T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ( SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK)

ANABLM DALI

HANS-GEORG GADAMERN HERMENEUTNDE

BR ANLAMA MODEL OLARAK DYALOG

Yksek Lisans Tezi

Svitlana Nesterova 01910809

Tez Danman Prof. Dr. ahin Yeniehirliolu

ANKARA

2004

II

T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ( SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK) ANABLM DALI

HANS-GEORG GADAMERN HERMENEUTNDE

BR ANLAMA MODEL OLARAK DYALOG

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Prof. Dr. ahin Yeniehirliolu

Tez Jrisi yeleri

Ad Soyad mzas

............................................................ ............................................

............................................................ ............................................

............................................................ ............................................

............................................................ ............................................

............................................................ ............................................

............................................................ ............................................

Tez Snav Tarihi ....................................................................

III

NDEKLER

NDEKLER .................................................................................................... I

NSZ................................................................................................................. III

GR.................................................................................................................... 1

1.BLM

HERMENEUTK ANLAMANIN SORUNSALI............................................ 19

1.1. Problemin Tanm ve Tarihesi........................................................ 19

1.1.1.nsan Bilimlerinde Anlamaya Farkl Bak................................... 19

1.1.2.Hermeneutik Gelenekte Anlama Kavramnn Geliimi. ............ 25

1. 1. 2. 1. Hermeneutiin Tarihine Ksa Bak ........................ 25

1. 1. 2. 2 Anlama Kavramn Geliimi .......................................29

1. 2. H.G. Gadamer Felsefesinde Anlama Sorunu ................................ 41

1.2.1. Anlamann Tarihsel Boyutu.......................................................... 41

1. 2. 1. 1. Gelenek- nyarg Zamansal Mesafe - Tecrbe..... 41

1. 2. 1. 2. Tarihsel Olarak Etkilenmi Bilincin Oluumu:

Kendini ve Bakasn Anlamak.............................. 59

1. 2. 2. Anlamann Dilsel Boyu............................................................... 86

1. 2. 2. 1. Ortak Anlamlarn Ortam Olarak Dil...................... 86

1. 2. 2. 2. Kelime: Varln Temsilcisi..................................... 94

1. 2. 2. 3. Yorumlama ile Anlamann zdelii ......................... 98

2. BLM

ANLAMAYI SALAYAN DYALOG ......................................................... 103

2. 1. Dilin Gerek Varl: Diyalog ............................................................ 103

2. 2. Diyalektik ile Diyalog Arasndaki sel Bant .............................. 109

2. 2. 1 Diyalektik ve Diyalog Kavramlarn Kyaslamas .................... 109

2. 2. 2. Soru-Cevap Diyalektii ......................................................... 114

2. 2. 3. Yorumun Diyalektii ........................................................... 117

IV

2. 3. Hermeneutik diyalog ......................................................................... 119

2. 3. 1. Hermeneutik Durumuna Sen-Ben likilerin Uygulanmas ...... 119

2. 3. 2. Diyalog Unsurlarnn rdelemesi................................................. 125

2. 3. 2. 1. teki ile Karlaama Sorunu ................................ 125

2. 3. 2. 2. Sorunun Aklayc Nitellii .................................... 131

2. 3. 2. 3. Hermeneutik Anlamada Dinlemenin Gerei ............. 139

2. 3. 2. 4. Yantlamann Sorunsal.............................................. 144

2. 3. 2. 5. Diyalog Srecine Motivasyonun Etkisi .................... 147

2. 4. Hakikat ve diyalog: Diyalog Prosedrn Kullanlmas ....................151

SONU ................................................................................................................. 157

KAYNAKA ........................................................................................................ 162

ZET....................................................................................................................... 167

ABSTRACT.......................................................................................................... 168

V

nsz

Trkiyedeki almalarm, kendi lkemde ok az bilinen ve felsefe alannda

ciddi ve kapsaml aratrma bulunmayan Trk ve Dou felsefesi zerine odaklamay

amalyordum. Fakat reel artlarda teki kltryle karlatmda, byle bir

aratrma iin henz hazr olmadm hissettim: Yabanc bir kltr kolay ele

alnabilen bir nesne deil; fakat kendi zn saklayan ve derinii gsteren tinsel

bir olgudur. Hangi lleriyle onu deerlendirmeliyiz? Nasl bir yaklamla onun

bize almasn salayabiliriz? ncellikle bu sorunlar zme konusunda bize

yardmc olabileceini dnerek, yorum ve anlama sanat olarak tanmlanan

hermeneutie ba vurmak gerekliliini anladm. Ayrca, Hans-Georg Gadamerin

almalarnda bize bir anlama modeli olarak sunulan diyalog durumunun, kltr

alannda yaplan aratrmalar iin elverili bir yaklam olduunu grdm ve bu

tez almasnda, diyalog srasnda alan anlama imkanlarnn, insan bilimlerindeki

anlama artlarna uygun olup olmadn incelemeye altm. Bunun yannda,

Umberto Econun deyiiyle: Bir problemi gelitirmek, onu zmek anlamna

gelmemektedir: Yalnzca terimlerini, tartmay daha da derinletirecek biimde

aydnlatmak anlamna gelebilir.1

Benim iin, bu almann teorik olmasnn yannda, pratik bir boyutu da

bulunmaktadr. inde yetitiim evreden farkl olan bir kltr ile daima bir kltrel

diyalog ve etkileimde bulunduum iin, az olsa bile, kendi kltrel snrllm

geniletmeye ve teki ile iliki kurma tecrbesini edinme frsat buldum.

Bu vesileyle, kendimi anlalr klmak abalarm tevik eden tm Trk

Milletine ve eitim imkann salayan Trkiye Cumhuriyetine minnettar olduumu

belirtmek istiyorum. Benim iin Trkiyedeki felsefe dnyasnn kapsn aan,

almalarm ynlendiren, hogr ve anlay gsteren tez danmanm, saygdeer

hocam Prof. Dr. ahin Yeniehirlioluna sonsuz teekkrlerimi sunarm. Ayrca,

blmmzn dier elemanlarna, bana salam olduklar katklardan dolay

teekkr ederim.

1 U.Eco. Ak Yapt, cev. Nilfer Uur Dalay, CAN Yaynla, stanbul, 2000, s.31.

VI

GR

Felsefenin evrensel erei, sz ile tartma sanat yolundan geerek gerekleri aramak, onlar bulmak, belirlemek, irdelemek istemek ve anlatma geerek, dncenin biimini, yani dncenin varlk olarak dizgelemesini evrensel bir dzeyde ortaya koymaktadr. 2

. Yeniehirliolu

"Hans-Georg Gadamer'in Hermeneutiinde Bir Anlama Modeli Olarak

Diyalog bal altnda, anlama srasnda uygulanan ilemler ile diyalog srecindeki

fenomenler arasndaki benzerlik ve ilevsel yaknl gstermeye alacam. Bu

alma, byk lde H.G Gadamer'in ba yapt olan "Hakikat ve Yntem"3

(Wahrheit und Metode, 1960) adl kitabna dayand iin, onun mantn ve

yapsn izlemektedir. ok iddial olmasna ramen bu kitabn ad, aslnda biraz

ironik biraz da zlem ile benzer bir duygu uyandrmaktadr. Kesin bir hakikat veya

ona ulamay garanti eden bir yntemi arayanlar, mutlaka hayal krklna urar:

Bu, inceledii konulara gre derin ve eletirdii malzemeye gre kapsaml eserde

Gadamer, ne hakikatin bir tanmn verir, ne de yntemin. Dahas, yaptn

sayfalarnda adm adm amlanan hermeneutik retisinin "bir yntem olmadn"

srarla vurgulamaktadr. inde incelenen meseleyi gz nnde tuttuumuz zaman

anlayor ki, kitabn asl ad - byle bir dzeltme yaplabilir ise - "Hakikat ile

Yntem", baka bir deyile, hakikat ile yntem arasndaki ilikiler ve bunlarn

birbirine uymasdr.

2 .Yeniehirliolu., Felsefe Diyalektik, Bilgi Kuram, Ankara niversitesi Basmevi, 1982, s.17. 3 alma srasnda bu kitabn Ukrayna Diline evirisi kullanld, ( - , , , , 2000; Almancadan Ukraynacaya eviren Oleksander Mokrovolski), fakat illerde atflarn ve dipnotlarn okunmasn kolaylatrmak amacyla Hakikat ve Yntem olarak gsterilecektir.

VII

En geni anlamda Gadamer, nsan Bilimlerinde uygulamas gereken

prosedrlerine ve anlama formlarna deinmektedir. Bu problemin nemi ve

gncellii, ayn zamanda bizim aratrmamzn gerekliini ortaya kartmaktadr.

Farkl, daha insan bir yaklama ihtiya, zellikle dnya apnda krizleri ve

atmalar meydana getiren XX. yzylnda hissedilmeye balad. Bu probleme ksa

bir ekilde gz atmann faydal olacan dnyorum.

Fransis Baconun ne srd Bilgi gtr sloganndan beri bilim, insann doal ve

toplumsal alanda iktidara ulamasn salayan teknik bir gcn anahtar olarak gelitirildi. zellikle,

Descartes tarafndan ortaya konulan yntem ve rasyonel dnme tarz tekniin geliimini tevik etti.

nk doa bilimleri balangtan beri, kesin ve alternatif kabul edilmez bir metodun kuruluuyla

belirlenmi ve bu metotla gelimitir. Kendi metot ile yaratlan doa bilimleri, XVII yzylndan beri

Kepler, Galilei ve Newtonun almalaryla balayan bir gelenee sahiptir. Bylece doa bilimleri,

kendi gcn modern teknikte de gstermi ve doaya hakim olma gdsn dnlmedik bir

lde gerekletirmiti. Fakat burada bir sorun yattn gryoruz: ada dnyada teknolojinin

geliim hz ile insann ruhani, kltrel geliim hzn kyaslarsak, azalma eilimi gstermeyen bir

a greceiz. Gnmz itibariyle, en ileri teknolojiyle tehiz edilmi insanlk, kendi yaratt ve

meydana getirdii olaylarn sonularn ne nleyebilir ne de dzeltebilir ve dolaysyla, hem doal

evrenin dengesini, hem de kendi biyolojik varoluunu tehdit etmektedir. Baka bir deyile,

insanolunun eline geen teknik g, onun irade ve ahlak normlarnn kontrolnden kt.

Yaptklarndan sorumlu olmamak, sorumsuzluk - insanln imdiki durumunu en doru karakterize

eden kelimedir.

Fakat nedir sorumluluk? Nasl kendini belli edebilir? Bu kavramn Trkesine baklrsa,

temelinde soru kknn yattn greceiz; Ukrayna Dilinde, sorumluluk anlamna gelen

vidpovidalnist kelimesinin kknde vidpovid(cevap) szcn buluruz. Buna benzer ekilde Rus

Dilinde otvetstvennost ve ngilizcedeki responsibility, cevap anlamna gelen kelimeden

tretilmitir. Demek ki, sorumlu olmak, baka birisinin sorusunu yantlamak, bir eyin karsnda

cevap verebilmektir. Sorumlu olmak, herhangi bir kararda veya hareket baka birisinin varln ve

grn hesaba katmak. Sorumluluk, soru- cevap eklinde, diyalog kurmak suretiyle kendini belli

VIII

eder. Fransz hermeneutik dnr Paul Ricoeur, sorumluluk kavramn yle tanmaktadr:

Sorumluluk kavram iki anlam birletirmektedir, bakasnn varln hesaba katmak ve

bakasnn hesabnda saylm olmaktr. 4

Oysa, Descartes ve Kantn metafizik sbjektivizminde toplumsal boyutun yokluu bellidir.

Onlar tarafndan ortaya sunulmu ve bir gelenei balatan metodolojik solipsizm, bilginin temelini

dnen znede arar: nk, rasyonel bilincin kendi ierii kesin olabileceine, dahas, kendi

kendisini kendi rasyonel ilemlerine gre yasallatrma ve dzenleme gcne sahip

bulunabileceine imada bulunur. Kantn syledii gibi: Varlklarn btnl akla a priori

verilmi bir kavram; benim kendi bilincimden kaynaklanr.5 Baka bir deyile, metodolojik

solipsizm, bilincin kendi bilme-kavrama aktivitesinin btnyle zgr ve zerk efendisi olduunu ve

hi deilse, doadaki ve tarihteki zorunluluk ieren olaylara bal bulunmadn varsayarlar.

Descartes, kendi yntemini bir tek kendi anlna dayanarak ispat etmeye alt. tirafna gre,

Benim niyetim, hibir zaman, kendi dncelerimi dzeltmekten ve tmyle benim olan bir toprak

zerinde kurmaktan daha teye gememitir.6 Geri, onun dedii benim olan toprak z

itibariyle toplumsal ve bakasnn varln grmezlikten geldii zaman, bu toprakta korku ve phe

uyandrc hayaletler yerleir. Halbuki bunlar her zaman hissettiimiz teki insann glgeleridir.

Totallemi, kendi iine kapal dnme tarzn, kendi kategorilerinin tuzaa dt, kendi

kategorilerince krletirildii bir dnce patolojisi sergileyen bir tarz olarak grmek mmkndr.

Bu monolojik, tek tarafl rasyonel dnme tarz ve onun temelinde yatan dnyaya kar davran,

zne-nesne ayrmna dayanmaktayd. zellikle bu ayrmda ada dnyann sorumsuzluk

krizinin kaynan grmek mmkndr. nk nesne soru sormaz! Nesnenin karsnda sorumlu

olmak, ona hakkn vermek zorunda olmad iin rasyonel dnme tarz, ok ksa sre iinde

parlak sonular elde etti. Fakat rasyonel bilimin elde ettii sonularn etkisi, yeryz ve insan

toplumu iindeki ilikilerini dzenlemekle kalmayp, neredeyse genetik kodlarmz deitirmeye yol

aan bu srelerin dnmezliine yol at. unu syleyebiliriz: Yaamak iin insann doal evre

ile yeni bir tr iki tarafl ilikilere, yani diyaloga ihtiyac vardr.

4 P.Ricoeur, So-Mme Comme un Autre; , Ukraynacaya ev. Viktor Andruko, Olena Srtsova, , , 2002, s.198. 5 I.Kant, Fragmanlar, ev. O.Aruoba, Altkrtkbe Yayn, stanbul, 2000, s.35. 6 Descartes, Metot zerine Konuma,, ev. K. Sahir Sel, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1994, s.18.

IX

Yntemli doa bilimlerin dogmatizmine kar km hermeneutik dnrler, zm

hermeneutikte, anlamann znel ve tarihsel temelinde aramak gerektiini sylemektedirler.

Habermasn syledii gibi:

Teknik acsndan yararlanlabilir bilginin yaant-dnyas balamna tanmas,

monolojik tarzda retilen bilginin konuma boyutunda, yani gndelik dilin

diyalogu iinde anlaabilir klnmas gerektirir; ve bu transfer elbette hermeneutik

problem dourur. 7

Bunun yannda, yntem ile onun araclyla inceledii konu birbirine uymas

ile ilgili sorunlar zmeye altmz zaman ilikilerde bulunan elerden yola

kmamz gerekiyor ve ister istemez ebedi soruya dnm oluyoruz: Nedir

hakikat? Soyut kavramlarla ilem yapan mantk ve matematik iin 1+1=2 gibi

olgular phe gtrmez bir hakikattir. Fakat devingen, deiken ve yaratc olarak

nitelendirilen varlklar iin bu yasa geerli olmayabilir. rnein iki nehir kart

zaman bu forml 1+1=1 olarak; iki insan hayatlarn birletii zaman ise 1+1=3

olarak deimektedir. Edmund Husserl, Mantk Aratrmalar adl eserinde,

gereklik ile hakikat arasndaki ayrm incelediinde yle bir sonuca varmaktadr:

Hakikat/doruluk zaman iinde teyit edilebilen bir olgu deildir. Hakikat/ doruluk

sadece bir eyin varoluu, onun durumun mevcudiyeti, deiimlerin devam

anlamna gelebilir. Fakat o kendisi zamansal olan her eyin stndedir, baka bir

deyile ona zamansal varlk, oluum ve yok olu atfedilmez.8

Fakat insan varlnn zellii, Heideggerin ifadesiyle zaman araclyla mevcudiyet

olarak belirlenir.9 O zaman insani hakikat nedir? Diyebiliriz ki, en geni anlamda hakikat, bizim

yaammz dzenlemek suretiyle zaman ve mekan iinde varolmamz salayan ve koruyan bir

eydir. Hakikat, kantlama gerektirmeyen, ak seik algladmz ve bu nedenle ona altmz bir

eydir. Pascalin dile getirildii gibi: Alkanlk gzellii yaratt gibi doruluu da yaratmtr.10

Baka bir deyile, hakikat toplumsal deer, gelenek ve grenee bal bir kavramdr. Hakikat, ne

7J. Habermas, Hermeneutiin Evrensellik Talebi, Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler ev. ve der. H. Arslan, Paradigma, 2002 ( Bu derleme illerde HHD olarak belirlenecek), s. 237. 8 E. Husserl, Mantk Aratrmalar: Saf Manta Prolegomena Rusaya ev. S. Frankl, VENTUR Yaynlar, Kiev,1995 . , , 1995, s.76. 9 M. Heidegger, Zaman ve Varlk zerine, ev. Deniz Kant, A yaynevi, Ankara, 2001, s.14.

X

bende, ne de sende ikamet eder. O, bizim aramzdadr. Ben tarafndan ya da Sen tarafndan

balangta iddia edilen ey deildir artk; daha ok diyalog srasnda doan bir eydir. nsan varl

dnyann ortak paylamn gerektirmektedir. Bu, bir tr yan yana yaama, eitliin

birlikteliidir. Ne modern bilimlerin uzmanlamas ne de toplumu bir araya getiren politik

egemenlik ve ynetim kurumlar, anlalan bir iletiime dayal anlama dairesinin dnda kalmaz.

Demek ki, z itibariyle toplumsal olan bir hakikate ulamak iin diyalog kurmak zorundayz.

Diyalog, ayn zamanda baka gncel sorunlarn zmlenmesinde yardm edebilen tek

bir yntem olarak grlr. Varoluumuzu ekillendiren, davranlarmza yn veren bir eitim ve

kltrleme srecine bal olduumuzu, ve bahsettiimiz srecin rnleri olduumuzu kabul

etmemiz gerekir. nk her insan doal evrede olduu kadar, toplumsal bir evrede de yaar. nsan,

doal bir varlk, evrim srecinin rn olan bir varlk deil, fakat sosyal- kltrel bir varlk, kltr

rn ve kltr yaratan bir varlk olarak deerlenebilir.11 nsann kltr rn olduunu

sylediimiz zaman, bir dzeltme yapmamz gerekir, yle ki, insanlar farkl kltrlerin rnleridir

ve farkl kltrleri yaratan varlklardr.

Bu kltrel eitlik, kreselleme srecinin sonularyla daralan mekan ve

daha hzl geen zamanda kendisi iin yer bulmaya almaktadr. ie gelen

farkl kltrlerin iletiimi ise, atmal veya tek tarafl olmaya eilim

gstermektedir. Hegele gre, tinin geliim srecinde bakal ortadan

kaldrlmaldr12. Fakat grdmz gibi ada dnyada kartlarn kaldrlmas

genelde farkl dnen taraf yok etmek yoluyla gereklemektedir. Anlalyor ki

farkl kltrlerin yaklama hareketi basit ve sorunsuz olmuyor. Endstriyel

gelimenin daha yksek aamasnda bulunan lkeler genellikle kendi hayat tarzn,

10 B. Pascal, Dnceler, ev. smet Zeki Eybolu , Say Yaynlar, stanbul,1996, s.66. 11 rnein, Diltheyin almalarn dorultusunda devam eden Ernst Cassirer, insanin esas dnyasnn kltr dnyas (tinsel dnya) olduunu, insann kendi tarihine ve kltrne ynelme biiminin, kendi kltrel/tarihsel konum ve donanmndan hareketle gerekleen bir ana edimi olduunu belirtmiti. nk Cassirer'in belirttii gibi, "doa" dediimiz eyi, yalnzca kltrn iinde tanyabiliyoruz. Bu, en azndan kltr varlna sahip olduumuzdan beri byledir. Kltr ve tarih ncesi durumun, "doal durum"un ne olduunu da asla bilemeyiz; nk byle bir "doal durum" hakknda da ancak belli bir kltrellik formu altnda sz edebiliyoruz.(E.Cassirer nsan stne bir Deneme, ev. N Arat stanbul,1997) 12 G.W.F. Hegel, Tinin Grngbilimi, ev. Aziz Yardml, de Yaynlar, stanbul, 1996, s.125.

XI

dnyay alglama eklini, Etik ve Estetik deerlerini bakalarna kabul ettirmektedir.

Bunu derken bir tr askeri mdahale ya da baskdan sz etmiyoruz; btn mesele,

teknolojik geliim ve maddi refah ile salamlatrlm Batl dnme tarznn

daha cazip olmasdr.

Etnik-merkezciliin bir tr olan Avrupa-merkezcilii dnld kadar normal ve zararsz

bir olgu deildir. Genel anlamda, bir belli gruba zg olan normlar ve dnceler, bu gruptaki insanlar

tarafndan mutlak, kusursuz ve herkes iin geerli bir ey olarak algladklar duruma merkeziyetilik

terimi konulmutur. Felsefi anlamda ele alnan merkezcilik, "bakasnn", "tekinin" sesinin

duyamazl, ya da baka bir deyile seeneklerin bulunmaydr. Bylece Dnya kltr biricik, tek

biimlik, kltrel difzyon tehlikesinin karsnda bulunmaktadr. Biz dnyann resmine ne kadar ok

ayrntlar katarsak, o kadar net ve doru olarak dnyann resmi kar. retimin tek biimliliinde

kendi kltrel kimliini kaybetmemek iin, bize benzemeyen ve ou zaman daha gl olan taraf

ile sregelen iletiimde kendi hakkn savunabilmek iin bir diyalog tekniine ihtiyacmz var.

Dnce evrimini izlemeyi amalayan felsefe tarihinde, rasyonel dnce tarznn

yerine geebilecek alternatif bir tutum yok mudur? Vardr, ve umarz bir tek deildir.

Bu almann amac, olanakl dnce tarzlarndan birisini desteklemektir. Aratrma

konusu olarak aldmz anlama ve dnce modeli, sbjektif hakikat iddialarnn etkisini

reddetmeyen ve zne-zne ilikisinde meydana gelen diyalojik dnme tarzdr. Aslnda o, z

itibaryla, kesin ve tek biimli olmad iin uzun zamandr itibar grmemekte olup ve daha ok

literatr ve sanat alannda yer almtr.

Bat-Avrupa felsefe geleneinin temelini atan Eski Yunan dnrlerin yaptlarndan beri

diyalog, diyalojik dnme tarz ve onun zemininde yntem olarak gelien diyalektik gnmze kadar

gelmektedir. Platonun kendi yaptlarn diyalog eklinde yazmasnn nedeni, sadece Sokratese kar

hissettii saygdan dolay deildir; anlatnn monolojik ve otoriter niteliklerini ortadan kaldrmak

iin canl konuma tarzna ba vurma dncesidir. Onun iin, diyalog ilkesi bir hakikat

gvencisidir. nk sylendii her ey sadece bir bakas tarafndan algland zaman ve bakasnn

onayyla dorulanr.

XII

Hatta dncenin kendisinin sadece bir i diyalog olarak meydana geldiini tahminde bulunan

Platon, dnme fenomeni u ekilde tasvir etmektedir:

Dnme.... : ruhun inceledii konular hakknda kendi kendisiyle yapt bir

konumadr.... Ruhun bu dnmesini ben de yle tasarlyorum: bu, ruh iin bir

konumadan baka bir ey deildir. Bu srada kendi kendisine sorular sorar,

bunlara evet ve ya hayr diye cevap verir. Fakat vaktaki ruh, ister yava, ister

hzla ilerleyerek, bir karara eriir ve kendi kendisiyle uyuur , o zaman

hkmlerinde artk tereddd kalmaz; ite o zaman onun bir sanya sahip

olduunu syleriz. Onun iin ben, sanda bulunmay bir konuma, sanda bir ifade

edilmi bir hkm diyorum; yalnz bu bakalaryla ve yz yze deil de, kendi

kendine ve sessizce olur13 Diyalog, anlama, alglama, ifade etme, ortak toplumsal deer, konuma kodlarn ve bunun gibi deiik bilim ve

akmlarn aratrma konusu olan problemlerini ierdii iin, bir ok dnrlerin yaptnda yer alr. Bazlar, tpk

Platon gibi onu pratik anlatm tarz olarak kullanmay tercih ederler, bazlar ise esas diyalog srasnda meydana gelen

fenomenler zerinde dururlar. Onlar arasnda anlamay salayan birka en nemli hususu u ekilde sralayabiliriz: dilsel

olmas, zneler aras olmas, uzlamay salar olmasdr. Geni alamda, almalarnda bu unsura deinen herkes belli

lde diyalog probleminin incelemesine katkda bulunmutur ve bu dnrlerin listesi Sokrates, Platon ve

Aristotelesten balayarak hemen hemen btn dnrleri iine almaktadr. zellikle dilsel dn (linguistik turn)

slogan ile n plana kan dnrler XX.yzyln felsefecileridir. Btn bunlar ele almak mmkn olmadndan,

aratrmamz iin zellikle, solipsizmden kmak amacyla baka bir zneye gei yolu aan dnrlerin retileri, yani

anlamann tarih iinde ve dil vastasyla gerekleen zneler aras etkileimin olduunu vurgulayan dnrlerin iddialar

konumuz bakmndan byk nem tar.

Montaigne ve Descartesin benine Pascal yle kar kar: Ben, nefret uyandran bir

eydir. Hegelden Marxa kadar, br insanlar, gitgide grdm ve iittiim eyler deil,

birlikte eyleminde bulunduum insanlar durumuna gelmektedir. Bunlar artk bilginin ve eylemin

nesnesine deil, znesine yakndrlar. lk nce Hegel, akln, gemiinden koparlarak veya tarihin

araclk ettii ve konutuu dilden izole ederek anlalamayaca konusunda srar etmektedir. Hegel,

ayrca Tinin Grngbilimi adl eserinde insan bilincinin, farkl zamanlarda farkl kapasiteleri,

snrlamalar bulunan ve tarihsel olarak ortaya kan bir gereklik olduunu ne srer. Hegel, daha da

ileri giderek, akln, gemiinden ayr olarak veya tarihten bamsz tarzda kendilerinden

tretilebilecei temeller olarak hizmet gren hibir doru balang noktasnn (dnyay kavrama

gds ve arzusu dnda) bulunmadn ne srmtr. zbilin bir bakas iin kendinde ve kendi

XIII

iin olduunda ve olmas yoluyla kendindedir; e deyile, ancak tannan bir ey olarak vardr.

Kartlklar iinde eksiksiz zgrlk ve bamszla iye ayrmlam, kendileri iin varolan

zbilinlerin birliidir; Ben, ki Bizdir; Biz, ki Bendir. 14 Fakat sonunda, kendinin bilincine ulaan

insani akl olarak mantk, artk tarihten etkilemeyecei bir mutlak bilme noktasna ulaabileceini

ne srmtr. Bu nedenle, Hegel iin teki sadece bir ara, ara basamak, gemesi gereken bir

aama ve asla temel oluturucu bir ey deildir. Onun ifadesiyle: Her biri teki iin orta terimdir

ki, bunun yoluyla her biri kendini kendisiyle ile dolayl klmakta ve kendisiyle birlemektedir.15

Wittgensteinin gelitirdii dil oyunu kuram, dilsel tutarlklarn okluunu ve bundan uygulama asndan

uylamclklarn gsterir. Ona gre, dil oyunu dilsel uygulaymlarn yorumlamasdr. Dahas, dil iindeki

uygulaymlarnn ancak bir soru ya da olumsuz bir tmce karsnda verilen dilsel tepkiler iinde ele alnabileceini

vurgular. Dil oyunu olmayan szceler, incelemelerde yarar salamazlar. Wittgensteine gre, hayatmz kuatan dil

oyunlarn eitlii, ilk ve son olarak verilen sabit bir ey deildir, ancak diyebiliriz ki, yeni dil modelleri , yeni dil

oyunlar varlk kazanrlar ve tekiler eskimi ve unutulmu olurlar 16 Ona gre, toplum bireyleri, farkl etkinliklerde

ayn sayda dil oyunlarna katlmak durumundadrlar. Yani, ayn szce, farkl dil oyunlarnda yer alabilir. Bu olgu, Sovyet

muhalif dnr Mihail Bahtinin almalarnda diyalogizm adyla ele alnan olgudur.

Bahtin felsefesinde, diyalog kavram, insann hayatna nfuz eden evrensel bir husus olarak nem ve arlk

kazanmaktadr. Onun yaklamnda diyalog, farkllklarn (kendi iinde ve dnda), ift sesliliin mbadelesidir.

Diyalogda (veya Bahtinin tercih ettii deyimle diyalojide) son sz yoktur, sonulanm yarg, tek yorum, tek

gr ve nihai hakikat da... Bahtine gre, diyalogun sona ermesi, her eyin sona ermesidir. Ayrca dilin kendisinin bir

diyalog olduunu vurgulayan Bahtin, dilin yaamndaki merkeziletirici eilimler akmyla doan ve ekillenen dilbilim,

biimbilim ve dil felsefesinin, dilin diyalojiklemi oksesliliini gzden kardn sylemektedir. Ona gre, Dil ii

diyalog bile bugne dein dilsel veya biemsel adan neredeyse hi incelenmemitir.17 Grdmz gibi, dilin iindeki

diyalog olgusuna dair dnceler Bahtin ile Wittgenstein anlaylarnn ortak noktas olmasna karn, Bahtin tarafndan

gelitirilmi eylem felsefesi Gadamerin etkin tarihi bilin kavramna uymaktadr.

Varoluuluk akmnda, Martin Buber ve Gabriel Marcel gibi dnrler,

diyalogu, sadece baka insanlar anlamamz deil, kendi hayatmz anlaml

klabilecek etkisini de ierdiini sylemektedirler. Yeni iletiim teknolojisinin

sunduu kolayla ramen, bireylerin yaamlarna nfuz eden yalnzlk ve yadrgama

13 Platon, Theaitetos, Diyaloglar, eviren Prof. Dr. Macit Gkberk, Remzi Kitabevi, 2. bask, ubat 1995, s. 242. 14 G.W.F. Hegel, Tinin Grngbilimi, s.124. 15 A. g. e., s.120. 16 L.Wittgenstein, Felsef Aratrmalar , ev. Deniz Kant, Kyerel Yaynlar, stanbul, 2000, s.23.

XIV

duygular gn getike artmaktadr. Buber: Kolektivizm insann, kendi kendisiyle

yz yze gelmeyi engellemek iin kurduu son snrdr.18 der. Bakalaryla ortak

anlaya ulamamz, gemitekine gre daha fazla zorunlu klan artlarda insan,

kendi kiiliine varmasnn baka insan anlamak suretiyle gerekleeceini

bilmelidir.

Martin Buber Ich und Du19 adl yaptnda, gerek bir diyalogda sradan bir konumadan

daha derin bir eyin gerekletiini syler. Ona gre, ben-sen etkileimi, kiinin kendisini kar

tarafn kayglarna itenlikle amas anlamna gelir. Bu tr bir diyalogda ben,ne seninle konuurken

kabul etmediim fikirlerini zellikle gz ard ederim, ne senin syleyeceklerini yarm kulakla

dinleyip szlerini rtecek savunular sralamakla megul olurum, ne de kendi nyarglarm

pekitirmeye alrm. Tam tersine senin bak an btnyle benimser kelimenin tam anlamyla

onunla ilgilenirim. Sen de ayn eyi yaparsn. Karlkl anlay gelitirmek amacyla, birbirimizin

grlerini iselletiririz. Buber, diyalogun bir varolma biimi olduunu sylyordu. Buberin

felsefesine gre yaamn kendisi bir tr toplant, diyalog ise zerinde bulutuumuz noktadr.

Diyalogda, kendimizi donattmz ince yzeyselliklerin ve savunularn tesine geeriz.

Diyalog zerine yapm olduumuz deerlendirmelerden sonra bu tezin asl konusunu tekil eden probleme geebiliriz.

Bizim iddiamz udur: anlama, insann dnyada ve ilk nce kltr dnyasnda varolma tarzdr. Doal ve kltrel evre

ile zorunlu iletiim, sz yerindeyse diyalog, anlamay gerekli bir drt haline getirmektedir. Ayn zamanda, tahminlerin

eitliliinde ve srekli bilgi alveriinde oluan dnce, yaps itibariyle diyalojik kalmaktadr. Anlam toplumsal bir

deer olduu lde, anlam bilgi edinmeyi amalayan anlama, dier insanlarla anlamay gerektirmektedir. Bu durumda

fikir mbadelesi ve paylamn salayan, ortak deer alann oluturan ve ayrca yeni fikir retimini gerekletiren

diyalog en elverili ve verimli hem anlama yapsnn temelinde yatan, hem de onun pratik ilemi gereklemesinde i

gren bir edimdir. Gadamerin ifadesiyle:

Anlama yetenei insann doutan gelen temel kabiliyeti, bakalaryla komnal

hayat destek salayan, daha da nemlisi, dil ve diyaloga katlm yoluyla ortaya

kan kabiliyetidir.20

17M. Bahtin, Karnavaldan romana, ev. Cem Soydemir , Ayrnt Yaynlar , stanbul, 2001, s. 49. 18 . -, , 1998, c. .91. M. Buber nsan Sorunu, Almancadan Rusa ya eviren Nikolay Kynir 19 M. Buber I and You, ngilizceye evir. R.G:Smith Edinburg, T.&T.Clark, 1970. 20 H.G. Gadamer, Metin ve Yorum, HHD, s. .285.

XV

Platonun yukarda aktardmz dnceleri, diyalojik anlamann insan akl

yapsnn haiz olduu bir zellik olduunu ima etmektedir. Gerekten de diyalog,

hem konumay, hem de anlamay gerektiren bir edimdir. Anlama ve konuma ise

insann tanmlayc karakteristik bir zelliidir. rnein Aristoteles insan, logosa

(yani dile) sahip bir yaratk olarak tanmlyor.21 Ernest Cassirer, insan, dnyay

sembolletiren hayvan olarak22; Herder ile Wilhelm von Humboldt ise temelde

lingistik (dilsel) bir varlk olarak grmektedir. Bu suretle diyalog, hem btn bu

tanmlamalarn, hem de anlama ile konumann kesime noktas olarak

grnmektedir. Daha genel olarak ele alndnda anlama, dnme yetisinin bir

icras, konuma ise insann dilsellii ile saland bir edimdir. Bu nedenle bu

alma, belli bir lde dnme ile dil akasndaki ilikiler ve karlkl etkileimi

zerinde yaplan incelemeleri kapsamaktadr. Bu derin ve ok tarafl problemin

felsefi boyutunu amamak iin ve mmkn olduu kadaryla dar ve sarih aratrma

alannda kalmak amacyla, bu alma ada felsefede anlama ile en sk ekilde

balanan hermeneutik akmn erevesinde kalmaktadr.

Bizim almamzn ilk ana blm, hermeneutikte ve ayrca Gadamerin

felsefesindeki anlama probleminin incelemesini iermektedir. nceleme srasnda,

anlamay mmkn klan tarih, dil, ve onlar tayc bir zellie sahip olan ve

gelenek diye adlandrlan faktrlerin karlkl etkileimine deinilmektedir. kinci

blmde ise, anlama srecinin zn oluturan diyalektik ve diyalojik bilgi edinme

hareketini ele alacaz. Burada bizim amacmz, diyalog unsurlarnn analiziyle,

anlamay ve anlamay salayan durumlar aa kartmaktr. Bylece, diyalog

21 Aristoteles, Politika, ev. Mete Tuncay, Remzi Kitabevi, 4. basm, stanbul, 1993, A.2. 22 E. Cassirer, nsan stne bir Deneme, ev. N Arat stanbul,1997, s. 56.

XVI

eklinde gerekleen hermeneutik anlamann bir modelini incelemi olacamza

inanyoruz.

Bu aratrma iin hermeneutik felsefe grn sememizin nedeni birka temel hususa

dayanmaktadr. lk nce, anlama ve yorumlama sanat olarak tantlan hermeneutik felsefesinde,

anlama merkezi bir yer tutmaktadr. stelik hermeneutik, dar bir alamla snrl olmayp, btn insani

ilikileri kapsayan bir dnce tarzdr. Jrgen Habermas hermeneutiin evrensel olmas gerektiini

vurgulamaktadr:

Anlama ve kendisini anlalr klma sanat, doal dilin aralarnn ilkece herhangi

bir sembolik kompleks, ancak balangta ortaya kabilen yabanc ve ulalmaz

anlamn aklamakta yeterli olduu karakteristik kavraylaryla bir felsefi

hermeneutik salar23

zellikle tin rnleri anlamay amalayan hermeneutik, zorunlu koul olarak

kendimi anlayp ve bakasn anlamaya alarak insanlar aras uyum yeni bir

beraberlik kurmaya abalamaktadr. Burada herhangi bir diyalog ile hermeneutiin

gtt amalarn kesitiini gryoruz. Gadamerim syledii gibi:

Hermeneutikin devi, bir tin ile baka bir tinin arasndaki

toplumsal ve zamansal uzamlarda kpr kurmaktan ibaret..

Hermeneutik, uzamda bir ruhtan baka bir ruha kadar kpr kurarak

yabanclama derecesini azaltyor.24

Hermeneutik, inceleme konusu olan eye bir nesneye bakt gibi deil,

baka bir zneye bat gibi bakar. Diyalog ise, iki zne arasnda srebilen en doal

ilikidir. Dolaysyla, bir hakikatin bir diyaloga dayal aratrma tarznda olmas,

gerekiyorsa, bu bilimsel yntemin uygulamasyla kefedilemez demektir. Bu

nedenle biz, mutlaka baka birok bilimlerin aratrma konusu olan, anlama ve

23 J.Habermas, Hermeneutiin Evrensellik Talebi, HHD, s.232. 24 H.G. Gadamer, Estetik ve Hermeneutik, Hermeneutik ve Poetik, Almancadan Ukraynacaya ev.V.Babi , , , 2001, s. 12.

XVII

konumay birletirme edimi olan diyalogu, hermeneutik dnrlerinin

kavraylaryla ele almay tercih ettik.

kinci olarak, bir yorumlama ve anlama sanat olarak hermeneutik, pratik

ihtiyalar temin etmek amacyla ortaya kt ve gnmze kadar, ar soyutlamalara

giren ve bu ekilde insan dnyadan koparan felsefelerin tersine, bu somut olma

eilimi dorultusunda devam etmektedir. Diltheyin ifadesiyle: Anlama ncellikle

pratik yaamann ilgileri iinde ortaya kar25. Balangta eski metinleri, hukuki

ve dini hakikati anlayp yorumlama iiyle megul olan hermeneutik, geen yzylda

daha ok tarih ve kltr bilimlerinin (tin bilimlerinin) temellendirilmesine ve

metodolojisine ynelik iken, yzylmzda btncl diyebileceimiz bir kltr

felsefesine dnmtr. ada hermeneutik (yorumbilim), esas itibaryla, insann

dnya ile ilikisini, onun sz ile ve yazyla olan ilikisi erevesinde sorgulama ve

deerlendirme abalarndan olumaktadr. nsan bilimlerine zg bir yntem

gelitirmek amacyla ne srlen hermeneutik, insan rn olan her eye: resim, iir

veya bir ina, ar ve ya jest, bir davran veya susma olsa bile, deyim yerindeyse,

anlamlandrlm olan her eyin anlalmasna yardm eder. Anlama sanat olarak

hermeneutik, sadece metin yorumlamasnda deil, tm insan ilikilerinde

uygulamas gereken bir pratik prensip. Hermeneutik, bilimsel yntemin veya bir

bilimler grubunu tanmlamasndan ziyade, doal insan yeteneine deinmektedir.26

Biraz nce sylediimiz gibi, bir anlama modeli olarak diyalogu incelediimiz zaman biz, zellikle Hans-Georg

Gadamerin yaptlarna atfta bulunacaz. Gadamerin hayatnn kendisi de bir gelenekti. XIX. Yzyln banda

dnyaya gelen Gadamer (1900-2002) en youn ve elikili yzyln snrn aan uzun bir hayat yaad. Bu yzyln ortaya

atlan sorunlarna ve sorularna kendince cevap vermeye alyordu. Gadamer hermeneutiin arka plannda bulunan

hermeneutik gelenek, onun almalarnn temelini oluturmaktadr. Ksa bir ekilde Gadamerin etkilendii noktalar

25 O.F.Bollnow, fade ve Anlama, Hermeneutik zerine Yazlar, eviren ve derleyen Doan zlem, Ark Yaynevi, 1995, Ankara, s. 104.

XVIII

belirterek, almamza k tutmu olacaz. lk nce, Aristotelesin Phronesis (ahlaki pratik akl) kavram zerindeki

tahlilleri onu, pratik balamdan ayr olarak teorik dorulara ulamann bir yanlg olduu ve bu pratik balamn sosyal

bilimler iin bir model tekil edebilecei dncesine itmitir. Platonun eserleri zerindeki uzun nefesli almalar onda

dncenin veya anlamann daima bir diyalog sreci iinde gerekletii kanaatini ortaya kard. Anlamann tarihsellii ve

dilsellii ile ilgili aratrmalar bu diyalogun ayn zamanda tarihsel bir varlk tecrbesi olarak ortaya kt ve bu

tecrbenin daima dil iinde anlam kazanp aktarlabildii tezini ortaya atmasn salad.

Bu ksa zetin sonunda grdmz gibi Gadamer, hermeneutik zlmesi

gereken sorularda kanlmaz olarak diyaloga bavurmay salk verir. Bu noktada

eklememiz lazm ki, Gadamer, hibir ekilde bunda srar etmez (hermeneutik

dnre yakan bir davran!), ve onun yaptlarnda bir gelitirilmi diyalog

teorisi bulunmaz. Ama diyalojik ilke onun tm iddialarn temelinde yatmaktadr.

Hans-Georg Gadamerin bayapt olan Hakikat ve Yntem kitabnda ve eitli

makalelerde diyalog, insan hakikati aratrmak amacyla ortaya sunulan

modeller arasnda en bata yer almaktadr. rnein, Gadamere gre, bize gelenek

olarak miras kalan eserlerin ve almalarn bizimle bir Sen olarak konutuklarn

sylyor. Hakikat ve Yntemde yeni bir anlama ve alglama seviyesinde bulunan

Etkin Tarihsel Bilinin tanmlamasn Gadamer, Ben-Sen iliki modellerinin

inceleme eklinde yapyor. Ona gre, bir yapt anlamak, onun hangi soruya cevap

verdiini anlamak demektir. nk zellikle soru, cevap verme, kesien amalarla

konuma ve birbirlerinin amacn grme sreci iindeki dil, hermeneutiin grevi

olan bir iletiimi icra eder. Bylece, soru ve sorma prosedrnn incelemesi

hermeneutik anlamann temelini tekil etmektedir. Gadamerin gelitirdii

hermeneutik, diyalogun zorunlu artlarn aa kartarak altmz eserlerin

ve almalarnn aklamasna hizmet eder. Ayrca, bu tez almamzda unu da

26 H.G. Gadamer, Hermeneutiks as a Theoretical and Praktical Task,,Reason in the Age of Science The MT Presss, Cambridge, London , 1988, s. 114.

XIX

greceiz ki, zellikle Gadamerin hermeneutik anlama ilevin temelinde diyaloga

zg unsurlar yatmaktadr.

Hermeneutik geleneini devam ettirerek ve ayn zamanda aralarnda srekli bir eletirel

diyalogda bulunarak Habermas, Foucault, Ricoeur gibi ada dnrler hermeneutik alannda

diyalog ve anlama problemini ele almaktadr. Aratrmamz, onlarn dorulayc veya eletirici

yorumlarnn erevesinde bir deerlendirme yapmay amalamaktadr.

Anlatm biimi ve konusu ile arasnda uyum salamak iin (kanmca, diyalog

zerinde yazlan bir incelemede diyalojik yntemi kullanmaktan kanmamaldr)

farkl kltr ve gelenek mensubu olan, ama almalarda diyalog konularnda

benzer sonulara varan Mihail Bahtinin fikirlerini aktarmay faydal buldum.

Bylece,bu almada farkl dnrlerin fikirlerinin buluma noktalarn belirlemi

olmaktan te, bunlar iin bir frsat yaratm oluruz. nk, Wilhelm Diltheyin

syledii gibi: Felsefe diyalog olmak zorundadr.27 Bu fikrin devam olarak

Gadamer, felsefenin geliimini yle tasvir etmektedir:

Felsefe daima kendi tarihiyle diyalogdadr; ilkin yorumlayarak,

dzelterek ve deierek, sonra da tarihi bilincin tarihi ile speklatif

deiimlerin gergin ikilemede bulunarak gelimektedir. Metafiziin

dili diyalogdur, yzlerce ve binlerce yllk mesafeleri aan bir

diyalog olsa bile....28

27 W. Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. D.zlem, Paradigma, stanbul, 1999, s. 103. 28 H.G. Gadamer, Fenomenoloji ile Diyalektik arasnda ,Hakikat ve Yntem II , s. 16. - , , , , 2000,

XX

1. BLM

HERMENEUTK ANLAMANIN SORUNSALI

1.1. Problemin Tanm ve Tarihesi.

1.1.1. nsan Bilimlerinde Anlamaya Deiik Bak

Anlama kavram bugn yaygn olan tartmalarn arlk merkezidir. Bunun

yannda, Rosenbergin syledii gibi: Anlama, anlalmas ok zor olan bir

kavramdr29. Anlama, insann ana belirleyici zelliklerinden birisi ve birok bilim

alanlarnn ana konusu olmas nedeniyle, farkl yaklamlara gre deiik ekilde

tanmlamaktadr.

ounlukla, en geni anlamyla kavramaya, vakf olmaya karlk olarak kullanlr. Bu

anlamda biz, szckleri, bildirileri, dilleri, kuramlar, matematii, suyun neden buza dntn

anladmz syleriz. Bununla birlikte, anlama, ayn zamanda teki insanlarn zihinsel yaamn

(dnce dnyasn) yakn bir ilgi duyarak baka bir anlamda da kullanlr. Ancak bu, teki

kavrama biimine taban tabana zttr. Bir insann, etrafndaki dnya hakknda geni bir kavray

olduu halde, yine de onu anlamaktan yoksun olduu sylenebilir. nk o, insanlar ayn biimde

kavramaktan ve bu nedenle onlarla anlamaktan yoksundur. Anlama bize insan dnyasn aar; kiiler

aras bir balamn bulunduu, iletiimde bulunan insanlarn okluu varsaymna dayanr.

Denilebilir ki, doa bilimleri ile insan bilimleri arasndaki ayrm yaratan anlay, onlarn

anlama anlaylarnda yatmaktadr. Bu nedenle, onlarn arasndaki farkllktan genel hatlaryla

bahsetmek gerekliliini gryoruz. nk, Doan zlemin ifadesiyle: nsann kendisini, tarihini,

kltrn bilmek konusundaki giriimlerinin en fazla ve geree en uygun meyveleri

toplayabilecei yer, tin bilimi olur.30

Almancadan Ukraynacaya ev. O.Mokrovolsky. 29 H. Petrot, J. Bouveresse. (ed) Meaning and Understanding, Walter de Gruyter Berlin New York, 1981, s. 29. 30D. zlem, Kltr bilimleri ve Kltr Felsefesi, NKLAP, stanbul, 2000, s. 104.

XXI

Felsefe geleneinde ilkin, Giambattista Vico, kltrel rnlerin bilgisi ile doa bilgisi

arasndaki ayrma dikkat ekmiti. O, gemi zamann kltr rnlerini, doaya kartlk iinde,

onlar bizzat kendimiz yaptmz iin anlayabileceimizi saptamt. Buna karlk doa, yaptmz

deil, yaplm bir ey olarak iinde yer aldmz iin, anlalamazd. Bylece, Galileonun nl

metaforu doann kitabn okumak veya doay tm nedenleriyle ak seik bilmek, apaklndan

phe duyulan, sorunlu bir ifade haline geliyordu. Vico unu gstermiti: Kitap, doal deil kltrel

bir rndr. Dolaysyla kitabn kltrellii, daha dorusu yaznn kltrel birlii, artk bundan

sonra doann doall ile karlatrlamazd. Burada artk sz konusu olan, kltr ve ona

bal olan dili, kendi yasall iinde grebilmekti.31

Wilhelm Windelband, Tarih ve Doa Bilimleri (Geschichte und

Naturwissednschaft) adl eserinde, kltr ve tarih aratrmalaryla bilimsel aratrma

arasnda bir ayrm, farkl aratrma alanlar arasndaki bir ayrmdan ziyade, farkl

aratrma tarzlar arasndaki bir ayrma karlk gelmektedir. diografik bilimler,

tarih trnden yasa koymayp, betimleyici olan bilimleri tanmlayan bilimlerdir.

Windelbanda gre, tarih, kendine zgl iindeki bir defalk olular

ierdiinden yasa kavramyla bir arada olamaz. Baka bir deyile, tarihin amac

tanm gerei, tmel nermeler oluturmak deil; her olay, her oluumu, kendi

teklii iinde betimlemektir. Oysa, nomotetik bilimler betimlemeyi deil de, daha

ok yasa koymay amalayan bilimlerdir. Benzer bir ekilde Heinrich Rickert, doa

bilimleri ile kltr bilimleri arasnda ayrm yapar. Ona gre, kltr bilimleri bir

anlama edimini gerektirmektedir. nk bu bilimlerin konu aldklar gereklik,

insanlarn belli bir takm deerlere gre eyledikleri bir alann gerekliidir. Bu

gereklie dolaymsz bir tarzda deil, ancak sz konusu deerler nda

31 U.Japp, Hermeneutik, Filoloji ve Edebiyat,, Hermeneutik zerine Yazlar, ev. D. zlem, s. 216.

XXII

ulalabilir. Deerler ise, doal nesneler gibi alglamann deil, anlamann

konusudur.32

Alman dnr Karl Jaspers, Genel Psikopatoloji adl kitabnda, psikolojiye

zg tahlilleri yaparken, aklama ve anlama arasnda ayrm en ak bir biimde izah

etti. Ona gre, aklamann konusu olaylarn nedenlerini belirlemektir. Bu durumda

bu belirleme, doa bilimlerine uygun den bir ilemdir. Aklamann tersine

anlama, olaylarn emsalsizliine ve blnmezliine sayg gstererek i ve derin

ilikilerin zne nfuz etmek suretiyle kavranmasdr. Jaspers, anlamay toplum

benliinin deerlerini tanma biimi terimiyle nitelemektedir. Aklamada olduu

gibi gerei paralamak yerine, gerein mevcut olan btnlne nem

verilmektedir. Anlamay karakterize etmek iin Jaspers apaklk terimini

kullanlmaktadr. Anlam, apaklk zerine kurulmu inantr. nsani varlklarn

tecrbesine ise, dolayl ekilde ulalr. Jasperse gre, gerein anlalabilirliin

farkl seviyelerine yerlemesi sonucunda farkl kuramlara uymalar sebebiyle anlama

ve aklama arasnda indirgenemezlik vardr, yle ki biri dierinin yerine gemez.33

Bundan sonra, insan bilimleri ve anlama konusunda Schleiermacherin bir

genel hermeneutik yntemi arsn izleyen ve kartezyen rasyonalizminden miras

kalan zne-nesne yntemsel ayrmna kar kan Wilhelm Dilthey, tin bilimleri

iin yeni bir metodoloji ve temel salamaya almtr. Schleiermacher, Dilthey ve

dier ilk dnem hermeneutikiler insan davrannn bu davrana ilikin znel

bilincin kavranmasyla anlalabilecei ancak doadaki olaylarn dardan nedensel

olarak aklanabileceini ileri srerek insan davrannn aratrlmas ile

doadaki olaylarn oluumunun aratrlmas arasnda kkl ayrm yapmaya

32 B.Kamuran Dilthey ve Rickertte Manevi Bilimlerin Temellendirmesi, s. 13. 33 J.Freund, Beeri Bilim Teorileri, ev. B. Yediyldz, Trk Tarih Kurumu Basnevi, 1991, s. 78.

XXIII

yardmc olacak bir dayanak bulmaya altlar. Tin Bilimlerine Giri adl

kitabnda Dilthey, almalarnn istikametini u soru ile belirtmektedir: Bir tarih

yazmcsnn, bir iktisatnn vard sonularn, bir hukukunun kulland

kavramlarn altnda hep temelde yatan ilkeler balam hangisidir ve bu balam

kesinlikle belirtmek olanakl mdr?34 Doa bilimlerinin kendilerine d dnyada

ortaya kan olaylar konu yaptklar yerde, tin bilimleri ona gre, btnyle orijinal

olan yaantlar ele alr. O, doa bilimlerinin nesnel dnyas ile tin bilimlerin konusu

olan yaant gereklii arasndaki byk ayrln, aratrma yntemleri bakmndan

da bir farklla yol atn gstermi durumdadr. Kendi szleriyle, doay

aklarz, insani olaylar ise anlarz.35

Tin bilimlerini bu ekilde temellendiren filozofun gznde, doa

bilimleriyle tin bilimleri arasndaki farkllk artk ak olmak durumundadr.

Aklamaya ynelip genel olarak yeni yasalar ya da bantlar bulmaya alan

doa bilimleri, zmlemeye ve aklamaya ynelmilerdir. Oysa tin bilimleri

anlamaya, kavramaya nem veren bilimler olup, genel olanla deil de, bireysel

olanla urarlar. nsan bilimleri, beeri bilimler bu anlamda senteze ynelmi olan,

yorumlayc bilimlerdir. Tin bilimi sadece tinin yaratm olduu eyi anlar. Buna

karlk, doa biliminin nesnesi olan doa, tinin etkisinden bamsz olan

gereklii kaplar.36

Diltheye gre, doal varlklarn tersine insani varlklar, kendi kendilerini

yorumlama kapasitesine sahiptirler. Bu, bizim kendi kendimizi iinde bulduumuz

tarihsel durumlara tepki gstererek, kendi hayatlarmz tanmlama ve ekillendirme

kapasitesine sahip olduumuzu ima eder. Bu nedenle, tarih ve tarihe tepkimiz,

34 W. Dilthey, Tin Bilimlerine Giri, ev. D. zlem, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, s. 109. 35 W.Dillthey , Hermeneutik ve Tin Bilimleri, s. 76.

XXIV

Dilthey iin, insani hayatn srlarn ortaya karmann anahtar haline gelir.

ebakla deil, yalnzca tarihle kendimizi bilebiliriz. nsan bilimlerini, yaama

kavramndan hareket eden bir anlama bilimleri olarak tanmlayan Dilthey, bu

bilimlerinde kullanabilecek iki ayr yntem ortaya sunmutu. Birinci yntemde, bir

eserin, kitabn, veya eylemin yaratcsnn yorumcuyla olan ilikisi zerinde

odaklanlr. Buna gre, izleyici ya da yorumcu, kendisini yaratcnn yerine koyarak

anlar. Anlama bu halde, yorumcu ve yaratcsnn ayn kltrel ortam paylatndan

dolay mmkndr. Diltheyin nerdii ikinci yntemde, bireylerin kiisel

karakteristikleri bir yana braklp insan faaliyetini daha btnsel iliki iinde

anlamak ne kar.

Yntemli bilimlerinin ya da doa bilimlerinin snrlln gstermeyi

amalayan Hans-Georg Gadamer, yntem dncesinin fizik ve kimya gibi

bilimlerde nemli bir rol oynadn, fakat tin bilimlerindeki anlama ya da yorum

faaliyetinin hibir ekilde aklayamayacan ne srmtr. Gadamer, yntemsel

olmayan bilimlerin hakikatine, yalnzca yntemsel nesnellik iddialarndan

vazgeerek, insann anlama yetisine dayanmak suretiyle eriebileceklerini syler.

O, ite bu ereve iinde, yntemli doa bilimlerinin temelinde insandaki bu

anlama kapasitesi bulunduunu savunurken yntem dogmatizmine kar kmtr.

zm, hermeneutikte, anlamn znel ve tarihsel temelinde aranmaktadr.

Gadamerin kendisinin syledii gibi:

Ben, insan bilimlerinde, nesneye kar n-davranmzn

objektiflikten daha nemli olduunu iddia ediyorum. Bu bilgi alan

iin bilimsel statsne ykselten objektif bilginin idealine itirak

idealini ilave etmek, yani tarihte ve sanatta olduu gibi insani

tecrbenin nemli sylemlerine itirak etmek gerektiini sylemek 36 W. Dilthey, Tin Bilimlerine Giri, s. 122.

XXV

istiyorum. nsan bilimleri iin, bu yaklam onlarn retilerin

anlaml ya anlamsz olmalarn asl bir kriteridir.37

Habermasa gre, doa bilimlerin teknik dili ile gnlk iletiim dili,

birincisinin monolog biiminde (tek ynl, bildirimsel) olmas ve ikincisinin

diyaloga dayal (ok ynl) olmas bakmndan farkldr.38 Onun tezi, genel de

nomotetik prensibi koruyor, fakat doa bilimlerin fazlasyla basitletirenlere kar

kar. Ona gre, doa bilimlerinde neden- sorular ne genel mutlaklk yasalara

ynelik, ne de bu sorulara verilen cevaplar mutlaka bu yasalara referansta bulunmay

gerektirir. Bunun yannda, insan eylemine gelirse anlamak - yani belirli bir anlam

erevesi iinde anlalrl salamak - ou kez aklamak, yani bir bulmacay en

uygun biimde zerek bir aklama ortaya koymaktr.

zet olarak unu syleyebiliriz: Bir nesne hakkndaki bilgimizin artmas, doa bilimlerinin

gayesidir; insan bilimciler ise, insan varoluuna dair konular zerinde odaklamaktadr. Gzleyerek,

dinleyerek ve sorular sorarak anlamamz srasnda ortaya kan boluklar doldurabiliriz. Yine de bu

demek deildir ki, bir ey grdmz sylediimizde hata yapmayz; bu ancak asl bulgularmz

denetleyebileceimiz duyusal olmayan hibir ilem bulunmad anlamna gelir. Biz yalnzca kendi

duyum izlenimlerimize yeniden bakma, ya da onlar tekilerle karlatrma olanana sahibiz.

Aratrmacnn kesinlikle gzlemesi, bakmas, ve dinlemesi gerekir, fakat grd manzaralar ve

iittii sesler aratrmalarnn konusu deildir. Ancak bu belirtileri ifadeleri olarak anlamaya

balad zamandr ki, insan bilimlerinin temelini oluturan olgulara sahip olur. Anlama, alglamay

iine alsa da, ona indirgenemez ve dolaysyla ifadeler, alglanan olaylar asndan aklanamaz.

imdi daha biimsel bir tanma ynelebiliriz: nsan bilimlerinde anlama, baka birisinin ifade ettii

zihinsel bir ieriin kavranmasdr.

1. 1. 2. Hermeneutik Gelenekte Anlama Kavramnn Geliimi

37 H.G. Gadamer, Hakikat ve Yntem II, Pratik Bilincin Sorunsal, s.290. 38 J. Habermas, Sosyal Bilimleri Mant zerine , cev. M.Tzel, Kabalc Yayn. stanbul,1998, s. 167.

XXVI

Gadamer, tarih ve dilin anlamann nemli temelleri olduunu sylemektedir.

Biz ise bu dnrn bizatihi kendisinin yaptlarn incelerken mutlaka onun

nerdii ilkeleri uygulamay deneyeceiz. Fakat Gadamer, ilk nce bir felsefi

gelenein temsilcisidir. O, yaptlarnda srekli bu gelenee atfta bulunarak ve ayn

zamanda bu gelenei devam ettirerek kendi grn aklamaktadr. Bu nedenle,

Gadamerin yazlar ele almadan nce, hermeneutik akmn gelitirdii kavramlar

ve ana prensiplerine ksa bir bak atmamz gerekmektedir. Bu konular zerinde uzun

uzada durmamamzn nedeni de, bunlarn tohum halinde Gadamerin grnde

iirildii ve Gadamerin grn yorumladmzda onlar daha ayrntl olarak

ilemi olacak oluumuzdur.

1.1.2.1. Hermeneutiin Tarihine Ksa bir Bak

Hermeneutiin, felsefi hermeneutiin, tarihine ynelik ksa bir atfta

bulunmann faydal olacan syleyebiliriz. Hermeneutik, en geni tanmla, insann

eylemlerinin, szlerinin, yaratt rnlerin ve kurumlarn anlamn kavrama ve

yorumlama sanatdr. Kendi ismini bu bilim dal Yunan tanrs olan Hermesten

almtr. Antik Yunanda tanrlarn szleri ve mesajlar insanlara, tanrlarn habercisi

olan Hermes tarafndan iletildii ve Hermes tarafndan aktarlan bu szlerde

tanrlar, insan yaam hakknda, insanlarn gremedikleri eyleri de sz kalb

iinde aktardklar, fakat bu szlerin yalnzca lfz anlamlaryla dmdz anlalmak

zere, aklanmalarnn ve yorumlarnn gerektii iin, tanrlarn szlerini

yorumlama faaliyetine hermeneutik ad verilmitir. Bu ifadeler, Kratylosta,

Platonun Sokrates tarafndan yaplan ilk deerlendirmelerin birinde u ekilde ifade

edilmektedir:

XXVII

imdi bir kere Hermes adnn konuma ile ilgili olduunu grlyor. Dilmelii

(hermneus), habercilii: hrszl, szlerle aldatcl, ticaretteki beceriklilii,

btn bu iler : szn kudreti evresinde dnp dolayor. nce de sylediimiz

gibi konumak (eirein) , szn kullanlmas demek olduu gibi : Homerosun

birok yerlerde kulland msato (dnd)nn da geen ekil budur - manas

dnp bulmaktr. Bunlarn her ikisinde, yan sylemekle sz dnp

bulmann birlemesiyle kurulan bu ad iin kanuncu bize yle diyor: Ey

insanlar: sz dnp bulan Tanrya sizin vereceiniz en doru ad eirems dir

Simdiyse biz ona Hermes demekte....39

Bylece Platon, genel hatlaryla sadece Hermes diye bir tanrnn grevlerini deil, fakat onun adn

tayan bir bilimin de snrlarn izmitir. Felsefe tarihinde bu konuda ilk defa Aristotelesin

Yorum zerine 40 ( Peri Hermenia) adl bir yapt yer almaktadr.

Hermeneutiin, nceden Homeros yorumlarndan kutsal kitap yorumculuuyla ve buradan ortaaa doru uzanan bir

tarihi gemii vardr. Hermeneutik XIX. Yzyla kadar sadece bir yorumlama etkinlii, ister teolojide, ister klasik

filolojide olsun, sadece bir yorumlama teknii olmakla snrl tutulmutur. Schleiermacher ile birlikte, hermeneutik bilirli

konularla snrl olmakla kalmakszn, hermeneutik alannn nemli bir yn olan, konuma ve insann bavurduu dier

ifade formlar da hermeneutie dahil olmutur. Schleiermacher, tekilik olgusu ve anlamazlk olasl evrensel ilkesi

olarak tantmakta, ve bilindii gibi, ona dayanarak evrensel hermeneutik kuramn kurmaktadr. zellikle, hermeneutiin

grevine anlaml konuma fenomeninin incelemesi de katld zaman, ortaya kacak olan tekilik kavramnn,

hermeneutik iin ba faktr olduunu aka gstermektedir. Yeni bir evrensel anlay erevesinde, tekilik dolaysz

bir ekilde bireysel Sen olgusuyla ilgilidir. Bylece, bu teze gre anlamak, anlamak anlamna gelmektedir.

Schleiermacher, konumay iki tre ayrmaktadr. Gerek konuma, muhataplarn hakikate yaklamak karlkl istekleri

ile yaplyor ve esas bu tr konuma, anlama diyalektiinin n-aamasdr. kinci ise, sanatsal alanda bulan serbest

sohbettir. Bu durumda, fikirlerin ierii dikkate hemen hemen alnmyor. Ayn zamanda, Schleiermacher iin konuma,

tretilen fikirlerinin karlkl olarak birbirlerini tevik etmesidir.41

Hermeneutik akmna dahil olmayan, fakat onun gelimesini etkileyen ve

bahsedilmesi gerekli baka dnrler de vardr. Sanat ve edebiyat alannda, Etik

kavramlarn gelitirmeye alan Friedrich Schelling ve Alexander Baumgarten,

hermeneutiin gelimesine katkda bulunmulardr. Hegel ve Kant, genel izgilerle

hermeneutik problemin alann ve kavramsal erevesini izmekteydi. Friedrich

Nietzsche tarih boyunca, kltrden kltre deien hakikatler ve perspektifler

39 Platon, Kratilos, ev. Suad Y. Baydur, MEB Yayn. stanbul, 1997, s. 16. 40 Aristoteles, Yorum zerine, ev. Saffet Babr, mge Kitabevi Yaynlar, 1996.

XXVIII

bulunduu, fakat mutlak ve deimez bir hakikatin bulunmadn syleyerek,

byle bir eletirel ve kukucu bak asyla hermeneutik geleneini etkilemitir.

Bundan sonra, insana ve topluma ilikin aratrmalar esas alan, insan,

deikenlii ve tarihsel oluu iinde kavrayan bir yaama felsefesini gelitiren

Dilthey, deyim ve ifade arasndaki ilikilere ynelmi ve insan zihninin dillerde ve

edebiyatta nasl ortaya kt zerine bir anlamann nemini vurgulamtr.

Diltheyin syledii gibi, Bizim gereklik hakkndaki tasarm ve bilgimizin en

nemli yaptalar, eleri: kiisel yaamn birlii, d dnya, dmzdaki bireyler,

onlarn zaman ierisindeki yaamlar ve bu yaamlarn birbirlerine karlkl

etkileridir.42 Dilthey, insan bilimlerinin temellendirmesiyle, ayn zamanda

anlamann evrensel bir unsur olduunu ileri srmtr: Anlama, btn bilimler iin

vazgeilmez kouldur.43

Heidegger, Schleiermacher ve Diltheyin gelitirdii hermeneutik projesini, bir insan

bilimleri metodolojisi olarak grr. zellikle tarih kavramn Diltheyden sonra uyarlayarak,onun

insann Varl nasl anlad sorusuna uygular. Heidegger Daseinn (tarihsel ortam iindeki insan

varlnn) ortaya kmas iinde bulunduunu ve bu orada olu asndan anlamann gerekletiini

belirterek ifa hadisesini hermeneutiin temeline yerletirmitir. Buna gre anlama znenin farkl

olanakl davranlarndan sadece biri olmayp, aksine Daseinn var olma tarzdr.44

Hans-Georg Gadamer, almalaryla hermeneutie sistematik bir temel kazandrd. Hermeneutik geleneinin yeni

bir yorumu ve ayn zamanda devam olarak sunduu almalarnda Hans-Georg Gadamer, hermeneutii, insan bilimlerin

kendine zg metodolojisi olarak hermeneutikten ok, insann ya da tarihsel varoluun doasn amlayacak anahtar

olarak grr. Ona gre, hermeneutiin kategorileri, yalnzca tarih, estetik ve deer bimeyle hukuki yorum gibi faaliyet ve

disiplinlerden ziyade, dilcinin ve dnyann ya da varln kategorileridir.

1. 1. 2. 2. Hermeneutikte Anlama Kavram

41 Schleiermacheden aktran H.G.Gadamer, Hakikat ve Yntem, s. 160-175. 42 W. Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, ev. D.zlem, Paradigma, stanbul, 1999, s. 18. 43 D.zlem, (Der. ve ev), Yorumbilim zerine Yazlar , s. 243. 44 M. Heidegger, Varlk ve Zaman, s. 245.

XXIX

Hermeneutik kuramlarnn merkezi problem olan anlama, entelektel

srelerle ilgili olan bir bilme tarz ya da formu olarak tanmlamaktadr.

Hermeneutik anlama, nesnelere ya da olaylara anlam vermekten, onlar

deerlendirmekten ok, baka insanlar ve bakalarnn eylemlerini anlamakla

ilgilenmektedir. Diltheyin syledii gibi: Kiiler birbirlerini anlamak

zorundadrlar. Biri dierinin ne istediini bilmelidir. Anlamann ilkel formlar

ncellikle bu yolla oluur.45 Daha nce sylediimiz gibi, hermeneutik tarihte,

bir metin yorumlama ve anlama sanat olarak karmza kar. Yazlm olan

metin, her zaman bir kii tarafndan baka bir kiiye yneltmi mesajdr.

Anlama, hem anlalmas gereken eyin ieriinin ayrntlaryla incelenmesi ve hem de bu ieriin bilgisinin genel-geerlii ynnden, amlana ve ya yorumlamada en yksek yetkinliine ular. Biz amlama ve ya yorumlama terimleriyle, srekli sabitleen yaama fenomenlerinin ustalkla anlalmasn kastediyoruz.46

Schleiermacherla birlikte hermeneutik, tarihinde ilk kez anlama

fenomeninin bizatihi kendisine ynelir. Ona gre hermeneutik, anlamada evrensel

olarak ileyen yorumlama teknikleri oluturmay dener: hermeneutiin grevi bir

metnin zgn anlamn anlamak, sylemi yaratcsndan daha iyi ve daha fazla

anlamaktr. 47

Hermeneutik anlama, yalnzca doal varla zg tecrbeye deil, ayn

zamanda tarihsel ve toplumsal varolu tecrbesine de iaret eder. Diltheye gre

anlama, bir zihnin iinde tekinin zihinsel tasavvurlarnn farkna varld sretir

Diltheye gre anlama, Sende Benin yeniden kefidir: Zihnin Ben ve Sendeki,

bir cemaatin her znesindeki, bir kltrn her sistemindeki ve nihayet, zihnin ve

evrensel tarihin totalitesi iindeki bu zdelemesi, insan incelemelerindeki farkl

45 Diltheyden aktaran O.F.Bollnow, Ifade ve Anlama, s. 87. 46 O.F.Bollnow, Ifade veAnlama, s. 105. 47 Schleiermacheden aktran H.G.Gadamer, Hakikat ve Yntem, s. 168.

XXX

sreler arasnda baarl ibirliini mmkn klar. Onun belirttii gibi: Kendimi

bile, bakalarn yaantlarn kendi iselliimde hissetmek suretiyle anlarm.48.

nsan bilimlerin nesnesi daima insanlarda temellenir. Diltheye gre anlama, tarihte

duyularla alglanabilir eyden yola karak insani duyular dahilinde asla varolmayan

eye doru ilerler, fakat yine de kendisini dsal olarak gelitirir ve dile getirir. Bunda

odaklatklar iin, insanlar kendi kendini dnmeye muktedirler.

nsan bilimlerin metodu olan anlama, kendi yaantmz, sbjektif snrlarn

iinden dar tamak, kendi hayat imkanlarmz, kendi varlmz aarak

bakalarn iten yaamak, insanlk dnyasnn bilgisini yaayarak kavramaktr.

Yaantnn sr ve baars, bu kendi dna kma, kendi sbjektif dnyasnn dar

snrlarn ama, Benden Sene ve Bize ulamadr. Burada kendi kendimizi bakasna

aktarmamz, kendi benimiz iinde bir baka benlik meydana getirmemiz ve

yaamamz sz konusudur.

Eylemlerimiz, her yerde, dier insanlarn anlalmasn koul olarak

gerektirir. nsan mutluluunun nemli bir ksm, dier insanlarn

psiik hallerine katlmaktan, bu psiik halleri kendimizde hissedip

yaamaktan kaynaklanr .49

te kendi kendimizin bu hareketi, yani baka bir beni yaayarak anlamas,

basit anlamadan ayrlr ve bir ardndan yaama olur. Anlamaya alan benin

devi olan ardndan yaama, bakasna ait olan bir hayat grne dnerek dalma

ve onu kendisinde yine batan meydana getirmedir. Bylece, Diltheyde anlama

metodu, insann kendini, kendi dndaki bir varln yerine koyup ona gre

ekillenmesinden ibaret olan bir metottur.

48 W, Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, s.46. 49 W. Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, s. 23.

XXXI

Hermeneutik anlama kavramnn gelimesinde, fenomenolojik akmn, ve

zellikle Edmund Husserlin almalarndaki varlan sonularn etkisi bellidir.

Husserlin anlama konusunda getirdii en nemli bulu udur: psikolojik anlama

esnasnda dinleyici, sz konusu olan bir nesneye (nk artlar bunu msaade

etmeyebilir) ve ya yaratan kiinin zihnindeki algsna (zaten gereklemesi imkansz

olan bir varsaym) bavurmadan kendisindeki zihinsel imgelere, gstergenin

gsterilenine ynelerek anlam doldurur. Bu gsterilenlerden kimi, d dnyadaki

olgular, kimi ise mantksal ifadeler arasndaki ilikileri temsil etmektedir. Bununla

ilgili olarak Husserl, fenomenolojik indirgeme (redksiyon) kavramn

nermektedir. Ona gre:

Fenomenolojik indirgeme kavram, daha yakn, daha derin bir

belirlenim ve daha ak bir ortam kazanr: O, varolan bir ey diye

kabul edilmesi gereken, ey olarak verilmi olmayan her eyi, saf

olarak verilmi olmayann dlanmasdr50

Bundan kan sonu udur: ayn nesnenin birlii ve farkll, algnn ilikisel

btnlne bal, baka bir deyile her yeni tecrbe edilmi anlama, ana

olduumuz dnyann ufkunda temelinde meydana gelir ve nceki bilgilerimizle

ilikilidir. Kendimiz hakknda oluturduumuz gndelik n-kabuller ilk dnem

Husserl tarafndan daha ok znellii saf haliyle gz nne sermek iin kaldrp

atlmas gereken fazllklar olarak grlr. Ona gre: mmanent z alan elde etmek

iin doal tavr ...ayra iine almaldr ve ona epoche uygulanmaldr; yani bir

dnyann varl ve yokluu hakknda bir yarg ileri srmekten vazgemeliyiz.51

Fakat sonraki almalarnda Husserlin ilgisi, Dnya-iinde-yaanlan zerinde

50 E.Husserl, Fenomenoloji zerine Be Ders,ev. Harun Tepe , Ankara, 1997, s. 28. 51 E.Husserl, Kesin Bir Bilim Olarak Felsefe, ev. T. Menguolu, YKY, stanbul, 1995, s. 19

XXXII

younlar. Husserlin tarihsel gereklie dn ve zneleraraslk problemini

zme abalar, baarl olmad halde, hermeneutik geleneini etkilemitir.

Temelini Heideggerin att ve Gadamer tarafndan gelitirilen ada hermeneutik anlama

prosedrne byk nem vermektedir. n-anlamaya dayanan ve kiiler aras anlama salamay

amalayan anlama, hem bireysellik temellerine hem de ortak gelenek ve toplumsal kurum

ilemlerine deinmektedir. Heidegger, zihin ve nesne arasndaki uygunluk olarak ifade edilen

geleneksel hakikat anlaynn varln ifas veya tezahr olarak hakikat anlayndan tremi

olduunu ileri srer. Varln ifas Daseinn ifasna ve Daseinn ifas varln ifasna bal olarak

gerekleir. Bu anlamda Heidegger yle der: Dasein hakikat (ifa) iindedir. 52

Heidegger Hermeneutiin iinde Varln otantik anlamann ve stelik Varln, Daseinn kendisinin sahip bulunduu

temel yaplarnn, Daseinn Varl anlamas iin bilinir klnd asli anlamnn trevi olduunu iddia eder. Baka bir

syleyile, Varln anlamnn rtsnn kaldrlmas olarak temel ontolojiye giden yoldaki ilk adm, varl anlama ve

yorumlama faaliyetlerinin ierdii yaplara ynelik bir hermeneutik inceleme olacaktr. nsann varl anlamas ve varln

anlam arasndaki karlkl iliki, ontolojik incelemenin balang noktasdr. Ona gre anlama, bu-dnya-iinde-

olmann asli yollarndan biri olarak ifa olur. Anlama, Daseinn dnya-da-varln varolusal niteliklerinden biridir.

Heideggerin hermeneutik anlama projesinde, epistemolojik bir anlamadan

ziyade, ontolojik bir anlam vardr. Anlama, Da-seinn kendisine ait, bu varln

kendi iinde bizatihi varlnn nelere muktedir olduunu ifa edecek tarzda olma

potansiyelin ontolojik varldr. Bu ontolojik yap ok daha kesin olarak

kavranmaldr.53 Yalnzca Dasein anlama sahiptir, nk anlam, nesnelere

yklenen bir zellik olmaktan ok Daseinn varl ile ilgili durumudur. Yalnzca

Dasein anlaml veya anlamsz, anlam ykl veya anlamdan yoksun olabilir. Baka

bir syleyile anlam epistemolojik bir kategori deildir - anlam, anlama olarak

varln bir ey olma yapsn dile getiren Dasein olarak doan, Daseinn ontolojik

52 Heidegger, Varlk ve Zaman, ( . , AD MapGinem ,, 1997, ss. 257-273.) 53 M. Heidegger, Anlama ve Yorum, , nsan Bilimlerine Prolegomena ev. ve der. H. Arslan. Paradigma, 2002, stanbul, s. 309.

XXXIII

yapsnn bir parasdr.54 Bu ortaya kan anlamsal daire, der Heidegger, bir fasit

daire deildir. Mesele daireden kurtulmak deil, fakat, bu devreye doru bir ekilde

girmek; bu kar karya kald eylerin kendileriyle ilikili Daseina davran

tarzn bulabilmektir.

Heideggere gre zaten hayatn, insan varoluunun, kendisini da vurma tarznn temeli anlamadr. Varolusal adan

anlama yalnzca bir zihinsel tutum veya tecrbenin pratikte uygulamas deil, ncelikle bir eylem, edimdir. Ve ilk nce

sz edimidir. nsann dnyaya dnk olmas ve ona ak olmas veya ynelimlilii, anlamaya dairdir. Bu ynelimler

arasnda anlama ve dile getirme i iedir, aslnda ayn eylemin iki farkl yndr. Anlamann szle veya sesli olarak dile

getirilmesi , ifade etmedir. nsan zaten srekli bu dnya-da-varlk olarak ve ilikilerinden oluan dnya-da-varlk olarak

anlama iindedir.

Anlamann ontolojik ve tarihsel yapsndan hareketle, Gadamer hermeneutiin insan bilimleri iin bir yntem bulmay

amalamadn syler. Kantn modern bilimi mmkn klan bilgimizin artlar ve snrlarna dair akn (transcendental)

sorusuna nispeten hermeneutiin temelde u felsefi soruyu aratrdn belirtir: Anlama nasl mmkndr? Her trl

yntem dncesinden nce gelen bu akn (transcendental) soru, hermeneutiin temelde felsefi olduuna, bu nedenle

Kantn quaestio facti (tasviri, fenomenolojik adan) ve quaestio iuris (olmas gereken) ayrmyla snrlanamayacana

iaret eder.55 Tersine onun, bu ayrmn arka planna ynelerek istek ve eylemlerimizin stnde ve tesinde bize ne

olduu yani neyin cereyan ettii ile ilgilendiini ifade eder. Ayrca, Gadamer, Husserl ve Heideggerin rencisi olduu

iin, kendi yaptlarnda hocalarnn ne srd iddialarndan yola kmaktadr. Gadamer felsefesinin ana

kavramlarna bakld zaman, rnein nyarg kavramn ele alrsak, onun arka plannda Husserl tarafndan gelitirilmi

yaam dnyas kavram ve Heideggerin n-anlama yaplarn bulunduunu grrz. Gadamer, kesinlik unsuru ieren

varsaymlara kar kp, btn anlamann sonlu, snrl ve baml yapsnn zerinde srar eder. Anladmz, kesin

sandmz ve sayesinde anladmz bir bilind unsur vardr. Gadamerin anlaynda anlama, tarihsel bir ereve

iinde varolan bilinli insanlarn dnyaya balamalarnn temel yoludur.

Yukarda belirttiimiz gibi, Anlama ile bir tr bilgi edinme ilemini anlyoruz. Hermeneutik anlama prosedrn

izebilmek amacyla, baz nemli hususlar belirtmemiz gerekmektedir.

1. Anlama, daima anlama baldr; yle ki biz srekli bireyi yakalamaya, kavramaya ve

aklamaya alyoruz. Gadamer iin, anlamak, ilk nce meselenin bizatihi kendisini ne

olduunu, ve sonra bakasnn bu konudaki grn farkl bir fikir olarak ayrp anlamak

54 G.L.Ormitson, A.D.Schrit, Hermeneutie giri Hermeneutik ve Hmaniter Disiplinler ev. ve der. H. Arslan, Paradigma, 2002 s. 17. 55 . Kant, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml dea stanbul, 1993.

XXXIV

demektir. Bizim bu meseleye ilikin olmamza dayanan n-anlama tm hermeneutik artlarndan

ilkidir 56.

Burada biz hermeneutik anlama prosedrnn, fenomenoloji gelenei ile balantl olduunu

izleyebiliriz. Anlama, idrak edilmi bilgilerin statik birimi, zihinsel bir imge deildir; anlama bir

sretir, ve bu anlamda fenomenolojideki ynelimsellik (itentionality) kavramn iermektedir. Buna

gre zihnin hallerinin en nemli zellii: bir eye ynelmi, bir ey hakknda olmalar, bir ey

iermelidir. lk nce Brentano tarafndan kullanld, sonra da onun rencisi olan Husserlin

almalaryla fenomenolojinin temel kavram haline gelen bu terim, bilincin bir nesneyi hedef alma,

daima bir eyin bilinci olma yeteneini gsterir.

Hermeneutik anlama iin bu retide nemli olan iddia udur: Zihinsel fenomenleri, bilin

edimlerini dile getiren szlerin, ancak ve ancak bir eye gnderimde bulunmak, bir eyle iliki

kurmak suretiyle anlam kazandn dile getirir. znenin yneldii nesne veya tecrbenin ilikili

olduu nesneyi dikkate almadan, yaln bir zihinsel edim olarak anlamay tanmlayamayz.

Eklememiz gerekir ki, fenomenoloji herhangi fenomenlerle ilgilendii halde, hermeneutik

anlamann nesnesi olan ey insan eylem ve ifadelerin anlaml ieriidir. Hermeneutik zellikle insan

ve insani fenomenleri anlamaya alr.

Bunun yannda, bu ynelimselliin nesnesi olan bizatihi anlam, ada felsefede bir tek

tanm olmayan bir kavramdr. Genellikle anlam, akl veya bilincin kendi iinde geirdii psikolojik

srele zde grlr, akl ile duyular arasnda yer alan tasarm gc veya onun vastasyla znenin

nesne hakknda bilgi edinme arac olan bir yeti saylr. Fakat anlam kavram, ada bilimde

eitlii gstermektedir. rnek olarak birka tanm sergileyebiliriz.

Wittgenstein, Russell, Frege gibi dnrlere gre, bir tmcenin anlam, bu tmcenin

gndermede bulunduu olguya balanr. Davran yaklamn temsil eden Bloomfild ve

Stivensonun dnceleri ise Bir tmcenin anlam, dinleyicide uyandrd tepkidir .

Kullanmbilimsel (pragmatik) anlam teorisinin batan temsilcileri J.Austin, ve J. Searleun

zmlerine gre ise, bir sz edimin anlamn iinde gerekletirildii etkilerle aramak

gerekmektedir.57 Hermeneutikte anlam, anlama faaliyetinin hedefi deildir; nk o nceden,

incelemeye sunulan bir nesne gibi verilmemitir. Hermeneutik durum dediimiz ey belirsiz olarak

56 H.G. Gadamer. Hakikat ve Yntem , s. 274.

XXXV

karakterize edebiliriz ve zellikle bu anlamamlk veya soru sorma hali, aratrmay kkrtr eder.

Gadamerin ifade ettii gibi: Anlam, yneltilmi anlamdr.58 Bu nedenle, hermeneutik anlam,

anlama ilemin nesnesi deil, onun sonucudur.

nsan ilikilerde bireyler, ortaya kan durumlar kendilerini etkiledii, onlara

tepkide bulunduklar, bu durumlarda bakalar arasnda ilikiler kurduklar ve onlar

kendi anlarn nda deerlendirip yorumladklar iin anlaml bulurlar. Bu

anlam az ok karmak olabilir, fakat o, sz konusu durumlarla kar karya gelen

kii iin her zaman her eyden nce, bir anlamdr. Bu nedenle, doa bilimlerindeki

durumun tersine, insan bilimlerinde anlam znel bir eydir .

2. Anlama, insann toplumsal boyutuna dayanmaktadr. nk hermeneutikte doa bilimlerinin

aksine, birisi bir ey anlyor diye iki hususlu bir sre yerine, birisi bir ey konusunda

tekilerle anlayor diye l modelini gryoruz.

Hermeneutik anlama, daha nce anlamlandrlm, idrak edilmi olann anlamasdr. Bu nedenle

hermeneutik anlamada, bu unsurlardan herhangi birisini gz ard etmeksizin, onlar ayrlmaz

birliinde ele almamz gerekiyor, baka bir deyile, baka birey tarafndan meydana getirilen bir

yapt, sylem veya eylemi anlamak iin, genel olarak teki insan, sz konusu olan meseleyi, bir de

kendi kiiliimizi belirtmek nitelikte olmalyz. Duygularn ve teki zihinsel ierikleri anlama,

yeniden dnme, yeniden tecrbe etme, bakalarn duygularn paylama ya da hayal gcnn derin

kavray ekillerinde nitelendirilebilir.

3. Hermeneutik anlama sreci iki temel ortam, yle ki, dil ve tarih zemininde meydana

gelmektedir. Brice R.Wachterhauserin ifadesiyle: Hermeneutik dnrler, dilin ve tarihin her

durumda anlamann hem artlar hem de snrlar olduunu ne srerler.59

Hermeneutik anlama, kanlmaz ekilde gelenekle dile gelen eylerin bizatihi

kendileri kadar, eylerin ayn anda bizimle konuabilecekleri ve kendileri dnda

bir gelenekle balantlarnn kurulmas anlamna geldii gereinden yola kyor

57 J.R. Searl, Sz Edimleri , ev. L. Aysever, AYRA, Ankara, 2000 . 58 H.G. Gadamer, Hakikat ve Yntem II, s..330.

XXXVI

olmaldr. Anlamann ilemi, belli bir sistematik ekilde dnyay kavrayan

bilincindeki eski bilgilere nce bilinmeyen bir eyi katarak gerekleiyor. Bu

nedenle yeni olgularn tanmlamas byk lde daha nce bilgi edinmi

kanaatlerimizin birikimine dayanmaktadr. Tarih ile dilin kendisinin en temel

nyargmz olduu burada hemen aka ortaya kmaktadr. Bu dil gelenei

vastasyla biz, ortak bir anlam boyutu iinde hareket ederiz. Anlamak iin biz,

bizim ortak insan tabiatmzn temel zelliklerine, zellikle iletiim isteimize ve

kendi kendimizi ifade etme eilimimize aina olmalyzdr. Kukusuz biz bir

tmceyi; dilin gramerleri, sentaksn ve deyi kurallarn bilmeden anlayamayz.

Bunun yannda biz, belli bir kol hareketinin bir iaret, hatta bir selmlama olduunu,

bir lkenin greneklerine aina olmak suretiyle bilebiliriz.

4. Zihinsel ieriin anlalmas daima ve tek bana ifadelerin anlalmasyla

anlalr. fadeler, insan faaliyetlerinin doal belirtileridir ve anlama bu belirtiler

zerinde iler. Bir ifadenin anlalmas srecinde, ilem sz konusudur. Birincisi,

szckleri, cmlenin ieriini anlama, dolaysyla ifade edilen konuyu anlamadr.

Bu ilev dil alannda ve dil vastasyla gereklemektedir. Ve dilde ustalk, ya da dil

yetisi burada etkileyici faktrlerden birisidir. kincisi, bu cmle ile dile getirilen

bilginin doru olup olmadn anlamalyz. Burada, dil yetisinin dnda, ifadelerin

tecrbe dnyasyla ilikisinde anlalmas n plana kyor. ncs ise, konuan

kii hakknda bir tr bilgi elde edinilebilir. nk biz bazen ifadeleri anlamaktan,

bazen da insanlar veya onlarn duygularn, niyetlerini anlamaktan sz ederiz,

fakat gerekte bir ifadeyi, ieriini anlamadan anlayamayz. Ayrca, bir ahs,

59 B. R.Wachterhauser. Anlamada Dil ve Tarih, nsan Bilimlerine Prolegomena cev. ve der.H. Arslan ( illerde bu derleme BP olarak gsterilecek) s. 210.

XXXVII

kendini ifade edi tarzn anlamadan anlayamayz. Bir eyin bir ifade olduunu

anlamak, onu anlamann kanlmaz bir kouldur.

5. Belgenin asl amac ve anlam kartabilmek iin, yorumbilim bize zel

yntem sunmaktadr. Hermeneutik dng diye adlandran prosedr, btn-para

diyalektik ilikilerini kapsar. Bu dng, hermeneutik yorum ya da anlama

ynteminin kapsamnda ortaya kan ve btn anlamadan, btn meydana getiren

bileenlerin, bileenlere ilikin salam bir kavraya ulamadan btnn de

anlalamayacan dile getirip, anlamay ve yorumu imkansz klan bir anlaytr.

Diltheye gre, yaamaya ve onun oluumlarna, rnlerine yneliin kendisi de bu

oluum ve rnlerden etkilenir. Burada bir karlkl koullandrma var ve yaama

devam ettii srece, bu karlkl koullandrmann ve dolaysyla bu dngnn

dna klamaz.60 Buna gre, yorumlama srasnda, bir metni (text) anlamak iin

yazarnn kiiliinden, yaad dneminden (context) haberdar olmalyz. nsan

anlamak iin de, onun yaam, tarihsel ve sosyal yaplar incelenmelidir. Btn

ifadeler balamlar (kontekst) zerinde ve ierisinde ortaya kar ve ancak onlar

araclyla anlalr. nsan yaamnn anlam olduu, bu anlam ifadelere

dntrldkleri ve yine bu anlamn, ifadelerin kendi uygun balamlaryla ilikili

olduunu taktirde, anlalabilecei biimindeki szler, kanmca insan bilimleri

iin bir ereve oluturabilecek ke talardr. Biz, eylerin anlamn, baka eylerin

btnne gre deil, iinde anlama nesnesinin roln yerine getirdii kontekstin

snrl btnne gre anlarz.

6. Baka insanlarn bulunmas ve bizim gibi olmas, her eit insani anlamann kouludur.

Bakalarnn da bizim gibi olduunu, bizim ve onlarn ortak insan tabiatna sahip olduumuzu kabul

etmemiz gerek. Viconun nl formlyle: nsan zihninin yarattn, yine insan zihni anlayabilir.

60 O. Bolnow, fade ve Anlama, s. 112.

XXXVIII

Ayn zamanda, bakalarnn yaptlarn anlamamz iin, onlar tam olarak tecrbe etmemiz ya da

hissetmemiz zorunlu deildir. Aka grlmektedir ki, tarihsel inceleme, byk yaptlar

deerlendirme ve baka insanlarla temas etme suretiyle insan tabiat hakkndaki bilgimizi

geniletmekteyiz. Biz, temel insan zelliklerini yakndan tanmaktan balayarak, farkl insanlar ve

garip deneyimleri anlamaya kadar varrz (ve bylece kendimizi daha iyi anlayabiliriz). Bu yzden,

her insanda, farknda olduundan ok daha geni anlama olanaklar vardr.

7. Verstehen / Erklaren (aklama/ anlama) ayrmnda, insan toplumsal hayat ve

tarihini aratrmak isteyen gzlemci iin gerekli olduu dnlen, bakasnn

tecrbesini psikolojik olarak yeniden yaama veya bu tecrbeyi hayal gcyle

yeniden ina etme kavram vurgulanr.61 Hermeneutik anlama, bir sonraki

anlamadr; ilkece ilk anlamadan stndr ve bu yzden bir daha iyi anlama

olarak tanmlanabilir. Gadamerin syledii gibi: Anlama, yalnzca yeniden-retme

kapasitesine sahip bir ey deil, ayn zamanda genel retme kapasitesine sahip bir

eydir de.62 Anlam, srekli gemie ynelimlerinden doan birikmi anlamlarn

yeknudur. Bu yzden intikal eden anlam, ilkece eksik, baka bir deyile, gelecekteki

bak alarnn yol aaca birikimlere aktr. Diltheyin syledii gibi: Her

anlama bir yeniden retim. Ve yeni retme ve anlama srecini aydnlatmak iin, i

deneyimden, kiiye zel durumlarn yaantsndan yola kmak zorundayz.63

61 A. Giddens, Sosyolojik Yntemin Yeni Kurallar, ev. .Tatlcan B.Balkz , Paradigma Yaynlar stanbul, 2003, s. 80. 62 H.G. Gadamer, Hakikat ve Yntem, s. 276.

XXXIX

1. 2. Gadamer Felsefesinde Anlama Sorunu

1.2.1. Anlamann Tarihi Boyut

Tarih, her konuda bir k yoludur;

Ama kmasn bilene.

C. Lvi Strauss, Yaban Dnce

1.2.1.1. Gelenek nyarg - Zamansal Mesafe - Tecrbe

Hans-Georg Gadamer, Hakikat ve Yntem adl eserinde hermeneutik

anlama kavramn epistemoloji kuramlarndaki anlama kavramyla karlatrarak,

romantik yorumbilim kuramnda, zellikle de Dilthey ve daha sonra da Husserl ile

Heideggerin yazlarnda anlama kavramnn daha derin bir felsefi boyut

kazandn gsterir. Gadamerin syledii gibi, Hermeneutiin en temel grevinin

bir anlama prosedr gelitirmek deil, aksine, anlamann fiilen iinde

gerekletii artlar aa kartmaktr. 64

Gadamer, anlamann asla orada duran bir nesne ile znel bir iliki kurmak

olmadn, aksine onun etkilerinin tarihiyle bir mnasebet kurmak olduunu

savunur. Gadamer, anlamann bizatihi kendisinin hibir ekilde sbjektif (znel)

bir terim olarak deil , aksine, iinde gemiin ve imdinin srekli birbirine

kart bir intikal olayna giri olarak dnlmesi gerektiini 65 iddia eder.

Anlamada ilerlediimiz oranda karlatmz durum (metin, sylem) bize olan

yabancln yitirir. Bu ekilde bu dnyaya ait bir ok ey, bizim ona ve onun bize

yakn olduunu gsterir. Bylece, gemii ve bugn kuatan, ve insann insanla

iletiiminde gemiten ve bugn dilselliinde bize alan, kendine zg ve

63 W. Dilthey, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, s. 35. 64 H.G. Gadamer. Hakikat ve Yntem , s.356. 65 A.g.e., s.289.

XL

paylalm bir dnyada yaadmz duyumsatr. yleyse, anlama fenomeni

snrsz bir ara olarak, insan dilselliin evrenselliini gsterir.

Diltheyin anlama trelerine dayanan epistemolojik hermeneutiinden

ayrlarak, ontolojik bir hermeneutik gelitirmi olan Gadamer, anlamay, insann bir

nesnenin ya da konunun stnde ve karsndaki znel bir faaliyetten ok, bir varlk

tarz olarak deerlendirmitir. Baka bir deyile, o, Diltheyin yapt gibi, tin

bilimlerinin kendine zg metodolojisi olan hermeneutikten ok, insann ya da

tarihsel varoluun doasn amlayacak anahtar olan hermeneutik ile ilgilenmitir.

Gadamere gre, insan bilimlerinde sz konusu olan anlama ve yorum, biz insanlarn

daima iinde bulunduumuz bir faaliyetin en ak ifadesidir.

Bizim deneyim kavramamz, toplumsal ve kltrel mirasna kaltmla

edindiimiz zek, bellek ve dikkat derecesine dayanr; dilimiz, dncelerimiz,

mevcut bilgi hazinemiz ve bir sr var saymlarmz hep tarihsel bir srecin

rnleridir. Gerekte, tarihle olan ilikilerimiz, doayla olan ilikimize kyasla daha

birincil olmaktadr. Doay, yalnzca bir kltrel rn olan kavramsal ereve iinde

anlayabileceimiz iin, tarih bir anlamda doadan daha ok birincil bir neme

sahiptir. Her eyden nce, doumda, tarih bizim kim olabileceimizi belirliyor.

Geleceimizin amac olarak konulan ey, gemiin anlamnn belirlenmesini kayt

altna alr. Gadamerin ifade ettii gibi:

Tarih bize ait deil, aksine biz ona aidiz. Varoluumuzu, kendi

kendimizi inceleme sreciyle anlamadan ok daha nce, kendimizi

apak bir tarzda, iinde yaadmz ailenin, toplumun ve devletlin

paras olan bireyi olarak anlarz.66

66 H.G. Gadamer, Hakikat ve Yntem , s. 257.

XLI

Bununla birlikte, biz, yalnzca kendimizi deil, bizatihi doay da,

kendimize gre yorumladmz, tarihin araclk ettii bir kltr erevesinde anlarz.

Hermeneutik asndan anlalmas iin ok daha nemli olan ey, tarihle

koparlmaz bir iliki gerektirmesidir. Diltheyin vurgulad gibi: Tin biliminin

imkn iin ilk koul, benim bizzat bir tarihsel neylik olmamda, tarihi aratrann

bizzat tarihi yapan olmasnda yatar.67.

Gadamere gre, anlama, yaam tecrbesinin yapsna aittir. Anlama, tarih iinde

gerekleen, zneler aras bir dnya olan ve znellii olmayan bir gelenein srekliliine dahildir.

Gelenek, tarihsel bilginin zemini olarak grld iin bunu sylemek mmkndr. Tarih iinde

dncenin olutuu veya hakikat iddialarnn anlald ve yargland bir ortamdr. Gadamere

gre, tarihsellik her trl anlamada etkin olan bir faktrdr. Tarihsellik bu balamda iki fark