การศึกษาวิเคราะห ผลสัมฤทธ ิ์ใน...

การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

AN ANALYTICAL STUDY OF THE EFFECTIVENESS OF MAHACHULALONGKORNRAJAVIDYALAYA UNIVERSITY’S

VIPASSANÃ RETREAT

นายอณวชร เพชรนรรตน

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช 2549

ISBN 974-364-498-9

การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย


วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช 2549

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

An Analytical Study Of The Effectiveness Of Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s Vipassanã Retreat

MR. ANIWAT PETCHNORRARAT

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for the Degree of

Master of Arts (Buddhist studies)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok, Thailand

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อนมตใหนบวทยานพนธ

ฉบบน เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา

พระพทธศาสนา

................................................

(พระศรสทธมน)

คณบดบณฑตวทยาลย

คณะกรรมการตรวจสอบวทยานพนธ .................................................. ประธานกรรมการ

(พระมหาไพเราะ ตสโล)

.................................................. กรรมการ

(พระเมธรตนดลก)

.................................................. กรรมการ

(พระมหาบญเลศ ธมมทสส)

.................................................. กรรมการ

(ดร. อานาจ บวศร)

.................................................. กรรมการ

(นายสชาต นชพทกษ)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระเมธรตนดลก ประธานกรรมการ

พระมหาบญเลศ ธมมทสส กรรมการ

นายสชาต นชพทกษ กรรมการ

ก

ชอวทยานพนธ : การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ผวจย : นายอณวชร เพชรนรรตน

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

: พระเมธรตนดลก ป.ธ.9, พ.ม., พธ.บ., M.A., Ph.D.

พระมหาบญเลศ ธมมทสส ป.ธ. 8, พธ.บ., พธ.ม.

นายสชาต นชพทกษ บธ.บ., สธ.ม., M.S.-INDM.

วนสาเรจการศกษา : 18 สงหาคม พ.ศ. 2549

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงคเพอศกษาวจย หลกการและวธการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดยศกษาใน 4 ประเดนคอม

ขนตอนดาเนนงานเปน 2 สวน คอ การวจยเอกสาร และ การวจยภาคสนาม มดงน

1. การวจยทางเอกสาร ศกษาใน 2 ประเดน ดงน

ก. เพอศกษาหลกการและวธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธ

ศาสนาเถรวาท

ผลการศกษาพบวา หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนหลกการเดยวกนกบหลกสต

ปฏฐาน 4 และ หลกสตปฏฐาน 4 ยงเปนหนงในหลกของ โพธปกขยธรรม 37 ประการอกดวย สวนวธ

ปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนวธการปฏบตทอางองและอธบายใน มหาสตปฏฐานสตร 21 วธ ซงเปน

วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทพระพทธองคทรงสอนโดยใหเรมทหลก อานาปานสตกอน แลวจง

ปฏบตตามหลก สตปฏฐาน 4 เพอใหได โพชฌงค 7 และบรรลพระนพพานในทสด

ข . เพอศกษาหลกการและวธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของ


ผลการศกษาพบวา หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย ยดหลกการเดยวกบ สตปฏฐาน 4 สวนวธปฏบตวปสสนากมมฏฐานทใช

เปน วธการปฏบตเดยวกบใน มหาสตปฏฐานสตร 21 วธ และไดอางองจากในคมภรวสทธมรรค

ข

ทงหมดเปนหลก โดยเฉพาะเรอง วสทธ 7 และ วปสสนาญาณ 16 ซงทง 2 เรอง พระสารบตรอธบาย

เพมในมหาสตปฏฐานสตรของพระพทธองคใหงายขนตอการเขาใจ

2. การวจยภาคสนาม ศกษาใน 2 ประเดน ดงน

ก. เพอศกษาเปรยบเทยบ ความรและความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรม กบ หลงจบหลกสตรวปสสนา

กมมฏฐานภาคบงคบ

ข. เพอศกษาวเคราะหผลสมฤทธ ใน เรองพละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ

ปญญา)ของ นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐานภาค

บงคบ

ผลจากการศกษาวจยภาคสนามสาหรบสวนท 2 มรายละเอยดดงน

มประชากรทงหมด 195 รป/คน โดยใชกลมตวอยาง 54 รป/คน ดวยแบบสอบถาม 2 ชด

คอ กอนเรมและหลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน เครองมอทใชในการเกบรวบรวมขอมลเปน

แบบสอบถามมาตราสวนประมาณคา 5 ระดบ และแบบสอบถามทมคาตอบทถกและผด สถตทใช

วเคราะหขอมลคอ คาเฉลยและคาความเบยงเบนมาตรฐาน งานวจยนมการทดสอบสมมตฐานทตงไว

7 ขอ ดวยแบบทดสอบสองทางสาหรบขอท 1 และ แบบทดสอบทางเดยวสาหรบขอท 2 – 7 จากการ

คานวณคา Z เทยบกบในตารางคา Z โดยใชระดบความเชอมน 95 % เพอยอมรบ หรอ ปฏเสธ

สมมตฐาน

จากการศกษาตามสมมตฐานทระบไวในงานวจยสรปไดดงน

(1) ความรและความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรมกบหลงจบ หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน มความแตกตางกน(ปฏเสธ)

(2) นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรมตามหลกสตร

วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ศรทธา โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ยอมรบ)


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง วรยะ โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ปฏเสธ)

ค


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สต โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ปฏเสธ)


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สมาธ โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ยอมรบ)


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ปญญา โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ปฏเสธ)


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง พละ 5 โดยมคาเฉลยมากกวา 70 %

(ปฏเสธ)

ขอเสนอแนะหลงจากการทดสอบสมมตฐานม 2 ประเดน ดงตอไปน

(1) โครงการอบรมหลกสตรวปสสนากมมฏฐานควรมการปรบปรงแกไขอยางเปนขนตอน

แบบบรณาการ เชน เปาหมาย นโยบาย การเตรยมการสอนในหลกการและวธการปฏบตวปสสนาแก

นสต กจกรรมประจาวนในหลกสตร 15 วน สถานทเอออานวยตอวปสสนากมมฏฐาน และพระ

วปสสนาจารย ผสอน แนะนา เพอพฒนาการสอนปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกนสตใหมประสทธภาพ

(2) นสตควรศกษาในหลกการและฝกวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานใหเพยงพอ โดย

เฉพาะอยางยงในการทาความเขาใจเรองหลกปรชญาของวปสสนากมมฏฐานกอนเขารบการอบรมเพอ

ใหไดรบผลของการปฏบตอยางมประสทธภาพและประสทธผล เนองจากผลการเปรยบเทยบกอนและ

หลงจบหลกสตรไมไดแสดงความแตกตางกน

ง

Thesis Title : An Analytical Study of the Effectiveness of

Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s Vipassanã

Retreat Researcher : Mr. Aniwat Petchnorrarat

Degree : Master of Arts (Buddhist Studies) Thesis Supervisory Committee : Phra Methiratanadilok Pali IX, B.A., M.A., Ph.D.

Phramaha Boonlert Dhammatassi Pali XIII, B.A., M.A.

Mr. Suchart Nuchpitak B.BA., M.BE., M.S.-INDM.

Date of Graduation : August 18, 2006.

ABSTRACT

This thesis is aimed to study the research in An Analytical Study of the Effective

ness of Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s Vipassanã Retreat by studying in four

contents from two types of research consisting of the documentary and field research as

follows:

1. The documentary research

A. For studying the theories and practices of vipassanã retreat

(meditation) in Theravãda Buddhism

From the result of study, it is found that the theory of vipassanã retreat is the

same theory as the 4 Satipat t hãnas (the four foundations of Mindfulness) which is one of the

theory within the 37 Bodhipakkhiyadhammas (the thirty seven qualities contributing to

enlightenment). In the Tipit aka, there are also 6 conclusive fundamentals for practicing

vipassanã (6 Vipassanã Bhumis)

Moreover, the practices of vipassanã retreat are referred and explained in the

theory of Mahãsatipat t hãna Sutta originally taught by the Buddha. The Buddha’s practices

of vipassanã retreat was to begin from Ãnãpãnasati first, then following the 4 Satipat t hãnas.

จ

When the 4 Satipat t hãnas are effective, the retreat practicers will progress their wisdom to 7

Bojjhangas (the seven factors of enlightenment) and finally attain the Nibbãna.

B. For studying the theories and practices of Mahachulalongkorn

rajavidyalaya University’s Vipassanã Retreat It is found that the theories of vipassanã retreat originates from the 4

Satipat t hãnas. And for the practices of vipassanã retreat are applied according to the

Mahãsatipat t hãna Sutta and also mainly based upon the Visuddhimagga book especially on

the 7 Visuddhis (the seven stages of purity) and 16 Vipassanãnãn as (the sixteen stages of

vipassanã knowledge and wisdom) that were clarified by Ven. Sariputra from the

Mahãsatipat t hãna Sutta to simplify the practices.

2. The field research

A. For study the comparison of the knowledge and understanding in

Vipassanã Retreat of Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s graduate students

before and after the 15-day compulsory vipassanã practicing courses

B. For the analytical study of the effectiveness in the 5 Balas (the five

powers of mind consisting of Saddhã Viriya Sati Samãdhi and Paññã) of

Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s graduate students after the 15-day

compulsory vipassanã practicing course

The field research’ informations will be shown as follows:

There are total 195 students as the Population for this research by using 54

samples. The field research uses 2 sets of questionnaires before and after the 15-day

compulsory vipassanã practicing courses. The tools for gathering the questionnaires

informations are the rating scale from 1-5 point and one-correct-answer type. The statistics

used for analyzing informations are Mean and Standard Deviation. Moreover, this research

also has 7 proposed null / alternative hypotheses to test from the one-tailed test (Hypothesis

No. 2-7) and the two-tailed test (Hypothesis No. 1) by applying the calculated Z value

comparing with Z value from the standard table within the 95 % level of confidence.

ฉ

The conclusions from the study according to the hypotheses mentioned in this

research are as follows:

(1) The knowledge and understanding in 15-day Vipassanã Retreat of

Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s graduate students before and after the

commendatory vipassanã practicing courses are different. (Reject)

(2) The effectiveness in the Saddhã (faith) of Mahachulalongkorn

rajavidyalaya University’s graduate students after the commendatory 15-day vipassanã

practicing course gains more than 70 %. (Accept)

(3) The effectiveness in the Viriya (effort) of Mahachulalongkorn


practicing course gains more than 70 %. (Reject)

(4) The effectiveness in the Sati (mindfulness) of Mahachulalongkorn



(5) The effectiveness in the Samãdhi (concentration) of Mahachulalongkorn


practicing course gains more than 70 %. (Accept)

(6) The effectiveness in the Paññã (wisdom) of Mahachulalongkorn



(7) The effectiveness in the 5 Balas (the five powers of mind) of

Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s graduate students after the 15-day vipassanã


There are two issues of suggestion after testing the hypotheses as follows:

(1) Mahachulalongkornrajavidyalaya University’s Vipassanã Retreat should be

systematically adjusted and corrected as a whole, for example, goal, policy, preparation of

students training in theories and practices of vipassanã retreat, activities within 15-day

vipassanã practicing course, the supported place for vipassanã retreat and vipassanã

ช

retreat teachers who correctly teach and guide students’ vipassanã retreat with efficiency

and progress.

(2) Students should study about theories and sufficient practices of vipassanã

retreat, especially in understanding the main philosophy of vipassanã retreat before the

practicing course in order to gain the result efficiently and effectively, due to the

comparison results before and after the practicing courses do not show the difference.

ซ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธฉบบนสาเรจลงไดดวยด ดวยความอปถมภจากบคคลหลายทาน ทงสวนท

เปนงานวชาการ งานภาคสนาม และในสวนผสนบสนนการศกษาวจย

ขอกราบขอบพระคณ พระเดชพระคณพระเมธรตนดลก ประธานกรรมการ งานวจย

วทยานพนธ ทไดเมตตาใหคาปรกษาและแนะนาขอคดเหนในสงทเปนประโยชน.

ขอกราบขอบพระคณ พระมหาสมจนต สมมาปโ คณบดบณฑตวทยาลย ทไดอนมต

ใหผวจย ไดแจกแบบสอบถามและไดเขารวมปฏบตวปสสนากมมฏฐานเปนเวลา 3 วน แกพระนสต

และนสต ผเขาปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตรของ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ขอกราบขอบพระคณ พระมหาบญเลศ ธมมทสส และ นายสชาต นชพทกษ ทกรณาให

คาแนะนา ตรวจแกไขในสวนทบกพรองจนสาเรจ แมวาจะมภาระมากมาย แตกสละเวลาใหดวยด

ตลอดมา ผวจยขอขอบพระคณไว ณ โอกาสนดวย

ขอขอบพระคณเจาหนาทบณฑตวทยาลยทกทาน ทไดใหขอมล ชวยเหลอ และ แกไข

รปแบบของวทยานพนธ ใหสาเรจลลวงไปดวยด

คณความดทงหลายทจะบงเกดขนในการศกษาวจยในครงน ผวจยขออทศเปนเครองบชา

คณความดแดผมอปการคณทงหลาย นบแตมารดาบดา ครอาจารย ทงในอดตและปจจบน ทงทเปน

คฤหสถและบรรพชตทสละกาลงกาย กาลงใจ และกาลงสตปญญา สนบสนนมาโดยตลอด ขอความ

มงหวงเจตนาดวยความพากเพยรของผศกษาวจย จงมสวนสนบสนนใหพระพทธศาสนา สงคม และ

ประเทศชาต มความเจรญรงเรองตามรอยพระศาสดาสมมาสมพทธเจาตลอดไป


ฌ

สารบญ

เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย ก

บทคดยอภาษาองกฤษ ง กตตกรรมประกาศ ซ

สารบญ ฌ

สารบญตาราง ฑ

คาอธบายสญลกษณและคายอ ฒ บทท 1 บทนา 1

1.1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา 1

1.2 วตถประสงคของการวจย 5

1.3 สมมตฐานในการวจย 6

1.4 คาจากดความทใชในการวจย 6

1.5 วธดาเนนการวจย 8

1.6 ขอบเขตของการวจย 9

1.7 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 10

บทท 2 หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนา

เถรวาท และ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย 11

2.1 หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท 11

2.1.1 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท 11

ก. หลกสตปฏฐาน 4 11

1. ความหมายของสตปฏฐาน 11

2. ประเภทของสตปฏฐาน 4 12

3. จดประสงคของสตปฏฐาน 12

4. ประเภทบคคลเหมาะกบสตปฏฐาน 4 13

ญ

ข. หลกธรรมแหงการตรสร โพธปกขยธรรม 37 ประการ 14

1. สตปฏฐาน 4 14

2. สมมปปธาน 4 15

3. อทธบาท 4 15

4. อนทรย 5 16

5. พละ 5 16

6. โพชฌงค 7 18

7. มรรคมองค 8 26

ค. หลกวปสสนาภม 6 ในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน 28

2.1.2 วธการปฏบต สมถกมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท 35

ก. ความหมาย 35

ข. ประเภทของสมาธ 35

ค. อารมณของสมถกมมฏฐาน 36

ง. ผลของสมถกมมฏฐาน 39

2.1.3 วธการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท 40

ก. ความหมาย 40

ข. ประเภทของวปสสนากมมฏฐาน 43

ค. ประโยชนของวปสสนากมมฏฐาน 43

ง. วธปฏบตตามแนวสตปฏฐาน 21 บรรพ 44

1. กายานปสสนาสตปฏฐาน 44

2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน 47

3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน 47

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน 49

จ. หลกฐานและสภาวะของวปสสนาญาณ 16 50

ฉ. เปรยบเทยบวปสสนาญาณ 16 ใน วสทธ 7 61

2.2 หลกการและวธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย 68

2.2.1 หลกสตรภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐาน 68

ก. ประวตและความเปนมา 68

ข. หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน 71

ฎ

ค. ระเบยบในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน 75

2.2.2 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน 76

ก. หลกวปสสนาภม 6 ของวปสสนากมมฏฐาน 76

ข. หลกการปฏบตตามแนว สตปฏฐาน 4 76

ค. หลกธรรมเกอหนนในการบรรลธรรม 77

2.2.3 วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน 79

ก. ตารางกจกรรมประจาวน 79

ข. กจเบองตนทควรรและควรทากอนเขาปฏบต 80

ค. การสมาทานพระกมมฏฐาน 81

ง. ขอทควรเวน ในการเจรญกมมฏฐาน 85

จ. ขอทควรปฏบต ในการเจรญกมมฏฐาน 85

ฉ. การกาหนด 86

ช. การปฏบต ใน อรยาบถยอย ตาง ๆ 90

ซ. การปฏบต ใน อรยาบถยน และ อรยาบถเดน (เดนจงกรม) 99

ฌ. การปฏบต ใน อรยาบถนง (นงสมาธ) 107

ญ. หลกธรรมเกอหนนตอวปสสนากมมฏฐาน 111

ฎ. การสงและสอบอารมณ 113

ฏ. วเคราะหเปรยบเทยบ กบ วธในมหาสตปฏฐานสตร 115

บทท 3 วธดาเนนการวจย 118

3.1 ประชากร 118

3.2 กลมตวอยาง 119

3.3 เครองมอทใชในการวจย 119

3.4 การเกบรวบรวมขอมล 125

3.5 การวเคราะหขอมลและสถตทใช 126

ฏ

บทท 4 ผลการวเคราะหขอมล 127

4.1 ขอมลทวไป ของ ผเขารบการอบรม 127

4.2 ผลของความรและความเขาใจใน หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ

นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรมหลกสตร 130

4.3 ผลของความรและความเขาใจใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ


4.4 ผลของความรและความเขาใจใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ

นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย หลงจบหลกสตร 138

4.5 ผลเปรยบเทยบ ความรและความเขาใจใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ของ นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทเขารบการอบรม

กอนเรม กบ หลงจบหลกสตร 140

4.6 ผลสมฤทธจากหลกสตรวปสสนากมมฏฐานของ นสตมหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย ในเรอง ศรทธา 141


ลงกรณราชวทยาลย ในเรอง วรยะ 144


ลงกรณราชวทยาลย ในเรอง สต 146


ลงกรณราชวทยาลย ในเรอง สมาธ 147


ลงกรณราชวทยาลย ในเรอง ปญญา 149

4.11 ความคดเหนและขอเสนอแนะของผทจบหลกสตร 152 บทท 5 สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ 155

5.1 สรปงานวจยดานเอกสาร 155

5.2 อภปรายผลตามสมมตฐาน 161

5.3 สรปผลการวจย 165

5.4 ขอเสนอแนะ 168

5.5 ขอเสนอแนะในการทาวจยตอไป 171

ฐ

บรรณานกรม 173 ภาคผนวก ภาคผนวก ก. หนงสอขออนญาตแจกแบบสอบถาม 178

ภาคผนวก ข. แบบสอบถามในการวจย 180

ภาคผนวก ค. ตารางแสดงคารอยละ คาเบยงเบนมาตรฐาน และคา Z ในการทดสอบ

สมมตฐาน 193

ประวตของผวจย 195

ฑ

สารบญตาราง

ตารางท หนา

ก เปรยบเทยบ วสทธ 7 กบ วปสสนาญาณ 16 67

ข เปรยบเทยบวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

กบ วธในมหาสตปฏฐานสตร 115

1. แสดงคารอยละ เรองขอมลทวไป ของ ผเขารบการอบรม 127

2. แสดงคารอยละ เรองความรและความเขาใจ ในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ


3. แสดงคารอยละ เรองความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน กอนเรมหลกสตร 136

4. แสดงคารอยละ เรองความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการปฏบต วปสสนา

กมมฏฐาน หลงจบหลกสตร 138

5. ผลเปรยบเทยบแสดงคาเฉลย(Mean) และคาเบยงเบนมาตรฐาน(Standard Deviation-S.D.)

ของจานวนและคารอยละของคาตอบถก เรองความรและความเขาใจของผเขารบการอบรม

ในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเรมและหลงจบหลกสตรภาคบงคบ 140

6. แสดงคารอยละ เรองผลจากการปฏบตในเรอง ศรทธา 141

7. แสดงคารอยละ เรองผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ 144

8. แสดงคารอยละ เรองผลจากการปฏบตในเรอง สต 146

9. แสดงคารอยละ เรองผลจากการปฏบตในเรอง สมาธ 147

10. แสดงคารอยละ เรองผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา 149

11. แสดงคารอยละ เรองความคดเหน และขอเสนอแนะของผทจบหลกสตร 152

12. แสดงคารอยละ คาเบยงเบนมาตรฐาน และคา Z ในการทดสอบสมมตฐาน 194

ฒ

คาอธบายสญลกษณและคายอ

พระไตรปฎกทใชประกอบอางองในงานวจยฉบบน ม 2 ชด คอ คมภรพระไตรปฎก

ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. 2539 อางองโดยระบ ชอคมภร ภาษา ลาดบ

เลม ขอท และหนา เชน ท.ม. (ไทย) 10/370/50 หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค ฉบบ

ภาษาไทย พระไตรปฎกเลมท 10 ขอท 370 หนา 50.

อกชดหนง คอ คมภรพระไตรปฎกและอรรถกถา ฉบบภาษาไทย ของ มหาวทยาลย

มหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. 2525 อางองโดยระบ ชอคมภร ภาษา ลาดบเลม หนา เชน ท.ม.อ.

(ไทย) หนา 50 หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค อรรถกถา หนา 50.

พระสตตนตปฎก

ท.ม. (ไทย) = ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย)

ท.ป. (ไทย) = ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย)

ม.ม. (ไทย) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย)

ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย)

อง.ทก. (ไทย) = องคตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ปจก.(ไทย) = องคตรนกาย ปญจก-ฉกกนบาต (ภาษาไทย)

อง.ส. (ไทย) = องคตรนกาย สตตก-อฏฐก-นวกนบาต

อง.ทสก. (ไทย) = องคตรนกาย ทสก-เอกาทสกนบาต (ภาษาไทย)

ข.ป. (ไทย) = ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก

อภ.ธ. (ไทย) = ธรรมสงคณปกรณ (ภาษาไทย)

อภ.ว. (ไทย) = วภงคปกรณ (ภาษาไทย)

ณ

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ท.ม.อ. (ไทย) = ทฆนกาย มหาวรรค อรรถกถา (ภาษาไทย)

ม.ม.อ. (ไทย) = มชฌมนกาย มลปณณาสก อรรถกถา (ภาษาไทย)

ข.ป.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค อรรถกถา (ภาษาไทย)

บทท 1

บทนา

1.1 ความเปนมาและความสาคญของปญหา

การนาเอาหลกพทธธรรมมาปฏบตเพอใหเกดโลกตตรปญญาโดยมจดมงหมาย คอ

พระนพพาน มความสาคญทสดสาหรบพทธศาสนกชน ตามหลกคาสอนของพระพทธองคในการ

ปฏบตหนาทของชาวพทธดวยความบรบรณโดยคานงถงหลกพระสทธรรม 3 ประการ ทประกอบ

ดวย ปรยต(คนถธระ) ปฏบต(วปสสนาธระ) และ ปฏเวธ ซงไดแก การไดบรรลมรรค ผล นพพาน

อนเปนแกนแทของพทธศาสนา 1

หลกการปฏบตทพระพทธองคทรงสอนไวคอ หลกสตปฏฐาน 4 หรอ การปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน ซงเปน เอกายนมรรค ทเปนวธปฏบตทางเดยวเทานน ดงปรากฏในพระไตร

ปฎกไววา “ทางนเปนทางอนเอกหรอเปนทางเดยวเทานน เพอทากาย วาจา ใจ ของ สรรพสตวให

บรสทธ เพอดบความเศราโศกและความคราครวญ เพอดบความทกขกาย และความทกขใจ เพอ

บรรลญายธรรมคออรยมรรคและเพอทาพระนพพานใหแจง ทางนไดแก สตปฏฐานส” 2

การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนหนงในหาวธของการบรรลธรรม จากคาสอนของ

พระพทธองคทปรากฏใน วมตตสตร หรอ วมตตายตนะ(เหตแหงความหลดพน) ไว 5 ประการ 3

ก. การฟงธรรม

การเขาใจอรรถเขาใจธรรมในธรรมนนตามทพระศาสดา หรอเพอนสพรหมจารผอยใน

ฐานะคร แสดง เมอเขาใจอรรถ เขาใจธรรมยอมเกดปราโมทย เมอเกดปราโมทยแลว ยอมเกดปต

เมอใจเกดปตกายยอมสงบ ผมกายสงบแลว ยอมไดเสวยสข เมอมสข จตยอมตงมน ซงเปนเหต

ใหจตของผไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ทยงไมหลดพน ยอมหลดพน อาสวะทยงไมสน

ไป ยอมถงความสนไป หรอยอมไดบรรลธรรมอนเกษมจากโยคะชนเยยม ทยงไมไดบรรล

1 พระเทพวสทธกว (พจตร ตวณโณ), คมอการบาเพญกรรมฐาน, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, 2542), หนา 13. 2 ท.ม.(ไทย) 10/373/301. 3 อ.ป.(ไทย) 22/26/32-35., สชพ ปญญานภาพ, พระไตรปฎก ฉบบประชาชน, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, 2525), หนา 541.

2

ข. การแสดงธรรม

เมอมไดฟงธรรม แตไดแสดงธรรมเทาทไดสดบ ไดศกษาเลาเรยนมาแกชนเหลาอน

โดยพสดาร เมอเขาใจอรรถ เขาใจธรรมทแสดงไป ยอมเกดปราโมทย เมอเกดปราโมทยแลว ยอม

เกดปต เมอใจเกดปตกายยอมสงบ ผมกายสงบแลว ยอมไดเสวยสข เมอมสข จตยอมตงมน ซง

เปนเหตใหจตของผไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ทยงไมหลดพน ยอมหลดพน อาสวะท

ยงไมสนไป ยอมถงความสนไป หรอยอมไดบรรลธรรมอนเกษมจากโยคะชนเยยม ทยงไมไดบรรล

ค. การสาธยายธรรม

เมอมไดฟงธรรม และมไดแสดงธรรม แตไดทาการสาธยายธรรมเทาทไดสดบไดศกษา

เลาเรยนมาโดยพสดาร เมอเขาใจอรรถ เขาใจธรรมทสาธยายไป ยอมเกดปราโมทย เมอเกด

ปราโมทยแลว ยอมเกดปต เมอใจเกดปตกายยอมสงบ ผมกายสงบแลว ยอมไดเสวยสข เมอมสข

จตยอมตงมน ซงเปนเหตใหจตของผไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ทยงไมหลดพน ยอม

หลดพน อาสวะทยงไมสนไป ยอมถงความสนไป หรอยอมไดบรรลธรรมอนเกษมจากโยคะชนเยยม

ทยงไมไดบรรล

ง. การพจารณาธรรม

เมอมไดฟงธรรม มไดแสดงธรรม และมไดสาธยายธรรม แตไดตรกตรองใครครวญ

ธรรมเทาทไดสดบ ไดศกษาเลาเรยนมาดวย เมอเขาใจอรรถ เขาใจธรรมทไดพจารณา ยอมเกด

ปราโมทย เมอเกดปราโมทยแลว ยอมเกดปต เมอใจเกดปตกายยอมสงบ ผมกายสงบแลว ยอม

ไดเสวยสข เมอมสข จตยอมตงมน ซงเปนเหตใหจตของผไมประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ท

ยงไมหลดพน ยอมหลดพน อาสวะทยงไมสนไป ยอมถงความสนไป หรอยอมไดบรรลธรรมอน

เกษมจากโยคะชนเยยม ทยงไมไดบรรล

จ. สมาธนมต หรอ การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

เมอมไดฟงธรรม มไดแสดงธรรม มไดสาธยายธรรม และมไดพจารณาธรรม แตได

ศกษาเลาเรยนมาดวยใจ กแตวา สมาธนมตอยางใดอยางหนง เธอเลาเรยนมาดวยด (การปฏบต

สตปฏฐาน 4 หรอ วปสสนากมมฏฐาน) ทาไวในใจดวยด ทรงไวดวยด แทงตลอด เมอเขาใจอรรถ

เขาใจธรรมทไดพจารณา ยอมเกดปราโมทย เมอเกดปราโมทยแลว ยอมเกดปต เมอใจเกดปตกาย

ยอมสงบ ผมกายสงบแลว ยอมไดเสวยสข เมอมสข จตยอมตงมน ซงเปนเหตใหจตของผไม

ประมาท มความเพยร มใจเดดเดยว ทยงไมหลดพน ยอมหลดพน อาสวะทยงไมสนไป ยอมถง

ความสนไป หรอยอมไดบรรลธรรมอนเกษมจากโยคะชนเยยม ทยงไมไดบรรล

3

ความสาคญของวปสสนาธระทไดปรากฏในพทธพจน ไดกลาววา ถงแมพทธบรษทใด

ทไมสามารถบาเพญคนถธระใหสมบรณได แตกสามารถบาเพญวปสสนาธระใหสมบรณได จน

บรรลเปนพระอรหนต จากคาตรสบอกพระกรรมฐานของพระศาสดาแกพระมหาปาลเถระ พระ

พทธองคทรงเนนพทธบรษทใหเนนการปฏบตบชา ดวยสตปฏฐาน 4 ใน มหาปรนพพานสตร4 และ

พระองคตรสสรรเสรญพระตสสะเถระกบภกษจานวน 700 รปวา

ภกษทงหลาย ผใดมความรกในเรา ผนนพงเจรญวปสสนากรรมฐานเชนกบตสสะนเถด

เพราะชนทงหลายทาการบชาดวยของหอมและมาลาเปนตน กยงไมชอวาไดบชาเราอยาง

แทจรง สวนหมชนผปฏบตธรรมอนสมควรแกธรรมคอเจรญกรรมฐานสมควรแกมรรค ผล

นพพาน จงชอวาไดบชาเราอยางแทจรงดงน 5

การจะเขาถงพทธศาสนาตามหลกคาสอนตองประกอบดวยหลก ปรยต ปฏบต เพอ

เขาถงปฏเวธ หากเรยนปรยตอยางเดยวแตไมนาเอามาปฏบตกเปนเพยงความจาเทานน มใชการ

ไดปญญาทแทจรงตามคาสอนของพทธองค ปญญาทไดจากวปสสนาธระนยงสามารถนา เอาไป

ใชแกตนเอง ครอบครว สงคม การทางาน และเพอความสขในชวตประจาวนไดอกดวย

วปสสนาธระมความสาคญมากจากสมยพทธกาลจนถงปจจบน โดยเฉพาะอยางยง

สาหรบการศกษาของพระภกษ สาหรบการเลาเรยนวปสสนาธระในประเทศไทย แตเดมเมอครง

เรมจดตง มหามกฏราชวทยาลย สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ไมทรงทจะ

จดการสอน เพราะหลกปฏบตวปสสนานนไมมหลกทจะสอบไลได คงไวแตการสอนปรยตเทานน

โดยมอบหมายใหพระฝายมหานกายจดบารงเลาเรยนวปสสนาธระไวในการศกษาของมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย ซงตอมาการดานวปสสนาธระกไมไดรบความนยมเทาทควรและขาดการ

ทะนบารง6

แมวามหาวทยาลยสงฆทงสองแหงจะถกจดขนตงมาประมาณ 100 ปเทานนเอง แต

การสอนวปสสนาธระในหลกสตรการศกษา พงไดรบการสนบสนนอยางจรงจงเมอประมาณ 30 ป

มานเอง ทศทางการศกษาของคณะสงฆไทยในอดตดาเนนไปสหลกของปรยตธรรม ซงเปนผลให

กจกรรมของวดในประเทศสวนใหญปรากฏแตการมงสอนปรยตธรรมสาหรบพระสงฆเปนหลก

4 ท.ม.(ไทย) 10/199/148. 5 ข.ธ.อ. 8/54. 6 ประวตมหามกฏราชวทยาลยในพระบรมราชปถมภ, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

2521), หนา 82.

4

ดวยเหตนจงทาใหการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานไมเปนทนยม และไมแพรหลายเปนกจกรรม

สาคญภายในวด ความรและสถานทฝกปฏบตวปสสนาธระของพระสงฆไทยในปจจบนยงอยใน

วงจากด จงเปนผลใหเกดภาวะขาดแคลนบคลากรสาหรบการสอน(พระวปสสนาจารย)และการ

เผยแผวปสสนากมมฏฐานใหแพรหลาย ดงนนเมอคณะสงฆไทยขาดแคลนกองการวปสสนาธระ

และมาตรฐานทถกตองในเรองวปสสนากมมฏฐาน จงเปนเหตใหวดและสานกปฏบตธรรมตาง ๆ

ไดพฒนาหลกการและวธการสอนปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตปฏฐาน 4 ของแตละท

ขนมาเองตามหลกของครบาอาจารยซงมความหลากหลายและแตกตางกน บางแหงกสอนตรง

ตามพระไตรปฎกและบางแหงกสอนตามประสบการณจากการปฏบตของพระอาจารย โดยมไดยด

หลกการตามพระไตรปฎกแตประการใด

ดวยรปแบบการปฏบตกมมฏฐานในประเทศไทยทมหลากหลาย จงเปนเหตทาให

พทธศาสนกชน อาจเกดความสบสนในการปฏบตและ อาจทาใหหลงยดตดในการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานทไมตรงตามพระไตรปฎกวาเปนสงทถก ซงยงความหลงและไมเจรญทางธรรมใหแกตน

และพทธศาสนา ดงนนจากปญหาทเกยวของกบพนฐานความรในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

หนทางหนงทจะคลคลาย บรรเทาปญหา และชวยนาคาตอบมาให คอ การรวมมอของทกฝายท

เกยวของในการศกษา ทงทางทฤษฎของหลกปฏบตและการศกษารปแบบการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานทถกตอง เพอเปนมาตรฐานแกสงคมไทย จะไดตระหนกถงความสาคญของวปสสนา

ธระมหาวทยาลยสงฆทงสองแหงจงไดรเรมนาเอา หลกสตรวปสสนากมมฏฐานมาสอนอยาง

จรงจงเพอใหรบความรครบทงทฤษฎและปฏบต ถงแมทางมหาวทยาลยจะไมสามารถฝก สอนใหผ

ฝกปฏบตไดบรรลมรรคผลนพพานภายในระยะเวลาทศกษาในมหาวทยาลยได แตอยางนอยกเปน

พนฐานซงเปนจดเรมตนใหผสนใจไปฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานเพมเตมตอไปในภายภาคหนา

และเพอยงเปนการเผยแผพทธศาสนาทดทสดอกดวย

ผวจยจงมความสนใจและเลงเหนประโยชนของการทางานวจยศกษาวเคราะห ในเรอง

หลกการและการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทปรากฏในคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาท และ

ศกษาถงผลสมฤทธของการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย ซงเปนหนงในมหาวทยาลยสงฆไทย โดยศกษาถงผลทไดรบจากผเขารบการฝก

ปฏบตตามหลกสตรภาคบงคบของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

จดประสงคของการศกษาวเคราะหเพอศกษาเรยนรถงหลกการและรปแบบการปฏบต

จากหลกฐานอางองทางทฤษฎหรอหลกปรยตทางพระพทธศาสนาเถรวาทวามาจากแหลงใดซงจะ

นาไปสการอธบายทถกตอง ในงานวจยนยงไดศกษาถงหลกการและวธการปฏบตวปสสนา

5

กมมฏฐานของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยทใชอบรมพระนสตและนสต วาม

รปแบบและหลกฐานปรากฏอยในคมภรทางพระพทธศาสนาเถรวาทใดบาง ขอมลดานหลกการ

จะเปนพนฐานและมาตรฐานแบบอยางสาหรบพทธศาสนกชนในการศกษาและปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน นอกจากความรทางดานเอกสารแลว ยงมการศกษาวจยภาคสนามถงผลสมฤทธของ

การปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ซงผลทได

จะเปนปจจยตอการปรบปรงพฒนา ในหลาย ๆ ดาน ทงแก สถาบนศกษา คณะสงฆไทย และ

พทธศาสนกชนผสนใจในวปสสนาธระ

ผวจยหวงวากจกรรมการสอนและการเผยแผวปสสนากมมฏฐานทถกตอง จะไดแพร

หลายไปยงวดและสานกปฏบตธรรมทวประเทศไทย พรอม ๆ ไปกบการแกไขปรบปรงการสอน

วปสสนากมมฏฐานทไมตรงตามพระไตรปฎกใหถกตอง ผวจยยงหวงอกวา มหาเถรสมาคมซงทา

หนาทบรหารคณะสงฆไทยจะไดเลงเหนถงประโยชนตอการรเรมจดตงกองการวปสสนาธระ เพอ

ปกปอง เผยแผ และพฒนางานวปสสนาธระทวประเทศ สาหรบความรและความบรบรณทาง

ปญญาตามแนวทางของพทธศาสนาเถรวาทสบตอไปตลอดกาล

1.2 วตถประสงคของการวจย

1.2.1 เพอศกษาหลกการและวธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธ

ศาสนาเถรวาท

1.2.2 เพอศกษาหลกการและวธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

1.2.3 เพอศกษาเปรยบเทยบ ความรและความเขาใจ ในวธการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรม กบหลงจบหลกสตร

วปสสนากมมฏฐานภาคบงคบ

1.2.4 เพอศกษาวเคราะหผลสมฤทธ ใน เรองพละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ

ปญญา) ของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน

ภาคบงคบ

6

1.3 สมมตฐานในการวจย

1.3.1 ความรและความเขาใจ ในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของนสต

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรม กบ หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน ม

ความแตกตางกน

1.3.2 นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทได รบการอบรมตาม

หลกสตรวปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ศรทธา โดยมคาเฉลย

มากกวา 70 %


หลกสตรวปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง วรยะ โดยมคาเฉลย



หลกสตรวปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สต โดยมคาเฉลย


1.3.5 นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรมตามหลกสตร

วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สมาธ โดยมคาเฉลยมากกวา

70 %


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ปญญา โดยมคาเฉลยมากกวา

70 %


วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง พละ 5 โดยมคาเฉลยมากกวา

70 %

1.4 คาจากดความของศพททใชในการวจย 1.4.1 วเคราะห หมายถง การหาเหตผล และแยกเนอหาสาระออกเปน สวน ๆ ใน

เรองทเกยวกบการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทและ

เอกสารทเกยวของ

7

1.4.2 ผลสมฤทธ หมายถง ผลลพธและสงทไดรบจากการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ของนสตระดบปรญญาโทของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดยศกษาจากแบบ

สอบถาม ในหลกสตรภาคบงคบของการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

1.4.3 รป หมายถง สวนประกอบของรางกายคนม 28 ประเภท ประกอบดวย มหาภต

รป 4 และ อปทายรป 247

1.4.4 นาม หมายถง จต(ธรรมชาตทรอารมณ) เจตสก(ธรรมชาตทประกอบกบจตปรง

แตงจตใหเกดการรอารมณ และรสกเปนไปตามตนเองทประกอบ และนพพาน(ธรรมชาตทสงบ

จากกเลสและขนธ8 1.4.5 การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน หมายถง การฝกหดปฏบตโดยอาศยรปนาม

ขนธ 5 สาหรบเปนปจจยใหเกดการเหนแจงตามความเปนจรงของธรรมชาต เพอการบรรลพระ

นพพาน ซงเปนจดมงหมายสงสดของพระพทธศาสนา

1.4.6 พระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง หลกธรรมคาสงสอนของพระพทธเจา ท

ยดถอดงเดมจากสมยพทธกาลโดยไมบญญตเพมเตมหรอเปลยนแปลงสกขาบทแมเลกนอย หลก

เถรวาทเปนทแพรหลาย เชน ใน ประเทศไทย พมา ศรลงกา ลาว และ เขมร เปนตน

1.4.7 พละ 5 หมายถง กาลง และ ผลทไดรบในเรอง ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ

ปญญา หลงจากการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

1.4.8 ศรทธา หมายถง ความเชอ ความซาบซง ไมใชความร แตอาจเปนทางเชอม

ตอนาไปสความรได เพราะศรทธามลกษณะเปนการยอมรบความรของผอน ฝากความไววางใจใน

ปญญาของผอน ยอมพง9 ศรทธาในงานวจยนมงเนนในหลกการและวธการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานของพระพทธเจา และ ตามคาแนะนาจากพระวปสสนาจารย

1.4.9 วรยะ หมายถง ความเพยรพยายามในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ทดลอง

สงทเชอ เพอใหเหนผลประจกษจรงจงแกตน ซงนาไปส ปญญา หรอ วปสสสนาญาณ ในทสด10

7 ดรายละเอยดใน ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร),ผรวบรวม, คมอการศกษาพระ

อภธรรม ปรจเฉทท 6 รปปรมตถ, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2533), หนา 11. 8 เรองเดยวกน, หนา 2. 9 พระธรรมปฎก ( ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม (ฉบบเดม), (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, 2543), หนา 41. 10 เรองเดยวกน, หนา 709.

8

1.4.10 สต หมายถง ความสามารถในการการระลกรทนปจจบนแหงรปนามทกขณะ

ทางอารมณทางทวารทง 6 (ตา ห จมก ลน กาย และใจ)11

1.4.11 สมาธ หมายถง ในระดบเพยงขณกสมาธ(ชวขณะ) ซงเปนสมาธทมประสทธ

ภาพเพยงพอสาหรบใชในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน โดยมอารมณอยทรปและนาม12

1.4.12 ปญญา หมายถง ความรอบร รชด และรทวถงความจรง หรอรตรงตามความ

เปนจรงในรปนาม ซงนามาสปญญาทางพทธศาสนา(วปสสนาญาณ 16) ทเกดจากการปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน โดยมเปาหมายสงสดคอพระนพพาน13

1.5 วธดาเนนการวจย

การดาเนนการวจยครงนเปนการวจยเชงเอกสาร และ การวจยภาคสนามเชงสารวจ ซง

มวธดาเนนการวจย ดงน:-

วธการดาเนนการวจยและแหลงขอมลทนามาประกอบการทางานวจยประกอบดวย:

1. ขนการศกษาวจยเชงเอกสาร โดยแบงตามแหลงขอมล ดงน

1.1 ขอมลขนปฐมภม ไดแก คมภรพระไตรปฎก ฉบบภาษาไทย ของ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ.2539 และ คมภรพระไตรปฎกและอรรถกถา

ฉบบภาษาไทย ของ มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. 2525

1.2 ขอมลทตยภม ไดอางองจาก คมภรทางพทธศาสนาเถรวาทและตารา

ทางวชาการทเกยวของกบเนอหา จากผแตงทงพระภกษและฆราวาส ไดแก คมภรวสทธมรรค

หนงสอคมอการศกษาพระอภธรรม ตาราของพระอาจารย ภททนตะ อาสภเถระ ธมมาจรยะ

พระธรรมธรราชมหามน(โชดก าณสทธ) พระธรรมวสทธกว(พจตร ตวณโณ) พระธรรมปฎก

(ป.อ. ปยตโต) และ ตาราอน ๆ ในเรองวปสสนากมมฏฐาน รวมถง เอกสารงานวจยทางวชาการท

เกยวของ

ขอมลจากดานเอกสารทงหมดทเกยวของ จะถกใชอางองและนาเอาเนอหาทไดมาใช

ในงานวจย ดวยวธการเปรยบเทยบทงในหลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนว

11 เรองเดยวกน, หนา 21. 12 เรองเดยวกน, หนา 398. 13 เรองเดยวกน, หนา 21.

9

ของพระพทธศาสนาและมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยใหสอดคลองตามวตถประสงค

ทตงไว

2. ขนการศกษาวจยเชงสารวจ

2.1 สรางแบบสอบถามแลวนาไปใหกลมตวอยางตอบ สาหรบการวจยใน

หลกสตรวปสสนากมมฏฐานภาคบงคบ แก นสตระดบปรญญาโทของมหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย ดวยการเกบขอมล เปน 2 ระยะ คอ

ก. กอน เรมหลกสตร

ข. หลง จบหลกสตร

2.2 นาขอมลทไดจากแบบสอบถามมาทาการศกษาวเคราะหทางสถตจาก

ขอมลทวไปของกลมตวอยาง เพอหาคาความเฉลย หรอ ตวเลขกลางเลขคณต (Mean) คา

เบยงเบนมาตรฐาน (Standard Deviation) และ ใชคา Z-Test เพอทดสอบสมมตฐานทตงไว โดย

ใชโปรแกรมคอมพวเตอร Microsoft Excel 2003 เพอชวยประมวลผล

1.6 ขอบเขตของการวจย

ขอบเขตของการวจยครงนม 2 ลกษณะ ดงน

1. การวจยทางเอกสาร โดยศกษาจาก คมภรพระไตรปฎกเถรวาท(ฉบบภาษาไทย

ของ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. 2539) คมภรพระไตรปฎกและอรรถกถา

(ฉบบภาษาไทย ของ มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย พ.ศ. 2525) และ ตาราตาง ๆ ทเกยวของ

กบ หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท และ ของ


2. การวจยภาคสนาม โดยเกบรวบรวมขอมลจาก กลมตวอยางทเปนนสตระดบ

ปรญญาโทของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทเขารบการอบรมวปสสนากมมฏฐาน

ตามหลกสตรภาคบงคบ 15 วน แลวนาขอมลทไดไปทาการวเคราะหทางสถต เพอทดสอบ

สมมตฐานทตงไว ดงตอไปน

2.1 กลมประชากร ทเปน นสตระดบปรญญาโท และ เอก ในบณฑตศกษา

ของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในภาคการศกษา พ.ศ. 2548

2.2 กลมตวอยาง ทเปน นสตระดบปรญญาโทของมหาวทยาลยมหาจฬา ลง

กรณราชวทยาลย ทเขาฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตรภาคบงคบ ในภาคการ ศกษาท

2 ใน พ.ศ. 2548

10

2.3 เครองมอทใชในการวจย ไดแก แบบสอบถาม 2 ชด คอ กอนเรม และ

หลงจบหลกสตร วปสสนากมมฏฐาน

2.4 ตวแปรอสระ ไดแก การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

2.5 ตวแปรตาม ไดแก ผลสมฤทธของการปฏบตวปสสนากมมฏฐานในเรอง

วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน และ เรองพละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ ปญญา)

1.7 ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

1. ทาใหเขาใจถง หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของ

พระพทธศาสนาเถรวาท

2. ทาใหเขาใจถง หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหา

วทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

3. ทาใหทราบถงผลการเปรยบเทยบ ความรและความเขาใจ ในวธการปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน ของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทเขารบการอบรม

ในชวงกอนเรม กบหลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐานภาคบงคบ

4. ทาใหทราบถงผลสมฤทธในเรอง พละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา)

ของนสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทเขารบการอบรมหลงจบหลกสตรวปสสนา

กมมฏฐาน

บทท 2

หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท และ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

2.1 หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท

2.1.1 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท ก. หลกสตปฏฐาน 4 สตปฏฐานเปนทางสายเอก และเปนทางสายเดยวททาใหผดาเนนตามทางน ถงความ

บรสทธหมดจดจนบรรลพระนพพาน ดงนนผทปรารถนาจะบรรล มรรค ผล นพพาน ตองเรมตน

ดวยสตปฏฐานน ในมหาสตปฏฐานสตร พระผมพระภาคเจาไดตรสแกพระภกษทงหลาย “เอกาย

โน อย ภกขเว มคโค สตตาน วสทธยา โสกปรเทวาน สมตกกมาย ทกขโทมนสสาน อตถงค

มาย ายสส อธคมาย นพพานสส สจฉกรยาย ยทท จตตาโร สตปฏานา” วาหนทางนเปน

หนทางเอก เพอความบรสทธหมดจดแหงสตวทงหลาย เพอความกาวลวงเสยดวยดซงความโศก

และความราไร เพอดบไปแหงทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอกระทาใหแจงซงพระ

นพพาน สงน คอ สตปฏฐาน 414

1. ความหมายของสตปฏฐาน

สต คอ ความระลกรอารมณทเปนฝายด ยบยงมใหจตตกไปในทางชว หรอความระลก

ไดทรทนอารมณอนเปนฝายด ปฏฐาน คอ ความตงมนอยในอารมณ ดงนน สตปฏฐาน กคอ

ความตงมนในการระลกรอารมณทเปนฝายด มความหมายโดยเฉพาะถงอารมณอนเปนทตงมน

แหงสต 4 ประการ ประกอบดวย กาย เวทนา จต ธรรม15

14 ท.ม. (ไทย) 10/373/301. 15 ท.ม.อ. (ไทย) 14/276.

12

2. ประเภทของสตปฏฐาน 4 สตปฏฐาน ม 4 ประเภท คอ

ก) พจารณาเหนกายในกายภายในเนองๆ อย พจารณาเหนกายใน

กาย ภายนอกเนองๆ อย พจารณาเหนกายในกายทงภายในและภายนอกเนองๆ อย มความเพยร

มสมปชญญะ มสตกาจดอภชฌาและโทมนสเสยไดในโลก

ข) พจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายในเนองๆ อย พจารณาเหน

เวทนา ในเวทนาภายนอกเนองๆ อย พจารณาเหนเวทนาในเวทนาทงภายในและภายนอกเนองๆ

อย มความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสเสยไดในโลก

ค) พจารณาเหนจตในจตภายในเนองๆ อย พจารณาเหนจตในจต

ภายนอกเนองๆ อย พจารณาเหนจตในจตทงภายในและภายนอกเนองๆ อย มความเพยร ม

สมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสเสยไดในโลก

ง) พจารณาเหนธรรมในธรรมภายในเนองๆ อย พจารณาเหนธรรม

ในธรรมภายนอกเนองๆ อย พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในและภายนอกเนองๆอย มความ

เพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสเสยไดในโลก16

3. จดประสงคของสตปฏฐาน

สตตงมนพจารณากาย เวทนา จต ธรรมนมจดประสงคจาแนกไดเปน 2 ทาง คอ17

ก) สตตงมนในการพจารณา บญญต เพอใหจตสงบ ซงเรยกวา

สมถกมมฏฐาน มอานสงสใหบรรลฌานสมาบต

ข) สตตงมนในการพจารณารปนาม เพอใหเกดปญญาเหนไตรลกษณ

คอ อนจจง ทกขง อนตตา ซงเรยกวา วปสสนากมมฏฐาน มอานสงสใหบรรลถง มรรค ผล

นพพาน

การกาหนดพจารณาไตรลกษณเพอใหรเหนสภาพตามความเปนจรงวา สงทงหลาย

ลวนแตเปนรปนามเทานน และรปนามทงหลายเหลานน กมลกษณะเปน อนจจง ทกขง อนตตา

16 อภ.ว. (ไทย) 35/431/211. 17 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร),ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 7

สมจจยสงคหวภาค, หนา 41.

13

หาไดเปนแกนสารยงยนไม จะไดกาวลวงเสยซงความเหนผด ไมใหตดอยในความยนดยนรายอน

เปนการเรมตนทจะใหถงหนทางดบทกขทงปวง

4. ประเภทบคคลเหมาะกบสตปฏฐาน 4 บคคลผเจรญสมถะและวปสสนา ซงแบงเปน 2 อยางคอ มนทบคคล ไดแก

บคคลผมปญญาออน และ ตกขบคคล ไดแกบคคลผมปญญากลา หากจะแบงใหละเอยด กมถง

4 จาพวกคอ18

ก) ตณหาจรตบคคล ทมปญญาออน

บคคลประเภทนควรเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะเปนของ

หยาบ เหนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

ข) ตณหาจรตบคคล ทมปญญากลา

บคคลประเภทนควรเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะเปน

กมมฏฐานละเอยด คนมปญญากลาสามารถเหนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

ค) ทฏฐจรตบคคล ทมปญญาออน

บคคลประเภทนควรเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะไมหยาบ ไม

ละเอยดเกนไป และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

ง) ทฏฐจรตบคคล ทมปญญากลา

บคคลประเภทนควรเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะเปน

กมมฏฐานละเอยด คนมปญญากลาสามารถเหนไดงาย และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

จ) สมถยานกบคคล ทมปญญาออน

บคคลประเภทนควรเจรญกายานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะมนมตทจะพง

ถงไดโดยไมยากนก

ฉ) สมถยานกบคคล ทมปญญากลา

บคคลประเภทนควรเจรญเวทนานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะไมตงอยใน

อารมณหยาบและเหมาะกบอธยาศยกบบคคลพวกน

18 ม.ม.อ. (ไทย) 12/659.

14

ช) วปสสนายานกบคคล ทมปญญาออน

บคคลประเภทนควรเจรญจตตานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะไมหยาบ ไม

ละเอยดเกนไป และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

ซ) วปสสนายานกบคคล ทมปญญากลา

บคคลประเภทนควรเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐาน จงจะไดผลดเพราะเปนอารมณ

ละเอยดมาก และเหมาะกบอธยาศยของบคคลพวกน

นอกจากนนพระพทธองคยงไดตรสถง สตปฏฐาน 4 ทสามารถละวปลลาส คอ ความ

เขาใจผด 4 อยางไดแก19

-สภวปลลาส (เขาใจผดคดวา รางกายเปนของงาม)

-สขวปลลาส (เขาใจผดคดวา รางกายเปนสข)

-นจจวปลลาส (เขาใจผดคดวา รางกายเปนของเทยง)

-อตตวปลลาส (เขาใจผดคดวารางกายเปนตวตน)

ข. หลกธรรมแหงการตรสร โพธปกขยธรรม 37 ประการ โพธ แปลวา ร มความหมายถง รการทาใหสนอาสวะ คอ ร อรยสจจ 4 และ รการทา

จตใหสงบ คอ ถงฌานดวย ปกขยะ แปลวา ทเปนฝาย ดงนน โพธปกขยธรรม จงมความหมายวา

ธรรมทเปนฝายใหรถง ฌาน มรรคผล และนพพาน ดวยการปฏบตตามโพธปกขยธรรม 37 ประการ

ใหบรบรณพรอมกนหมดในขณะจตเดยวของการบรรลธรรม แปลกนสน ๆ วา ธรรมทเปนเครองให

ตรสร ทงหมด 7 กอง รวม 37 ประการ ไดแก20

1. สตปฏฐาน 4 สตปฏฐาน 4 คอ การพจารณาเหน กายในกาย เวทนาในเวทนา จตในจต

และ ธรรมในธรรม ทงภายในและภายนอก

19 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค 2, (กรงเทพฯ : บจก.

อมรนทร พรนตง กรพ, 2532), หนา 83. 20 เรองเดยวกน, หนา 39.

15

2. สมมปปธาน 4 สมมปปธาน คอ ความเพยรพยายามทาชอบท ประกอบดวยความเพยรพยายามอน

ยงยวด แมวา เนอจะเหอดเลอดจะแหง ไป คงเหลอแต หนง เอน กระดกกตาม ตราบใดทยงไม

บรรลถงธรรมอนพงถงได กจะไมทอถอยจากความเพยรนนเปนอนขาด และความเพยรพยายาม

อนยงยวดในธรรม 4 ประการ จงจะไดชอวา ตงหนาทาชอบใน โพธปกขยธรรมน ไดแก

ก) เพยรพยายามละ อกสล ทเกดขนแลวใหหมดไป

ข) เพยรพยายามไมให อกสลธรรม ทยงไมเกด เกดขน

ค) เพยรพยายามให กสลธรรม ทยงไมเกด เกดขน

ง) เพยรพยายามให กสลธรรม ทเกดขนแลว เจรญยง ๆ ขนไป21

3. อทธบาท 4

อทธบาท คอ ธรรมทเปนเหตใหถงซงความสมฤทธผล สมฤทธผลในทนหมายถง

ความสาเรจ คอ บรรลถงกสลญาณจต และมรรคจต อทธบาท ม 4 ประการ คอ

ก) ฉนทะ คอความเตมใจความปลงใจกระทา เปนเหตใหสมฤทธผล

องคธรรมไดแก ฉนทเจตสก

ข) วรยะ คอความเพยรพยายามอยางยงยวด เปนเหตใหสมฤทธผล

องคธรรมไดแก วรยเจตสก

ค) จตตะ คอความทมจตจดจอปกใจอยางมนคง เปนเหตให

สมฤทธผล องคธรรมไดแก จต

ง) วมงสา คอปญญาเปนเหตใหสมฤทธผล องคธรรมไดแก ปญญา

เจตสก

กจการงานอนเปนกสลทถงซงความสมฤทธผลนน ยอมไมปราศจากธรรมทง 4 ทเปน

องคธรรมของอทธบาทนเลย แตวาความเกดขนนนไมกลาเสมอกน บางทฉนทะกลา บางทวรยะ

กลา บางทจตกลา บางทกปญญากลา ถาธรรมใดกลาแลว เรยกธรรมทกลานนแตองคเดยว วาเปน

อทธบาท22

21 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร),ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 7

สมจจยสงคหวภาค, หนา 57-58. 22 เรองเดยวกน, หนา 61-62.

16

4. อนทรย 5 อนทรย คอ ความเปนใหญ หรอ ความเปนผปกครองในสภาวธรรมทเปนฝายด และ

เฉพาะฝายดทจะใหรใหถงซง ฌานธรรม และ อรยสจ ซงม 5 ประการ ดงน

ก) สทธนทรย คอ ความเปนใหญในการยงความสทธาปสาทใน

อารมณ ทเปนฝายด องคธรรมไดแก สทธาเจตสก ม 2 อยาง คอ ปกตสทธา และ ภาวนาสทธา

ปกตสทธา ไดแก ทาน สล ภาวนา อยางสามญของชนทงหลาย โดยปกตซง สทธาชนดนยงไมแรง

กลา เพราะอกสลธรรมสามารถทาใหสทธาเสอมไปไดโดยงาย สวนภาวนาสทธา ไดแก สมถะหรอ

วปสสนาทเนองมาจากกมมฏฐานตาง ๆ ม อานาปานสต เปนตน สทธาชนดนแรงกลาและแนบ

แนนในจตใจมาก ในสมถกมมฏฐาน อกสลจะทาใหสทธาเสอมไปไดโดยยาก แตถาเปนวปสสนา

กมมฏฐาน อกสลไมอาจจะทาใหสทธานนเสอมไปไดเลย ภาวนาสทธานแหละ ทไดชอวา

สทธนทรย

ข) วรยนทรย คอความเปนใหญในการยงความเพยรพยายามอยางยงยวด ซงตองเปนความเพยรทบรบรณดวยองคทง 4 แหงสมมปปธาน จงจะเรยกไดวาเปน

วรยนทรย ในโพธปกขยธรรมน องคธรรมไดแก วรยเจตสก

ค) สตนทรย คอ ความเปนใหญในการระลกรอารมณอนเกดมาจาก

สตปฏฐาน 4 องคธรรมไดแก สตเจตสก

ง) สมาธนทรย คอ ความเปนใหญในการทาจตใหเปนสมาธ ตงใจ

มนอยในอารมณกมมฏฐาน องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก

จ) ปญญนทรย คอ ความเปนใหญในการใหรเหน รป นาม ขนธ

อายตนะ ธาต วา เตมไปดวยทกขโทษภย เปนวฏฏทกข องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก23

5. พละ 5

พละ หมายเฉพาะ กสลพละ ซงมลกษณะ 2 ประการ คอ อดทนไมหวนไหวประการ

หนง และ ยายธรรมทเปนขาศกอกประการหนง พละนม 5 ประการ คอ

ก) สทธาพละ คอ ความเชอถอเลอมใส เปนกาลงทาใหอดทนไม

หวนไหว และ ยายตณหาอนเปนขาศก องคธรรมไดแก สทธาเจตสก ปกตสทธา คอ ความเปน

สทธาทยงปะปนกบตณหา หรอเปนสทธาทอยใตอานาจของ ตณหา จงยากทจะอดทนได สวนมาก

23 เรองเดยวกน, หนา 62-63.

17

มกจะออนไหวไปตามตณหาไดโดยงาย อยางท วา สทธากลา กตณหาแก สวนภาวนาสทธา ซง

เปนสทธาทเกดมาจากอารมณกมมฏฐาน จงอดทน ไมหวนไหว และยายหรอตดขาดจากตณหาได

ข) วรยพละ คอ ความเพยรพยายามอยางยงยวด เปนกาลงทาให

อดทน ไมหวนไหว และยายโกสชชะ คอความเกยจครานอนเปนขาศก องคธรรมไดแก วรยเจตสก

ความเพยรอยางปกตตามธรรมดาของสามญชน ยงปะปนกบโกสชชะอย ขยนบาง เฉอย ๆ ไปบาง

จนถงกบเกยจครานไปเลย แตวาถาความเพยรอยางยงยวด แมเนอจะเหอดเลอดจะแหง กไมยอม

ทอถอยแลว ยอมจะอดทนไมหวนไหวไป จนกวาจะเปนผลสาเรจ และยายความเกยจครานได

แนนอน

ค) สตพละ คอ ความระลกไดในอารมณสตปฏฐานเปนกาลง ทา

ใหอดทน ไมหวนไหว และยายมฏฐสต คอ ความพลงเผลอหลงลมอนเปนขาศก องคธรรม ไดแก

สตเจตสก

ง) สมาธพละ คอ ความตงใจมนอยในอารมณกมมฏฐาน เปนกาลง

ใหอดทน ไมหวนไหว และยาย วกเขปะ คอ ความฟงซานอนเปนขาศก องคธรรมไดแก เอกคคตา

เจตสก

จ) ปญญาพละ คอ ความรอบรเหตผลตามความเปนจรง เปนกาลง

ทาใหอดทน ไมหวนไหว และยาย สมโมหะ คอความมดมน หลงงมงายอนเปนขาศก องคธรรม

ไดแก ปญญาเจตสก24

การเจรญสมถกมมฏฐานกด วปสสนากมมฏฐานกด จะตองใหพละทง 5 น สมาเสมอ

กน จงจะสมฤทธผล ถาพละใดกาลงออน การเจรญสมถะหรอวปสสนานน กตงมนอยไมได ถง

กระนนกยงไดผลตามสมควร ตามสถานการณตอไปน คอ

1) ผมกาลงสทธามาก แตพละอก 4 คอ วรยะ สต สมาธ

ปญญา นน ออนไป ผนนยอมรอดพนจากตณหาไดบาง โดยมความอยากไดโภคสมบตนอยลง ไม

ถงกบแสวงหาในทางทจรต มความสนโดษ คอ สนตฏ พอใจเทาทมอย พอใจ แสวงหาตามควร

แกกาลง และ พอใจแสวงหาดวยความสจรต


18

2) ผทมกาลงสทธาและวรยะมาก แตพละทเหลออก 3

ออนไป ผนนยอมรอดพนจากตณหาและโกสชชะได แตวาไมสามารถทจะเจรญกายคตาสต และ

วปสสนากมมฏฐานจนเปนผลสาเรจได

3) ผทมกาลงสทธา วรยะและสตมาก แตพละทเหลออก 2

ออนไป ผนนยอมสามารถเจรญกายคตาสตได แตวาเจรญวปสสนากมมฏฐานไมสาเรจได

4) ผทมกาลงทง 4 มาก แตวาปญญาออนไป ยอมสามารถ

เจรญฌานสมาบตได แตไมสามารถเจรญวปสสนากมมฏฐานได

5) ผทมปญญาพละมาก แตพละอน ๆ ออนไป ยอม

สามารถเรยนรพระปรยต หรอพระปรมตถไดด แตวา ตณหา โกสชชะ มฏฐะ และ วกเขปะ เหลานม

กาลง ทวมากขน

6) ผทมวรยะพละและปญญาพละ เพยง 2 อยางเทาน แต

เปนถงชนด อทธบาทโดยบรบรณแลว การเจรญวปสสนากยอมปรากฏได

7) ผทบรบรณดวย สทธา วรยะ และสตพละ ทง 3 นยอม

สามารถทจะทาการไดตลอดเพราะสทธาพละ สามารถประหาร ปจจยามสส ตณหา(ความตดใจ

อยากไดปจจย 4 ม อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษาโรค) และโลกามสส ตณหา

(ความตดใจอยากไดโลกธรรม 4 ม ลาภ ยศ สรรเสรญ และสข) ได วรยพละ ประหาร โกสชชะ

(ความเกยจคราน) ได สตพละ ประหาร มฏฐสต(ความหลงลม) ได ตอจากนน สมาธพละและ

ปญญากจะปรากฏขนตามกาลง ตามสมควร

6. โพชฌงค 7

โพชฌงค คอ เครองใหตรสร (อรยสจ4) โพธ เปนตวร โพชฌงค เปนสวนทใหเกดตวร

สงทรอรยสจ 4 นนคอ มรรคจต สงทเปนผลแหงการรอรยสจ 4 นนคอ ผลจต องคทเปนเครองใหร

อรยสจ 4 ทมชอวา โพชฌงคนม 7 ประการ คอ

ก) สตสมโพชฌงค คอ สตเจตสกทระลกรอยในอารมณสตปฏฐาน

ทง 4 ตอเนองกนมา จนแกกลาเปนสตนทรย เปนสตพละ เปนสมมาสต ดวยอานาจแหงวปสสนา

กมมฏฐาน ยอมทาลายความประมาทเสยได สตอยางนแหละทเรยกวา สตสมโพชฌงค ม

ความสามารถทาใหเกดมรรคญาณได การทสตจะเปนถงสมโพชฌงคได ดวยมปจจยธรรม คอสง

ทอปการะเกอกล 4 ประการ คอ

19

1) ตองประกอบดวยสตสมปชญญะ ในสมปชญญบรรพ

2) ตองเวนจากการสมาคมกบผทไมไดเจรญสตปฏฐาน

3) ตองสมาคมกบผทเคยเจรญสตปฏฐาน

4) ตองพยายามเจรญสตใหรตวอยทกๆ อารมณ และทก ๆ

อรยาบถ

เมอบรบรณดวยปจจยธรรมเหลานแลว สตสมโพชฌงคทยงไมเกดยอมเกดขน องค

ธรรมของสตสมโพชฌงค ไดแก สตเจตสก

ข) ธมมวจยสมโพชฌงค คอปญญาเจตสกทรรปนามวาไมเทยง

เปนทกข เปนอนตตา จนแกกลา เปนวมงสทธบาท เปนปญญนทรย เปนปญญาพละ เปน สมมา

ทฏฐ ดวยอานาจแหงวปสสนากมมฏฐานยอมทาลายโมหะเสยได ปญญาอยางนเรยกวา ธมม

วจยสมโพชฌงค ทมความสามารถทาใหเกดมรรคญาณได การทปญญาจะเปนถงธมม

วจยสมโพชฌงคไดนนดวยมปจจยธรรม คอสงทอปการะ เกอกล 7 ประการ คอ

1) การศกษาวปสสนาภม 6 มขนธ 5 เปนตน หรออยาง

นอยกใหรรปรนาม

2) รกษาความสะอาดแหงรางกาย ตลอดจนเครองอปโภค

บรโภค และทอย อาศย

3) กระทาอนทรย คอ สทธากบปญญา และวรยะกบสมาธ

ใหเสมอกน เพราะวาถาสทธากลากลบทาใหเกดตณหา หากวาสทธาออน ยอมทาใหความเลอมใส

นอยเกนควร ปญญากลาทาใหเกดวจกจฉาคอคดออกนอกลนอกทางไป ปญญาออนกทาใหไม

เขาถงเหตผลตามความเปนจรง วรยะกลาทาใหเกดอทธจจะคอฟงซานไป วรยะออนกทาใหเกด

โกสชชะคอเกยจคราน สมาธกลาทาใหตดในความสงบสขนนเสย สมาธออนกทาใหความตงใจมน

ในอารมณนนหยอนไป สวนสตนนไมมเกนมแตจะขาดอยเสมอ ในการเจรญสมถกมมฏฐาน

สมาธตองเปนหวหนา สาหรบทางวปสสนากมมฏฐานปญญาจะตองเปนตวนา

4) ตองเวนจากผไมมปญญา เพราะไมเคยรจก ธมมวจย

สมโพชฌงค หรอไมเคยเจรญวปสสนากมมฏฐาน

5) ตองสมาคมกบผมปญญาทเคยเจรญวปสสนา รอบรรป

นามดแลว

20

6) ตองหมนเจรญกมมฏฐานอยเนอง ๆ โดยอารมณทเปน

ภมของวปสสนา

7) ตองกาหนดพจารณารปนามอยทกอรยาบถ และทก

อารมณ

เมอบรบรณดวยปจจยธรรมครบแลว ธมมวจยสมโพชฌงคทยงไมเกด กยอมจะเกดขน

องคธรรมของธมมวจยสมโพชฌงค ไดแก ปญญาเจตสก

ค) วรยสมโพชฌงค คอวรยเจตสกททากจสมมปปธานทง 4 จน

แกกลา เปนวรยทธบาท เปนวรยนทรย เปนวรยพละ และเปนสมมาวายามะ ดวยอานาจแหง

วปสสนากมมฏฐานยอมทาลายโกสชชะลงได จงเรยกวา วรยสมโพชฌงค การทวรยะจะเปน

ถงสมโพชฌงค ไดดวยมสงอปการะเกอกล 11 ประการ คอ

1) พจารณาใหรถงโทษภยในอบายทง 4 และถามความ

ประมาทมวเมาอยกจะไมพนไปจากอบายได เมอรอยางนกจะกระทาความเพยรพยายามเพอให

พนอบาย

2) ใหรผลานสงสแหงความเพยรวา ทกสงทกอยางยอม

สาเรจไดดวยความเพยร เมอรอยางนกจะกระทาความเพยรโดยไมทอถอย

3) รและเขาใจวา การเจรญสตปฏฐานนเปนทางเดยวทจะ

ใหพนอบาย และใหบรรลมรรคผล เมอรอยางนกจะกระทาความเพยรอยางยงยวด

4) พจารณาใหรวา การทไดรบอามสบชา กเพราะปฏบต

ธรรมตามควรแกธรรม จงควรทจะปฏบตดวยความเพยรพยายามใหยง ๆ ขน

5) พจารณาวาการทไดเกดมาเปนมนษยกเพราะไดกระทา

ความดมาแตปางกอน เปนโอกาสอนประเสรฐแลวทจะเพยรพยายามกระทาความดใหยง ๆ ขนไป

กวานอก ใหสมกบทไดชอวาเปนผมใจสง

6) พจารณาวา พระพทธองคทรงคณธรรมอนประเสรฐสด

กโดยไดเจรญสตปฏฐานนเอง จงควรอยางยงทเราผไดชอวาเปนพทธศาสนกชนจะตองเพยร

พยายามเจรญสตปฏฐานตามรอยพระยคลบาท

7) พจารณาวา สตปฏฐานนเปนมรดกทประเสรฐยงของ

พระพทธองค เราผเปนพทธศาสนกชน จงควรบาเพญตนใหสมกบทจะเปนทายาทรบมรดกน ดวย

การเจรญสตปฏฐานโดยความเพยรพยายามเปนอยางยง

21

8) พจารณา ความเพยรพยายาม ของกลยาณมตรผรวม

เจรญภาวนาดวยกน แลว และทาใหเกดความเพยรพยายามยงเชนน

9) ตองเวนจากผทเกยจคราน ไมมความขยนหมนเพยร

10) ตองสมาคมกบผทมความเพยร เพอจงใจใหเกดความ

เพยรพยายามยงขน

11) นอมจตใจไปสการพจารณารปนามทเกดดบอยใน

อรยาบถใหญนอย และ ในทก ๆ อารมณ

เมอบรบรณดวยปจจยเหลานแลว วรยสมโพชฌงคทยงไมเกดกยอมจะเกดขนองค

ธรรมของวรยสมโพชฌงค ไดแก วรยเจตสก

ง) ปตสมโพชฌงค คอ ปตเจตสกทมความอมใจในการเจรญสต

ปฏฐาน ผทเจรญสตปฏฐาน เมอมสต มปญญา จนเกดความเพยรพยายามอยางจรงจงแลว ยอม

เกดปตเปนธรรมดา ปตทเกดดวยอานาจแหงวปสสนากมมฏฐาน ยอมทาลาย อรต คอ ความไม

ยนดทเปนเหตใหเกดความยนราย หรอ พยาปาทะเสยได ปตนชอวา ปตสมโพชฌงค การทปตเปน

ถงสมโพชฌงคนน ยอมประกอบดวยธรรมทอปการะ 11 ประการ คอ

1) พทธานสสต ระลกถงคณของ พระพทธเจา

2) ธมมานสสต ระลกถงคณของ พระธรรม

3) สงฆานสสต ระลกถงคณของ พระสงฆ

4) สลานสสต ระลกถงคณของ ศล

5) จาคานสสต ระลกถงคณของ การเสยสละ

6) เทวดานสสต ระลกถงคณของ เทวดา

7) อปสมานสสต ระลกถงคณของ พระนพพาน

8) เวนจากผทปราศจากสทธา

9) สมาคมกบผทมสทธา มเจตนาอนดงาม

10) เรยนพระสตรทนาเลอมใส คอ ปสาทนยสตร เปนตน

11) หมนเจรญสตปฏฐานเนอง ๆ

เมอบรบรณดวยอปการธรรมเหลาน ปตสมโพชฌงคทยงไมเกดยอมจะเกดขน องค

ธรรมของปตสมโพชฌงค ไดแก ปตเจตสก

22

จ) ปสสทธสมโพชฌงค คอ ปสสทธเจตสก ทมความสงบกายสงบ

ใจในการเจรญสตปฏฐาน ผเจรญสตปฏฐานเมอมสต มปญญา มวรยะอยางจรงจง จนเกดปตนน

ขณะนนปตมกาลงกลาทาใหจตใจตนเตนมาก ตอเมออาการตนเตนในปตสงบลงแลว ปสสทธกม

กาลงขนทาใหจตและเจตสกมความเยอกเยน สงบ ประณต ถาอาการอยางนมมากไปกอาจจะทา

ใหสาคญคดผดไปวาความสงบนแหละคอพระนพพาน เหตนปสสทธจงจดเปนวปสสนปกเลส คอ

เปนเครองเศราหมองของ วปสสนา 10 ประการ ปสสทธอยางน ไมใชปสสทธสมโพชฌงค ปสสทธ

สมโพชฌงคตองเปนไปในอารมณไตรลกษณแหงรปนาม ปสสทธทเกดขนดวยอานาจแหงวปสสนา

กมมฏฐาน ยอมทาลายความกระดางกาย และ ความเรารอนใจเสยได ปสสทธสมโพชฌงคจะเกด

ไดดวยอปการะธรรม 7 ประการ คอ

1) บรโภคอาหารทสมควร ทงปรมาณและคณภาพ

2) แสวงหาททมอากาศพอเหมาะพอสบาย

3) ใชอรยาบถทสบาย

4) พจารณารวากรรมนนแหละเปนทพงของตน

5) เวนจากผทไมมสล

6) สมาคมกบผทมกาย วาจา ใจ สงบ ไมฟงซาน

7) หมนเจรญสตปฏฐานเนอง ๆ

เมอบรบรณดวยธรรมเหลานแลว ปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกดกยอมจะเกดขน องค

ธรรมของปสสทธสมโพชฌงค ไดแก ปสสทธเจตสก

ฉ) สมาธสมโพชฌงค คอ เอกคคตาเจตสก การตงใจมนอยใน

อารมณเดยวอยางแนวแนจนไดชอวา เปนสมาธนทรย เปนสมาธพละ และเปนสมมาสมาธ สมาธ

นคอ สมาธสมโพชฌงค มไดทงฝายสมถะและวปสสนากมมฏฐาน สมาธในสมถกมมฏฐานม

บรกรรมสมาธ อปจารสมาธ อปปนาสมาธ ซงเปนสมาบต 8 หรอ 9 สวนสมาธในวปสสนา

กมมฏฐานจะม สญญตสมาธ อนมตตสมาธ และอปปณหตสมาธ สมาธยอมทาลายความฟงซาน

อปการธรรมทใหเกดสมาธสมโพชฌงค ม 11 ประการ คอ

1) ตองรกษาความสะอาดในปจจย 4 ม อาหาร เครอง

นงหม เปนตน

23

2) ใหเจรญสทธากบปญญาใหเสมอกนและเจรญวรยะกบ

สมาธใหเสมอกนดวย

3) ใหเขาใจรกษานมตของสมถกมมฏฐาน และ นมตของ

วปสสนากมมฏฐาน

4) ใหเขาใจยกจตใหแกกลาในเมอวรยะออน ตองอาศย

ปญญา วรยะปต ใหมกาลงขน

5) ตองเขาใจระงบจตในเมอมความฟงซานมาก

6) ทาจตใหยนดในความไมประมาท ดวยการพจารณา

สงเวชธรรม 8 ประการ คอ ธรรมทพงสงเวช ดงน

(ก) ชาตทกข ความเกด เปนทกข

(ข) ชราทกข ความแก เปนทกข

(ค) พยาธทกข ความเจบ เปนทกข

(ง) มรณทกข ความตาย เปนทกข

(จ) นรยทกข ตกนรก เปนทกข

(ฉ) ดรจฉานทกข เปนสตวดรจฉาน เปนทกข

(ช) เปตตทกข เปนเปรต เปนทกข

(ซ) อสรกายทกข เปนอสรกาย เปนทกข

7) เจรญกมมฏฐาน ใหถกตองกบ จรต และ ปราศจาก

ปลโพธ กงวล

8) เวนจากบคคลทมใจไมสงบ

9) ใหสมาคมกบผทยนดในความสงบระงบ

10) ใหมความชานาญในการพจารณา องคฌาน และ

อารมณวปสสนา

11) หมนเจรญสตปฏฐานเนอง ๆ ใหจตนอมไปเพอสมาธ

เมอบรบรณดวยอปการะธรรมเหลานแลว สมาธสมโพชฌงคทยงไมเกดขน กยอมจะ

เกดขน องคธรรมของสมาธสมโพชฌงค ไดแก เอกคคตาเจตสก ปลโพธ คอความกงวลหวงใย ท

เปนปลโพธตอการเจรญวปสสนา ม 10 ประการ คอ

24

(ก) อาวาสปลโพธ หวงทอย

(ข) กลปลโพธ หวงบรวาร วานเครอ

(ค) ลาภปลโพธ หวงรายได

(ง) คณปลโพธ หวงพวกพอง

(จ) กมมปลโพธ หวงการงานทกระทา

(ฉ) อทธานปลโพธ หวงการเดนทาง

(ช) ญาตปลโพธ หวงพอแม ลก เมย พนอง

(ซ) อาพาธปลโพธ หวงการเจบปวย

(ฌ) คนถปลโพธ หวงการศกษาเลาเรยน

(ญ) อทธปลโพธ หวงการแสดงฤทธ

ช) อเบกขาสมโพชฌงค คอ ตตรมชฌตตตาเจตสก ททาใหจตใจ

เปนกลาง ไมใหเกดความยนดหรอยนรายในอารมณกมมฏฐานเพราะในเวลาทเจรญกมมฏฐาน

ยอมเกดความชอบใจและไมชอบใจตดตามอยเสมอ ดวยวาจตยงไมตงอยในมชฌมาปฏปทาได

อยางแนนอนและมนคง ตอเมอตงอยไดมนคงดวยดแลว ตตรมชฌตตตาเจตสกนนจงไดชอวาเปน

อเบกขาสมโพชฌงค นอกจากนนตตรมชฌตตตาเจตสกทมความเจรญถงกบทาใหสทธากบ

ปญญา และวรยะกบสมาธ มความสมาเสมอกน ไมยงหยอนกวากน แลวทาลายกามฉนทะ พยา

ปาทะ ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา เสยได ซงสามารถทจะทาใหมรรคญาณเกดขนไดจงจะ

ไดชอวา อเบกขาสมโพชฌงค การทอเบกขาสมโพชฌงคจะเกดขนไดดวยมอปการะธรรม 5

ประการ คอ

1) ตงตนเปนกลางในสตวในบคคล เพราะตามสภาพแหง

ความเปนจรงนน หามสตวมบคคลไม มแตรปนามทเปนไปตามกรรม จงไมควรมอคตแกรปนามนน

รปนามนเลย

2) ตงตนเปนกลางในสงขาร คอ บคคล วตถ สงของ

ทงหลาย เพราะตามสภาพแหงความเปนจรงนน สงขารทงหลายเปน อนจจง ทกขง อนตตา จงไม

พงยนด เมอไดมา และยนรายในเมอตองสญเสยสงทไมเปนแกนสารนน ๆ ไป

3) ตองเวนจากผทยดมน รกใคร หวงแหน ในสตว สงของ

วาเปนของเรา เปนของเขา

25

4) ใหสมาคมกบบคคลทตงตนเปนกลางในสตวบคคล

และในสงขารทงหลาย

5) นอมใจใหดงไปในอเบกขาสมโพชฌงค

เมอบรบรณดวยอปการธรรมเหลานแลว อเบกขาสมโพชฌงคทยงไมเกด ยอมจะ

เกดขน องคธรรมของอเบกขาสมโพชฌงค ไดแก ตตรมชฌตตตาเจตสก

ใน วภงคอรรถกถาแสดงวา ความเฉยทเรยกวา อเบกขานน มถง 12 ประการ คอ

1) อญาณเบกขา เปนความเฉยทไมรอะไรเลย หรอเฉย

เพราะไมร องคธรรม ไดแก โมหเจตสก

2) ฉฬงคเบกขา เปนความเฉยของ พระอรหนต ทไมหวน

ไหวตออฏฐารมณ และอนฏฐารมณ ในเมอประสบกบอารมณทง 6

3) พรหมวหารเบกขา เปนความเฉยอยางพรหมทไม

สงสาร ไมยนด ไมยนราย ตอสตวทงหลาย คอไมมอคต

4) โพชฌงคเบกขา เปนความเฉยทเปนองคแหงความตรส

ร คอ ไมยนดยนรายตออารมณกมมฏฐานในขณะทเจรญวปสสนา เปนอเบกขาสมโพชฌงค

5) วรยเบกขา เปนความเฉยตอความเพยร หมายความวา

ใหมความเพยร อยางกลาง อยางพอดทคควรแกสมาธ อยางทเรยกวา มชฌมาปฏปทาในการ

เจรญวปสสนากมมฏฐาน องคธรรมไดแก วรยเจตสก

6) สงขารเบกขา เปนความเฉยตอสงขาร คอรปนามท

ประจกษความเกด ดบในขณะเจรญวปสสนา องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก

7) เวทนเบกขา เปนความเฉยตอเวทนาทไดเสวยอารมณ

ทไมทกข ไมสข ไมดใจ ไมเสยใจ องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

8) วปสสนเบกขา เปนความเฉยตอรปนามหรอตอ ไตร

ลกษณทตนกาหนด พนจอยในการเจรญวปสสนาภาวนา องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก

9) อาวชชนเบกขา เปนความเฉยตอการรบอารมณ

ทางปญจทวารวถ และ มโนทวารวถ องคธรรมไดแก เจตนาเจตสก

10) ตตรมชฌตตเบกขา เปนความเฉยทไมเอนเอยงไป

ในทางอคตใด ๆ คอ ฉนทาคตลาเอยงเพราะรกใครกน โทสาคตลาเอยงเพราะไมชอบกน โมหาคต

ลาเอยงเพราะเขลา และภยาคตลาเอยงเพราะกลว

26

11) ฌานเบกขา เปนความเฉยตอความสขในจตตถฌาน

เมอจะขนสปญจมฌาน นอกจากนนอเบกขาคอองคฌานเฉยอยดวยความเพง ตงมนอยดวย

สมาธ ตงเฉยอยโดยปกตไมเอนเอยงตกไปตามนวรณ มกามฉนทะเปนตน หมายถงตงมนเฉยอยใน

อารมณทตนพจารณา

12) ปารสทธเบกขา เปนความเฉยในปญจมฌาน ทไมได

ตดอยในสขเหมอนจตตถฌาน คอเฉยเพราะละสขเสยไดแลว ดงมขอเปรยบไววา สตเปนไปดวย

กบปญจมฌานนนเปนสตปารสทธเพราะเหตเปนไปดวยอเบกขา ดงนนปารสทธเบกขานจงไดแก

ปญจมฌานนนเอง25

ถาสตหรอโพชฌงคอยางใดเฉพาะอยางหนงเกดขน ผปฏบตตองกาหนดรโพชฌงคนน

ถามนสลายไปกตองกาหนดรวามนสลายไปดวย แตโพชฌงคจะไมเกดขนแกผแรกเรมปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน โพชฌงคทงหลายจะผดขนมาเฉพาะแกผปฏบตทบรรลตงแต อทยพพย

ญาณ คอญาณกาหนดรความเกดและความดบ เปนตนขนไปเทานน ขณะทระลกรทความเกด

และความดบอย สงนนคอสตสมโพชฌงค เมอเกดการสอดสองธรรมในรปและนาม คอธมม

วจยสมโพชฌงค วามนเกดขนและสลายไป หากรอยางนสมาธจะมกาลงแกกลาขนกจะเปนปจจย

แกการบรรลพระอรยมรรค และ อรยผล เปน พระโสดาบน ขนไป26

7. มรรคมองค 8

มรรค คอ ธรรมอนเปนเครองประกอบของธรรมทเปนเหต แหงการฆากเลส และเขาถง

พระนพพาน ทม 8 ประการ คอ

ก) สมมาทฏฐ เหนชอบ คอเหนรปนามโดยความเปนอนจจง

ทกขง อนตตา

ข) สมมาสงกปปะ คดชอบ คอคดใหพนทกข เพราะเหน อนจจง

ทกขง อนตตา

25 เรองเดยวกน, หนา 65-74. 26 ธนต อยโพธ, แปลและเรยบเรยง, สตปฏฐาน–ทางเดยวเทานน, พระอาจารยมหาสสะยาดอ,

“อนสรณ พระวปสสนาจารย รนท 22”, (กรงเทพ ฯ : บจก. บญศรการพมพ, 2547), หนา 129-130.

27

ค) สมมาวาจา พดชอบ คอพดโดยมสต ไมเผลอพดชวเพราะ

การพดชวจะไมพนทกข

ง) สมมากมมนตะ ทาชอบ คอทาดวยความมสต ไมเผลอทาชว

เพราะการทาชวจะไมพนทกข

จ) สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ คอมความเปนอยโดยชอบโดยม

สตไมเผลอ ใหดารงชพอยโดยความชวเพราะมความเปนอยชวจะไมพนทกข

ฉ) สมมาวายามะ เพยรชอบ คอพยายามไมนกถงความชว

พยายามไมทาความชว พยายามทาชอบ พยายามทาใหเจรญยง ๆ ขนไปเพราะพยายามเชนน จง

จะพนทกข

ช) สมมาสต ระลกชอบ คอ ระลกถงเฉพาะรปนามทมความเปน

อนจจง ทกขง อนตตา ระลกเชนน โลภ โกรธ หลง จงจะไมเกดขนได เพราะถาโลภ โกรธ หลง ยง

เกดมอย กจะไมพนทกข

ซ) สมมาสมาธ ตงใจมนโดยชอบ คอใหแนวแนในสตปฏฐานใน

อนทจะพนทกข27

มรรคมองค 8 มความเกยวเนองกนและตองอาศยซงกนและกน จงจะสาเรจกจใหพน

ทกขได ความเกยวเนองกนนน เปนดงน คอ

เมอมปญญาเหนชอบแลว กยอมจะ คดชอบ

เมอคดชอบ กยอมจะ พดชอบ

เมอพดชอบ กยอมจะ ทาชอบ

เมอทาชอบ กยอมจะ มความเปนอยชอบ

เมอมความเปนอยชอบ กยอมจะ มความเพยรชอบ

เมอมความเพยรชอบ กยอมจะ มความระลกชอบ

เมอมความระลกชอบ กยอมจะ ตงใจมนโดยชอบ

การทมความตงใจมนโดยชอบ ระลกชอบ เพยรชอบ มความเปนอยชอบ ทาชอบ พด

ชอบ และคดชอบเหลาน กเพราะมความเหนชอบคอสมมาทฏฐเปนรากฐาน ในการแสดงมรรคม


28

องค 8 นพระพทธองคทรงแสดงสมมาทฏฐกอนเพราะถอวาเปนองคทมอปการะยงเปนเบองตน

(บพพภาค) แกผปฏบตเพอใหบรรล มรรคผล จนเปรยบวาประทปคอปญญา ศสตราคอปญญา

เพอพระโยคาวจรจะไดกาจดมดคออวชชา และประหารโจรคอกเลสเสย ดวยสมมาทฏฐ

สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ ทง 3 นเปน สล

สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ ทง 3 น เปน สมาธ

สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ ทง 2 น เปน ปญญา

การมสล มความเปนปกตแหงกายวาจาใจ จงจะเกดความสงบ ไมกระวนกระวายคอม

สมาธได ตอเมอมความสงบระงบจงจะเกดปญญาได ถายงวนวายไมมความสงบระงบแลว

ปญญากเกดไมได สมมาสตในมรรคมองค 8 กคอสตปฏฐานนเอง แมสตปฏฐานจะเปนจดเรมตน

และมรรคมองค 8 เปนจดทสาเรจผล แตในขณะทบรรลแจงพระนพพานนน โพธปกขยธรรมทง

37 ประการยอมประกอบพรอมเพรยงกนอยางบรบรณ สนอาสวะ ถงสนตลกษณะคอพระนพพาน

เปนบรมสข เขาถงสนตภาพอนถาวร ถาวปสสนานแผซานเขาสจตใจของประชาชนพลโลก ขจดได

ซงความโลภ ความโกรธ ความหลง และ บาปกรรมทงหลายมกายและใจอนสงบ28

ก. หลกวปสสนาภม 6 ในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กมมฏฐานและธรรมอนเปนทตงสาหรบเปนทางเดนของวปสสนา และเปนพนฐานใน

การเจรญวปสสนาเพอใหเกดวปสสนาญาณ หรอทเรยกวา วปสสนาภม นนมอย 6 หมวด คอ 1. ขนธ 5

ก) รปขนธ คอ กองรป มหนาทแตกดบ ใน รป 28 ทเปน รปธรรม

ข) เวทนาขนธ คอ กองเวทนา มหนาทเสวยรปแตกดบ ทเปน

เวทนาเจตสก และ นามธรรมเจตสก

ค) สญญาขนธ คอ กองสญญา มหนาทจารปแตกดบ ทเปน

สญญาเจตสก และ นามธรรมเจตสก

28 พระมหาถวลย าณจาร, รวบรวม, ปรมตถโชตกะ วปสสนากรรมฐานทปน, (กรงเทพฯ :

โรงพมพวฒนกจพาณชย, 2538), หนา 206.

29

ง) สงขารขนธ คอ กองสงขาร มหนาทปรงแตงรปแตกดบ ทเปน

เจตสก ทเหลอ 50 ดวง

จ) วญญาณขนธ คอ กองวญญาณ มหนาทรรปแตกดบ และเปน

จต 89 หรอ 121 ดวง29

2. อายตนะ 12

ก) จกขายตนะ คอ จกขทวาร เปน เครองตอ หรอตอทางจกขทวาร

องคธรรมไดแก จกขปสาท เปนรปธรรม

ข) โสตายตนะ คอ โสตทวารเปนเครองตอองคธรรมไดแก โสต

ปสาท เปนรปธรรม

ค) ฆานายตนะ คอ ฆานทวารเปนเครองตอ องคธรรมไดแก ฆาน


ง) ชวหายตนะ คอ ชวหาทวารเปนเครองตอ องคธรรมไดแก ชวหา


จ) กายายตนะ คอ กายทวารเปนเครองตอ องคธรรมไดแก กาย

ปสาท เปน รปธรรม

ฉ) มนายตนะ คอ จตใจเปนเครองตอ โดยเฉพาะในทนหมายถง

ทวาร องคธรรมไดแก มโนทวาร เปนนามธรรม (นามจต)

ช) รปายตนะ คอ รป (วรรณ หรอ ส) เปนเครองตอ องคธรรมไดแก

รปารมณ เปนรปธรรม

ซ) สททายตนะ คอ เสยงเปนเครองตอ องคธรรมไดแก สททารมณ

เปน รปธรรม

ฌ) คนธายตนะ คอ กลนเปนเครองตอ องคธรรมไดแก คนธารมณ

เปน รปธรรม

ญ) รสายตนะ คอ รสเปนเครองตอ องคธรรมไดแก รสารมณ เปน

รปธรรม

29 อภ.ว. (ไทย) 35/1/1., พระมหาบญหนา อโสโก, พระไตรปฎกฉบบทางพนทกข, (กรงเทพฯ :

ศลปสยามบรรจภณฑและการพมพ, 2542), หนา 42.

30

ฎ) โผฏฐพพายตนะ คอ โผฏฐพพะเปนเครองตอ องคธรรมไดแก

โผฏฐพพารมณ ซงม 3 คอ

1) ปฐวโผฏฐพพารมณ ไดแก แขง ออน เปน รปธรรม

2) เตโชโผฏฐพพารมณ ไดแก รอน เยน เปน รปธรรม

3) วาโยโผฏฐพพารมณ ไดแก หยอน ตง เปน รปธรรม

ฐ) ธมมายตนะ คอ ธรรมเปนเครองตอ องคธรรมไดแก ธรรม

1) สขมรป 16 เปนรปธรรม

2) เจตสก 52 เปนนามธรรม (นามเจตสก)

3) นพพาน 1 เปนนามธรรม (นามนพพาน)

รวมความกลาวโดยปรมตถธรรมแลว อายตนะลาดบท 6 คอ มนายตนะเปนอายตนะ

ภายในจดวาเปนจตปรมตถ อายตนะลาดบท 12 ธมมายตนะเปนอายตนะภายนอกจดวาเปน รป

ปรมตถ เจตสกปรมตถ และนพพาน สวนอายตนะทเหลออก 10 นนเปนรปปรมตถทงหมดสรป

รวมแลว อายตนะ 12 จดเปนปรมตถธรรมครบทง 4 คอ จต เจตสก รป นพพาน30 3. ธาต 18

ก) จกขธาต

ข) รปธาต ค) จกขวญญาณธาต

ง) โสตธาต จ) สททธาต

ฉ) โสตวญญาณธาต

ช) ฆานธาต

ซ) คนธธาต ฌ) ฆานวญญาณธาต

ญ) ชวหาธาต

30 อภ.ว. (ไทย) 35/154/112., ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร),ผรวบรวม, คมอการศกษา

พระอภธรรม ปรจเฉทท 7 สมจจยสงคหวภาค, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534),

หนา 92-94.

31

ฎ) รสธาต ฏ) ชวหาวญญาณธาต ฐ) กายธาต

ฑ) โผฏฐพพธาต

ฒ) กายวญญาณธาต

ณ) มโนธาต

ด) ธรรมธาต

ต) มโนวญญาณธาต31

ธาต ม 18 กดวยการเกดขนของวญญาณ โดยอานาจหรอความสามารถแหง ทวาร 6

และอารมณ 6 หมายความวา ดวยอานาจแหงอายตนะภายใน คอ ทวาร 6 รบกระทบกบ อายตนะ

ภายนอก คออารมณ 6 จงทาใหเกดวญญาณ 6 ไดแก จกขวญญาณธาต โสตวญญาณธาต ฆาน

วญญาณธาต ชวหาวญญาณธาต กายวญญาณธาต และ มโนวญญาณธาต32

4. อนทรย 22

ก) จกขนทรย เปนใหญในการรบรปารมณ องคธรรมไดแก จกขปสาทรป

ข) โสตนทรย เปนใหญในการรบสทธารมณ องคธรรมไดแก โสตปสาทรป

ค) ฆานนทรย เปนใหญในการรบคนธารมณ องคธรรมไดแก ฆานปสาทรป

ง) ชวหนทรย เปนใหญในการรบรสารมณ องคธรรมไดแก ชวหาปสาทรป

จ) กายนทรย เปนใหญในการรบโผฏฐพพารมณ องคธรรมไดแก กายปสาท รป

31 อภ.ว. (ไทย) 35/183/142. 32 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร),ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 7

สมจจยสงคหวภาค, หนา 95.

32

ฉ) อตถนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงภาวเพศใหปรากฏความเปนหญง องคธรรมไดแก อตถภาวรป

ช) ปรสนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงภาวเพศใหปรากฏความเปนชาย องคธรรมไดแก ปรสภาวรป

ซ) ชวตนทรย เปนใหญในการรกษารปทเกดรวมกบตน 1 และเปน

ใหญใน การรกษานามทเกดรวมกบตน 1 ใหดารงคงตงอยหรอเปนไปไดในฐตของรป และ ของ

นามนน ๆ เปนใหญในการรกษารป องคธรรมไดแก ชวตรป เปนใหญในการรกษานาม องคธรรม

ไดแก ชวตนทรยเจตสก

ฌ) มนนทรย เปนใหญเปนประธาน ในการนาธรรมทงหลายให

เปนไปใน อารมณนน ๆ (ธรรมทงหลายในทนหมายถงเจตสก) องคธรรมไดแก จต 89 หรอ 121

ญ) สขนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงความสบายกายในขณะทประสบ กบอฏฐารมณทางกายทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

ฎ) ทกขนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงความไมสบายกายในขณะท ประสบกบอนฏฐารมณทางกายทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

ฏ) โสมนสสนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงความสขใจ

ในขณะทได เสวยอารมณทถกใจทชอบใจทางมโนทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

ฐ) โทมนสสนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงความทกขใจ

ในขณะท เสวยอารมณทไมถกใจ ทไมชอบใจทางมโนทวาร องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

ฑ) อเบกขนทรย เปนใหญในการแสดงออกซงความเปนอเบกขา

คอ ไม ทกขไมสข องคธรรมไดแก เวทนาเจตสก

ฒ) สทธนทรย เปนใหญในการยงความเชอความเลอมใส ใน

อารมณทเปนฝายดงาม องคธรรมไดแก สทธาเจตสก

ณ) วรยนทรย เปนใหญในการยงความเพยรในอารมณทง 6 ทเปน

กสล และอกสล องคธรรมไดแก วรยเจตสก

ด) สตนทรย เปนใหญในการระลกรในอารมณ (เฉพาะทเปนฝายด

งาม ฝายชอบ ฝายกสล) ทตนตองการ องคธรรมไดแก สตเจตสก

ต) สมาธนทรย เปนใหญในการทาใหจตเปนสมาธ ตงมนอยในอารมณท ตนตองประสงค องคธรรมไดแก เอกคคตาเจตสก

33

ถ) ปญญนทรย เปนใหญในการรตามความเปนจรง ทาลายความหลง ความเขาใจผดในสภาวธรรม องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก

ท) อนญญาตญญสสามตนทรย เปนใหญในการรอรยสจจธรรมเปนครงแรก ปรากฏวาสงทไมเคยรเคยเหน กไดมารมาเหนเปนอศจรรยปานน องคธรรม ไดแก

ปญญาเจตสก

ธ) อญญนทรย เปนใหญในการรธรรมทโสดาปตตมรรคจต เคยร

เคยเหนมา แลวนน จนภญโญยงขนไปอก องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทในมรรคเบองบน 3 ผล

เบองตา 3 มรรคเบองบน 3 นนไดแก สกทาคามมรรคจต 1 อนาคามมรรคจต 1 และ อรหตตมรรค

จต 1 ผลเบองตา 3 นนไดแก โสดาปตตผลจต 1 สกทาคามผลจต 1 และอนาคามผลจต 1

น) อญญาตาวนทรย เปนใหญในการรแจงในธรรมทสดแหงทกข ทสด แหงโสฬสกจ กจทจะตองรตองศกษาอกนนไมมแลว ทาอาสวะจนสนไมมเศษเหลอ แมแต

นอยแลว องคธรรมไดแก ปญญาเจตสก ทใน อรหตตผลจต 133 5. อรยสจ 4

ก) ทกขอรยสจ ไดแก วฏฏะทเปนไปในภม 31 และ ขนธ 5

ข) ทกขสมทยอรยสจ ไดแก ตณหา

ค) ทกขนโรธอรยสจ ไดแก นพพาน

ง) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ไดแก มรรคมองค 834

6. ปฏจจสมปบาท 12

ก) เพราะอวชชาเปนปจจย สงขารจงม

ข) เพราะสงขารเปนปจจย วญญาณจงม

ค) เพราะวญญาณเปนปจจย นามรปจงม

ง) เพราะนามรปเปนปจจย สฬายตนะจงม

จ) เพราะสฬายตนะเปนปจจย ผสสะจงม

ฉ) เพราะผสสะเปนปจจย เวทนาจงม

33 เรองเดยวกน, หนา 30 - 32., อภ.ว. (ไทย) 35/219/197. 34 อภ.ว. (ไทย) 35/189/163.

34

ช) เพราะเวทนาเปนปจจย ตณหาจงม

ซ) เพราะตณหาเปนปจจย อปาทานจงม

ฌ) เพราะอปาทานเปนปจจย ภพจงม

ญ) เพราะภพเปนปจจย ชาตจงม

ฎ) เพราะชาตเปนปจจย ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส

อปายาส จงม35

ธรรมทง 6 หมวดนแหละเปนทตงเปนทางเดนของวปสสนา เมอยอลงแลวไดแก รป

กบนาม นนเอง ฉะนน การกาหนดรปนามจงเทากบปฏบตครบภมทง 6 ดวย

การปฏบตธรรมใหบรบรณมหลายขนตอนกวาทจะบรรลธรรม หลกทเปนประโยชน

และแสดงขนตอนอยางละเอยดจากเรมตน จนเขาถงความบรบรณแหงวชชาและวมตต ไดแกหลก

ปจจยโยนโสมนสการ ใน อวชชาสตร36 ทพระพทธองคตรสสอนภกษ โดยใหปฏบตตามและให

เรยงลาดบดงน

1. การคบสปบรษทบรบรณ 2. การฟงสทธรรมใหบรบรณ 3. ศรทธาทบรบรณ 4. การทาไวในใจโดยแยบคาย(โยนโสมนสการ) ใหบรบรณ

5. สตสมปชญญะใหบรบรณ 6. การสารวมอนทรยใหบรบรณ 7. สจรต 3 ใหบรบรณ

8. สตปฏฐาน 4 ทบรบรณ

9. โพชฌงค 7 ใหบรบรณ

10. วชชา และ วมตตใหบรบรณ

35 อภ.ว. (ไทย) 35/225/219. 36 อง.ทสก. (ไทย) 24/61/134-5.

35

2.1.2 วธการปฏบต สมถกมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท

กมมฏฐาน หมายถงทตงแหงการงานทางใจ เปนการกระทาทเปนเหตแหงการไดบรรล

ฌาน มรรค ผล นพพาน37 ซงเปนภาษาบาล ถาเปนภาษาสนสกฤตจะใชคาวา “กรรมฐาน”

การเจรญภาวนา หรอกมมฏฐาน ในพระพทธศาสนาม 2 วธ คอ สมถกมมฏฐาน และ วปสสนา

กมมฏฐาน ซงปรากฏหลกฐานทพระพทธองคทรงแสดงไววา “ดกอนภกษทงหลาย ภกษควร

เจรญธรรม 2 ประการนเพอสลดความไมประมาทและเปนเหตใหเกดปญญา ธรรม 2 อยางนน

ไดแก อะไรบาง? ไดแก สมถะ1 วปสสนา 1”38 ก. ความหมาย

สมถะ หมายถง ความตงอยแหงจต ความดารงอยแหงจต ความมนอยแหงจต ความไม

สายไปแหงจต ความไมฟงซานแหงจต ภาวะทจตไมสายไป ความสงบ สมาธนทรย สมาธพละ

สมมาสมาธ 39

สมถกมมฏฐาน หมายถงอบาย วธ และการกระทาใหจตสงบระงบจากกเลสเครองเศรา

หมองเรารอนทงหลาย จนจตใจไมมอาการดนรน ไมกระสบกระสายตลอดเวลาทกเลสเหลานน

สงบระงบอย 40 ข. ประเภทของสมาธ สมาธ แปลวา ตงใจมน ทรงจตไวโดยชอบ ม 5 อยาง ดงน

1. สมาธ 1 ไดแก เอกคคตาสมาธ

2. สมาธ 2 ไดแก โลกยสมาธ และ โลกตตรสมาธ

3. สมาธ 3 ไดแก ขณกสมาธ อปจารสมาธ และ อปปนาสมาธ


ปกณณกสงคหวภาค, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534), หนา 1. 38 อง.ทก. (ไทย) 231-246/137-138. 39 อภ.ธ. (ไทย) 34/54/36. 40 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9

ปกณณกสงคหวภาค, หนา 2.

36

4. สมาธ 4 ไดแก ทฏฐธมมสขวหารสมาธ ญาณทสสนสมาธ สตสมปชญญ

สมาธ และ อาสวกขยสมาธ

5. สมาธ 5 ไดแก สขสมาธ สนตสมาธ อรยสมาธ นรามสสมาธ อกาปรส

สมาธ ไดแก สมาธของมหาบรษ41

ค. อารมณของสมถกมมฏฐาน อารมณสาหรบเพงและปฏบตในสมถกมมฏฐานนน ม 40 วธ จดไดเปน 7 หมวดดงน

1. กสณ 10

กสณ คอกมมฏฐานทวาดวยทงปวง หมายความวา เชน เพงปฐวกสณกเหมอนกบวา

เพงดนทงปวง หรอวาดนทงปวงกเหมอนกบดนทดวงกสณนเองกสณม 10 อยาง แมจะเพงอยางใด

อยางหนงอยางแนแนว กจะทาใหจตไมดนรน ไมกระสบกระสาย ทาใหกเลสเครองเศราหมองเรา

รอนตางๆ สงบระงบ สามารถทาใหเกดฌานจตตงแตปฐมฌาน ขนไปตามลาดบจนถงปญจมฌาน

ได กสณ 10 คอ

ก) ปฐวกสณ คอเพง ดน

ข) อาโปกสณ คอเพง นา

ค) เตโชกสณ คอเพง ไฟ

ง) วาโยกสณ คอเพง ลม (กสณ ก - ง รวมเรยกวา ภตกสณ)

จ) นลกสณ คอเพง สเขยว

ฉ) ปตกสณ คอเพง สเหลอง

ช) โลหตกสณ คอเพง สแดง

ซ) โอทาตกสณ คอเพง สขาว (กสณ จ – ซ รวมเรยกวา วณณกสณ)

ฌ) อากาสกสณ คอเพง ทวางเปลา

ญ) อาโลกกสณ คอเพง แสงสวาง

41 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), วปสสนาญาณโสภณ, พมพครงท 3, (กรงเทพฯ :

บจก. ศรอนนตการพมพ, 2546), หนา 123.

37

2. อสภะ 10 อสภะ หมายถง เพงของไมงามเปนกมมฏฐานซงจะปรากฏ อคคหนมต ปฏภาคนมต

อปจารสมาธ อปปนาสมาธ ตามควรแกการเพงนน อสภะม 10 อยาง จะเพงอยางใดอยางหนงก

แลวแตจะพงม อสภะสามารถใหเกดฌานจตไดแคปฐมฌานเทานนเอง อสภะ 10 คอ

ก) อทธมาตกอสภะ ศพทนาเกลยด โดยมอาการขนพอง

ข) วนลกอสภะ ศพทนาเกลยด เนา ขนเขยว

ค) วปพพกอสภะ ศพทนาเกลยด มนาเหลองนาหนองไหลออกมา

ง) วฉททกอสภะ ศพทนาเกลยด โดยถกตดขาดเปนทอน ๆ

จ) วกขายตกอสภะ ศพทนาเกลยด ถกสตวแทะกดกน เหวอะหวะ

ฉ) วกขตตกอสภะ ศพทนาเกลยด มอ เทา ศรษะอยคนละทาง

ช) หตวกขตตกอสภะ ศพทนาเกลยด โดยถกสบฟนยบเยน

ซ) โลหตกอสภะ ศพทนาเกลยด มโลหตไหลอาบ

ฌ) ปฬวกอสภะ ศพทนาเกลยด มหนอนไชทวรางกาย

ญ) อฏฐกอสภะ ศพทนาเกลยด เหลอแตกระดกกระจดกระจายไป

3. อนสสต 10 อนสสต แปลวา ตามระลกหรอระลกถงเนอง ๆ มความหมายวา เอาความทตามระลกถง

เนอง ๆ นนมาเปนอารมณกมมฏฐานซงมจานวน 10 ประการ คอ

ก) พทธานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของพระพทธเจา

ข) ธมมานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของพระธรรม

ค) สงฆานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของพระอรยสงฆ

ง) สลานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของสล

จ) จาคานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของการบรจาค

ฉ) เทวตานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของการเปนเทวดา

ช) มรณานสสต ระลกถงบอย ๆ ถงความทจะตองตาย

ซ) อปสมานสสต ระลกเนอง ๆ ถงคณของพระนพพาน

ฌ) กายคตาสต ระลกเนอง ๆ ถง กายโกฏฐาส มเกสา โลมา เปนตน

ญ) อานาปาณสต ระลกถงลมหายใจเขา ลมหายใจออก

38

อนสสต 10 ประการน ใชเพงใหเกดฌานจตไดเพยง 2 ประการเทานน คอ กายคตาสต

เจรญไดเพยงปฐมฌานเทานนเอง สวนอานาปาณสต เจรญไดตงแตปฐมฌานขนไปตามลาดบ

จนถงปญจมฌาน

4. อปปมญญา 4

อปปมญญา หมายความวา แผไปไมมประมาณ แผไปในสตวทงหลายจนประมาณไมได

โดยไมเลอกทรกทชงเลย บางกเรยกวา พรหมวหาร หมายความวา ธรรมอนเปนเครองสาราญอย

ของพรหม อปปมญญาม 4 คอ

ก) เมตตา การแผความรกใคร ความปรารถนาดตอสตวทงหลายใหม

ความสบายความสขโดยทวกน ไมเลอกชาต ชน วรรณะ

ข) กรณา การแผความสงสารตอสตวทงหลายทกาลงไดรบความทกขอย

หรอทจะไดรบความทกขตอไปในภายหนา โดยไมเลอก ชาต ชน วรรณะ

ค) มทตา การแผความชนชมยนดตอสตวทงหลายทกาลงไดรบความสข

อย หรอทจะไดรบความสขตอไปในภายหนา โดยไมเลอก ชาต ชน วรรณะ

ง) อเบกขา การวางเฉยตอสตวทงหลาย ดวยอาการวางตนเปนกลาง ไม

รกใคร ไมสงสาร ไมชนชมยนด ไมมอคตแตประการใดๆ โดยไมเลอกชาต ชน วรรณะ

อปปมญญา 3 คอ เมตตา กรณา มทตา นน สามารถเจรญใหถงได ตงแต ปฐมฌานขน

ไปตามลาดบจนถงจตตถฌาน สวนอเบกขานน เจรญไดโดยเฉพาะเพอใหเกด ปญจมฌาน อยาง

เดยวเทานน 5. อาหาเรปฏกลสญญา 1

การพจารณาอาหารทบรโภคเขาไปนนวาเปนของทนาเกลยด จนมความรสกเปนไปตาม

ทพจารณาเหนนน การพจารณาความปฏกลของอาหารนไมสามารถทจะใหเกดฌานจตได แตวา

ทาใหจตแนแนวเปนสมาธไดมใชนอยเหมอนกน 6. จตธาตววตถาน 1

การพจารณาธาตทง 4 ม ปฐวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต ทปรากฏอยในรางกาย

เพอใหเหนวารางกายนกคอ ธาตตาง ๆ ทมาประชมคมกนอยเทานน ไมใชตวตนเราเขาแตอยางใด

การกาหนดพจารณาธาตทง 4 น กไมสามารถทจะถงฌานจตได เพยงแตเปนสมาธทเฉยดฌานเขา

ไปแลวเหมอนกน

39

7. อรปกมมฏฐาน 4 อรปกมมฏฐาน หมายความวา กมมฏฐานทไมใชรป ทไมมรป ซงเปนกมมฏฐาน ทเปน

วสยของผทไดถงรปาวจรปญจมฌานแลว จงจะพงกระทาใหเปนอารมณเพอเจรญใหถงอรปฌาน

ตอไป อรปกมมฏฐาน 4 นน ไดแก

ก) อรปกมมฏฐานเบองตน ชอ กสณคฆาฏมากาส บญญต คอ เพง

อากาศความวางเปลาเวงวางไมมทสนสดนนเปนอารมณ โดยบรกรรมวา อากาโส อนนโต ความ

วางไมมทสด ซงสามารถใหเกด อากาสานญจายตนฌานจตได

ข) อรปกมมฏฐานท 2 ชอ อากาสานญจายตนฌาน คอ เพงวญญาณ

ความรทรวาอากาศไมมทสนสดนนเปนอารมณ โดยบรกรรมวา วญาน อนนต วญญาณไมมท

สนสด ซงสามารถใหเกด วญญาณญจายตนฌานจตได

ค) อรปกมมฏฐานท 3 ชอ นตถภาวบญญต คอ เพงความไมมอะไรเปน

อารมณ โดยบรกรรมวา นตถ กจ นดหนงกไมม หนอยหนงกไมม ซงสามารถใหเกด

อากญจญญายตนฌานจตได

ง) อรปกมมฏฐานท 4 ชอ อากญจญญายตนฌาน คอ เพงความรทรวา

นดหนงกไมม หนอยหนงกไมม นนเปนอารมณ ความรถงขนนมความละเอยดออนมากเหลอเกนจง

บรกรรมวา เอต สนต เอต ปณต สงบหนอ ประณตหนอ ซงสามารถใหเกด เนวสญญานา

สญญายตนฌานจตได42

ง. ผลของสมถกมมฏฐาน ผลและอานสงสของการปฏบตสมถกมมฏฐาน หรอ สมาธ ม 7 ประการ คอ

1. ทาใหได ขณกสมาธ(ชวขณะ) อปจารสมาธ(จวนจะแนบแนน) และอปปนา

สมาธ(แนบแนน)

2. ทาใหใจสงบจากนวรณทง 5(กามฉนท พยาบาท ถนมทธะ อจธจจกกกจจะ

และวจกจฉา)

3. ทาใหไดฌานทง 2 คอ รปฌานและอรปฌาน เพอไปเกดเปนพรหม

42สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), แปลและเรยบเรยง, วสทธมรรค เลม 1,

(กรงเทพฯ : บจก อมรนทร พรนตง, 2533), หนา 176-178., ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม,

คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9 ปกณณกสงคหวภาค, หนา 3-15.

40

4. ทาใหเขาสมาบตได เพอเปนสขในภพปจจบน

5. ทาใหไดอภญญา 5 คอ

ก) อทธวธ แสดงฤทธได

ข) ทพพโสตะ หทพย

ค) ปรจตตวชานนะ รวาระจตของบคคลอน

ง) บพเพนวาสานสสต ระลกชาตได

จ) ทพพจกข มตาทพย

6. ทาใหเขานโรธสมาบตได(เฉพาะผบรรลพระอนาคาม)

7. ทาใหเกดวปสสนาโดยเปนบาทของวปสสนาเพอใหไดบรรลมรรค ผล นพพาน

เรยกวา สมถยานก แปลวาเอาสมถะมาเปนยานพาหนะขไปหาวปสสนา เพอใหเกดปญญาทาลาย

กเลสใหเปนสมจเฉทปหานตอไป43

2.1.3 วธการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของพระพทธศาสนาเถรวาท

ก. ความหมาย วปสสนากมมฏฐาน เปน ภาษาบาล จาแนกออกเปน 4 คา คอ ว+ปสสนา+กมม+

ฐาน ว อปสค แปลวาวเศษ แจง ตาง ทส ธาต แปลวาเหน แปลงทส เปน 2 รป คอ ทกข

และ ปสส ประกอบดวยปจจยและวภตต เปน ปสสนา แปลวา การเหน เมอนาทงสองคามา

รวมกนจงเปน วปสสนา ซงแปลวาการเหนโดยวเศษ การเหนแจง การเหนดวยอาการตาง ๆ หรอ

อาการหลายอยาง และยงเปนปญญาทเขาไปเหนแจงรปนาม พระไตรลกษณ อรยสจ และ

มรรค ผล นพพาน44

วปสสนา คอปญญา กรยาทรชดความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความ

กาหนดหมาย ความเขาไปกาหนด ความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทร

ละเอยด ความรแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ปญญาเหมอนแผนดน ปญญาเครอง

ทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ความเหนแจง ความรชด ปญญาเหมอนปฏก ปญญนทรย

43 เรองเดยวกน, หนา 73., พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), วปสสนาญาณโสภณ,

หนา 97-98. 44 พระมหาไสว าณวโร, “คมอพระวปสสนาจารย”, (กรงเทพฯ : โรงพมพสานกงานพระ

พทธศาสนาแหงชาต), 2548, หนา 25.

41

ปญญาพละ ปญญาเหมอนศาตรา ปญญาเหมอนปราสาท แสงสวางคอปญญา ปญญาเหมอน

ประทป ปญญาเหมอนดวงแกว ความไมหลง ความวจยธรรม และสมมาทฏฐ45

วปสสนา หมายถง การกระทาอนเปนทตงแหงการเหนแจงในขนธ 5 หรอ รปและนาม

ทมาปรากฏทางทวารทง 6 โดยความเปนพระไตรลกษณ คอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความ

ทนอยในสภาพเดมไมได อนตตา ความไมเปนไปตามอานาจบงคบบญชาของใคร องคธรรม ไดแก

ปญญาเจตสก ปญญาทรเหนอยางนจงจะเรยกวา “วปสสนา”46

วปสสนากมมฏฐาน แปลวา อารมณอนเปนทตงแหงการงานทางใจทจะใหเหนแจง ซง

มความหมายวา ใหเหนแจง รปนาม ใหเหนแจง ไตรลกษณ ใหเหนแจง อรยสจ ใหเหนแจง มรรค

ผล นพพาน47

วปสสนา ม 3 ประการดงน

1. สงขารปรคคณหก คอ วปสสนาญาณทมการกาหนดรในสงขารธรรม รป

และ นาม

2. ผลสมาปตตวปสสนา คอ วปสสนาญาณทเปนเหตใหเขาผลสมาบตได

3. นโรธสมาปตตวปสสนา คอ วปสสนาญาณทเปนเหตใหเขานโรธสมาบต

ได48

วปสสนา ยงมอก 3 แบบ คอ

1. จฬวปสสนา แปลวา วปสสนานอย ๆ ไดแกผลงมอปฏบตโดยกาหนดรป

นามภาวนาวา พองหนอ ยบหนอ เปนตน จนเหนรปนาม เหนเหตปจจยของรปนาม เหนรปนาม

เปนของไมเทยง มแตสนไปหมดไปฝายเดยว เปนทกข ทนอยไมได เปนของนากลว เปนอนตตา คอ

บงคบบญชาไมได และไมมสาระแกนสารอะไรเลย

2. มชฌมวปสสนา แปลวา วปสสนาอยางกลาง ไดแกผปฏบตตงใจอยาง

จรงจง โดยเดนจงกรมบาง นงกาหนดบาง กาหนดเวทนาบาง กาหนดจตบาง กาหนดธรรมบาง

45 อภ.ธ. (ไทย) 34/55/37. 46 พระมหาไสว าณวโร, คมอหลกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน, (กรงเทพฯ : โรงพมพกรมการ

ศาสนา, 2544), หนา 10. 47 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9

ปกณณกสงคหวภาค, หนา 73. 48 ข.ป.อ. (ไทย) 68/889.

42

ตามนยแหงพระไตรปฎก อนมปรากฏอยใน มหาสตปฏฐานสตร และเหนความเกดดบของรปนาม

คอ ญาณท 4 เปนตนไป จนกระทงถงสงขารเปกขาญาณ คอ ญาณท 11

3. มหาวปสสนา แปลวา วปสสนาใหญ คอวปสสนาทมกาลงแกกลา สามารถ

เหนอรยสจ 4 ซงเรยกวา สจจานโลมกญาณ และสามารถทาลายปถโคตรคอโคตรของปถชนอน

หนาแนนไปดวยกเลสตณหาใหเบาบางลงไป รปนามดบหมด ซงเรยกวา โคตรภญาณ ตอจากนน

มรรคญาณกเกดขน ประหานกเลสคอ สกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาสใหเดดขาดออกไป

แลวปจจเวกขณญาณกเกดขนมาพจารณากเลสทละ ทเหลอ มรรค ผล นพพาน49

อยางไรกตาม แมพระไตรปฎกจะใหความหมายของคาวา วปสสนา ไวหลายนยกตาม

แตผปฏบตกตองผานกระบวนการฝกวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตปฎฐาน ซงเปนพระสตรท

พระพทธเจาตรสไวในพระไตรปฎก จงจะสามารถพฒนาวปสสนาปญญาใหเกดขนได หลกการฝก

เจรญวปสสนากมมฏฐานนน แมผเขาฝกจะมสมาธในระดบใดกตาม กสามารถนามาเปนเครองมอ

ในการเจรญวปสสนากมมฏฐานได แมแตจตทสงบชวขณะ (ขณกสมาธ) กสามารถนามาเปน

พนฐานในการเจรญวปสสนากมมฏฐานได ดงททานกลาวไวในวสทธมรรควา ปราศจากขณก

สมาธเสยแลว วปสสนายอมมไมได (วสทธ.ฏกา. 1/15/21) อกทงผเจรญสมถกมมฏฐานจนไดผล

ของสมถะในระดบสง เชน แสดงฤทธได กสามารถนาผลนนมาเปนบาทฐานในการเจรญ วปสสนา

กมมฏฐานไดดวย เพราะการไดฌานสมาบตจนถงขนาดแสดงอทธฤทธปาฏหารยไดนน ถายงไม

ผานกระบวนการฝกจตดวยหลกวปสสนากมมฏฐานจนถงขนบรรลเปนพระอรหนต กยงไมถอวาได

บรรลจดหมายสงสดในทางพทธศาสนาเพราะอทธฤทธตาง ๆ เปนสงทเสอมสลายไปไดเสมอ ใน

กรณทเกดกบคนยงมกเลสอย พระพทธศาสนาถอวาการฝกฝนอบรมจตใหเกดปญญาตาม

กระบวนการวปสสนากมมฏฐานถงขนาดทาลายกเลสไดเปนสงทสาคญทสด เพราะการฝกฝน

อบรมจตนยอมจะทาใหความไมร(อวชชา)หายไป เปรยบเหมอนแสงสวางทาใหความมดหายไป

ดวยจตของปถชนโดยปกตหนาแนนไปดวยกเลส เมอไดรบการชาระโดยกระบวนการวปสสนา

กมมฏฐานแลว สภาพจตกจะบางเบาจากกเลสเปลยนไปในทางทดจนบรรลเปนพระอรยบคคลชน

49 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ), วปสสนากรรมฐาน ภาค 2, (กรงเทพฯ : บจก. อม

รนทร พรนตง กรพ, 2532), หนา 308-309.

43

พระอรหนตซงเปนชวตในอดมคตของพระพทธศาสนา ดงนน เราจงสามารถกลาวไดวาพระอรย

บคคลจะตองผานการเจรญวปสสนากมมฏฐาน(สตปฏฐาน) มาแลวทงนน50

ข. ประเภทของวปสสนากมมฏฐาน ผบรรล มรรค ผล นพพาน นนมอย 2 ประเภท คอ สกขวปสสก(วปสสนายานกะ) และ

ฌานลาภบคคล(สมถยานกะ)

1. สกขวปสสกบคคล(วปสสนายานกะ) เปนผมวปสสนาญาณอนแหงแลง

จากโลกยฌานคอพระอรยบคคลจาพวกนไมไดเจรญสมถภาวนาจนเกดฌานจตมาแตกอนเลย เรม

เจรญวปสสนากมมฏฐานอยางเดยวจนเปนพระอรยบคคล ทเรยกวา ปญญาวมตต

2. ฌานลาภบคคล(สมถยานกะ) คอผทไดเจรญสมถกมมฏฐานจนเกดฌาน

จต มปฐมญานเปนตนมากอนแลว เปนฌานลาภบคคลมาแลว จงไดใชฌานเปนบาทเพอมาเจรญ

ตามแนวสตปฏฐาน 4 หรอ วปสสนากมมฏฐานตอจนไดสาเรจเปนพระอรยบคคลทเรยกวา เจโต

วมตต51

ค. ประโยชนของวปสสนากมมฏฐาน ประโยชนของการปฏบตวปสสนาม 10 อยาง คอ

1. สามารถกาจดกเลสตาง ๆ อนเปนตนเหตของ ความทกข ความเดอดรอน

ตาง ๆ ลงได

2. มความทกขนอยลง และมความสขมากขน

3. คลายความยดมน ในสงทงปวงลงได ไมวนวายเดอดรอน ไปตามกระแส

ของโลก

4. มจตใจมนคง รเทาทนความเปนจรง ของสงทงหลาย ไมฟขนหรอ ยบลง

ดวยอานาจโลกธรรม

5. มความเหนแกตวนอยลง แตบาเพญประโยชนเพอผอนมากขน

6. จตใจมคณธรรมหรอมคณภาพสงขนตามขนของการปฏบต

50 พระศรวรญาณ (บญชต าณสวโร), “หลกการปฏบตพระกมมฏฐานในพระไตรปฎก”, เกบ

เพชรจากคมภรพระไตรปฎก, 2542, หนา 307-308. 51 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9

ปกณณกสงคหวภาค, หนา 130-133.

44

7. สามารถเขานโรธสมาบต อนเปนความสขขนสงในปจจบนภพได

8. สามารถบรรลความเปนอรยบคคล อนเปนบญเขตของโลก

9. ยอมไดดมรสแหงอรยผล อนเกดจากการพนจากอานาจของกเลสได

10. การปฏบตสตปฏฐาน 4 หรอ วปสสนากมมฏฐาน จะเปนเหตใหได

บรรลผลอยางใดอยางหนง คอบรรล อรหตตผลในปจจบน แตถายงมเชอเหลอกจะไดบรรลความ

เปนพระอนาคาม(ผไมกลบมาเกดในโลกนอก)ภายใน 7 ปหรอลดลงมาโดยลาดบถงภายใน 7 วน52

ง. วธปฏบตตามแนวสตปฏฐาน 21 บรรพ สตปฏฐาน 4 ทประกอบดวย กาย เวทนา จต และธรรม เปนหมวดใหญ ซงทง 4 ม

ฐานของการฝกปฏบตรวมทงหมด 21 บรรพ53 ดงน

1. กายานปสสนาสตปฏฐาน

กายานปสสนาสตปฏฐาน สตตงมนพจารณาเหนกายในกาย และ พจารณาเนอง ๆ

ซงกาย คอ การกาหนด ใหเหนรปธรรมนน ม ทงหมด 14 บรรพ ไดแก

บรรพท 1 อานาปานสต ในบรรพน พระพทธองคตรสสอนวา

ภกษในธรรมวนยน ไปสปากด ไปสโคนไมกด ไปสเรอนวางกด นงคบลลงก ตงกายตรง

ดารงสตไวเฉพาะหนา เธอมสตหายใจออก มสตหายใจเขา เมอหายใจออกยาว กรชดวา เรา

หายใจออกยาว เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว เมอหายใจออกสน กรชดวา

เราหายใจออกสน เมอหายใจเขาสน กรชดวาเราหายใจเขาสน ยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผ

กาหนดรตลอดกองลมหายใจทงปวงหายใจออกยอมสาเหนยกวา เราจกเปนผกาหนดร

ตลอดกองลมหายใจทงปวงหายใจเขา ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจออก

ยอมสาเหนยกวา เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา ดกรภกษทงหลาย นายชางกลงหรอ

ลกมอของนายชางกลงผขยน เมอชกเชอกกลงยาว กรชดวาเราชกยาว เมอชกเชอกกลงสน

กรชดวาเราชกสน แมฉนใดภกษกฉนนนเหมอนกน เมอหายใจออกยาวกรชดวาเราหาย ใจ

ออกยาว เมอหายใจเขายาวกรชดวาเราหายใจเขายาว เมอหายใจออกสน กรชดวา เรา

52 ตวณโณ ภกข, วปสสนาภาวนา, พมพครงท 5, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

2546), หนา 2., ท.ม. (ไทย) 10/404/338-340. 53 ท.ม. (ไทย) 10/373-403/301-338.

45

หายใจออกสน เมอหายใจเขาสนกรชดวาเราหายใจเขาสน ยอมสาเนยกวา เราจกเปนผ

กาหนดรกองลมทงปวง หายใจออกยอมสาเนยกวา เราจกเปนผกาหนดกองลมทงปวง

หายใจเขายอมสาเนยกวา เราจกระงบกายสงขาร หายใจออก ยอมสาเหนยกวาเราจกระงบ

กายสงขารหายใจเขา ดงพรรณนามาฉะน

ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง

พจารณาเหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนใน

กายบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความ

เกดขนทงความเสอมในกายบางยอมอย อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอยก

เพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว

และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก

ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอย ถาหากเจรญอานา

ปานสตใหมาก ยอมมอานสงสมาก สาหรบผทเจรญอานาปานสตททาใหมากแลว ยอม

บาเพญสตปฏฐาน 4 ใหบรบรณได ผทเจรญสตปฏฐาน 4 แลว ทาใหมากแลวยอมบาเพญ

โพชฌงค 7 ใหบรบรณได ผทเจรญโพชฌงค 7 แลว ทาใหมากแลว ยอมบาเพญวชชาและ

วมตตใหบรบรณได54

บรรพท 2 อรยาบถ 4 ไดแก เดน ยน นง นอน ซงบางครงกเรยกวา อรยาบถใหญ โดยท

เมอเดน กรชดวาเราเดน เมอยน กรชดวาเรายน เมอนง กรชดวาเรานง เมอนอนกรชดวาเรานอน

และตงกายไวดวยอาการอยางใดๆ กรชดอาการอยางนนๆ

บรรพท 3 สมปชญญะ 7(อรยาบถยอย)โดยทาความรสกตวในอรยาบถยอยตางๆ คอ

(1) กาวไปขางหนา และถอยไปขางหลง

(2) แลไปขางหนา เหลยวไปขางซาย เหลยวไปขางขวา

(3) คแขนเขา เหยยดแขนออก

(4) กรยาทนงผา หมผา และใชเครองใชสอยอน ๆ

(5) การเคยว การกน การดม

(6) การถายอจจาระ ถายปสสาวะ

(7) อาการเดน ยน นง นอน จะหลบ เวลาทตนขน การพด การนง

54 ม.อ. (ไทย) 14/147/187.

46

บรรพท 4 ปฏกลสญญา ไดแก อาการ 32 โดยพจารณาเหนกายนแหละ ตงแตพนเทา

ขนไป แตปลายผมลงมา มหนงเปนทสดรอบ เตมดวยของไมสะอาดตางๆ ทอยในกายน ไดแก ผม

ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ ผงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสเลก

อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา มนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร

บรรพท 5 ธาตทง 4 ไดแก ดน นา ไฟ ลม โดยพจารณาเหนกายนแหละ ซงตงอยตามท

ตงอยตามปรกต โดยความเปนธาตวา มอยในกายน

บรรพท 6 อสภะ ทตายไดเพยง 1, 2, 3 วน โดยพงเหนสรระ ทเขาทงไวในปาชา ตาย

แลววนหนงบาง สองวนบาง สามวนบาง ทขนพอง มสเขยวนาเกลยด มนาเหลองไหลนาเกลยด

เพอนอมเขามาสกายนแหละวา ถงรางกายอนนเลา กมอยางนเปนธรรมดา คงเปนอยางน ไมลวง

ความเปนอยางนไปได และ พจารณาเหนกายในกายภายในบางชอวาพจารณาเหนกายในกายอย

บรรพท 7 อสภะ ทสตวกาลงกดกนอย

บรรพท 8 อสภะ ทเปนกระดก ยงมเลอดเนอตดอย

บรรพท 9 อสภะ ทปราศจากเนอ มแตเสนเอนยดใหคงรปอย

บรรพท 10 อสภะ ทเหลอแตโครงกระดก ซงยงคงเปนรปรางอย

บรรพท 11 อสภะ ทกระดกเปนทอน ๆ เชน ทอนแขน ทอนขา กระจด กระจายอย

บรรพท 12 อสภะ ทเกามาก จนกระดกเปนสขาวเหมอนสงข

บรรพท 13 อสภะ ทตากลมตากฝนมาตง 3 ปแลว เหลอแตกระดกเปนชน ๆ กระจด

กระจาย

บรรพท 14 อสภะ ทกระดกผปน ไมเปนรปเปนราง จนเปนผงแลว

อานาปานสต ใน บรรพท 1 เจรญไดทง สมถกมมฏฐาน และ วปสสนากมมฏฐาน ถา

กาหนดพจารณาลมหายใจเขาลมหายใจออกโดยถอเอาบญญตคอลมเปนทตงแหง การเพงเพอ ให

ไดฌานกเปนสมถกมมฏฐาน แตถากาหนดพจารณาความรอนเยนของลมหายใจทกระทบรมฝ

ปากบนหรอทปลายจมก เพอใหเหนรปธรรมตลอดจนไตรลกษณ กเปนวปสสนากมมฏฐาน

บรรพท 2 อรยาบถ 4 บรรพท 3 สมปชญญะ 7 และ บรรพท 5 ธาต ใชในการเจรญวปสสนา

47

กมมฏฐานแตอยางเดยว จะเพงใหเกดฌานจตไมได สวนบรรพท 4 ปฏกลสญญา และบรรพท 6

ถง 14 อสภะ รวม 10 บรรพน ใชในการเจรญสมถกมมฏฐานแตอยางเดยวเทานน55 2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

บรรพท 15 คอ เวทนานปสสนาสตปฏฐาน สตตงมนพจารณาเหนเวทนาในเวทนา

อยเนอง ๆ เชน เมอเราเสวยสขเวทนาอย กรชดวาเราเสวยสขเวทนา เวทนาขนธทงหมด 9 อยาง

ไดแก สขเวทนา ทกขเวทนา อเบกขาเวทนา สขเวทนาทเจอดวยอามส ทกขเวทนาทเจอดวยอามส

อเบกขาทเจอดวยอามส สขเวทนาทไมเจอดวยอามส ทกขเวทนาทไมเจอดวยอามส อเบกขา

เวทนาทไมเจอดวยอามส

สขเวทนาทเกดขนดวยสมถกมมฏฐาน หรอ วปสสนากมมฏฐานกด ทกขเวทนาท

เกดขนจากสภาพแหงสงขารกด และอเบกขาเวทนาซงเกดมความสงบจากอารมณของสมถะหรอ

วปสสนากดจดวาเปนสขเวทนา ทกขเวทนา อเบกขาเวทนา ทไมเจอดวยอามส เวทนานปสสนา

สตปฏฐานทง 9 นใชในการเจรญวปสสนากมมฏฐานแตอยางเดยวจะเพงเวทนาโดยความเปน

อารมณของสมถกมมฏฐานเพอใหเกดฌานจตนนไมได การตามพจารณาเวทนากเพอใหรเหน

ประจกษชดวาทกขสขทกาลงเกดอยนน เปนธรรมชาตชนดหนงซงไมมรปรางสณฐานทใหเหนได

ดวยนยตา เปนธรรมชาตทไมใชรปแตเรยกวา นาม คอนามเจตสก เวทนานไมใชเราและเรากไมใช

เวทนา ตอเมอมเหตมปจจยเวทนากเกดขนปรากฏขนจะหามไมใหเกดกหามไมได ครนหมดเหต

หมดปจจยแลวเวทนากดบไปเอง ไมดารงคงอยตลอดไป ความรในเวทนาดงกลาวนแหละท

เรยกวา เวทนานปสสนาสตปฏฐาน อนเปนอารมณของวปสสนากมมฏฐาน ซงมความสามารถ

ประหารสกกายทฏฐได ความจรงเวทนานกเกดอยเสมอทกขณะไมมวางเวนเลย ชนทงหลายกรสก

ทกขหรอสขอย แตไปยดถอวาเราทกขเราสขจงไมอาจทจะละสกกายทฏฐไดเลย ดงนไมเรยกวา

เวทนานนเปนอารมณของสตปฏฐาน หรอเปนอารมณของวปสสนากมมฏฐาน56


สมจจยสงคหวภาค, หนา 43. 56 เรองเดยวกน, หนา 48.

48

3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน บรรพท 16 คอ จตตานปสสนาสตปฏฐาน ใน จต โดยมสตตงมนพจารณาเหนจตใน

จต และ พจารณาเนอง ๆ ซงจต คอ วญญาณขนธ ทงหมด 16 ประเภท ไดแก

สราค คอจตท มราคะ

วตราค คอจตท ไมมราคะ

สโทส คอจตท มโทสะ

วตโทส คอจตท ไมมโทสะ

สโมห คอจตท มโมหะ

วตโมห คอจตท ไมมโมหะ

สงขตต คอจตท มถนมทธะ

วกขตต คอจตท ฟงซาน

มหคคต คอจตท เปนรปาวจร อรปาวจร

อมหคคต คอจตท ไมใชรปาวจร อรปาวจร (หมายถง กามาวจร)

สอตตร คอจตท เปนกามาวจร

อนตตร คอจตท ไมใชโลกตตร (หมายถง รปาวจร และ อรปาวจร)

สมาหต คอจตท เปนสมาธ

อสมาหต คอจตท ไมเปนสมาธ

วมตต คอจตท ประหารกเลส พนกเลส

อวมตต คอจตท ไมไดประหารกเลส ไมพนกเลส57

จตทง 16 น ใชเปนอารมณแหงสตปฏฐานในการเจรญวปสสนากมมฏฐาน การ

กาหนดพจารณาจตเหลานในการเจรญวปสสนากมมฏฐาน กเพอใหรเทาทนวาจตทกาลงเกดอย

นนเปนจตโลภ จตโกรธ จตหลง จตฟงซาน หรอเปนจตชนดใด เมอรประจกษชดเชนนกทาใหเกด

ความรตอไปวา ทโลภ ทโกรธ ทหลงนนเปนอาการของจต หาใชวาเราโลภ เราโกรธ เราหลงไม

เพราะจตนไมใชตวเรา และเรากไมใชจต จะหามไมใหจตอยางนนเกด ใหเกดแตจตอยางนเถอะก

ไมไดเลย จตยอมเกดขนตามเหตตามปจจยทมาปรงแตง เหตปจจยทมาปรงแตงจตมสภาพอยาง

ใด จตกมอาการเปนไปอยางนนเมอหมดเหตหมดปจจยจตกดบไป จตเปนธรรมชาตชนดหนงซง

57 เรองเดยวกน, หนา 49.

49

ไมมรปรางตวตน เหนดวยนยนตากไมได เปนธรรมชาตทไมใชรป แตเปนธรรมชาตทเรยกวา นาม

คอ นามจต ความรในจตดงกลาวนจงจะเรยกไดวาเปน จตตานปสสนาสตปฏฐานอนเปนอารมณ

ของวปสสนากมมฏฐานซงมความสามารถทจะละสกกายทฏฐ คอความยดถอวาเปนจตเรา จต

เขานนเสยได58

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน บรรพท 17 คอ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใน นวรณ 5 ไดแก จตทมกามฉนท

พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ และ วจกจฉา โดยพจารณาเหนธรรมในธรรมภายในบาง

พจารณาเหนธรรมในธรรมภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมทงภายในทงภายนอกบาง พจารณา

เหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง พจารณาเหน

ธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง ยอมอยอกอยางหนง สตทตงมนอยวา ธรรมม

อย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน

บรรพท 18 คอ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใน อปาทานขนธ 5 ไดแก รป เวทนา

สญญา สงขาร และวญญาณ โดยพจารณาเหนธรรมในธรรม เหนธรรมคอความเกดขนในธรรม

บาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความ

เสอมในธรรมบาง ยอมอยอกอยางหนง สตทตงมนอยวาธรรมมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวา

อาศยระลกเทานน

บรรพท 19 คอ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใน อายตนะ 12 โดยพจารณาเหนธรรมใน

ธรรม คอ อายตนะภายในและภายนอก 6 พจารณาเหนธรรมในธรรมคอ อายตนะภายในและ

ภายนอก 6

บรรพท 20 คอ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใน โพชฌงค 7 ไดแก สต ธมมวจย วรย ปต

ปสสทธ สมาธ และ อเบกขา โดยพจารณาธรรมในธรรมคอ โพชฌงค 7

บรรพท 21 คอ ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใน อรยสจ 4 ไดแก ทกข ทกขสมทย

ทกขนโรธ และทกขนโรธคามนปฏปทา โดยพจารณาเหนธรรมในธรรมคออรยสจ 4

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน ใชในการเจรญวปสสนากมมฏฐานอยางเดยว เปนการ

พจารณาใหรใหเหนทงรปทงนาม จงกลาวไดวา กายานปสสนาสตปฏฐาน เวทนานปสสนา


50

สตปฏฐาน และ จตตานปสสนาสตปฏฐานทง 3 น ยอมรวมลงได ในธมมานปสสนาสตปฏฐานน

ทงสน59 จ. หลกฐานและสภาวะของวปสสนาญาณ 16 วปสสนาญาณ เปนผลของวปสสนากมมฏฐาน ซงหมายถง ปญญาทกาหนดจนรเหน

วาขนธ 5 เปน อนจจง ทกขง อนตตา คอ เหนประจกษแจงซง ไตรลกษณ แหงรปและนาม โดย

อาศยวปสสนากมมฏฐานเปนฐานในการฝกปฏบตเพอใหเกดวปสสนาญาณ หรอทเรยกวา โสฬส

ญาณ นนมเนอหาสาระปรากฏใน ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ทวาดวย ญาณ 7360 ซงทานพระ

สารบตรไดอธบายสาระสาคญของโสฬสญาณไวเพยงแตไมระบชอญาณ เหมอนทปรากฏในคมภร

วสทธมรรคทเรยงวปสสนาญาณตามลาดบทง 16 ขน ฉะนนความหมายและทมาของญาณ

ปรากฏทงในพระไตรปฎกและคมภรอรรถกถาอยางครบถวน เพยงแตบางญาณถกจดรวม เขาเปน

หมวดหมกน และบางญาณกถกเรยกชอแตกตางกนออกไป วปสสนาญาณทง 16 ทเกดจากผล

ของการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ซงเปนเสนทางตรงสพระนพพาน มดงตอไปน61

1. นามรปปรจเฉทญาณ ปญญาทกาหนดจนเหนรปและนามวาเปนคนละ

สงคนละสวนซงไมไดปนกนจนแยกกนไมได ญาณนเรมตนมาจาก ธมมฏฐตญาณ(ปญญาของ

การกาหนดปจจยแหงนามรป) นามรปปรจเฉทญาณถงแมจะมไดปรากฏในพระไตรปฎก คมภร

ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค62 แตในคมภรพระไตรปฎกอรรถกถาไดขยาย ธมมฏฐตญาณ

ออกเปน นามรปปรจเฉท และ ปจจยปรคคหญาณ โดยใหชอของญาณท 1 นวา “นามรป

ววตถานญาณ” ทหมายถงการกาหนดธรรมทอาศยปจจยเกดขนลวนแตสาเรจดวยการกาหนด

ปจจยอยางเดยว เพราะวาธรรมทอาศยปจจยเกดขน อนพระโยคบคคลไมไดกาหนดแลวกไม

สามารถ จะทาการกาหนดปจจยได ฉะนนพงทราบวา นามรปววตถานญาณ อนเปนเหตแหง

ปจจยปรคคหญาณนนสาเรจกอนแลวโดยจดเปนญาณหนงทเกดขนทนทขณะกาหนดปจจยแหง

59 เรองเดยวกน, หนา 51. 60 ข.ป. 31/มาตกา/1-6. 61 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9

ปกณณกสงคหวภาค, หนา 77-79., พระศรวรญาณ (บญชต าณสวโร), “หลกการปฏบตพระกมมฏฐานใน

พระไตรปฎก”, เกบเพชรจากคมภรพระไตรปฎก, 2542, หนา 314-319. 62 ข.ป. 31/45/70.

51

รปนาม เพราะมจตตงมน ไมหลงในสมาธฝายเดยว แตปฏบตดวยสมาธกบปญญา ใหเปนธรรมค

กนของ สมถะและวปสสนา63 สวนในคมภรวสทธมรรคนนไดใชชอญาณ ท 1 นวา “นามรป

ววฏฐาน หรอ สงขารปรจเฉท”64 โดยใหความหมายเหมอนกน กลาวคออตตาตวตนทแทจรง

ไมมเลย เมอวาโดยปรมตถธรรม(ความจรงแท) มแตเพยงรปนามเทานน สาหรบผทเจรญ

วปสสนากมมฏฐาน เมอไดถงญาณนกจะเขาใจแจมแจงดวยตนเองวา อตตาตวตนเปนเพยง

สภาวธรรม ไมยดมนวามอตตาตวตน (เปนของเรา เราเปนนน นนเปนอตตาของเรา) หากยดตาม

หลกพระพทธศาสนา ความเหนเชนนจดเปน ทฏฐวสทธ คอมความเหนทบรสทธตามวสทธ 7

ในวสทธมรรค

ลกษณะและสภาวะ ของนามรปปรจเฉทญาณ เชน พองกบยบเปนคนละอน พองเปน

รปรเปนนาม ขวายางเปนรปรเปนนาม และรวมถงความรในการแยกรป แยกนาม ทางทวารทง 5

ไดแก เชน เวลาตาเหนรป ตากบสเปนรป เหนเปนนาม เชนเดยวกบ ทางห จมก ลน และ กาย(เยน

รอน ออน แขง ตง และไหว)65

2. ปจจยปรคคหญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนถงปจจยทใหเกดรปเกดนาม

คอ รปเกดจาก กรรม จต อต อาหาร สวนนามเกดจากอารมณวตถ ญาณนมาจากคมภรขททก

นกาย ปฏสมภทามรรค โดยมเนอหาสาระตรงกบชอ ธมมฏฐตญาณ (ปญญาในการกาหนด

ปจจย หรอ ญาณในการกาหนดทตงแหงธรรม) ทเปนญาณท 4 ใน ญาณ 73 และแตเดมมได

เรยกชอวา ปจจยปรคคหญาณ66 ตอมาคมภรอรรถกถา ไดขยายความและแยก ธมมฏฐตญาณ

ออกเปน ญาณท 1 และ 2 ของ วปสสนาญาณ 16 โดยกาหนดชอ ปจจยปรคคหญาณ ณ ทนน67

ในญาณน ทานพระสารบตรไดนาเอาปฏจจสมปบาทมาจาแนกไววาเมอผปฏบตถงญาณนกจะ

ทราบชดถงสรรพสงลวนเกดมาตามเหตปจจยตามหลกปฏจจสมปบาท และสาหรบผปฏบตทเคย

นบถอในพระผสรางโลก (God) เมอปฏบตมาถงญาณน กจะปฏเสธเรองพระผสรางโลกโดยสนเชง

63 ข.ป.อ. (ไทย) 68/50. 64 พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล), ธนต อยโพธ (แปล), วสทธมรรค เลม 3, (กรงเทพฯ : โรง

พมพวญญาณ, 2541), หนา 237. 65 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย, 2541), หนา 3. 66 ข.ป. (ไทย) 31/45/70. 67 ข.ป.อ. (ไทย) 68/50.

52

ลกษณะและสภาวะ ของ ปจจยปรคคหญาณ มดงน

-บางครงรปเปนเหต นามเปนผล เชน ทองพองขนกอนแลวใจจงวงไปกาหนดทหลง

-บางครงนามเปนเหต รปเปนผล เชน ใจวงไปคอยอยกอนแลว ทองจงพองขนทหลง

-พองยบกบจตทกาหนดไปพรอม ๆ กน

-พองครงหนง ม 2 ระยะ คอ ตนพอง สดพอง68

3. สมมสนญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนไตรลกษณ คอ ความเกดดบของรป

นาม แตทรวารปนามดบไปกเพราะเหนรปนามใหมเกดสบตอแทนขนมาแลว เหนอยางนเรยกวา

สนตตยงไมขาดและยงอาศยจนตามยปญญาอย อกนยหนงวา สมมสนญาณ เปนญาณทยกรป

นามขนสไตรลกษณ ญาณนปรากฏในพระไตรปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค(ญาณท 5 ของ

ญาณ 73)69 สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตรวารปนามดบไป และเหนรปนามใหมเกดขน

สบตอกนไปแตสนตตยงไมขาดเพราะเปนเพยงความรดวยจนตาญาณ หลกฐานในคมภร

สทธมมปกาสน : อทาน ยสมา เหฏา สรเปน นามรปววตถานาณ น วตต, ตสมา ปจธา นาม

รปปเภท ทสเสต อชฌตตววตถาเน ปาวตถนานตเต าณนตอาทน ปจ าณาน อททฏ

าน70

ลกษณะและสภาวะ ของ สมมสนญาณ มดงน

-เหนแสงแสวาง เหนพระพทธรป ขนลก พอกาหนด รหนอ หรอ เหนหนอ จนหายไป

-พองหรอยบ ครงหนง เหนเปน 3 ระยะ คอ ตน กลาง และ สดพอง

-มนมตมาก แตพอกาหนด เหนหนอ นมตจะคอย ๆ หายไป

-พองยบ หายไป

-พองยบ ไวบาง แผวเบาบาง อดอด แนน ๆ บาง

-เกด วปสสนปกเลส หรอ อปกเลส 1071

68 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 4-5. 69 ข.ป. (ไทย) 31/48/74., ข.ป.อ. (ไทย) 68/51-53. 70 ข.ป.อ. (ไทย) 1/36. 71 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 8.

53

4. อทยพพยญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหน ไตรลกษณชดเจน โดยสนตตขาด

คอ เหนรปนามดบไปในทนททดบ และเหนรปนามเกดขนในขณะทเกด หมายความวา เหนทนทง

ในขณะทเกดและขณะทดบ อทยพพยญาณนยงจาแนกไดเปน 2 คอ ตรณอทยพพยญาณ

เปนญาณทยงออนอย และ พลวอทยพพยญาณ เปนญาณทแกกลาแลว ชอญาณนปรากฏทงใน

พระไตรปฎก คมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 6 ของ ญาณ 73)72 และ ในคมภรอรรถ

กถา73 สาระสาคญของญาณนกคอ ญาณนแบงออกเปน 2 ชวง ญาณชวงท 1 เปนญาณระดบ

ออน (ตรณะ) ชวงท 2 เปนญาณระดบแก (พลวะ) ในระดบออนผปฏบตกาหนดรสภาวะตาง ๆ

ของรปนามแลวเหนชดวาสภาวะดบหายไปเรวขนกวาเดม แมแตเวทนาทเกดขนเมอกาหนดไปก

หายเรวขน สภาวะจตกเปนสมาธทดในญาณระดบน ผปฏบตมกจะเหนสภาวะทแปลก ๆ มภาพ

ปรากฏใหเหน มแสงสวางเขามาปรากฏอยบอย ๆ (โอภาส) เนองจากผปฏบตไมเคยเหนแสงสวาง

เชนนมากอนกอาจจะเอาใจใสด หรออาจจะเขาใจผดวาตนเองไดบรรลมรรค ผล นพพาน กเปนได

ภาวะเชนนเรยกวา วปสสนปกเลส ถาผปฏบตเขาใจผดพลาดเพราะขาดกลยาณมตรและคดวา

ตนเองไดบรรล มรรค ผล นพพาน กจะพลาดโอกาสทจะไดผลการปฏบตวปสสนากมมฏฐานใน

ระดบสงตอไป การปฏบตในขนนจะเปนเครองทดสอบวาผปฏบตไดปฏบตถกหรอไม ในความเปน

จรงผปฏบตในขนนยงไมสามารถกาหนดใหเหนไตรลกษณไดแจมแจง เพราะจตมกจะถก

วปสสนปกเลสเขาครอบงาอยเสมอ เมอผปฏบตไดกลยาณมตรกจะสามารถฟน ฝาเอาชนะ

วปสสนปกเลสได ทาใหการปฏบตดาเนนตอไป ครนปฏบตมาถงญาณระดบ อทยพพยญาณอยาง

แก (พลวะ) ผปฏบตจงจะสามารถกาหนด รปนาม เหนไตรลกษณ ตามความเปนจรง

ลกษณะและสภาวะ ของ อทยพพยญาณ ทเหนความเกดดบ ชด 50 % มดงน

-เหน พอง ยบ เปน 2-3-4-5-6 ระยะ

-เวทนา ตาง ๆ หายไปรวดเรว กาหนดเพยง ครงเดยว หรอ สอง สามครง กหายไป

-กาหนดไดชดเจน

-นมต ตาง ๆ หายไปเรว

-ตนพอง สดพอง ตนยบ สดยบ ปรากฏชดด

-นกปฏบตตงใจกาหนดตดตอเนองกนไมขาดสาย ดจดายสนเขม74

72 ข.ป. (ไทย) 31/49/77. 73 ข.ป.อ. (ไทย) 68/51-53. 74 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 21-23.

54

5. ภงคญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนความดบแตอยางเดยว เพราะความดบ

ของรปนามเปนสงทตนเตนกวาความเกด ญาณนอยในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค

(ญาณท 7 ของ ญาณ 73) โดยมไดเรยกชอวา ภงคญาณ เพยงแตใหความหมายวาเปนปญญา

เหนความแตกไปเทานน75 แตในคมภรอรรถกถาไดแสดงและใหชอญาณนวา “ภงคานปสสนา

ญาณ”76 ซงสาระสาคญของญาณนกคออารมณทเปนบญญตหายไป และจะทาใหผปฏบตเหน

อารมณทเปนปรมตถชดเจนขน

ลกษณะและสภาวะของ ภงคญาณ คอ

-สดพอง สดยบ ปรากฏชดด

-พอง ยบ นง ถก หายไป

-คลายกบไมไดกาหนดอะไรเลย

-พอง-ยบ กบ จตผรหายไป ๆ แตจะเหนวา รปหายไปกอน จตหายไปทหลง ทจรงนน

หายไปพรอมกน เพราะ จตกอนหายไป จตหลงร

-กาหนดไมคอยไดด เพราะลวง อารมณบญญต มแตอารมณปรมตถ

-บางครงมแต พอง-ยบ ตวตนหายไป

-อารมณกบจตหายไปพรอมกน

-บางคนพองยบหายไปนานหลายวน จนเบอกม ตองใหเดนจงกรมมาก ๆ77

6. ภยญาณ บางกเรยกวา ภยตปฏฐานญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวา รป

นามนเปนภย เปนทนากลวเหมอนคนกลวสตวราย เชน เสอ เปนตน ในคมภรขททกนกาย

ปฏสมภทามรรค (ญาณท 8 ของ ญาณ 73) คอ อาทนวญาณ ซงเปนญาณทรวม 6, 7 และ 8 ของ

วปสสนาญาณ 16 ไวดวยกน78 สวนในคมภรอรรถกถา ไดแยกแสดง ภยญาณ ไวเปน ญาณแรก

ใน 3 ญาณ ของ อาทนวญาณ79 สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตมกเหนสภาพของรางกายท

75 ข.ป. (ไทย) 31/51/82. 76 ข.ป.อ. (ไทย) 68/55-56. 77 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 24-25. 78 ข.ป. (ไทย) 31/53/84-86. 79 ข.ป.อ. (ไทย) 68/56.

55

มแตเพยงกระดกขาวโพลน กระบอกตากลวงโบ นาเกลยดนากลวยงนกจนเกดความรสกวาไม

อยากไดรปนามอกตอไปเพราะถาไดมาอกรปนามกจะตกอยในสภาพเชนนอกตอไป

ลกษณะและสภาวะของ ภยญาณ คอ

-อารมณทกาหนดกบจตทร ทนกน ตดกน หายไปพรอมกน

-เหนรปนามหายไป ดบไป สญไป

-บางคนนกถงเพอน ญาต แลว รองไหกม

-บางคนกลวมาก เหนอะไร ๆ กกลว ดจเปนคนบา

-เหนวารปนามนไมมสารถแกนสารอะไรเลย

-ไมยนด ไมสนกสนาน เพยงพจารณาวา รสก นากลว แตไมใชกลวจรง ๆ กม80

7. อาทนวญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวารปนามนเปนโทษ เหมอนผทเหน

ไฟกาลงไหมเรอนตนอย จงคดหนจากเรอนนน ญาณนปรากฏทงในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทา

มรรค (ญาณท 8 ของ ญาณ 73) และ ในคมภรอรรถกถา81 สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบต

จะเหนรางกายทคอย ๆ พองขนอดทบรเวณทอง ลาตว แขน หลงมอ หลงเทา เปนตนสกระยะหนง

อาการพองอดกจะคอย ๆ ยบลงตามปกต

ลกษณะและสภาวะของ อาทนวญาณ คอ

-พอง-ยบ หายไปทละนด ๆ

-เหนวารปนามไมด นาเบอหนาย จะกาหนดอะไร กไมเหนมอะไรด

-รปนามปรากฏเรว แตกาหนดไดดอย

-รสกวาปฏบตไมดเหมอนวนกอน ๆ

-ตงสตกาหนดลงไปทใดกมแตของไมด ไมสวย เหนแตทกขโทษไปเสยหมด

-เกดตาสวางขนมาวา รป นาม เปนของ ไมนาชอบใจ บดนรความจรง ตาสวางขน

จากความเพยรในการเจรญวปสสนานนเอง82

80 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 31-32. 81ข.ป.อ. (ไทย) 68/56-60. 82 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 35-37.

56

8. นพพทาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาเกดเบอหนายในรปนาม และ

ในปญจขนธ ญาณนปรากฏทงในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 8 ของญาณ 73)

และ ในคมภรอรรถกถา83 สาระสาคญของญาณนคอผปฏบตจะรสกเบอหนายตอรปนาม และเปน

ความรสกทเกดขนจากการเจรญวปสสนากมมฏฐานลวน ๆ มใชเกดเพราะนกคดเอาเอง

ลกษณะและสภาวะของ นพพทาญาณ คอ

-เกดเบอหนาย ขยะแขยงในอารมณนน ๆ หาความยนดสกนดกไมม

-เดยวนรวา เบอจรง ๆ เปนอยางไร แตยงกาหนดไดดอย

-รสกวา ภพภม ตาง ๆ ไมเหนมอะไรดเลย ใจนอมไป เอยงไปสพระนพพาน

-กาหนดรปนามไมเพลดเพลนเลย รสกเบออาหาร นอน นอย พดนอย

-ไมอยากพดจา หรอ พบเหน ใคร ๆ อยากอยคนเดยวในหองเทานน

-รสกหงอยเหงาเศรา ๆ ไมเบกบาน ไมราเรง ไมอยากแตงเนอแตงตว

-เบอหนายตอการปฏบตวปสสนายงนก บางคนถงกบคดเลกปฏบตกม84

ขอควรจาและควรสงเกต ในระหวาง ภยญาณ อาทนวญาณ และ นพพทาญาณ ผ

ปฏบตอาจจะบอกไดถกตองครบทง 3 ญาณกม แตบางคนบอกไดเพยง 2 ญาณ หรอ 1 ญาณ

เทานนกม ถาบอกไดชดเจนอยางใดอยางหนงกเปนอนใชไดถกตอง

9. มญจตกมยตาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาใครจะหนจากรปนาม ใคร

จะพนจากปญจขนธ เปรยบดงปลาเปน ๆ ทใครจะพนจากทดอนทแหง ญาณนปรากฏทงใน

คมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 9 ของ ญาณ 73) ซงไดรวม วปสสนาญาณท 9, 10

และ 11 ของ ไวดวยกนในญาณ สงขารเปกขาญาณ85 แตในคมภรอรรถกถา ไดใชชอและแยก

มญจตกมยตาญาณ ออกมาอยางชดเจน86 สวนสาระสาคญของญาณนกคอผปฏบตอยากหลดพน

จากรปนาม บางครงผปฏบตเกดอาการคนอยางรนแรง บางครงกเกดทกขเวทนาอยางแรงกลา จน

อยากหนไปใหพนจากรปนาม แตกไมไดหนไปไหน ยงคงเจรญวปสสนาตอไปอก

83 ข.ป.อ. (ไทย) 68/57. 84 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 38-41. 85 ข.ป. (ไทย) 31/54/86-87. 86 ข.ป.อ. (ไทย) 68/61-64.

57

ลกษณะและสภาวะของ มญจตกมยตาญาณ คอ

-กาหนดไดไมด อยากเลก อยากหน อยากออก ไมอยากทา ใจหงดหงด

-บางคนคดกลบบาน นกวาตนหมดบญวาสนาบารมแลว “ถงญาณมวนเสอแลว”

-มเวทนารบกวนมาก เหนขาดหายเปนทอน ๆ เสยง ๆ

-คนยบ ๆ ยบ ๆ หลายท จนเหลอทจะอดกลนได

-จตอยากหน อยากหลด อยากพนไป เพราะมทกขมาคอยกอกวน

-ไดเหนความเสอม กบ ไดรบเวทนา ทเปนสงขารทกข จนเปนเหตใหจตเรมนอมไป

เอยงไปสพระนพพานทนท

-ไมตองการอยากไดรปนามอกตอไปแลว อยากจะออกไปจากภพภม87

10. ปฏสงขาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนเพอหาทางทจะหน โดยหาอบายท

จะเปลองตนใหพนจากปญจขนธ ญาณนปรากฏทงในขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 9

ของ ญาณ 73) แตในคมภรอรรถกถา ไดแสดงชอญาณและแยกเรยกออกเปน ปฏสงขาญาณ88

สวนสาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตไดเหนไตรลกษณชดเจนทสดกวาทกญาณทผานมาและ

การทไดหยงรไตรลกษณมประโยชนมากเพราะใชเพอจะไดยกจตขนสไตรลกษณตอไป

ลกษณะและสภาวะของ ปฏสงขาญาณ คอ

-มอาการดจเขมแทง เหมอนมเหลกแหลมมาจตามรางกาย

-มอาการซม ๆ ตวแขงดจเขาผลสมาบต แตใจยงรอย

-บางทมอาการตง ๆ หนก ๆ รอนทงตว อดอด เหมอนใจจะขาด

-ไมสามารถจะกาหนดไดอยางกระฉบกระเฉง

-ผปฏบตตองมจตหนกแนนตอการกาหนด ยอมสตาย ไมทอถอย จตทลงเลจะคอย ๆ

คลายลง อารมณกบจตกจะคนสสภาพเดม

-ตองยอนกลบไปพจารณาพระไตรลกษณอกเพราะคอหนทางเดยวทจะเขาไปสพระ

นพพาน

-ตองใชวรยะอตสาหะอยางเครงครดเพอปลกตนใหปฏบตตอกนไปดจดายสนเขม

87 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 42-46. 88 อางแลว.

58

-เมอถงญาณนจะไมมใจรวนเรคดจะเลกปฏบตเหมอนญาณทผานมา ตงใจจรงปฏบต

จรง สตาย

-ผปฏบตยอมเหน ความวางเปลา โดยทาง ทวาร 6 และ ขนธ 589

11. สงขารเบกขาญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนวาจะหนไมพนจงเฉยอยไม

ยนดยนรายดจบรษอนเพกเฉยในภรยาททงขวางหยารางกนแลว ญาณนปรากฏทงในคมภรขททก

นกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 9 ของ ญาณ 73) และ ในคมภรอรรถกถา สาระสาคญของญาณ

นกคอผปฏบตจะมจตใจสงบวางเฉยไมมทกขเวทนารบกวน และสามารถกาหนดสภาวะตาง ๆ ได

ดยง ผปฏบตไดเหนคณคาของการเจรญวปสสนากมมฏฐานเปนอยางมาก เมอสงขารเปกขาญาณ

ถงทสดแลว ญาณนมชออกอยางวา สขาปตตสงขารเปกขา90

ลกษณะและสภาวะของ สงขารเปกขาญาณ คอ

-ไมยนดยนราย กาหนดรปนามไดงายทสด สมาเสมอ ไมเผลอจากรปนาม

-รสกเพลดเพลน จนลมเวลาไปกม ไมอยากไปไหน หรอพบเหนใคร และไมนกคดอะไร

ทงสน นวรณทงหลายสงบลง เพราะสมาธดใจสงบแนวแนไปไดนาน ๆ

-รปนามไมคอยเหนชดแตกาหนดไดด มใจสงบดเปนทสด ความเพยรไมลดถอยลง

-ไมฟงซาน ราคาญใจ แมจะมเสยงมารบกวน

-เวทนาไมมารบกวน โรคภยไขเจบตาง ๆ กหาย จะหายไปไดโดยเดดขาดบาง เชน

โรคอมพาต โรคประสาท โรคหด โรคกระเพาะ โรคความดนโลหตสง เปนตน บางโรคหายไป

ชวคราวกม หรอ บางโรคหายไปเลยจรง ๆ กม

-จตไมแลบออกไปหาอารมณอน แนวแนอยกบรปนาม ไมจาเปนตองเปลยนอรยาบถ

นกวานงครเดยว แตทแทนงไดนานอย91

ในระหวาง มญจตกมยตาญาณ ปฏสงขาญาณ สงขารเปกขาญาณ ทง 3 น แทจรง

โดยใจความเปนอนเดยวกน แตตางกนแคพยญชนะเทานนโดยแบงออกเปน ออน กลาง และสง

89 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 46-49. 90 จารญ ธรรมดา, แปล, วปสสนาชน, พระมหาสสยาดอ, โสภณมหาเถระ, (กรงเทพฯ : โรงพมพ

ทพยวสทธ, 2540), หนา 351. 91 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 52-55.

59

12. อนโลมญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนใหคลอยไปตาม อรยสจจญาณน

เรยกวา สจจานโลมกญาณ กได ญาณนไดปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ทเรยก

วา ขนตญาณ92 สวนชอ อนโลมญาณ ปรากฏและแสดงอยในคมภรอรรถกถา93 ในญาณนผ

ปฏบตจะพจารณารปนามวาเปนไตรลกษณตงแต อทยพพยานปสสนาญาณ ถง สงขารเปกขา

ญาณ เหมอนพระมหากษตรยทรงสดบการวนจฉยคดของตลาการ 8 ทานแลวมพระราชวนจฉย

อนโลมตามคาวนจฉยของตลาการทง 8 ทานนน ดงนน สจจานโลมกญาณ (อนโลมญาณ) จง

ตรงกบ ขนตญาณ (ญาณท 41 ของ ญาณ 73) ในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ดงทพระสา

รบตรนาธรรม 201 ประการมาจาแนกเปนขนตญาณ เชน รปทรชดโดยความไมเทยงเปนทกข และ

เปนอนตตา รปใด ๆ ทพระโยคาวจรรชดแลวรปนน ๆ พระโยคาวจรยอมพอใจ เพราะฉะนน

ปญญาทรชดจงชอวา ขนตญาณ (ญาณในความพอใจ)

เนองจากวาญาณนอยตดกบอรยมรรค จงมชออกอยางวา วฏฐานคามนวปสสนา ท

หมายถง วปสสนาทกาลงจะเขาถงอรยมรรค สวนสงขารเปกขาญาณ อนโลมญาณ และโคตรภ

ญาณ ทง 3 นนมความตอเนองเปนวถเดยวกนกบมรรคจงเรยกวา วฏฐานคามน94

ลกษณะและสภาวะของ อนโลมญาณ คอ

-อาการพอง-ยบ จะปรากฏเรวเขา ๆ แลวกดบวบลงไป และจะรชดวา ดบตอนพอง

หรอ ตอนยบ ซงนคอ อาการนสาหรบผทเคยใหทานรกษาศลมา โดยจะผานทาง อนจจง

-เวลากาหนดอาการพอง-ยบ จะรสกแนนอดอด เมอกาหนดไป ๆ กจะดบวบลงไป ซง

นคอ อาการสาหรบผเคยเจรญสมถ สมาธเปนฐานมากอนโดยจะผานทางทกขง

-พอง-ยบ สมาเสมอกน แผวเบา แลวกดบวบลงไป ซงคออาการสาหรบผทเคยสะสม

บารมทางการเจรญวปสสนามากอนโดยจะผานทางอนตตา95

92 ข.ป. (ไทย) 31/92/153. 93 ข.ป.อ. (ไทย) 68/66-67. 94 จารญ ธรรมดา, แปล, วปสสนาชน, พระมหาสสยาดอ, โสภณมหาเถระ, หนา 351-352. 95 พระเทพสทธมน (โชดก ป.9), คมอสอบอารมณกรรมฐาน, หนา 58-59.

60

13. โคตรภญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน ทตดขาดจากโคตร

ปถชนเปนโคตรอรยชน ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 10 ของ

ญาณ 73)96 สาระสาคญของญาณนกคอ สภาวะจตของผปฏบตไดมนพพานเปนอารมณขามพน

โคตรปถชนบรรลถงอรยชนโดยไมหวนกลบมาอก ความจรงญาณนแมมนพพานเปนอารมณแตก

ไมสามารถทจะทาลายกเลสไดหมด เปรยบเหมอนบรษทมาเขาเฝาพระราชา ไดเหนพระราชา

แลวแตทไกล เมอมคนมาถามวา คณไดเหนพระราชาหรอยง เขากตอบวา ยง เพราะเขายงไมได

เขาเฝา และทากจในราชสานกไดเสรจสนฉนใดกฉนนน

14. มรรคญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน และตดขาดจากกเลส

เปนสมจเฉทประหาณ ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 16 ของ

ญาณ 73)97 สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตไดเสวยนพพานเปนอารมณเปนครงแรก เหนแจง

นโรธสจดวยปญญาของตนเอง รปนามดบไปในญาณน หมดความสงสยในพระรตนตรยโดยสนเชง

มศล 5 มนคงเปนนจ กเลสดบไปในญาณนแมมโลภะ โทสะ โมหะอย แตจางหายไปไดเรวพลน

สามารถปดอบายภมไดอยางเดดขาด

15. ผลญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนพระนพพาน โดยเสวยผลแหงสนตสข

ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ญาณท 12 ของ ญาณ 73)98 สาระสาคญ

ของญาณนกคอ ผปฏบตถงญาณนแมกเลสจะถกประหาณไปไดอยางเดดขาดดวยมรรคญาณ แต

อานาจของกเลสกยงเหลออย เชนเดยวกบทเอานาไปรดไอรอนทเหลออยในพนทไฟไหม แตไฟนน

ดบแลว การประหาณกเลสดวยผลญาณกมนยเชนน

16. ปจจเวกขณญาณ ปญญาทกาหนดจนรเหนใน มรรคจต, ผลจต, นพพาน,

กเลสทละแลว และกเลสทยงคงเหลออย ญาณนปรากฏในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค

(ญาณท 14 ของ ญาณ 73)99 สาระสาคญของญาณนกคอ ผปฏบตไดพจารณากเลสทตนละได

96 ข.ป. (ไทย) 31/59/94. 97 ข.ป. (ไทย) 31/61/99. 98 ข.ป. (ไทย) 31/63/102. 99 ข.ป. (ไทย) 31/65/106.

61

และทตนยงละไมได สาหรบกเลสทยงละไมไดผปฏบตกจะมงหนาเจรญวปสสนากมมฏฐานเพอท

จะไดบรรลคณธรรมทสงขนไปจนกวาจะสาเรจเปนพระอรหนต

ในวปสสนาญาณ 16 ตงแตญาณท 3 สมมสนญาณ จนถงญาณท 12 อนโลมญาณ

รวม 10 ญาณ นเรยกวา วปสสนาญาณ เพราะสมมสนญาณนนเรมเหนพระไตรลกษณแลว บาง

แหงกจดวา วปสสนาญาณมเพยง 9 คอ นบตงแตญาณท 4 อทยพพยญาณ จนถงญาณท 12

อนโลมญาณ เพราะอทยพพยญาณเปนญาณแรกทรเหนพระไตรลกษณ และกลมญาณหรอ

ปญญาเหลานจงถกจดวาเปน ภาวนามยปญญา หรอ ปญญาทเปนเสนทางสพระนพพาน

ฉ. เปรยบเทยบวปสสนาญาณ 16 ใน วสทธ 7 วสทธ หมายถง พระนพพานอนปราศจากมลทนทงปวงทบรสทธทสด สวนหนทางแหง

วสทธ (พระนพพาน) มชอวา วสทธมรรค ซงเปนคมภรหรออบายทเปนเครองบรรลถงซงวสทธ

ดวยวธปฏบตและหนทางเดยวสความบรสทธอนไดแก วปสสนากมมฏฐาน หรอหลกปฏบตตาม

แนวสตปฏฐาน 4100 ไมเพยงแตสาหรบนกปฏบตทวไปเทานน การบรรล วปสสนาญาณ 16 ใน ว

สทธ 7 ยงเปนขอปฏบตทพระปจเจกสมพทธเจา ผสรางอภนหารบารมมาตลอดเวลา 2 อสงไขย

กบ 100,000 กป กตองปฏบตเพอบรรลพระนพพาน เหมอนกนทกพระองคในทกยคสมย101 นอก

จากนน วสทธ 7 ยงเปรยบเหมอนรถ 7 ผลดทพระสารบตรสอนไวใน รถวนตสตร102 ซงเปนวสทธ

มรรคหรอทางบรสทธทนาไปสความหมดจดจากกเลสและกองทกขทงปวง วสทธมรรคทกลาวมาน

ประกอบดวย 7 ระยะ หรอ บนได 7 ขนทเปนทางเดนสความบรสทธ อนไดแก103

1. สลวสทธ

ความบรสทธแหงสลอนบคคลทสมบรณดวยจาตปารสทธสลนนชอวาถงพรอมดวยสล

และเปนสลวสทธ สวน จาตปารสทธสล 4 ประเภท ใน สลวสทธ ไดแก

100 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), แปลและเรยบเรยง, วสทธมรรค เลม 1,

(กรงเทพฯ : บจก อมรนทร พรนตง, 2533), หนา 3. 101 ธนต อยโพธ, วปสสนานยม, พมพครงท 7, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, 2547), หนา 55. 102 ม.ม. (ไทย) 12/252/273-275. 103 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท

9 ปกณณกสงคหวภาค, หนา 75-76.

62

ก) ปาฏโมกขสงวรสล คอ การระวงรกษา กาย วาจา ตามปาฏโมกข

โดยการสมาทาน แลวตงอยในวรต เจตนางดเวนโดยไมลวงสล 5 สล 8 สาหรบฆราวาส ถาเปน

บรรพชตกใหตงอยในสล 10 หรอ สล 227 ตามควรแกฐานะ

ข) อนทรยสงวรสล คอ การสารวมระวงอนทรยทง 6 คอ ตา ห จมก

ลน กาย ใจ เวนกนไมให บาป อกสล เกดขนได

ค) อาชวปารสทธสล คอ การรกษากาย วาจา เวนจากการทาการ

พดเนองดวยมจฉาชพ เลยงชวตมความเปนอยดวยความบรสทธ ขณะพดใหมสตรทนทกคาพด

ขณะทาการงานม เดน ยน นง นอน ค เหยยด เคลอนไหวกายใหมสตรทนทกอรยาบถนอยใหญ

ขณะรบประทานอาหาร และขณะสวมเครองนงหม เปนตน กใหมสตรทนทกขณะ

ง) ปจจยนสสตสล คอ การเวนจากการอาศยปจจยทผด คอไมได

พจารณากอนบรโภคปจจย 4 ทตนอาศย ม อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษาโรค เปน

การเวนจากการบรโภคดวยตณหา และอวชชา เมอมสลบรสทธบรบรณดแลว ชอวามรากฐาน

มนคงทจะทาสมาธเพอชาระใจใหบรสทธอกตอไป แตถาสลยงไมบรสทธ มขาด ดางพรอย ทะลอย

กยากทจะทาใหบงเกดมสมาธขนมาได สมาธทเจรญไวดวยสลยอมมกาลงมากและมผลานสงส

มาก ปญญาทไดเจรญไวดวยสมาธนนยอมมกาลงมากและมอานสงสมาก จตใจทไดเจรญไวดวย

ปญญานนยอมหลดพนจากอาสวะทง 4 ไดโดยตนเอง104

2. จตตวสทธ

ความบรสทธแหงจต คอจตทบรสทธจากนวรณทงหลาย ขณะใดทจตเปนขณกสมาธ

อปจารสมาธ หรอ อปปนาสมาธ ขณะนนเปนจตทปราศจากนวรณ จงไดชอวาเปน จตตวสทธ

จตตวสทธในทางสมถกมมฏฐาน หมายถง อปจารสมาธ คอ สมาธทแนวแนจวนจะหรอใกลจะได

ฌานเขาไปแลว ตลอดจนถงอปปนาสมาธ คอ สมาธทแนบแนนอยางแนวแนจนไดฌานนนดวย

สวนในทางวปสสนากมมฏฐาน สามารถใชแค ขณกสมาธ เพอเปนฐานของการเจรญวปสสนาใน

การมสตรทนปจจบนแหงรปนามโดยไมเผลอไปจากปจจบนธรรม ผลกคอความโลภ โกรธ และหลง

กไมสามารถเกดขนได ตราบใดทรทนปจจบนอยทกขณะอยางมนคงดวยจตทบรสทธจากกเลส105

104 เรองเดยวกน, หนา 89-90. 105 อางแลว.

63

3. ทฏฐวสทธ ความบรสทธแหงทฏฐ ปญญาทรแจงรปนามตามความเปนจรง ไดชอวา ทฏฐวสทธ

กลาวโดยโสฬสญาณคอการเหนแจงญาณท 1 คอ นามรปปรจเฉทญาณ องคธรรมของ ทฏฐวสทธ

ไดแก ปญญา ทเรยกวา ภาวนามยปญญา เพราะเปนปญญาทเกดจาก วปสสนากมมฏฐาน ซง

สามารถละ สกกายทฏฐ ความเหนผดวาเปนตวเปนตนเสยได106 4. กงขาวตรณวสทธ

ความบรสทธแหงการขามพนจากความสงสย เพราะเกดปญญาทรแจงปจจยทใหเกด

รปนาม คอ กรรม จต อต อาหาร แตในวสทธมรรคไดอธบายไววารปทเกดขนนนมธรรมเปนเหต

เปนปจจย 5 อยาง ไดแก ธรรม 4 อยาง คอ อวชชา ตณหา อปาทาน กรรม (เพราะเปนผใหเกดขน)

และ อาหาร (เพราะเปนผอปถมภ)107 สวนปจจยทใหนามเกด คอ อารมณ วตถ มนสการ พระ

โยคผทถงแลว ซง กงขาวตรณวสทธ คอ ปจจยปรคคหญาณ ยอมพนจากความสงสย 8 ประการ

ดงน

ก) ความสงสยในพระพทธเจา คอ สงสยในพระพทธคณ 9 ประการ

มรายละเอยดแจงอยแลวทพทธานสสต

ข) ความสงสยในพระธรรมเจา คอสงสยในพระธรรมคณ 6 ประการ

มรายละเอยดแจงอยแลวท ธมมานสสต

ค) ความสงสยในพระสงฆเจา คอ สงสยในพระสงฆคณ 9 ประการ

มรายละเอยดแจงอยแลวทสงฆานสสต

ง) ความสงสยในการศกษา ในขอปฏบตแหงพระพทธศาสนา คอ

สล สมาธ ปญญา

จ) ความสงสยในอดตกาลแตชาตปางกอน

ฉ) ความสงสยในอนาคตกาล ทจะมมาในชาตหนา

ช) ความสงสยในปจจบนกาลในชาตน ซ) ความสงสยในปฏจจสมปปาท คอ ธรรมทเปนเหตใหเกดผลตอ

เนองกนโดยไมขาดสาย ซงทาใหตองวนเวยนอยในสงสารวฏฏ108

106 เรองเดยวกน, หนา 96. 107 พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล), ธนต อยโพธ(แปล), วสทธมรรค เลม 3, หนา 255. 108 เรองเดยวกน, หนา 98-99.

64

สรปความแลวแมจะมความสงสยเอนกประการกตาม แตเมอถงกงขาวตรณวสทธแลว

แจงในปจจยปรคคหญาณแลวกพนจากการสงสย 2 ประการ คอ สงสยในพระพทธศาสนา และ

สงสยในปจจยแหงรปนาม ปจจยปรคคหญาณสามารถละ อเหตกทฏฐ(ความเหนผดวาไมมเหต)

ละวสมเหตกทฏฐ(เหนผดโดยยดถอเหตทไมเหมาะไมสมควร) และละกงขามลทฏฐ(มลทน หรอ

ความหมนหมองอนเกดจากความสงสยเหลานเสยได) ผทขามพนความสงสยคอไดปฏบตจนได

แจง กงขาวตรณวสทธ ผนนจะไดความเบาใจ ไดทพงทอาศยในพระพทธศาสนา มคตอนเทยง ชอ

วา “จฬโสดาบน”

5. มคคามคคญาณทสสนวสทธ

ความบรสทธแหงญาณทรวาทางหรอมใชทาง กลาวโดยโสฬสญาณ กเหนแจงญาณ

ท 3 ทชอวา สมมสนญาณแลว และถงญาณท 4 ทชอวา อทยพพยญาณเพยงตรณะคอเพยง

อยางออนเทานนยงไมถง อทยพพยญาณทเรยกวา พลวะ คออยางกลา ซงตรงนแหละทจะเกด

วปสสนปกเลส ทเปนเครองเศราหมองและอปสรรคของวปสสนา มถง 10 ประการ ไดแก

ก) โอภาส มแสงสวางรงโรจนแรงกลา สวางกวาแตกาลกอน

ข) ปต อมใจเปนอยางยงกวาทไดเคยพบเหนมา

ค) ปสสทธ จตสงบเยอกเยนมาก

ง) อธโมกข นอมใจเชอ อยางเลอมใสเดดขาด ปญญากเกดไดยาก

จ) ปคคหะ พากเพยรอยางแรงกลา

ฉ) สข มความสขสบายเหลอเกน ชวนใหตดสขเสย

ช) ญาณ มปญญามากไป จะทาใหเสยปจจบน

ซ) อปฏฐาน ตงมนในอารมณรปนามจนเกนไป จงเกด นมต ตาง ๆ

ฌ) อเบกขา วางเฉยมาก เปนเหตใหหยอนความเพยร

ญ) นกนต ชอบใจตดใจในกเลส 9 อยางขางบนนน109

เมอนนจงนบวาองคประกอบทง 9 นเปน วปสสนปกเลส ทาใหวปสสนาเศราหมอง

ยนดพอใจอยเพยงแคน โดยเขาใจเสยวาตนเองสาเรจมรรคผลแลว เปนปจจยใหเกดกเลส เปนท

อาศยแหงคาหธรรม คอ ตณหา มานะ ทฏฐ และเปนชองใหอกสลธรรมเหลาอนเกดขนอกมากมาย

ผมปญญายอมพจารณาองคประกอบของ วปสสนปกเลสทง 9 และองควปสสนปกเลส แท ๆ อก 1


65

คอ นกนต วาสกแตเกดขนแลวดบไป เปนอนจจง ทกขง อนตตา เมอปฏบตไดเชนนแลว วปสสนาก

ไมเศราหมอง ไมกดขวาง แตจะเจรญขนตามลาดบตอไป

6. ปฏปทาญาณทสสนวสทธ

ความบรสทธแหงญาณทรเหนวา นแหละเปนทางทชอบแลว กลาวโดยโสฬสญาณก

เหนแลว พลวอทยพพยญาณ (อยางกลา) นนแลวเปนตนไปจนถง อนโลมญาณ และนบโคตรภ

ญาณรวมดวยโดยปรยายโดยออม

7. ญาณทสสนวสทธ

ความบรสทธแหงญาณทรเหนพระนพพานคอ มรรคญาณ ผลญาณ ปจจเวกขณ

ญาณ รวมดวยโดยอนโลม ญาณทสสนวสทธ ไดแก มรรคญาณโดยตรงแตญาณเดยว ซงมถง 4

ขน คอ

ก) ปฐมมรรค ไดแก โสดาปตตมรรคญาณ เปนปจจยใหเกด

โสดาปตตผลญาณ โดยไมมระหวางคน สาเรจเปนพระโสดาบน

ข) ทตยมรรค ไดแก สกทาคามมรรคญาณ เปนปจจยใหเกด

สกทาคามผลญาณ โดยไมมระหวางคน สาเรจเปนพระสกทาคาม

ค) ตตยมรรค ไดแก อนาคามมรรคญาณ เปนปจจยใหเกด

อนาคามผลญาณ โดยไมมระหวางคน สาเรจเปนพระอนาคาม

ง) จตตถมรรค ไดแก อรหตตมรรคญาณ เปนปจจยให เกด

อรหตตผลญาณ โดยไมมระหวางคน สาเรจเปนพระอรหนต

ผทผานปฐมมรรคเปนพระโสดาบนแลวเจรญวปสสนากมมฏฐาน เพอใหบรรลมรรค

เบองบน คอ ทตยมรรค เปนพระสกทาคามตอไปนน ใหเรมกาหนดพจารณาไตรลกษณ ความเกด

ดบของรปนามตามนยแหงอทยพพยญาณ ตอจากนนกกาหนดพจารณาไปตามลาดบญาณ

จนกวาจะบรรลถง มรรคญาณ ผลญาณ และ ปจจเวกขณญาณ อนเปนญาณสดทาย ผทผาน

ทตยมรรคเปนพระสกทาคามแลวกด ผทผานตตยมรรค เปนพระอนาคามแลวกด เจรญวปสสนา

66

กมมฏฐานเพอใหบรรลมรรคเบองบน กใหเรมตนท อทยพพยญาณซงเปนญาณขนตนของ

วปสสนาญาณในชนโลกย110

สลวสทธ และ จตตวสทธ ใน 2 วสทธแรกนน ไมใช วปสสนาแท ตววปสสนาแทหรอ

ลวน ๆ ไดแก วสทธ 5 ขอหลงจากนนไดแก ทฏฐวสทธ กงขาวตรณวสทธ มคคามคคญาณทสสน

วสทธ ปฏปทาญาณทสสนวสทธ และ ญาณทสสนวสทธ วปสสนาแท 5 ขอนนจะเกดขนไดดวย

การปฏบตวปสสนากมมฏฐานเทานน อยางไรกด ศล(สลวสทธ) และสมาธ(จตตวสทธ) เปนฐาน

และเปนปจจยทมประโยชนในการยกจตขนสวปสสนาแทสาหรบนกปฏบตทกคน เพอใหจตเหน

พระไตรลกษณจนเกดวปสสนาญาณ 16 ตามลาดบซงเปนเสนทางสพระนพพาน111

110 เรองเดยวกน, หนา 125-126. 111 พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ), วปสสนาภาวนา, พมพครงท 5, (กรงเทพฯ : หจก. โรง

พมพมหามกฏราชวทยาลย, 2546), หนา 134-135.

67

ตาราง ก เปรยบเทยบ วสทธ 7 กบ วปสสนาญาณ 16

วสทธ 7 วปสสนาญาณ 16 1. สลวสทธ

2. จตตวสทธ

3. ทฏฐวสทธ 1. นามรปปรจเฉทญาณ 4. กงขาวตรณวสทธ 2. ปจจยปรคคหญาณ 5. มคคามคคญาณทสสนาวสทธ 3. สมมสนญาณ จนถง

4. อทยพพยญาณ (ตรณ) อยางออน

6. ปฏปทาญาณทสสนวสทธ 4. อทยพพยญาณ (พลว) อยางแก 5. ภงคญาณ 6. ภยญาณ 7. อาทนวญาณ 8. นพพทาญาณ 9. มญจตกมยตาญาณ 10. ปฏสงขาญาณ 11. สงขารเบกขาญาณ 12. อนโลมญาณ 13. โคตรภญาณ

7. ญาณทสสนวสทธ 14. มรรคญาณ 15. ผลญาณ 16. ปจจเวกขณญาณ

68

2.2 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย

2.2.1 หลกสตรการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ก. ประวตและความเปนมา มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย มหาวทยาลยสงฆแหงคณะสงฆไทย เปนสถาบน

การศกษา ชนสงของคณะสงฆ ซงสมเดจบรมบพตรพระราชสมภารเจา สมเดจพระปรมนทรมหา

จฬาลงกรณ พระจลจอมเกลาเจาอยหวไดทรงสถาปนาขนเมอป พ.ศ. 2432 มชอเดมวา "มหาธาต

วทยาลย" และมพระบรมราชโองการเปลยนนามใหมวา "มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย" เมอ วนท

13 กนยายน พ.ศ. 2439 ขณะทมการจดตงมหาธาตวทยาลยใหม ๆ เจาพระยาภาสกรวงศ

เสนาบดกระทรวงธรรมการ ไดรบมอบหมายใหดแลจดการศกษาของคณะสงฆ และไดมหนงสอ

กราบทลแกสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 รายงานการศกษาวปสสนาธระนนไมได

เปนไปตามคาสอนในคมภรวสทธมรรค กลบไปในทางทผดความจรง ขณะนนคณะสงฆขาดแคลน

ผชานาญงานสอนวปสสนากมมฏฐานทตรงตามวสทธมรรค จงเปนสาเหตใหงานวปสสนาธระของ

การศกษาของคณะสงฆในคณะมหานกายตองถกยกเลก ใน วนท 20 ตลาคม พ.ศ. 2439 นบแต

นนมาการศกษาและปฏบตดานวปสสนาธระจงขาดหายไป112

ตอมาในป พ.ศ. 2494 สมเดจพระพฒาจารย (อาสภมหาเถร) ดารงตาแหนงพระพมล

ธรรม อธบดสงฆวดมหาธาต ไดมสวนชวยสามเณรกมในการพมพหนงสอ “พระวสทธมคคเผดจ”

ซงเปนหนงสอทแปลมาจาก คมภรวสทธมรรค เปนครงแรกในประเทศไทย และทานเจาประคณ

สมเดจฯ ไดมความสนใจเรองการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามนยในวสทธมรรค แตในชวงนน

ไมมผใดสอนการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทตรงตามแนวทางใกลเคยงกบทปรากฏในวสทธมรรค

เลย ทานจงเลอกพระมหาโชดก าณสทธ (พระธรรมธรราชมหามน) ใหเขาฝกกมมฏฐานจาก

หลาย ๆ สานกในประเทศ และ ป พ.ศ.2495 ไดถกสงไปเขาฝกปฏบตท สานกศาสนยสสา โดย

112 พระมหามณเฑยร ธรานนโท (จารงกจ), “การจดการศกษาของคณะสงฆไทย (พ.ศ. 2489-

2530)”, วทยานพนธปรญญาศาสนศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : สภาการศกษามกฏราช

วทยาลย), 2534, หนา 294.

69

มเจาสานกชอ ทานมหาสสยาดอโสภณรมหาเถระ เมองยางกง ประเทศพมา และไดจบหลกสตร

วปสสนากมมฏฐาน จงกลบมาพรอมกบพระวปสสนาจารย 2 รป คอ พระอาจารยภททนตอาสภ

เถระ และพระอาจารยอนทวงสะ เพอชวยฝกสอนวปสสนาธระในประเทศไทยดวย การไดนมนต

พระเถระทงสองมากเปนไปตามดารของพระพมลธรรม หลงจากกลบจากพมา พระมหาโชดก

าณสทธ ไดทาหนาทเปนอาจารยใหญฝายวปสสนาธระ ของวดมหาธาตฯ คณะ 5 ทตงเปนกอง

การวปสสนาธระ ซงในขณะนนแมแต สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน และ พระมงคลเทพมน

(สด จนทสโร) วดปากนา กยงไดมาฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานทพระอารามแหงน พรอมกบ

ยอมรบวาสานกนปฏบตไดถก ตองตามแนวทางสตปฏฐาน 4 อกดวย113

ครนตอมาเมอพระพมลธรรม (อาจ อาสภมหาเถร) ดารงตาแหนงสงฆมนตรวาการ

องคการปกครองไดนาเสนอจดตงกองการวปสสนาธระแกคณะสงฆมนตร ในทสดคณะสงฆมนตร

ไดอนมต และมอบหมายงานใหอยภายใตองคการปกครอง โดยมทานเปนผรบผดชอบตงแตป

พ.ศ. 2498 กองการวปสสนาธระจงเปนหนวยงานหนงทเปนประโยชนอยางมากของคณะสงฆไทย

นบแตนนมา114 กองการวปสสนาธระ เปนหนวยงานสาคญยงตอการศกษาคณะสงฆ ดงนนใน

วนท 24 กนยายน พ.ศ. 2524 สภามหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย จงไดพจารณางาน

ดานวปสสนาธระโดยเปดสานกงานกลางวปสสนาธระทวดมหาธาตฯ กรงเทพฯ วตถประสงคของ

งานนเพอการฟนฟ ขยายการบรหารงานในรปแบบทมองคกรหลกมารองรบ ตอมาจงไดมมต

อนมตแตงตงใหสานกงานกลางวปสสนาธระ ทวดมหาธาตฯ กรงเทพมหานคร มาเปน “สถาบน

วปสสนาธระ มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย” เมอวนท 9 ธนวาคม พ.ศ. 2524 โดยมพระพมล

ธรรม (อาจอาสภมหาเถร) เปนผลงนาม เพอเปนศนยกลางการศกษาคนถธระและการปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน ประจามหาวทยาลย แก นกศกษา และ ผสนใจทงชาวไทยและตางชาต115

113 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), แปลและเรยบเรยง, วสทธมรรค เลม 1, หนา

อารมภบท. 114 คณะกรรมการกองการวปสสนาธระแหงประเทศไทย, รวบรวมและเรยบเรยง, สมเดจพระ

พฒาจารยกบการวปสสนาธระ, (กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2533), หนา 38. 115 พระมหาบญชต าณสวโร, สถาบนวปสสนาธระ, ในมหาจฬาฯ ในรอบ ศตวรรษ, หนา 311-

320.

70

นบตงแตทมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดจดใหมการศกษาระดบปรญญาตรขน โดย

ม พระพมลธรรม (ชอย ฐานทตตเถร) เปนประธาน และ มมตใหดาเนนการจดการศกษาในรปแบบ

มหาวทยาลย การพฒนาหลกสตรไดมขนอยางตอเนอง จนกระทงวนท 23 มกราคม พ.ศ. 2531

มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดจดตงบณฑตวทยาลย สาหรบการศกษาในระดบ

ปรญญาโท ขน 4 สาขา คอ สาขาบาล, สาขาพระพทธศาสนา, สาขาปรชญา, และ สาขาธรรม

นเทศ โดยม พระมหาประยร ธมมจตโต เปนคณบด สาหรบพระภกษเทานน ตงแตวนท 15

มถนายน พ.ศ. 2531116

เมอป พ.ศ. 2541 มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดปรบปรงโครงสราง

การบรหารงานใหม โดยปรบเปลยนสถาบนวปสสนาธระมาเปนฝายวปสสนาธระ ขนตรงตอสวน

ธรรมนเทศ สานกสงเสรมพระพทธศาสนาและบรการสงคม ปจจบนฝายวปสสนาธระยงใหการ

บรการในดานวปสสนากรรมฐานเพอสบทอดจรรโลงตอกนมาอยางไมขาดสาย จงเกดเปนสานก

วปสสนากมมฏฐานแบบ "ยบหนอ พองหนอ" ทถกตองตรงตาม มหาสตปฏฐานสตร ทงนกเพราะ

การมองการณไกลของสมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) อดตสภานายกมหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย นอกจากนยงจดใหมวปสสนาธระสาหรบชาวตางประเทศโดยท

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดจดตงศนยวปสสนานานาชาตขน (The

International Buddhist Meditation Center - I.B.M.C.) ตงแตป พ.ศ. 2533 โดยจดใหมการ

บรรยายธรรมเปนภาษาองกฤษ และ สอนภาคปฏบตวปสสนากรรมฐาน อนเปนแนวทางการเผย

แผพระพทธศาสนาและวฒนธรรมไทย เพอศกษาและวจยหลกธรรมทางพระพทธศาสนา อกทงยง

เปนศนยเพอใหชาวตางประเทศไดมโอกาสฝกปฏบต และเขาใจวปสสนากมมฏฐานอยางแทจรง

ตอมาในป พ.ศ. 2543 มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดอนมตใหเปด

สอนหลกสตรระดบปรญญาโท สาขาวชาพระพทธศาสนา สาหรบ ฆราวาส ซงถอวาเปน

พฒนาการสาคญและยงเปดการศกษา นานาชาตระดบมหาบณฑต และ หลกสตรปรญญาเอก

สาหรบ พระภกษไทย พระภกษตางชาต และ ฆราวาสทวไปอกดวย117

116 บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, คมอการศกษาระดบปรญญาโท หลกสตร

พทธสาสตรมหาบณฑต, (กรงเทพฯ : นตธรรมการพมพ, 2548), หนา 1-3. 117 เรองเดยวกน, หนา คานยม.

71

ภารกจหลกของฝายวปสสนาธระของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยคอ

1. บรการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานแก นสต คณาจารย และเจาหนาท

ของมหาวทยาลย

2. จดโครงการฝกอบรมภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกพระภกษสามเณร และประชาชนทวไป

3. บรการใหการอบรม แนะนา การปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกผสนใจทว

ไปทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต

4. จดอบรมภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกชาวตางประเทศ

5. บรการใหการอบรมแนะนาการปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกชาวตาง

ประเทศทสนใจทงภาคทฤษฎและภาคปฏบต

6. จดสงพระวปสสนาจารยไปสอนวปสสนากมมฏฐานตามสถานทตาง ๆ ท

ขอรบการสนบสนนมา

7. เปนศนยประสานงานตดตอพระวปสสนาจารยเพอสอนกมมฏฐานแก

นสต

8. รวมกบสานกงานพทธมณฑล จดโครงการฝกอบรมภาคปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน เปนประจาทก ๆ เดอน

ข. หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน หลกสตรภาคบงคบของการฝก วปสสนากมมฏฐาน ของ มหาวทยาลยวาดวยการฝก

ภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐาน แกนสตทงพระภกษและฆราวาส ซงม พระมหาไสว าณวโร เปน

หวหนาฝายวปสสนาธระ ในระดบตาง ๆ มดงน

1. นสตในระดบประกาศนยบตรบณฑต(ปรญญาตร) รวม 4 คณะ 25 สาขา

วชาโดยทนสตทกทานตองเขารบการฝกทกป ๆ ละ10 วน ตลอด 4 ปของการศกษารวมระยะเวลา

ของการปฏบตทงสนถง 40 วน คณะ สาขาวชา และสถานทฝกตาง ๆ ของหลกสตรปรญญาตร118

มดงตอไปน

118 คาสงมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยท 367/2548, เรอง แตงตงพระวปสสนา

จารยเพอฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกนสต.

72

ก) คณะพทธศาสตร 7 สาขาวชา คอ

1) พระพทธศาสนา

2) พระอภธรรม

3) บาลพทธศาสตร 4) ภาษาสนสกฤต

5) ภาษาบาล

6) ปรชญา

7) ศาสนา

นสตสวนกลาง นสตหองเรยนจงหวดฉะเชงเทรา และ กาญจนบร ทกชนป ตองเขารบ

การฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนเวลา 10 วน ณ สวนเวฬวน (สวนไผ) อาเภอพทธมณฑล

จงหวดนครปฐม โดยมพระครมหาวาปคณารกษ (ประธานทปรกษาพระวปสสนาจารย) พระคร

ประสาทสงวรกจ (ประธานพระวปสสนาจารย) และ คณะพระวปสสนาจารย รวม 12 รป เปน

ผดแลโครงการและสอน

นสตหองเรยนจงหวดพษณโลก สงหบร และ เพชรบรณ ใหปฏบต ณ วดหนองพะยอม

ตาบลชมแสง อาเภอบางระกา จงหวดพษณโลก โดยม พระมหาอไร อาตาปโก เปนหวหนาสาย

รบผดชอบ คณะพทธศาสตร เสนอหวหนาเปน 2 สาย ดงน สายพระครประสาทสงวรกจ เปน

หวหนาสายรบผดชอบดแลนสตปฏบตวปสสนากมมฏฐานท วดสระแกวศรสรรเพชร อาเภอเมอง

จงหวดสพรรณบร และ สายพระมหาอไร อาตาปโก เปนหวหนาสายรบผดชอบดแลนสตปฏบต

วปสสนากมมฏฐานท วดพกลทอง อาเภอทาชาง จงหวดสงหบร ในแตละป สถานทสาหรบปฏบต

ใหเสนอตามความเหมาะสมในแตละป119

ข) คณะครศาสตร 9 สาขาวชา คอ

1) การบรหารการศกษา

2) การศกษานอกระบบโรงเรยน

3) สงคมศกษา

119 แผนกเลขานการโครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, สรปรายงานผล โครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน, คณะพทธศาสตร ปการศกษา 2547, 16-27

ธนวาคม 2547, หนา 4.

73

4) จรยศกษา

5) จตวทยาการปรกษาและการแนะแนว

6) คณตศาสตร

7) การสอนภาษาไทย

8) การสอนพระพทธศาสนา

9) การสอนภาษาองกฤษ

นสตทกชนป ตองเขารบการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนเวลา 10 วน ณ ศนย

พฒนาศาสนาแคมปสน ตาบลแคมปสน อาเภอเขาคอ จงหวดเพชรบรณ โดยมพระครภาวนา

ภรกษ (ประธานทปรกษาพระวปสสนาจารย) พระสธวรญาณ (ประธานพระวปสสนาจารย) และ

คณะพระวปสสนาจารย รวม 4 รป เปนผดแลโครงการและสอน ซงปกตคณะครศาสตร จะม พระ

มหาธรพนธ วชราโณ เปนหวหนาสาย ดแลรบผดชอบ

ค) คณะมนษยศาสตร 5 สาขา คอ

1) ภาษาไทย

2) ภาษาองกฤษ

3) ประวตศาสตร 4) พทธจตวทยา

5) จตวทยา

นสตทกชนป ตองเขารบการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนเวลา 10 วน ณ วดถา

สงโตทอง ตาบลปากชอง อาเภอจอมบง จงหวดราชบร โดยมพระครธรรมธรสมพนธ (ประธานพระ

วปสสนาจารย) และ คณะพระวปสสนาจารย รวม 9 รป เปนผดแลโครงการและสอน ซงปกตคณะ

มนษยศาสตร จะม พระสมภาร สมภาโร เปนหวหนาสาย ดแลรบผดชอบ

ง) คณะสงคมศาสตร 4 สาขา คอ

1) รฐศาสตร 2) สงคมวทยาและมานษยวทยา

3) เศรษฐศาสตร 4) สงคมสงเคราะหศาสตร

นสตทกชนป ตองเขารบการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนเวลา 10 วน ณ วด

นคมผง 16 ตาบลหนองสาหราย อาเภอปากชอง จงหวดนครราชสมา โดยม พระมหาพรพล

74

วโรจโน (ประธานพระวปสสนาจารย) และ คณะพระวปสสนาจารย รวม 9 รป เปนผดแลโครงการ

และสอน ซงปกตจะม พระมหาไสว าณวโร เปนหวหนาสาย โดยมพระครมหาวาปคณารกษ

และ พระศรวรญาณ ว. เปนทปรกษา

2. นสตในระดบมหาบณฑต (ปรญญาโท) รวม 7 สาขา ตองเขารบการฝก

ภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐานไมนอยกวา 30 วน (หลกสตรละ 15 วน) 120 มดงนคอ

ก) บาล

ข) พระพทธศาสนา

ค) ปรชญา

ง) ธรรมนเทศ

จ) ศาสนาเปรยบเทยบ

ฉ) วปสสนาภาวนา

ช) มหายานศกษา

3. นสตระดบดษฎบณฑต(ปรญญาเอก) ตองฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานไม

นอยกวา 45 วน โดยใหใชกบนสตทเขาศกษาตงแตปการศกษา 2543 เปนตนไป

นสตปรญญาโท ทงบรรพชตและคฤหสถ ตองเขารบการฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ณ มหาจฬาอาศรม บานโนนกระถน ตาบลดงพญาเยน อาเภอปากชอง จงหวดนครราชสมา

ครงท 1 ชวงเดอน พฤศจกายน – ธนวาคม และ ครงท 2 ชวงเดอน มนาคม – เมษายน ครงละ

15 วน โดยม พระมหาพรพล วโรจโน (ประธานพระวปสสนาจารย) และ หวหนาสายรบผดชอบ

สวนการฝกของนสตปรญญาเอกนน ตองเขารบการฝกท วดภททนตะอาสภาราม

บานหนองปรอ ต.หนองไผแกว อ.บานบง จ.ชลบร สาหรบนสตปรญญาเอก เปนระยะเวลา 45 วน

ครงท 1 ชวงเดอน มนาคม – เมษายน และ ครงท 2 ชวงเดอน พฤษภาคม – มถนายน โดย

ผรบผดชอบโครงการ คอ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

120บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, คมอการศกษาระดบปรญญาโท หลกสตร

พทธสาสตรมหาบณฑต, หนา 111.

75

ค. ระเบยบในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ระเบยบทงหมดม 12 ขอ ดงน

1. ตองนาบรขาร คอ ผาไตรจวร บาตร ผาพลาสตก กระตกนา ไฟฉาย ชอนสอม

ยารกษาโรคประจาตว และ กลด (ใชสกลกหรอสนาตาลเทานน) หมวกไหมพรม และผาหมคลม ให

ใชสกลก และหามใชเตนทโดยเดดขาด

2. ตองเชอฟงคาสง คาแนะนา และ คากลาวตกเตอน ทชอบดวยธรรมของพระ

วปสสนาจารย และเจาหนาทมหาวทยาลยแตงตงโดยเคารพ

3. หามนสตนาสงของทไมเออตอการปฏบต เชน กลองถายรป วทย เทป

โทรทศน โทรศพทมอถอ วทยตดตว วทยสอสาร และ สงพมพทกชนดไปใชระหวางปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน

4. ใหฝายวปสสนาธระ สวนธรรมนเทศ สานกสงเสรมพระพทธศาสนา และ

บรการ สงคม จดอบรมดแลและรบผดชอบพระวปสสนาจารย

5. พระวปสสนาจารย และ เจาหนาทมหาวทยาลยแตงตง ตองปฏบตหนาทให

ครบกาหนดระยะเวลาการฝกภาคปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

6. ใหคณาจารย เจาหนาทคฤหสถ แตงชดขาวในขณะปฏบต

7. ในระหวางฝกภาคปฏบต ถานสตมปญหา ใหพระวปสสนาจารย และเจา

หนาทประชมแลวรายงานผลใหอธการบดทราบ

8. นสตทละเมดประกาศนจะตองไดรบโทษตามมตชขาดของพระวปสสนาจารย 9. เมอเสรจสนสดการฝกภาคปฏบตแลว คณบดตองรายงานผล ภายใน 45 วน

10. ใหคณบดดแลรบผดชอบและอานวยความสะดวกการฝกปฏบต

11. ใหกองกจการนสตประสานงานและอานวยความสะดวกในการฝกปฏบต

12. นสตทไมนาบาตรและกลดไป หามรวมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กบคณะ

ทตนสงกดโดยใหไปปฏบตในคราวตอไป (ยกเวนนสตคฤหสถ)121

121 แผนกเลขานการโครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

สรปรายงานผล โครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน, หนา 5-6.

76

2.2.2 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ก. หลกวปสสนาภม 6 ของวปสสนากมมฏฐาน ธรรมอนเปนทตงเปนทางเดนของวปสสนา หรอทเรยกวา วปสสนาภม นนมอย 6

หมวด คอ ขนธ 5 อายตนะ12 ธาต 18 อนทรย 22 อรยสจ 4 และ ปฏจจสมปบาท 12 ธรรม

ทง 6 หมวดนแหละเปนทตงเปนทางเดนของวปสสนา เมอยอลงแลวไดแก รป กบ นาม นนเอง

ฉะนนการกาหนดรปนามจงเทากบปฏบตภมทง 6 ดวย วปสสนากมมฏฐานยอมประกอบดวยตว

กมมฏฐาน และ ผทากมมฏฐาน สถานทหรอสงทใหกาหนดไดแก รปนาม คอ ตวกมมฏฐาน

วปสสนา คอ ตวสต (และวสทธ 7 พรอมดวยโพธปกขยธรรม 37 ประการ) เปน ผทากมมฏฐาน

ไดแกเอาสตเขาไปตงไวทกาย เวทนา จต ธรรม แลวกาหนดรรปนามนโดยทาง อายตนะภายใน กบ

อายตนะภายนอกกระทบกน ในขณะทรปนามเกดเปนปจจบนกาล ฉะนนวปสสนานจงรแจงเหน

จรงในขนธ 5 คอ รปนามอนปรากฏใหเหนชดดวยลกษณะ เหมอนกบการเหนตวเสอ กยอมเหน

ลกษณะลายของเสอดวยฉนนน ลกษณะของขนธ 5 คอรปนามนน จงเปนอารมณปรมตถ ของ

วปสสนา ดงนนวปสสนากมมฏฐานตามแนวมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยใช

อารมณของวปสสนาภม ทง 6 เปนฐานในการปฏบตวปสสนา แตในชวงเรมตนฝกจะมงเนนการ

ปฏบตโดยใช ขนธ 5 อายตนะ 12 และ ธาต 18 เปนพนฐานสาหรบผฝกหดใหม กลาวโดยยอ

คอการใช นาม และ รป หรอ อตตภาพ รางกายนนเอง122

ข. หลกการปฏบตตามแนว สตปฏฐาน 4 หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ยด

หลกปฏบตตามแนวสตปฏฐาน 4 และ ในมหาสตปฏฐานสตร 21 บรรพ ทมเปาหมายใหมสตตอ

รป และ นาม ตามธรรมชาตทมนเกดขนตามความเปนจรง มอยหลายวธในการกาหนดสต สต

ปฏฐาน 4 ทถกตองตองเปนสตซงมพระนพพานเปนอารมณอยางเดยวเทานน123 แตสรปแลว

ประชมลงสตามหลกสตปฏฐาน ทง 4 พระธรรมธรราชมหามน(โชดก ญาณสทธเถร) ไดอธบาย

แนวปฏบตในหลกสตปฏฐาน 4 ไววา

122 ฝายวปสสนาธระ (รวบรวม), “คมอการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเบองตน”, การปฏบต

วปสสนาเพอพฒนาบคลากรมหาวทยาลย รนท 6, 8-12 สงหาคม 2548, มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, หนา 5-6. 123 พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล), ธนต อยโพธ(แปล), วสทธมรรค เลม 3, หนา 404.

77

1. กายานปสสนาสตปฏฐาน คอ สตตามพจารณากายเปนอารมณ

2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน คอ สตตามพจารณาเวทนาเปนอารมณ

3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน คอ สตตามพจารณาจตเปนอารมณ

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ สตตามพจารณาธรรมเปนอารมณ124

สวน พระอาจารยกมมฏฐานาจรยะ อ ชะนะกาภวงสะ ผเปนศษยของพระอาจารย

มหาสสยาดอ เจาสานกทสอนกมมฏฐานแบบเดยวกนกบแนวปฏบตของมหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย ไดสอนหลกปฏบตตาม สตปฏฐาน 4 ไวดงนคอ

1. กายานปสสนาสตปฏฐาน คอ การมสต ตอ อาการทางกาย

2. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน คอ การมสต ตอ อาการทางเวทนา

3. จตตานปสสนาสตปฏฐาน คอ การมสต ตอ ความคดนก

4. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอ การมสต ตอ ธรรมารมณ125

ค. หลกธรรมเกอหนนในการบรรลธรรม หลกธรรมเกอหนนในการบรรลธรรมทเปนประโยชนตอนกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ไดแก

1. องคแหงการบรรลโสดาบน 4 ประการ

ก) สปปรสสงเสวะ คอ การคบสตบรษ ผมความรสามารถแนะนา

ผปฏบตวปสสนากมมฏฐานใหอยในเสนทางทถกตอง ซงไดแก พระวปสสนาจารย

ข) สทธมมสสวนะ คอ การฟงพระสทธรรมของพระพทธองค ใน

ทนจะมงเนน การบรรยายหลกและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน การสอบอารมณ และ การ

แนะนาในการปรบอนทรย 5 ของการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเพอพฒนาใหเกดวปสสนาญาณ

ค) โยนโสมนสการ คอ การกระทาไวในใจโดยแยบคาย

ง) ธมมานธมมปฏปตต คอ การปฏบตธรรมสมควรแกธรรม126

124 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร), โพธปกขยธรรม 37 ประการ, (กรงเทพฯ :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2542), หนา 3. 125 พระกมมฏฐานา จรยะ อ ชะนะกาภวงสะ, ธรรมบรรยาย เกยวกบ ธรรมปฏบต, (กรงเทพฯ

: บจก. สหธรรมก, 2535), หนา 60. 126 ท.ป. (ไทย) 11/311/286.

78

2. สนธ 5 ประการ ของ พระกมมฏฐาน127

ก) อคคหะ คอ การเรยนวปสสนากมมฏฐาน (การกาหนดท รปและ

นาม)

ข) ปรปจฉา คอ การสอบถาม (การสง และ สอบอารมณของการ

ปฏบต)

ค) อปฏฐาน คอ ความปรากฏแหงพระกมมฏฐาน

ง) อปปนา คอ ความแนวแนแหงกมมฏฐาน

จ) ลกขณะ คอ ความกาหนดหมายและ การทรงจาสภาวะของ

กมมฏฐานวามลกษณะอยางไร

3. หลกธรรม 5 ประการ เพอเจโตวมตตและปญญาวมตต สตรท 1

หลกธรรม 2 สตร ทพระพทธองคทรงแสดงไว 5 ประการ ใน เจโตสตร วา ถาบคคล

เจรญแลว ทาใหมากแลว ยอมมเจโตวมตตเปนผลานสงสยอมมปญญาวมตตเปนผล มดงน

ก) พจารณาเหนวาไมงามในกาย

ข) มความสาคญวาเปนของปฏกล ในอาหาร

ค) มความสาคญวาไมนายนดในโลกทงปวง ง) พจารณาเหนวาไมเทยงในสงขารทงปวง จ) เขาไปตงมรณสญญาไวในภายใน128

4. หลกธรรม 5 ประการ เพอ เจโตวมตตและปญญาวมตต สตรท 2

ก) ความสาคญวาไมเทยง

ข) ความสาคญวาเปนทกขในสงไมเทยง

ค) ความสาคญวาเปนอนตตาในสงทเปนทกข

127 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), แปลและเรยบเรยง, วสทธมรรค เลม 2,

(กรงเทพฯ : บจก อมรนทร พรนตง, 2533), หนา 59-60. 128 อ.ป. (ไทย) 22/71/119.

79

ง) ความสาคญในการละ

จ) ความสาคญในความคลายกาหนด129 2.2.3 วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ก. ตารางกจกรรมประจาวน ตารางกจกรรมประจาวนสาหรบปฏบตวปสสนากมมฏฐานของบณฑตวทยาลย ใน

ระดบปรญญา โท และ เอก มดงตอไปน

เวลา 04.00 น. ใหสญญาณระฆง / ทาภารกจ สวนตว

เวลา 04.30 – 06.30 น. พรอมกน ณ ลานธรรม ทาวตรภาคเชา / ปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานฐาน

เวลา 07.00 น. ฉนภตตาหาร / รบประทานอาหารเชา - พกผอนอรยาบถ

เวลา 08.30 – 10.00 น. ปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (โดยใหสญญาณ เวลา 08.00 น.)

เวลา 10.30 – 11.00 น. ประกอบพธถวายภตตาหาร/รบภตตาหารเพล / รบประทาน

อาหารกลางวน

เวลา 11.00 – 13.00 น. ฉนภตตาหารเพล / รบประทานอาหารกลางวน – พกผอน

อรยาบถ

เวลา 13.00 – 16.00 น. พรอมกน ณ สถานทปฏบตธรรมรวม (ใหสญญาณเวลา

12.30 น.)

ปฏบตวปสสนากรรมฐานภาคบาย และ สง/สอบ อารมณ

เวลา 16.00 – 17.30 น. พกฉนนาปานะ / ดมนาปานะ

พกผอนอรยาบถ / ทากจวตรสวนตน

เวลา 17.30 น. ใหสญญาณระฆง

เวลา 18.00 น. พรอมกน ณ ลานธรรม / ทาวตรภาคเยน

เวลา 19.00 น. ฉนนาปานะ/ดมนาปานะ

129 อ.ป. (ไทย) 22/72/121-2.

80

เวลา 19.30-21.30 น. ฟงธรรมกถา

ปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

สง / สอบอารมณประจาวน

เวลา 21.30 – 04.00 น. พกผอนอรยาบถ ตามนยแหง อปณณกปฏปทา

--------

หมายเหต : ตารางเวลาอาจมการปรบเปลยนตามความเหมาะสม

สงทตองเตรยม:

ก. สาหรบพระภกษ 1. กลดและมง หรอ เตนทนอน 2. ยาประจาตว 3. บาตร

4. เสอและผายางปพน 5. อาสนะปนง (สาหรบพระภกษ)

6. ไฟฉาย 7. เครองใชสวนตว 8. ผาหม 9. หมวก /ถงมอ / ถงเทา

ข. สาหรบคฤหสถชายและหญง 1. กลดและมง หรอ เตนทนอน 2. ยาประจาตว

3. หมวก/ถงมอ/ถงเทา 4. เสอและผายางปพน 5. ไฟฉาย

6. เครองใชสวนตว 7. ผาหม ข. กจเบองตนทควรร และควรทากอนเขาปฏบต ผใดประสงคจะเขาปฏบตกมมฏฐาน พงทากจอนเปนเบองตนเสยกอน ดงตอไปน

1. ควรตดปลโพธ คอ ตดความหวงใยกงวลกบภารกจตาง ๆ ใหหมดไป

2. ตดความกงวลเลกนอย

3. ในวนทจะเขาปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ใหจดเตรยม ดอกไม ธปเทยน

ไปถวายสกการะพระอาจารยผทจะใหกมมฏฐานดวย

4. จดธปเทยนบชาพระรตนตรย แลวนงกระโหยง ประณมมอ เปลงวาจาวา

อะระหง สมมาสมพทโธ ภะคะวา พทธง ภะคะวนตง อภวาเทม

(กราบดวยเบญจางคประดษฐ 1 ครง)

สะวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม ธมมง นะมสสาม


สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ สงฆง นะมาม


81

5. นอมนมสการองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ผทรงประทานวปสสนา

กมมฏฐาน ดวยบทวา นะโม ตสสะ ภะคะวะโต อะระหะโต สมมาสมพทธสสะ ( 3 หน)

6. ปฏบตในสลวสทธ หมายถง ทาใหเปนผบรสทธควรแกการปฏบตในสวน

เบองตน ดงน

ก) ถาเปนพระภกษ ใหแสดงอาบตกอน

ข) ถาเปนสามเณรใหสมาทานศล 10

ค) ถาเปนอบาสก อบาสกา ใหสมาทานศล 5 หรอศล 8 หรอ

อาชวฏฐมกศล กอนคามอบอตตภาพรางกายถวายตอพระผมพระภาคเจา

7. แผเมตตา

8. เจรญมรณานสสต

9. ระลกถงความจรงแหงชวต

10. ระลกถงบญของตน

11. อธษฐานเจรญกรรมฐาน130 ค. การสมาทานพระกมมฏฐาน กอนเรมฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ผเขาฝกตองทาการสมาทานพระกมมฏฐาน

กอน ดงตอไปน

1. มอบอตตภาพรางกายถวายตอพระผมพระภาคเจา ซงเปน สงฆบดร ทรง

ประทานวปสสนาธระแกผเหนภยในวฏฏะ วาดงน

อมาหง ภนเต ภะคะวา อตตะภาวง ตมหากง ปะรจจะชาม131 แปลความวา ขาแตพระ

องคผเจรญ ขาพระองคขอมอบถวาย อตตภาพรางกายน แดพระผมพระภาคเจา การถวายอตต

ภาพรางกายนตอองคสมเดจพระผมพระภาคเจากชอวาไดถวายแด พระธรรมวนย เพราะพระธรรม

วนยเปนตวแทนพระพทธองค เมอปรนพพานไปแลว และ ไดชอวาถวายตวแดพระสงฆดวย

เพราะพระธรรมวนยนนยอมประดษฐานอยทพระภกษผปฏบตด ปฏบตชอบทงหลาย คามอบ อตต

ภาพรางกายตอพระอาจารย

130 พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ), การบรหารจต, พมพครงท 8. (กรงเทพฯ : บจก เซเวน

พรนตง กรป, 2546), หนา 68. 131 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ), แปลและเรยบเรยง, วสทธมรรค เลม 1, หนา

186.

82

2. มอบอตตภาพรางกายตอพระอาจารยผสอนกมมฏฐาน เพอจะไดอบรม

สงสอนไปดวยด ไมมโทษแกอาจารยผสอน เปนการมอบตวเปนลกศษย ใหทานแนะนาสงสอน

ในสมยพทธกาลเมอพระพทธองคยงทรงพระชนมชพอยผปรารถนาจะเจรญกมมฏฐาน กจะไปขอ

กมมฏฐานจากสานกของพระองคโดยเฉพาะเมอมความเขาใจในแนวทางปฏบตเปนอนดแลว จง

พากนไปปฏบตตามถา ตามปา พอสมควรแกเวลาแลว กกลบมากราบทล ถวายผลการปฏบตให

ทรงทราบ ทากนอยอยางนตลอดมาจนพระพทธเจาปรนพพาน เมอพระองคปรนพพานแลวกไปขอ

จากพระอครสาวกเบองขวา เบองซาย เมอพระอครสาวกเบองขวา เบองซายไมม กไปขอจากพระ

อรหนตขณาสพ เมอพระอรหนตขณาสพไมม กไปขอจากพระอนาคาม เมอพระอนาคามไมม กไป

ขอจาก พระสกทาคาม เมอพระสกทาคามไมม กไปขอจากพระโสดาบน เมอพระโสดาบนไมม ก

ไปขอจากอาจารยผชานาญในดานการปฏบตวปสสนาธระ ทประกอบดวยองคคณ 7 ประการ

คามอบอตตภาพรางกายถวายตอพระอาจารย วาดงน

อมาหง ภนเต อาจะรยะ อตตะภาวง ตมหากง ปะรจจะชาม132 แปลความวา ขาแต

ทานอาจารยผเจรญ ขาพเจา ขอมอบ อตตภาพรางกายนถวายตอพระอาจารย ผลของการมอบ

อตตภาพรางกายกอนจะลงมอปฏบตกมมฏฐานผปฏบตควรจะมอบถวาย อตตภาพรางกายตอ

พระผมพระภาคเจาเสยกอน เหตรายตาง ๆ ซงอาจทาใหเปนอปสรรคขดขวางตอการปฏบต ไม

สามารถจะเกดขนแกเราได ดวยอานาจแหงพระพทธเจาคมครอง ดงมหลกฐานปรากฏในคมภร

วสทธมรรคอฎฐกถาแสดงไววา เอวง นยยะต อะปาเต ภะยะเภระเว ภะยง ตสสะ นปปชชะต นะ

น นยยาทโต อต ฯ แปลความวา ภยนอยใหญจะไมเกดขนแกบคคลผมอบถวาย อตตภาพไวแลว

ตอพระพทธเจาอยางน ภยจะเกดขนแกบคคลนนไมไดเลยเพราะไดมอบถวายอตตภาพไวแลว

3. ขอกมมฏฐานกบทานพระอาจารย หลงจากไดมอบกายถวายตวแลว วา

นพพานสสะ เม ภนเต สจฉกะระณตถายะ กมมฏฐานง เทห (นพพานมคคทปน) แปลความวา

ขาแตทานผเจรญ ขอทานจงโปรดใหกมมฏฐานแกขาพเจา เพอประโยชนแกการกระทาใหแจงซง

พระนพพานตอไป

4. คาตงสจจอธษฐาน

เมอไดรบกมมฏฐานจากอาจารยแลวกเขาไปสหองกมมฏฐาน จดธปเทยนบชาพระ

รตนตรย อนเปนอามสบชาครงสดทาย เพราะตลอดเวลาแหงการปฏบตใหเปนไปดวยการปฏบต

บชาอยางเดยว ตงจตใจใหเขมแขง มนคง นอมระลกถงคณพระรตนตรย คอ พระพทธ พระธรรม


83

พระสงฆ ตลอดถงคณบดามารดา คร อปชฌาย อาจารย และผมบญคณทงหลาย และ ระลกถง

คณของเหลาเทพเจาทสงสถตอย ณ สถานทใกล และทไกล ในทตาง ๆ ทเปนสมมาทฏฐ ตลอดจน

บรรพบรษทไดรกษาพระศาสนาตลอดมา แลวตงสจจอธษฐานไวอยางมงคงวา........"ถาไมบรรล

ผลตามทตนควรจะไดจะถงเมอใด ดวยกาลงแหงความเพยร ดวยความบากบนอยางไมทอถอย

ถงแมวาเลอดเนอ จะเหอดแหงไป เหลออยแตหนง เอน กระดก กตาม เมอนนเราจะสละกาลงทก

สวน เพอกระทาใหแจงซงพระนพพาน ขออานาจคณพระรตนตรย คณของผม พระคณ และคณ

ของเทวดา ตลอดความสตย ความจรงทตงไวน จงมาเปนพลวปจจย และคมครองปองกนอนตราย

ทงปวง ใหการปฏบตเหนธรรมรธรรม ตามคาสงสอนของพระบรมศาสดาสมมาสมพทธเจา เทอญ"

5. คาแผเมตตา

เมออธษฐานเสรจแลว กแผเมตตาใหแกตวเองและผอน ตลอดสรรพสตวทวไป

ก) แผเมตตาใหแกตนเอง วาดงน

อะหง สขโต โหม ขอใหขาพเจาจงมความสข

อะหง นททกโข โหม ขอใหขาพเจาจงปราศจากทกข

อะหง อะเวโร โหม ขอใหขาพเจาจงปราศจากเวรภย

อะหง อพยาปชโฌ โหม ขอใหขาพเจาจงปราศจากอปสรรค

อะหง อะนโฆ โหม ขอใหขาพเจาจงปราศจากความลาบาก

สข อตตานง ปะรหะราม รกษาตนใหมความสขเถด

ข) แผเมตตาใหแกคนอน สตวอน วาดงน

สพเพ สตตา สตวทงหลาย ทเปนเพอนทกข เกดแก เจบ ตาย ดวยกนทงหมดทงสน

อะเวรา โหนต จงเปนสข ๆ เถดอยาไดมเวร แกกนและกนเลย

อพยาปชฌา โหนต จงเปนสข ๆ เถด อยาไดเบยด เบยนซงกนและกนเลย

อนฆา โหนต จงเปนสขๆ เถด อยาไดมความ ทกขกายทกขใจเลย

สข อตตานง ปะรหะรนต จงมความสขกายสขใจ รกษาตนใหพนจากทกขภยทงสน

เถด

6. เจรญพทธคณ ธรรมคณ และสงฆคณ วาดงน

อตปโส ภะคะวา อะระหง สมมาสมพทโธ วชชาจะระณะสมปนโน สคะโต โลกะวท

อะนตตะโร ปรสะทมมะสารถ สตถา เทวะมะนสสานง พทโธ ภะคะวาต

(แลวหมอบกราบลงวา)

84

กาเยนะ วาจายะ วะ เจตะสา วา

พทเธ กกมมง ปะกะตง มะยา ยง

พทโธ ปะฏคคณหะต อจจะยนตง

กาลนตะเร สงวะรตง วะ พทเธฯ

สวากขาโต ภะคะวะตา ธมโม สนทฏฐโก อะกาลโก เอหปสสโก

โอปะนะยโก ปจจตตง เวทตพโพ วญหต



ธมเม กกมมง ปะกะตง มะยา ยง

ธมโม ปะฏคคณหาต อจจะยนตง

กาลนตะเร สงวะรตง วะ ธมเมฯ

สปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ อชปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ

ญายะปะฏปนโน ภะคะวะโต สาวะกะสงโฆ สามจปะฏปนโน ภะคะวะโต

สาวะกะสงโฆ ยะททง จตตาร ปรสะยคาน อฏฐะ ปรสะปคคะลา เอสะภะคะวะโต

สาวะกะสงโฆ อาหเนยโย ปาหเนยโย ทกขเณยโย อชะลกะระณโย อะนตตะรง

ปญญกเขตตง โลกสสาต



สงเฆ กกมมง ปะกะตง มะยา ยง

สงโฆ ปะฏคคณหาต อจจะยนตง

กาลนตะเร สงวะรตง วะ สงเฆฯ

7. ผทเปนพระอาจารยสอนจะกลาวใหโอวาท และแนะนาหลกในการ

ปฏบตทเรยกวา "ใหกมมฏฐาน" ตามสมควรแกเวลา ซงผปฏบตจะตองจดจาและพงนาไปเปนหลก

ในการปฏบตตอไป133

133 ฝายวปสสนาธระ (รวบรวม), “คมอการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเบองตน”, การปฏบต

วปสสนา เพอพฒนาบคลากรมหาวทยาลย รนท 6, 8-12 สงหาคม 2548, หนา 8-9.

85

ง. ขอทควรเวน ในการเจรญกมมฏฐาน ขอทควรเวนในการเจรญกมมฏฐาน ม 7 ประการคอ

1. กมมารามตา ประกอบกจอนเสย เชน เขยนหนงสอ อานหนงสอ

สวดมนต เปนตน อนไมใชกจในการเจรญกมมฏฐาน

2. ภสสรามตา มวแตคยกนเสย ไมตงใจกาหนด

3. นททารามตา มวแตเหนแกนอน นอนมากทาความเพยรนอย โยคบคคล

นอนแตนอยเพยงคนละ 4 ชวโมง ตงแต 2 นาฬกา ถง 6 นาฬกากพอ กลางวนหามนอน จงนกถง

คาเกาทกลาวไววา คชาพ ฤาษผอม นนเปนเครองเตอนใจ

4. สงคาณการามตา พอใจคลกคลอยกบหมคณะ ไมชอบอยตามลาพง

5. อคตตทวารตา ไมสารวมทวารทง 6 ดวยด

6. โภชเน อมตตตา ไมรจกประมาณในการบรโภค คอกนอมเกนไป

คะเนวาอก 5 คาจะอม ใหหยด เปนพอด

7. ยถาวมตต จตต น ปจจเวกขต จตจบอารมณใด ไมกาหนดอารมณนน

หรอจตตกไปโดยอาการใด ไมกาหนดรโดยอาการนน134 จ. ขอทควรปฏบตในการเจรญกมมฏฐาน นอกจากตองปฏบตตามนยทตรงกนขามกบขอทควรเวน เชน ประกอบแตกจทเพง

กมมฏฐานโดยไมประกอบกจอน ตงใจกาหนดโดยไมคยกบผอน เปนตน ทง 7 ขอนนแลว ยงมขอท

ควรปฏบตอยอกมากมายหลายประการ ทสาคญอนควรยกขนมากลาวในทนนน ไดแก

1. ตองมขนต มความอดทนพรอมทง 3 ประการ คอ

ก) อดทนตอความยากลาบาก

ข) อดทนตอทกขเวทนา

ค) อดทนตอความเยายวนของกเลส

2. เพอใหขนตธรรมนนสมบรณ จะตองตงใจอยางแนวแนในการเจรญ

กมมฏฐานวา แมเนอจะเหอด เลอดจะแหง คงเหลอแต หนง เอน กระดก กจะไมทอถอยละเลกไป

จนกวาจะบรรลถงธรรมทกาลงบาเพญเพยรอยน

134 ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร), ผรวบรวม, คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท

9 ปกณณกสงคหวภาค, หนา 31.

86

3. เพอใหสมประสงคตามขอ 2 จะตองกระทาอนทรยใหเสมอกน คอ สทธา

กบปญญาจะตองเสมอกนคหนง วรยะกบสมาธอกคหนงนกจะตองใหเสมอกนดวย ทงนเพราะ

-สทธา กลา ทาใหเชออยางงมงาย ไมคานงถงเหตผล

-สทธา ออน ทาใหความเลอมใสนอยเกนควร ชวนจะใหเลกปฏบต

-ปญญา กลา ทาใหคดออกนอกลนอกทาง

-ปญญา ออน ทาใหไมเขาถงเหตผลตามความเปนจรง

-วรยะ กลา ทาใหคดพลาน ฟงซานไป

-วรยะ ออน ทาใหเกยจคราน

-สมาธ กลา ทาใหตดในความสขนนเสย

-สมาธ ออน ทาใหไมถงอปจารภาวนา อปปนาภาวนา

-สวน สตไมมเกน มแตขาดอยราไป135

ฉ. การกาหนด การกาหนด มาจากภาษาบาลวา สลลกขณา เปนคาไวพจนของคาวา วปสสนา136

และยงหมายถง “ปรญเญยยะ” เชน คาวา “พองหนอ ยบหนอ” ถอวาเปนการกาหนดทกขอรยสจ

เพราะภาวะทพองยบเปนความทกขโดยสภาวะ แมจะไมไดรบความเจบปวด แตกเปนกอนทกข

ของขนธ 5 “รปปาทานขนธ” ทอยในหลกไตรลกษณ137 การกาหนดร (แนวยบหนอ-พองหนอ) คอ

การใสใจ การนกในใจ การพดในใจ พรอมกบอาการทเกดขนทางกายและใจ ใหไดปจจบนไมกอน

ไมหลงกบอาการทเกดขน คอกาหนดและรอาการไปพรอมกน เหมอนกบการวางจตเปนเพยงผ

กาหนดรแลวปลอยอยาไปอยากใหเปนอยางนนอยางนกจะเหนความเปนจรง หมายถงการกาหนด

รตามสภาพทเปนจรงๆ โดยไมมการวเคราะหวจารณใด ๆ ทงสน เทคนคการปฏบตแนวพองยบ

นนจะไมใหไปวเคราะหวจารณคอกาหนดไปตรง ๆ ทสภาวะนน ๆ ปรากฏ โดยไมตองไปแยกแยะ

วาอนใดเปนรปอนใดเปนนามเพราะรไปกยงเปนบญญตหากสภาวะทแทจรงยงไมเกด แตกไมให

135 เรองเดยวกน, หนา 30-31. 136 อภ.ธ. (ไทย) 34/584/168-9. 137 พระศรวรญาณ ว, มารจกวปสสนากรรมฐาน แบบพองหนอ-ยบหนอ, (กรงเทพฯ : บจก.

สหธรรมก, 2541), หนา 42.

87

ไปบงคบวาตองไมคด ถาเกดความคดขนกใหกาหนดทอาการคดเพราะอาการคดกเปนอารมณ

วปสสนา ใหกาหนดเชนกน แตสงทคดวาอนนเปนนาม อนนเปนรป เปนบญญตไมตองไปสนใจ

คาวา “กาหนดรอารมณ” คอ การกาหนดแลวรอารมณอยางใดอยางหนง หมายถง

เหนอารมณตาง ๆ โดยความสนไป โดยความเสอมไป การกาหนดรอารมณคอ รปนน และเหน

อารมณคอรปนนโดยความสนไปและเสอมไป138

ประโยชนของการกาหนด รป-นาม (ปรมตถอารมณ) ม 6 ประการ คอ

1. จตตงมนเปนสมาธ(ขณกสมาธ)ทาใหสมาธเจรญขนและสตอยกบปจจบนไดดขน

2. เกดสตสมปชญญะละอตตาตวตน

3. สงสมเหตปจจย เพอเวนไกลจากกเลส

4. รถวนทวอยางวเศษ ในปจจบนขณะ ทาใหเทาทนตอสงทปรากฏ และเหนอยาง

ชดเจนของอาการนน

5. ละความเกยจคราน สะสมญาณหยงร

6. กอบกอสรภาพการาบกเลส และ สกดกนกเลสไมใหไหลเขาสจตเพมขน139

อานสงส ของ การกาหนด พอง-ยบ ม 7 ประการ ไดแก

1. สกกายทฏฐหาย

เนองจากขณะทเขาไปกาหนดรแลว กจะรวา เชน พอง-ยบ ทอยในตวเรา มใชเรา สตว

บคคล ตวตน เราเขา เมอเขาใจอยอยางนกชอวา ขจด สกกายทฏฐ ได

2. สมมาทฏฐมรรคเกด

เมอขณะกาหนด เชน พอง-ยบ อยนน ความสาคญมนหมายวา พอง-ยบ ของเราไมม

ความรสกยนดยนรายไมเกด และ ไมมความรสกยนดยนรายใน โลภะ โทสะ และ โมหะ ผลคอ

กเลสกไมเขามาเจอในจต

138 พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล), ธนต อยโพธ(แปล), วสทธมรรค เลม 3, หนา 337. 139 พระอธการสมศกด โสรโท, คมอการพฒนาจตตามแนวสตปฏฐาน 4 สาหรบผปฏบต

ใหม, (กรงเทพฯ : บจก. ศรอนนตการพมพ, 2546), หนา 52.

88

3. ตทงคปหานดบกเลสชวขณะ

เมอกาหนดอย กเลสดบไปชวขณะ ดบไปหายไปชวขณะหนง จงเปน ตทงคปหาน คอ

ประหารกเลส หรอ ดบกเลสชวขณะหนง มใชตลอดกาล

4. เกดอนจจานปสสนา

ในขณะกาหนด จะเกด การเหนถงความตงอยไมได “พอง-ยบ” ไมเทยง โดยมการ

เกดขน ตงอย และดบไปเปนธรรมดา

5. ทกขสจ

เมอกาหนดอาการ เชน พอง-ยบ อย อาการนนๆ จะแสดงสภาวลกษณะใหเหนวา

พระไตรลกษณ การเกดดบ เกดความเบอหนายและไมพอใจในรปนาม ทเรยกวา ทกขภายในใจ

6. สสสตทฏฐหาย

ผลการจากกาหนดพอง-ยบทาใหเหนวา พองกเกดดบ ยบกเกดดบ มไดเนองเปนอน

เดยวกน เมอเขาใจอยางน เรยกว สนตตขาด คอ ความสบตอขาดไป

7. อจเฉททฏฐหาย

เมอเขาใจวา พอง-ยบ มไดเปนอนเดยวกน รปนามสงขารมไดสบตอเนองกนเปนอน

เดยวกน กทาใหเขาใจวา รปนาม แตกาลกอนไมม แตเดยวนเกดม ถงเกดมมากจรง แตกตองแตก

สลายไปดบไปเปนธรรมดามไดสญสนไปหากรปนามยงมกเลสอย140

หลกการปฏบตคอ ใหเฝาสงเกต จบตาด หรอใหมสตอยกบปรากฏการณใด ๆ กตาม

ไมวาทางรป หรอ นาม ทมนเกดขนตามความเปนจรง การปฏบตนมใชเพยงวธทเรยบงายเทานน

แตยงเปนวธทมประสทธภาพอยางยงยวดอกดวย ในการปฏบตใหบรรลผลสาเรจตรงตาม

เปาหมาย คอ พระนพพาน ฉะนนความเพยรเพอใหเกดสตนเปนสงทสาคญมากในการนาเราส

ทสดแหงทกขได ไมวารปนามใด ๆ ทไมตองกาหนดหรอไมตองมสตรทนแตละปรากฏการณ

และ ทก ๆ ปรากฏการณของ รป และ นาม ลวนแลวแตตองกาหนดทงนน ตองเฝาจบตาสงเกตด

ตามทมนเปนจรงในทกอรยาบถทงภายนอกและภายใน ซงสรปรวมกคอ การกาหนด รป และ นาม

140 พระมหาอเทน ปญญาปรทตต, รวมรวมเรยบเรยง, การปฏบตวปสสนากรรมฐานตามหลก

สตปฏฐาน 4, พระอาจารย ดร. ภททนตะ อาสภเถระ ธมมาจรยะ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ, สานกวปสสนา

มลนธวเวกอาศรม ชลบร, หนา 20-24.

89

ใหไดปจจบนอยางตอเนองในทก ๆ ขณะของจตทกาลงรบอารมณอย เพอเปนปจจยให วปสสนา

ญาณเกดขน เรอยไปจนกระทง เขาสพระนพพาน141

การเจรญวปสสนากมมฏฐานเพอตองการใหอนทรยเสมอกนเปนสงทสาคญทสด ถา

หากจะพยายามปลกแตสมาธกนเรอยไปไมหยดยงจนกระทงเปน อปจารสมาธ และ อปปนาสมาธ

แบบทาสมถกมมฏฐานแลวกจะไดสมาธมากมายแตอยางเดยว สวน ศรทธา วรยะ สต ปญญา ทง

4 อยางนกเกดนอยหรอไมเกดเลย เปนอนวา อนทรยทงหลายไมเสมอกน เมออนทรยเหลอมลาตา

สงไมเทากนเชนนแลวการบาเพญวปสสนากไมไดผล วปสสนาญาณจะเกดขนไมไดเลยหากขาด

ความเสมอกนแหงอนทรย การบาเพญวปสสนาจงไมใชอปจาระ และ อปปนาสมาธ แบบบาเพญ

สมถ เพราะสมาธจะมากเกนขนาดไปแตใชสมาธอกชนดหนงชอวา ขณกสมาธ คอสมาธเฉพาะ

ขณะหนงๆ เมอใชสมาธแตพอประมาณคอ ขณกสมาธนแลว กมโอกาสทจะใหอนทรยทง 4 ทเหลอ

เกดขนอยางเหมาะสม สรปวาการบาเพญวปสสนานแทนทจะใชสมาธมากมาย กกลบลดสมาธ

ลงมาใหพอควรกบอนทรยอนๆ ทเหลอเพอใหเกดความเสมอกน เมอวปสสนากมมฏฐานจาเปน

ตองใชขณกสมาธเชนน แตเวลาทปฏบตเขาจรงการณกลบปรากฏวาในขณะทโยคาวจรบคคล

กาหนดรตามอาการโดยคาภาวนานน หากขณกสมาธมกาลงออนปรากฏไมชดเจน เชนตงสต

กาหนดภาวนาในใจวา พองนน อาการพองนนจะปรากฏตงอยนานกวาคาภาวนาคอเพยงแต

อาการพองปรากฏไดครงหนง คาภาวนาวาพองกหมดเสยแลวแตอาการพองยงมอยตอไป เมอเปน

เชนนสมาธทเกดจากคาภาวนาวาพอง กสะดดหยดลงไมตดตอไปตามสภาวะของอาการพองซง

ยงปรากฏตอไปอยางชดเจนใจของโยคบคคลกจะกระวนกระวาย เพราะสมาธมกาลงนอยเกนไป

แตถาเตมคาภาวนาลงไปอกคาหนง กจะเปนการเพมกาลงใหสมาธตงอยนานพอดกบอาการท

ปรากฏตามสภาวะทเปนจรง

ฉะนน ทานจงบญญตใหเพมคาวา หนอ ซงตรงกบคาบาลวา วต เขาดวยเมอเตม

เขาเชนน สมาธยอมจะดาเนนไปไดโดยสะดวกด ถาจะเปรยบกเหมอนกบแสงสวางของไฟนออน

ขณะกาลงไฟไมพอ หากไดหมอเพมไปมาชวย แสงสวางกจะแจมจาไมมมดสลวหรอดบอกตอไป

เปนกมมญญตาควรแกงานฉนใด คาวาหนอ กเปรยบไดกบหมอเพมไฟคอทานเพมเขามาเพอให

สมาธมกาลงพอสมควร เมอสมาธไดกาลงพอด กเปนสมาธทเรยกไดวากมมญญตาควรแกการ


90

เจรญวปสสนา เรองนแมจะอธบายอยางยดยาวกรสกวาจะเขาใจยาก แตทานทเคยปฏบต

วปสสนาไดผานพบของจรงในขอนมาแลว คงจะทราบไดดนอกจากนคาวา หนอ กไมเปนคาทนา

รงเกยจอะไร อยางทบางทานรสกตะขดตะขวงใจอยเพราะในพระบาลพทธฎกากมคานปรากฏอย

ดงเดม เชน อนจจา วต=ไมเทยงหนอ อญาส วต =ไดรแลวหนอ อโห วต = โอหนอ ดงนเปน

ตน เทาทกลาวมาแลวทงหมดน พอทจะสรปไดวา คาวา วต หนอ นมประโยชนมาก ตอการ

บาเพญวปสสนา ซงตองใชปญญาและความเพยรอยางละเอยดลกซง และเปนทนาอศจรรยใน

การททานบญญตคานไว สาหรบเปนประโยคเขากบคาภาวนาตามสภาวะของรปนาม ทปรากฏ

นอกจากนน วต แปลวา หนอ กได หรอ แปลวาธรรมทยงสรรพสตวใหขามซงวฏฏสงสารกได ดง

วเคราะหวา วฏฏสสาร ตาเรตต - วโต(ธมโม) ธรรมใดยอมยงสรรพสตวใหขามซงวฏฏสงสาร ฉะนน

ธรรมนนไดชอวา หนอ142 ช. การปฏบต ใน อรยาบถยอย ตางๆ การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เพอใหสตไดปจจบนและเกดความตอเนอง ใหผฝก

กาหนดในทกอรยาบถ นอกเหนอจาก ยน เดน นงโดยใหกาหนดอยางละเอยดทกขณะทจต

ทางาน143

ประโยชนของการกาหนดอรยาบถยอย ม 5 ประการ144 คอ

-ปดชองวางการกาหนด ในอรยาบถอน ๆ

-ทาใหการกาหนดมความตอเนองไมขาดสาย

-วรยะ สต สมาธ ปญญา เกอกลกนคอนขางมาก

-สงเสรมใหอนทรย 5 เทากน (สทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา)

-มความรอบคอบ ไมหลงลม ชวยเพมประสทธภาพในการทางานในดานอน ๆ ดวย

142 พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อครมหากมมฏฐานาจรยะ, วปสสนาธระ, (กรงเทพฯ : บจก. ซ

100 ดไซน, 2536), หนา 253-256. 143 พระมหาไสว าณวโร, วปสสนาภาวนา, หนา 189-190. 144 พระอธการสมศกด โสรโท, คมอการพฒนาจตตามแนวสตปฏฐาน 4 สาหรบผปฏบต

ใหม, หนา 53.

91

1. วธกาหนด เวลานอน และ ตนนอน อรยาบถนอน เปนเรองสาคญอยางยง ผปฏบตควรใหความสาคญใหมาก อยาปลอย

ปละละเลยเปนอนขาด ตองเพยรพยายามกาหนดใหไดทกครงทนอนอยางตอเนอง และละเอยด

ทสด ถาปฏบตไดชานาญแลว ในเวลาทเจบปวย หรอเวลาใกลจะตาย กจะเปนประโยชนอยางยง

ในอรยาบถนอน หากไมฝกจนชานาญ จตทคมอารมณเวลาใกลตายจะขาดพลง วธปฏบตคอ

ขณะทเอนตวลงจะนอน พงกาหนดตามจรงของกรยาอาการและทาทางของกายจนกวาจะนอน

แลวกกาหนด พองหนอ ยบหนอ จนกวาจะหลบ หลบไปเมอใดกไมตองไปใสใจ การมสตกาหนด

รตวอยเสมอนเปนการปฏบตตามอรยาบถปพพะ กายานปสสนาสตปฏฐานแหงมหาสตปฏฐาน

สตร ทวา “เมอนอนอยกใหรชดวานอนอย”145 นอกจากทานอนปกต ผปฏบตอาจจะนอนตะแคง

แบบสหไสยาสนเอาขางขวาลง หรอตะแคงขวา วางเทาเหลอมเทากได146

ประโยชนของการนอน กาหนดอรยาบถ ม 3 ประการคอ

-ชวยใหหลบงาย และไมกงวล

-จตเปนสมาธไดงาย

-เปนการพกผอน และเปนการเชอมโยงอ รยาบถอนใหสมา เสมอ เพอเสรม

สมปชญญะ147

ขอควรระวงในอรยาบถ นอน ม 4 ประการ คอ

-ถนะมทธะ ความงวงเหงา หาวนอน เซองซม เกดขนไดงาย

-ไมควรนอนมากเกนไปสาหรบผมงปฏบตจรง ๆ อยางมาก ไมควรเกน 6 ชวโมง

-ความเกยจครานเกดขนไดงาย อยาเหนแกนอนเกนไป

-ผปฏบตทมงความสขสงบในชวตตองการหลบพกผอน กไมตองตงใจกาหนดมาก148

145 ท.ม. (ไทย) 10/375/304. 146 พระมหาไสว าณวโร, วปสสนาภาวนา, หนา 186. 147 พระอธการสมศกด โสรโท, คมอการพฒนาจตตามแนวสตปฏฐาน 4 สาหรบผปฏบต

ใหม, หนา 53. 148 เรองเดยวกน, หนา 54.

92

รายละเอยดวธปฏบตในอรยาบถตนนอน คอ ใหผปฏบตธรรมตนนอนเวลา 04.00 น.

โดยมเสยงระฆงตปลกทกวน เมอตนแลวกทากจวตรสวนตวโดยการกาหนดทกอยาง จะขอ

ยกตวอยางการกาหนดตงแตตนนอนมาใหดพอเปนตวอยาง ( สาหรบผไมเคยกาหนด ) ดงน

ขณะรสกตวตนนอน กาหนดวา ตนหนอ ๆๆ (กาหนดทความรสกทเกดขน) หรอถาได

ยนเสยงนาฬกาปลก หรอเสยงระฆง กกาหนดวา ไดยนหนอ ๆ ขณะลมเปลอกตาขน กาหนดวา ลม

หนอ ๆๆ ขณะเหนภาพตาง ๆ กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะกระพรบตา กาหนดวากระพรบหนอ ๆๆ

ขณะขยบตวลกขน กาหนดวา ขยบหนอ ๆ ๆ ขณะคอย ๆ ยนตวลกขน กาหนดวา ลกหนอ ๆๆ ขณะ

นงอย กาหนดวา นงหนอ ๆๆ ขณะลกขน กาหนดวา ลกหนอ ๆๆ ขณะยนอย กาหนดวา ยนหนอ ๆ

ๆ ขณะเดนไปเปดไฟ กาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ เมอถงทเปดไฟ กาหนดวา ยนหนอ ๆๆ

ขณะยกมอขน กาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ขณะเคลอนมอไป กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถก

สวทชไฟ กาหนดวา ถกหนอ ขณะกดสวทช กาหนดวา กดหนอ ขณะลดมอลงแนบลาตว กาหนด

วา ลงหนอ ๆๆ ถาจะเกบผาหม พบทนอน กใหกาหนดรตามอาการนน ๆ เชน ยกหนอ ไปหนอ

จบหนอ (ผาหม) พบหนอ ๆๆ ยกหนอ ไปหนอ วางหนอ เปนตน สวนการกาหนดนอน กใหกาหนด

คลาย ๆ กนในทากลบกน กบการกาหนดตนนอน โดยใหกาหนดในทกอรยาบถใหละเอยด และ

ชาทสด อยางตอเนอง และกาหนดททอง พองหนอ ยบหนอ นอนหนอ หลบหนอ จนกวาจะหลบไป

เปนตน

2. วธกาหนด เปด – ปด ประตหองนา ขณะเดนไปหองนา กาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ ขณะยนอยหนาประต

กาหนดวา ยนหนอ ๆๆ ขณะสายตาเหนประต กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะยกมอขน กาหนดวา

ยกหนอ ๆๆ ขณะเคลอนมอไป กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะทมอถกประต หรอลกบดประต กาหนด

วา ถกหนอ (ถารสก เยน รอน ออน แขง กกาหนดรตามความรสกนนๆ) ขณะจบ กาหนดวา จบ

หนอ ขณะหมนลกบด กาหนดวา หมนหนอ ๆๆ ขณะผลกบานประต กาหนดวา ผลกหนอ ๆๆ ขณะ

ปลอยมอจากลกบด กาหนดวา ปลอยหนอ ๆ ขณะกาวเขาไปหองนา กาหนดวา ขวายางหนอ ซาย

ยางหนอ ขณะยนอย กาหนดวา ยนหนอ ๆๆ ขณะกลบตวเพอปดประต กาหนดวา กลบหนอ ๆๆ

(กาหนดปดประต) ขณะเหนประต กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะยกมอขน กาหนดวา ยกหนอ ๆๆ

ขณะเคลอนมอไป กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะทมอถกประต หรอลกบดประต กาหนดวา ถกหนอ,

จบหนอ ขณะหมนลกบด กาหนดวา หมนหนอ ๆๆ ขณะดงบานประตปด กาหนดวา ดงหนอ ๆ

ขณะกดลกบดประต กาหนดวา กดหนอ ขณะปลอยมอลง กาหนดวา ลงหนอ ๆๆ ขณะกลบตว

กาหนดวา กลบหนอ ๆๆ ขณะเดนไปทาอยางอน กาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ หมายเหต

93

ถา สภาพของหองนายอมแตกตางกน ดงนนใหกาหนดตามสภาพแวดลอม โดยกาหนดใหละเอยด

ทสดเทาทจะทาชาได

3. วธกาหนด ถายปสสาวะ และ อจจาระ เมอเขาหองนาเรยบรอยแลว ถาจะทากจหนกเบา กใหเรมตงแตการกาหนดตนจตท

อยากทา แลวเรมกาหนดตงแตการถอดผา การนง การเบง การรสกทปสสาวะหรออจจาระเคลอนท

การไดกลน เปนตน พยายามกาหนดใหไดรายละเอยดมากทสดเทาทจะทาได

4. วธกาหนด แปรงฟน

ถาจะแปรงฟนกกาหนดดงน ขณะเหนแปรงกาหนดวา เหนหนอ ๆๆ (เหนแปรงสฟน)

ขณะเคลอนมอซายไปจบ กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถกแปรงสฟน กาหนดวา ถกหนอ ขณะ

จบแปรง กาหนดวา จบหนอ ขณะนาแปรงสฟนมา กาหนดวา มาหนอ ๆๆ ตอไปกาหนดเอา ยา

สฟน ขณะเหนยาสฟน กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะเคลอนมอไปจบ กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะ

มอถกยาสฟน กาหนดวา ถกหนอ ขณะจบยาสฟน กาหนดวา จบหนอ ขณะนายาสฟนมา

กาหนดวา มาหนอ ๆๆ ขณะยกมอไปจบยาสฟน กาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถกฝาปดยาสฟน

กาหนดวา ถกหนอ ขณะหมนฝากาหนดวา หมนหนอ ๆๆ ขณะวางฝายาสฟนลง กาหนดวา ลง

หนอ ๆๆ ถกหนอ ปลอยหนอ ขณะยกแปรงมากาหนดวา ยกหนอๆๆ มาหนอ ๆๆ ขณะบบยาสฟน

ใส กาหนดวา บบหนอ ๆๆ ขณะใสยาสฟน กาหนดวา ใสหนอ ๆๆ ขณะยนมอไปจบขนนา กาหนด

วา ไปหนอ ๆๆ จบหนอ ๆๆ (ขนนา) มาหนอ อาหนอ ถกหนอ (ถกปาก) อมหนอ ปวนหนอ ขณะใส

แปรงสฟนเขาปาก กาหนดวา ใสหนอ ๆๆ ขยบหนอ ๆๆ หรอ ขนหนอ ๆ..ลงหนอ ๆๆ.. ขณะอยาก

บวนปาก (ทาปากขมบขมบ) กาหนดวา ขยบหนอ ๆ บวนหนอ ขณะยกขนนามา กาหนดวา ยก

หนอ มาหนอ ถกหนอ อาหนอ ยกหนอ ถกหนอ ดดหนอ เยนหนอ อมหนอ บวนหนอ เงยหนอ เหน

หนอ ( ใหก าหนดร ตามอาการ เคล อน ไหวตามท เปนจ ร งท แสดงน เพ อ เป นต วอย า ง )

5. วธกาหนด อาบนา และ ใสเสอผา

ขณะเหนขนนา กาหนดวา เหนหนอ ขณะยกมอไป กาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ ขณะ

มอถกขน กาหนดวา ถกหนอ ขณะจบขน กาหนดวา จบหนอ (ขนนา) ขณะยกขนขน กาหนดวา

ยกหนอ ขณะเคลอนขนไป กาหนดวา ไปหนอ ขณะตกนา กาหนดวา ตกหนอ ขณะนามา กาหนด

วา มาหนอ ขณะเทนา กาหนดวา เทหนอ ขณะรสกเยน กาหนดวา เยนหนอ (ถาตกหลายขนก

กาหนดเหมอนเดม) ขณะวางขนลง กาหนดวา วางหนอ ขณะเหนสบ กาหนดวา เหนหนอ(สบ)

94

ขณะยกมอไปจบ กาหนดวา ยกหนอ ขณะเคลอนมอไปจะจบสบ กาหนดวา ไปหนอ ขณะจบสบ

กาหนดวา จบหนอ (สบ) ขณะนาสบมา กาหนดวา มาหนอ ขณะถตวหรอใบหนา กาหนดวา ถหนอ

ถเสรจแลว เกบสบเขาทเดม กาหนดวา ไปหนอ ขณะวางสบลง กาหนดวา วางหนอ ขณะยกมอไป

หยบขนนา กาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ จบหนอ (ขนนา) ไปหนอ ตกหนอ มาหนอ เทหนอ เยนหนอ

อาบเสรจแลว ไปหยบผาเชดตว กาหนดวา ยกหนอ, ไปหนอ, จบหนอ (ผาเชดตว), มาหนอ, เชด

หนอ ๆ ๆ ตอไปจะนงผา หมผากใหกาหนดตามอาการ ตามทรสกจรง ๆ เปนธรรมชาตใหชา ๆ เทา

ทจะทาได (การกาหนดกครงอยระยะของการเคลอนไหว กาหนดไดครงมาก เทาไหรกดเทานน)

ออกจากหองนามากกาหนดปดประต ปดไฟ กาหนดการหมผา การสวมใสเสอผา เชน ยกหนอ ไป

หนอ จบหนอ มาหนอ ใสหนอ เปนตน ใหกาหนดตามอาการทเปนจรงซงไมลาบากอะไรเลย

ยกเวนแตเราจะขเกยจกาหนดเทานน ในการกาหนดอยทหองนนเราจะตองมสจจะ ใหทา

ความรสกเหมอนมครอาจารยคอยดอยเพราะถาเราไมกาหนดกไมมใครเหน แตครอาจารยทานร

นะวาเราไมกาหนด จะเสยเวลาไปเทาไหรกบการกาหนดกชางมน เพราะขณะทเรากาหนดอรยาบถ

ยอยอย ถอวาเรากาลงปฏบตวปสสนาอยนนเอง คอ ไดศล สมาธ ปญญา พรอมกน 6. วธกาหนดการเดนไปสศาลาปฏบตธรรม

เมอถงเวลาปฏบตธรรม ตามตารางเวลาททางสานกฯ กาหนดใหโยคทปฏบตทหองก

ใหเรมปฏบตอยทหอง โยคทตองการปฏบตทศาลาปฏบตธรรมกไปได ถาเปนผปฏบตธรรมใหม

ควรทจะไปปฏบตทศาลาปฏบตธรรม เพราะเมอไปปฏบตทศาลาฯแลวจะทาใหเรามกาลงใจม

ความเพยรมากขน ประโยชนของการลงปฏบตธรรมรวมกนทศาลาปฏบตธรรมกคอทาใหพระ

วปสสนาจารยตรวจสอบการปฏบตธรรมของโยควาเดนไดถกตอง นงไดถกตองหรอไม เพราะได

เหนกบตา ถาฟงจากการเลาเวลาสงอารมณแลวยงไมชด แกอารมณใหลาบากเหมอนกน และเมอ

โยคเหนคนอนตงใจปฏบตจรง ทาใหเราพลอยปฏบตจรงไปดวย เหนคนอนเขาปฏบตชาหรอ เดน

นม ๆ เรากอยากทาอยางนนบาง ทาใหเกดความเพยรมมานะทจะทายง ๆ ขน และทาใหเราบงคบ

ใจตนเองได ถาอยคนเดยวทหองมกตามใจตนเอง อยากทากทาไมอยากทากไมทา งวงกนอนเปน

ตนเพราะไมมใครรไมมใครเหน

กอนถงเวลาลงปฏบตธรรม (เชามดเวลา 04.00 น.) ใหผปฏบตธรรมทากจสวนตว ให

เรยบรอย ตามทเคยแนะนาแลว ใหกาหนดอรยาบถยอยใหละเอยดทสดเทาทจะทาได เมอแตงตว

เรยบรอยแลวกกาหนด เปด ปดประต ใสกญแจหองดงน ขณะลกขนยนกาหนดวา ลกหนอ ๆๆ

ขณะยนเตมทกาหนดวา ยนหนอ ๆ ขณะเดนไปทประตกาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ

95

ขณะถงประตยนอยกาหนดวา ยนหนอ ๆๆ ขณะเงยหนาขนมองทมอจบประต กาหนดวา เหนหนอ

ๆๆ ขณะยกมอไปจบกาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ไปหนอ ๆๆ ถกหนอ จบหนอ ผลกหนอ ๆๆ ขณะเอามอ

ลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ กาหนดเดนออกไปวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ เมอเดนพนประตเขา

ไปแลวกาหนดยนวา ยนหนอ ๆๆ กาหนดกลบตววา กลบหนอ ๆ ยกหนอ ๆๆ ไปหนอ ๆๆ ถกหนอ

จบหนอ ดงหนอ ๆๆ ขณะยกมอไปจบกญแจคลองสาย กาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ จบหนอ ใสหนอ

กดหนอ ขณะกลบตวกาหนดวา กลบหนอ ๆๆ กอนจะเดนลงขางลาง ใหกาหนดเกบมอกอน โดย

เอามอไขวกนไวขางหนาหรอขางหลง ไมปลอยแกวงไปมา เพอไมใหรบกวนสมาธเวลากาวเดน

ขณะทเคลอนมอซายมาไวทหนาทองนอยกาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ กาหนดชา ๆ ใจตามรอาการ

เคลอนไหวของมอตงแตยกขนจนกระทงเคลอนมาแนบกบทองนอย ตาไมตองดมอ เมอมอถกทอง

กาหนดวา ถกหนอ มอขวา กกาหนดเชนเดยวกนวา เคลอนหนอ ๆๆ ถกหนอ จบหนอ (จบทขอมอ

ดกวาจบทฝามอ) เสรจแลวกาหนดรอาการยนวา ยนหนอ ๆๆ ใหรสกในอาการยน คอ อาการตง

ตรงของรางกายทงหมด ไมดเฉพาะสวนใดสวนหนง หรอดไลมาตงแตศรษะจรดเทา พอรอาการด

แลวกาหนดในใจวา ยนหนอ ๆๆ ชา ๆ ใหกาหนด และ รอาการยนควบคกนไปดวย อยาทองแต

ปากเฉย ๆ แตใจไมรอาการ "ปากกาหนดและใจรอาการ " ถาจะทาความเขาใจวา ยนเปนรป จต

ทรวายนเปนนาม กจะด ขณะเดนไปทบนไดกาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ คากาหนดกบ

อาการตองเรมและสนสดพรอมกน ไมกอนไมหลงกวากน จงจะเรยกวากาหนดไดปจจบน ขณะเดน

อยใหระวงสายตา อยาเหลยวซายแลขวา ใหทอดสายตาลงพน หางจากปลายเทาประมาณ 4

ศอก เมอเดนมาถงบนไดทจะลง ใหกาหนดวา ยนหนอ ๆๆ ขณะยกเทาขนกาหนดวา ยกหนอ ขณะ

เคลอนเทาไปขางหนากาหนดวา ยาง (เคลอน) หนอ ขณะหยอนเทาลงกบบนได กาหนดวา ลง

หนอ ขณะเทาถกพนบนได กาหนดวา ถกหนอ เทาซายกกาหนดเหมอนเทาขวา ยกหนอ ยางหนอ

ลงหนอ ถกหนอ เมอเดนลงบนไดถงดนเรยบรอยแลวใหกาหนดรอาการยนวายนหนอ ๆๆ ขณะ

กลบตวกาหนดวา กลบหนอๆ ขณะกลบใหมสตกาหนดรอาการทเทายกขนเคลอนไปและวางลง ร

ใหตรงกบอาการ แลวใหกาหนดรอาการยนวา ยนหนอ ๆๆ ขณะยกเทาขนกาหนดวา ยกหนอ ๆ

เคลอนเทาใสรองเทาพรอมกาหนดวา สวมหนอ ๆ หรอเคลอนหนอ ๆๆ กได ขณะเทาถกรองเทา

กาหนดวา ถกหนอ ขณะจะหนตวกลบกาหนดวา กลบหนอ ๆๆ ขณะออกเดนไป กาหนดวาขวายาง

หนอ ซายยางหนอ เดนสศาลาปฏบตธรรม

ในระหวางเดนไปสศาลาปฏบตธรรม มกจะมมารมาขดขวางการปฏบตธรรม เชน

ความอยากจะดปายประกาศ ปายคากลอนตาง ๆ อยากทราบวาใครเดนสวนทางมา ใหหยดเดน

96

แลวกาหนดรอาการอยากวา อยากดหนอ ๆ เมอความอยากหายแลวกเดนตอไป หรอมคนเขามา

ทกทาย กใหหยดเดน อยามองสบตาเขา ใหทอดสายตาลงตา ถาไดยนเสยงเขาพดกใหกาหนดวา

ไดยนหนอ ๆๆ ถาจะพดโตตอบเขากใหกาหนดจตทอยากจะพดกอนวา อยากพดหนอ ๆๆ ขณะ

พดกกาหนดรอาการทปากขยบขนลง พดใหนอยและสน และบอกวา "ตองขอโทษดวย ดฉนกาลง

อยระหวางเขากรรมฐาน พระอาจารยทานหามไมใหพด มอะไรคอยพดเมอดฉนออกกรรมฐาน

แลว ดฉนขอตวไปปฏบตธรรมกอนนะคะ" พดจบแลวกกาหนดเดนตอไป อยากจะขอรองผมา

ปฏบตธรรมทกทาน หากไมมกจจาเปน อยาไดเขาไปพดคยทกทายกบผทมาปฏบตธรรมเลย

เพราะจะทาใหผนนเสยสมาธ ขาดการกาหนดทตอเนอง และเปนบาปตดกบตวทานเอง ทงเปนการ

ทาผดกฎระเบยบของสานกฯดวย

7. วธกาหนดในศาลาปฏบตธรรม เมอเดนไปจนถงชายคาของศาลาปฏบตธรรมแลว ใหหยดยนทรมฟตบาท กาหนดร

อาการยนวา ยนหนอ ๆๆ ขณะถอดรองเทา กาหนดวา ถอดหนอ ๆๆ ทงขางซายและขวา เมอถอด

เสรจเรยบ รอยแลว กาหนดรอาการยนอกครง ขณะเดน กาหนดวา ขวายางหนอ ซายยางหนอ

เหมอนทเคยกาหนดมา ขณะเหนผาเชดเทา กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะเชดเทากาหนดวา เชด

หนอ ๆๆ เมอมาถงทประตเขา ใหหยดกาหนดรอาการยนวา ยนหนอ ๆๆ ขณะเงยหนาขนมองทมอ

จบประต กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะยกมอไปจบกาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ไปหนอ ๆๆ ถกหนอ จบ

หนอ เลอนหนอ ๆๆ ขณะเอามอลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ กาหนดเดนเขาไปวา ขวายางหนอ ซาย

ยางหนอ เมอเดนพนประตเขาไปแลว กาหนดยนวา ยนหนอ ๆๆ กาหนดกลบตววา กลบหนอ ๆๆ

ยกหนอ ๆๆ ไปหนอ ๆๆ ถกหนอ จบหนอ เลอนหนอ (เลอนปด) กลบหนอ ๆๆ ขวายางหนอ ซาย

ยางหนอ 8. วธกาหนดหยบอาสนะมานง

เมอถงทอาสนะวางไวใหหยดยน กาหนดรอาการยนวา ยนหนอ ๆๆ เงยหนาขนหนดวา

เงยหนอ ๆๆ ขณะเหนผาอาสนะกาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะยนมอไปจบอาสนะกาหนดวา ยก

หนอ ๆๆ ไปหนอ ๆๆ จบหนอ ๆๆ ขณะดงอาสนะมากาหนดวา ดงหนอ ๆๆ ลงหนอ ๆๆ แลวเดน

ไปหาทจะนงสมาธ กาหนดเหมอนการเดนทวไป คอ ขวายางหนอ ซายยางหนอ เมอไปถงทจะนง

แลว ใหกาหนดการปอาสนะวา ยนหนอ ๆๆ ขณะกมตวลงกาหนดวา กมหนอ ๆๆ เมออาสนะถก

พน กาหนดวา ถกหนอ ๆๆ ขณะปลอยอาสนะลง กาหนดวา ปลอยหนอ ๆๆ ขณะยดตวขนกาหนด

วา ยดหนอ ๆๆ เมอยนเตมทแลวกาหนดอาการยนวา ยนหนอ ๆๆๆ ขณะปลอยแขน กาหนดวา

97

ปลอยหนอ ๆๆ ทละขาง ขณะยอตวลงกาหนดวา ยอหนอ ๆๆ หรอ ลงหนอ ๆๆ ใหรตามอาการเครง

ตงและอาการเคลอนไหวของกาย ขณะเคลอนมอยนพน กาหนดวา ยนหนอ หรอ ถกหนอ ขณะหว

เขาถกพน กาหนดวา ถกหนอ ขณะยกมอมาวางทหวเขาขวาซายกาหนดทละขางวา ยกหนอ มา

หนอ วางหนอ ๆๆ กาหนดรอาการนง คออาการเครงตงตงตรงของกายสวนบน กาหนดวา นงหนอ

ๆๆ วธกาหนดถอดแวนตา ขณะเออมมอไปกาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ ขณะมอถกขาแวนกาหนดวา

ถกหนอ.. จบหนอ ขณะดงแวนออกกาหนดวา ดงหนอ ๆๆ ขณะวางแวนลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ

ขณะแวนถกพนกาหนดวา ถกหนอ ขณะปลอยมอกาหนดวา ปลอยหนอ ๆๆ ขณะยกมอมาวางบน

หวเขาเหมอนเดมกาหนดวา มาหนอ ๆๆ ควาหนอ ๆๆ ลงหนอ ๆๆ ถกหนอ

9. วธกาหนดกราบพระ

กอนทผปฏบตธรรมจะเดนจงกรม หรอนงสมาธทกครง ใหกราบพระกอน ดวยการ

กราบแบบมสตกอน เปนการอนเครอง โดยเรมจากการนงกระโยงหรอนงทบเทากได ตวตรง หลง

ตรง ศรษะตรง กาหนดจตอยากจะกราบกอนวา อยากกราบหนอ ๆๆ ขณะหลบตา กาหนดวา หลบ

หนอ ๆๆ ตอจากนน ใหกาหนดกราบพระ อยางละเอยด 10. วธกาหนดสวมแวนตา

ขณะอยากใสแวนตากาหนดวา อยากหนอ ๆๆ ขณะเออมมอไปกาหนดวา เคลอน

หนอ ๆๆ ขณะมอถกขาแวนกาหนดวา ถกหนอ.. จบหนอ ขณะยกแวนขนมากาหนดวา ยกหนอ ๆๆ

ขณะเคลอนแวนมากาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ ขณะขาแวนถกหนา กาหนดวา ถกหนอ ขณะดน

แวนเขาไป กาหนดวา ดนหนอ ๆๆ ขณะปลอยมอลงกาหนดวา ปลอยหนอ ๆๆ ลงหนอ ๆๆ ขณะมอ

ถกหวเขากาหนดวา ควาหนอ ๆๆ … ถกหนอ

11. วธกาหนด กอนลกขนเดนจงกรม เมอกราบเสรจแลวคอย ๆ ลกขนชา ๆ โดยกาหนดจตกอนวา อยากลกหนอๆ แลวคอย

ๆ เอามอสองขางยนตวลกขนชา ๆ ขณะยกมอไปยนพนกาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ ยนหนอ แลว

กาหนดรอาการขนของรางกาย กาหนดวา ขนหนอ ๆๆ จนรางกายตงตรง แลวกาหนดรอาการนน

วา ยนหนอ ๆ ๆ กอนทจะเดนจงกรม ใหเกบมอกอน โดยเอาไขวกนไวขางหนาหรอขางหลง ไม

ปลอยแกวงไปมา เพอไมเปนการรบกวนสมาธเวลากาวเดน ขณะทเคลอนมอซายมาไวทหนา

ทองนอย กาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ เมอมอถกทองกาหนดวา ถกหนอ มอขวากกาหนดเชนเดยว

กนวา เคลอนหนอ ๆๆ ถกหนอ จบหนอ (จบทขอมอ) ใหรสกในอาการยน หมายความวาเรารวาเรา

98

ยนอยโดยอาการอยางไร กกาหนดทความรสกนนวา ยนหนอๆ การกาหนดใหกาหนดดวยใจ มใช

กาหนดดวยปาก ขณะทกาหนดนนใจจะตองจดจออยทความรสกถงอาการยน สวนคาทใชกาหนด

เหมอนกบการสาทบกบจดทใจกาหนดอย เหมอนเปนพยานวา เรากาลงมสตในการกาหนดรอย

เปนปจจบน 12. วธกาหนด ฉนอาหาร

วธกาหนดขณะฉนอาหารพอเปนตวอยาง เมอจดอาหารใสจาน และนงเอามอวางบน

หวเขาแลว ใหเรมกาหนดดงน ขณะเออมมอไปจบชอนกาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถกซอน

กาหนดวา ถกหนอ ขณะจบกาหนดวา จบหนอ ขณะไปตกอาหารกาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะซอน

ถกอาหารกาหนดวา ถกหนอ ขณะตกกาหนดวา ตกหนอ ๆๆ ขณะยกอาหารมากาหนดวามาหนอ

ๆๆ ขณะเทอาหารใสขาวกาหนดวา เทหนอ ๆ ขณะคนอาหารกบขาวกาหนดวา คนหนอ ๆๆ ขณะ

ตกอาหารกบขาวกาหนดวา ตกหนอ ๆๆ ขณะยกขนกาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ขณะทชอนถงปาก

กาหนดวา ถงหนอ ขณะอาปากกาหนดวา อาหนอ ๆๆ ขณะใสชอนเขาปากกาหนดวา ใสหนอ ถา

รถงรสอาหาร กาหนดวา รสหนอ ๆๆ ขณะปดปากกาหนดวา ปดหนอ ขณะดงซอนออกกาหนดวา

ดงหนอ ขณะมอลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ ขณะซอนถกจานกาหนดวา ถกหนอ ขณะเคยวอาหาร

กาหนดวา เคยวหนอ ๆๆๆ โดยเอาสตรทอาการเคลอนไหวของขากรรไกรทกาลงเคยวอย(ควร

หลบตาเคยว) ขณะกลนอาหารกาหนดวา กลนหนอ ๆๆ แลวเรมกาหนดตกใหม ใหกาหนดอยางน

ไปจนอม ขณะรสกอมกาหนด อมหนอ ๆๆ เมออมแลวจะดมนาใหกาหนดตามน 13. วธกาหนด ดมนา

ขณะฉนอาหารอยหรอฉนอมแลว ถาจะดมนาใหกาหนดตามตวอยางน ขณะรสก

อยากดมนากาหนดวา อยากดมหนอ ๆๆ ขณะเหนขวดนา กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ขณะเออมมอไป

จบขวดนากาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถกขวดนากาหนดวา ถกหนอ ขณะจบกาหนดวา จบหนอ

ขณะนาขวดไปกาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะเทนาลงกาหนดวา เทหนอ ๆๆ ขณะเอยงขวดขนตง

กาหนดวา ขนหนอ ๆๆ ขณะวางขวดลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ ถกหนอ ขณะปลอยมอกาหนดวา

ปลอยหนอ ๆๆ ขณะเคลอนมอไปจบแกวกาหนดวา ไปหนอ ๆๆ ขณะมอถกแกวนากาหนดวา ถก

หนอ ขณะจบกาหนดวา จบหนอ ๆ ขณะยกแกวขนกาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ขณะทแกวถงปาก

กาหนดวา ถกหนอ ขณะเอยงแกวดมนากาหนดวา เอยงหนอ ขณะดดนากาหนดวา ดดหนอ อม

หนอ ๆๆ ขณะกลนนาลงคอกาหนดวา กลนหนอ ๆๆ ขณะเอาแกวลงกาหนดวา ลงหนอ ๆๆ ขณะ

99

แกวถงพนกาหนดวา ถกหนอ ขณะปลอยมอกาหนดวา ปลอยหนอ ๆๆ ตอจากนไป จะทาอะไรก

กาหนดรตามความเปนจรง

14. วธกาหนด ลางบาตร

เมอฉนอมแลว ขณะเกบของใชตางๆ หรอเกบกวาดสถานท กตองมสตกาหนดรดวย

อยาใหขาดสตกาหนดร การลางบาตรใหกาหนดตามสถานท บางแหงอาจใชกอกนา บางแหงอาจ

ใชตกเอาจากโอง ใหกาหนดตามความเปนจรง โดยการรตามอาการเคลอนไหวของมอทกขณะ

15. วธกาหนด ซกผา ตากผา

ขณะหยบผาใสถงกาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ จบหนอ / ยกหนอ มา-หนอ ใสหนอ

ขณะเออมมอไปตกนากาหนดวา ยกหนอ ไปหนอ จบ(ขน)หนอ ไปหนอ ตกหนอ ขณะยกขนนามา

เทใสถงกาหนดวา ยกหนอ มาหนอ เทหนอ ขณะเอาผงซกฟอกใสกาหนอวา ยกหนอ ไปหนอ จบ

หนอ มาหนอ เทหนอ ขณะคนและซกผากาหนดวา คนหนอ ๆๆ ซกหนอ ๆๆ บดหนอ ๆๆ ขณะตาก

ผากาหนดวา หยบหนอ มาหนอ สะบดหนอ ๆๆ ไปหนอ พาดหนอ ใหพยายามกาหนดรทก ๆ

อาการทเคลอนไหว ทงหมด และใหผปฏบตกาหนดตามความจรงใหมากทสด

การกาหนดร (แนวยบหนอ-พองหนอ) หมายถงการใสใจ การนกในใจ การพดในใจ

พรอมกบอาการ ทเกดขนทางกายและใจ ใหไดปจจบนไมกอนไมหลงกบอาการทเกดขนคอการ

กาหนด และรอาการไปพรอมกน เสมอนกบการวางจตเปนเพยงผกาหนดรแลวปลอยอยาไปอยาก

ใหเปนอยางนนอยางนกจะเหนความเปนจรง หมายถงการกาหนดรตามสภาพทเปนจรง ๆ โดยไมม

การวเคราะหวจารณใด ๆ ทงสนเพราะจะทาใหเกดการปรงแตง และ ตกจากปจจบนอารมณ หรอ

อาจเรยกวา ผดจากหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ซ. การปฏบต ใน อรยาบถยน และ อรยาบถเดน (เดนจงกรม) ในทางปฏบตตามทางสตปฏฐานนน ทานสอนใหกาหนดรปกอน เพราะรปเปนสงท

ปรากฏชด เหนไดงาย ถากาหนดอรป คอ นาม นนจะไมปรากฏชด เพราะเปนสงทละเอยด เหนได

100

ยาก หมายความวา พงกาหนดรปกอน กาหนดนามทหลง ดงปรากฏในคมภรวสทธมรรควาดวย

ทฏฐวสทธนทเทส แสดงไววา149

หากโยคาวจรกาหนดรป โดยมขนนๆ แลวกาหนดอรป(นาม)อย แตอรป ยงไมปรากฏ

ขนมาเพราะ อรปเปนของละเอยดสขมโยคาวจรผนน ไมควรละความพยายามในการกาหนด

ควรพจารณากาหนดรปนนแหละบอย ๆ ทกขณะ เพราะวา รปของโยคาวจรทชาระลางดแลว

สะสางดแลว บรสทธดแลว ดวยอาการใด ๆ สงทเปนอรป ทงหลายซงมรปนนเปนอารมณ ก

จะ ปรากฏขนมาเอง ดวยอาการนน ๆ โยคาวจรกาหนดธรรมทงหลายทเปนไปภม 3 คอ ธาต

18 อายตนะ 12 ขนธ 5 แมทงหมดเปน 2 สวน วา นามและรป นอกไปจากนามและรปเทานน

แลว หามสตว หรอ บคคล หรอเทวดา หรอพรหมอนอกไม

ในสตปฏฐานสตร พระสมมาสมพทธเจาตรสถง อรยาบถบรรพใหญ และ สมปชญญ

บรรพยอย ไวโดยทางวปสสนา และในคมภรวสทธมรรค กแสดงไววา อรยาบถบรรพ (หมวด

อรยาบถใหญ 4 ยน เดน นง นอน) สมปชญญบรรพ (หมวดอรยาบถยอย คเหยยด กม เงย ฯลฯ)

และ ธาตมนสการบรรพ (หมวดพจารณาธาต) ทง 3 หมวดน พระพทธองคทรงแสดงไวโดยทาง

วปสสนา การปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน 4 ครงแรก ผปฏบตจะยงกาหนดทกอรยาบถทง

ใน อรยาบถใหญ และ อรยาบถยอย ไมได ทานจงกาหนดใหนาเอาอรยาบถ 4 คอ ยน เดน นง

นอน มาปฏบตกอน และในอรยาบถ 4 นน ใหนาเอาอรยาบถ 2 คอ อรยาบถเดน เรยกวา เดน

จงกรม และ อรยาบถนง เรยกวา นงสมาธ มาเปนหลกในการปฏบต และถอเปนอนทรยหลกคหนง

ในอนทรย 5 คอ วรยะ กบ สมาธ ดงทพระพทธองคทรงแสดงไวเปนคาถามคาตอบใน อปณณก

สตร วา

ดกอนภกษทงหลาย ภกษในพระศาสนาน ในกลางวน ทาจตใหบรสทธจากนวรณและ

อกศลธรรมทงหลายอนเปนเครองกาบงใจ ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงสมาธ (รวมทงยน)

ในเวลากลางคน กทาจตใหบรสทธจากนวรณ และ อกศลธรรมทงหลายอนเปนเครองกาบง

ใจ ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงสมาธ ตลอดปฐมยาม (ยามตน) ครนถง มชฌมยาม

(ยามกลาง) ในเวลากลางคนกสาเรจ สหไสยาสนเอาขางขวาลง (นอนตะแคงขวา) วางเทา

เหลอมเทา มสตสมปชญญะ ทาไวในใจกาหนดจะลกขน ครนถงปจฉมยาม (ยามสดทาย)

ในคนนนกลกขน ทาจตใหบรสทธจากนวรณและอกศลธรรมทงหลายอนเปนเครองกาบงใจ

149 พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล), ธนต อยโพธ(แปล), วสทธมรรค เลม 3, หนา 245.

101

ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงสมาธ ดกอนภกษทงหลาย ภกษชอวาเปนผประกอบความ

เพยรในการทาตนใหตนอยเสมอดวยวธการปฏบตอยางนแล150

ทกลาวขางตนนคอทางทฤษฎ แตในทางปฏบตจรงนนตองปฏบตใหครบทง 4 อรยาบถ

คอ ยน เดน นง นอน รวมทงกาหนดอรยาบถยอยดวย ดงจะไดกลาวตอไป

อรยาบถ หมายถง กรยา อาการ และทาทางของกายขณะทกาลงเปนปจจบน เชน

ขณะนนกายตงอย หรอทรงอยโดยอาการใด กพงรในอาการของกายในขณะนนวาเปนอรยาบถอน

นน จาแนกออกไดเปน 2 สวน คอ อรยาบถใหญ 1 อรยาบถยอย 1 อรยาบถใหญม 4 อยาง คอ

อรยาบถยน อรยาบถเดน อรยาบถนงและ อรยาบถนอน ดงมหลกฐานแสดงไววา “ภกษทงหลาย

อกอยางหนง ภกษเมอเดนอยกรชดวาเดนอย เมอยนอยกรชดวายนอย เมอนงอยกรชดวานงอย

เมอนอนอยกรชดวานอนอย”151 ซงในแตละอรยาบถนน กมลกษณะทแตกตางกน ซงทกคนกเคย

ใชอรยาบถทง 4 เปนประจา และจะตองใชอรยาบถดงกลาวนไป เรอย ๆ จนกวาชวตจะหาไม การ

ปฏบตวปสสนาหรอสตปฏฐาน ผปฏบตมความจาเปน อยางยงทจะตองรจกลกษณะของแตละ

อรยาบถดงกลาวนเพอความสะดวกในการกาหนด และมวธหนงทจะทาใหรจกลกษณะของ

อรยาบถ ตาง ๆ ได นนคอการแบงกายออกเปนสวน ๆ คอสวนบนตงแตศรษะลงมาจนถงสะโพก

และสวนลางตงแตสะโพกลงมาจนถงปลายเทา การแบงกายออกเปนสวนๆ น จะทาใหเราสามารถ

กาหนดไดวาอรยาบถตางๆนนมลกษณะแตกตางกนอยางไร นอกจากนอรยาบถใหญ ยงสามารถ

แบงออกไดอกเปน 2 ประเภทคอ อรยาบถไหว และ อรยาบถนง อรยาบถไหว ไดแกอรยาบถเดน

สวนอรยาบถนงไดแกอรยาบถยน อรยาบถนงและอรยาบถนอน ซงราย ละเอยดของแตละอรยาบถ

จะไดกลาวอธบายดงตอไปน อรยาบถใหญ 4152

การปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

จะใหเรมฝก ตามหลก กายานปสสนาสตปฏฐาน 3 อยาง คอ ขณะเดนจงกรม (รวมอรยาบถยน

และ เดน) ขณะนงสมาธ และขณะอรยาบถ อน ๆ ทกอยาง ดงจะไดกลาวตอไปน

150 ม.ม. (ไทย) 20/16/159-160. 151 ท.ม. (ไทย) 10/375/304. 152 พระมหาไสว าณวโร, วปสสนาภาวนา, หนา 175.

102

1. อรยาบถยน ยนเปนอรยาบถนง โดยไมมการเคลอนไหวสวนใดสวนหนงของรางกาย ลกษณะของ

การยนคอ กายทงสวนบนและกายสวนลางตงตรง และนง ถายงมการเคลอนไหวอย กไมเรยกวา

"ยน" (แตเปนกายทเคลอนไหว จะตองกาหนดทกายเคลอนไหว จะกาหนดกายยนไมได ตอเมอกาย

นนหยดนงไมมการเคลอนไหวแลวจงจะกาหนดกายยนได) ลกษณะเชนน เรยกวา "การยน" การ

กาหนดหรอ การดกายยนนน คอ ใหทาความรสกทวทงรางกาย หรอ ระลกรในรปยน ซงตงตรงอย

นน ไมใชไปดทขาหรอเทาทกาลงยนอย วธกาหนดกายยน หรอ ยนกาหนด มดงน

ใหยนตวตรง และ ศรษะตงตรงวางเทาทงสองเคยงคกนใหปลายเทาเสมอกนและ ให

หางกนเลกนอย มอทงสองไขวกนเอาไวขางหนาหรอขางหลงกได (เหตททานใหไขวมอกนเอาไว

นน โดยปกตคนเรา เวลาเดนแขนทงสองจะแกวงไปแกวงมา ฉะนน เพอปองกนมใหแขนทงสอง

เคลอนไหว และ เพอมใหกลายเปนสองอารมณ จงตองใชมอจบกนเอาไวนนเอง ซงในการเดนนน

ทานใหสงเกตการเคลอนไปของเทา) มองไป หรอ ทอดสายตาไปขางหนา (ทอดสายตาลงตา)

ประมาณ 4 ศอก หรอ 1 วา หรอระยะภายในไมเหนปลายเทากพอ ขณะททอดสายตาไปตามทาง

ทเดนนน ตองสงเกตหรอเอาความรสกมารวมไวทอาการกาวไปของเทาทงหมด เคลอนไปหรอกาว

ไป แคไหนกใหรสกแคนน สวนสายตาททอดไปนนจะไมรสกวาเหนเปนอะไร เปนเพยงแตสกวา

เหนเทานน ตงสตไวทกาย รอาการของกายทกาลงยนตงตรงอยนน แลวกาหนดหรอภาวนาในใจ

วา "ยนหนอ ๆๆ" 3 ครง การยน และการมสตกาหนดรตวอยเสมอเปนการปฏบตในอรยาบถบรรพ

ในสตปฏฐานสตร ทวา "เมอยนอยกรชดวายนอย" (โต วา โตมหต ปชานาต) อยางนเรยกวา

ยนกาหนด ใน อรยาบถยน153

ประโยชนของการยน กาหนดอรยาบถ ม 5 ประการ คอ

-ทาใหการกาหนดเกดความตอเนองกน

-จตเปนสมาธไดคอนขางงาย

-ทกขเวทนามนอย ใชพนทนอยในการกาหนด

-ทาลายบญญตของรปยน เปนสภาพรอาการ

-ทาใหเขาใจสภาพของเหตปจจย อนองอาศยกนและกนเกดขน ตงอย ดบไป154

153 ท.ม. (ไทย) 10/375/304. 154 พระอธการสมศกด โสรโท, คมอการพฒนาจตตามแนวสตปฏฐาน 4 สาหรบผปฏบต

ใหม, หนา 52.

103

2. อรยาบถเดน (เดนจงกรม) อรยาบถเดนจดเปนอรยาบถไหว แตการเคลอนไหวนตองอยทเทา หมายถง อาการ

กาวไปหรออาการเหวยงไปของเทาแตละกาว ๆ ถาไหวทสวนอนนอกจากเทาแลว ไมใชอรยาบถ

เดน ลกษณะของการเดนนนอยทกายสวนบนกบกายสวนลางตงตรง แลวเทาขางหนงยนตงตรงยน

กายไว เทาอกขางหนงกาวไปหรอเหวยงไปขางหนา เรยกวา ยนกายไวขางหนง และเหวยงไปขาง

หนงผลดเปลยนกนอยอยางน ฉะนน การเดนจงอยทอาการกาวไปหรอ การเหวยงไปของเทาแตละ

กาวแตละครง ถาทานไมเขาใจวาการเดนอยตรงไหนทานกจะกาหนดการเดนไมถก การปฏบตของ

ทานกจะไมไดผล และวปสสนากเกดไมได155

พระพทธองคไดทรงตรสสอน อานสงสในการจงกรม 5 ประการ คอ

-ภกษผเดนจงกรมยอมเปนผอดทนตอการเดนทางไกล

-ยอมเปนผอดทนตอการบาเพญเพยร

-ยอมเปนผมอาพาธนอย มสขภาพด

-อาหารทกนดม เคยว ลมแลว ยอมยอยไดด

-สมาธทไดเพราะการเดนจงกรมยอมตงอยไดนาน156

การเดนจงกรมม 6 ระยะ เรมจากงายไปยาก ดงน

ก) จงกรม 1 ระยะ : ขวายางหนอ ซายยางหนอ

ข) จงกรม 2 ระยะ : ยกหนอ เหยยบหนอ

ค) จงกรม 3 ระยะ : ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ

ง) จงกรม 4 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ

จ) จงกรม 5 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ

ฉ) จงกรม 6 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ

กดหนอ157

155 พระมหาไสว าณวโร, วปสสนาภาวนา, หนา 176-182. 156 อง.ปจก. (ไทย) 22/29/41. 157 พระมหาไสว าณวโร, คมอพระวปสสนาจารย, หนา 108.

104

เดนจงกรม หรอ เดนกาหนด นน ตามหลกของการปฏบตวปสสนา ทานมไดสอนให

เดนจงกรมทกระยะ ตงแตระยะท 1 ถงระยะท 6 ในคราวเดยวกน เพราะกาลงของอนทรย คอ

ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา ยงไมพฒนา ดงนนจงจะสอนใหเดนจงกรม 1 ระยะ กอน

ก) จงกรม 1 ระยะ : ขวายางหนอ ซายยางหนอ

กอนเดนใหกาหนดตนจตวา "อยากเดนหนอ อยากเดนหนอ อยากเดนหนอ" (สาหรบ

ผปฏบตใหมยงไมตองกาหนดตนจตใหกาหนดเดนจงกรมไดเลยเพราะอนทรยยงไมพฒนา) ใหยก

เทาขวาขนชา ๆ ใหหางจากพนประมาณ 1 ฝามอตะแคงของผปฏบตเอง แลวกาวเทาไปหรอยาย

เทาไปขางหนาชา ๆ ไมใหสนไปหรอยาวไป ใหพอด ๆ แลววางเทาลงกบพนชา ๆ โดยวางใหเตม

เทาพรอมกบตงสตกาหนด ตงแตเรมยกเทากาวไปจนถงวางเทาลงกบพนวา "ขวายางหนอ" (ผ

ปฏบตจะกาวเทาขวาหรอเทาซายกอนกได) สวนเทาซายกมวธกาหนดเชนเดยวกบเทาขวา คอยก

เทาซายขนแลวกาวไปจนถงวางเทาลงกบพน พรอมกบกาหนดวา ซายยางหนอ ทกครงและทกกาว

ใหกาหนดตดตอเนองกนไป โดยมใหหยดพกเทาคางไว และมใหกาหนดแยกคากนวา ขวา...ยาง...

หนอ ซาย...ยาง...หนอ ซงจะไปซากบ การเดนจงกรม 3 ระยะ พงเดนจงกรมและกาหนดกลบไป

กลบมาอยอยางน เพอใหจตตงมนอยกบการเดน จนกวาจะครบตามเวลาทตงใจไว เชน 30 นาท

หรอ 40 นาท หรอ 50 นาท หรอ 1 ชวโมง

การเดนจงกรมและการมสตกาหนดรตวอยเสมอดงน เปนวธปฏบตใน อรยาบถบรรพ

ในกายานปสสนาสตปฏฐานแหง สตปฏฐานสตร ทวา "เมอเดนอยกรวาเดนอย" (คจฉนโต วา คจ

ฉามตปชานาต)158 อยางนเรยกวาจงกรม 1 ระยะ ขอสาคญขณะเดนตองใหเปนปจจบน คอคา

กาหนดหรอคาภาวนากบเทาทกาวไป ตองใหไปพรอมกน มใชกาวเทาไปกอนแลวจงกาหนดตามท

หลง หรอกาหนดไวกอนแลวจงกาวเทาตามทหลง ขณะเดนจงกรมอย ถามอารมณอนแทรกเขามา

และเปนอารมณทชดเจนจนจตหลดจากอาการเคลอนไหวของเทา ใหหยดเดนจงกรมแลวปฏบต

ดงน ถาจตคดออกไปนอกตวใหหยดเดนเอาสตไปกาหนดรอาการทจตคดกาหนดวาคดหนอ ๆๆ

เมอจตหยดคด ใหกลบมากาหนด ขวายางหนอ ซายยางหนอ ตอไปถาไดยนเสยงตาง ๆ เปนเสยงท

ชดเจน จนจตเราไมอยกบอาการเดนแลว ใหหยดเดน ไปกาหนดรอาการไดยนนน ๆ กาหนดวาได

ยนหนอ ๆๆ ไมตองสนใจวาเปนเสยงอะไร เมออาการไดยนหายไปหรอเบาลงแลวใหกลบมา

158 อางแลว.

105

กาหนดอาการเดนตอไป ถารสก เมอย ปวด ใหหยดเดน ไปกาหนดรอาการ ปวด หรอ เมอยแขน

กาหนดวา ปวดหนอ ๆๆ เมอยหนอ ๆๆ ตามความรสกในขณะนน เมออาการปวดหรอเมอยหายไป

หรอเบาลงแลว ใหกลบมากาหนดอาการเดนตอไป ถารสกคนใหหยดเดนกาหนดอาการคนวา คน

หนอ ๆๆ กอน ถาทนไมไหวอยากจะเกา กาหนดวาอยากเกาหนอ ๆๆ ขณะเคลอนมอไปกาหนดวา

เคลอนหนอ ๆๆ ขณะทมอถงทคน กาหนดวาถกหนอ ขณะเกากาหนดวาเกาหนอ ๆๆ ขณะรสก

สบายกาหนดวาสบายหนอ ๆๆ ขณะลดมอลงกาหนดวาลงหนอ ๆๆ ขณะมอถกขอมอ กาหนดวา

ถกหนอ แลวใหกาหนดอาการเดนตอไป ถาเผลอไปมองขางนอกใหหยดเดนไปกาหนดรอาการเหน

กาหนดวาเหนหนอ ๆๆ ไมตองสนใจวาเปนภาพอะไร แลวรบกลบมากาหนดรอาการเดนตอไป ถา

อยากดนาฬกาใหหยดเดน กาหนดวาอยากดหนอ ๆๆ ขณะดนาฬกากาหนดวาดหนอ ๆๆ เสรจแลว

กลบมากาหนดรอาการเดนตอไป ถาอยากเปลยนมอ เมอเดนนานไปรสกปวดแขนอยากเปลยน

ใหหยดเดนกาหนดวาอยากเปลยนหนอ ๆๆ ขณะเปลยนมอจากการจบกาหนดวาเคลอนหนอ ๆๆ

เสรจแลวกลบมากาหนดรอาการเดนตอไป เมอเดนไปจนสดทางเดนแลว กาวสดทายใหยนเอาเทา

เคยงกน กาหนดวายนหนอ ๆๆ ขณะรสกอยากกลบตวกาหนดวาอยากกลบหนอ ๆๆ ขณะยกเทา

ขวาแลวหมนไปทางขวาประมาณ 2-3 นว กาหนดวากลบหนอ ขณะวางเทาลงกาหนดวาวางหนอ

สวนเทาซายกกาหนดเชนเดยวกนวากลบหนอ ๆๆ สตรสกในอาการทเทาหมนกลบ กาหนดจนกระ

ทงตรงทางเดนจงกาหนดวายนหนอ ๆๆ ขวายางหนอ ซายยางหนอ ตอไปจนหมด

วธปฏบตใน อรยาบถ ของ การกลบตว ของการเดนทกระยะ เมอเดนจงกรมไปถง

สดทางทเดนใหปฏบตขณะกลบตว โดยปฏบตตามนคอใหหยดเดนวางเทาเคยงคกนเหมอนครง

แรกแลวใหกาหนดวา "ยนหนอ ๆๆ" 3 ครง ในการกลบตวผปฏบตจะกลบทางขวา หรอทางซายก

ได การจะกลบตวทางขวากใหตงสตไวทเทาขวา โดยยกเทาขวาขนใหหางจากพนเลกนอย แลว

คอย ๆ หมนเทาขวาแยกออกจากเทาซายชา ๆ ใหสงเกตเทาทกาลงหมนไปพรอมกบกาหนดวา

"กลบหนอ" และเทาซายกมวธกาหนดเชนเดยวกบเทาขวา โดยยกเทาซายขนเลกนอยแลวหมนไป

ตามเทาขวาพรอมกบกาหนดวา "กลบหนอ " คท 1 ประมาณ 60 องศา การกลบคท 2 และคท 3

ทงเทาขวาและเทาซาย ใชมวธกาหนดเชนเดยวกบการกลบคท 1 คอ ยกเทาหมนกลบสลบกนไป

พรอมกบกาหนดวา "กลบหนอ" "กลบหนอ" "กลบหนอ" "กลบหนอ" กลบ 3 ค จนกวา จะไดหนา

ตรง (60 x 3 = 180 องศา) การกลบพรอมกบการมสตกาหนดรตวอยเสมอดงน กเปนวธปฏบต

ในสมปชญญปพพะ กายานปสสนาสตปฏฐาน แหง สตปฏฐานสตร ทวา "เปนผทาความรตวอย

เสมอในการกาวกลบหลง" (ปฏกกนเต สมปชานการ โหต) อยางนเรยกวา "การกาวกลบหลง" เมอ

106

หนตวกลบเสรจแลว กอนจะเดนกใหกาหนดวา "ยนหนอ ๆๆ" เหมอนครงแรก แลวจงเดนจงกรม

พรอมกบกาหนดตอไปวา "ขวายางหนอ" "ซายยางหนอ"

ข) จงกรม 2 ระยะ : ยกหนอ เหยยบหนอ

ใหทอดสายตาไปขางหนาประมาณ 4 ศอก หรอ 1 วา กาหนดวา "ยนหนอ ยนหนอ

ยนหนอ" รอาการยน แลวกาหนดตอไปวา "อยากเดนหนอ อยากเดนหนอ อยากเดนหนอ" เชน

เดยวกบเดนจงกรม 1 ระยะ ยกเทาขวาขนชา ๆ ใหหางจากพนประมาณ 1 ฝามอตะแคงของผ

ปฏบตเอง แลวกดเทาอกขางหนงไวกบพนใหมนคงอยาใหโซเซ ผปฏบตจะยกเทาขวากอนหรอยก

เทาซายกอนกได กาหนดพรอมกบอาการยกของเทาวา "ยกหนอ" หยดชวขณะหนง กาวเทาไปให

รอาการทเทาเคลอนไปวางเทาลงกบพนวางลงเบา ๆ และวางใหเตมเทาพรอมกบกาหนดวา

"เหยยบหนอ" เทาซายกมวธกาหนดเชนเดยวกบเทาขวา จากนนกเดนจงกรมและกาหนดตอไปวา

"ยกหนอ เหยยบหนอ"

ค) จงกรม 3 ระยะ : ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ

ยกเทาขวาขนชา ๆ กาหนดพรอมกบตามอาการยกของเทาวา "ยกหนอ" กาวเทาไป

ขางหนาชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ยางหนอ" วางเทาลงกบพนชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "เหยยบ

หนอ" สวนเทาซายกมวธกาหนดเชนเดยวกบเทาขวา จากนนพงเดนจงกรมและกาหนดตอไปวา

"ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ"

ง) จงกรม 4 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ เหยยบ หนอ

วธกาหนดเชนเดยวกบเดนจงกรม 3 ระยะ ตางกนแตกาวแรก คอ "ยกสนหนอ" โดยวธ

กาหนดดงน

ยกสนเทาขนชา ๆ ใหหางจากพน (ประมาณ 45 องศา) สวนปลายเทายงคงวางอยกบ

พน พรอมกบกาหนดวา "ยกสนหนอ" ยกปลายเทาขนชา ๆ ใหฝาเทาเสมอกนพรอมกบกาหนดวา

"ยกหนอ" กาวเทาไปขางหนาชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ยางหนอ" วางเทาลงราบกบพนชา ๆ

พรอมกบกาหนดวา "เหยยบหนอ" ผปฎบตจะยกเทาซายกอนหรอเทาขวากอนกได

107

จ) จงกรม 5 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ

การกาหนด 5 ระยะ มวธกาหนดเชนเดยวกบเดนจงกรม 3 ระยะ ตางกนแต "ลงหนอ"

และ "ถกหนอ" เทานนโดยมวธปฏบตดงน

ยกสนเทาขนชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ยกสนหนอ" ยกปลายเทาขนชา ๆ พรอมกบ

กาหนดวา "ยกหนอ" กาวเทาไปขางหนาชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ยางหนอ" หยอนเทาลงตาชา ๆ

แตยงไมถงพน พรอมกบกาหนดวา "ลงหนอ" วางเทาลงกบพน (วางลงใหเตมเทา) กาหนดพรอม

กบอาการของเทาวา "ถกหนอ" จากนนกเดนจงกรม และกาหนดตอไปวา "ยกสนหนอ ยกหนอ ยาง

หนอ ลงหนอ ถกหนอ"

ฉ) จงกรม 6 ระยะ : ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ

ถกหนอ กดหนอ การเดนจงกรม 6 ระยะ มวธปฏบต เชนเดยวกบเดนจงกรม 5 ระยะ ตางกนแต "ถก

หนอ กดหนอ " เทานน ใหผปฏบต ยกสนเทาขนชา ๆ พรอมกบกาหนดตามอาการยกของเทาวา

"ยกสนหนอ" ยกปลายเทาขนชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ยกหนอ" กาวเทาไปขางหนาชา ๆ พรอม

กบกาหนดวา "ยางหนอ" หยอนเทาลงตาชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ลงหนอ" กดปลายเทาลงแตะ

พนชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "ถกหนอ" กดสนเทาลงแตะพนชา ๆ พรอมกบกาหนดวา "กดหนอ"

จากนนกเดนจงกรมและกาหนดตอไปวา "ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ กดหนอ" ฌ. การปฏบต ใน อรยาบถนง (นงสมาธ) การนงจดเปนอรยาบถนง เชนเดยวกบ อรยาบถยน และนอน ลกษณะการนง คอ กาย

สวนบนตงตรงไว และกายสวนลางขดคไปตามลกษณะของทาแตละทา สงทแสดงออกใหเรา

ทราบวา เรานงอยทาใด คอ อยททาทางของการนง มใชอยทกน มใชทขา หรอทใจ ฉะนน การนง

จงอยททาทางหรออาการของกายนนเอง การนงสมาธหรอการนงกาหนด ในมหาสตปฏฐานสตร

ไดแสดงไวและแปลความวา คอการนงคบลลงก ตงกายตรง ดารง(ตง) สตไวเฉพาะหนา159

159 ท.ม. (ไทย) 10/374/302.

108

ตามหลกในการปฏบตสาหรบวธนงสมาธไวดงน

-ใหนงสมาธ หรอ นงขตตะหมาด วางเทาทงสองราบกบพนโดยไมตองวางเทาขวาทบ

บนเทาซาย กได เรยกวา นงเรยงเทา หรอจะนงบนเกาอกได

-ใหวางมอขวาทบลงบนมอซาย ใหหวแมมอชนกน หรอวางมอไวบนหวเขาทงสองโดย

หงายฝามอขนหรอควาฝามอลงกได แตโดยทวไปจะวางมอขวาทบมอซาย

-ยดตวใหตรง หลบตาลงเบา ๆ หายใจตามปกต ไมเกรงตว ผอนคลายทกสวน

-ใหตงสต คอสงใจไปททอง ตรงสะดอ เพราะลมหายใจเขาไปสดทสะดอ และจะไป

กระทบหนงทองใหพองขน ดวยแรงดนของลมทหายใจเขา โดยการกาหนดเปนระยะ เรมดวยการ

กาหนด 2 ระยะกอน

การนงกาหนดมทงหมด 4 ระยะ คอ

-2 ระยะ พองหนอ ยบหนอ

-3 ระยะ พองหนอ ยบหนอ นงหนอ

-(เมอนอนอยกกาหนดวา พองหนอ ยบหนอ นอนหนอ)

-4 ระยะ พองหนอ ยบหนอ นงหนอ ถกหนอ

-(เมอนอนอยกกาหนดวา พองหนอ ยบหนอ นอนหนอ ถกหนอ)

เมอเดนจงกรมครบเวลาตามทกาหนดแลว (ไมตากวา 30 นาท) ใหเดนมาทอาสนะทป

ไว โดยการเดนกาหนดเหมอนตอนเดนจงกรมชา ๆ เพอใหสมาธตอเนองกน ขณะยนอยทอาสนะ

นง กาหนดวา ยนหนอ ๆๆๆ ขณะปลอยแขน กาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ลงหนอ ๆๆ กาหนดทละขาง

ขณะอยากนง กาหนดวา อยากนงหนอ ๆๆ ขณะยอตวลงกาหนดวา ยอหนอ ๆ หรอลงหนอ ๆๆ ให

รตามอาการเครงตงและอาการเคลอนไหวของกาย ขณะเคลอนมอยนพน กาหนดวา ยนหนอ หรอ

ถกหนอ ขณะหวเขาถกพน กาหนดวา ถกหนอ ขณะตะโพกถกสนเทา กาหนดวา ถกหนอ ขณะยก

มอมาวางทหวเขาขวาซาย กาหนดทละขางวา ยกหนอ ๆๆ มาหนอ ๆๆ วางหนอ กาหนดรอาการนง

คออาการเครงตงตงตรงของกายสวนบน กาหนดวา นงหนอ ๆๆ จากนนกาหนดกราบพระ และ

เมอนงเรยบรอยแลว ตอไปกาหนดอาการนงสมาธ ขณะยกตะโพกขน กาหนดวา ยกหนอ ๆๆ ขณะ

ขยบเทาใหไขวกน กาหนดวา ขยบหนอ ๆๆ ไขวหนอ ขณะนงทบลงไป กาหนดวา นงหนอ ขณะดง

เทาออกมา กาหนดวา ดงหนอ ๆๆ ขณะขยบขา จดตว กาหนดวา ขยบหนอ ๆ ๆ แลวใหเอามอวาง

บนหวเขาทงสอง กาหนดวา ยกหนอ มาหนอ วางหนอ แลวกาหนดดงน ขณะรสกอยากหลบตา

109

กาหนดวา อยากหลบ(ตา)หนอ ๆๆ ขณะคอย ๆ หลบเปลอกตาลง กาหนดวา หลบหนอ ๆๆ ขณะ

คอย ๆ พลกฝามอซาย กาหนดวา พลกหนอ ๆๆ (จนฝามอหงายขน) ขณะเคลอนฝามอมาทหนาตก

กาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ ขณะลดฝามอลง กาหนดวา ลงหนอ ๆๆ ขณะหลงมอถกผา กาหนดวา

ถกหนอ เสรจแลวมากาหนดมอขวา ขณะคอย ๆ พลกฝามอขวา กาหนดวา พลกหนอ ๆๆ (จนฝา

มอหงายขน) ขณะเคลอนฝามอมาทหนาตก กาหนดวา เคลอนหนอ ๆๆ ขณะลดฝามอลง กาหนด

วา ลงหนอ ๆๆ ขณะหลงมอถกฝามอซาย กาหนดวา ถกหนอ ขณะยดตวใหตงตรง กาหนดวา ยด

หนอ ๆ ขณะรสกวาตวตรง กาหนดวา ตรงหนอ ๆๆ

ตอจากสงจตไปทหนาทอง ขณะททองพองขนกาหนดวา พอง…..หนอ(สดอาการพอง

คาวาหนอกหมดพอด) ขณะททองยบลง กาหนดวา ยบ….หนอ (สนสดอาการยบจบคาวาหนอก

หมดพอด) ถาจตคดออกไปนอกตว ใหทงพองยบ (คอไมตองกาหนดพองหนอยบหนอ) ไปกาหนดร

อาการทจตคด กาหนดวา คดหนอ ๆๆ เมอจตหยดคด ใหกลบมากาหนด พองหนอยบหนอ ตอไป

ถารสกชา เมอย ปวด ใหทงพองยบ ไปกาหนดรอาการชา ปวด หรอเมอย กาหนดวา ชาหนอ ๆๆ

ปวดหนอ ๆๆ เมอยหนอ ๆๆ ตามความรสกในขณะนน เมออาการชา ปวด หรอเมอยหายไป หรอ

เบาลงแลว ใหกลบมากาหนด พองหนอ ยบหนอ ตอไป ถารสกคน ใหกาหนดวา คนหนอ ๆ กอน

ถาทนไมไหวอยากจะเกา กาหนดวา อยากเกาหนอ ๆๆ ขณะยกมอขนกาหนดวา ยกหนอ ๆๆ

ขณะเคลอนมอไป กาหนดวา เคลอน หนอ ๆๆ ขณะทมอถงทคน กาหนดวา ถกหนอ ขณะเกา

กาหนดวา เกาหนอ ๆๆ ขณะรสกสบาย กาหนดวา สบายหนอ ๆๆ ขณะลดมอลง กาหนดวา ลง

หนอ ๆๆ ขณะหลงมอถกฝามอ กาหนดวา ถกหนอ แลวใหกาหนด พองหนอยบหนอ ตอไป ถาได

ยนเสยงตาง ๆ เปนเสยงทชดเจน จนจตเราไมอยกบอาการพองยบแลว ใหทงพองยบ ไปกาหนดร

อาการไดยนนน ๆ กาหนดวา ไดยนหนอ ๆ ไมตองสนใจวาเปนเสยงอะไร เมออาการไดยนหายไป

หรอเบาลงแลว ใหกลบมากาหนด พองหนอยบหนอ ตอไป ถาเหนนมตตาง ๆ ใหทงพองยบ ไป

กาหนดรอาการเหนภาพนน ๆ กาหนดวา เหนหนอ ๆๆ ไมตองสนใจวาเปนภาพอะไร เมอภาพ

นนๆ หายไปแลว ใหกลบมากาหนด พองหนอ ยบหนอ ตอไป

ปกตผปฏบตธรรมตองไมขยบตวเลยตลอดเวลาทนงสมาธ แตบางครงเมอกาหนด

พองหนอยบหนอนาน ๆ ไป รางกายจะยอลง ๆ ถารสกตวใหดงตวขนใหตงตรง โดยกาหนดวา

อยากยดหนอ ๆๆ ขณะยดตวขน กาหนดวา ยดหนอ ๆๆ ขณะทตวตงตรง กาหนดวา ตรงหนอ ๆๆ

ตอไปใหกลบมากาหนดรอาการพองยบตอไป บางครงรสกปวดมาก อยากเปลยนทานง ใหกาหนด

110

ตนจตกอนวา อยากเปลยนหนอ ๆๆ ขณะขยบแขน ขา หรอ สวนใด ๆ ของรางกาย กาหนดวา ขยบ

หนอ ๆๆ เมอขยบไดทสบายแลว กกลบมากาหนดพองยบตอไป ถาอยากลมตาดนาฬกา ให

กาหนดวา อยากลมหนอ ๆๆ ขณะลมตาขน กาหนดวา ลมหนอ ๆๆ ขณะเหนภาพ กาหนดวา เหน

หนอ ๆๆ ขณะเหลยวดนาฬกา กาหนดวา เหลยวหนอ ๆๆ ขณะดนาฬกา กาหนดวา ดหนอ ๆ

ขณะเลยวกลบมาทเดม กาหนดวา เลยวหนอ ๆๆ ขณะหลบตาลง กาหนดวา หลบหนอ ๆๆ ตอไป

ใหกาหนดรอาการพองยบตอไป เมอนงสมาธจนครบเวลาทกาหนดแลว ขณะไดยนเสยงนาฬกาต

บอกเวลาหรอนาฬกาปลก กาหนดวา ไดยนหนอ ๆๆ ขณะยกมอขวาขนไปวางบนเขา กาหนดวา

ยกหนอ ไปหนอ ควาหนอ ลงหนอ ถกหนอ มอซายกกาหนดเชนเดยวกน ขณะอยากลมตา กาหนด

วา อยากลมหนอ ๆๆ ขณะลมตาขนกาหนดวา ลมหนอ ๆๆ ขณะเหนภาพกาหนดวา เหนหนอ ๆ

ขณะกระพรบตา กาหนดวา กระพรบหนอ ๆๆ ขณะขยบตวลกนงคกเขา กาหนดวา ขยบหนอ ๆๆ

เมอนงเรยบรอยแลว กาหนดกราบพระเหมอนตอนกอนนงสมาธ กราบเสรจแลว ถาใสแวนก

กาหนดสวมแวนตากอน แลวกาหนดอยากลกวา อยากลกหนอ ๆๆ ขณะยนตวลกขนกาหนดวา ลก

หนอ ๆๆ ขณะยนเตมทกาหนดวา ยนหนอ ๆๆ ขณะเดนไปสทจงกรม หรอเขาหองนากาหนดวา

ขวายางหนอ ซายยางหนอ ใหปฏบตเดนจงกรมและนงสมาธสลบกนอยางนจนครบตามตาราง

เวลาทกาหนดให ใหกาหนดตอเนองเหมอนลกโซ ในชวงเวลาการปฏบตธรรมตองสารวมระวง

สายตามองแตพน ไมพดคยกน160

พทธประสงคของการเจรญวปสสนาคอการกาหนดรป และนามเปนอารมณ ซงเปนกฎ

ตายตว ถาผดจากนไมใชวปสสนา ถาการกาหนดรปใหญไมไดผลหรอไดผลนอย กใหกาหนดรปท

ละเอยดขนไป ซงไดแก รปทลมหายใจถกตอง คอ ลมหายใจเขาออกไปถกทใดกใหกาหนดทนน

สถานทลมหายใจถกม 2 แหง คอ ทจมก และททอง ทจมกจะชดเฉพาะชวงแรกเทานน เมอลมละเอยด

จะปรากฏไมชดเจน สวนทบรเวณทองทมอาการพอง-ยบ กาหนดไดชดเจนสมาเสมอ แมวาจะปฏบต

คอนขางยากในชวงแรก หากแนะนาไมถกตองจะหาพอง ยบ ไมไดหรอไมชดเจน การกาหนดททองจะ

ทานานเทาใดกกาหนดไดและจะแสดงสภาวะไดแจงชดกวาทจมก พระวปสสนาจารยจงใชวธน161

160 พระมหาไสว าณวโร, วปสสนาภาวนา, หนา 183-185. 161 พระอาจารยอาสภเถร ปธานกมมฏฐานาจรยะ, วปสสนาทปนฎกา, (กรงเทพฯ : โรงพมพ พ

แอนด โฟร, 2526), หนา 86.

111

ในการฝกกาหนดเบองตน ใหเอาจตไปกาหนดททองของตน จะเหนอาการพองและอาการ

ยบปรากฏอยททอง หากไมปรากฏใหเอามอคลาททองดสกระยะหนง อาการพองททองกจะปรากฏ และ

ใหกาหนดอาการพองของทองวา “พองหนอ” ในขณะเดยวกนเวลาหายใจออก อาการยบจะปรากฏท

ทองกใหกาหนดอาการยบของทองนนวา “ยบหนอ” อาการทง 2 ตองปรากฏชดจงจะถอวาใชได ใน

ระยะเรมตนกาหนดเราทงบญญตไปหมดเลยไมได เมอปฏบตไปจนญาณปญญาแกกลาถงทสดแลว

อารมณทเปนบญญตทงหมดกจะหายไป สวนสภาพทเปนปรมตถ หรออารมณปรมตถกจะปรากฏ162

ทานมหาสสยาดอ ไดสอนใหแบงอารมณทตองใสใจ 2 อยาง คอ อารมณหลก และ อารมณรอง

อารมณหลกคอ การกาหนดทพอง-ยบ จากการเคลอนไหวของทอง ถาหากความรในการ

เคลอนไหวของหนาทองหยด ไมชดเจน หรอหายไป ควรเปลยนไปท การกาหนดทานง และ

กาหนดสวนทรางกายสมผสพน ซงนเรยกวา อารมณรอง163 ผปฏบตตองเขาใจวา อารมณของ

สตปฏฐาน คอ ความร (สก) ทเกดขนจรงตามลาดบ ไมใชสถานททถกกระทบ และไมใชทคาวา ถก

หนอ นงหนอ เปนตน กมมฏฐานรปแบบนมประโยชนเดนชดหลายประการ คอ

1. การเคลอนไหวของหนาทองเปนไปโดยธรรมชาตอยแลว และเกดขนสมาเสมอ ไม

ตองสรางขน จงมโอกาสสงเกตไดงายตลอดเวลา

2. เนองจากเปนการเคลอนไหว จงเปดโอกาสใหพจารณาไดหลายอยาง เชน การเกด

และดบไปตลอดเวลา ความเกดและความตาย เชนเดยวกบการมสตกาหนดลมหายใจ

3. การเคลอนไหวหนาทองเปนการกระทบทคอนขางหยาบเพราะเปนรปทม วาโยธาต

เปนปจจย งายตอการกาหนดเพอนาไปสวปสสนา164 ญ. หลกธรรมเกอหนนตอวปสสนากมมฏฐาน หลกธรรมสาคญทเกอหนน ในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน คอ

162 จารญ ธรรมดา, แปล, วปสสนาชน, พระมหาสสยาดอ, โสภณมหาเถระ, หนา 3-4. 163 พระญาณโปนกมหาเถระ, หวใจกรรมฐาน, พมพครงท 5, (กรงเทพฯ : บจก. เคลดไทย,

2541), หนา 109. 164 มาล อาณากล, “การศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธมมตถสงคหะ กบ คมภร

วสทธมรรค และวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอย กบ วดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ”,

วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหดล, 2539.

112

1. องคธรรมของ การกาหนด ม 3 ประการ ไดแก

ก) อาตาป มความเพยรในการกาหนด และความเพยรเผากเลสใหรอน

ทว ไดแก ตงใจจรง ๆ ไมเกยจคราน การประกอบความเพยรทางใจดวยความบากบน ตงใจทา

จรง ๆ พยายาม อตสาหะ อดทน เขมแขง ขยน กาวไปอยางไมทอถอย ไมทอดทงฉนทะ ไมทอดทง

ธระ และความประคบประคองธระไวดวยด เพอกอเกด ว รยะ ว รยนทรย ว รยพละ และ

สมมาวายามะ ในมรรคมองค 8 สาหรบผปฏบตทเขาถงแลว165 พระผมพระภาคเจาตรสสอนใน

เรองความเพยรทมความสาคญมากทสดในขณะเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐานวา

ดกอนภกษทงหลาย เมอภกษเดนอยกด ยนอยกด นงอยกด นอนอยไมหลบกด เมอ

อกศลวตกเกดขนแลว ภกษไมทาใหสน ใหหายไปเสย เราเรยก(เธอ) วาเปนผไมมอาตาปะ

(ความเพยร) เปนคนเกยจคราน มความเพยรอนทราม เธอพงกระทาความอตสาหะ พง

กระทาความไมยอทอ พงกระทาความเพยรเพอเผากเลส พงกระทาความเปนผกลา พง

กระทาความเพยรใหตดตอกน และดกอนภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เมอขณะทางาน

อยกด ขณะเดนทางอยกด หรอกาลงอาพาธอยกด ยอมไมสามารถมนสการคาสงสอนของ

พระพทธเจาทงหลายไดโดยงาย (กจของสมณะคอการศกษาไตรสกขาเปนหลก ไมใชกจการ

งานอน) ฉะนนเราจะรบปรารถความเพยรเสยกอน เพอถงธรรมทยงไมถง เพอบรรลธรรมท

ยงไมบรรล เพอทาใหแจงธรรมทยงไมทาใหแจง166

ข) สตมา มสตระลกไดกอนทา กอนพด กอนคด คอ ระลกไดกอนรป

นามจะเกด

ค) สมปชาโน มความรตวทวพรอมวา ทาอะไรอยในปจจบนนน ๆ

ตองกาหนดภาวนาอยางตอเนอง และรรปนามอยทกขณะ167

2. การปรบ อนทรย 5 ในขณะปฏบตวปสสนากมมฏฐานเพอความกาวหนา

ก) ศรทธา (เชอตอการปฏบตของพระพทธเจา)

ข) วรยะ (พากเพยรปฏบตวปสสนายงขนเพอละอกสลธรรม เพอยง

กศลธรรมใหเกดขน)

165 เรองเดยวกน, หนา 80. 166 อง.ทสก.(ไทย) 23/80/400-404. 167 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร), โพธปกขยธรรม 37 ประการ, หนา 3.

113

ค) สต (ระลกไดถงสงททาแลว และคาทตนพดแลว ใจความคอ

นกไดกอนทา กอนพด กอนคด ไมหลง ไมเผลอ และระลก

ทนตอปจจบนแหงรปนามทกขณะ)

ง) สมาธ (มนคง ทรงใจไวชอบ ไมเผลอจากรปนาม)

จ) ปญญา (รเหนรปนามแจมชดยงขน และรตามความเปนจรง

จาแนกเปน 3 คอ

1) สตมยปญญา ปญญาเกดจากการฟง เรยน อาน

ศกษาคนควา

2) จนตามยปญญา ปญญาเกดจากการนกคด

3) ภาวนามยปญญา ปญญาเกดจากการเจรญวปสสนา

โยคควรปฏบตให อนทรย 5 เสมอกน คอ ศรทธาเสมอกบปญญา วรยะเสมอกบ

สมาธ สวนสตมมากเปนสงด168 ฎ. การสงและสอบอารมณ การสงและสอบอารมณ สามารถแบงไดเปน 3 ขนตอน คอ

1. การกาหนดอารมณของรปและนาม ทเกดขน

2. การกาหนดอารมณ ทเกดขนทางใจ ตาง ๆ

3. การกาหนดลกษณะของรปนาม ทเกดขน เชน จานวนระยะของอาการพอง

อาการยบ หรอความเรวของพองและยบ เปนตน

นสตจะตองมาสงอารมณกบทานวปสสนาจารยทกวน โดยรายงานใหพระอาจารย

ทราบถง ผลการปฏบตในแตละวนในสงตาง ๆ ตอไปน

1. ผลของการนงสมาธ เรมตงแตนสตนงสมาธไดนานเทาใด จากนนให

บรรยายลกษณะอาการพองยบทประสบมาในวนนนวา สนยาว เบาหรอแรงอยางไร มเวทนา

เจบปวด ชา คน ตง เหนอย มนงงหรอไมเพยงใด มการคด หรอฟงซาน เพอฝนมากนอยเพยงใด

และกาหนดรไดทนหรอไม มความยากงายในการกาหนดอยางไร และเมอกาหนดรตามอาการ

เหลานนแลว ผลทตามมาเปนอยางไร

168พระธรรมธรราชมหามน (โชดก ญาณสทธเถร), โพธปกขยธรรม 37 ประการ, หนา 86-88.

114

2. ผลของการเดนจงกรม เรมตงแตเดนระยะใดบาง นานเทาใด แลวบรรยาย

ลกษณะสภาวะทประสบในวนนน เชน อาจรสกวาพนมลกษณะเปลยนไปอยางไร หรอรสกอยางไร

ตอนยกหรอยาง หรอพบวากาหนดไดละเอยดยงขนอยางไรบาง เปนตน ขอใหนสตใสใจสงอารมณ

ใหละเอยดในทก ๆ เรอง

3. ผลของการกาหนดอรยาบถยอย นสตมสตตามกาหนดรไดตอเนองหรอไม

และละเอยดเพยงใด ตงแตตนนอน อาบนา รบประทานอาหาร ขนลงบนใด เปดปดประต นง

พกผอน และนสตกาหนดรทนการคดและการฟงซานหรอไม กาหนดทนตอนไหน เชน เรมคด

ระหวางทกาลงคดหรอคดจบไปแลว และเมอกาหนดรแลวผลทตามมาเปนอยางไรเชนตอง กาหนด

รกครง ความคดหรอความฟงซานนนจงดบไป และเมอดบไปแลวอะไรเกดขนตามมาเปนตน นสต

ควรอธบายใหกระชบตรงประเดน อยาพดนอกเรองเพราะจะทาใหนสตเองเสยสมาธและควร

รายงานประสบการณการปฏบตทก ๆ เรองทเกดขนใหวปสสนาจารยทราบ แมวาประสบการณนน

จะดไมสาคญสาหรบนสตกตาม ขณะสงอารมณขอใหนสตรายงานไปเรอย ๆ โดยไมตองหยดรอฟง

ความเหนจากทานวปสสนาจารย ทานจะยงไมใหคาแนะนาใด ๆ จนกวานสตจะรายงานจบ และ

เมอพระวปสสนาจารยถามสงใด ควรตอบใหตรงคาถามและกระชบไมพดนอกเรอง

สงทสาคญทสดในการสงอารมณ คอ ขอใหรายงานครบถวน ชดเจน ตรงตามความ

เปนจรงทเกดขน อยาปรงแตง อยากงวลวาพระอาจารยจะตาหนหากกาหนดไดไมด หรอ มแต

ความโงกงวง จงไมกลารายงานไปตามจรง ขอใหนสตเขาใจวาทกอยางคอสภาวธรรมทเกดขนจรง

ทงสน และมนจะเปลยนแปลงไปตลอดเวลา นสตกาหนดไดดในวนนแตวนตอมาอาจฟงซานหรอ

โงกงวงตลอดวน กไมใชเรองเสยหาย แตตองรายงานพระอาจารยไปตามทเกดขนจรงเพอใหทาน

แนะนา แกไขปรบแตงอนทรยหรอใหอารมณกรรมฐานเพมเตมแกเราอยางถกตองเปนรายบคคลไป

และพงเอาใจใสฟงคาแนะนาสงสอนของพระอาจารยอยางตงใจ หากสงสยใหสอบถามจนกระจาง

แลวนาไปปฏบตตามดวยความขยนหมนเพยร ขอใหนสตตระหนกวาจะตองประคองสตและสมาธ

ไวใหตอเนองตลอดเวลา ฉะนนเวลาสงอารมณจงไมใชเวลาของการพดคยหรอถามคาถามทไม

เกยวกบการปฏบต พงสงอารมณใหกระชบ พดนอยตรงประเดน และไมรบกวนสมาธของนสตอนท

รอสงอารมณตอจากเราดวย169

169 ฝายวปสสนาธระ (รวบรวม). “คมอการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเบองตน”. การปฏบต

วปสสนาเพอพฒนาบคลากรมหาวทยาลย, หนา 30.

115

ฏ. วเคราะหเปรยบเทยบ กบ วธในมหาสตปฏฐานสตร ในมหาสตปฏฐานสตร สอนวธปฏบตทงสมถและวปสสนา ไวถง 21 บรรพ (วธ) ซง

เปนวธปฏบตกมมฏฐานสาหรบชาวพทธ ผวจยจงขอแสดงตารางเปรยบเทยบวปสสนากมมฏฐาน

ตามแนวมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยกบวธในมหาสตปฏฐานสตร ดงน ตาราง ข เปรยบเทยบวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย กบ วธในมหาสตปฏฐานสตร

มหาสตปฏฐานสตร 21 วธ 1. กายานปสสนาสตปฏฐาน 14 -กาหนดอานาปานสต 1 วธ

-กาหนดอรยาบถ 1 วธ

-กาหนดสมปชญญะ 1 วธ

-กาหนดอาการสามสบสอง 1 วธ

-กาหนดธาตส 1 วธ

(ธาตดน นา ลม ไฟ)

-กาหนดปาชา 9 วธ

วปสสนากมมฏฐาน แบบพองหนอ ยบหนอ

=ไมมรปแบบฝก แตถาจตไประลกรทลมหายใจ

กตองกาหนดลมหายใจตามความเปนจรง

=กาหนดอรยาบถ 4 (ยน เดนจงกรม นงสมาธ

นอน) และอรยาบถยอย อน ๆ ทกอยาง

=กาหนดรปนามทกอยาง อยางตอเนอง ไมนง

หรอ จดจอ ในอารมณใดอารมณหนงอยางเดยว

=ไมมรปแบบฝก แตถาเกดนกถงหรอเหนหรอ

รสก กใหกาหนดตามความเปนจรง

=ขณะนงสมาธ กาหนดท ธาตลม(วาโยธาต) ท

เปนปจจยทาใหทองพอง และยบ พรอมกบ

กาหนด พองหนอ ยบหนอ170

=ไมมรปแบบฝก แตถาไดเหน กใหกาหนดร

ตามความเปนจรง

170 พระศรวรญาณ ว, มารจกวปสสนากรรมฐาน แบบพองหนอ-ยบหนอ, (กรงเทพฯ : บจก.

สหธรรมก, 2541), หนา 52.

116

ตาราง ก (ตอ) เวทนานปสสนาสตปฏฐาน 1 -กาหนดภาวะจตเสวยอารมณ

สข ทกข ไมสข ไมทกข

=กาหนดเวทนาของจตทเกดขนในทกอรยาบถ

เชน เจบหนอ ปวดหนอ สบายหนอ ไมสบาย

หนอ ดใจหนอ เสยใจหนอ เฉยหนอ

จตตานปสสนาสตปฏฐาน 1 -กาหนดจต และสงทปรงแตงจต 1 วธ

=กาหนดจตและตนจตทกประเภททเกดขน เชน

คดหนอ ยนดหนอ ชอบใจหนอ โกรธหนอ หลง

หนอ ฟงหนอ หดหหนอ อยากยนหนอ อยาก

เดนหนอ อยากนงหนอ อยากนอนหนอ ราคาญ

หนอ งวงหนอ171

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน 5 -กาหนดนวรณ 1 วธ

-กาหนดเบญจขนธ 1 วธ

-กาหนดอายตนะ 1 วธ

-กาหนดโพชฌงค 1 วธ

-กาหนดอรยสจ 1 วธ

=กาหนดนวรณ ทเกดขนในทกอรยาบถ เชน

ยนดหนอ พยาบาทหนอ งวงหนอ เกยจคราน

หนอ ซมหนอ หงดหงดหนอ สงสยหนอ

=กาหนดพอง ยบ เปนสวนหนงของ เบญจขนธ

กาหนดเดนจงกรม และทกอรยาบถ

=กาหนดอายตนะ ทเกดขนในทกอรยาบถ เชน

เหนหนอ ยนหนอ กลนหนอ รสหนอ เยนหนอ

=กาหนดจนไดวปสสนาญาณถง ขนอทยพพย

ญาณ(วปสสนาญาณท 4) เปนตนไป172

=ขณะกาหนดในทกอรยาบถ ถาไดสภาวธรรม

ถกตอง กจะเขาหลกกาหนด อรยสจ 4173

171 พระสมภาร สมภาโร (ทวรตน), ธรรมะภาคปฏบต, (กรงเทพฯ : บจก. สหธรรมก, 2547), หนา

132. 172 พระศรวรญาณ ว, มารจกวปสสนากรรมฐาน แบบพองหนอ-ยบหนอ, หนา 42. 173 พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร), โพธปกขยธรรม 37 ประการ, หนา 70.

117

วปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยทใชแบบ

สตปฏฐาน 4 มรปแบบทใชฝก โดยใหกาหนดตามหลกมหาสตปฏฐานสตร รวม 18 วธ สวนทไมม

รปแบบฝกปฏบตอก 3 วธ แมมไดใชขณะปฏบต แตหากจตไปรบอารมณนน ๆ กใหกาหนดตาม

ความเปนจรง อยาปลอยใหจตเผลอ และเกดการปรงแตง คอขาดสตในการกาหนดระลกรทกอยาง

บทท 3

วธดาเนนการวจย

การวจยนม 2 สวน ไดแก การวจยดานเอกสารและภาคสนามเชงสารวจ ดงน

ก. การวจยดานเอกสาร การวจยดานเอกสาร ทาโดยการคนหาเนอหาทเกยวของจากในพระไตรปฎก และ

อรรถกถา ฉบบภาษาไทย คมภรวสทธมรรคเลมท 1, 2 และ 3 และหนงสอแตงโดยพระอาจารย

และฆราวาส ตาง ๆ ในเรองหลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เนอหาทเหมาะสมจะ

ถกใชอางองและนาเอาขอมลทไดนนมาใชในเชงเปรยบเทยบ เพอทาการวเคราะหประเดนตาง ๆ

ใหสอดคลองกบวตถประสงคทตงไว

ข. การวจยภาคสนามเชงสารวจ

การวจยภาคสนามเชงสารวจ ทาโดยการใชแบบสอบถามเพอเกบรวบรวมขอมลจาก

กลมตวอยางทเปน นสตทกาลงศกษาระดบปรญญาโททกสาขาวชาของมหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย ทเขารบการอบรมหลกสตรวปสสนากมมฏฐานภาคบงคบ 15 วน แลวนาขอมล

ทไดไปทาการวเคราะหคาทางสถตเพอทดสอบสมมตฐานทง 7 ขอทตงไววายอมรบหรอปฏเสธ ใน

บทนจะกลาวถงประชากร กลมตวอยาง เครองมอทใชในการวจย การเกบรวมรวมขอมล และ การ

วเคราะหขอมลและสถตทใช

3.1 ประชากร

ประชากรทใชในการวจยครงนเปน นสต (พระภกษ และ ฆราวาส) ทกาลงศกษา

ระดบปรญญา โท และ เอก ปการศกษา พ.ศ. 2548 จากบณฑตวทยาลยของมหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย วดมหาธาตฯ กรงเทพฯ รายละเอยดจานวน นสต มดงน

ก. นสต ปรญญาโท ชนปท 1 ฝายพระภกษ ม 37 รป ฝายฆราวาส ม 63 คน

ข. นสต ปรญญาโท ชนปท 2 ฝายพระภกษ ม 45 รป ฝายฆราวาส ม 32 คน

119

ค. นสต ปรญญาเอก ชนปท 2 พระภกษและฆราวาส รวม 18 คน

สวน นสต ปรญญาเอก ชนปท 1 ยงไมม ดงนนประชากรทงหมด คอ 195 รป/คน 3.2 กลมตวอยาง

กลมตวอยางทใชในการวจยนเปน นสตระดบปรญญาโท ปการศกษา พ.ศ.2548 ทก

สาขาวชา ของ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดเขาฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ตามหลกสตรวปสสนากมมฏฐานภาคบงคบเปนเวลา 15 วน ณ สถานปฏบตธรรมมหาจฬาอาศรม

อ. ปากชอง จ. นครราชสมา ในระหวางวนท 7 – 22 ธนวาคม พ.ศ.2548 โดยทกลมตวอยางทเปน

นสตทเขารวมปฏบตมทงหมด 54 รป/คน

3.3 เครองมอทใชในการวจย

เครองมอทใชในการเกบรวมรวมขอมลในการวจยครงน ไดแก แบบสอบถามประเภทท

ใหกลมตวอยาง เขยนคาตอบเองซงผวจยไดสรางขนโดยอาศยทฤษฎและงานวจยทเกยวของ

แบบสอบถามนไดถกดดแปลงใหเหมาะสมกบงานวจย ซงเปนลกษณะแบบสอบปลายปดทม

คาตอบใหเลอกดวยการขดเครองหมาย ถก ลงในชอง ( ) แตจะมบางคาถามทใหเขยนคาตอบลง

บนเสนวาง ตามขอความทตรงกบความเปนจรงและใหตอบทกขอ แบบสอบถามในงานวจยนม 2

ชวง คอ กอนเรมหลกสตร และหลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐานซงมรายละเอยด ดงน

ก. แบบสอบถาม กอนเรมหลกสตร

เรองการศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ม 3 ตอน ดงน

ตอนท 1 แบบสอบถามเพอแสดงถง ขอมลทวไป ของ ผเขารบการอบรม ทม 11 ขอ

โดยจะแสดงผลเปนจานวนของผตอบ และคาเฉลยรอยละ ไดแก

1. สถานภาพ

2. อาย

3. อาชพ

4. สถานภาพสมรส

5. รายไดตอเดอน

120

6. ระดบการศกษา

7. ระยะเวลาท เคยปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกสตรของมหา

วทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

8. รปแบบของ กมมฏฐาน ทเคยปฏบตมากอน

9. รปแบบการใชบรกรรมภาวนา ทเคยปฏบตมากอน

10. ระยะเวลาทเคยฝกปฏบตธรรม มาแลว

11. สถานทไดรบการฝกปฏบตธรรม มากอน

ตอนท 2 แบบสอบถามเพอแสดงถงขอมลเบองตน ในความรของผเขารบการอบรมท

เกยวกบหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐานม 14 ขอ โดยจะแสดงผลเปนจานวนของผตอบ และ

คาเฉลยรอยละ ไดแก

1. ความรในวธของการบรรลธรรม (พระนพพาน)

2. วธปฏบตทใหผลมากทสด ใน การบรรลธรรมพระนพพาน

3. แหลงทเคยศกษา เรองการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

4. แหลงทเคยศกษา เรองวปสสนาญาณ 16

5. แหลงความรในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ทฤษฎ)

6. อารมณพนฐานทสาคญทสดทใชในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

7. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต สมถกมมฏฐาน

8. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน

9. ผลทไดจากการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน อยางตอเนอง ตลอด 15 วน

10. การเตรยมตวศกษาเพมเตม ในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ทฤษฎ) กอนเขารบการอบรม

11. การเตรยมตวฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเขารบการอบรม

12. รปแบบวธปฏบตทใช ใน การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ครงน

13. ความคดเหนในหลกสตรภาคบงคบ ทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย จดการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (15 วน สองครง)

14. ความคดเหนของระยะเวลาการปฏบตวปสสนากมมฏฐานในหลกสตร

121

ตอนท 3 แบบสอบถามเพอวดความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการ

ปฏบตวปสสนากมมฏฐานกอนเรมหลกสตร สาหรบเตรยมนาเอาไปเปรยบเทยบกบหลงจบหลก

สตร ม 9 ขอ โดยทคาตอบในสวนนจะมขอทถกเพยงขอเดยว และจะแสดงผลดวยจานวนของ

ผตอบทถก รวมถงการหาคาเฉลยรอยละ ไดแก

1. ความสาคญมากทสดในขณะเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ พละ 5

2. ลาดบความสาคญใน อรยาบถ ของ การฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

3. ระยะเวลาของการเดนจงกรมและนงสมาธ 4. การปฏบตทสาคญทสด ในขณะเดนจงกรม

5. วธปฏบตทถกตอง ในขณะเดนจงกรม

6. วธปฏบตเมอเกดความเบอ ในขณะเดนจงกรม

7. วธปฏบตในการนงสมาธ ขณะกาหนดพองหนอ ยบหนอ

8. วธปฏบตทถกตองเมอคดใน เรองอนขณะทกาหนด อาการ พอง และยบ

9. วธปฏบตในอรยาบถตาง ๆ หลงหยดการเดนจงกรมและนงสมาธ

ข. แบบสอบถาม หลงจบหลกสตร

เรองการศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ม 3 ตอน ดงน

ตอนท 1 แบบสอบถามในการวดความรและความเขาใจ ของผเขารบการอบรมในวธ

การปฏบตวปสสนากมมฏฐานหลงจบหลกสตรเพอนาเอาไปเปรยบเทยบกบกอนเรมหลกสตร

สาหรบใชในการทดสอบสมมตฐานขอท 1 ทตงไววามความแตกตางกน โดยมคาถาม 9 ขอ

เหมอนกบแบบชดกอนเรมหลกสตร

ตอนท 2 แบบสอบถามเพอวดผลสมฤทธจากการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของผ

เขารบการอบรมในเรอง พละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา) สาหรบใน 4 สวนแรก

(ยกเวนเรอง ปญญา) คาตอบจะเปนการแบบระดบในการใหคะแนนโดยมลกษณะเปนมาตราสวน

122

ประมาณคา (Rating Scale) สรางตามแบบลงเครท (Linkert)174 ตวอยางคาตอบและระดบ

คะแนน ไดแก

-มากทสด ไดเสมอ ๆ เหนดวยอยางยง = 5

-มาก ไดบอย ๆ เหนดวย = 4

-ปานกลาง ไดบาง ตดสนใจไมได = 3

-นอย ไมคอยได ไมเหนดวย = 2

-นอยทสด ไมไดเลย ไมเหนดวยอยางยง = 1

เกณฑของการพจารณาคาเฉลยของแตละระดบความคดเหน ผวจยใชคณสมบตเรอง

ความตอเนองของคะแนนเปนแนวเทยบเพอใชสาหรบแสดงผลการวเคราะห ซงเปนแนวตามหลก

ของเบสท (Best)175 คอ

-คาเฉลยระหวาง 4.55 - 5.00 หมายถง มากทสด

-คาเฉลยระหวาง 3.55 - 4.54 หมายถง มาก

-คาเฉลยระหวาง 2.55 - 3.54 หมายถง ปานกลาง

-คาเฉลยระหวาง 1.55 - 2.54 หมายถง นอย

-คาเฉลยระหวาง 1.00 - 1.54 หมายถง นอยทสด

คาของระดบคะแนนทไดในแตละขอจะถกนามาเฉลยกนเปนคารอยละ เพอนาเอาไป

ทดสอบสมมตฐานทตงไว ในขอท 2 - 7 รวม 6 ขอ คาเฉลยของผลสมฤทธทผวจยใชตงสาหรบ

ทดสอบสมมตฐานคอ 70 % โดยทตองการตงคาทเหมาะสมทสดและใกลเคยงความจรง ซงไม

ควรจะมากจนเกนไปหรอนอยจนเกนไป ถาหากคานวณระหวางกลางและสงสดจะอยในระดบ

ประมาณ 75 % แตเนองจากผวจยคาดคะเนวากลมตวอยางสวนใหญจะมแนวโนมตอบอยใน

174 ลวน สายยศ, ร.ศ., เทคนคการวจยทางการศกษา, (กรงเทพฯ : โรงพมพสวรยาสาสน,

2538), หนา 183.

175 พระมหาพจน สวโจ (พยคฆพทยางกร), “การประเมนหลกสตรพระปรยตธรรมแผนกธรรม :

ศกษากรณนกธรรมชนตร”, วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต, (สาขาพระพทธศาสนา บณฑต

วทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2545), หนา 85.

123

ระดบ ปานกลาง ถง มาก ดงนนผวจยจงใชคาเฉลยระหวาง ปานกลาง(3) ถง มาก(4) โดยใชคา

ระดบคะแนนเทากบ 3.5 หรอ 70 %

2.1 แบบสอบถามเพอวด ผลจากการปฏบตในเรอง ศรทธา สาหรบใชในการทดสอบ

สมมตฐานทตงไวขอท 2 โดยม 9 ขอ ไดแก

1. การเดนจงกรม ตามระยะเวลา ทพระวปสสนาจารย แนะนา

2. การนงสมาธ ตามระยะเวลา ทพระวปสสนาจารย แนะนา

3. ความเชอในเรอง ภพชาตหนามจรง และ การตายแลวตองเกดอก

4. ความกลว และ ละอาย ตอ การทาบาป และ อกศล

5. การทาบญ/ใหทาน รกษาศล และ เจรญภาวนา หลงจากจบหลกสตร

6. ความเหนในวปสสนากมมฏฐานทไดฝกมา กบ หลกสตปฏฐาน 4

7. ความเหนในวปสสนากมมฏฐานทไดฝกมา กบ หลกไตรสกขา

8. ความเขาใจในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทถกตอง ตอปจจยใหเกด

วปสสนาญาณ 16 และ บรรลพระนพพาน

9. ความคดลงเลสงสย และความคดฟงซาน ไมเชอตามหลกธรรมคา สงสอน

ของพทธศาสนา และแนวทางปฏบตเพอใหถงพระนพพาน

2.2 แบบสอบถามเพอวด ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ เพอใชในการทดสอบ


1. การกาหนดทนปจจบน ใน ขณะเดนจงกรม

2. การกาหนดพองหนอ ยบหนอ ท อาการเคลอนของพอง และ ยบ

3. การกาหนดอรยาบถ ขณะออกจากบรเวณทปฏบต

4. การกาหนดอรยาบถ ขณะรบประทานอาหาร

5. การกาหนดอรยาบถ ขณะอาบนา

6. การกาหนดอรยาบถ ขณะเขานอน

7. ความสามารถกาหนด ในขณะเหนภาพ ทางตา

8. ความสามารถกาหนด ในขณะไดยนเสยง ทางห

9. ความสามารถกาหนด ในขณะไดกลนอาหาร ทางจมก

10. ความสามารถกาหนด ในขณะไดรบรสของอาหาร ทางลน

11. ความสามารถกาหนด ในขณะไดรบความรสกสมผส ทางกาย

12. ความสามารถกาหนด ในขณะทม ความคด ทางใจ

124

2.3 แบบสอบถามเพอวด ผลจากการปฏบตในเรอง สต เพอใชในการทดสอบ


1. 12 ขอแรก เหมอนกบ ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ

2. ความรสก ท อาการเคลอนของพอง และ ยบ

3. การมสตรบรอาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม

2.4 แบบสอบถามเพอวด ผลจากการปฏบตในเรอง สมาธ เพอใชในการทดสอบ


1. 12 ขอแรก เหมอนกบ ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ

2. การเผลอหลบ ในขณะนงสมาธ

3. ความคดฟงไปคดในเรองตาง ๆ ขณะนงสมาธ

4. ความเบอ ขณะเดนจงกรม

5. ความโลภ และ ความอยาก ของผปฏบต

6. อารมณ โกรธ และ ความไมพอใจ ของผปฏบต

สวนในตอนท 2 ขอ 2.5 (ผลจากการปฏบตในเรองปญญา) ผวจยจะใชคะแนนจาก

คาตอบทถกเพยงขอเดยวในแตละคาถาม จากนนจะนามาเฉลยเปนจานวนขอทตอบถกและ

คาเฉลยรอยละ ซงคาเฉลยรอยละทไดจะถกนาเอาไปใชในการทดสอบสมมตฐานทตงไว 70 %ใน

ขอท 6 สวนแบบสอบถามทใชวดผลสมฤทธมดงน

2.5 แบบสอบถามเพอวด ผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา ม 8 ขอ ไดแก

1. ความรในรปนาม ในการเดนจงกรม ขณะยางหนอ

2. ความรใน จตทกาหนด พองหนอ กบ จตทกาหนด ยบหนอ

3. ความรในรปนาม ใน การนงสมาธ ขณะพองหนอ

4. อาการปวด รนแรง ตามรางกาย ในการนงสมาธตลอดหลกสตร

5. การกาหนด ใน อาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม

6. การรอาการเคลอนของพอง กบ อาการเคลอนของยบ

7. การเหน ระยะ ของ อาการเคลอนของ พอง และ ยบ

8. ความรสก ในระยะของอาการพอง-ยบ

125

สวนสมมตฐานขอท 7 ในเรองผลจากการปฏบตในเรอง พละ 5 เพอวดผลสมฤทธ โดย

ใชขอมลทไดจากทง 5 คอ เรองศรทธา วรยะ สต สมาธ และปญญา นามารวมกนแลวหาคาเฉลย

รอยละเพอนาเอาไปคานวณทดสอบสมมตฐานขอท 7 ซงเปนการสรปภาพรวมของผลทได

ตอนท 3 แบบสอบถามสวนสดทายใชในการแสดงความคดเหน และขอเสนอแนะ

ของผทจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน และไมไดนาเอาไปทดสอบสมมตฐานแตอยางใด แตจะ

แสดงผลเปนขอมลในลกษณะของจานวนผตอบ และคาเฉลยรอยละ ม 12 ขอ ไดแก

1. เนอหาของการบรรยาย หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

2. การสอน และ การแนะนา วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

3. ความร ความสามารถ ของ พระวปสสนาจารย (ผสอน)

4. การเอาใจใสและควบคมดแล ของพระวปสสนาจารย

5. ความเหมาะสม ของ กจกรรม ภายใน หลกสตร 15 วน

6. ผลประโยชนทไดรบ ใน หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน 15 วน

7. ระยะเวลาหลกสตรปฏบตวปสสนากมมฏฐาน สาหรบนสต

8. ความสะดวก และเหมาะสม ของ สถานทปฏบต

9. ความสะดวก และเหมาะสม ของ หองนอน / ทพก

10. ความสะดวก และเหมาะสม ดาน อาหาร

11. ความสะดวก และเหมาะสม ของ รถรบสง

12. ขอเสนอแนะ (โปรดระบขอทเกยวของ)

3.4 การเกบรวบรวมขอมล

ผวจยไดดาเนนการเกบรวบรวมขอมลภาคสนามตามลาดบขนตอนดงน

1. ผวจยไดเขยนคารอง (บฑ. 6) ทบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย เพอขออนญาต คณบด ในการแจกแบบสอบถาม 2 ชวง คอ กอนเรมและหลงจบ

หลกสตรวปสสนากมมฏฐานแกนสตทกาลงศกษาระดบปรญญาโท ในชวงวนท 7 – 22 ธนวาคม

พ.ศ. 2548 ณ สถานปฏบตธรรม มหาจฬาอาศรม อ. ปากชอง จ. นครราชสมา

2. ผวจยไดไปแจก และเกบรวบรวมแบบสอบถามดวยตนเอง ณ สถานปฏบตธรรม

มหาจฬาอาศรม กอนเรมและหลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐานดวยตนเองโดยไดจานวน

แบบสอบถาม 54 ชดเพอใชเปรยบเทยบกอนและหลงสาหรบการทดสอบสมมตฐานขอท 1 และใช

ขอมลจากชดหลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐานในการทดสอบสมมตฐานขอท 2 – 7

126

3.5 การวเคราะหขอมลและสถตทใช

การวจยครงนไดทาการประมวลผลขอมลดวยเครองคอมพวเตอร และใชโปรแกรม

Microsoft Excel 2003 ในการวเคราะหขอมล โดยใชสถตดงตอไปน

ก. คาสถตพนฐาน

1. คาเฉลย (Mean) X 2. คาความเบยงเบนมาตรฐาน (Standard Deviation) S.D.

ข. คาความเชอมน ของ แบบทดสอบโดยใชระดบนยสาคญ (Level of Significance

of a test) สญลกษณทใชคอ ∝ สาหรบการวจยทางสงคมศาสตรนยมโดยกาหนด ∝ = 0.05

ระดบความเชอมน 95 % และ Degree of Freedom (df) = n - 1 เนองจากไมทราบคาเบยงเบน

มาตรฐานของประชากรทงหมด งานวจยไดแตคาเบยงเบนมาตรฐานของกลมตวอยางเทานน ใน

การใชคา (Z-Test) จากตาราง โดยเลอกจากจานวนกลมตวอยาง(N)ไมเกน 60 ซงจะไดคาเทากบ

+2.0 / -2.0 (แบบทดสอบสองทาง) และ +1.67 (แบบทดสอบทางเดยว)176 เพอแสดงพนทของ

ความคลาดเคลอนทยอมใหเกดขน ทเรยกวา เขตปฏเสธหรอเขตวกฤต สาหรบใชในการยอมรบ

หรอปฏเสธสมมตฐานทตงไว ดวยเปรยบเทยบ คาจากการคานวณของ Z-Test กบ คาจากตาราง

Z-Test วาจะยอมรบ หรอ ปฏเสธ ถาตกอยในเขตปฏเสธหรอวกฤตกจะใหผลคอ การปฏเสธ

สมมตฐานกลางหรอสมมตฐานไรนยสาคญ (Null hypothesis) และยอมรบสมมตฐานอน

(Alternative hypothesis) ถาไมตกอยในเขตวกฤตกใหยอมรบสมมตฐานกลาง และ ปฏเสธ

สมมตฐานอน ในการทดสอบสมมตฐานทง 7 ขอผวจยจะใช แบบทดสอบสองทางสาหรบขอ

แรกเพอทดสอบความแตกตาง สวนขอท 2-7 ผวจยจะใชแบบมทศทาง (Directional test) หรอ

ทดสอบทางเดยว (One-Tailed Test) เพอพจารณาในแงของคามากกวา หรอ นอยกวา เพยงอยาง

ใดอยางหนง177

176 ชศร วงศรตนะ, ร.ศ., เทคนคการใชสถตเพอการวจย, พมพครงท 6, (กรงเทพฯ : ศนย

หนงสอจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2537), หนา 397. 177 เรองเดยวกน, หนา 151-152.

บทท 4

ผลการวเคราะหขอมล

4.1 (ตารางท 1) แสดงคารอยละเรอง ขอมลทวไป ของ ผเขารบการอบรม

ลกษณะทวไปของกลมตวอยาง

จานวน N=54

รอยละ

1. สถานภาพ พระนสต

นสต-แมช /สามเณร

นสต-ชาย

นสต-หญง

34

1

10

9

62.96

1.85

18.52

16.67

2. อาย 20-29

30-39

40-49

50-59

60 ป ขนไป

20

20

9

4

1

37.04

37.04

16.67

7.41

1.85

3. อาชพ พระนสต/นสต

ขาราชการ/พนกงานรฐวสาหกจ

คาขาย/ธรกจสวนตว

พนกงานเอกชน

38

10

4

2

70.37

18.52

7.41

3.70

4. สถานภาพสมรส โสด

สมรส

หยาราง/มาย

ไมไดหยารางแตแยกกนอย

44

8

1

1

81.48

14.81

1.85

1.85

128

ตารางท 1 (ตอ)



รอยละ

5. รายไดตอเดอน ตากวา 10,000 บาท

10,001-30,000

30,001-50,000

70,001 ขนไป

38

12

2

2

70.37

22.22

3.70

3.70

6. ระดบการศกษา กอนเขา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ปรญญาตร

ปรญญาโท

47

7

87.04

12.96

7. ประสบการณการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกสตรของ มหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

7 วน

15 วน

30 วน

ไมเคย

4

44

2

4

7.41

81.48

3.70

7.41

8. รปแบบ กมมฏฐานทเคยปฏบต มากอน สมถกมมฏฐาน


ทงสมถและวปสสนา

ไมแนใจวาเปนสมถ หรอ วปสสนา

ไมเคยเลย

9

15

28

1

1

16.67

27.78

51.85

1.85

1.85

9. รปแบบของการใชบรกรรมภาวนา (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

พท-โธ

อานาปานสต นบลมหายใจ

พองหนอ-ยบหนอ

สมมา อะระหง

กาหนดรปนาม โดยไมมคาบรกรรม

28

14

27

5

7

51.85

25.93

50

9.26

12.96

129




รอยละ

10. ระยะเวลาทเคยฝกปฏบตธรรม ตากวา 1 ป

1-5 ป

5-10 ป

มากกวา 10 ป

18

14

13

8

33.96

26.42

24.53

15.09

11. สถานทเคยรบการฝกปฏบตธรรม (ตอบไดมากกวา 1 ขอ) สถานศกษา

วด

สานกปฏบตธรรม

ธดงคในปา

สมาคม / องคกรเอกชน

ฝกเอง

16

28

31

2

4

5

29.63

51.85

57.41

3.7

7.41

9.26

จากตารางท 1 เปนการแสดงขอมลทวไปของนสตทเขารบการอบรมตามหลกสตร

วปสสนากมมฏฐานของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ดงน

-กลมตวอยางเปน พระนสต รอยละ 62.96 นสตชาย รอยละ 18.52 และ นสตหญง

รอยละ 16.67

-อายเฉลย สวนใหญ ระหวาง 20-29 และ 30-39 ป มเทากน คอ รอยละ 37.04 อาย

40-49 ป รอยละ 16.67

-อาชพ คอ พระนสต รอยละ 70.37 และ ขาราชการ/พนกงานรฐวสาหกจ รอยละ

18.52 ทาธรกจสวนตว รอยละ 7.41 และเปนพนกงานเอกชน รอยละ 3.70

-สถานภาพสมรส เปน โสด รอยละ 81.48 สมรส รอยละ 14.81 หยาราง และแยกกน

อย รอยละ 1.85

-รายไดตอเดอนตากวา 10,000 บาท รอยละ 70.37 เพราะสวนใหญเปนพระภกษ

ระหวาง 10,001-30,000 รอยละ 22.22

-ระดบการศกษา คอ ปรญญาตร รอยละ 87.04 และ ปรญญาโท รอยละ 12.96

130

-ประสบการณการฝกวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกสตรของมหาวทยาลย คอ สวน

ใหญเคยฝกมาแลว 15 วน รอยละ 81.48 นสตทฝกมาแลว 7 วน รอยละ 7.41 และ ไมเคยเลย

รอยละ 7.41

-รปแบบ กมมฏฐานทเคยฝกมา คอ ทง สมถและวปสสนา รอยละ 51.85 วปสสนา

รอยละ 27.78 สมถ รอยละ 16.67

-รปแบบของการบรกรรมภาวนาทเคยฝก คอ แบบ พทโธ รอยละ 51.85 พองหนอ-ยบ

หนอ รอยละ 50 อานาปานสต นบลมหายใจ รอยละ 25.93 กาหนดรปนาม ไมมคาบรกรรม รอย

ละ 12.96 และ แบบสมมา อะระหง รอยละ 9.26

-ระยะเวลาทเคยปฏบตกมมฏฐานมากอน คอ ตากวา 1 ป รอยละ 33.96 1-5 ป รอย

ละ 26.42 5-10 ป รอยละ 24.53 และมากกวา 10 ป รอยละ 15.09

-สถานทเคยฝกกมมฏฐาน จาก สานกปฏบตธรรม รอยละ 57.41 วด รอยละ 51.85

สถานศกษา รอยละ 29.63 ฝกเอง รอยละ 9.26 และ สมาคม/องคกรเอกชนรอยละ 7.41

4.2 (ตารางท 2) แสดงคารอยละเรอง ความรและความเขาใจ ในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของ นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรมหลกสตร

ขอคาถามและคาตอบ


รอยละ

1. วธทจะบรรลธรรม (พระนพพาน) ฟงธรรม

พจารณาธรรม

การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ไดทกวธ

ไมแนใจ

1

4

36

7

6

1.85

7.41

66.67

12.96

0.11

2. วธปฏบตใดจะไดผลมากทสด ใน การบรรลธรรม (พระนพพาน) ฟงธรรม

พจารณาธรรม

การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

ไดทกวธ

ไมแนใจ

2

3

39

8

2

3.70

5.56

72.22

14.82

0.04

131




รอยละ

3. แหลงทศกษา เรองการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก

ปฏสมภทามรรค ในพระไตรปฎก

วสทธมรรค

อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉท ท 9

ตารา ของพระ / อาจารย ตางๆ

ไมเคยศกษา

36

7

16

9

29

6

66.67

12.96

29.63

16.67

53.70

11.11

4. แหลงทเคยศกษา เรองวปสสนาญาณ 16 (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก

ปฏสมภทามรรค ในพระไตรปฎก

วสทธมรรค

อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉท ท 9

ตารา ของพระ / อาจารย ตางๆ

ไมเคยศกษา

20

6

17

6

26

12

37.04

11.11

31.48

48.15

22.22

20.37

5. แหลงความรในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ทฤษฎ) (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

ฟงวทย / เทปเรองการปฏบต

อานหนงสอทเกยวของ

สอบถามจากผร

ดจากทว วดทศน และ วซด

ในหองเรยน

ฟงจากการบรรยาย

เคยทง 6 แหลง

11

28

10

2

15

22

16

20.37

51.85

18.52

3.70

27.78

40.74

29.63

132




รอยละ

6. อารมณพนฐานทสาคญทสด ทใชในการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ขนธ 5

อรยสจ 4

ปฎจจสมปบาท 12

อนทรย 22

อายตนะ 12

ทกวธ

ไมแนใจ

25

8

2

1

6

9

3

46.3

14.81

3.70

1.85

11.11

16.67

5.56

7. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต สมถกมมฏฐาน ขณก – อารมณของรปนามทเกดขนชวขณะ

อปจาร – อารมณจวนจะแนบแนน

อปปนา – อารมณทแนบแนนไมมอารมณอนแทรก

ใชไดทง 3 อยาง

ไมแนใจ

20

3

12

11

8

37.04

5.56

22.22

20.37

14.81

8. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ขณก – อารมณของรปนามทเกดขนชวขณะ

อปจาร – อารมณจวนจะแนบแนน

อปปนา – อารมณทแนบแนนไมมอารมณอนแทรก

ใชไดทง 3 อยาง

ไมแนใจ

33

2

5

9

5

61.11

3.70

9.26

16.67

9.26

9. ผลทไดจากการปฏบตวปสสนากมมฏฐานอยางตอเนอง 15 วน ความสงบ

ความสข

วปสสนาญาณ 16

ไดทงหมด

18

4

6

26

33.33

7.41

11.11

48.15

10. การเตรยมตว ศกษาเพมเตม ใน หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ทฤษฎ) กอนเขารบการอบรม

ไมไดทา

ไดทา

22

32

40.74

59.26

133




รอยละ

11. การเตรยมตว ฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานกอนเขารบการอบรมปฏบต ไดทา

ไมไดทา

30

24

55.56

44.44

12. รปแบบการปฏบตทจะใชในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตร ใช รปแบบทเคยปฏบตมา

ทาตามแนวหลกสตร - พองหนอ ยบหนอ

ผสมผสานกนทง 2 แบบ

ยงไมไดตดสนใจ วาจะใชรปแบบใดรปแบบหนง

3

41

9

1

5.56

75.93

16.67

1.85

13. ความคดเหน ของการจดปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนหลกสตรภาคบงคบ (30 วน โดยแบงเปน 15 วน สองครง)

ไมเหนดวย

เฉย ๆ

เหนดวย

3

8

43

5.56

14.81

79.63

14. ระยะเวลาทควรเปน ของ หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน ภาคบงคบ 3 วน

5 วน

7 วน

15 วน

30 วน โดยแบงเปน 15 วน สองครง

30 วน ครงเดยว

45 วน

1

1

4

14

29

4

1

1.85

1.85

7.41

25.93

53.7

7.41

1.85

จากตารางท 2 แสดงถงพนฐานความรและความเขาใจทเกยวกบหลกการปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน ดงน

-หลกการในวธทจะปฏบตใหบรรลธรรม(พระนพพาน) ดวย การปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน รอยละ 66.67 และ ไดทกวธ(ฟงธรรม บรรยายธรรม สาธยายธรรม พจารณาธรรม และ

ปฏบตวปสสนา) รอยละ 12.96 ซงทง 5 วธ หากทราบชดและเขาใจในหลกธรรมแลวกสามารถ

บรรลธรรมไดทงหมด ตามหลกฐานอางองในพระไตรปฎก

134

-วธปฏบตใดจะไดผลมากทสดในการบรรลธรรม ดวย การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

รอยละ 66.67 และ ไดทกวธ(ฟงธรรม บรรยายธรรม สาธยายธรรม พจารณาธรรม และ ปฏบต

วปสสนา) รอยละ 14.82

- แหลงทเคยศกษาเรองการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน จาก มหาสตปฏฐานสตร ใน

พระไตรปฎก รอยละ 66.67 ตาราของพระ/อาจารยตาง ๆ รอยละ 53.70 วสทธมรรค รอยละ

29.63 หนงสออภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท 9 รอยละ 16.67 ปฏสมภทามรรค ในพระไตรปฎก

รอยละ 12.96 และ ไมเคยศกษาอะไรเลย รอยละ 11.11

-แหลงทเคยศกษาเรองวปสสนาญาณ 16 จาก หนงสออภธมมตถสงคหะ ปรจเฉทท

9 รอยละ 48.15 วสทธมรรค รอยละ 31.48 มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก รอยละ 37.04

ตาราของพระ/อาจารยตาง ๆ รอยละ 22.22 ไมเคยศกษาอะไรเลย รอยละ 20.37 และ ปฏสมภทา

มรรค ในพระไตรปฎกรอยละ 11.11

-แหลงความรทเคยศกษามาในทฤษฎของการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน จาก หนงสอ

รอยละ 51.85 ฟงจากการบรรยาย รอยละ 40.74 เคยฟงทง 6 แหลง รอยละ 29.63 จากวทย

และเทป รอยละ 20.37 สอบถามจากผร รอยละ 18.52 และ จาก ทว วดทศน วซด รอยละ 3.70

-อารมณพนฐานทสาคญทสด ทใชสาหรบการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน คอ ขนธ 5

รอยละ 46.30 ทกวธ ทง 6 (วปสสนาภม 6) รอยละ 16.67 อรยสจ 4 รอยละ 14.81 อายตนะ

12 รอยละ 11.11 และ ไมแนใจ รอยละ 5.56

-ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบตสมถกมมฏฐาน คอ ขณกสมาธ รอยละ 37.04

อปปนาสมาธ รอยละ 22.22 ใชไดทง 3 ระดบ รอยละ 20.37 และ ไมแนใจ รอยละ 14.81

-ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน คอ ขณกสมาธ รอยละ 61.11

ใชไดทง 3 ระดบ รอยละ 16.67 อปปนาสมาธ รอยละ 9.26 และ ไมแนใจ รอยละ 9.26

-ผลทไดจากการปฏบตวปสสนากมมฏฐานอยางตอเนอง 15 วน คอ ไดทกวธทง 3

รอยละ 48.15 ความสงบ รอยละ 33.33 และ วปสสนาญาณ 16 รอยละ 11.11

-นสตไดเตรยมตวศกษาในทฤษฎของหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเขารบ

การอบรม รอยละ 59.26 และ ไมไดเตรยมตว รอยละ 40.74

-นสตไดเตรยมตวศกษาในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเขารบการอบรม

รอยละ 55.56 และ ไมไดเตรยมตว รอยละ 44.44

135

-รปแบบทจะใชในการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน คอ ทาตามแนวทสอน – พองหนอ

ยบหนอ รอยละ 75.93 ผสมผสานทง 2 (รปแบบทเคยทามา กบ แบบพองหนอ ยบหนอ) รอยละ

16.67 และ จะใช รปแบบทเคยปฏบตมา รอยละ 5.56

-นสตเหนดวยกบระยะเวลาหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน 15 วน สองครง รอยละ

79.63 เฉย ๆ รอยละ 14.81 และ ไมเหนดวย รอยละ 5.56

-ระยะเวลาทนสตคดวาควรเปน ใน หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน คอ 30 วน แบงเปน

15 วนสองครง รอยละ 53.70 15 วน รอยละ 25.93 และ 30 วนครงเดยว และ 7 วน รอยละ 7.41

สรปความรและความเขาใจในพนฐานของนสตทเขาหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน คอ

สวนใหญเขาใจวา การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน จะเปนวธเดยวทจะบรรลธรรม(พระนพพาน) แต

ตามหลกฐานในพระไตรปฎกนน ผบรรลธรรมสามารถบรรลไดดวย วธทง 5 (ขณะฟงธรรม

บรรยายธรรม สาธยายธรรม พจารณาธรรม และปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ถาผนนไดเขาใจทราบ

ชดถงเนอหาหลกธรรม) แหลงทนสตใชศกษาวปสสนากมมฏฐานสวนใหญมาจากการศกษาใน

มหาสตปฏฐานสตร ตารา ของ พระ/อาจารย ตาง ๆ และ คมภรวสทธมรรค ซงเปนแหลงทดเปน

ประโยชนตอการปฏบตวปสสนา แหลงของการศกษาเรอง วปสสนาญาณ 16 นนมาจาก

การศกษาในหนงสออภธมมตถสงคหะปรจเฉทท 9 เรองกมมฏฐาน มหาสตปฏฐานสตรใน

พระไตรปฎก และคมภรวสทธมรรค เนอหาของญาณ 16 จะอธบายละเอยดในอภธมมตถสงคหะ

ปรจเฉทท 9 ซงมแหลงอางองมาจากใน คมภรวสทธมรรค เปนสวนใหญ นสตทเขาฝกปฏบตนได

ศกษาในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน จาก หนงสอ ฟงจากการบรรยายและ เคยศกษา

ทงหมดจาก 6 แหลง รวมถงในหองเรยนดวย อารมณพนฐานหรอวปสสนาภม 6 ทใชไดในการ

ปฏบตวปสสนา มผตอบไดนอยแครอยละ 16.67 สวนใหญเขาใจวาใช ขนธ 5 กพอ สาหรบสมาธ

ทใชในการปฏบตสมถ เปนสมาธทง 3 ระดบ ไมใชเพยงแค ขณกสมาธ ซงนสตตอบถง รอยละ

37.04 และสมาธทใชในการปฏบตวปสสนาใชเพยงระดบ ขณกสมาธ เทานน ซงสวนใหญตอบได

นสตสวนมากตอบไมไดวา ผลหรอเปาหมายของการปฏบตวปสสนาจะไดวปสสนาญาณ 16

(ปญญาเพอการบรรลธรรม) ไมใชเพอการไดความสงบหรอความสขสบาย และสวนใหญได

เตรยมตวศกษาและฝกปฏบตในหลกและวธการปฏบตวปสสนา โดยทจะใชรปแบบทสอนตาม

หลกสตร(พองหนอ ยบหนอ) ในการฝกปฏบตครงนซงนสตสวนใหญเหนดวยในระยะเวลาของ

หลกสตรภาคบงคบ คอ 30 วน แบงเปน 15 วน สองครง

136

4.3 (ตารางท 3) แสดงคารอยละเรอง ความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเรมหลกสตร

ตอบถก ตอบผด

ขอคาถาม และ คาตอบทถกเพยงขอเดยว


รอยละ จานวน N=54

รอยละ

1. ในขณะเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน พละ 5 ขอ ใดทมความสาคญมากทสด

- วรยะ

6

11.11

48

88.89

2. ลาดบความสาคญใน อรยาบถ ของ การฝก ปฏบต วปสสนากมมฏฐาน

- ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต เดนจงกรม และ

นง สมาธ

9

16.67

45

83.33

3.ในชวงเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ระยะเวลาทควรปฏบต ในการเดนจงกรมและนงสมาธ

- เดนจงกรม และ นงสมาธ ใหไดเวลาเทากน

37

68.52

17

31.48

4. การปฏบตทสาคญทสด ในขณะเดนจงกรม - ควรทาทงหมด

24

44.44

30

55.56

5. วธปฏบตทถกตอง ในขณะเดนจงกรม - ระลกรทอาการเดน พรอมกบกาหนดบรกรรม ทกครง

19

35.19

35

64.81

6. การปฏบต ถาทานเกดความเบอ ในขณะเดนจงกรม - กาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมา

กาหนดการเดนตอไป

26

48.15

28

51.85

7. การปฏบตทถก ในการนงสมาธ ขณะกาหนด พองหนอ ยบหนอ

- กาหนดพองหนอ ยบหนอ ทอาการพอง และ ยบ

โดยไมไดบงคบ ใหทองพองและยบ

37

68.52

17

31.48

8. การปฏบตทถกตอง เมอเกดความคดในเรองอน ขณะทกาหนด อาการพอง และยบ

- กาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป แลวจงกลบมา

กาหนด ทอาการพองและ ยบ

24

44.44

30

55.56

137






รอยละ

9. สงทควรปฏบตในอรยาบถตาง ๆ หลงหยดการเดน จงกรม และนงสมาธ มากทสด (เชน เดน เหน ไดยน ดมนา พกผอน รบประทานอาหาร ไปหองนา ไปทาธรกจสวนตว และเขานอน)

- กาหนดทกอารมณอยางตอเนอง

10

18.52

44

81.48

จากตารางท 3 ความรและความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเขา

รบการอบรมตามหลกสตร สรปผลไดวานสตมความเขาใจในเรอง วรยะ ทสาคญทสดของ พละ

5 ทใชในการปฏบตวปสสนา นอยมาก โดยตอบไดเพยงรอยละ 11.11 เพราะวธการปฏบต

วปสสนาตามแนว พองหนอ ยบหนอ จะตองใช วรยะและความเพยรในการกาหนดตลอดเวลาท

ปฏบตวปสสนา อรยาบถทสาคญเรยงลงมาจากมากไปนอย ไดแกการกาหนดอรยาบถยอย การ

เดนจงกรม และการนงสมาธ ในวธการปฏบตวปสสนาจะไมเนนการนงสมาธเปนหลกเพราะจะทา

ใหผปฏบต เกด พละในสมาธมากไป และจะทาใหเหนพระไตรลกษณในรปนามไดยาก นสตตอบ

ไดเพยงรอยละ 16.67 เทานน แตในขณะฝกปฏบตตามหลกสตรพระวปสสนาจารยจะสอนใน

รปแบบของการเดนจงกรม และการนงสมาธ เปนหลก และจะสอนใหเดนจงกรมกบนงสมาธ ใน

เวลาเทากนซงนสตตอบไดถกถงรอยละ 68.52 นสตตอบวธการปฏบตในขณะเดนจงกรมท

ถกตองไดเพยงรอยละ 44.44 คอ ใจจดจอทเทา, การกาหนด เชน ยกหนอ เหยยบหนอ และระลก

รในอาการทเคลอนไปของเทาซงควรทาทงหมดพรอมกน และเขาใจในวธการกาหนดขณะเดน

จงกรม เพยงรอยละ 35.19 เทานน โดยทถกตองคอ ตองระลกรทอาการเดนพรอมกบกาหนด

บรกรรมทกครงอยางตอเนอง ในขณะเดนจงกรมถาเกดความเบอ นสตสามารถตอบขอทถกคอ

กาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมากาหนดการเดนตอไปไดรอยละ 48.15 สวน

การกาหนดทถกในขณะนงสมาธ นสตตอบไดถกเปนสวนมากคอ การกาหนดพองหนอ ยบหนอ ท

อาการพอง และยบโดยไมไดบงคบ ใหทองพองและยบ รอยละ 68.52 สาหรบการปฏบตขณะนง

สมาธทถกตองถามความคดอนแทรกเขามาคอการกาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป จงกลบมา

กาหนดทอาการพองและยบ ขอนนสตตอบถกถงรอยละ 44.44 สดทายอรยาบถทสาคญมากของ

ในการฝกวปสสนากมมฏฐาน คอการกาหนดในอรยาบถยอยใหละเอยดและใหไดมากทสดดวย

138

การกาหนดทกอารมณอยางตอเนอง นสตสวนมากไมเขาใจถงความสาคญในการกาหนดอรยาบถ

ยอย จงตอบถกเพยงรอยละ 18.52 เทานน

สรปคาเฉลยรอยละ ทง 9 ขอทนสตตอบถก กอนเขารบการอบรม คอ จานวนผตอบ

ถก เทากบ 21.33 คาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 10.79 จากกลมตวอยางทงหมด 54 รป/คน

และไดคาเฉลยทตอบถก เทากบรอยละ 39.51 คาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ รอยละ 19.98

4.4 (ตารางท 4) แสดงคารอยละเรอง ความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน หลงจบหลกสตร





รอยละ

1. ในขณะเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน พละ 5 ขอ ใดทมความสาคญมากทสด

- วรยะ

6

11.11

48

88.89

2. ลาดบความสาคญใน อรยาบถ ของ การฝก ปฏบต วปสสนากมมฏฐาน

- ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต เดนจงกรม และ

นงสมาธ

10

18.52

44

81.48

3.ในชวงเรมปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ระยะเวลาทควรปฏบต ในการเดนจงกรมและนงสมาธ

- เดนจงกรม และ นงสมาธ ใหไดเวลาเทากน

38

70.37

16

29.63

4. การปฏบตทสาคญทสด ในขณะเดนจงกรม - ควรทาทงหมด

30

55.56

24

44.44

5. วธปฏบตทถกตอง ในขณะเดนจงกรม - ระลกรทอาการเดน พรอมกบกาหนดบรกรรม ทกครง

20

37.04

34

62.96

6. การปฏบต ถาทานเกดความเบอ ในขณะเดนจงกรม - กาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมา

กาหนดการเดนตอไป

24

44.44

30

55.56

139


ตอบ ถก ตอบ ผด




รอยละ

7. การปฏบตทถก ในการนงสมาธ ขณะกาหนด พองหนอ ยบหนอ

- กาหนดพองหนอ ยบหนอ ทอาการพอง และ ยบ

โดยไมไดบงคบ ใหทองพองและยบ

38

70.37

16

29.63

8. การปฏบตทถกตอง เมอเกดความคดในเรองอน ขณะทกาหนด อาการพอง และยบ

- กาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป แลวจงกลบมา

กาหนด ทอาการพองและ ยบ

24

44.44

30

55.56

9. สงทควรปฏบตในอรยาบถ ตาง ๆ หลงหยด การเดนจงกรม และนงสมาธ มากทสด (เชน เดน เหน ไดยน ดมนา พกผอน รบประทานอาหาร ไปหองนา ไปทาธรกจสวนตว และเขานอน)

- กาหนดทกอารมณอยางตอเนอง

12

22.22

42

77.78

จากตารางท 4 ความรและความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน หลงจบ

หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน สรปผลไดวานสตมความเขาใจในเรอง วรยะ ทสาคญทสดของ

พละ 5 ทใชในการปฏบตวปสสนา นอยมาก โดยตอบไดเพยงรอยละ 11.11 เทากบ กอนเรม

หลกสตร แสดงวานสตยงไมเขาใจขอสาคญของความเพยรในการกาหนดขณะปฏบตวปสสนา

อรยาบถทสาคญมากทสดขณะปฏบตคอ การกาหนดอรยาบถยอย มากกวา การเดนจงกรม และ

การนงสมาธ นสตตอบไดมากขนเพยง รอยละ 18.52 มากกวา กอนเขา (รอยละ 16.67) เลกนอย

สาหรบระยะเวลาการเดนจงกรมกบนงสมาธ ทควรปฏบตใหเทากน นสตตอบไดถกมากขน

เลกนอย คอรอยละ 70.37 โดยทกอนเขาไดรอยละ 68.52 หลงจากจบหลกสตรนสตตอบถง

วธการปฏบตในขณะเดนจงกรมทถกตองเพมขนบาง รอยละ 55.56 จากเดม รอยละ 44.44 คอ

ใจจดจอทเทา, การกาหนด เชน ยกหนอ เหยยบหนอ และระลกรในอาการทเคลอนไปของเทา ซง

ควรทาทงหมดพรอมกน สวนความเขาใจในวธการกาหนดขณะเดนจงกรม ไดคาไมแตกตางจาก

เดมเทาใด คอ รอยละ 37.04 จากเดม รอยละ 35.19 เทานน สาหรบในขณะเดนจงกรมถาเกด

ความเบอ นสตสามารถตอบขอทถกคอกาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมา

140

กาหนดการเดนตอไป ได รอยละ 44.44 เทานน ไมไดพฒนาขนจากกอนเขาอบรมเลย ในขอของ

การกาหนดทถกในขณะนงสมาธ นสตตอบไดถกไมแตกตางมากนก คอการกาหนดพองหนอ ยบ

หนอ ทอาการพอง และยบโดยไมไดบงคบใหทองพองและยบ ไดรอยละ 70.37 ใกลเคยงกบ

ของเดมรอยละ 68.52 สาหรบการปฏบตขณะนงสมาธทถกตอง ถามความคดอนแทรกเขามา

คอ การกาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป จงกลบมากาหนดทอาการพองและยบ ขอนนสตตอบ

ถกไดเทากบ กอนเรมหลกสตรคอรอยละ 44.44 สดทายอรยาบถทสาคญมากของในการฝก

วปสสนากมมฏฐาน คอการกาหนดในอรยาบถยอย ใหละเอยดและใหไดมากทสด ดวยการกาหนด

ทกอารมณอยางตอเนอง นสตสวนมากยงไมเขาใจถงความสาคญในการกาหนดอรยาบถยอย จง

ตอบถกเพมขนนอยมาก รอยละ 22.22 จากเดม กอนเรม ทไดรอยละ 18.52

สรปคาเฉลยรอยละ ทง 9 ขอทนสตตอบถก หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน คอ

จานวนขอโดยเฉลยทตอบถก เพมนอยมาก เทากบ 22.44 คาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 10.99

จากกลมตวอยางทงหมด 54 รป/คน และไดคาเฉลยทตอบถก เทากบรอยละ 44.44 คาเบยงเบน

มาตรฐานเทากบรอยละ 21.31 โดยเพมจากกอนเรมหลกสตร เพยงรอยละ 4.93 เทานน 4.5 (ตารางท 5) ผลเปรยบเทยบแสดงคาเฉลย(Mean) และ คาเบยงเบนมาตรฐาน(Standard Deviation-S.D.) ของจานวนและคารอยละของคาตอบถก เรองความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเรมและหลงจบหลกสตรภาคบงคบ

จานวน (N=54) ของคาตอบ ถก

รอยละ ของคาตอบ ถก

ชวงเวลา

คาเฉลย (Mean)

S.D.

คาเฉลย (Mean)

S.D.

กอนเรม หลกสตร

21.33

10.79

39.51

19.98

หลงจบ หลกสตร

22.44

10.99

44.44

21.31

141

คาเฉลยรอยละทได กอนและหลงจบหลกสตร ของความรและความเขาใจของผเขารบ

การอบรมแตกตางกนนอยมาก กลาวไดวาผลสมฤทธไมแตกตางกน ดเพมใน ทดสอบสมมตฐาน 4.6 (ตารางท 6) แสดงคารอยละเรอง ผลจากการปฏบตในเรอง ศรทธา

ระดบคะแนน นอยทสด นอย ปานกลาง มาก มากทสด

ขอคาถาม

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

1. เดนจงกรมตามระยะ

เวลาทพระวปสสนาจารย

แนะนา

2

3.70

1

1.85

7

12.96

6

11.11

38

70.37

2. ระยะเวลาการนง

สมาธ ตามท

พระวปสสนาจารยได

แนะนาใหปฏบตตาม

2

3.70

2

3.70

9

16.67

13

24.07

28

51.85

3. ความเชอในเรอง

ภพชาตหนามจรง และ

ตายแลวตองเกดอกหาก

ยงมกเลสอย

1

1.85

2

3.70

7

12.96

7

12.96

37

68.52

4. ความกลว และ

ละอาย ตอการทาบาป

และ อกศล อยางไร

0

0

2

3.70

6

11.11

15

27.78

31

57.41

5. คดจะทาบญ/ใหทาน

รกษาศล และ เจรญ

ภาวนา ใหมาก หลงจาก

จบหลกสตร

0

0

2

3.70

10

18.52

20

37.04

22

40.74

6. ความคดเหนของการ

ปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานทไดฝกมา

เปนหลกเดยวกน และ

ตรงกบหลกสตปฏฐาน 4

ในพระไตรปฎกเถรวาท

0

0

3

5.56

2

3.70

25

46.30

24

44.44

142




จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

7. ความคดเหนวา การ


กมมฏฐาน เปนหลกการ

เดยวกนกบ การเจรญ

ไตรสกขา (ศล สมาธ

ปญญา)

0

0

2

3.70

2

3.70

20

37.04

30

55.56

8. ความเหนวา การ


กมมฏฐานทถกตอง

อยางตอเนอง

ตามคาแนะนาของ

พระวปสสนาจารย โดย

ไมตองศกษาหลกปรยต

หรอทฤษฎ ใด ๆ เพมเตม

เลย จะเปนปจจยใหเกด

วปสสนาญาณ 16 และ

บรรลพระนพพานไดใน

ทสด

4

7.41

8

14.81

6

11.11

24

44.44

12

22.22

9. ความคดลงเลสงสย

และ ความคดฟงซาน

ไมเชอ ตามหลกธรรม

คาสงสอนของ พทธ

ศาสนา และ แนว ทาง

ปฏบตเพอใหถงพระ

นพพาน

0

0

2

3.70

9

16.67

12

22.22

31

57.41

143

จากตารางท 6 แสดงใหเหน คาตอบทได ดงน

-นสตเดนจงกรมตามระยะเวลาทพระวปสสนาจารยแนะนา โดยเดนครบเสมอ ๆ (มาก

ทสด) รอยละ 70.37 ปานกลาง รอยละ 12.96 และ เดนครบบอย ๆ (มาก) รอยละ 11.11

-ระยะเวลาการนงสมาธของนสตททาตามคอ มากทสด รอยละ 51.85 มาก รอยละ

24.07 และ ปานกลาง รอยละ 16.67

-ความเชอในเรองภพชาตหนามจรง และ ตายแลวตองเกดอกหายงมกเลสอย คอ มาก

ทสด รอยละ 68.52 สวน มาก และ ปานกลาง เทากน ไดรอยละ 12.96

-ความกลวและความละอายตอการทาบาปคอ มากทสด รอยละ 57.41 มาก รอยละ

27.78 ปานกลาง รอยละ 11.11

-คดจะทาบญ/ใหทาน รกษาศล และ เจรญภาวนา ใหมาก หลงจากจบหลกสตรคอ

มากทสด รอยละ 40.74 มาก รอยละ 37.04 ปานกลาง รอยละ 18.52

-ความเหนของการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทไดฝกมา เปนหลกเดยวกนและตรงกบ

หลกสตปฏฐาน 4 คอ มาก รอยละ 46.30 มากทสด รอยละ 44.44 นอย รอยละ 5.56 และปาน

กลาง รอยละ 3.70

-ความคดเหนวา การปฏบตวปสสนากมมฏฐานเปนหลกการเดยวกนกบการเจรญ

ไตรสกขา (ศล สมาธ ปญญา) คอ มากทสด รอยละ 55.56 มาก รอยละ 37.04 ปานกลาง และ

นอยทสด เทากน รอยละ 3.70

- ความเหนทวาการปฏบตวปสสนากมมฏฐานทถกตองอยางตอเนองตามคาแนะนา

ของพระวปสสนาจารยโดยไมตองศกษาหลกปรยตหรอทฤษฎใด ๆ เพมเตมเลย จะเปนปจจยให

เกดวปสสนาญาณ 16 และ บรรลพระนพพานไดในทสดคอ มาก รอยละ 44.44 มากทสด รอยละ

22.22 นอย รอยละ 14.81 ปานกลาง รอยละ 11.11 และ นอยทสด รอยละ 7.41

-ความคดลงเลสงสย และ ความคดฟงซาน ไมเชอ ตามหลกธรรมคาสงสอนของพทธ

ศาสนา และแนวทางปฏบตเพอใหถงพระนพพานคอ มากทสด รอยละ 57.41 มาก รอยละ 22.22

ปานกลาง รอยละ 16.67 และ นอย รอยละ 3.70

สรปผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง ศรทธา ทไดจากคาตอบทง 9 ขอ แลวนามาหา

คาเฉลย (Mean) ไดเทากบ 4.25 ซงจดอยในระดบความคดเหน - มาก โดยทมคาเบยงเบน

มาตรฐาน เทากบ 0.25 หากจะแปรคาเปนรอยละ ตามระดบคะแนน เตม 5 จะไดคาเฉลยรอยละ

85 (4.25 / 5)

144

4.7 (ตารางท 7) แสดงคารอยละเรอง ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ



จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

10. การก าหนดไดทน

ป จ จ บ น ใ น อ า ก า ร

เคลอนของเทา ขณะเดน

จงกรม

1

1.85

1

1.85

14

25.93

22

40.74

16

29.63

11. การกาหนดได พอง

หนอ ยบหนอ ทอาการ

เคลอนของพอง และ ยบ

2

3.70

5

9.26

15

27.78

18

33.33

14

25.93

12. การกาหนดไดใน

อรยาบถ ขณะออกจาก

บร เวณท ปฏบต เพ อ

พกผอนหรอไปหองนา

3

5.56

3

5.56

20

37.04

19

35.19

9

16.67


อรยาบถ ขณะ

รบประทานอาหาร

2

3.70

9

16.67

25

46.30

13

24.07

5

9.26


อรยาบถ ขณะอาบนา

2

3.70

9

16.67

30

55.56

7

12.96

6

11.11


อรยาบถ ขณะเขานอน

2

3.70

7

12.96

25

46.30

10

18.52

10

18.52


ขณะเหนภาพ ทางตา

3

5.56

3

5.56

22

40.74

17

31.48

9

16.67


ในขณะไดยนเสยง ทางห

0

0

4

7.41

22

40.74

14

25.93

14

25.93


ในขณะไดกลนอาหาร

ทางจมก

2

3.70

12

22.22

20

37.04

7

12.96

13

24.07

145




จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ


ในขณะไดรบรสของ

อาหาร ทางลน

2

3.70

8

14.81

23

42.59

11

20.37

10

18.52


ในขณะไดรบความรสก

สมผส ทางกาย

2

3.70

4

7.41

23

42.59

15

27.78

10

18.52


ในขณะทม ความคด

ทางใจ

0

0

4

7.41

19

35.19

19

35.19

12

22.22

จากตารางท 7 ผลของการปฏบตในเรอง วรยะ แสดงคาตอบดงน

-การกาหนดไดทนปจจบน ในอาการเคลอนของเทาขณะเดนจงกรมคอ มาก รอยละ

40.74 มากทสด 29.63 และ ปานกลาง รอยละ 25.93

-การกาหนดได พองหนอ ยบหนอ ทอาการเคลอนของพอง และ ยบ คอ มาก รอยละ

33.33 มากทสด 25.93 และ ปานกลาง รอยละ 27.78

-การกาหนดไดในอรยาบถขณะออกจากบรเวณทปฏบต เพอพกผอนหรอไปหองนา

คอ ปานกลาง รอยละ 37.04 มาก รอยละ 35.19 และ มากทสด 16.67

-การกาหนดไดในอรยาบถ ขณะรบประทานอาหาร คอ ปานกลาง รอยละ 46.30

มาก รอยละ 24.07 นอย รอยละ 16.67 และ มากทสด รอยละ 9.26

-การกาหนดไดในอรยาบถ ขณะอาบนา คอ ปานกลาง รอยละ 55.56 นอย รอยละ

16.67 มาก รอยละ 12.96 และ มากทสด รอยละ 11.11

-การกาหนดไดในอรยาบถ ขณะเขานอน คอ ปานกลาง รอยละ 46.30 มาก รอยละ

18.52 เทากบ มากทสด รอยละ 18.52 และ นอย รอยละ 12.96

-การกาหนดไดใน ขณะเหนภาพ ทางตา คอ ปานกลาง รอยละ 40.74 มาก รอยละ

31.48 เทากบ และ มากทสด รอยละ 16.67

146

-การกาหนดไดในในขณะไดยนเสยง ทางห คอ ปานกลาง รอยละ 40.74 มากทสด

เทากนกบ มาก รอยละ 25.93 และ นอย รอยละ 7.41

-การกาหนดไดในในขณะไดกลนอาหาร ทางจมก คอ ปานกลาง รอยละ 37.04 มาก

ทสด รอยละ 24.07 เทากบ นอย รอยละ 22.22 และ มาก รอยละ 12.96

-การกาหนดไดในในขณะไดรบรสของอาหาร ทางลน คอ ปานกลาง รอยละ 42.59

มาก รอยละ 20.37 เทากบ มากทสด รอยละ 18.52 และ นอย รอยละ 14.81

-การกาหนดไดในในขณะไดรบความรสกสมผส ทางกาย คอ ปานกลาง รอยละ 42.59

มาก รอยละ 27.78 เทากบ มากทสด รอยละ 18.52 และ นอย รอยละ 7.41

-การกาหนดไดใน ในขณะทม ความคด ทางใจ คอ มาก เทากบ ปานกลาง รอยละ

35.19 มากทสด รอยละ 22.22 และ นอย รอยละ 7.41

สรปผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง วรยะ ทไดจากคาตอบทง 12 ขอ แลวนามาหา

คาเฉลย (Mean) ไดเทากบ 3.49 ซงจดอยในระดบความคดเหน - ปานกลาง โดยทมคา

เบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 0.23 หากจะแปรคาเปนรอยละ ตามระดบคะแนน เตม 5 จะได

คาเฉลย รอยละ 69.80 (3.49 / 5) 4.8 (ตารางท 8) แสดงคารอยละเรอง ผลจากการปฏบตในเรอง สต



จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

22. ความชดเจนใน

ความรสก ท อาการ

เคลอนของพอง และ ยบ

1

1.85

8

14.81

21

38.89

15

27.78

9

16.67

23. ความชดเจนในการม

สตรบรอาการเคลอนของ

เทา ขณะเดนจงกรม

ของทาน

0

0

1

1.85

17

31.48

21

38.89

15

27.78

147

จากตารางท 8 แสดงผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง สต มคาตอบ ดงน

-12 ขอ แรก เหมอนกบ ตารางท 7 ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ เนองจากเมอ

กาหนดดวยความเพยร สตจะเกดขน มฉะนนจะกาหนดอารมณไมไดและการกาหนดกมใชเพยง

แคพดหรอทองจา ตองปฏบตไดสภาวะของรปและนามจรง ๆ ดงนนหากกาหนดไดตอเนองสตกจะ

เกดตอเนองเชนกน ซงเปนพนฐานของวปสสนากมมฏฐานสวปสสนาญาณ 16 ตอไป

-ความชดเจนในความรสก ท อาการเคลอนของพอง และ ยบ คอ ปานกลาง รอยละ

38.89 มาก รอยละ 27.78 มากทสด รอยละ 16.67 และ นอย รอยละ 14.81

-ความชดเจนในการมสตรบรอาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรมของทาน คอ มาก

รอยละ 38.89 ปานกลาง รอยละ 31.48 มากทสด รอยละ 27.78 และ นอย รอยละ 1.85

สรปผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง สต ทไดจากคาตอบทง 14 (12-ของ ตาราง

วรยะ +2) ขอ แลวนามาหาคาเฉลย (Mean) ไดเทากบ 3.52 ซงจดอยในระดบความคดเหน -

ปานกลาง โดยทมคาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 0.24 หากจะแปรคาเปนรอยละตามระดบ

คะแนน เตม 5 จะไดคาเฉลย รอยละ 70.40 (3.52 / 5)

4.9 (ตารางท 9) แสดงคารอยละเรอง ผลจากการปฏบตในเรอง สมาธ



จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

24. ในขณะนงสมาธ

ไมไดเผลอหลบ เพราะ

งวง ในวนสดทายของ

การปฏบต

1

1.85

1

1.85

20

37.04

14

25.93

18

33.33

25. ในวนสดทายของ

การปฏบต ขณะนง

สมาธ ไมเกดความคดฟง

ไปคดในเรองตาง ๆ

0

0

6

11.11

27

50.00

14

25.93

7

12.96

148




จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ


การปฏบต ขณะเดน

จงกรม ไมเกดความเบอ

1

1.85

3

5.56

16

29.63

10

18.52

24

44.44



ไมเกด ความโลภ และ

ความอยาก

0

0

7

12.96

29

53.70

11

20.37

7

12.96



ไมเกดอารมณโกรธ

ความไมพอใจ

0

0

4

7.41

23

42.59

18

33.33

9

16.67

จากตารางท 9 แสดงผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง สมาธ มคาตอบ ดงน

-12 ขอ แรก เหมอนกบ ตารางท 7 ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ เนองจากเมอ

กาหนดดวยความเพยร ขณกสมาธจะเกดขนทนทท รป กบ นาม กระทบกน แลวเกดการกาหนด

ดงนน หากกาหนดไดตอเนองขณกสมาธกจะเกดตอเนองเชนกนซงเปนพนฐานของวปสสนา

กมมฏฐาน สวปสสนาญาณ 16 ตอไป

-ในขณะนงสมาธ ไมไดเผลอหลบ เพราะงวง ในวนสดทายของการปฏบตคอ ปาน

กลาง รอยละ 37.04 มากทสด รอยละ 33.33 และ มาก รอยละ 25.93

- ในวนสดทายของการปฏบต ขณะนงสมาธ ไมเกดความคดฟงไปคดในเรองตาง ๆ

คอ ปานกลาง รอยละ 50.00 มาก รอยละ 25.93 มากทสด รอยละ 12.96 และ นอย รอยละ

11.11

-ในวนสดทายของการปฏบต ขณะเดนจงกรม ไมเกดความเบอ คอ มากทสด รอยละ

44.44 ปานกลาง รอยละ 29.63 มาก รอยละ 18.52 และ นอย รอยละ 12.96

149

-ในวนสดทายของการปฏบตไมเกด ความโลภ และความอยาก คอ ปานกลาง รอยละ

53.70 มาก รอยละ 20.37 มากทสด และ นอย เทากน คอ รอยละ 12.96

-ในวนสดทายของการปฏบตไมเกดอารมณโกรธ ความไมพอใจ คอ ปานกลาง รอยละ

42.59 มาก รอยละ 33.33 มากทสด รอยละ 16.67 และ นอย รอยละ 7.41

สรปผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง สมาธ ทไดจากคาตอบทง 17 ขอ (12+5) แลว

จงนามาหาคาเฉลย (Mean) ทไดเทากบ 3.64 ซงจดอยในระดบความคดเหน - มาก โดยทมคา

เบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 0.25 หากจะแปรคาเปนรอยละตามระดบคะแนน เตม 5 จะได

คาเฉลย รอยละ 72.80 (3.64 / 5) 4.10 (ตารางท 10) แสดงคารอยละเรอง ผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา





รอยละ

29. โปรดเตมคาตอบ จากการปฏบต ใน การเดนจงกรม ขณะยางหนอ (คาตอบ ตองถกทง 3 ขอ จงไดคะแนน)

ก. รปบญญต(รปสมมต) ของ ขณะยางหนอ คอ เทา

ข. รปปรมตถ ของ ขณะยางหนอ คอ

วาโยโผฏฐพพรป / วาโยธาต /

อาการเคลอนไหวของการยาง

ค. นาม ของ ขณะยางหนอ คอ จต / นามทกาหนดร

15

27.78

39

72.22

30. จตทกาหนด พองหนอ กบ จตทกาหนด ยบหนอ - เปน จต คนละขณะ

39

72.22

15

27.78

31. โปรดเตมคาตอบ จากการปฏบต ใน การนงสมาธ ขณะพองหนอ (คาตอบ ตองถกทง 3 ขอ จงไดคะแนน)

ก. รปบญญต(รปสมมต) ของ ขณะพองหนอ คอ ทอง

ข. รปปรมตถของขณะพองหนอ คอ

วาโยโผฏฐพพรป / วาโยธาต /

อาการเคลอนไหวของพอง

ค. นาม ของ ขณะพองหนอ คอ จต / นามทกาหนดร

15

27.78

39

72.22

150






รอยละ

32. ในการนงสมาธตลอดหลกสตร วธปฏบต ขณะทมอาการปวด รนแรง ตามรางกาย (เชน ขา หลง เอว)

- การพยายามกาหนดอาการปวด จนดบหายไปใหเหน

12

22.22

42

77.78

33. การกาหนดได ใน อาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม (ทไดทง 3 อยาง คอ)

- กาหนด กอน อาการเคลอนของเทา

- กาหนด หลง หรอ ชากวา อาการเคลอนของเทา

- กาหนดเสมอ และ เทาทนกบอาการเคลอนของเทา

6

11.11

48

88.89

34. อาการเคลอนของพอง (จากตนถงสด) กบ อาการเคลอนของยบ (จากตนถงสด) - เปนคนละอาการ และแยกจากกน

33

61.11

21

38.89

35. ระยะ ของ อาการเคลอนของ พอง และ ยบ (ทไดทง

3 อยาง คอ)

- อาการพอง ยาวกวา ยบ

- อาการยบ ยาวกวา พอง

- อาการพอง และ ยบ เทากน

4

7.41

50

92.59

36. ในอาการพอง ครงหนง(จากตน ถง สด) ระยะ ของความรสก ภายในอาการพอง และ ยบ (ทไดตงแต 2 ระยะ

ขนไป) ตอบอยางใดอยางหนงกจะไดคะแนน

- 2 ระยะ(ตนพอง สดพอง / ตนยบ สดยบ)

- 3 ระยะ (ตน กลาง และ สด)

- 4-6 ระยะ ในอาการพองหรอยบครงหนง

25

46.30

29

53.70

จากตารางท 10 ผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา แสดงคาตอบถก และ ผด ดงน

-ในการเตมชองวางลงคาตอบทง 3 ทเกยวกบ อารมณบญญต อารมณปรมตถ ใน รป

และ นาม ขณะเดนจงกรม นสตทตอบถก ม 15 คาตอบ คดเปนรอยละ 27.78 และ ตอบผด 39

คดเปนรอยละ 72.22

151

-คาตอบทถกในคาถามเรอง จตทกาหนด พองหนอ กบ จตทกาหนด ยบหนอ เปนคน

ละขณะกน ม 39 ทาน คดเปนรอยละ 72.22 และ ตอบผด 15 คดเปนรอยละ 27.78

- ในการเตมชองวางลงคาตอบทง 3 ทเกยวกบ ความเขาใจในอารมณบญญตและ

อารมณปรมตถ ของ รปและนาม ขณะนงสมาธ นสตทตอบถก ม 15 คาตอบซงคดเปน รอยละ

27.78 และ ตอบผด 39 คดเปนรอยละ 72.22 โดยสวนมากแยกความแตกตางระหวาง อารมณ

บญญต กบ อารมณปรมตถ ไมได เมอผปฏบตเหนและเขาใจอารมณปรมตถจากการปฏบต อก

ทงยงสามารถแยกรปแยกนามได ผนนยอมไดบรรลวปสสนาญาณเบองตนทนท

-ในการนงสมาธตลอดหลกสตรการปฏบตตอขณะทมอาการปวด รนแรง ตามรางกาย

เชน ขา หลง เอว โดยการพยายามกาหนดอาการปวด จนดบ หายไปใหเหน ซงมคาตอบขอน แค

รอยละ 22.22 และตอบขออนมากถง รอยละ 77.78

-การกาหนดได ใน อาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม ทนสต ตอบไดทง 3 ขอ คอ

กาหนดกอนอาการเคลอนของเทา กาหนดหลงหรอชากวาอาการเคลอนของเทา และ กาหนดได

เสมอและเทาทนกบอาการเคลอนของเทา ไดเพยงรอยละ 11.11 ซงแสดงวานสตสวนใหญยง

กาหนด ขณะเดนจงกรม ไดไมด เพราะถาหากปฏบตไดด ผนนจะเหนและตอบทง 3 ขอ

-อาการเคลอนของพอง (จากตนถงสด) กบ อาการเคลอนของยบ (จากตนถงสด) ม

ผตอบเปนสวนใหญวา เปนคนละอาการ และแยกจากกน รอยละ 61.11

-ระยะ ของอาการเคลอนของ พอง และ ยบ ทนสตตอบไดทง 3 อยาง คอ อาการพอง

ยาวกวายบ อาการยบยาวกวาพอง และ อาการพองกบยบ เทากน มจานวนนอยมาก เพยงรอยละ

7.41 เทานน ซงแสดงวา ขณะนงสมาธความรสกทอาการพองยบ ยงไมชดเจน

-ในอาการพอง ครงหนง(จากตน ถง สด) ระยะของความรสก ภายในอาการพอง และ

ยบ ทไดตงแต 2 ระยะขนไป จนถง 6 ระยะ ไดรอยละ 46.30

สรปผลสมฤทธของการปฏบตในเรอง ปญญา ทไดจากคาตอบทง 8 ขอ แลวนา

คาตอบทไดคะแนน(ถก) มาหาคาเฉลย (Mean) ไดเทากบ รอยละ 34.49 ซงจดอยในระดบความ

คดเหน - นอย โดยทมคาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ รอยละ 21.77 คาเฉลยของคาตอบทได

คะแนนมนอยกวา รอยละ 50 ซงหมายถงผลสมฤทธของการปฏบตเรองปญญา อยในระดบนอย

เมอนาเอา คาเฉลยรอยละ ของ ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ ปญญา (เรอง พละ 5)

มาคดเพอหาคาเฉลยเปนผลสมฤทธทงหมดของเรอง พละ 5 จะไดเทากบรอยละ 66.50 มคา

152

เบยงเบนมาตรฐาน รอยละ 16.93 ผลสมฤทธทไดรอยละ 66.50 จดอยในระดบความคดเหน –

ปานกลาง เทานน ซงไมด แตกเกนเกณฑครงหนง

4.11 (ตารางท 11) แสดงคารอยละเรองความคดเหน และขอเสนอแนะของผทจบหลกสตร



จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

1. เนอหาของการ

บรรยาย หลกการปฏบต


1 1.85 0 0 16 29.63 24 44.44 13 24.07

2. การสอน และ การ

แนะนา วธการปฏบต


1 1.85 1 1.85 11 20.37 26 48.15 15 27.78

3. ความร ความสามารถ

ของ พระวปสสนาจารย

(ผสอน)

1 1.85 3 5.56 10 18.52 25 46.30 15 27.78

4. การเอาใจใสและ

ควบคมดแล ของพระ

วปสสนาจารย

1 1.85 1 1.85 7 12.96 23 42.59 22 40.74

5. ความเหมาะสม ของ

กจกรรม ภายใน

หลกสตร 15 วน

2 3.70 0 0 9 16.67 26 48.15 17 31.48

6. ผลประโยชนทไดรบ

ในหลกสตรวปสสนา

กมมฏฐาน 15 วน

1 1.85 0 0 7 12.96 27 50.00 19 35.19

153




จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

จานว

น

รอยล

ะ

7. หลกสตรปฏบต


สาหรบนสต รนตอ ๆ ไป

ควรม ระยะเวลา เทาใด

(โปรดเลอก) มาก

ทสด=30 วน มาก=25

วน ปานกลาง=15 วน

นอย=10 วน นอย

ทสด=7 วน

1 1.85 1 1.85 27 50.00 6 11.11 19 35.19

8. ความสะดวก และ

เหมาะสม ของ สถานท

ปฏบต

2 3.70 0 0 6 11.11 21 38.89 25 46.30


เหมาะสม ของ หองนอน

/ ทพก

2 3.70 0 0 9 16.67 24 44.44 19 35.19


เหมาะสม ดาน อาหาร 2 3.70 0 0 4 7.41 25 46.30 23 42.59


เหมาะสม ของ รถรบสง 2 3.70 0 0 7 12.96 22 40.74 23 42.59

ขอเสนอแนะ

จากตารางท 11 แสดงถงความคดเหน และขอเสนอแนะของผเขารบการอบรม ดงน

-เนอหาของการบรรยายในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ไดระดบคะแนน มาก

รอยละ 44.44 ปานกลาง รอยละ 29.63 และ มากทสด รอยละ 24.07

154

-การสอน และ การแนะนา วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ไดระดบคะแนน มาก

รอยละ 48.15 มากทสด รอยละ 27.78 และ ปานกลาง รอยละ 20.37

-ความร ความสามารถ ของ พระวปสสนาจารย ไดระดบคะแนน มาก รอยละ 46.30

มากทสด รอยละ 27.78 และ ปานกลาง รอยละ 18.52

-การเอาใจใสและควบคมดแล ของพระวปสสนาจารย ไดระดบคะแนน มาก รอยละ

42.59 มากทสด รอยละ 40.74 และ ปานกลาง รอยละ 12.96

-ความเหมาะสม ของ กจกรรม ภายใน หลกสตร 15 วน ไดระดบคะแนน มาก รอยละ


-ผลประโยชนทไดรบ ในหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน 15 วน ไดระดบคะแนน มาก

รอยละ 50.00 มากทสด รอยละ 35.19 และ ปานกลาง รอยละ 12.96

-ระยะเวลาของหลกสตรปฏบตวปสสนากมมฏฐานสาหรบนสตรนตอ ๆ ไป ไดระดบ

คะแนนวา ควรม ปานกลาง (15 วน) รอยละ 50.00 มากทสด (30 วน) รอยละ 35.19 และ

มาก (25 วน) รอยละ 11.11

-ความสะดวก และเหมาะสม ของ สถานทปฏบต ไดระดบคะแนน มากทสด รอยละ

46.30 มาก รอยละ 38.89 และ ปานกลาง รอยละ 11.11

-ความสะดวก และเหมาะสม ของ หองนอน / ทพก ไดระดบคะแนน มาก รอยละ


-ความสะดวก และเหมาะสม ดาน อาหาร ไดระดบคะแนน มาก รอยละ 46.30

มากทสด รอยละ 42.59 และ ปานกลาง รอยละ 7.41

-ความสะดวก และเหมาะสม ของ รถรบสง ไดระดบคะแนน มากทสด รอยละ 42.59

มาก รอยละ 40.74 และ ปานกลาง รอยละ 12.96

ขอเสนอแนะมเพยง 2 ขอเทานน คอ

1. ใหหาพระวปสสนาจารยทมความรความสามารถมากกวานมาสอน

2. หลงจากพระวปสสนาจารยสอบอารมณแลวควรแจงผลการสงและสอบอารมณ ใหแกนสตทราบเพอการปรบปรงแกไข

สรประดบคะแนนในตารางความคดเหนและขอเสนอแนะ โดยนาคาตอบทไดคะแนน

มาหาคาเฉลย (Mean) ไดเทากบ 4.06 (รอยละ 81.25) ซงจดอยในระดบความคดเหน - มาก

โดยทมคาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 0.15 (รอยละ 3.03)

บทท 5

สรป อภปรายผล และขอเสนอแนะ

การศกษาวจยในเรอง “การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย” นอกจากจะศกษาวเคราะห

หลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกฐานในพระพทธศาสนาเถรวาท และตาม

แนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยแลว ยงไดศกษาถงผลสมฤทธของนสตทเขา

รบการฝกวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตรภาคบงคบในเรอง พละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ

และปญญา) โดยทผวจยไดใชแบบสอบถาม 54 ชด โดยมคาความเชอมน 95 %จากแบบสอบถาม

2 ชด คอ ชดกอนเรมหลกสตร มคาถาม 3 ตอน และหลงจบหลกสตร อก 7 ตอน รวมแลว 10

ตอน ในการวเคราะหขอมลผวจยไดทาการศกษาถง คารอยละ คาเฉลยรอยละหรอตวกลางเลข

คณตและคาเบยงเบนมาตรฐาน หลงจากนนเปรยบเทยบคา Z เพอทดสอบสมมตฐาน

สรปงานวจยทเกยวของกบเอกสารอางองจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท และ

ศกษาวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย โดยการ

อภปรายผลทดสอบสมมตฐานทตงไว 7 ขอ และสรปผลการวจยภาคสนาม สวนสดทายคอ

ขอเสนอแนะในเรองวปสสนากมมฏฐานและในการทาวจยตอไป ดงน

5.1 สรปงานวจยดานเอกสาร

ก. หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ในพระไตรปฎก หลกปฏบตเพอการบรรลพระนพพานทพระพทธเจาทรงสอนไว มอยทางสายเดยว

เทานนคอหลกสตปฏฐาน 4 และหลกธรรมในโพธปกขยธรรม 37 ประการ ทไดแก สตปฏฐาน 4

สมมปปธาน 4 อทธบาท 4 อนทรย 5 พละ 5 โพชฌงค 7 หรอ มรรคมองค 8 ลวนแตตองมสต

และใชสตกากบ ซงถอวาเปนหลกทสาคญสาหรบกาหนดในทกทวารเพอปองกนการเกดตณหา

และ อปาทาน ทนาไปสการตดในสงสารวฏ ถาหากผใดชานาญในการใชสตกสามารถปดกนไมให

กเลสเขาสจต ดวยหลกสตปฏฐานทง 4 ในพระอภธรรมปฎก และคมภรวสทธมรรค ยงไดรวบรวม

156

อารมณพนฐานสาหรบการปฏบตตามหลกสตปฏฐาน หรอ วปสสนากมมฏฐาน ท

เรยกวา วปสสนาภม 6 ไวเปนหลกทจะใชเจรญสตปฏฐานหรอวปสสนาอกดวย

ข. วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท การปฏบตสมถกมมฏฐานมมาแตกอนสมยพทธกาล สวนวปสสนากมมฏฐานม

เฉพาะในสมยพทธกาล โดยสอนเนนทจดสาคญคอ เรอง อนตตา ซงตรงขามกบ สมถกมมฏฐาน

หรอลทธความเชออน ๆ ทเชอในเรอง อตตา ดงนน การประกาศอนตตลกษณะเปนวสยของพระ

สพพญพทธเจาเทานน มใชวสยของคนทวไป เพราะวาอนตตลกษณะนนสขมคมภรภาพยงนก

สมยพทธกาลพระสาวกเรยนกมมฏฐานจาก มหาสตปฏฐานสตร ซงเปนพทธพจนทสอนการปฏบต

นบวาเปนพระตารากมมฏฐานสาคญรนพระบาล และเปนคมภรกมมฏฐานรนแรก กอนคมภร

วสทธมรรค ซงเปนคมภรรนหลง แตนกปฏบตไดนยมใชวสทธมรรคเปนหลกในการศกษาสาหรบ

การปฏบตสมถและวปสสนากมมฏฐาน สาหรบในมหาสตปฏฐานสตร มการสอนกมมฏฐานถง

21 บรรพ กมมฏฐานทกลาวในสตรนมทง สมถ และวปสสนา แตวธปฏบตทพระพทธองคทรงสอน

ไวบอยทสดในพระไตรปฎก และเปนทนยมตราบจนปจจบนคอ อานาปานสต ตามหลกฐานหาก

เรมเจรญอานาปานสตโดยทาใหมากแลวยอมบาเพญสตปฏฐาน 4 ใหบรบรณได ผทเจรญสตปฏ

ฐาน 4 แลว ทาใหมากแลวยอมบาเพญโพชฌงค 7 ใหบรบรณได ผทเจรญโพชฌงค 7 แลว ทา

ใหมากแลว ยอมบาเพญวชชาและวมตตใหบรบรณไดในทสด

นอกจาก หลกปฏบตทสอน เชนใน มหาสตปฏฐานสตรแลว พระพทธองคทรงตรส

เนนสอนภกษ ใน ธรรมวหารกสตร วามใชเพยงแค รในสงทเรยนมา หรอ รแลวมาบรรยายสอนผอน

หรอ สาธยายธรรมตามทไดฟงไดเรยนมา หรอ เพยงแคการตรกตามธรรมนน แตพระองคสอนให

ไปปฏบตท โคนตนไม หรอทเรอนวาง และใหสาวกทงหลายจงเพงฌาน อยาประมาท อยาเปนผม

ความเดอดรอนในภายหลง อยาปลอยเวลาใหลวงไปโดยการไมหลกออกเรนอย ไมประกอบความ

สงบใจในภายใน และ ทรงสอนใหทราบชดเนอความของธรรมนนทยงขนไปดวยปญญา ซงนบวา

เปนผอยในธรรม

เสนทางทนกปฏบตประสงคจะเจรญวปสสนา เพอบรรลความบรสทธทเรมดวยอานา

ปานสตภาวนา เมอทาฌานใหเปนวสคลองแคลวแลว ตองกาหนดนามรป เพอเรมเจรญวปสสนา

โดยเมอกาหนดนามรปแลว แสวงหาปจจยของนามรป เหนนามรปดวยพระไตรลกษณ ละ

วปสสนปกเลส 10 ประการ เหนการเกดดบของนามรป บรรลการตามเหนความดบแหงนามรป

157

แลวเบอหนายคลายความกาหนด หลดพนในสงขารทงปวง ทปรากฏโดยความเปนของนากลว

เพราะเหนแตนามรปทดบไปหาระหวางคนมได จนบรรลอรยมรรค 4 ตามลาดบ จนถงอรหตผล

การปฏบตวปสสนาเปนยอดของการบชาเพราะเปนการปฏบตตามรอยยคลบาทของพระพทธองค

ดงนนการบชาดวยอามสใด ๆ กไมเทากบการปฏบตบชา ตามหลกสตปฏฐาน 4 ค. หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย จากขอมลทปรากฏ หลกการปฏบตวปสสนา ตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย เปนแบบวปสสนายานกะ อาศยเพยงขณกสมาธ ยดหลกปฏบตตามใน

คมภร วสทธมรรค ในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานโดยใช วปสสนาภม 6 เปนอารมณพนฐาน

แตหลกปฏบตยงอยในกรอบของหลกสตปฏฐาน 4 เชนเดยวกบ มหาสตปฏฐานสตร 21 บรรพ

โดยมการตรวจสอบผลของการปฏบตและเปนเครองตดสนความกาวหนาเปนรปธรรมทชดเจนจาก

สภาวธรรมและลกษณะของวปสสนาญาณ 16 ทจะเกดขนตามลาดบ อยางเปนระบบและมการ

ตรวจสอบได วปสสนาญาณ 16 ในวสทธมรรคมหลกฐานอางองอยางถกตองในพระไตรปฎก

เลม 31 ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ทไดแสดงเรองของ ญาณ 73 และในพระไตรปฎก เลมท

12 มชฌมนกาย มลปณณาสก ทแสดงเรอง รถวนตสตร (เนอหาของ วสทธ 7) ทพระสารบตรแตง

ขนเพอประโยชนในการศกษาเรองปญญาทพระพทธองคทรงสอนใน มหาสตปฏฐานสตรและยงม

ปรากฏอกในอรรถกถา อยางครบถวนทง 16 ญาณ ซงเปาหมายสงสดของการปฏบตตามแนวทาง

วสทธมรรคคอพระนพพาน เชนเดยวกบ เปาหมายของ สตปฏฐาน 4

ง. วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย 1. ประวตกมมฏฐานในประเทศไทย

สมยกอน พระสงฆไทยสายปฏบตกรรมฐานมกจะอยในปา ทเรยกวา อรญญวาส สวน

พระบานในเมองเรยกวา คามวาส การปฏบตกมมฏฐานจงถกแยกออกจากปจจยทตง พระบาน

มกจะไมเคยชนกบกมมฏฐาน พระในเมองจะมงศกษาบาล ซงชนทสงสดคอ เปรยญธรรม 9

ประโยค หลกสตรเปรยญธรรมจะเปนการศกษาในคมภรตาง ๆ โดยเนนใชคมภรแปลเปนภาษา

บาล และจากบาลเปนภาษาไทยเปนตน การศกษาในพระไตรปฎกทง 3 กมไดเปนหลกสตร

สาหรบพระสงฆไทยทวไป แตถาสนใจกตองไปศกษาเองภายหลง โดยสรปคอ พระสงฆไทยจงไม

คอยชานาญในพระไตรปฎก และเรองของกมมฏฐาน ไมวาจะเปน สมถ หรอ วปสสนา

158

กมมฏฐาน นบตงแตสมย อยธยา ชาวพทธคนเคยกบการปฏบตทเรมตนดวย สมถกมมฏฐาน

และ สมถยานกะ (หากเจรญวปสสนาตอ ถาไมหยดเพยงแคผลของสมาธ) โดยใชองคบรกรรมวา

พทโธ โดยเนนการนงสมาธเปนสวนใหญ พระภกษและชาวพทธไทยจงคนเคยกบ คาวา นงสมาธ

แบบพทโธ หรอ แบบอานาปานสต โดยทาใจใหสงบนง อยางไรกดการปฏบตกยงไมเปนท

แพรหลายในพทธศาสนกชน

เมองไทยในปจจบน เมอพเคราะหตรวจสอบดพอประเมนไดวา มการปฏบตสมถ

กมมฏฐาน ราว 70-80% สวนวปสสนากมมฏฐานมเพยง 20-30% เทานนเพราะวาเมองไทย

ศกษาวสทธมรรคหลกสตรของประโยค ป.ธ. 8 เพยงเลม 1-2 คอ สลนเทศ และสมาธนเทศ ทวา

ดวยศล สมาธ ทเปนสมถกมมฏฐานลวน ๆ ซงพระพทธโฆสาจารยรจนาดวยภาษาทไพเราะ แสดง

เนอหาไดอยางละเอยดถถวน จงเกดความพอใจไมประสงคจะเรยนเลมท 3 หรอเรยนเฉพาะชวง

ตน ๆ เพยงประปราย เลมท 3 คอ ปญญานเทศ วาดวยปญญา เปนสวนของวปสสนากมมฏฐาน

โดยเฉพาะ พระภกษมจานวนนอยมากทจะเรยนเลยเปรยญธรรม 8 ประโยค และจงไมคอยม

โอกาสเรยนวปสสนากมมฏฐาน จากการศกษาทไมครบถวนนเองจงเปนเหตใหสมถมมากกวา

วปสสนา นอกจากนนการปฏบตสมถจะเปนทนยมเพราะคนไทยสวนใหญชอบอทธปาฏหารย

จากสมถ สวนการปฏบตวปสสนากมมฏฐานมแตความยากลาบาก แสนจะเหนดเหนอยเตมไป

ดวยทกข เดยวเจบโนนเดยวปวดน ทงจตกไมสงบซดซายคดเรองโนนเรองนอยเรอย การฝก

กมมฏฐานนนคอการฝกจต และพฒนาปญญา การฝกตองอดทนลาบากและดเหมอนวาไมได

อะไรเลย เพราะจตและปญญา ไมมตวตน ไมมส ไมมรปราง ไมมนมตหมายสณฐานใหเปนท

รนรมยตอการปฏบต ผทพงฝกใหม และทมกเลสรกความสบายอย จงมกจะลมเลกกอน

คาวา วปสสนากมมฏฐาน เปนคาศพททไมคนหสาหรบชาวพทธ และเมอมการสอน

พรอมกบการบรกรรมภาวนาวา พองหนอ ยบหนอ ซงเปนแนวปฏบตทฝกมาจากพมา ยงทาใหคน

ไทยเกดความลงเลสงสย และเกดอคต ดงนนเรองวปสสนากมมฏฐานจดวาเปนเรองใหม อกทง

คณะสงฆไทยกไมมแผนกวปสสนาธระ เพอสอน เผยแผ และ ตรวจสอบ กจกรรมกมมฏฐาน ตาม

วดตาง ๆ ทวไป ทง ๆ ทวปสสนาธระเปนหนงในธระสาคญทสด 2 อยาง (วปสสนา และ คนถ

ธระ) ฉะนนธระหนาททไมเปนไปเพอสงเสรม ศล สมาธ และปญญาแลว จดไดวาไมใชธระในพทธ

159

ศาสนา หากบรรพชตรปใด ไมทาหนาทของตน 2 อยางน ผนนชอวา ทาลายตวเอง และ ทาลาย

พระพทธศาสนา และจดวาปฏบตตนเพอความเสอมสญแหงพระพทธศาสนา

2. สาระสาคญของวปสสนากมมฏฐาน ดวยองคบรกรรม พองหนอ ยบหนอ

ก) ประวตและความเปนมาของวปสสนากมมฏฐาน

หลกการและวธปฏบตวปสสนา ไมใชพงมการสอนมาไมนาน โดยทรนอาจารยเปนคน

คดคนได การปฏบตวปสสนาแนวนมมานานหลายชวอายคนแลวและแพรหลายไปทวโลก หาก

จะเปรยบกเหมอนกบมหาวทยาลยทเกาแกโดยมผไดพสจนไปแลวนบไมถวน ถาตงใจปฏบตจรง

และตอเนอง ผลกจะปรากฏทาใหเขาใจเหมอนกนทกคน ใน เรอง สภาวธรรมตาง ๆ วปสสนา

ญาณ 16 อารมณพระนพพาน และ ผลสมาบต ทตรวจวดผลไดเปนรปธรรม มใชเพยงแคความ

นกคดในทฤษฎเทานน ดงนน กมมฏฐานแนวนมประวต และทมา หรอ ทเรยกวา วปสสนาวงศ

จากปจจบนถงอดต ทนาสนใจ โดยเรยงลาดบดงน

-กองกลางวปสสนาธระ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

-พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ)-พระวปสสนาจารยใหญ คณะ 5 วด

มหาธาตฯ กรงเทพ

-พระอาจารย ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ-พระวปสสนา

จารย ของ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ)

-พระภททนตะ โสภณมหาเถระ อคคมหาบณฑต, ยางกง, พมา (พระอาจารยมหาส

สะยาดอร)-พระวปสสนาจารย ของ ดร. ภททนตะ อาสภมหาเถระ อคคมหากมมฏฐานาจรยะ

-พระภททนตะ นารทเถระ หรอ พระนารทภกข (พระอาจารยมงกลเชตะวน

สะยาดอร), สธรรมบร, พมา

-พระอาจารยมงกลโตญ สะยาดอร

-พระอาจารยนโมเถร

-พระอาจารยตรงคมหาเถระ (ตรงคะ สะยาดอร)

-พระเขม มหาเถระ อภญญา (ชวง พ.ศ. 1855)

-พระอรยวงสมหาเถระ

-พระธรรมทสสอรหนต (วงศพระอรหนต) พ.ศ. 1541 อรมททนคร สวรรณภม

-พระอาจารยรนกอนหนาหลายรน จนถงรน พระโสณะ และ พระอตตระ อรหนต

-พระโมคคลลบตร ตสสเถระ ครงตตยสงคายนา (พ.ศ. 235)

160

ข) วธปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ดวย การกาหนด

นกปฏบตใหมสวนมากจะคนเคยกบการปฏบตแบบบรกรรมอยางเดยวนาน ๆ ซง

การเพงหรอการจดจอในอารมณนนนาน ๆ เปนแนวทางของสมถกมมฏฐาน นกปฏบตจงไมคอย

คนเคยถงวธปฏบตดวยการกาหนด เนองจากธรรมชาตของจตททางานปกต เชน การรบอารมณ

การคดนกจนตนาการในเรองตาง ๆ ตลอดเวลา การตอบสนองตอสงภายนอกทมากระทบ และ

การปรงแตงของจต เมอจตมความชานาญในสงใดสงหนง จตจะไมเคยชนในสงใหม และมกจะลม

กาหนดตอเนองอกดวย ดงนน ประเดนสาคญทควรปฏบตอยางเขมงวด เชน การกาหนดอารมณ

ทชดทสดของทางทวารทง 6 ตลอดเวลา และตองทาอยางตอเนองตงแตรสกตวลมตาตอนตนนอน

จนถงเวลาหลบตานอน อยางชา ๆ โดยทาใหละเอยดทสด สรปปญหาของนกปฏบตใหมคอ

ความไมเขาใจในปรชญาของการกาหนด หากผปฏบตกาหนดไมตอเนอง สตสมปชญญะและ

สมาธกจะขาดตอน ตองกลบมาเรมตนใหมทกท การกาหนดจงเปรยบเหมอนกญแจสาคญ

ค) การกาหนดอรยาบถยอย

อรยาบถทสาคญทสดของวปสสนากมมฏฐาน คอ การกาหนดอรยาบถยอย รองลงมา

คอ การเดนจงกรมและนงสมาธตามลาดบ นกปฏบตใหม ๆ มกจะไมเหนความสาคญและขาด

ศรทธาในการปฏบตตอการกาหนดอรยาบถยอย เพราะคนเคยในอรยาบถของการนงสมาธ ปญหา

นตองแนะนาใหผฝกใหมเขาใจกอนเขาปฏบต และสรางศรทธากอน มฉะนนเวลาเขาปฏบตผ

ปฏบต จะเดนจงกรมนอยกวานงสมาธ

ง) วรยะ-ความเพยร

นกปฏบตควรมความเพยรวรยะตอการกาหนด อยางไมหยด ตอเนองในทกขณะของ

จตทรบอารมณ วรยะคอปจจยเสรมใหวปสสนาเกดความบรบรณขนซงหากกาหนดดวยวรยะใน

ทกอารมณทชดเจน ผลทจะตามมาคอสตทเกดขนตออารมณตาง ๆ ของนามและรป(อารมณ)

เมอสตเกดขณกสมาธกเกดขน ณ ทนน อยางไรกดการกาหนดไมใชการทองแคคาพดหรอแคนก

คด แตตองเปนการกาหนด ตรงตออารมณทเกดขนจรง

จ) การปรบอนทรย 5

การปรบอนทรย 5 เพอใหเกด พละ 5 (ศรทธา วรยะ สต สมาธ และ ปญญา) เปน

เครองมอทสาคญในการพฒนาสการเกดวปสสนาญาณ 16 การปรบอนทรย 5เปรยบไดกบการ

เอาเลนสขยายมาสองกระดาษโดยใหแสงอาทตยมารวมตวกนจนเปนจดเลก ๆ เพอรวมใหเกด

ความรอนสงสด ถาขยบเลนสไมถกตาแหนงพลงแสงแดดจะไมรวมตวกนและแสงจะกระจายทา

ใหขาดพลง ดงนน ระยะทางจะตองพอดและถกตาแหนง ตวอยางนเปรยบไดกบการปฏบต

161

วปสสนา ของการกาหนด รป และ นาม ดวยการปรบอนทรย 5 โดย ไมตรงเครยด-หยอนยาน ไม

ใกล-ไกล ไมบงคบ-ปลอย ไมเอยงซาย-ขวา ไมไปบน-ลาง ไมเพง-เหมอลอย แตตองไดจดท

เหมาะสมและสมดล

สรปสาระสาคญและหวใจของวปสสนากมมฏฐาน ตามแนวของมหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย มดงน

1. การกาหนด พรอมบรกรรมในใจ ทรป และ นาม ตามความเปนจรง

2. ความเพยร(วรยะ) ของการกาหนดทกอารมณท รป และ นาม

3. อรยาบถยอย ตองถกกาหนดในทกอารมณ อยางตอเนอง ใหละเอยดทสด

4. กาหนดอยางตอเนอง ไมหยดกาหนด ไมคย ไมอาน ไมคดปรงแตง นอนนอย

และสารวมในทกอนทรย ทาง ตา ห จมก ลน กาย ใจ โดยกาหนดใหมาก

5. กาหนดเพยงรอารมณ ในระดบขณกสมาธ ดวยความเปนกลาง และเบา

สบาย ไมบงคบ ไมตรงเครยด เพยงแคกาหนดรอารมณตาง ๆ ดวยความคลองแคลว ฉบไว อยาง

ตอเนองสมาเสมอ โดยไมปลอยใหจตดงหรอเพงในอารมณเดยวนาน ๆ

6. พระวปสสนาจารยทมเคยผานประสบการณจากการปฏบตและสาเรจวชาครใน

การสอบอารมณ เพอชวยแกสภาวธรรมและปรบอนทรยทง 5 ในการพฒนาส วปสสนาญาณ 16

อยางมประสทธภาพ

5.2 อภปรายผลตามสมมตฐาน

การทดสอบสมมตฐานทตงไว ทง 7 ขอ และ การอภปรายผล มดงตอไปน

สมมตฐานท 1 ความรและความเขาใจใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของ

นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย กอนเรม กบ หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน

มความแตกตางกน (จากตารางท 4.1)

การคานวณโดยใช Z-Test แบบทดสอบสองทาง จากกลมตวอยาง N=54 โดยใชคา

ความเชอมน ของ แบบทดสอบระดบนยสาคญ (Level of Significance of a test) ∝ = 0.05

(ความเชอมน 95 %) ใช Degree of Freedom (df) = n-1 เนองจาก ไมมคาเบยงเบนมาตรฐาน

ของประชากรทงหมด มแตคาเบยงเบนมาตรฐานของกลมตวอยาง ในการหาคา (Z-Test) จากคา

162

ในตารางท จานวนกลมตวอยาง(N)ไมเกน 60 ซงจะไดคาเทากบ -2.0 และ +2.0 (แบบทดสอบ

สองทาง)

ผลของการทดสอบสรปไดวา Z คานวณ ได -0.09 สวน Z ตารางไดคา -2.0 และ

+2.0 ดงนน คา Z คานวณ ไมไดตกอยในเขตวกฤต (Critical Region) จง ยอมรบ สมมตฐานท

เปนกลางหรอสมมตฐานไรนยสาคญ (Null hypothesis) = ไมมความแตกตาง และ ปฏเสธ

สมมตฐานอน (Alternative hypothesis) = มความแตกตาง แสดงวา ยอมรบ (สมมตฐานกลาง)

วา ความรและความเขาใจ ในวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของ นสตมหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย กอนเรม กบ หลงจบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน ไมมความแตกตางกน

(ปฏเสธสมมตฐานอนวา มความแตกตางกน) อยางมนยสาคญทางสถตทระดบ .05

สมมตฐานท 2 นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรม

ตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลวไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ศรทธา โดยม

คาเฉลยมากกวา 70 %

การคานวณโดยใช Z-Test แบบทดสอบทางเดยว เพราะตองการทดสอบวา มากกวา

หรอ นอยกวา 70% เทานน จานวนจากกลมตวอยาง (N) = 54 โดยใชคาความเชอมน ของ

แบบทดสอบระดบนยสาคญ (Level of Significance of a test) ∝ = 0.05 (ความเชอมน 95 %)

ใช Degree of Freedom (df) = n-1 เนองจาก ไมมคาเบยงเบนมาตรฐานของประชากรทงหมด ม

แตคาเบยงเบนมาตรฐานของกลมตวอยาง ในการหาคา (Z-Test) จากคาในตารางท จานวนกลม

ตวอยาง(N) ไมเกน 60 ซงจะไดคาเทากบ +1.67 (แบบทดสอบทางเดยว)

ผลของการทดสอบสรปไดวา Z คานวณ ได 22.01 สวน Z ตารางไดคา +1.67

ดงนน คา Z คานวณ ตกอยในเขตวกฤต (Critical Region) จง ปฏเสธ สมมตฐานทเปนกลางหรอ

สมมตฐานไรนยสาคญ (Null hypothesis) = เทากบ 70 % หรอ นอยกวา และ ยอมรบ

สมมตฐานอน (Alternative hypothesis) = มคาเฉลยมากกวา 70 % แสดงวา ปฏเสธ

(สมมตฐานกลาง) วา นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรมตาม

หลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ศรทธา โดยมคาเฉลย

ไมมากกวา 70 % (ยอมรบ สมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70 %) อยางมนยสาคญทาง

สถตทระดบ .05

163

สมมตฐานท 3 นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรมตาม

หลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลวไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรองวรยะ โดยมคาเฉลย


การคานวณโดยใช Z-Test แบบทดสอบทางเดยว เหมอนกบ ขอท 2 ทกคา

ผลของการทดสอบสรปไดวา Z คานวณ ได -0.33 สวน Z ตารางไดคา +1.67

ดงนน คา Z คานวณ ตกอยในเขตวกฤต (Critical Region) จง ยอมรบ สมมตฐานทเปนกลางหรอ

สมมตฐานไรนยสาคญ (Null hypothesis) และ ปฏเสธ สมมตฐานอน (Alternative hypothesis)

แสดงวา ยอมรบ (สมมตฐานกลาง) วา นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบ

การอบรมตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง วรยะ ม

คาเฉลยไมมากกวา 70 % (ปฏเสธสมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70%) อยางมนยสาคญ

ทางสถตทระดบ .05


หลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลวไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สต โดยมคาเฉลย







การอบรมตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สต ม

คาเฉลยไมมากกวา 70 % (ปฏเสธสมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70%) อยางมนยสาคญ



หลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลวไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรองสมาธ โดยมคาเฉลย



164


ดงนน คา Z คานวณ ตกอยในเขตวกฤต (Critical Region) จง ปฏเสธ สมมตฐานทเปนกลางหรอ

สมมตฐานไรนยสาคญ (Null hypothesis) และ ยอมรบ สมมตฐานอน (Alternative hypothesis)

แสดงวา ปฏเสธ (สมมตฐานกลาง) วา นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบ

การอบรมตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง สมาธ ม

คาเฉลยไมมากกวา 70 % (ยอมรบสมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70 %) อยางมนยสาคญ



หลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ปญญา โดยมคาเฉลย







การอบรมตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง ปญญา

มคาเฉลยไมมากกวา 70 % (ปฏเสธสมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70%) อยางมนยสาคญ


สมมตฐานท 7 นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทไดรบการอบรม

ตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง พละ 5 โดยม

คาเฉลยมากกวา 70 %

สรปผลการคานวณ คา Z คานวณ สาหรบ คาเฉลยรอยละ ได 66.50 ของ ศรทธา สต

วรยะ สมาธ และ ปญญา (พละ 5) คาเบยงเบนมาตรฐาน เทากบ 16.93





165

การอบรมตามหลกสตร วปสสนากมมฏฐานแลว ไดรบผลสมฤทธจากการปฏบตในเรอง พละ 5

มคาเฉลยไมมากกวา 70 % (ปฏเสธ สมมตฐานอนวา มคาเฉลยมากกวา 70%) อยางม

นยสาคญทางสถตทระดบ .05

5.3 สรปผลการวจย

ผลการวจยทจะแสดงการวเคราะหผลจากสมมตฐานทตงไว ทง 7 ขอ เพราะเปน

ประเดนทสาคญของงานวจย โดยเฉพาะอยางยง สมมตฐานขอท 1, 6 และ 7 สมมตฐานขอท 1

และ 6 จะเปนการวดผลไดอยางชดเจนเพราะทง 2 สวนนนเปนการวดจากการตอบคาถามทม

คาตอบทถกเพยงขอเดยว ผตอบตองมความรจรง ๆ ในการตอบจงจะตอบถก สวนสมมตฐานท 7

คอ การสรปผลสมฤทธในเรอง พละ 5 โดยรวม ของงานวจย ผลวจยมดงตอไปน

นสตมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทเขาอบรมกอนเรมหลกสตรวปสสนา

กมมฏฐาน ขาดศรทธาและความเขาใจ ในหลกการและวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน นาจะ

เปนเพราะไมไดมการสอนเรองหลกการและวธการปฏบตใหนสตเขาใจเปนอยางดกอนเขาปฏบต

ถงแมวาจะมการสอนวชาวปสสนากมมฏฐานแกนสตในปท 2 จากขอมลทวไปทบงบอกวาม นสต

ปท 2 เขาปฏบตถง 81.48% แตนสตปท 2 กยงตอบคาถามในความเขาใจตอ วปสสนากมมฏฐาน

ไดดพอ ผลของการปฏบต จากคาตอบในตารางท 3 และ 4 ซงผลทไดในตารางท 5 ไมไดให

ความแตกตางกนเลย ระหวาง กอนเรม กบ หลงจบหลกสตร สาหรบ 15 วนของการปฏบตอยาง

เขมขน สรปคอนสตสวนใหญยงขาดความเขาใจในสาระสาคญของวปสสนากมมฏฐาน และยง

ขาดความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนาเบองตนท สาคญอกดวย เชน การกาหนด และ

ความสาคญของอรยาบถยอย และการเดนจงกรม ไมใชมงเนนทการนงสมาธ ผลทตามมาคอชวง

อาทตยแรกนสตสวนใหญจงไมไดผลของการปฏบตดเทาทควร ทง ๆ ท ควรจะไดผลเรวและนาจะ

ไดสภาวธรรมของการปฏบตตงแตภายใน 5 วนแรกแลว ตลอดจนจบโครงการ 15 วน นสตสวน

ใหญยงตอบไมไดวา หวใจของวปสสนา คอ หลกของการกาหนด ความสาคญของความเพยร

(วรยะ) ความสาคญของอรยาบถยอย / เดนจงกรม ความสาคญของความตอเนองของการ

กาหนด และความสาคญของการกาหนดเพยงรอารมณ (ขณกสมาธ)

ผลจากตารางท 6 ผลจากการปฏบตในเรอง ศรทธา แสดงผลไดดในระดบมาก

เนองจากนสตสวนใหญเปนพระภกษบวชอยพทธศาสนาและยงมาศกษาพทธศาสนาเพมเตม ใน

166

ระดบปรญญาโท แสดงใหเหนถงความศรทธาในพทธศาสนา ดงนนพระนสตสวนใหญจงม

พนฐานของความศรทธามากกวา กลมตวอยางทเปนชาวบาน หรอคนทางานทวไป ผลในเรอง

ศรทธา จงออกมาด ในระดบ มาก อยางไรกดผลในสวนนมไดสะทอนถงผลการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐาน มากเทาทควร เพราะเปนเพยงการวดระดบ ความคดเหนในเรอง ศรทธา เทานน

ผลจากตารางท 7 และ 8 ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ และ สต แสดงผลไดใน

ระดบ ปานกลาง ซงสะทอนใหเหนถง ศรทธาและความเขาใจในการปฏบตวปสสนา วรยะเปน

หนงในประเดนสาคญมากของการปฏบต ถามความเพยรในการกาหนด ผลจะออกมาด

ตามลาดบ เชน กอใหเกดสต ไดขณกสมาธ และ เปนปจจยใหเกด ปญญา (วปสสนาญาณ 16)

วรยะเปรยบเหมอนขบวนหวจกรรถไฟทฉดนาให จตเดนหนาส การเหนรปนาม ตามความเปนจรง

ของธรรมชาต เมอใดทจตมวรยะ สต สมาธ และปญญาจะเกดตามมาในไมชา ถาหากวรยะ

ออน สตกจะออน สมาธกจะไมมนคงตงมน อาจทาใหจตฟงซาน เบอ และหงดหงดได

ผลจากตารางท 9 ผลจากการปฏบตในเรอง สมาธ แสดงผลในระดบ ด หรอ มาก

เนองจากสมาธหรอความมงมนตงใจ เปนคณสมบตอยางหนงของพระภกษไทยทเปยมดวย

ศรทธาในพระพทธศาสนา ซงอาจกลาวไดวาเปน วฒนธรรม ประเพณ หรอ บคลกภาพของ

พระสงฆ ตวอยางเชน ในขณะศกษา พระสงฆจะตงใจฟงดมาก เงยบ และเชอฟงตามอาจารย

แบบอนรกษนยม โดยในระหวางศกษาจะไมคอยมการซกถาม การโตแยงความคดเหนหรอ

เสนอแนะมากเทาทควร เพราะอาจจะมความเกรงใจ ไมกาวราว นอบนอมถอมตน ตงใจฟง และ

เคารพครบาอาจารยอยางยง นคอวฒนธรรมการเรยนการสอนแบบดานเดยว ซงมทงคณและ

โทษ ผลจากตารางท 6, 7, 8 และ 9 เปนการวดผลแบบ ระดบคะแนน สาหรบ เนอหา และ

รปแบบของประเดนในแตละเรอง ระดบคะแนนเปนเพยงการวดผลในเชงความคดเหนและการ

ประเมนผลเอง ของนกปฏบตในประเดนตาง ๆ ซงมกจะใหระดบคะแนนความคดเหน โนมเอยงไป

ใน ทางบวก มากกวา ความเปนจรง

ผลจากตารางท 10 ผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา แสดงคาตอบในแบบ ถก หรอ

ผด ซงเปนการวดผลจากผปฏบต ดวยประสบการณจรง ๆ ไมใชจนตนาการหรอการนกเอาเอง

โดยทไมสามารถคาดคะเนหรอโนมเอยงไปในทางบวกได หากตอบถกจะแสดงถงผลทนท และถา

ตอบไมไดแปลวาไมเหนจรงๆ เพราะหากเหนในขณะปฏบตจรง ๆ จะไมมวนลม และตอบคาถาม

167

ไดอยางรวดเรว ผลทไดของตารางน จะสอดคลองกบ ตารางเปรยบเทยบความรและความเขาใจ

ในวธการปฏบตวปสสนา ท 5 (กอนเรม และ หลงจบหลกสตร) และผลทไดกเปนไปตามผลใน

ตารางท 5 คอ ผลของการปฏบตในเรอง ปญญา อยในระดบ นอย คอไดคาเฉลยทตอบถกเพยง

รอยละ 3 4 . 4 9 เทานน ซงสอดคลองกบผลในตารางท 5 หากนสตไดรบผลดและมความเขาใจ

เพมขนในวธการปฏบตวปสสนา ผลของปญญากจะเกดตามมาอยางแนนอน ในงานวจยน

ผลสมฤทธทสาคญทสดอยทการวด ความรและความเขาใจในวธการปฏบตวปสสนา หลงจบ

หลกสตร และ ผลการปฏบตในเรอง ปญญา เนองจากวาผลทไดจะสะทอนคาใกลเคยงความจรง

มากทสด สวนผลสมฤทธของการปฏบต ในเรอง พละ 5 ทรวมทงหมด (ศรทธา วรยะ สต สมาธ

และ ปญญา) ไดคาเฉลยรอยละ 66.50 ซงอยในระดบ ปานกลางเทานน หากนาเอาผลจากตาราง

ท 5 และ 10 มาวเคราะห จะใหผลสมฤทธเทากน ในระดบ นอย

สรปผลการวจย คอนสตผเขารบการอบรมหลกสตรวปสสนายงขาดความรความ

เขาใจในหลกการและวธการปฏบต ทงกอนและหลงหลกสตร ซงทาใหผลทไดไมแตกตางกน แมวา

จะเปนนสตทกาลงศกษาสาขาพทธศาสนากตาม แมวาผลสมฤทธในเรอง ศรทธา และ สมาธ จะ

อยในเกณฑท ยอมรบ ตามสมมตฐานวามคาเฉลยมากกวา 70 % กตาม แตผลสมฤทธในเรอง

วรยะ สต และปญญา ยงอยในเกณฑท ปฏเสธ ตามสมมตฐานวามคาเฉลยมากกวา 70 %

โดยเฉพาะผลสมฤทธในเรองปญญา ทมระดบตากวามาตรฐาน คอไดเฉลยรอยละ 34.49 เทานน

ซงหมายถงวานสตไดความรในเรองวปสสนาปญญาหรอวปสสนาญาณในระดบ นอย หากนา

ผลสมฤทธทง 5 (ในเรอง พละ 5) มาคดคาเฉลยรวมกนแลว จะไดระดบ ปานกลางเทานน และ

ผลสมฤทธอยในเกณฑท ปฏเสธ สมมตฐานทมคาเฉลยมากกวา 70 % สรปโดยรวมแลว

ผลสมฤทธทไดยงไมเปนทนาพอใจสาหรบนสตในระดบปรญญาโท สาขาพระพทธศาสนา แมจะ

จดหลกสตรใหปฏบตครงละ 15 วน สองครง และ คาเฉลยของผลทไมแตกตางกนระหวางกอนและ

หลงจบหลกสตร สะทอนให เหนวา นสตทปฏบตตามหลกสตรวปสสนากมมฏฐานของ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยไดผลในระดบตา หรอ นอย กวาระดบกลาง

168

5.4 ขอเสนอแนะ

ก. ขอเสนอแนะจากงานวจย

-แบบสอบถามในการเกบขอมล

ในการทางานวจยภาคสนาม ผวจยไดใชแบบสอบถามทวดระดบความคดเหน และท

มขอถกและผด รวม 2 แบบ ซงผวจยไดพยายามเตรยมแบบสอบถามในการเกบขอมลเพอให

ครอบคลมและสอดคลองกบวตถประสงคใหไดมากทสดและเพอใชทดสอบสมมตฐาน ถงแมวา

แบบสอบถามทใช จะสมบรณเพยงใดกตาม แตผวจยหวงวาในอนาคตจะมผวจยอน ๆ ทจะศกษา

เพมเตมในเนอหาทเกยวของ และสรางแบบสอบถามทดกวา สมบรณกวา และ นาเชอถอมากกวา

แบบสอบถามในงานวจยชนน ซงจะเปนประโยชนอยางยงตองานวจย

-หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน

โครงการอบรมหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน ควรจะปรบปรงอยางเปนขนตอนแบบ

บรณาการ เชน การวางเปาหมาย นโยบาย การเตรยมการสอนในหลกการและวธการปฏบต

วปสสนาแกนสต กจกรรมประจาวนในหลกสตร 15 วน และสถานทเอออานวยตอวปสสนา

กมมฏฐาน เพอเพมผลสมฤทธสงสดแกนสต จากประเดนตาง ๆ ทกลาวมาแลว ผวจยมความ

คดเหนในเรองกจกรรมประจาวนในหลกสตร 15 วน ความสาคญของการปฏบตวปสสนาแนวน

คอ เรองของการกาหนด ดวยความเพยร และ ตอเนอง กจกรรมประจาวนในหลกสตรทผานมาม

การสวดมนต ฟงธรรม หรอ เชญวทยากรพระผใหญมาอบรม รวมถงการแผเมตตาใหผถวาย

ภตตาหารเพล กจกรรมทกลาวมานนลวนแตจะเบยงเบนและตดทอน การกาหนด อนทรย 5

และ พละ 5 ของนสต กจกรรมเหลานนแมจะเปนบญหรอผลดบาง แตโดยภาพรวมแลว เปน

การตดทอนประสทธผลของการปฏบตวปสสนา หากใหความรความเขาใจในหวใจของวปสสนา

แกนสต และ มกจกรรมทเอออานวยใหนสตไดกาหนดอยางตอเนอง โดยไมมกจกรรใด ๆ มา

เบยงเบนการกาหนดแลว นสตทกทานจะตองไดผลดอยางรวดเรวภายในไมกวน ตลอดโครงการ

ปฏบตแมเพยง 15 วนกตาม นสตจะตองไดรบความมหศจรรยใจและศรทธา ในวปสสนา

กมมฏฐานอยางหลกเลยงไมได โดยทนสตไมเคยพบประสบการณของจตแบบนมากอนเลย

-นสตทเขารบการอบรม

นสตควรศกษาในหลกการและฝกวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานใหพรอมและ

เพยงพอ โดยเฉพาะอยางยงในการทาความเขาใจหลกปรชญาของวปสสนากมมฏฐาน กอนเขารบ

การอบรมเพอใหไดรบผลของการปฏบตอยางรวดเรว ไมวาจะเปนสภาวะของสมาธ หรอ วปสสนา

169

ญาณ เพอเปนการพสจนหลกคาสอนในหลก กาลามสตร และหลกสตปฏฐานทเปนเครองมอฝกส

พระนพพาน หากนสตไมไดเลงเหนและใสใจใหมากในความสาคญของวปสสนากมมฏฐานแลว

นสตจะจบไปเพยงแคปรยต ปรญญา และสญญาเทานน ความรระดบนอาจจะลมเลอนไดใน

ระยะเวลาหนงซงไมเหมอนกบวปสสนาปญญาทเปนปญญาแทจรง ฉะนน การปฏบตของนสต

หรอพทธศาสนกชนใหบรบรณ ไดกดวยธระเพยง 2 อยาง ไดแก คนถะ และ วปสสนาธระ

จากการศกษาวจย ผวจยมความเหนและอยากเสนอแนะใหมหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลยไดมงเนนผลตนสต เพอใหมความรครบทงทฤษฎ (จนเปน พหสต) และ นาเอาไป

ประยกตปฏบตจนชาชองแจมแจง หลงจากจบไปแลวยงสามารถเผยแผถายทอดเพอเปนประโยชน

ตอสงคม หากแมวามวดหรอสานกใดทสอนไมวาทฤษฎหรอการปฏบตทผดไปจากพระไตรปฎก

นสตจะตองสามารถแสดงความคดเหน และโตแยงดวยเหตผลเพอชวยปองกนพทธศาสนา อกทง

ยงเปนการทาคณประโยชนสรางชอเสยงแกมหาวทยาลย และแกพทธศาสนาไดอยางสมบรณทสด

ในฐานะ ของนสต พระภกษ และพทธศาสนกชน

ข. ขอเสนอแนะในเรอง อนตรายจากสมถหรอวปสสนากมมฏฐาน

อนตราย จากการปฏบตกมมฏฐานทผวจยพบเหน ตอบคคล 2 กลม คอ ผปฏบต และ

ผสอน จดประสงคของขอเสนอแนะเพอตองการใหทกฝายตระหนกถงอนตรายและผลทจะตามมา

หากขาดความรดานหลกการและวธปฏบตทถกตอง ดงตอไปน

กลมท 1 อนตรายตอ ผปฏบต

ผวจยขอเสนอแนะใหนกปฏบตพงควรระวงใน 4 ประเดน ดงน

(1) นมตหลอกจนเสยสต โยค(นกปฏบต) จะตองเจอพบกบวปสสนปกเลส 10 ประการอยางใดอยางหนงใน

เสนทางของกมมฏฐาน ลกษณะของนมตมหลายแบบอาจเปนภาพ เสยง หรอ แมแต การปรงแตง

ของจตเอง เปนตน นมตจะปรากฏและหลอกผปฏบตในขณะทอนทรยของสมาธมากเกนไปจน

ขาดสตสมปชญญะ บางครงนมตทเกดอาจจะคลายกบความสามารถพเศษในการสอสารกบ

เทวดา พระอาจารย หรอ บคคลทสาม ซงความจรงเปนการปรงแตงของจตเทานน สาเหตเพราะ

โยคไมมอาจารยคอยแนะนาหรอ ไมเชอฟงตามอาจารยสอน เหตการณเชนนอาจเกดขนไดและจะ

ยงเปนมากหากโยคทาเองบอย ๆ เพยงลาพง จตทปรงแตงจะยงทางานมากขน จนทาใหโยค

170

ประสบกบนมตมากขน และหากตดอยนานอาจจะทาใหเสยสตคลมคลงไดจนทางานหรออยกบ

ครอบครวไมได โยคจงระมดระวงถาเปนแลวจะแกยากมากตองใชเวลาและหากโชครายอาจจะ

รกษาไมไดเลยกม

(2) ระวงถกสะกดจต

ผวจยเคยเหนการสอนกมมฏฐานโดยเนนการนงสมาธ และในระหวางนงสมาธผสอน

จะทาการนอมนาโดยใชเสยงบรรยายเบา ๆ ไปพรอมกนคลายกบการพดชนาใหผปฏบตทาตาม

เพอใหเหนนมตหรอบางสงตามผสอน โดยทไมมการปฏบตในอรยาบถยอย ไมมเดนจงกรม และ

ไมไดฝกเนนทสตสมปชญญะตามแนวทางสตปฏฐาน 4 อนตรายจะเกดขนในการสอนรปแบบน

ดวยการบรรยายเสยงเบา ๆ ตลอดการนงสมาธซงผสอนอาจจะไมรหรอรกตาม จดวาเปนการ

สะกดจตรปแบบหนงดวยการใชเสยง โมโนโทน ตามหลกการสะกดจตแบบตะวนตก หากผปฏบต

ขาดสต จตเกดการปรงแตงเหนตามทสอน ผปฏบตทเหนสงตาง ๆ จะเกดความเบาสบายคลายปต

สขสงบมากซงแทจรงยงเปนกเลสอย ผลทตามมาคอผปฏบตนนจะเกดศรทธาอยางแรงกลา (ไม

ควรเรยกศรทธา ควรเรยกวา ความเชอ เพราะไมประกอบดวยพทธปญญา) และจะเชอฟงเคารพ

ผสอนอยางมาก หากผสอนบอกบญหรอใหทาบญมาก ๆ ผนนมกจะคลอยตาม

(3) ตดรปแบบวปสสนากมมฏฐาน จนกลายเปนกเลส

โยคทฝกกมมฏฐานแบบใดกตาม มกจะเกดศรทธาในรปแบบนน เมอไปเจอรปแบบ

อนมกจะเกดการเปรยบเทยบดวยมานะทฏฐ และอาจเกดการตาหนวาสานกอนผดของตนถก จน

ทาใหเกดความบาดหมางกนและทาใหเสอมเสยชอเสยงของสานกทตนปฏบตมา ขอใหโยคจง

ระวงใหมาก เพราะการปฏบตตามแนวสตปฏฐาน 4 โยคเรมตนไดหลายวธเชน สมถกอน หรอ

วปสสนาโดยตรง ไมใชวาของตนจะถกทสด รปแบบอาจแตกตางกนไดตราบใดทยงอยในหลก

สตปฏฐาน 4 ประเดนทพบสวนมากคอ โยคยงออนปฏบตแตแกปรยต มศรทธามาก และจตตนยง

มกเลสอยจงทาใหเกดมานะทฏฐ สงทสาคญคอโยคลมกาหนดดจตตนเอง มวแตมองขางนอกและ

ตดรปแบบจนกลายเปน โมหะ และ โทสะ

(4) ศรทธาในวปสสนากมมฏฐานมากเกนไปจนทาลายชวตประจาวน

โยคควรปฏบตวปสสนาอยางเขมงวดจรงจงและตอเนอง ไมใชแครปแบบทฝกในวด

หรอสานกเทานน แตควรประยกตเขากบกจกรรมในชวตประจาวนใหไดดวย แตถาหากกาหนด

แบบการปฏบตเขมตลอดเวลาจะทาใหเสยกจกรรมปกตไป เชน เรยนหนงสอไมรเรองเพราะเอาแต

กาหนดยนหนอ เหนหนอ เปนตน ผวจยขอแนะนาวาในชวตประจาวน โยคควรประยกตใชปญญา

ทง 3 พรอมกน คอสตมยปญญา จนตมยปญญา และ ภาวนามยปญญา สลบกน เพราะในกจวตร

171

ประจาวน เชนการเรยน การทางาน การเดนขามถนน โยคตองผสมผสานปญญาสลบกน บาง

เวลาตองหยดกาหนดเพอพจารณา คด หรอทองจา เมอมเวลาทเหมาะสมจงเรมการกาหนด

วปสสนากมมฏฐานได

กลมท 2 อนตรายตอ ผสอน

ผสอนกมมฏฐานตองมความรจรงและรอบคอบในรปแบบของ หลกการและวธการ

ปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกพระไตรปฎกเปนหลก ถาผสอนรสกวาตวเองยงไมแนใจและ

ไมรจรงทาน จงอยาสอน ผสอนควรมประสบการณทงทฤษฎและโดยเฉพาะการปฏบตใหมาก

พอทจะมาเปนผสอนกมมฏฐาน ดวยความระมดระวงในเรอง เชน หลกการและวธการปฏบต

วปสสนากมมฏฐาน, เรองมจฉาทฏฐ, อนตรายจากนมต, ความสามารถในการแกไขสภาวธรรม

ตาง ๆ ทจะเกดในขณะปฏบต, การปรบอนทรย 5, ความเชอทผด ๆ และบาปกรรมทจะตามมา

5.5 ขอเสนอแนะในการทาวจยตอไป

หลงจากจบงานวจยชนน ทาใหผวจยเลงเหนถงงานวจยหลายเรองทนาสนใจและเปน

ประโยชนตอพทธศาสนา ดงนนจงขอเสนอหวขอเรองในการทางานวจยตอไป ทเกยวของและ

สมพนธกบงานวจยน มดงน

1. การศกษางานวจยตอเนอง ตามสมมตฐานขอท 2 – 7 ของรายงานฉบบน ถง

ขอมลและเหตผล วาทาไมถงไดผลสมฤทธออกมาเชนนน

2. การศกษาวเคราะห ภาวนามยปญญา ในพระพทธศาสนาเถรวาท

3. การศกษาวเคราะห หลก 5 ประการในการบรรลธรรม (ฟงธรรม บรรยายธรรม

สาธยายธรรม พจารณาธรรม และ สมาธนมต(วปสสนากมมฏฐาน หรอ สตปฏฐาน 4)

4. การศกษาวเคราะหเปรยบเทยบ หลกการและวธปฏบตกมมฏฐานของวด / สานก

ตาง ๆ ในประเทศไทย กบ หลกสตปฏฐาน 4 (วปสสนากมมฏฐาน) วา หลกการและวธการสอน

ของสานกหรอ วด ตาง ๆ ถกตองตามหลกฐานในพระไตรปฎกอยางไร รปแบบทสอนปฏบต เปน

สมถ หรอ วปสสนากมมฏฐาน หากเปนวปสสนากมมฏฐานกมมฏฐานนนเปน สมถยานกะ หรอ

วปสสนายานกะ

5. การศกษาวเคราะหประโยชนของวปสสนากมมฏฐานตอ ประชาชน 5 กลมเชน

กลมเดกเลก, กลมนสต/นกศกษาและวยรน, กลมคนทางานโสด, กลมคนทางานทมครอบครว,

และกลมผสงอาย(เกษยณ) โดยศกษาถงประโยชนของวปสสนากมมฏฐาน และการนาเอาไปใช

172

ในชวตประจาวนสาหรบประชาชนกลมตาง ๆ เพอการพฒนาตนใหเกดปญญาและความสข แกตน

ครอบครว และ สงคม

6. การศกษาวเคราะหปญหา และ กจกรรม ของวดในกรงเทพฯ และปรมณฑลใน

เรอง คนถธระ และ วปสสนาธระ เพอศกษาถงกจกรรมของวดทเกยวของกบธระ 2 อยาง เพอการ

พฒนา ปรบปรงแกไข และ จดใหมขนเพอประโยชนแกวดและชมชน

7. การศกษาวเคราะหประโยชนของวปสสนากมมฏฐาน กบ การแกไขปญหาทางใจ

ตาง ๆ เชน เรอง โรคเครยด โรคนอนไมหลบ โรคโกรธและโมโหงาย โรคยาคดยาทา โรคซมเศรา

โรคประหมาขาดความมนใจ เปนตน เพอประยกตหลกของวปสสนากมมฏฐานในการแกไขปญหา

สงคม ในยคปจจบน ซงนกจตวทยาตะวนตกไดสนใจและศกษาวจยในเรองเหลานไวหลายดาน

แตสาหรบผลงานทางวชาการทางพทธศาสนายงมจานวนจากดอย

173

บรรณานกรม

1. ภาษาไทย : ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2539.

มหามกฏราชวทยาลย. พระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทย ชด 91 เลม.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, 2525. ข. ขอมลทตยภม

(1) หนงสอ : ขนสรรพกจโกศล (โกวท ปทมะสนทร). ผรวบรวม. คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 6

รปปรมตถ. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534.

______________________________. ผรวบรวม. คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 7

สมจจยสงคหวภาค. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534.

______________________________. ผรวบรวม. คมอการศกษาพระอภธรรม ปรจเฉทท 9

กมมฏฐานสงคหวภาค. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534.

คณะกรรมการกองการวปสสนาธระแหงประเทศไทย. รวบรวมและเรยบเรยง. สมเดจพระ

พฒาจารยกบการวปสสนาธระ. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2533.

ตวณโณ ภกข. วปสสนาภาวนา. พมพครงท 5. กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย,

2546.

จารญ ธรรมดา. แปล. วปสสนาชน. พระมหาสสยาดอ. โสภณมหาเถระ. กรงเทพฯ : โรงพมพทพย

วสทธ, 2540.

ชศร วงศรตนะ. ร.ศ.. เทคนคการใชสถตเพอการวจย. พมพครงท 6. กรงเทพฯ : ศนยหนงสอ

จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2537.

ธนต อยโพธ. วปสสนานยม. พมพครงท 7. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2547.

174

ธนต อยโพธ, แปลและเรยบเรยง. สตปฏฐาน–ทางเดยวเทานน. พระอาจารยมหาสสะยาดอ.

“อนสรณ พระวปสสนาจารย รนท 22”. กรงเทพ ฯ : บจก. บญศรการพมพ, 2547.

บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. คมอการศกษาระดบปรญญาโท หลกสตร

พทธสาสตรมหาบณฑต. กรงเทพฯ : นตธรรมการพมพ, 2548.

ประวตมหามกฏราชวทยาลยในพระบรมราชปถมภ. กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, 2521.

พระกมมฏฐานา จรยะ อ ชะนะกาภวงสะ. ธรรมบรรยาย เกยวกบ ธรรมปฏบต. กรงเทพฯ :

บจก. สหธรรมก, 2535.

พระญาณโปนกมหาเถระ. หวใจกรรมฐาน. พมพครงท 5. กรงเทพฯ : บจก. เคลดไทย, 2541.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตรฉบบประมวลธรรม. กรงเทพฯ :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535.

พระเทพวสทธกว (พจตร ตวณโณ). คมอการบาเพญกรรมฐาน. กรงเทพฯ : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, 2542.

พระเทพสทธมน (โชดก ป.9). คมอสอบอารมณกรรมฐาน. กรงเทพฯ : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, 2541.

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ). วปสสนากรรมฐาน ภาค 2. กรงเทพฯ : บจก.

อมรนทร พรนตง กรพ, 2532.

__________________________________. วปสสนาญาณโสภณ. พมพครงท 3. กรงเทพฯ :

บจก. ศรอนนตการพมพ, 2546.

__________________________________. โพธปกขยธรรม 37 ประการ. กรงเทพฯ : โรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2542.

พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ). วปสสนาภาวนา. พมพครงท 5. กรงเทพฯ : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, 2546.

พระธรรมวสทธกว (พจตร ตวณโณ). การบรหารจต. พมพครงท 8. กรงเทพฯ : บจก เซเวน

พรนตง กรป, 2546.

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). พทธธรรม (ฉบบเดม). กรงเทพฯ : สานกพมพธรรมสภา,

2544.

พระภททนตะ อาสภมหาเถระ อครมหากมมฏฐานาจรยะ. วปสสนาธระ. กรงเทพฯ : บจก. ซ 100

ดไซน, 2536.

175

พระเมธกตโยดม (พณ กตตปาโล). ธนต อยโพธ(แปล). วสทธมรรค เลม 3. กรงเทพฯ : โรง

พมพวญญาณ, 2541.

พระมหาบญหนา อโสโก. พระไตรปฎกฉบบทางพนทกข. กรงเทพฯ : ศลปสยามบรรจภณฑ

และการพมพ, 2542.

พระมหาถวลย าณจาร. รวบรวม. ปรมตถโชตกะ วปสสนากรรมฐานทปน. กรงเทพฯ : โรง

พมพวฒนกจพาณชย, 2538.

พระมหาบญชต าณสวโร. สถาบนวปสสนาธระ. ในมหาจฬาฯ ในรอบ ศตวรรษ.

พระมหาไสว าณวโร. คมอหลกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน. กรงเทพฯ : โรงพมพกรมการ

ศาสนา, 2544.

__________________. คมอพระวปสสนาจารย. กรงเทพฯ : โรงพมพสานกงานพระพทธ

ศาสนาแหงชาต, 2548.

__________________. วปสสนาภาวนา. “อนสรณ พระวปสสนาจารย รนท 23”. กรงเทพ ฯ :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2548.

พระมหาอเทน ปญญาปรทตต. รวมรวมเรยบเรยง. การปฏบตวปสสนากรรมฐานตามหลก

สตปฏฐาน 4. พระอาจารย ดร. ภททนตะ อาสภเถระ ธมมาจรยะ อครมหา

กมมฏฐานาจรยะ. สานกวปสสนามลนธวเวกอาศรม ชลบร.

พระศรวรญาณ ว. มารจกวปสสนากรรมฐาน แบบพองหนอ-ยบหนอ. กรงเทพฯ : บจก.

สหธรรมก, 2541.

พระสมภาร สมภาโร (ทวรตน). ธรรมะภาคปฏบต. กรงเทพฯ : บจก. สหธรรมก, 2547.

พระอธการสมศกด โสรโท. คมอการพฒนาจตตามแนวสตปฏฐาน 4 สาหรบผปฏบตใหม.

กรงเทพฯ : บจก. ศรอนนตการพมพ, 2546.

พระอาจารยอาสภเถร ปธานกมมฏฐานาจรยะ. วปสสนาทปนฎกา. กรงเทพฯ : โรงพมพ พ แอนด

โฟร, 2526.

ลวน สายย. ร.ศ.. เทคนคการวจยทางการศกษา. กรงเทพฯ : โรงพมพสวรยาสาส, 2538.

สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ). แปลและเรยบเรยง. วสทธมรรค เลม 1

กรงเทพฯ : บจก อมรนทร พรนตง, 2533.

สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถระ). แปลและเรยบเรยง. วสทธมรรค เลม 2

กรงเทพฯ : บจก อมรนทร พรนตง, 2533.

176

สชพ ปญญานภาพ. พระไตรปฎก ฉบบประชาชน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, 2525.

อนสรณมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. ครบรอบปท 27. กรงเทพฯ : หจก. การพมพพระนคร,

2517. (๒) วทยานพนธ : พรรณราย รตนไพฑรย. “การศกษาวธปฏบตวปสสนากรรมฐานตามแนวสตปฏฐาน 4 : ศกษา

แนวการสอนของพระธรรมธรราชมหามน(โชดก ญาณสทธ)”. วทยานพนธปรญญา

พทธศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2544.

พระครประคณสรกจ (สชาต ชโนรโส). “การศกษาวธการสอนวปสสนากมมฏฐานตามแนวทาง

ของสานกวปสสนาวเวกอาศรม” วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต.

สาขาพระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2537.

พระมหาพจน สวโจ (พยคฆพทยางกร) “การประเมนหลกสตรพระปรยตธรรมแผนกธรรม : ศกษา

กรณนกธรรมชนตร” วทยานพนธปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต. สาขา

พระพทธศาสนา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2545.

พระมหามณเฑยร ธรานนโท (จารงกจ). “การจดการศกษาของคณะสงฆไทย (พ.ศ. 2489-2530)”.

วทยานพนธปรญญาศาสนศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย สภาการศกษา

มกฏราชวทยาลย, 2534.

พระมหาสธน ยสสโล (ผลชอบ). “การศกษาเชงวเคราะหเรองวปสสนากมมฏฐานในพระพทธ

ศาสนา”. วทยานพนธปรญญาศาสนศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาพทธศาสนา

และปรชญา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย, 2541.

พระสมภาร ทวรตน. “การนาหลกวปสสนากรรมฐานมาใชในการลดภาวะความแปรปรวนทาง

อารมณในสตรวยทอง”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา

ศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, 2543.

มาล อาณากล. “การศกษาเปรยบเทยบกรรมฐานในคมภรพระอภธมมตถสงคหะ กบ คมภรวสทธ

มรรค และวธปฏบตกรรมฐานของสานกวปสสนาออมนอย กบ วดมหาธาตยวราช

รงสฤษฎ”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาศาสนา

เปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, 2539.

177

ค. เอกสารทวไป

คาสงมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยท 367/2548. เรอง แตงตงพระวปสสนาจารย

เพอฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานแกนสต.

แผนกเลขานการโครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

สรปรายงานผล โครงการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน. คณะพทธศาสตร ป

การศกษา 2547, 16-27 ธนวาคม 2547.

ฝายวปสสนาธระ (รวบรวม). “คมอการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเบองตน”. การปฏบตวปสสนา

เพอพฒนาบคลากรมหาวทยาลย (รนท 6, 8-12 สงหาคม 2548). มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

พระศรวรญาณ (บญชต าณสวโร). “หลกการปฏบตพระกมมฏฐานในพระไตรปฎก”. เกบเพชร

จากคมภรพระไตรปฎก. 2542.

178

ภาคผนวก ก.

หนงสอขออนญาตแจกแบบสอบถาม

179

แบบคารองทวไป บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

--------------

เรยน คณบดบณฑตวทยาลย

ขาพเจา………..นายอณวชร......... ฉายา.....................................นามสกล..เพชรนรรตน............................….

เลขประจาตวนสต........…44516…………………….................สาขาวชา พระพทธศาสนา......................….

ทอย........210 / 8 ลาดพราว .71................ แขวง/ตาบล....วงทองหลาง...................................................…

เขต/อาเภอ....วงทองหลาง.................... จงหวด....กรงเทพฯ................. รหส...10310...... โทร..013835443..….

มความประสงค.......ขออนญาตแจกแบบสอบถาม แก นสตระดบปรญญาโทของมหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลยทเขาฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามหลกสตรภาคบงคบ ระหวาง วนท 7 – 22

ธนวาคม พ.ศ. 2548 ณ สถานปฏบตธรรมมหาจฬาอาศรม อ.ปากชอง จ. นครราชสมา โดยจะแจกแบบสอบถาม

กอนเรมหลกสตร และ หลงจบหลกสตร เพอใชเปนขอมลในงานวจย วทยานพนธ ระดบปรญญาโท ของ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในหวขอเรอง การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนา

กมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

จงเรยนมาเพอโปรดพจารณา

(ลงชอ).............................................................. ผยนคารอง

(......นายอณวชร เพชรนรรตน................)

......20.........../ .....พ.ย.........../ ...2548.............

ความเหนอาจารยทปรกษาทวไป ./ประธานคณะกรรมการควบคมวทยานพนธ...........................................…

.................................................................................................................................................................

ความเหนเลขานการสานกงานคณบดบณฑตวทยาลย ..............................................................................…

.................................................................................................................................................................

ความเหนคณบดบณฑตวทยาลย ............................................................................................................... ................................................................................................................................................................

.

180

ภาคผนวก ข.

แบบสอบถามในการวจย

181

แบบสอบถามวทยานพนธ

เรอง

การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

คาชแจง แบบสอบถามนเปนสวนหนงของการวจยเพอการศกษาของนสตปรญญาโท สาขาวชาพทธศาสนา

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (สวนท 1 – กอนเรมหลกสตร วปสสนากมมฏฐาน) คาตอบของทาน

ทกขอมความสาคญมากตอการศกษาวจยในครงน จงขอความกรณาชวยตอบคาถาม และขอคดเหนตามความ

เปนจรง อยางรอบคอบ ขอขอบพระคณในความรวมมอกรอกแบบสอบถามครงนอยางสง คาแนะนาในการตอบ กรณาตอบคาถามโดยเตมเครองหมาย ถก ลงใน ( ) หนาขอททานเลอก และกรณาตอบทกขอ

ในแบบสอบถามท 1, 2 และ 3 (กรณาอยาถาม หรอ ดคาตอบจาก ผอน) **แบบสอบถามนไมมผลกบหลกสตรปฏบตวปสสนากมมกฐาน จะเกบเปนความลบ และไมเปดเผย 1. ขอมลทวไป ของ ผเขารบการอบรม

1. สถานภาพ

( )พระนสต ( )ภกษณ-มหายาน ( )นสต-ชาย ( )นสต-หญง

2. อาย

( )20-29 ( )30-39 ( )40-49 ( )50-59 ( )60 ป ขนไป

3. อาชพ

( )พระนสต/นสต ( )ขาราชการ/พนกงานรฐวสาหกจ ( )คาขาย /ธรกจสวนตว

( )พนกงานเอกชน ( )อน ๆ โปรดระบ ___________

4. สถานภาพสมรส

( )โสด ( )สมรส ( )หยาราง/มาย ( )ไมไดหยารางแตแยกกนอย

5. รายไดตอเดอน

( )ตากวา 10,000 บาท ( )10,001-30,000 ( )30,001-50,000

( )50,001-70,000 ( )70,001 ขนไป

6. ระดบการศกษา กอนเขา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

( )ปรญญาตร ( )ปรญญาโท ( )ปรญญาเอก ( )เปรยญธรรม ____ ประโยค

182

7. ทานเคยปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกสตรของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

เปนเวลานานเทาใด

( )7 วน ( )15 วน ( )30 วน ( )ไมเคย

8. ทานเคยปฏบตธรรม (กมมฏฐาน) แบบใดมากอน

( )สมถกมมฏฐาน ( )วปสสนากมมฏฐาน ( )ทงสมถและวปสสนา

( )ไมแนใจวาเปนสมถ หรอ วปสสนา ( )ไมเคยเลย (ไมตองตอบขอ 9, 10 และ 11)

9. ทานเคยปฏบตธรรม ดวย การใชบรกรรมภาวนา รปแบบใด (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

( )พท-โธ ( )อานาปานสต นบลมหายใจ ( )พองหนอ-ยบหนอ ( )สมมา อะระหง

( )กาหนดรปนาม โดยไมมคาบรกรรม ( )อนๆ___________

10. ทานเคยฝกปฏบตธรรม มานานเทาใด

( )ตากวา 1 ป ( )1-5 ป ( )5-10 ป ( )มากกวา 10 ป

11. ทานเคยรบการฝกปฏบตธรรม จากทใด (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

( )สถานศกษา ( )วด ( )สานกปฏบตธรรม ( )ธดงคในปา

( )สมาคม / องคกรเอกชน ( )ฝกเอง ( )อนๆ___________

2. ความรของผเขารบการอบรมใน หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

1. ทานคดวา ทานจะบรรลธรรม (พระนพพาน) ไดดวยวธใด

( )ฟงธรรม ( )บรรยายธรรม ( )สาธยายธรรม-ทองจาดวยการสวดมนต

( )พจารณาธรรม ( )การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ( )ไดทกวธ ( )ไมแนใจ

2. ทานคดวา วธปฏบตใดจะไดผลมากทสด ใน การบรรลธรรม (พระนพพาน)

( )ฟงธรรม ( )บรรยายธรรม ( )สาธยายธรรม-ทองจาดวยการสวดมนต

( )พจารณาธรรม ( )การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ( )ไดทกวธ ( )ไมแนใจ

3. ทานเคยศกษา เรองการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน จากคมภรหรอตาราใด (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

( )มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก ( )ปฏสมภทามรรค ในพระไตรปฎก ( )วสทธมรรค

( )อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉท ท 9 ( )ตารา ของพระ / อาจารย ตางๆ ( )ไมเคยศกษา

4. ทานเคยศกษา เรองวปสสนาญาณ 16 จาก คมภร หรอ ตารา ใด (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

( )มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก ( )ปฏสมภทามรรค ในพระไตรปฎก ( )วสทธมรรค

( )อภธมมตถสงคหะ ปรจเฉท ท 9 ( )ตารา ของพระ / อาจารย ตางๆ ( )ไมเคยศกษา

5. ทานเคยไดรบความรในหลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ทฤษฎ) จากแหลงใด (ตอบไดมากกวา 1 ขอ)

( )ฟงวทย / เทปเรองการปฏบต ( )อานหนงสอทเกยวของ ( )สอบถามจากผร

( )ดจากทว วดทศน และ วซด ( )ในหองเรยน ( )ฟงจากการบรรยาย

( )เคยทง 6 แหลง ( )ไมเคยเลย

183

6. อารมณพนฐานทสาคญทสด ทใชในการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ไดแก

( )ขนธ 5 ( )อรยสจ 4 ( )ปฎจจสมปบาท 12 ( )อนทรย 22

( )ธาต 18 ( )อายตนะ 12 ( )ทกวธ ( ) ไมแนใจ

7. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต สมถกมมฏฐาน ไดแก

( )ขณก – อารมณของรปนามทเกดขนชวขณะ ( )อปจาร – อารมณจวนจะแนบแนน

( )อปปนา – อารมณทแนบแนนไมมอารมณอนแทรก ( )ใชไดทง 3 อยาง ( )ไมแนใจ

8. ระดบของสมาธ ทใชในการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ไดแก

( )ขณก – อารมณของรปนามทเกดขนชวขณะ ( )อปจาร – อารมณจวนจะแนบแนน

( )อปปนา – อารมณทแนบแนนไมมอารมณอนแทรก ( )ใชไดทง 3 อยาง ( )ไมแนใจ

9. ทานคดวา ผลทไดจากการปฏบต วปสสนากมมฏฐาน อยางตอเนอง ในหลกสตรปฏบต 15 วน คออะไร

( )ความสงบ ( )ความสข ( )วปสสนาญาณ 16 ( )ไดทงหมด

10. ทานไดเตรยมตว ศกษาเพมเตม ใน หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (ทฤษฎ) กอนเขารบการอบรม

หรอไม

( )ไมไดทา ( )ไดทา

11. ทานไดเตรยมตว ฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเขารบการอบรมปฏบต หรอไม

( )ไดทา ( )ไมไดทา

12. ทานจะใช วธปฏบตรปแบบใด ใน การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ตามหลกสตร ครงน

( )ใช รปแบบทเคยปฏบตมา ( )ทาตามแนวหลกสตร - พองหนอ ยบหนอ

( )ผสมผสานกนทง 2 แบบ ( )ยงไมไดตดสนใจ วาจะใชรปแบบใดรปแบบหนง

13. ทานมความคดเหนอยางไรท มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย จด การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

เปนหลกสตรภาคบงคบ (30 วน โดยแบงเปน 15 วน สองครง)

( )ไมเหนดวย ( )เฉย ๆ ( )เหนดวย

14. ทานคดวา ระยะเวลาการปฏบตวปสสนากมมฏฐานในหลกสตรภาคบงคบ ควรเปนเทาใด

( ) 3 วน ( ) 5 วน ( ) 7 วน ( )15 วน

( ) 30 วน โดยแบงเปน 15 วน สองครง ( ) 30 วน ครงเดยว ( )45 วน 3. ความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน หลงจบหลกสตร

1. ในขณะเรมปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ทานคดวา พละ 5 ใด ตอไปน มความสาคญมากทสด

( )ศรทธา ( )วรยะ ( )สต ( )สมาธ ( )ปญญา ( )สาคญเทากนทงหมด

184

2. โปรดเรยงลาดบความสาคญใน อรยาบถ ของ การฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (เรยงจาก ซายไปขวา – สาคญทสด ไปหา นอยทสด) ( )เดนจงกรม นงสมาธ และ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต

( )เดนจงกรม ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต และ นงสมาธ

( )นงสมาธ เดนจงกรม และ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต

( )นงสมาธ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต และ เดนจงกรม

( ) ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต เดนจงกรม และ นงสมาธ

( )ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต นงสมาธ และ เดนจงกรม

3. ในชวงเรมการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ทานคดวาควรปฏบตเดนจงกรมและนงสมาธ เปนเวลาอยางไร

( )นงสมาธ ใหนานกวา เดนจงกรม

( )เดนจงกรม ใหนานกวา นงสมาธ

( )เดนจงกรม และ นงสมาธ ใหไดเวลาเทากน

( )เดนจงกรม หรอ นงสมาธ เปนเวลาเทาใดกได ขนอยกบผปฏบต

4. การปฏบตทสาคญทสด ในขณะเดนจงกรม ควรเปนอยางไร

( )ใจจดจอทเทา

( )การกาหนด เชน ยกหนอ เหยยบหนอ

( )ระลกรในอาการทเคลอนไปของเทา

( )ควรทาทงหมด

5. ในขณะเดนจงกรม วธปฏบตทถกตอง ควรเปนอยางไร

( )ระลกรทอาการเดน โดยไมจาเปนตองกาหนดบรกรรม หากมสตจดจออยกบการเดน

( )ระลกรทอาการเดน โดยกาหนดบรกรรม เปนบางครงกได ตราบใดทสตจดจออยกบการเดน

( )ระลกรทอาการเดน พรอมกบกาหนดบรกรรม ทกครง

( )ถกตอง ทกวธ

6. ทานควรปฏบตอยางไร ถาทานเกดความเบอ ในขณะเดนจงกรม

( )กาหนดความเบอ จากนนพยายามควบคมความคดใหกลบมาท การกาหนดการเดนตอไป

( )กาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมากาหนดการเดนตอไป

( )พยายามอดทนเดนตอไปจนครบเวลา ดวยความเพยร

( )หยดเดนจงกรม แลวเปลยนอรยาบถ ไปดมนา เขาหองนาและพกผอน จากนนจงกลบมาเดนใหม

( )หยดเดนจงกรมแลวนงสมาธแทน เพอเปลยนอรยาบถ

7. ทานควรปฏบตอยางไร ในการนงสมาธ ขณะกาหนดพองหนอ ยบหนอ

( )ใจจดจออยทอาการพอง และ ยบ

( )กาหนดพองหนอ ยบหนอ ทอาการพอง และ ยบ โดยไมไดบงคบใหทองพองและยบ

( )เบงทองเบา ๆ ให พอง และยบ เพอใหพองยบชด พรอมกบกาหนด พองหนอ ยบหนอ ตามทเกดจรง

( )ถกตองทกขอ

185

8. ขณะทกาหนด อาการ พอง และยบ เมอทานเกดความคดในเรองอน การปฏบตทถกตองควรเปนอยางไร

( )ระลกรในความคด และควบคมความคด แลวพยายามกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )กาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป แลวจงกลบมากาหนด ทอาการพอง และ ยบ

( )ระลกรในความคดนนจนกวาจะหายไป แลวจงกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )กาหนดคดหนอ แลวพยายามกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )ถกตองทกวธ

9. หลงหยด การเดนจงกรม และนงสมาธ ทานควรปฏบตอะไรใหมากทสด ใน อรยาบถ ตาง ๆ

(เชน เดน เหน ไดยน ดมนา พกผอน รบประทานอาหาร ไปหองนา ไปทาธรกจสวนตว และเขานอน)

( )ไมสนทนากบเพอน

( )สารวมทางกาย วาจา ใจ

( )ควบคม กาย วาจา ใจ ใหด

( )กาหนดทกอารมณอยางตอเนอง

( )ควรทาทกวธ

186

แบบสอบถามวทยานพนธ

เรอง

การศกษาวเคราะหผลสมฤทธในการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวของมหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

คาชแจง แบบสอบถามนเปนสวนหนงของการวจยเพอการศกษาของนสตปรญญาโท สาขาวชาพทธศาสนา

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย (สวนท 2 – หลงจบหลกสตร วปสสนากมมฏฐาน) คาตอบของ

ทานทกขอมความสาคญมากตอการศกษาวจยในครงน จงขอความกรณาชวยตอบคาถาม และขอคดเหนตาม

ความเปนจรงของทาน อยางรอบคอบ ขอขอบพระคณในความรวมมอกรอกแบบสอบถามครงนอยางสง คาแนะนาในการตอบ

กรณาตอบคาถามโดยเตมเครองหมาย √ ลงใน ( ) หนาขอททานเลอก และกรณาตอบทกขอ

ในแบบสอบถามท 1, 2 และ 3 (กรณาอยาถาม และ ดคาตอบจากผอน) ** แบบสอบถามนไมมผลกบหลกสตรวปสสนากมมฏฐาน จะเกบเปนความลบ และไมเปดเผย 1. ความรและความเขาใจของผเขารบการอบรมใน วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน กอนเรมหลกสตร

1. ในขณะเรมปฏบต วปสสนากมมฏฐาน ทานคดวา พละ 5 ใด ตอไปน มความสาคญมากทสด

( )ศรทธา ( )วรยะ ( )สต ( )สมาธ ( )ปญญา ( )สาคญเทากนทงหมด

2. โปรดเรยงลาดบความสาคญใน อรยาบถ ของ การฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน (เรยงจาก ซายไปขวา – สาคญทสด ไปหา นอยทสด) ( )เดนจงกรม นงสมาธ และ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต

( )เดนจงกรม ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต และ นงสมาธ

( )นงสมาธ เดนจงกรม และ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต

( )นงสมาธ ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต และ เดนจงกรม

( ) ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต เดนจงกรม และ นงสมาธ

( )ทกอรยาบถ อน ๆ นอกเวลาปฏบต นงสมาธ และ เดนจงกรม

3. ในชวงเรมการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ทานคดวาควรปฏบตเดนจงกรมและนงสมาธ เปนเวลาอยางไร

( )นงสมาธ ใหนานกวา เดนจงกรม

( )เดนจงกรม ใหนานกวา นงสมาธ

( )เดนจงกรม และ นงสมาธ ใหไดเวลาเทากน

( )เดนจงกรม หรอ นงสมาธ เปนเวลาเทาใดกได ขนอยกบผปฏบต

187

4. การปฏบตทสาคญทสด ในขณะเดนจงกรม ควรเปนอยางไร

( )ใจจดจอทเทา

( )การกาหนด เชน ยกหนอ เหยยบหนอ

( )ระลกรในอาการทเคลอนไปของเทา

( )ควรทาทงหมด

5. ในขณะเดนจงกรม วธปฏบตทถกตอง ควรเปนอยางไร

( )ระลกรทอาการเดน โดยไมจาเปนตองกาหนดบรกรรม หากมสตจดจออยกบการเดน

( )ระลกรทอาการเดน โดยกาหนดบรกรรม เปนบางครงกได ตราบใดทสตจดจออยกบการเดน

( )ระลกรทอาการเดน พรอมกบกาหนดบรกรรม ทกครง

( )ถกตอง ทกวธ

6. ทานควรปฏบตอยางไร ถาทานเกดความเบอ ในขณะเดนจงกรม

( )กาหนดความเบอ จากนนพยายามควบคมความคดใหกลบมาท การกาหนดการเดนตอไป

( )กาหนดความเบอ เมอความเบอหายไปแลวจงกลบมากาหนดการเดนตอไป

( )พยายามอดทนเดนตอไปจนครบเวลา ดวยความเพยร

( )หยดเดนจงกรม แลวเปลยนอรยาบถ ไปดมนา เขาหองนาและพกผอน จากนนจงกลบมาเดนใหม

( )หยดเดนจงกรมแลวนงสมาธแทน เพอเปลยนอรยาบถ

7. ทานควรปฏบตอยางไร ในการนงสมาธ ขณะกาหนดพองหนอ ยบหนอ

( )ใจจดจออยทอาการพอง และ ยบ

( )กาหนดพองหนอ ยบหนอ ทอาการพอง และ ยบ โดยไมไดบงคบใหทองพองและยบ

( )เบงทองเบา ๆ ให พอง และยบ เพอใหพองยบชด พรอมกบกาหนด พองหนอ ยบหนอ ตามทเกดจรง

( )ถกตองทกขอ

8. ขณะทกาหนด อาการ พอง และยบ เมอทานเกดความคดในเรองอน การปฏบตทถกตองควรเปนอยางไร

( )ระลกรในความคด และควบคมความคด แลวพยายามกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )กาหนดคดหนอ จนความคดหมดไป แลวจงกลบมากาหนด ทอาการพอง และ ยบ

( )ระลกรในความคดนนจนกวาจะหายไป แลวจงกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )กาหนดคดหนอ แลวพยายามกลบมาท อาการพอง และ ยบ

( )ถกตองทกวธ

9. หลงหยด การเดนจงกรม และนงสมาธ ทานควรปฏบตอะไรใหมากทสด ใน อรยาบถ ตาง ๆ

(เชน เดน เหน ไดยน ดมนา พกผอน รบประทานอาหาร ไปหองนา ไปทาธรกจสวนตว และเขานอน)

( )ไมสนทนากบเพอน

( )สารวมทางกาย วาจา ใจ

( )ควบคม กาย วาจา ใจ ใหด

( )กาหนดทกอารมณอยางตอเนอง

( )ควรทาทกวธ

188

2. ผลสมฤทธจากการปฏบตวปสสนากมมฏฐานของผเขารบการอบรม 2.1 ผลจากการปฏบตในเรอง ศรทธา

1. ทานเดนจงกรม ตามระยะเวลา ทพระวปสสนาจารย แนะนา อยางไร

( )ไมเคยเดนครบเลย ( )เดนไมคอยครบ ( )เดนครบบางครง ( )เดนครบบอย ๆ ( )เดนครบเสมอ ๆ

2. เมอพระวปสสนาจารยไดแนะนาใหนงสมาธเปนระยะเวลา เชน 30, 45, 60 นาท ทานไดปฏบตตามอยางไร

( )ไมเคยครบเลย ( )ไมคอยครบ ( )ครบบาง ( )ครบบอย ๆ ( )ครบเสมอ ๆ

3. ทานมความเชอในเรอง ภพชาตหนามจรง และ ตายแลวตองเกดอกหากยงมกเลสอย อยางไร

( )นอยทสด ( )นอย ( )ปานกลาง ( )มาก ( )มากทสด

4. ทานมความกลว และ ละอาย ตอ การทาบาป และ อกศล อยางไร


5. ทานคดวา ทานจะ ทาบญ/ใหทาน รกษาศล และ เจรญภาวนา ใหมาก หลงจากจบหลกสตร อยางไร

( )ทานอยทสด ( )ทานอย ( )ทาปานกลาง ( )ทามาก ( )ทามากทสด

6. ทานเหนดวยวา การปฏบตวปสสนากมมฏฐานทไดฝกมา เปนหลกเดยวกน และ ตรงกบ หลกสตปฏฐาน 4

(กาย เวทนา จต และ ธรรม) ในพระไตรปฎกเถรวาท อยางไร

( )ไมเหนดวยอยางยง ( )ไมเหนดวย ( )ตดสนใจไมได ( )เหนดวย ( )เหนดวยอยางยง

7. ทานมความเหนดวยตอ การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เปนหลกการเดยวกนกบ การเจรญ ไตรสกขา

(ศล สมาธ ปญญา) อยางไร


8. ทานเหนดวยวา การปฏบตวปสสนากมมฏฐานทถกตอง อยางตอเนอง ตามคาแนะนาของ

พระวปสสนาจารย โดยไมตองศกษาหลกปรยต หรอ ทฤษฎใด ๆ เพมเตมเลย จะเปนปจจยใหเกด

วปสสนาญาณ 16 และ บรรลพระนพพานไดในทสด อยางไร


9. จากการไดฝกปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ทาใหทาน ไมเกด ความคดลงเลสงสย และ ความคดฟงซาน ตาม

หลกธรรมคาสงสอนของ พทธศาสนา และ แนวทางเพอใหถงพระนพพาน อยางไร

( )นอยทสด ( )นอย ( )ปานกลาง ( )มาก ( )มากทสด 2.2 ผลจากการปฏบตในเรอง วรยะ

10. ทานกาหนดทนปจจบน ใน อาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม ไดอยางไร

( )ไมไดเลย ( )ไมคอยได ( )ไดบาง ( )ไดบอย ๆ ( )ไดเสมอ ๆ

11. ทานกาหนดพองหนอ ยบหนอ ท อาการเคลอนของพอง และ ยบ ได อยางไร


189

12. ทานไดกาหนดอรยาบถ ขณะออกจากบรเวณทปฏบต เพอพกผอนหรอไปหองนา

เชน ลกหนอ ขวายางหนอ ซายยางหนอ เหนหนอ ยนหนอ คดหนอ อยางไร

( )ไดตงใจปฏบตในขณะเดนจงกรมและนงสมาธดอยแลว จงไมไดกาหนด

( )กาหนดขวายางหนอ ซายยางหนอ หรอ ซาย ขวา ไมคอยได

( )กาหนดขวายางหนอ ซายยางหนอ หรอ ซาย ขวา ไดบาง

( )กาหนดขวายางหนอ ซายยางหนอ หรอ ซาย ขวา ไดบอย ๆ

( )กาหนดขวายางหนอ ซายยางหนอ หรอ ซาย ขวา ไดเสมอ ๆ

13. ทานไดกาหนดอรยาบถ ขณะรบประทานอาหาร เชน จบหนอ ยกหนอ อาหนอ กลนหนอ รสหนอ อยางไร


( )กาหนดอรยาบถขณะรบประทาน ตาง ๆ ไมคอยได

( )กาหนดอรยาบถขณะรบประทาน ตาง ๆ ไดบาง

( )กาหนดอรยาบถขณะรบประทาน ตาง ๆ ไดบอย ๆ

( )กาหนดอรยาบถขณะรบประทาน ตาง ๆ ไดเสมอ ๆ

14. ทานไดกาหนดอรยาบถ ขณะอาบนา เชน เหนหนอ จบหนอ ตกหนอ ราดหนอ เยนหนอ ถกหนอ อยางไร


( )กาหนดอรยาบถขณะอาบนา ตาง ๆ ไมคอยได

( )กาหนดอรยาบถขณะอาบนา ตาง ๆ ไดบาง

( )กาหนดอรยาบถขณะอาบนา ตาง ๆ ไดบอย ๆ

( )กาหนดอรยาบถขณะอาบนา ตาง ๆ ไดเสมอ ๆ

15. ทานไดกาหนดอรยาบถ ขณะเขานอน เชน นงหนอ ถกหนอ เอนหนอ ถงหนอ นอนหนอ อยางไร


( )กาหนดอรยาบถขณะเขานอน ตาง ๆ ไมคอยได

( )กาหนดอรยาบถขณะเขานอน ตาง ๆ ไดบาง

( )กาหนดอรยาบถขณะเขานอน ตาง ๆ ไดบอย ๆ

( )กาหนดอรยาบถขณะเขานอน ตาง ๆ ไดเสมอ ๆ

16. ทานสามารถกาหนด ในขณะเหนภาพ ทางตา พรอมกบ การกาหนด วา เหนหนอ ไดอยางไร


17. ทานสามารถกาหนด ในขณะไดยนเสยง ทางห พรอมกบ การกาหนด วา ยนหนอ ไดอยางไร


18. ทานสามารถกาหนด ในขณะไดกลนอาหาร ทางจมก พรอมกบ การกาหนด วา กลนหนอ ไดอยางไร


19. ทานสามารถกาหนด ในขณะไดรบรสของอาหาร ทางลน พรอมกบ การกาหนด วา รสหนอ ไดอยางไร


190

20. ทานสามารถกาหนด ในขณะไดรบความรสกสมผส ทางกาย พรอมกบ การกาหนด

เชน เยนหนอ รอนหนอ จบหนอ หยบหนอ นงหนอ ถกหนอ ตงหนอ ไดอยางไร


21. ทานสามารถกาหนด ในขณะทม ความคด ทางใจ พรอมกบ การกาหนด วา คดหนอ ไดอยางไร


2.3 ผลจากการปฏบตในเรอง สต

22. ทานมความรสก ท อาการเคลอนของพอง และ ยบ ไดชดเจน อยางไร

( )ไมชดเจนเลย ( )ไมคอยชดเจน ( )ชดเจนบาง ( )ชดเจนบอย ๆ ( )ชดเจนเสมอ ๆ

23. ในการมสตรบรอาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม ของทาน มความชดเจน เชนไร

( )ไมชดเจนเลย ( )ไมคอยชดเจน ( )ชดเจนบาง ( )ชดเจนบอย ๆ ( )ชดเจนเสมอ ๆ

2.4 ผลจากการปฏบตในเรอง สมาธ

24. ในวนสดทายของการปฏบต ทานเผลอหลบ ในขณะนงสมาธ เพราะงวง เชนไร

( )หลบเสมอ ๆ ( )หลบบอย ๆ ( )หลบบางครง ( )ไมคอยหลบ ( )ไมเคยหลบเลย

25. ในวนสดทายของการปฏบต ขณะนงสมาธ ทานไมเกด ความคดฟงซาน ไปคดในเรองตาง ๆ อยางไร


26. ในวนสดทายของการปฏบต ทานเกด ความเบอ ขณะเดนจงกรม หรอไมอยางไร

( )ไมเกดเลย ( )ไมคอยเกด ( )เกดบาง ( )เกดบอย ๆ ( )เกดเสมอ ๆ

27. ทานคดวา ความโลภ และ ความอยาก ของทาน ขณะน เปนอยางไร


28. ทานคดวา อารมณ โกรธ และ ความไมพอใจ ของทาน ขณะน เปนอยางไร


2.5 ผลจากการปฏบตในเรอง ปญญา

29. โปรดเตมคาตอบ จากการปฏบต ใน การเดนจงกรม ขณะยางหนอ

ก. รปบญญต(รปสมมต) ของ ขณะยางหนอ คอ_________________________

ข. รปปรมตถ ของ ขณะยางหนอ คอ__________________________________

ค. นาม ของ ขณะยางหนอ คอ______________________

30. จตทกาหนด พองหนอ กบ จตทกาหนด ยบหนอ เปน จต ขณะ เดยวกน หรอ ไม

( )เปนจต ขณะเดยวกน ( )เปนจต คนละขณะ ( )ไมคอยชดเจน

191

31. โปรดเตมคาตอบ จากการปฏบต ใน การนงสมาธ ขณะพองหนอ

ก. รปบญญต(รปสมมต) ของ ขณะพองหนอ คอ_________________________

ข. รปปรมตถ ของ ขณะพองหนอ คอ___________________________________

ค. นาม ของ ขณะพองหนอ คอ______________________

32. ในการนงสมาธตลอดหลกสตร ทานปฏบตขณะมอาการปวด รนแรง ตามรางกาย เชน ขา หลง เอว อยางไร

( )ทนอาการปวดรนแรงไมได จนตองเปลยนอรยาบถ

( )พยายามกาหนด และ อดทนตอความปวดได แตยงคงปวดอย

( )กาหนดอารมณ อน ๆ แทน แตความปวดยงคงอย พอทนได

( )พยายามกาหนดอาการปวด จนดบหายไปใหเหน

( )ไมม อาการปวด ขณะนงสมาธ เลย

33. ทานกาหนด ใน อาการเคลอนของเทา ขณะเดนจงกรม ไดอยางไร

( )กาหนด กอน อาการเคลอนของเทา

( )กาหนด หลง หรอ ชากวา อาการเคลอนของเทา

( )กาหนด เสมอ และ เทาทน กบ อาการเคลอนของเทา

( )เกดขนทง 3 อยาง

( )กาหนด กบ อาการ ยงไมคอยชดเจน

34. อาการเคลอนของพอง (จากตนถงสด) กบ อาการเคลอนของยบ (จากตนถงสด) เปนอาการเดยวกน หรอ ไม

( )เปนอาการเดยวกน และเคลอนตอเนองกน ( )เปนคนละอาการ และแยกจากกน

( )ไมคอยชดเจน

35. ระยะ ของ อาการเคลอนของ พอง และ ยบ ของทานเปนอยางไร

( )อาการพอง ยาวกวา ยบ ( )อาการยบ ยาวกวา พอง ( )อาการพอง และ ยบ เทากน

( )อาการเกดทง 3 อยาง ( )อาการไมคอยชดเจน

36. ในอาการพอง ครงหนง(จากตน ถง สด) ทานมความรสก ภายในอาการพอง ไดกระยะ เชนเดยวกบยบหนอ

( )อาการพอง หรอ ยบ มระยะเดยว ( )2 ระยะ (ตนพอง สดพอง / ตนยบ สดยบ)

( )3 ระยะ (ตน กลาง และ สด) ( )4-6 ระยะ ใน อาการพอง หรอ ยบ ครงหนง

192

คาแนะนาในการตอบ

กรณาตอบคาถามอยางรอบคอบ และ ตรงตามความจรง ของทาน โดยเตมเครองหมาย √ ลงใน

ชองระดบความเหมาะสม ตามความคดเหนเพยง ชองเดยว และกรณาตอบทกขอ ในแบบสอบถามท 3

พรอมกบ เขยนขอเสนอแนะ(หากม) ใต คาถาม ทกขอ โดยมคาระดบคะแนน ดงน

มากทสด = 5 มาก = 4 ปานกลาง = 3 นอย = 2 นอยทสด = 1

3. ความคดเหน และ ขอเสนอแนะ ของผทจบหลกสตร

ระดบความเหมาะสม

ขอความ มาก

ทสด

มาก ปาน

กลาง

นอย นอย

ทสด

ความคดเหน 1. เนอหาของการบรรยาย หลกการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

2. การสอน และ การแนะนา วธการปฏบตวปสสนากมมฏฐาน

3. ความร ความสามารถ ของ พระวปสสนาจารย (ผสอน)

4. การเอาใจใสและควบคมดแล ของพระวปสสนาจารย

5. ความเหมาะสม ของ กจกรรม ภายใน หลกสตร 15 วน

6. ผลประโยชนทไดรบ ใน หลกสตรวปสสนากมมฏฐาน 15 วน

7. หลกสตรปฏบตวปสสนากมมฏฐาน สาหรบนสต รนตอ ๆ ไป ควรม

ระยะเวลา เทาใด (โปรดเลอก) มากทสด=30 วน มาก=25 วน

ปานกลาง=15 วน นอย=10 วน นอยทสด=7 วน

8. ความสะดวก และเหมาะสม ของ สถานทปฏบต

9. ความสะดวก และเหมาะสม ของ หองนอน / ทพก

10. ความสะดวก และเหมาะสม ดาน อาหาร

11. ความสะดวก และเหมาะสม ของ รถรบสง

ขอเสนอแนะ (โปรดระบขอทเกยวของ)

193

ภาคผนวก ค.

ตารางแสดงคารอยละ คาเบยงเบนมาตรฐาน และคา Z ในการทดสอบสมมตฐาน

194

ตารางท 12 แสดงคารอยละ คาเบยงเบนมาตรฐาน และคา Z ในการทดสอบสมมตฐาน

ตาราง และ สมมตฐาน คาเฉลย รอยละ

(รอยละ)คา

เบยงเบนมาตรฐาน

คา Z-Test จาก

คานวณ

คา Z-Test จากตาราง

ผลทดสอบ สมมตฐาน

ตารางท 5

(กอนเรมหลกสตร)

(หลงจบหลกสตร)

ของ สมมตฐานขอท 1

39.51

44.44

19.98

21.31

-0.09 -2.0

และ

+2.0

สองทาง

ยอมรบ สมมตฐานกลาง (ไมแตกตาง)

ตารางท 6 ของ

สมมตฐานขอท 2

85.00 5.00 22.01 +1.67

ทางเดยว

ปฎเสธ สมมตฐานกลาง (มากกวา70%)



69.80 4.60 -0.33 +1.67


ยอมรบ สมมตฐานกลาง (ไมมากกวา70%)



70.40 4.80 0.67 +1.67





72.80 5.00 4.67 +1.67


ปฎเสธ สมมตฐานกลาง (มากกวา70%)



34.49 21.77 -11.88 +1.67





66.50 16.93 -1.50 +1.67



195

ประวตของผวจย ชอ : นายอณวชร เพชรนรรตน

เกด : วนพฤหสบด ท 3 พฤศจกายน พ.ศ. 2504

สถานทเกด : 36 ถนนบานหมอ ต.วงบรพาภรมย อ.พระนคร กรงเทพฯ 10200

การศกษา : ปรญญาตร -บรหารธรกจ (B.BA.)

วทยาลยอสสมชญบรหารธรกจ, กรงเทพ

ปรญญาโท -บรหารธรกจ (M.BA.)

East Texas State University, (Texas, U.S.A.)

อาชพ : ประกอบธรกจสวนตว

ทอยปจจบน : 210/8 ซอยลาดพราว 71 ถนนลาดพราว ต.วงทองหลาง

อ.วงทองหลาง กรงเทพฯ 10310

การศึกษาวิเคราะห ผลสัมฤทธ ิ์ใน...

Documents