ศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบหลกความผาสก

ทางจตวญญาณ

A STUDY OF RELATIONSHIP BETWEEN THE TILAKKHANA AND

SPIRITUAL WELL-BEING OF LIFE

นายบญม แกวตา

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

ศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบหลกความผาสก

ทางจตวญญาณ

นายบญม แกวตา

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา

ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาพระพทธศาสนา

บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พทธศกราช ๒๕๖๑

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

A Study of Relationship between the Tilakkhana and

Spiritual Well-Being of Life

Mr. Boonmee Kaewta

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of

the Requirements for the Degree of

Master of Arts

(Buddhist Studies)

Graduate School

Mahachulalongkornrajavidyalaya University

C.E. 2018

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya University)

ก

ชอวทยานพนธ : ศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณ กบหลกความผาสกทาง

จตวญญาณ

ผวจย : นายบญม แกวตา

ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา)

คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ

: ดร.วโรจน วชย , ป.ธ.๓ , พธ.บ. (ปรชญา), พธ.ม. (พระพทธศาสนา),

พธ.ด. (พระพทธศาสนา)

: พระครพพธสตาทร, ดร., ป.ธ.๓, พธ.บ. (ศาสนา), M.A. (Buddhist Studies),

M.Phil. (Buddhist Studies), Ph.D. (Buddhist Studies)

วนสาเรจการศกษา : ๑๒ ตลาคม ๒๕๖๑

บทคดยอ

วทยานพนธเรองศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบหลกความผาสกทาง

จตวญญาณ ประกอบดวยวต ถประสงค ๓ ประการ คอ ๑ ) เพอศกษาหลกไตรลกษณ ใน

พระพทธศาสนา ๒) เพอศกษาเรองความผาสกทางจตวญญาณ และ ๓) เพอศกษาความสมพนธ

ระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณ

ผลการศกษาพบวา ไตรลกษณในพระพทธศาสนา หมายถง ลกษณะสามประการหรอ

อาการทเปนเครองกาหนดหมายใหรถงความจรงของสภาวธรรมทงหลาย ทเปนอยางนนๆ คอ

๑. ความเปนของไมเทยง ๒. ความเปนทกขหรอความเปนของคงทนอยมได และ ๓. ความเปนของ

มใชตวตน ลกษณะเหลานเปนของแนนอน เปนกฎธรรมชาต มอยตลอดเวลา หรอเรยกอกอยางหนง

วา ธรรมนยาม

ความผาสก หมายถง ลกษณะภายในของบคคลทแสดงออกถงความสมบรณพรอม แบง

ออกเปนสองอยาง คอ ความผาสกทางกายและความผาสกทางจตวญญาณ ความผาสกทางจต

วญญาณ จงเปนจตทโนมไปทางความด ความมสรมงคล จตทเปยมดวยความเมตตา กรณา ทอยาก

ใหคนอนมความสข ความผาสกทางจตวญญาณทางพระพทธศาสนาประกอบดวยการใหทาน รกษา

ศล การเจรญสต ภาวนา การเหนอกเหนใจผอน เปนตน ใจเปนสขสามารถพจารณาไตรตรองถง

ปญหาตางๆ ทเกดขนอยางถองแท สงผลทาใหสามารถพฒนาตนเองใหมความเขมแขง

จากการศกษาทงสองประเดนขนตนทาใหทราบวาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณ

กบความผาสกทางจตวญญาณ มความเชอมโยงเกยวเนองในกนและกนอยางแยกไมออก ประกอบไป

ข

ดวยความผาสกทเกดขนตองเปนความผาสกทงกายและใจ มความรแจงและเขาใจ สขสบาย ใจจะ

หยดนง จะทาใจใหหลดพนและเปนอสระไดมากขน ใชปญญาพจารณาความเปนไปตามเหตปจจย

รวมทงเกดการยอมรบวาชวตมนษยทกคนลวนตกอยใตกฎไตรลกษณ

ค

Thesis Title : A Study of Relationship Between the Tilakkhana and Spiritual

Well-Being of Life

Researcher : Mr. Boonmee Kaewta

Degree : Master of Arts (Buddhist Studies)

Thesis Supervisory Committee

: Dr.Viroj Vichai, Pali III, B.A. (Philosophy), M.A. (Buddhist Studies),

Ph.D. (Buddhist Studies)

: Phrakrupiphitsutatorn, Dr., Pali III, B.A. (Religions),

M.A. (Buddhist Studies), M.Phil. (Buddhist Studies),

Ph.D. (Buddhist Studies)

Date of Graduation : October 12, 2018

Abstract

The thesis entitled ‘A Study of Relationship between the Tilakkhana and

Spiritual Well-Being of Life’ is of three objectives as 1) to study the Tilakkhana or the

Three Characteristics in Buddhism, 2 ) to explore the concept of Spiritual Well-being

and 3) to study the relationship between the Three Characteristics and the Spiritual

Well-being.

The study revealed that the Three Characteristics in Buddhism refers to

the Three Sights of Beings to determine that all conditioned things are impermanent,

all conditioned things are subject to stress and conflict and all things are not-self or

soulless. These are natural laws that exist all the time or it is known as the

orderliness of nature.

Regarding the term ‘well-being’, it refers to the internal character of the

person that expresses the completeness. It is divided into two characters – the

physical well – being and the spiritual well – being. The spiritual well-being is a

mental propensity toward the goodness, good fortune and compassionate. According

to the Buddhist concept, the spiritual well – being consists of generosity, observing

the precepts, mental development and sympathetic joy etc. Persons who have a

ง

happy mind can realize all problems; as a result, they can develop themselves to be

stronger.

From the study of two issues, it is important to note that the relationship

between the Three Characteristics and Spiritual Well-being is intertwined in each

other. It consists of the well-being both physical and mental. That is to say, it is

knowledge and understanding of happiness, which will be free and independent.

Persons should consider through the causes and factors, including the recognition

that all human lives fall into the law of Three Characteristics.

จ

กตตกรรมประกาศ

ขอนอบนอมแดองคสมเดจพระอรหนตสมมาสมพทธเจา พระธรรม และพระสงฆ ผดารง

พระพทธศาสนาไว วทยานพนธเลมนสาเรจลงไดเพราะพระคณสดประเสรฐทง ๓ ประการนเปนปฐม

ขอขอบพระคณอาจารย ดร.วโรจน วชย ประธานกรรมการควบคมวทยานพนธ และ

พระอาจารยพระครพพธสตาทร, ดร. กรรมการควบคมวทยานพนธ ผใหความรแนวคดและการปฏบต

จนทาใหวทยานพนธเลมนสาเรจลลวงไปดวยด

ขอขอบคณคณะกรรมการทเกยวของทกทาน ทไดใหความรความคด แนวคด การ

แนะนาใชหนงสอ การคนควาหนงสอในการประกอบการเขยน การหาแหลงขอมลในการใชอางอง

อนเปนประโยชนอยางยงในการทาวจยครงน

ขอขอบคณคณาจารยทกทานทประสทธประสาทวชาให เจาหนาททกทานทใหความ

เออเฟอชแนะ ใหคาปรกษา ตลอดระยะเวลาในการศกษา กลยาณมตรทกทานทรวมศกษา และ

ทกทานทคอยเปนกาลงใจในการศกษาและการทางานตลอดมา ทงทเอยนามและไมไดเอยนาม

กขอขอบคณไว ณ โอกาสน

ขอขอบคณกลยาณมตรทกทานทกรณาไดชวยเหลอ แนะนาหนงสอ ใหยมหนงสอ ให

กาลงใจ ตลอดจนไดชวยตรวจเอกสารและแกไขขอบกพรองตางๆ

ขอขอบคณกบทกทานทมสวนเกยวของกบงานวทยานพนธน ขอใหทานประสบแต

ความสขความเจรญ มสขภาพสมบรณแขงแรง ปราศจากโรคภย ใหเจรญในหนาทการงานตลอดไป

นายบญม แกวตา

๑๒ ตลาคม ๒๕๖๑

ฉ

สารบญ

เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ญ

บทท ๑ บทน า ๑.๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๕ ๑.๓ ปญหาทตองการทราบ ๕ ๑.๔ ขอบเขตการวจย ๕ ๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย ๕ ๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ ๖ ๑.๗ วธด าเนนการวจย ๑๖ ๑.๘ ประโยชนทไดรบ ๑๖

บทท ๒ หลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา ๑๗ ๒.๑ ความหมายของหลกไตรลกษณ ๑๗

๒.๑.๑ ความหมายโดยศพท (สททนย) ๑๗ ๒.๑.๒ ความหมายโดยเนอความ (อตถนย) ๑๙

๒.๒ หลกการไตรลกษณ ๒๗ ๒.๒.๑ ไตรลกษณในฐานะเปนกฎธรรมชาต ๒๗ ๒.๒.๒ ไตรลกษณในฐานะเปนมชฌมาปฏปทา ๓๐ ๒.๒.๓ ไตรลกษณ ๓ ลกษณะ ๓๒

๒.๒.๓.๑ อนจจตา ๓๒ ๒.๒.๓.๒ ทกขตา ๓๔ ๒.๒.๓.๓ อนตตตา ๓๖

๒.๓ กรณศกษาการแสดงธรรมเรองหลกไตรลกษณ ๔๒ ๒.๓.๑ พระปญจวคคย ๔๓

ช

๒.๓.๒ นางปฏาจารเถร ๔๔ ๒.๓.๓ นางกสาโคตมเถร ๔๗

๒.๔ คณคาหลกไตรลกษณ ๔๙ ๒.๕ จดหมายหลกไตรลกษณ ๕๗

บทท ๓ ความผาสกทางจตวญญาณ ๖๒ ๓.๑ ความผาสก จต วญญาณในพระพทธศาสนา ๖๒

๓.๑.๑ ความผาสกในพระพทธศาสนา ๖๒ ๓.๑.๒ จตในพระพทธศาสนา ๖๕ ๓.๑.๓ วญญาณในพระพทธศาสนา ๖๗ ๓.๑.๔ เปาหมายของความผาสก ๖๙

๓.๒ ความผาสกทางจตวญญาณในตะวนตก ๗๐ ๓.๒.๑ ความหมายความผาสก ๗๐ ๓.๒.๒ เปาหมายของความผาสก ๗๔

บทท ๔ วเคราะหความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญาณ ๗๙ ๔.๑ วเคราะหความสมพนธไตรลกษณกบปฏจจสมปบาทในพทธธรรม ๗๙ ๔.๒ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบปจเจก ๘๐ ๔.๓ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบสงคม ๘๗ ๔.๔ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบสงแวดลอม ๙๒ ๔.๕ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบเหนอธรรมชาต ๙๘ ๔.๖ สรป ๑๐๐

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๑๐๕ ๕.๑ สรปผลการวจย ๑๐๕ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๐๘

บรรณานกรม ๑๐๙ ประวตผวจย ๑๑๙

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ค ายอเกยวกบพระไตรปฎก

อกษรยอชอคมภรในวทยานพนธใชอางองจากพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๓๙ โดยไดกลาวถงทมา เลม / ขอ / หนา ตามล าดบ เชน ท.ปา. (ไทย) ๑๑ /๓๑๓ / ๒๙๕ ทฆนกาย ปาฏกวรรค เลม ๑๑ ขอ ๓๑๓ หนา ๒๙๕

พระวนยปฎก ว.มหา. (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) ว.ม. (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ส .ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ส .น. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) ส .ข. (บาล) = สตตนตปฏก ส ยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) ส .ข. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) ส .สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) อง.เอกก.(ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) อง.ตก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ตกนบาต (ภาษาไทย) อง.จตกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) อง.ปญจก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) อง.อฏ ก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย อฏฐกนบาต (ภาษาไทย) ข.ธ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย)

ฌ

ข.อ. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ข.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ข.เถร. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก อภ.สง. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระวนยปฎก ว.ม.อ. (ไทย) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระสตตนตปฎก อง.ปญจก.อ. = องคตตรนกาย มโณรถปรณ ปญจกนบาตอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก อภ.ว.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค สมโมหวโนทนอรรถกถา (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

พระพทธศาสนามหลกคาสอนท ม งสอนใหมนษย มการด าเนนชวต ท เรยกวา

“พรหมจรรย” เพอพฒนามนษยใหไปสเปาหมาย คอ ความพนทกข ดงคากลาวสรปการตรสรของ

พระพทธองคและการบรรลความเปนพระอรหนตของพระสาวกวา

ชาตสนไปแลว พรหมจรรยเสรจสนลงแลว กจทควรทาไดทาแลว กจอนๆ จะตองทาเพอการ

น ยอมไมมอก ภกษใดเปนพระอรหนตขณาสพ อยจบพรหมจรรยแลวทากจทควรทาเสรจแลว

ปลงภาระไดแลว บรรลประโยชน ไดโดยลาดบแลว สนภวสงโยชนแลว หลดพนเพราะรโดย

ชอบ0

๑

พระพทธพจนนแสดงถงวตถประสงคของชวตมนษย คอ การบรรลพระนพพาน ไดแก

การหลดพนอยางสนเชงจากทกสงทกอยางทงรปธรรมนามธรรม คอ “ความสน ราคะ โทสะ โมหะ”๒

“และ ความสนตณหา”๓ คอจดจบแหงทกข เมอไมมทกขบบคนจงเปนภาวะแหงความผาสกทแทจรง

ทงฝายรปธรรมและจตวญญาณ

ชวตมนษยทเปนทกขเพราะความไมเขาใจวา ชวตของตนคออะไร ในทางพระพทธศาสนา

ไดใหความหมายของชวตวา คอ ขนธ ๕ ม รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณ

ขนธ อนเปนสภาวธรรมทมปจจยปรงแตง 3

๔ เมอยอลงกคอ รปขนธกบนามขนธ ซงเปนไปตาม

กระบวนการแหงกฎธรรมชาต คอ ไตรลกษณ ไดแก อนจจตา ความไมเทยง ทกขตา ความเปนทกข

อนตตตา ความเปนของไมใชตวตน ลกษณะทง ๓ ประการน ยอมมในสงขารทงปวงเสมอกน จงเรยก

อกอยางหนงวา สามญญลกษณะ 4

๕ นนหมายความวา สรรพสงในโลกนลวนตกอยภายใตกฎ

ธรรมชาตน รวมทงตวของมนษยดวย ซงเปนสวนหนงแหงธรรมชาต ในการจะเขาใจถงการ

เปลยนแปลง ทนอยในสภาพเดมไมได และไมใชตวตนนน จะตองศกษาเรมตนทตวมนษย นนคอการ

๑ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๘๖/๑๔๕. ๒ ส.ส. (ไทย) ๑๘/๓๑๔/๓๓๑. ๓ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๓๔/๔๕. ๔ อภ.สง. (ไทย) ๓๔/๑๐๘๙/๒๗๗. ๕ ส.สฬา. (ไทย) ๑๘/๑-๑๒/๑-๙.

๒

ทาความเขาใจในขนธ ๕ วาอยภายใตกฎนอยางไร ซงมมมองทางพระพทธศาสนามองวา “สงขาร

ทงหลายมความเสอมไปเปนธรรมดา”5

๖ หมายความวาไมมอะไรคงอยนรนดรในลกษณะทเปนอตตา

แนวคดหลกไตรลกษณเปนการปฏเสธการยดมนในความคงอยของสรรพสง รวมทงชวตของมนษยดวย

นนคอ การทาความเขาใจในขนธ ๕ วาเปนอนจจง ทกขง และอนตตา เชน ในอนตตลกขณสตรวา

“กเพราะรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เปนอนจจง ทกขง อนตตา บคคลจงไมสามารถ

บงคบบญชา รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณไดวา จงเปนอยางน แตอยาเปนอยางนน” 6

๗

และวธการสอนพระสาวกของพระพทธองคสวนมากกเนนนยน เชน รปไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

เวทนาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา สญญาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา สงขารไมเทยง เปนทกข

เปนอนตตา และวญญาณไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา 7

๘ หลกอนตตาจงเปนบทสรปแหงการอธบาย

โลกและชวต ใหเขาใจวาเราจะปฏบตใหสอดคลองกบกฎธรรมชาตนอยางไร ใหถกตองดงามและผาสก

แนวคดทางพระพทธศาสนาเปนกระบวนการพฒนามนษยเพอไปสประโยชนระดบสงสด

ในการดาเนนชวตและสงคมโดยรวมทเรยกวา “สงคมอดมปญญา” ซงเปนความผาสกทงกายและจต

ในระดบปจเจกบคคลและสงคม 8

๙ โดยมแนวคดวาความจรงมอยตามธรรมชาต พระพทธเจาไดมา

คนพบความจรงและไดนามาเปดเผยชแจงแสดงอธบายใหเขาใจไดงาย ซงความจรงน เรยกวา

สจธรรมหรอกฎธรรมชาต9๑๐ ชวตมนษยกเปนสวนหนงของธรรมชาตและเปนไปตามความจรงหรออย

ใตกฎนดวย จงควรปฏบตและดาเนนชวตใหสอดคลองกบความจรงของธรรมชาตน เพอใหมนษยได

ประโยชนจากสจธรรมทพระพทธองคทรงประกาศพระศาสนาและเพอตองการขยายปญญาใหแก

สงคมมนษย สามารถแบงได ๒ ขน คอ10

๑๑

๑. ปญญาขนรหลกความจรง ไดแกรความจรงของธรรมชาต

๒. ปญญาขนจดสรรดาเนนการ ไดแกความสามารถในการประพฤตปฏบตตอธรรมชาต

หรอความจรงนนไดอยางถกตองดงาม

เมอมองเชนนจะเหนวา หลกอนตตลกษณะ เปนกฎทมนษยฝนไมไดและเหนไดยาก

ถาไมไดฝกฝนพฒนาปญญาตามหลกการแหงพระพทธศาสนา จงตองทาความเขาใจดวยปญญาเทานน

เพราะเหตวา อปาทานขนธ ๕ นนเปนสงทปดบงไว ทาใหไมเหนความเปนอนตตา ดงพทธพจนวา

๖ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๘/๕๒-๕๙. ๗ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๕๙/๔๔. ๘ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๓๕๓/๓๓๘. ๙ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), เพอชมชนแหงการศกษาและบรรยากาศแหงวชาการ, พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๒), หนา ๓. ๑๐ เรองเดยวกน, หนา ๒๔. ๑๑ เรองเดยวกน, หนา ๒๖.

๓

“สงใดมใชของพวกเธอ เธอทงหลายจงละสงนนเสยเถด สงทพวกเธอละไดแลวนนแล จกมเพอ

ประโยชนเกอกล เพอความสขตลอดกาลนาน...” 11

๑๒ จากพทธพจนแสดงใหเหนวาทงความสขหรอ

ความผาสกในทางพระพทธศาสนาเปนปรมตถะหรอเปาหมายสงสดทมความสมบรณอยางแทจรง

การทางานในกจการพระพทธศาสนาขององคพระสมมาสมพทธเจากมจดหมายทสาคญคอเพอการ

บาเพญประโยชนสขแกชาวโลกและเพอประโยชนสขตอสวนรวม

นอกจากนกมจดหมายทอกขนหนงทเรยกวาจดหมายหรอเปาหมายขนบคคลไดแก

พระนพพาน ซงเปาหมายแหงนพพานขนบคคลน จะไปสมพนธกบเปาหมายแหงการบาเพญ

ประโยชนสขเพอชาวโลกเพราะผใดไมนพพาน ผนนกไมสามารถบาเพญประโยชนแกชาวโลกไดอยาง

เตมท บคคลทจะนพพานกตองเขาถง อนตตลกษณะ ดบไดแมกระทงตวตน (ความนกคดถง) เพราะ

ไมมตวตน (ทยดถอไว) มความสขหรอผาสกเตมเปยมบรบรณแลว ทานผนแหละ จงจะบาเพญ

ประโยชนสขเพอชาวโลกไดเตมท 12

๑๓ ซงในทางวชาการสมยใหม คาวา “ความผาสกทางจตวญญาณ”

มความหมายแตกตางกนมาก และมความซบซอนในการตความ เชน “ความผาสกทางจตวญญาณเปน

ตวบงชของระดบจตวญญาณทสาคญอยางหนงของสขภาพ เปนความรสกของความเกยวพนเชอมโยง

ทมความกลมกลนระหวางตนเอง ผอน ธรรมชาตและสงสงสด” 13

๑๔ เปนการแสดงออกถงความมนคง

ของชวตทมความสมพนธ กบตนเอง ชมชน สงแวดลอม และสงสงสด ซงจะชวยฟมฟกและสรางความ

เปนองครวมใหแกชวต 14

๑๕ ความผาสกทางจตวญญาณเปนสงทไดมาเมอบคคลคนพบความสมดล

ระหวางคณคาในชวต เปาหมาย ความเชอ และความสมพนธระหวางตนเองและผอน อนจะทาให

บคคลมความรก ความศรทธา ความหวง และมการคนหาความหมายในชวต รวมทงทะนบารง

สมพนธภาพกบผอน การมความหมายและเปาหมายในชวต เปนการรบรถงความผาสกวาชวตม

เปาหมายหรอจดมงหมาย รวาตนเองตองการจะทาสงใด เพออะไร อะไรคอความเหมาะสมกบตนเอง

ในปจจบน รวมทงมความพงพอใจในชวตทงในปจจบน และในอดต มองโลกในแงด มองเหนชวตและ

วนเวลาเปนสงทมคณคา มความพงพอใจทจะมสมพนธภาพกบบคคลรอบขาง และมความภาคภมใจ

๑๒ ข.ม. (ไทย) ๒๔/๑๘๖/๕๒๖. ๑๓ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), การศกษากบเศรษฐกจ ฝายไหนจะรบใชฝายไหน, พมพครงท ๒,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๕), หนา ๑๒. ๑๔ Hungelmann, J., et al, Development of the JAREL Spiritual Well-Being Scale,

(Philadelphia : J.B. Lippincott, 1987), p. 35. ๑๕ Burkhardt, M.A., “Spiritual : An analysis of the concept”, Holistic Nursing Practice, 3

(3), 1989 : 69-77.

๔

ในตนเอง 15

๑๖ รวมทงความผาสกทางจตวญญาณ ยงเปนความสข ความสงบ ทเกดจากความด ความ

ไมเหนแกตว ปราศจากสงรบกวนจตใจ มเมตตา กรณา มทตา อเบกขา มสต สมาธ ปญญา มการ

เขาถงสงสงสด เชน พระรตนตรย พระนพพาน พระเจา ซงคณภาพของจตดงกลาวจะทาใหมปต ม

ความผอนคลาย มความสขอยางลกซงและประณต มภมคมกนสง มโรคนอย และอายยน ซงมผลตอ

สขภาวะทางกาย และสขภาวะทางสงคมดวย 16

๑๗ ซงสอดคลองกบแมชศนสนย เสถยรสต 17

๑๘ กลาววา

ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง สภาวะจตใจทมความสข มความสงบเยน และมความแขงแรง

ทางจตวญญาณ ตลอดจนมภมคมกนทางจตทมกระแสการรบรทไวตอสงทเขามากระทบ รตนและเบก

บานกบการทาหนาทและการใชชวต ไมประมาทหรอขาดสต เปนพลงงานแหงความเขาใจในการใช

ชวต เปนสงทสามารถทาอะไรทเปนประโยชนตอตนเองและผอนไดอกมาก และเปนสวนหนงท

กอใหเกดสขภาพทางกายและใจทดอยางถองแท จะเหนไดวาความผาสกทางจตวญญาณมความสาคญ

18

๑๙ ตอความเปนบคคล ตอสงคม และประเทศชาตอยางมากมาย เพราะจตวญญาณเปนตวควบคมคน

ใหมคณภาพ และเปนการพฒนาบคคลอยางแทจรง เมอความหมายของคาวา “ความผาสกทางจต

วญญาณ” ถกขยายจนมพนทในการอธบายมากขน จงจาเปนตองจากดความในความหมายเชง

พระพทธศาสนาดวย แลวนาหลกไตรลกษณมาอธบายเพอจะไดจดความสมพนธไดถกตองตาม

หลกการทางพระพทธศาสนา

ดงนนผวจยจงมความสนใจทจะศกษาเรองแนวคดหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาและ

แนวคดเรองความผาสกทางจตวญญาณ รวมทงไดมการศกษาประเดนความสมพนธระหวาง

หลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณ มความสมพนธกนอยางไร เพอนาเสนอพทธวธในการ

สรางสรรคชวตทดงามแกบคคลและมวลมนษยในสงคมเกดความสขในการดารงชวตในโลกปจจบน

๑๖ Potter. P.A.,& Perry, A.G., Basic Nursing : A critical thinking approach and non

terminally ill hospitalized adults and well adults, (4th), Philadelphia : Mosby, 1999, pp. 56-62. ๑๗ ประเวศ วะส, “สขภาวะทางจต สขภาวะทางจตวญญาน”, หมอชาวบาน ๒๒ (๒๖๑), ๒๕๔๔ :

๔๑-๔๖. ๑๘ แมชศนสนย เสถยรสต, “เรองเดนจากปก : สภาวะทางจตวญญาณ”, หมอชาวบาน, ๒๒ (๒๖๑),

๒๕๔๔ : ๑๔-๑๖. ๑๙ ฟารดา อบราฮม, เรองของจตวญญาณ การพยาบาลในมตจตวญญาณ, (กรงเทพมหานคร : เรอน

แกวการพมพ, ๒๕๓๔), หนา ๑๖.

๕

๑.๒ วตถประสงคของการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา

๑.๒.๒ เพอศกษาเรองความผาสกทางจตวญญาณ

๑.๒.๓ เพอวเคราะหความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณ

๑.๓ ปญหาทตองการทราบ

หลกไตรลกษณคออะไร ลกษณะเปนอยางไร เปาหมายของหลกไตรลกษณเพออะไร

หลกเรองความผาสกทางจตวญญาณคออะไร เปนอยางไร หลกไตรลกษณมความสมพนธกบ

หลกความผาสกทางจตวญญาณอยางไร มตวอยางในพระพทธศาสนาหรอไมและมกระบวนการ

อธบายอยางไร

๑.๔ ขอบเขตการวจย

๑.๔.๑ ขอบเขตเนอหา

ในการศกษาวจยครงนผวจยมงทจะศกษาแนวคดเรองหลกไตรลกษณในทศนะของ

พระพทธศาสนาและแนวคดเรองความผาสกทางจตวญญาณ ดานความหมาย ลกษณะ คณคาและ

จดหมาย รวมทงศกษาความสมพนธระหวางทงสองแนวคดในพระไตรปฎกและจตวทยาทางตะวนตก

๑.๔.๒ ขอบเขตดานเอกสาร

ในการศกษาวจยครงนเปนการวจยเชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมวธ

การศกษาการวจยจากขอมลดงน

๑) ขนปฐมภม (Primary Sources) จากคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา

อนฎกา ฉบบภาษาไทย และฉบบภาษาบาล ของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

พ.ศ.๒๕๓๙

๒) ข อ มล ขน ทต ยภ ม (Secondary Sources) จากต าราว ชาการด าน

พระพทธศาสนา หนงสอ บทความ นตยสาร เอกสาร และงานวจยอนทเกยวของกบงานวจยนทง

ภาษาไทยและภาษาองกฤษ

๑.๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะ ๓ ประการจงเรยกวา ไตรลกษณ เปนกฎธรรมชาตท

พระพทธเจาไดตรสไว ดงน ๑) อนจจตา (อนจจง) แปลวา ภาวะเปนของไมเทยง ๒) ทกขตา (ทกขง)

แปลวา เปนทกข เปลยนแปลง ทนอยไมไดนาน ๓) อนตตตา (อนตตา) แปลวา ไมใชตวตนทแทจรง

๖

ทกสงลวนแตอาศยกนเกดขน ตงอย ดบไป ไมมอะไรจรงยงยนหรอคงทนถาวรตลอดไป ชวตของ

มนษยลวนตกอยภายใตกฎไตรลกษณ รป เวทนา สญญา สงขาร ไมเทยง เปนทกขและธรรมทงหลาย

เปนอนตตาและทกสงทกอยางทไมเทยง ยอมเปนทกขเปลยนแปลงอยเสมอ ยอมไมมผใดเรยกไดวา

นเปนของเรา

ขนธ ๕ หมายถง องคประกอบทรวมกนเขามาเปนรางกายและจตใจมนษย ๕ ประการ

ไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ

ความผาสกในพระพทธศาสนา หมายถง ความสขทงกายและจตใจทเกดจากการม

ปจจย ๔ เปนความรสกวา มความสข มความรสกพงพอใจในชวต สงเกตและวดไดจากพฤตกรรมท

แสดงออกซงความสขในการดารงชวตประจาวน เชน มความกระฉบกระเฉง สดชนแจมใส มชวตชวา

มพละกาลง มอารมณมนคง มความสามารถในการควบคมอารมณตนเอง มความมนใจในตนเอง และ

มความผอนคลายมาก ไมเครยด ไมกงวลใจ วาวนใจ ทอใจ หมดกาลงใจ หมดหวง ซมเศรา หรอเปน

ทกข

จตวญญาณในพระพทธศาสนา หมายถง สภาวะจตใจทมความรสกรบร สภาพทรบร

ความคด ธรรมชาตทรอารมณ สภาพทนกคด ใจทรบรความรสกโดยธรรมชาต การรบรอารมณทาง

ใจ ความรแจง คอรแจงอารมณทางใจ มโนวญญาณ

ความสมพนธ หมายถง ความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณและความผาสกทางจต

วญญาณในพระพทธศาสนาและทฤษฎความผาสกทางจตวญญาณตามทฤษฎตะวนตก

พระพทธศาสนา หมายถง หลกคาสอนของพระพทธศาสนาเถรวาท

๑.๖ ทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑.๖.๑ หนงสอ

๑) พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) 19

๒๐ ไดใหทศนะเกยวกบเรองไตรลกษณไวใน

หนงสอ พทธธรรม ฉบบปรบปรงขยายความวา สาหรบไตรลกษณนน มพทธพจนแสดงหลกไวในรป

ของกฎธรรมชาต วา ตถาคต (พระพทธเจา) ทงหลาย จะอบตหรอไมกตาม ธาต (หลก) นนกดารง

อยเปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา

๑. สงขารทงปวง ไมเทยง

๒. สงขารทงปวง เปนทกข

๓. ธรรมทงปวง เปนอนตตา

๒๐ พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๕, (กรงเทพมหานคร

: สานกพมพผลธมม, ๒๕๕๕).

๗

ตถาคตตรสร เขาถงหลกนนแลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผย

แจกแจง ทาใหเขาใจงายวา “สงขารทงปวง ไมเทยง ...สงขารทงปวง เปนทกข ...ธรรมทงปวง

เปนอนตตา”

๒) พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต)20

๒๑ ไดใหความหมายของ ไตรลกษณ ลกษณะสาม

คอ ความไมเทยง ความเปนทกข ความมใชตวตน (อนจจตา ทกขตา อนตตตา) ลกษณะทเสมอกนแก

สงขารทงปวง แสดงความตามบาลดงน ๑. สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงไมเทยง ๒. สพเพ

สงขารา ทกขา สงขารทงปวงเปนทกข ๓. สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงปวงมใชตวตน ลกษณะ

เหลานม ๓ อยาง จงเรยกวา ไตรลกษณ ลกษณะนเปนของแนนอน เปนกฎธรรมดา จงเรยกวา

ธรรมนยาม

๓) พทธทาสภกข 21

๒๒ ไดใหทศนะเกยวกบเรองไตรลกษณไวในหนงสอ คมอมนษย วา

พระพทธเจาทรงสงสอนวา มนษยจะตองพจารณาเปนเบองตน ถงความลาบากและความทกขทมอย

วาคออะไร ความเกดขน ความเปนอย ความเศราโศกเสยใจ ความเปลยนแปลงไป เปนทกขหรอ หรอ

วาอะไรเปนทกข และอะไรคอมลเหตใหเกดทกข ความเปนจรง ลกษณะของความเปลยนแปลงมอย

ตลอดเวลา คอมความเกดขน ตงอย แลวกดบสลายไป เปนไปอยางรวดเรว แตหากวาบคคลมความไม

รแจงในลกษณะน จงไมสามารถมองเหนหรอเขาถงไดงาย จะตองไดรบการศกษาและนาไปปฏบต

จรงๆ จงจะเกดผลได

“สงทงหลายทงปวง ประกอบอยดวยลกษณะอนเรยกวา ไตรลกษณ หรอลกษณะ ๓

ประการ กลาว คอ อนจจง ทกขง อนตตา

อนจจง แปลวา ไมเทยง หมายความวาสงทงหลายมลกษณะเปลยนแปลงอยเสมอไป ไม

มความคงทตายตว

ทกขง แปลวา เปนทกข มความหมายวา สงทงหลายทงปวงมลกษณะทเปนทกข มองด

แลวนาสงเวชใจ ทาใหเกดความทกขใจแกผมความเหนอยางแจมแจงในสงนนๆ

อนตตา แปลวา ไมใชตวตน หมายความวา ทกสงทกอยางไมมความหมายแหงความเปน

ตวเปนตน ไมมลกษณะอนใด ทจะทาใหเราถอไดวามนเปนของเรา ถาเราเหนอยางแจมแจงชดเจน

ถกตองแลว ความรสกทวาไมมตว ไมมตนจะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราไปหลงเหนวาเปนตว

เปนตนนน เพราะความไมรอยางถกตองนนเอง”

๒๑ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐). ๒๒ พทธทาส อนทปโ, คมอมนษย, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๐๑).

๘

๔) พทธทาสภกข 22

๒๓ ไดกลาวสรปวา ใจความแหงอนตตาของพระพทธเจา ในหนงสอ

อนตตาของพระพทธเจา ไววา หลกอนตตาของพระพทธเจานน ปฏเสธวาเปน ๕ อนตตาโดยประการ

ทงปวง ทงสงขตะและอสงขตะ หรอกลาวอกอยางหนงกวา ทงฝาย ดานหนามานและหลงมาน คอทง

วชชาและอวชชา ททรงเอออวยตามโวหารชาวโลกวา ตวตนสาหรบจะเวนบาปและกระทาบญนนยอม

หมายความอยเพยงแคตวตนทสตวหลงสาคญผดขนยดถอตลอดเวลาทสตวยงไมมญาณทศนะเทานน

๕) พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต)๒๔ ไดกลาวในหนงสอไตรลกษณ ไววาสงทงหลาย

หากจะกลาววาม กตองวาม อยในรปของกระแสทประกอบดวยปจจยตาง ๆ อนสมพนธเนองอาศย

กนเกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตองเกดดบไมคงท และ

เปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคนกดดนขดแยง และแสดงถงความพรองไมสมบรณ

อยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรป กระแสทเกดดบอยตลอดเวลา ขนตอเหตปจจยกยอมไมม

ตวตนแทจรง

๖) พระมหาสมจนต สมมาปโ (วนจนทร)๒๕ ไดกลาวไวในหนงสอพทธปรชญา

สาระและพฒนาการ ไดกลาวถงเรองพทธศาสนาดงเดมกบแนวคดอาตมนไววา พระพทธศาสนา

แสดงหลกอนตตา เพอแยงหลกอตตาในความหมายปรมตถของศาสนาเทวนยม แสดงความไร

เหตผลรองรบของทฤษฎอาตมนหรออตตาในศาสนาเทวนยม ทฤษฎอนตตาในพระพทธศาสนามนย

ครอบคลม ๓ กรอบ คอ

(๑) อนตตาทมนยครอบคลมเฉพาะขนธ ๕

(๒) อนตตาทมนยครอบคลมสงขตธรรมทงหมด

(๓) อนตตามนยครอบคลมอสงขตธรรมคอนพพาน

๗) พระศรคมภรญาณ, รศ.ดร. (สมจนต วนจนทร)๒๖ ไดกลาวไวในหนงสอพทธ

ปรชญา ถามวา “ขอความทมนยวา “พระพทธศาสนาดงเดมยนยนความมอยแหงอาตมน” ม

หรอไม” มนกปราชญยคใหมหลายทานแสดงทรรศนะเกยวกบเรองน มาดามรส เดวดสกลาววา

“พระพทธเจาทรงยนยนความมอยแหงอาตมน (Soul-อตตา) และทรงสบทอดประเพณของอปนษท

พระองคไมไดปฏเสธอาตมนหรอวญญาณโดยตรง เปนแตเพยงปฏเสธรางกายสวนทประกอบดวย

๒๓ พทธทาสภกข, อนตตาของพระพทธเจา, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒). ๒๔ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), ไตรลกษณ, พมพครงท ๔, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔). ๒๕ พระมหาสมจนต สมมาปโ (วนจนทร), พทธปรชญาสาระและพฒนาการ, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔). ๒๖

พระศรคมภรญาณ, รศ.ดร. (สมจนต วนจนทร), พทธปรชญา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖).

๙

อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย ใจ) เทานน รางกาย (Body) ไมใชอาตมน (Self) จต (Mind) ก

ไมใชอาตมน”

๘) พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) 26

๒๗ กลาววา ขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ อนใดอนหนง ทงทเปนอดต อนาคต ปจจบน เปนภายในกตาม ภายนอกกตาม

หยาบกตาม ละเอยดกตาม ประณตกตาม ไกลหรอใกลกตาม เหลานเรยกวา ขนธ ๕

๙) พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช) 27

๒๘ ใหความหมายไววา ขนธ แปลวา กอง

หมวด หม สวน หมายถง รางกายของคนเรา แยกรางกายออกเปนสวนๆ ตามสภาพได ๕ สวน หรอ

๕ ขนธ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ขนธ ๕ น จะเรยกวา เบญจขนธ หรอ ขนธปญจก ซง

แปลวาขนธ ๕ เหมอนกนกได

๑๐) พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ)28

๒๙ กลาวไววา สงมชวตและไมมชวตในโลกท

เขาใจกนวาเปนคน สตว เปนตน เปนความจรงในระดบสมมต แตความจรงในระดบลกลงไป ทกสรรพ

สงลวนเปนเพยง ขนธ ๕ ทเปนรปและนามรวมตวกนเขาเปนกลม เปรยบไดกบรถยนต อนเปนทรวม

สวนประกอบหลายอยาง เชน ยาง ลอ ทนง เครองยนต แบตเตอร ตวถงรถ และเปรยบเหมอนบาน

อนทเปนประชมของหลงคา เสา พน เปนตน

๑๑) ชาญ วงศบาล 29

๓๐ ไดกลาวถงเรองไตรลกษณวา พระผมพระภาคตรสเทศนาไว

ดวยบาทพระคาถาวา “สพเพ สงขารา อนจจาต, ยทา ปาย ปสสต” ดกรภกษทงหลายในกาลใด

ภกษในพระพทธศาสนาน พจารณาเหนดวยปญญาวา ธรรมอนยตในภม ๓ คอ กามาวจรภม รปาวจร

ภม อรปาวจรภม ทง ๓ น เปนอนจจง มไดเทยง ในกาลนนคอกาลอนมในภายหลง ตงแตบงเกดขน

แหงญาณทงหลาย มอทยพพยญาณ คอ ปญญาอนพจารณาเหนซงความดบเปนอาท พระภกษนนก

จะเหนอยหนายในกองทกข คอ ปญจกขนธ อนเวยนวายตายเกดอยในภพทง ๓ น กามาวจรภพเปน

อาท “เอส มคโค วสทธยา” ดกรภกษทงหลาย ธรรม กลาวคอ นพพาน ญาณปญญาทเหนอยหนาย

ใน กองทกข กลาวคอ ปญจกขนธน ชอวาเปนอบายทจะใหตรสรพระนพพาน

๒๗ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม (ฉบบเดม), (กรงเทพมหานคร : สหธรรมกจากด,

๒๕๕๐). ๒๘ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด คาวด ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเซยง, ๒๕๔๘). ๒๙ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ), พระคนธสาราภวงศ แปล, มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระ

นพพาน, (กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙). ๓๐ ชาญ วงศบาล, พระวสทธมรรค, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมบรรณาคาร, ๒๕๒๕).

๑๐

๑๒) ปน มทกนต 30๓๑ ไดแสดงทศนะของไตรลกษณวา “ลกษณะทงสามทเรยกวาไตร

ลกษณน มอยในทกสงทกอยาง ทเปนสงขารคอของทผสมขนจากหลายอยางรวมกนไมใชธาตอยาง

เดยวลวนๆ สงใดเปนสงขาร สงนนกตกอยในไตรลกษณนนเอง

๑๓) ฉนทนา อตสาหลกษณ 31๓๒ กลาวไววา ขนธ แปลวา กอง ม ๕ กอง คอ ๑) รปขนธ

กองรป ๒) เวทนาขนธ กองเวทนา ๓) สญญาขนธ กองสญญา ๔) สงขารขนธ กองสงขาร

๕) วญญาณขนธ กองวญญาณ

๑๔) พอลทเซยนและเอลลสน (Paloutzian & Ellison)32

๓๓ กลาววา ความผาสกทาง

จตวญญาณเปนความรสกของบคคลวาตนสามารถดาเนนชวตไปตามปกตโดยมเปาหมายของชวต

และมความสาเรจตามประสงค ความผาสกทางจตวญญาณไมเพยงแตเปนภาวะหนงของบคคล แตยง

เปนสงหนงทชใหเหนถงความเขมแขงของจตวญญาณทเปนอยในปจจบนของตวบคคล

๑๕) แลนดส (Landis)33

๓๔ กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนลกษณะของความ

เขมแขงภายในของบคคลทจะเผชญปญหาทเกดขน เปนความพงพอใจกบชวตในการมความสมพนธ

กบพระเจาหรอสงเหนอธรรมชาต และมการรบรเกยวกบการมความหมายในชวต

๑๖) ฮงเกลแมนนรอส คลาสเซน และสโตลเลนเวอรค (Hungelmann, Ross,

Klassen & Stollenwerk ) 34

๓๕ อธบายวา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนความรสกประสาน

กลมกลนกนระหวางตนเอง ผอน ธรรมชาต และสงเหนอตนเอง ภายใตเวลา และสถานท ซงไมหยด

นง และพฒนาไปตามกระบวนการจนนามาซงการคนหาความหมายและเปาหมายในชวต

๓๑ ปน มทกนต, พทธศาสตร, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕). ๓๒ ฉนทนา อตสาหลกษณ, พทธปญญา คมอการสรางปญญา, (กรงเทพมหานคร: ธนธชการพมพ,

๒๕๕๒). ๓๓ Paloutzian, R.F., & Ellison, C.W., Loneliness Spiritual Well – Being and Quality of

Life, in L.A. Peplau, & P. Perlman ( Eds) , Loneliness : A Sourcebook of Current Theory,

Research and Therapy, (New York : Wiley Interscience, 1982). ๓๔ Landis, B.J., “Uncertainly, Spiritual Well – Being, and Psychosocial Adjustment to

Chronic Illness ”, Issue in Mental Health Nursing, 17, 1996 : 217 – 231. ๓๕ Hungelmann, J., Ross, E.K., Klassen , L.,&Stollenwerk, R., “ Focus on Spiritual Well –

Being : Harmonious Interconnectedness of Mind - Body – Spirit ”, Use of theJAREL spiritual well –

being Scale, Geriatric Nursing, 17 (6),1996 : 262 – 266.

๑๑

๑๗) สรเกยรต อาชานานภาพ 35

๓๖ กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง การม

สตปญญา สมบรณจตใจมนคง และมความสงบสขอยภายใน ปราศจากความกลว ความวตกกงวล

และความทกขใจใด ๆ

๑๘) แมชศนสนย เสถยรสต 36

๓๗ กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง สภาวะ

จตใจทมความสข มความสงบเยอกเยน และมความแขงแรงทางจตวญญาณตลอดจนมภมคมกนทาง

จตทมกระแสการรบรทไวตอสงทเขามากระทบ รตนและเบกบานกบการทาหนาท และการใชชวต

สรปไดวา ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะสามประการ ไดแก ความไมเทยง (อนจจตา)

ความเปนทกข (ทกขตา) ความมใชตวตน (อนตตตา) เปนลกษณะทเสมอกนแกสงขารทงปวง ลกษณะ

ทงสามนเปนของทแนนอน มอยในทกสงทกอยางทเปนสงขารคอของทผสมขนจากหลายอยางรวมกน

ไมใชธาตอยางเดยวลวนๆ สงใดทเปนสงขาร สงนนกจะตกอยในไตรลกษณดวยนนเอง สวนความ

ผาสกทางจตวญญาณเปนสภาวะทางจตใจทมความเขมแขง มภมคมกนทางจตใจ มความสงบสขอย

ภายใน ปราศจากความทกข สามารถดาเนนชวตอยางปกตสขและมเปาหมายของชวตและการประสบ

ความสาเรจในชวต

๑.๖.๒ วทยานพนธ

ก. วทยานพนธในประเทศ

๑) พระบวร กตปโ (พงษชาต) 3 7

๓๘ ไดทาการศกษาวจย เรอง “การศกษา

เปรยบเทยบทศนะเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาทกบทศนะของฌอง-ปอล ซารตร” พบวา เพราะ

การทจตคดปรงแตงสงตางๆ จงทาใหเราไมสามารถทจะมองเหนสภาวะแหงความเปนอนตตาได เปน

เหตใหเราหลงผดคดไปวาความเปนอนตตานนเปนสงทไมมอยในโลก ความเปนอนตตานนเปนเพยง

แคความคดหนงซงมนษยสรางขนมา แตแททจรงแลวมนษยมไดมความหมายอะไรเลย คลายคลงกบ

พทธปรชญาเถรวาททวา สงตางๆ ในโลก ไมวาจะเปนสงทมชวตหรอไมมชวต มสภาพทวางจากตวตน

และสงทเนองดวยตนทงสน แตการทจตมนษยถกอวชชาคอความไมรแจงเหนจรงในกฎแหงไตรลกษณ

ครอบงา จงทาใหมนษยพากนยดมนถอมนสงตางๆ วามอตตาทจะสามารถยดครองได

๓๖ สรเกยรต อาชานานภาพ, “เอดส”, หมอชาวบาน, ๑๗ (๒๐๐๘, ๒๕๔๓) : ๒๔ – ๒๗. ๓๗ แมชศนสนย เสถยรสต, “เรองเดนจากปก : สภาวะทางจตวญญาณ”, หมอชาวบาน, ๒๒ (๒๖๑),

๒๕๔๔ : ๑๔ – ๑๖. ๓๘

พระบวร กตปโ (พงษชาต), “การศกษาเปรยบเทยบทศนะเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาท

กบทศนะของฌอง-ปอล ซารตร”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓).

๑๒

๒) พระมหานยม สลสวโร (เสนารนทร)๓๙ ไดทาการวจยเรอง “การศกษาวเคราะห

แนวคดเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาท” โดยสรปกลาวถงเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาท โดย

ศกษาในเชงอภปรชญา และจรยศาสตร ผลจากการศกษาวจยทาใหทราบวา

(๑) พทธปรชญา แสดงหลกอนตตา โดยสอดคลองกบความจรงทพระพทธองคทรง

คนพบหลงจากทตรสรแลว คอหลกปฏจจสมปบาท อนตตาจงเปนหลกความจรงในกฎธรรมชาตท

สะทอนใหเหนถงทรรศนะทางอภปรชญาของพระพทธศาสนาทแตกตางไปจากคาสอนของลทธ

ศาสนาและปรชญาอนๆ ในอนเดยอยางเดนชด

(๒) พทธปรชญา แสดงหลกอนตตา โดยสมพนธกบการศกษา และปฏบตธรรม เพอมง

ถายถอนความยดมนถอมนในความเปนตวตน คอ ความยดถอวาเปนตวเรา ของเรา (อหงการ-

มมงการ) เปนตน ซงจะเปนแนวทางของการปฏบตธรรมเพอบรรลเปาหมายสงสดของพทธศาสนา

คอ ความวางจากตวตน (อตตสญญตา) ความหลดพนจากทกข (วมตต) หรอความดบเยนเปนสข

(นพพาน)

(๓) พทธปรชญามทรรศนะตอแนวคดเรองอตตาแตกตางจากศาสนาปรชญาอนๆ ใน

อนเดยสรปได ๒ ประการ คอ

๓.๑) พทธปรชญาปฏเสธความมอยของอตตา ทหมายถงอะไรบางอยางทมอย

อยางแทจรงเปนนรนดร ไมเปลยนแปลง หรอแตกสลาย ไมวาจะมอยในฐานะทเปนหลกการแรกสด

หรอมลเหตของสากลโลก หรอในฐานะธาตแท หรอธรรมชาตอนเปนแกนแทของมนษยกตาม

๓.๒) พทธปรชญาอธบายวา สงทเรยกวา "อตตา" นนเปนเพยงคาพดทใชสอสาร

กนในชวตประจาวนเปนสานวนคาพดทใชเรยกแทนสภาวะอนเปนทประชมแหงกองสงขารทเปน

สงขตธรรมเทานน คาวา "อตตา" นจงหาไดมความหมาย หรอกนความเขาไปถงความมอยแหงกอง

ขนธ ในสภาวะทเปนตวตนแทจรงแยกออกไปตางหากแตอยางใดไม เพราะสภาวะตวตนเชนนนไมม

สงทมได ยอมไมใชอตตา สงทเปนอตตา ยอมมไมได สรรพสงปรากฏเสมอนวาเปนอตตา แต

เบองหลงสภาพทปรากฏนนกคอภาวะทแทจรงวา “สงทงปวง เปนอนตตา”

๓) พระครสนทรสตสาร (พยง กตปโ)39

๔๐ ไดทาการวจย เรอง ศกษาวเคราะหขนธ

๕ อนเปนภมของวปสสนาเฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน พบวา ขนธ ๕ ตามททราบ

๓๙ พระมหานยม สลสวโร (เสนารนทร), “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองอนตตาในพทธปรชญาเถร

วาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๒). ๔๐ พระครสนทรสตสาร (พยง กตปโ), “ศกษาวเคราะหขนธ ๕ อนเปนภมของวปสสนา เฉพาะกรณ

การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑).

๑๓

กนวา รป-นาม นน เปนคนละสวนกน มเกดแลวกมดบ บงคบบญชาอะไรไมได เปนไปตามธรรมชาต

ผรสามารถนาขนธ ๕ มาเปนนาวาเพอจะพาใหถงฝงพระนพพานไดตามปรารถนา

๔) วรารตน วระเทศ 40

๔๑ ไดทาการวจยเรอง “การศกษาวเคราะหหลกอนตตาในทศนะ

ของพทธทาสภกข” โดยสรปความไดวา สงทถกปจจยปรงแตงทงหลายไมพบวามสวนใดเลยทพอจะ

เรยกไดวาเปนอตตา เพราะโลกแหงปรากฏการณนเปนเพยงการเกดขนของเหตและผลเกดขนตอกน

ไปอยางไมขาดสาย

อนตตา คอ ภาวะทปราศจากความเชอและความยดมนถอมนในตวตน เพราะความเชอ

และความยดมนเชนนนจะนามาซงความทกข

๕) วศษฐ ชยสวรรณ 41

๔๒ ไดทาการศกษาวจย เรอง “ศกษาวเคราะห ปฏจจสมปบาทใน

แนวปรมตถสจจะ” พบวา ปรมตถสจจะ คอ ใชขนธ ๕ ลวนๆ ซงแสดงอย ๒ นย คอ ๑) ตามนยพระ

สตร ทาใหเกดความรแบบขามภพขามชาต ดวยปรมตถสจจะทเชอมโยงธรรมชาตการทางานของขนธ

๕ เขากบเรอง กเลส กรรม วบาก และการเวยนวายตายเกดในภพภมตางๆ ๒) ตามนยพระอภธรรม

ทาใหเหนและเขาใจกระบวนการทางานอยางครบวงจรของปฏจจสมปบาทในขณะจตเดยว (ในจตแต

ละดวง)

๖) กลยา พลอยใหม 42๔๓ ไดศกษาความผาสกทางจตวญญาณของเดกวยรน กลมตวอยาง

ไดมาโดยการสมตวอยางแบบหลายขนตอน ประกอบดวยนกเรยนจานวน ๓๗๑ คน จากนกเรยน

อาชวศกษาในจงหวดเชยงใหม ขอมลรวบรวมโดยใชแบบสอบถามความผาสกทางจตวญญานของเดก

วยรน ซงมคาความเทยงตรงของเนอหาเทากบ ๐.๘๖ และคาความเชอมนเทากบ ๐.๘๖ ผลการศกษา

พบวา คาเฉลยโดยรวมของกลมตวอยางอยในระดบปานกลาง และแตละดานไดแก ดานความสข

ความสงบทเกดจากความด ความไมเหนแกตว และมพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา

ดานความรสกเบกบานกบการทาหนาทและการใชชวต และดานการมสต สมาธ และปญญาอยใน

ระดบปานกลาง มคาเฉลยคะแนนความผาสกทางจตวญญาณอยในระดบสง

๔๑ วรารตน วระเทศ, “วเคราะหหลกอนตตาในทศนะพทธทาสภกข”, วทยานพนธศลปศาสตรมหา

บณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยสงขลานครนทร, ๒๕๔๑). อางใน พระบวร กตปโ (พงษชาต),

“การศกษาเปรยบเทยบทศนะเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาทกบทศนะของฌอง-ปอล ซารตร”, วทยานพนธ

พทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๓). ๔๒ วศษฐ ชยสวรรณ, “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ”, วทยานพนธพทธศาสตร

มหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐). ๔๓ กลยา พลอยใหม, “ความผาสกทางจตวญญาณของเดกวยรน”, วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหา

บณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๕).

๑๔

๗) ธนญา นอยเปยง 43

๔๔ ไดศกษาการรบรความรนแรงของการเจบปวย การสนบสนน

ทางสงคมและความผาสกทางจตวญญาณในผปวยมะเรงเตานม พบวาการรบรความรนแรงของการ

เจบปวยมความสมพนธทางลบกบความผาสกทางจตวญญาณของกลมตวอยางอยางมนยสาคญทาง

สถต และการสนบสนนทางสงคมมความสมพนธทางบวกกบความผาสกทางจตวญญาณของกลม

ตวอยางอยางมนยสาคญทางสถต

๘) สภาวด เนตเมธ 44๔๕ ไดศกษาความหวง พฤตกรรมการดแลทางการพยาบาลการ

สนบสนนทางสงคมกบความผาสกทางจตวญญาณของมารดาหลงคลอดทตดเชอเอชไอว พบวา

ความหวง พฤตกรรมการดแลทางการพยาบาล การสนบสนนทางสงคมมความสมพนธทางบวกกบ

ความผาสกทางจตวญญาณของมารดาหลงคลอดทตดเชอเอชไอว อยางมนยสาคญทางสถต

ข. วทยานพนธตางประเทศ

๑) มคเคลย และคณะ (Mickley et al) 45

๔๖ ไดศกษาความสมพนธระหวางความผาสก

ทางจตวญญาณ ความศรทธาในศาสนา และความหวงในผปวยมะเรงเตานม จานวน ๑๗๕ ราย ผล

การศกษาพบวา ความผาสกทางจตวญญาณมความสมพนธทางบวกกบความหวง (r = 0.661, p <

0.001) โดยทผปวยสวนใหญจะมคะแนนความผาสกทางจตวญญาณคอนขางด

๒) เฟอรรงและคณะ (Fehring et al)46

๔๗ ไดศกษาความสมพนธระหวางความผาสกทาง

จตวญญาณ ความศรทธาในศาสนา ความหวง ภาวะซมเศรา และภาวะอารมณในทางบวกของผปวย

สงอายทเปนมะเรง จานวน ๑๐๐ ราย พบวา ความผาสกทางจตวญญานมความสมพนธทางบวกกบ

ความหวง (r = 0.75, p < 0.001) และภาวะอารมณในทางบวกของผสงอายทเปนมะเรง (r = 0.51,

p < 0.001)

๔๔ ธนญา นอยเปยง, “การรบรความรนแรงของการเจบปวย การสนบสนนทางสงคม และความผาสก

ทางจตวญญาณในผปวยมะเรงเตานม”, วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย :

มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๕). ๔๕ สภาวด เนตเมธ, “ความหวง พฤตกรรมการดแลทางการพยาบาล การสนบสนนทางสงคมกบความ

ผาสกทางจตวญญาณของมารดาหลงคลอดทตดเชอเอชไอว”, วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต, (บณฑต

วทยาลย : มหาวทยาลยบรพา, ๒๕๔๗). ๔๖ Mickley, J.R., Soeken, K.,& Belcher, A., “Spiritual well – being religiousness and hope

among woman with breast cancer”, IMAGE : Journal of Nursing Scholarship, 24 (4), 1992 : 267 –

272. ๔๗ Fehring,R.J., Miller, J.F., &Show,C., “Spiritual well – being religiousness hope

depression and mood status in elderly people coping with cancer”, Oncology Nursing Forum,

24 (4), 1997 : 663 – 671.

๑๕

๓) คารสน (Carson) 47

๔๘ ไดศกษาความสมพนธระหวางความผาสกทางจตวญญาณ

ปจจยสวนบคคล ปจจยดานจตวญญาณ ภาวะสขภาพ และความเขมแขงอดทน ในกลมตวอยางผทม

ผลเลอด เอช ไอ ว เปน บวก ผทไดรบการวนจฉยวามอาการสมพนธกบเอดส หรอเปนเอดสจานวน

๑๐๐ ราย พบวาความผาสกทางจตวญญาณ มความสมพนธทางบวกกบความเขมแขงของจตใจ (r =

0.417, p < 0.001)

๔) แคคโซโรวสก (Kaczorowskicited in Mickley et al) 48

๔๙ ไดศกษาความสมพนธ

ระหวางความผาสกทางจตวญญาณกบความวตกกงวลในผปวยมะเรงจานวน ๑๑๔ ราย พบวาความ

ผาสกทางจตวญญาณมความสมพนธทางลบกบความวตกกงวล

๕) แลนดส (Landis)49

๕๐ ไดศกษาเรองความรสกไมแนนอน ความผาสกทางจตวญญาณ

และการปรบตวทางจตสงคมในผปวยเรอรงจานวน ๙๔ ราย พบวาความผาสกทางจตวญญาณม

ความสมพนธทางบวกกบการปรบตวทางจตสงคมในผปวยเรอรง

จากการทบทวนเอกสารและงานวจยทเกยวของพบวา ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะสาม

ประการ เปนกฎธรรมชาต ไมเทยง เปนทกข ไมมสงซงเปนตวแททยนยงคงตวไดถาวรตลอดไป

สรรพสงเกดจากองคประกอบตางๆ มาประชมกนเขาสมพนธกนเปนไปตามเหตปจจยวางเปลาจาก

ตวตนทเปนแกนอนยงยนถาวรและความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง สภาวะจตใจทมความสข

ความสงบทเกดจากความด ความไมเหนแกตว มความรสกเบกบานกบการทาหนาท และการใชชวต

รวมทงมสต สมาธ และปญญารวมถงงานวจยเรองหลกไตรลกษณเปรยบเทยบกบทศนะของศาสตร

อนๆ และกพบวาเรองความผาสกทางจตวญญาณของเดกวยรน ความผาสกทางจตวญญาณของ

มารดาหลงคลอดทตดเชอเอชไอว เปนตน แตจากการศกษายงไมมงานวจยใดทกลาวความสมพนธ

ระหวางหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนากบความผาสกทางจตวญญาณ ผวจยจงเหนควรศกษาเรอง

ไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณน เพอนาหลกธรรมไปประยกตใชในชวตประจาวนใหเกด

ความผาสกไดอยางยงยนตอไป

๔๘ Carson, V.B., The relationship of spiritual well – being selecteddemographic

variable health indicators and AIDS related activity to hardiness in person who were HIV

positive or were diagnosed with ARC or AIDS [CD-ROM], Abstract from ProQuest. File :

Dissertation Abstract Item : 9807270. ๔๙ Mickley, J.R., Soeken, K.,& Belcher, A., “Spiritual well – being religiousness and hope

among woman with breast cancer ”, IMAGE : Journal of Nursing Scholarship, 24 (4), 1992 : 267

– 272. ๕๐ Landis, B.J., “Uncertainly, Spiritual Well – Being, and Psychosocial Adjustment to

Chronic Illness ”, Issue in Mental Health Nursing, 17, 1996 : 217 – 231.

๑๖

๑.๗ วธดาเนนการวจย

ในการวจยเรองน เปนการศกษาวจยเอกสาร (Documentary Research) โดยม

วธดาเนนการและขนตอนในการดาเนนการวจยดงตอไปน

๑.๗.๑ ศกษาคนควาและรวบรวมขอมลทเกยวของกบการวจย ทงภาษาไทยและ

ภาษาองกฤษ จากแหลงขอมลตางๆ โดยศกษาคนควาจากแหลงขอมล คอ หองสมดมหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม และสานกหอสมดกลางมหาวทยาลยเชยงใหม

๑.๗.๒ นาขอมลทไดมาศกษาวเคราะห เพอใหไดขอมลทเกยวของกบแนวคด และ

สงเคราะหขอมล เขยนงานวจยพรอมนาเสนอแนวคดผวจย โดยใหเปนไปตามวตถประสงคและตอบ

ปญหาทตองการทราบ

๑.๗.๓ คนหาการศกษาวจยและจดขอมลใหเปนระบบเพอสะดวกตอการเขยนงานวจย

๑.๗.๔ สรปผลการวจยและนาเสนองานวจย

๑.๘ ประโยชนทไดรบ

๑.๘.๑ ไดทราบหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา

๑.๘.๒ ไดทราบและเขาใจเรองความผาสกทางจตวญญาณ

๑.๘.๓ ไดทราบและเขาใจความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณ กบความผาสกทางจต

วญญาณ

๑.๘.๔ สามารถนาไปปรบใชใหกอเกดความผาสกในการดาเนนชวตประจาวนได

บทท ๒

หลกไตรลกษณ ในพระพทธศาสนา

การศกษาเรองหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา ผวจยไดศกษาจากพระไตรปฎก และ

คมภรในพระพทธศาสนา หนงสอและเอกสารทเกยวของกบไตรลกษณในพระพทธศาสนาทงตามรป

ศพท และอรรถกถา เพอแสดงใหเหนถงความหมายของไตรลกษณ คาอธบายไตรลกษณในเชง

พรรณนาความใหพสดาร ตามแนวแหงพระอรรถกถาจารย พรอมแสดงตวอยางใหเหนความสมพนธ

และเชอมโยงในหลกไตรลกษณ ดงน

๒.๑ ความหมายของหลกไตรลกษณ

ไตรลกษณเปนหลกธรรมในพระพทธศาสนา จากการศกษาไตรลกษณ ของนกวชาการได

กลาวถงความหมายของไตรลกษณในลกษณะตางๆ ดงน

๒.๑.๑ ความหมายโดยศพท (สททนย)

คาวา ไตรลกษณ มาจากคา ๒ คา คอ คาวา ไตร + ลกษณะ ภาษาบาลวา ต+ลกขณาน

คาวา ไตร หรอ ต แปลวา ๓ คาวา ลกษณะ หรอ ลกขณาน แปลวา อาการ หรอ ลกษณะ

เมอนาเอาคาทงสองมารวมเขากนแลวกจะได คาวา ไตรลกษณ หรอ ตลกขณาน ซง

แปลวา ลกษณะ ๓ อยาง คอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความเปนทกข อนตตา ความไมใชตว ไมใช

ตน ตรงกบภาษาองกฤษวา Three Characteristics of Existence แปลวา ลกษณะ ๓ อยาง ซง

หมายถง ลกษณะของสงทงหลาย ทงทเปนสงขตธรรมและอสงขตธรรม

ไตรลกษณ เปนคาสนสกฤต ในภาษาบาลจะเปน ตลกขณ หรอ เตลกขณ แปลวา

ลกษณะสามประการ หรอ ลกษณะทเสมอกนแหงสงขารทงปวงสามประการ

อกนยหนง ไตรลกษณ มาจากภาษาบาลวา “ตลกขณ” มการวเคราะหศทพดงตอไปน

ต แปลวา สาม เปนวเสสนะ แจกไดในสามลงค ปงลงค เชน ตโย (ชนา) อนวาชน

ทงหลายสาม อตถลงค เชน ตสโส (อตถยา) อนวาหญงทงหลายสาม นปงสกลงค เชน ตณ (จวราน)

อนวาจวรทงหลายสาม เปนตน โดยเปนปฐมาวภตต ฝายพหวจนะ0

๑

๑ บญสบ อนสาร, พจนานกรมบาล-ไทย ธรรมบทภาค ๑-๔, (กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรน

ตงแอนดพบลชชง, ๒๕๕๕), หนา ๓๔๑.

๑๘

ลกขณ แปลวา เครองทาสญลกษณ, เครองกาหนด, เครองบนทก, เครองทาจดสงเกต,

ตราประทบ เปรยบไดกบภาษาองกฤษในคาวา Marker เปนนามศพทนปงสกลงค1๒

ตลกขณ แปลวา ลกษณะสาม เปนนามศพทนปงสกลงค2๓

ตลกขณ แปลวา สลกษณะสาม เปนสมาหารทคสมาส วเคราะหวา ตณ ลกขณาน

ตลกขณ จงแปลวา เครองกาหนดสามอยาง ในแงความหมายแลว ตามคมภรอรรถกถา

จะพบไดวา มธรรมทอาจหมายถง ตลกขณ อยางนอย ๒ อยาง คอ สามญญลกษณะ ๓ และสงขต

ลกษณะ ๓ ในคมภรชนฎกา พบวา ไดมการอธบายเพอแยก ลกษณะทง ๓ แบบนออกจากกนดวย

ไตร+ลกษณ, ต+ลกขณ วเคราะหวา ตณ ลกขณาน = ตลกขณ, เตลกขณ ฉะนแล

จต เจตสก และรป มไตรลกษณ คอ สามญญลกษณะ ครบบรบรณทง ๓ อยาง แต

นพพานมสามญญลกษณะเพยง ๑ คอ อนตตลกษณะเทานน

สวนบญญตธรรม ไมมสามญญลกษณะ ๓ อยาง คอ ไตรลกษณนแตอยางหนงอยางใด ไม

เพราะบญญต ไมใชปรมตถธรรม แตเปนบญญตธรรมคอ สมมตสจจะ ทสมมตขนบญญตขน ตาม

โวหารของโลกเทานน ไมใชสงทมเองเปนเองแตอยางใด

อนจจ มาจาก น+ นจจ น แปลวา ไม นจจ แปลวา เทยง, เนองๆ, เปนนตย, ประจา

นามาเขาสมาส แปลง น เปน อ ในกรณทศพทหลงขนตนดวยพยญชนะ เปน อนจจ

ทกข มากจาก ท+ขม ท เปนอปสรรค แปลวา ชว, ยาก ขม ธาต ในความหมายวา

อดทน รวมกนเปน ทขม แตบทสาเรจเมอม ท อยหนา เขาสมาสนยมซอนพยญชนะสงโยคทกครง

เปน ทกข แลวลบทสดธาตคอ ม ทงเสย จงเปน ทกข แปลวา ทนไดยากหรอ ความลาบาก

อนตตา มาจาก น+อตตา น แปลวา ไม อตตา แปลวา ตวตน เมอเขาสมาส ตองดวา

บทหลงขนตนดวยพยญชนะหรอสระ อตตา ขนตนดวยสระ คอ อ ตองแปลง น เปน อน สาเรจเปน

อนตตา แปลวา ไมมตวตน

อนตตา มาจากคาวา น+อตตา วเคราะหวา อตตโน อภาโว แปลวา ความไมมแหงอตตา

หรอตวตน

คาวา อตตา ในภาษาบาลมใชอย ๒ แบบ คอ อตตา และ อตตะ ซงถกใชเปนเอกพจน

เทานน3

๔

๒ บญสบ อนสาร, พจนานกรมบาล-ไทย ธรรมบทภาค ๑-๔, หนา ๖๖๘. ๓ เรองเดยวกน, หนา ๓๔๕. ๔ Encyclopidia I, p. 567. อางใน พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท), “การศกษาคาสอน

เรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลย

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๑๖.

๑๙

ในพระไตรปฎกและอรรถกถา คาวา อตตา หรอ อตตะ มความหมายหลายอยาง คอ

๑. ใชเปนคาสรรพนาม ซงมความหมายทางไวยากรณ และเปนความจรงขนสมมต

สจจะอตตา แปลวา ตวเองหรอตน (oneself) ซงตรงกนขามกบคนอน เชน คาวา อตตา ห อตตโน

นาโถ (ตนแลเปนทพงของตน)๕

๒. หมายถง อตภาพ หรอ อตภาวะ ซงประกอบดวย รปธรรม นามธรรม หรอ กาย

และใจ

๓. อตตา ทใชในความหมายทางอภปรชญา หมายถงแกนสาร (substance) ของชวต

ซงเรยกวา อตตา ในภาษาบาล หรอ อาตมน ในภาษาสนสกฤต ทเทยงแทถาวร ไมมเปลยนแปลง

หรอแตกดบไป แตอตตาหรออาตมน ยงคงอยตลอดกาล ซงอตตาในความหมายนแหละ ทถกปฏเสธ

โดยคาสอนเรอง อนตตา ในพทธศาสนา5

๖

อตตา เปนเพยงสมมตสจจะ ไมใชปรมตถสจจะ เพราะคาวา อตตา เปนเพยงคาเรยกชอ

ตามสมมต ไมไดมอยจรงแทโดยปรมตถสจจะ ในความจรงขนสงสด สงทมอยจรงคอ กระแสแหงความ

เปลยนแปลงแหงรปธรรมและนามธรรม ซงวางเปลาจากตวตน6

๗

จะเหนไดวา ไตรลกษณ ตามรปศพทหรอตามความหมายโดยศพท จะมความหมายตาม

ตวคอ ไตร หรอ ต มความหมายวา สาม และ ลกษณะ หรอ ลกขณ มความหมายวา ลกษณะ หรอ

อาการ เมอนามารวมกนเปน ไตรลกษณ จงมความหมายวา ลกษณะ ๓ ประการ หรอ อาการ ๓ อยาง

อนไดแก ความไมเทยง ความเปนทกข ความมใชตวตน นนเอง

๒.๑.๒ ความหมายโดยเนอความ (อตนย)

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะทเปนสามญทวไป ๓ ประการ คอ ความไมเทยง ความเปน

ทกข ความมใชตวตน7

๘

ไตรลกษณ 8๙ ลกษณะทเปนสามญทวไป ๓ ประการ คอ ความไมเทยง ความเปนทกข

สงขารทงปวงไมเทยง เรยกตามคาบาลวา เปน อนจจะ ในภาษาไทยนยมใชคาวา อนจจง หมายถง

๕ ข.ธ. (บาล) ๒๖/๑๖๐/๔๖. ๖ Anatta, The Three Basic Facts of Existence III Impermanance, Collected Essays,

Kandy Srilanka, 1974, p. 80-81. อางใน พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท), “การศกษาคาสอนเรองไตร

ลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, หนา ๑๗. ๗ Venerable Mahasi sayadaw, The Great Discourse On notself (Anattalakkhana Sutta),

(Bangkok : Buddhadhamma Foundation, 1996), p. 1. อางในเรองเดยวกน, หนา ๑๗. ๘ ดรายละเอยดใน ว.ม. (ไทย) ๔/๒๐-๒๔/๒๗-๓๑. ๙ พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ๒๕๔๒, (กรงเทพมหานคร : นานมบคสพบลเคชนส, ๒๕๔๖),

หนา ๔๘๔.

๒๐

สงทไมเทยง ภาวะทเปนอนจจง เรยกเปนคาศพทตามบาลวา อนจจตา หมายถงลกษณะทแสดงถง

ความไมเทยง เรยกเปนศพทวา อนจจลกษณะ สงขารทงหลายเปนทกข ในภาษาไทยพดวา ทกขง เปน

ทกข เปนของคงทนอยมได มสภาวะแหงความบบคนขดแยง หรอภาวะทเปนทกข เรยกเปนคาศพท

ตามบาลวา ทกขตา หมายถงลกษณะทแสดงถงความเปนทกขเรยกเปนศพทวา ทกขลกษณะ “ธรรม

ทงปวงเปนอนตตา”๑๐ ความเปนของมใชตวตน ภาวะทเปนอนตตา เรยกเปนคาศพทตามบาลวา

อนตตตา หมายถงลกษณะทแสดงถงความเปนอนตตา มใชตว มใชตน เรยกเปนคาศพทวา อนตต

ลกษณะในหนงสอพทธธรรม ไดใหความหมายของไตรลกษณ คอ

๑. อนจจตา (Impermanence) ความไมเทยง ความไมคงท ความไมยงยน ภาวะท

เกดขนแลวเสอมและสลายไปในทสด

๒. ทกขตา (Stress and Conflict) ความเปนทกข ความเปนของทนอยไมไดหรอทนได

ยาก ภาวะทถกบบคนดวยการเกดขนและสลายตว ภาวะทกดดน ฝนและขดแยงอยในตว เพราะ

ปจจยทปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนน เปลยนแปลงไป จะทาใหคงอยในสภาพนนไมได ภาวะทไม

สมบรณ มความบกพรองอยในตว หรอความพงพอใจเตมทแกผอยากดวยตณหา และกอใหเกดทกข

แกผเขาไปอยาก เขาไปยดดวยตณหาอปาทาน

๓. อนตตตา (Soullessness หรอ NonSelf) ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ความ

ไมมตวตนทแทจรงของมน10

๑๑ ความเปนอนตตาไมมตวตนแทจรง ไมอยในอานาจ บงคบบญชามได

หลกไตรลกษณเปนหลกการสอนทพระพทธเจาทรงยกแสดงวาเปนหลกความจรงทวไป

แกสงทงปวงททรงแสดงเพอใชเปนหลกพจารณา (โยนโสมนสการ) ความเปนไปในธรรมชาตทงหลาย

คอ ขนธ ๕ (ในมหาสตปฏฐานแยกเปน ๔ คอ กาย เวทนา จต ธรรม) โดยมงทจะใหเกดปญญาความร

แจงในความเปนจรงของชวตมนษยเปนสาคญ อนจะเปนผลใหเกดความเบอหนายคลายกาหนด ถาย

ถอนความยดมนถอมนในวาทะของตน (อตตวาทปาทาน)๑๒ หลดพนจากทฏฐ คอความตามเหนวา

เปนตวตน (อตตานทฏฐ) ไดในทสด”๑๓

สรปไดวา ไตรลกษณเปนลกษณะ ๓ ทกลาวถงสภาวธรรมทงหลายทเกดขนตามความ

เปนจรงของชวตมนษยวาประกอบดวย ๑. สงขารทงหลายเปนอนจจตา (ความไมเทยง) ๒. สงขาร

ทงหลายเปนทกขตา (ความเปนทกข) ๓. สงขารทงหลายเปนอนตตา (ความเปนของไมใชตน) ดงนน

๑๐ อง.ตก. (ไทย) ๒๐/๑๓๗/๓๘๕. ๑๑ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม, (กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๔๖), หนา ๖๘. ๑๒ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๔๓/๑๓๗. ๑๓ พระมหานยม สลสวโร, “การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรออนตตาในพทธปรชญาเถรวาท”,

วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒).

๒๑

ถาหากมนษยเรยนรและเขาใจไตรลกษณกจะทาใหมความเขาใจในชวตของตนเองและผอนทอย

รวมกนในสงคม จะทาใหเขาใจถงการเปลยนแปลงของสงขารหรอชวงวยตางๆของชวต เขาใจทตอง

ประสบกบความทกขหรอปญหาตางๆ ทจะเกดขนในชวต กจะทาใหไดใชชวตของตนเองดวยการใช

ปญญาและสตอยตลอดเวลา ไมใชชวตทประมาทในโลก ไมหลงงมงายในอบายมข ไมลมหลงตนเอง

ตกเปนทาสของตณหาและกเลสครอบงาจตใจ กจะชวยทาใหสามารถดารงชวตอยไดอยางมความสข

ในโลก เนองจากมความเขาใจในไตรลกษณ จงเกดความเขาใจสภาวะธรรมทงหลายทเกดขนตงอยและ

ดบไปในโลก จงใชเวลาในชวตทาประโยชนแกตนและแกโลกเตมกาลงความสามารถและภาคภมใจใน

ความสาเรจของตนเอง13

๑๔

พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต) กลาววา ไตรลกษณ 14๑๕ หมายถง ลกษณะสาม คอ

ความไมเทยง ความเปนทกข ความมใชตวตน (อนจจตา ทกขตา อนตตตา) เรยกอกอยางวา

สามญลกษณะ ลกษณะทเสมอกนแกสงขารทงปวง ไดแก ๑. อนจจตา ความเปนของไมเทยง ๒.

ทกขตา ความเปนทกขหรอความเปนของคงทนอยมได ๓. อนตตตา ความเปนของไมใชตวตน ดง

ภาษาบาลดงน ๑. สพเพ สงขารา อนจจา สงขารทงปวงไมเทยง ๒. สพเพ สงขารา ทกขา

สงขารทงปวงเปนทกข ๓. สพเพ ธมมา อนตตา ธรรมทงปวงมใชตวตน ดงนนไตรลกษณจงเปนกฎ

ธรรมดาเรยกวา ธรรมนยาม ตามรายละเอยดดงน

อนจจตา ความเปนของไมเทยงเปนภาวะทสงขารทงปวงเปนสงไมเทยงไมคงทโดยม

ลกษณะทเปนอนจจะคอลกษณะทใหเหนวาเปนของไมเทยงไมคงท ไดแก ๑. เปนไปโดยการเกดขน

และสลายไป คอเกดดบๆ มแลวกไมม ๒. เปนของแปรปรวน คอเปลยนแปลงแปรสภาพไปเรอยๆ

๓. เปนของชวคราวอยไดชวขณะๆ ๔. แยงตอความเทยง คอ โดยสภาวะของมนเอง กปฏเสธความ

เทยงอยในตว15

๑๖

ทกขตา ความเปนทกขคงทนอยไมได ทกขลกษณะเปนเครองกาหนดวาเปนทกขม

ลกษณะทดงน ๑. ถกการเกดขนและการดบสลายบบคนอยตลอดเวลา ๒. ทนไดยากหรอคงอยใน

สภาพเดมไมได ๓. เปนทตงแหงความทกข ๔. แยงตอสขหรอเปนสภาวะทปฏเสธความสข16

๑๗

อนตตตา ความเปนอนตตา คอมใชตวมใชตน อนตตลกษณะ ม ลกษณะดงน ๑. เปน

ของสญ คอเปนองคประกอบทเปนสวนยอยๆ ทงหลาย วางเปลาจากความสตย บคคล ตวตน เรา

๑๔ ปน มทกนต, พทธศาสตร, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕),

หนา ๑๙๑-๑๙๓. ๑๕ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๘๖, ๓๓๔. ๑๖ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท, หนา ๓๖๘. ๑๗ เรองเดยวกน, หนา ๙๙.

๒๒

เขา หรอการสมมตเปนตางๆ ๒. เปนสภาพหาเจาของมได ไมเปนของใครจรง ๓. ไมอยในอานาจ

ไมเปนไปตามความปรารถนา ไมขนตอการบงคบบญชาของใครๆ ๔. เปนสภาวธรรมอนเปนไปตาม

เหตปจจย ขนตอเหตปจจย ไมมอยโดยลาพงตว แตเปนไปโดยสมพนธ องอาศยกนอยกบสงอนๆ

๕. โดยสภาวะของมนเองกแยงหรอคานตอความเปนอตตา มแตภาวะทตรงขามกบความเปนอตตา17

๑๘

ไตรลกษณ หมายถงลกษณะทมทวไปแกสงขารทงปวง คอ อนจจะ ทกขะ อนตตา 18

๑๙

ซงมความหมายดงน

อนจจะ ไมเทยง คอ ไมดารงอยนจนรนดร เพราะเมอเกดมาแลวกตองดบไปในทสดทกๆ

สงจงเปนสงทดารงอยชวคราวเทานน

ทกขะ ทนอยคงทไมได ตองเปลยนแปลงไปอยเสมอ เหมอนอยางถกบบคนใหทรดโทรม

เกาแกไปอยเรอยๆ ทกๆ คนผเปนเจาของสงเชนน กตองทนทกขเดอดรอนไมสบายไปดวย เชน ไม

สบายเพราะรางกายปวยเจบ

อนตตา ไมใชอตตา คอไมใชตวตน โดยมอธบายเปนลาดบสามชนดงน

๑. ไมยดมนกบตนเกนไป เพราะถาถายดมนกบตนเกนไปกทาใหเปนคนเหนแกตว

ถายเดยว หรอทาใหหลงตน ลมตน มอคต คอลาเอยงเขากบตน ทาใหไมรจกตนตามเปนจรง เชนคด

วาตนเปนฝายถก ตนตองไดสงนนสงน ดวยความยดมนตนเองเกนไป แตตามทเปนจรงหาไดเชนนนไม

๒. บงคบใหสงตางๆ รวมทงรางกายและจตใจ ไมใหเปลยนแปลงตามความตองการไมได

เชนบงคบใหเปนหนมสาวสวยงามอยเสมอไมได บงคบใหภาวะของจตใจชมชนวองไวอยเสมอไมได

๓. สาหรบผทไดปฏบตไปไดจนถงขนสงสด เหนสงตางๆ รวมทงรางกายและจตใจเปน

อนตตา ไมใชตวตนทงสนแลว ตวตนจะไมม ตามพระพทธภาษตทแปลวา “ตนยอมไมมแกตน” แตก

ยงมผรซงไมยดมนอะไรในโลก ผรนเมอยงมชวตอย กสามารถปฏบตสงตางๆ ใหเปนไปตามสมควรแก

สถานทและสงแวดลอมโดยเทยงธรรมลวนๆ

ไตรลกษณ แปลวา ลกษณะ ๓ อยาง ไตรลกษณ หมายถงลกษณะ หรอขอกาหนดหรอ

สงทมประจาอยในตวของสงขารทงปวง ๓ อยาง คอ ๑. อนจจตา ความเปนของไมเทยง ความ

เปลยนแปลงไปตลอดเวลา ๒. ทกขตา ความเปนทกข คอทนอยในสภาพเดมไมได ๓. อนตตตา

ความเปนของมใชตวตน ความปราศจากอตตา ลกษณะ ๓ อยางน เรยกอกอยางหนงวา สามญ

๑๘ เรองเดยวกน, หนา ๓๖๖. ๑๙ สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน, WHAT DID THE BUDDHA TEACH, พมพครงท ๒ ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๐), หนา ๑๐–๑๑. อางใน พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐส

นนท), “การศกษาคาสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต,

(บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๓๓.

๒๓

ลกษณะ คอ ลกษณะทมเสมอกนแกสงขารทงปวง และเรยกอกอยางหนงวา ธรรมนยาม คอ

กฎธรรมดาหรอขอกาหนดทแนนอนของสงขารทงวง19

๒๐

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะทง ๓ คอลกษณะทไมเทยง, ทนอยไมได และไมใชตวตน

ทเรยกภาษาบาลวา อนจจ, ทกข, อนตตา หรอ อนจจตา, ทกขตา, อนตตตา20

๒๑

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะ ๓ ประการ เปนลกษณะทมประจาอยในทกๆ สงทเปน

สงขาร คอ อนจจลกษณะ ลกษณะไมเทยง ทกขลกษณะ ลกษณะเปนทกข และอนตตลกษณะ

ลกษณะทไมมความหมายแหงตวตน ลกษณะทง ๓ น เรยกวา “สามญญลกษณะ” หรอ “ธรรม

นยาม”21

๒๒

ไตรลกษณ หมายถง ลกษณะสามอยาง Common characteristics of things ลกษณะ

สามอยางทมแกสงขารทงปวง คอ 22

๒๓

๑. อนจจลกษณะ ความแปรไป (Changeability)

๒. ทกขลกษณะ ความยบยงไวในสภาพเดมไมได (Misery)

๓. อนตตลกษณะ ความไมมตวตน (Non Atman)

ยกตวอยางเชน คนๆ หนง แรกเกดตวเลกๆ แลวโตขน แลวแกไป แลวตาย นคออนจจ

ลกษณะ หากใครจะใชกลวธใดๆ กตามเพอยบยงคนผนนใหคงเดกอยหรอสาวอยตลอดไปยอมไมอาจ

ทาได การทยบยงไวไมไดนเรยกวา ทกขลกษณะ หากเราแยกสวนตางๆ ออกจากกนเสย คอแยก

ผม ขน เลบ ฟน หนง ฯลฯ ในตวคนนนออกจากกนใหหมดแลว เรากจะพบวา คนๆ นนได

หายไป ไมมอะไรทเปนคน เปนนาย เปนนาง อาการทเขาหายไปเมอถกแยกอยางนเรยกวา อนตต

ลกษณะ

ไตรลกษณ หรอลกษณะ ๓ ประการ หมายถงความเปนอนจจง ทกขง และอนตตา

อนจจง (อนตยะ ในภาษาสนสกฤต) เปนลกษณะท ๑ ในไตรลกษณ ซงโดยทวไปถอวา

เปนรากฐานของลกษณะท ๒ และ ท ๓ คอ ทกขงและอนตตา เพราะวาสงใดไมเทยง สงนนเปนทกข

และสงใดไมเทยง จงไมควรถอสงนนวาเปนตวตนและของตน

๒๐ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช, ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน

“คาวด”, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑), หนา ๒๗๒. ๒๑ สชพ ปญญานภาพ, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา ไทย-องกฤษ องกฤษ-ไทย, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๗๖. ๒๒ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข), พจนานกรมธรรมของทานพทธทาส, (กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๔๙), หนา ๗๖. ๒๓ พ.อ.ปน มทกนต, ประมวลศพทศาสนา สาหรบนกศกษาและประชาชน, (กรงเทพมหานคร : คลง

วทยา, มปป.), หนา ๑๕๙.

๒๔

Warder A.K. ไดกลาวถงการสอนเรองไตรลกษณของพระพทธเจาในหนงสอ เรอง

Indian Buddhism กบภกษวา

พระพทธเจา ดกรภกษทงหลาย พวกเธอคดอยางไร สงขารทงหลาย เปนของเทยงแท

หรอไมเทยงแท

ภกษทงหลาย ไมเทยงพระเจาขา

พระพทธเจา ถาไมเทยงแท เปนสขหรอเปนทกข

ภกษทงหลาย เปนทกขพระเจาขา

พระพทธเจา เมอเปนทกขควรหรอทจะยดมนถอมนวาเปนเราเปนของๆ เรา

ภกษทงหลาย ไมควรยดถอพระเจาขา

พระพทธเจา ภกษทงหลาย สงขารทงหลาย เปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา

ไมใชตว ไมใชตน ไมควรทจะเขาไปยดมนถอมนวาเปนเรา เปนของๆ เรา

เปนสภาพวางเปลา หาเจาของมได23๒๔

Woodward F.L. ไดกลาวถงพระพทธเจาสอนไตรลกษณกบภกษในเมองสาวตถ ใน

หนงสอ The book of The Kindred Sanyungs (Sanyutta–Nikaya) ในสงยตตนกายวา

ภกษผเหนภยในวฏสงสารทงหลาย ตา เปนสงทไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกขสงใด

เปนทกข สงนนไมใชตวตน สงใด ไมใชตวตน สงนนไมใชตวเรา นนไมใชของๆ เรา ไมใชเปนตว

เรา ห.... จมก .... ลน .... กาย ....ใจ .... เปนสงทไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปน

ทกข สงนนไมใชตวตน สงใด ไมใชตวตน สงนนไมใชตวเรา นนไมใชของๆ เรา ไมใชเปนตวเรา

ภกษทงหลาย อรยสาวกผไดรบคาสอนทด จะทาใหรงเกยจ ตา ห จมก ลน กาย ใจ การท

อรยสาวกรงเกยจโดยอายตนะภายใน ๖ กจะละตณหาจากอายตนะเหลานน ไมมตณหา เปน

อสระ ในความเปนอสระน มาจากการมองเหน การไดยน การไดกลน การไดลมรส กายได

สมผส การไดรบรทางใจ จงเปนอสระ ดงนน อรยสาวกตระหนกวา การเวยนวายตายเกด ไดถก

ทาลายแลว ชวตอยอยางถกตองแลว ภารกจหรอพรหมจรรยไดกระทาสนสดแลว ภพใหมไมม

อก24

๒๕

๒๔ Warder A.K. Indian Buddhism, (Delhi : Motilal Banarsidass Publishers Private Limited,

1970), p. 53. ๒๕ Woodward F.L. The Book of The Kindred Sayings, (Sanyutta – Nikaya) or Grouped

Suttas Past IV, (The Pali Text Society of Ocford, 1996), p. 12. อางใน พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐส

นนท), “การศกษาคาสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต,

(บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๑๕.

๒๕

ทกขง แปลวา สภาวะทบบคนของธรรมชาต หมายความวา สงทงหลายทงปวงมลกษณะ

ทเปนทกขมองดแลวนาสงเวชใจ นาใหเกดความทกขใจแกผมความเหนอยางแจมแจงในสงนนๆ เชน

“สภาวะของขนธ ๕ เปนตวทกข อนมตณหาเปนมลเหตแหงทกข”๒๖ หรอภาษาองกฤษแปลวา

Suffering และใหความหมาย ๓ ความหมายดงน

ทกข หมายถง ความไมสบายกายไมสบายใจ หมายถง ทกขเวทนา ซงเปนหนงในขนธ ๕

ทกขลกษณะ ซงเปนทกขในไตรลกษณ

ทกข ทางปรชญาและจตวทยาหมายถงประสบการณทางจตทเจบปวดทรมาน หรอ

สภาวะทบบคนซงเกดมาจากความยดมนถอมนในขนธ ๕ วาเปนตวตน26

๒๗

อนตตา เปนลกษณะท ๓ และลกษณะสดทายของไตรลกษณ หรอสามญลกษณะ

เชนเดยวกบอรยสจส อนตตา เปนคาสอนเฉพาะของพระสมมาสมพทธเจาทงหลายเทานน (พทธาน

สา มกสกา ธมมเทสนา, สามกกงสกเทศนา)๒๘ และเปนหลกคาสอนในพทธศาสนาทปฏเสธ อตตา

หรออาตมน ของศาสนาพราหมณ ฮนดโดยตรง คาสอนเรอง อนตตานแหละทมความแตกตางจาก

ศาสนาพราหมณ ฮนด โดยสนเชง

นอกจากนไตรลกษณ ยงมความหมายดงน 28

๒๙

๑. อนจจตา (Impermanence) ความไมเทยง ความไมคงท ความไมยงยน ภาวะท

เกดขนแลวเสอมและสลายไป

๒. ทกขตา (Stress and Conflict) ความเปนทกข ภาวะทถกบบคนดวยการเกดขนและ

สลายตว ภาวะทกดดน ฝน และขดแยงอยในตว เพราะปจจยทปรงแตงใหมสภาพเปนอยางนน

เปลยนแปลงไป จะทาใหคงอยในสภาพนนไมได ภาวะทไมสมบรณมความบกพรองอยในตว ไมให

ความเสมออยางแทจรงหรอความพงพอในเตมทแกผอยากดวยตณหา และกอใหเกดทกขแกผเขาไป

อยากเขาไปยดดวยตณหาอปาทาน

๒๖ ส.ข. (ไทย) ๑๗/๓๑/๔๔, ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๖-๙๐/ ๙๖-๑๐๓. ๒๗ Encyclopidia IV, P. 696. , Dukkha, The three basic facts of existence II, (Buddhist

Publication Society Kandy Srilanka, 1973), p. 81. อางใน พระมหาส นนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท ) ,

“การศกษาคาสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท”, วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑต

วทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙), หนา ๑๖. ๒๘ ข.อ. (บาล) ๒๕/๑๑๒/๑๔๗, ว.มหา. (ไทย) ๔/๒๖,๒๗,๒๙,๓๐,๓๑/๓๓,๓๔,๓๖,๓๘,๓๙, ท.ส. (ไทย)

๙/๒๙๘,๓๕๕/๑๐๙,๑๔๙, ข.อ. (ไทย) ๒๕/๔๓/๒๕๖. ๒๙ ดรายละเอยดใน พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา,

๒๕๔๑), หนา ๔–๖.

๒๖

๓. อนตตตา (Soulessness หรอ Non-Self) ความเปนอนตตา ความไมใชตวตน ความ

ไมมตวตนทแทจรงของมนเอง

สงทงหลายหากจะกลาววาม กตองวามอยในรปของกระแสทประกอบดวยปจจยตางๆ

อนสมพนธเนองอาศยกน เกดดบสบตอกนไปอยตลอดเวลาไมขาดสาย จงเปนภาวะทไมเทยง เมอตอง

ดบเกดดบไมคงท และเปนไปตามเหตปจจยทอาศย กยอมมความบบคน กดดน ขดแยง และแสดงถง

ความบกพรองไมสมบรณอยในตว และเมอทกสวนเปนไปในรปของกระแสทเกดดบอยตลอดเวลาขน

ตอเหตปจจยเชนน กยอมไมเปนตวของตว มตวตนแทจรงไมได

ในกรณของสตวบคคล ใหแยกวา สตวบคคลนนประกอบดวยขนธ ๕ เทานน ไมมสงใด

อนอกนอกเหนอจากขนธ ๕ เปนอนตดปญหาเรองทจะมตวตนเปนอสระอยตางหาก จากนนหกมา

แยกขนธ ๕ ออกพจารณาแตละอยางๆ กจะเหนวา ขนธทกขนธไมเทยง เมอไมเทยงกเปนทกข เปน

สภาพบบคนกดดนแกผเขาไปยด เมอเปนทกข กไมใชตวตน ทวาไมใชตวตน กเพราะแตละอยาง ลวน

เกดจากเหตปจจย ไมมตวตนของมนเองอยางหนง เพราะไมอยในอานาจ ไมเปนของของสตวบคคล

นนแทจรง ถาสตวบคคลนนเปนเจาของขนธ ๕ แทจรง กยอมตองบงคบเอาเองใหเปนไปตามความ

ตองการได และไมใหเปลยนแปลงไปจากสภาพทตองการได เชน ไมใหแก ไมใหเจบปวย เปนตน

ตามหลกพทธปรชญา ชวตของมนษยประกอบดวยขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร

วญญาณ แตละอยางตกอยในอานาจแหงไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา ไมมสวนใดสวน

หนง ของเบญจขนธน เปนของเทยง เปนสข และเปนอตตา ตวตน29

๓๐

อนตตา แปลวา ไมใชตวตน หมายความวา ทกสงทกอยาง ไมมความหมายแหงความเปน

ตวเปนตน ไมมลกษณะอนใดทจะทาใหเราถอไดวามนเปนของเรา ถาเราเหนอยางแจมแจงชดเจน

ถกตองแลว ความรสกทวาไมมตวไมมตนจะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราหลงเหนวาเปนตวเปน

ตนนน เพราะความไมรอยางถกตองนนเองลกษณะสามญ ๓ ประการท พระพทธเจาทรงสงสอน

มากกวาคาสงสอนอนกคอ การเหนอนจจง ทกขง อนตตา นนเอง

สรปไดวาไตรลกษณ แปลวา ลกษณะ ๓ อยาง หมายถง ลกษณะ ๓ ประการ จงเรยกวา

ไตรลกษณ เปนกฎธรรมชาตทพระพทธเจาตรสไวดงน ๑) อนจจง แปลวา ภาวะเปนของไมเทยง

และไมคงทนถาวร ๒) ทกขง เปนทกขเปลยนแปลง ทนอยไมไดนาน ๓) อนตตา ไมใชตวตนทแทจรง

ทกสงลวนแตอาศยกนเกดขน ตงอยและดบไป ไมมอะไรจรงยงยนหรอคงทนถาวรตลอดไป ชวตของ

มนษย ลวนตกอยภายใตกฎไตรลกษณคอสงขารทงหลายไมเทยง เปนทกขและธรรมทงหลายเปน

อนตตา รปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยงและทกสงทกอยางทไมเทยง ยอม

๓๐ Yasui Ryud, Theory Of Soul In Theravada Buddhism, (India : Atisha Memorial

Publishing Society Calcatta , 1994), p. 101. อางในเรองเดยวกน, หนา ๑๗.

๒๗

เปนทกขและทกสงทไมเทยงเปนทกข เปลยนแปลงอยเสมอ ยอมไมมผใดสามารถเรยกไดวานเปนของ

เรา นคอเรา นคอตวของเรา แมชวต มการเกดขน ตงอยและดบไปเปนปกต ดงนนมนษยจงควรพฒนา

ตนเองทงกายและจตใจ ตามทพระพทธเจาทรงสอนใหมนษย รจกฝกหดพฒนาตนใหเปนมนษยท

สมบรณถงพรอมดวยสตและปญญาของตนเอง เพอการดารงชวตอยางมความสขในสงคมโลก

๒.๒ หลกการไตรลกษณ

ในพระพทธศาสนามหลกสจธรรมหรอคาสอนทสาคญสาหรบพทธศาสนกชนอยเปน

จานวนมาก โดยไตรลกษณเปนหลกคาสอนทสาคญประการหนงทมงใหระลกถงความเปนปกต

ธรรมดาของสรรพสงบนโลก สอดรบกบคาวาเกดขน ตงอย และดบไป เปนอาการสามญของทก

สรรพสงทงนามธรรม และรปธรรม ในทนขอกลาวถงหลกไตรลกษณวามความสาคญในฐานะตางๆ

อยางไรและมเปาหมายอยางไร

๒.๒.๑ ไตรลกษณ ในฐานะเปนกฎธรรมชาต

ไตรลกษณ เปนกฎสาคญแหงธรรมชาต ซงมลกษณะ ๓ อยาง คอ ๑. อนจจง ความไม

เทยง ๒. ทกขง ความทนอยไมได ๓. อนตตา ความไมใชตวตน ตามหลกพทธธรรมเบองตนทวา สง

ทงหลายเกดจากสวนประกอบตาง ๆ มารวมกนเขาอย ในรปของการรวมตวเขาดวยกนของ

สวนประกอบตาง ๆ ซงสวนประกอบแตละอยางๆ ลวนมาจากสวนประกอบอนๆ ยอยลงไป แตละ

อยางไมมตวตนเปนอสระ ลวนเกดดบตอกนไปเรอง ไมเทยงไมคงท กระแสนไหลเวยนหรอดาเนน

ตอไปอยางทดคลายกบรกษารปแนวและลกษณะทวไปไวไดอยางคอยเปนไป กเพราะสวนประกอบ

ทงหลายมความสมพนธเนองอาศยซงกนและกนเปนเหตปจจยสบตอแกกนอยางหนงทไมทยงแทคงท

อยางหนงความเปนไปตางๆ ทงหมดนเปนไปตามธรรมชาตอาศยความสมพนธและความเปนปจจย

เนองอาศยกนของสงทงหลายเอง ไมมตวการอยางอนทนอกเหนอออกไปในฐานะผสรางหรอผบนดาล

จงเรยกเพอเขาใจงาย ๆ วาเปนกฎธรรมชาต ซงมหลกธรรมใหญอย ๒ หมวด ทพระพทธเจาทรงแสดง

ในรปของกฎธรรมชาต คอ ไตรลกษณ และปฏจจสมปบาท ซงถอไดวาเปนกฎเดยวกน แตแสดงใน

คนละแงหรอคนละแนว เพอมองเหนความจรงอยางเดยวกน คอ ไตรลกษณ มงแสดงลกษณะของ

สงทงหลายซงปรากฏใหเหนวาเปนอยางนน ในเมอสงเหลานนเปนไปโดยอาการทสมพนธเนองอาศย

เปนเหตปจจยสบตอแกกนตามหลกปฏจจสมปบาท สวนหลกปฏจจสมปบาทกมงแสดงถงอาการทสง

ทงหลายมความสมพนธเนองอาศยเปนเหตปจจยสบตอแกกนเปนกระแส จนมองเหนลกษณไดวาเปน

ไตรลกษณ30๓๑

๓๑ พระสาราญ จารวณโณ, หลกการหรอคาสอนแหงพระพทธศาสนา, [ออนไลน], แหลงทมา :

http://www.phrasamran.com/index.php?name=page&id=45 [๑๐ มกราคม ๒๕๕๙].

๒๘

กฎธรรมชาตน เปน ธรรมธาต คอภาวะททรงตวอยโดยธรรมดา เปน ธรรมฐต คอภาวะท

ตงอย หรอยนตวเปนหลกแนนอนอยโดยธรรมดา เปน ธรรมนยาม คอ กฎธรรมชาต หรอกาหนดแหง

ธรรมดาไมเกยวกบผสรางผบนดาล หรอการเกดขนของศาสนาหรอศาสดาใดๆ กฎธรรมชาตนน

แสดงฐานะของศาสดาในความหมายของพทธธรรมดวยวาเปนผคนพบกฎเหลานนแลวนามาเปดเผย

ชแจงแกชาวโลก ไตรลกษณนน มพทธพจนแสดงหลกไวในรปของกฎธรรมชาตวาดงน "ตถาคต

ทงหลายจะอบตหรอไมกตาม ธาต นนกยงคงมอย เปนธรรมฐต เปนธรรมนยามวา ๑. สงขารทงปวง

ไมเทยง... ๒. สงขารทงปวง เปนทกข... ๓. ธรรมทงปวง เปนอนตตา... ตถาคตตรสรเขาถงหลกนน

แลว จงบอก แสดง วางเปนแบบ ตงเปนหลก เปดเผยแจกแจง ทาใหเขาใจงายวา สงขารทงปวงไม

เทยง... สงขารทงปวง เปนทกข... ธรรมทงปวง เปนอนตตา..."๓๒ ไตรลกษณนเรยกอกอยางหนงวา

สามญลกษณ แปลวาลกษณะททวไป หรอเสมอเหมอนกนแกสงทงปวงซงไดความหมายเทากน

ในพระพทธศาสนาพระพทธองคทรงยกหลกไตรลกษณขนแสดงในฐานะเปนหลกความ

จรง ทวไปแกสงทงปวง เพอใชเปนหลกพจารณา (โยนโสมนสการ) ความเปนไปในธรรมชาตทงหลาย

คอขนธ ๕ (ใน มหาสตปฏฐาน แยกเปน ๔ คอ กาย เวทนา จต ธรรม) โดยมงเนนทจะใหเกดปญญา

ความรแจงในความเปนจรงของ ชวตมนษยเปนสาคญ อนจะเปนผลใหเกดความเบอหนายคลาย

กาหนด ถายถอนความยดมนถอมนใน วาทะของตน (อตตวาทปาทาน) ไดทสด32

๓๓

ไตรลกษณ ในพระไตรปฎกเรยกวา ธรรมนยาม (ธมมนยามตา) ทแปลวา นยามของ

ธรรม (หรอธรรมชาต) ทมความหมายวา ขอกาหนดหรอความกาหนดทแนนอนแหงธรรม หรอกคอ

ธรรมชาตนนเอง สวนคาวา พระไตรลกษณ และคาวาสามญลกษณะหรอสามญญลกษณะ ทม

ความหมายเดยวกนกบธรรมนยามนน เปนคาทเกดขนในภายหลงในยคอรรถกถา พระไตรลกษณ

หรอธรรมนยามเปนขอธรรมทแสดงถงลกษณะหรอกฎ หรอขอกาหนดของธรรม หรอกคอธรรมชาต

อนยงใหญและลลบ แตดวยพระปรชาญาณขององคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ธรรมของพระองค

ทานไดหงายของทควาอย เปดของทปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอตามประทปไวในทมด ดวย

พระประสงควา ผมจกษคอปญญาจะไดแลเหน กลาวคอทรงแสดงสภาวธรรม (ธรรมชาต) อนลลบท

ไมมผใดลวงรอยางถกตอง อยางแจมแจง อยางแทจรงมากอน นบเนองมาแตโบราณกาล โดยเฉพาะ

พระองคทาน ทรงสอนแตในเรองธรรมชาตของความทกข ทหมายถงเนนสอนในเรองสภาวธรรมหรอ

ธรรมชาตของการเกดขนแหงทกขเปนสาคญ ซงกเพอยงประโยชนอนยงใหญโดยการนาเอาความร

๓๒ พระสาราญ จารวณโณ, หลกการหรอคาสอนแหงพระพทธศาสนา, [ออนไลน], แหลงทมา :

http://www.phrasamran.com/index.php?name=page&id=45 [๑๐ มกราคม ๒๕๕๙]. ๓๓ พระมหานยม สลสวโร, “การศกษาเชงวเคราะหแนวคดเรออนตตาในพทธปรชญาเถรวาท”, วทยา

นพนธพทธศาสตรมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๔๒),

หนา ๒๗.

๒๙

ความเขาใจอนยงใหญเกยวกบความทกขนน ไปใชในการเพอการดบทกขอนเปนสขยง เปนทสด

นนเอง อนเกดขนและเปนไปดงพระดารสทตรสไววา “ในกาลกอนนกตาม ในบดนกตาม เราตถาคต

บญญตขนสอนแตเรองทกข และการดบสนทไมเหลอของทกขเทานน" ๓๔

สรปไดวา หลกพระไตรลกษณกลาววา สงขารทงหลายทงปวง ไมเทยง มอนตอง

แปรปรวนไปเปนอาการธรรมดา จงทนอยไมไดจงตองเสอมไปเปนอาการธรรมดาและดบไปในทสด

จงจกเปนทกข ถาไปอยากไปยดดวยเหลาตณหาอปาทาน เปนอนตตาไมมตวตน หรอไมใชของตว

ของตน (ตวตน-หมายถงตวตนของสงตางๆ ทงหลายทกชนด รวมทงตวตนของตนดวย) ทเปนแกน

เปนแกนอยางแทจรง ลวนเกดแตเหตปจจยตางๆ มาประชมปรงแตงกนชวขณะ หรอประกอบกนใน

ระยะเวลาหนง เปนกลมกอนมายาหรอฆนะ ดงนน เมอเหตปจจยเหลานนมอนตองแปรปรวน เสอม

และดบไปตามสภาวธรรม (ธรรมชาต) ดวยเหตอนหนงอนใดกด ฆนะหรอกลมกอนของตวตนหรอ

ของตนเหลานนอนเปนผล จงตองแปรปรวน เสอม และดบไปตามเหลาเหตตางๆ ทมาเปนปจจยกน

นน ในทสด เปนไปตามหลกธรรมอทปปจจยตา จงไมสามารถควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตาม

ปรารถนา ไดอยางจรงแทแนนอน

กฎธรรมชาตของสรรพสง ทครอบคลมกลไกการทางานเพอจดสรรพลวตของสรรพสงให

เขาสจดดลยภาพอยเสมอ คอ “กฎไตรลกษณ” ซงประกอบไปดวย อนจจง ทกขง และอนตตา

“กฎธรรมชาต” ทสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงคนพบเมอกวา ๒๕ ศตวรรษ และทรงแสดงไว ๕

อยาง เรยกวา “ปญจนยามธรรม” คอ กฎ ๕ ประการ ทบบคน บงคบใหเกดอนจจง ทกขง และ

อนตตาของทกสรรพสง มดงนคอ

๑ . อตนยาม (Physical Laws) เปนกฎธรรมชาต ทครอบคลมความเปนไปของ

ปรากฏการณทางธรรมชาต เกยวเนองกบวตถทไมมชวตทกชนด เชน ฤดกาล อณหภม หรอความ

รอน – เยน อนทาใหเกดการเปลยนแปลงไปทงรปและนาม หรอแมกระทงการกอเกดของโลกและ

จกรวาลกเปนไปตามกฎธรรมชาตของขอน เกยวเนองกบกฎและทฤษฎทางฟสกสทงหมด

๒. พชนยาม (Biological Laws) เปนกฎธรรมชาตทครอบคลมความเปนไปของ

สงมชวตทงสตวและพช การสบพนธหรอพนธกรรม เกยวเนองกบกฎและทฤษฎทางชววทยาทงหมด

๓. จตนยาม (Psychological Laws) เปนกฎธรรมชาตทเกยวกบกลไกในการทางาน

ของจต เชน เมอมอารมณ (สงเรา) กระทบประสาท จะมการรบรเกดขน จตจะทางานอยางไร คอ

มการไหวแหงภวงคจต ภวงคจตขาดตอน และมอาวชชนะแลวมการเหน การไดยน เปนตน รวมถง

การเกด-ดบของจต การรบอารมณของจต องคประกอบของจต (เจตสก) อานาจของความคดเพอ

กระทากรรมแกไขความคงอย

๓๔ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๒๗๘/๒๘๖.

๓๐

๔. กรรมนยาม (Moral Laws) เปนกฎแหงกรรม การกระทากรรม อนทาใหเกด

พฒนาการและววฒนาการทกดาน เกยวเนองกบพฤตกรรม เปนกระบวนการกอการกระทาและการ

ใหผลของการกระทา กนลกลงไปถงกระบวนการแหงเจตนจานง หรอความคดปรงแตงสรางสรรค

ตางๆ พรอมทงผลทสบเนองออกไปอนสอดคลองประสานกน

๕. ธรรมนยาม (Causal Laws) เปนกฎธรรมชาตอนเปนไปตามเหตตามผล ตามปจจย

ของสรรพสงทงหลาย เชน กฎไตรลกษณ (อนจจง ทกขง และอนตตา) หลกปฏจจสมปบาท หรอ

อทปปจจยตา ทวา “เพราะความเกดขนแหงสงน สงนจงเกดขน เพราะความดบไปแหงสงน สงนจง

ดบไป” โดยกฎขอนมขอบเขตครอบคลมกวางขวางทสด กลไกการทางานของกฎทงสขอ บบคน บงคบ

ใหเกด อนจจง ทกขง และอนตตา น34๓๕

ดงนน จงถอไดวาเปนกฎธรรมชาตทครอบคลมกลไกของทกสรรพสง ทคอยปรบดลย

ภาพของสรรพสงตามพลวตของการเปลยนแปลงทางปจจยเหตทไมมมนษยหรออะไรและสงใด ทจะ

สามารถควบคมปจจยเหตตางๆ ได ซงปจจยเหตตางๆ เหลานนของสรรพสงกจะบบคน บงคบให

เกดการเปลยนแปลงไมสามารถทจะคงอยในสภาพเดมได (อนจจง) ของทงพชนยาม (รปธรรม) และ

จตนยาม (นามธรรม : เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ) ซงทงพชนยามและจตนยามนถอไดวาเปน

ทเกาะและเพาะเชอรวมถงการฟกตวของกเลส

๒.๒.๒ ไตรลกษณในฐานะเปนมชฌมาปฏปทา

มชฌมาปฏปทาในทางพระพทธศาสนา หมายถง ทางสายกลาง คอ การไมยดถอสด

ทางทง ๒ ไดแก อตตกลมถานโยค คอ การประกอบตนเองใหลาบากเกนไป และ กามสขลลกาน

โยค คอ การพวพนในกามในความสบาย เปนหลกคาสอนทปรากฏในพระธรรมเทศนากณฑแรกของ

พระพทธเจาททรงแสดงแกปญจวคคย คอ ธมมจกกปปวตตนสตรนบเขาในสงยตตนกาย สจจสงยตต

นบเปนพระสตรแรกในวรรคท ๒ แนวคดและความหมายของมชฌมาปฏปทาคอขอปฏบตทเปน

กลางๆ เพอใหถงความดบทกขดวยปญญา คอ การดาเนนชวตทดเพอกาหนดรทกขและปญหาแหง

ทกข พระพทธเจาไดทรงกาหนดหลกทางสายกลางนไวอยางชดเจน คอ อรยมรรคมองค ๘ และ

มชฌมาปฏปทากคอ มรรค ๘ มองคประกอบ ดงน

๑) สมมาทฏฐ คอ ปญญาเหนชอบ หมายถง การปฏบตอยางเหมาะสมตามความเปน

จรงดวยปญญา

๓๕ ท.อ. (ไทย) ๒/๓๔; สงคณ อ. ๔๐๘, อางใน P.Rinchakorn, กฎธรรมชาตของสรรพสง : กลไกวา

ดวยการปรบสมดล, [ออนไลน], แหลงทมา : https://www.gotoknow.org/posts/495199 [๙ มกราคม ๒๕๕๙].

๓๑

๒) สมมาสงกปปะคอ ดารชอบ หมายถง การใชสมองความคดพจารณาแตในทางกศล

หรอความดงาม

๓) สมมาวาจา คอ เจรจาชอบ หมายถง การพดตองสภาพ แตในสงทสรางสรรคดงาม

๔) สมมากมมนตะ คอ การประพฤตดงาม ทางกายหรอกจกรรมทางกายทงปวง

๕) สมมาอาชวะ คอ การทามาหากนอยางสจรตชน ไมคดโกง เอาเปรยบคนอน ๆ มาก

เกนไป

๖) สมมาวายามะ คอ ความอตสาหะ พยายาม ประกอบความเพยรในการกศลกรรม

๗) สมมาสต คอ การไมปลอยใหเกดความพลงเผลอ จตเลอนลอย ดารงอยดวยความ

รตวอยเปนปกต

๘) สมมาสมาธ คอ การฝกจตใหตงมน สงบ สงด จากกเลส นวรณอยเปนปกต35

๓๖

หลกมชฌมาปฏปทาหรอทางสายกลาง เปนหลกคาสอนทมคณคาในตวเองอยางลกซง

เปนการประมวลคาสอนภาคปฏบตเปนระบบจรยธรรมทงหมดในพระพทธศาสนา

คณคาและความสาคญของหลกมชฌมาปฏปทา มดงน36๓๗

๑) เปนทางแหงความพอดทใหความสขตงแตในปจจบน

๒) เปนลกษณะเดนของพระพทธศาสนา

๓) เปนแนวทางปฏบ ต หรอ หลกพทธจรยธรรมของคฤหสถและบรรพชตใน

พระพทธศาสนา

๔) เปนหนทางทเปนไปเพอความสนสดแหงทกข

๕) เปนหลกทสามารถนาไปปรบใชกบชวต และสถานการณตางๆ ไดทกอยาง

มชฌมาปฏปทา หรอ มรรค ๘ เปนทางสความหลดพนจากทกขหรอหลดพนจากการ

เวยนวายตายเกดในสงสารวฏน เพราะมรรค ๘ เปนแนวทางทครอบคลมทงการพฒนา ศล สมาธ และ

ปญญา อยางครบถวน เปนการพฒนาจตใจของบคคลใหเขาใกลภาวะแหงนพพาน ทางแหงมรรค ๘

จะชวยขดเกลาจตใจ ใหเบาบางจากกเลสคอ โลภ โกรธ หลง ไดเปนอยางด จงถอไดวา หลก

มชฌมาปฏปทาน เปนหลกธรรมคาสอนอนมคณคาอยางยงในพระพทธศาสนาเพราะเปนแนวทางเพอ

การบรรลเปาหมายในพระพทธศาสนาทพทธศาสนกชนทกทานควรยดไวเปนแนวทางในการดาเนน

ชวต หากผคนในสงคมดาเนนชวตตามหลกมชฌมาปฏปทาน กยอมไมมผเบยดเบยนซงกนและกน ม

แตคนประกอบอาชพสจรต ไมมอบายมข พดจากนดวยสมมาวาจา ไมมการโกหกคดโกงกน ในความ

๓๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๑๔๙/๑๒๓.

๓๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๙๙/๓๔๘.

๓๒

เปนจรงแลว คงเปนเรองยากททกคนในสงคมจะดาเนนชวตไปในแนวทางเดยวกน ซงคนเราทกคน

สามารถเรมตนปฏบตทตนเองและครอบครว สชมชน สงคมไดสงคมกยอมสงบสข

๒.๒.๓ ไตรลกษณ ๓ ลกษณะ

ไตรลกษณะ หมายถงลกษณะ ๓ ประการ ประกอบดวย อนจลกษณะ ทกขลกษณะ และ

อนตตลกษณะ ดงมรายละเอยด ดงน

๒.๒.๓.๑ อนจจตา

สงขารเปนสงทเกดแตเหตปจจยมาประชมหรอประกอบกนชวขณะเพยงระยะ

หนง จงไมใชสงๆเดยวกนอยางแทจรง เพราะความทไมใชสงๆ เดยวกนอยางแทจรงนแหละจงมความ

ไมสมบรณเปนหนง แอบเรนอยในตวเอง มแรงบบคนโดยธรรมหรอธรรมชาต จงเปนปจจยทาใหไม

สามารถรวมตวกนอยางเสถยร คงท คงทนไดตลอดไป จงเกดอนจจงคออาการแปรปรวน หรออาการ

ไมเทยง มอนตองแปรปรวนไปเปนธรรมดาตามสภาพเหตปจจยของมน จงไมสามารถควบคมบงคบ

บญชาใหเปนไปตามปรารถนาไดตลอดไปในทสด จงเกดสภาวะทมการเกดขนแลวตองมการ

แปรปรวนไปเปนธรรมดาหรอตถตา

เมอไมเทยง มอาการแปรปรวนกลบกลายไปเปนธรรมดา เมอไปอยากดวยตณหา

จงเกดการไปยดวาเปนของตวของตนดวยอปาทานในสงขารใดๆ เขา ดงนนเมอเกดการแปรปรวน

เปลยนแปลงหรอดบไป จงยงใหเกดทกขชนดอปาทานทกขอนแสนเรารอนเผาลนกระวนกระวาย

ไตรลกษณ หรอลกษณะของธรรมชาต ๓ อยางน มธรรมหรอสงทมาปกปดหรอ

ซอนเรนไวไมใหปถชนแลเหนหรอเขาใจไดอยเชนกน จงปกปดบดบงรองรอยไมใหเหนและเขาใจ จง

กอใหเกดทกขโทษภยไปทวทกโลกธาต ไตรลกษณนองคพระสมมาสมพทธเจา ผพระปรชาญาณ ตรส

รเหนชอบไดดวยพระองคเอง ทรงนามาเปดเผยดจดง หงายของทควาอยขนแสดง เปดของทปด บอก

ทางแกคนหลงทาง ตามประทปในทมด ดวยเหนวาผมจกษคอปญญาคงเหนได เพอโปรดเวไนย

สตว ดวยพระมหากรณาธคณอนยงใหญของพระพทธองคนนเอง

อนจจง ถกปดบงซอนเรนรองรอย ทาใหไมรไมเหนตามความเปนจรงของ

สภาวธรรมหรอธรรมชาตได กเพราะเหลา สนตต - ความสบตอหรอความเปนไปอยางตอเนอง ได

ปกปดบดบงไว ดงเชน คนทอยใกลชดกนเหนกนบอยๆ หรอทกๆ วน หรอตวของเราเอง จะสงเกตได

วามองไมคอยเหน ความแปรปรวนไป ความไมเทยงในกายวามความแก ความเสอมอยตลอดเวลาทก

ขณะ แตคนคยเคย ทจากกนไมพบกนเปนเวลานาน กลาวคอ ขาดความสบตอหรอขาดความตอเนอง

ไประยะหนง เมอเกดมาประสบพบกนอกจะสงเกตเหนไดวา โตขน แกขน เปลยนแปลงไปมากทงกาย

และความคดหรอจต ตวตนของเราหรอทานทงหลายตามความเปนจรงแลวมความเสอมไมเทยงเกด

อยทกๆ ขณะ ทกๆ โมเลกลในเซลมการเปลยนแปลงแปรปรวนเคลอนไหว ไมเทยง เสอม หลดลอก

๓๓

อยตลอดเวลาจรงๆ แมแตอะตอม อนจดวาเปนสงทางวตถธาตทเลกทสดในวทยาการสมยปจจบน ก

เปนเพยงสงขารทถกปรงแตงขนมาจากเหลามวลของอเลคตรอน โปรตอน นวตรอน ทมเหลา

อเลคตรอนวงวนเวยนรอบกลมของเหลาโปรตอนและนวตรอนอยโดยมรจกหยดหยอน อนแสดงให

เหนสภาวะแหงความแปรปรวน อนกอใหเกดความไมเทยงอยทกขณะ ทยนยนพระพทธพจนไดเปน

อยางดโดยความรทางโลก แมอะตอมในทสดกตองดบไปตามวงจรอายขยของสงๆ นน การท

อเลคตรอน, โปรตอนและนวตรอนกหมนรอบตวเองกยงเกดแตเหตปจจยของพลงงานชนดตางๆ อก

เชนกน โมเลกลอนเปนมวลทมขนาดใหญขนมาอกนน กเปนสงขารทเกดขนแตเหตปจจยปรงแตงของ

เหลาอะตอม กลาวคอ ยอมประกอบกนดวยมวลของอะตอมในรปแบบตางๆ กน โลกทเราอาศยอยน

กเปนสงขารทถกปรงแตงขนมาจากวตถธาตตางๆ นาๆ อยางหนง จงแสดงอาการแปรปรวนไมเทยง

อยตลอดเวลาทกๆ ขณะ มการหมนรอบตวเองอยตลอดเวลา แผนดนไหว ภเขาไฟระเบด ฝนตก แดด

ออก หมะตก เปนตน จกรวาลอนกวางใหญไพศาลกยงเปนสงขารทลวนเกดแตการมเหตตางๆ แม

มหาศาลมาเปนปจจยปรงแตงกนขนเชนกน จงยอมแสดงความไมเทยงแปรปรวนเปนธรรมดา มการ

โคจรของดวงดาวตางๆ ตามเหตแรงดงดด การชนกน การเกด การดบของดวงดาวอยทกๆ ขณะจต

กายของเราทานทงหลายกเปนสงขารทประกอบดวยธาต ๔ หรอมวลหมของเซลมาประกอบกนเปน

รางกายตวตน จงยอมมความไมเทยงมความเสอมสลายและสรางใหมอยตลอดเวลาเชนผว ผม เลบ

เยอบ นาเลอด นาหนอง เปนตน มความเสอมหรอหลดลอกอยทกๆ ขณะทกๆ เศษเสยวของวนาท

และสรางเสรมใหมตลอดเวลาเชนกน การหายใจกเปนสงขารจงมการแปรปรวนอยทกขณะจต สวน

จตกยงมความแปรปรวนยงกวาสงใด เพยงแตเราไมเคยสงเกตหรอพจารณาใหเหน เพราะโดยทวไป

นนถกปกปดบงไวดวย ความตอเนอง จนปดบงมองไมเหนการเกด การดบ และความเสอมไป จงมอง

ดวยตาธรรมดาไมเหน ตองใชตาปญญาทมาจากการเจรญวปสสนา หรอธรรมวจยะ แลวตองตรตรอง

คดคน พจารณาโดยละเอยดแยบคาย (โยนโสมนสการ) ตวอยางอกอนหนง เชน ธปเวลาเราจดไฟแลว

แกวงโดยเรวจะสงเกตแตไฟทปลายธปเปนเสนไฟสายเดยวตอเนองกนไปเพราะความเปนไปอยาง

ตอเนองจนเหนแตมายา, มองไมเหนความจรงวาเปนแคจดเปลวไฟเลกๆ จากปลายธป และสงเกตไม

เหนความเสอมมอดไหมไปทกขณะของธป เหนแตความรงโรจนเรองรองเปนสายของเสนไฟจาก

ปลายธป ไมไดสนใจหรอสงเกตเหนอยางมสต ดงนน จงเปรยบความไมเทยงของธปทแปรปรวนมอด

ไหมหมดลงไป..ลงไป จนตองดบไปเปนทสด37

๓๘

สรปไดวา ทกชวตบนโลกใบนตกอยภายใตกฎไตรลกษณ แมแตองคสมเดจพระสมมา

สมพทธเจา พระศาสดา พระมหาบรษผยงใหญทสด พระองคทานกอยภายใตอนจจงของไตรลกษณน

๓๘ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๓๕, (กรงเทพมหานคร:

สานกพมพผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๑๓๘.

๓๔

เชนกน ชวตของเรากเชนกน มองหา สนใจแตความสมปรารถนา (สข) เพราะความเปนธรรมหรอ

ธรรมชาตของชวตอยางหนงของสรรพสตวทยอมชอบตองรกความสขสบาย หนายในทกข จนลม

สงเกต มองไมเหนความไมเทยงของกายและจต (รป-นาม) ตลอดจนสงแวดลอมตางๆ กเพราะ สนตต

ความสบเนองนทเปนปจจย เมอสงเกตไมเหนจงเกดการลมตวและทาใหเกดความประมาทโดยไมรตว

เปนปกตธรรมดา

ลกษณะทเปนอนจจง เปนลกษณะทแสดงวาเปนของไมเทยง ไมคงท มดงน38๓๙

๑. เปนไปโดยการเกดขนและสลายไป คอ เกดดบๆ มแลว กไมม

๒. เปนของแปรปรวน คอ เปลยนแปลงแปรสภาพไปเรอยๆ ควบคมบงคบใหคงทคงทน

ไมไดอยางแทจรง

๓. เปนของชวคราว อยไดชวขณะๆ ระยะหนงๆ

๔. ไมเทยง คอ โดยสภาวะของมนเอง กปฏเสธหรอตรงขามกบความเทยงอยในตว

ลกษณะหรออาการเหลานจงกอใหเกดทกข เมอสงทงหลาย (สงขาร) มความอยากทเกด

จากตณหา หรอไปยดมนดวยกเลสตน (อปาทาน) ทงดวยความไมร (อวชชา) และไมรเทาทน

(ไมมสต) เหลานน มอาการไมเทยง, ตองแปรปรวน มอาการเปลยนแปลงไป ไมเปนไปตามใจ

ปรารถนา

๒.๒.๓.๒ ทกขตา

สง ทเกดแตเหตปจจยคงทนอย ไมได ภาวะทถกบบคนดวยความไม เ ทยง

แปรปรวน ภาวะทไมสมบรณ มความบกพรองซอนเรนอยในตวของตว ภาวะของแรงดดและผลก

ตวเหตปจจยหลายๆ อยางอนประกอบกนขน แตละตวกลวนแปรปรวน ซงเมอเหตปจจยตางๆ ม

การแปรปรวน ผลกยอมแปรปรวนไปๆ มาๆ อยเยยงนน อนเปนไปตามหลกอทปปจจยตา เมอเกด

การแปรปรวนเยยงนอยตลอดเวลา จงทาใหในทสดภาวะของการสนสดหรอดบไปกตองบงเกดขนเปน

ทสด จงทาใหผทไปยดไปอยากในสงทงหลายทงปวงนนเกดภาวะททาใหไมมความสมใจ ความพอใจ

จงกอใหเกดความทกข ทมความอยากดวยตณหา จงเกดการไปยดมนถอมนวาเปนตวตนหรอเปนของ

ตวหรอของตนอยางแทจรงดวยอปาทานในทสด39

๔๐

ทกขง สภาวะทคงทนอยไมได จงเกดอาการดบหรอสญสลายไปในทสด ดงนน

เมอไปอยากดวยตณหา จงทาใหเกดความยดมนดวยอปาทานในสงขารทดบไป ยอมเปนทกขทเรารอน

เผาลนกระวนกระวาย ทกขงหรอความทนอยไมได จงตองดบไป มกถกปดบงดวยอรยาบถ (ความ

๓๙ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, (กรงเทพมหานคร: ม.ป.พ.,

๒๕๕๘), หนา ๗๔. ๔๐ เรองเดยวกน, หนา ๗๔.

๓๕

เคลอนไหวรางกาย และแมแตทางจต) จงกอใหเกดการเบยงเบนหรอบดบงหรอเกดการแยกพราก

การยกยายจากกน จนทาใหไมทนสงเกตเหนทกขงความทนอยไมไดหรอทกขทเกดขน ดงเชนผฝก

สมาธ เมอปฏบตจะเหนความคด (ทกขทเกดทางใจ) แทรกเขามาอยตลอดเวลา ตลอดจนสงเกตเหน

ทกขทางกายจากความปวดเมอยตางๆ จนสงเกตไดชด (เคยสงเกต) เหตเพราะเราอยในความสงบนง

ไมมอรยาบถเคลอนไหว ทกขตางๆ จงปรากฏใหเหนเดนชดขนในความรสก บางคนอาจจะอางวา

เปนเพราะทานนไมสบายไมเหมาะกบสรระรางกาย ลองทาทางตางๆ หรอทานอนอนแสนสบายทสด

ดกได เพราะจะเปนเพยงการรอใหแรงบบคน ความกดดนจนถงระดบปรากฏแกสายตาหรอ

ความรสกของเราเทานน มนแคจะกนเวลาเพมขนอกระยะหนงเทานน การนอนหรอกรยาทสบาย

ทสดอะไรกตามแคตองการใชเวลามากขนเทานนเอง หรอการทรป ถกแยกพรากออกจากนาม (ผร)

กอนสงเกตเหนภาวะบบคนกดดนขดแยงนน เชน สงทเราเหนนนถกแยกหรอหายไปจากสายตาของ

เรา ดงเชนคนทเราเกลยดเดนแยกพรากไปจากสายตาเราเสยกอนทจะรวามนไมสามารถคงทนอย

ไมไดตองดบไป หรอการทนาม (ผรหรอผสงเกต) ถกแยกพรากจากรป (สงทถกรหรอถกสงเกต)

เชน เราเองเดนแยกพรากไปจากสงทเหนและไมชอบใจนนเสยกอนทจะเหนความคงทนอยไมไดตอง

ดบไปเอง เหลานลวนเปนสาเหตอนสาคญททาใหไมสามารถสงเกตเหนความคงทนอยไมได จงดบไป

ในทสด กเนองมาจากอรยาบถหรอการแยกพรากนนนเอง มาบดบงไมใหเหน สจธรรมขอทกขงน

ถาเราเหนอยางชดแจงประจกษในจตอยเสมอๆ กจะไมถกครอบงาดวยอรยาบถหรอการแยกพราก

ในการปฏบตควรใชประโยชนจากโทษน เชนเมอนงสมาธถาใจเราสงบเปนสมาธกปลอยใหเปนสมาธ

เพอจตจกไดไมซดสาย อนกอเกดเปนกาลงของจตในการพจารณาธรรมตอไป และชมรสอรอยของ

ความสงบ ปต สข อเบกขา (อยาไปอยากหรอยดจนตดเปนวปสสนปกเลส จมตดอยกบ "สข หรอ

ความสงบ" เผลอตวเมอไรเสพทนท จะทาใหไมพฒนาใหเกดขนปญญาในการดบทกขตลอดจนเกด

โทษในภายหลง) แตเมอใดทเปนทกข ใจไมสามารถสงบไดเพราะไมมอรยาบถความเคลอนไหวมา

ปดบงทกข จนทกขนนปรากฏเดนชดขนมาในจต ทาใหฟงซานไปในเรองตางๆแมแตในเรองการ

ปฏบตธรรมกเถอะ กใหเหนความคด หรอเวทนาตางๆ ทงทางกายและจตทผดขนนนดวยใจทสงบ

อเบกขา วางทเฉย ไมแทรกแซงเขาไปปรงแตง สงเกตใหเหนความคด นก คดปรงแตง โทสะ

โมหะ ตลอดจนเวทนาตางๆ ทผดขน ทเกดขน(อยาไปไหลเลอนปรงแตงตามความคดหรอเวทนา

นนๆ แคสงเกตหรอเหนและเขาใจ แลวละเสย) เหลานแหละคออาสวะกเลส ทยงใหเกดสงขารตามท

เคยสงสม อบรม ประพฤต ปฏบตมาไวแลวแตในอดต ตามวงจรปฏจจสมปบาทอนเกดแตอวชชา

และอาสวะกเลส อนนเปนจกประโยชนอยางสงสด เปนตาแหงปญญาทจะนาพาใหพนทกข

(วปสสนาญาณ) ไดเรมบงเกดขนแกเราแลว เรมเหนความคดหรอจตตามทไดสงสมไววาเปนอยางไร

กอทกข ขนมา เรมเขาใจและเหนสงขาร ความคดปรงแตงอนกอทกขไดดวยตนเองอยางแจมแจง

๓๖

การเคลอนไหวรางกายหรออรยาบถ บดบงหรอเบยงเบนทกขได จงสามารถ

นาเอาภมรนไปใชประโยชนไดในการดบทกขชวขณะ ในขณะทถกทกขรมเรามากๆ หรอการทถก

ครอบงาดวยอปาทานอนแรงกลาแลวนนเอง จนไมสามารถสลดหลดออกไดดวยกาลงจตของตนเอง

เชน เปลยนอรยาบถตางๆ เชนเปลยนกรยาตางๆ ตลอดจนการแยกพรากออกจากสงทกอใหเกด

ทกขนน (แตตองพงสงวรวาแคชวระยะหนง จะออกไดอยางถาวรหรอเบาบางไดนนตองเกดแตญาณ

และการปฏบต (วปสสนา) ตามความรความเขาใจในเรองทกขและการดบทกขอยางถกตองเทานน)

แตตองระวงในการกระทาอรยาบถหรอการเคลอนไหวรางกายอยางจาเจอยางตอเนอง ทมรปแบบ

คอนขางเฉพาะตว เพราะจะทาใหเปนสมาธขนได เนองจากไปยดเอาอรยาบถเปนอารมณหรอเครอง

กาหนดของจตโดยไมรดวยอวชชา แลวเมอไมดาเนนตอไปในการวปสสนาอยางจรงจง ทาอยแตใน

อรยาบถเปนสาคญ กจะกลายเปนสมาธอยางขาดสตหรอมจฉาสมาธ อนเมอกระทาบอยๆ เนอง

เพราะเกดความสงบ ความสข ความสบายใจทเกดขนเปนเครองลอจนกลายเปนสงขารความเคยชน

หรอสงสมในปฏจจสมปบาทแลว ทาใหเกดทกขขนในภายหลงและแกไขไดยาก

ทกขลกษณะ เปนลกษณะทจดวาเปนทกข40๔๑ มดงน

๑) มการเกดขนและการดบสลาย บบคนอยตลอดเวลา ไมสามารถควบคมบงคบไดอยาง

แทจรง

๒) ทนไดยาก หรอคงอยในสภาพเดมไมไดตลอดไป

๓) เปนทตงแหงความทกข เมอเกดการดบสลายไปในทสด

๔) ตรงขามกบความสข หรอเปนสภาวะทปฏเสธความสข

ลกษณะหรออาการทเกดขนเหลานจงกอใหเกดทกข เมอสงทงหลาย(สงขาร)ทไปอยาก

หรอไมอยากดวยตณหา หรอไปยดมนดวยความพงพอใจวาเปนของตวตนดวยกเลส (อปาทาน)ไว ดวย

ทงความไมร (อวชชา) และไมรตว (ไมมสต) มอาการทนอยไมไดดวยอาการดบไปสญไป ไมเปนไป

ตามใจปรารถนา

๒.๒.๓.๓ อนตตตา

ธรรม (สง) ทงหลายไมใชตวใชตนไมเปนแกนแกนหรอแกนสารอยางถาวรแทจรง

จงไรคณคาใหไปยดตดยดมน เพราะเกดขน ตงอยชวขณะอยางแปรปรวน แลวตองดบไปในทสด

ตวตนเปนเพยงฆนะของการประชมกนหรอรวมตวกนของเหตปจจยตางๆ ในรปของกระแสทไหล

เลอนไปตามสภาวธรรม (ธรรมชาต) อนมเหตปจจยเกดๆ ดบๆ และแปรปรวนอยตลอดเวลา ซง

เมอเหตปจจยเหลานนตวใดตวหนงมอาการแปรปรวนหรอดบไปดวยเหตอนใดกด กยอมสงผลให

๔๑ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, (กรงเทพมหานคร: ม.ป.พ.,

๒๕๕๘), หนา ๗๔.

๓๗

ความเปนตวตน ทเปนกลมกอนมายาตามสภาวะของสงๆ นน กตองแปรปรวนหรอดบไปตามเหต

ปจจยทแปรปรวนไมเทยงนนดวย อนเปนการดาเนนไปตามหลกธรรมอทปปจจยตา และเปนจรง

เชนนไปตลอดกาลนาน เพราะเปนสภาวธรรม (ธรรมชาต) อนยงใหญ เปนเชนนเองและเปนธรรมดา๔๒

ตวตนหรอสงขารทงหลายจงไมใชเรา จงไมใชของเรา เพราะลวนขนหรอองอย

กบเหตทมาเปนปจจย หรอตวตนทงมวลลวนขนอยกบเหตปจจย แมแตขนธทง ๕ ทวาเปนของเรา

จงไมใชของเราอยางแทจรง เมอไมมตวตนเปนแกนแกนอยางแทจรง จงไปควบคมบงคบบญชาอยาง

แทจรงใหเปนไปตามปรารถนาตลอดไปไมได จงเปนทกขเมอไมเปนไปตามปรารถนาหรอความอยาก

หรอกลาวอกนยหนงวา ความไมใชของตวของตนอยางแทจรง จงควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตาม

ปรารถนาไมได ดงเชน กายหรอตวตนของเรา จะไปควบคมบงคบบญชาวา เจาจงสวย เจาจงอยา

แก เจาจงอยาเจบ เจาจงอยาปวย เจาจงอยาตาย กยอมไมเปนไปดงปรารถนา

อนตตาถกปดบงดวย ฆนะ ความเปนกลมกอน เปนชน เปนมวล เปนหนวย

รวม เปนตว เปนตน ชวยกนปดบง ซอนเรนไว อนนตลกษณะหรอลกษณะของความไมมตวไมม

ตน อยางเปนแกนสาระแทจรง จงไมปรากฏใหเหน (อนนตลกษณะ-ความไมมตวตนทเปนแกนสาร

เปนเพยงการรวมตวของเหตปจจยทมาประชมกน เมอเหตปจจยนนดบ ตวตนนนกจกดบไปดวย)

ฆนะ กลมกอนตวตนจงเปนมายาของเหตปจจยทประชมปรงแตงกน ดงเชน กอนหน เมอแตก

สลายเปนฝนหรอชนเลกๆ ความรสกของเราจะไมเหนเปนกอนหนอกแลว ใจอนถกยดไวแลวตาม

ความเชอความรเขาใจในกอนหนนน ไมยอมรบวาเปนกอนหนทงๆ ทมาจากกอนหนกอนนนแทๆ

แตจะรสกหรอเรยกวา ฝนบาง ทรายบาง ดนบาง ผงบาง เปนตน ดงในพทธธรรม ทานไดแสดง

ตวอยางไวในเรองเสอในลกษณะดงนวา เมอเราเหนเสอ เรากรสกวาเปนเสอ มองไมเหนลกลงไป

เหนตามความเปนจรงวาผานนเกดจากการมาปรงแตง (สงขารอนเกดแตเหตปจจยปรงแตงขนมา)

ตองนามาปรงแตง ทงถก ทงทอ ทงตด ทงเยบดวยคน ใหเปนเสอผาตางๆ ขนมา ถานาพจารณา

ลงไปอกกจะเหนวา แมแตผานนกเกดแตเหตปจจยอนเกดแตฝาย มาปรงแตงเปนเสนดาย มา

ประชมปรงแตงรวมกนใหเปนระเบยบดวยมนษย (กรรม-การกระทา) ดงนนเมอแยกดายออกจากกน

(ดบทเหต) ความเปนผา (ผล) นนกไมม กเพราะฆนะความเปนกลมกอนมายาไดถกทาลายลงไป

ตวอยางเชน เราเหนโตะ เราแลเหนแตโตะ เราไมแลเหนความเกดขนแตเหตปจจยตางๆ ของโตะ

เชน ไมกเกดแตเหตปจจยของธาตตางๆ ตะปกเปนเหตปจจยหนงใหเกดโตะ กาวกเปนเหตปจจย

หนงของโตะ แมแตกรรมการกระทาโดยเจตนาของมนษยนนเองกเปนเหตปจจยหนงของโตะ เมอ

๔๒ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพ

ผลธมม, ๒๕๕๕), หนา ๙๐.

๓๘

เหตปจจยเหลานประชมเปนปจจยแกกนและกนจงเกดสงทเราเรยกโดยกนทางโลกสมมตหรอสมมต

สจจะนนวาโตะ แตถาเราแยกเหตปจจยตางๆ เหลานนออกมา สภาพมายาความเปนตวตนของโตะ

นนกไมมแสดงใหเหนอกตอไป เหลอเพยงเศษไม เศษตะปบางเทานน เหลานกเพราะฆนะ ความ

เปนกลม เปนกอน เปนชน เปนอน เปนมายา ทบดบงความเปนอนตตาอนเปนธรรมขนสงในพทธ

ศาสนา ทาใหไมเหนไดอยางถองแทในอนตตลกษณะความไมใชของตวไมใชของตนอยางแทจรง เกด

จากเหตปจจยตางๆ มาประชมรวมกนแคชวขณะระยะหนง เพราะสงเหลานกตองดบไปเปนทสด

จงเปนมายาไมมแกนแกนอยางถาวรอยางแทจรง ดงนนอนตตาจงเปนธรรมทยากแกการเขาใจหรอ

เปนทวจกจฉากนมาโดยตลอด แกนของธรรมอยท "ไมเปนแกนแกนถาวรอยางแทจรง" มใชอยท

ความ มตวตน หรอ ไมมตวตน ยกตวอยางเชน

เงา ลวนเกดแตเหตปจจยมาประชมกนชวขณะหรอระยะหนง ของเหตดงเชน

วตถทบแสง แสง พนรบแสง กลาวคอ วตถทบแสงอนเปนเหตอยางหนง มากนกางแสงไว จงเกด

เปนเงาตกลงบนพนรบแสง เงานนกไมมในวตถทบแสง เงานนกไมมอยในแสง เงานนกไมมอยในพน

รบแสง แตเมอมาเปนเหตเปนปจจยแกกนและกนจงเกดเงานนๆ ขน เงาอนเปนทงธรรมซง

ครอบคลมทกสรรพสง และยอมเปนธรรมชนดสงขาร (สงทถกปรงแตงขน) อยางหนงเชนกน อน

เกดแตเหตดงทกลาวมาเปนปจจยกน อนยงใหเกดสงอนขน จงเปนอนตตา พจารณาดความไมมตว

ไมมตนทเปนแกนแกนแทจรงใหจบใหตองได ลวนเกดแตเหตมาเปนปจจยดงกลาวขางตนมาประชม

กนลวนสนเทานน แตจะบอกวาไมมเงา กเหนสงๆ นนอยตาตาตาใจ แตพอเหตปจจยขางตนอนใด

อนหนง เกดการแปรปรวนหรอดบไปขน ตวเงาหรอผลทเกดปรากฏใหเหนนน กตองแปรปรวน หรอ

ดบไปตามเหตปจจยเหลานนเชนกน นนแหละสภาวะอนตตาอยางหนง ดงนน รป สงทถกรโดย

อายตนะเชนความคดหรอธรรมารมณ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ ธรรมะ ตลอดจนจต ก

เปนไปในลกษณะการน ไมมตวตนเปนแกนแกนแทจรง กลาวคอ เมอเหตปจจยครบองค กเกดขน

เมอเหตปจจยใดเกดอาการแปรปรวนหรอดบไปเปนธรรมดา กยอมตองดบไปตามเหต ทมาเปน

ปจจยเชนกน จงทาใหเกดสภาวะเกดดบๆๆ อนเกดแตเหตปจจย เชนเดยวดงเงา

นอกจากนลองมาพจารณาตวตนของตนเองด ลวนเกดแตเหตปจจยของธาตตางๆ เชน

ตวเรา ประกอบดวยธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟและธาตลม ดงนนจะบอกวาไมมตวไมมตนก

ไมได มตวมตนนนมอย เพยงแตตวตนนนไมเปนแกนแกนถาวรแทจรง หรอไมใชของตวของตนอยาง

แทจรง เปนกลมหรอกอนหรอฆนะของธาตทง ๔ ไมใชสงสงเดยวกนอยางแทจรง เกดจากการ

ประกอบกนดงกลาว จงไมใชเราหรอของเราอยางแทจรงเพราะเกดขนจากธาต ๔ ทาใหควบคมบงคบ

บญชาไมไดอยางเตมท ไมคงทคงทนเชนนนไดตลอดไป ตองมการแปรปรวน และการดบไป และ

เมอควบคมไมไดตามปรารถนาอยางคงทหรอตลอดไป จงเปนไปเพออาพาธ (เจบปวย) ในทสดตอง

แตกดบไปไมเหลอตวตนใหเหนอกตอไป จงกลาวไดวาไมมตวตนทเปนแกนแกนถาวรอยางแทจรง

๓๙

เชนกนเหมอนดงสภาวะอนตตาขางตน นกเปนสภาวะอนตตาอกอยางหนง ดงอรยะเจาทเขาถงพระ

นพพาน (บคคลผเขาถง + สภาวะธรรมของนพพาน) หรอสภาพการเกดปรากฏขนของธรรมชาต

(ไมไดหมายถงสภาวธรรมชาต แตหมายถงการเกดปรากฏขนจรงๆ คอเปนสงขารสงทถกปรงแตงขน

แลว - ตรงนผเขยนขอสารภาพสอเปนภาษาพดไดลาบากจรงๆ พยายามอานจบใจความใหด) กจดอย

ในสภาวะอนตตานเชนกน ดงเชนฝน สภาวธรรมชาตของฝนนนมเปนจรงเชนนอยางจรงแทแนนอน

เชนสภาวธรรมของเงา แตเปนสภาวธรรมจงไมมตวไมมตน ยงไมปรากฏเปนตวเปนตนเปนเมดฝนตก

ลงมา แตเวลาเกดฝนแลวตกลงมาจรงๆ (สงขาร) ตามทเราเหนๆ กนอยนนหรอการเกดตวตนขน

ตามสภาวธรรมนนเอง กลวนตองเกดแตเหตปจจย สงขารทตกแลวนน กยงตองหยดดบไป อยางไม

เปนแกนแกนแทจรง อนหมายถง ถาพดถงสภาวธรรมของฝนกจะเปนอยางสภาวธรรมชาตทไมมตว

ไมมตนดงขางตน แตถาหมายถงฝนทตกลงมาใหเหน(สงขาร) ใหสมผสใหใชใหดม กจะเปนไปใน

ลกษณะมตวมตน แตกไมเปนแกนแกนแทจรง ในทสดกตองหยดตก (ดบ) ไปตามเหตปจจย ตอง

โยนโสมนสการ เพราะเปนสภาวะทสอเปนคาพดไดยากยง ตองใหบงเกดขนทใจหรอปจจตตงอนเมอ

เขาใจแลวควรเกดนพพทาญาณ ดงนนการจกกลาววามตวตน หรอไมมตวตน จงเปนเรองอยทวา

มองในมมมองเยยงไรเทานนเอง แตกเรยกกนโดยรวมๆไดวาไมมตวตน แตกกอใหเกดความเขาใจผด

ไปยดความไมมตวไมมตน จนไมเหนธรรม เอะอะอะไรกอางไมมตวไมมตนตนโดยไมเหนไมเขาใจ

อยางถองแท แกนของพระอนตตาจงอยทความไมเปนแกนแกนอยางแทจรง ตวอยางในสภาวะนเชน

รปทหมายถงกาย ตวตนของทานทกาลงอานอยน มตวตนอย ณ ขณะน แตไมเปนแกนแกนถาวร

อยางแทจรง เพราะไมคงท ไมคงทน ควบคมบงคบบญชาไมไดอยางแทจรง แลวตองดบเปนทสด ลวน

เกดแตเหตปจจยมาประชมกนขณะระยะหนง อนเมอเหตปจจยใดมอาการแปรไป ตวตนของตนก

แปรปรวน และดบสญหรอตายไปเปนทสด

สรปไดวาอนตตา ไมมตวมตนอยางแทจรง เพราะสงขารทงหลายหรอตวตนทเหน หรอ

แมแตผสสะไดดวยอายตนะใดๆ เปนเพยงมายาของกลมหรอกอนของเหตปจจย ซงแทจรงตวตนทเหน

คอการประกอบกนอยของเหต ไมใชตวตนสงๆเดยวอยางแทจรง จงไมมตวตนอยางแทจรง

ฝายอสงขตธรรมนนยอมไมมตวตนอยแลว เพราะเปนเพยงสภาวธรรม ทยงไมไดเกดปรากฏการณของ

การปรงแตง จนเปนสงขารหรอตวตนนนๆ ขน

อนตตลกษณะ เปนลกษณะทแสดงความเปนอนตตา42

๔๓ มลกษณะดงน

๑) เปนของสญ ในความหมายของสงขาร (สงขตธรรม) กเพราะวา เปนเพยงการประชม

เขาขององคประกอบทเปนสวนยอยๆ ทงหลาย เพราะเกดขนมาจากการทมเหตตางๆ มาเปนปจจย

๔๓ พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, หนา ๙๘.

๔๐

ประชมรวมกนขน จงเพยงแตแลดประหนงวาเปน สงๆเดยวกน เปนมวลเดยวกน เปนชนเดยวกน

จรงๆ แตความจรงอยางปรมตถแลวกยงเปนเพยงการประชมเขากนของสวนยอยๆ ดงกลาว

เปนของสญ ในแงของอสงขตธรรม กเพราะวา เปนเพยงสภาวธรรมหรอธรรมชาตเทานน

คอ เปนเพยงธรรมทยงไมเกดปรากฏการณของการทเหตตางๆ ไดมาเปนปจจยกนขน

๒) เปนสภาพหาเจาของมได ไมเปนของใครจรง แตมกไปหลงผด ไปหลงยดหรอมวเมา

กนดวยกเลสวา เปนตวตน เปนของตวของตน หรอของใครอยางจรงแท

๓) ไมอยในอานาจ ไมเปนไปตามความปรารถนา ไมขนตอการบงคบบญชาของใครๆ

อยางแทจรง เพราะสภาวะของสงขารเองกมแรงแตภายในหรอแมแตภายนอก มาบบคนใหคนส

สภาพเดมๆ เปนทสดโดยไมยอมขนตอการบงคบบญชาของใครอยางแทจรง แตเพราะมการควบคม

บงคบบางบางสวนไดอยางเปนครงคราว จงมกพากนไปหลงผดหลงยดหรอมวเมากนวา สามารถ

ควบคมบงคบบญชาไดอยางแทจรงตามความปรารถนา

๔) เปนสภาวธรรมทดารงอย หรอเปนตามธรรมดาของมนเชนนนเองในธรรมทเปนสงขต

ธรรมคอสงขาร ซงเปนไปตามเหตปจจย จงขนตอเหตปจจย จงไมมอยโดยลาพงตว จงเปนไปโดย

สมพนธ องอาศยกนอยกบสงอนๆ

๕) โดยสภาวะของมนเอง กแยงหรอคานตอความเปนอตตา มแตภาวะทตรงขามกบ

ความเปนอตตา

ลกษณะหรออาการเหลานจงจงกอใหเกดทกข เมอธรรมหรอสงทงหลายทไปอยาก

หรอไมอยากดวยตณหาหรอไปยดมนดวยกเลส (อปาทาน) วาเปนของตวตน ดวยทงความไมร

(อวชชา) และไมรเทาทน (สต) เหลานน ไมสามารถควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตามปรารถนา43

๔๔

สวนการศกษาไตรลกษณในคมภรวสทธมรรค มการมองอยางลกซงถงสภาพสงขารทง

ปวง โดยใชปญญาเปนเครองพจารณา เชน พจารณาเบญจขนธดวยวปสสนา เชน อนจจ (สงทไม

เทยง) อนจจตา (ความไมเทยง) พงทราบอนจจานปสนา (การ พจารณาเหนวาไมเทยง) อนจจานปสส

(ผพจารณาเหนว าไมเทยง) อนจจ (สงทไมเทยง) ไดแกปญจขนธ เพราะความทปญจขนธ

เหลานนมความเกดขนเสอมไป อนจจตา (ความไมเทยง) ไดแกความเกดขนเสอมไปและเปนอนไป

หรอความทมแลวกไมมแหงปญจขนธเหลานน และอรรถาธบายวา อนจจตา กคอความทปญจขนธ

ทงหลายเกดมาแลว ไมตงอยตามอาการทเกดมานนสลายไป โดยขณภงคะ คอดบไปทกขณะทเดยว44

๔๕

กฎของธรรมชาตในชวตมนษยไดแกสามญญลกษณะหรอเรยกวากฎไตรลกษณและ

กฎวเสสลกษณะ มดงน

๔๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๘. ๔๕ วสทธ (ไทย) ๒/๑๓๘.

๔๑

สามญญลกษณะ คอลกษณะทเปนไปเหมอนๆกนของสงทงหลายยอมมการเกดขน

ตงอยหรอดารงสภาพหนงอยในระยะหนงแลวกแปรเปลยนไปหรอสลายไปตามกาลเวลาภายใต

ลกษณะสากล๓ประการเรยกวา “ไตรลกษณะ” (The Three Characteristics of Existence) คอ

อนจจลกษณะ ทกขลกษณะ และอนตตลกษณะ ซงทกชวตทมรางกายและจตใจตางกตกอยในกฎ

ธรรมชาตนสวนนพพานมลกษณะเดยวคออนตตลกษณะ

๑) อนจจลกษณะ (Impermanence) คอสภาวะของความไมเทยงแทแนนอนไม

สามารถดารงสภาพเดมใหคงทนอยไดนานถาวรไมมธรรมชาตทยงยนอยไดตลอดกาล เชน รปราง

หนาตาจตใจของคนเรามการเปลยนแปลงมาตลอดตงแตเกดจากสภาพทารกไปสหนมสาววยจะ

เปลยนแปลงไปสวยกลางคนและวยชรา ซงลกษณะความเจรญเตบโตทางรางกายและจตใจจะไมม

ลกษณะเหมอนเดมตงแตเรมปฏสนธซากศพนนยงคงมการเปลยนแปลงไปตามธรรมชาต มนษย

ประกอบขนดวยรางกาย (รปขนธ) และจตใจ (นามขนธ) สงทเกดขนจากหลายสงมาเปน

องคประกอบกนเชนนเรยกวาสงขตธรรม (Compounded Thing) รปขนธและนามขนธเปนสงขต

ธรรมรปกายเจรญอยไดดวยมอาหารเปนเครองหลอเลยงสรางเนอหนงและโลหตมาหลอเลยงนามขนธ

คอสวนทเปนจตใจไดแก เวทนา สญญา สงขาร อารมณความรสกนกคด ความจาการรบรทเกดขน

ได เพราะมผสสะเกดขนจตจงเปนสงขตธรรมดวย และสงทเปนสงขตธรรมยอมมการดารงอยเพยง

ชวครชวยามไมสามารถรกษาสภาพเดมไวไดถาวร ยอมเปลยนแปลงไปตามการแตกดบของสงทอาศย

กนไดเกดมามการเกดขน เรยกวา อปาทะ มการดารงชวตอยชวระยะหนง เรยกวา ฐต และมการ

สลายแปรเปลยนแปลงไปจากเดมเรยกวา วยะ เปนวฏจกร ภาวะทเปนเชนนเรยกวา อนจจ

ลกษณะ

๒) ทกขลกษณะ (Stress and Conflict) คอลกษณะโดยธรรมชาตทสงทงหลายท

เปนสงขตธรรมจะตองมการเสอม การดบสลาย คาวาทกขมาจากคาวา ท แปลวา ยากลาบาก

และ ขะ แปลวา ทน รวมความวาเปนสงทคงทนไดยาก หรอคงอยในสภาวะแหงทกขลกษณะนได

องคประกอบททาใหเกดจต ไดแก อายตนะทง ๖ คอ ตา ห จมก ลนกาย และใจ ลวนแตเปน

สงขตธรรม ไมสามารถคงสภาพเดมอยไดอยางถาวร มสามญญลกษณะทกขจตมความเปน

ทกขลกษณะดวย

๓) อนตตลกษณะ (Soullessness หรอ Non-Self) คอลกษณะทไมมความเปนตวตน

ไดอยางถาวรของสงทเปนสงขตธรรม เรยกวา เปนอนตตา สงตางๆ ลวนเปนสงขตธรรมทมนษย

สมมตชอขนานนามบญญต เรยกเปนตวตนตางๆ นานาโดยสภาพแทจรงแลวไมมสงใดทเปนแกนสาร

ตวตนไดอยางมนคงถาวรเลย ชอทเรยกสงตางๆ นนมไดชใหเหนถงตวตน หรอสภาพทแทจรงท

ถาวรของสงเหลานนเลย หากแตเปนเพยงสมมตสจจะดารงอยภายในขอบเขตของเหตปจจยทมา

ประชมพรอมกนใหปรากฏเปนตวตนขนภายใตเงอนไขของสงแวดลอม เชน อณหภมทพอเหมาะ

๔๒

กาลเวลา (อายขย) ตวอยางทเหนไดชดคอรางกายและชวตและจตใจของมนษยเรานนเอง รางกาย

ของมนษยประกอบดวยการรวมตวของเนอกระดกเอนทเมอสลายกคอ ธาตดน นา ลม ไฟ เมอจะ

ชใหแนชดวาอะไร คอตวเราทแทจรงเรากจะหาไมพบ จตใจเองกเชนกน พระพทธศาสนากลาววา

จตมความเปนไปเปนกระแสอายตนะ แตไมอาจกลาวตอไปวา จตคอสวนทเปนห ตา จมก ลน

กาย ใจ อยางใดอยางเดยวแนนอน เพราะเมอแยกแตละสวนออกแลวจตกมไดมเหลอทงใหเหนเปน

ตวตนแกนแทถาวร จตจงมสภาพเปนอนตตา45

๔๖

สรปไดวา ชวตทางพระพทธศาสนาเปนการเกดแหงชวตหนงๆ เปนรปธรรมเกดการ

พฒนาเปนขนตอนตามวยแตละชวงอาย แตละชวตเจรญพฒนาการชาเรวไมเหมอนกน เมอ

องคประกอบแหงชวตสมบรณเกดชวตไดพบชวตททงทกข สข และกลางๆแลว สงเหลานนกดบไป

ตามเหตปจจยอนเปนหลกธรรมทสอดคลองในพระพทธศาสนา

๒.๓ ตวอยางหลกธรรมเรองหลกไตรลกษณ

กอนทพระพทธเจาจะทรงสอนใคร พระพทธองคทานจะใชวธพดชกจงโนมนาวจตใจของ

ผฟงใหเกดศรทธาและความเชอและมความเลอมใสตอพระพทธองคกอน อกทงพระพทธองคทรง

เปนสพพญทรงทราบวาระจตของผฟงวาพอทจะรบฟงหวขอธรรมนนๆ แลวกจะไดดวงตาเหนธรรม

คอเขาใจคาสอน ดวยหวขอธรรมนนๆ เมอทรงทราบวาระจตของผฟงแลว กทรงสอนอนปพพกถา คอ

การแสดงธรรมไป ตามลาดบ ๕ 46

๔๗ สาหรบเรองหลกไตรลกษณ พระพทธเจาทรงแสดงความเปนจรง

ของขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ วาเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ไมใชตว

ไมใชตน ขนธทง ๕ น เปนตวทาใหเกดทกข ไมควรเขาไปเกยวของยดถอวา เปนสงสวยงาม นารนรมย

และคงทนอย แตทรงสอนใหพจารณาอยางแยบคายคอ ใหพจารณาโดยละเอยด อยางทพระพทธองค

ทรงตรสสอนภกษทงหลายทเมองสาวตถวา “พระผมพระภาคตรสวา ภกษทงหลาย รปไมเทยง สงใด

ไมเทยง สงนนเปนทกขสงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา สงใดเปนอนตตา สงนนเธอทงหลายพงเหน

ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นนไมใชของเรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา

เมอเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางน จตยอมคลายกาหนด หลดพนจากอาสวะ

๔๖ วารญา ภวภตานนท ณ มหาสารคาม, จตวทยาพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๔๔), หนา๒๕ - ๒๗. ๔๗ ดรายละเอยดใน ว.ม. (ไทย) ๔/๒๖/๓๒.

๔๓

ทงหลายเพราะไมถอมน 47

๔๘ พระพทธเจาทรงแสดงธรรมเรองหลกไตรลกษณแกพทธสาวกและพทธ

สาวกา ดงตวอยาง ตอไปน

๒.๓.๑ พระปญจวคคย

ปญจวคคย แปลวา นกบวชชดแรกทเขามาบวชเปนภกษสาวกในพระพทธศาสนา

จานวน ๕ รป ไดแก โกณฑญญะ วปปะ ภททยะ มหานามะ และอสสช๔๙ ซงแตเดมปญจวคคยเปน

นกบวชทออกบวชตดตามปรนนบตพระพทธเจาตงแตเสดจออกผนวชใหมๆเปนชาวกรงกบลพสดและ

เปนภกษรนแรกและไดเปนพระอรหนตรนแรกในพระพทธศาสนา

สาเหตสาคญทพระพทธเจาทรงเลอกปญจวคคยเปนผททรงไดรบฟงหลกธรรมหลงจากท

พระพทธเจาทรงคนพบจากการตรสรของพระพทธองคกเพราะวา ๑) ปญจวคคยเปนกลมบคคลทออก

บวชจงความตงใจทจะปฏบตธรรม และกยอมเขาใจธรรมะงายกวาบคคลทวไป ๒) ทรงรจกและได

เขาใจอปนสยของปญจวคคยมากอนวา ปญจวคคยเปนผทมความเฉลยวฉลาดทางปญญาสามารถทจะ

รและเขาใจธรรมทพระองคตรสรและสามารถเผยแผหลกธรรมคาสอนไปสบคคลอนๆ ได ดงนน

พระพทธเจาจงทรงแสดงปฐมเทศนาธรรมครงแรกแกปญจวคคย ในวนขน ๑๕ คา เดอน ๘ เรยกวา

“ธมมจกกปปวตตนสตร” โกณฑญญะกไดดวงตาเหนธรรม บรรลโสดาบน โกณฑญญะไดรบการยก

ยองจากพระพทธเจาใหเปนเอตทคคะในดานรตตญ เรยกวา มราตรนาน คอ เปนผรธรรมกอนใคร

และไดบวชกอนผอนในพระพทธศาสนา จากนนพระพทธองคทรงประทาน ปกณณกเทศนา สงสอนท

เหลออก ๔ ทาน ใหบรรลโสดาบนแลวประทานเอหภกขอปสมปทาให ในอนตตลกขณสตรวา

ภกษทงหลาย เวทนาไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงใดเปนทกข สงนนเปนอนตตา

สงใดเปนอนตตา สงนนเธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นน

ไมใชของ เรา เราไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา เมอเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปน

จรงอยางนจตยอม คลายกาหนด หลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน ภกษทงหลาย

สญญาไมเทยง สงใดไมเทยง สงนนเปนทกขสงใดเปนทกขสงนนเปน อนตตา สงใดเปนอนตตา

สงนนเธอทงหลายพงเหนดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางนวา นน ไมใชของเรา เรา

ไมเปนนน นนไมใชอตตาของเรา เมอเหน ดวยปญญาอนชอบตามความเปนจรงอยางน จตยอม

คลายกาหนด หลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมถอมน49

๕๐

๔๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๖๓/๓๕., และธมมานปสสนา หมวดขนธ หมวดอายตนะ ขอ ๓๘๓ -๓๘๔ หนา

๓๑๘-๓๒๑, อปาทานขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ. ๔๙ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช) ป.ธ. ๙ ราชบณฑต, พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชด

คาวด, (กรงเทพมหานคร : วดราชโอรสาราม, ๒๕๔๘), หนา ๓๔. ๕๐ อง.เอกก.(ไทย) ๑/๑๗๐/๙๑.

๔๔

อนงในวนแรม ๕ คาแหงปกษ พระองคใหพระปญจวคคยทงหมดประชมพรอมกนแลว

ตรสสอนดวยพระสตรทกลาวถงอนตตา พระปญจวคคยเถระดารงอยในอรหตตผลในทสดของอนตต

ลกขณสตร 50

๕๑ มหลกฐานสาคญทกฎชดในปจจบนน คอ พระอสสชหนงในปญจวคคย ไดแสดงธรรม

แดอปตสสะ พราหมณหนมผปราดเปรอง ซงเพยงแคฟงอมตะวาจาวา “ธรรมใดเกดแตเหตธรรมนน

ยอมไปเพราะเหต” ซงเปนหลกไตรลกษณทสาคญของคาสอนทางพทธศาสนา กสงผลใหอปตสสะ

ยอมละทงความเชอเดมแลวหนมาตดตามพระอสสชเพอขอเปนลกศษย พระอสสชไมเพยงแตช

เสนทางแหงปญญาใหอปตสสะ แตยงแนะนาครทยงใหญใหอปตสสะรจก คอ พระพทธเจา ซงตอมา

ภายหลงอปตสสะ ไดกลายเปนอครสาวกทสาคญ คอ พระสารบตร สงผลใหพระพทธศาสนาไดเผยแผ

ไปสชนชนสงไดอยางรวดเรว นบไดวาเปนความชาญฉลาดอยางยงของพระพทธองคททรงไดคดเลอก

ปญจวคคยในการเผยแผพระศาสนา51

๕๒

๒.๓.๒ พระปฏาจาราเถร

พระปฏาจาราเถร เปนธดาของมหาเศรษฐในเมองสาวตถ กลายเปนคนบา เนองจาก

ความทกขทเกดจากการสญเสยบตรชายและสามอนเปนทรก ทาใหนางมความทกขเศราโศกเสยใจ

ตอมานางปฏาจาราไดมาพบพระพทธเจา พระพทธองคทรงเทศนธรรมสอนเรองหลกไตรลกษณ จงได

สตและเกดความเลอมใสในพระพทธศาสนาและบวชในพระพทธศาสนา เรองเลามอยวา52

๕๓

เมอนางปฏาจาราอายได ๑๖ ป นางเปนหญงสาวทมความงดงามมาก บดามารดาทะน

ถนอมหวงใยใหอยบนปราสาท ชน ๗ เพอปองกนการคบหากบชายหนม ตอมานางไดคบหาเปน

ภรรยาคนรบใชในบานของตน บดามารดาของนางไดตกลงยกนางใหแกชายคนหนง ทมชาตสกลและ

ทรพยเสมอกน เมอใกลกาหนดวนววาห นางไดพดกบคนรบใชผเปนสามวา “ไดทราบวา บดามารดา

ไดยกฉนใหกบลกชายสกลโนน ตอไปทานกจะไมไดพบกบฉนอก ถาทานรกฉนจรง ทานกจงพาฉนหน

ไปจากทนแลวไปอยรวมกนทอนเถด” เมอตกลงนดหมายกนเปนทเรยบรอยแลวชายคนรบใชจงพา

นางปฎาจาราหนออกจากบานไปรวมครองรกครองเรอนกนในบานตาบลหนงซงไมมคนรจก ชวยกน

ทาไร ไถนา เขาปาเกบผกหกฟนหาเลยงกนไปตามอตภาพ นางไดรบความทกขยากแสนสาหส

เพราะตนไมเคยทามากอน กาลเวลาผานไปนางไดตงครรภบตรคนแรก เมอครรภแกขน นางจงออน

๕๑ ว.ม.อ. (ไทย) ๓/๑๙/๑๘. ๕๒ การคดเลอกคนในพระพทธศาสนา, [ออนไลน], แหลงทมา : www.tia.or.th/main.php?m=

article&p=2&id=3. [๓๐ มกราคม ๒๕๕๙]. ๕๓ พระปฏาจาราเถร, [ออนไลน], แหลงทมา: http://www.dharma-gateway.com/bhikunee/

pra-pata-jara.htm [๓๐ มกราคม ๒๕๕๙].

๔๕

วอนสามใหพานางกลบไปยงบานของบดามารดาเพอคลอดบตร สามของนางกไมกลาพากลบไปเพราะ

เกรงวาจะถกลงโทษอยางรนแรง วนหนงเมอสามออกไปทางานนอกบาน นางจงสงเพอนบาน

ใกลเคยงกนใหบอกกบสามดวยวานางกลบไปบานของบดามารดา จากนนนางกออกเดนทางไปตาม

ลาพง เมอสามกลบมาบานทราบความจากเพอนบานแลวจงรบเดนทางออกตดตามจงไปพบนางใน

ระหวางทางไดพดออนวอนนางใหกลบบาน นางกไมยอมกลบและนางมอาการปวดทองใกลคลอด จง

พากนเขาไปใตรมไมรมทางและ ในทสดนางกคลอดบตรออกมาอยางปลอดภย จงพากนกลบบานเรอน

ของตน

ตอมาไมนานนกนางกตงครรภอก เมอครรภแกขนตามลาดบนางจงออนวอนสามใหพา

กลบไปหาบดามารดาเหมอนครงกอน แตสามกยงคงไมยนยอมเชนเดม นางจงอมลกคนแรกหนออก

จากบานไป แมสามจะตามมาทนชกชวนใหกลบกไมยอมกลบ จงเดนทางรวมกนไป เมอเดนทางมา

ไดอกไมไกลนกกเผชญกบลมพายพดและฝนกตกลงมาอยางหนก พรอมกนนนนางกปวดทองใกลจะ

คลอดขนมาอก จงพากนแวะลงขางทางสามไดไปหาตดกงไมเพอมาทาเปนทกาบงลมและฝน แต

เคราะหรายถกงพษกดตายในปานน นางทงปวดทองทงหนาวเยน ลมฝนกยงคงตกลงมาอยางหนก

สามกหายไปไมกลบมา ในทสดนางกคลอดบตรคนทสองอยางนาสงเวชลกของนางทงสองคนทนกาลง

ลมและฝนไมไหว ตางกรองไหกนเสยงดงลนแขงกบลมฝน นางตองเอาลกทงสองมาอยใตทอง โดย

นางใชมอและเขายนบนพนดนในทาคลาน ไดรบทกขเวทนาอยางมหนตสดจะราพนได เมอรงอรณ

แลวสามกยงไมกลบมาจงอมลกคนเลกและจงลกคนโตออกตามหาสาม ครนเหนสามนอนตายอยขาง

จอมปลวกจงรองไหราพนวาสามตายกเพราะนางเปนเหต เมอสามตายแลว นางจงตดสนใจเดนทาง

ไปหาบดามารดาของตนทเมองสาวตถ โดยอมลกคนเลก และจงลกคนโตเดนไปดวยความทลกทเล

เพราะความเหนอยออนอยางหนกดนาสงเวชยงนก

เมอนางเดนทางมาถงรมฝงแมนาอจรวด มนาเกอบเตมฝงเนองจากฝนตกหนกเมอคนท

ผานมา นางไมสามารถจะนาลกนอยทงสองขามแมนาไปพรอมกนไดเพราะนางเองกวายนาไมเปน

แตอาศยทนาไมลกนางจงเดนลยอมลกคนเลกขามแมนาไปอกฝงไดและไดสงใหลกคนโตรออยทฝงนา

อกฝงหนงกอน เมอถงฝงแลวไดนาใบไมมาปรองพนใหลกคนเลกนอนรมฝงนาแลวกลบไปรบลกคนโต

ดวยความหวงใยลกคนเลก นางจงเดนพลางหนกลบมาดลกคนเลกพลาง ขณะทมาถงกลางแมนานน

มนกเหยยวตวหนงบนวนไปมาอยบนอากาศ มนเหนเดกนอยนอนอยมลกษณะเหมอนกอนเนอ จงบน

โฉบลงมาแลวเฉยวเอาเดกนอยไป นางตกใจสดขดไมรจะทาอยางไรได จงไดแตโบกมอรองไลตาม

เหยยวไป แตกไมเปนผล เหยยวพาลกนอยของนางไปเปนอาหาร สวนลกคนโตยนรอแมอยอกฝง

หนง เหนแมโบกมอทงสองตะโกนรองอยกลางแมนา กเขาใจวาแมเรยกใหตามลงไป จงวงลงไปใน

นาดวยความไรเดยงสา ถกกระแสนาพดพาจมหายไป

๔๖

เมอสามและลกนอยทงสองตายจากนางไปหมดแลว นางจงเดนทางมงหนาสบานเรอน

ของบดามารดา ทงหวทงเหนอยลา ไดรบความบอบชาทงรางกายและจตใจ รสกเศราโศกเสยใจเปน

ทสด ตอมานางไดพบชายคนหนงเดนสวนทางมาจงไดสอบถามทราบวามาจากเมองสาวตถ จงถามถง

บดามารดาของตน ชายคนนนตอบวา “นองหญงเมอคนนเกดลมพายและฝนตกอยางหนกเศรษฐสอง

สามภรรยาและลกชายอกคนหนง ถกปราสาทของตนพงลมทบตายพรอมกนทงครอบครวเธอจง

มองดควนไฟทเหนอยโนน ประชาชนรวมกนทาการเผาทง ๓ พอ แม และลกบนเชงตะกอน

เดยวกน” นางปฏาจารา ไดฟงชายคนนนเลาจบลงแลวกขาดสตสมปชญญะกลายเปนหญงบา เดน

เปลอยกายเปนคนวกลจรตรองไหคราครวญ ผคนทพบเหนพากนขวางปาดวยกอนดน โรยฝนลงบน

ศรษะนาง นางไมรสกตวจงเดนตอไปเรอยๆ อยางไรจดหมายปลายทาง

ขณะนน พระพทธองคทรงแสดงธรรมอยทามกลางพทธบรษท ทรงทราบดวยพระฌาณ

วานางปฏาจารามอปนสยแหงพระอรหต จงบนดาลใหนางเดนทางมายงวดพระเชตวน นางไดเดนมา

ยนเสาศาลาโรงธรรมอยทายสด พทธบรษทหมคนทงหลายพากนขบไลนางใหออกไป แตพระบรม

ศาสดาตรสหามไวแลวตรบกบนางวา “จงกลบไดสตเถด นองหญง”ดวยพทธานภาพ นางกลบไดสต

ในขณะนนเอง มองดตวเองเปลอยกายอย รสกอายจงนงลง อบาสกคนหนงโยนฝาใหนางนงหม นาง

เขาไปกราบถวายบงคมพระศาสดาทพระบาท แลวกราบทลเคราะหกรรมของนางใหทรงทราบโดย

ลาดบ พระพทธองคไดตรสพระดารสวา “แมนาในมหาสมทรทง ๔ กยงนอยกวานาตาของคนทถก

ความทกขความเศราโศกครอบงา ปฏาจารา เพราะเหตไร เธอจงยงประมาทอย” ปฏาจารา ฟง

พระพทธองคทรงตรสสอนแลว กคลายความเศราโศกลง พระพทธองค จงทรงตรสสอนพระนางปฏา

จาราวา “ขนชอวาบตรสดทรก ไมอาจเปนทพง เปนทตานทานหรอเปนทปองกนแกผไปสปรโลกได

บตรเหลานน ถงจะมอยกเหมอนไมม สวนผรทงหลายรกษาศลใหบรสทธแลว ควรชาระทางไปส

นพพานของตนเทานน บคคลเมอถงคราวจะตาย บตรทงหลายกตานทานไวไมได บดากตานทาน ไวไม

ได พวกพองกตานทานไวไมได แมญาตพนองกตานทานไวไมได” ผเหนความเกดและความดบ แมม

ชวตอยเพยงวนเดยว ประเสรฐกวาผไมเหนความเกดและความดบ ทมชวตอยตง ๑๐๐ ป 53๕๔ เมอจบ

พระธรรมเทศนา นางปฏาจาราดารงอยในโสดาปตตผล เปนพระอรยบคคลชนพระโสดาบนแลว กราบ

ทลขออปสมบท พระพทธองคทรงอนญาตใหบวชเปนภกษณในพระพทธศาสนา เมอนางปฏาจาราได

อปสมบทแลว ปรากฏวาเปนพระเถรผมความรอบรในเรองพระวนยเปนอยางด พระพทธเจาจงทรงยก

ยองนางปฏาจาราใหดารงตาแหนงเอตทคคะ เปนผเลศกวาภกษณทงหลายในฝายผทรงพระวนย

สรปไดวา พระพทธเจาทรงตรสสอนเรองหลกไตรลกษณทกลาวถงความตายซงเปนความ

จรงของชวตทเกดมามนษยทกคนตองตายและเปนทกขจากการพลดพรากจากบคคลอนเปนทรกยง

๕๔ ดรายละเอยดใน ธมมปทฏฐกถาแปล, ภาค ๔, หนา ๑๐๒-๑๐๗.

๔๗

ของชวต จงสงผลใหพระนางปฏาจาราไดขอสรปวา ความตายเปนเรองธรรมดาของคนหรอสงมชวต

ไมมใครเกดมาแลวไมตาย การตายของบคคลอนเปนทรกนนเปนเรองธรรมดาของชวต การสญเสย

นาตาเปนสงทเคยเกดขนมาแลวนบครงไมถวน ครนคดไดแลวนางจงนอมจตไปตามคาสอนทาให

สาเรจเปนพระโสดาบนบคคลทงทยงไมไดบวช เพราะนางไดเขาใจถงหลกไตรลกษณในเรองของ

อนจจา ความไมเทยง ทกขงเปนทกขและอนตตาความไมมตวตน ไมมความจรงยงยนของชวต

๒.๓.๓ กสาโคตมเถร

พระกสาโคตมเถร เปนธดาของมหาเศรษฐแหงเมองสาวตถ แตตอมาเกดประสบความ

ทกขใจจากบตรเสยชวต นางเศราโศกเสยใจมากจนกลายเปนบา ตอมาไดมาพบพระพทธเจาและ

พระพทธองคทรงใชอบายแกความทกขใจของนางกสาโคตมจนทาใหนางกสาโคตมเกดความเลอมใส

ในพระพทธศาสนา เรองมอยวา54

๕๕

นางกสาโคตม แตงงานกบสามจนมบตรหนงคน ในขณะทบตรของนางเกดมาอยในวย

พอเดนไดกถงแกความตาย นางหามมใหคนนาบตรของนางไปเผาหรอไปทงในปาชา เพราะนางไมเคย

เหนคนตาย จงอมรางบตรชายทตายแลวนนเทยวเดนถามตามบานเรอนตางๆ วามยารกษาบตรของ

นางใหฟนบางหรอไม คนทงหลายพากนคดวา “นางคงจะเปนบา จงเทยวหายารกษาคนตายใหฟน”

อบาสกผมปญญาคนหนงเหนกรยาของนางแลวกคดวา “นางคงจะมบตรคนแรกจงรกบตรมาก และคง

จะไมเคยเหนคนตาย จงไมรวาความตายเปนอยางไร จงไดแนะนาใหนางวา” มแตพระพทธเจาท

ขณะนประทบอยทพระวหารเชตวน พระองคทานทรงรจกยาทรกษาบตรของนางได” นางรสกดใจท

ทราบวามคนสามารถรกษาลกนอยของนางใหหายได จงอมลกนอยรบมงหนาตรงไปยงพระวหาร

เชตวน เขาไปกราบถวายบงคมพระพทธเจาแลวทลถามหายาทจะมารกษาลกของนางใหหายฟนคน

ชวตได

พระพทธองคทรงตรสรบสงใหนางไปหาเมลดพนธผกกาดหยบมอหนง มาเปนเครองปรง

ยา แตมขอแมวาจะตองเปนเมลดพนธผกกาดทไดจากบานทไมเคยมคนตายมกอนเทานน จงสามารถ

ใชเปนเครองปรงยาได ดงนนนางจงอมรางลกนอยเขาไปในหมบาน ออกปากขอเมลดพนธผกกาด

ตงแตบานหลงแรกเรอยไป ปรากฏวาทกบานมเมลดพนธผกกาดทงนน แตพอถามวาทบานนเคยมคน

ตายหรอไม เจาของบานตางกตอบเหมอนกนอกวา “ทบานนมคนทตายไปแลว” เมอทกบานตางก

ตอบอยางน นางจงเขาใจวา “ความตายนนเปนอยางไร และคนทตาย กมใชวาจะตายเฉพาะลกของ

เธอเทานน ทกคนเกดมากตองตายเหมอนกนหมด” ในทสดปญญาของนางกเกดขนวาความตายเปน

เรองธรรมดา ทกคนในโลกตองตาย นางจงเกดความเขาใจตามความเปนจรงของชวต ดงนนนางจงอม

๕๕ กสาโคตม, [ออนไลน], แหลงทมา: www.84000.org/one/2/12.html. [๓๐ มกราคม ๒๕๕๙].

๔๘

ลกวางรางลกนอยไวในปาแลวกลบไปกราบทลพระบรมศาสดาวา “ไมสามารถจะหาเมลดพนธผกกาด

จากบานเรอนทไมเคยมคนตายได”พระพทธองคไดสดบคากราบทลของนางแลวตรสสอนนางวา “โคต

ม เธอเขาใจวาลกของเธอเทานนหรอทตาย อนความตายนนเปนของธรรมดาทมคกบสตวทงหลายท

เกดมาในโลก เพราะวามจจราชยอมฉดคราสตวทงหมด ผมอธยาศยเตมเปยมไปดวยกเลสตณหา ให

ลงไปในมหาสมทร คอ อบายภม อนเปนเสมอนวาหองนาใหญ ฉะนน”นางไดฟงพระดารสของพระ

บรมศาสดาจบลงกไดบรรลอรยผลดารงอยในพระโสดาบนแลวกราบทลขอบรรพชา พระบรมศาสดา

รบสงใหไปบรรพชาในสานกของภกษณสงฆ นางบวชแลวไดนามวา “กสาโคตมเถร”

ตอมาวนหนงพระเถรไดไปทาความสะอาดโรงอโบสถ เหนแสงประทปทจดอยลกโพลงขน

แลวหรลงสลบกนไป นางจงถอเอาดวงประทปนนเปนอารมณ กรรมฐานวา “สตวโลกกเหมอนกบแสน

ประทปน มเกดขนและดบไป แตผถงพระนพพานไมเปนอยางนน”ขณะนน พระผมประภาคประทบ

อยภายในพระคนธกฎ ทรงทราบดวยพระญาณวานางกาลงยดเอาเปลวดวงประทปเปนอารมณ

กรรมฐานอยนน จงทรงแผพระรศมไปปรากฏประหนงวาพระองคประทบนงตรงหนาของนางแลวตรส

วา:-“อยางนนแหละโคตม สตวทงหลายยอมเกดขนและดบไป เหมอนเปลวดวงประทปน แตผถงพระ

นพพานแลว ยอมไมปรากฏอยางนน ความเปนอยแมเพยงชวขณะเดยวของผเหนพระนพพาน ยอม

ประเสรฐกวาความเปนอยตง ๑๐๐ ป ของผไมเหนพระนพพานนน” เมอสนสดพระพทธดารส นางก

ไดบรรลพระอรหตผล 55

๕๖ ดารงตนเปนพระเถรผเครงครดในการใชสอยบรหาร ยนดเฉพาะผาไตรจวร

ทมสปอน ๆ และเศราหมองเทยวไปทกหนทกแหงดวยเหตน พระบรมศาสดา จงไดประทานแตงตง

พระเถรน ในตาแหนงเอตทคคะ เปนผเลศกวาภกษณสาวกาทงหลายในฝาย ผทรงจวรเศราหมอง

สรปไดวานางกสาโคตม เกดปญญาเหนธรรมตามหลกไตรลกษณวา ความตายเปนเรอง

ธรรมดา ทกคนในโลกนเกดมาแลวตองตาย การเกด การดบหรอตายเปนเรองจรงของชวต ดงนน

นางจงเกดเกดปญญาคดไดและนอมจตไปตามคาสอนทาใหสาเรจเปนพระโสดาบนบคคลทงทยงไมได

บวช เนองจากนางไดเขาใจถงหลกไตรลกษณถงความไมเทยงของชวตทกชวตในโลกนลวนตกอย

ภายใตหลกไตรลกษณ

๕๖ ดรายละเอยดใน ธมมปทฏฐกถาแปล, ภาค ๔, หนา ๑๐๒-๑๐๗.

๔๙

๒.๔ คณคาหลกไตรลกษณ

ไตรลกษณเปนลกษณะทมทปรากฏแกสงทว ๆ ไป จะเปนสงมชวตหรอไมมชวตกตาม ม

สภาพทเปนสามญ เชนเดยวกน คอ ไมเทยง ความแปรปรวน ความเปลยนแปลง ความไมคงท

ไมคงอยสภาวะเดม เปนทกขความทนไดยาก ความลาบาก ความคบแคน เปนอนตตา ความไมใช

ตว ไมใชตน บงคบไมได ไมอยในอานาจของใคร ไมตกอยในอทธพลหรอภายใตการบงคบ บญชา

ของใครผใดผหนง แตหากตองเปนอยางนนเสมอกน ดงนนคณคาของหลกไตรลกษณในดานตางๆ ม

ดงน

๑. คณคาทางดานจรยธรรมม ๒ ประการ ดงนคอ56

๕๗

๑.๑ สงขารทงหลายไมเทยงหนอ มความเกดขนและเสอมสลายไปเปนธรรมดา เกดขน

แลวยอมดบไป ความสงบวางแหงสงขารเหลานน เปนสขชถงคณคาในดานการวางใจตอสงขาร คอ

โลกและชวตใหรเทาทนวา สงทงหลาย ซงเปนสภาพปรงแตงลวนไมเทยงแทยงยน ตองเปลยนแปลง

แปรปรวนไป ไมอาจคงสภาพเดมอยได มใชตวตนทจะบงคบบญชาใหเปนไปไดตามความปรารถนา

มนเปนไปตามเหตปจจย และเปนธรรมดาของมนอยางนนเอง เมอรเชนนแลว กจะมทาทของจตใจ

ทถกตอง ไมยดตดถอมนในสงทงหลาย แมสงทงหลายทพบเหนเกยวของจะแปรปรวนเสอมสลาย

พลดพรากสญหายไป จตใจกไมถกครอบงายายบบคน ยงคงปลอดโปรง ผองใส เบกบานอยไดดวย

ปญญาทรเทาทน

๑.๒ สงขารทงหลายมความเสอมสลายไปเปนธรรมดา เธอทงหลายจงยงความไม

ประมาทใหถงพรอม (หรอจงบาเพญกจใหถงพรอมดวยความไมประมาท ชถงคณคาในดานการปฏบต

กจหนาทเพอความมชวตทเรยกวาเปนอยหรอดาเนนไปอยางถกตองดงามโลก อนเปนไปเพอ

ประโยชนสขทงแกตนเองและบคคลอน และเพอใหเขาถงบรมธรรมทเปนจดหมายสงสดขอชวต โดย

ใหรตามความเปนจรงวา สงทงหลายทงปวงทงชวตและโลกลวนเกดจากองคประกอบทงหลาย

ประมวลกนขน ดารงอยไดชวคราว ไมเทยง ไมยงยน มความบบคน กดอดขดแยงแฝงอย ทง

ภายนอกและภายใน จะตองทรดโทรมแตกสลายเปลยนแปลงกลายรปไป ไมอยในอานาจของความ

ปรารถนา ขนตอเหตปจจยและเปนไปตามเหตปจจย กระบวนการแหงความเปลยนแปลงตามเหต

ปจจยน ดาเนนไปตลอดทกขณะ ไมรอเวลา ไมคอยความปรารถนา ไมฟงเสยงเรยกรองวงวอนของ

ใคร เฉพาะอยางยง ชวตนสนนก และไมแนนอน จะวางใจมไดเลย เมอรเชนนแลว กจะได

กระตอรอรนเราเตอน กระตนตนเองใหเรงรดขวนขวายทาสงทควรทา และเวนสงทควรเวน ไมละเลย

ไมรอชา ไมปลอยเวลาและโอกาสใหสญเสยไปเปลา เอาใจใสแกไขสงเสยหายทไดเกดขน ระมดระวง

๕๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๑๘๖/๒๒๘; ส.น. (ไทย) ๑๖/๔๖๑/๒๒๖. อางใน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต),

ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม, ๒๕๓๔), หนา ๘๗-๘๘.

๕๐

ปองกนหนทางทจะเกดความเสอมทรดเสยหายตอไป และสรางสรรคสงดงามความเจรญกาวหนา

โดยไตรตรองพจารณาและดาเนนการดวยปญญา อนรทจะจดการตามเหตปจจย ทาใหเกดผลสาเรจ

ดวยดทงในแงกจททาและจตใจของตน คณคาขอนเนนดานความไมประมาท เรงรดทากจ เปน

ระดบโลกยะ เรยกงายๆ วา คณคาดานการทากจ57

๕๘

๒. คณคาดานการทาจต หรอคณคาเพอความหลดพนเปนอสระ

การพฒนาจตเปนหลกปฏบตตามจดมงหมายสงสดของพระพทธศาสนา โดยปกตผเจรญ

ปญญาดวยการพจารณาไตรลกษณจะพฒนาความเขาใจตอโลกและชวตพรอมกบความเปลยนแปลง

ทางดานสภาพจตเปนขนตอนสาคญ ๒ ขนตอน ดงนคอ

๑. เมอเกดความรเทาทนสงขาร มองเหนความไมเทยง ความเปนทกข และความไมเปน

ตวตนชดเจนขนในระดบปานกลาง

๒. เมอความรเทาทนนนพฒนาตอไปจนกลายเปนความรเหนตามความเปนจรง ปญญา

เจรญเขาสภาวะสมบรณ เรยกวารเทาทนธรรมดาอยางแทจรง

คณคาดานความเปนอสระหลดพนของจตน โดยเฉพาะในระดบทพฒนาสมบรณแลว

(ถงขนตอนท ๒) จะมลกษณะและผลขางเคยงทสาคญ ๒ ประการคอ58

๕๙

๑) ความปลอดทกข คอ เปนอสระหลดพนจากความรสกบบคนทเกดจากความยดตดถอ

มนตางๆ มความสขทไมองอาศยอามส หรอไมขนตอสงลอ ปลอดโปรง ผองใส สดชน เบกบานไร

กงวล ไมหวนไหว ไมเศราโศก ไมเหยวแหงไปตามความผนผวนปรวนแปรขนๆ ลงๆ ทเรยกวาโลก

ธรรม ไมถกกระทบกระแทกเนองจากความสญเสยเสอมสลายพลดพราก เปนตน ลกษณะขอนมผล

ครอบคลมไปถงจรยธรรมดวย ในแงทจะไมกอปญหาเนองจากการระบายทกขของตนแกผอนหรอแก

สงคม ซงเปนสาเหตสาคญอยางหนงของปญหาทางจรยธรรมโดยทวไป และในแงทมจตใจซงมสภาพ

ซงงายตอการเกดขนของคณธรรม โดยเฉพาะความเมตตากรณา ความมไมตรจต มตรภาพ ซงเปน

สงทเกอกลแกจรยธรรมเปนอนมาก

๒) ความปลอดกเลส คอ เปนอสระหลดพนจากอานาจบบคนครอบงาและบงการของ

กเลสทงหลาย เชน ความโลภ ความโกรธ ความตดใคร ชอบชง ความหลง ความรษยา และ

ความถอตวถออานาจ เปนตน โปรงโลง เปนอสระ สงบและบรสทธ ลกษณะขอนมผลโดยตรงตอ

จรยธรรม ทงดานภายในทจะคดการ หรอใชปญญาอยางบรสทธเปนอสระ ไมเอนเอยงไปดวยชอบ

ชงรงเกยจและความปรารถนาผลประโยชนสวนตว เปนตน และดานภายนอก ทจะไมทาความผด

ความชวตางๆ ตามอานาจบงคบบญชาของกเลสทกอยาง ตลอดจนสามารถทาการตางๆ ทดงาม

๕๘ เรองเดยวกน, หนา ๘๘. ๕๙ เรองเดยวกน, หนา ๙๓.

๕๑

ตามเหตผลไดอยางจรงจงเตมท เพราะไมมกเลสเชนความเกยจคราน ความหวงผลประโยชนเปนตน

มาคอยยดถวงหรอดงใหพะวกพะวน

๓. คณคาดานการทากจ หรอคณคาเพอความไมประมาท ในดานการทากจ คอ

ปฏบตหนาทการงานหรอทาสงทควรทานน เปนธรรมดาทวา ปถชนทงหลายมกมความโนมเอยง

ดงน

๑. เมอถกทกขบบคนเขาแลว มภยมาถงตว เกดความจาเปนขนเฉพาะหนา จงหนมา

เอาใจใสปญหา หรอกจทจะตองทา แลวดนรนหรอบางทถงกบตะลตะลานทจะพยายามแกไขปญหา

หรอทาการนนๆ ซงบางคราวกแกไขหรอทาไดสาเรจ แตบางทกไมทนการ ตองประสบความสญเสย

หรอถงกบพนาศยอยยบ แมถงจะแกไขหรอทาไดสาเรจ กตองเดอดรอนกระวนกระวายมาก และ

ยากทจะสาเรจอยางเรยบรอยดวยด อาจเปนอยางทเรยกวา สาเรจอยางยบเยน

๒. ยามปกตอยสบาย หรอแกไขปญหาลลวงไปได ทากจเฉพาะหนาเสรจไปทหนงแลว

กนอนกายนอนใจ เฝาแสวงหาแสเสพแตความสขสาราญ หลงใหลมวเมาในความปรนเปรอบารง

บาเรอ หรอไมกเพลดเพลนตดในความปกตสขอยสบายไปชววนๆ ไมคดคานงทจะปองกนความเสอม

และภยทอาจมาถงในวนขางหนา มกจทควรทา ถายงไมจวนตว กผดเพยนรอเวลาไวกอน

สภาพความเปนอย หรอการดาเนนชวตอยางทกลาวมานเรยกวาความประมาท ซงแปล

งายๆ วาความละเลย หลงเพลน ปลอยตว ทอดทงกจ ไมใสใจ ไมเหนสาคญ ไมกระตอรนรน

ขวนขวาย เรอยเปอย เฉอยชา มกพวงมาดวยความเกยจครานขาดความเพยรพยายาม ความ

เปนอย หรอการดาเนนชวตทตรงขามกบทกลาวมานน เรยกวา ความไมประมาท หรอ อปปมาท

แปลงายๆ วา ความเปนอยอยางพากเพยร โดยมสตเปนเครองเราเตอนและควบคม ลกษณะสาคญ

ของอปปมาท หรอความไมประมาทนม ๓ อยาง59

๖๐ คอ

๑. เหนคณคาและความสาคญของเวลาทผานไปทกๆ ขณะ ไมปลอยกาละและโอกาสให

ผานไปเสยเปลา ใชเวลาอยางมคณคา ใหคมคาและเกดประโยชนอยางคมควร

๒. ไมหลงระเรง ไมมวเมา ระมดระวงควบคมตนอยเสมอ ทจะไมใหเผลอพลาดลงไป

ทางผด ไมปลอยตวใหถลาลงไปในทางทเสอมเสย หรอทจะทากรรมชว

๓. เรงสรางสรรคความดงามและประโยชนสข กระตอรอรนขวนขวายในการทากจ

หนาท ไมละเลยแตขะมกเขมนในการพฒนาจตปญญา และทาการอยางรอบคอบ (ขอนเรยกวา

ความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย)

ความรในไตรลกษณ เปนตวเรงโดยตรงสาหรบความไมประมาท เพราะเมอรวาสง

ทงหลายไมเทยงแทแนนอน ไมคงท เปลยนแปลงอยตลอดเวลา ไมคงตว จะตองแตกสลายกลบ

๖๐ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), ไตรลกษณ, (กรงเทพมหานคร: มลนธพทธธรรม), หนา ๙๗.

๕๒

กลายไป ไมรอเวลาและไมฟงใคร เปนไปตามเหตปจจย เมอเปนเชนน กจาเปนอยเองวา วธปฏบต

ทถกตองยอมมอยอยางเดยวคอ พงเรงรดทาการตามเหตปจจย หมายความวา จะตองเรงขวนขวาย

ปองกนความเสอมทยงไมเกดขน แกไขปญหาหรอความเสยหายผดพลาดทเกดขนแลว รกษาสงดทม

ใหคงอยและทาสงทดเพอใหเกดความเจรญงอกงามตอไป

นอกจากนยงมอกบางประการเกยวกบความสาคญของคณคาทางจรยธรรมทงสองอยาง

ของไตรลกษณ พรอมทงความสมพนธระหวางคณคาทงสองดงน60๖๑

๑. คณคาดานการทาจตกบคณคาดานการทากจ ชวยปดชองเสยของกนและกน และ

ชวยเสรมกนใหเกดคณประโยชนโดยสมบรณ

๑.๑ คณคาดานการทาจต หรอคณคาเพอความหลดพนเปนอสระ ชวยเสรม

คณคาดานการทากจหรอคณคาเพอความไมประมาท ดงน

(๑) ชวยใหการทากจเปนไปโดยบรสทธ คอ ทาการดวยจตใจทบรสทธ ไมม

เงอนไขปมของกเลสทแอบแฝงคอยชกพาไปปฏบตตรงไปตรงมาตามเหตปจจย เพอจดมงหมายทด

งามอยางแทจรง

(๒) ชวยใหการทากจดาเนนไปดวยความสข คอ ปดชองเสยสาคญของนกทา

กจ ทเมอกระตอรอรนเรงรดทางาน กมกทาดวยความเรารอนกระวนกระวาย มความเครยดกงวล

มาก เพราะทาดวยถกแรงกเลสบบคน เชน ทาดวยความกลว ดวยความคดแขงขนชงดชงเดนกน

เปนตน เปลยนเปนทางานดวยจตใจทสงบสข เบกบาน ผองใส ดวยความรเทาทนททาใหทาใจเปน

อสระไดเสมอ

๑.๒ คณคาดานการทากจ หรอคณคาเพอความไมประมาทชวยเสรมคณคาดาน

การทาจตหรอคณคาเพอความหลดพนเปนอสระ คอ ตามหลกสามญทวา คนทวไปเมอสขสบาย

แลว กมกประมาท โดยหยดนงเฉยเสย คอไมกระตอรอรนทจะทากจตอไป ไมเฉพาะคนผ

สรางสรรคพฒนาวตถหรอแกไขปญหาภายนอกเทานนทเมอเจรญสขสบายแกไขปญหาสาเรจแลว

มกจะประมาท แมแตคนทปลงอนจจง ทกขง อนตตา ไดแลว จตใจหายทกข โลงสบาย กมกตด

เพลนในความสงบสบายใจนน แลวหยดนงเฉย ไมแกไขปญหาภายนอกทคางคาอย ไมเรงรดตนเอง

ใหทากจทควรทาทงเพอพฒนาตนเองและพฒนาภายนอกตอไป คณคาดานการทากจของไตรลกษณ

จะปดชองเสยน และเรงเราผนนใหกระตอรนรนทากจตอไป

๒. คณคาทงสองดานตางกอาศยปญญาหรอมแกนรวมทปญญา ดงน

๒.๑ คณคาในดานการทาจต ปญญาทรเทาทนสงขาร มองเหนไตรลกษณ ทาให

หายยดตดถอมนในสงขารสามารถสละ ละปลอยวาง ทาใจใหหลดพนเปนอสระ ยงรเทาทนชดเจน

๖๑ เรองเดยวกน, หนา ๑๐๕.

๕๓

มากขน กยงเปนอสระมากขนบรรลภมธรรมสงขน และสามารถดารงอสรภาพของจตไวโดย

ตลอดเวลา เชน เมอไดฌานไดวปสสนากรเทาทนแมแตสขในฌานในวปสสนานนวาไมเทยง เปนทกข

เปนอนตตา แลวไมตดในสขนน ไมตดในฌานในวปสสนานน เปนตน

๒.๒ คณคาในดานการทากจ ปญญาทรเทาทนสงขาร มองเหนไตรลกษณ ทาให

เกดแรงกระตนเราเตอนทจะเรงทากจ ใชชวตใชเวลาใหเกดคณคามากทสด ความรเทาทนวาสง

ทงหลายเปนไปตามเหตปจจยกทาใหพจารณาคนหาเหตปจจย เพอแกไขทเหตปจจย หรอทาการให

ตรงตวเหตตวปจจย ความรและทาใหตรงตวเหตปจจยน รวมไปถงการพจารณาทบทวนวเคราะหหา

เหตปจจยในกระบวนการเปลยนแปลงสวนทผานมาแลว เพอเปนบทเรยน และกาหนดเหตปจจยท

จะตองเกยวของในการทจะกระทาเพอปองกนความเสอมและสรางสรรคความเจรญพฒนาตอไปดวย

๓. คณคาทางจรยธรรมแสดงถงความสาคญของหลกไตรลกษณดงน

๓.๑. ไตรลกษณ เปนจดบรรจบของสภาวสจจะ สาหรบปญญาจะรเขาใจใหเกด

ความหลดพนเปนอสระ และของจรยธรรมทจะตองประพฤตปฏบตดวยความไมประมาท กลาวคอ

ไตรลกษณนนเปนสภาวสจจะ หรอความจรงตามสภาวะ ซงเปนเรองสาหรบปญญาจะรเขาใจ ซง

เมอรเขาใจเทาทนแลวกจะทาใหจตหลดพนเปนอสระ และในเวลาเดยวกนนน ไตรลกษณกเปน

เครองเราเตอน ทาใหผรเขาใจไตรลกษณแลว เกดความไมประมาท เรงรดทากจทควรทา และหลก

เวนการทควรเวน ขวนขวายสรางสรรคสงทดงาม ดวยการปฏบตตามหลกจรยธรรมตางๆ

๓.๒ ไตรลกษณเปนจดกาเนดของจรยธรรม ตงแตขนตนจนถงขนสดทายคอความ

สานกในไตรลกษณเปนเครองเราเตอนใหไมประมาท ทาใหเวนชว ทาด ทากจสรางสรรค ทาใหม

การประพฤตจรยธรรมตงแตขนเรมตนขนไป จนในทสดเมอมความรแจงชดในไตรลกษณโดยสมบรณ

กจะทาใหสามารถดารงจตเปนอสระ ปลอดโปรง หลดพน เปนเสรโดยสนเชง ซงเปนจดสดยอดของ

จรยธรรม

๓.๓ ไตรลกษณ เปนทบรรจบของโลกยธรรมและโลกตตรธรรม กลาวคอ คณคา

ดานการทาจต หรอความมใจหลดพนเปนอสระนน เปนคณคาในระดบโลกตตระ สวนคณคาดาน

การทากจหรอความไมประมาท เปนคณคาในระดบโลกยะ การทคณคาทงสองดานนน ชวยหนน

เสรมซงกนและกน กเปนเครองแสดงวาในชวตทพงปรารถนา โลกยธรรมกบโลกตตรธรรมจะอง

อาศยไปดวยกนพรอมๆ กน ดงหลกฐานยนยนทชดเจน คอ พระอรหนตมพระพทธเจาเปนตน ซง

เปนบคคลแบบอยางสงสดเปนผมจตหลดพนเปนอสระแลวโดยสมบรณ และอสรภาพสมบรณของจต

นน ทานไดทาสาเรจแลวดวยความไมประมาท พระอรหนตจงเปนบคคลระดบเดยวทไดชอวา เปนผ

ไดบาเพญความไมประมาทแลวโดยสมบรณ เปนตวอยางของผทไดทากจสาเรจแลวดวยความไม

ประมาท แมเมอเปนพระอรหนตแลวทานกบาเพญกจตางๆ เพอประโยชนสขของสงฆและของพห

ชนดวยความไมประมาทตอไป

๕๔

๓.๔ คณคาทางจรยธรรมของไตรลกษณ เปนหลกประกนของศลธรรมทสมบรณ

ซงไดผลอยางแนนอนและสามารถอธบายวาเปนหลกประกนใหคนมศลธรรมไดม ๒ อยางคอ

๑) จตไมเอา คอความรสกของจตใจทไมเกาะเกยว ไมอยาก ไมปรารถนา

อามส ไมคดละเมด หรอคดทจะทาผดใดๆ เลย เพราะไมมกเลสทจะเปนเหตใหกระทาเชนนน

เหลออย หมดความเหนแกตว

๒) ความสขทดกวา อยางททานเรยกวา ความสขอนประณตซงเขาถงไดดวย

วธการอนทไมขนตออามส ไมตองอาศยการกระทาทผดศลธรรมเลย

๓) ความไมประมาท ซงเปนคณคาทางจรยธรรมขอท ๒ ของไตรลกษณนน

เปนเครองเรงเราใหเกดความกาวหนาในธรรม และพรอมกนนนกเปนเครองวดความกาวหนาในธรรม

ดวย

๔. คณคาเนองดวยความหลดพน หรอคณคาเพอความบรสทธบรบรณแหงความด

งาม คอคณคาดานการทาจต ปลอดกเลส โดยอางองหลกอนจจตา เพราะความเปนอนจจงเปนภาวะ

ทมองเหนไดงายผปฏบตธรรมแมแตในระดบเบองตน กจะไดรบประโยชนจากไตรลกษณโดยเขาถง

คณคาสองขอแรกนนตามสมควรแกปญญาของตน แตคณคาขอทสามนมกจะมาพรอมกบการ

มนสการความเปนอนตตา เชนวา

ภกษมองเหนดวยสมมาปญญาตามทมนเปนวา รป...เวทนา...สญญา...สงขาร...วญญาณ

อยางหนงอยางใด เปนอดตปจจบน อนาคต กตาม ฯลฯ ทงหมดนนไมใชของเรา มใชเรา

เปนนน นนไมใชตวตนของเรา, เมอรอยอยางน เหนอยอยางนแล จงจะไมมอหงการ

มมงการ และมานานสย ทงในกายอนพรอมดวยวญญาณน และในนมตหมายทงปวงภายนอก

61

๖๒

อหงการ ไดแกกเลสทเรยกชอวา ทฏฐ มมงการ ไดแกกเลส ทเรยกชอวา ตณหา มา

นานสย ไดแกกเลสทเรยกชอสนๆ วา มานะ นยมเรยกเปนชดวา ตณหา มานะ ทฏฐ

พทธพจนนมสาระสาคญวา ผทมองเหนความเปนอนตตาชดแจงแลว กจะไมมหรอจะ

ชาระลางเสยได ซงกเลสทเกยวเนองผกพนกบตวตน หรอกเลสทเอาตนเปนศนยกลาง ทงสามอยาง

คอ ความเหนแกตวความแสหาแตสงบารงบาเรอปรนเปรอตน มงไดมงเอาผลประโยชนสวนตว ท

เรยกวา ตณหา ความถอตว ความทะนงตน สาคญตนเปนนนเปนน อยากยงใหญใฝเดนครอบงา

ผอน แสวงหาอานาจมายกชตน ทเรยกวา มานะ และความยดตดในความเหนของตน ความถอมน

งมงาย ตลอดจนคลงไคลในความเชอถอ ทฤษฎ สทธนยม และอดมการณตางๆ ทเรยกวา ทฏฐ

๖๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๒๘/๑๐๕-๖. อางใน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), ไตรลกษณ, หนา ๑๒๐.

๕๕

ดงนนตวตนของตนทหลงยดมน ถอมนพงพอใจทงในสขและในทกข กตองแปรปรวน

เสอมและดบไปตามเหตปจจยเหลานนเปนทสด ดวยเหตเพราะอนจจงความไมเทยง ทกขงความ

คงทนอยไมได ตองเสอมและดบไป และ อนตตาไมมตวตนเปนแกนแกนอยางแทจรง เหตเพราะ

ควบคมบงคบไมไดตามปรารถนาอยางจรงแทแนนอน จงเปนทกขถาไปอยากดวยตณหา หรอไปยด

ดวยอปาทานความพงพอใจ เพราะความไมสมปรารถนาในทสดนนเอง พระไตรลกษณ เปนกฎ

ธรรมชาตอนยงใหญและลลบ ทแสดงถงพระปรชาญาณของ องคสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ทรง

เปดของทควาอย คอ สภาวะธรรมชาตอนลลบ โดยเฉพาะเรอง ของการนามาใชในการดบทกข อน

ยากตอการหยงรอยางแทจรง เปดหงายขนแสดงแกชาวโลก ทรง แสดงพระไตรลกษณอนเปนสภาวะ

แหงธรรมชาตของสงทงหลายทงปวง อนเกดแตเหตปจจยลวนสน และตางลวนอยภายใตอานาจของ

อนจจ ทกข อนตตา เปนธรรมทใชดบ คอ นาออกและละเสยซง อปาทานในขนปญญา62

๖๓

ประโยชนและการประยกตใชคาสอนเรองไตรลกษณ

๑. เรองอนจจง ความไมเทยงของสงทงปวงแลว จะมประโยชน ดงน63๖๔

๑) ความไมประมาท ทาใหคนไมประมาทมวเมาในวยวายงหนมสาว ในความไมม

โรคและในชวต เพราะความตายอาจมาถงเมอไรกได ไมแนนอน ทาใหไมประมาทในทรพยสน

เพราะคนมทรพยอาจกลบเปนคนจนได ทาใหไมดหมนผอน เพราะผทไรทรพย ไรยศ ตาตอย กวา

ภายหนาอาจมทรพย มยศ และเจรญรงเรองกวากไดเมอคดไดดงนจะทาใหสารวมตน ออนนอม

ถอมตน ไมยโสโอหง วางทาใหญ ยกตนขมทาน

๒) ทาใหเกดความพยายาม เพอทจะกาวไปขางหนา เพราะรวาถาเราพยายาม

กาวไปขางหนาแลวชวตยอมเปลยนแปลงไปในทางทด

๓) ความไมเทยงแท ทาใหรสภาพการเปลยนแปลงของชวต เมอประสบภยสงไม

พอใจ กไมสนหวงและเปนทกข ไมปลอยตนไปตามเหตการณนนๆ จนเกนไปพยายามหาทาง

หลกเลยงสงทไมด

๒. เรองทกขง เมอผใดไดเรยนรเรองความทกขแลว จะรวา ความทกขเปนของธรรมดา

ประจาโลก อยางหนงซงใครๆ จะหลกเลยงไดยาก ตางกนกแตเพยงรปแบบของทกขนน เมอความ

ทกขเกดขนแกชวต ผมปญญาตรองเหนความจรงวา ความทกขเปนสจธรรม อยางหนงของชวต ชวต

๖๓ พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท), “การศกษาเรองคาสอนไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถร

วาท”, วทยานพนธพทธศาสนมหาบณฑต, (บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐),

หนา ๑๒๓-๑๒๔. ๖๔

พทธบชา, กฎไตรลกษณ , [ออนไลน], แหลงทมา : http://www.oocities.org/sakyaputto/

triluk.htm [๙ มกราคม ๒๕๕๙].

๕๖

ยอมระคนดวยทกขเปนธรรมดา เมอเหนเปนธรรมดา ความยดมนกมนอย ความทกขสามารถลดลงได

หรออาจหายไปเพราะไมมความยดมน ความสขทเกดจากการปลอยวางยอมเปนสขอนบรสทธ

๓. เรองอนตตา ทาใหเรารความจรงของสงทงปวง ไมตองถกหลอกลวง จะทาใหคลาย

ตณหา มานะ ทฏฐ ทาใหไมยดมน เบากาย เบาใจ เพราะเรองอนตตาสอนใหเรารวา สงขารทง

ปวง เปนไปเพออาพาธ ฝนความปรารถนา บงคบบญชาไมไดอยางนอยทสดเราจะตองยอมรบความ

จรงอยางหนงวา ตวเราเองจะตองพบกบธรรมชาตแหงความเจบปวด ความแกชราและความตาย

จากครอบครวและญาตพนองตลอดจนทกสงทกอยาง

ดงนนประโยชนของการประยกตใชหลกคาสอนเรองไตรลกษณในภาพรวม สรปไดดงน

๑) ใชเตอนสตตวเองไมใหประมาท เพราะไมมสงใดแนนอนสงทเราไมคาดฝนวาจะเกด

สามารถเกดขนไดเสมอดงนน ในการศกษาเลาเรยนกด ในการทางานกด ในการดาเนนชวตทวไปกด

เราตองตงอยในความไมประมาท

๒) ใชเปนหลกทางจตวทยาสาหรบปลกปลอบจตใจใหเขมแขงยามประสบเหตการณอน

ไมนาปรารถนา ความหมายวา เมอเราทราบอยแลววาทกสงสามารถทาใหเราเกดทกข ทกสง

เปลยนแปลงไดเสมอ และทกสงไมไดอยภายใตอานาจบงคบบญชาของเราเสมอไป เมอเกดเหตการณ

อนนามาซงความทกขเราจะไดปลอบใจตนเองไดวา สงทเกดขนนนเปนธรรมดาเมอเราไมสามารถ

บงคบบญชาสงใดได

๓) ใชเปนหลกในการแกไขปญหาตางๆ เพราะเมอทกสงตองเปลยนแปลง หากเกดสงทๆ

ไมพงประสงคกบเรา เรากควรจะเขาใจสงนนและพยายามทาใหสงทเกดขนนนเปลยนแปลงไปในทางทด

๔) ใชเปนหลกในการฝกอบรมและขดเกลาจตใจของตนเอง นนคอเราควรหมนพจารณา

สงตางๆรอบตวเองอยเสมอวาเปนสงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา เพอนบรรเทาความโลภ ความ

โกรธ ความหลง รวมทงทาใหเราไมทาผดทาชวดวยอานาจของกเลสเหลานดวย64

๖๕

สรปไดวา คณคาของหลกไตรลกษณ มหลายดานทงคณคาทางดานจรยธรรม คอ สงขาร

ทงหลายไมเทยง มความเกดขนและสงขารมความเสอมสลายไปเปนธรรมดา คณคาดานการทาจต

หรอความหลดพนเปนอสระ คณคาดานการทากจ หรอคณคาเพอความไมประมาท ตลอดจนถง

คณคาเนองดวยความหลดพน หรอคณคาเพอความบรสทธบรบรณแหงความดงาม นอกจากนหลก

ไตรลกษณ สามารถนามาประยกตใชเตอนสตตวเองไมใหประมาท ใชเปนหลกทางจตวทยาสาหรบ

ปลกปลอบจตใจใหเขมแขง ใชเปนหลกในการแกไขปญหาตางๆ และใชเปนหลกในการฝกอบรมและ

ขดเกลาจตใจของตนเอง

๖๕ ประโยชนและการประยกตใชคาสอนเรองไตรลกษณ, [ออนไลน], แหลงทมา: Buddhism

philosophy.blogspot.com/2010/09/blog-post_11.html. [๙ มกราคม ๒๕๕๙].

๕๗

๒.๕ จดหมายหลกไตรลกษณ

พระพทธเจาทรงตรสสอนเรองไตรลกษณใหภกษ สาวก สาวกาในพระพทธศาสนา โดยม

จดหมายตามหลกไตรลกษณ ดงน

๑) สอนใหภกษ สาวก สาวกาในพระพทธศาสนา มความรความเขาใจในเรองไตรลกษณ

อยางแจมแจงชดเจน เพอใหไมประมาท มสตและใชปญญาในการดาเนนชวตทกวนเวลาทมชวตอยใน

โลก เชน รปหรอกาย (หรอหมายถงรางกาย) เปนสงขารทประกอบดวย ธาต ๔ คอ ดน นา ลม ไฟ

ทมาประชมรวมกนเปนเหตเปนปจจยแกกนและกนอยางกลมกลนเปนธรรมชาตและตองทางาน

รวมกบจต ชวตมนษยเกดขนจากกายและจตรวมกน ดงนนรปหรอกายกเปนสงขาร พระพทธเจาทรง

ตรสสอนวา สงขารทงหลายทงปวงหมายถงสงปรงแตงขนมาลวนเปนสภาวธรรมทเกดแตเหตปจจย

หรอ ปฏจจสมปบนธรรม ๑ จงมสามญญลกษณะประจาตวทเมอเกดขนมาแลว ตงอยไมเทยงมอาการ

แปรปรวนไปมา (อนจจง) ๑ จนดบไปในทสด (ทกขง) ๑ จงลวนเปนเหตใหไมมตวตนอยางถาวร

หรอไมมตวตน (อนตตา) ๑

ดงนนเมอเหตปจจยเหลาน เกดการแปรปรวนไปหรอเหตปจจยบางปจจยดบไปตามกฎ

พระไตรลกษณ เหตปจจยตางๆ ยอมไมครบองคประกอบของชวต ตวตนกจกตองแตกสลายแยกไป

ตามสภาวธรรม (ธรรมชาต) ภายในทบบคนโดยธรรมหรอธรรมชาตนนเอง เมอรปหรอกายไมม

ความสมดลในองคประกอบของชวตแลว ธาต ๔ ตางๆ ทรวมตวกนเปนรปหรอกายกเกดการเสอม

แตกสลายไปตามเหลาเหตปจจยนนๆ ไมมแกนแกนอกตอไป ควบคมบงคบบญชาอยางใดกไมได ทาน

จงตรสวาไมมตวตนทเปนแกนสารหรอแกนแกนทคงทคงทนไดตลอดไป จงไมควรหรอไมคมคาทจะ

ไปยดมน ถอมนเพราะตองดบไปเปนทสดเปนไปตามสภาวธรรม ตามกฎอนจจงและทกขง

เมอเขาใจอยางชดเจนกจะเหนไดแจมแจงถงจดมงหมายของพระไตรลกษณ ทใชปญญา

เขาถง "ความไมเทยงมความแปรปรวนเปนธรรมดา จงมความคงทนอยไมได จงจกเปนทกขถาไป

อยากดวยตณหาหรอไปยดดวยอปาทาน, ตวตนกไมมแกนสารเปนเพยงสภาวธรรม (ธรรมชาต) ใน

รปกระแสเหตปจจย ทไหลเลอนเปนปจจยแกกนและกนหรอเนองสมพนธกนอยระยะหนง เพอใหเกด

นพพทาความหนาย จงคลายกาหนด ความชนชม,ความยนด ความอยาก ความยด หรอเหลาตณหา

จงลดละความยดมนถอมนความพงพอใจในตวตน,ของตนและในสงใดๆ หรอ"อปาทาน"โดยตรงนนเอง

65

๖๖

ตวเราอนประกอบดวย รป (กาย) เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แตละสงลวนไมเทยง

ทนอยไมไดทงสน ทาใหเปนทกข ถาไปอยากดวยตณหา หรอไปยดดวยอปาทานความพงพอใจในตน,

๖๖ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา, พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, อนตตลกขณ

สตร, (กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๖), หนา ๑๓๕-๑๖๐.

๕๘

ของตน และเปนอนตตาทงสน แตละเหต ทมาเปนปจจยกลวนอยภายใตกฎพระไตรลกษณทงสน

ดงนนตวตนเราคอมวลรวมทงหมดของแตละเหตปจจยของทงกายและจต จงยงมความไมเทยง

แปรปรวน ทนอยไมได และอนตตายงกวาเพราะประกอบมาจากเหตปจจยอนมากหลายทลวนแต

แปรปรวนเปนทกขและทนอยไมได และเมอเหตปจจยใดๆ แปรปรวนหรอดบกเกดสภาพอนตตาขน

ทนท

ดงนนรปหรอกาย - จงยงไมเทยง ยงทนอยไมไดเปนทกขถาไปยดไปอยาก ยงเปนอนตตา

ไมใชตว ไมใชตนทเปนแกนสาระ ยงเกดแตเหตปจจยมากหลาย อนลวนแปรปรวนและตองดบไป

เมอรปและนามประกอบกนเปนตวตนชวขณะไมถาวรและควบคมบงคบไมไดอยาง

แทจรงถาวร จงยงไมเทยง จงยงทนอยไมได จงยงเปนทกขถาไปยดไปอยาก จงยงเปนอนตตาไมใช

ตวตนทเปนแกนสาระ จงยงเกดแตปจจยมากหลายทยงลวนแปรปรวนมาประชมกนทงสน ยงอยาก

ดวยตณหา หรอยงยดดวยอปาทานกยงเปนทกขมากเทานน ในทสดกตองดบไปตามเหตปจจยท

แปรปรวนและตองเสอมและตองดบไปในทสด

สงใดเกดแตเหตปจจยมาปรงแตง ลวนไมเทยง

สงใดไมเทยง ลวนทกขงคงทนอยไมได จงตองดบไปเปนทสด

สงใดตองดบไป สงนนเปนอนตตาไมมตว,ไมมตนทเปนแกนแกนถาวรอยางแทจรง

เพราะไมเทยง คงทนอยไมได เปนอนตตาไมมตวตนถาวรอยางแทจรง จงจกเปนทกขถา

ไปอยากดวยตณหา หรอไปยดดวยอปาทานความพงพอใจ เนองจากความไมคงท (ความไมเสถยร,

ความทตองแปรปรวน) ของมน อนยอมตองประสบกบความไมสมปรารถนาเปนทสด

การปฏบตภาวนา ในพระไตรลกษณ

เหนในสงขารทงปวงวาเปนของไมเทยง มความสาคญในสงทไมเทยงวาเปนทกข ม

ความสาคญในสงทเปนทกขวาเปนอนตตา

สงทงหลายทงปวงลวนเกดแตเหตปจจย

สงใดเกดแตเหตปจจยมาประชมกน สงนนยอมมใชสงๆ เดยวกนอยางแทจรง ดวยเหตน

เปนปจจย

จงมความไมเทยง ทสดจงทนอยไมได จนตองดบไปเปนทสด

ทงลวนเปนอนตตา ไมมตวตนทเปนแกนแกนถาวรแทจรง

จงไมเปนอะไรของใครๆ จงไมใชของตวของตนแทจรง

แตลวนเปนไปตามเหตทมาเปนปจจยกนนนเอง

จงเปนทกข ถาไปอยากดวยตณหา หรอ

ไปยดดวยอปาทานความพงพอใจ

เพราะความไมสมปรารถนา อนยอมตองเกดขนเปนทสด

๕๙

จงควรรดวยสมมาปญญาวา

สงขารทงปวง นนกมใชเรา เรากมใชนน นนกไมใชตวไมใชตนของเราอยางแทจรง

เพราะลวนเปนอนตตา เปนเพยงกลมกอนมายาของเหตปจจยทประชมกน

๒) สอนใหพทธบรษท ๔ ปฏบตตนในแนวทางพระไตรลกษณ โดยการพจารณาในการ

ใชชวตในโลกปจจบนอยางมสต ระลกพจารณาใหเขาใจใน อนจจง ทกขง อนตตา อยเสมอๆ จนม

ความเขาใจอยางถกตองแจมแจง (ปญญา) แลวฝกสตระลกรเทาทนอยางตอเนอง (สมมาสมาธฝาย

วปสสนา) ในสงขารตางๆ ทเกดขนหรอผสสะวา ลวนเปนไปตามพระไตรลกษณเปนลาดบตอไป ดงท

ปรากฏใน พระไตรปฎก ดงน

๑) สญญาสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๗ วาดวยการเจรญอนจจสญญา

พระนครสาวตถ ฯลฯ ดกรภกษทงหลาย อนจจสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาให

มากแลว ยอมครอบงากามราคะทงปวงได ยอมครอบงารปราคะทงปวงได ยอมครอบงาภวราคะทง

ปวงได ยอมครอบงาอวชชาทงปวงได ยอมถอนขนซงอสมมานะทงปวงได ดกรภกษทงหลาย ใน

สรทสมย ชาวนาเมอไถนาดวยไถคนใหญ ยอมไถทาลายความสบตอแหงราก (หญา) ทกชนด แม

ฉนใด อนจจสญญา อนบคคลเจรญแลว กระทาใหมากแลว ยอมครอบงากามราคะทงปวงได ยอม

ครอบงารปราคะทงปวงได ยอมครอบงาภวราคะทงปวงได ยอมครอบงาอวชชาทงปวงได ยอมถอน

ขนซงอสมมานะทงปวงได ฉนนนเหมอนกนแล

๒) อนจจเหตสตร พระไตรปฎก เลมท ๑๗ วาดวยความเปนอนจจงแหงเหตปจจย

พระนครสาวตถ ณ ทนนแล ฯลฯ ดกรภกษทงหลาย รปไมเทยง แมเหตปจจยทใหรป

เกดขน กไมเทยง ดกรภกษทงหลาย รปทเกดจากสงทไมเทยง ทไหนจก เทยงเลา? เวทนาไมเทยง

ฯลฯ สญญาไมเทยง ฯลฯ สงขารไมเทยง ฯลฯ วญญาณไมเทยง แมเหตปจจยทใหวญญาณเกดขน

กไมเทยง ดกรภกษทงหลายวญญาณทเกดจากสงไมเทยง ทไหนจะเทยงเลา? อรยสาวกผไดสดบแลว

เหนอยอยางน ฯลฯ ยอมรชดวา ชาตสนแลว พรหมจรรยอยจบแลว กจทควรทา ทาเสรจแลว กจ

อนเพอความเปนอยางนมไดม

เมอเกดเวทนาหรอจตสงขารขนแลว มสตรเทาทนสภาวธรรม (ชาต) ของเวทนาหรอจต

สงขารทเกดขนนนและมนเปนเชนนนเองเปนธรรมดา ไมตองไปทาอะไรกบเขา เพยงแตมสตถอ

อเบกขาหยดการคดนกปรงแตงแทรกแซงไปยนดยนราย ในสงทสตระลกรเทาทนนนๆ

นอกจากนหลกไตรลกษณ ไดมการแตงเปนคาถา ชอวา ตลกขณาทคาถา แปลวา คาถา

ประกอบดวยไตรลกษณ อนมเนอหาของคาถาดงตอไปน

๖๐

ตลกขณาทคาถา

สพเพ สงขารา อะนจจาต ยะทา

ปญญายะ ปสสะต

เมอใดบคคลเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง

อะถะ นพพนทะต ทกเข เอสะ มคโค

วสทธยา

เมอนนยอมเบอหนายในสงทเปนทกข ทตนหลง

นนแหละ เปนทางแหงพระนพพาน อนเปนธรรมหมดจด

สพเพ สงขารา ทกขาต ยะทา ปญญา

ยะ ปสสะต,

เมอใดบคคลเหนดวยปญญาวา สงขารทงปวงเปนทกข

อะถะ นพพนทะต ทกเข เอสะ มคโค

วสทธยา

เมอนนยอมเบอหนายในสงทเปนทกข ทตนหลง

นนแหละ เปนทางแหงพระนพพาน อนเปนธรรมหมดจด

สพเพ ธมมา อะนตตาต ยะทา ปญญา

ยะ ปสสะต

เมอใด บคคลเหนดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา

อะถะ นพพนทะต ทกเข เอสะ มคโค

วสทธยา

เมอนนยอมเบอหนายในสงทเปนทกข ทตนหลง

นนแหละ เปนทางแหงพระนพพาน อนเปนธรรมหมดจด

อปปะกา เต มะนสเสส เย ชะนา ปา

ระคามโน

ในหมมนษยทงหลาย, ผทถงฝงแหงพระนพพานมนอยนก

อะถายง อตะรา ปะชา ตระเมวานาวะ

ต

หมมนษยนอกนน ยอมวงเลาะอยตามฝงในนเอง

เย จะโข สมมะทกขาตา ธมเม ธมมาน

วตตโน

กชนเหลาใดประพฤตสมควรแกธรรม ในธรรมทตรสไว

ชอบแลว

เต ชะนาปา ระเมสสนต มจจเธยยง

สทตตะรง

ชนเหลานนจกถงฝงแหงพระนพพาน; ขามพนบวงแหง

มจจทขามไดยากนก

กณหง ธมมง วปปะหายะ สกกง ภาเว

ถะ ปณฑโต

จงเปนบณฑตละธรรมดาเสย แลวเจรญธรรมขาว

โอกา อะโนกะมาคมมะ วเวเก ยตถะ

ทระมง

จงมาถงทไมมนา จากทมนา จงละกามเสย, เปนผไมม

ความกงวล

ตตราภระตมจเฉยยะ หตวา กาเม อะ

กญจะโน

จงยนดเฉพาะตอพระนพพานอนเปนทสงด ซงสตวยนดได

โดยยาก

๖๑

สรปไดวาเมอพทธศาสนกชนทกคนตางกรวา ไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา แตทาไมจง

ยงเปนทกขอปาทานกน อยบอยๆ มากๆ กเพราะ ยงไมมความเขาใจอยางแจมแจงนนเอง สตไมเทา

ทน สญญาหรอความจานไมแนบแนน เนองจากการขาดความเพยร (วรยะ) โดยการหมนพจารณา

นนเอง เมอไมแนบแนนเชยวชาญชานาญยง จตอนเปรยบประดจนาทตามธรรม (ชาต) แลวยอม

ไหลลงสทตากวา จตกเฉกเชนเดยวกน ทตามธรรม(ชาต)แลวยอมตองไหลไปสทตากวาเชนดจ

เดยวกน คอไหลไปตามกระแสของอาสวะกเลส >> กเลส >> ตณหา >> อปาทาน กลาวคอ ดาเนน

เลอนไหลไปตามกระแสวงจรการเกดขนแหงทกขปฏจจสมปบาทนนเอง อนเปนสภาวธรรม (ชาต)

ฝายกอใหเกดทกขของปถชนทกคนทยงไมมวชชา นอกจากนในคมภรสมโมหวโนทน กลาววา “อนจจ

ลกษณะและทกขลกษณะเปนลกษณะทเขาใจไดงาย แตอนตตลกษณะเปนลกษณะทเขาใจยาก” 66

๖๗

เชน เมอหมอดนตกลงมาแตก เราจะพดวา “มนไมเทยง ไมทนทาน” เมอฝทรางกาย หรอถกหนามตา

เราจะพดวา”แยจรง เปนทกขจรง ๆ” ลกษณะทไมเทยงและเปนทกขจงเหนไดชดเจนและเขาใจงาย

แตลกษณะทไมใชตวตนนนไมสามารถทจะเขาใจไดโดยงาย เหมอนกบของทอยในทมดซงเราไม

สามารถอธบายใหผอนเขาใจได 67๖๘ จงทาให อนจจลกษณะ ทกขลกษณะและอนตตลกษณะ เปนเรอง

ทสอนกนในพระพทธศาสนา เพอการบรรลมรรคผลและนพพานในทสด

๖๗ อภ.ว.อ. (ไทย) ๒/๑๕๔/๕๕. ๖๘ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) รจนา., พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง, อนตตลกขณ

สตร, (กรงเทพมหานคร: ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๖), หนา ๑๓๖-๑๓๗.

บทท ๓

ความผาสกทางจตวญญาณ การศกษาเรองความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบหลกความผาสกทางจตวญญาณ

ในบทน ผวจยไดศกษาเกยวกบความผาสกในพระพทธศาสนา จต วญญาณในพระพทธศาสนาและความผาสกทางจตวญญาณในตะวนตก เพอเปนการท าความเขาใจระหวางความผาสก จต วญญาณในทางพระพทธศาสนา และความผาสกทางจตวญญาณทางตะวนตก แลวน าไปวเคราะหในสวนความสมพนธกนในบทตอไป ดงน

๓.๑ ความผาสก จต วญญาณในพระพทธศาสนา

พระพทธศาสนาไดกลาวถงความผาสกของสาวกสงฆในการด าเนนชวต การประพฤตปฏบตตนใหเกดความผาสกแหงหมสงฆ โดยมระดบความผาสกทงในระดบปจเจกบคคล ระดบสงคม ระดบสงแวดลอม และระดบสงเหนอธรรมชาต และในทน ผวจยจะขอกลาวถงความผาสก จต วญญาณในพระพทธศาสนา โดยแยกเปนประเดนดงตอไปน

๓.๑.๑ ความผาสกในพระพทธศาสนา ในพระพทธศาสนากมการกลาวถง ความผาสก ดงทพระพทธเจาทรงอนญาตใหพระภกษ

ผอยปาเปนวตรก าหนดเอาความผาสก เมอไมไดผใหนสสย พงอยโดยไมตองถอนสสย ดวยผกใจวา เราจกถอนสสยอยในเมอภกษผใหนสสยผสมควรมาถง๑ ในทนหมายถงพระภกษทอยปาองคเดยว ไมมภกษอนมาเปนผใหนสสย๒ ในปาตโมกขทเทสานชานนา พระผมพระพทธเจาตรสวา ...ภกษตองอาบตแลวระลกได หวงความบรสทธ กพงเปดเผยอาบตทมอย เพราะเปดเผยอาบตแลว ความผาสกยอมมแกภกษรปนน...๓

การเปดเผยอาบตของภกษนน น าความผาสกมาใหภกษผเปดเผยดวยเหตผลทวา...เพราะเปดเผยอาบตแลว ความผาสกยอมมแกภกษรปนน ความวาความผาสกยอมมเพออะไร ความ

๑ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๒๑/๑๘๙. ๒ นสสย คอ เครองอาศยของบรรพชต หรอ สงทบรรพชตพงปฏบต เพอการยงชพ (อง.ปญจก. (ไทย)

๒๒/๗๙/๑๒๑). ๓ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๓๕/๒๑๐.

๖๓

ผาสกยอมมเพอบรรลปฐมฌาน ความผาสกยอมมเพอบรรลทตยฌาน ความผาสกยอมมเพอบรรลตตยฌาน ความผาสกยอมมเพอบรรลจตตถฌาน ความผาสกยอมมเพอบรรลฌาน วโมกข สมาธ สมาบต เนกขมมะนสสรณะ ปวเวก กศลธรรม๔

ดงนนจะเหนไดวา ความผาสกตางๆ เปนผลมาจากธรรม ๒ อยาง คอ วตถธรรมและปฏบตธรรม (นามธรรม หรอจตวญญาณ) วตถธรรม เชน ภกษบางรปอาจจะตองอาศยบางอยางเพอความผาสก เชน การผงไฟ, การใชรม, การอาบน า เปนตน สวนความผาสกทเกดมาจากความประพฤตหรอการปฏบตธรรมนน เปนความผาสกทางใจ เชน การบรรลธรรมในขนตางๆ หรอแมกระทงการปฏบตตอกนระหวางคนในครอบครว เชน ปรากฏขอความใน องคตตรนกาย จตกกนบาตวา...

“ สามและภรรยาทง ๒ ฝาย เปนผมศรทธา รความประสงคของผขอ ส ารวมระวง ด าเนนชวตโดยธรรม เจรจาค าไพเราะออนหวานตอกน มความเจรญรงเรอง มความผาสก มความประพฤตเสมอกนทง ๒ ฝาย รกใคร ไมคดรายตอกน”๕

ความผาสก อาจจะเกดไดจากการอยคนเดยว เชนขอความใน องคตตรนกาย อฏฐกนบาต ยสสตร วา... สมยใด เราเดนทางไกล ไมเหนใครๆ ขางหนาหรอขางหลง สมยนนเรายอมมความผาสก โดยทสด แมแตการถายอจจาระและปสสาวะ๖

นอกจากนแลว พระพทธเจาเคยตรสเรอความผาสกไวอกหลายแหง เชนใน สารปตตสตร ขอความวา ... พระพทธเจาตรสวา สารบตร

เราจกบอกความผาสก และธรรมตามสมควรนน ของผเบอหนาย ใชสอยทนงทนอนอนสงด ผปรารถนาสมโพธญาณแกเธอ ตามทร ภกษผเปนนกปราชญ มสต ประพฤตธรรมอนเปนสวนสดรอบ ไมพงกลวภย ๕ อยาง คอ เหลอบ สตวไตตอม สตวเลอยคลาน

๔ ว.มหา. (ไทย) ๔/๑๓๖/๒๑๒. ๕ อง.จตกก.(ไทย) ๒๑/๕๕/๙๓. ๖ อง.อฏ ก.(ไทย) ๒๓/๘๗/๔๑๕.

๖๔

สมผสจากมนษย และสตว ๔ เทา๗

ความผาสกส าหรบพระภกษในพระพทธศาสนานน นอกจากเกดมาจากปจจย ๔ แลว ยงเกดขนมาจาก การไดอยคนเดยวโดยไมคลกคลกบใคร เชน ในเอกวหารยเถรคาถา พระเอกวหารยเถระไดกลาวภาษต ดงน

ถาไมมผอนอยขางหนาหรอขางหลง เราอยในปาผเดยวจะมความผาสกอยางยง เอาเถอะ เราคนเดยวจะไปปาทพระพทธเจาทรงสรรเสรญวา มแตความผาสกแกภกษผมกอยผเดยวมใจเดดเดยว...๘

เรองความผาสก อนเกดมาจากการอยคนเดยวนน ยงมการกลาวไวอกหลายแหง เชน มหากสสปเถรคาถา๙ เปนตน

นอกจากนน ครงหนงเมอพระพทธเจาเสดจมาเยยม พระนางมหาปชาบดถงทอย ครนถงแลวไดประทบนงบนอาสนะทเขาจดไวแลว ครนพระผมพระภาคประทบนงแลว ไดตรสกบพระนางมหาปชาบดโคตมนน ดงนวา “โคตรม ทานสบายดหรอ ยงพอเปนอยไดหรอ”

พระนางมหาปชาบดโคตรมกราบทลวา “เมอกอน ภกษผเปนเถระทงหลายมาแสดงธรรม หมอมฉนจงมความผาสก แตบดนภกษทงหลายกลาววา ‘พระองคทรงหาม’ มความย าเกรงอยไมแสดงธรรม เหตนนหมอมฉนจงไมมความผาสกพระพทธเจาขา” ล าดบนน พระผมพระภาคทรงชแจงใหพระนางมหาปชาบดโคตมเหนชด ชวนใหอยากรบเอาไปปฏบต เราใจใหอาจหาญแกลวกลา ปลอบชโลมใจใหสดชนราเรงดวยธรรมกถา แลวทรงลกจากอาสนะเสดจไป

ตอมาพระผมพระภาค ทรงแสดงธรรมกถาเพราะเรองนเปนตนเหต แลวรบสงกบภกษทงหลายวา “ภกษทงหลาย เราอนญาตใหเขาไปทส านกภกษณแลวสงสอนภกษณเปนไขได”๑๐ นอกจากนแลว พระพทธเจายงทรงอนญาตใหภกษเปนไขผงไฟไดเพอความผาสกทางกาย ดงน

สมยนน ภกษทงหลายเปนไข พวกภกษผมหนาทสอบถามอาการไขไดกลาวกบพวกภกษเปนไขดงนวา “ทานทงหลายสบายดหรอ ยงพอเปนอยไดหรอ” พวกภกษตอบวา “เมอกอนพวกกระผมกอไฟผง ดงนนจงมความผาสกแตเดยวนพวกกระผมมความย าเกรงอยวา ‘พระผมพระภาคทรงหามไว’ จงไมผงไฟดงนนจงไมมความผาสก”

๗ ข.ส. (ไทย) ๒๕/๙๗๐-๙๗๑/๗๓๑. ๘ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๕๓๗-๕๓๘/๔๓๔. ๙ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๑๐๗๐/๕๑๔. ๑๐ ว.มหา. (ไทย) ๑/๑๖๐ - ๑๖๑/๓๓๒.

๖๕

จะเหนไดวา ความผาสกนนกไดมการกลาวไวในพระพทธศาสนา มมาแตสมยพทธกาลดงทพระพทธองคไดตรสแกสาวก แตความผาสกในทางพระพทธศาสนาน เปนความผาสกทไมมเปาหมายทชดเจน คอ เปนแคเครองมอในการกระท าเพอใหกอใหเกดความผาสก ความผาสกนยงมอตตา ตวตนแอบแฝงอย เปนความผาสกระดบการเอออ านวยใหทกคนสามารถบ าเพญกจกรณยทดงามยงๆ ขนไป เพอบรรลจดหมายสงสดของชวตตามความตกลงนบถอของพวกตน หรอเพอเขาถงประโยชนและความดงามสงสดตามอดมการณของหมชนนน ตลอดจนเกอกลแกการทหมชนนนจะเผยแพรอดมการณ กจการ และประโยชนสข ความดงามของตนใหแผขยายกวางขวางออกไป ความผาสกในพระพทธศาสนามองวาเปนสวนหนงของความสขทมเปาหมายทชดเจนคอนพพานสข นนเอง

๓.๑.๒ จตในพระพทธศาสนา จตเปนภาษาบาล มค าเรยกสงทเปนจตใจอก ๒ ค าคอ วญญาณ มโน หรอมนะ๑๑

ค าวาจต วญญาณ มโน ทงสามนเอามาใชในภาษาไทยแปลวา “ใจ” แตในภาษาธรรมค าวา “จต” หมายถง ตวธาตรทเปนภายใน ค าวาวญญาณ หมายถง วญญาณในขนธ ๕ ทเปนขนธขอท ๕ วญญาณขนธ กองวญญาณ คอเมอตากบรปประจวบกน เกดความรคอเหนรปขน กเรยกวา จกขวญญาณ รทางตา ดงนนอายตนะท ๖ จงประกอบดวย ตา ห จมก ลน กายและใจ ส าหรบใจเปนอายตนะขอท ๖

จต หมายถง ธรรมชาตทรอารมณ, สภาพทนกคด, ความคด, ใจ; ตามหลกฝายอภธรรม จ าแนกจตเปน ๘๙ (หรอพสดารเปน ๑๒๑) แบง โดยชาต เปนอกศลจต ๑๒ กศลจต ๒๑ (พสดารเปน ๓๗ วปากจต ๓๖ (๕๒) และกรยาจต ๒๐; แบงโดยภม เปนกามาวจรจต ๕๔ รปาวจรจต ๑๕ อรปาวจรจต ๑๒ และโลกตรจต ๘ (พสดารเปน ๔๐)๑๒

จต แปลวา ธรรมชาตทนกคดอารมณ ธรรมชาตทรอารมณ, ความคด, ธรรมชาตทวจตร, ธรรมชาตทสงสมกศลและอกศล เขยนเตมวา จตต ๑๓ จต แปลวา ใจ หรอ จต มลกษณะ รบ จ า คด รอารมณทผานเขามาทางตา ห จมก ลน กาย ใจ จดเปนนามธรรม คกบกายซงเปนรปธรรม จงมกพดหรอเขยนคกนวา กายใจ หรอกายกบจต จตในพระอภธรรมจดแบงไว ๘๙ ดวง

๑๑ สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช (เจรญ สวฑฒโน), จตวญญาณในพระพทธศาสนา,

(กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๑. ๑๒ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๔๓. ๑๓ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช, ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน

“ค าวด”, (กรงเทพมหานคร : ธรรมสภาและสถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑), หนา ๑๖๔.

๖๖

โดยพสดาร ๑๒๑ ดวง และแบงไวเปนหลายแบบ เชน แบงโดยภม เปนกามาวจรจต ๕๔ ดวง รปาวจรจต ๑๕ ดวง อรปาวจรจต ๑๒ ดวง และโลกตรจต ๘ ดวง รวมเปน ๙๘ ดวง เปนตน๑๔

จต หมายถง ใจ จต ความคด๑๕ จต หมายถง สภาพทคดนก; ธรรมชาตทคกบกาย๑๖ จต หมายถง ตวคด ตวทท าหนาทคด จต คอธรรมชาตทเปนนามธรรมชนดหนง

เหมอนจดศนยกลางของสงทมชวตทกๆ สง จตจะสงหรอต ายอมแลวแตวาสงนนๆ เปนสงทมชวตอยในขนไหน เลวประณตอยางไร จตมธรรมชาตเบาและเรวในการทจะรสกคอเปลยนแปลงตวมนเองในเมอมอะไรเขาไปเกยวของกบมน เพราะจตจะกอเรอง คออะไรจะเปนเรองขนไดกเพราะจต นบตงแตตวเองขนไปในเบองตน และกอเรองตางๆ สบไปอยไมรจบ จนกวามนจะดบสนทไปอยางไมมเชอเหลอ๑๗

จต, จตต หมายถง ธรรมชาตผคดนก (Spirit) จตเปนธรรมชาตชนดหนงเรยกวาเปน วญญาณธาต แปลวา ธาตร (Element of knowing) เพราะธาตชนดนมความรเปนพนเดมอยแลว และอาจฝกฝนใหรยงๆ ขนได และจะมการเปลยนแปลงไดกตองท าใหรตว ในรางกายของคนทยงมชวตอยจะมจต ๑ ดวง, จตทสงอยในรางกายของมนษยนนท าหนาท ๕ อยาง คอ ๑) รสข รทกข (เวทนา) ๒) รจ าสงทผานเลยไปแลว (สญญา) ๓) รคดปรบปรงตน (สงขาร) ๔) รสงทมากระทบตา ห จมก ลน กาย และ๕) รทเกดขนกบใจ (วญญาณ) ดงนนจต เปนนามธรรม (Abstraction) และไมอาจพสจนไดดวยวตถใดๆ เมอตายลง จตจะออกจากรางกายไปถอก าเนดใหม ถาหากจตนนยงไมสนกเลส๑๘

๑๔ พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช, ป.ธ.๙, ราชบณฑต), พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน

“ค าวด”, หนา ๑๖๔. ๑๕ ศาสตราจารย ดร.อดม รงเรองศร, พจนานกรมลานนา–ไทย ฉบบแมฟาหลวง, ฉบบปรบปรงครง

ท ๑, (เชยงใหม : โรงพมพมงเมอง, ๒๕๔๗), หนา ๑๙๕. ๑๖ สชพ ปญญานภาพ, พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา ไทย-องกฤษ องกฤษ-ไทย, พมพครงท ๘,

(กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๕๑. ๑๗ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข), พจนานกรมธรรมของทานพทธทาส, (กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๔๙), หนา ๕๑. ๑๘ พ.อ.ปน มทกนต, ประมวลศพทศาสนา ส าหรบนกศกษาและประชาชน , (กรงเทพมหานคร :

คลงวทยา, มปป.), หนา ๘๔.

๖๗

๓.๑.๓ วญญาณในพระพทธศาสนา ค าวา “วญญาณ” ในพระพทธศาสนานนหมายถง กรยาทก าลงรบรสงตางๆ อย หรอ

“การรบร” ทเกดขนตามระบบประสาททง ๖ (อายตนะภายใน ๖)๑๙ ของรางกายเรา อนไดแก ตา, ห, จมก, ลน, กาย, และใจ (ทสมอง) โดยพระพทธเจาจะสอนวา เมออายตนะภายนอก (คอรป , เสยง, กลน, รส, สงทมาสมผสกาย, สงทมาสมผสจต) มากระทบกบอายตนะภายใน (คอ ตา , ห, จมก, ลน, กาย, ใจ) ทตรงกนกจะเกดวญญาณ (การรบร หรอกรยาทแจง) ขนมาตามอายตนะภายในทเกดการกระทบนน อนไดแก

๑. เมอรปมากระทบตา กจะเกดวญญาณทางตาขน คอเกดการเหนภาพขนมา ๒. เมอเสยงมากระทบห กจะเกดวญญาณทางหขน คอเกดการไดยนเสยงขนมา ๓. เมอกลนมากระทบจมก กจะเกดวญญาณทางจมกขน คอเกดการไดกลนขนมา ๔. เมอรสมากระทบลน กจะเกดวญญาณทางลนขน คอเกดการรรสขนมา ๕. เมอ สงทมาสมผสกาย มากระทบกาย กจะเกดวญญาณทางกายขน คอเกดการรบร

ขนทกาย เชน รถงความเยน, รอน, ออน, แขง เปนตนขนมา ๖. เมอ สงทมาสมผสใจ มากระทบใจ กจะเกดวญญาณทางใจขน คอเกดการรบรตอทก

สงทเกดขนในจต เชน การรบรทงหมด, ความรสก, การจ า, และการคดนกปรงแตงทงหลายของจต เปนตน ขนมา

วญญาณนเปนเพยงกระแส (สงททยอยเกดขนและดบไปอยางตอเนองและรวดเรวไมขาดตอน จนดผวเผนเหมอนกบวามนเกดนงๆ อยตลอดเวลา) ของการรบร ทเกดขนมาโดยอาศยอายตนะภายนอกและอายตนะภายในมารวมกนปรงแตงใหเกดขน เมออายตนะภายในจดใดเสยหรอหยดท างาน หรอไมมอายตนะภายนอกภายนอกมากระทบ วญญาณตรงอายตนะภายในจดนนมนกจะไมสามารถเกดขนมาได ซงกเหมอนไฟฟา ทตองอาศยไดนาโมทหมนอย หรอแบตเตอรรทยงดอยสรางขนมา ไฟฟาจงจะเกดขนมาได แตถาไดนาโมหยดหมนหรอเสยหาย หรอแบตเตอรรเสยหาย ไฟฟาจากไดนาโมหรอจากแบตเตอรรนนกเกดขนมาไมได (หรอไมม) ตามกฎสงสดของธรรมชาตทบอกวา “ทกสงทเกดขนจะตองอาศยเหตและปจจยมาปรงแตงใหเกดขน”

วญญาณ หมายถง ความรแจงอารมณ๒๐ ประกอบไปดวย ๑. จกขวญญาณ ความรอารมณทางตา คอ รรปดวยตา, เหน ๒. โสตวญญาณ ความรอารมณทางห คอ รเสยงดวยห, ไดยน ๓. ฆาณวญญาณ ความรอารมณทางจมก คอ รกลนดวยจมก, ไดกลน ๔. ชวหาวญญาณ ความร

๑๙ ส .สฬา. (ไทย) ๑๘/๑๓/๘. ๒๐ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท ๑๙,

(กรงเทพมหานคร : เอส อาร พรนตงแมสโปรดกส, ๒๕๔๗), หนา ๒๓๑.

๖๘

อารมณดวยลน, รรส ๕. กายวญญาณ ความรอารมณทางกาย คอ รโผฏฐพพะดวยกาย, รสกสมผส และ ๖. มโนวญญาณ ความรอารมณทางใจ คอ รธรรมารมณดวยใจ, รความนกคด

“วญญาณ” หมายถง วญญาณ ทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางมโนทวาร๒๑

วญญาณ หมายถง ความรแจงอารมณ ค าวา วญญาณ ในพระพทธศาสนามสองความหมาย ดงนคอ ๒๒

๑. วญญาณ หมายถง จต ตวจตเองเรยกวา วญญาณ (spirit, soul) ๒. วญญาณ หมายถง ในเรองขนธ ๕ หรอเบญจขนธ ประกอบดวย รป เวทนา สญญา

สงขาร วญญาณ สวนในเรองวญญาณ ๖ คอ จกขวญญาณ โสตวญญาณ ฆาญวญญาณ เปนตน ในทนหมายถงอาการทจตรบรอารมณ (consciousness)

“วญญาณ” หมายถงการรแจง ถาตาเหนแลวร เรยกวารทางตา หรอจกขวญญาณ ถาหไดยนแลวรเรยกวาโสตวญญาณ เปนตน วญญาณจงมวญญาณทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย และทางใจ๒๓

สรปไดวา ค าวา วญญาณ น หมายถง กระแสการรบรทเกดขนมาชวคราวตามระบบประสาททง ๖ ของรางกายทยงเปนอย ถารางกายตาย วญญาณนกจะไมสามารถเกดขนมาได หรอถาระบบประสาทจดใดเสยหาย วญญาณทางระบบประสาทนนกจะไมสามารถเกดขนมาได ซงวญญาณนกไมไดเปนตวตน (อตตา) หรอเปนวญญาณเฉพาะของใคร เพราะมนกเปนเพยงธาตอยางหนง (วญญาณจดเปนนามธาต) เหมอนธาตดน (ของแขง) ธาตน า (ของเหลว) ธาตไฟ (ความรอน) และ ธาตลม (กาซ) ตามธรรมชาตเทานน แตเมอมนไดมาประกอบกบความทรงจ าทสมองมอย มนกสามารถปรงแตงใหเกดเปน จต ทสามารถรสกและนกคดได จนเกดความรสกวามตวเราขนมา ค าวาวญญาณในพระพทธศาสนาเปนอนตตา (ไมใชตวตน) และเมอเขาใจเรองวญญาณเปนอนตตาแลว กจะเขาใจเรองจตเปนอนตตาได รวมทงเขาใจวา “มนไมมจตหรอวญญาณทเปนตวตนของเราหรอของใครๆ ได” ซงความเขาใจนเองทจดเปนปญญาทจะน ามาใชคกบสมาธเพอใชดบทกขของจตใจเราในปจจบนตามหลกอรยสจ ๔ ของพระพทธเจา

๒๑ พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข), พจนานกรมธรรมของทานพทธทาส, หนา ๒๓๐. ๒๒ พ.อ.ปน มทกนต, ประมวลศพทศาสนา ส าหรบนกศกษาและประชาชน, หนา ๕๗๑-๕๗๒. ๒๓ ประเวศ วะส, “บนเสนทางชวตภายในการเจรญสต”, หมอชาวบาน, ๒๒ (๒๕๔), ๒๕๔๓ : ๔๑-๔๔.

๖๙

๓.๑.๔ เปาหมายของความผาสก

ความผาสกในความศรทธายดมนศาสนา (the religious well - being) ศาสนาเปนสวนประกอบและเปนบอเกดอนส าคญของวฒนธรรมและจรยธรรม สงคมไทยเปนสงคมทมความเชอและศรทธาในค าสอนของพระพทธศาสนา ซงพทธศาสนกชนไดนอมน าหลกธรรมค าสอนมาใชในการด าเนนชวตอยางมคณคา และไดหลอหลอมชวตของบคคลตางๆ ในสงคมไทยใหเจรญรงเรองอยรวมกนดวยความผาสก รวมทงพระพทธศาสนายงเปนเครองยดเหนยวจตใจและเปนเครองก าหนดความเขาใจของบคคลตอคณคา จดหมายของชวตและการเขาใจตนเองอยางแทจรง ดงนนพระพทธศาสนาชวยใหคนเราเกดความผาสกทางจตวญญาณไดใน ๒ ลกษณะคอ๒๔

๑. การมความเชอและศรทธาในศาสนาและน ามาปฏบต ความเชอและศรทธาเปนองคธรรมส าคญทท าใหคนมหลกทจะปฏบตตาม หรอเปนสงน าทางในการด าเนนชวต ชวยเหนยวรงไมใหยอมตามสงชกจงในทางทผด ไมไหท าความชว การมศรทธาเปนเหมอนมรองไหลประจ าของกระแสความคด เมอไดรบรอารมณอยางใดอยางหนง ซงไมเกนก าลงของศรทธาทมอย กระแสความคดกจะวงไปตามรองหรอแนวทางทศรทธาเตรยมไว ท าใหไมคดไปในทางอน หรอทางทผดศลธรรม๒๕

๒. พระพทธศาสนาเปนศาสนาทเปนเครองยดเหนยวทางจตใจหรอเปนทพงทางใจ จะท าใหเกดความสงบ คลายความทกข มความเขาใจในธรรมชาต ความเปนจรงของชวตทมการเกด แก เจบ ตาย ไมมผใดหลกพน การเขาใจชวตหรอโลกตามความเปนจรง ท าใหบคคลมชวตอยอยางมสตปญญา จตไมวนวาย ร าลกถงความตายดวยความไมประมาท มการใชชวตอยางมคณคา ประกอบแตสงดงาม๒๖

สรปไดวา เปาหมายของความผาสกในทางพระพทธศาสนา มทงในระดบปจเจกบคคล คอบคคลใดประกอบดวย ศล สมาธ และปญญา บคคลเสมอกนดวยศล สมาธ และปญญา เมอทงสามสงนเสมอกนแลวกจะกอเกดความผาสก ความผาสกในระดบสงคม สงคม ชมชนใดทมการวางระเบยบอนดงาม กจะสรางสงคม ชมชนทผาสกได ดงทพระพทธองคไดตรสไวเกยวกบการวางระเบยบแบบแผนในหมสาวก เพอความผาสกแหงสงฆ เพอความอยผาสกแหงเหลาภกษผมศลดงาม ความเรยบรอยดงามของสงฆ หรอการอยรวมกนผาสกของสงคมนน รวมอยในค าวาธรรม หรอเปนธรรมอยางหนง ผทปฏบตตามระเบยบหรอธรรมเนยมการแสดงความเคารพเชนนน ยอมชอวาเปนผ

๒๔ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยต โต), พทธศาสนากบการพฒนามนษย, (กรงเทพมหานคร : มลนธพทธ

ธรรม, ๒๕๓๙), หนา ๑๒. ๒๕ พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต), ท าความดมความสข, (กรงเทพมหานคร : มลนธพทธ

ธรรม, ๒๕๓๙), หนา ๕๔. ๒๖ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยต โต), ระลกถงความตายและวธปฏบตใหถกตองตอความตาย ,

(กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๓๙), หนา ๖-๑๙.

๗๐

ปฏบตเพอความเรยบรอยดงามของสงฆ ประกอบกบความยดมนศรทธาในศาสนาดวยยอมกอเกดความผาสกขนได

๓.๒ ความผาสกทางจตวญญาณในตะวนตก ๓.๒.๑ ความหมายความผาสก

ความผาสก (Well-being) ไดมนกวชาการหลายทานทไดกลาวเรยกวา “ความผาสก” ในค าพดอนๆ เชน การอยเยนเปนสข การอยดมสข ซงในภาษาไทยไดเขยนไวหลากหลาย แตในภาษาองกฤษจะใชค าวา “Well-being” ซงมนกวชาการไดใหความหมายหรอค าจ ากดความทคลายคลงกน ดงน

ความผาสก หมายถง การทบคคลรบรถงเงอนไขส าหรบการด ารงอย ดงนน ความผาสกคอสภาวะของการมประสบการณแหงความสขเกษม ความปตยนด และความสข ดวยประสบการณทางดานจตวญญาณ ความเพยรพยายามในการตอบสนองตออดมคตของตนเอง และดวยการคงไวซงลกษณะเฉพาะตวของตวเองอยางไมลดละ๒๗

ความผาสก หมายถง สภาวะทบคคลรบรวาตนเองไดท าในสงทตนตองการและท าไดส าเรจ มความเปนตวของตวเอง มความภาคภมใจในการกระท าของตน๒๘

ความผาสก หมายถง ความรสกมความสข มความพอใจในชวต วดไดจากความสขในการด ารงชวตประจ าวน ความรสกกระฉบกระเฉงความสดชนแจมใสมชวตชวา มพละก าลงมอารมณมนคง มความสามารถในการควบคมอารมณตนเองรสกมความมนใจในตนเอง และมความรสกผอนคลายมากกวามความรสกเครยด หรอกงวลใจ หรอวาวนใจ หรอทอใจ หมดก าลงใจ หรอหมดหวง หรอซมเศรา หรอเปนทกข๒๙

ความผาสก หมายถง ความสข คอสภาวะทบคคลรบรวาตนเองไดท าในสงทตนตองการและท าไดส าเรจ มความเปนตวของตวเอง มความภาคภมใจในการกระท าของตน มความคดเชงบวกม

๒๗ Orem, Dorothea Elizabeth, Nursing Concepts of Practice, 4th ed. St. (Louis: C.V.

Mosby Year Book, 1991), p. 184. ๒๘ กลมพฒนาระบบงานและอตราก าลงกองการเจาหนาท กรมสงเสรมการเกษตร, “การศกษาความ

ผาสก ความพงพอใจและแรงจงใจในการท างานของบคลากรกรมสงเสรมการเกษตร”, รายงานวจย, (กรมสงเสรมการเกษตร, ๒๕๕๕), หนา ๔.

๒๙ ศราวธ อยเกษม, ความผาสก, [ออนไลน]. แหลงทมา : http://www.gotoknow.org/blogs/post/ 17291, [๒๐ พฤษภาคม ๒๕๖๐].

๗๑

ความกระตอรอรนลนในการด าเนนชวตทจะน าไปสการมสขภาพทดการพฒนาตนการมสมพนธภาพทดกบคนรอบขางและสงคม สามารถด าเนนชวตอยางพอเพยงและมใจทสงบ๓๐

Craven, R.F. & Himle, C.J. ไดกลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถงความรสกทสมผสกบพระเจา ตนเอง สงคม และสงแวดลอม๓๑

Hungelman, J., Kenled-Rossi, E., Klassen, L., & Stollenwerk, R.M. ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง การรบรหรอความรสกถงความตอเนอง ความกลมกลนระหวางตนเอง ผอน ธรรมชาต และสดทายคอสงทนอกเหนอจากธรรมชาตและพระเจา๓๒

Burkhardt, M.A. ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณเปนความกลมกลนและความปรองดองของชวตทมความสมพนธกบพระเจา ตนเอง ชมชนและสงแวดลอม๓๓

Landis, B.J., “Uncertainly ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณเปนลกษณะภายในของบคคลทจะเผชญปญหาทเกดขน และเปนความพงพอใจกบชวตในการมความสมพนธกบพระเจา มการเลอมใสในศาสนา พระเจาและสงทมอ านาจนอกเหนอตนเอง๓๔

Frensler, J.I., Klemm, P., & Miller, M.A. ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณเปนการแสดงออกถงความมนคงของชวต ทมความสมพนธกบสงสงสด ตนเอง ชมชน และสงแวดลอม ซงชวยฟมฟก และสรางความเปนองครวมใหกบชวต๓๕

Paloutzian, R.F., & Ellison, C.W. ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณและเปนความรสกผาสกทมความสมพนธกบศาสนา และความสอดคลองของชวตทมความสมพนธกบสงท

๓๐ ศนยจตวทยาสขภาพและสขภาวะสาธารณะ , ความสขคออะไร , [ออนไลน ]. แหลงทมา :

http://www.chulawellness.com/index.php?option=com_content&view=article&id=73%3A2010-11-28-17-29-48&catid=37%3Aarticle&Itemid=58 [๒๐ พฤษภาคม ๒๕๖๐].

๓๑ Craven, R.F., & Himle, C.J., Fundamental of Nursing : Human health and function, (Philadelphia : J.B. Lippincott, 1992), pp. 125-129.

๓๒ Hungelman, J., Kenled-Rossi, E., Klassen, L., & Stollenwerk, R.M., “Focus on spiritual well-being : Hamonious interconnectedness of mind-body-spirit of the JAREL spiritual well-being scale”, Geriatric Nursing, 17 (6), 1996 : 262-266.

๓๓ Burkhardt, M.A., “Spiritual : An analysis of the concept”, Holistic Nursing Practice, 3 (3), 1989 : 69-77.

๓๔ Landis, B.J., “Uncertainly, Spiritual Well – Being, and Psychosocial Adjustment to Chronic Illness”, Issue in Mental Health Nursing, 17, 1996 : 217 – 231.

๓๕ Frensler, J.I., Klemm, P., & Miller, M.A., “Spiritual Well – Being and demands of illness in people with colorectal cancer”, Cancer Nursing, 22 (2), 1999 : 134-140.

๗๒

เหนอธรรมชาตหรอพระเจา ตนเอง ชมชน และสงแวดลอมทมการพฒนาอยางเปนธรรมชาต เพอความสมบรณของชวต๓๖

Berggren, T.P., & Griggs M.J. ไดกลาววาความผาสกทางจตวญญาณหมายถง ความรสกพอด ความพอใจของบคคลทเกยวของระหวางตนเองกบบคคลอน ธรรมชาต และพระเจา๓๗

Craven, R.F., &Himle, C.J. ไดกลาวไววา ความผาสกทางจตวญญาณหมายถง ความสงบ ความกลมกลนและความสอดคลองในการด าเนนชวต๓๘ ไมใชความผาสกในชวตทเกดจากการมทรพยสมบตเทานน แตเปนผลจากความรสกของบคคลทไดด าเนนชวตตามปกตอยางมความหมายและเปาหมายของชวต เพอใหประสบความส าเรจตามความประสงคหรอจดหมายของชวตทตงไว และพงพอใจทจะมสมพนธภาพกบบคคลอน๓๙

Landis, B.J. กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนการแสดงถงการมชวตอยโดยเกยวของกบความรสกมความหมายและเปาหมายในชวต๔๐

Hungelman, J., Kenled-Rossi, E., Klassen, L., & Stollenwerk, R.M. ไดกลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนกระบวนการทางพลวตรในการเจรญเตบโต อนจะน าไปสความจรงสดทายของการมความหมายและเปาหมายในชวต โดยมความสมพนธกบประสบการณในอดต เพอความหวงและเปาหมายในอนาคต๔๑

๓๖ Paloutzian, R.F., & Ellison, C.W., “Loneliness Spiritual Well – Being and Quality of Life”,

in L.A. Peplau, & P. Perlman (Eds), Loneliness : A Sourcebook of Current Theory, Research and Therapy, (New York : Wiley Interscience, 1982), pp. 224 - 236.

๓๗ Berggren, T.P., & Griggs, M.J., “Spiritual in aging : Spiritual need or spiritual journey ?”, Journal of Gerontological Nursing, 21, 1995 : 5-10.

๓๘ Craven, R.F., &Himle, C.J., Fundamentals of Nursing : Human Health and Function, (Philadelphia : J.B. Lippincott, 1992), pp.18-22.

๓๙ Ellison, C.W., “Spiritual well-being : Conceptualization and measurement”, Journal of Psychology and Theology, 11 (4), 1983 : 330-340.

๔๐ Landis, B.J., “Uncertainly, Spiritual Well – Being, and Psychosocial Adjustment to Chronic Illness”, Issue in Mental Health Nursing, 17, 1996 : 217 – 231.

๔๑ Hungelman, J., Kenled-Rossi, E., Klassen, L., & Stollenwerk, R.M., “Focus on spiritual well-being :Hamonious interconnectedness of mind-body-spirit of the JAREL spiritual well-being scale”, Geriatric Nursing, 17 (6), 1996 : 262-266.

๗๓

Mickley, J.R., Soeken, K., & Belcher, A. กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนความรสกทเปนความสขภายในตวของตวบคคลเอง มความเมตตากบผอน มการยอมรบนบถอในชวตของตนเอง มความอบอนและมความพอใจทจะพงพาผอนและการชวยเหลอตนเอง๔๒

Miller, J.F. กลาววาความผาสกทางจตวญญาณ เปนการรบรเกยวกบชวตของตนเองวายงมความหมาย และมความพงพอใจในชวตของตนเอง๔๓

Ellison, C.W. กลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ เปนความรสกวาชวตมเปาหมาย รวาตนเองคอใคร ตนเองจะท าอะไร เพราะอะไรถงท า และควรจะอยทใดจงจะเหมาะสมกบตนเองทสด๔๔

จตวญญาณเปรยบเสมอนขมพลงของสขภาพท าใหสขภาพจตดและชวยใหสขภาพกายดดวย เนองจากจตวญญาณมหนาทในการควบคมจตใจและจตใจควบคมรางกายและชวยใหเกดการผสมผสานกนระหวางรางกาย จตสงคมและจตวญญาณ จตวญญาณจงมความส าคญในการมองบคคลเปนองครวม๔๕ จตวญญาณเปนตวตนของบคคลในสวนทลกทสด เปนแกนฝงลกในใจ เปนสวนรวมของรางกาย จต สตปญญาและสงคมเขาเปนหนงเดยวกน เปนสวนทเฉพาะเจาะจงของบคคล แสดงออกโดยมพนฐานมาจากการมความหมายและเปาหมายในชวต มความสมพนธกบบคคลอน สงทเหนอตนเอง สมผสอยกบคณคาหรอความด โดยมความรกความไววางใจและการใหอภยโดยไมมเงอนไข เปนอสระจากเครองบบคนทงปวง เกยวของกบคานยม ความเชอ ปรชญาในการด าเนนชวต สงศกดสทธ สงยดเหนยวจตใจซงจะเกยวของกบศาสนาหรอไมกได จตวญญาณจดวาเปนกระบวนการการเปลยนแปลงและพฒนาไปตามชวงวยหรอประสบการณ

จตวญญาณ (spiritual) เปนสวนส าคญทสดของชวต สะทอนถงความเปนตวตนทลกทสดของมนษย ทงในดานความเชอ ความศรทธา คณคาทถกฝงลกในจตใจ และมปญญารเทาทนตอทกสรรพสงตามความเปนจรงทเกดขน และความเชอทวาทกการกระท ามความหมาย มคณคา มากกวาทจะเปนเพยงการตอบสนองตอความพงพอใจเทานน บคคลทไดรบการตอบสนองทางจต

๔๒ Mickley, J.R., Soeken, K., & Belcher, A., “Spiritual well-being, religiousness, and hope

among woman with cancer”, Image : Journal of Nursing Scholarship, 24 (4), 1992 : 267-272. ๔๓ Miller, J.F., “Assessment of loneliness and spiritual well-being in chronically ill and

healthy adults”, Journal of Professional Nursing, 1 (2), 1985 : 79-85. ๔๔ Ellison, C.W., “Spiritual well-being : Conceptualization and measurement”, Journal of

Psychology and Theology, 11 (4),1983 : 330-340. ๔๕ ฟารดา อบราฮม, (๒๕๓๔), อางใน นงเยาว กนทะมล, “ความผาสกทางจตวญญาณของผสงอาย

โรคมะเรงปอด”, วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต, สาขาวชาการพยาบาลผสงอาย, (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๖), หนา ๑๖.

๗๔

วญญาณทเหมาะสม คอ บคคลทมความผาสกทางจตวญญาณ ซงท าใหเกดปญญา มองเหนธรรมชาตตามความเปนจรง ลดละความเหนแกตวลง มพลงใจทเขมแขง เพอด าเนนชวตตามเปาหมายทวางไว รวมทงมแหลงยดเหนยวทางจตใจทชวยใหสามารถกาวผานปญหาและอปสรรคตางๆ ในชวตได๔๖

จากการใหความหมายของความผาสกทางจตวญญาณทกลาวถงในตะวนตกขางตนน หมายถง ความรสกถงความตอเนองกลมกลนระหวางตนเอง ผอน ธรรมชาต และสงเหนอธรรมชาต พระเจา โดยผานกระบวนการทางพลวตรในการเจรญเตบโตน าไปสมความหมายและเปาหมายในชวต ความสมพนธเกยวของกบความเชอ ศาสนา สงเหนอธรรมชาต ความสมพนธ เกยวของกบความหวง การใหอภย และการใหคณคาพระเจา เปนความสมดลของวญญาณกบมตของสขภาพและการรบรวาชวตมความหมาย ความผาสกทางจตวญญาณนเปนการรบรตอเนองเปนความรสกทเกดจากภายในของบคคลเอง อนจะเกยวสมพนธกบศาสนาทงยงรวมถงสงเหนอธรรมชาตนนกคอ พระเจา อนเปนสงสงสดของศาสนาในตะวนตก ความผาสกทางจตวญญาณจงเปนเรองทเกยวของกบการด าเนนชวต การหาความหมายและเปาหมายในชวตและการมปฏสมพนธระหวางตนเอง สงแวดลอม ชมชน และสงทอยเหนอธรรมชาตอกดวย

๓.๒.๒ เปาหมายของความผาสก

เปาหมายของความผาสกนสามารถจ าแนกออกมาไดหลกๆ อยดวยกน ๒ ระดบซงประกอบดวยดงน

๑) เปาหมายในระดบปจเจกบคคล

เปาหมายในระดบปจเจกบคคลน เปนเรองของแตละบคคลซงจะขนอยทกบวาเปาหมายในชวตของแตละบคคลเหลานนมมากมนอยประการใด หรอมเปาหมายทจะพงกระท านนมจ านวนทจะท ามากหรอนอย เปนทแนนอนวามนษยทกคนนนลวนมเปาหมายวตถประสงคในการด าเนนชวตทกคน ไมขนอยกบเพศ ไมขนอยกบวย และไมขนอยกบศาสนาใดๆ การบรรลหรอประสบความส าเรจในเปาหมายจงเปนความสมบรณของชวต มการแสดงออกถงความหวง ความรสกทอยในสวนลกของจตใจและสงทประสบพบเจอมาทผานมาในอดต โดยด าเนนชวตยดถอตามคานยมของตนเองหรอยดถอตามหลกศาสนา ฉะนนความหวงเปนองคประกอบทส าคญของบคคล เปนความพรอมภายในของบคคลในการทจะน าไปสความผกพนกบชวต ความเจรญงอกงาม ความหวงเปนเรองของความรสกนกคดและอารมณของแตละบคคลทจะเปนลกษณะเฉพาะตว ความหวงเปนการแสดงออกในลกษณะ

๔๖ เพญศร วฒยากร และคณะ, “ความผาสกทางจตวญญาณและจตวญญาณในการท างานของหวหนา

หอผปวย โรงพยาบาลทวไป ภาคใต”, วารสารวทยบรการ มหาวทยาลยสงขลานครนทร , ปท ๒๗ ฉบบท ๓ (กนยายน-ธนวาคม, ๒๕๕๙) : ๑๑๕-๑๒๖.

๗๕

ของความปรารถนาทจะไดมาหรอประสบความส าเรจตามเปาหมายทตงไว เปนความรสกทเปนไปได บคคลทมความหวงจะมความเชอวา ถาหากสงทปรารถนานนบรรลจดมงหมาย จะท าใหชวตของตนเองเปลยนแปลงไปในทางทดขน๔๗ ดงนเปาหมายในระดบปจเจกบคคลนเปนเรองของความหวงและความประสบความส าเรจในชวตทกๆ ดาน ทมเหตปจจยใหในความหวงของแตละบคคลมไมเหมอนกน

๒) เปาหมายในระดบสงคม

เปาหมายในระดบสงคมนจะเปนความรสกสวนตวของแตละบคคลทมการผสมกลมกลน ระหวางความรสกทเปนตวของตวเอง รกตวเอง และตองการประสบความส าเรจดวยตนเอง พรอมทงมการสรางสมพนธภาพกบบคคลอน มการแบงปนใหกบผอน พรอมทงแสดงออกถงความรก การใหอภย และการไววางใจตอผอน สงแวดลอม พระเจาและสงศกดสทธ๔๘ โดยมความรกความไววางใจ ความเชอ ความศรทธา และการใหอภยกบสงทตนเองมปฏสมพนธอย ซงโดยปกตบคคลจะมความเชอและมความศรทธาตอสงสงสดทตนเองนบถอและเปนทยดเหนยวทางจตใจ เปนแรงทท าใหบคคลสามารถด ารงชวตอยไดอยางมทศทาง๔๙ สงเหลานบคคลจะสามารถสมผสไดดวยปญญาของตนเอง สงยดเหนยวสงสดจะใหคณคาและก าลงใจกบบคคลทงในขณะรสกตวหรอภายใตจตส านก๕๐ สโตล (Stoll)๕๑ กลาววาบคคลจะมความนกคดทเกยวกบพระเจาหรอสงศกดสทธ และการปฏบตกจกรรมทางศาสนา ไฮฟลดและคารสน (Highfield & Carson)๕๒ กลาววาบคคลจะตองการความรกและการใหอภยจากบคคลอน โดยบคคลจะแสดงออกถงความรสกวาตนเองไดรบความรก ความเมตตา จากบคคลอนและพระผเปนเจา และแสดงออกถงความรสกวาตนไดรบการใหอภยจากบคคล

๔๗ Highfield, M.F., “Spiritual health of oncology patients”, Cancer Nursing, 15 (1), 1992:

1-8. ๔๘ Bukhardt, M.A., Spiritual : An analysis of the concept, Holistic Nursing Practice, 3 (3),

1989 : 69-77. ๔๙ Highfield, M.F., Spiritual health of oncology patients, Cancer Nursing, 15 (1) , 1992:

1-8. ๕๐ ฟารดา อบราฮม, ปฏบตการประเมนสขภาพอนามย , (กรงเทพมหานคร : สมเจรญพาณชย,

๒๕๓๙), หนา ๓๘. ๕๑ Stoll, R.I., “Guidelines for spiritual assessment”, American Journal of Nursing,

September, 1979 : 1574-1577. ๕๒ Highfield, M.F., & Carson, V.B., “Spiritual need of patient: Are they recognized, Cancer

Nursing, 6 (3), 1983 : 187-192.

๗๖

อนและพระผเปนเจา และสามารถแสดงความรกตอบคคลอน โดยการกระท าและมการแสวงหาสวนดของผอน

ศาสนาเปนสวนหนงของจตวญญาณและเปนสงทมความส าคญตอมนษยตงแตเกดจนตาย การปฏบตในทางศาสนาจะชวยใหจตวญญาณของคนสมบรณขน และศาสนายงเปนความศรทธาของมนษยทชวยใหเขาใจตนเอง ส าหรบผปวยนอกจากจะใชศาสนาเปนแนวทางในการด าเนนชวตแลว ยงใชศาสนาเปนสงศกดสทธ ทชวยท าใหเกดก าลงใจ๕๓ ศาสนาแตละศาสนากมหลกค าสอนทแตกตางกน หลกค าสอนในศาสนาพทธจะตองอาศยปญญาในการท าความเขาใจ สามารถไตรตรองพจารณาสงตางๆ ดวยตนเอง และเชอในเรองกฎแหงกรรม ความเชอและหลกค าสอนทางศาสนาเปนเครองชแนวปฏบตในการด าเนนชวตของบคคล และเปนทยดเหนยวของจตใจทเกยวของกบจตวญญาณ๕๔ ดงนนหลกค าสอนของศาสนาจงมผลตอความผาสกทางจตวญญาณ

มนษยทกคนมความตองการทจะมชวตทมคณคา มความหมาย สามารถอยในสงแวดลอมตามคานยมของตนเอง มพลงในการด ารงชวต สามารถรกและใหอภยผอน ในขณะเดยวกนกตองการรบความรกและการใหอภยจากผอน หากบคคลไดรบการตอบสนองทางจตวญญาณอยางเพยงพอ จะท าใหบคคลนนมความผาสกทางจตวญญาณ๕๕

ความผาสกทางจตวญญาณท าใหบคคลคงไวซง ความหวง ก าลงใจ แสวงหาสงยดเหนยวจตใจ ใหบคคลสามารถกาวผานปญหา อปสรรค ความล าบากและความยงยากในชวตได๕๖ ซงความผาสกทางจตวญญาณจะมความสมพนธกบความหวง๕๗ เนองจากความหวงเปนสวนหนงของความผาสกทางจตวญญาณทจะสามารถชวยใหบคคลคนหาความหมายและเปาหมายในชวตได ความหวงจะเปนองคประกอบทส าคญของบคคล และเปนความพรอมภายในของบคคลทจะน าไปสความผกพนกบชวต ความหวงจะชวยใหบคคลมก าลงใจในการเผชญกบสงตางๆ ในชวตและสงผลตอการฟนหาย

๕๓ Shaffer, J. “Spiritual distress and critical illness”, Critical Care Nursing, 11 (1) , 1991 :

42 – 45. ๕๔ Ellison, W., “Spitual well – being : Conceptualization and measurement”, Journal of

Psychology and Theology, 11 (4), 1983 : 330 – 340. ๕๕ อวยพร ตณมขยกล, “การตอบสนองความตองการดานจตวญญาณโดยใชกระบวนการพยาบาล”,

การพยาบาลในมตจตวญญาน, (กรงเทพมหานคร : เรอนแกวการพมพ, ๒๕๓๔), หนา ๓๖ – ๔๗. ๕๖ Ross, L.A., “ Elderly patients’ perception of their spiritual needs and care : A pilot

study ”, Journal of Advanced Nursing, 26 (4), 1997 : 710 – 715. ๕๗ Mickley, J.R., Soeken, K., & Belcher, A., “Spiritual well – being religiousness and hope

among woman with breast cancer”, IMAGE : Journal of Nursing Scholarship, 24 ( 4) , 1992 : 267–272.

๗๗

จากโรค๕๘ โดยเฉพาะผปวยทก าลงเผชญภาวะวกฤตในชวต เชน ผปวยมะเรง ผปวยเอดส หรอผปวยระยะสดทาย ซงมความตองการทางจตวญญาณและตองการไดรบการสนองตอบทางจตวญญาณมากกวาผปวยประเภทอน๕๙ ผทปวยดวยโรคทคกคามตอชวตจงตองการคนหาความหมายและเปาหมายในชวต ความมคณคาในตนเอง การมความหวงในการมชวตอย เพอใหตนเองมความสขและมคณภาพชวตทเหลออยดขน พรอมทจะตอสกบสงตางๆ ทจะเกดขนกบตนเอง หากบคคลไมมประสบการณของความผาสกทางจตวญญาณ หรอมความพรองจตวญญาณอาจจะท าใหเก ดภาวะซมเศรา อางวาง วตกกงวล ในการมชวตอยและอยอยางไรความหมาย๖๐

สรปไดวา ความผาสกในพระพทธศาสนา จะพดถงทางกายกบทางจต โดยพฒนการดวยการถอครองอยในธรรมวนย ความเรยบรอยดงามของสงฆ หรอการอยรวมกนอยางผาสกของสงคมนน รวมอยในค าวาธรรม หรอเปนธรรมอยางหนง ผทปฏบตตามระเบยบหรอธรรมเนยมการแสดงความเคารพเชนนน ยอมชอวาเปนผปฏบตเพอความเรยบรอยดงามของสงฆ หรอพดอยางสนๆ วา ปฏบตเพอเชดชธรรม ซงเทากบวาปฏบตดวยความเคารพธรรมนนเอง และการท าความเคารพโดยมความเขาใจเชนน ยอมเปนการบ าเพญความดของผทแสดงความเคารพนนเองดวย คอเปนความดของผเคารพเองทไดกระท าเชนนน ความสขทแทจรง จะตองมาจากภายในจตใจหรอจตวญญาณทมความหลดพนจากกเลส ตณหาและเครองปรงแตงทางรปธรรมทงปวง ในพระพทธศาสนาพฒนาการของความผาสกกมอยดงทพระพทธเจาทรงอนญาตใหพระภกษผอยปาเปนวตรก าหนดเอาความผาสก เมอไมไดผใหนสสย พงอยโดยไมตองถอนสสย พฒนาการของความผาสกนนไดมมาแตสมยพทธกาลดงทพระพทธองคไดตรสแกสาวก ทงนความผาสกในพระพทธศาสนาเปนแคสวนหนงของความสขทเรยกวานพพานสข เปนแคความผาสกทบคคล สงคมประกอบดวยการมปจจย ๔ สมบรณ ความเพยบพรอมในการด าเนนชวต ซงเรยกไดวาเปนความผาสกทยงมอตตาแฝงอย โดยความผาสกนสามารถพฒนาเรมตนทางกาย (กายกสข) แลวน าไปสความผาสกทางใจ (เจตสกสข) เกดเปนความผาสกทางจตวญญาณ (สขจากความรสกรบร สภาพทรบรความคด) จนไปถงความหลดพนจากความผาสกทงทางกายและใจ (วมตตสข) ไปสความวางเปลา ไมมสขไมมทกขทเรยกวานพพาน (นพพานสข) อนหมายถงหลดพนจากทกสง ไรตวตน ไมมตวตน ไดเปนล าดบไป

๕๘ Ross, L.A., “The spiritual dimension : It’s important to patient’s health well – being

and quality of life and implications for nursing practice”, International Journal Nursing Study, 32 (5), 1995 : 457 – 468.

๕๙ Colleen S. McClain, Barry Rosenfeld, William Breitbart, “Effect of spiritual well-being on end-of-life despair in terminally-ill cancer patients”, THE LANCET, 361 (May 10), 2003 : 1603.

๖๐ O’Brien, M.E., Spirituality in nursing : Standing on holy ground, (Boston : Jones and Bartlett, 1999), pp. 1- 3.

๗๘

สวนความผาสกทางจตวญญาณในตะวนตก จะเนนความรสกทเกดจากภายในของตวบคคลเอง อนจะเกยวสมพนธกบศาสนา รวมถงสงเหนอธรรมชาตนนกคอ พระเจา อนเปนสงสงสดของศาสนาในตะวนตก ความผาสกทางจตวญญาณจงเปนเรองทเกยวของกบการด าเนนชวต การหาความหมายและเปาหมายในชวตและการมปฏสมพนธระหวางตนเอง สงแวดลอม ชมชน และสงทอยเหนอธรรมชาต ตลอดถงความสงบ ความกลมกลนและความสอดคลองในการด าเนนชวต ไมใชความผาสกในชวตทเกดจากการมทรพยสมบตเทานน แตเปนผลจากความรสกของบคคลทไดด าเนนชวตตามปกตอยางมความหมายและเปาหมายของชวต เพอใหประสบความส าเรจตามความประสงคหรอจดหมายของชวตทตงไว และพงพอใจทจะมสมพนธภาพกบบคคลอน กอเกดความผาสกทางจตวญญาณ ซงความผาสกทางจตวญญาณในตะวนตกนจะไมลกซงและจ าแนกอยางละเอยดเหมอนความ

ผาสกทางพระพทธศาสนาทพดถงความสขอนสงสดคอนพพานสข หรอมนพพานสขเปนจดหมาย

สดทายนนเอง

บทท ๔

วเคราะหความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญาณ

ในบทนจะเปนการศกษาวเคราะหความสมพนธระหวางไตรลกษณกบความผาสกทางจต

วญญาณเพอวเคราะหใหเหนถงความสมพนธของหลกไตรลกษณ ในทางพระพทธศาสนาทม

ความสมพนธกบความผาสกทางจตวญญาณของมนษยอยางไร เพอใหเหนถงประเดนตางๆ ชดเจน

ยงขนผวจยไดกาหนดประเดนการวเคราะหความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกใน

ระดบตางๆ ดงตอไปน

๔.๑ วเคราะหความสมพนธไตรลกษณกบปฏจจสมปบาทในพทธธรรม

กลาวกนวา คนในสงคมปจจบนมเรยนรหลกทางพระพทธศาสนาทหลากหลาย และเรม

หนมาสนในสนใจในหลกแหงความจรงมากขน เพราะไดพบเหนสมผสกบเหตการณจรงมากมาย ทาง

พระพทธศาสนาเนนใหเหนกฎธรรมชาต คอไตรลกษณ อนแสดงลกษณะถงทงสาม คอ อนจจง ทกขง

อนตตา 0

๑ อนเปนภาวะทสมพนธเนองอยดวยกน เปนอาการสามดานหรอสามอยางของเรองเดยวกน

เปนเหตเปนผลของกนและกน ผศกษาพงเขาใจวา สงขตธรรมทงหลาย เปนธรรมชาต ซงมลกษณะ

ความเปนไป โดยทวไปเสมอเหมอนกนตามธรรมดาของมน ในฐานะทเปนของปรงแตง เกดจากเหต

ปจจย และขนตอเหตปจจยทงหลายเชนเดยวกน“สงขาร ทงปวง ไมเทยง สงขาร ทงปวง เปนทกข

ธรรม ทงปวง เปนอนตตา” พทธพจนทปรากฏอยทวไปในพระไตรปฎกน แสดงใหเหนความแตกตาง

อยแลววา ขอบเขตของอนตตากวางขวางกวาอนจจง และทกข กลาวคอ ในสองอยางแรก สงขาร (คอ

สงขตธรรม) ทงปวง ไมเทยง เปนทกข แตในขอสดทาย ธรรมทงปวง ซงบอกชดอยแลววา ไมเฉพาะ

สงขารคอสงขตธรรมเทานน แตทงสงขารและธรรมอนนอกจากสงขาร คอ ทงสงขตธรรม และอสงขต

ธรรม เปนอนตตา

ปฏจจสมปบาท แปลพอใหไดความหมายในเบองตนวา การเกดขนพรอมแหงธรรม

ทงหลายโดยอาศยกน การทสงทงหลายอาศยกน จงเกดมขน หรอการททกขเกดขนเพราะอาศยปจจย

สมพนธเกยวเนองกนมา การแปลความหมายของหลกปฏจจสมปบาทใหเปนเรองววฒนาการของชวต

๑ สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม ฉบบปรบขยาย, พมพครงท ๔๒,

(กรงเทพมหานคร : สหธรรมก, ๒๕๕๘), หนา ๖๓.

๘๐

และใหเหนการเสอมสลายทรดโทรมตามธรรมชาตของชวต อาจถกตองและเปนทยอมรบ แตอาจไม

ถกตองตามพทธประสงค ปฏจจสมปบาทเปนกระบวนการเกด-ดบของทกข จากอรรถาธบายนสรปได

วา ปฏจจสมปทา หมายถง กระบวนการเกด และ การดบของทกข ทมมาโดยธรรมชาต ซงการเกด-

ดบนน ตองอาศยปจจยทเกยวเนองสมพนธกนเปนชวตแหงความทกขการเกดและการดบของชวต ก

คอ การเกด-ดบของความทกขนนเอง และการเกด-ดบนนยอมมปจจยเกยวเนองสมพนธกนเรยกวา

ปฏจจสมปบาท1

๒ พระพทธเจาทรงมงหมายและสงสอนเฉพาะสงทจะนามาใชปฏบตใหเปนประโยชน

ในชวตจรงได โดยเปนเรองทเกยวของกบชวต การแกไขปญหาชวต และการลงมอทาจรงๆ ไมทรง

สนบสนนการพยายามเขาถงสจธรรมดวยวธครนคดและถกเถยงหาเหตผลเกยวกบปญหาทาง

อภปรชญา หรอ ปาฏหารยซงเปนไปไมได ดวยเหตน การกาหนดความเปนพทธธรรม จงตองอาศย

การพจารณาคณคาทางจรยธรรมประกอบดวย ดงนนกรณการแปลความหมายของปฏจจสมปบาทวา

หมายถงการเกดขนเพราะการอาศยกน หรอ ธรรมทอาศยกนและกนเกดขนซงการเกดขนมลกษณะ

เปนวฏจกร กลาวคอไมมสงใดทเกดขนโดยมตองอาศยสงอน เปนวงจรวฏจกรของชวต หรอเปน

ววฒนาการของชวตเทานน จงถอวาในทางปฏบตไดรบประโยชนนอยและมคณคานอยในทาง

จรยธรรม การเขาใจในหลกปฏจจสมปบาท ตองเขาใจในความมงหมายของคาสอน ทพระพทธองค

ทรงสอนเพอใหเกดผลทสาคญคอ “ปฏจจสมปบาทเปนหลกธรรมอกหมวดหนงทพระพทธเจา ทรง

แสดงในรปของกฎธรรมชาต หรอหลกความจรงทมอยในมรรคา ไมเกยวกบการอบตของพระศาสดา

ทงหลาย”

๔.๒ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบปจเจก

ปจเจก หมายถง เฉพาะตว เฉพาะบคคล ตามลาพงไมมผอนสงอนเขามารวมดวย คา

วา ปจเจก สวนใหญจะไมใชคาเดยวโดด ๆ แตจะใชนาหนาคาอนเพอใหมความหมายวาเฉพาะผ

เดยว อยางเดยว เชน ปจเจกพทธเจา หมายถง พระพทธเจาผตรสรเฉพาะตว ไมสงสอนผอน

ปจเจกชน หรอ ปจเจกบคคล (ปด-เจก-กะ-บก-คน) หมายถง เฉพาะคนหรอบคคลแตละคน

ปจเจกโพธ หมายถง ความตรสรเฉพาะตว ความตรสรของพระปจเจกพทธเจา

ปจจบนมผใชคาวา ปจเจก หมายถง ความเปนตวของตวเอง ไมตามอยางใคร เชน คน

บางคนมความเปนปจเจกสง ไมตามกระแสสงคม2

๓

๒ พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร : ดวงแกว, ๒๕๔๔),

หนา ๑๗๖. ๓ สานกงานราชบณฑตยสภา, บทวทยรายการ “ร รก ภาษาไทย” ออกอากาศทางสถาน

วทยกระจายเสยงแหงประเทศไทย เมอวนท ๑๗ ธนวาคม พ.ศ. ๒๕๕๕

๘๑

พระพทธองคกอนทจะตรสรเปนพระพทธเจา พระองคไดไปหาความผาสกในระดบ

ปจเจกบคคลนมากอน ตอนทพระองคไดไปทาทกรกรยาเพอบาเพญเพยรใหเกดความผาสกแก

พระองค จนบรรลธรรม เกดความสขทคงทนถาวร เปนบรมสขทแทจรงแลว เกดเปนความสขทหลด

พนจากเงอนไขตางๆ แลวพระองคกคอยออกมาสสงคม เพอเผยแพรความผาสกแกสาวก อนม

พระปญจวคคย เปนกลมแรก

ปจเจกในทนกหมายถงบคคลบคคลหนง ทมทงความด ความชว มสขมทกขอยในตวตนน

ปจเจกบคคลทกคนลวนมความเชอ มความตองการพนฐานคออยากมสขเกลยดความทกข ซงทาง

ตะวนตกกมแนวคดเกยวกบปกเจกเหมอนกน เรยกวาปจเจกนยม (Individualism) เปนแนวคดแบบ

มนษยนยมแบบหนง ทมองวา ตวบคคลหนงคนสาคญเทาๆ กนอยางเสมอภาค ไมมใครสงตา ดเลวไป

กวากนแนวคดน เปน รากฐานการปกครองแบบ ประชาธปไตยเสรทนนยมดวย และเปนฐานคตแบบ

สทธมนษยชนอกดวยปจเจกในทนกหมายถงบคคลบคคลหนง นยามของปจเจกยงไมรวมสตวหรอ

ตนไมไปดวย ความเปนปจเจกหมายถงการยอมรบความมอตลกษณและความเปนเอกเทศของบคคล

หนง คณคาของปจเจกนยมในทางบวกนนอยทความเปนตวของตวเอง มความเชอมนในตนเองสง ม

อสระทางความคดและการสรางสรรค นอกจากน ปจเจกนยมแบบสดโตง กคอ การมองวามนษยอย

แยกจากกนมใชสตวสงคม ไมมความเกยวเนองกน ความสข ทกข ด เลว ลวนแตเปนเรองสวนบคคล

ทงสน การคดในลกษณะนคอการคดแบบปจเจกนยมแบบสดโตงนนเอง

อาจกลาวไดวาปจเจกนยมเปนลทธทใหความสาคญกบมนษยเชอวาแตละคนลวนแตม

เอกลกษณความพเศษในแบบของตน มความเทาเทยมกนในทกดานใหความสาคญกบตนเอง แตละ

คนเคารพสทธกน ไมมายงเรองสวนตว พงพากนพอประมาณ แตถาเปนแบบสดโตงกจะมองวาตนเอง

เปนศนยกลางของจกรวาล จะเหนไดวาตวบคคลคนหนงเปนจดเรมตนของทกอยาง มทงดและรายใน

ตวตน ถาตวบคคลมความทกข กจะเปนเรองยากทจะเขากบสงคม ธรรมชาตและโลกน แตถาตวตน

ของเรามความสขการมองโลกกจะเปนไปในทางทด

พระพทธเจาไปหาความผาสกระดบปจเจกบคคลกอนและสดทายกไปทาทกรกรยาจน

บรรลธรรม การบาเพญทกรกรยา คอ กรยาททาไดโดยยาก ไดแกการบาเพญเพยรเพอบรรลธรรม

วเศษ ดวยวธการทรมานตนดวยวธตางๆ เปนวธของโยค หลงจากทพระบรมโพธสตว (พระพทธเจา

กอนบรรลธรรม) เมอพระองคทรงศกษาจนสาเรจสมาบต ๗ จากสานกอาฬารดาบส กาลามโคตร และ

สมาบต ๘ จากสานกอทกดาบส รามบตร และอทกดาบสไดตงพระบรมโพธสตวไวในตาแหนงอาจารย

เสมอดวยตนเอง แตพระบรมโพธสตวเหนวาวชาทศกษามายงมใชหนทางแหงโพธญาณ จงอาลาออก

จากสานก ทรงแสวงหาหนทาง ตรสรดวยพระองคเอง ณ ตาบลอรเวลาเสนานคม มปญจวคคย ทง ๕

ไดแก โกณฑญญะ วปปะ ภททยะ มหานามะ อสสช เปนอปฏฐาก พระบรมโพธสตวทรงกระทาทกร

กรยา เชน ลดอาหารลงทละนอยจนถงงดเสวย รางกายซบผอม พระโลมา (ขน) มรากเนาหลดออกมา

๘๒

แลเหนพระอฐไดชดเจน ไปทวพระวรกาย การกลนลมอสสาสะปสสาสะ ทรงบาเพญทกรกรยา

ตดตอกนเปนเวลา ๖ ป จนมพระวรกายผายผอมแตกยงคงไมไดพบหนทางหลดพนจากทกขไดเพราะ

เปนการปฏบตฝายอตตกลมถานโยค ตอมาเมอพระบรมโพธสตวไดทรงสดบเสยงพณและพจารณา

ตามเสยงพณวา สายพณเสนหนงถาปลอยใหหยอนลง ถาเลนไปเสยงจะผดเพยนไมไพเราะ อกสาย

พณอกหนงทตงขงถาบดมากไป ถาเลนไปสายจะขาดได เสนสายพณทอยตรงกลางทไมหยอนไมตง

เสยงจะไพเราะ ทางสายกลางตางหากทเปนทางถกตอง ในทสดพระองคจงทรงเลกการบาเพญทกร

กรยาหนมาเสวยพระกายาหาร เปนเหตใหปญจวคคย ทง ๕ เสอมความศรทธาวา พระบรมโพธสตว

กลายเปนคนมกมาก จงพากนละทงไปอยปาอสปตนมฤคทายวนทาใหพระบรมโพธสตวตองบาเพญ

เพยรตามลาพงตอไป3

๔

มนษยทกคนยอมมความตองการพนฐานคอทางกายและทางใจ ความผาสกในระดบ

ปจเจกคอจดเรมตนของชวตมนษย เพราะเมอบคคลคนหนงสามารถเขาถงตวตนของตวเองและเขาใจ

ถงสจธรรมของชวตน กจะประสบสขมากกวาทกข การทบคคลคนหน งจะมความสขไดนนม

ความสมพนธกบหลกไตรลกษณอยางไร? แนนอนวาชวตมนษยมความสมพนธกบหลกไตรลกษณ

ตลอดกาล เพราะทกสรรพสงลวนตกอยในกฎของไตรลกษณน ไมมขอยกเวน ฉะนนการเรยนรและ

เขาใจในเรองไตรลกษณยอมทาใหเหนถงความจรงของชวตมากขน ใครกตามเมอไดเรยนรวาชวตนม

ความเปลยนแปลงอยเสมอ จะไดประโยชนมหาศาลและยอมรบความจรงมากขน เชน

๑. ความไมประมาท ทาใหคนไมประมาทมวเมาในวยวายงหนมสาว ในความไมมโรคและ

ในชวต เพราะความตายอาจมาถงเมอไรกไดไมแนนอน ทาใหไมประมาทในทรพยสน เพราะคนม

ทรพยอาจกลบเปนคนจนได ทาใหไมดหมนผอน เพราะผทไรทรพย ไรยศ ตาตอย กวาแตภายหนา

อาจมทรพย มยศ และเจรญรงเรองกวากไดเมอคดไดดงนจะทาใหสารวมตน ออนนอม ถอมตน ไมยโส

โอหง วางทาใหญ ยกตนขมทาน เพราะถอมตน คนรก อวดนก คนชง

๒. ทาใหเกดความพยายาม เพอทจะกาวไปขางหนา เพราะรวาถาเราพยายามกาวไป

ขางหนาแลวชวตยอมเปลยนแปลงไปในทางทด

๓. ความไมเทยงแท ทาใหรสภาพการเปลยนแปลงของชวต เมอประสบกบสงไมพอใจ

กไมสนหวงและเปนทกข ไมปลอยตนไปตามเหตการณนน ๆ จนเกนไป พยายามหาทางหลกเลยงสงท

ไมด

ประโยชนของการเรยนรเรองทกขง เมอผใดไดเรยนรเรองความทกแลว จะรวา ความ

ทกขเปนของธรรมดาประจาโลก อยางหนงซงใคร ๆ จะหลกเลยงไดยากตางกนกแตเพยงรปแบบของ

๔ วกพเดย สารานกรมเสร, การบาเพญทกรกรยา, [ออนไลน], แหลงทมา : http://www.wikiwand.

com/th/%B2 [๒๐ กนยายน ๒๕๖๑].

๘๓

ทกขนน เมอความทกขเกดขนแกชวต ผมปญญาตรองเหนความจรงวาความทกขเปนสจธรรมอยาง

หนงของชวต ชวตยอมระคนดวยทกขเปนธรรมดา เมอเหนเปนธรรมดา ความยดมนกมนอย ความ

ทกขสามารถลดลงไดหรออาจหายไปเพราะไมมความยดมน ความสขทเกดจากการปลอยวางยอมเปน

สขอนบรสทธ

ประโยชนของการเรยนรเรองอนตตา การเรยนรเรองอนตตา ทาใหเรารคามจรงของสง

ทงปวง ไมตองถกหลอกลวง จะทาใหคลายตณหา มานะ ทฐ ทาใหไมยดมน ถอมน เบากาย เบาใจ

เพราะเรองอนตตาสอนใหเรารวา สงขารทงปวง เปนไปเพออาพาธ ฝนความปรารถนา บงคบบญชา

ไมไดอยางนอยทสดเราจะตองยอมรบความจรงอยางหนงวา ตวเราเองจะตองพบกบธรรมชาตแหง

ความเจบปวด ความแกชรา และความตายจากครอบครวและญาตพนองตลอดจนทกสงทกอยาง ทา

ใหปลอยวาง เพราะทกขอยทถอ สขอยทการรจกปลอยวาง

ความเขาใจเรองไตรลกษณสามารถนาไปใชในชวตประจาวนไดตลอดเวลา ใชเตอนสต

ตนเองอยเสมอเมอรวา “สงทแนนอนกคอความไมแนนอน” ความไมแนนอนเกดขนไดเสมอโดยเราไม

สามารถควบคมบงคบบญชาใหเปนไปตามใจหวงจงเปนการเตอนตนเองไมใหประมาทในการใชชวต

และใชเปนหลกในการฝกอบรมขดเกลาจตใจของตนเอง นนคอเราหมนพจารณาสงตาง ๆ รอบตวเรา

อยเสมอวาเปนสงไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา กสามารถตดรอนความโลภ ความโกรธ ความหลงใน

กามคณทงหลายใหลดนอยลงไป รวมทงทาใหเราไมทาผดทาชวดวยอานาจของกเลสเหลานดวย และ

ยงเปนการวางรากฐานเพอการปฏบตวปสสนากมมฏฐานเจรญปญญาเพอบรรลมรรคผลตอไป

จากทกลาวมาในขางตนนจะเหนวาเมอบคคลใดบคคลหนงมความเขาใจในกฎไตรลกษณ

นนสามารถทาใหเขานนยอมรบในความจรงของชวตทวาชวตนมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา เราไม

อาจบงคบใหสงขารใหคงอยตามตองการได สงขารมความเสอมทาใหเกดทกขทงทางกาย และทางใจ

เมอไดเหนและเขาใจความจรงเหลาน วาเปนสวนหนงของชวตไมมใครหลกเลยงได เขาเหลานนกจะ

ทาใจและยอมรบความจรงได เตรยมพรอมกบความเปลยนทจะเกดขนในชวต เมอไดเตรยมตวกอน

แลวการเผชญการเรองทไมคาดฝนกสามารถทจะรบมอได และพบกบความสขมากกวาทกข เพราะ

เมอบคคลใดมองเหนสจธรรมเหลาน กจะทราบไดวาชวตนมทงสขและทกข ในสขนนยงมความทกขใน

ความทกขนนกยงคงมความสขอย

ในพระพทธศาสนานนไดกลาวไววาชนเหลาใดเขาใจในหลกไตรลกษณชนเหลานนยอม

ดาเนนชวตโดยปกตสขได ประเภทของความสขในพระพทธศาสนาไดแบงความสขของชวตออกเปน ๒

ลกษณะ คอ สขกายกบสขใจ สขกาย หรอกายกสข เปนความสขทเกดจากการไดรบรและเสวย

อารมณทนาปรารถนา นารก นาใคร นาพอใจตางๆ เชน ไดเหนภาพทสวยงาม ไดยนเสยงทไพเราะ ได

สดกลนทหอม ไดลมรสชาตทอรอย และไดถกตองสมผสสงทออนนม ทเรยกวา“กามคณ ๕”

(ความสขทเกดจากการไดสมผส ลมลองรป เสยง กลน รสสมผส ทนาปรารถนา นารกใคร นาชอบใจ)

๘๔

ซงจดเปนความสขในระดบโลกยะ (ความสขอนเปนวสยของโลก) และ สขใจ หรอเจตสกสข ซงเปน

สภาวะแหงใจทมปกตผองใส สดชน เบกบาน ไมขนมวดวยอารมณตางๆ ทเขามากระทบเปนสภาวะท

ใจมความสาราญแชมชน ไมขนมวดวยอานาจกเลส ตณหาความโลภความโกรธความหลง เปนตน อน

เปนเหตแหงความทกขของจตใจพระพทธศาสนาถอวา สขภาวะทางใจเปนเลศเปนสงสาคญทสด และ

มความสขถงในระดบโลกตตระหรอความสขจากการทาลายกเลสไดอยางถาวร กจะเปนความสขแหง

นพพาน

พระพทธศาสนากลาวถงชวตมนษยวาประกอบดวยทงความสขและความทกข มงเนนให

ประพฤตปฏบตเพอลดละความทกข แสวงหาความสขทแทจรง โดยมองวาความสขทแทจรงไมมใน

โลกน โดยมไดหมายความวาโลกนไมมความสข แตไมมความสขใดในโลกทหลดพนไปจากความทกข

ไมม

อกนยหนงพระพทธศาสนาถอวา ชวตของมนษยจะตองมการพฒนาใน ๔ สวน การ

พฒนาดายกาย ศล จต และปญญา ถาบคคลพฒนาใน ๔ ดานแลวยอมจะไดความสขหรอความเจรญ

ตามการพฒนาของชวต คอ

๑) ความสขทางกาย (Physical) ไดแก รางกายทแขงแรง สมบรณปราศจากโรคภยไข

เจบ และมสงแวดลอมภายนอกทด สะอาด ปลอดภยเชน มนาสะอาด อากาศบรสทธ ปาไมสมบรณ

สวยงาม ทอยอาศยสะอาดไมมขยะมลฝอยเนาเหมน อาหารสะอาดถกหลกอนามย เปนตน ผทม

ความสขดานนเรยกวา “ภาวตกายบคคล” หรอบคคลผมกายเจรญแลว

๒) ความสขทางสงคม หรอ ศล (Moral) ไดแก มสงแวดลอมทางสงคมทด มคณภาพ ม

คณธรรม จรยธรรมมการจดการเพอความสขความเจรญของบคคลในสงคม ปราศจากการเบยดเบยน

ซงกนและกนผทมความสขดานนเรยกวา “ภาวตสลบคคล” บคคลผมศลเจรญแลว

๓) ความสขทางจตใจ (Emotional) ไดแก มสวนประกอบทางดานคณธรรมความดงาม

ทงหลายภายในจตใจ ไดแก ความมเมตตากรณาความขยนหมนเพยร อดทน มสมาธ และสดชน เบก

บาน เปนสข ผองใส เปนตนผทมความสขดานนเรยกวา “ภาวตจตบคคล” บคคลผมจตใจเจรญแลว

๔) ความสขทางปญญา (Intellectual) ไดแกมสตปญญา ความเชอความร ความนกคด

ความเหน ความเขาใจชวตและโลกอยางถกตอง ตามความเปนจรง สามารถอยกบความเปนจรงของ

โลกและชวตไดอยางปกตสขและอยางเขาใจ ผทมความสขดานนเรยกวา “ภาวตปญญาบคคล”บคคล

ผมปญญาเจรญแลวบคคลผทฝกฝนตนเองตามหลกภาวนาทง ๔ ประการน ยอมไดรบความสขทงท

เปนโลกยะสขหรอเปนความสขทเกดจากกเลสกามความสขของสตวและมนษยผเสพยกามคณ ๕

ไดแก รป เสยง กลน รส สมผสทนาปรารถนา นารกใคร นาชอบใจ ทเกยวของกบวตถธรรมทงหลาย

ทมลกษณะเปลยนแปลงไดงาย มใชความสขทแทจรง เปนความสขเพยงชวคราวและจะตองแสวงหา

สงแปลกใหมอยราไปและยอมเขาถงโลกตตระสข ไดแกความสขทเกดจากความสนไปแหงกเลสตณหา

๘๕

เปนความสขทสมพนธกบความรสกทางจตใจและปญญาทรจรง มลกษณะสงบและดารงอยทยาวนาน

เปนความรสกบรมสขหรอภาวะแหงการปลอยวางไมยดตดในตวตน เรยกวาเปนความสขของผ

ประพฤตธรรมหรอพระอรยบคคล อนไดแก นพพานอนเปนความสขอยางยง

โดยทวไปแลวภาวะความผาสกอาจแบงได ๔ มต คอ ๑) ภาวะสขทางกาย ๒) ภาวะสข

ทางใจ ๓) ภาวะสขทางสงคม ๔) ภาวะทเปนสขทางจตวญญาณ ซงทงสมตน มไดแยกจากกนหากแต

เชอมโยงเกยวเนองในกนและกนอยางแยกไมออก แตมตทางจตวญญาณอาจเนองมาจากการยดตดกบ

ลกษณะ ๓ ประการ คอ อนจจง ทกขง อนตตา เปนลกษณะทเปนสากลของสงทงหลาย 4

๕ เพราะสง

ทงหลายทงหมดในจกรวาลน ทงทเปนรปธรรมนามธรรม ยอมประกอบดวยลกษณะทง ๓ ประการ

หรอกลาวอกนยหนง ลกษณะทง ๓ ประการน เปนลกษณะของสงขตธรรมทงสน แตละลกษณะจะม

ความเกยวของกน เมอรลกษณะใด ลกษณะหนง กจะสามารถทจะเชอมโยงสาวไปยงลกษณะอนไดอก

และทตองประคบประคองกาย จต สงคมและจตวญญาณ

การทจะไดมาซงความผาสกนนจาเปนทมนษยตองมการพฒนาตวเองอยเสมอ ในทาง

พทธจะพดถงการพฒนา ๔ ดาน คอ กาย จต สงคม ปญญา ไมใชเพยง ๓ ดาน ขอท ๔ จะวา สข

ภาวะทางปญญา กได ปญญาในทางพระพทธศาสนามความหมายจาเพาะ ไมตรงกบทใชอยางดาษดน

คาวา จตวญญาณ เปนการเอาคาเกา ๒ คามาตอกน ใชในความหมายใหมทเพมมตใหมขน คอมต

ความสงของจต จตหรอวญญาณเปนคากลางๆ สตวกมจตหรอวญญาณ แตไมมจตวญญาณหรอจตสง

สตวม กาย จต สงคม มนษยม กาย จต สงคม จตวญญาณ จตวญญาณจะใชความหมายทางพทธ

หมายถงปญญากได หรอทางสากล หรอทางศาสนาอน ทตรงกบคาวา Spiritual กไดถาเขาใจ

ความหมายแลวกสดแตจะตองการใชอยางไร ทางพทธนนเนนทความเมตตา และถกทอกนดวยปญญา

ไมใชดาทอและตดรอนหกโคน

สวนความผาสกในระดบปจเจกบคคลของฝงตะวนตกไดกลาววา เปนความรสก เปนการ

รบรเกยวกบชวตของตนเอง รสกวาเปนความสขภายในตนเองของบคคล เปนความสงบ ความ

กลมกลนและความสอดคลองในการดาเนนชวตทกอใหเกดความรสกทด เปนความรสกผาสกทม

ความสมพนธกบศาสนา ตลอดถงความสอดคลองของชวตทมความสมพนธกบสงทเหนอธรรมชาตหรอ

พระเจา การบรรลหรอประสบความสาเรจในเปาหมายจงเปนความสมบรณของชวต มการแสดงออก

ถงความหวง ความรสกทอยในสวนลกของจตใจและสงทพบเจอมาในอดต รวมไปถงทางตะวนตกมอง

วา ความสขในระดบนเปนเรองของแตละบคคลซงจะขนอยทกบวาเปาหมายในชวตของแตละบคคล

๕ Chinchore Mangala R, Anatta/Anatmata:An Analysis of Buddhist Anti–Substantialist

Crusade, (Indian Books Center, Delhi – India, 1995), p. 44.

๘๖

เหลานนมมากมนอยประการใด มการรบร มความรสกทพงพอใจกบเปาหมายกเกดความผาสกในการ

ดาเนนชวต

ประเดนเรองความสขเปนสงทไดรบความสนใจและเปนขอถกเถยงของนกปรชญา

ตะวนตกมานาน ตงแตสมยกรก แนวคดทนาสนใจเชน แนวคดดานปญญานยมทมการใหความเหน

เกยวกบความสขทมา จากการมปญญาความร และความสงบทางจตใจ ซงในกรณนมนกคด เชน กลม

โสเครตส เพลโต และ อรสโตเตล เปนตน ทไดใหความเหนวา ความสขคอสงทไดในเสนทางทจะไปส

ความดงามสงสดซงกคอ ปญญาความรคณธรรม เปนทนาสงเกตวาความหมายของความสขของ

อรสโตเตลคอการเปนอยและการ กระทาทด หรอ ความพอเพยงในตนเอง หรอความหมายและ

จดมงหมายของชวตและมนษยความสขของ อรสโตเตลจงมองถงมตดานจตใจและจตวญญาณดวย

นอกจากนมแนวคดนกเศรษฐศาสตรสมยกอนทเนนความสาคญไปทความสขในระดบสากล ความสข

กบประชาชนในสงคม แนวคดดงกลาวไดกอขนมาจากนกคดนกปรชญาทสาคญ 5

๖ คอ เจเรม เบน

แธม (Jeremy Bentham) ชาวองกฤษ แนวคดหลกของเบนแธมท เรยกวา ประโยชนนยม

(Utilitarianism) ไดถกพฒนามาจนในทายทสดกลายมาสทฤษฎเศรษฐศาสตรสมยใหม ในเรอง

อรรถประโยชน (Utility) ทเปนทรจกกนดในปจจบนแตไดละทงสาระสาคญดงเดมในเรองความสข

ของประชาชนไปเดมทในหนงสอ An Introduction to the Principles of Moral and Legislation

ของเบนแธม ไดอธบายไว ๒ ประเดนคอ ธรรมชาตของมนษย และหลกอรรถประโยชน ซงพฤตกรรม

ของมนษยใน ความเหนของเบนแธม คอ มนษยตางพยายามทจะแสวงหาความพงพอใจและหลกเลยง

การกระทาท กอใหเกดความเจบปวด ขณะทหลกอรรถประโยชนคอหลกการทยอมรบกจกรรมท

กอใหเกดความสขและ ปฏเสธกจกรรมทไมกอใหเกดความสข ดงนน กจกรรมทสอดคลองกบหลก

อรรถประโยชนคอ กจกรรมทม แนวโนมกอใหเกดความสขมากกวาทจะเกดความทกข จงทาใหนามา

สการเสนอนโยบายตอรฐใหดาเนนนโยบายทจะนาไปสการเพมขนของความสขของสงคมและผคน

มากกวาทจะกอใหเกดความทกขขน ซงเบน แธมเองไดเรมเอาคณตศาสตรเขามาอธบายหลกการ

อรรถประโยชน ดวยการคานวณหาความสขรวมของ ผคนในสงคมทงหมด โดยหกลบความพงพอใจ

และความเจบปวดทเกดขนจากการกระทาและใหคา ความสขของแตละบคคลนาหนกเทากนในการ

รวมคาความสขของสงคม ดงนนสรปหลกอรรถประโยชน นยมของเบนแธมอไดวาการกระทาทถกตอง

คอการกระทาทกอใหเกดความพงพอใจมากทสด และความเจบปวดนอยทสด โดยพจารณาจากกลม

ประชากรทเกยวเนองกบการกระทานน ๆ ซงหากเปนระดบปจเจกชนแลวการกระทาทถกตองคอการ

กระทาทอยบนพนฐานความพงพอใจของบคคลนน ๆ แตหากเปนระดบสงคมหรอประเทศแลว การ

๖ Jeremy Bentham, An Introduction to the Principles of Moral and Legislation,

(London : Athlone Press, 1748-1832), P. 158.

๘๗

กระทาทถกตองจะตองพจารณาจากความพอใจและความเจบปวดของผคนใน สงคม ทงหมดมนยยะ

วาการกระทาของรฐจะตองเปนไปเพอประโยชนสขของสงคม หรอเพอใหมความสข รวมของสงคม

มากทสด

สรปไดวาปจเจกชนใดหรอบคคลบคคลหนงมความเขาใจถงหลกไตรลกษณนน เขาจะม

ความสขทดหรอกอใหเกดความผาสกไดอยางแทจรง การประสบความสาเรจในชวตทกๆ ดาน ทมเหต

ปจจยใหในความหวงของแตละบคคลมไมเหมอนกน และเมอเขามความสขกทาใหบคคลรอบขาง

ครอบครว สงคม มความสขไปดวย เพราะตวปจเจกชนคอจดเรมตนของครอบครว สงคม และโลก

เพราะในระดบปจเจกชน ถามความเขาใจในหลกไตรลกษณ คอ อนจจง ความไมเทยง ทกขง ความ

เปนทกข และอนตตา ความไมใชตวตน อยางถองแทแลว กจะนาไปสความสข กอเกดความสมพนธ

ไปสความผาสกทางจตวญญาณ หรอหากจะใหมความผาสกทางจตวญญาณกจะตองรบรหรอเขาใจ

ในหลกไตรลกษณวาทกสงลวนไมเทยง เปนทกข และเปนของไมมตวตน

๔.๓ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบสงคม

คาวา “สงคม” หมายถง กลมคนตงแตสองคนขนไป อาศยอยรวมกนเปนระยะเวลา

ยาวนานอยางตอเนอง ในบรเวณหรอพนทแหงใดแหงหนงมอาณาเขตทชดเจน และมการปฏสมพนธ

ตอกนอยางมระเบยบและแบบแผน ภายใตวถชวตและขนบธรรมเนยมทสอดคลองกน ตลอดจน

สามารถเลยงตนเองไดตามสมควรแกอตภาพ6

๗ ธรรมชาตของมนษยไมสามารถดารงชวตอยอยางโดด

เดยวได จงตองอยรวมกบบคคลอน ดงนนการอยรวมกนจงตองเคารพกฎกตกาและระเบยบของสงคม

นนๆเพอการอยรวมกนอยางสนต

สงคม คอ การอยรวมกนของมนษยโดยมลกษณะความสมพนธซงกนและกนหลาย

รปแบบ เชน อาชพ อาย เพศ ศาสนา ฐานะ ทอยอาศย ฯลฯ สาหรบระบบสงคมทรวมถงสงมชวต

ประเภทอนนอกเหนอจากมนษยอาจใชคาวาระบบนเวศ ซงมความหมายเกยวกบความสมพนธของ

สงมชวตตางๆกบสภาพแวดลอม สงคมของมนษยเกดจากกลมบคคลทมความสนใจรวมกนไมวาจะใน

ดานใด เชน ประเทศ จงหวด และอนๆ และมกจะมวฒนธรรมหรอประเพณรวมถงภาษา การละเลน

และอาหารการกนของตนเองในแตละสงคม การทมนษยรวมกนเปนสงคมนน ชวยใหมนษยสามารถ

สรางและพฒนาสงตางๆ ใหประสบความสาเรจได ซงอาจเปนไปไมไดถาตองทาสงนนโดยลาพง

ขณะเดยวกนสงคมทพฒนาหรอกาลงพฒนาเปนเมองขนาดใหญ ซงมการใชเทคโนโลยชวยในการ

ทางานอยางมากนน กอาจสงผลใหประชากรทไมสามารถปรบตวตามสภาพสงคมทเปลยนแปลง เกด

ความรสกโดดเดยวหรอความรสกวาตนเองไมมสวนรวมในสงคมขนมาได

๗ พชย ผกาทอง, มนษยกบสงคม, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗), หนา ๓๗.

๘๘

ทกสงคมมความตองการเหมอนกน มขอตกลงรวมกนเพอทาใหสงคมมความสขสงบและ

พรอมเพรยงกน มความชวยเหลอเอออาทรกนในชมชนในยามตางๆ แตสงคมนนจาเปนตองม

กฎหมายหรอขอบงคบททกคนในสงคมยอมรบ ซงสงคมทดนนมองคประกอบหลกของความสขใน

สงคมมดงน

๑. ชวตเพอสนตสข บคคลจะตองกาหนดเปาหมายในชวตใหชดเจน และดวยความมนคง

วาจะตองดาเนนชวตของตนเพอสนตสขอยางแทจรง แตสาหรบการสรางสนตสข ในลกษณะขององค

รวมตามทไดกลาวแลวนน จะตองอาศยองคประกอบหลก ๓ ประการคอ ความศรทธาในศาสนาทตน

นบถอ การมความคดทเปนอสระ และการมความรกตอเพอนมนษยและสรรพสงทงหลาย

๑) ความศรทธาในศาสนาทตนนบถอ ศาสดาของศาสนาทงหลายลวนมจดมงหมาย

ทจะสรางสนตสข ขนในมวลหมของมนษยชาตทงสน สงทปรากฏเปนความจรงอยางหนงอนประจกษ

แจงตอศาสนกทก ๆ ศาสนากคอศาสนกผทมความเขาใจและเหนความสาคญในศาสนาทตนนบถอ

อยางลกซงนน จะมความเขาใจและมองเหนความสาคญของศาสนาอน ๆ ไดอยางเดยวกน

๒) การมความคดเปนอสระ องคประกอบสาคญในการมชวตเพอสนตสขอก

ประการหนง กคอ การมความคดเปนอสระ คอความเปนอสระจากวตถและความเปนอสระจากกเลส

การมความคดเปนอสระจากวตถกคอ มนษยจะตองกาหนดความตองการวตถไวทความพอดอยาง

แทจรง ซงจะตองอาศยปญญา มองเหนคณคาแท คณคาเทยมของวตถ สาหรบความเปนอสระจาก

กเลส กคอมสตปญญารเทาทนความโลภ ความโกรธ ความหลง ทเขามายดครองจตใจเปนครงคราว

และสามารถพฒนายกระดบจตใจของตนเองใหสงขน จนเปนนายเหนอสญชาตญาณ มจตสงบ ปลอด

โปรง โลง เบา จนสามารถทาใหจตใจไดมโอกาสสมผสกบความสขทแทจรงได

๓) การมความรก ความเมตตา ตอเพอนมนษย และสรรพสงทงหลาย สงทเปนตว

เสรมความรก ความเมตตา กคอ วธการคดแบบสาวหาเหตปจจยทสามารถสงผลสบตอถงกนโดย

ตลอด ถาบคคลสามารถเขาใจถงองครวมซงเปนเรองการมองสรรพสงตาง ๆ เปนระบบ บคคลจะ

เปลยนวธคด จากการยดเอาตนเองเปนศนยกลาง เปลยนเปนใหความสาคญตอบคคลอน และ

สงแวดลอม ซงจะสงผลใหพฤตกรรมการดาเนนชวตของบคคลไดมการปรบเปลยนตามไปดวย

๒. เศรษฐกจพอเพยง เรองเศรษฐกจเปนเรองสาคญเปนพนฐานของความสขในทกๆ

ระดบ ดงนนบคคลจะมความสขได จะตองมพนฐานทางดานเศรษฐกจทมนคงหรออยางนอยกอยใน

ระดบทสามารถชวยตวเองได สามารถแสวงหาปจจย ๔ ไดตามความจาเปนโดยไมเดอดรอน

เศรษฐกจพอเพยง หมายถง พอเพยงสาหรบทกคน มธรรมชาตพอเพยง มความรกพอเพยง เมอทก

อยางพอเพยง กเกดเปนความสมดล จะเรยกวาเศรษฐกจสมดลกได เมอสมดลกเปนปกต สบายไมเจบ

ไมไข ไมวกฤต เศรษฐกจพนฐานจะตองมเปาหมายมงไปสเศรษฐกจพอเพยง

๘๙

๓. ครอบครวอบอน ครอบครวเปนทกสงทกอยางของมนษย โดยเฉพาะอยางยงการใช

ชวตอยในครอบครวในชวงของความเปนเดก เปนชวงเวลาทสาคญทสดในชวตของมนษย มเรอง

สาคญตาง ๆ มากมายทมนษยจาเปนตองเรยนรในวยเดก ดวยเหตนธรรมชาตจงกาหนดระยะเวลา

ของการเปนทารกของมนษยไวนานกวาสตวชนดอน สงทลกมนษยจะตองเรยนรในระดบปฐมวยแหง

ชวตไดแก เรองของภาษา วฒนธรรม สงคม ตลอดจนถงเรองของอาชพ ทงนกเพอใหลกมนษย

สามารถปรบตวไปสชวตทดกวาเดม สามารถสบทอดมรดกทางสงคมและวฒนธรรม และสามารถ

บารงรกษาสรางสรรคทรพยากรและสภาพแวดลอมไวสาหรบลกหลานาตามแนวทางทบรรพบรษรน

กอน ไดปฏบ ตกนมาแลว ครอบครวเปรยบเสมอนเปนหวใจหรอเปนโครงสรางพนฐานของ

สถาปตยกรรมทางสงคมของมนษยการพฒนาทกชนดจะตองเรมตนจากครอบครว และไมวาจะเกด

การเปลยนแปลงทางสงคมในลกษณะใดกตาม ครอบครวจะรบผลกระทบมากทสดทกครง การทาให

ครอบครวอบอนและมความสขจงเปนการสรางฐานของครอบครวและสงคมใหมนคงและเปนการ

เรมตนการพฒนาอยางถกทาง

ครอบครวอบอนและมความสขจะตองมองคประกอบในลกษณะตาง ๆ ตอไปนคอตองม

ฐานะเศรษฐกจทมนคง พอแมตองมเวลาใหลกหลาน พอ แม ลก เครอญาตมกจกรรมทางสงคม

รวมกนอยบอย ๆ บรรยากาศในครอบครวเตมไปดวยมตรไมตร ไมมการทะเลาะววาท ไมมความ

ขดแยงขนรนแรงหรอขนวกฤต ครอบครวปลอดจากอบายมข ไมมขดจากดทางพนททงในบานและ

นอกบาน มศลธรรมเปนเครองชนาชวต และครอบครวตองอยในสงแวดลอมทด ๔. สขภาพทสมบรณ

๕. ชมชนเขมแขง คอมอดคตรวมกน หรอมความเชอรมกนในบางเรอง มการตดตอสอสารกน หรอม

การรวมกลมกน จะอยหางกนกไดแตมความเอออาทรตอกน มความรก มมตรภาพ มการเรยนร

รวมกนในการกระทาในการปฏบตบางสงบางอยาง และมการจดการ

พระพทธเจาทรงใหสตเอาไววา การทคนเราจะมความสขในชวตทางโลกได ตองม

องคประกอบ ๔ ประการดวยกน ไดแก ๑. มทรพย คอ มงานทา มรายได ๒. ใชทรพยเปน แมหา

ทรพยไดมาก แตถาใชทรพยไมเปน ทรพยทหามาไดมากๆ นน อาจจะไมพอใช หรออาจจะนาใชไป

ในทางทไมเหมาะไมควร จนมโอกาสทาใหเกดความเดอดรอนไดความผดพลาดจากการใชทรพยทหา

มาไดไมเปนนเอง ททาใหคนสวนมากมความรสกวา การดาเนนชวตในยคนยากจรงๆ เพราะตองเรงรบ

ตองดนรนกน จนกระทงจะยมใหกบตวเองในกระจกยงไมคอยจะมเวลา การบรหารทรพยทหามาได

อยางถกตองนน สงทตองระมดระวงใหมากคอ อยาบรหารทรพยดวย รายรบกบรายจาย แตตอง

บรหารทรพยดวยรายเหลอ พดงายๆ หามาไดเทาไหรไมสาคญ สาคญวาเหลอเทาไหร และใชออกไป

อยางไรตางหาก ๓. ไมมหน ๔. ทางานไมมโทษ

เพราะฉะนน ถาอยากจะใชชวตอยางมความสข ในสงคม ยคปจจบน กตองทงหาใหเปน

ใชใหเปน ไมเปนหน และไมทางาน ทมโทษ มแตเพอนทดๆ แลวเราจะม ความด มบญ เกดขนมา

๙๐

พระพทธองค ไดทรงแสดงเหตทจะใหเกดความสขไวมากมายหลายแหง และหลายระดบ ตงแตระดบ

ความสขของผครองเรอนจนถงระดบความสข ของผไมครองเรอน คอ นกบวชทงหลายในบรรดาคา

สอนอนมากมาย ทจะเปนบนไดไปสความสขนน มอยขอหนงทรดกมและสามารถครอบคลมถง

ความหมายของปญหาขางตนไดครบถวนทวา “เวนเหตทกขยอมมสขในททงปวง” ความทกขนนม

มากมาย เรากควรทจะตองหาทางเวน “ตนเหต” ทจะใหเกดความทกขตาง ๆ เหลานนใหมากทสด

ถาเราสามารถเวนเหตแหงความทกขไดมากเทาไหร เรากจะไดรบความสขมากขนเทานนการทคนเรา

จะรวา อะไรเปนตนเหต ของความทกข อะไรเปนตนเหตของความสข กมเพยงตว ปญญา เทานนทจะ

หาตนเหต ได

ทางพระพทธศาสนาเนนทตวปญญาวาสามารถใชไดทงดบทกข และใชสรางความสขได

ดวย ทนเรากตองมาปลกปญญากนวาปญญานนเกดขนไดอยางไร ? ในสงคตสตร พระสารบตรทานได

แสดงถงเหตทจะใหเกดปญญาได ๓ ทาง คอ ๑. จตตามยปญญา ปญญาเกดจากความคด หรอ

พจารณาทบทวนเหตผล เรยกวาตองใชสมอง ปญญาจงจะเกด ๒. สดมยปญญา ปญญาเกดจากการ

ฟง การอาน การเลาเรยน การคนควาหาความร การสอบถามทานผร ๓. ภาวนามยปญญา ปญญา

เกดจากการฝกฝนอบรมการลงมอกระทาหรอปฏบต การทดลองปฏบตดวยตนเองเนอง ๆ เมอเราม

ปญญาแลว กเหมอนวามดวงตา หรอมแสงสวางทจะใชสองนาทาง ใหเกดความปลอดภยตอชวต และ

บรรลถงจดมงหมายปลายทาง คอความดบทกขตามลาดบ

ความสขในทศนะของนกปรชญาตะวนตกนกปรชญาตะวนตกมทศนะเกยวกบความสข

ใน ๒ กลมใหญกลาวคอ

๑) กลมปญญานยม (Intellectualism) ทถอวาความสขมไดเปนสงทดทสดและมไดมคา

ในตวเองคาของมนอยทมนเอออานวยใหสงอกสงหนงทดกวาปญญา หรอความรเกดขนเพราะถอวา

ปญญาหรอความร เปนสงดทสดสาหรบมนษยเปนจดหมายของมนษย สวนความสขเปนเพยงวถท

จะนาไปสจดหมายเทานนโดยนกปรชญาในยคนทกลาวถงความสขไดแกโสคราตส 7

๘ เพลโต (Plato)

และอรสโตเตล8

๙ เปนตน และ

๒) กลมสขนยม (Hedonism) ซงถอวาความสขเปนสงทดทสด และมคาในตวเองการ

กระทาตางๆ ของมนษยมไดเปนไปเพอคณคาในตวเองของการกระทานนเปนเพยงวถ (Means) ทจะ

นาไปสจดหมาย (End) คอความสขโดยมนกปรชญาตะวนตกทเปนตวแทนของสขนยม ไดแกเอบคว

๘ สรางค โควตระกล, จตวทยาการศกษา, (กรงเทพมหานคร: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย,

๒๕๕๔), หนา ๓๔๔. ๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๘๔.

๙๑

รส 9

๑๐ เยอรมนน 10๑๑ และจอหนสจวตมลล 11

๑๒ เปนตน ปญญานยม(Intellectualism) นกคดฝาย

ปญญานยมใหความสาคญกบปญญา (ความสามารถในการใชเหตผลเพอแสวงหาความจรงหรอความร

วาเปนสงดสงสดและมคาในตวเองความสขเปนเพยงวถทจะนาไปสกจกรรมทางปญญาซงเปนสงทแยก

มนษยออกจากสตวนกคดกลมปญญานยมทควรกลาวถงคอ โสคราตสเพลโตและอรสโตเตล โสคราตส

12

๑๓ เปนนกปรชญาชาวกรกเขาเชอวาคนทกคนตองการทาความดแตเหตผลททาใหเขาทาความชว

เพราะเขาไมร ซงในทนหมายถงการรจกตวเอง (Know Themselves) ในฐานะทเปนมนษยถาเรา

เขาใจธรรมชาตของมนษยอยางแทจรงเรากจะเขาใจดวาในฐานะทเปนมนษยเราควรทาอะไรเขาจง

พยายามสอนประชาชนมใหหลงใหลอยกบความสขทางกายเพราะจะทาใหวญญาณไมบรสทธตวเขา

เองกพยายามปฏบตตามเปนตวอยาง ดงจะเหนไดจากประวตของเขาวาเขาดาเนนชวตอยางงายๆ ไม

สนใจตอทรพยสมบต หรอชอเสยงเกยรตยศเพราะสงเหลานม แตฉดใหวญญาณเกลอกกลวอยกบ

กเลสตณหามนษยจงควรหลกเลยงความสขทางกายและหนมาปฏบตกจกรรมแหงวญญาณนนคอการ

ใชปญญาไตรตรองหาสงอนเปนสจธรรมเพอจะไดยดเปนหลกในการดารงชวตและเมอตายวญญาณจะ

ไดเขาสโลกแหงความจรง13

๑๔

จากปจเจกสสงคมคอปฏสมพนธของคนสองคนขนไปการจะเปนสงคมทดยอมตองมา

จากคณธรรมทเทากนการคบคาสมาคมกบชนเชนไรเรามกจะเปนเชนนน ดงนนบนไดขนแรกทจะกาว

ขนไปสความสขนน จะตองตงตนกนท “การไมคบคนพาล” ใหไดเสยกอน เพราะถากาวผดหรอทา

ไมได แมวาจะประกอบเหตใดๆ ทจะใหไดพบความสข กจะพบไดยาก หรอไมอาจจะพบไดเลย การไม

คบคนพาล จงเปนดานแรก ทจะไขประตไปสความสข คนพาลคอ คนชว คนทจรต คนหากนทางผด

กฎหมายและผดศลธรรม กอใหเกดความเดอดรอนวนวายทงแกตนเองครอบครวและสงคม

ดงนนความสขขอแรกทจะตองปฏบตใหได คอตองหางไกลกบคนพาลใหได ไมวาทางตรง

หรอทางออมกตาม คบคนดมแตความเจรญคบคนเชนใดยอมเปนคนเชนนน เมอมคณธรรมเสมอกน

การดาเนนเลยงชพเพอดารงอยในสงคมยอมมความเขาใจกนและงายตอการอยรวมกน แตชนในสงคม

ตองเขาใจความเปลยนแปลงทจะเกดในชวต เหตการณในชวตยอมมขนมลงทงสขและทกข ความจรง

ไมวายคน หรอยคไหนๆ กตาม ถาคนเรามงแตเรองการทามาหากน กยากทจะหาความสขได

๑๐ สรยญ ชชวย, “การแสวงหาความสขและคณคาของชวต กรณศกษาทศนะกลมคนตางวยใน

กรงเทพมหานคร”, วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต, สาขาวชาจรยศาสตรศกษา, (บณฑตวทยาลย :

มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๕). ๑๑ เรองเดยวกน. ๑๒ เรองเดยวกน. ๑๓ เรองเดยวกน, หนา ๔๖๙. ๑๔ สจตรา ออนคอม, ปรชญาเบองตน, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๔๐), หนา ๑๕.

๙๒

เพราะวาชวตของคนเรานน ถงจะมทรพยสนเงนทองมากมายเพยงใด กไมไดหมายความวา จะทาให

ชวตเปนสขได

สรปไดวา ความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณในระดบ

สงคม คอ เรมจากบคคลกาหนดเปาหมายในชวตใหชดเจน ตอดวยการอาศยองคประกอบหลก ๓

ประการ คอ ความศรทธาในศาสนาทตนนบถอ การมความคดทเปนอสระ และการมความรกตอเพอน

มนษยและสรรพสงทงหลาย กอเกดใหมชวตเพอสนตสข ใชชวตแบบเศรษฐกจพอเพยง มพนฐาน

ทางดานเศรษฐกจทมนคงหรออยางนอยกอยในระดบทสามารถชวยตวเองได สามารถแสวงหาปจจย

๔ ไดตามความจาเปนโดยไมเดอดรอน จงทาใหเกดความสขทางจตวญญาณได และการมครอบครว

อบอน ครอบครวเปรยบเสมอนเปนหวใจหรอเปนโครงสรางพนฐานของสถาปตยกรรมทางสงคมของ

มนษยการพฒนาทกชนดจะตองเรมตนจากครอบครว และไมวาจะเกดการเปลยนแปลงทางสงคมใน

ลกษณะใดกตาม ครอบครวจะรบผลกระทบมากทสดทกครง การทาใหครอบครวอบอน จงกอใหเกดม

ความผากสกทางจตวญญาณได

๔.๔ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบสงแวดลอม

ความผาสกในระดบสงแวดลอมกคอการเสพรบสภาวะตางๆ ในธรรมชาตและทมนษย

สรางขนทงทางผสสะ (กาย) และทางใจแลวกอใหเกดความสขกายสขใจ สงแวดลอมเปนสงปลอบ

ประโลมจตวญญาณดงนนธรรมชาตจงจาเปนตอมนษยเราอยางยง สงแวดลอมเปนปจจยทมความ

เกยวของกบการดารงชวต มสวนทาใหคณภาพของมนษยไปในทางทดและไมด เพราะฉะนนทกคนจง

มสวนรวมในการปรบปรงและดแลรกษา เพอลดปจจยเสยงตอการเกดปญหาหรอโรคตางๆ ท

เกยวเนองมากจากสงแวดลอมทไมด ความสาคญของสงแวดลอมทมตอสงมชวตไมวาสงแวดลอมนน

จะมชวตหรอไมมชวต กลวนกอใหเกดประโยชนและโทษตอสงมชวตไดทงสน

สงแวดลอมทางกายภาพหรอสงแวดลอมทไมมชวต มความสาคญตอสงมชวตทอาศยอย

ในสงแวดลอมนนเชน นาใชเพอการบรโภคและเปนทอยอาศยของสตวนา อากาศใชเพอการหายใจ

ของมนษยและสตว ดนเปนแหลงทอยอาศยของสงมชวตบนบก แสงแดดใหความรอนและชวยในการ

สงเคราะหแสงของพช

สงแวดลอมทางชวภาพ จะชวยปรบใหสงมชวตอาศยอยในสภาพแวดลอมทเหมาะสมกบ

การดารงชวตของมนได เชนชวยใหปลาอาศยอยในนาทลกมากๆ ได ชวยใหตนกระบองเพชร

ดารงชวตอยในทะเลทรายไดสงมชวตจะเปลยนแปลงไปตามสภาพแวดลอม เชนมการปรบตวใหเขา

กบสภาพแวดลอมใหม สงแวดลอมจะเปลยนแปลงไปตามการกระทาของสงมชวตทอยในสงแวดลอม

นน เชนเมอสตวกนพชมจานวนมากเกนไปพชจะลดจานวนลง อาหารและทอยอาศยจะขาดแคลน

๙๓

เกดการแกงแยงกนสงขนทาใหสตวบางสวนตายหรอลดจานวนลงระบบนเวศกจะกลบเขาสภาวะ

สมดลอกครงหนง

สงแวดลอม จะกาหนดรปแบบความสมพนธของสงมชวตทอาศยอยในสงแวดลอม ในแง

ของการถายทอดพลงงานระหวางผผลต ผบรโภค ผยอยสลาย ในแงของการอยรวมกน เกอกลกน

หรอเบยดเบยนกน มนษยสามารถใชประโยชนจากสงแวดลอมไดมากมาย ในลกษณะทแตกตางไป

จากสงมชวตอน ๆ

ธรรมชาตกบความสข

ความสขคอสงทมนษยทกคนลวนแสวงหาและตางกดนรนไขวควาหามาครอบครอง แต

ความทกขหรอสงทเราทกคนตองการจะหลกหนนนกมกจะมาทกทายเราอยเสมอ บางครงกอาจจะมา

ในรปของโรคภยไขเจบตางๆ ทงโรคทางกายและโรคทางใจ โรคทางกายและโรคทางใจนนกเปนผลมา

จากการใชชวตของเรานนเอง เราเจบปวยโดยสาเหตมาจากนสยการรบประทานของเราเอง

ผลขางเคยงจากการใชอปกรณไฮเทคมากเกนไปกทาใหสมรรถภาพทางกายของเราเสอมลงกอนเวลา

อนควร การอยในสภาพแวดลอมทไมเหมาะสมเตมไปดวยมลพษตางๆ กเปนตวการทาลายสขภาพ

ของเราเชนกน

ธรรมชาตคอผใหกาเนดมนษยและใหอาหารหลอเลยงทงรางกายและจตใจเรามาโดย

ตลอด และมนษยกจะขาดธรรมชาตเสยไมได และความสขทเราทกคนตองการนนกสามารถหาไดจาก

ธรรมชาตรอบตวเรานเอง และกเปนความสขไมจาเปนตองใชเงนซอหา หากเราจะหนกลบมา

ธรรมชาตพรอมจะโอบกอดเราอยเสมอ

ความสขทางกาย

ในดานความสขทางกาย มนษยเปนสวนหนงของธรรมชาตและมรางกายทประกอบดวย

ธาตทง ๔ คอ ดน นา ลม ไฟ เราจงตองรบประทานอาหาร ดมนา หายใจ สมผสไออนจากผนดนและ

แสงแดดและพงพาอาศยสงแวดลอมทางธรรมชาต เพอทจะดารงชวตอย การมสขภาพรางกายท

สมบรณกเปนเรองทเกยวเนองกน เรารบประทานอาหารไมใชแคเพยงใหทองอมแตควรหลกเลยงการ

รบประทานทสงผลเสยตอสขภาพ ดมนาทสะอาด รบอากาศทบรสทธ ไดสมผสแสงแดดในปรมาณท

พอเหมาะ ในอดตเราพงพงธรรมชาตในฐานะทเปนปจจยในการดารงชวต คออาหาร เครองนงหม ท

อยอาศย ยารกษาโรค แตในปจจบน เรารบประทานอาหารปรงแตงทเตมไปดวยสารปนเปอนตางๆ

และเรารบประทานยาทผลตจากสารเคมทกอใหเกดผลขางเคยงอนเปนทมาของโรคภยไขเจบตางๆ

ซงเปนปญหาของคนยคปจจบน การหวนกลบไปสวถธรรมชาตสาหรบผใสใจดแลสขภาพตนเอง ไมวา

จะเปนอาหารชวจต คลนฟด การปลกผกไวรบประทานเอง การรกษาตามแนวธรรมชาตบาบดเปนตน

๙๔

ความสขทางใจ

ดานความสขทางใจ ความสขยามทเราไดสมผสธรรมชาตทาใหเรารสกสงบเยนรนรมยใจ

เมอเราไดฟงเสยงนกขบขาน เสยงหมไมโยกไหวไปตามสายลม เสยงเกลยวคลนซดสาดกระทบโขดหน

เหนปยเมฆขาวลองลอยบนทองฟาสเขม ทองเทยวสมผสกลนอายธรรมชาตบนปาเขา มองดผเสอโบย

บนดดนาหวานจากเกสรดอกเขมจากดอกนไปดอกนน หรอไปกางเตนทนอนชมความงามของหมดาว

ยามคนฟากระจาง เราสามารถหาความสขเหลานไดจากธรรมชาตรอบตว ธรรมชาตซงนอกจากจะ

เปนแหลงอาหารกายแลวยงเปนแหลงอาหารใจ ทาใหเรารสกมความเตมอมทางใจ และทาใหเราม

สขภาพใจทสมบรณ

ความสขทางสงคม

มนษยเปนสตวสงคมเชนเดยวกบสรรพสงทงหลาย ซงตางกตองพงหาอาศยกนเปนปจจย

ในการดารงชวต หากเรามองเหนความจรงในเรองนและดาเนนชวตไดสอดคลองเปนหนงเดยวกบ

ธรรมชาต การเบยดเบยนกนกจะลดนอยลงเราจะมความสมพนธทเกอกลกบทกสง สามารถทจะสราง

สงคมสงแวดลอมทอบอนปลอดภย เชนเดยวกบวถชวตไทยในอดตทอยรวมกนแบบถอยทถอยอาศย

มนาใจแบงปนกน รวมแรงรวมใจกนในการทาสงตางๆ

ความสขทางปญญา

ธรรมชาตมสงตางๆ มากมายใหเราไดเรยนรไดไมจบสน เรามองเหนใบไมผลใบออนจน

เปนสเขยวเขมในทสดกปลวหลดลวงจากตนกลบคอสผนดนอกครงหนง ธรรมชาตสอนเราใหเราไดเขา

ใจความเปนจรงของชวตเมอมองเหนสรรพสงหมนเปลยนเวยนวนเปนวฏจกร เราสงเกตเหนความเปน

เหตเปนผลกนของสงทงหลายจงเกดเปนความเขาใจ และนาความรทไดมาใชประโยชนเพอทจะ

ดารงชวตอย เราจงรจกการปลกพชกนเองแทนทจะเกบจากปา เราไดบทเรยนชวตเรองความสามคค

และความขยนหมนเพยรจากการเฝาดมดตวนอยๆทางานของมน และธรรมชาตภายในตวเรากไมตาง

อะไรกบธรรมชาตภายนอกเชนกนหากเรารจกธรรมชาตภายในตวเองเรากจะพบความสขทแทจรงได

การเจรญวปสสนาตามแนวทางพระพทธศาสนา

การศกษาจากพทธประวตพบวา พระพทธเจามพระชนมชพสมพนธอยางใกลชดกบธรรมชาต

ตงแตเรมตนจนถงวาระสดทายแหงชนมชพ พระพทธองคทรงประสตในราชตระกล อนเดยโบราณ

Wickremesinghe๑๕ นกประพนธชาวศรลงกาไดพรรณนาถงบรรยากาศอนแวดลอมดวยธรรมชาต ณ

สถานทประสตของพระพทธเจาไววา “ณ ลมพนวนอทยานมแมกไมทรมรนสวยงามอยแหงหนง เมอพระ

นางสรมหามายาเทว เสดจผานไปกพบตนไมขนเรยงรายอยหนาแนนเปนกลมกอน บนพมไมแตละพมปก

๑๕ Wickremesinghe, K.D.P. The Biography of the Buddha, (Columbo: J.W.Mawata,

1972), p. 48.

๙๕

คลมดวยดอก ไมงามตายงนก นกนานาพนธเกาะอยตามกงไม สงเสยงรองรบกนอยางราเรง พระนางเสดจถง

ตนสาละใหญ ซงหนาแนนดวยกงใบ โดดเดนอยทามกลางแมกไมทงมวล แลวทรงรสกประชวรพระครรภ

ประสตโพธสตว ณ โคนมหาสาละนนนนเอง”

เมอพระพทธเจายงทรงเปนพระราชกมาร พระเจาสทโธทนะทรงสรางปราสาท ๓ ฤด เพอให

แนพระทยวาพระองคทรงมชวต ความเปนอยทพรงพรอมไปดวยโลกยสขทกประการ แตเจาชายสทธตถะ

ทรงหนเหจากชวตในราชวงทเปยมไปดวยความสข ทรงมงแสวงหาสจจชวตหรอสจจธรรมในสภาพแวดลอม

ของธรรมชาต เชน ราวปา ถา ภเขา แมนา ลาธาร เปนตน และไดทรงตรสรพระสมมาสมโพธญาณภายใต

ตนโพธรมฝงแมนาเนรญชรา จะเหนไดวา ความสงบของธรรมชาตเปนปจจยประการหนงทนาไปสการตรสร

ธรรมอนประเสรฐและสารตถะแหงการตรสรกคอ ธรรมชาต พระพทธองคทรงพอพระทยในการประทบอย

ตามราวปาและภเขา เปนเวลา ๔๕ พรรษา

ในคมภรมโนปรณไดแสดงสถานทและปทพระพทธเจาเสดจจาพรรษาไว ซงแสดงใหเหนวาใน

๔๕ พรรษาของพระพทธเจานน เกอบครงหนงเปนการเสดจจาพรรษา ณ ทปาหรออารามปา ดงน

พรรษาท ๑ ปาอสปตนมฤคทายวน เมองพาราณส แควนมคธ

พรรษาท ๒-๔ กรงราชคฤห แควนมคธ

พรรษาท ๕ กฏาคารศาลา (เรอนยอด) ปามหาวน กรงเวสาล แควนกาส

พรรษาท ๖ ภเขามกละ

พรรษาท ๗ สวรรคชนดาวดงส

พรรษาท ๘ ปาเภสกลา (ปาไมสเสยด) สงสมารคระนคร แควนภคคะ

พรรษาท ๙ กรงโกสมพ แควนโกศล

พรรษาท ๑๐ ปาปารเลยยก ใกลกรงโกสมพ แควนวงสะ

พรรษาท ๑๑ ชนบทชอทกขณาคร เอกนาฬา แควนมคธ

พรรษาท ๑๒ กรงวรญชา

พรรษาท ๑๓ ภเขาจาลยะ

พรรษาท ๑๔ เชตวนมหาวหาร กรงสาวตถ แควนโกศล

พรรษาท ๑๕ กรงกบลพสด แควนสกกะ

พรรษาท ๑๖ กรงอาฬว แควนอาฬว

พรรษาท ๑๗ กรงราชคฤห แควนมคธ

พรรษาท ๑๘-๑๙ ภเขาจาลยะ

พรรษาท ๒๐ กรงราชคฤห แควนมคธ

พรรษาท ๒๑-๔๕ กรงสาวตถ แควนโกศล (พระเชตวนมหาวหารบาง บพพารามบาง)

๙๖

จะเหนไดวาพรรษาท ๑, ๒-๔, ๖, ๘, ๑๐, ๑๑, ๑๓, ๑๕, ๑๗, ๑๘-๑๙ และ ๒๐ เปนการเสดจจา

พรรษา ณ ปาไมหรอสวนปาแมจะเปนการระบเมองเอาไว เชน ราชคฤห แตสถานทประทบจาพรรษาจรงนน

คอ สวนปา เชน สวนปาไผ สวนปามะมวง รอบ ๆ กรงราชคฤห พรรษาท ๑๒ กรงเวรญชา แตประทบจา

พรรษาทโคนตนไมสะเดา สวนปาเหลานน ภายหลงกไดพฒนาเปนอารามและมหาวหาร เชน เชตวนมหา

วหารหรอเวฬวนมหาวหาร เปนตน พระพทธเจาและพระสาวกจะพกในปาตาง ๆ แลว ภเขา และถาอกหลาย

แหงกเคยเปนทพกของพระพทธองค 15๑๖

๑. ถาอนทสาละ เขาเวทยก เมองราชคฤห

๒. เหวทงโจร เมองราชคฤห

๓. ถาสตตบรรณคหา ขางภเขาเวภารบรรพต เมองราชคฤห

๔. เงอมเขาสปปโสณทก ณ สตวน เมองราชคฤห

๕. ภเขาคชฌกฏ เมองราชคฤห

๖. ถาสรขาตา ภเขาคชฌกฏ เมองราชคฤห16๑๗

๗. ภเขาอสคล เมองราชคฤห17๑๘

๘. ภเขาอนทกฏ เมองราชคฤห ๑๙

หลงจากไดตรสรแลวทรงใชเวลาโปรดเวนยสตว19๒๐ ตามสถานทตาง ๆ ทเกยวของกบธรรมชาต

ซงเปนเหตใหเกดมวดปาขนมากมาย อาท ปาไฝของพระเจาพมพสารแหงราชคฤห ปาปาลไลยก สวนปา

มหาวน กรงเวสาล เขาคชกฏ และในการดบขนธปรนพพานทรงเลอกเอาปาสาลวน เมองกสนารา เปน

สถานทชวงสดทายแหงพระชนมชพ ทรงมความเมตตากรณาอยางยงตอสรรพสตวทงหลาย คาสอนทมตอ

พระสาวกนน รบสงใหภกษทงหลาย ทาสมาธตามรากไม โคนไมทวาง เปนตน คาสอนน ดเหมอนเปนการ

กาหนดแนวทางการใชชวตตามแบบของชาวพทธโดยแท

พระพทธองคทรงตระหนกในการรกษาสงแวดลอมทางธรรมชาต ทรงกาหนดพระวนยสาหรบ

พระภกษและภกษณสงฆ เชน บทบญญตททรงหามทงของสกปรกลงในแมนาหรอทสาธารณะ หาม

พระภกษตดตนไม ทาลายปา หามฆาสตว ไมเบยดเบยนสตว ใหมเมตตา กรณา เปนตน บนพนฐาน

หลกธรรมเพออนรกษตอธรรมชาต20

๒๑

๑๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๖๕/๒๑๗. ๑๗ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๒๒๓/๒๓๖. ๑๘ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๖๙/๑๗๔. ๑๙ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๘๖/๑๙๖. ๒๐ อง.จตกก. (ไทย) ๒๑/๑๘๓/๑๙๓. ๒๑ วนย.มหา. (ไทย) ๒/๔๒๕, ๗๑๓/๒๒๕, ๓๖๑.

๙๗

ความรกธรรมชาตของพระภกษในเบองตนอาจเกดขนเพราะความจาเปนในการแสวงหา

สถานทเงยบสงบเพอการบาเพญสมาธ แตความชนชมในธรรมชาตและประโยชนของธรรมชาตกมใชสงทพง

มองขามไป ตาลบตร พระภกษผอาศยในเขาในถา กลาวไววา21

๒๒

"ทานผไปสเรอนคอถาทเงอมภเขาอนสวยงามตามธรรมชาต เปนทอาศยอยแหงสตวปา คอ หม

และกวาง และในปาทฝนตกใหมๆ จกไดความรนรมยใจ ณ ทนน ฝงนกยงมขนทคอเขยว มหงอนและ

ปกงาม ลาแพนหางมแวววจตรนก สงสาเนยงกองกงวาลไพเราะจบใจ อกยงทานผบาเพญฌานอยใน

ปาใหราเรงไดเมอฝนตกแลว หญางอกยาวประมาณ 4 นว ทองฟางามแจมใส ไมมเมฆปกคลม เมอ

ทานทาตนใหเสมอดวยไมแลวนอนอยเหนอหญาระหวางภเขานน จะรสกออนนมดงสาล…."

พระภกษอกรปหนง มนามวา สงกจจะ เปนผนยมราวปาเชนกน และไดกลาวชมธรรมชาตไววา

"แองศลาซงมนาใส ประกอบดวยหมชะนและคาง ดารดาษไปดวยสาหราย ยอมยงอาตมาใหยนด

การทอาตมาอยในเสนาสนะปา คอซอกเขาและถาอนเปนทสงด เปนทสองเสพอาศยแหงมวลมฤค

ยอมทาใหอาตมายนด อาตมาไมเคยรสกถงความดารอนไมประเสรฐ ประกอบดวยโทษเลยวา ขอสตว

เหลาน จงถกเบยดเบยน จงถกฆา จงไดรบทกข อาตมาไดทาความคนเคยกบพระศาสนาแลว"

พระพทธศาสนามบทบาทสาคญในการอนรกษและถนอมธรรมชาต ดงทพระราชวรมน 22๒๓

กลาวไววาไมวาจะเปนปาไม แหลงนา หรอสตวปา ดงขอความขางตนเปนเพยงตวอยาง จงเปนเรองท

นาสนใจในการทจะเนนบทบาทของผปฏบตธรรม เพอการบรรลพระนพพาน โดยการอาศยอยตามราวปา

ตามเขา ชวตของพวกเขาดาเนนไปดวยปญญา และสลสกขา อนนาจะมคณคาในแงมมการผลต มากกวา

แรงงานทใชในการผลตโลกทางวตถ ตวอยางเชน การทพระภกษบาเพญสมาธในราวปา กเปนผลโดยตรงใน

การรกษาปาโดยไมตองลงทนลงแรงใดๆ เจาพนกงานปาไมยอมจะบอกไดดวาในการทพระเขาไปบาเพญ

สมาธในปานน มผลในการอนรกษดกวาวธอนๆ

สรปไดวา ความสมพนธของหลกไตรลกษณกบความผาสกในระดบสงแวดลอม คอ ความ

เขาใจในหลกธรรม หรอหลกธรรมชาต เขาใจธรรมชาตมการเปลยนแปลงไปตามหลกของไตรลกษณ

และธรรมชาตเปนของทเกดมาเปนคกบสงมชวตหรอสรรพสตวทงหลาย มนษยหรอสตวจะขาด

ธรรมชาตไมได จงทาใหเกดความสมพนธกน กอเกดความสขทางกาย ใจ สงคม และความสขทาง

ปญญา ความเกดขน ตงอย ดบไป เปนของธรรมชาต ฉะนนจงเปนของทขาดจากกนไมได ม

ความสมพนธกนอยเปนเนองๆ นนเอง

๒๒ Norman, K.R. (Tr.), Theragatha, (London: Pali Text Society, 1969). P. 60. ๒๓ พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๒๙), หนา ๑๔๕.

๙๘

๔.๕ วเคราะหความสมพนธความผาสกในระดบสงเหนอธรรมชาต

สงคมตาง ๆ มกแบงปรากฏการณทอยรอบตวมนษยออกเปน ๒ ชนด คอ หนงธรรมชาต

สวนอกชนดหนง คอสงเหนอธรรมชาต แตการแยกใหเหนความแตกตาง ระหวางธรรมชาตกบสงเหนอ

ธรรมชาตอยางชดเจนเปนเรองททาไดยาก ยงไปกวานน สงใดกตามทไดรบการพจารณาวาเปนสง

เหนอธรรมชาต ซงหมายถง พลงอานาจทเชอวา ไมใชมนษยหรอของมนษยไมไดขนอยกบกฎของ

ธรรมชาต แตยงแตกตางกนไปในสงคมแตละแหง การตดสนความแตกตางนใชสงทสงคมเรยกวา "กฎ

ของธรรมชาต" มาตดสน เชน ความเจบปวยบางชนดซงเกดขนไดกบคนทวไปในสงคมของเรามสาเหต

มาจาก เชอโรค หรอเชอไวรสบางอยางทมผลตอคนตามธรรมชาต แตในสงคมอนหรออาจมคน

บางสวนในสงคมเดยวกบเราทเชอวา ความเจบปวยน คอ ผลลพธจากพลงอานาจทอยเหนอธรรมชาต

โดยทงสองชนดนลวนนาพาทงความสขและทกขสมนษยชาตแตสขทมาในระดบเหนอ

ธรรมชาตนนเขาใจไดยากกวาความผาสกทรบรไดดวยผสสะ กอนอนตองเขาใจกอนวาความสขจาก

ผสสะคออะไรผสสะ ในทางพระพทธศาสนา หมายถง การสมผส การกระทบ การถกตองททาใหเกด

ความรสกโดยมองคประกอบดงนคอ อายตนะภายใน (ตา ห จมก ลน กาย ใจ) อายตนะภายนอก (รป

เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ) และวญญาณ กลาววาการไดมาซงผสสะคอการกระทบหรอ

สมผสตองมสงทมากระทบและสงทถกกระทบ เพราะผสสะทงหลายทาใหเกดเวทนา (เวทนา คอ สข

ทกข เฉยๆ) ปถชนทวไปผสสะแลวปรงแตงยดเอาเวทนาทงหลายเปนตวตน จงสรางตวตนในความคด

จงเกด (มเขามเรา มถกมผด มดมชว) ปรงแตงทางจตไมจบสน แตถาผสสะแลวไมวตกวจารณ

อเบกขา วางเฉย ทกอยางกจบ

ความเชอ

ความเชอเปนธรรมชาตทเกดขนกบมนษย และถอวาเปนวฒนธรรมของมนษยอยางหนง

การดารงชวตของมนษยในสมยโบราณทมความเจรญทางดานวชาการนอย ความเชอจงเกดจากการ

เกดขน และการเปลยนแปลงของธรรมชาตทมนษยเชอวาเปนการบนดาลใหเกดขนจากอานาจของ

เทวดา พระเจา หรอภตผปศาจ ดงนนเมอเกดปรากฏการณตางๆ ขน เชน ฝนตก ฟารอง ฟาผา

แผนดนไหว ภเขาไฟระเบด อทกภย และวาตภย ตางๆ ลวนเปนสงทมอทธพลตอชวตหรอความ

เปนอยของมนษย ซงยากทจะปองกนหรอแกไขไดดวยตวเอง บางอยางเปนเหตการณทอานวย

ประโยชน แตบางเหตการณกเปนอนตรายตอชวตและความเปนอยของมนษย มนษยจงพยายามทจะ

คดหาวธการทจะกอใหเกดผลในทางทด และเกดความสขใหกบตนเอง เพอกระทาตอสงทมอานาจ

เหนอธรรมชาตเหลานน ทาใหเกดเปนแนวทางปฏบตทเปนพธกรรม หรอศาสนาเกดขน

เมอศาสนาหรอพธกรรมเกดขนแลวมนษยกจะยดเปนทพงสดทาย เมอมนษยประสบกบ

สภาวะหรอสถานการณทไมสามารถอธบายและหาเหตผลไมได เชนเจบปวยโดยไมทราบสาเหต และ

๙๙

สงนเองทาใหเกดทกขไมสามารถเหนทางออกไดสดทายจงมการทาพธกรรมทางศาสนาทางความเชอ

และเมอผานพธกรรมความเจบปวย สภาวะทกขกลบหายไป ซงสงเหลานเปนประสบการณทไม

สามารถอธบายและหาเหตผลได ฉะนนใครทมประสบการณเชนนมกจะมความเชอและศรทธาอยาง

แรงกลาโดยไมตองการเหตผลมาสนบสนน เพราะความเชอบางครงกกอใหเกดความสขขนในจตใจได

ดงทนกเขยนตะวนตกหลายคนเชน Berggren-Thomas P & Griggs M.J กลาววาความผาสกทางจต

วญญาณคอ ความรสกพอด ความพอใจของบคคลทเกยวของระหวางตนเองกบบคคลอน ธรรมชาต

และพระเจา และ Craven R.F. & Himle C.J ไดกลาววา ความผาสกทางจตวญญาณ หมายถง

ความรสกทสมผสกบพระเจา ตนเอง สงคม และสงแวดลอม จะเหนวาพระเจาทเปนสงทเหนอผสสะ

นนมความจาเปนตอความสขของมนษยเชนกน

ในพทธศาสนาเองกมการกลาวถงปรากฏการณเหนอธรรมชาตเหมอนกนแตไมใช

ประเดนสาคญและพระพทธเจาเองกไมไดสนบสนนหรออนญาตใหพระภกษ อบาสก อบาสกา สนใจ

เรองนเพราะไมไดเปนไปเพอความลดทกข และสงเหลานไมอาจพนจากกฎไตรลกษณ เพราะความ

ผาสกทมาจากสงเหนอผสสะลวนรวมอยในธรรมทงหลายทงปวงน ซงธรรมทงหลายทงปวงแยก

ประเภทไดเปน ๒ อยางคอ

๑. สงขตธรรม คอธรรมทถกปรงแตง ไดแก ธรรมทมปจจย สภาวะทเกดจากปจจย ปรง

แตงขน สภาวะทปจจยทงหลายมารวมกนแตงสรรคขนสงทปจจยประกอบเขาหรอสงทปรากฏและ

เปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา สงขารซงมรากศพทและคาแปลเหมอนกนหมายถง

สภาวะทกอยางทงทางวตถและทางจตใจ ทงรปธรรมและนามธรรม ทงทเปนโลกยะและโลกตตระ ทง

ทดทชวและทเปนกลาง ๆ ทงหมด เวนแตนพพาน

๒. อสงขตธรรม คอธรรมทไมถกปรงแตง ไดแก ธรรมทไมมปจจย หรอสภาวะทไมเกด

จากปจจยปรงแตงไมเปนไปตามเงอนไขของปจจย เรยกอกอยางหนงวา วสงขาร ซงแปลวา สภาวะ

ปลอดสงขารหรอสภาวะทไมมปจจยปรงแตง หมายถง นพพาน ความดบทกข พนทกข

ถงแมวาความผาสกในระดบเหนอผสสะนนจะมวธการหรอกระบวนการตางจากหลกไตร

ลกษณแตความสขทเกดจากความเชอนกสามารถนามาซงศลธรรม และอาจพฒนาไปถงการเขาถงสจ

ธรรมไดถาเปนความเชอในดานสมมาทฐ เพราะความผาสกทเกดจากเรองเหนอธรรมชาตกเปนความ

ตองการทางจตวญญาณของมนษยเชนกน สขภาวะทางจตวญญาณ เปนความรสก สข สงบ จากการ

เขาถงมตทสงสงของจต เปนการเขาถงพระเจา สงศกดสทธและความเปนอนหนงอนเดยวกนกบ

ธรรมชาต เปนสงเดยวกบการเขาถงความจรงทางศาสนา อาจจะกลาวไดวา ความรสกทางศาสนาเปน

ธรรมชาตของมนษย มนษยนนมความรสกสานกคณของธรรมชาตรอบตว เหนคณคาของธรรมชาต

ความรสกสานกคณและคณคาของสงตางๆ เปนความดงามของมนษย การมความดงามอนเนองจาก

๑๐๐

การปฏบตตนอยางสอดคลองกบธรรมชาต หรอเปนหนงเดยวกบสงสงสดทางศาสนานน ทาใหมนษย

รสกอมเตม เกดความสมบรณในตวเองไมเปนโรคพรองทางจตวญญาณ

๔.๖ สรป

ความผาสกทางจตวญญาณในทกระดบสมพนธกบหลกไตรลกษณในแงทวา ไมวาความ

ผาสกระดบใดลวนตกอยในกฎของไตรลกษณ ความผาสกระดบปจเจกคอความสขทเกดจากการใช

ปญญาพจารณาและพฒนาตวตนจากภายในของตวบคคลทมการเขาใจถงกฎไตรลกษณ แลวกอเกด

ความผาสกจากภายใน และออกสภายนอกไปสสงคมสสงแวดลอม และสงคมกบสงแวดลอมก

ยอนกลบมาใหตวบคคลนนไดรบความสขจากทไดรบรและสมผสจนนาไปสความผาสกทอยเหนอ

ผสสะ ยากทจะหาเหตผลรองรบ แตทายทสดแลวกกลบเขามาในจตวญญาณของตวบคคล มนษยเรา

นนมศกยภาพทจะเรยนรและเขาถงความจรง ความด ความงาม ทมอยแลวในธรรมชาตของตนเอง

ขอเพยงแตเราตระหนกร ใชชวตอยบนหนทางของพฒนามตทางจตวญญาณ ผานการเจรญสต ปฏบต

ภาวนา ทาสมาธ หรอปฏบตตนตามหลกศาสนา เราจะสามารถปลดปลอยตนเองใหหลดพนจากความ

คบแคบยดตดในตวตน เปนอสระ เขาถงความสขภายในและคนพบคณคาในตนเอง เกดสขภาวะทาง

จตวญญาณ การทเรามสขภาวะทางจตวญญาณจะสงผลใหเรามสขภาวะทางกาย สขภาวะทางจต

และเกดสขภาวะทางสงคมและสขภาวะทางสงคมนนกจะสงผลยอนกลบมาเปนปจจยใหเราเกดการ

พฒนาทางจตวญญาณไปสความสมบรณ สงเหลานมความเชอมโยงเปนหนงเดยว การพฒนาทางจต

วญญาณของเรานนจงมไดหมายถงการกระทาเพอตนเองฝายเดยวหากแตหมายถง การกระทาเพอ

สวนรวมเพอความสขสงบ ความรก ความสมานไมตรของสงคมรวมทงตวเราเอง

ภาวะทกอใหเกดความผาสกนน คอ สขภาวะทางกาย เปนความสขทสมผสไดจาก

ประสาททง ๕ คอ รป เสยง กลน รส และผวหนง เรยกวา "กามคณ ๕" จดวาเปนฝายรป หรอ

ความสขทเกดจากผสสะ มรางกายแขงแรง ไมเจบปวย ไมไดรบอปทวนตราย มเศรษฐกจพอเพยง ม

สงแวดลอมด, สขภาวะทางจต คอความสขทสมผสไดจากจต คอ ความสบายใจ ความสขใจ ความอม

ใจ ความพอใจ อนเกดจากจตใจทสงบและเยน จดวาเปนฝายนาม อนเปนความสขทสะอาด มจตใจด

มเมตตา มสต มสมาธ มความหยอนคลายสบายใจ, สขภาวะทางสงคมคอมครอบครวอบอน ชมชน

เขมแขง มศล ไมเบยดเบยนกน มความเออเฟอเผอแผ มการงานชอบ มความยตธรรมในสงคม, สข

ภาวะทางจตวญญาณ คอ จตวญญาณหมายถงมจตสง กลาวคอมความด ลดละความเหนแกตว ม

ปญญา มการเขาถงสงสงสด สงสงสดในทางพระพทธศาสนาคอพระนพพาน ในศาสนาอนหมายถง

พระผเปนเจา ความสขทงทางกายและทางใจ ยอมมสวนสมพนธกน ไมอาจจะแยกใหขาดจากกนได

เพราะตางกตองพงพาอาศยกนและกน จะขาดเสยอยางใดอยางหนงหาไดไม การปฏบตไดเกด "ความ

๑๐๑

พอด" ไมมากและไมนอยเกนไป ไมวาในสวนกายหรอใจกตาม กยอมจะเกดความสขโดยปราศจาก

ความทกข ทแอบแฝงตามมา

ในความสขทงสองฝายน ความสขทางใจ นบวาเปน "ยอมแหงความสข" ทงหมด ถาเรา

กระทาสงใดแลวจตใจไมมความสข แมวาเราจะมวตถมากมายครบถวน คอยอานวยความสขทก

รปแบบ กหาไดกอใหเกดความสขทสมบรณหรอแทจรงไม แตในทางตรงกนขาม แมวาทางรางกายจะ

ขาดแคลนวตถ ทจะอานวยความสข แตถาจตใจมนมปตหลอเลยง มความพอใจ มความสงบใจ คนก

ยอมจะประสบความสขได กลาวสนๆความสขกคอความสบายกาย และสบายใจ ในสองอยางน

ความสขใจ นบวาเปนยอดแหงความสขในโลก และทกคนกสามารถทจะบรรลความสขใจนได

ตลอดเวลา

การศกษาวเคราะหความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญาณนน

ผวจยเหนวาจะตองมความเขาใจกบประเดนเหลานกอนคอสงทพระพทธเจาทรงตรสสอนและความสข

ในพทธศาสนา กอนทจะวเคราะหลงไปในรายละเอยดของประเดนสาคญๆ ตอไป

๑. พระพทธศาสนาอบตขนเมอ กอนพทธศกราช ๔๕ ป โดยมพระบรมศาสดาสมมาสม

พทธเจาทรงคนพบหลกสจธรรมดวยการตรสร สงทพระองคไดมาจากการตรสรคอธรรมะ ซงเปน

กฎเกณฑทถกตองอนมอยตามธรรมชาต พระองคมไดสรางขน หรอเปนเจาของ เพยงแตเปนผคนพบ

แลวนามาเผยแพรแกประชาชนทวไป ใหเกดมปญญาเหนแจง สามารถทะลฝาขามความมดมนแหง

อวชชาได และมองเหนเปาหมายของชวตอยางชดเจน สามารถปฏบตตามเปาหมายนนอยางไดผล

พระพทธศาสนาเกดขนมาเพอขจดความทกขใหแกมนษยอยางแทจรง ดงทพระพทธองค

ตรสวา ทงในอดตและปจจบน ตถาคตจะพดแตเรองทกข กบความดบทกข เทานน เรองอนทไม

เกยวกบเรองแกปญหาความทกขของมนษย พระพทธองคจะไมตรส ทรงเปรยบความร (ธรรมะ) ท

พระองคตรสรมมากมายเหมอนใบไมทอยในปา แตธรรมะทมความจาเปนในการนามาสอนเพอขจด

ทกขนน เหมอนกบใบไมทอยในกามอ ปจจบนนเปนยคแหงขอมลขาวสาร ปรากฏมขาวสารทไมม

ประโยชนมากมาย อนเปนพษภยแกผคน กเหมอนใบไมทอยในปา เปนขาวสารทไมมประโยชนในการ

แกปญหาสาหรบมนษย เปาหมายของพทธศาสนาคอการดบทกข มอยสามระดบ ไดแก

๑. เปาหมายระดบตน อนเปนไปเพอประโยชนปจจบน (ทฏฐธมมกตถะ) ไดแกการ

มคณภาพชวตทด มความสมบรณทางดานรางกายและความเปนอยทด มความมนคงทางเศรษฐกจ ม

สถานภาพทดในสงคม มเกยรต การจะบรรลถงเปาหมายระดบน จะตองประกอบดวยหลกธรรม

สาคญไดแก ความขยนหมนเพยรไมเกยจครานในการทางาน , ความประหยด อดออม รจกรกษา

ทรพยสมบตทหามาไดมใหเสอม, การรจกพบปะคบหาสมาคมกบคนดแลวนาเอาคณสมบตของคนด

มาเปนแบบอยาง, และรวธหาทรพยสนเงนทอง และรจกทางเสอมของ เงนทอง แลวใชจายทรพยตาม

๑๐๒

ความจาเปน ผทจะบรรลเปาหมายของชวตในขนนจะตองปฏบตตามแนวทางแหงธรรมอยางถกตอง ก

จะไดรบผลคอความสขความสาเรจในชวตประจาวน

๒. เปาหมายระดบกลาง อนเปนไปเพอประโยชนเบองหนา (สมปรายกตถะ) ไดแก

การมคณธรรมความดงามทางดานจตใจ มความสขสงบใจ มสขภาพจตทด อนเปนความสขทางดาน

จตใจทเกดจากการประกอบคณงามความด การจะบรรลถงเปาหมายในระดบน จะตองประกอบดวย

ธรรม ๔ ประการ คอ ศรทธา เชอมนในพระพทธเจาและคาสอน, ศล ประพฤตตนตามศล ๕, จาคะ ม

จตใจเออเฟอเผอแผ เสยสละ, และปญญา รแจงในสงตางๆ ตามจรง เปาหมายระดบนนอกจากจะทา

ใหบคคลมความสขทางดานจตใจแลว ยงสงผลใหบคคลไดพบกบความสขในโลกหนา คอสคตโลก

สวรรค ภายหลงจากตายไปแลว

๓. เปาหมายระดบสง อนเปนไปเพอประโยชนสงสด (ปรตถะ) การบรรลถงความ

หลดพน คอพระนพพานอนเปนความสขอยางยง (นพพาน ปรม สข) วธการทจะบรรลถง เปาหมาย

สงสดไดจะตองปฏบตตามอรยมรรคมองค ๘ ไดแก สมมาทฏฐ มความเหนชอบ, สมมาสงกปปะ ดาร

ชอบ , สมมาวาจา เจรจาชอบ , สมมากมมนตะ การงานชอบ , สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ ,

สมมาวายามะ พยายามชอบ, สมมาสต ระลกชอบ, และสมมาสมาธ ตงใจชอบ เมอบคคลฝกฝนอบรม

ตนเองตามอรยมรรคมองค ๘ นแลว ยอมบรรลถงเปาหมายสงสดของพระพทธศาสนา

๒. ไตรลกษณ เปนหลกคาสอนทชาวพทธรจกคนเคยมากทสดอกเรองหน ง เมอ

สถานการณบางอยางเกดขนแลวไมเปนไปตามทเราคาดหวง จงมกจะไดยนไดฟงคาพดวา ทกสงทก

อยางไมแนนอน เปลยนแปลงอยตลอดเวลา และทวาความแนนอนกคอความไมแนนอน ความเขาใจ

อยางนลวนสะทอนถงเรองไตรลกษณนนเอง พระพทธเจาทรงสอนวาสงทงหลายทงปวงมลกษณะท

เหมอนกนอย ๓ ประการ คอ

๑. อนจจง คอ ความไมเทยง ความเปลยนแปลง ซงเกดขนอยทกวนทกเวลา ดงท

เราเคยไดยนวา สงทงหลายเกดขน ตงอย และแตกสลายไป ไมยงยน เชน ตวเราแกลงทก ๆ วนาท

เนอหนงกเหยวยน แตเรามกมองขามลกษณะเหลานไปเพราะมสงปดบงเอาไวคอ การสบตอ (สนตต)

อยางตอเนองไมขาดสายจนดเหมอนไมมการเปลยนแปลง เชน การเจรญเตบโตอยางตอเนองของเดก

ถาเราเหนเดกคนนนอยทกวน เรากไมคอยตระหนกรถงความเปลยนแปลงคอความเจรญเตบโตของ

เขา ทงทเขาเปลยนแปลงอยตลอดเวลา อยางนเรยกวา ความสบตอปดบงอนจจง

๒. ทกขง ความทกข หรออาการททนอยในสภาวะเดมไมได สงทงหลายจะคอย ๆ

สลายตวไป ไมคงอยในสภาพเดม เหมอนกบเสอทซอมาใหม ๆ เราเกบเอาไวอยางด แมจะไมเคยสวม

ใสเลย แตมนกเกา คลาหมอง สสนซดจาง อาการเชนนเรยกวาเสอเปนทกขแลว ความหมายกคอมน

ทนอยในสภาพเดมไมได ความทกขทปรากฏชดเจนในสงมชวต เชน พชและสตวมเกด แกและตาย

เปนทกขตามสภาวธรรม ซงเปนเรองธรรมดา

๑๐๓

๓. อนตตา หมายถง ลกษณะทไมเปนไปตามอานาจบงคบบญชา จะควบคมสงการ

ไมไดเลย กลาวคอ เราไมสามารถสงใหรป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ เปนไปตามความตองการ

ของเรา เชน เราไมสามารถสงรางกายไมใหเจบปวยได อนตตลกษณะในทนจงไดแกลกษณะความไม

เปนไปในอานาจบงคบบญชา

หากเขาใจเรองไตรลกษณแลวจะแกปญหาชวตไดอยางมากมาย ไตรลกษณสอนใหเรา

รเทาทนยอมรบความจรง เปนวธการวางทาทตอสงทงหลายใหสอดคลองกบความจรงของธรรมชาต

เปนทาทแหงปญญา ความเปนอสระ ไมถกมดตว และสอนใหเราแกไข ทาการไปตามเหตปจจย เปน

ขนปฏบตตอสงทงหลายโดยสอดคลองกบความเปนจรงของธรรมชาต เปนการปฏบตดวยปญญา เชน

เมอผมของเราหงอกขาว เนอหนงเหยวยน ซงเปนอาการเบองตนของความแกชรา ถาไมยอมรบ

ปรากฏการณน สงทจะเกดขนคอความทกข ทกขเพราะไมอยากจะแก ไมยอมรบความจรงน แต

ทายทสดแลวเรายอมพายแพตอความจรง หากเรายอมรบวา ผมหงอกเปนเรองธรรมดา ไมไดเกด

ขนกบเราคนเดยว ทกๆ คนกเปนเชนเดยวกน จะชาหรอเรวเทานนเอง ถาคดไดอยางนจะหายจาก

ความทกข หรออยางนอยกทาใหทกขนนเบาบางลง จางคลายไปได ทายทสดแลวเมอความทกขนน

เบาบางลงสงทไดมากคอความสข ซงความสขนนในพระพทธศาสนาเองกมกลาวไวเชนกน ความสข

ตามทศนะของพระพทธศาสนานนมความหมายในสามมต คอ

๑) ความสขทเปนสภาวะแหงความสข ความสบาย เมอความสขเกดแกผใดบคคลผนน

ยอมมความสข เชน มความสนกสนาน ราเรง เบกบาน แจมใสยนด มสข สบายกายสบายใจ เปนตน

๒) ความสข คอสภาวะทสามารถทนตอความทกขไดงายหมายถงเปนสภาพททนไดงาย

ซงตรงขามกบคาวา “ความทกข” คอ สภาพททนไดยากเปนสภาพทบบคนใหผคนไมสบายกายไม

สบายใจ ความสขในความหมายนมไดหมายถงการปฏเสธความทกขโดยสนเชง แตหมายถงสภาวะท

สามารถอยรวมกบทกขได สามารถทนอยกบความบบคนได สามารถดารงอยทามกลางสภาวะททนได

ยากได

๓) ความสข คอ สภาวะทปราศจากความทกข ไมมความทกข ขจดหรอทาลายความทกข

เปนสภาวะทสนกเลสทงปวงหรอภาวะทปราศจากตณหาความอยากทงปวง พระพทธศาสนาเรยก

ความสขชนดนวา“นพพานสข”การมความสขยอมสงผลใหบคคลสดชนแจมใส เบกบาน มกาลงใจท

จะประกอบกจทมประโยชนตอตนเองและสงคม ตรงขามกบคนทมความทกขยอมไมมชวตทสดใส รา

เรง ดงนน ความสขจงมประโยชนและมความสาคญตอการดารงชวตของมนษย เพยงแตวาความสขท

มนนจะเปนความสขในระดบใด จะเปนระดบความสขของมนษยโลกทวไปหรอในระดบอรยบคคลโดย

พระพทธศาสนาระบวา การทบคคลจะมความสขไดนน สามารถมไดตงแตการเรมตนดวยการทาความ

ด หรอการทาบญ ซงมพระพทธพจนวา“บญเปนชอของความสข” หมายความวาการกระทาในสงท

เปนบญทาใหบคคลมความสข สวนในเรองการบาเพญเพยรทางจตหรอการเจรญภาวนาความสขกเปน

๑๐๔

ปจจยทเกอหนนใหจตของผบาเพญภาวนาเกดสมาธไดงายดงพระพทธพจนทวา “ผมสข จตยอมตง

มน” สาเหตทความสขทาใหผบาเพญเพยรเจรญภาวนาเกดสมาธเพราะวาเมอความสขเกดกบผใด ผ

นนยอมมจตมนคงไมฟงซาน ทาใหผบาเพญเพยรเจรญภาวนาเกดสมาธขน และเมอจตเปนสมาธและ

บรรลธรรมแลวความสขกเกดขนเปนองคประกอบของฌานหรอธรรมทไดร

ดงนนความผาสกในพระพทธศาสนาเปนเพยงความสขในระดบของความมปจจย ๔ อนม

อตตาแฝงอย ซงยงไมใชความสขในขนหลดพนหรอนพพานสข สวนความสขทแทจรงตามหลก

พระพทธศาสนา จงหมายถงสภาวะทชวตจตใจหลดพนจากกเลสและตณหาทงปวงหรอมความเปน

อสระแหงจตเปนอยางยง เปนความสขทเกดจากการบาเพญทางจต จนเกดสมาธและปญญา มจตท

เปนอสระจากการครอบงาของสรรพสงเขาถงธรรมและนพพาน ฉะนน จดมงหมายสงสดของชวตตาม

ทศนะของพระพทธศาสนากคอ การเขาถงนพพานสข ซงสามารถเขาถงไดดวยการฝกจตใหเปนสมาธ

จนเกดปญญา หรอดวยการปฏบตในแนวทางททาใหจตปราศจากกเลสเครองเศราหมองทงปวง

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ วทยานพนธนเปนการศกษาวจยเรองศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบหลก

ความผาสกทางจตวญญาณ มจดประสงค ๓ ประการคอ ๑) เพอศกษาหลกไตรลกษณ ในพระพทธศาสนา ๒) เพอศกษาหลกความผาสกทางจตวญญาณ ๓) เพอศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณ ซงเปนการศกษาวจยเชงคณภาพใชการวจยจากเอกสาร (Documentary Research) ขอมลปฐมภม (Primary Source) ไดแกพระไตรปฎก ขอมลทตยภม (Secondary Source) ไดแกพทธธรรม รวมทงเอกสารหรอต าราทางวชาการอนๆ และงานวจยทเกยวของ สามารถสรปผลการศกษาไดดงน

๕.๑ สรปผลการวจย ๕.๑.๑ ผลการศกษาหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนา พบวา สงทงปวงทงทเปน

นามธรรม รปธรรมนน ลวนตกอยภายใตกฎไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา เพราะมการเกดขน(อปาทะ) ฐต (ตงอย) ภงคะ (ดบไป) ดวยเหตทบคคลยงไมเขาใจในเรองไตรลกษณอยางแทจรง เพราะเหตวามอวชชาและสงทมาปดบง ไตรลกษณเอาไว จนท าใหไมเหนหลกค าสอนของพระพทธเจาในเรองไตรลกษณ ทง ๓ อยาง ดงนคอ ๑) สนตตปดบง อนจจลกษณะ ๒) อรยาบถ ปดบงทกข ลกษณะ ๓) ฆนสญญา ปดบง อนตตลกษณะ ทเปนความจรงของสงขารคอขนธ ๕ ซงไดแกรป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เมอบคคลไดปฏบตวปสสนากมมฏฐาน วปสสนาหรอปญญากจะเจรญขนและเมอปญญาเกดขน อวชชากจะดบไป จากนนเรากสามารถมองเหนธรรมชาตทแทจรงของสงทงหลายดวยเหตน การรแจงในไตรลกษณไปสความหลดพน (วมตต) ความบรสทธ (สทธ) ปญญา (ปญ า) สนต (สนต) และความดบทกข (นพพาน) ซงเปนจดหมายสงสดของพระพทธศาสนา ไตรลกษณจงเปนหลกค าสอนทองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาทรงตรสเพอสงสอนแกพทธสาวกและพทธสาวกามากทสด การศกษาเรองไตรลกษณจะท าใหเกดความรและเขาใจความเปนไปของสรรพสงในโลกทไมเทยงแท แนนอน เปลยนแปลงไปตลอดเวลา เกดขน ตงอยและดบไป เหนออ านาจการควบคมขนอยกบเหตและปจจย ดงนนคณคาของการศกษาจนรแจงชดในหลกไตรลกษณ จงสามารถน ามาปฏบตตนในการด าเนนชวตดวยความไมประมาท เวนจากท าชว มงท าความด ท าจตใจใหบรสทธเปนอสระปลอดจากกเลส กจะพบกบความสขในชวต

๑๐๖

จะเหนไดวาชวตของมนษย ลวนตกอยภายใตกฎไตรลกษณคอสงขารทงหลายไมเทยง เปนทกขและธรรมทงหลายเปนอนตตา รปไมเทยง เวทนาไมเทยง สญญาไมเทยง สงขารไมเทยงและทกสงทกอยางทไมเทยง ยอมเปนทกขและทกสงทไมเทยงเปนทกข เปลยนแปลงอยเสมอ ยอมไมมผใดสามารถเรยกไดวานเปนของเรา นคอเรา นคอตวของเรา แมชวต มการเกดขน ตงอยและดบไปเปนปกต ดงนนมนษยจงควรพฒนาตนเองทงกายและจตใจ ตามทพระพทธเจาทรงสอนใหมนษย รจกฝกหดพฒนาตนใหเปนมนษยทสมบรณถงพรอมดวยสตและปญญาของตนเอง เพอการด ารงชวตอยางมความสขในสงคมโลก

๕.๑.๒ ความผาสกทางจตวญญาณ พบวา ความผาสกทางจตวญญาณเปนลกษณะภายในของบคคลทแสดงออกถงความสมบรณพรอมของรางกายและจตใจ เปนพลงอ านาจทน าไปสการมความหมาย เปาหมายและความหวงในการด าเนนชวต มก าลงใจในการเผชญกบสถานการณตางๆ ทเกดขน จตวญญาณมคณสมบตเปนพลงงานทไมสามารถพสจนได เชอวามอ านาจเฉพาะตวทจะสามารถรสก รคด รจดจ า รแสดงออกทางพฤตกรรมหรอการกระท าใดๆ ของปจเจกชน ของหมคณะ ของสงคม และมนษย ทงมตกายภาพและมตทางพลงงาน จตวญญาณมหนาทในการควบคมจตใจ จตใจควบคมรางกายและท าใหเกดการผสมผสานกนระหวางรางกาย จต สงคมและจตวญญาณของมนษยอยางเปนองครวม หากสขภาพจตด จะชวยใหสขภาพกายดดวยและมสวนส าคญในการปองกนตนเองจากภาวะคกคาม เปนขมพลงของชวตทชวยในการด ารงไวซงความสมดลของสขภาวะในทกมต ความสขทแทจรงมาจากภายในจตใจหรอจตวญญาณทมความหลดพนจากกเลส ตณหาทงปวง ดงนนความผาสกทางจตวญญาณ จงเปนจตใจทโนมไปทางความด ความมสรมงคลเชอวาจตใจทเปยมดวยความเมตตา กรณา ทอยากใหคนอนมความสข ความผาสกทางจตวญญาณทางพระพทธศาสนาประกอบดวยการใหทาน รกษาศล การเจรญสต ภาวนา การเหนอกเหนใจผอน ใจเปนสข สามารถพจารณาไตรตรองถงปญหาตางๆ ทเกดขนอยางถองแท สงผลท าใหสามารถพฒนาตนเองใหมความเขมแขง มพลงใจในการมชวตอยอยางมความหมาย มความสข สงบและมสต ดงนนการปฏบตธรรมตามหลกพระพทธศาสนาท าใหมนษยคนพบความหมายของจตวญญาณท าใหความผาสกของจตวญญาณเพมขน จตวญญาณในแตละบคคลมความแตกตางกนขนอยกบการเลยงดในครอบครว คานยม ความเชอ การนบถอศาสนาและปรชญาในการด าเนนชวต ซงเปนสวนส าคญของพลงชวตทจะท าใหบคคลมความเปนตวของตวเอง มการด าเนนชวตอยางมจดหมายและเปาหมายทชดเจน เปนแรงจงใจ แรงศรทธาของมนษยทมตอสงทมคาสงสดของชวต สงศ กดสทธหรอศาสนาทเปนเครองยดเหนยวจตใจ จะบนดาลใหมนษยเกดความผาสกทางจตวญญาณและพบความสขทแทจรงของชวต

ในขณะเดยวกนสาระแทอนเปนประโยชนสงสดทแทจรงของมนษย คอ จตใจทผาสกอยางยงยนเทานน นอกนนไมใชสาระแท ไมใชประโยชนแทเลย จตใจทผาสกแท คอ จตใจทม

๑๐๗

ปญญารวาทกสงทกอยางทอยบนโลกไมวาจะเปนสงมชวต สงไมมชวต ดนน าลมไฟ กจกรรมการงาน ความด ความชว ความเหมาะ ความไมเหมาะ ความถกตอง ความไมถกตอง ความเจบปวย ความไมเจบปวย ปญหาตาง ๆ ทงหมดในโลก ไมใชสข ไมใชทกขในใจเรา แตเปนเพยงวตถสสาร พลงงาน ทเปนกลาง ๆ เกดขน ตงอย แลวกดบไป หมนวนอยในโลก ตราบชวกาลนาน ไมมหมดไปอยางถาวร และไมมตงอยอยางถาวร มเพยงผทฝกฝนจนไดจตวญญาณทผาสกอยางยงยนแทจรงเทานนทเลอกจะเกดกได เลอกจะดบกได

ในการท างานหรอท ากจอะไรกตาม เมอท าเสรจหรอท ายงไมเสรจ แตมเหตจดสรรใหตองกระท าอยางอน ควรท าใจพรอมทจะปรบเปลยน (ไมยดมนถอมน) ไปท าอยางอนตามเหตปจจย ณ เวลานน เปนสงทด เพราะจะท าใหไมทกขใจ และพงท าใจวาการกระท าและผลทผานมานนกดทสดแลวทเปนไปไดจรง (มทตา-ยนดทเกดดขน) จากนนกท าใจใหผาสกกบการปลอยวาง การกระท านนๆ รวมถงผลของการกระท านนๆ ใหเกดดบอยบนโลกเปนธรรมดา เปนกลางๆ ไมดด ไมผลก ไมรก ไมเกลยด ไมสข ไมทกขในใจเรา แตเรามความผาสกในใจกบความไมสขไมทกข ไมดด ไมผลก ไมรก ไมเกลยด (อเบกขา-ท าใจใหเปนกลาง ปลอยวางความตดยดและเหตแหงทกขทงปวง) นนแหละคอสาระแททควรท า เพราะสาระแท คอ ความผาสกทยงยนในใจเรา

๕.๑.๓ ความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณพบวา หลกไตรลกษณคอ อนจจง ทกขง อนตตาเปนหลกธรรมทมความเกยวเนองกนและเปนค าสอนสากลใชกบทกสงทกอยางทมอยในโลก พระพทธเจาทรงสอนไตรลกษณเพอใหมนษยเกดความเขาใจในเรองชวตของมนษยวาชวตวา มการเกดขน ตงอยและดบไป สงใดไมเทยง สงนนเปนทกข สงนนเปนอนตตาตามกฎของไตรลกษณ ความผาสกทางจตวญญาณในทกระดบสมพนธกบหลกไตรลกษณในแงทวา ไมวาความผาสกระดบใดลวนตกอยในกฎของไตรลกษณ ความผาสกระดบปจเจกคอความสขทเกดจากการใชปญญาพจารณาและพฒนาตวตนจากภายในของตวบคคลทมการเขาใจถงหลกไตรลกษณ แลวกอเกดความผาสกจากภายใน และแสดงออกสภายนอก ไปสสงคม สสงแวดลอม และสงคมกบสงแวดลอมกยอนกลบมาใหตวบคคลนนไดรบความสขจากทไดรบรและสมผสธรรมชาตจนน าไปสความผาสกทอยเหนอผสสะ ยากทจะหาเหตผลรองรบ แตทายทสดแลวกกลบเขามาในจตวญญาณของตวบคคล มนษยเรานนมศกยภาพทจะเรยนรและเขาถงความจรง ความด ความงาม ทมอยแลวในธรรมชาตของตนเอง ขอเพยงแตเราตระหนกร ใชชวตอยบนหนทางของพฒนามตทางจตวญญาณ ผานการเจรญสต ปฏบตภาวนา ท าสมาธ หรอปฏบตตนตามหลกศาสนา เราจะสามารถปลดปลอยตนเองใหหลดพนจากความคบแคบยดตดในตวตน เปนอสระ เขาถงความสขภายในและคนพบคณคาในตนเอง เกดสขภาวะทางจตวญญาณ การทเรามสขภาวะทางจตวญญาณจะสงผลใหเรามสขภาวะทางกาย สขภาวะทางจต และเกดสขภาวะทางสงคมและสขภาวะทางสงคมนนกจะสงผลยอนกลบมาเปนปจจยใหเราเกดการพฒนาทางจตวญญาณไปสความสมบรณ สงเหลานมความเชอมโยงเปนหนง

๑๐๘

เดยว การพฒนาทางจตวญญาณของเรานนจงมไดหมายถงการกระท าเพอตนเองฝายเดยวหากแตหมายถง การกระท าเพอสวนรวมเพอความสขสงบ ความรก ความสมานไมตรของสงคมรวมทงตวเราเอง

ความสขทงทางกายและทางใจ ยอมมสวนสมพนธกน ไมอาจจะแยกใหขาดจากกนได เพราะตางกตองพงพาอาศยกนและกน จะขาดเสยอยางใดอยางหนงหาไดไม การปฏบตไดเกด "ความพอด" ไมมากและไมนอยเกนไป ไมวาในสวนกายหรอใจกตาม กยอมจะเกดความสขโดยปราศจากความทกข ทแอบแฝงตามมา กลาวสนๆ ความสขกคอความสบายกาย และสบายใจ ในสองอยางน ความสขใจ นบวาเปนยอดแหงความสขในโลก และทกคนกสามารถทจะบรรลความสขใจนไดตลอดเวลา

ดงนนจงควรด ารงชวตใหสอดคลองกบความเปนจรง เพอน าชวตไปสความพนทกขทเรยกวา พระนพพาน คอจดหมายสงสดของชวตในพระพทธศาสนา ความเปนจรงของชวตตามหลกไตรลกษณคอ ชวตตองมการเปลยนแปลงตลอดเวลาไมมใครตานกระแสแหงความเปลยนแปลงได ในโลกนไมมอะไรคงท ไมมอะไรเทยงแท นอกจากความเปลยนแปลง ซงกฎไตรลกษณสอดคลองกบการยอมรบตามทฤษฎของนกปรชญาตะวนตกทไดยนยนความเปลยนแปลงวาเปนลกษณะทแทจรงของสรรพสง ทกสงเปนอนจจงคอเกดขน ตงอยและดบไปเปนธรรมดา เมอสงใดสงหนงเกดขน สงนนจะเปลยนสภาพหนงไปสสภาพหนง จงไดมการยอมรบวาความเปลยนแปลงมจรงตามกาลเวลา

สรปไดวาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจตวญญาณของมนษยเกดจากการทมนษยมความรแจงและเขาใจ รวมทงเกดการยอมรบวาชวตมนษยทกคนลวนตกอยใตกฎไตรลกษณ

๕.๒ ขอเสนอแนะ จากผลของการศกษาศกษาความสมพนธระหวางหลกไตรลกษณกบความผาสกทางจต

วญญาณ ผวจยไดพบวา มหวขอทนาสนใจ ดงน ๑. ควรศกษาวจยเกยวกบการน าหลกไตรลกษณกบหลกพทธธรรมเพอการพฒนา

คณภาพชวตและสงคมไทย ๒. ควรศกษาวจยเกยวกบความผาสกทางจตวญญาณกบการท างานในอาชพ

บรรณานกรม

๑. ภาษาไทย

ก. ขอมลปฐมภม

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ :

ฉนทนา อสาหลกษณ. พทธปญญา คมอสรางปญญา. กรงเทพมหานคร : ธนธชการพมพ, ๒๕๕๒.

ชาญ วงศบาล. พระวสทธมรรค. กรงเทพมหานคร, โรงพมพธรรมบรรณาคาร, ๒๕๒๕.

บญสบ อนสาร. พจนานกรมบาล-ไทย ธรรมบทภาค ๑-๔. กรงเทพมหานคร: บรษท อมรนทรพรน

ตงแอนดพบลชชง, ๒๕๕๕. ปน มทกนต (พ.อ.). ประมวลศพทศาสนา สาหรบนกศกษาและประชาชน. กรงเทพมหานคร :

คลงวทยา, มปป. _________. พทธศาสตร. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). ไตรลกษณ. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔. พระธรรมกตตวงศ (ทองด สรเตโช). พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน ชดคาวด. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเลยงเซยง, ๒๕๔๘.

_________. พจนานกรมเพอการศกษาพทธศาสน “คาวด”. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภาและ

สถาบนบนลอธรรม, ๒๕๕๑.

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข). พจนานกรมธรรมของทานพทธทาส. กรงเทพมหานคร:

ธรรมสภา, ๒๕๔๙. พระธรรมธราชมหามน. มรรค ผล นพพาน. กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๓๘.

พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยตโต). การศกษากบเศรษฐกจ ฝายไหนจะรบใชฝายไหน. พมพครงท ๒.

กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก จากด, ๒๕๔๕.

_________. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. พมพครงท ๑๙. กรงเทพมหานคร : เอส

อาร พรนตงแมสโปรดกส, ๒๕๔๗.

๑๑๐

_________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. _________. พทธธรรม. พมพครงท ๘. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

๒๕๔๒.

_________. พทธธรรม. พมพครงท ๑๑. กรงเทพมหานคร : ดวงแกว, ๒๕๔๔. _________. พทธศาสนากบการพฒนามนษย. กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, ๒๕๓๙.

_________. เพอชมชนแหงการศกษาและบรรยากาศแหงวชาการ. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร :

มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๒.

_________. ระลกถงความตายและวธปฏบตใหถกตองตอความตาย. กรงเทพมหานคร :

ธรรมสภา, ๒๕๓๙.

พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต). พทธธรรม (ฉบบเดม). กรงเทพมหานคร : สหธรรมกจากด,

๒๕๕๐.

_________. พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. กรงเทพมหานคร: มลนธบรรจงสนท, ๒๕๕๓.

_________. พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๓๒. กรงเทพมหานคร : พทธธรรมประดษฐาน

๒๖ ศตวรรษกาล, ๒๕๕๕.

_________. พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๓๕. กรงเทพมหานคร: สานกพมพผลธมม,

๒๕๕๕.

พระพทธโฆสเถระ. คมภรวสทธมรรค ฉบบ ๑๐๐ ป สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร).

พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร: ประยรวงศพรนตงจากด, ๒๕๔๖.

พระมหาสมจนต สมมาปโ (วนจนทร). พทธปรชญาสาระและพฒนาการ. กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

พระมหาสทตย อาภากโร (อบอน) ดร. และคณะ. “การสรางและพฒนาตวชวดความสขของ

ประชาชนตามหลกคาสอนของพระพทธศาสนา”. รายงานวจย. กรงเทพมหานคร :

สถาบนวจยพทธศาสตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๘.

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). ทาความดมความสข. กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม,

๒๕๓๙.

พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต). ปรชญากรก บอเกดภมปญญาตะวนตก. พมพครงท ๔.

กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม, ๒๕๔๒.

พระราชวรมน (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, ๒๕๒๙.

๑๑๑

พระศรคมภรญาณ, รศ.ดร. (สมจนต วนจนทร). พทธปรชญา. กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๖. พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ). พระคนธสาราภวงศ แปล. มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระ

นพพาน. กรงเทพมหานคร: ไทยรายวนการพมพ, ๒๕๔๙.

_________. รจนา. พระคนธสาราภวงศ แปลและเรยบเรยง. อนตตลกขณสตร. กรงเทพมหานคร:

ประยรสาสนไทย การพมพ, ๒๕๕๖. พชย ผกาทอง. มนษยกบสงคม. กรงเทพมหานคร: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๗.

พทธทาส อนทปโ. คมอมนษย. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๐๑.

พทธทาสภกข. คมอมนษย. กรงเทพมหานคร : ธรรมสภา, ๒๕๕๐.

พทธทาสภกข. อนตตาของพระพทธเจา. กรงเทพมหานคร : สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒.

ฟารดา อบราฮม. ปฏบตการประเมนสขภาพอนามย. กรงเทพมหานคร : สมเจรญพาณชย, ๒๕๓๙.

_________. เรองของจตวญญาณ การพยาบาลในมตจตวญญาณ. กรงเทพมหานคร : เรอนแกว

การพมพ, ๒๕๓๔.

ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน ๒๕๔๒. กรงเทพมหานคร : นานมบคส

พบลเคชนส, ๒๕๔๖.

_________. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน. กรงเทพมหานคร : อกษรเจรญทศน, ๒๕๕๖.

วารญา ภวภตานนท ณ มหาสารคาม. จตวทยาพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๔.

สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช (เจรญ สวฑฒโน). จตวญญาณในพระพทธศาสนา.

กรงเทพมหานคร: มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒.

สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปย ตโต). พทธธรรม ฉบบปรบขยาย. พมพครงท ๔๒.

กรงเทพมหานคร : สหธรรมก, ๒๕๕๘.

สมเดจพระศรนครนทราบรมราชชนน. WHAT DID THE BUDDHA TEACH. พมพครงท ๒ .

กรงเทพมหานคร : โรงพมพกรมศาสนา, ๒๕๒๐.

สจตรา ออนคอม. ปรชญาเบองตน. กรงเทพมหานคร : โรงพมพทพยวสทธ, ๒๕๔๐.

สชพ ปญญานภาพ. พจนานกรมศพทพระพทธศาสนา ไทย-องกฤษ องกฤษ-ไทย. พมพครงท ๘.

กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑. สรางค โควตระกล. จตวทยาการศกษา. กรงเทพมหานคร: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย,

๒๕๕๔.

แสง จนทรงาม. ปรากฏการณทางจต. พมพครงท ๒. กรงเทพมหานคร: บรษทธระการพมพ จากด,

๒๕๔๔.

๑๑๒

อวยพร ตณมขยกล. “การตอบสนองความตองการดานจตวญญาณโดยใชกระบวนการพยาบาล”.

การพยาบาลในมตจตวญญาณ. กรงเทพมหานคร : เรอนแกวการพมพ, ๒๕๓๔.

อดม รงเรองศร. (ศาสตราจารย ดร.). พจนานกรมลานนา–ไทย ฉบบแมฟาหลวง. ฉบบปรบปรง

ครงท ๑, เชยงใหม : โรงพมพมงเมอง, ๒๕๔๗.

(๒) บทความ :

ทศนย ทองประทป. “กจกรรมการพยาบาลดานจตวญญาณ”. วารสารสภาการพยาบาล. ๑๕ (๓),

๒๕๔๓ : ๕๕-๖๔. ประเวศ วะส. “บนเสนทางชวตภายในการเจรญสต”. หมอชาวบาน. ๒๒ (๒๕๔), ๒๕๔๓ : ๔๑-๔๔.

_________. “สขภาวะทางจต สขภาวะทางจตวญญาณ”. หมอชาวบาน. ๒๒ (๒๖๑), ๒๕๔๔ : ๔๑-

๔๖. แมชศนสนย เสถยรสต. “เรองเดนจากปก : สภาวะทางจตวญญาณ”. หมอชาวบาน. ๒๒ (๒๖๑),

๒๕๔๔ : ๑๔-๑๖.

เพญศร วฒยากร และคณะ.“ความผาสกทางจตวญญาณและจตวญญาณในการทางานของหวหนาหอ

ผปวย โรงพยาบาลทวไป ภาคใต”. วารสารวทยบรการ มหาวทยาลยสงขลานครนทร,

ปท ๒๗ ฉบบท ๓ (กนยายน-ธนวาคม, ๒๕๕๙) : ๑๑๕-๑๒๖.

สมพนธ หญชระนนท. “การพยาบาลเพอความผาสกทางจตวญญาณ”. วารสารพยาบาลศาสตร.

๔๗ (๓), ๒๕๔๑ : ๑๔๒-๑๔๔. สรเกยรต อาชานานภาพ. “เอดส”. หมอชาวบาน. ๑๗ (๒๐๐๘, ๒๕๔๓) : ๒๔ – ๒๗.

(๓) วทยานพนธ :

กลยา พลอยใหม. “ความผาสกทางจตวญญาณของเดกวยรน”. วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหา

บณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๕.

กลมพฒนาระบบงานและอตรากาลงกองการเจาหนาท กรมสงเสรมการเกษตร. “การศกษาความ

ผาสก ความพงพอใจและแรงจงใจในการทางานของบคลากรกรมสงเสรมการเกษตร”,

รายงานวจย. กรมสงเสรมการเกษตร, ๒๕๕๕.

ฉววรรณ ไพรวลย. “ความสมพนธระหวางปจจยสวนบคคล การปฏบตกจทางศาสนา พฤตกรรมการ

ดแลทางการพยาบาลกบความผาสกทางจตวญญาณของผปวยเอดส โรงพยาบาลบาราศ

นราดร”. วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย, ๒๕๔๐.

๑๑๓

ชญาดา สามารถ. “ประสบการณการมอาการเหนอยลา การจดการอาการเหนอยลาและความผาสก

ทางจตใจในผปวยเดกโรคเอส.แอล.อ”. วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต.

บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๕๓.

ณฐวรรณ คาแสน. “ความสมพนธระหวางบทบาทการสอนการพยาบาลจตวญญาณของอาจารย

ความผาสกทางจตวญญาณของนกศกษา กบพฤตกรรมการพยาบาลจตวญญาณตามการ

รายงานของนกศกษาวทยาลยพยาบาลสงกดสถาบนพระบรมราชชนก กระทรวง

สาธารณสข”. วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : จฬาลงกรณ

ราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

ธนญา นอยเปยง. “การรบรความรนแรงของการเจบปวย การสนบสนนทางสงคม และความผาสก

ทางจตวญญาณในผปวยมะเรงเตานม”. วทยานพนธพยาบาลศาสตรมหาบณฑต.

บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๕.

นงเยาว กนทะมล. “ความผาสกทางจตวญญาณของผสงอายโรงมะเรงปอด”. วทยานพนธ

พยาบาลศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๔๖.

พระครสนทรสตสาร (พยง กตปโ). “ศกษาวเคราะหขนธ ๕ อนเปนภมของวปสสนา เฉพาะกรณ

การปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอน”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต

วทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๑.

พระบวร กตปโ (พงษชาต). “การศกษาเปรยบเทยบทศนะเรองอนตตาในพทธปรชญาเถรวาท

กบทศนะของฌอง-ปอล ซารตร”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑต

วทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓. พระมหานยม สลสวโร (เสนารนทร). “การศกษาวเคราะหแนวคดเรองอนตตาในพทธปรชญาเถร

วาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย: มหาวทยาลยมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย, ๒๕๔๒.

พระมหาสนนท จนทโสภโณ (ดษฐสนนท). “การศกษาคาสอนเรองไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถร

วาท”. วทยานพนธพทธศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬา

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๙.

ฟารดา อบราฮม. ปฏบตการประเมนสขภาพอนามย. กรงเทพมหานคร : สมเจรญพาณชย, ๒๕๓๙. วรารตน วระเทศ. “วเคราะหหลกอนตตาในทศนะพทธทาสภกข”. วทยานพนธศลปศาสตรมหา

บณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยสงขลานครนทร, ๒๕๔๑. วศษฐ ชยสวรรณ. “ศกษาวเคราะหปฏจจสมปบาทในแนวปรมตถสจจะ”. วทยานพนธพทธศาสตร

มหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๕๐.

๑๑๔

สมพร รตนพนธ. “ปจจยททานายภาวะจตวญญาณของผปวยสงอายในโรงพยาบาล”. วทยานพนธ

พยาบาลศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยสงขลานครนทร, ๒๕๔๐.

สภาวด เนตเมธ. “ความหวง พฤตกรรมการดแลทางการพยาบาล การสนบสนนทางสงคมกบความ

ผาสกทางจตวญญาณของมารดาหลงคลอดทตดเชอเอชไอว”. วทยานพนธพยาบาล

ศาสตรมหาบณฑต. บณฑตวทยาลยมหาวทยาลยบรพา, ๒๕๔๗.

สรยญ ชชวย. “การแสวงหาความสขและคณคาของชวต กรณศกษาทศนะกลมคนตางวยใน

กรงเทพมหานคร”. วทยานพนธศลปะศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาจรยศาสตรศกษา,

บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๔๕.

อรพนทร วระฉตร (บรรณาธการ). การประชมวชาการเรอง การพยาบาลในมตจตวญญาณ.

กรงเทพมหานคร : เรอนแกวการพมพ, ๒๕๓๔.

(๔) สออเลกทรอนกส :

การคดเลอกคนในพระพทธศาสนา. [ออนไลน]. แหลงทมา : www.tia.or.th/main.php?m=

article&p=2&id=3. [๓๐ มกราคม ๒๕๕๙].

กสาโคตรม. [ออนไลน]. แหลงทมา: www.84000.org/one/2/12.html. [๓๐ มกราคม ๒๕๕๙]. ธวชชย วงศกณหา. การแพทยในฝนกบเสมสกขาลย. [ออนไลน]. แหลงทมา : http: //www.

thaingo.org/stay 2 /news_health_231244.html. [๒ มถนายน ๒๕๕๙].

ประโยชนและการประยกตใชคาสอนเรองไตรลกษณ . [ออนไลน ]. แหลงทมา: Buddhism

philosophy.blogspot.com/2010/09/blog-post_11.html. [๙ มกราคม ๒๕๕๙].

พระธรรมโกศาจารย (พทธทาสภกข). ธรรมะจากบรพจารย. [ออนไลน]. แหลงทมา: http://

manodham.com [๒๕ ธนวาคม ๒๕๕๘]. พระสาราญ จารวณโณ. หลกการหรอคาสอนแหงพระพทธศาสนา. [ออนไลน], แหลงทมา :

http://www.phrasamran.com/index.php?name=page&id=45 [๑ ๐ ม ก ร า ค ม

๒๕๕๙]. พทธบชา. กฎไตรลกษณ . [ออนไลน ]. แหลงทมา : http://www.oocities.org/sakyaputto/

triluk.htm [๙ มกราคม ๒๕๕๙]. วกพเดย สารานกรมเสร. การบาเพญทกรกรยา. [ออนไลน]. แหลงทมา : http://www.wikiwand.

com/th/%B2 [๒๐ กนยายน ๒๕๖๑].

ศราวธ อยเกษม. ความผาสก. [ออนไลน]. แหลงทมา : http://www.gotoknow.org/blogs/post/

17291. [๒๐ พฤษภาคม ๒๕๖๐].

๑๑๕

ศนยจตวทยาสขภาพและสขภาวะสาธารณะ. ความสขคออะไร. [ออนไลน ]. แหลงทมา :

http://www.chulawellness.com/index.php?option=com_content&view=artic

le&id=73%3A2010 -11 -28 -17-29-48&catid=37%3Aarticle&Itemid=58 [๒๐

พฤษภาคม ๒๕๖๐]. P.Rinchakorn. กฎธรรมชาตของสรรพสง : กลไกวาดวยการปรบสมดล. [ออนไลน]. แหลงทมา :

https://www.gotoknow.org/posts/495199 [๙ มกราคม ๒๕๕๙].

๒. ภาษาองกฤษ :

1. SECONDARY SOURCE

(I) Books :

Anatta. The Three Basic Facts of Existence III Impermanance. Collected Essays.

Kandy Srilanka, 1974.

Carson, V.B., “Spirituality”, in J.M. Leahy & P.E. Kizilay (Eds). Foundations of nursing

practice : A nursing process approach. Philadelphia : W.B. Saunders,

1998.

Chinchore Mangala R. Anatta / Anatmata : An Analysis of Buddhist Anti –

Substantialist Crusade. Indian Books Center, Delhi – India, 1995.

Craven, R.F., & Himle, C.J.. Fundamental of Nursing : Human health and function.

Philadelphia : J.B. Lippincott, 1992.

Davids TWR, Stede W., The Pali Text Society's Pali-English Dictionary. London :

Oxford Pali Text Society, 1998. Ellison, C.W. Nursing : A human need approach. Philadelphia : J.B. Lippincott, 1994. Hungelmann, J., et al. Development of the JAREL Spiritual Well- Being Scale.

Philadelphia : J.B. Lippincott, 1987.

Nayanaponika Mahathera. The Road To Inner Freedom. Buddhist Publication

Society Kandy Srilanka, 1982.

Norman, K.R. (Tr.). Theragatha. London: Pali Text Society. 1969.

O’Brien, M.E., Spirituality in nursing : Standing on holy ground. Boston : Jones and

Bartlett, 1999. Orem, Dorothea Elizabeth. Nursing Concepts of Practice. 4th ed. St. Louis: C.V.

Mosby Year Book, 1991.

๑๑๖

Paloutzian, R.F., & Ellison, C.W. Loneliness Spiritual Well – Being and Quality of

Life. In L.A. Peplau, & P. Perlman (Eds) . “Loneliness : A Sourcebook of

Current Theory”. Research and Therapy. New York : Wiley Interscience,

1982.

P.A. Potter., & Perry, A.G. Basic Nursing : A critical thinking approach and non

terminally ill hospitalized adults and well adults. 4 th ed. Philadelphia

: Mosby, 1999.

Venerable Mahasi sayadaw. The Great Discourse On notself (Anattalakkhana

Sutta). Bangkok : Buddhadhamma Foundation, 1996. Venerable Rahula W. What The Buddha Taught. Bangkok Thailand : Haw Trai, 1990.

Verna Benner Carson. Spiritual Dimension of nursing practice. Philadelphia : W.B.

Saunder, 1989.

Warder A.K. Indian Buddhism. Delhi : Motilal Banarsidass Publishers Private Limited,

1970. Wickremesinghe, K.D.P. The Biography of the Buddha. Columbo: J.W.Mawata, 1972.

Woodward F.L. The Book of The Kindred Sayings. (Sanyutta – Nikaya) or Grouped

Suttas Past IV, (The Pali Text Society of Ocford, 1996. Yasui Ryud. Theory Of Soul In Theravada Buddhism. India : Atisha Memorial

Publishing Society Calcatta , 1994.

(II) Article :

Berggren-Thomas. P., “Spiritual in aging: spiritual need or spiritual jouney”.

Journal of Gerontological Nursing. 21 (3), 1995 : 5-10. Burkhardt, M.A. “Spiritual : An analysis of the concept”. Holistic Nursing Practice. 3

(3), 1989 : 69-77.

Carson, V.B. & Green, H. “Spiritual well-being : A predictor of hardiness in patient

with acquired immunodeficiency syndrome”. Journal of Professional

Nursing. 8 (40), 1992 : 209-220. Colleen S. McClain, Barry Rosenfeld, William Breitbart, “Effect of spiritual well-being

on end-of-life despair in terminally-ill cancer patients”. THE LANCET. 361

(May 10), 2003 : 1603.

๑๑๗

Coward, D.D., “Meaning and purposein the lives of persons with AIDS”. Public Health

Nursing. 11 (5), 1994 : 331-336. Ellison, C.W., “Spiritual well-being : Conceptualization and measurement”. Journal

of Psychology and Theology. 11 (4), 1983 : 330-340.

Fehring, R.J., Miller, J.F., &Show,C. “Spiritual well – being religiousness hope

depression and mood status in elderly people coping with cancer”.

Oncology Nursing Forum, 24 (4), 1997 : 663 – 671.

Ferrell, B.R., Grant, M., Funk, B., & Otis – Green, N., “Quality of Life in Breast Cancer

Part II : Psychological and Spiritual Well – Being”, Cancer Nursing, 21 (1),

1998 : 1 – 9. Frensler, J.I., Klemm, P., & Miller, M.A., “Spiritual Well – Being and demands of illness

in people with colorectal cancer”. Cancer Nursing. 22 (2), 1999 : 134-140. Highfield, M.F., & Carson, V.B., “Spiritual need of patient : Are they recognized”,

Cancer Nursing, 6 (3), 1983 : 187-192. Highfield, M.F., “Spiritual health of oncology patients”. Cancer Nursing. 15 (1), 1992 :

1-8. Hungelmann, J., Ross, E.K., Klassen , L., &Stollenwerk, R. “ Focus on Spiritual Well–

Being : Harmonious Interconnectedness of Mind-Body–Spirit”. Use of the

JAREL spiritual well–being Scale. Geriatric Nursing, 17 (6), 1996 : 262–266.

Jeremy Bentham, An Introduction to the Principles of Moral and Legislation,

(London : Athlone Press, 1748-1832).

Landis, B.J. “Uncertainly, Spiritual Well – Being, and Psychosocial Adjustment to

Chronic Illness ”. Issue in Mental Health Nursing, 17, 1996 : 217 – 231.

Mickley, J.R., Soeken, K.,& Belcher, A. “ Spiritual well – being religiousness and hope

among woman with breast cancer”. IMAGE : Journal of Nursing

Scholarship, 24 (4), 1992 : 267 – 272.

Miller, J.F., “Assessment of loneliness and spiritual well-being in chronically ill and

healthy adults”. Journal of Professional Nursing. 1 (2), 1985 : 79-85. Peri, T.C., “Promoting spirituality in persons with acquired immunodeficiency

syndrome :A nursing intervention”, Holistic Nursing Practice, 10 (1), 1995

: 68-76.

๑๑๘

Ross, L.A., “Elderly patients’ perception of their spiritual needs and care : A pilot

study ”. Journal of Advanced Nursing. 26 (4), 1997 : 710 – 715. ________. “The spiritual dimension: Its important to patient’s health, well-being, and

quality of life and its implications for nursing practice”. International

Journal Research. 15 (1),1995 : 44-58. Smucker, C.A., Phenomenological description of the experience of spiritual distress,

Nursing Diagnosis, 7 (2), 1996 : 81-91. Stoll, R.I., “Guidelines for spiritual assessment”. American Journal of Nursing.

September, 1979 : 1574-1577. Shaffer, J. “Spiritual distress and critical illness”. Critical Care Nursing. 11 (1), 1991 :

42–45. Verna Benner Carson. The relationship of spiritual well – being selected

demographic variable health indicators and AIDS related activity to

hardiness in person who were HIV positive or were diagnosed with

ARC or AIDS [CD-ROM], Abstract from Pro Quest. File : Dissertation

Abstract Item : 9807270.

๑๑๙

ประวตผวจย

ชอ : นายบญม แกวตา

ว/ด/ป เกด : วนพฤหสบดท ๒๗ มกราคม ๒๕๒๖

สถานทเกด : ๑๔๖ หมท ๙ ตาบลบอสล อาเภอฮอด จงหวดเชยงใหม

การศกษา : พ.ศ. ๒๕๔๒ นกธรรมชนเอก สานกเรยนวดศรโสดา จงหวดเชยงใหม

: พ.ศ. ๒๕๔๔ มธยมปลาย โรงเรยนสมเดจพระพทธชนวงศ วดศรโสดา

(พระอารามหลวง) ตาบลสเทพ อาเภอเมอง จงหวดเชยงใหม

: พ.ศ. ๒๕๔๙ ปรญญาตร พทธศาสตรบณฑต (เกยรตนยมอนดบ ๒)

สาขาวชาสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

สถานททางาน : บณฑตศกษา มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม

ปทเขาศกษา : พ.ศ. ๒๕๕๗

ปทสาเรจการศกษา : พ.ศ. ๒๕๖๑

ทอยปจจบน : ๕๔/๕๔๑ หมท ๔ ตาบลสนกลาง อาเภอสนปาตอง จงหวดเชยงใหม

๐๙๒-๓๓๖๖๖๙๓