gaziosmanpaşa üniversitesi tokat sempozyumu

1

Yemen ve Yemende ehit Olan Tokatllar

Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

GAZOSMANPAA NVERSTES TOKAT SEMPOZYUMU

01-03 KASIM 2012 TOKAT BLDRLER

CLT I

Yayna Hazrlayanlar Prof. Dr. Ali AIKEL

Yrd. Do. Dr. Samettin BAOL Yrd. Do. Dr. Ali Osman SOLMAZ

rt. Gr. Murat HANLE

TOKAT-2012

Eser Ad

GAZOSMANPAA NVERSTES TOKAT SEMPOZYUMU 01-03 KASIM 2012 TOKAT

BLDRLER

CLT I Yayna Hazrlayanlar Prof. Dr. Ali AIKEL

Yrd. Do. Dr. Samettin BAOL Yrd. Do. Dr. Ali Osman SOLMAZ

rt. Gr. Murat HANLE

Haberleme Adresi Gaziosmanpaa niversitesi

Fen-Edebiyat Fakltesi,Tarih Blm, Taliftlik Kamps, TOKAT

Tasarm Kayhan Ajans Ltd. ti.

Hodere Cd. 201/9 ankaya/ANKARA Tel: 0312 442 72 72 Faks: 0312 442 70 81

www.kayihanajans.com Bask

zyurt Matbaaclk 2013

Kapak Tasarm M. Edip ASLAN

ISBN Takm No: 978-975-01035-5-1 Kitap No: 978-975-01035-6-8

Tokat Valilii zel daresi tarafndan bastrlmtr.

II Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

III


ONUR KURULU

Mustafa TAKESEN (Vali)

Do.Dr. Adnan EK (Belediye Bakan) Prof. Dr. Mustafa AHN (Rektr)

DZENLEME KURULU

Prof. Dr. Ali AIKEL (Bakan)

Prof. Dr. Hanifi VURAL Prof. Dr. Hseyin NEN Prof. Dr. Ali KASAP Prof. Dr. Salih BARIIK

Do. Dr. Eren YRDR Do. Dr. Kksal PABUCU Yrd. Do. Dr. Samettin BAOL Yrd. Do. Dr. Muhittin DEMRAY

DANIMA KURULU Prof. Dr. M.A. Yekta SARA Prof. Dr. it Tufan BUZPINAR Prof. Dr. M. Akif AYDIN Prof. Dr. Ali brahim SAVA Prof. Dr. Mahmut ZER Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Prof. Dr. Recep TOPARLI Do. Dr. Erhan AFYONCU Prof. Dr. Cezmi ERASLAN Prof. Dr. M. Sinan KAALN Prof. Dr. M. Metin HLAG Kemal YURTNA Prof. Dr. Cokun AKIR Prof. Dr. Mcahit ER Prof Dr. Kenan KARA Prof. Dr. emsettin AHN Prof Dr. Gngr YILMAZ Prof. Dr. Yaar AKAY Prof. Dr. Kadir ZKSE

Prof. Dr. Mustafa BALOLU Prof. Dr. Hsrev SUBAI Prof. Dr. Mahmut AK Prof.Dr. lker PARASIZ Prof. Dr. mer Faruk TAER Prof. Dr. hsan BULUT Prof. Dr. Mahmut KAYA Prof. Dr. Ali ZALAR Prof. Dr. Osman DEMR Prof. Dr. S. Mehmet EN Do. Dr. Murat SAYILI Yrd. Do. Dr. Cokun YILMAZ Dr. Rt BOZKURT Uzm. Niyazi ZDEMR Necmettin ERYILMAZ Ekrem ANA Murat ORU Hasan ERDEM

IIITokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

IV


BLM KURULU

Prof. Dr. Ahmet Dursun ALKAN Prof. Dr. Zekeriya ALTUNER Prof. Dr. Adem BAIBYK Prof. Dr. Mehmet BERL Prof. Dr. eref BOYRAZ Prof. Dr. Fatih Cokun ERTA Prof. Dr. zzet KADIOLU Prof. Dr. Yakup ZKAN Prof. Dr. Nejdet KANDEMR Prof. Dr. Yaar KARADA Prof. Dr. Ahmet MRGL Prof. Dr. Sefa TARHAN Prof. Dr. aban TEKN Prof. Dr. sa TELC Prof. Dr. Fatih YKSEL Prof. Dr. Ebubekir ALTUNTA Do. Dr. Hasan AKA Do. Dr. Nesime CEYHAN AKA Do. Dr. Kenan ARIBA Do. Dr. Turhan ETN Do. Dr. Mustafa OLAK

Do. Dr. Teoman DUMAN Do. Dr. Cumhur ERDEM Do. Dr. skender PARMAKSIZ Do. Dr. sa KARAMAN Do. Dr. Meral UZUNZ Yrd. Do. Dr. Tuncay BLER Yrd. Do. Dr. Rza ITIL Yrd. Do. Dr. engl Dilek FUL Yrd. Do. Dr. Emine SAKA AKIN Yrd. Do. Dr. Ycel EROL Yrd. Do. Dr. mran ENSOY Yrd. Do. Dr. Kemal BRAHMZADE Yrd. Do. Dr. Burhan KAAR Yrd. Do. Dr. Cemal KAYA Yrd. Do. Dr. Ahmet ZKRAZ Yrd. Do. Dr. Ali Osman SOLMAZ Yrd. Do. Dr. Kemal TRKER Yrd. Do. Dr. Pnar LGEN Yrd. Do. Dr. Servet YAPRAK r. Gr. Arda GKSU

YRTME KURULU

Prof. Dr. Ali AIKEL (Bakan) Levent YAZICI (l Milli Eitim Md.)

Ali POLAT (Belediye Basn-Yayn ve Halkla likiler Md.) Abdullah GRBZ (Kent Konseyi Bakan)

SEMPOZYUM SEKRETARYASI

r. Gr. Murat HANLE r. Gr. Murat TEKN Ar. Gr. Zehra DNMEZ Ar. Gr. Murat SERDAR

Ar. Gr. Edip UZUNDAL Ar. Gr. Murat GNEY Ar. Gr. Fehim KURULOLU Ar. Gr. Mustafa TANRIVERD

IV Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

NDEKLER

VTokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

NDEKLER..................................................................................................V

SUNU ................................................................................................................ 1

SEMPOZYUM AILI KONUMALARI ................................................... 3Prof. Dr. Ali AIKEL .......................................................................................... 5Dzenleme Kurulu BakanProf. Dr. Mustafa AHN .................................................................................... 7Gaziosmanpaa niversitesi RektrDo. Dr. Adnan iek ......................................................................................... 8Belediye BakanMustafa TAKESEN ........................................................................................... 10Tokat Valisi

SEMPOZYUM AILI BLDRS .............................................................. 13Kltr Tarihimizde Tokat ....................................................................................15Prof. Dr. Mahmut KAYA

TEMA I: ARKEOLOJ, TARH VE SANAT TARH BLDRLER ..... 21

Tokat evresinde Yerel Bir Egemenlik: Hacemiroullar Beylii ....................23Ergin AYANYemen ve Yemende ehit Olan Tokatllar .........................................................45brahim AYKUNelebi Mehmedin Tokat Trkmen Beyleriyle Mcadelesi ...............................59Sadettin BATRKKakalar ve Tokat'n Eskia Tarihinde Kakalarn Rol ..................................71Alpaslan CEYLAN-Hatice UYANIKXV. Yzyln kinci Yarsnda Tokat ehrinde Gmenler ................................. 83Alpaslan DEMRCizvitlerin Tokattaki Faaliyetleri .......................................................................99Uur DEMRKomana Arkeolojik Aratrma Projesi ................................................................127Burcu ERCYAS16-17. Yzyllarda Tokat Kalesi .........................................................................141Adnan GRBZTokatta Medfn Mehur Bir Misyoner: Henry Martyn..................................... 151Murat HANLE

NDEKLER

VI Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

Osmanlnn Son Dneminde Uluslararas Kaakla Konu OlanTokat aynn Serveni ................................................................................... 183Kemalettin KUZUCUEski Asur Dneminde Tokat ve evresi ............................................................ 197Remzi KUZUOLURoma Dneminde Tokat linin Arkeolojisi ve Tarihi:Neocaesarea (Niksar) ve Zela (Zile) Kentleri .....................................................207Ergn LAFLI-Sami PATACIHitit-Gaka Mcadelesinde Tokat Blgesinin Yeri ve nemi ........................... 231Ekrem MEMTokatn Zoraki Misafirleri .................................................................................. 243Ahmet NALngiliz Dileri Belgelerine Gre Tokat Kazalarnn 1919 Ylnda Durumu .......................................................................................... 251Ali SATANXIX. Yzylda Tokatta Gmen skn ve Gmen Sevkinde ehrin nemi ........................................................................ 261Erdal TABAHititler Dneminde Tokat ve evresi ................................................................287Murat TEKNTokatta Cumhuriyet Bayram Kutlamalar (1934-1939) ...................................313smet ZEN

TEMA II: DL VE EDEBYAT - HALK BLM LE LGL BLDRLER....................................................................................... 335

Tokat Aznn Anadolu Azlarndaki Yeri ve Tokat Aznda KullanlanArapa Farsa Kelimeler .................................................................................. 337Ahmet AKGLSosyal levleri Asndan Tokat ve Antakya Hamamlar ..................................353Blent ARIHikayesi Olan air Cahit Klebi ile i Sevda Dolu Yolculuk ................... 363Hikmet ASUTAY-Mine HOCAN-BLGETokat Masallarndaki Sosyokltrel Unsurlar ve Bu UnsurlarnYapsal-levsel Bakmdan Halkbilimsel zmlenmesi ..................................369Serkan BALCI19. Yzyln Ortalarnda Tokatta Kullanlan veTereke Belgelerine Yansyan Ev Eyalar ...........................................................391Samettin BAOL-ule Sema ALKO

NDEKLERNDEKLER

VIITokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I

Tokatl klarn iirlerinde Sosyal Eletiri ....................................................... 415Aye YCEL ETNG ve k iiri: Tokat rnei .......................................................................... 425smet ETNXIX. Yzyl Ortalarnda Tokat Kadnnn Giyimi ve Ss ................................439Kbra DURSUNGeleneksel Tokat li Kadnnn Giysileri ve Kumalar .....................................459ule ERAa Bask Teknii le Yaplan Tokat Yresi Yazmalar KullanlarakOluturulan Kadn Giysi Tasarmlar .................................................................. 471Zeliha Sarkaya HNEREL-Selda UYSALTokatl Nurinin iirlerinde Ayet ve Hadisler ....................................................481Burhan KAARKul Himmetin de iirlerini htiva Eden Yazma Bir iir Mecmuas .................489Doan KAYA-Necat ETNGnmze Gre bn-i Keml Dvnndaki Arkaik Unsurlar ............................ 495Hakan ZDEMRTokat Yazmalarnn Renk Motif ve Kompozisyonzelliklerinin ncelenmesi ..................................................................................505Nergiz PAU ZTRKBir Yemek Sosyolojisi Denemesi rnei Olarak Tokat Mutfa .......................517Adem SAIRYenilikler Karsnda Tokatta Oluan Nkteli Davran Biimleri ...................535Saim SAKAOLUMustafa Bapnar ve yklerinden Yansyan Hayatlar ......................................543Yaar MEKEdebiyatmzda k Kollarnn Yaplan ve Emrah KolundaYer Alan Tokatl klarda Klasik Edebiyatn Etkisi .........................................561Mehmet YARDIMCITokat Zileli Yazar Mustafa Necati Sepetiolunun Tarihi Romanlarnda Genlerin Kendileriyle zdeletirebilecei Kahramanlar ................................577Nesrin ZENGN

NDEKLERNDEKLER

1

Yemen ve Yemende ehit Olan Tokatllar


2

brahim AYKUN

Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I2

kranlarm sunuyorum. Yine, sempozyumun hazrlanmasnda ve gerekletirilmesinde

Dzenleme, Danma, Bilim ve Yrtme kurullarmzda grev yapan retim yeleri, Tarih Blm retim yeleri ve rencileri nemli katk ve abalar gstermilerdir. Onlarn bu katk ve abalarndan dolay kendilerine teekkr bir bor biliyorum.

Bu gzel almann yaymlanabilmesinde bize en nemli destei sunan Tokat Valiliinin maddi-manevi katklar her trl takdirin stndedir. Bu katklarndan dolay birim yneticilerine teekkrlerimi arz ederim.

Son olarak, bu yayn sizlere sunmaktan btn alma arkadalarm adna byk mutluluk duyduumu ifade etmek istiyorum.

Prof. Dr. Ali AIKEL

Dzenleme Kurulu Bakan

3

SEMPOZYUM AILI KONUMALARI

5

Sempozyum Al Konumalar


Prof. Dr. Ali AIKEL Dzenleme Kurulu Bakan Sayn Valim, Sayn Milletvekilim, Sayn Belediye Bakanm, Sayn Rektrm, Deerli retim yeleri, Kymetli Misafirler, Deerli Basn Mensuplar, Gaziosmanpaa niversitesi nclnde, Tokat Valilii, Tokat

Belediyesi ve Tokat Kent Konseyinin katklaryla hazrlanan Tokat Sempozyumuna ho geldiniz diyor, hepinizi saygyla selamlyorum.

Tokat, uygarlklarn merkezi olan Anadolu'da, zengin doal kaynaklar, jeostratejik konumu nedeni ile birok Trk hanedann kurduu beyliklerin, devletlerin ve imparatorluklarn yaama ve fetih alan olmutur. Orta Karadeniz Blgesinde yer alan Tokat li, deiik rakmlarda dizilen yaylalar, ovalar, ba ve baheleri ve akarsularyla, Dnyada benzeri az bulunan bir corafyaya sahiptir.

lkemizin engin tarihi deerlerini, corafi, sosyal ve ekonomik artlarn aratrmak, ortaya karmak, korumak, yeni kuaklara ve tm dnyaya tantmak yurt sevgimizin bir nianesi olduu kadar gnmz ve geleceimiz iin de milli bir grevdir. Bu grev bilinciyle ilimizdeki drt nemli kurum tarafndan ulusal dzeyde Tokat Sempozyumu tertip edilmitir.

Tokat Sempozyumunun ana konusu Gemiten Gnmze Tokatn Sosyal Ve Ekonomik Durumu olarak tespit edilmitir. Bu ana konu Arkeoloji, Tarih ve Sanat Tarihi, Dil ve Edebiyat-Halk Bilimi, Corafya ve Doal zellikler, Kentleme ve Mimarlk, Ekonomi: Tarm, Ticaret, Turizm, Sosyal, Ekonomik ve Kltrel Yaam, Tokatl nemli ahsiyetler adlarn tayan toplam 7 temaya ayrlmtr. Her bir temann altnda muhtelif konu balklar bulunmaktadr.

Sempozyumun temel amac, Tokat ilinin her ynyle bilimsel adan ele alnarak incelenmesini salamak, bu sayede ilin kkl tarihi, dini, sosyal, kltrel ve ekonomik deerlerini ortaya kartmaktr. Ayrca, sempozyumumuz Tokat zerine bilimsel almalar yrten bilim insanlar arasnda bilgi alverii, ibirlii ve dayanmay artrmay hedeflemektedir.

lkemizin nde gelen 34 niversitesinden ve niversite dndaki 8 kurumdan olmak zere toplam 42 kurumdan Sempozyuma 250nin zerinde bildiri gnderilmitir. Ancak bilim kurulumuz bunlardan 130 kadarn kabul

6



etmitir. Kabul edilen bildirilerden ikisi karde lke Azerbaycandandr. Sempozyum sresince katlmclarmz Tokatmz hemen her ynn ele alacaklardr.

Sempozyum programna gre; ilk gn al treni ile birlikte bildiriler sunulacak, ikinci gn bildirilere devam edilecektir. Bilimsel etkinlik sonunda; her temay temsilen birer bilim insanmzn katklaryla sempozyum hakknda genel bir deerlendirme oturumu yaplacak ve bir sonu bildirisi hazrlanp iln edilecektir. Son gn de Tokat ehir merkezi ile Ballca Maaras gezisi dzenlenecektir.

Sempozyumda sunulan bildiriler, gerekli kontrol ve dzeltmeler yapldktan sonra bildiri kitabnda yaymlanacaktr.

Szlerimi tamamlarken Tokat Sempozyumu fikrinin ortaya konmasnda ve hayata geirilmesinde nc rol oynayan, tevik ve destekleriyle katk salayan Sayn Valim Mustafa TAKESENe, Sayn Belediye Bakanm Do. Dr. Adnan EKe, Sayn Rektrm Prof. Dr. Mustafa AHNe ve Kent Konseyi Bakan Abdullah GRBZe dzenleme kurulu adna ncelikli olarak en iten kranlarm sunuyorum.

Sempozyum almalarnda hi phesiz Valilik, Belediye ve Gaziosmanpaa niversitesinin birim yneticileri ve personelinin byk katk ve emekleri bulunmaktadr. Kendilerine zverili destek ve katklarndan dolay ok teekkr ediyorum.

Yine, sempozyumun hazrlanmasnda Dzenleme, Danma, Bilim ve Yrtme kurullarmzda grev yapan yelerimiz nemli katk ve abalar gstermilerdir. Onlarn bu katk ve abalarndan dolay kendilerine huzurlarnzda teekkr bir bor biliyorum.

Son olarak, fikri oluumundan sahneye konuluuna kadar, btn gayret ve fedakarlklaryla, sempozyumun ykn samimiyetle omuzlayan Dzenleme Kurulu yesi Yrd. Do. Dr. Samettin BAOLa, sekretarya sorumlusu r. Gr. Murat HANLE ve ekibinde yer alan aratrma grevlilerine, Tarih Blm retim yelerine ve ayrca renci arkadalarma kranlarm arz ediyorum.

Sayglarmla.

7



Prof. Dr. Mustafa AHN Gaziosmanpaa niversitesi Rektr Sayn Valim, Deerli Katlmclar, Deerli Konuklar, niversitemizin nclnde Tokat Valilii, Tokat Belediyesi ve Kent

Konseyinin dzenledii Tokat Sempozyumuna ho geldiniz. niversitemiz, Valiliimiz, Belediyemiz ve Kent Konseyinin katklaryla byle bir program organize etmekten, sizleri burada misafir etmekten onur duyduumu belirterek balamak istiyorum.

Deerli Konuklar, niversiteler, toplumun sorunlarna bilimsel zmler sunan, kltrel

mirasna katkda bulunan kurumlardr. Bir ynyle yerel sorunlarn ve konularn bilimsel olarak ele alnd, tartld yerlerdir. Sorunlara ulusal ve uluslararas bir bak as getirmek, ulusal ve uluslararas konulara blgenin artlarn ve deerlerini hesap ederek bakmak, yine niversitenin misyonlar arasndadr. Bugn aln yaptmz sempozyum da bu dnceyle ortaya kt. Tokatla yle ya da byle ilgili hemen her konuda alma yapan, syleyecek sz olan herkesin sempozyumda yer almasn, bir araya gelmesini, bilimsel bir ortamda katk salamasn ve sinerji olumasn amaladk.

Bu gzel corafyada, Mevlanann gitmek gerek dedii bu ehirde renkli bir kltrel mirasn vrisleri olarak hayatmz devam ettiriyoruz. Etrafmzda her gn deien, gelien, imknlar sunan ve krizler yaayan bir dnya var. Kuruluunun 20. Yln kutlayan niversitemiz, gemile bugn arasnda, toplumu gelecee salkl ve gl bir ekilde tayan bir kpr olma yolunda, elinden gelen her eyi yapyor ve yapmaya devam edecek. imdiye kadar, ortak alabileceimiz, ehrimize, lkemize bilime katks olan herkese kapmz ak dedik ve katks olacak herkesin kapsn almaya da her zaman olduu gibi devam edeceiz. Bu amala normal eitim retimin yannda niversitemizde her hafta en az birka bilimsel ve kltrel etkinlik organize ediyoruz. niversite-ehir, niversitekamu ve niversite sanayi ibirlii konularnda toplantlar dzenliyoruz.

Getiimiz yllarda niversitemiz pek ok uluslararas, ulusal ve blgesel toplantya ev sahiplii ve organizatrlk yapt. Yeni akademik yln henz 2. aynda Tokat Sempozyumu ile 3. Ulusal toplantmz dzenlemi olacaz. Ben bu toplantya katklarn esirgemeyen bata Valimiz olmak zere Belediye Bakanmza, Kent Konseyine Bakanmza, Organizasyon Komitesine, deerli katlmclara, emei geen tm arkadalarma ve toplantlara katlarak bu toplantlar daha anlaml hale getiren siz deerli misafirlerimize teekkr ediyor, hepinizi saygyla selamlyorum.

8



Do. Dr. Adnan iek Belediye Bakan

Yaklak bir yl nce bata Tokat Valilii olmak zere Sayn

Rektrmzle beraber 2012 yl ierisinde ilimizde kltrel faaliyetler kapsamnda neler yaplabilir konusu gndeme geldiinde az nce ismi zikredilen deerli hocalarmzla yaplan konumalar neticesinde seri ekilde ayda 1 defa olmak zere drt be defa konferans almas yaplmt ve bunlarn sonuncusu olarak da bu sempozyumun dzenlenmesi o zaman gndeme gelmiti. Hem fikir babalarna hem de o zaman o grevi yrten deerli Valimiz erif YILMAZa ve o gn aramzda bulunan ve buray onurlandran sempozyuma katk salayan Sayn Valimize, Rektrmze, Kent Konseyi Bakanma yrekten teekkr ediyorum. Umarm iyi bir sempozyum olur.

Sempozyum programna baktmzda ok farkl salonlarda ok farkl gndemler var, muhtemelen aralarndan seip bandan sonuna kadar konular takip edeceimizi dnyorum. Tokat gndeme geldii zaman ok genel cmlelerimiz ok genel ifadelerimiz oluyor. Tokat bir Kltr ehri, Tokat Bir Tarih ehri, Tokat Bir Tarm ehri, u zelliklere sahip be bin yllk tarihi var, u kadar kltr, trks ve manisi var. Btn bunlarn hepsi bilimsel gereklerden uzak ve tamamen uzun yllar nesilden nesile gelen aktarmlar neticesinde kullanlm cmleler. Biz istedik ki; bu konular bilimsel azlardan ksn. Konunun uzmanlar konuyu tartsn ve dzenlenecek bir sempozyumda bu konular kapsayan gelecek kuaklara da devredebileceimiz elimizde kalc bir eserimiz olsun ve bunu bir sempozyum eklinde dzenleyelim, tm bunlarn neticesinde de bunu kitap eklinde bastralm dncesi ile bugn bu noktaya geldik. mit ediyorum ki en ksa sre ierisinde de bu kitapklar baslr. Tokat gndeme geldii zaman Tokatn birok konusu ile gerek tarihi, gerek sanat, gerek ekonomisi, gerek btn konularla ilgili elimizde dzenli bir dokman ortaya km olur. zlemi olduumuz sine vizyon gsterisini yine Tokat Valilii, Tokat Belediye Bakanl, Tokat Ticaret Odas, niversitemiz katks ile Orta Karadeniz Kalknma Ajans hibe fonlarndan yaptrmtk. O tarihte de gndeme gelmiti, tabi ok uzun bir almann neticesinde bu ortaya kmt. Fakat unu ifade etmek istiyorum belki aylarca sren bir almann neticesinde izlemi olduumuz sinevizyon 18 dakikalk bir sinevizyon du, bunu da daha aza indiremedik. nk Tokatn tarihini konumaya baladnzda elinizde ok malzeme var, Tokatn kltrn gstermeye kalktnzda elinizde ok fazla malzeme var, Tokatn ekonomisini, corafyasn, kltrel zenginliklerini konumaya katlnz da elinizde ok fazla malzeme var. Bunu daha fazla azaltamamtk. Buradan unu ifade etmek istiyorum; Tokatla ilgili konuulmas gereken o kadar ok konu var ki biz bunlar bilimsel azdan tartlsn istedik.

9



10



Mustafa TAKESEN Tokat Valisi Medeniyetimizin filizlendii ehirlerin banda gelen, Anadolu

hazinesinin nadide paras Tokat'a bir de ben ho geldiniz diyor teriflerinizden dolay kranlarm sunuyorum.

Bugn fevkalade nemli ve deerli bir akademik etkinliin aln yapyoruz. Tokatmzn tarihsel, kltrel, sosyo-ekonomik zelliklerinin bilimsel bir anlayla ele alnp deerlendirilecei, limizin gelecei zerinde alrken bilgi daarcmz daha da zenginletirecek bir Sempozyumun-tabiri caizse- balama vuruu iin buradayz. Sevinli ve heyecanlyz, nk;

Bu adm ile Tokatmzn gururu, ilim yuvamz Gaziosmanpaa niversitemizin 20nci kurulu yldnm etkinliklerine ayr bir anlam katyoruz,

Tokat gereini, Tokatn gzelliklerini, Tokatn potansiyelini bu mmtaz ilim ocandan tm lkemize duyurmu oluyoruz.

Bunu 26 yl nce rahmetli Recep YAZICIOLUnun Valilii zamannda eyhlislam bn-i Kemal Aratrma Merkezi tarafndan, Mdr Sleyman Hayri BOLAY nclnde yaplan Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde TOKAT Sempozyumunun 2ncisi olarak deerlendirebiliriz.

Tokat ki; 5000 yla uzanan bir tarihi olan, Anadolu Trklnn barnda yeerdii, Trkln mhrn Anadoluya kazyan Trk-slam medeniyetinin simge yurtlarndan biridir.

-limiz milattan nce balayan tarihindeki nemini gnmze kadar kaybetmeden tam 14 devlete ve birok beylie ev sahiplii yapm bir ticaret ve kltr ehridir.

- Yeil Irmak kylarnn dar ve nemli, Anadolunun geni ve kuru alanlarndan da sralar ile ayrlan TOKAT, vadiler arasndaki bereketli topraklardan dolay adeta Trkiyenin Meyve Bahesidir.

- Hz.Mevlanann Fih-i Mafih adl eserinde Tokata gitmek gerek nk orada iklim ve insanlar mutedildir diye iltifat ettii bir kenttir TOKAT.

-Hac Bektai Velinin Alimler Kona, Fazllar Yurdu ve airler Yata diye dua ettii bir ehirdir TOKAT.

-Evliya elebinin, Seyahatnamesinde Gariplerle dostturlar, kin tutmaz, hile bilmez, yumuak huylu insanlarn yaadn belirttii; cami, saray, kk ve imaretlerinin salaml ve gzelliinden bahsettii bir yerdir TOKAT.

-Milletimizin Anadolu'ya ayak basmasndan itibaren 900 yldr ortaya koyduu mimari eserlerin geirdii evreleri 900 admda grebileceiniz tek yerdir TOKAT.

Bundan dolaydr ki, Ordinarys Sheyl NVER hocamz "Trk-slam

11



Mustafa TAKESEN Tokat Valisi Medeniyetimizin filizlendii ehirlerin banda gelen, Anadolu

hazinesinin nadide paras Tokat'a bir de ben ho geldiniz diyor teriflerinizden dolay kranlarm sunuyorum.

Bugn fevkalade nemli ve deerli bir akademik etkinliin aln yapyoruz. Tokatmzn tarihsel, kltrel, sosyo-ekonomik zelliklerinin bilimsel bir anlayla ele alnp deerlendirilecei, limizin gelecei zerinde alrken bilgi daarcmz daha da zenginletirecek bir Sempozyumun-tabiri caizse- balama vuruu iin buradayz. Sevinli ve heyecanlyz, nk;

Bu adm ile Tokatmzn gururu, ilim yuvamz Gaziosmanpaa niversitemizin 20nci kurulu yldnm etkinliklerine ayr bir anlam katyoruz,

Tokat gereini, Tokatn gzelliklerini, Tokatn potansiyelini bu mmtaz ilim ocandan tm lkemize duyurmu oluyoruz.

Bunu 26 yl nce rahmetli Recep YAZICIOLUnun Valilii zamannda eyhlislam bn-i Kemal Aratrma Merkezi tarafndan, Mdr Sleyman Hayri BOLAY nclnde yaplan Trk Tarihinde ve Trk Kltrnde TOKAT Sempozyumunun 2ncisi olarak deerlendirebiliriz.

Tokat ki; 5000 yla uzanan bir tarihi olan, Anadolu Trklnn barnda yeerdii, Trkln mhrn Anadoluya kazyan Trk-slam medeniyetinin simge yurtlarndan biridir.

-limiz milattan nce balayan tarihindeki nemini gnmze kadar kaybetmeden tam 14 devlete ve birok beylie ev sahiplii yapm bir ticaret ve kltr ehridir.

- Yeil Irmak kylarnn dar ve nemli, Anadolunun geni ve kuru alanlarndan da sralar ile ayrlan TOKAT, vadiler arasndaki bereketli topraklardan dolay adeta Trkiyenin Meyve Bahesidir.

- Hz.Mevlanann Fih-i Mafih adl eserinde Tokata gitmek gerek nk orada iklim ve insanlar mutedildir diye iltifat ettii bir kenttir TOKAT.

-Hac Bektai Velinin Alimler Kona, Fazllar Yurdu ve airler Yata diye dua ettii bir ehirdir TOKAT.

-Evliya elebinin, Seyahatnamesinde Gariplerle dostturlar, kin tutmaz, hile bilmez, yumuak huylu insanlarn yaadn belirttii; cami, saray, kk ve imaretlerinin salaml ve gzelliinden bahsettii bir yerdir TOKAT.

-Milletimizin Anadolu'ya ayak basmasndan itibaren 900 yldr ortaya koyduu mimari eserlerin geirdii evreleri 900 admda grebileceiniz tek yerdir TOKAT.

Bundan dolaydr ki, Ordinarys Sheyl NVER hocamz "Trk-slam

12

devletlerinin eser brakmak iin yart baka bir yer grmedim diye hayretini ifade ettii bir vatan parasdr.

- Anadolunun en eski camisi olan Garipler Camisine, - Tm mtemilat ile ayakta kalm en gzel Ahap

Mevlevihanelerinden birine, - lk Tp Medresesi Gk Medreseye, - Dnyann en byk maaralar arasnda saylan Ballca

Maarasna, - lkemizin en asil konaklarndan birisi olan Latifolu

Konana, - 600 yllk El Yazmaclnn Anadoludaki merkezi

Yazmaclar Hanna - En byk ehir hanlarndan birisi olan Tahana, - Cesarn Geldim-Grdm-Yendim sz ile bilinen

savan yapld ayn zamanda en ok geleneksel konuta sahip Zileye, - lk Trk Beyliine bakentlik yapm Niksara. - bn-i Kemal, Molla Hsrev, Molla Ltfi, Hekim

Mustafa ve Gazi Osman Paa gibi ilim ve devlet adam yetitiren iklime sahip bir kenttir TOKAT. Tokat Havzasnda 14 kadar medeniyetin gelip getiini kabul edersek

bunlarn bizim medeniyetimize, kltrmze, yaaymz zerine neler brakp neler aldn renme frsat yakalayacamz iin bu Sempozyum ayr bir nem tayor. Bu ynyle Tokat okumak, Tokat dinlemek, Tokat anlamak; aslnda sadece Tokat anlatmayacak bize. lkemizi anlatacak, gemiimizi anlatacak, baarlarmz, hayal krklklarmz, zaferlerimizi, hsranlarmz gsterecek. Adeta Tokata bakp Trkiyeyi greceiz.

Tokat Trkiyedir desem mbalaa etmi olur muyum acaba? yle dnelim; gen ve enerji dolu ama eitim dzeyi olmas gerekenin altnda nfusu; verimli topraklar, yeeren ama destee ve vizyona ihtiya duyan sanayisi, topraa gmlp unutulmu gibi zengin ama pek tannmayan tarihi-kltr Ve tm bunlarn ortaya koyduu gerek: Olabileceinin, olmas gerekenin uzanda kalmlk... Btn bu saydklarm, genel manada Trkiye iin de geerli deil mi?

Bu bilinmeyen tarih ve kltr hazinesini nesillere aktarmakla, gelecei bu hazinenin yla aydnlatmakla sorumluyuz. Atalarmzn yadigrlarn mahzun yalnzlklarndan karp kendi z manalaryla yeniden yaatmaya, ama bundan da nemlisi, gemile vnmekten de nemlisi, Tokat gemiinden daha parlak, gemiinden daha da kalc bir bilim, kltr ve sanat yuvasna dntrmekle grevliyiz. niversitemiz bu amaca giden yoldaki en nemli sacayamz, byle Sempozyumlarmz da bizi bilgi ve kararllkla donatacak admlarmz olmaktadr.

12



Byle bir beldede yaamann, byle bir beldeyi idare etmenin mesuliyetini stlenerek, idare-i maslahattan saknp bugnn ve gelecein boynumuza ykledii atlmlar yapmalyz. Bunun yolu ise, kuru hamasetten deil bilgiden, doru veriye dayal cesur ama gereki hedefleri belirlemekten ve bunlar belli bir ynetim aklyla, ilgili tm taraflarla istiare ve ibirlii iinde uygulamaktan geer.

Bu Sempozyumun bence asl nemli noktas da burada ortaya kyor. Tokatla ilgili bilgilerimizi tazelemek, Tokatn potansiyelini tm lkeye bilimin diliyle yanstmak yannda, Tokat ykseltme grevini omuzlayan tm taraflar, devletinden sivil toplum kurulularna, niversitesinden basnna, ticaret ve sanayi teekkllerinden siyaset kurumuna tm vazifelileri biraraya getiren bir platform. Tokatn geleceinde sorumluluk stlenen tm kesimler, bilimin yol gsterici rehberliinde limizi konuacak, limizi dinleyecek, limizi yaayacak. Bunu son derece nemli bir enerji yklemesi olarak nitelendiriyorum.

Dier yandan sahip olduumuz deerleri anmaktan ok deer katmaya odaklanmalyz. Bunu da kendi gereimizle drste yzlemeden yapamayz. Bu sempozyum, limizin yaad sorunlar, yoksunluklar, ihmalleri, hatalar ilmi verilerle gzler nne serecek ve k yollar adna bir dnce zemini oluturacak. Heyecan ve azimle ayaa frlamadan nce akl, ilim ve erdemle kuanmak art olduuna gre, bylesi akademik etkinliklere sorumluluk sahibi herkesin ihtiyac var.

lkeleri gelimi yapan, byk yapan etken, sorunlarn zme yetenekleridir. zgr dnce, bilime yatrm da bir lkenin en hayati sorun zme yeteneidir. Bundan mahrum olan lkeler ve toplumlar ise sorunlarn iddet ve nefret sarmalnda zmek bir yana daha da bytr, kronikletirir.

Gaziosmanpaa niversitemize ve burada bulunan, Tokat Gnlllerine baknca, Tokatn ve lkemizin sorun zme yeteneinin daha iyi grleceini dnyorum.

Bu duygu ve dncelerle Sempozyumun limiz iin hayrlara vesile olmasn diliyor, bata Rektrmz ve kurmaylar olmak zere; Sempozyuma emei geenlere, limize bu amala terif eden hocalarmza ve bizi yalnz brakmayan tm misafirlerimize teekkr ediyor; bu vesile ile hrmet ve muhabbetlerimi sunuyorum.

13

Byle bir beldede yaamann, byle bir beldeyi idare etmenin mesuliyetini stlenerek, idare-i maslahattan saknp bugnn ve gelecein boynumuza ykledii atlmlar yapmalyz. Bunun yolu ise, kuru hamasetten deil bilgiden, doru veriye dayal cesur ama gereki hedefleri belirlemekten ve bunlar belli bir ynetim aklyla, ilgili tm taraflarla istiare ve ibirlii iinde uygulamaktan geer.

Bu Sempozyumun bence asl nemli noktas da burada ortaya kyor. Tokatla ilgili bilgilerimizi tazelemek, Tokatn potansiyelini tm lkeye bilimin diliyle yanstmak yannda, Tokat ykseltme grevini omuzlayan tm taraflar, devletinden sivil toplum kurulularna, niversitesinden basnna, ticaret ve sanayi teekkllerinden siyaset kurumuna tm vazifelileri biraraya getiren bir platform. Tokatn geleceinde sorumluluk stlenen tm kesimler, bilimin yol gsterici rehberliinde limizi konuacak, limizi dinleyecek, limizi yaayacak. Bunu son derece nemli bir enerji yklemesi olarak nitelendiriyorum.

Dier yandan sahip olduumuz deerleri anmaktan ok deer katmaya odaklanmalyz. Bunu da kendi gereimizle drste yzlemeden yapamayz. Bu sempozyum, limizin yaad sorunlar, yoksunluklar, ihmalleri, hatalar ilmi verilerle gzler nne serecek ve k yollar adna bir dnce zemini oluturacak. Heyecan ve azimle ayaa frlamadan nce akl, ilim ve erdemle kuanmak art olduuna gre, bylesi akademik etkinliklere sorumluluk sahibi herkesin ihtiyac var.

lkeleri gelimi yapan, byk yapan etken, sorunlarn zme yetenekleridir. zgr dnce, bilime yatrm da bir lkenin en hayati sorun zme yeteneidir. Bundan mahrum olan lkeler ve toplumlar ise sorunlarn iddet ve nefret sarmalnda zmek bir yana daha da bytr, kronikletirir.

Gaziosmanpaa niversitemize ve burada bulunan, Tokat Gnlllerine baknca, Tokatn ve lkemizin sorun zme yeteneinin daha iyi grleceini dnyorum.

Bu duygu ve dncelerle Sempozyumun limiz iin hayrlara vesile olmasn diliyor, bata Rektrmz ve kurmaylar olmak zere; Sempozyuma emei geenlere, limize bu amala terif eden hocalarmza ve bizi yalnz brakmayan tm misafirlerimize teekkr ediyor; bu vesile ile hrmet ve muhabbetlerimi sunuyorum.

15

SEMPOZYUM AILI BLDRS

15

Sempozyum Al Bildirisi

Tokat Sempozyumu 1-3 Kasm 2012. Cilt I 17

Kltr Tarihimizde Tokat Prof. Dr. Mahmut KAYA

Sayn protokol erkn, deerli ilim adam meslektalarm, aziz

misafirler ve sevgili genler; hepinizi Allahn selamyla selamlyorum. Tokatn Trk kltr tarihindeki yerini belirlemek, sahip olduu madd ve manev deerleri, gn yzne karmak ve bunlar ada bilimin yntemleriyle irdeleyerek gncellemek amacyla dzenlenen bu sempozyumun gereklemesini salayan deerli valimiz, sayn Mustafa TAKESEN Beye, Gaziosmanpaa niversitesi Rektr sayn Prof. Dr. Mustafa AHN Beye ve Kent Konseyi Bakan sayn Abdullah GRBZ Beye huzurlarnzda teekkr etmek benim iin zevkli bir grevdir. Ayrca aziz vatanmzn bu blgesini yzyllar iinde akl ve kol gcyle ileyerek bizlere zengin bir kltr miras brakan atalarmz da minnet ve rahmetle anyorum.

Bilindii zere bu gibi tartmal ilm toplantlar dzenlemedeki asl ama, Anadoluda kurup gelitirdiimiz, o parlak medeniyet ve kltrmz yeni batan btn ynleriyle ve olanca ayrntlaryla tartp gncellemek, tarihten alacamz ders ve ilhamla, gnmz daha iyi anlamak, ve bylece yksek bir moral gle geleceimize yn vermektir. Bugn lkemizde saylar 166y bulan niversitelerimizde, bunlara bal faklteler, enstit ve yksek okullarmzda saylar on binlerle ifade edilen; her alanda adalaryla boy len akademisyenlerimiz, entelektellerimiz, sanat ve kltr adamlarmz kendi tarihini, deerlerini yeni batan aratracak, hams duygularla deil, ada bilimsel yntemlerle sorgulayarak yeni sentezlere ulaacak; bylece dnya milletler topluluunda sahip olduu sekin yeri alacaktr ve almaktadr. Biz sanayi an yakalamakta hayli gecikmi olsak da bugn iin bilgi anda geri kaldmz sylenemez. ovenist duygularla deil, btn samimiyetimle inanyorum ki; nmze engeller kartlmazsa, ok yakn bir gelecekte Trkiye, tarihine yarar bir ihtiamla dnya sahnesinde yeniden saygn yerini alacaktr.

Bence millet olarak engin devlet tecrbemiz, msait corafyamz, gen nfusumuz, eitim dzeyimiz ve halkmzn cevherinde var olan dinamizm, bu hedefi gerekletireceimizin temel gvencesidir.

Dnp bin iki yz yl ncesine baktmzda, Orta Asya bozkrlarnda yar gebe bir millet olarak adrlarda yaarken, slamiyeti setiimiz gnden itibaren ykselen ikbal yldzmzn bizi adrdan, muhteem Sleymaniye medeniyetine kadar ykselttiini grrz. Tarihin akn deitiren bu olay elbette ki kolay olmamtr. Bizden nce Anadoluda egemen olan Bizansllar, drdnc yzyldan itibaren bu corafyay kiliselerle, manastrlarla, ayazmalarla donatp Hristiyanlatrmlardr. 1071de Byk Seluklu Sultan Alpaslann nclnde Anadoluya giren atalarmz byk bir ferasetle, ok nemli bir strateji uygulam, kurduklar vakflar sayesinde ksa denecek bir zaman diliminde camiler, mescitler, medreseler, tekke ve trbeler, imaretler,

16



bedestenler, hamamlar, kervansaraylar gibi medeniyet unsurlaryla bezeyerek bir utan bir uca bu corafyay slamlatrmay baarmlardr. k Paazadenin belirttii gibi Anadoluyu Trkletirme ve slamlatrmada nc rol stlenenler gziyn- rm, abdaln- rm ve bciyn- rm denilen serdengeti gaziler, Ahmet Yesevye bal Yesev dervileri ve kahraman baclar yani nenelerimizdi. Bu vatana ruh ve mana kazandran, silinmez Trk mhrn vuran onlarda, gaz bir ak ve en yce bir idealdi. te;

Bir elden n edip iman arabn Bir elde perem-i kfir tutarlar dizeleriyle airin anlatmak istedii, atalarmzn sahip olduu ve bugn

bizim ok uzanda bulunduumuz, o gaz ruhudur. Bu yce ruh ve idealdir ki, cihan tarihine, gsmz kabartan muhteem bir medeniyet armaan etmitir.

Gazi atalarmzn, bir yandan da dnk mcadelelerindeki baarlarnn yannda, ie dnk almalarnda da ayn lde baarl olduklarn grmekteyiz. Mesela toplumsal yapy kurup gelitirirken onlarn temel ilkeleri hak, adalet ve ahlk zerine ykselen, drstle ve hogrye dayanan bir dzen vcuda getirmekti; baktmzda, bu hedefi tam anlamyla gerekletirdiklerini grrz. Byle olmasayd, bin yllk Anadolu tarihimizde, eitli rk, din, mezhep ve dnceden olan insanlar bir arada ynetmek nasl mmkn olurdu? Bizim toplumun her kesimine kar gsterdii hogr anlaymzn slmn ortaya koyduu hukuk ve ahlk anlayndan kaynaklandndan kuku yoktur. Bu anlaya gre nsanlar Allahn ailesidir. phesiz bu aile arasnda sevgi, sayg ve dayanmann olabilmesi iin aile fertleri arasnda ayrm yapmamak, hak ve adaletten ayrlmamak esastr. Hz. Alide, nsanlar ya dinde ya da insanlkta kardetir buyurmulardr. O halde hem din kardelerimize hem de insanlkta kardelerimize kar grev ve sorumluluklarmz var. Bu konudaki grev ve sorumluluumuzu yerine getirdiimiz lde devlet ve millet olarak ancak o zaman huzur ve bar iinde yaamay baarrz.

Burada u hususu belirtmek isterim ki, herhangi bir konuda toplumun btn fertleri ve her kesiminin gr birlii iinde olmalar beklenmemeli; byle bir anlay insan gereini bilmemek olur. Zira insan insan yapan en byk deer akldr; akl ise standart deildir. yi ki de standart deil, aksi halde insann bir robottan fark olmazd. yleyse toplumdaki farkl anlaylar, farkl yorumlar ve farkl zevkler hayata renk ve zenginlik katar. Bu konuda asl olan bizi biz yapan temel deerler zerinde gr birliine varmak, devlette dirlik, birlik ve dzeni salayan esaslar zerinde konsenss salamaktr. Gerisi, zerinde durulmamas gereken ayrntlardr. Din ve inan konusu da byledir: slmn ortaya koyduu tevhid akidesini zedelemeyen; mezhep, merep ve eitli mensubiyet duygularndan kaynaklanan farkllklar elbette vardr ve her zaman olacaktr. Bunlar bizi rahatsz etmemeli ve aramzdaki sayg ve sevgiyi zayflatacak bir dzeye gelmemeli. Bu konuda slmn temel yaklam Ehl-i

17



kble tekfir edilmez eklindedir, yani kblenin hak olduuna inanan bir insan -ne kadar hatal olursa olsun- kfrle sulanamaz; bu yzden dlanamaz. nk nihayetinde her insan hayatnn hesabn bize deil, yalnz Allaha verecek. Biz sadece herkesin iyilii iin, iyi ve yararl bir insan olmas iin dua ederiz, o kadar.

Atalarmz on nc yzyldan itibaren hogrye dayal, i ve meslek hayatnda drstlk ve disiplini esas alan toplumsal bir dzen kurmak zere Ahilik tekilatn gelitirip ehir, kasaba ve kylere kadar yaygnlatrdklarn bilmekteyiz. Onlar, sanat ve zanaat ve esnaf tekilatlarn ahlk adan eitmek zere her meslei rhn bir ndere, bir pre balamak suretiyle meslek ve ticarette disiplini salamay baarmlard. Mesela renberlerin pri Hz. dem, demircilerinki Hz. Davut, marangozlarnki Hz. Zekeriya, terzilerinki Hz. dris, berberlerinki Hz. Peygamberin berberi olan Selmn- Fris, gemicilerin pri Hz. Nuh, ticaret erbabnn pri ise Peygamber efendimizdi. Ahlerin ed kuanmalarndaki merasimi hatrlayalm; orada kullanlan terimler, i ve meslek hayatnda drstl, mertlii ve cmertlii temel alan terimlerdir. Bir i ve meslek erbabnn dkkanna girince gze ilien ilk ey, gayet anlaml bir levhadr. O levhada, her i ve meslee gre bir mesaj yer alr. yle ki:

Her sabah besmeleyle alr dkkanmz (Zahireci) Hz. Ademdir primiz stadmz (Demirci) Hz. Davuttur primiz stadmz (Berber) Selman- Pktir primiz stadmz Ben ellili yllarda Ali Paa Camiinin karsnda tra olduumda, eski

harflerle yazl yle bir levha grdm hatrlyorum. Btn bunlar, bizim hayat felsefemizin, dnya grmzn kkenini ifade etmesi bakmndan ok nemlidir. zninizle bir ocukluk hatram nakletmek istiyorum. Hasat mevsimi, kyl ocuklar kendi hayvanlarn, biilen tarlalarda otlatmak zere arazideyiz. Komularmzdan Mustafa aabey tarlalarn bimekle megul. O srada, Bu bitiimiz son tarla, imdi duasn yapalm dedi. Duas yleydi:

Eken bier, konan ger Cennetin kapsn cmertler aar Verelim Peygamber canna salavat Sall al Muhammed deyip son olarak trpan sallad Mustafa aabey. te kylmzn hasat

duas; ne kadar gzel ve anlaml deil mi? Bu konu zerinde biraz duralm; peki, okumay, yazmay bilmeyen bir

insan da ylesine derin irfan duygusunun kayna ne olabilir? Hi phesiz bu kaynak, camiler ve kylerde ki ky odasnda mayalanan kltrmzdr.

Osmanl lkesine seyahat eden batl gezginler, yazdklar hatralarnda halkmzn bilgi, grg ve misafirperverliinden vgyle sz ederler ve Osmanl toplumunun Bat toplumlarndan daha bilgili olduunu belirtirler.

18



Kylerde okullama yaygn olmad halde bylesi bir yksek kltr nereden aldklarn sorunca, kylmz Camide dinlediimiz vaaz ve hutbeler; bir de ky odalarnda ki kitap okuma gelenei diye cevap verir. Gerekten de ky odalarnda ki yaygn eitim ve kltr, bizim insanmzn beslendii ok nemli bir kaynakt. Ben o dnemi ok iyi hatrlyorum; ky odasnda herkes ya srasna gre yerini alr. Yeni gelen selam verdikten sonra oturur, ardndan merhaba fasl balar; birka kii merhaba dedikten sonra, o yeni gelen zt cemaate rahmet diye mukabele eder; oradakiler de ceddine rahmet eklinde karlk verir ve her yeni gelen iin seremoni bylece devam eder. Genlerin ve 8-10 yalarndan itibaren ocuklarn da katld bu mecliste nesiller aras kltr aktarmnn yannda, ocuklar ve genler bir mecliste oturup kalkma ve konuma adabn, davran tarzn ve byklere saygy renir. Adeta buras, yzlerce yl sren bir eitim merkezi ilevini stlenmitir. Cumhuriyet dneminde kurulan Halk Evleri, nceki dnemlerdeki ky odalarnn laik versiyonudur. Ne var ki, kan uyumazl yznden Mslman halkmz sekler bir eitimi temel alan bu Halk Evlerini benimsememitir.

Ky odalarnda okunan kitaplara gelince; ncelikle dini konularda halk iin yazlan Mzrakl lmihal, Nectl-mminn ve Envrl-kn okunur; bu srada dinleyenler soru sorar, konunun daha iyi anlalmas iin gerekli aklamalar yaplr. Bir baka akam, halkn hem dini hem hams duygularn besleyen cenk kitaplar okunur. Mesela Battal Gazi Destan, Hz. Aliye nisbet edilen Kan Kalesi, zeri bir mellifin yazd ve halk arasnda sret diye bilinen ve ok okunan eser ise Hz. Aliyi bir kahramandan te insanst glere sahip bir ahsiyet olarak niteler ki, Snni akideyle badamad halde buna kar kan olmamtr. Ayrca Hac Bayram- Velinin halifelerinden Ahmed-i Bicnn yazd Ahmediye de halk beenerek okuduu eserlerin banda gelmekteydi. Din ve tasavvuf bir eser olan Mzekkin-nfsu da bunlar arasn da saymak gerekir.

te yandan halk ve tasavvuf edebiyatna dair Yunus Emre Divan, Kuddsi Divan, Kerem ile Asl, Ferhat ile irin, Yusuf ile Zleyha gibi halkn din ve edeb duygularn tatmine ynelik eserler okunmaktayd. Hemen belirtelim ki bunlarn byk bir ksm manzum eserlerdir. Ky odalarnda oka okunan Kara Davut isimli kitap ise mensur olup Delill-hayrt adl eserin Trke tercme ve erhi mahiyetindedir.

te krsal kesimde halkmzn bilgi, irfan ve edebi ynden beslendii eserler genelde bunlard. Yllar sonra ben stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde okurken, burada saydm metinlerden bir ksm Eski Anadolu Trkesi adyla ders programnda yer aldn grnce hem sevindim hem zldm, nk kylmzn anlayp zevk ald bu metinleri niversiteli genler anlamakta glk ekiyorlard.

19. yzyln ikinci yarsna kadar Sivasa bal bir kaza, sonra sancak, 1921de vilayet olan Tokatta geleneksel medrese eitim dzeyinin Seluklulardan itibaren hayli yksek ve verimli olduunu grmekteyiz.

19



Kylerde okullama yaygn olmad halde bylesi bir yksek kltr nereden aldklarn sorunca, kylmz Camide dinlediimiz vaaz ve hutbeler; bir de ky odalarnda ki kitap okuma gelenei diye cevap verir. Gerekten de ky odalarnda ki yaygn eitim ve kltr, bizim insanmzn beslendii ok nemli bir kaynakt. Ben o dnemi ok iyi hatrlyorum; ky odasnda herkes ya srasna gre yerini alr. Yeni gelen selam verdikten sonra oturur, ardndan merhaba fasl balar; birka kii merhaba dedikten sonra, o yeni gelen zt cemaate rahmet diye mukabele eder; oradakiler de ceddine rahmet eklinde karlk verir ve her yeni gelen iin seremoni bylece devam eder. Genlerin ve 8-10 yalarndan itibaren ocuklarn da katld bu mecliste nesiller aras kltr aktarmnn yannda, ocuklar ve genler bir mecliste oturup kalkma ve konuma adabn, davran tarzn ve byklere saygy renir. Adeta buras, yzlerce yl sren bir eitim merkezi ilevini stlenmitir. Cumhuriyet dneminde kurulan Halk Evleri, nceki dnemlerdeki ky odalarnn laik versiyonudur. Ne var ki, kan uyumazl yznden Mslman halkmz sekler bir eitimi temel alan bu Halk Evlerini benimsememitir.

Ky odalarnda okunan kitaplara gelince; ncelikle dini konularda halk iin yazlan Mzrakl lmihal, Nectl-mminn ve Envrl-kn okunur; bu srada dinleyenler soru sorar, konunun daha iyi anlalmas iin gerekli aklamalar yaplr. Bir baka akam, halkn hem dini hem hams duygularn besleyen cenk kitaplar okunur. Mesela Battal Gazi Destan, Hz. Aliye nisbet edilen Kan Kalesi, zeri bir mellifin yazd ve halk arasnda sret diye bilinen ve ok okunan eser ise Hz. Aliyi bir kahramandan te insanst glere sahip bir ahsiyet olarak niteler ki, Snni akideyle badamad halde buna kar kan olmamtr. Ayrca Hac Bayram- Velinin halifelerinden Ahmed-i Bicnn yazd Ahmediye de halk beenerek okuduu eserlerin banda gelmekteydi. Din ve tasavvuf bir eser olan Mzekkin-nfsu da bunlar arasn da saymak gerekir.

te yandan halk ve tasavvuf edebiyatna dair Yunus Emre Divan, Kuddsi Divan, Kerem ile Asl, Ferhat ile irin, Yusuf ile Zleyha gibi halkn din ve edeb duygularn tatmine ynelik eserler okunmaktayd. Hemen belirtelim ki bunlarn byk bir ksm manzum eserlerdir. Ky odalarnda oka okunan Kara Davut isimli kitap ise mensur olup Delill-hayrt adl eserin Trke tercme ve erhi mahiyetindedir.

te krsal kesimde halkmzn bilgi, irfan ve edebi ynden beslendii eserler genelde bunlard. Yllar sonra ben stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde okurken, burada saydm metinlerden bir ksm Eski Anadolu Trkesi adyla ders programnda yer aldn grnce hem sevindim hem zldm, nk kylmzn anlayp zevk ald bu metinleri niversiteli genler anlamakta glk ekiyorlard.

19. yzyln ikinci yarsna kadar Sivasa bal bir kaza, sonra sancak, 1921de vilayet olan Tokatta geleneksel medrese eitim dzeyinin Seluklulardan itibaren hayli yksek ve verimli olduunu grmekteyiz.

21

Tokattan yetien ulema arasnda alt eyhlislam bulunduunu hatrlarsak durum daha iyi anlalacaktr. Fatih dneminde Molla Ltfiden 1953te Kahirede vefat eden eyhlislam Mustafa Sabri Efendiye kadar deha apnda birok ilim ve din adam yetitiren Tokat medresesinden son olarak yetien ve 1960da stanbul mfts olan Zileli Bekir Haki Yener, Tokat mfts Muhatl (evreli) Hac Osman Efendiden icazet aldktan sonra 1912de stanbula giderek rs (profesrlk) imtihann kazanm ve Beyazt medresesinde mderris olmutur. Bekir Haki Hocann en son talebesi benim. Ayn zamanda dilde air olan hocam, Merhum Mft Hac Osman Efendinin ilm otoritesinden sitayile bahsederlerdi. Yeri gelmiken, o gnki Tokatta halkn kltr dzeyinin ne kadar yksek olduunu gsteren bir olay sizlere hocamdan nakletmek isterim.

Hocam, bir gn sabah erkenden Sulu Sokaktan aa doru yrrken dikkate deer bir olaya tank olur. Bakrc esnaf erkenden dkkann am, evre temizliini yaptktan sonra iine balamtr. Bir dkkanda usta ortada, sa ve solunda iki kalfas ve sonra raklar hilal eklinde oturmular. rs-ekile bakr dverken koro halinde bir gazel okuyorlar. Bu, Fuzulnin mlemma tarzndaki bir gazelidir. Fakat rs-eki sesi, gazelin nameleriyle uyumlu. Hoca bu manzaray grnce olduu yerde mhlanr kalr ve sonuna kadar dinler. Bu olay anlatrken merhum heyecanlanr ve gzleri dolard. Fuzlnin sz konusu mlemmas yle balyor:

Vasln bana hayat verir, firkatn memt Sbhane hlik halekal-mevte vel-hayat Hicrnna tahamml eden vasln bulur Tb limen ysidhs-sabru ves-sebt imdi dnelim, bakrc esnaf gibi kaba saylabilecek bir meslek

erbab, byle bir gazeli usulnce okuyup bundan zevk alyor, anlamasa, zevk almasa okur mu? te gemite halkmzn kltr ve irfan dzeyi byleydi. Tokattan yetien ve mehurlar arasnda saylan hayli divan airimiz vardr. Halk iiri alannda ise sadece Zileden 60tan fazla halk airinin yetitiini hatrlatmak yeter sanrm.

Herhalde bana tannan sreyi am bulunuyorum, zr dileyerek huzurunuzdan ayrlmak istiyorum. Bu sempozyumu dzenleyen muhterem zevta ve emei geen herkese tekrar teekkr ediyorum ve sempozyumun baarl gemesini diliyorum.

23

TEMA I: ARKEOLOJ, TARH VE SANAT TARH BLDRLER

23

Tokat evresinde Yerel Bir Egemenlik: Hacemiroullar Beylii


Tokat evresinde Yerel Bir Egemenlik: Hacemiroullar Beylii Ergin AYAN*

zet

Bu alma Trkiye Seluklularnn dalma dneminden sonra, tarih sahnesinde yeteri kadar yazl belge ve bilgi brakmam olan bir Orta ve Dou Karadeniz beyliinin tarihini aratrmaya ve ortaya karmaya ynelik bir abay temsil etmektedir. Hacemroullar Beylii, 1301 tarihinde Ordu, Giresun, Tokatn kuzeyi, Samsunun dousu ve Trabzonun batsn kapsayan bir corafyada kurulmutur. Hacemroullarnn siyas mcadelesi daha ziyade Trabzon Rum Devleti ile olmu ve blgenin Trklemesinde nemli bir rol oynamtr. Beyliin tarihinin aratrlmasndaki en byk zorluk, ilgili yazl kaynaklarda, kk bir beylik olarak telkk edilmesi nedeniyle kendisinden ok az bahsedilmesidir. Hacemroullar Beyliinin kimlii meselesinde bile, onlarn kken olarak Danimendlilere dayanyor olmalar dncesi vardr. Hacemroullarnn 100-150 yl ierisinde Trabzon Rum Devleti, Tceddnoullar Beylii, Kad Burhneddn Devleti ve Osmanl Devleti ile yapm olduklar mcdeleler, bir beyliin tarihsel deneyimini sunmas bakmndan bu almada ele alnmtr. Bu arada, Hacemroullarnn dier Trkmen beylikleri ile olan ilikileri hakknda da bilgi verilmitir. Bu almada tarih olarak yerellikle birlikte, o gnn tarihsel koullarnn yanstlmasna aba gsterilmitir.

Anahtar Kelimeler: Hacemroullar, Tokat, Danimendli, Ordu, Karadeniz

A Local Dynasty Around Tokat Dstrct: Hacemrogullar Beylg Abstract

This study represents an effort about researching the history of a local dynasty which ruled middle and Eastern Black Sea after the fall of Anatolian Saljukians and couldnt produced written documents. Haciemirogullari Beylig was established in the North of Ordou, Tokat and Kerasund, east side of the Samsoon and west side of the Trebizond at the year 1301. Haciemirogullaris main struggle was with Empire of Trebizond and they had an important role about Turkization of the district. The biggest difficulty about Haciemirogullari research is the lack of written documents. Contemporary resources of the Haciemirogullaris didnt consider this state as an important beylig and as a consequence did not give rich information. Even in the problematique of beyligs roots, theyve been considered as a follow-up of Danishmends. The struggle between Haciemirogullari and Empire of Trebizond, Taceddinogullari, Kadi Burhaneddin Beylig and Ottomans for about 100-150 years has been narrated at this study for giving the historical experience of a beylig. In the

* Do. Dr., Ordu niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi

24

Ergin AYAN


mean time relations between Haciemirogullari and other Turkmen beyligs has been given. Even borders of this study is local, we tried to show the historical conditions of the time of the Haciemirogullaris.

Keywords: Haciemirogullari, Tokat, Danishmends, Ordou, Black Sea. Giri Gemie dnk bir aratrmay kapsayan bu almamza kstl olan

mevcut kaynaklarn ve aratrma eserlerin nda balamak istiyoruz. Gemie bakldnda, Hacemiroullar Beylii hakknda yaplm olan ada aratrmalarn biroundaki ngrler, bazen zorunlu olarak olmu olabilir tezlerini kapsadndan, bu nevi grler olmas muhtemel tarih anlaynn bir biimi olarak addedilebilir. Fakat her eye ramen, kesin olmuu, kar-olgusal speklasyon bak asndan ayrmak gerekir. Amacmz, gemie dair bu tr ihtimaliyet analizlerini reddetmek veya tartmak deildir. nk, bu speklasyon noktasna gelinmesinin sebebi, phesiz birok konudaki kaynak sknts ya da yetersizliine ramen hacimli bir metin ortaya karabilmek kaygsdr. Bu noktada yalnzca, tarih aratrmalarnda moda haline gelen ekliyle bu tahlillerin, tarihi olabilirlikleri deerlendirip, metin haline getirmekle hibir ilgisi olmadn gzlemlediimi belirtmek isterim. Hacemiroullar Beylii, yerel tarih asndan aratrlabilir ilgin bir konu ve Orta Karadeniz Blgesinin Trklemesi asndan ok verimli sonular ortaya karan bir hakimiyet olabilir, yalnz bu yerel hakimiyetin gnmze miras brakt sonularn kalc olmasnn, bu tr speklasyonlara ihtiya duymadn da ifade etmek isterim. Zaten sz konusu blge bugn tamamen Trktr ve bu keyfiyetin temelleri de tarihi dnemde Hacemiroullar tarafndan atlmtr. Buna ramen, gemie dnk tahminlerde bulunup, bir takm olaslklar deerlendirerek, zemini pekitirmeye almak, objektif tarihilikten uzaklamak anlamna gelir.

Anadoluda 13. ve 14. yzyllarda fiilen yaanan Mool istilasnn ar koullar altnda beylik adn verdiimiz yerel hakimiyetlerin kurulmas beklenen bir durumdu. nk, Trkiye Seluklular Devletinin bu artlar altndaki kurumsal yapsnn bir tahlili, i zaaflarn ve siyasal tezatlarn amasnn mmkn olmad kanaatini uyandrmaktadr. Aslnda Seluklularn zaman zaman Moollara kar izledikleri tesirli siyasetleri ve yetenekli devlet ricalinin olmas birlik ve btnlk asndan ilerin yoluna koyulabilecei inancn dourmutu. Halbuki bunlar kafi gelmemitir. rnein, devlet adam olarak Celleddn Karatay1 veya Muineddn Sleyman Pervane2, btnlk

1Bk. Ergin Ayan, Trkiye Seluklularnda Kle Emrler (II): emseddn Yavta, Omeljan Pritsak Armaan (A Tribute to Omeljan Pritsak), Sakarya niversitesi Yayn, Sakarya 2007, s. 471-482. 2Bk. Ergin Ayan, Trkiye Seluklularnda Kle Emrler (III): Emneddn Mikael, Karadeniz Dergi,2009, Say 4, s. 9-18.

25



mean time relations between Haciemirogullari and other Turkmen beyligs has been given. Even borders of this study is local, we tried to show the historical conditions of the time of the Haciemirogullaris.

Keywords: Haciemirogullari, Tokat, Danishmends, Ordou, Black Sea. Giri Gemie dnk bir aratrmay kapsayan bu almamza kstl olan

mevcut kaynaklarn ve aratrma eserlerin nda balamak istiyoruz. Gemie bakldnda, Hacemiroullar Beylii hakknda yaplm olan ada aratrmalarn biroundaki ngrler, bazen zorunlu olarak olmu olabilir tezlerini kapsadndan, bu nevi grler olmas muhtemel tarih anlaynn bir biimi olarak addedilebilir. Fakat her eye ramen, kesin olmuu, kar-olgusal speklasyon bak asndan ayrmak gerekir. Amacmz, gemie dair bu tr ihtimaliyet analizlerini reddetmek veya tartmak deildir. nk, bu speklasyon noktasna gelinmesinin sebebi, phesiz birok konudaki kaynak sknts ya da yetersizliine ramen hacimli bir metin ortaya karabilmek kaygsdr. Bu noktada yalnzca, tarih aratrmalarnda moda haline gelen ekliyle bu tahlillerin, tarihi olabilirlikleri deerlendirip, metin haline getirmekle hibir ilgisi olmadn gzlemlediimi belirtmek isterim. Hacemiroullar Beylii, yerel tarih asndan aratrlabilir ilgin bir konu ve Orta Karadeniz Blgesinin Trklemesi asndan ok verimli sonular ortaya karan bir hakimiyet olabilir, yalnz bu yerel hakimiyetin gnmze miras brakt sonularn kalc olmasnn, bu tr speklasyonlara ihtiya duymadn da ifade etmek isterim. Zaten sz konusu blge bugn tamamen Trktr ve bu keyfiyetin temelleri de tarihi dnemde Hacemiroullar tarafndan atlmtr. Buna ramen, gemie dnk tahminlerde bulunup, bir takm olaslklar deerlendirerek, zemini pekitirmeye almak, objektif tarihilikten uzaklamak anlamna gelir.

Anadoluda 13. ve 14. yzyllarda fiilen yaanan Mool istilasnn ar koullar altnda beylik adn verdiimiz yerel hakimiyetlerin kurulmas beklenen bir durumdu. nk, Trkiye Seluklular Devletinin bu artlar altndaki kurumsal yapsnn bir tahlili, i zaaflarn ve siyasal tezatlarn amasnn mmkn olmad kanaatini uyandrmaktadr. Aslnda Seluklularn zaman zaman Moollara kar izledikleri tesirli siyasetleri ve yetenekli devlet ricalinin olmas birlik ve btnlk asndan ilerin yoluna koyulabilecei inancn dourmutu. Halbuki bunlar kafi gelmemitir. rnein, devlet adam olarak Celleddn Karatay1 veya Muineddn Sleyman Pervane2, btnlk

1Bk. Ergin Ayan, Trkiye Seluklularnda Kle Emrler (II): emseddn Yavta, Omeljan Pritsak Armaan (A Tribute to Omeljan Pritsak), Sakarya niversitesi Yayn, Sakarya 2007, s. 471-482. 2Bk. Ergin Ayan, Trkiye Seluklularnda Kle Emrler (III): Emneddn Mikael, Karadeniz Dergi,2009, Say 4, s. 9-18.

27

siyasetinin muvaffakiyetle sonuca ulamas olaslna kapy ak tutacak kadar yetenekli ve akll olsalar bile, artlar Seluklularn aleyhine tezahr etmitir. nk, sultanlarn ve yksek dzeydeki devlet erknnn, Moollara ramen byle bir baary salayamayacak kadar zayf olduklar zaman iinde ortaya kacaktr. Gerekten de Seluklu hakimiyetinin zayflklar, 1243-1318 yllar arasnda btn akl ile kendini gstermiti. 1243 Kseda Savandan bu yana Anadoluda Mool istilsnn istikrar asndan ne kadar ekonomik ve sosyal olumsuzluklar yarattn, toplum katmanlarnn ve Trkmen airetlerinin Seluklulara ballnn ne kadar koullu ve kaypak olabileceklerini, yaanan tarihi hadiselerden kolaylkla renmek mmkndr3. Kaynaklardan kardmz bilgiler nda, Anadolu beyliklerinin, Mool istils karsnda, Seluklulara alternatif ynetimler olarak zuhur ettiklerini syleyebiliyoruz. Fakat Trkiye Seluklularnn 1310 veya 1318de tamamen tarih sahnesinden silindiini4 nazar- itibara aldmzda byle bir alternatifin, Anadoluda istikrar salamasnn kesinlikle gereklemediini grebiliyoruz. Dier taraftan ortaya kacak sonular arasnda Mool hkimiyetinden kurtulmak, kesinlikle gereklemesi en az muhtemel olan seenekler arasnda grlrken, genel olarak Seluklularn snrlara yerletirmi bulunduu Trkmen beylikleri Trklemesinde nemli hizmetlerde bulunmulardr. Hususan Trabzona kadar Orta Karadenizin byk bir blmnde hkm sren ve epni boylarndan olduklar kabul edilen Hacemiroullar da bu misyonu ifa eden beyliklerden biridir.

Hacemiroullarnn epnilii konusundaki dnceler Arkeolojik aratrmalara gre, Ordu blgesinin, insanlk tarihinin en

eski alarndan beri iskan edildii, Paleolitik an sonlarnda 15. binlerde balad anlalmaktadr. Ordunun Mesudiye ve Kumru ilelerinde Neolitik,

3 Bu mevzuda u makalemize baknz. Ergin Ayan, Trkiye Seluklularnn Ykl Sreci, Kurulu ve k Srelerinde Trk Devletleri Sempozyumu Bildirileri (56 Kasm 2007), Sakarya niversitesi Yayn, Sakarya 2008, s. 107-128. 4 Bu konuda u bilgiyi aktarmay gerekli grmekteyiz. Mneccimba, Trke yazlm olan bir Seluknmede grdn syledii bir bilgiyi u ekilde nakletmektedir: Emir oban olu Timurta, Eb Sid Bahadr Hann buyruu ile 718 (13171318)de Anadoluya gelerek Seluklu Hanedan ile iliii olanlarn hepsini, bir ocuk dahi brakmayarak yok etti. Bunlardan bazlar dalara kamlar ve Karamanoullarna snmlard. Karamanoullar ileride ilerine yarar diye aralarnda dnrlk yapmlarsa da, sonradan kallelik ederek kklerini kazmlardr. Mneccimba, Anadolu Selukleri, Terc. H. F. Turgal, stanbul 1935, s. 94; Mellifin verdii bu bilgiye dayanarak, Seluklu hanedannn Anadoluda 1318e kadar varln devam ettirdiini sylemek mmkn olmakla beraber, en azndan gerek bir saltanatn devam ettiini sylemek doru deildir. O. Turannn tesbitine gre Mesudun lm 1308 olup, Konya Takviminde yer alan bir kayda gre 1310 ylnda V. Klarslan b. III. Gyseddin Keyhsrev Seluklu tahtna kmtr. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yaynlar, stanbul 2001, s. 644.

26

Ergin AYAN


Kalkolitik, Tun ve Hitit a kalntlarna rastlanmtr5. Prof. Dr. Mehmet zsait ve ekibinin blgede yapt yzey aratrmalarnda Kalkotik a yerlemelerine ait bulgular elde edilmitir6. Ordu ili yzey aratrmalarnda tpk Samsun ve Sinopta olduu gibi M.. 2. binin ilk eyreinden sonra terk edildii ve bu blgedeki yeni yerleimlerin Orta Tun ann Asur ticaret kolonileri ile ada (M. . 2000-1750) erken evrelerine tarihlendii grlmektedir. Gneydeki Hitit yerleimleriyle gelien bu durum Kakalarn varl ile aklanarak Ordu li de Kaka7 lkesine dahil edilmitir8.

M.. 5. yzylda Ordu yresinin merkezi olan Kotyora halknn Sinopa vergi dedii grlmektedir9. Anabasis (Onbinlerin Dn) adl eserinde Ksenophon, yeteri kadar tahlil edebilmi olmamakla beraber, blge halknn etnik aidiyeti ile ilgili verdii bilgide, Kotyorann Tibaren halknn topraklarnda kurulmu, bir Yunan kolonisi olduundan bahsetmektedir10. Buna mukabil ada aratrmaclar, Ordu ilinin eski ad olan Kutyorann (

27



Kalkolitik, Tun ve Hitit a kalntlarna rastlanmtr5. Prof. Dr. Mehmet zsait ve ekibinin blgede yapt yzey aratrmalarnda Kalkotik a yerlemelerine ait bulgular elde edilmitir6. Ordu ili yzey aratrmalarnda tpk Samsun ve Sinopta olduu gibi M.. 2. binin ilk eyreinden sonra terk edildii ve bu blgedeki yeni yerleimlerin Orta Tun ann Asur ticaret kolonileri ile ada (M. . 2000-1750) erken evrelerine tarihlendii grlmektedir. Gneydeki Hitit yerleimleriyle gelien bu durum Kakalarn varl ile aklanarak Ordu li de Kaka7 lkesine dahil edilmitir8.

M.. 5. yzylda Ordu yresinin merkezi olan Kotyora halknn Sinopa vergi dedii grlmektedir9. Anabasis (Onbinlerin Dn) adl eserinde Ksenophon, yeteri kadar tahlil edebilmi olmamakla beraber, blge halknn etnik aidiyeti ile ilgili verdii bilgide, Kotyorann Tibaren halknn topraklarnda kurulmu, bir Yunan kolonisi olduundan bahsetmektedir10. Buna mukabil ada aratrmaclar, Ordu ilinin eski ad olan Kutyorann (

28

Ergin AYAN


Hacemroullarnn soy ve boy olarak kkeninin Danimendlilere dayanmas muhtemel olmakla birlikte, yaknlklarn gsteren kantlar var mdr? Esterabdnin, eserinde yer verdii bir paragraf bilgi, bize bu hususta bir ipucu salamaktadr. 1386lardan sonra, beyliin bana geen ateli ve umutlu gen Sleyman Bey, Taceddinollar ile savamak zorunda kalnca, yardm istedii Kad Burhaneddn, Taceddn Beye yazd mektupta Hacemroullarnn oturduklar topraklar atalarndan miras aldklarn ifade etmektedir16 ki, onlarn o srada bulunduklar yerler, eski Danimendlilerin hkimiyet sahas ierisindeydi. Yani ileride tekrar ele alacamz bu mektuptaki ifadeden anlaldna gre onlar Danimendlilerin mirassydlar.

Danimendlilere gelince, kaynaklarda ak olarak zikredilmese de Osmanllara ait ilk tahrir defterlerinde (1455, 1485, 1520, 1530), Danimendlilerin ilk bakenti olan Sivasta, sonraki bakent Niksarda ve Orduda bulunan epni kylerinin isimleri yer almaktadr17. Bu bilgiler bize Danimendli topraklar ierisinde 24 Ouz boyundan biri olan epnilerin bulunduunu gstermekle beraber, Danimendlilerin tam olarak bir epni devleti olduuna dair kesin kant sunmamaktadr.

Hacemroullarnn, Danimendlilerin bir kolu veya devam olduklar grne karn, dier bir gr de burada sunmak istiyoruz. Bu gre gre Hacemroullarnn Sinop'u yurt tutan epnilerden olmas kuvvetle muhtemeldir. 1277'de Mool basklar ve i ayaklanmalar nedeniyle Trkiye Seluklularndaki buhran frsat bilen Trabzon Rum Devleti hkmdr Georgios (1266-1280) Sinopu almak istemiti. Fakat epni Trkleri Sinopta bulunan gemilere binerek Kral denizde karlamlar ve onu yenilgiye uratarak perian bir halde geri ekilmeye mecbur etmilerdi18. epnilerin bu zaferi onlarn hem kalabalk hem de tekilatl bir topluluk olduklarn gsteriyor. epnilerin denizle hibir ilgileri olmad halde denizde byle bir baar kazanmalar da ayan- dikkattir. Sinop'un bundan sonraki tarihinde epnilerle ilgili fazla bir malumat bulunmamaktadr. Bu nedenle onlarn Sinoptan douya doru ilerleyerek, ordu blgesine geldikleri ve orada Bayram Beyin idaresinde bir beylik kurduklar Faruk Smer tarafndan kabul edilmitir19. Yukarda aklanan sebeplerden dolay Hacemroullarnn kkenini epnilere balamak doru olsa gerektir. Nitekim Osmanl Devleti blgeyi denetim altna aldnda Giresun-Ordu'yu kapsayan blgede kurduu vilayete epni vilayeti adn vermesi de bu dncemizin somut bir rneidir ve 16 Aziz b. Ardeir-i Esterbad, Bezm u Rezm, ev. Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1990, s. 311. 17 Necati Demir, Hacemroullar Beylii, Neden Kitap Yaynevi, stanbul 2007, s. 51 vd. 18 Bk. bn-i Bibi, el-EvamirlAlaiye fil-Umuril-Alaiye (Seluk-Name), II, Haz. Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996, s. 238. 19 Bk. Faruk Smer, epniler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul 1992, s. 13.

29



Osmanl yreyi buralarda youn bir ekilde yaayan Trkmenlerin adyla anmaya balamtr.

Trabzon ve evresinin Osmanllar tarafndan fethine kadar, Giresun ve Krtn blgelerinde yaayan epnilerin liderlerinin kim olduu konusunda Tahrir defterlerinde baz kaytlara rastlanlmaktadr. Bunlara gre, Giresun blgesindeki epnilerin lideri Giresun fatihi Hac Emr olu Sleyman Bey idi. Sleyman Bey, ariv kaytlarnda Mr-i epniyn olarak kaydedilmitir20.

Netice olarak yukardaki varsaymlarn her ikisinde de Hacemroullarnn menei dnp dolap epnilere dayanmaktadr. Hacemroullar hakkndaki en eski bilgilerimiz 14. yzyln balarna kadar gidebiliyor, o da Ordu ve evresinde bamsz bir beylik kurarak Trabzon zerine seferler yapmasyla balyor. Bu tarihten nceki bilgilerimiz ise daha ok kuvvetli varsaymlara dayanyor ve kesin bir delilimiz yoktur.

Bayramlu ya da Hacemroullar tarihinin balangc Demek ki, Danimendlilerin 1178e kadar siyasi ve tarihi varlnn

sona ermesinden sonra blge, Trkiye Seluklularnn hkimiyetine gemi ve lhanl Devletinin yklmasndan sonra, Mesudiye (Milas) kalesi ve evresi merkez olmak zere, Bayram Bey tarafndan kurulan Hacemroullar Beylii, tarih sahnesinde ortaya kmtr. Bu beyliklerin anszn ortaya klar Anadoluda Mool krizinin ne kadar ciddi olduunu gstermesi bakmndan ilgintir. Aslnda Bayram Beyin adnn yazl tarih kaynaklarnda birdenbire zikredilmesi dikkat ekicidir ve ncesinin olmamas merak uyandrcdr. Ne var ki, Bayram Beyin babas olan Satlm Beye ait Osmanl tahrir defterlerindeki ok nemli kaytlar gzden karlmamaldr.

1455 tarihli tahrir defterinde Niybet-i Satlm- Bayrama kaytl birok karye ad gemektedir21. Tahrir defterinde geen bu ibareden Bayram Beyin babasnn Satlm Bey olduu anlalmakla beraber, Satlm Bey hakknda tarihi hibir kayt bulunmamaktadr. Bu nedenle, tahrir kaytlarnda yer ismi olarak geen Bayram Beyin, tarih kaynaklarndaki siyasal tarih ile olan balants, bu konu ile ilgilenen her tarihi iin arpc bir zellik arz etmektedir. Anadoluda 1243te balayan Mool istilasnn gelecekteki sonular, bylesine bir yerel tarihi ortaya karmtr. Ancak birka edebiyat veya tarihi dnda, pek az arkeolog bu konu ile ilgilenmitir. Bugn bu yredeki tarihsel bellein canl olmadn ifade etmek isteriz. Zira, gemi kuaklarn tarihsel tecrbelerini temellendirmeye yardmc ve destek olacak maddi ve arkeolojik kalntlarn brakn ortaya karlmas, gittike yok olmaya yz tutmas, karakteristik ve rktc bir manzara arz etmektedir.

20 Hanefi Bostan, XV-XVI. Asrlarda Trabzon Sancanda Sosyal ve ktisad Hayat, Trk tarih Kurumu, Ankara 2002, s. 358. 21 Bahaeddin Yediyldz-nal stn, Ordu Yresi Tarihinin Kaynaklar , I, TTK, Ankara 1992, s. 171.

30

Ergin AYAN


Bu konuyla ilgili olarak Milas kalesinde ve yaknlarnda Hacemroullarnn gemile organik balarn kantlayacak olan kalntlar mevcuttur22. Beyliin ilk yllarnda merkez olarak kulland kalenin yaknnda bir saray, bir hamam ve tane kmbetten oluan aile mezarl bulunmaktadr23.

Bu vesileyle unu ifade etmek isterim ki, tarihi olarak sadece olaylar kayda geiren, hatrlatan ve veri toplayan kiiler olmann tesine geerek, 2012 ylnda buraya yaptmz bir gezi srasnda, bu kmbetlerin sahipsiz ve bakmsz bir durumda olduunu ve stne stlk definecilerin ya da mehul ahslarn her taraf kazarak, delik deik edip, mezarlardaki kemikleri ortala satklarn grdmz hatrlatmak isteriz. Aslnda bu kemiklerin karbon testlerinin yaplarak, yalarnn tespit edilmesinin, yerel ve ulusal tarih asndan byk bir ehemmiyetinin olduunu, bu sempozyum vastasyla duyurmak isteriz. phesiz bu suretle elde edilebilecek veriler, tarihilerin yapacaklar aratrmalarda yararlanabilecekleri materyal olacaktr.

Bu aratrmamzn amac ve konusu olan dnem yani 14. ve 15. yzyllarda hkm srm olan beylie modern aratrmaclar genel bir eilim olarak Hacemroullar adn vermilerse de hkimiyet kurduklar blge Osmanl tahrir kaytlarnda Vilyet-i Bayramlu Mea skefsir ve Milas, Canik-i Bayramlu olarak gemektedir24. Bunun nedeni beyliin byle adlandrlmasna muhatap olan tarihi ahsiyetin yani Bayram Beyin, Hac Emr Beyin babas olmasdr25. Amacmz, Osmanl belgelerinde neden Bayram Beye izafeten bir isimlendirmenin yaplm olduunu aklamaktr. Beyliin 14. Yzylda hkm srd topraklarn byk bir blmnn Bayram Bey tarafndan fethedilmi olmas phesiz bu konuya aklk getirmektedir. Belirli bir zaman ve mekanda yaam olan Bayram Bey, 14. yzyl Trabzon Rum Devleti kroniinde yer ve rol alan, en azndan bu yzyln blge tarihini etkileyen bir tarihi ahsiyet olarak ele alnmaldr.

Kilise tarihisi Panaretos, Eyll 1301de Trabzon Rum hkmdar II. Aleksios (1297-1331) ile Trklerin Giresunda savaa giritikleri zaman ok sayda Trkn katledildiini kaydediyor. Ancak, bu sefer srasndaki Trkmen liderinin ad Lampsides tarafndan okunamamtr26. Faruk Smere gre, bu Trkmen babuu Bizzat Bayram Bey veya onun baba, aabey ve amca gibi bir yakn olabilir27. Baz aratrmaclara gre, Trabzon imparatoru, Trk emir Koustouganeni tutsak almtr. Panaretosta yer alan bu nderin kimlii tam 22 Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s. 31. 23 Mithat Ba, A. g. e., s. 87. 24 B.Yediyldz-. stn, A. g. e., I, s. 398 vd. 25 Bk. brahim Telliolu, Panaretos Kroniinin Trklerle lgili Blmleri, Trk Dnyas Aratrmalar, 2003, Say 143, s. 66. 26 . Telliolu, A. g. m., s. 64. 27 Faruk Smer, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Yayn, stanbul 1999, s. 323.

31



Bu konuyla ilgili olarak Milas kalesinde ve yaknlarnda Hacemroullarnn gemile organik balarn kantlayacak olan kalntlar mevcuttur22. Beyliin ilk yllarnda merkez olarak kulland kalenin yaknnda bir saray, bir hamam ve tane kmbetten oluan aile mezarl bulunmaktadr23.

Bu vesileyle unu ifade etmek isterim ki, tarihi olarak sadece olaylar kayda geiren, hatrlatan ve veri toplayan kiiler olmann tesine geerek, 2012 ylnda buraya yaptmz bir gezi srasnda, bu kmbetlerin sahipsiz ve bakmsz bir durumda olduunu ve stne stlk definecilerin ya da mehul ahslarn her taraf kazarak, delik deik edip, mezarlardaki kemikleri ortala satklarn grdmz hatrlatmak isteriz. Aslnda bu kemiklerin karbon testlerinin yaplarak, yalarnn tespit edilmesinin, yerel ve ulusal tarih asndan byk bir ehemmiyetinin olduunu, bu sempozyum vastasyla duyurmak isteriz. phesiz bu suretle elde edilebilecek veriler, tarihilerin yapacaklar aratrmalarda yararlanabilecekleri materyal olacaktr.

Bu aratrmamzn amac ve konusu olan dnem yani 14. ve 15. yzyllarda hkm srm olan beylie modern aratrmaclar genel bir eilim olarak Hacemroullar adn vermilerse de hkimiyet kurduklar blge Osmanl tahrir kaytlarnda Vilyet-i Bayramlu Mea skefsir ve Milas, Canik-i Bayramlu olarak gemektedir24. Bunun nedeni beyliin byle adlandrlmasna muhatap olan tarihi ahsiyetin yani Bayram Beyin, Hac Emr Beyin babas olmasdr25. Amacmz, Osmanl belgelerinde neden Bayram Beye izafeten bir isimlendirmenin yaplm olduunu aklamaktr. Beyliin 14. Yzylda hkm srd topraklarn byk bir blmnn Bayram Bey tarafndan fethedilmi olmas phesiz bu konuya aklk getirmektedir. Belirli bir zaman ve mekanda yaam olan Bayram Bey, 14. yzyl Trabzon Rum Devleti kroniinde yer ve rol alan, en azndan bu yzyln blge tarihini etkileyen bir tarihi ahsiyet olarak ele alnmaldr.

Kilise tarihisi Panaretos, Eyll 1301de Trabzon Rum hkmdar II. Aleksios (1297-1331) ile Trklerin Giresunda savaa giritikleri zaman ok sayda Trkn katledildiini kaydediyor. Ancak, bu sefer srasndaki Trkmen liderinin ad Lampsides tarafndan okunamamtr26. Faruk Smere gre, bu Trkmen babuu Bizzat Bayram Bey veya onun baba, aabey ve amca gibi bir yakn olabilir27. Baz aratrmaclara gre, Trabzon imparatoru, Trk emir Koustouganeni tutsak almtr. Panaretosta yer alan bu nderin kimlii tam 22 Bahaeddin Yediyldz, Ordu Kazas Sosyal Tarihi, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s. 31. 23 Mithat Ba, A. g. e., s. 87. 24 B.Yediyldz-. stn, A. g. e., I, s. 398 vd. 25 Bk. brahim Telliolu, Panaretos Kroniinin Trklerle lgili Blmleri, Trk Dnyas Aratrmalar, 2003, Say 143, s. 66. 26 . Telliolu, A. g. m., s. 64. 27 Faruk Smer, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Yayn, stanbul 1999, s. 323.

33

olarak belli olmamasna ramen Prof. Dr. Necati Demire gre Kudoan (veya Ktogan)dr28.

imdi ad okunamayan bu Trkmen liderinin kim olduu, daha dorusu bu srada bir Trkmen beyinin Giresun dolaylarnda bulunup bulunmadn tesbite alalm. 1301den daha nce byle birinin ad gememektedir. Ancak, 16 Austos 1297de len Kaloioannes Komnenosun zamannda Trklerin Chalybiay zapt edip, Trabzon ilerine doru istilaya giritiklerini yine Panaretosdan reniyoruz. Demek ki, 1301deki sefer bu hadisenin intikam veya rvan niteliini tamaktadr. Bununla birlikte okunamayan Trkmen liderinin ismi zerinde fazla durmamak lazmdr. 1297 hadisesinde de Trklerin banda Bayram Beyin bulunmu olmas pekala mmkndr.

Bylece olaylarn cereyan ettii zamandaki Trkmen liderini takriben de olsa tespit etmi oluyoruz. imdi bizzat Bayram Beyin adnn zikredildii hadiseye geelim. Panaretosa gre Bayram Bey, 2 Ekim 1313 akam Trabzonun Pazar yerini igal etmitir29.

imdi bu hadisenin tahliline gelelim. Bayram Bey bu hadisede adeta bir destan kahraman gibi grlmektedir. Baskn gece gereklemitir. Bunlardan baka bu olayda elikiler de gze arpmaktadr. Mesel Bayram Beyin Trabzonun pazar yerini zapt ettiinden bahsediliyor ki olayn devamndan yani pazar yerinin Rumlar tarafndan geri alnp alnmadndan bahis yoktur. Ayrca, sz konusu pazar yerinin Trabzonun merkezinde bir yer mi, yoksa herhangi bir beldesi mi olduu da ak deildir. Naklettiimiz bu bilgilerden anlalyor ki, Seluklularn inkraza urad bu devirde ulardaki Trkmenler devletleraras siyasete karmlar, u veya bu devletle bamsz mcadelelere girimilerdir. Trabzon mparatorluu ile Trkler arasndaki mcadelelerin ilk aamasnda meydana gelen Trk aknlar daha cok dorudan Trabzon kentini hedef alm ve Macka Vadisi boyunca meydana gelmitir. Trkmen aknlar 1350li yllara kadar aralksz devam etmitir. Bu aknlar Trabzonu cok ciddi bir ekilde tehdit etmitir.

Trkmenler ile Trabzon mparatorluu arasnda mucadelenin temelde blgede cereyan ettiini grmekteyiz: Birinci bolge, Limniyadan Giresuna (Kerasous) kadar uzanan kylardaki kalelerden oluan hat; ikinci blge, imparatorluun gney snrn oluturan Trikomia Bandonu ve Haldiya Temasn da ieren ve Bayburta kadar uzanan snr; nc blger ise Trabzonun dou kysnda bulunan Gemora Bandonu, Srmene (Sourmania), Rize (Rhizaion) ve Lazistan Temasndan olumaktayd.

Trabzonun denizyolu vastasyla dar ile ulamn salayan ve blgenin nemli merkezleri olan Limniya, nye (Oinaion), ve Kerempe Burnu (Jason Cape) Trkler tarafndan her an fethedilebilecek durumdadr. Trabzon mparatorluu bahsedilen blgeleri gzden karmay kabullendiinden ve 28 Necati Demir, A. g. e., s. 56. 29 . Telliolu, A. g. m., s. 64; Kar. F. Smer, A. g. e., 324.

32

Ergin AYAN


33



34

Ergin AYAN


akrabalk kurulan Amid Emri Turalinin olu Kutlu Bey ise kendisi bizzat kars Maria ile birlikte Trabzonu ziyaret etmitir38.

Bilindii gibi, bu tr ziyaretlerde kimin, kimin ayana gidecei diplomasi protokol bakmndan bilhassa nemlidir. mparatorun komu Trk beylik veya devletleriyle bu tr akrabalk ilikileri tesis ederek, msait artlar elde edebilme abalarna ramen, 1365 ve 1369 yllarnda Chaldia ve Golacha, yine Trkler tarafndan istila ve tahrip edildi39. Ancak bu blgeleri alan Trklerin Hacemroullar m, yoksa Akkoyunlular m olduklar belli deildir.

Bir sre sonra Hac Emrle kurduu akrabalktan umduu faydalar salayamayan imparator, bu siyaseti terk ederek, rotay Trk Trke kar krdrma politikasna evirmek suretiyle, Hacemroullarna kar Taceddinoullar40n kullanma yolunu tutmutur. mparatorun kendi siyasetinde durumunu byle telakki etmesi, ileride greceimiz gibi aldanmadn gsteriyor.

Eretna Devletine vergi ve asker vermekle ykml olmakla birlikte, 1379 ylndan itibaren bamsz bir ekilde hareket etmeye balayan Taceddin Bey, Eratna Devletinin hakimiyetinden kurtulduktan sonra; Niksar, Amasya, Samsun, Ordu, Giresunun batsn ve Trabzonun gneyini ve skefsir (Readiye)i hakimiyeti altna ald ve klar Yeilrmak Deltas boyunca dalardan kylara inerek yama ve aknlarda bulunuyordu41.

Trabzon Komnenoslar, evlilik yoluyla, mttefik olacaklar Taceddin Beyin Trabzonu ciddi olarak tehdit etmesini ve de dier Trkmen beylikleri ile ittifak kurmasn engellemi olacaklard. ebinkarahisar Beyi Klarslann tehdidi yznden, III. Aleksios, kz Eudokiay 8 Ekim 1379da Taceddin Beyle evlendirerek onunla hsmlk ve ittifak kurmu oldu42. Bu evlilik anlamasyla Limnia dolayl olarak Trabzon mparatorluunun kontrolu altna girmi oldu.

Taceddnoullar ile Hacemroullar arasndaki ilikileri anlatmadan nce Trabzon Devleti ile evredeki Trk devletlerinin durumlarn tetkik edelim. Kaynaklardan anlaldna gore, 1379 ylndan itibaren 14. yzyln sonuna kadar, Erzincan Emrlii, Trabzon mparatorluu ile ayn snr paylaan

38 . Telliolu, A. g. m., s. 67. 39 . Telliolu, A. g. m., s. 67. 40 Esterbadnin Bezm u Rezm adl eserinde ve Osmanl kaynaklarnn isimlendirdii ekliyle Taceddinoullar ya da Canik Beylii Emr Taceddin tarafndan ynetilmitir. Esterbad, A. g. e., s. 145; Sait Kofolu, Seluklu Sonras Kuzeydou Anadoluda Bir U Beylii: Taceddinoullar, Trklk Aratrmalar Dergisi, stanbul 2005, Say 18, s. 77; Ayn Mellif, Taceddinoullari: A Post-Seljukian Era Border Country In Northeast Anatolia, Karadeniz ncelemeleri Dergisi, 2011, Cilt 6, Say 11, s. 17-21; Mevlt Ouz, Taceddinoullar, D.T.C.F. Dergisi, 1948, VI/5, s. 474. 41 Murat Kei, A. g. e., s. 223. 42 . Telliolu, A. g. m., s. 68.

35



tek devlettir. Sadece Kuzeybatdaki Filabonites vadisi (Tirebolu Suyu), Hac Emir Beylii ve gebe Cepnilerle Trabzon mparatorluu arasndaki snr meydana getiriyordu. Haldiyann gneybats ve Herianann dousu, Mutahhartenin vassal olan Karahisar Beyliine aitti. Lazike snrna kadar olan yerler Erzincan Emrliinin snrnda bulunuyordu. Emr Mutahharten, Bayburt, Tercan, Kemah ve spire hakimdi43.

Grne gre, 1380lerden itibaren geen yirmi yllk dnemde Trabzon mparatorluunun, Anadolunun dier ksmlarna olan geii bu blgede ortaya kan beyliklerin hareket ve faaliyetleri sonucunda engellenmitir. phesiz bunun sebebinin blgede yeni fetihler yapmak isteyen birok gl beyin ortaya kmasnn olduu kabul edilebilir. Yaanan bu gelimeler sebebiyle Mutahhartenin Trabzon mparatorunun kzyla evlenmesiyle44 iki taraf arasnda kurulan ittifak, Trabzon mparatorluu iin, hem imparatorluk snrlarnn gvenliinin salanmas hem de Anadolu ve Azerbaycan ileri ile olan ticari balantlar nedeniyle byk nem arz etmekteydi. Anlalan odur ki, Komnenoslar varlklarn devam ettirebilmek iin gl Trkmen Beylerinin himayesine muhtatlar.

Gerekten de Panaretosun kaydettii, III. Aleksiosun 1380de epnilere kar dzenledii sefer dnda, on yl boyunca Trkler ile herhangi bir atmadan sz edilmemesi bunu teyid etmektedir45.

Trabzon Rum Devletinin 14. asr sonlarndaki durumunu belirttikten sonra yine Hacemroullarna dnelim. Hac Emr brahim Bey, 1387 ylnda ciddi bir hastala yakalandnda, lmnden sonra oullar arasnda kacak taht kavgalarn nlemek amacyla, salnda beylik ynetimini olu Sleyman Beye brakt. Salna tekrar kavusa bile emrlii geri almak iin talepte bulunmayacan taahht etti46.

Hac Emr tarafndan iyi niyetle dnlm olsa bile bu hadise, hanedan mensuplar arasndaki ilk ayrlk hadisesini meydana getirmitir. Daha dorusu, bir sre sonra Hac Emr iyileince olunun beyliine tahamml edemeyip, beyliini geri almak isteyince, baba-oul arasndaki iktidar kavgas, onlar dmanlk derecesine kadar getirdi. Bylece Hac Emr, ortaya kmamas iin nceden tedbir almaya alt i savaa kendisi sebep olmu oldu47.

Bu ayn zamanda Taceddnoullar ile Hacemroullar arasnda ok

43 Ebu Bekr-i Tihran, Kitab- Diyarbekriyye, ev. Mrsel ztrk, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s. 36; Ruy Gonzales De Clavijo, Timur Devrinde Kadisten Semerkanda Aeyahat, ev. mer Rza Dorul, Kesit Yaynlar, stanbul 2007, s. 72; Kar. Murat Kei, A. g. e., s. 215. 44 Clavijo, A. g. e., s. 72. 45 . Telliolu, A. g. m., s. 68. 46 Esterbad, A. g. e., s. 309 vd. 47 Esterbad, A. g. e., s. 310 vd.

36

Ergin AYAN


uzun zaman nce var olan gizli dmanln da fiiliyata dklerek ortaya kmas anlamna geliyordu. Meselenin burasnda u soruya da yant vermek icap eder. Sleyman Bey, babasnn tekrar emrlik makamna gemesine neden raz olmamtr? Kaynan ifadesine gre, Sleyman Bey, kendine olan zgveninden ve ileri grllnden dolay azledilmeye gnl raz olmamtr.

Bu arada kavga ve gr ayrlklar derinletike, d dmanlar da beylik topraklarna ellerini uzatmaya baladlar. Dta olan ite balar siyaset prensibi uyarnca, iteki kavgalar, Hacemroullar tarihinde ilk defa olarak dier Trk beylikleriyle olan d mcadeleleri de balatmtr.

Komusu olan Hacemroullarna kar Taceddn Beyin siyaseti, Terme tarafndan iki kez saldrmak, baar kazanamaynca da yeni bir saldr iin hazrlk yapmak olmutur48.

Sleyman Bey Her hr kii, dier hr kiilerin koruyucusudur

Esterbad 1386dan sonra beylik ynetiminde Hac Emr Beyin ismi gemediine

gre, Sleyman Beyin babasna kar stnlk kurup, emrliini srdrd aktr. Bu suretle Hacemroullar ynetimindeki istikrarn devam etmi olduu anlalyor.

Beyliin topraklarn eline geirmek isteyen ve giritii iki teebbsnde de baar salayamayan Taceddn Bey, nc kez harekete gemeye kalknca, Sleyman Bey, Kad Burhaneddnden yardm istemek zere, ona arka arkaya eliler ve mektuplar gndermeye balad. Bunun zerine Kad Burhaneddn, gvendii adamlarndan eyhlislm Yar Aliyi Taceddn Beyi ikaz etmek zere grevlendirdi. O, grevini baar ile yerine getirdi. Grlyor ki, Kad Burhaneddnin dmanln zerine ekince maksadna eriemeyeceini kestiren Taceddn Bey ilk safhada, bu elilik heyetine, Hacemroullar topraklarna bir daha saldrmayacana sz vermitir49.

Ancak Taceddn Bey, szn yerine getirmek yle dursun, henz eyhlislm Yar Ali, onun yanndan geri dnmek iin hareket etmeden ordu kurarak, 24 Ekim 1386da Hacemroullar topraklarna saldrd. Ancak, karlama Sleyman Beyin zaferiyle sonulanm, Taceddn Bey ile birlikte 500 (Panaretosda 3.000) askeri ldrlmtr50.

Hacemroullarnn bana getikten sonra, Sleyman Beyin Taceddn Bey ile mcadelesi burada sona ermektedir. nce bu hadisenin yaratt sonulara bakalm:

48 Esterbad, A. g. e., s. 311. 49 Esterbad, A. g. e., s. 311 vd. 50 Esterbad, A. g. e., s. 312 vd.; . Telliolu, A. g. m., s. 68.

37



uzun zaman nce var olan gizli dmanln da fiiliyata dklerek ortaya kmas anlamna geliyordu. Meselenin burasnda u soruya da yant vermek icap eder. Sleyman Bey, babasnn tekrar emrlik makamna gemesine neden raz olmamtr? Kaynan ifadesine gre, Sleyman Bey, kendine olan zgveninden ve ileri grllnden dolay azledilmeye gnl raz olmamtr.

Bu arada kavga ve gr ayrlklar derinletike, d dmanlar da beylik topraklarna ellerini uzatmaya baladlar. Dta olan ite balar siyaset prensibi uyarnca, iteki kavgalar, Hacemroullar tarihinde ilk defa olarak dier Trk beylikleriyle olan d mcadeleleri de balatmtr.

Komusu olan Hacemroullarna kar Taceddn Beyin siyaseti, Terme tarafndan iki kez saldrmak, baar kazanamaynca da yeni bir saldr iin hazrlk yapmak olmutur48.

Sleyman Bey Her hr kii, dier hr kiilerin koruyucusudur

Esterbad 1386dan sonra beylik ynetiminde Hac Emr Beyin ismi gemediine

gre, Sleyman Beyin babasna kar stnlk kurup, emrliini srdrd aktr. Bu suretle Hacemroullar ynetimindeki istikrarn devam etmi olduu anlalyor.

Beyliin topraklarn eline geirmek isteyen ve giritii iki teebbsnde de baar salayamayan Taceddn Bey, nc kez harekete gemeye kalknca, Sleyman Bey, Kad Burhaneddnden yardm istemek zere, ona arka arkaya eliler ve mektuplar gndermeye balad. Bunun zerine Kad Burhaneddn, gvendii adamlarndan eyhlislm Yar Aliyi Taceddn Beyi ikaz etmek zere grevlendirdi. O, grevini baar ile yerine getirdi. Grlyor ki, Kad Burhaneddnin dmanln zerine ekince maksadna eriemeyeceini kestiren Taceddn Bey ilk safhada, bu elilik heyetine, Hacemroullar topraklarna bir daha saldrmayacana sz vermitir49.

Ancak Taceddn Bey, szn yerine getirmek yle dursun, henz eyhlislm Yar Ali, onun yanndan geri dnmek iin hareket etmeden ordu kurarak, 24 Ekim 1386da Hacemroullar topraklarna saldrd. Ancak, karlama Sleyman Beyin zaferiyle sonulanm, Taceddn Bey ile birlikte 500 (Panaretosda 3.000) askeri ldrlmtr50.

Hacemroullarnn bana getikten sonra, Sleyman Beyin Taceddn Bey ile mcadelesi burada sona ermektedir. nce bu hadisenin yaratt sonulara bakalm:

48 Esterbad, A. g. e., s. 311. 49 Esterbad, A. g. e., s. 311 vd. 50 Esterbad, A. g. e., s. 312 vd.; . Telliolu, A. g. m., s. 68.

39

Bu hadiseyi biri slm dieri Grek iki kaynak da vermekte, bu kaynaklar bir takm ayrntlar dnda elimemektedir. Sleyman Beyin bavurusu zerine, iki tarafn arasna girerek, tehdit ieren bir mektup51 gndermesinden, Kad Burhaneddnin blgenin en kudretli Trk hkmdr olduu anlalmaktadr.

Taceddn Beyin ldrlmesi mnasebetiyle, Kad Burhadeddnin, mteveffa beyin bakenti olan Niksar direnisiz bir ekilde teslim aldn Esterbadden reniyoruz. Sleyman Beyin yaknlarndan birini Niksara gnderip balln bildirmesi zerine, Kad Burhadeddnin, skefsir kalesini iindeki zahire ve eyalar ile birlikte Sleyman Beye baladn (resm-i suyurgal) yine bu kaynaktan tesbit edebiliyoruz. Buna ilve olarak, bu iki Trkmen Beyi; biri Sleyman Bey, dieri Taceddnin olu Mahmd elebi, bizzat Kad Burhaneddnin araclyla saldrmazlk anlamas yapmlardr52.

Grdmz gibi, Taceddn Beyin Hacemroullarna saldrmas blgede bir hareketlilie sebep olmutur. Nitekim Kad Burhadeddn, Niksarda bu ilerle urarken, bu defa Erzincan Emri Mutahhartenin, blgedeki hareketlilie mdahil olarak, Sivasa saldrmak iin hazrlk yapt haberi gelmitir. Bu defa Kad Burhadeddn, tedbir olmak zere, Sleyman Beyden bamllk artlarna gre, buyruu altndaki kuvvetlerle yardma gelmesini isteyince, kar tarafn hazrlk yaptn gren Emr Mutahharten, bu saldrdan vaz gemitir53.

Grlyor ki, topraklarn geniletmek isteyen Mutahharten, Kad Burhaneddnin alm bulunduu ciddi tedbirler karsnda herhangi bir savaa girimek imkan bulamadan geri dnmtr. Kendisinden yardm istendiinde, Sivasa kadar gelip, Kad Burhaneddne katlan Sleyman Bey ise herhangi bir savaa girmeksizin tehlikeyi atlatabilmitir.

Bu ve bundan nceki bilgilerden anlalyor ki, Sleyman Bey ile Kad Burhaneddn sk bir ittifak kurmulardr. Buna mukabil, ittifak sisteminin zamana ve artlara gre deitii de gzlenmektedir.

Nitekim yukardaki olaylardan ok ksa bir sre sonra 1388 ylnda, Kadya kar Osmanllarla Memluklularn yaptklar tecavzi bir ittifak anlamasna, Kadya bamllk artlarn unutan Sleyman Beyin de katld

51 Bu mektupta yle denmektedir: Sen, zorla onlarn atalarndan miras kalm olan lkelerini almak isteyip, onlarn canna ve malna saldrmay uygun grdnKendi vilyetinle yetin, onlarnkine gz dikmeEer bu dediklerimin aksine davranrsan, ona yardm edip, onun tarafnda yer alrz. Esterbad, A. g. e., s. 312. 52 Esterbad, A. g. e., s. 313 vd. 53 Esterbad, A. g. e., s. 315; Kar. Yaar Ycel, Kad Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara 1970, s. 91.

38

Ergin AYAN


grlmektedir54. Sleyman Beyin, kar cepheye katlmas, gittike ykselen Osmanl

gcnden yld ve Kad Burhaneddnden bamsz kalmak istedii eklinde yorumlanabilir.

Blgedeki dier Trkmen beylikleri de 1391 senesinde Yeilrmak-Kelkit vadisinde grnen Osmanl Padiah I. Bayezidi metbu tanyarak, Kadya kar dmanlklarn devam ettirmilerdi. Ancak, Osmanl padiahnn Rumeli meseleleri ile uramasndan faydalanan Kad Burhaneddn, 1393-1394 yllarnda Canik zerindeki hkimiyetini yeniden tesis etmek zere harekete geti. Canik blgesinde yeni bir kalenin inasna balayp, tehditkr bir tavr taknnca, blgedeki Trkmen emrlerinden Osmanl dostu Hac Emr olu Sleyman Bey ile Taceddn olu Mahmd elebi arasnda tedaf bir anlama yapld. Fakat, bu ittifakn fazla uzun srmeyip, ksa bir sre sonra dald anlalmaktadr55.

Naklettiimiz bu bilginin devamnda, Kad Burhaneddnin Canik tarafndaki Trkmen beylerinin tecavzlerinden ekindii ve onlarn saldrlarndan korunmak iin Niksar civarnda tahkimat yaptrd neticesi ortaya kmtr56.

Yani Trkmen beylikleri artk blgede inisiyatifi ele almlar ve kendi glerini Kad Burhaneddne kabul ettirmilerdir. Dolaysyla naklettiimiz bilgi yorum gerektirmeyecek kadar aktr.

Gerekten de vermi olduumuz bu bilgi 1397 yl ierisinde Sleyman Beyin Giresun kalesini kati olarak fethetmesinin57, lkesinin i ve gney kesimlerindeki emniyet durumuyla alakal olduu dnlebilir. Grdmz gibi, Sleyman Beyin kendisine muhalefetine ramen Kad Burhaneddn, bu fetih haberi zerine payitahtnda enlik davullar aldrm, fetih ve zaferini tebrik iin Sleyman Bey'e eliler gndermitir58.

Yldrm Bayezid, 1398 lkbaharnda Samsunu almas, Canik blgesindeki Osmanl hkimiyetini kuvvetlendirdi. aramba, terme ve Niksar taraflarna sahip olan Taceddn oullar Mahmd ve Alparslan ile Ordu blgesi hkimi ve Giresun fatihi Sleyman Bey, Bafra hkimi Taanoullar hep birlikte Osmanl egemenliini kabul ettiler. Bu mnasebetle Osmanl hududu Trabzon snrlarna kadar dayand59.

Buna gre hkm vermek gerekirse, Yldrm Bayezidin bu blgede kesin egemenlik salamasnn, blgede siyasi ve askeri bakmdan nemli bir

54 Yaar Ycel, A. g. e., s. 132. 55 Ya

gaziosmanpaşa üniversitesi tokat sempozyumu

Documents