијата на некои докази и термини се цитираат(се пренесуваат) мислењата на други научници. Писмени форми

(родови) преку кои се застапува овој потстил се: монографија,дисертација, реферат и сл.

б. Научно-популарниот потстилб. Научно-популарниот потстилб. Научно-популарниот потстил ги има меѓу другите функции, и таа даги запознава читателите со научните сознанија, на разбирлив начин, со

едноставен јазик. Форми (родови) преку кои се пројавува се: книга,статија. Во последно време тој потстил е доминантен во научно-

популарните серии на телевизија и на интернет.

в. Научно-учебнички потстилв. Научно-учебнички потстилв. Научно-учебнички потстил се користи при пишување на учебници,прирачници и сл. Научните сознанија и факти се предаваат за оние накои им се наменети учебниците, на разбирлив начин (или дури забавен

- за најмалите!).

Во врска со областите што се предмет на проучување науките ги делимена хуманитарнихуманитарнихуманитарни (науката за јазикот, науката за литературата, историјата,

филозофијата и сл.); природноматематичкиприродноматематичкиприродноматематички (математиката, физиката,хемијата и сл.) и технички наукитехнички наукитехнички науки (електротехниката, машинството,

градежништво).

7

Што се однесува до лексиката која се користи во овој стил, таа во основае општонародна, со висок степен на интернационализми (особено кајтехничките науки), како и на зборови од апстрактната лексика. И во

поглед на морфологија и синтаксата овој стил има свои особености штого разликува од другите стилови (засилена употреба на именките

наспроти глаголите; зачестена употреба на безличните и пасивнитереченици и сл.).

222. АдминистративниотАдминистративниотАдминистративниот стилстилстил (канцелариски, официјално-деловен) зафаќашироко подрачје на употреба. Се користи во општењето меѓу државите,во институциите на една држава, како и во обраќањето на граѓаните до

институциите во државата. Овој стил ги апсорбира исто така активностите и комуникацијата на разни организации и политички партии.

Особености на овој стил се одмереност, објективност и информативност.Користи востановени форми на изразување преку употреба на однапред

изготвени формулари.

Потстилови на административниот стил се: дипломатскиотдипломатскиотдипломатскиот,законодавно-правниот, деловниотзаконодавно-правниот, деловниотзаконодавно-правниот, деловниот , личниотличниотличниот (персоналниотперсоналниотперсоналниот) и

општествено-политичкиотопштествено-политичкиотопштествено-политичкиот потстилпотстилпотстил . Во зависност од тоа за кој потстилсе работи, лексиката може повеќе или помалку да се разликува. Така, за

дипломатскиот потстил се вобичаени зборови и изрази како:акредитација, протестна нота, аташе. Дури и се претпочитува

оригиналната форма persona non grata (непожелна личност). Фрази итермини од интернационалната лексика се вообичаени и за законодав

но-правниот потстил: предлог-резолуција, амандман, параграф.

Поука за овој час: Зборот дупка не дупнува, ама се паметува. НароднаЗа деловниот и личниот потстил се својствени термини како молба,приговор, подносител (на барањето). Во поглед на морфологијата кај

овој стил, употребата на именките е повообичаена за сметка наглаголите; и уште: за лицата од женски род кои вршат функции да секористи формата за машки род: директор, претседател, судија (но во

разговорниот јазик – судијка).

Во областа на синтаксата се користат веќе востановени обрасци одтипот на Врз основа на член ...од Законот за...; На барање на ... Зарадипотребата од точни и недвосмислени искази, во еден текст често има

повторување на исти формулации. Тоа особено се однесува зазаконодавно- правниот потстил.

3.3.3. Публицистички стилПублицистички стилПублицистички стил . Овој стил ги зафаќа сите сфери на

8

општествениот и политичкиот живот: образованието, науката,политиката, економијата културата и сл. Се јавува во пишувана

(почесто) и во говорена форма (поретко). Се реализира преку следнивемедиуми: весниците, радиото, телевизијата и во последните години

преку интернетот, кој пак, ги обединува другите медиуми. Одфункциите што ги остварува овој стил најважна е информативната. Сонеа се има за цел да им се пренесе информацијата на широкиот круг

корисници, при што брзината на преносот е исто толку важна колку исамата информација. Многу често преку новостите што се објавуваат сеискажуваат и личните ставови на авторите, со кои се сака да се влијае

на создавање на јавното мислење.

Кај овој стил може да разграничат два потстила: новинарскиновинарскиновинарски со којнајмногу се информира (преку вести, соопштенија, интервјуа); се

анализира (преку уводници, коментари, полемики, критики; се забавува(преку додатоци за енигматика) и публицистичкипублицистичкипублицистички во потесна смисла, во

кој се доминантни монографијата и фељтонот и преку кои сеосветлуваат настани и личности од минатото и сл.

Иако во основата на овој стил (и на другите стилови) треба да биделитературниот (стандардниот) јазик, многу често се наидува на јазични

пропусти и недоследности. Како олеснителна околност не може да сеземе оправдувањето дека поради брзината со која треба да се соопштивеста, се заборава на јазикот, или пак, дека слободата на изразувањето

вклучува и слобода на користење на јазичните средства.

4.4.4. Уметничколитературниот стилУметничколитературниот стилУметничколитературниот стил се негува во литературата која е еднаод гранките на уметноста. За овој стил е значајно тоа што провладува

естетската функција, за разлика од другите стилови, каде што едоминантна комуникативната функција. Уметничколитературниот стилсе остварува низ трите родови (лирика, епика и драма), кои пак, во себе

содржат по повеќе видови. За доловување на естетската функцијаавторот користи стилски фигури и тропи. Богатството на лексичкиот

состав на јазикот најцелосно се одразува токму преку овој стил. Иако воосновата на уметничколитературниот стил е стандардниот(литературниот) јазик, писателот по потреба посегнува по

дијалектизми, архаизми и други нестандардни елементи за да насликапоуверливо некој лик или некоја средина. Понекогаш авторот

прибегнува и кон создавање на нови зборови (неологизми), ако тие гиспазуваат нормите за зборообразување на јазикот.

5. Разговорниот стил5. Разговорниот стил5. Разговорниот стил има широка област на користење во секојдневниот

9

живот и главно служи за комуникација. Со мали исклучоци, се користиговорената форма преку раскажување, дијалог, полилог. Во зависност од

тоа кој општествен слој го користи, можеме да зборуваме за повеќепотстилови на разговорниот стил: разговорен потстил на ученици истуденти, разговорен потстил на затвореници, разговорен потстил на

занаетчии и трговци т.н.

Овој стил има повеќе особености како што се: економичност воизразувањето (како си?, каде?, пријатно!) при што се користат гестови

и сл. за дополнување на исказот; непосредност и спонтаност кои сесоздаваат при самото општење како резултат на меѓусебните реакциина соговорниците; слобода во изразување при што почесто се користат

зборови за искажување на емоционални состојби.

Во поглед на јазичните особености многу често има отстапување одлитературната норма, како на фонетски и морфолошки план, така и вообласта на лексиката: елизија на гласовите: глеам, ќ одиме и ќе ојме;

користење на интонацијата за искажување на значење спротивно на онашто би го очекувале: Многу му знае устата!; употреба на наставки

нетипични за нормата: пивараараара, лебараараара филмаџијаџијаџија, зачестена употребана сврзници заради поголема сликовитост и изразност; лексеми како

мерак, шиткач, апаш, фразеологизми од типот на за сто мерака. За овојстил и во областа на синтаксата се среќаваат типични конструкции:

Слушај сега вака; Абе види тоа! Треба многу, што се вели, пот!

Поука за овој час: Зборот дури не го продумаш и преживаш добро, не збори гопред секого. Народна поговорка

ДИЈАЛЕКТОЛОГИЈАДијалектологијата е дел од науката за јазикот која се занимава со

проучување на дијалектите (говорите) на еден јазик. Во рамките на еденопштонароден јазик постои литературна (стандардна) норма која езадолжителна (официјална) за образованието, културата, науката и

другите области на општествениот живот, и на целата територија надржавата. Но исто така постои и јазик кој е ограничен на поголема или

помала територија и кој служи за комуникација меѓу луѓето од таатериторија. За тој јазик велиме дека е дијалектен или дијалект (од грч.

dialektos = говор, зборување; и logos = наука). Во поново време напроучувањето на дијалектите им се посветува особено внимание,

бидејќи тие претставуваат системи со изградена внатрешна структура, ане обичен збир на јазични особености. Во тесна врска со дијалектната

диференцијација (поделба, разграничување) на јазикот, стои

10

објаснувањето на поимите: дијалектдијалектдијалект, говорговорговор и наречјенаречјенаречје.

Под поимот дијалектдијалектдијалект подразбираме поголема јазична целина ограничена на одредена територија, или како територијална варијанта на еден

јазик, кој служи како средство за општење на поголема група луѓе.

Поимот говорговорговор го објаснуваме како помала јазична целина којa етериторијално и социјално е ограничена. Говорот служи за изразувањена помала група луѓе, понекогаш професионално и социјално поврзани(говор на ѕидарите, = дулгерски говор, арх., говор на трговците, говор на

затворениците и сл.).

НаречјетоНаречјетоНаречјето е најголема јазична целина која обединува повеќе блискидијалекти или група дијалекти и говори, кои имаат повеќе заеднички

јазични особености.

Врз основа на фонетските, морфолошките и синтаксичкитеразновидности, македонската јазична територија се дели на три

наречја: западно наречјезападно наречјезападно наречје, југоисточно наречјејугоисточно наречјејугоисточно наречје и северно наречјесеверно наречјесеверно наречје (споредпроф. Божидар ВидоескиВидоескиВидоески).

11

Покрај ова, позната е поделбата на македонските говори на две основнигрупи: на западназападназападна и источнаисточнаисточна групагрупагрупа, меѓу кои се преодните говори

тиквешко-мариовскитетиквешко-мариовскитетиквешко-мариовските и костурско-леринскитекостурско-леринскитекостурско-леринските (според проф. БлажеКонескиКонескиКонески).

Секое од овие наречја покрај општонародната лексика која е заедничказа сите дијалекти и говори, има и зборовен (лексички) фондкарактеристичен само за тоа наречје. Дел од особеностите на

македонските говори се јавиле како резултат на внатрешниот развој намакедонскиот јазик и се прошириле на поголемиот дел од македонската

јазична територија (замената на еровите ъъъ и ььь, со ооо, односно еее;наставката -мемеме за прво лице множина, појавата на членот, удвојувањетона предметот и сл.). Но има и особености кои настанале под влијание на

соседните словенски и несловенски јазици (губењето на падежите,губењето на инфинитивот, постпозицијата на членот). Дел од јазичните

црти, пак, се карактеристика само на одделни говори.

ИЗГОВОРОТ НА НЕКОИ ГЛАСОВИӑӑӑ Се изговара како старословенските ъъъ, ььь: вӑк, пӑноạạạ Гласот ааа кој клони кон изговорот на ӑӑӑ: нạ-тạв'аноọọọ Гласот ооо кој клони кон изговорот на ууу: пọчн'ала

ẹẹẹ Гласот еее кој клони кон изговорот на иии: сẹг'аӑӑӑааа Гласот ӑӑӑ кој клони кон изговорот на ааа: сӑас, огӑања:а:а:, о:о:о:, и:и:и:, е:е:е:, у:у:у:, Долго ааа, ооо, иии, еее, ууу во некои говори: в'а:,

(лит. оваа) д'а:м (лит. дадам), ут-к'о: (лит. од кога), ти: (лит. тие)гггккк Звучно ггг на крајот на зборот: п'ологк,

ўўў , ллл кое поминува во неслоговно ууу: ж'оўтице, т'оўкуИлустративниот материјал кон одделните говори е позајмен од книгатана Божидар ВидоескиВидоескиВидоески: Текстови од дијалектите на македонскиот јазикТекстови од дијалектите на македонскиот јазикТекстови од дијалектите на македонскиот јазик,Скопје 2000. За некои прашања е консултиран и учебникот на авторитеВенко АндоновскиАндоновскиАндоновски и Марјан МатковиќМатковиќМатковиќ: Македонски јазик и литератураМакедонски јазик и литератураМакедонски јазик и литература

за IV годиназа IV годиназа IV година, Култура.

ЗАПАДНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕОва наречје го зафаќа западниот дел на македонската јазична

територија. Се простира од западните делови на Шар Планина на север,сѐ до јужниот дел на Преспанското Езеро. Јужната граница е нешто

малку посеверно од градот Лерин и на исток оди нешто позападно одтечението на Црна Река, излегува малку по на исток од Велес.

Североисточната граница продолжува кон Скопје и излегува нешто

12

посеверно од Скопје. Со правецот Скопје-Тетово-Шар Планина сезатвора северната граница.

Западното наречје се дели на две основни групи говори: ЦентралниЦентралниЦентралниговориговориговори и периферни говорипериферни говорипериферни говори. 1. Централната група говори1. Централната група говори1. Централната група говори ја сочинуваатговорите: скопско-велешки, прилепско-битолски, кичевски-поречки. 2.2.2.

Во периферната група говорипериферната група говорипериферната група говори влегуваат говорите: горнополошки,дебарски, малорекански дебарски, рекански торбешки, дримколско-голобрдски, струшки, охридски, преспански и вевчанско-радошки.

Говорите од западното наречје имаат повеќе заеднички особености коиги поврзуваат меѓу себе, а со кои се одделуваат од југоисточнотонаречје. На фонетско-фонолошки план се: третосложниот акцент

(него ́вата, водени́цата, учите ́лите, не ͜ ми ͜ се́ ͜ јаде); нормален изговор нанеакцентираните самогласки; губење на интервокалното ввв (глаа,

крастаица, суроица >суројца); замената на ѣѣѣ (јат) во еее зад ццц (цеди, цени,цедило); појава на протетичко (вметнато) јјј (јаже, јадица, јаглен);

губењето на ххх и негова замена со в/фв/фв/ф (страв/страф, стравот, бев/беф,мевот).

Од морфолошките и синтаксичките особености ги истакнуваме:множинската форма -овиовиови (столови, снопови); постоење на тројниот член(човекот - човеков - човекон); личната заменка за 3.л. (тој, таа, тоа, тие);употреба на дативните форми кај личните и роднинските имиња (му

рече Стојану, Петреве/ Петрету); доследна употреба на двојниот предмет(Го видов човекот, ѝ реков на жената); зачестена употреба на

конструкциите од типот има/немаима/немаима/нема и глаголска придавка (имам носено,имав носено, имал носено); испуштање на помошниот глагол во 3. л. во

перфект (тој гледал, тие гледале); употреба на конструкции одпомошниот глагол сум и глаголска придавка (е дојден, бил дојден);

употреба на кратките заменски форми пред глаголот (го најде, му рече,).

Сепак говорите од западното наречје имаат и повеќе особености со коитие меѓу себе се разликуваат и се одделуваат. Така, различна е замената

на старословенското ѫѫѫ (он) во периферните говори (рӑка, рока, рӓка);замената на вокално ррр и ллл (пӑрсти, сӑрце, вӑлк, слӑнце, сӑлза);

користење на фонемите штштшт и жджджд , односно шч, жџ (свешта, викаешти,межда), потоа чување на старото ѕѕѕ (ноѕе/ноѕе, бубреѕи). Разликувачки

особености има и кај некои наставки во глаголските времиња и сл.

Поука за овој час: Убаата жена е угодна на очите, а умната на срцето. Народнапоговорка

13

ЗАПАДНО НАРЕЧЈЕ - ЦЕНТРАЛНИ ГОВОРИ

Господ и Нојо (Прилеп)Му-к'ажал Г'оспо на-Н'оја, ќе-б'иди п'отоп. Н'ојо р'екол: Кога-ќ'е-биди

п'отопо да-зн'ам. Кога-ќ'е-биди, коа-ќ'е-ј'адиш на-ж'елезна с'инија,т'огаш да-се-с'етиш, да-се-с'етиш оти-ќе-б'иди. Ама-да-си-н'апрајшк'орап п'оголем, да-з'емиш от-с'екоа л'ишка по-дв'е да-не-се-з'агубис'емето. Б'ило л'ете, жн'ијале. 'Озгора в'рни, 'оздола в'ода 'извирај.

И-кл'але с'рпојте в'ака, и-ск'рстиле, и-кл'але л'еб да-ј'адат, и-т'огаш се-с'етиле оти-ќе-б'иди п'отоп, како-шо-р'екол Г'оспо. Се-нас'обрале от-

с'ите л'ишки по-дв'е, по-дв'е, вл'егле во к'орабо и-на-некој-р'ид н'ајголемшо-б'ил на-св'етот, н'ајвисок, т'аму ќе-го терал Н'ојо. Се-ск'инал п'усти

к'орап н'егде, вл'егло в'ода, зм'ијата со-оп'ашката го-з'атнала. И-коа-'излегле т'аму в'еќе на-суво, р'екла зм'ијата: от-која крф је-н'ајблага 'од-

неа да-п'ијат. Па-чоечкат'а-крф б'ила н'ајблага. Г'арванот з'инал да-к'ажи, дури-р'екол г'а, ласт'ујцата му-го-ск'инала ј'азико со-кл'унот,

'останал г'аврано б'ез-јазик в'ек и-с'ут. А-пак-ласт'ојцата з'ела ч'ес, с'еаз'атоа во-к'уќа пр'ај с'едела. Дунавка Конеска (Блаже Конески)

ЗАПАДНО НАРЕЧЈЕ - ПЕРИФЕРНИ ГОВОРИ

Имало и побудали (Вевчани)Б'иле мајка-'и-ќерка. Ќ'еркава б'ила тр'удна. 'Имале ск'епар на-п'олицакл'ајно и-пл'ачеле с'екој-ден, си-м'ислеле: ќа-се-р'одит д'ете, ќа-п'аднитск'епарот и-ќа-го-'оперит д'етето. Д'ошол з'етоф и-н'ашол кaј-пл'ачет. И-'опитвит: "Што-пл'ачете? И-т'ије му-к'ажвет оту-ск'епарот ќа-п'аднит и-ќа-г-'оперит д'етето. Т'ој се-з'ачудил, н'емал што-да-'им-прајт, се-ч'удилд'ал' д-и-б'ијет али-н'е. "С'ефте – р'екол – ќ-'ода да-б'ара поб'удали 'од-

ними и-ако-н'ајда не-'и-бија".'Одел, 'одел, и-н'ашол тр'ојца бр'аќа напр'ајле к'уќа бес-п'енџере, вн'aтрет'емница. Т'ије з'еле к'ошници д-ј-'испaдет темн'ицава. Т'ој им-в'елит:

"Што-пр'ајте, бре-др'угари, т'ака?" И-т'ије му-р'екле "Да-ј-ист'ајметемн'ицава". Т'ога т'ој им-р'екол: "Ј'а-ќа-ви-је-'иста: темн'ицава, што-ќа-ми-д'ајете?" Т'ије му-р'екле "Колк'у-пари с'акаш, ќа-ти-д'ајме, с'амо да-ј-'истајш темн'ицава". И-т'ака т'ој се-з'апрегнал, д'упи в'амо, д'упи т'аму

и н'апрајл п'енџери и-им-д'ошло в'идело."Ќ-'ода – р'екол – ќа-б'ара 'уште да-в'ида". 'Одел п'отака, н'ашол дв'ајцабр'аќа кaј-в'озет гр'еда; фпр'егнале п'етел и-м'ачорок, ама-н'икако н'е-

может т'ије да-п'омaрднет. Т'ој им-р'екол: "Што-пр'ајте в'ака, бре-др'угари?" – "Је-в'озиме гр'едава" – му-р'екле т'ије. – Д'обро – р'екол –

14

м'ожет 'овје в'ака да-ј-'истaргет?" "'Ату што-да пр'ајме – р'екле т'ије –како-да-ј-одн'есиме?" – "Ј'а ќа-ви-је-'однеса, колк'у-пари ќа-ми-д'ајте?"И-се-спог'одиле. Т'уркај, т'aргај, т'уркај, т'aргај, им-ј-'однесол гр'едата,

п'арите им- з'ел и-з'аминал. Се-вр'атил д'ома и-ж'ените не-'и-гибал.Поука за овој час: Ако ( и да) врнит, (ама) пăтот врвит. Народна пословица -

(Охрид. Запишал Кузман Шапкарев)

Да не се плашиме од пречките што ни се испречуваат при нивното надвивање, ида не се запираме на нив.

ЈУГОИСТОЧНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕЈугоисточното наречје го зафаќа најголемиот дел од македонската

јазична територија. Се простира источно и јужно од западното наречје.Од северното наречје за гранична се смета линијата Скопје - СветиНиколе - Злетово, со тоа што говорите на Свети Николе и Злетово

припаѓаат на северното наречје. На југоисточното наречје му припаѓаати говорите од Егејска и Пиринска Македонија кои поради историските

околности се наоѓаат на териториите на Грција и Бугарија.

Поради големата разновидност на јазичните црти ова наречје не еединствено и можеме да го поделиме на две поголеми целини: источноисточноисточно

наречјенаречјенаречје и јужно наречјејужно наречјејужно наречје.

1.1.1. Источното наречјеИсточното наречјеИсточното наречје се дели на повеќе помали дијалектни групи:штипско-струмички, тиквешко-мариовски и малешевско-пирински

говори. 2.2.2. Јужното наречјеЈужното наречјеЈужното наречје се дели на: солунско-воденски говори(долновардарски), серско-лагадински, костурско-корчански говори.

Широката разгранетост на југоисточното наречје овозможило тоа да небиде единствена целина. Во него се изгубиле некои стари јазични црти,а се појавиле нови како резултат на меѓу дијалектните контакти. Сепак,меѓу заедничките црти би ги издвоиле: слободен акцентен систем, вомногу говори утврден на парадигмата (ле́же, легна́, не́гов, не́говата,

вудени́цата, учи́телите, не́ ͜ ми ͜ се ͜ ја́де); послабо изговарање (редукција)на неакцентраните самогласки кое е најсилно застапено во

долновардарските говори (уфча́р, биља́, сӑма́р), самогласката ӑӑӑ (темниотвокал) има регуларна употреба во сите говори и сите позиции (ӑцка,лит. олцка, кӑце лит. чука, нӑ ͜ мене!) чување на меѓувокалното ввв, но

губење на меѓувокалните жжж, ддд, ггг и сл. во брзоговорот (леен ‹ леѓен, глеам,ќи си до́ом ‹ дојдам дома, ќе ка́аш ле ‹кажеш, но кажа́ ле ); замената на ѣѣѣ

со ааа зад ццц (цане, цадник, цаде); чување на ххх на крајот на зборот (бех,страх, смех,), но губење на почетокот на зборот и во други позиции (не

15

се ране кут шо треба; бехме ›бееме› бēме); протетичко (вметнато) ввв напочетокот (важе, вадица, ваглен). Вокалните ррр и ллл дале повеќе

разновидности (прсто, прӑсте, пӑрст, вӑк, вӑлк, длӑк, дӑлга, тӑрӑн лит.трн).

На морфолошко-синтаксички план ова наречје има редица јазичницрти со кои се разграничува од западното: наставката -овеовеове во множинакај едносложните зборови (столове, снопове, царове); постоење на самоеден член -ооо, (-от-от-от, -ут-ут-ут; чуве́ко, чуве ́кут - долновардарските говори), -татата,-тотото, -тетете; изедначување на номинативната со дативната и акузативнатаформа кај именките (Стојан, на Стојан, видех го на Стојан); личната

заменка за 3. гласи он, она, оно, они; предлогот в/фв/фв/ф гласи у/уфу/уфу/уф; во третолице на перфектот се употребува формата на помошниот глагол (он еее

гледал, они сасаса гледале); кратките заменски многу често стојат задглаголот (виде́ ме и мạ виде́); конструкциите од типот има/немаима/немаима/нема и

глаголска придавка не се обични за повеќе од говорите; предлогот со сејавува во повеќе разновидности (сӑс, сас, сус,ус); само две презентски

основи (-а и -е група).

Цитат за овој час: Инате се куту магаре на мост . Народна поговоркаЈУГОИСТОЧНО НАРЕЧЈЕ - ИСТОЧНИ ГОВОРИ

Лошата снаа (Струмица)'Едạн чув'ек им'ал н'ого л'оша ж'ена. Ут-к'о: дујд'ела д'ома, м'ајка-мупọчн'ала н'ого дạ-слạб'ее. Д'ен из-д'ен стạнув'ала сѐ п'осл'аба. С'ин-ѝ

с'екуј д'ен јạ-питув'ал: "М'амо, к'ак та-гл'еда сн'аата?" М'ајка-му вик'ала:"'Арно мạ-гл'еда, с'инко!" 'Арно-ама с'ино усет'ил 'оти м'ајкạ-му кр'и:

н'ешто ọд-н'его.И едн'ӑч куг'а п'а кути-с'екọга јạ-пит'ал: "К'ак тạ-гл'еда сн'аата?", м'ајкạ-му реч'ела: "Ак-с'акạш дạ-зн'ааш к'ак-мạ-гл'еде, 'остạни д'ома скр'ишно,ќе-в'идạш". И с'ино 'едạн д'ен ут-кạ-сạ-јạв'ил нạ-ж'енạ-му 'оти ќ-'оде нạ-рạб'ота м'есто дạ-'оде пọврн'ал-се и сạ-скриј'ал нạ-тạв'ано. Пọмин'ало

м'алко вр'еме, нạ-м'ајкạ-му ѝ-се-прӑјạд'ело и пọтер'ала ọт-сн'аата л'еп. А-сн'аата кạж'ала:

"П'укни, тр'есни, дọд'ека не-испр'едạш тр'и врт'ена, н'ема дạ-ти-д'а:м дạ-ј'адạш". И ќ'а-ги-испред'ела тр'ите врт'ена, п'а пọтер'ала дạ-ј'аде. А сн'аата

кạж'ала: "А-сẹг'а м'алку пуигр'ај 'оро и исп'еј еднạ-п'есна, п'осле ќе-ти-д'а:м дạ ј'адạш". М'ајкạта пọчн'ала дạ-ѝ-сạ-м'оле нạ-сн'аата: "Ам'ан, мури-сн'ао, к'ак дạ-игра'ам кạ-сạм-стạра, н'оизте н'е-ми-д'ржạт г'аре!" А сн'аатакạж'ала: "Аку-с'акạш дạ-ј'адạш, ќе-игр'ааш!" И м'ајкạта пọчн'ала дạ-игр'аа

16

и дạ-п'ее: "Тạк'а, бре-с'инко, тạк'а, тạк'а, игр'аам с'екуј д'ен!"А сн'аата кạ-чуј'ала ọти-тạк'а п'ее, зẹм'ала сук'алто и пọчн'ала дạ-ạ-т'епаọти-тạк'а пẹј'ала. И м'ажо нẹ-муж'ел г'аре дạ-т'рпа и слẹгн'ал и пọчн'алдạ-ạ-т'епа сӑс-сук'алто нạ-ж'енạ-му сѐ дọд'ека нẹ-тạкс'ала ọти-н'ема дạ-

пр'аа г'аре тạк'а.Цитат за овој час: Ако му дадеш поклупката, ќе ти сака и грнето.

Народна пословица - ШтипЈУГОИСТОЧНО НАРЕЧЈЕ - ЈУЖНИ ГОВОРИ

Тӑрговӑцо и нӑречниците (Дојран)Им'ало 'едно вр'еме н'екуј тӑрг'овạц к'ој шạт'ал уд-гр'ат нạ-гр'ат.

Шạт'ајќи дујд'ел нạ-н'еко: прист'анишче, испạдн'ал уф-н'еко: с'ело. Б'илод'оцкạна и т'о: тӑрг'овạцо вид'ел д'ека свạт'е уф-н'еко: к'ӑшча свит'ило(туг'ај нạм'ало л'амби, сạд'еле нạ-кạнд'ила, нạ-св'ешчички) фл'ạз'ел уф-дв'оро и чукн'ал нạ-вр'а:тта. Т'и: испạдн'але г'аздите и-ọ- прạим'але нạ-г'осте. Т'а: в'ечạр 'они-пạ ки-прạв'иле пạрж'ешка, им'але р'одạно д'ете,

ж'енцко. Прạв'иле шо-прạв'иле т'амка, в'ечạрта, ạд'етто ѝ- нạправ'иле и-си-л'ạгн'але. 'Оти с'елцка к'ӑшча, сирум'ашка, уф-'една удạј'а с'ите

спиј'але, и т'о: л'ạгн'ал прạ-н'их. 'Ама н'е-о-фạт'ило с'он, рạч'ел: "Ст'ој дạ-в'идум в'а: в'ечạр шо-ки-д'ојдạт, нạ-'та: м'ома шо-ки- к'ажạт!" Тạм'ам сạ-чин'ило пул'унуш дујд'еле нạр'ечниците и-пучн'але дạ-кạж'увạт. П'ӑрвạта

рạч'ела: "Е, д'е-ј-ж'ива и здр'ава, дạ пур'асне гул'ема, 'убуф кӑсм'ет д-'има." Др'угạта: "К'а ки пур'асне, т'о: шо-ј-д'ојдạн нạ-г'осте м'ӑш дạ-ј-

б'иде". Тр'етта пạ-рạч'ела: "Уф-гул'ем гр'ат д-'оде". Ут-т'ам стạн'але т'и:,си-удд'еле... (Мара Кречова, Запишал Коста Пеев)

Цитат за овој час: Го велјат на сфакрвата, за да разбере снаата.(Долновардарско - запишал Стефан Верковиќ)

СЕВЕРНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕСеверното наречје ги опфаќа говорите кои на север допираат до јужните

српски говори. На југ се простираат приближно до линијата Тетово -Скопје - Свети Николе - Пробиштип. Се дели на две групи: источнаисточнаисточна и

западна група говоризападна група говоризападна група говори. 1. Источната група1. Источната група1. Источната група ја сочинуваат говорите:кумановски, кратовски, кривопаланечки. 2. Во западната групазападната групазападната група

влегуваат говорите: скопскоцрногорски, вратнички полошки и горански( во областа Гора на Косово). Ваквата поделба е условена од

особеностите на одделните говори. Говорите од источната група сонекои јазични црти се приближуваат до говорите од источната група на

југоисточното наречје, додека, пак, оние од западната група

17

споделуваат некои црти со западното македонско наречје.

Сепак, во ова наречје се среќаваат и повеќе заеднички јазичниособености на целата негова територија, со кои тоа се разликува од

другите две наречја.

Меѓу поопштите црти на овие говори би ги спомнале: замената настарословенското ѫѫѫ (он) со ууу безмалку во сите позиции (зуби, пут, рука,(зуби, пут, рука,(зуби, пут, рука,

иду)иду)иду); наставката ууу (‹ ѫѫѫ) дури се наложила во општата форма кајименките од ж. р. (жену, њиву); замената на ъъъ и ььь со ӑӑӑ (дӑш, дӑн);вокалното л ги дало замените ууу/лулулу/лӑлӑлӑ (вук, јабука, слуза, слӑза);

вторичното ъъъ (ъъъ222) дало ӑӑӑ (ветӑр, мӑгла, лӑга); се чува старото палаталнол (недеља, поље); предлогот ввв/вовово поминува во ууу (у градт, улезе, унутра).

На морфолошко-синтаксички план од специфичностите гиодбележуваме: наставката -момомо за прво лице множина (гледамо, одимо,

носимо); настаката -икиикиики кај именките од ср. род (телики, пилики);наставката -еее во множина кај именките од ж. р. (жене, њиве); наставката

-шешеше во 3. л. мн. (они гледаше, имаше). Својствени на овие говори сеименските наставки: -ачаачаача, -оќаоќаоќа, -ушаушауша, -оњаоњаоња и сл. (капуљача староќа ,

чистоќа, деверуша, главоња).

Речениците може да почнуваат со кратките заменски форми (за ж. р. =гугугу; за м. р. =гагага; Гу виду женуту; га фана њега).

Сепак и во ова наречје може да се набројат повеќе црти со кои говоритемеѓу себе се разграничуваат. Така за источните говори е

карактеристичен слободниот акцент, (својствен на југоисточнотонаречје), додека во западните говори е фиксиран на третиот слог;

употреба на една членска форма (-ӑтӑтӑт човекӑт), наспрема тројниот членво западните говори.

Во западните говори е вобичаено губењето на меѓувокалното ввв; се испуштапомошниот глагол во 3 л. во перфектот (во источните се чува). Во источнитеговори на северното наречје е нормална употребата на кратките заменскиформи зад глаголот (требе ͜ ми, поведе ͜ ме); удвојувањето на предлогот сососо(сассассас/сӑссӑссӑс; сӑс њега) како и употреба на повеќе други предлози: уз, из, више,уз, из, више,уз, из, више,

проз (през)проз (през)проз (през).СЕВЕРНО НАРЕЧЈЕ - ИСТОЧНИ ГОВОРИ

Овчар и змија (Куманово)Јед'ӑн ноќ тро'ица овч'ари п'асле-си 'овце на-пл'анину. И-едн'о вр'емесак'але-си да-зап'алив тут'ун, треб'ало-ги 'огӑањ, а-нем'але куд'е-њи

18

н'ишто. Кӑт-гл'едав, углед'але т'амо на-р'идТ г'оре ед'ӑн 'огӑањ. И-рекн'аја ед'ӑн: "Ќе-'иду да-зап'алу". От'ишја 'он т'амо, приближ'ил-се,

кӑт-гл'еда 'около 'огӑањ тр'и дев'ојке с'едив и-пр'авив-си муаб'ет.Ама-т'ија не-б'иле дев'ојке, б'иле зм'ије, па-се-претвор'иле у-дев'ојке. И-збор'иле-си м'еѓу њи. Едн'ата вик'ала: "Тр'и г'одине в'оду н'е-сам п'ила,

н'е-сам-се нап'ила". Др'угата вик'ала: "И ј'а 'еве тр'и г'одине н'е-сам п'илав'оду..." А тр'еќата в'ика: "М'оре, в'и п'а-сте натоп'иле 'уста, ама-ј'а тр'и

г'одине в'оду н'е-сам п'ила. Ј'утре, зн'ам, п'оп ќ-'иде у-т'уј њ'иву да-жњ'еје т'амо, па-кӑт-ќе-б'иде пл'адне, по-јед'ење п'осле ќе-ст'ане

поп'ова ќ'ерка да-зб'ира п'олози, ј'а ќе-се-скр'ију пот-п'рв п'ологк, кӑт-ќе-д'ојде 'она да-га-д'игне, ј'а ќе-гу-у'апу и-тӑгк ќ-'иду да-се-нап'ију в'оду"...

...Он'ӑј овч'ар слуш'ал па-неќе'ал да-'иде да-п'али циг'аре, врн'аја-сен'аѕат. К'ӑт ј'утрето д'ӑн, 'истина, п'оп от'ишја да-жњ'еје. Жњеј'еле а-он'ӑј

овч'ар 'овце си-ги-в'рти 'около арг'ати. 'Они закач'али-га.'Он беќ'ар 'около дев'ојке се-в'рти. 'Оне га-закач'але, 'он си-св'е тер'ал

по-њег'ово. Кӑт-ств'арно седн'але да-р'учав, руч'але, ќ'ерка рипн'ала да-га-в'ати он'ӑј п'ологк куд'е што зм'ија б'ила. "Ст'ој, куд'е ќ-'идеш?" –

рекн'ал он'ӑј овч'ар. Пр'ишӑал п'а сӑас-он'ај њег'ову чам'угу тргн'ал-гап'олог, кӑт-т'амо ед'ӑн котељ'ак зм'ија тол'ика. Ов'ија св'и се-исплаш'иле,фат'ило-ги стр'а. Шт'о-ли-је ов'ој. А-'он зем'ал он'ӑј ст'ап па врз-њ'ума и-в'ика: Б'ивај как'о што-си-б'ила с'иноќ 'или с'ӑк ќе-те-см'ачкам, питив'ан

ќе-те-напр'аву.Б'ивај как'о што-си-б'ила с'иноќ. А-он'ај зм'ија коп'ешка-се по-м'алко,не-м'рда. По-др'уги п'ут, по-тр'еќи. И 'а да-изм'ане да-гу-'удри, и 'она

бидн'ала дев'ојка, т'ај зм'ијата. Тима Ничова 80 г. (Божидар Видоески)Поука за овој час: Од искра пламен, од пламен пепел. Народна пословица.

(Светиниколско - запишал Душко Брдарски)СЕВЕРНО НАРЕЧЈЕ - ЗАПАДНИ ГОВОРИ

Дванаесе месеца и бабата (Тетово)'Имало една-ст'ара, га-н'еќеле д'ома, сн'ӑата га-н'ејќела. Б'ила з'има, сн'ег

мн'огу, и сн'ӑата ѝ-р'екла: "Н'а-ти кошн'ицава д'а-'идешу-пл'анина да-ми-д'онесеш ј'агоде". Б'абата р'екла:"Кӑј-ќ'е-најдем с'ега

ј'агоде, 'има мн'огу сн'ек?" "Ќе-н'ајдеш, кӑј-ќе-н'ајдеш, з'еми кошн'ицаваи ќе-'идеш". И б'абата т'аќе, га-з'ела кошн'ицата и т'ргнала у-пл'анина.

'Ишла, 'ишла, 'ишла и уд'убила у-пл'анина.И в'идела т'аму н'егдека некој-'оѓин да-г'ори, св'етело нешто ка:-'оѓин, и

19

п'а 'ишла, 'ишла, 'отишла кӑј-'огнот. Т'уе 'имало к'олиба, у-кол'ибата'имало, б'иле мес'еците, дван'аесе м'есеца у-кол'ибата. И 'она, б'абата

р'екла: "Добр'о-вечер!" "Д'обро-ти б'ок, б'аб'о:, шт'о-мука 'имаш што-с'и-дошла?" "Е бре-с'инко, шт'о-мука, 'имам една-сн'ӑа мн'огу л'оша, ме-'испрати у-пл'анина по-ј'агоде, а кӑј-ќ'е најдем ј'агоде с'еа, 'еве н'е-е-

вр'еме да-б'ерем ј'агоде, с'еа 'има сн'ек". И ст'анаў д'ецембар, па-ј'ануар,ѝ-р'екоў:"А мори-б'або, што-зб'ори н'ародот, т'оўку сн'ек штон'ападнаў?""А бре-с'инко, мн'огу 'убо:, д'еца се-л'изгаа, со-т'опке се-г'аѓаа, за-д'ецатар'адос". Т'аќе б'абата н'ишто л'ошо н'е-рекла. И ст'анаў ј'уни, пр'ед-негом'ај: "'Ела, б'або:, м'ие ќе-ти-д'адемо ј'агоде". З'еле ѝ-д'але ј'агоде н'ејзе,

ѝ-нап'оўниле кошн'ичето со-ј'агоде и је-р'екле: "Ај-б'або:, со-зр'авје 'оди-си, од-'устата да-ти-изл'агаа св'е зл'атници, сребр'еници, т'и д'обра д'уша

си-'имала, 'ај 'оди с'еа.Д'ошла д'ома ж'ената, кој-в'идела сн'ӑата ј'агоде н'оси п'оўна к'ошница,кој-зб'ори п'аре 'од-'уста ѝ-п'аѓаа, ж'оўтице, ѝ-р'екла: "Ј'а и-м'ајка-ми ќе-

га-пр'атим". И з'ела м'ајка-е, га-пр'атила, 'ишла и ги-н'ашла н'ив,мес'еците. 'Ама кој-п'очнале да-га-пр'ашуа н'ега за-з'имата, 'она св'ел'ошо зб'орела, в'икала: "г'рга н'ародот, од-з'имата им-ст'уди", и-'ова,'она, св'е н'ајлошо. И т'ога мес'еците р'екле: "Е 'ајде – од-'устата св'езм'ие и см'око:ị да-ти-изл'агаа". Ни-ј'агоде ѝ-д'але, ни-н'ишто. И кој-д'ошла д'ома, см'око:ị, зм'ие, ж'абе ѝ-изл'агаа од-'устата. И т'аќе, к'ој

пр'аị л'ошо, ќе-н'ајде н'еарно. (Душица Нушеска)

ОНОМАСТИКАОномастиката е дел од науката за јазикот (или пак, посебна наука) којасе занимава со проучување на сопствените имиња и презимиња, како и

со проучување на имињата на местата или другите географскитеимиња. Стои во тесна врска со етимологијата, дијалектологија,

митологијата и сл. Порано се сметала за помошна наука нагеографијата, етнографијата и на некои други научни дисциплини.Доаѓа од грчкото onoma = име; onomastikon = именослов, речник на

имиња. Ономастиката се дели на две основни области: топономастикатопономастикатопономастика иантропономастикаантропономастикаантропономастика.

Предмет на проучување на топономастикататопономастикататопономастиката се топонимите, односноимињата на местата, односно географските имиња. Се дели на

хидрономастикахидрономастикахидрономастика (ги проучува хидронимите = имињата поврзани соводите: реки, езера, мориња); орономастикаорономастикаорономастика (се занимава со оронимите= имињата на планини, ридови, долини...); ојкономастикаојкономастикаојкономастика (ги проучува

ојконимите = имиња на градови, села, населби...)

20

АнтропономастикатаАнтропономастикатаАнтропономастиката се занимава со проучување на антропонимите =имињата на луѓето. Тука спаѓаат личните имињаличните имињаличните имиња, презимињатапрезимињатапрезимињата и

прекаритепрекаритепрекарите. Личните имињаЛичните имињаЛичните имиња се најстариот слој од антропонимите и сепојавиле пред прекарите и презимињата. Според составот може да

бидат прости (Петре, Александар, Елена, Марија) и сложени (Божидар,Светомир). Според потеклото може да ги разграничиме на словенски

имиња (Весна, Драган, Вера), на христијански (Иван, Марија), на слој оддруги религии и култури (Давид, Наталија,), на помодни (Елвис,

Касандра) и сл.

ПрекаритеПрекаритеПрекарите се појавиле пред презимињата и со нив се разграничувалелуѓето со исти имиња. Со нив се означува(ла) некоја психичка или

физичка особина, занимање, или пак, тие се поврзани со местото наживеење и сл. (Зелен Јован, Андон Туфекчијата, Ванчо Лисицата,

Триводалијата = од с. Три Води). Со текот на времето некои прекарипоминале во презимиња.

ПрезимињатаПрезимињатаПрезимињата се појавиле најдоцна во нашиот јазик. Се образуваатнајчесто со наставките -ововов / -о(в)скио(в)скио(в)ски и -евевев / -е(в)ские(в)ские(в)ски кои се додаваат на

машките имиња (Стојанов/ски, Стојаноски, Ристов/ски, Ристески и сл.).Некои презимиња настанале од прекари (Ковачевски, Дујнимаглоски)

или според населени места (Новоселски, Дојранлиев). Многупрезимиња се создале под различни околности и во различни периоди,

така што понекогаш е тешко да се објаснат нивните значења.

Покрај двете основни области, топономастиката и антропономастиката,ономастиката се занимава и со други сфери на имињата: космонимика(имиња на соѕвездија, на галаксии), астронимика (имиња на планети и

други небесни тела), зоонимика (имиња на животни) ергонимика(имиња на фирми, на продавници и сл.) и т.н.

Поука за овој час: Поарно ет да имаш име чесно, ошто многу стребро.Народна поговорка

СВЕТСКА ЛИТЕРАТУРАРеализмот кој како литературен правец беше доминантен во 19. век, наизвесен начин продолжуваше да биде актуелен и на мода и во првите

децении на следниот век. Некои од најголемите претставници насветската литература дел од своето творештво го создадоа токму на

преминот меѓу двете столетија (Л. Н. ТолстојТолстојТолстој, А. П. ЧеховЧеховЧехов, Х. ИбзенИбзенИбзен, А.ФрансФрансФранс, М. ПрустПрустПруст, А. ЖидЖидЖид, ).

21

Нешто подоцна реализмот ќе се возобнови во Советскиот Сојуз, а поВтората светска војна и во другите социјалистички земји. Всушност,

политичките прилики во 20 век во многу нешто ги диктирале условитево кои се создавала уметноста, а во нејзии рамки, и литературните дела.Тоа е век на две светски војни, на многу регионални војни, на блоковскаподелба на светот, извесен период време на т.н. студена војна. Епоха во

која беше срушен колонијализмот во Африка, Азија и ЛатинскаАмерика... Век на забрзан технолошки развој но и на светска економска

криза (во триесеттите години). Сето тоа се рефлектираше и наоѓашеодраз во литературните дела..

Модернизмот кој како правец беше актуелен во првите децении наминатиот век, ќе биде заменет со егзистенцијализмот, кој во основа

беше филозофско учење. Во рамките на модернизмот ќе се разграничатповеќе струења (футуризам, експресионизам, дадаизам и сл.). Сепојавува нов тип на театар - театар на апсурдот, чиј производ е

антидрамата. Во исто време се јавува и т.н. нов роман, во кој изразнитесредства и ефектите се во преден план за сметка на содржината, која, на

пример, во натурализмот се предавала со фактографска прецизност.

Во последните децении на 20. век широко се распространува еден новпоим постмодерна (постмодернизам), својствен на повеќе сфери на

човековото живеење (архитектурата, филмот, сликарството, музиката).Бидејќи зафаќа повеќе области од животот, тешко може да му се

определи точна дефиниција. Што се однесува до постмодерната волитературата, со неа се релативизира она што е значајно за другите

правци: нема оригиналност во уметничкото дело, тие се парафразираат,се земаат цитати од повеќе дела за да се направи ново, но се внимава

тоа да не биде плагијат. Постои мешање на жанровите, во едно дело имаи фантастика и реализам, има и вметната критика и романтична љубов.Се зголемува улогата на читателот, се оставаат празни места во делото

тој по своја желба да ги пополни или осмисли.

Интересно е тоа што македонската литература, на која со деценииприродното право да се развива, ѝ беше оспорувано, за многу кратковреме успеа во меѓународната распределба на културни вредности дапонуди свои постмодернисти (Горан Стефановски, Венко Андоновски,

Гоце Смилевски, Ермис Лафазановски, Игор Исаковски, НиколаМаџиров...).

Цитат за овој час: Пред си, постмодернизмот се стреми кон проширување награниците на книжевноста преку промена на нејзиниот жанровски статус во

22

однос на вообичаениот жанровски систем. Неретко, настанува мешање нажанровите или затскривање на еден жанр зад карактеристиките на друг, или ако

сакате, наречете ја жанровска мимикрија или жанровска изместеност, која секоси со старите родово-жанровски конвенции. Јасмина М. -Гушева

АНТОН ПАВЛОВИЧ ЧЕХОВ (1860 - 1904)Антон Павлович Чехов е автор кој на руската и на светската литератураѝ подарува ремек-дела во форма на куси раскази и кој преку лирската

драма се вбројува меѓу творците на модерното во овој литературен род.

Чехов е роден во Таганрог, Ростовска област, во повеќедетно семејство.Татко му Павел Јегорович, се занимавал со трговија во која и немалнекој особен успех. Мајка му Евгенија Јаковлевна, била посветена на

воспитување на децата и била личност која ја сакала уметноста, аособено театарот. Своите деца ги учела да имаат одговорност конработата, сочувство и милосрдност кон послабите и угнетените.

По неуспехот во трговијата, татко му со другите членови се преселил воМосква, а Антон останал во Таганрог и издржувајќи се самиот, со

подучување на своите соученици, ја завршил гимназијата.

По доаѓањето во Москва, Антон Павлович Чехов и покрај материјалнитетешкотии успеал да го заврши медицинскиот факултет. Со солиднообразование се стекнале и другите негови браќа и сестра му. Во 1880

година ги пишува своите први раскази под псевдонимот АнтошаАнтошаАнтошаЧехонтеЧехонтеЧехонте и дури по шест години под вистинското име ќе ја објави

својата прва збирка Одбрани расказиОдбрани расказиОдбрани раскази за која критиката ќе се изразинајпофално. Следната година ја објавува збирката Невини зборовиНевини зборовиНевини зборови со

која ја потврдил својата раскажувачка дарба.

Истата година Чехов дебитирал со драмата ИвановИвановИванов за која и гледачите икритиката биле поделени во мислењата. Но значајно е да се каже дека еова првенец во драмската област на кој писателот ќе ѝ остане верен до

крајот на својот живот.

Врз расположбата на авторот влијание имала тешката положба наугнетените селани, како и смртта на еден од неговите браќа. Честитепатувања низ Русија (низ Сибир и на крајниот исток - на островот

Сахалин), како и престојот во Одеса и на Јалта, уште повеќе јаподзасилиле депресијата која се вгнездила кај него. Особено е значајна

посетата на затворениците на Сахалин, чии потресни слики ќе гиопише во повеќе раскази и есеи.

23

Напоредно со писателската дејност Чехов се пројавил и како големхуманист и како лекар, и како организатор на добротворни акции за

изградба на училишта и библиотеки на кои им подарувал дел од своитетворби. Домот во Мелихово, каде што едновреме живеел, било

посетуван како од уметници, така и од обични селани.Тука меѓудругите доаѓал П. И ЧајковскиЧајковскиЧајковски, еден од најголемите руски композитори

на 19. век, автор на повеќе опери и балети.

Поради туберкулозата, која сериозно му го нарушила здравјето, понаговор на лекарите се преселил на југот, на Јалта. И покрај болеста не

престанал да пишува.

Во 1901 година се оженил со Олга Л. Книпер, артистка која ги игралаглавните улоги во некои од неговите драми.Таа ќе го придружуваписателот на неговото последно патување во германското бањско

лекувалиште Баденвајлер.

Чехов е автор и на збирките раскази: Во самракот, Тмурни луѓеВо самракот, Тмурни луѓеВо самракот, Тмурни луѓе,повестите СтепаСтепаСтепа и Три годиниТри годиниТри години, и стотина други раскази; збирките есеи:

По СибирПо СибирПо Сибир и Островот СахалинОстровот СахалинОстровот Сахалин. Драмскиот опус го составуваат ВујкоВујкоВујкоВања, Галеб, Три сестриВања, Галеб, Три сестриВања, Галеб, Три сестри и Вишновата градинаВишновата градинаВишновата градина.

Чехов во своите раскази ја слика руската стварност од крајот на 19. век.Повеќе од расказите се куси по форма во кои на преден план избива

хуморот. Хуморот е овде за да ја ублажи противречноста меѓу желбитена ликовите и мрачната стварност која ја живеат. Во тој поглед со

раскажувачката постапка Чехов е многу близок до приврзаниците нанатурализмот.

Мајсторството да навлезе во скришните места на душата можеме да говидиме преку расказот ШегаШегаШега, во кој главниот лик Надја во миговите на

возбуда и страв неколку пати ќе ги слушне зборовите Јас ве сакам,Надењка! За авторот тогаш и по многу години,тоа било само една шега,

За Надја, најнежен спомен во животот.

Творештвото на Чехов се одликува со разнообразност во темите. Гислика сите слоеви на руското општество. Неговите симпатии се секогаш

на страната на ситните чиновници, на обесправените и на селаните(СеланиСеланиСелани). На потсмев ги подложува понизноста и камелеонството

(Смртта на чиновникотСмртта на чиновникотСмртта на чиновникот).

Поради тоа што не ја идеализира стварноста, туку ја прикажуванечистотијата и примитивизмот на руското општество, на двојниот

морал, на негрижата за болните и немоќните, Чехов своевремено

24

доживувал критики.

Во поглед на драмското творештво, Чехов ја негува т.н. лирска драма, вокоја ликовите живеат меѓу минатото и иднината. Стварноста што гиопкужува е груба и неподнослива (Три сестриТри сестриТри сестри), или дека надежта за

поубаво иднина ќе трае многу кратко (Вујко ВањаВујко ВањаВујко Вања). Дијалогот наликовите прозвучува како монолог. Тие како да зборуваат сами за себе.

Чехов со начинот на раскажувачката постапка (да се биде кус воизлагањето, со дозата на хумор, со пресврти во дејството и со критиката

на руското општество) е актуелен и популарен и по повеќе од едностолетие. Доказ за тоа е екранизацијата на многу од неговите дела.

Цитат за овој час: Здравиот човек има илјади желби, болниот само една. Чехов

СЕМЈУЕЛ БЕКЕТ (1906 - 1989)Средината на 20. век во литературата ја одбележа, меѓу другото, објавата

на Чекајќи го ГодоЧекајќи го ГодоЧекајќи го Годо, (анти)драма од Семјуел БекетБекетБекет, дело кое ќепредизвика спротивставени мислења кај критиката и кое ќе му јадонесе Нобеловата награда за литература (1969). И по повеќе од

половина век од нејзиното прво прикажување (1953), драмата какообразец на т.н. театар на апсурдоттеатар на апсурдоттеатар на апсурдот е сѐ уште е актуелна и се игра на

сцените ширум светот.

Семјуел Бекет е роден во близината на Даблин, каде што се школували каде што завршил студии по француски јазик и литература. Од 1938

година со мали прекини живее во Париз, работејќи едно време каколичен секретар на Џемс ЏојсЏојсЏојс, познат ирски писател (Одисеј, ДаблинциОдисеј, ДаблинциОдисеј, Даблинци).Повеќе од своите дела (а особено по Војната) ги пишува на француски

јазик, а потоа ги преведува на англиски.

За време на Втората светска војна се приклучил на Движењето наотпорот, поради што живее во илегала. До 1950 година е сѐ уште во

Париз каде што ги создава своите најзначајни дела. По добивањето наНобеловата награда живее повлечено, одбивајќи да дава коментари за

своите дела. Умира во Париз, на 83. годишна возраст, само неколкумесеци по смртта на својата сопруга Сузан.

Во одлуката на Нобеловиот комитет пишува: На Семјуел Бекет му седоделува наградата за пионерската работа во драмата и прозата во која

трагедијата на современиот човек станува негов триумф.

Бекет е автор на триесетина драми, дваесетина прозни дела (главно

25

романи, меѓу кои и трилогијата романи: Молоу, Малоне умираМолоу, Малоне умираМолоу, Малоне умира иНеименливотоНеименливотоНеименливото) како и на шест збирки поезија. Автор е и на повеќе

есеистички трудови за Данте АлигиериАлигиериАлигиери, за Марсел ПрустПрустПруст, за Џемс ЏојсЏојсЏојси сл. под чие влијание ќе ги создава своите дела.

На почетокот на својата писателска дејност Бекет е преокупиран сочовековата егзистенција и оттуѓеноста на модерниот живот. Под силновлијание е на егзистенцијализмот на Ж. П. СартрСартрСартр, кој му е современик,и во чија основа е песимистичката визија на човекот. Поради идеите

изнесени во некои свои дела, Бекет не секогаш наоѓал издавач за нивнообјавување (Романот МарфиМарфиМарфи дури 42 пати бил одбиван за печатење пред

да биде објавен).

За да ја прикаже бесмислата на човековото опстојување, Бекет наместовообичаените романескни постапки и драмски заплети, ги

преповторува настаните и сцените со мали измени, а луѓето во нив себеспомошни да направат нешто и да се придвижат напред. Тие обично

се слепи, неми, глуви и сл. Ги поднесуваат страдањата во очекувањедека нешто ќе се случи, дека ќе излезат од кругот на беспомошноста.

Дијалогот на ликовите повеќе прилега на монолог, на повторување наисти фрази во кои отсуствува дури и правилната граматичка структура.

За да ја истакне бесмислата на сѐ, Бекет го разбива единството навремето, просторот и дејството (кај драмата). И покрај длабокиот

песимизам, делата на Бекет се исполнети со благ хумор и со уштеподлабоко сочувство кон малите луѓе, кое дури и нема граници. Во

неговото драмско творештво покрај Чекајќи го ГодоЧекајќи го ГодоЧекајќи го Годо, овде гиодбележуваме уште и пиесите: Крај на игра, Среќни денови, Чин безКрај на игра, Среќни денови, Чин безКрај на игра, Среќни денови, Чин беззборови, I, IIзборови, I, IIзборови, I, II, (дејството на сцената се одвива без зборови), Што, кадеШто, кадеШто, каде

(неговата последна драма).

Дејството на драмата Чекајќи го ГодоЧекајќи го ГодоЧекајќи го Годо се случува во два чина, сосодржина која нема некаква логика, или барем каква би очекувале. Или,како што вели еден критичар тоа е драма во која двапати ништо не се

случува. Двајцата главни ликови ВладимирВладимирВладимир и ЕстрагонЕстрагонЕстрагон водатбесмислени дијалози во очекување да се појави ГодоГодоГодо. Ним им се

приклучуваат уште ПоцоПоцоПоцо и ЛакиЛакиЛаки, како и МомчетоМомчетоМомчето, на ист начин во дватачина, за да ја разбијат монотонијата на чекање.

Ниту просторот на драмата не е определен како што би очекувале.Просторот е лишен од секакви елементи. Тоа е селски пат, во близинана едно дрво. Поправо: главните јунаци се расправаат дали е тоа дрво

или можеби е грмушка. Тие не се сигурни ниту дали се на вистинското

26

место каде што треба да се појави Годо.

Главните јунаци се дезориентирани и во поглед на времето. Ноќта покоја се разделуваат Владимир и Естрагон со Поцо и Лаки е само да го

најави крајот на првиот чин. На почетокот на вториот чин Естрагон несе сеќава на ништо од вчерашниот ден. Дури не се сеќава на ништо одзаедничкото дружење со Владимир. Тие се подготвени на бесконечно

чекање на Годо. Ќе дојдат и следниот ден и на истото место. Носледниот пат нема да заборават да понесат со себе јаже. За секој случај!

По низа тажни и смешни ситуации, на крајот главните јунаци сесогласуваат да појдат некаде, но не се помрднуваат од местото.

Владимир и Естрагон се ликови кои се беспомошни било што данаправат, не можат да се разделат, дури не можат ни да се обесат. Тие

си требаат еден на друг, ако не за друго, да ги водат навидумбесмислените дијалози. Владимир е, се чини, попаметен од Естрагон,

повисок е, и се јавува како негов заштитник.

Кај другата (споредна) двојка Поцо и Лаки, се јавува односот нагосподар и слуга, но во вториот чин Поцо ослепува и се потпира на

својот остарен слуга Лаки, на времето надарен за многу работи, но сегавеќе немоќен и глувонем. Момчето се појавува во двата чина за да

соопшти дека тој и неговиот брат работат кај Годо, дека Годо го тепанеговиот брат и дека Годо нема да дојде денес, но дека сигурно ќе дојде

следниот ден.

Годо е името околу кое се врти целото дејство на драмата. Тој етаинствениот лик за кого речиси ништо не знаеме, освен дека треба дадојде, дека има бела брада и слично. Авторот дури не објаснува зоштоГодо треба да дојде и како може да им помогне на двајцата скитници.

Со преповторување на слични сцени и на слични дијалози, Бекет какода ја нагласува ирационалноста на чекањето, за да се сфати смислата

на вистинскиот живот кој никако да дојде и да се случи. Какоалтернатива се нуди бесмислена стварност исполнета со вегетирање и

надеж дека утре тоа ќе се смени.

Семјуел Бекет негувајќи го театарот на апсурдоттеатарот на апсурдоттеатарот на апсурдот, го развива волитературна форма егзистенцијализмот кое како учење најцелосно го

разработил филозофот и писател Ж. П. Сартр. Од своја страна Бекетизврши силно влијание врз повеќе современи автори. Тука би ги спомнале: Харолд ПинтерПинтерПинтер, Вацлав ХавелХавелХавел, Ежен Јонескоонескоонеско, Том СтопардСтопардСтопард и др.

27

Цитат за ово час: Со човечките солзи секогаш е исто. Штом еден ќе почне даплаче, некаде некој друг ќе престане. Слично е и со насмевката.

МИХАИЛ ШОЛОХОВ (1905 - 1984)Михаил Александрович Шолохов е руски писател од советскиот периоди добитник на Нобеловата награда за литература (1965), за уметничката

сила и целовитоста на епосот за донските козаци во пресвртните заРусија времиња. Во своите дела ја продолжува традицијата на големите

имиња на руската литература, да се пишува за настани кои се одсудбоносно значење за рускиот народ. Иако живее и создава во времекога на мода е социјалистичкиот реализам, Шолохов се издигнува наддогматските норми што ги застапува тој правец, ставајќи ги во преден

план човечките судбини.

Со мали исклучоци Шолохов го поминува својот животен и работен вектаму каде што се родил - меѓу донските козаци и ја дели со нив

судбината и гордоста. Козаците се општествен слој кон кој историјатане секогаш била праведна и кои низ премрежјата полека го губеле

својот идентитет.

Шолохов се родил во населбата Кружилино, во близина на Вјошенскa,во Ростовската област. Основното образование го стекнал во црковно

училиште, а гимназија посетувал во повеќе градови, поради службенитепреместувања на татко му. Школувањето го прекинал во 1918 година во

екот на Граѓанската војна. По војната едно време живеел во Москва,обидувајќи се да го продолжи образованието и поради немање средстваработел тешки физички занаети (носач, ѕидар). Истовремено учествувал

во литературната група Млада гвардија, но брзо ја напуштил и севратил во родниот крај за да земе учество во неговата обнова. Меѓу

другото работел на описменување на возрасните.

Своите први литературни обиди ги објавува во 1923 година. Созбирките новели: Донски расказиДонски расказиДонски раскази и Азурна степаАзурна степаАзурна степа ја навестува својата

раскажувачка дарба како и предметот на неговото интересирање -животот на козаците во пресвртните години на почетокот на минатотостолетие. Романот-епопеја Тивкиот ДонТивкиот ДонТивкиот Дон (1928-1940) му донела целосна

афирмација. Во исто време Шолохов објавувал делови од друготопоголемо дело Разорана ЦелинаРазорана ЦелинаРазорана Целина (1932) кое целосно ќе го издаде многу

подоцна (1959).

За време на Втората светска војна Михаил Шолохов бил воен дописник

28

од фронот за повеќе весници, во кои објавувал и кратки раскази и есеиза хероизмот и страдањата на рускиот човек во Татковинската војна.Тогаш настанала новелата Наука за омразатаНаука за омразатаНаука за омразата (1942). Војната ќе бидепредмет на недовршениот роман Тие се бореа за татковинатаТие се бореа за татковинатаТие се бореа за татковината и на

новелата Судбината на човекотСудбината на човекотСудбината на човекот (1956).

До крајот на својот живот Шолохов ќе биде општествено ангажиран,учествувајќи со свои прилози за литературата и уметноста во разни

списанија. Во исто време ќе биде удостоен со сите поголеми државнинагради и со многу меѓународни признанија. Последните години,

тешко болен ги поминал таму каде што се родил во Вјошенска.

Романот Тивкиот ДонТивкиот ДонТивкиот Дон е најзначајното дело, во кое се раскажува затрагиката на козаците, како општествена група, во времето од 1912

-1922 година преку личните заблуди на одделни нивни водачи. Зарадиобјективниот пристап кон настаните, Шолохов бил критикуван од

приврзаниците на т.н. соц-реализам, но затоа романот со симпатии билпречекан и преведуван на Запад

Во новелата Судбината на човекотСудбината на човекотСудбината на човекот се раскажува за моралната големинана обичниот руски човек предадена преку трагедијата што ја доживеал

Андреј Соколов. Тој откако останал сам, на крајот смогнал сили да му севрати на животот и да му се радува, откога едно осамено и напуштено

момченце во него ќе го препознае својот татко!

Во делото се говори за страдањата на кои бил изложен главниот јунак,кој како воен заробеник, речиси целата војна ја поминува во

германските логори и покрај повеќето обиди да побегне од нив. Откаконајпосле побегнал и им се приклучил на единиците на Црвената

Армија, дознал дека сите членови на неговото семејство: сопругатаИрина, двете ќерки и синот настрадале во војната. Останат сам, со

омраза во душата, но и со длабока тага, патувајќи низ непрегледнитепредели на земјата, Андреј Соколов ќе го сретне детето Вања кое ја имаистата судбина - во војната останало само без своите родители. Двајцата

ќе станат приврзани еден на друг, меѓу нив ќе се развие љубов.Главниот јунак ја прифаќа измамата за да ублажи сопствената болка, да

ја замени осаменоста со љубов и грижа за напуштеното дете.

Новелата носи силна антивоена порака, за апсурдноста на ситестравотии што ги носи војната, а особено за физичкото уништување. Но

уште посилно во делото доаѓаат до израз љубовта, добрината и сочув-ството како хумани особини кои треба да ги негува човекот. МихаилШолохов на умешен начин го слави величието на обичниот човек.

29

...Татенце, каде ти е тебе кожното палто? Во животот никогаш не сумимал кожно палто! Морав да излажам. Во Воронеж остана, му реков.Ама ти тато, зошто толку долго ме бараше? Му одговорив - Јас тебе

синче и во Германија те барав, и во Полска, и сета Белорусија ја изодиви ја пропатував, а ти во Урјупинск си било. Ама тато, Урјупинск близудо Германија е? А до Полска, тоа далеку ли е од нашата куќа? И така

брборевме со него дури не заспавме.

...А, мислиш ли братче дека само онака ме праша за кожното палто? Не,сето тоа не е туку-така. Татко му, оној вистинскиот, некојпат носел

такво палто, па ете му останало во умот. Зошто, детскиот ум ти е каколетната молња, ќе молсне, за миг сѐ ќе осветли и ќе згасне. Така и умот

му работи, само ќе молсне!..

Извадок од Судбината на човекотСудбината на човекотСудбината на човекот (преземено од сакамкниги.мк.)

Цитат за овој час: Мојата мајка уште во детството ме учеше на љубов конукраинскиот народ, украинската уметност и кон украинските песни, едни од

најмилозвучните во светот. Михаил Шолохов

АЛБЕР КАМИ (1913 -1960)Албер Ками е едно од најголемите имиња на француската литература

од средината на 20. век и добитник на Нобеловата награда залитература (1957). Во своите дела настојуваше да даде одговор напроблемите со кои се соочуваше човештвото пред, за време на, и

непосредно по Втората светска војна. Тоа е време кога моралната кризана човекот ја загрозуваше неговата егзистенција, кога се бараше

решение за надминување на таквата состојба.

Иако не можеше во целост да ги афирмира своите филозофски илитературни погледи (поради прераната смрт во сообраќајна несреќа),

Албер Ками уште додека беше жив се сметаше за класик вофранцуската литература. Тој е актуелен и во денешно време, затоа штопроблемите со човековата егзистенција не се надминати. Оттуѓеноста

на човекот, баналноста на секојдневието што ги потиснуваат човековитестремежи за посреќен живот сѐ уште се присутни.

Ками е роден во сиромашно семејство во Мондови, во северниот дел наАлжир. На само една година останал без татко (кој загинал како војникво Првата светска војна). Мајка му со тешка физичка работа го издржу-вала семејството. Во тешки животни услови Ками ги завршил гимнази-јата и студиите по филозофија на универзитетот во Алжир (1936). Си-

30

ромаштијата ќе биде причина Ками да се разболи од туберкулоза од којаќе се лекува многу години подоцна и поради која се откажал од спортот,

кој заедно со театарот и литературата му биле омилени активности.

За театарската група Екипа, која ја раководел, ги пишува своите првипиеси (некои од нив преработки од други автори). Откако ги завршил

студиите се занимавал со новинарство најпрвин во Алжир, а потоа и воФранција, каде што се преселил да живее. На почетокот на Вторатасветска војна се пријавил како доброволец, но поради нарушеното

здравје бил одбиен. По краткиот престој во Алжир, се вратил воФранција и се приклучил на Движењето на отпорот против фашизмот.

Во тој период го напишал својот прв роман СтранецотСтранецотСтранецот (1942) и есејотМитот за СизифМитот за СизифМитот за Сизиф како објаснување на содржината на романот. Тогаш, аи подоцна, низ бројни есеи и предавања Ками ќе ги изложува своите

политички и филозофски идеи. Неговите политички погледи седвижеле од комунизам и пацифизам, па сѐ до анархизам! Но тој силно

ќе му се спротивстави на тоталитаризмот воспоставен воисточноевропските земји по Втората светска војна. Од тие причини ќе

дојде до прекинување на пријателството меѓу него и Ж. П. СартрСартрСартр, закого комунизмот претставувал совршенство на човечко општество, без

разлика како ќе се спроведува.

Идејата на Ками за мир и справедливост и отпор против насилството вовремето на блоковска поделба на светот, некои негови пријатели на

поинаков начин ја прифатиле и кај него создале разочараност идепресија Тој јавно протестирал против режимот во Шпанија (1952) и во

други земји.

Во поглед на филозофските идеи, Ками бил против тоа да се поврзува занекаква идеологија. Тој дури се противел егзистенцијализмот да сеповрзува за неговото име. За него луѓето биле помили од која било

идеја. Сепак, не може да се одбегнат неговите размисли околу теоријатана апсурдот според која стремежот на луѓето кон јаснотија и смисла неможе да се исполни во целост. Во своите дела го прифаќа позитивнотоод егзистенцијализмот и надреализмот, а го отфрла песимизмот за кој

се залагале Жан Пол СартрСартрСартр и Андре БретонБретонБретон.

Литературното творештво на Ками е обемно и разновидно. ПокрајСтранецотСтранецотСтранецот го сочинуваат и романите: ЧумаЧумаЧума (1947), ПадотПадотПадот (1956), СреќнаСреќнаСреќнасмртсмртсмрт и Првиот човекПрвиот човекПрвиот човек (издадени постхумно од неговите ќерки); повеќе

есеи (Опачина и лицеОпачина и лицеОпачина и лице, ПирПирПир...); драмите КалигулаКалигулаКалигула, НедоразбирањеНедоразбирањеНедоразбирање,Опсадна состојбаОпсадна состојбаОпсадна состојба, ПраведнициПраведнициПраведници... и повеќе преводи и адаптации на дела

31

од В. ФокнерФокнерФокнер, Ф. М. ДостоевскиДостоевскиДостоевски... А. Ками е автор и на повеќе книги сочисто филозофски идеи.

Романот Странецот е најпопуларното Камиево дело. По обем е мало,содржи 11 поглавја поделени во два дела. Во првите шест поглавја се

раскажува за настаните кои му претходат на убиството што го извршилглавниот лик Мерсо. Во вториот дел се прикажува престојот во затворот

и текот на судењето.

Однесувањето на Мерсо на веста за смртта на мајка му која се наоѓала водом за старци, отсуството на желба да се отвори ковчегот со посмртните

останки на мајка му, неговата рамнодушност на денот на погребот,одењето на плажа со девојката Марија попладнето и т.н., се настани од

првиот дел, кои при распитот на сведоците, ќе се преповторат во текот насудењето, и врз кои обвинителот ќе ги засновува своите докази при

одмерувањето на казната за извршеното убиство над Арапот. За сетовреме во затворот Мерсо е рамнодушен и незаинересиран за исходот од

процесот. Се чувствува како туѓинец меѓу туѓинци.

Откако ја дознава казната Мерсо почнува да се бунтува зашто судот енеправеден, а преку него и општеството кое донесува закони преку коиобвинителот врз лични убедувања може да предлага казни, а судот даги прифаќа. Во основа, Странецот е критика на правосудството, затоашто казната е неправедна - убиството не е извршено со предумисла.

Вината на Мерсо се состои во тоа што не сака да ги прифатиопштествените и моралните норми на средината. Тоа што Мерсо ерамнодушен кон сѐ, не значи дека ја заслужува смртната пресуда.

Неколку месеци подоцна Ками го објавува есејот Митот на Сизиф какодополнување на романот Странецот, во кој во неколку поглавја го

дообјаснува апсурдот во кој запаѓа современиот човек и можниот излезод таа состојба.

Вредноста на романот го надополнува и совршениот стил преку кој сокласична одмереност се прикажани настаните во првиот дел и текот на

судењето кое следува во вториот дел.

Цитат за овој час: Ако ништо не би имало смисла, би биле во право. Но, постоинешто што си уште има смисла. Албер Ками

32

СОВРЕМЕНА МАКЕДОНСКА ЛИТЕРАТУРАВо средината на педесеттите години на минатото столетие во македонскаталитература полека се напушта концептот според кој творештвото треба да

биде во функција на општествените интереси и почнуваат да се пронаоѓаатнови тематски подрачја, освен оние за војната и повоената изградба. Новите

сфаќања, меѓу другото, се јавуваат како резултат на промените вополитичкиот и општествениот систем на тогашната држава Југославија, во

чии рамки нашата татковина беше составен дел.

Меѓу литературните жанрови во кои слободата на изразот и слободатаво изборот на темите најпрвин се почувствувала била лирската поезија.

Таа полека ја напуштала социјалната тематика за да се префрли восферата на интимните човекови простори. На тој чин му претходеле

полемики објавувани на страниците на литературните списанија(особено на страниците на Современост и Разгледи).

Во литературната критика тогаш, а и многу години подоцна, често секористеле синтагмите прва, втора, трета... генерација македонски поети(или прозаисти). Можеби пологично би било да се проследуваат фазите(периодите) на одделните жанрови во нашата литература. Зашто има

поети од првата генерација (Ацо ШоповШоповШопов, Блаже КонескиКонескиКонески, СлавкоЈаневскиЈаневскиЈаневски, Гого ИвановскиИвановскиИвановски) чие творештво минува низ повеќе фази.

Па така, за првата (повоена) фаза е карактеристично свртеноста наавторите кон темите и мотивите од војната (Славко ЈаневскиЈаневскиЈаневски, Венко

МарковскиМарковскиМарковски, Ацо ШоповШоповШопов, Блаже КонескиКонескиКонески, Лазо КаровскиКаровскиКаровски).

Во втората фаза (во педесеттите) на веќе посочените (Ацо ШоповШоповШопов, БлажеКонескиКонескиКонески) им се придружуваат Гане ТодоровскиТодоровскиТодоровски, Матеја МатевскиМатевскиМатевски, СрбоИвановскиИвановскиИвановски, Томе АрсовскиАрсовскиАрсовски. Предмет на нивниот интерес е поетовата

интима со навлегување во сферата на рефлексивното. Дури иродољубивата лирика прозвучува помодерно (Анте ПоповскиПоповскиПоповски).

Следува еден период (во шеесеттите години) кој критичарите гонарекуваат модерната во македонската литература, кога нашата лирика

силно ги раскрилува своите потенцијали и освојува свое место подсонцето на (тогашната) југословенска литература. Во таа поголема група

би ги спомнале Петре М. АндреевскиАндреевскиАндреевски, Петар Т. БошковскиБошковскиБошковски, РадованПавловскиПавловскиПавловски, Богомил ЃузелЃузелЃузел, Влада УрошевиќУрошевиќУрошевиќ, Јован КотескиКотескиКотески.

Во почетокот на седумдесеттите години на 20. век се јавува една новафаза (ако сакате и генерација!) во која симболите се доминантни во

поетиката (на Чедо ЈакимовскиЈакимовскиЈакимовски, Михаил РенџовРенџовРенџов, Тодор ЧаловскиЧаловскиЧаловски,

33

Гордана Михаилова-БошнаковскаМихаилова-БошнаковскаМихаилова-Бошнаковска, Светлана Христова-ЈоциќХристова-ЈоциќХристова-Јоциќ, АтанасВангеловВангеловВангелов, Иван ЧаповскиЧаповскиЧаповски, Катица ЌулафковаЌулафковаЌулафкова, Вера ЧејковскаЧејковскаЧејковска...).

Современите тенденции во нашата поезија ги застапуваат повеќеавтори, секој со свои индивидуални пристапи кон творечкиот порив ичии творби се преведени на други јазици Бранко ЦветковскиЦветковскиЦветковски, Лидија

ДимковскаДимковскаДимковска, Никола МаџировМаџировМаџиров...

Иако на појавата на првиот роман на македонски јазик се чекашеповеќе години (ако не ги сметаме романите во стихови на Венко

МарковскиМарковскиМарковски!), за релативно кусо време македонската литература бешезбогатена со повеќе дела од овој вид. Нивни автори беа Славко ЈаневскиЈаневскиЈаневски,

Стале ПоповПоповПопов, Јордан ЛеовЛеовЛеов, Ѓорги АбаџиевАбаџиевАбаџиев, а периодот (фазата) некоиисторичари на литературата го (ја) насловуваат како почетоци на

современиот македонски роман.

Веќе кон крајот на педесеттите години на 20. век имаме трагање напомодерен израз, иако тематски писателите сѐ уште биле свртени кон

војната и кон обновата на земјата и колективизацијата (Владо Малески,Малески,Малески,Димитар СолевСолевСолев). Тоа ќе продолжи со уште некои автори (Сотир ГулескиГулескиГулески,

Симон ДракулДракулДракул, Методија ФотевФотевФотев, Коле ЧашулеЧашулеЧашуле).

За третата фаза која настапува во средината на шеесеттите годиниможеме да кажеме дека се карактеризира со модернизирање на

творечкиот приод и со мноштво теми.

Некои тој период го нарекуваат ран развој на психолошкиот реализам(Венко Андоновски), кој целосно ќе се разгрне и созрее за десетина

години. Тогаш ќе се создадат некои од најубавите романи во нашаталитература, а нивни автори се Ѓорги АбаџиевАбаџиевАбаџиев (Пустина), Славко

ЈаневскиЈаневскиЈаневски (И бол и бес, Две Марии), Димитар СолевСолевСолев (Кратката пролет наМоно Самоников), Владо МалескиМалескиМалески (Разбој). Не помало внимание

заслужуваат и прозните остварувања од тоа време на Мето ЈовановскиЈовановскиЈовановски,Јован БошковскиБошковскиБошковски, Цветко МартиновскиМартиновскиМартиновски, Влада УрошевиќУрошевиќУрошевиќ...

Следната фаза во развојот на нашиот роман некои ја нарекуваатмодернизам (Венко Андоновски) или пак спој на традиционалното и

модерното (Наташа Аврамовска) и во неа имаме силен наплив нароманескни и воопшто на прозни остварувања, чии автори се СлавкоЈаневскиЈаневскиЈаневски, Живко ЧингоЧингоЧинго, Божин ПавловскиПавловскиПавловски, Владимир КостовКостовКостов, Петре М.АндреевскиАндреевскиАндреевски, Методија ФотевФотевФотев, Коле ЧашулеЧашулеЧашуле, Ташко ГеоргиевскиГеоргиевскиГеоргиевски, Петар

ШириловШириловШирилов, Васе МанчевМанчевМанчев, Јадранка ВладоваВладоваВладова.

Најпосле, следува фазата наречена постмодернизам во која откако сѐ е

34

напишано и сите теми се исцрпени, писателите се навраќаат на веќепознати личности и дела, за да ни ги прераскажат на свој начин:

Данило КоцевскиКоцевскиКоцевски (Одисеј), Слободан МицковиќМицковиќМицковиќ (Смртта на Александар),Славко ЈаневскиЈаневскиЈаневски (Миракули на грозомората, Чудотворци...), МиткоМиткоМиткоМаџунковМаџунковМаџунков (Кула на ридот), Крсте ЧачанскиКрсте ЧачанскиКрсте Чачански, Димитрија ДурацовскиДурацовскиДурацовски,Венко АндоновскиАндоновскиАндоновски (Папокот на светот), Александар Прокопиев, Гоце

Смилевски (Разговор со Спиноза, Сестрата на Зигмунд Фројд), ОливераЌорвезировскаЌорвезировскаЌорвезировска, Ермис ЛафазановскиЛафазановскиЛафазановски...

Што се однесува до развојот на македонската драма, тој се надоврзувана она што е создадено меѓу двете светски војни. Иако драмската

уметност била застапена уште за време на Војната преку едночинки ина начин како што дозволувале условите, првите драмски дела се

појавиле по неколку години, а нивни автори се Васил ИљоскиИљоскиИљоски, КолеЧашулеЧашулеЧашуле, Венко МарковскиМарковскиМарковски, Томе АрсовскиАрсовскиАрсовски и нешто подоцна Симон

ДракулДракулДракул.

Во шеесеттите години на 20. век се јавува нова генерација драмски писа-тели (Бранко СтавревСтавревСтаврев, Богомил ЃузелЃузелЃузел, Бранко ПендовскиПендовскиПендовски) која ги проши-рува тематските хоризонти со внесување на митолошкото и фолклорнотово драмите. Тоа особено ќе биде воочливо неколку години подоцна кога

ќе се појават драмските текстови на Митко МаџунковМаџунковМаџунков, Живко ЧингоЧингоЧинго и Пе-тре М. АндреевскиАндреевскиАндреевски, и особено на Горан СтефановскиСтефановскиСтефановски. Тогаш ќе бидатприкажани и драмски дела со различни жанрови (комедии од Васил

ИљоскиИљоскиИљоски, Коле ЧашулеЧашулеЧашуле, Миле ПоповскиПоповскиПоповски, Томе АрсовскиАрсовскиАрсовски; трагедии од КолеЧашулеЧашулеЧашуле, Горан СтефановскиСтефановскиСтефановски; стихувани драми од Георги СталевСталевСталев, Миле

НеделковскиНеделковскиНеделковски, Благоја РистескиРистескиРистески - ПлатнарПлатнарПлатнар).

Во поново време во таканаречениот постмодерен период, се јавуваполитички ангажираниот театар (според Наташа Аврамовска) во којзначајно место им припаѓа на Коле ЧашулеЧашулеЧашуле, Јордан ПлевнешПлевнешПлевнеш и ДејанДуковскиДуковскиДуковски. Покрај нив има уште неколку афирмирани драмски автори(Жанина МирчевскаМирчевскаМирчевска, Венко АндоновскиАндоновскиАндоновски, Горан СтефановскиСтефановскиСтефановски, СашкоСашкоСашкоНасевНасевНасев) кои на еден или на друг начин (преку компилација на веќе

познати дела или нивна преработка), успешно го потврдуваат високотореноме што нашата драмска литература го има стекнато од порано.

Цитат за овој час: Драмата на самиот театар во нашата земја влегува во својатазрела фаза. Во неа не се остварува само локалната, туку и, слободно може да серече, европската репутација на македонскиот театарски миг, која не само штослободно може да се споредува со најзначајните токови на модерниот сценски

израз, туку придонесува за оживотворување на една далекусежна мисија на

35

македонското присуство во светот...

Ѕвездениот миг на македонскиот театар започна точно во времето когасамостојно, без посредници, влезе во отворените уметнички битки... Со

преведување на македонските драмски автори на туѓи јазици, со издавање нанивното творештво на повеќе европски меридијани, и со изведувањето нанивните дела на сцените на сите континенти, всушност, беше продлабоченаафирмацијата и продолжен започнатиот подем. Во оваа смисла, не помалку

значајно е присуството на македонските режисери на многу сцени надвор одРепубликата... Ристе Стефановски: Од македонската порака за светскиот ден на

театарот, 2005

МАТЕЈА МАТЕВСКИ (1929)Матеја Матевски е исклучителна појава во современата македонска ли-тература. Припаѓа на втората генерација повоени македонски поети,кои се појавија кон средината на 20. век. Но тој не помалку е значаенкако есеист, како литературен и театарски критичар, и како преведувач.Не случајно 50. јубилејна награда на Струшките вечери на поезијата -Златниот венец, годинава (2011) ќе ја понесе токму Матеја Матевски.Роден е во Истанбул (Цариград) во печалбарско семејство. Основното об-разование го завршил во Гостивар, гимназија во Тетово и Скопје.Студиите ги почнал во Белград, ги завршил во Скопје (на Филолошкиотфакултет). Извесно време престојувал во Париз, изучувајќи гофранцускиот театар и драма. Работел како новинар, уредник и најпослебил генерален директор на Македонската радиотелевизија. Десетина го-дини бил претседател на Републичката комисија за културни врски состранство, а неколку години и член на Претседателството наСоцијалистичка Република Македонија.Во прилог на неговата биографија се и следниве факти: бил професор восредно училиште, уредник во книгоиздателството Кочо Рацин, уредникна списанијата Млада литература и Разгледи, професор на Факултетот

за драмски уметности. Член е на Друштвото на писателите наМакедонија (бил и негов претседател) и на Македонскиот ПЕН центар

(бил и негов претседател, сега е почесен претседател). За член на МАНУе избран 1979 (како дописен, и од 1983 како редовен), нејзин претседател

(2001- 2003).

Матеја Матевски е иницијатор за основање на повеќе културниманифестации во земјава и потоа нивни претседател (Струшките

вечери на поезијата, Рацинови средби, Охридско лето и сл.). По негова

36

иницијатива се основани друштва на пријателство на Македонија соФранција, со Норвешка, со Турција. Матеја Матевски својата

писателска дејност ја започнал со објавување на творби волитературната периодика (1952). Во неговата творечка актива

доминантна е поезијата, иако има објавено и повеќе книги со есеи икритика. Ова се збирките поезија: ДождовиДождовиДождови (1956), РамноденицаРамноденицаРамноденица (1963),ПеруникаПеруникаПеруника (1976), КругКругКруг (1976), ЛипаЛипаЛипа (1980), Раѓање на трагедијатаРаѓање на трагедијатаРаѓање на трагедијата (1985),ОддалечувањеОддалечувањеОддалечување (1990), Црна кулаЦрна кулаЦрна кула (1992), ЗавевањеЗавевањеЗавевање (1996), МртвицаМртвицаМртвица (1999),

Внатрешен пределВнатрешен пределВнатрешен предел (2000), Отаде заборавотОтаде заборавотОтаде заборавот (2003), Копнеж по целинаКопнеж по целинаКопнеж по целина(2005), Предели покриени со водаПредели покриени со водаПредели покриени со вода (2006), Ветрот и градотВетрот и градотВетрот и градот (2007). Книги со

есеи и кртитики: Од традицијата кон иднинатаОд традицијата кон иднинатаОд традицијата кон иднината (1987), Драма и театарДрама и театарДрама и театар(1987), Светлината на зборотСветлината на зборотСветлината на зборот (1998), Искушенијата на идентитетотИскушенијата на идентитетотИскушенијата на идентитетот (2003).Поезијата на Матеја Матевски е приопштена на многу светски јазици.

Застапен е речиси во сите избори и антологии на македонската поезија,но исто така и во многу антологии на југословенската, европската и

светската литература.

Восхитувачка е преведувачката актива на Матеја Матевски. Неа јасочинуваат педесетина книги поезија, прозни и драмски дела оддесетина светски и странски јазици (шпански, руски, француски,

италијански, како и српски, словенечки, албански), што ги превел самили заедно со неговата сопруга Загорка. Особено се значајни препевитеи преводите од шпанската литература (од Ф.Г.Лорка, П. Неруда, Рафаел

Алберти, Х. Х. Падрон...).

Удостоен е со повеќе домашни и меѓународни награди. Од домашнитеби ги спомнале: Награда на Друштвото на писателите на Македонија(1956), Браќа Миладиновци (1963 и 1980), 11 Октомври (1963), Кочо

Рацин (1980), Книга на годината (1992), Книжевно жезло (1997),Македонско слово за книжевен опус (2000), Велја кутија на Македонски

духовни конаци.

Како преведувач е лауреат на наградите: Григор Прличев, КирилПејчиновиќ и Златно перо. Подолг е списокот со награди и признанија,

како и со други почести што Матеја Матевски ги добил надвор одземјава. Некои од нив: Специјална награда за литература на Премио

медитеранео (Палермо, Италија, 1983), награда Блез Сандрар (Ивердон,Швајцарија, 1986), Фернандо Риело за мистична поезија, за збирката

Црна кула (Мадрид, Шпанија, 1990), Жупанчичева листина (Словенија),Горанов венец (Луковдол, Хрватска, 1987), Балканска награда за поетски

опус Ергуван (Чаталџа, Турција, 1966), Атлантида на Меѓународниот

37

поетски фестивал (Лас Палмас, Шпанија, 1998), наградата Триестепоезиа (Трст, Италија, 2001), награда на Меѓународната академија воКуртеа де Арџес (Романија, 2003), награда Златен клуч (Смедерево,

Србија, 2003), награда на Поетската академија (Калкута, Индија, 2004)награда на Академиа Медитеранеа (Неапол, Италија) и најновата:

Наградата за животно дело Јан Смрек на фестивалот во Словачка (2010).Матеја Матевски е член на Европската академија за наука и уметност

(Салцбург, Австрија), член на Европското друштво за култура(Венеција), дописен член на Северноамериканската академија нашпански јазик (Њујорк), почесен член на Друштвото за наука и

уметност (Битола). И уште: носител е на повеќе одликувања, меѓу кои ина Легија на честа (Франција). Во нашата литература Матеја Матевски

се јавува во време кога започнува еден процес на осовременување избогатување на поезијата (и прозата) со нови тематски и изразни

можности. Тоа е време на конфронтација на авторите на реалисти имодернисти, која се водела на страниците на литературните списанија.

Уште со својата прва збирка Дождови, Матевски го прифаќа новиотпоглед и поетски концепт, напуштајќи ја пренагласената поетичност и

свртувајќи се кон сопствениот внатрешен свет, кон интимнитедоживувања. Неговата поезија позитивно ја оценуваа и противниците

на модернизмот, зашто таа, всушност, беше спој на традиционалното имодерното. И пред сѐ, тоа беше во основа оргинална поезија во која се

разоткриваше испреплетена емотивна и мисловна содржина.

Во втората стихозбирка Рамноденица Матевски го продолжуванагорниот пат кон поетското созревање. Своето неспокојство се обидува

да го смири свртувајќи се кон природата, за да побара одговор напрашањата: која е смислата на човековото постоење, треба ли да се има

верба и надеж:Те барам долго езеро но каде си ми ти

во окото на бранот во грлото на каменотпритаена роса врз дланката на планините

глас одамна изговорен во пепелта на водите. (Езеро)Во збирката Перуника, Матевски оди понатаму во рафинирање наизразот: преку економичност на зборовите прави успешен спој на

народниот и модерниот поетски јазик:Ја градев јас долго под вишната карпапод вишната карпа под ширното небо

тебе ти ја градев за тебе ја правевкаменот го збирав од мојата солза

38

денови го збирав векови го редевод мојата солза од твојата смеа. (Мајстори)

Во средиштето на поетовиот интерес е секогаш човекот, неговиот вна-трешен свет и неговиот однос кон природата. Понекогаш прави обид созвучна сензитивност да го разоткрие и надополни поетовиот простор.

Некаде ѕвони. Некаде далеку ѕвони.Звуците се бранови на ветерот

низ тревите подгонети.......Некаде ѕвони. Премногу дамна и сега.

Си боли, небо. По треватана звуците познати легни ме. (Ѕвона)

Во тој простор многу често се пренагласува чувството на загрозеност начовекот. Сѐ помалку има убавина, сѐ повеќе се губи човечноста, сѐ

повеќе надвладува мракот:Темни помории идат од длабините на човекот

црни семиња од кои црната кула се раѓа... (Црната кула)Цитат за овој час: Среќен сум што заедно со толку големи учители, современици ипријатели што сиве години со своите стихови ја почестуваа и ги честеше Струга, го

сонував и остварував, и можам да речам со радост дека го иссонував тој убавсон. Матеја Матевски, венценосец, Струга, 2011

ГАНЕ ТОДОРОВСКИ (1929 - 2010)Гане Тодоровски е, по многу нешта, исклучителна личност во македон-ската литературна и културна историја. По она што го остави зад себе,

неговиот придонес далеку ги надминува рамките на родната земја,заземајќи доминантни позиции на балканските простори, ако не и по-

широко.Гане Тодоровски е роден во Скопје. Дипломирал и докторирал на

Филозофскиот факултет во Скопје, каде што долги години работел какопрофесор. Бил на чело на повеќе асоцијации, меѓу другото, претседателна Советот на Струшките вечери на поезијата, и на двапати претседател

на Друштвото на писателите на Македонија. Со настапувањето наполитичкиот плурализам во Македонија, со поетот Анте Поповски јаосноваа првата политичка организација - Движењето за семакедонскаакција-МААК, и беше прв нејзин претседател. Подоцна ќе замине како

амбасадор на земјава во Руската федерација (1997).Својот работен век го започнал како новинар во повеќе редакции, за

39

подоцна целосно да се посвети на литературната и научната дејност,создавајќи импозантен опус на оригинални творби (12 стихозбирки) ипреведени дела (во три тома), како и на голем број литературни записи,есеи, критики и сл. (во пет тома од Избраните дела). Истовремено, Гане

Тодоровски активно учествувал во уредувањето повеќе литературнисписанија (Современост, Разгледи, Културен живот и др.).

Не е без значење ангажманот на Гане (така го викаа сите!) восоставувањето на повеќе антологии (на словенечката, хрватската,

австриската поезија, на албанските поети од некогашната Југославија...)сам или во коавторство со други.

За својата неуморна работа академик Гане Тодоровски беше удостоен соповеќе литературни и државни награди и признанија (Браќа

Миладиновци, Климент Охридски, 11 Октомври, 23 Октомври...) инагради за преведувачка дејност (Григор Прличев, Кирил Пејчиновиќ,

Златно перо).

Гане Тодоровски го почнува литературниот потход со збирката песни ВоВоВоутринитеутринитеутрините (1951), која, иако не донесува нешто ново (тематски е посветенана обновата и изградбата на татковината), сепак го најавува авторот какопоет со лирска сензибилност. Веќе со следните збирки: Тревожни звуциТревожни звуциТревожни звуци

(1953) Спокоен чекорСпокоен чекорСпокоен чекор (1956) и БожилакБожилакБожилак (1960), Гане разоткрива новитематски простори блиски до секојдневниот живот. Создава специфиченјазик со многу неологизми, трага по нови форми за да ја прикаже соци-јалната судбина на човекот и да ги одгатне неговите морални дилеми.

Во следните петнаесетина години, за кои критичарите велат дека евтората фаза во творештвото, Гане ги објавува збирките Апотеза наАпотеза наАпотеза на

делникотделникотделникот (1964), Горчливи капки непремолкГорчливи капки непремолкГорчливи капки непремолк (1970), Снеубавен денСнеубавен денСнеубавен ден (1974),и СкопјаниСкопјаниСкопјани (1981). Ја опишува урбаната средина, со иронија зборува запустошењата на селата (Фуснота без повод), се навраќа на личности инастани од нашето минато (Крсте Мисирков по 1903-та година, 4 мај

1903).

Речиси шестдецениското присуство во нашата литература Гане гозаокружува со уште неколку збирки поезија: Неволици, неверици,Неволици, неверици,Неволици, неверици,

несоницинесоницинесоници (1987), НедостижнаНедостижнаНедостижна (1995), Осамен патникОсамен патникОсамен патник (поезија наанглиски, 1996) Горди акордиГорди акордиГорди акорди (2009) која е компилација од сите негови

збирки, но содржи и повеќе песни кои се настанати 2006-2009 год. и коиза првпат се објавени. Збирката содржи 80 песни. Со неа се одбележа 80-годишниот животен јубилеј. Последната негова објава е книгата ТокмуТокмуТокму

такатакатака (2010).

40

Гане Тодоровски е исто толку значаен и како литературен историчар,есеист и критичар. Автор е на десетина книги литературни записи (одПретходниците на МисирковПретходниците на МисирковПретходниците на Мисирков - 1968, до Книга наша сиреч славјанскаКнига наша сиреч славјанскаКнига наша сиреч славјанска -

1989). Тие осветлуваат значајни поглавја и личности од нашатакултурна историја. Без неговиот придонес што го сочинуваат над 230

одделни публикации (до овој момент!) сигурно е дека нашата историјаи нашата литература би биле многу посиромашни.

Гане Тодоровски остави зад себе повеќе песни кои се неодминливи восекоја антологија на современата македонска поезија. Една од тие

творби е песната Седум навраќања на мотивот трепетликаСедум навраќања на мотивот трепетликаСедум навраќања на мотивот трепетлика, застапена возбирката Спокоен чекор. Постојаното треперење на трепетликата(јасиката, лат. populus tremula) ќе го инспирира поетот да пее за

неспокојот и немирот на кои е осудена, осамена среде плодното поле.Низ седумте строфи е предадена нејзината судбина сама да вишнее, даим заблазнува за рожбите на птиците, кои гнезда во неа свиле, а самата

таа е неротка.

Им се заблазува на птицитегнезда што свиле во неа,

на сонот, рожбите, починката им заблазува.Несонка. Неротка. Зелена неспокојничка.

Особено се впечатливи зборовите со кои поетот ја именуватрепетликата: лична сретполка, несонка, немирлика, плашливка,неродна полска висотија...Не помалку се интересни метафорите и

епитетите:

Ставата и е зеленило пеперугипленети вечно во вишна вертикала

или:

Таа е лична средполка,сред поле сон прегладнета.

Гане Тодоровски зад себе остави и песни со родољубив набој (Нерези,Нашинска) во кои трагичните настани од минатото се предадени за дане се отргнат од заборавот. Токму манастирот (Нерези), нем сведок на

такви настани е симбол на победата над премрежјата и заборавот.

Безмалку и да нема област од животот во која не навлегол немирниотпоетски дух на Гане. Неговата поезија води постојан дијалог со

секојдневните работи и најчесто е со непомирлив однос кон ситедеградирања и неправди на кои е изложен обичниот човек.

41

Некои од песните напишани во доцните шеесетти години со својатасодржина се актуелни и денес (Фуснота без повод, Делнично будење на

градот). Во некои има мешање на љубовта и омразата, намеланхоличното и гневното, многу често испомешано со ироничното.

Има песни во кои на специфичен начин ја опишува убавината нажената, притоа користејќи ги изразните можности и лексичкото

богатство на нашиот јазик (Песни за жената). А што е уште поважносоздава и пресоздава нови зборовни форми и значења кои се веќе

одомаќени во нашиот јазик. Негова е крилатицатаКолку сме толку сме токму сме!Колку сме толку сме токму сме!Колку сме толку сме токму сме!

Цитат за овој час: Слушате ли политичари? Слушате ли, обични луѓе? Слушате ли,наставници што ќе го предавате и натаму Ганета по гимназиумите и

реформираните средни школи? Погледнете на небото: едно соѕвездие нема. Нанего уште долго ќе го гледаме отсуството на ѕвездите што го сочинуваа. Во тоа е

утехата, ако утеха не е само обичен збор, како и животот. 26. 05. 2010Венко Андоновски

АНТЕ ПОПОВСКИ (1931 - 2003)Анте Поповски е, без сомнение, поет кој во нашата литература ги

напиша стиховите со најубава родољубива содржина. Истотака, тој еавтор кој со есејот отвори ширум порти за влез во неразораната целинана нашата духовна и историска самооценка (Гане Тодоровски). Неговото

присуство и реч на значајни културни настани беа неодминливи.Речиси и да немаше претставување на повредна книга или публикација,

а на која како промотор да не беше Анте, или за која тој да немашенапишано свој осврт, рецензија или слично.

Анте Поповски е роден во Лазарополе. Образованието го продолжил воБитола. Завршил медицина во Скопје, но како лекар работел сосема

кусо време, за да ѝ се посвети целосно на литературата.

Како плод на неговата посветеност на пишаниот збор, се десетинатазбирки песни, поголем број есеистички и публицистички прилози

објавени во неколку книги, како и препеви на песни од повеќе јазици.

Анте Поповски исто така е преведуван на повеќе светски јазици. Јасоставил Антологијата на јидиш поезијата (Светата земја на зборотСветата земја на зборотСветата земја на зборот),како и на Орфеј и Исус - библиски мотиви во современата македонскаОрфеј и Исус - библиски мотиви во современата македонскаОрфеј и Исус - библиски мотиви во современата македонска

поезијапоезијапоезија. Добитник е на повеќе литературни награди и признанија(Браќа Миладиновци (1964, 1995), 11 Октомври, Кочо Рацин, Гоцева

42

повелба, Ацо Шопов), како и на меѓународна награда за најдобра песнаPremio Europa.

Покрај литературната дејност академик Анте Поповски вршел и повеќеопштествени и раководни функции (директор на НИП Нова Македонија,на Вардар филм, член на Извршниот совет (Владата) на СРМ, на два патипретседател на Друштвото на писателите на Македонија, на Советот на

Струшките вечери на поезијата, претседател на Движењето засемакедонска акција - МААК...).

Првата поетска објава на Анте Поповски е збирката песни ОдблесоциОдблесоциОдблесоци(1953). По застој од неколку години (по период на преиспитување и

созревање), ги објавува следниве збирки: ВардарВардарВардар (1958), СамуилСамуилСамуил (1963),НепокорНепокорНепокор (1963), КаменаКаменаКамена (1972), ТајнописТајнописТајнопис (1975), ЉубописЉубописЉубопис (1980), РодописРодописРодопис(1981), Сина птицаСина птицаСина птица (1984), НенасловенаНенасловенаНенасловена (1988), ПровиденијаПровиденијаПровиденија (1995), СветаСветаСвета

песнапеснапесна (2001, тестаментална поема во 22 пеења и над 9000 стихови).Постхумно се издадена збирките Две тишиниДве тишиниДве тишини (2004), Коска ПаленицаКоска ПаленицаКоска Паленица и

Пророчки трубиПророчки трубиПророчки труби.

Не може да се одмине придонесот на Анте како есеист, публицист, дурии како мислител. Автор е на повеќе есеи, литературни огледи и критики

објавени одделно или како посебни книги: Глас од дамнинаГлас од дамнинаГлас од дамнина (1986),Оковано времеОковано времеОковано време (1991), Меѓу животот и знацитеМеѓу животот и знацитеМеѓу животот и знаците (1991), Окото, светлинитеОкото, светлинитеОкото, светлините

(1996), постхумно Развеано евангелиеРазвеано евангелиеРазвеано евангелие (дополнето издание на Глас оддамнина, со нови прилози, 2009). Според Гане Тодоровски во рамкитена МАНУ останува да се подготви репрезентативен избор од есеите на

Анте Поповски.

Љубовта на поетот кон својот народ и земја е бескрајна и неразделна.На едно место ќе каже Се прегрнавме и нема разделување. Таа љубов

извира од непокорот која како етичка вредност ја негувал нашиотнарод, без оглед на сите трагедии што ги поднесувал. Во поемата

Вардар ќе рече:Дојдете вие плеќести црни мажи

деца и неба и времиња-по коритото на оваа река

да потече и вашата судбинана местото на овој мост

извишен над вашето небидиеда си прочитате:

векувајте со мене!Поезијата на Анте Поповски е модерна, родољубието е со универзални

43

пораки до човештвото. Историските настани и ликови од нашетоминато се само симболи за да се истакне непокорот на човекот кон

неправдите.Времиња

никојпат не ве напуштил,никојпат не ќе пресушинашиов вруток-Непокор.

Поетскиот јазик на Анте Поповски е оригинален, преку употреба назгуснати, понекогаш елептични зборови:

Воѓе, бели воѓекај црна црните

кого барате?Мошне илустративна за поетовото толкување на смислата на животот

се и песните од збирката Сина птицаСина птицаСина птица. Во нив преку употреба насугестивни јазични средства ги објаснува современите пулсирања на

животот и светот.Знаците истетовирани врз карпите,

стопени со времето,втиснати во сеќавањето на народот– сега се свети знаци низ кои струи

и крвта и тајната на македонскиот збор:изгорени гласови, неоли,крвави засеци на ножот

осенчени со крик на големи погибии...Целата татковина – свето и непрочитано писмо.

Во една од неговите последни песни (од Две тишиниДве тишиниДве тишини) ќе прочитаме:Ене го долу, меѓу два брега

во тишината меѓу два збора,топло семе на својот јазик,

потпрен на својата сенкачека ништо и – никого.

Поетското наследство на Анте Поповски и неговиот однос кон јазикот,уште долго ќе зрачат со љубовта кон родната земја и ќе бидат предмет

на нашето преиспитување за неговата големина.

Цитат за овој час: Ние мислевме дека ни врви времето, но тоа ни врвел животот.Анте Поповски

ДИМИТАР СОЛЕВ (1930 - 2003)

44

Димитар Солев е писател кој речиси целосно беше посветен на прознототворештво. Автор е на десетина збирки раскази, на шест романи и наедна книга со критичко-есеистички прилози. Тој исто така е автор на

повеќе драмски радио и телевизиски текстови, се занимавал сопреведување, пишувал и сценарија за филм.

Припаѓа на т.н. втора генерација македонски прозаисти кои се залагалеза нови и современи теми, и за модерни форми на изразување.

Значајно за Димитар Солев е односот што го негувал кон помладитеписатели како уредник на списанието Разгледи, давајќи им поголема

можност за афирмација.

Димитар Солев е роден во Скопје каде што завршил Филозофскифакултет. Меѓу другото бил повеќе години уредник на списанието

Млада литература, потоа директор на Македонската телевизија,директор на Народната и универзитетска библиотека Св. Климент

Охридски.

Бил член на Друштвото на писателите на Македонија (од 1956) иизвесен период негов претседател, бил член на Македонскиот ПЕН

центар и на Независните писатели на Македонија. Удостоен е со повеќепризнанија и литературни награди (11 Октомври, 1964 и 1968; 13

Ноември за романот Зора зад аголот, 1984; Рациново признание, 1980;Книга на годината за 1990, за расказите од Одумирање на државата).

Димитар Солев зад себе остави завиден број на литературни дела. Натоа би ги придодале бројните преводи од други јазици. Дел од неговото

творештво, пак, е приопштено на други јазици.

Ова се насловите на неговите романи: Под усвитеностПод усвитеностПод усвитеност (1957), КраткатаКраткатаКраткатапролет на Моно Самониковпролет на Моно Самониковпролет на Моно Самоников (1964), ДренДренДрен (1980), Зора зад аголотЗора зад аголотЗора зад аголот (1984),

ДублерДублерДублер (1988), Мртва тркаМртва тркаМртва трка (1998).

Своите први раскази Димитар Солев ги објавува списнието Иднина(Уличен фрагмент, Прост случај, Отсега сѐ така, 1950). По неколку

години излегува и првата збирка раскази. Ова се насловите на неговитекниги со раскази:

Окопнети снеговиОкопнети снеговиОкопнети снегови, (1956), По реката и спроти неаПо реката и спроти неаПо реката и спроти неа (1960), ОградаОградаОграда (1963),Зима на слободатаЗима на слободатаЗима на слободата (1968), СловоСловоСлово за Игораза Игораза Игора (1969), ПолжавиПолжавиПолжави (1975), ЦрноЦрноЦрноогледалоогледалоогледало (1985), Одумирање на државатаОдумирање на државатаОдумирање на државата (1990), Промена на системотПромена на системотПромена на системот

(1993), Ќелав штурецЌелав штурецЌелав штурец (2001), РасказиРасказиРаскази (постхумно, 2006), СиновскиСиновскиСиновскитатковцитатковцитатковци (постхумно, 2006).

Драмски (радио и тв) текстови: Пушка в езероПушка в езероПушка в езеро (1996), Бамја илиБамја илиБамја или

45

Хибискус есцулентусХибискус есцулентусХибискус есцулентус (1967), Патот на сенкатаПатот на сенкатаПатот на сенката (1968), ДевственициДевственициДевственици (1969),Мртва стражаМртва стражаМртва стража (1969). Покрај тоа е автор на сценарија за повеќедокументарни и за играните филмови Денови на искушение

(косценарист, според Црнила на Коле Чашуле) и Истрел (според романотПод усвитеност). Негово е делото со критичко - есеистички прилози КвоКвоКво

вадис скрипторвадис скрипторвадис скриптор (1970).

Како и повеќе автори во годините по ослободувањето, и Димитар Солевво првите збирки раскази како и во романот Под усвитеност ја опишувавојната и окупацијата. Разликата во однос на некои други прозаисти етоа што кај Солев проекцијата на војната се дава преку раскажување на

млади луѓе чие детство неповратно им е одземено. Подоцна тој ќе сесврти кон други теми, најчесто од секојдневниот живот и со право

некои проследувачи на неговото дело го нарекуваат писател насекојдневието (Л. Г. - Јаковлева). Знаел од малите животни нешта на

човекот да направи интересни приказни, внимавајќи пред сѐ накомпозицијата на делото.

За рабирање на раскажувачкиот свет на авторот мошне се интереснирасказите содржани во збирката Зима на слободатаЗима на слободатаЗима на слободата (Слово за Игора,Првата зима на слободата, Руска плажа, Јаглика во паркот), во кои се

раскажува за група млади луѓе на кои детство неосетно ќе помине и ќебиде заменето со слободата која ќе донесе нови општествени односи.

Новото време ќе донесе бурни социјални промени, ќе биде тоа време наработни акции и митинзи, време во кое ќе се родат нови лубовни идили

или пак ќе се случат разделби.

Во поглед на раскажувачката постапка Димитар Солев во своитекритичко - есеистички прилози се залагал за напуштање на соц-

реалистичкиот пристап и за внесување на урбаната проблематика наеден помодерен начин. Тоа го правел од свој субјективен агол, порадишто некои критичари му ставале забелешки, како што имало и другикои ги прифаќале неговите погледи. Раскажувачкиот свет на Солев еисполнет со блага иронија кон општествените аномалии и со многу

топлина кон обичните луѓе.

Цитат за овој час: Димитар Солев, е една од најмаркантните личности и автори одвтората повоена книжевна генерација, не само со својата проза и есеистика, туку

и со својата критичка и полемична дејност, низ која се изразуваа ставовите ипогледите на неговата генерација. Со право е наречен еден од обновувачите на

македонската прозна реч, која се стремеше кон нов исказ и нови тематскиподрачја како и кон истражување на прозните жанрови. Остави прозни и

46

критичарски дела што и денес веруваме ги возбудуваат читателите и кои може даслужат како маркери за проучување на македонската повоена книжевност.

Благој Иванов

ПЕТРЕ М. АНДРЕЕВСКИ (1934 - 2006)Петре М. Андреевски е еден од најистакнатите и најпопуларните маке-

донски раскажувачи и поети. Автор е на неколку романи, на повеќезбирки раскази и поезија, на песни за деца како и на две драми. Онашто на прв поглед се забележува во неговите дела е јазичната ориги-налност изградена врз основите на раскошното народно творештво.

Петре М. Андреевски е роден во с. Слоештица, Демир Хисар, каде штозавршил основно образование. Гимназија завршил во Битола, а

Филозофски факултет во Скопје. Во текот на студиите ги објавувапрвите литературни обиди во весниците Млад Борец и Нова

Македонија, како и во списанијата Разгледи и Млада литература. Потоаработи како новинар и уредник во Радио Телевизија Скопје. Бил член

на редакциите на повеќе списанија (Разгледи, Стремеж), член наДруштвото на писателите на Македонија (и негов претседател во 1983

година) и на Македонскиот ПЕН центар.

Пред пошироката читателска публика Петре М. Андреевски дебитиралсо збирките песни ЈазлиЈазлиЈазли (1960) и И на небо и на земјаИ на небо и на земјаИ на небо и на земја (1962). Појавата на

следната негова збирка поезија ДеницијаДеницијаДениција (1968) била означена какокултурен настан и на нејзиниот автор му била доделена наградата

Браќа Миладиновци како и националната награда 11 Октомври. Тригодини подоцна ќе го повтори успехот со збирката песни ДалниДалниДални

наковалнинаковалнинаковални (наградата Браќа Миладиновци).

Не помалку се значајни и неговите збирки Пофалби и поплакиПофалби и поплакиПофалби и поплаки (1975),Вечна куќаВечна куќаВечна куќа (1987) и ЛакримаријЛакримаријЛакримариј (1999). Петре М. Андреевски е автор нанеколку збирки раскази, некои од нив тематски поврзани со светот од

неговиот роден крај. За збирките раскази Неверни годиниНеверни годиниНеверни години и Сите лицаСите лицаСите лицана смрттана смрттана смртта го добива Рациновото признание (1974 и 1994). Седмиот денСедмиот денСедмиот ден енеговата прва збирка (1964), а БоемиБоемиБоеми е последна и постхумно е издадена.

Дел од своите творечки можности Петре М. Андреевски ги има реали-зирано на полето на театарската уметност (драмите БогунемилиБогунемилиБогунемили - 1971

и Време за пеењеВреме за пеењеВреме за пеење - 1975). Во фондот на македонската литература за децавлегуваат и неговите збирки поезија: Шарам барамШарам барамШарам барам и Касни порасниКасни порасниКасни порасни.

Својата многустрана литературна дарба, на изнесување на настани и

47

портретирање на личности со јазик кој навлегува во меморијата намакедонскиот човек, Петре М. Андреевски целосно ја надополнува сосвоите романи. Уште со првиот роман ПирејПирејПиреј (1980) доби неподелено

мислење од критиката и читателите, дека делото е едно однајзначајните во македонската литература. Наградата Стале Попов којасе доделува за најдобар роман беше потврда за уметничките вредности

на Пиреј. По романот СкакулциСкакулциСкакулци (1983), Петре М. Андреевски, во 1989 год.повторно е лауреат на наградата Стале Попов за романот НебескаНебескаНебеска

ТимјановаТимјановаТимјанова (1988). Веќе следниот негов роман Последните селаниПоследните селаниПоследните селани (1997)влегува во најтесниот избор за наградата Балканика (1998). Петре М.Андреевски е автор уште на и романите ТунелТунелТунел (2003) и на БежанциБежанциБежанци

(издаден постхумно). Доказ за величието на творештвото што зад себего остави академик Петре М. Андреевски, нека послужи и податокотдека многу негови песни и прозни дела се преведени на дваесетина

странски јазици; дека е застапуван во многу наши и светски антологии.За неговите исклучително големи дострели во литературата - поезијата,прозата и драмата, постхумно е одликуван со Орден заслуги за МакедонијаОрден заслуги за МакедонијаОрден заслуги за Македонија

од страна на Претседателот на Републиката (2007).

Кога правиме осврт врз поезијата на Петре М. Андреевски секогаш напрво место ги ставаме песните од стихозбирката Дениција. Тоа е

љубовна поема од 23 песни. Целата збирка е една љубовна приказна вокоја се преплетува еротското и националното, која восхитува со

чудесните описи на љубовта, во која реалното е помешано сонереалното. Дениција е возвишено славење на љубовта кое пленува.

Поетите пишуваа дека нејзината убавина постоиво сиот народен фолклор

во секој пламен, на секое знаме.Кога ја љубев Дениција,

како да учествував во создавањетона првата Македонска Држава.

Романот Пиреј не само што е најпопуларно дело на Петре М.Андреевски, туку е еден од најзначајните романи во македонскаталитература. По својата тематика тој е историски роман. Опишува

настани од Првата светска војна сврзани со судбината на семејството наВелика и Јон Мегленоски. Но во Пиреј се зборува и за општата судбина

на нашиот народ во една војна, во која се бори брат против брат и вокоја само се страда и умира. Идејната порака на авторот ја препоз-

наваме преку зборовите на селскиот мудрец Лазор Нечоски: Пирејот е...како племето наше, и не го ништи ни една војска, ни една болест.

48

Дејството на романот се случува во повеќе места во сите делови наМакедонија, иако најчесто преку раскажувањето на главните ликови тоа се

лоцира во демирхисарските села. Во раскажувачката постапка авторотприменува модерен начин на изнесување на дејството: низ 28. поглавја

преку најизменично и паралелно раскажување на Велика и Јон, онака какотие ги доживеале настаните, односно страдањата и искушенијата.

Нивните исповеди, пак, од почетокот на романот, на Роден Мегленоски(синот на Велика и Јон), му ги прераскажува Дуко Вендија.

Ќе ти кажам, рече Дуко Вендија, ама ќе ти кажам како што ми кажувашемајка ти, Велика, и како што ми кажуваше татко ти, Јон, и како ми се

кажуваше мене.

Романот започнува во годините на Втората светска војна. Роден доаѓа напогребот на својата мајка, по дваесетина години откако заминал од

дома. По погребот бара од Дуко Вендија да му раскажува за татко му,оти не го памети, кого мајка, му додека бил мал, не сакала да го

спомнува. Приказната на Дуко Вендија е, всушност, ретроспекција напреживелиците на Велика и Јон.

Јон и Велика низ своето раскажување зборуваат за првите средби, зазаедничкиот живот, за раѓањето на петте деца, за почетокот на Војната,

во која Јон е мобилизиран во српската војска и како целиот товар засемејството паѓа врз Велика. Таа и покрај сите страдања не успева да гисочува децата, a тие (Ангеле, Капинка, Роса, Здравко и Ѕвездан) едно подруго ѝ умираат, првото од куршум, во детска игра, другите од болестии глад. Јон по враќањето од војната, кога ја дознава трагичната судбина,

сосема се променува во однесувањето. Негово основно занимањестанува пијанството, станува за потсмев и сожалување на селаните.

Велика како маченица ги поднесува страдањата од војната ипонижувањата од мажа си, за да не се предаде, и на свет да ја донесе

својата шеста рожба - синот Роден,.кој се раѓа во моментот коганеговиот татко Јон умира.

Во романот се предадени и многу други личности и се прераскажанинастани за нив: братот на Јон, Мирче, неговата жена Уља, Маса

Ќулмоска, војникот Витомир, војводата...

Она што посебно восхитува во романот е јазичниот израз. Авторот гокористи својот роден говор, демирхисарскиот, со мноштво народни

мудрости, изговорени од Лазор Ночески и другите. Тој е едноставен,стилски обоен според ликовите. Во говорот на мажите среќаваме груби

49

зборови, понекогаш со стилизирани пцости, кои ги прифаќаме каконешто сосема обично. Во прикажувањето на Велика, пак, ја откриваменејзината искрена, чиста душа. Нејзините зборови се милозвучни кога

ги опишува првите средби со Јон. Тие се длабоко трогателни кога серазделува од своите рожби. Стилот на П. М. Андреевски по многу нешта

е оригинален, како што е неговата појава во нашата литература.

Цитат за овој час: Јас претпочитам повеќе да орам на сопствената нива, отколкуна туѓите. Петре М. Андреевски

ТАШКО ГЕОРГИЕВСКИ (1935 - 2012)Ташко Георгиевски е еден од најистакнатите современи македонски пи-

сатели. Автор е на десетина романи и повеќе збирки раскази, нанеколку филмски сценарија, на радио и тв драми. Речиси целото негово

творештво е посветено на трагиката од егзодусот на Македонците одЕгејскиот дел на Македонија, кое како дете и самиот го преживеал, и

воопшто, на обезличувањето и тортурата врз нашиот човек за време наГраѓанската војна во Грција и потоа.

Ташко Георгиевски е роден во с. Кронцелево, Воденско. Студирал наФилозофскиот факултет во Скопје. Работел во редакциите на Млад

борец и Современост; бил уредник во Македонската телевизија, како ииздавачките куќи Мисла и Македонска книга. Член на МАНУ е од 1983

година.

Ташко Георгиевски во литературата дебитира со збирката раскази Ние задНие задНие заднасипотнасипотнасипот (1956). Од првата збирка, па сѐ до последното дело, романот ЦрнаЦрнаЦрнабилкабилкабилка, се провлекува трагизмот на македонскиот човек од Егејот кој моралда ги напушти родните огништа и да талка по сите светски меридијани и

крстопати. Ташко Георгиевски предводи една поголема група нашиписатели кои постојано се навраќаат на теророт што бил извршен над

Македонците во Грција и чии судбини на откорнатици раселени по светотсе тема на нивните дела. Овде спомнуваме само некои од нив: Петар

ШириловШириловШирилов, Иван ЧаповскиЧаповскиЧаповски, Паскал ГилевскиГилевскиГилевски, Ката МисирковаМисирковаМисиркова -РуменоваРуменоваРуменова,Ташко ШириловШириловШирилов, Ристо ЈачевЈачевЈачев, Кица Барџиева КолбеБарџиева КолбеБарџиева Колбе...

Ташко Георгиевски е автор на романите: Луѓе и волциЛуѓе и волциЛуѓе и волци (1960), ЅидовиЅидовиЅидови(1962), Црно семеЦрно семеЦрно семе (1966), Змиски ветарЗмиски ветарЗмиски ветар (1969), Црвениот коњЦрвениот коњЦрвениот коњ (1975),Време на молчењеВреме на молчењеВреме на молчење (1978), Рамна земјаРамна земјаРамна земја (1981), КајмакчаланКајмакчаланКајмакчалан (1992),

ИсчезнувањеИсчезнувањеИсчезнување (1998), Црна билкаЦрна билкаЦрна билка (2006). Автор е и на збирките раскази:Суви ветровиСуви ветровиСуви ветрови (1964), Куќа под калетоКуќа под калетоКуќа под калето (1978), како и на Плочата наПлочата наПлочата на

50

живототживототживотот (дневник, автобиографски записи, 1987). Негови се и радио ителевизиските драми: Пепелта на моето огништеПепелта на моето огништеПепелта на моето огниште, ОганОганОган, Ковчег со срцетоКовчег со срцетоКовчег со срцето

на таткона таткона татко и НеделаНеделаНедела. Ташко Георгиевски се јавува како сценарист иликосценарист на повеќе филмови (Црно семе, Црвениот коњ, Жолтиот

трендафил, Мементо, Преку езерото). Неговите романи се преведени надесетина јазици.

За придонесот во афирмацијата на македонската литература добил по-веќе општествени признанија (наградите 11 Октомври, 23 Октомври...) и

литературни награди (Стале Попов, Рациново признание...).

Романот Црно семе е првиот од низата романи од циклусот за црнотосеме (Змиски ветар, Време на молчење, Изчезнување, Рамна земја и

Црна билка) кои се поврзани со слични настани и личности со сроднисудбини, почнувајќи од Граѓанската војна во Грција, преку егзодусот,

преселени во Македонија и низ други краишта по светот.

Во Црно семе се прикажани настани во кои монархистичката власт воГрција во пресметката со комунисти и Македонци, една поголема група

носи на еден пуст остров, за да го скрши кај нив отпорот инационалното чувство. Со садистички и перверзни методи кралскитеофицери и војници се обидуваат да извлечат признание и потпис за

лојалност кон кралот. Бруталните постапки се редат една по друга, нониту една не може да го скрши човеково достоинство кај Адонис

Совичанис (Доне Совичанов), Христос (Христо) и некои други, навидумпрости, а бескрајно храбри Македонци.За нив чинот на предавството

повеќе боли од секое измачување на кое се подложуваат.

Идејната порака на авторот ја откриваме преку однесувањето на овиедва лика: човековото достоинство е посилно од најужасните облици наизмачување. Тоа извира од длабокото уверување на нашиот човек да се

спротивстави на секои зло насочено кон моралноста и човечноста.

Всушност, низ целиот роман провејуваат две состојби: измачување итортура кои се граничат со анималност и непоколеблива желба да се

истрае, да не се потклекне, да не се расипе душата. На обидите зачовечката деградација, авторот на романот го спротивставува

човековото достоинство кое е стамено и нескршливо од ниедна формана насилство. Затоа постапката на Марко, еден од другарите на Доне и

Христос, да потклекне и потпише, го сметаат за предавство и срозувањена човековата душа.

Во романот покрај споменатите ликови: Доне, Христо, Марко; ги

51

среќаваме уште и студентот Парис, Гркот Нико; потоа капетанотСкалумбакис и поручникот Маки. Доне и Христо не се само ликови врз

кои последниве двајца (Скалумбакис и Маки) го применуваат својотсадизам, тие се симбол на човечката гордост кога е во прашање

вистината. Доне во миговите по ужасните маки, во сонот ја гледа, илина јаве ја сонува својата жена Ангелина која останала кај мајка ѝ. Но тој

копнее за слобода и правдина. Помислата на Ангелина му дава уштепосилна надеж да истрае и да побегне од логорот. На извесен начин

Доне ги овоплотува заедничките особини на многу откорнатици од тојдел на Македонија. Таа среќа ја нема Христо кој, по ужасното

измачување, откако ќе полуде, ќе биде обесен. Последните зборови штоги изговара се: Мојата земја... каде е мојата земја.

Романот Црно семе на Ташко Георгиевски содржи и некои универзалнихуманистички пораки: борбата против злото и сите форми на

понижување и обезличување на човекот; истакнување на храброста ихеројството и неговата вистинска големина. Поради тие вредности,романот зазема место во ризницата на највредните дела во нашата

литература, а е приопштен и на многу светски јазици.

Цитат за овој час: Овде, колку и да ми е криво што сум еден од протераните,сепак, сполај им на прогонителите - ме прогонија во слободна Македонија, во

мајчиниот јазик. Ташко Георгиевски.

ЖИВКО ЧИНГО (1935-1987)Живко Чинго ѝ припаѓа на помладата генерација македонски писатели,

кој зад себе остави повеќе романи, збирка раскази, драмски дела,филмски сценарија и сл. Живееше релативно малку за да може докрај

да ги развие своите творечки можности. Но и со она што го напиша, тојси обезбеди едно од челните места во нашата литература.

Роден е во с. Велгошти, Охридско. Образованието го започнува вородното место, го продолжува во Охрид (гимназија), го завршува воСкопје (Филозофски факултет). Најпрвин работи како професор во

гимназијата во Охрид, а по доаѓањето во Скопје, како новинар во повеќередакции, потоа во Републичкиот комитет (министерство) за култура.Бил директор на Македонскиот народен театар; член на Друштвото на

писателите на Македонија (1963). Добитник е на повеќе награди ипризнанија (11 Октомври, Рациново признание, наградата 1 Мај,награда на Стеријното позорје, некогаш престижната награда на

52

југословенските простори, Младост, за млад автор).

Живко Чинго првите литературни обиди ги прави на страниците налитературните списанија уште во 1956 година. Веќе со првата збирка

раскази ПасквелијаПасквелијаПасквелија (1961) ја најави својата неповторлива дарба наоригинален раскажувач, а со секое следно дело ги потврдуваше

високите оценки од критичарите, и што е поважно, стануваше омиленписател на читателите.

Успехот од првата збирка го повтори и со Нова ПасквелијаНова ПасквелијаНова Пасквелија (1965). Во истатагодина ги објави расказите Семејството ОгулиновциСемејството ОгулиновциСемејството Огулиновци, а во следната година

романот за деца Сребрени снеговиСребрени снеговиСребрени снегови. Следуваат: ПожарПожарПожар (раскази, 1970)Големата водаГолемата водаГолемата вода (роман, 1971), ЖедЖедЖед (сценарио за филм, 1971), ПолеПолеПоле (сценарио,

1971), ОбразовОбразовОбразов (драма, 1973), Ѕидот, водатаЅидот, водатаЅидот, водата (драматизација на Голематавода, 1976), Вљубениот духВљубениот духВљубениот дух (раскази, 1976),Кенгурски скокКенгурски скокКенгурски скок (драма, 1979),

Макавејските празнициМакавејските празнициМакавејските празници (драма, 1982), НакусоНакусоНакусо (раскази, 1984), ПчеларникПчеларникПчеларник(сценарио, 1988), Гроб за душатаГроб за душатаГроб за душата (раскази, 1989), БабаџанБабаџанБабаџан (роман, 1989),

БунилоБунилоБунило (раскази, 1989) АлАлАл (роман, 1989).

Не е претерано ако се каже дека, без малку и да нема дело од ЖивкоЧинго, кое не е драматизирано и прикажано како театарска претстава

(Ѕидот, водата, Сурати, Макавејски празници, Пасквелија, Писание,Лазарево писмо, најчесто во режија на Бранко Ставрев и ЉубишаГеоргиевски). Тука би ги и спомнале тв-филмот Заминување од

Пасквелија и особено филмот Големата Вода. Тоа оди во прилог наконстатацијата дека текстовите на Живко Чинго содржат во себе

драмски судири и се особено податливи за драматуршка обработка исценска изведба.

Уште со расказите од Пасквелија и Нова Пасквелија, Живко Чинго гиопредели временската и просторната рамка од кои ќе го започне своето

творештво. Тоа е периодот на Втората светска војна и непосредно понеа, и пределот на селото Пасквел, сместено некаде покрај езерото.

Подоцна Чинго ќе го прошири хоризонтот на интересирањето, со темиза напуштањето на селата, нивното пустошење и за миграцијата во

Австралија.

Она што на прв поглед се забележува во прозата на Живко Чинго еедноставноста во раскажувањето, која се доближува до поетичност, како

и драматиката во прикажувањето на настаните предизвикани одсудирите што ги носи со себе револуцијата. Таа драматична тематика

најчесто се огледува преку судирот на стариот патријархален свет во којдоминира суеверието, верувањето во духови, и доаѓањето на новото

53

време потпомогнато од револуцијата, кое радикално се пресметува состарото и примитивното. Тоа, се разбира, предизвикува страдања,

потреси и трауми кај многу личности. Но Чинго раскажува и забирократските изопачености кои ги деградираат револуционерните

идеали и нејзината хуманистичка смисла.

Големата вода е најдобар пример за она што се случувало во тоапреломно време, прераскажано преку еден од главните ликови, Лем.

Романот е, всушност, хроника од низа настани кои се случуваат во едендом за сирачиња, (Светлина му е името) лоциран некаде до езерото, до

Големата вода, но опколен со висок ѕид. Ѕидот, Големата вода, ридот(Сентерлевиот) се зборови што се провлекуваат низ сите раскази(случки) на оваа дело. Тие имаат и симболично значење. Ѕидот ја

ограничува слободата на невините детски души со кои манипулираатвоспитувачите (Оливера Срезовска, Аритон Јаковлески, Трифун

Трифуноски). Големата вода е таа слобода за која мечтаат Лем и Исак,Кејтеновиот син. Ридот е местото од каде може да доживее во полната

ширина и убавина Големата вода. На стегите што ги носи затворот(ѕидот) и преку постапките на возрасните, авторот ги спротивставува

праведноста, добрината и детската невиност. Тоа е главната порака штони ја определува авторот.

Романот е прераскажана историја од времето на сталинизмот, во коечовекот е само објект со кој се манипулираше, со користење пароли

дека е на патот на посветла иднина.

Живко Чинго како раскажувач и романсиер обилно го користешебогатството на народниот јазик. Се служеше со оние едноставни

јазични форми исполнети со лиричност и поетичност. Затоа неговитедела се омилени лектири кои се препрочитуваат и прераскажуваат.

Цитат за овој час: Чинго се даде себеси без остаток и без поштеда: беше комета.Поминувајќи, на почетокот од шеесеттите години крај тогашните важни

македонски литературни појави (нека ни се живи и здрави довека), тој согореосветлувајќи ни еден нов свет: неговата Пасквелија, земја измислена, а стварна,

земја крај Големата охридска вода, земја подеднакво важна колку иизмисленото, а стварно Макондо на Маркес или Кукулино на Јаневски, утопија

која постои, која ја препознаваме како наша, земја над која бдее и ја осветлувакометата Чинго. Венко Андоновски

КОЛЕ ЧАШУЛЕ (1921 - 2009)

54

Коле Чашуле е еден од најистакнатите писатели во современатамакедонска литература. Со над 9500 објавени и печатени страници од

текстови (со раскази, драми, романи, есеистика...), секако е еден однајплодните наши автори. Тој е еден од иницијаторите за формирање

на Друштвото на писателите на Македонија и еден од неговитепретседатели. Подоцна станува член на Македонскиот ПЕН центар, како

и на Независните писатели на Македонија.

Коле Чашуле во родниот град Прилеп го започнал своето образование, агимназија завршил во Битола. Во Белград започнал да студира

медицина, но со почетокот на Втората светска војна се вратил вородниот крај. По краткиот престој во Софија за да продолжи состудиите, се вратил во Прилеп. Тој бил еден од учесниците во

партизанската група која го започнала востанието во Македонија. Во1942 г. учествувал во атентатот врз бугарски полициски функционер.

По апсењето и судењето, смртната казна му била заменета содоживотен затвор во Идризово. Во 1944 година заедно со поголема

група осуденици успеал да побегне од затворот и да им се приклучи напартизанските единици.

По војната Коле Чашуле зазема повеќе одговорни и раководнифункции: уредник на списанијата Нов ден и Современост, главен и

одговорен уредник на Разгледи, директор на Радио Скопје и на драматапри Македонскиот народен театар. Подоцна заминува во дипломатска

служба (како генерален конзул на СФРЈ во Канада и потоа какоамбасадор во Боливија, Перу и Бразил). Едно време бил и министер за

култура на НР Македонија (1956).

Како резултат на творечкиот ангажман на полето на литературата, Чашулее удостоен со многубројни награди и признанија (Марин Држиќ, 11

Октомври, Стале Попов, Мисла, Рациново признание, 4 Јули, АВНОЈ;награди од театарски фестивали и други манифестации: Стеријно позорје,

Војдан Чернодрински; Веља кутија од Македонски духовни конаци). Тојбеше избран за почесен член на Македонската академија на науките и

уметностите.

Сепак, во долгата и опширна биографија на Коле Чашуле неодминливое да не се спомне дека во раната младост (1946) бил член на Судскиот

совет во процесот против Методија Андонов - Ченто, првиотПретседател на Македонија.

Првите литературни обиди ги направил со објавување на песни и

55

записи во партизанските весници (1944), а следната година восписанието Нов ден го отпечатил првиот расказ ДенотДенотДенот. Три години

подоцна со објавување на првите драми и збирките раскази започнуваедна литературната дејност која ќе биде интензивна и долготрајна,жанровски разновидна и богата. Ова се насловите на делата на Коле

Чашуле со забелешка дека нешто можно е и да е испуштено и дека вонеговата заоставштина сигурно ќе се најдат и други интересни

материјали кои ќе бидат објавувани:

Драми: Една вечерЕдна вечерЕдна вечер (1948), Последните гавраниПоследните гавраниПоследните гаврани (1950), ЗадругаЗадругаЗадруга (1950),Вејка на ветротВејка на ветротВејка на ветрот (1957), БраздаБраздаБразда (1958), ЦрнилаЦрнилаЦрнила (1960), Игра илиИгра илиИгра илисоцијалистичка Евасоцијалистичка Евасоцијалистичка Ева (1961), Градскиот саатГрадскиот саатГрадскиот саат (1965), ВителВителВител (1966),

Партитура за еден МиронПартитура за еден МиронПартитура за еден Мирон (1967), ЗемјациЗемјациЗемјаци (1967), Тројца и вистинатаТројца и вистинатаТројца и вистината(1967), Како што милувате: Оставка на еден карипски министер заКако што милувате: Оставка на еден карипски министер заКако што милувате: Оставка на еден карипски министер завнатрешни работи или, Достага на самиот врв од највисоката властвнатрешни работи или, Достага на самиот врв од највисоката властвнатрешни работи или, Достага на самиот врв од највисоката власт(1975), СудСудСуд (1978), ЖитолубЖитолубЖитолуб (1981), Дивертисман за еден СтрезДивертисман за еден СтрезДивертисман за еден Стрез (1967-1990), РоднокрајциРоднокрајциРоднокрајци (1987), Тибурсио и СинфоросаТибурсио и СинфоросаТибурсио и Синфороса, (1988), Вејка, дваВејка, дваВејка, два

(1989), Сон првСон првСон прв (1991), Сон втор и по него другСон втор и по него другСон втор и по него друг (1992), Модус мориендиМодус мориендиМодус мориенди(1992), ЛакримулаЛакримулаЛакримула (1993), Маркучот во четири гласаМаркучот во четири гласаМаркучот во четири гласа (1995).

Романи: ПростумПростумПростум (1970), Премреже 1-2Премреже 1-2Премреже 1-2 (1977), ВомјазиВомјазиВомјази (1981), ИмелаИмелаИмела(1982), ГорчилаГорчилаГорчила (1983), Канадски фрагментиКанадски фрагментиКанадски фрагменти (1985), Конзулски писмаКонзулски писмаКонзулски писма(1987), Така е, ако ви се чиниТака е, ако ви се чиниТака е, ако ви се чини (1994), ЛимбЛимбЛимб (2002), Тој што нема имеТој што нема имеТој што нема име

(2004), Патот од себе сиПатот од себе сиПатот од себе си (2007).

Збирки раскази: Првите дниПрвите дниПрвите дни (1950), РасказиРасказиРаскази (1953), ПрозаПрозаПроза 1945-19671945-19671945-1967(1968), Само сказниСамо сказниСамо сказни (2000), Чунким велењаЧунким велењаЧунким велења, (2009).

Книги со есеи: Записи за нацијата и литературатаЗаписи за нацијата и литературатаЗаписи за нацијата и литературата (1985), Нови записиНови записиНови записи(1989), Македонски дилемиМакедонски дилемиМакедонски дилеми (1992), Резиме за мојата генерацијаРезиме за мојата генерацијаРезиме за мојата генерација (1998),

Болно племеБолно племеБолно племе (2000), А, бре, МакедончеА, бре, МакедончеА, бре, Македонче (политички записи, 2003).

Монографија: Народен херој Страшо ПинџурНароден херој Страшо ПинџурНароден херој Страшо Пинџур (1950); АнтимемоариАнтимемоариАнтимемоари(постхумно, 2009).

Коле Чашуле е исто така автор кој е преведуван на многу јазици, анеговите драми се изведувани на сцените на театри од просторите на

некогашна Југославија и пошироко.

Во поглед на темите во драмскиот опус (впрочем, како и во романите),Коле Чашуле е разнообразен. Првите негови драми го имаат белегот наизградбата и колективизацијата на земјата (Задруга), за подоцна да се

сврти на еден помодерен начин кон традицијата на печалбарството(Вејка на ветрот), одбегнувајќи ги фолклорните елементи за сметка на

56

психолошкото нијансирање на ликовите. Подоцна Чашуле ќе се зафатисо настани од историското минато (Црнила), за потоа да проговори и за

современи збиднувања во кои се преплетуваат политички и етичкидилеми (Партитура за еден Мирон, Како што милувате: Оставката на...).

Сепак, темата што обединува добар дел од творештвото на Чашуле сецрнилата во нашата историја, кои се составен дел на македонското

ослободително движење во првите децении на 20. век. Тоа е време намеѓусебни пресметки во името на Организацијата, на нарачани убиства

насекаде по европските метрополи.

Во истоимената драма Црнила, Чашуле како тема го обработуваубиството на Ѓорче Петров кое се случило во Софија (1921). Дејството надрамата се одигрува во четири чина во станот на семејството Христови.Во првиот чин авторот нѐ запознава со подготовките за атентатот и со

повеќе од личностите, а особено со Луков најбезмилосниот терорист, одкого сите други стравуваат. Во вториот чин продолжува мрачната ат-мосфера во исчекување на младичот Орце, кој треба да биде главниот

извршител. Во третиот чин се зголемува напнатоста пред чинот наегзекуцијата, особено откако Луков, Иван и Фезлиев дознаваат дека ЃорчеПетров на Младичот му е идеал и дека Младичот би сакал да се види сонего! Се разбира, тој не знае која е жртвата на неговиот атентат. Другите

се вџашени, но се деструктивни до тој степен, што слепо одат нареализација на задачата што им ја поставил Иванов, кој стои над нив.

Во четвртиот чин атентатот е извршен. Откако се вратил во станотМладичот дознал кого убил. Бега во градскиот парк и си пресудувасебеси со бесење. Тоа врвната точка на драмското дејство. Расплетот

следува со репликата на Фезлиев белки не умрел Македонецот во мене,пукајќи во Луков и веројатно во Иванов. Така драмата завршува. Но

црнилата со меѓусебни пресметки и убиства ќе продолжат уштенајмалку десетина години.

Во драма се среќаваме со повеќе ликови: Луков, Фезлиев, Иван. Наизвесен начин сите се поразени и изместени од тежиштето на животот.Луков е типичен злосторник, Фезлиев е хроничен алкохоличар, Иван е

блудник кој го користи отсуството на Христов, за да биде покрајнеговата жена Неда. Младичот наивно верува во целите на

Организацијата, и ќе го плати тоа со самоубиство на крајот. Би можеледа кажеме дека Младичот е олицетворение на многу млади Македонци,

од тоа време кои биле задоени со револуционерен дух.

Драмата Црнила е успешен драматуршки приказ на кризата низ кое

57

минувало македонското национално движење.

Цитат за овој час: Сегашните и новите творци треба да се занимаваат со сѐ што етворечки предизвик. Наша мугра, наш ден и несоница, треба да ни е

творештвото. И простумот. И инаетот, окопитен спроти црнилава што нѐопкружуваат...Сепак, да се пишува на македонски, значи да се војува. Да се биде

писател и творец во нашиов идентитетен контекст, тоа неминовно значи да себиде и остане востаник. Можеби и затоа не го признавам заморот. Коле Чашуле

ТОМЕ АРСОВСКИ (1928 - 2007)Во современата македонска драмска литература на Томе Арсовски му

припаѓа едно од челните места. До неговото име стојат десетинасценски дела, уште повеќе радио драми, потоа романи за деца и

возрасни, збирки раскази и поезија и сл. Не е без значење и неговиотпридонес како уредник на програми на радиото и телевизијата, кај што

ги поттикнуваше и насочуваше младите автори кон творечкакреативност.

Роден е во Косовска Митровица, основно училиште завршил во Пеќ наКосово. Поголемиот дел од младите години ги поминал во родниот град

на неговите родители - Кавадарци, каде што завршил гимназија.Студирал и завршил славистика на Филозофскиот факултет во Скопје.Извесно време работел како хорист во Операта при МНТ, потоа како

новинар во Нова Македонија. Најдолго време бил уредник на Драмскатаредакција на Радио Скопје.

Како и многу други наши автори, и Томе Арсовски дебитира со збиркапесни (Грст смеаГрст смеаГрст смеа, 1958), само неколку месеци потоа е прикажана и

објавена неговата прва драма АлександраАлександраАлександра. Таа, како и повеќе неговидрами, ќе бидат поставени на многу сцени ширум тогашна Југославија.

Со оваа драма, заедно со Вејка на ветрот на Коле Чашуле, започнуваедна нова (современа) фаза во развојот на македонската драмска

литература.

Успехот со Александра ќе го поттикне авторот да се сврти кон овојлитературен род, иако тој е многу плоден и како романсиер, како поет,како сценарист и сл. Не треба да се изуми ниту неговиот придонес како

преведувач, приопштувајќи на македонски јазик дела од руската,словенечката, српската, персиската литература и сл. (заедно со неговата

сопруга Тамара).

Исклучително плодната актива што зад себе ја остави Томе Арсовски,

58

нужно бара понатамошно разграничување. Неа ја сочинуваат повеќе од15 театарски пиеси, 20-ина радиодрами, 10-ина детски радиодрами, исто

толку телевизиски драми, повеќе ТВ-серии, романи, сценарија и сл.

Ова се некои од драмите наменети за сценска изведба: АлександраАлександраАлександра(1958), Градина на малите боговиГрадина на малите боговиГрадина на малите богови (1959), Парадоксот на ДиогенПарадоксот на ДиогенПарадоксот на Диоген (1961),Матурска вечерМатурска вечерМатурска вечер (1963), ОбрачиОбрачиОбрачи (1965), БумерангБумерангБумеранг (1969), Чекор до есентаЧекор до есентаЧекор до есента(1969), Убавината чекори самаУбавината чекори самаУбавината чекори сама (1974), Скок преку кожаСкок преку кожаСкок преку кожа (1976), БлагиотБлагиотБлагиот

допир на љубовтадопир на љубовтадопир на љубовта (1984).

Ова се само дел од радио и тв драмите: Празник на птицитеПразник на птицитеПразник на птиците (1959), ГрстГрстГрстсреќасреќасреќа (на македонски јазик: Мали луѓеМали луѓеМали луѓе, тв драма, 1962, повеќекратно

наградувана и прикажувана и на сцена), Последен ден на војнатаПоследен ден на војнатаПоследен ден на војната (1963),Стотиот чекорСтотиот чекорСтотиот чекор (1964), ВеликиотВеликиотВеликиот ФерудинФерудинФерудин (1966), Грдиот нарцисГрдиот нарцисГрдиот нарцис (твдрама, 1968), Коктел за четворицаКоктел за четворицаКоктел за четворица (1970), Исповед на таксистотИсповед на таксистотИсповед на таксистот (тв

драма, 1979), Балада за Вера ЈоциќБалада за Вера ЈоциќБалада за Вера Јоциќ (1981), Досие бр.Т-198Досие бр.Т-198Досие бр.Т-198 (1985).

Автор е на повеќе тв серии: Залез над езерската земјаЗалез над езерската земјаЗалез над езерската земја (1973), КлиментКлиментКлиментОхридскиОхридскиОхридски (1986), Сонце на дланкаСонце на дланкаСонце на дланка (1986), Во светот на бајкитеВо светот на бајкитеВо светот на бајките (1995).

Ова се романите на Томе Арсовски: Патување во ТаџетакомоПатување во ТаџетакомоПатување во Таџетакомо (роман задеца, 1980), Зена, ќерка на ѕвездитеЗена, ќерка на ѕвездитеЗена, ќерка на ѕвездите (роман за деца, 1988), Арис или прваАрис или прваАрис или прваљубовљубовљубов (роман за деца, 1989), Климент ОхридскиКлимент ОхридскиКлимент Охридски (историски роман, 1989),Кристална планетаКристална планетаКристална планета (роман за деца, 1990), Куќа на четири ветраКуќа на четири ветраКуќа на четири ветра (роман,

1991), Подводен градПодводен градПодводен град (роман за деца и млади, 1993), Телефонот е воТелефонот е воТелефонот е вопрекинпрекинпрекин (роман за млади, 1993), Супер девојчеСупер девојчеСупер девојче (роман за млади, 1994),Нешто убаво ми се случуваНешто убаво ми се случуваНешто убаво ми се случува (роман, 1996), Пролет зад мојот прозорецПролет зад мојот прозорецПролет зад мојот прозорец

(роман за деца и млади, 2001, награда Ванчо Николески), Семе наСеме наСеме насрамотсрамотсрамот (роман, постхумно, 2008)

Томе Арсовски е автор на збирките раскази: Парадоксални расказиПарадоксални расказиПарадоксални раскази (1972),Петиот ветарПетиот ветарПетиот ветар (1992), Жената со птичја главаЖената со птичја главаЖената со птичја глава (2000), како и на две поеми:

НепреболНепреболНепребол (1961) и Пурпурно полеПурпурно полеПурпурно поле (1996).

Многу од делата на Томе Арсовски се преведени на други јазици, ауште повеќе негови радио и тв драми се прикажувани за гледачите во

други земји.

Покрај многуте награди и признанија што ги добил кај нас (наградите 11Октомври, 13 Ноември - за животно дело, Златно перо, Кочо Рацин,Климент Охридски), Томе Арсовски е лауреат на разни фестивали и

конкурси (на Стеријното позорје, на конкурс на РТВ Белград, наДеновите на југословенското радио и сл.).

Драмата Парадоксот на Диоген е една од театарските претстави кои

59

биле играни на разни сцени на поширокиот југословенски простор ипошироко (Скопје, Сплит, Приштина, Прилеп, Братислава - Словачка),

дело кое го поистоветуваме со самиот автор, иако Томе Арсовски иквантитативно е раскошен и тематски е мошне разнообразен.

Таа му донесе целосна афирмација, но истовремено поттикна и другидрамски писатели да се свртат кон ангажираната реалистичка драма во

која на повидок се изнесуваат одредени етички проблеми кои сепојавиле во тоа време. Самиот автор во едно предавање ќе рече дека

гледачот од него (театарот) мора да излезе вознемирен од поставенитепрашања, загрижен над животните вистини.

Тоа е судска драма во два дела во која се прави обид да се разрешатнекои морални дилеми кои се испречуваат пред човекот како единка,наспроти општеството. На едно место за неа ќе се рече дека е драма за

свеста и одговорноста на работникот и неговиот колектив, напоединецот и заедницата.

Идејната порака што можеме да ја извлечеме е, дека преку совеста иодговорноста на ликовите, треба да се раздвижи совеста и одговорноста

на гледачите (читателите). Или како што забележува авторот, опште-ствената порака во Парадоксот на Диоген е судење на човечката совест.

Предмет на делото (тема) е судскиот процес против младиот инженерДрашко Каровски, обвинет за уривањето на еден хотел, при што

загинале и двајца работници. Со префлање на вината врз главниотинженер, од одговорност, според авторот, не се изземаат ниту

универзитетскиот професор Алексеј Кондарко (кој порадипрезафатеност не му обрнува поголемо внимание), ниту директорот наЗаводот, Владимир Крстин - Борски (кој нема разбирање за семејнитепроблеми на Драшко), дури ни родителите на Драшко, не можат да сепомират со фактот дека нивниот син се оженил со Даница, девојка со

сомнително минато.

Драшко Каровски е млад човек со амбиции да ги исполни своитезамисли, но со тек на времето станува суетен и бескруполозен. Доаѓа во

судир со своите најблиски. Откако ќе се сруши објектот, убежиштенаоѓа кај инженер Борика Корда, неговата љубов од студенските денови,

која трпеливо ги поднесува неговите каприци и која по карактер емногу постабилна од него. Интересно е што нивните односи авторот ќе

продолжи да ги следи и во драмата Чекор до есента, чие дејство сеодигрува неколку години подоцна, по враќањето на Драшко Каровскиод затвор. Тој станува уште понетолерантен, сега и љубоморен, откако

60

меѓу нив ќе се најде Рошко Подгорски, лик кој се среќава и во драматаОбрачи. Така, на извесен начин, тие три драми поврзувајќи исти

ликови, составуваат трилогија.

Со исклучок на историските драми и романи, Томе Арсовски во своитедела е целосно посветен на состојбите на едно време и на

општествениот систем во кои човекот како единка често пати гиподнесуваше непријатните последици.

Цитат за овој час: Во годините кога во земјава немало ниту работилници закреативно пишување, ниту прирачници и учебници што би насочувале кон тајните

или барем кон триковите на драмскиот занает, ниту можности за некоепоинтензивно комуницирање со светските трендови, работливиот и трпеливиот

Томе Арсовски на многумина драмски писатели што допрва требало тоа дастанат, успешно и од сѐ срце им ги надоместувал сите тие опции, продолжувајќи

секојдневно да го турка тешкиот камен на пишувањето драми сè погоре, сèпотаму, сè понапред. Јелена Лужина

ГОРАН СТЕФАНОВСКИ (1952)Горан Стефановски, без сомнение, е еден од најзначајните драмски

писатели во поновата македонска литература, автор на неколку култнидрами, почесен амбасадор на нашата култура во Англија. И повеќе од

тоа: вистински репрезент на нашата литература во Европа и пошироко.Неговите драми подеднакво се играни кај нас, но и во Германија,

Шведска, Англија, Франција... Член е на Европскиот совет замеѓународни односи и пратеник на Европскиот културен парламент.

При доделувањето на наградата Виленица, за него е речено дека енајдоброто во современата македонска драма и е еден од најмоќните

драмски гласови во Европа.

Роден е во Битола, во семејство посветено на драмската уметност.Дипломирал на Филолошкиот факултет во Скопје (англиски јазик и

литература) како најдобар студент на генерацијата. Студиралдраматургија на Филолошкиот факултет во Белград, каде што и

магистрирал за творештвото на С. Бекет. Извесно време работел водрамската редакција на Телевизија Скопје; како асистент на

Филолошкиот факултет, а потоа и како професор по драматургија наФакултетот за драмска уметност. Моментно живее и работи во

Кентербери, Англија. Предава драматургија на Универзитетот во Кент ина Институтот за драма во Стокхолм, Шведска. Пишува уште и на

61

англиски јазик.

Горан Стефановски е член на Друштвото на писателите на Македонија(1979) и на Македонскиот ПЕН центар (1986). Член е на Македонската

академија на науките и уметностите (2003!). Носител е на повеќепризнанија и литературни награди (Стале Попов, 11 Октомври,

Стеријни награди - за најдобар текст на два пати и Златна награда заживотно дело (2009); шест пати награден за најдобар текст на Војдан

Чернодрински, ).

Литературното творештво на Горан Стефановски е исклучителнообемно и разновидно. Покрај драмски текстови, пишува сценарија за тв

драми и филмови, но исто така и есеи (Кавга со КафкаКавга со КафкаКавга со Кафка), цртички, падури и вдахновени практикуми за пишување драми (Мала книга наМала книга наМала книга на

стапицистапицистапици, преведена на десетина светски јазици, засега!).

Ова се неговите дела за сценска изведба: Јане ЗадрогазЈане ЗадрогазЈане Задрогаз (1974), ДивоДивоДивомесомесомесо (1979), Лет во местоЛет во местоЛет во место (1981), Хај-фајХај-фајХај-фај (1983), ДуплоДуплоДупло

дноднодно (1984), Тетовирани душиТетовирани душиТетовирани души (1985), Црна дупкаЦрна дупкаЦрна дупка (1987), Лонг плејЛонг плејЛонг плеј (1988),Кула вавилонскаКула вавилонскаКула вавилонска (1989), Чернодрински се враќа домаЧернодрински се враќа домаЧернодрински се враќа дома (1991), СараевоСараевоСараево

(изведба на промоцијата на Антверпен како европска културнапрестолнина, 1993), БаханалииБаханалииБаханалии, (според Еврипид, 1996), КазабалканКазабалканКазабалкан

(1998), ЕуралиенЕуралиенЕуралиен, (сценарио за театарски проект во изведба на 50 актерии 13 режисери, порачано од Интеркулт, Стокхолм и изведено во

рамките на Европската културна престолнина - Стокхолм, 1998), На патНа патНа патза Багдадза Багдадза Багдад, (според новела на Ѓунели ЃунЃунели ЃунЃунели Ѓун, изведен од денс-театаротGreencandle, Saddler`s Wells, Лондон, 1999), Хотел ЕвропаХотел ЕвропаХотел Европа (концепт,сценарио и драматургија за театарски проект во режија на девет

режисери од Источна Европа, копродукција на Интеркулт, Стокхолм ина повеќе фестивали, 2000),

EverymanEverymanEveryman, (изведен во Ателје 212, Белград, 2003), Демонот од ДебарДемонот од ДебарДемонот од ДебарМаалоМаалоМаало (2006), Жив човекЖив човекЖив човек, Духот на слободатаДухот на слободатаДухот на слободата (според Чернодрински,2003), Остави го тоаОстави го тоаОстави го тоа, Зошто Балканот не е сексиЗошто Балканот не е сексиЗошто Балканот не е секси (2008) EurepicaEurepicaEurepica, (2009,

Белорусија), како и на едночинките:ГоцеГоцеГоце (1991), Старецот со камен околуСтарецот со камен околуСтарецот со камен околувратотвратотвратот (кореодрама, Лондон, 1994), Сега му е мајкатаСега му е мајкатаСега му е мајката (1995), EX-YUEX-YUEX-YU (1996),

Само човекСамо човекСамо човек (1998). И уште либрета: ТравијатаТравијатаТравијата (рок-опера,1989), ЗодијакЗодијакЗодијак (рок-балет, 1990) I LoveI LoveI Love

ChernodrinskiChernodrinskiChernodrinski (мултимедијален перформанс, 1991, Битола).

Горан Стефановски е автор на сценарија за тв драмите: КлинчКлинчКлинч, (1974,авторов првенец), Томе од бензинската пумпаТоме од бензинската пумпаТоме од бензинската пумпа, (1978), Тумба, тумба,Тумба, тумба,Тумба, тумба,

дивинадивинадивина (1980), Оазата на МираОазата на МираОазата на Мира (1994) и сериите: НашиНашиНаши

62

годинигодинигодини (1979),Бушава азбукаБушава азбукаБушава азбука (1985) Аирлија транзицијаАирлија транзицијаАирлија транзиција (1996), надраматуршкиот формат за ТВ-серијата за деца НашеНашеНаше мааломааломаало (1999-

2001),како и на сценарија за филмовите Хај-фајХај-фајХај-фај и Приказни од ДивиотПриказни од ДивиотПриказни од Дивиотистокистокисток, и на други пократки филмови. Повеќе за Горан Стефановски.

Диво месо е драма со која Горан Стефановски го продолжи својотнагорен од кон целосно созревање и афирмација како драмски автор.

Дејството се одигрува спроти Втората светска војна и во Скопје (ДебарМаало). Во 17 сцени се раскажува за распаѓањето на едно македонско

семејство, на Димитрија и Марија Андреевиќ, чии синови Симон, Стевои Андреја, секој на свој начин доживуваат пораз.

Димитрија, порано ѕидар, сега инвалид и врзан за количка, никој не муобрнува внимание. Ниту судбината на најстариот син Симон не е

подобра - хроничен алкохоличар, страда и од желба неговата сопругаВера да му роди син. Најмалиот брат Андреја, продавач во бакалница,

учесник во штрајкови против власта, постојано е под присмотра наполицијата.

Единствено пред средниот син Стефан е некаква светла перспектива.Работејќи како референт за продажба на автомобили, отпрвин го биезанес дека ќе постигне успех во кариерата. Снисходливо се однесува

пред Херман Клаус, кога

кога овој доаѓа на нивната домашна слава. Заслепен од ветувањата штому се нудат за напредување во кариерата, не може правилно да го

протолкува пријателството од Клаус.

Но за неговата мајка Марија, натрапникот Клаус е диво месо, кое по не-кое време целосно ќе ѝ го уништи семејството. Куќата ќе им ја срушатза проширување на преставништвото на Германецот, Андреја ќе биде

затворен поради штрајкот во кој учествувал. Симон умира во јавна куќа.

Не ќе помине подобро ниту Директорот на претставништвото Херцог,преку чија ќерка Сара, отпрвин Стево мислеше дека ќе ја гради својатакариера. Тој ќе биде сменет затоа што бил Евреин. Откако ќе ги осознаесвоите заблуди, на Стево како излезно решение му останува да посегне

по скриениот пиштол на братот Андреја и да се пресмета со ХерманКлаус.

Диво месо не е само драма за несреќните судбини на едно семејство.Таа отвора простор да се размислува уште и за

војната која надоаѓа и која донесува само несреќи, за односот на некоитаму кон менталитетот на Словените и Балканците, за нашиот

63

национален идентитет. Некои од тие теми ќе бидат предмет на другинегови драми и есеи.

Творештвото (а посебно драмското) на Горан Стефановски е по многунешта модерно. Тој користи и други форми на изразување (рок опера,

балет, музика - често во соработка со неговиот брат ВлаткоСтефановски). Прави успешен спој на традиционалното и фолклорното

(Јане Задрогаз, Тумба тумба дивина, повеќе навраќања конЧернодрински). И над сѐ: во неговите дела се пресликани многу

современи настани од нашето опкружување и поширокиот балканскипростор, многу често болни и трагични. Тоа го прави да биде како авторинтересен и актуелен пошироко во европски рамки, иако за таа Европа

ние веќе стануваме неинтересни.

Цитат за овој час: Горд сум на нашите ритуали на живеење: фамилија, прочка,слава, амкање јајца, отворена емоционалност, телесност, тактилност, зурли и

тапани, сарма, бурек, пинџур, возбуда за мали нешта. Горд сум на светатастрогост и сведеност на нашите икони и фрески...

Нас ни треба востание на визија, волја и ум, на упорен труд, медиумска лукавости преговарачка вештина. Државите се прават со жртви и крв, но се чуваат со

работа и памет. Победата на Илинденците беше во нивниот пораз. Денес, нашатапобеда, мора да биде во нашата - победа!

Сега, бидувајќи ориентален приврзок и темно огледало на Европа, на кое таа гипроектира своите стравови, како да се мислиме себеси? Како одново да се

европеизираме кога Европа се пази да не се балканизира? Но, демократијата епостојано и стрпливо пазарење со оние што не мислат исто како тебе.

Демократијата е преговарање, приспособување, компромис. А, тоа е туѓо начаршискиот, инаетчиски, тврдоглав, фиксиран поглед на светот. Оној поглед што

мери ѓутуре, оперира како затворен вилает и презира секаква другост, којпоскоро ќе ги прифати историјата и политиката како судбина и елементарна

непогода, отколку како работна обврска и граѓанска должност. ГоранСтефановски : од пристапната беседа во МАНУ

БЛАЖЕ КОНЕСКИ (1921 - 1993)Блаже Конески е исклучителна појава во развојот на македонската

културна историја. Придонесот што го даде за современиот македонскијазик е мерлив само со оној на Крсте П. МисирковМисирковМисирков. Не се без значење

неговите заслуги како професор на Филолошкиот факултет во Скопје, којденес го носи неговото име. Некои од неговите научни трудови, ниту се

64

надминати, ниту се застарени. Најголем афирматор на македонскиотјазик и македонската научна мисла во светот. Многубројните почести од

академии на науки и познати светски универзитети сведочат за тоа.

Блаже Конески зад себе остави огромно литературно и научнотворештво кое е тешко да се набележи, без страв да не се изуми нешто,

што нужно треба да се истакне. Неговата биографија е исто такасложена, исполнета со многубројни активности, предавања, со борба за

место под сонцето на македонскиот јазик во светското семејство најазиците.

Роден е во с. Небрегово, Прилепско. Основно училиште и нижагимназија учи во Прилеп, гимназија во Крагуевац. Студиите по

славистика ги почнува во Белград, а ги завршува во Софија (1944), какоеден од најдобрите студенти.

По враќањето во татковината активно се вклучува во нормирањето(кодификацијата) на македонскиот литературен јазик. Истовремено

почнува да ги објавува првите свои литературни дела (поемата МостотМостотМостот,1945). Тогаш исто така почнува активно да се занимава со прведувачка

дејност.

Блаже Конески е еден од основачите на Филозофскиот (од кој подоцнаќе произлезе Филолошкиот) факултет, а во негови рамки и на студиитепо Македонски јазик и литература. Публикациите што се издавале наФакултетот ќе добијат и меѓународна верификација со објавување на

написи од странски лингвисти и други научници.

Тој е еден од иницијаторите за основање на Друштвото на писателитена Македонија и негов прв претседател (1947), бил ректор наУниверзитетот Св. Кирил и Методиј, еден е од основачите на

Македонската академија на науките и уметностите и нејзин првпретседател во два мандата (1967 - 1975). Бил почесен професор на

многу странски универзитети (Загреб, Белград, Чикаго, Лоѓ,) дописенили почесен член на многу академии на науки.

За својата неуморна работа добил повеќе признанија и литературнинагради (11 Октомври, Браќа Миладиновци (1974), Ацо Шопов,

Хердеровата (1971) и Његошевата награда (1975), наградата АВНОЈ(1966), Златен венец на Струшките вечери на поезијата (1981), Наградана Сојузот на писателите на СССР (1968), Рациново признание и др.).

Обемен е списокот на научни и стручни трудови на проф. БлажеКонески од областа на македонистиката. Ова се некои од нив: ГраматикаГраматикаГраматика

65

на македонскиот литературен јазикна македонскиот литературен јазикна македонскиот литературен јазик, (I. дел 1952, II. дел 1954), ЗаЗаЗамакедонскиот литературен јазикмакедонскиот литературен јазикмакедонскиот литературен јазик (1952), Историја на македонскиот јазикИсторија на македонскиот јазикИсторија на македонскиот јазик(1968), Речник на македонскиот јазикРечник на македонскиот јазикРечник на македонскиот јазик ( како редактор, во три тома, 1961 -1966), Историска фонологија на македонскиот јазикИсториска фонологија на македонскиот јазикИсториска фонологија на македонскиот јазик (на англиски, 1983;на македонски 2001), Јазикот на македонската народна поезијаазикот на македонската народна поезијаазикот на македонската народна поезија (1971),

Македонскиот 19. векМакедонскиот 19. векМакедонскиот 19. век (1986), Македонски правопис со правописенМакедонски правопис со правописенМакедонски правопис со правописенречникречникречник (заедно со Крум Тошев, 1950)...

Не помал е списокот на автори и нивни дела кои Блаже Конески гиприуштил на македонски јазик (Горски венец на П. П. Његош, Лирско

интермецо на Х. Хајне; В. Мајаковски, Ј. Неруда, В. Шекспир, А. Блок, А.Мицкиевич...).

Иако Блаже Конески е пред сѐ поет, не може, а да не се спомнат не гови-те збирки раскази: ЛозјеЛозјеЛозје (1955), Дневник по многу годинДневник по многу годинДневник по многу години (1988), како инекои од збирките есеи и огледи: Беседи и огледиБеседи и огледиБеседи и огледи (1972), За литература-За литература-За литература-

та и културатата и културатата и културата (1981), Ликови и темиЛикови и темиЛикови и теми (1987), Македонски места и темиМакедонски места и темиМакедонски места и теми(1991), Светот на песната и легендатаСветот на песната и легендатаСветот на песната и легендата (1993).

Блаже Конески зазема едно од почесните места во нашата современапоезија. Припаѓа на т.н. прва повоена генерација македонски поети,

иако тој беше творечки активен до крајот на својот живот.

Ова се насловите на неговите збирки песни: Земјата и љубовтаЗемјата и љубовтаЗемјата и љубовта (1948),ПесниПесниПесни (1953), ВезилкаВезилкаВезилка (1955), ПесниПесниПесни (1963), СтернаСтернаСтерна (1966), РакувањеРакувањеРакување(поема, 1969), Стари и нови песниСтари и нови песниСтари и нови песни (1979), Места и миговиМеста и миговиМеста и мигови (1981),

ЧешмитеЧешмитеЧешмите (1984), ПосланиеПосланиеПослание (1987), Средби во рајотСредби во рајотСредби во рајот (1988), ЦркваЦркваЦрква (1988),ЗлатоврвЗлатоврвЗлатоврв (1989), СеизмографСеизмографСеизмограф (1989), Небесна рекаНебесна рекаНебесна река (песни и препеви,

1991), Црн ОвенЦрн ОвенЦрн Овен (1993).

Блаже Конески остави зад себе повеќе песни со антологиски вредностимеѓу кои би ги спомнале Тешкото, Везилка, Болен Дојчин, Стерна, и др.

Тоа се главно песни настанати во почетниот период на поетовотосозревање, кога општата клима на живеење бараше свртување кон

минатото и доминација на родољубивиот занес. Подоцна Конески ќенапише творби со порафиниран стил и со поголем творечки опит, преку

мотиви од секојдневието, со размисли за животот, со спомени иносталгичност (Убавина, Гугучки, Опит, Спомен, Живот и смрт), со

присеќавање на детството (поемата Црква).

Сепак, лирската поема Тешкото е импресивна творба во која поетотпреку симболиката на истоименото народно оро пее за трагедијата низ

која минувал нашиот народ, за да на крајот со возбуда ја воспее

66

слободата....О тешкото! Синџир ти беше на робја,

дур не стана народ во листена гора,си дури со јадот од векови собранне поведе бујно, бунтовничко оро!се залула танец низ крвје и огон,и повик се зачу и грмеж во чад -те разнесе сегде бунтовната нога

по родниот кат......Од вековно ропство, мој народе, идеш

но носиш ти в срце дар златен и пој.Пченицата твоја триж плодна ќе биде,

И животот твој!Поемата содржи десет строфи со по осум стихови и со многу правилнаметрика: сите стихови имаат по четири амфибраха, освен последните

стихови од секоја строфа (еден амфибрах и еден јамб):Пченииицата твоооја триж плооодна ќе биииде,

И жииивотот твооој!Тешкото е апотеоза на нескршливиот дух на нашиот народ низ вековите.

Блаже Конески многу често се навраќа на врутоците на народнитепесни и легенди. Такви му се песните Болен Дојчин и Стерна. Во

првата, со епска широчина пее за неправдата што треба да ја исправиболниот јунак и да го уништи злото чиј симбол е Црната Арапина.

Болен Дојчин силата ја црпи од љубовта кон сестрата Ангелина....дојди, сестро златно,

збери ги моите мувлосани коски, не грози се,состави ме,

повиј ме со триста лакти платно,речи ми тих реч,

исправи ме,научи ме пак да одам, мајко,

дај ми в рака меч –да убијам Црна Арапина.

Да умрам.Во Стерна Блаже Конески пее за стихијата што се надвиснува над

човекот, кој со последните сили успева да ја скроти. Но само да земездив и наслушнува. Злото преставено како стерна, клокоти.

Наслушувам:

67

таа расте.Таа го чека само својот час –

да биде глуво и спокојно и темно кога ќе рикне,ќе се оттиши,

ќе гргне, да поклопи, да подави, да повлече,да се успокои во ширината.

Во подоцнежниот период Блаже Конески создава и песни низ коипровејува интимна исповед со истенчен лиризам.

Една браздичка од небеската рекатече и низ мојата душа,

нејзината свежест си уште ја чувствувам,нејзиниот шум си послабо се слуша...

Во основа неговата поезија е многузначна и исполнета со длабокхуманизам. Понекогаш едноставна за читање, но која секогаш

воодушевува и тера на размислување.

Цитат за овој час: Блаже Конески е најграндиозната фигура во втората половинана 20 век во Македонија, Тој е високо ценет не само во областите во кои твореше

туку и во научните и уметничките кругови во целиот свет. Нарекуван емакедонскиот Вук Караџиќ, патријарх на македонската ренесанса,

енциклопедија на Македонија, споменик што оди по улиците итн. За своето делоима добиено највисоки признанија и тоа: како научник е избран за член на ситеакадемии на науките и уметностите на некогашна Југославија, како и на некоиакадемии во светот. Исто така, избран е за почесен доктор на повеќе светски

универзитети. Трајко Стаматоски

АЦО ШОПОВ (1923 - 1982)Ацо Шопов е еден од основоположниците на повоената македонска

лирика и еден од најзаслужните за нејзиниот брз растеж и афирмацијанадвор од национални рамки. За него е речено дека е гласовит двигател

на македонската култура и поет овенчан со вечноста.

Ацо Шопов е роден во Штип каде што ги завршил основнотообразование и гимназијата. Учествувал во НОБ уште од почетокот на

војната. Тогаш ги напишал некои од своите најпознати песни.Студиите по чиста филозофија ги завршил на Филозофскиот факултет

во Скопје. Бил уредник на повеќе списанија (Нов ден,Иднина,Современост, Хоризонт, Остен) и вршел други одговорни

функции (директор на Македонска книга, претседател на Комисијата за

68

културни врски со странство на СРМ.). Бил амбасадор на Југославија воСенегал. Член на Друштвото на писателите на Македонија бил однеговото формирање (1947), член на Македонскиот ПЕН центар,

академик од првиот состав на МАНУ (1967).

Добитик е на повеќе литературни награди и други признанија (КочоРацин, 11 Октомври, Кирил Пејчиновиќ, Браќа Миладиновци, наградата

АВНОЈ). За заслугите на Ацо Шопов за нашата литература сведочи инаградата за најдобра збирка поезија што секоја година ја доделува

Друштвото на писателите на Македонија која го носи токму неговотоиме (лауреат за 2010. Благој Самоников, Неизносена ведрина).

Придонесот на Ацо Шопов за нашата литература е несомнено значаен.Припаѓа на првата повоена генерација поети, иако првите свои песни ги

напишал уште пред војната како гимназијалец (Ановите), а прватазбирка ПесниПесниПесни (1944) е објавена додека траела војната. Во неа се некои од

неговите најпознати песни (Љубов, Партизанска пролет, Очи).

Ова се насловите на другите збирки поезија: Пруга на младостаПруга на младостаПруга на младоста (заедно соСлавко Јаневски, 1946), На ГрамосНа ГрамосНа Грамос (1950), Со наши рацеСо наши рацеСо наши раце (1950), Стихови заСтихови заСтихови за

маката и радостамаката и радостамаката и радоста (1952), Слеј се со тишинатаСлеј се со тишинатаСлеј се со тишината (1955), Ветрот носиВетрот носиВетрот носи убавоубавоубавовремевремевреме (1957), НебиднинаНебиднинаНебиднина (1963), Раѓање на зборотРаѓање на зборотРаѓање на зборот (1966), Јус-универзумЈус-универзумЈус-универзум(1968), Гледач во пепелтаГледач во пепелтаГледач во пепелта (1970), Песна за црната женаПесна за црната женаПесна за црната жена (1976), Дрво наДрво наДрво на

ридотридотридот (1980).

Литературното наследство на Ацо Шопов, делумно или целосно е(пре)издавано по разни поводи и под различен наслов. Тоа го

сочинуваат не само посочените збирки, но и многуте преводи ипрепеви на дела од други автори и литератури (Отон Жупанчич, Иван

Крилов - Басни, Пјер Корнеј - Сид, Вилијам Шекспир - Хамлет, М.Крлежа, Ростан - Сирано де Бержерак, Изет Сарајлиќ...). Не може, а да не

се истакне дека тој е преведуван на многу светски јазици, дека езастапуван речиси во секоја антологија на македонската поезија и вомногу избори од литературите на некогашните југословенски народи,

како и во колекцијата на УНЕСКО.

Творечкото созревање на Ацо Шопов според критичарите (ГеоргиСтарделов) минува низ четири развојни фази. Во првата фаза (која е

заокружена со првите четири збирки) Шопов како и многу други поетие свртен кон Револуцијата и нејзините придобивки, како и кон обноватаи изградбата на Татковината (песните се главно со борбен и родољубив

набој).

69

Веќе во втората фаза поезијата на Ацо Шопов добива модернаекспресивност со свртување кон својот интимен свет (преку збиркитеПесни за маката и радоста, Слеј се со тишината и Ветрот носи убавовреме). Во тој поглед Ацо Шопов е меѓу првите поети кои творечкатаенергија ја ослободија од стегите поезијата да биде ангажирана и во

функција на општеството.

Третата фаза се најавува со збирката Небиднина, продолжува со Раѓањена зборот и завршува со Гледач во пепелта. Во меѓувреме ја објавува

збирката со сатирични стихови Јус-универзум, критички настроена конодредени општествени аномалии од тоа време.

Четвртата фаза во творештвото на Ацо Шопов ја заокружуваатстихозбирките Песна за црната жена и Дрво на ридот. Во нив донесуванови т.н. африкански мотиви, во кои симболите се основно средство со

кои поетот оперира, наоѓајќи блиски судбини меѓу луѓето одтатковината и од Африка (Сенегал).

Песната Очи е една од најпопуларните творби на Ацо Шопов и една однајубавите во нашата литература создадени во виорот на војната. Таа

пленува со возвишената трагичност која се открива во секој стих истанува сѐ поуверлива и потрогателна, а гневот кон непријателот сѐ

посилен и посилен....Ко тогај, ко тогај, о другарко, помниш -

в смрзнатата вечер на пролетта рана,кај нашата младост и првата радостја косеше луто куршумната слана,а ти чело збрчка, ко тигрица рипна

и летна во ноќта крвава и црна, -со своите очи што ригаа пламен

ги растопи чашкум челичните зрна...Ацо Шопов за многу кусо време успеа да надмине и сруши некои

поетски навики востановени кај нас и да приграби нови помодернисредства и теми за изразување. Но тоа не одело така лесно и без

последици по авторот.

Веќе во збирката Слеј се со тишината го најавува тоа:Ако носиш нешто неизречено,нешто што те притиска и пече,закопај го во длабока тишина,

тишината сама ќе го рече.

70

Во збирките од подоцнежниот период Ацо Шопов мисловно е подлабок,со модерен сензибилитет и обид да се дојде до јатката на зборот (Раѓање

на зборот). Во Гледач на пепелта ги среќаваме и овие стихови:Се искачив на врвот од болот

Човек сум. А што е човек?Пред мене празнина, зад мене празнина.

Празнина што сама се пали.Тоа го потврдува и во циклусот песни Црно сонце, каде што

симболиката е мошне сложена и тешка за одгатнување:Од какво измислено царство, од каква раскошна гробница

навечер што те прибира а наутро што те гони,доаѓаш црно сонце, и црни истураш дождовикако последна закана на светот што му ѕвони.

Ацо Шопов не е само поет. Преку овој циклус и многу други песни гооткриваме и како мислител, со ненаметлива рефлексивност. Во

средиштето на неговите размисли секогаш е откривањето на вистинатаза човекот и неговото оттуѓување. На тој начин тој прави обид да го

спои лирското со мисловното.

Цитат за овој час: Беа напишани на македонски јазик! Знаеш, јас во тоа времеимав можност да го читам Кочо Рацин и безразлично што во моите тогашнипесни имаше силно влијание штипскиот дијалект, мислам дека песните во

„Анови“, главно, беа напишани на централниот македонски дијалект. Не требанекои посебни анализи, воопшто, да се заклучи дека за јазикот во моите песни одтоа време мои учители беа народната песна и Кочо Рацин. Од разговорот на Ацо

Шопов со Јован Павловски

РАДОВАН ПАВЛОВСКИ (1937)Радован Павловски е едно од најблескавите имиња во современатамакедонска литература. На еден или на друг начин припаѓа и на

хрватската и на српска литература. И повеќе од тоа. Неговототворештво, посебно поетското, се мери со вредносни критериуми

еднакви на светските.

Радован Павловски е роден во Ниш, детството го поминува во ЖелезнаРека, Гостиварско, каде што завршил основно училиште. Гимназија

учел во Гостивар. Студирал право и литература на Универзитетот Св.Кирил и Методиј во Скопје.

Подолг период живеел во Хрватска (1961 - 1981) и малку време во Србија

71

(1982 - 1985). Потоа трајно се населува во Скопје. Член е Друштвото написателите на Македонија (1961) и на писателските асоцијации на

Хрватска и Србија; на Македонскиот ПЕН центар и на Македонскатаакадемија на науките и уметностите (2006) . Бил член и на Сојузот на

писателите на некогашна Југославија.

Радован Павловски својот поход кон литературните врвови триумфалного најави со Поетскиот манифест Епското на гласање (заедно со

Богомил Ѓузел, 1960) и со збирката Суша, свадба и селидбиСуша, свадба и селидбиСуша, свадба и селидби (1961).Оттогаш секоја нова негова збирка се дочекува како мал празник за

нашата поезија.

Ова се насловите на другите стихозбирки на Радован Пвловски:КорабијаКорабијаКорабија (1964), Високо пладнеВисоко пладнеВисоко пладне (1966), Боемија на ПриродатаБоемија на ПриродатаБоемија на Природата (1969), НизНизНиз

проѕирката на мечотпроѕирката на мечотпроѕирката на мечот (1971), Сонце за кое змијата не знаеСонце за кое змијата не знаеСонце за кое змијата не знае (1972), ПирПирПир(1973), Зрна (1975), МолњиЗрна (1975), МолњиЗрна (1975), Молњи (1978), СтражиСтражиСтражи (1980), ЧумаЧумаЧума (1984), КлучевиКлучевиКлучеви

(1986), МаренаМаренаМарена (1986), Избрани дела во три тома (1986), ТемелникТемелникТемелник (1988),Зрна, Молњи и Клучеви (трилогија), Вселенски децаВселенски децаВселенски деца (поезија за деца,1993), Бог на утротоБог на утротоБог на утрото (1991), Јавач на звукотЈавач на звукотЈавач на звукот (1995), Синот на СонцетоСинот на СонцетоСинот на Сонцето

(1999), ШтитШтитШтит (2001), На едно окоНа едно окоНа едно око (2002), Господар на перотоГосподар на перотоГосподар на перото (2006),Свртничар на светлината (избор песни, 2006), Океан во капкаОкеан во капкаОкеан во капка (2008),

ВоспевиВоспевиВоспеви (2009), Воспеви (трилогија од последните збирки, 2010).

Покрај поезија Радован Павловски е автор на повеќе книги есеи,патописи и сл.: Отклучување на патиштата (патопис, 1986), Манифест

на Поетската република Железна Река (1990), Што може поезијата (есеи,1993), Демократска џунгла (политички есеи, 1994), Порака на поетот до

сите поети на светот (Струшки вечери на поезијата, 1995).

Неговите песни се преведени на над 50 странски јазици во одделникниги или како избор во разни антологии на македонската,

југословенската или светската поезија. Тој е добитник на многу наградии признанија (Браќа Миладиновци, 11 Октомври, Кочо Рацин, Повелба

на печалбарите, Гоцева повелба, Ацо Шопов; на странските награди:Младост, Златна струна, 24. Дисова пролет, Ристо Ратковиќ,

стихозбирката Зрна е прогласена за најдобра книга од Југословенскатарадио телевизија (ЈРТ, 1975), ракописот Пир е награден за неговите

високи уметнички вредности (Хрватска, 1972).

Кон неговата биографија би го додале и следново: Американскиотбиографски институт го прогласи за Личност на годината за 1997

година како еминентна личност наведена во меѓународно и националнопризнати биографски дела.

72

Радован Павловски е добитник на светското признание за животно делоза 1998 година (ABI – САД). Во тринаесеттата едиција –

интернационалното издание Кој е кој меѓу интелектуалците одИнтернационалниот биографски центар со седиште во Кембриџ –

Англија, во 1999 година е објавена детална биографија и библиографијана животниот и творечкиот опус на Радован Павловски.

Тој е добитник и на наградата за врвни достигнувања во 20 век одМеѓународниот биографски центар од Кембриџ која е неповторлива вонаредните стотина години, потоа е застапен во биографиите на 2.000

исклучителни луѓе на 20 век. Неговата творечка биографија емеѓународно призната и е печатена во 26-тото издание на Речникот на

меѓународни биографии.

Веќе со првата своја збирка, Суша, свадба и селидби, Радован Павловскиго разгрна својот раскошен талент, користејќи ја моќта на зборот за даги искаже своите емотивни доживувања. Престижната награда Младост(1961) беше потврда дека на пошироките југословенски простори се јави

автор кој како волшебник си игра со магијата на метафорите исимболите. Неговата поезија не се прераскажува, дури и кога е епски

разбранета. Таа се чита и доживува:Наведнат до скршнување добитокот

силно рика за секој изгубен рогНебото не слуша

Нанижани во круг птицитеимаат тврдо летање во воздухот

Ние имаме отворени дланки за молитва (Суша)Во една од неговите песни (Младичот што спие на пладне) се враќа

назад во детството, во родниот крај, да ја обнови сопствената енергијана извориштата на сонот:

Разбуди се о младичуи раскажи ни ги соновите

па на убав коњ ќе одјавиме до Железна Рекада нѐ освежи ветрот од водениците

Мошне блиску до симболите на народниот јазик и неговиот гениј сепесните од збирката Чума.Со столетија те оплакувамеи никако да те исплачеме

Чумо чумосанаНа бубаче крилца си му откинала

73

На вир вода око заматила...Во неговата поезија во многу песни се опева молњата, како симбол насветлина, како симбол на вечност. Во Потеклото на молњите ќе каже:

И од земјата и од човекотИ од небото и од птиците

И од ветровите и од животнитеИ од билјето меѓу ветровите

Избиваат молњиИ од камењата

И во смртта и во празницитеИма многу светлина на молњите.

Литературните критичари за него се искажале дека е свртничар насветлината, дека е принц на метафорите. Неговата поезија постојано сенадградува со нови симболи, се проширува со нови сфери на човековото

сознание, опева митови и митски провиденија што не се самонационални и регионални, но и космополитски и универзални.

Цитат за овој час: Врз грамотата на македонските поетски текови, стиховите наПавловски ставаат јасен и секогаш препознатлив печат. Тој е поет, широко познат

во нашата јавност по високите дострели во својата поезија, а истовремено етворец кој се потврдил со своите вредности низ светот. Влада Урошевиќ.

74

Добродојдовте!........................................................................................................................ 2ФРАЗЕОЛОГИЈА.................................................................................................................... 3ПОДЕЛБА НА ФРАЗЕОЛОГИЗМИТЕ ................................................................................ 3СТИЛИСТИКА ....................................................................................................................... 5ДИЈАЛЕКТОЛОГИЈА ............................................................................................................ 9Изговорот на некои гласови................................................................................................. 11ЗАПАДНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕ .............................................................................. 11Западно наречје - Централни говори .................................................................................. 13Западно наречје - Периферни говори ................................................................................. 13ЈУГОИСТОЧНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕ .................................................................... 14Југоисточно наречје - Источни говори ............................................................................... 15Југоисточно наречје - Јужни говори ................................................................................... 16СЕВЕРНО МАКЕДОНСКО НАРЕЧЈЕ ............................................................................... 16Северно наречје - Источни говори ...................................................................................... 17Северно наречје - Западни говори....................................................................................... 18ОНОМАСТИКА .................................................................................................................... 19Светска литература ............................................................................................................... 20АНТОН ПАВЛОВИЧ ЧЕХОВ (1860 - 1904)...................................................................... 22СЕМЈУЕЛ БЕКЕТ (1906 - 1989) .......................................................................................... 24МИХАИЛ ШОЛОХОВ (1905 - 1984).................................................................................. 27АЛБЕР КАМИ (1913 -1960)................................................................................................. 29Современа македонска литература ..................................................................................... 32МАТЕЈА МАТЕВСКИ (1929) ............................................................................................. 35ГАНЕ ТОДОРОВСКИ (1929 - 2010) ................................................................................... 38АНТЕ ПОПОВСКИ (1931 - 2003) ....................................................................................... 41ДИМИТАР СОЛЕВ (1930 - 2003) ....................................................................................... 44ПЕТРЕ М. АНДРЕЕВСКИ (1934 - 2006) ............................................................................ 46ТАШКО ГЕОРГИЕВСКИ (1935 - 2012) ............................................................................ 49ЖИВКО ЧИНГО (1935-1987) .............................................................................................. 51КОЛЕ ЧАШУЛЕ (1921 - 2009) ............................................................................................ 54ТОМЕ АРСОВСКИ (1928 - 2007)........................................................................................ 57ГОРАН СТЕФАНОВСКИ (1952) ........................................................................................ 60БЛАЖЕ КОНЕСКИ (1921 - 1993) ....................................................................................... 63АЦО ШОПОВ (1923 - 1982) ................................................................................................ 67РАДОВАН ПАВЛОВСКИ (1937)........................................................................................ 70