govari fshar

100

Upload: heyrsh-abdulrahman

Post on 14-Mar-2016

264 views

Category:

Documents


10 download

DESCRIPTION

Govari fshar

TRANSCRIPT

Page 1: Govari Fshar
Page 2: Govari Fshar

حزبي سياسي و بةشداري سياسيضينييةكان وتةيةكي جوانيان سةبارةت بة » طؤزة« هةية كة بيطومان بوارى ئةوة هةية لة ثيوةند لة طةل ئةم وتارةدا سودي لي وةربطيري. ئةلين »طؤزة بةهؤي بؤشايةكةى ناويةتي كة قابيلى سود ليوةرطرتنة«. ئاشكراية ديوارى طليني طؤزة بيسوود نيية و هةر ئةوة كة توانيويةتي هةيكةليك بةو

شتة بدات كة ثيى دةوتريت طؤزة، بةآلم راستيةكةى ئةوةية كة بؤشايي ناو طؤزةكةية بايةخي قةبارةو سودةكاني دةر ئةخات.

بةبيروراى من حزب و بةشدارى لة حوكمراني و دروستكردني بريارى سياسيدا وةك ديوارو بؤشايي طؤزةكة ثيكةوة طريدراون. حزب ئةو ديوارةية كة دةتوانيت لة نيو خؤيدا بواريكى فراوان بؤ

بةشداري خةلك فةراهةم بكات تا لة كؤى سيستمي سياسي وآلتةكةياندا بةشداري بكةن و كاريطةري لة سةر قةبارةو ذمارةى برياري سياسي دابنين.

حزبي سياسي طؤزةيةكي ناسكة، ئةسلى كيشةكةش لةوةداية، ضونكة بةبي ئامرازي حزب كارةكانمان ناضنة ثيشةوةو ناكري هيزيك ثيكةوة بنري بؤ ئةو شتةى لة ئةدةبياتي سياسيدا ثيى

دةوتريت بةشداري سياسي.حزب بؤشاييةكي فراوان، يان بة واتايةكي ديكة زةمينةيةكي لةبارة بؤ طردبونةوةى خاوةن بيرورا

ليكنزيكةكان تا كؤببنةوةو وتوويذةكانيان ئةنجام بدةن و ثيشنيارى عةمةلي بؤ بريارى تازة بخةنةروو. .. سةرئةنجام سود لةو مةيدانة وةربطرن كة حزبي سياسي رةخساندويوتى بؤ بةشداريكردن لة

بريارى سياسي و حوكمرانيدا. كةواتة بةشدارى سياسي بة بي هةبوني ضوارضيوةيةك كة مرؤظةكان لةخؤيدا كؤبكاتةوة و لة

بؤتةيةكي دياريكراوي فيكري و رؤحيدا ئامادةيان بكات كاريكي نةكراوة. لةم ثيودانطةدا واضاكة ديدطاى )دوظرجية( سةبارةت بة جؤرةكاني حزبي سياسي ليست بكةين تا

بزانين لة وآلتةكةى ئيمةدا كام جؤرة حزبي سياسي خةريكي هةلسورانن و كامةيان بؤ وآلتةكةى ئيمة قابيلى مانةوةو كةلك ليوةرطرتنة. دوظرجية حزبة سياسيةكان بؤ سي

جؤر ثؤلين دةكات:يةكةم: حزبي جةماوةرى. لة شيوةى حزبة ديموكراتةكاني ئؤروثاى رؤذئاوا. ئةم

حزبانة سنورى ضينايةتي و كؤمةآليةتي وةالدةنين و خةريكي كؤكردنةوةى فراوانترين جةماوةري دةنطدةرن و خؤيان بة حزبي سةروي ضينايةتي ناودةبةن. هةموو كةس بة

بي جياوازي دةتوانيت تيياندا ببيتة ئةندام.دووةم: حزبي كادرةكان يان ثيشةكان. ئةمانة بة ثيضةوانةى حزبة جةماوةرييةكانةوة

لة ريطاى كةساني هةلبذاردةو ضاالكةوة هيز ثةيدا دةكةن. وةك حزبة ضةثةكاني خؤرهةآلتي ئؤرؤثا و حزبي كؤنطرةى هيندوستان. ئةم حزبانة زياتر لة سيستمي

تؤتاليتاريدا هةن.سييةم: حزبي فيداييةكان و طيانفيداكان. حزبي نازيزم لة ئةلمانيا، فاشيست لة ئيتاليا لة خانةى ئةم حزبانةدان. هةيكةلي ئةسلى حزب لة دةورى كةسايةتيةكدا كؤ دةبيتةوة

كة كةسي »رابةرة« يان ثيشةواي طشتية. لةم جؤرة ريكخستنةدا شوين و بايةخي رابةر هاوشانة لة طةل ئةو ئايدؤلؤذيا و فةلسةفةيةدا كة خةباتي بؤدةكريت و ثيشةوا دةبيتة

ئاوينةى باآلنويني ئةو فةلسةفةية.لة راستيدا بة وتةى )دوظرجية( لةم جؤرة حزبانةدا رابةر تاقة ليكدةرةوةو خويندنةرةوةى

راستةقينةى ئامانج و بةرنامةو سياسةتةكاني حزبةو تاقة دانةر يان نوسةرى بةرنامةو ئامانج و ريوشوينةكاني حزبية. كةسايةتي رابةر كةسايةتيةكي كاريزمايية بة تارماييةكي ثيرؤز و دوور لة

هةلةوة. بؤية فةرمان و بريارةكاني ئةو بؤ هةموو ئةندامةكاني حزب و سةرجةم كؤمةلطا وةك وةحي ئاسماني تةماشا دةكريت.

كؤمةلطاى ئيمة طؤرانكاري زؤري لة بوارى ئابورى و تةكنةلؤذي و تةنانةت سياسيدا بةسةردا هاتووة، بةآلم لة مةيداني كلتوري سياسيدا ثييةكانمان هيشتا دةلةرزن و تاكو ئيستا ثيناسةيةكي

باشمان بؤ كارى حزبي و بةشدارى سياسي نييةو دةطونجيت لة شيكردنةوةكاني دظرجية و كةساني وةك ياندا و ريطيز رؤزو ئؤروين كة لة دونياى شيكردنةوةى حزبي و ضاالكي سياسيدا ثيشنةيةكيان

هةية، سود وةرطرين و بةرضاوي خؤمان باشتر روون كةينةوة.

وةكرا

ى رة

جةةن

ث

بابةكر درةيي

Page 3: Govari Fshar

هةرضةندة كؤمةلطاى كوردي بة هؤى واقعةكةيةوة بة شيوةيةكي سةير ئالودةى سياسةت بووة، بةآلم نةك هةر

لةسةر ئاستى جةماوةرى، بةلكو لةسةر ئاستى نوخبةو تةنانةت ئةو كةسانةش كة لة حزبة سياسيةكاندا ضاالكي سياسييان

هةيةو سياسةت بوةتة نان و ئاويان؛ تيطةيشتنيكي زؤر سةرةتايي بؤ كارى سياسيي هةية دواى تيثةربوني ئةو هةموو

سالة بةسةر راثةريندا هيشتا عةقليةتي سياسي الى ئيمة هةنطاويكى واى نةناوة جياواز بيت لةو شكل و سيمايةى كة

ثيش سالى 1991 هةيبووة.لةوةش سةيرتر ئةوةية ئةو ناوةندة ئةكاديمانةى كة لة

زانكؤكاني كوردستان كراونةتةوةو مةفروز واية ئةم زانستة فيري خويندكارانيان بكةن، لة طةياندني نويترين تيؤرييةكاني سياسةت و ثيطةياندني نةوةيةك لة خةلكي شارةزا؛ كلؤل و داماون و بونةتة كؤمةليك ناوةند بؤ بةخشينى بروانامة بةو سياسيانةى كة لة حزبة دةسةآلتدارةكانةوة رةوانةى ئةوي

دةكرين.ئةم رةوشة بؤ ئةم سات و هةلومةرجةى كوردستان كة حكومةتي هةريمي كوردستان رؤذ لة دواى رؤذ دةرطا

ديثلؤماسيةكاني لةبةردةدا دةكريتةوة و حزبة سياسييةكان بة ناضاري بيت يان بة خواستى خؤيان بة شيوةيةكي دةورى

دةضنة ثرؤسةكاني هةلبذاردنةوةو رادةى بةشداريكردني خةلك لة ضاالكي سياسي رةنط و بؤيةكي نوي لة خؤى دةطريت و ئؤثؤزسيؤن طةمةكةى سةرنج راكيشتر كردوة؛ زؤر ثيويستة لةمةوال كةساني شارةزاو ثسثؤر ئامادة بكرين بؤ ثركردنةوةى

ئةو جيطايانة.سياسةتكردن جطة لةوةى زانستة، لة هةمان كاتدا هونةريشة.

بؤية ثيويستة ئيمة لةمةوال وةك جارى جاران تةماشاى سياسةت و سياسةتمةداران نةكةين. طةالني دةوروبةر لة

ريطةى ثيطةياندني كاديرى بةتواناو هؤشيارةوة كار بؤ ئايندةى خؤيان دةكةن. بة بؤضوني ئيمة كاتي ئةوة هاتووة، هةم

حكومةتى هةريم و هةميش حزبة سياسييةكان بكةونة خؤيان و كؤمةليك سةركردةى سياسي ثيبطةيةنن و هةم خؤيان و

هةميش كؤمةلطا لة ضنطي ئةو رةوتة سياسيية تةقليديةى كة لة طةل هةلومةرجةكةدا ناطؤنجي دةرباز بكةن.

بةر لة ناوةرؤكبةر لة ناوةرؤكطؤظاريكى سياسى، فيكرى مانطانةية

ذمارى )7( تةموزي 2010

خاوةنى ئيمتيازئاوات جةناب نورى

سةرنوسةرمةجيد سالح

بةريوةبةرى نوسينرةزا جةبار

ديزاينرابين

كاروبارى تةكنيكىضاث : ضاثخانةى طةنج

www.serchawe.comثةيوةندييةكان:

[email protected]@gmail.com

0770141546807701571591

ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان )198(

Page 4: Govari Fshar

2

ناوةرؤك

9

60

90

72- 66

هيرش عةبدولرةحمانبة قاضاغ بردني نةوت.. هؤكاريك بؤ بةردةوامي توندوتيذي لة عيراق.........................................3

شادعةلي ئةسةدي:دةرويشئةتيكيتي ديثلؤماسي لة الى بةرثرسان وراطةياندني كوردي .......................................................7

مةحمودرةزا ئةمين:ثرؤرؤذة ية ك بؤ ثيكهيناني جالية ي كوردي و لؤبي كردن.............................................................9

ريبين عةبدولرةحمان فتاح:توركياو ئيران، ملمالني بؤ طيراني رؤلي هةريمايةتي....................................................................18

زانا تؤفيق:ضةمكي بةشداري سياسي لة سيستمي سياسيدا..........................................................................27

سةردار عةبدولرةحمان:رةهةندةكاني جوطرافي سياسى.........................................................................................................30

حسين بةشيرية:كارل ثؤثةر: ليبراليزم و فةلسةفةى زانست.....................................................................................36

رةمةزان حةمةدةمين:فةلسةفةى ثراكماتيزم............................................................................................................................49

و.فةرهاد كةريمي:طفتوطؤيةك لةطةل سروش دةباغ ....................................................................................................60

و.عةدنان محمود:كاريطةرى نيضة بةسةر ئةنديشةو ئةدةبياتي سةدةى بيستةم..................................................... 66

تةرانة جوانبةختئةنديشةكاني نيضة.................................................................................................................................72

جين شارث:لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي.........................................................................................................80

فةرزاد ميران:طفتوطؤ لةطةل نةسرين قاسملو .........................................................................................................90

Page 5: Govari Fshar

3 ذمارة )7( تةموزي2010

بة قاضاغ بردني نةوت..

هؤكاريك بؤ بةردةوامي توندوتيذي لة عيراق

ملمالني لة عيراق دا ميذوويةكي دوورودريذي هةية، بةآلم شوين بدؤزريتةوة كوةيتدا داطيركردني لة دةتوانريت سةرةكيةكةي ثي تيوةرداني دةست هؤي بووة كة 1990 سالي لة عيراقةوة اليةن لة دةرةكي. لة دواي داطيركردنةكة، هاوثةيمانان بة سةرؤكايةتي ئةمريكا بة هةرضةندة كرد. ئازاديان كةنداودا لة شةري و كوةيت ناو هاتنة هاتنة ناوةوةي هيزي هاوثةيمانان تونرا كوةيت لة ذيردةستي عيراق

رزطار بكريت، بةآلم نةيتواني سةدام لة سةر دةسةآلت الببات.طةمارؤي نيودةولةتي كؤمةلطاي كةنداو، ش��ةري ل��ةدواي ريطة ناضاربكريت وآلتة ئةو ئةوةي بؤ عيراق خستةسةر ئابووري عيراق. ناو بضنة بدات يةكطرتووةكان نةتةوة ثشكينةراني ضةكي بة سةريهةلدا نةتةوةييةكاندا ثيكهاتة نيوان لة ناكؤكي و ملمالني هةروةها و نةوت سةرضاوةكاني بةسةرداطرتني دةست سةر لة ئةو طةمارؤيةي كة خراية سةر لةو ماوةيةدا عيراقدا. لة دةسةآلت نةوت دياريكراوي بريكي بة ريطةي تةنها نةوت دةرةوةي ناردنة بة خؤراكي بةرامبةر نةوت بةرنامةي بةثيي بنيريتةدةرةوة دةدا كة

نةتةوةيةكطرتووةكان.كردني هاوكاري بة تاوانباركرا حسين، سةدام عيراق، سةرؤكي تومةتباركرا حكومةتةكةي هةروةها يارمةتيدانيان. و تيرؤريستان كؤمةلطاي دذي كؤذ كؤمةل ضةكي بةرهةمهيناني بؤ هةولدان بة تاوةري دوو سةر بؤ تيرؤريستي هيرشي دواي لة نيودةولةتي. بازرطاني، حكومةتي ئةمريكا بةسةرؤكايةتي جؤرج بوش دةستي كرد حكومةتي دا، 2003 لة تيرؤريزم. دذي ثشتيواني كؤكردنةوةي بة داطيركردني لة كرد هاوثةيماناني هيزةكاني سةرؤكايةتي ئةمريكا

عيراق و توانيان سةددام لة دةسةآلت بهيننةخوارةوة.ثيداضوونةوة بة كيشمةكيشم لة عيراقدا

حكومةتي حكومةتةكةي، و سةددام البرني لةسةركار دواي لة ئةمريكا و هاوثةيمانةكاني هةولةكانيان خستةكار بؤ بنيات نانةوةي

ليكولينةوةي شيكاري

هيرش عةبدولرةحمان

Page 6: Govari Fshar

ئةم ديموكرات. حكومةتيكي دامةزراندني و عيراق ئةو لة اليةن بوونةوة بةرهةلستي روبةروي هةوآلنة تووندرةوانةوة كة شةردةكةن دذي حكومةتة تازةكةو كةئةنجام هيرشانةي ئةو ئةمريكيةكان. سةربازة دةدران ئامانجةكانيان دامةزراوةكاني حكومةتة تازةكة هةوليك وةكو بةستران ريطاكان لةبةرئةوة بوون هاندةري سةرضاوةو هيرشانة. ئةو وةستاندني بؤ سةركي ناكؤكي لة عيراقدا جياوازي و توندو تيذية لة نيوان ثيكهاتة سةرةكية نةتةوةييةكاني دا وةكو: كورد، شيعةكان و سوننةكان. سونةكان ثشتطيريان لة حزبي هاوكاري نايانةويت و دةكرد هةلوةشاوة بةعسي

وياليةتة يةكطرتووةكان بكةن لة حكومةتي تازةدا.ثيكهاتة ئةو نيوان لة طومان و متمانةيي بي بيرة بةسةرداطرتني لةسةردةست سةرةكيانةدا ئيرانةوة اليةن لة شيعةكان كة دةوتريت نةوتةكانة. دةدان اليةن نيشان وا لة و كورد دةكرين هاوكاري تري سةرضاوةيةكي دةكريت. ثشتيواني ئةمريكاوة بةشي لة توندرةوةكانن ئيسالمية ناكؤكي سةرةكي . ئةنسارول ئيسالم و جوندول ئيسالم باكوري وآلت بؤ دةدرين يارمةتي قاعيدةوة اليةن لة دةوتريت كة توندرةوةكان سوننة باكور. هةريمي ئارامي تيكداني شةر دذي حكومةتي تازة و داطيركردني ئةمريكا دةكةن. سةربةخؤيي بؤ شةر كوردةكان ترةوة اليةكي لة هةريم نةوتي بةسةرداطرتني دةست و هةريمةكةيان

)كةركوك( دةكةن.بة قاضاغ بردني نةوت

عيراقدا. لة داهاتة سةرةكي سةرضاوةي نةوت بريتية ملمالنيكةدا لة حيزبةكان سةرةكي ئامانجي بؤ س��ةرض��اوةي��ة. ئ��ةم بةسةرداطرتني دةس��ت لة بةدةستهيناني سةرماية بؤ ئةو مةبةستة نةوت بة قاضاغ سوديان تر ال يةني هةندي ترةوة اليةكي لة دةبريت. ناجيطيري حكومةت لةو ملمالنيية وةرطرتووة بةهؤي بووة نةوت بردني بةقاضاغ نةوت. بردني قاضاغ بة و داهاتي حكومةت كة دةتوانرا بةردةم لة ريطري هؤي ئابووري و نانةوةي ذيرخاني بنيات لة بةكاربهينريت

دابين كردني ثيويستية سةرةكيةكاني ذيان.ناسةقامطيري حكومةت و دةرامةت بةهؤي كةمي ضاوديريكردني تواناي نوي حكومةتي وآلت��دا، لة كة ض��ةك ن���اوةوةي هاتنة ل��ة نية سنورةكاني كةوتني دةست ناكؤكيةكاندا. كة بةكاردةهينريت قازانج لة بة تاآلن بردبي نةوت وا لة حيزبةكان دةكات

هاوكاري حكومةت نةبن لة كؤتايي ثيهيناني ناكؤكيةكان و ئارام كردنةوةي بارودؤخةكة. ئةو طروثانةي كة لة مافياكاني لة: بريتين تيوةطالون نةوت بردني تاآلن طةندةلةكان، حكومية بةرثرسة ياخيةكان، ن��ةوت،

طروثة نةتةوةييةكان و هةريمي كوردستان. نةخشةي ملمالني: قاضاغي نةوت

ليكدانةوةي نةخشةي ملمالنيسةرةكي شيوةيةكي بة ن��ةوت بردني بةقاضاغ حيزبي اليةن لة ثيكرد دةستي كةنداو شةري دواي يارمةتي بؤ بةكاردةهينرا داهاتةكةي دةسةآلتدارةوة. ئةو دذي هةروةها وة حيزب ضاالكيةكاني دان��ي دةسةآلتي حيزب دذي كة بةكاردة هينرا هاوآلتيانةش بوون. دواي نةماني حكومةتي سةددام، بةتاآلن بردني نةيتوانيوة تازة رذيمي بةردةوامة. ئيستاش تا نةوت

ناو لة بةرثرسةكان و بكات ئةو مةسةلةية كؤنترؤلي داهاتةكةشي ثيدةدريت. بةرتيليان تازةدا حكومةتي ضاالكيةكاني يارمةتيداني بؤ بةكاردةهينريت

تيرؤريستان و شيواندني ئارامي وآلت. بةشيك لةوانةي لة ثيشةسازي نةوت دا كاردةكةن

دةسةآلتةكةيان بةكاردة هينن بؤ خؤدةولةمةند كردن.ثةرةي نةوت قاضاغضيةكاني تؤري لةوماوةيةدا بازاري رةشي يارمةتي بةرةوثيش بردني سةندووةو لة دواي عيراق. نةوتي بردني بةتاآلن بؤ داوة نةوتي ريكخراوة زياتر نةوت قاضاغي بة سةددام روخاني

لةاليةن تؤرةكاني مافياي نةوت و ميليشياكان.لة دواي رذيمي سةدام تؤرةكاني قاضاغي نةوت لة ناو نةضوون، بةلكو ب�ةردةوام ب�وون لة طةل ضاالكي�ة

ذمارة )7( تةموزي42010

Page 7: Govari Fshar

بؤ دةطةريتةوة تؤرانة ئةو بوني ناياساييةكانيان. ثيكهاتة و ضؤنيةتي هةناردةكردني لة بي سةروبةري طريبةستة نارؤشني لة بريتية تر هؤكاريكي نةوت. هةلي ئةمني وبؤشايي رذيم رووخاني نةوتيةكان. هةندي هاني و نةوت بردني بةتاآلن بؤ رةخساند لة بن بةشدار و بخةن ريك خؤيان دا تري ضةتةي

قاضاغيةكةدا.حكومةتي نوي تواناي ضاوديري كردني سنورةكانى قاضاغضيةكانةوة اليةن لة بةرةآلكان سنورة نةبووة. بةكار كة سةرةكي ريطاي وةرطيراوة. لي سودي هاتووة بريتية لة سنووري عيراق-سوريا كة زؤر ترين لةاليةن كة ريكةوتنةي ئةو دةطريت. خؤ لة قاضاغي سورياو عيراقةوة ئيمزا كراوه بؤ هةناردةكردني نةوتي خاو لة طةل بةرهةمي نةوت لة اليةن قاضاغضيةكانةوة سودي لي وةردةطيريت. هةردوو عيراق و سوريا تاوان

به ريطة كة ريكةوتنةكة ثيشيلكردني بة باردةكرين وةزارةتةكان طومركةكان، بةرثرسي دةدات. قاضاغي كؤمثانياي هةندي طةل لة هاوكاريدان لة داراي و دةست بؤ خاو. نةوتي سنوركردني ئاوديو بؤ بياني دةدةن بةرتيل ياخيةكان طروثة نةوت بة راطةيشتن لةو هةية ثشكيان بةرثرسةكان وة بةرثرسةكان. بة

قازانجةي بةدةست ديت لة طةل ياخيةكان دا.اليةن لة دةكةويت كةدةست داهاتةي ئةو بري زؤرة. ئيجطار طةندةلةكانةوة بةرثرسة و ياخيةكان قازانجي دةست كةوتوو لة طةندةلي زياتردا و هاوكاري

كردني توندوتيذي بةكاردةهينريت.طةشةي ل��ة ن��ةوت قاضاغضيةتي ت��ؤرةك��ان��ي هةية زؤريان كاريطةري كة بةجؤريك بةردةوامدان لةسةر بةرثرسةكان بؤ مؤركردني ريكةوتني نائاسايي. بري ئةو داهاتةي كة لةدةست ضووة بةهؤي طةندةلي بووني زياد ب��ةردوام دؤالرة. بليؤن يةك لة زياتر هةندي و حكوميةكان بةرثرسة اليةن لة طةندةلي اليةني سةربةخؤ بووةتة هؤي بي متمانةيي هاوآلتيان ذمارةيةكي مةسةلةية. ئةو كردني ضارةسةر بة ناياسايي ضاالكي داوةتة دةستيان هاوآلتيان لة زؤر بةهؤي ئةوة بةر لة ذيان، بذيوي بةدةستهيناني بؤ ناضاالكي ياساوة بووني حكومةتيكي ناجيطير و بووني بازرطاني ثرؤذةي لة زؤر ذمارةيةكي هاني طةندةلي

داوة بؤ بةقاضاغي نةوت.طروثة ميليشياكان هاوكاريةكي زؤري قاضاغضيةتي لة ثيكدين طروثانة ئةو داوة. نةوتيان طروثي نةتةوةي وة ئاييني جياوازكة بةسةرداطرتني دةست لة بةشدارن هةنديك لة هةريمي نةوت وة بةتاآلن بردني. لة بةسرة، ثيشبركي لة نيوان بة داوة ريطةي شيعةكاندا حيزبة كة ميليشياكان طروثة دامةزراندني بوونة هؤي زياد بووني قاضاغضيةتي ئةو ه��ةري��م��ةك��ةدا. لة ناكؤكي و تاوانكارةكان طروثة و طروثانة هةريمة بةسةر دةست دةدةن هةول وةكو بطرن نةوتدا دةولةمةندةكاني حيزبيكي كة فةزيلة حيزبي بةسرة. ثيشةسازي كؤنترؤلي شيعةية، كاتيك بةسرة. لة ك��ردووة نةوتي سةرؤك وةزيراني تازة نوري ماليكي حيزبةكة حيزبة، ئةو بداتة نةوت وةزارةتي نةيتواني لة كرد نةوتي كرني هةناردة وةستاندني هةرةشةي نةوتيه هةريمة لة تاوانكارةكان طروثة هةريمةوة. بؤريية كونكردني لة بةرثرسيارن جياوازةكانةوة قاضاغةكة لييان.نةوتة نةوت راكيشاني و نةوتةكان طواستراوةتةوة بة بةكارهيناني هةموو ريطاكان لة ذير ضاوديري طروثة ميليشياكان و ريكخراوة تاوانبارةكان. بةرثرسة طةندةلة حكوميةكان بةشدارن لةو طروثانةدا و هاوكاريان دةكةن بة ثيداني زانياري و هاوكاري تر

لة بةرامبةر قازانجي مادديدا.

5 ذمارة )7( تةموزي 2010

Page 8: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي62010

كيشةي هةمان كوردستان هةريمي حكومةتي دةست لة سةر عيراق تازةي حكومةتي طةل لة هةية بةسةرداطرتني نةوت. بةرثرسة كوردةكان لة ملمالنيي لة كونترؤل ناوةندي لة طةل حكومةتي بةردةوام دان هةريم حكومةتي باكور. نةوتيةكاني بيرة كردني دةكات سةربةخؤكان نةوتية دؤزةرةوة هاوكارى سةربةخؤية. ثاآلوطةي دامةزراندني خةريكي وة سةرةراي ئةوة حكومةتي هةريم نةيتوانيوة كؤنترؤلي قاضاغ بة و هةريمةكةدا كةلة بكات نةوت دةرهيناني بةردةوام ئيرانةوة توركياو لةسنوري نةوت بردني

دوبارة بؤتةوة.دةست تيوةرداني لة ناكؤكيةكاندا

هةردوو دةست تيوةرداني كرداري و ثيويستن بؤ كؤتايي ثي هيناني ناكؤكيةكان لة عيرق دا. طؤرانكاري لة بةدةست هينان لة سةرضاوةكاني نةوتةوة كاريطةري خراثي هةية لةسةر بةرةوثيش ضووني باري سياسي، كؤمةآليةتي، و ئابووري وآلت. حكومةت 30% داهاتي نةوت. بردني قاضاغ بة ئةنجامي لة لة دةست دةضيت بؤ بةكاردةهينريت قاضاغيةكة قازانجي هةروةها و ياخييةكان. طروثة وة ميليشياكان كردني هاوكاري نةوت قاضاغضيةتي ثيهيناني كؤتايي وة ضارةسةر بؤ

ثيويستة ضةند هةنطاويك بطريتةبةر.بردني بةقاضاغ هةناردةكردني لة ري دةتوانريت سورياوة سنوري لة بطيريت نةوت لة زؤر بريكي خستنةطةري دابمةزرينيت. ثاليوطة حكومةت ئةطةر دابين حكومةت بؤ ثاليوراو نةوتي نةوت، ثاآلوطةي دةكات و كؤتايي بةو ريكةوتنانة دةهينريت كة لة طةل سوريادا مؤر كراون لة بةرامبةر نةوتي ثاليوراودا كة بؤ مةبةستي خراث سوديان قاضاغضيةكانةوه لةاليةن

ليوةردةطيريت.ثاراستني بة زياتر طرنطي ثيويستة تازة حكومةتي سنورةكاني بدات. لةدواي روخاني حكومةتي سةدامةوة نةتوانراوة سنورةكان كؤنترؤل بكرين كة بة كارهاتوون ضةك هيناني و بةقاضاغي نةوت كردني ئاووديو بؤ هيرشي لة بةكاردةهينرين كة ناياسايي بةشيوةيةكي بةشيوةيةكي ثيويستة وآلتدا. خؤي ناو تيذي توندو ورد ضاوديرى هةناردةكرن و بري نةوتي هةناردةكراو نةوت ثيوانةي سيستمي زةرورة هةروةها و بكريت. ئةو بري بزانريت و بتوانريت ئةوةي بؤ بكريت توند نةوتةي هةناردة دةكريت ضةندة. كة ئةمةش هاوكاري ضاوديري كردني ضاالكيةكاني قاضاغضيةكان دةكات لة

طةل كةمكردنةوةي ضاالكيةكانيان.رؤليكي حكوميةكاندا بةرثرسة ناو لة طةندةلي قاضاغضيةتي بةرزكردنةوةي لة بينيوة سةرةكي لة حكومةتدا ئاستةكاني هةموو لة طةندةلي نةوت. لة هةر دةكريت ثي هةستي بةروني مامةلةكانياندا ئاستةكاني خواروتر. زؤربةي تا باآلكانةوة بةرثرسة بةرثرسةكان خؤيان قاضاغضين يان هاوكاري ئةوانن. بنبركردني بةرتيل دان هاوكار دةبيت لة ضارةسةركردني كاريطةري دةسةآلتدا لة كاتي هاوثةيماني قاضاغي.

هةبووة لة دروست كردني متمانة.جياوازي ضارةسةري ثيويستة عيراق حكومةتي نرخي نةوت بكات لة ناو وآلتدا و لة طةل دراوسيكاني. هؤي دةب��ي��ت��ة ن��رخ��دا ل��ة ج��ي��اوازي نةهيشتني كيشةكة بةوشيوةية قاضاغي ئارةزوي كةمكردنةوةي هةنطاويكي ضةند حكومةت دةضيت. ضارةسةر بةرةو كة ن��ةوت بة ثشتبةستن بةكةمكردنةوةي، ن��اوة ثيشنياركرابوو لة اليةن ريكخراوي هاوكاري جيهاني، تةداخولي دا كاتيك لة ثيويستة. زياتر هةولي بةآلم دةبيتة سياسي جيطيري بةآلم هةية، طرنطي زياتر هةمةجؤرةكان نةتةوةيية طروثة كؤتايي. ضارةسةري و ميليشاكان ثيويستة ببةسترينةوة بة حكومةتةوة بؤ

ئةوةي هيزو توانا بة حكومةت ببةخشتريت.ئةنجام

بةربةرةكاني و ناكؤكي زؤر ئالوزاويية لة عيراق دا. ميذويةكي دريذي هةية و ريشة خراثةكاني دةطةرينةوة ثييان كةس هةندي سةدام. حوكمراني سةردةمي بؤ مةسةلةية ئةو ضارةسةري سةدام روخاني وابوو زيادي ناوخؤيي ناكؤكي ئةوة لةجيطةي بةآلم دةكات كرد. نةوت سةرضاوةي سةرةكي دةرامةتة لة عيراقدا. خستنة ذيردةستي ئةم سةرضاوةية هؤكاري سةرةكي ميليشياكان طروثة نةوت، مافياكاني ناكؤكيةكانة. بةرثرسة لةطةل ريكخراو تاوانكاري طروثي و بردني قاضاغ بة لة بةرثرسن طةندةلةكان حكوميية ديت، بةدةست قاضاغية لةو دةستكةوتةي ئةو نةوت. بةكاردةهينريت بؤ ئةنجام داني تاوان و نائارام كردني لة سةقامطيري و ئاشتي هيناني بةدةست بؤ وآلت. ضارةسةر ثيويستة نةوت بردني قاضاغ بة دا. عيراق

بكريت.نوينةرى ثيشوى تايبةتى جيطرى سياسييةو ضاوديريكى *لة واشنتؤن ئيستا ، ئةمةريكا لة بوة حكومةتى هةريمى كوردستان ئةمةريكيية كوردى دةزطاى بةريوةبةرى دامةزرينةرو و دةذى

.)American Kurdish Foundation(***

Page 9: Govari Fshar

7 ذمارة )7( تةموزي 2010

ئةتيكيتي ديثلؤماسى

لة الى بةرثرسان و راطةياندنى كوردى

لة رؤذانى رابردوودا ضةند هةواليك دةربارةى ضاالكية سياسيةكانى موقتةدا سةدر سةرؤكى رةوتى سةدر بآلو بووةوة كة يةكةم سةردانى سورياى كرد و لةطةل سةرؤك كؤمارى ئةو وآلتة كؤبوةوة و دوايى لةطةل راوبؤضؤنيان و كؤبووةوة ئةلعيراقية ليستى سةرؤكى عةالوى ئةياد

لةسةر داهاتووى حكومةتى ثيكنةهاتووى عيراق طؤريةوة.ناوخؤييةكاندا هةوالنيرية هةوالةكانى لة ديدارانة ئةم دواى هةريمى سةرؤكى بارزانى مةسعود بةريز طواية بآلوكرايةوةكة لة باسي سةدر موقتةدا طةل لة تةلةفؤنيدا ثةيوةدنيةكى لة كوردستان دواين طؤرانكاريةكانى عيراق و لة وانةشة ثةيوةنديةكانى نيوان كورد و

رةوتى سةدر كرابيت.ئةوةى ليردا دةمةوى باسى ليبكةم ثةيوةندى بة ضاآلكيية ثؤزةتيظةكانى كةسايةتى و سةدر رةوتى قؤرسايى لة نامةويت يان نية، سةدرةوة سةرنجى ئةوةى بةلكو بكةم، زؤر يان بكةمةوة، كةم سةدر مؤقتةدا راكيشام ضؤنيةتى راطةياندنى ديثلؤماتكارانى كورد و راطةياندنى كوردية

لة سةر ئةم جؤرة هةواآلنة.هةريمى سةرؤكى بةريز نيوان تةلةفؤنيةكةى ثةيوةنديية دواى حوسين د.فوئاد عيراق، لة سةدر رةوتى سةرؤكى طةل لة كوردستان لة مبارةيةوة لة كوردستان هةريمى سةرؤكايةتى ديوانى سةرؤكى

ليدوانيك بؤ ئاذانسة هةواليةكان رايطةياند: لةطةل قسة سةدر رةوتى سةرؤكى سةدر موقتةدا جارة »يةكةمين

مةسعود بارزانى سةرؤكى هةريمى كوردستان دةكات«.د.فواد حوسين ئاماذةى بةوةش كردوة كة ئةمة ئةوة دةطةيةنيت كة ثةيوةنديةكانى دةخوازيت سةدريش موقتةدا خؤدى و سةدر رةوتى نيوان رةوتى سةدر لة طةل هةريمى كوردستان زياتر قولتر و فراوانتر

بكاتةوة.هةريمى سةرؤكايةتى ديوانى سةرؤكى ليدوانةكةيدا كؤتايى لة ئةطةر سةدر( )موقتةدا جةنابى كة كردوةتةوة دوثاتيشى كوردستان

شادعةلي ئةسةدي

Page 10: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي82010

بيةويت سةردانى هةريمى كوردستان بكات، ئةوة بيطؤمان »هةموو كةس« ثيشوازى وآلتى خؤيةتى و ليدةكات و جةنابى »سةرؤكى هةريمى كوردستانيش«

ثيشوازى ليدةكات. سةدر موقتةدا سةرةوة ديرانةى ئةم هةموو لة كوردستان هةريمى سةرؤكى و هاتووة يةكةم جياوازية هةموو بة كة ثيكردنة ئاماذة جى دووةم، موقتةدا سياسيةوة روى لة جةوهةريةكانيانةوة بةآلم عيراقدا، لة رةوتيكى سياسية سةدر سةرؤكى كوردستانة، هةريمى ثريزيدنتى بارزانى سةرؤك نيودةولةتى يةكةيةكى ضي ئةطةر كة هةريميك سةربةخؤ نية، بةآلم بى طؤمان قؤرسايى و كاريطةرى لة زؤريك لة يةكة نيودةولةتيةكان فراوانترةو بةرةو

رؤلطيرانيكى ئاوةهاش دةضيت.كؤمةليك راطةياندنة جؤرة ئةم كة لةوةى بيجطة قول تيدا زؤر نامانةوى كة دةكات ثرسيار دروست ثيطةى و ريز لة ئاطامان كة وانية باشتر ببينةوة،

هةريمى كوردستان و كةسايةتيةكانمان هةبيت . خؤباوةرى و غرورى ثؤزةتيظ بؤ سياسيةكان و وتةبيذةكان و راطةياندنكارانى كورد شتيكى ثيويستة كة قاضى لةسةر واقعى ذيانى سياسى كورد و ثيطةى ئةمرؤى كوردستان داناوة. ئةم خؤباوةريية لة نيوان نوخبةى سياسى و دةسةآلتدارى كوردةوة خؤى شؤر كورديش كؤمةلطةى كؤمةلطاو هةموو بؤ دةكاتةوة

دةبيتة خاوةن خؤباوةرى و غرويرى ميللى. لةم رةخنةكان هةموو ئةطةر كة خؤيةتى جيي ديوانى سةرؤكى بةريز ئاراستةى تةنيا نوسينةدا دور نةكةين كوردستان هةريمى سةرؤكايةتى كارى كة كةسانيك بةلكو ئينساف، لة نةكةوينةوة ئةدةبى دةكةن و سياسيةكان و دةزطا راطةياندنةكانيش بيبةش نين لةم رةخنةيةدا، كة هةولى داتاشينى وشةو ثيطةى كةسايةتى و لة ثيويست بؤ ريزطرتن واتاى دةبى بةردةوام و نادةن كوردستان سياسيةكانى طويمان لةوة بيت كة سةرؤك كؤمارى عيراق بةريز جةالل تالةبانى ثيشوازى دةكات لة سةرؤك كؤماريك حزب سةرؤكى و سةركؤنسوليك و بالويزيك و ثيشوازى كة وانية باشتر ئايا هتد. ... و رةوتيك و هاوثؤستةكان و هاوثيشةكانيان بؤ تةنيا كردنةكة بةكاربهينرين و بؤ ثلةكانى خوارةوة باس لة يارمةتى

وةرطرتن و سةردان كردن بكةين.ئ��ةدةب��ى ب���وارى ماموستايانى ط��ؤم��ان ب��ى لة باشتر سياسى ب��وارى ماموستايانى ك��وردى خؤباوةرى ثاراستنى بة دةتوانين هةركةسيك بؤ ماناتر بة شةطةليكى و نيشتمانى غ��رورى و بدوزنةوة كورديةكان راطةياندنة و ديثلؤماتةكان بداتى. خؤى مافى و بيت خؤى ثيستى ثربة كة

* * *

Page 11: Govari Fshar

9 ذمارة )7( تةموزي 2010

ئة ركي كوردستانياني دة رة وة ي وآلت:

ثرؤذة ية ك بؤ ثيكهيناني جالية ي كوردي و لؤبي كردن*

ثيشة كي: رة وة ند ئة ركي حوسينة وة ، سة دام رذيمي روخاندني لة دواي رة وة ند )بةكارهيناني وشة ي كوردستان باشوري كوردي )جالية (ي مة جازيية ( لة دة رة وة ي وآلت، طؤراني طة وهة ري بة خؤية وة بيني. ثيش رو خاندني رذيم، كوردستانيياني دة رة وة ي وآلت ئة ركي جياجيا يان لة ئة ستؤ بو. ثاش روخاندني رذيمي بة عس ضة ند ئة ركيكي دياريكراو، ريكخراوة و كؤمة لة سة رشاني ئة ركي بة بون ستراتيج وة كو

كورديية كاني دة رة وة ي وآلت. هة تا ليكدابراون. زؤرو كورديية كان ريكخراوة كؤمة لة و بةديهينان راستة ريي لة سة ر ناتوانن نة طؤرن، كاركردنيان شيوازي ئة ركة كاني عؤدة ي لة بؤئة وة ي ببة خشن. ماناية ك ئامانجة كانياندا بة رنامة ي ثيكة وة كؤببنة وة؛ ية ك لة دة وري ئة بي بين، سة رشانيان بتوانن بؤئة وة ي بكة ن . جيبة جيي ثيكة وة و دابريذن ضاالكي كارو ئة بي ئة نجام بدة ن ، ثيكة وة كارو ضاالكي لة دة وري ية ك كؤببنة وة و و ئايديولؤجي بة رذة وة ندي سة رو بخة نة نة تة وة يي بة رذة وة ندي

حيزبي ية وة .سة قة ت، كردني حيزباية تي دياردة ي و كوردستان تالي واقيعي ئة و لة زؤربة ي وآلت. دة رة وة ي بؤ طواستويتيية وة وآلتة وة لة ناو بؤ ئينتيما بة طويرة ي ريكخراوة كانيش ئة ذي، تيا كورديان وآلتانة ي حيزبة كان دابة ش بون. هة ر طرذي و سارديية ك لة وآلت بكة ويتة نيوان ناو بؤ ئة طويزيتة وة رة ديفة كانيانة وة ريكخراوة لة ريطة ي حيزبة كان، كوردي دة رة وة ي وآلت. ئة م حالة تة تايبة ت نيية بة كوردي باشوري كوردستان ثارضة كاني هة مو كوردي تة واوي بة لكو كوردستان، لة سة ر هة رة شة ية خة تة رترين دياردة ية ئة م ئة نالينن. بة دة ستيية وة كوردين. رة وة ندي لة ئة ستؤي وآلت لة دة رة وة ي كة ، ئة ركانة ي ئة و

بة لكو هة رة شة ي جيديية لة ضارة نوسي كورد بة طشتي.

مة‌حمود‌رة‌زا‌ئة‌مين

Page 12: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي102010

سياسي جوطرافياي و جيوثؤلة تيكي شويني ئة كة ن. نائوميد مرؤ نالة بارن ئة وة ندة كوردستان و ناديمؤكراسين ئة وة ندة كوردستان داطيركة راني نابيني. ئاسؤدا لة روناكايي ئة كة نة وة ، بير خراث لة بة رئة وة كورد لة رادة بة دة ر ثيويستي بة لؤبي كردنة . جالية ي ثتة وو لؤبيي بةهيز ئة توانن الوازيية كاني شويني بؤ جيوثؤلة تيكي و جوطرافياي سياسي كوردستانمان

ثر بكة نة وة . بة تالة و، راطة يشتن لة و واقيعة بؤ خؤ راثسكاندن بةديهينان ئامانجة تايبة تيية كاني رة وة ندة كة و راطة يشتن رة وة ندي سة رشاني دورة كاني و طشتي ئامانجة بة بة رنامة ية ك و ثيرة و هة بوني بة ثيويست دا، كوردي ثيكة وة كارو طشتيية كاني هيلة بتوانن كة ئة كات نزيكة كاني دورو ئامانجة و دلسؤزان هة لسوراني سة رشان دياري بكة ن. ئة م ثيرة و و بة رنامة ية بؤ ئة و دة سكاريية وة كة ميك بة ئة كريت دانراون. مة بة ستة وة كو ئة ذي، لي كورديان وآلتانة ي ئة و زؤربة ي لة

دة ستوري كار ثشتيان ثي ببة ستري.***

ية كة م: ثة يرة وي ناوخؤمادة ي ية كة م:

ناو: ريكخراوة و كؤمة لة فيدراسيوني ت��ة واو: ناوي

كورديية كان/ كوردستانيية كان لة )ناوي وآلتة كة (.1. كورتكراوة ي ناو بة زباني كوردي: فكرك.

2. ناوي فيدراسيون بة زباني وآلتي خانة خوي: 3. كورتكراوة ي ناو بة زباني وآلتي خانة خوي:

مادة ي دووة م:شويني كاركردن: وآلتي )خانة خوي( شويني ضاالكي )---( شاري لة فيدراوسيونة كة بنكة ي فيدراسيونة .

ئة بي.مادة ي سيية م:

تاريفي/ سروشتي فيدراسيون: فيدراسيون سة كؤي طردبونة وة ي ئارة زومة ندانة ي ئة و كؤمة لة و ريكخراو ثيرة وي بة بروايان كة كوردييانة ية كة ساية تيية و ئة دة ن هة ول هة ية . فيدراسيون بة رنامة ي و ناوخؤ بؤ ريطا باشترين دؤزينة وة ي بؤ ئة كة نة وة بير و بةديهينان ئامانجة نزيك و دورة كاني فيدراسيون و، بؤ

بةديهينانان تي ئة كؤشن.مادة ي ضوارة م:

مافي ئة ندامة تي لة فيدراسيون دا:

ناو كة ساية تيية كي يان ريكخراو يان كؤمة لة هة ر فيدراسيون:

1. لة ناو فيدراسيون دا خؤبة خش كار ئة كات .2. ئازادة لة كاروباري رؤذانة ي خؤيدا.

ضاالكيية كاني بؤنة و ريكخستني لة ئ��ازادة .3كاركردنية وة سروشتي و كاراكتة ر بة ثة يوة ندييان

هة ية .دة رة وة ي ريكخراويكي هة ر لة طة ل ئ��ازادة .4هاوبة ش ضاالكي يان بطري ثة يوة ندي فيدراسيون ثيضة وانة ي ضاالكيية ئة و بة مة رجيك بدات، ئة نجام

ثيرة وي ناوخؤ و ستراتيجي فيدراسيون نة بي.كة موكوريية كاني و هة لة لة رة خنة ئ��ازادة .5

فيدراسيون بطري.ثابة ندي ناتواني ك��رد هة ستي هة ركاتيك .6دة ستة ي بي، فيدراسيون بة رنامة ي ناوخؤو ثيرة وي بة ريوة بة ري، بة نوسين داواي كيشانة وة ي ئة ندامة تي لة كؤميتة ي طشتيي فيدراسيون ئة كات، بة رة زامة ندي كؤميتة ي كؤبونة وة ي بة شداراني رةهاي زؤرينة ي

طشتي، داواكة ي ئة ضيتة واري جيبة جي بون.كرد، ثة يا م��ادي تواناي فيدراسيون ئة طة ر .7كؤمة لة و يارمة تي ضاالكي، قة بارة و بة طويرة ي

ريخراوة كاني ئة ندامي ئة دات.مادة ي ثينجة م:

مة رجي ئة ندامة تي لة فيدراسيون دا:كة ساية تيية كي يان ريكخراو يان كؤمة لة هة ر كوردي باشور، باشوري بضوك، باكور يان خؤرهة آلت

ئة تواني ببي بة ئة ندامي فيدراسيون، بة مة رجيك: Municipality;( ناوضة يي حوكمة تي لة الي .1 Province( ويالية ت يان )Local Governmentوآلت ئاستي ل��ة س��ة ر ي��اخ��ود )Governmentتؤماركراو و ناسراو بة رة سمي )Country; Land(

بي.2. بة نوسين داواي مافي بة ئة ندام بون لة كؤميتة ي طشتي فيدراسيون دا بكات. لة طة ل داواكة يدا كؤثيية كي

Statute ي كؤمة لة يان ريكخراوة كة ي بة رز بكاتة وة .ضاالكيي و كاروبار تيكة آلوي حيزباية تي كاري .3

فيدراسيون نة كات.4. بة ئاشكرا يان ذير بة ذير هة ول نة دات فيدراسيون بخاتة خزمة تي حيزبيك لة حيزبة كاني كوردستان يان

هة ر حيزب و الية نيكي تر.5. بة رذة وة ندي فيدراسيون بخاتة سة رو بة رذة وة ندي

Page 13: Govari Fshar

11 ذمارة )7( تةموزي 2010

بة رذة وة ندي ئة و حيزب و ريكخراوة سياسييانة ي ئة و بة حيزب يان ريكخراوي دايكيان ئة زاني.

6. ئابونة ي ساآلنة ي كؤمة لة و ريكخراة كان لة 120 بة رامبة رة كة ي يان € 60 لة كة ساية تيية كان هي ،€

كة متر نة بي.سة رتاسة ريية كاني يان ناوضة يي ضاالكيية لة .7

فيدراسيون دا بة شداري ضاالكانة بكات.8. الني كة م لة ئؤرطانيك لة ئؤرطانة كاني فيدراسيون

دا، كار بكات. قة بول فيدراسيوني بة رنامة ي و ناوخؤ ثيرة وي .9

بي و كاريان ثي/ بؤ بكات. مادة ي شة شة م:

فيدراسيون: ئؤرطانة كاني 1. كؤميتة ي دامة زرينة ر:

نوسين بة ريكخراوة كان و كؤمة لة ئة وة ي ثاش أ . بة رنامة ي و ناوخؤ ثيرة وي لة سة ر رة زام��ة ن��دي هة مويان نوينة ري ئ��ة دة ن، ثيشان فيدراسيون فيدراسيون. ئؤرطانة كاني دروستكردني بؤ كؤئة بنة وة بة شداراني ئة م كؤميتة ية ناويان )كؤميتة ي دامة زراندني

فيدراسيون( ئة بي. هة تا ئة بي ب���ة ردة وام كؤميتة ية ئ��ة و بوني ب . ئة كرين دروس��ت فيدراسيون ئؤرطانة كاني هة مو

)دائة مة زرينرين(. ئة ندامي بة تة مة نترين دا، ية كة م كؤبونة وة ي لة ت. بة ريوة بة ري و كؤميتة سة رؤكي بة ئة بي كؤميتة كة ئؤرطانة كان رؤذة ي ئ��ة و هة تا ك��ؤب��ون��ة وة ك��ة . دائة مة زرينرين، ئة و سة رثة رشتي كؤبونة وة كان و، بة راويذي ئة نداماني تر، كات و شوينيان دياري ئة كات.

2. كؤميتة ي طشتيي فيدراسيون: أ . )كط( كورتكراوة ي ناوة كة ية تي.

ب . ثاش تة واوبوني دامة زراندني ئؤرطانة كان، ناوي طشتيي )كؤميتة ي بة ئة طؤري دامة زرينة ر كؤميتة ي

فيدراسيون(.ت. ذمارة ي ئة نداماني كط بة قة دة ر ذمارة ي كؤمة لة هة ر ئة بي. فيدراسيون ئة ندامي ريكخراوة كاني و كؤميتة ية دا لة م نوينة ريكي ريكخراويك يان كؤمة لة

ئة بي.ث . ذمارة ي ئة نداماني كط دياريكراو نيية . ثة يوة ندي ريكخراوة كاني و كؤمة لة ذمارة ي زؤري و كة مي بة

ئة ندامي فيدراسيونة وة هة ية . بة سة رثة رشتي دا، ية كة مي كؤبونة وة ي لة كط ج .

بة تة مة نترين ئة ندام سة رؤكيك بؤ خؤي هة لئة بذيري.دة نطداني شيوة ي بة س��ة رؤك هة لبذاردني ح.

راستة وخؤ و نهيني ئة بي.خ . سة رؤك بة راويذ لة طة ل ئة نداماني كط، لة ناو كط

دا جيطري سة رؤك و سكرتير دياري ئة كات.دا )--- و ---( مانطة كاني لة 2 جار د . كط سالي ئؤرطانة كاني كاروباري هة لسة نطاندني بؤ كؤئة بيتة وة

فيدراسيون.ئة ركة كاني بة بة باشي بتوانيت ب��ؤئ��ة وة ي ذ . سة رشانيا رابطات، ئة توانيت، ئة طة ر ذمارة ي ئة نداماني كط بة شي نة كرد، لة دة رة وة ثشت بة خة لكاني دلسؤز و ضاالكي كارو هة لسة نطاندني بؤ ببة ستي و شارة زا ليذنة ية كي هة ر بة رامبة ر بة مانا: ليذنة كان. راثؤرتي هة بي ليذنة ية ك لة دة رة وة ي، يان كط لة ناو يان كارا،

بؤ هة لسة نطاندني راثؤرتي ليذنة كة .ر . كط ئة توانيت، ئة طة ر ثيويستي كرد، سالي جاريك

لة كؤبونة وة ية كي طشتي دا، سة رؤك هة لببذيريتة وة .ز. دة سة آلتة كاني كط بريتين لة :

1. ضاوديريكردن و هة لسة نطاندني ئة داي ليذنة كان.2. ثرسينة وة لة هة لة و كة موكوريية كاني ليذنة كان.

)طفتؤكردن يان ليذنة كان بؤ كار ثالني داناني .3لة سة ر ثالن و بة رنامة ي كاري ليذنة كان(.

3. ليذنة ي لؤبي كردن و ثة يوة نديية كان:كؤبونة وة ي لة كة سة . 5 -3 ئة نداماني ذمارة ي أ . سة رؤك، جيطري سة رؤك، خؤياندا لة نيو ية كة مدا،

سكرتير دياري ئة كة ن.وآلتي زباني كة م الني ئة بي، ئة نداماني هة مو ب.

خانة خوي بة باشي بزانن.و كردن لؤبي هونةري ش��ارة زاي يان ئة بي ت . هونةري )عالقات عامة- Public relations( بن، ياخود بة تواناي ئة ستور ثشت هة ولبدات، طشتي كؤميتة ي خؤي يان يارمة تي حيزب و ريكخراوي دؤستي وآلتي خانة خوي، خولي كورتي راهينانيان بؤ فة راهة م بكات.

ث . تي ئة كؤشيت بؤئة وة ي لة ناو ثارلة مان و حوكمة ت مامؤستاياني و تة لة بة و ماسميديا و حيزبة كان و كؤمة لي ريكخراوة كاني و كليساكان ية كيتي و زانكؤ

شارستانيدا، دؤست بؤ كورد ثة يا بكات.ج . ثة يوة ندي لة طة ل لؤبي يوناني، ئة رمة ني، جو و هي

تراد ثة يا ئة كا و كة لك لة تاقيكردنة وة يان وة رئة طري.بة كاري 3 مانط جاريك كؤئة بيتة وة بؤ ضونة وة ح .

رابردوي و داناني بة رنامة ي كار بؤ 3 مانطي ئايندة .

Page 14: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي122010

خ . سالي 2 جار راثؤرتي تيرو تة سة ل بة رز ئة كاتة وة بؤ كؤميتة ي طشتي.

ثؤستة كاني جاريك سالي كرد، ثيويستي ئة طة ر د . خالي )أ( لة ناو خؤيانا ئالوطؤر ئة كة ن، يان لة دة رة وة ي

ليذنة بة كة ساني شارة زاو ليهاتو موتوربة ئة كرين. 4. ليذنة ي راطة ياندن:

كؤبونة وة ي لة كة سة . 5-3 ئة نداماني ذمارة ي أ . و سة رؤك جيطري سة رؤك، خؤياندا لة نيو ية كة مدا،

سكرتير دياري ئة كة ن.وآلتي زباني و كوردي لة زباني بيجطة ئة بي ب . خانة خوي، بة هة مويان زباني ئينطليزي و زباني نة تة وة )عة رة بي، كوردستان داطيركة راني سة ردة ستة كاني

فارسي، توركي( بزانن.فيدراسيون قسة كة ري ليذنة ية ، ئة م سة رؤكي ت . تر ية كيكي خؤيانا لة ناو ليذنة ئة نداماني ياخود ئة بي.

دياري ئة كة ن.فيدراسيون بيروراي لة طوزارشت قسة كة ر، ث. كؤمة لة كة ي، خ��ؤي، ب��ي��روراي لة ن��ة ك ئ��ة ك��ات، خؤيي بة دايكي حيزبة ي ئة و يان ريكخراوة كة ي

ئة زاني.ج . لة سة ر داواي كؤميتة ي طشتي يان ليذنة كاني تر، وتار، نامة ، هة وال، ثرؤتيست... و تيكستي تر، بة زباني دياريكراو ئة نوسي و بآلوئة كاتة وة. ياخود ئة ياندات بة

ليذنة ي ثسثؤر بؤ ناردنيان بؤ شويني خؤيان .)ئيمة يل( ئة ليكترؤني ثؤستي بة ب��ة ردة وام ح . ثارلة مانة كان، ئة ندام بؤ ئة نيري زانياري و نامة وآلتي وة زيرة كاني حيزبة كان، رؤذنامة نوسة كان، يان خ��ؤي، ليذنة كة سانة ي ئة و بؤ و خانة خوي كؤميتة ي طشتي ياخود ليذنة كاني تر بة طرنطي ئة زانن

نامة، هة وال و زانيارييان بؤ بضيت. خ . دامة زراندن و بة ريوة بردني مالثة ريكي تايبة ت بة

فيدراسيون، لة ئة ستؤي ليذنة ي راطة ياندن ئة بن. بة كاري بؤ ضونة وة كؤئة بيتة وة مانط جاريك 3 د .

رابردوي و داناني بة رنامة ي كار بؤ 3 مانطي ئايندة .ذ . سالي 2 جار راثؤرتي تيرو تة سة ل بة رز ئة كاتة وة

بؤ كؤميتة ي طشتي.ثؤستة كاني جاريك سالي كرد، ثيويستي ئة طة ر ر . خالي )أ( لة ناو خؤيانا ئالوطؤر ئة كة ن، يان لة دة رة وة ي

ليذنة بة كة ساني شارة زاو ليهاتو موتوربة ئة كرين.وآلت ل���ة دة رة وة ي ك��ردن لؤبي دات��ا: ليذنة ي .5داتاية ك هة ية . دات��ا بة ل��ة رادة ب��ة دة ري ثيويستي

ضونكة ببة ستي. ئة رطومينت و بة لطة بة ثشت كة مرؤڤ، مافي دة زطاكاني بيطانة ، رؤذنامة نوساني ليكؤلينة وة ناوة ندة كاني و دة زطاكان حوكمة تة كان، قسة نة ك ئة طرن دروست داتاي لة طوي برياردان و بؤية بسة لمينرين. نة توانري كة وةها زلي ذمارة ي و ئة بي ليذنة ي داتا بؤ كؤكردنة وة ي داتا ريطة ي دروست كردني و نة ك سؤزي كوردانة بة ر بطريتة زانستي و زؤرتر قازانجي لة زة رة ري حة تمة ن كة طا، بة كيض

ئة بي.و كوشتار روداو، لة سة ر داتا كؤكردنة وة ي بؤ ئة توانيت ليذنة كوردستان، باشوري كارة ساتة كاني دة زط��ا و وة زارة ت داتاكاني و توانا لة كة لك كة سة و نوسة ر هة ريم، حوكمة تي ثة يوة نديدارة كاني شارستانيية ريكخراوة و كوردستان ئة كتيفة كاني

ثة يوة نديدارة كاني باشوري كوردستان وة ربطري.لة بة ر كوردستان، تري ثارضة كاني بة سة بارة ت هة ية ، كوردستان باشوري لة حالة تة ي ئة و نة بوني تاكة كة س، تة قة لالي و هة ول بؤ ببري ثة نا ئة توانري

شارة زاياني كورد و بياني و حيزبة كان. خؤيانا لة ناو كة سة . 3 ئة ندامة كاني ذم��ارة ي أ. خة زنة داري و سكرتير سة رؤك، ئة كة ن: دابة ش كار

ليذنة كة ئة بن.ب . داتا لة سة ر ئة م بابة تانة كؤ ئة كاتة وة :

داتاكاني و راثؤرت ئارشيفكردني و ثاراستن ب.1 فيدراسيون، تري ليذنة كاني و طشتي كؤميتة ي

بة شيوة ي كاغة ز و ئة ليكترؤن.و زانستي ليكؤلينة وة ي وتار، كتيب، زانياري، ب.2 رؤذنامة وانيي ضاوثيكة وتني فيلم، ريثؤرتاج، سياسي ، و ك��وردي ماسميدياي جؤراوجؤرة كاني ئامرازة شارة زايان و قوربانييان لة سة ر لة طة ل/ جيهاني سة بارة ت بة كارة ساتة كاني ئة نفال و هة لة بجة، روداوة بة دة ستي كوردستان تري ثارضة كاني خويناويية كاني

رذيمة داطيركة رة كان.ب.3 ناو و ناونيشاني ئة و زانا، شارة زا و كة ساية تيية خراث يان بة باش يان كوردن دؤستي جيهانييانة ي لة سة ر كورد و كيشة كة ي و كارة ساتة كانيان نوسيوة ، لة ثيناو دروستكردني ثة يوة ندي ثتة و لة طة ل دؤستة كان، نة يارة كان، بة دروست زانياري بة خشيني يان ناردن كورد لة سة ر خراثيان بؤضوني ديدو طؤريني لة ثيناو

و كيشة كة ي.ب.4 داتاكاني ليذنة ي داتا، كؤميتة ي طشتي و ليذنة كاني

Page 15: Govari Fshar

13 ذمارة )7( تةموزي 2010

نابن، كة س مولكي ئة ثاريزرين، دة ست دة ستاو تر ئة بنة مولكي فيدراسيون و خة لكي كوردستان.

ب.5 داتاكان بة كارئةهينرين بؤ/ وة ك:لؤبي كة مثة ين؛ ئة نجامداني بآلوكردنة وة ؛ ب.1-5

كردن؛ب.5-2 سة رضاوة بؤ نوسيني وتار و ليكؤلينة وة ي

زانستي.ت. ئة طة ر ثيويستي كرد، سالي جاريك ثؤستة كاني خالي )أ( لة ناو خؤيانا ئالوطؤر ئة كة ن، يان لة دة رة وة ي

ليذنة بة كة ساني شارة زاو ليهاتو موتوربة ئة كرين.6. ليذنة ي دارايي:

لة سة رؤكي بريتين كة سة ؛ 3 ئة نداماني أ . ذمارة ي ليذنة ، خة زنة دار و سكرتير.

ب . بؤ ثة يداكردني ثارة بؤ فيدراسيون، ثة نا بؤ ئة م ريطايانة ئة بات:

ئة ندامة كاني ريكخراوة و كؤمة لة ئابونة ي ب.1 فيدراسيون.

ثة ياكردني بؤ كة مثة ين و ضاالكي ئة نجامداني ب.2 ثارة .

لة كورد ث��ارة داري و دة ولة مة ند يارمة تي 3 ب. كوردستان و هؤآلند و وآلتاني تر.

كوردستان، هة ريمي حوكمة تي يارمة تي ب-4 نوينة راية تي بة ثرؤثؤزة ل ثيشكة شكردني لة ريطة ي وآلتي ثايتة ختي برؤكسلي لة هة ريم حوكمة تي لة ناو كوردستان نوينة راية تي ريطة ي لة يان بة لجيكا، )--( مادة ي ئة وة ي ثاش عيراقدا، بالويزخانة كاني

دة ستوري عيراق ئة كة ويتة بواري جيبة جيكردن.حوكمة ت لة )Subsidy( كؤمة ك وة رطرتني ب.5 وآلتي لة شارستاني كؤمة لي ريكخراوة كاني و

خانة خوي .و لؤبي ليذنة ي تواناي لة وة رطرتن كة لك 6 ب.

ثة يوة نديية كان بؤ ثة ياكردني سة رضاوة ي تر.مة رجي ب��ي ماديي يارمة تي و كؤمة ك 7 ب.

حيزبة كاني كوردستان.داهاتة كاني كؤكردنة وة ي بؤ ئة كاتة وة كؤنتؤ ت .

لة ناويدا. فيدراسيون ث. 3 مانط جاريك كؤئة بيتة وة بؤ ضونة وة بة كاري

رابردوي و داناني بة رنامة ي كار بؤ 3 مانطي ئايندة .ج . سالي 2 جار راثؤرتي تيرو تة سة ل بة رز ئة كاتة وة

بؤ كؤميتة ي طشتي.ثؤستة كاني جاريك سالي كرد، ثيويستي ئة طة ر ح .

خالي )أ( لة ناو خؤيانا ئالوطؤر ئة كة ن، يان لة دة رة وة ي ليذنة بة كة ساني شارة زاو ليهاتو موتوربة ئة كرين.

مادة‌ي‌حة‌وتة‌م:

فيدراسيونة‌كان: ئة‌نجومة‌ني‌1. )ئة نجومة ن( كورتكراوة ي ناوة كة ية تي.

سة رؤكي جيطري ي��ان س��ة رؤك لة 2.ثيكديت هة ر ليذنة كاني سة رؤكي و فيدراسيونة كان ي كط

فيدراسيونيك.ثة يا مادي تواناي ئة نجومة ن كاتة ي ئة و هة تا .3ئة كات، تة نيا سة رؤك يان جيطري سة رؤك و سة رؤكي بة شداري فيدراسيونيك، هة ر ثة يوة نديية كاني ليذنة ي

كؤبونة وة ي ساآلنة ئة كة ن.و كؤمة لة فيدراسيوني دروستبوني ث��اش .4ريكخراوة كورديية كان لة ضة ند وآلتيك، ئة و كة ساية تيية مة عنة وييانة ي لة برطة ي )1( ي ئة م مادة ية دا ناويان هاتوة سة رثة رشتيكردني بة كؤبونة وة ية دا لة م ئة بنة وة . كؤ و سة رؤك جيطري س��ة رؤك، ئة ندام، بة تة مة نترين

سكرتير بؤ ئة نجومة ن هة لئة بذيرن.5. ئة ركة كاني ئة نجومة ن:

ئة نجومة ن، وآلتي سة رؤكي لة جاريك، سالي :5.1لة وآلتة ، ئة و فيدراسيوني كارئاساني و هاوكاري بة

مانطي )----( بؤ ئة م مة بة ستانة كؤئة بيتة وة: تاقيكردنة وة ي و زانياري كردني ئالوطؤر 1-5.1كردني طفتوطؤ و، ف��ي��دراس��ي��ون��ة ك��ان تايبة تي

راثؤرتة كانيان.كؤنفرة نسة ئة و لة سة ر ك��ردن طفتوطؤ 2-1-5ساآلنة ية ي لة برطة ي )10( ي خالي )سيية م( ي بابة تي باسي دا دور ستراتيجي بةديهينان تاكتيكة كاني

هاتوة . و ب��اس بابة تة كاني ش��وي��ن، ك���ات، 3-1 .5كة ساية تيية كاني بؤ ئة و كؤنفرة نسة بانط ئة كرين، لة م

كؤبونة وة ية دا دياري ئة كرين. بابة تة كاني ئة و 2: ئؤرطانيكي ساآلنة دة رئة كات. .5يان نوسة ر ئة بن. كؤنفرة نسة كة بابة تة كاني ئؤرطانة ، ليكؤليار بابة تة كة ي بة ض زباني نوسيبي، بة و زبانة لة

ئؤرطانة كة دا بآلوئة كريتة وة .ثة يوة ندييان بريارانة ي ئة و جيبة جيكردني .6و لؤبي ليذنة ي بة ئة بي، ساآلنة وة كؤنفرة نسي بة

ثة يوة نديية كاني فيدراسيونة كاني وآلتة كان ئة سثيري.7. ئة نجومة ن، ئة طة ر زؤرينة بة ثيويستي زاني، 2

Page 16: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي142010

سال جاريك سة رؤك، جيطري سة رؤك و سكرتير لة ناو ئة ندامة كاني خؤيا هة لئة بذيريتة وة .مادة‌ي‌هة‌شتة‌م:

و س��ة رؤك جيطري س���ة رؤك، دة سة آلتة كاني كؤميتة ي و فيدراسيونة كان ئة نجومة ني سكرتيري

طشتي و ليذنة كاني كؤميتة طشتي ية كان:1. سة رؤكة كان:

1-1: دة سة آلتة كاني سة رؤكي ئة نجومة ن:فيدراسيونة كان نوينة راية تي دنيا ئاستي لة سة ر أ.

ئة كا.نامة ي بة ئة كا ئة نجومة ن سكرتيري لة داوا ب. و شوين و كات لة فيدراسيونة كان ي كط رة سمي ئاطادار ئة نجومة ن ساآلنة ي كؤبونة وة ي ناوة رؤكي

بكا.ت. سة رثة رشتي كؤبونة وة كاني ئة نجومة ن ئة كا.

بؤ ثة يام و نامة ئة و ئاطاداري بة بي ئة نجومة ن ث. هيض كة س و الية نيك نانيري.

ج. نامة ي رة سمي ئة نجومة ن ئيمزا ئة كا.ح. ئة تواني بة رة سمي جيطرة كة ي يان سكرتيرة كة ي راسثيري لة باتي خؤي ئيمزا لة سة ر نامة و نوسراوي

هاتو و دة رضو بكا.لة بؤ/ دة رضو و هاتو نوسراوي ئؤريجينالي خ. ئة نجومة ن، لة الي سكرتير ئاثاريزري. كؤثيية كي لة الي

سة رؤكي ئة نجومة ن ئة بي، ض كاغة ز ض ئة ليكترؤن.ئة نجومة ن سكرتيري يان جيطرة كة ي ئة طة ر د. بة باشي ئة ركي سة رشانيان رانة ثة راند، ئة تواني داواي كؤبونة وة كة طؤرينيان. بؤ بكا ئة نجومة ن كؤبونة وة ي هة ردوكيان؛ يان ية كيكيان طؤريني بة ئة بي تايبة ت بن، رازي كؤبونة وة كة بة شداراني زؤرينة ي مة طة ر باس هة نوكة يي تري ثرسيكي ضة ند يان ثرسيك

بكرين.1-2: سة رؤكي كط:

)تة واوي دة سة آلتة كاني سة رؤكي ئة نجومة ني هة ية . ئة و بؤ ئة نجومة ن ئة م بؤ كط(:

أ. لة سة ر ئاستي وآلت نوينة راية تي كط ئة كات.ب. داوا لة سكرتيري كط ئة كا بة رة سمي ئة ندامة كاني ناوة رؤكي كؤبونة وة كاني كط لة كات و شوين و كط

ئاطادار بكا.ت. سة رثة رشتي كؤبونة وة كاني كط ئة كا.

هيض بؤ ثة يام و نامة ئة و ئاطاداري بة بي كط ث. كة س و الية نيك نانيري.

ج. نامة ي رة سمي كط ئيمزا ئة كا.ح. ئة تواني بة رة سمي جيطرة كة ي يان سكرتيرة كة ي راسثيري لة باتي خؤي ئيمزا لة سة ر نامة و نوسراوي

هاتو و دة رضو بكا.خ. ئؤريجينالي نوسراوي هاتو و دة رضو بؤ/ لة كط، سة رؤكي لة الي كؤثيية كي ئاثاريزري. سكرتير لة الي

كط ئة بي، ض كاغة ز ض ئة ليكترؤن.بة باشي سكرتيرة كة ي يان جيطرة كة ي ئة طة ر د. داواي ئة تواني ران��ة ث��ة ران��د، سة رشانيان ئة ركي كؤبونة وة ي كط بكا بؤ طؤرينيان. كؤبونة وة كة تايبة ت مة طة ر هة ردوكيان؛ يان ية كيكيان طؤريني بة ئة بي ثرسيك بن، رازي كؤبونة وة كة بة شداراني زؤرينة ي

يان ضة ند ثرسيكي تري هة نوكة يي باس بكرين.1-3: سة رؤكي ليذنة كان:

)تة واوي دة سة آلتة كاني سة رؤكي كط ي هة ية . ئة و بؤ كط ئة م بؤ ليذنة (:

أ. داوا لة سكرتيري ليذنة ئة كا بة رة سمي ئة ندامة كاني كؤبونة وة كاني ناوة رؤكي و شوين و كات لة ليذنة

ئاطادار بكا.ب. سة رثة رشتي كؤبونة وة كاني ليذنة ئة كا.

هيض بؤ ثة يام و نامة ئة و ئاطاداري بة بي ليذنة ت. كة س و الية نيك نانيري.

ث. نامة ي رة سمي ليذنة ئيمزا ئة كا.ج. ئة تواني بة رة سمي جيطرة كة ي يان سكرتيرة كة ي راسثيري لة باتي خؤي ئيمزا لة سة ر نامة و نوسراوي

هاتو و دة رضو بكا.ح. ئؤريجينالي نوسراوي هاتو و دة رضو بؤ/ لة ليذنة ، لة الي سة رؤكي كؤثيية كي ئةثاريزري. لة الي سكرتير

ليذنة ئة بي، ض كاغة ز ض ئة ليكترؤن.بة باشي سكرتيرة كة ي يان جيطرة كة ي ئة طة ر ح. طؤريني/ داواي رانة ثة راند، سة رشانيان ئة ركي خؤي نوينة ري كط كط. بؤ ئة كاتة وة بة رز طؤرينيان جيطري كؤبونة وة ية ي ئة و ضاوديريكردني بؤ ئة نيري تيا هة ردوكياني يان ليذنة سكرتيري س��ة رؤك،

ئة طؤردري.و كط ئة نجومة ن، سة رؤكي: جيطري دة سة آلتي .2

ليذنة :نة خؤشكة وتن، )ئامادة نة بون، كاتي لة هة رسيكيان هة مو سة رؤكة كانيانا ي م��ردن( نواندن، سستي

دة سة آلتة كاني سة رؤك يان ئة بي.3. دة سة آلتي سكرتيرة كاني: ئة نجومة ن، كط و ليذة كان:

Page 17: Govari Fshar

15 ذمارة )7( تةموزي 2010

أ . ئادريسي هة ر ية ك لة و 3 ئؤرطانة لة سة ر ئادريسي سكرتير ئة بي.

ب. نامة و نوسراوي هاتو، سكرتير ئة يانكاتة وة .نة بي، وة آلم بة ثيويستيان نوسراويك و نامة ت. سكرتير كؤثيية كيان لي ئة نيري بؤ سة رؤك، ئؤريجينال

لة الي خؤي ئة ثاريزي.بي، ب��ة وة آلم ثيويستيان نوسراويك و نامة ث . سكرتير دة قي وة آلم ئة نوسيتة وة . ئة ينيري بؤ سة رؤك

ئيمزاي بكا.ج . ئة طة ر سة رؤك دة سة آلتي ئيمزاكردني ثي بة خشي

بو، هة ر خؤشي ئيمزايان ئة كا و ئة ياننيري. لة بة ردة ست دياريكراوي ثارة ي بري مانطانة ح . و دؤكيومينت كؤثيكردني لة سة رفكردني بؤ ئة بي

ثؤستكردني نامة و نوسراوي ليذنة كة دا.بة ئاطاداري ئة بي؛ سكرتير ل��ة الي حسابات خ .

سة رؤك ثارة بؤ كاري ثيويست سة رف ئة كا.

***دووة‌م:‌بة‌رنامة‌

ئيستا و ئايندة ، كورد لة دة رة وة ي وآلت سي ئة ركي سة رة كي لة ئة ستؤ ئة بي. ئة كري ئة و ئة ركانة ناو بنيين

ستراتيجي كوردة كاني دة رة وة ي وآلت:طونجاندن خؤ و تيكة آلوبون نزيك: ستراتيجي .1ريزطرتني و خانة خوي وآلتاني كؤمة لي لة طة ل لة ناو/

دة ستورو قانونة كاني ذيانيان؛

بناغة ي دامة زراندني مة ودا: ميان ستراتيجي .2رة وة ندي كوردي؛

3. ستراتيجي دور: دروستكردني لؤبي.ي ريطاكان( )ئامرازة كان/ تاكتيكة كان ية كة م:

بةديهينان ستراتيجي نزيك:بة ري��ك��خ��راوة ك��ان ب��اي��ة خ��دان��ي -1 -1دة وروب���ة ر؛ ل��ة ط��ة ل تيكة آلوبون سيكوضكة ي: ناوضة يي حوكمة تي ضاالكي كارو بة شداريكردني ناوضة كة ي/ ناكورديية كاني و كوردي ريكخراوة و داواكردني و، شارة وانيية كة ي سنوري شارة كة ي/ بة زباني كة ، هة موان بؤ مافدا و ضانس لة ية كساني

ئينطليزي ثييان ئة وتري: .)Integration, Participation, Emancipation(

دريذخاية ن و كورتخاية ن كاري ثالني داناني .2بة جؤراوجؤر خزمة تطوزاري ثيشكة شكردني بؤ كوردة كاني سنوري شارة وانيية كة ي. وة كو: ريكخستني كؤبونة وة ي بة خشيني بة ردة وامي زانياري جؤراوجؤر؛ دروستكردني مؤسيقا؛ راهيناني كؤرسي كردنة وة ي تيثي وة رزشيي جؤراوجؤر؛ ريكخستني بؤنة ي خؤش

بؤ طروثة كة ي.بؤ: كورد ثياوي و ذن كضان، كوران، هانداني .3بون تة مة لي؛ و بيكاري رة فزكردني باش؛ خويندني ض ضة ث ض خانة خوي ، وآلتي حيزبة كاني بة ئة ندامي دا، ض لة هة لبذاردنة طشتيية كان بة شداريكردن راست؛

وة كو دة نطدة ر يان وة كو كانديد.

Page 18: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي162010

4. هة ولدان بؤ ثيطةياندني كادري كورديي ناوضة يي لة شارة وانيية كان و لة ناو حيزبة كاني وآلتي خانة خويدا. لة شيوازيك ري��ي لة سة ر ية كة مة هة نطاوي ئة مة

شيوازة كاني لؤبي كردن.كاركردن ثيكة وة و ثة يوة ندي دروستكردني .5كؤمة لي ريكخراوة كاني لة طة ل )collaborative(شارستاني لة دة رة وة ي طروثي كوردي، بة تايبة ت لة طة ل ريكخراوة كاني نة تة وة ي خانة خوي و ، توركي، عة رة بي

و فارسي/ ئيراني ية كاني سنوري شارة وانيية كة ي. 6. دروستكردني ثة يوة ندي لة طة ل حيزبة لؤكاليية كان سنوري لة ريكخراوة هة ر طة ورة كان، حيزبة لقي و

خؤي. ي ريطاكان( )ئامرازة كان/ تاكتيكة كان دووة م:

بةديهينان ستراتيجي ميان مة ودا:قة وارة ي و دة ول��ة ت خاوة ني كورد لة بة رئة وة ي نة تة وة يي خؤي نيية ، كاركردن بؤ دامة زراندني بناغة ي رة وة ند )جالية( ي كوردي كاريكي تا بليي قورسة ، بة آلم و دة ولة ت لة سة ربناغة ي ناتوانين مادام نيية . ئة ستة م رة طة زنامة كؤببينة وة ، ئة بي ثة نا بة رينة بة ر هة ست و

نة تة وة يي: ئينتيماي 1. هانداني طروثي كوردي بؤ دامة زراندني ريكخراوي جؤراوجؤر، بة طويرة ي تة مة ن، ثيشة ، حة ز و ئارة زو، ئينتماي ناوضة يي، طروثي قورباني، ثسثؤري، لة ثيناوي لة ناو كوردي طروثي ذمارة ي زؤرترين ريكخستني ريكخراوة كان دا و كة لك وة رطرتن لة تواناو شارة زايي

يان.ناخؤشة كاني و خؤش بؤنة لة 2.بة شداريكردن كوردستان تري ثارضة كاني كورديية كاني ريكخراوة

دا. 3. داناني ثالني كاري هاوبة ش بؤ ثيكة وة كاركردن كورديية كاني ريكخراوة لة طة ل )collaborative(

ثارضة كاني تري كوردستان .ي ريطاكان( )ئامرازة كان/ تاكتيكة كان سيية م:

بةديهينان ستراتيجي دور:دروستكردني بؤ سة رة تايي و ية كة م هة نطاوي .1جالية و لؤبي كردن، مة رجيكي نة طيراو و نة ديتراو )غير محسوس و غير منظور(ي ثيويستة : كاركردن بؤ كورد سياسي، حيزبي، دة مارطيري لة دور كوردستان، و ئايديولؤجي و ناوضة يي. داناني ئامانجة نة تة وة يية كان ئايديولؤجي و سياسي و حيزبي ئامانجي لة سة روي

ية وة .

سياسيي ملمالنيي داوي نة كة ويتة بؤئة وة ي .2دة بي بي، بهةرة مة ند نة تة وة يي لة تواناي و حيزبة كان فيدراسيون خؤي دور بطري لة يادكردنة وة ي بيرة وة ري و دامة زراندن سة ركردة كان؛ لة دايكبوني و مردن ثوكانة وة ي حيزبة كان؛ هة لطرتن و وتنة وة ي دروشمة

حيزبيية كان.كوردستان خة لكي بة قازانجي ثيويستدا لة كاتي .3حيزبة كاني كة موكوريية كاني و هة لة لة هة لويست كوردستان و حوكمة تي هة ريم وة ربطري. لة هة لويست هيمني بة بة كارنةهيني؛ زبر و رة ق زباني دة ربريندا

هة لويستي دروست دة رببري.4. كط و ئة نجومة ن هاوكاري و هة ماهة نطي لة طة ل نوينة رة كاني حوكمة تي هة ريم/ نوينة راية تي كوردستان لة بالويزخانة كاني عيراق دا ئة كة ن. زانياري و دؤست

و لؤبيية كانيان ئة طؤرنة وة و بة ية كتر ئة ناسينن. كورستانيية كان حيزبة لة طة ل كردن هاوكاري .5بؤ شارة زاكانيان كادرة لة تواناي وة رطرتن كة لك و طرنطة ، كوردستان ثرؤ و كورد ثرؤ كة ساني ناسيني ثة يمان باري هيض نة خاتة ذير فيدراسيون بة مة رجيك

و بة لينيكي حيزبي دياريكراو.6. هانداني طة نجي كورد بؤ بون بة ئة ندامي حيزبة كاني وآلتاني خانة خوي؛ بة مة بة ستي بة رزبونة وة و طة يشتن شارة وانيية كان، ئة نجومة ني ئة نداماني ثلة ي بة فة رمانبة ري و وة زير ناوة ند، و هة ريم ثارلة مانة كاني طة ورة لة دة زطاو دايرة طرنطة كاني وآلتاني خانة خوي لة تة ئسير ليوة ي ئة توانري كة شوينانة ي لة و دا؛

بيروراي طشتي خة لكي وآلت بكري.باش لة سة ر ك��وردي رة وة ن���دي راهيناني .7بةكارهيناني مافي دة نطدان و، هانداني بؤ دة نطدان بة و ئة وروثايية كانة وة حيزبة لة ريطة ي كوردانة ي كانديدة ئة وروثي. ثارلة ماني هة لبذاردنة كاني بؤ كانديد ئة بنة ئة و نة كوردي كانديدي بة دة نطدان بؤ هة روهها حيزبانة ي هة لويست و بيرورايان سة بارة ت بة ثرسي خة لكي بة قازانجي كوردستان، ئايندة ي و ك��ورد ثارلة مانة هة لبذاردني بؤ خالة ئة م كوردستانة .

نة تة وة يية كاني وآلتاني خانة خويش بة كارة . 8. داني باية خي زؤر بة بة ستي ثة يوة ندي دؤستانة و باش لة طة ل حيزبة سياسيية كاني وآلتاني خانة خوي، لة روانطة ي ميانرؤيانة وة ، و ض��ة ث و ب��ة راس��ت هة روهها كوردستانة وة . خة لكي بة رذة وة نديية كاني لة طة ل حوكمة ت و ئؤثؤزسيوني وآلتاني خ���انة خوي

Page 19: Govari Fshar

17 ذمارة )7( تةموزي 2010

لةهة‌مان‌روانطة‌وة‌.و‌ زانستي‌ ري��ك��خ��راوي‌ دروس��ت��ك��ردن��ي‌ ‌.9ثرؤفيشيونالي‌جؤراو‌جؤر‌لة‌طة‌ل‌ثسثؤر‌و‌شارة‌زاي‌

كوردناس‌و‌قانون‌زان‌لة‌‌وآلتاني‌خانة‌خوي.10.‌باية‌خدان‌بة‌‌دروستكردني‌ثة‌يوة‌ندي‌توندوتؤل‌لة‌طة‌ل‌كة‌ساية‌تيية‌‌زؤر‌ناودارة‌كاني‌دنيا،‌وة‌كو‌كؤنة‌‌سكرتيرة‌كاني‌ريكخراوي‌نة‌تة‌وة‌‌ية‌كطرتوة‌كان؛‌كؤنة‌‌سة‌رؤكة‌‌ناودارة‌كاني‌دنيا،‌نوسة‌رة‌‌بة‌ناوبانطة‌كاني‌لة‌‌ ئة‌وانة‌يان‌ تايبة‌ت‌ نؤبل؛‌ خة‌آلتي‌ هة‌لطراني‌ دنيا؛‌بواري‌ثاراستني‌مافي‌مرؤڤ‌و‌ثاراستني‌ئاسايشي‌

جيهان‌دا‌ئة‌كتيف‌بون.‌‌ساآلنة‌‌ كؤنطرة‌ي‌ كؤنفرة‌نس/‌ ئة‌نجامداني‌ ‌.11و‌ زانستي‌ كة‌ساية‌تيية‌‌ ئة‌و‌ و‌ دنيا‌ كوردناساني‌ بؤ‌سياسييانة‌ي‌فيدراسيوني‌كؤمة‌لة‌‌و‌ريكخراوة‌‌كوردي/‌كوردستانيية‌كان‌لهةة‌ر‌وآلتيك‌دؤستاية‌تييان‌لة‌طة‌ل‌و‌ ئامؤذطاري‌ وة‌رطرتني‌ بة‌مة‌بة‌ستي‌ ئة‌كة‌ن،‌ ثة‌يا‌رينمايي‌لييان؛‌راويذثيكردنيان؛‌بة‌ية‌كتر‌ناساندنيان؛‌داناني‌ بؤ‌ توانايان‌ وزة‌و‌ ية‌كخستني‌ و‌ كؤكردنة‌وة‌‌هة‌مو‌ كؤنفرة‌نسة‌‌ ئة‌م‌ دياريكراو.‌ بة‌رنامة‌ي‌ و‌ ثالن‌ئة‌نجام‌ دا‌ ‌)---( مانطي‌ لة‌‌ جاريك‌ سال‌ ‌2 ساليك/‌

ئة‌دري.12.‌دروستكردني‌ثة‌يوة‌ندي‌بةهيز‌و‌ثتة‌و‌لة‌طة‌ل‌لة‌‌ وة‌رطرتن‌ كة‌لك‌ و‌ يوناني‌ ئة‌رمة‌ني،‌ جو،‌ لؤبي‌تاقيكردنة‌وة‌‌و‌شارة‌زاييان؛‌لة‌‌تواناو‌هاوكاري‌مادي‌

و‌مة‌عنة‌وي‌يان.‌شارستانيية‌كاني‌ ريكخراوة‌‌ لة‌‌ نزيكبونة‌وة‌‌ ‌.13بة‌مة‌بة‌ستي‌ عة‌رة‌بي،‌ و‌ فارسي‌ توركي،‌ رة‌وة‌ندي‌زانياري؛‌ طؤرينة‌وة‌ي‌ ثة‌يوة‌ندي؛‌ دروستكردني‌نة‌تة‌وة‌‌ لة‌طة‌ل‌ ديالؤط‌ بؤ‌ سة‌رة‌تاية‌ك‌ داناني‌

سة‌ردة‌ستة‌كاني‌وآلتاني‌داطيركة‌ري‌كوردستان.نوينة‌ري‌ لة‌طة‌ل‌ ثة‌يوة‌ندي‌ دروستكردني‌ ‌.14

نة‌تة‌وة‌‌بي‌ئاآلكان.15.‌دروستكردني‌ثة‌يوة‌ندي‌لة‌طة‌ل‌نوينة‌ري‌ئة‌و‌نة‌تة‌وانة‌ي‌داطيركة‌راني‌كوردستان‌وة‌كو‌كورد،‌مافي‌نة‌تة‌وة‌يي‌يان‌ئة‌تني‌ئة‌وانيشيان‌ثيشيل‌كردوة.‌‌‌‌‌‌

دوا‌وتة‌:لة‌وان‌ بةديهينانان‌ تاكتيكة‌كاني‌ زؤر،‌ ئامانجة‌كان‌ئة‌لين:‌ ية‌كان‌ ضيني‌ وة‌كو‌ بة‌آلم‌ قورستر.‌ و‌ زؤرتر‌ثي‌ دة‌ست‌ هة‌نطاويك‌ بة‌‌ ميل‌ ه��ة‌زاران‌ »دوراي��ي‌

ئة‌كا«.

ية‌.‌ ستراتيجي‌ بة‌رنامة‌ية‌كي‌ بة‌رنامة‌ية‌،‌ ئة‌م‌ئة‌طة‌ر‌ سبة‌ية‌.‌ دوو‌ و‌ سبة‌ي‌ بؤ‌ نيية‌،‌ ئة‌مرؤ‌ بؤ‌و‌ وآلت‌ دة‌رة‌وة‌ي‌ كوردة‌كاني‌ ئيرادة‌ي‌ و‌ ويست‌زؤر‌ بكة‌ون،‌ ية‌ك‌ وآلت‌ ناوة‌وة‌ي‌ كاربة‌دة‌ستاني‌

زوتر‌لة‌وة‌ي‌ضاوة‌ريي‌ئة‌كة‌ين‌بة‌رهة‌مي‌ئة‌بي.ئة‌مرؤ‌لة‌دة‌رة‌وة‌ي‌وآلت‌سة‌دان‌هة‌زار‌كورد،‌بة‌ناو‌ئاسيا‌ و‌ ئوستراليا‌ ئامريكا،‌ ئة‌وروثا،‌ كيشوة‌رة‌كاني‌هة‌زار‌ ئة‌م‌سة‌دان‌ لة‌ناو‌ بآلوبونة‌تة‌وة‌.‌ و‌ ثة‌رش‌ دا‌كة‌سة‌دا،‌هة‌زاران‌كادري‌دلسؤز‌و‌كورد‌ثة‌روة‌ري‌هة‌زارانة‌‌ ئة‌م‌ تر‌ ساليكي‌ ضة‌ند‌ هة‌ن.‌ ثيطة‌يشتو‌و‌ كور‌و‌كضة‌كانيان‌شارة‌زايي‌ هة‌زار.‌ دة‌يان‌ ئة‌بنة‌‌خة‌لكة‌‌ ئة‌م‌ ئة‌كة‌ن.‌ ثة‌يا‌ باشتر‌ لة‌خؤيان‌ ثة‌يوة‌ندي‌و‌ ثول‌ وة‌بة‌رهيناني‌ و‌ مة‌زنة‌‌ نة‌تة‌وة‌يي‌ سامانيكي‌وة‌بيردا‌ بة‌رهة‌مي‌ ية‌دا،‌ نة‌تة‌وة‌يي‌ سامانة‌‌ لة‌م‌ ثارة‌‌كوردستان‌ كاربة‌دة‌ستاني‌ ئاخؤ‌ ئة‌بة‌خشي.‌ نههاتو‌تة‌ماحي‌ لة‌‌ دور‌ نة‌تة‌وة‌كة‌يان،‌ خزمة‌تي‌ بؤ‌ ئامادة‌ن‌سياسي،‌حيزبيي‌و‌تايبة‌تي‌خؤيان،‌ثارة‌‌لة‌م‌سامانة‌‌ثر‌لة‌‌دور‌و‌طة‌وهة‌رة‌دا‌خة‌رج‌بكة‌ن؟‌ئة‌طة‌ر‌بيكة‌ن‌خؤيان‌و‌نة‌تة‌وة‌كة‌يان‌قازانج‌ئة‌كة‌ن.‌ئة‌طة‌ر‌نة‌يكة‌ن‌

ميذو‌باشيان‌بؤ‌نانوسيتة‌وة‌.بة‌آلم‌ناكري‌تاسة‌ر‌دة‌ستة‌ئة‌ذنؤ‌بة‌ديار‌مة‌رحة‌مة‌تي‌حيزبة‌كان‌و‌كاربة‌دة‌ستاني‌كوردستانة‌وة‌‌دانيشين.‌كورداني‌ بكة‌ين؛‌ بة‌رنامة‌ية‌‌ و‌ ثيرة‌و‌ بة‌م‌ كار‌ ئة‌طة‌ر‌هة‌رضوارالي‌دنيا‌ثيكة‌وة‌‌لة‌دة‌رة‌وة‌ي‌وآلت،‌بؤ‌كورد‌و‌كوردستان‌كار‌بكة‌ين،‌هيزيك‌ثة‌يا‌ئة‌كة‌ين‌كة‌‌هيض‌حيزب‌و‌كاربة‌دة‌ستي،‌ضة‌ند‌طة‌ورة‌‌و‌بة‌دة‌سة‌آلت‌و‌راي‌‌ و‌ ثرس‌ بة‌بي‌ نة‌تواني‌ ثارة‌بي،‌ و‌ نفوز‌ خاوة‌ن‌كوردي‌هة‌ندة‌ران‌نشين‌ثة‌نجة‌‌بة‌ئاوا‌بكا.‌بؤ‌ئايندة‌ي‌بؤ‌ و‌ ئة‌دة‌ينة‌وة‌‌ خير‌ نة‌تة‌وة‌كة‌شمان‌ و‌ نيشتمان‌نة‌تة‌وة‌يي‌ ئاسايشيي‌ بة‌رذة‌وة‌نديية‌كاني‌ ثاراستني‌

ئة‌بينة‌‌زامن.‌دة‌ست‌لة‌دة‌ست‌و‌هيز‌لة‌كاركردن.‌

شيوة‌ية‌ي‌ بة‌م‌ سالة‌‌ ‌2 نزيكة‌ي‌ ثرؤذة‌ية‌‌ ئة‌م‌ ‌*ناردومة‌‌ ئيميل‌ بة‌‌ ئامادة‌ية‌.‌ خوينة‌ر‌ بة‌ردة‌ستي‌جياجياي‌ وآلتاني‌ لة‌‌ هاوريكانم‌ لة‌‌ ذمارة‌ية‌ك‌ بؤ‌ئة‌وروثا،‌ئة‌مة‌ريكاو‌ئوستراليا،‌بؤ‌كة‌لك‌ليوة‌رطرتن.‌بة‌آلم‌ئة‌مة‌‌ية‌كة‌مجارة‌‌بة‌م‌شيوة‌ية‌‌لة‌‌بآلوكراوة‌ية‌كدا‌

ضاث‌و‌بآلوبكريتة‌وة‌.

*‌*‌*

Page 20: Govari Fshar

توركيا و ئيران

ملمالنى بؤ طيرانى رؤلى هةريمايةتى

ئةو ثةيداكردنى ثيناوي لة شتيك ملمالنى هةميشة مرؤظةكان هةميشة ثيويستن، ذيان بؤ كة كةرةسانةى بوونى بةردةوام بةدةستهينانى، بؤ ملمالنيدابوونة لة ذيانيش تاكة ئامانجى مرؤظةكان بوو لةو ملمالنييةدا. بؤية ئةوةندةى كة ملمالنى دةورى هةبووة بؤ ثيداويستيةكانى ذيان ئةوةندة ثيكةوة ذيان و مامةلة كردن و دانوستاندن لة طةل يةكتريدا دةورى نةبووة. بؤية ئةميستا دةولةتان هةريةكة لة كيشوةرى خؤيدا هةولى ئةوة دةدةن كةزال ببن بةسةر دةولةتانى ترى هةمان كيشوةردا، دةيانةويت سياسةتةكانى لة هةبيت كاريطةريان و باآل رؤليكى لة وا بسةثينن خؤيان بتوانن لةويوة تا ناوضةكةدا، يان ثي ثيويستيان كة بكةن كيشوةر هةمان دةولةتانى دةولةتيك شةرى ناوةراستدا ضةند لة خؤرهةآلتى بيت. خؤيان بتوانن هةريمى ئاستى لةسةر كة دةكةن ئةوة تا توركيا، و لةئيران هةريةكة ئةوانيش ديظاكتؤ، بكةنة

رادةيةكيش سعودية كار بةم ئاراستةية دةكةن.

ئيران و رؤلى هةريمىوآلتى ئيران لة دواى سالى )2003 (وة هةلى زياترى بوونى باآلدةست بؤ بكات كار ئةوةى بؤ رةخسا بؤ ئةمةش هؤكارى ناوةراستدا، لةخؤرهةآلتى هةريمى حكومةتى دةسةآلتى رووخاندنى بؤ دةط��ةري��ت��ةوة شةر سال هةشت ئةزموونى كةئيران لةعيراقدا، بةعس )1988_1980( سالى بةدريذايى هةبووة، ملمالنيى و و ئيران لةسةر بووة هةرةشة عيراق ئةوةشدا بةدواى هةوليشى دةدا بؤ فراوانبوونى دةسةآلتى خؤى لة ناوضة عيراقدا لة ئيران زياترى دةستكراوةيى عةرةبيةكاندا. شيعى( )هياللى سياسةتى بة كاركردن بؤ دةطةريتةوة لةبالوبوونةوةى بريتية سياسةتة ئةم ناوةرؤكى كة دةسةآلتى شيعة سةرةتا لةو وآلتانةى كة هاوسنورن لة ئةو هةموو و ئةفغانستان و عيراق وةكو ئيراندا، طةل

وآلتانةى كة شيعةى تيادا دةذين.وآلتانى بة ئيران كة ئ��ةوةى طشتى بةشيوةيةكى

ريبين عبدالرحمن فتاح*

ذمارة )7( تةموزي182010

Page 21: Govari Fshar

19 ذمارة )7( تةموزي 2010

هاوسييةتى و لة«ئاين بريتية دةبةستيتةوة عةرةبيةوة بةيةكةوة عةرةب و ئيرانيةكان كة هاوبةش ميذووى و كؤدةكاتةوة. ئةم ثةيوةنديية بةقؤناغى صراع و كيبركيى نةبينيوة.« بةخؤيةوة وةستانى رؤشتوةو دووردريذدا )1( كة ئةمةش بؤ رابردووى كؤن دةطةريتةوة، ناوةخنى ئةم ملمالنييةش لة رابردوودا لةنيوان هةريةكة دةولةتى سةفةوى و عوسمانيةكاندا بووة، بةشيكى زؤرى وآلتانى هيزة دوو لةم هةريةكة ذيردةستى لة عةرةبى ئيستاى طةورةيةدا بوو. هةريةكةيان مةبةستى سةرةكى ملمالنييان كة خاكى بةو شيوةيةى بون، باآلدةست لة بووة بريتى وآلتانى تريان داطيركردوة ئةمةش بؤ الوازكردن و كةم كردنةوةى هيزو دةسةآلتى بةرامبةر بووة ، بةشيوةيةك

كة ناتوانى كيبركييان بكات. دةولةتى هةرضةندة بيستةوة سةدةى لةسةرةتاى بوونى يةكةم جيهانى جةنطى كؤتايى هةتا عوسمانى توشى بةآلم ، ئةلمانيةوة بةرةى ضووبووة كة مابوو، نةما طةورةيةى هيزة ئةو ه��ات. ط��ةورة شكستيكى رؤذهةآلتى زؤرى بةشيكى هةيبوو راب��ردوودا لة كة ناوضةكانى خؤيةوة، ذيردةسةآلتى خستبووة عةرةبى دابةشكرا يةكةم جيهانى جةنطى دواى ذيردةسةآلتى بةريتانيا جةنطدا، سةركةوتوةكانى دةولةتة بةسةر

ثشكى شيرى بةركةوت.بؤية سةدةى بيستةم قؤناغيكى نوى بوو بؤ ميذووى دةولةتان بةتايبةت بؤ وآلتى ئيران، لة بةرئةوةى دةور نيودةولةتيدا سياسةتى ئاستى لةسةر كاريطةرى رؤلى زؤر نةبوو لةرابردوودا، هةتاوةكو سةردةمى حكومةتى زؤرى دؤستايةتيةكى كة ثةهلةوى شاى رةزا محمد

لةطةل ئةمريكادا هةبووة.»ئةو كةسةى كة زياتر هةستى بةخةيال و ئةنديشةى وةزي��رى كسنجةر(ى )هنرى وةك: دةك��رد ع��ةرةب طةل لة هاوكارى بة بوو ئةمريكا ثيشووى دةرةوةى لة كة قةناعةتةى ئةو طةيشتنة )نيكسون( س��ةرؤك بؤ ناوةراست رؤذهةآلتى هاوكيشةى توخمى بارترين ئيرانة، رازا ثةهلةوي( شاى طةيشتن بة مةبةست )محمد بؤضونيك ضةند بة ثشتى ئةمريكا مةبةستة ئةم بؤ

بةستبوو بةم شيوةية:نةوتيشى طةمارؤى نية، عةرةبى وآلتيكى ئيران .1

بةسةر هيض وآلتيكدا نةسةثاندووة.نةوت ئةوةندة هةية تواناى ثيويستدا كاتى لة .2جيطةى تا هاوثةيمانانى رؤذئاواو بؤ بهينيت بةرهةم

نةوتى بةستراوى عةرةب بطريتةوة.3. هةروةها ئيران وآلتيكى عةرةبى نية لة توانايدا هةية لة ئيسرائيل ببةستى، تةلئةبيب طةل لة ثةيوةندى هيلى خؤرئاواو لة كةنارى دةريارى سثييةوة وةك خةنجةريك ئيران شيوة بةهةمان عةرةب، ثةراسوى ضةقينراوةتة

خةنجةريكى لةرؤذهةآلتةوة كةنداوةوةو لةسةرووى بةميراتطرى خؤى ئيران شاى ت��رى، الك��ةى بؤ ترة خؤبةزل كويرةى طرى توشى و ئةزانى كيسرا تةختى زانين بووة، لةهةمان كاتدا رازا شا عةرةبى بةوة ثيناسة دةكرد كة كؤمةلة خيليكن و ذيانيان بةبةخيوكردنى رانة نةوت ستراتيذيةتيةكانى طةل لة نةك بةستووة مةرةوة و شارستانيةتى جيهان. )2( بؤية بةو هؤيةوة بووكة كة ثةهلةوى ثةيوةنديةكى ديثلؤماسى و ثةيوةندييةكى زؤر توندوتؤلى لة طةل ئيسرائيل هةبووة، بةجؤريك كة ئيران

لة60% ثيداويستيةكانى ئيسرائيلى لةنةوت دابينكردووة.سةرةكى نوينةراتيية ئيسرائيل و ئيران لة هةريةكة ناوةراست. رؤذهةآلتى لة دةكرد ئةمريكايان سياسةتى ئيران بة بةآلم دواى شؤرشى1979سياسةتى دةرةوةى ئاراستيةكدا طؤرا كة كيشةى فةلةستينى كردة ئةولةوياتى بالويزخانةى كاتدا هةرلةهةمان خ��ؤى، كارةكانى فةلةستين بؤبالويزخانةى ط��ؤرا ت��اران لة ئيسرائيل بؤية ئيران. دروستبووى تازة حكومةتى بةبرياريكى كيشةى بةقؤستنةوةى هةلساوة هةرلةوكاتةوة ئيران فةلةستين بؤ دذايةتى كردنى ئةمريكا و ئيسرائيل هةروةها بةكاردةهينيت، خؤى سياسةتةكانى كردنى ثالثشتى بؤ لةرؤذهةآلتى بةرذةوةندييةكانى بتوانيت بؤئةوةى

ناوةراستدا بةزيندوويى بمينيتةوة.لةبةرئةوة ئيرانيةكان واى دةبينن كة كيشةى فةلةستين بةتةنها كيشةى نةتةوةى نية، بةلكو كيشةيةكى ئيسالمية دةرض��ووة نةتةوةيى ضوارضيوةى لة كة بةجؤريك هةموو كة رؤشتوة ئاينى فراوانى طؤرةثانيكى بةرةو كيشة لةو داكؤكى عةرةب غيرة و عةرةب موسلمانانى بة ئةمةيانكردوة ئيرانيةكان هةروةها بكةن. عاديلة

ئامرازيك بؤكؤبوونةوةى خؤيان لةطةل عةرةبدا.)3( ليرةوة ئةوة دةردةكةويت ئيران دةيةويت بةفاكتةرى و بكاتةوة، نزيك عةرةبةكان لة زياتر خؤى ئاينى ئةمة رةنطة بكات. كارة ئةم توانيويةتى تارادةيةك باشترين ميكانيزم و كارت بيت بةدةستى ئيرانةوة، ضونكة جياوازيةكى نةريتةوة و داب و زمان لةرووى ئيران

زؤرى هةية لةطةل وآلتة عةرةبيةكان. دةرةوةى سياسةتى بةتايبةت ئيران سياسةتى بؤية دةولةتانى لةناو كيشة كردنى بؤدروست دةدات هةول سياسةتى سةرنجى ب��ؤئ��ةوةى ئ��ةم��ةش ع��ةرةب��ى، خؤى ئةتؤميةكةى بةرنامة س��ةر لة نيودةولةتى البةريت، بةشيوةيةك لة شيوةكان سةرقاليان بكات بةو ئيران هةروةها كردووة. دروستى ئيران كة كيشةيةى سياسةتى شةر بةوةكالةت )حرب بالوكالة( وةكو كارتيك

بةكاردةهينيت بؤ دوومةبةست:ناوخؤى حكومةتى كردنى بؤدذايةتى يةكةم:

دةولةتانى عةرةبى.

Page 22: Govari Fshar

و سياسةت ك��ردن��ى دذاي��ةت��ى ب��ؤ دووةم: بةرذةوةنديةكانى ئةمريكا بةطشتى و بةتايبةت ئيسرائيل.

بؤ نموونة حزب اهلل لة لوبنان كة ئيران ثالثشتى زؤرى ئةم ريكخراوة دةكات، بة تايبةت بةاليانى ئابوورى و مادى لةبةرذةوةندى ثيدةكات بةوةكالةتى شةري وضةك. عيراق ديكتاتؤرى رذيمى ليدانى لة هةروةها خؤى، وخاندنى لةاليةن ئةمريكا و هاوثةيمانةكانيةوة لةسالى ور2003 و ئيران قازانجيكى زؤرى كرد، ضونكة ئةو ثارت بوون زؤردارة سيتمة ئةم دذى كة شيعانةى دةستة و هؤى بة بوو اليةك لة دةرةوة لة بوون ئؤثؤزسيؤن و هؤى بوبة تريشةوة اليةكى لة ثارتة ئةم بةهيزبوونى بةهيزيان زؤر رؤلى شيعةكان ئيسالمية ثارتة ئةوةى

بؤدروستبوو لةسةر طؤرةثانى سياسى عيراقى.ثارتة شيعةيةكان دةسةآلتى لة دواى سالى 2005 دوايشدا هةلبذاردنةى لةم عيراقدا، لة هةية باآليان توانيويانة بةشيكى زؤرى كورسيةكانى ثةرلةمانى عيراق هةردةم ئيران سنوورةوة نزيكى بةهؤى بةدةستبهينن. وآلتيكى ببيتة عيراقيش كة دةكات ئاراستيةدا بةو كار كةزؤرينةى لةبةرئةوةى ئةمةش مةزهةب، شيعى دانيشتوانى عيراق بةتايبةت ثاريزطاكانى خوارو شيعةن.

ئيسالمية ثارتة زؤرى بةشيكى لةوةى جطة ئةمة ئيران هةية. ئيران بؤ زؤري��ان اليةنطرى شيعيةكان بهينت، بةكاريان كةدةيةويت بةوشيوةى دةتوانيت عيراق بؤئةوةى دادات هةول كةئيران لةبةرئةمةية لةمةدا و ئةطةربيت ضونكة دووةم، شيعى وآلتى بكاتة بؤ سةردةكيشيت ئةمة بيت بةدةست سةركةوتن كات ئةو مةزهةب، شيعة ترى وآلتيكى دروستبوونى هاوسنور كة دروستدةبيت طةورة شيعى دةولةتى دوو دةبن زؤر بةهيزو ثتةوتر دةبن روخاندنيان ئاسان نابيت. ئةمريكا لةاليةن هةية ترسى ئيران ئيستا ئةوةية بةر لة و وآلتانى ئؤروثى و ئيسرائيلةوة هيرش بكريتة سةرى. ثيشكةش داراى هاوكارى ب��ةردةوام ئيران هةروةها »زؤربةى فةلةستيندان لةناو كة دةكات بزوتنةوةية بةو سةركةوتنةى ئةو وابوو ثييان ستراتيذةكان ليكؤلةرة كةب زوتنةوةى حةماس لة هةلبذاردنة ثةرلةمانيةكةى 25 كانونى دووةم 2006ى بةدةستى هينا، شكستيكى طةورة بوو بؤ سياسةتةكانى ئةمريكا لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا، ثيطةى زياترى بةهيزبوونى بةهؤى بوو ئةمة ضونكة

ئيران.بؤية وةزارةتى دةرةوةى ئيران هةرئةوكات ثيرؤزبايى لةو سةركةوتنةى حةماس كرد. هةروةها خاليد مشعةل لة كردو ئيرانى سةردانى 2005 يةكةمى كانوونى لة بةشيكى حةماس وبزوتنةوةى ئيران وتى: ليدوانيكدا ئيسالمن. بةدوذمنانى دذ كة بةرةيةكطرتوةن ئةو ئيران و بزوتنةوةى بةآلم لةزؤر روووةوة، هاوثةيمانى

ضونكة ب��ووة، نائاساى كاريكى ب��ةردةوام حةماس حةماس ريكخراويكى سونية لة ناوضةيةكدا دةركةوت كة ريكخراوى )ئيخوان موسلمين( تيادا باآلدةستة، لة كاتيكدا ئيران سةرضاوةى بزوتنةوة ئيسالمية شيعةطةراكانة.)4(

يارمةتى ئيران كة ئةوةية دةرخ��ةرى ئةمة بؤية دذايةتى كة دادات دةستةيةك و بزوتنةوةيةك هةر بكات، خراثةخوازةكان نةيارو دةولةتة سياسةتةكانى دةبات. ناويان طةورة شةيتانى دةولةتانى بة كةئيران هةية، ئةفغانستاندا لة نفوزيشى دةورو ئيران هةروةها و ئةمريكا لةاليةن تاليبان رذيمى رووخاندنى ضونكة شيعةكان ثارتة بةهيزبوونى هؤى بووة هاوثةيمانانى تاليبان رذيمى لةطةل خةريكبوو ئيران كة كةمينةن، كة لةسالى 1998دا بضيتة جةنطةوة. لةوآلتى بةحرينيشدا كة طةل لة بةآلم ئةمريكا، بةهيزى هاوثةيمانى بنةرةتدا لة ئةوةشدا ئيران دةتوانيت شيعة مةزهةبةكانى دانيشتوى شيعة دانيشتوانى كةبةشيكى بةوةى بجولينيت بةحرين مةملةكةتة ئةو مةزهةب سونى خيزانيكى مةزهةبن، بؤجوآلندنى ئيران كاريطةرى و دةور دةبات. بةريوة ثشيوى وآلتةدا لةم ماوةماوة كة لةويداية شيعةكان جياكاريان كة بةوةى شيعةكانةوة لةاليةن دةكةويتةوة كردنى وثيشكةش كارثيكردن لةرووى دةكريت طةل لة

خزمةتطوزارييةوة. )5(بقؤزيتةوة ثيشويانة ئةو هةموو دةتوانيت ئيران بةرنامة بؤ هةم ئةمريكا بةسياسةتةكانى دذ هةم فراوانخوازيةكةى خؤى بةكاربهينيت، ضونكة وا مةزةندة مةزهةببن. شيعة بةحرين دانيشتوانى لة%25 دةكريت بؤية لة دةرئةنجامدا هةموو ئةمانة ئةوة دةردةخات كة كةضؤن دةروات ئاراستةيةدا بةو سياسةتةكانى ئيران كليلى بةدةستبهينيت. خؤى بؤ ئيقليمى رؤلى بتوانيت ناوةراست رؤذهةآلتى كيشةكانى هةموو ضارةسةرى دةيةويت ئيستا ئةمةشة هةرلةبةر ئةمدابيت، لةدةستى يارمةتى ئةمة ضونكة دةستهينيت، بة ئةتؤمى ضةكى دةريكى بنةرةتى دةبيت بؤ ئةوةى بتوانيت رؤلى هةريمى ئةمريكاو لةاليةن بةآلم دذايةتى زؤرى دةكريت ببينيت. كةئيران ئةوةى بؤ ئيسرائيلةوة، و ئةوروثى وآلتانى هةذموون لةبةرئةوةى ئةتؤمى، ضةكى خاوةنى نةبيتة ئةمريكايش ترسى لةراستيدا دةك��ات. زياد رؤل��ى و ئاستةى ئةو بطاتة ئيران كة ئةوةية يةكةم بةثلةى ئاستة بةم بةطةيشتن ضونكة بطيريت، هةريمى كةرؤلى ئةوروثى وآلتانى ئةمريكاو زيندووةكانى بةرذةوةنديية دةخاتة مةترسيةوة، بةآلم ئيران بؤ بةدةستهينانى رؤلى

هةريمى هةربةردةوامة.توركيا و رؤلى هةريمى

ميذوودا، لة توركياية ناوى ئيستا كة وآلتةى ئةو شيوةى سةر لة بةلكو نةبووة، ئيستاى شيوةيةى بةم

ذمارة )7( تةموزي202010

Page 23: Govari Fshar

21 ذمارة )7( تةموزي 2010

فراوان و زؤربةهيز كة بووة، طةورة ئيمثراتؤريتيك عوسمانية ئيمثراتؤريةتى ئةويش ط��ةورةب��ووة. و كةدةسةآلتيكى زؤرى هةبووة لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا، بووة. لةذيردةستدا عةرةبى وآلتانى زؤرى كةبةشيكى ماوةى بؤ زانيوة ئيسالم سةرةكى بةنوينةرى خؤى

)400( سال سةرؤكايةتى ريرةوى ئيسالمى كردوة.كردوة يان ئايني فاكتةرى عوسمانيةكان راستيدا لة لة ليكنزيكبوونةوة بؤ بنةرةتى و طرنط خاليكى بة لة بةشيوةيةك ئاينيةش فاكتةرة ئةم عةرةبةكان، عوسمانيةكان كة هةبووةلةوةى كاريطةرى شيوةكان ثيى مةزهةبى وشيعة سةفةوى دةولةتى دذايةتى سةرةتاى لة عوسمانى »ئيمثراتؤريةتى بؤية بكةن. ئيمثراتؤريةتيكى وةكو كردنى طةشة و دروستبوون فراوانكردنى بةمةبةستى و هاتةمةيدان فراوانخواز

مةوداى دةسةآلتةكةى دةستى بةشةركردن كرد«.فراوانخوازيةى خةسلةتة ئةو ميذوييةكان سةرضاوة ثرةنسيثى كردنى ثةيرةو بؤ عوسمانى ئيمثراتؤريةتى تيطةيشتنةى ئةو بةطويرةى دةطةريننةوة، جيهاد عوسمانيةكان كاريان بؤ بآلوكردنةوةى سنورى ئاينى كة ئةوةية دةركةوتةى ئةمة بؤية )6( كردووة. ئيسالم نفوزى زيادكردنى بؤ ئيسالميان ئاينى عوسمانيةكان خؤيان و دةسةلتيان بةكارهيناوة، هةروةها عوسمانيةكان مةسيحيةكان ئةوروثية دذايةتيكردنى بؤ ئةمةيان ئؤرؤثا ويستويانة فاكتةر هةربةهةمان بةكارهيناوة، بكةن. داطيرى خؤيانةوةو ذيردةستةآلتى بخةنة عوسمانى دةولةتى سولتانةكانى هةميشة لةبةرئةوة هةتاوةكو بةرنامةيةكردوة و ثةيرةو بةم كاريان توانى سالى1453 كة فاتيح محمد دةسةآلتى سةردةمى قوستةنتينيةى ثايتةختى بيزةنتيةكان داطيربكات و بيهينيتة ذيرخاوةنداريةتى خؤيةوة كةئةمة دةستةوكةوتيكى طرنط شارة بةم سةبارةت ناثليؤن عوسمانيةكان. بؤ بووة قوستةنتينية بواية، دةولةت يةك دونيا »ئةطةر دةليت: لةبةر ثايتةختةكةى«. ببيتة بؤئةوةى بوو شار باشترين فراوانتر رؤذ رؤذبة عوسمانى دةولةتى سنورى ئةوة لة بوونة شةركردن خةريكى هةردةم ضونكة دةبوو،

طةل دةولةتة ئؤرؤثية مةسيحيةكان.سةردةمى بة قانوونى سليمانى سولتان سةردةمى ضونكة دادةنريت، عوسمانى ئيمثراتؤريةتى زيرينى بةسةرسى دةرؤي��ش��ت دةسةآلتيان عوسمانيةكان

كيشوةرى )ئاسياوئةوروثاوئةفريقا( دا.)7(عوسمانيةكان دةسةآلتى كات بةتيثةربوونى بؤية بؤ سةر بةهيزةكان لة طةل هاتنى كةسايةتى و سولتانة بووة. بةهيزتر ئيمثراتؤريةتة ئةم دةسةآلت كورسى طةورةكان دةولةتة نفوزى هيزو دةركةوتنى بةآلم دةولةتة بةدوايدا بةريتانيا هةمووشيانةوة ثيش لة

هيزو دةسةآلتى عوسمانيةكان تر، مةوداو ئؤرؤثيةكانى سةرةتاى هةتاوةكو دةروات. كةمبوونةوة ب��ةرةو سةدةى بيستةم و هةلطيرساندنى جةنطى جيهانى يةكةم و ضوونى عوسمانيةكان بؤ ثال ئةلمانيا دةولةتانى بةرةى ناوضوون لة بةرةو عوسمانيةكان كة وايكرد ميحوةر شكستيكى توشى ميحوةريش بةرةى دةولةتانى بضن، ئةوةى كةهةموو سامان بةهؤى بوو ئةمة هاتن. طةورة و مولكى دةولةتى عوسمانى وة ئةو خاك ووآلتانةى كة لة ذير دةسةآلتيدا بوون هةموويان دابةشى سةردةولةتة

سةركةوتوةكانى جةنطى جيهانى يةكةم كران.ضركةى دوا يةكةم جيهانى جةنطى تر بةواتايةكى ساتةكانى تةمةنى دةولةتى عوسمانى بوون، بةهةموو مؤمى هةيبوو. لةرابردوودا كة طةورةى قةبارة هيزو بؤشاييةكى دةسةآلتيشى بةنةمانى كوذايةوة، تةمةنى دةسةآلتدارى لةو وآلتانةدا دروستكرد كة لة ذيردةستيدا )ئينتداب( بة فةرةنسا و لةبةريتانيا هةريةكة بوون. ناوضة ليرةوة طرتةوة. عوسمانيان دةولةتى جيطةى نيوان بةريتانيا لة ناوضة ستراتيجيةكان ثربةيةخةكان و وفةرةنساو روسيا كةبةشيكى زؤرى ناوضة عةرةبيةكانى

دةطرتةوة دابةشكرا.ئيمثراتؤريةتى »هةرةسهينانى ب��ةدواى دوا بؤية كةعوسمانيةكان بةرةيةى ئةو هةروةها عوسمانى، يةكةمدا، جيهانى لةجةنطى لةطةليدا ش��ةرةوة ضوونة خةلفةتى ضةترى لةذير توركيا ئةمةوة ل��ةدواى بةرابةرى خؤيان عوسمانيةكان كة دةرضوو ئيسالميدا بؤشايى كةوتة توركيا ليرةوة بؤية زانيوة. ئيسالم ئايدؤلؤذياييةوة، كة سةرجةم هيزة سياسى و سةربازى

و فكرييةكانى توركيا توشى وةها طرفتيك ببوون.بؤ دةرك���ةوت ئةتاتورك ك��ةم��ال ك��ات��ةدا ل��ةم رزطاركردنى توركيا لة مةترسية دةرةكيةكان كة بةرةو لة ناوضوونى دةبرد، بؤية لة سالى 1923 كؤمارى نويى ئةتاتورك ليرةوة سةربةخؤبوو. كة راطةيانرا توركيا تازة دةرةكى سياسةتيكي وينةكردنى بة كرد دةستى نزيكبوون و دةول��ةت علمانيةتى بنةماى سةر لة كة بةرةسةنايةتى بةستن بةثشت ، دامةزرابيت لةرؤذئاوا بةبنةرةتى تازة توركياي بةستنى ثيكةوة و ئةوروثى

ئؤرؤثاى رؤذئاوة.رؤذئاوايى سةرمايةدارى لة زياتر توركيا ليرةوة بةريتانيا لة هةمووشيانةوة سةروى لة نزيكتردةبووة، بةثيى ئايدؤلؤذياى ئةتاتورك كة لة سةر بنةماى )ئاشتى هةروةها دامةزرابوو، ل��ةدةرةوة( وئاشتى ناوخؤ لة سياسةتى دةرةوةى توركيا لةسةربناغةى طةران بةدواى ئاسايشى توركيا و توندوتؤل كردنى ثةيوةندى ئابوورى دامةزرابوو. ئؤرؤثى كؤمةلةى طةل لة ثيكةوةلكاندنى و

)8(

Page 24: Govari Fshar

لةبةر ئةوة ثاش نةمانى سةنط و ثيطةى توركيا وةكو لةرابردوودا هةيبوو، ئةتاتورك هةردةم خةريكى ئاوةدان كردنةوةى وآلتةكةى بةيارمةتى لةطةل وآلتانى ئةوروثى

بةريتانيا. بةتايبةت فراوانخوازى يان ثان توركيزم كةى دةستى ثى كرد.

»ثان توركيزم: بؤثان نيية هةمةاليةنة ثيناسةيةكى ئايدؤلؤذياى بزوتنةوةيةكى طشتى بةواتايةكى توركيزم يةكيتى كةدةيةوى كولتوريية تارادةيةك و سياسى، بةشيوةى ض دونيا، ن��ةذادى تورك خةلكى زؤرب��ةى يان تورك وآلتانى لة كؤفيدراسيؤنيك بةرقةراركردنى

فيدراسيؤنيكى توركى بةديارى بهينى.«)9(بةشيوةيةكى طشتى ثان توركيزم لة كؤتايى سةدةى دةستى ثاراطةندة، ناسيوناليزميكى وةكو نؤزدةهةم و نية، كةوآلتيكيان بزوتنةوةية، جؤرة بؤئةو كرد ثى ئوميديان بةكؤبوونةوةى دوورخراوةكان و رزطاركردنى بةنيشتمانى خةيالى بة ض بةواقعى ض خاكةنةية ئةو ثيش ئيسرائيل ئةمة نموونةى دةدةريت. لةقةلةم ئةوان

دامةزراندنى لةسالى 1948.)10( كردؤتة فراوانخوازيان سياسةتى توركستةكان ثان سياسةتى خؤيان و ثروثاطةندةيان بؤ دةكرد. لة قؤناغى ناسؤناليزمى ماهيةتى هيشتا توركيزم ثان كة ثيشودا، لة كةمينةيةك لةناو هةبوو، نيشتمان(ى )بى ثةراطةندة سياسيان هؤشيارييةكى بوون لةدةرةوة كة كةسةكان فراوانخوازى زؤر بةهيزبووة، بيروبؤضونة ئةم هةبووة

ئاشكرا نةبووة، بةآلم دواتر ، ئايدؤلؤذياى ثان توركيزم لةكؤمارى ثاشان و عوسمانى ئيمثراتؤريةتى لةكؤتايى

توركياى تازةدا زياتر طةشةى كردوة.ذيرةكى روويةكى يةكةم جار فراوانخوازى رةطةزى هةبووة بة شيوةيةكى اليةنطيرى و ئارةزوو دةردةكةت، ثان ئايدؤلؤذى طؤرانكارى فراوانبووني لةطةل بةآلم ئايدؤلؤذياية رؤذبةرؤذ زياتر و بةئاشكرا توركي، ئةم هةندى توركةكان تةنانةت دةضوو، فراوانخوازى بةرةو لةدةرياى م��ةزن( )توركياى لةبارةى قسةيان جار واتا ئارام. ئؤقيانوسى نزيكةى تا ناوةراستةوة سثى سةرةكيةكانى سيفاتة لة بةيةكيك بووة خوازى زيادة

بزوتنةوةى فراوانخواز. )11(كؤتايى تا لة سةرةتاى سةرهةلدانيةوة توركيزم ثان جةنطى جيهانى يةكةم، لة اليةن سةركردايةتى دةولةتةوة ثشتطيرى لىدةكرا، ئةمة سةردةمى بووذانةوة و ئوميدى جةنطى كؤتايى بةآلم توركستةكان. ثان بؤ طةورةبوو ئيمثراتؤريةتى بوونى كةرت كةرت و يةكةم جيهانى ك��ةرووب��ةرووى ئ��ةوةى هؤى ب��ووة ئةمة عوسمانى دةركةوتنى تةنها ببيتةوة. ويرانكارى زنجيرةيةك لة توركيا كة بوو، ئةتاتورك كةمال مستةفا روخسارى ستةمى جةورو و دريذخايةن داطيركارى ذيرضةثؤكى

ئةو جؤرة حكومرانية رزطاربكات.توركيا كة قةناعةتةى ئةو طةشتبووة ئةتاتورك بنةماى لةسةر و نوى وآلتى يةك لةسةرثايةى تةنها )نةتةوةطةرايي تورك(، ئةتوانيت دريذة بةمانةوةى خؤى ئيمثراتؤريةتى نيودةولةتى بنةماى لةسةر نةك بدات،

ئيسالمى، عوسمانى، تةنانةت ثان توركيزميش .)12(توركيا و دةورى لةوآلتانى تر

واتا دةكريت، هةريمى رؤلى باسى كاتيك بيطومان دةولةتيك بيةويت لةدةرةوةى سنورةكانى خؤى هةذموون و كاريطةرى هةبيت لةسةر كؤى كاروكردةوةى سياسى بةآلم بةرامبةرى. دةولةتى كةلتورى و كؤمةآليةتى و لة بةرامبةر وآلتى دانيشتوانى لة كةبةشيك بةمةرجيك رةطةزى ئةم بن، هةرضةندة ئةمة خاليكى زؤر بنةرةتى رؤلة بةم بتوانيت كةدةولةت ئ��ةوةى بؤ طرنطة و هةلبستيت، بةآلم تاكة ثالنةريش نية. بؤية توركياش ئةم لةوآلتانى ضوار بةشيك بةهةند وةرطرتوة كة هؤكارةى وةكوقوبرس دةذي��ت. تيادا توركى نةتةوةى دةورى طةلى هةروةها و، سوريا و عيراق و وئيران يونان و لةتورك زمانةكانى هةريةكة لةيةكيتى سؤظيةت و، ضين، نةياتوانيوة جؤربةجؤر بةثلةى ئيران و عيراق بالكان،

ديدو بؤضونى سياسى خؤيان دةربرن.رؤلى توركيزمدا ثان ستراتيجى لة بدرالدين صابر دةكات ثيشنيار و، دةكات ديارى توركيا بؤ بنةرةتى روسياو رؤذئاواو وآلتانى هةستيارى )بةهؤى دةليت

ذمارة )7( تةموزي222010

ataturk

Page 25: Govari Fshar

23 ذمارة )7( تةموزي 2010

توركيا، بةهةنطاوةكانى سةبارةت ناوضة وآلتانى بنةرةتى دةورى توركياش ئةوةدا بةرامبةر لة دةبيت لة توركيزمدا، ثان رةوتى لة ببينى كردن ريبةرايةتى و توركةكان ويةكبوونى ئاويتةكردن بؤ هةنطاودا يةكةم فةرةهةنطىيةوة ل��ةرووى تةنها وريايانة زؤر دةبيت

دةورى سةركردايةتى ببينيت(.لةراستيدا ناوةندى ئاسياى توركياوة روانطةى لة يةكيتى لةطةل خؤى تيكةلبوونى بؤ ناوضةكة وةك وةرنةطرتنى لةهةمبةر توركيا رؤذئاواية. و ئةوروثا يةكيتى ئةورثا ضاوةروانة لةثشت دةرطا داخراوةكانةوة بضيتة ناو ئةم يةكيتيةوة. بؤية يةكيك لةو ستراتيذيانةى كة ثيويستة بطريتة بةر بريتية لة باشتر كردنى ثةيوةندى وآلتانى طةل لة كولتووريةكان و وسياسى ئابوورى

رؤذهةآلت بةتايبةت ئاسياى ناوةراست وقةفقاز. )13(لة زمان تورك كؤماريكى ضةند بوونى هةروةها ، وةكو كؤماريكى موسلمانى تورك دةوروبةرى توركيا لة ترى كؤمارى ثينج و ئازربايجان واتة قةفقاز، لة )كازاخستان(، قؤزاخستان واتة: ناوةراست ئاسياى تاجيكستان توركمانستان، قةرقيزستان، ئؤزباكستان، )كة لةمةى دواييدا توركةكان كةمينة بوون، بةآلم طرنط بوون( دةركةوتن. كة لةدواى 1991 هةريةكة لةم وآلتانة سةربةخؤى خؤيان لة يةكيتى سؤظيةتى جاران راطةياند، ئةو لةدواى ساردو جةنطى هاتنى كؤتايى دواى واتا دؤرانة طةورةيةى كةيةكيتى سؤظيةت توشى هات لةسةر دةستى ئةمريكا، ئيدى لةمة بةدوا ضيتر سؤظيةت تواناى ئةوةى نةبوو كةبةهيز بتوانيت ئةم كؤمارانة لةذيردةستى توشى ئابوورييةوة لةاليةنى ضونكة بهيليتةوة، خؤيدا يةكيتى بؤية هاتبوو. ط��ةورة زؤر دارووخاندنيكى واقعة ئةو ساردةوة لةدواى شةرى ناضاربوو سؤظيةت هةرةسهينانى بيطومان كايةوة، كةهاتبووة بكات قبول لةرابردوودا كة هيزةى هةموو بةو سؤظيةت يةكيتى تاوةكو وآلتانة ئةم بؤ وابوو دةرفةتيك وةكو هةيبوو، بتوانن بكةونة سةر ثيى خؤيان و وةكو دةولةت بتوانن

سةربةخؤيى خؤيان راطةيةنن.سؤظيةت يةكيتى لة كة وةحدانةى ئةو ذم��ارةى ئيدى يةكةبوون، ثانزة دةولةت بة بوون جيابوونةوة مايةوةو دةولةتيك وةكو تةنها روسيا ئةمة دواى بةهةموو سال )45( ماوةى بؤ كة زلهيزةى ئةو نةك شيوةيةك بةرةنطارى ئةمريكا دةبوةوة دذايةتى دةكرد، لةمانةش بةدةر ئةوان، بةدةولةتيك وةكو بوو هةروةها يةكيتى كؤمارانةوة ئةم لةناوسنوورى توانى ئةمريكا سؤظيةت ئيحتوا بكات.بةواتايةكى تر ئةم كؤمارانة بوونة يةكطرتوةكانى واليةتة لة زياتر ئةمريكا هاوثةيمانى سودى ترةوة لةديويكى ئةمةش نزيكبوونةوة، ئةمريكا بوو، ئةندام لةناتؤدا كةتوركيا بةوةى توركيا بؤ هةبوو

بوونى واتا بةسةرداطرتبوو، ئةمريكا دةستى ناتؤش وة لة ريطةخؤشكةر بوو بؤ توركيا ئةمريكا لةم كؤمارانةدا ليك نزيك بوونةوةى زياترى توركيا لةم وآلتانةدا. بةدةر

لةبنةماى زمان و ئاين و رةطةز.لة رووى سنورةوة »ئازربايجان لة وآلتى بؤ نموونة دانيشتوانةكةى لة%78 توركياوة لة سنورة نزيكترين لةزمانى نزيكة زؤر زمانةكةيان كةئةمان ئ��ازةرن وآلتى طةورةترين كة كازاخستان هةروةها توركياوة. ناو ئةو شةش كؤمارةية، ئةم كؤمارة لة رووى كلتورةوة قؤزاغةكان ض لة رووى خزمايةتى و رةضةلةك )ئيسالمى سةرنج خزمةيتيةكى زمانةوة ل��ةرووى ض و سونى( ئؤزبةكستان هةروةها هةية. توركيادا طةل لة راكيشان ئاينى بةهؤكارى نزيكة توركياوة لة وآلتة ئةم ديسان لةو ترة يةكيكى زمانيش هةروةها مةزهةبن، سونى كة مةيليان بةهؤيةوة وآلتة ئةم دانيشتوانى كة هؤكارانةى رؤلى توركيا هةروةها )14( هةية.« توركيا وآلتى بؤ دوو تةنها دةزانين وةكو عةرةبيشدا، لةوآلتانى هةية ئةوانيش هةية توركيادا طةل لة سنوريان دةول��ةت عةرةبيدا وآلتانى لة بةآلم وسوريان، لةعيراق هةريةكة خؤى رؤلى دةتوانيت كة هةموويان لة زياتر توركيا لةبةر نزيكى سنورى عيراق تيادا بطيريت عيراقة، يةكةم كةمينةيةكى بةرئةوةى لة دووةميش توركياوة طةل لة

توركمان لةناو عيراقدا دةذين.ئةو ل��ةس��ةر دةزان��ي��ت خ��ؤى بةئةركى توركيا ناحةقيانةى كة بةرامبةر بة توركمانةكانى عيراق دةكريت بيتةجواب. ئةم رؤلةى توركيا زياتر لةدواى سالى 2003 هاوثةيمانةكانى و ئةمريكا كة كاتيك بةدةركةوت، وة بةليشاو لةعيراقدا ئةتؤمى ضةكى هةبوونى بةبيانووى رويان كردة ناوضةى رؤذهةآلتى ناوةراست. لةبةر ئةوةى لة سةردةمى رذيمى بةعسدا، و ئةم رذيمة داكؤكى لةوة دةكرد كة توركمان لةعيراقدا نية، لة هةمانكاتدا توركياش دواى بةآلم نةبوو، بةمة بةرامبةر كاردانةوةيةكى هيض عيراق كرانةوةى لةعيراقدا شمولى دةسةآلتى نةمانى بوارى توركيا ئةوروثادا، و ئةمريكا وآلتانى بةروى كاروبارى لة تيوةردان دةست كة رةخساوة بؤ ئةوةى بكات، عيراقيش س��ةروةرى شكاندنى تةنانةت عيراق عيراقدا خاكى لة ثةكةكة ضةكدارانى بوونى بةبيانووى و زيان بةتوركيا دةطةيةنن. لةكاتيكدا ثةكةكة داواى ئةو مافانة دةكةن كة ثيويستة تاكيكى كورديش وةكو تاكيكى توركى هةبيت. بةآلم هةرضؤنيك بيت ئةمة دةستوةردانة سةروةرى شكاندنى و عيراق ناوخؤى لةكاروبارى عيراقة، ئةمة بةديوى ئاشكراى دةستتيوةردانة، بيطومان سياسية اليةنة ئةو يارمةتى ضةند نهينيشدا بةديوى عيراقيانة دةدات كة لة بةرذةوةندى وآلتى توركيا لةسةر

طؤرةثانى سياسى عيراق كاردةكةن.

Page 26: Govari Fshar

بؤ طيرانى رؤلى هةريمى زؤر خالى هاوبةش لة نيوان توركياو ئيراندا هةية بة ئاراستةى وآلتانى عةرةبى)15(

لةرووى ميذووييةوة: نزيكيشدا كاتيكى لة رابردوو، لة وآلتةكة هةردوو .1لة باردؤخيكى زؤر طونجاودا بوونة لة طةل عةرةبدا، ريطةى لة توركيا شاوة حكومةتى ساييةى لة ئيران ئيسرائيلدا طةل لة ستراتيجى، ثتةو زؤر ثةيوةندييةكى دةس��ةآلت طةشةثيدان دادو حزبى ئ��ةوةى ثيش

بطريتةدةست.خاكى لة بةشيك هةريةكةيان وآلتةكة هةردوو .2عةرةبستاني ئيران ، داطيركردوة عةرةبيةكانيان وآلتة و عةرةبى، لةئيماراتى بةشيك طةل لة داطيركردوة

توركياش ليواي ئةسكةندةرؤنةى سورى داطيركردوة.لة دةكةن تيوةردان دةست دةولةتةكة هةردوو .3كاروبارى سياسى عةرةبى لة ريطةى دوذمن كارى يان

جياوازى لة طةل ئيسرائيلدا.4. هةردوو وآلتةكة تةحةكوم دةكةن بة كةرةستةو ئةمةش عةرةبى، رؤذه��ةآلت��ى لة عةرةبييةوة ئ��اوى بؤضوونى ديدو وةكو هةية كة ريزبةندييةى ئةو بةثيى

دياريكراويان لةسوريا و عيراق.5. الى هةريةكة لة توركياو ئيران ثرؤذةى نيشتمانى عةرةبيةكاندا وآلتة لةو ئةدةن هةول كة هةية، طةورة

دلنيايى بؤ ئةو ثرؤذةنة و سةركةوتنى بةدةستبهينن.توركيا لةنيوان ناكؤكى و بنةرةتى خالى طرنطترين

وئيران 1. وآلتى ئيران توانيويةتى بضيتة ناو كايةى سياسى لةم واتا ئايدؤلؤذياوة، لةريطةى عةرةبيةكانةوة وآلتة حوكمى نموونةى بة بدات بايةخ دةيةويت ريطةيةوة لةهةمان بةآلم دةلةتدا. بوونى دروست لة ئيسالمى سياسى كايةى ناو بضيتة توانيويتى توركيا كاتدا وآلتانى عةرةبيةوة يةك هةلويست بوون لةطةل كيشةى لةحوكمى نموونةيةك دةويت وةهةروةها فةلةستيندا،

عةلمانى ديموكرات ثيشكةش بكات. و ئيسرائيل رةتكردنةوةى بؤ ئةدات هةول ئيران .2دانى ثيدا نانيت. بؤية داواى ئةوة دةكات كة هاوثةيمانى بةهيز لة طةل بزوتنةوة بةرهةلستةعةرةبةكاندا ببةستيت، و ثيشكةش كردنى ثشتطيرى سةربازى و غيرة سةربازى

بؤ ئةو بزوتنةوةنة. و بةئيسرائيلدا، ناوة دانى توركيا ترةوة اليةكى لة هةروةها لةطةليدا، هةية ثتةوى و زؤرباش ثةيوةندنى سياسى ريطةضارةى دؤزي��ن��ةوةى بؤ ئ��ةدات ه��ةول ترى كيشةكانى و فةلةستين كيشةى بؤ دانوسانكار، لة سةر دةكةن، عةرةب و ئيسرائيل كةهةميشة صراعى لة دؤستايةتى سياسى ثةيوةندييةكى توركيا بؤية بزوتنةوة ناويشياندا لة هةية، اليانةكاندا هةموو طةل

بةرهةلستكارةكانى هةريةكة لة فةلةستين و لوبنان. ملمالنييانةى ئةو بؤ بابةتية ئيران وةآلمدانةوةى .3ئةمة كة واية ثيى هةية، ئيسرائيلدا عةرةب نيوان لة كة هةمان لة شيعةدا، و سونة نيوان لة مةزهةبية صراعى ، مةوزوعية صراعة ئةم كة واية ثيى توركياش كاتدا بةآلم توركيا كاردةكات بؤ كةمكردنةوةى ئةو صراعانةى لةميانةى رووبدات. داهاتوودا لة دةكريت طريمانة كة

دروستكردنى جؤريك لة هاوسةنطى لة طةل ئيراندا. 4. ئيران هةول ئةدات بؤ دلنيابون لة هةذموونى خؤى ثيكهاتةى هةندي كردنى ثالثشتى ريطةى لة عيراقدا، لة عيراق كة نية ئ��ةوةدا لةطةل ئيران و تيايدا، تايةفى بطةريتةوة بؤ باريكى يةكطرتوو و بةهيز، كة لة ثيشتردا عيراق دةيةويت بةثيضةوانةوة، توركيا بةآلم هةبووة. يةكطرتوو، و بةهيز، ئارام، بارودؤخيكى بؤ بطريتةوة جيابيتةوة، عيراق باكورى كة دةترسيت توركيا ضونكة كة ثيكبهينن، باكوردا لة كوردى دةولةتي بؤخؤيان وة دةست بطريت بةسةر نةوتى كةركوك، و نةوتى باكورى بؤ دةبةخشيت ثي بابةتى هيزيكى ئةمةش عيراقداكة

نزيك بوونةوة لة كوردى توركيا. سةربازى هيزيكى بؤئةوةى ئةدات هةول ئيران .5دروستكردنى ريطةى لة ، هةبيت ناوضةيةدا لةم طةورة بيرورايةكى ديارى كراو بةتابيةت الى وآلتانى كةنداوى

عةرةبيدا. لة دلنيابوون بؤ ئةدات هةول توركيا كاتدا هةمان لة دةولةتة لةكاروبارى ئابوورى و سياسى هةذموونى عةرةبيةكاندا، لةريطةى دروستكردنى هةنديك هةذموون لةثيشةنطياندا دياريكراودا عةرةبى دةولةتى هةندى لة

ميسر. لة لةهةذموونى دلنيابوون بؤ ئةدات هةول ئيران .6ريطةى لة عةرةبيةكاندا كؤماريية دةولةتة لة هةندى ثالثشتى كردنى حزب اهلل لة لوبنان، و بزوتنةوةى حةماس، لة طةل ئةوةى تر، هةروةها هيزة سياسية عةرةبيةكانى رةتدةكةنةوة. ئيران دةستتيوةردانةى ئةم هةنديكيان هةذموونى ثاراستنى بؤ ئةدات هةول توركيا بةآلم ريطةى لة عةرةبيةكاندا كؤمارة لة لةهةندى خؤى زنجيرة و دراما هةمووشياندا ثيش لة رؤشنبيرييةوة، و ئابوورى ثةيوةنديية ريطةى لة هةروةها توركياكان، هةلويستيكى كة ئةوةى لةطةل طةشتةوة، و بازرطانى مافةكانى و فةلةستين، بةكيشةى سةبارةت هةية باشى

طةلى فةلةستين.* ديدوبؤضونى ئةمريكا سةبارةت بةئيران وتوركيا

ئايا ئةمريكا دةيةويت رؤل بؤ كةميان بيت؟يةكةم: سةبارةت بة توركيا,:

ستراتيجيةى و ق��وول ثيطة ئةو هؤى بة توركيا و نيوان عةرةب لة تابيةتى بة ناوضةيةدا هةيةتى كةلةم

ذمارة )7( تةموزي242010

Page 27: Govari Fshar

25 ذمارة )7( تةموزي 2010

ئيرانيةكاندا، ئيستا زياتر لةهةركاتيكى تر ئامادةية كةرؤلى و روون ئاراستةيةكى بة ئةمرؤ توركيا بطيريت. زياتر راشكاودا دةروات لة زؤرينةى كيشة عةرةبيةكان و هةتا دلسؤزى ديت، دراوسييةكانيةوة كةبةتةنطى بارةى ئةو سياسةتى لةسةر كاريطةر وآلتانى ئيستا بؤيان، هةية بكةن دروست كاريطةرى ئةدةن هةول نيودةولةتى لةناوضة عةرةبيةكاندا لةريطةى توركياوة، ضونكة توركيا عةرةبى. وآلتانى طةل لة هةية بةهيزى هاوثةيمانى ريطاى نةدا بة ئةمريكا لة سالى 2003 توركيا بةتايبةتى تا لة خاكيةوة هيرش بكاتة سةر وآلتى عيراقى دراوسيى، لة دافؤس( )منتداى لة ئةردوغان بةجيهيشتنى هةروةها ثيناو كيشةى عةرةبدا بوو بةتايبةت كيشةى كةرتى غزة

لةفةلةستين. بةضةند ئةمريكا و توركيا نيوان ثةيوةنديةكانى ئيدارةى سةردةمى هةتا رؤيشتوة بارودؤخيكدا بؤشى كور، بةآلم لة سةردةمى ئيدارةى باراك ئؤبامادا تارادةيةك ئةمريكا و توركيا نيوان ثةيوةنديةكانى ئةردؤغان بؤية بينيوة، خؤيةوة بة هيوربوونةوةى لة )ثةيوةنديةكانمان دةليت: ثةيوةندية بةم سةبارةت ستراتيجى شاراكةتى و هاوبةش سياسى بةهاى سةر دةوةستيت.( هةروةها دةليت )ثةيوةندى نيوان توركيا و زياتر كة دةروات ئةوة بةرةو رةهةندة فرة ئةمريكا ببيت.(. تر بةهيز زياتر رؤذيك هةموو و بيتةوة قوول يارمةتى كة دةكاتةوة، ئةوة لةسةر جةخت توركيا هةريةكة لة داهاتوودا لة دةشبيت و ئةمريكايةو دةرى كةتوركيا ناتؤدا هيزى لة بةتايبةت و ئةفغانستان لة ثشكيكى سةرةكى هةية لةم حلفةدا، هةروةها لة دووبارة

بونيادنانةوةى عيراقدا ثال ثشتى ئةمريكا بكات)16(رؤلى توركيا لةم خاآلنةدا دةردةكةون

واتا لةعيراقدا، ئةمريكا هيزةكانى كشانةوةى .1سةرةكى رؤلى و دةور خؤى دواى دةيةويت ئةمريكا بدات بةتوركيا نةك ئةوةى ئيران يان هيزيكى عةرةبى تر

هةيمةنةو نفوزى لةم وآلتانةدا هةبيت. ئيدارةي لة توركيا لة ئةمريكا نزيكبوونةوةى .2ترسيكى ئةمريكا كة دةطةيانيت ئةوة واتاى ئؤبامادا، هةية لةوةى كة توركيا لة روسيا نزيك ببيتةوة بةتايبةت وآلتة لةم ت��ارادةك بؤش ئيدارةى كة ئ��ةوةى دواى

دووركةوتبوةوة واتا لة توركيا. ئةمريكا ئيران، ئةتؤمى بةرنامةى هةروةها .3ئةمريكادا سياسةتةكانى طةل لة ليرة توركيا دةيةويت ئةم خاوةنى نةبيتة ئيران ئةوةى بؤ بيت هاوهةلويست بةلطةى ببينيت، بياليةن دةورى كة ئةوةى نةك ، ضةكة ئةمةش ئةوةية كة توركيا داواى ئةوةى كردبوو كة رؤلى ئةمريكا بةآلم هةردووالدا نيوان لة بطيريت ناوبذيوان دةبيت دةطةيةنيت ئةوة ئةمةش رةتكردةوةو، ئةمةى

توركيا لة طةل سياسةتى ئةمريكادا بيت بؤئةوةى كة ئيران نةبيت بةخاوةنى ئةم ضةكة لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا.

4. هةروةها توركيا ثيويستى بة ئةمةريكاية كة يارمةتى بدات بؤ دذايةتى كردنى ثارتى كريكارانى كوردستان كة توركيا لة كةوا خاليكة ئةمةش عيراقدان، خاكى لةناو دةكات زياتر لةطةل ئةمريكادا ثةيوةندى توندتؤل بكات، الواز بؤ كارت وةكو ئةمة دةتوانيت ئةمريكا ضونكة

كردنى توركيا بةكاربهينيت. ئةوروثا، يةكيتى لة بةئةندام توركيا وةرطرتنى .5يارمةتى ئةمريكا كة كاردةكات ئاراستةيةدا بةو توركيا بدات، ئؤباما لةسةرانى وآلتانى بيست لة نيسانى)2009( دا، داواى لةوآلتانى ئةوروثى كرد كةتوركيا وةكو ئةندام

قبول بكةن. و توركيا كة راستيةن ئةو دةرخةرى ئةمانة هةموو يةكترين، ستراتيجى هاوثةيمانى وآلتى دوو ئةمريكا هةية. يةكتريدا لةطةل زؤريان هاوبةشى بةرذةوةندى ئةمريكا وةكو ئةلقةى ثيكةوة طريدةرى خؤى و وآلتانى

جيهانى ئيسالمى سةيرى توركيا دةكات. بؤية ئةم ثةيوةندية طريمانة ناكريت لة داهاتودا بةرةو ئةمريكا لةبةرئةوة بروات، بوون ئالؤز و بوون خراث داهاتوودا لة هةريمى رؤلى كة ئةوةداية طةل لة زياتر

توركيا بيطيريت نةك ئيران. ديدى ئةمريكا سةبارةت بةئيران

بةطشتى رةنطة بؤضوون و سياسةتى ئةمريكا بةرامبةر بة ئيران ئاشكرا بيت لةورووةى كة ئيران واز لةهةول دان لةبةرامبةرةدا بهينيت ئةتؤمى ضةكى بةدةستهينانى بؤ و بازرطانى ثةيوةندى ئةوروثا وآلتانى ئةمريكاو ئابوورى لةطةل ئيراندا دةبةستن. ئةمةش دةطةريتةوة بؤ ئايدؤلؤذياى ليبرالى كة ئةمريكا هةلطريتى، يةكيك لةخالة لة بريتية ئايدؤلؤذياية ئةم ثشتى بربرةى بنةرةتيةكانى بةرامبةر لة واتا دةولةتاندا. نيوان لة ئازاد بازرطانى بةرهةمهينانى بؤ يؤرانيؤم ثيتاندنى لة هةلطرتن دةست دةرط��اى وئؤرؤثا ئةمريكا وآلتانى ئةتؤمى ضةكى ئيران دةست ئيراندا دةكةنةوة. بةآلم بازرطانى بةرووى ئةوةى طةل لة نابيت خؤى ئةتؤمى بةرنامةى بةردارى بةردةواميش لةسةرة، زؤرى نيودةولةتى فشاريكى كة سزا كانى لةسةر زياد دةكةن بةآلم ئةو هةر بةردةوامة، بةآلم ئةمريكا و وآلتانى ئةوروثى هةرطيز لةطةل ئةوةدا ضونكة ضةكة، جؤرة ئةم خاوةنى ببيتة ئيران كة نين لة دةبيت دروست بةرذةوةنديةكانيان لةسةر مةترسى ئةمريكا زؤر بةتايبةت ناوةراستدا، رؤذهةآلتى ناوضةى بةرمةترسى بكةويتة كة دةترسيت بةرذةوةنديةكانى لة

ئيران كة ئةطةر خاوةنى ئةم جؤرة ضةكةبيت.رؤلة ئيران ئةم نية كة لة طةل ئةوةدا بؤية ئةمريكا ناوضةيةدا، لةم بيت نفوز و هةيمةنة خاوةنى بطيريت،

Page 28: Govari Fshar

بةرذةوةنديةكانى و خواست دذى ئيران ضونكة ئةمريكاية.

ئايا عةرةب ضؤن دةورى توركيا و ئيران وةردةطرن؟بةالى طرنطة وآلت��ان��ة ل��ةم هةريةكة سياسةتى سياستة بة ثةرة بتوانن كةضؤن لةوةى هةريةكةيانةوة عةرةبيةكان دةولةتة بدةن. خؤيان فراوانخوازةكةى

ديدوبؤضونيان جياوازة بؤ هةريةكة لةتوركياو ئيران:سةبارةت بة ئيران

بةهؤى ئةوةى كةئيران هةول ئةدات بؤ بةدةستهينانى ئةو بةهؤى س��وري��اش ه��ةروةه��ا ئةتؤمى، ضةكى دةك��ات. مرؤظي بةمافةكانى دذ كة ثيشيلكاريانةى ئةمريكا كة ليبراليةت ئايدؤلؤذياى بنةماكانى نةبوونى لةم دةكات، بؤ وبانطةشةى بنةمايانةية ئةو هةلطرى ئةمريكادا لةطةل دذايةتيان وآلتةكة هةردوو اليانةوة لةيةكتر، كردنةوةيان نزيك هؤىليك بؤتة ئةمة هةية. دةطيرنةوة ثةيوةنديانة ئةم سةرةتاى هةنديك تةنانةت

بؤ شؤرشى ئيسالمى سالى1979 . بةآلم سةبارةت بة وآلتة عةرةبيةكان ديدوتيروانينيان ئايدؤلؤذياية لةو ئيران، هةنديكيان جياوازة بةرامبةر بة دةترسن كة ئيران هةليطرتوة، بةتايبةت ئةو وآلتانةى كة اليةكى لة مةزهةبن. شيعى دانيشتوانةكةى لة بةشيك سامانى كةرةستةو زؤرى سةرضاوةى بوونى ترةوة لةم ثيويست هيزى نةبوونى نةوت، بةتايبةت سروشتى وآلتانةدا بؤ ثاريزطارى كردن ليى زياتر ئةم مةترسييةى

دروست كردوة. ديدو تيروانينى عةرةب سةبارةت توركيا

دةورى كة داوة ئ��ةوةى هةولى ب��ةردةوام توركيا كيشةنةى ئةو ضارةسةركردنى بؤ بطيريت ناوبذيوانيك عةرةب كيشةى بةتايبةت عةرةبى لةوآلتانى كةهةية توركيا ئيرانيش ئةتؤمى كيشةى بؤ تةنانةت ئيسرائيل. ببينيت نيوةندطيرى دةورى كة كردوة ئةوةى داواى لةنيوان ئةمريكا وئةوروثا وئيراندا، بةآلم ئةمريكا ئةمةى رةتكردؤتةوة. هةروةها توركيا ثةيوةندى لةطةل سوريادا توركيا لةنيوان ئاو كيشةى بوونى بةهؤى جياوازة، توركيا نزيكى ثةيوةندى بةهؤى هةروةها وسوريادا. جؤالن بةرزايةكانى داطيركردنى و ئيسرائيل، لةطةل ثةيوةندى بؤية سوريا. كةخاكى ئيسرائيلةوة لةاليةن

نيوان ئةم دوو وآلتة ثةيوةنديةكى ئاساى نية. رؤل��ة ئةم لةطيرانى كةميان لةداهاتوودا ئايا *

سةركةوتن بةدةست دةهينن؟ بيطومان هةردوو وآلتةكة سياسةتةكانيان بة ئاراستةى لةداهاتوودا ئ��ةوةى ب��ةآلم دةروات، فراوانخوازيدا بيت ئيران رةنطة دةكريت ليى سةركةوتنى طريمانةى

نةك توركيا ئةويش لةبةر ئةم خاآلنةية:وتراوة وةكو ثتةو، و طةورة ئابووريةكى بوونى .1

ئيران ضونكة سياسةتة، دووةم��ى ديوى كةئابوورى خاوةنى بريكى زؤرى نةوتة و يةدةكيكى زؤرى نةوتيشى

هةية.ئةتؤمى ضةكى بةدةستهينانى بؤ ئيران هةولدانى .2بهينيت، ئةوة جانسى لةداهاتوودا بةدةستى ئةطةرهاتوو ضونكة هةريمى، رؤلى طيرانى بؤ بةئيران دةدات زياتر جؤرة ئةم خاوةنى كاميان هيض عةرةبيدا وآلتانى لةناو

ضةكة نين. مةزهةب لةشيعى زؤر ذم��ارةي��ةك��ى بوونى .3لةدانيشوانى وآلتانى عةرةبى كةهةميشة ئيران بةثالشتى مةزهةبدا، سونى وآلتانى لةبةرامبةر دةزانن خؤيان و وسعودية لةعيراق هةريةكة شيعةكانى بةتايبةتى

يةمةن وبةحرين و لوبنان ......هتد. ثيشكةوتوو، هةوالطرى دةزطاى بوونى هةروةها .4كةدةزطاى هةوالطرى )ساواك( ة، كةضةندين لق وشانةى نهينى لةو وآلتانى عةرةبيدا هةية كةكار بؤ سةركةوتنى

سياسةتةكانى ئيران دةكةن. 5. يارمةتى دانى بزوتنةوة بةرهةلست كارةكان لةناو

وآلتانى عةرةبيدا ليرةدا حةماس باشترين نموونةية. 6. ثتةوى سيستةمى سياسى ئيرانى دةور و رؤلى خؤى هةية، كةهةميشة يةك دةنطن بةرامبةر بةسياسةتةكانى حزبى و ئؤثؤزسيؤن ب��ةرةى و بةئيران دذ وآلتانى

حاكمةوة. سةرضاوةكان:.

)1( سعد حقي توفيق، عالقات العرب الدولية، في مطلع القرن الحادي العشرين، )عمان: دار وائل للنشرالتوزيع:2003( ،ص 313

)2( محمةد حةسةنةين هةيكةل، جةنطى كةنداو طومانةكانى سةركةوتن، و: على ميرزا عارف هةورامى، ب ش1 ، سليمانى: ضابخانةى ضوارضرا،ال58

)3( سعد حقى توفيق، سةرضاوةى ثيشو،ال315فةلةستين، ئيران و حةماس و بزوتنةوةى راديكالى د.كينس كاتزنان، )4(كوردستان ستراتيجى ليكؤلينةوةى سةنتةرى )سليمانى: ذ2، ئيران، دؤسى

2006(، ال20_22 بةحرين، بوونى ئيرانى تيورى سةرهةلدانةوةى على، فةيسةل )5(كوردستان سترايجى ليكؤلينةوةى سةنتةرى )سليمانى: ذ7، ئيران، دؤسيي

2007(،ال114منارة ضابخانةى )هةولير، ئةورثا، يةكيتى و توركيا ميرانى، هيمن )6(

2009( ض1، ال28 _29)7( هةمان سةرضاوة

)8( د.غزوان هادى، العالقات العراقية التركيه بين الفراغ االيدلوجي والكمالية االوربية،الصباح، م.ع،2009/8/26

،سليمانى: ض1 خؤشناو، ئةوبكر و: ثانتوركيزم، الن��دؤ، جيكؤب )9(ضابخانةى سةردةم، 2009،ال426)10( هةمان سةرضاوة، ال328

ئاسايشى سةر لة كاريطةى و توركيزم ثان محةمةديان، سوهةيال )11(كوردستان،2007، ستراتيجى ،سةنتةرى ذ7 ئيران، دؤسيي ئيران، نةتةوةى

ال45)12( هةمان سةرضاوة،ال41

سياسةت مةجيدى، رازة د.محمد شيرازى، ئةبولحةسةن )13(حةبيبوآل موكريان، هةولير: ئةميرى، رةحمان و. ناوةراست، ئاسياى لة حكومةت و

ذ6،2009،ال39)14( جيكؤب الندؤ، ال357_358_359

)202022=www.ahwewar.org/debate/show.art.asp?aid( )15(االقليمى، توركيا دور في االمريكية النعيمى،الروية عبدالوهاب زياد )16(

مواضيع و ابحاث سياسية، الحوار المتمدن/العدد:28/5/2009-2660.* خويندكارى زانستى سياسى- زانكؤى سليمانى

***ذمارة )7( تةموزي262010

Page 29: Govari Fshar

27 ذمارة )7( تةموزي 2010

ضةمكى بةشدارى سياسى لة سيستةمى سياسييدا

وشةى دوو لة كورديدا، زمانى لة سياسيى بةشدارى ضةمكى Political( ه��اووات��اى و دي��ت، ثيك و)سياسيى( )ب��ةش��دارى( كة عةرةبيية، السياسية(ي )المشاركة و ئينطليزيي )Participationيةكيكة لة ضةمكة طرنطةكانى ناو زانستى سياسيى و بابةتيكى بايةخى كؤمةلناسى سياسيية، رؤليكى طرنط دةطيريت لة سيستةمى سياسيى ديموكراسيةوة بة هةية راستةوخؤوتوندى ثةيوةندييةكى و والتدا، و بةيةكيك لة جومطة سةرةكييةكانى دادةنريت. زانايان و بيرمةندانى داوةو بةم ضةمكة بايةخيان كؤنةوة لة فةلسةفى و بوارى سياسيى

راظةى جياوازيان بؤ كردووة. لةرووى ميذووييةوة، فكرةى بةشدارى سياسيى ثةيوةنديدارة بة ميذووى هةلوةشاندنةوة و دارمانى كؤمةلطا خيلةكيةكان بةرامبةر بة سةرهةلدانى شارو فكرةى هاوآلتيبوون Citizenship( ) الى يؤنانى مرؤييةكاندا، كؤمةلطا لة دةسةآلت طةشةكردنى و رؤمانييةكان و هاوكات بةثيى ثيشكةوتنةكانى فكرى سياسيى ئةم ضةمكةش طةشةى و سياسيى حيزبى ثيشكةوتنى و دةركةوتن بة هةروةها كردووة، سيستةمى هةلبذاردن و ثةرلةمان و ئازاديية تاكةكةسيةكان بةشدارى سياسيى لة ضوارضيوةى دةستورو دامةزراوةكانى دةولةت و حيزبة

سياسييةكان فراوانبوونيكى طةورةى بةخؤيةوة بينيوة)1(.كومةلناسى و سياسيى زانايانى تيؤريى بايةخثيدانى بةآلم ئاستةنط و رةهةند و بنةماكانى و سياسيى بةشداري بة سياسيى حةفتاكانى و شةستةكان ساالنى بو دةطةريتةوة ثالنةرةكانى، و و بيست سةدةى سةرةتاى كة ئيستاشدا، لة بيستةم. سةدةى لة زوريك و بةرضاوداية برةويكى لة بابةتة بةم طرنطيدان يةكةمة، زانا وبيرمةندان و تويذةرانى سةرقالكردووة. بةشدارى بؤ دياريكراو ثيناسةيةكى لةسةر نيية ريكةوتنيك بؤية جياوازى ثيناسةيةكى ضةند هةولدةدةين ئيمة ليرةدا سياسى، بوارى تويذةرانى و زانايان كة بخةينةروو، بةشداريكردنى سياسى

زانستى سياسيى لة رةهةندو طؤشةنيطاى جياجيا هةولى ناساندنى

زانا تؤفيق *

Page 30: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي282010

ئةم ضةمكةيان داوة.سياسيى ب��ةش��دارى ضةمكى ب��اى( )لؤسيان بةشداريكردنى سياسيى بةثيى ئةزموونة جياوازةكانى وةك دةبن داب��ةش جيا جؤريكى بؤضةند جيهان،

ئةمانةى خوارةوة)7(:التسلطية(: )المشاركة دةسةآلتى بةشدارى يةكةم: واتة كةسيك هةبيت، كة نوينةرايةتى جةماوةربكات، بة سيفةتى ئةوةى نوينةرى هةموو خةلكة، ئةمة جؤريكة دةولةتى سةرهةلدانى ثيش لة كؤنةكان كؤمةلطا كة

ناسيويانة. نةتةوةيى الفئوية(: )المشاركة دةستةيي بةشدارى دووةم: دةستةو لةسةر دةكريتةوة، كورت بةشدارى سياسى فةرامؤشكردنى و كؤمةلطادا لة دياريكراو تاقميكي دةستةكاني ديكة، زؤركات ئةم جؤرة بةشداري كردنة سيستةمانةى ئةو و ديكتاتؤرييةكان سيستةمة لة ثةيوةستن لةسةر جياوازى رةطةزى ياخود تايفةطةرى، بوونى سييةم جيهانى دةولةتانى لةزؤربةى بؤية

هةية.التعبوية(: )المشاركة ثةرةثيدانى بةشدارى سييةم: بة كات زؤرب��ةى كة جةماوةر ثةرةثيدانى وات��ة وةك دةبيت، دياريكراودا سياسيى ئاراستةيةكى

ئةوةى لة سيستةمى تاك حيزبى بةكارديت.)المشاركة ج��ةم��اوةرى ب��ةش��دارى ض����وارةم: بةشدارى زؤرترين بة ريطةدان واتة الجماهيرية(: بةشيوةيةكى جا هاووآلتيان لةاليةن ئامانجدار ثرؤسةى لة ناراستةوخؤ، ي��ان راستةوخؤبيت هةلبذاردنى و سياسييةكان بريارة دروستكردنى فةرمانرةواكان بةشيوةيةكى خؤبةخشانةو هةستكردن

ليثرسراويةتى. بة جياوازةكانى ئةزموونة بةثيى دةردةكةويت، وةك فؤرمى سياسييش كردنى بةشداري بيت دةولةتان جياجيا لة خؤدةطريت و ئةوة دةردةخات كة بةشدارى لة ترو كؤمةلطايةكى بؤ كؤمةلطايةكةوة لة سياسيى سيستةميكى سياسييةوة بؤ سيستميكى ديكة جياوازة، بيرمةندان و زانايان كة ك��ردووة، واى هةرئةمةش ديموكراتيةكان سيستمة لةنيوان بكةن جياوازى لة وناديموكراتيةكان ديكتاتؤرى وسيستةمة سياسييةوة، بةشدارى نةبوونى و بوون روانطةى سيستةمى لة دةردةكةويت. ئاشكرا راستييةكى وةك سياسيى كردنى بةشدارى ري��ذةى ديموكراسيدا دةطةريتةوة ئةمةش هؤكارى بةرزداية، لةئاستيكى بةشدارى دةربرينى كةنالةكانى دةستةبةركردنى بؤ بةهيزى و سياسيى رؤشنبيرى ئاستى ب��ةرزى و سياسيى، سيستةمى جؤربةجؤرةكانى دام��ةزراوة

بةثيضةوانةى دةولةتانى سيستةمى ديموكراسى بةآلم كردنى بةشداري ثيطةيشتووةكاندا، تازة كؤمةلطا لة ناودةبريت و الوازداية زؤر ئاستيكى لة هاووآلتيان بة قةيرانى )بةشداري كردنى سياسي(، ئةم قةيرانةش نةبوونى دام و دةزطا سياسييةكان و بةندة بةالوازى ئةو ميكانيزمانةى كة وادةكات هاووآلتيان بةشدارى و قةيرانة ئةم سياسيدا، لةثرؤسةى هةبيت كاريطةريان بآلوترة سياسيى سيستةمى قةيرانةكانى زؤربةى لة دةطةريتةوة ئةمةش سييةم، جيهانى دةولةتانى لة بةشداري لة سياسي سيستمى ئارةزوونةبوونى بؤ ثيكردنى هاوآلتيان، وةك ئةوةى كة هةرةشةيةك بيت هةروةها و فةرمانرةواكان دةستةبذيرى بؤثيطةى خراثى بارودؤخى ئابوورى و كؤمةآليةتى لة زؤربةى ئةو دةولةتانة، دةكريت بة هؤكاريكى ديكة دابنريت، كة وادةكات هاووآلتيان دوو ربكةونةوة لة بةشداريكردنى داواكارييةكانى بة سةرقالبوونيان بةهؤى سياسيى هؤشيارى ئاستى نزمى لةطةل و رؤذانةيان ذيانى

سياسييان.هاتنة دريذبوونةوةو بؤ هؤكاريك دةبيتة ئةمةش شةرعيةت قةيرانى وةك ديكةى قةيرانى ئ��اراى ئةو بةهؤى سياسي، طةشةسةندنى دواكةوتنى و بةشدارى نيوان لة كة راستةوخؤييةى ثةيوةنديية طةشةسةندنى ئامانجةكانى بةديهينانى و سياسي لة جياكردنةوةيان قورسة كاريكى سياسييداية، يةكترى، كة الى زؤريك لة زانايانى سياسيى جةختيان دةليت )هانتنطتؤن( ه��ةروةك لةسةركردؤتةوة، ثرؤسةى رةطةزةكانى لة يةكيكة سياسيى »بةشدارى تيؤريستيكى هةروةها ،)8( سياسي طةشةسةندني لة دال( )رؤب��ةرت بةناوى سياسي زانستى ديكةى كة بةوةدةكات، ئاماذة ليكؤلينةوةكانيدا لة يةكيك بةثيوةرى هةردةولةتيكدا، لة سياسي طةشةسةندنى دةثيويت، سياسيى كيبركيى و سياسي بةشدارى دواكةوتنى ياخود ثيشكةوتنى دةتوانين هةروةها كؤى بةشداريكردنيش بكةين)9(. ديارى ثي وآلتى وةك دةطريتةوة، جؤربةجؤرةكان سياسيية رةفتارة خؤثيشاندانةكان و دةنطدان ثرؤسةى بةشداريكردنى ساسييةكان ريكخراوة و ثارت لة ئةندام بة بوون و تةنها ناكريت بؤية ديكة، مةدةنييةكانى ضاالكية و ثرؤسةى دةنطداندا، لة بةشدارى سياسيى هاوآلتيان كورت بكةينةوة، ضونكة ئةطةر بةثيى ثيوةرى دةنطدان ناديموكراتيةكاندا، سيستمة لة كة دةبينين ئةوا بيت، بةرضاو بةشيوةيةكى هاوآلتيان دةنطدانى ري��ذةى بةرزترة لة دةولةتانى سيستمى ديموكراتيدا، بةآلم ئةو ريذةية بةهؤى ئازادى رادةربرين ودةنطدان و هةبوونى

Page 31: Govari Fshar

29 ذمارة )7( تةموزي 2010

كةنالة ديموكراتيةكانةوة نيية، بةلكو بة ثيضةوانةوة لة سياسيى توندوتيذى و هةرةشة ئامرازةكانى ريطةى لة سيستةمة بةآلم دةنطى خةلكةوةية، تةزوير كردنى و لة كردن طوزارشت ميكانيزمةكانى ديموكراتيةكاندا ماف و ئازادييةكانى تاك دةستةبةركراوةو هاوآلتيان بة وبيروراكانى دةكةن بةشدارى وئازادى خؤيان خواست

خؤيان دةردةبرن.ناو دةضيتة كة بةوثييةى كوردستانيش هةريمى ثيطةيشتووةكانةوة، ت��ازة كؤمةلطا ضوارضيوةى بونيادى سياسي و ذيان و راطوزةريداية قؤناغى لة بةشيوةيةكى تةندروست هةنطاوى نةناوة، بؤية بةشدارى هؤكارى الوازداي��ة، ئاستيكى لة هاووآلتيان سياسي كاريطةري كة فاكتةرةوة كؤمةليك بة بةندة ئةمةش

راستةوخؤيان لةسةر ذيان و ثرؤسةى سياسيدا هةية.دواى لة سياسي دةس��ةآلت��ى بطوتريت دةك��ري��ت نةوةدةكانى سةدةى رابردوةوة لة هةريمى كوردستاندا، سياسي نوخبةيةكى كؤنترؤلى و هةيمةنة لةذير سةرةكيدا حيزبى دوو نيوان لة كة بووة، دياريكراودا دابةش ببوون. بةوثييةى كة حيزب وةك كةناليكى طرنط هةر بؤية دياريدةكريت، سياسيى بةشدارى وسةرةكى سياسييدا، حيزبى لة كورتييةك و كةم و ناتةواوى ئةمةش دادةنيت، سياسيى بونيادى لةسةر كاريطةرى سياسي كارةكتةريكى وةك حيزب ك���ردووة، واى سةرةكى لة هةريمى كوردستاندا، لة كؤى ذيانى سياسيدا ئامادةيى هةبيت و دامةزراوةكانى ثةرلةمان و حكومةت و خويندكاران و مةدةنى كؤمةلطاى ريكخراوةكانى و كةناليكى ئةمانة هةموو كة راطةياندن، دامةزراوةكانى ئاراستة هةيمةنةو ذير لة كردنن بةشداري طرنطى ئةمةش بةرئةنجامى حيزبدابن. بةرذةوةندييةكانى و ثرسة بةرامبةر نامؤبن هاوآلتيان ئةوةى هؤى بؤتة دةسةآلتى و خؤيان طشتى كاروبارى و سياسييةكان سياسييش لة هةريمى كوردستاندا دابراوبيت لة خةلك. بةهؤى ئيستادا، لة دةكريت تيبينى ئةوةى بةآلم بوونى قةوارة و اليةنى جياوازةوة لة ثرؤسةى سياسيى هةريمى كوردستانداو دةركةوتنى ئؤثؤزسيؤنى سياسي و )ئةهلى( ئازاد ميدياي رؤل��ى و ثةرلةماندا، ناو لة دةرةوةو ئاراستةى بة كوردستان هةريمى كرانةوةى تارادةيةك هاووآلتيان سياسيى هؤشيارى زيادبوونى ريذةى بةشدارى سياسيى هاوآلتيان بةرةو بةرزبوونةوة لة بةشدارى سياسيى بةرزكردنةوةى ثيناو لة دةروات. هةنطاويك ضةند ثيويستة ئةوا كوردستاندا، هةريمى

بنريت وةك ئةمانةى خوارةوة:هةوليان طةليك دامةزراوةكانى و حكومةت يةكةم: يان راستةوخؤبيت بةشيوةيةكى جا ئةستؤداية، لة ئاستى بةرزكردنةوةى و هاندان لةثيناو ناراستةوخؤ بةشدارى سياسيى، هةر لة باشكردنى بارؤدؤخى ئابورى

ديموكراتيةكان ئامرازة بة كاركردن و كؤمةآليةتى و وريزطرتن لة مافةكانى مرؤظ و زامنكردنى ئازادييةكان.

بةسةر بنةرةتى طؤرانكارييةكى دةبيت دووةم: ئاراستةى بة بيت، سياسيدا حيزبى ضاالكييةكانى كارو دةركردنى ثرؤسةى لة سياسيى بةشدارى زيادكردنى بريارةكان و هؤشياركردنةوةى تاكةكانى كؤمةلطا و ليك حيزب، دةستى لة حكومةت سةربةخؤيى جياكردنةوةو هةلومةرجيكى كة سياسيية، حيزبى ئةركى بةوثييةى

لةبار بؤ بةشداريكردنى سياسى برةخسينيت.ضاالكييةكانى ئاستى ك��ردن��ةوةى ب��ةرز سييةم: بة ثةرةثيدان لة مةدةنى كؤمةلطاى دامةزراوةكانى بيطومان سياسى، رؤشنبيرى و مةدةنى فةرهةنطى بةئةنجام ئابوورييةوة سةربةخؤيى لةريطةى ئةمةش

دةطات.ضوارةم: هاندانى دامةزراوةكانى راطةياندن بة هةموو و سياسى بةشدارى ثالثشتى لةثيناو جؤرةكانييةوة، زيادكردن وئةكتيظ كردنى راى طشتى هةريمى كوردستان سةبارةت بة ثرس و دؤزة سياسية جياوازةكانى ناوخؤو

دةرةوةى هةريم. لةو ثينجةم: هةروةها ضاكسازى و طؤرانكاري كردن وطرفت ئاستةنط شيوةكان لة بةشيوةيةك ياسايانةى سياسى بةشدارى ئاستى كةمكردنةوةى بةردةم لة بة ثةيوةنديان كة ياسايانةى ئةو بةتايبةت دادةنين. دةستى طرتنة و خوثاالوتن و دةنطدان و هةلبذاردن

ثؤستة سياسى و كارطيريية باالكانةوة هةية.سةرضاوةو ثةراويزةكان:

المشاركة في واثرها الواحد الحزب سلطة ، جري خلف عماد )1(العلوم كلية الى مقدمة )غيرمنشورة(، دكتوراه، اطروحة السياسية،

السياسية، الجامعة المستنصرية، بغداد، 2006، ص 78ـ80. السياسية النظم الخزرجى، محمد كامل ثامر د. : لة وةرطيراوة )2(الحديثة والسياسات العامة - دراسة معاصرة في إستراتيجية إدارة السلطة، الطبعة األولى، دار مجدالوى للنشر والتوزيع، عمان - األردن، 2004،

ص181.الطبعة السياسى، االجتماع الجواهيرى، اصول علم د.عبدالهادى )3(

األولى، دار الطليعة، أسيوط، ليبيا، 1996، ص 55.سياسييةكان ثارتي مةحمود، كةريم ريبوار لة: وةرطيراوة )4(حةمدى، وثةخشى ضاث دةزط��اى يةكةم، ضاثى طشتي، راي و

سليمانى،2009، ل 162.)5( وةرطيراوة لة: د. ثامر كامل محمد الخزرجى، مصدرسابق، ص

.181)6( د.كةمال ثؤالدى، ميذووى هزرى سياسى لة رؤذئاوا، وةرطيرانى دووةم،ضاثخانةى بةرطى زةن��دى, سيروان و وةلةدبةطى ئ��ازاد

وةزارةتى ثةروةردة، هةولير، 2005، ل107.)7( وةرطيراوة لة : د.رشيد عماره ياس، التنمية السياسية، ليكضةرى زانستة بةشى ، دووةم��ى قؤناغى بؤخويندكارانى ثيشكةشكراو زانكؤى وكؤمةآليةتييةكان، راميارى زانستة كؤليذى رامياريةكان،

سليمانى، سالى 2007�2008.)8( د. ثامر كامل محمد الخزرجى، مصدرسابق، ص 183.

)9( د. سعيد حةجاريان، كؤمةلى مةدةنى وطةشةسةندنى سياسى، وةرطيرانى محمد امين عارف، طؤظارى مةدةنيةت ، ذمارة )3( سليمانى،

1999،ل89�90.* دةرضووى بةشى زانستة راميارييةكان � زانكؤى سليمانى

***

Page 32: Govari Fshar

رةهةندةكانى جوطرافياى سياسى و

ثةيوةندى بةضةمكى جيؤثؤلتيكةوة

بايةخ كة مرؤيى جوطرافياى لةلقةكانى لقيكة سياسى جوطرافياى و جوطرافيةكان بنةما نيوان لةثةيوةنديةكانى بةليكؤلينةوة دةدات جوطرافياية زانستى كؤنى لقيكى سياسى جوطرافياى يةكةراميارييةكان. سةدةش نيو ماوةى هةتا نوسيوة لةسةريان ئةفالتون( و )ئةرستؤ سياسى. لةيةكةى ليستيك ناوى وتنةوةى لة بوو بريتى ضةمكةكةى شيوازةوة ئةم بةهؤى سةنتةرةكانيان.. ثايتةختةكانيان شارةكانيان زؤر ماوةيةكى تا لقةى جوطرافيا ئةم كرا. بةسةر جوطرافيادا شؤرشيك زانةكانى كة جوطرافى دةطةرايةوة ئةوة بؤ ئةمةش نةدةدرا ثي بايةخى باالدةستى لة بدزنةوة خؤ دةكرد حةزيان نؤزدةم و هةذدةم سةدةى هةريمايةتى. جوطرافياى بؤ ضوارضيوةيةك تةنها وةك سياسى هةريمى

بارودؤخةكةى بؤ ثةنايان دواتر ميذوو. ثاشكؤى ببنة لةوةى دةترسان بنضينةى هةريمى سروشتى لةسةر برد جيهان كيشوةرةكانيان سروشت دابةش دةكرد لة طةل ثيشكةوتنى لقةكانى زانستة سروشتيةكاندا سنورى

سياسيان بةتةواوى ثشتطوى خست.لةدواى دوو سةدة كؤتاى هاتنى ميذووى كؤن دروست بوونى دةولةتى دةكةين بةطرنطترينيان ئاماذة ليرةدا و بريوة قؤناغيكى ضةند نةتةوةيى

كةبريتين لة: قـــــؤناغى يةكـةم:

ئةم شةثؤلة لةسةدةى )15 تا 18( دريذةى كيشا كة هؤى هاتنة ئاراى سةرةكى ميكانيزمى دوو بة ئاماذة تةنها ئيمة بةالم فاكتةريكن. ضةند

دةكةينكداهينانةكانى بةهؤى زانيارى و زانست ئاستى بةرةوثيشبردنى .1لةكيشوةرى رينسانس شؤرشى سةرهةلدانى و ثيشةسازى شؤرشى

ئةوروثا.خالى راستةوخؤى كاريطةرى كةئةمةش كؤمةلطاكان.. كردنةوةى .2دةولةت هةنديك بوونى بيرضيت ئةوةشمان )نابيت لةسةرة يةكةمى –ئيتاليا-فرنسا- بريتانيا وةك كؤن ميذووى سةردةمى بؤ دةطةريتةوة

سةردار عبدالرحمن

ذمارة )7( تةموزي302010

Page 33: Govari Fshar

31 ذمارة )7( تةموزي 2010

ضين - ذاثؤن ...... هتدد.دووةم: قــــؤناغى

دريذةى )19( سةدةى سةرةتاكانى تا )18( لةسةدةى لةئةوروثادا ديموكراسيةوة شؤرشى كةبةناوى كيشا دةول��ةت��ة لةناوبردنى ه��ؤى ب��ووة و ه��ةل��دا س��ةرى رةهاكان)مةزهةبى و ئيمثراتؤرو زؤر لةشانشينةكان( ئةم فيودالى. قؤناغى ميراتطرى جيطرةوةى بوونة دةولةتانة

نةتةوةييان دةولةتى يةكةم مرؤظايةتيدا لةميذووى كة ثيكهينابوو و حوكميان دةكرد وةك )ئةمةريكا- بةلجيكا-

رؤمانيا-مةكسيك....هتد(سييةم: قـــــؤناغى

لةدواى شةرى جيهانى يةكةمةوة دةست ثيدةكات لةثاش هةرةسهينانى دةولةتة ئيمثراتؤريةكانةوة تةشةنةى كرد ديارة مةبةستمان ئةوةنية بليين قؤناغةكانى تر مةسةلةى ...هتد و ئايدؤلؤذيا و كؤمةاليةتى و سياسى فةراغى رؤليان نةبينيوة، بةلكو بةو ماناية لةضاو قؤناغةكانى ثيش سياسى تةنطةذةى و ئاستةنط دواييان ئةمةى خؤى بةرفراوانى كةزؤر ثيوةديارة زياترى كؤمةاليةتى و دنياى طرتةوة و ضةند دةولةتيكى قةومى دروست بوون )ئةندةنوسيا-بةرازيل-مةنطؤليا-ميانيمار( لةمانةش

قـــؤناغى ضوارةم: لةدواى جةنطى جيهانى دووةمةوة دةست ثيدةكات لةثاى الوازى دةولةتة كؤلؤنياليزمةكانةوة سةرى هةلداوة زؤر دةولةتى تازة دروست بوون وةك 0 جةزائير –ئؤطةندا-

بةنطالش-تشاد-سريالنكا-طابؤن(ثينجةم: قــــؤناغى

خؤرئاوا بلؤكى هةرةسهينانى ل��ةدواى قؤناغة ئةم زؤر قؤناغةدا لةم ثيدةكات دةست 1989 لةسالى بةتايبةتى بوون دروست نةتةوةيى كةمينة دةولةتى جاران لةئةوروثاى خؤرهةالتى سؤسياليستى سؤظيةتى وةك ) كرواتيا-ئؤكرانيا-جؤرجيا-ئةريتا-توركمانستان-

مارشال( تاجاكستان-دوورطةكانى ثيشكةوتنى كؤمةلطاكاو زانست و بةرطة نةطرتنى ئةو دةولةتة كالسيكيةكان لةضوارضيوةى نةتةواييانة كةمينة سياسى و كؤمةاليةتى دادثةروةرى نةبوونى دا.دواتر ديموكراسى و ئازادى و ياسا سةروةرى ئابوورى و واقيعيانة جياكةرةوةى هيلى نةبوونى .طرنطترينان سياسى و ئابوورى بارى و ضؤنيايةتى واقيعى لةنيوان و كؤمةاليةتى طةلة ذير دةستةكان و رذيم و دةسةالتى

طةلة سةردةستةكان.شةشةم: قــــؤناغى

ئاستيكى بة كة بوونة بةجيهانى سةردةمى قؤناغى زؤر ثيضةوانةى رةوش و دةستوورة كؤنةكانةوة بة هيض ثيوانة كؤنةكان لة سةر سيستةمى ناتواندريت جؤريك

ليكبدريتةوة.

بةكارهينانى ضةمكى جوطرافياى سياسى: سياسى جوطرافياى دةس��ت��ةواذةى بةكارهينانى )1803-1724 )كانت ئةلمانى زاناى بؤ دةطةريتةوة دادةندريت سياسى جوطرافياى بةباوكى زاناية ئةم جوطرافياى بنضينةكانى محازةرةكانيدا لة )كانت( بةالم سروشتيةوة، بةجوطرافياى دةبةستةوة سياسى ئةوروثا ناوةراستى و ئةلمانيا لة بيروبؤضونةكانى ذمارةيةك خؤيدا والتةكةى لة هةرضةندة تينةدةثةرى خويندكارى لةبةر دةستدا ثيطةيشت وةكو )كارل ريتةر راتزل )1904-1844 راتزل فردريك و 1859-1779كتيبيكى دانا بةناوى )جوطرافياى سياسى( لةو كتيبةكةيدا ئةو فاكتةرة جوطرافيانةى روون كردبؤوة كة كار دةكةنة بؤ واى راتزل دةولةت. طةشةى و بوون دروست سةر بكةن طةشة دةشيت دةولةت سنوورةكانى كة دةضوو يان بترازين هةتا دةطةنة سنوورة سروشتيةكةى خؤيان بةرطرى دراوسيوة دةورو لة طةر ببةزينن ئةويش يان نةبوو بيرؤكةى )بوارى زيندو و المجال الحيوى( هيناية كايةوة هةر ئةويش دروستكةرى راستةقينةى ئةم لقةى

جوطرافيا بوو. )ئةندرية لويس( ثيى واية جوطرافياى سياسى رؤلةيةكى جةخت هةردوكيان ضونكة مرؤيية. جوطرافياى شةرعى دةكةنةوة لة سةر رؤلى بنةما جوطرافيةكان و كاريطةرى هةروةها ئادةميزاد و زةوى نيوان لة ئالؤطؤركار ثةيوةندية ئةو لةسةر دةكةن ليكؤلينةوة هةردوكيان كؤمةلطا(دا و )سروشت لةنيوان كة جؤربةجؤرانةى

هةية.جوطرافياى سياسى بةفراوانى كاركردن دةناسريت بة هؤى زؤرى ذمارةى دةولةتانى جيهان و طؤرانى رذيمة سياسيةكان بة بةردةوامى و ئالؤزى ثةيوةندية نيوخؤى جوطرافياى بوارى طرنكى دةولةتان دةرةكيةكانى و و مادةيةك وةك جوطرافيا زانستى كة ئةوةية سياسى ليكؤلينةوةكانيدا لةضوارضيوةى بةكارديت مةنهةجيك هةروةها ضةندينى بنةما و ثرةنسيثى تايبةت دادةريذيت

سةبارةت بةتوخمة شوينة جياوازةكان.لةخؤدةطريت ليكؤلينةوانةش ئةو سياسى جوطرافياى كة لةسةر هةنديك دياردةى سةر رووى زةويية، وةك ليكؤلينةوةكانى يان ثايتةختةكان، سيايةكان، )سنوورة وةك دانيشتوان ذمارةى زؤربوونى قةيرانى كيشةو رةنطاو كيشةى ليكؤلينةوةى يان سياسى، كيشةيةكى رةنطةكانى ئةمريكا، كيشةى كةمةينة سثيةكةى ئةفريقاى باشوور( ثيويستة ئةو دياردانةى ترى سةرزةوى ئةوانةى كة لة يةكةيةكى سياسيدا ريكنةخراون ثشتطوى نةخرين ليدةكةويتةوة نيودةولةتيان كيشةى ئةوانةى بةتايبةتى نيوان سؤدان و ميسر لة نيل ئاوزيلى روبارةكان، وةك و ئؤطةندا، روبارى سةند لةنيوان هيندستان و ثاكستان،

Page 34: Govari Fshar

لة كة دةطريت خؤ لة ليكؤلينةوانةش ئةو هةروةها ئاراستةيةكى وةك سةرهةلدةدةن، ناوضةدا هةنديك و )ئيران كوردنشينةكانى ناوضة وةك جوداخوازى،

عيراق( شايةنى باسة لةناو ئةم بوارانةدا دةولةت وةك يةكةيةكى جوطرافياى لة هةية ط��ةورةى زؤر طرنطى سياسى طؤرةثانى دةلين هةنديك رادةي��ةى تائةو سياسيدا. ثةيوةنديانةية ئةو شيكردنةوةى سياسى جوطرافياى لة هةية سروشتيةكةدا ذينطة و دانيشتوان لةنيوان كة بن دةرةكى ثةيوةنديانة ئةو جا دةولةتدا، ضوارضيوةى ياخود ناوةكى، دةولةت فرمانيك ئةنجام دةدات ئةويش ثاريزطارى نةتةوةو طوزةرانى خؤش بؤ كاركردنة

كردنى.ليكؤلينةوةى جوطرافياى سياسى: بوارةكانى

1. هةتا ضةند هاوسةنطى ريزبةندى جوطرافيايى هةية لةنيوان دةولةت و نةتةوةدا ، ئةمةش مةسةلةى سنوورة كةمايةتى دةولةتةكة ئايا كة دةوروذينيت، سياسيةكان ئةوةى لةسةر هةية داخ��وازى ياخود طرتووة، لةخؤ سنوورة دةرةوةى كةوتؤتة ماووةو ترى هةريمى كة

سياسيةكةى.و داية دةول��ةت دةستى لةبةر دةرامةتانةى ئةو .2وةك ئامانجةكانى كردنى بةجى جي بؤ دةبات بةكارى ئةوانةشى كردن( ثاريزطارى و خةلك )خؤشطوزةرانى دةول��ةت شيوةى قةبارةو جوطرافى شوينى وةك��و بةمانايةكى تر ئةوفاكتةرانة دةطريتةوة كةى كاردةكةنة دةرامةتة ليكؤلينةوةى هةروةها ستراتيذيةكةى، سةر

سروشتيةكان دةطريتةوة كة ضؤن وةبةردةهيندرين.ضونكة دةولةت، دةرةكى بازرطانى لة ليكؤلينةوة .3يان رةطةزى الوازى هيز دةبيتة رةطةزى يان بازرطانى بةكاربهيندريت اليةنانة ئةم دةكريت يان دةولةت، بؤ سياسى ئامانجيكى بةدةستهينانى بؤ هؤكاريك وةك لة رووي��دا ئةوةى وةك فشار، فاكتةرى بكريتة يان ناردنة دةرةوةى نةوتى والتانى راطرتنى ريككةوتنامةى عةرةبى بؤ بازارةكانى ئةوروثا بةهؤى شةرى عةرةب -

ئيسرائيل. لة ثايزى سالى 1973.يان دانيشتوان كؤمةاليةتى ثيكةوةيى يةطكرتوويى .4ثلةى يةكيتى نةتةوايةتى يان ئةو فاكتةرانةى دةبنة مايةى لةرووى ئةمانة جا هةلوةشان مايةى يان يةطكرتنى و نةتةوايةتيةوة، و ئايينى لةرووى يان بيت رةطةزةوة لةوةش دةكؤليتةوة كة هاتا ضةند دةولةتةكة توانيويةتى

يةكيةتى و ثيكةوةيى ناوخؤيى بثاريزيت؟ ضةند ئةو دةولةتة لة ناوخؤدا ويكضوونى هةريمايةتى رادةكيشرين. ى يةكتر بؤالى زؤرتر ئةوةندة بيت تيدا

جياوازى بةالم دةناسرين، كيشكردن بةهيزى ئةوةش هةريمايةتى كار لةبةريةكهةلوةشاندنى دةولةت دةكات.

رؤلى جوطرافياى سياسى لةبوارى ثراكتيكيدا:ليكؤلينةوةكانيدا لة زانستة ئةم ثراكتيكيةوة لةرووى طةيشتووة زانستى بابةتى و ئةنجام كؤمةليك بة كةتوانيويةتى دياردةكان دةستنيشان بكات و ضارةسةرى ئةم بؤ ديكؤمينت و ئامار داتاو ريطاى لة طونجاويش ليثمان( )والتةر بةناوبانط زاناى بدؤزيتةوة كيشانة لةداهاتوودا كة بكةين ئةوة بانطةشةى )ناتوانين دةليت: تاوةكو دةضيت باشبوون بةرةو مرؤظايةتى كؤمةلطاى نةطةينة دةرةنجاميكى راست و تيطةيشتنيكى دروست بؤ بارودؤخى جيهانى ئةمرؤ. بةشيوةيةكى طشتى دةتوانين ثراكتيكى طرنطى لة سةرةكى خاليكى ضةند بليين

جوطرافياى سياسيدا دةستنيشان بكةين:سروشتى ذينطةى راستةقينةى دؤخى دةرخستنى .1بيردؤزى لةريطاى يةكةراميارييةكان مرؤيى و

شيكارييةوة.ئايندةى وينةى كردنى لةديارى دةكات بةشدارى .2والتانى طرفتةجؤراوجؤرةكانى و راميارييةكان يةكة

جيهان.3. جوطرافياى سياسى دةتوانيت رؤليكى طةورة بطيريت ئاسايشى سةقامطيرى بةرقةراربوونى و ثاراستن لة

نةتةوةيى.ثيناسةى شيوةية بةم عبدالوةهاب« »د.عبدالملعيم دةليت جوطرافياى سياسى كردووة جوطرافياى سياسى بريتى ية لة )زانستيكة لةو بنةما جوطرافيانة دةكؤليتةوة دةولةت هةية بيهيزى و بةهيزى لةسةر كاريطةريان كة يان ليكؤلينةوة لة يةكة سياسيةكان و سروشتى جوطرافيا روانطةى لة ثيشكةوتنيان و بوون رووى لة دةكات ثةيوةندى بنةماى لة شيكردنةوة هةروةها هيزةوة،

نيودةولةتان دةكات.].تؤماس باوندس[ دةليت )جوطرافياى سياسى طرنطى بةضةند دةولةتيش دةول��ةت. ليكؤلينةوةى بة دةدات كاريك هةلدةستيت كة بريتية لة ثاريزطارى و ضاوديرى ئةو كيان و ئايدؤلؤجيانةى كة دةولةتةكة ثيادةى دةكات و هةولى ثيشكةوتنى دةدات بؤ ئةوةى ذيانيكى خؤش و

ئاسوودة فةراهام بكات.جوطرافياى سياسى لة رؤذطارى ئةمرؤماندا ليكؤلينةوة دةكات جوطرافيةكان هةريمة و سياسيةكان هةريمة لة ناوةندةكانى لة داطيركردووة فراوانى ثانتايةكى كة جياوازى ليرةدا ثيويستة بؤية زانستيةكاندا. تويذينةوة

بكةين لة نيوان )هةريمى سياسى و هةريمى جوطرافى(:خاوةن و سروشتيية دياردةيةكى سياسى هةريمى .1دةري��اى )هةريمى وةك زةويية فراوانى ثانتايةكى ناوةراست و هةريمى ناوضةى يةكسانى(. بةالم هةريمى زةوييةكى خ��اوةن مرؤييةو دياردةيةكى سياسى

دياريكراوة.

ذمارة )7( تةموزي322010

Page 35: Govari Fshar

33 ذمارة )7( تةموزي 2010

بةالم جيطيرة، دياردةيةكى جوطرافى هةريمى .2هةريمى سياسى دياردةيةكى ناجيطيرة، ضونكة بةرهةمى

بيرى مرؤظةو بةرداوام لة طؤران داية.نية دياريكراوى سنوريكى جوطرافى هةريمى .3روونى دياريكراوى سنوريكى سياسى هةريمى بةالم خؤيان سةربةخؤيى نةتةوةكان كاتيك بةتايبةتى هةية

دةستةبةر كرد.سياسى هةريمى لةسةر زانياريانةى دات��او ئةو .4دةست دةكةون لةناوةندةكانى تويذينةوةكاندا هؤكاريكة لةهةريمى ضونطة جوطرافى لةهةريمى جياوازى بؤ هؤيةكةى ئةمةش كةمة نوى زانيارى داتاو جوطرافيادا تويذينةوة دةزطايةكى نةبوونى بؤ دةط��ةري��ت��ةوة

لةناوضةكةدا.بةالم هةية، كؤنى ميذوويةكى جوطرافيا هةريمى .5هةريمى سياسى ميذوويةكى تازةى هةية كة دةطةريتةوة

بؤ سةرةتاو ناوةندى سةدةى بيستةم.جيؤثؤلتيك

كة ئ��ةوةى سةر بخةينة تيشكيك ليرةدا ثيويستة جيؤثؤلتيك و سياسى جوطرافياى ضةمكى لة هةريةكة تيروانينيانةوة. ديدو روى لة جياوازن يةكتريةوة لة ثيكديت برطة دوو لة طريكية زاراوةيةكى جيؤثؤلتيك ) politics( بةماناى سياسةت )geo( بةماناى زةوى و واتاى يةكةوة بةسةر برطةكة ه��ةردوو وات��اى دي��ت. )سياسةتى طؤى زةوى ( ديت، بةالم ديارة ناوةرؤكى ئةم راظةكارانةى ئةم بةطويرةى ناثيكيت ماناية ئةو زانستة ل�ة جار يةكةم بؤ )جيؤث�ؤلةتيك( زاراوةى خوارةوة. اليةن سياس��ةتمةدارو ميذوونوسى بةن�����اوبان������ط لة بةكارهينراوة )1()1922-1864 كيلن )رؤدؤل��ؤف كتيبةكةيدا بةناوى )دةولةت ذينداريكة( لة سالى )1916( بالوى كردؤتةوةو بةم شيوةيةش ثيناسةى ئةم زانستةى رووداوة نيوان ثةيوةندى لة )زانستيكة ك��ردووة سياسيةكان و زةوى دةكؤليتةوة واتا سياسةت بةزةوى جوطرافيةكان بنةما بة ثشت ئةمةش بؤ ط��ري��دةدات بوونةوةريكى دةولةت )كيلينةوة( بةراى دةبةستيت. شارستانى، )دانيشتوان، بة بةندة مانةوةى زيندووة

ئابوورى ، فةرمانرةوايى زةوييةكة( ثيناسةى شيوةية بةم بريتانيدا ئنسكلؤثيدياى لة ئةو هةولى شيكردنةوةى )زانستيكة كراوة جيؤثؤلةتيك تؤكمةيان ثةيوةندى كة دةدات جوطرافيانة فاكتةرة

بةسياسةتى نيودوةلةتى هةية .جياوازى نيوان جوطرافياى سياسى و زانستى جيؤثؤلتيك:

نيوان جوطرافياى سياسى لة هةية بةهيز ثةيوةنديةكى جيابؤتةوة لةيةكةم دواييان ئةمةى كة جيؤثؤلتيك و بةالم لةطةل ئةمةشدا ضةند جياوازيةك لةنيوانياندا هةية

كة طرنطترينيان:

دةكات لةدةولةت ليكؤلينةوة سياسى جوطرافياى .1ثالن جيؤثؤلتيك بةالم هةية، لةواقيعدا كة خؤى وةك

دادةنيت بؤ ضؤنيةتى ئةو دةولةتةى كة دةبيت هةبيت.2. جوطرافياى سياسى باس لةدةولةت دةكات لةئيستاو رابردوو بةالم جيؤثؤلتيك باس لةحالةتى دةولةت دةكات

لةئايندةدا.بةسةرداديت طؤرانى كةمتر سياسى جوطرافياى .3لةطؤرانى واتا هةية تيايدا ديناميكى جيؤثؤلتيك بةالم

بةردةوام داية.4. جوطرافياى سياسى ئاوينةيةكة كة وينةى راستةقينةى دةولةت ى تيدا رةنط دةداتةوة بةالم جيؤثؤلتيك جوطرافيا لةروانطةيةكى دةولةت خزمةتكردنى بؤ بةكاردينيت

نةتةوايةتى تةسك.دةولةت هيزى لةبنةماكانى سياسى جوطرافياى .5جيؤثؤلتيك بةالم ) مرؤيى يان )سروشتى دةكؤليتةوة ثالنى رؤانطةيةشةوة لةم هيزهةية بةفةلسةفةى برواى

ستراتيجى دادةريذيت بؤ بةدةستهينانى دةسةالت. كة روي��داوة زؤرج��ار ميذوو بةدريذايى بيطومان فاكتةرو ئةم تةماشاى يةكةم والت��ان كاربةدةستانى دواجار طرتنة بةكةم ئةم ك��ردوةو بنةرةتيانة هيزة

geopolitics

Page 36: Govari Fshar

لةم كة كةسانةى ئةو بؤ ب��ةالم ليكةوتةوة، زيانى كؤمةلةدا بةرثرسياريةتيان لة ئةستؤ طرتووة و بةجؤرى سيايدا ريبازى ذيرخانى لةثيكهينانى كاريطةريان فاكتةرة جيهانييةوة و فروان بةديديكى .ثيويستة هةية لةبرياردانة و بكةن ديارى جيؤثؤلتيك بنةرةتيةكانى والت و تانةتةوة وةربطرن لى سوديان سياسيةكاندا ثرنسيثةكانى بةبنةماو بايةخدان تةنطةذةوة نةكةويتة جيؤثؤلتيك دةبيتة مايةى بةهيزبوون بةجؤرى وآلتةكة بتوانيت وةك والتيكى بةهيز لة مةيدانى سياسةتى جيهاندا

رؤل بطيريت.جوطرافية سياسيةكان بروايان واية كة هيز بةتوندى لة ئةم جوطرافياداية ذينطةى فاكتةرةكانى كاريطةرى ذير رةطو بةلكو نية نوى دياردةيةكى بيركردنةوةية جؤرة

ريشةى لةميذوودا هةية. )جان طؤتمان( دةليت ) ئةطةر طؤى زةوى وةك تؤبيكى بليارد ساف و لووس بواية ئةو كات هيض ثاساويك بؤ تةنانةت نةدةبوو تويذينةوانة ليكؤلينةوةو جؤرة ئةم بةخش سوود جيؤثؤلتيك ليكؤلينةوةى بنةرةتةوة لة

نةبوو(زةوى لةرووى ئاو وهةوا، ذيانى رووةكى و ئاذةلى و جؤرى خاك و تؤبؤطرافياو سنورى سروشتيةوة . ئيجطار جياجيايةو ئةم فاكتةرانة بوونة مايةى فرةجؤرى سيماى مرؤيى ثةيوةندى ئةمة سةرةنجام زةوى دةرةوةى دياردةيةكى هةر لة ثيية بةم كرد. دروست جياجياى بةم مرؤظ لةثةيوةندى جؤريك روبةروى جوطرافيادا

دياردانةوة دةبينةوة.ريشةى بيروباوةرة جيؤثؤلتيكى يةكانى سةدةى بيستةم:

ثةيدابوونى تيؤرى جيؤثؤلتيكييةكانى سةدةى بيستةمى سياسى هةلومةرجى بؤ دةطةريتةوة رؤذئاوا جيهانى نؤزدةيةمدا سةدةى لةكؤتايى . ماوةية ئةو تايبةتى لةبوارى بةتايبةتى لةرادةبةدةر ثيشكةوتنى ضةندين ئةو ريشةى رةطو كة طرتةوة جيهانى فيزيا دةسترؤيى داريذرابوو، ئؤروثيةكانةوة نةتةوة لةاليةن بيرؤكانة ثاشان ئةمريكيةكانيش ثيشكةوتنى تريان خستة سةرى، كةضينة هةبوو، هةرةميان دؤخيكى جيهان، والتانى دةسةالتى سةثاندنى بةهؤى ئةوروثيةكان دةسترؤ نةتةوةكانى سةرمايةى و والت��ان بةسةر خؤيان و دةست ئةو و هةرةمةدابوون ئةو لةلووتكةى تردا، و ئابوورى و كةلتوورى كؤمةاليةتى، سياسيى، بااليية لةقةلةم خودايى بةخواستةكى خؤيان مةشروعيةتةى دةسةالتى لة بيركردنةوةية رؤشة جؤرة ئةو دةدا. كةنيسةوة سةرضاوةى طرتبوو. دةسترؤيى و كاريطةرية بؤ هاندان لةوانة ثرؤتستانت، دةستةى فيكريةكانى و شارستانيةتى لة ط��ةورةى رؤليكى هةولدان كارو وةكو ئةوروثا بينى. ماترياليزمدا بةرةو ئاراستةطيرى

دلى جيهان رؤلى دةبينى و هةموو شتيك لةويوة دةستى ثي دةكرد. لةدةستثيكى سةدةى بيستةمدا لةدةوروبةرى سةريان والت ذمارةيةك ئيمثرياليستانة زلهيزة ئةو نهينى سروشتية ذينطة كةلتوورو كاريطةرى كة هةلدا بوو. لةسةر ئةفريقايان ئاسياو كيشوةرةكانى ئاميزى

بةردةوامبوونى ئؤروثاو شارستانيةتى ثيشكةوتنى داهينانةى دؤزي��ن��ةوةو بةو بةندبوو دياردةية ئةو و رةخسابوو ئؤروثا بؤ س��ةدةدا سي لةماوةى كة ثيشكةوتنانة ئةم ئاسةوارى دةيانويست ئؤروثاييةكان بةالم دواكةوتووةكان، هةذارة نةتةوة بؤ بطوازنةوة نةبيت تارادةيةك مافى خاوةن ثيشةكان ون بةمةرجيك

تيطةيشتنى هةبوونى بكريت. دابين بةرذةوةنديان و ميكانيكى بةريوةبردنى سيستةمى لةبارةى يانة زانستى جيهان لةاليةن هيزيكى نابينراوة، زةمينةى بؤ شؤرشيكى ثةرةسةندن لةتيؤرى ئيلهامةكةى كة كرد فيكرى خؤش

)داروينى( كؤتاى سةدةى نؤزدةيةم وةرطرتبوو.ئاسمانيةكانى ئاينة و مةسيحيةت ئيسالم، روانطةى لة خواستى بةطويرةى هةركةسيك تواناكانى ت��رةوة، بةهيزبونى و ثةيدابوون دةكريت. ديارى طةورة خواى و سةقامطيرى مايةى بووة بيركردنةوةية شيوازة ئةو

بةردةواميةكى تايبةت لةكؤمةلة مرؤييةكاندا.

ذمارة )7( تةموزي342010

Page 37: Govari Fshar

35 ذمارة )7( تةموزي 2010

خؤيدا سياسى جوطرافياى لةكتيبى )2( )رات��زل( ديدطاكانى سةرجةم كرا، ضاث )1897( لةسالى كة وابوو ب��اوةرى رات��زل هةلرشت. لةوبارةيةوة خؤى ياساى و زيندوون طيانةوةريكى وةك ك��ةووالت��ان دةولةت راتزلةوة لةروانطةى دةيانطريتةوة تايبةتى بريتى ية )لةدةرةنجامى ثةرةسةندنى ئؤرطانيك و بةشة فةزايى كةئةندامة واية درةختيك وةك وابةستةكانى يةكةى لةخاكداية و بؤ ئةوةى ئةو ئةندامة نةشونما بكات

و كامل بيت ثيويستى بةثةرةسةندنى زةمينى هةية (.بةسةر زؤر ضاكةى )كيلن( سويدى جوطرافيةناسى هيناوة بةكارى ئةويش هةية جيؤثؤلتيكةوة زاراوة جوطرافياى لة جيؤثؤلتيكى ئةوةبوو لةسةرةتاكاندا سياسى جياكردةوة لةرووى تيؤرو ثراكتيكيةوة ثيشبينى لة )super state( مةزن كةدةولةتى كردبوو ئةوةشى ئؤروثاو ئاسياو ئةفريقادا دروست دةبن و سةركردايةتى دةطرنة دةست كيلن دةيوت دةولةتة مةزنةكةى ئةوروثا بيروبؤضوونةوة لةرووى زاناية ئةم دةبيت. ئةلمانيا

لةذير كاريطةريةكانى راتزلبوو.وةضةرخانى خالى بةيةكةم جيهانى يةكةمى جةنطى بايةخ لةئةلمانيادا زؤرتر زووةوة لةو دادةندريت طرنط )كارل هاوسهؤظةر 1869- بةجوطرافياى سياسى. درا لةئةلمانيادا. دادةنرا )كيلن( بيرى بةميراتطرى )1946

ئةطةر كيلن بة داهينةرى جيؤثؤلتيك دابندريت ئةوا كارل هاوسهؤظةر دةبيتة ري نيشاندةرى.

لة زؤر رادةيةكى هةتا هاوسهؤظةر بيروبؤضونةكانى ثيى ئةو دابوو ) جوطرافياى )بوارى كاريطةرى ذير دةكات. مرؤظايةتى لةميذووى كار بوارة ئةو وابوو لةناودةضيت. ئةطينا بيت ف��راوان دةبيت دةولةتيش خؤى دةولةت بنةماكانى هاوسهؤظةرةوة كارل بةراى لةضواراليةنى طرنطى جيؤثؤلتيكيدا دةبينيتةوة كةئةوانيش بريتين لة )ذمارةيةكى زؤرى دانيشتوان، ريذةى بةرزى خاكى و خوين لةنيوان بةهيز يةكيةتى بووان، لةدايك دانيشتوانةكةيدا، هاوسةنطى دادثةروةرانة لةنيوان شارو

الديدا(.لة ك��رد واى جيهانى يةكةمى جةنطى رودان���ى سةرهةلبدات لقة ئةم ئةمريكا والتةيةطكرتووةكانى زؤرى ذمارةيةكى ئةمريكا حكومةتى بكات. طةشة و كة راس��ث��ارد ئةمريكيةكان زانةكانى لةجوطرافية ئؤروثيةكان والتة طرفتةكانى لةسةر بكةن ليكؤلينةوة دابوو. ئةمريكايى( )كؤمةلةى ناو لة لةسةرةتادا ئةمة نيردراوةكةى لةطةل بوو ئةندامانةدا ئةو لةناو دواتر ئاشتى هةرضةندة كؤنطرةى بؤ )ولسن( ضوون سةرةك لة رانةهاتبوون ثيشتر ئةمريكاييانة زانا جوطرافى ئةم

سةر ئةم جؤرة ليكؤلينةوةو تويذينةوانة )بؤمان( ثيشةنطى جوطرافيةناسةكانى ئةمريكيةكان بوو

سةرضاوةى ببوة نوى جيهانى كتيبةكةى بوارةدا لةم )بؤمان( يةكةم جةنطى دواى كيشةكانى بؤ سةرةكى لةدانوستانةكانى كة كةمانةى ثسثؤرة لةو بوو يةكيك سةرةك راويذكارى بوو ئامادة يةكةم جةنطى دواى هةر جيهانيدا. دووةم��ى لةجةنطى ب��وو )رؤزف��ل��ت( ذمارةيةكى ئةمريكادا يةطكرتوةكانى وياليةتة لةناو )ريتشارد (و تيلسى و )درون��ت وةك دةركةوتن تر ثونتس(و )نؤرمان و ظالكنبرط( )ظان و هارتشؤرن( كةسانى تر. لةناو ئةوروثا لةطةل )ماكندةرى ( بريتانيادا كةسانى ديكة دةركةوتن وةك )سفيجك(ى يوطسالفى و

)ديمارتؤنى ( فرةنسى.)1( )رؤدؤلف كيلن 1864-1922( سياسةتمةدارو

ميذوونوسيكى سويدى بووة. مامؤستاى زانكؤ بووة لةزانكؤى )طؤتؤبؤرط( لةسويد. ئةندام ثةرلةمانيش بووة.

خاوةن زاراوةى )جيؤثؤلتيكة( لةسالى 1914 لةجوطرافياى )8( دةولةتى جيهانى كؤليوةتةوة.دوو كتيبيشى دةركردوة

بةناوةكانى )دةولةت ذينداريكة 1916( و )بنضينة ثيداويستيةكانى دامةزراندنى رذيميكى سياسى 1920( لة

هةردوو كتيبةكةيدا كيلن ثشت بة ثشتينةيةك دةبةستيت كةريذةكةى دةطةريتةوة بؤ فةلسةفةى )ئؤرطانيزم( هةروةها تيؤريكى تايبةتى بةدةولةتيش دارشتووة. بةالى ئةو هةرضى

ثةيوةندى بةدةولةتةوة هةية بةسةر ئةم بةشانةدا دابةش دةبيت

)جوطرافياو دةولةت، دانيشتوان و دةول ةت، ثيكهاتةى ناوضةى ذير ئابوورى دةولةت، كؤمةاليةتى دةولةت، داهاتى

دةسةالتى دةولةت()2( )فردريك راتزل 1844-1904( جوطرافى ناسيكى

بةناوبانطى ئةلمانيا بوو.مامؤستا بووة لةزانكؤى )ميونغ و اليبزيك( لةماوةى نيوان ساالنى 1875-1886. ئةم زاناية خاوةنى ضةندين كتيبة لةبوارةكانى )ئةتنؤطرافيا و جوطرافياى راميارى ( طرنطترين كتيبةكانى لةبوارى

جوطرافياى راميارى كةتيؤرة جيؤثؤلتيكةكانى تيايدا بالوكردؤتةوة بريتين لة

أ.ليكؤلينةوةى جوطرافياى راميارى ئةمةريكا 1893ب. جوطرافياى راميارى 1897

ج. طؤى زةوى و ذيان جوطرافياى بةراوردكارى 1901سةرضاوةكان:

ئةحمد و تالب تؤفيق )جةزا ،وةرطيرانى عبدالغنى 1.د.محمد على ئةحمد( ، جوطرافياو ثةيوةندية سياسية نيودةولةتيةكان ،

ضاثى يةكةم ، ضاثخانةى حمدى ،سليمانى ، 2005.) كةمال رشيد شريف( ، وةرطيرانى 2. د. عيزةتوال عيزةتى ليكؤلينةوةى سةنتةرى لةبالوكراوةكانى جيؤثؤلةتيك، ،

سترتتيجى ، سليمانى ،2004.3.عمر رسول خدر، بةجيهانبوون و كورد، 2006، سليمان0

***

Page 38: Govari Fshar

كارل ثؤثةر:

ليبراليزم و فةلسةفةى زانست

كارل رايمؤند ثؤثةر )1903-1994( زيتر وةكو فةيلةسوفيكي زانست و ئيثيستمؤلؤجيست ناوبانطي ثةيدا كردووة. هيذمووني زانستي ثؤثةر، جي و زؤرة كاريطةرى زانستي، ميتؤدؤلؤجي كايةى لة تايبةتي بة هاتة نةمسا لة ثؤثةر زانستة. كاية جؤراوجؤرةكاني هزرظاناني برواي جيهانةوة و لة زانكؤي ظييةنا ماتماتيك و فيزيك و سايكؤلؤجي خويند. سؤسياليزمي ئاراستةكانى و هةبوو سياسييشي ضاالكي طةنجيدا لة فةلسةفييةوة و زانستي روانطةى لة ئةو رؤذطارةدا، لةو وةرطرتبوو. ظييةنا طروثي Logical Positivism لؤجيكي ثؤزةتيظيزمي لة رةخنةى لؤجيكي ناوي بة كتيبيدا طرنطترين لة بوارةدا لةم رةخنةكاني دةطرت. )1934( The Logic of Scientific Discover زانستي دؤزينةوةى بآلوكرايةوة، كة خودي طروثي ظييةنا ئةو كتيبةيان ضاث و بآلوكردةوة. جيهيشت نةمساي فاشيزم سةركةوتني و بآلوبوونةوة لةتةك ثؤثةر بة وآلتةدا لةو 1945-1937 سالةكانى لة و نيوزيالند، بؤ رؤيشت و وانةطوتنةوة خةريك بوو. لةو قؤناغةدا، بةرهةمة سةرةكييةكةى خؤى، ،The Open Society and its Enemies واتا ضظاتي كراوة و دوذمنانيو نيشتةجيبوو بريتانيا لة جةنط، كؤتاييهاتني دواى ئةو نووسي. لةندةن. زانكؤى لة لؤجيك و زانست فةلسةفةى ثرؤفيسؤرى بة بوو The)ميذووطةرايي( هيستؤريسيزم هةذاري كتيبى 1957دا سالى لة Poverty of Historicism ، لة 1963دا طومانةكان و ثوضةلكردنةوةكان ئؤبذيكتيظ: زانيني 1972دا لة Conjectures and Refutationsو Objective Knowledge: Anثةرةسةندنخوازانة تيروانينيكي

Evolutionary Approachي نووسي. ثؤثةر لةم بةرهةمانةيدا بةلطاندنةكانى خؤى لة رةخنةى ثؤزةتيظيزم و رةتكردنةوةى ياسامةندي ميذوو دريذة و ثةرةى ثيدا. تيروانيني سةرةكي ئةو رةتكردنةوةى ميتؤدي ئيندؤكسيؤنة لة زانستة ئةزموونييةكاندا، كة بةثيي ئةوة، طريمانة زانستييةكان بة بينينة ثؤزةتيظةكان دةسةلميندرين. لة لةسةركردن هةلوةستة و قسة هؤى بووةتة ثؤثةر تويذينةوةكاني هزرى كايةى لة ثؤثةر ماركسيزم. و ثؤزةتيظيزم اليةنطراني نيوان كردووة بةرطري فةلسةفييةوة و زانستي روانطةيةكي لة سياسييدا ثرةنسيثي بة بروابووني بةهؤى بة و ديمؤكراسي و ليبراليزم لة

حسين بةشيرية

ذمارة )7( تةموزي362010

Page 39: Govari Fshar

37 ذمارة )7( تةموزي 2010

و فةلسةفة لة Uncertainty Principle ناجةختي كؤت لة ميذوو ئازادي هزرى لةسةر جةختي فيزيكدا، ئاييندة كردةوة. نةشياوي ثيشبيني و ياساكان بةندي و لة بةرهةمة سةرةكييةكاني ديكةى ئةو ئاماذة بكةين بة بةرطدا: سي لة زانستي دؤزينةوةى لؤجيكي ثاشكؤى Realism and the Aim زانست ئامانجي و رياليزم بؤ ئارطيومينتيك كراوة: جيهاني ،)1983( of Science The Open Universe: An Argument ناديتيرمينيزمfor Indeterminism )1982(، تيؤرى كوانتةم و سيزم Quantum Theoryفيزيكدا لة بؤضوون( )جياوازى

.)1982( and the Schism in Physicsبة شيوةيةكي طشتي ثؤثةر بةرطريكارى هزرى ئازادي سياسيي و ملمالنيي ئازاد، تيؤرداريذى ئةندازيارى ضظاتي بةش بة بةش Piecemeal social engineering )جز بة جز (، بةرطريكارى ضظاتى كراوة، و نةيارى ميذووطةرايي يؤتؤثيايية. و ئايديؤلؤذييةكي شؤرشطيرى و هةرجؤرة لة ثؤثةر تازةكاني و طفتوطؤئاميز طؤزارشتة هةروةها و ثالتؤن تايبةت كؤنةكان، سياسيية فةيلةسوفة هزرى هيطل، ئةويان لة ريزي راظةكارة ناودارةكانى فةلسةفةى سياسيي داناوة. بنةماى هزري سياسيي ثؤثةر دةبيت لة ليبراليزم بؤى بطةريين. بةآلم لةبةر لة برطريكردني ئةو تيؤرييةكانى بة هةية ثةيوةندي ليبراليزمةكةى ئةوةى لة ئةو بةرطريكردني دةبيت بؤية زانستةوة، لةبارةى ليبراليزم لة دةقي تيؤرى طشتي ئةو لةبارةى ناوةرؤكي زانين و ئازادي و ئاوةزطةرايي هزرين و ثراكتيكي مرؤيي

بؤى بطةريين.فةلسةفة و ميتؤدي زانست

ثؤثةر زانستي تيؤرى سةرةكييةكانى دةستكةوتة لة Induction دؤزينةوةى وةآلمة بؤ كيشةى ئيندؤكسيؤنلة رؤذطارى دةيظد لة زانستدا، كة ) استقرا )بة عةرةبي زانستي بنةرةتي لة سةرةكي طومانيكي هيومةوة فرانسيس سةردةمي لة دروستكردبوو. ئةزموونطةري بةيكن زانستي ئةزموونطةري و ياساويست ثشت بةست نادروست )تيؤرى ئيندؤكسيؤن: ثرةنسيثي بة بوو ثيكردبوو... دةستي بةيكن بة كة زانست، لةبارةى تيؤرييةك بوو ثشت بةست بةوةى زانستة سروشتييةكان هيوم بةآلم ئيندؤكسيؤنين()1(. زانستي هةموويان روو، خستة ئةوةى بةلطةوةى كرد، فؤرمة لةم طوماني شتة لةبارةى راستةكان ياسا ناتوانين لؤجيكيانة كة راست بة ئاييندةشدا لة راب��ردوو ئةزموونكراوةكانى ئيندؤكسيؤني بنةرةتدا لة )زانست بزانين ف��راوان و ئةم هيوم و نيية، بينين و ئةزموون بة بةست ثشت و زانستي رووةوة لةم ك��ردووة()2(. تيكةل ئةفسانةيةي روانطةى لة ياساويست ئيندؤكسيؤنيي ئةزموونطةرى لةبةر نيية، ثتةوي بنةرةتيكي ئةزموونييةوة و لؤجيكي

Deduction ديدؤكسيؤن شياوي ئيندؤكسيؤن ئةوةى )بة عةرةبي استنتاج( نيية لة لؤجيك و ئةزمووندا. ثؤثةر دؤزراوةكان ياسا راستي كة دةهينيتةوة، ئةوة بةلطةى )بةو جؤرةى هيوم دةيطوت( شياوي سةلماندن نين، بةآلم بكةينةوة، ناتوانين رةتيان ئةم هؤيةي لةبةر بنةرةتدا لة بةلكو طةرةكة بةريي تاقيكردنةوةوة هةلبسةنطيندرين )و لة روانطةى هاوتاييبوونةوة دةولةمةندتر بن( بؤ ئةوةي

بخةينةوة. درؤيان بة يان بكةينةوة رةت ئةوانة بتوانين واية ب��اوةرى ثؤثةر هيومدا، رةخنةكةى بةرانبةر لة دووبارةبوونةوةى ثاسيظانةى ضاوةرواني بةبي )ئيمة ئةوا بسةثينن، بةسةرماندا ريسا هةنديك رووداوةكان جيهاندا بةسةر ريساكان دةدةين هةول ضاالكانة ئيمة نيو ويكضوونةكاني ئةوةى بؤ دةدةين هةول بسةثينين. خؤمان ياساى ئةو بةثيي ئةوانة و بدؤزينةوة، جيهان ضاوةرواني ئةوةى بؤ بكةينةوة. روون هيناوة، دامان دةرؤين. دةرةنجامةكان رووةو بين، ثيشةكييةك ضةند نادروستيان ئةطةر دةرةنجامانةى، ئةو هةمان لةوانةية

دةركةوت، بةركةناريان بكةين()3(.تيؤريية زانستييةكان وةها ريكبخةين، كةواتة دةبيت كة بة ئاساني شياوي رةخنةليطرتن و ثووضةلكردنةوة بن. دانايي و زانست لة ريطةى ثوضةلكردنةو Refutation ة

Karl Popper

Page 40: Govari Fshar

و رةخنة Critique وة بةرةو ثيش دةضن. بة دةربرينيكي رةتكردنةوةى ريطةى لة ه��زرى هةولدانى ديكة، طةرةكة ليدةكةويتةوة. زانستي طةشةكردني تيؤرييةكان جياكةرةوةى ببيتة falsifiability ئاميزي ثووضةل بريارة ئةزموونييةكان لة نائةزموونييةكان و ببيتة ثيوةرى دياريكردني زانست لة شيوةزانست Pseudoscience. لة اليةنن طومانانةي ئةو زانستدا ثةرةسةندني ثرؤسيسي ئةو ثاشان و ليدةدرين شتةكان، روونكردنةوةى لة دةكرينةوة. ثووضةل تاقيكردنةوةوة ريطةى لة طومانانة ميتؤدي بةرهةمي زانست طةشةسةندني رووةوة لةم

.Error elimination هةلة البردنةكةواتة زانستي تةواو و نةطؤر بووني نيية. زانست لة رةخنة و ثووضةلكردنةوةوة بةرهةم ديت. بة ثيضةوانةى لة زانست طةشةسةندني ثؤزةتيظيستةكان، باوي تيؤرى جةختكردن و سةلماندني تيؤرييةكان نيية، بةلكو بةرهةمي )مامةلةى تيداكردنةكانيةتي. طؤران و رةخنةكردنةكانى ناكةويت، جةختيتي دواى رةخنةكارييانةية، زانستي ئةزموونانةى ئةو طةرةكة، سةرةكييةكانى ئةزموونة تيؤريية ثووضةل تاقيكردنةوةوة ئةو لة ريطةى لةوانةية

بكريتةوة، بةآلم هةرطيز ناتوانيت بيانسةلمينتيت()4(. ناوةرؤكيكي زانستي زانيني و زانست رووةوة لةم ناكريت هةية. طومانئاساي و ناكؤتايي و ناجةختي و راست تةواو بطوتريت زانستي تيؤرييةكي هيض بة اليةنطري ئةزموون بطوتريت دةشيت تةنها حةقيقين، ثرسيكي ئيمة كة لةمةداية، زانست طشتي )وينةى ئةوة. نةترسانة و ئازايانة ثاشان هةلدةبذيرين. بةرضاو تيؤرييةك وةكو ريطةضارةيةكي كاتي ثيشةكةش دةكةين. ثاشان بة توانستي خؤمان هةلدةستين بة رةخنةطرتن لة تيؤرييةكة، واتا هةولدةدةين بؤ ئةوةى رةت و ثووضةلى ثووضةلكردنةوةدا و رةتكردنةوة لة ئةطةر بكةينةوة. سةركةوتوو بووين، ئةوا تيؤرييةكي ديكة دةخةينة روو، و جاريكي ديكةش ئةوة رةخنة دةكةين... طشت ميتؤدي زانست دةتوانين بؤ ئةم ثةيظانةي كورتبكةينةوة: طومانى لةتةك و توند رةخنةكردنى ثشكنيني لةذير نةترسانة

تاقيكردنةوةى سةخت()5(.لة ثووضةلكردنةوة، ثرةنسيثي بةهؤى بةمجؤرة، شياو تةواوتر تيؤرييةكي دؤزينةوةى زةمينةيةكدا هةر ئةوةية، ثؤثةردا زانستي تيؤرى لة طرنط ثنتي دةبيت. طومان)حدس(ن، بةرهةمي زانستييةكان تيؤريية كة بةرهةمهاتني لة رؤليكي ئيندؤكسيؤن راستييةكةى، و تةنها نة تاقيكردنةوةكان و ئةزموونةكان نيية. ئةوانةدا ئةواندا رؤشنايي لةذير بةلكو نيين، تيؤرييةكان بنةماى واتا ثةيدا دةكةن و تيؤرداريذ دواى طومان و روانين بة دواى ئةوانةدا دةروات. )تيؤرى طومان و ثووضةلكردنةوة سةثاندني بؤ ئيمة هةولي بؤضي كة دةدات، نيشاني

دةبيتة لؤجيكيانة جيهاندا بةسةر تيؤرييةكان طوزارشتة هؤى بينيني ويكضوونةكان... تيؤرة زانستييةكان كورتةى بينينةكان نيين، بةلكو داهينراون، ئةو طومانة نةترسانةن، كة بؤ تاقيكردنةوة دةخرينة روو، بؤ ئةوةى ئةطةر ناكؤك لة ئيندؤكسيؤن بسردرينةوة()6(. بينينةكان، لةتةك بن تيؤريية لؤجيكي. نةك دةروونيية ثرؤسيسيكي راستيدا بةلكو نيين، ئيندؤكسيؤن و ئةزموون بةرهةمي تازةكان بة تيؤريية هةبووةكانن و طةيشتن دةرةنجامي رةخنةى هةر تيؤرييةكي تازة، ئةوا لةخؤطرى طومان و ئينتوئسيؤن

Intuition ة. لة راستيدا، تيؤر لة رووى كاتةوة لة ثيش هةر نيية. بووني اليةنانة بي بينيني بنةرةتدا )لة بينينة. بينينيك ضاالكييةكي مةبةستدارة... كة لة ثرس و رةوش و دؤخة ضاوةروانكراوةكانةوة )يان ئةوةى دواتر ناوم نا »ئاسؤى ضاوةرواني«( دةكةويتةوة. ئةزمووني هةلضوون ثيش لة طةرةكة طريمانة يان طومانةكان نيية... بووني لة ضاوةرواني ئيمة بيت: ثيرسةثتكردنةوة و بينين ناخدارسكاو و زانيني لةناخدارسكاوي شاراوةمان هةية(

زانست بةرهةمي ثرؤسيسي ثوخت شيوةيةكي بة .)7(بةدةستهاتوو نيية لة ئةزموون و بينينةوة بؤ تيؤر، بةلكو

لة تيؤرةوة بؤ ئةزموون و بينين بةدةست ديت.ثؤثةر بينيمان، جؤرةى بةو طشتي شيوةيةكي بة يان نازانست لة زانست جياكةرةوةى بة ئيندؤكسيؤن زانست ئةوةى ئةو، تيروانيني بة نازانيت. شيوةزانست Fallibility هةلةشياوي جيادةكاتةوة نازانست لة لةبةر بريارةكانة، ثووضةلشياويي و )خطاث�ذيرى( رةت��ك��ردن��ةوة ش��ي��اوي ب��ري��ارةك��ان تةنها ئ���ةوةى رةتكردنةوة ئةزموونكردنTestableن. و Refutableزانستي هؤشي تيؤرييةكان ثووضةلكردنةوةى و ئةطةرى كة ثووضةلشياوةكان، طريمانة دةكات. فراوان بةدرؤخستنةوةيان زيترة نةك راستيان، ئةوا ليكؤلينةوة رووةوةي��ة، لةم دةوروذي��ن��ن. زانستي ثشكينيني و و تيؤر ثووضةلكردنةوةى واية بروايةى ثؤثةر كة دةكات، خؤش زانست بةرفراواني ريطةى طريمانةكان نةك جةختكردنةوة و سةلماندنيان. بةم هؤيةوة طةرةكة و بين، طريمانةكانةوة كةموكورى دؤزينةوةى بةدواى

رةخنةكردني ئةم كةموكورييانة دةخرينة روو.ئيمة زانستدا ثيش قؤناغي )لة ثؤثةر طوتةي بة ئيمة دةشيت ثييواية كة ليهزرينةية، لةو نةفرةتمان بة بيت شياو شوينةى ئةو تا كةواتة بين. لةهةلةدا دةثاريزين. خؤمان طومانةكانى دؤطماييانة شيوةيةكي بةآلم لةسةر ئاستي زانستي ئيمة بة شيوةيةكي ديسثلين لة طةراندانين بة دواى هةلةكاني خؤماندا()8(. سةرةنجام بة ضةندين تيؤريي باشتر دةطةين. تيؤريي باشتر ئةوةية، كة لةتةك ئةوةى تيؤرييةكانى ثيشووتر روون دةكاتةوة، ئةوا لةتةكياندا دذ دةوةستيت. )بةرةوثيشضووني زانستي

ذمارة )7( تةموزي382010

Page 41: Govari Fshar

39 ذمارة )7( تةموزي 2010

بةلكو نيية، بينينةكان زيترى هةرضي كؤكردنةوةى لةجيدانانةوةى و الوازترةكان تيؤريية رةتكردنةوةى ضةندين تيؤريي باشتر و تايبةت لة روانطةى ناوةرؤكةوة دةولةمةندتر()9(. لةتةك ئةمةدا تةنها دةتوانين ببيذين لة روانطةى دياريكردنةوةوة تيؤرى نوي بة شيوةيةكي كاتي بةهيزترة لة تيؤريية كؤنةكان. هةر تيؤرييةك طةرةكة بة روون و ئاشكراييةكي هةرضي تةواوترة دةرببردريت بؤ ئةوةى بتوانين ثووضةلكردنةوةكةى بخةينة روو. تيؤريية ثووضةلشياوي كةواتة نازانستين، ثووضةلنةشياوةكان ثيوةرى تيؤريي زانستيية. تيؤريي زانستي دةبيت شياويتي تيؤرييةكدا لة هةبيت. ثووضةلكردنةوةى و رةتكردنةوة جيهاني كاتيكدا لة بةآلم داخ��راوة، ناضارى بة جيهان ئةزموون كراوةية. لةم رووةوة ئةطةر تيؤرييةك برواى وابيت، كة طشت ئةزمووني هةنوكة و ئاييندة دياريدةكات اليةنطراني روونكردنةوة توانستيكي وةها )هةرضةندة بانطةشةيةك وةها دةكات(-رؤلى خؤشحال تيؤرييةكة تيؤرييةكةية. لةسةرهةلةبووني و نازانستي نيشاني بة هةوليانداوة هةميشة ماركسيستةكان نموونة بؤ ثيداضوونةوة بة هزري خؤيان ثرةنسيثةكاني ئةو تيؤريية رزطار رةتكردنةوة و ثووضةلكردنةوة مةترسي لة جةختيتييةكي خاوةن بة ثرةنسيثانة ئةم ئةوانة بكةن. ثووضةلنةشياو دةزانن، بةآلم تيؤري زانستي ئةوةية، كة

لة بنةرةتدا ثووضةلشياو بيت. ثؤزةتيظيستة ثيضةوانةى بة ثؤثةر ئةمة، سةربارى واتا بي بة نازانستي ظييةنا، طروثي لؤجيكييةكانى ئةو تيروانيني بة نةدةزاني. ثووض و Meaninglessئةزموونشياو و بطؤرين شياوة نازانستييةكان تيؤريية بن. )داهيناني تيؤرييةك يان طريمانةيةك هةميشة هةلطري قؤناغيطي دؤطماتيكي و بة طشتي قؤناغيكي رةخنةكاريية(

بةشيكي بة كة مةزنانةى، تيؤريية ئةو طشت .)10(لة دادةنرين مرؤيي ميشكي بةرجةستةكانى بةرهةمة ضةندين دؤطمي كؤنترةوة هاتوونةتة بوون، كة رةخنةيان ليطيراوة)11(. )ئةو كاتة قؤناغيكي رةخنةطرانة دةستةبةر دةبيت، كة ثيشتر قؤناغيكي دؤطماتيكي بووني هةبووبيت، شتيك-ضاوةروانييةك، قؤناغةدا ئةو دري��ذةى لة كة ئةوةى بؤ ببيت فؤرمولة رةفتاردا، لة ريكوثيك كاريكي قؤناغي البردني هةلةكان شياو و ضاالك بيت()12(. بةآلم تةنها بة ميتؤدي رةخنةكارى، واتا ميتؤدي البردني هةلة، دروست دؤطماتيكي طوماني كة تيبطةين، لةوة دةتوانين

بووة يان نا.لة زان��س��ت ج��ي��اك��ردن��ةوةى ث��ي��وةرى بةمجؤرة نيية، بريارةكان Meaningful واتاداربووني نازانست ثووضةلئاميزي شياويتي رةتكردنةوةى تةنها بةلكو سةلماندنشياوي ثيوةرى )ثؤزةتيظيستةكان ئةوانةية. ثيوةرةكانى وةك��و وات���ادارى و Demonstrable

نازانستييةكان] لة زانستييةكان [بريارة جياكردنةوةى من كة دةكات، نائاطا بابةتة لةم ئةوان دةهينن، بةكار بةكار جياكردنةوة ثيوةرى وةكو تةنها ثووضةلشياوي دةهينم و نةك وةكو ثيوةرى واتادارى()13(. تيؤرييةكانى ميتافيزيكي و نازانستي و يان شيوةزانستي واتايان هةية، ثووضةلشياو سةرةنجام و تاقيكردنةوة شياوي بةآلم نين. ليرةدا سيزم)جياوازي بؤضوون(ي ثؤثةر بة تةواوى كةواتة، دةردةكةويت. لؤجيكييةكان ثؤزةتيظيستة لةتةك بي و بةها بي نازانستييةكان يان شيوةزانستي تيؤرة واتا نين. )تيثةرين لة ميتافيزيكاوة بؤ زانست هةنطاويكي ميتافيزيكي ليهزرينيكي دويني ئةوةى نيية: نائاطاييانة زانستي تيؤرييةكي بؤ بطؤريت سبةيني شياوة بووة، )من دةبيذيت: هةروةها ثؤثةر تاقيكردنةوةشياو()14(. تيؤريية ميتافيزيكييةكان بة هاوتاى تيؤريية زانستييةكان شيوةيةكي بة رةخنة بتوانريت جؤريك بة دةزان��م... ئاوةزمةنديتي لة تيؤريي ميتافيزيكي بطيريت، ئةوا دةبيت بكريت()15(. ثةسةند بة جدي راستيتييةكةى بانطةشةي بؤ ميتافيزيكادا لة بتوانين )لةوانةية... دةبيذيت: تةنانةت لةو بةهاكان بي ميتافيزيكيية سيستةمة جياكردنةوةى ثيوةر رامانيان هةية، و ليكؤلينةوة بةهاى سيستةمانةى ميتافيزيك خوازيارى راستةقينةى ويستي بدؤزينةوة. راستةقينةكانى اليةنة و رةهةند هةموو كة ئةوةية، جيهان... لة وينةيةكي تاكدا كؤببنةوة... كةواتة ثيوةرةكة جيهان] وينة[ي ئايا زانستةكانة. ثيوةرى هةمان ليرةدا بةهاى ليكؤلينةوة و تويذينةوةى هةية يان نا، بة تيروانيني من ثةيوةندي بةوةوة هةية، كة ئايا دةبيتة هؤى رةخنةى ئاوةزمةنديتي و هةولدان بؤ تيثةرين لة خود و طةيشتن

بة وينةيةكي باشتر يان نا()16(.و زانست ميتؤدي لةبارةي ثؤثةر تويذينةوةى طرنطي رةخنة ثةيوةندييةكي نزيكي هةية بة تيؤرييةكةى شتةكان جيهاني يةكةم، جيهاني جيهان: سي لةبارةى دووةم، جيهاني ئةستووييةكان، و ئؤبذيكتي دياردة و جيهانى سةبذيكتي و نيوسةبذيكتييةكانة، جيهانى سييةم، ئاوةزى مرؤظة جيهانى بةرهةمةكانى ئؤبذيكتي هؤش و يان ئاوةزمةندييةكانة )ئةم جيهانة دروستكراوي مرؤظة، ئاوةزثةسةندةكان جيهاني دةبيت(. لةو سةربةخؤ بةآلم )معقوالت( ثيكهاتووة لة زمان، ئةدةبيات، هونةر، فةلسةفة، ئايين، ماف، مؤرال، زانست، تةكنيك، حكومةت و ثيكهاتة كؤمةآليةتييةكانى ديكة، كة لة ضوارضيوةطةلي ئؤبذيكتي ريكخراون. كتيبدا شيوةى لة )ماتةري( ئةستوويي و جيهانة ئةو بةآلم دروستكردووة، جيهانةى ئةم مرؤظ وةكو شتيكي ئؤبذيكتي دةخاتة بةر تيرامان و رةخنةكردن جيهاني بةشةكاني لة هةريةكيك هةلسةنطاندنةوة. و تايبةتي ميذوويي رةوتي و ضيرؤك ئاوةزثةسةندةكان بةآلم مرؤظة، كردةى بةرهةمي جيهانة ئةم هةية. خؤى

Page 42: Govari Fshar

دةرةنجامي ثرؤذة و نةخشةيةكي ثيشيني )ئا ثيريؤرى( بةرهةمي رةخنة ئاوةزثةسند ثةرةسةندني جيهاني نيية. رةخنةى ثيشينةى و ثووضةلكردنةوةية، و طومان و

ئاوةزي بؤ شارستانيتي طريكي دةطةريتةوة)17(.لةتةك نزيكيان ثةيوةندييةكي ثؤثةر جيهانةكةى سي يةكديدا هةية. ئةم ثةيوةنديية بنةرةتي تيؤرييةكةى ئةوة جيهان. ي Opennessك��ران��ةوة و ناجةختي لةبارةى كاريطةرى لةذير بةلكو نيية، داخ��راو يةكةم جيهاني بةردةوامي جيهاني دووةمداية، و جيهانى دووةم لةتةك جيهاني سييةمدا لة مامةلةيةكي هةميشةييداية و جيهاني دادةنيت. يةكةم جيهانى لةسةر كاريطةرى سييةميش )هيض بةلطةيةكي روون و ئاشكرا نةخراوةتة روو لةبارةى كة راستينةيةى، ئةو و جيهان كرانةوةى رةتكردنةوةى شتة تةواو تازةكان هةميشة لة دؤخي نةشونماكردندان، نةهينراوةتةوة، دروستيش بةلطةيةكي هيض هةروةها و داهينانةكاني و ئازادي سةر بخاتة طومان سيبةري كة بؤ نيية. Sufficient بةس ناجةختي ثرةنسيثي مرؤظ. ئيمة طةرةكة. ديكةى شتي مرؤظ ئازادي، تيطةيشتني يةكةم جيهاني كرانةوةى ئيدي)ئايديا(ي بة ثيويستمان بةرووي دووةم جيهاني و دووةم جيهاني ب��ةرووي جيهاني سييةم و كرانةوةى خودي و سةربةخؤى جيهاني

سييةم هةية()18(. مرؤيي زانستي و زانين ئةطةر ثؤثةر، تيروانيني بة يةكةمدا جيهاني لةتةك ب��ةردةوام و ناتةواو هةميشة ئاويتة بيت، كةواتة ئةو جيهانةى هةلطرى زانين و زانستي ثرةنسيثي بيطومان بيت. كراوة هةميشة دةبيت مرؤيية سةرةكي ثةيوةندييةكي جيهان كرانةوةى و ناجةختي ئةوةى لةبةر ثووضةلشياوي، ثرةنسيثي لةتةك هةية ثووضلكردنةوةوة و طومان ريطةى لة زانستي زانيني تةواو سروشت )ئةطةر ئةو دةربريني بة بآلودةبيتةوة. ديتيرمينيستيكDeterministic بيت، ئةوا دةبيت بياظي ئيدي شيوةيةدا لةم بيت. بةمجؤرة مرؤظيش كارةكاني زانست بووني نةدةبوو، تةنها روالةتي كار دةبوو()19(.

لة شيوةى توندترين زانستي، ديتيرمينيزمي ثؤثةر تيؤرى الثالسدا خستبووة روو، بة )سةختترين و جديترين و داهينان، ئ��ازادي، روونكردنةوةى ريطةى لة كيشة دادةنيت( لييان بةرطريكردن و مرؤظ بةرثرسياريتي

ثيناسة تيؤرييةك بة زانستي ديتيرمينيزمي ئةو .)20(بةو جؤرةية، )ثيكهاتةى جيهان ئةوة بةهؤى كة دةكات، بيت لةبةردةستدا وردمان تةواو وةسفيكي ئيمة ئةطةر تةواوي ئاطادارى و راب��ردوو رووداوةكانى لةبارةى بةشيوةيةكي دةم ئةو بين-ئةوا سروشت ياساكاني ئاوةزي و بة بةرزترين ثلةى وردي شياوي ثيشبينيكردنة(

هةم و تاقيناكريتةوة هةم تيؤرييةك وةها بةآلم .)21(ثووضةلنةشياوة. ديتيرمينيزم ئةطةرى هةرجؤرة داهينان

)داهيناني ثؤثةر دةربريني بة دةهيضينيت. ئازادييةك و مينور«ي »ج��ةي سةمفؤني وةك��و ن��وي بةرهةميكي فيزيؤلؤذيستيك، يان فيزيكزانيك بةدةستي مؤتسارت تايبةتي بة مؤتسارت، جةستةيي توانستي لة كة شياوي دةكؤليتةوة، ئةو، ئةستوويي ذينطةى و ميشك زانستي ديتيرمينزمي تيؤري نيية()22(. ثيشبينيكردن )دةطؤريت بؤ ئةم تيروانينةى، كة ملياردةها سال ثيشتر، ئةتؤمةكاني جيهاني يةكةم لةخؤطرى شيعرى هؤميرؤس بوون( بيتهؤظن سيمفؤنييةكاني و ثالتؤن فةلسةفةى و

.)23(تيطةى جيهاني سييةم لة هزرى ثؤثةردا ثةيوةندييةكي هةر ئؤبذيكتي. زانستي تيطةى لةتةك هةية نزيكي و هةلسةنطاندن لة بةر تيؤرييةكان، رةخنةكردنيكي ئاشكرا زماندا ئؤبذيكتي فؤرمي لة دةبيت تاقيكردنةوة، بكريت. هزر تا ئةو كاتة ئؤبذيكتي نيية و تةنها لة جيهاني دووةم، واتا لة جيهانى هؤشدا بيت، شياوي رةخنةكردن و هةلسةنطاندن نيية. كةواتة دةربريني رؤشن و ئازادي سييةم جيهاني رووةو ريطة هزرةكان و رةخنةكان خؤي تيؤرييةكةى زانايةك ئةطةر تةنانةت دةكاتةوة. تاقيكردبيتةوة و سةلماندبيتي، تا ئةو كاتةى ئةو تيؤريية بة نةسةلميندريت، طشتيترةكان تاقيكردنةوة ريطةى لة ئةذمار سييةم جيهاني و ئؤبذيكتي زانستي لة بةشيك ناكريت. زانست تةنها كاتيك ئؤبذيكتيظيية، كة بةشيك بيت لة جيهانى سييةم و ثةيوةستي طشتي بيت. كةواتة زانست جيهانى زانست جيهاني نيية. دووةم جيهانى بةشيكي سةبذيكتةكاندا دةرةوةى لة طشتي بة كة ئؤبذيكتيية، بووني هةية. )ناسين و زانيني زانستي تةنها ئةوة نيية، كة واتاى بة زانين دةردةكةويت. دةزام«دا »من رستةى لة لة سةبذيكتةكان، جيهاني بة ثةيوةستة... دةزانم« »من تيؤريية جيهانى بة ثةيوةستة... زانستي زانيني كاتيكدا

ئؤبذيكتييةكان()24(. ثرؤسيسيكي ث��ؤث��ةردا تيروانيني ل��ة زان��س��ت بؤ كاردانةوة دةرةنجامي لة و ثةرةسةندنخوازانةية، ثرسةكان و كيشةكان بةرةو ثيش دةضيت. لةم رووةوة ثرؤسيسي و زانست طةشةكردني رةوت��ي نيوان لة )دياردةى هةية. ثةيوةندي ذياندا ثةرةسةندنخوازانةي ثةرجووة طةورةترين بيطومان مرؤيي زانيني و زانست وةكو مرؤظدا لة زانستي تيؤرداريذى جيهاندا()25(. لة لةتةك ريككةوتن بؤ طيانةوةران الى واية ئامرازسازي رؤذ و شةو بوونةوةران )هةموو دةدات. روو ذينطةدا لة قؤناغة بةردةوام دةرطيرى شيكارى ثرسةكانن()26(. بةرزةكانى ثةرةسةندندا، ميتؤدى رةخنةطرانةى البردني دةردةكةويت. تةواو شيوةيةكي بة هةلةكان بةردةوامي يةكةمدا، جيهاني لة كةرةستةكان وةكو تيؤرييةكان، جيهاني بةرهةمةكانى تةواوي ضيدةكةن. طؤرانكارى

ذمارة )7( تةموزي402010

Page 43: Govari Fshar

41 ذمارة )7( تةموزي 2010

قؤناغةكاني دريذايي بة زانست، لةوانة و سييةم، ثةرةسةندن دروست دةبن و بةرهةمي ثووضةلكردنةوة و طؤرانكارى و رةخنةكردن و هةلسةنطاندني هةميشةيين. دياريكراو مؤديليكي بةثيي لةوانة رؤليك هيض ناتوانين زةمينةيةكةوة هيض لة كاتيك هيض دابمةزرينينةوة. هةموو لة ئيمة دةستثيبكةينةوة. سفرةوة لة ناتوانين كايةكاندا ميراتطرى رابردووين و ثشت دةبةستين بة داب و نةريتةكان، هةرضةندة ريطةى ثيشكةوتن لة هزرئازادي

و هزريني تازةداية)27(. بة كورتي لة تيروانيني ثؤثةردا )بنةماى ئةزموونطةرايي زانستي ئؤبذيكتيظي هيض جؤرة رةهايةتييةكي نيية. زانست تيؤرة ثيكهاتةى نةكراوة. بينا طاشةبةردةكان لةسةر وةكو و دةردةكةويت، زةلكاودا لةسةر زانستييةكان خؤلةكان وةستابيت. خاك ثايةى لةسةر ثيكهاتةيةكة كاتيك هيض بةآلم زةلكاوةكةوة، نيو دةرذينة لةسةرةوة ئةطةر ناطةن. و سروشتي لةثيشدراو بنةماى و ثاية بة دةبينة ريطر لةبةردةم رذاني زيتري خؤلةكان، ئةوا بةو هؤيةوة نيية بة زةوييةكي طران و ثتةو طةيشتووين. ئيمة تةنها كاتيك بة راستي دةوةستين، كة دلنيا بين خؤلةكان بثاريزن()28(. بيناكة ثيوست ثتةون، كة ئةندازةيةكي بة )طةرةكة دةبيذيت: بةمجؤرة ثؤثةر ديكةدا شوينيكي لة وةالوة زانين مةبةستدارى سةرضاوةى بووني هزرى بنيين و داني ثيدابنيين تةواوي زانين مرؤيية و ئةم زانينة خةونةكان دةمارطرذييةكان، هةلةكان، لة ثيكهاتووة رووةو كويرانة دةتوانين تةنها ئيمة. ئوميدةكاني و حةقيقةت ببزويين، هةرضةندة حةقيقةت لة ئيمةوة دوورة هيض زانيندا و زانست كايةكانى تةواوي لة بيت. دةست حةقيقةت بيت... رةخنة لةدةرةوةى نيية ئارطيومينتيك لة دةرةوةى هةنطاوي مرؤظداية و دةبيت ئةم طوتةية بة ثيوةريكي هيض ئةوة بةبي ئةوةى لةبةر بزانين، بةهادار ئؤبذيكتي بؤ تويذينةوة و رةخنةى طومانةكانمان بووني

نيية...()29(.لةبارةى رةتكردنةوةى ميتؤدةكان و ئايديؤلؤذيية

شؤرشطيرييةكان و هيستؤريسيزمو ك��راوة ضظاتى كؤتاييةكانى ئامانجة لة يةكيك فةلسةفييةكانى بنةما روون��ك��ردن��ةوةى دوذمنانى تؤتاليتاريزم و فاشيزم و هؤى مةيلي جةماوةرة بؤ ئةوانة. هاتنة سؤسيؤلؤجي و سايكؤلؤجي هؤكارى طرنطترين و ئازادي ترسي لة خةلكيية راكردني تؤتاليتاريم ئاراى بةرثرسياريتي نةخوازراو و حةزيان بؤ ئاساييش. دواى و ئؤتؤريتةخواز نةريتي ضظاتي لة مرؤظ دةرضووني داخراو Closed Societyو طةيشتة نةريتي رةخنةطرانة، كة رووياندا، نوييانةى ثيويستيية و مةرج و هةل ئةو بوونة هؤى نيطةراني و طرذى قول لة مرؤظدا، بة جؤريك ئارةزووي طةرانةوة بؤ رةحمي ئاساييشي لةدةستضووي

تيدا بيدار بووةوة. لة ضظاني مؤديرندا نةريت و هيرارشي دةكةون، تاك ئاساييشي ثشتيوانيكي رووةو ئايين و ريطة هةلبذاردني و ليكؤلينةوة و رةخنةطرتن توانستي جؤراوجؤرةكان و بي ثيشينةكاني ذيان دةستةبةر دةبيت بةهؤى ضظات دةكريت. كؤنةكان زانراوة لة طومان و داب��ران رووةو شارستانيتي فشارةكانى كاريطةرى Free Thinking ئازادهزرين لة تاك و دةنيت هةنطاو

بؤ ئازادييةوة لة و Dogmatism دؤطماتيزم بؤ ةوة ضظاتي بؤ خةلكي مةيلي ريشةى دةبةن. ثةنا ئاساييش داخراو، كة لة كؤنةوة لة بةرانبةر مةيلي شارستانيتي بؤ ئازادي و رةخنةكارى ثةيدا بووة، هةر ئةمةية: خؤزياي يؤتؤثياي هيمن و ئاساييش، خؤزياى ضظاتيكي داخراو و دوور لة دةستي ئازادي هزر و رةخنةكارى. كؤنةثاريزي رابردوو نةريتةكانى بةر ثةنابردنة واتا ئايدياليزم، و لة هةردوويان ئاييندةدا، لة يؤتؤثيا دواى بة طةران و يةك رةطةزن و هةردوويان ثشت بةستن بة توندوتيذى دذة ه��ةردووي��ان ئ��ازاد. ه��زرى ريشةكيشكردني بؤ طؤرانكارى و خوازيارى ضظاتيكي وةستاون. هةردوويان دةطؤرين بؤ تؤتاليتاريزمي )راست و ضةث(، كة ديمةني ثراكتيكيان يةكةميان فاشيزم و ئةويديكةيان كؤميونيزمة. بة تيروانيني ثؤثةر هةنديك لة فرةزانترين و ئاطامةندترين فةيلةسوفان بة مةيلة مرؤييةكانيان و هةستي نيازثاكيان، ضظاتي ثالندانةرى مرؤيي، ضظاتي ضاككردني بؤ واتا داخراو و دوذمني ضظاتي كراوة و ئازادي و رةخنةطرتن ثيشةنطي ثؤثةر تيروانيني بة ب��وون. طؤرانكارى و طرنطترين و ثالتؤنة كؤنةثةرستةكان فةيلةسوفة بة ثؤثةر، ماركسة. كارل ئاييندة يؤتؤثياي هزرظاني رةخنةطرتن ناكةويتة رابردوو، رةخنةطراني ثيضةوانةى بةلكو فةيلةسوفانة، ئةم هزرينةكانى الوازةكانى ثنتة لة دةبيت، خةريك بةهيزةكانياندا ثنتة لةخنةكردني لةتةك و لة كاتي ثيويستدا، لؤجيكي ناوةكى ئةو فةيلةسوفانة بة دادةمةزرينيتةوة بةهيزيان ثنتي مةبةستي خستنةرووي خؤى و بيت، بةرطريكردن شياوي وايليدةكات و الوازةكان. ثنتة لةسةر جةختكردنةوة لة دووردةطريت ثتةو بناغة رةخنةكردني دةكةويتة كاتيك بةمجؤرة هيض ئيدي فةلسةفانة، ئةم بنةرةتييةكانى بةلطاندنة و ئةم اليةنطراني دةستي لة بةرطريكردن بؤ بةلطاندنيك

نامينيتةوة. فةلسةفانةدا دواى بة ئةريستؤتيليسدا و ثالتؤن هزرى لة ثؤثةر هيستؤريسيزم و تؤتاليتاريزم ئايديؤلؤذي شؤرشطيرى ئؤتؤريتاريانيزم دةط��ةري��ت. )م��ي��ذووط��ةراي��ي(دا ئيزينتياليزم و ث��الت��ؤن Authoritarianismي

بنيادي ئةريستؤتيليس )ضييةتيطةرايي( Essentialismفةلسةفةيةكة يؤتؤثياي ثالتؤن فةلسةفةى ئةم دووانةن. و تؤتاليتير دةولةتي و داخراو ضظاتي ثاريزيكردني بؤ

Page 44: Govari Fshar

ريطرتن لة طؤرانكارييةكانيان. ثالتؤن و ئةريستؤتيليس Oracularبوون، غةيبويذانة فةلسةفةى بانطةشةكارى هزري سكؤالستيكي )شيوازي بوو. ميراتطرى هيطل كة لة وابةستةبوون – هةمووي نائوميدي و ميستيك[ي] و ئيزينتياليزمي ريبازي ناضارةكيانةى دةرةنجامي ئاشكراي هةلضووني و ئةريستؤتيليسة، و ثالتؤن نهيني ئازادي دةطؤريت بؤ شؤرشي لة بةرانبةر ثالتؤن ئةريستؤتيليس بةرانبةر بة ئاوةز()30(. ئةم دووانة رؤلي كة هيطل، فةلسةفةى )دةركةوتني لة هةبوو سةرةكيان

ثيرى هيستؤريسيزم و تؤتاليتاريزمي ئةمرؤية()31(.شوينثيي بة )كليسا نيظينيشدا سةدةكاني لة و رؤيشت ئةريستؤتيليسدا و ثالتؤن تؤتاليتاريزمي لوتكة. طةيشتة ئةنطيزاسيؤندا لة دواجار لة رةوتة ئةم )دادطاى ثشكنيني ئةنطيزاسيؤن تايبةتي، سةرضاوةى بة ئةوة، دواى بوو()32(. ثالتؤن تيؤرييةكةى بيروباوةر(، ريبازةكانى هةموو س��ةرض��اوةى هيطل فةلسةفةى توندرةوي ضةثي )بالي سةدةيةدا. لةم هيستؤريسيزمة و كؤنزيرظاتيظةكان ميانةرةوة و ماركسيستةكان فاشيستة راستطةرا توندرةوةكان-هةموويان [فةلسةفةى] دادةنين( خؤيان سياسيي فةلسةفةى بنةماى بة هيطل

كة دؤزييةوة، ثالتؤني ئيديكاني لةنويوة )هيطل... .)33(ئاوةز بةرانبةر لة بوون ثالثشتي هةلضووني هةميشةيي هاتنةئاراي دووبارة وةكو هيطل فةلسةفةى ئازاديدا. و ئةلقةى ئةو، دةبيذن وةكو )قبيلةثرستي(... تريباليزمة بزربووني نيوان ثالتؤن و فؤرمي ئةمرؤيي تؤتاليتاريزمة.

اليةنطراني ئةمرؤى تؤتاليتاريزم...هيطلةوة فةلسةفةى داخراوى كةشي لة هةموويان هاتوون، و فيرى ئةوة بوون دةولةت و ميذوو و نةتةوة بثةرستن()34(. هيطل بة فةلسةفةكةى خؤى ئايديالةكانى فةيلةسوفي ثلةى لة و دةكات ويران فرةنسي شؤرشي و )خ��ودا ث��روس دةولةتي خزمةتطوزارى و فةرمي اليةكةوة )لة و دةدات()35( ثاساو بةيةكةوة ثروس دةولةت ثروسويستيانةى و ثالتؤنيستيانة ثةرستني لة كؤياليةتي و ميذوو ثةرستني ديكةوة، اليةكي لة و جيطرةوةى دةكاتة ميذوودا لة سةركةوتن بةرانبةر توخمي ئازاديخوازي و ناسيؤناليزم()36( و )هيشتاش لة سةردةمي ئيمةدا ريبازي هيستؤريسيزمي شيتئاميزانةى طةشةكردني دةبيتة هؤى كة هةوينةية، ئةو وةكو هيطل خيراي تؤتاليتاريزم)37(. نزيكةى تةواوي تيطة طرنطةكانى تؤتاليتاريزمي ئةمرؤيي راستةوخؤ لة هيطلةوة بة ميراتي لة ناسيؤناليزم لة: بريتين تيطانة ئةم ماونةتةوة()38(. و دةول��ةت بةرزراطرتني رةطةزثةرستييةكةيدا. واتا يةكيتي بةرثرساريتي مؤرالي، لة جةنط، الداني دةولةت كةسايةتي و ريبةران ستايشكردني ماف، و ستةم .World-historical Personality جيهان-ميذوويي

بةمجؤرة شؤثينهاوةر دةربرينةكةى ثؤثةر سةرةنجام دةهينيتةوة: )ئةطةر رؤذيك طةرةكت بوو طةنجيك طةمذة تةواوةتي بة ليهزرينيكي هةرجؤرة توانستي و بكةيت هيطلي كتيبةكانى ئةمةية ريطة باشترين ليوةربطرييةوة،

بيخوينيتةوة()39(. بدةيتي بة سةبارةت ثؤثةر داوةريكردنةكةى واثيدةضيت وروذينةرةكاني بؤضوونة بة بةرانبةر لة ماركس، تةنانةت و اليةنانة بي و هاوسةنطتر هيطل، لةبارةى نيوان لة دادةنيت جياوازي ئةو هةلبةتة بيت. هاورايانة ليهزرينةكانى ماركس و ماركسيزمدا. بة تيروانيني ثؤثةر ترسناكترين و ثةرةسةندووترين )ثةتيترين، ماركسيزم ئةو تيروانيني بة ب��ووة()40(. هيستؤريسيزم فؤرمي سةرضاوةى هزرى ماركسيزم و فاشيزم هةردوويان يةك شتة، هةرضةندة )ماركس [تيؤرييةكةى خؤى] تاقيكردةوة بةهةلةدا سةرةكييةكاني تيؤريية لة ئةوةى لةتةك و ضوو، ئةوا تاقيكردنةوةكةى بيهوودة نةبوو()41( ، بةآلم ئةوا شايستةييةكاني، هةموو بووني لةتةك )ماركس ثيغةمبةريكي درؤزن بوو. ئةو ثيشبيني رةوتي ميذوويي

كرد و ثيشبينييةكانيشي راست دةرنةضوون... ئةو دةيان كةسي هؤشمةندي طومرا كرد و باوةري بةريةككةوتن زانستيانةى ريطةى ب��ةوةى ثيهينان ميذوويية ثيشبينييةكي كؤمةآليةتييةكاندا طرفتة لةتةك Historical Prophecy. ئةو بةهؤى ئةو فيربوونةى لة بة سةختي كةوتة ذير هيطلدا دةستي كةوتبوو، فيرطةى Noumenon نؤمينا نيوان ديريني جياوازي كاريطةرى جياوازي و Appearance دةركةوت و لةخؤدا( )شت ناجةوهةرى و Substantial ج��ةوه��ةرى ن��ي��وان سةبارةت وايدادةنا ثيشكةوتنةى ئةو .accidentalكة ب��وو، ئةمة هيناوة بةرهةمي كانت( )و هيطل بة وةكو ئةستووييدا، جيهاني لةتةك رياليتي يان نؤمينا دةركةوت و دادةنا شتي يةك بة مرؤظ، ميتابؤليزمي يان دياردةي بةيةك شت دادةنا لةتةك جيهانى ئيديكان(

ئةوة لةسةر )ماركس جةختي ثؤثةر تيروانيني بة .)42(كردووةتةوة لة نيوان ميتؤدي تةواو هيستؤريسيزميانةى مةبةستي بة ئابوورى شرؤظةيةكي هةرجؤرة و خؤيي ثرؤطرامسازي ئاوةزمةندي، ويكضوويي بووني هةية()43( سياسةتة. طرنطي لةبةرضاونةطرتني ريشةى ئةمةش و هةر ناتوانايي بة سةبارةت ماركس ئةو )تيؤرييةكةى بةشيكي سياسةت و باوةريشي لةبارةى ديمؤكراسيوةكو فؤرميكي ديكتاتؤرى ضينايةتي] بة تيروانيني من نة تةنها

هةر هةلةية، بةلكو هةلةيةكي كوشندةية)44(. ثيضةوانةى بة خؤى ماركس تيؤرييةكةى بةثيي بة ئابووري داكةوتي ناتوانين ئيمة ماركسيستةكان لة ئةوةى وةكو بطؤرين، خؤمان ويستي و خواست ريفؤرميزمي مافدا دةتوانين. سياسةت جطة لةمة شتيكي

ذمارة )7( تةموزي422010

Page 45: Govari Fshar

43 ذمارة )7( تةموزي 2010

ئاسانتر و كورتتر لةدايكبوون »ذاني كة نيية، ديكة بكات«)45(.

ماركس كةمئاميزةى تيروانينة ئةو دةرةنجامدا لة تةنها نة هةيبووة، سياسيي دةسةآلتي بة سةبارةت ئامرازي طرنطترين لةبارةى تيؤرييةك دارشتني لة هةذاران، رةوشي باشتركردني ثؤتينسيال)هيزةكي( بةلكو لة طةورةترين مةترسي هيزةكي بؤ ئازادي مرؤظيش ئةو و ساكارانةى تيروانيني سادة كردووة. خافل خؤى دا Classless Societyبيضين لة ضظاتي ئةوةى لةبارةى ئةركي دةولةت و نيية رؤليكي هيض دةسةآلتي سياسيي دةبيتةوة« وشك و »دةذاكيت و دةدات لةدةست خؤى لةوة هةرطيز كة دةدات، نيشاني ئاشكرايي و روون بة تينةطةيشتووة دةسةآلتي سياسيي دةتوانيت ض كاريك بؤ

خزمةتي ئازادي و مرؤيي بكات و طةرةكة بيكات()46(. دةركةوتني ثيشبينيكردني ثؤثةر تيرروانيني بة ثيشةكيانةدا ئ��ةو لةتةك تةنها نة بيضين، ضظاتي )بؤ بةلكو روو، خستوونيةتة ماركس كة ناطونجيت، زؤريك لة خةلكي جؤريكة لة هةآلتن، ريطةيةك دروست و هةنوكة بةرثرسياريتييةكانى لة هةآلتن بؤ دةكات توخم زيانبارترين ئاييندة()47(. بةهشتي بة سثاردني ثراكتيكييةوة، سياسةتي روانطةى لة ماركسيزمدا، لة هةمان ثيشبينيكردني شؤرشيكي توندوتيذئاميزة)48(. بة [ماركس] ئةو نشوستهينانى )هؤكارى ثؤثةر تيروانيني ريبازي ه��ةذارى ثيشبينيدا، و ثيغةمبةرى ثلةى لة )واقعيت(ةى داكةوت ئةم واتا هيستؤريسيزمةكةيةتي، مةيليك وةكو كة بدةين، شتيك سةرنجي ئةمرؤ ئةطةر يان ثرؤسيسيكي ميذوويي دةردةكةويت، ناتوانين بزانين لةتةك نا()49(. يان دةردةكةويت وةها سبةينيش ئايا ئةمةدا، ثؤثةر سةبارةت بة ليهزرينةكانى ماركس اليةني راست لة دةست نادات و رايدةطةيةنيت: )لة ناكؤكي نيوان لةتةك زيتر دا Materialism ماتةرياليزم و ئايدياليزم بوو، ثنتة ئةم نيشانداني من ئامانجي هاورام. ماركسدا ميذوو بؤ ماركس ماتةرياليستيكيانةى طوزارشتة كة

لةتةك ، Materialistic interpretation of historyزؤر نابيت ئةوا هةيبيت، دةشيت بةهايانةى ئةو هةموو

بة جدييةوة وةربطيريت()50(.باوةر)ايمان( من تيروانيني )بة دةبيذيت: هةروةها

كراوة)51(. بة ضظاتي بوو باوةر بنةرةتدا لة ماركس ي وةكو تيطةكانى ماركس، مؤرالييةكانى ثرةنسيثة بةثيي بوون)52(. طرنطتر هةموو شتيك لة يةكساني و ئازادي ] كريستيانيدا ئاييني لة ماركس )كاريطةرى [تةنانةت]

بتوانين لةوانةية مؤرالييةكانةوة] ريفؤرمة روانطةى لة ئايينزاي لة لؤتةر كاريطةرى لةتةك بكةين بةراوردي و وردبيني بةو سةرةتا ماركسيزمي كاتؤليكيدا... دةيكرد مؤرالييةكاندا ثرسة لة ثراكتيكييةي شيلطيريية

كردةوة لةسةر كة جةختكردنةوةى، ئةو هةروةها و دةيكرد، نةك قسة، لةوانةية طرنطترين هزرى ضاكسازي

رؤذطارى ئيمةي ختسبيتة روو()53(. بة تيروانيني ثؤثةر )ئةطةر لة [ماركس]يان دةثرسي: خؤمان ضارةنووسي دروستكةرى دةبيت ئيمة ئايا ئةو بكةين؟ ثيشبينييةكةى بة ب��اوةر تةنها يان بين، دةك���رد()54(. قبول ثيشبينيدا بةسةر دروستكارى كؤتاييدا لة شرؤظةكردني ثؤثةر ئةمانةدا هةموو لةتةك

و ماركس ئاكتيظيزمي نيوان )لة كة واية، تيروانيني و هةية طةورة طرفتيكي هيستؤريسيزم بة باوةربووني تيؤرييةكةيشي لةبارةى ئةمةى ضارةيةكي ديكة نيية جطة ئةم ئةوا ميذوو، نائاوةزييةكانى هيزة لة خؤدانة دةست هيستؤريسيزمي ماركس دةكات)55(. بةرفراوانتر طرفتة بةسي ئةندازةية بةم دواتر بةآلم وةرط��رت، هيطل لة نةكرد و مؤلةتي ئةوةى دا هيستؤريسيزم زالبيت بةسةر كردة]( كاريطةرى بة ئةو باوةرى بة [يان ئاكتيظيزمدا

.)56(بة شيوةيةكي ثوخت طرنطترين بانطةشةي ماركسيزم زانستيية ياسا ملكةضي ضظات و ميذوو كة ئةمةية،

Karl_Marx

Page 46: Govari Fshar

ئةم بنةماي ئةو لةسةر دةشيت و ناضارةكييةكانن ثيشبيني مرؤيي ضظاتي و ميذوو ئاييندةى ياسايانة نةشياوة، ياسايانة ئةم بةم كردةى بكةين. هةنطاوى دذ لة Scientific Socialismزانستي سؤسياليزمي واتاي Utopian Socialism بةرانبةر سؤسياليزمي يؤتؤثيايي

هةر ئةمةية. هةلبةتة ثؤثةر هزرى ماركس بة يؤتؤثيايي ئةذمار ناكات، هةرضةندة ماركسيزمي سةدةى بيستةم لة وةرطرتووة. تايبةتمةندييةكي وةها كؤميونيزمدا فؤرمي بة واتا رةتناكاتةوة، ماركس هزرى زانستيبووني ئةو ياسامةندة، ناوةرؤكيكي خاوةن ئةوةى سةرنجدانى تيروانيني بة هؤيةوة بةم نازانيت. ثووضةلنةشياوي بة كة تاقيبكرينةوة، ماركس بيروباوةرةكاني دةبيت ئةو رةتكراونةتةوة. و ثووضةل طشتي بة و تاقيكراونةتةوة ثيشبينييةكانى و تيروانين بةثيضةوانةى بةمجؤرة، ماركس، كؤميونيزم لة وآلتة ثيشكةوتووة ثيشةسازييةكان شؤرشة لة نةبووة رؤلي ثرؤليتاريا دةرنةكةوتووة، لة كريكاران بيستةمدا، س��ةدةي كؤميونيستييةكانى ئاطايي و ب��وون ثؤشتةتر ثيشةسازييةكاندا ضظاتة لةدةستداوة. ضظاتي Class Consciousnessضينايةتيانجةمسةرى دوو نيوان لة ثيشكةوتوو سةرمايةدارى ضيني بةلكو نةبووة، دابةش ثرؤليتاريادا و بؤرذوازي زانستي تيؤرى كةواتة سةندووة. طةشةى ناوةراست مرد، زانستي )ماركسيزمي بووةتةوة. ثووضةل ماركس بمينيتةوة: زيندوويي بة تييدا شت دوو دةبيت بةآلم و كؤمةآليةتي بةرثرسياريتي بة هةستكردن يةكييان

ئةوي ديكةيان خؤشةويستي بؤ ئازادي()57(.لة نموونةيةكة تةنها ماركسيزم ثؤثةر تيروانيني بة تيؤريانة ئةمجؤرة بةهؤى هيستؤريسيزم. تيؤرياكاني ميذوو بةطويرةى ياسا ناضارةكي و ديتيرمينييةكان ضةند قؤناغيك دةبريت و بةطويرةى هةمان ئةو ياسايانة، ئاييندةى لة تيؤريانةى ئةو هةموو ثيشبينيكردنة. شياوي ضظات هةولي دؤزينةوةى ئاراستة ناضارةكييةكانن لة ثرؤسيسي وةها لة هيستؤريسيزم)ميذووطةرايي(ن. ئةوا ميذوودا، بةطويرةي بةشةكانى كة طشتيكة، ميذوو تيروانينيكدا لة بةستراونةتةوة. بةيةكترييةوة هةمةكييةكانةوة ياسا هةم شؤرشطيرييةكان ئايديؤلؤذيية ثؤثةردا تيروانيني

هيستؤريسيزم و هةم هؤليست Holist )طشتطةران.نةخشة و ثالن هاوتاى بة ميذوو كة لةويشةوة، دةكةن. وينا بؤ يؤتؤثيايشي يان ئامانج ئةوا دةزانن، هيستؤريسيزمي تيؤرياكاني ثؤثةر تيروانيني بة يةك هةموويان زانستي و فةلسةفي و ميتافيزيكي توخمن. بة ثيضةوانةى ئةمجؤرة تيؤريانة، ثؤثةر ثييواية ديتيرمينييةكان ياسا ملكةضي ميذوو وةرضةرخاني شيكاري بؤ ئيمةية هةولداني دةرةنجامي بةلكو نيية، خؤى ميذوو كيشةكان. ضارةسةرى و ثرسيارةكان

ئاراستةيةك و ئامانج و مةبةست داهينةرى خؤيدا لة ثيدةدات. شتانةى جؤرة ئةم ئيمة كارةكاني بةلكو نيية، ملكةضي ميذوو وةرضةرخاني و طةشةسةندن هةلبةتة بةآلم ئيمةية، زانستي ثةرةسةندني و طةشةسةندن شياوي ئاييندةدا لة ئيمة زانستي ثةرةسةندني شيوةى بةهؤى ئةمرؤ بتوانيت هةركةسيك نيية. كردن ثيشبيني سبةيني دؤزينةوةكانى هةن زانستيانةى ئامرازة ئةو دةطات، دؤزينةوانة بةو هاوكات دةستي بكات، ثيشبيني و ئةمة بة واتاى كؤتايي ثرؤسيسي طةشةسةندني زانينة نةدةكران. ئةذمار دؤزينةوة بة بنةرةتدا لة ئةطةرنا و نةشياوبووني هةمةكييةدا، تيطة ئةم ث��ةراوي��زي لة ثيشبينيكردني وةرضةرخانةكاني ضظات و ثرؤطرامسازي شيوةيةكي بة مرؤظ كارةكانى هةية. ضظات بؤ تةواو طشتي، و كارى سياسيي بةتايبةتي، كاريطةرى واي هةية، كة لة دةرةوةى نيازي سةبذيكتةكةية )يان بكةرةكةية(.

لة تيروانيني رةخنةطرانةى ثؤثةردا، تيروانينة يؤتؤثيايي يان كؤمةآليةتييةكان، طؤرانة بؤ شؤرشطيرييةكان يان شيوةزانست بة بةستة ثشت كؤمةآليةتي ئةندازياريي

يان ليهزريني نائاوةزمةندي.بةدةستةبةركردني بؤ هةولدان كة رووةوةية، لةم ئايديؤلؤذيية هؤليست و يؤتؤثيايي و هيستؤريسيزمةكان ياسايةكي هةر بةمجؤرة زيانبارة. و كارةساتبار طريمانة و ياسا ثووضةلشياوة، و ناجةختي سروشتي كاتةى ئةو تةنانةت ،Sociology ضظاتؤلؤجييةكانيش بةلطةى سةلمينةريشيان هةية، هةر دةبيت بكةونة بةردةم ئةزمووني ثووضةلكردنةوةوة. هةر ليرةوة دةردةكةويت ئاواكردنةوةى بؤ يؤتؤثييةكان خواستة هاتنةئاراى )بة نةشياوة. لؤجيكييةوة رووي لة ضظات ت��ةواوي نزيكةيي بة يان تةواو ناتوانين زؤرةوة بةلطةيةكي النيكةم ريكبخةين، كؤمةآليةتييةكان ثةيوةنديية تةواوي تازة سيستةميكي هةر كردةكيكردني بة ئةوةى لةبةر بةسةر ثةيوةنديية كؤمةآليةتييةكاندا، كؤمةليك ثةيوةندي نوي دادةهينيت، كة ديسانةوة دةبيت ريكبخرينةوة()58(. لة ئةندازيارى كؤمةآليةتي بؤ يؤتؤثيايي روانيني كاتيك نةسازي و كةموكورتي لة نةشياوة، لؤجيكييةوة رووي كؤمةآليةتييةكاندا زانستة لة هؤليستةكان تيروانينة تايبةتمةندي زانستانة ئةم ئةوةى لةبةر دةردةكةويت، و ناطرن، لةبةرضاو بينينةكان هةندةكي و هةلبذاردن

ليكؤلينةوةى ضظاتي وةكو طشتيك دادةنين. ئةندازيارى ري��ط��ةض��ارةى دوو نيوان لة ثؤثةر ثلة كؤمةآليةتي ئةندازيارى و هؤليست يان يؤتؤثيايي بة باوةرداران بة شياو دةزانيت. تةنها دووةميان بةثلة، تيبينيكردن بي بةثلةية ثلة بنةرةتدا لة )ئةوةى يؤتؤثيا كؤمةآليةتي ئةندازيارى دةهينن()59(. بةكار نةزانانة و و ضظات لةبارةى تيؤرييةكة يؤتؤثيايي، يان هؤليست

ذمارة )7( تةموزي442010

Page 47: Govari Fshar

45 ذمارة )7( تةموزي 2010

ثشت كة سةرةنجام ثشتةوةية، لة دياريكارةكانى بةشة لة بةرانبةردا، ئةندازيارى كؤمةآليةتي بةستة بة طومان. روانطةي لة ثيويست مةرجي و هةل دةبيت بةثلة ثلة ئةزموونييةوة لةبةرضاو بطريت. ئةندازيارى كؤمةآليةتي ميتؤدةكانى و ئامانج لة رةخنةطرتن توانستي بةبي بة هؤكارة بة طشتي وابةستةية )ثيشكةوتن ناكاريطةرة. سياسييةكانةوة، واتا ثةيوةندي بةو دامةزراوانةوة هةية،

كة ثاريزةرى ئازادي هزرن()60(. دةبيت توانستي رةخنةكردني سياسةتةكانى حكومةت بؤ بةدةستهينانى ئامانجةكانى هةر جؤرة ئةندازيارييةكي جؤرةى بةو تيطةية، ئةم بيت. ثاريزراو كؤمةآليةتي سةبارةت ثؤثةرة تيؤرييةكةى دةرةنجامي بينيمان، البردني ثرؤسيسي وةكو زانست طةشةسةندني بة سياسةتةكانى رةخنةكردني ئةمة، سةربارى هةلة. حكومةت لةبةر ضةند هؤيةكي ديكة ثيويستيية و لةوانة، ناخواستة دةرةنجامي هةميشة سياسيي ك��ارى كة ثيوانة لة دةهينيتةوة بةلطةيةك ضةند ثؤثةر دةخاتةوة. كؤمةآليةتي ئةندازيارى رةتكردنةوةى بؤ فراوانةكةيدا ئةندازياريية جؤرة لةم يةكةم )طشتطةرا(: هؤليست هةنطاوى ب��ةردةوام ئ��ةوةى لةبةر كؤمةآليةتييةدا، ئاساني بة ناتوانين دةدريت، ئةنجام طشتطير و فراوان دياريبكةين، كة كام يةكيك لةم هةنطاوانة لة بةرهةمهاتني ميتؤدة ئةمجؤرة كةواتة بووة. كاريطةر دةرةنجامةكاندا ذياني لةبارةى ءةزموونطةريانة زانيني دةستخستني كؤمةآليةتي نةشياو دةكات. بة تيروانيني ثؤثةر تةنانةت ئةندازيارى كؤمةآليةتي ثلة بةثلةش هةميشة نابيتة هؤى لةبارةى ثيويست ئةزموونطةرى زانيني دةستخستني خوازراوةكان، زؤر تاقيكردنةوة لة )زؤريك ضظاتةوة. لةتةك ئةوةى ييؤتؤثيايي نين و ناوةرؤكيكي ثلة بةثلةيان و خةون سنوورى لة زؤر ماوةيةكي بؤ ئةوا هةية، )ئةندازيارى ثراكتيكدا لة دةميننةوة. ئةنديشة)خيال(دا بةو بيت بةست ثشت طشتي بة طةرةكة كؤمةآليةتي( تاقيكراونةتةوة()61(، هؤشدا لة كة تاقيكردنةوانةى، ويناكرابيت باشتر ميتؤديكي نيية واتاية بةم ئةمة بةآلم ئةمةية، دووةميان بةثلة. ثلة كؤمةآليةتي ئةندازيارى لة ئةندازيارى و ثرؤطرامسازي ثؤثةر تيروانيني بة كة يان و ناتةواون، يؤتؤثيايي يان هؤليست كؤمةآليةتي بةردةم لة ريطربن ناتوانن باشتر، دةربرينيكي بة هةولدان طشتي بة خؤيان. ئامانجةكانى دذايةتيكردني ضةندين لةتةك ضظات هةمةكيانةى دامةزراندنةوةى بؤ دذايةتي فراواندا رووبةروو دةبيت، لةبةر ئةوةى لةتةك كؤمةآليةتييةكان طروثة جيطرةكاني بةرذةوةنديية بةريةك دةكةون. سةرباري ئةمة، كؤدةنطبوون لةبارةى هؤليستانة و يؤتؤثيايي هةنطاوة ئةمجؤرة ئامانجةكانى كؤمةآليةتي ئةندازياراني دةرةنجامدا لة دوورة. زؤر

بكةن، سةركوت نةيارانيان طةرةكة شؤرشطيران يان بيدةنط و ملكةضيان بكةن. لةم رووةوة حكومةت و يان ناضار و وةردةطريت ئؤتؤريتةخوازانة ناوةرؤكيكي و نةيارييةك و رةخنةطرتن هةرجؤرة دذايةتي دةبيت خؤى ثةيوةندي حكومةتيك وةها بكات. ئؤثؤزيسيؤنيك لة ناتوانيت تةنانةت و دةدات لةدةست ضظات لةتةك خؤى رةضاوكراوةكانى ثرؤطرامة طونجاندني سنوورى ضيني بؤ دةطؤرين شؤرشطيران سةرةنجام، تيبطات. بؤ شؤرشطيرانة ئايديؤلؤذيي و نوي ئةريستؤكراتي بةكار خؤيان )امتيازات(ي سةرمافييةكان داثؤشيني تلياكي بة دةبيت شؤرشطيرى )ئايديؤلؤذيي دةهينن: ثرؤطرامة رزطاركردني بؤ كاتيك شؤرشطيران طةالن(. دةسةآلتيكي خؤيان يؤتؤثياييةكانى و شؤرشطيرى بة دةست ئةوة ثاراستني بؤ دةطرن، بةدةستةوة تةواو ثرؤطرامنةسازاو ثرؤطرامسازي يان خيرا هةنطاونانى يؤتؤثيايي، كؤمةآليةتيي ئةندازياريى بةمجؤرة دةكةن.

ناضارةكيانة نشوست بة ئامانجةكانى خؤى دةهينيت.كة شؤرشطيرييةكانيش، و يؤتؤثيايي ئايديؤلؤذيية و وينة بي و رةوان جيهانيكي دامةزراندني هةولي لة خةيالين، لةبةر ئةوةى شتي نوي و بي وينة بة تةواوةتي نةشياوة، هةر ئاييندةيةك ريشةي لة ئيستا و رابردوودا وينة بي يؤتؤثياي دامةزراندني( )يان ئاواكردني هةية. دةتوانين ئيمة كارةى ئةو تةنها ئةوةى لةبةر نةشياوة، كار ئامادة رةوشي لةسةر كة ئةمةية، بدةين ئةنجامي شؤرشطيران بدةين. ئةنجام تيدا طؤرانكارى و بكةين هةندةكي ط��ؤران��ك��ارى بة يؤتؤثيا ب��اوةرداران��ي و نارةزامةندن، و خوازيارى طؤرانكارى هةمةكي ثيكهاتةى ضظاتن. بة دةربرينيكي ديكة، دةرطيرى ئةو دذوازييةن، طؤران هةندةكييةتدا لة لةوةى شتيك بةر طةرةكيانة كة

ثيبدةن، دةخوازن تةواوى رذيم بطؤرن.يؤتؤثيا اليةنطراني و شؤرشطيران ئةمة، سةربارى زانيني و زانيارى كة دةك��ةن، ئ��ةوة ثروثاطةندةى خؤى ئةمة كة هةية، ضظات بة سةبارةت تةواويان ويناكردنةش ئةم هةروةها وينانةكراوة. و نةشياو لةبةر هةية، ئامانجي ميذوو دةبيذيت كة بناغةية، بي ئةوةى بةدةستهينانى ئةوةى ثيدةطوتريت ئامانج، ديسان دةخاتةوة. ديكة ئامانجي و روودةدات تيدا طؤرانكارى كةواتة ميذوو داخراو نيية، و ناتوانين رايبطرين. هةرضي و دةكرينةوة، ديكة نويي ئاسؤى ثيشي بضينة زيتر كؤتايي و ئارامي كةنارى بطةينة ناتوانين كاتيك هيض ئةمةية، ئةويش و هةية ديكةيش ثارادؤكسيكي ئاسؤكة. بة دةبن كاريطةر خةياآلتةكانيان و شؤرشطيرةكان كة رةوشي لة بةشيك شتةى ئةو و باو رةوشي و ضظات تةواو ضظاتيكي ئاواكردني ببريت. لةنيو ناشيت باو باو، رةوشي ويرانكردني بة وابةستةية بيوينة و نويي

Page 48: Govari Fshar

بةآلم ويرانكردني رةوشي زال بة واتاى نةشياوبووني و هةنطاوةكان لة جطة كةواتة ثراكتيزةكردنيكة. هةر دةبنة )كة بةثلةكان ثلة و بةهةنطاو هةنطاو بزووتنةوة ريطةيةكي بناغةييةكان(، و بنةرةتي طؤرانكاريية هؤى تةواو ضظات بتوانين ئةطةر تةنانةت نيية. بووني ديكة ديسانةوة ئاوابكةينةوة، نةخشة و ثالن بنةماى لةسةر دةترازيت نةخشةسازان و ثالندانةران دةستي لة ئةمة ناضارةكييةكان وةرضةرخانة كاريطةرى بةهؤى و ثؤثةردا تيروانيني لة طشتي شيوةيةكي بة دةطؤريت. لةو راديكالةكان طؤرانكاريية شؤرشطيري و هةمةكي و ضظاتانةى دامةزراوةيةكي ثيويستيان نيية بؤ رةخنةكردني لةبار بؤ سياسةتةكاني حكومةت، زؤر دذوارة. رةوشي هاوتةريبة حكومةت و سياسةت رةخنةكردنيكي وةها بة ثرؤسيسي ضارةسةركردني كيشة لة ريطةى البردني هةلةوة لة زانستدا. لة تيروانيني ثؤثةردا رةوشي رةخنةى ديمؤكراتيك حكومةتة لة تةنها هةلة البردني و زانستي شؤرشطيرييةكان طؤرانكاريية و هةية ليبةرالةكاندا و دروست كةموكوردتي و كيشة مةرجانةدا و هةل لةم

دةكات.لةبارةى بةرطريكردن لة ديمؤكراسي و ضظاتي كراوة

و سياسيي تيؤريية بينيمان، رؤشني بة بةوجؤرةى كؤمةآليةتييةكانى ثؤثةر لة تيؤريية ئيثستمؤلؤجييةكةوة، سةرضاوة ئ��ةوة، زانستي فةلسةفةي بنةرةتي كة و ك��راوة ضظاتي كتيبى سةرةكي بابةتي دةط��ري��ت. لةوةى، كة دةبيت بؤ ريشة سيستةمة بريتيية دوذمناني تيؤريية و ليهزرينةكان لة سياسييةكان و كؤمةآليةتي فةلسةفييةكاندا بؤى بطةريين. بة تيروانيني ئةو ثرةنسيثي زانستي تيؤريا لةبارةى كة ئاوةزمةندي، رةخنةطرانةى هةمان بة دةبيت دةهينرين، بةكار ميتافيزيكييةكاندا و كؤمةآليةتييةكاندا و سياسيي تيؤريا لةبارةى ئةندازة ضظاتي كتيبي هةردوو بةلطاندنةكانى بهينرين. بةكار كراوة و دوذمناني و هةذاري هيستؤريسيزم لة تيؤريي زانستي دؤزينةوةى لؤجيكيي كتيبى ئيثستمؤلؤجي وةكو ئاوةزمةندي رةخنةى طرتووة. سةرضاوةيان تايبةتمةندي ئةوا زانستة، طةشةكردني بنةماى ئةوةى

سةرةكي ضظاتي كراوةيشة. بة دوذمنانيدا و ك��راوة ضظاتي كتيبى لة ثؤثةر يان و ديمؤكراسي لة دةكات بةرطري سانا شيوةيةكي لةسةر سؤسيال-ديمؤكراسي. لة باشتر دةربرينيكي بة البردني واتا ئةو، ميتؤدؤلؤجي فةلسةفةى بنةماى باشترين ضظات، بة طةيشتن شيوةى باشترين هةلة، طرفتارى ضظات كة كيشةكانة، بةثلةى ثلة ضارةسةر ثيويستي ثيشكةوتن زانستدا لة ئةوةى هةروةكو بووة. و سياسةت لة ئةوا هةية، هةميشةيي رةخنةكردني بة بةستراوة ثيشكةوتن و طةشةكردن ريطةى ضظاتيشدا

و ثيشنيارةكان خستنةرووي و رةخنةكارى ئازادي بة ريطةضارة جؤراوجؤرةكان و ضارةسةركردني كيشةكان بنةمايانة. ئةو بةثيي طؤرانكارى دةستةبةركردني و سامان لة خؤرئاوا ديمؤكراسييةكاني ثيشكةوتني نهيني ديمؤكراسيانةدا ئةو سروشتييةكاني سةرضاوة و و هزرين ئازادي ثيشزةمينةى لة بةلكو نادؤزريتةوة، رةخنةكاريداية. بة دةربرينيكي ديكة، ديمؤكراسي هؤكارى ئابوورى بةرةوثيشضووني و طةشةكردن سةرةكي دةستةبةر ئةمة توانستي ديمؤكراسي بووة. خؤرئاوا دةكات، كة سياسةتةكانى دةولةت وةكو طريمانةيةكيان تيدا ريفؤرميان و دةستكاري بةردةوام دةبيت و ليبيت هةنديك لةخؤطرى لةخؤيدا خؤى سياسةتريذي بكريت. ثيشوةخت هزريني هةرضي و نةكراوة ثيشبيني ثرسي بيت، زيتر ئةوة لةبارةى رةخنةطرتن و ليكؤلينةوة و شيمانةى رةخنةطرتن زؤرة. سةركةوتني توانستي ئةوا

البردني هةلة زؤر دةكات. لة سياسةتريذيدا تةنها نيازثاكي بةس نيية و بريارة بةو نة تاقيبكرينةوة، ب��ةردةوام طةرةكة سياسييةكان بة بةلكو دةركةويت، سةركةوتنيان ئاستي مةبةستةى نةسازييةكانيان. و ناتةواوي دياريكردني مةبةستي لةسةر جةخت بةطشتي سياسةتظانان ثيضةوانةوة، بة بةدواى طةران لة و دةكةنةوة سةركةوتنيان بةلطةكانى ئةمةش و دةثاريزن خؤيان بريارةكانيان هةلةكاني بريارة لة هةلة شكستهينانة. هؤكارى طرنطترين خؤى هةلة زانستييةكان، تيؤريية وةكو هةر سياسييةكاندا، ئةمة و هةبيت رةخنةطرتن كة دةبيت، ئاشكرا كاتيك هةية. ثلؤرال و كراوة ضظاتي بووني بة ثيويستي خؤى دةولةت سياسةتةكانى تييدا ضظاتيكة كراوة ضظاتي بةسةردا طؤراني بةردةوام رةخنةكارييةكان بةطويرةى شيوةيةكي بة سياسةتةكاندا لة طؤران هةلبةتة ديت. ئةنجوومةني طؤراني بة ثيويستي بةردةوام سةرةكي ئؤثؤزيسيؤني بوونى رووةوة لةم هةية. دةسةآلتداران دةسةآلتي ئاشتيانةى طواستنةوةى ئةطةرى و ريكخراو مةرجي ديكة طروثيكي بؤ طروثيكةوة لة دةول��ةت بة تةنها ديمؤكراسي كةواتة كراوةية. وةديهاتنى ضظاتي دةسةآلتداران زؤرينة ئةوة بةثيي كة ميتؤديك، واتاى نيية. راستةقينة ديمؤكراسييةكي ئةوة هةلدةبذيرن، ديكتاتؤرى لة جؤرةى بةو خةلكي، زؤرينةى لةوانةية هةلبذيرن، دةسةآلتدارانيك روودةدات، شؤرشطيريدا كة دوذمني ضظاتي كراوة، ريكخراوة سظيلي و ئازادةكان ديمؤكراسي لة تيطةيشتنيك وةها بن. رةخنةكارى و ضظاتي لةوانةية )صوري(ية. فؤرمالي تيطةيشتنيكي زياني كةمينةكان و ستةمكاران اليةن لة نةتةنها كراوة زؤرينةوةش الي��ةن لة لةوانةية بةلكو بةربكةويت،

خةسارةى بةربكةويت.

ذمارة )7( تةموزي462010

Page 49: Govari Fshar

47 ذمارة )7( تةموزي 2010

ئةم بةرانبةر لة دةشيت راستييةكةى كةواتة زؤرينانةش بةرطري لة ضظاتي كراوة و دامةزراوة ئازادة و ديماطؤط ئةو ئةوة لةبةر بكريت. ديمؤكراتيكةكان ديسثؤتيستانةي بة ضةندين شيوةى تايبةتي جةماوةريان لة ثاريزطاريكردن ناوي بة و كردووة خؤيان هاورياى ديمؤكراتيكييةكانيان دامةزراوة و كراوة ضظاتي خةلكي كراوة ضظاتى سةرةكي مةرجي هةلبةتة بردووة. لةنيو تؤليرانسي )ليبوردةيي( سياسيية. لةتةك ئةمةدا، ليبوردن ئانتي تؤليرانس)دذةليبوردةيي( لةهةمبةر ئةو طروثانةى

كراوة ضظاتي بنيادي بة خةسارة ديمؤكراتيكن ي دةطةيةنيت. كةواتة لة كاتى ناضاري و بووني هةرةشةى ترسناك، دةبيت دوذمناني تؤليرانس و هةواداراني كارى

توندوتيذى سةركوت بكرين.ثؤثةر ئابوورييةكانةوة سياسةتة روان��ط��ةى لة تيروانيني بة سؤسيال-ديمؤكراسيية. جؤريك اليةنطرى ئةو ئازاديي ئابووريي بي سنوور و طةرةالوذة خةسارة لة بةرطرى ثؤثةر دةطةيةنيت. ديمؤكراسي و ئازادي بة ئاواكردني و Welfare State خؤشطوزةران دةولةتي ضينةكانى لة ثاريزطاريكردن بؤ دةكات دامةزراوةكان بة ئابووريدا. لة دةول��ةت دةستيوةرداني و خ��وارةوة ئابووريدا لة دةول��ةت دةستيوةرداني ئةو تيروانيني هةر دةولةت ناضارةكيية. كردةيةكي بيت هةرضؤنيك هةلويستيك وةربطريت، ض دةستيوةردان و ض جطة لةوة، ئابووريدا. كاروبارى لة دةستيوةردان لة جؤريكة ئةوا ئازادي ثيشكةوتوودا سةرمايةدارى لة بيت هةرضؤنيك تةواوي بازار بووني نيية، لةبةر ئةوةى ئةطةر دةولةتيش دةستتيوةرنةدات، ئةوا مؤنؤثؤليستةكان هةلومةرجةكانى دةولةت كورتي بة دةبةن. لةنيو تةواوي بة كيبةركي هةمووان، ئابووريي ئازاديي دابينكردني بؤ دةبيت

بةرنامةريذى و دةستيوةردان ئةنجام بدات.دةستيوةرداني ئامانجي ديكة، دةربرينيكي بة ئازاديي زؤرينةى طةرةنتي ثيويستة دةولةت ئابووريي لة زؤرت��ر يان كةمتر دةستيوةرداني بيت. ئابووري خةسارة ئامانجة، بةم طةيشتن بؤ ثيويست ئاستي سياسيي ذياني سةرةكي ئامانجي وات��ا ئ��ازادي، بة دةكاتةوة هؤشيارمان ثؤثةر بارةيةوة لةم دةطةيةنيت. دةستيوةردان-تايبةت مةترسي طةورةترين )بيطومان دةسةآلتي زؤربووني راستةوخؤ-ي دةستيوةردارني كة شتيكي، بيرؤكراسيية. بآلوبوونةوةى و دةول��ةت دةبيتة هؤى زيادبووني مةترسي ئةمةية كةمتر كةسيكي اليةنطراني دةستيوةردان نةنطييةك لةم بابةتةدا دةبيننن... بةرنامةريذى ئازادي بؤ هةم و هيمني بؤ هةم طةرةكة دةكات( دابين هيمني ئازادي تةنها ئةوةى لةبةر بكةين،

.)62(سياسيي دةسةآلتي مةبةستة، ئةم دابينكردني بؤ

هةرجؤرة ئ��ةوةى لةبةر بيت، بآلو و ثةرش دةبيت ديكتاتؤرى مةترسي دةس��ةآلت سينتراليزةبوونيكي سياسييدا ذياني لة سةرةكي ثرسي رووةوة لةم هةية. دةسةآلتداران ذمارةى و ناوةرؤك بة نابيت ثةيوةست بةلكو روو(، خرابووة كؤندا فةلسةفةى لة )بةمجؤرةى ريطةى و دةسةآلتة ثراكتيزةكردني سةرةكي ثرسي ثراكتيزةكردني لة ريطرتنة ديسثؤتيزميش نةهيشتني سةرةكي ثرسي ديكتاتؤريانة. شيوةيةكي بة دةسةآلت لة )ضؤن دةتوانين دامةزراوة سياسييةكان وةها بريتيية يان خراثةكان دةسةآلتدارة تةنانةت كة ريكبخةين،

ناشايستةكان نةتوانن خةسارة بة ضظات بطةيةنن()63(.ثؤثةر دروشمي ئابووريدا سياسةتيي كايةى لة سوودمةندخوازي، اليةنطراني تيروانيني بةرانبةر لة زؤرينةى بؤ شادي زؤرترين لة دةكرد بةرطريان كة خةلكي بةدبةختي و هةذاري دةبيت ئةمةية تاكةكان، نةهيلين. بة دةربرينيكي ديكة، طةرةكة لة جياتي هةولدان كةموكورتيية نةهيشتني هةولي يؤتؤثيا، ئاواكردني بؤ ضظاتي كتيبى لة ثؤثةر بدةين. كؤمةآليةتييةكان باوة هةموو نيوان لة دةبيذيت: وةها دوذمنانيدا و كراوة و ش��اد ئايديالي لةوانةية سياسييةكاندا ئايديالة بيت. ئايديال مةترسيدارترين خةلكي خؤشبةختكردني سةثاندني بؤ دةطؤريت ئامانجةكةى ئايديالة ئةمجؤرة ئةوةى بؤ ديكةدا خةلكاني بةسةر ئيمة باآلكاني بةها ئةوان لةوة تيبطةن، كة ئةوةى بة تيروانيني ئيمة زيترين ئايدياليك وةها بةختةوةركردنيان... بؤ هةية طرنطي ئاراستة و )يؤتؤثياطةرايي( يؤتؤثيانيزم بؤ دةطؤريت تةواو ضظاتي لة هةمووان دلنياين ئيمة رؤمانتيكييةكان. ئيمةدا خؤشبةخت دةبن، )خيالي( ئةنديشةيي و و جوان رووي لةسةر بةهةشت دامةزراندني بؤ هةولدان بةآلم هؤى دةبيتة دؤزةخ، دامةزراندني هؤى دةبيتة زةوي، ئايينزايي، شةرى هةلطيرساني هؤى دةبيتة هةلنةكردن، و بة دابينكردني رزطاربوون لة ريطةى دةستةبةركردني، ب��ي��رورا(ي )ثشكنيني ئةنطيزاسيؤن دةزط��اى ئ��ةوا

ليدةكةويتةوة()64(.و يؤتؤثيا دروستكردني شيوةى ثؤثةر تيروانيني بة دابينكردني خؤشبةختي تةواو بؤ خةلكي شتيكي نةزانراوة، و كةموكورى نةهيشتني و كةمكردنةوة شيوةى بةآلم نةهيشتني زانراوة. ئاستيك تا كؤمةآليةتييةكان زيانة سؤزدارى و ثراكتيكي ثالنةريكي زيان و بةدبةختي دروست كؤمةآليةتييةكان ريفؤرميستة الى بةهيزتر دةكات نةك دابينكردني خؤشبةختي و كامةراني. كةواتة لة جياتي قسةكردن لةبارةى دابينكردني زؤرترين شادي بؤ زؤرينةى خةلكى )بة شيوازةكةى بينتهام(، دةبيت قسة بكريت لةبارةى هةولدان بؤ نةهيشتني زؤرترين رةنج و

بةدبةختي زؤرينةى خةلكي.

Page 50: Govari Fshar

لةبارةى ثةيوةندي نيوان لؤجيكيي فةلسةفةى زانست و ئيثستمؤلؤجيي ثؤثةر لةتةك هزرة سياسييةكةى ضةندين بؤضووني ناكؤك بووني هةية. رةخنةطراني ثؤثةر بروايان واتايةى )بةو شؤرشطيريية زانستييةكةى تيؤريية واية كاتيكدا لة دةكاتةوة(، ثووضةلكردنةوة لةسةر جةخت بؤ ريفؤرميستانةية. ئةو بةثلةى ثلة ئةندازيارى تيؤرى فريمان مايكل ناوي بة رةخنةطراني لة يةكيك نموونة ثووضةلشياوة، ثؤثةر ئيثستمؤلؤجيي واي��ة ب��رواى بة دؤطماتيستيانةية. كؤمةآليةتييةكةى فةلسةفة بةآلم رةخنةى ئيثستمؤلؤجيدا، ئاستي )لة فريمان تيروانيني تيروانينيك وةها كة ئةوةية، يؤتؤثيانيزم لة ثؤثةر ياساكاني زانست رةت دةكاتةوة، بةآلم بةهؤى تيروانيني ناكؤتان. و ناجةخت هةميشة زانستييةكان ياسا خؤى الواز يؤتؤثيانيزم رةخنةى اليةنةوة دوو لة خؤى ئةمة كؤمةآليةتي تيؤرييةكيي هةر داناني يةكيكيان دةكات: )نايةكالييكةرةوة( ناجةخت هةميشة طةرةكة يؤتؤثيا بة ئةمة خؤى ثؤثةر ئةوةى لةبةر ئةمةية دووةم و بيت، دووبارة دةكاتةوة مةرجي طياني زانستيانة بةدةستهيناني ناجةختةكانة، ياسا ثووضةلكارةكاني بةلطة بةردةوامي و طةشةسةندن لةبارةى ئةو تيؤرييةكةى ثيدةضيت يؤتؤثييةكان تاقيكردنةوة زانين و زانست ثةرةسةندني

ياساغ نةكات، بةلكو لةوانةية هانيشيان بدات()65(.رةخنةطراني، لة ديكةية يةكيكي طيلنةر، ئيرنيست تيؤريية و زانست فةلسةفةى نيوان )لة واية ب��رواى يةكيتي و هاوسةنطي هةم ثؤثةر كؤمةآليةتييةكةى فةلسةفة هةية. بووني طرذي و ناهاوسةنطي هةم و كة كرانةوةية، فةزيلةتي اليةنطرى كؤمةآليةتييةكةى طرذييةكي بةآلم ثووضةلشياوة... كؤمةآليةتي هاوتاى واتاي بة كرانةوة زانستدا لة هةية، بووني دياريش ثرسة لة بةآلم مةترسي، لةقةرةداني خؤ زؤرترين

ريثيدراوة()66(. ثيضةوانةكةى كؤمةآليةتييةكاندا

ثةراويزةكان

علي ايرج ترجمه ناتمام، جستجوي ثوثر، ريموند كارل )1(نو، عصر انديشه هاى مجموعة موحد، ضياء ويراستة آب��ادي، )تهران، سازامان انتشارات و آموزش انقالب اسالمي، 1369(،

ص95.)2( همان، ص97.

Karl Raimund Popper, Conjectures and )3( Refutations: The Growth of Scientific Knowledge,

.46.p ,1972 ,London)4( جستجوي ناتمام، ص47.

Bryan Magee, Modern British Philosophy, )5(.73.p ,1971 ,London

.46.Conjectures and Refutations, p )6()7( جستجوي ناتمام، ص63.

.73.Modern British Philosophy, p )8()10( همان، ص55. )9( جستجوى ناتمام، ص96.

)12( همان، ص63. )11( همان، ص59. Quantum Theory and the Schism in Physics, )13(

.211-199.Ibid, p )14( .211-199.p.211-199.Ibid, p )15(

Karl raimund Popper, Quantum Theory and )16(.211-199.p ,1982 ,the Schism in Physics, London

)تهران، بزرطمهر، منوضهر ترجمة ثوثر، مطي، بريان )17(انتشارات خوارزمي، 1359(، فصل4.

Karl Raimund Popper, The Open Universe: )18( ,1982 ,An Argument for indeterminism, London Ibid, )20( .127.Ibid, p )19( .130.p

.2-1.ibid, pp )21( .p.XX-127.Ibid, pp )23( .41.Ibid, p )22(

.128 Karl Raimund Popper, Objective Knowledge: )24(

.108.p ,1979 ,An Evolutionary Approach, Oxford Ibid, )26( .Ibid, preface )25(

.242.p)27( ثوثر، فصل 5.

Karl Raimund Popper, The Logic of Scientific )28(.111.p ,1968 ,Discovery, London

.30.Conjectures and Refutations, p )29(همان، )31( )30( جامعه باز و دشمنان آن، ج3، ص676.

)32( همان، ص679. ص675. )34( همان، ص689-688. )33( همان، ص687.

)36( همان، ص729. )35( همان، ص716. )38( همان، ص735. )37( همان، ص730.

باز و دشمنان آن، )40( جامعة )39( همان، ص758. همان، )42( )41( همانجا. ج4، ص858.

)43( همان، ص860. ص893 و 894. )45( همان، ص919. )44( همان، ص911.

)47( همان، ص941. )46( همان، ص920. )49( همان، ص1013. )48( همان، ص957.

)51( همان، ص1024. )50( همان، ص897. )53( همان، ص1026. )52( همان، ص1034.

)55( همان، ص1027. )54( همان، ص1027. )57( همان، ص1040. )56( همان، ص1039.

Karl Raimund Popper, Poverty and )58(.80-79.pp ,1957 ,Historicism, London

Ibid, )61( .Ibid )60( .68.Ibid, p )59(.97.p

همان )63( )62( ثوثر، فصل هاى 6 و 7. جا.

Michael Freeman, «Sociology and Utopia: )64( reflection on the social philosophy of Karl Popper», ,26.no ,)1975 British Journal of Sociology, )March

.Ibid )65( .32-31.pp Ernest Gellner, The Legitimation of Belief, )66(

.172.p ,1974 ,Cambridgeسةرضاوة:

بيستم قرن در سياسي انديشه هاي تاريخ بشيرية: حسين نشرني، هشتم، چاپ دوم، جلد محافظ��ه كارى(، و )ليبراليسم

تهران، 1387، ص79-58.

وةرطيراني: ثيشرةو محةمةد***

ذمارة )7( تةموزي482010

Page 51: Govari Fshar

49 ذمارة )7( تةموزي 2010

فةلسةفةى ثراكماتى

ميتؤدى جؤن ديؤيي

رةمةزان حةمةدةمين

طشتييدا مةغزايةكى لة )Pragmatism( ثراكماتيزم فةلسةفةى ئايدياية ئةو ئيديايةك، هةموو بؤ ثيوانةيى فةلسةفةى لة بريتيية تاضةند توانيوويةتى لة جيهانى ريالدا ئةنجامى ثراكتيكييانةى جةخت و مسؤطةر بخاتةوة، ضونكة ريبازى ثراكماتيزم لةسةر ثرنسيثى روانين ريطاى لة ئامانجةى بةو هةلبةستراوة، ثركتيكييةكان ئةنجامة بؤ ئايدياكانمان بتوانين لة جيهانى ريالدا ئةنجامى ثراكتيكييانة بةرجةستة

بكةين.هةلبةتة تيطةكانى "ثراكتيكيى و رياليتى" ثنتى كرؤكى ثراكماتييةكان بووة، لةبةر ئةوةى ثراكماتييةكان ئةو سنورةيان تيثةراند، فةلسةفاندن ئامانج درةوشاندنةوةى ئةبستراكت، ئيديى لة كؤمةليك بريتيبآ تةنها فةلسةفةيةكى طشتى سنوردار و دوايةكى بآ، تايبةتبآ بة رةفتارةكانى ثراكماتييةكانى لةالى لة سةرةتاوة بةلكو "مرؤظ، كؤمةلطا، دةولةت"، تةواوى سياسةت"بة و "فةلسةفة )ئةمريكا(دا، يةكطرتووةكانى وآلتة خودى بة ثراكتيكييانة سودى بتوانن تاكو كران، يةكدى ئاويزانى ريطاى لة م��رؤظ بؤ ئ��ازدى ويستى هةروةها بطةيةنن، م��رؤظ ئةمريكييةكان ئاراستةيةى ئةو بكةن، بةرجةستة رياليتى ئةزموونى هةروةها جيهان، ديكةى كةرتةكانى هةموو بؤ طوازرايةوة دواييدا لة كايةكانى"ثةروةردة، ئاويزانى ثراكماتييان فةلسةفةى ئةمةريكايةكان

هونةر، مؤرال، رؤشنبيرى، ..." كرد.ثيويستة تيبطةين، ثراكماتى فةلسةفةى لة لؤذيكييانة بؤئةوةى و سود" "ئةزموون تيطةى بة ثةيوةندى ثراكماتى فةلسةفةى بثرسين

ضيية؟ باآلترين دةسويذةكانى هزرى ثراكماتى ضيية؟لة روانطةى ثراكماتييةكان مرؤظ سةبارةت بة بؤشايى يان بةتالى "ئيديى واتة بذى، شايةستةيى بة بؤئةوةى دةهزرآ بةلكو ناهزرى، بؤ ئامرازيكن تةنها بةلكو نين، شتيك هيض خؤياندا لة باوةرةكان" و مرؤظ ضونكة ذياندا، لة مرؤظ ثيداويستييةكانى بةرجةستةكردنى بؤ نةبآ هزرين بة ثيويستى بةمسؤطةرى ئةطةر ناهزرآ، بةخؤرايى كؤمةلطا مرؤظى بؤنموونة، ذيان، ثيداويستييةكانى بةرجةستةكردنى دةه��زرن، بوون سةرضاوةى بة سةبارةت كاتيك سةرةتاييةكان دةذى، تيايدا طةردوونةى لةو بووة، تيطةيشتن رزطاربوون ئامانجى

Page 52: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي502010

هةروةها كاتيك لة ريطاى هزرينى ئةفسانةيى خوايةكى لة بةرد بةرجةستة دةكرد، بؤئةوة بووة هيزة ناديارةكان بةختةورى و ئاسودةيى بة تاكو بكات، كؤنترؤل ثراكماتييةكان هزرى لة رةها هةقيقةتى بؤية ذيانبكات، بيدوايةكى، "ط��ؤراو، هةقيقةتةكان بةلكو نيية، بوونى بؤ طةرانةوةية ثراكماتييةكان روانطةيى ئةو ئةبةدين"، خودى سؤفيستةكان ضونكة سؤفيستةكان، فةلسةفةى نةبوونى و بوون هةقيقةت، ثيوةرى بة دةكةن مرؤظ هةموو شتيك دةطيرنةوة بؤ خودى مرؤظ، لة روانطةى تاك"دةزانآ، رةتدةكاتةوة، بة ئةوة مرؤظة سؤفيستةكان طوماندةكات، برياردةدات، رةزامةنددةبآ"، واتة بة خودى سؤفيستةكان شتيكة، هةموو سةرةكى ثيوةرى خؤى طرنطيى زؤريان بة ذيانى مرؤظ دةدا، لةبةر ئةوة زانستة

تايبةتى بة خستبوو، ثةراويز تةواوى بة تيؤرييةكانيان لة ناتوانين وابوو باوةريان ضونكة ماتماتيك، زانستى بةرامبةردا لة ليببينين، سودى هيض ثراكتيكييدا ذيانى

طرنطى زؤريان بة زانستة ثراكتيكييةكان دةدا.بؤ سود لةسةر جةخت ثراكماتى فةلسةفةى بةوثيية سودى بةثيى تاكيك هةموو دةكات، مرؤظ زؤرترين ئيدييةك هيض دةكات، ديارى هةقيقةت خؤى تايبةتى ثراكماتييةكان روانطةى لة بةلكو نيية، هةقيقى لةخؤدا ئيديكان بةهؤى كاريطةرى ثراكتيكييان دةبن بة هةقيقى، ثراكتيكى فؤرميكى بة ئيديكان دةرةوةى لة وات��ة هةقيقةت بةرجةستةدةبآ، نةك ئيديكان لةخؤدا هةقيقةت

بةرجةستةبكةن.

)بوون( تيؤرى لة طومانيان ثراكماتييةكان هةروةها دةكرد، دةيانثرسى ضؤن مرؤظ دةتوانآ )بوون( بناسي؟ هقيقةتى بة م��رؤظ دوايةكييانةى ئةزموونى ضؤن روانطةى لة ضونكة دةطات، فرةرةهةند )ب��وون(ة ئةو دين دياردةكان سةلماندويةتى ئةزموون ثراكماتييةكان وون كؤنةكان و دةردةكةون نوييةكان رادةبوورن، و رياليتييةكى لة كةم بةالي جيهان بوونى بةوثيية دةبن، ضاالكى لة ب��ةردةوام هةروةها رةها، نةك ريذةييداية

طةشةكردنة رووةو هةقيقةت و كاميل بوون.تاكو هةولدان لة بريتيية م��رؤظ ذيانى هةلبةتة ئةو و بةرى دةوروو ذينطةى لةطةأل بطونجينآ خؤى كؤمةلطايةى لة نيويدا دةذى، بةآلم هةموو تاكيك ناتوانآ ئةو ضارةنووسى بؤية بةرجةستةبكات، طونجاندنة ئةو ئةزموون ثراكماتييةكان روانطةى لة مردنة، مرؤظانة لة طونجاندن نةتوانآ مرؤظ ئةطةر نابينآ، رؤليك هيض اليةكى لة بكات، دةروبةرى ذينطةى و ئيديكانى نيوان بة مرؤظ بكات، كؤمةلطادا و ئيديكانى نيوان لة ديكة نيويدا لة ذينطةيى ئةو هةلدةدات بةردةوام سورشتى دةذى بيطؤرآ، بؤية بةردةوام بةدواى ئةو دةسويذانةدا خؤى خودى نيوان لة طونجاندن دةتوانآ كة دةطةرآ طونجاندن تةنها ضونكة بكات، ذينطةدا و كؤمةلطا و خودى بؤ بوون كؤمةآليةتى و ذينةطةيى بة ئامانجى طونجاندنة بةو هةروةها دةك��ات، بةرجةستة مرؤظ بؤ دةثةريتةوة تاكايةتى ثراكماتي دؤخى لة مرؤظ دؤخى ثراكماتى كؤمةآليةتى، ئةو روانطةيةى سةروة لة تيروانينى ثراكماتييةكان هةقيقةتى هاتنةئارايى سيستةمى

ديموكراسيية.ثيرس. )ضارلز ثراكماتى فةلسةفةى دامةزرينةرى ثيرس روانطةى لة بوو، ئةمةريكى 1914(ى -1839يان ئيدييةية سودى هةبآ ئةو ئيديى دروست )Peirce(روانطةى لة بكةين، ثراكتيزةى ريالدا لة جيهانى بتوانين ئةنجامى و كاريطةرى ئيدييةك هةموو دةبآ ثيرس دةهزريين سةبارةتيان كة بكات، بابةتانة لةو ثراكتيكي دانوستانيان لةسةر دةكةين يان كاريان لةتةكدا دةكةين، كردةوة، بآلو )1878(دا سالى لة خؤى روانطةيةى ئةو ئةنجامى و كاريطةر ئيدييانةى ئةو ريطاى لة بةوثيية تواناداية لة هةقيقةتةى بةو دةطةين دةبآ، براكتيكيان رةهاي ئةزموونى كاريطةرييةكى ئيديكانمان هةموو دةكرد جةختيان ثراتكماتيزمةكان هةبآ. بابةتيانةيان بة ئيديية ئةو ئةطةر نيية، واتايةكيان هيض ئيديكان بةرجةستة و سيستةماتيزة ثراكتيكييانة رةفتاريكى دةتوانين )ضؤن دةليت: وتاريكيدا لة ثيرس نةكرآ، وابكةين ئيديكانمان روون و ئاشكرابن( لة نيوان ئةنجامة بة طةيشتن بؤ ثيرس هةستثيكراوةكاندا، ثراكتيكيية تةواوى بة ئاشكرا، و روون ثراكتيكيانةى ئةنجامى

Charles_Sanders_Peirce

Page 53: Govari Fshar

51 ذمارة )7( تةموزي 2010

1753(بوو، -1685 بيركلي. )جؤرج روانطةى ثابةندى سةضاوةكةى هةقيقةت "زانين"ى بيركلى روانطةى لة ئةزموونة، واتة هةموو ئةوشتانة يان بابةتانة هةقيقين بة هةستةكانمان ئةزموونيان دةكةين. كةواتة "ض لة روانطةى بيركلى، ض لة روانطةى ثيرس" وينامان بؤ بابةتيك، لة وينا و روانطة و هؤكارى كاريطةرى ثراكتيكييانةى ئةو بابةتة هةقيقةت ثيوةرى يان هةقيقةت سيمبولى واتة نيية، ثتر برياريكى نةك هةبآ، ثراكتيكيانةى ئةنجامى كاريكة

ئةبستراكتى ئةقليي بآ. هةلبةتة لة روانطةى ثراكماتييةكان هةقيقةتى رةها دوو ثيويستة شتيكة، بة روانطةكان سةبارةت يةكةم: جؤرة، روانطةكان دووةم: هةبآ، بوونى خودمان دةرةوةى لة بةرجةستةكردنى بؤ ثراكتيكيية ميتؤديكى بة سةبارةت ثيداويستيية دةروونييةكان، هةقيقةتى ويناكراو لة هةردوو حالةتدا بة رةهايى لةطةأل شتةكان يةكسان نيية، كة خةلك ويناكانمان يةكسانن يان باوةريان واية روانطة بةطشتى وادةكةن تةنها ويناكانمان و روانطة ضونكة بةشتةكان، بةرجةستة مةبةستةكانمان يان بكةين بةشت هةست فةلسةفةى بةوثيية بن، شتةكان هاوتاى نةك بكةين، بؤ ئةزموونيية، بويرانةى هةولدانيكى بةطشتى ثراكماتى ئةوةى طونجاندن و ثةيوةندى راستةوخؤ لة نيوان اليةنى بة هزر هةروةها بكات، بةرجةستة ثراكتيكى و تيؤرى

فؤرميك ئاراستة بكات سودى مرؤظايةتى هةبآ.)جؤن ديؤيى. 1859- 1952(لة ميتؤدةكةيدا ثيطةيةكى ناوةندى كرؤكي بة ئةزموون بةخشيوة، ئةزموون لة هةموو كاية فةلسةفةيةكانى ديؤيى سةرضاوةى يةكةمى هةقيقةتة، ساغكردنةوة ئةزموون ئامانجى ديويي روانطةى لة رؤلى فةلسةفاندن ضونكة فةلسةفاندن، لة تيروانينة و هةروةها بينيوة، مرؤظايةتيدا ثيشكةوتنى لة سةركى لة ثيشكةوتنى ئاراستةى و بةردةوام جولة فةلسةفاندن ضاالكيية ثةروةدةيةكان بةرجةستة كردووة، لةبةر ئةوة ديؤى ضاالكي و ثرؤسة ثةروةردةييةكانى ثابةند بة ذينطة كردووة، لةاليةكى ديكة فةلسةفاندن بة تةواوى ثابةندى ئامانجة مرؤظايةتييةكانة، هةروةها فةلسةفةى ئةزموونى روانطة و ضاالكييدا، كار رووى لة ثيشكةوتووة و خيرا و بؤضونة ميتافيزيكييةكان تيدةبةرينآ يان رةتدةكاتةوة، بة تةواوى لةطةأل ذيانى رؤذانةى مرؤظ ئاويزان دةبآ، هةروةها لة روانطةى ديؤيى بة تايبةتى و ثراكماتييةكان بة طشتى، ئاراستةكردنى هزر بؤ ئةوة نيية، ئةقليى مرؤظ تةنها سةرضاوةكةى ثراكتيكييدا و تيؤرى رووى لة ئةزموونى رةهابآ، ئامانجى سةرةكى لةو شيوة هزرينة بآ و ئةقليية طةشةثيدانى دؤخى مرؤظايةتى ئةثستراكتة بةس، خوليا و ئةنديشةكان هيض سوديكيان نةبآ، ضونكة دةربرينى فؤرمةكانى لة فؤرميكة بةطشتى فةلسةفاندن روانطة ساغكردنةوةى و تويذينةوة هةروةها مرؤظ،

كايانةى لةو تويذينةوةية بةتايبةتى بؤضوونةكانة، و زةروريية مرؤظ لة ئةركةكانيان تيبطات.

و ريباز دوو بة سةرةتاوة لة فةلسةفة بيطومان ئاراستة خزمةتى مرؤظايةتى كردووة، يةكةم: تويذينةوة بتوانآ مرؤظ بؤئةوةى جياوازةكان، كاية لة بووة بةدواى بووة طةران دووةم: بيانطؤرى، و تيبطات لييان هةقيقةت، كةواتة فةلسةفة مةزنترين يارمةتيدةرى مرؤظة بةرجةستةكردنى و دؤزينةوة بؤ ريطاية ضاكترين يان ثيشبردنى ب��ةرةو و طةشةثيدان لة ميتؤد ضاكترين ريبازةكان، جياوازى و مةزنى بةآلم ذياندا، كاروانى فةلسةفييةكان ضاالكيية ئاوةآلدةبآ، كرؤكيية ثرسة لةو بة ثةيوةنديان و نزيكن مرؤظ كيشةكانى لة ضةند تا

جيهانى ريال هةية؟ ضونكة زؤر لة فةيلةسوفان بة "ياخى، نامؤ، دورةثةريز" لة ئةزموونى مرؤظايةتى ناسراون، ئةو ميتافيزيكيانةى رامانى ثرنسيثى لةسةر فةيلةسوفانة دابروان بة تةواوى تيؤرةكانيان وينادةكةن، ئةثستراكت ريال، بة"جيانى ثةيوةندييةكيان هيض مرؤظايةتى، لة

مرؤظ، دؤخة طؤراوةكان"نيية.لة روانطةى ديؤيى فةيلةسوفان بةردةوام ثاريزطاريان هةروةها كردووة، فةلسةفييةكانيان ريبازة و ميتؤد لة كاريطةريان و ئةكتيظ بةشدارى تيؤرةكانيان ريطاى لة هةبووة لة ريفؤرمى كؤمةلطادا، بةردةوام مرؤظيان رووة و ئازادى ئاراستة كردووة، كاروانى ميذوو ئةو راستييةى رؤشنطةرى كردنى ئاوةآل بؤ فةيلةسوفان بةلطاندووة

ثيشكةوتن لة ريزى ثيشةو بوونة.

John Dewey

Page 54: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي522010

هزرين نويى ريبازيكى و ئاراستة ثراكماتى فةلسةفةى هةقيقةتى بةرجةستةكردنى ئامانجي ضونكة ب��وو، ضاالكي ئامانجي هةروةها ،)Existence(ب�����وون"ة"كردةيى يان ثراكتيكيية لة هزرين و رةفتاركردندا يان لة كردارنوينيدا، بةوثيية ثراكماتييةكان فةلسةفةيان هينايةوة سةر ئاراستة و كاروانة دروست و مسؤطةرةكةى ذيان، كؤتايى لة ياخيبوونانةى و الدان ئةو هةموو دواى لة فةلسةفةيان هاوضةرخدا سةرتاى و رؤشنطةرى لةاليةكى كردبوو، ضةقبةستوويى و مةيين توشى يان زيرةك مرؤظى بة طرنطى زؤر ثراكماتييةكان ديكة رؤشنبير دةدةن، ضونكة بةويستى ئازاد و بةرثرسياريتى دي��اردةك��ان، "رووداوةك����ان، لةتةك رةف��ت��ار ت��ةواو

بةروويان روو سروشت خودى كة روانطةكان"دةكةن، تةنها ثراكماتييةكان ديؤيى روانطةى لة واتة دةكاتةوة، ميتؤدى بة بةلكو ناكةن، جيهان رووداوةكانى سةيرى ئةزموونى شرؤظةيان دةكةن، كاروانى رووداوة ناروون و ئاويتةكان راظةدةكةن بؤ روون و سادة، هةروةها رؤلى و رووداوةكان دروستكردنى لة ثراكتيكيانة و ئةكتيظ

دياريكردنى ئاراستةكانيان دةطيرن.ميتؤدى ريطاى لة ئةثستمؤلؤذيا" و ديؤيى"ئايديا ئاراستة تاك و كؤمةلطا بةرذةوةندى لة ئةزموونى دةكات، لة روانطةى ديؤيى فةلةسةفاندن ثيشكةوتن و نوي بوونةوةية، بؤية بةردةوام لةتةك سيستةمة كالسيكيةكان ئةقليى طةشةثيدانى لة هةبووة رؤليان كة كاردةكات، كالسيكدا لة طريكةكان نموونة، بؤ مرؤظدا، ثراكتيكي

طؤريوة، بةريوةبردانيان سيستةكانى ب���ةردةوام بة دةك��رد، بةرجةستة فؤرميك بة سيستةمةكانييان تةواوى طونجاو بووة لةطةل ذيانى ثراكتيكيانةى مرؤظى بة ديؤيى و بةطشتى ثراكماتييةكان بةوثيية طريكى، دةليت:"فةلسةفة تيطةيشتنانة بوون كة ئةو تايبةتى دذى بةشيكى دانةبراوة لة جولة و ئاراستة دراوةكةى ميذوو و داهاتوويةكى ناديار دةخولقينآ"، واتة هةموو ئةوانةى لة بكات، ناتوانآ طريمانةيان داهاتوودا روو دةدةن مرؤظ نةسازة ديؤيى بطؤرى. ئاراستةكةيان ناتوانآ هةروةها رابردوو لةسةر جةخت روانطانةى و ريباز ئةو لةطةأل دةكةن و بةردةوام دانوستان و دةربرينيان سةربارةت بة رابردووة، بة ثيضةوانة لة فةلسةفةى ثراكماتيدا ئةزموون ئةو كردنى بةرجةستة بؤ دةرضوونة سةرةكى ثنتى ئامانجانةى كةسى فةيلةسوف وينايان دةكات، لة اليةكى وةرناطرن، دابراوى بة ئةزموون ثراكماتييةكان ديكة بةلكو ئةزموون بريتيية لة كارليكردنى نيوان جيهانى ريال ثةيوةندى مرؤظ ئةزموونى يان بةطشتى، كؤمةلطا و هةية، ديكةوة شتةكانى و بوونةوةران بة راستةوخؤى واتة ئةزموون بة رةهاى ئةزموونكردنى شتيكة، بةوثيية

هيض شتيك نيية لةخؤدا ثيى بطووتترآ ئةزموون.)وليةم و "ثيرس لةطةأل هاوبةشة ديؤيى فةلسةفةى ئاماذةمان جيمس. 1842- 1910("، لةسةرةوة بةروونى ثراكماتيية، فةلسةفةى دامةزرينةرى ثيرس ثيكرد، دواي لة ثراكماتى، ريبازى لةسةر نابآ بةردةوام بةآلم طةشةى و دةكاتةوة نوآ ثراكماتى ريبازى جيمس ئةو روداوةك��ان ئاراستةى جيمس روانطةى لة ثيدةدات، سنوردار و دياريكرا تةواوى بة جيهاندا سيستةمى لة هةية، نوآ روودواى ريزيك ب��ةردةوام بةلكو نين، رووداوةكان ئةزموونى هةولبدةين تةواوى بة ئةطةر روداوةكان سنورى و ئاراستة دةتوانين ئةوة بكةين، ئةطةر جيمس، روانطةى لة هةروةها ثيبدةين، طؤران كؤمةآليةتى زانستيكى ناتوانين بروانين راب��ردوو بؤ ئةمةش بكات، ئاوةآل بؤ داهاتومان بكةين بةرجةستة كة ثيكديت، نوآ ئاراستةى لة داهاتوو دةطةيةنآ ئةوة هةلبهينجين، رابردوو لة نوييانة ئاراستة ئةو ناتوانين كؤمةآليةتى ذينطة دةتوانن مةزنةكان كةسة بةوثيية جياوازبآ داهاتوو وابكةن بطؤرن، سياسيةكانيان و جيمس روانطةى لة هةلبةتة رابردوويان، ميذووى لة ويستمان نةك ئازادين، ويستى خاوةنى ريذةيةك بة هاوكاريمان ئازادة ويستة ئةو بآ، سنوردار بةرةهايى لة بكةين ضاكتر و شايةستةتر جيهان بؤئةوةى دةكات، جيهان بةوثيية ئةزموونةكانمان، رياليزةكردنى ريطاى رةهايى بة هةروةها نيية، ضاكة سةرتاثاى بةرةهايى رياليزةكردنى ريطاى لة كةواتة نيية، خراثة سةرتاثاى و شايةستة جيهان وابكةن دةتوانين ئةزموونةكانمان

william-james

Page 55: Govari Fshar

53 ذمارة )7( تةموزي 2010

دةطؤرين، بةردةوام هةقيقةتةكان ئةوةى لةبةر ضاكبآ، بة مرؤظةكان ب��اوةرى جيمس روانطةى لة هةروةها ئةزموونى بةهؤى طؤرانةش ئةو طؤرانداية، لة راستى

ثراكتيكييانة ديتة ئاراوة.هةلبةتة لة سةرةتاى دةركةوتنى فةلسةفةى ثراكماتى كاتة لةو تايبةتى بة بووة، دةرضوون ثنتى ئةزموون روون ثراكماتى فةلسةفةى لة ئ��ةزم��وون طرنطى فةلسةفةى دةكةين، راستيية ئةو دةركى كة دةبيتةوة، ثراكماتى ض رؤل و ئةركيكى لة يارمةتى دانى مرؤظ بؤ ضارةسةركردنى ئةوكيشانةى ببوون بة كؤسث و تةطةرة ثراكماتى فةلسةفةى بةوثيية بينيوة، ريالدا جيهانى لة ئاراستةكةى رووةو جيهانى ريالة، هةروةها طرنطيدان و برياردانة لةسةر توانستى مرؤظ بؤ ئةفراندنى رياليتى و هةقيقةت، لةاليةكى ديكة ريكخستنةوةى دؤخةكانة بة ثيى ئةزموون، بةستنةوةى هزرة بة كار، فةلسةفةى ثراكماتى رةفتارةكانى و كردار و دةسويذ و طريمانة بة ئيديكان و طشتى بة ثركماتييةكان روانطةى لة دادةنآ، مرؤظ و لة خؤياندا روون ئيديكان ئةنجامى تايبةتى بة ديؤيى يان نةبآ سةرضاوةكةيان ئةزموون ئةطةر ئاشكرانين،

ثشت بة ئةزموون نةبةستن.لة روانطةى ديؤيى ئةزموون )Experience( طرنطييةكى مةزن و فراوانى هةية، بةآلم تيطةى ئةزموون لةالى ديؤيى ئةزموونطةراكان، لةالى ئةزموون تيطةى لة جياوازة تيطةى ديؤيى )Empiricism(ة، ئةزموون واتاى كة ئةزموون لة هةموو كاية جياوازةكانى"لؤذيك، ثةروةردة، هونةر، سياسةت، مؤرل،..."رياليزة دةكات، هةموو ئةوانة ئةزموون فةيلةسوفى بة ديؤيى بؤئةوةى هؤكارن بناسرآ و ئةزموونكةشى لة ئةزموونى ئةزموونطةراكان جياواز بآ، لةبةر ئةوةى لة روانطةى ديؤيى ئةزموون لة

زيرةكى و ويستى ئازادانةى مرؤظ ديتة ئاراوة.هةلةمان ئةزموونة فةيلةسوفى )ديؤيى( بليين ئةطةر ب��وارة لة زؤرى تويذينةوةى ضونكة ن��ةك��ردووة، هونةر، زانست، ث��ةروةردة، جياوازةكانى"سروشت، ثةيوةندى تويذينةوكانى هةموو ك��ردووة، م��ؤرال،..." ديكة لةاليةكى هةبووة، ئةزموونةوة بة راستةوخؤيان دووبارة بوونةوةى زؤرى تيطةى ئةزموون لة نووسراو مسؤطةرن، و جةخت ئةرطومينتيكى بةرهةمةكانيدا، و بةآلم بآ، ئةزموونى فةيلةسوفى رةهايى بة بؤئةوةى ت��ةواوى بة ئةزموون تيطةى بؤ ديؤيى تيطةيشتنى جياوازة لة تيطةيشتنى فةيةلةسوفان و ئةزموونطةراكانى سةردةمانى زووتر، تيطةى ئةزموون لة روانطةى ديؤيى بة ئةزموون دةطرآ، لةخؤ فرةرةهةند ئامانجى و واتا

واتايةكى طشتى سآ ئاماذةى جياوازى هةية:تاقيكردنةوةيةى بةو ئاماذةكردنة ئةزموون يةكةم:

سنورةى هزر فراوان دةكات و كارى تيدةكات.

طؤرانيكى بة ئاماذةكردنة ئ��ةزم��وون دووةم: روو ثةيظةكاندا و وشة لة طؤرانة ئةو سودمةندانة، كردن مةشق و راهينان ريطاى لة دةروون كة دةدات،

بةرجةستةى دةكات.سييةم: ئةزموون بةو "زانين"ة دروستانة دةطووترآ كة ئةقأل بة توانستة جياوازةكانى ثييان دةطات، ئةو "زانين"ة بة ئةقأل بةلكو نين، ئةقأل خودى دروستكراوى ئةقلييانة ثييان طةيشتووة، هؤى توانستة جياوازةكانى لة دةرةوة دةبيت، بةردةوام خويندن لة مرؤظ كاتيك نموونة، بؤ كؤمةآليةتى، "زانستى، ئةزموونى خ��اوةن بة دةبيت هةستةكانمان ريطاى لة ئةزموونة ئةو هونةرى،..."، لة سةرضاوةكةى ئةزموون جار زؤر طةيشتووين، ثيي يان خؤمانة ناخى سةرضاوةكةى بةلكو نيية، دةرةوة دةروونمانة، بؤ نموونة، زؤرجار ئةزموون لة نةست يان

حةدةسى ناخةكى ديتة ئاراوة.لة بريتيية: ئةزموون تيطةى تايبةتى واتاى بةآلم ئةو سروشتى، جيهانى دياردةكانى ضاوديريكردنى بة دياريكراو مةرجى بةثيى تاك ئةزموون جؤرةى كردار خؤى ويستى بة و دةكات ئامادةى خؤى خودى نوينى تيادا دةكات، هةروةها لة هةموو ئةزموونكردنيكدا لة كرؤكى جياوازى يةك بةآلم هةية، ضاوديريكردن فؤرمة بة دياريدةكان ضاودير كةسى نيوانيانداية: ئةزموون خاوةن كةسيى بةآلم دةبينآ، سروشتيةكةى دياردةكان بةو فؤرمة دةبينآ كة بةخودى خؤى ئامادةى دوو ئةو هينانةوةى لة ديؤيى مةبةستى ك��ردووة، نموونةيةى سةروة، بؤئةوةية ياسايةك بةرجةستة بكات،

تاكو رووداوة سروشتييةكانى ثآ شرؤظة بكات.لة سةرةوة روونمان كردةوة، ريبازى بيطومان وةك بةئةزموونى خوديةوة ثراكماتى ثةيوةندى راستةوخؤى هزريةكان ضاالكيية ثاركماتيدا، فةلسةفةى لة هةية، ئاراستة نويكردنةوةى بة تايبةتن ئةقلييةكان يان بةنوي تايبةتن هةروةها راب��ردوو، فةلسةفييةكانى جياوازة كاية و ميتؤد و ريباز زؤرب��ةى كردنةوةى ئاين، لة "سياسةت، مؤرال، تايبةتى بة كؤمةآليةتييةكان، ض ديؤيى، روانطةى لة ض ضونكة ثةروةردة"دا، كؤمةلطا، و كالسيك لة ميتؤدةكان و ريباز جيمس روانطةى لة مةبستيكى و رووة ئاراستةيان و ئامانج رؤشنطةريدا، تيطةكان و شتةكان ب��ةآلم ب��ووة، رةه��ا و سنوردار بةردةوام لة طؤراندان، بؤية ثيويستة جؤرى ثةيوةندى و ئامانجمان ضارةسةركردنى ئامانجةكانيش بطؤرين، واتة زوو ميتؤدةكانى و ريباز كة بآ، بيتوانايي و ناتةواوى بةرةو هزريان يان بكةن، ضارةسةريان نةيانتوانيبوو جيمس نموونة، بؤ بردبوو، ضةقبةستوويى و مةيين دةليت: كؤنترين كيشةى مرؤظ "بوونى خوا و سروشتة"، و بيدوايةكى و بةكاميل خوا كالسيكدا فةلسةفةى لة

Page 56: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي542010

طةردوون ئةفرينةرى هةروةها كراوة، وةسف ئةزةلى دةبةخشآ؟ واتايةك ض ئةوة بةآلم شتةكانة، هةموو و لة خوا ئةطةر دةكات؟ مسؤطةر مرؤظ بؤ ئةنجاميك ض توانستى هةروةها رةهابآ، و كاميل روويكةوة هةموو هةموو شتيكى لةخؤيدا هةلطرتبآ، واتة هيض شتيك بةبآ بة روودةدات ئةوةى هةروةها روونادات، ئةو ويستى يان طؤرين لة رؤليكى ض مرؤظ ئةوة ئةوبآ، ويستى طؤرينى و روون��ةدان يان روودانى لة كردن بةرطرى ئاراستةى رووداوةكاندا دةبيت، ضونكة ئةوةى روودةدات بة ويست و فرمانى خواية، هةروةها لة زوويكةوة ثالنى بؤ داناوة، واتة فةلسةفةى ثراكماتى ريباز و ئاراستةيةكى ئاراستةى"ئايدياليستى و ريباز لة هةبووة جياوازى تيطةيشتن ئةو مرؤظ ضونكة رةها، مةترياليستى" و ثيداويستيية لةطةأل وةردةط��رآ جةختر بة ريبازانة و هةروةها طونجاوة، خوديةكانياندا بابةتيية و سروشتى يان لؤذيكين بابةتكان و تيطة دةثرسآ كةمتر مرؤظ لةطةأل دةثرسيآ، ضةندة طونجاون ثتر بةلكو نالؤذيكين،

ذيان و بةرذةوةنديية كانيياندا.هةروةها لة روانطةى ديؤيي نوي كردنةوة دياريكردنى رةهةندى ئايدياكانة، بةآلم ثيويستة هةموو دياريكردنيك ثيشكةوتوو، ذيانيكى طةشةكردنى لةطةأل طونجاوبآ بةثيى ئةزموون تيطةى نويكردنةوةدا لة هةروةها تةواوى بة ثيدةدات، طؤران مةبةستدار ستراتيذيكى ئةرك و ئاراستةى تيطةى ئةزموون جياوازة لة ئةرك و تاكو ئةزموونطةراكان، ئةزموونى تيطةشتنى ئاراستةى بتوانآ طؤران لة زؤربةى كاية كؤمةآليةتييةكاندا ئةنجام

بدات.زؤربةى لة داوة، ئةزموون بة طرنطى زؤر ديؤيى دةكات، ئةقليى ئةزموونى لةسةر جةخت بةرهةمةكانيدا بؤ ئةبستراكتة، تةواوى بة ئةقليى ئةزموونى ضونكة نموونة، طةشةى زانستى نوآ لة ريطاى ئةزموونى ئةقليى طوازراوةتةوة بؤ سةردةمانى دواى خؤى، لة رووانطةى ديؤيى ئةزموون ميتؤديكى طونجاوة لةطةل مرؤظدا طةشة ئةزموون هةروةها دةبآ، سروشت ئاويتةى و دةكات فاكتةرى طةيشتنة بة رؤشنبيرى تةواو سةبارةت بة خود و جيهانى ريال، مرؤظ لة ريطاى ئةزموونةوة بةشدارى لة دةكات، سروشتدا و كؤمةلطا طؤرينى لة راستةوخؤ اليةكى ديكة مةبةست و ئامانجى لة ئةزموون بةرجةستة كردنى طؤرانيكى ريشةيية، ضونكة خودى مرؤظ ئةكتيظ جيهاندا، شرؤظةكردنى و تويذينةوة لة دةبآ ضاالك و تاكو مرؤظ، بة توانستة بةخشينى ئةزموون هةروةها و خؤى خودى لةطةأل تر لؤذيكييانة ثةيوةنديةكانى

جيهانى ريال ريكبخات.طرنطيةكى بةرهةمةكانى زؤربةى لة ديؤيى هةروةها تايبةتى بة بابةتى زيرةكى داوة، بةروونى ئاماذةى بةوة

كردووة، تيطةى ئةقأل بطؤري بؤ تيطةى زيرةكى، هةروةها لة لة هةقيقةت( دةليت: زؤر طؤران )تويذينةوة لة كتيبى تيطة و زاراوةكاندا كراون، بؤية ئاسايية لة طةشةى زانستى نويدا ئةقأل بة زيرةكى بطؤرينةوة، بةآلم مةبةستى ديؤيى لةرووى زاراوةيى تةنها بةزيرةكى، ئةقأل لة طؤرينةوةى روانطةى لة ريشةيية، طؤرينيكى ئامانجى بةلكو نيية، ديؤيى زيرةكى وةك ميتؤديك كاردةكات، ئةو ميتؤدة بة تةواوى طونجاوة لةطةأل مرؤظ، هةروةها لةطةأل سروشت لة جؤريكة طةرةكيةتى ديؤيى ئةقلةى ئةو دةبآ، ئاويتة ئاراستةكردنى بينةرانة )Intelligent( كة بةمةرج زانست ثةرضينراوةكان ثةيوةندية ضاوديرى و هةلدةبةستآ دةكات، هةروةها زيرةكى لةسةر رؤشنايى ئةو "زانين"ة روانطةيةى ئةو دةك��ات. جيبةجيى و دادةن��آ ثالن بووة، جيمس كاريطةرى ئةنجامى ديؤيى س��ةرةوةى رووداوةكان هةموو ئةطةر دةليت: جيمس ئةوةى لةبةر بة ويست و فرمانى خوا رووبدةن، ئةوة دةبآ بة هةمان شيوةى متةسةوفى )هيندى( خؤمان بدةينة دةستى قةدةر، لة خؤى ريشةى بوونمان لةسةرةتاى ق��ةدةرةى ئةو ناخمان داكوتاوة، هيض ويست ئازاديةكمان ثينةبخشراوة، دةبينآ، ضونكة نالؤذيكي بة روانطةية ئةو بةآلم جيمس نةسازة لةطةأل ويست و توانستى مرؤظ، هةروةها ئةقأل ميذووش بةخشيوة، مرؤظ بة شرؤظةكردنى توانستى جيمس روانطةى لة بةلطاندووة، ئةقليى توانستةى ئةو ئةقلييان هيزى و رةوايةتى فةلسةفييةكان توذينةوة بؤية ب��ري��اردان��دا، و تيطةيشتن لة ك��ردووة، دي��ارى فةلسةفاندان نةشياوة تةنها تيؤريزةكردنيكى ئةبستراكت

و طشتى بيت، لةبةر ئةوة فةلسةفة:لة بآ، وةك دوايةكى ثرنسيثةكانى نةكردةيية يةكةم: سةدةكانى ناوةرست تيؤريزة كرابوون، لة"ئارةزوو، ضيذ،

هيوا، خؤشةويستيمان بؤ ذيان" دوورى خستبينةوة.دووةم: نةكردةيية ثرنسيثةكانى فةلسةفة نةطونجاوبآ هةموو ئاطامانةديمان، و زيرةكى رةهةندةكانى لةطةأل يان طونجاون رتبكاتةوة، تايبةتانة و طشتي دؤخة ئةو يةكسانن بة زيرةكى و ئاطامةنديمان، هةروةها نةكردةيية يان نابآ تويذينةوة فةلسةفييةكان يةك ئاراستةيان هةبآ،

ضونكة جؤرى ئةو تويذينةوانة رةشبينن نةك طةشبين.تايبةتمةندى ئةقأل دةل��ي��ت: جيمس ه��ةروةه��ا كة نيية، غةيبى يان ميتافيزيكى رؤحانى بوونةوةريكى بةلكو زيندوى ضاالك، لة جةستةى بةتةواوى جياوازبآ مرؤظ كردندا، رةفتار لة دياريكراوة تةرزيكى ئةقأل بة كؤمةآليةتييةكةى ذينطة ضارةسةرى بةهؤيةوة طونجاوبآ بةتةواوى كة دةكات، دياريكراو فؤرميكى

لةطةأل ذياني ئةو جيهانة.فؤرميكى ثراكماتيدا فةلسةفةى لة زيرةكى بةوثيية تاكةوة ل��ة ف��ؤرم��ة ئ��ةو وةردةط����رآ، كؤمةآليةتى

Page 57: Govari Fshar

55 ذمارة )7( تةموزي 2010

جؤراو ثيداويستيية زيرةكى بة تاك ضونكة دةردةضآ، دواى لة زيرةكى بة هةروةها دةكات، دابين جؤرةكانى ضارةسةرى"كيشةكان، ناكؤكييةكان، ثرؤذةكان"دةطةرآ، واتة زيرةكى ئةوة ئاوةآل دةكات كة رؤلى فةلسةفة تةنها بةلكو نيية، جيهانبينى" و كايةكانى"ئيستيتيك بة ثابةند ئامانج" مةبةستدارى، "ديناميكى، تيطةكانى بة ثةيوةندى بة تاكو بةكارياندةهينآ، ئاطامةندانة مرؤظ كة هةية، ضاالكييةكانى ضؤنايةتى رووبكاتة دروست فؤرميكى ذيانى ئةو جيهانة، هةروةها لة روانطةى ديؤيى زيرةكى تايبةتمةندييانةى ئةو طرنطترين لة تايبةتمةندييةكة دةكاتةوة، هةروةها ديكة جيا بوونةوةرةكانى لة مرؤظ طرةنتييةكة بؤ ئازدكردنى مرؤظ لة كؤتى وةآلمدانةوةى ئةو طرنطترين هةروةها بيزراو، كلتوورى و كويرانة بةرجةستةى ميذوودا كاروانى لة زيرةكى فؤرمانةى زانستى "زان��ي��ن"ى لة مرؤظة ثيشكةوتنى ك��ردووة، زيرةكى"طريمانة، بة كاتةى لةو تايبةتى بة سروشتيدا،

ثيشنيار، ميتؤد"ى بةرجةستة كردووة."طريمانة، ديؤيى ديدى لة زيرةكى ئ��ةوةى لةبةر ئةو بةيارمةتى دةتوانآ مرؤظ ئةوة ميتؤدة"، ثيشنيار، تيطانة لة "رابردوو و كارى بيثالن"خؤى بثضرينآ، هةموو و بة"سيستةم تايبةت زيرةكى بنةماى لةسةر كارةكانى بآ، ثيوةريان ئةزموون بةردةوام كة هةلبةستآ ثالن" و "كار بؤ كاتى ميتؤديكى بة يةكسانة زيرةكى بةوثيية

ضاالكييةكان".لةسةر ميتؤديكة ديؤيى ل��ةالى زيرةكى هةلبةتة و "راب��ردوو ئةزموونى نيوان لة ك��ردن هاوسةنطى بةستراوةتةوة بنةماوة لة بةآلم هةلبةستراوة، داهاتوو" سةرجةم بئافرينآ "زانين"يك بؤئةوةى داهاتوو، بة ئامانجةكانى" خؤشطوزةرانى لة سروشت "ثيداويستى و بؤ مرؤظ بةرجةستة بكات. ئةطةر زانستى دةروونناسى نوآ رؤلى بينيبآ لة نوي كردنةوة تيطةى زيرةكيدا، ئةوة لة طيراوة كردنةوةى يةكاال رؤلى ئةزموونى زانستى زيرةكيدا، لة نوآ فؤرميكى بة تيطةيشتنمان ئاراستةى ئةو ب��ةدواى ط��ةران��ة ئةزموونى زانستى ه��ةروةه��ا روويانداوة، مسؤطةرةكان و تاك بةشة لة طؤرانانةى تويذينةويان دياردانةى ئةو بةدواى طةرانة هةروةها لةسةر كراوة و لة دؤخيكةوة بؤ دؤخيكى ديكة طؤراون، لة برى ئةوةى بةدواى جةختى يان هةقيقةتدا بطةرآ، كة جةختى ضونكة دةدا، ئةنجاميان كالسيك فةيلةسوفانى و كة"ئةنديشة سةلمينراوة، مسؤطةرى بة هةقيقةت يان ثابةندن جيهان بؤ تيطةيشتنيان لة كةسانيكن بؤضونى" بة هةلةكانيان. كةواتة لة روانطةى ديؤيى ئةقليى زيرةك ويناكانى ئ��اراوة، هاتؤتة ئةزموون رياليزةكردنى لة هونةرى ويناى زانستى، ويناى لة جيا توانايانداية لة

بئافرينن. كؤمةآليةتيش

دةدةن بةمرؤظ ريطا نةريتةكان ديؤيى روانطةى لة رياليزةى ئةزموون بكةن، هةروةها كاريطةرى ئةكتيظيان واتة هةية، مرؤظ ئةزموونةكانى كاراكردنى لةسةر نيين، داب��راو ئةزموون"مان و "زانين لة نةريتةكان لة دةدةن، هةقيقةت "زانين"ى بة ريطا نةريتةكان بةلكو هةلبذاردنى توانا فرةرةهةندةكانى نةريتة طونجاوةكان، بؤ ضارةسةر كردنى ئةو كيشانةى لة سنورى ئةزموون دان، هةروةها "زانين"ى ئيديال و كاميل دةمانطةيةنآ بة تؤريك لة ثةيوةندى، هةموو ئةزموونيكى رابردوو لة ريطاى ئةو ثةيوةنديانة دةبن بة ثنتيكى طونجاو بؤ ضارةسةر كردنى ئةو كيشانةى ئةزموونى نوآ ثيشكةشمان دةكات، بةآلم ديؤيى هةموو نةريتةكان لة يةك ئاست دانانآ، ضونكة لة نيو نةريتةكاندا لةاليةك ثاسيظ وخراث هةية، لةاليةكى هزرين لة نةريتانةى ئةو هةية، ضاك و ئةكتيظ ديكة دادةبرين و ثةيوةنديةكانييان دةثضرينن لة نةريتة ثاسيظ ثةيوةنديان ثاسيظةكان نةريتة ثيية بةو خراثةكانن، و خراثةكانيش نةريتة هةروةها دةثضرينن، زيرةكى بة رؤليكى زيرةكى بةآلم ثضراوة، هزرين بة ثةيوةنديان و ضاالك نةريتة تاكو دةطيرى، ثؤزةتيظ و ئةكتيظ ثيشكةوتن كاروانى لة هةبآ كاريطةريان ئةكتيظةكانمان

بة ئاراستةيةكى دروست. مرؤظ، ئةزموونى ثراكماتيانةى تيطةيشتنى بةوثيية و ثالنةكان جؤرى و ئاشكرايى و روون بة طةيشتنة ثراكتيزةكردنيان، هةلبةتة ئةقأل"ض لة روانطةى وليم جيمس روونمان لةسةرةوة كة ديؤى" جؤن روانطةى لة ض و ئاراستة ميتافيزيكى بوونةوةريكى تايبةتمةندى كردةوة، دراو نيية، بةلكو تايبةتمةندى رةفتارى مرؤظيكى فيزيكى ئةقليى ئةزموونى ريطاى لة مرؤظ ضونكة شوينكاتيية، هةوةها دةكات، كؤمةآليةتييةكةى ذينطة ضارةسةرى ذيانى كة ريكدةخات فؤرميك بة خؤى ثةيوةنديةكانى

ئيستاى طةرةكيةتى.رةهةندى بة ئاماذةكردنة ئةزموون ديكة اليةكى لة ئةو ريباز و ميتؤدانةى زانستى رؤشنطةريان بةرجةستة ريطايانةى ب��ةو ئاماذةكردنة ه��ةروةه��ا ك���ردووة، رؤشنطةريدا سةردةمى لة رؤشنبيرى رةهةندةكانى و فؤرم رووى لة كردووة، طةشةى و تيثةريوة ثيياندا ويناكردنانةى لةو جياوازبووة تةواوى بة ناوةرؤكةوة ئةزموون بة كالسيكدا و كؤنةكان شارستانييةتة لة وابوو باوةريان ئةوان ضونكة كردبوو، بةرجةستةيان باآلى هيزيكى ئاطامةنديان و ئةزموون سةرضاوةى سةروى مرؤظة، هةروةها ئامانجيان تةنها طةيشتن بووة "زانين"يان لةسةر ئيديالةكان، بة هةقيقةتة ئةبستراكت و ثرنسيثى ئةو تيطةيشتنة ئيديالة طةشةى كردبوو، لة اليةكى ديكة لة سةدةكانى ناوةراست و سةردةمى رؤشنطةريدا، دوورخرابوونةوة بةتةواوى مرؤظايةتييةكان زانستة

Page 58: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي562010

بةرجةستةيان سرشتييةكان زانستة ئةنجامانةى لةو كردبوون، بؤية لة روانطةى ديؤى ئةزموون تةنها بؤ ئةوة تةنها ئةوةى وةك بكرآ، تيؤريزة ئةبستراكتى بة نيية، ئةقليى، رامانى و هزرين بؤ ئامادةكراوبآ دةسويذيكى بةلكو نويكردنةوةى ئةزموون وامان ليدةكات تويذينةوة لة هةموو رةهةندةكانى "مرؤظايةتى و مؤرالى" بكةين، بة تايبةتى ئةو رةهةند و ريطايانةى بة هؤيانةوة لة سروشتى تيطةيشتووين، ئيستا تيطةيشتبووين، وةك ضؤن فيزيكى واتة ئةزموونى خودى ثةيوةندي راستةوخؤى بةو ميتؤد

بةو بؤ طةيشتن و ضاالكيانةى مرؤظ هةية، كة دةتوانآ ئامانجة ثراكتيكيانةى مةبةستييةتى ثراكتيزةيان بكات.

ئامانجمان جيهانةى لةو ئةقليى ئةزموونى هةلبةتة فةزيلةتى بة راستةوخؤى ثةيوةندى تييدا، طؤرانة داهاتووةوة هةية، هةروةها ئةزموون ريبةريمان دةكات، لةاليةكى بكةين، مةبستدار بيمةبةستةكان، طؤرانة تاكو مرؤظ بؤئةوةى هؤكارة مةبةستدار ئةزموونى ديكة تاكو بكات، خودييةكانى ضاالكيية كؤنترؤلى تةواوى بة بةرجةستة خؤى مرؤظايةتييةكانى ئامانجة بةرةهايى مرؤظ خودى بؤ كؤمةلآليةتى سروشتى ئةطةر بكات، ئامادةبكةين، بة ميتؤدى ئةزموونى لة "ئةرك و مافةكانى" مرؤظ بتويذينةوة، بيطومان قؤناغيكى نويى ئةزموونى لة نيو "طروث و ضينةكانى"كؤمةلطاى مرؤظايةتدا بةرجةستة فؤرميكى نوآ ئةزموونى ديؤيى روانطةى لة دةبآ، وةرطرتووة، ضونكة رؤشنطةرى لة سةردةمى جياوازى بةلكو بةس، و زانستةكان رووناكاتة تةنها ئةزموون

بة كؤمةلطا واتة كؤمةآليةتييةكان، رةهةندة دةكاتة روو بةرجةستةدةكات، ثيداويستييةكانى ئةقليى ئةزموونى و كيشةكان بؤ طونجاو ضارةسةرى بةدواى هةروةها

ثرؤذة خوديةكان دةطةرآ.ئامرازةكانى ضارةسةرى لة ئامرازيكة ئةزموون واتة كيشةكان، لةبةر ئةوةى ئةزموون بريتيية لة دةرككردنى هةروةها ذينطة، و مرؤظ نيوان ئاشكراى و روون ئةزموون تايبةتمةندى ئةقلة، بؤ ضارةسةر كردنى جؤرى ئةو ثةيوةنديانةى مرؤظ ناتوانآ لييان تيبطات، هةركاتيك طؤران ئاراستةى ئةقليى، ئةزموونى بة بطات مرؤظ بة ثةيوةنديةكان سروشتى كارليكردنى شانؤى رووةو نوييةى فؤرمة ئةو دةكات، بةرجةستة نوآ فؤرميكى دةكات، بةرجةستةى كارليكردن بةهؤى ئةزموون رياليزةبكرآ، سروشتدا بةسةر نيية، فؤرميك ضونكة بةلكو سروشت بةو توانا خوديانةى دةطات، كة كاميلتر و ثر زانياري ترن بؤ خودى مرؤظ، نةك تةنها زانست بؤ بة طةيشتن لة ديؤيى ئامانجى سةركى واتة بآ، زانست ئةزموون خودى، تا مرؤظ بتوانآ تويذينةوة لة ضييةتى ذينطة"تيبطات، و خؤى " نيوان كاليكردنى و ثةيوةندى لة ريطاى ئةو تيطةيشتنةوة مرؤظ بتوانآ بة فةزيلةت و بةختةوةرى بطات، لة اليةكى ديكة ئةزموون لة روانطةى بؤ طريمانةكردن و ثيشنيار بنةماى لةسةر ديؤيى داهاتوو دامةزراوة، تا يارمةتى مرؤظ بدات، لة رابردوو دووركةويتةوة، هيض ضاالكييةك بةبآ ثالن ئةنجام نةدات، بةلكو هةموو كارةكانى لةسةر ثرنسيثى ئةزموونى ثالن ضاالكييةكان بةردةوام هةروةها بدات، ئةنجام بؤدانراو ئةو روانطةيةى ديؤى تيثةرينآ، ئةزموونى بة ثرؤسةى هاوشيوةى ميتؤدةكةى )كانت. 1724- 1804(ة سةبارةت

بة )كار و ضاالكييةكان(.لةبةر ئةوةى مرؤظ بوونةوةريكى بايؤلؤذية، بةردةوام لةاليةن "سروشت و كؤمةلطا" كارى تيدةكريت، هةروةها بةهؤى ذياندةكات، سروشتيدا ذينطةى نيو لة مرؤظ نموونة، بؤ بايؤلؤذى، ذيانى بة دةطات ذينطةيةوة ئةو كاتيك تيشكى خؤر بةهيز دةبآ كاردةكاتة سةرضاومان، بؤية ضاومان دادةخةين، واتة ذينطةى سروشتى كارمان سةر كاردةكاتة بةردةوام خؤر ئةوةى وةك تيدةكات، لةسةر كاريطةرى كؤمةلطا ديكة اليةكى لة ضاومان، )مرؤظ دةل��ي��ت: ئةرستؤتيليس وةك هةية، م��رؤظ ثةيمانى هاورةطةزى ئةوانيديكةى كاريطةرى لةذير كارليكردنى ضةندين هةروةها دةبةستآ(، كؤمةآليةتى نيوان "مرؤظ و مرؤظ، ذينطة و مرؤظدا" هةية، لة ديكة لةوانة" ذةنينى ميوزيك بؤ شاديبنينى خؤى و ئةوانديكة، دابينكردنى بؤ كاركردن خؤطةرمكردنةوة، بؤ ئاطر

ذيان. ثيداويستييةكانى ذينطةدا لةتةك كاركردن ريطاى لة مرؤظ هةلبةتة

Kant

Page 59: Govari Fshar

57 ذمارة )7( تةموزي 2010

كةرةسةكان دينيتة ئاراوة، لة هةنطاوى يةكةمدا: ذينطةى ثيبةخشيوة، خاوةكانى كةرةسة هةموو سروشتى لةهةنطاوى بكات، بةرجةستة ثيداويستييةكانى تاكو ثيشةكان، توانيويةتى"هونةرةكان، مرؤظ دووةم��دا: سيستةمة كؤمةآليةتي و كلتووريةكان" بةرجةستة بكات و كةل و كةرةسة ئةو توانى واتة ثيبدات، طةشةيان و جةستةيى و دةروونى ذيانى بؤ بةرجةستةبكات ثةالنة بةهؤى ذيانى سادةكانى كةرةسة هةروةها بةسودن، ئةزموونى ئةقليى طؤرى بؤ كةرةسةى نويتر، لةالى ديؤى هيض جياوازى لة نيوان دؤخى ذيانى سةرةتاى و ذيانى بنةماكةيان دؤخةكة هةردوو ضونكة نيية، رؤشنبيريدا ئةزموونة، يةكةم ئةزموونيكى سادةى نارؤشن و ناتةوا و كاميل و رؤشن ئةزموونيكى دووةم دوايةكيية، و بيدوايةكيية، واتا ذينطةى سروشتى و ئةزموونى مرؤظ ثةيوةندى بةهيزيان بةيةكةوة هةية، ذينطةى سروشتى لة ريطاى كارليكردن و رةفتار و ضاالكييةكانى بوونةوةرى

ئةندامى دةطؤرآ. ديؤى ئاماذة بةوةدةكات ضؤن رةفتار و ضاالكييةكانى بوونةوةرى ئةندامى طؤران بؤ رةفتار و ضاالكى ئةزموونى ئاقآلنة، ئةو طؤرانة لةالى ديؤى لةسةر ثرنسيثى لؤذيك كات تيثةربوونى بة مرؤظ ضونكة دةبآ، بةرجةستة واتا ئةزموونكراو، ذينطةيةكى نيو بؤ ناوة هةنطاوى هةنطاو لةدواى هةنطاو ضاالكى و رةفتارةكانى ئاقآلنةتر ئاراستة كردووة، بةو ثيية مرؤظ لة ذينطةيةكى ئةزموون كراو دةذى، هةروةها ذيانى ئةزموونى هؤكارة بؤئةوةى تاكةكان رةفتار و ضاالكييةكانى خؤيان لةسةر ثرنسيثى كؤمةاليةتى، "سيستةمى كة ريكنةخةن، تيروانينانة ئةو بةلكو نيية، ثييان ثيويستيان ثرؤذةكان" ئايديا، نةريت، ثيويستيان كة ريكبخةن تيطانة ئةو ثرنسيثى لةسةر بابةتى بة طشتى ثييانة و زةروورين بؤ ذيان، هةروةها ثةيوةنديكردن ريطاى لة تةنها ئةمةش وةسفكراون، لةو "زمان"يش خودى ئ��اراوة، ديتة طواستنةوةدا و بنياتنانى لة دةبينآ سةرةكى رؤلي طواستنةوةيةدا راستةوخؤى ثةيوةندى بايؤلؤذى ذيانى رؤشنبيريدا، طواستنةوةى ضاالكى زمان واتة هةية، طواستنةوة بة هةبووة سةرةكى رؤلى زمان هةوةها ئةثستمؤلؤذيية، "ديالؤط لةريطاى ئةميش ئةثستمؤلؤذيا، بة طةيشتن لة فاكتةرى زمان واتة ئاراوة، هاتؤتة دانوستانةكاندا" و زمان بةآلم ئةزموونيية، ذينطةيةكى ئةفراندنى سةركى دةسويذة بةلكو رؤشنبيرى، كايةكانى لة نيية كايةيةك

يان ئامرازى رؤشنبيرية:و "ن��ةري��ت هةموو طواستنةوةى دةس��وي��ذى -1

سيستةمةكانة".2- زمان رؤلى هةية لة ويناكردنى فؤرم و ناوةرؤكى

رؤشنبيرييةكاندا. ضاالكيية

هةروةها ئةبستراكاندنة، شياوى زمان فؤرمى -3فؤرميكة لة فؤرمةكانى رؤشنبيرى، ضونكة دةهيمايةنرآ، مةزنترين زم��ان هيماياندنى دي��ؤى روان��ط��ةى لة دةسكةوتى ميذوويى مرؤظة، لة كؤتاييدا طومانيية لةوةى زمان بةبآ رؤشنبيرى و هزرى ثيشكةوتنيكى هيض

بةرجةستةببآ.لة دروست بريارى ديؤيى ميتؤدةكةى لة هةلبةتة ئاراوة، ديتة دروست ئةزموونى تويذينةوةى ئةنجامى يان ئةنجامى بريار لةسةر دراو تايبةتة بة تويذينةوة، بةو تويذينةكان ديارى لة ئةزموونى قؤناغى شيوةية ديؤيى تويذينةوة دواى لة بريارةكان هةموو ضونكة دةكات، لة تويذينةوةكان دروستى هةروةها هةية، رةهايةتيان ئةزموون بةرجةستة دةكرين، لةبةر ئةوةى كاتيك بريار يان داخستن دةدرآ، نادروستى يان دروستى لةسةر

كؤتايى هاتنى بابةتةكةية يان كيشةكةية.بةوثيية ميتؤدى ديؤيى لة تيؤرى هةقيقةتدا، بة تةواوى ثةيوةنديةى ئةو هةية، تويذينةوة تيؤرى بة ثةيوةندى لة نيوان "هةقيقةت و تويذينةودا" هةية، لةسةر ثرنسيثى يان سةربةخؤ هةقيقةتى سةركاتى ئيديى رةتكردنةوةى دامةزراوة، هةروةها ديؤيى وةك جيمس لة فةلسةفاندندا هةقيقةت بة دراويكى ضةسثيو و سةربةخؤ دادةنآ، ئةو دراوة بة تةواوى دوورة لة كةل و ثةل و ثيداويستييةكانى زنجيرةيةك بة ئاماذة تويذينةوة تيطةى مرؤظ، ضونكة ئيديكان ئةو زنجيرة ضاالكييانةدا نيو لة ضاالكى دةكات، دةكرين ئيديكان تاقيكردنةوةيةدا لةو تاقيدةكرينةوة، هةلى بةهؤيانةوة كة م��رؤظ، ثيداويستييانةى بةو خؤشطوزةرانى و طونجاندن لةطةل ذينطةى دةورووبةرى

بةرجةستة دةكات.ديناميكييةى و زيندو ويناكردنة ئةو ريطاى لة تيؤرى دةب��آ، بةرجةستة تويذينةوة ثرؤسةى لة ئةفراندنة تيؤري هةقيقةت بة طةيشتن لة ثراكماتييةكان يان دروستكردنة، ضونكة هةقيقةت بة فؤرميكى زنجيرةيى دةكرآ، بةرجةستة ئةزموونى تويذينةوةى ثرؤسةى لة ريطاى لة ئاثريؤرى، يان سةركاتى فؤرميكى بة نةك هزرين و رامانى ئةقليى يان ئةزموونى بدؤزريتةوة يان راستةوخؤى ثةيوةندى هةقيقةت هةلبهينجرآ، هةروةها لؤذيكيانة طةشةكردنى و ثيشكةوتن ثرنسيثى بة ئةثستمؤلؤذيادا، لة ثيشكةوتن ثرنسيثى بةوثيية هةية، ئةوة ويناى ديؤيى ئةوةى بؤ بوو، سةرةكى هؤكارى سةلماندن، و ساغكردنةوة لة بريتيية هةقيقةت بكات، دةبآ، بةرجةستة ساغكردنةوة بة تةنها هةقيقةت واتة

نةك بة رامان و هةلهينجان.ز( ث. .347 -427 )ثالتؤن. روانطةى لة نموونة، بؤ هزرينى و رمان بة تةنها ئيديالة، جيهانى لة هةقيقةت لة هةروةها بطةين، ثيى دةتوانين ئةبستراكت ئةقليى

Page 60: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي582010

لة تةنها هةقيقةت )1650 -1596 )ديكارت. روانطةى لة بطةين، ثيى دةتوانين ئةقليى هةلهينجانى ريطاى روانطةى ديؤيى هةريةك لةو روانطانةى سةرةوة ئةقليى مرؤظ تةشى مين و نامؤبوون دةكةن، ضونكة مرؤظ بة

تةواوى دادةبرى لة ئةزموون و جيهانى ريال.ساغكردنةوة ثراكماتييةكان روانطةى لة هةلبةتة Making(هةقيقةت هةلبةستنى واتة )Verification(هةقيقةت، دؤزينةوةى يان هةلهينجانى نةك ،)trueبةوثيية هةقيقةت بة خودى خؤى ئامادةكراو نيية، بةلكو هةقيقةت ساغكردنةوة ضاالكى بة تويذةرةوة كةسى هةلدةبةستآ، بةوثيية هةقيقةت لة تاقيطةى تويذينةوةكان "ساغكردنةوة تيطةكانى هةروةها دةبآ، بةرجةستة هةبوونى بة ئاماذةكردنن هةقيقةت، هةلبةستنى" و نيية، بةلكو هةقيقةتى جياواز، واتة يةك هةقيقةت بوونى

هةقيقةتةكان زؤرن.ميتؤديكى فةلسةفة ديؤيى روانطةى لة كةواتة فةلسةفة ئةركى ضونكة ئامرازيية، يان دةسويذيية جةخت كردنة لةسةر ئةو دةسويذ و ئامرازانةى ثيويستة بخرينةطةر بؤ ضارةسةركردنى كيشةكانى مرؤظ، ديؤيى سةبارةت بة ئةركى فةلسةفة دةليت: ضاالكى فةلسةفة لة داهاتوودا كاركردنة بؤ روونكردنةوةى ئيديكانى مرؤظ، هةروةها يارمةتيان بدات لة بينينى ئةو ملمالنآ "مؤرالى سةردةمةكةيان لة مسؤطةرى بة كؤمةآليةتييانةى" و ريذةيةى بةو فةلسةفة لةاليةك بةآلم دةذين، نيويدا لة بة بتوانآ مرؤظ ئةوةى بؤ ئامرازيكة يان دةسويذيكة بكات، نةسازييةكان و ملمالنيكان هؤيانةوة ضارةسةرى

ئةو نةهاتووة فةلسةفة ريذة هةمان بة ديكة اليةكى لة بكات، بكاتةوة جارةسةريان نةسازيانة ساغ و ملمالنيى بة ثابةندة ئةمرؤ تاكو كالسيكةوة لة فةلسةفة ضونكة رامانى و هزرين بة يان رةها هةقيقةتى بةدواى طةران ئةزموونة و م��رؤظ رياليتى لة دوور ئةبستراكت، كيشة ئةو ناروانيتة لةمرؤدا فةلسةفة واتة خودييةكانى، بةهؤى كة دةدةن، روو مرؤظدا جيهانى لة شةرانةى و ثيشكةوتنى ذيان و ئةو ثيشكةوتنانةى لة جيبةجيكردنى ديؤيى روانطةى لة ك��راون، بةرجةستة زانستةكان مرؤظ جيهانى واقيعةى ئةو فةلسةفة لةسةر ثيويستة ئةو بةرجةستةكردنى لة بدات مرؤظ يارمةتى بطؤرآ، ئارةزوويةتى،واتة خؤشطوزةرانييةى و بةختةوةرى بؤ فةلسةفةية طيرانةوةى ثراكماتييةكان ئامانجى زةوى)Down to earth(، ئةو روانطةية يةك لة ئامانجة سةركي و مةزنةكانى )ديؤيى( بووة، ئةطةرضى ئةو ضاالكى بةآلم نيية، ئاسان و سوك ئاوا فةلسةفة طيرانةوةيةى طيرانةوةى ضونكة نيية، نةكردةييش ديؤيى روانطةى لة هيوا و شيمانةيى دةرطاى )earth(زةمين بؤ فةلسةفة كؤنترؤلكردنى بتوانآ بؤئةوةى دةكاتةوة، مرؤظ بؤ ئاستةنطن ئةمرؤ تاكو كة بكات، ئاستةنط و سةرابةكان

لة بةردةم ريطاى ثيشكةوتنى مرؤظايةتى.و ناساند ديؤيى فةلسةفييةى تيؤرة ئ��ةو ب��ةآلم ثةروةردةييى تيؤرى ثيبةخشى فةيلةسوفى ناوبانطى تيؤرةوة ئةو بةهؤى ديؤيى بوو، خوازى ثيشكةوتن فةيلةسوف وةك ت��ةواوى بة هزرييةكان ناوةندة لة يةكطرتووةكانى وياليةتة لة تةنها ناسينةى ئةوة ناسرا، بوو، جيهانيش ديكةى وآلتانى لة بةلكو نةبوو، ئةمريكا لة وآلتانى جيهان، هزرة ثةروةردةييةكانى طةيشتة زؤر ميسر، توركيا، هيند، مةكسيك، ضين، لةوانة"روسيا، تيؤرة لة سود هةولياند وآلتانة لةو هةريةك عيراق،..." ذينطةى لةطةأل و وةربطرن ديؤيى ثةروةردةييةكانى

"كؤمةآليةتى، ئابورى، سياسي،..." خؤيان بيطونجينن.هةلبةتة ثةيوةندى فةلسةفة بة طشتى لةطةأل ثةروةردة زووةوة لة فةيلةسوفان ديرينة، مرؤظايةتييدا هزرى لة فيركردن، و ثةروةردة بؤ خستؤتةطةر خؤيان تواناى ضونكة ئةو بوارةيان بة ئيديال داناوة بؤ رياليزةكردنى كردنى ريفؤرم بؤ هةروةها فةلسةفييةكانييان، ئايديا ئابوورى، سياسي، رووى" لة كؤمةلطا دؤخةكانى بانطةشةكردن يان هونةرى..."، مؤرالى، كؤمةآليةتى، تا "ثالتؤنةوة لة باش، كؤمةلطايةكى دامةزاندنى بؤ )كانت(، ديؤيى" يةك )جان جاك رؤسؤ. 1712- 1778(، و وينا لةو جياوازن هةموويان بةآلم دةبينين، ئامانج هةلبةستووة لةسةر ثةروةردةيان تيؤرى ثرنسيثانةى

يان وينا كردووة.بةآلم لة روانطةى ديؤيى فةلسةفة تيؤريكة بؤ ثةروةردة،

Jean-Jacques Rousseau

Page 61: Govari Fshar

59 ذمارة )7( تةموزي 2010

تيؤريية فةلسةفة ضوارضيوةيةكى ديكة واتايةكى بة يان و ثةروةردة ديؤيى روانطةى لة بةوثيية ثةروةردة، بؤ فةلسةفة دوو روخسارن بؤ يةك شت، هةروةها ثةروةردة دادةنآ، فةلسةفي باوةرى ئةكيظى و ديناميكى اليةنى بةآلم فةلسةفة بريارى تيؤريانة دةدات و ثةروةردةش بة فؤرميكى سيستةماتيكى جيبةجييان دةكات، واتة فةلسةفة تيؤريكى طشتيية بؤ ثةروةردة، لة روانطةى زؤربةى ئةو بة دةدةن، ثةروةردة ثرؤسةى بة طرنطى هزرمةندانةى تايبةتى لة روانطةى ديؤيى فةلسةفةى ثةروةردة ثالن بؤ ئاراستة كردنى ثرؤسةى ثةروةردة دادةني، هةروةها لة بوارى بة طرنطى هزرمةندانةى ئةو زؤربةى روانطةى ريطاى سآ ث��ةروةردة فةلسةفى دةدةن، ث��ةروةردة هةية، ثةروةردة تيؤرةكانى ئاراستةكردنى بؤ سةرةكى

ريطاكان ئةمانةن:يةكةم: ريكخستنى ئةنجامى ئةو بوار و كاية و ثسثؤريية هةية، ثةروةردةوة ثرؤسةى بة ثةيوةنديان جياوازانةى بؤ ئةوةى ئةو ريكخستنة طشطيربآ بؤ مرؤظ و ثةروةردة

كة كار لةسةر ثيداضوونةوة و طةشةكردن دةكات.و ثراكتيكي ئامانجى هةلهينجانى و ثشكنين دووةم: لة تويذينةوة ريطاى لة ئةمةش ثةروةردة، ئامرازةكانى دؤخى "كؤمةآليةتى و سياسى" بةرجةستة دةبآ، هةروةها نائارامييةكان، "نةسازيةكان، هةموو لة تويذينةوة بةو ثةروةردة ثرؤسةى ضونكة بكريت، ثيشكةوتنةكان"

دؤخانة كاريطةر دةبآ و كاريطةريان تيدةكات.سييةم: روونكردنةوةى تيطة سةرةكييةكانى ثةروةردة تيطةكانى"ئازادى، نموونة، بؤ نيوانياندا، لة طونجاندن و هةروةها ثيداويستى،..."، طةشةكردن، خؤشطوزةرانى، كاركردن لةسةر بةرجةستةكردنى يةكطرتن و يةك بوون

لة زانستى ثيشكةوتنى كؤمةآليةتييدا.دةليت: كوتكراوةدا ثيناسةيةكى لة ديؤيى كؤتاييدا لة نويية، ئةزموونى ريكخةرى يان ثيكهينةرى ثةروةردة توانستى" و "واتا لة بةردةوام ثةرةوةردة ئةوةى لةبةر ئةزموون ثتر دةكات، بؤ ئةوةى ئاراستةى ئةزموو نوي

بكاتةوة. تويذينةوةيةكى طشتى بة ثراكماتييةكان ب��ةآلم ثؤزةتيظيان سةبارة بة هةقيقةت ثيشكةش نةكرد، ضونكة دؤزينةوةى يان ساغكردنةوة لة بريتيية ميتؤدةكةيان ثراكتيكى كارطةرييةكى هيض ئيدييانةى ئةو هةلة، ئيديى ثراكماتى فةلسةفةى وات��ة نيية، سودبةخشيان تويذينةوةيةكى نيطةتيظة نةك ثؤزةتيظ، بؤ ثتر تيطةيشتن لة نموونةيةك ثراكماتييةكان، تويذينةوةى نيطةتيظى لة برياري لؤذيكى فؤرمى وةردةطرين، فؤرمال لؤذيكى بةو بمرة( مرؤظيك )هةموو ثؤزةيظ طشتى هةلطرى شيوةية، ثراكماتييةكان بريارى هةلطرى طشتى بؤزةتيظ مرؤظة(، بمريك هةلدةهينجن)هةموو شيوةية بةو

ثيضةوانةى ضونكة ثينةدراوة، ريطا بريارة جؤرة ئةو بريارة ئاستى ثيضةوانةى ئةطةر لؤذيكة، دةستورةكانى برياريكى ئةوة وةرطرين، ثؤزةتيظةكة طشتيية هةلطرة هةلطرى تاكى ثؤزةتظ هةلدةهينجين ئةويش )هةنديك بمر ثؤزةتيظةكة)هةموو هةلطرة طشتيية بريارة كة مرؤظن(، برياريكى هةلطرى تاكى لة راستيدا بمريك مرؤظة(، واتة ثؤزةتيظمان هةلهينجا كة)هةنديك بمر مرؤظن(، بةوشيوةية ثراكماتييةكان لة بريارى هةلطرى طشتى ثؤزةتيظ)هةموو دةب��آ(، سودبةخشى كاريطةرى دروس��ت ئيدييةكى برياريكى هةلطرى طشتى ثؤزةتيظ هةلدةهينجن)هةنديك ئيديى هةية، سودبةخشيان كاريطةرى ئيدييانةى لةو و لؤذيك دةستورةكانى ثيضةوانةى ئةمةش دروستن(، ياساية، ضونكة ثيويست ناكات لة برياريكى هةلطرى طشتى برياريكى تاكى ثؤزةتيظ، بةهؤى شرؤظة و ئةرطومينت، لؤذيك ثيوةرى بةوثيية هةلبهينجين، ثؤزةتيظ هةلطرى هزر ثراكتيكييانةى كاريطةرى لةسةر نابآ هةقيقةت و كورت بكريتةوة، وةك ثراكماتييةكان كردوويانة، ضونكة لةسةر تةنها مؤرالييةكان"، و "زانستى بريارة دروستى ناكرينةوة، كورت جيهانة ئةو ثراكتيكيانة كاريطةرى ثراكتيكى شيوةيةكى بة ئةتؤم، ثيكهاتةى نموونة، بؤ هاوكيشةى لةريطاى تةنها بةلكو نةكراوة، ئةزموون ماتماتيكيدا بوونى سةلمينراوة، هةروةها مرؤظ باوةرى هيناوة، هزر" مرؤظايةتى، "مؤرال، تيطةكانى بة تةواوى بةآلم هيضيان ئةنجاميكى راستةوخؤيان لة ذيانى مرؤظدا بةهاى و ئيدييانة سةنط و تيطة ئةو هةمانكاتدا لة نيية،

خؤيان هةية. سةرضاوةكان

مجد، المختصرة، الفالسفة معجم الجراد: خلف د. -1 بيروت – 2007، ص 57- 58.

2- وليم كلى رايت: تاريخ الفلسفة الحديثة، ت. محمود سيد احمد، التنوير، بيروت – 2010، ص 481- 497.

3- د. محمد جديدى: فلسفة الخبرة- جون ديوى نموذجا، مجد، بيروت – 2004، ص 10، 46- 48، 96- 98،

.236 ،206 -1884- د. هادى فضل للة: السفسطائية بين الوجودية و

البراغماتية، دار الهادى، بيروت -2008، ص 58- 62، .169 -164 ،162 -158

5- د. عدنان سيد حسين: تطور الفكر السياسى، سيكو، بيروت – 2002، ص 115- 118.

6-يوسف كرم: تاريخ الفلسفة الحديثة، دار القلم، بيروت، ص164- 165، 420-418.

6- يوسف كرم: تاريخ الفلسفة اليونانية، دار القلم، بيروت، ص170-157.

* * *

Page 62: Govari Fshar

طفتوطؤيةك لةطةل سروش دةباغ

رؤشنبيري و

مةترسييةكاني قؤناغي طوزار

وتاريكي سةر لة كردن قسة بة طفتوطؤكة ثيبدةن ريطام مؤديرن و »عةبدايةتي ناوي ذير لة كة بكةم ثي دةست ئيوة طرتنيشة رةخنة جؤريك بة كة كردوةتةوة بآلوتان دا بون« لة بؤضونةكاني بةريز مةلةكيان لة سةر دين و مؤديرنة. دواي شرؤظةو رةخنةيةكي تير و تةسةل لة كؤتايي وتارةكةدا دةطةنة ئةو ئةنجامةي كة ثيويستييةك بؤ هاورييةتي لة نيوان مؤديرن لةمبارةيةوة دةم��ةوي نيية. بوني بةلطاندنخوازيدا و بون رونكردنةوةي زياتر بدةيت، ثرسياريكي ديكةشم هةية ئةوةي

وتراوةكان، بؤ هؤكارة بةلطةو نةبوني ديت ئةمةدا دواي بة ئةمةش خؤي خورافي بوني كؤمةلطاي لي دةكةويتةوة. كةواتة شيوةية بةو دةكريت مؤديرن ضؤن دنياي ناو ثيية ضونة بةم بةلطاندنخوازيدا و بون مؤديرن نيوان لة دةلين ئيوة وا بيت

ثيويستييةك بؤ هاورييةتي لة ئارادا نيية؟رؤشنبيرة ئ��ةو ري��زي ل��ة مةلةكيان ب��ةري��ز -نيوان ئةو كةسانةدا لة ئايدياكانيان هاوضةرخانةداية كة وا بةدواداضون بؤ ثرؤذةي رؤشنبيري دةكةن طفتوطؤي

ذمارة )7( تةموزي602010

Page 63: Govari Fshar

61 ذمارة )7( تةموزي 2010

ثيوةندي سةر لة كردن قسة دةكريت. سةر لة فراواني لةو بةشيكة بةلطاندنخوازي و بون مؤديرن نيوان ثرؤذةيةي كة بة مةعنةوييةت و عةقآلنييةت ناوزةد كراوة، بؤ ناسيني زياتري ئايدياكاني بةريزيان لةمبارةيةوة هةر دو كتيبي نةريت و سيكيؤالريزم و موشتاقي و مةهجوري من تيطةيشتني ريطاكةرةوةن. بون( دور و )تامةزرؤيي لةوةي بةريزيان لةمبارةيةوة وتويانة بريتيية لةوةي كة عةبدايةتي ئةطةر دينة. سةرةكي كؤلةكةي عةبدايةتي عةبدايةتي نةبوني ئارادا لة و بيت دينداري جةوهةري ثيكةوة دوانة ئةم بيت، مؤديرنة بةلطاندن، جةوهةري و

طونجاو نين.ئاراوة، دةيهيننة لةمبارةيةوة كة راستكةرةوةيةكيش رةت��ك��ةرةوةي ضةمكيكي بة كة دينيية رؤشنبيري رةطةزةكاني خؤي دةزانريت. واديتة ثيش ضاو كة ئةطةر جةوهةري بةلطاندن و دينداري جةوهةري عةبدايةتي ثاساو بةريزيان شياوي بؤضونةكةي ئةوا بيت مؤديرنة

بؤ هينانةوةية. لة هةمان كاتدا لة روي لؤذيكييةوة دةكريت كؤمةليك ثاية و بابةتي بةرجةستةي ديكة لة دينداري و مؤديرنةدا ببينريتةوةو لةوانةشة ئةنجامطةليك بة دةست بيت. ليرةدا دةبي بزانين ئاخؤ ثيويستييةك لة ئاراداية بؤ ئةوةي كة عةبدايةتي بةم واتاية ثايةي دينداري بيت؟ ئةطةر جةوهةر بة واتاي essence ئةرستويي وةرنةطرين، وا ديتة ثيش ضاو كة دةكري لة دينداريدا كؤمةليك بابةتي بةرجةستةي ديكة يا بةشي ديكة لة دينداري كردن ببينينةوة كة لة سةر بنةماي عةبدايةتي نةبن. لةوانةية بة دةستكةوتةكاني ئةو رازي دةدةن دين بواري لة ناعةبدانة هةولي كةسانةي نةبين، بةآلم ئةطةر جةوهري دينداري عةبدايةتي بيت بةو حالةدا لةم وتويةتي، ج ضونكة ية بي ئةلف كة واتايةي دادةخريت. عةقآلني ليكؤلينةوةي و طفتوطؤ دةرطاي ئاماذة دةتوانري كردندا دينداري بواري لة ثيمواية من بةرجةستةي بابةتي و ثاية و جةوهةر كؤمةليك بة واتاية، بةم عةبدايةتي كة بلين دةتوانين بكريت. ديكةش جةوهةري ديانةت نيية، ئةطةر جةوهةري دين عةبدايةتي نةبيت بةلطاندنخوازي رؤشنبيريش جةوهةري و نةبي ئةويش بةو واتايةي كة باسي دةكةم، كةواتة ئيدي بة ثيي وتةزاطةلي مؤديرنة و دين كة بلةين ناتوانين ثيويست

تةبان.بيننة فةيلةسوفةكان دينداري يا عارفةكان دينداري ئةوان بةلطاندنةكاني لةوانةية ضةند هةر ضاو، ثيش سةلمينةري بةلطةكانيان ثيتانوابي و بزانن الواز بة بانطةشةكةيان نيية، بةآلم كة تاك ضاالكي بير كردنةوةو بةلطاندن دةكات بة بةرنامةي خؤي، ئيدي ديندارييةكةي لة سةر بنةماي عةبدايةتي نيية. بؤ نمونة فةيلةسوفطةلي وةك جؤن هيك يا راجر تريك كة خؤيان بة يةكتاثةرست

دةزانن، بيننة ثيش ضاو، ئةم دوانة ريك بةم واتاية خؤيان بة ديندار دةزانن. هيك وةك واقعيكي سةرو وتةزا باس لة ضةمكي باآل دةكات )1( و بة تةواوةتي ثابةندة بة كايةطةلي عةقآلني و ئامرازةكاني، لة حاليكدا كة ثيدةضيت هةنديك بةآلم وةرنةطيريت. تر خةلكي الي بةلطةكانيشي لة دةزاني. مةسيحي بة واتايةك بة و ديندار بة ئةو خؤي هةلبةت لةوانةية هةنديك ئةو بة مةسيحي نةزانن، بةآلم بة راي من كة ئةو خؤي بة مةسيحي و بةوة دةزاني كة بة

جؤريك بةستراوةتةوة بةو نةريتة، هةر مةسيحيية.هيك وةك كةسيكي دينداري بلةين بكريت ئةستةمة خؤيدا تيطةيشتني لة ئةو عةبدايةتيية. بنةماي سةر لة لة تيبينييةوة بة من كردوة ضاكسازي باآل ضةمكي بؤ نةريتي مةسيحيدا ناوي هيك _ م بة نمونة هينا، ضونكة لة هةن وتاربيذ و فةيلةسوف كؤمةليك خؤشماندا نةريتي لةطةل ئةوةشدا كة سةرقال بون بة باس و ليكؤلينةوةي شيوةي بة وتويانة حالةتدا هةنديك لة بةآلم عةقآلني عةبدانة هةنديك وتة قبول دةكةن. لة ناو بيرمةنداني كؤني خؤماندا ئيبن سينا بةو جؤرة بو. بةآلم تا ئةوةندةي من دةزانم هيك ثابةندة بة مةرجةكاني كايةي عةقآلني، هةول دةدات ثاساو بؤ هةمو بيرو بؤضونةكاني بينيتةوة. بةآلم ئةوة راستيدا لة بليم دةبي بةلطاندنخوازي بة سةبارةت بةلطاندنخوازي مؤديرنيستةكان لة هةنديك كة دروستة بةرجةستانةدا بابةتة ئةو ريزي لة خوازي قةرينة و بة كاتيك بةآلم بن، ثابةند ثييان دةبي كة دةذميرن مؤديرنة، دةروانينة ئةزمونطةرانة _ ثيشيني ضاويكي وةك ظيتطنشتاين دةليت دةبينين كة ليكضونيكي خيزاني لة نيوان تيطيشتنة جؤراوجؤرةكان لة مؤديرنة و مؤديرنيزم لة تيطةيشتنيكي كة نيية شيوةية بةو واتة ئاراداية. لة لة كة كةسانةي لةو هةنديك بيت، دةست بة مؤديرنة بة بةلطاندنخوازي دادةنرين مؤديرنيستةكاندا ريزي شويني ئةمة راستيدا لة نازانن. مؤديرنة ثيدةري شكل بةستراوةتةوة هةموشتيك بؤضونةكانةو بةرامبةركيي بةوةيكة ئيوة لة كام طؤشة نيطاوة بؤي بروانن و ثايةي سةرةكي مؤديرنةو شكل ثيدةري مؤديرنة بة ضي بزانن.

دةزانن، بةلطاندنخوازي بة هةنديك كة راستة ئةوة مؤديرنةو بؤ كة نيية تيطةيشتنيك تةنيا ئةمة بةآلم

مؤديرنيزاسيؤن لة ئاراداية. هةنديك لة رةوتة رةخنةطرةكاني مؤديرنة كة بةردةوام خؤيان بة مؤديرن دةزانن و مؤديرنةش وةك ثرؤذةيةكي ثايةي بة بةلطاندنخوازي دةدةن، لةقةلةم ناتةواو سةرةكي مؤديرنة نازانن، جطة لة ثؤست مؤديرنةكان، لة باس كة كاتيك هةن كةسانيك مؤديرنيشدا طوتاري ناو لة مؤديرنة دةكةن، مةبةستيان بةلطاندنخوازي نيية، هةم لة ناو كؤمةلناسةكاندا كةسي وةك طيدينز و هةم لة ناو فةيلةسوفةكاندا دةكريت كةسانيك ببينين كة بة ثرؤذةي

Page 64: Govari Fshar

تيطةيشتني كاتدا هةمان لة بةآلم ثابةندن، مؤديرنة مةبةستيانة مؤديرنة بؤ كة واتايةك مؤديرنةو لة ئةوان لةو بةديلي لة كاتيكدا كة نيية. بةلطاندن بنةماي لة سةر ثيوةندي بة سةبارةت دةكريت بيت، ئارادا لة ضةشنة بكريتةوةو بير ديكة جؤري بة مؤديرنة و دين نيوان

ئةنجامطةلي ديكةش بة دةست بيت.بونيان دينداريدا لة دةكريت كة ديكة جةوهةرانةي ئةو

هةبيت بريتين لة ضي؟- ئاطاتان لةوة بيت كة ليرةدا جةوهةر بة واتاي ثايةو بةرجةستةكان بابةتة و ثايةكان يا بةرجةستة بابةتي سةرنجي شويني كة ديندارييةك ثيمواية ديت، كار بة لة كة نيية دينداريية ئةو فةيلةسوفةكانة، يا وتاربيذان

سةر بنةماي عةبدايةتيية وةك ئاماذةمان بؤ كرد. دةكةين عارفةكان سةيري كاتيك دةبيني؟ ضؤن عارفةكان

دةبينين لة بةلطاندن و عةقل رادةكةن؟وةك فةيلةسوفي بةآلم شيوةيةن، بةو عارفةكان -ئةنجامي لةطةل لةوانةية نين، وا ثؤلنتينطا يا هيك سةر لة قسة من بةآلم نةبيت، هاودليتان باسةكانيان دينداري لة دةرض��ون يا دينداري ناو ضونة شيوازي

ثؤلنتينطا، تريك، هيك، وةك كةساني دينداري دةكةم. ئالستؤن و ... ديندارييةكي زانايانة و عةقآلني و لة سةر بنةماي عةقلي تيؤريية. كاتيك لة طةليان دةكةونة طفتوطؤ مةرجةكاني بة كة دةبينن دةخويننةوة، نوسينةكانيان يا

كايةي عةقآلني ثابةندن. جطة لة عارفةكان كة وةك ئيوة دةلين بانطةشةكانيان بنةماي سةر لة كاتدا هةمان )لة عةقل لة راكردنة كردن باسم ئةوانةي وةك فةيلةسوفطةلي عةبدايةتيشة( الي طةيشتون ثيي ئةنجامانةي ئةو لةوانةية ضةند هةر بانطةشةكانيان بؤ بةلطانةي ئةو و وةرنةطيرين ئيمة دةهيننةوة لة روانطةي ئيمةوة الواز بيت. بةآلم كةساني بؤ دةدةن هةول دةتوانن كة شوينةي ئةو تا ئةوتؤ

بيننةوة. بانطةشةكانيان بةلطة دةكري ئةمانة ض ثيوةندييةكيان لةطةل نةريتخوازان هةبيت؟ عةقل بة دةركةوتن دةرفةتي رادةيةك تا نةريتخوازانيش

دةدةن.ئةو كةسانةي شويني بونياتيان هةية، - جياوازييةكي ناسيوةو رةسمي بة مؤديرنيان عةقلي منن، مةبةستي هيك وةك كةسيكي دةدةن؟ ئامرازةكاني بة طرنطي كاتيك كة ثرسي ثلؤراليزمي ديني دينيتة ئاراوة كةلك لة جياكاري نؤمن و فنؤمني كانتي وةردةطريت. هةر ضةند ئةو وانانةش بة كار ديني كة لة نةريتي عيرفانيدا وتراون، لة بةلطاندني، بةرجةستةكاني بابةتة لة يةكيك بةآلم كانتيية فنؤمني و نؤمن نيوان جياكاري بنةماي سةر رةخنةطرانةدا عةقآلتييةتي ثرؤذةي ضوارضيوةي لة و وةكو هيك، وةك كةساني بنةرةتةوة لة دةجوليتةوة. بةرامبةر نؤستالؤذييةيان هةستة ئةو نةريتخوازةكان لةوةداية. جياوازييةكةيان نيية، مؤديرن ثيش جيهاني كاتيك سةيري نوسينةكانيان دةكةيت دةيبيني كة نوسيني فةيلةسوفة نويكان دةناسن و بة ثيضةوانةي نويخوازان بة جدي بؤيان دةروانن. لة اليةكي ترةوة ئةو فةيلةسوفانة بةو خؤيان بانطةشةي دةدةن هةول و نين ئيمانخواز بةلطاندنة ثاساو بدةن كة دةيخةنة رو. دةكري لة جيهاني بيت، ئيمانخواز و بكةيت دين سةر لة قسة مؤديرندا وةكو كييةر كيطؤر و ظيتطنشتاين، هةروةها لة بنةمادا بة ثيوةندي ثتةوي نيوان ئيمان و ئةوةي لة شيوازي ذياني دينييدا هةية رازي بيت. بةآلم فةيلةسوفطةلي وةك هيك

و ثؤلنتينطا و ... بةم واتاية ئيمانخواز نين. با بضينة سةر باسي رؤشنبيري ديني، بةريز مةلةكيان وآلميكي كة هةية ديني رؤشنبيراني لة رةخنةيةكي لة دةبي رؤشنبير دةليت ئةو نةدراوةتةوة. ثي ئةوتؤي رؤشنبيريكي ئةطةر جا بنيت. هةنطاو حةقيقةتدا ثيناو دينييةكاندا تيكستة لةطةل كة حةقيقةتيك بطاتة ديني خؤي بؤضوني ئةطةر بكات؟ ضي دةب��ي نةطونجيت، ئةطةر دةكةويت، بون رؤشنبير ثيطةي لة بشاريتةوة،

ذمارة )7( تةموزي622010

shariati-dabbagh

Page 65: Govari Fshar

63 ذمارة )7( تةموزي 2010

دينيت. كورتي دينييةكةي ثاشناوة بكات، ئاشكراشي رؤشنبيراني ديني لةطةل ئةم ناكؤكيية ضي دةكةن؟

لة سةرةتادا ناكؤكييةك بةر ضاو ناكةويت. ئةم بابةتة خؤت ليكراوة. باسي ئةنجام طريمانةي بابةتيكي وةك

وتت ئةطةر بةوة بطةن دةبي ئاشكراي بكةن.بة سةر ديني ضي ثاشناوي ئةوكات بكةن، ئاشكراي ئةطةر

ديت؟ - دةبي بزانين ضؤن خؤيان دةطونجينن. خؤي لة بنةمادا رؤشنبيري ديني ريبرينة لة نيوان عةقل و ديندا، سةرةتاي ريطاكةشي هةر ئةو نةطونجانة سةرةتاييانةية كة لة نيوان دةستكةوتةكاني عةقل و ناوةرؤكي تيكستة دينييةكانداية. هةمو ئةو تيؤر دارشتنانة ضاويان لةم نةطونجانانة بريوة. طريدراوي دين دينيية. رؤشنبيري ثرسي ريك ئةمة لة يةكيك و رؤشنبيري مؤديرنة ثيش جيهاني و نةريت دةستكةوتةكاني جيهاني نويية. هةولةكة بؤ خويندنةوةي و طوزارشت بةدةستهيناني و ديني نةريتي دوبارةي ئةمة دينييةكان. جؤراوجؤرة وانة لة شياوة تيطةيشتني ثرؤسةيةكة. لةوانةية لة هةنديك حالةتدا هةولةكان شياو نةبن، بةآلم ئةم روانينة طريمانةي ئةوة دةكات كة دةبي بؤ و بكريت تيكست لةطةل هةلسوكةوتيك بنةرةتدا لة ناسي، بةلطاندن كراوي تيدا ضاكسازي تيؤري ئةوة، دةستةوة بة ناسي بون و ناسي مةعريفة ناسي، مرؤ بيت و ئةطةر ناثيطةيشتويي لة ئارادا بيت دةبي هةول بؤ كؤمةليك ديني رؤشنبيراني بدريت. كردنيان ضارةسةر تا داوة هةوليان و رو خستوةتة بارةيةوة لةم بابةتيان ئةو شوينةي دةكريت ئةم ريطاية خؤش بكةن، هةر ضةند هةر بة بيت تيدا كوريشي و كةم هةوآلنة ئةم لةوانةية حال ئةوةي تؤ باست كرد طريمانةي يةكةمي رؤشنبيري

دينيية. واتة ثرسياريكي تازة نيية؟

- باسةكة لة شوينيكةوة، زياتر رةهةندي راستكةرةوة وةردةطريت. لة روي ضةمك و ميتؤدؤلؤذييةوة ئةم بابةتة نيية. لةطةليدا كيشةيةكي و دينيية رؤشنبيري واجبي دةلةي وةك ئيقبالي الهوري دةليت، ثرسي ئةمرؤي ئيمة ئةم دةكري ئيستا طؤرانة. و ئةبةدييةت ئاشتكردنةوةي بابةتة بطؤرة بة دةستكةوتةكاني زانستطةلي نوي بزانين و مرؤيي _ ئةزموني نامرؤيي، _ ئةزموني زانستة بة نائةزمونييةكانيشةوة. ئةوةي بة دواي ئةمةدا ديت ثرسي دروستكردني دانوستاني نيوانيان و طونجاندن و دارشتني تيؤرة لة سةر ئةوةيكة ضؤن ئةم بةشة جؤراوجؤرانة لة ضوارضيوةي تيؤرةكاني بةلطاندن ناسي، مرؤ ناسي، بون ئةمانة من بؤضوني بة بينين. ناسيدا مةعريفة و ناسي

بةشي جيانةكراوةي ثرؤذةي رؤشنبيري دينيية. يةكيك لةو رةخنانةي كة بةريز مةلةكيان لة كؤي رؤشنبيران و هةروةها رؤشنبيراني ديني دةطريت رةخنةية لة سةر زماني

رؤشنبيري و ناروني و طومان دروست كردنيك كة لةو زمانةدا ضاوطرتني لةبةر بة كردنةوةية. لي بير شويني ئةمة هةية، لة مةودا بوني دروست هؤكاري بكريت رةنطة بابةتة ئةم مةلةكيان بةريز بدؤزريتةوة. رؤشنبيراندا و خةلك نيوان رؤشنبير كاري دةليت دةكات. باس سةرنجراكيش نمونةيةكي لة كاري ثزيشك جياوازة، كاتيك نةخؤش دةضيتة الي ثزيشك، نةخؤشةكة بؤ كة دينيت كار بة زاراوة كؤمةليك ثزيشك نةناسراوة، ئينجا كؤمةليك دةرماني بؤ دةنوسي، ئيمة هيض لةو دةرمان و تيكةلة كيمياييانة نازانين، بةآلم دواي بةكار هيناني شيوةية بةو رؤشنبيريدا لة بةآلم دةبينةوة. دةرمانةكان ضاك نيية. ئةو دةرمانةي رؤشنبير دةمانداتي هةر ئةو زاراوانةيةو ئيراني رؤشنبيراني دةلةي بةآلم طرنطة. زؤر ليتيطةيشتنيان لةو دةية ضةند بؤ ئةطةر نادةن. طرنطة بابةتة ئةم سةرنجي ئةو ئيدي ئيراني رؤشنبيراني كة دةيبينين بروانين، ثيش ثيمواية ئةم بابةتة كاريطةرييةي قؤناغةكاني رابردويان نيية. ئاستي هةرضةند نيية. كردن شرؤظة بة ثيويستي رونةو لة شارستانيةتي خؤرئاوا تيطةيشتن بؤ ئاطاييان زيادي كردوة بةو هةر بةآلم كردوة، زؤريان طةشةي نويكان بؤضونة و بير ئةم رةخنةية ئيوة ثضراوة. لةطةل خةلك ثيوةندييان رادةيةش راست بة ديني رؤشنبيراني تايبةت بة و رؤشنبيران سةر لة

دةزانن؟ هةول دةبي ئةوان ثيمواية دةزانم. راستي بة بةلي، -بدةن قسةكانيان بة ثيي تواناي مرؤيي، رون و بة دور لة ئالؤزي بيت. لة هةمانكاتدا ثيمواية ئةمة تةنيا رؤشنبيراني رؤشنبيرييةكاني اليةنة سةر لة بةلكو نةطريتةوة، ديني

ديكةش دةكةويتةوة. بةلي، واية.

بنةرةتدا لة كة تيبطةين لةوة ئةوةي بؤ ثيمواية من -خةلك سةر لة كاريطةرييةك جؤرة ض دةبي رؤشنبير دابنيت، تا رادةيةك ثيويستمان بة خويندنةوةي ئةزمونيية. ئةوة ضانسي كرد ثي ئاماذةتان ه��ةروةك لةوانةية و ناروني نةخؤشي بة بةرطرتن دةليم من بوبيت. كةم دروستكردني طومان كة بةريز مةلةكيان باسي دةكات بة تةواوةتي راستة و دةبي هةمو ئةو كةسانةي لةم بوارةدا كار دةكةن ئةمة لة بةرضاو بطرن، بةآلم سةبارةت بةوةي ضاوةرواني بزانين دةبي ثيمواية بكريت. ضي دةبي كة طشتي بة رؤشنبير ضونكة دةكريت. رؤشنبير لة ضي كاريطةري تر واتايةكي بة يا طؤزار، قؤناغي بةرهةمي دةبي طوزارة. قؤناغي ثةيوةستي رؤشنبير بةرفراواني رؤليك ض خؤرئاوا لة رؤشنبيران ئيستادا، لة بزانين سةرقالن سياسةتةوة بواري بة زياتر ئةوان دةبينن؟ ئةكاديميدا كؤمةلي و كؤر لة نوسينةكانيان لةمة جطة يا كؤمةلناس ض بن، فةيلةسوف ض جا دةخوينريتةوة، رؤشنبير ئيدي خؤرئاوا لة ئيستا سياسةت، شارةزاي وةك كةسيك كة نهينيية نةوتراوةكان ئاشكرا دةكات و لة

Page 66: Govari Fshar

جؤرة بةو دةكات، كؤمةلطا هاوكاري ميذوييدا زاييني كة لة سةدةكاني 17 و 18 و 19 دةكرا و لة كةساني وةك ظؤلتةر، رؤسؤ، ماركس و نمونةي ئةواندا دةمانبيني، كةمتر

بةدي دةكرين.رؤشنبيران زياتر لة بواري سياسةت و سياسةت دارشتن يا رةخنة طرتن لة سياسةتي رؤذانة ضاالكن. كةسيكي وةك ضؤمسكي بيننة ثيش ضاو، وةك دةزانن ئةو هةم زمانناسةو ئةمريكا. دةرةوةي سياسةتي راشكاوي رةخنةطري هةم بةآلم رؤشنبيرييةكةي لة روي دوةميداية، بؤضونةكاني لة سةر زمانناسي تةنها لة ئةكاديميا بةدواداضوني بؤ دةكريت. كؤمةلطاي ئيمة لة حالي تيثةر كردني قؤناغي طوزارداية و دينة. كؤلةكةكاني لة يةكيك كة ثشتة لة ثتةوي نةريتيكي كؤمةآليةتي ثيداويستي دين بؤ دارشتن تيؤر روةوة لةم قؤناغي خؤرئاوا لة كة حاليكدا لة دةبي، ثةيدا لي زؤري هةر نةماوة. راب��ردوي ثيطةي دين و تيثةريوة طوزار دةنيردرينة دةكةن، راظة لةمبارةيةوة كةسانةي ئةو بؤية ثي كاري ئةكاديمييةكان لة بابةتةكانيان و ئةكاديمييةكان

دةكريت.ئيمة كؤمةلطاي لةطةل خؤرئاوا بة بةراوردكردنة ئةم ئايا دةطونجي؟ هةر ئاخؤ لة بنةرةتدا ئةم دوانة بؤ ئةوة دةبن ثيكةوة

بةراورد بكرين؟- ثرسةكة هةر لةوةداية كة خؤرئاوا ئةو زايينة ميذوييةي

تيثةر كردوة، بةآلم ئيمة ئيستا لة قؤناغي طوزارداين.كةواتة بارودؤخةكان وةك بلةي زؤر بؤ بةراورد كردن نابن.

ضيتر ك��ة وات��اي��ةي ب��ةو ئ��ي��وة قسةكةي رةن��ط��ة -بيت، راست هةلنةداتةوة سةر رابردو هةستياربونةكاني رةنطة دراوة. كؤمةلطا دةرخ��واردي وانانة ئةم ضونكة 60 و 50 دةيةكاني لة كة هةستياربونانةي لةو هةنديك لة زؤري��ك وةآلم��ي و ضون ناو لة واتايةك بة هةبون تةواوةتيش وةآلم��ي ئةطةر دراوةت���ةوة. ثرسيارةكان تيثةراندوةو ئاستيان هةنديك بةردةنطةكان نةدرابنةوة، ئاطامان دةب��ي ديسان بةآلم باآلتر. ئاستي طةيشتونة لة نةك داوة روي نوخبةكاندا ناو لة ئةمة كة بيت لةوة نوخبة رؤشنبيران، بةردةنطي ضونكة كؤمةلطادا، هةمو نوسةران، رؤذنامةنوسان، خويندكاران، بة كلتورييةكانن

ئةكاديمييةكان و ... ةوة. ئيمة لة ئيستادا ثيويستمان بة كاميانة؟

شؤرش بة ساآلنةي ئةو كاتة، ثيويستي ثيي بة -كؤتايي هات رةوتي رؤشنبيري ضةثي مةزهةبي، بة تايبةت و هةبو زؤري يةختيكي شةريعةتي، عةلي خواليخؤشبو لةطةل كؤمةآلني خةلك روبوروبونةوةيةكي راستةوخؤي هةبو. بةآلم دواي شؤرش و بة تايبةت دواي جةنطي ئيران كةم رؤشنبيريدا بواري لة ليبرالي طوتاري كة وعيراق طشتي بة و ديني رؤشنبيري بو، زال و دامةزرا زؤر و وةرطرتوة نؤخبةوي زؤر و كةم زمانيكي رؤشنبيري،

ئاراوة. هاتونة تر شيوازيكي بة ثرسةكان بنةرةتدا لة و طوتاري ديموكراتي لة بري طوتاري شؤرشطيرانة شويني لة ضاوةروانيمان دةبي ئيستادا لة ثيمواية طرتوة. خؤي بكةين. هةموار كرمةلطا سةر لة رؤشنبيران كاريطةري جيهانيدا ئاستي لة ضةث طوتاري كالبونةوةي دواي بة ئةو طوزارداين، قؤناغي لة هةرضةند ئيمةيش وآلتي لة جؤرة كاريطةري دانانة لة ئاستي بةرفراواني كؤمةلطادا بة شيوةيةكي بةرضاو كةمي كردوة. ثيمواية لة ضوارضيوةي دةيةي دو لةم كة ديموكراتي _ ناسي مةعريفة طوتاري وجودييةكاني كةلكةلة بة بةهادان بة بوة، زال دواييدا مرؤظيك كة لة ناو دلي ئةم جيهانة نهيني لي داتةكينراوةدا ورد شارةزايانة، شيوازي بة ثرؤذةكة دةكري دةذي، ثيش ب��ةرةو جؤراوجؤردا رةهةندطةلي لة طشتطير و ضاالكي ضةشنة لةم ثةلة بة كاريطةري هةلبةت ببريت. كلتورسازي بة بةلكو ناكةويت، بةرضاو رؤشنبيرييةدا لة بةردةنط، طشتي كلتوري ئاستي كردنةوةي بةرز و

دريذماوةدا كاريطةرييةكاني دةبينين. مةلةكيان بةريز سةر لة دياريكراو شيوةيةكي بة ئيمة دواييدا ساآلنةي لةم ضاو ثيش ديتة وا كرد قسةمان دةكريت لي زؤري ثيشوازييةكي بةريزيان نوسينةكاني بير كةميك بمانةويت ئةطةر هةية. زؤري خوينةريكي و بةريزيان كة ئةنجامةي ئةو بطةينة رةنطة بكةينةوة لةمة نمونة بؤ بون. كؤمةلطاوة بنةماييةكاني ثرسة شوين بة طرنطييةكي زؤر دةدةن بة ئةخالقييانة ذيان و ثيويستبوني ئازار نةبوني لة ئيمة كؤمةلطاي )كة ئةخالقي ذياني سياسي خةمي بةريزيان يا طرنطة، بابةتيكي و دةضيذي( ئةم هةلويستةكاني )هةلبةت نيية بةرجةستةيان زؤر دواييةي بة واتايةك روانينيكي ئةخالقي و ئازارضةشتوانةي و قول طؤرانكاري بة شوين ئيمة كاتيك ثييانواية تيداية(. طؤرانكاري سياسيدا لة تةنيا و تةنيا نابي كاريطةرةوةين نين. سةقامطير ئةوتؤ طؤرانكاري ضونكة بطةريين بؤي نوي ناكامي هؤكارةكاني لة يةكيك واتايةك بة رةنطة بيت بةرفراوانةيان بونة هةستيار ئةم هةر ديني، بيراني بة ئالودة بون كة بةرامبةر ثرسة سياسييةكان هةيانة كة

سياسةتي بة دوادا ديت. ئيوة ئةم بابةتة ضؤنن دةبينن؟لة بةختي خؤي، ريك هةر بةو ضةشنةية كة فةرموتان، بةريزيان جةختكردنةوةي هةمان هؤي بة رةنطة ئةمةش بيت لة سةر ئةخالق يا ثرسة ئةطزيستانسييةكاني مرؤظ. رةفتاري هةمان خ��ؤي رةف��ت��اري ئةمةش س���ةرةراي خوينةران سةر لة زؤري كاريطةرييةكي كة ئةخالقيية روبةروبونةوةشي شيوازي و ذيان شيوازي دان��اوة. ضونكة ثيدانة، طرنطي شياوي زؤر ثرسةكان ل��ةطةل ثرسانةي لةو يةكيك دةكات بؤ ليكدانةوةي خؤيي وةك كاريطةري خؤيةوة هةمان ذير كة شيوازي ذيان دةخاتة ذياني رةسةنة كة واديتة ثيش ضاو لةودا شةثؤل دةدات.

ذمارة )7( تةموزي642010

Page 67: Govari Fshar

65 ذمارة )7( تةموزي 2010

بة واتايةكي تر ئةو هةستة الي بةردةنط دروست دةبيت دةكةنةوة. بير كة دةذين جؤرة بةو هةر بةريزيان كة ناوةرؤكي و روخسار كة دةكريت بةوة هةست ئيدي زؤر ثيكةوة ريك و طونجاون. ئةوةي بة زمانيدا ديت بة شيوةيةكي راشكاوانة لة هةناوييةوة هةلدةقوليت، ض لةو كاتةدا كة راظةي تيؤري دةكات و ض لة كاتيكدا كة خةمة شيوازةي ئةم دةكات. باس خؤي ئةطزيستانسييةكاني رةفتار لة سةر راكيشاني بةردةنط و ناضار كردني بة بير كردنةوة زؤر كاريطةرة. ئةوةي زياتر شويني سةرنجي هةروةها مرؤظة، ئازاري و رةنج مةسةلةي بةريزيانة ئةوةي كة دةبي كار بؤ كةمكردنةوةي ئةم رةنج و ئازارة بكريت، ئةمةش خؤي كردنةوةي رةهةندي خؤشويستني هاورةطةزي بةدوادا ديت كة لةم روةوة خاليكي شويني تاكة خةمة و بارودؤخ هةمانكاتدا لة بيرليكردنةوةية. كةسي و وجودييةكاني خؤي كةم و زؤر ئاشكرا كردوة بدات هاني و بيت دلطر بةردةنط الي دةتواني ئةمة كة شةريعةتيش عةلي دكتؤر روةوة لةم كردنةوة. بير بؤ كردوة كاري شيوازة بةم خؤيدا )كويريات(ي كتيبي لة كوير( در )هبوط كتيبي لة دياريكراو شيوةيةكي بة و يشدا ئةوةي لة زةينداية ئاشكراي كردوة. ئةمة سةبارةت بة سةبارةت بةآلم بةريزيان. سةركةوتني نهيني بة بكةينةوة، جيا يةكتر لة باس دو دةبي ديني رؤشنبيري بة شيوةي خؤرسك و ديني سةرةتا هةمو رؤشنبيراني بة سياسةتةوة سةرقال نةبون. لة ئاستي بةرفراوانيشدا، ثيوةندي بة سةرقالبون و دين بواري لة راظةكاري نيوان دين و ئايديا نويكان بةردةوام لة بةرنامةي كاري

رؤشنبيراني دينيداية. بؤ شرؤظة كردني زياتري ئةم بابةتة رؤشنبيراني لة بةرهةمهين دينيي رؤشنبيراني دةكري دينيي وتار بيذ جيا بكةينةوة. رؤشنبيراني دينيي وتار بيذ كة هةلطراني ديموكراسي و سازوكارةكاني ديموكراتين، ليكؤلةريكي دةبنةوة. رةخنةية ئةم روب��ةروي زياتر وةر تيؤرييةكان دةستكةوتة لة كةلك دةتواني سياسي ئةطةر بةآلم بةريت، ثيش بةرةو خؤي كاري و بطريت لةو بيتةوة، ضر سياسةت سةر لة بةتةواوةتي ثرسةكة ئةو روبةروي بةرهةمهينيش دينيي رؤشنبيراني كاتةدا لة بةشيك كة ناكةم لةوة نكؤلي من دةبنةوة. رةخنةية و بوة سياسةت ئالودةي دينيي رؤشنبيري ث��رؤذةي طيرؤدة سياسةتةوة بة تةواوةتي بة كة بون كةسانيك بون، بةآلم ئةوانة خؤيان بة سياسةتمةدار يا ليكؤلةريكي سياسي دةزانن تا بيرمةند. ئةم رؤشنبيرانة، رؤشنبيراني وتار بيذن نةك رؤشنبيراني بةرهةمهين، كاري ئةوان تةنها ديكةية. ئةواني ئايدياكاني بةكارهيناني كردنةوةو بآلو جياكردنةوةيةكي جياكردنةوةية، ئةم ئةطةر ثيمواية كة بطري�تةوة كةسانة ئةو كةمتر رةخنةكة بيت، شياو سةرقال تيؤرييةكانةوة كيشة بة و دةكةن راظةكاري ضاو ثيش نايةتة وا جياكردنةوةية بةم هةروةها دةبن. بزانين بةوة بوارةدان لةم ئةو شتانةي بكريت هةمو كة هةر بون، سياسةت بة بون ئالودة نةخؤشي توشي كة ضةندة لةم بوارةدا كةسانيك هةن كة خةمي سةرةكييان

سياسةتة. وةرطيراني بؤ كوردي فةرهاد كةريمي

***

Page 68: Govari Fshar

كاريطةرى نيضة

بةسةر ئةنديشةو ئةدةبياتي سةدةى بيستةم

نيضة يةكيكة لةو بيرمةندانةى كة لة دوو سةد سالى دةكريت هةبووة. كاريطةريي زؤرترين راب��ردوودا شوينيك هةموو لة ئةو كاريطةرى جيثةنجةو بليين – لة ئةدةبيات و هونةرةوة بطرة تا دةطاتة فةلسةفةو دةكريت و دةكةويت بةرضاو – ئةخالق و سياسةت سالةى ثةنجا لةم و رؤذئاوايي، ئةنديشةى بليين بة ئةنديشةى سةرتاسةرى جيهاني مؤديرن، دوايشدا شيوةيةك لة شيوةكان لة ذير كاريطةرى ئةودا بووة. كاريطةريية ئةم دةكةين باسي دواتردا لة بةآلم وةك ديوة، بةخؤيةوة بونةوةى نزم بةرزبونةوةو هةنديك ئةو ناديدةطرتنى ئةمرؤكة طومانيك هيض بي بةآلم

كاريطةريانة بة هيض شيوةيةك رةوا نيية.بؤ تيطةيشتن لة ئةنديشةى هةر فةيلةسؤفيك هةميشة دةبيت ئةوة لةبةرضاو بطرين كة خودي فةيلةسؤفةكة مةسةلةطةليكدا يان مةسةلةية ض لةبةرامبةر خؤى لةو نيضة كة مةسةلةيةك بونياديترين بينيوةتةوة. دةيبينى رؤذئاوادا جيهاني بةرامبةر لة سةردةمةدا بريتى بوو لةو قةيرانة قولة فةرهةنطي و فيكريةى كة دةركةوتنى و خودا« »مةرطي واذةى دةستة لة ئةو دةست ئ��ةوةى نيضة خستويةتةروو. »نيهيليزم«دا دينى سونةتيانةى بيركردنةوةى كة كردبوو نيشان بؤشاييةكي نةماوةو بةهاي ئيعتبارو ميتافيزيكي و دروست كردبوةو زانستى نويش تواناى ثركردنةوةى ئةو كة مرؤظايةتي ثاراستنى شارستانيةتى بؤ و نيية ثيى وابوو لة مةترسي راستةقينةداية، دةبيت جينشين ئايني و فةلسةفيانةى ئةلتةرناتيفيك بؤ ئةو ديدطا يان

ثيشوو ثةيدا بكريت.لةبةرهةمة يةكيك لة سةرةتا مةبةستة، ئةم بؤ لة روو تراذيديا« بونى دايك »لة سةرةتايةكانيدا كة بوو ب��اوةرةدا لةو ئةو كرد، طريكةكان هونةرى بريتية مؤديرن مرؤظي شكؤمةندي طةرانةوةى كليلى

ذمارة )7( تةموزي662010

Page 69: Govari Fshar

67 ذمارة )7( تةموزي 2010

لة طةرانةوة بؤ ئةو دلدانةوة ئاينى و دلنيايية عةقلى و هونةردا لة دةبيت بووةو بيبةش ليى كة عةمةليانةى نيضة وردة بةرهةمةكاني دواترى بةآلم بطةرين. بؤى و ئستاتيكا و هونةر لة و طؤران ئاراستةكةيان وردة زمان ناسيي ميذوويي كة ثسثؤريى تيدا هةبوو، بةرةو فةلسةفةو بة تايبةتى رةخنةطرتن لة دياردة كؤمةآليةتي و فةرهةنطي و روناكبيرييةكان طؤرا. لةم قؤناغةدا كة ئةو ساغي لةش ذياني سالةكاني دوايين راستيدا لة بوو، شيت تةواوةتي بة 1889 سالى لة ضونكة بوو؛ Also sprach( وةك خؤى بةرهةماني بةهاترين بة Zarathustra ، Jenseits von Gut und Böse ، Aus dem Nachlass ، Die fröhliche Wissenschaft )، Unzeitgemäße Betrachtungen، Ecce homنيضة كة دةردةك��ةون ئةوة نوسينانةدا لةم نوسي. لةوباوةرةداية بؤ زالبوون بةسةر »نيهيليزم«دا، بة تةنها ئاينيةكان رةهاطةريية ديدطا لة بةرداربوون دةست بةتةواوةتي دةبيت بةلكة نين، بةس ميتافيزيك و

تيروانينمان بؤ ذيان و جيهان بطؤرين.لة راستيدا مةبةستى نيضة لة »مةرطي خودا« ئةوةية مةسيحي ئةخالقي و مةسيحي ئايني ديدطاي كة سةبارةت بة جيهان كؤتايي ثيهاتوة. ئةو ثيى واية ئةم دةستى مرؤظ بة »واتة كوشتنى خودا« مةزنة تاوانة رويداوةو بةآلم هيشتا هةوالةكةى نةطةيشتوةتة ئيمة، روداويكى هةميش و فةرهةنطي راستييةكي هةم ئةو راستية وةك دةبيت ئةو باوةرى بة و فةلسةفيية ثرةنسيثيك لةبةرضاو بطيريت و بي بةزةيانة و لة رةط و و جيهان ذيان لة هةر – هةموو شتيك ريشةوة و – بةهاكان و ئةخالق مةعريفةو و مرؤظايةتي بوونى

سةرلةنوي هةلسةنطاندنيان بؤ بكريتةوة.اليةنطراني نيو لة بهينينةوة بةبير ئةوة دةبيت مةسةالنةى ئةو ئاخؤ كة نية ريكةوتنة ئةو نيضة كة شتانةية ئةو هةمان ريك دةكات ليوة باسي ئةو ليوة باسيان ئةو ثاش و ئةو ثيش فةيلةسؤفةكاني كؤمةليك دةيليت ئةوةى كةمةوة الى بة يان كردوة، كةوا ئاشكراية ئةوةى دةركةوتةن. تازة مةسةلةى نيضة رةخنةى توندي لة زؤربةى فةيلةسؤفةكاني ثيش بونيادي لة خؤى هةيةو خؤى هاوضةرخي و خؤى فكري ئةوان بة دوور دةطريت. ستايلى نوسينةكانيشى طرفتى تيطةيشتن لييان زياتر دةكات، ضونكة هةنديكجار رةمزي و شيكارى و هةنديك جاريش زؤر جةدةلي و ئيستعارةو لة ثرة جاري واش هةية زؤر شاعيرانةو

داهيناني ئةدةبي.شيواز سي بة فةيلةسؤفةكان يةكةوة بةسةر بة ئةويان هةنديك ليكداوةتةوة. نيضةيان ئايدياكاني

نوسينةكاني كة باوةرةدان لةو وةرنةطرتوةو جيدي و دينى ئايدياى مةرطي نيشانةى تةنها بة نةك فةلسةفةيةو مةرطي نوينةرى بةلكو ميتافيزيكي، ريطةى لة دةيةويت تةواوةو نيهيليستيكي ئةو خودي داهيناني ئةدةبي، ئةنديشةكاني مرؤظ لة كؤتي مةسةلة بكات. دةرباز حةقيقةت مةعريفةو ثةيوةنديدارةكاني هةنديكى ديكةيان بة ثيضةوانةوة ئةويان زؤر بة جيدي طرتوةو لةو باوةرةدان كة نيضة بةو سةرمةشقةى كة ريطةيةكي سةر خستوةتة فةلسةفةى خستويةتيةروو و حةقيقةت بؤ ئةو تيروانينةكاني شيوازي و نوي مةعريفةت، تاقة ريطةية بؤ زالبوون بةسةر نيهيليزمدا.

ئةوةى سةلمينراوة كةوا نيضة باوةري ثتةوي بةوة تةئويل و تةفسير تواناى مرؤظ تةفكيرى كة هةبوو دةكريت واية ثييان كة كةسانةى ئةو و هةية كردني راستةوخؤ بطةن بة »حةقيقةت« خؤيان هةلدةخةلتينن، و بي لةبةرضاو طرتنى ئةوةى حةقيقةت خؤى لة خؤيدا ضؤنة، بة هةر حال مةعريفةتى ئيمة بةرهةمي تةفسيرو كة كارةى ئةو بؤية، حةقيقةت. لة ئيمةية وةرطرتنى ثيداضونةوة سةرلةنوي لة بريتية دةكريت ئيمة بة طرنطترين نيضة برواى بة هةمانة. كة بةهايانةى بةو ليكؤلينةوة واتة جينؤلؤذيا، لة بريتية ئةوة بؤ ريطة لة ئيمة بةهاكاني و وةرطرتن تةفسيرو كة لةوةى كويوة سةرضاوةيان طرتوة. لة اليةكي ديكةوة، دةبيت ليكؤلينةوة بكةين لة »روانطة« يان »تيروانين »؛ ضونكة بونةوةريكى بؤ كةمةوة بةالى رةها حةقيقةتي ئةطةر وةك ئيمة وجودي نةبيت، ئةوةى ثيى دةلين حةقيقةت تيروانينةكاني يان روانطة طريدراوةتة حةتمةن راستة نيية. ضيرؤكةكة كؤتايي ئةوة بةآلم ئيمةوة. تيروانين و تةفسير لة نيية بةتال مةعريفةتيك هيض لة وردتر ليكؤلينةوةى بة بةآلم رةها، شيوةيةكي بة تيروانينةكان، لة زياتر ثشكنينى و بةهاكان ئةسلى بطةيةنينة خؤمان بيركردنةوةى شيوةى دةتوانين ئاستيك كة هةم بؤ ثةيوةنديية كؤمةآليةتي و هةميش بؤ ثةيوةنديمان لة طةل جيهاني سروشت تيطةيشتنيكى لة دورخةينةوة خؤمان و هةبيت باشترمان و قولتر هةرةسهيناني هؤى بة كة ثوضطةرايي مةترسيةكاني بةها ئاينى و فةلسةفية سونةتيةكانةوة توشى هاتوين.

ئينكاركردني ثاش نيضة كة قولتر تيطةيشتنيكي بنةماى دوو لة طةيشت ثيي رؤح جةوهةري و خوا ئيرادةى يةكيكيان دةكريتةوة: كورت سةرةكيدا لة بريتى بوو هيز، ئةوي ديكةشيان بة ثشت بةستوو بةداخةوة ئةبةدي. دوبارةكردنةوةى يان طةرانةوة هةردوكيان توشي بةد حالى بوون و بةد تةعبيركردن

و بةد بةكارهينان هاتوون.

Page 70: Govari Fshar

ئةوةى نيضة لةبارةى ئةو دوو شتة وتوني بة هيض شيوةيةك رؤشن نيية و بة تةموو مذاويي ماونةتةوة و ليرةشدا تواناى شيكردنةوةيمان نية، بةآلم مةبةست لة ئيرادةى ثشت بةستوو بة هيز ئةوةية كة هةر بةشيك و جولةداية روثيوكردن لة بةبةردةوامي لة سروشت بةشةكاني ضاو لة خؤى هيزي زيادكردني ثيناوي لة ديكةدا. ئةم وةزةية لة مرؤظةكاندا دةكريت لة شيوةى و دةركةويت دروستكةر- يان ويرانكةر – جياجيادا يةكيك لة وينةكاني بريتية لة ناوةندة سياسيي و ئاينى مةسةلةى فةلسةفيةكان. و ئةخالقي و هونةرى و دوبارةبونةوةى ئةبةدي لة هةمان تةوةردا دةسوريتةوة يان سةلمينراو تيروانينى لة بريتية ليي مةبةست اليةنطري كردني ذيانة سةرةراى هةموو هةلضوون و

داضونةكاني.ماناى بة – مرؤظ« »سؤثةر يان »سؤثةرمان« رووى لة كة مرؤظطةليك دةركةوتنى ئ��ةط��ةرى »ميطةل«- لة بن باآلتر داهينانةوة و سةربةخؤيي كاريطةرى كة نيضة بيرؤكانةى لةو ديكةية يةكيكي قولى هةبووة لةسةر هونةرمةندان و بيرمةنداني دواى

خؤى.وردتر شيوةيةكي بة ناتوانريت باسةدا كورتة لةم بكريت، ثؤثةكاني و لق نيضةو ئةنديشةكاني لة باس بةآلم دةكريت بة ريطوزةريكيش بيت قسة لةسةر توانا تيؤري و ثراكتيكى بوارى لةسةر ئةو كاريطةرى و نيضة كاريطةرييةكاني كة بلين ئةوةش دةبيت بكةين. هةنديك نةكراوة، ليوة ثيشوازي كاتيكدا هةموو لة نيضة بووة كة باوةرةدا لةو بلؤم ئالن نوسةرى وةك بةهاكاني بردوةتة مةيداني ريذةييةوةو ويراني كردون و ضةمكة بونياديةكاني ئةخالق )فةزيلةت و رةزيلةت، باش و خراث و خواناسي ..هتد( خستوةتة بةر طومان فةساد توشى الوةكاني ميشكى و ثرسيارةوة و كتيبةكاني ئةمرؤكة ئةوةش سةرةراى بةآلم كردوة. خوينةريان زياتر زةمانيك و كات هةموو لة نيضة فةلسةفية قوتابخانة لة زؤر لة تيطةيشتن بؤ هةية ثؤست و مؤدينريتة ثؤست وةك هاوضةرخةكانى

بونيةويةت دةبيت بطريينةوة سةر ئةنديشةكاني ئةو.سالة ضةند سةدو ئةو تيثةربوونى ثاش بةطشتى بةسةر ئةو كاريطةريةكاني دةكريت نيضة، مةرطي لة

ضوار قؤناغدا دابةش بكريت:سةرةتاى تاوةكو بيستةم سةدةى 1.لةسةرةتاى

جةنطي جيهاني دووةم.جيهاني تا سةردةمةكاني جةنطي 1939 2.لة سالى

دووةم.دووةم جيهاني جةنطي هاتنى كؤتايي ثاش 3.لة

تاوةكو كؤتايي سالى 1960.4.لة سالى 1970 تاوةكو ئةمرؤ.

لة سةردةمي جةنطي جيهاني دووهةمدا بة هؤى كةلك ضةمكةكانى لة هةنديك لة هيتلةر رذيمى وةرطرتنى رةطةزثةرةستانة، و تؤتاليتارى تيؤرييةكاني بؤ نيضة تايبةتي بة بةو بةدبينى ريذةيي سةبارةت لة جؤريك بةدةر هةلدا. سةرى ئينطليزيدا زماني جيهاني لة سةدةى يةكةمي نيوةى لةسةرتاسةرى قؤناغة، لةو بيستةم ئةنديشةكاني نيضة بة تةواوةتى بةسةر ذياني ئةدةبيدا ب��وارى تايبةتي بة ئؤرؤثادا رؤشنبيرى و دانونتسيو طابريلة، وةك كةسانيكى بوو. ديار ثيغةمبةرى ئاستى طةياندة ئةويان طورطة ئشتفان لة ئؤرؤثادا ئةدةبياتي هةموو لة ئةو كاريطةرى و رؤسيا سيمبوليستةكاني دةطاتة تا مان«ةوة »تؤماس و ئسترينبرط و بيتز و رؤبرت موزيل و هيرمان هيسة و مالير وةك موزيكسينةكاني تةنانةت و برنادشؤ و دليوس و ريضاردشتراوس بةدةردةكةويت. ليكؤلينةوة سالى ثةنجا لة نيضة بة سةبارةت فةلسةفيةكانيش ياسثرس كارل كارةكاني لة بيستةم يةكةمي سةدةي سالى لة هايدطةريش و دةردةكةويت شيلر ماكس و ليوةكردوةو باسى طوتارةكانيدا لة 1945 بؤ 1936

دواتر لة سالى 1961 لة دوو بةرطدا بآلو بويةوة.فةيلةسؤفي دواين كة بوو باوةرةدا لةو ياسثرس طةورةى سةردةماني رابردووة و لة طةل وكي يركة طور تيكؤشاون كة بيرمةندانةن ئةو باآلى نمونةى دوو دةيةويت كة رؤذئاوا فةلسةفةى بؤضونةى ئةو دذى هةموو شتيكى نا عةقآلني بباتة بازنةى عةقآلنيةتيةوة. ثييان وابوو كة مةعريفةى مرؤظايةتي شتيك نية جطة لة تةعبير و تةفسيركردن و سةردةمي ريزطرتنى رةها بة مرؤظ لة سةربةخؤ حةقيقةتى و عةقآلنيةت لة

ثرسياريك دةستى ثيكردوة.بةآلم بة بؤضوني هايدطةر ثيى واية ريشةى بونيادي لة فةلسةفةى نيضة بريتية لة قسةكردن لة هيز و هةر بابةتيكى ديكة لة نوسينةكانيدا لق و ثؤثي ئةو بابةتةية. نيضة، ئةساسيةكاني ئةنديشة بة ثةيبردن بؤ بةآلم لة دةبةستيت هيز بة ئيرادةييةى كة ثشت ئةو دةبيت بطرين. لةبةرضاو ئةبةدي تيكرارى سةرضاوةى طةل بة بةستو ثشت ئيرادةى دةبينين هايدطةر، برواى بة فةلسةفيةكاندا سونةتية زاراوة ضوارضيوةى لة هيز تيكرارى يان طةرانةوة و هةية ناوةرؤكي هةمان ئةبةدي يةكسانة بة وجود؛ يان بة بة ثيي زاراوةكاني )مةبةست »نومن«ة هيز بة ثشتبةستو ئيرادةى كانت، قابيلى ئةزمونةوة ريطةى لة شتةيةكة ئةو نومن لة دةرك ثيكردن نيية(. و تيكرارى ئةبةديش دياردة يان

ذمارة )7( تةموزي682010

Page 71: Govari Fshar

69 ذمارة )7( تةموزي 2010

»فنومن«ة)ئةوةى لة ريطةى ئةزموونةوة قابيلى دةرك ثيكردنة( ئيرادةى ثشت بةستو بة هيز، بونة و تيكرارى ثيكراو. هةست دونياى لة بونةوةرةكانة ئةبةديش يةكخستنى بة نيضة كةوا بوو باوةرةدا لةو هايدطةر ئةو دوو ضةمكة طةيشتوةتة جةوهةرى مؤديرنيتةو بؤ ثيداوة. بةوثةرى كةمالةوة حةقي خؤى يةكةمين جار ليكؤلينةوة لةو باس دريذى بة ناتوانين بابةتةدا لةم بة كة بليين بةسة ئةوةندة بكةين، هايدطةر ئالؤزةى فةلسةفةى ميتافيزيكى ثرؤذةى نيضة ئةو ب��اوةرى كؤتايي ثيكردبوو دةستى ئةفالتؤنةوة لة كة رؤذئاوا جياتي لة و دةكات ئاشكرا مانايةكةى بي و ثيهينا طرفتار دؤسييةدا لةم خؤى نهيليزم بةسةر زالبوون

دةبيت.هايدطةر كتيبةكةى هةرضةندة وتمان ثيشتر وةك بةآلم بآلوكرايةوة، 1961 سالى لة نيضة لةبارةى لة كة وتارانةى لةو ب��وون بريتى ناوةرؤكةكةى 1945 لة سالى نوسيبونى. 1945 بؤ 1936 سالةكاني بؤضونة دووهةم جيهاني جةنطي ثاش واتة بةوالوة طرنطي رايطشتيةوة اليةن لة نيضة فةلسةفيةكاني »والتر كارةش ئةو دامةزرينةرى لةوانةية ثيدرا. »نيضة: ناوي بة كتيبيكى ئةمريكا لة كة بيت كافمن« فةيلةسؤف، دةروناس، دةجال« نوسيى و دواتريش بة ئةم رووداوة نيضةى شيكردةوة. وردي بةرهةمةكاني ئيتالياو بؤ طوازرايةوة ئةمريكاوة لة خيرايي بة زؤر دووبارة بؤ سةرةتايةك بة بو و ئةلمانيا و فةرةنسا دؤزينةوةو سةرلةنوي خولقاندنةوةى نيضة لةبةرهةمي بلين دةكريت و فةرةنسا هاوضةرخةكاني فةيلةسؤفة ئةمان نيضةيةكي ديكةيان بةو تام وضيذةى كة خؤيان

دةيانويست داهينا.زؤربةى دووهةم جيهاني جةنطي دواى قؤناغي لة نيضةوة دةكران ثةيوةنديان لةبارةى باسانةى كة ئةو ناراستةوخؤى و راس��ت��ةوخ��ؤ ك��اردان��ةوةى ب��ة نيضة. بة سةبارةت بوو هايدطةر شيكردنةوةكاني لةوةى بوو بريتى كافمن والتر طةورةى دةسكةوتى ئاراستةيةكي ب��ةرةو نيضةناسى 1950 دةي��ةى لة روونكاتةوة دونياى بؤ ئةيويست ئةو ب��رد. ن��وي دةركةوتنى نيضة بؤ خؤى روداويكى مةزني ميذوويية يان نةتةوةيةك هةر نةك ئةو ئةنديشةكاني دةبيت و فةيلةسؤفةكان بةخؤيةوة سةرقال بكات، بةلكو دةبيت سةرقاأل ثييوة بن هةركوييةكدا لة مرؤظةكان هةموو كة هيز بة بةستو ثشت ئيرادةى ئةو بةبرواى بن. بنةمايةكي نيضةية، فةلسةفةى سةرةكي بناغةى ناسياسييةو ئامانج ليي زال بونى شةخسي و وجودية بةسةر خوددا. ئةو وينةيةى كة كافمن لةسةر لةسةر

نيضة كيشابووى لة دةيةكاني 1950 و 1060 و 1970 كاريطةرترين وينة بوو.

لة زياتر ن��وي« »نيضةى دةوتريت ثيى ئ��ةوةى تةنانةت دةركةوت. فةرةنسيةكاندا نوسةرة بةرهةمي »نيضةى دةوت��ري��ت، ن��وي« »نيضةى بة ج��ار زؤر

وةرطيراية هايدطةر طرنطةكةى كتيبة فةرانسةوي«. بةرهةمةكاني زؤرب��ةى فةرةنسايي، زماني سةر نوسةرة فةرةنسةويةكان دةرهاويشتةى تةفسيرةكةى هايدطةرن. بةآلم لةوانةية طرنطترين مةسةلة سةبارةت كافمن ثيضةوانةى كة بيت ئ��ةوة ن��وي نيضةى بة لة رؤشنطةرى سةردةمي ميراتطرى بة نيضةى كة وةك فةرةنساييةكاني ناساندبوو، هةذدةيةم سةدةى ذرذ باتاى، ذيل دولوز، فوكؤ و ليوتار لة بيست سالى رابردودا ئةو مةسةلةيان رةت دةكردةوة. بيرمةنداني بيركردنةوةى وابوو ثييان رؤشنطةرى سةردةمي راست كارى راستى ليدةكةويتةوة. بةآلم ئةو كةسانةى و راست بةناوي نيية شتيك دةلين هينان ناومان

بيستةم سةدةى يةكةمي نيوةى لةسةرتاسةرى

ذياني بةسةر تةواوةتى بة نيضة ئةنديشةكاني

ئةدةبيدا بوارى تايبةتي بة ئؤرؤثادا رؤشنبيرى

و دانونتسيو طابريلة، وةك كةسانيكى بوو. ديار

ثيغةمبةرى ئاستى طةياندة ئةويان طورطة ئشتفان

ئؤرؤثادا ئةدةبياتي هةموو لة ئةو كاريطةرى و

سيمبوليستةكاني دةطاتة تا مان«ةوة »تؤماس لة

رؤسيا و ئسترينبرط و بيتز و رؤبرت موزيل و هيرمان

وةك موزيكسينةكاني تةنانةت و برنادشؤ و هيسة

مالير و دليوس و ريضاردشتراوس بةدةردةكةويت.

لة نيضة بة سةبارةت فةلسةفيةكانيش ليكؤلينةوة

ثةنجا سالى يةكةمي سةدةي بيستةم لة كارةكاني

و دةردةك��ةوي��ت شيلر ماكس و ياسثرس كارل

هايدطةريش لة سالى 1936 بؤ 1945 لة طوتارةكانيدا

دوو لة 1961 سالى لة دواتر ليوةكردوةو باسى

بةرطدا بآلو بويةوة.

Page 72: Govari Fshar

ئةخالقي لةبنةرةتدا ئةو و نيضة بؤ رةها ناراسيتى بردوةتة قةلةمرةوي ريذةيي.

لةرووى ميذووييةوة لةوانةية بتوانين بليين طرنطترين ضارةنوس روداوة نيضةناسيدا، لة وةرضةرخان خالى سازةكاني 1968 و شؤرشى خويندكاراني فةرةنسا بوو. ذيل دولوز لة سالى 1973دا نوسي »ئةطةر بثرسن نيضة ضي بةسةرهاتووة، لة وةآلمدا دةليم :«لةو الوانة بثرسن كة ئةمرؤ نيضة دةخويننةوة. ئةو شتةى كة ئةو الوانة لة نةوةى سةردةمي كة نيية شتة ئةو دةيدؤزنةوة نيضةدا من دياندؤزيةوة. دةثرسيت بؤ ميوزيكسين و وينةكيش و فيلمسازة الوةكان بة نيضةوة سةرقالن؟ وآلمةكة سادةية. نةوةى دةيةى 1960 بؤيان دةركةوتبوو كة نيضة هةمان ئةو ثيغةمبةرة دذ بة فةرهةنطةية كة دةبزواو دةبيت تيدا نيهيليزم و ثةشيوي و دلةراوكي شادةمارى دواى بة

بطةرييت«.

جةنطي ثاش فةرةنسي فكرى لة طشتى بةشيوةيةكي دواى لة يةك قؤناغي سي دةكريت دووةم جيهاني لة ئةطزيستانسياليزم يةكةميان جيابكةينةوة. يةك و سارتةر كارةكاني لة زياتر 1950 و 1940 دةيةكاني هايدطةر و هوسرل لة ئيلهامي و دةركةوت مرلوثونتى »زةواجي دةوتريت ثيى وةرطرتووة. ماركس ثاشان و دياردةناسي و ماركسيزم«. سةرضاوةى ئيلهامي قؤناغي 1960 سالي سةرةتاى لة كة بونيةويةت واتة دووةم، دةركةوت بريتى بوو لة كارةكاني زماناسي سويسرايي لوي كلودي وةك بونيةويةكاني دوسوسور. فردينان بي زؤر كة ئالتوسير لويي و الكان ذاك و شتراوس باوةر بوون بة دياردةناسي . ئةوانة الى خؤيانةوة بة شيوازي سوسور رويانركردة مرظناسي و دةروناسي و ئابورى سياسي. كاتيك بنويةويةكان رويان كردة فرؤيد تيؤريةكاني طةل لة بوو دروست طونجانيك ماركس و

ذمارة )7( تةموزي702010

Page 73: Govari Fshar

71 ذمارة )7( تةموزي 2010

دةركةوتنى بؤ ريطة و نيضة بة سةبارةت هايدطةر »ثاش واتة فةرةنسايةكان، ئةنديشةى سييةمى قؤناغي

بونيةويت« خؤش بوو.»ثاش زاراوةى لة مةبةستم ليرةدا بليم ئةوة دةبيت واتة ميذووييةكةيةتى لةبةراليةنة تةنها بونيةويةت« لةمبارةوة زياتر زاراوةى بونيةويةت هات. ئةوةى ثاش ستايلي ئةو بؤ ناويكة كة بةكارديت »بونيادشكان« فةيلةسؤفيكى تةنها بة كة فةلسةفيةى و شيكردنةوة دةهينا. ب��ةك��ارى دري��دا ذاك وات��ة مؤدينيتة ث��اش لة فةرةنسايي هاوضةرخي ئةنديشةى كؤكردنةوةى لة نيية خالي تةنيايي بة »بزوتنةوة«يةك ضوارضيوةى لةم خؤيان فةرةنسايي بيرمةنداني خودي و مةترسيي بتوانريت ئةطةر بةآلم دورطرتووة. ستراتيذيةتة جؤرة ئةوة طومان بي ثيبدريت، يةكطرتوويان روخساريكى نيضةية كة دةتوانيت كؤيان كاتةوة. هةروةها روكردنة نيضة طرنطترين خالى جياوازي ثاش بنويةويةكاني فةرةنساية لة بونيةويي و ئةطزيستانسياليزمةكان. بةآلم خودي ئةم روكردنة لة ئةنديشةى دوو دةستة لة ثاش بونيةويةكان ئةو يةكةميان دةردةك��ةوي��ت: ط��ةورة شيوةيةكي بة كةسانةى كة فةلسةفةى نيضة لة ناوياندا بابةتي تةفسيرو تةئويل كردنة و ئةو ضةمكة مةزنانةى الى نيضة – وةك و ئةبةدي طةرانةوةى و هيز بة بةستو ثشت ئيرادةى سونةتى شيوازي هةمان بة – سؤثةرمان و نيهيليزم دووةم دةستةى دةكةن. بؤ تةفسيرى دةكؤلنةو ليى خؤيان تيؤرييةكاني ثيداني طةشة بؤ كة كةسانةن ئةو طرنطترين بة ئاماذة دةكريت وةردةطرن. نيضة لة كةلك كةسةكاني ئةم دةستةية كة »ميشيل فؤكؤ و ذاك دريدا« سةكؤي يان وةرضةرخان خالى وةك دريدا بكةين. ية لة وةردةطريت نيضة زؤرةكاني بةرهةمة لة كةلك فرين خويندنةوةكاني طةل لة نةرمكردن دةستوثةنجة ثيناوي

هايدطةر بؤ نيضة.بةبي ميحوةرى كةسايةتي فؤكؤدا لةبةرهةمةكاني نوسينةكاني سةرتاسةرى و نيضةية طومانيك هيض بة بابةتيكى فؤكؤ ،1971 سالى لة بارطاوين. نيضة بة ميذوو« دةنطدانةوةى زؤرى »نيضة و جينؤلؤذياو ناوي سةرئةنجام روانطةى لة ميذوو، ئةو برواى بة هةبوو. و دةكات روداوةك��ان تةماشاي دةرئةنجامةكةيةوة و لة ئاطاي جينؤلؤذيا بةآلم دةزانيت. ماناكةى ثيشدا لة ريكةوتى رووداوةكان و ضانس و هةلكةوتةو. جينؤلؤذيا كارى بة »هةلسان« و«سةرضاوةطرتن« و »زايين«ة، واتة سةرضاوةى ئةخالق و زوهد و رياززةت يان عةدالةت و ئةم جؤرة شيكردنةوة دةليت فؤكؤ ديت. ثاداشت وسزا – ئةخالق جينؤلؤذيا لة تايبةتي بة نيضة جينؤلؤذياى ئةوة دةردةخات كة هيض نهينييك يان زاتيك لة دةرةوةى نيية زاتيك كة ئةوةية نهينيةك تةنيا نيية. زةم��ةن

ئةطةريش هةبيت بةش بةش لةو شتانةى كة ثيى نامؤية ئةو نيضة جينؤلؤذياي فؤكؤ برواى بة بووة. دروست ئيمكانيةتةمان بؤ دةرةخسينيت كة كة ثةى ببةينة هةلةو ئةوةى تيدةطةين شيوةية بةم وينة. بي هةلسةنطاندنى لة هةبيت، ليى طؤمانمان نابيت ثيرؤزةو وابوو ثيمان حةقيقةدا بةرهةمي كؤمةليك رووداوي بةريكةوت بووة.

بيرمةندة نيضةو نيوان ثةيوةندي لةسةر قسةكردن مةبةستمان نايةت. كؤتايي فةرةنساييةكان هاوضةرخة ثةيوةنديانةبة. ئةو طشتيةكاني هيلة ثيشانداني تةنها نيية بهينين، خراث باسة بةم كؤتايي ئةوةى ثيش بةآلم طةر قسةيةك لةسةر ثةيوةندي نيضةو ماركسيزم بكةين. سةبارةت بةوةى نازييةكان نيضةيان ال ثةسةندة شتيكي ئاسايية. بةآلم كؤمةنيستةكان بة هيض شيوةيةك ئةويان ثي قةيول نةبوو. يةكيك لة تيؤريزانة ماركسيةكان بة ناوي »جؤرج لوكاض« هيمةتيكى زؤرى بؤ ليداني نيضة بةخةرجدا، سالى كة عةقل« »ويرانكردني بةناوبانطةكةيدا كتيبة لة بةربةستيكى بة نيضةى بةرهةمةكاني ضاثكرا، 1952لة سؤسياليزم و ماركسيزم ب��ةردةم لة هةميشةيي والتر بوو لةوباروةرةدا لؤكاض كرد. مةحكومي و قةلمدا هيطل ثال داوةتة نيضةى كاتيك كردوة هةلةى كافمن عةقل ئينكارى نيضة ضونكة رؤشنطةرى، سةردةمي و خراثترين الى لة دةكريت تةنها و دةكات مةعريفةت و ثةسةند كةسيكى وةحشيانةيةكاندا و حةيواني غةريزة درؤية. و طةنيوة و ثوض ئةو فةلسةفةكةى هةموو بيت، راستى هةلطرى بة ماركسيزميان كة كةسانةى ئةو زانستى دةزاني بة دل و طيان طوييان لةو قسانة دةطرت، ثاش و ثيكرد دةستى دلى دوو 1960 دةيةى لة بةآلم بوو لؤكاض 1990 دةيةي لة سؤفيةتيش هةلوةشانةوةى

بة دؤراوي ئةو طةمةية، نةك نيضة. ئةو بؤ س��ادة زماني بة قسةكانمان بةرهةمي سةلماوة ئةوة ئةوةية: نين فةيلةسؤف كة كةسانةى دةرخات ئةوة ئةتوانيت هةميشة ويرانكةرة، نيضة كة ئةوة لةسةر كار ئةو نيين. راست تؤ باوةرةكاني كة دةكات ئيماني خةلك بةو باوةرةى كة هةيانة لةق بكات، دةليت راست ئةوةية كة بةالى تؤوة راستة. بة دلنيايةوة نيية، ثيوةرى حةق و حةقيقةت دةليت عةقل كة كةسيك كؤلةكةى ئةخالق دةلةقينيتةوة. بؤية، ئةطةر تةماشايةكي ذير لة زةوي كة بكةن هةست و بكةن دةوروبةرتان ثيتان دةلةرزيت، باشتر واية هةمان تيروانينتان بؤ نيضة طرنطترين نوييةدا لةم سةردةمي لةوانةية كة هةبيت

»بةلطة«ي سةرضاوةى ئةو لةرزينة بيت.لة فوالدوند اهلل عزةت وتاريكى دةقي سةرضاوة:

فةرهةنطسةراى تاران لة 1382/11/20وةرطيراني: عةدنان محمود

***

Page 74: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي2010 72

كة روو، خستووةتة ئةوةى خراثة(دا ضاكةء )ئةوديو لةكتيبى نيضة نيضة بكريت. دؤطماتيزم لة دوورى فةلسةفيدا لةئةنديشةى ثيويستة راستيطةرايية رةهاكةى ئةفالتؤن دةخاتة ذير ثرسيار و طةران بة دواى ضاكةء راستيى رةهادا بة ثوض دةزانيت، بؤية وتويةتى: بؤ مرؤظ كار و بة دواى لة هةلسةنطاندنى راستى، طةران بووة بنضينةيتر بيركردنةوةى بؤ بةهادانان دوى لة هةموويان ميتافيزيسييةنةكان راستيداء بةهاكانى طومان ثيويستة دةليت نيضة لةمرووةوة بوون. يةكةكان بة دذ ضةمكة ثييواية كة ئةطةرى لة ناكؤكيية جوت رةهةنديةكان بكريت، ضونكة نيضة يةكدى ثةيوةنديدارى بنةرةتدا لة اليةنةكان جوت ناكؤكيية هةية ئةوة لة بةهايان روون يان ديار، بابةتى فةلسةفةدا لة بن. يةك وةك بنء راستى لة ريذة بةهاى كة جؤرةى، بةو هةر زياترة، ناديارةكان بابةتة كةمترة. طةرضى نيضة ئةوةش دةخاتة روو، كة ئةطةرى ئةوة زؤرة ئةو هةلةبوونى نيضةوة روانطةى لة بن. روالةتى هةلةء بةهاثيدانانة جؤرة برياريك نابيتة هؤى ئةوة، كة ئةو بريارة رةت بكةينةوة، ضونكة بريارى ماناى بة رةتكردنةوةيان دةزانيتء بةثيويست مرؤيى ذيانى بؤ هةلة فةلسةفةى نيضةوة روانطةى لة بؤية ليكدةداتةوة. ذيان رةتكردنةوةى

ئةو ديو ضاكةء خراثة ثيويستة.ئاشكرا بنةماى سةر لة بؤضوونةكانيان سؤفييةكانةء دذى لة نيضة بوونء دلنيابوون بؤ بنةماى طةرانى دةروونى )خؤيى( بة ثوض دةزانيت، لؤذيكى هؤكارى ئاشكرابوون، بؤ كة كةسانة ئةو بروايةداية لةو بؤية دةهيننةوة بةهةلدا ضوون، ضونكة مرؤظ بة هؤى خواستى دةسةآلتةوة نيضة رةسةن. ئاوةزى بؤ تينويةتى هؤى بة نةك ناسينداية دوى لة ئةخالقى بنةماى دووى لة كة دةطريت )سثينؤزا( )كانت(ء لة رةخنة سثينؤزاش ئامانجطةرايى يان )تلئولؤذى( فةلسةفةكةيانء بؤ بوون سروشتبووندا لةطةل ئاستكردن هاو خؤ بؤ ناكريت دةزانيت. ثوض بة بنةمايةكى ئةخالقى بؤ خؤمان دروست بكةين، ضونكة سروشت دلرةقء بيبةزةييةء ئةطةر مرؤظ بيةويت بة طويرةى سروشت ذيان بكات ئةوة ثيويستة دلرةق بيت، بؤية رةخنة لة رةواقييةكان دةطريت، كة ئةخالقيان بة قورس دةطرتء دةيان وت ثيويستة ذيان لةطةل سروشتدا بطونجيت. رةواقييةكان فريودةربونى بوونء لةخؤبايى دةليت: نيضة لةمرووةوة هؤكارى حةزكردنيانة بؤ ئةخالقء ئاويتة بوون لةطةل سروشتدا، ضونكة سةر بة سةثاندن ملهورى جؤريك رةواقييةكان تيرامانى راستيدا لة خودداية، ضونكة مرؤظ ئةندؤضكةيةكة لة سروشت، كةواتة سروشتيش

ملهوريى بةسةردا دةسةثينيت.

ئةنديشةكاني

نيضة

تةرانة جوانبةخت

Page 75: Govari Fshar

73ذمارة )7( تةموزي 2010

دةيةويت كة فةيلةسوفةى، ئةو نيضةوة روانطةى لة ثيناسة خؤى ويناى بنةماى لةسةر جيهان خولقاندنى هةبيت، فةلسةفةكةى بة ب��اوةري��ان هةموان بكاتء كةسانى بةسةر ملهوريية زانينى رةوا بة هةمان ئةوة هةمان فةلسةفة نيضةوة روانطةى لة كةواتة ديكةدا، هؤكارة، يةكةم خواستيش هةمان دةسةآلتةء خواستى بين. راستى دوى لة خواست لة زياتر ثيويستة بؤية )هيضطةرايى(، نهيليزم بة ميتافيزيا مةسيحيةتء نيضة بةناوى جيهان بوونى كاتى ذيانء لة نكوليكردن يان ضونكة دةزانيت، جيطير هةميشةىء بة راستييةوة باوةردارة وشكةكان لة دوى نا مسؤطةرييةكن كة تةواو

هيضة، نةك بابةتيكى نامسؤطةر.نيضة بؤ رةخنةطرتن لة فةلسةفةى كانت لةو بروايةداية، كانت لة ديتنةوةى بريارى نووسراوى ثيشوةختدا هةلةى بةهرةيةكى توانايىء بة بريارة ئةو ناكريت كردووةء ديتنةوةى بةهؤى كانت طةرضى بزانريت، مرؤيى نويى ئةو بريارةوة زؤر لة خؤبايى بوو بوو. نيضة لةبريى ئةو ياسا بوونى ئةطةرى »ضؤن دةليت كة كانت ثرسيارة ئةم وةآلمدانةوةى هةية؟«، ثيشوةختةكان نووسراوة ثرسيارة بةثيويست دةزانيت »بؤضى لةبنةرةتدا برواكردن بةو جؤرة ياسايانة ثيويستن؟«. نيضة ئةو بريارانة )ياساء ريسايانة( بة ناراست دةزانيت، بةآلم كانت بةهؤى طةران بةشايستةى مرؤظايةتى بؤ ئةخالقيدا توانايى دواى بة )شيلينط(يش لة توانج هةروةها دةزانيت، رةخنةطرتن دةداتء طالتةشى ثيدةكات، كة ئاشكرابوونى ئاوةزيانةى توانايى هةستثيكردنى مرؤظى بؤ رازيكردنى باوةرداران هؤكارى بة بوونة رؤمانسى ئةو نيضة روو. خستوةتة ثيويستة دةليت دةزانيتء ئةلمانى رؤحى فريودانى بةو هةر سةركةوين، هةستةكانماندا فريودانى بةسةر سةلماند، زةويى سورانةوةى )كؤثةرنيك( كة جؤرةى نايةتةوة، لةطةل هةستةكانماندا ئةوةش بةآلم سةربارى بة مرؤظ بوونى ثيويست نيضة ثيناكةين. هةستى يان بوونى هةميشةى بة طالتة دةزانيتء ثوض بة ميتافيزيا بةثيى كة دةكات، روح نةبوونى ثارضة ثارضة روحء ئةنديشةكانى مةسيحييةت وينا كراوة. ئةوةش لةكاتيكداية روحء جيطرةوةى كردووةتة سؤزى زةيةنء زانست روانطةى لة ضةسثاندووة. دوان��ةى ئةو روح لةبريى راظةى بةلكو ناكاتةوة، روون جيهان زانست نيضةوة بوون رةضاو بؤ مانايةك لةراستيدا دةبيت بؤية دةكات،

نةكريت.دةطريتء )شؤثينهاوةر(يش لةديكارتء رةخنة نيضة دلنيابوون لة »من بير دةكةمةوة«كةى ديكارتء هةروةها وةهميكى وةك »من ئةى ويستينم«ى شؤثينهاوةريش بة بيركردنةوةش و بكةر وةك )من( ضونكة دةزانيت، ثوض طومانى س��ةرةوة نمونةكةى دوو هةر ك��ردارى وةك

مسؤطةربوون لةبارةيانةوة ناكريت ليدةكريتء بخريتةروو. نيضة سةبارةت بة ئيرادة )ويست( سةرنجى ئيمة بؤ ئةو خاآلنة رادةكيشيت كة ويست، تاكة يةك هةست جؤراوجؤرةو هةستى ضةندةها هةلطرى بةلكو نيية، كاتدا هةمان لة بكريتةوة. جيا بيركردنةوة لة ناكريت بؤ ويستى كة كةسةى ئةو خرؤشيكةء جؤشء ويست شتيك، يان بابةتيك هةبيت، بةهةلة ويست لةطةل كرداردا بةيةك بابةت دةزانيت. لة روانطةى نيضةوة مرؤظ هؤ و هؤكارى بؤ خؤى داتاشيوةء بةشيوةيةكى ساختةكارانة يان شتةكان، خؤيدا لة خؤى ضونكة دةهينيت، بةكارى وةك طةليكى ضةمك بةلكو نيين، هؤكار كةرةستةكان هؤى بةرامبةريتى ناضاريانةى ياسا، بووةتة هؤى ئةوة، نيضة بؤية بكريت، تيدا ساختةكارى ئازادى نيازى كة لةو بروايةداية دةسةآلتخوازبوونى مرؤظ نةك حةز بؤ ئاراستة بؤ هؤكارة يةكةمين بةلكو مةعريفةية، ناسينء

وةرطرتنى مرؤظ بةرةو فةلسةفة. خودا لة هةلهاتن بة مرؤظ كة دةليت، ئةوةش نيضة بابةتةكان و رووداو هةموو بةهؤكارى سروشت دةزانيت، لةسروشتدا ياسايةك بوونى نيية، بةلكو دياردة سروشتييةكان لةبةر هؤكارى توانايىء هيز ثيكدين. نيضة مرؤظ )بة بوونةوةريك دةزانيت كة( تامةزرؤى ذيانيكى سادةء ساكارة لةطةل دوورييةكى ئةخالقطةرايانةدا، بؤية نةطةرين، فةيلةسوفةكان دةكات بةدواى راستيدا لة داوا ضونكة راستى ثيويستى بة ثشتيوانء ثالثشتيكردن نيية. كة مانايةداية، لةو ئةخالق لةسةر برياردان ثيشوةخت نيةتى كردارةكان بؤ سةرضاوةى ئةخالق دةطةرينريتةوة. بانطمان ثيشوةختة دادوةريكردنة ئةو وةالنانى بؤ نيضة لةئةخالق دةكات، بوون ثيشنيارى دةستبةردار دةكاتء ثةيوةنديى كرداريك بةهاى نيضةوة روانطةى لة ضونكة نيةت لةخؤيدا خؤى ضونكة نيية، نيازةوة نيةتء بة برياردانيكى نيةت بؤ بةهادانانيش نييةء مانايةكى هيض ثيشوةختة. هةروةها نيضة ئةو هةستةى كة ئةنجامةكةى بوون بروا دةليت: دةكاتء سةركؤنة نةطات ضيذ بة بؤ دةطةريتةوة راستييةك ء ب��روا يان بيرورا، بة نيضة بوونيان. راستى نةك لييان، ضيذوةرطرتن هؤى زةيةنء ئةنديشة بة بةرثرسيارى كةوتنة هةلةى مرؤظ بانطمان بؤية دةزانيت. بةهةلة جيهانةش ئةم دةزانيتء بين، ئةخالقى بةهادانانى دةستبةردارى ليدةكات بةها ئةو جؤرة لةو ديو ثيويستة بروايةداية لةو ضونكة ئةخالق ثيويستة ئةوةش بؤ هةر بكةين. ذيان دانانةوة ثيشوةخت بريارى بةبى جؤرةء لةو بةهادانانى بةبى فةيلةسوف ثيويستة وتويةتى نيضة بؤية ليكبدريتةوة. مانا، ضونكة زمانةوة، بة باوةركردن ديو ئةو بضيتة زماننء ضوارضيوةى ديلى دةستةواذةكان ضةمكء ناكريت بةتةواوةتى ضةمكء ماناكان لة ريطةى زمانةوة

Page 76: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي2010

شيبكريتةوة.دةس��ةآلت خواستى بنةماى سةر لة جيهان نيضة ليكدةداتةوة، بؤية دذوارترينء ترسناكترين تاقيكردنةوة بة خؤ دوور خستنةوة لة هةموو كؤتء بةندء ثيبةندييةكان كة بكات، ئةوة بانطةشةى كة فةلسةفةية ئةو دةزانيت. راستى بؤ هةموانة، ئةوة دةبيتة فةلسةفةيةكى دؤطمايانة. نابيت ضاكة هةمةكيانة بيت، ضونكة لةو كاتةدا ئيدى ثيى ناوةتريت ضاكة، ضونكة بابةتة هةمةكييةكان بةهايان نيية. سؤفيش كةسيكى بؤ خةلك شةيدابوونى نيضة تةنانةت خةلكانةدا. لةو دةسةآلت خواستى بؤ دةطةرينيتةوة

دذايةتيكردنيان هؤى دةبيتة كة دةسةآلتيك ئةويش رةضاو خؤيان بوونى سروشتى تاكو سروشت لةطةل تاوان خوداء وةك طةليكى ضةمك نيضة بؤية نةكةن. ثةرستنء دةزانيت. مرؤظ بؤ منداآلنة ياريةكى بة بوونى بؤشايى بيكارىء هؤكارى بؤ ئايينى ثارانةوةى بى بة كة كةسانة ئةو دةليت: دةطةرينيتةوةء مرؤظ ثةرستنى بؤ كاتيان كاركةرنء خةلكانيكى دةذين دين خةمساردن، ثةرستنة بةو بةرامبةر بؤية نيية، ئايينى

بةآلم كاتيك داوايان ليبكريت دةست بة ثةرستن دةكةن. بؤ مرؤظ ترسى نيشانةى بة مرؤظ خوداطةرايى نيضة ضةواشةكردنى بؤ ئاراستةيةتى راستىء لةدةستدانى دةسةآلتدار بؤ دين نيضةوة روانطةى لة ذيان. ماناى دةسةآلتة، بة طةيشتن ئامرازيكى فةرمانرةواكان و هؤى دةبيتة داهاتودا لة طويرايةلةكان بؤ دين هةروةها خةلكى بؤ بوونء دةسةآلتخواز بؤ ثالنان ورذاندنء لة ذيان ساكاريش هةستى ئاسوودةيىء رةزامةندبوون ثةرةستاريكردن بؤ دين دةليت: نيضة دةكات. دروست هاتووة، مرؤظ ئازارةكانى بة كؤتايهاتن ء مرؤظ لة بةآلم ئازارةكانى زياتر دةكات! ء ئةوةى كة دةبيت لةناو ريسوابوونى هؤى بووةتة هيشتويةتييةوةء ببردريت هةست نةخؤشيك وةك كة بةجؤريكة، ئةوةش مرؤظ،

بة ئازارى ويذدان بكات.زيان بة يةك كةس ئةنجامى خؤشةويستبوونى نيضة ئةنجامة ئةو ليكدةداتةوةء ديكة كةسانى لة طةياندن وةك خوداش خؤشةويستبوونى كة دةهينيت، بةدةست لة طةياندن زيان بة كةسةء يةك خؤشةويستبوونى كة ئةوةى وتويةتى بؤية ثيديت. كؤتايى دي كةسانى بلند و بةرز مرؤظ و مرؤظ بلندبوونى هؤى دةبيتة ئاستء نةك لةمرؤظدا بلندةكانة هةستة بوونى دةكات كةسةى ئةو دةليت: نيضة هةستانة. ئةو جؤرة قورسيى ضونكة بيت، لةجةنطدا هةميشة دةبيت جةنطاوةر كة ئةو دةجةنطيت!. خؤيدا لةطةل خؤى ئاشتيدا لةكاتى ديسانةوة بزانيت، ريسوا سوكء بة خؤى كة كةسةش وةك سوكء ريسوايةك خؤى بة طةورة دةزانيت. نيضة ئاوى ئةوةى خويى لةبةر دةريا ضواندووةء بة راستيى مرؤظ راستيى ئةطةر ناشكينيت. تينويةتى زؤرة دةريا كة ليديت دةرياى سويرى ئاوى وةك بكريت ضةواشة غةريزةكانى لة ناتوانيت مرؤظ ناشكيت. تينويةتيى دوور كوشةندة لةمةترسييةكى كاتيكيش هةلبيت. خؤى غةريزةكانى سةر دةطةريتةوة دووب��ارة بكةويتةوة، خؤى طيانى بكات يةخسير دلى كة كةسةى ئةو خؤى. دةدات، فريو مرؤظ روالةت هةنديكجار كردووة. ئازاد بؤ نمونة ضياوبوونى لة رادةبةدةر و سةهولبةندن دةبيتة هؤى سوتاندنى ثةنجةكانء سوتينةر ديتة بةرضاو! مرؤظ لة بى ئةخالقبوونى خؤى تةريق دةبيتةوةء لةئةنجاميشدا شةرميش لة ئةخالقى خؤى دةكات. لة روانطةى نيضةوة خستووةتة خؤيان ئامانجةكانى تةنها ثياوان طةورة

روو.كاتى لة مرؤظ كة لةوةداية، بةختةوةرى مةترسيى بةختةوةريدا هةموو ضارةنووسء هةموو مرؤظكيشى لة ال ثةسةندة. هيض دياردةيةك ئةخالقيانة نيية، بةلكو ئةوة ئيمةيةن كة ئةخالقيانة راظةى بؤ دةكةين. كةسيك بيةويت بةرةوة مةعريفة بروات لة خوا دوور دةكةويتةوة. بةهرة

Nietzsche

74

Page 77: Govari Fshar

75ذمارة )7( تةموزي 2010

بوويةوة، كةم بةهرةى كاتيك دادةثؤشيتء مرؤظ دةردةك��ةوي��ت. خؤى وةك بوو ضؤنيك هةر كرؤكى كةسيك ئامانجى نةبيت كةمتر لةو كةسة خةمساردة، كة بةهؤى مرؤظ نازانيت. ئامانجةكةى لة طةيشتن ريطاى ثيويستبوونى بة ضاوديريكردنء هاوكاريكردنى خةلكانى بة بةرامبةر دةكات. دروست لةطةل ثةيوةندييان ديكة، كةسى لةخؤمان خوارتر نةفرةتمان نيية، بةلكو بةرامبةر بة كةسيك نةفرةتمان هةية كة وةك خؤمان، يان ضاكتر

و بةتواناتر لة خؤمان بيت.نيضة لةو بروايةداية كة تاكو ثيش ئةو، فةيلةسوفةكان بؤ ثاساويان بةلكو نةكردووة، تويكارى ئةخالقيان بنةماى لةسةر تةنها وتويانة كة ئةوةى، هيناوةتةوةء ئةخالقيك هةر بووة. ئةزموونة سنووردارةكانى خؤيان دةيةويت يان هةية، خولقينةرةكةيةوة بة ثةيوةنديى نيشان بلندتر خؤى دةيةويت يان بشاريتةوة، خؤى بدات، يان تؤلة لةخةلكانى ديكة بكاتةوة. هةموو سيستمة ئةخالقييةكان لةذير ركيفى ناضاريدانء هةموويان فرمان لة ياسا ئالؤز و ليكتةنراوةكان وةردةطرن. هةر ئةخالقء طةمذةيى كؤيلةيةتىء سروشتى ئةخالقى فرمانيكى ثةروةردة دةكات، ضونكة روح بة ديسثلينة داسةثينةكةى دةبات. لةناوى دةخنكينيتء ئةخالق( )مرؤظء خؤى دواى بة كة ئةفالتؤنى ئةخالفى نيضةوة لةروانطةى بانطةشةى دةطةريتء سوقراتييةكاندا بابةتة هةموو بابةتة سوقرات ضونكة ئةستةمة، ناكؤتاء دةكات بؤ لةمانايةكى يان روو، دةخاتة زانست و باوةر كؤنةكةى ئةخالق دةربارةى بةوجؤرة ئاوةزى غةريزةء ديكةدا غةريزةكان دةستبةردارى ناكريت كة خستووةتةروو، بكاتء لة غةريزةكان ثةيرةوةى ناضارة ئاوةزيش بينء بيت بةهانايانةوة. ئةفالتؤن ئةو دوانةى ثيكةوة بةستةوةء تاكو بةرةو سرينةوة، واتة بةرةوة ضاكةء خودا بروات. طةرضى ديكارت تةنها ئاوةزى رةضاو دةكرد، بةآلم بةو بين ساكار ديكارت كةواتة ئامرازة، ئاوةز كة هؤيةوة

بووة.بؤ زانستيك هةر ميذووى سةرةتاى دةليت نيضة طومان، لة بووة دوورخستنةوة خؤ و باوةر ثيكهينانى بة هؤيةوة كة هةستةكانى ئيمة درةنط فير دةبنء رادين، دةنطانةى ئةو طويمان نمونة بؤ دةكةن. هةلة كةواتة ثيخؤشة، كة بيستونىء ئةو دةنطانةشى كة نةيبيستوون وشةكانى زؤرب���ةى ضاويشمان نيية. خ��ؤش ثيى هةيكةلى تيدةثةرينيت. بينيت نةى ئةوةى وةك كتيبيك لييةتى حةزمان كة جؤرةى بةو خةلك )روخسارى( لةمانايةكى طرتووة، درؤوة بة خوومان ئيمة دةبينين.

ديكةدا خوومان بة هونةرةوة طرتووة.كؤندا رؤم��اى لة كة روون��دةك��ات��ةوة ئ��ةوة نيضة نةزانراوة، بةئةخالق ديدا ئةوى بة ثياهاتنةوة بةزةيى

كؤمةلطاى لة بؤية زان��راوة. ئةخالق ديوى بةو بةلكو ئةوروثاى سةردةمى خؤيدا دو هؤكارى ترسء بةزةيى ثياهاتنةوة دةخاتة روو كة فؤرم ثيدةرى ئةو رؤذطارةى ئازاد بانطةشى كؤمةلطةى ئةوروثا بووة. سؤسياليزم و الوازيى لةسةر خةلك ئاسايةء نةخؤش ئاراستةيةكى لة دةوروذينيت. تيدا بةزةييان رادةهينيتء روحى بةرةو شيوةية لةو كؤمةلطايةكى نيضةوة روانطةى داهاتوو فةيلةسوفةكانى ثيويستة لةناوضوونةء

ضارةسةريكى بؤ بدؤزنةوة.ضةثؤكةى ذير كة سةردةمانيك زانست دةليت: نيضة

لة كة دةكات ئةوة بانطةشةى ئيستا بووة، خوداناسى بةهؤى سةردةمةدا لةو خةلكيش لةثيشترةء فةلسةفة هةلةكانى فةيلةسوفيكةوة ثشت لة فةلسةفة دةكةن. بؤية نيضة لةو بروايةداية، ثيويستة فةيلةسوف مةترسى بداتة جؤرة ئةو ئةطةريش بكات، ذيان بيباكانة خؤيىء بةر ذيانة لة الى خةلكى ديكة ثةسةند نةبيت. نيضة ثياوةكانى

Nietzsche_paul-ree_lou-von-salome

Page 78: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي2010

زانست بة خةمسارد دةزانيت بةرامبةر بة ذيانى خؤيان، ضونكة لة جيهانى بابةتيانةدا نقوم بوون. تةنانةت زانايةك كاتى بؤ خؤشةويستى زةوينى نيية! ثياوي زانا نة ريبةرة نيية، دةستثيكيش نيية، ثرواثركةريش طويرايةل، نة و

كةسيكة كة خؤى بؤ خؤى ناويت.يان نا، دوى لة طومانكارةكان نيضةوة لةروانطةى و مسؤطةر بابةتيكى هةر لة طومانكارةكان ئةرين. دةرةنجامى بة طومانكردن نيضة هةلدين. يةكالكةرةوة كة دةزانيت، ئةوروثا لة فيزيؤلؤذياى هةلومةرجيكى وةضة جؤراوجؤرةكانء رةطةزة تيكآلوبوونى بةهؤى ويستيان كةسانة جؤرة ئةو دروستبووةء خستنةوةوة هةية. طومانيان ويست ئازاديى بة سةبارةت نييةء لةئةنجامدا روحيكى نةخؤش لةئةروثادا طةشةى كردووةء بة بوون ويست، بةدةستهينانى بؤ ئةوروثييةكان وآلتة فةلسةفةى لة كة نوى، طومانكردنى نيضة جةنطخواز. هةلسةنطاندنطةرايية بةماناى )كانت(دايةء رةخنةطرانةى ئةو نيضةوة روانطةى لة دةزانيت. ثؤزةتيظ و باش بة ئةو داهاتوو، فةيلةسوفةكانى بة تايبةتة طومانكردنة كة دةكةن، ئةزموونطةليك بة دةست فةيلةسوفانةش جوانيناسانةى تيطةيشتنى هةستء ديو ئةو دةضنة طةورةيى ئةوان ديموكراسى، بؤ لةسةرخؤكة خةلكة قبول هونةرييةكانيان بةرهةمة جوانيى بةهؤى تاكةكان ناكةنء ئةوةى كة راكيشةر بيت بة راستيى نازانن، واتة بةثيضةوانةى فةيلةسوفةكانى سةردةم )سةردةمى نيضة( ئةو بنةماى لةسةر بةرهةميك راستيى ئيستا كة دةبن، سةربارى دةكةن. قبول دةكات دروستى كة هةستةى، و هةلسةنطينةرةكانن تاكة ئةوة دةليت نيضة ئةوةش ئامرازى بة خؤيان بةلكو نازانن، فةيلةسوف بة خؤيان بةهةلسنطينةريك كانت نيضة، بؤية دةزانن، فةيلةسوف

دةزانيت نةك فةيلةسوفيك.بؤ تاكيك هةر ثيويستة كة بروايةداية لةو نيضة واتة ببريت، قؤناغيك زنجيرة فةيلةسوف بة بوون هةروةها ميذووزانء دؤطم، طومانكار، هةلسةنطينةر، كة ئةزمونانةى، لةو تاكو بيت. .... طةشتيار و شاعير ماناكان بةرزيى بؤ ماناكانةوة لةقوآليى بةدةستيهناون برواتء ئةمةش ثيويستييةكى بوون بة فةيلةسوفة، بةآلم ئةوةش نيضة بةهاكانة. خولقاندنى ثيويستيش مةرجى زةمةن كورت داهاتوو فةيلةسوفةكانى دةبيت كة دةليت ثيناسةكراوةكانى باها راستييةكانء هةموو بكةنةوةء بخولقينن. نويى بةهاطةليكى هةلسةنطيننء راب��ردوو ثيويستةكانء ياسادانةرنء فةرمانرةواء فةيلةسوفةكان دةبيتةكان دةستنيشان دةكةن، كة مرؤظ لة كويوة دةست ثيبكاتء بؤ كوى بروات. خواستى راستيى ئةوان خواستى دةسةآلتة. نيضة بوونى ئةو جؤرة فةيلةسوفانة بةثيويست بؤ خؤشةويستيى لةبريى فةيلةسوف دةبيت دةزانيت.

ترسناكةوةء طةليكى ثرسيار بة بيت شيتيك ئةنديشة، ثيايدا كة كةس بيت، ريطايانةدا بةو مةبةستى رؤيشتنى ببويريت، خؤى ئةمرؤ بةهادانانةى لةو نةرؤيشتووة، ضونكة دوو روويانةية، ئامانجى مةزنى هةبيت، كةهةمان لييةوة ئةمرؤ لةرزؤكى ويست مرؤظى ويستةء توانايى طةران بةهؤى كة كارضاكييانة بةو بطات ض جا دوورة، بةدواى كارضاكييةوة، لة اليةن مرؤظى ئةمرؤوة لةخاكدا بيت. دؤزينةوةيان لةدوى فةيلةسوف دةبيت نيذراوةء ديوى ئةو ويست. لة ليوانليوة جؤرة لةو كةسيكى فةيلةسوف كارضاكييةكانيةتى. بلندبوونى خراثة ضاكةو

واتة ل��ةوةداي��ة، طةورةيةكةيشى كةسةء تةنهاترين بةرادةى ثانتاييةكى طةورةية، كة بؤخؤى ثر و ليوانليوة. لةروانطةى نيضةوة ئةنديشةى فةلسةفيانة دذوارة، ضونكة

فيرناكريت، بةلكو لة ريطةى ئةزموونةوة بةدةست ديت.ويذدانى بة كة خؤى كارضاكيى دةرب��ارةى نيضة كارضاكيى جؤرى لة كارضاكييةكةى دةليت دةناسينيت، وةضةكانى ثيشووى ئةو نيية. نيضة هةلسوكةوتى مرؤظى مؤديرن بةناجيطير دةزانيت، هةر وةك ئةو ئةستيرانة كة لة رووناكيى خؤرة جوراوجؤرةكانةوة رةنط وةردةطرن. كة بةهايانة، ئةو ديوى ئةو خراثة، ضاكةو ديوى ئةو

ذير سةردةمانيك كة زانست دةليت: Nنيضة

ئةوة بانطةشةى ئيستا بووة، خوداناسى ضةثؤكةى

لةو خةلكيش لةثيشترةء فةلسةفة لة كة دةكات

فةيلةسوفيكةوة هةلةكانى بةهؤى سةردةمةدا

ثشت لة فةلسةفة دةكةن. بؤية نيضة لةو بروايةداية،

خؤيىء بةر بداتة مةترسى فةيلةسوف ثيويستة

لة ذيانة ئةو جؤرة ئةطةريش بكات، ذيان بيباكانة

ثياوةكانى نيضة نةبيت. ثةسةند الى خةلكى ديكة

ذيانى بة بةرامبةر دةزانيت خةمسارد بة زانست

بوون. نقوم بابةتيانةدا جيهانى لة ضونكة خؤيان،

زةوينى خؤشةويستى بؤ كاتى زانايةك تةنانةت

طويرايةل، نة و ريبةرة نة زان��ا ثياوي نيية!

كة كةسيكة نيية، دةستثيكيش نيية، ثرواثركةريش

خؤى بؤ خؤى ناويت.

76

Page 79: Govari Fshar

77ذمارة )7( تةموزي 2010

بةهاكانى لة كة دةكات، سةير تيدا خؤى بوونى مرؤظ ئةو ديوى ضاكةو خراثةدا مرؤظ بةرةو سؤثةرمان، يان مرؤظى كامل دةروات، كة ئةوةش لة خودا نزيكترة تاكو واتة هةلومةرجيك، وةكو ئةخالق تيطةيشتنى مرؤظ. بةهةلومةرجى ثةيوةنديدار زانينء ريذةيى بة ئةخالق مرؤظةوة دةبيتة هؤى دل تؤرانء بيزاربوون لة ئةخالق، ئةو شيوةية. بةو هةر ئايين بة سةبارةت ئةنجاميش دةزانن، ئةخالقيان خاوةنةكانى بة خةلك كة كةسانة دةبةن، ناومان خراثة بة بزانين بةهةلةيان ئيمة ئةطةر

تةنانةت ئةطةر دؤستى خؤشمان بن.

نيضة دةروونناسةكان بة درؤزنء دوو روو دةناسينيت، كة خةلكيان بة فيلء تةلةكةكانيان سةرقال كردووة. نيضة تايبةت بريارى بة بوون، ناضار ئةخالقيبوونء بريارى بةو كةسانة دةزانيت كة طيانيكى تةسكيان هةية )روحيكى بضوكيان هةية(ء طيانى خؤيان بؤ طيان كراوةكان رةضاو بطةن. مؤرال بة بريارة ئةو دةركردنى بة تاكو دةكةن كةسانة ئةو ئةخالقى مورالء نيوان ثةيوةنديى نيضة

دةباتة ذير ثرسيارةوة.بة دليان هةموان كة دةك��ات ئ��ةوةش باسى نيضة باآلكان كةسة بةستووةتةوة. شتيكةوة يان بابةتيك،

بةو نزمةكانيش ئاست كةسة باآلكانةوة. بابةتة بة بةهيضةوة دليان باآلكان كةسة كة دةكةنةوة بير جؤرة كةسة روالةتبينى نيضةوة روانطةى لة نةبةستووةتةوة. دوورووي��ي��ان بينينيانء ساكار بؤ نزمةكان ئاست هيض ناسينى بنةماى لةسةر ئةوةش كة دةطةريتةوة، دةلين كة كةسانة، ئةو قسةى نيضة نيية. ئةخالقيك لةخؤبايى خؤثةرستىء لة بيبةريية خؤشةويستى هةموو نيضة ضونكة دةزانيت، بةثيكةنيناوى بوون بابةتيك بةطويرةى خواستى دةسةآلت دةناسينيت. رةها كة ديكةية بابةتانةى لةو ئةخالقييةكان ريسا بوونى كةسيكة شايانى كة ئةوةى دةليت نيضة دذيةتى. نيضة نمونة بؤ ديكةشة. كةسيكى شايانى بطوتريت ناكريت نييةء فةرماندةيةك شايانى داروخان روحء لة نكؤلى نيضةوة روانطةى لة ناذميردريت. بؤى كارضاكييش بة برياردةركردنى يةكسان بؤ هةموان كاريكى نائةخالقيية. نيضة سةبارةت بة بةزةيى ثياهاتنةوة لةو بروايةداية، ئةو كةسانة كة لةهةناوى خؤياندا هةست بة سوكىء دؤران بةهؤى بةآلم ديتةوة، ديكةدا بةخةلكى بةزةييان دةكةن دةضيذنء ئازار واتة نايةت!، ليوة نقةيان لوتبةرزيانةوة لة بكةن. ديكةدا خةلكى لةطةل هاوخةمى دةيانةويت روانطةى نيضةوة ئةو كةسانة كة هاوخةمى لةطةل خةلكى

ديكةدا دةكةن بؤ ئةوةية خؤيان ئازار ضةشتةن.جؤرة بةو ئاساييةكان كةسة بروايةداية لةو نيضة نيية، بةهيضةوة دليان باآلكان مرؤظة كة بيردةكةنةوة دةليت نيضة دةكةنةوة!. بير هةلة كة لةكاتيكداية ئةوة ثيويستة ئةخالق قؤناغ بة قؤناغ سةير بكريتء ثؤلينبةندى ضيذ )ئثيكوري(ى فةلسةفةى نيضة بكريت. لةنيوانياندا بة ضيذ و ئازار ئةنديشةى دةزانيتء طالتةجارى بة سوودطةرايى نيضة دةزانيت. ساكار ئةنديشةيةكى دةكاتةوةء ثرسيار رووبةرووى بينتام )يوتيليتاريزم(ى كةسيكى بؤ رةنطة كةسيك شايانة بؤ كة ئةوةى دةليت بينيى لة دلرةقى ضيذى دةليت نيضة نةبيت. شياو ديكة ئازارى خةلكانى ديكةداية، بةآلم ئةو كةسةى كة دلرةقة، بة ئازاريش دةطريتء خؤى بةرؤكى دلرةقييةكةش

خودى خؤى دةطةيةنيت.كة لةوةداية، روح توانايى و هيز نيضةوة لةروانطةى بتوانيت بيكةيت بة هى خؤت. هةستى طةشةكردن مرؤظ نيضة دةسةآلتدارى. بةهيزبوونء هةستى دةطةيةنيتة دذى ديموكراسييةء ئةنجامةكةيشى بة ثةروةردةكردنى

ليكدةداتةوة. كؤيلةيةتىء ناضاريتى نيضة روحى ئةلمانى بة روحيك دةزانيت، كة ناكؤكىء دوو بةسةر ئةلمانيش مؤسيقاى تيدايةء ناجيطيريى نيضة دةكات. دابةش نيشتيمانيدا ئةوروثايىء جؤرى يان ليكداوةتةوة، جؤر دوو بة زيرةكيشى بةهرةء يان ثياو(، )وةك دةهينيت دةك��ات( )ئ��اوس بةرهةم

كة دةزانيت، روحيك بة ئةلمانى روحى نيضة ئةلمانيش مؤسيقاى تيدايةء ناجيطيريى ناكؤكىء نيشتيمانيدا ئةوروثايىء ج��ؤرى دوو بةسةر دوو بة زيرةكيشى بةهرةء نيضة دةكات. دابةش دةكات( )ئاوس بةرهةم يان ليكداوةتةوة، جؤر دةهينيت )وةك ثياو(، يان بةردةطريت )وةك ذن(. نيضة خؤى بة ئةلمانييةكى باش نازانيت، بةلكو خؤى بة ئةوروثييةكى باش دةزانيتء لة نةتةوةثةرستى توندرةوانةى ئةلمانييةكانيش بيزارة. لة روانطةى كؤلنةدةرء خةلكانيكى ئينطلةندييةكان نيضةوة جدين، ئةوة لةكاتيكداية كة فةرةنسييةكان ناسكء ناكؤكيى تووشى ئةلمانييةكانيش رؤمانيسنء هزرى بوون. نيضة جياوازيى ضينايةتى بة ثيويستى ثةروةردةكردنء هاندانء بؤ دةزانيت كؤمةلطا

طةيشتن بة هةلومةرجى بلندتر

Page 80: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي2010

باش ئةلمانييةكى بة نيضة خؤى بةردةطريت )وةك ذن(. لة بةلكو خؤى بة ئةوروثييةكى باش دةزانيتء نازانيت، لة بيزارة. ئةلمانييةكانيش توندرةوانةى نةتةوةثةرستى كؤلنةدةرء خةلكانيكى ئينطلةندييةكان نيضةوة روانطةى ناسكء فةرةنسييةكان كة لةكاتيكداية ئةوة جدين، هزرى ناكؤكيى تووشى ئةلمانييةكانيش رؤمانيسنء كؤمةلطا ثيويستى بة ضينايةتى جياوازيى نيضة بوون. بة طةيشتن ث��ةروةردةك��ردنء هاندانء بؤ دةزانيت بؤية مةوداتر، دوور و ناوازةتر بلندتر، هةلومةرجى جياوازيى ضينايةتى بةهؤكارى زالبوون بةسةر دةرووندا دةزانيت. نيضة سةرةتاى دةستثيكردنى هةموو كولتور و رؤشنيرييةكان بة هؤظيةتى دةزانيت. لة روانطةى نيضةوة ئاذاوةى بةهؤى ذيان واتة سؤز، ريشةكانى جوآلندنى لةناوضوون. طةندةلىء هؤى دةبيتة كة غةريزةكان، نيضة كؤمةلطا بؤ كؤمةلطا ليكناداتةوة، بةلكو بؤ بوونيكى بؤ بة خةلكانى دى نةطةياندن ليكدةداتةوة. زيان بانترى كؤمةلطاية، سةرةكيى بنةمايةكى وةكيةكى بة طةيشتن بةآلم خواستى )نيازى( رةتكردنةوةى ذيانة، ضونكة ذيان لةروانطةى ذيان الوازترن. كة خةلكانية ئةو دادؤشينى دادؤشينيش بةدةسةآلتء طةيشتنة خواستى نيضةوة ئةوةش هةيةء ذيانةوة خودى هةناوى بة ثةيونديى ئةوةية، ئةنجام ئؤرطانيزمة. ريشةيانةى كاركردنيكى هؤى دةبيتة كة دةسةآلتة، خواستى ذيان خواستى كة

دروستبوونى خواستى دادؤشين.دةكات داب��ةش ج��ؤردا دوو بةسةر ئةخالق نيضة ديكةيان ئ��ةوى حوكمرانةكانء ئةخالقى يةكيكيان ئةخالقى دةستةكانة. ذير يان كؤيلةكان، ئةخةالقى بؤية دةك��ات، دةستنيشان باآلبوون حوكمرانةكان مرؤظى بة خؤى كة ئةوةوة بةهؤى حوكمران داتةثيوة. بؤية دةزانيت، بةها ثيوةرى بة خؤيشى دةزانيت باآل حوكمران كردةوةكانى. نةك دةئافرينيت بةها حوكمران ثالثشتييان دةك��اتء دةستةكانى ذير دةستطيرؤيى بوونء دلسؤز هؤى بة نةك ئةوةش وةردةطريت، ليوة بوونييةوةية. بةهيز بةهؤى بةلكو ثياهاتنةوةية، بةزةيى ئةوةش نةرمخوويية، ليبوردةيىء دذى حوكمران بةهؤى لةخؤبايى بوونةكةيةتىء سةرتر لةخؤى كةسيتر نابينيت، كةسةكان بةخوارتر لةخؤى دةزانيت. حوكمران ئةو لةبةرامبةر سالييةوة. لةميذ نةريتء بة ثةيوةستة رةشبيننء كة هةية، كؤيلةكان ئةخالقى ئةخةالقةدا، راكيشانى بؤ كؤيلةكان دةكةن. ئيدانة دةسةآلتدارةكان بةزةيىء ب��ةخ��ؤدان��انء دان ئةخالقى ذي��ان ب��ارى هةية. بوونيان بةرةذةوةنديخواز بوونء سوودمةندن بيت وروذي��ن ترس ئةوةى كؤيلةكانةوة لةروانطةى باشن. طةمذةيةكى بيزيانء كةسيكى كةواتة خراثةية، ئازادىء بؤ تامةزرؤيية ئةخالقة دوو ئةو جياوازيى

فريودةر بة خؤشةويستى نيضة ئازادى. خؤشييةكانى بةهؤى دةليت نيضة نةك رزطاريدةر. دةزانيت تيكدةر و ديكة جيا لة خةلكانى قولى دةروونييةوة مرؤظ ئازارى دةكريتةوةو بلند دةبيت. مرؤظة ئازادةكان دلة شكاو و ثر لة خؤ بةزل زانييةكةيان دةشارنةو. نيضة لةو بروايةداية ثاكيى دةروون جياوازى دروست دةكات. نيضة هةر ثوانيك بةرثرسياريةتىء لة نةدزينةوة خؤ دةزانيتء ئةرك بة بة ديكة خةلكانى ئةستؤى نةخستنة بةرثرسياريةتى كة ضاكييةى ضوار ئةو دةزانيت. باآلبوون نيشانةكانى دةروونبينى، ئ��ازاى، لة: بريتين دةكات باسيان نيضة هاودلىء تةنيايى، كة ئاراستة وةرطرتن بةرةو ئةو ضوار كارضاكيية دةبيتة هؤى ثاكى. لة روانطةى نيضةوة ئةوةى كة باآلبوونى كةسيك دةسةلمينيت كردةوةكانى ئةو كةسة نيينء ديار كردةوانة ئةو ريشةى رةطء ضونكة نيية، ماناى جؤراوجؤريان هةية، رةنطة باوةرى ئةو كةسةش لةكتيبةكاندا راستى دةليت خةلوةتكردة كةسى بيت. باآل كةسى دةشاريتةوة. راستييةكان فةيلةسوف نييةء لةوكةسانة دةترسيت كة ليى تيدةطةن، نةك لةو كةسانة ئةو دةزانيت ضونكة تيدةطةن. ليى )بةهةلة( خراث كة ئةو، دووضارى ضارةنووسى تيبةطةن لةو كة كةسانةى

واتة ئازار ضةشتن لة دنيا دةبن.سةرضاوة:

فارسى بؤ وةرطيرانى - خراثة ضاكةء ديوى ئةو داريوش ئاشورى – ضاثء ثةخشى خوارةزمى – سالى

1379 – تاران.خ��وارةوة م��ال��ث��ةرةى ل��ةم بابةتة ئ��ةم ه��ةروةه��ا

وةرطيراوة. www.javanbakht.net

وةرطيرانى بؤ كوردى: رةزا مةنوضةهرى

***

friedrich-nietzsche

78

Page 81: Govari Fshar

79 ذمارة )7( تةموزي 2010

بؤ بينيني هةموو ذمارةكاني طؤظارى »سةرضاوة«

سةرداني سايتى

www.serchwe.comبكةن

Page 82: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي802010

لة ديكتاتؤرييةوة بؤ ديموكراسيي

ضوارضيوةيةكي خةياليي بؤ ئازاديي

-3-ثراكتيزةكردني دةسةالت

بةكارهيناني ئةطةري سةربازييء باسمانكرد يةكةمدا بةشي لة سيسستةمة بة دذ سةربازيي تةكنؤلؤذياي ئازووخةو ضةكء ئةو جؤرة الوازةكاني خالة لةسةر نابيت كاريطةيي ديكتاتؤرييةكان سيستةمانة بطرة دةبيتة مايةي بةكارهيناني هيزة كويرويذدانةكةييء حةسودي بةشيوةيةك دةكات الواز ديموكراتييةكانيش جووالنةوة لةرووي زؤرجاران ديكتاتؤرييةكان سيستةمة ضونكة ثينةبريت، سةربازييء تةكنؤلؤذياي سةربازييةوة باالترن. هةر لةبةشي يةكةمدا كرد دةرةكييةكان هيزة بة ثشتبةستن خةتةرناكييةكاني لة باسمان كيشةكاني لة باسمان دووةميشدا لةبةشي رزطاريي، بة طةيشتن بؤ سةرنخونكردنةوةي بةمةبةستي كرد دانوستانةكان بة ثشتبةستن

ديكتاتؤرييةكان. سيستةمة لةبةردةم جووالنةوةي بةرطريي ئيدي ئةو ميكانيزمانة كامانةن سيستةمة دياريكراوةكاني الوازة خالى ليداني بؤ ديموكراتيكدا ديكتاتؤرييةكان؟ ئةو شيوازي كارة كامةية كة فرة بةسوودة بؤ تيؤري لةبارةيةوة طةنطةشةمان يةكةمدا بةشي لة كة سياسيي دةسةالتي

ئةنجامدا؟ تاقة ئةطةري ئةلتةرناتيظ بةرةنطاربوونةوةي سياسيية.بةرةنطاربوونةوةي سياسيي ئةم تايبةتمةندييانة لةخؤ دةطريت:

دياريي ديكتاتؤرييةكان ميكانيزمانةي سيستةمة ئةو نابيت قايل •دةكةن ئةنجامةكان دياريي بكات.

• قورسة لةسةر رذيمي فةرمانرةوا رووبةرووي ببيتةوة.• دةتوانريت خالة الوازةكاني سيستةمي دةسةالتداري ديكتاتؤريي

دووضاري تةنطذة بكةنةوةو لةسةرضاوةكاني هيزو تواناي داببرن.• قابيلي دابةشكردنة بةسةر بواريكي بةرفراوانداء قابيلي ئةوةشة

دكتؤر جين شــــاربب

Page 83: Govari Fshar

81 ذمارة )7( تةموزى 2010

لةدةوري ئامانجيكي دياريي كراودا خول بخوات.• دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان تووشي كارو حوكمي

هةلة دةكاتةوة.كاري لة دةبن سوودمةند هاونيشتيمانيان طشت •دامةزراوةو طرووثة مةدةنييةكان لةثيناو لة بيخهيناني

ئةو كةمينة درندةية.• هاريكاريي دابةشكردني هيزي كاريطةر دةكات لة كؤمةلطةدا بةشيوةيةك دامةزراندنء مانةوةي كؤمةلي

ديموكراتيك بةهيزتر دةكات.كردارةكاني خةباتي ناتوندوتيذي

شيوةي بةهةمان سياسيي، بةرةنطاربوونةوةي توانا سةربازييةكان، دةكريت بخريتة خزمةت ضةندين ركابةران لةسةر كاريطةريي ئةفراندني بؤ ئامانجةوة ملمالنيء بؤ طونجاو بارودؤخيكي خولقاندني لةثيناو شاياني دوذمن. دةسةالتداريي رذيمي هةلوةشاندني باسة بةرةنطاربوونةوةي سياسيي لة ضةندين ريطةوة توندوتيذييء كاري بؤ ثةنابردن بةبي دةكات كار هةاليساندني بؤ بةكاردةهينرين ميكانيزميش هةردوو جوداوازةوة. دةرةنجامي شيوةو بةضةندين خةبات ملمالنيي دةرةنجامةكاني ريطةو دةزانين وةك ليدانء ثيكردنء سووكايةتي بؤ ضةك توندوتيذيي

كوشتنء ويرانكاريي بةكاردةهينريت.بةراورد بة ئالؤزةو فرة ناتوندوتيذيي خةباتي ج��وداواز ريطةي بةضةندين توندوتيذيدا لةطةل دةروونييء ضةكي بةشيوةيةك بةكاردةهينريت، كؤمةاليةتييء ئابوورييء سياسيي بؤ هاونيشتيمانيانء ئةم بةكاردةهينيت. كؤمةلطة دام��ةزراوةك��ان��ي ميكانيزمانةش ضةندين نيويان لينراوة وةك نارةزايةتيي موقاتةعاتء نةكردنء هاريكاريي مانطرتنء ء

ليسةندنةوةى ئينتيماو دةسةالتي طةل.سةرجةم ثيدا، ئاماذةمان س��ةري��رادا لة وةك بسسةثينن دةس��ةالت��ي��ان دةت��وان��ن حكومةتةكان دةسةالتة ئةو بؤ ثيويست سةرضاوةي بيتو ئةطةر دةستةبةر بكريت لةريطةي هاريكارييء ماكةضبوونء طويرايةليي هاونيشتيمانيانء دامةزراوةكاني كؤمةلطة، بة سياسيي بوونةوةي بةرةنطار لةبةرامبةريشدا بندا لة بؤ كاردةكات توندوتيذييةوة ثيضةوانةي

وشككردني سةرضاوةكاني ئةو هيزة.ضةكء ريكخستني خةباتي ناتوندوتيذيي

بونةوةي سياسيي هاروذاو بةرةنطار هةلمةتةكاني ئةويش هاوبةشةوة هةلةيةكي كةوتؤتة رابردوودا لة

ثشتبةستن بووة بة ريطةيةك ياخود دوان لة ريطةكاني ء مانطرتن وةك سياسيي ب��ون��ةوةي بةرةنطار خؤثيشانداني جةماوةريي. لةواقيعدا، ضةندين ميكانيزم تاكو بةرطريي ستراتيذكاراني بؤ لةبةردةستدان ثيويست بةثيي ياخود بةرطريكردن بينة بةضروثري

دابةشي بكةن.نزيكةي دووسةد ميكانيزمي دياريكراو هةية بؤ كاري ئةم ئةنجامي باشيش دةثيكيت، هةموو ناتوندتيذييء ميكانيزمانةش لة سي طرووثدا ريزبةندكراوة ئةوانيش: دةربريني نارةزايةتيي ناتوندوتيذييء قةناعةت هينان، ميكانيزمةكاني شاالوبردن. نةكردنء هاريكاريي دةربريني نارةزايةتييء قةناعةت ثيهيناني ناتوندوتيذيي خؤي رةمزيدا خؤثيشانداني لة طةورة بةشيوةيةكي دةطريتةخؤ. ئيعتيكاف ريثيوانء نمايشء دةبينيتةوةء كؤي ئةم ميكانيزمانةش دةكاتة ثةنجاو ضوار ميكانيزم. بضوكدا طرووثي سي بةسةر نةكردنيش هاريكاريي كؤمةاليةتيي هاريكارنةكردني ئةوانيش دةبيت دابةش ئابووريي نةكردني هاريكاريي ميكانيزم(، )شازدة ميكانيزم(، شةش )بيستء نةكردن بةشداريي وةك هاريكاريي نةكردني سياسيي )سيء هةشت ميكانيزم(. ناتوندوتيذيية شاالوبردني ميكانيزمةكاني هةرضي كؤمةاليةتييء جةستةييء دةروونييء ميكانيزمة بةرؤذوو بؤ دةطريتةوة سياسييةكان ئابوورييء ناتوندتيذييء حكومةتي بوونء دةستبةرسةرداطرتني لة طرووثة. كؤتا ميكانيزم( )ضلءيةك يةكسانيخواز ميكانيزم هةشت نةوةدو سةدو كتيبةدا ئةم ثاشكؤي

ئاماذةي ثيدراوة.كة ميكانيزمانة ل��ةم ذم��ارةي��ةك بةكارهيناني لةسةر سووربن هةلبذيردرينء طرنطييةوة بة لكاندني بةرفراوانء بةشيوةيةكي جيبةجيكردني تةكتيكطةليكي حةكيمانةء ستراتيذيي رةوتيكي بة رذيمي سةد دةر سةد راهينةرانةوة بةهؤي طونجاء دةكاتةوة سةرنخون ناشةرعيي ف��ةرم��ان��رةواي دةسةالتدارة رذيمة سةرجةم بةسةر ئةمةش ء،

دةضةسثيت. ديكتاتؤرييةكاندا ناتوندتيذيي خةباتي ميكانيزمةكاني دةطونجيت بةشيوةيةكي سةربازييةكان ميكانيزمة بةثيضةوانةي راستةوخؤ ثشت ببةستيت بةو كيشانةي رووبةروويان ديكتاتؤرييةكان رذيمة كيشةى نمونة، بؤ دةبيتةوة. شيوازةكاني سياسييةء كيشةيةكي بنةرةتدا لة

ناتوندتيذيي سياسيش ثتر زيندوون.

Page 84: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي822010

رةت��ك��ردن��ةوةي لة بريتين ش��ي��وازان��ةش ئ��ةو هاريكاريي ديكتاتؤرييةكانء رذيمة شةرعييةتي جيبةجي نةكردنة هاريكاريي ئةو دةكريت نةكردنيان. دةشكريت دياريكراوء سياسةتطةليكي بة دذ بكريت هيورييء بة خاوةخاوكردن دروستكردنء ئاستةنط مومارةسةكردني لةطةل بكريت جيبةجي نهيني ياخيبوونء خؤثيشانداني جةماوةرييء مانطرتن كة لة

بةرضاو هةمواندا ديارة.فةرمانرةواي رذيمي ئةطةر لةبةرامبةريشدا، بؤوة، ئابووريي فشاري رووب��ةرووي ديكتاتؤريي سيستةمي بة دذ ميللييةكان فشارة زؤرينةي ياخود ئابوورييةكاني ميكانيزمة ئةوا ئةنجامدران، ئابووريي طونجاويي ميكانيزمي مانطرتن نةكرينء وةك شمةك هةولي رووب���ةرووي دةتوانين بةرطريكارانةن. دةسةالتدارة ديكتاتؤرييةكان ببينةوة لة رووي تةشقةلة طشتيي مانطرتني بة ئابووريي سيستةمي ثيكردني ياخود رةتكردنةوة لةسةرخؤء مانطرتني دياريكراوو ثيويستي رذيم كة ثسثؤرانةي ئةو خؤشاردنةوةي كارطةو لة بكريت ثةيرةو مانطرتن دةطونجيت ثييانة. تيدا سووتةمةنييان شوينانةي ئةو طةياندنء هؤكاني دةفرؤشيت ياخود ئةو شوينانةي كة بةرهةكانيان تيدا

دابةش دةكريت.ناتوندتيذيي خةباتي ميكانيزمةكاني لة هينديك بةشيك كة كارطةليك بة هةستيت بةخؤ طةل ئةوةية دابةشكردني وةك رؤذان��ةي��ان ذياني لة نةبيت خواردنء لة مانطرتن نهينييء ضاثكردني بالوكراوةو دانيشتن لة سةر شةقامةكان. هينديك لةو ميكانيزمانة

فرة قورسنء كةمجاران جيبةجي دةكرين. لةبةرامبةريشدا، ريطةكاني تري خةباتي ناتوندتيذيي خؤيان ئاسايي ذياني لةسةر هاونيشتيمانيان ئةوةية ثيشوو، لة جوداوازتر ريطةي بة وةلي بن بةردةوام بؤ برؤن بكريت هاونيشتيمانيان لة داوا نمونة بؤ بة بطرن مان ئ��ةوةي لةبري كارةكانيانء شويني ئيشكردنداو وةك جاران لة بكةن ئةنقةست خاوةخاو بة ثيويستييان ريطايانة ئةو هةمديسان كارنةكةن. هةاليساندني هةلةطةليكة بةشيوةيةكي بةردةوام وةك خؤبةنةخؤش نيشاندان ياخود وازهينان لة كاركردن لة ضةند كاتيكي دياريكراودا ياخود ئةطةر ثيويست بكات ئايينييةكان سرووتة بؤ ثةنابردن كارنةكةنء، هةر ئايينييةكانء بيروباوةرة لة بةئامانجي طوزارشتكردن ثاراستني بة هةستان سياسييةكانء، تةنانةت

رذيم كة بانطةشةكردن هةلمةتةكاني لة زارؤك��ان ياخود ماالندا لة خويندن لةريطةي هةلدةستيت ثيي رةتكردنةوةي ناياساييةكانء، قوتابخانة ريزي لة ئةو ياخود حكومييةكان ريكخراوة لة بةئةندامبوون ئةندام، ببنة تييدا ليدةكريت داوايان ريكخراوانةي نيشتيمانيي خةباتي لة بةشيكن ضاالكيانة ئةم هةموو

لةثيناو رزطاربوون بةئاسانترين شيوة.بةشيوةيةكي توندوتيذيي ناتونديذييء خةباتي طشتيي فرة جوداواز تيدةكؤشن، بةكارهيناني بةرطريي دياريكراو بةشيوةيةكي ئةطةر تةنانةت توندوتيذانة بةرةنطاربوونةوةي هةلمةتةكاني سةروبةندي لة بيت بةسةر دةشكيتةوة زي��ان زةرةرو بة سياسيدا هةلمةتةكةدا ضونكة بةرطريي توندوتيذ هةل دةبةخشيت ريطة ضةندين تاكو ديكتاتؤرييةكان دةسةالتدارة بة دةطةينة ليرةدا سةربازيي. جةنطي لةوانة بطرنةبةر كليلي ناتوندوتيذيي ريكخستني ئةنجامطيرييةي ئةو ويراي ليبكريت ثاريزطاري ثيويستة سةركةوتنةء لة اليةن دةسةالتدارة دنةدانء كارة وةحشييةكان كة

ديكتاتؤرةكانء سيخورةكانيانةوة جيبةجي دةكرين.لة ن��ات��ون��دي��ذي��ي ريكخستني ث��اراس��ت��ن��ي بةسي دوذمندا توندتيذيي بةرةنطاربوونةوةي دةبيت، هاسان ناتوندتيذيي خةباتي ميكانيزمي ناتوندتيذيي ريكخستني دةكةين. شرؤظةي ثاشتر سياسيداء جيستؤي جيؤ ثرؤسةي لة طرنطة فرة دذ سياسيي دةسةالتي وةحشييةكاني مومارةسة ناتوندتيذييان خةباتي ئةوانةي هاونيشتيمانيان بة دةبيتة دةك��اتء دروس��ت ياخيبوون طرتؤتةبةر، ثشتيواني دةبنة ريزةكانييء كوتكوتبووني مايةي رذيم اليةنطري ئةوانةي شؤرشطيران سةرسةختي تر اليةنةكاني ثشتيواني شؤرشطيران بةمةش بوون

وةدةست دةهينن.توندوتيذيي بةكارهيناني هينديكجار وةل��ي دياريكراو دذ بة سيستةمة فةرمانرةوا ديكتاتؤرييةكان ناهوميدييء بطريت، دوور بة لي خؤتي ناتوانيت توورةو تؤسني دذ بة دةسةالتي سياسيي تةقينةوةي واز طرووثةكان لة هينديك دةخولقينيت، توندوتيذيي ئةطةر تةنانةت ناهينن توندوتيذيي ميكانيزمةكاني لة ناتوندتيذيي. خةباتي رؤلي طرنطيي بة ئاشناشبن دةس��ت��ب��ةرداري هةلمانناثيضيت حالةتانة ئ��ةم تا ثيويستة وةلي ببين سياسيي بةرةنطاربوونةوةي بكريت جوداوازيي بكريت لة نيوان كاري توندوتيذييء

Page 85: Govari Fshar

83 ذمارة )7( تةموزى 2010

جوطرافييء جياكردنةوةي لةريطةي ناتوندوتيذيي طرووثة ئيتنييةكانء كاتء كيشةكانةوة. ئةطةر بةم كارة هةلنةستين دةرةنجامةكاني توندوتيذيي فرة طورضكبر دةبن لةسةر بةكارهيناني بةرةنطاربوونةوةي سياسيي

كة باشترين هيزة بؤ سةركةوتن.ويراي دةكةن ئةوة بؤ ئاماذة ميذوويةكان تؤمارة لة زاماربوون كوشتنء لة قوربانيي كةوتنةوةى وةلي سياسيدا بةرةنطاربوونةوةي سةروبةندي لةطةل بةراورد بة دةبيت كةمتر قوربانيان ذمارةي بةكارهيناني جةنطي سةربازييدا، سةرباري ئةوةي ئةم لةبةينبردني وةستاندنء مايةي نابيتة خةباتة جؤرة

كوشتنء برينء كردةوة وةحشيطةرييةكان.حكومةت كن لة ت��رس ناتوندوتيذيي خةباتي ترسة ئةو مومارةسةكردني ياخود دةكات دروست فاكتؤري دوو بة حكومةت دذ طةورةتر بةشيوةيةكي ضنطؤلةي دةس��ةالتء لة رزطاربوون بؤ سةرةكين

ديكتاتؤران بةسةر هاونيشتيمانياندا.ئاشكرا، نهينيي، ثيوةرة باالكان

نهينيي ثيالنطيري نهينييء تةلةكةبازييء جووالنةوة لةسةر خةتةرناكة بةرةنطاربوونةوةيةكي دةكات وا ئةمةش ناتوندوتيذةكان، شؤرشطيريية نيازو بة هةوالطرةكان سيخورة سياسييء ثؤليسي جووالنةوة لةكن كاركردن بةنهيني نةزانن. ثيالنةكان ترسدا لة بةتةني ناتوندتيذةكان شؤرشطيريية دةكات ترسة ئةو هاريكاريي وةل��ي كؤنةبؤتةوة ذمارةي شؤرشطيرييء رؤحي بيهوميدكردني بؤ كةمدةكاتةوة. دياريكراودا لةكاريكي بةشداربووان تؤمةت دةكات دروست دردؤنطيي كاركردن بةنهيني بةوةي جووالنةوةكةدا لةنيوخؤي دةكات دروست بؤ دوذمن دةكات. هةمديسان كار كي سيخورة كيش بؤ جووالنةوةكة تواناي لةسةر دةبيت كاريطةريي ئاشكرابوون لةبةرامبةريشدا ناتوندتيذيي. ثاراستني دةرةنجامي ئاوةذووي دةبيت لةسةر نيازو ثيالنةكان بةلكو دةبيتة مايةي ئةفراندني وينةيةك كة جووالنةوةي دذوارةكة كيشةكة وةلي بةهيزة. فرة شؤرشطيريي بةوةية ثيويستي هةية طرنط اليةني زؤر ليرةداية بة ثيويستي ئةمةش بميننةوة، بةنيني ضاالكييةكان كاردةكةن كةسانةي ئةو لةاليةن هةية هةلسةنطاندن ئةو ناتوندتيذييء خةباتي ديناميكييةتي لةسةر دةيطرنةبةر ديكتاتؤرةكان دةسةالتدارة ميكانيزمانةي

لة رووي هةوالطرييةوة.

كردن هةلسوكةوت باالكاني ثيوةرة ثاراستني لةسةرجةم ثيويستة ف��رة ناتوندتيذيدا لةكاري هةن تريش فاكتؤري ملمالنيدا. خةباتء قؤناغةكاني ناتوندتيذيي ريكخستني ثاراستني نةترسانء وةك فرة ثيويستن، طرنطيشة ذمارةيةكي بةرضاوو طةورةي طؤراني هينديك لةثيناو بكرينةوة طر هاونيشتيمانيان ذمارة ئةو وةدةستهيناني بة ثشت دةبيت دياريكراو. لةثيناو بةتةني ببةستريت هاونيشتيمانيان طةورةيةي

ثاراستني ثيوةرة باالكاني جووالنةوةكة.طؤراني باالنسي هيزةكان

بةو دةرك بةردةوامي بة ستراتيذكاران ثيويستة بةرةنطاربوونةوةي لة ملمالنييةي ئةو بكةن راستيية ليوانريذة خةباتةء كايةيةكي بةكاردةهينريت سياسيدا جووالنةوةو ئاويتةبوونء ضونكة بةردةوام طؤراني لة دذةكردارةء وةستاني تيدا نيية. باالنسي هيز جا موتلةق جيطيرو طؤراني رووب���ةرووي ريذةيي ياخود بيت بةردةوامبووني ه��ؤي بة ئةمةش دةبيتةوة، خيرا سةركةوتء ويراي ناتوندونتيذيي لةسةر شؤرشطيران هيز جوداوازييةكاني ثيويستيشة سةركةوتكاريي. ورتر ثتر ملمالنيدا اليةنةكاني سةرجةم لة بةتايبةتيي مايةي دةبيتة توندوتيذنء، كة ملمالنييانةي لةو بيت لةرووي دةبيت كارطةريي ثتر جؤرو فرة ئاكامطيريي شؤرشطيرانيش سنووردارةكاني كارة سياسييةوة. شوينةوة كاتء رووي لة دةبيت طةورةي ئاكامطيريي روودةدات، تيدا جوداوازييةي ئةو ئاكامطيرييةكاني كة بةشيوةيةك طاريطةريي ئاكامطيرييانةش ئةو هةروةها دةبيت اليةنيك بةهيز دةكاتء ئةويتريش الواز. سةرباري دةبيت كاريطةريي ناتوندتيذيي خةباتي طرووثي ئةوةي لةسةر زيادبوونء كةمبووني هيزي دوذمن تارادةيةكي طةورة. بؤ نمونة، بةرطري ناتوندوتيذيي واليدةكات كة هةلسوكةوتة رووب��ةرووي بزؤزة ئازاو ريكخراوو ببيتةوة ديكتاتؤرةكان دةسةالتدارة وةحشييةكاني ليسةندنةوةء متمانة نارازيبوونء ئاراستةي بة ثشتنةبةستنء ياخيبوون لةنيو سةربازاني دةسةالتدارة هةمديسان هاونيشتيمانياندا. ديكتاتؤرةكانء ثرؤتستؤي زيادبووني هؤي دةبيتة بةطريية ئةو هةروةها ديكتاتؤريي. حوكمي بة دذ نيودةولةتيي ليهاتوو سياسيي بةرةنطاربوونةوةي وةطةرخستني بةرطريي بةشداربووني مايةي دةبيتة ب��ةردةوام هاونيشتيمانياني رةدووكةوتي دةسةالتداري ديكتاتؤر ياخود ئةو هاونيشتيمانيانةي لة سةروبةندي ملمالنيدا

بياليةن دةوةستنةوة.

Page 86: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي842010

ضوار ميكانيزم بؤ طؤرانتيدةكؤشيت، لة ضوار ريطةوة ناتوندتيذيي خةباتي روودةدات كةمجاران هةرضةند يةكةم ميكانيزمي دةجووليت دوذمن اليةني سؤزي هةستء وةختيك مةينةتييةكانء بة كاريطةربوونيان لةريطةي ميكانيزمي كة ئازاكان شؤرشطيرة سةركوتكردني قةناعةت وةختيك ياخود طرتؤتةبةر ناتوندتيذييان شؤرشطيران كيشةي دادث��ةروةري��ي بة دةهينن ميكانيزمي بة ئةمةش قةبولدةكةن. ئامانجةكاني ميكانيزمة ئةم رووداني ويراي دةبريت. نيو طؤران ناتوندتيذيي هؤيةكاني بةكارهيناني دةرةنجامي وةك روودةدات، دةطمةن بة طؤرانة ئةم وةلي خةباتدا لة ياخود نابينريت ملمالنيكاندا زؤربةي لة هةمديسان

هيض طرنطييةكي ئةوتؤي نيية. زؤرجاران خةباتي ناتوندوتيذيي لةريطةي طؤراني بةشيوةيةك كاردةكات كؤمةلطةوة ملمالنيء حالةتي دوذمن ناتوانيت وةخؤبكةويت وةك ئةوةي دةيةويت. سي ئةو دروستبووني هؤي دةبيتة طؤرانة ئةم ميكانيزمةي تر ئةوانيش: خؤطونجاندن، ناضاركردن بة هةريةك رووداني لةبةريةكهةلوةشان. ناتوندوتيذيي، دةطؤريت هيز باالنسي ثيشوو ميكانيزمةي سي لةم لة بةرذةوةنديي جووالنةوة ديموكراتيي جا باالنسةكة

موتلةق بيت ياخو دريذةيي.لةسةروبةندي ئؤثؤزيسيؤن خواستةكاني بروانة خواستطةليكي ئةوةي وةك سنووردارةكاندا هةلمةتة بنةرةتيي كيشةكان ئةو هاتوو ئةطةر نةبن ترسناك باالنسي هيزةكان كيشمةكيشي لةوكاتةدا نةبن، دةطةينة دةط��ؤري��تء، دياريكراو ريذةيةكي هيز ضارةسةريكي خيراي ملمالنيكة لة ريطةي ريكةوتنةوة ياخود كوتكوتكردني جوداوازييةكان لةريطةي ياخود ئةمة طونجاو. بةريطةضارةيةكي طةيشتن لةريطةي ثيي دةطوتريت ميكانيزمي خؤطونجاندن. شاياني باسة ضارةسةر ميكانيزمة بةم مانطرتنةكان لة زؤريك لة هينديك لة كراون هةردوو اليةن سازشيانكردووة ئامانجةكانيان هةموو ئةوةي بةبي ئامانجةكانيانء لةو ئةريتيي سوودي حكومةتانةش ئةو بيتةدي. ثشيوييء هةاليساني وةك دةبينن ريطةضارانة بريقةي »دادبةروةريي«ء لةمةر تيروانين خولقاندني وينةي رذيمي دةسةالتداري نيودةولةتيي. لة روانطةي هةستيارييةوة بة زؤر طرنطة فرة ميكانيزمةوة ئةم

مامةلة لةطةل ئةو رووداوانةدا بكريت كة ضارةسةري ناسةثيت ميكانيزمة ئةم بؤنمونة دةدؤزريتةوة، بؤ سةرنخونكردنةوةي لةثيناو خةباتيكدا بةسةر

رذيميكي دةسةالتداري دياريكراودا.ناتوندتيذيي فرة بةهيزترة لةو شتانةي كة خةباتي باسمانكرد خؤطونجاندا طؤرانء ميكانيزمةكاني لة بةشيوةيةك هاريكاريي نةكردنء بةرةنطاربوونةوةي جةماوةريي دةتوانن رةوتي هةلومةرجة كؤمةاليةتييء سياسييةكان بطؤرن بةتايبةت باالنسي هيزو دةشتوانيت برشي جووالنةوة لة دةسةالتي حكومةتي ديكتاتؤريي ببريت لة ثرؤسةي ئابوورييء كؤمةاليةتييء سياسيدا ثاشتريش ثةرطيركردني لة كؤمةلطة. بةمشيوةية سوثاي فةرمانانة ئةو هةموو ثينابةستريتء ثشتي دوذمن ويراي بؤ سةركوتكردني شؤرشطيران. رةتدةكةنةوة ثؤستةكانيانداء لة دوذمن سةركردةكاني مانةوةي ثابةندبوونيان بة ئامانجة سةرةكييةكانين وةلي تواناو هيزيان بةو شيوة نامينيتء ثةنادةبةن بؤ ناضاربوون

ناتوندتيذيي. بة هةلومةرجانة ئةو دةطونجيت حالةتدا ل��ةزؤر بة ناضاربوون دةرةنجامي لة كة ثيبدريت ثةرةي ناتوندتيذيي دةكةونةوة تا ئةو رادةيةي سةركردايةتي هةيكةلي لةدةستدةداتء تواناكاني سةرجةم دوذمن دةسةالت دةرميت. ئيدي تواناي زاتيي شؤرشطيرانء تةنانةت بةرةنطاربوونةوة نةكردنء هاريكاريي جلةويان نةتوانيت دوذم��ن ئ��ةوةي هؤي دةبيتة هاريكارييةك هةر دوذم��ن بيرؤكراتيةتي بكاتء، لةطةلياندا رةت دةكاتةوةء جؤريك لة ياخيبوون لةنيو لة طةل دةكاتء دروست دوذمندا ثؤليسي سةربازو بةريوةبردنء مافي دادةبريتء سةركردايةتييةكي بةمشيوةية دواتر دةسننةوة. دوذمن لة دةسةالت طؤراني ميكانيزمي ثيطةيشتني بةرةو هةلومةرجةكان »لةبةريةكهةلوةشان«ي ئةويش دةض��ن ض��وارةم جووالنةوةي برشي بةشيوةيةك دوذمنة دةسةالتي نامينيتء خؤبةدةستةوةدانيشي هيزي ليدةبريت

كوتكوت دةبيت. ثيويستة موراعاتي ئةو ضوار ميكانيزمة بكريت كة لة سةريرادا ئاماذةمان ثيدا لةعاني كاركردن بؤ داناني ريدةكةويت كةمجار ئازاديي، بؤ ستراتيذيي ثالنيكي ميكانيزمة ضار لةو يةكيك هةر هةلبذاردني وةلي هةر هةلبذاردني ثيكدةهينيت. ضةسثاو ستراتيذيكي

Page 87: Govari Fshar

85 ذمارة )7( تةموزى 2010

يةكيك لةم ضوار ميكانيزمة ثشت دةبةستي بة ضةندين فاكتؤر لةوانة هيزي موتلةقء ريذةيي ئةو طرووثانةي طرووثي ئامانجةكاني هةلويستطةلء لةملمالنيدانء

ناتوندوتيذيي. خةباتي كاريطةرييةكاني ك��ردن��ي دي��م��وك��رات��ي��زة

سياسيي بةرةنطاربوونةوةي تةكنؤلؤذياي خةباتي ناتوندوتيذيي بةثيضةوانةي تيذيي توندو ك��ردةي نيوةندييةكاني كاريطةريية سياسيي كؤمةلطةي ريطةوة ضةندين لةريطةي

دةطؤرست بؤ كؤمةلطةي ديموكراسيي.لة بةشةكاني كاريطةريية ديموكراتييةكان يةكيك ميكانيزمة ثيضةوانةي ب��ة ئ��ةم��ةش نيطةتيظة، بة ريطةنادات تةكنؤلؤذياية ئةمم سةربازييةكان، ميكانيزمي فةرمانرةوا طرووثي سةركردةيةتي طةل بة دذ بةكاربهينن سةركوت ضةوساندنةوةو دةسةالتداري رذيمي مانةوةي دام��ةزران��دنء بة ديكتاتؤريي. ثيشةنطة ريبةرةكاني بةرةنطاربوونةوةي سةر بخةنة فشار كاريطةرييء دةتوانن سياسيي بةندكردنيان بة نةدةن ريطةش وةلي هةوادارانيان كران بةرهةلستيي وةختيك قةنارةدانيان لة ياخود

ياخود سةركردايةتييةكي تريان هةلبذارد. كؤتابةشي كاريطةرييةكاني ديموكراسيي ثؤزةتيظة بة طةل ناتوندتيذيي ميكانيزمي وادةبةخشيت خةباتي وةدةستخستني بةمةبةستي بهينن بةكاريي بتوانن دةس��ةالت��دارة ب��ة دذ ثاراستني ئ��ازادي��ي��ةك��انء ضةند ئةمةش ثاشةرؤذ. ئيستاو ديكتاتؤرةكاني

كاريطةرييةكي ثؤزةتيظة لةمةر خةباتي ناتوندتيذيي:كة ئةزموونةوة ئةو لةريطةي هاونيشتيمانيان .1ثتر دةتوانن طؤري دةيهينيتة ناتوندتيذيي خةباتي بةرةنطاربوونةوةي لة هةبيت بةخؤيان متمانةيان بةرةنطاربوونةوةي هةروةها دةسةالتدارداء رذيمي سةركوتكاريي ف��ةرزك��ردن��ي لةسةر تواناكاني

توندوتيذدا.هاريكاريي ميكانيزمي ناتوندتيذيي خةباتي .2دةك��ات دةستةبةر بةرةنطاربوونةوة ن��ةك��ردنء بةشيوةيةك هاونيشتيمانيان بتوانن لةم ريطةوة دذ بة

هةر كؤمةليك ديكتاتؤريدا بضنةوة.ناتوندتيذيي خةباتي طرتنةبةري بة دةطونجيت .3ئازاديية ثركتيزةكردني لةسةر بكريتةوة جةخت ئازاديي طوتنء ئ��ازادي��ي وةك ديموكراتييةكان

ئازاديي سةربةخؤكانء ريكخراوة رؤذنامةوانييء دةسةالتي بةطذداضوونةوةي ئامانجي بة كؤمةلطة

سةركوتكاريي.هاريكاريي بةهيزةوة ناتوندوتيذيي خةباتي .4بووذاندنةوةء ذنؤ طيرانةوةي طروثة سةربةخؤكانء سةريرادا لة وةك دةكات كؤمةلطة دامةزراوةكاني هاوشيوةي ئةمانةش هةموو ثيدا، ئاماذةمان ديموكراسيي بة سةبارةت زيندوون دام��ةزراوةي خرؤشاندني ه��اروذان��دنء بؤ تواناكاني بةهؤي تواناكاني هاونيشتيمانيانء فةرزكردني كؤتوبةندطةليك لة ديكتاتؤر دةسةالتداريكي هةر دةسةالتي بةسةر

ثاشةرؤذدا.دةستةبةر ميكانيزمطةليك ناتوندتيذيي خةباتي .5ريطةوة لةم بتوانن هاونيشتيمانيان تاكو دةك��ات بةطذداضوونةوةي بةمةبةستي ضربكةنةوة هيزيان سيستةمة سوثاي ثؤليسء سةركوتكارييةكاني

ديكتاتؤرييةكان.دةستةبةر ريطةطةليك ناتوندتيذيي خةباتي .6سةربةخؤكان دام��ةزراوة هاونيشتيمانيانء دةكات ياخود بخةنةسةر كؤتءبةند بتوانن ريطةوة لةم ببرنء دةسةالتدار طرووثي هيزي سةرضاوةكاني ه��ةرةش��ك��ردن دوات��ري��ش ب��ك��ةنء وشكي لةبندا ئةمةش دةسةالتةكةي، بةردةوامبووني لةتواناكاني

لةثيناو خزمةتكردني ئامانجةكاني ديموكراسيي.ناتوندتيذيي دذوارييةكاني خةباتي

طةنطةشةيةوة ئةم لةريطةي لةمةوثيش وةك تةكنؤلؤذيايةكي ناتوندتيذيي خةباتي تيبينيمانكرد دذوارو ئالؤزو بالؤزة لة كاري كؤمةاليةتيداء ضةندين ط��ؤرانء ميكانيزمي زنجيرةيةك شيوازو ريطةو لةخؤدةطريت، سنووردار هةلسوكةوتي خواستي ئةكتيظ سياسيي بةرةنطاربوونةوةى بؤئةوةى ئيدي سيستةمة بةطذداضوونةوةى لة بةتايبةت بيت ديكتاتؤرييةكاندا، هةروةها ثيويستي بة ئاطاداربوونة ئةو ثيويستة هةمديسان ئامادةكارييةكاندا، ثالنء لة بةرةنطاربوونةوةى لة دةكةن بةشداريي كةسانةي هةروةها ثيويستةء، لةسةر ضييان بزانن سياسيدا دةستةبةركرابن، ثيويستةكان سةرضاوة ثيويستيشة دواتر ثيويستة ستراتيذكاران هةستن بة شرؤظةكاريي خةباتي جيبةجيكردني ئامانجي بة ئةكتيظةكان ريطة ئايا كة زيندووة توخميكي ئةمةش ناتوندتيذيي،

ثيويستمان بة ثالنيكي ستراتيذيية؟.

Page 88: Govari Fshar

ذمارة )7( تةموزي862010

بةشي شةشةم

ئايا ثيويستيمان بة ثالنيكي ستراتيذيي هةية؟دةس��ت��وب��ردك��ردنء ب��ؤ ه��ةي��ة ري��ط��ة ضةندين بةرةنطاربوونةوةي هةلمةتةكاني دةستثيكردني سياسيي دذ بة سيستةمة دةسةالتدارة ديكتاتؤرةكان، لةرابردوودا ئةوجؤرة هةلمةتانة بةبي ثالنء بةشيوةي ئةو ئ��ةوةي س��ةرب��اري دةدرا، ئةنجام ري��ك��ةوت فاكتؤرانةي دةبوونة هؤي هةاليساندني ئةو هةلمةتانة كردةوة بةهؤي زؤرج��اران وةل��ي بوون جؤر فرة هاونيشتيمانياني كوشتني طرتنء وةحشييةكانء سةركوتكارةكان كردارة بةهؤي ياخود بةهةيبةت ياخود تونددةمارانة فةرماني جيبةجيكردني ياخود ريزنىطرتن دةرةنجامي ياخود ئازووخة كةمبووني لةسةروبةندي ياخود ئايينييةكان ثيرؤزيية لة بوو ئاهةنطي رووداويكي ميذوويي طرنطدا دذ بة سيستةمة رذيمة ريكةوتووة يان دةدرا. ئةنجام ديكتاتؤرييةكان بةكاريكي هةستاوة ديكتاتؤرييةكان دةسةالتدارة هاروذاندووةء هاونيشتيمانياني توورةيي دياريكراو ضي ثاشهاتةكاني بزانيت ئةوةي بةبي خرؤشاندووة ياخود طضكة طرووثيكي جاريش هينديك دةبيت. جةماوةريش بةكاريكء هةستاون مةرد كةسانيكي تر خةلضكانيكي دواتريش ليكردوون، ثشتطيريي ك��ردةوة ب��ةو دذ شؤرشطيران ري��زي ضوونةتة حالةتي هينديك لة ئةنجامدراوة. دذيان وةحشييانةي سياسيي بةرةنطاربوونةوةي هةلمةتةكاني تريشدا ضةند داواي بةدةمةوةضووني وةك دةستيثيكردووة هةلمةتي بة هةستان بؤ طرووثانيك ياخود كةسيك

خةباتء تيكؤشان دذ بة رذيمة ديكتاتؤرييةكان. ويراي ئةو كردةوة بي ثالنانة كةضي بة تايبةتمةنديي سيفةتي زؤرجاران وةلي وةسثداركراون ثؤزةتيظ شؤرشطيرة زؤرج���اران هةبووة، نيطةتيظيشيان رذيمة ثةرضةكرداري ضاوةرواني ديموكراتخوازةكان مومارةسةكردني وةك نةكردووة ديكتاتؤرييةكانيان شؤرشطيرانء بة دذ وةحشييانة ميكانيزمي ميكانيزمانةوة ئةو لةدةرنجامي بةرطرييةكةشيان تؤكمة ثالنيكي نةبووني هةبووة واش جاري رماوة. كردؤتةوة سةرنخون ديموكراتييةكاني جووالنةوة ئاسانكردني ضؤنيتي بؤ ثالن نةبووني ئةوةي ويراي طؤريني رذيمي ديكتاتؤريي بؤتة هؤي ثشكوتني رذيمي سةرنخونكردنةوةي دواي تةنانةت تر ديكتاتؤريي

رذيمة ديكتاتؤرييةكةي ثيشوو.ثالني واقيعيي

لة دةطيرن طرنط رؤلي جةماوةرييةكان ثرؤسة هةاليساندني راثةرين دذ بة رذيمة ديكتاتؤرييةكان لة ئايندةدا، وةلي دةطونجيت ضةندين ريطةي كارا ئامادة ديكتاتؤرييةكانء سيستةمة لةنيوبردني بؤ بكريت تةوذمة تاكو هةلومةرجة سياسييء كات دياريكردني دواتريش ثيبطاتء خؤيدا ساتي لة جةماوةرييةكة دةستكردن ضؤنيتي ريطةء هةلبذاردني بة دةستبكات ثيويستيمان ليرةدا ناتوندوتيذيي. بة هةلمةتي خةباتي بةشيوةيةك هةية هةستيارانة بيركردنةوةي بة بؤ واقيعيي هةلسةنطاندنيكي بة ثشتببةستيت بارودؤخةكةو تواناكاني طةل بةمةبةستي هةلبذارجني لةو ئازاديي وةديهيناني ئامانجي بة كارا ريطةي

هةلومةرجةدا.وةدةستهيناني لةثيناو دابريذين ثالنيك باشترواية بكةين، بةرجةستةي دةمانةويت ئامانجانةي ئةو خؤي ئامانجةدا ئةو طرنطيي لة ثالنةكة طرنطيي هةروةها دةدةين، وةديهيناني هةولي كة دةبينيتةوة عاني لة خراثةكاني دةرةنجامة لة دووركةوتنةوة سةركةوتني هةلي ستراتيذيي ثالني شكستهينانيدا. كاملترين بة سةرجةم سةرضاوةكان دةستةبةردةكات شيوة. ئةمةش بةشيوةيةكي تايبةت بةسةر جووالنةوة مادديي سةرضاوةي كة دةضةسثيت ديموكراتييةكاندا سنوورداريان بةدةستةوةيةء هةوادارانيان دووضاري طالندني بة دةستكردنيان لةكاتي دةبنةوة مةترسيي لةبةرامبةريشدا، ديكتاتؤرةكان. دةسةالتدارة رذيمة رذيمة ديكتاتؤرييةكان هةميشة دةستينطرتووة بةسةر تواناي ريكخستنء هيزي مادييةكانء سةرضاوة

ئةنجامداني كردةوةي وةحشيطةرانة.ئامادةكردني ستراتيذيي« »ثالني لة مةبةستمان ئيستا هةلومةرجةي ئةم بتوانين تاكو كارنامةيةكة بطؤرين بة هةلومةرجيكي ئايندةيي طونجاو، سةبارةت بة بة ئامانجةكاني ئةم كؤلينةوةية، مةبةستمان لة طؤرين وات طؤريني ديكتاتؤريةت بؤ سيستةميكي ديموكراتيي ضاالكيي هةلمةتء زنجيرةيةك ثالنة ئةو ئايندةدا. لة ريكخراو لةخؤ دةطريت بةئامانجي بةهيزكردني طةلء كؤمةلطة كة لة ذير ضنطؤلةي ديكتاتؤريةتدا سةركةوت دةكرينء الواز دةكرين. تيبيني بكة ليرةدا ئامانج بةتةني لة تاروماركردني ديكتاتؤريةتي ئيستادا خؤي نابينيتةوة خؤي ديموكراتيدا سيستةميكي دامةزراندني لة وةلي

Page 89: Govari Fshar

87 ذمارة )7( تةموزى 2010

دةبينيتةوة، ئةو ستراتيذة سةرةكييةي كة ئامانجةكاني ديكتاتؤريدا رذيمي تاروماركردتي لةسةر بةتةني كورت كردؤتةوة خؤي دووضاري خةتةرناكي طةورة بةدكاري ديكتاتؤري ثشكوتني لة ئةويش دةكاتةوة

تازةدا خؤي دةبينيتةوة.ئاستةنطةكاني بةردةم ثالني ستراتيذيي

زؤرينةي ئةو كةسانةي هةلطري بيري ئازاديخوازين لة جيهاندا هةولي ضارةسةركردني كيشةي وةديهيناني ئازاديي نادةنء كةمجاران داندةنين بة طرنطيتي ثالني بة كارةكانياندن، دواتر لةثيش دةستكردن ستراتيذيي

شكستدةهينن بؤ طةيشتن بة ئازاديي.ثالنيكي داناني بة هةلدةستن كةم كةسانيكي سياسيي رزطاركردني بةئامانجي طشتطير ستراتيذيي طالنيان تاكو بطةن بةو ئامانجة؟ زؤرينةي ئةو كةسانة ثيكدةهينن ديموكراتيك بةرهةلستي طرروثانيكي كة ياخود ناكةن ستراتيذيي ثالني ثيويستي بة دةرك خوويان نةطرتووة يان خؤيان رانةهيناوة بيركردنةوةيان فرة ثرؤسةيةكي ستراتيذيي ثالني بيت. ستراتيذيي هةميشة شؤرششطيرييةكان ثيضشةنطة دذوارةء، اليةن لة دةبنةوة ثيكردن سووكايةتي دووض��اري بةرثرسياريتي راستةوخؤ ديكتاتؤرييةكانةوةء رذيمة ك��اتء زؤرج��اران��ي��ش سةرشانيانء دةك��ةوي��ت��ة بيركردنةوةي تواناني بة برةو ثينادريت ئاسايشيان ثةرضةكردرايان لةبةرامبةريشدا بدةن. ستراتيذيي ديكتاتؤريةتدا، دةسثيشخةرييةكاني لةهةمبةر دةبيت لة ئؤثؤزيسيؤن هةميشة حالوباردا لةباشترين دواتر ثاريزطاريي هةولدةدات دةمينيتةوةء بةرطريدا هيلي بكات لة ئازاديية دياريكراوةكان ياخود خاوكردنةوةي ئةفراندني ياخود ديكتاتؤريي دةسةالتي ثيشكةوتني

كيشةطةليك بؤ سياسةتةكاني رذيمي تازة. ه��ي��ن��دي��ك ك���ةسء ط��رووث��ان��ي ج���ووالن���ةوة ثالني بة ثيويستييان ثييانواية رزطاريخوازةكان بروايةكي لةبةرامبةر نييةء، مةدا دوور بةرفراواني كويرانةيان هةية بةوةي ئةطةر بتوانن بةتوندي دةست دريذ دوورو ماوةيةكي بؤ ئامانجةكانيانةوة بة بطرن دةبن. سةركةوتوو شيوةكان لة بةشيوةيةك ئةوا بة ثرةنسيثةكانء ثابةندبوونيان ثييانواية تر هينديكي واتة خستنةطةري ئاستةنطةكاندا بةرووي يؤتؤثياكان ئةوةي لةتوانايانداية. ثابةندبوون بة ئامانجة مرؤظانييء وةلي باشة فرة كاريكي يؤتؤثياكان بؤ دلسؤزبوون ديكتاتؤريةتء لةنيوبردني بة هةستان بؤ نةطونجاوة

وةديهيناني ئازاديي.بروايانواية كويرانة ديكتاتؤريةت دوذمنةكاني وةديهاتني مايةي دةبيتة توندوتيذيي بةكارهيناني ئازاديي، وةلي وةك لة سةريرادا ئاماذةمان ثيدا رذيمة ناكةنء سةركةوتن وةديهاتني زامني ديكتاتؤرييةكان ويراي ناكةن، خؤش بؤ ريطةي شيوةيةك بةهيض لةوثةري ديكتاتؤرييةكان رذيمة زؤرجاران ئةوةي خةباتي بوونةوةي رووب��ةروو بؤ ئامادةباشيدان لة بةدةطمةن راستيية سةربازييةكانيش توندوتيذييء

بةرذةوةنديي جووالنةوة ديموكراتخوازةكانداية.ضاالكييةكان ئازاديخوازةكان جووالنةو لة هينديك بةثيي هةستء سؤزيان ئةنجام دةدةنء ئةم كارانةش ثتر بيركردنةوةيان بةرةو خؤثةرستيي دةباتء بةالي بؤ دةنيت هةنطاو سةرةكيدا ستراتيذيي طةشةثيداني

ئازاديي.رؤشنةكان« »بيرة بة ثشتبةستوون كارانةي ئةو ئيمة سنووردارة، ثييةتي بروايان كةس هينديك كة ئامادةكردني بة ثشتببةستيت كاريكة بة ثيويستيمان طونجاوةكان ئايندةيية« »هةنطاوة هؤشيارانةي نةبووني ديكتاتؤريةت. لةنيوبردني بةئامانجي ريبةرة مايةي دةبيتة ستراتيذيي شرؤظةيةكي كة نةزانن ئايندةييةكان« »هةنطاوة ثيشةنطةكان دواجار سةركةوتن وةدةست دةهينيت. داهينانء بيرة رؤشنةكان شتطةليطي طرنطن وةلي وةلي ثيويستيي بة ثيشخستني ثيشخستني لةثيناو ئةمةش وةطةرخستنة

ستراتيذي هيزة ديموكراتخوازةكان.كارةكان »طردكردنةوةي داواي كةس هينديك دةكةن لة يةك ئانء ساتدا« دذ بة ديكتاتؤريةت وةلي بةسوود ئةمة بزانن، دةستثيكردن خالي ئةوةي بةبي دةطةريتةوة وةلي مةحالة بةتايبةت ئةطةر بةرطرييةكي ميتؤدة ئةم ئةوةي سةرباري بيت، لةطؤريدا الواز بةماناي ياخود ليكنادريتةوة دةستثيكردن بةخالي ضروثركردنةوةي هةولةكان نايةت لة شوينيكدا ياخود هةميشة كة سةرضاوةكان وةطةرخستني ضؤنيتي

سنووردارن.هةية ثالن وردة بة ثيويستيمان ثييانواية هينديك وةلي تواناي بيركردنةوةيان لةم بوارةدا ياخود لة بنةما ثالنيكي بووني نازانن ئةوان كورتبينة، تةكتيكييةكاندا بيركردنةوةو ثيويستة. طرنطء ضةندة دوورم��ةودا نييةء ستراتيذيي بةشيوةيةكي ئةوانة شرؤظةكاريي لة وةختيكدا وةالمي كارةكاني دواتر دةكةونة هةلةوة

Page 90: Govari Fshar

89 ذمارة )7( تةموزى 2010

تاكو ج��وداوازةك��ان ليكدراوة داناني ضؤنيتي شاياني بكةن. ئامانجةكان وةديهاتني هاريكاريي دابةشكردنيكي بة ثيويستي ستراتيذيي ثالني باسة هةستن تاكو كار طرووثةكاني بؤ هةية شارةزايانة حةكيمانةيةء ستراتيذيي ثالني طضكة. ثرؤسةي بة لةمةر سةركةوتن ثيداويستييةكاني ثيويستة بةهةندةوة خةبات جؤري باشترين هةلبذاردني تةماشا بكريت، وةلي رةتكردنةوةي ثيداويستييةكان هةنة تر فاكتؤري ناكاتء مسؤطةر سةركةوتن

لةثيناو وةديهيناني ئامانجةكان.بةرووني ئامانجةكان ديموكراتخوازان ثيويستة ستراتيذةكاندا، دان��ان��ي لةسةروبةندي بزانن ستراتيذكاران شرؤظةكردن زانينء بةشيوةيةك هةر وةديهيناني ثيداويستييةكاني بة بطةيةنيت روونء زانينء ئةوةي ويراي بةورديي، ئامانجيك

ئاشكرايي بةسةر ثالني ستراتيذيدا دةضةسثين.بةكاردةهينرين كاركردن ريطةكاني تةكتيكء تةكتيك ستراتيذةكان، جيبةجيكردني لةثيناو ثةيوةستة بة شارةزايي بةكارهيناني هيز بةباشترين بةشيوةيةك دياريكراودا، لةهةلومةرجيكي شيوةء وةديهيناني لةثيناو دياريكراوة كاريكي تةكتيك ضةمكي بةكاردةهينريت. دياريكراو ئامانجيكي باشترين بةكارهينان، لة هةلومةرجيكي دياريكراودا، جيبةجيكردني لةثيناو شةر ميكانيزمةكاني بؤ بؤئةوةي هةلدةبذيريت، تةكتيك ئةمة ستراتيذيةت ثيويستة بيت ح��ال��وب��اردا لةباشترين تةكتيك بةردةوام بطرينةبةرء طونجاو ميكانيزمي تةكتيكء ئامانجة وةديهيناني بةئامانجي بكةين ضاوديريي

ستراتيذييةكان.ئامانجة ستراتيذييةكان وةدةست تةكتيكةي ئةو ناهينيت دواجار دةبيتة بةهةدةرداني وزةو تواناكان. كاريكي سةر دةخاتة تيشك بة تةكتيك دوات��ر دياريكراو بةشيوةيةك لةطةل ستراتيذيةتدا بيتةوةء لةطةل ستراتيذيةتي سةرةكيشدا ثيكرا طريبدرينةوة. بة شةرةوةء ستراتيذيةتيش ثةيوةستة ثتر تةكتيك دةطونجيت دةط��ري��ت��ةوة. بةرفراوانتر ب��وراي لة بةشيكة كة تيبطةين تةكتيك لة بةشيوةيةك هةلمةتيكء، ياخود جةنطيك بؤ كامل ستراتيذيكي دةبيت جيبةجي كةمخايةنةكاندا قؤناغة بةسةر ثتر بؤ ثتر ياخود كةسةوة ذمارةيةك بةهؤي ياخود

بتوانين ئةوةي بؤ ئيدي دياريكراو. ئامانجطةليكي تةكتيكييةكانء ئامانجة لةنيوان بكةين جوداوازيي ئامانجة ستراتيذييةكان لة كردةوة توندوتيذييةكاندا ئامانجي داخ��وا بكةينةوة جيايان ب��ةوة دةبيت

كاركردنيان طذكةية ياخود طةورةية.ثالثشتيي بؤ هيرشكردن تةكتيكيي ثيكداداني وةديهيناني ئامانجة ستراتيذييةكان بةكاردةهينريت، ثيكدادانة تةكتيكييةكان ئاميري دةستي ستراتيذكارانة لة ك��ة ئ��ةوت��ؤ هةلومةرجيكي خولقاندني ب��ؤ بةرذةوةنديي ئاراستةكردني هيرشي يةكالكةرةوةدا طرنطتر لةهةمووشي دواتر دوذمن، سةر بؤ بيت ثرؤسة جيبةجيكاراني ثالنء ئةندازياراني ئةوةية تةكتيكييةكان شارةزاو ليهاتوو بن لة هةلسةنطاندني طونجاوةكان. ميكانيزمة هةلبذاردني ب��ارودؤخء كةسانةي ئةو راهيناني بة هةستين ثيويستيشة تةكنؤلؤذياي بةكارهيناني لة دةكةن بةشداريي

هةلبذاردةو ميكانيزمة دياريكراوةكان.ميكانيزمي ضةكوتةقةمةنييء وات��ة ريطةكان كاركردن شيوةي دةيان كاركردنء، بؤ دياريكراو نةكردنء بةشداريي مانطرتنء وةك دةطريت لةخؤ لةبةشي ئةوةي وةك سياسيي هاريكاريينةكردني ثينجةمدا باسمانكرد، ثةرةثيداني ثالنيكي ستراتيذيي بةرثرسيارء ئةكتيظ بؤ خةباتي ناتوندوتيذيي ثشت هةلبذاردني ثيكهاتنء بة طرنطيان بة دةبةستيت تةكتيكء ستراتيذطةلء سةرةكييء ستراتيذيةتي

طونجاوةكان. ميكانيزمة خستنةطةري طةنطةشةيةدا لةم سةرةكيي وانةي بةمةبةستي ستراتيذيدا ثالني لة مرؤيية زيرةكي لة ديكتاتؤريةت، ضونكة شكستهينان لة رزطاربوون لةو ثالنة زيرةكانةيةدا هةذةندة )كارثة( روودةدات، توانان ئةكتيظي بةكارهيناني لةبةرامبةريشدا ميتؤديكي داناني هؤي دةبيتة مرؤظ ئةقلييةكاني ثيش بةرو طؤمةلطة ريطةشةوة لةم ستراتيذييء ئازادييء ئامانجةكاني وةديهاتني بةرةو دةبات

ديموكراسيي.

لةعةرةبيةوة: وةرطيراني بةرزاني مةال تةها

***

Page 91: Govari Fshar

نةوتراوةكاني ذياني

د. عةبدولرةحمان قاسملو

لة زماني خاتوو »نةسرين قاسملو«وةوة

بؤ ثللان تلليللرؤرة يللادي 1989 تللةمللوزي 13ى بؤ ضةند سال تيرؤرةى ئةو نةمساية، داريذراوةكةي رةهةندي ضةندين لة وآلتةى ئةو دادطللاى نةمساو لة زياتر ئيستا كرد. قال سةر خؤيةوة بة جياجياوة بةآلم دةبيت، تيثةر تيرؤرةدا ئةو بةسةر سال بيست ئةو كاريطةريةكاني كاردانةوةو ماوة ماوة هيشتا بة ئؤروثا طشتى راى و راطةياندنةكان لة كارةساتة كاريطةرى روداوة ئةو هةروةها ، دةبينريت ئاشكرا ئيران لة كوردستان خةلكي خةباتي سةر لة قولى

بةجيهيشت.كانوني 22 لة قاسملو عةبدولرةحماني دكتؤر يةكةمي 1930 لة شارى »ورمي« يةكيك لة شارةكاني

هةلهيناوة.ثاش دونيا بة ضاوي ئيران كوردستاني لة تاران، و ورمي لة ناوةندي و خويندني سةرةتايي سالى 1947 بؤ دريذة ثيداني خويندن ضوو بؤ فةرةنسا. شاى حكومةتي طةل لة بةرهةلستكاريةكاني هؤى بة ئيران كة لة دةرئةنجامي طياني دذ بة جةور و ستةم و فةزايي ضةثخوازي ئةو كاتةوة بوو، هةروةها بة هؤى بة برينى مينحةى خويندنى زؤربةى خويندكارة ئازادة ئيرانيةكان لة ناويشياندا قاسملو، بة ناضارى فةرةنساى لةوي و ضيكؤسلوظاكيا وآلتي بؤ ضوو و جيهيشت خويندنى تةواو كرد. هةر لةوي قاسملوي بيست ساآلن ضيك خةلكي كة سالي 17 »هيلن«ى طةل لة زانكؤ لة بوو ئاشنايي ثةيدا كرد. هيلنة كضيكي هؤشيارو خاوةن

طفتوطؤي فةرزاد ميران

ذمارة )7( تةموزي902010

Page 92: Govari Fshar

91 ذمارة )7( تةموزي 2010

مةسةلةكاني بة حةزي بوو، سؤسياليستى بؤضوني كةم ماوةيةكي ثاش هةبوو. ناوةراست رؤذهةآلتي قاسملو عةبدولرةحماني طةل لة هاوبةش ذياني ضوة سةرةتاي ئةوة ئيراني. ناسنامةى خاوةن بة بوو و ذيانيكي ثر لة كيشةو ثر لة مةترسي و لة هةمان كاتدا سةرنج راكيش بوو. دكتؤر عةبدولرةحماني قاسملو لة نزيكةوة ئاشناى بارودؤخ و ميذووى ئيران بوو. ثاش هاتنةوةى سةركارى دةولةتي موسةديق طةرايةوة بؤ

ئيران. ثاش كودةتاى 28 ى موردادي سالى 1332 )1953( بؤ بوو ئيران تودةى حزبي ئةندامي ئةوةى هؤى بة ماوةى 5 سال بة نهينى لة طةل هاوسةرةكةيدا ذياني تواني خيرايي بة زؤر قاسملو هيلين بةسةربرد. قسة رةواني بة زؤر ئيستا و بيت فير فارسي زماني كوردي زماني رادةيةكيش تا و دةكات فارسي بة دةزانيت. ئةو لة ماوةى ئةو ساآلنةى كة لة ئيران ذيا ئيراني جياجياي ناوي بة هةلومةرجةكان لةبةر و لةو يةكيكة ناويكةو نةسرين ناسراوة. كوردي و دواى ئةوان ماوةتةوة. بؤى ئيستا تاوةكو ناوانةى ئيران لة نهينى ذياني بردنةسةرى سال ضةندين طةرانةوة بؤ ضيكوسلؤظاكيا. دكتؤر قاسملو لة زانكؤى سةرةتاى لة و وةرطرت ئابوريدا لة دكتؤراى ثراط سةرقالى زانكؤدا هةمان لة ماوة ماوة 1976 سالى سةبارةت زانستى وتارى ضةندين بوو. وانةوتنةوة كتيبة نووسي. كؤمةآليةتي و سياسةت ئابورى، بة بة سةرةتادا لة كورد« و »كوردستان بةناوبانطةكةى زماني ضيكي نوسراوة و تا ئيستاش وةرطيراوةتة سةر عةرةبي، مةجةري، سلؤظاكي، ئينطليزي، زمانةكاني فارسي، كوردي و ضةند بةشيكيشى وةرطيراوةتة سةر

زماني فةرةنسي.خودي قاسملو زمانةكاني كوردي، ئازةرى، فارسي، عةرةبي، ئينطليزي، ضيكيو روسي دةزاني. لة كؤنفرانسي سييةميدا لة سالى 1973 حزبي ديموكراتي كوردستان دكتؤر قاسملويى وةك سكرتيري طشتى ثيشنيار كرد طشتى سكرتيرى وةك سييةميشدا كؤنطرةى لة و حزب هةلبذيرا . تا ئةو رؤذةى لة 13ى تةموزي 1989 دةزطاى تيرؤر كؤتايي بة ذياني هينا. بة ثيى راثؤرتة لة ئيران، كوردستاني ديموكراتي حزبي رةسميةكاني لة طةل عةبدولآل قاسملو هاوري رؤذي رووداوةكةدا قادري ئازةر، نوينةرى حزب لة ئؤروثا و دكتؤر فازيل دؤزينةوةى و هينان كؤتايي مةبةستى بة رةسول

لة كوردستان كيشةى بؤ مةنتيقي ريطةضارةيةكي ئيسالمي كؤمارى نوينةري طةل لة كؤبونةوةيةك تيرؤركران. ظيةنا شارى لة وتويذ ميزي سةر لة بة كة كةسانةى ئةو زؤرن هيشتا سال، بيست ثاش ئاشناي زياترةوة روانطةى لة دةيانةويت شةوقةوة ذياني شةخسي و خةباتي ئةو ثياوة ناودارةى ميذوى

كورد ببن.دور لة هةر حوكميكي ثيش وةخت و يان ليكدانةوةي لة 2009 جوالى 4ى لة ديكة كةساني باسي قسةو ئؤسلؤي ثايتةختى نةرويذ هةليكمان بؤ رةخسا تاوةكو مةبةستى بة كة ببينين قاسملؤ نةسرين راستةوخؤ بةشداريكردن لةو سيمينارةى كة بة بؤنةى بيستةمين ساليادي تيرؤر كردني قاسملو ئةنجامدرابوو هاتبوو. يارو و هاوري زماني لة دؤستانةدا طفتوطؤيةكي لة بيستى طوي قاسملو دكتؤر ياوةرى رؤذاني خةباتي ضؤنيةتى دروست بوون و طةشةسةندني و بةربآلوي زيهني ئةو طةورة ثياوة ببين. بةآلم هةرضةندة طوزةرى قاسملودا خاتوو روخساري بة خؤى سيبةرى زمان دابوو، بةآلم بة هيض شيوةيةك لة كةسايةتية بةرزةكةى عيشقةكةى كة عاشق ذنيكي نةكردبوةوة. كةم ئةوي رةفتاريدا و ضاوةكانى لة هيشتا هاوسةرةكةى بؤ خاوةن ميهرةبان، ويقار، بة خؤشروو، دةدا، شةثؤل رةفتاريكى دؤستانةو تيذ بين و خاوةن بؤضون، زؤر

وردو ريكوثيك لة وتوويذةكاندا بةشدارى دةكات.يةكيك لة ديارترين سيفةتةكاني ئةو ئةو عيشقةبوو كة هيشتا لة ناخ و دليدا هةيبوو بؤ دكتؤر قاسملو. لةم ضاوثيكةوتنةدا جطة لة ئالوطؤر كردن بة هةنديك وشة و دةستةواذةى نةبيت لة كاتي دارشتنةوة هةول دراوة كةمترين دةست تيوةردان لة مانا و شيوةى طوفتارى

خاتو قاسملودا بكريت.قاسملو ريز و بةخيرهاتن خاتو نةسرين ثاش سآلو *ئةم خؤشحالم قاسملو، دكتؤر خواليخؤشبوو هاوسةرى قسةكردن بؤ بم خزمةتاندا لة بؤئةوةى هةلةرةخسا سةبارةت بة ذياني قاسملو، هةستةكان و رؤذة سةختةكاني بكريت ئةطةر طةلتاندا. لة ئةو تيرؤركردني ثاش دكتؤر طةل لة بفةرموون ضؤن ضؤني و بناسينن خؤتان

عةبدولرةحمان قاسملودا ئاشنايةتيتان ثةيدا كرد؟خةلكي سالى 18 تاوةكو من قاسملو: نةسرين -بووم قاسملو بة بة شوكردنم و بووم ضيكؤسلؤظاكي ئيراني و ئةو كاتةى يةكترمان ناسي هيشتا دكتؤر بة

نةبوو، بةلكو خويندكاريكي سادة بوو.

Page 93: Govari Fshar

ئيمة لة ئاهةنطيكي خويندكاران كة هي ثرؤفيسؤريكي واتة ناسي. يةكترمان ئابورى كؤليذي لة بوو زانكؤ بؤ وةرطير وةك من بينى، يةكترمان جار بؤيةكةم تيطةيشتم دواى نيردرابووم. خارجي كةسي ضوار عةرةبيكي تةنها و دةزاني ضيكيان زماني سيانيان سوري زماني ضيكي نةدةزاني و ئةوان ثيويستيان بة وةرطير نةبوو. ئةو شةوة بؤ من خؤش و لةبيرنةضوني تايبةتي بة و جيهانيةكان مةسةلة بة سةبارةت بوو. ناوةراست قسةوباسيكي زؤركرا. دواجار رؤذهةآلتي خؤمان مالي بةردةرطي تاوةكو دةيانويست هةمويان يةكيك وتي قاسملو عةبدولرةحمان و بكةن رةوانةم خؤى ئةوةبوو مالةوة. بمطةيةنيتة ئةوةى بؤ بةسة خؤى هةلبذارد. )بة ثيكةنينةوة دريذةى بة قسةكانيدا(. زؤر ضيرؤكةكة طيرامةوةو كورتي بة من هةلبةت تاوةكو رةخسا هةليك ئاشنايي ثاش دري��ذت��رة. بؤ قسةم كورد ميلةتي و كوردستان بة سةبارةت يةكيك بكات، ئارةزووةكاني باسي طةلمدا لة و بكات لة خةبات لة بوو بريتى ئارةزوةكاني طةورةترين لة ئامادةييم ئاخؤ ثرسيم ليي دواتر ميلةتةكةي. ثيناوي تيداية لةو ريطةية لة طةليدا هاورييةتي بكةم و وةآلمي بةشيك بة بووم كاتةوة لةو ئيتر بوو. بةلي بة منيش ثةشيمان كاتيكيش هيض و ئيران و كورد ميلةتي لة

نةبومةوة.* ئةو فةزاي سياسيةى كة ئيوة تيدا طةورة بوون ضؤن

بوو؟- سالى 1952 ضيكؤسلؤظاكيا وةك وآلتاني ديكةى بة و بوو كؤمةنيستى وآلتيكي سؤفيةت دراوسيى الواني زؤرب��ةى كؤمةنيزمةوة ثروثاطةندةى هؤى لة ثشتيوانييان و طرتبوةبةر ضةثيان ريطةى وآلت بوو زال��ة فةزا ئةو ئةوة دةك��رد. كؤمةنيزم فكري كاتةدا لةو بوو. زال الودا ئيمةى زؤربةى كةبةسةر من بوو. ئيران تودةى حزبي ئةندامي قاسملو دكتؤر ريكخراوي ئةندامي بةآلم نةبووم، حزب ئةندامي بيروبؤضوندا لة بؤية بووم. ضيكؤسلؤظاكيا الواني جياوازيمان نةبوو. بة ئاساني لة يةك تيدةطةيشتين و

دةمانزاني ضيمان دةويت.* ئيوة لة ضي بةشيكدا دةتانخويند؟

- من يةكةمجار ضووم بؤ ئيران و دواى ثينج سال كاتيك طةرامةوة بؤ ثراط ضومة زانكؤ. لة زانكؤى شارل )كارل( لة كؤليذى فةلسةفةى ئةو زانكؤية »فةلسةفةو

ئةدةبياتي زماني ئينطليزي و ضيكي«م خويند.

* تا ض ئاستيك خويندت؟حكومةت سالة، ثينج قؤناغي تةواوكردني ثاش بروانامةى دكتؤراى لةو زانكؤية هةلطرت و بة كردةوة

لة وةرطرتنى دكتؤرا بي بةش بووم.سةيركردن جؤرى باسي ضاوثيكةوتنةكة ثيش *ئةو دووب��ارة ئةكريت كرد، قاسملوتان ضاوةكاني و

قسانةببيستمةوة؟دام��ةوة( وآلم��ي ج��وان��ةوة ثيكةنينيكي )ب��ة -سةيركردنةكاني قاسملو، لةوانةية ئيوةش بيناسن، زؤر شيوةيةك بة سةيركردنةكةى جؤرى قولبوو. زيندو بوو يةكسةر تيطةيشتم منى خؤش دةويت، هةرضةندة سةيركردني راستيدا لة ب��ةآلم نةمدةناسي باش

راستطؤيانةى هةبوو، متمانةم ثيكرد.* دواتر ئيوة زةماوةندتان كرد؟

- بةلي ثاش شةش مانط.ئيستا مندالةو ضةند ئيوة زةواجةى ئةو بةرهةمي *

لة كوين؟ثراط لة هةردوكيان هةيةو كضمان دوو ئيمة -ضيكؤسلؤظاكيا لة ذيان ماوةيةك ثاش ئةوان دةذين. ضون بؤ سويد و لةوي زةواجيان كرد و ثاش طؤراني

رذيم طةرانةوة بؤ ثراط و ئيستا لةوي دةذين.ثرسيارى زياتر باوكيان بة سةبارةت مندالةكانتان *

ليدةكةن؟ ضيتان - زؤر ناثرسن. باوكيان وةك ضؤن هةبوو دةناسن. لة نين. سياسيي مندالةكانمان بليم دةبيت هةلبةت ئةو تةمةني كة طةورةكةم كضة لة رؤذي��ك بيرمة بيت طةورة كاتيك ثرسيم بوو ساآلن 13-12 كاتة ئةوةى بةآلم نازانم، هيشتا بةضي؟ ببي حةزدةكةى هةر ئيوة وتى بؤ؟ ثرسيم سياسةتة. بيكةم نامةويت نامةويت بةو شيوةية بذيم. خةريكي كاركردنن و من )بة ثيكةنينةوة دريذةى بة قسةكاني دا( بةآلم خؤشى

ئيستا كار دةكات.مةسةلةيةكي ضي نيطةراني زياتر قاسملو دكتؤر *

كوردستان بوو؟دكتؤر نيطةرانيةكاني زؤر من بليم ئةوة دةبيت -جيدي بريارى بينيوة لةوم ئةوةى نةبينيوة. قاسملوم ئازادي و رزطارى يارمةتيداني ثيناوي لة ئةوبوو كاتيك هيض ئةو بليم دةبيت ئ��ةوةش ك��ورد. طةلي نةبوو. ئيران لة كوردستان جيابونةوةى بيرى لة لةبةرامبةر و بووة ئيراني وآلتثةروةريكى هةميشة ئيران ئيسالمي كؤمارى سةراني ثروثاطةندةى

ذمارة )7( تةموزي922010

Page 94: Govari Fshar

93 ذمارة )7( تةموزي 2010

رايدةطةياند بة تةواوي ويذدانمةوة دةتوانم بليم لة ئيوة بوو. ئاشكرا و رون ئةو بؤ مةسةلةية ئةو ئيرانيترم. بتوانن بيت، خةلك ئازاد ئيران دةيويست كوردستاني بة ئازادي لة ضوارضيوةى ئيراندا بذين. بةالى ئةوةوة هةر نيطةراني. تاوةكو هةبوو طرنطي كاركردن زياتر

لةبةر ئةوةشة لة ضواردة ساليةوة تا مردني لة خزمةتى ئامانجةكانيدا بوو كة ئازادي كوردستان و طةلى كورد بوو. ثياويكى تاوةكو دةكرد كارى زياتر ئةوة لةبةر بوو. كارامة ليى تايبةتم نيطةرانيةكي هيض من بؤية بيت، نيطةران و ذيان هةموو قاسملو دكتؤر بليم دةتوانم نةدةبينى. هةموو بيركردنةوةكاني لة ثيناوي سياسةت و كاكردن بؤ كوردستان خةرج كرد. ثيم واية هةر لةبةر ئةوةش بيت تا ئةو رادة لة نيو خةلكدا ناسراوو خؤشةويستة.

سياسةتيان و كلتور نيوان ثةيوةندي ضؤن ئةوان *هةلدةسةنطاند؟

- لة هةنطاوي يةكةمدا دةبيت لة كلتور تيبطةي دواى ئةوة بضيتة ناو سياسةتةوة. ئةوة ئةو شيوازة بوو كة ثال لة ئةو بوو. لةبةرضاوي قاسملو دكتؤر هةميشة ئةوةى زؤر طرنطي بة خويندنةوة دةدا، حةزي دةكرد ثةيدا كلتوريش جياجياكاني اليةنة طةل لة ئاشنايةتي بكات. زؤر طرنطي بة شانؤ و سينةماو كؤنسيرت دةدا. مؤسيقاى بؤ تايبةتي خؤشةويستيةكي بليم ئةوةش ليوةوة ذير لة مالةوة لة زؤرج��ار هةبوو. كوردي كلتور ئةوةوة روانطةى لة دةطوت، كوردي طؤراني

بةشيك بوو لة سياسةت، ئةوة بؤضوني منيشة.ئةطةر بتةويت سياسةتيك لة كؤمةلطا ثةيرةو بكةيت شيوةيةك بة بناسيت كؤمةلطاية ئةو كلتورى دةبيت كلتورةكة بهينيتة ناو سياسةتةوة. من ثيم واية دكتؤر قاسملو تا ئةو رادةيةى ثيى كرا ئةو كارةى كرد. بةآلم سةبارةت بة كلتورى طشتى كوردستان دةبيت ئةو خالة خويندةوارى ئاستى كةمي هؤى بة بهينمةوة بير بة كلتورى كوردي زياتر لة شيوةى هةلثةركي و طؤراني دةركةوتوة. هةلبةت تا رادةيةك شيعر و دةق بةرضاو سينةما، كلتورى ئؤروثا وةك ئةوةى بةآلم دةكةون، بةرضاو وا شتى لةوي هةبيت كؤنسيرت يان شانؤ ناكةويت. زياتر لة ضوارضيوة سونةتيةكةيدا ماوةتةوة. كردني بةراورد كاتي لة بلين ئةوةش دةبيت هةلبةت كلتورةكاندا دةبيت ئةوة لةبةرضاو بطرين كة ض شتيك ئيمكانيةتة و نيية ئيمكاني شتيك ض هةيةو ئيمكاني كوردستان لة ئاستيكدان. ض لة بةردةستةكانيش

رةفتار ئؤروثايةكان وةك خةلك ئةوةى ئيمكانيةتي ئيمكانيةتةكاني ثيى بة كةواتة كةمة. زؤر بكةن ئةو لةوي بةداخةوة كة دةكةن رةفتار بةردةست ئيمكانيةتانة سنوردار و كةمن و تةنانةت هةنديك جار سياسةتمةداريكى واية ثيم من كةمة. مةركةزيش لة لةبةرضاو بضوكانة خالة ئةو بين واقع و خوينةوار

دةطريت و ثاشان كاردةكات.ذن مةسةلةى بؤ قاسملو دكتؤر بةرنامةى و ديدطا *فراوان بة ذن مةسةلةى ئةو بؤضونى بة بوو؟ ضؤن كردني ئاستى كلتورى طشتى كؤمةلطا ضارةسةر دةبيت يان ئةوةية دةبيت مةسةلةى ذنان بة شيوةيةكي تايبةت و جيا

لة سياسةت و بةرنامةي طشتى ضارةسةر بكريت؟ئاستى رادةى لة ذن مةسةلةى واي��ة ثيم -هةردوكيان و جيانابيتةوة كؤمةلطا طشتى كلتورى ثيكةوةن. مةسةلةى ذنان لة هةموو دونياو بة تايبةتي لة جيهاني سييةم زؤر توندة. بةدريذايي ميذوو هةميشة ذن لة ذيردةستى ثياودا بووة. نة ئاين، نة حكومةت و نة خيزان ئةو مافة بة ذنان نادةن كة خاوةني ذيانيكى يةكسان بيت. لةمالو ئةوال هةنديك ذن دةبينرين كة بة ثشت بةخؤبةستن توانيويانة هةندي ئازادي سنوردار لة ذنان طشتى بة بةآلم بهينن. دةست بة نوقسان و

ئيران و زؤربةى وآلتان لة ئازادي بيبةشن.

Page 95: Govari Fshar

نيوةى رزطاربوني بةبي و كؤمةلطاية نيوةى ذن كؤمةلطا طةيشتن بة ديموكراسييةكي ثايةدار تةقريبةن ثياوان شتيك هةر ثيش ثيويستة و نيية مومكين هةست بةوة بكةن. ئةطةر دةيانةويت بطةن بة ئازادي تويذةكاني هةموو لة كةلك دةبيت ديموكراسي و سيبةرى ذي��ر لة ئ��ةوةى بؤ وةرب��ط��رن كؤمةلطا بة بطةن ثياو و ذن ضةشنة لةو بيركردنةوةيةكي مافيكى يةكسان. ديموكراسي ثرؤسةيةكي دورودريذة بؤ ببن فيرى و بدةن بؤ هةولى ال هةردوو دةبيت و وةك منةوة بةالى ئةوةى بةآلم بطةن. ثيي ئةوةى هةنطاوي يةكةم ثيويستة ئةوةية بة شيوةى رةسمي و ياسايي ئةو مافة بة ذنان بدريت بؤ ئةوةى هةركةسةو مافةكان و نةداتةوة ليكي خؤى بؤضونةكاني ثيى بة

ثيشيل نةكرين.رابةرايةتي ذير لة كوردستان ديموكراتي حزبي دكتؤر قاسملو لة بةرنامةى خؤيدا داني بة مافي ذناندا نابو، بةشيوةيةك ئيستا لةبةرنامةى حزبي ديموكراتدا ثياو وةك و هةية يةكسانيان مافي كوردستان ذناني ئةمة ئةوةى تا دةبينن ئيوة ئازاديان هةية.بةآلم مافي ثراكتيزة بكريت دةبيت ريطةيةكي دريذ تةى بكريت. ئةو بابةتة لة اليةك ثةيوةندي بة حزبي ديموكراتةوة هةية كة تا ض رادةيةك دةيةويت لة ثيناوي هؤشيارى ذناندا بريارداندا لة بكات خؤش بؤ ريطةيان و تيبكؤشيت بة ثةيوةندي ديكةوة اليةكي لة و بكةن بةشداري رادةى هةول و تيكؤشان و هاوكارى ذنان و ثياواني لة ض و كوردستان ناوخؤى لة ضى هةية، كؤمةلطاوة مافي بة دان رادةيةك ض تا كة كوردستان دةرةوةى

يةكتردا دةنين.ذنان ديموكرات حزبي بةرنامةى ثيى بة كة ئيستا

زةمينةى بلين دةكريت بؤية هةية يةكسانيان مافي لةبار هةية و دةكريت لةسةر ئةم زةمينةية كار بكريت. دكتؤر بةدبةختانة يان خؤشبةختانة بليم ناتوانم ساآلنيكي و ذنم من هينا. منى وةك ذنيكي قاسملو برواتان كردوة، كارم قاسملو دكتؤر طةل لة دريذ طةروة شيوةى بوو. سةخت زؤر كارةكانم هةبيت بلين ئةكريت ثيدابوو. تايبةتي رؤليكى ئةو بوني ذينطةيةكي لة ئةو ضونكة بوو. ئاسايي تارادةيةكيش فيودال طةورة ببوو لة خيزانيكى طةورة كة ذنان مافيان لة كضةكانيش قوتابخانةو دةضونة كورةكان نةبوو. ضيشتخانة يارمةتيان دةدا. ئةوة ئةو كؤمةلطاية بوو كة دةبيت وادا هةلومةرجيكى لة هينابوو. بةرهةم ئةوى زؤر هؤشيار بيت بؤ ئةوةى دةرك بةوة بكةى كة ئةوة تةنيا دايك يان خوشكى تؤ نين كة كؤليكى طةورةيان

لةسةرشانة.ئةطةريش دةوي��ت. تايبةتي تيطةيشتنيكى ئةوة مةرجة بةو كاركردن كة بكريت هةست بةراستى ثيش لةوةو سال دةيان ئؤروثاشدا لة ئةساسيية. تةقريبةن دؤخيكى وا لة ئارادا بوو بة شيوةيةك ذناني دةذيان. ذناني كوردستاندا هةلومةرجةى لةو ئؤروثا كؤمةلطا ئؤروثيةكان، رذيمة ثيكهاتةى طؤرينى ثاش بةرةو ديموكراسيةت ضوو، ذنان تيطةيشتن كة ئةوان سةرةراى ثياواندا. طةل لة يةكسانن مافي خاوةني بةآلم دةك��ةن، كار يةكساني بة هةرضةندة ئةوةش هيشتا ذنان لة طةل ثياواندا لة رووي موضةوة يةكسان هؤشيار كورد ذناني دةبيت بليم دةمةويت واتة نين. ئؤروثادا ذناني خةباتي لة سةركةوتو نمونةى بن، كاريكيان ض ئؤروثايي ذناني دةريدةخات و هةية كردوةو ضيان نةكردوة. لةوانةية ريطةكة بةم شيوةية من نابيت. ئاسان ريطةكة هيشتا بةآلم بيتةوة، كورت بة بطةن ئوميدوارم هةرضي زوترة بةآلم نابم، ليرةدا

مافةكاني خؤيان. و ئيرانة ضوونة كة ساآلنةى ئةو بؤ بطةرينةوة *نوي. دؤخي ئةويت ضؤن بينى و ضؤن سةرةتاى ذيانيكي

توانيت زماني فارسي و دواتر كوردي فير بيت؟تةنانةت و هةلبذاردم بؤ فارسي عةبدولرةحمان -داواى لة برادةرةكاني كردبوو كة بة فارسي لة طةلمدا بدوين ضونكة لة تاران بة نهيني دةذياين. بؤية دةبوو بة زمانيك بدويم كة ئاشكرا نةبم. بؤية دةبوو يةكةمجار بينين و هةستةكاني باسي ئةطةر ببم. فير فارسي من خؤم لة سةرةتاى ضونة ئيران بكةم دةكريت بليم زؤر

ذمارة )7( تةموزي942010

Page 96: Govari Fshar

95 ذمارة )7( تةموزي 2010

دلى بة دوو لةسةرةتادا هةستم بوو. تازةو هةيةجان دةكرد. ضونكة من لة وآلتيكةوة هاتبووم بي رةنط ديار ديكة مانايةكي بة هةبوو تيدا تةنةوعي كةمترين بوو، لة كاتي ضونة لةبيرمة هةموو شتيك يةك رةنط بوو. دةضوين مالةوة بؤ فرؤكةخانةوة لة كاتيك ئيرانةوة بة نةدةكرد. ب��اوةرم دةك��رد، كؤآلنةكانم تةماشاى هةمو خؤرةتاو، دةهاتةبةرضاووم. شانؤيةك شيوةى شوينيك و هةموو شتيك روناك بوو، خةلكانيكى شيك بانطةوازيان لةمالوئةوال بازرطانةكان هةذار، و ثؤش لة بوون جؤراوجؤر طواستنةوة هؤيةكاني دةكرد، كورتي بة طويدريذ. كةرو تا مؤديرنةوة ئؤتؤمبيلى بؤ ئةزمونة يةكةم ئةم بوو. تيكةآلو شتيك هةموو من سةرنج راكيش و سةرسورهينةر بوو. ضونكة من هةستم بةآلم بردبوو. بةسةر رةنطم يةك ذيانيكى دةكرد لةوي ذيان بوني هةية و ئةوةش راستى ذيان

بوو.اليةنطرى من سةردةمة ئةو بوو كاتيكدا لة ئةوة خؤشحال نويية ئةزمونة بةو بةآلم بووم كؤمةنيزم بووم. ثاش دوو هةفتة مانةوة لة ناوضةى شميران لة تاران عةبدولرةحمان ناضار بوو ئةو مالة بةجي بهيليت. بؤية لة طةل كضةكةم كة ضةند مانطي ثيش لة ثراك لة بة ساالن 11- 10 تةمةن كوريكي طةل لة ببو دايك فارسي زماني مامؤستاى يةكةم ئةوة مامةوة. تةنيا ئيرانةوة باشورى طونديكى لة ئةوةى لةبةر بوو. من هاتبوو بؤية لةهجةى فارسيةكةى من الدييانة بوو )بة

ثيكةنينةوة( دواتر باشتر بوو. بويت سةرداني كوردستانتان تاران لة ماوةيةى لةو *

كرد؟ذياين. ئاشكرا بة تاران لة مانط ثينج ماوةى بؤ -قاسملو دكتؤر رةفتارةكانى لة زوو زؤر ب��ةآلم تيطةيشتم كة خؤى بؤ ذيانيكى نهينى ئامادة دةكات و ئامادةدةكرد. ثاش كودةتاى 28 منيشى بؤ ثةناطايةك لة موردادي 1332 و مانةوة بؤ ماوةى ضةند مانطيك تاران ضوين بؤ رةزاية )ورمي(. يةكيك لة هؤكارةكان و بن ئاشنا طةلمدا لة قاسملو كةسوكارى ئةوةبوو لةو لةوي سي مانط مامةوة. . بناسن نزيكةوة من لة قاسملودراوة. بة ديكة فرمانيكى تيطةيشتن ماوةيةدا بؤية ثاش ماوةيةك طةراينةوة بؤ تاران و بة كردةوة

ذياني نهينيمان دةست ثيكرد.هةميشة هاوشاني خةباتةكةى قاسملو ناوي ثال لة *خةباتي بة طريدراوة ناوتان و ناوانةوة ديتة تؤ ناوي

كوردستان« »دايكى كوردةكانةوة. ئازاديخوازانةى بؤ ريزيك وةك كوردستان خةلكى كة ناوةية ئةو تيكؤشانةكانتان بة ئيوةيان بةخشيوة. كاتيك بؤ يةكةمين

جار ئةو ناوةت بيست هةستت بة ضى كرد؟ساليةوة 17 لة خؤم ذياني هةموو راستيدا لة -بووةو كوردستاندا كوردو ثيناوي لة ئيستا تاوةكو طةل لة هةلبةت كوردستانم. خةلكى هاوخةباتي شؤرشطيرة ئيرانيةكانيشدا ذياوم. ذيان و ضارةنوسي ليي نةمويستوة منيش و نوسراوة شيوة بةم من هةلبيم. هةميشة ئارةزووم ئةوةبوو لة ذياندا كةسيكى ئةوةى هؤى بوة ضارةنوسةشم ئةو و بم كةلك بة

بطةم بةو ئارةزوةم.دايكى كوردستان ئةو ناوةية كة شانازيةكي مةزنى بةدواوةية و ثيم واية دةبيت زؤر كار بكةيت بؤ ئةوةى ئةو ناوةت ثي بدريت. ثيم واية زؤرى ماوة تا شايستةى ئةو ناوة بم و ئةو ناوة زؤر طةورةتر و ثرشانازيترة نةمدةزاني شايستةى بؤية كردومن. من كارانةى لةو بؤ من دلسؤزي كة راستة ئةوة نا. يان ناوةم ئةو كوردستان و طةلى كورد و ئيران بي ئةندازةية بةآلم من كاريكى طةورةم نةكردوة. بؤ نمونة شؤرشيكم كردبيت يان وةك دكتؤر قاسملو كارم كردبيت. هةلبةتة ئةوةى ثيم كرابيت و لة توانامدا بيت كارم كردوة. ئيستاش كة تةمةنم تيثةريوةو لة طةل ئيوةدا دةدويم، لةو شوينةى ثيويست بة بؤضون و قسةى من بكات لةوي دةبم ثيم واية ئةوةش جؤريكة لة هاوكاري كردن بة طةلى كورد،

ضونكة طيرانةوةى تةقةالكاني دكتؤر * لة خةباتي طةلى كوردا كةسانيك هةبوون كةمترين رؤليان بينيوةو هةنديك جاريش لة سةنطةرى بةرامبةردا

بوون، ئيوة لةو بارةوة ضى دةلين؟لةوانةية نةكردوة كاريكيان ئةوانةى هةلبةتة -بة سةبارةت نةبوة. توانايان بوبيت ئ��ةوة لةبةر بة ئيرة. راكيشاية منى بوو ضارةنوس ئ��ةوة من ةحمان بة سود بونم هاتة زةواجكردنم لة طةل عةبدولربؤ ئيمكانيةتةى ئةو ضارةنوسيان ثيشةوة.زؤركةس

نةرةخساندوون. بؤية نابيت طلةييان ليبكريت. رؤذان لة رؤذيك دةكرد ئةوةتان تةسةورى ئيوة *

دكتؤر قاسملو تيرؤر بكريت؟- لة سةرةتادا من ئةو تسةوةرةم هةبوو، هةنديكجار دكتؤر دةمبينى كاتيك بةآلم كةم. هةنديكجار و زؤر ئةركي كة دةهينايةوة بةبيرم دةكات كةمتةرخةمي خؤيةيتى، طياني ثاراستنى هةلومةرجةدا لةم ئةو

Page 97: Govari Fshar

ئةستؤداية. لة حزبيكى بةرثرسياريتى ضونكة سوربوني من بؤ ئةوةبو ئاطاى لة مةترسييةكان بيت، بةآلم كاتيك ثيم دةوت ئةو بة جيدي وةرى نةدةطرت. باوةر بكةم كة كاتيك ئةو روداوة قةوما نةمدةويست

ئةم مةترسية ثراكتيزة بووة.* دكتؤر قاسملو حةزي لة وةرزش هةبوو؟ ئيوة باسى

ئةوةتان كرد كة مةلةواني دةكرد؟ليم لةمبارةوة ليدةكةم تكاتان ثيكةنينةوة( )بة -بة دةكرد! مةلةواني ضؤن دةتبينى ئةطةر مةثرسن. شيوةيةكي حيرفةيي حةزي لة وةرزش نةدةكرد بةآلم كيوةكاني ئاشناي مندالى بة دةرؤيشت، ثي بة زؤر شاخةوانيكي ئةو من ثيضةوانةى بة بوو. كوردستان بة توانا بوو. كاتيك ثيكةوة بة شاخةكاني كوردستاندا بم. بةردةوام ناتوانم ضيتر وابوو ثيم دةبوين تيثةر بةآلم ئةو وزةيةكي جةستةيي باشى هةبوو و ماندوو كتيب خويندنةوةى ثال لة قاسملو دكتؤر نةدةبوو. طةل لة بوو ل��ةوة ح��ةزي زياتر سياسي، ك��ارى و زياتريش و بكات وتوويذ و دانيشيت دؤستةكانيدا باسي سياسةتيان دةكرد، ميوان ثةروةر بوو حةزي لة ميواني هةبوو. كاتيكيش لة ئؤروثا دةبوو دةضوين بؤ شانؤ و سينةما، بة زؤرى من ئةو كارانةم ريك دةخست و بةرنامةم بؤى دادةنا. بة كورتي ئةو ثياويكى تةواو سياسيي بوو. يادي بة خير دةيوت لة ذيانيدا حةزي لة

دوو شتة يةكيكيان سياسةت و ئةوى ديكةيان شيعر.سةعات ضةند رؤذانة سيستماتيك شيوةيةكي بة *

دةيانخويندةوة؟سةعاتم سةيرى دةيخويندةوة ئ��ةو كاتيك -بونى بة ثةيوةندي خويندنةوةى كاتي بةآلم نةدةكرد زانكؤ دةرؤيشتة بةياني ئةطةر هةبوو. خؤيةوة كاتي نيوةروان دواى ئةطةر دةيخويندةوة. نيوةرؤ دوا بؤ كتيبي رؤذنامةو بةيانيان زانكؤ بؤ برؤيشتباية

دةخويندةوة.* بةو هةموو سةرقاليةوة ضةندة كاتي هةبوو لة طةل

ئيوةدا بيت؟دةبوين. ثيكةوة دةبوو مالةوة لة كاتةى ئةو -دةذيان. ثيكةوة نةيبوو، هةبوو كاتي ضةند ئةوةى راستيدا لة نةدةبوو. مالةوة لة زؤر بليم ئةوة دةبيت

من و مندالةكان زؤر بة تةنهايي دةماينةوة. * ئيوة لة ثراط رؤذانة سةرقالى ض كاريك دةبوون؟

زانكؤش كارم لة و بوو مالةوة كارمان زؤر لة -ئامادة كوردستانمان طؤظارى شةوانةش دةك��رد.

زماني بة قاسملو دكتؤر كة نوسينانةى ئةو دةكرد. تايثمان دواتر و دةكرد ضاكمان دةينوسين ضيكي ئةو راستيدا لة نةبوو. كؤمثيوتةر كاتانة ئةو دةكرد دةستى من كارةكاني دةخةواند مندالةكانمان كاتةى

ثيدةكرد.لة قاسملو دكتؤر تيرؤركردني سالرؤذى لة ئيستا *ظيةناى لة سال بيست ثيش دةبينةوة. نزيك تةموز 13سةرقالى قاسملو دكتؤر كة كاتةى لةو نةمسا ثايتةختى طةل لة كورد كيشةى ضارةسةركردني بؤ بوو وتوويذ هيشتا تيرؤركرا، ئيران ئيسالمي كؤمارى نوينةراني دؤسيي تيرؤرةكةى لة نةمسا دانةخراوة. هؤى بة كراوةيى بؤ هةية ئوميديك ئايا ضيية؟ دؤسيية ئةو مانةوةى

بةدواداضوونى؟- ثاش ئةو كوشتنة ناجواميرانةية، دةولةتي نةمسا يان ثؤليسى نةمسا دوو لة ثياوكوذةكاني لةبةردةستدا بوو و دواى ضةند رؤذيك ريطةى ثيدان لة نةمسا بضنة دةرةوة واتة توانيان بةشيوةيةكي رةسمي بطةرينةوة كارةكاني ثؤليس كارةى ئةو راستيدا لة ئيران. بؤ تاوانبارةكةى دادطا كاتيك خست.واتة ثةك دادطاى دكتؤر طةل لة بكات. كي دادطايي نةبيت لةبةردةستدا ئةو كاتةى حزبي ديموكراتي شةرةفكةندي سكرتيرى ئيران بريارماندا دةست بةردارى ئةو مةسةلةية نةبين ئةطةر و رويداوة ض بطات تي دونيا بكةين كاريك و لةم كة نةمسا حكومةتى ئةنداماني بكريت ثيمان

روداوةدا كةمتةرخةم بوون بكيشينة بةردةم دادطا.كةسيك تةنيا من ياساييةوة و قةزايي روي لة بووم كة دةمتواني دذي حكومةتى نةمسا شكات بكةم. ضونكة هةم حزب حزبيكى رةسمي نةبوو، هةميش خزم تا نةبوو كةسيك دةذيان ئيران لة كة خويشةكاني و بتوانيت ئةو كارة بكات، كضةكانيشى مندال بوون. بؤية من تةنيا كةسيك بووم كة دةمتواني بةدواداضوون بؤ ئةو كةيسة نةدةم ريطة تا من بؤية بكةم. كةيسةكةى ئةو ثاريزةريتى نةمسا لة ظايدنطر بةريز داناخريت. بوو. نةترس ثياويكى طرتوة. ئةستؤ لة كةيسةى بكةن كار طةلمدا لة نةياندةتواني ديكة ثاريزةرةكاني ثييان هةم ضونكة دةكردةوة رةت كةيسةيان ئةو و

وابوو ئةنجامي نابيت و هةميش مةترسيدارة. سال ضوار و كرد قةبولى ظايدنطر دكتؤر بةآلم و كؤكةينةوة بةلطةنامةكان هةموو تاوةكو هةولماندا دةكرد. دةولةتيةكانمان نيو رؤذنامةنوسة هاوكارى دةبيت ئةوة بليم لة نةمسا جطة لة ضةند رؤذنامةنوسيك

ذمارة )7( تةموزي962010

Page 98: Govari Fshar

97 ذمارة )7( تةموزي 2010

و بوون ئيمة نةبيت هةموو رؤذنامةنوسان اليةنطرى فةرةنساو دةكردةوة.لة رون مةسةلةكةيان باشى بة لة واتة بوو. شيوة هةمان بة سويديش ئةلمانياو طةياندني زانياريةكان ئيمة سةركةوتوو بوين. ئةوةبوو كة دونيا لة راستيةكان ئاطادار كرايةوة. بةآلم سةبارةت سي دةبيت بليم دةبيت بةرثرسان كردني دادطايي بة دادطاى ديكة تيثةرينين ئينجا دةطاتة دادطاى باآل لةوي برياردةدريت كة ئاخؤ تؤ مافي ئةوةت هةية سكاآل لة ئةو هةموو نا. يان بكةيت حكومةت ئةنداماني دذي دادطاى طةياندة دؤسيةكةمان و تيثةراند قؤناغانةمان سادق دكتؤر كردني تيرؤر ثاش ريك بةآلم باآل، كة راطةياندم ثيي نةمسا باآلى دادطاى شةرةفكةندي

من مافي سكاآل كردنم نيية؟بةو ريطة دادط��ا دةك��را ئةوة ضاوةريي هةلبةت بوين ئاطادار مةسةلةية لةو رادةيةك تا و نةدا كارة ئةو لةسةر بوين سور ئيمة كة ئةوةى هؤى بةآلم مةسةلةية ئةوةبوو كة هةموو دونيا ببينن كة دةولةتي هاوكارى دؤسيكة بوونى ئاشكرا بؤ نايةويت نةمسا لةو و مةسةلةكة كثكردنةوةى لة هةية رؤلى و بكات

زةمينةيةشدا ئيمة سةركةوتوو بوين.تيثةراندني ئةو ثرؤسة ئةو ئوميدةشم هةبوو ثاش نيونةتةوةيي دادطاي ببةمة كةيسةكة دريذة دوورو ستراسبؤرط و لةوي دريذة بة سكاآلكةم بدةم. بةآلم بة دةيةويت حزب وتم ثيى حةسةنزادة عةبدولالى لة واز و بضم شةرةفكةنديدا دكتؤر دؤسيةى دواى بةدواداضوني بؤ دةزانين هةمومان ظيةنا. مةسةلةى ثارة بريك ديكة دادطايةكي هةر يان ظيةنا دادطاى هينابوو ظايدنطر دكتؤر بة قةناعةتم من ثيويستة. ئةو من بةآلم بكات، داوا حزب لة ثارة كةمترين كة بدات. يارمةتيم حزب دةبوو بؤية نةبوو، ثارةيةشم بة دابوو بريارى حةسةنزادة عةبدولال لةوكاتةدا ظيةنا مةسةلةى و بضيت كاك سادقدا دؤسيةى دواى لةبير بكريت. بةآلم من بة بةردةوامي سةرداني ظيةنام دةكرد و لةوي كؤنفرانسي رؤذنامةوانيم ساز دةكرد و كاتيك زانياري نويم دةست دةكةوت ثيم رادةطةياندن. بة شيوةيةك ئيمة هةركاريكمان لةوبارةوة بكردباية لة

رؤذنامةكاندا تؤمار و بآلودةكرايةوة.ظيةنا مةسةلةى ك��ردةوة بة 1995 سالى بةآلم كردنةوةى و نوي بةدواداضوونى بؤ و كةوت ثةكي بة ثيويست دؤسيةكة و دادطاكة تاريكةكاني خالة هةية.لةو ثتةو و نوي و جيدي بةلطةى و ديكؤمينت

ئةنجومةنى ئةنداماني ئةمريكا بؤ كردم كة سةفةرةى ئيمة وتيان و ثيوةكردم ثةيوةنديان ئةمريكا سناى دةمانةويت هاوكاريتان بكةين بؤ ئةوةى ئةو دؤسيةية جاريكى ديكة سةرهةلداتةوة، منيش ثيم باش بوو وتم زؤر خؤشحالم بةو ثيشنيارةتان وتم ئايا ئيوة بةلطةى دؤسيكة، بةريخستنةوةى بؤ هةية جديتان تازةو ئاسان كاريكى دةبينين بوو. نيطةتيظ وآلمةكةيان نيية، ضونكة حكومةتى نةمسا زؤر تةقالى ئةوة دةكات هةموو شتيك ئينكار بكات و مةسةلةكة بة كؤتايي ثي هاتوو دةزانيت.بؤية ئيمة ضاوةروانين تاوةكو رؤذيك كةسيكى جةربةزة لة ئيران بيت يان لة حكومةتى نةمسا دةركةويت و زانيارى تةواوي سةبارةت بة تيرؤرةكة هةبيت و ديكؤمينتى جيطةى باوةر سةبارةت بة رؤلى رةفسةنجاني و وةزارةتةكاني ناوخؤ و دةرةوةى ئيران و نةمسا و سوثاى ثاسداران و ئيتالعات لةبةردةستدا بؤ نةمسا دادط��اى ئيمةو بةردةستى بيخاتة بيت بةريخستنةوةى ئةم دؤسيية. من خةمبارم و هيوادارم

تا زيندووم بتوانم ئةو مةسةلةية بطةيةنمة ئةنجام. شةرةفكةندي سادق تيرؤركردني ثاش واية ثيت *ئةطةر حزب بةدواى مةسةلةكةدا دةضوو و هةولى زياترى دةدا دةيتواني ثرؤسةى دادطايكردنةكة بةرةو سةركةوتنى

زياتر ببات؟ يان كاريطةرى دةبوو؟تةنها ثيناكريت كاريكي هيض لةوبارةوة حزب -دةتوانيت ثاريزةر بطريت و خةرجيةكاني بدات تاوةك هةلبةت ستراسبؤرط. دادط��اى دةطاتة مةسةلةكة نةمسا حكومةتي ناتوانيت ستراسبؤرطيش دادطاى تاوانبار بكات، بةآلم دةتوانيت زؤر طؤشةى كةيسةكة

Page 99: Govari Fshar

داراييةوة رووى لة حزب واية ثيم من بكات. ئاشكرا تواناى ئةوةى نييةو نايةويت ئةو كارة بكات.

و دةرنةكةوتن ئيوة دؤرودري��ذةدا ماوة لةو ضيية هؤى *جارة دوو يةك ئةوة قاسملو دكتؤر تيرؤركردني دواب��ةدواى

دةردةكةون هؤى ئةوة ضيية؟- هةميشة ئامادةيم تيدا بووة ئةوةى ثيم بكريت ئةنجامي بدةم، بةآلم لة راستيدا هةميشة تةنيا بووم. تا ئةم يةك دوو سالةدا خاتوو مةريةمي عةليثور )خةلكي نةرويذ( ثةيدا بوو بكةين.ثيش ضةند ساليك ثةيدا ثةيوةندي زياتر توانيمان و روداويكى سةير رويدا. كةسيك لة حزبي شاهةنشاهي رةزا تةلةفوني ئةمريكاوة لة تةلةبةكان( )سةلتةنةت ثةهلةوي بؤم كرد! دةيويست داوةتم بكات و ضاوثيكةوتنيكم لة طةليدا ليبوردن داواى وتم و ثيكةنيم جار يةكةم سازبكات. بؤ دةكةم بة ئاقاى رةزا ثةهةلةوي بلين من بة دريذايي تةمةنم هاوكاري دةكريت ثيم ضؤن كردوة خةباتم باوكي دذي سياسةتيك بكةم كة دذي بووم، )بة ثيكةنينةوة دريذةى بة قسةكانيدا( بةآلم ئةوان دةيانويست قةناعةتم ثيبهينن كة ئةو طؤراوةو زؤر ديموركاتة! لة كؤتاييدا وتم: »ببورن بةراستى بةدوامدا! نةهاتن بةدواوة لةوة نايةم«. ئيوة كةلكي بة من ئيستا خؤشحالم كة دةتوانم بة هةمان شيوة بؤ طةلى كورد من بة ثيويستيان رادةيةك ض تا نازانم بةآلم بم، سود بة

دةبيت، بةآلم تا هةبن منيش هةم.دةتوانن رؤليك ض ديموكراسيدا ثرؤسةى لة خويندكاران *بطيرن ثيطةى ئةوان لة كويداية؟ بة لةبةرضاوطرتنى ئةوةى ئيوة

لةو ريطايةدا ئةزمونيكي زؤرتان هةية؟هاودةردي بة هةست كورد طةلى بة سةبارةت من -كورد الواني و خويندكاران دةكةم. تايبةت هاورييةتي و كوردةكاني خويندكارة لة داوا بؤية كوردستانن. ئايندةى تيبطةن، قاسملو دكتؤر ريبازي لة باشى بة دةكةم ئيران بخويننةوةو ثيشكةون. لة هةمانكاتدا دةمةويت بابةتيك رون بكةمةوة كة خةباتي ئةو دةمةى ئيمة بة ثيى ئةو ئيمكانياتانة ئيمة بة شيوةيةك بوو بوو كة هةمانبوو. شيوازي خةباتي دونيا ئيستا دةكرد. خةباتمان ئيمكانيةتةكانمان ثيى بة كة

طؤراوة و رؤذانةش لة حالةتي طؤرانداية و دةطؤريت.ئةوةى بة نةطؤراوةيي دةمينيتةوة بةها مرؤيي و بةهاكاني نابيت بؤية ذيانة. و عيشق بةهاكاني و زانين و زانست بةلكو برؤن، ئينسرتروماني خةباتدا لة يةك شيوة بةدواى بة دواى بةهاكاندا برؤن كة لة ريبازةكةى دكتؤر قاسملودا هةية و نوسراوة. ئةركي ئةوان ئةوةية بة خويندنةوةى زؤر نةوةى ئيمةو رابردوودا لة بكةن. دةولةمةند ريبازة ئةو ئيمة كارو خةباتمان كردوةو بؤ هةتاهةتايةش لةم دونيايةدا دابينكردني بؤ بؤية نويية ن��ةوةى هي ئايندة نامينين. ئايندةيةكي باشتر دةبيت ئةوانيش كار بكةن و هةول بدةن. دروست طؤرانيك هيض نةكةن تةقةال كارو ئةوان ئةطةر نابيت. دةسةآلتي كؤمارى ئيسالمي لة خؤيةوة ناطؤريت و

تا ئةبةد دةمينيتةوة. بة تايبةتي هةميشة من ثيم وابووة كة بؤ نةبيت تةواويان هؤشيارى و نةبن خوينةوار خةلك تا بةدةست هيناني مافةكانيان كؤمةلطا ثيش ناكةويت و ناطاتة

هيض كوي.ئةو بنوسن. كتيبيك ئيوة بوو بريار نةسرين خاتوو *كتيبة لة ض زةمينةيةك نوسراوة و لة ذير ض ناونيشانيك دةكةويتة

بازارةوة؟- هيشتا ضاث نةبووة و خةريكي ثيداضونةوةم و هيشتا قاسملو، خةباتي بة سةبارةت نةكردوة. ديارى بؤي ناوم كةسايةتي، روداوي كوشتنةكةى و زؤر شتى ديكةش زؤر وادةطات هةوالى جار هةنديك تةنانةت نوسراوة. بابةت

ناتوانم راستى و ناراستيةكى بسةلمينم. بؤ بكةم بؤئةمالوئةوال سةفةر نةماوة ئةوةشم تواناي ضاوةريى خةلك لةوانةية بدؤزمةوة. راستيةكان ئةوةى ميذووي و كوردستان ميذووي من بكات لي ئ��ةوةم سةبارةت كتيبة ئةم بةآلم بنوسمةوة. قاسملو خانةوادةى و ئيران بؤ كة سةفةرانةى ئةو و خؤم تايبةتي ذياني بة كوردستان كردون. ضونكة خةلك زؤر جار ثرسيارى ذياني

ئيمة دةكةن.دكتؤر تيرؤري ساليادي لة كوردستان رابردو خةلكي سالى *بة بةرامبةر نارةزايةتي وةك طشتيدا كاردانةوةيةكي لة قاسملو شةوةكةشى و داخست بازارةكانيان و دوكان ئةو، تيرؤكردني مةدةنية نارةزايةتية بةو سةبارةت كوذاندةوة. مالةكانيان ضراى

بةرفراوانة ضي دةلين و هةستى ئيوة لةو بارةوة ضيية؟ مايةى منةوة بةالى كوردستان خةلكي كارةى ئةم -ئةو نارةزايي كة خةلكةى ئةو ليكردنة. دةستخؤشى خةلكي لة هةر مردندان، هةرةشةى ذير لة و حكومةتةن بازارةوة تا خةلكى ئاسايي و كريكاران و جوتياران ثيكةوة برياردةدةن بة داخستنى دوكانةكانيان و كوذانةوةى ضراى مالةكانيان، زماني نارةزايي دةربرن. ئةوة ثةياميكي طةورةية ئيران و ئةو كارة ئةوة دةردةخات نةك بؤ دةسةآلتداراني بةلكو هيشتا قاسملو دةردةبرن، تيرؤرى بؤ نارةزايي هةر ثابةندن بة ريبازةكةى قاسملو باوةريان بة زيندو هيشتنةوةى مايةى ئةوة بةراستى دةدةن. ثي دريذةى و هةية خةبات خؤشحالى بوو بؤ من و هةستي دةستخؤشيكردن لة طةلى لة كةلك باشى بة زؤر و كرد دروست من الى كوردى

خةباتي مةدةني وةرطيرا.بة سوثاسةوة خاتو قاسملو كة سةرةراى هيالكي و ماندوبوني ئةم بةشدارى و بةخشى ثيمان خؤتان بةنرخي كاتي ريطاكة ضاوثيكةوتنةتان كرد، ئةوثةرى ريز و سوثاسم هةية بؤتان و لة

ناخي دلةوة سةالمةتي و تةمةن دريذيتان بؤ دةخوازم.سوثاستان زؤر منيش و دةك��ةم ليبوردن داواي -

دةكةم.فارسيةوة لة سةرضاوة ضاوثيكةوتنةكة طرنطي لةبةر

كردويةتي بة كوردي* * *

ذمارة )7( تةموزي982010

Page 100: Govari Fshar

ئارام شيخ موحةمةد

ضةمكي »ثةرةثيداني سياسي« ضةمكيكى نوييةو لة ثاش جةنطي جيهاني دووهةم و دةركةوتنى كؤمةليك وآلتي تازةدامةزراو لة اليةك و ئةو هةرةشةيةى كة وآلتةكاني بلؤكي سؤسياليستى بؤ وآلتاني سةرمايةدارى دروستيان كردبوو هاتة ئاراوة، لة سةرةتاى ثةنجاكاني سةدةى رابردوودا ئةم ضةمكة وةك لقيك لة زانستى سياسي لة اليةن تيؤريزانة رؤذئاواييةكان بة تايبةتي تيؤريزانة ئةمريكيةكانةوة خراية روو. ئامانج لة داهيناني ئةم لقةى زانستى سياسي ئةوةبو وآلتاني جيهاني سييةم ريطةضارةيةك بطرنةبةر بة مةبةستى طؤران و ثةرةثيدان و نوي بونةوة ئةويش لة ريطةى بةشدارى ثيكردني خةلك لة ذياني سياسي و كؤمةآليةتى و فةرهةنطيدا. وآلتة رؤذئاواييةكان دةيانويست لة ريطةى ليكؤلينةوةو ثيشكةشكردني راويذةوة ريطة لة تةشةنةسةندني نفوزي بلؤكي سؤسياليستى

بطرن لة وآلتة تازة ثيطةيشتوةكاندا. ئيستا »ثةرةثيداني سياسي« وةك لقيكي زانستى سياسي رةطي خؤى داكوتاوةو بة هةزاران ليكؤلينةوةو باس لةوبارةوة خراوةتةروو، لة هةمانكاتدا وةك هةموو زانستيكى مرؤظايةتي ديكة شيكردنةوةو جياوازي بيرورا هةية لة سةر ئةم ضةمكةو بؤضونيكى هاوبةش لة سةري نيية. هةر قوتابخانةيةك ثيناسةو ثيوةرى خؤى هةية بؤ »ثةرة

ثيداني سياسي«. لةبةر كؤمةليك هؤ ضةمكي »ثةرةثيداني سياسي« ضةمكيكي زؤر ئالؤزة، ضونكة زؤر جار لة مانادا تيكةل و ثيكةليك دروست دةبيت لة طةل ضةمكةكاني ديكةى وةك نويكردنةوةى سياسي و كرانةوةى سياسي و ريفؤرمي هةر ئةوةية ديكةش هؤكاريكي ديموكراتيةتيش. ضةمكي طةل لة تةنانةت و سياسي طواستنةوةى و سياسي

روانطةيةكي سياسي و ئايدؤلؤذيايةك ليكدانةوةو ثيناسةى تايبةتي خؤى بة ئةم ضةمكة هةية. development واذةى ثةرةثيداني سياسي لة دوو وشةى »ثةرةثيدان« و »سياسةت« ثيك هاتوة. ثةرةثيدانبة ماناى باشكردن، طةشة و فراوانبوني هةموو هةلومةرجيكي مادي و مةعنةوي ذياني كؤمةآليةتي ديت. هةروةها ئاسايشى وةك كؤمةلطا ثيداويستيةكاني هيناني بةدةست ثيناوي لة كاركردنة دةكريت ثيناسة بةوة ثةرةثيدان نةتةوةيي، ئازادي تاك، بةشدارى سياسي، يةكساني كؤمةآليةتي، طةشةى ئابورى، ئاشتى و ثاراستنى ذينطة. بةآلم سياسةت politic ضةندين ثيناسةى جياجياى بؤ كراوة. يةكيك لةو ثيناسانة بريتية لةوةى »ئةو ريوشوينانةية بةشةوة: سياسةتي دوو بة دةبن ريوشوينانة ئةو دةيطريتةبةر. كاروبارى وآلت بةريوةبردني بؤ كة حكومةت ناوخؤيي و سياسةتي دةرةكي. سياسةت هةم زانستةو هةميش هونةر. زانستى سياسي ثةيوةندي بة برياردان لةسةر هةموو مةسةلة كؤمةآليةتيةكانةوة هةيةو لةم روانطةوة دةكريت باس لة سياسةتي ئابورى و سياسةتي

كلتورى و سياسةتي دارايي حكومةت بكةين. political development واذةيةكي نوي واتة « politic « و « development « لة كاتي ليكداني هةردوو واذةىدةست دةكةويت كة بة ماناى ثةرةثيداني سياسي ديت. تيؤيزانةكاني بوارى سياسةت هةريةكةو الى خؤيةوة بة بؤضوني خؤى ثيناسةى ثةرةثيداني سياسي كردوة، واباشة ثيش خستنةرويةكي ورد لة سةر ثةرةثيداني سياسي

بؤضونى ئةوان بخةينةروو:سياسي بةشدارى و ئابورى طةشةى و كؤمةآليةتى و ثيشةسازي ثيشكةوتنى رادةي بةثيى هانتينطتؤن، لة نوي كؤمةليك خواستى ثةرةثيداني سياسي رةوتي لة لةوباوةرةداية و هةلدةسةنطينيت ثةرةثيداني سياسي شيوةى بةشداريكردن و بينينى رؤلي نوي و كاريطةر دةردةكةويت. بؤية دةبيت سيستمى سياسي تواناى ئةوةى هةبيت خؤى دؤخةكةى خؤى بطؤريت، بة ثيضةوانةى ئةوة سيستم توشي قةيران و هةل و مةرج و نا سةقامطيري

دةبيت. بايندر لةو باوةرةداية طةر وآلتيك بيةويت طةشة بكات، دةبيت ثينج قةيران تيثةرينيت كة بريتين لة قةيراني باوةرةداية لةو ئةو دابةشكردن. قةيراني و رةوايةتي قةيراني كاريطةرى، قةيراني بةشدارى، قةيراني ناسنامة، لة ثيشكةوتوةكان وآلتة لةوةداية ثيطةيشتوو تازة وآلتاني و ثيشةسازي ثيشكةوتوى وآلتاني نيوان جياوازي

رابردوودا ئةو ثينج قةيرانة بة تايبةتي قةيراني ناسنامةو قةيراني رةوايةتيان تيثةراندووة.»لوسيان باي« بةم شيوةية ثةرةثيداني سياسي ثيناسة دةكات: »بةرفراوان كردني تواناكاني سيستمي سياسي لة بةريوةبردني كاروبارة طشتيةكانيدا و كؤنترؤل كردني ملمالنيكان و دابينكردني خواستةكان و بةرزكردنةوةى ئاستى يةكساني لة ريطةى دادثةروةرى و بةشداري سياسي و طواستنةوة لة كلتورى ملكةض كردنةوة بؤ كلتورى فراوان ريطةى لة يان هةلبذاردنةكان( لة كردن )بةشداري ديموكراسي ريطةى لة يان ئةويش كردن بةشداري كردني كاري سياسيدا. هةروةها ثلةو ثاية طشتيةكان لةسةر بنةماى كةسي شياو بؤ شويني شياو بيت، نةك لة

ريطة تةقليديةكانةوة«.

ثةرةثيداني سياسي political development ضيية؟

طىةنره

فة