Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019) วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

นพนธตนฉบบ

ความหลากหลายของพชในระบบวนเกษตรและความมนคงทางอาหาร

ของชมชนต�าบลแมทา อ�าเภอแมออน จงหวดเชยงใหม

Plant Diversity in Agroforestry System and Food Security of Community in Mae Tha Sub-District, Mae On District, Chiang Mai Province

พงษพชย กลดวง* Pongpichai Kladwang*

สรนทร อนพรม Surin Onprom

วพกตร จนตนา Vipak Jintana

คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร จตจกร กรงเทพฯ 10900

Faculty of Forestry, Kasetsart University, Chatuchak, Bangkok 10900, Thailand*Corresponding Auther, E-mail: pongpichaikladwang@hotmail.com

รบตนฉบบ 28 มถนายน 2561 รบแกไข 23 กรกฎาคม 2561 รบลงพมพ 31 กรกฎาคม 2561

ABSTRACT

Agro-forestry is a land use practices that are intentional combined trees with crops and or livestock. The agro-forestry system would contribute to conserve, restore forest resources and help to enhance biodiversity as well as to stabilize the natural and environmental ecosystem. This research aimed at studying plant diversity and potential role of agro-forestry system in household food security. The study was conducted in the Community Land Allocation Project of Chiang Mai province using household interviews and biodiversity assessment at plot level. The study found that there were 243 plant species in the agro-forestry system. These included 144 woody perennial tree species and 99 species of agricultural crops. The woody perennial tree species can be classified into 5 groups that were trees (77 species), fruit trees (26 species), shrub (27 species), palm and rattan (7 species) and bamboo (7 species). Diversity index of woody perennial tree species was 2.99. In addition, the research revealed the potential role of agro-forestry system in 4 aspects that were source of food, source of fuel wood, creating suitable environment for cropping and source of family income. It was found that there were 163 woody perennial tree species can provide food products of family, 87 species of tree species for fuel wood, 9 species of nitrogen fixing tree species and average family income earned from agro-forestry was 112,942 baht per year.

Keywords:Agroforestry,Biodiversity,Foodtree,Foodsecurity

146 Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019)

บทคดยอ

ระบบวนเกษตรเปนรปแบบการใชประโยชนทดนทผสมผสานองคประกอบระหวางไมยนตนกบพชเกษตร

และหรอปศสตวซงเปนระบบทชวยอนรกษ ฟนฟทรพยากรปาไม และชวยเพมพนความหลากหลายทางชวภาพ และ

คงความสมดลของธรรมชาตและสภาพแวดลอม งานวจยนมวตถประสงคเพอศกษาความหลากหลายของชนดพนธพช

และวเคราะหศกยภาพของระบบวนเกษตรตอความมนคงทางอาหารของครวเรอน โดยเลอกศกษาระบบวนเกษตรใน

พนทโครงการจดทดนท�ากนใหกบชมชน จงหวดเชยงใหม จ�านวน 59 ครวเรอน ดวยการสมภาษณรายครวเรอนรวมกบ

การส�ารวจความหลากหลายของชนดพนธพชในแปลงวนเกษตร

จากการศกษา พบชนดพนธพชในระบบวนเกษตร ทงสน 243 ชนด ประกอบดวย พชอายยนยาวทให

เนอไม 144 ชนด และพชเกษตร จ�านวน 99 ชนด ส�าหรบพชอายยนยาวทใหเนอไม จ�าแนกเปน ไมปา 77 ชนด ไมผล

26 ชนด ไมพม 27 ชนด ปาลมและหวาย 7 ชนด ไผ 7 ชนด ดชนความหลากหลายของพชอายยนยาว เทากบ 2.99

ระบบวนเกษตรมศกยภาพตอความมนคงทางอาหารของครวเรอนใน 4 ดาน ไดแก การเปนแหลงพชอาหาร แหลง

ไมเชอเพลง สรางสงแวดลอมทเออตอการเพาะปลก และสรางรายไดใหกบครวเรอน พบวา มชนดพชทสามารถเปน

อาหารของครวเรอนทงสน 163 ชนด ไมเชอเพลง 87 ชนด พชทสามารถตรงไนโตรเจน 9 ชนด และเกษตรกรทท�า

วนเกษตรมรายไดเฉลย เทากบ 112,942 บาทตอครวเรอนตอป

ค�าส�าคญ: วนเกษตร ความหลากหลายทางชวภาพ พชอาหาร ความมนคงทางอาหาร

ค�าน�า

วนเกษตร (Agro-forestry) เปนรปแบบการ

ใชประโยชนทดนทผสมผสานองคประกอบระหวาง

ไมยนตนกบพชเกษตรและหรอปศสตวซงเปนระบบ

ทชวยอนรกษ ฟนฟทรพยากรปาไม และชวยเพมพน

ความหลากหลายทางชวภาพ และคงความสมดลของ

ธรรมชาตและสภาพแวดลอมได (Jamroenprucksa and

Khlangsap, 1998; Jintana, 2007) นอกจากน ระบบ

วนเกษตรยงชวยสรางรายไดของครวเรอนและเพมความ

มนคงทางอาหารใหกบชมชน (Preechapany et al. 2003;

Thailand Environment Institute, 2011) องคการอาหาร

และเกษตรแหงสหประชาชาต ไดนยามค�าวาความมนคง

อาหาร วาหมายถงการทประชาชนมปรมาณอาหารเพอ

การบรโภคทเพยงพอ มความหลากหลายของประเภท

อาหารทไดรบ และอาหารนนมคณคาทางโภชนาการ

และความสะอาดปลอดภย รวมทงประชาชนสามารถ

เขาถงอาหารอนเกดจากระบบการกระจายอยางทวถง

และมเสถยรภาพ (Food and Agriculture Organization

of the United Nations, 2006) ทงน การสญเสยความ

หลากหลายทางชวภาพสงผลกระทบตอความมนคง

ทางอาหารของมนษย เพราะอาหารทงหมดทมนษย

บรโภคไดมาจากพชและสตวในระบบธรรมชาต หรอ

มนษยน�ามาเพาะเลยงในดานการเกษตร และการท

จะเกดความมนคงทางอาหารไดนนจะตองมฐาน

ทรพยากรทเปนจดเรมตนของระบบการผลตอาหาร

ในแงน การท�าวนเกษตรของเกษตรกรจงมความ

ส�าคญตอระดบความมนคงทางอาหารของชมชนทองถน

เพราะเกษตรกรสามารถผลตและเขาถงอาหารไดอยาง

มเสถยรภาพแมในยามทตองเผชญกบภาวะวกฤต

จากการเปลยนแปลงทงทางเศรษฐกจ และสงแวดลอม

ชมชนแมทาตงอยทต �าบลแมทา อ�าเภอแมออน

จงหวดเชยงใหม เปนชมชนดงเดมตงถนฐานในบรเวณ

ทราบหบเขา ประกอบดวย 7 หมบาน ไดแก หมท 1 บาน

ทามอน หมท 2 บานทาขาม หมท 3 บานคอกลาง หมท 4

บานหวยทราย หมท 5 บานปานอต หมท 6 บานดอนชย

และหมท 7 บานใหมดอนชย ชมชนรเรมและมรปแบบ

การจดการทรพยากรดน น�า ปาไมมาตงแต พ.ศ. 2530

147วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

เรมจากการจดตงปาชมชน สรางระเบยบการดแลจดการ

ใชประโยชนจากปา และชาวบานบางสวนมการท�า

เกษตรอนทรย ตอมาในปพ.ศ. 2558 รฐบาลมนโยบาย

ในการจดทดนท�ากนใหกบเกษตรกรผยากไรและเลอก

ชมชนแมทาเปนพนทน�ารอง โดยนโยบายฯ ดงกลาว

มการอนญาตใหชมชนสามารถใชประโยชนทดนปา

ไมในรปแบบกรรมสทธรวมหรอเปนเจาของรวมกน

ของสมาชกชมชน เปนระยะเวลา 30 ป มการก�าหนด

เงอนไขของการอนญาตและจดสรรทดนท�ากนคอ หาม

ซอขายหรอเปลยนการถอครองแปลงทดน (National

Land Policy Committee, 2016) ส�าหรบแนวทางการใช

ประโยชนทดนเพอใหเกดความยงยนนน ทางรฐบาล

มนโยบายใหเกษตรกรทไดรบอนญาตและจดสรรทดน

มรปแบบการใชประโยชนทดนทเหมาะสมโดยจะมการ

สงเสรมและสนบสนนใหเกษตรกรน�าระบบวนเกษตร

ไปปรบประยกตใช

บทความน น�าเสนอผลการศกษาสถานภาพ

การใชปรบใชระบบวนเกษตรของเกษตรกรในพนท

โครงการจดทดนท�ากนใหกบชมชนในพนทต�าบลแมทา

จงหวดเชยงใหม รวมถงผลการวเคราะหความหลากหลาย

ของชนดพชในระบบวนเกษตร และศกยภาพของความ

หลากหลายในระบบวนเกษตรตอความมนคงทาง

อาหารของชมชน

อปกรณและวธการ

สถานทศกษา ชมชนต�าบลแมทา อ �าเภอแมออน จงหวด

เชยงใหม สงจากระดบน�าทะเลประมาณ 520 เมตร เปน

พนราบระหวางหบเขา ซงเปนภเขาสงไปทางทศใตตลอด

แนว ทางทศตะวนออก ตดกบเขตจงหวดล�าปาง และ

ทศใตตดกบเขตจงหวดล�าพน ครอบคลมพนท 72,680

ไร ประชากรสวนใหญมอาชพทางการเกษตร เชน ปลก

ขาวโพด ท�าสวนล�าไย ปลกพชผก เปนตน

ประชากรและกลมตวอยาง กลมตวอยาง ไดแก เกษตรกรในพนทโครงการ

จดทดนท�ากนใหกบชมชนต�าบลแมทา อ�าเภอแมออน

จงหวดเชยงใหม ทมการท�าวนเกษตรในพนท จ �านวน

59 ครวเรอน

การเกบรวบรวมขอมล

การรวบรวมขอมลแบงออกเปน 2 ขนตอน

ไดแก ขนตอนท 1 สมภาษณรายครวเรอนดวยแบบ

สมภาษณ จ�านวน 59 ครวเรอน และขนตอนท 2 ส�ารวจ

ความหลากหลายของชนดพชในระบบวนเกษตร จ�านวน

35 แปลง โดยนบจ�านวนพชทกชนดทพบจ�าแนกออกเปน

2 กลมหลก ไดแก กลมแรก พชอายยนยาวทใหเนอไม

ประกอบดวย ไมปา ไมผล ไมพม ปาลมและหวาย และ

ไผ กลมทสอง พชเกษตรและผกพนบาน

การวเคราะหขอมล

การวเคราะหขอมล ประกอบดวย 1. การ

วเคราะหสถตเชงพรรณนาโดยใชโปรแกรมส�าเรจรป

ทางสงคมศาสตร ไดแก คาเฉลย คะแนนสงสด และ

คาคะแนนต�าสด 2. การวเคราะหความหลากชนดของ

พชโดยแบงขนาดแปลงวนเกษตร ออกเปน 3 กลม ไดแก

กลมพนทแปลงวนเกษตรขนาดนอยกวา 5 ไร ขนาด 5 –

10 ไร และขนาดมากกวา 10 ไร 3. การวเคราะหบทบาท

ของระบบวนเกษตรตอความมนคงทางอาหารของ

ครวเรอน ครอบคลม 4 ประเดน ไดแก การผลตอาหาร

ของครวเรอน การสรางรายไดของครวเรอน แหลงเชอ

เพลงของครวเรอน และการสรางสงแวดลอมทเออตอ

การเพาะปลก 4. หาคาดชนความหลากชนดของพชอาย

ยนยาวทใหเนอไมทงหมดโดยใชสมการของ Shannon-

Wiener (Washington, 1984) ดงน

H' = ∑i=1

s(p

i)(ln p

i)

เมอ H´ = ดชนความหลากหลายของ Shannon-

Wiener

Pi = อตราสวนของความมากมายของจ�านวน

ตวชนดท i เทยบกบจ�านวนทงหมด (N)

เมอ i = 1, 2, 3,...,S

S = จ�านวนชนดทพบในสงคม

148 Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019)

ผลและวจารณสถานภาพทางเศรษฐกจและการปรบใชระบบวนเกษตรในพนทศกษา จากการศกษา พบเกษตรกรทมการท�า

วนเกษตรกรทงสน 59 ครวเรอน หรอคดเปนรอยละ 5

ของเกษตรกรทงหมดในพนทโครงการจดทดนท�ากนให

กบชมชน พนทรวมของระบบวนเกษตร เทากบ 263.16 ไร

รายละเอยดแสดงใน Table 1

Table 1 Population and distribution of household who practiced agro-forestry system in each village.

Village no. and name Total population(household)

No. of household practicedagro-forestry (%)

No. 1 Bantamon 212 16 (7.55%)No. 2 Bantakam 149 7 (4.70%)No. 3 Bankorglaang 114 4 (3.51%)No. 4 Banhuaysaai 220 14 (6.36%)No. 5 Banpaanod 106 9 (8.49%)No. 6 Bandonchai 110 4 (3.64%)No. 7 Banmaidonchai 121 5 (4.13%)

Total 1,032 59 (5%)

เกษตรกรทท�าวนเกษตรกรมากทสด ไดแก

หมท 1 บานทามอน จ�านวน 16 ครวเรอน (รอยละ 27.12)

พนท 63.2 ไร รองลงมาไดแก หมท 4 บานหวยทราย 14

ครวเรอน (รอยละ 23.73) พนท 33.3 ไร หมท 5 บาน

ปานอต 9 ครวเรอน (รอยละ 15.25) พนท 100.31 ไร

หมท 2 บานทาขาม จ�านวน 7 ครวเรอน (รอยละ 11.86)

พนท 16.33 ไร หมท 7 บานใหม 5 ครวเรอน (รอยละ

8.47) พนท 14.84 ไร หมท 6 บานดอนชย 4 ครวเรอน

(รอยละ 6.78) พนท 24.31 ไร และหมท 3 บานคอกลาง

4 ครวเรอน (รอยละ 6.78) พนท 10.87 ไร ตามล�าดบ

แสดงใน Figure 1

4

ผลและวจารณ 1

สถานภาพทางเศรษฐกจและการปรบใชระบบวนเกษตรในพนทศกษา 2

จากการศกษา พบเกษตรกรทมการทาวนเกษตรกรทงสน 59 ครวเรอน หรอคดเปนรอยละ 5 ของเกษตรกร3

ทงหมดในพนทโครงการจดทดนทากนใหกบชมชน พนทรวมของระบบวนเกษตร เทากบ 263.16 ไร รายละเอยดแสดงใน 4

Table 1 5

Table 1 Population and distribution of family who practiced agro-forestry system in each village. 6 7

Village no. and nameTotal population

(household)No. of household practiced

agro-forestry (%)No. 1 Bantamon 212 16 (7.55%)No. 2 Bantakam 149 7 (4.70%)No. 3 Bankorglaang 114 4 (3.51%)No. 4 Banhuaysaai 220 14 (6.36%)No. 5 Banpaanod 106 9 (8.49%)No. 6 Bandonchai 110 4 (3.64%)No. 7 Banmaidonchai 121 5 (4.13%)

Total 1,032 59 (5%)

เกษตรกรททาวนเกษตรกรมากทสด ไดแก หมท 1 บานทามอน จานวน 16 ครวเรอน (รอยละ 27.12) พนท 63.2 8

ไร รองลงมาไดแก หมท 4 บานหวยทราย 14 ครวเรอน (รอยละ 23.73) พนท 33.3 ไร หมท 5 บานปานอต 9 ครวเรอน (รอย9

ละ 15.25) พนท 100.31 ไร หมท 2 บานทาขาม จานวน 7 ครวเรอน (รอยละ 11.86) พนท 16.33 ไร หมท 7 บานใหม 5 10

ครวเรอน (รอยละ 8.47) พนท 14.84 ไร หมท 6 บานดอนชย 4 ครวเรอน (รอยละ 6.78) พนท 24.31 ไร และหมท 3 บานคอ11

กลาง 4 ครวเรอน (รอยละ 6.78) พนท 10.87 ไร ตามลาดบ แสดงใน Figure 1 12

Figure 1 Agro-forestry plots in the studied area.13 14

Figure 1 Location of agro-forestry plots in the studied area.

149วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

เกษตรกรถอครองทดนเฉลยครอบครวละ 8

ไร สามารถจ�าแนกขนาดการถอครองทดน ออกเปน

3 กลม ไดแก กลมแรก ถอครองทดนนอยกวา 5 ไร ม

จ�านวน 41 ครวเรอน คดเปนรอยละ 69.49 กลมทสอง

ถอครองทดนตงแต 5 ไร แตไมเกน 10 ไร มจ�านวน 13

ครวเรอน คดเปนรอยละ 22.03 และกลมทสาม ถอครอง

ทดนมากกวา 10 ไร มจ�านวน 5 ครวเรอน คดเปนรอยละ

8.47 เกษตรกรมรายไดเฉลยตอป เทากบ 112,942 บาท

ตอครวเรอน มเงนออมเฉลยตอครวเรอน เทากบ 37,110

บาท มหนสนเฉลยตอครวเรอน เทากบ 106,625 บาท

เมอพจารณาสภาพทางเศรษฐกจของครวเรอนจ�าแนก

ตามขนาดการถอครองทดน พบวา กลมทถอครองทดน

นอยกวา 5 ไร มรายไดเฉลย เทากบ 107,766 บาทตอป

มเงนออมเฉลย 30,534 บาท และมหนสนเฉลย 106,840

บาท กลมทสอง (ถอครองทดน 5 – 10 ไร) มรายไดเฉลย

ตอป เทากบ 113,283 บาท มเงนออมเฉลย 64,291 บาท

และมหนสนเฉลย เทากบ 112,500 บาท ส�าหรบกลมท

สาม (ถอครองทดนตงแต 10 ขนไป) มรายไดเฉลยตอ

ป เทากบ 166,522 บาท มเงนออมเฉลย 19,400 บาทตอ

ครวเรอน และมหนสนเฉลย เทากบ 89,167 บาท โดย

รายละเอยดแสดงใน Table 2

เกษตรกรถอครองทดนขนาดแตกตางกน ซง

เกษตรกรทถอครองทดนตงแต 10 ไร ขนไป คอผเรมท�า

วนเกษตรมากอนหลายป จนกระทงแปลงวนเกษตรม

ไมยนตนเพอใหผลผลตในระยะยาว กบพชเกษตรและ

ผกพนบานทใหผลผลตในระยะสน จงท�าใหมรายได

เฉลยตอปสงกวา เกษตรกรทถอครองทดน 5 – 10 ไร

และทดนนอยกวา 5 ไร แตอยางไรกตาม รายได เงนออม

และหนสน จากผลผลตในระบบวนเกษตรกขนอยกบ

ความสามารถในการจดการแปลงวนเกษตร สภาพพนท

ท�ากน และการเลอกปลกชนดพช เชนกน

นอกจากนยงมขอคดเหนของเกษตรกรส�าหรบ

การพฒนาระบบวนเกษตรใหมความหลากหลายของพช

คอความเหมาะสมของขนาดพนทในการเลอกชนดปลก

รวมไปถงพชทใหผลผลตเพอการบรโภคและมราคาสง

ตามทองตลาด สอดคลองกบการศกษาของ Onprom

and Permpoon (2017) พบวา เงอนไขในการตดสนใจ

ของเกษตรกรในการปลกตนไมรวมกบขาวโพดเลยง

สตวในรปแบบวนเกษตรมากทสด 3 เงอนไข คอ ปจจย

ตลาดรองรบผลผลต ปจจยความมนคงในการถอครอง

ทดนและปจจยความพรอมดานเงนลงทน

Table 2 Economic status of farmers practiced agro-forestry categorized by land size.

Land size(Rai)

No. of Household (%)

Income (Baht/household/

year)

Saving(Baht/household)

Debt(Baht/household/

year)< 5 41 (69.49%) 107,766 30,534 106,840

5 – 10 13 (22.03%) 113,283 64,291 112,500> 10 5 (8.47%) 166,522 19,400 89,167Total 59 (100%) 112,942 37,110 106,625

ความหลากชนดของพชในระบบวนเกษตร

จากการศกษาพบพชทงสน 243 ชนด ประกอบดวย

พชอายยนยาวทใหเนอไม จ�านวน 144 ชนด ซงมาก

กวาทพบในพนทสวนยางพาราระบบวนเกษตรในอ�าเภอ

หาดใหญ จงหวดสงขลา (Muangsan et al. 2017) ทพบ

ชนดพนธไมจ �านวน 11 ชนด และมากกวาทพบในพนท

วนเกษตรแบบสวนบาน บรเวณอ�าเภอเมอง จงหวด

นนทบร ทพบจ�านวน 58 ชนด (Samphanpanich, 1994)

คาดชนความหลากหลายของพชอายยนยาวทใหเนอไม

เทากบ 2.99 จ�าแนกเปนไมปา 77 ชนด ไมผล 26 ชนด

150 Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019)

ไมพม 27 ชนด ปาลมและหวาย 7 ชนด และไผ 7

ชนด พบพชเกษตรและผกพนบาน จ�านวน 99 ชนด ดง

รายละเอยดตอไปน

1. ไมปา (trees) เปนไมใหญหรอไมยนตน

มล�าตนเปนไมเนอแขงขนาดใหญ มล�าตนหลก ตงตรง

ตนเดยวแลวจงแตกกงกานบรเวณยอด จากการศกษา

ไมปาทพบมากทสดในระบบวนเกษตร 5 ชนด ไดแก

สก (Tectona grandis L.f.) จามจร (Samanea saman

(Jacq.) Merr.) แดง (Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub. var.

xylocarpa.) มะกอกปา (Spondias pinnata (L.f.) Kurz.)

และขเหลก (Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby.)

ความถ เทากบ 28 13 13 11 และ 11 แปลง ตามล�าดบ

2. ไมผล (fruit trees) คอ ตนไมทมผล

และสามารถน�ามารบประทานได มตงแตล�าตนขนาด

เลกไปจนถงล�าตนขนาดใหญ ไมผลทพบมากทสด 5

ชนด ไดแก ล�าไย (Dimocarpus longan Lour. subsp.

longan var. longan.) มะมวง (Mangifera indica L.)

กระทอน (Sandoricum koetjape (Burm.f.) Merr.)

มะขาม (Tamarindus indica L.) และขนน (Artocarpus

heterophyllus Lam.) ความถ เทากบ 21 20 19 16 และ

14 แปลง ตามล�าดบ

3. ไมพม (shrub) ล�าตนมเนอไมแขงแต

ขนาดเลกกวาไมปา และมล�าตนหลกหลายตน มกงกาน

สาขาบรเวณใกลโคนตน ลกษณะเปนพมสงไมเกน 5

เมตร มอายหลายป ไมพมทพบมากทสด 5 ชนด ไดแก

เพกา (Oroxylum indicum (L.) Kurz.) มะนาว (Citrus

aurantifolia (Christm.) Swingle.) มะกรด(Citrus hystrix

DC.) เสยว (Desmodium renifolium (L.) Schindl. var.

oblatum) และตะขบปา (Flacourtia indica (Burm.f.)

Merr.) ความถ เทากบ 22 13 11 11 และ 7 แปลง ตามล�าดบ

4. ปาลมและหวาย (palm and rattan) ปาลม

ล�าตนเปนขอ มใบบนยอดเพยงทเดยว ไมแตกกงกาน ม

กานใบทยาวและใหญ หวาย เปนพนธไมเลอยหรอไม

รอเลอยตระกลปาลม ล�าเถาชอบพนเกาะตนไมใหญ ม

กาบหมตน และมหนามแหลม ปาลมและหวายทพบมาก

ทสด 5 ชนด ไดแก มะพราว (Cocos nucifera L. var.

Nucifera.) อนทผาลม (Phoenix dactylifera.) เตาราง

(Caryota bacsonensis Magalon.) หมากแดง (Cyrtostachys

renda Blume.) และระก�า (Salacca wallichiana C.Mart.)

ความถ เทากบ 5 3 1 1 และ 1 แปลง ตามล�าดบ

5. ไผ (bamboo) เปนไมไมผลดใบ ขนเปน

กอ ล�าตนเปนปลองๆ ไผทพบมากทสด 5 ชนด ไดแก

ไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble.) ไผซาง

(Dendrocalamus strictus (Roxb.) Nees.) ไผหวาน

(Bambusa multiplex (Lour.) Raeusch.) ไผบง (Bambusa

nutans Wall.) และไผไร (Gigantochloa albociliata

(Munro) Munro.) ความถ เทากบ 15 9 7 7 และ 3 แปลง

ตามล�าดบ

6. พชเกษตรและผกพนบาน (agricultural

and vegetables) ไดแกกลมพชไร (agronomy หรอ

field crop) ประกอบดวยธญพชชนดตาง ๆ ถวทปลก

เอาเมลด พชเสนใยและพชอาหารสตว กลมพชหว ท

มรากหรอล�าตนใตดนใชสะสมอาหาร กลมพชเกาะเกยว

หรอมลกษณะเปนเถาเลอยเกาะเกยวกบตนไม พช

เกษตรและผกพนบานพบมากทสด 5 ชนด ไดแก กลวย

(Musa sapientum L.) พรกขหน (Capsicum frutescens

var. frutescens) ตะไคร (Cymbopogon nardus Rendle.)

ชะอม (Acacia pennata (L.) Willd. subsp. insuavis

(Lace) I.C.Nielsen.) และสบปะรด (Ananas comosus

(L.) Merr.) รายละเอยดแสดงใน Table 3

151วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

Table 3 List of selected woody perennial tree species found in agro-forestry system.

Scientific name Family Frequency (no. of plot)

TreesTectona grandis L.f. LAMIACEAE 28Samanea saman (Jacq.) Merr. FABACEAE 13Xylia xylocarpa (Roxb.) Taub. var. xylocarpa. FABACEAE 13Spondias pinnata (L.f.) Kurz. ANACARDIACEAE 11Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby. FABACEAE 11Fruit treesDimocarpus longan Lour. subsp. longan var. longan. SAPINDACEAE 21Mangifera indica L. ANACARDIACEAE 20Sandoricum koetjape (Burm.f.) Merr. MELIACEAE 19Tamarindus indica L. FABACEAE 16Artocarpus heterophyllus Lam. MORACEAE 14ShrubOroxylum indicum (L.) Kurz. BIGNONIACEAE 22Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle. RUTACEAE 13Citrus hystrix DC. RUTACEAE 11Desmodium renifolium (L.) Schindl. var. oblatum FABACEAE 11Flacourtia indica (Burm.f.) Merr. FLACOURTIACEAE 7Palm and rattanCocos nucifera L. var. Nucifera. PALMAE 5Phoenix dactylifera. PALMAE 3Caryota bacsonensis Magalon. PALMAE 1Cyrtostachys renda Blume. PALMAE 1Salacca wallichiana C.Mart. PALMAE 1BambooThyrsostachys siamensis Gamble. GRAMINEAE 15Dendrocalamus strictus (Roxb.) Nees. GRAMINEAE 9Bambusa multiplex (Lour.) Raeusch. GRAMINEAE 7Bambusa nutans Wall. GRAMINEAE 7Gigantochloa albociliata (Munro) Munro. GRAMINEAE 3Agriculture and VegetablesMusa sapientum L. MUSACEAE 29Capsicum frutescens var. frutescens SOLANACEAE 21Cymbopogon nardus Rendle. GRAMINEAE 20Acacia pennata (L.) Willd. subsp. insuavis (Lace) I.C.Nielsen. FABACEAE 19

Ananas comosus (L.) Merr. BROMELIACEAE 19

152 Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019)

ความหลากชนดของพชจ�าแนกตามขนาดการ

ถอครองทดนของเกษตรกร พบวา พนทขนาดเลก (นอย

กวา 5 ไร) พบพชทงหมด 180 ชนด คาดชนความหลาก

ชนดของไมยนตนทใหเนอไม เทากบ 2.56 จ�าแนกเปน

ไมปา 45 ชนด ไมผล 20 ชนด ไมพม 17 ชนด ปาลม

และหวาย 1 ชนด ไผ 5 ชนด พชเกษตรและผกพนบาน

92 ชนด ในขณะทพนทขนาดกลาง (5 – 10 ไร) พบพช

ทงหมด ชนด 155 ชนด คาดชนความหลากชนดของ

ไมยนตนทใหเนอไม เทากบ 3.11 จ�าแนกเปน ไมปา

52 ชนด ไมผล 18 ชนด ไมพม 20 ชนด ไผ 5 ชนด พช

เกษตรและผกพนบาน 60 ชนด ส�าหรบพนทขนาดใหญ

ตงแต 10 ไรขนไป พบพชทงหมด 144 ชนด คาดชน

ความหลากหลายของพชอายยนยาวทใหเนอไม เทากบ

2.73 จ�าแนกเปน ไมปา 40 ชนด ไมผล 21 ชนด ไมพม

15 ชนด ปาลมและหวาย 6 ชนด ไผ 4 ชนด พชเกษตร

และผกพนบาน 57 ชนด รายละเอยดแสดงใน Table 4

Table 4 Plant diversity and diversity index of agro-forestry system categorized by land size.

Study area Trees(SP.)

Fruit trees(SP.)

Shrub(SP.)

Palm and

Rattan(SP.)

Bamboo(SP.)

Total(SP.)

Shannon Wiener Index

Agriculture and

Vegetables (SP.)

< 5 45 20 17 1 5 88 2.56 925 – 10 52 18 20 0 5 95 3.11 60> 10 40 21 15 6 4 86 2.73 57Total 77 26 27 7 7 144 2.99 100

เมอพจารณาพนทขนาดกลาง (5 – 10 ไร) ม

ความหลากชนดของไมยนตนทใหเนอไมมากทสด นนก

เพราะวาพนทขนาดกลาง มอตราสวนของความมากมาย

ของจ�านวนชนดไมยนตนมากกวาพนทอน โดยรปแบบ

แปลงวนเกษตรจะปลกแบบผสมผสาน มไมยนตนเปน

แถวเปนแนว พชเกษตรและผกพนบานเปนไมพนลาง

สวนพนทขนาดเลก เกษตรกรนยมปลกไมยนตนเปน

แนวเขตแปลง หรอปลกเพอใหรมเงาแกพชพนเกษตร

และผกพนบาน สวนพนทขนาดใหญเกษตรกรนยมปลก

รปแบบแบงโซนพนท โดยแบงไมยนตนพชเกษตรและ

ผกพนบานออกจากกน

จากการวเคราะหความหลากหลายของชนด

พชอายยนยาว พบวา กลมขนาดพนท 5 - 10 ไร มคา

ดชนความหลากหลายเทากบ 3.11 มคาสงใกลเคยง

กบพนทปาเตงรงและปาเบญจพรรณในการศกษาของ

Lakawiwattanakun (1996) ไดในพนทต�าบลแมทา ท

พบวา พนทปาเตงรงมจ�านวนชนดพนธไมทงหมด 83

ชนด พนทปาเบญจพรรณมจ�านวนชนดพนธไมทงหมด

103 ชนด คาดชนความหลากหลายเทากบ 3.35 และ

3.80 ตามล�าดบ

ระบบวนเกษตรกบความมนคงทางอาหารของครวเรอน สามารถจ�าแนกบทบาทของระบบวนเกษตร

ตอความมนคงทางอาหารของครวเรอน ออกเปน 4 ดาน

ไดแก 1. บทบาทของระบบวนเกษตรดานการผลตอาหาร

ทเพยงพอ 2. บทบาทของระบบวนเกษตรดานเปนแหลง

ไมเชอเพลงส�าหรบการปรงอาหาร 3. บทบาทของระบบ

วนเกษตรดานการสรางสงแวดลอมทเออตอการเพาะ

ปลกพชอาหาร และ 4. บทบาทของระบบวนเกษตร

ดานการสรางรายได (Table 5) ดงรายละเอยดตอไปน

1. บทบาทของระบบวนเกษตรดานการผลต

อาหารทเพยงพอ พบวา ในระบบวนเกษตรกรมพชท

สามารถน�ามาบรโภคและเปนอาหารของมนษย ทงสน

164 ชนด สามารถจ�าแนกเปน ไมปา จ�านวน 12 ชนด

ชนดทนยมน�ามารบประทานเปนอาหาร ไดแก มะกอกปา

(Spondiaspinnata (L.f.) Kurz.) ขเหลก (Senna siamea

153วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

(Lam.) Irwin &Barneby.) มะแฟน (Protium serratum

Engl.) ไกร (Ficusbenghalensis L.)และหวา (Syzygiumcumini

(L.) Skeels.) ไมผล จ�านวน 26 ชนด ชนดทนยมน�ามา

รบประทานเปนอาหาร ไดแก ล�าไย (DimocarpuslonganLour.

subsp. longan var. longan.) มะมวง (Mangiferaindica L.)

มะขาม (Tamarindusindica L.) ขนน (Artocarpusheterophyllus

Lam.) และกระทอน (Sandoricumkoetjape (Burm.f.)

Merr.) ไมพม จ �านวน 14 ชนด ชนดทนยมน�ามารบประทาน

เปนอาหาร ไดแก เพกา (Oroxylumindicum (L.) Kurz.)

มะกรด (Citrus hystrix DC.) เสยว (Desmodiumrenifolium

(L.) Schindl. var. oblatum (Baker ex Kurz) Ohashi.)

มะนาว (Citrus aurantifolia (Christm.) Swingle.) และ

ตางหลวง (Trevesiapalmata (Roxb. ex Lindl.)

Vis.) ปาลมและหวาย จ�านวน 5 ชนด ชนดทนยมน�ามา

รบประทานเปนอาหาร ไดแก มะพราว (Cocos nucifera L.

var. Nucifera.) เตาราง (Caryota bacsonensis Magalon.)

อนทผาลม (Phoenix dactylifera.) ระก�า (Salacca

wallichiana C.Mart.) และหวาย (Dendrobium pensile

Ridl.) ไผ จ�านวน 7 ชนด ชนดทนยมน�ามารบประทาน

ไดแก ไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble.) ไผ

บงหวาน (Bambusa sp.) ไผบง (Bambusa nutans Wall.)

ไผหวาน (Bambusa multiplex (Lour.) Raeusch.) และ

ไผตง (Dendrocalamus asper (Roem. &Schult) Backer

ex Heyne.)

2. บทบาทของระบบวนเกษตรดานเปนแหลง

ไมเชอเพลงส�าหรบการปรงอาหาร ฟนและถานจากตนไม

มความส�าคญในการใชชวตประจ�าวน ไมเชอเพลงชวย

ใหท�าอาหารทมความปลอดภยส�าหรบการบรโภค อก

ทงยงสามารถสรางรายไดใหแกครวเรอนโดยพชทใช

เปนเชอเพลงจะไดจากการตดแตงกงไมยนตนในกลม

ของไมผลของเกษตร จากการส�ารวจ พบพชทเปนไม

เชอเพลง ทงสน 87 ชนด ซงชนดทนยมน�ามาใชเปน

เชอเพลงมากทสดคอ ล�าไย (Dimocarpus longan Lour.

subsp. longan var. longan.)

3. บทบาทของระบบวนเกษตรดานการสราง

สงแวดลอมทเออตอการเพาะปลก ตนไมในระบบวนเกษตร

จดวาเปนระบบทเกดจากความสมพนธระหวางสงม

ชวตกบสงแวดลอม ทน�าไปสความมนคงทางอาหาร

จากการส�ารวจ พบพชทสามารถตรงไนโตรเจนจาก

อากาศ ทงสน 9 ชนด ไดแก จามจร (Samanea saman

(Jacq.) Merr.) ประด (Pterocarpus macrocarpus Kurz.)

กระถนณรงค (Acacia auriculaeformis A.Cunn. ex

Benth.) สมปอย (Acacia concinna (Willd.) DC.) ชะอม

(Acacia pennata (L.) Willd. subsp. Insuavis (Lace)

I.C. Nielsen.) แคบาน (Sesbania grandiflora (L.)

Desv.) มะขามปา (Albizia odoratissima (L.f.) Benth.)

พะยง (Dalbergia cochinchinensis Pierre.) และชงชน

(Dalbergia oliveri Gamble.) ชนดไมทเกษตรกรนยม

ปลก คอ ชะอม (Acacia pennata (L.) Willd. subsp.

insuavis (Lace) I.C.Nielsen.) เพราะชะอมเปนพชอาหาร

ในแปลงวนเกษตรและยงจ�าหนายผลผลตเพอเปนรายได

ของครวไดอกดวย

4. บทบาทของระบบวนเกษตรดานการสราง

รายไดของครวเรอน รายไดจากผลผลตในระบบวนเกษตร

โดยผลตอบแทนทเพมขนจากผลผลตทหลากหลาย

สามารถสรางรายไดใหกบครวเรอน ประหยดคาใชจาย

ในการซอหาอาหาร การซออาหารจากรายไดทไดรบจาก

พชชนดเดยวอาจท�าใหเกดความไมมนคงทางอาหาร ซง

การมรายไดจากผลผลตทหลากหลายสามารถหลกเลยง

ผลกระทบทจะเกดกบตวเกษตรกรได จากการส�ารวจ

พบวา ระบบวนเกษตรสรางรายไดในครวเรอนเฉลยตอ

ป เทากบ 112,942 บาท/ครวเรอนเมอพจารณารายได

เฉลยตอปตามขาดพนท เทากบ 107,766 บาท/ครวเรอน

113,283 บาท/ครวเรอน และ 166,522 บาท/ครวเรอน

154 Thai J. For. 38 (1) : 145-155 (2019)

Table 5 Potential roles of agro-forestry in supporting household food security.

Data typeSize of plot (Rai)

Total< 5 5 – 10 > 10

1) No. of food tree species (species) 132 107 105 1632) No. of tree species for fuel wood (species) 56 63 60 873)No.ofnitrogenfixingtreespecies(species) 8 8 5 94) Family income from agroforestry system (baht/household) 107,766 113,283 166,522 112,942

สรป

โครงการจดทดนท�ากนใหกบชมชนต�าบล

แมทา อ�าเภอแมออน จงหวดเชยงใหม มเกษตรกรผท �า

วนเกษตร ทงสน 59 ครวเรอน ขนาดพนทรวมทงสน

263.16 ไร รายไดเฉลยตอปจากการท�าวนเกษตร ทงสน

112,942 บาท/ครวเรอน หรอเฉลยตอเดอน เทากบ 9,412

บาท/ครวเรอน พบชนดพชภายในระบบวนเกษตร ทงสน

243 ชนด จ�าแนกเปนไมปา 77 ชนด ไมผล 26 ชนด ไมพม

27 ชนด ปาลมและหวาย 7 ชนด ไผ 7 ชนด พชเกษตร

และผกพนบาน 99 ชนด คาดชนความหลากหลาย ของ

พชอายยนยาว เทากบ 2.99

เมอวเคราะหความหลากหลายของพชอาย

ยนยาวทใหเนอไม ตามขนาดพนททแตกตางกน พบวา

กลมพนทขนาด 5 - 10 ไร มคาดชนความหลากหลาย

เทากบ 3.11 ซงมากกวากลมพนทขนาดนอยกวา 5 ไร

ทมคาดชนความหลากหลายเทากบ 2.56 และกลมพนท

ขนาดมากกวา 10 ไร ทมคาดชนความหลากหลายเทากบ

2.73 เมอพจารณาความหลากชนดของพชในระบบวน

เกษตร พบจ�านวนพชทเปนอาหาร ทงสน 163 ชนด

จ�าแนกเปน ไมปา 12 ชนด ไมผล 26 ชนด ไมพม 14

ชนด ปาลมและหวาย 5 ชนด ไผ 7 ชนด พชเกษตรและ

ผกพนบาน 99 ชนด พชทใชเปนไมเชอเพลง ทงสน 87

ชนด ซงพชทนยมน�ามาใชเปนเชอเพลงมากทสดคอ

ล�าไย (Dimocarpus longan Lour. subsp. longan var.

longan.) พชทสามารถตรงไนโตรเจนจากอากาศได ทงสน

9 ชนด ซงพชทสามารถตรงไนโตรเจนจากอากาศและ

นยมปลก คอ ชะอม (Acacia pennata (L.) Willd. subsp.

insuavis (Lace) I.C.Nielsen.) เพราะเปนพชอาหารใน

แปลงวนเกษตรและสามารถจ�าหนายผลผลตเปนรายได

ในครวเรอน

การศกษาวจยครงนมขอเสนอแนะคอ 1) ควร

มการศกษาวจยเรอง นเวศบรการหรอการประเมนปรมาณ

การกกเกบกาซคารบอนไดออกไซดในระบบวนเกษตร

ของชมชนต�าบลแมทา ซงหากมผศกษาวจยเรองน จะ

สามารถจดท�าขอมลตอไรในระบบวนเกษตร เพอท�าฐาน

ขอมลใหแกชมชนและเกษตรกรผท �าระบบวนเกษตร

ได 2) ควรมการศกษาการใชประโยชนสมนไพรหรอ

ผกพนบานจากระบบวนเกษตรภายในชมชน จากการ

ศกษาพบวา ครวเรอนใชประโยชนพชเกษตรหรอผก

พนบานทงสน 99 ชนด จากสวนของราก ล�าตน ใบ ดอก

ผล และเมลด แตยงไมมการศกษาถงสรรพคณการรกษา

โรคหรอการบรรเทาอาการตางๆ 3) การสรางมลคา

เพมโดยการแปรรปผลผลตจากระบบวนเกษตรใหม

ศกยภาพมากยงขน จากการศกษาผวจยมองวา พชทควร

สรางมลคาเพมจากระบบวนเกษตรภายในชมชนต�าบล

แมทา คอ ไผรวก (Thyrsostachys siamensis Gamble.)

เพราะ ส�ารวจพบจ�านวนไผรวกในพนทจ�านวนมาก อกทง

ไผรวกยงใชประโยชนเพอรบประทานจากหนอไผ และ

ล�าตนไผไดอกมากมาย ผวจยมองวาสามารถแปรรปให

เปนผลตภณฑเพอสรางมลคาเพมไดมากกวาน จน

สามารถสงผลผลตไปขายสตลาดนอกชมชนได

REFERENCESFood and Agriculture Organization of the United Nations.

2006. World Food and Agriculture in

Review. The State of Food and Agriculture.

Jamroenprucksa, M. and S. Khlangsap, 1998. Important

Crops in Agroforestry Systems. 1st edition.

Bangkok.

155วารสารวนศาสตร 38 (1) : 145-155 (2562)

Jintana, V. 2007. Agroforestry and Management

System. Department of Forest Management,

Faculty of Forestry, Kasetsart University.

Bangkok.

Lakawiwattanakun, T. 1996. Agro-forestry promotion

series.

Muangsan, P. M. Jamroenprucksa, R. Pothitan, and K.

Meekaew, 2017. Comparative ecological

characteristics and return in smallholding

rubber-based monoculture and agroforestry

in Nam Noi sub-district, Hat Yai district,

Songkhla province. Thai Journal of Forestry

36 (1): 68-78.

National Land Policy Committee. 2016. Guide to

organizing arable land for the community

according to government policy. 1st edition.

Office of Natural Resources and Environmental

Policy and Planning, Bangkok.

Onprom, S. and K. Permpoon, 2017. Selection of

appropriate trees for agroforestry system by

applying analytical hierarchy process (AHP)

technique. Thai Journal of Forestry 36

(1): 79-88.

Preechapany, P. C. Choocharoen, M. Phokaiphiphat, I.

Singkham, P. Uthumpun, W. Chirasukthaweekul,

2003. Local Ecological Knowledge on

Highland Agroforestry Systems and Watershed

Management, Royal Project Foundation

Research Report. 149 pages.

Samphanpanich, P. 1994. Structural characteristic,

litterfall production and decomposition

Rate in Home Garden Agroforestry System

in Amphoe Muang, Changwat Nonthaburi.

M.S. Thesis, Kasetsart University.

Thailand Environment Institute. 2011. Integrated

biodiversity value project towards the

management of natural resources in

Thailand. Bangkok.

Washington, H. G. 1984. Diversity, biotic and

similarity indices: a review with special

relevance to aquatic ecosystems. Water

Research 18: 653-694.